Гістарычны слоўнік беларускай мовы, 1982-2017

У слоўніку даецца тлумачэнне і граматычная характарыстыка лексікі беларускай літаратурнай мовы XIV-XVIII стст. Вылучаюцца фразеалагічныя і ўстойлівыя словазлучэнні, а таксама найбольш яркія пераносныя значэнні.

Гэты варыянт слоўніка вычытаны з паперы і правераны параўнаннем з варыянтам verbum.by. Памылкі, што сустракаюцца на verbum.by, выпраўленыя.




Расчытаная толькі тумачальная частка артыкулаў, без прыкладаў. Для ўсіх артыкулаў пададзеная спасылка на скан.
А I 1. Першая літара алфавіта, якая абазначае галосны гук а. 2. Мае лікавае значэнне
с. 50
А II зл. 1. А, але (пры супраціўнай сувязі). 2. I, ды (пры спалучэнні аднародных членаў сказа і сказаў). 3. I — і, ды — ды (пры пералічэнні). 4. А, і (у пачатку новага сказа). 5. А таксама, а таму, а то, прычым (пры далучэнні сінтаксічна незалежнага сказа або часткі сказа). 6. У той час як, між тым як (пры супастаўленні). 7. Калі б, калі ж (пры залежнай сувязі). 8. Таму што, для таго каб (пры залежнай сувязі).
с. 50
А IV часц. А (ва ўстаўных выразах).
с. 55
Абабокъ наз. Абабак, падбярозавік.
с. 55
Абакукъ наз. Волат.
с. 55
Абапольный гл. обопольный
с. 56
Абаранокъ наз. Абаранак. Параўн. баранокъ ІІ.
с. 56
Абатиса, аббатисса наз. Ігумення.
с. 56
Абдыкацыя, абдикация, абдикацыя, абдыкация, обдикация наз. Адрачэнне ад прастолу.
с. 56
Абель гл. обель
с. 56
Абецадло наз. Алфавіт.
с. 56
Абие прысл. 1. Зноў. 2. Адразу ж, неадкладна.
с. 56
Абнекгация, абнекгацыя, обнекгация наз. Адмауленне.
с. 56
Або I зл. 1. Ці, або (пры размеркавальнай сувязі). Параўн. аболи ў 1 знач. 2. Або — або (пры пералічэнні). Параўн. аболи ў 2 знач. 3. А таксама (пры далучэнні). 4. Або (пры тлумачэнні). Параўн. аболи ў 3 знач. 5. Бо, таму што (пры залежнай сувязі).
с. 56
Або II часц. Хіба. Параўн. аболи ІІ.
с. 58
Абовемъ зл. Бо, таму што (пры залежнай сувязі). Параўн. альбовемъ.
с. 58
Абозный гл. обозный
с. 58
Аболи I зл. Тое, што і або ў 1 знач. 2. Тое, што і або ў 2 знач. 3. Тое, што і або ў 4 знач.
с. 58
Аболи II часц, Тое, што і або II.
с. 59
Абпеливати гл. апелевати
с. 59
Аброкъ гл. оброкъ
с. 59
Абсентоватисе дзеясл. зв. Не з’яўляцца, адсутнічаць.
с. 59
Абсолюция наз. Адпушчэнне грахоў.
с. 59
Абтекаровъ прым. ад абтекаръ.
с. 59
Абтекаръ гл. аптекаръ
с. 59
Абшлягъ, обшлягъ наз. Абшлаг.
с. 59
Абъюрата наз. Уступка якой-небудзь рэчы.
с. 59
Абы, аби, обы I зл. 1. Каб (пры залежнай сувязі). 2. Быццам, што (пры залежнай сувязі). 3. Калі б (пры залежнай сувязі).
с. 59
Абы II часц. Ці, хіба.
с. 61
Абымъ, абысмо, абысмы, абысте, абысь, абысьмо, абысьмы, абысьте, абыхмо, абыхмы, абыхомъ, абыхъ, обысьмо зл. а ў спалучэнні з формамі аорыста дзеясл. быти. Каб.
с. 61
Абычай гл. обычай
с. 62
Абы який займ. Абы-які.
с. 63
Авасакгъ наз. Прадстаўнік старажытнага азіяцкага народа.
с. 63
Авва наз. Служка культу.
с. 63
Августинъ наз. Манах каталіцкага ордэна св. Аўгустына.
с. 63
Августовый прым. ад августъ.
с. 63
Августъ, авкгустъ, аугустъ наз. Жнівень.
с. 63
Авденцыя гл. авдыенцыя
с. 64
Авдиторство, авдыторство наз. Калегія царкоўнага суда.
с. 64
Авдиторъ наз. Член царкоўнага суда.
с. 64
Авдыенцыя, авденцыя наз. Аўдыенцыя.
с. 64
Авдыторство гл. авдиторство
с. 64
Авидже прысл. Аднак.
с. 64
Авизовати дзеясл. Паведамляць, даносіць.
с. 64
Авизыя наз. Паведамленне, данясенне.
с. 64
Авкгустъ гл. августъ
с. 64
Авксимитъ наз. Прадстаўнік старажытнага арабскага народа.
с. 64
Авкцыя наз. Прырост, павелічэнне падатку.
с. 64
Автентикъ, автентыкъ наз. Арыгінал.
с. 64
Автентице, автентыце прысл. Пераканаўча, згодна з арыгіналам.
с. 65
Автентичный, автентычный прым. Аўтэнтычны, згодны з арыгіналам.
с. 65
Автентыкъ гл. автентикъ
с. 65
Автентыце гл. автентице
с. 66
Автентычный гл. автентичный
с. 66
Авторъ, ауторъ наз. Аўтар, тварэц.
с. 66
Автушка наз. Тасьма.
с. 66
Агаранинъ, агарянинъ наз. Мусульманін.
с. 66
Агариконъ наз. Драўняны грыб, які ўжываўся як лячэбны сродак.
с. 66
Агарянинъ гл. агаранинъ
с. 66
Аггеловъ гл. ангеловъ
с. 66
Аггелский гл. ангельский
с. 66
Аггелъ гл. ангелъ
с. 66
Аггельственый прым. // перан. Лагодны, ціхі, пакорлівы (пра чалавека).
с. 66
Агитованьесе наз. Дзеянне па дзеясл. агитоватисе.
с. 66
Агитоватисе, аитоватисе, акгитоватися дзеясл. Разглядацца на судзе. Параўн. аитовати.
с. 66
Агитуючий, аитуючий дзеепрым. Ад агитоватисе, аитоватисе.
с. 67
Агиязма наз. Вада, асвячоная царквой напярэдадні свята вадохрышча.
с. 67
Аглобля гл. оглобля
с. 67
Агнецевъ прым. ад агнецъ у 1 знач.
с. 67
Агнецъ наз. 1. Ягня. 2. Мяса ягняці. 3. Ахвяра паводле Старога Запавету. 4. Частка прасфоры. 5. // перан. Пакорлівая міласэрная істота (аб бязгрэшным чалавеку, аб Ісусе Хрысце). 6. // перан. Прыхаджанін царквы. 7. Таінства.
с. 67
Агнечий, агньчий прым. ад агнецъ у 1 знач.
с. 68
Агница наз. Авечка.
с. 68
Агньчий гл. агнечий _
с. 68
Агня наз. Тое, што і ягня.
с. 68
Агрестъ наз. Гатунак віна.
с. 68
Адали, адли часц. Тое, што і азали.
с. 68
Адамантовый прым. ад адамантъ. Параўн. адамантыновый.
с. 69
Адамантъ наз. Алмаз.
с. 69
Адамантыновый прым. Тое, што і адамантовый.
с. 69
Адамасокъ гл. адамашокъ
с. 69
Адамашка, одамашка, одомашка наз. Шаўковая тканіна з Дамаска. Параўн. адамашокъ.
с. 69
Адамашковый, адомашковый, едамашковый, одамашковый, одомашковый, ядамашковый прым. ад адамашка.
с. 69
Адамашокъ, адамасокъ, едамашокъ, одамашокъ наз. Тое, што і адамашка.
с. 70
Адамитъ наз. Член рэлігійнай секты, якая пад выглядам вяртання да нявіннасці першабытных людзей распаўсюджвала распусту.
с. 70
Адаръ, вадаръ наз. Старажытная іудзейская назва сакавіка.
с. 70
Адвентъ наз. Калядны пост.
с. 71
Адверсаръ наз. Праціўнік, апанент.
с. 71
Адгерентъ наз. Саўдзельнік, памочнік.
с. 71
Адинадцать, адиннадцать гл. одинадцать
с. 71
Адинъ гл. одинъ
с. 71
Адли гл. адали
с. 71
Администраторъ наз. Кіраўнік.
с. 71
Администрация, администрацыя наз. Распараджэнне; кіраўніцтва.
с. 72
Администрованье наз. Кіраванне.
с. 72
Администровати дзеясл. Загадваць, кіраваць.
с. 72
Адникъ наз. Грэшнік, які пасля смерці павінен трапіць у пекла. Параўн. адовникъ.
с. 72
Адно гл. одно
с. 72
Адовникъ наз. Тое, што і адникъ.
с. 72
Адовный прым. Тое, што і адовый.
с. 72
Адовый прым. ад адъ. Параўн. адовный.
с. 72
Адомашковый гл. адамашковый
с. 72
Адский прым. ад адъ.
с. 72
Адъ наз. 1. Пекла. 2. Магіла. 3. Падземнае царства.
с. 72
Адютантъ наз. Памочнік.
с. 73
Аентъ, аиентъ наз. Агент, павераны.
с. 73
Аеръ наз. Паветра.
с. 73
Ажажъ гл. азажъ
с. 73
Ажбы зл. 1. Каб (пры залежнай сувязі). 2. Калі б (пры залежнай сувязі). 3. Да таго часу пакуль (пры залежнай сувязі).
с. 73
Аже I зл. 1. Калі (пры залежнай сувязі). 2. Што (пры залежнай сувязі). 3. А (пры далучэнні членаў сказа з паслядоўным апісаннем падзей). 4. Пакуль, да таго часу пакуль (пры залежнай сувязі). 5. Таму што (пры залежнай сувязі).
с. 74
Аже II часц. 1. Аж. 2. I вось. 3. Няхай. 4. Толькі.
с. 76
Ажебы зл. Каб (пры залежнай сувязі).
с. 76
Ажно I зл. 1. Што (пры залежнай сувязі). 2. Але (пры супраціўнай сувязі).
с. 77
Ажно II часц. 1. Ажно (пры выражэнні нечаканасці дзеяння). 2. I вось.
с. 77
Ажо I зл. 1. Што (пры залежнай сувязі). 2. Калі (пры залежнай сувязі).
с. 77
Ажо II часц. Аж.
с. 77
Ажъ, ажь I зл. 1. Калі (пры залежнай сувязі). 2. Што (пры залежнай сувязі). 3. Аж, ажно (пры выражэнні выніку дзеяння). 4. Пакуль (пры залежнай сувязі). 5. А (пры далучэнні сказаў і членаў сказа). 6. / (пры спалучэнні аднародных членаў сказа і сказаў). 7. Дык (пры далучэнні сказаў з дадатковымі звесткамі). 8. Бо (пры, залежнай сувязі).
с. 77
Ажъ, ажь II часц. 1. Нават. 2. Толькі. 3. Аж (пры выражэнні нечаканасці дзеяння). 4. Аж (пры абазначэнні месца і часу). 5. Хаця.
с. 80
Аза часц. Хіба, няўжо, ці. Параўн. азабы, азажбы, азаже, азажъ.
с. 81
Азабы часц. Тое, што і аза.
с. 82
Азажбы часц. Тое, што і аза.
с. 82
Азаже часц. Тое, што і аза.
с. 82
Азажъ, ажажъ часц. Тое, што і аза.
с. 82
Азали, азале часц. Хіба, няўжо, ці. Параўн. адали, зали, изали.
с. 83
Азалибы часц. Ці ж. Параўн. изалибы.
с. 83
Азбука наз. 1. Алфавіт. 2. Літара.
с. 83
Азбучникъ наз. Буквар.
с. 84
Азбучный прым. ад азбука.
с. 84
Азиатицкий гл. азиятицкий
с. 84
Азийский прым. Азіяцкі. Параўн. азитийский, азиятицкий.
с. 84
Азитийский прым. Тое, што і азийский.
с. 84
Азиятицкий, азиатицкий прым. Тое, што і азийский.
с. 84
Азотчанинъ наз. Жыхар горада Азот.
с. 84
Азотянинъ наз. Тое, што і азотчанинъ.
с. 84
Азъ II Назва першай літары ў славянскай азбуцы.
с. 85
Аиентъ гл. аентъ
с. 85
Аитовати дзеясл. Тое, што і агитоватисе.
с. 85
Аитоватисе гл. агитоватисе
с. 85
Аитуючий гл. агитуючий
с. 85
Аитуючийся дзеепрым. ад аитоватисе.
с. 85
Академикъ наз. Студэнт езуіцкай навучальнай установы.
с. 85
Академия наз. 1. Старажытнагрэчаская філасофская шко ла. 2. Сярэдневяковая езуіцкая навучальная ўстанова.
с. 85
Акафистовый прым. ад акафистъ
с. 86
Акафистъ, окафеистъ наз. Акафіст.
с. 86
Аквавита наз. Гарэлка.
с. 86
Аквискгранинъ наз. Жыхар горада Аквісгранума (лацінская назва Аахена).
с. 86
Аквитанский прым. Аквітанскі.
с. 86
Акгинский прым.
с. 87
Акгитоватися гл. агитоватисе
с. 87
Акглинский прым. <> Акглинское сукно гл. сукно с. 87
Акгнусокъ наз. Крыжык з фігурай ягняці.
с. 87
Акгравовати дзеясл. Прыгнятаць, абцяжарваць.
с. 87
Акгравоный дзеепрым. aд акгравовати.
с. 87
Акгустинский прым. aд августинъ.
с. 87
Аки, акы зл. Як, нібы (пры параўнанні і ўдакладненні).
с. 87
Акинтовый прым. Яхантавы, колеру яханту. Параўн. акифовый.
с. 88
Акинфъ, иакинфъ, иакинфтъ, иякинфъ наз. Каштоўны камень яхант.
с. 88
Акифовый, иакинфовый прым. Тое, што і акинтовый.
с. 88
Акиянинъ наз. Прадстаўнік старажытнага блізкаўсходняга народа.
с. 88
Акиянский прым. ад акиянъ.
с. 88
Акиянъ гл. окиянъ
с. 88
Аккаронитянинъ наз. Жыхар горада Акарона.
с. 88
Аккаронский прым. ад Аккаронъ.
с. 88
Акколитъ, аколитъ наз. Царкоўны прыслужнік.
с. 89
Аколитъ гл. акколитъ
с. 89
Акравокъ наз. Абрэзак.
с. 89
Акрида наз. 1. Род ядомай саранчы. 2. Трава.
с. 89
Акрутный гл. окрутный
с. 89
Аксакутарь гл. екзекуторъ
с. 89
Аксамитный, оксамитный, оксемитный прым. ад аксамитъ, оксамитъ.
с. 89
Аксамитъ, ексамитъ, оксамитъ, яксамитъ наз. Аксаміт.
с. 90
Актикация гл. актыкацыя
с. 90
Актиковане гл. актыкованье
с. 90
Актикованый гл. актыкованый
с. 90
Актикованье гл. актыкованье
с. 90
Актиковати гл. актыковати
с. 90
Актованый дзеепрым. ад актоватися.
с. 90
Актоватися дзеясл. Разглядацца на судзе.
с. 90
Актовый прым. ад актъ у 4 знач.
с. 91
Акторатъ наз. Судовы іск.
с. 91
Акторка наз. Ісціца.
с. 91
Акторкинъ прым. ад акторка.
с. 91
Акторовъ прым. ад акторъ.
с. 91
Акторство наз. Права на скаргу ў суд.
с. 91
Акторъ наз. Ісцец.
с. 92
Актыкацыя, актикация наз. Занясенне дакумента ў актавую кнігу.
с. 92
Актыкованый, актикованый дзеепрым. ад актыковати, актиковати.
с. 92
Актыкованье, актикованье, актиковане наз. Дзеянне па дзеясл. актыковати, актиковати.
с. 92
Актыковати, актиковати, актыковать дзеясл. Уносіць дакумент у актавую кнігу.
с. 93
Актыковатисе дзеясл., зв. ад актыковати.
с. 93
Актъ наз. 1. Адзінкавае дзеянне, учынак. 2. Абрад, цырымонія. 3. Дакумент, які змяшчае пастанову, дагавор. 4. Актавая кніга.
с. 93
Акцептованый дзеепрым. ад акцептовати.
с. 94
Акцептовати дзеясл. Прызнаваць, пацвярджаць.
с. 94
Акцесия наз. Прыбытак, даход.
с. 94
Акцесорыя наз. Неканчатковае рашэнне справы на судзе.
с. 94
Акцесъ наз. Захоп, далучэнне.
с. 94
Акция, акцея, акцыя наз. Судовы, працэс.
с. 95
Акцыза наз. Падатак на некаторыя тавары.
с. 95
Акцыя гл. акция
с. 95
Акъ зл. Як (пры залежнай сувязі).
с. 95
Алавастръ гл. алябастръ
с. 95
Аламъ наз. Наплечнік, палярына.
с. 95
Аланъ, алянъ наз. Прадстаўнік старажытнага сармацкага племені.
с. 95
Алба гл. альба
с. 95
Албанъ, алванъ наз. Прадстаўнік старажытнага азіяцкага племені.
с. 96
Албинъ наз. Албанец.
с. 96
Албо гл. альбо
с. 96
Албовемъ гл. альбовемъ
с. 96
Албогатъ наз. Каштоўны камень.
с. 96
Алболи зл. 1. Ці, або (пры размеркавальнай сувязі). 2. Або (пры тлумачэнні).
с. 96
Алванъ гл. албанъ
с. 96
Але I зл. 1. Але, аднак (пры супраціўнай сувязі). 2. Але (пры тлумачэнні). 3. Але, але і, таксама (пры далучэнні).
с. 96
Але II часц. Але, так.
с. 97
Алебо зл. Тое, што і альбо ў 1 знач.
с. 98
Алевастровый гл. алябастровый
с. 98
Алевастръ гл. алябастръ
с. 98
Алей гл. олей
с. 98
Алейницкий прым. Звязаны з вырабам алею.
с. 98
Алекгацыя, алекгацея, олекгацыя наз. Довад, доказ.
с. 98
Алекгованый, аллекгованый дзеепрым. ад алекговати, аллекговати.
с. 98
Алекговати, аллеговати, аллекговати, олекговати дзеясл. Даказваць, прыводзіць довады.
с. 98
Александрийчикъ, александрейчикъ наз. Жыхар Александрыі.
с. 98
Алектъ гл. електь
с. 99
Алекцыя гл. елекцыя
с. 99
Алеманъ наз. Прадстаўнік старажытнага сармацкага племені.
с. 99
Алембикъ, олембикъ наз. Апарат для перагонкі вадкасцей.
с. 99
Алеть зл. Аднак, але.
с. 99
Алефбетъ наз. Алфавіт. Параўн. алефвифъ.
с. 99
Алефвифъ наз. Тое, што і алефбеть.
с. 99
Алефъ наз. Першая літара яўрэйскага алфавіта.
с. 99
Али, оли зл. 1. А, але, аднак (пры супраціўнай сувязі). 2. Ці, або (пры размеркавальнай сувязі). 3. Пакуль (пры залежнай сувязі).
с. 99
Алиасъ, алиясъ зл. Інакш, або (пры тлумачэнні).
с. 100
Алибо зл. Ці, або (пры размеркавальнай сувязі).
с. 100
Алижъ, алижь, олижъ, олижь I зл. 1. Але, аднак (пры супраціўнай сувязі). 2. Пакуль (пры залежнай сувязі).
с. 100
Алижъ, алижь, олижъ, олижь II часц. Аж, нават.
с. 101
Алилуйя гл. аллилуйя
с. 101
Алить, алитъ зл. А, але, аднак (пры супраціўнай сувязі).
с. 101
Алиясъ гл. алиасъ
с. 101
Алкавший дзеепрым. Ад алкати.
с. 101
Алкамфоръ наз, Камфоравае дрэва.
с. 101
Алкание наз. Дзеянне па дзеясл. алкати ў 2 знач.
с. 101
Алкати дзеясл. 1. Адчуваць моцны, голад, галадаць. 2. // перан. Моцна жадаць, імкнуцца да чаго-н.
с. 102
Алкионский прым. ад алкионъ.
с. 102
Алкионъ, галкионъ наз. Марская птушка зімародак.
с. 102
Алкнучий дзеепрым. ад алкати.
с. 102
Алкнущий дзеепрым. ад алкати.
с. 102
Алкоранъ, алкоронъ, олкаронъ наз. Каран.
с. 102
Аллеговати гл. алекговати
с. 102
Аллекгованый гл. алекгованый
с. 102
Аллекговати гл. алекговати
с. 102
Аллигоричный прым. Алегарычны.
с. 102
Аллилуйя, алилуйя выкл. Хвалебны малітоўны выгук.
с. 102
Алляный прым. Ільняны.
с. 103
Алмазъ наз. Алмаз.
с. 103
Алмасный прым. ад алмазъ.
с. 103
Алое, алоесъ наз. Альяс.
с. 103
Алтария наз. Пасада памочніка ксяндза.
с. 103
Алтарь, олтарь, олтаръ наз. 1. Алтар. 2. Узвышанае месца, на якое старажытныя людзі ўскладалі ахвяры.
с. 103
Алтембасовый прым. Парчовы.
с. 104
Алтынъ, олтынъ наз. Грашовая адзінка і манета вартасцю ў тры капейкі.
с. 104
Алфа наз. Першая літара грэчаскага алфавіта.
с. 104
Алфабетъ наз. Алфавіт.
с. 104
Алфавитарь наз. Буквар.
с. 104
Алхимицкий прым. Алхімічны.
с. 104
Алчба наз. Абмежаванне ў ежы, пост.
с. 104
Алчебный прым. ад алчба.
с. 104
Алчити дзеясл. Жадаць, імкнуцца да чаго-небудзь.
с. 104
Алчный прым. Галодны.
с. 105
Алчущий, алчющий дзеепрым. ад алкати.
с. 105
Алый прым. Пунсовы, ярка-чырвоны.
с. 105
Аль зл. Тое, што і альбо ў 1 знач.
с. 105
Альба, алба наз. Белая рыза каталіцкіх манахаў.
с. 105
Альбо, албо зл. 1. Або, ці, альбо (пры размеркавальнай сувязі). Параўн. алебо, аль. 2. Або—або, ці—ці (пры пералічэнні). 3. А таксама (пры далучэнні). 4. Або (пры тлумачэнні).
с. 105
Альбовемъ, албовемъ зл. Тое, што і абовемъ.
с. 107
Альжбантъ гл. галзбантъ
с. 107
Алькеръ наз. Бакавы пакой.
с. 107
Альмария гл. армария
с. 107
Альтариста, олтариста наз. Алтарыст.
с. 107
Альтэрнатымъ прысл. Па чарзе.
с. 107
Алябарда, алябарта, галябарда наз. Бярдыш.
с. 107
Алябастровый, алевастровый прым. ад алябастръ, алевастръ у 1 знач.
с. 107
Алябастръ, алавастръ, алевастръ, алявастръ наз. 1. Алебастр. 2. Пасудзіна, якая зроблена з алебастру.
с. 107
Алякантъ наз. Гатунак віна.
с. 108
Алянъ гл. аланъ
с. 108
Алясъ наз. Алешнік.
с. 108
Амазонитъ наз. Жыхар легендарнай краіны Амазоніі. Параўн. амазонъ.
с. 108
Амазонский прым. Амазонскі.
с. 108
Амазонъ наз. Тое, што і амазонитъ.
с. 108
Амаилъ наз. Ладанка.
с. 108
Амалехитянинъ наз. Тое, што і гмаликитъ.
с. 108
Амалидский прым. ад амаликъ.
с. 108
Амаликитъ, амаликита наз. Прадстаўнік старажытнага арабскага племені. Параўн. амалехитянинъ, амаликъ, амелехитъ.
с. 108
Амаликъ наз. Тое, што і амаликитъ.
с. 109
Амарханка наз. Гатунак тканіны.
с. 109
Аматистовый прым. ад аматистъ.
с. 109
Аматистъ гл. аметистъ
с. 109
Аматыстъ гл. аметистъ
с. 109
Амбарный прым. ад амбаръ I.
с. 109
Амбаровъ прым. ад амбаръ II.
с. 109
Амбаръ, имбаръ, инбаръ, омбаръ, онбаръ I наз. 1. Свіран. 2. Пабудова для гандлю і захавання тавараў.
с. 109
Амбаръ, амборъ II наз. Амбра.
с. 110
Амбиция наз. Амбіцыя.
с. 110
Амбонный прым. ад амбонъ.
с. 110
Амбонъ, анбонъ, онбонъ наз. Амбон.
с. 110
Амборъ гл. амбаръ II
с. 110
Амвросъ наз. Каштоўны каменъ.
с. 110
Амелехитъ, амилехитъ наз. Тое, што і амаликитъ.
с. 110
Амень гл. аминь
с. 110
Аметистъ, аматистъ, аматыстъ наз. Аметыст. Параўн. амефистонъ, амефистосъ.
с. 110
Амефистонъ наз. Тое, што і аметистъ.
с. 111
Амефистосъ наз. Тое, што і аметистъ.
с. 111
Амилехитъ гл. амелехитъ
с. 111
Аминь, аминъ, амень, амэнъ часц. 1. Амін (заключнае слова малітвы, пропаведзі; азначае «так», «сапраўды»). 2. Амін (у знач. наз.).
с. 111
Аммонитъ гл. амонитъ
с. 111
Аммонитянинъ гл. амонитянинъ
с. 111
Аммонитянка наз., ж. р. ад амонитянинъ.
с. 111
Аммоницкий гл. амонитский
с. 111
Амморей гл. аморрей
с. 111
Амморейский гл. аморейский
с. 112
Амморейчикъ гл. аморейчикъ
с. 112
Аммореянинъ гл. амореанинъ
с. 112
Амморрей гл. аморрей
с. 112
Амонитинъ наз. Тое, што і амонитъ.
с. 112
Амонитский, амоницкий, аммоницкий прым. ад амонитъ, аммонитъ.
с. 112
Амонитчанинъ наз. Тое, што і амонитъ.
с. 112
Амонитъ, аммонитъ наз. Прадстаўнік старажытнага племені аманітаў. Параўн. амонитинъ, амонитчанинъ, амонитянинъ.
с. 112
Амонитянинъ, аммонитянинъ наз. Тое, што і амонитъ.
с. 112
Амоницкий гл. амонитский
с. 112
Амонрейчикъ гл. аморейчикъ
с. 112
Амореанинъ, аммореянинъ наз. Тое, што і аморейчикъ.
с. 112
Аморейский, амморейский, аморрейский прым. ад амморей, аморрей.
с. 112
Аморейчикъ, амонрейчикъ, амморейчикъ, аморрейчикъ наз. Прадстаўнік старажытнага блізкаўсходняга племені. Параўн. амореанинъ, аморрей.
с. 113
Аморрей, амморей, амморрей наз. Тое, што і аморейчикъ.
с. 113
Амофоръ гл. омофоръ
с. 113
Амплификовати дзеясл. Перабольшваць.
с. 113
Амрамский прым. <> Амрамское племя — старажытнае біблейскае племя.
с. 113
Амэнъ гл. аминь
с. 113
Анабаптистъ наз. Анабаптыст.
с. 113
Аналойный, анолойный прым. Аналойны.
с. 113
Анафема, анафтама наз. 1. Праклён, адлучэнне ад царквы. 2. // перан. Аб чалавеку, які адлучаны ад царквы.
с. 114
Анафематствовати дзеясл. Аддавацъ анафеме.
с. 114
Анафтама гл. анафема
с. 114
Анбонъ гл. амбонъ
с. 114
Ангеликъ наз. Прадстаўнік Візантыйскай дынастыі Ангелаў.
с. 114
Ангеловъ, аггеловъ прым. ад ангелъ, аггелъ.
с. 114
Ангелский гл. анкгельский
с. 114
Ангелъ, аггелъ наз. Анёл. Параўн. аньелъ.
с. 114
Ангельский, аггелский, ангелский прым. Анёльскі. Параўн. анелский, аньелский.
с. 115
Англий наз. Англічанін.
с. 115
Англинский гл. анкгельский
с. 115
Андраксъ гл. анфраксъ
с. 115
Андрогинъ наз. Прадстаўнік выдуманага племені.
с. 115
Анежели гл. анижли
с. 116
Анежьли гл. анижли
с. 116
Анелиогия гл. енеалогия
с. 116
Анелский прым. Тое, што і ангельский.
с. 116
Ани, ане I часц. 1. Не. 2. Ні.
с. 116
Ани, ане II зл. 1. Ні (пры далучэнні). 2. Ні—ні (пры пералічэнні). Параўн. аны.
с. 116
Анигилевати дзеясл. Анулявацъ.
с. 117
Анигилованье наз. Дзеянне па дзеясл. анигилевати.
с. 117
Анигильский гл. анкгельский
с. 117
Аниелъ гл. аньелъ
с. 117
Аниже зл. Аднак не (пры супраціўнай сувязі).
с. 117
Анижли, анижели, анежели, анежьли зл. 1. Чым (пры залежнай сувязі). Параўн. анижъ у 1 знач. 2. Але (пры супраціўнай сувязі). 3. Перш чым (пры залежнай сувязі).
с. 118
Анижъ I зл. 1. Тое, што і анижли ў 1 знач. 2. I не (пры далучэнні з адмоўным адценнем).
с. 118
Анижъ II гл. анишъ
с. 119
Аникгды прысл. Ніколі.
с. 119
Анимушъ наз. Характар, нораў.
с. 119
Анишъ, анижъ, аныжъ, анышъ, ганишъ, ганышъ, анисъ наз. Насенне анісу.
с. 119
Анкгария наз. Від прымусовага адработку.
с. 119
Анкгелский гл. анкгельский
с. 119
Анкгель наз. Упрыгожанне на поясе.
с. 119
Анкгельский, акгинский, акглинский, ангелский, англинский, анкгелский, анигильский прым. Англійскі.
с. 119
Анкгеннинъ наз. Ланцужок.
с. 120
Анната наз. Гадавы даход архіепіскапа, епіскапа і абата, які яны плацілі ў казну пры атрыманні сану.
с. 120
Аннотация наз. Заўвага, прыпіска.
с. 120
Ано І зл. 1. А, але (пры супраціўнай сувязі). 2. Што (пры залежнай сувязі). 3. Бо (пры залежнай сувязі).
с. 120
Ано II часц. Ажно.
с. 121
Анолойный гл. аналойный
с. 121
Аномалный прым. Анамальны.
с. 121
Антвасикъ наз. Умывальнік.
с. 121
Антедата наз. Папярэдняя дата.
с. 121
Антеконвокацийный прым. <> Антеконвокацийный соймикъ гл. соймикъ.
с. 121
Антелокгъ наз. Мера вадкасці.
с. 121
Антепендия, антепандия, антепедия наз. Пярэдняя заслона алтара.
с. 121
Антецесоръ, антецессоръ наз. Папярэднік, продак.
с. 121
Антиграфонъ наз. Спосаб пісьма, пры якім літары размяшчаюцца справа налева.
с. 121
Антимисъ, антиминсъ, антымисъ наз. Абрус пасвячоны, якім засцілаюць алтар у царкве.
с. 122
Антиохенъ наз. Тое, што і антиохиянинъ.
с. 122
Антиохиянъ наз. Тое, што і антиохиянинъ.
с. 122
Антиохиянинъ наз. Жыхар Антыяхіі — старажытнай сталіцы Сірыі. Параўн. антиохенъ, антиохиянъ.
с. 122
Антифонъ, антифона наз. Верш з псалмоў, якія спяваюцца пры набажэнстве папераменна на абодвух клірасах.
с. 122
Антихрестъ гл. антихристъ
с. 122
Антихристовъ прым. ад антихристъ.
с. 122
Антихристъ, антихрестъ, антихрыстъ наз. Антыхрыст.
с. 123
Антонянинъ наз. Член ордэна святога Антонія.
с. 123
Антыквитусъ прысл. Спрадвеку.
с. 123
Антымисъ гл. антимисъ
с. 123
Ануфагъ наз. Назва міфічнай народнасці.
с. 123
Ануча гл. онуча
с. 123
Анфраксъ, андраксъ наз. Каштоўны каменъ рубін.
с. 123
Анхимандритъ гл. архимандритъ
с. 123
Анхораттумъ наз. Назва кнігі царкоўнага пісьменніка Епіфанія Кіпрскага, накіраванай супрацъ арыян.
с. 123
Анъ I зл. А (пры супраціўнай сувязі).
с. 124
Анъ II часц. Ажно,
с. 124
Аны зл. Тое, што і ани II.
с. 124
Аныжъ гл. анишъ
с. 124
Анышковый прым. Анісавы.
с. 124
Анышъ гл. анишъ
с. 124
Аньелъ, аниелъ наз. Тое, што і ангелъ.
с. 124
Аньельский прым. 1. Тое, што і ангельский. 2. // перан. Ціхі, спакойны (пра чалавека).
с. 124
Апараментъ, аппараментъ наз. Касцелъныя рэчы.
с. 124
Апаратъ, аператъ, аппаратъ, апператъ, опаратъ наз. 1. Царкоўны рэквізіт. 2. Амуніцыя. 3. Знакі каралеўскай улады.
с. 124
Апатрихилъ гл. потрахилъ
с. 125
Апелеванье, апэлеванье наз. Дзеянне па дзеясл. апелевати.
с. 125
Апелевати, абпеливати, апелиовати, апеллевати, апелловати, апеловати, апелювати, аппелевати, аппелиовати, аппеллевати, апэлевати, опеловатъ, опэлевати дзеясл. 1. Апеляваць. Параўн. апелловывати. 2. Шукаць чыёй-небудзь рашаючай думкі.
с. 125
Апелецыя гл. апеляцыя
с. 126
Апелиовати гл. апелевати
с. 126
Апеллевати гл. апелевати
с. 126
Апелловати гл. апелевати
с. 126
Апелловывати дзеясл. Тое, што і апелевати ў 1 знач.
с. 126
Апелляция гл. апеляцыя
с. 126
Апеловати гл. апелевати
с. 126
Апелювати гл. апелевати
с. 126
Апеляцея гл. апеляцыя
с. 126
Апеляция гл. апеляцыя
с. 126
Апеляцыйный прым. ад апеляцыя.
с. 126
Апеляцыя, апелецыя, апелляция, апелляцыя, апеляцея, апеляция, апэлецыя, апэляцыя, апэляцэя, опеляцыя наз. 1. Апеляцыя. 2. Назва, найменне.
с. 126
Аператъ гл. апаратъ
с. 127
Апертура наз. Ускрыццё нарыва.
с. 127
Апетитъ, аппетитъ, аппетытъ наз. Апетыт.
с. 127
Апликованье наз. Падрыхтоўка.
с. 127
Аповедати гл. оповедати
с. 127
Апографонъ наз. Спіс, копія.
с. 127
Апокаликсимъ наз. Тое, што і апокалипсисъ.
с. 127
Апокалипсисъ наз. Апакаліпсіс. Параўн. апокаликсимъ, апокалипсия.
с. 127
Апокалипсия наз. Тое, што і апокалипсисъ.
с. 127
Апокрисисъ наз. Адказ.
с. 128
Апокрифъ наз. Апокрыф.
с. 128
Аполексия наз. Назва кнігі.
с. 128
Аполинаристъ, аполлинаристъ наз. Член секты апалінарыстаў.
с. 128
Апоплексия наз. Апаплексія.
с. 128
Апостазия, апостасия наз. Адступніцтва.
с. 128
Апостата, апостатъ, апостота наз. Адступнік.
с. 128
Апостоловъ прым. ад апостолъ.
с. 128
Апостолский, апостольский прым. ад апостолъ у 1 знач.
с. 129
Апостолство наз. Апостальскі сан.
с. 129
Апостолъ, апоштолъ наз. 1. Апостал. 2. Назва царкоўнай кнігі, якая змяшчае «дзеянні» і «пасланні» апосталаў.
с. 129
Апостольский гл. апостолский
с. 129
Апостота гл. апостата
с. 130
Апоштолъ гл. апостолъ
с. 130
Апотекаревъ прым. ад апотекарь.
с. 130
Апотекарский прым. ад апотекарь.
с. 130
Апотекарь наз. Тое, што і аптекаръ.
с. 130
Аппараментъ гл. апараментъ
с. 130
Аппаратъ гл. апаратъ
с. 130
Аппелевати гл. апелевати
с. 130
Аппелиовати гл. апелевати
с. 130
Аппеллевати гл. апелевати
с. 130
Апператъ гл. апаратъ
с. 130
Аппетитъ гл. апетитъ
с. 130
Аппетытъ гл. апетитъ
с. 130
Аппробация гл. апробация
с. 130
Аппробованый гл. апробованый
с. 130
Аппробованье наз. Дзеянне па дзеясл. апробовати.
с. 130
Аппробовати гл. апробовати
с. 130
Апракасъ, апракосъ наз. Царкоўная кніга (евангелле ці апостал), у якой чытанні размяшчаюцца па парадку святочных дзён.
с. 130
Апрегенсия наз. Уласнасць, распараджэнне.
с. 130
Апрелевый, апреловый, априлевый, априловый прым. aд апрель, априль.
с. 130
Апрель, априль, апрыль наз. Красавік.
с. 131
Априлевый гл. апрелевый
с. 131
Априловый гл. апрелевый
с. 131
Априль гл. апрель
с. 131
Апробата наз. Тое, што і апробация.
с. 131
Апробация, аппробация наз. Адабрэнне, згода, дазвол. Параўн. апробата.
с. 131
Апробацыйный прым. ад апробация.
с. 132
Апробованый, аппробованый дзеепрым. ад апробовати, аппробовати.
с. 132
Апробовати, аппробовати дзеясл. Адобрыцъ, зацвердзіць.
с. 132
Апрыль гл. апрель
с. 132
Апрычъ прыназ. Апрача.
с. 132
Апсурда наз. Абсурд.
с. 132
Аптека, аптыка, обтека наз. 1. Аптэка. 2. Лякарства.
с. 132
Аптекарка наз., ж. р. aд аптекаръ.
с. 133
Аптекарский прым. aд аптекаръ.
с. 133
Аптекаръ, абтекаръ, аптекарь, аптыкаръ наз. Аптэкар. Параўн. апотекарь.
с. 133
Аптечный прым. ад аптека ў 2 знач.
с. 133
Аптыка гл. аптека
с. 133
Аптыкаръ гл. аптекаръ
с. 133
Апуртовый гл. япуртовый
с. 133
Апэлеванье гл. апелеванье
с. 133
Апэлевати гл. апелевати
с. 133
Апэлецыя гл. апеляцыя
с. 133
Апэляцыя гл. апеляцыя
с. 133
Апэляцэя гл. апеляцыя
с. 133
Апятъ гл. опять
с. 133
Арабский, арапский прым. Арабскі. Параўн. аравский.
с. 134
Арабчикъ наз. Тое, што і арабъ.
с. 134
Арабъ, арапъ наз. Араб. Параўн. арабчикъ, аравитинъ, аравитъ, аравленинъ, аравчикъ, аравъ.
с. 134
Аравитинъ наз. Тое, што і арабъ.
с. 134
Аравитский прым. ад аравитъ.
с. 134
Аравитъ наз. Тое, што і арабъ.
с. 134
Аравленинъ наз. Тое, што і арабъ.
с. 134
Аравский прым. Тое, што і арабский.
с. 134
Аравчикъ наз. Тое, што і арабъ.
с. 134
Аравъ наз. Тое, што і арабъ.
с. 134
Арамасть гл. аримасть
с. 135
Арамать гл. ароматъ
с. 135
Арамский прым. ад уласн. назвы Арамея.
с. 135
Арамчикъ наз. Жыхар старажытнай краіны, Арамеі.
с. 135
Аранда гл. аренда
с. 135
Арандарский гл. арендарский
с. 135
Арандаръ гл. арендаръ
с. 135
Арапский гл. арабский
с. 135
Арапъ гл. арабъ
с. 135
Арасимъ наз. Каштоўны камень.
с. 135
Арати гл. орати
с. 135
Арафийчикъ наз. Тое, што і арафитчикъ.
с. 135
Арафинчикъ наз. Тое, што і арафитчикъ.
с. 135
Арафитчикъ наз. Прадстаўнік старажытнай азіяцкай народнасці. Параўн. арафийчикъ, арафинчикъ, арахитейчикъ.
с. 135
Арахитейчикъ наз. Тое, што і арафитчикъ.
с. 135
Арацыя гл. орация
с. 135
Арбиторъ наз. Пасрэднік.
с. 135
Арванкулъ гл. карванкулъ
с. 135
Арганъ гл. органъ
с. 135
Аргиръ наз. Прадстаўнік старажытнай азіяцкай народнасці.
с. 135
Аргишъ, оргишъ наз. 1. Абоз. 2. Гандлёвая пошліна.
с. 135
Аргументовати гл. аркгументовати
с. 136
Аргументъ гл. аркгументъ
с. 136
Ардынованый гл. ординованый
с. 136
Ареанинъ гл. ариянинъ
с. 136
Аренда, аранда, оранда, оренда наз. 1. Арэнда. 2. Арэндная плата.
с. 136
Арендарка наз., ж. р. ад арендаръ.
с. 136
Арендаровъ прым. ад арендаръ.
с. 137
Арендарский, арандарский прым. ад арендаръ,
с. 137
Арендаръ, арандаръ, арондаръ, рендаръ наз. Арандатар.
с. 137
Арендаторъ наз. Арандатар.
с. 137
Арендный прым. ад аренда ў 2 знач.
с. 137
Арендоване гл. арендованье
с. 137
Арендованый дзеепрым. ад арендовати.
с. 137
Арендованье, арендоване наз. Тое, што і аренда ў 1 знач.
с. 138
Арендовати дзеясл. Арандаваць.
с. 138
Арендовный прым. <> Арендовный листъ гл. листъ. с. 138
Арендуючий дзеепрым. ад арендовати.
с. 138
Ареопагитъ наз. Член вярхоўнага суда ў старажытных Афінах.
с. 138
Ареопагъ наз. Вярхоўны суд у старажытных Афінах.
с. 138
Арестованый гл. арештованый
с. 138
Арестъ гл. арештъ
с. 138
Аретисъ наз. Каштоўны камень.
с. 138
Арешокъ наз. Нарасць на лісцях дуба, якая змяшчае ў сабе дубільную кіслату і з якой выраблялі чарніла.
с. 139
Арештоване гл. арештованье
с. 139
Арештованый, арестованый дзеепрым. ад арештовати, арестовати.
с. 139
Арештованье, арештоване наз. Дзеянне па дзеясл. арештовати.
с. 139
Арештовати дзеясл. Арыштаваць, затрымаць.
с. 139
Арештъ, арестъ наз. Арышт на маёмасць.
с. 139
Аржаный гл. ржаный
с. 140
Арианинъ гл. ариянинъ
с. 140
Арианский гл. ариянский
с. 140
Ариесъ, арьесъ наз. Назва планеты Марс.
с. 140
Аримасть, арамасть наз. Прадстаўнік міфічнага народа.
с. 140
Аристолиохия наз. Кірказон (расліна з роду павойнікападобных).
с. 140
Аритметика наз. Арыфметыка.
с. 140
Ариянинъ, ареанинъ, арианинъ, аррианинъ, арыянинъ наз. Арыянін — паслядоўнік секты Арыя.
с. 140
Ариянка наз., ж. р. ад ариянинъ.
с. 140
Ариянский, арианский, аррыанский прым. ад ариянинъ, арианинъ, аррианинъ.
с. 141
Ариянство, арыянство наз. Вучэнне александрыйскага свяшчэнніка Арыя.
с. 141
Арка наз. 1. Ківот. 2. Тое, што і арха.
с. 141
Аркабузъ, аркгабузъ, гаркабузъ наз. Пішчаль, старажытнае ружжо.
с. 141
Аркадъ наз. Жыхар Аркадзіі — цэнтральнай краіны Пелапанеса.
с. 142
Аркгабузъ гл. аркабузъ
с. 142
Аркгонаутъ, аркгонавтъ наз. Арганаўт — міфічны марскі падарожнік.
с. 142
Аркгументовати, аргументовати дзеясл. Аргументаваць.
с. 142
Аркгументъ, аргументъ наз. Аргумент.
с. 142
Аркушовый прым. Аркушны, аркушовы.
с. 142
Аркушъ наз. Ліст паперы, бляхі (у тым ліку і ўтыканай калючкамі, шпількамі тыпу цярновага вянка).
с. 142
Армария, альмария, олмарея наз. Шафа.
с. 142
Армата, гармата наз. 1. Армада. 2. Гармата. 3. Артылерыя. 4. Зброя, узбраенне.
с. 143
Арматно прысл. Са зброяй.
с. 143
Арматный, гарматный прым. ад армата, гармата.
с. 143
Армеанинъ гл. армянинъ
с. 144
Арменейский прым. Тое, што і арменский.
с. 144
Арменинъ гл. армянинъ
с. 144
Арменка наз. Армянка.
с. 144
Арменский, арминский прым. Армянскі. Параўн. арменейский. с. 144
Армеянинъ гл. армянинъ
с. 144
Армианинъ гл. армянинъ
с. 144
Арминский гл. арменский
с. 144
Арморыкъ наз. Жыхар Арморыкі (у старажытнасці кельцкая назва паўночна-заходняй Галіі).
с. 144
Армянинъ, армеанинъ, арменинъ, армеянинъ, армианинъ наз. Армянін.
с. 144
Ароматъ, арамать наз. Пахучае рэчыва.
с. 145
Аронатика наз. Арнаментальнае пісьмо, вязь.
с. 145
Арондаръ гл. арендаръ
с. 145
Аррианинъ гл. ариянинъ
с. 145
Арридийский прым. ад старажытнай назвы Пелапанеса Арридия.
с. 145
Аррыанский гл. ариянский
с. 145
Артикулъ гл. артыкулъ
с. 145
Артирия наз. Артэрыя.
с. 145
Артыкулъ, артикулъ наз. 1. Артыкул, параграф, раздзел. 2. Збор правіл, палажэнняў; статут. 3. Догма, догмат.
с. 145
Арфа, арва, архва, гарфа наз. Арфа.
с. 146
Арфиста наз. Арфіст. с. 146
Арха наз. Каўчэг. Параўн. арка ў 2 знач.
с. 146
Архангеловъ прым. ад архангелъ.
с. 146
Архангелъ наз. 1. Архангел. 2. Скарочаная назва царквы або манастыра ў гонар аднаго з архангелаў.
с. 146
Архангельский прым. ад архангелъ.
с. 147
Архетипонъ наз. Тое, што і архетипъ.
с. 147
Архетипъ, архитипъ наз. Арыгінал. Параўн. архетипонъ.
с. 147
Архибунтовникъ наз. Галоўны бунтаўшчык.
с. 147
Архидиаконство гл. архидьяконство
с. 147
Архидиаконъ гл. архидьяконъ
с. 147
Архидиецизыя наз. Мітраполія.
с. 147
Архидияконъ гл. архидьяконъ
с. 147
Архидыаконъ гл. архидьяконъ
с. 147
Архидьяконство, архидиаконство наз. Сан архідыякана.
с. 147
Архидьяконовъ прым. ад архидьяконъ.
с. 147
Архидьяконъ, архидиаконъ, архидияконъ, архидыаконъ наз. Ганаровы тытул старшага сярод дыяканаў.
с. 147
Архидьякъ наз. Старшы дзяк.
с. 148
Архиепископий прым. ад архиепископъ. Параўн. архиепископлий.
с. 148
Архиепископия, архиепископъя наз. 1. Епархія, якая знаходзіцца ў веданні архіепіскапа. 2. Сан архіепіскапа.
с. 148
Архиепископлий прым. Тое, што і архиепископий.
с. 148
Архиепископский прым. ад архиепископъ.
с. 148
Архиепископство наз. 1. Тое, што і архиепископия ў 1 знач. 2. Тое, што і архиепископия ў 2 знач.
с. 148
Архиепископъ, архиепискупъ наз. Архіепіскап.
с. 149
Архиепископъя гл. архиепископия
с. 149
Архиепискупъ гл. архиепископъ
с. 149
Архиереевъ прым. ад архиерей.
с. 149
Архиерей наз. Архірэй.
с. 149
Архиерейский прым. ад архиерей.
с. 149
Архиерейство наз. Сан архірэя.
с. 149
Архикняжа наз. Вялікі князь. Параўн. архикнязь.
с. 149
Архикнязь наз. Тое, што і архикняжа.
с. 150
Архимандрития гл. архимандритья
с. 150
Архимандритовъ прым. ад архимандритъ.
с. 150
Архимандритский, архимандрицкий прым. ад архимандритъ.
с. 150
Архимандритство, архимандрытство, архимандрыцтво наз. 1. Сан архімандрыта. 2. Манастыр на чале з архімандрытам. Параўн. архимандритья, архимандрия.
с. 150
Архимандритъ, анхимандритъ, архимандрыта, архимандрытъ, архимаритъ, архиморитъ наз. Архімандрыт.
с. 150
Архимандритья, архимандрития, архимандритя наз. 1. Тое, што і архимандритство ў 1 знач. 2. Тое, што і архимандритство ў 2 знач.
с. 151
Архимандрицкий гл. архимандритский
с. 151
Архимандричий прым. ад архимандритъ.
с. 151
Архимандрия наз. Тое, што і архимандритство ў 2 знач.
с. 151
Архимандрыта гл. архимандритъ
с. 151
Архимандрытство гл. архимандритство
с. 151
Архимандрытъ гл. архимандритъ
с. 151
Архимандрыцтво гл. архимандритство
с. 151
Архимаритъ гл. архимандритъ
с. 151
Архиморитъ гл. архимандритъ
с. 152
Архипастырский прым. ад архипастыръ.
с. 152
Архипастыръ наз. Вышэйшая духоўная асоба, старшы сярод пастыраў (патрыярх, мітрапаліт, епіскап).
с. 152
Архипрезвитеръ наз. Старшы кафедралъны канонік.
с. 152
Архисвещенникъ наз. Галоўны, старшы свяшчэннік.
с. 152
Архистратиговъ прым. ад архистратигъ.
с. 152
Архистратигъ наз. Старшы над анёльскім воінствам (пaводле рэлігійных вераванняў). Параўн. архистратий.
с. 152
Архистратий наз. Тое, што і архистратигъ.
с. 152
Архитектонъ наз. Галоўны дойлід, будаўнічы, цясляр.
с. 152
Архитипъ гл. архетипъ
с. 152
Арцибискупство, арцыбискупство наз. 1. Сан каталіцкага архіепіскапа. 2. Царкоўна-адміністрацыйная тэрытарыяльная адзінка, якая знаходзілася ў веданні каталіцкага архіепіскапа.
с. 152
Арцибискупъ, арцыбискупъ наз. Каталіцкі архіепіскап.
с. 153
Арцикапланъ наз. Старшы каталіцкі свяшчэннік.
с. 153
Арцыбискупство гл. арцибискупство
с. 153
Арцыбискупъ гл. арцибискупъ
с. 153
Аршинъ наз. Аршын.
с. 153
Арыянинъ гл. ариянинъ
с. 153
Арыянство гл. ариянство
с. 153
Арьесъ гл. ариесъ
с. 153
Асаулъ гл. есаулъ
с. 153
Асекурацийный прым. ад асекурация.
с. 153
Асекурация, ассекурация, ассекурацыя наз. Пасведчанне на пэўныя льготы, пазыковае абавязацельства, распіска.
с. 153
Асекурованый дзеепрым. ад асекуровати.
с. 154
Асекуровати, ассекуровати дзеясл. Абавязваць.
с. 154
Асекуроватисе дзеясл. Абавязвацца.
с. 154
Асесоровъ прым. ад асесоръ.
с. 154
Асесорский, асосорский, ассесорский, ассессорский прым. ад асесоръ, асосоръ, ассесоръ.
с. 154
Асесоръ, ассесоръ, ососоръ наз. Асэсар.
с. 154
Асийский прым. ад Асія (царства ў Малой Азіі).
с. 155
Асирейский гл. асирийский
с. 155
Асирейчик гл. асирийчикъ
с. 155
Асирийский, асирейский, ассирийский прым. Асірыйскі. Параўн. асырский.
с. 155
Асирийчикъ, асирейчикъ, ассирийчикъ наз. Асірыец.
с. 155
Асириянинъ, асирянинъ, ассирянинъ наз. Асірыец.
с. 155
Аскалонский прым. ад уласнай назвы Аскалонъ.
с. 155
Аскалончанинъ наз. Жыхар горада Аскалона. Параўн. аскалончикъ.
с. 155
Аскалончикъ наз. Тое, што і аскалончанинъ.
с. 155
Аскеназъ наз. Згодна з бібліяй (Кніга Быцця, X, 3), армянскі ці суседні з ім народ.
с. 156
Аскитисъ наз. Аскет.
с. 156
Асмакъ гл. осмакъ
с. 156
Асорский прым. ад уласнай назвы Асоръ.
с. 156
Асосорский гл. асесорский
с. 156
Аспа наз. Тое, што і аспра.
с. 156
Аспида, аспидъ наз. 1. Ядавітая змяя, аспід. 2. Міфічная істота, дракон.
с. 156
Аспидный I прым. ад аспида, аспидъ.
с. 156
Аспидный II прым. Зроблены з аспіду.
с. 156
Аспидовъ прым. ад аспидъ, аспида.
с. 156
Аспидъ гл. аспида
с. 156
Асписъ, ясписъ наз. Мінерал аспід.
с. 156
Аспра наз. Дробная сярэбраная манета. Параўн. аспа, аспрата, аспроля.
с. 157
Аспрата наз. Тое, што і аспра.
с. 157
Аспроля наз. Тое, што і аспра.
с. 157
Ассекурация гл. асекурация
с. 157
Ассекурацыя гл. асекурация
с. 157
Ассекуровати гл. асекуровати
с. 157
Ассерция наз. Аб’яўленне каго-н. вольным.
с. 157
Ассесория наз. Нарада засядацеляў.
с. 157
Ассесорский гл. асесорский
с. 157
Ассесоръ гл. асесоръ
с. 157
Ассессорский гл. асесорский
с. 157
Ассирийский гл. асирийский
с. 157
Ассирийчикъ гл. асирийчикъ
с. 157
Ассирянинъ гл. асириянинъ
с. 157
Ассуръ гл. асуръ
с. 157
Ассыстенцыя наз. Сумеснае знаходжанне, суправаджэнне.
с. 157
Астраханский прым. Астраханскі.
с. 157
Астролиогия гл. астролиокгия
с. 157
Астролиогъ гл. астрологъ
с. 158
Астролиокгия, астролиогия наз. Астралогія.
с. 158
Астрологъ, астролиогъ, астролиокгъ, астролокгъ наз. Астролаг.
с. 158
Астролоичный прым. Астралагічны.
с. 158
Астролокгъ гл. астрологъ
с. 158
Астрoмъ наз. Прадстаўнік міфічнай народнасці.
с. 158
Астрономия, острономия наз. Астраномія.
с. 158
Астрономский прым. Астранамічны.
с. 158
Астрономъ, острономъ наз. Астраном.
с. 158
Асуръ, ассуръ наз. Асірыец. Параўн. асурянинъ.
с. 158
Асурянинъ наз. Тое, што і асуръ.
с. 159
Асыгнацыя, асыкгнацыя наз. Дакумент на атрыманне грошай ці маёмасці.
с. 159
Асырский прым. Тое, што і асирийский.
с. 159
Атава наз. Атава.
с. 159
Атаманство наз. Тэрыторыя, падначаленая атаману.
с. 159
Атаманъ, ватаманъ, втамонъ, отаманъ, отамонъ, утамонъ наз. Атаман; баскак; важак, старшы ў якой-н. справе.
с. 159
Атеистъ наз. Атэіст. Параўн. афеистъ.
с. 159
Атениенчикъ наз. Тое, што і атенчикъ.
с. 159
Атенский, аттенский прым. Афінскі.
с. 159
Атентованый, аттентованый дзеепрым. aд атентовати, аттентовати.
с. 159
Атентовати, аттентовати дзеясл. Узбуджаць судовую справу, дамагацца, патрабаваць.
с. 160
Атенчикъ наз. Жыхар горада Афіны. Параўн. атениенчикъ.
с. 160
Атестацейный, аттестацыйный прым. ад атестация.
с. 160
Атестация, атестацыя, атестачия, аттестация наз. Атэстацыя, пісьмовае пасведчанне.
с. 160
Атласовый, отласовый прым. ад атласъ, отласъ.
с. 160
Атласъ, отласъ наз. Атлас.
с. 161
Ато зл. Аднак (пры, супраціўнай сувязі).
с. 161
Атоли зл. Аднак (пры супраціўнай сувязі).
с. 161
Атоса наз. Атоса.
с. 161
Атраментъ наз. Чарніла.
с. 161
Аттенский гл. атенский
с. 161
Аттентованый гл. атентованый
с. 161
Аттентовати гл. атентовати
с. 161
Аттестация гл. атестация
с. 161
Аттестацыйный гл. атестацейный
с. 161
Атъ, ать часц. Хай, няхай.
с. 161
Аугустъ гл. августъ
с. 162
Ауторъ гл. авторъ
с. 162
Афеистъ наз. Тое, што і атеистъ.
с. 162
Афектация, афектацыя наз. 1. Пераўвелічэнне. 2. Жаданне, патрабаванне.
с. 162
Афектикъ наз., памянш. ад афектъ.
с. 162
Афектованый дзеепрым. ад афектовати.
с. 162
Афектовати, аффектовати дзеясл. Жадацъ, дамагацца.
с. 162
Афектъ, аффектъ, афхвектъ, офектъ наз. Моцнае жаданне, страсцъ, страснасцъ.
с. 162
Афинейчикъ наз. Тое, што і афинянинъ.
с. 163
Афинский прым. Афінскі.
с. 163
Афинъ наз. Тое, што і афинянинъ.
с. 163
Афинянинъ наз. Жыхар горада Афіны. Параўн. афинейчикъ, афинъ.
с. 163
Афионъ наз. Опіум.
с. 163
Африканинъ наз. Афрыканец.
с. 163
Африканский прым. Афрьіканскі. Параўн. африцкий.
с. 163
Африцкий прым. Тое, што і африканский.
с. 163
Афтованый гл. гафтованый
с. 164
Аффектованье наз. Дзеянне па дзеясл. аффектовати.
с. 164
Аффектовати гл. афектовати
с. 164
Аффектъ гл. афектъ
с. 164
Афхвектъ гл. афектъ
с. 164
Ахайчыкъ наз. Ахеец.
с. 164
Ахатесъ, ахатисъ наз. Агат.
с. 164
Ахти, ахте выкл. Ах.
с. 164
Ахтовръ гл. октябрь
с. 164
Ахъ выкл. Ах, ох.
с. 164
Ацепалъ наз. Богаадступнік, ерэтык.
с. 164
Ачей I зл. 1. Калі (пры падпарадкаванні даданага сказа ўмовы). 2. Хоць (пры падпарадкаванні даданага ўступальнага сказа). 3. Ці, або (пры размеркаванні).
с. 164
Ачей II часц. 1. Хай, няхай. 2. Хіба, няўжо, ці. 3. Толькі.
с. 165
Ачей III пабоч. сл. Можа, магчыма.
с. 165
Ачколвекъ, ачкольвекъ, ачколве, ачкольве, ачколвей зл. Хоць, нягледзячы на тое што (пры падпарадкаванні даданага ўступальнага сказа). Параўн. ачколи.
с. 165
Ачколи зл. Тое, што і ачколвекъ.
с. 166
Ачкольве гл. ачколвекъ
с. 166
Ачкольвекъ гл. ачколвекъ
с. 166
Ачъ, ачь зл. 1. Калі (пры падпарадкаванні даданага сказа ўмовы). 2. Хоць, нягледзячы на тое што (пры падпарадкаванні даданага ўступальнага сказа). 3. Каб (пры падпарадкаванні даданага тлумачальнага сказа). 4. Бо, таму што (пры падпарадкаванні даданага сказа прычыны). 5. Хоць, нават (пры ўзмацненні).
с. 166
Аще, ашче зл. 1. Калі (пры падпарадкаванні даданага сказа ўмовы). 2. Хоць, нягледзячы на тое што (пры падпарадкаванні даданага ўступальнага сказа). 3. Хіба што толькі (у спалучэнні з часціцамі ли, же, токмо пры падпарадкаванні даданага уступальна-абмежавальнага сказа). 4. Ці (пры размеркавальнай сувязі).
с. 167
Ба зл. 1. Бо, таму што (пры залежнай сувязі). 2. Ды (пры далучэнні).
с. 168
Баба I наз. 1. Старая жанчына. 2. Маці бацькі або маці. 3. Жонка. 4. Павітуха. 5. Знахарка, чараўніца. 6. Язычаскі ідал.
с. 168
Баба II наз. Прылада для забівання паляў.
с. 169
Бабизный прым. Атрыманы ў спадчыну ад бабкі.
с. 169
Бабинецъ наз. Бабінец.
с. 169
Бабиния наз. Рэзідэнцыя султана.
с. 169
Бабити дзеясл. Бабіць.
с. 170
Бабка I наз. 1. Тое, што і баба ў 1 знач. 2. Тое, што і баба ў 2 знач.
с. 170
Бабка II наз. Трыпутнік.
с. 170
Бабский прым,. Нядужы, слабы.
с. 170
Бавальна гл. баволна
с. 170
Баварский, баворский прым. Баварскі.
с. 170
Бавелна гл. баволна
с. 170
Бавелный прым. Тое, што і баволняный.
с. 170
Бавелняный гл. баволняный
с. 170
Бавельняный гл. баволняный
с. 171
Бавечыйся гл. бавячийся
с. 171
Бавило наз. Парфума.
с. 171
Бавитель наз. Выхавальнік.
с. 171
Бавити дзеясл. 1. Займацъ, затрымліваць. 2. Траціць. 3. Працягваць.
с. 171
Бавитися дзеясл., зв. ад бавити. 1. Займацца. 2. Быць, знаходзіцца, заставацца. 3. Вадзіць знаёмства. 4. Марудзіць, затрымлівацца.
с. 171
Бавленый дзеепрым. ад бавити ў 1 знач.
с. 172
Бавленьеся наз. Дзеянне па дзеясл. бавитися ў 1 знач.
с. 172
Бавлючийся дзеепрым. ад бавитися ў 1 знач.
с. 173
Баволица наз. Буйваліца. Параўн. буйволіца.
с. 173
Баволна, бавальна, бавелна наз. Бавоўна.
с. 173
Баволняный, бавелняный, бавельняный, бавялняный прым. Баваўняны. Параўн. бавелный.
с. 173
Баволовъ прым. Буйвалаў.
с. 173
Баворский гл. баварский
с. 173
Бавы наз. Вядзьмарства, чараўніцтва.
с. 173
Бавялняный гл. баволняный
с. 173
Бавячий дзеепрым. ад бавити ў 1 знач.
с. 173
Бавячийся, бавечыйся дзеепрым. ад бавитися ў 1 знач.
с. 173
Багатство гл. богатство
с. 174
Багатый гл. богатый
с. 174
Багатырьский гл. богатырский
с. 174
Багманъ наз. У рэлігійным вучэнні расліна, якая прысвячалася духу Багману. Параўн. богаманъ.
с. 174
Багна, багно, багонъ, бакгна наз. Багна.
с. 174
Багниско, бакгниско наз. Забалочанае месца, багна. Параўн. багнище.
с. 174
Багнистый прым. Забалочаны, гразкі.
с. 175
Багнище наз. Тое, што і багниско.
с. 175
Багно гл. багна
с. 175
Багнята наз. Галінка вярбы або лазы з пушыстымі коцікамі.
с. 175
Багонецъ наз. Балотца.
с. 175
Багонъ гл. багна
с. 175
Багоръ наз. Каштоўная тканіна барвовага колеру.
с. 175
Баграница, багреница, багряница наз. 1. Вопратка з каштоўнай тканіны барвовага колеру як сімвал вярхоўнай улады. 2. Каштоўная тканіна барвовага колеру.
с. 175
Багровый прым. Барвовы.
с. 175
Багряница гл. баграница
с. 176
Багряно прысл. ад багряный.
с. 176
Багряный прым. Барвовы.
с. 176
Бадавея гл. бедевей
с. 176
Баданье, бадание наз. 1. Дзеянне па дзеясл. бадати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. бадати ў 2 знач.
с. 176
Баданьеся наз. Дзеянне па дзеясл. бадатися.
с. 176
Бадати, бодати дзеясл. 1. Даследаваць, вывучаць, правяраць. 2. Распытваць.
с. 176
Бадатися дзеясл., зв. ад бадати 1. Даследавацца, вывучацца, правярацца. 2. Распытвацца.
с. 176
Бадачъ, бодачъ наз. Той, хто вывучае, распытвае; знаўца.
с. 177
Бадаючийся, бадаючыйся дзеепрым. ад бадатися.
с. 177
Бадвинъ, бадвынъ наз. Бедуін.
с. 177
Бадзагиръ наз. Каштоўны камень.
с. 177
Базановецъ наз. Лазаніца.
с. 177
Базилианинъ гл. базылианинъ
с. 177
Базилийский прым. Ад базилианинъ.
с. 177
Базилискъ наз. Васіліск. Параўн. базилишокъ, василискъ, василишокъ.
с. 177
Базилишокъ, базылишокъ наз. Тое, што і базилискъ.
с. 177
Базылианинъ, базилианинъ, базилиянинъ наз. Член уніяцкага ордэна святога Васіля. с. 178
Базылишокъ гл. базилишокъ с. 178
Базылиянский прым. ад базылиянинъ. с. 178
Байволий прым. ад байволъ. с. 178
Байволъ наз. Буйвал. с. 178
Байдакъ, бойдакъ наз. Барка. с. 178
Байка I наз. 1. Байка. 2. Выдумка, плётка, небыліца. с. 178
Байка II наз. Мяккая, пераважна баваўняная тканіна. Параўн. бая. с. 179
Байкоповедачъ наз. Апавядальнік баек, выдумак, небыліц. с. 179
Байскакъ гл. баскакъ с. 179
Бакавка наз. Назва рыбы. Параун. бакавня. с. 179
Бакавня наз. Тое, што і бакавка. с. 179
Бакаларъ, бакаляръ, бокаларъ, боколаръ наз. 1. Бакалаўр. 2. Школьны настаунік. с. 179
Баканье наз. Дзеянне па дзеясл. бакати. с. 179
Бакати дзеясл. Лаяць. с. 179
Бакгазея гл. бакгазыя с. 179
Бакгазия гл. бакгазыя
с. 180
Бакгазыевый прым. ад бакгазыя.
с. 180
Бакгазыкъ наз., памянш. ад бакгазыя.
с. 180
Бакгазыя, бакгазея, бакгазия наз. Паркаль. Параўн. бакгоза.
с. 180
Бакгна гл. багна
с. 180
Бакгниско гл. багниско
с. 180
Бакгоза, богаза наз. Тое, што і бакгазыя.
с. 180
Баклага гл. боклага
с. 180
Баклажка наз., памянш. ад баклага.
с. 180
Бакшта гл. башта
с. 180
Баламутити, баламутить дзеясл. Ілгаць, ашукваць, збіваць з панталыку.
с. 180
Баламутный, баломутный прым. ад баламутъ, баломутъ.
с. 180
Баламутня, боламутня наз. Ашуканства, махлярства. Параўн. баламутство.
с. 180
Баламутство наз. Тое, што і баламутня.
с. 181
Баламутъ, баломутъ, боламутъ наз. Баламут, ашуканец, махляр.
с. 181
Балваница, болваница, болванница наз. Язычаская святыня.
с. 181
Балванский, болванский прым. Ідалапаклонніцкі, язычаскі.
с. 181
Балванъ, болванъ наз. 1. Балван, ідал. 2. Глыба, абломак рэчыва.
с. 182
Балверский гл. бальверский
с. 182
Балверство гл. бальверство
с. 182
Балверъ гл. бальвер
с. 182
Балвофалница гл. балвохвалница
с. 182
Балвофалский гл. балвохвалский
с. 182
Балвофалство гл. балвохвалство
с. 183
Балвофальца гл. балвохвалца
с. 183
Балвохвалница, балвофалница наз. 1. Язычаскае свяцілішча. 2. Язычніца.
с. 183
Балвохвалный прым. Язычаскі.
с. 183
Балвохвалский, балвофалский, болвохвалский прым. Язычаскі.
с. 183
Балвохвалство, балвофалство, балвохвальство, болвофалство, болвохвалство наз. Язычаства,
с. 183
Балвохвалца, балвофальца, болвофалца, болвохвалца наз. Язычнік, ерэтык.
с. 184
Балвохвальство гл. балвохвалство
с. 184
Балзамъ гл. балсам
с. 184
Балка, балька наз. Бэлька. Параўн. балокъ.
с. 184
Бална наз. Сувой тканіны.
с. 185
Балованье наз. Свавольства.
с. 185
Балокъ наз. Тое, што і балка.
с. 185
Баломутный гл. баламутный
с. 185
Баломутъ гл. баламутъ
с. 185
Балотце гл. болотце
с. 185
Балсамовый прым. ад балсамъ.
с. 185
Балсамъ, балзамъ, бальзамъ наз. Бальзам.
с. 185
Балтийский, балтицкий, балтыйский, бальтыцкий прым. Балтыйскі.
с. 185
Балтушникъ гл. болтушникъ
с. 186
Балтыйский гл. балтийский
с. 186
Бальберъ гл. бальверъ
с. 186
Бальверский, балверский, барверский прым. ад бальверъ, балверъ, барверъ.
с. 186
Бальверство, балверство, барберство, барверство, борверьство наз. Занятак цырульніка, фельчара.
с. 186
Бальверчыкъ наз., памянш. ад бальверъ.
с. 186
Бальверъ, балверъ, бальберъ, барберъ, барбиръ, барверъ, болверъ наз. Фельчар, цырульнік.
с. 186
Бальзамъ гл. балсамъ
с. 187
Балька гл. балка
с. 187
Бальтыцкий гл. балтийский
с. 187
Балясъ наз. Разны або точаны слупок для балюстрады.
с. 187
Бандолетъ, бандалетъ, бендолетъ, бондалетъ наз. 1. Мушкет з кароткім ствалом. 2. Пас.
с. 187
Банитовати дзеясл. Караць пазбаўленнем грамадзянскіх правоў і выгнаннем з краіны.
с. 187
Банитъ наз. Асоба, пазбаўленая грамадзянскіх правоў і асуджаная на выгнанне з краіны.
с. 187
Баницейный гл. баницийный
с. 188
Баницея гл. баниция
с. 188
Баницийный, баницейный, баницыйный прым. ад баниция, баницея, баницыя.
с. 188
Баниция, баницея, баницыя, банницыя наз. 1. Судовае пакаранне пазбаўленнем грамадзянскіх правоў і выгнаннем з краіны. 2. Пісьмовы прыгавор аб пазбаўленні грамадзянскіх правоў і выгнанні з краіны.
с. 188
Баницыйный гл. баницийный
с. 189
Баницыя гл. баниция
с. 189
Банка наз. 1. Слоік. 2. Банька. 3. Пузыр паветра на паверхні вады. 4. Кольца, якім замацоўваецца каса на касільне.
с. 189
Банкетовати, бенкетовати дзеясл. Банкетавацъ.
с. 189
Банкетуючий, бенкетуючий дзеепрым. ад банкетовати, бенкетовати.
с. 189
Банкетъ, банкэтъ наз. Банкет.
с. 189
Банницыя гл. баниция
с. 189
Бановый прым. Дынны.
с. 189
Банъ наз. Саноўнік у сярэдневяковых паўднёваславянскіх краінах.
с. 190
Баня наз. 1. Вялікая гліняная, шкляная, скураная або металічная пасудзіна, якая ўжывалася для захавання вадкіх і сыпкіх рэчываў і для культавых патрэб; кацёл. 2. Лазня. 3. Саляная капальня.
с. 190
Баравикъ гл. боровикъ
с. 190
Бараний, баранний, бараный, баряный, бораний прым. Барановы.
с. 190
Баранковый прым. ад баранокъ.
с. 191
Баранний гл. бараний.
с. 191
Барановщина наз. Падатак за авечкагадоўлю.
с. 191
Барановъ прым. ад баранъ.
с. 191
Баранокъ, боранекъ, боранокъ I наз. 1. Малады баран. 2. Баранова шкура. 3. Сімвалічная назва Iсуса Хрыста. 4. Ціхі, пакорны чалавек.
с. 191
Баранокъ II наз. Тое, што і абаранокъ.
с. 192
Бараночекъ наз., памянш. ад баранъ.
с. 192
Баранъ, боранъ I наз. 1. Баран. 2. Сімвалічная назва Ісуса Хрыста.
с. 192
Баранъ II наз. Таран, капар.
с. 193
Бараный гл. бараний
с. 193
Бараринокъ наз. Падарунак.
с. 193
Барашковый прым. Баранковы.
с. 193
Барашокъ наз. Баранок.
с. 193
Барбара наз. Тоўстая вяроўка, канат.
с. 193
Барбаръ наз. Тыран.
с. 193
Барберство гл. бальверство
с. 193
Барберъ гл. бальверъ
с. 193
Барбиръ гл. бальверъ
с. 193
Барва наз. 1. Колер, афарбоўка. 2. Вопратка з дарагой, каштоўнай тканіны; ліўрэя; мундзір. 3. Знак, прыкмета.
с. 193
Барверовъ прым. ад барверъ.
с. 194
Барверский гл. бальверский
с. 194
Барверство гл. бальверство
с. 194
Барверъ гл. бальверъ
с. 194
Барвица наз. Кальчужная сетка ад ніжняй часткі шлема да плячэй.
с. 194
Барвичка наз. <> Барвички рогъ — рог дастатку.
с. 195
Барвовый прым. Барвовы.
с. 195
Барвяный прым. Тое, што і барвовый.
с. 195
Баргованый гл. боргованый
с. 195
Барда гл. барта
с. 195
Бардамъ наз. Від халоднай зброі.
с. 195
Бардзо гл. барзо
с. 195
Бардишъ гл. бардышъ
с. 195
Бардка наз., памянш. ад барда.
с. 195
Бардышовый прым. ад бардышъ.
с. 195
Бардышъ, бардишъ, бердышъ наз. Халодная зброя ў выглядзе шырокай сякеры з закругленым у форме паўмесяца лязом, насаджанай на доўгае дрэўка.
с. 195
Барздо гл. барзо
с. 195
Барзе гл. барзо
с. 195
Барзей прысл., выш. ст. ад барзо. Больш.
с. 195
Барзо, бардзо, барздо, барзе прысл. Вельмі, надта, дужа.
с. 196
Барила, барило, барилъ, барыло наз. Бочка, мера вадкіх рэчываў.
с. 197
Барилка, барилко, барылка, борилка наз., памянш. ад барила.
с. 197
Барило гл. барила
с. 197
Барилъ гл. барила
с. 197
Баришникъ гл. барышникъ
с. 197
Барканъ наз. Невялікае фартыфікацыйнае збудаванне.
с. 197
Баркъ, боркъ наз. Плячо.
с. 197
Барма, борма наз. Тое, што і барва ў 1 знач.
с. 197
Бармистый прым. ад барма.
с. 198
Барнадинъ гл. бернадынъ
с. 198
Барнадынъ гл. бернадынъ
с. 198
Барский прым. <> Барское мыло гл. мыло
с. 198
Барсуковый гл. борсуковый
с. 198
Барта, барда наз. 1. Тапор. 2. Алебарда.
с. 198
Бартей наз. Прадстаўнік старажытнага народа.
с. 198
Бартный прым. Борцевы. Параўн. бортный.
с. 198
Бархановый, бархоновый прым. ад барханъ.
с. 198
Барханъ, борханъ наз. Баваўняная варсістая тканіна.
с. 198
Бархатъ наз. Аксаміт.
с. 198
Бархоновый гл. бархановый
с. 198
Барщовый, барщевый прым. Бурачковы. Параўн. борщовый.
с. 198
Барщъ наз. Баршчэўнік. Параўн. борщъ.
с. 199
Барылка гл. барилка
с. 199
Барыло гл. барила
с. 199
Барылочка наз., памянш. ад барыла.
с. 199
Барышникъ, баришникъ, боришникъ, борышникъ наз. Пасрэднік, сведка пры гандлёвай здзелцы.
с. 199
Барышовати, боришовати дзеясл. Быцъ пасрэднікам, сведкам пры гандлёвай здзелцы.
с. 199
Барышъ, борышъ наз. Барыш, пачастунак пры гандлёвай здзелцы.
с. 199
Баряный гл. бараний
с. 199
Басакъ наз. Бусак.
с. 200
Басалыкъ, басаликъ наз. Пуга з замацаваным на канцы кавалкам волава.
с. 200
Баскакъ, байскакъ, бойскакъ, боскакъ наз. Баскак.
с. 200
Баснословити дзеясл. Расказваць байкі, небыліцы.
с. 200
Басня, баснь наз. Выдумка, плётка, небыліца.
с. 200
Бастовати дзеясл. Далучаць, забяспечваць.
с. 200
Баструментъ наз. Інструмент (?).
с. 200
Бастря наз. Пазашлюбнае дзіця.
с. 201
Басурманский, безсурмянский, бесорменьский, бесурманский, бесурменский, бесурмянский, босурманский прым. Мусульманскі. Параўн. бусурманский
с. 201
Басурманство, бесерменство, бесурмянство наз. Мусульманства.
с. 201
Басурмянинъ, безсурманъ, безсурмянинъ, бесурманинъ, бесурманъ, бесурмянинъ наз. Мусульманін. Параўн. бусурмянинъ
с. 201
Бата наз. Лодка, баржа.
с. 201
Батвинье гл. ботвинье
с. 202
Батко гл. батько
с. 202
Батогъ, ботогъ наз. 1. Палка. 2. Нізка сушанай рыбы.
с. 202
Батько, батко наз. Бацька.
с. 202
Батьковщина наз. Набытак бацькі, спадчынная маёмасць.
с. 202
Батьсе дзеясл. Баяцца.
с. 202
Бахиръ наз. Прадстаўнік старажытнага народа.
с. 202
Бахматъ, бохматъ наз. Вынослівы конь татарскай пароды.
с. 202
Баховецъ наз. Слуга.
с. 202
Бахуръ, бохуръ наз. Малады яўрэй.
с. 203
Бачачий, бачучий дзеепрым. ад бачити.
с. 203
Баченне гл. баченье
с. 203
Баченый дзеепрым. ад бачити.
с. 203
Баченье, баченне, бачэнье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. бачити ў 1 знач. 2. Розум, мудрасць. 3. Погляд, меркаванне. 4. Увага. 5. Ласка, міласць.
с. 203
Бачити, бачыти дзеясл. 1. Бачыць, аглядаць. 2. Заўважаць, разумець, усведамляць. 3. Думаць, меркаваць. 4. Браць пад увагу.
с. 204
Бачитися дзеясл., зв. ад бачити. 1. Зауважацъ, разумець, усведамляцъ сабе. 2. Адчувацъ сябе.
с. 206
Бачкурка наз. Туфель.
с. 206
Бачмакгъ, бачмагъ наз. Чаравік.
с. 206
Бачне прысл. 1. Разумна, мудра, кемліва. 2. Асцярожна,
с. 206
Бачнейший прым., выш. ст. ад бачныйю 1. Больш кемлівы, больш разумны. 2. Больш уважлівы, пільны.
с. 206
Бачность наз. 1. Розум, мудрасць, кемлівасць. 2. Увага, разлік, пільнасць.
с. 207
Бачный прым. 1. Разумны, мудры, кемлівы. 2. Уважлівы, пільны, асцярожны.
с. 207
Бачулочка наз. Бочачка.
с. 207
Бачурка гл. бочурка
с. 208
Бачучий гл. бачачий
с. 208
Бачыти гл. бачити
с. 208
Бачэнье гл. баченье
с. 208
Баша наз. Вышэйшы саноўнік у старажытнай Турцыі і некаторых іншых мусульманскіх краінах.
с. 208
Башня наз. Тое, што і башта.
с. 208
Башта, бакшта наз. Абаронная вежа. Параўн. башня.
с. 208
Баюркъ наз. Нізкае месца, зарослае хмызняком і залітае вадой.
с. 208
Бая наз. Тое, што і байка II.
с. 208
Баянье наз. Дзеянне па дзеясл. баяти.
с. 209
Баяти дзеясл. Расказвацъ байкі, небыліцы, плёткі.
с. 209
Бделиумъ, бделлия наз. Пахучая камедзь віннай пальмы.
с. 209
Бдение, бденье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. бдети. 2. Царкоўная служба.
с. 209
Бдети дзеясл. 1. Знаходзіцца, быць. 2. Клапаціцца аб чым-н. 3. Імкнуцца ў думках да бога. 4. Жыць адпаведна патрабаванням праваслаўнай веры.
с. 209
Бдящий дзеепрым. Ад бдети ў 1 знач.
с. 210
Бегаемый дзеепрым. ад бегати ў 5 знач.
с. 210
Беганье, бегане, беганне наз. 1. Дзеянне па дзеясл. бегати ў 1 знач. 2. Ігрышча.
с. 210
Бегати, бегать, бекгати дзеясл. 1. Бегаць. 2. Ездзіць на кані. 3. Уцякаць, адступаць. 4. Ухіляцца, цурацца, пазбягаць. 5. Хутка рухацца (аб прадметах, вачах).
с. 210
Бегаючий, бегаючый дзеепрым. ад бегати. Параўн. бегающий.
с. 211
Бегающий дзеепрым. Тое, што і бегаючий.
с. 211
Бегивати дзеясл., шматкр. aд бегати.
с. 211
Беглейший, беглийший, биглейший прым., выш. ст. ад беглый у 3 знач.
с. 212
Беглецъ наз. Уцякач.
с. 212
Беглийший гл. беглейший
с. 212
Беглость, биглость наз. Дасканалае веданне справы, умельства, вопытнасць, майстэрства.
с. 212
Беглый прым. 1. Збеглы. 2. У знач. наз. Уцякач, бягляк. 3. Умелы, дасведчаны, майстэрскі, вопытны, мудры.
с. 212
Бегомъ прысл. Бягом.
с. 213
Бегунецъ наз. Тое, што і бегунъ у 1 знач.
с. 213
Бегунка наз. Дызентэрыя.
с. 213
Бегунъ наз. 1. Ганец, пасланец. Параўн. бегунецъ. 2. Уцякач, валацуга. 3. Адступнік, распаўсюджвальнік ерасі. 4. Маклер.
с. 213
Бегучий дзеепрым. ад бечи.
с. 214
Бегъ наз. 1. Бег, хуткае перамяшчэнне наперад людзей і жывёл. 2. Уцёкі, адступленне. 3. Цячэнне ракі, вады. 4. Абарачэнне і рух планет сонечнай сістэмы і іншых нябесных цел. 5. Жыццё, змяненне ў часе, ход жыццёвых падзей або з’яў. 6. Усталяваны парадак, звычай.
с. 214
Беда, бида наз. 1. Няшчасце, нядоля, ліха. 2. Нястача, турбота, клопат. 3. Туга, сум, смутак. 4. Праклён, абурэнне. 5. Прымус. 6. У знач. выкл. эх, авохці.
с. 216
Бедажекъ наз. Нябога, небарака.
с. 218
Бедевей, бедевея, бадавея наз. Верхавы конь, рысак.
с. 218
Бедение, бедженье наз. Дзеянне па дзеясл. бедити.
с. 218
Беденьеся, бедженьеся наз. Дзеянне па дзеясл. бедитися.
с. 218
Бедженье гл. бедение
с. 218
Бедженьеся гл. беденьеся
с. 218
Бедитель наз. Праціўнік у бітве.
с. 218
Бедити дзеясл. Крыўдзіць, прыцясняць, мучыць.
с. 218
Бедитися дзеясл. Змагацца, біцца з кім-н., мучьщца з кім-н., чым-н.
с. 218
Беднарский прым. Бондарскі. Параўн. боднарский.
с. 219
Бедне, бедно прысл. Пакутліва, гаротна.
с. 219
Беднейший прым., выш. ст. ад бедный.
с. 219
Бедникъ наз. Бядняк, небарака.
с. 219
Бедница наз., ж. р. Ад бедникъ.
с. 219
Бедно гл. бедне
с. 219
Бедный прым. 1. Бедны. 2. У знач. наз. Бядняк, бядак. 3. Няшчасны, пакутны. 4. Хворы, кволы, худы. 5. Мізэрны.
с. 219
Бедованье наз. Дзеянне па дзеясл. бедовати.
с. 220
Бедовати дзеясл. Гараваць, бедаваць.
с. 220
Бедра наз. Тое, што і бедро.
с. 221
Бедро наз. Бядро. Параўн. бедра.
с. 221
Бедуючий дзеепрым. ад бедовати. Параўн. бедующий.
с. 221
Бедующий дзеепрым. Тое, што і бедуючий.
с. 221
Бежай дзеепрым. ад бежати ў 1 знач.
с. 221
Бежанье, бежание наз. Дзеянне па дзеясл. бежати. Параўн. беженье.
с. 221
Бежати, бежать дзеясл. 1. Бегчы, хутка перамяшчацца. 2. Уцякаць, адступаць. 3. Гнацца, праследаваць. 4. Спяшацца, імкнуцца. 5. Ехаць. 6. Плысці. 7. Цячы. 8. Пралягаць (пра дарогу). 9. Завяршаць жыццёвы шлях.
с. 221
Бежачий дзеепрым. ад бежати. Параўн. бежащий.
с. 223
Бежащий дзеепрым. Тое, што і бежачий.
с. 223
Беженье наз. Тое, што і бежанье.
с. 223
Бежрогий гл. безрогий
с. 224
Безадщина, безатщына, беззадщина наз. Маёнтак, які застаўся пасля смерці ўладальніка без наследніка.
с. 224
Безаконие гл. беззаконье
с. 224
Безаконикъ гл. беззаконникъ
с. 224
Безаконникъ гл. беззаконникъ
с. 224
Безаконне гл. беззаконно
с. 224
Безаконно гл. беззаконно
с. 224
Безаконновати гл. беззаконовати
с. 224
Безаконный гл. беззаконный
с. 224
Безаконовати гл. беззаконовати
с. 224
Безаконство гл. беззаконство
с. 224
Безаконый гл. беззаконный
с. 224
Безаконье гл. беззаконье
с. 224
Безатщына гл. безадщина
с. 224
Безбедникъ наз. Шчаслівец, удачнік.
с. 224
Безблазнено прысл. Без спакусы, без граху.
с. 224
Безбогобоязный прым. Богабезбаязны.
с. 224
Безбожие наз. Тое, што і безбожность.
с. 224
Безбожне прысл. Бязбожна. Параўн. незбожне.
с. 224
Безбожнейший прым., выш. ст. ад безбожный. Параўн. незбожнейший.
с. 224
Безбожникъ наз. Бязбожнік. Параўн. незбожникъ.
с. 224
Безбожность наз. Бязбожнасць. Параўн. безбожие, незбожность.
с. 225
Безбожный, бэзбожный прым. 1. Бязбожны, язычаскі. Параўн. незбожный. 2. Бессаромны, абуральны.
с. 225
Безбоязливый прым. Бяспечны.
с. 225
Безбоязно прысл. Бяспечна.
с. 225
Безбрачный прым. Бясшлюбны.
с. 225
Безбронне прысл. Без зброі.
с. 225
Безбронный прым. Бяззбройны.
с. 226
Безбурный прым. Спакойны.
с. 226
Безвеременье наз. Цяжкае становішча, няшчасце, бяда. Параўн. безвременье.
с. 226
Безверный прым. Бязбожны, язычаскі.
с. 226
Безвестне, безвестно прысл. Нечакана, неспадзявана, раптоўна.
с. 226
Безвестный прым. Невядомы.
с. 226
Безвечыти дзеясл. Знявечыць.
с. 226
Безвинне, безвинно прысл. Без віны, без прычыны, невядома за што.
с. 227
Безвинный прым. Бязвінны.
с. 227
Безводие гл. безводье
с. 227
Безводне прысл. Без вады.
с. 227
Безводный прым. Бязводны.
с. 227
Безводье, безводие наз. Недахоп вады.
с. 228
Безвоеводзкий прым. Не ўласцівы ваяводзе.
с. 228
Безврадный гл. безврядный
с. 228
Безвременне прысл. Няўчасна, у неспрыяльных умовах.
с. 228
Безвременье наз. Дрэннае становішча, няшчасце, бяда.
с. 228
Безврядный, безврадный прым. Забаронены мясцовай уладай.
с. 228
Безвстыдно прысл. Бессаромна.
с. 228
Безглавие наз. Пакаранне праз адсячэнне галавы. Параўн. безголовье.
с. 228
Безглавный прым. 1. Нікім не ўзначальваемы. 2. Безразважны.
с. 228
Безгласный прым. Нямы.
с. 229
Безгловье наз. Падушка.
с. 229
Безголовье наз. Тое, што і безглавие.
с. 229
Безгрешие наз. Бязгрэшнасць. Параўн. безгрешство.
с. 229
Безгрешный прым. Бязгрэшны.
с. 229
Безгрешство наз. Тое, што і безгрешие.
с. 229
Бездедичный прым. Пазбаўлены наследнікаў.
с. 229
Безделно прысл. Беспадстаўна, памылкова.
с. 229
Безделный прым. 1. Вольны ад працы.
с. 229
Безделье наз. Бяздзейнасць, дарэмная трата часу.
с. 229
Безденежно прысл. Бясплатна.
с. 229
Безденецъ наз. Асоба, якая мела толькі дваровы ўчастак зямлі.
с. 229
Бездеткиня наз. Жанчына, якая яшчэ не раджала.
с. 230
Бездетный прым. Бяздзетны.
с. 230
Бездна, безна наз. Бездань. Параўн. безодня.
с. 230
Бездный прым. ад бездна.
с. 230
Бездождие наз. Адсутнасць дажджу. Параўн. бездожчие.
с. 230
Бездожчие наз. Тое, што і бездождие.
с. 230
Бездомный прым. у знач. наз. Бяздомнік. Параўн. бездомокъ.
с. 230
Бездомокъ наз. Тое, што і бездомный.
с. 230
Бездорожный прым. Бездарожны.
с. 230
Бездорожье наз. Бездараж.
с. 230
Бездушний гл. бездушный
с. 230
Бездушность наз. Чэрствасць, бяздушнасць, абыякавасць.
с. 231
Бездушный, бездушний прым. Неадушаўлёны.
с. 231
Безецникъ наз. Нягоднік, распуснік.
с. 231
Безецность наз. Ганебнасць, подласць.
с. 231
Безецный, бэзэцный прым. 1. Ганебны, подлы, распусны. 2. Прыгавораны на пазбауленне гонару або на выгнанне з краіны, пастаўлены па-за законам.
с. 231
Безженный прым. Нежанаты.
с. 232
Безженство наз. Бясшлюбнасць.
с. 232
Беззадщина гл. безадщина
с. 232
Беззаконие гл. беззаконье
с. 232
Беззаконне гл. беззаконно
с. 232
Беззаконникъ, безаконикъ, безаконникъ наз. Іншаверац, бязбожнік, грэшнік; злачынец.
с. 232
Беззаконно, безаконне, безаконно, беззаконне прысл. 1. Не па хрысціянскаму закону, у граху. 2. Без шлюбнага абраду.
с. 232
Беззаконный, безаконный, безаконый прым. 1. Супраціўны хрысціянскаму закону, бязбожны, грэшны; злачынны. 2. У знач. наз. Бязбожнік, грэшнік.
с. 233
Беззаконовати, безаконновати, безаконовати дзеясл. Парушаць закон, грашыць.
с. 233
Беззаконство, безаконство наз. Тое, што і беззаконье.
с. 233
Беззаконье, безаконие, безаконье, беззаконие наз. Парушэнне закону; дзеянне, якое супярэчыщь законам царквы, бязбожнасць. Параўн. беззаконство.
с. 233
Безименный, безыменный прым. Безназоўны, безыменны, невядомы.
с. 234
Безклопотне прысл. Бесклапотна.
с. 234
Безклопотный, бесклопотный прым. Бесклапотны.
с. 234
Безконечный прым. Бясконцы, бязмежны, вялікі.
с. 234
Безкровне прысл. Бяскроўна.
с. 235
Безкровный, бескровный прым. Бяскроўны.
с. 235
Безлепа гл. безлепъ
с. 235
Безлепие наз. Адсутнасць прыгажосці.
с. 235
Безлепица наз. Недарэчнасць, бязглуздзіца.
с. 235
Безлепичный прым. Недарэчны, бязглузды.
с. 235
Безлепъ, безлепа прысл. Дарэмна, без патрэбы, памылкова.
с. 235
Безлетне прысл. Навекі.
с. 235
Безлетний прым. Вечны, бессмяротны.
с. 235
Безлобивый прым. Незласлівы.
с. 236
Безлюдный прым. Бязлюдны.
с. 236
Безлюдье наз. Бязлюддзе.
с. 236
Безмаль прысл. Амаль.
с. 236
Безмезникъ наз. Бяссрэбранік.
с. 236
Безменъ наз. 1. Мера вагі. 2. Бязмен.
с. 236
Безмерие наз. Празмернасць.
с. 237
Безмерне, безмерно прысл. Празмерна.
с. 237
Безмерностъ наз. Тое, што і безмерие.
с. 237
Безмерный прым. 1. Бязмерны, велізарны. 2. Празмерны, незвычайны па сіле.
с. 237
Безместный прым. Непрыдатны.
с. 238
Безмилостивный прым. Няміласцівы, бязлітасны, неміласэрны.
с. 238
Безмолвеный прым. Маўклівы, спакойны, ціхі.
с. 238
Безмолвие наз. Маўклівасць, спакой, цішыня.
с. 238
Безмолвникъ наз. Пустэльнік, маўчальнік.
с. 238
Безмолствовати, безмольствовати дзеясл. Жыць у цішыні, знаходзіцца ў адзіноце.
с. 238
Безмужная прым. Незамужняя.
с. 238
Безмужьство наз. Дзявоцтва.
с. 238
Безмытне, безмытно, безмытьне прысл. Бяспошлінна.
с. 238
Безмытный прым. Бяспошлінны.
с. 239
Безмытьне гл. безмытне
с. 239
Безмятежно прысл. Ціхамірна.
с. 239
Безна гл. бездна
с. 239
Безначальный, безначалный прым. Які не мае пачатку.
с. 239
Безносый прым. Бязносы.
с. 239
Безовоцный прым. Пазбаўлены пладоў.
с. 239
Безодволочный гл. безотволочный
с. 240
Безодня наз. Тое, што і бездна.
с. 240
Безодповедне гл. безотповедне
с. 240
Безодповедный прым. Неаб’яўлены, нечаканы.
с. 240
Безоистление наз. Нятленнасць, неўміручасць.
с. 240
Безоманный прым. Чэсны.
с. 240
Безомешканый прым. Безадкладны.
с. 240
Безотволочный, безодволочный прым. Неадкладны.
с. 240
Безотповедне, безодповедне, безодповедно прысл. Без прычыны, без папярэджання.
с. 240
Безпаметне гл. безпамятне
с. 240
Безпаметство наз. Непрытомнасць.
с. 240
Безпамятне, безпаметне прысл. Несвядома, у непрытомнасці.
с. 240
Безпереводно прысл. 1. Пастаянна. 2. Неадкладна.
с. 241
Безперестани прысл. Тое, што і безперестанку.
с. 241
Безперестанку прысл. Бесперастанку. Параўн. безперестани, безпрестани, безпрестанку.
с. 241
Безпечалне прысл. Безжурботна, бесклапотна.
с. 241
Безпечалный, беспечалный прым. Безжурботный, бесклапотны.
с. 241
Безпечатный прым. Які не мае пячаткі.
с. 241
Безпеченство, беспеченство наз. 1. Бяспека. 2. Спакой, бестурботнасцъ, бесклапотнасць. 3. Адвага, смеласцъ. 4. Дзёрзкасць, свавольства. Параўн. безпечность.
с. 241
Безпечне, безпечно, безспечне, беспечне, беспечно, бэзпечне прысл. 1. Бяспечна. 2. Спакойна, бестурботна, бесклапотна. 3. Без вагання, пэўна, смела, рашуча. 4. Жорстка.
с. 242
Безпечней, беспечней прысл., выш. ст. ад безпечне, беспечне.
с. 243
Безпечнейшей прысл., выш. ст. ад безпечне.
с. 244
Безпечнейший, безспечнейший, беспечнейший прым., выш. ст. ад безпечный, беспечный.
с. 244
Безпечно гл. безпечне
с. 244
Безпечность, беспечность, бэзпэчность наз. 1. Тое, што і безпеченство ў 1 знач. 2. Тое, што і безпеченство ў 2 знач. 3. Тое што і безпеченство ў 3 знач. 4. Тое, што і безпеченство ў 4 знач.
с. 244
Безпечный, беспечный, бэзпечный прым. 1. Бяспечны. 2. Спакойны, бестурботны, бесклапотны. 3. Адважны, смелы, рашучы. 4. Дзёрзкі, жорсткі.
с. 245
Безпитие наз. Неўжыванне пітва.
с. 247
Безплатне прысл. Бясплатна.
с. 247
Безплатный прым. Бясплатны.
с. 247
Безплеменный прым. Бязродны.
с. 247
Безплодне прысл. Без дзяцей.
с. 247
Безплодный, бесплодный прым. 1. Бяздзетны. 2. Неўрадлівы. 3. Бясплённы, марны, дарэмны. Параўн. неплодный.
с. 247
Безплотный, бесплотный прым. Бесцялесны.
с. 248
Безпорочно прысл. Беззаганна, сумленна.
с. 248
Безпорочный прым. Нявінны.
с. 248
Безпоставный прым. Нястрыманы.
с. 248
Безпотомне прысл. Без патомкаў.
с. 248
Безпотомность наз. Адсутнасць патомкау. Параўн. безпотомство.
с. 248
Безпотомный прым. Які не мае патомкаў.
с. 249
Безпотомство наз. Тое, што і безпотомность.
с. 249
Безпотребне прысл. Дарэмна, без патрэбы.
с. 249
Безпотребный прым. Непатрэбны. Параўн. непотребный.
с. 249
Безпохибне прысл. Беспамылкова, упэўнена.
с. 249
Безпошлинно прысл. Бяспошлінна.
с. 249
Безправие гл. безправье
с. 250
Безправне, бесправно прысл. Незаконна, самавольна, несправядліва.
с. 250
Безправникъ наз. Чалавек, які паступае незаконна, несправядліва.
с. 250
Безправный прым. Незаконны, самавольны, несправядлівы.
с. 250
Безправье, безправие, бесправье наз. Беззаконнасць, несправядлівасць, самавольства.
с. 250
Безпредельне прысл. Бязмежна.
с. 251
Безпрестани прысл. Тое, што і безперестанку.
с. 251
Безпрестанку, беспрестанку прысл. Тое, што і безперестанку.
с. 251
Безпрестанно, безпрестанне прысл. Бесперастанку.
с. 251
Безпрестанный прым. Бесперапынны.
с. 251
Безприкладный прым. Надзвычайны, непарауналъны.
с. 252
Безприсадный прым. <> Безприсадное золото гл. золото.
с. 252
Безпутьный прым. Бездарожны.
с. 252
Безрадство, безрядство наз. Беспарадак, бязладдзе.
с. 252
Безрогий, бежрогий прым. Бязрогі.
с. 252
Безрозсудный прым. Безразважны.
с. 252
Безрозумие наз. Безразважнасць. Параўн. безрозумство.
с. 252
Безрозумне прысл. Безразважна
с. 252
Безрозумнейший прым., выш. ст. ад безрозумный.
с. 253
Безрозумникъ наз. Дурань.
с. 253
Безрозумный прым. 1. Неразумны, безразважны. 2. Не здольны думаць. 3. У знач. наз. Дурань, вар’ят.
с. 253
Безрозумство наз. Тое, што і безрозумие.
с. 253
Безрукий прым. Бязрукі.
с. 253
Безрядство гл. безрадство
с. 254
Безсеменно прысл. Бязгрэшна.
с. 254
Безсеменный прым. Неаплоднены.
с. 254
Безскорбный, бескорбный прым. Не засмучаны, безжурботны.
с. 254
Безславный прым. Бясслаўны.
с. 254
Безсластие наз. Цяжкае, горкае пачуццё.
с. 254
Безсловесный прым. 1. Бязмоўны. 2. У знач. наз. Жывёла.
с. 254
Безсмертие, бесмертие наз. Бессмяротнасць, неўміручасць. Параўн. бесмертность.
с. 254
Безсмертный, бесмертный прым. Бессмяротны, неўміручы.
с. 254
Безсмысленный прым. Бяздумны.
с. 255
Безсоветие наз. Безразважнасцъ.
с. 255
Безспечне гл. безпечне
с. 255
Безспечнейший гл. безпечнейший
с. 255
Безсребреникъ, безсребренникъ, безсребрникъ наз. Бяссрэбранік, бескарыслівы чалавек.
с. 255
Безстрастие наз. Адсутнасцъ страснасці.
с. 255
Безстрастно прысл. Бясстрастна.
с. 255
Безстрастный, бестрастный прым. Бясстрасны.
с. 255
Безстрашие наз. Бясстрашнасцъ.
с. 255
Безстудие, бестудие наз. Бессаромнасць.
с. 256
Безстудница наз. Бессаромніца.
с. 256
Безстудный, безстудый, бестудный прым. Бессаромны. Параўн. безстужий, безстыдный.
с. 256
Безстудство, бестудство наз. Бессаромнасць, нахабства. Параўн. безстузство.
с. 256
Безстудый гл. безстудный
с. 256
Безстужий, бестужий прым. Тое, што і безстудный.
с. 256
Безстузство, бестужство наз. Тое, што і безстудство.
с. 256
Безстыдный прым. Тое, што і безстудный.
с. 256
Безсурманъ гл. басурмянинъ
с. 257
Безсурмянинъ гл. басурмянинъ
с. 257
Безсурмянский гл. басурманский
с. 257
Безтелесный прым. Бесцялесны, нематэрыяльны. Параўн. безтелный.
с. 257
Безтелный прым. Тое, што і безтелесный.
с. 257
Безтравный прым. Пазбаўлены травы.
с. 257
Безумие, безумье наз. 1. Безразважнасцъ; глупства. 2. Вар’яцтва. Параўн. безумство.
с. 257
Безумитися дзеясл. Вар’яцецъ.
с. 257
Безумне прысл. Неразумна, безразважна.
с. 257
Безумница наз. Безразважны чалавек.
с. 257
Безумный, бэзумный прым. 1. Неразумны, безразважны. 2. У знач. наз. Неразумны, безразважны.
с. 257
Безумство наз. Тое, што і безумие ў 2 знач.
с. 258
Безумье гл. безумие
с. 258
Безурядовне прысл. Незаконна.
с. 258
Безухий прым. Бязвухі (аб рэчы, якая не мае вушак або ручак).
с. 258
Безхлебный прым. Бедны.
с. 258
Безценне прысл. За бясцэнак.
с. 258
Безценный прым. Дарагі, неацэнны.
с. 258
Безценокъ наз. <> 3а безценокъ — за бясцэнак, вельмі танна.
с. 258
Безчадие наз. Бяздзетнасць.
с. 258
Безчадный прым. Бяздзетны.
с. 259
Безчасный прым. Далёкі.
с. 259
Безчествовати, безчестовати дзеясл. 1. Тое, што і безчестити ў 1 знач. 2. Тое, што і безчестити ў 2 знач.
с. 259
Безчествоватися дзеясл. Не шанавацца.
с. 259
Безчестие гл. безчестье
с. 259
Безчестити дзеясл. 1. Не шанаваць, не паважаць. 2. Абражаць, зневажаць. Параўн. безчествовати.
с. 259
Безчестне, безчестно прысл. Без аказання пашаны.
с. 259
Безчестный прым. 1. Бясслаўны. 2. Зняважаны, пазбаўлены гонару. 3. Зняважлівы.
с. 260
Безчестовати гл. безчествовати
с. 260
Безчестье, безчестие, бесчестье, бещестье наз. 1. Няслава, адсутнасць належнай павагі. 2. Абраза, знявага, крыўда. 3. Грашовае спагнанне за абразу, знявагу або крыўду.
с. 260
Безчещеный дзеепрым. ад безчестити.
с. 261
Безчиние наз. Тое, што і безчинство.
с. 261
Безчинне, безчинно прысл. Непрыстойна.
с. 261
Безчинность наз. Тое, што і безчинство.
с. 261
Безчинный прым. Недазволены, незаконны, непрыстойны.
с. 261
Безчинство наз. Беззаконнасць, непарадак. Параўн. безчиние, безчинность.
с. 261
Безчинца наз. Парушальнік парадку.
с. 262
Безчисление наз. Непамернае мноства.
с. 262
Безчисленно, безчисленне, безчислено прысл. Непамерна многа.
с. 262
Безчисленный, безчисленый, безчислный, безчисльный, безчысленный, безчысленый, бесчисленый, бесчислный прым. 1. Незлічоны. 2. Бязмежны, бязмерны.
с. 262
Безчловечие наз. Бесчалавечнасць, жорсткасцъ.
с. 262
Безшкодность наз. Бясшкоднасць.
с. 262
Безшкодный прым. Бясшкодны.
с. 263
Безществующий дзеепрым. ад безчестити ў 2 знач.
с. 263
Безъ, безо, бесъ, бэзъ прыназ. Без. 1. У спалучэнні з канкрэтнымі назоўнікамі пры абазначэнні адсутнасці каго-н. або чаго-н. 2. Пры ўказанні на адсутнасць прыкметы, выражанай назоўнікам роднага склону. 3. Пры абазначэнні меры або колькасці з пэўным вылікам. 4. У спалучэнні з абстрактнымі назоўнікамі пры абазначэнні стану або дзеяння з адмоўным адценнем. 5. У спалучэнні з некаторымі назоўнікамі пры выражэнні розных акалічнасцей.
с. 263
Безыменный гл. безименный
с. 265
Бекгати гл. бегати
с. 265
Бекгунъ наз. Прыстасаванне, на якім мацуюцца дзверы.
с. 265
Бекешка наз. Бекеша.
с. 265
Белегъ наз. Эмблема.
с. 265
Белей прысл., выш. ст. ад бело.
с. 265
Белейши прысл., выш. ст. ад бело.
с. 265
Белейший прым., выш. ст. ад белый.
с. 266
Беленный гл. белинный
с. 266
Беленый дзеепрым. Белены.
с. 266
Беленье наз. Дзеянне па дзеясл. белити ў 1 знач.
с. 266
Белетися дзеясл. Бялецца.
с. 266
Белецъ, белець I наз. Мера ёмістасці.
с. 266
Белецъ II наз. 1. Міранін. 2. Свяшчэннік, які належыць да белага духавенства.
с. 266
Белизна наз. Зборная назва дробнай рыбы (карась, лінь, плотка).
с. 266
Белий, беллий прым. Тое, што і белинный.
с. 266
Белилный I прым. Тое, што і белинный.
с. 267
Белилный II прым. Бялільны.
с. 267
Белило наз. Фарба для твару, бялілы.
с. 267
Белилой наз. Язва.
с. 267
Белильникъ наз. Бялільшчык.
с. 267
Белинный, беленный, белиний, белиный прым. Вавёркавы. Параўн. белий, белилный I.
с. 267
Белити дзеясл. 1. Адбельваць. 2. Фарбаваць у белы колер.
с. 267
Белица наз., ж. р. Ад белецъ II.
с. 268
Белицкий прым. Тое, што і беличий.
с. 268
Беличий, беличный, беличый прым. Вавёркавы. Параўн. белицкий.
с. 268
Белка наз. 1. Вавёрка. 2. Футра вавёркі. 3. Футра вавёркі, што ўжывалася для выплаты даніны, пaдатку.
с. 268
Беллий гл. белий
с. 269
Беллокъ гл. белокъ
с. 269
Белматый прым. ад белмо.
с. 269
Белмо, бельмо наз. Бяльмо.
с. 269
Белмовый прым. ад белмо.
с. 269
Бело прысл. ад белый.
с. 269
Белоглова, белокглова наз. Замужняя жанчына. Параўн. белоголова.
с. 269
Белогловский, белокгловский, бялокгловский прым. Жаночы. Параўн. белоголовский.
с. 269
Белоголова наз. Тое, што і белоглова.
с. 269
Белоголовский прым. Тое, што і белогловский.
с. 270
Белогородецъ наз. Жыхар Белгарада.
с. 270
Белогрывый прым. Белагрывы.
с. 270
Белогубый прым. Белагубы (пра каня).
с. 270
Белое прым. у знач. наз. Белае.
с. 270
Беложонка наз. Замужняя жанчына.
с. 270
Белозорый прым. Са светлай плямай на лбе, лысінай (пра каня).
с. 270
Белокглова гл. белоглова
с. 270
Белокгловский гл. белогловский
с. 270
Белокопытый прым. Белакапыты (пра каня).
с. 270
Белокъ, беллокъ наз. Бялок, белая абалонка вока.
с. 271
Белоногий прым. Беланогі (пра каня).
с. 271
Белопафый прым. 3 белымі плямамі на баках (пра жывёлу).
с. 271
Белоплотие наз. Бязгрэшны, беззаганны цялесны вобраз.
с. 271
Белорусецъ наз, Жыхар Белай Русі.
с. 271
Белоруский, бялоруский прым. Які адносіцца да Белай Русі.
с. 271
Белоскурникъ наз. Гандляр адбеленымі скурамі.
с. 271
Белость наз. Белізна, чысціня.
с. 271
Белоцерковецъ наз. Жыхар Белай Царквы.
с. 272
Белочий прым. Вавёркавы. Параўн. белочный, белчаный.
с. 272
Белочный прым. Тое, што і белочий.
с. 272
Белтъ наз. Страла.
с. 272
Белужина, белужына наз. Бялужына.
с. 272
Белчаный прым. Тое, што і белочий.
с. 272
Белший прым., выш. ст. ад белый.
с. 272
Белый прым. 1. Белы (пра колер). 2. Светлавалосы, са светлай скурай, светлай масці або апярэння. 3. Ясны, празрысты, светлы. 4. Чысты, ачышчаны. 5. Бялізнавы, які адносіцца да бялізны. 6. Не пастрыжаны ў манахі (аб духавенстве). 7. Бязгрэшны.
с. 272
Бель наз. Белая шаўковая тканіна, белыя шаўковыя ніткі.
с. 275
Бельмо гл. белмо
с. 275
Белюхный прым. Вельмі белы.
с. 275
Белянинъ наз. Паляк.
с. 275
Бендаликъ наз. Павязка на галаву.
с. 275
Бендолетъ гл. бандолетъ
с. 275
Бендь наз. Металічная ручка шчыта.
с. 275
Бендюга, беньдюга наз. Месца ля ракі, дзе складалі дрэвы, прызначаныя для сплаву.
с. 275
Бенедиктынъ наз. Манах каталіцкага ордэна св. Бенедыкта.
с. 275
Бенефиция, бенефицыя наз. 1. Маёнтак, даход з якога ішоу у карысць рымска-каталіцкага духавенства. 2. Духоўны сан.
с. 275
Бенкарсия наз., памянш. ад бенкартъ.
с. 276
Бенкартъ, букартъ, бэнкартъ наз. Пазашлюбнае дзіця.
с. 276
Бенкетовати гл. банкетовати
с. 276
Бенкетуючий гл. банкетуючий
с. 276
Беньдюга гл. бендюга
с. 276
Бервенный прым. Зроблены з бярвення.
с. 276
Бервено, бервно наз. Бервяно. Параўн. берно, бревно.
с. 276
Бервенье наз. Бярвенне.
с. 276
Бервно гл. бервено
с. 277
Бервь наз. Насціл з бярвення.
с. 277
Бердо наз. Бёрда.
с. 277
Бердышъ гл. бардышъ
с. 277
Береговый прым. Прыбярэжны.
с. 277
Берегъ, берогъ наз. 1. Бераг. 2. Прыбярэжная тэрыторыя. 3. Край, мяжа. Параўн. брегъ.
с. 277
Береженье, бережение наз. Ахова, нагляд, догляд.
с. 278
Бережокъ наз. Невялікі зямельны ўчастак на беразе ракі.
с. 278
Береза, бероза наз. Бяроза.
с. 278
Березина наз. 1. Бяроза. 2. Бярозавая жэрдка.
с. 279
Березка, берозка наз. Бярозка.
с. 279
Березникъ наз. Бярозавы гай, бярэзнік. Параўн. березье.
с. 279
Березовый, берозовый прым. Бярозавы.
с. 279
Березье наз. Тое, што і березникъ.
с. 280
Береме, беремя наз. 1. Груз, ноша, цяжар. 2. Павіннасць. 3. Ахапак. 4. Плод у жываце цяжарнай жанчыны. Параўн. бремя ў 4 знач.
с. 280
Беременная прым. 1. Цяжарная. 2. У знач. наз. Цяжарная.
с. 280
Беремя гл. береме
с. 281
Береный дзеепрым. ад брати.
с. 281
Берестень наз. Пасудзіна з бяросты.
с. 281
Берестъ наз. Бераст.
с. 281
Берестянинъ наз. Жыхар Бярэсця.
с. 281
Беретъ гл. биретъ
с. 281
Беречи, берэчы дзеясл. Берагчы, ахоўваць; пільнаваць, вартаваць. Параўн. брегчи.
с. 281
Берилъ, берилюсъ наз. Каштоўны камень берыл.
с. 281
Беркгринъ наз. Разнавіднасць зялёнай фарбы.
с. 281
Беркгундъ гл. буркгундъ
с. 281
Берковецъ, берковескъ, берковискъ, бирковискъ наз. Беркавец.
с. 281
Берло I наз. Скіпетр.
с. 282
Берло II наз. Зерне, якое застаецца пасля абмалоту ў мякіне.
с. 282
Берлога наз. Бярлог.
с. 282
Бермовати дзеясл. Выконваць абрад мірапамазання.
с. 282
Бернадынъ, барнадинъ, барнадынъ, бернадинъ, бернардинъ, бернардынъ наз. Манах каталіцкага ордэна св. Бернарда.
с. 282
Берно наз. Тое, што і бервено.
с. 282
Берогъ гл. берегъ
с. 282
Бероза гл. береза
с. 282
Берозка гл. березка
с. 283
Берозовый гл. березовый
с. 283
Беручий, беручый дзеепрым. ад брати. Параўн. берущий.
с. 283
Беручийся дзеепрым., зв. aд беручий.
с. 283
Берущий, берущый дзеепрым. Тое, што і беручий.
с. 283
Берчий гл. бирчий
с. 283
Берчый гл. бирчий
с. 283
Берывати гл. биривати
с. 283
Берэчы гл. беречи
с. 283
Беседа наз. 1. Гутарка. 2. Пропаведзь. 3. Бяседа.
с. 283
Беседовавший дзеепрым. ад беседовати.
с. 284
Беседованье, беседование наз. Дзеянне па дзеясл. беседовати.
с. 284
Беседовати дзеясл. Гутарыць.
с. 284
Беседовникъ наз. Дыялог.
с. 285
Беседуючий дзеепрым. ад беседовати. Параўн. беседующий.
с. 285
Беседующий дзеепрым. Тое, што і беседуючий.
с. 285
Бесерменство гл. басурманство
с. 285
Бесившийся дзеепрым. ад беситися.
с. 285
Бесилище наз. Ігрышча.
с. 285
Беситися дзеясл. Шалець, вар’явацца.
с. 285
Бескверный прым. Беззаганны.
с. 285
Бесклопотный гл. безклопотный
с. 285
Бескорбный гл. безскорбный
с. 285
Бескровный гл. безкровный
с. 285
Бесмертие гл. безсмертие
с. 285
Бесмертность наз. Тое, што і безсмертие.
с. 285
Бесмертный гл. безсмертный
с. 285
Беснование наз. Шаленства, буянства.
с. 285
Бесновати дзеясл. Тое, што і бесноватися.
с. 285
Бесноватися дзеясл. Вар’яцецъ, шалецъ, буяніць. Параўн. бесновати, бесоватися.
с. 285
Бесноватый прым. 1. Звар’яцелы, шалёны. 2. У знач. наз. Шалёны, вар’ят. Параўн. бесный.
с. 286
Беснуючийся дзеепрым. ад бесноватися. Параўн. беснующий.
с. 286
Беснующий дзеепрым. Тое, што і беснуючийся.
с. 286
Бесный прым. 1. Тое, што і бесноватый у 1 знач. 2. Тое, што і бесноватый у 2 знач.
с. 286
Беснящий дзеепрым. ад бесновати.
с. 286
Бесованье наз. Дзеянне па дзеясл. бесоватися.
с. 286
Бесоватися дзеясл. Тое, што і бесноватися.
с. 287
Бесовский прым. 1. Чартоўскі, д’ябальскі. 2. Язычаскі.
с. 287
Бесовство наз., зб. ад бесъ.
с. 287
Бесовъ прым. ад бесъ. с. 287
Бесорменьский гл. басурманский
с. 287
Беспечалный гл. безпечалный
с. 287
Беспеченство гл. безпеченство
с. 287
Беспечне гл. безпечне
с. 287
Беспечней гл. безпечней
с. 287
Беспечнейший гл. безпечнейший
с. 287
Беспечно гл. безпечне
с. 287
Беспечность гл. безпечность
с. 287
Беспечный гл. безпечный
с. 287
Бесплодный гл. безплодный
с. 287
Бесплотный гл. безплотный
с. 287
Бесправно гл. безправне
с. 287
Бесправье гл. безправье
с. 287
Беспрестанку гл. безпрестанку
с. 287
Бествети дзеясл. Тое, што i бествитися.
с. 287
Бествитися дзеясл. Лютавацъ. Параўн. бествети.
с. 288
Бествячийся дзеепрым. ад бествитися.
с. 288
Бестейство наз. Лютасцъ.
с. 288
Бестиалский, бестиялский, бестыялский прым. 1. Звярыны. 2. Зверскі, люты.
с. 288
Бестиалство наз. Скоталожніцтва.
с. 288
Бестийка, бестика наз. Стварэнне.
с. 288
Бестийный прым. Д’ябальскі.
с. 288
Бестика гл. бестийка
с. 288
Бестия, бестыя наз. 1. Звер, жывёла. 2. Міфічная істота. 3. Зневаж. Скаціна.
с. 288
Бестиялский гл. бестиалский
с. 289
Бестрастный гл. безстрастный
с. 289
Бестудие гл. безстудие
с. 289
Бестудно прысл. Бессаромна.
с. 289
Бестудный гл. безстудный
с. 289
Бестудство гл. безстудство
с. 289
Бестужий гл. безстужий
с. 289
Бестужство гл. безстузство
с. 289
Бестыдно прысл. Смела.
с. 289
Бестыйский прым. Звярыны.
с. 289
Бестыя гл. бестия
с. 289
Бестыялский гл. бестиалский
с. 289
Бесурманинъ гл. басурмянинъ
с. 290
Бесурманитися, бесурмянитися дзеясл. Прымаць басурманскую веру.
с. 290
Бесурманский гл. басурманский
с. 290
Бесурманъ гл. басурмянинъ
с. 290
Бесурменский гл. басурманский
с. 290
Бесурмянинъ гл. басурмянинъ
с. 290
Бесурмянский гл. басурманский
с. 290
Бесурмянство гл. басурманство
с. 290
Бесчестье гл. безчестье
с. 290
Бесчисленый гл. безчисленный
с. 290
Бесчислный гл. безчисленный
с. 290
Бесъ I наз. 1. Злы дух, чорт. 2. Язычаскае бажаство.
с. 290
Бетсамидъ наз. Прадстаўнік старажытнага яўрэйскага племені.
с. 291
Бетъ наз. Назва другой літары фінікійскага алфавіта.
с. 291
Бефанимъ наз. Верасень.
с. 291
Бехемъ наз. Жыхар Багеміі.
с. 291
Бехтеръ наз. Панцыр з металічных пласцінак і кольцаў.
с. 291
Беченье, бечанье наз. Бляянне.
с. 291
Бечи, бегчи, бечь дзеясл. 1. Бегчы, хутка рухацца. 2. Уцякаць. 3. Гнацца, праследаваць. 4. Спяшацца. 5. Ехаць.
с. 291
Бечка наз. Тое, што і бочка.
с. 292
Бечова, бочева наз. Вяроўка, канат.
с. 292
Бечулка наз., памянш. ад бечка.
с. 292
Бешаный гл. бешеный
с. 292
Бешенство наз. Вар’яцтва.
с. 292
Бешеный, бешаный, бешоный прым. 1. Звар’яцелы, шалёны. 2. У знач. наз. Вар’ят.
с. 293
Бещестье гл. безчестье
с. 293
Бзовый прым. Бэзавы.
с. 293
Биберейка наз. Бабровае футра.
с. 293
Библиотека, быблиотека наз. Бібліятэка.
с. 293
Библирарумъ антиквитатумъ наз. Назва кнігі.
с. 293
Библия, библея, бивлия, быблея, быблия наз. Біблія. Параўн. блиблия, вивлиа.
с. 293
Бибула наз. Абгортачная папера.
с. 294
Биваный дзеепрым. ад бивати.
с. 294
Бивати дзеясл., шматкр. ад бити.
с. 294
Биватися дзеясл., шматкр. ад битися.
с. 294
Бивлия гл. библия
с. 294
Бивлиянинъ наз. ад бивлия.
с. 294
Бигамия наз. Дваяшлюбнасць.
с. 294
Бигамъ наз. Дваяшлюбнік.
с. 294
Биглейший гл. беглейший
с. 294
Биглость гл. беглость
с. 294
Бигосъ, бикасъ наз. Страва з тушанай кіслай капусты з мясам, каубасой і вострымі прыправамі.
с. 294
Биемый дзеепрым. ад бити.
с. 295
Биенье, биение наз. Дзеянне па дзеясл. бити.
с. 295
Биецъ наз. Таўкач.
с. 3
Бийца наз. Задзіра.
с. 3
Бикасъ гл. бигосъ
с. 3
Биклаха гл. боклага
с. 3
Билце наз. 1. Верхняя скразная жардзінка ў возе, у калясцы. 2. Металічная або драўляная дошка, удараючы ў якую падаюць сігнал. 3. Медыятар.
с. 3
Билчий прым. Пабіты, патаптаны.
с. 3
Бинда наз. Абвязка, лента.
с. 3
Биндасъ наз. Кірка.
с. 3
Биралка наз. Бочачка.
с. 3
Бираный дзеепрым. ад бирати.
с. 4
Бирати дзеясл., шматкр. ад брати.
с. 4
Биретокъ наз., памянш. ад биретъ.
с. 4
Биретъ, беретъ наз. Берэт.
с. 4
Бириваный, бирываный дзеепрым. ад биривати.
с. 4
Биривати, берывати, бирывати дзеясл., шматкр. ад брати.
с. 5
Биритецъ наз., памянш. ад биретъ.
с. 5
Бирка наз. 1. Палачка, на якой нарэзамі вёўся ўлік чаго-небудзь. 2. Жэрабя.
с. 5
Биркованье наз., дзеянне па дзеясл. бирковати.
с. 5
Бирковати дзеясл. Рабіць паметкі, нарэзкі.
с. 5
Бирковискъ гл. берковецъ
с. 5
Бирчество наз. Збор падаткаў.
с. 5
Бирчий, бирчый, берчиЙ, берчый I наз. Зборшчык падаткаў.
с. 5
Бирчий II прым. Падатковы.
с. 6
Бирчое наз. Пэўная грашовая сума, якую зборшчыкі падаткаў бралі сабе за працу.
с. 6
Бирываный гл. бириваный
с. 6
Бирывати гл. биривати
с. 6
Бисага наз. Перакідная сумка. Параўн. висага.
с. 6
Бисалъ наз. Аполец.
с. 6
Бисеръ наз. 1. Жэмчуг. 2. Дарагая каштоўная тканіна.
с. 6
Бискупий прым. Тое, што і бискупский.
с. 7
Бискупицкий прым. Тое, што і бискупский.
с. 7
Бискуплий прым. Тое, што і бискупский.
с. 7
Бискуповъ прым. Тое, што і бискупский.
с. 7
Бискупский прым. Біскупскі. Параўн. бискупий, бискупицкий, бискуплий, бискуповъ.
с. 8
Бискупство наз. Біскупства.
с. 8
Бискупщизна наз. Даніна на карысць біскупа.
с. 8
Бискупъ, быскопъ, быскупъ наз. Біскуп.
с. 8
Битва, бытва наз. Бітва, бой.
с. 10
Бите гл. битье
с. 10
Бити, бить дзеясл. 1. Наносіць пабоі, караць. Параўн. бияти. 2. Перамагаць у баі, забіваць. 3. Забіваць, вынішчаць (пра жывёл). 4. Удараць, стукаць. 5. Убіваць, заганяць. 6. Разбіваць, раздрабляць. 7. Ударамі ўтвараць гук, даваць сігнал, апавяшчаць аб чым.-н. 8. Страляць з гармат. 9. Брыкацца. 10. Таптаць. 11. Таўчы, выціскаць. 12. Раптоўна ўдараць, асвятляць (аб сонечным святле, громе). 13. Чаканіць (пра манету).
с. 10
Битие гл. битье
с. 14
Битися, биться дзеясл., зв. ад бити. 1. Біць адзін аднаго. 2. Весці бой, змагацца, ваяваць. 3. Стукацца. 4. Хвастацца венікам (у лазні). 5. Мучыцца. 6. Варушыцца ў жываце цяжарнай жанчыны (пра дзіця).
с. 14
Битность гл. бытность
с. 16
Битный прым. Храбры, мужны, доблесны.
с. 16
Битый дзеепрым. ад бити. 1. Біты, удараны. 2. Забіты. 3. Страляны. 4. Раздроблены. 5. Патаптаны. 6. Чаканены (пра манету).
с. 16
Бить гл. бити
с. 17
Битье, бите, битие, бытие наз. 1. Пабоі. 2. Забой, зарэз (пра жывёлу). 3. Бітва. 4. Ударанне, стуканне. 5. Разбіванне, драбленне.
с. 17
Биться гл. битися
с. 18
Бичевание гл. бичованье
с. 18
Бичевати гл. бичовати
с. 18
Биченокъ наз., памянш. ад бичъ.
с. 19
Бичоване гл. бичованье
с. 19
Бичование гл. бичованье
с. 19
Бичованый дзеепрым. ад бичовати.
с. 19
Бичованье, бичевание, бичоване, бичование наз. Дзеянне па дзеясл. бичовати.
с. 19
Бичовати, бичевати дзеясл. Наносіць удары бічом.
с. 19
Бичовка наз. Вяроўка.
с. 19
Бичъ, бычъ наз. 1. Бізун, нагайка. 2. // перан. Моц, улада.
с. 19
Бичыкъ наз., памянш. ад бичъ.
с. 20
Биючий дзеепрым. 1. Ад бити ў 1 знач. Параўн. биющий, бъючий. 2. Які дзякуе, кланяецца.
с. 20
Биющий дзеепрым. Тое, што і биючий у 1 знач.
с. 21
Биющийся дзеепрым. ад битися ў 1 знач.
с. 21
Бияти дзеясл. Тое, што і бити ў 1 знач.
с. 21
Блаватъ, бловатъ наз. Блакітны шоўк.
с. 21
Блавсекгарда гл. блявсекгарда
с. 21
Благаный дзеепрым. ад благати.
с. 21
Благати дзеясл. Прасіць прабачэння, упрошваць, супакойваць.
с. 21
Благатися дзеясл., зв. ад благати.
с. 22
Благий, благый прым. 1. Добры, харошы, прыемны. 2. Дрэнны.
с. 22
Благо I наз. Дабро.
с. 22
Благо II прысл. Добра.
с. 22
Благоверие наз. Набожнасць, сапраўднае вераванне.
с. 22
Благоверно прысл. З сапраўднай верай, прававерна.
с. 22
Благоверный прым. 1. Набожны. 2. У знач. наз. Прыхільнік праўдзівай веры.
с. 23
Благовествование, благовествованье наз. 1. Тое, што і благовестование ў 1 знач. 2. Тое, што і благовестование ў 2 знач.
с. 23
Благовествованый дзеепрым. ад благовествовати.
с. 23
Благовествованье гл. благовествование
с. 23
Благовествовати дзеясл. Тое, што і благовестити ў 2 знач.
с. 23
Благовествуючий дзеепрым. ад благовествовати. с. 24
Благовестие наз. 1. Пропаведзь вучэння Хрыста аб выратаванні. 2. Евангелле. с. 24
Благовестити дзеясл. 1. Апавяшчаць, паведамляць радасную вестку, навіну. 2. Прапаведваць вучэнне Хрыста. Параўн. благовествовати, благовестовати. с. 24
Благовестникъ наз. 1. Прапаведнік. 2. Евангеліст. с. 24
Благовестование наз. 1. Апавяшчэнне радаснай весткі. Параўн. благовествование ў 1 знач. 2. Пропаведзь вучэння Христа, аб выратаванні. Параун. благовествование ў 2 знач. 3. Евангелле. с. 24
Благовестовати дзеясл. 1. Тое, што і благовестити ў 1 знач. 2. Тое, што і благовестити ў 2 знач. с. 25
Благовестующий дзеепрым. ад благовестовати. с. 25
Благовесть наз. Тое, што і благовещение ў 1 знач. с. 25
Благовесчение гл. благовещение с. 25
Благовещати дзеясл. Тое, што і благовестити ў 1 знач. с. 25
Благовещение, благовесчение, благовещенье, благовещэне наз. 1. Добрая вестка. Параўн. благовесть. 2. Благавешчанне — царкоўнае свята 7 красавіка (25 сакавіка) с. 25
Благовещеный дзеепрым. ад благовестити.
с. 26
Благовещенье гл. благовещение
с. 26
Благовещэне гл. благовещение
с. 26
Благоволение наз. Жаданне, хаценне.
с. 26
Благоволеный дзеепрым. ад благоволити.
с. 26
Благоволити дзеясл. Адносіцца да каго-н. добразычліва, з прыхільнасцю, спрыяць.
с. 26
Благовоние наз. Прыемны пах, пахучасць, духмянасць.
с. 26
Благовонный прым. Пахучы, духмяны.
с. 26
Благовременне прысл. Своечасова.
с. 27
Благовременный прым. Своечасовы, зроблены ў свой час.
с. 27
Благовхание наз. Прыемны пах.
с. 27
Благовханный прым. Пахучы, духмяны.
с. 27
Благоговейный прым. Поўны глыбокай пашаны, поўны глыбокай павагі, набожны.
с. 27
Благоговение наз. Глыбокая пашана, глыбокая павага, набожнасць. Параўн. благоговенство.
с. 27
Благоговенство наз. Тое, што і благоговение.
с. 27
Благоданый прым. Які прыносіць радасць, дабро, дастатак.
с. 27
Благодарение, благодаренне, благодаренье наз. 1. Падзяка, удзячнасць, міласць. 2. Добрае дзеянне.
с. 27
Благодарити, благодарыти дзеясл. 1. Дзякаваць. 2. Абдорваць, надорваць.
с. 28
Благодарно, благодарне прысл. Удзячна.
с. 28
Благодарный прым. Удзячны.
с. 29
Благодарственный прым. Удзячны.
с. 29
Благодарыти гл. благодарити
с. 29
Благодарячий дзеепрым. ад благодарити.
с. 29
Благодатель наз. Дабрачынец, дабрадзей.
с. 29
Благодатный прым. Дабрачынны.
с. 29
Благодать наз. Міласць, спрыяльнасць, дапамога. Параўн. благодеть.
с. 29
Благоденство наз. Дастатак, шчасце.
с. 30
Благодержавный прым. Благачынны.
с. 30
Благодетелка наз. Дабрачынніца, дабрадзейка.
с. 30
Благодетель наз. Дабрадзейства, дабро.
с. 30
Благодеть наз. Тое, што і благодать.
с. 30
Благодеяние наз. Дабрадзейства, спрыянне.
с. 30
Благодушие наз. Дабрадушнасць, міласэрнасць.
с. 30
Благодушный прым. Дабрадушны, міласэрны.
с. 30
Благоздравие наз. Абсалютнае здароўе.
с. 31
Благоизволенье наз. Жаданне, хаценне, воля.
с. 31
Благоизволити дзеясл. Зрабіць ласку, пажадаць.
с. 31
Благоискусный прым. Майстэрскі, мастацкі, умелы.
с. 31
Благоиспытатель наз. Умелец, майстар.
с. 31
Благолепие наз. Прыгажосць, хараство.
с. 31
Благолепнейший прым., выш. ст. ад благолепный.
с. 31
Благолепный прым. Прыгожы.
с. 31
Благомощный прым. Моцны, дужы.
с. 31
Благомудрствовати дзеясл. Праяўляць мудрасць, розум.
с. 31
Благоножный прым. Які мае добрыя ногі.
с. 31
Благонравне прысл. Прыстойна, маральна.
с. 31
Благонравный прым. Прыстойны, маральны.
с. 31
Благообразный прым. Прыстойны, дабрачынны.
с. 31
Благоомышление наз. Добранамернасць.
с. 32
Благопобедный прым. Перамаганосны.
с. 32
Благоподобный прым. Добры, цудоуны.
с. 32
Благопотребный прым. Належны, патрэбны, карысны.
с. 32
Благоприветствовати дзеясл. Выказваць прыхільныя пажаданні; добразычліва, ласкава вітаць.
с. 32
Благоприятный прым. Добразычлівы, спрыяльны.
с. 32
Благопутный прым. Бесперашкодны.
с. 32
Благоразумие наз. Разважлівасць у справах і паводзінах, мудрасць.
с. 32
Благоразумный прым. Разважлівы.
с. 32
Благородный прым. 1. Высакародны, велікадушны, сумленны. 2. Шляхетны.
с. 32
Благородство наз. Высакароднасць, сумленне.
с. 33
Благосердный прым. Міласэрны, добрасардэчны.
с. 33
Благославение гл. благословенье
с. 33
Благославенство гл. благословенство
с. 33
Благославеный гл. благословенный
с. 33
Благославити гл. благословити
с. 33
Благославитися гл. благословитися
с. 33
Благославление гл. благословенье
с. 33
Благославляти гл. благословляти
с. 33
Благославный прым. Набожны.
с. 33
Благославяти гл. благословляти
с. 33
Благославятися гл. благословлятися
с. 33
Благославячий гл. благословячий
с. 33
Благославящий гл. благословящий
с. 33
Благословене гл. благословенье
с. 33
Благословение гл. благословенье
с. 33
Благословенне гл. благословенье
с. 33
Благословенный, благославеный, благословеный, благословленный, благословленый, блогославенный, блогославеный, блогословенный, блокгославеный прым. 1. Слаўньі, варты хва лы і пашаны; хвалебны.2. Асвячоны.
с. 33
Благословенство, благославенство, благословенстве, благословеньство наз. 1. Тое, што і благословенье ў 1 знач. 2. Тое, што і благословенье ў 3 знач. 3. Тое, што і благословенье ў 4 знач. 4. Тое, што і благословенье ў 5 знач.
с. 35
Благословенший, благословеншый, благословленший прым., выш. ст. ад благословенный у 1 знач.
с. 36
Благословеный гл. благословенный
с. 37
Благословенье, благославение, благославление, благословение, благословене, благословенне, благословление наз. 1. Благаславенне. Параўн. благословенство ў 1 знач. 2. Хвала, усхваленне, удзячнасць, падзяка. 3. Завяшчанне, дар, спадчына. Параўн. благословенство ў 2 знач. 4. Дазвол, пажаданне. Параўн. благословенство ў 3 знач. 5. Вечнае шчасце, асалода.
с. 37
Благословеньство гл. благословенство
с. 39
Благословити, благославити, блогословити дзеясл. 1. Благаславіць. 2. Зрабіць багатым, шчаслівым (пра бога). 3. Пахваліць, падзякаваць. 4. Адобрыць, дазволіць, даць згоду.
с. 39
Благословитися, благославитися дзеясл., зв. ад благословити, благославити. 1. Атрымаць благаславенне. 2. Атрымаць дазвол, згоду.
с. 41
Благословление гл. благословенье
с. 41
Благословленный гл. благословенный
с. 41
Благословленший гл. благословенший
с. 41
Благословленый гл. благословенный
с. 41
Благословляти, благославляти, благославяти, благословяти дзеясл. 1. Благаслаўляць. 2. Усхваляць, дзякаваць. 3. Адобрываць, дазваляць, даваць згоду.
с. 41
Благословлятися, благославятися дзеясл., зв. ад благословляти ў 1 знач.
с. 42
Благословляючий, благословяючий дзеепрым. ад благословляти.
с. 42
Благословный прым. Поўны благаславення.
с. 42
Благословяти гл. благословляти
с. 43
Благословячий, благославячий дзеепрым. ад благословити ў 1 і 3 знач. Параўн. благословящий.
с. 43
Благословящий, благославящий дзеепрым. Тое, што і благословячий.
с. 43
Благословяючий гл. благословляючий
с. 43
Благостояние наз. Цвёрдае, непахіснае існаванне, моц.
с. 43
Благость наз. Міласэрнасць, дабрадушнасць.
с. 43
Благостыня наз. Дабрадзейства, дабрачыннасць.
с. 43
Благотворити дзеясл. Рабіць дабро, спрыяць.
с. 43
Благотворящий дзеепрым. ад благотворити.
с. 43
Благоугодный прым. Угодлівы, прыемны.
с. 43
Благоутробие наз. Дабрата, міласэрнасць.
с. 44
Благоухание, благоюханье наз. Пахучасць.
с. 44
Благоуханный прым. Пахучы.
с. 44
Благоухающий дзеепрым. Які прыемна пахне.
с. 44
Благохваление наз. Усхваленне, праслаўленне.
с. 44
Благочастливый прым. Шчаслівы.
с. 44
Благочествый прым. Тое, што і благочестивый.
с. 44
Благочестиве гл. благочестиво
с. 44
Благочестивейший прым., выш. ст. ад благочестивый.
с. 44
Благочестиво, благочестиве прысл. Набожна.
с. 44
Благочестивый прым. Набожны. Параўн. благочествый.
с. 45
Благочестие, благочестье наз. Набожнасць.
с. 45
Благочестно прысл. Прыстойна.
с. 46
Благочестье гл. благочестие
с. 46
Благочиние наз. Прыстойнасць.
с. 46
Благоюханье гл. благоухание
с. 46
Благый гл. благий
с. 46
Блаженейший, блаженнейший прым., выш. ст. ад блаженный.
с. 46
Блаженный, блаженый прым. 1. Благаславенны, які заслугоўвае павагі, усхвалення. 2. Шчаслівы. 3. Праведны, святы.
с. 46
Блаженство, блаженьство наз. Шчасце, асалода, раскоша, абяцаныя рэлігіяй веруючым у замагільным жыцці.
с. 48
Блаженый гл. блаженный
с. 48
Блаженьство гл. блаженство
с. 48
Блажити дзеясл. 1. Усхваляць, праслаўляць. 2. Аказваць міласэрнасць.
с. 48
Блазе прысл. Тое, што і болозе.
с. 48
Блазенский прым. ад блазенъ.
с. 48
Блазенство, блазеньство наз. Блазенства, юродства.
с. 48
Блазенъ, блазэнъ наз. Блазан, штукар.
с. 49
Блазеньство гл. блазенство
с. 49
Блазнение наз. Чараўніцтва.
с. 49
Блазнити дзеясл. Ашукваць, уводзіць у зман.
с. 49
Блазнитися дзеясл., зв. ад блазнити.
с. 49
Блазнованье наз, Блазнаванне.
с. 49
Блазновати дзеясл. Блазнаваць.
с. 49
Блазнуючий дзеепрым. ад блазновати.
с. 50
Блазнъ наз. Сумненне, памылка.
с. 50
Блазэнъ гл. блазенъ
с. 50
Блакитный, блакотный, бланкитный, блекитный, бленкитный, блокитный, блякнтный прым. Блакітны.
с. 50
Бламкованье гл. бланкованье
с. 50
Бламъ, бланъ наз. Кавалак футра.
с. 50
Бланкетъ, блянкетъ наз. Бланк.
с. 50
Бланкитный гл. блакитный
с. 51
Бланкованье, бламкованье наз. Драўляная або мураваная агароджа.
с. 51
Бланкъ наз. Зубец замкавай вежы.
с. 51
Бланъ гл. бламъ
с. 51
Блапяти гл. облапяти
с. 51
Блато наз. Тое, што і болото ў 2 знач.
с. 51
Блеванье, блевание, блювание, блюванье наз. Дзеянне па дзеясл. блевати.
с. 51
Блевати дзеясл. Ванітаваць.
с. 51
Блевотина, блеватина наз. Ваніты.
с. 51
Бледейший прым., выш. ст. ад бледый.
с. 52
Бледети гл. блядетй
с. 52
Бледнети дзеясл. Бляднець. Параўн. блядети.
с. 52
Бледо прысл. Бледна.
с. 52
Бледость наз. Бледнасць, блякласць.
с. 52
Бледый, блядый прым. Бледны.
с. 52
Блейвасъ наз. Бялілы (у касметыцы).
с. 52
Блекитный гл. блакитный
с. 52
Блекотанье, блекотане наз. Балбатанне; лепятанне, мармытанне.
с. 52
Блекотливый прым. Балбатлівы.
с. 53
Бленкитный гл. блакитный
с. 53
Блескъ, блесткъ наз. Тое, што і бляскъ.
с. 53
Блехарня наз. Бялільня.
с. 53
Блехаръ наз. Бялільшчык.
с. 53
Блеховый гл. бляховый
с. 53
Блехъ наз. Месца, дзе выбельвалі палатно.
с. 53
Блещание наз. Тое, што і бляскъ.
с. 53
Блещачий прым. Блішчасты. Параўн. блещащийся, блещеный.
с. 53
Блещащийся прым. Тое, што і блещачий.
с. 53
Блещеный прым. Тое, што і блещачий.
с. 53
Блеянне наз. Бляянне.
с. 53
Блиблия наз. Тое, што і библия.
с. 53
Ближайший прым., выш. ст. ад близкий.
с. 53
Ближей прысл. 1. Бліжэй. 2. Раней. 3. Спярша.
с. 53
Ближитисе, ближытисе дзеясл. Набліжацца.
с. 54
Ближица наз. Сваячка.
с. 54
Ближний, ближный, близний, близный прым. 1. Блізкі. 2. У знач. наз. Сваяк. 3. У знач. наз. Блізкі па становішчу, веравызнанню.
с. 54
Ближность наз. Тое, што і близкость у 1 знач.
с. 55
Ближный гл. ближний
с. 55
Ближши гл. близший
с. 55
Ближший гл. близший
с. 55
Ближшое прым. у знач. наз. ад ближший.
с. 55
Ближшый гл. близший
с. 55
Ближытисе гл. ближитисе
с. 55
Близенецъ гл. близнецъ
с. 56
Близерея гл. брозылия
с. 56
Близитися дзеясл. Тое, што і ближитисе.
с. 56
Близка гл. близко
с. 56
Близкий, близский, блиский, блисский прым. 1. Недалёкі па адлегласці. 2. Недалёкі па часе. 3. Недалёкі па роднасці, службе, стану. 4. Падобны, блізкі па якасці. 5. Які мае права на спадчыну. 6. У знач. наз. Родзіч.
с. 56
Близко, близка, блиско I прысл. 1. Блізка, недалёка ў прасторы. 2. Блізка, недалёка па часе.
с. 58
Близко, блиско II прыназ. 1. Каля (з прасторавым знач.). 2. Каля (са знач. прыблізнасці).
с. 58
Близконаступуючый, блисконаступуючый дзеепрым. Які хутка настане.
с. 59
Близкоприйдучий, близкопрыйдучый дзеепрым. Які хутка настане.
с. 59
Близкоприлеглый дзеепрым. Які блізка размешчаны.
с. 59
Близкоприпадаючий дзеепрым. Які хутка настане.
с. 59
Близкопришлый, близскопришлый, блископришлый, блископрышлый дзеепрым. Які хутка настане.
с. 59
Близкопрошлый дзеепрым. Які нядаўна адбыўся.
с. 59
Близкопрыйдучый гл. близкоприйдучий
с. 59
Близкость, блискость наз. 1. Блізкасць. Параўн. близость. 2. Права на маёмасць, якое выцякае з роднасці. 3. Маёмасць, якая належыць па праву блізкасці. Параўн. ближность.
с. 59
Близна наз. Знак, рубец ад раны.
с. 60
Близнецъ, близенецъ наз. 1. Тое, што і близня ў 1 знач. 2. Назва сузор’я.
с. 61
Близний гл. ближний
с. 61
Близный гл. ближний
с. 61
Близнчатая прым. Якая мае блізнят.
с. 61
Близня, близнята наз. 1. Блізня. 2. Назва сузор’я. Параўн. близнецъ, близнякъ.
с. 61
Близнякъ наз. 1. Тое, што і близня ў 2 знач. 2. Расліна сівец.
с. 61
Близнята гл. близня
с. 61
Близость наз. Тое, што і близкость у 1 знач.
с. 61
Близский гл. близкий
с. 61
Близскопришлый гл. близкопришлый
с. 61
Близу прыназ. 1. Блізка, недалёка (з прасторавым знач.). 2. Блізка, недалёка (са знач. часавай прыблізнасці).
с. 61
Близше, близшей прысл. Бліжэй.
с. 62
Близший, ближши, ближший, ближшый, блишшый, близшы, близшый прым., выш. ст. ад близкий. 1. Размешчаны на невялікай адлегласці, суседні. 2. Які неўзабаве настане, адбудзецца. 3. Які знаходзіцца ў блізкіх адносінах па падабенству, роднасці і інш. 4. Які мае права першынства: а) да спадчыны; б) да сведчання і прысягі на судзе. Близшая справедливость — абгрунтаванае права першынства.
с. 62
Близшость наз. Права першынства на довад.
с. 63
Близшы гл. близший
с. 63
Близшый гл. близший
с. 64
Близъ I прысл. 1. Блізка, недалёка ў прасторы. 2. Блізка, недалёка па часе.
с. 64
Близъ II прыназ. Каля (з прасторавым знач.).
с. 64
Блискавица, блыскавица наз. Бліскавіца, маланка.
с. 64
Блисканье, блискание, блискане наз. Блісканне.
с. 64
Блискати дзеясл. Бліскаць.
с. 64
Блискатися дзеясл., зв. ад блискати.
с. 65
Блискающий дзеепрым. ад блискати.
с. 65
Блиский гл. близкий
с. 65
Блиско гл. близко
с. 65
Блисконаступуючый гл. близконаступуючый
с. 65
Блископришлый гл. близкопришлый
с. 65
Блископрышлый гл. близкопришлый
с. 65
Блискость гл. близкость
с. 65
Блискъ наз. Тое, што і бляскъ.
с. 65
Блиснути дзеясл. Бліснуць.
с. 65
Блиснутися дзеясл., зв. ад блиснути.
с. 65
Блисский гл. близкий
с. 65
Блистание наз. Ззянне.
с. 65
Блистатися дзеясл. Блішчаць.
с. 65
Блистающий дзеепрым. Які ззяе.
с. 65
Блистися дзеясл. Тое, што і блюстися.
с. 66
Бличье гл. обличье
с. 66
Блишчатися гл. блищатися
с. 66
Блишшый гл. близший
с. 66
Блищание наз. Блішчанне.
с. 66
Блищатися, блишчатися дзеясл. Блішчаць. Параўн. блищетися.
с. 66
Блищачийся, блыщачийся прым. Тое, што і блищачый.
с. 66
Блищачый прым. Бліскучы. Параўн. блищачийся, блищащий.
с. 66
Блищащий прым. Тое, што і блищачый.
с. 66
Блищетися дзеясл. Тое, што і блищатися.
с. 66
Бловатъ гл. блаватъ
с. 66
Блогославенный гл. благословенный
с. 66
Блогославеный гл. благословенный
с. 66
Блогословенный гл. благословенный
с. 66
Блогословити гл. благословити
с. 66
Блознити гл. блюзнити
с. 66
Блокгославеный гл. благословенный
с. 66
Блокитный гл. блакитный
с. 66
Блона наз. Тое, што і болона.
с. 66
Блонка наз. 1. Дзіцячае месца, паслед. 2. Барабанная перапонка.
с. 67
Блотливый прым. Балоцісты.
с. 67
Блото наз. Тое, што і болото ў 1 знач.
с. 67
Блоха наз. Блыха.
с. 67
Блошица, блощица, блощыца наз. Клоп.
с. 67
Блощинникъ наз. Багун.
с. 67
Блощица гл. блошица
с. 67
Блощыца гл. блошица
с. 67
Блудившый дзеепрым. ад блудити.
с. 67
Блудити дзеясл. 1. Згубіўшы арыенціроўку, хадзіць у пошуках правільнага выйсця.
с. 67
Блудливый, блюдливый прым. Памылковы.
с. 68
Блудникъ наз. 1. Той, хто адступіў ад хрысціянскага веравызнання. 2. Распуснік.
с. 68
Блудница наз. Распусніца. // перан.
с. 69
Блудное наз. Выкуп за жывёлу, якая заблудзілася.
с. 69
Блудность наз. Фальш.
с. 69
Блудный прым. 1. Не прамы, звілісты, дзе лёгка заблудзіць. 2. Які заблудзіўся. 3. Які не прызнае ці адступіў ад хрысціянства. 4. Памылковы. 5. Разбэшчаны. 6. У знач. наз. Адступнік ад хрысціянства. 7. У знач. наз. Распуснік.
с. 69
Блудъ, блюдъ наз. 1. Памылка. 2. Справы і ўчынкі, якія супярэчаць вучэнню хрысціянскай царквы. 3. Распуста.
с. 70
Блудяга, блюдяга наз. Конь ці іншая свойская жывёліна, якая адбілася ад дому.
с. 71
Блудячий, блудячый дзеепрым. 1. Які ходзіць, блукае, не знаходзячы месца, дому. // перан. Параўн. блудящий у 1 знач. 2. Які не прызнае ці адступіў ад хрысціянскага веравызнання. 3. У знач. наз. Адступнік. Параўн. блудящий у 3 знач.
с. 72
Блудящий дзеепрым. 1. Тое, што і блудячий у 1 знач. 2. Падданы без надзелу. 3. Тое, што і блудячий у 3 знач.
с. 72
Блуженье, блужение наз. Справы, якія супярэчаць хрысціянскаму вучэнню.
с. 73
Блузнение гл. блюзненье
с. 73
Блузнерство гл. блюзнерство
с. 73
Блузнерца гл. блюзнерца
с. 73
Блузнити гл. блюзнити
с. 73
Блуканье наз. Блуканне. Параўн. блуканьеся.
с. 73
Блуканьеся наз. Тое, што і блуканье.
с. 73
Блукати дзеясл. Блукаць. // перан.
с. 73
Блукатися дзеясл. Блукаць. // перан.
с. 73
Блукаючийся дзеепрым. ад блукатися.
с. 74
Блукаючый дзеепрым. Блукаючая мысль — выпадковая думка.
с. 74
Блыскавица гл. блискавица
с. 74
Блыщачийся гл. блищачийся
с. 74
Блювание гл. блеванье
с. 74
Блюванье гл. блеванье
с. 74
Блюдение наз. Нагляд.
с. 74
Блюдечко наз. Сподачак.
с. 74
Блюдливый гл. блудливый
с. 74
Блюдо наз. Талерка.
с. 74
Блюдомый дзеепрым. Які ахоўваецца.
с. 75
Блюдце наз. Сподак.
с. 75
Блюдъ гл. блудъ
с. 75
Блюдый дзеепрым. Які наглядае, сочыць.
с. 75
Блюдяга гл. блудяга
с. 75
Блюдячий дзеепрым. ад блюсти.
с. 75
Блюжнерство гл. блюзнерство
с. 75
Блюзити дзеясл. Тое, што і блюзнити.
с. 75
Блюзнене гл. блюзненье
с. 75
Блюзнение гл. блюзненье
с. 75
Блюзненый дзеепрым. ад блюзнити.
с. 75
Блюзненье, блузнение, блюзнение, блюзнене, блюзненъе наз. Блюзненне; ганьбаванне, знеслаўленне.
с. 75
Блюзнерский, блюзнирский прым. Блюзнерскі, ганебны, лаянкавы.
с. 76
Блюзнерско прысл. ад блюзнерский.
с. 76
Блюзнерство, блузнерство, блюжнерство, блюзнирство наз. Блюзнерства.
с. 76
Блюзнерца, блузнерца, блюзнирца наз. Блюзнер. Параўн. блюзнеръ.
с. 76
Блюзнеръ наз. Тое, што і блюзнерца.
с. 77
Блюзнивый прым. ад блюзнити.
с. 77
Блюзнирский гл. блюзнерский
с. 77
Блюзнирство гл. блюзнерство
с. 77
Блюзнирца гл. блюзнерца
с. 77
Блюзнити, блознити, блузнити дзеясл. Блюзніць. Параўн. блюзити.
с. 77
Блюзнячий дзеепрым. ад блюзнити.
с. 78
Блюсти дзеясл. Ахоўваць, сцерагчы, шанаваць.
с. 78
Блюстися дзеясл. Сцерагчыся. Параўн. блистися.
с. 78
Блюститель наз. Ахоўнік, даглядальнік.
с. 78
Блющъ наз. Плюшч.
с. 78
Блявсекгарда, блавсекгарда наз. (?)
с. 79
Блядение наз. Марнаслоўе, пустаслоўе.
с. 79
Блядети, бледети дзеясл. Тое, што і бледнети.
с. 79
Блядивый прым. Пустаслоўны.
с. 79
Блядливость наз. Разбэшчанасць.
с. 79
Блядливый прым. Разбэшчаны, дрэнны, несумленны.
с. 79
Блядословити дзеясл. Пустасловіць, жартаваць, кпіць.
с. 79
Блядство наз. Разбэшчанасць.
с. 79
Блядый гл. бледый
с. 79
Блядь наз. 1. Разбэшчаная жанчына. 2. Ілганне, хлусня.
с. 79
Бляжковый прым. Зроблены з бляхі.
с. 80
Блякаузъ наз. Блакгаўз.
с. 80
Блякитный гл. блакитный
с. 80
Блянкетъ гл. бланкетъ
с. 80
Бляскъ наз. Бляск. // перан. Параўн. блескъ, блещание, блискъ.
с. 80
Бляха наз. 1. Металічная пласціна. 2. Панцыр з металічных пласцінак. 3. Мера ліставога металу.
с. 80
Бляхавый гл. бляховый
с. 81
Бляхованый прым. Буйнапярэсты.
с. 81
Бляховникъ наз. Бляхар.
с. 81
Бляховый, блеховый, бляхавый прым. Бляшаны.
с. 81
Бляшаный прым. Бляшаны. Параўн. бляшистый.
с. 81
Бляшистый прым. Тое, што і бляшаны.
с. 81
Бляшка наз. Металічная пласцінка.
с. 81
Бо зл. 1. Бо, таму што (пры падпарадкаванні даданых сказаў прычыны). а) пачынае даданы постпазітыўны сказ; б) пачынае даданы сказ, які ўключаны ў галоўны; в) знаходзіцца на другім месцы ў постпазітыўным даданым сказе. 2. У якасці састаўной часткі складаных прычынных злучнікаў.
с. 81
Боарский гл. боярский.
с. 83
Бобки наз. Лаўровы ліст.
с. 83
Бобковый прым. Лаўровы.
с. 83
Бобровичство наз. Бабровая гаспадарка.
с. 83
Бобровникъ наз. Чалавек службовага саслоўя, які займаўся лоўляй баброў і наглядам за бабровымі гонамі.
с. 83
Бобровницкий прым. Уласцівы лаўцу баброў.
с. 83
Бобровничий, бобровничый прым. у знач. наз. Чыноўнік, які назіраў за гадоўляй і лоўляй баброў.
с. 84
Бобровое прым. у знач. наз. Тое, што і бобровщина.
с. 84
Бобровщизна наз. Тое, што і бобровщина.
с. 84
Бобровщина наз. Грашовы падатак замест натуральнага бабровымі шкурамі. Параўн. бобровщизна, бобровое.
с. 84
Бобровый прым. Бабровы. 1. Зроблены з футра бабра. 2. Уласцівы бабру, звязаны з бабром. Бобровый берегъ (бережок) — бераг з бабровымі норамі; бобровые гоны — месца, дзе водзяцца бабры; бобровая дань — падатак, які выплачваўся бабровымі шкурамі; бобровое зеремя — бабровае гняздо; бобровые ловы — тое, што і бобровые гоны; бобровый песъ — паляўнічы сабака, які натрэніраваны на адшуканне і лоўлю баброў.
с. 84
Боброгонъ, боброгонь наз. Лоўля баброў.
с. 86
Боброкъ наз. Назва ўрочышча ці вёскі.
с. 86
Боброчанинъ наз. Жыхар Баброка і Бабрэцкай воласці.
с. 86
Бобруянинъ наз. Жыхар Бабруйска і Бабруйскай воласці.
с. 86
Бобръ наз. 1. Бабёр. 2. Футра бабра. 3. Тое, што і бобровые гоны.
с. 86
Бобъ наз. Боб.
с. 87
Бовемъ зл. 1. Бо, таму што (пры, падпарадкаванні даданых сказаў прычыны). а) пачынае даданы сказ; б) знаходзіцца на другім месцы ў даданым сказе. 2. У якасці састаўной часткі складаных прычычных злучнікаў.
с. 87
Бовтушникъ гл. болтушникъ
с. 88
Бовтушницкий гл. болтушницкий
с. 88
Богабоячий гл. богобоячий
с. 88
Богадельня наз. Багадзельня.
с. 88
Богаза гл. бакгоза
с. 88
Богаманъ наз. Тое, што і багманъ.
с. 88
Богаство гл. богатство
с. 88
Богатейший прым., выш. ст. ад богатый.
с. 88
Богатество гл. богатство
с. 88
Богатети дзеясл. Багацець.
с. 88
Богатеючий дзеепрым. Які багацее.
с. 89
Богатити дзеясл. Рабіць багатым.
с. 89
Богатитися дзеясл. Узбагачацца.
с. 89
Богатно прысл. Шчодра, у вялікай колькасці.
с. 89
Богато прысл. Багата, многа.
с. 89
Богатодаровный прым. Шчодры.
с. 89
Богатоумный прым. Вельмі разумны.
с. 89
Богатство, багатство, богаство, богатество, богатьство, богацство, богацтво наз. Багацце. // перан.
с. 89
Богатший прьш. 1. Выш. ст. ад богатый у 1 знач. 2. У знач. наз. Багацейшы.
с. 90
Богатый, багатый прым. 1. Багаты. 2. Каштоўны; шчодры. 3. У знач. наз. Багаты, багач.
с. 90
Богатырный прым. Храбры.
с. 92
Богатырский, багатырьский прым. Гераічны.
с. 92
Богатырь, богатыръ наз. Асілак, герой.
с. 92
Богатьство гл. богатство
с. 92
Богатящийся дзеепрым. Які ўзбагачаецца.
с. 92
Богацство гл. богатство
с. 92
Богацтво гл. богатство
с. 92
Богачовъ прым. ад богачъ.
с. 92
Богачъ наз. Багач.
с. 92
Богдай часц. Бадай.
с. 92
Богиня наз. Багіня.
с. 92
Богмитися дзеясл. Бажыцца.
с. 93
Богобоанье наз. Боязь бога, боязь граху. Параўн. богобойность, богобоязность.
с. 93
Богобойне прысл. Набожна, баючыся бога.
с. 93
Богобойность наз. Тое, што і богобоанье.
с. 93
Богобойный, бокгобойный прым. Тое, што і богобоязный.
с. 93
Богоборный прым. Які паўстае супраць бога.
с. 94
Богобоязливый прым. Які баіцца бога, набожны. Параўн. богобоязнивый.
с. 94
Богобоязнивый прым. Тое, што і богобоязливый.
с. 94
Богобоязность наз. Тое, што і богобоанье.
с. 94
Богобоязный прым. Богабаязны. Параўн. богобойный, богобоячий.
с. 94
Богобоячий, богабоячий дзеепрым. Тое, што і богобоязный.
с. 94
Боговгодно гл. богоугодно
с. 94
Боговгодный гл. богоугодный
с. 94
Боговидецъ наз. Той, хто бачыў бога.
с. 94
Боговозлюбленный прым. Любімы богам.
с. 95
Боговолшебникъ наз. Богавястун.
с. 95
Боговъ прым. Богаў.
с. 95
Богогласный наз. Які прапаведуе вучэнне пра бога.
с. 95
Богоданный прым. Падараваны богам. Параўн. богодарованный, богодельный.
с. 95
Богодарованный прым. Тое, што і богоданный.
с. 95
Богодельный прым. Тое, што і богоданный.
с. 95
Богодухновенный прым. Натхнёны, богам.
с. 95
Богоизбранный прым. Выбраны богам.
с. 95
Боголепно прысл. Як падабаецца богу.
с. 96
Боголепный прым. Які падабаецца богу. Параўн. боголепый.
с. 96
Боголепый прым. Тое, што і боголепный.
с. 96
Боголюбезный, боголюбезний прым. Прыемны, мілы для бога.
с. 96
Боголюбецъ наз. Веруючы.
с. 96
Боголюбивый прым. Які любіць бога. Параўн. боголюбный.
с. 96
Боголюбица наз. Веруючая.
с. 97
Боголюбишъ наз. Той, каго любіць бог.
с. 97
Боголюбный прым. Тое, што і боголюбивый.
с. 97
Богоматеръ наз. Маці бога, Ісуса Хрыста.
с. 97
Богомерзкий, богомерзский, богомерский прым. Агідны богу.
с. 97
Богомилность наз. Мілаванне бога.
с. 97
Богомислный гл. богомысльный
с. 97
Богомоле гл. богомолье
с. 97
Богомолецъ наз. Багамолец. Параўн. богомольца.
с. 97
Богомолица наз. Багамолка.
с. 98
Богомолье, богомоле наз. 1. Багамолле. 2. Набожнасць, багамольнасць. Параўн. богомольство.
с. 98
Богомольный прым. Багамольны.
с. 98
Богомольство наз. 1. Тое, што і богомолье ў 1 знач. 2. Тое, што і богомолье ў 2 знач.
с. 98
Богомольца наз. Тое, што і богомолецъ.
с. 99
Богомолья наз. Царкоўны прыход.
с. 99
Богомыслець наз. Тое, што і богомыслникъ.
с. 99
Богомыслникъ наз. Той, хто жыве з думкай пра бога. Параўн. богомыслець.
с. 99
Богомысльность наз. Набожнасць, жыццё з думкай пра бога.
с. 99
Богомысльный, богомислный прым. 1. Набожны. Богомысльный животъ, богомысльное житие. 2. У знач. наз. Набожны.
с. 100
Богонареченный прым. Названы богам.
с. 100
Богоначальный прым. Які атрымаў пачатак ад бога.
с. 100
Богоносецъ наз. Той, хто верыць у бога, натхнёны богам.
с. 100
Богоносный прым. Які верыць у бога, натхнёны богам.
с. 100
Богообнятый прым. Які належыць богу.
с. 101
Богоотецъ наз. Назва цара Давіда, бацькі багародзіцы.
с. 101
Богоотроковица наз. Назва божай маці (маці Хрыста).
с. 101
Богоотступникъ наз. Той, хто адрокся ад бога.
с. 101
Богопарный прым. Які ўзлятае да бога.
с. 101
Богоподанный прым. Падараваны богам.
с. 101
Богоподобный прым. Падобны да бога.
с. 102
Богопосвященный прым. Цалкам адданы богу.
с. 102
Богоприатный гл. богоприятный
с. 102
Богоприемный прым. Удастоены прыняць бога.
с. 102
Богоприемецъ наз. Тое што і богоприимецъ.
с. 102
Богоприимецъ наз. Назва святога Сімеона, які, згодна з хрысціянскай легендай, першы ўзяў на рукі немаўля Ісуса Хрыста. Параўн. богоприемецъ, богоприимникъ.
с. 102
Богоприимникъ наз. Тое, што і богоприимецъ.
с. 102
Богоприятный, богоприатный прым. Прыемны богу.
с. 102
Богопротивный прым. Агідны богу.
с. 102
Богорадникъ наз. Пілігрым.
с. 103
Богоразумие наз. Прызнанне хрысціянскага бога і веравучэння.
с. 103
Богоразумный прым. Які пазнаў, зразумеў бога.
с. 103
Богородица наз. Багародзіца.
с. 103
Богородичиный прым. ад богородица.
с. 104
Богосаженый прым. Пасаджаны богам.
с. 104
Богословецъ наз. Тое, што і богословъ.
с. 104
Богословие наз. Вучэнне пра бога, тэалогія.
с. 104
Богословити дзеясл. Выкладаць вучэнне пра бога.
с. 105
Богословский прым. Багаслоўскі.
с. 105
Богословъ, богусловъ наз. Багаслоў, тэолаг, які выкладае вучэнне пра бога. Параўн. богословецъ.
с. 106
Богоспасаемый прым. Які ахоўваецца богам.
с. 106
Боготочный прым. Які вынікае з бога.
с. 106
Боготрезвенный прым. Які не п’яніць.
с. 107
Богоубийца наз. Забойца бога.
с. 107
Богоугодно, боговгодно, богоугодне прысл. Як пажадана богу.
с. 107
Богоугодный, боговгодный прым. Пажаданы богу.
с. 107
Богочеловекъ наз. Бог, увасоблены ў плоць, сын божы.
с. 107
Богочтецъ наз. Той, хто шануе бога.
с. 107
Богоявление наз. 1. З’яўленне бога. 2. Рэлігійнае свята ў гонар хрышчэння Хрыста.
с. 107
Богоявленский прым. ад богоявление ў 2 знач.
с. 108
Богоявленый прым. ад богоявление ў 1 знач.
с. 108
Богумерьзко прысл. Агідна.
с. 108
Богурка наз. Тое, што і бочулка.
с. 108
Богусловъ гл. богословъ
с. 108
Богъ наз. 1. Бог (па рэлігійнаму ўяўленню найвышэйшая істота, якая кіруе светам, або (пры мнагабожжы) адна з такіх істот). Богъ взялъ (бог обралъ) — абазначэнне чыёй-н. смерці; богъ дастъ (боже дай) — абазначэнне пажадання; боже уховай — абазначэнне папярэджання аб непажаданні чаго-н.; зъ богомъ — пажаданне шчаслівай дарогі; богъ весть — невядома адкуль. 2. Асоба вышэйшага саслоўя; цар.
с. 108
Бодай I часц. Бадай.
с. 110
Бодай II пабоч. слова. Бадай.
с. 111
Боданый дзеепрым. Расследаваны, распытаны.
с. 111
Бодати гл. бадати
с. 111
Бодачъ гл. бадачъ
с. 111
Боденецъ наз. Крушынавідны цёрн.
с. 111
Боденый дзеепрым. Пранізаны, працяты.
с. 111
Бодети дзеясл. Калоць.
с. 111
Бодецъ наз. 1. Востры кій, якім паганяюць быдла. 2. // перан. Раздражняльнік, узбуджальнік, штуршок.
с. 111
Бодливый прым. Бадлівы.
с. 111
Боднарский прым. Тое, што і беднарский.
с. 111
Боднаръ наз. Бондар.
с. 112
Бодня наз. Кадушка з векам, якая выкарыстоўвалася замест сундука.
с. 112
Бодрость наз. 1. Пільнасць, рупнасць. 2. Няспанне.
с. 112
Бодрствовати дзеясл. Рупіцца.
с. 112
Бодрый прым. 1. Які не спіць. 2. Моцны, бадзёры.
с. 112
Бодучий дзеепрым. Калючы.
с. 112
Боеванье, боиованье наз. Бітва, змаганне.
с. 112
Боевати дзеясл. Змагацца, ваяваць, біцца.
с. 112
Боевиско наз. Пляцоўка для малацьбы.
с. 112
Боевникъ наз. Воін.
с. 113
Боевый прым. Воінскі.
с. 113
Боевный прым. Ваяўнічы.
с. 113
Боенникъ наз. Асоба, здольная да бітвы.
с. 113
Боерский гл. боярский
с. 113
Боеция наз. Назва народнасці.
с. 113
Боецъ наз. Воін.
с. 113
Божачийся дзеепрым. Які божыцца.
с. 113
Боженьеся наз. Бажба.
с. 113
Божеский прым. Божы.
с. 113
Божественный, божественый, божестенный прым. 1. Божы. 2. Надзвычайны, чароўны.
с. 113
Божествие наз. Боскасць.
с. 114
Божество наз. Боская сутнасць. Параўн. божство.
с. 114
Божестенный гл. божественный
с. 115
Божий, божый прым. 1. Божы. 2. У знач. наз.
с. 115
Божитися дзеясл. Бажыцца.
с. 116
Божница, божниця наз. 1. Паліца з абразамі. 2. Язычаскі храм.
с. 117
Божогробский прым. Які сцярог грабніцу з целам гасподнім.
с. 117
Божокъ наз. Язычаскі бог.
с. 117
Божский, божьский, бозкий, бозский, бозьский, боский прым. Божы.
с. 118
Божскопорушеный прым. Які пераступіў закон бога.
с. 118
Божство, бозство наз. Тое, што і божество.
с. 118
Божый гл. божий
с. 119
Божьский гл. божский
с. 119
Бозкий гл. божский
с. 119
Бозский гл. божский
с. 119
Бозско прысл. Па-божаму.
с. 119
Бозкосточный прым. Які не мае костачак.
с. 119
Бозство гл. божство
с. 119
Бозьский гл. божский
с. 119
Боиованье гл. боеванье
с. 119
Бой наз. Бой, бітва, барацьба. Вступный бой, ступный бой — сустрэчны, бой. 2. Паядынак. Поединковый бой — паядынак. 3. Бойка, збіванне. Присягнути на бои — даць на судзе прысягу, што не ўдзельнічаў у бойцы, або збіванні каго-н.; боемъ клепати — абвінавачваць.
с. 119
Бойдакъ гл. байдакъ
с. 121
Бойка наз. Бойка, сварка з узаемнымі пабоямі.
с. 121
Бойна наз. Бойня.
с. 121
Бойница наз. Байніца.
с. 121
Бойничка наз., памянш. ад бойница.
с. 121
Бойный прым. Здольны да бою.
с. 121
Бойскакъ гл. баскакъ
с. 121
Бойтлня наз. Мера аб’ёму.
с. 121
Бокаларъ гл. бакаларъ
с. 121
Бокгобойный гл. богобойный
с. 121
Боклага, баклага, биклаха наз. Тое, што і боклагъ.
с. 121
Боклагъ наз. Біклага. Параўн. боклага, боклажей.
с. 122
Боклажей наз. Тое, што і боклагъ.
с. 122
Боклажокъ наз., памянш. ад боклагъ.
с. 122
Боковина наз. Бакавіна.
с. 122
Боковка наз. Бакавая прыбудова.
с. 122
Боковый прым. ад бокъ. Лыко боковое гл. лыко; рыба боковая гл. рыба.
с. 122
Боколаръ гл. бакаларъ
с. 122
Бокомъ прысл. Убаку.
с. 122
Бокъ наз. 1. Бок (правая ці левая частка тулава ад пляча да таза). Боки ростыкати — аб’ядацца. 2. Правы ці левы край чаго-н. 3. Напрамак на мясцовасці. 4. Фланг. 5. Бераг. 6. Чалавек ці група людзей, якія супрацьстаяць другому чалавеку ці групе. Бокъ о бокъ — побач; подъ бокомъ — побач, каля; при боку — побач, каля, пры кім-н.
с. 122
Боламутня гл. баламутня
с. 125
Боламутъ гл. баламутъ
с. 125
Болванецъ наз., памянш. ад болванъ у 1 і 2 знач.
с. 125
Болваница гл. балваница
с. 125
Болванница гл. балваница
с. 125
Болвановъ прым. ад болванъ.
с. 125
Болванокъ наз., памянш. ад болванъ у 1 знач.
с. 125
Болванский гл. балванский
с. 125
Болванство, болваньство наз. Язычаства, ідалапаклонства.
с. 125
Болванъ гл. балванъ
с. 125
Болверъ гл. бальверъ
с. 125
Болвофалство гл. балвохвалство
с. 125
Болвофалца гл. балвохвалца
с. 125
Болвохвалский гл. балвохвалский
с. 125
Болвохвалство гл. балвохвалство
с. 125
Болвохвалца гл. балвохвалца
с. 126
Болгаринъ наз. Балгарын.
с. 126
Болгарка наз. Балгарка.
с. 126
Болгарский, болгарьский, больгарский прым. Балгарскі.
с. 126
Болдица наз. Эфес.
с. 126
Боле прысл. Тое, што і более.
с. 126
Более прысл. Болей, больш. Параўн. боле, болей.
с. 127
Болезия наз. Хвароба.
с. 127
Болезненый прым. 1. Хваравіты. 2. Балючы.
с. 127
Болезнивый прым. Хворы.
с. 127
Болезновати дзеясл. Клапаціцца, апекаваць.
с. 127
Болезный прым. Балесны. Параўн. болесный.
с. 127
Болезнь наз. 1. Хвароба. Чорная болезнь — чума. 2. Боль. 3. Смутак, туга.
с. 127
Болей I прысл. Тое, што і более.
с. 128
Болей II прым., выш. ст. ад великий.
с. 129
Болелый прым. Хворы.
с. 129
Боленье наз. 1. Боль. 2. Смутак.
с. 129
Болесне, болесно прысл. Балесна.
с. 129
Болесный, болестный прым. Тое, што і болезный.
с. 129
Болесть наз. 1. Хвароба. Месячная болесть — менструацыя. 2. Боль. 3. Смутак, скруха, туга.
с. 129
Болети дзеясл. 1. Хварэць. 2. Балець. 3. // перан. Хваляваць, трывожыць; перажываць за каго-н.
с. 131
Болеючий дзеепрым. ад болети ў 1 знач.
с. 132
Болечка наз. Тое, што і болячка ў 2 знач.
с. 132
Болеющий дзеепрым. ад болети ў 1 знач.
с. 132
Болкотливый прым. Невыразны, гугнявы, незразумелы.
с. 133
Болкуновщина наз. Падатак за гадоўлю валоў.
с. 133
Болница гл. больница
с. 133
Болный гл. больный
с. 133
Болобанъ наз. Парода сокала.
с. 133
Бологий прым. Добры.
с. 133
Бологовати дзеясл. Улагоджваць.
с. 133
Болозе прысл. Добра. Параўн. блазе.
с. 133
Болокъ гл. оболокъ
с. 133
Болона наз. 1. Шыба. 2. Аконная рама. Параўн. блона, оболона.
с. 133
Болонка наз., памянш. ад болона. 1. Невялікая шыба. 2. Невялікая аконная рама.
с. 133
Болонь наз. Тое, што і болонье.
с. 134
Болонье наз. Сенажаць, лагчына, парэчча. Параўн. болонь.
с. 134
Болотечко наз., памянш. ад болото ў 1 знач.
с. 134
Болотинный прым. Тое, што і болотистый.
с. 134
Болотистый прым. Балоцісты. Параўн. болотинный.
с. 134
Болотко наз., памянш. ад болото ў 1 знач.
с. 134
Болотливый прым. Забалочаны. 2. // перан. Непрыстойны.
с. 135
Болотный прым. 1. Балотны, багністы. 2. Вільготны, мокры. 3. Гліняны.
с. 135
Болото, булото наз. 1. Балота. 2. Гразь, смецце, гной. // перан. Параўн. блато, блото.
с. 135
Болотце, балотце наз., памянш. ад болото ў 1 знач.
с. 137
Болоцина наз. Балаціна.
с. 137
Болтати дзеясл. Заганяць рыбу ў сетку.
с. 137
Болтушникъ, балтушникъ, бовтушникъ наз. Гарбар.
с. 137
Болтушницкий, болтушницский, бовтушницкий прым. Гарбарны.
с. 137
Болтъ наз. Разнавіднасць зброі.
с. 137
Болшати, большати дзеясл. Большаць.
с. 137
Болше, больше прысл. 1. Больш. 2. Скарэй.
с. 138
Болшей, болшэй, большей, большэй I прысл. 1. Больш. 2. Скарэй, хутчэй. 3. Далей.
с. 138
Болшей II прым., выш. ст. ад больший.
с. 140
Болшеменье наз. Лішак.
с. 140
Болшенство, болшенсьтво наз. Старшынство.
с. 140
Болши гл. большъ
с. 140
Болший, больший I прым. 1. Вялікі. Большая вода гл. вода. 2. Галоўны, пануючы. Канцелярія большая великого княства Літоўскага — галоўная канцылярыя Вялікага княства Літоўскага. 3. Знатны. 4. Значны. 5. Лепшы. 6. У знач. наз. 7. Старэйшы. 8. Дарослы.
с. 140
Болший II прым., выш. ст. ад великий.
с. 142
Болшити дзеясл. Павялічваць.
с. 142
Болшость, большость наз. Большасць.
с. 143
Болшъ, болшь, болши, болшы, больши, большъ, большы прысл. Больш.
с. 143
Болшэй гл. болшей
с. 144
Больгарский гл. болгарский
с. 144
Больница, болница наз. Бальніца.
с. 144
Больный, болный прым. Хворы.
с. 144
Большати гл. болшати
с. 145
Больше гл. болше
с. 145
Большей гл. болшей
с. 145
Больши гл. болшъ
с. 145
Больший гл. болший
с. 145
Большость гл. болшость
с. 145
Большъ гл. болшъ
с. 145
Большы гл. болшъ
с. 145
Большэй гл. болшэй
с. 145
Болязнивый прым. Хваравіты.
с. 145
Боляринъ наз. Тое, што і бояринъ у 4 знач.
с. 145
Болярьский прым. Тое, што і боярский.
с. 145
Болячий дзеепрым. 1. Балючы. 2. Тое, што і болящий.
с. 145
Болячка наз. 1. Балячка, скула. 2. Хвароба. Параўн. болечка.
с. 145
Болячо прысл. Балюча.
с. 146
Болящий прым. у знач. наз. Хворы. Параўн. болячий у 2 знач.
с. 146
Бомзынъ наз. Ваўняная або шаўковая тканіна.
с. 146
Бонда наз. Маёмасць, грошы, збожжа.
с. 146
Бондалетъ гл. бандолетъ
с. 146
Бондаревая прым. у знач. наз. Жонка бондара.
с. 146
Бондаръ, бондарь наз. Бондар.
с. 147
Боранекъ гл. баранокъ
с. 147
Бораний гл. бараний
с. 147
Боранина наз. Бараніна.
с. 147
Боранокъ гл. баранокъ
с. 147
Боранъ гл. баранъ
с. 147
Борба, борьба наз. Барацьба, бітва.
с. 147
Борверьство гл. бальверство
с. 147
Боргованый, баргованый дзеепрым. Пазычаны.
с. 147
Борграбя гл. буркграбя
с. 147
Боргъ, боркгъ наз. Пазыка.
с. 147
Бордей гл. борздей
с. 148
Бордзей гл. борздей
с. 148
Бордзо гл. борздо
с. 148
Бордзый гл. борздый
с. 148
Боренье наз. 1. Барацьба, бітва. 2. Дужанне.
с. 148
Борецъ наз. 1. Барэц, воін. 2. Зборшчык падаткаў.
с. 148
Борздей, бордей, бордзей, боржей, боржий, борздее, борзей прысл., выш. ст. ад борздый.
с. 148
Борздейший, борзейший прым., выш. ст. ад борздый.
с. 149
Борздо, бордзо, борзо прысл. Хутка.
с. 149
Борздость, борзость наз. Скорасць, хуткасць.
с. 149
Борздый, бордзый, борзый прым. 1. Хуткі. 2. У знач. наз. Конь.
с. 150
Борзей гл. борздей
с. 150
Борзейший гл. борздейший
с. 150
Борзити дзеясл. Спяшацца.
с. 150
Борзо гл. борздо
с. 151
Борзость гл. борздость
с. 151
Борзый гл. борздый
с. 151
Борилка гл. барилка
с. 151
Боритель наз. Воін, змагар.
с. 151
Борити дзеясл. Змагацца.
с. 151
Боришникъ гл. барышникъ
с. 151
Боришовати гл. барышовати
с. 151
Боркговати дзеясл. Пазычаць.
с. 151
Боркгъ гл. боргъ
с. 151
Боркъ гл. баркъ
с. 151
Борливый наз. Бадлівы.
с. 151
Борма гл. барма
с. 151
Борнатно гл. брунатно
с. 151
Борнатный гл. брунатный
с. 151
Бороватый прым. Зарослы лесам, хмызняком.
с. 151
Боровизна наз. Тое, што і боровина.
с. 151
Боровикъ, баравикъ наз. Баравік.
с. 151
Боровина наз. Неўрадлівая зямля, зарослая сасновым лесам. Параўн. боровизна.
с. 152
Боровный прым. Тое, што і боровый.
с. 152
Боровый прым. Баравы. Параўн. боровный.
с. 152
Борогъ наз. Стог, скірда. Параўн. брокгъ.
с. 152
Борода наз. 1. Валасяное покрыва ніжняй часткі твару. 2. Пярэдняя частка ніжняй сківіцы. Параўн. брада.
с. 152
Бородавка наз. Бародаўка. Параўн. брадавица, брадавка.
с. 153
Бородавочка наз., памянш. ад бородавка.
с. 153
Бородатый прым. Які мае бараду ў 1 знач.
с. 153
Борозда наз. Тое, што і борозна.
с. 153
Бороздити дзеясл. Баразніць.
с. 153
Борозна наз. Баразна. Параўн. борозда, брозна.
с. 154
Борокъ наз., памянш. ад боръ.
с. 154
Борона наз. Барана.
с. 154
Бороненый дзеепрым. Забаронены.
с. 154
Бороненье наз. Абарона, ахова.
с. 155
Бороненьеся наз. Абарона.
с. 155
Борониваный дзеепрым. ад боронивати.
с. 155
Боронивати дзеясл., шматкр. ад боронити ў 2 знач.
с. 156
Боронитель наз. Абаронца.
с. 156
Боронити дзеясл. 1. Абараняць, ахоўваць. Параўн. бранити ў 1 знач., бронити. 2. Забараняць. Параўн. бранити ў 2 знач. 3. Шкадаваць.
с. 156
Боронитися дзеясл. 1. Абараняцца, бараніцца. Параўн. бранитися, бронитися. 2. Супраціўляцца. 3. Ахоўвацца, засцерагацца.
с. 158
Боронница наз. Конь, якім барануюць.
с. 159
Боронованье наз. Баранаванне.
с. 159
Бороновати дзеясл. Баранаваць. Параўн. броновати.
с. 159
Бороноволокъ наз. Баранавальшчык.
с. 159
Боронячий, боронячый дзеепрым. ад боронити.
с. 159
Боронячийся дзеепрым. ад боронитися.
с. 159
Боронячый гл. боронячий
с. 159
Бороти дзеясл. Біць, нападаць, ваяваць.
с. 159
Боротися дзеясл. 1. Змагацца. 2. Біцца. Параўн. братися I.
с. 160
Боротье наз. Бітва, барацьба.
с. 160
Борочокъ наз., памянш. ад борокъ.
с. 160
Борсуковый, барсуковый прым. ад борсукъ.
с. 160
Борсукъ наз. Футра барсука.
с. 160
Бортина наз. Частка лесу з бортнымі дрэвамі. Параўн. борть у 2 знач.
с. 160
Бортинъ наз. Тое, што і бортникъ.
с. 160
Бортникъ, бортьникъ наз. Бортнік. Параўн. бортинъ.
с. 161
Бортницкий прым. ад бортникъ.
с. 161
Бортничокъ наз., памянш. ад бортникъ.
с. 161
Бортный прым. ад борть.
с. 161
Борть наз. 1. Борць. 2. Тое, што і бортина. 3. Бортнік.
с. 162
Бортьникъ гл. бортникъ
с. 163
Борукатися дзеясл. Бароцца, барукацца.
с. 163
Борухатися дзеясл. Ківацца, хістацца.
с. 163
Боручийся дзеепрым. ад боротися.
с. 163
Борханъ гл. барханъ
с. 163
Борца I наз. Барэц.
с. 163
Борца II наз. Зборшчык падаткаў.
с. 163
Борщикъ наз., памянш. ад борщъ.
с. 164
Борщовый прым. Тое, што і барщовый.
с. 164
Борщъ наз. Тое, што і барщъ.
с. 164
Борышникъ гл. барышникъ
с. 165
Борышъ гл. барышъ
с. 165
Борьба гл. борба
с. 165
Борющий дзеепрым. ад бороти.
с. 165
Борющийся дзеепрым. ад боротися.
с. 165
Босакъ наз. Манах.
с. 165
Боскакъ гл. баскакъ
с. 165
Боский гл. божский
с. 165
Боснакъ гл. боснякъ
с. 165
Босникъ наз. Тое, што і боснякъ.
с. 165
Боснъ наз. Тое, што і боснякъ.
с. 165
Боснякъ, боснакъ наз. Жыхар Босніі, басняк. Параўн. босник, боснъ.
с. 165
Босо прысл. Басанож.
с. 166
Бости дзеясл. Бадаць, біць капытамі, калоць вастрыём зброі.
с. 166
Босурманский гл. басурманский
с. 166
Босый прым. Босы.
с. 166
Ботвинье, батвинье, ботвине, ботвинне, ботьвинье наз. 1. Буракі. 2. Бацвінне, заквашанае на зіму; страва, прыгатаваная з квашанага бацвіння. Параўн. ботьвинья.
с. 167
Ботогъ гл. батогъ
с. 167
Ботокъ I наз., памянш. ад ботъ.
с. 167
Ботокъ II наз. Рыбалоўная прылада ў выглядзе шаста з папярэчнай дошчачкай або брусам на канцы.
с. 167
Ботухъ наз. Лазневы ручнік.
с. 167
Ботъ, бутъ наз. Бот.
с. 167
Ботьвинье гл. ботвинье
с. 168
Ботьвинья, ботьвиньнья наз. 1. Тое, што і ботвинье ў 1 знач. 2. Тое, што і ботвинье ў 2 знач.
с. 168
Ботьянъ гл. ботянъ.
с. 169
Ботякъ наз. Тое, што і ботянъ.
с. 169
Ботянъ, ботьянъ, боциянъ, боцянъ наз. Бусел. Параўн. ботякъ.
с. 169
Боханецъ наз., памянш. ад боханъ.
с. 169
Боханокъ, бохонокъ наз., памянш. ад боханъ.
с. 169
Боханъ, бохенъ, бохонъ наз. Бохан.
с. 169
Бохемъ наз. Жыхар Багеміі, багемец.
с. 170
Бохенъ гл. боханъ
с. 170
Бохматъ гл. бахматъ
с. 170
Бохонокъ гл. боханокъ
с. 170
Бохонъ гл. боханъ
с. 170
Бохуръ гл. бахуръ
с. 170
Боциянъ гл. ботянъ
с. 170
Боцянъ гл. ботянъ
с. 170
Боча наз. Тое, што і бочка.
с. 170
Бочарка наз., памянш. ад бочка.
с. 170
Бочева гл. бечова
с. 170
Боченка, бочонка наз., памянш. ад бочка.
с. 170
Бочечка, бочочка наз., памянш. ад бочка.
с. 170
Бочечное прым. у знач. наз. Пошліна з тавараў, аб’ём якіх вымяраўся бочкамі ўстаноўленай ёмкасці.
с. 170
Бочка наз. 1. Бочка, пасудзіна для захоўвання вадкіх і сыпкіх рэчываў. Бочка пивная — бочка, прызначаная для захоўвання піва. 2. Мера вадкіх і сыпкіх рэчываў. Бочка дворная (мерная, польская, торговая, померная, ратушная) — назвы пэўных мер; бочка солянка — бочка з-пад солі, якая служыла таксама мерай сыпкіх рэчываў. 3. Мера зямельнай плошчы, якая вызначалася бочкай засеянага на ёй зерня. Параўн. боча.
с. 170
Бочкаръ наз. Бондар.
с. 173
Бочковый прым. ад бочка. Сталь бочковая гл. сталь
с. 173
Бочный прым. Бакавы.
с. 173
Бочонка гл. боченка
с. 173
Бочочка гл. бочечка
с. 173
Бочулка, бочулька, бочурка наз., памянш. ад бочка. Параўн. богурка.
с. 173
Боююций дзеепрым. ад боевати.
с. 173
Бояжнь гл. боязнь
с. 174
Боязливе прысл. Баязліва.
с. 174
Боязливость наз. Баязлівасць.
с. 174
Боязливый прым. Баязлівы.
с. 174
Боязненный прым. ад боязнь.
с. 174
Боязнивый прым. ад боязнь.
с. 174
Боязный прым. ад боязнь.
с. 174
Боязнь, бояжнь наз. Боязь, страх. Боязнь божья — страх перад богам. Параўн. боязь.
с. 174
Боязь наз. Тое, што і боязнь.
с. 177
Боянье, бояние наз, Дзеянне па дзеясл, боятися.
с. 177
Боярини гл. бояриня
с. 177
Бояринъ, боярынъ наз. 1. Старшы дружыннік, саветнік князя. Большой бояринъ — прадстаўнік вышэйшага баярства. 2. Феадал, незалежны землеўладальнік. 3. Ваенна-служылы землеўладальнік. Бояринъ господарский — баярын, якому належаў маёнтак у велікакняжацкіх або каралеўскіх уладаннях; бояринъ конный — баярын, абавязаны за надзел зямлі несці ваенную службу ў конным войску; бояринъ королевъ — баярын, якому належаў маёнтак у каралеўскіх уладаннях; бояринъ куничный — баярын, абавязаны за надзел зямлі плаціць падатак куніцавымі шкурамі; бояринъ панцерный — баярын, абавязаны за надзел зямлі несці ваенную службу; бояринъ путный — баярын, абавязаны выязджаць на месцы па даручэнню велікакняжацкай адміністрацыі; бояринъ-шляхтичъ — баярын, які меў роўныя правы з шляхтай. 4. Вяльможа, знатны і багаты саноўнік (у замежных краінах). Параўн. боляринъ.
с. 177
Бояриня, боярини наз. Баярыня, жонка баярына. Бояриня господарская — ж. р. да бояринъ господарский.
с. 180
Боярка наз. Дачка баярына. Боярка господарская — ж. р. да бояринъ господарский.
с. 181
Боярский, боарский, боерский, боярьский прым. ад бояринъ. Параўн. болярьский.
с. 181
Боярство наз. Баярскі стан, званне, годнасць. Боярство думное — стан члена баярскай думы; боярство панцерное — стан баярына, абавязанага за надзел зямлі несці ваенную службу латнікам.
с. 182
Боярщизна наз. Баярскае ўладанне.
с. 182
Боярьский гл. боярский
с. 182
Боярынъ гл. бояринъ
с. 182
Бояти дзеясл. Тое,што і боятися.
с. 182
Боятися дзеясл. Баяцца. Параўн. бояти.
с. 183
Боячийся, боячыйся дзеепрым. ад боятися. Параўн. боящийся.
с. 184
Боящийся дзеепрым. Тое, што і боячийся.
с. 185
Брага наз. Напітак дамашняга вырабу з хмелем і мёдам ці цукрам.
с. 185
Брада наз. 1. Тое, што і борода ў 1 знач. 2. Тое, што і борода ў 2 знач.
с. 185
Брадавица наз. Тое, што і бородавка.
с. 185
Брадавка наз. Тое, што і бородавка.
с. 186
Бражный прым. ад брага.
с. 186
Бразгати гл. брязкати
с. 186
Бразкати гл. брязкати
с. 186
Бразкъ гл. брязкъ
с. 186
Брайцарикъ наз., памянш. ад брайцаръ.
с. 186
Брайцаръ наз. Кальцо для прымацавання шпор да ботаў або шаблі да партупеі.
с. 186
Бракаровъ прым. Які належыць бракаўшчыку лесу.
с. 186
Бракованье, браковане наз. Дзеянне па дзеясл. браковати.
с. 186
Браковати дзеясл. Бракаваць, сартаваць.
с. 186
Браковка наз. Бракоўка.
с. 187
Брактъ наз. Сярэбраная або залатая бляха.
с. 187
Бракъ I наз. 1. Шлюб. 2. // перан. Яднанне, шчырая прывязанасць. 3. Вяселле.
с. 187
Бракъ II наз. Розніца, выключэнне. Безъ браку — без выбару.
с. 187
Брама, брана I наз. Вароты. Брама небесная — вароты на неба (паводле рэлігійнай дагматыкі); брама пекелная — царства д’ябла (паводле рэлігійнай дагматыкі); брама райская — вароты у рай (паводле рэлігійнай дагматыкі).
с. 187
Брама II наз. Край адзення, аблямоўка.
с. 188
Брамка I наз., памянш. ад брама I.
с. 189
Брамка, бранка II наз. Жаночы галаўны ўбор, упрыгожаны жэмчугам.
с. 189
Брамный прым. ад брама I.
с. 189
Брамованый дзеепрым. Упрыгожаны аблямоўкай, аблямаваны.
с. 189
Брана гл. брама
с. 190
Брандеборчикъ наз.Брандэнбуржац.
с. 190
Бране гл. бранье
с. 190
Браненый дзеепрым. ад бранити ў 1 знач.
с. 190
Бранецъ I наз. Нявольнік.
с. 190
Бранецъ II гл. брянецъ
с. 190
Брание гл. бранье
с. 190
Бранити дзеясл. 1. Тое, што і боронити ў 1 знач. 2. Тое, што і боронити ў 2 знач. 3. Лаяць.
с. 190
Бранитися дзеясл. Тое, што і боронитися ў 1 знач.
с. 190
Бранка гл. брамка
с. 190
Бранный прым. Лаянкавы.
с. 190
Браный дзеепрым. 1. Ад брати ў 2 знач. 2. Ад брати ў 3 знач. 3. Ад брати ў 4 знач. 4. Ад брати ў 6 знач. 5. Ад брати ў 7 знач. 6. Ад брати ў 8 знач.
с. 190
Брань наз. 1. Вайна, бітва. 2. // перан. Бура. 3. Барацьба. 4. Варожасць, спрэчка. 5. Амуніцыя. 6. Падкоп, інтрыга.
с. 191
Бранье, бране, брание наз. 1. Дзеянне па дзеясл. брати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. брати ў 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. брати ў 3 знач. 4. Дзеянне па дзеясл. брати ў 4 знач. 5. Дзеянне па дзеясл. брати ў 5 знач. 6. Дзеянне па дзеясл. брати ў 6 знач. 7. Дзеянне па дзеясл. брати ў 7 знач.
с. 192
Браславский, брацлавский Сукно браславское гл. сукно.
с. 193
Браславянинъ, брацлавянинъ наз. Воін палка, які размяшчаўся ў г. Браславе (Брацлаве) на Украіне (цяпер Вінніцкая вобл.)
с. 193
Братанекъ наз. Тое, што і братанокъ.
с. 194
Братанецъ наз. Тое, што і братанокъ.
с. 194
Братаникъ наз. Тое, што і братанокъ.
с. 194
Братаничокъ наз., памянш. ад братаникъ.
с. 194
Братаничъ, братоничъ наз. Тое, што і братанокъ.
с. 194
Братанка, братонка наз. Дачка брата, пляменніца. Параўн. братанна, братанца.
с. 195
Братанна наз. Тое, што і братанка.
с. 195
Братанокъ наз. Сын брата, пляменнік. Параўн. братанекъ, братанецъ, братаникъ, братаничъ.
с. 195
Братанца наз. Тое, што і братанка.
с. 196
Братати дзеясл. Тое, што і брататися.
с. 196
Брататися дзеясл. Братацца, уступаць у цесную дружбу. Параўн. братати, братитися.
с. 196
Братеникъ, братенникъ наз. Брат.
с. 196
Братеничъ наз. Сын брата, пляменнік.
с. 196
Братенникъ гл. братеникъ
с. 196
Братерске прысл. Тое, што і братерско.
с. 196
Братерский, братэрский прым. 1. Братні, братэрскі. 2. Шчыры, сардэчны, сяброўскі. 3. Які адносіцца да царкоўнага брацтва.
с. 196
Братерско прысл. Па-братэрску. Параўн. братерске.
с. 197
Братерство наз. 1. Роднасць паміж братамі. 2. Сяброўскі саюз. 3. Брацтва, рэлігійная абшчына.
с. 197
Брати, брать дзеясл. 1. Браць. Брати во уши — слухаць, прыслухоўвацца; брати до устъ — ужываць у мове, вымаўляць; брати въ обычай — ператвараць што-н. у прывычку; брати въ паметь — запамінаць; брати передъ очи — звяртаць увагу на каго-н. 2. Спаганяць што-н. Брати къ рукамъ — прысвойваць. 3. Грабіць, захопліваць, адбіраць. Брати гору — браць верх, перамагаць. 4. Нарыхтоўваць, збіраць, ужываць што-н. 5. Красці. 6. Набываць, пазычаць, наймаць. 7. Выбіраць на пасаду, прыцягваць да выканання якіх-н. абавязкаў. Брати на рукоемство — заручацца; брати на рукоймы — тое, што і брати на рукоемство. 8. Прымаць, успрымаць, пераймаць. Брати прикладъ — пераймаць; брати причину — пераймаць; брати раду —змаўляцца; брати смелость — асмельвацца, адважвацца; брати челомбитие — прыводзіць да прысягі. 9. Дасягаць. 10. Умяшчаць у сябе, змяшчаць у сабе. 11. Адзяваць. Брати на себе — згаджацца быць адказным за што-н.; брати предъ себе — выконваць якую-н. справу; брати рахунокъ — рахаваць.
с. 198
Братина наз. Пасудзіна ў форме гаршка, у якой падаваліся напіткі.
с. 202
Братися I дзеясл. Тое, што і боротися.
с. 202
Братися II дзеясл. 1. Брацца. 2. Прыступаць да выканання якой-н. справы. 3. Збірацца што-н. рабіць, мець які-н. намер. 4. Ручацца за каго-н. 5. Быць прынятым за каго-н. 6. Выконвацца, выкарыстоўвацца. 7. Здабывацца. 8. Паходзіць.
с. 202
Братитися дзеясл. Тое, што і брататися.
с. 204
Братия гл. братья
с. 204
Братний прым. 1. Ад братъ у 1 знач. 2. Ад братъ у 3 знач.
с. 204
Братовая прым. у знач. наз. Жонка брата.
с. 204
Братовъ прым. ад братъ.
с. 204
Братолюбивый прым. Які любіць брата, бліжняга.
с. 205
Братолюбие наз. Любоў да людзей, бліжніх. Параўн. братолюбство.
с. 205
Братолюбство наз. Тое, што і братолюбие.
с. 205
Братоненавиденье, братоненавидение наз. Нянавісць да бліжняга.
с. 205
Братоненавидецъ наз. Чалавек, які ненавідзіць бліжніх. Параўн. братоненавистникъ.
с. 205
Братоненавистникъ наз. Тое, што і братоненавидецъ.
с. 205
Братоненавистный прым. Які ненавідзіць бліжніх.
с. 205
Братоничъ гл. братаничъ
с. 205
Братонка гл. братанка
с. 205
Братоубийство наз. Братазабойства.
с. 205
Братоубийца наз. Братазабойца.
с. 205
Братский, братцкий, брацкий, брацский прым. 1. Ад братъ у 1 знач. 2. Ад братъ у 4 знач. Скрынка братская гл. скрынка.
с. 206
Братство, братцтво, брацство, брацтво наз. 1. Роднасць паміж братамі, пабрацімства. 2. Брацкія адносіны, сяброўскі саюз. Братство взяти — устанавіць брацкія адносіны; братство держати — падтрымліваць брацкія адносіны. 3. Рамесніцкая абшчына. 4. Царкоўная або манастырская абшчына.
с. 206
Браття гл. братья
с. 208
Братцкий гл. братский
с. 208
Братцтво гл. братство
с. 208
Братчикъ наз. Член царкоўнага брацтва. Параўн. братшчанинъ, братщикъ.
с. 208
Братшчанинъ наз. Тое, што і братчикъ.
с. 208
Братщикъ наз. Тое, што і братчикъ.
с. 208
Братъ наз. 1. Брат. 2. Роўны ў якіх-н. адносінах, сабрат. 3. Член цэхавага брацтва, рамеснік. 4. Член царкоўнага брацтва, манах.
с. 208
Братый дзеепрым. ад брати ў 2 знач.
с. 210
Братья, братия, браття наз. 1. Зб. да братъ у 1 знач. 2. Зб. да братъ у 4 знач.
с. 210
Братэрский гл. братерский
с. 212
Брацкий гл. братский
с. 212
Брацко прысл. Па-брацку.
с. 212
Брацлавский гл. браславский
с. 212
Брацлавянинъ гл. браславянинъ
с. 212
Брацский гл. братский
с. 212
Брацство гл. братство
с. 212
Брацтво гл. братство
с. 212
Брачный прым. Шлюбны.
с. 212
Брачъ наз. Зборшчык грошай.
с. 212
Брашна наз. Тое, што і брашно.
с. 212
Брашно наз. 1. Ежа. 2. // перан. Духоўная ежа. 3. Прыём ежы. Параўн. брашна.
с. 212
Бревно наз. Тое, што і бервено.
с. 212
Брегъ наз. Тое, што і берегъ у 1 знач.
с. 213
Брегчи дзеясл. Тое, што і беречи.
с. 213
Бредити дзеясл. Трызніць, хлусіць, ілгаць.
с. 213
Бредникъ, бродникъ наз. Невялікі невад, якім ловяць рыбу ўдваіх, ідучы бродам.
с. 213
Бредня наз. Мана, хлусня.
с. 213
Брезинский прым. Брезинский кобенякъ гл. кобенякъ.
с. 213
Брезщати гл. брязчати
с. 213
Бременная прым. 1. Тое, што і беременная ў 1 знач. 2. Тое, што і беременная ў 2 знач.
с. 213
Бременье наз. Цяжарнасць.
с. 213
Бремя наз. 1. Тое, што і береме ў 1 знач. 2. Тое, што і береме ў 4 знач.
с. 213
Бренкъ гл. брянкъ
с. 214
Бренный прым. Тленны, часовы.
с. 214
Брень наз. Ноша, паклажа, груз.
с. 214
Брести, бристи дзеясл. Брысці.
с. 214
Бретъ наз. Адрэз, кавалак тканіны, шкуры.
с. 214
Бреханье наз. Дзеянне па дзеясл. брехати.
с. 214
Брехати, брэхати дзеясл. Брахаць.
с. 214
Брехачъ наз. Каварны чалавек, паклёпнік.
с. 214
Брехунъ наз. Дваровы сабака.
с. 214
Брещати гл. брязчати
с. 214
Бридити дзеясл. 1. Тое, што і бридитися. 2. // перан. Шкодзіць каму-н.
с. 214
Бридитися, брыдитися дзеясл. Адчуваць агіду да каго-н. або да чаго-н. Параўн. бридити, брыдатися.
с. 215
Бридкий, брыдкий, брыткий прым. Брыдкі, агідны, непрыстойны. Параўн. бридливый.
с. 215
Бридко, брыдко прысл. Брыдка, агідна.
с. 216
Бридкость, брыдкость наз. Брыдота, агіднасць.
с. 216
Бридливость наз. Брыдкасць, агіднасць.
с. 216
Бридливый, брыдливый прым. Тое, што і бридкий.
с. 217
Брижованый гл. брыжованый
с. 217
Брижованье наз. Аблямоўванне, упрыгожванне вышыўкай ці абшыванне рознакаляровай каймой краю адзення.
с. 217
Бризнути дзеясл. Пырснуць.
с. 217
Брикати, брыкати дзеясл. Брыкаць.
с. 217
Брилъ наз. Кавалак чаго-н.
с. 217
Брименье, бримене, брменье наз. Дзеянне па дзеясл. бримети.
с. 217
Бримети, брмети, брымети дзеясл. Звінець, гучаць, гудзець.
с. 217
Бримячий, брмячий дзеепрым. ад бримети.
с. 217
Бринути, брынути дзеясл. Брысці.
с. 217
Бристи гл. брести
с. 218
Бритва, брытва наз. Брытва.
с. 218
Бритванна наз. Плоская пасудзіна для смажання або пячэння. Параўн. бритванъ.
с. 218
Бритванъ наз. Тое, што і бритванна медь.
с. 218
Брити дзеясл. Галіць, брыць.
с. 218
Бритье наз. Дзеянне па дзеясл. брити.
с. 218
Брменье гл. брименье
с. 218
Брмети гл. бримети
с. 218
Брмячий гл. бримячий
с. 218
Броварное прым. у знач. наз. Падатак з бровара.
с. 218
Броварня наз. Тое, што і броваръ.
с. 218
Броварчикъ наз., памянш. ад броваръ.
с. 218
Броваръ, проваръ наз. Піваварня, вінакурня, бровар. Параўн. броварня.
с. 218
Бровь наз. Брыво.
с. 218
Бродень наз. Рыбалоўная сетка. Параўн. бродня.
с. 219
Бродити дзеясл. Блукаць, вандраваць.
с. 219
Бродникъ гл. бредникъ
с. 219
Броднилинище наз. Месца, дзе быў брод праз раку.
с. 219
Бродный прым. ад бродъ.
с. 219
Бродня наз. Тое, што і бродень.
с. 219
Бродокъ наз., памянш. ад бродъ.
с. 219
Бродъ наз. Брод.
с. 219
Броенство наз. Бясчынства, свавольства.
с. 220
Брозна наз. Тое, што і борозна.
с. 220
Брозылия, близерея, брузелия наз. Фарба, якая выраблялася з чырвонага, або бразільскага, дрэва.
с. 220
Броити дзеясл. Бясчынстваваць, сваволіць.
с. 220
Брокгъ, брокъ наз. Чатырохгранны стог пад умацаванай на чатырох высокіх слупах страхой.
с. 220
Брона, броня наз. Тое, што і брама I.
с. 221
Броненье, бронене наз. Дзеянне па дзеясл. бронити.
с. 221
Броненый дзеепрым. ад бронити.
с. 221
Бронити дзеясл. Тое, што і боронити ў 1 знач.
с. 221
Бронитися дзеясл. Тое, што і боронитися ў 1 знач.
с. 221
Бронне прысл. Са зброяй.
с. 221
Бронный прым. ад бронь. Бронною рукою — з дапамогай зброі.
с. 221
Бронованье наз. Дзеянне па дзеясл. броновати.
с. 222
Броновати дзеясл. Тое, што і бороновати.
с. 222
Бронь, броня наз. 1. Зброя. 2. Воінскія даспехі, латы, панцыр.
с. 222
Броня гл. брона, бронь.
с. 223
Бронячий дзеепрым. ад бронити.
с. 223
Брудносерый прым. Цёмна-шэры (аб масці жывёл).
с. 223
Брудносивый прым. Цёмна-шэры (аб масці жывёл).
с. 223
Брудский прым. Сукно брудское гл. сукно
с. 223
Брудъ наз. Бруд, гразь.
с. 223
Брузелия гл. брозылия
с. 223
Брукаръ наз. Брукар.
с. 223
Брукованье, бруковане наз. Дзеянне па дзеясл. бруковати.
с. 224
Бруковати дзеясл. Брукаваць.
с. 224
Бруковое прым. у знач. наз. Аплата за пераезды і пастоі на бруку.
с. 224
Бруковый прым. Гроши бруковые гл. гроши
с. 224
Брукъ наз. Брук.
с. 224
Брунатно, борнатно, бурнатно прысл. ад брунатный, борнатный, бурнатный.
с. 224
Брунатный, борнатный, бурнатный прым. Карычневы, буры. Параўн. бурнатый.
с. 224
Брусовый прым. ад брусъ у 1 знач. Параўн. брусяный.
с. 225
Брусокъ наз. 1. Памянш. ад брусъ у 1 знач. 2. Тое, што і брусъ ў 2 знач. 3. Чатырохгранны тачыльны камень.
с. 225
Брусъ наз. 1. Бервяно, абпілаванае або абчасанае з чатырох бакоў. 2. Чатырохгранны прадаўгаваты кавалак чаго-н.
с. 225
Брусье наз., зб. ад брусъ у 1 знач.
с. 225
Брусяный прым. Тое, што і брусовый.
с. 225
Брухналь наз. Разнавіднасць цвіка.
с. 225
Брухо, брюхо наз. 1. Жывот. 2. Чэрава, вантроба. Параўн. брухъ.
с. 225
Бруховый прым. ад брухо ў 2 знач.
с. 226
Брухъ наз. 1. Тое, што і брухо ў 1 знач. 2. Тое, што і брухо ў 2 знач.
с. 226
Бручатый, брушщатый прым. Тое, што і брушковый.
с. 226
Брушковый, брюшковый прым. Зроблены з брушных частак шкуры. Параўн. бручатый.
с. 226
Брушщатый гл. бручатый
с. 227
Брыдатися дзеясл. Тое, што і бридитися.
с. 227
Брыдитися гл. бридитися
с. 227
Брыдкий гл. бридкий
с. 227
Брыдко гл. бридко
с. 227
Брыдкость гл. бридкость
с. 227
Брыдливо прысл. ад брыдливый.
с. 227
Брыдливший прым., выш. ст. ад брыдливый.
с. 227
Брыдливый гл. бридливый
с. 227
Брыдшый прым., выш. ст. ад брыдкий.
с. 227
Брыдячийся дзеепрым. ад брыдитися.
с. 227
Брыжики наз. Брыжы, карункі.
с. 227
Брыжованый, брижованый дзеепрым. Аблямаваны, упрыгожаны вышыўкай ці абшыты рознакаляровай каймой.
с. 227
Брыкати гл. брикати
с. 227
Брыкгонъ наз. Ірландзец.
с. 227
Брымети гл. бримети
с. 227
Брынути гл. бринути
с. 228
Брытанский прым. Брытанскі.
с. 228
Брытаннъ наз. Брытанец. Параўн. вританъ.
с. 228
Брытва гл. бритва
с. 228
Брыткий гл. бридкий
с. 228
Брэхати гл. брехати
с. 228
Брюхо гл. брухо
с. 228
Брюшина наз. Тое, што і брюшко.
с. 228
Брюшинный прым. ад брюшина.
с. 228
Брюшко наз. Брушная частка шкуры. Параўн. брюшина.
с. 228
Брюшковый гл. брушковый
с. 228
Бряжчати гл. брязчати
с. 228
Бряжчачий дзеепрым. ад бряжчати.
с. 228
Брязкалце наз. Бразготка.
с. 228
Брязкати, бразгати, бразкати дзеясл. Бразгаць.
с. 228
Брязкъ, бразкъ наз. Бразгат.
с. 228
Брязчати, брезщати, брещати, бряжчати дзеясл. Бразгатаць.
с. 229
Брянецъ, бранецъ наз. Жыхар горада Бранска. Параўн. брянчанинъ.
с. 229
Брянкати дзеясл. Брынчаць.
с. 229
Брянкаючий дзеепрым. ад брянкати.
с. 229
Брянкъ, бренкъ наз. Брынканне.
с. 229
Брянчанинъ наз. Тое, што і брянецъ.
с. 229
Бряцати дзеясл. Бразгаць, брынкаць.
с. 229
Бубененье наз. Дзеянне па дзеясл. бубенити. Параўн. бубенье, бубленье.
с. 229
Бубенецъ наз., памянш. ад бубенъ у 1 знач.
с. 229
Бубенистый прым. у знач. наз. Тое, што і бубенита.
с. 230
Бубенита, бубянита наз. Барабаншчык. Параўн. бубенистый, бубеница.
с. 230
Бубенити дзеясл. Тое, што і бубнити.
с. 230
Бубеница, бубенница наз. Тое, што і бубенита.
с. 230
Бубенокъ наз., памянш. ад бубенъ у 1 знач.
с. 230
Бубенъ наз. 1. Ударны музычны інструмент, бубен, барабан. Дать знакъ в бубны — паведаміць аб чым-н. біццём у бубен. 2. Валік у калодзежы, на які навіваецца ланцуг.
с. 230
Бубенье наз. Тое, што і бубененье.
с. 230
Бубленье наз. Тое, што і бубененье.
с. 231
Бубнити дзеясл. Біць у бубен, барабаніць. Параўн. бубенити.
с. 231
Бубянита гл. бубенита
с. 231
Бувати гл. бывати I
с. 231
Буволъ гл. буйволъ
с. 231
Бугай наз. Бугай.
с. 231
Буда наз. 1. Шалаш. 2. Лясное прадпрыемства для перапрацоўкі драўніны; смалакурня. 3. Прадукцыя лясной вытворчасці.
с. 231
Будденый гл. буденный
с. 231
Буддень гл. будень
с. 231
Буденный, будденый прым. Будзённы. Параўн. будный у 2 знач.
с. 231
Будень, буддень наз. Будзень.
с. 232
Будзь гл. будь II
с. 232
Буди часц. Хто ни буди — хто б ні быў.
с. 232
Будити дзеясл. Будзіць.
с. 232
Будитися дзеясл., зв. ад будити.
с. 232
Будка наз. 1. Памянш. ад буда ў 1 знач. 2. Палатняны ці скураны верх у возе. 3. Невялікая крама.
с. 232
Будли зл. Ці то.
с. 233
Будникъ наз. Смалакур.
с. 233
Будницкий прым. ад буда ў 2, 3 знач.
с. 233
Будничий наз. Стражнік.
с. 233
Будное прым. у знач. наз. Гандлёвая пошліна за месца на рынку.
с. 233
Будный прым. 1. Звязаны з вытворчасцю лясной прадукцыі. 2. Тое, што і буденный.
с. 233
Будоване гл. будованье
с. 233
Будование гл. будованье
с. 233
Будованне гл. будованье
с. 233
Будованый дзеепрым. ад будовати ў 1 знач. // перан. Заснаваны.
с. 233
Будованье, будоване, будование, будованне наз. 1. Дзеянне па дзеясл. будовати ў 1 знач. // перан. Выхаванне, удасканальванне. 2. Будынак. 3. Фартыфікацыя. 4. Будаўнічы матэрыял.
с. 234
Будовати, будовать, будувати дзеясл. 1. Будаваць. // перан. Ствараць. 2. // перан. Выхоўваць, удасканальваць. 3. // перан. Умацоўваць. 4. // перан. Абгрунтоўваць, матываваць.
с. 235
Будоватися дзеясл. 1. Зв. ад будовати ў 1 знач. 2. // перан. Зв. ад будовати ў 2 знач. 3. // перан. Зв. ад будовати ў 3 знач. 4. // перан. Зв. ад будовати ў 4 знач.
с. 236
Будовать гл. будовати
с. 237
Будовля наз. Будаўніцтва, будоўля. Параўн. будынокъ у 2 знач.
с. 237
Будовнейший прым., выш. ст. ад будовный у 2 знач.
с. 237
Будовникъ наз. 1. Будаўнік. 2. // перан. Стваральнік, тварэц.
с. 237
Будовничий прым. 1. Будаўнічы. 2. У знач. наз. Будаўнік. 3. // перан. Стваральнік, тварэц.
с. 237
Будовный прым. Забудаваны, пышны, прасторны.
с. 238
Будовца наз. Заснавальнік.
с. 238
Будувати гл. будовати
с. 238
Будунъ наз. Прадстаўнік выдуманага народа.
с. 238
Будучее наз. Будучае.
с. 238
Будучий, будучый дзеепрым. і прым. 1. Які існуе, знаходзіцца. 2. Які мае наступіць, адбыцца, наступны. Параўн. будущий.
с. 238
Будущий, будущый дзеепрым. і прым. 1. Тое, што і будучий у 1 знач. 2. Тое, што і будучий у 2 знач.
с. 240
Будуючий дзеепрым. ад будовати ў 1 знач.
с. 241
Будуючийся дзеепрым., зв. ад будоватися ў 1 знач.
с. 241
Будынокъ, будынекъ наз. 1. Будынак. 2. Тое, што і будовля.
с. 241
Будь I зл. 1. Ці, або (пры размеркавальнай сувязі). 2. Або—або (пры пералічэнні). 3. Калі (пры залежнай сувязі).
с. 242
Будь II, будзь часц .1. Небудзь (пры выражэнні неазначальнасці). 2. Нават.
с. 242
Будьто зл. Быццам (пры залежнай сувязі).
с. 243
Буесловный прым. Безразважны.
с. 243
Буженый, бужеоный дзеепрым. Буженое мясо — спецыяльным спосабам вяленае мяса.
с. 243
Буженье наз. Дзеянне па дзеясл. будити.
с. 243
Бужеоный гл. буженый
с. 243
Бузгрой, бузрой наз. Узгорак.
с. 243
Буилъ наз. Тое, што і буйволъ.
с. 243
Буити дзеясл.// перан. Узбуджаць, бударажыць.
с. 243
Буитися дзеясл. Буйна і густа расці, буяць.
с. 243
Буйволица наз. Тое, што і баволица.
с. 243
Буйволъ, буволъ наз. Буйвал. Параўн. байволъ, буилъ.
с. 243
Буйнейше прысл. ад буйнейший.
с. 244
Буйнейший прым., выш. ст. ад буйный у 1 знач.
с. 244
Буйно прысл. Буйна, нястрымна.
с. 244
Буйность наз. Буйства, палкасць, гарачнасць.
с. 244
Буйный прым. 1. Буйны, вялікіх памераў. 2. Урадлівы. 3. Моцны, гвалтоўны. 4. Бурны. 5. Дужы. 6. Неразумны.
с. 244
Буйство наз. Глупства.
с. 245
Букартъ гл. бенкартъ
с. 245
Буката наз. Кавалак.
с. 245
Букварь наз. Буквар.
с. 245
Буквица наз. Пісьмо, пасланне, запіска.
с. 245
Букгакъ наз. Скураны мяшок для вадкасці.
с. 245
Буки наз. Назва кірыліцкай літары «Б».
с. 245
Букованье наз. Букавы лес.
с. 245
Буковый прым. Букавы.
с. 245
Букотерля наз. Тканіна, вышытая шоўкам.
с. 245
Букса наз. Букса.
с. 245
Буксованый дзеепрым. Забяспечаны буксамі.
с. 245
Буксоване наз. Прымацаванне да кола буксы.
с. 246
Букштабы наз. Літары.
с. 246
Букштель наз. Кружала.
с. 246
Букъ I наз. Птушка бугай.
с. 246
Букъ II наз. Бук (дрэва).
с. 246
Була, булла наз. Була.
с. 246
Булава наз. Булава, жазло.
с. 246
Буланый прым. Буланы.
с. 246
Булгакъ наз. Трывожны час, мяцеж.
с. 247
Булгачный, булгалный прым. ад булгакъ.
с. 247
Булгаринъ, булькгаринъ наз. Балгарын. Параўн. булгаръ.
с. 247
Булгарский прым. Балгарскі.
с. 247
Булгаръ наз. Тое, што і булгаринъ.
с. 247
Булка наз. Булка, буханка.
с. 247
Булото гл. болото
с. 247
Булочка наз. Здобная булка з пшанічнай мукі.
с. 247
Булцата наз. Белы хлеб, булка.
с. 247
Булъ наз. Жнівень.
с. 247
Булькгаринъ гл. булгаринъ
с. 247
Бумага наз. 1. Бавоўна, баваўняная тканіна. 2. Папера.
с. 247
Бумажный прым. ад бумага ў 1 знач.
с. 248
Бунтикъ наз., памянш. ад бунтъ у 3 знач.
с. 248
Бунтованье, бунтоване наз. Дзеянне па дзеясл. бунтовати.
с. 248
Бунтовати дзеясл. Бунтаваць, падбухторваць да бунту.
с. 248
Бунтоватися дзеясл., зв. ад бунтовати.
с. 248
Бунтовникъ наз. Бунтаўшчык.
с. 248
Бунтовничий прым. ад бунтовникъ.
с. 249
Бунтуючий дзеепрым. ад бунтовати.
с. 249
Бунтъ наз. 1. Бунт, мяцеж, падбухторванне да бунту. 2. Гурт, натоўп. 3. Звязак, пучок, кіпа, стос.
с. 249
Бунчук наз. Бунчук.
с. 249
Бураковый прым. Бурачковы.
с. 250
Буракъ наз. Бурак.
с. 250
Буратиковый прым. Пашыты з шаўковай узорыстай тканіны. Параўн. бурациновый.
с. 250
Бурациновый прым. Тое, што і буратиковый.
с. 250
Бурачий дзеепрым. Які лятае, кружыць.
с. 250
Буращий дзеепрым. ад бурити ў 1 знач.
с. 250
Бургомистръ наз. Тое, што і бурмистръ.
с. 250
Бургундыйский прым. Бургундскі.
с. 250
Бурда наз. Разлад, сварка, скандал, спрэчка.
с. 250
Бурене гл. буренье
с. 250
Буреный, буроный дзеепрым. 1. Ад бурити ў 1 знач. 2. Ад бурити ў 2 знач.
с. 251
Буренье, бурене наз. 1. Дзеянне па дзеясл. бурити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. бурити ў 2 знач. 3. Сутычка, змаганне. 4. // перан. Бурленне.
с. 251
Бурий гл. бурый
с. 251
Буритель наз. Разбуральнік, знішчальнік.
с. 251
Бурителька наз. Разбуральніца, знішчальніца.
с. 252
Бурити, бурить, бурыти дзеясл. 1. Разбураць, руйнаваць, знішчаць. 2. Адмяняць, скасоўваць, знішчаць, прызнаваць несапраўдным. 3. Бунтаваць, падбухторваць.
с. 252
Буритисе дзеясл. 1. Бунтавацца, абурацца, паўставаць. 2. Бурліць, хвалявацца.
с. 252
Бурить гл. бурити
с. 253
Бурка наз. Бурка.
с. 253
Буркграбя, борграбя, буркграба, буркрапя наз. Гарадскі адміністратар, судовы чыноўнік, граданачальнік.
с. 253
Буркгундъ, беркгундъ наз. Жыхар Бургундыі. Параўн. буркгундыйчыкъ.
с. 253
Буркгундыйчыкъ наз. Тое, што і буркгундъ.
с. 253
Бурковати дзеясл. Карыстацца; дзейнічаць.
с. 253
Бурколабство наз. Пасада з кампетэнцыяй ваеннага каменданта ў Малдаўскім княстве.
с. 254
Бурконай наз. [?]
с. 254
Буркрапя гл. буркграбя
с. 254
Бурливость наз. 1. Бурлівасць, неспакой, узбуджэнне. 2. Хваляванне, бунт.
с. 254
Бурливый прым. 1. Бурлівы, неспакойны, бурны, навальнічны. 2. Бунтоўны, авантурыстычны.
с. 254
Бурмистровая, бурмистрова наз. Жонка бурмістра.
с. 255
Бурмистровичъ наз. Сын бурмістра.
с. 255
Бурмистровский прым. ад бурмистръ.
с. 255
Бурмистровство наз. Пасада бурмістра.
с. 255
Бурмистровъ прым. ад бурмистръ.
с. 255
Бурмистръ наз. Бурмістр, выбарны галава гарадскога самакіравання. Параўн. бургомистръ.
с. 256
Бурналъ наз. Шруба.
с. 256
Бурнатно гл. брунатно
с. 256
Бурнатный гл. брунатный
с. 256
Бурнатый прым. Тое, што і брунатный.
с. 256
Бурный прым. Бурны.
с. 256
Буроный гл. буреный
с. 257
Бурса наз. 1. Бурса. 2. Брацтва, арцель.
с. 257
Бурский прым. Зроблены з персідскага шоўку.
с. 257
Бурсникъ наз. Кампаньён, таварыш.
с. 257
Бурсовати, буршевати дзеясл. Таварышаваць, сябраваць.
с. 257
Бурта наз. Варажба, чарадзейства.
с. 257
Буршевати гл. бурсовати
с. 257
Бурштель наз. Рыштаванне.
с. 257
Бурштыновый прым. 1. Зроблены з бурштыну. 2. Колерам падобны, на бурштын.
с. 258
Бурштынъ наз. Бурштын.
с. 258
Бурый, бурий прым. Буры, шэры з карычневым адценнем.
с. 258
Бурымованье наз. Дзеянне па дзеясл. бермовати.
с. 258
Бурыти гл. бурити
с. 258
Буря, бура наз. 1. Бура. 2. // перан. Замяшанне, неспакой.
с. 258
Буса наз. Від судна.
с. 259
Буселъ, бусюлъ наз. Бусел.
с. 259
Бусиновый прым. Бусиновое древо — разнавіднасць пауднёвага дрэва.
с. 259
Бусурманский прым. Тое, што і басурманский.
с. 259
Бусурмянинъ наз. Тое, што і басурмянинъ.
с. 259
Бусюлъ гл. буселъ
с. 259
Бута наз. Пыха, фанабэрыя.
с. 259
Бутвеючий дзеепрым. Які гніе, тлее, парахнее.
с. 259
Бутне прысл. ад бутный. с. 259
Бутнети дзеясл. Зазнавацца, фанабэрыцца.
с. 259
Бутный прым. Тое, што і бучный.
с. 259
Бутылка наз. Бутэлька.
с. 260
Бутынокъ наз. Здабыча, трафей.
с. 260
Буцефалъ наз. Клічка каня Аляксандра Македонскага.
с. 260
Бучакъ наз. Букавы кій.
с. 260
Бучне, бучно прысл. ад бучный.
с. 260
Бучный прым. Пыхлівы, ганарысты, фанабэрысты. Параўн. бутный.
с. 260
Бучъ наз. Рыбалоўная прылада, верша.
с. 260
Буякъ наз. Бык, бугай.
с. 260
Буяти дзеясл. 1. Буяць, бурна расці. 2. Бушаваць, буяніць.
с. 260
Бчола, бчела наз. Пчала.
с. 260
Бъ часц. Б (ужываецца пры утварэнні ўмоўнага ладу).
с. 261
Бъючий дзеепрым. Тое, што і биючий у 1 знач.
с. 261
Бъючийся дзеепрым., зв. ад бъючий.
с. 261
Бы I зл. 1. Каб (пры залежнай сувязі). 2. Калі б (пры залежнай сувязі). 3. Быццам, што (пры залежнай сувязі). 4. Хоць бы (пры залежнай сувязі). 5. Быццам, нібы (пры параўнанні).
с. 261
Бы II часц. 1. Бы, б (ужываецца пры ўтварэнні ўмоўнага ладу). 2. Быццам, нібы, ні.
с. 262
Быблея гл. библия
с. 263
Быблия гл. библия
с. 263
Быблиотека гл. библиотека
с. 264
Бываемый дзеепрым. ад бывати I.
с. 264
Бывало часц. у знач. пабоч. сл. Бывала.
с. 264
Бывалый дзеепрым. 1. Бывалы, вопытны. 2. Які бываў дзе-н.
с. 264
Быванье наз. Дзеянне па дзеясл. бывати I ў 1 знач.
с. 264
Бывати I, бувати дзеясл. 1. Бываць, наведвацца. 2. Адбывацца, рабіцца. 3. Здарацца, трапляцца. 4. Жыць, знаходзіцца, прысутнічаць, засядаць. 5. Існаваць, мецца, быць у наяўнасці. 6. З’яўляцца, пачынацца, мець месца.
с. 264
Бывати II Звязка ў састаўным выказніку.
с. 266
Бываючий, бываючый дзеепрым. 1. Які бывае. 2. Які адбываецца, здараецца.
с. 266
Бываючое дзеепрым. у знач. наз. Тое, што адбываецца, робіцца.
с. 267
Бывающий дзеепрым. Які знаходзіцца.
с. 267
Бывший, бывшый I дзеепрым. 1. Які жыў, знаходзіўся, існаваў. 2. Які меў месца, здарыўся. Параўн. бывый I.
с. 267
Бывший II прым. Былы, мінулы. Параўн. бывый II.
с. 267
Бывшое прым. у знач. наз. Былое.
с. 267
Бывый I дзеепрым. 1. Тое, што і бывший I у 1 знач. 2. Тое, што і бывший I у 2 знач.
с. 267
Бывый II прым. Тое, што і бывший II.
с. 268
Быделко наз., памянш. ад быдло.
с. 268
Быдкгоский прым. Зроблены ў Быдгошчы.
с. 268
Быдление, бытление наз. Дзеянне па дзеясл. быдлити.
с. 268
Быдливый прым. Бадлівы.
с. 268
Быдлити дзеясл. Быць, жыць, знаходзіцца.
с. 268
Быдло, бытло наз. зб. 1. Свойская жывёла. 2. Жывёла наогул.
с. 268
Быдля наз. Жывёліна.
с. 269
Быдлятко наз., памянш. ад быдля.
с. 269
Быдлячий, быдлячый прым. ад быдля.
с. 269
Быковый прым. ад быкъ.
с. 270
Быкъ наз. Бык, самец буйнай рагатай жывёлы, дзікай і свойскай. Быкъ стадникъ — бык-вытворнік; быкъ буякъ — бык-вытворнік; быкъ неукъ — бык, не прывучаны да працы.
с. 270
Быле зл. Абы, абы толькі, каб толькі.
с. 270
Былие, былье наз. зб. Быллё, пустазелле, трава, расліна наогул.
с. 271
Былина наз. Былінка, сцяблінка.
с. 271
Былникъ наз. Быльнік.
с. 271
Былый прым. 1. Які быў, меў месца, знаходзіўся. 2. Мінулы, былы.
с. 271
Былье гл. былие
с. 271
Бынамней прысл. Зусім, ні ў якім разе, ані.
с. 271
Быскопъ гл. бискупъ
с. 271
Быскупъ гл. бискупъ
с. 272
Быстре гл. быстро
с. 272
Быстрей прысл. Хутчэй.
с. 272
Быстрейший прым. 1. Выш. ст. ад быстрый у 1 знач. 2. Выш. ст. ад быстрый у 5 знач.
с. 272
Быстрий гл. быстрый
с. 272
Быстрина наз. Быстрыня, імклівая плынь у рацэ.
с. 272
Быстро, быстре прысл. 1. Хутка, імкліва. 2. Пранікліва (пра погляд).
с. 272
Быстростъ наз. 1. Хуткасць, імклівасць. 2. Вастрыня (зроку). 3. Гарачнасць, запальчывасць. 4. Кемлівасць.
с. 272
Быстроумный прым. Ласы, сквапны.
с. 273
Быстрый, быстрий прым. 1. Быстры, хуткі, імклівы ў руху. 2. Востры, праніклівы (пра зрок). 3. Гарачы, зацяты (пра бой). 4. Рухавы, запальчывы (пра чалавека). 5. Кемлівы, здагадлівы.
с. 273
Бытва гл. битва
с. 274
Бытейский прым. Які мае адносіны да біблейскай кнігі Быцця.
с. 274
Быти I дзеясл. 1. Быць, існаваць. 2. Жыць, пражываць. Быти за (кім-н.) — быць замужам. 3. Знаходзіцца. 4. Прысутнічаць. 5. Мецца. 6. Мець. 7. Адбывацца, здарацца. 8. Станавіцца. 9. Наступаць, набліжацца. 10. Прыбываць, прыязджаць, прыходзіць. 11. З’яўляцца, лічыцца. 12. Паходзіць, браць пачатак. 13. Каштаваць. 14. Наступаць (аб часе).
с. 274
Быти II дзеясл. 1. Як дапаможны дзеяслоў пры ўтварэнні састаўных дзеяслоўных форм. 2. У якасці звязкі іменнага выказніка.
с. 278
Бытие, бытье наз. 1. Быццё, аб’ектыўная рэальнасць. Параўн. бытность у 2 знач. 2. Жыццё, існаванне. Параўн. бытность у 3 знач. 3. Знаходжанне. Параўн. бытность у 4 знач. 4. Узнікненне, пачатак.
с. 279
Бытия гл. бытья
с. 280
Бытление гл. быдление
с. 280
Бытло гл. быдло
с. 280
Бытность, битность наз. 1. Тое, што і бытья. 2. Тое, што і бытие ў 1 знач. 3. Тое, што і бытие ў 2 знач. 4. Тое, што і бытие ў 3 знач. 5. Прысутнасць, наяўнасць. 6. Тое, што і бытие ў 4 знач.
с. 280
Бытный прым. 1. Існуючы. 2. Цялесны.
с. 281
Бытъ наз. 1. Жыццё, існаванне. 2. Знаходжанне, прабыванне.
с. 281
Бытье гл. бытие
с. 281
Бытья, бытия наз. Быцця (назва біблейскай кнігі). Параўн. бытность у 1 знач.
с. 282
Бычекъ наз. Від судна.
с. 282
Бычиный прым. Бычыны.
с. 282
Бычокъ наз. 1. Памянш. ад быкъ. 2. Назва сузор’я.
с. 282
Бьение наз. Тое, што і биенье.
с. 282
Бэзбожный гл. безбожный
с. 282
Бэзпечне гл. безпечне
с. 282
Бэзпечный гл. безпечный
с. 282
Бэзпэчность гл. безпечность
с. 282
Бэзумный гл. безумный
с. 282
Бэзэцный гл. безецный
с. 282
Бэнкартъ гл. бенкартъ
с. 282
Бюрюза наз. Біруза (падобны, на бірузу колерам).
с. 282
Бялокгловский гл. белогловский
с. 282
Бялокчовитый прым. (?)
с. 282
Бялоруский гл. белоруский
с. 282
Бяняай наз. Хавальнік.
с. 282
В трэцяя літара алфавіта, у старабеларускай мове ўжывалася для абазначэння гука в і лічбы 2.
с. 283
Вабити дзеясл. 1. Зводзіць, спакушаць, прыцягваць. 2. Адцягваць, адсмоктваць.
с. 283
Вабленый дзеепрым. ад вабити.
с. 283
Вабъ наз. 1. Асалода, спакуса, уцеха. 2. Прывабнасць, прываблівасць.
с. 283
Вабячий дзеепрым. ад вабити.
с. 283
Вавиловлянинъ гл. вавилонянинъ
с. 283
Вавилонский прым. Вавілонскі.
с. 284
Вавилончыкъ наз. Жыхар Вавілоніі. Параўн. вавилонянинъ.
с. 284
Вавилонянинъ, вавиловлянинъ наз. Тое, што і вавилончикъ.
с. 284
Вага І наз. 1. Вага, цяжар якога-н. цела, які вызначаецца ўзважваннем. 2. Сістэма мер для вызначэння цяжару. 3. Права на ўзважванне тавару і карыстанне асобнай вагавай адзінкай. 4. Плата за ўзважванне. 5. Прылада для ўзважвання. 6. Памяшканне з вагамі. 7. Важнасць. 8. Значэнне, сіла, моц. На болшую вагу — для большай моцы. 9. Павага, пашана. 10. Сутнасць. 11. Якасць, проба. 12. Вісячы груз, які прыводзіць у рух механізм або з’яўляецца процівагай.
с. 284
Вага II наз. Шалі (сузор’е).
с. 287
Ваганьеся наз. Дзеянне па дзеясл. вагатися.
с. 287
Вагатися дзеясл. Вагацца, хістацца.
с. 287
Ваги наз. 1. Прылада для ўзважвання. // перан. 2. Плата за ўзважванне.
с. 288
Ваговый прым. Вагавы.
с. 288
Вагуючийся дзеепрым. ад вагатися.
с. 288
Вагъ наз. Скрутак лёну або канапель, які можна ўзважыць за адзін раз.
с. 288
Вада наз. 1. Загана, недахоп. 2. Данос, паклёп.
с. 288
Вадаръ гл. адаръ
с. 289
Вадвое прысл. Тое, што і вдвое.
с. 289
Вадити дзеясл. 1. Шкодзіць, перашкаджаць. 2. Абвінавачваць, нагаворваць, узводзіць паклёп. 3. Змагацца, варагаваць.
с. 289
Вадитися дзеясл. 1. Сварыцца, чапляцца, задзірацца. 2. Весці цяжбу. 3. Біцца, тузацца, змагацца. 4. Непакоіцца, варушыцца.
с. 290
Вадца наз. Паклёпнік, нагаворшчык.
с. 290
Вадъ наз. Прадстаўнік старажытнага германскага племені.
с. 290
Вадячийся дзеепрым. ад вадитися.
с. 291
Важачий дзеепрым. 1. Які мае пэўную вагу. 2. Які што-н. лічыць ні за што.
с. 291
Важене гл. важенье
с. 291
Важеный дзеепрым. 1. Важаны, уззажаны. 2. Ацэнены, лічаны. 3. Абвінавачаны, абгавораны.
с. 291
Важенье, важене наз. Дзеянне па дзеясл. важити ў 3 знач.
с. 291
Важивати дзеясл., шматкр. да водити.
с. 291
Важитель наз. Вагаўшчык.
с. 291
Важити, важыти дзеясл. 1. Мець пэўную вагу. 2. Каштаваць, адпавядаць па вартасці. 3. Узважваць. 4. Ацэньваць. 5. Цаніць, шанаваць, паважаць, берагчы. 6. Лічыць, расцэньваць. Легце собе, важити — лічыць ні за што. 7. Мець значэнне, сэнс. 8. Мець намер, наважвацца. 9. Пасягаць.
с. 291
Важитися, важытися дзеясл. 1. Смець, адважвацца, асмельвацца. 2. Наважвацца, намервацца. 3. Дабівацца, дамагацца. 4. Сварыцца. 5. Шанаваць, паважаць. 6. Быць вартым.
с. 294
Важка наз. Шаля вагаў.
с. 296
Важне прысл. Важна.
с. 296
Важнейший, важнейшый прым. 1. Выш. ст. ад важный. 2. Лепшы.
с. 296
Важница наз. Памяшканне з вагамі для ўзважвання.
с. 297
Важницкий прым. ад важница.
с. 297
Важное прым. у знач. наз. Тое, што і важчое.
с. 297
Важность наз. 1. Важнасць, значнасць. 2. Кошт, вартасць. 3. Права. 4. Павага, пашана.
с. 298
Важный прым. 1. Важны, значны, сур’ёзны. 2. Правамоцны, сапраўдны. 3. Каштоўны. 4. Паўнацэнны, высокай пробы. 5. Важкі.
с. 299
Важоный дзеепрым. 1. Важаны, узважаны. 2. Шанаваны, паважаны.
с. 300
Важочъе прым. у знач. наз. Тое, што і важчое.
с. 300
Важтай наз. Воз.
с. 300
Важчое, важчее, вазчое прым. у знач. наз. Пошліна за ўзважванне. Параўн. важное, важочье.
с. 300
Важыти гл. важити
с. 301
Важытися гл. важитися
с. 301
Вазнь, васнъ, васнь наз. 1. Злосць, гнеў, варожасць. 2. Сварка, разлад.
с. 301
Вазчое гл. важчое
с. 302
Вайя наз. Галінка пальмы.
с. 302
Ваканцыя наз. Вакансія.
с. 302
Вакацыя наз. Часовы перапынак у працы прадпрыемства.
с. 302
Вакованье наз. Дзеянне па дзеясл. ваковати.
с. 302
Ваковати дзеясл. 1. Быць вакантным, не занятым (аб пасадзе). 2. Пуставаць (аб зямлі, памяшканні). 3. Уступіць, адмовіцца. 4. Быць без разгляду.
с. 302
Вакуючий дзеепрым. 1. Вакантны. 2. Пусты, той, які пустуе.
с. 303
Валадати гл. володати
с. 303
Валати гл. волати
с. 303
Валахъ, валохъ наз. 1. Кастрыраваны конь. 2. Еўнух.
с. 303
Валашаный, валашный, волашаный дзеепрым. Кастрыраваны.
с. 304
Валашекъ наз., памянш. ад валахъ.
с. 304
Валашецъ наз., памянш. ад валахъ.
с. 304
Валашный гл. валашаный
с. 304
Валаюций гл. волаючий
с. 304
Валаючий гл. волаючий
с. 304
Валгаръ наз. Смалакур.
с. 304
Валенецъ наз. Валёнак.
с. 304
Валентиянинъ наз. Прыхільнік філосафа Валянціна, аднаго з найбольш вядомых прадстаўнікоў гнастыцызму.
с. 305
Валеный дзеепрым. Валены.
с. 305
Валенье наз. Хваляванне. Параўн. валеньеся.
с. 305
Валеньеся наз. Тое, што і валенье.
с. 305
Валеръ, валиоръ, валоръ наз. Значэнне, моц, сіла.
с. 305
Валецъ наз. Прыхільнік хрысціянскага догмату і змагар за яго ўмацаванне.
с. 305
Валечнейший прым., выш. ст. ад валечный.
с. 305
Валечникъ наз. 1. Баец, воін. 2. Воін, палкаводзец.
с. 305
Валечность наз. Смеласць, храбрасць, доблесць, адвага.
с. 305
Валечный прым. 1. Ваенны, воінскі, ратны. 2. Ваяўнічы, храбры, смелы. 3. Узброены. 4. У знач. наз. Воін.
с. 306
Валиоръ гл. валеръ
с. 307
Валити дзеясл. 1. Перакладаць адказнасць або віну на каго-н. 2. Бурыць, абвальваць. 3. Кідаць, скідаць.
с. 307
Валитися дзеясл. 1. Валіцца, падаць. 2. Бурыцца, абвальвацца.
с. 307
Валка гл. валька
с. 307
Валкость наз. Напад.
с. 307
Валмистръ наз. Спецыяліст па млынавых валах.
с. 308
Валный гл. вальный
с. 308
Валовый прым. ад валъ I.
с. 308
Валокъ I наз. 1. Дэталь старажытнага пісталета. 2. Скрутак, трубка палатна.
с. 308
Валокъ II наз. памянш. ад валъ у 1 знач.
с. 308
Валоръ гл. валеръ
с. 308
Валохъ гл. валахъ с. 308
Валтеровский, вальтеровский прым. Сорт сукна.
с. 308
Валцышное прым. у знач. наз. Тое, што і вальцыншъ.
с. 308
Валчачий, валцючий, валчечий, валчуций, валчучий, валчюций, валчючий дзеепрым. ад валчити.
с. 309
Валченье наз. Дзеянне па дзеясл. валчити.
с. 309
Валчечий гл. валчачий
с. 309
Валчити, валчыти, вальчити, вальчыти дзеясл. Біцца, змагацца, ваяваць.
с. 309
Валчитися дзеясл. Біцца, змагацца, ваяваць.
с. 310
Валчуций гл. валчачий
с. 310
Валчучий гл. валчачий
с. 310
Валчыти гл. валчити
с. 310
Валчюций гл. валчачий
с. 310
Валчючий гл. валчачий
с. 310
Валъ I наз. 1. Насып для абароны ў час вайны. 2. Ланцуг пагоркаў. 3. Высокая хваля. // перан.
с. 310
Валъ II наз. 1. Вось, на якую мацуецца кола вадзянога млына. 2. Валік на канапе.
с. 311
Валька, валка наз. 1. Бой, бітва. 2. Вайна. 3. Бойка.
с. 311
Вальный, валный I прым. 1. Агульны, усеагульны. 2. Галоўны, асноўны. 3. Рашаючы, генеральны.
с. 313
Вальный, валный II прым. Асаджаны на млынавы вал.
с. 313
Вальтеровский гл. валтеровский
с. 314
Вальцышъ наз. Пошліна за вываз лясных тавараў. Параўн. валцышное.
с. 314
Вальчити гл. валчити
с. 314
Вальчыти гл. валчити
с. 314
Валяти дзеясл. Валяць.
с. 314
Валятися дзеясл. 1. Валяцца, качацца. 2. Валяцца, ляжаць. 3. Падаць.
с. 314
Валяющийся дзеепрым. ад валятися ў 2 знач.
с. 314
Вандалитъ, вандалисъ наз. Тое, што і вандалъ.
с. 314
Вандалский гл. вандальский
с. 314
Вандалъ наз. Вандал. Параўн. вандалитъ.
с. 314
Вандальский, вандалский прым. ад вандалъ.
с. 315
Вандзонка наз. Вэнджанае мяса.
с. 315
Вандрованье наз. Дзеянне па дзеясл. вендровати.
с. 315
Вандровный гл. вендровный
с. 315
Ваненка наз., памянш. ад ванна.
с. 315
Ванклинъ наз. // перан. Стары, шчарбаты гаршчок.
с. 315
Ванна наз. 1. Ванна. 2. Купель, вялікая адкрытая пасудзіна, што выкарыстоўваецца пры царкоўным абрадзе хрышчэння. 3. Лазня, памяшканне, прызначанае для прыняцця лячэбных ваннаў. 4. Лячэбна-прафілактычны сродак.
с. 315
Вантухъ наз. Мех, мяшок.
с. 316
Ванчосъ, ванчусъ наз. Дубовы брус для караблебудавання.
с. 316
Вапельный прым. Тое, што і вапенный.
с. 316
Вапенникъ наз. Чалавек, які абслугоўвае вапельню.
с. 316
Вапенница наз. Вапельня.
с. 317
Вапенный прым. Вапнавы. Параўн. вапельный.
с. 317
Вапна наз. Вапна. Параўн. вапно.
с. 317
Вапнистый прым. Вапенны.
с. 317
Вапно наз. Тое, што і вапна.
с. 317
Вара наз. 1. Тое, што і варъ у 3 знач. 2. Тое, што і варъ у 4 знач. 3. Пошліна на варку піва. 4. Варыва, вараная рэдкая страва.
с. 317
Варагъ наз. Вараг. Параўн. варяжинъ.
с. 318
Варажский, варазский, варяжский прым. ад варагъ.
с. 318
Варварский прым. ад варваръ.
с. 318
Варваръ наз. 1. Прадстаўнік народа, які не меў дачынення да грэка-рымскай цывілізацыі. 2. Іншаверац, не хрысціянін.
с. 318
Варволевый гл. ворволевый
с. 319
Варга, варкга наз. Губа.
с. 319
Варгати дзеясл. Ганіць.
с. 319
Варейный прым. Прызначаны для варкі.
с. 319
Варение гл. варенье
с. 319
Вареный, вароный дзеепрым. 1. Вараны. 2. У знач прым. Вараны. 3. Выраблены, выдублены (аб скуры).
с. 319
Варенье, варение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. варити. 2. Тое, што і вариво ў 1 знач.
с. 319
Варивный, варывный прым. Прызначаны для захоўвання агародніны.
с. 320
Вариво, варыво наз. 1. Варыва, вараная рэдкая страва. Параўн. варенье ў 2 знач. 2. Агародніна для варкі.
с. 3
Варивцо наз., памянш. ад вариво.
с. 3
Вариевати дзеясл. Вар’іраваць, відазмяняць, перайначваць.
с. 3
Варистый прым. 1. Годны для варкі. 2. Гарачы.
с. 3
Варити, варыти дзеясл. 1. Варыць, гатаваць гарачую страву. 2. Вырабляць напітак (піва).
с. 3
Варитися, варытися дзеясл. Варыцца, гатавацца.
с. 4
Варкга гл. варга
с. 4
Варкгелтъ наз. Штраф за забойства.
с. 4
Варкочъ наз. Каса, жаночая прычоска.
с. 4
Варованый дзеепрым. 1. Устаноўлены, гарантаваны. 2. Захаваны, засцярожаны.
с. 4
Варованье наз. Дзеянне па дзеясл. варовати ў 3 знач.
с. 5
Варованьеся наз. Дзеянне па дзеясл. вароватися.
с. 5
Варовати дзеясл. 1. Абумоўліваць, агаворваць, выпрошваць сабе што-н. 2. Устанаўліваць, гарантаваць, забяспечваць. 3. Ахоўваць. 4. Тое, што і вароватися ў 2 знач.
с. 5
Вароватися дзеясл. 1. Баяцца, берагчыся. 2. Асцерагацца, пазбягаць.
с. 7
Варовне прысл. Грунтоўна.
с. 7
Варовнейший прым., выш. ст. ад варовный.
с. 7
Варовный прым. Надзейны, бяспечны.
с. 7
Варовое прым. у знач. наз. Пошліна за варку піва.
с. 8
Вароный гл. вареный
с. 8
Варстатъ, верстатъ, ворстатъ наз. 1. Майстэрня. 2. Варштат. 3. Станок (гарматы). 4. Становішча. 5. Прытон.
с. 8
Варта наз. 1. Варта, каравул. 2. Нясенне варты, абавязак па ахове.
с. 8
Вартованье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. вартовати ў 1 знач. 2. Злоўжыванне.
с. 9
Вартовати дзеясл. 1. Вартаваць, ахоўваць, сцерагчы. 2. Пільнавацца чаго-н. 3. Чакаць з’яўлення чаго-н. 4. Злоўжываць.
с. 9
Вартуючий дзеепрым. ад вартовати ў 1 знач.
с. 10
Вартый прым. Варты.
с. 10
Варунокъ наз. 1. Умова. 2. Азначэнне, пастанова, рашэнне. 3. Ахова, засцярога.
с. 10
Варуючий дзеепрым. ад варовати.
с. 11
Варуючийся дзеепрым. ад вароватися.
с. 11
Вархолъ, вархалъ наз. Сварка, спрэчка, склока, калатня, нязгода, нелады.
с. 11
Варцабный прым. Шашачны.
с. 11
Варцабы наз. Шашкі.
с. 11
Варшавецъ наз. Жыхар Варшавы.
с. 11
Варшавский прым. Варшаўскі.
с. 11
Варъ наз. 1. Кіпень, вар. 2. Варка. 3. Пэўная колькасць піва, звараная за адзін прыём. Параўн. вара ў 1 знач. 4. Месца варкі напіткаў. Параўн. вара ў 2 знач.
с. 11
Варывный гл. варивный
с. 12
Варыво гл. вариво
с. 12
Варыти гл. варити
с. 12
Варытися гл. варитися
с. 12
Варыяцыя наз. Варыяцыя, відазмяненне.
с. 12
Варяжинъ наз. Тое, што і варагъ.
с. 12
Варяжский гл. варажский
с. 12
Варячий прым. Гарачы, спякотны.
с. 12
Васажокъ, васожокъ, восажокъ наз. Брычка з плеценым кузавам.
с. 12
Василекъ наз. Матэрыял на клёпкі.
с. 13
Василианинъ наз. Прыхільнік і паслядоўнік багаслова старажытнасці Васіля Кесарыйскага.
с. 13
Василискъ наз. Васіліск. Параўн. базилискъ, базилишокъ, василишокъ.
с. 13
Василисковъ прым. ад василискъ.
с. 13
Василишокъ наз. Тое, што і василискъ.
с. 13
Васнивый прым. Злы, наравісты, брыклівы.
с. 13
Васнъ гл. вазнь
с. 13
Васнь гл. вазнь
с. 13
Васожокъ гл. васажокъ
с. 13
Вата наз. Рыбалоўная снасць.
с. 13
Ватага наз. 1. Арцель. 2. Рыбалоўная снасць.
с. 13
Ватаманъ гл. атаманъ
с. 13
Вахляръ наз. Веер.
с. 13
Вахмистръ наз. Ахоўнік, вахмістр.
с. 14
Вахта наз. Вахта, ахова, варта.
с. 14
Вахтовникъ наз. Ахоўнік, вартаўнік.
с. 14
Вачокъ, вачекъ, вацокъ, вацекъ наз. Сумка, кашалёк.
с. 14
Вашинецъ наз. Чалавек, у якіх-н. адносінах блізкі да субяседніка.
с. 14
Вашмость наз. Ваша міласць, васпан (форма пачцівага звароту).
с. 14
Вашольцъ наз. Дубовыя загатоўкі на клёпкі.
с. 15
Вашъ займ. прын. Ваш.
с. 15
Ваяти дзеясл. Ляпіць, разбярыць.
с. 16
Вбавити дзеясл. Зазваць падманам.
с. 16
Вбачити гл. убачити
с. 16
Вбегати I дзеясл. Убягаць, забягаць.
с. 16
Вбегати II гл. убегати
с. 16
Вбежати I дзеясл. Убегчы, забегчы, уварвацца, падбегчы пад што-н.
с. 16
Вбежати II гл. убежати
с. 16
Вбежище гл. убежище
с. 16
Вбеспеченье гл. убезпеченье
с. 16
Вбеспечити гл. убезпечити
с. 16
Вбечы I дзеясл. 1. Убегчы, забегчы. 2. Уступіць ва ўладанне.
с. 16
Вбечы II гл. убечи
с. 17
Вбиванье, убиванье наз. Дзеянне па дзеясл. вбивати, убивати.
с. 17
Вбивати, убивати I дзеясл. Убіваць, утыкаць, уганяць.
с. 17
Вбивати II гл. убивати
с. 17
Вбиватися дзеясл. Умешвацца, унікаць. с. 17
Вбийство гл. убийство
с. 17
Вбийца гл. убийца
с. 17
Вбиранье гл. убиранье
с. 17
Вбирати гл. убирати
с. 17
Вбиратися гл. убиратися
с. 17
Вбити, убити I дзеясл. Убіць, уткнуць, увагнаць.
с. 17
Вбити II гл. убити
с. 17
Вбитый I дзеепрым. ад вбити I.
с. 18
Вбитый II гл. убитый
с. 18
Вбиятися дзеясл. Захопліваць, самавольна ўступаць ва ўладанне.
с. 18
Вбогий гл. убогий
с. 18
Вбожити гл. убожити
с. 18
Вбожство гл. убожство
с. 18
Вбозство гл. убожство
с. 18
Вбойство гл. убойство
с. 18
Вбокъ, убокъ прысл. Убок.
с. 18
Вборзде, вборзе, уборзде, уборзе прысл. Неўзабаве, хутка.
с. 18
Вборонити гл. уборонити
с. 18
Вбоство гл. убожство
с. 18
Вбоятися гл. убоятися
с. 18
Вбраный гл. убраный
с. 18
Вбранье гл. убранье
с. 18
Вбрати гл. убрати
с. 18
Вбратися гл. убратися
с. 18
Вбрести дзеясл. Увайсці, уехаць у брод.
с. 19
Вбринути дзеясл. Увайсці, уехаць у брод.
с. 19
Вбротати дзеясл. Пакласці.
с. 19
Вбудитися, убудитися дзеясл. Прачнуцца, прабудзіцца, абудзіцца.
с. 19
Вбудованье гл. убудованье
с. 19
Вбудовати гл. убудовати
с. 19
Вбудоватися гл. убудоватися
с. 19
Вбуритися дзеясл. Тое, што взбуритися ў 2 знач.
с. 19
Вважити гл. уважити
с. 19
Ввалити, увалити дзеясл. Укінуць.
с. 19
Ввалитися дзеясл. Уваліцца.
с. 19
Введати гл. уведати
с. 19
Введеный, уведеный дзеепрым. 1. Уведзены. 2. Вызначаны. 3. Унесены.
с. 19
Введенье, введение, уведенье наз. 1. Царкоўнае свята ўвядзення ў храм прасвятой багародзіцы. 2. Перан. Крыніца, засяроджанне.
с. 20
Ввезаный гл. увязаный
с. 20
Ввезанье гл. увязанье
с. 20
Ввезати гл. увязати
с. 20
Ввезатися гл. увязатися
с. 20
Ввезде прысл. Тое, што і везде.
с. 20
Ввеки прысл. 1. Заўсёды, навек. 2. Ніколі.
с. 20
Ввергти дзеясл. Укінуць.
с. 20
Ввергтися дзеясл., зв. ад ввергти.
с. 20
Ввереный дзеепрым. Давераны.
с. 20
Вверечи дзеясл. Зняволіць, укінуць у турму.
с. 21
Вверженый дзеепрым. 1. Укінуты. 2. Зняволены, укінуты ў турму.
с. 21
Вверзати дзеясл. Укідваць.
с. 21
Вверити гл. уверити
с. 21
Вверху, уверху прысл. 1. Уверсе, угары. 2. Вышэй.
с. 21
Вверхъ, уверхъ прысл. Уверх.
с. 21
Ввести, увести I дзеясл. 1. Увесці, прывесці. 2. Устанавіць, узаконіць. 3. Упісаць. 4. Давесці да пэўнага стану.
с. 22
Ввести II дзеясл. Увезці.
с. 23
Ввести III гл. увести
с. 23
Ввесь гл. весь I
с. 23
Вветшанути дзеясл. Зняславіць.
с. 23
Ввечоръ, ввечеръ, увечеръ, увечоръ прысл. Увечар, вечарам.
с. 23
Ввиденый гл. увиденый
с. 23
Ввидети гл. увидети
с. 23
Ввиненый гл. увиненый
с. 23
Ввинути гл. увинути
с. 23
Вво, уво прыназ. Тое, што і во.
с. 23
Ввогнати, увогнати дзеясл. Тое, што і вогнати.
с. 24
Вводити, уводити дзеясл. 1. Уводзіць, прыводзіць. 2. Устанаўліваць, узаконьваць. 3. Уключаць, упісваць. 4. Даводзіць да пэўнага стану.
с. 24
Вводитися гл. уводитися
с. 24
Вводяй дзеепрым. ад вводити ў 1 знач.
с. 24
Вводящий дзеепрым. ад вводити ў 1 знач.
с. 25
Ввойсте наз. Уступленне.
с. 25
Ввойти, увойти I дзеясл. 1. Тое, што і войти ў 1 знач. 2. Уступіць, узысці на што-н. 3. Уступіць ва ўладанні. 4. Прыйсці ў пэўны стан. 5. Пастрыгчыся ў манахі.
с. 25
Ввойти II гл. увойти
с. 25
Вволочи, уволочи дзеясл. Увалачы, уцягнуць.
с. 25
Вворотящий дзеепрым. Які вяртаецца.
с. 26
Вврещи дзеясл. Укінуць.
с. 26
Ввыжшъ гл. ввышъ
с. 26
Ввышки, увышки, увышко прысл. Тое, што і ввышъ.
с. 26
Ввышъ, ввыжшъ прысл. Увысь. Параўн. ввышки.
с. 26
Ввышэнье наз. Узвышэнне.
с. 26
Ввядающий дзеепрым. Які вяне.
с. 26
Ввязанье гл. увязанье
с. 26
Ввязати гл. увязати
с. 26
Ввязыванье гл. увязыванье
с. 26
Вгажати гл. угажати
с. 26
Вгайное прым. у знач. наз. Пошліна за права на выраб лясных тавараў.
с. 26
Вгамоватися гл. угамоватися
с. 26
Вгарокъ гл. угарокъ
с. 26
Вгасити гл. угасити
с. 26
Вгаснути гл. угаснути
с. 26
Вгинути дзеясл. Прапасці, загінуць.
с. 26
Вгладити гл. угладити
с. 26
Вгледати гл. углядати
с. 27
Вгленути гл. углянути
с. 27
Вглубки, углубки прысл. Углыб, углыбіню.
с. 27
Вглянути гл. углянути
с. 27
Вговорити гл. уговорити
с. 27
Вгода гл. угода
с. 27
Вгодивший гл. угодивший
с. 27
Вгодити гл. угодити
с. 27
Вгодитися гл. угодитися
с. 27
Вгодливе прыназ. Згодна, паводле.
с. 27
Вгодливый гл. угодливый
с. 27
Вгодникъ гл. угодникь
с. 27
Вгодно гл. угодно
с. 27
Вгодный гл. угодный
с. 27
Вгодье гл. угодье
с. 27
Вгожати гл. угожати
с. 27
Вголовахъ прысл. 1. У галавах. 2. На чале.
с. 27
Вголосъ, уголосъ прысл. 1. Гучна, моцна. 2. Уголас, да ўсеагульнага ведама. 3. Услых.
с. 27
Вголъ гл. уголъ
с. 28
Вгоненый дзеепрым. Загнаны, увагнаны.
с. 28
Вгонити гл. угонити
с. 28
Вгорда наз. Тое, што і взгорда.
с. 28
Вгордети дзеясл. Тое, што і взгордети.
с. 28
Вгородити гл. угородити
с. 28
Вгороживати гл. угороживати
с. 28
Вгорожоный гл. угорожоный
с. 28
Вгорский гл. угорский
с. 28
Вгорсти дзеясл. Загрэбсці.
с. 28
Вгору, угору прысл. 1. Угору. 2. Уверх.
с. 28
Вготованный гл. уготованый
с. 29
Вготовати гл. уготовати
с. 29
Вготоватися гл. уготоватися
с. 29
Вготове прысл. Напагатове, у гатоўнасці.
с. 29
Вготовити гл. уготовити
с. 29
Вготовитися гл. уготовитися
с. 29
Вгроженьеся наз. Запалоханасць.
с. 29
Вгурокъ наз. Тое, што і огурокь.
с. 29
Вдаванье, удаванье наз. Дзеянне па дзеясл. вдавати.
с. 29
Вдавати дзеясл. 1. Аддаваць. 2. Уступаць, уключаць, даручаць.
с. 29
Вдаватися дзеясл. 1. Удавацца, уключацца. 2. Звяртацца да права, закону. 3. Увязвацца, умешвацца. 4. Падвяргацца. 5. Аддавацца, давярацца.
с. 30
Вдавити гл. удавити
с. 30
Вдавнитися дзеясл. Стаць даўнім, задаўніцца, устарэць.
с. 30
Вдавшийся дзеепрым. Які ўступае ў што-н.
с. 31
Вдалитися гл. удалитися
с. 31
Вдалый гл. удалый
с. 31
Вдаль прысл. Надалей.
с. 31
Вдалятися гл. удалятися
с. 31
Вданый, уданый дзеепрым. 1. Адданы. 2. Уцягнуты, ублытаны. 3. Названы, аднесены, залічаны.
с. 31
Вданье, уданье наз. 1. Запіс. 2. Уступленне, распачынанне. 3. Дазвол. 4. Уручэнне. 5. Выдача, нагавор.
с. 31
Вдараный гл. удареный
с. 32
Вдареный гл. удареный
с. 32
Вдаренье гл. ударенье
с. 32
Вдарецъ гл. ударецъ
с. 32
Вдариватися дзеясл. Стукацца.
с. 32
Вдарити гл. ударити
с. 32
Вдаритися гл. ударитися
с. 32
Вдаровати гл. ударовати
с. 32
Вдароный гл. удароный
с. 32
Вдартися дзеясл. Уварвацца.
с. 32
Вдаръ гл. ударъ
с. 32
Вдарыти гл. ударити
с. 32
Вдарытися гл. ударитися
с. 32
Вдати, удати дзеясл. 1. Даць, аддаць, уручыць. 2. Устанавіць, увесці, узаконіць. 3. Удаць. 4. Уступіць, умяшацца. 5. Аддаць замуж. 6. Заснаваць. 7. Аднесці, залічыць.
с. 32
Вдатися, удатися дзеясл. 1. Заняцца. 2. Распачаць цяжбу, звярнуцца да суда, права, закону. 3. Падацца, накіравацца. 4. Уступіць, умяшацца. 5. Знаходзіцца ў якім-н. стане. 6. Папасці, падвергнуцца. 7. Паддацца. 8. Заняцца, прыступіць да якой-н. дзейнасці. 9. Здацца.
с. 33
Вдатность наз. Здатнасць, здольнасць.
с. 34
Вдатный, удатный прым. 1. Здатны, здольны, выдатны.
с. 34
Вдающий дзеепрым. Які дае. Параўн. удаючый.
с. 34
Вдвое, удвое прысл. Удвая. Параўн. ведвое.
с. 34
Вдвоемъ, удвоемъ прысл. Удваіх.
с. 35
Вдворятися дзеясл. Усяляцца.
с. 35
Вдвохъ прысл. Удваіх, удвух.
с. 35
Вдевати дзеясл. Уздзяваць.
с. 35
Вделаный гл. уделаный
с. 35
Вделати гл. уделати
с. 35
Вделатися гл. уделатися
с. 35
Вделеный гл. уделеный
с. 35
Вделити гл. уделити
с. 35
Вделяти гл. уделяти
с. 35
Вделъ гл. уделъ
с. 35
Вдень, удень прысл. Днём, удзень.
с. 35
Вдератися гл. вдиратися
с. 36
Вдерганый дзеепрым. Устаўлены, усунуты.
с. 36
Вдержаный гл. удержаный
с. 36
Вдержатися гл. удержатися
с. 36
Вдертися дзеясл. 1. Уварвацца, праціснуцца. 2. Дамагчыся, дабіцца, уступіць на трон, царства. 3. Пранікнуць, прасачыцца.
с. 36
Вдесятеро прысл. У дзесяць разоў.
с. 36
Вдесятеронасобъ прысл. У дзесяць разоў.
с. 36
Вдеятися гл. удеятися
с. 36
Вдиратися, вдератися дзеясл. 1. Урывацца, праціскацца. 2. Дамагацца, дабівацца, уступаць на трон царства. 3. Умешвацца ў валоданне.
с. 36
Вдлужъ, вдложъ, удлужъ прысл. Удоўж.
с. 37
Вдова, удова наз. Удава. Параўн. вдовица.
с. 37
Вдовети дзеясл. Удавець, заставацца ўдавой.
с. 38
Вдовецъ, удовецъ наз. Удавец.
с. 38
Вдовжъ гл. вдолжъ
с. 38
Вдовий, удовий прым. Удавіны. Параўн. удовый.
с. 38
Вдовинъ, удовинъ прым. Удовін.
с. 38
Вдовица, удовица наз. Тое, што і вдова.
с. 39
Вдовический прым. Тое, што і вдовичий.
с. 39
Вдовичий прым. Удавіны. Параўн. вдовический, вдовичинъ, вдовский.
с. 39
Вдовичинъ прым. Тое, што і вдовичий.
с. 39
Вдовка наз., памянш. ад вдова. с. 39
Вдоволь прысл. Удосталь.
с. 39
Вдовский прым. Тое, што і вдовичий.
с. 40
Вдовство, удовство наз. Удаўство.
с. 40
Вдовствующий дзеепрым. Які пустуе, вакантны.
с. 40
Вдовчий прым. у знач. наз. Удавец.
с. 40
Вдовый прым. Які застаўся ўдаўцом.
с. 40
Вдодъ наз. Удод.
с. 40
Вдолже прысл. Тое, што і вдолжкі.
с. 40
Вдолжки, удолжки прысл. Удаўжкі. Параўн. вдолже.
с. 40
Вдолжъ, вдовжъ, вдолжшъ, удовжъ, удолжъ прысл. Удоўж.
с. 40
Вдолие наз. Даліна.
с. 41
Вдостоли прысл. Тое, што і вдостоль.
с. 41
Вдостоль прысл. Удосталь. Параўн. вдостоли.
с. 41
Вдохнути дзеясл. Удыхнуць. Параўн. вдхнути.
с. 41
Вдратися дзеясл. Прабрацца, пракрасціся.
с. 41
Вдругие, удругие прысл. Паўторна, у другі раз. Параўн. вдругово, вдругое.
с. 42
Вдругово прысл. Тое, што і вдругие.
с. 42
Вдругое прысл. Тое, што і вдругие.
с. 42
Вдружати дзеясл. Узнімаць.
с. 42
Вдумати дзеясл. Задумаць, надумаць.
с. 42
Вдунути дзеясл. Удзьмуць.
с. 42
Вдхнути дзеясл. Тое, што і вдохнути.
с. 42
Вдыраючийся дзеепрым. Які дабіваецца, дамагаецца ча- го-н.
с. 42
Вдырити гл. удырити
с. 42
Вдыхати дзеясл. Удыхаць.
с. 42
Вдяка наз. Падзяка.
с. 42
Вдячне, вдячно, удячне, удячно прысл. 1. Прыхільна, добразычліва. Параўн. вздячне. 2. Удзячна, з удзячнасцю. 3. Прыемна.
с. 42
Вдячней прысл., выш. ст. ад вдячне, вдячно. Удзячней.
с. 44
Вдячнейший, удячнейший прым., выш. ст. ад вдячный. 1. Больш дастойны. 2. Больш чароўны, прыгожы. 3. Больш прыемны на смак. 4. Больш разважлівы, разважны.
с. 44
Вдячникъ наз. Прыхільнік, добразычлівец.
с. 44
Вдячно гл. вдячне
с. 44
Вдячновонный прым. Пахучы, духмяны.
с. 44
Вдячность, удячность наз. 1. Удзячнасць. 2. Прыхільнасць, добразычлівасць. 3. Абаяльнасць, прывабнасць, чароўнасць. 4. Дбайнасць, стараннасць, заўзятасць. 5. Годнасць.
с. 45
Вдячный, удячный прым. 1. Удзячны. 2. Прыхільны, добразычлівы. 3. Мілы, прыемны. 4. Прыгожы, мілавідны, прывабны, маляўнічы. 5. Пахучы, духмяны. 6. Прыемны на смак, смачны. 7. Карысны. 8. Годны, варты, дастойны. 9. Цярплівы. 10. Павучальны, варты ўвагі.
с. 46
Ве, вэ прыназ. 1. У, ва (з він. у розных знач.). 2. Праз (пры выражэнні часавых адносін). 3. У, ва, ува (з мес. у розных знач.). 4. За, на працягу (пры выражэнні часавых адносін).
с. 48
Веведанье наз. Тое, што і выведанье.
с. 49
Веверчаный прым. Вавёрчын.
с. 49
Ведание гл. веданье
с. 49
Веданый дзеепрым. ад ведати.
с. 49
Веданье, ведане, ведание наз. 1. Веданне, пазнанне. 2. Ведама. 3. Паведамленне, вестка, звестка.
с. 49
Ведати дзеясл. 1. Ведаць, мець паняцце, звесткі аб чым-н. 2. Загадваць, кіраваць, мець у сваім распараджэнні ці пад сваім прыглядам. 3. Пры спалучэнні з не адпавядае прыслоўю невядома. 4. Разбірацца, высвятляць адносіны. Параўн. ведети.
с. 50
Ведатися дзеясл. 1. Знацца, разбірацца, мець справу, высвятляць адносіны. 2. Быць (станавіцца) вядомым.
с. 51
Ведаючий дзеепрым. Які ведае, дасведчаны. Параўн. ведающий.
с. 51
Ведающий дзеепрым. Тое, што і ведаючий.
с. 51
Ведвое прысл. Тое, што і вдвое.
с. 51
Ведене гл. веденье II
с. 51
Ведение гл. веденье
с. 52
Веденый дзеепрым. ад вести.
с. 52
Веденье, ведение I наз. І.Тое, што і веданье ў 1 знач. 2. Прадбачанне. 3. Прывід. 4. Выгляд, від.
с. 52
Веденье, ведене, ведение, ведзене II наз. 1. Дзеянне па дзеясл. вести. 2. Царкоўнае свята ўвядзення і атрымаўшая ад яго назву
с. 52
Ведерко наз. 1. Памянш. ад ведро ў 1 знач. Параўн. ведерце. 2. Мера вадкіх цел.
с. 53
Ведерце наз. Тое, што і ведерко ў 1 знач.
с. 53
Ведети, ведзяти, ведити дзеясл. 1. Тое, што і ведати ў 1 знач. 2. Тое, што і ведати ў 2 знач.
с. 53
Ведецъ наз. Празорлівец.
с. 53
Ведже гл. ведьже
с. 54
Ведзене гл. веденье II
с. 54
Ведзяти гл. ведети
с. 54
Веди наз. Назва трэцяй літары ў старабеларускім алфавіце.
с. 54
Ведити гл. ведети
с. 54
Ведитисе дзеясл. Здавацца, блюзніцца.
с. 54
Ведле, ведля прыназ. 1. Тое, што і ведлугь у 1 знач. 2. Побач, поруч, каля. Параўн. водле, ведлугъ у 2 знач.
с. 54
Ведлугъ, ведлухъ прыназ. 1. Па, паводле, згодна, адпавед- на, у адпаведнасці. Параўн. ведле ў 1 знач. 2. Тое, што і ведле ў 2 знач.
с. 55
Ведлый прым. Вялены.
с. 56
Ведля гл. ведле
с. 56
Ведма гл. ведьма
с. 56
Ведоме гл. ведомо
с. 56
Ведомей прысл., выш. ст. ад ведомо, ведоме.
с. 56
Ведомецъ наз. Знаўца, знаток.
с. 56
Ведомне прысл. Яўна.
с. 56
Ведомо, ведоме прысл. 1. Вядома. 2. У знач. наз. Ведама. Параўн. видомо. 3. Свядома. 4. Звесткі, справаздача. Параўн. вядомо.
с. 56
Ведомость наз. 1. Звестка, вестка, паведамленне. Параўн. ведость у 1 знач. 2. Разуменне. 3. Пазнанне. 4. У знач. наз. Ведама. 5. Вядомасць. 6. Здольнасць ведаць, помніць. 7. Сведчанне, пацвярджэнне.
с. 57
Ведомца наз. Сведка. с. 59
Ведомший прым., выш. ст. ад ведомый. Больш вядомы, дасведчаны.
с. 59
Ведомый прым. 1. Вядомы. 2. Апавешчаны, паведамлены. 3. Дасведчаны, вопытны, спрактыкаваны. Параўн. вядомый.
с. 59
Ведомье наз. Тое, што і сведомье.
с. 60
Ведость наз. 1. Тое, што і ведомость у 1 знач. 2. Тое, што і ведомость у 4 знач.
с. 60
Ведро 1 наз. 1. Вядро. 2. Мера сыпкіх і вадкіх цел, роўная 1/40 бочкі (каля 12,3 л). 3. Сістэма адзінак, што ўжывалася для вымярэння аб’ёму сыпкіх ці вадкіх цел. 4. Пошліна за вымярэнне аб’ёму сыпкіх і вадкіх цел.
с. 61
Ведро II наз. Яснае, сонечнае, сухое надвор’е.
с. 62
Ведровный гл. вендровный
с. 62
Ведровый прым. Вядзёрны.
с. 62
Ведучий I дзеепрым. ад вести. Параўн. ведущий I.
с. 62
Ведучий II дзеепрым. ад ведати.
с. 62
Ведущий I дзеепрым. Тое, што і ведучий I.
с. 62
Ведущий II дзеепрым. Тое, што і ведучий II.
с. 62
Ведый дзеепрым. ад ведати.
с. 62
Ведь зл. А, аднак (пры супраціўнай сувязі).
с. 62
Ведьже, ведже, ведьжо зл. Аднак жа (пры супраціўнай сувязі).
с. 62
Ведьма, ведма наз. Ведзьма.
с. 63
Ведяй дзеепрым. ад ведати ў знач. дзеепрысл.
с. 63
Ведящий дзеепрым. ад ведати.
с. 63
Вееный гл. веяный
с. 63
Веети гл. веяти
с. 63
Вежа I наз. 1. Вежа (высокае і вузкае архітэктурнае збудаванне). 2. Званіца, мінарэт. 3. Ахоўнае збудаванне з байніцамі, якое мацавалася на спіне баявога слана. 4. Месца ўтрымання зняволеных. 5. Абора, кароўнік, хлеў.
с. 63
Вежа II наз. Змяя.
с. 64
Вежа III наз. Цемната, туман, імгла.
с. 65
Вежда наз. Павека.
с. 65
Веждание наз. Дзеянне па дзеясл. вести.
с. 65
Вежды зл. Аднак, тым не менш (пры супраціўнай сувязі).
с. 65
Веженье наз. Тое, што і везенье I.
с. 65
Вежица наз., памянш. ад вежа
с. 65
Вежка наз., памянш ад вежа I.
с. 65
Вежливе, вежливо прысл. 1. Далікатна, ветліва. 2. Умела, спрактыкавана, з веданнем справы.
с. 65
Вежливый прым. Далікатны, ветлівы.
с. 65
Вежний прым. у знач. наз. Дазорац, наглядчык.
с. 65
Вежочка наз., памянш. ад вежа I.
с. 66
Везанье наз. 1. Звязванне. 2. Путы. 3. Катаванне. 4. Зняволенне, арышт.
с. 66
Везати дзеясл. 1. Вязаць, звязваць. 2. Прывязваць. 3. Вешаць, караць смерцю. 4. Катаваць.
с. 66
Везбратися дзеясл. Выбрацца.
с. 66
Везбытися дзеясл. Збыцца.
с. 66
Везване гл. везванье
с. 66
Везвание гл. везванье
с. 66
Везванне гл. везванье
с. 67
Везваный дзеепрым. 1. Выкліканы, запрошаны. 2. Названы, празваны.
с. 67
Везванье, везване, везвание, везванне наз. Дзеянне па дзеясл. везвати.
с. 67
Везвати дзеясл. 1. Выклікаць, паклікаць, запрасіць. 2. Назваць. 3. Звярнуцца.
с. 67
Везде, везьде прысл. Усюды, паўсюдна. Параўн. ввезде.
с. 68
Везене гл. везенье
с. 68
Везеный дзеепрым. ад везти.
с. 68
Везенье, везене, везэне I наз. 1. Зняволенне, пазбаўленне волі. 2. Турма, цямніца. 3. Палон. Параўн. веженье.
с. 68
Везенье II наз. Дзеянне па дзеясл. везти.
с. 69
Везити дзеясл. Знявольваць, трымаць пад вартай.
с. 69
Везовый прым. Вязавы.
с. 69
Везренье гл. вейзренье
с. 69
Везрети гл. вейзрети
с. 69
Везряти дзеясл. Глянуць, зірнуць.
с. 69
Везсти дзеясл. Тое, што і вести.
с. 69
Везти дзеясл. Везці.
с. 70
Везтися дзеясл., зв. ад везти.
с. 70
Везущий дзеепрым. ад везти.
с. 70
Везьде гл. везде
с. 70
Везэне гл. везенье
с. 70
Веия наз. Галінка, адгалінаванне.
с. 70
Вейзренье, везренье, вейзрене наз. 1. Від, выгляд. 2. Аблічча. 3. Погляд, позірк.
с. 70
Вейзрети, везрети дзеясл. 1. Глянуць, зірнуць, паглядзець. 2. Унікнуць, разабрацца. Параўн. вейзрити.
с. 71
Вейзрити дзеясл. Тое, што і вейзрети ў 2 знач.
с. 71
Вейный прым. ад вея.
с. 71
Вейский прым. Вясковы, сельскі.
с. 71
Вейсте наз. 1. Уваход, уваходжанне. Параўн. вестье. 2. Уваход, дзверы, дзверцы.
с. 71
Векгерский гл. венгерский
с. 71
Веко I наз. 1. Павека.
с. 71
Веко II наз. 1. Века. 2. Пакрывала.
с. 71
Вексаторийный прым. Вексельны.
с. 72
Векуисте прысл. Вечна, навекі.
с. 72
Векуистый прым. Вечны, спрадвечны.
с. 72
Векший гл. венкший
с. 72
Векъ наз. 1. Жыццё чалавека. 2. Узрост. 3. Час. 4. Тысячагоддзе.
с. 72
Велбеный дзеепрым. ад велбити.
с. 74
Велбенье наз. Дзеянне па дзеясл. велбити.
с. 75
Велбити, вельбити дзеясл. 1. Славіць, праслаўляць. 2. Велічаць, узвялічваць.
с. 75
Велбитися дзеясл. Велічацца.
с. 75
Велблудъ гл. велблюдъ
с. 75
Велблужий гл. велблюжий
с. 75
Велблюдица, велбудица наз. Вярблюдзіца.
с. 75
Велблюдовый, велбудовый, вельблюдовый прым. Вярблюджы.
с. 75
Велблюдъ, велблудъ, велбудъ, вельблудъ, вельблюдъ, вельбудъ наз. Тое, што і верблюдъ.
с. 76
Велблюжий, велблужий, вельбужий прым. Тое, што і верблюжий.
с. 76
Велбудица гл. велблюдица
с. 76
Велбудовый гл. велблюдовый
с. 76
Велбудъ I гл. велблюдъ
с. 76
Велбудъ II наз. Карабельны канат.
с. 76
Велготность гл. вилкготность
с. 76
Велдомый прым. Прыгонны.
с. 76
Веле, веля прысл. 1. Многа, мноства. 2. Колькі, як многа. с. 76
Велебность наз. 1. Прападобнасць, праасвяшчэнства. 2. Годнасць.
с. 77
Велебный прым. 1. Прападобны. 2. Высакародны, шляхетны. 3. Вялікі.
с. 77
Велегласно прысл. Уголас, голасна.
с. 78
Велекроть, велекротъ прысл. Шматразова.
с. 78
Велелепный прым. Цудоўны, выдатны, надзвычайны.
с. 79
Велемилостивый прым. Усеміласцівы.
с. 79
Велемовность наз. Шматслоўнасць, пустазвонства, словаблудства. Параўн. велемовство.
с. 79
Велемовный прым. Шматслоўны.
с. 79
Велемовство наз. Тое, што і велемовность.
с. 79
Велемовца наз. Пустазвон, пахабнік, пашляк.
с. 79
Велемогуций прым. Рознабаковы, шматгранны.
с. 79
Велеможа наз. Тое, што і вельможа.
с. 79
Велеможность наз. Тое, што і вельможность у 1 знач.
с. 79
Велеможный прым. Тое, што і вельможный у 1 знач.
с. 80
Велемоцный прым. Магутны, вельмі моцны.
с. 80
Велемощный прым. Тое, што і велемоцный.
с. 80
Веление гл. веленье
с. 80
Веленсъ, веленцъ, веленъ наз. Разнавіднасць плашча.
с. 80
Веленый дзеепрым. ад велети.
с. 80
Веленье, веление наз. Дзеянне па дзеясл. велети.
с. 80
Велеречиво прысл. Напышліва, пыхліва.
с. 80
Велеречивый прым. Шматслоўны, балбатлівы.
с. 81
Велеречие наз. Шматслоўнасць, пустазвонства, словаблудства.
с. 81
Велеречовати дзеясл. Нагаворваць, зласловіць, паклёпнічаць.
с. 81
Велерибий прым. Кітовы.
с. 81
Велерибъ, велерыбъ, велиорыбъ, велорибъ наз. Кіт. Параўн. вел- рыба.
с. 81
Велети дзеясл. Загадаць.
с. 81
Велетъ наз. Велікан, волат, гігант. Параўн. велитъ.
с. 82
Велеясность наз. Светласць.
с. 82
Веливати дзеясл., шматкр. да велети.
с. 82
Велие прысл. Многа.
с. 82
Велий прым. Тое, што і великий у розных знач.
с. 82
Великдень наз. Вялікдзень. Параўн. великодень, велицедень.
с. 82
Великий прым. 1. Значны па велічыні і памерах. 2. Значны па колькасці, шматлікі. 3. Значны па сіле, інтэнсіўнасці або ступені праяўлення чаго-н. 4. Выдатны ў якіх-н. адносінах. 5. Агульны, усеагульны. 6. Дарослы. 7. Састаўная частка назваў тытулаў. 8. Састаўная частка назваў царкоўных свят і абрадаў.
с. 83
Велико прысл. 1. Вельмі. 2. Дужа, моцна.
с. 85
Великоважный прым. Вельмі важны.
с. 86
Великогорожанинъ наз. Тое, што і великоновгорожанинъ.
с. 86
Великоденное наз. Грашовы збор, звязаны са святкаваннем вялікадня.
с. 86
Великоденный прым. Велікодны. Параўн. великодный.
с. 86
Великодень наз. Тое, што і великдень.
с. 87
Великодновати дзеясл. Святкаваць вялікдзень.
с. 87
Великодное наз. Тое, што і великоденное.
с. 87
Великодный прым. Тое, што і великоденный.
с. 87
Великозацный прым. Шаноўны.
с. 88
Великозначный прым.Вядомы.
с. 88
Великозычливый прым. Добразычлівы.
с. 88
Великоласкавый прым. Вельмі ласкавы, прыязны.
с. 88
Великолепный прым. Цудоўны, вельмі добры, надзвычай прыгожы.
с. 88
Великолесье наз. Вялікі лес.
с. 88
Великомилосердный прым. Вельмі міласэрны.
с. 88
Великомилостивый прым. Вельмі міласцівы.
с. 88
Великомилый прым. Вельмі мілы.
с. 89
Великомовячий прым. Злоязычны, з’едлівы.
с. 89
Великоможие наз. Тое, што і великоможность.
с. 89
Великоможность наз. Магутнасць. Параўн. великоможие.
с. 89
Великоможный прым. Магутны.
с. 89
Великомученикъ наз. Велікамучанік.
с. 89
Великомученица наз. Велікамучаніца.
с. 89
Великомысленый прым. Вельмі мудры.
с. 89
Великомыслный прым. Тое, што і великомысленый.
с. 89
Великонабожный прым. Вельмі набожны.
с. 90
Великоновгорожанинъ наз. Наўгародзец (жыхар Вялікага Ноўгарада). Параўн. великогорожанинъ.
с. 90
Великоноцный прым. Велікодны. Параўн. велконоцный, велконочный.
с. 90
Великополянинъ наз. Ураджэнец Вялікай Польшчы.
с. 90
Великопотребный прым. Вельмі патрэбны.
с. 90
Великоразумный прым. Сталы розумам.
с. 90
Великорозмысльне прысл. Вельмі абдумана, разважліва.
с. 90
Великославный прым. Выдатны, славуты.
с. 90
Великосличный прым. Вельмі прыгожы, прывабны.
с. 90
Великость наз. 1. Мноства. 2. Колькасць. 3. Велічыня. 4. Працягласць. 5. Веліч, вялікасць. 6. Моц, магутнасць.
с. 90
Великоугольный прым. Многавугольны.
с. 92
Велиоракий прым. Разнастайны.
с. 92
Велиорыбъ гл. велерибъ
с. 92
Велитъ наз. Тое, што і велетъ.
с. 92
Велице прысл. 1. Вельмі. Параўн. велце. 2. Цвёрда, моцна.
с. 92
Велицедень наз. Тое, што і великдень.
с. 92
Велицей прысл., выш. ст. ад велице ў 2 знач.
с. 93
Величавый прым. Фанабэрысты, ганарысты.
с. 93
Величаемый дзеепрым. ад величати.
с. 93
Величайший прым., выш. ст. ад великий.
с. 93
Величанье, величание наз. Велічанне.
с. 93
Величати дзеясл. Узвялічваць, усхваляць.
с. 93
Величатися дзеясл., зв. ад величати.
с. 93
Величаючий дзеепрым. ад величати.
с. 93
Величающийся дзеепрым. ад величатися.
с. 94
Величевати, величовати дзеясл., шматкр. ад величати.
с. 94
Величествие наз. Вялікаснасць, велічнасць. Параўн. величество ў 1 знач., величство ў 1 знач.
с. 94
Величество наз. 1. Тое, што і величествие. 2. Вялікасць (тытул манархаў).
с. 94
Величие, величье наз. Веліч, вялікасць.
с. 94
Величина наз. Велічыня.
с. 95
Величити, величыти дзеясл. Праслаўляць, услаўляць.
с. 95
Величный прым. Велічны.
с. 95
Величовати гл. величевати
с. 95
Величство наз. 1. Тое, што і величествие. 2. Велічыня.
с. 95
Величстовати дзеясл. Узеялічваць.
с. 95
Величыти гл. величити
с. 95
Величье гл. величие
с. 95
Велканоцъ наз. Вялікдзень.
с. 95
Велкготность гл. вилкготность
с. 95
Велкеръ гл. вилкеръ
с. 96
Велкий, велький прым. Тое, што і великий у 1 і 2 знач.
с. 96
Велконоцный, вельконоцный прым. Тое, што і великоноцный.-
с. 96
Велконочный прым. Тое, што і великоноцный.
с. 96
Веллепота наз. Пышнасць, хараство.
с. 96
Велми гл. вельми
с. 96
Велможа гл. вельможа
с. 96
Велможитися дзеясл. Красавацца.
с. 96
Велможне гл. вельможне
с. 96
Велможность гл. вельможность
с. 96
Велможный гл. вельможный
с. 96
Велняный прым. Ваўняны.
с. 96
Веложенство наз. Многажонства.
с. 96
Велорибъ гл. велерибъ
с. 96
Велрыба наз. Тое, што і велерибъ.
с. 97
Велтакъ наз. Мера вагі. Т
с. 97
Велце, велцэ, вельце прысл. Тое, што і велице ў 1 знач.
с. 97
Вельбити гл. велбити
с. 97
Вельблудъ гл. велблюдъ
с. 97
Вельблюдъ гл. велблюдъ
с. 97
Вельбудъ гл. велблюдъ
с. 97
Вельбужий гл. велблюжий
с. 97
Велький гл. велкий
с. 97
Вельконоцный гл. велконоцный
с. 97
Велькость наз. Велічыня.
с. 97
Вельми, велми прысл. Вельмі.
с. 97
Вельможа, велможа наз. Вяльможа, магнат. Параўн. велеможа, вельможникъ.
с. 98
Вельможие наз. Правы і прывілеі вяльможы.
с. 98
Вельможне, велможне, вельможно прысл. Велічна, урачыста, вялікасна.
с. 98
Вельможнейший прым., выш. ст. ад вельможный.
с. 98
Вельможникъ наз. Тое, што вельможа.
с. 98
Вельможно гл. вельможне
с. 98
Вельможность, велможность наз. 1. Веліч, вялікасць, знатнасць. Параўн. велеможность. 2. Моц, магутнасць, сіла, улада.
с. 98
Вельможный, велможный прым. 1. Вяльможны, знатны. Параўн. велеможный. 2. Магутны.
с. 99
Вельце гл. велце
с. 100
Велюмъ наз. Вэлюм.
с. 100
Венацкий прым. Тое, што і венецианский.
с. 100
Венгерский, векгерский, венкгерский прым. Венгерскі.
с. 100
Венгеръ гл. венгоръ
с. 100
Венгловый прым.
с. 100
Венгоръ, венгеръ наз. вугор (рыба).
с. 100
Венгръ гл. венкгръ
с. 100
Вендень наз. Венед.
с. 100
Вендзидло, вендидло наз. Цуглі.
с. 101
Вендлый прым. Вялены.
с. 101
Вендровати дзеясл. Вандраваць, падарожнічаць.
с. 101
Вендровка наз. Падарожжа з мэтай удасканальвання
с. 101
Вендровникъ наз. Вандроўнік.
с. 101
Вендровный, вандровный, ведровный прым. Вандроўны.
с. 101
Вендруючий дзеепрым. ад вендровати.
с. 101
Венедицкий прым. Венедски.
с. 101
Венеровати дзеясл. Паважаць, шанаваць.
с. 102
Венетийский прым. Тое, што і венецианский.
с. 102
Венетъ наз. Венед.
с. 102
Венецианинъ наз. Венецыянін.
с. 102
Венецианский прым. Венецыянскі. Параўн. венацкий,венетийский, венецийский, венецкий.
с. 102
Венецийский прым. Тое, што і венецианский.
с. 102
Венецкий прым. Тое, што і венецианский.
с. 102
Венецъ наз. 1. Вянок. 2. Вянец, карона, мітра. 3. // перан. Узнагарода. 4. Упрыгожанне. 5. // перан. Вышэйшая ступень, завяршэнне, верх чаго-н. 6. Пасаг. 7. Шлюб. 8. Круг. 9. Вянок зруба. 10. Тэрыторыя па-за гарадскімі ўмацаваннямі. 11. Пляцёнка (цыбулі).
с. 102
Венечникъ наз. Венцаносец.
с. 104
Вензелекъ наз., памянш. ад вензель.
с. 104
Вензель наз. Вензель
с. 104
Вензенье гл. вязенье
с. 104
Вениаминомлянинъ, венияминомлянинъ наз. Тое, што і венияминъ.
с. 104
Вениаминъ гл. венияминъ
с. 104
Вениаминитъ наз. Тое, што і венияминъ.
с. 104
Вение гл. венье
с. 104
Веникъ наз. Венік.
с. 104
Венияминомлянинъ гл. вениаминомлянинъ
с. 105
Венияминъ, вениаминъ наз. Патомак Веніяміна — аднаго з міфічных роданачальнікаў яўрэйскіх плямёнаў. Параўн. вениаминомлянинъ, вениаминитъ, веньяминчикъ.
с. 105
Венкгерский гл. венгерский
с. 105
Венкгрикъ наз. Тое, што і венкгръ.
с. 105
Венкгринъ наз. Тое, што і венкгръ.
с. 105
Венкгръ, венгръ наз. Венгерац. Параўн. венкгрикъ, венкгринъ. 2. У мн. л. Венгрыя.
с. 105
Венко наз., памянш. ад вено ў 2 знач.
с. 105
Венкший, векший прым., выш. ст. ад великий. Параўн. вентший.
с. 105
Вено наз. 1. Пасаг. 2. Сродкі для забеспячэння адзінокіх жанчын (адпаведна кошту пасагу). 3. Выкуп, які даваў жаніх нявесце. 4. // перан. Багацце, узнагарода.
с. 105
Венованый дзеепрым. ад веновати.
с. 107
Венованье наз. Дзеянне па дзеясл. веновати.
с. 107
Веновати дзеясл. Надзяляць зямлёй, маёмасцю, грашовымі і іншымі сродкамі ўдоў і адзінокіх жанчын.
с. 107
Веновное наз. Грашовыя сродкі, атрыманыя ў якасці пасагу.
с. 107
Веновный прым. 1. Забяспечаны ўтрыманнем. 2. Прызначаны на ўтрыманне.
с. 107
Венокъ наз. 1. Вянок. 2. Упрыгожанне. 3. Пляцёнка (цыбулі, часнаку), нізка (грыбоў).
с. 107
Веночекъ наз., памянш. ад венокъ.
с. 108
Вентший прым. Тое, што і венкший.
с. 108
Венусъ, вэнусъ наз. 1. Венера (багіня любві і прыгажосці ў старажытных рымлян). 2. Венера (другая па парадку ад Сонца планета Сонечнай сістэмы). 3. Пачуццёвасць, палавыя зносіны.
с. 108
Венцей прысл. Больш. Параўн. венци.
с. 108
Венцейший прым., выш. ст. ад венцей.
с. 108
Венценосный прым. Венцаносны.
с. 109
Венци, веньци прысл. Тое, што і венцей.
с. 109
Венцъ зл. і прысл. 1. зл. Такім чынам. 2. прысл. Толькі. 3. прысл. Больш.
с. 109
Венчальный прым. Вянчальны. Параўн. венчельный.
с. 109
Венчание гл. венчанье
с. 109
Венчаный дзеепрым. 1. Ад венчати ў 1 знач. 2. Ад венчати ў 3 знач. 3. Ад венчати ў 4 знач.
с. 109
Венчанье, венчание наз. 1. Вянчанне, вянец, шлюб. 2. Каранаванне.
с. 110
Венчати дзеясл. 1. Вянчаць, спраўляць абрад вянчання. 2. Каранаваць. 3. // перан. Увенчваць, ушаноўваць. 4. // перан. Праслаўляць.
с. 110
Венчатися дзеясл. 1. Вянчацца, браць шлюб па царкоўнаму абраду. 2. Праслаўляцца.
с. 110
Венчельный прым. Тое, што і венчальный.
с. 111
Венченосецъ наз. Венцаносец.
с. 111
Венчыкъ наз., памянш. ад венецъ.
с. 111
Веншоване гл. виншованье
с. 111
Веншованье гл. виншованье
с. 111
Веншовати гл. виншовати
с. 111
Венщовати гл. виншовати
с. 111
Венье, вение наз. Тое, што і веянье.
с. 111
Веньци гл. венци
с. 111
Веньяминчикъ наз. Тое, што і венияминъ.
с. 111
Вепревый гл. вепровый
с. 111
Вепровщина наз. Феадальная павіннасць, звязаная з загатоўкай і пастаўкай свініны.
с. 111
Вепровый, вепревый прым. Вяпровы.
с. 111
Вепръ наз. 1. Вяпрук. 2. Дзік.
с. 111
Вепрыкъ наз., памянш ад вепръ.
с. 112
Вепхнути дзеясл. Упіхнуць.
с. 112
Вера наз. 1. Вера, рэлігія, веравызнанне. 2. Перакананне, упэўненасць. 3. Давер’е. 4. Вернасць. 5. Прысяга, клятва. Параўн. вяра.
с. 112
Веранье наз. Тое, што і веренье.
с. 114
Верати дзеясл. Тое, што і верити.
с. 114
Верачий гл. верячий
с. 114
Верба наз. Вярба.
с. 114
Вербевый прым. Вярбовы.
с. 114
Вербие наз., зб. да верба.
с. 114
Вербина наз. Галінка вярбы.
с. 115
Вербка наз., памянш. ад верба.
с. 115
Верблудъ гл. верблюдъ
с. 115
Верблюдовъ прым. ад верблюдъ.
с. 115
Верблюдъ, верблудъ, верльблюдъ наз. Вярблюд. Параўн. велблюдъ.
с. 115
Верблюжий прым. ад верблюдь.
с. 115
Вервъ наз. Вяроўка.
с. 116
Верга наз. Жазло, посах.
с. 116
Вергати дзеясл. 1. Кідаць. 2. // перан. Бушаваць. 3. Сцвярджаць.
с. 116
Вергнути дзеясл. 1. Кінуць. 2. Сцвярдзіць.
с. 116
Вергнутися дзеясл. Кінуцца, укінуцца.
с. 116
Вердунокъ наз. Манета, чвэрць грыўны.
с. 116
Вереа гл. верея
с. 116
Веребей наз. Тое, што і воробей.
с. 117
Веревка, вериовка, веровка, вяровка наз. 1. Вяроўка. 2. Шнурок, завязка.
с. 117
Верега гл. верига
с. 117
Вередити дзеясл. Верадзіць.
с. 117
Верезубъ наз. Зубатка (рыба).
с. 117
Веременный прым. Тое, што і временный.
с. 117
Веремя наз. Тое, што і время.
с. 117
Верение гл. веренье
с. 117
Вереный, вероный дзеепрым. ад верити.
с. 117
Веренье, верение наз. Вера, вераванне, перакананасць, упэўненасць. Параўн. веранье.
с. 118
Вересень наз. Верасень. Параўн. вресень.
с. 118
Верескъ наз. Лямант, віск, скавытанне. Параўн. врескь.
с. 118
Веретенница наз. Вераценніца. Параўн. веретенничина.
с. 118
Веретенничина наз. Тое, што і веретенница.
с. 118
Веретено наз. 1. Верацяно. Параўн. вертено. 2. Шпень, стрыжань.
с. 118
Веретея наз. Сухі ўчастак зямлі сярод балота.
с. 119
Верети гл. верити .
с. 119
Верето наз. Адзенне са зрэб’я.
с. 119
Верещанье, верещание наз. Дзеянне па дзеясл. верещати.
с. 119
Верещати дзеясл. Лямантаваць, скавытаць, верашчаць.
с. 119
Верещачий дзеепрым. ад верещати.
с. 119
Верещий прым. Параўн. верющий, верячий.
с. 119
Верея, вереа наз. 1. Слуп, да якога мацуюцца створкі варот. 2. Брама, вароты.
с. 119
Верженый дзеепрым. ад верзти.
с. 120
Верженье наз. Пасудзіна, прыстасаваная для гульні ў косці.
с. 120
Верзти дзеясл. Кінуць.
с. 120
Верзтися дзеясл., зв. ад верзти.
с. 120
Верига, верега наз. Ланцуг.
с. 120
Вериовка гл. веревка
с. 120
Веритель, верицель, верытель наз. Паручыцель.
с. 120
Верити, верети, верыти дзеясл. 1. Верыць. Параўн. веровати ў 2 знач. 2. Тое, што і веровати ў 1 знач. 3. Давяраць, даручаць. Параўн. верати.
с. 121
Веритися дзеясл. 1. Верыцца. 2. Давярацца.
с. 121
Верификацийный прым. Праверачны.
с. 122
Верификация, верификацыя, верыфикацыя наз. Праверка сапраўднасці, устанаўленне верагоднасці.
с. 122
Верицель гл. веритель
с. 122
Верка наз., памянш. ад вера.
с. 122
Верльблюдъ гл. верблюдь
с. 122
Верне, верно прысл. 1. Верна, аддана. 2. Чэсна, справядліва. 3. Старанна. 4. Праўдзіва, правільна, дакладна. 5. Праведна. 6. Пэўна, немінуча, непазбежна.
с. 122
Вернейший прым., выш. ст. ад верный.
с. 123
Верненый дзеепрым. ад вернути.
с. 123
Верненье наз. Вяртанне, зварот. Параўн. верненьесе.
с. 123
Верненьесе наз. Тое, што і верненье.
с. 124
Верникъ наз. 1. Веруючы. 2. Прыхільнік, памочнік.
с. 124
Верно гл. верне
с. 124
Верность наз. 1. Вернасць, адданасць. 2. Надзейнасць.
с. 124
Вернути дзеясл. 1. Вярнуць, аддаць. 2. Павярнуць назад. 3. Вярнуцца. 4. Прымусіць выконваць ранейшыя абавязкі; зноў запрыгоніць.
с. 125
Вернутися дзеясл. 1. Вярнуцца, прыйсці ці прыехаць назад. 2. Вярнуцца, зноў распачаць што-н., перапыненае раней. 3. Адвярнуцца, адхіснуцца.
с. 126
Верный прым. 1. Верны, адданы. 2. Надзейны. 3. Праўдзівы, справядлівы. 4. Правільны, беспамылковы. 5. Дакладны. 6. У знач. наз. Давераны. 7. У знач. наз. Веруючы.
с. 126
Веровавший дзеепрым. ад веровати ў 1 знач.
с. 127
Верованье наз. Дзеянне па дзеясл. веровати.
с. 127
Веровати дзеясл. 1. Верьщь у бога і звышнатуральныя сілы, вераваць. Параўн. верити ў 2 знач. 2. Тое, што і верити ў 1 знач.
с. 128
Веровка гл. веревка
с. 128
Вероломный прым. Вераломны.
с. 128
Вероный гл. вереный
с. 128
Версеописаный прым. Тое, што і верхуописаный.
с. 128
Верста наз. Вярста. Параўн. вершта.
с. 128
Верстаный дзеепрым. Надзелены маёнткам.
с. 129
Верстанье наз. Надзяленне маёнткам.
с. 129
Верстатъ гл. варстатъ
с. 129
Вертаный дзеепрым. ад вертати.
с. 129
Вертаньеся наз. Дзеянне па дзеясл. вертатися.
с. 129
Вертати дзеясл. Вяртаць.
с. 129
Вертатися дзеясл. 1. Вяртацца. 2. Адварочвацца, паварочвацца.
с. 129
Вертаючийся дзеепрым. ад вертатися ў 1 знач.
с. 130
Вертено наз. Тое, што і веретено ў 1 знач.
с. 130
Вертенье наз. Вілянне.
с. 130
Вертепъ наз. Пячора.
с. 130
Вертети дзеясл. 1. Свідраваць. 2. // перан. Вярцець, распараджацца, камандаваць.
с. 130
Вертетися дзеясл. Вярцецца, круціцца.
с. 130
Верткий прым. Вёрткі.
с. 130
Вертоградъ наз. Сад.
с. 131
Веруемый дзеепрым. ад веровати.
с. 131
Верутный, вирутный прым. Заўзяты, страшэнны.
с. 131
Веручий наз. Тое, што і веруючий у 2 знач.
с. 131
Веруючий дзеепрым. 1. Ад веровати. 2. У знач. наз. Веруючы.
с. 131
Верующий дзеепрым. 1. Тое, што і веруючий у 1знач. 2. Тое, што і веруючий у 2 знач.
с. 131
Верхами прысл. Тое, што і верхомъ.
с. 132
Верхменованый прым. Тое, што і верхуменованый.
с. 132
Верхний прым. 1. Верхні, размешчаны ўверсе, зверху. 2. Які надзяваецца зверху на што-н. 3. Размешчаны бліжэй да вытоку ракі. 4. Вярхоўны, вышэйшы, найвышэйшы, усявышні.
с. 132
Верхникъ наз. Верхавы, коннік.
с. 133
Верхность наз. Тое, што і зверхность.
с. 133
Верховатый прым. Звышмерны, з коптурам.
с. 133
Верховина наз. Верхавіна.
с. 133
Верховитье наз. Узвышэнне.
с. 133
Верховнина наз. Верхаглядства, павярхоўнасць.
с. 133
Верховный прым. Вярхоўны, вышэйшы, галоўны. 2. Верхавы, конны.
с. 133
Верховщина наз. Грашовая феадальная павіннасць для забеспячэння верхавой перавозкі службовых асоб.
с. 134
Верховщинный прым. ад верховщина.
с. 134
Верховый прым. 1. Верхавы. 2. У знач. наз. Верхавы, коннік. 3. Размешчаны ў вярхоўі. 4. Звышмерны, з коптурам.
с. 134
Верховье наз. 1. Вярхоўе. 2. Верхавіна.
с. 134
Верхоменованый прым. Тое, што і верхуменованый.
с. 134
Верхомъ прысл. Вярхом. Параўн. верхами.
с. 134
Верхописаный прым. Тое, што і верхуописаный.
с. 135
Верхпомененый прым. Тое, што і верхупомененый.
с. 135
Верху прысл. 1. Зверху, наверсе, уверсе. 2. Вышэй.
с. 135
Верхумененый прым. Вышэйназваны. Параўн. верхуменяный.
с. 135
Верхуменованый прым. Вышэйназваны. Параўн. верхменованый, верхоменованый.
с. 135
Верхуменовитый прым. Вышэйназваны.
с. 136
Верхуменяный прым. Тое, што і верхумененый.
с. 136
Верхуозначоный прым. Вышэйадзначаны.
с. 136
Верхуописаный прым. Вышэйназваны, вышэйпамянёны. Параўн. версеописаный, верхописаный, верхуписаный.
с. 136
Верхуписаный прым. Тое, што і верхуописаный.
с. 136
Верхупомененый прым. Вышэйнамянёны. Параўн. верхпомененый.
с. 136
Верхъ наз. 1. Верх. 2. Купал, макаўка. 3. Вышкі, дах, страха; аснова даху, страхі, навес. 4. Века. 5. Верхняе цячэнне ракі. 6. Пачатак, першая частка. 7. Вышэйшая ступень чаго-н.
с. 136
Верчикъ наз., памянш. ад верчъ.
с. 138
Верчъ наз. Вітая булка.
с. 138
Верша наз. Верша. Параўн. вирша.
с. 138
Вершикъ, вершыкъ наз., памянш. ад вершъ.
с. 138
Вершитба наз. Малацьба.
с. 138
Вершокъ наз. 1. Верхавіна. 2. Верх шапкі, матэрыял на верх шапкі.
с. 138
Вершта наз. Тое, што і верста.
с. 138
Вершъ наз. Верш. Параўн. виршъ.
с. 138
Вершыкъ гл. вершикъ
с. 139
Вершье, вершье наз., зб. ад вершокъ.
с. 139
Верытель гл. веритель
с. 139
Верыти гл. верити .
с. 139
Верыфикацыя гл. верификация
с. 139
Верыфиковати дзеясл. Правяраць сапраўднасць, устанаўліваць верагоднасць.
с. 139
Верющий прым. Параўн. верещий, верячий.
с. 139
Верячий, верачий дзеепрым. ад верити ў 1 і 2 знач. Параўн. верещий, верющий.
с. 139
Весебное наз. Плата за ўзважванне.
с. 139
Веселити дзеясл. Весяліць, радаваць.
с. 139
Веселитися дзеясл. зв. 1. Весяліцца, радавацца. 2. Цешыцца.
с. 139
Веселный прым. 1. Вясельны. 2. Святочны.
с. 140
Весело прысл. Весела.
с. 140
Веселованье наз. Весялосць.
с. 141
Веселовати дзеясл. Весяліць.
с. 141
Веселоватися дзеясл., зв. ад веселовати.
с. 141
Веселость наз. Весялосць.
с. 141
Веселуючийся дзеепрым. ад веселоватися.
с. 141
Веселший прым., выш. ст. ад веселый.
с. 141
Веселый, весолый, весэлый, весялый, вэсолый прым. 1. Вясёлы. 2. Багаты, раскошны, прыемны для зроку. 3. Ясны, прыемны. 4. Ажыўлены, жыццяздольны. 5. Добразычлівы.
с. 141
Веселье, весэле, вэсэлье наз. 1. Весялосць, радасць. 2. Вяселле, абрад шлюбу і святкаванне яго. 3. Банкет, баль, забава, вечарынка. 4. Тое, што весяліць.
с. 142
Веселячийся, веселячыйся дзеепрым. ад веселитися. Параўн. веселящийся.
с. 143
Веселящийся дзеепрым. Тое, што і веселячийся.
с. 144
Весенный прым. Вясенні.
с. 144
Весецъ наз. Вагаўшчык.
с. 144
Веситель наз. Вешальнік.
с. 144
Весити дзеясл. Важыць, узважваць.
с. 144
Вески наз., памянш. ад весы.
с. 144
Вескъ наз. Від маку.
с. 144
Весло, вясло I наз. Вясло.
с. 144
Весло II наз. 1. Вясло, нізка. 2. Сувой, трубка.
с. 145
Весма прысл. Вельмі, дужа, занадта.
с. 145
Весна наз. 1. Вясна. 2. // перан. Маладосць.
с. 145
Весне прысл. Вясной.
с. 146
Весною прысл. Вясною.
с. 146
Веснякъ I наз. Вясковы жыхар, селянін.
с. 146
Веснякъ II наз. Млын, які працуе толькі вясной, калі прыбывае вада. Параўн. вешнякъ •
с. 146
Весолый гл. веселый
с. 146
Весполокъ, весполекъ, восполокъ, восполэкъ, всполокъ, высполокъ прысл. Тое, што і весполъ.
с. 147
Весполъ, возполъ, восполъ, вэсполъ прысл. Разам, сумесна. Параўн. весполокъ.
с. 147
Вестецъ наз. Вяшчун, прадказальнік, прарок.
с. 148
Вести, весть дзеясл. 1. Дапамагаючы ісці, накіроўваць чый-н. рух; суправаджаць каго-н., паказваючы дарогу. 2. Ісці на чале, быць правадыром, камандаваць. 3. Мець пэўны напрамак, быць шляхам куды-н. 4. Рабіць, выконваць, ажыццяўляць што-н. (у спалучэнні з назоўнікамі). 5. Намаўляць, падбухторваць, пераконваць у чым-н. 6. Дабівацца чаго-н. 7. Высоўваць абвінавачванні супраць каго-н.
с. 148
Вестися дзеясл. 1. Зв. ад вести ў 1 знач. 2. Зв. ад вести ў 2 знач. 3. Кіравацца чым-н. 4. Ажыццяўляцца, выконвацца, рабіцца, чыніцца. 5. Быць у звычаі, захоўвацца. 6. Удавацца, шанцаваць.
с. 151
Вестникъ наз. Вястун, пасланнік. Параўн. вестоноша.
с. 152
Вестоноша наз. Тое, што і вестникь.
с. 152
Вестроготъ наз. Вестгот.
с. 152
Вестхненье гл. востхненье
с. 152
Вестхнути гл. востхнути
с. 152
Весть I наз. Вестка.
с. 152
Весть II дзеясл., 3-ая ас. ад ведети.
с. 153
Весть III гл. вести
с. 153
Вестье наз. Тое, што і вейсте ў 1 знач.
с. 153
Весчое прым. у знач. наз. Гандлёвая пошлина за карыстанне вагамі пры ўзважванні тавару
с. 153
Весъ наз. 1. Сістэма вымярэння цяжару. Параўн. весы ў 2 знач. 2. Адзінка вагі.
с. 153
Весы наз. 1. Прылада для ўзважвання. 2. Тое, што і весь у 1 знач. 3. Сузор'е Вагі.
с. 153
Весь I, ввесь, увесь займ. 1. Цэлы, поўны, без выключэння. 2. У знач. наз. Усё. 3. У знач. наз. Усе.
с. 153
Весь II наз. Вёска.
с. 154
Весэле гл. веселье
с. 154
Весэлый гл. веселый
с. 154
Весялый гл. веселый
с. 154
Весячий дзеепрым. ад весити.
с. 154
Ветвие наз., зб. ад ветвь.
с. 155
Ветвь наз. Галіна.
с. 155
Ветеръ, ветръ наз. Вецер.
с. 155
Ветиа гл. ветия
с. 156
Ветие наз., зб. да веть. Параўн. ветье.
с. 156
Ветия, ветиа наз. Красамоўца.
с. 156
Ветка, вехтка наз. Галінка.
с. 156
Веткий гл. ветхий
с. 156
Ветованый дзеепрым. ад ветовати.
с. 156
Ветованье наз. Дзеянне па дзеясл. ветовати.
с. 156
Ветовати, вэтовати дзеясл. незак. Папаўняць, пакрываць, аплачваць, вяртаць.
с. 156
Ветошь наз. Старызна.
с. 156
Ветрений гл. ветреный
с. 157
Ветреникъ, ветрникъ наз. 1. Флюгер. Параўн. ветреница. 2. Ветразь.
с. 157
Ветреница наз. Тое, што і ветреникь у 1 знач.
с. 157
Ветреный, ветрений, ветрный, ветрний прым. 1. Ветравы. 2. Які прыводзіцца ў дзеянне ветрам. 3. Легкадумны, непастаянны.
с. 157
Ветрикъ, ветрыкъ наз., памянш. ад ветеръ.
с. 157
Ветрило наз. Ветразь.
с. 158
Ветрний гл. ветреный
с. 158
Ветрникъ гл. ветреникъ
с. 158
Ветрнина наз. Вяленае мяса.
с. 158
Ветрный гл. ветреный
с. 158
Ветроимный прым. Які захоплівае вецер.
с. 158
Ветротленый прым. Хворы заразнай хваробай.
с. 158
Ветръ гл. ветеръ
с. 158
Ветрыкъ гл. ветрикъ
с. 158
Ветхий, веткий, ветхый прым. Стары.
с. 158
Ветхость наз. ад прым. ветхий.
с. 158
Ветхый гл. ветхий
с. 159
Ветшаный, ветчаный прым. Стары.
с. 159
Ветъ наз. 1. Узаемная адплата. 2. Салодкае, дэсерт.
с. 159
Веть наз. Галіна.
с. 159
Ветье наз. Тое, што і ветие.
с. 159
Вефильчикъ, вефилчикъ наз. Жыхар горада Вефіль.
с. 159
Вефсамчанинъ наз. Жыхар горада Вефсаміс.
с. 159
Вехотлянинъ наз. Жыхар вёскі Вехатля.
с. 159
Вехтка гл. ветка
с. 159
Вецбионый дзеепрым. Загавораны (?).
с. 159
Веценотарий наз. Віцэнатарый, намеснік пісара.
с. 159
Вече, вечо наз. Веча.
с. 159
Вечера гл. вечеря
с. 160
Вечерати гл. вечеряти
с. 160
Вечере, вечери прысл. Вечарам, увечар.
с. 160
Вечерний, вечерный, вечорний прым. 1. Вячэрні. 2. Заходні.
с. 160
Вечерникъ наз. Дом, прызначаны для спажывання ежы вечарам.
с. 160
Вечерница наз. 1. Вячэрняя зара. 2. Вячэрня.
с. 160
Вечерный гл. вечерний ,
с. 160
Вечерня наз. Вячэрня.
с. 160
Вечеромъ, вечоромъ прысл. Вечарам.
с. 161
Вечеръ, вечоръ наз. 1. Вечар. 2. У знач. прысл. Вечарам.
с. 161
Вечеря, вечера наз. Вячэра.
с. 161
Вечеряти, вечерати дзеясл. Вячэраць.
с. 162
Вечисто, вечисте, вечысто прысл. Навечна.
с. 162
Вечистый, вечыстый прым. Вечны, вельмі працяглы, бестэрміновы.
с. 163
Вечко наз. Вечка.
с. 163
Вечне, вечно прысл. Вечна, навечна.
с. 163
Вечниковъ прым. ад вечникъ.
с. 164
Вечникъ наз. Удзельнік веча.
с. 164
Вечно гл. вечне
с. 164
Вечнославный прым. Удастоены вечнай славы.
с. 164
Вечность наз. 1. Вечнасць. 2. Бестэрміновае права валодання.
с. 164
Вечнохмурный прым. Вечна змрочны.
с. 165
Вечный прым. 1. Вечны, бясконцы ў часе, без пачатку і канца, які не перастае існаваць. 2. Вельмі працяглы, бестэрміновы. 3. Пажыццёвы.
с. 165
Вечорний гл. вечерний
с. 166
Вечоромъ гл. вечеромъ
с. 166
Вечоръ гл. вечеръ
с. 166
Вечысто гл. вечисто
с. 166
Вечыстопродажный прым.
с. 166
Вечыстый гл. вечистый
с. 166
Вечыти дзеясл. Жадаць вечнага жьщця каму-н.
с. 166
Вешаный дзеепрым. ад вешати.
с. 166
Вешанье наз. Дзеянне па дзеясл. вешати.
с. 166
Вешаньеся наз. Дзеянне па дзеясл. вешатися.
с. 167
Вешати дзеясл. 1. Вешаць. 2. Пазбаўляць жыцця праз павешанне. 3. Трымаць каго-н. у няпэўнасці.
с. 167
Вешатися дзеясл., зв. 1. Ад вешати ў 2 знач. 2. // перан. Класці ў аснову учынкаў, паводзін. 3. Трымацца чаго-н.
с. 167
Вешний прым. Вясенні.
с. 168
Вешнякъ наз. Тое, што і весняк II.
с. 168
Вешнячокъ наз., памянш. ад вешнякъ.
с. 168
Вешчикъ наз. Тое, што і вещокъ.
с. 168
Вещаванье гл. вещованье
с. 168
Вещавый дзеепрым. ад вещати.
с. 168
Вещание наз. Дзеянне па дзеясл. вещати.
с. 168
Вещати дзеясл. Вяшчаць.
с. 168
Вещатися дзеясл., зв. ад вещати.
с. 168
Вещба наз. 1. Прадказанне, прадраканне. 2. Варажба. Параўн. вещенье.
с. 168
Вещбярский прым. Варажбітны.
с. 169
Вещебный прым. ад вещба.
с. 169
Вещеванье гл. вещованье
с. 169
Вещенье наз. Тое, што і вещба.
с. 169
Вещественный прым. Рэчавы.
с. 169
Вещий, вещый прым. Вешчы.
с. 169
Вещка наз. Вяшчунка, чараўніца, чарадзейка.
с. 169
Вещованье, вещаванье, вещеванье наз. Дзеянне па дзеясл.
с. 169
Вещовати дзеясл. Прадказваць, прадракаць, прарочыць.
с. 170
Вещокъ наз. Вяшчун, чараўнік, чарадзей. Параўн. вешчикъ.
с. 170
Вещый гл. вещий
с. 170
Вещь, вещъ наз. 1. Усякі прадмет, які звычайна з’яўляецца вырабам чалавека, належыць да рухомай маёмасці. 2. Справа, учынак. 3. Прадмет або з’ява аб’ектыўнага свету.
с. 170
Веючий дзеепрым. ад веяти ў 1 знач. Параўн. веющий.
с. 171
Веющий дзеепрым. Тое, што і веючий.
с. 171
Вея наз. Павека.
с. 171
Веяло наз. Шуфлік для веяння збожжа.
с. 172
Веяльница наз. Завіруха.
с. 172
Веяный, вееный дзеепрым. ад веяти ў 2 знач.
с. 172
Веянье наз. Дзеянне па дзеясл. веяти ў 1 знач. Параўн. венье.
с. 172
Веяти, веети дзеясл. 1. Дзьмуць (аб ветры). 2. Ачышчаць ад мякіны і смецця (зерне).
с. 172
Вжаждатися, вжаддатися дзеясл. Адчуць смагу. Параўн. вжаждити.
с. 172
Вжаждити дзеясл. Тое, што і вжаждатися.
с. 173
Вжасатися гл. ужасатися
с. 173
Вжаснутися гл. ужаснутися
с. 173
Вжасть гл. ужасть
с. 173
Вжасъ гл. ужасъ
с. 173
Вжати гл. ужати
с. 173
Вжатый гл. ужатый
с. 173
Вжделевати дзеясл. Прагна жадаць, імкнуцца.
с. 173
Вжделенный дзеепрым. ад вожделети.
с. 173
Вжды зл. Аднак, усё ж.
с. 173
Вженути дзеясл. Увагнаць.
с. 173
Вжечи, вжжечи дзеясл. Запаліць.
с. 174
Вживанье гл. уживанье
с. 174
Вживати гл. уживати
с. 174
Вживающий дзеепрым. Тое, што і уживаючий.
с. 174
Вжигати дзеясл. Запальваць.
с. 174
Вжити гл. ужити
с. 174
Вжитлити дзеясл. //перан. Усяліць, пасяліць, умацаваць.
с. 174
Вжитокъ гл. ужитокъ
с. 174
Вжиточней гл. ужиточней
с. 174
Вжиточнейший гл. ужиточнейший
с. 174
Вжитье гл. ужитье
с. 174
Вжище гл. ужище
с. 174
Вжищо гл. ужище
с. 174
Вжыванье гл. уживанье
с. 174
Вжывати гл. уживати
с. 174
Вжыти гл. ужити
с. 174
Вжытокъ гл. ужитокъ
с. 174
Вжыточно гл. ужитечне
с. 174
Вжыточный гл. ужиточный
с. 174
Вжытый гл. ужитый
с. 174
Вжыще гл. ужище
с. 174
Взабедра, взабедри, взябедра прысл. Ззаду таго, хто сядзіць у сядле.
с. 174
Взадъ, узадъ прысл. Назад.
с. 174
Взаемне прысл. Узаемна.
с. 175
Взаемный прым. Узаемны.
с. 175
Взаемъ, взаимъ прысл. 1. У пазыку. 2. Узамен, замест.
с. 175
Взаживати дзеясл. Карміцца, жывіцца з чаго-н.
с. 176
Взаимъ гл. взаемъ
с. 176
Взаконеный гл. узаконенный
с. 176
Взаконие гл. узаконение
с. 176
Взаконитися дзеясл. Узаконіцца.
с. 176
Взаконяти гл. узаконяти
с. 176
Взалкати дзеясл. Тое, што і возалкати.
с. 176
Взалкатися дзеясл., зв. ад взалкати. Параўн. возалкатися.
с. 176
Взаменъ прысл. Узамен.
с. 176
Взапасы прысл. Прыём у барацьбе, захват.
с. 176
Взаранъ прысл. Рана.
с. 176
Взбежати дзеясл. Узбегчы. Параўн. взбечи.
с. 176
Взбечи, узбечи дзеясл. Тое, што і взбежати.
с. 176
Взбешенье наз. Шаленства.
с. 177
Взбивати, взбывати дзеясл. Насаджваць (на кол).
с. 177
Взбиватися дзеясл. // перан. Узносіцца. Параўн. взбиятися.
с. 177
Взбити, узбити дзеясл. 1. Пакараць насаджваннем на кол. 2. Разбіць, адбіць.
с. 177
Взбитый, узбитый дзеепрым. 1. Распяты. 2. Разбіты.
с. 177
Взбиятися дзеясл. Тое, што і взбиватися.
с. 177
Взболотье наз. Край балота.
с. 177
Взбореный дзеепрым. Настроены, падбухтораны.
с. 177
Взбороняти дзеясл. Тое, што і возбраняти.
с. 177
Взборонятися дзеясл., зв. ад взбороняти.
с. 177
Взбранити дзеясл. Тое, што і возбранити ў 1 знач.
с. 178
Взбраняти дзеясл. Тое, што і возбраняти.
с. 178
Взбранятися дзеясл., зв. ад взбраняти. Параўн. взборонятися, возбранятися.
с. 178
Взбрмети дзеясл. Зашумець, загрымець.
с. 178
Взброняти дзеясл. Тое, што і возбраняти.
с. 178
Взбудити, узбудити дзеясл. 1. Тое, што і возбудити ў 1 знач. 2. Тое, што і возбудити ў 2 знач. 3. Тое, што і возбудити ў 3 знач. 4. Тое, што і возбудити ў 4 знач.
с. 178
Взбудитися, узбудитися дзеясл. 1. Зв. да взбудити ў 1 знач. 2. Зв. да взбудити ў 3 знач.
с. 179
Взбудовати, узбудовати дзеясл. Збудаваць, узвесці.
с. 179
Взбужати дзеясл. 1. Абуджаць. 2. Выклікаць. Параўн. возбужати у знач. 1. 3. Настройваць, падбухторваць. Параўн. возбужати ў 2 знач. 4. Ствараць, уваскрашаць.
с. 179
Взбужатися, узбужатися дзеясл. 1. Зв. ад взбужати ў 2 знач. 2. Зв. ад взбужати ў 4 знач.
с. 180
Взбужаючий дзеепрым. ад взбужати ў 2 знач.
с. 180
Взбужденье наз. Тое, што і взбуженье.
с. 180
Взбуженый, взбужоный дзеепрым. 1. Ад взбужати ў 1 знач. 2. Ад взбужати ў 2 знач. 3. Ад взбужати ў 4 знач.
с. 180
Взбуженье наз. Дзеянне па дзеясл. взбужати ў 4 знач. Параўн. взбужденье.
с. 181
Взбужоный гл. взбуженый
с. 181
Взбунтовати дзеясл. Узбунтаваць.
с. 181
Взбунтоватися дзеясл., зв. ад взбунтовати.
с. 181
Взбуреный дзеепрым. 1. Ад взбурити ў 1 знач. 2. Ад взбурити ў 2 знач.
с. 181
Взбуренье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. взбурити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. взбурити ў 2 знач.
с. 181
Взбурити дзеясл. 1. Узбурыць. 2. Тое, што і взбуритися ў 2 знач.
с. 181
Взбуритися, узбуритися дзеясл. 1. Зв. ад взбурити ў 1 знач. 2. Узбудзіцца, разгневацца на каго-н., паўстаць супраць каго-н. Параўн. взбурити ў 2 знач., вбуритися.
с. 182
Взбывати гл. взбивати
с. 182
Взвалити, узвалити дзеясл. Узваліць.
с. 182
Взваный, узваный дзеепрым. Тое, што і возваный у 1 знач.
с. 182
Взварецъ наз. Асоба, якая займалася вытворчасцю піва, брагі, віна і іншых хмельных напіткаў.
с. 182
Взвати дзеясл. 1. Тое, што і возвати ў 1 знач. 2. Тое, што і возвати ў 2 знач.
с. 182
Взведати гл. узведати
с. 183
Взвезенье гл. узвезенье
с. 183
Взвелети гл. узвелети
с. 183
Взвеличеный дзеепрым. Тое, што і возвеличеный.
с. 183
Взвеличити дзеясл. Тое, што і возвеличити.
с. 183
Взвеличитися дзеясл. Тое, што і возвеличитися.
с. 183
Взверзти дзеясл. Тое, што і возверсти.
с. 183
Взвернути гл. узвернути
с. 183
Взвеселити, узвеселити дзеясл. Тое, што і возвеселити.
с. 183
Взвеселитися дзеясл. Тое, што і возвеселитися.
с. 183
Взвесити, узвесити дзеясл. Павесіць.
с. 183
Взвести, узвести дзеясл. 1. Тое, што і возвести ў 1 знач. 2. Тое, што і возвести ў 2 знач. 3. Тое, што і возвести ў 3 знач. 4. Распаліць (пра агонь). 5. Узбудзіць.
с. 183
Взвестити дзеясл. Тое, што і возвестити.
с. 184
Взвестка, узвестка наз. Явачнае, пошліна пры яўцы купца ў іншы горад.
с. 184
Взвещати дзеясл. Тое, што і возвещати.
с. 184
Взвихрити дзеясл. Узвіхрыць.
с. 184
Взвихритися дзеясл., зв. ад взвихрити.
с. 184
Взводити дзеясл. 1. Тое, што і возводити. 2. Узвальваць на каго-н. віну. 3. Надзяляць каго-н. якімі-н. больш высокімі годнасцямі.
с. 184
Взводячий дзеепрым. Тое, што і возводячий.
с. 185
Взводъ, узводъ наз. Пад’ёмны мост пры замкавых або гарадскіх варотах.
с. 185
Взвоженый дзеепрым. ад взводити ў 3 знач.
с. 185
Взворъ, узворъ наз. Разора.
с. 185
Взвратитися, узвротитися дзеясл. Тое, што і возвратитися.
с. 185
Взвысити дзеясл. Павысіць.
с. 185
Взвыситися дзеясл., зв. ад взвысити.
с. 185
Взвышати дзеясл. Тое, што і возвышати.
с. 185
Взвыше прысл. Звыш, больш.
с. 186
Взвышенный дзеепрым. ад взвышати.
с. 186
Взвышмененый гл. звышмененый
с. 186
Взвышменованый гл. звышменованый
с. 186
Взвышописаный дзеепрым. Тое, што і вышеописаный.
с. 186
Взвышъ прысл. 1. Вышынёй. 2. Вышэй.
с. 186
Взвязати дзеясл. Прывязаць.
с. 186
Взгаловье гл. узголовье
с. 186
Взгарда, взгорда наз. Пагарда, грэбаванне.
с. 186
Взгардети гл. взгардити
с. 187
Взгардителка наз. Жанчына, якая пагарджае чым-н. або кім-н.
с. 187
Взгардити, взгардети, взгордети, взгордити, узгордети, узгордити дзеясл. Адчуць пагарду.
с. 187
Взгарднейший прым., выш. ст. Дастойнейшы пагарды.
с. 187
Взгаржати, взгоржати, узгоржати дзеясл. Пагарджаць, грэбаваць.
с. 187
Взгаржаючый дзеепрым. ад взгаржати.
с. 188
Взгарженье, взгаржение, взгорженье наз. Дзеянне па дзеясл. взгардити. Параўн. взгордзене.
с. 188
Взгаржоный, взгоржаный, взгорженный, взгорженый, взгор- жоный, узгоржонный дзеепрым. ад взгардити. Параўн. возгарженый.
с. 188
Взгледати гл. взглядати
с. 189
Взгленути гл. взглянути
с. 189
Взглядати, взгледати дзеясл. Пазіраць, паглядаць.
с. 189
Взглядовати дзеясл. Паглядваць.
с. 189
Взглядомъ прыназ. У адносінах да чаго-н., у дачыненні да каго-н.
с. 189
Взглядъ, озглядъ, узглядъ наз. 1. Позірк. 2. Пункт погляду, думка.
с. 189
Взглянути, взгленути дзеясл. 1. Глянуць, зірнуць. 2. Звярнуць увагу.
с. 191
Взгнетити дзеясл. Узбудзіць, распаліць.
с. 191
Взгнетитися дзеясл., зв. ад взгнетити.
с. 191
Взгнушатися дзеясл. Тое, што і возгнушатися.
с. 191
Взгодовати гл. узгодовати
с. 191
Взголове гл. узголовье
с. 191
Взголовье гл. узголовье
с. 191
Взголосити дзеясл. Усклікнуць. Параўн. возгласити.
с. 191
Взгорда гл. взгарда
с. 191
Взгорделый дзеепрым. ад взгордети.
с. 191
Взгордети гл. взгардити
с. 191
Взгордзене наз. Тое, што і взгарженье.
с. 191
Взгордитель наз. Чалавек, які кім-н. або чым-н. пагарджае.
с. 192
Взгордити гл. взгардити
с. 192
Взгоре, взгорие, узгорие наз. 1. Узгор’е, узгорак. 2. Купал.
с. 192
Взгоренье наз. // перан. Узрушанасць, узбуджэнне.
с. 192
Взгоржаный гл. взгаржоный
с. 192
Взгоржати гл. взгаржати
с. 192
Взгорженный гл. взгаржоный
с. 192
Взгорженший прым., выш. ст. ад взгорженый.
с. 192
Взгорженый гл. взгаржоный
с. 192
Взгорженье гл. взгарженье
с. 192
Взгоржоный гл. взгаржоный
с. 192
Взгорие гл. взгоре
с. 192
Взгорокъ гл. узгорокъ
с. 192
Взгору, узгору прысл. Угору, уверх.
с. 192
Взгоршене наз. Разбэшчанасць, распуснасць.
с. 192
Взгоршитися дзеясл. Разбэсціцца, распусціцца.
с. 192
Взгребти дзеясл. Згрэбшы ўзняць.
с. 193
Взгреванье наз. Дзеянне па дзеясл.
с. 193
Взгревати дзеясл. Прыграваць, разаграваць. Параўн. возгревати.
с. 193
Взгромити дзеясл. Загрымець.
с. 193
Взгужение наз. Агіда.
с. 193
Взгуженый дзеепрым. Які стаў агідным, непрыемным.
с. 193
Взгучати, узгучати дзеясл. Загучаць, закрычаць.
с. 193
Вздавати дзеясл. Тое, што і воздавати.
с. 193
Взданый дзеепрым. ад вздати. Параўн. возданый.
с. 193
Взданье, вздание наз. Дзеянне па дзеясл. вздати.
с. 193
Вздаре наз. Дар, адплата.
с. 193
Вздати, уздати дзеясл. 1. Адплаціць, аддаць. Параўн. воздати ў 1 знач. 2. Перадаць, уступіць. Параўн. воздати ў 2 знач. 3. Прыгаварыць.
с. 193
Вздатисе дзеясл., зв. ад вздати.
с. 194
Вздвигати дзеясл. Тое, што і воздвигати.
с. 194
Вздвигнути дзеясл. Тое, што і воздвигнути ў 2 знач.
с. 194
Вздвижение наз. Тое, што і воздвижение ў 1 знач.
с. 194
Вздвизати дзеясл. Тое, што і воздвизати ў 1 знач.
с. 194
Вздевати дзеясл. Адзяваць, надзяваць.
с. 194
Вздержанье наз. Тое, што і воздержанье.
с. 194
Вздержати дзеясл. Тое, што і воздержати.
с. 194
Вздержатися дзеясл. Тое, што і воздержатися.
с. 195
Вздерживати дзеясл. Утрымліваць, стрымліваць.
с. 195
Вздержливость наз. Тое, што і воздержливость.
с. 195
Вздертися дзеясл. Гвалтам заняць, захапіць.
с. 195
Вздети дзеясл. Уздзець, надзець. Параўн. воздети.
с. 195
Вздечка гл. уздечка
с. 195
Вздивитися дзеясл. Здзівіцца.
с. 195
Вздирати дзеясл. 1. Уздзіраць, адрываць. 2. // перан. Узнімаць, распачынаць, узбуджаць.
с. 195
Вздиратися дзеясл. // перан. Гвалтам займаць, захопліваць.
с. 195
Вздлужъ прысл. Тое, што і вздолжъ.
с. 195
Вздобытися дзеясл. Раздабыць што-н., разжьщца на што- н.
с. 196
Вздоимити дзеясл. Узняць.
с. 196
Вздоймитися дзеясл. Узняцца.
с. 196
Вздоймомъ, уздоймомъ прысл. Агулам, разам, оптам. Параўн. вздлужъ.
с. 196
Вздолжъ прысл. Уздоўж, у даўжыню.
с. 196
Вздоровети гл. уздоровети
с. 196
Вздоровити гл. уздоровити
с. 196
Вздохнути, вздыхнути, уздохнути дзеясл. Уздыхнуць. Параўн. взодхнути, воздохнути, воздхнути.
с. 196
Вздражный дзеепрым. Раздражнены, узбуджаны.
с. 197
Вздратися дзеясл. Узлезці.
с. 197
Вздремати, уздремати дзеясл. Задрамаць. Параўн. воздремати, вздрематисе.
с. 197
Вздрематисе дзеясл. Тое, што і вздремати.
с. 197
Вздригнутися, вздрыгнутися дзеясл. Уздрыгнуць. Параўн. воздрогнутися.
с. 197
Вздрой наз. Тое, што і здрой.
с. 197
Вздрыгатися дзеясл. Калаціцца, уздрыгваць, дрыжаць.
с. 197
Вздрыгивати деясл. Прымушаць дрыжаць ад страху.
с. 197
Вздрыгнутися гл. вздригнутися
с. 197
Вздумети дзеясл. Надумаць, вырашыць пасля роздуму.
с. 198
Вздухъ наз. Тое, што і воздухъ у 1 знач.
с. 198
Вздушный прым. ад вздухъ. Параўн. воздушный.
с. 198
Вздыханье, уздыханье наз. Дзеянне па дзеясл. вздыхати. Параўн. воздыханье.
с. 198
Вздыхати, уздыхати дзеясл. Уздыхаць. Параўн. воздыхати.
с. 198
Вздыхаючий дзеепрым. ад вздыхати. Параўн. воздыхающий.
с. 199
Вздыхнути гл. вздохнути
с. 199
Вздячне прысл. Тое, што і вдячне ў 1 знач.
с. 199
Вземлющий дзеепрым. ад взимати. Параўн. вземляи.
с. 199
Вземляи дзеепрым. Тое, што і вземлющий.
с. 199
Взестье наз. Узыходжанне.
с. 199
Взетье гл. взятье
с. 199
Взживати гл. уживати
с. 199
Взимати дзеясл. Збіраць, браць. Параўн. возимати.
с. 199
Взиме прысл. Зімой.
с. 199
Взиранье наз. Дзеянне па дзеясл. взирати.
с. 199
Взирати дзеясл. 1. Пазіраць, глядзець. 2. Бьць накіраваным у які-н. бок.
с. 199
Взираючий, взыраючий дзеепрым. ад взирати ў 1 знач. Параўн. взираюший.
с. 200
Взирающий дзеепрым. Тое, што і взираючий.
с. 200
Взказати гл. всказати
с. 200
Взкладывати гл. вскладывати
с. 200
Взлагати дзеясл. Надзяваць. Параўн. возлагати.
с. 200
Взлаща гл. звлаща
с. 200
Взлевати гл. взливати
с. 200
Взлегати, узлегати дзеясл. Лажыцца.
с. 200
Взлегчи, узлегчи дзеясл. Легчы.
с. 200
Взлегший дзеепрым. ад взлегчи.
с. 200
Взлежачий дзеепрым. Ляжачы. Параўн. лежащий.
с. 200
Взлезти, узлезти дзеясл. Узлезці. Параўн. возлезти.
с. 200
Взлекчися дзеясл. Напалохацца.
с. 201
Взлесье наз. Узлессе.
с. 201
Взлетати дзеясл. Узлятаць. Параўн. возлетати.
с. 201
Взлетевший дзеепрым. ад взлетети.
с. 201
Взлетелый дзеепрым. ад взлетети.
с. 201
Взлетенье наз. Дзеянне па дзеясл. взлетети.
с. 201
Взлетети дзеясл. Узляцець. Параўн. возлетети.
с. 201
Взливати, взлевати дзеясл. 1. Узліваць. Параўн. возливати. 2. Уступаць, перадаваць.
с. 201
Взлити дзеясл. 1. Узліць. 2. Уступіць, перадаць: Параўн. возлити.
с. 201
Взлишекъ наз. Лішак. Параўн. злишекъ.
с. 202
Взлишъ прысл. Празмерна, звыш. Параўн. злишъ.
с. 202
Взложенье, взложение наз. Дзеянне па дзеясл. взложити. Параўн. возложенье.
с. 202
Взложити, взложыти, узложити, узложыти дзеясл. 1. Ускласці. 2. Надзець. 3. Назначыць, прызначыць. 4. Даверыць, даручыць каму-н. што-н. 5. Падвергнуцца якому-н. дзеянню. Параўн. возложити.
с. 202
Взложитися дзеясл., зв. ад взложити ў 1 знач.
с. 203
Взложоный, узложоный дзеепрым. 1. Ад взложити ў 1 знач. 2. Ад взложити ў 2 знач. 3. Ад взложити ў 3 знач. 4. Ад взложити ў 4 знач. Параўн. возложеный.
с. 203
Взложыти гл. взложити
с. 204
Взлюбенный гл. взлюбленный
с. 204
Взлюбивший дзеепрым. ад взлюбити.
с. 204
Взлюбити дзеясл. Палюбіць. Параўн. возлюбити.
с. 204
Взлюбленный, взлюбенный, взлюбленый прым. Тое, што і возлюбленный.
с. 204
Взлязати дзеясл. Тое, што і узлязаць.
с. 204
Взлятывать дзеясл. Узлягаць.
с. 204
Взмагати дзеясл. Адольваць, перамагаць, асільваць. Параўн. возмагати.
с. 205
Взмагатисе, взмогатисе дзеясл. зв. Набіраць сілу, узмацняцца.
с. 205
Взменка, взмянка наз. Упамінанне, заметка, адзнака.
с. 205
Взмовити гл. узмовити
с. 205
Взмогатисе гл. взмагатисе
с. 205
Взмолвити гл. узмолвити
с. 205
Взмоцнитися дзеясл. Узмацніцца, умацавацца.
с. 205
Взмочи, взмочы, узмогчи, узмочи, узмочы дзеясл. 1. Змагчы. 2. Набраць сілу, узмацніцца. Параўн. возмочи.
с. 205
Взмочыся, узмочися дзеясл., зв. ад взмочи ў 2 знач.
с. 206
Взмянка гл. взменка
с. 206
Взнавляти гл. взновляти
с. 206
Взнавяти гл. взновляти
с. 206
Взнакъ прысл. Ніц.
с. 206
Взнати гл. узнати
с. 206
Взнацатисе дзеясл. Узбуджацца, распаляцца.
с. 206
Взнашати дзеясл. 1. Распачынаць, усчынаць. 2. Уносіць, выплачваць.
с. 206
Взненавиденый дзеепрым. ад взненавидети.
с. 206
Взненавидети дзеясл. Зненавідзець. Параўн. возненавидети.
с. 206
Взненавидетися дзеясл., зв. ад взненавидети.
с. 207
Взнесене гл. взнесенье -
с. 207
Взнесение гл. взнесенье
с. 207
Взнесеный дзеепрым. 1. Ад взнести ў 1 знач. Параўн. вознесеный. 2. Ад взнести ў 2 знач.
с. 207
Взнесенье, взнесение, взнесене наз. Дзеянне па дзеясл. взнести. Параўн. вознесенье.
с. 207
Взнести, узнести дзеясл. 1. Узняць уверх. 2. Унесці, заплаціць, перадаць. Параўн. вознести.
с. 207
Взнестися дзеясл., зв. ад взнести ў 1 знач. Параўн. вознестися.
с. 208
Взнетити дзеясл. Узбудзіць, распаліць. Параўн. вознетити.
с. 208
Взнечати дзеясл. Узбуджаць, распальваць.
с. 208
Взнеченый дзеепрым. ад взнетити.
с. 208
Взнизнути дзеясл. Уздзець, насадзіць, нанізаць.
с. 208
Взникнути, узникнути дзеясл. Прарасці, узысці. Параўн. возникнути.
с. 208
Взнимати, узнимати дзеясл. 1. Узнімаць. 2. Прыцягваць да выканання чаго-н.
с. 208
Взниматися дзеясл., зв. ад взнимати ў 1 знач.
с. 209
Взновити, узновити дзеясл. Узнавіць, аднавіць.
с. 209
Взновитися дзеясл., зв. ад взновити.
с. 209
Взновленый дзеепрым. ад взновити.
с. 209
Взновляти, взнавляти, взнавяти, взновяти дзеясл. Узнаўляць, аднаўляць.
с. 209
Взносити дзеясл. 1. Узнімаць уверх. 2. Уносіць, плаціць, перадаваць. 3. Узносіць. Параўн. возносити.
с. 209
Взноситися дзеясл. зв. 1. Ад взносити ў 1 знач. 2. Ад взносити ў 2 знач. Параўн. возноситися.
с. 210
Взносячий дзеепрым. ад взносити ў 1 знач.
с. 210
Взношенье, взношение, узношене наз. Дзеянне па дзеясл. взносити ў 1 знач. Параўн. возношение.
с. 210
Взнуренье наз. Дзеянне па дзеясл. взнуряти.
с. 210
Взнуряти дзеясл. Распачынаць, наладжваць.
с. 210
Взняти, узняти дзеясл. 1. Узняць. 2. Прыцягваць да выканання чаго-н.
с. 211
Взобратися дзеясл. Узняцца, узабрацца, узлезці.
с. 211
Взогнаный дзеепрым. Узагнаны.
с. 211
Взодраный дзеепрым. Узадраны.
с. 211
Взодхнути дзеясл. Тое, што і вздохнути.
с. 211
Взозрети, узозрети, узозрити дзеясл. Паглядзець.
с. 211
Взойти, взыйти, узойти, узыйти дзеясл. 1. Падняцца на ўзвышэнне. 2. Узняцца ўверх. 3. Узвысіцца, заняць больш высокае становішча. 4. Уступіць у валоданне. 5. Пераўзысці. 6. Узысці (аб нябесных целах). 7. Увайсці, прыйсці. 8. Прарасці.
с. 211
Взопити дзеясл. Тое, што і возопити.
с. 213
Взораный дзеепрым. ад взорати.
с. 213
Взорати дзеясл. Узараць.
с. 213
Взористо прысл. Узорыста.
с. 213
Взористый гл. узористый
с. 213
Взоровато прысл. ад взороватый.
с. 213
Взороватый прым. Узорысты.
с. 213
Взорокъ гл. узорокь
с. 213
Взорчи дзеясл. Прамовіць, сказаць. Параўн. возорчи.
с. 213
Взоръ, узоръ наз. 1. Погляд. 2. Узор, прыклад. 3. Твар, аблічча. 4. Узор, малюнак.
с. 214
Взослати дзеясл. Накіраваць, паслаць.
с. 215
Взошлый, узошлый дзеепрым. 1. Які ўзышоў, узняўся на што-н. 2. Які прарос, узышоў.
с. 215
Взрадоватися, узрадоватися дзеясл. Узрадавацца. Параўн. возрадоватися.
с. 215
Взрастивший дзеепрым. Які вырасціў што-н.
с. 215
Взрастъ, уздрастъ, уздрасъ, узрастъ, узрасъ наз. 1. Тое, што і возрастъ у 1 знач. 2. Тое, што і возрастъ у 2 знач.
с. 215
Взращати дзеясл. Вырошчваць.
с. 215
Взревый дзеепрым. ад взрети ў 1 знач.
с. 216
Взрезати дзеясл. Адрэзаць, зрэзаць.
с. 216
Взрение гл. узренье
с. 216
Взрети гл. узрети
с. 216
Взрече, узречэ наз. Бераг ракі.
с. 216
Взривати гл. взрывати
с. 216
Взрокъ, узрокъ наз. 1. Здольнасць бачыць, зрок. 2. Вочы. 3. Позірк, погляд. 4. Здольнасць разумець, адчуваць.
с. 216
Взрослый, узрослый прым. Дарослы.
с. 217
Взростати, узростати дзеясл. 1. Вырастаць, павялічвацца ў росце, памерах. 2. Станавіцца дарослым. 3. З’яўляцца, прарастаць.
с. 217
Взрости, узрости дзеясл. 1. Вырасці, павялічыцца ў росце, памерах. 2. Стаць дарослым. 3. З’явіцца, прарасці.
с. 217
Взростовый прым. Параўн. вростовый.
с. 217
Взростъ, звростъ, узростъ наз. 1. Тое, што і возрастъ у 1 знач. 2.Тое, што і возрастъ у 2 знач. 3. Павелічэнне. 4. Працэнт, прырост.
с. 218
Взроценье гл. звроченье
с. 219
Взрухивати дзеясл. Закранаць, пераглядаць.
с. 219
Взрушанне наз. Дзеянне па дзеясл. взрушати ў 1 знач.
с. 219
Взрушаный дзеепрым. ад взрушати ў 1 знач.
с. 219
Взрушати, узрушати дзеясл. 1. Парушаць. Параўн. возрушати. 2. Узбуджаць, хваляваць. 3. Выклікаць, распачынаць. 4. Пабуджаць.
с. 219
Взрушатися дзеясл. 1. Прыходзіць у рух, зрушвацца з месца. 2. Узбуджацца, хвалявацца.
с. 220
Взрушаючий, взрушаючый дзеепрым. ад взрушати ў 1 знач.
с. 220
Взрушене гл. взрушенье
с. 220
Взрушеный гл. взрушоный
с. 220
Взрушенье, взрушене наз. 1. Парушэнне. 2. Бура. 3. Узрушанасць, хваляванне. 4. Пабуджэнне.
с. 220
Взрушивати, взрушовати, взрушывати, узрушивати, узрушовати дзеясл. 1. Парушаць. 2. Зрушваць з месца, прыводзіць у рух. 3. Узбуджаць, распачынаць.
с. 221
Взрушитель, взрушытель, узрушитель наз. Парушальнік.
с. 221
Взрушити, взрушыти, узрушити, узрушыти дзеясл. 1. Парушыць. 2. Зрушыць. 3. Узрушьщь, усхваляваць. 4. Пабудзіць. 5. Усчаць, распачаць.
с. 221
Взрушитися, взрушытися дзеясл. 1. Парушыцца. Параўн. возрушитися. 2. Зрушыцца. 3. Пачацца, узнікнуць. 4. Узрушыцца, усхвалявацца. 5. Пабудзіцца.
с. 223
Взрушовати гл. взрушивати
с. 223
Взрушоный, взрушеный дзеепрым. 1. Парушаны. 2. Зрушаны з месца, прыведзены ў рух. 3. Узбуджаны, усхваляваны. 4. Пабуджаны.
с. 223
Взрушывати гл. взрушивати
с. 224
Взрушытель гл. взрушитель
с. 224
Взрушыти гл. взрушити
с. 224
Взрушытися гл. взрушитися
с. 224
Взрывати, взривати дзеясл. Парушаць.
с. 224
Взсадити дзеясл. Назначыць, паставіць.
с. 224
Взсести, узсести дзеясл. Сесці верхам.
с. 224
Взступити дзеясл. Ступіць наверх.
с. 224
Взсылати дзеясл. Пасылаць. Параўн. возсылати.
с. 224
Взувати дзеясл. Абуваць. боты
с. 224
Взугорокъ гл. узгорокь
с. 224
Взчати гл. всчати
с. 224
Взчинятися дзеясл. Усоўвацца, уваходзіць.
с. 224
Взъеждчати дзеясл. Уз’язджаць.
с. 224
Взъездъ, узъездъ наз. Узнос на прыезд начальніка, к прыняццю яго.
с. 224
Взъеханье наз. Уезд.
с. 225
Взъехати, узъехати дзеясл. 1. Уз’ехаць. 2. Уехаць, прыехаць куды-н.
с. 225
Взъоръ наз. Ворная зямля, ворыва.
с. 225
Взъявити, узъявити дзеясл. Аб’явіць.
с. 225
Взъявление наз. Разглашэнне, раскрыццё, адкрыццё.
с. 225
Взъявляти, узъявляти дзеясл. Аб’яўляць, выдаваць, выказваць.
с. 225
Взъявлятися дзеясл., зв. ад взъявляти.
с. 225
Взыване гл. взыванье
с. 226
Взывание гл. взыванье
с. 226
Взываный дзеепрым. 1. Ад взывати ў 1 знач. 2. Ад взывати ў 2 знач.
с. 226
Взыванье, взыване, взывание наз. 1. Дзеянне па дзеясл. взывати ў 2 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. взывати ў 3 знач.
с. 226
Взывати, узывати дзеясл. 1. Заклікаць, усклікаць. 2. Звяртацца з просьбай, малітвай. 3. Заклікаць, клікаць, запрашаць. Параўн. возывати.
с. 227
Взыватися, узыватися дзеясл. Называцца. Параўн. возыватися.
с. 227
Взываючий, взываючый, узываючий дзеепрым. 1. Ад взывати ў 1 знач. Параўн. взывающый. 2. Ад взывати ў 2 знач.
с. 227
Взывающый дзеепрым. Тое, што і взываючий у 1 знач.
с. 228
Взыгранье, взыграние наз. Дзеянне па дзеясл. взыграти. Параўн. возыгранье.
с. 228
Взыграти дзеясл. Развесяліцца, разгуляцца.
с. 228
Взыгратися дзеясл., зв. ад взыграти. Параўн. возыгратися.
с. 228
Взыйти гл. взойти
с. 228
Взыраючий гл. взираючий
с. 228
Взыскание гл. взысканье
с. 228
Взысканый дзеепрым. ад взыскати ў 1 знач.
с. 228
Взысканье, взыскание наз. 1. Дзеянне па дзеясл. взыскати ў 1 знач. Параўн. возыскание. 2. Дзеянне па дзеясл. взыскати ў 3 знач.
с. 228
Взыскати дзеясл. 1. Шукаць, знайсці. 2. Высветліць, даведацца. 3. Сыскаць, спагнаць, атрымаць кампенсацыю. Параўн. возыскати.
с. 229
Взыскатися дзеясл., зв. ад взыскати ў 1 знач. Параўн. возыскатися.
с. 229
Взыскаючий дзеепрым. ад взыскати ў 1 знач. Параўн. возыскающий.
с. 229
Взысковати, взыскивати дзеясл. 1. Адшукваць. 2. Спаганяць, сыскваць, атрымліваць кампенсацыю. 3. Патрабаваць, прадпісваць.
с. 229
Взыстье наз. Дзеянне па дзеясл. взыйти ў 2 знач.
с. 230
Взычати гл. узычати
с. 230
Взыченый гл. узыченый
с. 230
Взыченье гл. узыченье
с. 230
Взычити гл. узычити
с. 230
Взябедра гл. взабедра
с. 230
Взявший дзеепрым. ад взяти ў 4 знач.
с. 230
Взяти, узяти дзеясл. 1. Узяць, захапіць, забраць рукой (рукамі). 2. Узняць, падхапіць. 3. Прыцягнуць да выканання пэўных абавязкаў, наблізіць да сябе. 4. Прыняць, набыць, атрымаць. 5. Атрымаць у якасці платы, спагнаць. 6. Прысвоіць. 7. Адабраць, захапіць, украсці. 8. Адолець, асіліць.
с. 230
Взятися, узятися двеясл. 1. Зв. ад взяти ў 1 знач. 2. Прыступіць да выканання чаго-н., абавязацца выканаць што-н. 3. З’явіцца, узяцца. 4. Авалодаць чым-н. 5. Зв. ад взяти ў 6 знач.
с. 234
Взятокъ наз. Хабар.
с. 235
Взятость наз. Становішча выбранніка.
с. 235
Взятший прым. Які вылучаецца сярод іншых сваім становішчам.
с. 235
Взятый, узятый дзеепрым. 1. Ад взяти ў 1 знач. 2. Ад взяти ў 2 знач. 3. Ад взяти ў 3 знач. 4. Ад взяти ў 4 знач. 5. У знач. прым. Паважаны. 6. Ад взяти ў 5 знач. 7. Ад взяти ў 6 знач. 8. У знач. наз. Тое, што ўзята, прысвоена, украдзена. 9. Ад взяти ў 8 знач. 10. Які паходзіць ад чаго-н.
с. 235
Взятье, взетье, узятье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. взяти ў 4 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. взяти ў 5 знач. Параўн. взятьеся. 3. Дзеянне па дзеясл. взяти ў 7 знач.
с. 239
Взятьеся наз. Тое, што і взятье ў 2 знач.
с. 240
Вибрати гл. выбрати
с. 240
Вивати дзеясл. Квітнець.
с. 240
Виватъ выкл. Віват.
с. 240
Вивести гл. вывести
с. 240
Вивлиа наз. Тое, што і библия.
с. 241
Виволанецъ гл. выволанецъ
с. 241
Вигнанье гл. выгнанье
с. 241
Виговорка наз. Выказванне.
с. 241
Видане гл. виданье
с. 241
Виданый, выданый дзеепрым. ад видати ў 1 знач.
с. 241
Виданье, видане наз. 1. Дзеянне па дзеясл. видати ў 1 знач. Параўн. виданьеся. 2. Здань, праява.
с. 241
Виданьеся наз. Тое, што і виданье ў 1 знач.
с. 242
Видати дзеясл. 1. Тое, што і видети ў 1 знач. 2. Відаць, бачна.
с. 242
Видатися дзеясл., зв. ад видати ў 1 знач.
с. 242
Видбленинъ гл. витеблянинъ
с. 242
Видблянинъ гл. витеблянинъ
с. 243
Видевший дзеепрым. ад видети.
с. 243
Видевый дзеепрым. ад видети.
с. 243
Виделецъ наз. Відэлец.
с. 243
Виделити гл. выделити
с. 243
Видемусъ гл. видымусъ
с. 243
Видене гл. виденье
с. 243
Видение гл. виденье
с. 243
Виденый, видяный дзеепрым. 1. Ад видети ў 1 знач. 2. Ад видети ў 7 знач.
с. 243
Виденье, видение, видене наз. 1. Дзеянне па дзеясл. видети ў 1 знач. 2. Агляданне, агляд. 3. Сузіранне. 4. Позірк, погляд. 5. Зрок. 6. Параўн. видзенье ў 1 знач. 7. Аблічча, знешні выгляд. 8. Праява. Параўн. видзене ў 2 знач.
с. 243
Видержане гл. выдержане
с. 246
Видети, видити, выдети дзеясл. 1. Бачыць, заўважаць. 2. Валодаць пачуццём зроку. 3. Назіраць што-н., успрымаючы зрокава і на слых. 4. Адчуваць, зведваць, зазнаваць. 5. Прадбачыць, прадчуваць. 6. Усведамляць, разумець, прызнаваць, знаходзіць.
с. 246
Видетися, видитися дзеясл. 1. Быць бачным, успрымацца зрокам. 2. Здавацца, уяўляцца. 3. Мець пэўны выгляд, быць падобным на каго-н. або на што-н. 4. Падабацца. 5. Бачыцца, сустракацца з кім-н., мець спатканне з кім-н. 6. Адчувацца.
с. 250
Видецъ наз. Той, хто сузірае, назірае, бачыць што-н.
с. 252
Видзенье, видзене, видзэне наз. 1. Тое, што і виденье ў 6 знач. 2. Тое, што і виденье ў 8 знач.
с. 252
Видзети дзеясл. Тое, што і видети ў 1 знач.
с. 253
Видзэне гл. видзенье
с. 253
Видзяный дзеепрым. ад видзети.
с. 253
Видилный прым. Які бачыць.
с. 253
Видимо прысл. Відаць.
с. 253
Видимусовый прым. ад видимусъ.
с. 253
Видимусъ гл. видымусъ
с. 253
Видимый, видымый дзеепрым. 1. Бачны, даступны зрокаваму ўспрыманню. Параўн. видомый у 1 знач. 2. Яўны, відавочны. Параўн. видомый у 2 знач.
с. 253
Видирати гл. выдирати
с. 254
Видиричъ наз. Вымагальнік, хцівец.
с. 254
Видити гл. видети
с. 254
Видитися гл. видетися
с. 254
Видлы наз. Развілка.
с. 254
Видляный прым. Вілачны.
с. 254
Видно прысл. Відаць.
с. 254
Видный прым. 1. Бачны, даступны зрокаваму ўспрыманню. 2. Выдатны, вядомы.
с. 254
Видованый дзеепрым. ад видовати.
с. 254
Видовати дзеясл. Неаднаразова бачыць.
с. 254
Видокъ наз. 1. Від, агляд. 2. Месца, даступнае для агляду, назірання. 3. Відовішча, паказ. 4. Прывід, здань, праява.
с. 254
Видоме прысл. Яўна, бачна, відавочна.
с. 255
Видомо наз. Тое, што і ведомо ў 2 знач.
с. 255
Видомость наз. Тое, што і ведомость у 4 знач.
с. 256
Видомый наз. 1. Тое, што і видимый ў 1 знач. 2. Тое, што і видимый у 2 знач. 3. Значны, прыкметны, відны.
с. 256
Видосонъ наз. Той, хто бачыў сон.
с. 257
Видочне прысл. Бачна, відавочна, прыкметна.
с. 257
Видрати гл. выдрати
с. 257
Видъ наз. 1. Выгляд, вобраз, постаць. 2. Аблічча, твар. 3. Зачэпка, прычына, падстава. 4. Выпіска.
с. 257
Видывати дзеясл. Неаднаразова бачыць.
с. 258
Видымусъ, видемусъ, видимусъ, выдымусъ наз. Копія, выпіска.
с. 258
Видымый гл. видимый
с. 258
Видяный гл. виденый
с. 258
Видячий дзеепрым. 1. Ад видети ў 1 знач. 2. Ад видети ў 2 знач. Параўн. видящий.
с. 258
Видящий дзеепрым. 1. Тое, што і видячий у 1 знач. 2. Тое, што і видячий у 2 знач. 3. Тое, што і видячий у 3 знач.
с. 259
Виехати гл. выехати
с. 259
Вижевый гл. вижовый
с. 259
Виженье наз. Дзеянне па дзеясл. видети ў 2 знач.
с. 259
Виживенье гл. выживенье
с. 259
Вижованое, вижованное прым. у знач. наз. Плата за за- сведчанне прычыненых шкод.
с. 259
Вижованье наз. 1. Засведчанне прычыненых у выніку нападу, грабяжу, шкод, страт.
с. 260
Вижовое гірым. у знач. наз. Тое, што і вижованое.
с. 260
Вижовый, вижевый прым. ад вижъ.
с. 260
Вижоный дзеепрым. ад видети ў 1 знач.
с. 260
Вижъ наз. 1. Службовая асоба, абавязкам якой было за- сведчанне прыкмет злачынстваў, удзел у інвентарызацыі маёнткаў. 2. Асоба, прыцягнутая да засведчання фактаў, якія датычаць аднаго асобнага злачынства. 3. Даносчык, шпіён.
с. 260
Визерунокъ наз. 1. Малюнак, вобраз, адлюстраванне. 2. Спосаб, метад. 3. Узор, прыклад.
с. 261
Визина наз. Бялужына.
с. 262
Визита, визыта наз. Інспектаванне, рэвізія.
с. 262
Визитаторъ, визытаторъ наз. Інспектар.
с. 262
Визитацыя, визытацыя наз. Інспектаванне.
с. 262
Визитовати, визытовати дзеясл. Наведваць, інспектаваць.
с. 262
Визнане гл. вызнанье
с. 262
Визыта гл. визита
с. 262
Визытаторъ гл. визитаторъ
с. 262
Визытацыя гл. визитацыя
с. 262
Визытовати гл. визитовати
с. 262
Викарий, викарей, викарый наз. Вікарый. Параўн. викария.
с. 262
Викарийство наз. Пасада вікарыя.
с. 263
Викария наз. Тое, што і викарий.
с. 263
Викарый гл. викарий
с. 263
Викарыйка наз. Вопратка вікарыя.
с. 263
Викгоръ наз. Моц, сіла.
с. 263
Викидати гл. выкидати
с. 263
Викиненый гл. выкиненый
с. 263
Виклятый гл. выклятый
с. 263
Викоренити гл. выкоренити
с. 263
Викрасти гл. выкрасти
с. 263
Виктория наз. Перамога.
с. 263
Викторъ наз. Бактрыец.
с. 263
Виктъ наз. Харч.
с. 263
Викцентий наз. Пераможца.
с. 264
Вила наз. Дурань, блазен.
с. 264
Виламане гл. выламане
с. 264
Вилгкий, вилгкы прым. Вільготны.
с. 264
Вилготность гл. вилкготность
с. 264
Вилготный гл. вилкготный
с. 264
Виленский, виленьский прым. Які адносіцца да горада Вільні.
с. 264
Вилея гл. вилия
с. 265
Вилити гл. вылити
с. 265
Вилитый гл. вылитый
с. 265
Виличати гл. выличати
с. 265
Виличитися гл. выличитися
с. 265
Вилия, вилея наз. Дзень перад якім-н. святам.
с. 265
Вилка наз. Відэлец.
с. 265
Вилкготность, велкготность, вилготность наз. Вільгаць.
с. 265
Вилкготный, вилготный прым. Вільготны.
с. 266
Вилкеръ, велкеръ наз. 1. Статут брацтва, плебісцыт. 2. Рашэнне, пастанова, рэзалюцыя.
с. 266
Вилкъ, вилькъ наз. 1. Воўк. 2. Воўчае футра.
с. 266
Вилневецъ, вильневецъ наз. Жыхар горада Вільні. Параўн. вильненецъ.
с. 266
Вилование наз. Вар’яцтва, шаленства.
с. 267
Вилованый дзеепрым. у знач. прым. Шалёны, вар’яцкі.
с. 267
Виловатый прым. Вілаваты.
с. 267
Вилогъ гл. вылогъ
с. 267
Вилока гл. волока
с. 267
Виломане гл. выломанье
с. 267
Вилучати гл. вылучати
с. 267
Вилча наз. Ваўчанё.
с. 267
Вилчастый прым. Воўчай масці (пра каня).
с. 267
Вилчий, вильчый прым. Тое, што і волчий.
с. 267
Вилчица наз. Тое, што і волчица.
с. 267
Вилы наз. 1. Вілы. 2. Развіліна дарогі.
с. 267
Вилькъ гл. вилкъ
с. 268
Вильневецъ гл. вилневецъ
с. 268
Вильненецъ наз. Тое, што і вилневецъ.
с. 268
Вильчура наз. Бурка з воўчых шкур, вывернутых поўсцю наверх.
с. 268
Вильчый гл. вилчий
с. 268
Вина, вына наз. 1. Прычына, падстава. 2. Віна, праступак, правіннасць, грэх. 3. Недахоп, хіб, загана. 4. Абвінавачванне. 5. Пакаранне, кара. 6. Штраф, пеня. 7. Плата за суд. 8. Пошліна, подаць.
с. 268
Винайденье гл. вынайденье
с. 273
Винайтисе гл. вынайтися
с. 273
Винарь наз. Тое, што і виняръ.
с. 273
Винда наз. Вінда.
с. 273
Виндовати дзеясл. ад винда.
с. 273
Виниктъ наз. Упрыгожанне, малюнак.
с. 273
Винительный прым. Вінавальны.
с. 273
Винити дзеясл. 1. Абвінавачваць. 2. Судзіць, асуджаць, караць.
с. 273
Винище гл. винищо
с. 274
Винищенье гл. вынищенье
с. 274
Винищити гл. вынищити
с. 274
Винищо, винище наз. Тое, што і винничина.
с. 274
Винищоный гл. вынищоный
с. 274
Винкгръ наз. Лукавіна.
с. 274
Винне гл. винно
с. 274
Виннейший, виннейшый прым., выш. ст. ад винный I у 1 знач.
с. 274
Винний гл. винный
с. 274
Винниковъ прым. ад винникъ у 1 знач.
с. 274
Винникъ наз. 1. Гандляр віном, вінароб. 2. Вінакурня, бровар. 3. Вінаграднае маладое віно.
с. 274
Винница наз. 1. Вінаградная лаза. 2. Вінаграднік. 3. // перан. Выведзеныя з Егіпта яўрэі. 4. // перан. Схіленыя да хрысціянства язычнікі; хрысціяне, паства. 5. Вінакурня, бровар.
с. 275
Винничина наз. Вінаградная лаза. Параўн. винищо.
с. 277
Виннище наз. Віна.
с. 277
Винно, винне прысл. 1. Ад винный I у 1 знач. 2. Ад винный I у 4 знач.
с. 277
Винность, винность наз. ад винный I у 1 знач.
с. 277
Винный І, винний, вынны прым. 1. Які правініўся ў чым- н., учыніў злачынства. Параўн. виноватый у 1 знач. 2. Які заслугоўвае чаго-н., падпадае пад што-н., дастойны чаго-н. 3. Павінен, абавязаны. Параўн. виноватый у 2 знач.4. Які вінен каму-н., мае доўг. Параўн. виноватый у 3 знач. 5. Які з’яўляецца чыім-н. падданым, належыць каму-н., прызначаны для перадачы каму-н. ва ўласнасць, пазычаны каму-н., абавязаны служыць каму-н. 6. Неабходны, патрэбны.
с. 278
Винный II прым. 1. Ад вино ў 3 знач. 2. Які адносіцца да раслін, з пладоў якіх атрымліваюць віно (вінаград, смоква і г. д.).
с. 281
Вино наз. 1. Вінаградная лаза. 2. Вінаград. 3. Віно.
с. 281
Винобойный прым. Які служыць для выціскання соку з вінаграду.
с. 284
Виновайца, выновайца наз. 1. Той, хто правініўся, віноўнік. 2. Той, хто павінен, абавязаны. на которомь колвек месцу. 3. Даўжнік.
с. 284
Винованый дзеепрым. ад виновати. подлугь уставы светого
с. 284
Виноватей прым., выш. ст. ад виноватый у 1 знач.
с. 284
Виноватецъ наз. Віноўнік.
с. 285
Виновати дзеясл. Тое, што і виноватити.
с. 285
Виноватити дзеясл. Абвінавачваць, вінаваціць. Параўн. виновати.
с. 286
Виноватый прым. 1. Тое, што і винный I у 1 знач. 2. Тое, што і винный I у 3 знач. 3. Тое, што і винный I у 4 знач.
с. 286
Виноградникъ наз. Вінаграднік.
с. 286
Виноградный прым. ад виноградъ.
с. 286
Виноградоделатель наз. Вінаградар.
с. 287
Виноградъ наз. 1. Вінаграднік, фруктовы сад. 2. // перан. Выведзеныя з Егіпта яўрэі-іудзеі. 3. Вінаград (ягада).
с. 287
Винопитъца наз. Чалавек, які прыахвоціўся да віна.
с. 287
Виносити гл. выносити
с. 287
Винтинникъ наз. Вінаграднік, пладавы сад.
с. 287
Виншоване гл. виншованье
с. 287
Виншованый дзеепрым. ад виншовати ў 1 знач.
с. 287
Виншованье, веншоване, веншованье, виншоване наз. 1. Пажаданне, зычанне. 2. Наказ, запавет. 3. Віншаванне.
с. 287
Виншовати, веншовати, венщовати дзеясл. 1. Жадаць, зычыць. 2. Даваць наказ, наканоўваць. 3. Віншаваць.
с. 288
Винщина наз. Падатак на спіртныя напіткі.
с. 288
Виняръ наз. Вінаградар, вінароб. Параўн. винаръ, виряръ.
с. 288
Виняти гл. выняти
с. 289
Виолентеръ прысл. Гвалтоўна, насільна.
с. 289
Виоленция, виоленцыя наз. Жорсткасць, лютасць.
с. 289
Виоляторъ наз. Парушальнік.
с. 289
Виоска наз. Вёска.
с. 289
Виписати гл. выписати
с. 289
Виповедити гл. выповедити
с. 289
Випосажити гл. выпосажити
с. 289
Виправити гл. выправити
с. 289
Випустъ гл. выпустъ
с. 289
Вирадити гл. вырадити
с. 289
Вирватися гл. вырватися
с. 289
Вирганье наз. Дзеянне па дзеясл. виргати.
с. 289
Виргати дзеясл. Віраваць, круціць, бурліць.
с. 289
Вирго наз. Назва сузор’я. Планета.
с. 289
Виречи гл. выречи
с. 289
Вирилионъ наз. Тое, што і берилъ.
с. 289
Вирити дзеясл. 1. Выдумляць, пляткарыць. 2. Арандаваць.
с. 289
Вирокъ гл. вырокъ
с. 290
Виротчикъ наз. Жыхар горада Вірофа.
с. 290
Вирофейский прым. Звязаны з горадам Віроф.
с. 290
Вирутный гл. верутный
с. 290
Вирхность гл. звирхность
с. 290
Вирша наз. Тое, што і верша.
с. 290
Виршикъ наз. Тое, што і вершикъ.
с. 290
Виршъ наз. Тое, што і вершъ.
с. 290
Виръ наз. 1. Вір. 2. /І перан. Бурлівы, імклівы рух чаго-н.
с. 290
Вирький прым. Вірлівы.
с. 291
Виряръ наз. Тое, што і виняръ.
с. 291
Висага наз. Тое, што і бисага.
с. 291
Висаидский прым. Звязаны са старажытнай блізкаўсходняй краінай.
с. 291
Виселица наз. Шыбеніца. Параўн. виселница.
с. 291
Виселница наз. Тое, што і виселица.
с. 291
Висети, висяти дзеясл. 1. Трымацца на чым-н. без апоры знізу; быць падвешаным. 2. Быць распятым (на крыжы). 3. Высоўвацца, выступаць; навісаць. 4. Звісаць, адвісаць. 5. Залежаць.
с. 291
Висиготъ гл. висикготъ
с. 292
Висикготский прым. Які належыць да заходняй тэрыторыі готаў.
с. 292
Висикготъ, висиготъ, висэготъ, висэкготъ наз. Старажытнае племя заходніх германцаў.
с. 292
Висимый дзеепрым. Вісячы.
с. 292
Вискъ наз. Віск.
с. 292
Виснути дзеясл. Віснуць.
с. 292
Високий гл. высокий
с. 293
Виссоновый прым. Баціставы.
с. 293
Виссонъ наз. Баціст. Параўн. виссъ.
с. 293
Виссъ, висъ, выссъ наз. Тое, што і виссонъ.
с. 293
Висте гл. выстье
с. 293
Висэготъ гл. висикготъ
с. 293
Висэкготъ гл. висикготъ
с. 293
Висяти гл. висети
с. 293
Висячий, висячый дзеепрым. 1. Ад висети ў 1 знач. Параўн. висящий у 1 знач. 2. Ад висети ў 2 знач. Параўн. висящий у 2 знач. 3. // перан. Ад висети ў 3 знач.
с. 293
Висящий, висящый дзеепрым. 1. Тое, што і висячий у 1 знач. 2. Тое, што і висячий у 2 знач.
с. 294
Витание гл. витанье
с. 294
Витаный дзеепрым. ад витати.
с. 294
Витанье, витание наз. Дзеянне па дзеясл. витати.
с. 294
Витаньеся наз. Дзеянне па дзеясл. витатися.
с. 294
Витати дзеясл. Вітаць.
с. 294
Витатися, витатисе дзеясл., зв. ад витати.
с. 294
Витбленинъ гл. витеблянинь
с. 295
Витблянинъ гл. витеблянинъ
с. 295
Витблянка наз. Жыхарка Віцебска.
с. 295
Витеблянинъ, видбленинъ, видблянинъ, витбленинъ, витблянинъ, витьбленинъ, витьблянинъ наз. Жыхар Віцебска.
с. 295
Витебщанинъ наз. Прадстаўнік рэлігійнай секты.
с. 295
Витежный прым. Тое, што і звытяжный.
с. 295
Витежство, витяжство, вытяжьство наз. Тое, што і звытежство.
с. 295
Витезевъ прым. ад витязь.
с. 295
Витезский гл. витязский
с. 295
Витезство, витезьство наз. Воінская доблесць, храбрасць.
с. 295
Витезь гл. витязь
с. 296
Витезьство гл. витезство
с. 296
Витечка гл. вытечка
с. 296
Вити дзеясл. Віць.
с. 296
Витина, вицына наз. Барка, рачное судна.
с. 296
Витинати гл. вытинати
с. 296
Витисненый гл. вытисненый
с. 296
Витиснути гл. вытиснути
с. 296
Витися дзеясл. Завівацца (пра валасы).
с. 296
Витка наз. Вітка.
с. 296
Витратити гл. вытратити
с. 296
Витрвати гл. вытрывати
с. 296
Витый прым. Звіты, скручаны.
с. 296
Вить, виць наз. Урадавы дакумент.
с. 297
Витьбленинъ гл. витеблянинъ
с. 297
Витьблянинъ гл. витеблянинъ
с. 297
Витье наз. Дзеянне па дзеясл. вити.
с. 297
Витя наз. Вітка.
с. 297
Витяжити дзеясл. Тое, што і звытяжити.
с. 297
Витяжство гл. витежство
с. 297
Витяжца наз. Тое, што і звытяжца.
с. 297
Витяжь гл. витязь
с. 297
Витязский, витязьский, витезский прым. Уласцівы віцязю.
с. 297
Витязь, витяжь, витезь наз. Віцязь.
с. 297
Витязьский гл. витязский
с. 297
Вифинейский прым. Італьянскі.
с. 297
Вифлиемчикъ наз. Жыхар Віфліема.
с. 297
Вифлянский гл. лифлянский
с. 298
Вихеръ гл. вихоръ
с. 298
Вихолъ гл. вихоръ
с. 298
Вихондоженье гл. выхондоженье
с. 298
Вихоръ, вихеръ, вихолъ, вихръ, вихрь наз. Віхор.
с. 298
Вихрити, выхрити дзеясл. Жыць неспакойна, бурліва.
с. 298
Вихроватый, выхроватый прым. Бурлівы, неспакойны, парывісты.
с. 298
Вихрь гл. вихоръ
с. 298
Вихръ гл. вихоръ
с. 298
Вицвиченье гл. выцвиченье
с. 298
Вицвичоный гл. выцвичоный
с. 298
Вицеинстикгаторъ наз. Намеснік саноўніка, які наглядаў за шляхецкім правасуддзем.
с. 298
Вицеокономовая прым. у знач. наз. Жонка намесніка эканома.
с. 299
Вицеокономъ наз. Намеснік эканома.
с. 299
Вицепротекторъ наз. Намеснік пратэктара.
с. 299
Вицерегентъ наз. Намеснік начальніка канцылярыі.
с. 299
Вицына гл. витина
с. 299
Вишенка наз., памянш. ад вишня ў 1 знач.
с. 299
Вишитый гл. вышитый
с. 299
Вишневый, вишниовый, вышневый прым. 1. Ад вишня ў 1 знач. 2. Вішнёвы (колер).
с. 299
Вишний гл. вышний
с. 299
Вишниовый гл. вишневый
с. 299
Вишня, вышня наз. 1. Вішнёвае дрэва. 2. Плод вішнёвага дрэва.
с. 299
Вишынка наз. Назва шаблі па месцу вырабу.
с. 300
Вишья наз. Пажоўклая трава.
с. 300
Виятыкъ наз. Верхняе дарожнае адзенне.
с. 300
Вказание гл. указанье
с. 300
Вказаный гл. указаный
с. 300
Вказанье гл. указанье
с. 300
Вказати гл. указати
с. 300
Вказатися гл. указатися
с. 300
Вказникъ наз. Законнік, прававед, які знае ўсе законы.
с. 300
Вказовати гл. указовати
с. 300
Вказоватися гл. указоватися
с. 300
Вказуваный гл. указованый
с. 300
Вказываный гл. указываный
с. 300
Вказывати гл. указывати
с. 300
Вказыватися гл. указыватися
с. 300
Вканути дзеясл. Капнуць.
с. 300
Вкаряти гл. укаряти
с. 300
Вкасити дзеясл. Сказіць.
с. 300
Вквапати дзеясл. Тое, што і вкваплятися.
с. 300
Вкваплятися дзеясл. Умешвацца. Параўн. вквапати, вквапяти- ся.
с. 300
Вквапятися дзеясл. Тое, што і вкваплятися.
с. 301
Вкиданый дзеепрым. ад вкидати.
с. 301
Вкидати дзеясл. Укідваць, змяшчаць у што-н., унутр чаго-н. Параўн. вкидывати.
с. 301
Вкидатися дзеясл., зв. ад вкидати.
с. 301
Вкидаючи дзеепрым. ад вкидати.
с. 301
Вкидывати, вкидавати дзеясл. 1. Тое, што і вкидати. 2. Забываць, пакідаць.
с. 301
Вкиненый, укиненый дзеепрым. 1. Ад вкинути ў 1 знач. 2. Ад вкинути ў 2 знач. 3. Ад вкинути ў 3 знач.
с. 301
Вкиненье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. вкинути ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. вкинути ў 3 знач. 3. Дзеянне па дзеясл.
с. 302
Вкинути, укинути дзеясл. 1. Укінуць (у што-н., унутр чаго-н.). 2. Зняволіць. 3. Унесці расстройства, разлад у што-н. 4. Палажьщь, закінуць. 5. Пахаваць. с. 302
Вкинутися дзеясл., зв. ад вкинути ў 1 знач.
с. 304
Вкинутый дзеепрым. 1. Ад вкинути ў 1 знач. 2. Ад вкинути ў 2 знач.
с. 304
Вкладаный, укладаный дзеепрым. 1. Ад вкладати ў 1 знач. 2. Ад вкладати ў 2 знач. 3. Ад вкладати ў 4 знач.
с. 304
Вкладанье, вкладание, укладанье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. вкладати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. вкладати ў 2 знач.
с. 304
Вкладати, укладати дзеясл. 1. Класці, ускладаць на што- н. 2. Ускладаць адказнасць на каго-н. 3. Устанаўліваць. 4. Уводзіць, усяляць.
с. 304
Вкладатися дзеясл., зв. ад вкладати ў 1 знач.
с. 305
Вкладаючий дзеепрым. ад вкладати ў 1 знач. // перан. 2. Уносіць разлад.
с. 306
Вкладывати дзеясл. 1. Укласці. 2. Укінуць.
с. 306
Вкласти, укласти дзеясл. 1. Укласці. 2. Укінуць.
с. 306
Вклепати дзеясл. Тое, што і вклепатися ў 1 знач.
с. 306
Вклепатися дзеясл. 1. Захапіць, прысвоіць. Параўн. вклепати. 2. Узвесці паклёп на каго-н.
с. 306
Вклепыватися дзеясл. Увязвацца, умешвацца.
с. 306
Вклонитися гл. уклонитися
с. 306
Вкованый гл. укованый
с. 306
Вковати гл. уковати
с. 306
Вкозувати гл. указовати
с. 306
Вколо, вколь, вколъ прысл. Вакол, навокал.
с. 306
Вколостоянье наз. Акружэнне, абставіны.
с. 307
Вколошийный прым. Які знаходзіцца вакол шыі.
с. 307
Вколь гл. вколо
с. 307
Вколъ гл. вколо
с. 307
Вконати дзеясл. Выканаць.
с. 307
Вконецъ прысл. Канчаткова.
с. 307
Вкопаный дзеепрым. ад вкопати ў 2 знач.
с. 307
Вкопати, укопати дзеясл. 1. Укапаць. 2. Закапаць.
с. 307
Вкорененый гл. укорененый
с. 308
Вкоренити гл. укоренити
с. 308
Вкоренитися гл. укоренитися
с. 308
Вкоренятися гл. укоренятися
с. 308
Вкорень прысл. Дашчэнту, ушчэнт.
с. 308
Вкоризна гл. укоризна
с. 308
Вкоротити гл. укоротити
с. 308
Вкоротце прысл. 1. Коратка. 2. Хутка.
с. 308
Вкоръ гл. укоръ
с. 308
Вкосити гл. укосити
с. 308
Вкрадати гл. украдати
с. 308
Вкрадатися гл. украдатися
с. 308
Вкраденый гл. украденый
с. 308
Вкрадкомъ гл. украдкомъ
с. 308
Вкраенникъ гл. украинникъ
с. 309
Вкраина гл. украина
с. 309
Вкраинный гл. украинный
с. 309
Вкрайный гл. украйный
с. 309
Вкрасити гл. украсити
с. 309
Вкраситися гл. украситися
с. 309
Вкрасне прысл. Шыкоўна.
с. 309
Вкрасти гл. украсти
с. 309
Вкрастися гл. украстися
с. 309
Вкратце,; укратце прысл. Тое, што і вкоротце ў 1 знач.
с. 309
Вкрачанье наз. Дзеянне па дзеясл. вкрачати.
с. 309
Вкрачати дзеясл. Уступаць, уваходзіць, умешвацца.
с. 309
Вкрашати гл. украшати
с. 309
Вкрашеный гл. украшеный
с. 309
Вкрепити гл. укрепити
с. 309
Вкрепитися гл. укрепитися
с. 309
Вкрепляти гл. укрепляти
с. 309
Вкривженый гл. укривженый
с. 309
Вкроити дзеясл. Укроіць, адрэзаць.
с. 309
Вкротце прысл. Тое, што і вкоротце ў 1 знач.
с. 309
Вкрочити дзеясл. Умяшацца.
с. 309
Вкругъ, укругъ прысл. 1. Кругом, навокал. 2. прыназ. Кругом чаго-н.
с. 309
Вкупе, укупе прысл. Разам, сумесна, супольна. Параўн. вокупе.
с. 310
Вкупитися, укупитися дзеясл. Стаць уладальнікам.
с. 3
Вкупный, укупный прым. ад вкупъ.
с. 3
Вкупъ, укупъ наз. Грашовы ўзнос за права карыстання ці ўладання чым-н.
с. 3
Вкусити, укусити I дзеясл. 1. З’есці, пакаштаваць. Параўн. вокусити. 2. Паспрабаваць, паспытаць, зазнаць, зведаць.
с. 3
Вкусити II гл. укусити II
с. 4
Вкусъ I наз. 1. Смак, пачуццё смаку. 2. Спакуса, спакушэнне, выпрабаванне.
с. 4
Вкусъ II наз. Укус.
с. 4
Вкушати, укушати дзеясл. 1. Есці, піць, каштаваць. Параўн. вокушати. 2. Зазнаваць, спазнаваць.
с. 4
Вкушение I гл. вкушенье I
с. 4
Вкушение II гл. укушенье II
с. 4
Вкушенье, вкушение, укушение, укушенье I наз. 1. Дзеянне па дзеясл. вкушати ў 1 знач. 2. Смак, пачуццё смаку. 3. Пазнанне, спазнанне.
с. 4
Вкушенье II гл. укушенье II
с. 5
Вкушоный гл. укушеный
с. 5
Влага наз. Вільгаць, вада.
с. 5
Влагалище наз. 1. Скарбніца, мяшок, кашалёк. 2. Чахол, ножны.
с. 5
Влагати дзеясл. 1. Укладваць, класць, уручаць. 2. Уносіць, уключаць, уводзіць.
с. 5
Владанье, владане, владание наз. 1. Дзеянне па дзеясл. владати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. владати ў 2 знач.
с. 6
Владарка наз. Аканомка, ахмістрыня.
с. 6
Владарство наз. Уладанне, панаванне, улада. Параўн. влодарство.
с. 6
Владаръ, владарь наз. 1. Уладар, правіцель. 2. Уладальнік, пан, гаспадар. 3. Аканом; стараста. Параўн. владца, влодаръ.
с. 6
Владати дзеясл. 1. Уладаць, быць гаспадаром, уладальнікам чаго-н. Параўн. володати ў 1 знач. 2. Правіць, кіраваць, мець уладу над кім-н., чым-н., распараджацца, панаваць. 3. Дзейнічаць, рухаць часткамі свайго цела. Параўн. володати ў 2 знач. 4. Умела карыстацца чым-н. Параўн. владнути.
с. 7
Владаючий дзеепрым. ад владати ў 2 знач.
с. 7
Владенье, владение наз. Уладанне, уласнасць, багацце. Параўн. володенье.
с. 7
Владетель, владитель наз. 1. Уладальнік, гаспадар. 2. Уладар, правіцель. Параўн. володитель.
с. 8
Владети дзеясл. 1. Мець уладу над кім-н., чым-н., панаваць, кіраваць. 2. Уладаць, валодаць; быць гаспадаром, уладальнікам чаго-н. Параўн. володети.
с. 8
Владеючий дзеепрым. ад владети ў 1 знач. Параўн. владеющий.
с. 8
Владеющий дзеепрым. Тое, што і владеючий. Параўн. володеющий.
с. 8
Владза наз. Улада, сіла, панаванне. 2. Органы ўлады. 3. Права валодання.
с. 8
Владика гл. владыка
с. 10
Владитель гл. владетель
с. 10
Владичний гл. владычный
с. 10
Владненье наз. Дзеянне па дзеясл. владнути
с. 10
Владний прым. Уладны.
с. 10
Владность наз. 1. Уладнасць. 2. Права валодання, распараджэння чым-н. на аснове ўласнасці. 3. Маёмасць, гаспадарчая прыналежнасць. 4. Права на што-н., прывілея. 5. Сіла, важнасць.
с. 10
Владнути дзеясл. 1. Тое, што і владати ў 1 знач. 2. Тое, што і владати ў 2 знач. 3. Тое, што і владати ў 3 знач. 4. Тое, што і владати ў 4 знач.
с. 12
Владнучий дзеепрым. 1. Ад владнути ў 1 знач. 2. Ад владнути ў 2 знач.
с. 13
Владованье наз. Кіраванне, праўленне, распараджэнне.
с. 13
Владство наз. Панаванне, улада.
с. 13
Владущий дзеепрым. у знач. наз. Уладар.
с. 13
Владца наз. 1. Тое, ито і владаръ у 1 знач. 2. Тое, што і владаръ у 2 знач.
с. 13
Владыка, владика, уладыка наз. 1. Уладыка (аб вышэйшай духоўнай асобе). 2. Уладар. 3. Гаспадар, вяльможа.
с. 13
Владыцтво, владыцство наз. 1. Тое, што і владычество ў 3 знач. 2. Тое, што і владычество ў 4 знач.
с. 14
Владыченьский прым. ад владыка ў 1 знач.
с. 15
Владычествие наз. Тое, што і владычество ў 1 знач.
с. 15
Владычество, владычство наз. 1. Вярхоўная ўлада, уладанне, панаванне. Параўн. владычествие. 2. Тэрыторыя, якая знаходзіцца пад чыёй-н. вярхоўнай уладай. 3. Сан, чын уладыкі. Параўн. владыцтво ў 1 знач. 4. Рэзідэнцыя епіскапа, архіепіскапа, епархія. Параўн. владыцтво ў 2 знач.
с. 15
Владычествовати дзеясл. Мецъ уладу над кім-н., чым-н., распараджацца.
с. 16
Владычий прым. ад владыка ў 1 знач.
с. 16
Владычинъ, владычынъ прым. ад владыка ў 1 знач.
с. 16
Владычица наз. Уладычыца (аб багародзіцы).
с. 17
Владычичъ наз. Сын уладыкі.
с. 17
Владычний, владичний, владычный прым. 1. Ад владыка у 1 знач. 2. Ад владыка ў 2 знач. 3. Ад владыка ў 3 знач.
с. 17
Владычнинъ прым. ад владыка.
с. 18
Владычный гл. владычний
с. 18
Владычынъ гл. владычинъ
с. 18
Владычство гл. владычество
с. 18
Влазити дзеясл. Улазіць, уваходзіць, пранікаць, прабірацца.
с. 18
Влазъ наз. Прышэлец, чужынец, чужога роду чалавек.
с. 18
Влакомитися гл. улакомитися
с. 18
Вламатисе дзеясл. Уварвацца.
с. 18
Вламоватисе дзеясл. Урывацца, умешвацца. Параўн. вламувати, вламыватися.
с. 18
Вламувати дзеясл. Тое, што і вламоватисе.
с. 18
Вламыватися дзеясл. Тое, што і вламоватисе.
с. 18
Вламывающийся дзеепрым. ад вламыватися.
с. 19
Влановичъ наз. Сын татарскага князя з ханскага роду ці сын шляхціца вышэйшага ардынскага роду.
с. 19
Вланъ гл. уланъ
с. 19
Влапити гл. улапити
с. 19
Власатый прым. Тое, што і волосатый.
с. 19
Власеница гл. власяница
с. 19
Власень наз. Тое, што і власяница.
с. 19
Власне, власно, властне прысл. 1. Іменна, уласна. 2. Правільна, дакладна, па-сапраўднаму.
с. 19
Власней, властней прысл., выш. ст. ад власне ў 1 і 2 знач.
с. 20
Власнейший прым., выш. ст. ад власный у 4 знач.
с. 20
Власно гл. власне
с. 20
Власность, властность наз. 1. Уласнасцъ, маёмасць, набытак. Параўн. влосность. 2. Уласцівасць, асаблівасць, сутнасць, існасць. 3. Праўдзівасць, аўтэнтычнасць, сапраўднасць.
с. 20
Власный, властный, уласный, уластный прым. 1. Уласны, свой, які належыць данай асобе. Параўн. влосный у 1 знач. 2. Асабісты. Параўн. влосный у 2 знач. 3. Законны, родны. Параўн. влосный у 3 знач. 4. Сапраўдны, аўтэнтычны, праўдзівы. 5. Падуладны. 6. Уласцівы. 7. Даны, вызначаны, пэўны. 8. У знач. наз. Уласцівасць.
с. 22
Власожелецъ наз. Сузор’е Плеяды. Параўн. власожелище.
с. 25
Власожелище наз. Тое, што і власожелецъ.
с. 25
Властелинъ наз. 1. Уладар, вярхоўны правіцель. 2. Галоўны начальнік, правадыр. 3. Гаспадар, пан. Параўн. властель, властитель.
с. 25
Властелский прым. ад властель у 1 знач.
с. 25
Властелско прысл. ад властель у 1 знач.
с. 25
Властель наз. 1. Тое, што і властелинъ у 1 знач. Параўн. волостель. 2. Тое, што і властелинъ у 2 знач. 3. Тое, што і властелинъ у 3 знач.
с. 26
Властиве прысл. 1. Правілъна, справядліва. 2. Іменна, якраз.
с. 26
Властивость наз. Уласцівасць, асаблівасць, характэрная рыса.
с. 26
Властивый, влостивый прым. 1. Уласны, які належыцъ данай асобе. 2. Праудзівы, сапраўдны. 3. Родны, законны.
с. 26
Властитель наз. 1. Тое, што і властелинъ у 1 знач. 2. Тое, што і властелинъ у 2 знач.
с. 27
Властительски прысл. ад властитель у 1 знач.
с. 27
Властне гл. власне
с. 27
Властней гл. власней
с. 27
Властность гл. власность
с. 27
Властный гл. власный
с. 27
Власть наз. 1. Улада, панаванне. 2. Органы ўлады; асобы, надзеленыя ўладай. 3. Удзел, доля; зямля, вобласць, якая знаходзіцца ў чыёй-н. уласнасці ці пад чыёй-н. уладай. 4. Паўнамоцтва, права. Параўн. волость.
с. 27
Власъ наз. Тое, што і волосъ.
с. 28
Власяникъ наз. Той, хто носіць валасніцу.
с. 29
Власяница, власеница наз. Валасніца, адзенне з грубай шарсцяной тканіны. Параўн. власень, влосяница, волосяница.
с. 29
Власяный прым. Тое, што і волосяный.
с. 29
Влачимый дзеепрым. ад влачити.
с. 29
Влачити дзеясл. Тое, што і волочити ў 1 знач.
с. 29
Влачитися дзеясл., зв. ад влачити.
с. 29
Влевати гл. вливати
с. 29
Влеве, улеве прысл. Злева, з левага боку.
с. 29
Влевковый гл. вливковый
с. 30
Влевокъ гл. вливокъ
с. 30
Влево, улево прысл. Улева, налева.
с. 30
Влегце прысл. Улегцы, паражняком, без рэчаў.
с. 30
Влегченый дзеепрым. ад влегчити.
с. 30
Влегчити дзеясл. Зменшыць, аблягчыць, знізіць.
с. 30
Вледве прысл. Як толькі, ледзь толькі, толькі.
с. 30
Влезти, улезти дзеясл. 1. Улезці, залезці, забрацца. 2. Увайсці, зайсці. 3. Узлезці, падняцца. 4. Трапіць, папасці. 5. Панаязджаць.
с. 30
Влекатися гл. влякатися
с. 31
Влекнутися гл. улякнутися
с. 31
Влекомый дзеепрым. Якога цягнуць, валакуць.
с. 31
Влекущий дзеепрым. Які цягне, валачэ.
с. 31
Влепеный дзееігрым. ад влепити ў 1 знач.
с. 31
Влепити дзеясл. 1. Уставіць, утаропіць (вочы, позірк). 2. Уклеіць.
с. 31
Влепленый дзеепрым. ад влепляти ў 1 знач.
с. 32
Влепляти дзеясл. 1. Устаўляць, утаропліваць (вочы, позірк). Параўн. влепяти. 2. // перан. Усяляць, укараняць. 3. // перан. Накіроўваць, напраўляць.
с. 32
Влепяти дзеясл. Тое, што і влепляти ў 1 знач.
с. 32
Влетати дзеясл. Узлятаць, падымацца.
с. 32
Влете прысл. Летам.
с. 32
Влетети дзеясл. Уляцець.
с. 32
Влечися дзеясл. 1. Валачыцца, цягнуцца. 2. Ісці, цягнуцца.
с. 32
Вливати, влевати, уливати дзеясл. 1. Уліваць, ліць, наліваць. 2. Перадаваць, пераводзіць, запісваць.
с. 32
Вливатися дзеясл., зв. Улівацца.
с. 33
Вливаючий дзеепрым. ад вливати ў 1 знач.
с. 33
Вливковый, влевковый прым. Перадатачны, пераводны, спадчынны.
с. 34
Вливокъ, влевокъ наз. Перавод, перадача правоў каму-н.; дакумент на перадачу правоў каму-н.
с. 34
Влити, улити дзеясл. 1. Уліць, наліць.Параўн. вляти ў 1 знач. 2. Запісаць, перадаць, перавесці. Параўн. вляти ў 2 знач. 3. Адліць, выліць, вылепіць.
с. 34
Влитие гл. влитье
с. 35
Влитися дзеясл., зв. ад влити ў 1 знач.
с. 35
Влитый дзеепрым. 1. Ад влити ў 1 знач. 2. Ад влити ў 2 знач.
с. 35
Влитье, влитие наз. 1. Дзеянне па дзеясл. влити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. влити ў 2 знач.
с. 35
Влица гл. улица
с. 36
Вличоный гл. уличоный
с. 36
Влишити гл. улишити
с. 36
Влишитися гл. улишитися
с. 36
Влияние наз. Узліванне.
с. 36
Влияный, влиянный дзеепрым. Уліты.
с. 36
Вловити гл. уловити
с. 36
Влодарство наз. Тое, што і владарства.
с. 36
Влодаръ, влодарь, влодерь наз. 1. Тое, што і владаръ у 1 знач. 2. Тое, што і владаръ у 2 знач. 3. Тое, што і владаръ у 3 знач.
с. 36
Вложение гл. вложенье
с. 37
Вложеный, вложоный, уложеный, уложоный I дзеепрым. Ад вложити ў 1 знач. 2. Ад вложити ў 2 знач. 3. Ад вложити ў 3 знач. 4. Ад вложити ў 4 знач. 5. Ад вложити ў 7 знач.
с. 37
Вложеный II гл. уложеный II
с. 38
Вложенье, вложение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. вложити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. вложити ў 2 знач. 3. Далучэнне.
с. 38
Вложеньесе наз. Дзеянне па дзеясл. вложитися ў 2 знач.
с. 38
Вложити, вложыти, уложити, уложыти I дзеясл. 1. Улажыць, уставіць унутр чаго-н. 2. Ускласці. 3. Надзець. 4. Унесці, уключыць. 5. Залажыць, пабудаваць. 6. Зняць. 7. Перадаць, перанесці.
с. 38
Вложити II гл. уложити II
с. 41
Вложитися дзеясл. 1. Улажыцца. 2. Далучыцца.
с. 41
Вложоный гл. вложеный
с. 41
Вложыти гл. вложити
с. 41
Влока наз. Тое, што і волока.
с. 41
Вломитися, уломитися дзеясл. Уварвацца.
с. 41
Вломокъ гл. уломокъ
с. 42
Влонье наз. Улонне.
с. 42
Влосеница гл. влосяница
с. 42
Влосенняца гл. влосяница
с. 42
Влоский прым. Італъянскі. Параўн. волоский у 2 знач.
с. 42
Влосность, влостность наз. Тое, што і власность у 1 знач.
с. 42
Влосный, влостный прым. 1. Тое, што і власный у 1 знач. 2. Тое, што і власный у 2 знач. 3. Тое, што і власный у 3 знач.
с. 42
Влосовый прым.
с. 43
Влостивый гл. властивый
с. 43
Влостность гл. влосность
с. 43
Влостный гл. влосный
с. 43
Влость наз. Тое, што і волость у 1 знач.
с. 43
Влосъ наз. Тое, што і волосъ.
с. 43
Влосяница, влосеница, влосенница наз. Тое, што і власяница.
с. 43
Влосяный прым. Тое, што і волосяный.
с. 43
Влотовка наз. Тое, што і волотовка.
с. 44
Влохъ наз. Італъянец.
с. 44
Влочня наз. Кап’ё, дзіда, піка. Параўн. волочня.
с. 44
Влудити, улудити дзеясл. Увесці ў зман, ашукаць, спакусіцъ.
с. 44
Влусъ гл. улусъ
с. 44
Влучити, улучити дзеясл. 1. Атрымаць. 2. Замяніць, ператварыць.
с. 44
Влучоный, улучоный дзеепрым. Уключаны, далучаны.
с. 44
Влюбити гл. улюбити
с. 45
Влякатися, влекатися дзеясл. Баяцца, апасацца.
с. 45
Влякнутися гл. улякнутися
с. 45
Вляти дзеясл. 1. Тое, што і влити ў 1 знач. 2. Тое, што і влити ў 2 знач.
с. 45
Влячи дзеясл. Супакоіцца, суняцца.
с. 45
Вмавяти дзеясл. Пераконваць, упэўніваць.
с. 45
Вмагатися дзеясл. Дамагацца.
с. 45
Вмале, умале прысл. 1. У невялікай колькасці. 2. Неўзабаве, у хуткім часе. 3. Амаль, ледзь не. 4. Змалку, у маладосці.
с. 45
Вмаленый гл. умаленый
с. 46
Вмалитися гл. умалитися
с. 46
Вмарлый гл. умарлый
с. 46
Вмеетность гл. умеетность
с. 46
Вмеетный гл. умеетный
с. 46
Вмелый гл. умелый
с. 46
Вмененый дзеепрым. Залічаны, пастаўлены, прызнаны.
с. 46
Вмение гл. умение
с. 46
Вменити, уменити дзеясл. 1. Падумаць, задумаць, надумаць. 2. Палічыць.
с. 46
Вменитися, уменитися дзеясл. 1. Залічыцца, палічыцца, паставіцца. Параўн. воменитися. 2. Ператварыцца, змяніцца, перамяніцца. 3. Здацца.
с. 46
Вменшати гл. уменшати
с. 47
Вменшатися гл. уменшатися
с. 47
Вменшеный гл. уменшеный
с. 47
Вменшивати гл. уменшивати
с. 47
Вменшити гл. уменшити
с. 47
Вменшоный гл. уменшеный
с. 47
Вменшыти гл. уменшити
с. 47
Вменьшати гл. уменшати
с. 47
Вменьшатися гл. уменшатися
с. 47
Вменяти дзеясл. 1. Прыраўноўваць.2. Усяляць. 3. Думаць, меркаваць.
с. 47
Вменятися дзеясл. Расцэньвацца.
с. 47
Вмерети гл. умерети
с. 47
Вмерити дзеясл. Памераць.
с. 47
Вмерлый гл. умерлый
с. 47
Вмертвие гл. умертвие
с. 47
Вмертвити гл. умертвити
с. 47
Вмерти гл. умерти
с. 47
Вмеру прысл. У меру, даволі.
с. 47
Вместа гл. вместо
с. 48
Вместе, вмести, уместе прысл. Разам, сумесна, супольна. Параўн. вместо ў 1 знач., воместе.
с. 48
Вмести I дзеясл. Укінуць. Параўн. вомести.
с. 48
Вмести II гл. вместе
с. 48
Вместити дзеясл. 1. Змясціць, умясціць. Параўн. воместити. 2. Удастоіцца, заслужыць, атрымаць. 3. Успрыняць. 4. Запісаць, апісаць, сабраць.
с. 48
Вместитися дзеясл. Змясціцца.
с. 48
Вместный, уместный прым. Суполъны, агульны.
с. 49
Вместо, вместа, уместо прысл. і прыназ. 1. прысл. Тое, што і вместе. 2. прыназ. Замест. Параўн. воместо.
с. 49
Вметаный дзееігрым. ад вметати.
с. 50
Вметати дзеясл. Укідаць.
с. 50
Вметаючий дзеепрым. ад вметати. Параўн. вметающий.
с. 50
Вметающий дзеепрым. Тое, што і вметаючий.
с. 50
Вмети гл. умети
с. 50
Вметовати дзеясл., шматкр. ад вметати. Параўн. вметывати.
с. 50
Вметывати дзеясл. Тое, што і вметовати.
с. 50
Вметываючий дзеепрым. ад вметывати.
с. 50
Вмешатися, умешатися дзеясл. 1. Уклініцца. 2. Зблытацца, змяшацца. 3. Трапіць, папасціся. 4. Умяшацца (у размову).
с. 51
Вмешканый дзеепрым. ад вмешкати.
с. 51
Вмешканье, умешканье наз. Дзеянне па дзеясл. вмешкати.
с. 51
Вмешкати, умешкати дзеясл. Затрымаць, прыпыніць, замарудзіць.
с. 51
Вмешкатися дзеясл., зв. ад вмешкати.
с. 52
Вмещати дзеясл. Умяшчаць.
с. 52
Вмещатися дзеясл., зв. ад вмещати.
с. 52
Вмеючий гл. умеючий
с. 52
Вмиление гл. умиленье
с. 52
Вмилованье гл. умилованье
с. 52
Вмиловати гл. умиловати
с. 52
Вмирати гл. умирати
с. 52
Вмирковати гл. умерковати
с. 52
Вмнейшати гл. умнейшати
с. 52
Вмноженье гл. умноженье
с. 52
Вмножитися гл. умножитися
с. 52
Вмнозе прысл. У вялікай колъкасці, з вялікай колькасцю.
с. 52
Вмова гл. умова
с. 52
Вмовеный гл. умовеный
с. 52
Вмовити гл. умовити
с. 52
Вмовляти гл. умовляти
с. 52
Вмовлятися гл. умовлятися
с. 52
Вмовленый гл. умовленый
с. 52
Вмолити гл. умолити
с. 52
Вмолкнути гл. умолкнути
с. 52
Вмолотистый дзеепрым. Умалотны.
с. 52
Вморати гл. уморати
с. 52
Вмордоватися гл. умордоватися
с. 53
Вморити гл. уморити
с. 53
Вморыти гл. уморити
с. 53
Вморяти гл. уморяти
с. 53
Вмоцненый гл. умоцненый
с. 53
Вмоцненье гл. умоцненье
с. 53
Вмоцнити гл. умоцнити
с. 53
Вмоцняти гл. умоцняти
с. 53
Вмоцованый гл. умоцованый
с. 53
Вмоцовати гл. умоцовати
с. 53
Вмочивати гл. умочивати
с. 53
Вмурованый дзеепрым. Умураваны.
с. 53
Вмуровати, умуровати I дзеясл. Умуравацъ.
с. 53
Вмуровати II гл. умуровати II
с. 53
Вмучение гл. умученье
с. 53
Вмученый гл. умученый
с. 53
Вмученье гл. умученье
с. 53
Вмучити гл. умучити
с. 53
Вмывалница гл. умывалница
с. 53
Вмыкатися дзеясл. Прабірацца.
с. 53
Вмыслити гл. умыслити
с. 53
Вмыслне гл. умыслне
с. 53
Вмыслъ гл. умыслъ
с. 53
Вмыти гл. умыти
с. 53
Вмышление гл. умышление
с. 53
Вмышленый гл. умышленый
с. 53
Вначале прысл. Спачатку.
с. 53
Вне прысл. і прыназ. 1. прысл. Знадворку, звонку. 2. прыназ. Па-за чым-н., за мяжой, граніцай чаго-н.
с. 53
Внебовзятье, внебовзятие наз. Успенне (назва свята).
с. 54
Внебовступенье наз. Узнясенне (назва свята). Параўн. внебовступленье.
с. 54
Внебовступленье наз. Тое, што і внебовступенье.
с. 54
Вневедоме прысл. Тайна, патаемна.
с. 54
Вневечъ гл. внивечъ
с. 54
Внегда зл. Калі.
с. 54
Внезапу, внезаапу прысл. Раптам, раптоўна; знянацку, неспадзеўкі.
с. 54
Внентры наз. Вантробы.
с. 55
Внесеный, внесенный, унесеный дзеепрым. 1. Ад внести ў 1 знач. 2. Ад внести ў 2 знач. 3. Ахвяраваны. 4. Ад внести ў 4 знач. 5. Ад внести ў 8 знач. 6. Ад внести ў 10 знач. 7. Узняты, узнесены.
с. 55
Внесенье, унесенье наз 1. Пасаг з дадатковым грашовым або маёмасным укладам. 2. Дзеянне па дзеясл. внести ў 1 знач. 3. Узняцце, узнясенне.
с. 56
Внести, унести I дзеясл. 1. Унесці, занесці, прынесці. Параўн. вонести. 2. Зрабіць узнос, прынесці пасаг. 3. Перанесці. 4. Падаць (просьбу). 5. Увесці (звычай). 6. Узвесці (паклёп). 7. Памчаць, панесці. 8. Уключыць, упісаць. 9. Пацярпець. 10. Ускласці, накласці. 11. Пусціць ва ўжытак, увесці, распаўсюдзіць.
с. 56
Внести II гл. унести II
с. 58
Внестися, унестися дзеясл., зв. 1. Увайсці, з’явіцца, падняцца. 2. Пачацца, распачацца. 3. Уключыцца. 4. Узнесціся.
с. 58
Внетъ, внэтъ прысл. Адразу, зараз жа, хутка, скора.
с. 59
Внеуду прысл. Знадворку, звонку.
с. 59
Внешний наз. 1. Вонкавы, знадворны. 2. Свецкі. 3. Пякельны, апраметны. 4. У знач. наз. Няверны, іншаверац.
с. 59
Вниверсалъ гл. универсалъ
с. 60
Внивечъ, вневечъ, внивецъ, внивечь, внивочъ, ниввечъ, ниввечь прысл. Поўнасцю, цалкам, датла, дашчэнту, зусім.
с. 60
Внижати гл. унижати
с. 62
Внижити гл. унижити
с. 62
Внижоне гл. унижоне
с. 62
Внизити гл. унизити
с. 62
Внизу прысл. Унізе.
с. 62
Внизъ, унизъ прысл. і прыназ. 1. прысл. Уніз (па напрамку ад вярхоўя ракі). 2. прысл. Уніз (па напрамку да нізу чаго-н.). 3. прыназ. з родн. скл. Уніз.
с. 62
Вниити гл. внийти
с. 63
Вниитие гл. внитье
с. 63
Внийти, вниити, внити дзеясл. 1. Увайсці, зайсці, уступіць. Параўн. вонийти. 2. перан. Папасці, пранікнуць.3. Прыйсці, прыбыць. 4. Уткнуцца, уторкнуцца. 5. Упасці, паддацца. 6. Падняцца, узвысіцца.
с. 63
Вникати гл. уникати
с. 64
Вниманье, униманье наз. 1. Увага. 2. Падазрэнне. 3. Думка, меркаванне.
с. 64
Внимати, унимати I дзеясл. 1. Думаць, лічыць, меркаваць. 2. Слухаць, аказваць увагу.
с. 65
Внимати II гл. унимати II
с. 66
Вниматися гл. униматися
с. 66
Внимаючий дзеепрым. ад внимати I у 2 знач.
с. 66
Внити гл. внийти
с. 66
Внитье, вниитие, внитие, унитие наз. 1. Дзеянне па дзеясл. внийти ў 1 знач. 2. Уваход.
с. 66
Вничижденый дзеепрым. Тое, што і уничиженый.
с. 66
Внове прысл. 1. Нядаўна. 2. Зноў, ізноў, нанава. 3. Упершыню, першы раз.
с. 66
Вновъ прысл. Зноў.
с. 67
Вногахъ прысл. У нагах.
с. 67
Вноровити дзеясл. Унаравіць, дагадзіць.
с. 67
Вносити, уносити I дзеясл. 1. Уносіць усярэдзіну чаго-н. 2. Прад’яўляць, падаваць, прыводзіць, дапаўняць, прапаноўваць, сведчыць, даказваць. 3. Уводзіць, заводзіць, укараняць, устанаўліваць, узаконьваць. 4. Рабіць узнос, уклад. 5. Абвяшчаць, паведамляць.
с. 67
Вносити II гл. уносити II
с. 68
Вноситися, уноситися I дзеясл., зв. 1. Ад вносити ў 1 знач. 2. Ад вносити ў 3 знач.
с. 68
Вноситися II гл. уноситися II
с. 68
Вносяй дзеепрым. ад вносити I.
с. 68
Внотрность гл. внутрность
с. 68
Вночи, вночы, уночи прысл. Уначы, ноччу. Параўн. вночь, внощи.
с. 68
Вночнодневно прысл. I днём і ноччу.
с. 69
Вночь, вночъ прысл. Тое, што і вночи.
с. 69
Вночы гл. вночи
с. 69
Вношачий дзеепрым. ад дзеясл. вносити ў 4 знач.
с. 69
Вношоный, вношеный, уношоный дзеепрым. 1. Ад вносити ў 1 знач. 2. Ад вносити ў 2 знач. 3. Ад вносити ў 3 знач. 4. Убраны, сабраны, складзены.
с. 69
Внощи прысл. Тое, што і вночи.
с. 70
Внудити дзеясл. Прымусіць.
с. 70
Внуздати дзеясл. Закілзаць.
с. 70
Внука, унука наз. Унучка.
с. 70
Внукъ, унукъ наз. Унук.
с. 70
Внутраный гл. внутреный
с. 70
Внутре дзеясл. Тое, што і внутри.
с. 70
Внутреный, внутраный, внутрений, внутренный, внутрний, внутрный, унутреный прым. Унутраны.
с. 70
Внутри, внутры, унутры прысл. Унутры. Параўн. внутре.
с. 71
Внутрне прысл. Унутрана.
с. 71
Внутрнейший прым., выш. ст. ад внутрний.
с. 71
Внутрний гл. внутреный
с. 71
Внутрность, внотрность наз. 1. Поласцъ, унутраная прастора, чэрава. 2. Вантробы. 3. Душа.
с. 71
Внутрный гл. внутреный
с. 71
Внутро наз. Нутро.
с. 71
Внутру прысл. Тое, што і внутръ II у 1 знач.
с. 72
Внутрь, внутръ, унутръ I наз. Унутраная паверхня, прастора.
с. 72
Внутръ, внутрь, унутръ II прысл. 1. Унутр, у сярэдзіну. Параўн. внутру. 2. Унутры.
с. 72
Внутры гл. внутри
с. 72
Внуча, унуча наз. Унук або ўнучка.
с. 72
Внучка, унучка наз. Унучка.
с. 73
Внучокъ, унучокъ наз., памянш. ад внукъ.
с. 73
Внушитель наз. Той, хто ўважліва слухае.
с. 73
Внушити дзеясл. Уважліва выслухаць каго-н.
с. 73
Внэтъ гл. внетъ
с. 73
Вняти, уняти I дзеясл. Пачуць, паслухацца.
с. 73
Вняти II гл. уняти II
с. 73
Внятися гл. унятися
с. 73
Внятный прым. Выразны, зразумелы.
с. 73
Внятый I дзеепрым. ад вняти I.
с. 73
Внятый II гл. унятый
с. 73
Вобецъ прысл. Разам, сумесна.
с. 73
Воборзде прысл. Тое, што і вборзде.
с. 74
Вобрание наз. Сцёк, збор.
с. 74
Вобче прысл. Разам, наогул. Параўн. вобще, вообще.
с. 74
Вобще прысл. Тое, што і вобче.
с. 74
Воведеный дзеепрым. ад вовести ў 1 знач.
с. 74
Вовеки прысл. Навекі. Параўн. вовекъ.
с. 74
Вовекъ прысл. Тое, што і вовеки.
с. 74
Вовергнути дзеясл. Тое, што і ввергнути.
с. 74
Воверженный дзеепрым. ад вовергнути.
с. 74
Воверзати дзеясл. Тое, што і вверзати.
с. 74
Воверзти дзеясл. Укінуць.
с. 74
Вовести дзеясл. 1. Тое, што і ввести I у 1 знач. 2. Тое, што і ввести I у 4 знач.
с. 74
Вовестися дзеясл., зв. ад вовести ў 1 знач.
с. 75
Вовкъ гл. волкъ
с. 75
Вовлечи дзеясл. Сцягнуць, зацягнуць.
с. 75
Вовна гл. волна
с. 75
Вовнутрь, вовнутръ, вевнотръ, вевнутръ прысл. 1. Унутр. 2. Унутры.
с. 75
Вовчий гл. волчий
с. 75
Вовчый гл. волчий
с. 75
Вогнанье наз. Дзеянне па дзеясл. вогнати ў 3 знач.
с. 75
Вогнати дзеясл. 1. Загнаць на верх чаго-н. 2. Занесці (аб ветры). 3. Імкліва ўехаць, уварвацца (аб конніках).
с. 75
Вогородникъ гл. огородникъ
с. 75
Вода наз. Вада. 2. Прастора, пакрытая вадой, вадаём. 3. Водная паверхня. 4. Стыхія, энергія.5. Слёзы.
с. 75
Водатекъ наз. Тое, што і водотеча.
с. 77
Водатеча гл. водотеча
с. 77
Водварятися гл. водворятися
с. 77
Водвизати гл. воздвизати
с. 77
Водвое прысл. Удвая. Параўн. водвой.
с. 77
Водвой прысл. Тое, што і водвое.
с. 77
Водвойнасобъ прысл. Удвая, у два разы.
с. 77
Водворити дзеясл. Усяліць.
с. 77
Водворитися дзеясл., зв. ад водворити.
с. 77
Водворятися, водварятися дзеясл. Устанаўляцца, усяляцца.
с. 77
Водежа гл. одежа
с. 77
Водейство наз. Праўдзівасць.
с. 78
Воденый I, водяный прым. 1. Які ўтвараецца вадою. 2. Прызначаны для дзеяння ў вадзе (на вадзе).
с. 78
Воденый II дзеепрым. ад водити ў 1 знач.
с. 78
Водза гл. водзы
с. 78
Водзене наз. Тое, што і воженье II.
с. 78
Водзи гл. водзы
с. 78
Водзъ наз. Тое, што і вождь.
с. 78
Водзы, водза, водзи наз. мн. Лейцы.
с. 78
Водитель наз. Кіраўнік, военачальнік, павадыр.
с. 78
Водити дзеясл. 1. Вадзіць, суправаджаць. 2. Узначальваць. 3. Мець, утрымліваць, даглядаць, захоўваць. 4. Прычыняць, наносіць.
с. 79
Водитися дзеясл., зв. 1. Кіравацца чым-н., паводзіць сябе якім-н. чынам. 2. Шанцаваць. 3. Ісці, хадзіць. 4. Змагацца, ваяваць.
с. 79
Водица наз., памянш.-ласкальн. ад вода.
с. 79
Водичъ наз. Тутэйшы,.
с. 80
Водка наз. 1. Лекавы, настой. 2. Гарэлка.
с. 80
Водле, водля прыназ. 1. Тое, што і ведле ў 1 знач. 2. Тое, што і ведле ў 2 знач.
с. 80
Водлугъ, водлогъ, водлюгъ прым. 1. Тое, што і ведлугъ у 1 знач. 2. Тое, што і ведлугъ у 2 знач.
с. 80
Водля гл. водле
с. 81
Водникъ наз. Тое, што і водолей.
с. 81
Воднисто прысл. ад воднистый. с. 81
Воднистый прым. 1. Вадзяністы. 2. Вадзянога колеру, блакітны.
с. 81
Водный прым. ад вода.
с. 82
Водокрещи наз. мн. Тое, што і водохрищенье.
с. 82
Водолей, водолея наз. Сузор’е Вадалей. Параўн. водникъ.
с. 82
Водоносный прым. Прызначаны для наіиэння вады.
с. 82
Водоносъ наз. Вядро або збан для вады.
с. 82
Водосвященье наз. Тое, што і водохрищенье.
с. 82
Водотеча, водатеча наз. Вадасцёк.
с. 82
Водотечие наз. Тое, што і водотеча.
с. 82
Водотечный прым. ад водотеча.
с. 83
Водотечь наз. Тое, што і водотеча.
с. 83
Водохрища гл. водохрищи
с. 83
Водохрищенье наз. Свята водапасвячэння ці богаяўлення. Параўн. водокрещи, водосвященье, водохрищи.
с. 83
Водохрищи, водохрища наз. мн. Тое, што і водохрищенье.
с. 83
Водружение наз. Дзеянне па дзеясл. водрузити.
с. 83
Водрузити дзеясл. Узняць, устанавіць.
с. 83
Водхненый дзеепрым.ад водхнути.
с. 83
Водхновение наз. Дзеянне па дзеясл.
с. 83
Водхнути дзеясл. Удыхнуць.
с. 83
Водца I наз. Тое, што і вождь.
с. 83
Водца II наз. Вуздэчка.
с. 83
Водяникъ наз. Вадзяны.
с. 83
Водяный гл. воденый I
с. 83
Водячий дзеепрым. ад водити ў 1 знач. Параўн. водящий.
с. 83
Водячийся дзеепрым. ад водитися у 1 знач.
с. 84
Водящий дзеепрым. Тое, што і водячий.
с. 84
Воевание гл. воеванье
с. 84
Воеваный дзеепрым. ад воевати.
с. 84
Воеванье, воевание наз. Дзеянне па дзеясл. воевати ў 1 знач.
с. 84
Воевати, воювати дзеясл. 1. Весці зайну. 2. Заваёўваць, пакараць. 3. Змагацца.
с. 84
Воеватися дзеясл., зв. ад воевати ў 1 знач.
с. 84
Воевникъ наз. Воін.
с. 84
Воевный прым. Ваяўнічы, здольны да вайны, баявы.
с. 85
Воевода наз. 1. Военачалънік. 2. Начальнік горада і гарадской акругі.
с. 85
Воеводзинъ гл. воеводинъ
с. 85
Воеводзянка гл. воеводянка
с. 85
Воеводиная, воеводина наз. Жонка ваяводы.
с. 85
Воеводинский прым. Які належыць ваяводзе.
с. 85
Воеводинъ, воеводзинъ прым. ад воевода.
с. 85
Воеводити дзеясл. Кіраваць.
с. 86
Воеводичовая наз. Унучка ваяводы.
с. 86
Воеводичовъ прым. ад воеводичъ.
с. 86
Воеводичъ наз. Сын ваяводы.
с. 86
Воеводский прым. Ваяводскі.
с. 86
Воеводство наз. Ваяводства.
с. 86
Воеводянка, воеводзянка, воиводянка наз. Дачка ваяводы.
с. 86
Воевонаный дзеепрым. Узняты на вайну.
с. 86
Воевщина наз. Збор сродкаў на вядзенне вайны. Параўн. военщина.
с. 87
Воедино прысл. Разам.
с. 87
Военникъ наз. Воін.
с. 87
Военный прым. Ваенны.
с. 87
Военский прым. Тое, што і воинский.
с. 87
Военщина наз. Тое, што і воевщина.
с. 87
Воехати дзеясл. Тое, што і въехати.
с. 87
Вожадати гл. возжадати
с. 87
Вожаздети дзеясл. Захацець піць.
с. 87
Вожделети дзеясл. Жадаць.
с. 87
Вождь наз. Правадыр. Параўн. водзъ, водца I, вожъ.
с. 87
Воженый I дзеепрым. ад водити ў 1 знач.
с. 87
Воженый II дзеепрым. ад возити ў 1 знач.
с. 88
Воженье, вожене I наз. Дзеянне па дзеясл. возити.
с. 88
Воженье, вожене II наз. Дзеянне па дзеясл. водити ў 1 знач. Параўн. водзене.
с. 88
Вожечи гл. возжечи
с. 88
Вожжечи гл. возжечи
с. 88
Воживати, вожывати дзеясл., шматкр. ад возити ў 1 знач.
с. 88
Вожигати дзеясл. Паліць, запальвацъ.
с. 88
Вожка наз. Звязка: Параўн. вожна.
с. 88
Вожки наз. мн. Лейцы. Параўн. вожы.
с. 88
Вожна наз. Тое, што і вожка.
с. 88
Вожоный дзеепрым. ад возити ў 1 знач.
с. 88
Вожъ, вожь наз. 1. Тое, што і вождь. 2. Павадыр.
с. 89
Вожы, возжи наз. Тое, што і вожки.
с. 89
Вожывати гл. воживати
с. 89
Вожь гл. вожъ
с. 89
Возалкати дзеясл. Адчуць голад. Параўн. взалкати.
с. 89
Возалкатися дзеясл., зв. ад возалкати. Параўн. взалкатися.
с. 89
Возатай, воштай наз. Вознік, вазак.
с. 89
Возбедновати дзеясл. Перанесці пакуты.
с. 89
Возбоятися дзеясл. Забаяцца.
с. 89
Возбранение наз. Забарона.
с. 89
Возбранити дзеясл. 1. Забараніць. Параўн. взбранити. 2. Асцерагчы, утрымаць.
с. 89
Возбранитисе дзеясл., зв. ад возбранити ў 1 знач.
с. 89
Возбранный, возбраный I дзеепрым. Забаронены.
с. 89
Возбранный II дзеепрым. Выбраны, абраны.
с. 90
Возбраняти дзеясл. Забараняцъ, перашкаджаць. Параўн. взбороняти, взбраняти, взброняти.
с. 90
Возбранятися дзеясл., зв. ад возбраняти. Параўн. взбронятися, взбранятися.
с. 90
Возбудити дзеясл. 1. Разбудзіць, пабудзіцъ. 2. Выклікацъ. 3. Узняць, настроіць. 4. Узнавіць, уваскрэсіць. Параўн. взбудити.
с. 90
Возбудитися дзеясл., зв. 1. Ад возбудити ў 1 знач. 2. Ад возбудити ў 2 знач. 3. Ад возбудити ў 3 знач.
с. 90
Возбужати, возбужжати дзеясл. 1. Тое, што і взбужати ў 2 знач. Параўн. возбуждати. 2. Тое, што і взбужати ў 3 знач. 3. Прыводзіць у стан узбуджэння.
с. 90
Возбуждати дзеясл. Тое, што і возбужати ў 1 знач.
с. 91
Возбужене, возбужение наз. Дзеянне па дзеясл. возбудити ў 2 і 3 знач.
с. 91
Возбужжати гл. возбужати
с. 91
Возвание гл. возванье
с. 91
Возваный дзеепрым. 1. Пакліканы, прызваны. Параўн. взваный. 2. Названы.
с. 91
Возванье, возвание наз. 1. Заклік. 2. Запавет, закон. 3. Прызванне, стан, годнасць.
с. 91
Возварити дзеясл. Заварыць.
с. 91
Возвати, воззвати дзеясл. 1. Паклікаць, склікаць. 2. Заклікаць. Параўн. взвати.
с. 92
Возвеличати дзеясл. Узвялічваць.
с. 92
Возвеличеный, возвеличоный дзеепрым. ад возвеличити. Параўн. взвеличеный.
с. 92
Возвеличивыйся дзеепрым. ад возвеличитися.
с. 92
Возвеличити дзеясл. Узвялічыць. Параўн. взвеличити.
с. 92
Возвеличитися дзеясл. Узвялічыцца. Параўн. взвеличитися.
с. 92
Возвеличоный гл. возвеличеный
с. 92
Возверзти дзеясл. // перан. Падняць. Параўн. взверзти.
с. 92
Возвеселити дзеясл. Развесяліць. Параўн. взвеселити.
с. 92
Возвеселитися дзеясл., зв. Развесяліцца.
с. 92
Возвеселяющий дзеепрым. Які развесяляе.
с. 92
Возвести дзеясл. 1. Узвесці. 2. // перен. Падняць. 3. Назначыцъ, прызначыць. Параўн. взвести.
с. 92
Возвестивший дзеепрым. ад возвестити.
с. 93
Возвестися дзеясл., зв. ад возвести ў 1 знач.
с. 93
Возвестити дзеясл. Паведаміць. Параўн. взвестити.
с. 93
Возвеститися дзеясл., зв. ад возвестити.
с. 93
Возвещание наз. Дзеянне па дзеясл.
с. 93
Возвещати дзеясл. Паведамляць. Параўн. взвещати.
с. 93
Возвещающий дзеепрым. ад возвещати.
с. 93
Возвещеный дзеепрым. ад возвестити.
с. 93
Возвеяти дзеясл. Завеяць.
с. 93
Возводити дзеясл. Узводзіць, узнімаць.
с. 93
Возводитися дзеясл., зв. ад возводити.
с. 93
Возводячий дзееігрым. ад возводити. Параўн. взводячий.
с. 93
Возвратити дзеясл. Вярнуць.
с. 93
Возвратитися дзеясл., зв. Вярнуцца.
с. 93
Возвращати дзеясл. Вяртаць.
с. 94
Возвращатися дзеясл., зв. ад возвращати.
с. 94
Возвращающийся дзеепрым. ад возвращатися.
с. 94
Возвращение наз. Вяртанне.
с. 94
Возвращеный дзеепрым. ад возвращати.
с. 94
Возвышати дзеясл. Узвышаць, павышаць. Параўн. взвышати.
с. 94
Возвышенье наз. Дзеянне па дзеясл. возвышати.
с. 94
Возвышитися дзеясл. Узвысіцца.
с. 94
Возгарженый дзеепрым. Тое, што і взгарженый.
с. 94
Возглавие наз. Тое, што і возголовье.
с. 94
Возглаголати дзеясл., зв. Пачаць гаварыцъ.
с. 94
Возгласити дзеясл. Тое, што і взголосити.
с. 94
Возгледание наз. Позірк, погляд.
с. 94
Возглядъ гл. взгляд
с. 94
Возгнушатися дзеясл. Адчуцъ агіду, пачаць грэбаваць. Параўн. взгнушатися.
с. 94
Возгодовати дзеясл. Тое, што і узгодовати.
с. 94
Возголовье наз. Узгалоўе. Параўн. возглавие, узголовье.
с. 94
Возгоретися дзеясл. 1. Загарэцца. 2. Заблішчаць, заззяць. 3. Узнікнуць, паявіцца.
с. 94
Возгревати дзеясл. Тое, што і взгревати.
с. 95
Возгримети дзеясл. Загрымець.
с. 95
Возгря наз. Слізь, макрота.
с. 95
Воздавати дзеясл. Аддаваць, адплачваць. Параўн. вздавати.
с. 95
Воздавый дзеепрым. ад воздати ў 1 знач.
с. 95
Воздание наз. Дзеянне па дзеясл. воздати ў 1 знач.
с. 95
Возданый дзеепрым. ад воздати ў 1 знач. Параўн. взданый.
с. 95
Воздателный прым. Звязаны з аддаваннем.
с. 95
Воздати дзеясл. 1. Тое, што і вздати ў 1 знач. 2. Тое, што і вздати ў 2 знач.
с. 95
Воздатися дзеясл., зв. ад воздати ў 1 знач.
с. 95
Воздающий дзеепрым. ад воздавати.
с. 95
Воздаяние наз. Дзеянне па дзеясл. воздати.
с. 95
Воздвигание наз. Дзеянне па дзеясл. воздвигати.
с. 95
Воздвигати дзеясл. Узнімаць, паднімаць. Параўн. вздвигати.
с. 96
Воздвигнувый дзеепрым. ад воздвигнути ў 2 знач.
с. 96
Воздвигнути дзеясл. 1. Адбудаваць, пабудавацъ. 2. Узняць. Параўн. вздвигнути. 3. Выклікаць, узбудзіць. 4. Натхніць, запаліць, захапіць.
с. 96
Воздвигнутися дзеясл., зв. ад воздвигнути ў 2 знач.
с. 96
Воздвиговати дзеясл., шматкр. ад воздвигати.
с. 96
Воздвижение гл. воздвиженье
с. 96
Воздвиженый дзеепрым. ад воздвигнути ў 1 і 2 знач.
с. 96
Воздвиженье, воздвижение наз. 1. Узняцце. Параўн. воздужение. 2. Хрысціянскае свята.
с. 96
Воздвизалный прым.
с. 97
Воздвизати, водвизати дзеясл. 1. Узбуджаць, выклікаць. Параўн. вздвизати. 2. Будаваць, узводзіць.
с. 97
Воздвизатися дзеясл., зв. ад воздвизати ў 1 і 2 знач.
с. 97
Воздвизающий дзеепрым. ад воздвизати ў 1 знач.
с. 97
Воздвизоватися дзеясл., зв. Узнімацца.
с. 97
Воздержаватися гл. воздержоватися
с. 97
Воздержаливый прым. Устрыманы. Параўн. воздержанливый.
с. 97
Воздержание гл. воздержанье
с. 97
Воздержаниеся наз. Тое, што і воздержанье ў 2 знач.
с. 97
Воздержанливый прым. Тое, што і воздержаливый.
с. 97
Воздержаный дзеепрым. ад воздержати.
с. 97
Воздержанье, воздержание наз. 1. Устрыманне, аскетычны лад жыцця. 2. Абмежаванне сябе ў чым-н., мернасць.
с. 97
Воздержати дзеясл. Стрымаць, затрымаць. Параўн. вздержати.
с. 98
Воздержатися дзеясл. Устрымацца ад чаго-н. Параўн. вздержатися.
с. 98
Воздержащийся дзеепрым. ад воздержатися.
с. 98
Воздержаючийся дзеепрым. ад воздержатися.
с. 98
Воздерживатися дзеясл. Устрымлівацца. Параўн. восдерживатися.
с. 98
Воздерживаючийся дзеепрым. ад воздерживатися.
с. 98
Воздержливость наз. Устрыманасць. Параўн. вздержливость.
с. 98
Воздержникъ наз. Аскет, падзвіжнік.
с. 98
Воздержный прым. Устрыманы.
с. 99
Воздержоватися, воздержаватися дзеясл. Устрымлівацца ад чаго-н.
с. 99
Воздети дзеясл. Узняцъ. Параўн. вздети.
с. 99
Воздетися дзеясл., зв. ад воздети.
с. 99
Воздоровети дзеясл. Тое, што і уздоровети.
с. 99
Воздоровити дзеясл. Тое, што і уздоровити.
с. 99
Воздохнути дзеясл. Тое, што і вздохнути.
с. 99
Воздрагатисе дзеясл. Уздрыгваць, жахацца.
с. 99
Воздремати дзеясл. Тое, што і вздремати.
с. 99
Воздровливати дзеясл. Вылечвацца.
с. 99
Воздрогнутися дзеясл. Тое, што і вздригнутися.
с. 99
Воздужение наз. Тое, што і воздвиженье ў 1 знач.
с. 99
Воздухъ наз. 1. Паветра, эфір. Параўн. вздухъ. 2. Муслінавае пакрывала, якім у час богаслужэння накрывалася асвячонае ахвярапрынашэнне.
с. 99
Воздушный прым. ад воздухъ. Параўн. вздушный.
с. 100
Воздхнути дзеясл. Тое, што і вздохнути.
с. 100
Воздыханье, воздыхание наз. Тое, што і вздыханье.
с. 100
Воздыхати дзеясл. Тое, што і вздыхати.
с. 100
Воздыхающий дзеепрым. Тое, што і вздыхаючий.
с. 100
Возеро гл. озеро
с. 100
Возерко гл. озерко
с. 100
Возжадати, вожадати, возжедати дзеясл. Захацець, пажадацъ. Параўн. возжалати.
с. 100
Возжадатися дзеясл., зв. ад возжадати.
с. 100
Возжалати дзеясл. Тое, што і возжадати.
с. 101
Возжедати гл. возжадати
с. 101
Возжечи, вожжечи, вожечи дзеясл. Запаліць.
с. 101
Воззвати гл. возвати
с. 101
Воззирати гл. возирати
с. 101
Возикъ наз., памянш. ад возъ у 4 знач.
с. 101
Возимати дзеясл. Тое, што і взимати.
с. 101
Возирати, воззирати дзеясл. Тое, што і взирати
с. 101
Возискати дзеясл. Тое, што і взыскати ў 1 знач.
с. 101
Возити дзеясл. Вазіць.
с. 101
Возитися дзеясл., зв. ад возити.
с. 101
Возковый прым. ад возокъ у 1 знач.
с. 102
Возлагати дзеясл. Ускладаць. Параўн. взлагати.
с. 102
Возле, озле, озли прысл. Каля.
с. 102
Возлеание гл. возлиание
с. 102
Возлегати дзеясл. Тое, што і взлегати.
с. 102
Возлегчи дзеясл. Тое, што і взлегчи.
с. 102
Возлежащий дзеепрым. Тое, што і взлежачий.
с. 103
Возлезти дзеясл. Тое, што і взлезти.
с. 103
Возлетати дзеясл. Тое, што і взлетати.
с. 103
Возлетети дзеясл. Тое, што і взлетети.
с. 103
Возлиание, возлеание, возлияние наз. Узліванне.
с. 103
Возливати дзеясл. Тое, што і взливати.
с. 103
Возлити, возолити дзеясл. Тое, што і взлити.
с. 103
Возлитися дзеясл., зв. ад возлити.
с. 103
Возлияние гл. возлиание
с. 104
Возложеный дзеепрым. Тое, што і взложоный у 3 знач.
с. 104
Возложенье наз. Тое, што і взложенье.
с. 104
Возложити, возложыти дзеясл. 1. Тое, што і взложити ў 1 знач. 2. Тое, што і взложити ў 2 знач. 3. Тое, што і взложити ў 3 знач. 4. Тое, што і взложити ў 4 знач. 5. Тое, што і взложити ў 5 знач.
с. 104
Возлюбити дзеясл. Тое, што і взлюбити.
с. 104
Возлюбитися дзеясл., зв. ад возлюбити.
с. 104
Возлюбленникъ наз. Каханы.
с. 105
Возлюбленный, возлюбленый прым. Каханы, любімы.Параўн. взлюбленный.
с. 105
Возмагати гл. возмогати
с. 105
Возмерлый прым. Тое, што і умерлый.
с. 105
Возметати дзеясл. Ускідваць. Параўн. узметати.
с. 105
Возмогати, возмагати дзеясл. Тое, што і взмагати.
с. 105
Возможно прысл. Магчыма.
с. 105
Возможный, взможный прым. Магчымы.
с. 105
Возмочи дзеясл. 1. Тое, што і взмочи ў 1 знач. 2. Тое, што і взмочи ў 2 знач.
с. 105
Возмутитель наз. Парушалънік.
с. 106
Возмутити дзеясл. Узбурыць, ускаламуціць.
с. 106
Возмутитися дзеясл., зв. ад возмутити.
с. 106
Возмущати дзеясл. Каламуціцъ, узбунтоўвацъ.
с. 106
Возмущение наз. Дзеянне па дзеясл. возмущати.
с. 106
Возмущеный прым. Абураны.
с. 106
Возмястися дзеясл. Усхвалявацца.
с. 106
Возная наз. Жонка судовага выканаўцы.
с. 106
Возненавидевый дзеепрым. ад возненавидети.
с. 106
Возненавидети дзеясл. Тое, што і взненавидети.
с. 106
Возненский прым. ад возный.
с. 107
Вознесение гл. вознесенье
с. 107
Вознесеный дзеепрым. Тое, што і взнесеный у 1 знач.
с. 107
Вознесенье, вознесение наз. Тое, што і взнесенье.
с. 107
Вознести дзеясл. 1. Тое, што і взнести ў 1 знач. 2. Тое, што і взнести ў 2 знач.
с. 107
Вознестися дзеясл. Тое, што і взнестися.
с. 107
Вознетити дзеясл. Тое, што і взнетити.
с. 108
Возникати дзеясл. Узнікаць. Параўн. узникати.
с. 108
Возникненый дзеепрым. ад возникнути.
с. 108
Возникнути дзеясл. Тое, што і взникнути.
с. 108
Возникъ, возныкъ наз. 1. Конь-ламавік. Параўн. возовикъ, конь возовый. 2. Павозка з паклажай, воз.
с. 108
Возница наз. Вознік, фурман.
с. 108
Возницкий прым. ад возница.
с. 109
Возничекъ наз., памянш. ад возникъ у 1 знач.
с. 109
Возничка наз., памянш. ад возница.
с. 109
Возничный прым. ад возникъ у 1 знач.
с. 109
Возничыная прым. у знач. наз. Жонка фурмана.
с. 109
Возновский прым. ад возный.
с. 109
Возновство наз. Пасада вознага.
с. 110
Возносити дзеясл. 1. Тое, што і взносити ў 1 знач. 2. Тое, што і взносити ў 3 знач.
с. 110
Возноситися дзеясл. 1. Тое, што і взноситися ў 1 знач. 2. Тое, што і взноситися ў 2 знач.
с. 110
Возносящийся дзеепрым. ад возноситися ў 1, 2 знач.
с. 110
Возношати дзеясл. Узносіцъ, узнімаць.
с. 111
Возношатися дзеясл., зв. ад возношати.
с. 111
Возношение наз. Тое, што і взношенье.
с. 111
Возный прым. у знач. наз. Судовы выканаўца.
с. 111
Возныкъ гл. возникъ
с. 111
Вознянка наз. Дачка судовага выканаўцы.
с. 111
Возняти дзеясл. Узняць.
с. 112
Возовикъ наз. Тое, што і возникъ у 1 знач.
с. 112
Возовня наз. Памяшканне для захоўвання вазоў.
с. 112
Возовое прым. у знач. наз. Пошліна за вываз тавараў за мяжу з кожнага воза.
с. 112
Возовый прым. ад возъ у 1, 2 знач.
с. 112
Возойти, возыйти дзеясл. 1. Тое, што і взойти ў 1 знач. 2. Тое, што і взойти ў 2 знач. 3. Тое, што і взойти ў 6 знач. 4. Тое, што і взойти ў 7 знач.
с. 112
Возокъ наз. 1. Вазок, лёгкія сані, спецыялъна абсталяваныя для выезду. 2. Мера, колькасць чагосьці, што змяшчаецца на вазку. 3. Памянш. ад возъ у 1 знач.
с. 113
Возолити гл. возлити
с. 113
Возопити, возпити дзеясл. Закрычаць, залемантаваць. Параўн. взопити, воспити.
с. 113
Возорчи дзеясл. Тое, што і взорчи.
с. 113
Возписывати дзеясл. Прысвячаць.
с. 113
Возпити гл. возопити
с. 113
Возполъ гл. восполъ
с. 113
Возпретися дзеясл. // перан. Загарэцца, напоўніцца якім-н. пачуццём.
с. 113
Возрадоватися дзеясл. Тое, што і взрадоватися.
с. 114
Возрасливый прым. Дарослы.
с. 114
Возрасти, возрости дзеясл. 1. Тое, што і взрости у 1 знач. 2. Тое, што і взрости ў 2 знач.
с. 114
Возрастити дзеясл. Вырасціцъ, выгадавацъ.
с. 114
Возраститися дзеясл., зв. ад возрастити.
с. 114
Возрастъ, возростъ наз. 1. Узрост. 2. Рост.
с. 114
Возратитися дзеясл. Тое, што і возвратитися.
с. 115
Возреватися дзеясл. Углядацца, глядзець.
с. 115
Возревновати дзеясл. Прыраўнавацъ.
с. 115
Возренье, возрение наз. 1. Выгляд, аблічча. Параўн. войзренье.2. Погляд.
с. 115
Возрети дзеясл. Глянуць, зірнуць. Параўн. войзрети.
с. 115
Возрости гл. возрасти
с. 116
Возростъ гл. возрастъ
с. 116
Возрушати дзеясл. Тое, што і взрушати ў 1 знач.
с. 116
Возрушитися дзеясл. Тое, што і взрушитися ў 1 знач.
с. 116
Возсияти дзеясл. Заззяць, заблішчаць.
с. 116
Возсмердетися дзеясл. Засмярдзецца.
с. 116
Возставляти дзеясл. Устанаўліваць.
с. 116
Возсылати дзеясл. Тое, што і взсылати.
с. 116
Возтрубити гл. вострубити
с. 116
Возтягнути дзеясл. Працягнуць.
с. 116
Возхотети гл. восхотети
с. 117
Возшедший дзеепрым. ад взойти ў 2 знач.
с. 117
Возшумети дзеясл. Зашумець.
с. 117
Возъ наз. 1. Воз, калёсы. 2. Брычка, карэта. 3. Ваенная павозка, калясніца. 4. Мера, колькасцъ чаго-н., што змяшчаецца на возе. 5. Мера сенажаці.
с. 117
Возъявление наз. Тое, што і взъявление.
с. 118
Возывати дзеясл. Тое, што і взывати ў 3 знач.
с. 118
Возыватися дзеясл. Тое, што і взыватися.
с. 119
Возыгранье, возыграние наз. Тое, што і взыгранье.
с. 119
Возыгратися дзеясл, Тое, што і взыгратися.
с. 119
Возыйти гл. возойти
с. 119
Возыскание наз. Тое, што і взысканье ў 1 знач.
с. 119
Возыскати дзеясл. 1. Тое, што і взыскати ў 1 знач. 2. Тое, што і взыскати ў 3 знач.
с. 119
Возыскатися дзеясл. Тое, што і взыскатися.
с. 119
Возыскающий дзеепрым. Тое, што і взыскаючий.
с. 119
Возыхание наз. Тое, што і вздыханье.
с. 119
Возяти дзеясл. Тое, што і взяти ў 1 знач.
с. 119
Возящий дзеепрым. ад возити.
с. 119
Воиводянка гл. воеводянка
с. 120
Воимати дзеясл, Захопліваць.
с. 120
Воиматися дзеясл., зв. ад воимати.
с. 120
Воинественый прым. Ваяўнічы.
с. 120
Воинество гл. воинство
с. 120
Воиновъ прым. ад воинъ.
с. 120
Воинский прым. Воінскі. Параўн. военский.
с. 120
Воинство, воинество наз., зб. ад воинъ.
с. 120
Воинствующий дзеепрым. Ваяўнічы.
с. 120
Воинъ наз. Воін. Параўн. вой у 1 знач., войний, войникъ.
с. 120
Воистинну, воистину прысл. Сапраўды. Параўн. въистинну.
с. 121
Воитье гл. войстье
с. 121
Воище, войще наз. Войска.
с. 121
Вой наз. 1. Тое, што і воинъ. 2. Войска.
с. 121
Войзренье наз. Тое, што і возренье у 1 знач.
с. 122
Войзрети дзеясл. Тое, што і возрети.
с. 122
Войлокъ, войлукъ наз. Лямец.
с. 122
Войлотникъ, войлочникъ наз. Рамеснік, які вырабляў лямец.
с. 122
Войлукъ гл. войлокъ
с. 123
Война наз. 1. Вайна, бітва. 2. Войска.
с. 123
Войний наз. Тое, што і воинъ.
с. 123
Войникъ наз. Тое, што і воинъ.
с. 123
Войска наз. Тое, што і войско.
с. 123
Войская прым. у знач. наз. Жонка войскага.
с. 124
Войский прым. у знач. наз. Ураднік, які ахоўваў маёнткі шляхціцаў-апалчэнцаў у час вайны.
с. 124
Войско наз. Войска. Параўн. войска.
с. 124
Войсковый прым. ад войско.
с. 125
Войское наз. Пасада войскага.
с. 125
Войстье, воитье, увойстье наз. 1. Уваход. 2. Узыход. 3. Нараджэнне, з’яўленне. 4. Увод (у валоданне).
с. 125
Войти дзеясл. 1. Увайсці. 2. Атрымацъ (у валоданне). 3. Узыйсці.
с. 126
Войтовая прым. у знач. наз. Жонка войта.
с. 127
Войтовичъ наз. Сын войта.
с. 127
Войтовский прым. ад войтъ.
с. 128
Войтовство наз. 1. Пасада войта. 2. Адна ці некалъкі вёсак, якія былі пад наглядам войта.
с. 128
Войтовщина наз. Тое, што і войтовство ў 2 знач.
с. 129
Войтовъ прым. Які належыць войту.
с. 129
Войтъ наз. Войт, начальнік гарадскога пасялення.
с. 129
Войтянье наз. Дзеянне па дзеясл. войтяти.
с. 130
Войтяти дзеясл. Наглядацъ.
с. 130
Войще гл. воище
с. 130
Воколо, воколъ, въоколо, въоколъ прысл. і прыназ. 1. прысл. Навокал. Параўн. вооколо, около. 2. прыназ. Кругом чаго-н.
с. 130
Вократце прысл. Коратка. Параўн. вкратце.
с. 130
Вокрестъ гл. окрестъ
с. 131
Вокругъ прысл. Кругом, вакол, наўкола. Параўн. округъ.
с. 131
Вокупе прысл. Тое, што і вкупе.
с. 131
Вокусити дзеясл. Тое, што і вкусити I у 1 знач.
с. 131
Вокушати дзеясл. Тое, што і вкушати ў 1 знач.
с. 131
Воланый дзеепрым. ад волати ў 1, 2 знач.
с. 131
Воланье наз. Дзеянне па дзеясл. волати. 1. Крык, лямант. 2. Выклік. 3. Просьба. 4. Скарга, заява ў суд.
с. 131
Воласяница гл. волосяница
с. 132
Воласяный гл. волосяный
с. 132
Волати дзеясл. 1. Крычаць, гучна аб’яўляць, лямантаваць. 2. Клікаць. 3. Прасіць, маліць.
с. 132
Волаючий дзеепрым. 1. Ад волати ў 1 знач. 2. Ад волати ў 3 знач.
с. 134
Волашаный гл. валашаный
с. 134
Волгаръ наз. Жыхар пабярэжжа Волгі.
с. 134
Волглый, волгий, волгкий, волгный прым. Вільготны.
с. 134
Волгованье наз. Тое, што і волхвование.
с. 134
Волей прысл. Больш.
с. 134
Воленция наз. Намер.
с. 134
Волесъ гл. олесъ
с. 134
Волети дзеясл. Жадацъ, хацецъ, аддаваць перавагу.
с. 134
Воликъ наз., памянш. ад волъ.
с. 135
Волина наз. Мяса вала.
с. 135
Волинский гл. волынский
с. 135
Волитель наз. Выражальнік
с. 135
Волкость наз. Вільготнасць.
с. 135
Волкоторжина наз. Шрам ад укусу воука.
с. 135
Волкъ, вовкъ наз. 1. Воўк. 2. // перан. Злы чалавек. 3. Воўчая шкура.
с. 135
Волна I наз. Хваля.
с. 136
Волна II, Вовна наз. Воўна.
с. 136
Волне гл. вольно
с. 137
Волней гл. вольней
с. 137
Волнейший гл. вольнейший
с. 137
Волнейшый гл. вольнейший
с. 137
Волнение наз. 1. Хваляванне вады.2. Смута, незадаволенасць, хваляванні.
с. 137
Волненье, вылненъе наз. Тое, што і уволненье.
с. 137
Волно гл. вольно
с. 137
Волность гл. вольность
с. 137
Волнующийся дзеепрым. Які хвалюецца.
с. 137
Волный гл. вольный
с. 137
Волняница наз. Верхняя вопратка з шарсцяной тканіны.
с. 137
Волняный прым. Зроблены з воўны.
с. 137
Воловати дзеясл. Няправілъна ўжываць, падмяняць.
с. 138
Воловня наз. Валоўня.
с. 138
Воловщизный прым. Тое, што і воловщинный.
с. 138
Воловщина наз. Падатак ад рабочага вала.
с. 138
Воловщинный прым. ад воловщина. Параўн. воловщизный.
с. 138
Воловый прым. Валовы. Параўн. волуй, волячий.
с. 138
Воловяный гл. оловяный
с. 139
Володати дзеясл. 1. Тое, што і владати ў 1 знач. 2. Тое, што і владати ў 3 знач.
с. 139
Володенье, володение наз. Дзеянне па дзеясл. володети
с. 139
Володети, володеть дзеясл. 1. Тое, што і владети ў 1 знач. 2. Тое, што і владети ў 2 знач.
с. 139
Володеющий дзеепрым. ад володети.
с. 140
Володителевъ прым. ад володитель.
с. 140
Володитель наз. Тое, што і владетель у 2 знач.
с. 140
Володымерецъ наз. Жыхар горада Уладзіміра.
с. 140
Воложити I дзеясл. Тое, што і вложити I у 1 знач.
с. 140
Воложити II дзеясл. Рабіць вілъготным.
с. 140
Волока наз. Валока.
с. 140
Волокита, волокида наз. Валакита, цяганіна.
с. 141
Волокно наз. Валакно (льну, канапель).
с. 141
Волоковый прым. ад волока.
с. 141
Волоконце наз., памяніи. ад волокно.
с. 141
Волокучий дзеепрым. ад волочи. Параўн. волокущий.
с. 141
Волокущий дзеепрым. Тое, што і волокучий.
с. 141
Волокъ наз. Рыбалоўная сетка.
с. 141
Волосатый прым. Валасаты. Параўн. власатый.
с. 142
Волосеница гл. волосяница
с. 142
Волосенница гл. волосяница
с. 142
Волосеный гл. волосяный
с. 142
Волосень наз. Тое, што і волосяница.
с. 142
Волосие гл. волосье
с. 142
Волоский прым. 1. Малдаўскі. Параўн. волошкий. 2. Тое, што і влоский.
с. 142
Волосникъ наз. Чалавек, які вырабляў розныя рэчы з шэрсці жывёл.
с. 142
Волосный гл. волостный I, II
с. 142
Волосовый прым. ад волосъ.
с. 142
Волосокъ наз., памянш. ад волосъ.
с. 142
Волостель наз. Тое, што і властель у 1 знач.
с. 143
Волостельский прым. ад волостель.
с. 143
Волостка, волотка наз., памянш. ад волость у 2 знач.
с. 143
Волостный, волосный I прым. Уласны, прыватны. Параўн. власный.
с. 143
Волостный, волосный II прым. ад волость у 1 знач.
с. 143
Волость наз. 1. Воласць. Параўн. влость. 2. Прыватнае ўладанне. 3. Жыхары прыватнага ўладання. 4. Улада. 5. Прадстаўнікі ўлады. Параўн. власть.
с. 144
Волосъ наз. Волас. Параўн. влосъ.
с. 145
Волосье, волосие наз., зб. ад волосъ.
с. 145
Волосяница, воласяница, волосеница, волосенница наз. Тое, што і власяница. Параўн. волосень.
с. 145
Волосянка наз. Гатунак грубай тканіны.
с. 146
Волосяный, воласяный, волосеный прым. Зроблены з воласу. Параўн. власяный, влосяный.
с. 146
Волотка гл. волостка
с. 146
Волотовка наз. Валатоўка, курган. Параўн. влотовка.
с. 146
Волотъ наз. Волат.
с. 146
Волохъ наз. Жыхар Малдавіі, або Валахіі.
с. 147
Волоцня наз. Лоўля рыбы.
с. 147
Волоцуга, волоцюга наз. 1. Валацуга. 2. Валацужніцтва.
с. 147
Волочай наз. Выгнаннік, бадзяга.
с. 147
Волочащий прым. Валацужны.
с. 147
Волочащийся дзеепрым. ад волочитися ў 1 знач.
с. 148
Волочба наз. Лоўля рыбы.
с. 148
Волочебное гл. волочобное
с. 148
Волоченый гл. волочоный
с. 148
Волоченье наз. Дзеянне па дзеясл. волочити ў 1 знач.
с. 148
Волочи дзеясл. Тое, што і волочити ў 1 знач.
с. 148
Волочивати, волочывати дзеясл., шматкр. ад волочити ў 1 знач.
с. 149
Волочися дзеясл., зв. ад волочи.
с. 149
Волочити, волочыти дзеясл. 1. Цягнуць. Параўн. влачити. 2. Баранавацъ. 3. Прыцягвацъ (да суда). Параўн. волочи.
с. 149
Волочитися, волочытися дзеясл. 1. Бадзяцца, вандраваць. 2. Цягнуцца.
с. 150
Волочка наз., памянш. ад волока.
с. 150
Волочникъ наз. Землямер, які дзяліў зямлю на валокі.
с. 151
Волочный прым. ад волока.
с. 151
Волочня наз. Тое, што і влочня.
с. 152
Волочобное, волочебное, волочобно наз. Велікодны падарунак.
с. 152
Волочокъ наз. Корань.
с. 153
Волочоный, волоченый дзеепрым. 1. Ад волочити ў 1 знач. 2. Ад волочити ў 2 знач. 3. Пакрыты, пацягнуты.
с. 153
Волочывати гл. волочивати
с. 153
Волочыти гл. волочити
с. 153
Волочытися гл. волочитися
с. 153
Волошанъ наз. Тое, што і волошинъ.
с. 153
Волошенинъ наз. Тое, што і волошинъ.
с. 153
Волошенный прым. Пакладаны. Параўн. волошоный.
с. 153
Волошинъ наз. Выхадзец з Валахіі.Параўн. волошанъ, волошенинъ.
с. 153
Волошка наз. Жыхарка Валахіі.
с. 154
Волошкий прым. Тое, што і волоский у 1 знач.
с. 154
Волошоный прым. Тое, што і волошенный.
с. 154
Волошчанинъ гл. волощанинъ
с. 154
Волошъя наз., зб. Жыхары Валахіі.
с. 154
Волощанинъ, волошчанинъ наз. Жыхар воласці, селянін.
с. 154
Волстро гл. ольстро
с. 154
Волторовский прым. Тое, што і валтеровский.
с. 154
Волторокъ наз. Тое, што і второкъ.
с. 154
Волуй прым. Тое, што і воловый.
с. 155
Волфничий прым. Вешчы, прарочы.
с. 155
Волфованье гл. волхвование
с. 155
Волфовный прым. Магічны, чароўны.
с. 155
Волфъ гл. волхвъ
с. 155
Волха гл. вольха
с. 155
Волхва наз. Прадракалъніца, прарочыца, чарадзейка.
с. 155
Волхвование, волфованье, волхование наз. Прадраканне, прадбачанне, чарадзейства. Параўн. волгованье, волшество.
с. 155
Волхвъ, волфъ, волховъ наз. Вяшчун, чарадзей, вядзьмар.
с. 155
Волхование гл. волхвование
с. 155
Волховъ гл. волхвъ
с. 155
Волченя наз. Ваўчанё.
с. 155
Волчецъ наз. Чартапалох.
с. 156
Волчий, вовчий, вовчый, волчый прым. Воўчы, зроблены са шкуры воўка.
с. 156
Волчица наз. Ваўчыца.
с. 156
Волчки наз. Ваўчкі (расліна).
с. 156
Волчокъ наз. 1. Ваўчок (цацка). 2. Шкура воўка.
с. 156
Волчый гл. волчий
с. 156
Волшба наз. Чарадзейства, чараўніцтва, вядзьмарства. Параўн. волшевба.
с. 156
Волшебный прым. Чарадзейны.
с. 156
Волшевба наз. Тое, што і волшба.
с. 156
Волшество наз. Тое, што і волхвование.
с. 156
Волынецъ наз. Жыхар Валыні.
с. 157
Волынский, волинский прым. Валынскі.
с. 157
Вольне гл. вольно
с. 157
Вольней, волней прысл. 1. Ад вольно ў 1 знач. 2. Ад вольно ў 2 знач. 3. Ад вольно ў 3 знач. 4. Ад вольно ў 4 знач.
с. 157
Вольнейший, волнейший, волнейшый прым., выш. ст. ад вольный. 1. Вальнейіиы, больш прасторны, лепшы. 2. Не абмежаваны якімі-н. перашкодамі. 3. Ад вольный у 7 знач. 4. Ад вольный у 10 знач. 5. Вальнейшы, вызвалены ад чаго-н., лягчэйшы.
с. 158
Вольно, волне, волно, вольне прысл. 1. Вольна, свабодна. 2. Дазволена, можна. 3. Бесперашкодна. 4. Згодна з уласнай воляй. 5. Смела, нескавана.
с. 158
Вольность, волность наз. 1. Воля, свабода, незалежнасць. 2. мн. Правы, прывілеі. 3. Дазвол, права. 4. Вызваленне ад павіннасцей, абавязкаў, якіх-н. абставін. 5. Жаданне, патрабаванне. 6. Самастойнасць, неабмежаванасць у дзеяннях. 7. Моц, улада. 8. Права выбару, права паступацъ па ўласнай волі. 9. Парушэнне агульнапрынятых правіл, адступленне ад нормы.
с. 161
Вольный, волный прым. 1. Волъны, свабодны. 2. Не вінаваты, апраўданы; вызвалены ад пакарання. 3. Незалежны, непадуладны. Свабодны ад прыгоннай і кабалънай залежнасці. 5. Дабравольны. 6. Вызвалены ад якога-н абавязку. 7. Не падуладны якім-н. абставінам, хваробам, грахам і інш. 8. Надзелены правам паступаць па ўласнай волі. 9. Абавязаны. 10. Пусты, не заняты; вакантны. 11. Не абмежаваны перашкодамі. 12. Не звязаны шлюбным кантрактам
с. 164
Вольстро гл. ольстро
с. 169
Вольха, волха наз. Тое, што і ольха.
с. 169
Вольховый прым. Тое, што і ольховый.
с. 169
Волюнтариушъ наз. Дабраволец.
с. 169
Волюптуарий наз. Юрлівец.
с. 169
Воля наз. 1. Свядомае і мэтанакіраванае рэгуляванне чалавекам сваёй дзейнасці. 2. Жаданне, хаценне. 3. Улада, права 4. Дазвол, згода. 5. Незалежнасць, свабода дзеянняў. 6. Вызваленне ад прыгоннай залежнасці або ад выканання розных павіннасцей. 7. Вольная служба.
с. 169
Волянинъ наз. Чалавек, які вызваліўся ад прыгоннай залежнасці.
с. 176
Волячий прым. Тое, што і воловый.
с. 177
Воменитися дзеясл. Тое, што і вменитися ў 1 знач.
с. 177
Вомерети дзеясл. Тое, што і умерети.
с. 177
Воместе прысл. Тое, што і вместе.
с. 177
Вомести дзеясл. Тое, што і вмести I.
с. 177
Воместити дзеясл. Тое, што і вместити ў 1 знач.
с. 177
Воместо прыназ. Тое, што і вместо ў 2 знач.
с. 177
Вомитъ наз. Рвота, ваніты.
с. 177
Воморити дзеясл. Тое, што і уморити.
с. 177
Вонде прысл. Там.
с. 177
Вонести дзеясл. Тое, што і внести I у 1 знач.
с. 177
Вонийти дзеясл. Тое, што і внийти ў 1 знач.
с. 177
Вонки прысл.Вонкі.
с. 177
Воннейший прым., выш. ст. ад вонный.
с. 177
Вонность, воность наз. 1. Пах. 2. Пахучасць, духмянасць.
с. 177
Вонный прым. Пахучы, духмяны.
с. 178
Воность гл. вонность
с. 178
Вонпенье гл. вонтпенье
с. 178
Вонпити гл. вонтпити
с. 178
Вонпить гл. вонтпити
с. 178
Вонтленый дзеепрым. ад вонтлети.
с. 178
Вонтлети дзеясл. Слабець, чахнуць. Параўн. утлети.
с. 178
Вонтпенье, вонпенье, вонтпене, вонтпленье, вопенье наз. Сумненне, неўразуменне.
с. 178
Вонтпити, вонпити, вонпить, вонтплити, вонтьпити дзеясл. Сумнявацца. Параўн. вунтпити.
с. 179
Вонтпитисе дзеясл., зв. ад вонтпити.
с. 180
Вонтпленье гл. вонтпенье
с. 180
Вонтпливе прысл. Няпэўна, наўрад.
с. 180
Вонтпливость наз. Сумненне, недавер’е, асцярога. Параўн. вунтпливость.
с. 180
Вонтпливый прым. Няпэўны.
с. 180
Вонтплити гл. вонтпити
с. 180
Вонтроба наз. 1. Вантроба. 2. Унутраныя органы грудной клеткі і жывата.
с. 181
Вонтьпити гл. вонтпити
с. 181
Вонъ I прысл. Вон.
с. 181
Вонъ II займ. Тое, што і онъ.
с. 181
Вонь наз. Смурод.
с. 181
Вонючий прым. Смярдзючы.
с. 181
Воня наз. Пах, духмянасць.
с. 181
Воняти дзеясл. 1. Пахнуць. 2. Смярдзець.
с. 182
Вонячий, вонячей прым. Смярдзючы.
с. 182
Воняющий дзеепрым. Тое, што і вонячий.
с. 182
Воображение наз. Малюнак, адлюстраванне.
с. 182
Воображенный дзеепрым. Адбіты, адлюстраваны.
с. 182
Вообразитися дзеясл., зв. Адбіцца, адлюстравацца.
с. 182
Вообразовати дзеясл. Увасобіць, ажыццявіць.
с. 182
Вообще прысл. Тое, што і вобче.
с. 182
Вооколо, вооколу, вооколъ прысл. Тое, што і воколо ў 1 знач.
с. 182
Вооружати дзеясл. 1. Узбройваць. 2. // перан. Забяспечваць.
с. 182
Вооруженый, вооруженный дзеепрым. 1. Ад вооружити ў 1 знач. 2. Ад вооружити ў 2 знач.
с. 183
Вооружитель наз. Той, хто ўзбройвае.
с. 183
Вооружити дзеясл. 1. Узброіць. 2. // перан. Забяспечыць.
с. 183
Вооружитися, воружитися, воружытися дзеясл., зв. 1. Узброіцца. Параўн. вружитися. 2. // перан. Настроіцца.
с. 183
Воособление наз. Увасабленне.
с. 183
Вопадати дзеясл. Тое, иіто і впадати I у 4 знач.
с. 183
Вопасти дзеясл. Тое, іито і упасти II.
с. 183
Вопастися дзеясл. Тое, што і упасти I.
с. 183
Вопенье гл. вонтпенье
с. 183
Вопиати гл. вопияти
с. 183
Вопити дзеясл. Крычаць, галасіць, клікаць. Параўн. вопияти.
с. 183
Вопиющий дзеепрым. ад вопияти. Параўн. впиющый.
с. 183
Вопияти, вопиати дзеясл. Тое, што і вопити.
с. 184
Воплотившийся дзеепрым. ад воплотитися. Параўн. вплотившийся.
с. 184
Воплотитися дзеясл., зв. Увасобіцца ў вобраз чалавека. Параўн. воплощитися, вплотитися. с. 184
Воплощатися дзеясл. Увасабляцца ў вобраз чалавека.
с. 184
Воплощение гл. воплощенье
с. 184
Воплощенный дзеепрым. Увасоблены.
с. 184
Воплощенье, воплощение наз. Увасабленне ў вобраз чалавека. Параўн. вплощение.
с. 184
Воплощитися дзеясл. Тое, што і воплотитися.
с. 184
Вопль наз. Лямант, крык.
с. 185
Вопращати гл, вопрошати
с. 185
Вопреки прысл. і прыназ. 1. прысл. Насуперак. Параўн. впреки, впреко. 2. прыназ. Упоперак.
с. 185
Вопросити дзеясл. Запытаць. Параўн. впросити II.
с. 185
Вопросъ наз. Пытанне.
с. 185
Вопрошати, вопрашати дзеясл. Запытваць. Параўн. впрошати.
с. 185
Вопхнути дзеясл. Упіхнуць.
с. 185
Вопчий прым. Тое, што і обчий. Параўн. впхнути.
с. 185
Вопящий дзеепрым. ад вопити.
с. 185
Ворволевый, ворволовый ггрым. ад ворволь.
с. 186
Ворволь наз. Тлушч, здабыты з марскіх жывёл або рыб.
с. 186
Ворганьство наз. Уменне іграцъ на аргане.
с. 186
Ворекъ гл. ворокъ
с. 186
Ворковое наз. Пошліна ад тавараў, што перавозіліся ў мяшках.
с. 186
Воробей наз. Верабей. Параўн. воробецъ, врабецъ, оробей.
с. 186
Воробецъ наз. Тое, што і воробей.
с. 186
Воробикъ наз. Тое, што і воробчикъ.
с. 186
Воробликъ наз. Тое, што і воробчикъ.
с. 186
Воробчикъ наз., памянш. ад воробей. Параўн. воробикъ, воробликъ.
с. 186
Воробьевый прым. Вераб'іны.
с. 186
Воровати дзеясл. Красці.
с. 186
Вороватися дзеясл. Тое, што і вароватися ў 2 знач.
с. 186
Воровский прым. Мяцежны, бунтарскі, разбойніцкі.
с. 186
Воровство наз. Крадзеж.
с. 187
Ворогованье наз. Дзеянне па дзеясл. вороговати.
с. 187
Вороговати дзеясл. Знаходзіцца ў варожасці, варагаваць.
с. 187
Ворогуючий дзеепрым. ад вороговати.
с. 187
Ворогъ наз. Вораг, непрыяцель. Параўн. врагъ.
с. 187
Ворожа наз. 1. Тое, што і ворожба. Параўн. врожа. 2. Жэрабя.
с. 187
Ворожай наз. Тое, што і рожай.
с. 187
Ворожачий дзеепрым. ад ворожити.
с. 187
Ворожба наз. Варажба. Параўн. ворожа ў 1 знач.
с. 187
Ворожбистый прым. ад ворожба.
с. 187
Ворожбитка наз. Варажбітка.
с. 188
Ворожбитъ наз. Варажбіт, чараўнік, чарадзейнік. Параўн. ворожебникъ.
с. 188
Ворожбицтво наз. Чараўніцтва. Параўн. врожбитство.
с. 188
Ворожебникъ наз. Тое, што і ворожбитъ.
с. 188
Вороженье, ворожение наз. Дзеянне па дзеясл. ворожити.
с. 188
Ворожити дзеясл. Варажыць. Параўн. врожити.
с. 188
Ворожка наз. Вядзьмарства, чарадзейства.
с. 188
Ворокъ, ворекъ наз. Торба, мяшок, сумка.
с. 188
Ворона наз. Варона. Параўн. врона.
с. 189
Вороний прым. Варонін.
с. 189
Воронка наз. Лейка. Параўн. воронокъ.
с. 189
Вороновый прым. ад.воронъ.
с. 189
Воронокъ наз. Тое, што і воронка.
с. 189
Ворононький прым., памянш. ад вороный.
с. 189
Воронъ наз. Крумкач, груган. Параўн. вранъ.
с. 189
Вороный прым. Вараны.
с. 190
Ворота наз. 1. Брама, вароты. Параўн. врата, врота. 2. Паток.
с. 190
Воротило наз. Вал у кроснах, навой.
с. 190
Воротити, воротить дзеясл. 1. Аддаць узятае. Параўн. вротити. 2. Вярнуцца. 3. Уваскрэсіцъ, вярнуць да жыцця.
с. 190
Воротитися дзеясл., зв. ад воротити ў 2. знач. Параўн. вратитися, вротитися.
с. 191
Воротить гл. воротити
с. 191
Воротникъ наз. Брамнік, вартаўнік пры варотах. Параўн. воротный у 2 знач., вратникъ.
с. 191
Воротное прым. у знач. наз. Пошліна за праход ці праезд праз вароты.
с. 192
Воротный прым. 1. Ад ворота ў 1 знач. Параўн. вротный. 2. У знач. наз. Тое, што і воротникъ. Параўн. вратный.
с. 192
Ворохъ наз. Куча, груда.
с. 192
Ворочаный дзеепрым. ад ворочати ў 1 знач.
с. 192
Ворочанье наз. Дзеянне па дзеясл. ворочати ў 1 знач. Параўн. ворочаньеся.
с. 192
Ворочаньеся наз. Тое, што і ворочанье.
с. 192
Ворочати дзеясл. 1. Варочаць, прымушаць вярнуцца назад. 2. Вяртаць, аддавацъ назад. 3. Тое, што і ворочатися ў 1 знач. Параўн. врачати.
с. 192
Ворочатися дзеясл. 1. Вяртацца. Параўн. ворочати ў 3 знач., ворочетисе. 2. Паварочвацца.
с. 193
Ворочаючий дзеепрым. Які абвальвае, абрушвае.
с. 194
Ворочаючийся дзеепрым. ад ворочатися ў 1 знач.
с. 194
Вороченый, ворочоный дзеепрым. ад воротити ў 1 знач.
с. 194
Вороченье наз. Дзеянне па дзеясл. воротити ў 1 знач.
с. 194
Ворочетисе, ворочитисе дзеясл. Тое, што і ворочатися ў 1 знач.
с. 195
Ворочоный гл. вороченый
с. 195
Ворошити дзеясл. Варушыць.
с. 195
Ворстатъ гл. варстатъ
с. 195
Воружитися гл. вооружитися
с. 195
Воружытися гл. вооружитися
с. 195
Ворчакъ, ворчыкъ наз. Ворчык. Параўн. орчикъ.
с. 195
Ворчати дзеясл. Бурчаць.
с. 195
Ворченье наз. Дзеянне па дзеясл. ворчати.
с. 195
Ворчыкъ гл. ворчакъ
с. 195
Воръ I наз. Абгароджанае месца, загон для скаціны.
с. 195
Воръ ІІ наз. Ашуканец, махляр.
с. 195
Воръ III наз. Мяшок.
с. 195
Восажокъ наз. Брычка з плеценым кузавам.
с. 196
Восвояси прысл. Дамоў, у сваю краіну.
с. 196
Восдерживатися дзеясл. Тое, што і воздерживатися.
с. 196
Восздержание наз. Тое, што і воздержанье ў 2 знач.
с. 196
Восемдесятъ ліч. Восемдзесят. Параўн. осемдесятъ, осимьдесятъ.
с. 196
Восемъ ліч. Восем. Параўн. осемъ, осемь, осимъ.
с. 196
Восень наз. Тое, што і осень.
с. 196
Восиати гл. восияти
с. 196
Восиянный дзеепрым. ад восияти.
с. 197
Восияти, восиати дзеясл. Заззяць, зазіхацець. Параўн. всияти.
с. 197
Воскипети дзеясл. 1. Ускіпець. 2. Напоўніцца чым-н. Параўн. вскипети.
с. 197
Воскиснение наз. Скісанне.
с. 197
Воскладати дзеясл. 1. Тое, иіто і вскладати ў 1 знач. 2. Абзываць.
с. 197
Воскласти дзеясл. 1. Тое, што і вскласти ў 1 знач. 2. Тое, што і вскласти ў 2 знач.
с. 197
Воскликати дзеясл. Усклікаць, крычаць. Параўн. вскликати.
с. 197
Воскликивати дзеясл. Усклікваць. Параўн. воскликовати.
с. 197
Воскликновение наз. Радасны крык. Параўн. вскликновение.
с. 197
Воскликнути дзеясл. Усклікнуць. Параўн. вскликнути.
с. 197
Воскликнутися дзеясл., зв. ад воскликнути.
с. 197
Воскликовати дзеясл. Тое, што і воскликивати.
с. 198
Восклицанье наз. Вокліч.
с. 198
Восклоненый дзеепрым. Нахілены.
с. 198
Восклоншийся дзеепрым. Які нахіліўся.
с. 198
Воскобойникъ наз. Васкабой.
с. 198
Воскобойное наз. Падатак ад заскабойні.
с. 198
Воскобойня наз. Васкабойня.
с. 198
Восковництво наз. Васкабойнае прадпрыемства.
с. 198
Восковничий, восковничый наз. Чыноўнік, які займаўся зборам таможных даходаў з вывазу за граніцу воску.
с. 199
Восковничое наз. Пошліна ад васковых промыслаў. Параўн. восковничъ, восковщина.
с. 199
Восковничъ наз. Тое, што і восковничое.
с. 199
Восковничый гл. восковничий
с. 199
Восковщина наз. Тое, што і восковничое.
с. 199
Восковый прым. 1. Васковы. 2. Звязаны з васкабойным промыслам.
с. 199
Воскорбети дзеясл. Засмуціцца, зажурыцца.
с. 199
Воскоре прысл. Тое, што і вскоре.
с. 200
Воскори прысл. Тое, што і вскоре.
с. 200
Воскормити дзеясл. Тое, што і вскормити.
с. 200
Воскочити дзеясл. Тое, што і вскочити ў 2 знач.
с. 200
Воскресение гл. воскресенье
с. 200
Воскресенский прым. ад воскресенье ў 1 знач.
с. 200
Воскресенье, воскресение наз. 1. Уваскрашэнне. Параўн. вскресение. 2. Нядзеля.
с. 200
Воскресивший дзеепрым. ад воскресити.
с. 201
Воскресити дзеясл. 1. Уваскрэсіць. Параўн. вскресити. 2. // перан. Адрадзіць, абудзіць да новага жыцця.
с. 201
Воскреслый дзеепрым. Уваскрэслы.
с. 201
Воскреснути дзеясл. Уваскрэснуць. Параўн. вскреснути.
с. 202
Воскресший дзеепрым. ад воскреснути.
с. 202
Воскрешати дзеясл. Уваскрашаць. Параўн. вскрешати.
с. 202
Воскрешаючий дзеепрым. ад воскрешати. Параўн. воскрешающий.
с. 202
Воскрешающий дзеепрым. Тое, што і воскрешаючий.
с. 202
Воскресшение гл. воскрешенье
с. 202
Воскрешение гл. воскрешенье
с. 202
Воскрешеный, воскрешоный дзеепрым. 1. Ад воскресити ў 1 знач. Параўн, вскрешеный. 2. Ад воскресити ў 2 знач.
с. 202
Воскрешенье, воскресшение, оскрешение наз. Дзеянне па дзеясл, воскресити. Параўн. вскрешение.
с. 203
Воскрешоный гл. воскрешеный
с. 203
Воскрилие наз. Падол ці крысо ў верхнім адзенні.
с. 203
Воскричати дзеясл. Тое, што і вскрычати.
с. 203
Воскуритися дзеясл. Тое, што і вскуритися,
с. 203
Воскъ наз. 1. Воск. 2. Адзінка вымярэння колькасці; мера падатку.
с. 203
Вослати дзеясл. Адправіць, заслаць, паслаць. Параўн. вслати.
с. 204
Воследовати дзеясл. Ісці следам за кім-н. Параўн. вследовати.
с. 204
Воследъ прысл. і прыназ. 1. прысл. Тое, што і вследъ у 1 знач. 2. прыназ. Тое, што і вследъ у 2 знач.
с. 204
Вослухъ прысл. Тое, што і вслухъ.
с. 204
Восмдесятый ліч. Васьмідзесяты. Параўн. осмъдсятый.
с. 204
Восмнадцать ліч. Васемнаццаць. Параўн. осемнасте, осмнадцать, осмнадесеть.
с. 205
Восмъ,восмь ліч. Восем. Параўн. осмъ.
с. 205
Восмый ліч. Восьмы. Параўн. осмый.
с. 205
Восмыйнатьцеть ліч. Васемнаццаты. Параўн. осемнадцатый, осмнанцатый, осмыйнадцать, осмыйнадцеть, осмынадесять.
с. 205
Воспа наз. Тое, што і оспа.
с. 205
Воспакъ прысл. Тое, што і вспакъ.
с. 205
Воспалати дзеясл. Запалаць.
с. 205
Воспевание наз. Тое, што і вспевание ў 1 знач. Параўн. выспеванье.
с. 205
Воспевати дзеясл. Тое, што і вспевати ў 1 знач. Параўн. выспевати.
с. 205
Воспети дзеясл. 1. Апець, усхваліць, уславіць. 2. Спець. Параўн. вспети II.
с. 205
Воспитанный дзеепрым. ад воспитати.
с. 206
Воспитати дзеясл. Выхаваць.
с. 206
Воспити дзеясл. Тое, што і возопити.
с. 206
Восплакати дзеясл. Заплакаць. Параўн. всплакати.
с. 206
Восплакатися дзеясл. Расплакацца. Параўн. всплакатися.
с. 206
Восплескати дзеясл. 1. Запляскаць (у далоні). 2. Заплёскаць (аб хвалях).
с. 206
Восплынути дзеясл. Напоўніць.
с. 206
Восполокъ гл. весполокъ
с. 206
Восполъ, возполъ прысл. Тое, што і весполъ.
с. 206
Воспоменути гл. воспомянути
с. 206
Воспоминанье, воспоминание наз. Тое, што і вспоминанье. #207
с. 206
Воспоминати дзеясл. Тое, што і вспоминати.
с. 207
Воспоминатися дзеясл., зв. ад воспоминати. Параўн. вспоминатися.
с. 207
Воспомочи дзеясл. Тое, што і вспомочи.
с. 207
Воспомянути, воспоменути дзеясл. Тое, што і вспомянути.
с. 207
Воспомянутие наз. Тое, што і воспоминанье.
с. 207
Воспомянутый дзеепрым. ад воспомянути.
с. 207
Воспренути дзеясл, Ажыць, ачуняць.
с. 207
Восприемлемый дзеепрым. ад восприимати ў 1 знач.
с. 207
Восприемникъ наз. Пераемнік.
с. 207
Восприимание наз. Успрыманне.
с. 207
Восприимати дзеясл. 1. Успрымаць, авалодваць. Параўн. воспримати. 2. Займаць.
с. 207
Воспримати дзеясл. Тое, што і восприимати ў 1 знач.
с. 208
Восприняти дзеясл. Тое, што і восприяти.
с. 208
Восприяти дзеясл. Прыняць, узяць. Параўн. восприняти, всприяти.
с. 208
Восприятие наз. Прыняцце.
с. 208
Воспросити дзеясл. Спытаць. Параўн. вспросити.
с. 208
Воспрошати дзеясл. Пытаць.
с. 208
Воспытати дзеясл. Тое, што і вспытати.
с. 209
Воспять прысл. Тое, што і вспять.
с. 209
Воспященье наз. Абарот.
с. 209
Воссажати дзеясл. Усаджваць. Параўн. вссажати.
с. 209
Воссаженый дзеепрым. ад воссажати.
с. 209
Восставити гл. воставити
с. 209
Воставанье наз. Дзеянне па дзеясл. воставати.
с. 209
Воставати дзеясл. 1. Тое, што і вставати ў 1 знач. 2. Паўставаць, узнімацца супраць каго-н.
с. 209
Воставающий дзеепрым. ад воставати ў 2 знач.
с. 209
Воставити, восставити дзеясл. 1. Узняць. 2. Паставіць, назначыць. 3. Узнавіць, уваскрэсіць.
с. 209
Воставляти дзеясл. Уваскрашаць.
с. 209
Воставший дзеепрым. 1. Ад востати ў 2 знач. 2. Ад востати ў 4 знач.
с. 209
Восталый дзеепрым. ад востати ў 1 знач.
с. 210
Востанье, востание наз. 1. Дзеянне па дзеясл. 2. Дзеянне па дзеясл. востати ў 5 знач.
с. 210
Востати дзеясл. 1. Тое, што і встати ў 1 знач. 2. Тое, што і встати ў 2 знач. 3. Тое, што і встати ў 4 знач. 4. Тое, што і встати ў 5 знач. 5. Тое, што і встати ў 6 знач. 6. Тое, што і встати ў 9 знач.
с. 210
Востающий дзеепрым. ад воставати ў 2 знач.
с. 210
Востлити дзеясл. Разбурыць, парушыць.
с. 210
Востогнати дзеясл. Застагнаць.
с. 210
Востокъ наз. 1. Усход (напрамак). 2. Краіны, размешчаныя ва ўсходнім напрамку. 3. Усход сонца. Параўн. встокъ.
с. 210
Восточный прым. Усходні, размешчаны на ўсходзе. 2. Праваслаўны.
с. 211
Вострепетати дзеясл. Закалаціцца, задрыжацъ. Параўн. встрепетати.
с. 211
Вострепетатися дзеясл., зв. ад вострепетати.
с. 211
Вострогъ гл. острогъ
с. 211
Вострубити, возтрубити дзеясл. Затрубіць.
с. 211
Воступати дзеясл. Тое, што і вступати ў 1 знач.
с. 211
Воступити дзеясл. 1. Тое, што і вступити I у 1 знач. 2. Тое, што і вступити I у 2 знач.
с. 211
Воступовати дзеясл. 1. Тое, што і вступовати ў 3 знач. 2. Тое, што і вступовати ў 2 знач.
с. 211
Востхненье, вестхненье наз. Дзеянне па дзеясл. востхнути, вестхнути.
с. 212
Востхнути, вестхнути дзеясл. Уздыхнуць.
с. 212
Востягнути дзеясл. Тое, што і встягнути ў 1 знач.
с. 212
Восхвалити дзеясл. Усхваліць.
с. 212
Восхвалитися дзеясл., зв. ад восхвалити.
с. 212
Восхватити дзеясл. Падхапіцъ.
с. 212
Восхитити дзеясл. Ухапіць, украсці, выкрасці.
с. 212
Восхититися дзеясл., зв. ад восхитити.
с. 212
Восхищати, восхыщати дзеясл. Выкрадаць, красці, забірацъ.
с. 212
Восхищение наз. Захапленне, зачараванне. Параўн. всхищение.
с. 212
Восхищеный дзеепрым. ад восхищати. Параўн. всхищеный.
с. 212
Восходити дзеясл. 1. Тое, што і всходити ў 1 знач. 2. Тое, што і всходити ў 2 знач. 3. Тое, што і всходпти ў 4 знач.
с. 213
Восходный прым. 1. Усходні. 2. Праваслаўны.
с. 213
Восходъ наз. Тое, што і всходъ у 1 знач.
с. 213
Восходящий дзеепрым. 1. Ад восходити ў 1 знач. 2. Ад восходити ў 2 знач. 3. Які ідзе ад нашчадкаў да продкаў.
с. 213
Восхождение наз. Дзеянне па дзеясл. восходити ў 2 знач. Параўн. восхожение.
с. 213
Восхожение наз. Тое, што і восхождение.
с. 213
Восхопитися дзеясл. Тое, што і всхопитися.
с. 213
Восхотевший дзеепрым. ад восхотети.
с. 213
Восхотети, возхотети дзеясл. Тое, што і всхотети.
с. 214
Восхыщати гл. восхищати
с. 214
Восылати дзеясл. Тое, што і всылати.
с. 214
Восыновление наз. Усынаўленне.
с. 214
Вотвержение наз. Усведамленне.
с. 214
Воткнути дзеясл. Уваткнуцъ, засунуцъ, усунуцъ. Параўн. вткнути.
с. 214
Воткнутися дзеясл., зв. ад воткнути. Параўн. вткнутися.
с. 214
Вотмена гл. отмена
с. 214
Вотованье наз. Дзеянне па дзеясл. вотовати.
с. 214
Вотовати дзеясл. Галасавацъ.
с. 214
Вотрое прысл. Тое, што і втрое.
с. 215
Вотройнасобъ прысл. Трохразова.
с. 215
Вотумерщина гл. отумерщина
с. 215
Вотумъ наз. Голас, думка, меркаванне і права прымаць удзел у галасаванні. Параўн. вотъ I.
с. 215
Вотхнути дзеясл. Удыхнуць.
с. 215
Вотчина гл. отчина
с. 215
Вотчинка гл. отчинка
с. 215
Вотчинный гл. отчинный
с. 215
Вотчичъ гл. отчичъ
с. 215
Вотще прысл. Дарэмна, марна, нізавошта.
с. 215
Вотъ I наз. Тое, што і вотумъ.
с. 215
Вотъ II выкл. Вось.
с. 215
Воуглый прым. Раскосы (пра вочы).
с. 215
Вохрый прым. Колеру охры.
с. 216
Воцаритися дзеясл. Стацъ царом, запанавацъ. Параўн. вцаритися.
с. 216
Вочворонасобъ прысл. Чатырохкратна. Параўн. вчетверонасобъ.
с. 216
Вочеловечение наз. Прыняцце чалавечага аблічча. Параўн. вочловеченье, вчеловеченье, вчловечение.
с. 216
Вочеловечившийся дзеепрым. Які прыняў чалавечае аблічча.
с. 216
Вочеловечитися дзеясл. Прыняць чалавечае аблічча.
с. 216
Вочловеченье, вочловечение наз. Тое, што і вочеловечение.
с. 216
Вочтити дзеясл. Тое, што і вчтити.
с. 216
Вочопъ наз. Вочап.
с. 216
Вошедший дзеепрым. ад войти ў 3 знач. Параўн. вшедший.
с. 216
Воштай гл. возатай
с. 216
Вощага наз. Палка з прымацаваным да яе на рамяні шаром, якая служыць для біцця ў бубен.
с. 217
Вощило наз. Вашчына.
с. 217
Вощина, вощына наз. Вашчына.
с. 217
Вощовый гл. овощовый
с. 217
Вощопити дзеясл. Тое, што і вщепити.
с. 217
Вощына гл. вощина
с. 217
Воювати гл. воевати
с. 217
Воюемый дзеепрым. ад воевати ў 1 знач.
с. 217
Воюючий, воюючый дзеепрым. ад воевати ў 1 знач. Параўн. воюющий.
с. 217
Воюющий дзеепрым. Тое, што і воюючий.
с. 217
Воюющийся дзеепрым., зв. ад воюющий.
с. 218
Впадати, упадати I дзеясл. 1. Увальвацца. 2. Улівацца (аб рацэ, ручаю). 3. Трапляць. 4. Аказвацца ў якім-н. стане. 5. Урывацца, ускоквацъ. Параўн. вопадати, впадывати.
с. 218
Впадати II гл. упадати II
с. 219
Впадатися дзеясл., зв. ад впадати I ў 2 знач.
с. 219
Впадаючий, впадаючый дзеепрым. ад впадати I ў 4 знач.
с. 219
Впаденье наз. Дзеянне па дзеясл. впадати I ў 3 знач.
с. 220
Впадный прым. ад впадати I у 3 знач.
с. 220
Впадовати гл. впадывати
с. 220
Впадокъ гл. упадокъ
с. 220
Впадший дзеепрым. ад впасти I у 4 знач.
с. 220
Впадъ гл. упадъ
с. 220
Впадывати, впадовати, упадивати, упадывати дзеясл. 1. Тое, што і впадати I у 1 знач. 2. Тое, што і впадати I у 2 знач. 3. Тое, што і впадати I ў 4 знач.
с. 220
Впакъ прысл. Наадварот, задам наперад.
с. 221
Впалость гл. упалость
с. 221
Впалый, упалый I дзеепрым. 1. Які ўваліўся куды-н. 2. Глыбока пасаджаны (пра вочы). 3. Які аказаўся ў якім-н. стане.
с. 221
Впалый II гл. упалый II
с. 221
Впаметанье гл. упаметанье
с. 221
Впамятати гл. упамятати
с. 221
Впарти дзеясл. Уціснуцца, улезці.
с. 221
Впаствитися дзеясл. Унадзіцца.
с. 221
Впасти, упасти I дзеясл. 1. Уваліцца. 2. Уліцца (аб рацэ, ручаю). 3. Трапіць. 4. Аказацца ў якім-н. стане. 5. Уварвацца, пранікнуць.
с. 221
Впасти II гл. упасти II
с. 224
Впасти III гл. упасти III
с. 224
Впастися дзеясл., зв. 1. Ад впасти I у 1 знач. 2. Ад впасти I у 3 знач. 3. Ад впасти I у 5 знач.
с. 224
Впахати гл. упахати
с. 225
Впевненый гл. упевненый
с. 225
Впевнити гл. упевнити
с. 225
Впевняти гл. упевняти
с. 225
Впекати дзеясл. Апякаць, клапаціцца, даглядаць.
с. 225
Вператися, уператися дзеясл. Спадзявацца на каго-н., быць упэўненым у кім-н.
с. 225
Вперво прысл. Раней, спачатку.
с. 225
Впервое прысл. Упершыню.
с. 225
Впервости прыназ. Перад.
с. 225
Впередити гл. упередити
с. 225
Впередречоный, впередреченый дзеепрым. Тое, што і впредречоный.
с. 225
Впередъ, вперодъ, вперэдъ, упередъ, уперодъ прысл.. 1. Уперад, наперад. 2. Уперадзе, наперадзе. 3. Раней, перш, у першую чаргу. 4. Загадзя, авансам. 5. Надалей, напотым, на будучае. Параўн. впредъ, впродъ.
с. 225
Впереный дзеепрым. ад вперити.
с. 226
Вперити дзеясл. Узбудзіць.
с. 226
Вперитися дзеясл., зв. Убрацца у пер’е.
с. 226
Вперодъ гл. впередъ
с. 226
Впертися дзеясл. Уварвацца.
с. 226
Впертый дзеепрым. Абапёрты.
с. 226
Вперэдъ гл. впередъ
с. 227
Вперяти дзеясл. Накіроўваць.
с. 227
Впивати дзеясл. Упівацца. Параўн. упиватися.
с. 227
Впиватися гл. упиватися
с. 227
Впинати, упинати дзеясл. Уцягваць, прасоўваць, усоўваць.
с. 227
Впирати дзеясл. Прэтэндаваць.
с. 227
Впиратися, упиратися дзеясл., зв. ад впирати.
с. 227
Вписаный, уписаный дзеепрым. ад вписати.
с. 227
Вписанье, уписанье наз. Дзеянне па дзеясл. вписати. Параўн. вписаньеся.
с. 227
Вписаньеся наз. Тое, што і вписанье.
с. 228
Вписати, уписати дзеясл. Упісаць.
с. 228
Вписатися, уписатися дзеясл., зв. ад вписати.
с. 228
Вписное, уписное прым. у знач. наз. Плата за ўнясенне, упісанне дакумента ў канцылярскую кнігу або судовую справу. Параўн. вписъ у 2 знач.
с. 228
Вписный, уписный прым. Упісаны, унесены ў які-н. спіс ці рэестр.
с. 228
Вписованый, вписываный дзеепрым. ад вписовати, вписывати.
с. 229
Вписованье, вписыванье, уписованье, уписыванье наз. Дзеянне па дзеясл. вписовати, вписывати, уписовати.
с. 229
Вписовати, вписывати, уписовати, уписывати дзеясл. Упісваць.
с. 229
Вписоватися дзеясл., зв. ад вписовати.
с. 229
Вписуючийся дзеепрым. ад вписоватися.
с. 229
Вписъ, уписъ наз. 1. Запіс у канцылярскую кнігу. 2. Тое, што і вписное.
с. 230
Вписываный гл. вписованый
с. 230
Вписыванье гл. вписованье
с. 230
Вписывати гл. вписовати
с. 230
Впитие наз. Дзеянне па дзеясл. упити.
с. 230
Впитися гл. упитися
с. 230
Впиющый дзеепрым. Тое, што і вопиющий.
с. 230
Вплавъ, уплав прысл. Уплаў.
с. 230
Вплатити гл. уплатити
с. 230
Вплевание гл. уплевание
с. 230
Вплести, уплести дзеясл. 1. Уплесці, ублытаць. 2. Сплесці, звіць.
с. 230
Вплетати, уплетати дзеясл. 1. // перан. Сплятаць. 2. // перан. Пераплятаць. 3. Усаджваць.
с. 231
Вплетатися, упдетатися дзеясл. 1. Чапляцца, хапацца, брацца. 2. Аблытвацца, абцяжарвацца.
с. 231
Вплетеный, уплетеный дзеепрым. 1. Ад вплести ў 1 знач. 2. Ад вплести ў 2 знач.
с. 231
Вплотившийся дзеепрым. Тое, што і воплотившийся.
с. 231
Вплотитися дзеясл. Тое, што і воплотитися.
с. 231
Вплощение наз. Тое, што і воплощенье.
с. 231
Вплываючий дзеепрым. Які ўліваецца (пра раку).
с. 231
Вплынути дзеясл. Уплысці.
с. 231
Впование гл. упование
с. 231
Вповати гл. уповати
с. 231
Вповедити дзеясл. Тое, што і поведити.
с. 231
Вподлугъ прыназ. Тое, што і подлугъ.
с. 232
Вподобанье гл. уподобанье
с. 232
Вподобати гл. уподобати
с. 232
Вподобатисе гл. уподобатисе
с. 232
Вподобити гл. уподобити
с. 232
Вподобитися гл. уподобитися
с. 232
Вподобленый дзеепрым. ад вподобити.
с. 232
Вподовжъ прысл. Уздоўж.
с. 232
Впоеный дзеепрым. ад впоити.
с. 232
Впоживаючий дзеепрым. Які выкарыстоўвае што-н., карыстаецца чым-н.
с. 232
Впоити дзеясл. Прывіць, пасяліць.
с. 232
Впойсроть прыназ. Тое, што і впосередь.
с. 232
Впокоевый, упокоевый прым. Прызначаны для адпачынку.
с. 232
Впокоити гл. упокоити
с. 232
Впокоитися гл. упокоитися
с. 232
Впокой гл. упокой
с. 232
Впокойливый прым. Надзейны, устойлівы, даўгавечны.
с. 232
Впокойный гл. упокойный
с. 232
Впокоритися гл. упокоритися
с. 232
Вполводы прысл. Да сярэдзіны вадаёма.
с. 232
Вполморя прысл. Да сярэдзіны мора.
с. 233
Вполне прысл. Цалкам, поўнасцю.
с. 233
Вполъ, уполъ прысл. Напалову, напалам. Параўн. вполы.
с. 233
Вполы прысл. Тое, што і вполъ.
с. 233
Впоменути гл. упоменути
с. 233
Впоминальный гл. упоминальный
с. 233
Впоминанье гл. упоминанье
с. 233
Впоминати гл. упоминати
с. 233
Впоминатися гл. упоминатися
с. 233
Впоминокъ гл. упоминокъ
с. 233
Впомненье гл. упомненье
с. 233
Впомянути гл. упомянути
с. 233
Впомятати гл. упамятати
с. 233
Впоперекъ, впоперогъ, впоперокъ, упоперокъ прысл. Упоперак.
с. 233
Впорану прысл. Раніцой.
с. 233
Впорне гл. упорне
с. 233
Впорность гл. упорность
с. 233
Впорный гл. упорный
с. 233
Впорожне прысл. Упустую, дарэмна, марна. Параўн. впрожне.
с. 233
Впоромъ гл. упоромъ
с. 234
Впоръ гл. упоръ
с. 234
Впосередку прыназ. Тое, што і впосередъ.
с. 234
Впосередъ прыназ. Пасярод, сярод. Параўн. впойсроть, впосередку, впосредку, впосредъ.
с. 234
Впоследъ прыназ. Услед.
с. 234
Впослеживати гл. упослеживати
с. 234
Впосредку, впосриодку, впосродку, упосредку прыназ. Тое, што і впосередъ.
с. 234
Впосредокъ, впосродекъ, впосродокъ, упосредокъ прысл. прыназ. 1. прысл. Унутр, усярэдзіну. 2. прыназ. Пасярод.
с. 234
Впосредъ, впосродъ, упосредъ прыназ. Тое, што і впосередъ.
с. 235
Впосриодку гл. впосредку
с. 235
Впосродекъ гл. впосродокъ
с. 235
Впосродку гл. впосредку
с. 235
Впосродокъ гл. впосредокъ
с. 235
Впосродъ гл. впосредъ
с. 235
Впотемку, употемку прысл. Упоцемку, папацёмку.
с. 235
Впочатку прысл. Упачатку, спярша.
с. 235
Впояти дзеясл. 1. Прывіваць. 2. Уключаць, уводзіць.
с. 235
Вправа гл. управа
с. 235
Вправде прысл. Напраўду, сапраўды. Параўн. вправду.
с. 235
Вправду прысл. Тое, што і вправде.
с. 236
Вправе, управе прысл. Справа, з правага боку.
с. 236
Вправеный дзеепрым. 1. Выдаткаваны (пра грошы). 2. Уроблены, упраўлены, устаўлены.
с. 236
Вправити, управити I дзеясл. 1. Уставіць, урабіць, управіць. 2. Увесці, увергнуць. 3. Выдаткавацъ (пра грошы). 4. Абярнуць, павярнуць справу на сваю карысць.
с. 236
Вправити II гл. управити II
с. 237
Вправка гл. управка
с. 237
Вправленый, управленый I дзеепрым. ад вправити, управити I. 1. Устаўлены, уроблены, упраўлены. 2. Выдаткаваны.
с. 237
Вправный I прым. Хуткі, імклівы.
с. 237
Вправный II прым. Прававы.
с. 237
Вправо, управо прысл. Управа, направа.
с. 237
Вправовати дзеясл. Уводзіць, накіроўваць.
с. 238
Вправоватися дзеясл., зв. ад вправовати.
с. 238
Впрашати гл. впрошати
с. 238
Впращати гл. впрошати
с. 238
Впредречоный, впродреченый, впродречоный дзеепрым. Вышэйпамянёны, вышэйназваны, вышэйадзначаны. Параўн. впередречоный.
с. 238
Впредъ, упредъ прысл. 1. Тое, што і впередъ у 1 знач. 2. Тое, што і впередъ у 2 знач. 3. Тое, што і впередъ у 3 знач. 4. Тое, што і впередъ у 4 знач.
с. 238
Впрежати гл. упрежати
с. 238
Впреки прысл. Тое, што і вопреки ў 1 знач.
с. 238
Впреко прысл. Тое, што і вопреки ў 1 знач.
с. 239
Впрентце прысл. Тов, што і впрудце.
с. 239
Впривилеваный гл. упривилеваный
с. 239
Впривилевати гл. упривилевати
с. 239
Вприймуючий дзеепрым. Тое, што і приймуючий.
с. 239
Впроваденье наз. Дзеянне па дзеясл. Параўн. впровадзене.
с. 239
Впровадзене наз. Тое, іито і впроваденье.
с. 239
Впровадивший дзеепрым. ад впровадити ў 1 знач.
с. 239
Впровадити, упровадити дзеясл. 1. Увесці, завесці.2. Наслаць (бяду, няшчасце). 3. Прывесці сілай. 4. Даставіць. 5. Узнесці. 6. Зрабіць саўдзельнікам чаго-н. 7. Прывесці ў які-н. стан. 8. Прызнаць.
с. 239
Впровадитися, упровадитися, упроводитися дзеясл. 1. Усяліцца. 2. Увайсці, укараніцца.
с. 240
Впроважати, впровожати, упроважати дзеясл. 1. Уводзіць, заводзіць. 2. Пускаць, дазваляць увайсці куды-н. 3. Уносіць, уключаць. Параўн. впроважовати 4. Падаваць. 5. Узносіць. 6. Выводзіць. 7. Ушаноўваць, прызнаваць. 8. Уцягваць, спакушаць, схіляць да чаго-н. 9. Узводзіць што-н. на каго-н., нагаварваць. 10. Прыводзіць да якога-н. стану.
с. 241
Впроважатися дзеясл., зв. 1. Ад впроважати ў 1 знач. 2. Ад впроважати ў 7 знач.
с. 242
Впроважаючий дзеепрым. ад впроважати ў 1 знач.
с. 242
Впроваженый, впроважоный, упроваженый, упроважоный дзеепрым. 1. Ад впровадити ў 1 знач. 2. Ад впровадити ў 5 знач. 3. Узведзены. 4. Ад впровадити ў 2 знач. 5. Уселены. 6. Распаўсюджаны, пашыраны. 7. Уведзены, устаноўлены, узаконены.
с. 242
Впроваженье, упроваженье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. впровадити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. впровадити ў 4 знач. 3. Увядзенне, узаконенне чаго-н.
с. 243
Впроважовати дзеясл. Тое, што і впроважати ў 3 знач.
с. 243
Впроважоный гл. впроваженый
с. 244
Впровожати гл. впроважати
с. 244
Впродреченый гл. впредречоный
с. 244
Впродречоный гл. впредречоный
с. 244
Впродце гл. впрудце
с. 244
Впродъ, упродъ прысл. 1. Тое, што і впередъ у 1 знач. 2. Тое, што і впередъ у 3 знач. 3. Тое, што і впередъ у 4 знач. 4. Тое, што і впередъ у 5 знач.
с. 244
Впрожне прысл. Тое, што і впорожне.
с. 245
Впрокъ I прысл. Насуперак.
с. 245
Впрокъ II прысл. На будучы час.
с. 245
Впросити I гл. упросити
с. 245
Впросити II дзеясл. Тое, што і вопросити.
с. 245
Впроситися гл. упроситися
с. 245
Впротивъ, упротивъ прыназ. і прысл. 1. прыназ. Супраць каго-н., чаго-н. 2. прыназ. Насуперак каму-н., чаму-н. 3. прысл. Наадварот.
с. 245
Впрошати, впрашати, впращати дзеясл. Тое, што і вопрошати.
с. 245
Впрошоный гл. упрошеный
с. 245
Впрудце, впродце прысл. У хуткім часе.Параўн. впрентце.
с. 246
Впрэйме гл. упрэйме
с. 246
Впрягати дзеясл. Упрагаць.
с. 246
Впрямлятися дзеясл. Выраўноўвацца.
с. 246
Впудити дзеясл. Увагнаць, загнаць.
с. 246
Впускати, упускати I дзеясл. 1. Тое, што і впущати ў 1 знач. 2. Тое, што і впущати ў 2 знач.
с. 246
Впусте, упусте прысл. Упустую, будучы нявыкарыстанымі.
с. 246
Впустити, упустити I дзеясл. 1. Упусціць, даць магчымасць пранікнуць. 2. Апусціць, укінуць куды-н. каго-н., што-н. Уключыць, забраць. 4. Уваткнуць, усунуць.
с. 246
Впустити II гл. упустити II
с. 248
Впущати, упущати I дзеясл. 1. Упускаць, дапускаць. Параўн. впускати ў 1 знач. 2. Апускаць, запускаць. Параўн. впускати ў 2 знач. 3. Утыкаць, усоўваць.
с. 248
Впущатися дзеясл. зв., ад впущати ў 2 знач.
с. 248
Впущеный гл. впущоный
с. 248
Впущенье, упущене наз. 1. Дзеянне па дзеясл. впустити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. впустити ў 3 знач.
с. 248
Впущоный, впущеный., упущоный I дзеепрым. 1. Ад впустити ў 1 знач. 2. Ад впустити ў 2 знач.
с. 249
Впхнути, упхнути дзеясл. Тое, што і вопхнути.
с. 249
Впэвнити гл. упэвнити
с. 249
Впятеронасобъ, впятеронасобь прысл. У пяць разоў.
с. 249
Врабецъ, врабець наз. Тое, што і воробей.
с. 249
Врабцевый прым. ад врабецъ.
с. 250
Вравие наз. Квітнеючая фінікавая ветка.
с. 250
Врагъ наз. 1. Тое, што і ворогъ. 2. Д’ябал, нячыстая сіла, чорт.
с. 250
Врадити гл. урадити
с. 250
Врадниковъ, врядниковъ прым. ад врадникъ, врядникъ.
с. 250
Врадникъ гл. урадникъ
с. 250
Врадничий гл. урадничий
с. 250
Врадничокъ гл. урадничокъ
с. 250
Врадный гл. урядный
с. 250
Врадоватися гл. урадоватися
с. 250
Врадовне гл. урадовне
с. 250
Врадовный гл. урадовный
с. 250
Врадовый гл. урадовый
с. 251
Врадъ ел. урадъ
с. 251
Вражда наз. Варожасць, непрыязнасць, непрыхілънасць.
с. 251
Враждование наз. Дзеянне па дзеясл. враждовати.
с. 251
Враждовати дзеясл. Варагавацъ, лаяцъ, клясці.
с. 251
Вражение гл. уражение
с. 251
Вражий, уражий прым. 1. Ад врагъ у 1 знач. 2. Ад врагъ у 2 знач.
с. 251
Вразити гл. уразити
с. 251
Вразитися гл. уразитися
с. 251
Вразумети, уразумети дзеясл. Тое, што і врозумети ў 1 знач.
с. 251
Вразуметися дзеясл. Задумацца.
с. 251
Вразумити дзеясл. Наставіць, пераканаць, навучыць.
с. 252
Вразумляти дзеясл. Настаўляць, пераконваць, навучаць.
с. 252
Вразъ I прысл. Разам.
с. 252
Вразъ II гл. уразъ
с. 252
Вракати дзеясл. Хлусіць, гаварыць лухту.
с. 252
Враки наз. Хлусня, брахня, глупства.
с. 252
Враненый гл. ураненый
с. 252
Вранити гл. уранити
с. 252
Врановъ прым. ад вранъ.
с. 252
Вранъ наз. Тое, што і воронъ.
с. 252
Врасти гл. урости
с. 252
Врата наз. Тое, што і ворота ў 1 знач.
с. 252
Вратарство наз. Пасада брамніка, стоража пры варотах.
с. 253
Вратаръ наз. Брамнік, стораж пры варотах.
с. 253
Вратитися дзеясл. Тое, што і воротитися.
с. 253
Вратная наз. Старажыха пры варотах.
с. 253
Вратникъ наз. Тое, што і воротникъ.
с. 253
Вратный наз. Тое, што і воротный у 2 знач.
с. 253
Вратцы наз., памянш. ад врата.
с. 253
Враховати гл. ураховати
с. 253
Врацлавский, врацловский прым. Які зроблены ў горадзе Вроцлаве.
с. 253
Врачати дзеясл. Тое, што і ворочати ў 3 знач.
с. 253
Врачба наз. Лячэнне.
с. 253
Врачебный прым. Лекарскі.
с. 253
Врачевание наз. Дзеянне па дзеясл. врачевати.
с. 254
Врачевати дзеясл. Лячыць.
с. 254
Врачеватися дзеясл., зв. ад врачевати.
с. 254
Врачество наз. Лячэнне.
с. 254
Врачующий дзеепрым. ад врачевати.
с. 254
Врачъ, врачь наз. Урач, лекар, доктар.
с. 254
Врева наз. Галас, гоман, крык, шум, мітусня.
с. 254
Вредити дзеясл. 1. Шкодзіцъ, прычыняцъ зло. 2. Засмучваць.
с. 254
Вредникъ наз. Шкоднік.
с. 255
Вредный прым. Шкодны.
с. 255
Вредъ наз. 1. Шкода; зло. 2. Тое, што і вродъ у 1 знач.
с. 255
Вредяй дзеепрым. ад вредити.
с. 255
Вреждатися дзеясл. Псавацца.
с. 255
Врежденый дзеепрым. Пакалечаны, пашкоджаны. Параўн. вреженый.
с. 255
Вреженый дзеепрым. Тое, што і врежденый.
с. 255
Врезаный гл. урезаный
с. 255
Врезанье гл. урезанье
с. 255
Врезати гл. урезати
с. 255
Врезатися гл. урезатися
с. 255
Вреканье наз. Вынясенне судовага прыгавору.
с. 255
Врекомо гл. ркомо
с. 256
Временный прым. Часовы, кароткачасовы, пераходны. Параўн. веременный.
с. 256
Время наз. 1. Час. 2. Пара, перыяд. 3. Год, гады. 4. Пара года. 5. Дзень і ноч. 6. Момант. 7. Жыццё. 8. грам. Час. Параўн. веремя.
с. 256
Вресень, врешень наз. Тое, што і вересень.
с. 257
Врескъ наз. Тое, што і верескъ.
с. 257
Врети дзеясл. Кіпець, бурліць, клекатаць.
с. 257
Вретище наз. Адзенне з грубай тканіны.
с. 257
Вретъ наз. Каўпак.
с. 257
Вреченье гл. уреченье
с. 258
Вречи гл. уречи
с. 258
Врешень гл. вресень
с. 258
Вривати гл. уривати
с. 258
Вриватися, врыватися, урыватисе дзеясл. 1. Урывацца, нападацъ. 2. // перан. Парывацца. 3. Дабівацца пасады, рвацца да высокай пасады.
с. 258
Вризаный гл. урезаный
с. 258
Вринути дзеясл. Укінуць.
с. 258
Вританъ наз. Тое, што і брытаннъ.
с. 258
Вритый, уритый дзеепрым. Укопаны.
с. 258
Врихле, врыхле прысл. У хуткім часе, неўзабаве, скора.
с. 258
Вркомо гл. ркомо
с. 259
Вробеный гл. уробеный
с. 259
Вробенье гл. уробенье
с. 259
Вробити гл. уробити
с. 259
Вробитися гл. уробитися
с. 259
Вробленый гл. уробленый
с. 259
Вровнати гл. уровнати
с. 259
Вровнатися дзеясл., зв. ад вровнати.
с. 259
Вровне прысл. Роуна, аднолькава.
с. 259
Вровновати дзеясл. Ураўнаваць.
с. 259
Врода гл. урода
с. 259
Вродивый гл. уродивый
с. 259
Вродити гл. уродити
с. 259
Вродитися гл. уродитися
с. 259
Вродовати дзеясл. Юродстваваць.
с. 259
Вродоватый, уродоватый прым. Пакрыты язвамі, скуламі.
с. 259
Вродокъ наз., памянш. ад вродъ.
с. 259
Вродъ, врудъ наз. 1. Скула, язва, рана. Параўн. вредъ у 2 знач. 2. Хвароба.
с. 259
Врожа наз. Тое, што і ворожа ў 1 знач.
с. 260
Врожай гл. урожай
с. 260
Врожати гл. урожати
с. 260
Врожатися дзеясл. Нараджацца.
с. 260
Врожбитство наз. Тое, што і ворожбицтво.
с. 260
Врожбование наз. Варажба.
с. 260
Врожение гл. уроженье
с. 260
Вроженый гл. уроженый
с. 260
Вроженье гл. уроженье
с. 260
Врожити дзеясл. Тое, што і ворожити.
с. 260
Врожоный гл. уроженый
с. 260
Врознь прысл. Паасобку, асобна.
с. 260
Врозсыпку прысл. Урассыпную, паасобку.
с. 260
Врозумети, урозумети дзеясл. 1. Зразумець. Параўн. вразумети. 2. Прыслухацца, прыняць да ведама. 3. Паглядзецъ, звярнуць увагу.
с. 260
Врозумитися дзеясл. Абразуміцца, прыйсці да розуму, паразумнець.
с. 261
Врокомъ гл. урокомъ
с. 261
Врокъ гл. урокъ
с. 261
Врона наз. Тое, што і ворона.
с. 261
Врондъ наз. Улада.
с. 261
Вронити гл. уронити
с. 261
Врослейший, уросльший прым., выш. ст. ад врослый.
с. 261
Врослый, урослый прым. Урослы.
с. 261
Вростати гл. уростати
с. 261
Врости гл. урости
с. 261
Вростовый прым. Працэнтны.
с. 261
Врота наз. Тое, што і ворота ў 1 знач.
с. 261
Вротити дзеясл. Тое, што і воротити ў 1 знач.
с. 262
Вротитися дзеясл. Тое, што і воротитися.
с. 262
Вротный наз. Тое, што і воротный у 1 знач.
с. 262
Вроцлавлянинъ наз. Жыхар горада Вроцлава.
с. 262
Вроченье наз. Тое, што і вороченье.
с. 262
Врочистый гл. урочистый
с. 262
Врочисчо гл. урочище
с. 262
Врочище гл. урочище
с. 262
Врочищо гл. урочище
с. 262
Врочный гл. урочный
с. 262
Врочыстый прым. ад врочище.
с. 262
Врочысчо гл. урочище
с. 262
Врочыще гл. урочище
с. 262
Врочыщо гл. урочище
с. 262
Врочыщско наз. Тое, што і урочище.
с. 262
Врубати дзеясл. Усячы.
с. 262
Врубленый, урубленый дзеепрым. ад врубати.
с. 262
Врубъ, урубъ наз. 1. Зарубка. 2. Права ўваходу ў чужы лес, права сячы дровы для сябе ў чужым лесе.
с. 263
Врубываный, урубованый, урубываный дзеепрым. Усечаны.
с. 263
Врудъ гл. вродъ
с. 263
Вружитися, уружытися дзеясл. Тое, што і вооружитися ў 1 знач.
с. 263
Врутити дзеясл. Выкінуць.
с. 263
Вручати дзеясл. Даручаць, давяраць; уручаць.
с. 263
Врученый, врученный, вручоный дзеепрым. ад вручити.
с. 264
Врученье наз. Дзеянне па дзеясл. вручити.
с. 264
Вручий дзеепрым. ад врети.
с. 264
Вручити дзеясл. Даручыць, даверыць.
с. 264
Вручоный гл. врученый
с. 264
Вручъ прысл. Урукапашную; зблізку, твар у твар.
с. 264
Врушоный дзеепрым. Парушаны.
с. 264
Връхний прым. Тое, што і верхний у 1 знач.
с. 264
Връховный прым. Тое, што і верховный у 1 знач.
с. 264
Врыватися гл. вриватися
с. 264
Врыхле гл. врихле
с. 265
Врядити гл. урадити
с. 265
Врядитися дзеясл., зв. ад врядити.
с. 265
Врядне гл. урядне
с. 265
Врядниковъ гл. врадниковъ
с. 265
Врядникъ гл. урадникъ
с. 265
Врядницкий гл. урадницкий
с. 265
Врядничий гл. урадничий
с. 265
Врядничокъ гл. урадничокъ
с. 265
Врядничый гл. урадничий
с. 265
Врядность наз. Распарадак.
с. 265
Врядный гл. урядный
с. 265
Врядовне гл. урадовне
с. 265
Врядовникъ гл. урадовникъ
с. 265
Врядовный гл. урадовный
с. 265
Врядовый гл. урадовый
с. 265
Врядъ гл. урадъ
с. 265
Врядь гл. урядь
с. 265
Вряжоный дзеепрым. Устаноўлены.
с. 265
Всадити, усадити I дзеясл. 1. Усадзіць, змясціць, укінуць куды-н. ці ў што-н. 2. Пасадзіць (аб раслінах). 3. Акунуць, усадзіць.
с. 265
Всадити II гл. усадити II
с. 266
Всадитися гл. усадитися
с. 266
Всадникъ наз. Коннік.
с. 266
Всадъ наз. Месца, дзе пасаджаны, малады лес.
с. 267
Всажаный, усажаный дзеепрым. Пасаджаны (аб раслінах). 2. Навязаны.
с. 267
Всажати I дзеясл. Змяшчацъ, дабаўляцъ, апраўляць.
с. 267
Всажати II гл. усажати
с. 267
Всажение гл. всаженье
с. 267
Всаженый, всажоный, усаженый, усажоный I дзеепрым. 1. Ад всадити I ў 1 знач. 2. Ад всадити I ў 2 знач.
с. 267
Всаженый II гл. усаженый II
с. 268
Всаженье, всажение I наз. Дзеянне па дзеясл. всадити I у 1 знач.
с. 268
Всаженье II наз. Дзеянне па дзеясл. всадити II.
с. 268
Всажный прым. Уселены.
с. 268
Всажовать дзеясл. Асаджваць, насаджваць, прымацоўваць што-н. на што-н.
с. 268
Всажоный I гл. всаженый I
с. 268
Всажоный II гл. усаженый II
с. 268
Всеати гл. усеяти
с. 268
Всеблаженейший прым. Перапоўнены святасцю, міласэрнасцю.
с. 268
Всебогатный прым. Багаты ўсім.
с. 268
Всевати дзеясл. 1. Засяваць. 2. // перан. Усяляць, пасяляць (думкі, пачуцці і інш.).
с. 269
Всеватися дзеясл., зв. ад всевати ў 2 знач.
с. 269
Всеведаючий дзеепрым. Які ўсё ведае.
с. 269
Всеведецъ наз. Той, хто ўсё ведае.
с. 269
Всеведомость наз. Усёведанне.
с. 269
Всевидецъ наз. Той, хто ўсё бачыць.
с. 269
Всевидимый дзеепрым. Які ўсё бачыць.
с. 269
Всевидячий дзеепрым. Які ўсё бачыць. Параўн. всевидящий.
с. 269
Всевидящий дзеепрым. Тое, што і всевидячий.
с. 269
Всевышний прым. Усявышні.
с. 269
Всегда, усегда прысл. Заўсёды, заўжды. Параўн. всегды.
с. 270
Всегдашний прым. Заўсёдашні, заўсёдны.
с. 270
Всегды, усегды прысл. Тое, што і всегда.
с. 270
Всего прысл. Усяго.
с. 270
Всегомощность наз. Усемагутнасць.
с. 270
Всегосветный прым. Пашыраны на ўвесь свет.
с. 270
Вседаровительный прым. Шчодры.
с. 270
Вседати, уседати дзеясл. Садзіцца, сядацъ.
с. 271
Вседачъ наз. Коннік, яздок.
с. 271
Вседаючий дзеепрым. ад вседати.
с. 271
Вседержачий дзеепрым. Які ўсім валодае.
с. 271
Вседержителевъ прым. ад вседержитель.
с. 271
Вседержителный прым. ад вседержитель.
с. 271
Вседержитель наз. Бог, тварэц, які ўсім валодае і ўсім кіруе.
с. 271
Вседетелный прым. Усясільны.
с. 272
Вседморо прысл. Тое, што і всемеро.
с. 272
Вседневный прым. Штодзённы.
с. 272
Вседружный прым. 3 усімі дружны.
с. 272
Вседушне, вседушно прысл. 3 усёй душою.
с. 272
Вседушный прым. Чыстасардэчны.
с. 272
Всееный гл. всеяный
с. 272
Всеети гл. всеяти
с. 272
Всежжонье наз. Тое, што і всесожженье.
с. 272
Всезмерзшийся дзеепрым. Поўнасцю змерзлы.
с. 272
Всекателный прым. ад всекатель.
с. 273
Всекатель гл. усекатель
с. 273
Всекнути гл. усекнути
с. 273
Всеколенный прым. Усеабдымны.
с. 273
Всеконечне, всеконечно прысл. Абавязкова.
с. 273
Всекрепкий прым. Вельмі моцны.
с. 273
Вселакомый прым. Вельмі прагны, сквапны.
с. 273
Вселение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. вселити. 2. Месцазнаходжанне.
с. 273
Вселенная, вселеная наз. Сусвет, уся зямля.
с. 273
Вселенский прым. Сусветны, усеагульны.
с. 273
Вселеный дзеепрым. ад вселити.
с. 274
Вселиватися дзеясл. Усяляцца.
с. 274
Вселити дзеясл. Пасяліць, усяліць.
с. 274
Вселитися, уселитися дзеясл. 1. Пасяліцца. 2. Усяліцца. 3. Засяліцца.
с. 274
Вселично прысл. Усяляк, усімі сіламі, як мага.
с. 274
Вселье наз. Будаўніцтва, пабудова.
с. 275
Вселюбезный прым. Вельмі мілы, ласкавы, каханы.
с. 275
Вселюбящий дзеепрым. Вельмі любячы.
с. 275
Вселятися дзеясл. Усяляцца.
с. 275
Всемеро прысл. У сем разоў. Параўн. вседморо.
с. 275
Всемилосердный прым. Вельмі літасцівы, міласэрны.
с. 275
Всемилостивый прым. Вельмі міласцівы, літасцівы, ласкавы.
с. 275
Всемирный прым. Сусветны.
с. 275
Всемогий, всемогый прым. Тое, што і всемогучий.
с. 275
Всемогутство наз. Усемагутнасць.
с. 276
Всемогучий, всемогучый прым. Усемагутны. Параўн. всемогий, всемогущий.
с. 276
Всемогущий, всемогущый прым. Тое, што і всемогучий.
с. 276
Всемогый гл. всемогий
с. 276
Всеможность наз. Здольнасць усё зрабіць. Параўн. всемочность.
с. 276
Всемоцный прым. Вельмі моцны.
с. 276
Всемочность наз. Тое, што і всеможность.
с. 276
Всемудрый прым. Прамудры.
с. 277
Всеночное наз. Усяноцная. Параўн. всенощная.
с. 277
Всеночный прым. Які цягнецца ўсю ноч. Параўн. всенощный.
с. 277
Всенощная наз. Тое, што і всеночное.
с. 277
Всенощный прым. Тое, што і всеночный.
с. 277
Всепаленье, всепаление наз. Тое, што і всесожженье.
с. 277
Всепалный прым. ад всепаленье.
с. 277
Всередине, всердине прысл. Усярэдзіне.
с. 277
Всеродный прым. 1. Ад якога пайшоў увесь чалавечы род.
с. 277
Всерядне прысл. Вельмі правільна, як належыць.
с. 278
Всесвершенне прысл. Вельмі дасканала.
с. 278
Всесветлый прым. 1. Вельмі ясны, светлы. 2. Яснавяльможны (пры тытулаванні). 3. Боскі.
с. 278
Всесветний прым. Усясветны, сусветны.
с. 278
Всесвятейший прым., выш. ст. ад всесвятый.
с. 278
Всесвятый прым. Поўны святасці.
с. 278
Всесилность наз. Усемагутнасцъ.
с. 278
Всесилный, всесильный прым. Усемагутны.
с. 278
Всеславный прым. Праслаўлены, славуты.
с. 279
Всесмиренно прысл. Пакорліва, пакорна.
с. 279
Всесожженье, всесожжение, всесозжение наз. Поўнае спаленне ахвярапрынашэння. Параўн. всежжонье, всепаленье, всехсозжение, всихсозжение, всязозжение.
с. 279
Всесправуючий дзеепрым. Які ўсё здзяйсняе, ажыццяўляе.
с. 279
Всести, усести І дзеясл. Сесці ў што-н.
с. 279
Всести II гл. усести II
с. 280
Всехвалный прым. Якога ўсе ўсхваляюць.
с. 280
Всехмоцнейший прым., выш. ст. ад всехмоцный.
с. 280
Всехмоцность наз. Усемагутнасць.
с. 280
Всехмоцный прым. Усемагутны.
с. 280
Всехпосполитый прым. У сеагульны.
с. 280
Всехсозжение наз. Тое, што і всесожженье.
с. 280
Всечение гл. усечение
с. 280
Всеченый гл. усеченый
с. 280
Всечестный, всечесный прым. Варты высокага паважання, шанавання.
с. 280
Всечистый прым. Зусім чысты.
с. 280
Всечловеческий прым. Агулъначалавечы.
с. 281
Всеявший дзеепрым. ад всеяти.
с. 281
Всеяный, всееный, всеянный дзеепрым. ад всеяти.
с. 281
Всеяти, всеети, усеяти I дзеясл. Засеяцъ, пасеяцъ.
с. 281
Всеяти II гл. усеяти II
с. 281
Всеятися дзеясл., зв. ад всеяти I.
с. 281
Всиленый гл. усиленый
с. 281
Всилованье гл. усилованье
с. 281
Всиловати гл. усиловати
с. 281
Всилство гл. усильство
с. 281
Всиляти дзеясл. Пасяляць, усяляць.
с. 281
Всихсозжение наз. Тое, што і всесожженье.
с. 281
Всияти дзеясл. Тое, што і восняти.
с. 281
Всказаный, усказаный дзеепрым. 1. Прысуджаны. 2. У знач. наз. Прысуд. 3. Прыгавораны.
с. 281
Всказанье, усказанье наз. 1. Прысуд. 2. Апавяшчэнне, паведамленне, наказ.
с. 282
Всказати, усказати дзеясл. 1. Сказаць, паведаміць, перадаць. 2. Загадаць, наказаць. 3. Прысудзіць.
с. 283
Всказованый гл. всказываный
с. 284
Всказовати гл. всказывати
с. 284
Всказуючий дзеепрым. ад всказывати ў 2 знач.
с. 284
Всказъ, усказъ наз. Прысуд.
с. 284
Всказываный, всказованый, усказываный дзеепрым. ад всказывати, всказовати, усказывати ў 2 знач.
с. 284
Всказывати, всказовати, усказовати, усказывати дзеясл. 1. Апавяшчаць, паведамляць. 2. Загадваць, патрабаваць.
с. 284
Вскаковати дзеясл. Ускакваць (у што-н.).
с. 285
Вскаржатися гл. ускаржатися
с. 285
Вскаржитель наз. Скаржнік.
с. 285
Вскинути, ускинути дзеясл. 1. Накінуць, ускінуць. 2. Кінуць.
с. 285
Вскинутый дзеепрым. ад вскинути ў 1 знач.
с. 285
Вскипети дзеясл. 1. Ускіпець, разгневацца. 2. Тое, што і воскипети ў 2 знач.
с. 285
Вскиснути дзеясл. Укіснуць.
с. 285
Вскладание гл. вскладанье
с. 286
Вскладаный дзеепрым. 1. Ад вскладати у 1 знач. 2. Ад вскладати ў 2 знач.
с. 286
Вскладанье, вскладание наз. Дзеянне па дзеясл. вскладати ў 1 знач.
с. 286
Вскладати, ускладати дзеясл. 1. Ускладаць. Параўн. воскладати. 2. Надзяваць.
с. 286
Вскладатися дзеясл., зв. ад вскладати ў 2 знач.
с. 286
Вскласти, ускласти дзеясл. 1. Ускласці. 2. Надзецъ. Параўн. воскласти.
с. 286
Вскликати дзеясл. Тое, што і воскликати.
с. 287
Вскликиваючий дзеепрым. Які ўскліквае.
с. 287
Вскликновение наз. Тое, што і воскликновение.
с. 287
Вскликнути дзеясл. Тое, што і воскликнути.
с. 287
Всклицати дзеясл. Усклікацъ.
с. 287
Всклонение наз. Адгалінаванне.
с. 287
Всклонитися дзеясл. Пакланіцца.
с. 287
Вскокъ ігрысл. Неадкладна, зараз жа, адразу, хутка.
с. 287
Вскоре прысл. Неўзабаве, у хуткім часе. Параўн. воскоре, воскори.
с. 288
Вскормити дзеясл. Выгадаваць. Параўн. воскормити.
с. 288
Вскормленый дзеепрым. Выкармлены.
с. 288
Вскочити, вскочыти, ускочити, ускочыти дзеясл. 1. Ускочыць, скочыць. 2. Уварвацца, гвалтоўна ўвайсці. 3. Кінуцца. 4. Усхапіцца.
с. 288
Вскресати дзеясл. Уваскрасаць.
с. 289
Вскресение, вскресенье наз. Тое, што і воскресенье ў 1 знач.
с. 289
Вскресеный дзеепрым. ад вскресити. Параўн. вскрешеный.
с. 289
Вскресити дзеясл. Тое, што і воскресити ў 1 знач.
с. 289
Вскреснути дзеясл. Тое, што і воскреснути.
с. 290
Вскрешанье наз. Дзеянне па дзеясл. вскрешати.
с. 290
Вскрешати дзеясл. Тое, што і воскрешати.
с. 290
Вскрешение наз. Тое, што і воскрешенье.
с. 290
Вскрешеный, вскрешоный дзеепрым. Тое, што і воскрешеный.
с. 290
Вскрилятися дзеясл. Узлятаць на крылах.
с. 290
Вскрозь прысл. Скрозь.
с. 290
Вскрыти дзеясл. Адкрыць.
с. 290
Вскрычати, ускрычати дзеясл. Закрычаць. Параўн. воскричати.
с. 290
Вскурати дзеясл. Дабіцца, дамагчыся, дасягнуць.
с. 290
Вскуритися дзеясл. Закурэцца. Параўн. воскуритися.
с. 291
Вславеный дзеепрым. Тое, што і вславленый.
с. 291
Вславити, уславити дзеясл. Уславіць.
с. 291
Вславитися, уславитися дзеясл., зв. ад вславити, уславити.
с. 291
Вславленый дзеепрым. ад вславити. Параўн. вславеный.
с. 291
Вславлятися дзеясл. Услаўляцца.
с. 292
Вслати дзеясл. Тое, што і вослати.
с. 292
Вследовати дзеясл. Тое, што і воследовати.
с. 292
Вследъ, вслидъ прысл. і прыназ. 1. прысл. Услед, следам. 2. прыназ. Услед, за. Параўн. воследъ.
с. 292
Вслонитися гл. услонитися
с. 293
Вслонъ гл. услонъ
с. 293
Вслугованье гл. услугованье
с. 293
Вслухъ, услухъ прысл. Услых. Параўн. вослухъ.
с. 293
Вслышати гл. усышати
с. 293
Вслышети гл. услышати
с. 293
Всмирати гл. усмирати
с. 293
Всмирити гл. усмирити
с. 293
Всмиритися гл. усмиритися
с. 293
Всмотровати гл. усмотровати
с. 293
Всовито прысл. Тое, што і совито.
с. 293
Вспакъ, успакъ прысл. Назад. Параўн. воспакъ.
с. 293
Вспаметанье наз. Напамін, успамін.
с. 293
Вспамятати, вспаметати, вспометати, вспомятати, успаметати дзеясл. Успамінаць, згадваць.
с. 293
Вспамятовати, вспомятовати дзеясл., шматкр. ад вспаметати.
с. 294
Вспанелый гл. вспанялый
с. 294
Вспаношытися дзеясл. Зрабіцца панам, запанецъ.
с. 294
Вспаняле прысл. Значна, паважна, самавіта.
с. 294
Вспанялость, успанялость наз. Пышнасцъ, самавітасцъ, раскоша.
с. 294
Вспанялый, вспанелый, успанялый прым. Пышны, раскошны, самавіты.
с. 294
Вспартый прым. Падтрыманы.
с. 294
Вспартье наз. Дапамога, падтрымка.
с. 295
Вспасти дзеясл. 1. Ускочыцъ. 2. Выпасці (пра дождж).
с. 295
Въспевакъ, успевакъ наз. Пеўчы.
с. 295
Вспевание, успевание наз. 1. Услаўленне. Параўн. воспевание. 2. Песнапенне.
с. 295
Вспевати, успевати дзеясл. 1. Апяваць, усхваляць, услаўляць. Параўн. воспевати. 2. Спяваць.
с. 295
Всперати, вспирати, успирати дзеясл: 1. Падтрымліваць. 2. Адцясняць, гнаць, цясніць.
с. 3
Всператися, вспиратися дзеясл. 1. Абапірацца на што-н. 2. Падтрымлівацца, абгрунтоўвацца.
с. 3
Всперти дзеясл. Адцясніць, адагнаць.
с. 3
Вспертися дзеясл. Уперціся.
с. 3
Вспертый дзеепрым. 1. Падтрыманы. 2. Узняты.
с. 3
Вспети І гл. успети
с. 4
Вспети II дзеясл. Тое, што і воспети ў 2 знач.
с. 4
Вспинатися, успинатися дзеясл. 1. Абапірацца. 2. Узносіцца.
с. 4
Вспирати гл. всперати
с. 4
Вспиратися гл. всператися
с. 4
Вспитатися дзеясл. Выхоўвацца.
с. 4
Вспити, успити I дзеясл. Выпіць.
с. 4
Вспити II гл. успети
с. 4
Всплакати дзеясл. Тое, што і восплакати.
с. 4
Всплакатися дзеясл, Тое, што і восплакатися.
с. 4
Всплынути дзеясл. Усплыць,
с. 4
Всплыти дзеясл. Усплыць.
с. 4
Вспокоенье гл. успокоенье
с. 4
Вспокоивати гл. успокоивати
с. 5
Вспокоити гл. успокоити
с. 5
Вспокоитися гл. успокоитися
с. 5
Всполемъ, всполомъ прысл. Тое, што і сполемъ.
с. 5
Всполный прым. Тое, што і сполный.
с. 5
Всполокъ гл. весполокъ
с. 5
Всполомъ гл. всполемъ
с. 5
Всполошеный дзеепрым. Узбуджаны, перапалоханы.
с. 5
Вспольне прысл. Разам.
с. 5
Вспомаганый, вспомоганый дзеепрым. ад вспомагати.
с. 5
Вспомаганье, вспомоганье наз. Дзеянне па дзеясл. вспомагати, вспомогати.
с. 5
Вспомагати, вспомогати, успомогати дзеясл. Дапамагаць.
с. 5
Вспомагатися дзеясл., зв. ад вспомагати.
с. 5
Вспомагаючий дзеепрым. ад вспомагати.
с. 6
Вспоменати гл. вспоминати
с. 6
Вспоменути гл. вспомянути
с. 6
Вспометати гл. вспамятати
с. 6
Вспоминание гл. вспоминанье
с. 6
Вспоминаный дзеепрым. ад вспоминати.
с. 6
Вспоминанье, вспоминание наз. Дзеянне па дзеясл. вспоминати. Параўн. воспоминанье.
с. 6
Вспоминати, вспоменати, успоменати, успоминати дзеясл. Успамінаць. Параўн. воспоминати.
с. 6
Вспоминатися дзеясл., зв. ад вспоминати. Параўн. воспоминатися.
с. 7
Вспоминаючий дзеепрым. ад вспоминати.
с. 7
Вспоминути гл. вспомянути
с. 7
Вспомненый дзеепрым. ад вспомнити.
с. 7
Вспомненье наз. Напамінак.
с. 7
Вспомнити, вспомнети, успомнети, успомнити дзеясл. 1. Успомніць. 2. Напомніць.
с. 7
Вспомнитися, успомнитися дзеясл., зв. ад вспомнити.
с. 8
Вспомоганый гл. вспомаганый
с. 8
Вспомоганье гл. вспомаганье
с. 8
Вспомогати гл. вспомагати
с. 8
Вспоможение гл. вспоможенье
с. 8
Вспоможеный дзеепрым. ад вспомочи.
с. 8
Вспоможенье, вспоможение, успоможенье наз. Дапамога.
с. 8
Вспоможитель наз. Памочнік.
с. 8
Вспомочи, вспоможчи, успомочи дзеясл. Дапамагчы. Параўн. воспомочи.
с. 9
Вспомочися, успомочися дзеясл., зв. ад вспомочи, успомочи.
с. 9
Вспомяненый дзеепрым. ад вспомянути.
с. 9
Вспомянути, вспоменути, вспоминути, успоменути, успомянути дзеясл. Успомніць. Параўн. воспомянути.
с. 10
Вспомянутися, успомянутися дзеясл., зв. ад вспомянути, успомянути.
с. 10
Вспомятати гл. вспамятати
с. 10
Вспомятовати гл. вспамятовати
с. 10
Вспора наз. Апора, падтрымка. Параўн. вспоръ.
с. 10
Вспоръ, успоръ наз. Тое, што і вспора.
с. 10
Вспосродку прыназ. Сярод. Параўн. вспосродъ.
с. 10
Вспосродъ прыназ. Тое, што і вспосродку.
с. 10
Всправедливенье гл. усправедливенье
с. 10
Всправедливити гл. усправедливити
с. 10
Всправедливитися гл. усправедливитися
с. 10
Всправити дзеясл. Аформіць (аб дакуменце).
с. 10
Вспрашивати дзеясл. Тое, што і спрашивати.
с. 11
Всприимати, всприймати дзеясл. Тое, што і восприимати у 1 знач.
с. 11
Вспровадити, успровадити дзеясл. Памагчы прайсці куды-н.
с. 11
Вспроваженье наз. Дзеянне па дзеясл. вспровадити.
с. 11
Вспроважоный дзеепрым. ад вспровадити.
с. 11
Вспросити, успросити дзеясл. Тое, што і воспросити.
с. 11
Вспросъ наз. Дазвол.
с. 11
Вспухлый, успухлый прым. Апухлы.
с. 11
Вспухнути, успухнути дзеясл. Апухнуць.
с. 11
Вспынити дзеясл. Спыніць.
с. 11
Вспытати, успытати дзеясл. Спытаць, звярнуцца да каго-н. з пытаннем. Параўн. воспытати.
с. 11
Вспятити, успятити дзеясл. Адапхнуць.
с. 12
Вспятитися, успятитися дзеясл. Адысціся, адсунуцца.
с. 12
Вспятне прысл. Наадварот.
с. 12
Вспять прысл. Назад. Параўн. воспять.
с. 12
Вссажати дзеясл. Тое, што і воссажати.
с. 12
Всседати дзеясл. Тое, што і вседати.
с. 12
Вссести, уссести дзеясл. Усесціся.
с. 12
Вста гл. уста
с. 12
Встава гл. устава
с. 12
Вставанье наз. Дзеянне па дзеясл. вставати ў 1 знач.
с. 12
Вставати, уставати дзеясл. 1. Падымацца, уставаць. Параўн. воставати ў 1 знач. 2. Адраджацца. 3. Усходзіць (пра сонца).
с. 12
Вставаючий дзеепрым. ад вставати ў 1 знач.
с. 13
Вставенье, уставенье наз. Дзеянне па дзеясл. вставити.
с. 13
Вставити, уставити I дзеяся. Уставіць.
с. 13
Вставити II гл. уставити II
с. 13
Вставитисе гл. уставитисе
с. 13
Вставичне гл. уставичне
с. 13
Вставично гл. уставичне
с. 13
Вставичный гл. уставичный
с. 13
Вставление гл. уставленье
с. 13
Вставленый гл. уставленый
с. 13
Вставленье гл. уставленье
с. 13
Вставлянье наз. Дзеянне па дзеясл. вставляти.
с. 13
Вставляньеся наз. Укліненне (у размову).
с. 13
Вставляти, встовляти, уставляти I дзеясл. Устаўляць.
с. 13
Вставляти II гл. уставляти II
с. 14
Вставлятися гл. уставлятися
с. 14
Вставникъ гл. уставникъ
с. 14
Вставовати гл. уставовати
с. 14
Вставъ гл. уставъ
с. 14
Вставяти гл. уставяти
с. 14
Всталый, усталый дзеепрым. Уваскрэслы.
с. 14
Встанливый прым. Старанны, дбайны.
с. 14
Встановеный гл. установеный
с. 14
Встановенье гл. установенье
с. 14
Встановити гл. установити
с. 14
Встановитися гл. установитися
с. 14
Встановленый гл. установленый
с. 14
Встановливати гл. установливати
с. 14
Встановляти гл. установляти
с. 14
Встанье, устанье наз. Дзеянне па дзеясл. встати ў 1 знач.
с. 14
Встати, устати дзеясл. 1. Падняцца, устаць. 2. Паўстаць, выступіць супраць каго-н. 3. Стаць. 4. Паправіцца, ачуняць. 5. Уваскрэснуць. 6. Пачацца, зрабіцца. 7. Пачаць. 8. Выцякаць, браць пачатак. 9. З’явіцца, паказацца. Параўн. востати.
с. 14
Встатье наз. Уваскрашэнне.
с. 16
Встаючий дзеепрым. ад вставати ў 2 знач.
с. 16
Встеганье наз. Усцягванне.
с. 16
Встегати, устегати дзеясл. Перасцерагаць, папярэджваць.
с. 16
Встекатися дзеясл. Вар’яцець.
с. 16
Встекливость наз. Шаленства, вар’яцтва.
с. 16
Встеклый, устеклый прым. Шалёны, раз’юшаны.
с. 16
Встемпованье наз. Тое, што і вступованье у 1 знач.
с. 17
Встемпъ наз. Тое, што і вступъ у 1 знач.
с. 17
Встережоный гл. устереженый
с. 17
Встеречи гл. устеречи
с. 17
Встесклость наз. Заўзятасць.
с. 17
Встескнити дзеясл. Затужыць.
с. 17
Встечися дзеясл. Звар’яцець.
с. 17
Встидлившый прым., выш. ст. ад встыдливый.
с. 17
Встидливый гл. встыдливый
с. 17
Встижатисе гл. встыжатися
с. 17
Всткненый дзеепрым. Наткнуты.
с. 17
Встовляти гл. вставляти I
с. 17
Встокъ, устокъ наз. 1. Тое, што і востокъ у 1 знач. 2. Тое, што і востокъ у 2 знач. 3. Тое, што і востокъ у 3 знач.
с. 17
Встопень наз. Тое, што і стопень.
с. 17
Всторгиватися дзеясл. Прэтэндаваць.
с. 17
Всторченый дзеепрым. Уваткнуты.
с. 18
Встоскнети дзеясл. Засумаваць.
с. 18
Всточный, усточный прым. 1. Тое, што і восточный у 1 знач. 2. Тое, што і восточный у 2 знач.
с. 18
Встрата наз. Тое, што і страта.
с. 18
Встрашити гл. устрашити
с. 18
Встрашитися гл. устрашитися
с. 18
Встреженье наз. Перасцярога.
с. 18
Встреливати дзеясл., шматкр. ад встрелити.
с. 18
Встрелити гл. устрелити
с. 18
Встремежливость, встремяжливость наз. Устрыманне. Параўн. стремежливость.
с. 18
Встремежливый прым. Устрыманы.
с. 18
Встремитися гл. устремитися
с. 19
Встремяжливость гл. встремежливость
с. 19
Встрентъ наз. Перашкода.
с. 19
Встрепетати, устрепетати дзеясл. Тое, што і вострепетати.
с. 19
Встрестисе дзеясл. Здрыгануцца.
с. 19
Встретенье, встретение, устретенье, устретение наз. 1. Грамніцы. 2. Ачышчэнне. Параўн. стретение.
с. 19
Встретити дзеясл. Сустрэць. Параўн. стретити.
с. 19
Встреча наз. Сустрэча. Параўн. стреча.
с. 19
Встриманьесе наз. Устрыманне.
с. 19
Встримыватися, встрымыватися дзеясл. Устрымлівацца.
с. 19
Встрихъ гл. стрихъ
с. 19
Вструтъ наз. Пярэчанне.
с. 19
Вструченый дзеепрым. Які пярэчыць.
с. 19
Встрыматисе дзеясл. Устрымацца.
с. 20
Встрымыватися гл. встримыватися
с. 20
Вступаньесе наз. Дзеянне па дзеясл. вступати ў 2 знач.
с. 20
Вступати, уступати дзеясл. 1. Уступаць, уваходзіць унутр чаго-н. Параўн. воступати. 2. Умешвацца.
с. 20
Вступатися, уступатися дзеясл. 1. Урывацца, завалодваць чужой маёмасцю. 2. Умешвацца. 3. Заступацца.
с. 20
Вступеный дзеепрым. ад вступити I у 9 знач.
с. 20
Вступенье, уступенье наз. 1. Уступленне на пасаду, службу. Параўн. вступленье ў 1 знач. 2. Уступленне ў шлюб. 3. Пастрыжэнне (у манахі).
с. 20
Вступити, уступити I дзеясл. 1. Пранікнуць. Параўн. воступити у 1 знач. 2. Пранікнуць, пасяліцца. Параўн. воступити у 2 знач. 3. Узысці, падняцца. 4. Уступіць ва уладанне маёмасцю. 5. Заняць месца, пасаду. 6. Прыйсці да пэўнага перыяду часу. 7. Пачаць. 8. Упасці.
с. 21
Вступити II гл. уступити II
с. 22
Вступитися, уступитися I дзеясл. 1. Заступіцца. 2. Уварвацца, завалодаць чужой маёмасцю.
с. 22
Вступитися II гл. уступитися II
с. 22
Вступка наз. Уступленне на пасаду.
с. 22
Вступленье, вступлене, вступление наз. 1. Тое, што і вступенье ў 1 знач. 2. Узыход.
с. 22
Вступный прым. 1. Даступны. 2. Які ўступіў на пэўную пасаду.
с. 23
Вступованый дзеепрым. ад вступовати ў 2 знач.
с. 23
Вступованье, уступованье наз. 1. Уваход, уступленне. Параўн. встемпованье. 2. Узыходжанне. 3. Уступленне ва ўладанне,
с. 23
Вступовати, уступовати дзеясл. 1. Уваходзіць. 2. Узыходзіць. 3. Ступаць (ісці). 4. Уступаць ва ўладанне маёмасцю. 5. Уступаць на пасаду, месца. 6. Уступаць (у дзелавы кантакт). 7. Выступаць супраць каго-н. 8. Насоўвацца, набягаць.
с. 23
Вступоватися, уступоватися дзеясл. 1. Завалодваць чужой маёмасцю, урывацца. Параўн. вступыватисе. 2. Умешвацца.
с. 24
Вступокъ, уступокъ наз. 1. Пачатак. 2. Уступленне.
с. 25
Вступуючий, уступуючий дзеепрым. 1. Ад вступовати у 1 знач. 2. Ад вступовати у 2 знач. 3. Ад вступовати у 4 знач. Параўн. вступующий.
с. 25
Вступуючийся, уступуючийся дзеепрым. ад вступоватися ў 2 знач. Параўн. вступующийся.
с. 25
Вступующий дзеепрым. 1. Тое, што і вступуючий у 1 знач. 2. Тое, што і вступуючий у 2 знач. 3. Тое, што і вступуючий у 3 знач.
с. 25
Вступующийся дзеепрым. Тое, што і вступуючийся.
с. 26
Вступъ, уступъ наз. 1. Доступ. 2. Уступленне на пасаду. 3. Уваход, набег. 4. Дарога, шлях. 5. Надыход.
с. 26
Вступыватися дзеясл. Тое, што і вступоватися у 1 знач.
с. 27
Встхнути дзеясл. Уздыхнуць.
с. 27
Встыданьеся наз. Дзеянне па дзеясл. встыдатися.
с. 27
Встыдати дзеясл. Тое, што і встыдатися.
с. 27
Встыдатися, устыдатися дзеясл. Саромецца. Параўн. встыдати.
с. 27
Встыдаючийся дзеепрым. ад встыдатися.
с. 27
Встыдитися дзеясл. Саромецца.
с. 27
Встыдливе прысл. Сарамліва.
с. 28
Встыдливость наз. Сарамлівасць.
с. 28
Встыдливый, встидливый, устыдливый прым. Сарамлівы.
с. 28
Встыдъ, устыдъ наз. Сорам.
с. 28
Встыжати дзеясл. Тое, што і встыжатися.
с. 29
Встыжатися, встижатися дзеясл. Саромецца. Параўн. встыжати.
с. 29
Встыженый дзеепрым. Пасаромлены.
с. 29
Встычити дзеясл. Тычыцца, датычыцца.
с. 29
Встяганье наз. Дзеянне па дзеясл. встягати ў 2 знач.
с. 29
Встягати, устягати дзеясл. 1. Устрымліваць. 2. Узнімаць уверх, выцягваць.
с. 29
Встягнути дзеясл. 1. Узняць, пасягнуць. Параўн. востягнути. 2. Уцягнуць. 3. Закілзаць.
с. 30
Встягнутися, устягнутися дзеясл. Утрымацца.
с. 30
Встяговать дзеясл. Усцягваць, падымаць уверх.
с. 30
Всуды гл. всюды
с. 30
Всуе прысл. Дарма, марна.
с. 30
Всхититися дзеясл. Тое, што і восхититися.
с. 30
Всхищение наз. Тое, што і восхищение.
с. 31
Всхищеный дзеепрым. Тое, што і восхищеный.
с. 31
Всхнути гл. усхнути
с. 31
Всховатисе, усховатисе дзеясл. Тое, што і выховатися.
с. 31
Всходецъ наз. Невялікая лесвіца, усходкі. Параўн. всходокъ.
с. 31
Всходечий гл. всходячий
с. 31
Всходити, усходити дзеясл. 1. Узыходзіць (аб свяцілах). 2. Узыходзіць (на нешта высокае). 3. Узыходзіць (аб раслінах), прарастаць. 5. Трапляць, уваходзіць. 6. Падымацца, узносіцца, уставаць. Параўн. восходити.
с. 31
Всходний, всходный прым. 1. Усходні.
с. 32
Всходовый прым. Усходні.
с. 33
Всходокъ наз. Тое, што і всходецъ.
с. 33
Всходъ, усходъ наз. 1. Паяўленне нябесных свяціл над гарызонтам. Параўн. входъ у 4 знач. 2. Частка гарызонта, дзе ўзыходзіць сонца. 3. Узнясенне, узыход. 4. Лесвіца, усходы. 5. Узвышэнне. 6. Парастак расліны.
с. 33
Всходячий, всходечий, усходячий дзеепрым. 1. Ад всходити ў 1 знач. 2. Ад всходити ў 2 знач. Параўн. всходящий. 3. Ад всходити ў 3 знач.
с. 34
Всходящий дзеепрым. Тое, што і всходячий у 2 знач.
с. 34
Всхождение наз. Тое, што і всхоженье ў 1 знач.
с. 34
Всхоженье, всхожение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. всходити ў 1 знач. Параўн. всхождение. 2. Дзеянне па дзеясл. всходити ў 4 знач.
с. 34
Всхоживати дзеясл., шматкр. ад всходити.
с. 35
Всхопити дзеясл. Падняць.
с. 35
Всхопитися, усхопитися дзеясл. Усхапіцца, ускочыць.
с. 35
Всхоробряти дзеясл. Рабіць храбрым.
с. 35
Всхоробрятися дзеясл., зв. ад всхоробряти.
с. 35
Всхотети, усхотети дзеясл. Захацець, пажадаць. Параўн. восхотети.
с. 35
Всчати, взчати, вщати, ущати дзеясл. 1. Пачаць. 2. Узяць пачатак.
с. 36
Всчатися, вщатися, усчатися дзеясл. зв. 1. Ад всчати ў 1 знач. 2. Ад всчати ў 2 знач. Параўн. вчатися.
с. 36
Всчинаный дзеепрым. ад всчинати.
с. 36
Всчинати, всщинати, вщинати, вщынати дзеясл. Пачынаць, распачынаць.
с. 37
Всчинатися, всчынатися, вщинатися дзеясл., зв. ад всчинати.
с. 37
Всчинитися дзеясл. Пачацца.
с. 37
Всчынатися гл. всчинатися
с. 37
Всчюнути гл. ущюнути
с. 37
Всщинати гл. всчинати
с. 37
Всыланый дзеепрым. ад всылати.
с. 37
Всыланье наз. Дзеянне па дзеясл. всылати.
с. 38
Всылати дзеясл. Пасылаць. Параўн. восылати.
с. 38
Всынение гл. усынение
с. 38
Всыпаный I дзеепрым. ад всыпати I.
с. 38
Всыпаный II гл. усыпаный
с. 38
Всыпати, усыпати I дзеясл. Насыпаць, усыпаць.
с. 38
Всыпати II гл. усыпати II
с. 39
Всыпати III дзеясл. Засынаць.
с. 39
Всыпатися, усыпатися дзеясл., зв. ад всыпати I.
с. 39
Всюгды прысл. Тое, што і всюды.
с. 39
Всюда, усюда прысл. Тое, што і всюды.
с. 39
Всюде прысл. Тое, што і всюды.
с. 39
Всюди гл. всюды
с. 39
Всюду прысл. Тое, што і всюды.
с. 39
Всюды, всюди, всуды, усюды прысл. Усюды.
с. 39
Всядати дзеясл. Садзіцца.
с. 40
Всядаючый дзеепрым. ад всядати.
с. 40
Всядневный прым. Тое, што і вседневный.
с. 40
Всязозжение наз. Тое, што і всесожженье.
с. 40
Всякже прысл. Ва ўсякім выпадку, абавязкова.
с. 40
Всякий, всякый, усякий займ. Усякі, кожны, розны.
с. 40
Всяко прысл. 1. Цалкам, поўнасцю. 2. У любым выпадку. 3. Розным спосабам, па-рознаму, усяляк.
с. 41
Всякожъ зл. Аднак, усё ж, тым не менш.
с. 41
Всякость наз. Рознасць, усялякасць.
с. 41
Всякый гл. всякий
с. 42
Всясти дзеясл. Тое, што і всести II.
с. 42
Всячески прысл. Усяляк.
с. 42
Всяческий займ. 1. Усялякі. 2. У знач. наз. Всяческая –- усё.
с. 42
Всячество, всячьство наз. Мноства, усялякасць.
с. 42
Всячина наз. Усячына.
с. 42
Всячьство гл. всячество
с. 42
Втаеный гл. утаеный
с. 42
Втаити гл. утаити
с. 42
Втаитися гл. утаитися
с. 42
Втай прысл. Употай. Параўн. втайне.
с. 42
Втайне прысл. Тое, што і втай.
с. 42
Втамонъ гл. атаманъ
с. 42
Втаргатися дзеясл. Умешвацца.
с. 43
Втаргненье наз. Тое, што і вторгненье.
с. 43
Втачаный дзеепрым. ад втачати.
с. 43
Втачати, утачати дзеясл. Далучаць.
с. 43
Втвердити гл. утвердити
с. 43
Втвердитися гл. утвердитися
с. 43
Втвержанье наз. Зацвярджэнне.
с. 43
Втвержение гл. утвержение
с. 43
Втвержоный гл. утвержоный
с. 43
Втегати, утегати дзеясл. Прыцягваць да суда.
с. 43
Втегиванье наз. Прыцягванне да суда.
с. 43
Втегнути дзеясл. Уварвацца.
с. 43
Втекание гл. утекание
с. 44
Втеканье гл. утеканье
с. 44
Втекати гл. утекати
с. 44
Втекатися гл. утекатися
с. 44
Втекающий гл. утекающий
с. 44
Втеклый гл. утеклый
с. 44
Втеление гл. втеленье
с. 44
Втеленый, втеленный дзеепрым. Увасоблены.
с. 44
Втеленье, втеление наз. Увасабленне.
с. 44
Втелити дзеясл. Далучыць.
с. 44
Втелитися дзеясл. Нарадзіцца.
с. 44
Втелятися дзеясл. Уключацца, далучацца.
с. 45
Втемния наз. Таямніца.
с. 45
Втерпети гл. утерпети
с. 45
Втерпити гл. утерпети
с. 45
Втесненый дзеепрым. Прыгнечаны.
с. 45
Втеснятися дзеясл. Размяшчацца паміж чым-н.
с. 45
Втеха гл. утеха
с. 45
Втеченье гл. утеченье
с. 45
Втечи гл. утечи
с. 45
Втечися гл. утечися
с. 45
Втечка гл. утечка
с. 45
Втешати гл. утешати
с. 45
Втешатися гл. утешатися
с. 45
Втешеный гл. утешеный
с. 45
Втешитель гл. утешитель
с. 45
Втешити гл. утешити
с. 45
Втешитися гл. утешитися
с. 45
Втиратися дзеясл. Уцірацца, уцісквацца.
с. 45
Втискати I дзеясл. Уганяць, уціскваць.
с. 45
Втискати II гл. утискати
с. 45
Втискъ гл. утискъ
с. 45
Втисненье гл. утисненье
с. 45
Втиснути дзеясл. Надзець што-н. з цяжкасцю.
с. 45
Втиснутися дзеясл. Уціснуцца, пранікнуць куды-н. з цяжкасцю.
с. 46
Втихнути гл. утихнути
с. 46
Втишее наз. Зацішша.
с. 46
Втишити гл. утишити
с. 46
Втишитися гл. утишитися
с. 46
Вткненый гл. уткненый
с. 46
Вткнути гл. уткнути
с. 46
Вткнутися гл. уткнутися
с. 46
Втокъ гл. утокъ
с. 46
Втолити гл. утолити
с. 46
Втомитися гл. утомитися
с. 46
Втомъ прысл. Потым.
с. 46
Втонути гл. утонути
с. 46
Втопеный гл. утопеный
с. 46
Втопити гл. утопити
с. 46
Втопленый гл. утопленый
с. 46
Втоптаный гл. утоптаный
с. 46
Вторгивати дзеясл. Урывацца.
с. 46
Вторгиватися дзеясл. Умешвацца, урывацца.
с. 46
Вторгненье, уторгненье наз. Напад, уварванне. Параўн. втаргненье.
с. 47
Вторгнувшийся дзеепрым. ад вторгнутися.
с. 47
Вторгнути, уторгнути дзеясл. Уварвацца. Параўн. вторгнутися.
с. 47
Вторгнутися, уторгнутися дзеясл. Тое, што і вторгнути.
с. 48
Вторжка, уторжка наз. Напад, уварванне.
с. 48
Вторицею, вторыцею, уторицею прысл. Другі раз, паўторна.
с. 48
Вторковый прым. ад второкъ.
с. 48
Вторникъ наз. Тое, што і второкъ.
с. 48
Второкъ наз. Аўторак. Параўн. волторокъ, вторникъ, олторокъ.
с. 48
Второмышление наз. Другое мысленне.
с. 49
Вторунастый ліч. Дванаццаты.
с. 49
Вторый, вторий, уторый ліч. Другі.
с. 49
Вторыйнадесятый ліч. Дванаццаты. Параўн. вторыйнадцатый.
с. 50
Вторыйнадесять ліч. Тое, што і вторыйнадцать.
с. 50
Вторыйнадцатый ліч. Тое, што і вторыйнадесятый.
с. 50
Вторыйнадцать ліч. Дванаццаць. Параўн. вторыйнадесять.
с. 50
Вторыцею гл. вторицею
с. 50
Вточенье наз. Дзеянне па дзеясл. вточити.
с. 50
Вточити дзеясл. Узяць.
с. 50
Втрата гл. утрата
с. 50
Втратити гл. утратити
с. 50
Втратный гл. утратный
с. 50
Втрачати гл. утрачати
с. 50
Втрачоный гл. утрачоный
с. 50
Втретее, утретее ліч. Трэці раз.
с. 50
Втроба гл. утроба
с. 51
Втрое прысл. Утрая. Параўн. вотрое.
с. 51
Втроенасобъ прысл. У тры разы болей.
с. 51
Втроити гл. утроити
с. 51
Втропы прысл. Следам, услед.
с. 51
Втрутити дзеясл. 1. Умяшацца. 2. Упіхнуць.
с. 51
Втрутитися дзеясл. 1. Уварвацца. 2. Умяшацца. 3. Здацца, убіцца у галаву.
с. 51
Втручаный дзеепрым. Замешаны, уцягнуты у нейкую справу.
с. 51
Втручанье наз. Умяшанне. Параўн. втручаньесе.
с. 51
Втручаньесе наз. Тое, што і втручанье.
с. 51
Втручатися, втручаться дзеясл. Умешвацца.
с. 52
Втручаючийся дзеепрым. ад втручатися.
с. 52
Втрученый дзеепрым.
с. 52
Втулити гл. утулити
с. 52
Втыканый дзеепрым. ад втыкати.
с. 52
Втыкати, утыкати дзеясл. Утыкаць, уторкваць.
с. 52
Втылъ прысл. Ззаду, следам, услед.
с. 52
Втымъ прысл. Затым.
с. 53
Втыскъ гл. утискъ
с. 53
Втяганье наз. Дзеянне па дзеясл. втягати.
с. 53
Втягати, утягати дзеясл. Прыцягваць.
с. 53
Втягивати, утягивати дзеясл. Прыцягваць да суда.
с. 53
Втягненье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. втягнути ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. втягнути ў 2 знач.
с. 53
Втягнути, утягнути дзеясл. 1. Уварвацца. 2. Уцягнуць.
с. 53
Втяти гл. утяти
с. 54
Втятый гл. утятый
с. 54
Втятье гл. утятье
с. 54
Вубирати гл. убирати
с. 54
Вубожати гл. убожати
с. 54
Вуголь гл. уголь
с. 54
Вугоръ гл. угоръ
с. 54
Вуечный прым. ад вуй.
с. 54
Вужовый, вужевый прым. ад вужъ.
с. 54
Вужъ наз. Тое, што і ужъ.
с. 54
Вузкий гл. узкий
с. 54
Вузловатый гл. узловатый
с. 54
Вуй наз. Брат маці, дзядзька.
с. 54
Вуйка наз. Сястра маці, цётка.
с. 55
Вулгата наз. Лацінскі пераклад бібліі.
с. 55
Вулей гл. улей
с. 55
Вулица гл. улица
с. 55
Вуличка гл. уличка
с. 55
Вулка гл. улка
с. 55
Вулочка гл. улочка
с. 55
Вулуповати дзеясл., шматкр. ад вылупити у 1 знач.
с. 55
Вунтпенье, вутпение наз. Тое, што і вонтпенье.
с. 55
Вунтпити, вутпити дзеясл. Тое, што і вонтпити.
с. 56
Вунтпливость наз. Тое, што і вонтпливость.
с. 56
Вуркнути дзеясл. Буркнуць.
с. 56
Вустье гл. устье
с. 56
Вутка гл. утка
с. 56
Вутки прысл. Адкуль.
с. 56
Вутпение гл. вунтпенье
с. 56
Вутпити гл. вунтпити
с. 56
Вушатокъ гл. ушатокъ
с. 56
Вуяшко наз. Стрыечны брат. с. 56
Вфала гл. ухвала
с. 56
Вфаленый гл. ухваленый
с. 56
Вфундовати гл. уфундовати
с. 56
Вхажати дзеясл. Уваходзіць.
с. 56
Вхвала гл. ухвала
с. 56
Вхватити гл. ухватити
с. 56
Вхилити гл. ухилити
с. 56
Вхилитися гл. ухилитися
с. 56
Вхилятися гл. ухилятися
с. 56
Вховати гл. уховати
с. 56
Входимый дзеепрым. ад входити ў 5 знач.
с. 56
Входити, уходить дзеясл. 1. Уваходзіць унутр. 2. Упадаць. 3. Урывацца, займаць чужую тэрыторыю. 4. Пранікаць. 5. З’яўляцца. 6. Умяшчацца. 7. Станавіцца звычайным.
с. 56
Входъ, уходъ наз. Уваход; месца для праходу ўнутр. 2. Пранікненне ўнутр, уваход у межы чаго-н. 3. Узнясенне. 4. Усход (аб нябесных свяцілах). Параўн. всходъ у 1 знач. 5. Права на ўваход у пэўныя ўгоддзі (лес, рэчка, возера, луг, зямля і г.д.), якія здаваліся ў арэнду, а таксама самі гэтыя ўгоддзі з правам карыстання імі.
с. 57
Входывати дзеясл., шматкр. ад входити ў 2 знач.
с. 59
Входячий дзеепрым. 1. Ад входити ў 1 знач. 2. Ад входити ў 3 знач. 3. У знач. наз. Той, хто ўваходзіць. Параўн. входящий.
с. 59
Входящий дзеепрым. 1. Тое, што і входячий у 1 знач. 2. Тое, што і входячий у 3 знач.
с. 59
Вхожати дзеясл. шматкр. 1. Ад входити ў 1 знач. 2. Ад входити ў 4 знач.
с. 59
Вхожающий дзеепрым. ад вхожати ў 1 знач.
с. 60
Вхождение наз. Тое, што і вхоженье ў 1 знач.
с. 60
Вхоженье, вхожение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. входити ў 1 знач. Параўн. вхождение. 2. Месца для ўваходу ўнутр. 3. Дзеянне па дзеясл. входити ў 3 знач. 4. Савакупленне.
с. 60
Вхоживати дзеясл. шматкр. 1. Ад входити ў 1 знач. 2. Ад входити ў 2 знач.
с. 60
Вхожоный дзеепрым. ад входити ў 1 знач.
с. 60
Вхопити гл. ухопити
с. 61
Вхоронитися гл. ухоронитися
с. 61
Вцале прысл. Зусім, цалкам. Параўн. вцеле.
с. 61
Вцаритися дзеясл. Тое, што і воцаритися.
с. 61
Вцеле, вцели, вцэле прысл. Тое, што і вцале.
с. 61
Вцелованый дзеепрым. Пацалаваны.
с. 61
Вцеляти, утеляти дзеясл. Далучаць, уводзіць. с. 62
Вцковати гл. уцковати с. 62
Вцэле гл. вцеле с. 62
Вчарашний гл. вчерашний с. 62
Вчасе прысл. Тое, што і вчасне. с. 62
Вчасне прысл. Часам. Параўн. вчасе. с. 62
Вчаснейший прым., выш. ст. ад. вчасный. с. 62
Вчасникъ гл. учасникъ с. 62
Вчасницство гл. учасницство с. 62
Вчасность, вчастность наз. Ласка, міласць, прыемнасць, уцеха. <> Вчасность чинити — праяўляць ласку, міласць, уцеху. с. 62
Вчасный прым. Своечасовы. с. 63
Вчасоватися дзеясл. Адпачываць. с. 63
Вчастие гл. участие с. 63
Вчастникъ гл. участникъ с. 63
Вчастность гл. вчасность с. 63
Вчастовати гл. участовати с. 63
Вчасъ I, учась наз. Адпачынак. <> Вчасъ чинити—мілавацца, цешыцца. с. 63
Вчасъ II прысл. Часам. с. 63
Вчатися дзеясл. Тое, што і всчатися. с. 63
Вчеловеченье, вчеловечение наз. Тое, што і вочеловечение.
с. 64
Вчеловечество наз. Дзеянне па дзеясл. вчеловечитися.
с. 64
Вчеловечитися дзеясл. зв. Увасобіцца ў чалавека.
с. 64
Вчение гл. ученье
с. 64
Вченикъ гл. ученикъ
с. 64
Вченый гл. ученый
с. 64
Вченье гл. ученье
с. 64
Вчера, вчора прысл. Учора. Параўн. вчорай, вчорахъ.
с. 64
Вчерашекъ наз. Учарашні дзень.
с. 64
Вчерашний, вчарашний, вчерашьний, вчорашний, вчорашный, учорашний прым. Учарашні. Параўн. вчорайший.
с. 64
Вчесне прысл. Перш за ўсё.
с. 65
Вчестити дзеясл. Ушанаваць.
с. 65
Вчестовати гл. учестовати
с. 65
Вчетверо прысл. У чатыры разы.
с. 65
Вчетверонасобъ прысл. Тое, што і вочворонасобъ.
с. 65
Вчинати гл. учинати
с. 65
Вчиненый гл. учиненый
с. 65
Вчинение гл. учинение
с. 65
Вчиненье гл. учиненье
с. 65
Вчинивший гл. учинивший
с. 65
Вчинити гл. учинити
с. 65
Вчинитися гл. учинитися
с. 65
Вчинность гл. учинность
с. 65
Вчинокъ гл. учинокъ
с. 65
Вчирвоноеперестый прым. Чырвона-пярэсты.
с. 65
Вчитель гл. учитель
с. 66
Вчити гл. учити
с. 66
Вчитися гл. учитися
с. 66
Вчловечение наз. Тое, што і вочеловечение.
с. 66
Вчловечитися дзеясл. Увасобіцца ў чалавека.
с. 66
Вчоный гл. учоный
с. 66
Вчора гл. вчера
с. 66
Вчорай прысл. Тое, што і вчера.
с. 66
Вчорайший прым. Тое, што і вчерашний.
с. 66
Вчорахъ прысл. Тое, што і вчера.
с. 66
Вчорашний гл. вчерашний
с. 66
Вчорашный гл. вчерашний
с. 66
Вчорнеперестый прым. Чорна-пярэсты.
с. 66
Вчстити гл. учтити
с. 66
Вчтеный гл. учтеный
с. 66
Вчтити гл. учтити
с. 66
Вчути гл. учути
с. 66
Вчыненый гл. учиненый
с. 66
Вчыненье гл. учиненье
с. 66
Вчынити гл. учинити
с. 66
Вчынитися гл. учинитися
с. 66
Вчынокъ гл. учинокъ
с. 66
Вчытися гл. учитися
с. 66
Вшакже зл. Аднак, але. Параўн. вшакожъ.
с. 66
Вшакожъ, вшакожь зл. Тое, што і вшакже.
с. 67
Вшакъ I зл. Аднак, але.
с. 67
Вшакъ II гл. ушакъ
с. 67
Вшановати гл. ушановати
с. 67
Вшатецъ гл. ушатецъ
с. 67
Вшатокъ гл. ушатокъ
с. 67
Вшедший, вшодший дзеепрым. Тое, што і вошедший.
с. 67
Вшейки прысл. Усякім чынам.
с. 67
Вшелкий, вшелький займ. Тое, што і вшелякий.
с. 67
Вшелякий займ. Усякі, усялякі, разнастайны. Параўн. вшелкий.
с. 67
Вшеляко зл. Аднак, але, усё ж.
с. 68
Вшемогуцый гл. вшехмокгонцый
с. 68
Вшендзе прысл. Усюды.
с. 68
Вшеръ прысл. Тое, што і вширъ.
с. 68
Вшествие наз. Узыходжанне, узнясенне.
с. 68
Вшетеченство, вшетеченьство, вшеточеньство наз. Распуста, разбэшчанасць.
с. 68
Вшетечне, вшеточне прысл. Распусна, разбэшчана.
с. 68
Вшетечней прысл., выш. ст. ад вшетечне.
с. 69
Вшетечнейший прым., выш. ст. ад вшетечный.
с. 69
Вшетечникъ, вшеточникъ наз. Распуснік.
с. 69
Вшетечница наз. Распусніца.
с. 69
Вшетечность наз. Разбэшчанасць, распуста.
с. 69
Вшетечный, вшеточный прым. Разбэшчаны, распусны.
с. 69
Вшеточеньство гл. вшетеченство
с. 70
Вшеточне гл. вшетечне
с. 70
Вшеточникъ гл. вшетечникъ
с. 70
Вшеточный гл. вшетечный
с. 70
Вшехмокгонцый, вшемогуцый, вшехмогуцый прым. Усемагутны.
с. 70
Вшехмоцность наз. Усемагутнасць.
с. 70
Вшехмоцный, ушехмоцный прым. Усемагутны.
с. 70
Вшиковати гл. ушиковати
с. 70
Вширки, вшырки, уширки прысл. Ушыркі.
с. 70
Вширъ, вширь, вшыръ прысл. Ушыр. Параўн. вшеръ.
с. 71
Вшистекъ, вшистокъ, вшитокъ, вшитэкъ, вшытокъ, ушистокъ займ. Увесь.
с. 71
Вшистко, вшитко, вшыстко, вшытко займ. Усё.
с. 71
Вшистокъ гл. вшистекъ
с. 71
Вшитко гл. вшистко
с. 71
Вшитокъ гл. вшистекъ
с. 71
Вшитэкъ гл. вшистекъ
с. 71
Вшкодити гл. ушкодити
с. 71
Вшлюблятися дзеясл. Апраўдвацца, пацвярджаць.
с. 71
Вшодший гл. вшедший
с. 71
Вшырки гл. вширки
с. 71
Вшыръ гл. вширъ
с. 72
Вшыстко гл. вшистко
с. 72
Вшыти гл. ушити
с. 72
Вшытко гл. вшистко
с. 72
Вшытокъ гл. вшистекъ
с. 72
Вщати гл. всчати
с. 72
Вщатися гл. всчатися
с. 72
Вщатый дзеепрым. Распачаты.
с. 72
Вщатье наз. Пачатак.
с. 72
Вщепеный дзеепрым. ад вщепити ў 2 знач.
с. 72
Вщепенье наз. Дзеянне па дзеясл. вщепити ў 2 знач.
с. 72
Вщепити дзеясл. 1. Прышчапіць. 2. // перан. Прывіць. Параўн. вощопити.
с. 72
Вщепитисе дзеясл., зв. ад вщепити ў 1 знач.
с. 72
Вщепленый, вщепленный дзеепрым. ад вщепити ў 2 знач.
с. 72
Вщепяти дзеясл. // перан. Прывіваць.
с. 72
Вщепятися дзеясл., зв. ад вщепяти.
с. 72
Вщербати дзеясл. Шкодзіць.
с. 73
Вщинати гл. всчинати
с. 73
Вщинатися гл. всчинатися
с. 73
Вщинающийся дзеепрым. ад вщинатися.
с. 73
Вщипъ наз. Урон, шкода.
с. 73
Вщипяти дзеясл. Уключаць, уводзіць.
с. 73
Вщынати гл. всчинати
с. 73
Вщыпливе прысл. 3 дакорам.
с. 73
Въ I, во, у прыназ. I. 3 вінавальным склонам. 1. У, ва (пры выражэнні прасторавых адносін). а) Указвае напрамак дзеяння. б) Указвае на прастору, у межы якой накіравана дзеянне. в) Указвае на прадмет, у які змяшчаецца іншы прадмет. г) Указвае на паверхню, на якую накіравана дзеянне. д)Указвае на прадмет, які з’яўляецца конечным пунктам руху. е) Указвае на прадмет, праз які накіравана дзеянне. ж) Указвае напрамак дзеяння. з) Указвае на змены пры пераходзе з аднаго стану у другі. і) Указвае на категорию асоб, у склад якой хто-н. уступае. к) Указвае на рух у межы якой-н. групы, масы людзей. л) Указвае на змяненні духоўнага або фізічнага стану. м) Указвае на від або сферу дзейнасці, адносін, у якія хто-н. уступае. н) Указвае на далучэнне, прыналежнасць чаго-н. да чаго-н. о) Указвае на аб’ект дамаганняў каго-н. 2. У. за, праз, на працягу (пры выражэнні часовых адносін). а) Указвае на момант або перыяд, у які што-н. адбываецца. <> В часъ — своечасова. б) Указвае на перыяд, па сканчэнні якога адбываецца дзеянне. в) Указвае на меру працягласці дзеяння. г) Указвае на падзеі, з’явы, адначасова з якімі адбываецца дзеянне. д) Указвае на час, тэрмін, на працягу якіх адбываецца дзеянне. 3. У, ва, на (пры выражэнні спосабу дзеяння). а) Указвае на прыладу дзеяння. б) У спалучэнні з лічэбнікамі указвае на адзін з прыёмаў, пры якім адбываецца дзеянне. в) Указвае на ступень інтэнсіўнасці дзеяння. г) Указвае, на аснове чаго, прымаючы пад увагу што, магчыма дзеянне. 4. У, ва, для (пры абазначэнні мэты дзеяння). 5. У, ва, на (пры абазначэнні колькасці, памераў, цаны). а) Указвае на колькасную прыкмету прадмета. б) Указвае на прадмет або паняцце, якое з’яўляецца адзінкай вымярэння чаго-н. в) Ужываецца пры пералічэнні ў спалучэнні з парадкавымі лічэбнікамі. г) Ужываецца пры ўказанні, на якія часткі або як што-н. падзяляецца. 6. У (пры абазначэнні адносін падабенства, адпаведнасці). а) Указвае на прадмет або з’яву, з якімі назіраецца падабенства або да якіх што-н. прыраўноўваецца. б) Указвае, у якасці чаго (каго) што-н. (хто-н.) можа выступаць. 7. У (пры ўказанні на асобу, у гонар якой што-н. робіцца). 8. У (пры ўказанні на аб’ект чыёй-н. веры). II. 3 месным склонам. 1. У (пры выражэнні прасторавых адносін). а) Указвае на месца дзеяння. б) Указвае на месца, у межах якога што-н. знаходзіцца, адбываецца. в) Указвае на прадмет, унутры якога што-н. знаходзіцца або адбываецца. г) Указвае на зону прымянення або праявы якога-н. дзеяння, якасці. д) Указвае на прадмет, які ахоплівае што-н. е) Указвае на катэгорыю асоб, да ліку якой хто-н. належыць. ж) Указвае на стан, у якім хто-н. (што-н.) знаходзіцца. з) Указвае на від дзейнасці, якой хто-н. займаецца. і) Ужываецца пры ўказанні на адносіны рознага характару. к) Указвае на групу асоб, якая суправаджае каго-н. л) Указвае на тое, што змяшчае ў сабе якую-н. якасць, уласцівасць або з'яву. м) Указвае на асяроддзе, у якім што-н. адбываецца. 2. У, праз, на працягу (пры выражэнні часавых адносін). а) Указвае на момант або перыяд, у які адбываецца дзеянне. б) Указвае на перыяд, па сканчэнні якога адбываецца дзеянне. <> Въ оцемъгненій, въ мгненю ока — імгненна, вельмі хутка. в) Указвае на падзеі ці абставіны, у час якіх адбываецца дзеянне. 3. У, на (пры выражэнні спосабу дзеяння). а) Указвае, як, якім чынам адбываецца дзеянне. б) Указвае на прыладу дзеяння. в) Указвае на форму праяўлення дзеяння. г) Указвае на ўмовы, абставіны дзеяння. д) Указвае на стан, у якім хто-н. (што-н.) знаходзіцца пры выкананні дзеяння. е) Указвае, на аснове чаго, прымаючы пад увагу што, магчыма дзеянне. 4. У (пры абазначэнні колькасці, меры, адлегласці і г. д.) 5. У (пры ацэнцы, кваліфікацыі прадметаў, з’яў). а) Указвае, у якасці чаго што-н. выступае. б) Указвае на матэрыял, з якога што-н. зроблена, або на тое, з чаго прадмет складаецца. в) Указвае на форму або выгляд прадмета. 6. У (пры ўказанні на прычыну дзеяння). 7. У, ва (пры ўказанні на крыніцу чаго-н.). 8. У, за (пры ўказанні на тое, за кошт чаго што-н. робіцца).
с. 73
Въедино прысл. Разам.
с. 84
Въеднати гл. уеднати
с. 84
Въеждати гл. въезджати
с. 84
Въежджати гл. въезджати
с. 84
Въеждзати гл. въезджати
с. 84
Въеждчати гл. въезджати
с. 84
Въеждяти гл. въезджати
с. 84
Въеже зл. Калі, як.
с. 84
Въежчаючий дзеепрым. ад въежчати.
с. 84
Въежчати гл. въезджати
с. 84
Въежчивати дзеясл. Уязджаць.
с. 84
Въежчий гл. въездчий
с. 84
Въезджанье наз. Дзеянне па дзеясл. въезджати.
с. 84
Въезджати, въеждати, въежджати, въеждзати, въеждчати, въеждяти, въежчати, въездчати, въезжати, въезжчати, уеждати, уежджати, уеждзати, уеждчати, уежчати, уезджати дзеясл. Уязджаць.
с. 84
Въездный, въезный, уездный, уезный прым. Уязны.
с. 85
Въездчати гл. въезджати
с. 85
Въездчий, въежчий, уеждчий, уездчий наз. Чыноўнік, які правяраў збор падаткаў.
с. 85
Въездъ, вьездъ, уездъ I наз. 1. Уезд. Параўн. въяздъ. 2. Дазвол на ўезд.
с. 86
Въездъ, уездъ II наз. Павет.
с. 86
Въезжати гл. въезджати
с. 86
Въезжчати гл. въезджати
с. 86
Въезный гл. въездный
с. 86
Въестися, вьестися дзеясл. Уесціся.
с. 86
Въеханье, въехание, уеханье наз. 1. Уезд. 2. Уступленне на пасаду.
с. 87
Въехати, вьехати, уехати I дзеясл. Уехаць, прыехаць.
с. 87
Въехати II гл. уехати II
с. 87
Въистинне прысл. Тое, што і воистинну.
с. 87
Въити дзеясл. Тое, што і войти ў 1 знач.
с. 87
Въоколо гл. воколо
с. 87
Въоколъ гл. воколо
с. 87
Въоратися дзеясл. Аручы, парушыць мяжу чужога поля.
с. 88
Въюнъ наз. Уюн.
с. 88
Въяздъ наз. Тое, што і въездъ у 1 знач.
с. 88
Въялый гл. вялый
с. 88
Вы займ. 1. Вы. 2. У знач. асаб. займ. 2-ой ас. адз. л. ты.
с. 88
Выбава наз. Дадатная якасць.
с. 88
Выбавене гл. выбавенье
с. 88
Выбавение гл. выбавенье
с. 88
Выбавенне гл. выбавенье
с. 88
Выбавеный дзеепрым. Тое, што і выбавленый.
с. 88
Выбавенье, выбавене, выбавение, выбавенне наз. Тое, што і выбавленье.
с. 89
Выбавитель наз. Збавіцель, выратавалънік.
с. 89
Выбавити дзеясл. Вызваліць, выратаваць. Параўн. вывбавити.
с. 89
Выбавитися дзеясл., зв. ад выбавити.
с. 90
Выбавление гл. выбавленье
с. 90
Выбавленый дзеепрым. ад выбавити. Параўн. выбавеный.
с. 90
Выбавленье, выбавление наз. Дзеянне па дзеясл. выбавити. Параўн. выбавенье.
с. 90
Выбавляти дзеясл. Ратаваць, вызваляць. Параўн. выбавяти.
с. 90
Выбавляючий дзеепрым. ад выбавляти.
с. 91
Выбавяти дзеясл. Тое, што і выбавляти.
с. 91
Выбавячъ наз. Збавіцель.
с. 91
Выбаданье наз. Дазнанне.
с. 91
Выбадати дзеясл. Дазнацца, даведацца.
с. 91
Выбадатися дзеясл., зв. ад выбадати.
с. 91
Выбадиванье гл. выбадыванье
с. 91
Выбадованье наз. Дазнанне, распытванне. Параўн. выбадыванье у 1 знач.
с. 91
Выбадованьеся наз. Дзеянне па дзеясл. выбадоватися.
с. 91
Выбадовати, выбадувати дзеясл. Тое, што і выбадывати.
с. 91
Выбадоватися дзеясл., зв. ад выбадовати. с. 92
Выбадувати гл. выбадовати с. 92
Выбадыванье, вывадиванье наз. 1. Тое, што і выбадованье. 2. Пазнанне. с. 92
Выбадывати дзеясл. Дазнавацца, пазнаваць. с. 92
Выбадывачъ наз. Асоба, якая праводзіць дазнанне. с. 92
Выбаченье наз. Дзеянне па дзеясл. выбачити ў 2 знач. с. 92
Выбачити дзеясл. 1. Убачыць. 2. Прабачыць. с. 92
Выбеганье наз. Дзеянне па дзеясл. выбегати. с. 92
Выбегати дзеясл. Выбягаць. с. 92
Выбегатися дзеясл. Ратавацца. с. 93
Выбеглый дзеепрым. с. 93
Выбегчи дзеясл. 1. Выбегчы, выскачыць. 2. Выйсці, уцячы. 3. Апярэдзіць, перагнаць. 4. Выбегчы, выкіпець (аб вадкім рэчыве). Параўн. выбежати. с. 93
Выбежати дзеясл. 1. Тое, што і выбегчи ў 1 знач. 2. Тое, што і выбегчи ў 2 знач. 3. З'явіцца, нарадзіцца. с. 93
Выбеленый дзеепрым. ад выбелити.
с. 94
Выбелети дзеясл. Пабялець, выбеліцца.
с. 94
Выбелити дзеясл. Выбеліць.
с. 94
Выберание гл. выберанье
с. 94
Выбераный дзеепрым. ад выберати у 3 знач.
с. 94
Выберанье, выберание наз. 1. Тое, што і выбиранье у 3 знач. 2. Тое, што і выбиранье у 4 знач.
с. 94
Выберати дзеясл. 1. Тое, што і выбирати у 1 знач. 2. Тое, што і выбирати у 3 знач. 3. Тое, што і выбирати ў 4 знач.
с. 94
Выбератися дзеясл. 1. Тое, што і выбиратися ў 1 знач. 2. Тое, што і выбиратися ў 2 знач.
с. 94
Выберный прым. Выбраны.
с. 94
Выбиваный дзеепрым. 1. Ад выбивати ў 1 знач. 2. Ад выбивати ў 4 знач. 3. Вышыты. 4. Выбіты, вычаканены.
с. 95
Выбиванье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. выбивати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. выбивати ў 5 знач.
с. 95
Выбивати дзеясл. 1. Выбіваць. 2. Выганяць. 3. Знішчаць. 4. Друкаваць. 5. Вырабляць шкуру. Параўн. выбияти.
с. 95
Выбиватися дзеясл. Пераставаць падпарадкоўвацца, выходзіць з-пад уплыву.
с. 95
Выбирание гл. выбиранье
с. 96
Выбираный дзеепрым. 1. Ад выбирати у 1 знач. 2. Ад выбирати ў 2 знач. 3. Ад выбирати ў 4 знач.
с. 96
Выбиранье, выбирание наз. 1. Дзеянне па дзеясл. выбирати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. выбирати ў 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. выбирати ў 3 знач. 4. Дзеянне па дзеясл. выбирати ў 4 знач. 5. Набор (рэкруцкі). Параўн. выберанье.
с. 96
Выбирати, вибирати дзеясл. 1. Выбіраць, адбіраць, вылучаць адно з многага. 2. Выбіраць (на пасаду). 3. Вымаць, даставаць, выцягваць. 4. Збіраць (падаткі). 5. Выбіраць, выпісваць. Параўн. выберати.
с. 96
Выбиратися дзеясл. 1. Збірацца. 2. Выбірацца, прабірацца. 3. Вымацца.
с. 97
Выбити дзеясл. 1. Выбіць, выламаць, высадзіць. 2. Пакараць біццём. 3. Знішчыць, вынішчыць. 4. Прабіць. 5. Выгнаць, выжыць. 6. Вычаканіць, надрукаваць. 7. Вымалаціць. 8. Пралажыць, пратаптаць.
с. 97
Выбитися дзеясл. 1. Вызваліцца, выратавацца. 2. Страціць.
с. 98
Выбитый дзеепрым. 1. Выбіты, выламаны ўдарам, штуршком. 2. Пабіты. 3. Знішчаны. 4. Выгнаны. 5. Прабіты. 6. Выбіты (з выбоінамі). 7. Пазначаны.
с. 99
Выбитье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. выбити ў 1 знач. 2. Выгнанне. 3. Вызваленне з прыгнёту, залежнасці.
с. 99
Выбияный дзеепрым. ад выбияти ў 3 знач.
с. 100
Выбиянье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. выбияти ў 3 знач. 2. Набіванне.
с. 100
Выбияти дзеясл. 1. Тое, што і выбивати ў 1 знач. 2. Тое, што і выбивати ў 2 знач. 3. Чаканіць, вычаканьваць.
с. 100
Выбиятися дзеясл. 1. Выходзіць, выбівацца наверх. 2. Вызваляцца ад залежнасці.
с. 100
Выблевати, выблвати дзеясл. Званітаваць.
с. 100
Выбледокъ наз. Незаконнанароджаны.
с. 100
Выблукати дзеясл. Выйсці, вызваліцца.
с. 100
Выблюнути дзеясл. Званітаваць.
с. 101
Выбой наз. Сорт мукі. Параўн. выбойка ў 1 знач.
с. 101
Выбойка наз. 1. Тое, што і выбой. 2. Набіваная тканіна.
с. 101
Выбойна наз. Яма, калдобіна.
с. 101
Выбойникъ наз. Ніжні судовы чын, які сыскваў у якасці штрафа жывёлу і гнаў на княжацкі двор.
с. 101
Выборговати дзеясл. Узяць у крэдыт.
с. 101
Выборне прысл. Добра, дасканала.
с. 101
Выборнейший прым., выш. ст. ад выборный у 2 знач.
с. 101
Выборность наз. Дасканаласць.
с. 101
Выборный прым. 1. Выбраны. 2. Адборны, добры, дасканалы. 2. Выбраць (на пасаду). 3. Аграбіць, абрабаваць. 4. Выняць, выцягнуць, дастаць. 5. Сабраць (падаткі). 6. Вызваліць. 7. Выкалаць.
с. 101
Выборъ наз. 1. Выбор, адбор. 2. Выбранне (на пасаду і г. д.). с. 102
Выбраней прысл. Лепш. с. 102
Выбранецъ наз. Выбраннік. с. 102
Выбрание гл. выбранье с. 102
Выбраный, выбранный дзеепрым. 1. Выбраны, вылучаны з мноства, адборны, выдатны, лепшы. 2. Абраны (на пасаду). 3. Собраны, пабраны. 4. Прибраны. с. 102
Выбранье, выбрание наз. 1. Дзеянне па дзеясл. выбрати ў I знач. 2. Дзеянне па дзеясл. выбрати у 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. выбрати ў 3 знач. 4. Дзеянне па дзеясл. выбрати ў 5 знач. с. 103
Выбрати, вибрати дзеясл. 1. Выбраць, адабраць, вылучыць з мноства. 2. Выбраць (на пасаду). 3. Аграбіць, абрабаваць. 4. Выняць, выцягнуць, дастаць. 5. Сабраць (падаткі). 6. Вызваліць. 7. Выкалаць. с. 103
Выбратися дзеясл. 1. Сабрацца. 2. Выбрацца, пайсці. 3. Быць сабраным. 4. Вычарпацца.
с. 104
Выбрести дзеясл. Выйсці, выбрысці, выбрацца.
с. 104
Выбринути гл. выбрынути
с. 105
Выбрнути гл. выбрынути
с. 105
Выбруковати дзеясл. Выбрукаваць.
с. 105
Выбрынути, выбринути, выбрнути дзеясл. Выбрацца, выйсці, выратавацца.
с. 105
Выбудоватися дзеясл. Выбудавацца.
с. 105
Выбыти дзеясл. 1. Прабыць. 2. Выдаліць, выслаць, выправадзіць.
с. 105
Выбытисе дзеясл. Выбавіцца, выратавацца.
с. 105
Вывабити дзеясл. Выбавіць, выклікаць.
с. 105
Выважити дзеясл. Узважыць.
с. 105
Вывалити дзеясл. Выбіць, прабіць.
с. 105
Вывалывати дзеясл. Вывальваць, выкідаць.
с. 105
Вывалятися дзеясл. Паваліцца, разбурыцца.
с. 106
Вывбавити дзеясл. Тое, што і выбавити.
с. 106
Вывевати дзеясл. Вывейваць.
с. 106
Выведанье, выведание наз. Дазнанне, следства. Параўн. выведаньеся.
с. 106
Выведаньеся наз. Тое, што і выведанье.
с. 106
Выведати дзеясл. Выведаць, атрымаць звесткі аб чым-н.
с. 107
Выведатися дзеясл. Даведацца, дазнацца.
с. 107
Выведение гл. выведенье
с. 108
Выведеный дзеепрым. 1. Прыведзены. 2. Выведзены, выпушчаны, вызвалены. 3. Узведзены (пра пабудову). 4. Зроблены, створаны. 5. Закончаны.
с. 108
Выведенье, выведение наз. 1. Вывядзенне, вывад. 2. Дазнанне.
с. 108
Выведиванье гл. выведыванье
с. 109
Выведитися дзеясл. Дазнавацца, даведвацца.
с. 109
Выведованье наз. Дзеянне па дзеясл. выведовати. Параўн. выведыванье, вывядованье.
с. 109
Выведованьеся наз. Дзеянне па дзеясл. выведоватися.
с. 109
Выведовати дзеясл. Выведваць, атрымліваць звесткі аб чым-н. Параўн. выведывати.
с. 109
Выведоватися дзеясл. Дазнавацца, разведваць, распытваць. Параўн. выведыватися, вывядоватися.
с. 109
Выведокъ наз. Разведка.
с. 110
Выведуючийся дзеепрым. ад выведоватися.
с. 110
Выведший дзеепрым. ад вывести.
с. 110
Выведыванье, выведиванье наз. Тое, што і выведованье.
с. 110
Выведывати дзеясл. Тое, што і выведовати.
с. 110
Выведыватися дзеясл. Тое, што і выведоватися.
с. 111
Вывезаный, вывязаный дзеепрым. 1. Вызвалены. 2. Адвязаны.
с. 111
Вывезанье наз. 1. Пазбаўленне права карыстання маёмасцю. 2. Судовая пастанова аб вывадзе з валодання.
с. 111
Вывезеный, вывезенный дзеепрым. Вывезены.
с. 111
Вывезенье наз. Дзеянне па дзеясл.
с. 111
Вывезти дзеясл. Вывезці. Параўн. вывести II.
с. 111
Вывеновати дзеясл. Пазбавіць права карыстацца пасагам. с. 112
Вывергнути дзеясл. Выкінуць, выгнаць, ліквідаваць.
с. 112
Вывергъ наз. Выкідыш.
с. 112
Вывержение гл. выверженье
с. 112
Выверженый дзеепрым. ад вывергнути.
с. 112
Выверженье, вывержение наз. Дзеянне па дзеясл. вывергнути.
с. 113
Выверзити дзеясл. Выкінуць.
с. 113
Выверненый дзеепрым. ад вывернути ў 1 знач.
с. 113
Выверненье наз. Дзеянне па дзеясл. вывернути ў 3 знач.
с. 113
Вывернути дзеясл. 1. Знішчыць, разбурыць дашчэнту, вынішчыць (людзей), выкараніць. 2. Перавярнуць, перакуліць. 3. Змяніць, перамяніць, сказіць. 4. Выкруціць, спрывіліць.
с. 113
Вывернутися дзеясл. 1. Перавярнуцца, перакуліцца. 2. Змяніцца.
с. 114
Вывертанье наз. Дзеянне па дзеясл. вывертати.
с. 114
Вывертати дзеясл. Перамяняць, пераварочваць, скажаць.
с. 114
Выверченый дзеепрым. Высвідраваны, прабураўлены.
с. 114
Вывершенье наз. Верх, завяршэнне.
с. 114
Вывесити дзеясл. Вывесіць, павесіць.
с. 115
Вывеситисе дзеясл. Высунуцца, перагнуцца.
с. 115
Вывести I дзеясл. 1. Вывесці, сілаю прымусіць выйсці, прывесці куды-н. 2. Правесці, пралажыць (след). 3. Паставіць, выставіць. 4. Пабудаваць, узвесці. 5. Стварыць, здабыць. 6. Даказаць. 7. Устанавіць, выявіць. 8. Правесці, паказаць. 9. Знішчыць, выкараніць.
с. 115
Вывести II дзеясл. Тое, што і вывезти.
с. 117
Вывестися дзеясл. 1. Апраўдацца, зняць з сябе абвінавачванне. 2. Даказаць. 3. Знішчыцца, выкараніцца. 4. Выйсці, пазбавіцца права на карыстанне.
с. 117
Выветревати дзеясл. Выветрывацца, траціць пах.
с. 117
Выветрелый дзеепрым. Выветраны, без паху.
с. 117
Вывешать дзеясл. Павесіць.
с. 118
Вывешоный дзеепрым. ад вывесити.
с. 118
Вывеянье наз. Дзеянне па дзеясл. вывеяти.
с. 118
Вывеяти дзеясл. Выгнаць.
с. 118
Вывинутый дзеепрым. Вывіхнуты; выгнуты.
с. 118
Вывихляный дзеепрым. Выкручаны.
с. 118
Вывихлятися дзеясл. Вызваляцца, выкручвацца.
с. 118
Вывишшатися гл. вывышатися
с. 118
Вывлеченье наз. Дзеянне па дзеясл. вывлечи.
с. 118
Вывлечи дзеясл. Тое, што і выволочи.
с. 118
Вывлечоный дзеепрым. ад вывлечи.
с. 118
Выводенье наз. Устанаўленне, доказ.
с. 118
Выводзенье наз. Тое, што і выводенье.
с. 118
Выводити дзеясл. 1. Выводзіць. 2. Рабіць вывад, даказваць. 3. Устанаўліваць, вызначаць, выяўляць. 4. Вызначаць граніцы, устанаўліваць межы, дарогу. 5. Выпускаць (з чаго-н.). 6. Назначаць на пасаду. 7. Узводзіць, будаваць.
с. 118
Выводитися дзеясл. 1. Даказваць, сведчыць, апраўдвацца. 2. Пазбаўляцца права карыстання. 3. Выносіцца ў асобнае месца, адзначацца, заўважацца.
с. 120
Выводне прысл. Доказна, пераканаўча.
с. 121
Выводный прым. 1. Доказны. 2. Пошлінны.
с. 121
Выводовый прым. Які выступае з асноўнага будынка.
с. 121
Выводчий прым. Звязаны з перасяленнем або прызначэннем на новую пасаду.
с. 121
Выводъ наз. 1. Доказ, абгрунтаванне, аргументацыя. 2. Паходжанне, генеалогія. 3. Крапасны будынак, які выступаў перад асноўным. 4. Паселішча, пасёлак. 5. Прадстаўленне, вывядзенне (сведкаў). 6. Абвінавачванне.
с. 121
Выводяй дзеепрым. ад выводити ў 1 знач.
с. 122
Выводячий дзеепрым. ад выводити ў 1 знач.
с. 123
Вывоевание наз. Заваяванне, перамога.
с. 123
Вывоевати дзеясл. Заваяваць.
с. 123
Вывоженье наз. 1. Устанаўленне дакладных меж, граніц. 2. Выяўленне прымет чаго-н. 3. Вываз. Параўн. вывозенье.
с. 123
Вывоживаный дзеепрым. ад вывоживати.
с. 123
Вывоживати дзеясл. Вывозіць.
с. 123
Вывоживатисе дзеясл., зв. ад вывоживати.
с. 123
Вывожоный дзеепрым. 1. Ад вывозити. 2. Праведзены, пракладзены.
с. 123
Вывозенье наз. Тое, што і вывоженье ў 3 знач.
с. 124
Вывозити дзеясл. Вывозіць.
с. 124
Вывозитисе дзеясл. Выязджаць.
с. 124
Вывозъ наз. Яр, роў.
с. 124
Выволанецъ, виволанецъ наз. Выгнаннік (чалавек, якога выгналі з дзяржавы).
с. 124
Выволанка наз. Выгнанніца.
с. 125
Выволаный, выволанный дзеепрым. 1. Ад выволати ў 1 знач. 2. Ад выволати ў 2 знач. 3. У знач. прым. Выгнаны з краіны. 4. У знач. наз. Выгнаннік.
с. 125
Выволанье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. выволати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. выволати у 2 знач. 3. Выклік.
с. 125
Выволати дзеясл. 1. Выгнаць з краіны з абвяшчэннем пра гэта паўсюдна. 2. Абвясціць, абнародаваць.
с. 126
Выволеный дзеепрым. Вызвалены.
с. 127
Выволокати дзеясл. Вывалакваць, выцягваць.
с. 127
Выволоченый, выволочоный дзеепрым. ад выволочи.
с. 127
Выволоченье наз. Дзеянне па дзеясл. выволочи.
с. 127
Выволочи дзеясл. Вывалачы, выцягнуць. Параўн. вывлечи, выволочить.
с. 127
Выволочисе дзеясл., зв. ад выволочи.
с. 128
Выволочить дзеясл. Тое, што і выволочи.
с. 128
Выволочоный гл. выволоченый
с. 128
Выволывати дзеясл. Выганяць (з краіны).
с. 128
Выволыватися дзеясл. Агалошвацца.
с. 128
Вывольнити дзеясл. Вызваліць.
с. 128
Вывольняти дзеясл. Вызваляць.
с. 128
Выворачати гл. выворочати
с. 128
Выворотити дзеясл. 1. Разбурыць, знішчыць, зруйнаваць. Параўн. вывратити. 2. Пабіць, паразіць, перамагчы, выбіць. 3. Вывернуць. 4. Скінуць, звергнуць.
с. 128
Выворочаный дзеепрым. ад выворочати ў 1 знач.
с. 129
Выворочанье наз. Дзеянне па дзеясл. выворочати ў 1 знач.
с. 129
Выворочати, выворачати дзеясл. 1. Разбураць, знішчаць, выкараняць. 2. Фальсіфікаваць, перайначваць, скажаць. 3. Выварочваць, выкручваць (руку, нагу). 4. Змяншаць, прыніжаць. 5. Абвяргаць. 6. Падбухторваць, схіляць да варожых дзеянняў.
с. 129
Вывороченье наз. Дзеянне па дзеясл. выворотити у 1 знач.
с. 130
Выворочитель наз. Разбуральнік.
с. 130
Выворочоный дзеепрым. ад выворотити у 4 знач.
с. 130
Вывратити дзеясл. 1. Тое, што і выворотити у 1 знач. 2. Выгнаць. 3. Званітаваць, вырваць.
с. 130
Вывратитися дзеясл., зв. ад вывратити ў 1 знач.
с. 131
Вывращающий дзеепрым. Які перайначвае, скажае, фальсіфікуе.
с. 131
Вывращеный, вывращенный дзеепрым. 1. Разбураны, развалены, знішчаны. 2. Павернуты, адвернуты.
с. 131
Вывчити гл. выучити
с. 131
Вывчитися гл. выучитися
с. 131
Вывчыти гл. выучити
с. 131
Вывыжшати гл. вывышати
с. 131
Вывыжшити гл. вывышити
с. 131
Вывыжшоный гл. вывышоный
с. 131
Вывызшенье гл. вывышенье
с. 131
Вывыситися, вывысситися дзеясл. Тое, што і вывышитися.
с. 131
Вывысшити гл. вывышити
с. 131
Вывысшитися гл. вывышитися
с. 131
Вывысшоный гл. вывышоный
с. 131
Вывышаный дзеепрым. ад вывышати.
с. 131
Вывышати, вывыжшати, вывышшати дзеясл. Узвышаць, узнімаць, узносіць.
с. 131
Вывышатися, вывишшатися дзеясл., зв. ад вывышати, вывышшати.
с. 132
Вывышаючыйся дзеепрым. ад вывышатися.
с. 132
Вывышенный гл. вывышоный
с. 132
Вывышеный гл. вывышоный
с. 132
Вывышенье, вывызшенье, вывышшенье наз. Дзеянне па дзеясл. вывышити.
с. 132
Вывышеньеся наз. Дзеянне па дзеясл. вывышитися.
с. 132
Вывышити, вывыжшити, вывысшити, вывышшити, вывышшыти дзеясл. Узвысіць, узвялічыць, узняць, узнесці.
с. 133
Вывышитися, вывысшитися, вывышшытися дзеясл. Узвысіцца, узвялічыцца, узняцца, узнесціся. Параўн. вывыситися.
с. 133
Вывышоный, вывыжшоный, вывысшоный, вывышенный, вы-вышеный, вывышшоный дзеепрым. ад вывышити.
с. 133
Вывышшати гл. вывышати
с. 133
Вывышшаючий дзеепрым. ад вывышшати.
с. 133
Вывышшенье гл. вывышенье
с. 133
Вывышшити гл. вывышити
с. 133
Вывышшоный гл. вывышоный
с. 133
Вывышшыти гл. вывышити
с. 133
Вывышшытися гл. вывышитися
с. 133
Вывядованье наз. Тое, што і выведованье.
с. 133
Вывядоватися дзеясл. Тое, што і выведоватися.
с. 134
Вывязаный гл. вывезаный
с. 134
Вывянути дзеясл. // перан. Завянуць, змарнець, высахнуць.
с. 134
Выгажати гл. выгожати
с. 134
Выганити дзеясл. Тое, што і выгонити.
с. 134
Выганяный дзеепрым. ад выганяти ў 1 знач.
с. 134
Выганянье наз. Дзеяннё па дзеясл. выганяти ў 1 знач.
с. 134
Выганяти дзеясл. 1. Тое, што і выгоняти ў 1 знач. 2. Тое, што і выгоняти у 2 знач. 3. Тое, што і выгоняти ў 3 знач.
с. 134
Выганятися дзеясл., зв. ад выганяти ў 1 знач.
с. 135
Выганяючий дзеепрым. ад выганяти ў 1 знач.
с. 135
Выгаръ наз. Выгар.
с. 135
Выгафтованый дзеепрым. ад выгафтовати.
с. 135
Выгафтовати дзеясл. Вышыць.
с. 135
Выгашати дзеясл. Гасіць.
с. 135
Выгибнути дзеясл. Тое, што і выгинути.
с. 135
Выгинути, вигинути дзеясл. Загінуць, прапасці; пагінуць. Параўн. выгибнути.
с. 135
Выгладити дзеясл. 1. Выкараніць, вынішчыць, знішчыць, пабіць. 2. Зруйнаваць, разбурыць, спустошыць. 3. Выраўнаваць, зрабіць гладкім. 4. Выкрасліць, выкінуць, выцерці.
с. 135
Выглажати, выгложати дзеясл. 1. Вынішчаць, знішчаць, выкараняць. 2. Выгладжваць, рабіць гладкім.
с. 136
Выглаженый, выглажоный дзеепрым. 1. Ад выгладити ў 1 і 2 знач. 2. Ад выгладити ў 3 знач. 3. Ад выгладити ў 4 знач.
с. 136
Выглаженье наз. Дзеянне па дзеясл. выгладити ў 1 і 2 знач.
с. 137
Выглажоный гл. выглаженый
с. 137
Выглажуючий дзеепрым. ад выгладити ў 1 знач.
с. 137
Выгланцованый дзеепрым. Выглянцаваны.
с. 137
Выгледанье наз. Дзеянне па дзеясл. выгледати ў 2 знач.
с. 137
Выгледати, выглядати дзеясл. 1. Выглядаць, выглядваць. 2. Чакаць, спадзявацца.
с. 137
Выгледачъ наз. Лазутчык, шпіён.
с. 137
Выгледети, выглядети дзеясл. 1. Паглядзець, убачыць, высачыць. 2. Дачакацца.
с. 137
Выгледовати дзеясл. Тое, што і выгледати ў 1 знач.
с. 138
Выгложати гл. выглажати
с. 138
Выглядати гл. выгледати
с. 138
Выглядети гл. выгледети
с. 138
Выгнанецъ наз. Выгнаннік.
с. 138
Выгнание гл. выгнанье
с. 138
Выгнаный дзеепрым. ад выгнати ў 1 знач.
с. 138
Выгнанье, вигнанье, выгнание наз. Выгнанне, высяленне.
с. 138
Выгнати дзеясл. 1. Прагнаць, выселіць, выдварыць. 2. Выгнаць, гонячы, прымусіць выйсці, выдаліць.
с. 139
Выгнити дзеясл. Выгніць.
с. 139
Выгнутый дзеепрым. Выгнуты.
с. 139
Выговорити дзеясл. Выгаварьщь, вымавіць, сказаць.
с. 139
Выговоровати дзеясл. Выгаворваць, папракаць.
с. 140
Выгода наз. Пазыка.
с. 140
Выгодити дзеясл. Дагадзіць, угадзіць, удружыць, пазычыць.
с. 140
Выгодитися дзеясл., зв. ад выгодити.
с. 140
Выгодовати дзеясл. Выгадаваць.
с. 140
Выгожати, выгажати дзеясл. Дагаджаць, гадзіць, наравіць.
с. 140
Выгоженье наз. Дзеянне па дзеясл. выгожати.
с. 141
Выгоити дзеясл. Вылечыць.
с. 141
Выгоитися дзеясл., зв. ад выгоити.
с. 141
Выголити дзеясл. Выгнаць, знішчыць, вынішчыць.
с. 141
Выголодити дзеясл. Пазбавіць ежы, харчу.
с. 141
Выгоненый дзеепрым. ад выгонити.
с. 141
Выгонивати дзеясл. Выганяць, праганяць.
с. 141
Выгонити дзеясл. Выгнаць, прагнаць. Параўн. выганити.
с. 141
Выгонский прым. ад выгонъ у 1 знач.
с. 141
Выгончий наз. Прыганяты. с. 142
Выгонъ наз. 1. Выган. 2. Дарога, па якой выганялі статак. с. 142
Выгонянье наз. Дзеянне па дзеясл. выгоняти ў 1 знач. с. 142
Выгоняти дзеясл. 1. Праганяць, выдаляць. 2. Выганяць, прымушаць выйсці куды-н. 3. Прымусова адпраўляць на выкананне пэўных павіннасцей. Параўн. выганяти. с. 142
Выгонятися дзеясл., зв. ад выгоняти ў 1 знач. с. 142
Выгорелиско наз. Выгар, выжарына. с. 142
Выгорети дзеясл. 1. Выгараць, згарэць. 2. Засохнуць над уздзеяннем сонца. с. 143
Выгороди дзеясл. Выгарадзіць. с. 143
Выготить дзеясл. Выгаціць. с. 143
Выготовати дзеясл. Падрыхтаваць. с. 143
Выграбити дзеясл. Паграбіць, аграбіць, захапіць. с. 143
Выгравати гл. выйгравати с. 143
Выграная гл. выйграная с. 143
Выграничоный дзеепрым. Выключены, ліквідаваны. с. 143
Выграный гл. выйграный с. 143
Выгранье гл. выйграиье с. 143
Выграти гл. выйграти с. 143
Выгребанье наз. Дзеянне па дзеясл. выгребати.
с. 144
Выгребати дзеясл. Выграбаць, выкопваць.
с. 144
Выгреваный дзеепрым. ад выгревать.
с. 144
Выгреванье наз. Дзеянне па дзеясл. выгревать.
с. 144
Выгревать дзеясл. Перакоўваць.
с. 144
Выгрести дзеясл. Выграбці, выкапаць.
с. 144
Выгризати дзеясл. Выгрызаць, выядаць.
с. 144
Выгризти дзеясл. Выгрызці, выесці.
с. 144
Выгрозити дзеясл. Пагражаючы, дамагчыся, вымусіць, прымусіць, дабіцца.
с. 144
Выгубенье наз. Тое, што і выгубленье.
с. 144
Выгубити дзеясл. Выгубіць, выкараніць, вынішчыць, знішчыць, перабіць, пазабіваць.
с. 144
Выгубленый дзеепрым. ад выгубити.
с. 145
Выгубленье наз. Дзеянне па дзеясл. Параўн. выгубенье.
с. 145
Выгубляти дзеясл. Выкараняць, вынішчаць, знішчаць, выгубляць.
с. 145
Выдавание гл. выдаванье
с. 145
Выдаваный, выдаванный, выдованый дзеепрым. 1. Ад выдавати ў 1 знач. 2. Ад выдавати ў 3 знач. 3. Ад выдавати ў 7 знач. 4. Ад выдавати ў 9 знач. 5. Ад выдавати ў 10 знач.
с. 145
Выдаванье, выдавание наз. 1. Дзеянне па дзеясл. выдавати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. выдавати ў 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. выдавати ў 3 знач. 4. Дзеянне па дзеясл. выдавати ў 4 знач. 5. Дзеянне па дзеясл. выдавати ў 6 знач. 6. Дзеянне па дзеясл. выдавати ў 7 знач.
с. 146
Выдавати, выдовати дзеясл. 1. Даваць, уручаць, выплачваць. 2. Выдаткоўваць, расходаваць. 3. Варочаць, аддаваць узятае. 4. Здраджваць, выдаваць, ашукваць, падводзіць. 5. Высылаць, адпраўляць. 6. Друкаваць, еыпускаць з друку. 7. Аддаваць замуж. 8. Абвяшчаць, абнародаваць. 9. Аддаваць, ахвяроўваць. 10. Абвінавачваць, прыгаворваць, асуджаць. 11. Выказваць, лічыць, меркаваць. 12. Выдаваць (голас, гук), распаўсюджваць (пах). 13. Вучыць, праходзіць курс навукі. 14. Выкрываць, выяўляць.
с. 147
Выдаватися, выдоватися дзеясл. зв. 1. Ад выдавати ў 2 знач. 2. Ад выдавати ў 3 знач. 3. Ад выдавати ў 9 знач. 4. Ад выдавати ў 10 знач. 5. Быць ласым. 6. Атрымлівацца, выходзіць, выяўляцца. 7. Уступаць у бой, пачынаць бой.
с. 151
Выдавающий дзеепрым. ад выдавати ў 12 знач.
с. 152
Выдавити дзеясл. 1. Выціснуць. 2. Выпусціць, распаўсюдзіць.
с. 152
Выдавка наз. Тое, што і выдачка.
с. 152
Выдавленый дзеепрым. ад выдавити ў 1 знач.
с. 153
Выдавца наз. 1. Здраднік, прадажнік. 2. Уручыцель.
с. 153
Выдавщина наз. Від пошліны.
с. 153
Выдание гл. выданье
с. 153
Выданый дзеепрым. 1. Ад выдати ў 1 знач. 2. Ад выдати ў 2 знач. 3. Ад выдати ў 3 знач. 4. Ад выдати ў 4 знач. 5. Ад выдати ў 6 знач. 6. Ад выдати ў 7 знач. 7. Ад выдати ў 8 знач. 8. Ад выдати ў 9 знач. 9. Ад выдати ў 10 знач.
с. 153
Выданье, выдание наз. 1. Дзеянне па дзеясл. выдати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. выдати ў 3 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. выдати ў 4 знач. 4. Дзеянне па дзеясл. выдати у 6 знач. 5. Дзеянне па дзеясл. выдати ў 7 знач. 6. Дзеянне па дзеясл. выдати ў 8 знач. 7. Дзеянне па дзеясл. выдати ў 10 знач. 8. Дзеянне па дзеясл. выдати ў 12 знач.
с. 155
Выдарте наз. Дзеянне па дзеясл. выдарти. с. 157
Выдарти дзеясл. Тое, што і выдрати ў 1 знач. <> Выдарти пчолы — тое, што і выдрати пчолы. с. 157
Выдартисе дзеясл., зв. ад выдарти. с. 157
Выдартый дзеепрым. ад выдарти. <> Выдартые пчолы — аграблены вулей. с. 157
Выдати дзеясл. 1. Даць, уручыць, заплаціць. 2. Выдаткаваць, зрасходаваць. 3. Вярнуць, перадаць у чые-н. рукі. 4. Здрадзіць, выдаць, ашукаць, падвесці. 5. Раскрыць, зрабіць вядомым што-н. сакрэтнае, тайнае. 6. Выпусціць з друку, надрукаваць. 7. Аддаць замуж. 8. Зацвердзіць, абвясціць, абнародаваць. 9. Аддаць, кінуць, ахвяраваць. 10. Абвінаваціць, прыгаварыць, асудзіць. 11. Выставіць, прадставіць. 12. Вылучыць, распаусюдзіць. 13. Аказаць, аддаць. 14. Паказаць, апісаць. 15. Загадаць, задаць. с. 157
Выдатися дзеясл. зв. 1. Ад выдати ў 2 знач. 2. Ад выдати ў 3 знач. 3. Ад выдати ў 6 знач. 4. Ад выдати ў 9 знач. 5. Ад выдати ў 10 знач. 6. Ад выдати ў 11 знач.
с. 162
Выдатковый прым. Расходны.
с. 162
Выдатокъ наз. Выдатак, расход.
с. 163
Выдачка наз. Выдача. Параўн. выдавка.
с. 163
Выдаючий, выдаючый дзеепрым. 1. Ад выдати ў 1 знач. 2. Ад выдати ў 4 знач. 3. Ад выдати ў 9 знач. 4. Ад выдати ў 12 знач.
с. 163
Выдвигати дзеясл. Узнімаць.
с. 163
Выдвигненый дзеепрым. ад выдвигнути.
с. 163
Выдвигненье наз. Дзеянне па дзеясл. выдвигнути.
с. 163
Выдвигнути дзеясл. Узвялічыць, узвысіць.
с. 164
Выдвое прысл. Удвайне, у два разы.
с. 164
Выдворне прысл. ад выдворный.
с. 164
Выдворность наз. ад выдворный.
с. 164
Выдворный прым. Вытанчаны, удасканалены.
с. 164
Выдедиченый дзеепрым. ад выдедичити.
с. 164
Выдедиченье наз. Дзеянне па дзеясл.
с. 164
Выдедичити, выдидичити дзеясл. Пазбавіць спадчыны, выключыць, устараніць.
с. 164
Выделаный дзеепрым. Выраблены (пра шкуру).
с. 164
Выделеный дзеепрым. ад выделити ў 1 знач.
с. 164
Выделенье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. выделити у 1 знач. 2. Тое, што і выделъ у 1 знач.
с. 165
Выделивати дзеясл. Выдзяляць.
с. 165
Выделити дзеясл. 1. Выдзеліць, аддаць у карыстанне. 2. Адхіліць, адсунуць, ліквідаваць.
с. 165
Выделокъ наз. Дзяльба, выдзяленне.
с. 165
Выделъ наз. 1. Выдзел. 2. Выдзяленне. с. 166
Выдельчий <> Листъ выдельчий гл. листъ. с. 166
Выделяти дзеясл. Выдзяляць. с. 166
Выдептати, выдобтати дзеясл. Вытаптаць, стаптаць. с. 166
Выдеранье наз. Тое, што і выдиранье у 2 знач. с. 166
Выдержанье наз. Дзеянне па дзеясл. выдержати у 1 знач. с. 166
Выдержати дзеясл. 1. Пратрымаць на працягу вызначанага часу. 2. Вытрываць, вынесці, цярпліва выслухаць. 3. Вытрымаць, не паддацца цяжкасцям, уціску і пад. 4. Выцерпець, сцярпець. с. 166
Выдеркафовый прым. ад выдеркафъ. с. 167
Выдеркафъ наз. Выкупное права на нерухомую маёмасць. с. 167
Выдернути дзеясл. Вырваць, выдраць, выцягнуць. с. 167
Выдерство наз. Разбой, грабеж, рабунак. с. 167
Выдерти дзеясл. 1. Тое, што і выдрати ў 1 знач. 2. Тое, што і выдрати ў 2 знач. 3. Вызваліць.
с. 168
Выдертися дзеясл., зв. ад выдерти ў 2 знач.
с. 168
Выдертье наз. Дзеянне па дзеясл. выдерти ў 1 знач.
с. 168
Выдерца, выдирца наз. Гвалтаўнік, грабежнік, рабаўнік, разбойнік.
с. 168
Выдивитися дзеясл. Надзівіцца.
с. 168
Выдидичити гл. выдедичити
с. 168
Выдиранье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. выдирати ў 2 знач. 2. Адрыванне, выдзіранне. Параўн. выдеранье.
с. 168
Выдирати, видирати дзеясл. 1. 3 сілай выцягваць, вырываць што-н. 2. Забіраць, захопліваць, грабіць. 3. Адбіраць, перахопліваць; пазбаўляць. 4. Адрываць.
с. 168
Выдирокъ наз. Грабеж, рабунак, разбой.
с. 169
Выдирца гл. выдерца
с. 169
Выдобтати гл. выдептати
с. 169
Выдованый гл. выдаваный
с. 169
Выдовати гл. выдавати
с. 169
Выдоватися гл. выдаватися
с. 169
Выдовбеный дзеепрым. Выдзеўбаны.
с. 169
Выдовбовати дзеясл. Выдзёўбваць.
с. 169
Выдолбити дзеясл. Выдзеўбці.
с. 170
Выдоеный дзеепрым. Выдаены.
с. 170
Выдоптаный дзеепрым. Вытаптаны.
с. 170
Выдороженый дзеепрым. Збарознены. Параўн. выдрожоный.
с. 170
Выдра наз. 1. Шкура выдры. 2. Шуба з выдры.
с. 170
Выдраный дзеепрым. 1. Вырваны. 2. Выкарчаваны.
с. 170
Выдранье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. выдрати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. выдрати ў 2 знач.
с. 170
Выдрати, видрати дзеясл. 1. 3 сілай выцягнуць, вырваць што-н. 2. Забраць, захапіць, награбіць. Параўн. выдерти. 3. Атрымаць з цяжкасцю, вымантачыць. 4. Адабраць, пазбавіць. 5. Адшукаць, знайсці, узяць.
с. 170
Выдратися деясл., зв. ад выдрати ў 1 знач.
с. 171
Выдрожоный дзеепрым. Тое, што і выдороженый.
с. 171
Выдрукованый дзеепрым. ад выдруковати.
с. 172
Выдрукованье наз. Дзеянне па дзеясл. выдруковати.
с. 172
Выдруковати дзеясл. Надрукаваць, выдаць.
с. 172
Выдти гл. выйти
с. 172
Выдумати дзеясл. Выдумаць.
с. 172
Выдутый дзеепрым. Надзьмуты.
с. 172
Выдхненье наз. Дзеянне па дзеясл. выдхнути.
с. 172
Выдхнути дзеясл. Перадыхнуць, адпачыць, перавесці дух.
с. 172
Выдымусъ гл. видымусъ
с. 172
Выдялокъ наз. Тое, што і выделокъ.
с. 172
Выедати, выядати дзеясл. Выядаць, з’ядаць.
с. 172
Выедаючий дзеепрым. ад выедати.
с. 173
Выеднати дзеясл. Выпрасіць, выклапаціць, выстарацца, дабіцца, дамагчыся.
с. 173
Выеждати гл. выезджати
с. 173
Выежджати гл. выезджати
с. 173
Выежджаючий дзеепрым. ад выезджати ў 1 і 3 знач.
с. 173
Выежджий гл. выезджий
с. 173
Выеждзати гл. выезджати
с. 173
Выеждзий гл. выезджий
с. 173
Выеждивати дзеясл. Выязджаць.
с. 173
Выеждчанье гл. выезджанье
с. 173
Выеждчати гл. выезджати
с. 173
Выеждчий гл. выезджий
с. 173
Выеждый гл. выезджий
с. 173
Выеждяти гл. выезджати
с. 173
Выежжати гл. выезджати
с. 173
Выежчанье гл. выезджанье
с. 173
Выежчати гл. выезджати
с. 173
Выежчий I гл. выезджий
с. 173
Выежчий II <> Выежчий листъ гл. листъ
с. 173
Выездати гл. выезджати
с. 173
Выезджанье, выеждчанье, выежчанье наз. Дзеянне па дзеясл.выезджати.
с. 173
Выезджати, выеждати, выежджати, выеждзати, выеждчати, выеждяти, выежжати, выежчати, выездати, выездчати, выезждчати дзеясл. 1. Выязджаць, адпраўляцца куды-н., за межы чаго-н. 2. Прыбываць куды-н. для выканання пэўных службовых функцый. 3. Выступаць у паход, рабіць набег, вылазку. 4. Пакідаць сталае ці часовае месца жыхарства, высяляцца.
с. 173
Выезджий, выежджий, выеждзий, выеждчий, выеждый, выежчый, выездный І,выездчий наз. Павераны,упаўнаважаны, давераны, пасыльны.
с. 175
Выездити дзеясл. Ездзіць, выязджаць час ад часу куды-н.
с. 176
Выездное наз. Развітальны пачастунак.
с. 176
Выездный I гл. выезджий
с. 176
Выездный II прым. Звязаны з выездам.
с. 176
Выездчати гл. выезджати
с. 176
Выездчий гл. выезджий
с. 176
Выезждчати гл. выезджати
с. 176
Выездъ наз. 1. Ад’езд, адбыццё. Параўн. выяздъ. 2. Паездка. 3. Прыезд. 4. Месца, праз якое выязджаюць адкуль-н.
с. 176
Выемка гл. выимка
с. 177
Выемокъ гл. выимокъ
с. 177
Выенце наз. Выманне, выцягванне; атрыманне копіі дакумента, выпіскі.
с. 177
Выести дзеясл. Выесці, з’есці.
с. 177
Выеханье, выяханье наз. 1. Выезд. 2. Ад’езд, адбыццё. 3. Паездка.
с. 177
Выехати, выяхати дзеясл. 1. Выехаць. 2. Прыбыць куды-н. для выканання пэуных службовых функцый. 3. Выступіць у паход, зрабіць набег, вылазку. 4. Пакінуць сталае ці часовае месца жыхарства, перасяліцца.
с. 178
Выжабрати дзеясл. Выжабраваць.
с. 180
Выжаленье наз. Скруха, смутак, жаль, шкадаванне.
с. 180
Выжалити дзеясл. Джалячы, выгнаць.
с. 180
Выжаръ наз. Выгар, выжарына.
с. 180
Выжати I дзеясл. Выціснуць.
с. 180
Выжати II дзеясл. Выжаць, зжаць.
с. 180
Выжатый дзеепрым. ад выжати II.
с. 180
Выжебраный дзеепрым. ад выжабрати.
с. 180
Выжей, вижей прысл. 1. Тое, што і вышей у 1 знач. 2. Тое, што і вышей у 2 знач.
с. 180
Выжеймененый, вижеймененый прым. Тое, што і вышеймененый.
с. 181
Выжейописанный прым. Тое, што і вышейописаный.
с. 181
Выжейписаный прым. Тое, што і вышейписаный.
с. 181
Выжейпомененный прым. Тое, што і вышейпомененый.
с. 181
Выжелъ наз. Выжал.
с. 181
Выженути дзеясл. Выгнаць.
с. 181
Выжеописаный прым. Тое, што і вышеописаный.
с. 181
Выжепомененый прым. Тое, што і вышепомененый.
с. 181
Выжечи дзеясл. Спаліць, папаліць, выпаліць.
с. 181
Выжжарище наз. Выжарышча.
с. 182
Выжженый, выжжоный, вызженый дзеепрым. ад выжечи.
с. 182
Выжженье наз. Дзеянне па дзеясл. выжечи.
с. 182
Выжжоный гл. выжженый
с. 182
Выживенье, виживенье, выжывенье наз. Пракармленне, прахарчаванне, утрыманне. Параўн. выживленье.
с. 182
Выживити дзеясл. Пракарміць.
с. 183
Выживитися дзеясл., зв. ад выживити.
с. 183
Выживление гл. выживленье
с. 183
Выживленый дзеепрым. ад выживити.
с. 183
Выживленье, выживление, выжывленье наз. Тое, што і выживенье.
с. 183
Выживляти дзеясл. Ажыўляць.
с. 183
Выжина, вызина наз. Тое, што і вышиня ў 1 знач.
с. 183
Выжити дзеясл. 1. Пражыць. 2. Паправіцца, ачуняць, стаць здаровым.
с. 183
Выжмененый прым. Тое, што і вышмененый.
с. 184
Выжмянованый прым. Тое, што і вышменованый.
с. 184
Выжписаный прым. Тое, што і вышписаный.
с. 184
Выжреченный, выжречоный прым. Тое, што і вышреченый.
с. 184
Выжше прысл. Тое, што і выше ў 2 знач.
с. 184
Выжшей прысл. 1. Тое, што і вышей у 2 знач. 2. Тое, што і вышей у 4 знач.
с. 184
Выжший, вижший, выжшый прым. 1. Тое, што і высший у 1 знач. 2. Тое, што і высший у 2 знач.
с. 184
Выжшина, выжшына наз. Тое, што і вышиня ў 1 знач.
с. 184
Выжшый гл. выжший
с. 185
Выжшына гл. выжшина
с. 185
Выжывенье гл. выживенье
с. 185
Выжывленье гл. выживленье
с. 185
Выжыганье наз. Выпальванне.
с. 185
Вызваляти гл. вызволяти
с. 185
Вызваляць гл. вызволяти
с. 185
Вызваный, вызванный дзеепрым. ад вызвати.
с. 185
Вызванье наз. Дзеянне па дзеясл. вызвати.
с. 185
Вызвати дзеясл. Выклікаць.
с. 185
Вызватися дзеясл., зв. ад вызвати.
с. 186
Вызволение гл. вызволенье
с. 186
Вызволеный дзеепрым. 1. Ад вызволити у 1 знач. 2. Ад вызволити у 2 знач. 3. Ад вызволити ў 4 знач. 4. Ад вызволити ў 6 знач.
с. 186
Вызволенье, вызволение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. вызволити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. вызволити у 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. вызволити ў 4 знач.
с. 187
Вызволивший дзеепрым. ад вызволити ў 4 знач.
с. 188
Вызволитель наз. Вызваліцель.
с. 188
Вызволити дзеясл. 1. Зрабіць свабодным каго-н., даць свабоду. 2. Зняць з каго-н. цяжар грамадскіх павіннасцей або нагрузак. 3. Зняць падазрэнне. 4. Выратаваць, пазбавіць. 5. Вылучыць, выбраць, падабраць, знайсці (пра час). 6. Даць магчымасць пазбегнуць чаго-н., каго-н.
с. 188
Вызволитися, вызволиться дзеясл. зв. 1. Ад вызволити у 1 знач. 2. Ад вызволити ў 4 знач.
с. 191
Вызволъ наз. Дазвол.
с. 191
Вызволяти, вызваляти, вызваляць дзеясл. 1. Рабіць свабодным, вызваляць, адпускаць. 2. Здымаць з каго-н. цяжар грамадскіх павіннасцей або нагрузак. 3. Здымаць падазрэнне. 4. Ратаваць, выручаць, пазбаўляць. 5. Даваць магчымасць пазбегнуць чаго-н., вызваляць ад чаго-н.
с. 191
Вызволятися дзеясл. зв. 1. Ад вызволяти ў 1 знач. 2. Ад вызволяти ў 4 знач.
с. 193
Вызволяючий дзеепрым. ад вызволяти ў 2 знач.
с. 193
Выздоровенье наз. Дзеянне па дзеясл. выздоровети. Параўн. выздоровье.
с. 193
Выздоровети дзеясл. Паправіцца, ачуняць.
с. 193
Выздоровье наз. Тое, што і выздоровенье.
с. 194
Выздыханье наз. Паморак.
с. 194
Выздыхати дзеясл. Здыхаць, гінуць.
с. 194
Вызженый гл. выжженый
с. 194
Вызина гл. выжина
с. 194
Вызнавание гл. вызнаванье
с. 194
Вызнаване гл. вызнаванье
с. 194
Вызнаваный дзеепрым. 1. Ад вызнавати ў 1 знач. 2. Ад вызнавати ў 4 знач.
с. 194
Вызнаванье, вызнаване, вызнавание наз. Прызнанне, усведамленне, разуменне.
с. 194
Вызнавати, вызновати дзеясл. 1. Выведваць, выяўляць. 2. Прызнаваць, усведамляць, разумець. 3. Сведчыць, гарантаваць. 4. Адкрыта трымацца якой-н. веры, вучэння. 5. Спавядацца, каяцца (у грахах сваіх).
с. 195
Вызнаватися дзеясл. зв. 1. Ад вызнавати ў 2 знач. 2. Ад вызнавати у 4 знач.
с. 196
Вызнавачъ наз. Тое, што і вызнавца.
с. 197
Вызнаваючий дзеепрым. 1. Ад вызнавати у 4 знач. 2. Ад вызнавати ў 5 знач.
с. 197
Вызнавца наз. Паслядоўнік, прыхільнік. Параўн. вызнавачъ.
с. 197
Вызнайденый дзеепрым. Набыты.
с. 198
Вызнайдовати дзеясл. Адшукваць, знаходзіць.
с. 198
Вызнаменати дзеясл. Уяўляць.
с. 198
Вызнане гл. вызнанье
с. 198
Вызнание гл. вызнанье
с. 198
Вызнанне гл. вызнанье
с. 198
Вызнаный дзеепрым. Засведчаны, прызнаны, зацверджаны.
с. 198
Вызнанье, вызнане, вызнание, вызнанне наз. 1. Дзеянне па дзеясл. вызнати ў 1 знач. 2. Веравызнанне. 3. Споведзь, спавяданне.
с. 198
Вызнати дзеясл. 1. Прызнаць, засведчыць, пацвердзіць. 2. Пазнаць, вызначыць. 3. Прызнаваць, верыць. 4. Выспаведацца, прызнаць грахі.
с. 200
Вызнатися дзеясл. ад вызнати ў 1 знач.
с. 201
Вызначатися дзеясл. Прызначацца.
с. 201
Вызновати гл. вызнавати
с. 202
Вызоватися дзеясл. Тое, што і вызуватися ў 2 знач.
с. 202
Вызувати дзеясл. Пазбаўляць чаго-н.
с. 202
Вызуватися дзеясл. зв. 1. Адмаўляцца, пазбаўляцца. 2. Вызваляцца, выслабаняцца. Параўн. вызоватися.
с. 202
Вызути дзеясл. Пазбавіць.
с. 202
Вызутися дзеясл. Пазбавіцца, адрачыся.
с. 202
Вызутый дзеепрым, 1. Пазбаўлены. 2. Выгнаны, выдалены.
с. 203
Вызший прым. Тое, што і высший ў 1 знач.
с. 203
Вызываное наз. Грашовая пошліна за выклік за рубеж.
с. 203
Вызываный дзеепрым. ад вызывати ў 1 знач.
с. 203
Вызыванье наз. Дзеянне па дзеясл. вызывати ў I знач.
с. 203
Вызывати дзеясл. 1. Выклікаць. 2. Прапаноўваць прыняць удзел у чым-н.
с. 203
Вызыватися дзеясл., зв. ад вызывати ў 1 знач.
с. 204
Вызываючий дзеепрым. ад вызывати ў 1 знач.
с. 204
Вызычыть дзеясл. Пазычыць.
с. 204
Выиденье наз. Выхад.
с. 205
Выимати гл. выймати
с. 205
Выимка, выемка наз. 1. Тое, што і выимокъ у 1 знач. Параўн. вынимка. 2. Пэўная доля ўраджаю і зямлі.
с. 205
Выимковый прым. ад выимокъ у 1 знач.
с. 205
Выимокъ, выймокъ, выемокъ наз. 1. Пэўная доля, частка ўгоддзяў маёмасці. Параўн. внимка, вымимокъ. 2. Адработачная павіннасць. Параўн. вымимокъ, вынимокъ.
с. 205
Выискидывати гл. выскидывати
с. 205
Выйгра наз. Выйгрыш, поспех, перамога.
с. 205
Выйгравати, выгравати 1. Дамагацца поспеху, атрымліваць перавагу. Параўн. выйгрывати. 2. Дабівацца ваеннай перамогі, перамагаць.
с. 205
Выйграная, выграная наз. Выйгрыш, перавага.
с. 206
Выйгране гл. выйгранье
с. 206
Выйграный, выграный дзеепрым. ад выйграти, выграти ў 2 знач.
с. 206
Выйгранье, выйгране, выгранье наз. Дзеянне па дзеясл. выйграти, выграти ў 2 знач.
с. 206
Выйграти, выграти дзеясл. 1. Дамагчыся поспеху, атрымаць перавагу. 2. Дабіцца ваеннай перамогі, перамагчы. 3. Набыць што-н. у выніку гульні, перамагчы, у гульні, паядынку.
с. 206
Выйгрывати дзеясл. Тое, што і выйгравати ў 1 знач.
с. 207
Выйдучий дзеепрым. Які паходзіць.
с. 207
Выйманый дзеепрым. ад выймати ў 1 знач.
с. 207
Выймати, выимати, вымати дзеясл. 1. Вымаць, даставаць. 2. Адбіраць. 3. Вызваляць, выбаўляць, выключаць. 4. Выпісваць.
с. 207
Выйменовати дзеясл. 1. Упамінаць, адзначаць. 2. Выключаць. Параўн. выменовати.
с. 208
Выймованый дзеепрым. ад выймовати ў 2 знач.
с. 208
Выймованье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. выймовати ў 2 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. выймовати ў 3 знач.
с. 208
Выймовати, вымовати дзеясл. 1. Тое, што і выймати ў 1 знач. 2. Тое, што і выймати ў 3 знач. 3. Тое, што і выймати ў 4 знач.
с. 208
Выймоватися дзеясл., зв. ад выймовати ў 2 знач.
с. 209
Выймокъ гл. выимокъ
с. 209
Выймъ наз. Выключэнне.
с. 209
Выйростокъ гл. выростокъ
с. 209
Выйскати дзеясл. Знайсці, адшукаць.
с. 209
Выйскатсе дзеясл., зв. ад выйскати.
с. 210
Выйсковати дзеясл. Вышукваць.
с. 210
Выйстье, висте, выйсте, выйте, выйтье, выйште, выйштье, высте, выстье, вышстье, выште, выштие, выштье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. выйти у 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. выйти у 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. выйти у 3 знач. 4. Дзеянне па дзеясл. выйти у 6 знач.
с. 210
Выйти, выдти, выти дзеясл. 1. Выйсці адкуль-н., пакінуць памяшканне, месца знаходжання, межы чаго-н. 2. Пакінуць месца знаходжання (назаусёды). 3. Скончыцца, прайсці, мінуцца (пра час). 4. Прыйсці, з’явіцца, апынуцца дзе-н., паказацца. 5. Выцячы, выліцца. 6. Вызваліцца, атрымаць свабоду. 7. Пайсці насустрач, сустрэць. 8. Выступіць у паход з войскам. 9. Нарадзіцца. 10. Узяць пачатак, узнікнуць (пра паходжанне каго-н. або чаго-н.). 11. Прайсці наскрозь, прабіцца праз што-н. 12. Атрымацца, утварыцца з чаго-н. у працэсе. 13. Узнікнуць, адбыцца, здарыцца, атрымацца ў выніку чаго-н. 14. Стаць вядомым, дасягнуць чаго-н. пасля доўгіх намаганняў. 15. Быць выдадзеным, надрукаваным, публічна абвешчаным. 16. Распаўсюдзіцца, разысціся. 17. Быць зробленым. 18. Быць павернутым, размешчаным, накіраваным к пэўнаму месцу ў які-н. бок. 19. Страціць сілу, перастаць дзейнічаць. 20. Прыйсціся, дастацца, выпасці. Параўн. вынийти.
с. 211
Выкаженый дзеепрым. ад выказити.
с. 217
Выказанье, выказание наз. 1. Дзеянне па дзеясл. выказати ў 1 знач. 2. Вызначэнне, выяўленне.
с. 217
Выказати дзеясл. 1. Выказаць, выразіць, давесці, растлумачыць. 2. Паказаць; аддаць (службу, даніну).
с. 217
Выказити дзеясл. Папсаваць, перайначыць.
с. 217
Выказовати дзеясл. 1. Выказваць, расказваць, адзначаць. 2. Даказваць, пацвярджаць што-н. дакументамі.
с. 217
Выкаплети дзеясл. Выцячы каплямі, скапаць.
с. 218
Выквитнути дзеясл. Расцвісці, падрасці.
с. 218
Выкгонный прым. ад выкгонъ.
с. 218
Выкгонъ наз. Тое, што і выгонъ ў 1 знач.
с. 218
Выкиданый дзеепрым. ад выкидати ў 1 знач.
с. 218
Выкиданье наз. Дзеянне па дзеясл. выкидати ў 1 знач.
с. 218
Выкидати дзеясл. 1. Выкідаць. 2. Выключаць, вынішчаць. 3. Працягвацца.
с. 218
Выкидатися дзеясл., зв. ад выкидати ў 1 знач.
с. 219
Выкиненый дзеепрым. 1. Ад выкинути ў 1 знач. 2. Ад выкинути ў 2 знач.
с. 219
Выкиненье наз. Дзеянне па дзеясл. выкинути у 1 знач.
с. 220
Выкинути дзеясл. 1. Вьікінуць, вышпурнуць, выгнаць. 2. Выключыць, ліквідаваць; выгнаць. 3. Кінуць (кап’ё). 4. Зрабіць непрыемнасць, правінаваціцца.
с. 220
Выкинутися дзеясл. 1. Выкінуцца, выскачыць. 2. Паспрачацца з кім-н., запрацівіцца.
с. 221
Выкинутый дзеепрым. ад выкинути ў 1 знач.
с. 221
Выкипети дзеясл. 1. Выкіпець. // перан. Перакіпець. 2. Апусцець.
с. 221
Выкислый дзеепрым. Заквашаны, уквашаны.
с. 221
Выкладание гл. выкладанье
с. 221
Выкладаный дзеепрым. 1. Ад выкладати ў 1 знач. 2. Выняты, выгружаны.
с. 221
Выкладанье, выкладание наз. 1. Дзеянне па дзеясл. выкладати ў 1 знач. 2. Выкладванне.
с. 221
Выкладати дзеясл. 1. Тлумачыць, выказваць. 2. Даваць. 3. Перакладаць (на іншую мову). 4. Вучыць, навучыць.
с. 221
Выкладатися дзеясл., зв. ад выкладати ў 1 знач.
с. 222
Выкладачий наз. Тое, што і выкладачъ.
с. 222
Выкладачъ наз. Т лумачальнік, перакладчык. Параўн. выкладачий.
с. 222
Выкладаючий дзеепрым. ад выкладати ў 1 знач.
с. 223
Выкладаючийся дзеепрым. ад выкладатися.
с. 223
Выкладне прысл. Выразна, зразумела.
с. 223
Выкладовати дзеясл. Тлумачыць.
с. 223
Выкладоватися дзеясл. 1. Тлумачыцца, перакладацца. 2. Выкладвацца, класціся.
с. 223
Выкладца наз. Тлумачальнік.
с. 223
Выкладъ наз 1. Тлумачэнне, выказванне, сутнасць. 2. Выдатак.
с. 223
Выкладыватися дзеясл. Тое, што і выкладоватися ў 1 знач.
с. 224
Выкласти дзеясл. 1. Высунуць, выставіць. 2. Расказаць, растлумачыць.
с. 224
Выклевати дзеясл. Выдзеўбці.
с. 224
Выклепати дзеясл. Выбіць, разбіць.
с. 224
Выклетый гл. выклятый
с. 224
Выкликане наз. Дзеянне па дзеясл. выкликати.
с. 224
Выкликать дзеясл. Выклікаць.
с. 224
Выклинание гл. выклинанье
с. 224
Выклинаный дзеепрым. ад выклинати.
с. 225
Выклинанье, выклинание наз. Дзеянне па дзеясл. выклинати.
с. 225
Выклинати дзеясл. Праклінаць.
с. 225
Выклюнутися дзеясл. зв. Атрымацца.
с. 225
Выклясти дзеясл. Праклясці.
с. 225
Выклятый, виклятый, выклетый дзеепрым. ад выклясти.
с. 225
Выклятье наз. Праклён.
с. 226
Выкованый дзеепрым. 1. Ад выковати ў 1 знач. 2. Ад выковати ў 2 знач. 3. Вычасаны.
с. 226
Выковати дзеясл. 1. Выкаваць. 2. Выдзеўбці, зрабіць што-н.
с. 226
Выколоти дзеясл. Выкалаць, выняць.
с. 227
Выколотити дзеясл.
с. 227
Выколотитисе дзеясл. Рассыпацца, рассеяцца, разысціся, кінуцца ўрассыпную (у розныя бакі).
с. 227
Выколотый дзеепрым. Выкалаты.
с. 227
Выколупленый дзеепрым. Выкалуплены.
с. 227
Выколывати дзеясл. Выколваць.
с. 227
Выконаный дзеепрым. ад выконати ў 1 знач.
с. 227
Выконанье наз. Дзеянне па дзеясл. выконати ў 1 знач.
с. 227
Выконати дзеясл. 1. Выканаць, здзейсніць. 2. Пражыць, прабыць, праіснаваць.
с. 228
Выконатися дзеясл., зв. ад выконати у 1 знач.
с. 229
Выконтерфетованый дзеепрым. ад выконтерфетовати.
с. 229
Выконтерфетовати дзеясл. Вымаляваць, перадаць у выглядзе малюнка.
с. 229
Выконтерфетоватисе дзеясл., зв. ад выконтерфетовати.
с. 229
Выконываный дзеепрым. ад выконывати.
с. 229
Выконыванье наз. Дзеянне па дзеясл. выконывати.
с. 229
Выконывати дзеясл. Выконваць, здзяйсняць.
с. 230
Выконыватися дзеясл., зв. ад выконывати.
с. 230
Выконывачъ наз. Выканаўца.
с. 230
Выконываючийся дзеепрым. ад выконыватися.
с. 230
Выкопаный, выкопанный дзеепрым. 1. Ад выкопати у 1 знач. 2. Ад выкопати у 2 знач.
с. 231
Выкопанье наз. Дзеянне па дзеясл. выкопати ў 1 знач.
с. 231
Выкопати дзеясл. 1. Выкапаць (зрабіць у зямлі паглыбленне). 2. Выкапаць, дастаць з зямлі, капаючы, выняць з зямлі.
с. 231
Выкопатися дзеясл. зв. 1. Ад выкопати ў 1 знач. 2. Ад выкопати ў 2 знач.
с. 232
Выкопывати дзеясл. Тое, што і выкопати ў 2 знач.
с. 232
Выкоренение гл. выкорененье
с. 233
Выкорененый, выкорэненый дзеепрым. ад выкоренити. Параўн. выкореный.
с. 233
Выкорененье, выкоренение наз. Дзеянне па дзеясл. выкоренити. Параўн. выкоренье.
с. 233
Выкоренети гл. выкоренити
с. 233
Выкоренивати дзеясл. Вынішчаць, знішчаць.
с. 233
Выкоренити, выкоренети, выкорэнити дзеясл. Выкараніць, вынішчыць, знішчыць.
с. 233
Выкоренитися дзеясл., зв. ад выкоренити.
с. 234
Выкореный дзеепрым. Тое, што і выкороненый.
с. 234
Выкоренье наз. Тое, што і выкорененье.
с. 234
Выкореняти дзеясл. Выкараняць, знішчаць, вынішчаць.
с. 234
Выкоренятися дзеясл., зв. ад выкореняти.
с. 235
Выкореняючий дзеепрым. ад выкореняти.
с. 235
Выкормивати дзеясл. Выхоўваць, гадаваць.
с. 235
Выкорэненый гл. выкорененый
с. 235
Выкорэнити гл. выкоренити
с. 235
Выкосити дзеясл. Выкасіць, скасіць.
с. 235
Выкотити дзеясл. Знішчыць, вынішчыць.
с. 235
Выкотца наз. Знішчальнік, вынішчальнік.
с. 235
Выкотчий наз. Тое, што і выкотца.
с. 235
Выкотъ наз. Від грашовай пошліны.
с. 235
Выкочавати дзеясл. Выкочваць, коцячы перамяшчаць.
с. 235
Выкошоный дзеепрым. ад выкосити.
с. 235
Выкрадати дзеясл. 1. Выкрадаць, красці. 2. Выводзіць крадком, употай.
с. 235
Выкраденный гл. выкраденый
с. 236
Выкрадение гл. выкраденье
с. 236
Выкраденый, выкраденный дзеепрым. ад выкрасти ў 1 знач.
с. 236
Выкраденье, выкрадение, выкраднене. наз. Дзеянне па. дзеясл. выкрасти ў 1 знач.
с. 236
Выкрасти дзеясл. 1. Крадком выбраць, вынесці, выцягнуць, украсці. 2. Абакрасці. 3. Вывесці крадком, употай. Параўн. выкрати.
с. 236
Выкрастися дзеясл. 1. Ад выкрасти ў 1 знач. 2. Ад выкрасти ў 3 знач.
с. 237
Выкрати дзеясл. 1. Тое, што і выкрасти ў 1 знач. 2. Тое, што і выкрасти ў 3 знач.
с. 237
Выкрачати, выкрочати дзеясл. 1. Выходзіць за межы чаго-н. 2. Злоўжываць, учыняць правіннасці.
с. 237
Выкрачатися, выкрочатися дзеясл., зв. ад выкрачати ў 1 знач.
с. 237
Выкресати дзеясл. Выкрасаць.
с. 237
Выкреститися дзеясл. Перахрысціцца (з адной веры ў другую).
с. 238
Выкрешити дзеясл. Выкрасіць.
с. 238
Выкривдити дзеясл. Пакрыўдзіць.
с. 238
Выкривяти дзеясл. Крывіць.
с. 238
Выкриканье, выкрикание, выкрыканье наз. Дзеянне па дзеясл. выкрикати, выкрыкати.
с. 238
Выкрикати, выкрыкати дзеясл. Усклікаць, выкрыкваць.
с. 238
Выкроити дзеясл. Адкроіць, адрэзаць.
с. 238
Выкротный гл. выкрутный
с. 238
Выкрочати гл. выкрачати
с. 238
Выкрочатися гл. выкрачатися
с. 238
Выкрочаючий дзеепрым. ад выкрочати.
с. 238
Выкроченье, выкрочене наз. Дзеянне па дзеясл. выкрочити.
с. 238
Выкрочити, выкрочыти дзеясл. Выступіць супраць чаго-н., парушьщь закон.
с. 239
Выкрочитися дзеясл., зв. ад выкрочити.
с. 239
Выкрочный прым. ад выкроченье.
с. 239
Выкрочовати дзеясл. Злоўжываць.
с. 239
Выкрочыти гл. выкрочити
с. 239
Выкрутацство, выкрутачство наз. Кручкатворства.
с. 239
Выкрутачъ наз. Выкрут.
с. 240
Выкрутити дзеясл. Выкруціць, адабраць (узяць сілай).
с. 240
Выкрутитися дзеясл. Увільнуць, ухіліцца, выкруціцца.
с. 240
Выкрутныи, выкротный прым. Хітры, выкрутлівы.
с. 240
Выкрутъ наз. Выкрут, хітрыкі.
с. 240
Выкручати дзеясл. Перакручваць, скажаць.
с. 241
Выкручене наз. Дзеянне па дзеясл. выкручати.
с. 241
Выкрушовати дзеясл. Знішчыць.
с. 241
Выкрыканье гл. выкриканье
с. 241
Выкрыкати гл. выкрикати
с. 241
Выкунути дзеясл. Выкінуць.
с. 241
Выкупаный дзеепрым. ад выкупати ў 2 знач.
с. 241
Выкупанье наз. Дзеянне па дзеясл. выкупати ў 1 знач.
с. 241
Выкупати дзеясл. 1. Заплаціўшы грошы, вяртаць што-н. Параўн. выкупяти. 2. Вызваляць каго-н. за выкуп.
с. 241
Выкупеный дзеепрым. 1. Тое, што і выкупленый у 1 знач. 2. Тое, што і выкупленый у 2 знач.
с. 241
Выкупенье наз. 1. Тое, што і выкупленье ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. выкупити ў 2 знач.
с. 241
Выкупити, выкупить дзеясл. 1. Заплаціўшы грошы, атрымаць што-н., аддадзенае ў заклад; вярнуць праданую маёмасць. 2. Вызваліць каго-н. за выкуп.
с. 242
Выкупитися дзеясл., зв. ад выкупити ў 2 знач.
с. 243
Выкупление гл. выкупленье
с. 243
Выкупленый дзеепрым. 1. Ад выкупити ў 1 знач. 2. Ад выкупити ў 2 знач. Параўн. выкупеный.
с. 243
Выкупленье, выкупление наз. 1. Дзеянне па дзеясл. выкупити Параўн. выкупенье ў 1 знач. 2. // перан. Збавенне, выбавенне.
с. 243
Выкупно наз. Выкуп (плата), выкупныя грошы.
с. 244
Выкупованый дзеепрым. ад выкуповати ў 2 знач.
с. 244
Выкупованье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. выкуповати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. выкуповати ў 2 знач.
с. 244
Выкуповати дзеясл. 1. Выкупліваць. 2. Вызваляць каго-н. за выкуп.
с. 244
Выкуповатися дзеясл., зв. ад выкуповати ў 2 знач.
с. 245
Выкупъ наз. Выкуп, грошы, рэчы, прызначаныя для выкуплення. 2. // перан. Збавенне, выкупленне.
с. 245
Выкупяти дзеясл. Тое, што і выкупати ў 1 знач.
с. 245
Выкуреный дзеепрым. ад выкурити.
с. 245
Выкурити дзеясл. Выгнаць, выправадзіць.
с. 245
Выкшталтованый дзеепрым. Увасоблены, ператвораны.
с. 245
Вылаевати дзеясл. Абзываць грубымі словамі, зневажаць, лаяць.
с. 245
Вылазити дзеясл. 1. Вылазіць, выбірацца адкуль-н. 2. Абгледзець.
с. 246
Вылазка наз. Выхад за межы свайго размяшчэння для нападу на ворага. Параўн. вылезка.
с. 246
Вылазъ наз. Выхад, вылаз.
с. 246
Выламаный дзеепрым. ад выламати.
с. 246
Выламанье гл. выломанье
с. 246
Выламати гл. выломати
с. 246
Выламатися гл. выломатися
с. 246
Выламити гл. выломити
с. 246
Выламленье наз. Вызваленне.
с. 246
Выламляющий дзеепрым. Які абкрадвае.
с. 246
Выламованьеся наз. Дзеянне па дзеясл. выламовати у 2 знач.
с. 246
Выламовати, выломовати дзеясл. 1. Выломліваць, выбіваць. Параўн. выламывати. 2. 3 намаганнем вызваляць, вырываць.
с. 246
Выламоватися дзеясл. Вызваляцца, пазбягаць, ухіляцца. Параўн. выламыватися.
с. 246
Выламывати дзеясл. Тое, што і выламовати ў 1 знач.
с. 247
Выламыватися дзеясл. Тое, што і выламоватися.
с. 247
Вылевание гл. вылеванье
с. 247
Вылевати гл. выливати
с. 247
Вылеватися гл. выливатися
с. 247
Вылежати дзеясл. Выседзець (птушанят).
с. 247
Вылежатися дзеясл. Вылежацца (пасля цяжкай хваробы).
с. 247
Вылезка наз. Тое, што і вылазка.
с. 247
Вылезти дзеясл. 1. Вылезці, выбрацца адкуль-н. Параўн. вылязти. 2. Выпукліцца, выдацца наперад. 3. Выпасці.
с. 247
Вылетати дзеясл. 1. Вылятаць, узлятаць. 2. // перан. Узнімацца, узносіцца.
с. 248
Вылетети дзеясл. 1. Вылецець, узляцець. 2. перан. Узняцца, узнесціся.
с. 248
Вылети гл. вылити
с. 248
Вылетися гл. вылитися
с. 248
Вылетовати дзеясл. Выязджаць, выбываць.
с. 248
Вылечене наз. Дзеянне па дзеясл. вылечити.
с. 248
Вылечити дзеясл. Вылечыць.
с. 248
Вылечитися, вылечытися дзеясл., зв. ад вылечити.
с. 249
Выливаный дзеепрым., ад выливати у 1 знач.
с. 249
Выливанье, вылевание наз. 1. Дзеянне па дзеясл. выливати ў 4 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. выливати ў 6 знач.
с. 249
Выливати, вылевати дзеясл. 1. Выліваць, выплюхваць. 2. Даваць выйсце якім-н. пачуццям, выказваць. 3. Выцякаць, разлівацца. 4. Вырабляць што-н. ліццём, або наданнем пэўнай формы. 5. Паведамляць, выказваць. 6. Праліваць (слёзы, кроў).
с. 249
Выливатися, вылеватися дзеясл. зв. 1. Ад выливати ў 1 знач. 2. Ад выливати ў 2 знач.
с. 250
Выливаючий дзеепрым. ад выливати ў 3 знач.
с. 251
Вылинье наз. Тое, што і вылянье.
с. 251
Вылити, вылети дзеясл. 1. Выліць, выплюхнуць. 2. Даць выйсце якім-н. пачуццям, выказаць што-н. 3. Паслаць, накіраваць. 4. Праліць (слёзы, кроў). 5. Адліць, зрабіць што-н. шляхам ліцця. Параўн. выляти.
с. 251
Вылитие гл. вылитье
с. 252
Вылитися, вылетися дзеясл. зв. 1. Ад вылити ў 1 знач. 2. Ад вылити ў 2 знач. 3. Ад выливати ў 3 знач. 4. Ад вылити ў 4 знач. 5. Ад вылити ў 5 знач. 6. Ад вылити ў 6 знач.
с. 252
Вылитый дзеепрым. 1. Ад вылити ў 1 знач. 2. Ад вылити ў 5 знач. 3. Ад вылити ў 6 знач.
с. 252
Вылитье, вылитие наз. 1. Дзеянне па дзеясл. вылити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. вылити ў 5 знач.
с. 253
Выличаный дзеепрым. ад выличати ў 1 знач.
с. 253
Выличанье наз. Дзеянне па дзеясл. выличати ў 1 знач.
с. 253
Выличати дзеясл. 1. Пералічаць, вылічаць, вызначаць. 2. Вылічваць, утрымліваць.
с. 253
Выличатися дзеясл. зв. 1. Ад выличати у 1 знач.
с. 254
Выличаючий дзеепрым. ад выличати у 1 знач.
с. 254
Выличеный, выличоный дзеепрым. ад выличити ў 1 знач.
с. 254
Выличенье наз. 1. Деянне па дзеясл. выличити ў 1 знач. 2 Дзеянне па дзеясл. выличити ў 2 знач.
с. 254
Выличити, выличыти дзеясл. 1. Вылічыць, пералічыць, вызначыць, падлічыць, падагульніць. 2. Вылічыць, утрымаць.
с. 254
Выличитися дзеясл., зв. ад выличити ў 1 знач.
с. 255
Выличовати дзеясл., шматкр. ад выличити ў 1 знач.
с. 255
Выличоный гл. выличеный
с. 255
Выличыти гл. выличити
с. 255
Вылиянье, вылияние наз. Праліццё (крыві).
с. 255
Вылненье гл. волненье
с. 255
Вылога наз. Штрыфель.
с. 255
Выложение гл. выложенье
с. 255
Выложеный, выложоный, дзеепрым. 1. Ад выложити ў 1 знач. 2. Ад выложити ў 3 знач. 3. Спакладаны, вылегчаны, кастрыраваны.
с. 255
Выложенье, выложение наз. Выклад.
с. 256
Выложивый дзеепрым. ад выложити у 3 знач.
с. 256
Выложити, выложыти дзеясл. 1. Пакласці, выняўшы што-н. адкуль-н. 2. Асігнаваць, выдаць, пусціць у абыходак што-н. 3. Выкласці, вытлумачыць, выказаць, перадаць (думку).
с. 256
Выложитисе дзеясл., зв. ад выложити ў 2 знач.
с. 257
Выложка наз., памянш. ад вылога.
с. 257
Выложоный гл. выложеный
с. 257
Выложыти гл. выложити
с. 257
Выломанье, выламанье наз. Дзеянне па дзеясл. выломати, выламати.
с. 257
Выломати, выламати дзеясл. Выламаць, выбіць, высадзіць.
с. 257
Выломатися, выламатися дзеясл. Вызваліцца (з няволі, з-пад улады і інш.)
с. 258
Выломеный дзеепрым. Тое, што і выломленый.
с. 258
Выломимый дзеепрым. Які ламаецца, адламаны.
с. 258
Выломити, выламити дзеясл. 1. Выламаць, выбіць. 2. Тое, што і выломитися.
с. 258
Выломитися дзеясл. Вызваліцца.
с. 258
Выломленый дзеепрым. ад выломити ў 1 знач. Параўн. выломеный.
с. 259
Выломовати гл. выламовати
с. 259
Вылочка наз., памянш. ад вылога.
с. 259
Вылудити дзеясл. Выманіць.
с. 259
Вылудитися дзеясл. зв. Вырвацца, выслізнуць, збегчы абманным шляхам.
с. 259
Вылужати дзеясл. Вывуджваць, выманьваць хітрасцю.
с. 259
Вылупаный дзеепрым. ад вылупати ў 1 знач.
с. 259
Вылупанье наз. Дзеянне па дзеясл. вылупати ў 2 знач.
с. 259
Вылупати, вылупяти дзеясл. 1. Выдзіраць, вырываць. 2. Абкрадваць.
с. 259
Вылупеный дзеепрым. Тое, што і вылупленый ў 1 знач.
с. 259
Вылупенье наз. Дзеянне па дзеясл. вылупити ў 2 знач.
с. 260
Вылупити дзеясл. 1. Выдзерці, вырваць. 2. Абкрасці, абрабаваць.
с. 260
Вылупитися дзеясл. Утварыцца.
с. 260
Вылупленый дзеепрым. 1. Ад вылупити ў 1 знач. 2. Ад вылупити ў 2 знач. Параўн. вылупеный.
с. 260
Вылупяти гл. вылупати
с. 260
Вылучанье наз. Дзеянне па дзеясл. вылучати ў 1 знач.
с. 260
Вылучати дзеясл. 1. Адлучыць (ад царквы). 2. Выдзяляць, вылучаць (з агульнай масы). 3. Аддзяляць, адасабляць.
с. 261
Вылучатися дзеясл. зв. 1. Ад вылучати ў 2 знач. 2. Ад вылучати ў 3 знач.
с. 261
Вылученый гл. вылучоный
с. 261
Вылученье наз. Дзеянне па дзеясл. вылучити ў 1 знач.
с. 261
Вылучивати дзеясл., шматкр. ад вылучати ў 2 знач.
с. 261
Вылучити, вылучыти дзеясл. 1. Адлучыць (ад царквы). 2. Выдзеліць, вылучыць (з агульнай масы). 3. Адасобіць.
с. 261
Вылучитися дзеясл., зв. ад вылучити у 3 знач. Аддзяліцца.
с. 262
Вылучоный, вылученый дзеепрым. 1. Ад вылучити у 2 знач. 2. Ад вылучити у 3 знач.
с. 262
Вылучыти гл. вылучити
с. 262
Вылязти дзеясл. Тое, што і вылезти ў 1 знач.
с. 262
Вылязца наз. Тое, што і выналязца.
с. 263
Выляный дзеепрым. 1. Выліты (пра вадкасць). 2. Ад выляти у 1 знач. 3. Ад выляти ў 2 знач.
с. 263
Вылянье наз. Дзеянне па дзеясл. выляти ў 2 знач. Параўн. вылинье.
с. 263
Выляти дзеясл. 1. Тое, што і вылити ў 2 знач. 2. Тое, што і вылити ў 5 знач.
с. 263
Вылятися дзеясл. зв. 1. Ад выляти ў 1 знач. 2. Выліцца (аб вадкасці).
с. 263
Вылятый дзеепрым. ад выляти ў 2 знач.
с. 263
Вымавляти гл. вымовляти
с. 263
Вымавлятися гл. вымовлятися
с. 263
Вымавятися гл. вымовятися
с. 263
Вымаганый дзеепрым. ад вымагати.
с. 264
Вымагати, вымогати дзеясл. Вымагаць, патрабаваць.
с. 264
Вымазаный дзеепрым. ад вымазати ў 2 знач.
с. 264
Вымазати дзеясл. 1. Вымазаць, выпацкаць. 2. Выкрасліць, замазаць, знішчыць.
с. 264
Вымазовати дзеясл. Выкрэсліваць, замазваць.
с. 265
Вымалеваный дзеепрым. ад вымалевати ў 1 знач.
с. 265
Вымалевати дзеясл. 1. Намаляваць. 2. Апісаць, паказаць.
с. 265
Вымалиованье наз. Дзеянне па дзеясл. вымалевати ў 1 знач.
с. 266
Вымати гл. выймати
с. 266
Вымахлевати дзеясл. Змахляваць.
с. 266
Вымелокъ, вымилокъ наз. Плата за памол у млыне. Параўн. вымерокъ.
с. 266
Вымененый дзеепрым. 1. Ад выменити ў 1 знач. 2. Ад выменити ў 2 знач.
с. 266
Вымененье наз. Дзеянне па дзеясл. выменити ў 2 знач.
с. 266
Выменити дзеясл. 1. Выменяць, набыць шляхам абмену. Параўн. выменяти II. 2. Назваць, адзначыць, паказаць.
с. 267
Выменовати дзеясл. 1. Тое, што і выйменовати ў 1 знач. 2. Тое, што і выйменовати ў 2 знач.
с. 267
Выменяный дзеепрым. ад выменяти II.
с. 267
Выменяти I дзеясл. 1. Пакідаць. 2. Выключаць, выводзіць са складу чаго-н.
с. 267
Выменяти II дзеясл. Тое,што і выменити у 1 знач.
с. 268
Вымеранье наз. Дзеянне па дзеясл. вымерати I у 1 знач.
с. 268
Вымерати I дзеясл. 1. Вымерваць. 2. Прымервацца, прыцэльвацца.
с. 268
Вымерати II дзеясл. Тое, што і вымерити.
с. 268
Вымератися, вымерятися дзеясл. Апраўдвацца.
с. 268
Вымеренный гл. вымероный
с. 269
Вымереный гл. вымероный
с. 269
Вымеренье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. вымерити. 2. Адказ.
с. 269
Вымеретье наз. Дзеянне па дзеясл. вымерти. Параўн. вымертье.
с. 269
Вымерзати дзеясл. Вымярзаць.
с. 269
Вымерзненье наз. Вымярзанне.
с. 269
Вымериванье наз. Вымерванне.
с. 269
Вымерити, вымерыти дзеясл. Вымераць. Параўн. вымерати II.
с. 269
Вымеритися, вымерытися дзеясл. Быць вымераным.
с. 270
Вымерлый дзеепрым. ад вымерти .
с. 270
Вымерокъ наз. Тое, што і вымелокъ.
с. 270
Вымероный, вымеренный, вымереный дзеепрым. ад дзеясл. вымерити.
с. 270
Вымертье наз. Тое, што і вымеретье.
с. 271
Вымерти дзеясл. Вымерці.
с. 271
Вымеръ наз. Памер.
с. 271
Вымерыти гл. вымерити
с. 271
Вымерытися гл. вымеритися
с. 271
Вымерятися гл. вымератися
с. 271
Вымести дзеясл. Вымесці.
с. 271
Выметаный дзеепрым. ад выметати ў 1 знач.
с. 271
Выметати дзеясл. 1. Выкідваць. 2. Выганяць. 3. Вымятаць.
с. 272
Выметатися дзеясл. Пачынаць каласавацца.
с. 272
Выметеный дзеепрым. ад вымести у 3 знач.
с. 272
Выметенье наз. Дзеянне па дзеясл. вымести.
с. 272
Выметное наз. Штраф на карысць старасты або за зневажанне яго асобы або яго ўраднікаў.
с. 272
Выметовати, вымятовати дзеясл. 1. Выкідаць. Параўн. выметывати. 2. Папракаць, наракаць, упікаць, ганьбіць.
с. 273
Выметуючий дзеепрым. ад выметати ў 1 знач.
с. 273
Выметъ наз. 1. Спаражненне, экскрэменты. 2. Выпіс.
с. 273
Выметывати дзеясл. Тое, што і выметовати ў I знач.
с. 273
Вымешканье наз. Дзеянне па дзеясл. вымешкати.
с. 273
Вымешкати дзеясл. Пражыць.
с. 273
Вымикатися гл. вымыкатися
с. 273
Вымилокъ гл. вымелокъ
с. 273
Вымимокъ наз. Тое, што і выимокъ у 1 знач.
с. 273
Выминати дзеясл. Умінаць.
с. 274
Вымиселъ гл. вымыселъ
с. 274
Вымисливый прым. Мудрагелісты.
с. 274
Вымислити гл. вымыслити
с. 274
Вымислный гл. вымыслный
с. 274
Вымишливати гл. вымышливати
с. 274
Вымишляный гл.вымышляный
с. 274
Вымкнути дзеясл. Тое, што і вымкнутися ў 1 знач.
с. 274
Вымкнутися дзеясл. 1. Вырвацца, збегчы, уцячы. 2. Выслізнуць, выпасці.
с. 274
Вымлатити дзеясл. Тое, што і вымолотити.
с. 274
Вымова, вимова наз. 1. Вусная і пісьмовая мова. Параўн. вымолва. 2. Вымаўленне. 3. Красамоўства. 4. Навука, веды. 4. Адгаворка, апраўданне, выкрут. 5. Адмова.
с. 274
Вымовати гл. выймовати
с. 276
Вымовеный дзеепрым. 1. Названы. 2. Апраўданы.
с. 276
Вымовенье наз. Дзеянне па дзеясл. вымовити ў 1 знач.
с. 276
Вымовити дзеясл. 1. Вымавіць, прамовіць, сказаць. Параўн. вымолвити. 2. Выпрасіць, дамагчыся.
с. 277
Вымовитися дзеясл. 1. Апраудацца, адгаварыцца. 2. Адмовіцца. 3. Быць сказаным.
с. 277
Вымовка наз. 1. Адгаворка, выкрут, апраўданне. 2. Выказванне.
с. 278
Вымовление гл. вымовленье
с. 279
Вымовленый дзеепрым. 1. Сказаны, выказаны, вымаўлены. 2. Названы. 3. У знач. наз. Названы.
с. 279
Вымовленье, вымовление наз. Дзеянне па дзеясл. вымовити ў 1 знач.
с. 279
Вымовленьеся наз. Адмаўленне.
с. 279
Вымовляный дзеепрым. ад вымовляти ў 3 знач.
с. 279
Вымовляти, вымавляти дзеясл. 1. Гаварыць, вымаўляць. 2. Папракаць, упікаць, ганьбіць, лаяць. 3. Адмаўляць. Параўн. вымовяти, вымолвяти.
с. 279
Вымовлятися, вымавлятися дзеясл. 1. Адгаворвацца, апраўдвацца. 2. Адмаўляцца. Параўн. вымовятися.
с. 280
Вымовляючий дзеепрым. ад вымовляти ў 1 знач.
с. 280
Вымовне прысл. Красамоўна.
с. 281
Вымовность наз. Красамоўства.
с. 281
Вымовный прым. 1. Гаварлівы, красамоўны. 2. Апраўданы. 3. Названы. Параўн. вымолвный.
с. 281
Вымовца наз. Прамоўца.
с. 281
Вымовяти дзеясл. 1. Тое, што і вымовляти ў 1 знач. 2. Тое, што і вымовляти ў 2 знач.
с. 281
Вымовятися, вымавятися дзеясл. Тое, што і вымовлятися ў 1 знач. 2. Тое, што і вымовлятися ў 2 знач.
с. 282
Вымоганье наз. Дзеянне па дзеясл. вымогати.
с. 282
Вымогати гл. вымагати
с. 282
Вымогчи гл.вымочи
с. 282
Выможенье наз. Дзеянне па дзеясл. вымочи.
с. 282
Выможоный дзеепрым. ад вымочи.
с. 282
Вымолва наз. 1 Тое, што і вымова ў 1 знач. 2. Апраўданне.
с. 283
Вымолвити дзеясл. Тое, што і вымовити ў 1 знач.
с. 283
Вымолвный прым. 1. Тое, што і вымовный у 1 знач. 2. Тое, што і вымовный у 2 знач.
с. 283
Вымолвяти дзеясл. 1. Тое, што і вымовяти ў 1 знач. 2. Тое, што і вымовяти ў 2 знач.
с. 283
Вымолвятися дзеясл. зв. 1. Ад вымолвяти ў 1 знач. 2. Ад вымолвяти ў 2 знач. 3. Адгаворвацца, адмаўляцца, апраўдвацца.
с. 283
Вымолотити дзеясл. Вымалаціць. Параўн. вымлатити.
с. 284
Вымолотитися дзеясл., зв. ад вымолотити.
с. 284
Вымолотокъ наз., памянш. ад вымолотъ.
с. 284
Вымолотъ наз. Вымалат.
с. 284
Вымолочиваный дзеепрым. Вымолочваны.
с. 284
Вымолочоный дзеепрым. ад вымолотити.
с. 284
Выморгованый гл. выморкгованый
с. 284
Выморговати гл. выморкговати
с. 284
Вымордованый дзеепрым. ад вымордовати.
с. 284
Вымордовати дзеясл. Замардаваць, замучыць.
с. 284
Выморити дзеясл. Вымарыць, вытруціць, вынішчыць.
с. 285
Выморкгованый, выморгованый дзеепрым. ад выморкговати.
с. 285
Выморкговати, выморговати дзеясл. Адмерыць зямлю.
с. 285
Выморовщизна наз. Маёмасць, якая засталася пасля памёршых гаспадароў.
с. 285
Вымороживати дзеясл. Вымарожваць.
с. 286
Выморочный прым. Які застаўся без уладальніка і без спадчыннікаў (аб маёнтку, маёмасці). .
с. 286
Вымостити дзеясл. Вымасціць.
с. 286
Вымохляватися дзеясл. // перан. Выкруціцца, выйсці з цяжкага становішча.
с. 286
Вымочи, вымогчы дзеясл. Дамагчыся, выпатрабаваць.
с. 286
Вымощенье наз. Дзеянне па дзеясл. вымостити.
с. 286
Вымурованый дзеепрым. Вымураваны.
с. 286
Вымусити дзеясл. Вымусіць.
с. 286
Вымученый дзеепрым. ад вымучити.
с. 287
Вымучити дзеясл. Вымучыць, дамагчыся чаго-н.
с. 287
Вымушенье наз. Дзеянне па дзеясл. вымусити.
с. 287
Вымыванье наз. Дзеянне па дзеясл. вымывати.
с. 287
Вымывати дзеясл. Вымываць.
с. 287
Вымыкатися, вымикатися дзеясл. Бегчы, зрывацца (з месца), выязджаць.
с. 287
Вымыселъ, вымиселъ, вымыслъ наз. Выдумка.
с. 288
Вымысленье гл. вымышленье
с. 288
Вымыслити, вымислити, вымышлити дзеясл. Выдумаць, задумаць, прыдумаць.
с. 288
Вымыслитися дзеясл., зв. ад вымыслити.
с. 289
Вымыслне прысл. 3 выдумкай.
с. 289
Вымыслнейший прым., выш. ст. ад вымыслный.
с. 289
Вымыслный, вымислный, вымысльный прым. Прыдуманы, вынаходлівы.
с. 289
Вымыслъ гл.вымыселъ
с. 289
Вымысляти гл. вымышляти
с. 289
Вымыслячъ гл. вымышлячъ
с. 289
Вымыти дзеясл. Вымыць.
с. 289
Вымытися дзеясл., зв. ад вымыти.
с. 290
Вымытый прым. Вымыты.
с. 290
Вымытье наз. Дзеянне па дзеясл. вымыти.
с. 290
Вымышление гл. вымышленье
с. 290
Вымышленый дзеепрым. ад вымыслити.
с. 290
Вымышленье, вымысленье, вымышление наз. Дзеянне па дзеясл. вымышлити, вымыслити.
с. 290
Вымышливати, вымишливати дзеясл. Выдумляць, прыдумваць.
с. 290
Вымышлити гл. вымыслити
с. 291
Вымышляный, вымишляный дзеепрым. ад вымышляти.
с. 291
Вымышлянье наз. Дзеянне па дзеясл. вымышляти.
с. 291
Вымышляти, вымысляти дзеясл. Выдумляць, вынаходзіць.
с. 291
Вымышлячъ, вымыслячъ наз. Выдумшчык.
с. 291
Вымярковати дзеясл. Узяць на заметку, мець на ўвазе.
с. 291
Вымяти дзеясл. Намяць, натаўчы.
с. 291
Вымятовати гл. выметовати
с. 292
Вымятый дзеепрым. Апрацаваны.
с. 292
Вынадзоный дзеепрым. Аслабелы.
с. 292
Вынайдене гл. вынайденье
с. 292
Вынайденый дзеепрым. 1. Ад вынайти у 1 знач. 2. Ад вынайти ў 2 знач.
с. 292
Вынайденье, винайденье, вынайдене наз. 1. Меркаванне, погляд. 2. Дзеянне па дзеясл. вынайти ў 1 знач.
с. 292
Вынайдитель наз. Вынаходца.
с. 293
Вынайдованый дзеепрым. ад вынайдовати.
с. 293
Вынайдованье наз. Дзеянне па дзеясл. вынайдовати.
с. 293
Вынайдовати дзеясл. Адшукваць, даведвацца.
с. 293
Вынайти дзеясл. 1. Адшукаць, даведацца. 2. Прыдумаць, вынайсці.
с. 293
Вынайтися, винайтисе дзеясл. Адшукацца, быць знойдзеным.
с. 294
Выналезеный, выналезоный дзеепрым. 1. Вызначаны, азначаны, акрэслены. 2. Вынайдзены, прыдуманы.
с. 294
Выналезенье наз. Дзеянне па дзеясл. выналезти ў 1 знач.
с. 295
Выналезка, выналязка наз. Выдумка, задума.
с. 295
Выналезокъ гл. выналязокъ
с. 295
Выналезоный гл. выналезеный
с. 295
Выналезти, выналести, выналязти дзеясл. 1. Вынайсці, прыдумаць. 2. Пастанавіць. 3. Адшукаць, знайсці.
с. 295
Выналезтися дзеясл., зв. ад выналезти у 3 знач.
с. 296
Выналезца, выналязца наз. Вынаходнік. Параўн. вылязца.
с. 296
Выналесокъ гл. выналязокъ
с. 296
Выналести гл. выналезти
с. 296
Выналязекъ гл. выналязокъ
с. 296
Выналязка гл. выналезка
с. 296
Выналязокъ, выналезокъ, выналесокъ, выналязекъ наз. Вызначэнне, пастанова.
с. 296
Выналязти гл. выналезти
с. 297
Выналязца гл. выналезца
с. 297
Вынернути гл. вынорнути
с. 297
Вынесеный дзеепрым. 1. Ад вынести ў 1 знач. 2. Ад вынести ў 2 знач. 3. Ад вынести ў 4 знач. 4. Прызначаны, вызначаны. 5. Прадстаўлены.
с. 297
Вынесенье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. вынести ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. вынести ў 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. вынести ў 4 знач. 4. Дзеянне па дзеясл. вынести ў 5 знач.
с. 297
Вынесеньеся наз. Дзеянне па дзеясл. вынестися.
с. 298
Вынеслейший прым., выш. ст. ад вынеслый.
с. 298
Вынеслость наз. Перавага, ганарыстасць, пыха, узвышэнне, вышыня.
с. 298
Вынеслый прым. 1. Узнесены, які ўзвышаецца над чым-н. 2. Узнёслы, ганарысты.
с. 298
Вынести дзеясл. 1. Вынесці. 2. Узняць, узнесці, узвысіць, выдзеліць. 3. Хапіць, стаць. 4. Прад’явіць. 5. Унесці.
с. 299
Вынестися дзеясл., зв. ад вынести ў 2 знач.
с. 300
Вынети гл. выняти
с. 300
Вынетый гл. вынятый
с. 300
Вынетье гл. вынятье
с. 300
Вынийти, вынити дзеясл. Тое, што і выйти ў 1 знач.
с. 300
Выникати дзеясл. Узнікаць, высоўвацца, вынікаць, узыходзіць.
с. 301
Выникаючий дзеепрым. ад выникати. Параўн. выникающий.
с. 301
Выникающий дзеепрым. Тое, што і выникаючий.
с. 301
Выниклый прым. Які ўзнік.
с. 301
Выникненье наз. Дзеянне па дзеясл. выникнути ў 5 знач.
с. 301
Выникнути дзеясл. 1. Узнікнуць, вынікнуць, з’явіцца. 2. Узысці, прарасці. 3. З’явіцца на свет, нарадзіцца. 4. Паходзіць (мець паходжанне). 5. Пазбавіцца (выйсці са становішча).
с. 302
Вынимка наз. Тое, што і выимка ў 1 знач.
с. 302
Вынимковый прым. ад вынимка.
с. 302
Вынимокъ наз. Тое, што і выимокъ у 2 знач.
с. 302
Вынити гл. вынийти
с. 302
Вынитие наз. Дзеянне па дзеясл. вынити.
с. 302
Выницовати дзеясл. Перавярнуць, перакруціць.
с. 302
Вынишченье гл. вынищенье
с. 303
Вынишчити гл. вынищити
с. 303
Вынишчитися гл. вынищитися
с. 303
Вынищати дзеясл. Вынішчаць.
с. 303
Вынищатисе дзеясл., зв. ад вынищати.
с. 303
Вынищеный гл. вынищоный
с. 303
Вынищенье, вынишченье наз. Дзеянне па дзеясл. вынищити.
с. 303
Вынищити, винищити, вынишчити, вынищить, вынищыти дзеясл. Вынішчыць, знішчыць.
с. 303
Вынищитися, вынишчитися дзеясл., зв. ад вынищити.
с. 303
Вынищить гл. вынищити
с. 304
Вынищоный, винищоный, вынищеный дзеепрым. ад вынищити.
с. 304
Вынищыти гл. вынищити
с. 304
Вынный гл. винный
с. 304
Выновайца гл. виновайца
с. 304
Вынорити гл. вынурити
с. 304
Выноритися гл. вынуритися
с. 304
Вынориться гл. вынуритися
с. 304
Вынорнути, вынернути, вынурнути дзеясл. Вынырнуць, паказацца.
с. 304
Вынорыти гл. вынурити
с. 304
Вынорыться гл. вынуритися
с. 304
Выносити дзеясл. 1. Выносіць. 2. Узнімаць, узносіць, узвышаць, падымаць. 3. Хапаць, ставаць, каштаваць. 4. Прад’яўляць, паказваць.
с. 304
Выноситися дзеясл., зв. ад выносити ў 2 знач. Параўн. выношатися.
с. 305
Выносный прым. Пераносны, прыстасаваны для пераноскі.
с. 305
Выносячий дзеепрым. 1. Ад выносити ў 1 знач. 2. Ад выносити ў 3 знач.
с. 306
Выносячийся дзеепрым. ад выноситися.
с. 306
Выношатися дзеясл. Тое, што і выноситися.
с. 306
Выношеный, выношоный дзеепрым. 1. Ад выносити ў 1 знач. 2. Ад выносити ў 4 знач.
с. 306
Выношенье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. выносити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. выносити ў 2 знач. Параўн. выношеньеся.
с. 306
Выношеньеся наз. Тое, што і выношенье ў 2 знач.
с. 306
Выношивати, выношывати дзеясл., шматкр. ад выносити ў 1 знач.
с. 307
Выношоный гл. выношеный
с. 307
Выношывати гл. выношивати
с. 307
Выну прысл. Заўсёды, ва ўсякі час, безупынна.
с. 307
Вынудити дзеясл. Вымусіць.
с. 307
Вынуранье наз. Дзеянне па дзеясл. вынурати.
с. 307
Вынурати, вынуряти дзеясл. Выяўляць, паказваць.
с. 307
Вынурение наз. Дзеянне па дзеясл. вынурити.
с. 307
Вынуреный дзеепрым. ад вынурити ў I знач.
с. 307
Вынурити, вынорити, вынорыти дзеясл. 1. Выявіць, паказаць. 2. Тое, што і вынуритися ў 1 знач. 3. Тое, што і вынуритися ў 2 знач.
с. 307
Вынуритися, выноритися, вынориться, вынорытьсе дзеясл. 1. Паказацца, выйсці з зямлі. 2. З’явіцца, выявіцца.
с. 307
Вынурнути гл. вынорнути
с. 308
Вынуряти гл. вынурати
с. 308
Вынутие наз. Даставанне, выцягванне.
с. 308
Выняти, вынети дзеясл. 1. Выняць, выцягнуць, дастаць. 2. Узяць, забраць. 3. Украсці. 4. Захапіць. 5. Вызваліць, аслабаніць. 6. Выключыць.
с. 308
Вынятися дзеясл. Дастацца, выпасці, прыпасці.
с. 310
Вынятне прысл. Выключна.
с. 310
Вынятный прым. Выключаны.
с. 310
Вынятый, вынетый дзеепрым. 1. Ад выняти ў 1 знач. 2. Ад выняти ў 2 знач. 3. Ад выняти ў 3 знач. 4. Ад выняти ў 5 знач. 5. Выбраны. 6. Ад выняти ў 6 знач.
с. 310
Вынятье, вынетье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. выняти ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. выняти ў 4 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. выняти ў 5 знач.
с. 312
Выображати дзеясл. Уяўляць, адлюстроўваць.
с. 312
Выображение гл. выображенье
с. 312
Выображеный гл. выображоный
с. 312
Выображенье, выображение, выобразженье дзеепрым. 1. Дзеянне па дзеясл. выобразити. 2. У знач. наз. Аблічча; падабенства.
с. 312
Выображоный, выображеный дзеепрым. ад выобразити.
с. 313
Выобразженье гл. выображенье
с. 313
Выобразити дзеясл. Адлюстраваць, паказаць, выказаць.
с. 313
Выобразитися дзеясл., зв. ад выобразити.
с. 313
Выобразовывати дзеясл. Утвараць.
с. 314
Выоповеданье наз. Спавяданне.
с. 314
Выопочинути дзеясл. Адпачыць, заснуць.
с. 314
Выораный дзеепрым. 1. Ад выорати. 2. Выкапаны.
с. 314
Выорати дзеясл. Узараць.
с. 314
Выостреный дзеепрым. ад выострити.
с. 3
Выострити, выострыти дзеясл. // перан. Зрабіць жорсткім, зласлівым.
с. 3
Выочищение наз. Тое, што і очищение.
с. 3
Выочковати дзеясл. Выгафтаваць адзенне кругамі ў выглядзе «вочак».
с. 3
Выпавший дзеепрым. ад выпасти I у 2 знач.
с. 3
Выпаданье наз. Дзеянне па дзеясл. выпадати ў 1 знач.
с. 3
Выпадати дзеясл. 1. Выпадаць, вывальвацца вонкі адкуль-н. 2. Раптоўна выбягаць, выскакваць. 3. Нападаць, рабіць набег. 4. Вырывацца, выбівацца вонкі (пра агонь). 5. Падаць (з вышыні).
с. 3
Выпадаючий дзеепрым. 1. Ад выпадати ў 4 знач. 2. Ад выпадати ў 5 знач.
с. 4
Выпаденье наз. Дзеянне па дзеясл. выпасти I у 2 знач.
с. 4
Выпадокъ наз. Выкідыш.
с. 4
Выпаленый дзеепрым. 1. Ад выпалити ў 1 знач. 2. Ад выпалити ў 2 знач. 3. Ад выпалити ў 3 знач. 4. Абпалены, абгарэлы, абвуглены.
с. 4
Выпаленье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. выпалити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. выпалити ў 3 знач.
с. 5
Выпалити дзеясл. 1. Спаліць дашчэнту; знішчыць агнём, выпаліць. 2. Зрабіць (узор, знак і г. д.) пры дапамозе выпальвання. 3. Зрабіць, вырабіць, падвергнуўшы працягламу абпальванню.
с. 5
Выпалый дзеепрым. ад выпасти I у 5 знач.
с. 5
Выпаляти дзеясл. Рабіць, вырабляць, падвяргаючы працягламу абпальванню.
с. 5
Выпареный дзеепрым. // перан. Выгнаны.
с. 5
Выпасати дзеясл. Выпасваць, знішчаць выпасам.
с. 5
Выпасвеный гл. выпаственый.
с. 5
Выпасенье наз. Дзеянне па дзеясл. выпасти II.
с. 5
Выпаственый, выпасвеный дзеепрым. ад выпаствити.
с. 5
Выпаственье наз. Дзеянне па дзеясл. выпаствити.
с. 6
Выпаствити дзеясл. Выпасвіць, патравіць выпасам.
с. 6
Выпасти I дзеясл. 1. Выпасці, вываліцца вонкі адкуль-н.; выслізнуць (з рук); не ўтрымаўшыся, вылецець. 2. Раптоўна выбегчы, выскачыць. 3. Напасці, зрабіць набег. 4. Упасці на зямлю (аб атмасферных ападках). 5. Страціць што-н. 6. Дастацца на долю.
с. 6
Выпасти II дзеясл. Выпасвіць, патравіць выпасам.
с. 7
Выпатровати дзеясл. Разглядаць, разглядваць.
с. 7
Выпаханый дзеепрым. ад выпахати.
с. 7
Выпахати дзеясл. Узараць.
с. 7
Выпеклый дзеепрым. Выпечаны, добра прапечаны.
с. 7
Выпелненье наз. 1. Тое, што і выполненье ў 1 знач. 2. Тое, што і выполненье ў 5 знач.
с. 7
Выпелнивати дзеясл. Тое, што і выполнивати.
с. 7
Выпелнити дзеясл. Тое, што і выполнити ў 1 знач.
с. 7
Выпенденье наз. Дзеянне па дзеясл. выпендити.
с. 8
Выпендити дзеясл. Тое, што і выпудити ў 1 знач.
с. 8
Выпередити дзеясл. Апярэдзіць, абагнаць.
с. 8
Выпережати дзеясл. Апярэджваць, абганяцъ.
с. 8
Выпережатися дзеясл. Спаборнічаць.
с. 8
Выперти дзеясл. Выгнаць, выштурхаць сілай.
с. 8
Выпечоный дзеепрым. Абпечаны, абгарэлы, абпалены.
с. 8
Выпивати дзеясл. 1. Выпіваць (якое-н. пітво). Параўн. выпияти. 2. // перан. Паглынаць, убіраць (у сябе).
с. 8
Выпиловати дзеясл. Выпілаваць.
с. 8
Выпирати I дзеясл. Выганяць, выштурхваць сілай.
с. 8
Выпирати II дзеясл. Мыць, вымываць.
с. 8
Выпиратися дзеясл., зв. ад выпирати I.
с. 9
Выписание гл. выписанье
с. 9
Выписаный дзеепрым. 1. Ад выписати ў 1 знач. 2. Ад выписати у 2 знач. 3. Ад выписати у 3 знач. 4. Ад выписати ў 4 знач. 5. Ад выписати ў 5 знач. 6. Ад выписати ў 6 знач.
с. 9
Выписанье, выписание. 1. Дзеянне па дзеясл. выписати у 2 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. выписати у 2 знач. 3. Апісанне, выклад, апавяданне. 4. Дзеянне па дзеясл. выписати у 4 знач. 5. Тое, што запісана. 6. Запіс (юрыдычны акт).
с. 9
Выписати дзеясл. 1. Выпісаць, спісаць, перапісаць, зрабіць выпіску. 2. Апісаць, выкласці пісьмова. 3. Паведаміць (аб чым-н.) пісьмова. 4. Запісаць цалкам. 5. Стварыць літаратурны твор, запісаўшы яго. 6. Намаляваць; вырысаваць, вычарціць.
с. 10
Выписатися дзеясл. 1. Зв. ад выписати ў 2 знач. 2. Адбіцца, адлюстравацца.
с. 11
Выписованье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. выписовати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. выписовати ў 2 знач.
с. 11
Выписовати, выписывати дзеясл. 1. Выпісваць, перапісваць. 2. Апісваць, выкладаць пісьмова. 3. Паведамляць, апавядаць, пісаць. 4. Вычэрчваць, выпісваць, вырысоўваць.
с. 11
Выписоватися, выписыватися дзеясл. 1. Зв. ад выписовати ў 3 знач. 2. Пісацца, стварацца (аб літаратурным творы).
с. 12
Выписокъ наз. Спіс, рукапісная копія.
с. 12
Выписуючий дзеенрым. ад выписовати ў 2 знач.
с. 12
Выписъ наз. 1. Выпіска з дакумента, копія. Параўн. выпись. 2. Запіс, пісьмовы пераказ паказанняў (на судзе).
с. 13
Выписываный дзеепрым. ад выписывати ў 1 знач.
с. 13
Выписывати гл. выписовати
с. 13
Выписыватися гл. выписоватися
с. 13
Выпись наз. Тое, што і выписъ у 1 знач.
с. 13
Выпити дзеясл. Выпіць, праглынуць якую-н. вадкасць.
с. 13
Выпитый дзеепрым ад выпити.
с. 14
Выпихати, выпыхати дзеясл. 1. Выпіхваць, выштурхваць. 2. Прымушаць уцякаць.
с. 14
Выпияти дзеясл. Тое, што і выпивати у 1 знач.
с. 14
Выплатити дзеясл. 1. Выплаціць, заплаціць. 2. Выкупіць, заплаціўшы доўг, атрымаць у сваё распараджэнне маёмасць, якая знаходзілася ў закладзе ці была прададзена.
с. 14
Выплатитися дзеясл. зв. 1. Ад выплатити ў 1 знач. 2. Ад выплатити ў 2 знач.
с. 15
Выплаценье наз. Тое, што і выплаченье ў 1 знач.
с. 15
Выплачати дзеясл. Выплачваць, плаціць, рабіць рэгулярныя выплаты за што-н.; вяртаць доўг. Параўн. выплачивати.
с. 15
Выплачатися дзеясл., зв. ад выплачати.
с. 15
Выплачение гл. выплаченье
с. 15
Выплаченый гл. выплачоный
с. 15
Выплаченье, выплачение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. выплатити ў 1 знач. Параўн. выплаценье. 2. Дзеянне па дзеясл. выплатити ў 2 знач.
с. 15
Выплачивати, выплачывати дзеясл. Тое, што і выплачати.
с. 16
Выплачиватися дзеясл., зв. ад выплачивати.
с. 16
Выплачоный, выплаченый дзеепрым. 1. Ад выплатити ў 1 знач. 2. Ад выплатити ў 2 знач.
с. 16
Выплачывати гл. выплачивати
с. 16
Выплеваный дзеепрым. Выплюнуты.
с. 16
Выплевенье наз. Дзеянне па дзеясл. выплевети.
с. 16
Выплевети дзеясл. Выпалаць.
с. 16
Выплендровати дзеясл. Разграбіць.
с. 16
Выпленити дзеясл. Узяць у палон.
с. 16
Выплести дзеясл. Расплятаючы, выняць што-н. з чаго-н.
с. 17
Выплестися дзеясл. Выбрацца, выйсці.
с. 17
Выплетыватися дзеясл. Вызваляцца, пазбаўляцца ад чаго-н.
с. 17
Выплунути гл. выплынути
с. 17
Выплутатися дзеясл. Вызваліцца, пазбавіцца ад чаго-н.
с. 17
Выплывати дзеясл. 1. Уплаў выбірацца на сушу. 2. Выцякаць, вылівацца адкуль-н. 3. Браць пачатак, цячы адкуль-н. (аб рацэ, ручаі і г. д.).
с. 17
Выплываючий дзеепрым. ад выплывати ў 3 знач.
с. 17
Выплынути, выплунути дзеясл. 1. Уплаў выбрацца на сушу; усплыць на паверхню. Параўн. выплысти ў 1 знач. 2. Выцечы, выліцца адкуль-н. 3. Узяць пачатак, пацячы адкуль-н. (аб рацэ, ручаі і г. д.).
с. 17
Выплысти дзеясл. 1. Тое, што і выплынути ў 1 знач. 2. Тое, што і выплынути ў 2 знач.
с. 18
Выплюнути дзеясл. Выплюнуць.
с. 18
Выповедание гл. выповеданье
с. 18
Выповеданый дзеепрым. 1. Ад выповедати ў 1 знач. 2. Ад выповедати ў 2 знач. 3. Ад выповедати ў 4 знач.
с. 18
Выповеданье, выповедание наз. 1. Дзеянне па дзеясл. выповедати ў 1 знач. к 2. Дзеянне па дзеясл. выповедати ў 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. выповедати ў 4 знач.
с. 18
Выповедати, выповядати дзеясл. 1. Апавядаць, расказваць, гаварыць; выкладаць, паведамляць; прапаведаваць. 2. Выказваць, выражаць словамі. 3. Растлумачваць. 4. Адмаўляць (каму-н. у чым-н.); парушаць.
с. 19
Выповеденый дзеепрым. 1. Ад выповедети ў 1 знач. 2. Ад выповедети ў 2 знач.
с. 19
Выповеденье наз. Дзеянне па дзеясл. выповедети ў 1 знач.
с. 20
Выповедети, выповедити дзеясл. 1. Расказаць, паведаміць. 2. Выказаць, выразіць словамі. 3. Растлумачыць. 4. Адмовіць.
с. 20
Выповедетися дзеясл., зв. ад выповедети ў 2 знач.
с. 20
Выповедити гл. выповедети
с. 20
Выповедовати дзеясл. Выказваць.
с. 20
Выповести дзеясл. Расказаць, апісаць.
с. 21
Выповзший дзеепрым. Той, які выпаўз.
с. 21
Выповядати гл. выповедати
с. 21
Выпоити дзеясл. Даць выпіць.
с. 21
Выпокоити дзеясл. Супакоіць, суцешыць.
с. 21
Выпокутовати дзеясл. Перанесці пакуты у якасці пакарання за што-н.
с. 21
Выполероватися дзеясл. // перан. Набыць пэўныя навыкі, уменне.
с. 21
Выполнение гл. выполненье
с. 21
Выполненый дзеепрым. 1. Ад выполнити у 1 знач. 2. // перан. Пераліты.
с. 21
Выполненье, выполнение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. выполнити у 1 знач. Параўн. выпелненье ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. выполнити ў 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. выполнити ў 3 знач. 4. Дзеянне па дзеясл. выполнити ў 4 знач. Параўн. выпелненье ў 2 знач.
с. 22
Выполнивати дзеясл. Тое, што і выполняти ў 1 знач. Параўн. выпелнивати
с. 22
Выполниватися дзеясл., зв. ад выполнивати.
с. 23
Выполнити дзеясл. 1. Выканаць. Параўн. выпелнити. 2. Здзейсніць, ажыццявіць. 3. Дасягнуць (пэўнага ўзросту), пражыцъ. 4. Дапоўніць, папоўніць, запоўніць (да пэўнай нормы).
с. 23
Выполнитися дзеясл. зв. 1. Ад выполнити ў 1 знач. 2. Ад выполнити у 2 знач. 3. Ад выполнити ў 3 знач. 4. Ад выполнити ў 4 знач. 5. Зрабіцца поўным, цэлым.
с. 24
Выполнянье наз. Дзеянне па дзеясл. выполняти ў 1 знач.
с. 25
Выполняти дзеясл. 1. Выконваць. Параўн. выполнивати. 2. Здзяйсняць, ажыццяўляць. 3. Дапаўняць, папаўняць, запаўняць (да пэўнай нормы), рабіць поўным.
с. 25
Выполнятися дзеясл. зв. 1. Ад выполняти ў 1 знач. 2. Ад выполняти ў 2 знач. 3. Спаўняцца, надыходзіць (аб часе). 4. Напаўняцца.
с. 25
Выполняючий дзеепрым. ад выполняти ў 1 знач.
с. 26
Выполняючийся дзеепрым. 1. Ад выполнятися ў 2 знач. 2. Ад выполнятися ў 3 знач.
с. 26
Выполованье наз. Праполванне, праполка.
с. 26
Выполокати дзеясл. Тое, што і выполоскати.
с. 26
Выполоскати дзеясл. Выпаласкаць; прамыць, палошчучы ў вадзе. Параўн. выполокати.
с. 26
Выполоти дзеясл. Выпалаць, вырваць пустазелле з карэннем.
с. 26
Выполоханый дзеепрым. ад выполохати.
с. 27
Выполохати дзеясл. Выгнаць каго-н., напалохаўшы; выпудзіць. Параўн. выполошити.
с. 27
Выполошити дзеясл. Тое, што і выполохати.
с. 27
Выполюрованье наз. Паліраванне, паліроўка.
с. 27
Выпорожненый дзеепрым. ад выпорожнити ў 1 знач.
с. 27
Выпорожненье наз. Дзеянне па дзеясл. выпорожнити ў 2 знач.
с. 27
Выпорожнити дзеясл. 1. Выпаражніць, апаражніць, зрабіць пустым. 2. Вычарпаць, расходаваць.
с. 27
Выпорожнитися дзеясл., зв. ад выпорожнити ў 2 знач.
с. 27
Выпорожняти дзеясл. Вычэрпваць, расходаваць.
с. 28
Выпорожнятися дзеясл., зв. ад выпорожняти.
с. 28
Выпороте наз. Дзеянне па дзеясл. выпороти.
с. 28
Выпороти дзеясл. Выпараць; вынуць, разрэзаўшы.
с. 28
Выпоротокъ наз. Выпаратак.
с. 28
Выпорохнялый дзеепрым. Спарахнелы.
с. 28
Выпосаженый гл. выпосажоный
с. 28
Выпосаженье наз. Дзеянне па дзеясл. выпосажити.
с. 28
Выпосаживати дзеясл. Даваць пасаг.
с. 28
Выпосажити, выпосажыти дзеясл. Даць пасаг.
с. 28
Выпосажоный, выпосаженый дзеепрым. ад выпосажити.
с. 28
Выпосажыти гл. выпосажити.
с. 29
Выпотрошити дзеясл. Выпатрашыць, выняць вантробы.
с. 29
Выпотрошовати дзеясл. Ачышчаць ад вантробаў.
с. 29
Выпотрошоный дзеепрым. ад выпотрошити.
с. 29
Выпоцэнье наз. Выпаценне.
с. 29
Выправа наз. 1. Выпраўленне, вырауноўванне. 2. Адпраўленне, ад’езд, выезд; высылка. 3. Паход, ваенная кампанія, экспедыцыя. 4. Сродкі на дарогу, экіпіроўка. 5. Пасаг. 6. Апрацоўка.
с. 29
Выправадити гл. выпровадити с. 30
Выправаженье гл. выпроваженье
с. 30
Выправеный дзеепрым. 1. Ад выправити ў 1 знач. 2. Ад выправити ў 4 знач. 3. Ад выправити ў 5 знач. 4. Ад выправити ў 7 знач. Параўн. выправленый у 2 знач. 5. Ад выправити ў 10 знач. 6. Выпатрашаны.
с. 30
Выправенье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. выправити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. выправити ў 3 знач. 3. Службовая паездка. 4. Дзеянне па дзеясл. выправити ў 4 знач. 5. Дзеянне па дзеясл. выправити ў 5 знач. 6. Дзеянне па дзеясл. выправити ў 7 знач. 7. Дзеянне па дзеясл. выправити ў 8 знач.
с. 31
Выправити дзеясл. 1. Адправіць, накіраваць, адаслаць. 2. Выслаць, выправадзіць, выгнаць. 3. Экіпіраваць, сабраць у дарогу. 4. Даць пасаг. 5. Апрацаваць. 6. Ачысціць. 7. Дамагчыся чаго-н. судовым ці афіцыйным парадкам. 8. Учыніць. 9. Выказаць. 10. Апраўдаць.
с. 31
Выправитися дзеясл. зв. 1. Ад выправити ў 1 знач. 2. Ад выправити ў 3 знач. 3. Апраўдацца, даказаць сваю правату. 4. Кампенсаваць страты.
с. 33
Выправление наз. Тое, што і выправенье ў 6 знач.
с. 33
Выправленый дзеепрым. 1. Тое, што і выправеный у 1 знач. 2. Тое, што і выправеный у 4 знач.
с. 33
Выправляти дзеясл. 1. Адпраўляць, адсылаць. Параўн. выправяти. 2. Апраўдваючы, вызваляць. 3. Дабівацца судовым ці афіцыйным парадкам. 4. Апрацоўваць.
с. 33
Выправлятися дзеясл., зв. ад выправляти ў 1 знач.
с. 34
Выправный прым. 1. Апрацаваны, выраблены. 2. Забяспечаны пасагам. 3. // перан. Спраўны, красамоўны.
с. 34
Выправованый дзеепрым. 1. Ад выправовати ў 4 знач. 2. Ачышчаны.
с. 34
Выправованье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. выправовати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. выправовати ў 3 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. выправовати ў 5 знач.
с. 34
Выправовати дзеясл. 1. Адпраўляць, адсылаць, накіроўваць. 2. Высылаць, выправаджваць, выганяць. 3. Экіпіраваць, сабіраць у дарогу. 4. Даваць пасаг. 5. Дабівацца чаго-н. судовым ці афіцыйным парадкам. 6. Выказваць гаварыць. 7. Апрацоўваць, вырабляць.
с. 35
Выправоватися дзеясл. зв. 1. Ад выправовати ў 1 знач. 2. Апраўдвацца, даказваць сваю правату.
с. 36
Выправуючий дзеепрым. ад выправити ў 8 знач.
с. 36
Выправянье наз. Апрацоўка.
с. 36
Выправяти дзеясл. Тое, што і выправляти ў 1 знач.
с. 36
Выпрагати, выпрегати дзеясл. Выпрагаць.
с. 36
Выпрагчи, выпрегчи, выпрогчи, выпрягчи дзеясл. Выпрагчы.
с. 36
Выпразненый дзеепрым. ад выпразнити.
с. 37
Выпразнити дзеясл. Спустошыць, аграбіць, абрабаваць.
с. 37
Выпрамети дзеясл. (?).
с. 37
Выпрание наз. Дзеянне па дзеясл. выпрати.
с. 37
Выпранути дзеясл. Выскачьщь; вылецець.
с. 37
Выпратати, выпретати дзеясл. Ачысціць, прывесці ў парадак.
с. 37
Выпрати дзеясл. Вымыць.
с. 37
Выпратненье наз. Дзеянне па дзеясл. выпратати.
с. 37
Выпрегати гл. выпрагати
с. 37
Выпрегчи гл. выпрагчи
с. 37
Выпредати гл. выпродати
с. 37
Выпретати гл. выпратати
с. 37
Выприскати дзеясл. Вылівацца, выцякаць, выплюхвацца. Параўн. выприскивати.
с. 37
Выприскивати дзеясл. Тое, што і выприскати.
с. 37
Выпробованый дзеепрым. Выпрабаваны.
с. 37
Выпроваденье наз. Дзеянне па дзеясл. выпровадити ў 1 знач. Параўн. выпроваженье ў 1 знач.
с. 37
Выпровадити, выправадити, выпроводити дзеясл. 1. Выправадзіцъ, выдаліцъ, выгнацъ. 2. Вывесці, вынесці за межы чаго-н. 3. Адправіць, адаслаць, накіраваць (каго-н.). 4. Правесці каго-н. адыходзячага, суправадзіць.
с. 38
Выпровадитися дзеясл. зв. 1. Ад выпровадити у 1 знач. 2. Ад выпровадити ў 3 знач.
с. 39
Выпроважати, выпровожати дзеясл. 1. Адпраўляць, адсылаць, накіроўваць. 2. Выводзіць, выносіць за межы чаго-н. 3. Праводзіць каго-н. адыходзячага, суправаджаць.
с. 39
Выпроважатися, выпровожатися дзеясл. зв. 1. Ад выпроважати ў 1 знач. 2. Выязджаць, высяляцца за межы чаго-н.
с. 40
Выпроваженый гл. выпроважоный
с. 40
Выпроваженье, выправаженье, выпровожение наз. 1. Тое, што і выпроваденье. 2. Дзеянне па дзеясл. выпровадити ў 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. выпровадити ў 3 знач.
с. 40
Выпроважоный, выпроваженый дзеепрым. 1. Ад выпровадити ў 1 знач.
с. 40
Выпроводити гл. выпровадити
с. 41
Выпровожати гл. выпроважати
с. 41
Выпровожатися гл. выпроважатися
с. 41
Выпровожение гл. выпроваженье
с. 41
Выпрогчи гл. выпрагчи
с. 41
Выпродати, выпредати дзеясл. Распрадаць.
с. 41
Выпросити дзеясл. 1. Выпрасіць, дабіцца чаго-н. просьбамі. 2. Вызваліць, выратаваць каго-н. ад чаго-ч. з даламогай просьбы.
с. 41
Выпроситися дзеясл., зв. ад выпросити ў 2 знач.
с. 41
Выпростати дзеясл. 1. Выпрастаць, выраўнаваць. 2. Вызваліць, выратаваць.
с. 41
Выпростити дзеясл. Тое, што і выпростати ў 2 знач.
с. 41
Выпростованье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. выпростовати. 2. Вызваленне, выратаванне.
с. 41
Выпростовати дзеясл. Выпростваць, выраўноўвацъ.
с. 42
Выпростоватися дзеясл., зв. ад выпростовати.
с. 42
Выпроханый дзеепрым. Выпрашаны.
с. 42
Выпрошати дзеясл. Выпрошваць.
с. 42
Выпрошоный дзеепрым. ад выпросити ў 1 знач.
с. 42
Выпрощати дзеясл. Спрашчаць, рабіцъ простым.
с. 42
Выпрягчи гл. выпрагчи
с. 42
Выпсованый дзеепрым. ад выпсовати.
с. 42
Выпсовати дзеясл. Сапсавацъ цалкам, знішчыць.
с. 42
Выпудити дзеясл. 1. Выгнаць. Параўн. выпендити. 2. // перан. Выдаліць, выцягнуць. 3. Напусціць.
с. 43
Выпужати дзеясл. Выганяць.
с. 43
Выпужаючий дзеепрым. ад выпужати.
с. 43
Выпужоный, выпуженый дзеепрым. ад выпудити у 1 знач.
с. 43
Выпуздрати дзеясл. Выставіць, выпнуць.
с. 43
Выпуклый дзеепрым. 1. Пукаты; той, які выступае, выдаецца наперад, вытыркаецца. 2. Хворы на грыжу.
с. 43
Выпукнение наз. Пукатасць.
с. 44
Выпукненый дзеепрым. ад выпукнути.
с. 44
Выпукнути дзеясл. Выступіць, выдацца наперад, вытыркнуцца.
с. 44
Выпусканый дзеепрым. ад выпускати ў 1 знач.
с. 44
Выпусканье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. выпускати ў 3 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. выпускати ў 9 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. выпускати ў 10 знач.
с. 44
Выпускати дзеясл. 1. Даваць магчымасць выйсці, выпускаць: адпускаць. 2. Даваць выцечы, выліцца. 3. Адпускаць на волю. 4. Вызваляць ад прыгоннай залежнасці. 5. Вызваляць (ад абавязкаў). 6. Напускаць, нацкоўваць. 7. Выганяць на пашу (аб жывёле). 8. Пускаць (карэнні, парасткі). 9. Выдзяляць. 10. Аддаваць, даваць. 11. Вылічваць; рабіць скідку. Параўн. выпущати.
с. 44
Выпускаючий дзеепрым. ад выпускати ў 9 знач. Параўн. выпущаючий у 1 знач.
с. 45
Выпускъ наз. 1. Паша, выган для жывёлы. Параўн. выпустъ у 1 знач. 2. Вылік; скідка. Параўн. выпустъ у 2 знач. 3. Вызваленне; выслабаненне.
с. 46
Выпустенье наз. Дзеянне па дзеясл. выпустити ў 3 знач.
с. 46
Выпустити дзеясл. 1. Даць магчымасць выйсці, выпусціць; адпусціць. 2. Даць вьщечы, выліцца (аб вадкасцях). 3. Адпусціць на волю. 4. Вызваліць ад прыгоннай залежнасці. 5. Вызваліць (ад абавязкаў і т. п.). 6. Напусціць, наслаць, нацкаваць. 7. Пусціць, паслаць удалеч, выслаць, накіраваць. 8. Пусціць (карэнні, парасткі). 9. Выпусціць, выдзеліць. 10. Выдаць, надрукаваць. 11. Пусціць, распаўсюдзіць (чутку). 12. Аддаць, даць.
с. 46
Выпустный прым. Пашавы.
с. 49
Выпустокъ наз. Выпустак, аднагадовае цяля.
с. 49
Выпустошеный гл. выпустошоный
с. 49
Выпустошенье наз. Дзеянне па дзеясл. выпустошити ў 1 знач.
с. 49
Выпустошити, выпустошыти дзеясл. 1. Спустошыць (цалкам, дашчэнту). 2. Вынішчыць, забіць.
с. 49
Выпустошоный, выпустошеный дзеепрым. ад выпустошити ў 1 знач.
с. 49
Выпустошыти гл. выпустошити
с. 50
Выпустъ наз. 1. Тое, што і выпускъ у 1 знач. 2. Тое, што і выпускъ у 2 знач. 3. Месца, праз якое каго-н. або што-н. выпускаюць; выхад.
с. 50
Выпусчоный гл. выпущоный
с. 50
Выпучитися дзеясл. Выступщь, вытыркнуцца.
с. 50
Выпушчаный гл. выпущаный
с. 50
Выпушчоный гл. выпущоный
с. 50
Выпущалный прым.
с. 50
Выпущаный, выпушчаный дзеепрым. 1. Ад выпущати у 1 знач. 2. Ад выпущати ў 3 знач. 3. Ад выпущати ў 6 знач.
с. 50
Выпущанье наз. Дзеянне па дзеясл. выпущати ў 5 знач.
с. 50
Выпущати дзеясл. 1. Тое, иіто і выпускати ў 1 знач. 2. Тое, што і выпускати ў 2 знач. 3. Тое, што і выпускати ў 3 знач. 4. Тое, што і выпускати ў 5 знач. 5. Тое, што і выпускати ў 6 знач. 6. Тое, што і выпускати ў 8 знач. 7. Тое, што і выпускати ў 9 знач. 8. Тое, што і выпускати ў 10 знач. 9. Тое, што і выпускати ў 11 знач.
с. 50
Выпущатися дзеясл., зв. ад выпущати ў 4 знач.
с. 52
Выпущаючий дзеепрым. 1. Ад выпущати ў 6 знач. Параўн. выпускаючий. 2. Ад выпущати ў 8 знач.
с. 52
Выпущение гл. выпущенье
с. 52
Выпущеный гл. выпущоный
с. 52
Выпущенье, выпущение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. выпустити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. выпустити ў 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. выпустити ў 3 знач. 4. Дзеянне па дзеясл. выпустити ў 9 знач.
с. 52
Выпущоный, выпусчоный, выпущеный, выпушчоный дзеепрым. 1. Ад выпустити ў 1 знач. 2. Ад выпустити ў 2 знач. 3. Ад выпустити ў 3 знач. 4. Ад выпустити ў 4 знач. 5. Ад выпустити ў 7 знач. 6. Ад выпустити ў 9 знач. 7. Ад выпустити ў 12 знач.
с. 52
Выпханый дзеепрым. ад выпхати.
с. 53
Выпханье наз. Дзеянне па дзеясл. выпхати.
с. 53
Выпхати дзеясл. Выштурхаць, выпхнуць.
с. 54
Выпхненый дзеепрым. ад выпхнути ў 1 знач.
с. 54
Выпхненье наз. Дзеянне па дзеясл. выпхнути ў 1 знач.
с. 54
Выпхнути дзеясл. 1. Выштурхнуць, выпхнуць. 2. // перан. Напоўніць, напхаць. 3. Падштурхнуць.
с. 54
Выпхнутый дзеепрым. ад выпхнути ў 1 знач.
с. 54
Выпытаный дзеепрым. ад выпытати.
с. 54
Выпытанье наз. Дзеянне па дзеясл. выпытати.
с. 55
Выпытатель наз. Той, хто дапытвае.
с. 55
Выпытати дзеясл. Выпытаць, распытаць; вызнаць, дапытаць, выведаць распытваннем.
с. 55
Выпытатися дзеясл., зв. ад выпытати.
с. 55
Выпытованый дзеепрым. ад выпытовати.
с. 55
Выпытованье, выпытывание наз. Дзеянне па дзеясл. выпытовати.
с. 55
Выпытовати, выпытывати дзеясл. Выпытваць, распытваць; дапытваць; вызнаваць, выведваць распытваннем.
с. 56
Выпытоватися, выпытыватися дзеясл., зв. ад выпытовати, выпытывати.
с. 56
Выпытовуючийся дзеепрым. ад выпытоватися.
с. 56
Выпытывание гл. выпытованье
с. 56
Выпытывати гл. выпытовати
с. 56
Выпытыватися гл. выпытоватися
с. 56
Выпыхати гл. выпихати
с. 56
Вырадити, вирадити, вырадить, выредити, выредить, вырядити, вырядить дзеясл. 1. Аказаць, аддаць. 2. Зрабіць, учыніць; прычыніць. 3. Выканаць. 4. Сабраць (у дарогу).
с. 56
Выражаный, выряжаный дзеепрым. 1. Ад выражати, выряжати у 1 знач. 2. Ад выражати, выряжати у 2 знач.
с. 57
Выражати, выражать, вырежати, выряжати дзеясл. 1. Аказваць, аддаваць. 2. Рабіць, учыняць; прычыняць. 3. Выказваць, перадаваць. 4. Паказваць якой-н. знешняй праявай, сімвалізаваць.
с. 57
Выражатися, выражатисе дзеясл. зв. 1. Ад выражати ў 3 знач. 2. Ад выражати ў 4 знач.
с. 59
Выражаючый, выряжаючий дзеепрым. 1. Ад выражати, выряжати ў 1 знач. 2. Ад выражати, выряжати ў 2 знач. 3. Ад выражати ў 3 знач.
с. 59
Выражающый дзеепрым. ад выражати ў 4 знач.
с. 59
Выражение гл. выраженье
с. 59
Выраженый гл. выражоный
с. 59
Выраженье, выражение, выряженье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. выразити I, вырядити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. выразити ў 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. выразити ў 3 знач.
с. 59
Выражоный, выраженый, выряжоный дзеепрым. 1. Ад выразити I у 1 знач. 2. Ад вырадити ў 2 знач. 3. Ад выразити ў 2 знач. 4. Ад выразити ў 3 знач.
с. 60
Выражыти дзеясл. Тое, што і выразити I у 2 знач.
с. 61
Выразити І дзеясл. 1. Аказаць, аддаць. 2. Выказаць, перадаць, апісаць. Параўн. выражыти. 3. Выявіць, паказаць якой-н. знешняй праявай, сімвалізаваць, адлюстраваць.
с. 61
Выразити II дзеясл. Выбіць.
с. 61
Выразитися I дзеясл. зв. 1. Ад выразити I у 2 знач. 2. Ад выразити I у 3 знач.
с. 61
Выразитися II дзеясл. зв. Вырвацца, выбіцца адкуль-н. (пра агонь).
с. 62
Выразливе прысл. Тое, што і выразне у 1 знач.
с. 62
Выразне, выразно прысл. 1. Выразна, ясна; дакладна. Параўн. выразливе. 2. Бясспрэчна, катэгарычна.
с. 62
Выразней прысл., выш. ст. ад выразне ў 1 знач.
с. 62
Выразно гл. выразне
с. 62
Выразный прым. 1. Выразны, ясны; дакладны. 2. Яўны, бясспрэчны; катэгарычны.
с. 62
Выразуменье наз. Тое, што і вырозуменье ў 1 знач.
с. 63
Выразумети дзеясл. Тое, што і вырозумети.
с. 63
Выранити гл. выронити
с. 63
Вырастати гл. выростати
с. 63
Вырасти гл. вырости
с. 63
Выратованый, выретованый дзеепрым. ад выратовати, выретовати.
с. 63
Выратовати, выретовати дзеясл. Выратаваць, выручыць.
с. 63
Вырахованье наз. Дзеянне па дзеясл. выраховати.
с. 63
Выраховати дзеясл. Вылічыць, разлічыць; адлічыць.
с. 63
Выраховатися дзеясл. Зрабіць справаздачу аб расходах.
с. 64
Выраховывати дзеясл. Вылічаць, разлічваць.
с. 64
Вырахунокъ наз. Вынік разліку, рахунак.
с. 64
Вырва наз. Зласлівая, з'едлівая асоба.
с. 64
Вырваный дзеепрым. 1. Ад вырвати ў 1 знач. 2. Ад вырвати ў 3 знач. 3. У знач. наз. Награбленае, нарабаванае дабро. 4. Ад вырвати ў 5 знач.
с. 64
Вырванье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. вырвати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. вырвати ў 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. вырвати ў 5 знач.
с. 64
Вырвати, вырвать дзеясл. 1. Вырваць, выдраць. 2. Адабраць; паграбіць. 3. Узяць, здабыць, дастаць. 5. Выратаваць, выслабаніць раптоўна.
с. 65
Вырватися, вырваться дзеясл. 1. Вызваліцца, аслабаніцца, пераадолеўшы, перашкоды. 2. Выскачыць, нечакана выступіць наперад. 3. Адарвацца, выпасці.
с. 66
Вырвать гл. вырвати
с. 66
Вырваться гл. вырватися
с. 66
Выревидованье наз. Правядзенне рэвізіі.
с. 66
Выредити гл. вырадити
с. 66
Выредить гл. вырадити
с. 66
Вырежати гл. выражати
с. 66
Вырезаный дзеепрым. 1. Ад вырезати ў 1 знач. 2. Ад вырезати ў 2 знач. 3. Ад вырезати ў 3 знач. 4. Знішчаны.
с. 66
Вырезати, вырезать дзеясл. 1. Адразаючы, выняць, аддзяліць што-н., выразаць. 2. Зрабіць што-н. пры дапамозе рэзання. 3. Зрабіць узор, малюнак пры дапамозе разьбы; выгравіраваць.
с. 67
Вырезованье, вырезыванье наз. Дзеянне па дзеясл. вырезовати, вырезывати.
с. 67
Вырезовати, вырезывати дзеясл. Рабіць узор, малюнак на чым-н. пры дапамозе разьбы.
с. 67
Вырезыванье гл. вырезованье
с. 67
Вырезывати гл. вырезовати
с. 67
Вырекати дзеясл. Тое, што і вырекатися.
с. 68
Вырекатися дзеясл. Адмаўляцца, адракацца. Параўн. вырекати.
с. 68
Выреклый дзеепрым. Які адмовіўся, адрокся.
с. 68
Вырекнути дзеясл. Тое, што і выречи ў 1 знач.
с. 69
Выретованый гл. выратованый
с. 69
Выретовати гл. выратовати
с. 69
Выречение гл. выреченье
с. 69
Выреченый, выречоный дзеепрым. 1. Ад выречи ў 1 знач. Параўн. вырученый. 2. Вызначаны.
с. 69
Выреченье, выречение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. выречи ў 1 знач. 2. Загад, прыгавор. 3. Дзеянне па дзеясл. выречи ў 2 знач.
с. 69
Выреченьеся наз. Дзеянне па дзеясл. выречися.
с. 70
Выречи дзеясл. 1. Сказаць, вымавіць, паведаміць, выказаць. Параўн. вырекнути. 2. Тое, што і выречися.
с. 70
Выречися, выречыся, вырэчися дзеясл. Вырачыся, адмовіцца. Параўн. выречи ў 2 знач.
с. 71
Выречоный гл. выреченый
с. 71
Выривати I гл. вырывати I
с. 71
Выривати II гл. вырывати II
с. 71
Выриватися дзеясл. Вырывацца, выходзіць адкуль-н.
с. 72
Выривачъ наз. Збавіцель, выратавальнік.
с. 72
Выриганье наз. Дзеянне па дзеясл. выригати.
с. 72
Выригати дзеясл. Ванітаваць, вырыгваць.
с. 72
Выригнути гл. вырыгнути
с. 72
Вырисованый, вырысованый дзеепрым. ад вырисовати.
с. 72
Вырисованье наз. Дзеянне па дзеясл. вырисовати.
с. 72
Вырисовати дзеясл. Вырысаваць, нарысаваць што-н. з асаблівай стараннасцю, шчырасцю.
с. 72
Вырити гл. вырыти
с. 72
Выритый гл. вырытый
с. 72
Выритье гл. вырытье
с. 72
Вырнути дзеясл. 1. Вынырнуць. 2. Паказацца, зявіцца.
с. 72
Вырнутися дзеясл., зв. ад вырнути у 1 знач.
с. 72
Выробенне гл. выробеньс
с. 72
Выробеный дзеепрым. 1. Ад выробити у 1 знач. 2. Ад выробити ў 2 знач. 3. Выраблены (пра шкуру). 4. Выбіты (пра каляіну, калдобіну).
с. 72
Выробенье, выробенне наз. 1. Дзеянне па дзеясл. выробити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. выробити ў 2 знач. 3. Адработак. 4. Выраб (пра шкуру).
с. 73
Выробивати дзеясл. Вырабляць, выпрацоўваць.
с. 73
Выробити дзеясл. 1. Вырабіць, апрацаваць, падрыхтаваць для якой-н. мэты. 2. Зрабіць, пабудаваць. 2. Выпрацаваць, атрымаць шляхам перагонкі. 4. Зарабіць, заслужыць.
с. 73
Выробитися дзеясл. зв. Адрабіцца, адпрацавацца.
с. 74
Выробленый, выробленный дзеепрым. 1. Ад выробити ў 1 знач. 2. Ад выробити ў 2 знач. 3. Выраблены (пра шкуру).
с. 74
Выробленье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. выробити ў 1 знач. 2. Выраб (шкуры). 3. Адработак.
с. 75
Выробливатися дзеясл. Адпрацоўваць.
с. 76
Выробляти дзеясл. 1. Апрацоўваць (зямлю). 2. Зарабляць; адпрацоўваць.
с. 76
Выроблятися дзеясл., зв. ад выробляти ў 2 знач.
с. 76
Выробникъ наз. Падзёншчык.; наёмны рабочы.
с. 76
Выробокъ наз. 1. Адработак. Параўн. выробъ. 2. Падрыхтаванае да пасеву поле.
с. 76
Выробъ наз. Тое, што і выробокъ у 1 знач.
с. 76
Выробяти дзеясл. Здабываць, набываць работай, зарабляць.
с. 77
Выровнанье наз. Дзеянне па дзеясл. выровнати ў 1 знач.
с. 77
Выровнати дзеясл. 1. Выраўнаваць, разраўнаваць, зраўняць. 2. Зрабіць аднолькавым па памеры, па іншых прыкметах; ураўнаваць.
с. 77
Выровнованье наз. Дзеянне па дзеясл. выровновати. Параўн. выровность.
с. 77
Выровновати дзеясл. Выраўняць, зраўняць, разраўняць.
с. 77
Выровноватися дзеясл., зв. ад выровновати.
с. 77
Выровность наз. Тое, што і выровнованье.
с. 77
Выродити дзеясл. Нарадзіць.
с. 77
Выродитися дзеясл. зв. 1. Ад выродити. 2. Вырадзіцца, страціць станоўчыя якасці папярэдніх пакаленняў.
с. 77
Выродный прым. ад выродокъ.
с. 77
Выродокъ наз. Вырадак. Параўн. выродъ.
с. 78
Выродъ наз. Тое, што і выродокъ.
с. 78
Вырозумеванье наз. Дзеянне па дзеясл. вырозумезати.
с. 78
Вырозумевати дзеясл. Разумець, уразумяваць.
с. 78
Вырозуменый дзеепрым. ад вырозумети.
с. 78
Вырозуменье наз. Дзеянне па дзеясл. вырозумети. Параўн. выразуменье.
с. 78
Вырозумети, вырузомети, вырузумети дзеясл. Зразумець, уразумець, асэнсаваць. Параўн. выразумети.
с. 79
Вырозумляти дзеясл. Разумець, уразумляць.
с. 80
Выроковати дзеясл. Пастанаўляць.
с. 80
Вырокъ, вирокъ наз. 1. Рашэнне, пастанова, указ. 2. Прыгавор. 3. Меркаванне, разважанне, думка. 4. Дагавор, пагадненне; дазвол, распараджэнне. 5. Прадвызначзнне, наканаванне. 6. Прароцтва, прадказанне.
с. 80
Выронити, выранити дзеясл. Згубіць.
с. 83
Выростати, вырастати дзеясл. 1. Падрастаць, станавіцца большым. 2. Прарастаць, расці (аб раслінах). 3. // перан. Разрастацца, павялічвацца.
с. 83
Выростаючий дзеепрым. 1. Ад выростати ў 2 знач. 2. Ад выростати ў 3 знач.
с. 84
Вырости, вырасти дзеясл. 1. Стаць большым, падрасці. 2. Прарасці, вырасці. 3. Заявіць аб сабе, стаць надзённым.
с. 84
Выростити дзеясл. 1. Вырасціць. 2. Выгадаваць, узгадаваць (да пэўнага ўзросту).
с. 85
Выростокъ, выйростокъ наз. Падлетак.
с. 85
Выросчати гл. вырощати
с. 86
Вырочитися дзеясл. Вырачыся.
с. 86
Вырочница наз. Храм, у які веруючыя звярталіся за прароцтвамі.
с. 86
Вырощати, выросчати дзеясл. Расціць, выхоўваць.
с. 86
Вырощеный дзеепрым. ад выростити у 2 знач.
с. 86
Вырощовати дзеясл. Вырошчваць.
с. 86
Вырубавати гл. вырубовати
с. 86
Вырубаный, вырубанный дзеепрым. 1. Ад вырубати ў 1 знач. 2. Аб вырубати ў 2 знач. 3. Зроблены насечкай.
с. 86
Вырубанье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. вырубати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. вырубати ў 3 знач.
с. 87
Вырубати дзеясл. 1. Высякаць, ссякаць. 2. Секучы, знішчыць што-н. 3. Выбіваць (моцным штуршком), высаджваць.
с. 87
Вырубити дзеясл. 1. Высечы, ссячы, знішчыць. 2. Выбіць (моцным штуршком), высадзіць, высечы.
с. 87
Вырубленный дзеепрым. ад вырубити ў 1 знач.
с. 87
Вырубливати дзеясл. Высякаць.
с. 88
Вырубовати, вырубавати дзеясл. Высякаць, ссякаць.
с. 88
Вырудный прым. Злачынны, злы.
с. 88
Вырузомети гл. вырозумети
с. 88
Вырузумети гл. вырозумети
с. 88
Вырумованье, вырумование наз. Дзеянне па дзеясл. вырумовати.
с. 88
Вырумовати дзеясл. Перавезці; выселіць.
с. 88
Вырумоватися дзеясл., зв. ад вырумовати.
с. 88
Вырутити, выруцити дзеясл. 1. Выкінуць скінуць. 2. Выключыць, скасаваць.
с. 88
Выруцати дзеясл. Выкідаць, пазбаўляцца; выпускаць на волю.
с. 89
Выруцити гл. вырутити
с. 89
Выруцоный дзеепрым. ад вырутити, выруцити ў 1 знач.
с. 89
Выручати дзеясл. Выручаць.
с. 89
Вырученый дзеепрым. Тое, што і выреченый у 1 знач.
с. 89
Выручити, выручыти дзеясл. 1. Выручыць, памагчы выйсці з цяжкага становішча. 2. Пазычыць (што-н. у каго-н.).
с. 89
Вырушивати дзеясл. Зрушваць з месца.
с. 89
Вырчение наз. Пастанова, загад.
с. 89
Вырченый дзеепрым. Устаноўлены судом, узаконены.
с. 89
Вырывати, выривати I дзеясл. 1. Вырываць, выдзіраць, выцягваць. 2. Адбіраць сілаю. 3. Здабываць, дабівацца. 4. Выратоўваць, даваць магчымасць пазбягаць чаго-н. 5. Вымаць, даставаць. 6. Драпаючы, выдаляць.
с. 89
Вырывати, выривати ІІ дзеясл. Высякаць, ствараць высечкай узор.
с. 90
Вырыгнути, выригнути дзеясл.
с. 90
Вырыгнутый дзеепрым. Сказаны злосна, непрыстойна.
с. 90
Вырысованый гл. вырисованый
с. 90
Вырыти, вырити дзеясл. 1. Выкапаць (паглыбленне, роў). 2. Выбіць, вымыць дажджом (паглыбленне, выемку, роў). 3. Вырабіць што-н. разьбой, выразаць пячатку, надпіс, малюнак. 4. Зрабіць з мармуру (скульптуру, фігуру).
с. 90
Вырытый, выритый дзеепрым. 1. Ад вырыти ў 1 знач. 2. Ад вырыти ў 3 знач.
с. 91
Вырытье, выритье наз. Дзеянне па дзеясл. вырыти у 3 знач.
с. 92
Вырэчыся гл. выречися
с. 92
Вырядити гл. вырадити
с. 92
Выряжаный гл. выражаный
с. 92
Выряжанье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. выряжати у 1 знач.
с. 92
Выряжати гл. выражати
с. 92
Выряжаючий гл. выражаючый
с. 92
Выряженье гл. выраженье
с. 92
Выряжоный гл. выражоный
с. 92
Высадити дзеясл. 1. Выставіць, вылучыць. 2. Выдаліць, выгнаць. 3. Выбіць, рэзкім штуршком збіць каго-н. з месца.
с. 92
Высадитисе дзеясл. Высадзіцца.
с. 93
Высадки наз. Высадкі.
с. 93
Высадковый прым. Высадкавы.
с. 93
Высажати дзеясл. Выстаўляць, вылучаць.
с. 93
Высажоный, высаженый дзеепрым. ад высадити ў 1 знач.
с. 93
Высачити гл. высочити
с. 94
Высварити дзеясл. Забраць доўг, пасварыўшыся.
с. 94
Высведчати, высветчати дзвясл. Сведчыць. Параўн. высвядчати.
с. 94
Высведченье, высветченье, высвеченье наз. Дзеянне па дзеясл. высведчити, высветчити ў 1 знач. Параўн. высвятченье.
с. 94
Высведчити, высведчыти, высветчити, высветчыти, высветчыть дзеясл. 1. Даць паказанні, засведчыць. 2. Выгнаць адкуль-н. пры, сведках.
с. 94
Высведчоный, высветчоный дзеепрым. ад высведчити, высветчити у 1 знач.
с. 95
Высведчыти гл. высведчити
с. 95
Высведчытися, высветчитися, высветчытися дзеясл. Засведчыцца.
с. 95
Высветчати гл. высведчати
с. 95
Высветченье гл. высведченье
с. 95
Высветчити гл. высведчити
с. 95
Высветчитися гл. высведчытися
с. 95
Высветчоный гл. высведчоный
с. 95
Высветчывати дзеясл. Выганяць адкуль-н. пры сведках, выконваючы прыгавор суда.
с. 95
Высветчыти гл. высведчити
с. 95
Высветчытися гл. высведчытися
с. 95
Высветчыть гл. высведчити
с. 95
Высвецоный дзеепрым. Выгнаны.
с. 96
Высвеченье гл. высведченье
с. 96
Высвидроване наз. Высвідраванне.
с. 96
Высвободеный дзеепрым. ад высвободити.
с. 96
Высвободитель наз. Вызваліцель.
с. 96
Высвободити, высвободить, высвобонить, выслободити, выслобомити, выслобонити дзеясл. Вызваліць.
с. 96
Высвободитися дзеясл., зв. ад высвободити.
с. 96
Высвобожати дзеясл. Вызваляць.
с. 96
Высвобожение гл. высвобоженье
с. 97
Высвобоженый, высвобожоный, выслобоженый дзеепрым. Вызвалены.
с. 97
Высвобоженье, высвобожение наз. Дзеянне па дзеясл. высвободити.
с. 97
Высвобоживати дзеясл., шматкр. ад высвобожати.
с. 97
Высвобожоный гл. высвобоженый
с. 97
Высвобонить гл. высвободити
с. 97
Высворованье наз. Сварка, лаянка.
с. 97
Высвядчати дзеясл. Тое, што і высведчати.
с. 98
Высвятченье наз. Тое, што і высведченье.
с. 98
Высеватисе дзеясл. Высявацца.
с. 98
Высевки наз. Высеўкі.
с. 98
Выседати дзеясл. Высядаць, высаджвацца адкуль-н.
с. 98
Выседение гл. выседенье
с. 98
Выседеный дзеепрым. ад выседети ў 1 знач.
с. 98
Выседенье, выседение наз. Дзеянне па дзеясл. выседети ў 1 знач.
с. 98
Выседети, выседити дзеясл. 1. Выседзець, прабыць дзе-н. або ў якім-н. стане пэўны час. 2. Утрымацца.
с. 99
Выседетися дзеясл. зв. Утрымацца.
с. 99
Выседити гл. выседети
с. 99
Выседлый дзеепрым. Тое, што і выселый.
с. 99
Высеетисе дзеясл. Высеяцца.
с. 100
Высеженье наз. Тое, што і выседенье.
с. 100
Высекати дзеясл. 1. Высякаць, ссякаць. 2. Прабіваць.
с. 100
Высектъ наз. Метад дзялення.
с. 100
Выселитися дзеясл. Выселіцца.
с. 100
Выселый дзеепрым. Выпуклы, рэльефны. Параўн. выседлый.
с. 100
Высепъ, высопъ, выспъ наз. Тое, што і выспа.
с. 100
Высербнути дзеясл. Высербаць усё зараз.
с. 100
Высести дзеясл. Высадзіцца.
с. 100
Высеченый, высечоный дзеепрым. 1. Ад высечи ў 3 знач. 2. Ад высечи ў 4 знач. 3. Ад высечи ў 5 знач. 4. Ад высечи ў 6 знач.
с. 101
Высеченье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. высечи ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. высечи ў 5 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. высечи ў 4 знач.
с. 101
Высечи, высечы дзеясл. 1. Ссячы ўсё, знішчьщь. 2. Прасячы частку лесу з пэўнай мэтай. 3. Ссячы для нейкай патрэбы. 4. Секучы, дастаць што-н. 5. Знішчьщь пры дапамозе халоднай зброі. 6. Выбіць пры дапамозе халоднай зброі. 7. Набіць, адлупцаваць, высцебаць.
с. 101
Высечоный гл. высеченый
с. 102
Высечы гл. высечи
с. 102
Высидетися дзеясл. Тое, што і выседетися.
с. 102
Высилати гл. высылати
с. 102
Высиленый дзеепрым. ад высилити.
с. 102
Высиленье наз. Высіленне.
с. 102
Высилити дзеясл. Знясіліць.
с. 102
Высиляти дзеясл. Узмацняць.
с. 103
Высити дзеясл. Тое, што і висети.
с. 103
Выситися дзеясл. Узвышацца.
с. 103
Высихати гл. высыхати
с. 103
Высказати дзеясл. Паказаць, выявіць.
с. 103
Выскакати, выскокати дзеясл. Выскачыць. с. 103
Выскаковати, выскакивати, выскоковати дзеясл. 1. Выскакваць, хутка выбягаць. 2. Пырскаць, біць фантанам.
с. 103
Выскакуючий, выскачуючий дзеепрым. 1. Ад выскаковати ў 1 знач. 2. Ад выскаковати ў 2 знач.
с. 104
Выскепаный дзеепрым. ад выскепати.
с. 104
Выскепати дзеясл. Вышчыпаць, папсаваць.
с. 104
Выскидывати, выискидывати дзеясл. Выклікаць рвоту.
с. 104
Выскокати гл. выскакати
с. 104
Выскоковати гл. выскаковати
с. 104
Высконанье наз. Выкананне.
с. 104
Выскочити, выскочыти дзеясл. 1. Хутка выбегчы. 2. Раптоўна з’явіцца. 3. Імгненна вылецець, выпасці адкуль-н.
с. 104
Выскрабанье наз. Выскрабанне.
с. 105
Выскробати дзеясл. Выскрабаць.
с. 105
Выскубеный дзеепрым. Выскубаны.
с. 105
Выславеный дзеепрым. ад выславити ў 1 знач.
с. 105
Выславенье наз. Праслаўленне. Параўн. выславленье.
с. 105
Выславити I дзеясл. Праславіць.
с. 105
Выславити II гл. высловити
с. 106
Выславление гл. выславленье
с. 106
Выславленый дзеепрым. Зняслаўлены.
с. 106
Выславленье, выславление наз. Тое, што і выславенье.
с. 106
Выславляти дзеясл. Праслаўляць. Параўн. выславяти.
с. 106
Выславляючий дзеепрым. ад выславляти.
с. 106
Выславованый дзеепрым. ад выславовати.
с. 106
Выславованье наз. Праслаўленне, усхваленне.
с. 106
Выславовати дзеясл. Праслаўляць, усхваляць.
с. 107
Выславяный дзеепрым. ад выславяти.
с. 107
Выславянье дзеясл. Праслаўленне.
с. 107
Выславяти дзеясл. Тое, што і выславляти.
с. 107
Высланникъ наз. Той, каго паслалі некуды з пэўнай мэтай або заданнем, пасланец.
с. 107
Высланый дзеепрым. 1. Ад выслати ў 1 знач. 2. Ад выслати ў 2 знач.
с. 107
Высланье наз. Дзеянне па дзеясл. выслати ў 1 знач.
с. 108
Выслати, выслать дзеясл. 1. Паслаць, накіраваць куды-н. з пэўнай мэтай. 2. Прымусщь выйсці адкуль-н., прагнаць.
с. 108
Выследити дзеясл. Прасачьщь.
с. 109
Выследованье наз. Прасочванне, назіранне.
с. 109
Выслижоный дзеепрым. ад выследити.
с. 109
Выслизненесе наз. Дзеянне па дзеясл. выслизнутьсе.
с. 109
Выслизнуть дзеясл. Выслізнуць, непрыкметна ўцячы.
с. 109
Выслизнуться дзеясл., зв. ад выслизнуть.
с. 109
Выслободити гл. высвободити
с. 109
Выслобоженый гл. высвобоженый
с. 109
Выслобомити гл. высвободити
с. 109
Выслобонити гл. высвободити
с. 109
Высловеный дзеепрым. Выказаны, апісаны. Параўн. высловленый.
с. 109
Высловенье наз. Апісанне.
с. 110
Высловити, выславити дзеясл. 1. Выказаць, перадаць словамі, апісаць. 2. Пералічыць. 3. Аб’явіць, апавясціць.
с. 110
Высловленый дзеепрым. Тое, што і высловеный.
с. 110
Высловляти дзеясл. Апісваць.
с. 110
Высловлятися дзеясл. Быць знеслаўляемым, знеслаўляцца.
с. 110
Выслуга наз. 1. Заслуга. 2. Узнагарода за службу. Параўн. выслужное. 3. Нерухомая маёмасць (зямельнае ўгоддзе, маёнтак або сяло), атрыманая ва ўзнагароду за службу. 4. Адработак.
с. 110
Выслугованье наз. Дзеянне па дзеясл. выслуговати.
с. 112
Выслуговати дзеясл. Заслугоўваць.
с. 112
Выслуговатися дзеясл., зв. ад выслуговати.
с. 112
Выслужение гл. выслуженье
с. 112
Выслуженый гл. выслужоный
с. 112
Выслуженье, выслужение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. выслужити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. выслужити ў 3 знач.
с. 112
Выслужити, выслужыти дзеясл. 1. Заслужьщь. 2. Атрымаць нерухомую маёмасць (зямельнае ўгоддзе, маёнтак, сяло) у якасці ўзнагароды за службу. 3. Адпрацаваць. 4. Адслужыць пэўны тэрмін.
с. 112
Выслужитися, выслужиться дзеясл., зв. ад выслужити ў 4 знач.
с. 113
Выслужка наз. Узнагарода за працу ў выглядзе нерухомай маёмасці.
с. 114
Выслужное прым. у знач. наз. Тое, што і выслуга ў 2 знач.
с. 114
Выслужоный, выслуженый дзеепрым. 1. Атрыманы ў якасці ўзнагароды за службу. 2. Заслужаны. 3. Адпрацаваны.
с. 114
Выслужыти гл. выслужити
с. 114
Выслухавати гл. выслухивати
с. 114
Выслуханый дзеепрым. ад выслухати.
с. 114
Выслуханье наз. Дзеянне па дзеясл. выслухати.
с. 115
Выслухати дзеясл. Выслухаць. Параўн. выслушати, выслышати.
с. 115
Выслухатися дзеясл., зв. ад выслухати.
с. 115
Выслухиваный дзеепрым. ад выслухивати.
с. 116
Выслухивати, выслухавати, выслуховати дзеясл. Выслухоуваць.
с. 116
Выслухиваючий дзеепрым. Які выслухвае.
с. 116
Выслуховати гл. выслухивати
с. 116
Выслушати дзеясл. Тое, што і выслухати.
с. 116
Выслышати дзеясл. Тое, што і выслухати.
с. 116
Высмажоный дзеепрым. Высмажаны.
с. 116
Высмотрение наз. Дзеянне па дзеясл.
с. 116
Высмотрети дзеясл. Выглядзець.
с. 116
Высожованый дзеепрым. Прызначаны.
с. 117
Высокий, високий, высокый прым. 1. Высокі,. працяглы знізу ўверх. Параўн. высощий. 2. Рослы, ростам вышэй сярэдняга. 3. Размешчаны далёка ў вышыні. 4. Санавіты, знатны, пачэсны. 5. Высакародны. 6. Узвышаны. 7. Фанабэрысты, ганарысты, напышлівы. 8. Магутны, які мае вялікую ўладу. 9. Тонкі, звонкі.
с. 117
Высоко прысл. 1. Высока (уверсе, уверх). 2. Высока над іншымі. 3. Высакамерна, ганарыста, фанабэрыста. 4. Тонка, звонка.
с. 119
Высоковерхий прым. Знатны, саноуны.
с. 120
Высокогордый прым. Вельмі горды.
с. 120
Высокодушный прым. Велікадушны.
с. 120
Высокомыслность, высокомысльность наз. Фанабэрыстасць, ганарыстасць, напышлівасць.
с. 120
Высокомыслный, высокомысльный прым. 1. Фанабэрысты, ганарысты, напышлівы. 2. У знач. наз. Ганарлівец.
с. 120
Высокопарный прым. Які лунае высока.
с. 121
Высокосердивый прым. Вельмі сярдзіты, вельмі злосны. Параўн. высокосердый.
с. 121
Высокосердый прым. Тое, што і высокосердивый.
с. 121
Высокославный прым. Вельмі слаўны.
с. 121
Высокость наз. 1. Вышыня. Параўн. высость. 2. Высокасць (часцей пры тытулаванні).
с. 121
Высокоумие наз. Высакамер’е, пагарда.
с. 121
Высокоумливый прым. Тое, што і высокоумный.
с. 122
Высокоумный прым. Высакамерны, пагардлівы; ганарысты. Параўн. высокоумливый.
с. 122
Высокый гл. высокий
с. 122
Высопъ гл. высепъ
с. 122
Высость наз. Тое, што і высокость у 1 знач.
с. 122
Высота наз. 1. Працягласць знізу уверх, вышыня. 2. Высокая прастора над зямлёй. 3. Высокае месца. 4. Велічыня, размах. 5. Магутнасцъ, веліч. 6. Дасканаласць, высокі ўзровенъ.
с. 122
Высохнути дзеясл. 1. Тое, што і высхнути ў 3 знач. 2. Тое, што і высхнути ў 2 знач. 3. Тое, што і высхнути ў 4 знач.
с. 123
Высоце прысл. 1. Велъмі, надта, высока. 2. Ганарыста, фанабэрыста.
с. 123
Высоцемоцный прым. Вельмі моцны.
с. 123
Высочайший прым., выш. ст. 1. Ад высокий у 4 знач. 2. Ад высокий у 8 знач.
с. 123
Высочити, высачыти дзеясл. Высачыць.
с. 124
Высощий прым. Тое, што і высокий у 1 знач.
с. 124
Выспа наз. Востраў. Параўн. высепъ.
с. 124
Выспатися дзеясл. Выспацца.
с. 124
Выспеваный дзеенрым. ад выспевати.
с. 124
Выспеванье наз. Дзеянне па дзеясл. выспевати.
с. 124
Выспевати дзеясл. Апяваць, услаўляць.
с. 124
Выспевываный дзеепрым. ад выспевывати.
с. 125
Выспевывати дзеясл., шматкр. ад выспевати.
с. 125
Высповеданъе наз. Дзеянне па дзеясл. высповедати.
с. 125
Высповедати, высповедать дзеясл. Выспаведаць.
с. 125
Высповедатися, высповедатьсе дзеясл. Выспаведацца.
с. 125
Высполокъ гл. весполокъ
с. 125
Выспустити дзеясл. Выпусціць на свет, нарадзіць.
с. 125
Выспъ гл. высепъ
с. 125
Выссати дзеясл. Выссаць, высмактаць.
с. 125
Выссъ гл. виссъ
с. 126
Выставеный дзеепрым. 1. Ад выставити ў 3 знач. 2. Ад выставити ў 4 знач.
с. 126
Выставенье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. выставити ў 3 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. выставити ў 4 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. выставити ў 8 знач.
с. 126
Выставити дзеясл. 1. Высунуць, еыставіць вонкі. 2. Падняць, узвысіць. 3. Паставіць на віду, напаказ. 4. Выбраць, вылучыць. 5. Выдзеліць. 6. Аддаць, ахвяраваць. 7. Прадставіць, паказаць. 8. Збудавацъ, узняць, устанавіць.
с. 126
Выставленый, выставленный дзеепрым. 1. Выстаўлены, выбіты. 2. Пастаўлены, расстаўлены. 3. Ад выставити ў 2 знач. 4. Ад выставити ў 3 знач. 5. Выбраны, вылучаны, прадстаўлены. Параўн. выставеный у 1 знач. 6. Ад выставити ў 8 знач.
с. 127
Выставленье, выставлене наз. 1. Дзеянне па дзеясл. выставити ў 6 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. выставити ў 8 знач.
с. 128
Выставляти, выставлять дзеясл. 1. Узвышаць. 2. Паказваць, выстаўляць на віду. 3. Прадстаўляць, паказваць. 4. Вылучаць. 5. Ставіць, будаваць, рабіць.
с. 128
Выставлятися дзеясл. зв. 1. Ад выставляти ў 2 знач.
с. 129
Выставность наз. Адметнасць, характэрнасць.
с. 129
Выставный прым. Адметны, характэрны.
с. 129
Выставовати дзеясл. Выстаўляць, паказваць.
с. 129
Выставяти дзеясл. Тое, што і выставляти ў 5 знач.
с. 130
Выстановеный дзеепрым. ад выстановити ў 3 знач.
с. 130
Выстановити дзеясл. 1. Сапсаваць, разбіць, разбурыць. 2. Выставіць, выгнаць. 3. Устанавіць, выявіць.
с. 130
Выстановляти дзеясл. 1. Адлучаць, выганяць. 2. Паказваць на віду.
с. 130
Выстати дзеясл. Устаць.
с. 130
Выстатисе дзеясл. Застацца.
с. 130
Высте гл. выйстье
с. 130
Выстереганье наз. Дзеянне па дзеясл. выстерегати.
с. 130
Выстерегати дзеясл. Перасцерагаць.
с. 131
Выстерегатися, выстерегатисе, выстерегагься дзеясл. Асцерагацца. Параўн. выстрегатися.
с. 131
Выстерегаючийся дзеепрым. ад выстерегатися.
с. 131
Выстеречи дзеясл. 1. Закончыць тэрмін пільнавання. 2. Падпільнаваць. Параўн. выстречи.
с. 131
Выстеречися дзеясл. Выратавацца.
с. 131
Выстигатися дзеясл. Спаборнічаць.
с. 131
Выстигачъ наз. Удзельнік спаборніцтва.
с. 131
Выстигнути дзеясл. Перагнаць.
с. 131
Выстиланье наз. Высціланне.
с. 131
Выстинати дзеясл. Пакараць, сцяць, абезгаловіць.
с. 132
Высторчити дзеясл. Выставіць, высунуць.
с. 132
Выстоятися дзеясл. Вызваліцца.
с. 132
Выстповати гл. выступовати
с. 132
Выстража наз. Перасцярога, папярэджанне.
с. 132
Выстрашеный дзеепрым. Выкліканы страхам.
с. 132
Выстрашити, выстрашыть дзеясл. 1. Напалохаўшы, выгнаць. 2. Прыстрашыўшы, забраць што-небудзь.
с. 132
Выстрегатися дзеясл. Тое, што і выстерегатися.
с. 133
Выстреленый дзеепрым. ад выстрелити ў 1 знач.
с. 133
Выстреленье наз. Дзеянне па дзеясл. выстрелити ў 1 знач.
с. 133
Выстрелити дзеясл. 1. Стрэліць. 2. Выбіцъ.
с. 133
Выстреляти дзеясл. 1. Зрасходаваць на стральбу. 2. Павыбіваць.
с. 133
Выстречи дзеясл. Тое, што і выстеречи ў 2 знач.
с. 133
Выстроити дзеясл. Наладзіць, арганізазаць.
с. 133
Выструганый дзеепрым. ад выстругати.
с. 134
Выстругати дзеясл. Выстругаць, выгаблеваць.
с. 134
Выстрыкати дзеясл. Выпырскваць.
с. 134
Выступати, выступать дзеясл. Парушаць дагавор, абавязацельства, адмаўляцца.
с. 134
Выступающий дзеепрым. ад выступати.
с. 134
Выступити, выступить дзеясл. 1. Выйсці, пайсці, пакінуць граніцы чаго-н. 2. Выйсці наперад. 3. Адправіцца ў паход, выйсці на бой. 4. Высадзіцца. 5. Прыступіць, пачаць. 6. Парушыць закон, дагавор, абавязацельства, здрадзіць, адмовіцца, адступіцца. 7. Звярнуцца. 8. Выступіць, паказацца на паверхні. 9. З’явіцца, пачаць адчувацца.
с. 134
Выступитися, выступитисе дзеясл., зв. ад выступити у 2 знач.
с. 136
Выступленье наз. Дзеянне па дзеясл. выступити у 6 знач.
с. 136
Выступлый гл. выступный
с. 136
Выступникъ наз. Тое, што і выступца.
с. 136
Выступное прым. у знач. наз. Злачынства.
с. 136
Выступный, выступны, выступлый прым. 1. Злачынны. 2. У знач. наз. Злачынец.
с. 136
Выступованье наз. Дзеянне па дзеясл. выступовати ў 1 знач.
с. 137
Выступовати, выстповати дзеясл. 1. Выходзіць адкуль-н. або за межы чаго-н. 2. Выходзіць наперад. Параўн. выстэмповати. 3. Паднімацца ўверх, выходзіць. 4. Змагацца, аказваць супраціўленне. 5. Здраджваць, адступаць, адмаўляцца. 6. Праяўляцца, паказвацца, выступаць.
с. 137
Выступокъ наз. Злачынства. Параўн. выступъ. 2. Учынак, правіннасць. 3. Парушэнне рэлігійных норм, грэх.
с. 138
Выступца наз. Злачынца. Параўн. выступникъ.
с. 139
Выступъ наз. 1. Злачынства, ліхадзейства. Параўн. выступокъ у 1 знач. 2. Выступленне. 3. Высадка (з судна).
с. 139
Выстье гл. выйстье
с. 140
Выстэмповати дзеясл. Тое, што і выступовати ў 2 знач.
с. 140
Высуватися дзеясл. Выходзіць, пакідаць межы чаго-н.; адмаўляцца.
с. 140
Высутый дзеепрым. Высунуты.
с. 140
Высушати дзеясл. 1. Асушаць. 2. // перан. Рабіць худым, высушваць.
с. 140
Высушеный гл. высушоный
с. 140
Высушивати дзеясл., шматкр. ад высушити ў 1 знач.
с. 140
Высушити, высушыти дзеясл. 1. Зрабіць сухім, прасушыщь. 2. Асушьщь. 3. // перан. Ссушыць, змардаваць.
с. 141
Высушоный, высушеный дзеепрым. 1. Ад высушити ў 1 знач. 2. Ад высушити ў 2 знач. 3. Ад высушити ў 3 знач.
с. 141
Высушыти гл. высушити
с. 141
Высхлость наз. Сухасць.
с. 141
Высхлый дзеепрым. 1. Высахлы, перасохлы. 2. // перан. Схуднелы, змардаваны.
с. 141
Высхненье наз. Дзеянне па дзеясл. высхнути ў 3 знач.
с. 142
Высхнути дзеясл. 1. Стаць сухім, прасохнуць. 2. Спыніць існаванне, страціўшы вільгаць. Параўн. высохнути ў 2 знач. 3. Вынарыцца, знікнуць. Параўн. высохнути ў 1 знач. 4. Схуднець. Параўн. высохнути ў 3 знач. с. 142
Высшей гл. вышей
с. 143
Высшейпомененый гл. вышейпомененый
с. 143
Высший, висший, выший, вышший, вышшый прым., выш. ст. ад высокий. 1. Які мае параўнальна з іншымі большую вышыню. 2. Вышэйшы ростам. Параўн. выжший у 1 і 2 знач. 3. Які мае ўзровень вады вышэй звычайнага. 4. Большы па колькасці. 5. // перан. Большы па сіле. 6. Які знаходзіцца на болъш далёкай ад зямлі адлегласці. 7. Вышэйшы па ступені развіцця. 8. Самы магутны, усявышні. 9. Галоўны. 10. Знатны, пачэсны, вышэйшы за іншых па становішчы. у грамадстве. 11. У знач. наз. Той, які займае вышэйшае за іншых становішча ў грамадстве. 12. Больш глыбокі па зместу і значэнню, свяцейшы. 13. Лепшы. 14. Папярэдні, ранейшы. 15. Больш высокі па стылю.
с. 143
Высыланый, высылоный дзеепрым.. 1. Ад высылати ў 1 знач. 2. Ад высылати ў 2 знач.
с. 146
Высыланье наз. Дзеянне па дзеясл. высылати ў 1 знач.
с. 146
Высылати, высилати, высылать дзеясл. 1. Пасылацъ, накіроўваць. 2. Адпраўляць. 3. Праганяць.
с. 146
Высылоный гл. высыланый
с. 147
Высылывати дзеясл., шматкр. ад высылати у 1 знач.
с. 147
Высыпаный дзеепрым. ад высыпати I у 1 знач.
с. 147
Высыпанье наз. Дзеянне па дзеясл. высыпати II.
с. 147
Высыпати, высыпать I дзеясл. 1. Сьиглючы, вытрасці што-н. адкуль-н. 2. Пасыпаць. 3. Усыпаць. 4. Рассыпаць.
с. 147
Высыпати II дзеясл. Пасыпаць, усцілаць чым-н. сыпкім.
с. 148
Высыпатися дзеясл. зв. 1. Ад высыпати I у 1 знач. 2. Выйсці, выбегчы ў мностве.
с. 148
Высыповати, высыповать, высыпывати дзеясл. 1. Сыплючы, вытрасаць што-н. адкуль-н. 2. Пасынаць, усцілаць чым-н. сыпкім.
с. 148
Высыповатися дзеясл., зв. ад высыповати ў 1 знач. Асыпацца.
с. 148
Высыпывати гл. высыповати
с. 149
Высыханье наз. Дзеянне па дзеясл. высыхати.
с. 149
Высыхати, высихати дзеясл. Спыніць існаванне, страціўшы вільгаць.
с. 149
Высякнути дзеясл. Высахнуць, знікнуць.
с. 149
Вытарце наз. Выціранне.
с. 149
Вытваряти дзеясл. Ствараць.
с. 149
Вытвереженье наз. Працверажэнне.
с. 149
Вытвичатисе дзеясл. Навучацца, вучыцца.
с. 149
Вытворный дзеепрым. Прыдуманы.
с. 149
Вытеганый гл. вытяганый
с. 149
Вытеганье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. вытегати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. вытегати ў 2 знач. Параўн. вытезанье. 3. Дзеянне па дзеясл. вытегати ў 3 знач.
с. 149
Вытегати гл. вытягати
с. 150
Вытегатисе гл. вытягатися
с. 150
Вытегаючий дзеепрым. 1. Ад вытегати ў 1 знач. 2. Ад вытегати ў 3 знач.
с. 150
Вытегивати гл. вытягивати
с. 150
Вытегненый гл. вытягненый
с. 150
Вытегнути гл. вытягнути
с. 150
Вытежство гл. витежство
с. 150
Вытезанье наз. Тое, што і вытеганье ў 2 знач.
с. 150
Вытеканье наз. Спаборніцтва.
с. 150
Вытекати дзеясл. 1. Выцякаць, вылівацца. 2. Браць пачатак. 3. Дабягаць, даходзіць.
с. 150
Вытекатися дзеясл. зв. Спаборнічаць.
с. 151
Вытекаючий дзеепрым. 1. Ад вытекати у 1 знач. 2. Ад вытекати у 3 знач.
с. 151
Вытеребити, вытеребить дзеясл. Выцерабіць, высечы.
с. 151
Вытеребленый дзеепрым. ад вытеребити.
с. 151
Вытеребленье наз. Дзеянне па дзеясл. вытеребити.
с. 151
Вытерпевший дзеепрым. ад вытерпети.
с. 151
Вытерпение гл. вытерпенье
с. 151
Вытерпеный дзеепрым. ад вытерпети.
с. 151
Вытерпенье, вытерпение наз. Дзеянне па дзеясл. вытерпети.
с. 152
Вытерпети, вытерпеть дзеясл. Выцерпець.
с. 152
Вытерти, вытирти дзеясл. 1. Выцерці, зрабіць сухім, чыстым. 2. // перан. Згладзіць, сцерці.
с. 152
Вытертися дзеясл., зв. ад вытерти ў 2 знач.
с. 152
Вытертый дзеепрым. Пашкоджаны трэннем.
с. 152
Вытертье наз. Дзеянне па дзеясл. вытерти ў 2 знач.
с. 153
Вытесание гл. вытесанье
с. 153
Вытесаный дзеепрым. 1. Ад вытесати ў 1 знач. 2. Ад вытесати ў 2 знач.
с. 153
Вытесанье, вытесание наз. Дзеянне па дзеясл.
с. 153
Вытесати дзеясл. 1. Счасаць (сякерай). 2. Вычасаць, зрабіць шляхам абчэсвання.
с. 153
Вытесывати дзеясл. Счэсваць.
с. 154
Вытети гл. вытяти
с. 154
Вытетый гл. вытятый
с. 154
Вытеченье наз. Дзеянне па дзеясл. вытечи ў 1 знач.
с. 154
Вытечи дзеясл. 1. Выцечы, выліцца. 2. Узяць пачатак (аб рацэ, агні і інш.). 3. Выйсці, выбегчы, выскачыць; зрабіць вылазку.
с. 154
Вытечка, витечка наз. 1. Вылазка, выхад за межы свайго размяшчэння для нападу на ворага. 2. Конныя спаборніцтвы; рыцарскі турнір. 3. Месца, адкуль выцякае рака, выток.
с. 154
Выти I дзеясл. Выць.
с. 155
Выти II гл. выйти
с. 155
Вытинати дзеясл. Высякаць, ссякаць.
с. 155
Вытираный дзеепрым. Выціраны, сціраны.
с. 155
Вытиранье наз. Выціранне, праціранне, чыстка. Параўн. выцеранье.
с. 155
Вытирати дзеясл. Трэннем вылузваць, вылушчваць.
с. 155
Вытирти гл. вытерти
с. 155
Вытискание гл. вытисканье
с. 155
Вытисканый дзеепрым. ад вытискати у 3 знач.
с. 155
Вытисканье, вытискание наз. Дзеянне па дзеясл. вытискати у 1 знач.
с. 155
Вытискати дзеясл. 1. Выціскаць, выдушваць. 2. Выганяць, зганяць, высяляць. 3. Адціскаць, адбіваць, аддрукоўваць.
с. 155
Вытискатися дзеясл. зв. Праціскацца, пралазіць.
с. 156
Вытискаючий дзеепрым. ад вытискати ў 1 знач.
с. 156
Вытисковати дзеясл. Вымушаць, прымушаць.
с. 156
Вытисненый дзеепрым. 1. Ад вытиснути ў 1 знач. 2. Ад вытиснути ў 3 знач. 3. Ад вытиснути у 2 знач.
с. 156
Вытисненье наз. Адбітак.
с. 157
Вытиснути дзеясл. 1. Выціснуць, выдушыць. 2. Выгнаць, сагнаць, выселіць. 3. Прыклосці пячатку, адбіць.
с. 157
Вытиснутися дзеясл. зв. 1. Выбрацца, вылезці. 2. Выкруціцца, выблытацца. 3. Адбіцца, адціснуцца.
с. 158
Вытисняти дзеясл. Выганяць, высяляць.
с. 158
Выткати дзеясл. Выткаць, саткаць.
с. 158
Выткненый дзеепрым. Аб’яўлены, абвешчаны.
с. 158
Выткнутися дзеясл. зв. Паказацца, выявіцца.
с. 158
Вытлумачати дзеясл. Перакладаць.
с. 158
Вытлумаченье наз. Дзеянне па дзеясл. вытлумачити ў 1 знач.
с. 159
Вытлумачити дзеясл. 1. Вытлумачыць, растлумачьщь. 2. Перакласці.
с. 159
Вытлумачоный дзеепрым. ад вытлумачити ў 2 знач.
с. 159
Вытнути дзеясл. 1. Высечы, ссячы. 2. Выразаць, перабіць, знішчыць. 3. Вьщяць, ударьщь, стукнуць.
с. 159
Вытолковати дзеясл. Растлумачьщь.
с. 159
Вытолмаченье наз. Пераклад.
с. 159
Вытолмачованье наз. Перакладанне.
с. 159
Вытолочити дзеясл. Вытаптаць, патравіць.
с. 159
Вытолчи дзеясл. Выбіць.
с. 160
Вытонитися дзеясл. Зрабіцца тонкім.
с. 160
Вытопити дзеясл. Выпаліць, нацяпліць.
с. 160
Вытоптаный дзеепрым. ад вытоптати.
с. 160
Вытоптати дзеясл. Вытаптаць, стаптаць, здратаваць.
с. 160
Вытоптывати дзеясл. Вытоптваць.
с. 160
Выторганый дзеепрым. Павыдзіраны, павырываны.
с. 160
Выторгати дзеясл. Выратоўваць, вызваляць.
с. 160
Выторгивати дзеясл. Вырываць.
с. 160
Выторгненый дзеенрым. ад выторгнути у 2 знач.
с. 160
Выторгнути дзеясл. 1. Выцягнуць; дастаць. 2. Вырваць, выдзерці. 3. Вызваліць; аддзяліць. 4. Выступіць, зрабіць напад.
с. 160
Выторговати дзеясл. Вытаргаваць.
с. 161
Выточеный, выточоный дзеепрым. 1. Ад выточити I у 1 знач. 2. Ад выточити I у 3 знач.
с. 161
Выточенье I наз. Дзеянне па дзеясл. выточити I у 1 знач.
с. 161
Выточенье II наз. Дзеянне па дзеясл. выточити II.
с. 162
Выточити, выточыти I дзеясл. 1. Выліць, выпусціць, спусціць. 2. Выкаціць, выцягнуць. 3. Унесці, падаць, прад’явіць.
с. 162
Выточити, выточыти II дзеясл. Навастрыць.
с. 162
Выточитися, выточытися дзеясл. зв. 1. Ад выточити I у 1 знач. 2. Ад выточити I у 3 знач. 3. Выступіць, выйсці.
с. 162
Выточовати дзеясл. Выліваць, праліваць.
с. 162
Выточоный гл. выточеный
с. 163
Выточыти гл. выточити
с. 163
Выточытися гл. выточитися
с. 163
Вытощевати дзеясл. Апаражняць.
с. 163
Вытравеный дзеепрым. ад вытравити ў 1 знач.
с. 163
Вытравенье наз. Дзеянне па дзеясл. вытравити ў 1 знач.
с. 163
Вытравити дзеясл. 1. Патравіць, спасвіць. 2. З’есці, патраціць. 3. Вынішчыць, выгубіць.
с. 163
Вытравленый дзеепрым. ад вытравити ў 1 знач.
с. 163
Вытравленье наз. Дзеянне па дзеясл. вытравити ў 1 знач.
с. 163
Вытравливати дзеясл. Страўляць.
с. 163
Вытравляти дзеясл. Страўляць, спасваць.
с. 164
Вытрасти гл. вытрясти
с. 164
Вытратити дзеясл. Знішчыць, вынішчыць, пазабіваць, загубіць.
с. 164
Вытрачати дзеясл. Знішчаць, вынішчаць, забіваць.
с. 164
Вытраченый, вытрачояый дзеепрым. ад вытратити.
с. 164
Вытраченье наз. Дзеянне па дзеясл. вытратити.
с. 164
Вытрачоный гл. вытраченый
с. 164
Вытрванье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. вытрвати ў 1 знач. Параўн. вытрыванье ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. вытрвати ў 2 знач. Параўн. вытрыванье ў 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. вытрвати ў 4 знач. 4. Дзеянне па дзеясл. вытрвати ў 8 знач. Параўн. вытрыванье ў 3 знач. 5. Вернасць, стойкасць, пастаянства, сіла веры. Параўн. вытрыванье ў 4 знач.
с. 164
Вытрвати дзеясл. 1. Вытрымаць, дабыць да канца. Параўн. вытрывати ў 1 знач. 2. Вынесці, выцерпець. Параўн. вытры- вати ў 2 знач. 3. Сцярпець. 4. Прабыць, пражыць. Параўн. вытрывати ў 3 знач. 5. Устаяць, выцерпець. 6. Стрымаць. 7. Быць цярплівым, пачакаць. 8. Выстаяць, вытрымаць, пратрымацца. Параўн. вытрывати ў 4 знач.
с. 165
Вытребити дзеясл. Вынішчыць, пазабіваць.
с. 167
Вытрезвеный дзеепрым. Працвярэжаны.
с. 167
Вытрезвитися дзеясл. зв. Выцверазіцца, працверазіцца.
с. 167
Вытрести гл. вытрясти
с. 167
Вытрети дзеяся. Выцерці, зацерці.
с. 167
Вытрешчити дзеясл. Вытрашчыць.
с. 167
Вытриванье гл. вытрыванье
с. 167
Вытривати гл. вытрывати
с. 167
Вытривывати дзеясл. Вытрымліваць, цярнець.
с. 167
Вытримати дзеясл. Вытрымаць, выцерпецъ.
с. 167
Вытронтити дзеясл. Выбіць.
с. 167
Вытрубеный дзеепрым. Выгнаны праз апавяшчэнне пры гуках трубы.
с. 167
Вытрутити, вытручити, вытручыти дзеясл. Адлічыць, вылічыць, утрымаць, затрымаць.
с. 168
Вытрутитися дзеясл., зв. ад вытрутити.
с. 168
Вытручаный дзеепрым. ад вытручати.
с. 168
Вытручати дзеясл. Адлічаць, вылічаць, утрымліваць.
с. 168
Вытрученье наз. Дзеянне па дзеясл. вытрутити.
с. 168
Вытручивати, вытручывати дзеясл. Вылічаць, утрымліваць.
с. 168
Вытручити гл. вытрутнти
с. 169
Вытручоный дзеепрым. ад вытрутити.
с. 169
Вытручывати гл. вытручивати
с. 169
Вытручыти гл. вытрутити
с. 169
Вытрыванье, вытриванье наз. I. Тое, што і вытрванье ў 1 знач. 2. Тое, што і вытрванье ў 2 знач. 3. Тое, што і вытрванье ў 4 знач. 4. Тое, што і вытрванье ў 5 знач.
с. 169
Вытрывати, вытривати дзеясл. 1. Тое, што і вытрвати ў 1 знач. 2. Тое, што і вытрвати ў 2 знач. 3. Тое, што і вытрвати у 4 знач. 4. Тое, што і вытрвати у 8 знач.
с. 169
Вытрыманый дзеепрым. ад вытримати.
с. 170
Вытрыманье наз. Дзеянне па дзеясл. вытримати.
с. 170
Вытрясати дзеясл. // перан. Аддаваць.
с. 170
Вытрясти, вытрасти, вытрести дзеясл. 1. Выпрасіць. 2. Знайсці, выявіць пры вобыску. 3. Выгнаць, выкінуць.
с. 170
Вытстеный гл. вычстеный
с. 170
Вытхненье наз. Дзеянне па дзеясл. вытхнути ў 1 знач.
с. 170
Вытхнути дзеясл. 1. Адпачыць, перадыхнуць. 2. Выдыхнуць, выпусціць.
с. 171
Вытыканье наз. Дзеянне па дзеясл. вытыкати.
с. 171
Вытыкати дзеясл. Указваць, выяўляць.
с. 171
Вытынковати дзеясл. Вытынкавсщь.
с. 171
Выть наз. Участак зямлі, які належыць асобнай гаспадарцы.
с. 171
Вытье наз. Выццё.
с. 171
Вытягалъ наз. Ліхвяр, вымагальнік, гвалтаўнік.
с. 171
Вытяганый, вытеганый дзеепрым. 1. Ад вытягати у 2 знач. 2. Ад вытягати ў 3 знач.
с. 171
Вытягати, вытегати дзеясл. 1. Выцягваць, даставаць, вымаць. 2. Спаганяць, сыскваць. 3. Вымагаць, дамагацца. 5. Выступаць, адпраўляцца. 6. Здабываць, атрымліваць, выціскаць. 7. Схіляць, падгаворваць. 8. Даходзіць, дасягаць. 9. Выклікаць, з’явщца прычынай чаго-н. 10. Пасылаць, насылаць.
с. 171
Вытягатися, вытегатися дзеясл. зв. 1. Ад вытягати ў 5 знач. 2. Налічвацца, вымервацца.
с. 173
Вытягачъ наз. Раменны пасак.
с. 173
Вытягивати, вытегивати дзеясл. 1. Выцягваць, даставаць, вымаць. 2. Браць, спаганяць.
с. 173
Вытягнение гл. вытягненье
с. 174
Вытягненый, вытегненый дзеепрым. 1. Ад вытягнути у 1 знач. 2. Ад вытягнути у 2 знач. 3. Ад вытягнути у 3 знач. 4. Ад вытягнути у 4 знач. 5. Вымераны, налічаны. 6. Пракатаны; падрыхтаваны для чаканкі.
с. 174
Вытягненье, вытягнение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. вытягнути ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. вытягнути у 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. вытягнути ў 5 знач. 4. Дзеянне па дзеясл. вытягнути ў 7 знач.
с. 174
Вытягнути, вытегнути дзеясл. 1. Выцягнуць, дастаць, выняць. 2. Спагнаць. 3. Нацягнуць. 4. Працягнуць, выпрастаць (руку, нагу і іниі.). 5. Выступіць, адправіцца, рушыць. 6. Узняць, накіраваць. 7. Расцягнуць, нацягнуць. 8. Атрымаць, выціснуць. 9. Адабраць, вярнуць. 10. Выссаць, высмактаць. 11. Узяць, прыцягнуць, залучыць. 12. Выманіць, выцягнуць, вывудзіць. 13. Схіліць, падгаварыць, угаварыць.
с. 175
Вытягнутися дзеясл. зв. 1. Ад вытягнути ў 2 знач. 2. Ад вытягнути ў 5 знач. 3. Ад вытягнути ў 7 знач.
с. 177
Вытяжьство гл. витежство
с. 177
Вытязати дзеясл. Вымагаць.
с. 177
Вытяти, вытети дзеясл. 1. Выразаць. 2. Знішчыць, вынішчыць, выразаць. 3. Ударам выбіць; выцяць.
с. 177
Вытятый, вытетый дзеепрым. 1. Ад вытяти ў 1 знач. 2. Ад вытяти ў 3 знач.
с. 177
Вытятье наз. Дзеянне па дзеясл. вытяти ў 1 знач.
с. 178
Выученый, выучоный дзеепрым. ад выучити.
с. 178
Выученье наз. Дзеянне па дзеясл. выучити.
с. 178
Выученьеся наз. Дзеянне па дзеясл. выучитися.
с. 178
Выучити, вывчити, вывчыти, выучыти дзеясл. Вывучьщь, навучыць.
с. 178
Выучитися, вывчитися дзеясл., зв. ад выучити.
с. 179
Выучоный гл. выученый
с. 179
Выучыти гл. выучити
с. 179
Выфальшованый дзеепрым. Здабыты несумленным спосабам.
с. 179
Выфалятися гл. выхвалятися
с. 179
Выфатитисе гл. выхватитися
с. 179
Выфикгуровати дзеясл. Выявіць, выкрыць, зрабіць яўным.
с. 179
Выформовати дзеясл. Маляваць, ствараць.
с. 179
Выфукати дзеясл. Вылаяць.
с. 179
Выхандожити дзеясл. Вычысціць, прывесці ў парадак; прыбраць, убраць.
с. 179
Выхандожитися дзеясл. зв. Вымыцца, прывесці сябе ў парадак.
с. 179
Выхваление гл. выхваленье
с. 179
Выхваленый, выхвалоный дзеепрым. ад выхвалити.
с. 179
Выхваленье, выхваление наз. Дзеянне па дзеясл. выхвалити.
с. 179
Выхваленьеся наз. Тое, што і выхваленье.
с. 180
Выхвалити дзеясл. Уславіць, праславіць, усхваліць, узнесці, расхваліць.
с. 180
Выхвалоный гл. выхваленый
с. 180
Выхваляемый дзеепрым. ад выхваляти.
с. 180
Выхвалянье наз. Дзеянне па дзеясл. выхваляти.
с. 180
Выхваляти дзеясл. Услаўляць, праслаўляць, усхваляць, узносіць, расхвальваць.
с. 180
Выхвалятися, выфалятися дзеясл., зв. ад выхваляти.
с. 180
Выхваляючий дзеепрым. ад выхваляти.
с. 180
Выхватити, выхвотити дзеясл. Выхапіць, выхваціць.
с. 180
Выхватитися, выфатитися дзеясл. 1. Выйсці, выбегчы, выскачыць. 2. Вырвацца.
с. 180
Выхвияти дзеясл. // перан. Пахіснуць.
с. 181
Выхвостати дзеясл. Выхвастаць.
с. 181
Выхвотити гл. выхватити
с. 181
Выхендоженье гл. выхондоженье
с. 181
Выхилитисе дзеясл. 1. Высунуцца, выглянуць. 2. Выйсці; пакінуць межы чаго-н.
с. 181
Выховалникъ наз. Выхавальнік.
с. 181
Выхованецъ наз. Выхаванец.
с. 181
Выхование гл. выхованье
с. 181
Выхованый дзеепрым. 1. Ад выховати у 1 знач. 2. Ад выховати ў 2 знач. 3. Ад выховати ў 3 знач.
с. 181
Выхованье, выхование наз. I. Дзеянне па дзеясл. выховати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. выховати ў 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. выховати ў 3 знач. 4. Дзеянне па дзеясл. выховати ў 4 знач. 5. Забеспячэнне правіянтам, жыўнасцю.
с. 182
Выховати дзеясл. 1. Выхаваць, навучыць правілам паводзін, добрым манерам. 2. Утрымаць, пракарміць. 3. Выкарміць (жывёлу). 4. Выкарміць, выгадаваць (дзіця). 5. Збавіць, выратаваць.
с. 183
Выховатися дзеясл. зв. 1. Ад выховати ў 1 знач. 2. Ад выховати ў 2 знач.
с. 184
Выховывати дзеясл. 1. Выхоўваць, навучаць правілам паводзін, добрым манерам. 2. Утрымліваць, мець на ўтрыманні, карміць.
с. 184
Выховываючий дзеепрым. ад выховывати ў 2 знач.
с. 185
Выходити дзеясл. 1. Выходзіць адкуль-н., пакідаць памяшканне, межы чаго-н. 2. Уцякаць. пакідаць месца знаходжання (назаўсёды). 3. Мінаць, праходзіць, канчацца. 4. Прыходзіць; з’яўляцца, паказвацца. 5. Выцякаць, браць пачатак; вылівацца. 6. Вызваляцца, атрымліваць свабоду. 7. Выходзіць насустрач, сустракаць. 8. Выступаць у паход з войскам. 9. Нараджацца. 10. Пачынацца, браць пачатак; узнікацъ. 11. Усходзіць, вырастаць, прарастаць. 12. Атрымлівацца, утварацца з чаго-н. у працэсе. 13. Адбывацца, мець месца. 14. Распаўсюджвацца, узнімацца. 15. Выдавацца, друкавацца; публічна абвяшчацца. 16. Выдаткоўвацца; прыпадаць, выпадаць, налічвацца. 17. Выяўляцца, станавіцца вядомым; паказвацца. 18. Вылятаць. 19. Спускацца, сыходзіць. 20. Даносіцца, далятаць. Параўн,. выхожати.
с. 185
Выходити[ся] дзеясл. Паправіцца, ачуняць, вылечыцца.
с. 189
Выходная наз. Пакой для прыёму гасцей.
с. 189
Выходокъ наз. Тое, што і выходъ у 5 знач.
с. 189
Выходъ наз. 1. Дзеянне па дзеясл. выходити ў 1 знач. 2. Месца, праз якое ўваходзяць і выходзяць; дзірка, праём, адтуліна. 3. Даніна, падатак. 4. Усход (сонца). 5. Прыбіральня, клазет. Параўн. выходокъ. 6. Выдзяленне (з арганізма). 7. Смерць. 8. Анальная адтуліна, задні праход. 9. Адпраўленне, выступленне.
с. 189
Выходячий дзеепрым. 1. Ад выходити ў 1 знач. 2. Ад выходити ў 2 знач. 3. Ад выходити ў 4 знач. 4. Ад выходити ў 5 знач. 5. Ад выходити ў 9 знач. 6. Ад выходити ў 14 знач. 7. Ад выходити ў 16 знач. 8. Ад выходити ў 18 знач.
с. 190
Выходящий дзеепрым. 1. Ад выходити ў 1 знач. 2. Ад выходити ў 9 знач. 3. Ад выходити ў 10 знач.
с. 191
Выхожати дзеясл. 1. Тое, што і выходити ў 1 знач. 2. Тое, што і выходити ў 4 знач. 3. Тое, што і выходити ў 5 знач. 4. Тое, што і выходити ў 10 знач. 5. Тое, што і выходити ў 11 знач. 6. Тое, што і выходити ў 14 знач. 7. Тое, што і выходити ў 18 знач.
с. 191
Выхожающий дзеепрым. ад выхожати ў 5 знач.
с. 192
Выхожденье наз.
с. 192
Выхоженье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. выходити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. выходити ў 2 знач. 3. Месца праз якое ўваходзяць і выходзяць; дзірка, праём, адтуліна. 4. Выток. 5. Дзеянне па дзеясл. выходити ў 4 знач. 6. Дзеянне па дзеясл. выходити ў 9 знач. 7. Цырымонія выхаду са свечкамі свяшчэнніка ў час набажэнства. 8. Скрыжаванне.
с. 192
Выхоживати дзеясл. 1. Шматкр. ад выходити ў 1 знач. 2. Прыпадаць, выпадаць, даставацца, выдаткоўвацца.
с. 193
Выхожоный дзеепрым. ад выходити ў 7 знач.
с. 193
Выхондоженье, вихондоженне, выхендоженье наз. Дзеянне па дзеясл. выхандожити.
с. 193
Выхрити гл. вихрити
с. 194
Выхроватый гл. вихроватый
с. 194
Выхудити дзеясл. Давесці да пахудзення.
с. 194
Выцвечоный гл. выцвичоный
с. 194
Выцвиченость наз. Вопыт, уменне.
с. 194
Выцвиченый гл. выцвичоный
с. 194
Выцвиченье, вицвиченье наз. Дзеянне па дзеясл. выцвичити ў 1 знач.
с. 194
Выцвиченьеся наз. Дзеянне па дзеясл. выцвичитися ў 2 знач.
с. 194
Выцвичити, выцвичыти дзеясл. 1. Вывучыць, навучыць. 2. Прывучыць, пераманіць, перавабіць. 3. Выхаваць, вырасціць.
с. 194
Выцвичитися дзеясл. зв. 1. Ад выцвичити ў 1 знач. 2. Прывучыцца, падрыхтавацца, натрэніравацца, набрацца вопыту.
с. 194
Выцвичоный, вицвичоный, выцвечоный, выцвиченый дзеепрым. 1. Ад выцвичити ў 1 знач. 2. Прывучаны, падрыхтаваны, вопытны. 3. Праніклівы.
с. 195
Выцвичыти гл. выцвичпти
с. 195
Выцедити дзеясл. Выцадзіць, выліць, зліць, выпусціць.
с. 195
Выцеранье наз. Тое, што і вытиранье.
с. 195
Вычерпаный дзеепрым. ад вычерпати.
с. 196
Вычерпати дзеясл. Вычарпаць.
с. 196
Вычерпненый дзеепрым. Пачэрпнуты, узяты.
с. 196
Вычерпнути дзеясл. 1. Зачарпнуць, набраць. 2. // перан. Пачарпнуць, узяць, атрымаць, займець, здабьщь, знайсці.
с. 196
Вычерпнутися дзеясл., зв. ад вычерпнути ў 2 знач.
с. 196
Вычерповати дзеясл. Атрымліваць, здабываць; браць.
с. 196
Вычерчоный дзеепрым. Вычарчаны; абазначаны.
с. 197
Вычести I дзеясл. Прачытаць.
с. 197
Вычести II дзеясл. 1. Палічыць, злічыць. 2. Адняць, вылічыць.
с. 197
Вычистий прым. Тое, што і вечистый.
с. 197
Вычистити, вычыстити дзеясл. 1. Зрабіць чыстым, ачысціць, вычысціць; прыбраць. 2. // перан. Вызваліць. 3. Выцерабіць, вырваць, высечы, выкарчаваць, расчысціцъ. 4. Знішчьщъ, вынішчыць, разбурыць; спаліць. 5. Павымаць, павыбіраць.
с. 197
Вычиститися дзеясл., зе. ад вычистити ў 1 знач.
с. 198
Вычитаный, вычытаный дзеенрым. ад вычитати I у 1 знач.
с. 198
Вычитанье, вычытанье наз. Дзеянне па дзеясл. вычитати I у 1 знач.
с. 199
Вычитати, вычытати I дзеясл. 1. Прачытаць. 2. Чытаючы, даведацца, дазнацца.
с. 199
Вычитати II дзеясл. Пералічаць.
с. 199
Вычитовати дзеясл. Чытаючы, даведвацца.
с. 200
Вычищанье, вычыщанье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. вычищати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. вычищати ў 2 знач.
с. 200
Вычищати, вычыщати дзеясл. 1. Рабіць чыстым, ачышчаць, вычышчаць. 2. Расчышчаць, ачышчаць. 3. Правейваць, ачышчаць. 4. Выдаляць, ліквідаваць. 5. Прачышчаць.
с. 200
Вычищатися дзеясл., зв. ад вычищати ў 5 знач.
с. 200
Вычищеный, вычищоный дзеелрым. 1. Ад вычистити ў 4 знач. 2. Выпатрашаны, вытрыбушаны.
с. 200
Вычищенье, вычыщенье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. вычистити ў 1 знач. 2. Кастрацыя.
с. 200
Вычищоный гл. вычищеный
с. 201
Вычстеный, вытстеный, вычтеный дзеепрым. ад вычстити.
с. 201
Вычстенье, вычтенье наз. Дзеянне па дзеясл. вычстити.
с. 201
Вычстити дзеясл. Прачытаць.
с. 201
Вычтеный гл. вычстеный
с. 201
Вычтенье гл. вычстенье
с. 201
Вычыстити гл. вычистити
с. 201
Вычытаный гл. вычитаный
с. 201
Вычытанье гл. вычитанье
с. 201
Вычытати гл. вычитати I
с. 201
Вычыщанье гл. вычищанье
с. 201
Вычыщати гл. вычищати
с. 201
Вычыщенье гл. вычищенье
с. 201
Вышанцоватися дзеясл. зв. Выйсці з горада і акапацца ў абароне; акружыць сябе палявымі ўмацаваннямі.
с. 201
Вышарпаный дзеепрым. Выдраны, вырваны.
с. 201
Вышарпывати дзеясл. Вырываць, выдзіраць.
с. 201
Вышафовати дзеясл. Растраціць, выдаткаваць, зрасходаваць.
с. 202
Вышацованье наз. Дзеянне па дзеясл. вышацовати.
с. 202
Вышацовати дзеясл. Ацаніць.
с. 202
Вышвызреченный дзеепрым. Тое, што і вышейреченый.
с. 202
Вышгородецъ наз. Тое, што і вышгорожанинъ.
с. 202
Вышгорожанинъ наз. Жыхар Вышгорада (каля Кіева).
с. 202
Выше, выши, вышше, вышши прысл. 1. Вышэй (у параўнанні з кім, чым; у адносінах да чаго, каго). 2. Далей (у прасторавых адносінах). Парайн. выжше. 3. Раней (бліжэй да пачатку тэкста). 4. Больш, болей; звыш чаго-н. Параўн. вышъ.
с. 202
Вышеангелный, вышшеангелный прым. Вышэй, чым анёльскі.
с. 203
Вышеангельский прым. Вышэй, чым анёльскі; больш святы, чым анёльскі.
с. 203
Вышевспомненый, вышшевспомненый дзеепрым. Вышэйзгаданы, вышэйпамянёны. Параўн. вышейвспомненый.
с. 203
Вышедший, вышодший дзеепрым. ад выйти ў 1 і 2 знач.
с. 203
Вышеименованный дзеепрым. Тое, што і вышейменованый.
с. 204
Вышей, высшей, вышшей, вышэй прысл. 1. Вышэй (у параўнанні з кім, чым.; у адносінах да чаго, каго). Параўн. выжей у 1 знач. 2. Далей (у прасторавых адносінах). Параўн. выжшей у 1 знач. 3. Раней (бліжэй да пачатку тэкста). Параўн. выжей у 2 знач. 4. Больш, болей; звыш чаго-н. Параўн. выжшей у 2 знач. 5. Лепш.
с. 204
Вышейвспомненый прым. Тое, што і вышевспомненый.
с. 205
Вышейвыписаный дзеепрым. Вышэйпералічаны, вышэйпададзены, вышэйпрыведзены.
с. 205
Вышейзамероный дзеепрым. Вышэйустаноўлены, вышэйвызначаны, вышэйназначаны.
с. 205
Вышейименованый дзеепрым. Тое, што і вышейменованый.
с. 206
Вышеймененый, вышеймененный, вышшеймененый, вышэймененый дзеепрым. Вышэйназваны, вышэйпамянёны, вышэйуказаны, вышэйадзначаны. Пераўн. выжейменый, вышемененый, вышмененый
с. 206
Вышейменованый, вышшейменованый дзеепрым. Вышэйназваны, еышэйпамянёны, вышэйуказаны. Параўн. вышеименованный, вышейименованый, вышеменованый, вышменованый.
с. 206
Вышейнатуральный прым. Звышнатуральны. Параўн. вышенатуралный.
с. 206
Вышейозначоный дзеепрым. Вышэйадзначаны.
с. 206
Вышейописаный, вышейописанный, вышэйописаный дзеепрым. Вышэйназваны, вышэйапісаны. Параўн. выжейописанный, вышописаный, вышшеописаный.
с. 206
Вышейписаный, вышейписанный, вышшейписаный, вышэйписаный дзеепрым. Вышэйназваны, вышэйпамянёны, вышэйпрыведзены, вышэйнапісаны. Параўн. выжейписаный, вышеписаный, вышписаный.
с. 207
Вышейпомененый, высшейпомененый, вышэйпомененый дзеепрым. Вышэйпамянёны, вышэйназваны, вышэйуказаны, вышэйсказаны. Параўн. выжейпомененый, вышепомененый, вышпомененый.
с. 207
Вышейреченый, вышейреченный, вышейречоный дзеепрым. Вышэйназваны, вышэйуказаны, вышэйсказаны. Параўн. выжреченный, вышвызреченный, вышереченый, вышреченый.
с. 208
Вышейший прым. Вышэйшы.
с. 208
Вышемененый, вышемененный, вышеменяный, вышшемененый дзеепрым. Тое, што і вышеймененый.
с. 208
Вышеменованый, вышемянованый дзеепрым. Тое, што і вышейменованый.
с. 208
Вышеменяный гл. вышемененый
с. 209
Вышемянованый гл. вышеменованый
с. 209
Вышенатуралный прым. Тое, што і вышейнатуралный.
с. 209
Вышеписаный, вышеписанный, вышшеписанный дзеепрым. Тое, што і вышейписаный.
с. 209
Вышепомененый дзеепрым. Тое, што і вышейпомененый.
с. 209
Вышеприпомненый дзеепрым. Вышэйпрыведзены. Параўн. вышшейприпомненый.
с. 209
Вышереченый, вышереченный дзеепрым. Тое, што і вышейреченый.
с. 209
Вышеупомянутый дзеепрым. Вышэйзгаданы, вышэйпамянёны.
с. 210
Вышивание гл. вышиванье
с. 210
Вышиваный, вышываный дзеепрым. 1. Вышываны. 2. У знач. прым. Вышываны.
с. 210
Вышиванье, вышивание наз. Вышыванне.
с. 210
Вышиватися дзеясл. зв. Вышывацца.
с. 210
Вышивачевъ прым. ад вышивачъ.
с. 210
Вышивачъ наз. Вышывальшчык.
с. 210
Вышидитися дзеясл. зв. Хітрасцю выйсці з бяды.
с. 210
Выший гл. высший
с. 210
Вышина гл. вышиня
с. 211
Вышинкованый дзеепрым. ад вышинковати ў 1 знач.
с. 211
Вышинкованье, вышынкованье наз. Дзеянне па дзеясл. вышинковати у 1 знач.
с. 211
Вышинковати, вышынковати дзеясл. 1. Прадаць у разліў алкагольны напітак. 2. Атрымаць грошы з прадажы алкагольных напіткаў.
с. 211
Вышинковывати, вышынковывати дзеясл. Прадаваць у разліў алкагольныя напіткі.
с. 211
Вышинкъ, вышынкъ наз. Прадажа ў разліў алкагольных напіткаў.
с. 211
Вышиня, вышина, вышына наз. 1. Працягласць знізу ўверх. 2. Высокая прастора над зямлёй. 3. Пагорак (прыродны і штучна ўтвораны). Параўн. выжина, выжшина.
с. 212
Вышитися дзеясл. зв. 1. // перан. Працягвацца, цягнуцца, доўжыцца, стаяць. 2. Узвышацца.
с. 212
Вышитый, вишитый дзеепрым. Вышыты.
с. 212
Вышки, вышски наз. Гара, вышкі, паддашак.
с. 212
Вышлый дзеепрым. 1. Які перасяліўся, перабраўся з аднаго месца на другое; які вызваліўся адкуль-н. 2. Які прайшоў наскрозь. 3. Які перастаў быць чыёй-н. уласнасцю. 4. Выдадзены, аб’яўлены; апублікаваны.
с. 213
Вышмарованье наз. Вымазванне, націранне.
с. 213
Вышмененый, вышмяненый дзеепрым. Тое, што і вышеймененый. Параўн. выжмененый, звышмененый.
с. 213
Вышменованый, вышмянованый дзеепрым. Тое, што і вышейменованый. Параўн. выжмянованый.
с. 214
Вышмяненый гл. вышмененый
с. 214
Вышмянованый гл. вышменованый
с. 214
Вышназначоный дзеепрым. Вышэйназначаны.
с. 214
Вышневый гл. вишневый
с. 214
Вышний, вишний, вышный прым. 1. Верхні. 2. Размешчаны вышэй (па ўзроуню ці цячэнню). 3. Старшы па ўладзе, чыну, сану. 4. Вярхоўны; які ўладарыць, пануе над усім (пра бога). 5. Нябесны; боскі. 6. У знач. наз. Усявышні, бог. 7. Напісаны на некалькі радкоў раней.
с. 214
Вышный гл. вышний
с. 216
Вышня гл. вишня
с. 216
Вышняя наз. Неба.
с. 216
Вышобжалованый дзеепрым. Вышэй абскарджаны.
с. 216
Вышодший гл. вышедший
с. 216
Вышописаный дзеепрым. Тое, што і вышейописаный.
с. 216
Вышпегованье наз. Дзеянне па дзеясл. вышпекговати.
с. 217
Вышпекговати гл. вышпикговати
с. 217
Вышперати, вышпирати дзеясл. Абиіукаць, ператрэсці, пераварушыць, перавярнуць.
с. 217
Вышпикговати, вышпекговати, вышпиговати дзеясл. Высачыць, выведаць, разведаць, падгледзець.
с. 217
Вышпирати гл. вышперати
с. 217
Вышписаный, вышписанный дзеепрым. Тое, што і вышейписаный. Параўн. выжписаный.
с. 217
Вышпомененый, вышпомененный дзеепрым. Тое, што і вышейпомененый.
с. 217
Вышпоменитисе дзеясл. Вышэй назвацца, вышэй указвацца.
с. 218
Вышпотити дзеясл. Сказіць, перайначыць.
с. 218
Вышпоценье гл. вышпоченье
с. 218
Вышпочеванье гл. вышпочиванье
с. 218
Вышпоченье, вышпоценье наз. Дзеянне па дзеясл. вышпотити.
с. 218
Вышпочиванье, вышпочеванье наз., шматкр. ад вышпоченье.
с. 218
Вышреченый, вышречоный дзеепрым. Тое, што і вышейреченый. Параўн. выжреченый.
с. 218
Вышски гл. вышки
с. 219
Вышстье гл. выйстье
с. 219
Выште гл. выйстье
с. 219
Выштие гл. выйстье
с. 219
Выштье гл. выйстье
с. 219
Вышуканье наз. Дзеянне па дзеясл. вышукати.
с. 219
Вышукати дзеясл. Вышукаць.
с. 219
Вышустановленый дзеепрым. Вышэй вызначаны.
с. 219
Вышшеангелный гл. вышеангелный
с. 219
Вышшевспомненый гл. вышевспомненый
с. 219
Вышшей гл. вышей
с. 219
Вышшеймененый гл. вышеймененый
с. 219
Вышшейменованый гл. вышейменованый
с. 219
Вышшейнаписаный дзеенрым. Вышэйнапісаны.
с. 219
Вышшейписаный гл. вышейписаный
с. 219
Вышшейприпомненый дзеепрым. Тое, што і вышеприпомненый.
с. 219
Вышшемененый гл. вышемененый
с. 219
Вышшеописаный, вышшеописанный дзеепрым. Тое, што і вышейописаный.
с. 219
Вышшеписанный гл. вышеписаный
с. 219
Вышший гл. высший
с. 219
Вышшость наз. Перавага.
с. 219
Вышшый гл. высший
с. 220
Вышъ прысл. 1. Тое, што і выше ў 3 знач. 2. Над вышъ того - тое, што і выше ў 4 знач.
с. 220
Вышываный гл. вышиваный
с. 220
Вышына гл. вышиня
с. 220
Вышынкованье гл. вышинкованье
с. 220
Вышынковывати гл. вышинковывати
с. 220
Вышынкъ гл. вышинкъ
с. 220
Вышэй гл. вышей
с. 220
Вышэймененый гл. вышеймененый
с. 220
Вышэйописаный гл. вышейописаный
с. 220
Вышэйписаный гл. вышейписаный
с. 220
Вышэйпомененый гл. вышейпомененый
с. 220
Выщвати дзеясл. Выгнаць, выцкаваць.
с. 220
Выщепаный дзеепрым. Вышчапаны.
с. 220
Выщепитися дзеясл. зв. // перан. Нарадзіцца.
с. 220
Выючый дзеепрым. ад выти I.
с. 220
Выявеный дзеепрым. ад выявити у 3 знач.
с. 221
Выявенье наз. Дзеянне па дзеясл. выявити ў 3 знач.
с. 221
Выявити дзеясл. 1. Выявіць, паказаць, раскрыць, растлумачыць. 2. Аб’явіць, абвясціць. 3. Даць паказанні, засведчыць.
с. 221
Выявление наз. Дзеянне па дзеясл. выявляти.
с. 221
Выявленный дзеепрым. ад выявляти.
с. 222
Выявляти дзеясл. Выяўляць, выкрываць, рабіць яўным; паказваць, адкрываць, раскрываць.
с. 222
Выявлятися дзеясл., зв. ад выявляти.
с. 222
Выядати гл. выедати
с. 222
Выядца наз. Той, хто з’ядае, выядае.
с. 222
Выяздъ наз. Тое, што і выездъ у 1 знач.
с. 222
Выясненье наз. Тлумачэнне, растлумачэнне.
с. 222
Выяснити дзеясл. 1. Вымавіць; абвясціць. 2. Прасвятліць. 3. Праясніцца, праяснець; пасвятлець.
с. 222
Выяснитися дзеясл., зв. ад выяснити ў 3 знач.
с. 222
Выясняти дзеясл. Папраўляць, паляпшаць; абвастраць, рабіць больш вострым (пра зрок).
с. 223
Выяснятися дзеясл. Асвятляцца, рабіцца больш ясным, светлым.
с. 223
Выяти дзеясл. Дастаць, выцягнуць, выняць.
с. 223
Выяханье гл. выеханье
с. 223
Выяхати гл. выехати
с. 223
Вьездъ гл. въездъ
с. 223
Вьестися гл. въестися
с. 223
Вьехати гл. въехати I
с. 223
Вьюнный, въюнный, уюнный прым. ад вьюнъ. Параўн. уюновый.
с. 223
Вьюнъ, въюнъ, уюнъ наз. Уюн.
с. 224
Вэдля прыназ. Адпаведна, у адпаведнасці, згодна, паводле.
с. 224
Вэнусъ гл. венусъ
с. 224
Вэнэтъ наз. Тое, што і венетъ.
с. 224
Вэронэнчыкъ наз. Жыхар Вероны.
с. 224
Вэсолый гл. веселый
с. 224
Вэсполъ гл. весполъ
с. 224
Вэсэлье гл. веселье
с. 224
Вэтовати гл. ветовати
с. 224
Вядно наз. Пякельная дарога, ці месца пракляцця.
с. 224
Вядомо прысл. Тое, што і ведомо ў 1 знач.
с. 224
Вядомость наз. Тое, што і ведомость у 7 знач.
с. 224
Вядомый дзеепрым. 1. Тое, што і ведомый у 2 знач. 2. Тое, што і ведомый у 3 знач.
с. 224
Вядро наз. 1. Тое, што і ведро I у 1 знач. 2. Тое, што і ведро I у 2 знач.
с. 225
Вяжа наз. Вежа; турма.
с. 225
Вяжка наз. Звязак; саюз.
с. 225
Вяжучий дзеепрым. Той, хто вяжа.
с. 225
Вязание гл. вязанье
с. 225
Вязанка наз. 1. Вязанка, вязка; ахапак, ношка. 2. Усё, чым звязваюць.
с. 225
Вязаный дзеепрым. 1. Ад вязати у 1 знач. 2. Ад вязати ў 3 знач.
с. 225
Вязанье, вязание наз. 1. Дзеянне па дзеясл. вязати ў 1 знач. 2. Вяроўка; ланцуг, путы; аковы. 3. Дзеянне па дзеясл. вязати ў 3 знач. 4. Спалучэнне, злучэнне. 5. Выгляд.
с. 225
Вязаньеся наз. Дзеянне па дзеясл. вязатися ў 3 знач.
с. 226
Вязати дзеясл. 1. Тое, што і везати ў 1 знач. 2. Прывязваць. 3. Звязаць каго-н., пазбаўляць волі. 4. Не даваць адпушчэння грахоў; накладаць духоўную забарону.
с. 226
Вязатися дзеясл. зв. 1. Ад вязати ў 3 знач. 2. // перан. Адносіцца, належаць. 3. // перан. Спалучацца, злучацца.
с. 227
Вязба наз. Цянёты; пятля, ячэйка.
с. 228
Вязенство наз. Палон, зняволенне.
с. 228
Вязеный дзеепрым. ад вязити.
с. 228
Вязень, вязенъ наз. Вязень, зняволены; палонны.
с. 228
Вязенье, вензенье наз. 1. Тое, што і везенье I у 1 знач. 2. Тое, што і везенье I у 2 знач. 3. Тое, што і везенье I у 3 знач.
с. 228
Вязити дзеясл. Тое, што і везити.
с. 229
Вязка наз. Звязка, ахапак.
с. 229
Вязмитинъ наз. Жыхар горада Вязьмы. Параўн. вязмичъ.
с. 230
Вязмичъ наз. Тое, што і вязмитинъ.
с. 230
Вязнути дзеясл. Вязнуцъ, заблытвацца.
с. 230
Вязнучий дзеепрым. ад вязнути.
с. 230
Вязнь наз. Тое, што і вазнь у 1 знач.
с. 230
Вязовати дзеясл. Злучаць, змацоўваць, звязваць.
с. 230
Вязовый I прым. Вязавы. Параўн. везовый.
с. 230
Вязовый II нрым. ад вязъ II.
с. 230
Вязщее наз. Падатак за затрыманне і звязванне злачынцы.
с. 230
Вязъ I наз. 1. Вяз. 2. Вязавы кій.
с. 230
Вязъ II наз. // перан. Ланцугі, кайданы, повязь.
с. 231
Вязывати дзеясл. Тое, што і увязывати.
с. 231
Вязь наз. Жалезная скрэпа.
с. 231
Вязье наз. зб. Загатоўкі з вязу, якія выкарыстоўваюцца пры вырабе саней.
с. 231
Вязящий дзеепрым. Які завяз, увяз, заблытаўся.
с. 231
Вялость наз. Вяласць.
с. 231
Вялый, въялый прым. 1. Вялены. 2. Падсушаны, вялы.
с. 231
Вянокъ наз. 1. Тое, што і венокъ у 1 знач. 2. Тое, што венокъ у 3 знач.
с. 232
Вяночокъ наз. Тое, што і веночекъ.
с. 232
Вянути дзеясл. Вянуць, марнець, траціць свежасць.
с. 232
Вянучий дзеепрым. ад вянути.
с. 232
Вяра наз. Тое, што і вера ў 3 знач.
с. 232
Вяровка гл. веревка
с. 232
Вяроломный прым. Тое, што і вероломный.
с. 232
Вясло гл. весло
с. 233
Вяснякъ наз. Тое, што і веснякъ I.
с. 233
Вятръ наз. Тое, што і ветръ.
с. 233
Вятчанинъ наз. Назва прадстаўніка ўсходнеславянскага племені вяцічаў.
с. 233
Вяшщеимение наз. Спагнанне ліхвы; хабарніцтва. Параўн. вящшеимство.
с. 233
Вяще прысл. Больш.
с. 233
Вящшеимство наз. Тое, што і вяшщеимение.
с. 233
Г чацвёртая літара алфавіта, у старабеларускай мове ўжывалася для абазначэння гука г і лічбы 3.
с. 233
Габане гл. габанье
с. 233
Габановый прым. З тоўстага сукна.
с. 233
Габаный дзеепрым. 1. Ад габати ў 1 знач. 2. Ад габати ў 2 знач.
с. 233
Габанье, габане наз. 1. Дзеянне па дзеясл. габати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. габати ў 2 знач.
с. 233
Габати, габать дзеясл. 1. Праследавацъ, нападаць. 2. Абвінавачваць, выклікацъ у суд.
с. 234
Габданкъ наз. Назва герба.
с. 234
Габинъ, кгабинъ наз. Назва народа.
с. 234
Габитъ, габить наз. 1. Аблічча, выгляд. 2. Манаская раса. 3. Сан манаха.
с. 234
Габяный прым. 3 тоўстага сукна.
с. 235
Гаваонить, гаваанить наз. Жыхар старажытнага Гаваона. Параўн. гаваонитянинъ, гаваончикъ, кгабаонитъ.
с. 235
Гаваонитянинъ наз. Тое, што і гаваонитъ.
с. 235
Гаваончикъ наз. Тое, што і гаваонитъ.
с. 235
Гаведа наз. Плётка, балбатня.
с. 236
Гавлъ гл. кгавлъ
с. 236
Гавтарский гл. гафтарский
с. 236
Гавтка гл. гафтка
с. 236
Гавфтованый гл. гафтованый
с. 236
Гагатокъ наз. Агат.
с. 236
Гаданье, гадание, гаданне наз. 1. Размова, дыспут. 2. Варажба, варажзнне. 3. Загадка.
с. 236
Гадательство наз. Тое, і што і гаданье ў 1 знач.
с. 236
Гадательствовати дзеясл. 1. Тое, што і гадати. 2. Варажыць, угадваць.
с. 236
Гадати, гадать, кгадати дзеясл. Гаварыць, дыспутаваць, спрачацца. Параўн. гадательствовати ў 1 знач.
с. 237
Гадатися дзеясл., зв. ад гадати.
с. 237
Гадать гл. гадати
с. 237
Гадачъ наз. Варажбіт.
с. 237
Гадаючый дзеепрым. ад гадати.
с. 237
Гадение наз. Моташнасць.
с. 237
Гадина наз. 1. Тое, што і гадъ у 1 знач. Параўн. гадыня. 2. Жывёліна (непрыемная для чалавека). Параўн. гадъ у 2 знач.
с. 238
Гадка наз. 1. Размова, спрэчка, дыспут. 2. Загадка. 3. Меркаванне, думка.
с. 238
Гадкость наз. Гадлівасць.
с. 239
Гадовъ прым. ад гадъ.
с. 239
Гадунецъ гл. годунецъ
с. 239
Гадъ наз. 1. Паўзун, рэптылія. Параўн. гадина ў 1 знач. 2. Тое, што і гадина ў 2 знач. 3. Злы дух.
с. 239
Гадыватися дзеясл. Размаўляць, абмяркоўваць.
с. 239
Гадыня наз. Тое, што і гадина ў 1 знач.
с. 239
Гаевищо, гаевище наз. Гай, поле, адведзенае пад гай. Параўн. гаищо.
с. 240
Гаевниковичъ наз. Сын лесніка.
с. 240
Гаевникъ наз. Ляснік.
с. 240
Гаевый прым. 1. Ад гай у 1 знач. 2. Ад гай у 2 і 3 знач.
с. 240
Гаекъ наз. Невялікі гай, зараснік. Параўн. гаикъ.
с. 240
Гаженье наз. Гадасцъ, брыдота, паскудства.
с. 240
Газенчыкъ наз. Жыхар Газы.
с. 241
Газофиляциа наз. Казнасховішча.
с. 241
Газука наз. Від верхняй доўгай вопраткі з рукавамі. Параўн. гаузка.
с. 241
Гаикъ наз. Тое, што і гаекъ.
с. 241
Гаистый прым. Зарослы дрэвамі, лясісты.
с. 241
Гаичокъ наз., памянш. ад гаикъ.
с. 241
Гаищо наз. Тое, што і гаевищо.
с. 241
Гай I наз. 1. Гай, лес. 2. Сад, гай культавы (у язычнікаў). 3. Ідал.
с. 241
Гай II выкл. Гэй, ай.
с. 242
Гайворонъ наз. Крумкач.
с. 242
Гайдукъ наз. Пешы узброены ахоўнік, жаўнер.
с. 242
Гайдуцство наз. Служба у гайдуках.
с. 243
Гайка наз. Гайка.
с. 243
Гайный, кгайный прым. Які адбываецца ва ўстаноўлены тэрмін і з захаваннем прадугледжаных законам правіл.
с. 243
Гаковница, гоковница наз. Від цяжкай ручной агнястрэльнай зброі з круком унізе ствала. Параўн. гроковница.
с. 243
Гаковничный прым. ад гаковница.
с. 243
Гакъ наз. 1. Крук, гак. 2. Прылада катавання.
с. 244
Галаадчикъ, галадчикъ наз. Жыхар Галаада. Параўн. галаатъ, галатянинъ.
с. 244
Галаатъ, галатъ наз. Тое, што і галаадчикъ.
с. 244
Галагуцкий прым. Тое, што і калакуцкий.
с. 244
Галадчикъ гл. галаадчикъ
с. 244
Галасовати дзеясл. Крычаць.
с. 244
Галасъ наз. Галас, крык, гамана.
с. 244
Галатъ гл. галаатъ
с. 245
Галатянинъ наз. Тое, што і галаадчикъ.
с. 245
Галбантъ гл. галзбантъ
с. 245
Галвантъ гл. галзбантъ
с. 245
Галванъ гл. кгалбанъ
с. 245
Галганъ гл. кгалкганъ
с. 245
Галелеянинъ наз. Ураджэнец Галілеі.
с. 245
Галера, кгалера наз. Галера.
с. 245
Галеръ, галеръ наз. Дробная старажытная аўстрыйская манета.
с. 245
Галеснъ наз. Алъяс.
с. 245
Галецъ наз. Парода каня (?).
с. 245
Галзбантъ, альжбантъ, галбантъ, галвантъ, ганжбантъ наз. 1. Аздоблены нашыйнік; каралі. 2. Аздобленая дэталь збруі.
с. 245
Галивонъ наз. Назва расліны.
с. 246
Галилейчикъ наз. Жыхар Галілеі.
с. 246
Галитися дзеясл. Галіцца.
с. 246
Галичанинъ наз. Жыхар Галіцыі.
с. 246
Галка I наз. Галка, птушка сямейства крумкачовых з чорным апярэннем.
с. 246
Галка, кгалка II наз. 1. Галка, круглы камяк, шар. 2. Купал, верх.
с. 246
Галкионъ гл. алкионъ
с. 247
Галонзка гл. игалонзка
с. 247
Галтаръ наз. Вадасховішча.
с. 247
Галузка наз. Галінка.
с. 247
Галузь наз. Галіна, ветка.
с. 247
Галунъ наз. Галун, падвойная сернакіслая солъ марганцу.
с. 247
Гальзбанчыкъ наз., памянш. ад галзбантъ.
с. 247
Галябарда гл. алябарда
с. 247
Галянинъ наз. Жыхар Галіі.
с. 247
Галясъ гл. кгалясъ
с. 247
Гамалия наз. Патранташ.
с. 247
Гамеръ наз. Кузня.
с. 247
Гамование гл. гамованье
с. 247
Гамованый дзеепрым. 1. Ад гамовати ў 1 знач. 2. Ад гамовати ў 2 знач. 3. Ад гамовати у 3 знач.
с. 248
Гамованье, гамование наз. ад гамовати ў 1 знач.
с. 248
Гамовати, гамовать дзеясл. 1. Затрымліваць, запыняць. 2. Стрымліваць. 3. Затрымліваць, не аддаваць, хаваць. 4. Уціхамірваць.
с. 248
Гамоватися дзеясл. Стрымлівацца.
с. 249
Гамовать гл. гамовати
с. 249
Гамратъ наз. Палюбоўнік.
с. 249
Гамуючий дзеепрым. ад гамовати ў 2 знач.
с. 249
Ганба гл. ганьба
с. 249
Ганбеный дзеепрым. ад ганьбити.
с. 249
Ганбити гл. ганьбити
с. 249
Гандель наз. Гандаль.
с. 249
Гандлевати, гандлевать, кгандлевать дзеясл. Гандляваць.
с. 250
Гандлевый прым. Які ідзе на продаж.
с. 250
Гандлювникъ наз. Гандляр.
с. 250
Ганебне, ганебно прысл. Ганебна.
с. 250
Ганебный прым. Ганебны.
с. 250
Ганение гл. ганенье
с. 251
Ганеный дзеепрым. ад ганити.
с. 251
Ганенье, ганение наз. Дзеянне па дзеясл. ганити.
с. 251
Ганжбантъ гл. галзбантъ
с. 251
Ганити, ганить, кганить дзеясл. Ганіць.
с. 251
Ганишъ гл. анишъ
с. 251
Ганитися дзеясл., зв. ад ганити.
с. 251
Ганкликъ наз. Англічанін (?).
с. 252
Ганокъ гл. кганокъ
с. 252
Гантаба, кантаба наз. Ручка, клямка, клямар.
с. 252
Ганчарный гл. гончарный
с. 252
Ганчаръ гл. гончаръ
с. 252
Ганчарыха, ганчириха наз. Жонка ганчара.
с. 252
Ганышъ гл. анишъ
с. 252
Ганьба, ганба наз. Ганьба.
с. 252
Ганьбити, ганбити дзеясл. Ганьбіць.
с. 252
Ганьганъ наз. Тое, што і кгалкганъ.
с. 253
Гапликъ наз. Аплік.
с. 253
Гапличникъ наз. Майстар па вырабу аплікоў.
с. 253
Гаптка гл. гафтка
с. 253
Гарабурда наз. Драбяза, мешаніна з розных рэчаў.
с. 253
Гараздо гл. гораздо
с. 253
Гараздъ гл. гораздъ
с. 253
Гарапникъ, арапникъ наз. Бізун.
с. 253
Гарапъ: по гарапѣ — па часе, запозна.
с. 253
Гарачий гл. горачий
с. 253
Гарбарский гл. кгарбарский
с. 253
Гарбарчикъ наз. Сын гарбара.
с. 253
Гарбаръ гл. кгарбаръ
с. 253
Гарбузъ наз. Гарбуз.
с. 253
Гарде гл. гардо
с. 253
Гардель наз. Горла, гарляк.
с. 253
Гардиналъ гл. кардиналъ
с. 254
Гардити дзеясл. Пагарджаць.
с. 254
Гардитися дзеясл., зв. ад гардити.
с. 254
Гардо, гарде ігрысл. 3 пагардай, ганарліва.
с. 254
Гардость наз. Пыха, ганарлівасць.
с. 254
Гардый прым. Ганарлівы, дзёрзкі, непаслушны.
с. 254
Гарелка гл. горелка
с. 254
Гарелое наз. Від заработку, узнагароды.
с. 254
Гарель наз. Назва манеты.
с. 254
Гарецъ гл. кгарецъ
с. 254
Гаркабузикъ наз., памянш. ад гаркабузъ.
с. 254
Гаркабузъ гл. аркабузъ
с. 254
Гарло гл. кгарло
с. 254
Гарловый гл. кгарловый
с. 254
Гармата гл. армата
с. 254
Гарматный гл. арматный
с. 254
Гармония наз. 1. Згода, адпаведнасць. 2. Суладдзе, гармонія.
с. 254
Гарнастай гл. горностай
с. 255
Гарне прысл. Прыгожа.
с. 255
Гарнеть гл. кгарнецъ
с. 255
Гарнецъ гл. кгарнецъ
с. 255
Гарношовъ прым. ад гарношъ.
с. 255
Гарношъ, горнашъ наз. Панцыр.
с. 255
Гарнути гл. горнути
с. 255
Гарнутисе гл. горнутися
с. 255
Гарнушекъ гл. кгарнушекъ
с. 255
Гарнцевый гл. кгарцовый
с. 255
Гарнцовый гл. кгарцовый
с. 255
Гарнчаръ гл. горнчаръ
с. 255
Гарокъ гл. кгарокъ
с. 255
Гарохъ гл. горохъ
с. 255
Гартоване наз. Гартаванне.
с. 255
Гартовати дзеясл. Змацоўваць, умацоўваць.
с. 255
Гарусовый прым. ад гарусъ.
с. 255
Гарусъ наз. Тонкая шарсцяная тканіна.
с. 255
Гарцевати гл. гарцовати
с. 255
Гарцевый гл. кгарцовый
с. 256
Гарцованье наз. Дзеянне па дзеясл. гарцовати.
с. 256
Гарцовати, гарцевати дзеясл. Гарцаваць.
с. 256
Гарцовникъ, герцовникъ наз. Удзельнік коннага паядынку.
с. 256
Гарцовый гл. кгарцовый
с. 256
Гарцъ, герцъ наз. 1. Сутычка, вылазка, паядынак коннікаў. 2. Дыспут.
с. 256
Гаршокъ гл. горшокъ
с. 256
Гарщичекъ наз., памянш. ад гарщокъ.
с. 256
Гарщокъ гл. горщокъ
с. 256
Гарщочокъ гл. горщочекъ
с. 256
Гарячесть гл. горачость
с. 256
Гасахъ наз. Назва расліны.
с. 257
Гасаючий дзеепрым. Які гойсае.
с. 257
Гасило наз. Прылада для тушэння свечак.
с. 257
Гасити дзеясл. Тушыць.
с. 257
Гаситися дзеясл., зв. ад гасити.
с. 257
Гасло наз. 1. Сімвал (веры), знак. 2. Сігнал, пароль.
с. 257
Гаснути дзеясл. Гаснуць, тухнуць.
с. 257
Гаснучий дзеепрым. ад гаснути.
с. 257
Гасячий дзеепрым. ад гасити.
с. 258
Гатити дзеясл. Гаціць.
с. 258
Гатище наз. Месца, дзе была гаць.
с. 258
Гатка наз., памянш. ад гать.
с. 258
Гатъ, гать наз. Ез, запруда.
с. 258
Гать, кгаць наз. Грэбля, гаць.
с. 258
Гаузка наз. Тое, што і газука.
с. 258
Гауръ гл. кгауръ
с. 259
Гафарка гл. гафтарка
с. 259
Гафарский гл. гафтарский
с. 259
Гафка гл. гафтка
с. 259
Гафованье гл. гафтованье
с. 259
Гафтарка, гафарка наз. Вышывальшчыца.
с. 259
Гафтарский, гафарский, гавтарский прым. ад гафтаръ.
с. 259
Гафтаръ наз. Той, хто займаецца гафтаваннем.
с. 259
Гафтка, гавтка, гаптка, гафка наз. Запінка, аплік, спражка (засцежка).
с. 259
Гафтованый, афтованый, гавфтованый прым. 1. Гафтаваны. 2. Зашыты (пра раны).
с. 260
Гафтованье, гафтоване, гафованье наз. Гафтаванне.
с. 260
Гафтовати дзеясл. Гафтаваць.
с. 260
Гафтъ наз. Шво, рубец.
с. 260
Гачокъ наз. Кручок.
с. 260
Гашенье наз. Дзеянне па дзеясл. гасити.
с. 260
Гашоный дзеепрым. ад гасити.
с. 260
Гбежа наз. Выгіб.
с. 261
Гбуръ наз. Просты. чалавек.
с. 261
Гваздика гл. кгвоздика
с. 261
Гвалтити гл. кгвалтити
с. 261
Гвалтовная прым. у знач. наз.
с. 261
Гвалтовне гл. кгвалтовне
с. 261
Гвалтовней прысл., зыш. ст. ад гвалтовие.
с. 261
Гвалтовникъ гл. кгвалтовникъ
с. 261
Гвалтовно гл. кгвалтовне
с. 261
Гвалтовное прым., у знач. наз. ад гвалтовный.
с. 261
Гвалтовность гл. кгвалтовность
с. 261
Гвалтовный гл. кгвалтовный
с. 261
Гвалтомъ гл. кгвалтомъ
с. 261
Гвалтъ гл. кгвалтъ
с. 261
Гвалтячий гл. кгвалтячий
с. 261
Гвардия, гвардея наз. Гвардыя.
с. 261
Гвардыанъ гл. кгвардыанъ
с. 261
Гвардыгардыя гл. кгвардыкгардыя
с. 261
Гвардянъ гл. кгвардыанъ
с. 261
Гварение наз. Гаварэнне.
с. 261
Гвезда наз. Зорка (лысінка).
с. 261
Гвиздати дзеясл. Свістаць.
с. 261
Гвинтъ гл. кгвинтъ
с. 261
Гвозде гл. гвоздье с. 261
Гвозденый прым. ад гвоздь.
с. 262
Гвоздзика гл. кгвоздика
с. 262
Гвоздие гл. гвоздье
с. 262
Гвоздика гл. кгвоздика
с. 262
Гвоздиковый, гвоздыковый прым. 1. Колеру кветак гваздзікі. 2. Гваздзіковы. Параўн. гоздиковый.
с. 262
Гвоздикъ гл. кгвоздикъ
с. 262
Гвоздиный, гвоздинный прым. Тое, што і гвозденый.
с. 262
Гвоздный прым. ад гвоздъ.
с. 262
Гвоздокъ наз., памянш. ад гвоздъ.
с. 262
Гвоздъ наз. Тое, што і гвоздь.
с. 262
Гвоздъе гл. гвоздье
с. 262
Гвоздыка гл. кгвоздика
с. 262
Гвоздыковый гл. гвоздиковый
с. 262
Гвоздь наз. Цвік. Параўн. гвоздъ.
с. 262
Гвоздье, гвозде, гвоздие, гвоздъе наз., зб. ад гвоздь.
с. 263
Гволи гл. кволи
с. 263
Гданский гл. кгданский
с. 263
Где, кгде, кде прысл. 1. Дзе (са знач. пэўнага месца). 2. Дзе (пытальнае). 3. Дзе-небудзь (неазначальнае). Параўн. гди. 4. Куды (са знач. напрамку). 5. Дзе (у якасці злучальнага слова): а) у даданых месца. б) у даданых азначальных. в) у даданых дапаўняльных. г) са значэннем далучальна-выніковым. Параўн. игде.
с. 263
Где бы, кгде бы злучн. Калі б.
с. 265
Гдежкольвекъ прысл. Тое, што і гдекольвекъ у 1 знач.
с. 266
Гдеинде, гдеиндей прысл. У іншым месцы. Параўн. гдесьиндей, индегде.
с. 266
Гдеколве гл. гдекольве
с. 266
Гдеколвекъ гл. гдекольвекъ
с. 266
Гдекольве, гдеколве прысл. Тое, што і гдекольвек у 1 знач.
с. 266
Гдекольвекъ, гдеколвекъ прысл. 1. Дзе-небудзь. 2. Куды-небудзь. Параўн. гдекольве, гдежкольвекъ, гделькольве, гденькольве.
с. 267
Гделькольве прысл. Тое, што і гдекольвекъ.
с. 267
Гдельный прым. Гняды (?).
с. 267
Гденькольве прысл. Тое, што і гдекольвекъ.
с. 267
Гдесь прысл. Дзесьці.
с. 267
Гдесьиндей прысл. Тое, што і гдеиндей.
с. 267
Гди прысл. Тое, што і где ў 3 знач.
с. 267
Гдыжъ гл. кгдыжъ
с. 267
Ге назва літары г.
с. 267
Гебановый прым, 3 чорнага (эбенавага) дрэва. Параўн. евановый.
с. 268
Гебанусъ наз. Чорнае (эбенавае) дрзва. Параўн. гебена, еванъ.
с. 268
Гебель наз. Гэбель.
с. 268
Гебена наз. Тое, што і гебанусъ.
с. 268
Геблованый прым. Габляваны.
с. 268
Геборъ наз. Парода дрэва (?слановае дрэва).
с. 268
Гебраизмъ, гебраисмъ наз. Гебраізм. Параўн. гебраисмусъ.
с. 268
Гебраисмусъ наз. Тое, што і гебраизмъ.
с. 268
Гебраисмъ гл. гебраизмъ
с. 268
Гебрей наз. Тое, што і еврей.
с. 268
Гебрейский прым. Тое, што і еврейский.
с. 268
Гебрейчикъ наз. Тое, што і еврейчикъ.
с. 268
Геваръ наз. Прыстасаванне для напінання цецівы самастрэла.
с. 268
Геврейский прым. Тое, што і еврейский.
с. 268
Геенна, геена наз. Пекла, геена. ,
с. 268
Геенский прым. ад геенна.
с. 269
Гелмъ, гельмъ, гэлмъ наз. Шлем.
с. 269
Гельвецкий прым. Гельвецкі (кальвінісцкі).
с. 269
Гельмъ гл. гелмъ
с. 269
Гемонъ наз. Тое, што і игемонъ.
с. 269
Генваровый прым. ад генваръ.
с. 269
Генваръ, генварь, геньваръ, гэнваръ наз. Студзень. Параўн. генуарь.
с. 270
Генералный гл. енеральный
с. 270
Генералъ гл. енералъ
с. 270
Генетский прым. ад генеты. Параўн. генитинский.
с. 270
Генеты, кгенеты наз. Назва народа.
с. 270
Генитинский прым. Тое, што і генетский.
с. 270
Генсиорекъ наз. Арышт.
с. 270
Генсь наз. Гусь.
с. 270
Генуарь наз. Тое, што і генваръ.
с. 270
Геньваръ гл. генваръ
с. 270
Геометрия наз. Геаметрыя.
с. 270
Георгианинъ, георькгианинъ, кгеорькгиянинъ наз. Грыгарыянін.
с. 270
Гербовый прым. ад гербъ.
с. 271
Гербъ, гэрбъ наз. 1. Герб, сімвалічны знак. 2. Род, які карыстаецца адным гербам.
с. 271
Гергесеанинъ гл. гергесеянинъ
с. 271
Гергесей наз. Тое, што і гергесеянинъ.
с. 271
Гергесейчикъ наз. Тое, што і гергесеянинъ
с. 271
Гергесеянинъ, гергесеанинъ, гергесянинъ наз. Прадстаўнік старажытнага блізкаўсходняга племені. Параўн. гергесей, гергесейчикъ.
с. 271
Гереза наз. Тое, што і герезыя.
с. 272
Герезыя, герезия наз. Ерась. Параўн. гереза.
с. 272
Геретикъ, геретыкъ наз. Ерэтык.
с. 272
Геретицкий, геретыцкий прым. Ерэтычны. Параўн. геретический.
с. 272
Геретицство, геретыцство наз. Ерась.
с. 272
Геретический, геретыческий прым. Тое, што і геретицкий.
с. 272
Геретыкъ гл. геретикъ
с. 273
Геретыцкий гл. геретицкий
с. 273
Геретыцство гл. геретицство
с. 273
Геретыческий гл. геретический
с. 273
Германикъ наз. Тое, што і германинъ.
с. 273
Германинъ, кгерманинъ наз. Германец. Параўн. германикъ.
с. 273
Герматно прысл. 3 гарматамі, узброены гарматамі.
с. 273
Гермафродитъ, гермофродитъ, ермофродита наз. Гермафрадыт.
с. 273
Гермокъ, кгермекъ наз. Збраяносец.
с. 273
Гермофродитъ гл. гермафродитъ
с. 273
Герстъ наз. Пярэдняя лінія войск.
с. 273
Герулы, гэрулы наз. Назва народа.
с. 273
Герциревъ прым. ад герциръ.
с. 274
Герциръ гл. герцыръ
с. 274
Герцовникъ гл. гарцовникъ
с. 274
Герцъ гл. гарцъ
с. 274
Герцыръ, герциръ наз. 1. Той, хто змагаецца супраць, супрацьборствуе. 2. Збраяносец.
с. 274
Герштъ наз. Завадатар.
с. 274
Гесподаръ гл. господаръ
с. 274
Гессуръ наз. Прадстаўнік біблейскага народа.
с. 274
Гетакий займ. Гэтакі.
с. 274
Гетманичъ наз. Сын гетмана.
с. 274
Гетмановая наз. Жонка гетмана.
с. 274
Гетмановский прым. Тое, што і гетманский.
с. 274
Гетмановъ прым. Гетманаў.
с. 274
Гетманский, гетманьский, гэтманский прым. Гетманскі. Параўн. гетмановский.
с. 274
Гетманство, гетманьство, гэтманство наз. Гетманства, праўленне і ўлада гетмана.
с. 275
Гетманъ, гетьманъ, гэтманъ, гэтьманъ наз. Гетман, камандуючы войскамі ў краіне.
с. 275
Гетманьский гл. гетманский
с. 277
Гетманьство гл. гетманство
с. 277
Гето часц. Гэта.
с. 277
Гетотъ займ. Тое, што і гетый.
с. 277
Гетулъ наз. Прадстаўнік старажытнага блізкаўсходняга народа.
с. 277
Гетчанинъ наз. Тое, што і гефейчикъ.
с. 277
Гетъ наз. Назва гукаспалучэння.
с. 277
Гетый, гэтый займ. Гэты. Параўн. гетотъ.
с. 277
Гетьманъ гл. гетманъ
с. 278
Гефейчанинъ наз. Тое, што і гефейчикъ.
с. 278
Гефейчикъ, ефейчикъ наз. Прадстаўнік старажытнага блізкаўсходняга народа. Параўн. гетчанинъ, гефейчанинъ, гефчанинъ.
с. 278
Гефчанинъ наз. Тое, што і гефейчикъ.
с. 278
Гецованый прым. Паліраваны.
с. 278
Гиацинтовый прым. ад гиацинтъ.
с. 278
Гиацинтъ, гияцинтъ наз. Сіні шоўк.
с. 278
Гибати дзеясл. Махаць.
с. 278
Гібель наз. Гібелъ, пагібель.
с. 278
Гиберна, гыберна наз. Падатак на ўтрыманне войска зімою.
с. 278
Гиберный прым. ад гиберна.
с. 279
Гиблемый дзеепрым. Які гіне.
с. 279
Гиблый прым. Гіблы, прапашчы, збяднелы.
с. 279
Гибнути дзеясл. Гінуць, гібець.
с. 279
Гибнущий дзеепрым. ад гибнути.
с. 279
Гигантъ наз. Гігант.
с. 279
Гидастемъ наз. Назва кнігі.
с. 279
Гидити дзеясл. Гідзіць.
с. 279
Гидитися, гыдитисе дзеясл. Гідзіцца.
с. 279
Гидко прысл. Гідка.
с. 280
Гидкый прым. Гідкі.
с. 280
Гидовати дзеясл. Гідзіць.
с. 280
Гидоватися дзеясл. Гідзіцца.
с. 280
Гидра наз. Гідра.
с. 280
Гидропъ прым. Вадзяністы, апухлы.
с. 280
Гиена наз. Гіена.
с. 280
Гиероглифице прысл. Іерагліфічна, схематычна.
с. 280
Гимнософиста наз. ГімнасафІст, старажытны індыйскі філосаф-аскет.
с. 280
Гимнъ I наз. Гімн. Параўн. имнъ.
с. 280
Гимнъ II наз. Месца або збудаванне для заняткаў фізкультурай у старажытнай Грэцыі.
с. 281
Гинечий дзеепрым. Тое, што і гинучий.
с. 281
Гинути, гинуть дзеясл. 1. Гінуць, прападаць, знікаць. 2. Гібець, марнавацца, мучыцца. 3. Адсутнічаць, не быць.
с. 281
Гинучий дзеепрым. 1. Ад гинути ў 1 знач. Параўн. гинечий. 2. У знач. наз. Той, хто гіне.
с. 281
Гинштъ, гиньштъ наз. Конь (пакладаны), які натрэніраваны на пэўную хаду.
с. 282
Гинъ наз. Старажытная мера вадкіх рэчываў.
с. 282
Гиньштъ гл. гинштъ
с. 282
Гипсовъ прым. ад гипсъ.
с. 282
Гипсъ наз. Коршун.
с. 282
Гирка наз. Сорт пшаніцы.
с. 282
Гирканинъ наз. Прадстаўнік старажытнага народа.
с. 282
Гисторея гл. гистория
с. 282
Гисторикъ наз. Гісторык. Параўн. историкъ.
с. 282
Гистория, гисторея, гисторыя наз. 1. Ход развіцця, падзеі мінулага. 2. Навука аб мінулым грамадства ці якой-н. галіны жыцця. 3. Кніга, у якой апісваюцца надзеі мінулага. 4. Апавяданне. 5. Здарэнне, выпадак, асобны факт з мінулага жыцця. Параўн. история, хистория.
с. 283
Гицель наз. Памочнік ката.
с. 283
Гишпанинъ наз. Іспанец. Параўн. ишпанинъ.
с. 283
Гишпанский прым. Іспанскі. Параўн. ишпанский.
с. 284
Гиюльный прым. ад июль (?).
с. 284
Гияцинтъ гл. гиацинтъ
с. 284
Глабцы наз. Драбіны ў возе (?).
с. 284
Глабчатый прым. ад глабцы.
с. 284
Глава наз. 1. Тое, што і голова ў 1 знач. 2. Пачатак; зыходная частка. 3. Верхняя частка збудавання. 4. Галоўка (палавога члена). 5. Бяршыня, вынік, лагічны. канец. 6. Кіраўнік, начальнік. 7. Раздзел кнігі. Параўн. главизна, голова ў 11 знач.
с. 284
Главизна наз. Тое, што і глава ў 7 знач.
с. 285
Главный прым. 1. Ад глава ў 1 знач. 2. Галоўны.
с. 286
Главня наз. Галавешка.
с. 286
Главоболение наз. Галаўны боль.
с. 286
Главочестный прым. Справядлівы.
с. 286
Глаговолити дзеясл. Тое, што і глаголати ў 1 знач.
с. 286
Глаголавший дзеепрым. ад глаголати ў 1 знач.
с. 286
Глаголавый дзеепрым. ад глаголати ў 1 знач.
с. 286
Глаголание наз. Дзеянне па дзеясл. глаголати ў 1 знач.
с. 286
Глаголаный дзеепрым. ад глаголати ў 1 знач.
с. 286
Глаголати дзеясл. 1. Гаварыць. Параўн. глаговолити. 2. Сцвярджаць, даводзіць. 3. Клікаць.
с. 286
Глаголатися дзеясл. зв. 1. Ад глаголати ў 1 знач. 2. Ад глаголати ў 2 знач. 3. Называцца.
с. 287
Глаголемый дзеепрым. 1. Ад глаголати ў 1 знач. 2. Названы.
с. 287
Глаголець наз. Гаворка.
с. 287
Глаголивый дзеепрым. ад глаголати.
с. 287
Глаголищий гл. глаголющий
с. 287
Глаголъ дзеясл. 1. Слова. 2. Дзеяслоў.
с. 287
Глаголющий, глаголищий дзеепрым. ад глаголати у 1 знач.
с. 288
Глаголяи дзеепрым. ад глаголати ў 1 знач.
с. 288
Гладити дзеясл. 1. Гладзіць. 2. Знішчаць, ліквідаваць. 3. Габляваць.
с. 288
Гладитися, гладитись дзеясл., зв. ад гладити ў 2 знач.
с. 289
Гладкий прым. 1. Гладкі, роўны, чысты. 2. Здаровы, мажны, прывабны. 3. У знач. наз. Прывабны.
с. 289
Гладко прысл. ад гладкий у 1 знач.
с. 289
Гладкорытый прым. Гладкагравіраваны.
с. 290
Гладкость наз. ад гладкий у 2 знач.
с. 290
Гладкоязычье наз. Красамоўства.
с. 290
Гладный прым. 1. Тое, што і голодный у 1 знач. 2. Тое, што і голодный у 2 знач. 3. У знач. наз. Галодны.
с. 290
Гладость наз. Прыемнасць, ласкавасць.
с. 290
Гладственый прым. Галодны.
с. 290
Гладший прым., выш. ст. 1. Ад гладкий у 1 знач. 2. Ад гладкий у 2 знач.
с. 290
Гладъ наз. 1. Тое, што і голодъ у 1 знач. 2. Тое, што і голодъ у 2 знач.
с. 290
Гладячий дзеепрым. ад гладити ў 2 знач.
с. 290
Глажение наз. Падлога.
с. 291
Глазоватый прым. Каменны.
с. 291
Глазъ наз. Вока.
с. 291
Гласанье наз. Кліканне.
с. 291
Гласить дзе.ясл. Гучна гаварыць.
с. 291
Гласне прысл. Голасна.
с. 291
Гласней прысл., выш. ст. ад гласне.
с. 291
Гласный прым. 1. Галосны. 2. У знач. наз. Діфонгъ.
с. 291
Гласъ наз. Тое, што і голосъ у 1 знач. 2. Тое, што і голос у 2 знач.
с. 291
Глашати дзеясл. 1. Вяшчаць, прадракаць. 2. Называць, абвяшчаць.
с. 292
Гледати гл. глядати
с. 292
Гледенье гл. гляденье
с. 292
Гледети гл. глядети
с. 292
Гледетисе дзеясл., зв. ад гледети ў 1 знач.
с. 292
Гледеть гл. гледети
с. 292
Гледзети гл. гледети
с. 292
Гледячий гл. глядячий
с. 292
Гледящий дзеепрым. ад гледети.
с. 292
Глееватый прым. Глейкі.
с. 292
Глезна наз. Костачка, шчыкалатка.
с. 292
Глейтъ гл. кглейтъ
с. 292
Глекъ наз. Гляк.
с. 292
Глечокъ наз., памянш. ад глекъ.
с. 292
Глина наз. Гліна.
с. 293
Глинастый гл. глинястый
с. 293
Глиненый гл. глиняный
с. 293
Глинище наз. Глінішча. Параўн. глинникъ у 1 знач.
с. 293
Глинникъ наз. 1. Тое, што і глинище. 2. Ганчар.
с. 293
Глинный прым. Тое, што і глиняный.
с. 293
Глинянка наз. Хатка, зробленая з гліны.
с. 293
Глиняный, глиненый прым. Гліняны. Параўн. глинный.
с. 293
Глинястый, глинастый прым. Колеру гліны.
с. 293
Глича наз. Дзіда, кап’ё.
с. 294
Глова гл. кглова
с. 294
Гловный прым. Тое, што і головный у 1 знач.
с. 294
Глоговый прым. Цярновы.
с. 294
Глодъ наз. Крупка, вяснянка.
с. 294
Глодывати дзеясл. Грызці.
с. 294
Гломбикъ наз. Качан.
с. 294
Глосъ гл. кглосъ
с. 294
Глубей, глыбей прысл. 1. Глыбей. Параўн. глублей. 2. Далей. 3. Лепш.
с. 294
Глубина, глубиня, глыбиня наз. Глыбіня. Параўн. глыбъ.
с. 294
Глублей прысл. Тое, што і глубей у 1 знач,.
с. 295
Глубокий, глыбокий прым. 1. Глыбокі, які мае вялікую працягласць зверху ўніз. 2. Які размешчаны, знаходзіцца на вялікай глыбіні. 3. Які мае вялікую працягласць у прасторы. 4. Які мае высокую ступень праяўлення пэўнай уласцівасці. 5. Які дасягнуў вышэйшай стадыі. 6. Грунтоўны, сур’ёзны, важны. 7. У знач. наз.
с. 295
Глубоко, глыбоко прысл. 1. Глыбока. Параўн. глубоце. 2. Далёка. 3. Грунтоўна, дасканала.
с. 296
Глубокость, глыбокость наз. 1. Ад глубокий, глыбокий у 1 знач. Параўн. глубость, глыбость. 2. Ад глубокий, глыбокий у 3 знач. 3. Ад глубокий, глыбокий у 4 знач. 4. Ад глубокій, глыбокий у 5 знач.
с. 297
Глубокоумие, глубокоумье наз. Глыбокі розум.
с. 298
Глубокоумный прым. Вялікага розуму.
с. 298
Глубокоумье гл. глубокоумие
с. 298
Глубость, глыбость наз. Тое, што і глубокость, глыбокость у 1 знач.
с. 298
Глубоце прысл. Тое, што і глубоко у 1 знач.
с. 299
Глубши прысл. Глыбей.
с. 299
Глубший, глыбший прым. выш. ст. 1. Ад глубокий, глыбокий у 1 знач. 2. Ад глубокий у 3 знач. 3. Ад глубокий у 4 знач.
с. 299
Глумити дзеясл. Глуміць.
с. 299
Глумитися дзеясл. Глуміцца.
с. 299
Глумище наз. Пасмешышча.
с. 299
Глумление наз. Глум, глумленне.
с. 299
Глупе, глупо прысл. Неразумна, недарзчна, па-дурному.
с. 299
Глупень наз. Дурань.
с. 300
Глупети дзеясл. Дурнець.
с. 300
Глупецъ наз. Дурань.
с. 300
Глупо гл. глупе
с. 300
Глуповатый прым. Дурнаваты.
с. 300
Глуповство наз. Тое, што і глупство.
с. 300
Глупостенъ наз. Тое, што і глупство.
с. 300
Глупость наз. Дурнота, неразумнасць, недарэчнасць.
с. 300
Глупство, кглупство наз. Неразумнасць, недарэчнасць, глупства. Параўн. глуповство, глупостенъ.
с. 300
Глупший прым. выш. ст. 1. Ад глупый у 1 знач. 2. Ад глупый у 3 знач.
с. 301
Глупый прым. 1. Дурны, неразумны, недарэчны. 2. У знач. наз. Дурань. 3. У знач. абстр. наз.
с. 301
Глуслище наз. (?).
с. 301
Глухий прым. 1. Глухі, пазбаулены слыху. 2. У знач. наз. Глухі. 3. Смутны, няясны. 4. Які знаходзіцца ў пустынным, бязлюдным месцы.
с. 301
Глухость наз. Глухасць.
с. 302
Глухота наз. Глухата.
с. 302
Глушети дзеясл. Паступова страчваць вастрату слыху.
с. 302
Глушецъ наз. Глушэц.
с. 302
Глыбей гл. глубей
с. 302
Глыбиня гл. глубина
с. 302
Глыбокий гл. глубокий
с. 302
Глыбоко гл. глубоко
с. 302
Глыбокость гл. глубокость
с. 302
Глыбость гл. глубость
с. 302
Глыбший гл. глубший
с. 302
Глыбъ наз. Тое, што і глыбиня.
с. 302
Глядати, гледати дзеясл. 1. Тое, што і глядети ў 1 знач. 2. Тое, што і глядети ў 6 знач. 3. Тое, што і глядети у 7 знач.
с. 302
Гляденье, гледенье, глядженье, гляженье наз. ад глядети ў 1 знач.
с. 3
Глядети, гледети, гледеть, гледзети, глядеть дзеясл. 1. Глядзець, накіроўваць погляд на што-н., куды-н. 2. Назіраць, разглядаць. 3. Мець фізічную здольнасць бачыць. 4. Чытаць, знаёміцца. 5. Браць пад увагу, зважаць. 6. Клапаціцца, турбавацца, непакоіцца (аб чым-н.). 7. Шукаць, падшукваць, падбіраць. 8. У заг. ладзе для выражэння папярэджання, перасцярогі. Параўн. глядати.
с. 3
Глядженье гл. гляденье
с. 5
Глядячий, гледячий дзеепрым. ад глядети, гледети ў 1 знач.
с. 5
Гляженье гл. гляденье
с. 5
Глякъ наз. Гляк.
с. 5
Глянути дзеясл. 1. Глянуць, паглядзець. 2. Параўнаць, супаставіць.
с. 5
Глячокъ наз., памянш. ад глякъ.
с. 5
Гмахъ гл. кгмахь
с. 5
Гмизети дзеясл. Кішэць.
с. 5
Гминъ гл. кгминь
с. 6
Гмызъ наз. Гад, паузун.
с. 6
Гнание наз.
с. 6
Гнаный дзеепрым. 1. Ад гнати ў 1 знач. 2. Ад гнати ў 3 знач. 3. Ад гнати ў 5 знач.
с. 6
Гнати, гнать дзеясл. 1. Гнаць. 2. Гнацца, даганяць. 3. Праганяць. 4. Прымушаць, выпраўляць. 5. Паляваць.
с. 6
Гнатися дзеясл., зв. ад гнати ў 2 знач.
с. 7
Гневанье наз. Гневанне.
с. 7
Гневати дзеясл. 1. Гнявіць. 2. Тое, што і гневатися.
с. 8
Гневатися, гневатисе, гневатись, гневаться, гневатьсе дзеясл. Гневацца. Параўн. гневати ў 2 знач.
с. 8
Гневаючийся, гневаючыйся, гневаючийсе, гневающийся дзеепрым. ад гневатися, гневатисе.
с. 8
Гневити дзеясл. Гнявіць.
с. 9
Гневитися дзеясл. Здзекавацца.
с. 9
Гневливе прысл. Гнеўна, гняўліва.
с. 9
Гневливость наз. Гняўлівасць.
с. 9
Гневлившый прым., выш. ст. ад гневливый у 1 знач.
с. 9
Гневливый прым. 1. Гняўлівы. 2. У знач. наз. Тое, што і гневникъ.
с. 9
Гневникъ наз. Гняўлівы чалавек. Параўн. гневливый у 2 знач., гневный у 2 знач.
с. 10
Гневно прысл. Гнеўна.
с. 10
Гневный прым. 1. Гнеўны. Параўн. гневый. 2. У знач. наз. Тое, што і гневникъ.
с. 10
Гневъ наз. Гнеў.
с. 10
Гневый прым. Тое, што і гневный у 1 знач.
с. 10
Гнедый, гнеды прым. Гняды. Параўн. гнядый.
с. 11
Гнездечко наз. Гняздзечка.
с. 11
Гнездитися, гнездиться дзеясл. Гняздзіцца.
с. 11
Гнездо наз. 1. Гняздо. 2. // перан. Жыллё людзей. 3. Род, радня. 4. Клас (каштоўных камянёў).
с. 11
Гнездяися дзеепрым. Тое, што і гнездячийся.
с. 12
Гнездячийся дзеепрым. ад гнездитися. Параўн. гнездяися.
с. 12
Гнембити дзеясл. Прыгнятаць.
с. 12
Гнести дзеясл. 1. Гнесці, прыціскаць сваім цяжарам. 2. Прыгнятаць. 3. Націскаць, напіраць. 4. Мясіць (гліну).
с. 12
Гнестися дзеясл. Перціся, прабівацца.
с. 12
Гнетеный дзеепрым. ад гнести ў 1 знач.
с. 12
Гнилець наз. Гніляк; цвіль.
с. 12
Гнилость наз. Гніласць.
с. 13
Гнилый прым. Гнілы.
с. 13
Гниль наз. // перан. Што-н. састарэлае, непрыгоднае, нездаровае.
с. 13
Гнити дзеясл. Гнісці.
с. 13
Гнитый дзеепрым. ад гнити.
с. 13
Гнитье наз. Гніццё, гніенне.
с. 13
Гниючий дзеепрым. ад гинти.
с. 13
Гноевидный прым. Гноепадобны.
с. 13
Гноевый прым. Які адносіцца да гною.
с. 14
Гноеименитый прым. Які змяшчае гной.
с. 14
Гноити дзеясл. 1. Гнаіць. 2. Доўгі час трымаць каго-н. у цяжкіх. умовах, мучыць.
с. 14
Гноище наз. Куча гною.
с. 14
Гной наз. 1. Гной, сумесь для ўгнаення глебы. 2. Кал. 3. Гнойнае выдзяленне з раны.
с. 14
Гнойный прым. Гнойны.
с. 15
Гнуснети гл. гнюснети
с. 15
Гнусность гл. гнюсность
с. 15
Гнусный гл. гнюсный
с. 15
Гнусъ гл. гнюсъ
с. 15
Гнути дзеясл. Рухаць, накіроўваць.
с. 15
Гнутися дзеясл. 1. Гнуцца. 2. Рухацца, перамяшчацца.
с. 15
Гнучий прым. Гнуткі.
с. 15
Гнушатися, гнюшатися дзеясл. Грэбаваць.
с. 15
Гнушение наз. Ганьба.
с. 15
Гнюсне гл. гнюсно
с. 15
Гнюснети, гнуснети дзеясл. Станавіцца агідным.
с. 15
Гнюсно, гнюсне прысл. Агідна.
с. 16
Гнюсность, гнусность наз. Гнуснасць, агіда.
с. 16
Гнюсный, гнусный прым. Гнусны, агідны.
с. 16
Гнюсъ, гнусъ наз. Паскудства, гніль.
с. 16
Гнюшатися гл. гнушатися
с. 16
Гнядый, кгнядый прым. Тое, што і гнедый.
с. 16
Гобзовати дзеясл. Знаходзіцца ў вялікай колькасці.
с. 17
Говейно наз. Пост. Параўн. говение ў 1 знач.
с. 17
Говение наз. 1. Тое, што і говейно. 2. Шанаванне, пашана.
с. 17
Говенней прысл. Больш шаноўна.
с. 17
Говети дзеясл. Пасціць. Параўн. говетися ў 1 знач.
с. 17
Говетися, говеться дзеясл. зв. 1. Тое, што і говети. 2. Ставіцца з глыбокай пашанай, павагай.
с. 17
Говорачий гл. говорячий
с. 17
Говорение гл. говоренье
с. 17
Говореный дзеепрым. ад говорити.
с. 17
Говоренье, говорение наз. 1. Гаварэнне. 2. Размова.
с. 17
Говоривати дзеясл., шматкр. ад говорити ў 1 знач.
с. 18
Говорити, говорить, говорыти дзеясл. 1. Выказваць думкі вусна, перадаваць іх. 2. Мець фізічную здольнасць выказваць думкі; валодаць мовай. 3. Весці гутарку, размауляць з кім-н. 4. У безасабовым сказе — ёсць звесткі, чуткі. 5. Называць. 6. Выражаць. 7. Даваць знак, паказваць.
с. 18
Говорка наз. Гаворка, размова.
с. 19
Говорливый прым. Гаварлівы.
с. 19
Говороный дзеепрым. ад говорити ў 2 знач.
с. 19
Говоръ наз. 1. Гамонка, размова. 2. Голас, мова.
с. 19
Говорячий, говорачий дзеепрым. ад говорити ў 2 знач.
с. 19
Говяда наз. Быдла.
с. 19
Говядина наз. Адна галава быдла.
с. 20
Говяжий прым. Ялавічны.
с. 20
Гогиты наз. Готы.
с. 20
Годенальный прым. Належны.
с. 20
Година, кгодина, годына наз. 1. Адзінка вымярэння часу, роўная 1/24 частцы сутак, або 60 мінутам. 2. Перыяд сутак роўны 60 мінутам, які адлічваецца на гадзінніку. 3. Неканкрэтны час (пара, часіна, момант). 4. Час пэўных малітваў (царк.).
с. 20
Годинка наз. памянш. 1. Ад годнна ў 1 знач. 2. Ад година ў 3 знач.
с. 22
Годинникъ, годынникъ, годынныкъ наз. Гадзіннік.
с. 22
Годины наз. Угодкі, гадавыя памінкі.
с. 22
Годити, годить дзеясл. 1. Намервацца, імкнуцца. 2. Дагаджаць. 3. Мець годнасць. 4. Мірыць. 5. Тое, што і годитися ў 1 знач.
с. 22
Годитися, годитисе дзеясл. 1. Належаць, патрэбна. Параўн. годити ў 5 знач. 2. Быць прыдатным (прыгодным), вартым, падыходзіць.
с. 23
Годить гл. годити
с. 23
Годище наз. Год.
с. 23
Годливе прысл. Згодліва.
с. 23
Годливый прым. 1. Згодлівы. 2. Тое, што і годный у 1 знач.
с. 23
Годне прысл. 1. Як належыць, з годнасцю. 2. Заслужана.
с. 24
Годней прысл., выш. ст. ад годно у 1 знач.
с. 24
Годнейший, годнейшый прым. 1. Выш. ст. ад годный у 1 знач. 2. Ад годный у 2 знач. 3. Ад годный у 3 знач.
с. 24
Годно прысл. 1. Варта, патрэбна. 2. Прыдатна, прыгодна. 3. Зручна.
с. 25
Годность наз. 1. Годнасць, вартасць. 2. Тытул, пасада.
с. 25
Годный, кгодный прым. 1. Варты, які заслугоўвае. Параўн. годливый у 2 знач. 2. Паважаны, шаноўны. 3. Прыгодны; здольны. 4. Прыемны, пажаданы. 5. Належны. 6. Зручны. 7. У знач. наз. Вартае.
с. 26
Годованье, годоване наз. Частаванне, кармленне.
с. 27
Годовати дзеясл. 1. Частаваць, карміць. 2. Гадаваць, выхоўваць.
с. 27
Годовое субст. наз. Пошліна за карыстанне зямлёй, якая збіралася раз у год.
с. 27
Годовый прым. 1. Гадавы (які паўтараецца праз год). 2. Гадавы (які дзейнічае на працягу года).
с. 28
Годунецъ, гадунецъ наз. Аднагодак (пра жывёлу), гадунец.
с. 28
Годуючий дзеепрым. ад годовати ў 1 знач.
с. 28
Годующий дзеепрым. ад годовати ў 1 знач.
с. 28
Годъ наз. Год.
с. 28
Годы, кгоды наз. Пачастунак, банкет.
с. 28
Годына гл. година
с. 29
Годынникъ гл. годинникъ
с. 29
Годынныкъ гл. годинникъ
с. 29
Годя выкл. Годзе.
с. 29
Годячий дзеепрым. ад годити ў 5 знач.
с. 29
Гожий, гожый прым. Прыгодны, прыдатны.
с. 29
Гожне прысл. 3 прыгоднасцю.
с. 29
Гожый гл. гожий
с. 29
Гоздика наз. Тое, што і гвоздика.
с. 29
Гоздиковый прым. 1. Тое, што і гвоздиковый у 1 знач. 2. Тое, што і гвоздиковый у 2 знач.
с. 29
Гоздикъ, кгоздикъ наз. Тое, што і гвоздикъ. Параўн. кгоздзчикъ.
с. 29
Гоити дзеясл. Гаіць, зажыўляць.
с. 29
Гоитися дзеясл., зв. ад гоити.
с. 29
Гойне прысл. Шчодра. Параўн. гойно.
с. 29
Гойней прысл., выш. ст. ад гойный.
с. 30
Гойнейший прым., выш. ст. ад гойный.
с. 30
Гойно прысл. Тое, што і гойне.
с. 30
Гойность наз. Шчодрасць.
с. 30
Гойный прым. Шчодры.
с. 30
Гоковница гл. гаковница
с. 31
Голдованье наз. Дзеянне па дзеясл. голдовати.
с. 31
Голдовати, кголдовати дзеясл. Пакарацца, залежаць ад каго-н.
с. 31
Голдовникъ наз. Васал, падданы,
с. 31
Голдовный прым. Залежны.
с. 31
Голдовый прым. ад голдь у 2 знач.
с. 31
Голдъ наз. 1. Прысяга. 2. Залежнасць, падпарадкаванасць.
с. 31
Голендерский, голяндерский прым. Галандскі.
с. 32
Голенище наз. Халява.
с. 32
Голенка I наз. Тое, што і голень.
с. 32
Голенка II наз. Галінка.
с. 32
Голенный прым. ад голень.
с. 32
Голень наз. Галёнка. Параўн. голенка I
с. 32
Голенье наз. Дзеянне па дзеясл. голити I.
с. 32
Голецъ наз. Дубец. Параўн. голца.
с. 32
Голие гл. голье
с. 33
Голистый прым. ад голье.
с. 33
Голити I дзеясл. Галіць, брыць.
с. 33
Голити II дзеясл. Агаляць, спусташаць.
с. 33
Голичъ наз. Цырульнік.
с. 33
Голка наз. Тое, што і кголкъ.
с. 33
Голкъ гл. кголкъ
с. 33
Голо прысл. Гола, аголена.
с. 33
Голобиный гл. голубиный
с. 33
Голобица гл. голубица
с. 33
Голобрадство наз. Адсутнасць барады.
с. 33
Голова наз. 1. Галава, частка цела. 2. Верхняя частка галавы з валасамі. 3. Разумовыя здольнасці, розум. 4. Асоба, адзінка пры падліку людзей. 5. Забіты. 6. Начальнік, кіраўнік; гаспадар. 7. Цэнтр, сталіца. 8. Харчовы прадукт у выглядзе шара або конуса. 9. Верхняя частка чаго-н. 10. Асноўная частка чаго-н. 11. Тое, што і глава ў 7 знач. Параўн. глава, кглова.
с. 33
Головажня, головяжня наз. Адзінка колькасці солі.
с. 38
Головень наз. Галавень.
с. 38
Головка наз. 1. Памянш. ад голова ў 1 знач. 2. Шарападобны плод (качан капусты, каробачка лёну і інш.). 3. Памянш. ад голова ў 9 знач.
с. 38
Головнейший прым., выш. ст. ад головный у 1 знач.
с. 39
Головникъ наз. Забойца.
с. 39
Головное наз. Тое, што і головщина ў 2 знач.
с. 39
Головный прым. 1. Галоўны, асноўны. 2. Ад голова ў 1 знач.
с. 39
Головня наз. Галавешка.
с. 40
Головчина гл. головщина
с. 40
Головшина гл. головщина
с. 40
Головшчина гл. головщина
с. 40
Головшчына гл. головщина
с. 40
Головщизна, головщызна наз. 1. Тое, што і головщина ў 1 знач. 2. Тое, што і головщина ў 2 знач.
с. 40
Головщина, головчина, головшина, головшчина, головшчына, головщына наз. 1. Забойства. 2. Плата за забойства, за нанясенне ран; пакаранне. Параўн. головное, головщизна.
с. 41
Головяжня гл. головажня
с. 41
Гологузый прым. Бясхвосты.
с. 41
Голодень наз. Тое, што і голодъ у 1 знач.
с. 41
Голоднети дзеясл. Галадаць. Параўн. голодновати.
с. 41
Голодница наз. Галодны.
с. 42
Голодновати дзеясл. Тое, што і голоднети.
с. 42
Голодность наз. Тое, што і голодъ у 1 знач.
с. 42
Голодный прым. 1. Голодны. 2. Неўраджайны, бедны на харч. 3. У знач. наз. Галодны.
с. 42
Голодовый прым. Выкліканы голадам.
с. 43
Голодость наз. Тое, што і голодъ у 3 знач.
с. 43
Голодъ наз. 1. Голад, вострае адчуванне патрэбы ў ежы. Параўн. гладъ у 1 знач., голодень, голодность. 2. Недахоп або адсутнасць харчовых прадуктаў як масавае няшчасце ў сувязі з неўраджаем, вайной. Параўн. гладъ у 2 знач. 3. // перан. Недахоп чаго-н. жыццёва важнага. Параўн. голодость.
с. 43
Гололедица наз. Галалёдзіца. Параўн. гололедь.
с. 44
Гололедь наз. Тое, што і гололедица.
с. 44
Голопупя наз. Бяспёрае птушаня.
с. 44
Голосанье наз. Галашэнне.
с. 44
Голосити дзеясл. 1. Галасіць, голасна плакаць. 2. Аб’яўляць, паведамляць.
с. 44
Голоситися дзеясл., зв. ад голосити ў 2 знач.
с. 45
Голословне прысл. Галаслоўна.
с. 45
Голосне прысл. Тое, што І голосно ў 1 знач.
с. 45
Голосней прысл., выш. ст. ад голосно ў 1 знач.
с. 45
Голосно прысл. 1. Гучна, голасна, моцна. Параўн. голосне. 2. Уголас. 3. Вядома.
с. 45
Голосный прым. 1. Гучны, моцны. 2. Вусны.
с. 45
Голость наз. Непакрыты адзеннем участак, цела. Параўн. голоть II.
с. 46
Голосъ наз. 1. Голас, гукі, якія ўзнікаюць пры размове, крыку. Параўн. гласъ у 1 знач. 2. Голас як матэрыял вакальнага мастацтва. Параўн. гласъ у 2 знач. 3. Гукі, якія ўтвараюцца некаторымі неадушаўлёнымі прадметамі. 4. Вестка, чутка. 5. Меркаванне, выказванне. 6. Згода. 7. Права заяўляць сваю думку пры рашэнні якіх-н. пытанняў.
с. 46
Голосячий дзеепрым. ад голосити ў 2 знач.
с. 48
Голота наз. Бедната.
с. 48
Голотитися дзеясл. Страціць што-н., застацца без чаго-н.
с. 48
Голоть I наз. Лёд.
с. 48
Голоть II наз. Тое, што і голость.
с. 48
Голоусый прым. Бязвусы.
с. 48
Голошеный дзеепрым. ад дзеясл. голосити ў 2 знач.
с. 48
Голошенье наз. Дзеянне па дзеясл. голосити ў 2 знач.
с. 49
Голтый наз. Тое, што і гольтяй. Л
с. 49
Голтяйливый прым. ад гольтяй.
с. 49
Голубецъ наз. 1. Скронь [?]. 2. Аглобля.
с. 49
Голубинецъ наз. Галубятня. Параўн. голубникъ.
с. 49
Голубиный, голубинный, голобиный прым. Галубіны. Параўн. голубячий, голубичиный, голубовь, голубячий.
с. 49
Голубица, голубиця, голобица наз. 1. Галубка. 2. // перан. Ціхая, лагодная істота. Параўн. голубка.
с. 49
Голубичий прым. Тое, што і голубиный.
с. 50
Голубичиный прым. Тое, што і голубиный.
с. 50
Голубка наз. Тое, што і голубица.
с. 50
Голубникъ наз. Тое, што і голубинецъ.
с. 50
Голубовъ прым. Тое, што і голубиный.
с. 50
Голубокъ наз., памянш. ад голубъ.
с. 50
Голубцевый прым. ад голубецъ.
с. 50
Голубъ, голубь наз. Голуб.
с. 51
Голубый прым. 1. Блакітны. 2. Папялісты, светла-шэры (аб масці жывёліны).
с. 51
Голубь гл. голубъ
с. 51
Голубя, голюбя наз. Галубяня.
с. 51
Голубячий прым. Тое, што і голубиный.
с. 52
Голузка наз. Тое, што і галузка.
с. 52
Голузье наз. Галлё.
с. 52
Голца, голця наз. Тое, што і голецъ.
с. 52
Голчити дзеясл. Гаманіць, крычаць, шумець.
с. 52
Голый, кголый прым. 1. Не прыкрыты адзеннем, неапрануты. 2. Пазбаўлены расліннага або валасянога покрыва. 3. Незабудаваны. 4. Нічым не пакрыты. непрыкрыты. 5. Аднародны, без прымесі. 6. Пазбаўлены дастатку, бедны. 7. Чысты, незапоўнены. 8. Галаслоўны, неабгрунтаваны.
с. 52
Голь наз. Тое, што і голье.
с. 54
Голье, голие наз. Галлё. Параўн. голь.
с. 54
Голюбя гл. голубя
с. 55
Гольтяй, гольтай наз. 1. Беззямельны селянін. Параўн. голтый. 2. Гультай.
с. 55
Гольтяйство наз. Бесклапотнасць.
с. 55
Голяндерский гл. голендерский
с. 55
Гомеритъ наз. Прадстаўнік старажытнага аравійскага народа.
с. 55
Гомилия гл. омилия
с. 55
Гомолокъ наз. Тое, што і кгомолка.
с. 55
Гомонити дзеясл. Гаманіць, гаварыць.
с. 55
Гомонъ наз. Гоман, размова.
с. 55
Гоморъ наз. Старажытнаяўрэйская мера сыпкіх і вадкіх рэчываў.
с. 55
Гоморянинъ наз. Жыхар біблейскага горада Гаморы.
с. 55
Гомоусионъ наз. Сёмуха.
с. 56
Гонарариумъ гл. гонорариумъ
с. 56
Гонене гл. гоненье
с. 56
Гонение гл. гоненье
с. 56
Гоненый дзеепрым. 1. Ад гонити ў 1 знач. 2. гонити ў 2 знач. 3. Ад гонити ў 3 знач. 4. Ад гонити ў 4 знач. смерть
с. 56
Гоненье, гонение, гонене наз. 1. Дзеянне па дзеясл. гонити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. гонити ў 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. гонити ў 3 знач.
с. 56
Гонецкий прым. ад гонецъ.
с. 57
Гонецъ, гонець, кгонецъ наз. Ганец.
с. 57
Гонзнути гл. гоньзнути
с. 57
Гониваный дзеепрым. ад гонивати.
с. 57
Гонивати дзеясл. Тое, што і гонити ў 2 знач.
с. 57
Гонивший дзеепрым. ад гонити ў 2 знач.
с. 57
Гонимый дзеепрым. ад гонити ў 3 знач.
с. 58
Гонитва наз. Спаборніцтва па скачках, яздзе.
с. 58
Гонитвный прым. ад гонитва.
с. 58
Гонителка наз. Ганіцелька.
с. 58
Гонитель наз. 1. Ганіцель. 2. Той, хто гоніцца.
с. 58
Гонити дзеясл. 1. Гнаць. 2. Гнацца, даганяць, праследаваць. Параўн. гонивати. 3. Праследаваць, прыгнятаць. 4. Праганяць, выганяць.
с. 58
Гонитися, гонитисе, гонитсе дзеясл. Гнацца, даганяць.
с. 59
Гонный прым. ад гонъ.
с. 60
Гонорариумъ, гонорарыумъ, гонарарнумъ наз. Ганарар, узнагароджанне.
с. 60
Гоноръ наз. 1. Гонар. 2. Пашана, павага. 3. Ганарыстасць, пагарда.
с. 60
Гонтовый гл. кгонтовый
с. 61
Гонтъ гл. кгонтъ
с. 61
Гончарный, ганчарный прым. Ганчарны.
с. 61
Гончарский прым. Ганчарскі.
с. 61
Гончаръ, ганчаръ наз. Ганчар. Параўн. горнчаръ.
с. 61
Гончикъ наз., памянш. ад гонецъ.
с. 61
Гонъ наз. Мясцовая мера зямлі і адлегласці.
с. 61
Гоньзнути, гонзнути дзеясл. Пазбегнуць, ухіліцца, выратавацца.
с. 62
Гонья наз. Пагоня.
с. 62
Гоняти дзеясл. 1. Ганяць. 2. Гнацца, даганяць. 3. Хутка праязджаць.
с. 62
Гонятися дзеясл., зв. ад гоняти ў 2 знач.
с. 63
Гонячий дзеепрым. 1. Ад гоняти ў 2 знач. 2. Які прыгнятаецца, уціскаецца.
с. 63
Гонячийся дзеепрым., зв. ад гонячий у 1 знач.
с. 63
Гонящий дзеепрым. 1. Ад гоняти ў 2 знач. 2. Які прыгнятае, уціскае.
с. 63
Гора, кгора наз. 1. Гара, узвышша. 2. Земляны зал, які будуюць для стральбы зверху пры асадзе. 3. Верхні этаж дома.
с. 63
Гораздо, гараздо, горазда прысл. 1. Добра, умела. Параўн. гораздь у 1 знач., горазно. 2. Значна, многа.
с. 65
Гораздъ, гараздъ прысл. 1. Тое, што і гораздо ў 1 знач. 2. Якраз.
с. 66
Гораздый прым. Умелы.
с. 66
Горазно прысл. Тое, што і гораздо ў 1 знач.
с. 66
Горалчаный прым. ад горелка.
с. 66
Горанье наз. Аранне, ворыва.
с. 67
Гораче гл. горячо
с. 67
Горачий гл. горячий
с. 67
Горачость гл. горячесть
с. 67
Горачшей гл. горячшей
с. 67
Горачший гл. горячший
с. 67
Горачый гл. горячий
с. 67
Горащий гл. горящий
с. 67
Гораючый дзеепрым. ад горети ў 1 знач.
с. 67
Горба наз. Тое, што і горбъ.
с. 67
Горбатый прым. Гарбаты. Параўн. горбоватый.
с. 67
Горбоватый прым. Тое, што і горбатый.
с. 67
Горбъ наз. // перан. Горб. Параўн. горба.
с. 67
Горвольский прым. 3 ачышчанага металу.
с. 67
Горде прысл. Ганарліва.
с. 67
Гордение наз. Гордасць.
с. 68
Горденьеся наз. Ганарлівасць, фанабэрыстасць.
с. 68
Гордети гл. гордити
с. 68
Гордженье наз. Знявага, пагарда.
с. 68
Гордити, гордети дзеясл. Пагарджаць, грэбаваць.
с. 68
Гордитися дзеясл. Ганарыцца.
с. 68
Гордловый прым. Тое, што і горловый у 4 знач.
с. 68
Гордо прысл. 1. Горда, з годнасцю. 2. Дзёрзка.
с. 68
Гордосердый прым. Тое, што і гордый у 1 знач.
с. 69
Гордостный прым. Дзёрзкі.
с. 69
Гордость наз. Гордасць; пагарда, фанабэрыстасць. Параўн. городость.
с. 69
Гордый прым. 1. Надзелены пачуццём уласнай годнасці, павагі да сябе. Параўн. гордосердый. 2. Поўны пачуцця задавальнення сваімі або чыімі-н. поспехамі. 3. Які выражае гордасць. 4. Грозны, люты, фанабэрысты. 5. У знач. наз. Ганарлівец.
с. 69
Гордыня наз. 1. Якасць, уласцівасць гордага, гордасць, пагарда. 2. Тое, чым ганарацца.
с. 70
Гордячий дзеепрым. ад гордити.
с. 71
Горе I наз. 1. Гора, бяда, няшчасце. 2. Смутак, журба. 3. У знач. выкл. Бяда, няшчасце.
с. 71
Горе II прысл. Высока.
с. 71
Горевати, горовати дзеясл. Гараваць, бедаваць.
с. 71
Горее прысл. Тое, што і горей.
с. 71
Горей прысл. выш. ст. Горш. Параўн. горее.
с. 71
Горелка, гарелка, кгорелка наз. Гарэлка.
с. 72
Горелковый прым. ад горелка.
с. 72
Горелочникъ наз. Вінакур, броваршчык.
с. 72
Горелочный прым. ад горелка. Параўн. горелчаный.
с. 72
Горелчаный, горелченый, горельченый, кгорылчаный прым. Тое, што і горелочный.
с. 73
Горелый прым. Гарэлы, абгарэўшы, папсаваны.
с. 73
Горельченый гл. горелчаный
с. 73
Горене наз. Дзеянне па дзеясл. горети ў 1 знач.
с. 73
Горесть наз. 1. Гарката. 2. Жаль, гора.
с. 73
Горети дзеясл. 1. Гарэць. 2. Вылучаць святло, свяціцца. 3. Знаходзіцца ва ўзбуджаным стане, хваляванні; гарэць жаданнем, нецярпімасцю, любоўю.
с. 73
Горечо, горече прысл. 1. Тое, што і горячо ў 1 знач. 2. Тое, што і горячо ў 2 знач.
с. 74
Горженый прым. Няшчасны.
с. 75
Горикий прым. Тое, што і горкий у 4 знач.
с. 75
Гориса наз. Цьмянец.
с. 75
Гористый, горыстый прым. Гарысты.
с. 75
Горица наз., памянш. ад гара ў 1 знач.
с. 75
Горка наз., памянш. ад гора ў 1 знач.
с. 75
Горкабузъ гл. аркабузъ
с. 75
Горкий, горький прым. 1. Горкі. 2. Пакутлівы, цяжкі. 3. Няшчасны, варты спачування. 4. Гаротны, маркотны, журботны; выкліканы цяжкім горам. Параўн. горикий. 5. Які прыносіць гора, няшчасце.
с. 75
Горко, горько прысл. 1. Горка, востра, з прысмакам горычы. 2. Цяжка, маркотна, з горыччу. Параўн. горце.
с. 76
Горкое прым. у знач. наз. Горкае.
с. 77
Горкопамятливый прым. Які абуджае горкія ўспаміны.
с. 77
Горкосердый прым. Прыгнечаны, засмучаны.
с. 77
Горкость, горькость наз. 1. Горкі смак, горкасць. 2. Гора, жаль.
с. 77
Горкчейший прым., выш. ст. ад горкий у 2 знач.
с. 78
Горливе прысл. Старанна, рупліва, самааддана.
с. 78
Горливость наз. Запал, парыў, старанне, руплівасць, самаадданасць.
с. 78
Горливый прым. Дбайны, беззапаветны, заўзяты, гарачы, старанны, руплівы, шчыры.
с. 78
Горлица наз. Галубка. Параўн. горлище.
с. 78
Горличий прым. ад горлица.
с. 79
Горличка наз., памянш. ад горлица.
с. 79
Горличище наз. Тое, што і горлище.
с. 79
Горлище наз. Тое, што і горлица.
с. 79
Горло наз. 1. Горла; пярэдняя частка шыі. 2. Шыя. 3. Футра з шыі звера.
с. 79
Горлованье наз. Старанне.
с. 82
Горловый прым. 1. Ад горло ў 1 знач. 2. Ад горло ў 3 знач. 3. Вузкі праход у чым-н. 4. Звязаны з пакараннем смерцю. Параўн. гордловый.
с. 82
Горлостятье наз. Пакаранне смерцю шляхам адсячэння галавы.
с. 83
Горнашъ гл. гарношъ
с. 83
Горне прысл. Высока.
с. 83
Горнейшый прым., выш. ст. ад горный.
с. 83
Горнецъ наз. Гаршчок.
с. 83
Горний гл. горный
с. 83
Горникъ наз. Ганчар.
с. 83
Горница наз. Жылое памяшканне ў верхняй частцы будынка.
с. 83
Горнище наз. Месца, дзе размяшчаўся горан.
с. 84
Горностаевый прым. ад горностай у 2 знач.
с. 84
Горностай наз. 1. Гарнастай. 2. Шкура, футра гарнастая.
с. 84
Горностайный прым. ад горностай у 2 знач.
с. 84
Горнути, гарнути дзеясл. Схіляць на свой бок, прыцягваць.
с. 84
Горнутися, гарнутися дзеясл., зв. ад горнути.
с. 85
Горнчаревый, горнчаровый, горнцаревый прым. ад горнчаръ.
с. 85
Горнчарский, гарнчарский прым. Ганчарны.
с. 85
Горнчаръ наз. Тое, што і гончаръ.
с. 85
Горнъ наз. Горан.
с. 85
Горный, горний прым. 1. Горны. Параўн. горский. 2. Верхні, які знаходзіцца на ўзвышшы. 3. Усявышні, нябесны. 4. Які здабываецца з горных нетраў.
с. 85
Горовати гл. горевати
с. 86
Гороватка наз. Больш высокае месца, гарыстае, узвышанае над іншымі.
с. 86
Гороватый прым. Больш высокі, гарысты.
с. 86
Городецъ наз. 1. Невялікі сад. 2. Невялікі ўмацаваны горад.
с. 86
Городити, городить дзеясл. Гарадзіць.
с. 87
Городичный наз. Тое, што і городничий.
с. 87
Городише наз. Тое, што і городище ў 1 знач.
с. 87
Городишко наз., памянш. ад городъ у 1 знач.
с. 87
Городище, городищо, городыщо наз. 1. Умацаванае пасяленне, гарадок. Параўн. городище. 2. Гарадзішча (з рэшткамі горада, крэпасці).
с. 87
Городникъ наз. Цясляр, будаўнік умацаванняў, мастоў.
с. 87
Городницство наз. Тое, што і городничество.
с. 87
Городничая наз. Жонка гараднічага. Параўн. городничиная, городничовая.
с. 88
Городничество наз. Пасада гараднічага. Параўн. городницство, городничое.
с. 88
Городничий, городничый наз. Камендант замка, начальнік земскага суда. Параўн. городичный, городничный.
с. 88
Городничиная прым. Тое, што і городничая.
с. 88
Городничный прым. Тое, што і городничий.
с. 88
Городничовая прым. Тое, што і городничая.
с. 88
Городничое наз. Тое, што і городничество.
с. 88
Городничый гл. городничий
с. 88
Городный прым. ад городъ у 1 знач.
с. 88
Городня наз. Частка замкавай сцяны; пралёт маста.
с. 89
Городнянинъ наз. Жыхар горада Гродна.
с. 89
Городовшчина наз. Від пошліны.
с. 89
Городовый прым. 1. Ад городь у 1 знач. 2. Ад городь у 2 знач. 3. Ад городъ у 3 знач.
с. 89
Городокъ наз., памянш. ад городъ у 1 знач.
с. 90
Городость наз. Тое, што і гордость.
с. 90
Городский, кгородский прым. 1. Ад городь у 1 знач. 2. Ад городь у 2 знач.
с. 90
Городчанинъ наз. Гарадскі жыхар.
с. 90
Городъ I наз. 1. Горад, буйны населены пункт. Параўн. градь I у 1 знач. 2. Крапасная сцяна, лінія ўмацаванняў.
с. 90
Городъ II наз. Сад, агарод.
с. 91
Городыщо гл. городише
с. 91
Городьба наз. Тое, што і горожа.
с. 91
Горожа наз. Плот, агароджа. Параўн. городьба.
с. 91
Горожанинъ наз. Гараджанін. Параўн. гражанинъ.
с. 91
Горожение гл. гороженье
с. 91
Гороженый, горожоный дзеепрым. ад городити.
с. 91
Гороженье, горожение наз. Дзеянне па дзеясл. городити.
с. 92
Гороживати, горожывати дзеясл., шматкр. ад городити.
с. 92
Горожоный гл. гороженый
с. 92
Горожывати гл. гороживати
с. 92
Горатанский прым. Тое, што і горотинский.
с. 92
Горотинский прым. Харутанскі, які адносіцца да харутан, што жылі на тэрыторыі сучаснай Славеніі. Параўн. горатанский.
с. 92
Гороховищо наз. Гарохавішча.
с. 92
Горохъ наз. 1. Гарох. 2. Фасоля.
с. 92
Горочичный прым. Тое, што і горчичный.
с. 93
Горошный прым. Тое, што і горушный.
с. 93
Горский прым. Тое, што і горный у 1 знач.
с. 93
Горстка наз. 1. Памянш. ад горсть у 1 знач. 2. // перан. Памянш. ад горсть у 2 знач.
с. 93
Горсть наз. 1. Ж.меня. 2. // перан. Нязначная колькасць.
с. 93
Гортанобесецъ наз. Абжора.
с. 93
Гортанобесие наз. Перанасычанне, абжорства.
с. 93
Гортань наз. Горла, глотка. Параўн. грътань, грытань.
с. 93
Горужо гл. оружие
с. 93
Горучий, горучый прым. 1. Тое, што і горячий у 1 знач. 2. Тое, што і горячий у 3 знач.
с. 93
Горушичный прым. Тое, што і горушный.
с. 94
Горушный прым. Гарчычны. Параўн. горошный, горушичный.
с. 94
Горущый дзеепрым. // перан. Палымнеючы.
с. 94
Горце прысл. Тое, што і горко ў 2 знач.
с. 94
Горчайшей прысл., выш. ст. ад горко ў 1 знач.
с. 94
Горчее прысл., выш. ст. ад горко ў 1 знач.
с. 94
Горчей прысл., выш. ст. ад горко ў 1 знач.
с. 94
Горчейший прым. выш. ст. 1. Ад горкнй у 1 знач. 2. Ад горкий у 3 знач.
с. 94
Горчити дзеясл. Гарчыць.
с. 94
Горчитковатый, кгорчицковатый прым. Тое, што і горчицоватый.
с. 94
Горчица, горчыца наз. Гарчыца.
с. 95
Горчицоватый прым. Колеру гарчыцы; з маленькімі цёмна-жоўтымі плямамі. Параўн. горчитковатый, горчычковатый.
с. 95
Горчичка, горчычка наз., памянш. ад горчица.
с. 95
Горчично прысл, Горка.
с. 95
Горчичный прым. ад горчица. Параўн. горочичный.
с. 95
Горчыца гл. горчица
с. 95
Горчычка гл. горчичка
с. 95
Горчычковатый прым. Тое, што і горчицоватый.
с. 95
Горше, горшее прысл. Горш, горай. Параўн. горшей.
с. 95
Горшей прысл. Тое, што і горше.
с. 95
Горший, горшый прым. выш. ст.
с. 95
Горшити дзеясл. Шкодзіць, псаваць.
с. 96
Горшитися, горшитисе, горшытися дзеясл., зв. ад горшити.
с. 96
Горшое прым. у знач. наз. Горшае.
с. 96
Горшокъ, гаршокъ наз. Тое, што і горшокъ.
с. 96
Горшъ прысл. Горш.
с. 96
Горшый гл. горший
с. 96
Горшытися гл. горшитися
с. 96
Горщекъ гл. горщокъ
с. 96
Горщечокъ гл. горщочокъ
с. 96
Горщовка наз. ад горщокъ (?).
с. 97
Горщокъ, горщекъ, кгорцекъ наз. Гаршчок. Параўн. горшокъ.
с. 97
Горщочекъ, горщечокъ наз., памянш. ад горщокь.
с. 97
Горыстый гл. гористый
с. 97
Горький гл. горкий
с. 97
Горько гл. горко
с. 97
Горькость гл. горкость
с. 97
Горючесть наз. 1. Тое, што і горячесть у I знач. 2. Тое, што і горячесть у 2 знач.
с. 97
Горючка наз. Тое, што і горячка.
с. 97
Горятший прым. 1. Тое, што і горячий у 1 знач. 2. Тое, што і горячий у 2 знач.
с. 97
Горяче гл. горячо
с. 98
Горячей прысл., выш. ст. ад горячо ў 1 знач.
с. 98
Горячесть, гарячесть, горачость, горячость наз. 1. Гарачыня, уласцівасць гарачага. Параўн. горючесть у 1 знач. 2. Запальчывасць. Параўн. горючесть у 2 знач. 3. Гарачка. Параўн. горящость.
с. 98
Горячий, гарачый, горачий, горачый, горячый прым. 1. Гарачы. Параўн. горучий у 1 знач., горятший у 1 знач. 2. Які гарыць. Параўн. горятший у 2 знач. 3. // перан. Палымяны, адданы, з пачуццём, з любоўю. Параўн. горучий у 2 знач., горячный.
с. 98
Горячка, кгорячка наз. Гарачка. Параўн. горючка.
с. 99
Горячный прым. Тое, што і горячий у 3 знач.
с. 100
Горячо, горяче, гораче прысл. 1. Горача. Параўн. горечо ў 1 знач. 2. 3 запальчывасцю, з асаблівай стараннасцю, руплівасцю, шчырасцю. Параўн. горечо ў 2 знач. 3. У знач. наз. Гарачыня.
с. 100
Горячость гл. горячесть
с. 100
Горячшей, горачшей прысл. 1. Выш. ст. ад горячо ў 1 знач. 2. Выш. ст. ад горячо ў 2 знач.
с. 100
Горячший, горачший прым. выш. ст. 1. Ад горячий у 1 знач. 2. Ад горячий у 3 знач.
с. 100
Горячый гл. горячий
с. 100
Горящий, горащий, горящый дзеепрым. ад горети ў 1 знач.
с. 100
Горящость наз. Тое, што і горячесть у 3 знач.
с. 101
Горящый гл. горящий
с. 101
Господа I наз. 1. Дом, гаспадарка. 2. Заезджы двор, карчма. 3. Пакой, памяшканне.
с. 101
Господа II наз. Начальства, улада.
с. 102
Господаревичъ наз. Сын правіцеля.
с. 102
Господарение наз. Панаванне.
с. 102
Господарецъ наз., памянш. ад господарь у 1 знач.
с. 102
Господариня, господарыня, осподариня наз. 1. Пані. 2. Жонка правіцеля (каралева, княгіня).
с. 102
Господарити дзеясл. Гаспадарыць.
с. 102
Господарный прым. Гаспадарлівы.
с. 102
Господаровати, осподаровати дзеясл. Гаспадарыць, панаваць.
с. 103
Господаровна наз. Дачка правіцеля.
с. 103
Господарский, господарьский, кгосподарский, осподарский, осподарьский прым. 1. Які мае адносіны да гаспадара, належыць гаспадару. 2. Звязаны з дзейнасцю гаспадара. 3. Падначалены правіцелю, уласцівы правіцелю, дзяржаўны.
с. 103
Господарство, господарьство, осподарство наз. 1. Гаспадарка. 2. Дзяржава. 3. Панаванне, кіраванне.
с. 104
Господарствованье наз. Праўленне, кіраванне.
с. 104
Господаръ, гесподаръ, господарь, кгосподаръ, осподаръ, осподарь наз. 1. Пан. 2. Уласнік, уладальнік дома, гаспадаркі, гаспадар. 3. Правіцель (тытул цара, караля, князя, вышэйшых духоўных асоб, бога).
с. 105
Господарыня гл. господарння
с. 106
Господарьский гл. господарскнй
с. 106
Господарьство гл. господарство
с. 106
Господенъ, господень прым. Гасподні.
с. 106
Господжа гл. госпожа
с. 106
Господиновая прым. Жонка пана.
с. 106
Господинъ, господинь, господынъ, кгосподинъ, осподннъ наз. 1. Пан, валадар. 2. Правіцель (у складзе тытула вышэйшых свецкіх і духоўных асоб). 3. Пан (у складзе звароту).
с. 106
Господиня гл. господыня
с. 107
Господичичъ гл. господычичь
с. 107
Господка наз., памянш. ад господа I у 1 знач.
с. 107
Господний, господьний прым. Гасподні.
с. 107
Господский, господьский прым. 1. Уласцівы пану, гаспадару. 2. Уласцівы богу.
с. 108
Господственно, господственне прысл. Уласціва, прыстойна панам.
с. 108
Господственный, господьственный прым. Уласцівы, належны ўладару.
с. 108
Господствие, господьствие наз. Тое, што і господство ў 1 знач.
с. 108
Господство, господьство наз. 1. Панаванне, улада. Параўн. господствие. 2. Адзін з чыноў ангельскай іерархіі.
с. 108
Господствовати дзеясл. Панаваць, правіць, распараджацца.
с. 108
Господствующий дзеепрым. ад господствовати.
с. 109
Господъ, господь наз. 1. Гасподзь, назва бога (у хрысціян) як уладыкі нябесных сіл. 2. Божа (у складзе звароту). 3. Правіцель.
с. 109
Господынъ гл. господинъ
с. 110
Господыня, господиня, кгосподыня наз. 1. Жанчына, якая займаецца ўласнай гаспадаркай. 2. Уладальніца дома. 3. Гаспадыня па адносінах да гасцей. 4. Уладальніца заезджага дома, карчмарка.
с. 110
Господычичъ, господичичъ наз. Сын гаспадара.
с. 110
Господьний гл. господний
с. 111
Господьский гл. господский
с. 111
Господьственный гл. господственный
с. 111
Господьствие гл. господствне
с. 111
Господьство гл. господство
с. 111
Госпожа, господжа, оспожа наз. 1. Уладычыца (часцей аб багародзіцы). 2. Уладальніца, пані. 3. Пані (у складзе звароту) як формула далікатнасці.
с. 111
Госпожинъ прым. 1. Ад госпожа у 1 знач. 2. Ад госпожа ў 2 знач.
с. 111
Гостебникъ наз. Тое, што і гость у 2 знач.
с. 111
Гостелюбецъ наз. Гасцінны чалавек.
с. 111
Гости наз. Госця.
с. 111
Гостилница наз. Тое, што і гостннница.
с. 111
Гостина наз. Гасцяванне; часовы прытулак.
с. 112
Гостинецъ, гостынецъ I наз. 1. Гасцінец, вялікая праезджая дарога. 2. Памяшканне для прыезджых, гасцініца.
с. 112
Гостинецъ II наз. 1. Падарунак; дадатковая плата (натуральнага характару). 2. Паднашэнне, дар або працэнт за пазычанне грошай.
с. 112
Гостинная наз. Гасцяванне.
с. 113
Гостинникъ наз. Гаспадар карчмы, заезджага дома.
с. 113
Гостинница наз. Гасцініца; карчма; прытулак для бедных. Параўн. гостилница.
с. 113
Гостинный, гостиный, кгостиный прым. Гасцінны.
с. 113
Гостиное наз. Гасцяванне.
с. 114
Гостиный гл. гостинный
с. 115
Гостити дзеясл. 1. Гасціць. 2. Гандляваць, ездзіць з мэтай гандлю.
с. 115
Гостия наз. Аплатка.
с. 115
Гостынецъ гл. гостинецъ
с. 115
Гость наз. 1. Госць, наведвальнік. 2. Купец, які гандляваў у розных гарадах і краінах; іншаземны купец; чужаземец. Параўн. гостебникъ. 3. Чалавек, які знайшоў часовы прытулак у іншай краіне, у іншым горадзе, у каго-н.
с. 115
Государевъ прым. ад государъ у 1 знач.
с. 116
Государиня, государыня наз. 1. Жонка гасудара. 2. Гасударыня (пры ветлівым звароце).
с. 117
Государский, государьский, осударский прым. ад государь у 3 знач.
с. 117
Государство, государьство наз. 1. Дзяржава, краіна, зямля. 2. Праўленне, цараванне.
с. 117
Государствовати дзеясл. Кіраваць дзяржавай.
с. 117
Государъ, государь, осударъ наз. 1. Гасудар, галава манархічнай дзяржавы. 2. Гасудар (пры ветлівым звароце). 3. Уладальнік.
с. 117
Государыня гл. государиня
с. 118
Государь гл. государъ
с. 118
Государьский гл. государскнй
с. 118
Государьство гл. государство
с. 118
Готовальня наз. Торба, каробка з перагародкамі або без іх для захавання розных туалетных прыналежнасцей.
с. 118
Готоване гл. готованье
с. 118
Готованый дзеепрым. 1. Ад готовати у 1 знач. 2. Ад готовати ў 2 знач.
с. 118
Готованье, готоване наз. 1. Дзеянне па дзеясл. готовати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. готовати ў 2 знач.
с. 118
Готованьесе наз. Дзеянне па дзеясл. готоватися.
с. 119
Готовати дзеясл. 1. Падрыхтоўваць, рыхтаваць. 2. Гатаваць, нарыхтоўваць.
с. 119
Готоватися, готоватисе дзеясл., зв. ад готовати ў 1 знач.
с. 119
Готовизна наз. Падрыхтаваны запас чаго-н., зберажэнне.
с. 120
Готовизный прым. ад готовизна.
с. 120
Готовити дзеясл. Рыхтаваць, прыводзіць што-н. у стан гатоўнасці.
с. 120
Готовитися, готовитесе дзеясл., зв. ад готовити.
с. 120
Готовленый дзеепрым. ад готовити.
с. 120
Готовленье наз. Дзеянне па дзеясл. готовити.
с. 121
Готовность наз. Гатоўнасць, сабранасць. Параўн. готовость.
с. 121
Готовость наз. Тое, што і готовность.
с. 121
Готовший, готовшый прым., выш. ст. ад готовый у 1 знач.
с. 121
Готовывати дзеясл., шматкр. ад готовати ў 1 знач.
с. 121
Готовый прым. 1. Які знаходзіцца ў стане гатоўнасці да чаго-н., гатовы, сабраны. 2. Падрыхтаваны; даведзены да поўнага парадку; загадзя прызапашаны.
с. 122
Готовяющийся дзеепрым. ад готовый у 1 знач.
с. 123
Готский, кгодский, кготский прым. Гоцкі.
с. 123
Готуючий дзеепрым. ад готовати ў 1 знач. Параўн. готующий.
с. 123
Готующий дзеепрым. Тое, што і готуючий.
с. 123
Готующийся дзеепрым. ад готоватися.
с. 123
Готъ, кготъ наз. Гот.
с. 124
Гофтинъ наз. Тое, што і гофъ.
с. 124
Гофъ наз. Прадстаўнік народа ў Баварыі, на Заале, з евангелічным веравызнаннем. Параўн. гофтинъ.
с. 124
Гохмистрь гл. охмистръ
с. 124
Гоячый прым. Гаючы.
с. 124
Грабаръ, кграбаръ наз. Землякоп.
с. 124
Грабежити дзеясл. Тое, што і грабити I.
с. 124
Грабежникъ наз. Грабежнік. Параўн. грабежца.
с. 124
Грабежный прым. 1. Захоплены пры грабяжы. 2. Грабежніцкі.
с. 125
Грабежство наз. Грабежніцтва.
с. 125
Грабежца наз. Тое, што і грабежникъ.
с. 125
Грабежъ, грабежь, грабезъ, кграбежъ I наз. І. Грабеж. 2. Награбленыя рэчы. 3. Штраф за грабеж; судовая справа аб грабяжы.
с. 125
Грабежъ II наз. Грабенне.
с. 126
Грабенне гл. грабенье
с. 126
Грабеный дзеепрым. ад грабити I.
с. 126
Грабенье, грабенне наз. Дзеянне па дзеясл. грабити I.
с. 126
Грабечый дзеепрым. ад грабити II.
с. 126
Грабина наз. Тое, што і грабъ.
с. 127
Грабинъ наз. Тое, што і кграбя ў 1 знач.
с. 127
Грабитель наз. Грабежнік.
с. 127
Грабити, грабить, грябити I дзеясл. Грабіць, рабаваць. Параўн. грабежити.
с. 127
Грабити, кграбити II дзеясл. Грэбці.
с. 127
Грабление гл. грабленье
с. 127
Грабленый дзеепрым. ад грабити I.
с. 127
Грабленье, грабление наз, Дзеянне па дзеясл. грабити I.
с. 128
Грабли наз. Граблі.
с. 128
Грабливати дзеясл., шматкр. ад грабити I.
с. 128
Грабовый прым. ад грабъ.
с. 128
Грабство гл. кграбство
с. 128
Грабъ наз. Граб. Параўн. грабина.
с. 128
Грабя гл. кграбя
с. 128
Граваный дзее/грым. Паігрываны.
с. 128
Града гл. гряда
с. 128
Градный I прым. Тое, што і градовый I.
с. 128
Градный II прым. Тое, што і градовый II.
с. 128
Градобитье, градобитие, градобице наз. Градабой.
с. 128
Градовый I прым. ад градъ I у 1 знач. Параўн. градный І.
с. 129
Градовый II прым. ад градъ II. Параўн. градный ІІ.
с. 129
Градодержецъ наз. Правіцель
с. 129
Градосказитель наз. Той, хто знішчае горад.
с. 129
Градский прым. Гарадскі.
с. 129
Градусъ наз. Ступень.
с. 129
Градущий гл. грядущий
с. 129
Градый гл. грядый
с. 129
Градъ 1 наз. 1. Тое, што і городъ у 1 знач. 2. Жыхары горада, 3. Улада, уладанне.
с. 129
Градъ II наз. Град.
с. 130
Гражанинъ, граженинъ наз. Гараджанін.
с. 131
Гражданинъ наз. Жыхар.
с. 131
Гражданство наз. Жыхарства.
с. 131
Граженинъ гл. гражанинъ
с. 131
Гразь гл. грязь
с. 131
Граиврановъ прым. Воранаў.
с. 131
Грамада гл. громада
с. 131
Граматика, граматыка, грамматика, кграматыка наз. Граматыка.
с. 131
Граматицкий прым. Граматычны. Параўн. граматичный, граматыческпй.
с. 131
Граматичный прым. Тое, што і граматицкий.
с. 131
Граматыка гл. граматика
с. 132
Граматыческий прым. Тое, што і граматицкий.
с. 132
Грамматикъ наз. Аутар граматыкі.
с. 132
Грамницы гл. громницы
с. 132
Грамничный гл. громничный
с. 132
Грамота, грамута наз. 1. Уменне чытаць і пісаць. 2. Афіцыяльны дакумент. 3. Пасланне, ліст, дагавор.
с. 132
Гранатовый гл. кгранатовый
с. 134
Гранатъ гл. кгранатъ
с. 134
Граница, гроница, кграница наз. 1. Лінія, якая раздзяляе сумежныя ўчасткі зямлі, мяжа. Параўн. грань у 1 знач. 2. Зарубка або знак, высечаны на межавым слупе або на дрэве. 3. Вобласць, мясцовасць, прастора, заключаная ў пэўных межах. 4. Рубеж, мяжа як лінія падзелу паміж дзяржавамі. 5. Бераг. 6. Мера.
с. 134
Граниченъе, граничэнье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. 2. Мяжа.
с. 137
Граничити, граничыти дзеясл. 1. Дзяліць, устанаўліваць межы, граніцы. 2. ГІадзяляць, з’яўляцца мяжой. 3. Быць сумежным, мець агульную граніцу, мяжу.
с. 137
Граничитисе дзеясл., зв. ад граничити ў 1 знач.
с. 138
Граничникъ наз. Сусед, сумежнік.
с. 138
Граничный прым. 1. Ад граннца ў 1 знач. 2. Пагранічны.
с. 138
Граничыти гл. граничити
с. 139
Граничье наз. Мяжа.
с. 139
Граничэнье гл. граниченье
с. 139
Гранный прым. ад грань у 1 знач.
с. 139
Грановитый I прым. Гранёны, з многімі гранямі.
с. 139
Грановитый ІІ прым. 1. Які мае адносіны да граната, гранатавы. 2. Ярка-чырвоны, колеру граната.
с. 139
Граночка наз., памянш. ад грань у 2 знач.
с. 139
Граный дзеепрым. ад грати.
с. 139
Грань наз. 1. Тое, што і гранпца ў 1 знач. Параўн. граня. 2. Тое, што і граница ў 2 знач. 3. Плоская паверхня прадмета, якая ўтварае вугал з другой такой жа паверхняй. 4. Сціх.
с. 139
Гранье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. грати. 2. Гульня ў карты.
с. 141
Граня наз. Тое, што і грань у 1 знач.
с. 141
Грасованье наз. Дзеянне па дзеясл. грассовати.
с. 141
Грассовати, кграсовати дзеясл. Бадзяцца, разбойнічаць.
с. 141
Грасти гл. грясти
с. 141
Грата гл. кграта
с. 141
Гратва наз. Тое, што і кграта.
с. 141
Грати дзеясл. Іграць (на музычным інструменце).
с. 141
Гратификовати дзеясл. Узнагароджваць.
с. 141
Графия наз. Пяро для пісьма.
с. 141
Грацовати гл. кграцовати
с. 141
Грацовникъ гл. кграцовникъ
с. 141
Грачиха гл. гречиха
с. 141
Грачъ гл. кграчъ
с. 142
Граючий дзеепрым. ад грати.
с. 142
Гребанье наз. Грабенне.
с. 142
Гребачъ наз. Грабец, той, хто грабе.
с. 142
Гребелка, гребелька, гробелка наз., памянш. ад гребля.
с. 142
Гребелное, гребельное прым. у знач. наз. Плата за праезд праз грэблю.
с. 142
Гребелный прым. ад гребля.
с. 142
Гребелька гл. гребелка
с. 142
Гребельное гл. гребелное
с. 142
Гребенистый прым. Які мае выгляд грэбеня.
с. 142
Гребень, кгребень наз. 1. Пласцінка з зубамі для расчэсвання валасоў. 2. Прылада катавання, знешнім выглядам падобная на грэбень. 3. Мясістая нарасць на галаве некаторых птушак і паўзуноў. 4. Верхні край, вяршыня чаго-н. 5. Асобая разная дошка па краю даха або на верхняй частцы акна для упрыгожвання.
с. 142
Гребенье наз. Дзеянне па дзеясл. гребти ў 1 знач.
с. 143
Гребетъ гл. кгребетъ
с. 143
Гребецъ наз. 1. Вясляр. 2. Грабец, той, хто грабе, працуе з граблямі.
с. 143
Гребильный прым.
с. 143
Гребла гл. гребля
с. 143
Гребло наз. Скрэбла, скрабніца.
с. 143
Гребля, гребла, гробля, грэбля, кгребля, кгробля наз. Грэбля. Параўн. грибелъ.
с. 144
Гребный прым. Гатовы да зграбання.
с. 144
Гребти, гребсти, грести дзеясл. 1. Грэбці. 2. Хаваць, закопваць нябожчыка ў зямлю. 3. Веславаць.
с. 145
Гребтися, грестися дзеясл. зв. 1. Ад гребти ў 2 знач. 2. Ад гребти ў 3 знач.
с. 145
Грегъ наз. Тое, што і грехъ у 2 знач.
с. 145
Греда гл. гряда
с. 145
Гредовина наз. Адзін з узгоркаў у градзе ўзгоркаў.
с. 145
Гредчина гл. гречина
с. 146
Гредчиха гл. гречиха
с. 146
Гредчына гл. гречина
с. 146
Грездновье наз. Тое, што і грозновие.
с. 146
Грезнъ наз. Тое, што і грозенъ.
с. 146
Грезти гл. гризти
с. 146
Грекиня наз. Грачанка.
с. 146
Грекъ, кгрекгъ, кгрекъ наз. 1. Грэк, чалавек, які паходзіць з Грэцыі. 2. Праваслаўны, хрысціянскі. Параўн. гречинъ.
с. 146
Гременье наз. Тое, што і грименье.
с. 147
Гремети дзеясл. Тое, што і гримети.
с. 147
Гремячий дзеепрым. ад гремети.
с. 147
Гренье наз. Дзеянне па дзеясл. грети.
с. 147
Грести гл. гребти
с. 147
Грестися гл. гребтися
с. 147
Грестиянский гл. хрестиянский
с. 147
Гресценция наз. Тое, што і кресценция.
с. 147
Грети дзеясл. Грэць.
с. 147
Гретися дзеясл., зв. ад грети.
с. 147
Гретчина гл. гречина
с. 147
Грефъ гл. грифъ
с. 147
Греховный прым. Грэшны. Параўн. греховый.
с. 147
Греховый прым. Тое, што і греховный.
с. 148
Грехолюбецъ наз. Чалавек, схільны да грэху.
с. 148
Грехочистителный прым. Які ачышчае ад грэху.
с. 148
Грехъ, грихъ, хрехъ наз. 1. Грэх, парушэнне нравіл рэлігійнай маралі. 2. Віна, правіннасць. 3. Зло.
с. 148
Грецкий, кгрецкий 1 прым. 1. Грэчаскі. 2. Праваслаўны. Параўн. греческий.
с. 150
Грецкий II прым. Які мае адносіны да грэчкі, грачаны.
с. 151
Грецъ наз. Гулец.
с. 151
Греческий, гречьский, грэчэский, кгреческий прым. 1. Тое, што і грецкий I у 1 знач. 2. Тое, што і грецкпй I у 2 знач.
с. 151
Гречина, гредчина, гредчына, гретчина, греччина наз. Яравая грэчка.
с. 152
Гречинъ, кгречинъ наз. Тое, што і грекъ.
с. 152
Гречиха, грачиха, гредчиха, гречыха, кгречыха наз. Грэчка. Параўн. гречка, грика.
с. 152
Гречишка наз., памянш. ад гречиха.
с. 153
Гречишный прым. с. 153
Гречка I наз. Тое, што і гречиха.
с. 153
Гречка II наз. Грачанка.
с. 153
Гречнейший прым., выш. ст. ад кгречный.
с. 153
Греччина гл. гречина
с. 153
Гречыха гл. гречнха
с. 153
Гречьский гл. греческий
с. 153
Гречьнище наз. Грачанішча.
с. 153
Грешати дзеясл. Прамінаць.
с. 153
Грешачий, грешачый дзеепрым. 1. Ад грешити. 2. У знач. наз. Той, хто грашыць. Параўн. грешащий.
с. 153
Грешащий, грешащый дзеепрым. Тое, што і грешачий у 2 знач.
с. 154
Грешенье, грешение наз. Дзеянне па дзеясл. грешити.
с. 154
Грешити, грешыти дзеясл. Грашыць.
с. 154
Грешнакъ наз. Тое, што і грешникъ
с. 155
Грешникъ наз. Грэшнік. Параўн. грешнакъ.
с. 155
Грешница наз. Грэшніца.
с. 155
Грешничий прым. ад грешникь.
с. 155
Грешно прысл. Грэшна.
с. 155
Грешный, грышный прым. 1. Ад грехь у 1 знач. 2. У знач. наз. Грэшнік.
с. 155
Грешыти гл. грешити
с. 156
Греючий дзеепрым. ад грети.
с. 156
Грибелъ наз. Тое, што і гребля.
с. 157
Грибокъ наз., памянш. ад грибъ.
с. 157
Грибъ, грыбъ наз. Грыб.
с. 157
Грива, грыва наз. 1. Грыва. 2. Узгорак, парослы лесам.
с. 157
Гривати дзеясл., шматкр. ад грати.
с. 157
Гривенка, грывенка наз. памянш. 1. Ад гривна ў 1 знач. 2. Ад гривна ў 2 знач.
с. 157
Гривеночка наз., памянш. ад гривна ў 1 знач.
с. 158
Гривеночный прым. ад гривна ў 2 знач.
с. 158
Гривна, гривня, грывна наз. 1. Металічнае ўпрыгожанне, якое насілася на шыі. 2. Адзінка вагі пераважна каштоўных металаў. 3. Грашовая адзінка.
с. 158
Гривострижца, гривострыжца, гривостризца, грывострыжца наз. Цырульнік.
с. 159
Григорианинъ наз. Член хрысціянскага брацтва, заснаванага містыкам Г. Гротам у XIV стагоддзі.
с. 160
Гриднище наз. Месца, дзе раней была грыдніца.
с. 160
Гридня, грыдня наз. Памяшканне для дворні, грыдніца.
с. 160
Гризенье, гризение, грызенье наз. 1. Бурчанне ў жываце, колікі. 2. Дзеянне па дзеясл. гризти ў 2 знач.
с. 160
Гризти, грезти, грызти дзеясл. 1. Грызці. 2. перан. Мучыць.
с. 160
Гризтися, грызтися дзеясл., зв. ад гризти ў 2 знач.
с. 161
Грика, грыка, кгрыка наз. Тое, што і гречиха.
с. 161
Грименье наз. Дзеянне па дзеясл. гримети. Параўн. гременье, грменье, громенье.
с. 162
Гримети дзеясл. Грымець. Параўн. гремети.
с. 162
Гримящий дзеепрым. ад гримети.
с. 162
Гринадеръ наз. Грэнадзёр.
с. 162
Грифъ, грефъ, грыфъ, кгрифъ наз. Грыф.
с. 162
Грихъ гл. грехъ
с. 162
Гричъ наз. Сабака.
с. 162
Грменье наз. Тое, што і грименье.
с. 163
Грмота наз. Грымоты.
с. 163
Гробелка гл. гребелка
с. 163
Гробище наз. Могільнік.
с. 163
Гробля гл. гребля
с. 163
Гробница наз. Грабніца.
с. 163
Гробный прым. ад гробъ.
с. 163
Гробовиско наз. Труна.
с. 163
Гробовникъ наз. Трунар.
с. 163
Гробовый прым. ад гробъ у 1 знач.
с. 163
Гробокопатель наз. Той, хто раскопвае магілы, каб абакрасці іх.
с. 163
Гробъ наз. 1. Магільны склеп, грабніца, яма. 2. Магільны ўзгорак, магіла. 3. Труна.
с. 164
Гробый прым. Тое, што і грубый у 3 знач.
с. 165
Гродзкий гл. кгродский
с. 165
Гродский гл. кгродский
с. 165
Гродцкий гл. кгродский
с. 165
Гродъ гл. кгродъ
с. 165
Грожение гл. гроженье
с. 165
Гроженый дзеепрым. ад грознти.
с. 165
Гроженье, грожение наз. Дзеянне па дзеясл. грозити.
с. 166
Гроза наз. Страх, строгасць, пагроза.
с. 166
Грозба, грозьба наз. Пагроза.
с. 167
Грозденъ гл. грозенъ
с. 167
Гроздъ наз. Тое, што і грозентъ. Параўн. гроздъ, грезнъ.
с. 167
Грозенъ, грозденъ наз. Винаградная гронка.
с. 167
Грозечый гл. грозячый
с. 167
Грозити дзеясл. Пагражаць, гразіць.
с. 167
Грозитися, грозитыся дзеясл., зв. ад грозити.
с. 168
Грозне прысл. Грозна, з пагрозай, страшна. Параўн. грозно.
с. 168
Грознейшый прым., выш. ст. ад грозный.
с. 168
Грозно прысл. Тое, што і грозне.
с. 169
Грозновие наз., зб. ад грозенъ. Параўн. грездновье.
с. 169
Грозновый прым. ад грозень.
с. 169
Грозность наз. ад грозный.
с. 169
Грозный прым, Грозны, страшны.
с. 169
Грозьба гл. грозба
с. 170
Грозячый, грозечый дзеепрым. ад грозити.
с. 170
Гроковница наз. Тое, што і гаковница.
с. 170
Громада, грамада, громеда, кгромода наз. 1. Стос, купа, куча. 2. Група людзей, натоўп, грамада, мноства. 3. Кола людзей, суполка (сход членаў). 4. Полк, войска, група ўзброеных людзей, світа. 5. Нешта вялікае, гмах.
с. 170
Громадка наз., памянш. ад громада у 3 знач.
с. 172
Громадне, громадно, громатне прысл. Групай, грамадою.
с. 172
Громадный прым. Велізарны.
с. 172
Громакъ гл. ограмакъ
с. 172
Громатне гл. громадне
с. 172
Громеда гл. громада
с. 172
Громенье наз. Тое, што і грименье.
с. 172
Громити, кгромити дзеясл. Біць, граміць.
с. 172
Громницы, грамницы, кгромницы наз. Грамніцы.
с. 173
Громничный, грамничный, кгромничный прым. ад громницы.
с. 173
Громобитие наз. Грымоты.
с. 174
Громовый прым. ад громъ.
с. 174
Громогучный прым. Які гучыць моцна, як гром.
с. 174
Громоковатый прым. ад громакъ.
с. 174
Громотанье наз. Грымоты.
с. 174
Громотъ, кгромотъ наз. Грукатанне, грымоты, роў,.
с. 174
Громчее прысл. Гучней, галасней.
с. 175
Громъ наз. 1. Гром. Параўн. грумъ. 2. Грукат, гул.
с. 175
Гроница гл. граница
с. 175
Гроно гл. кгроно
с. 175
Гронтъ гл. кгрунтъ
с. 175
Гротъ гл. кгротъ
с. 175
Грохотъ наз. Смех. с. 175
Грошевый гл. грошовый
с. 175
Гроши, грошы наз. мн. Грошы.
с. 175
Грошикъ наз., памянш. ад грошъ у 4 знач.
с. 176
Грошовый, грошевый, кгрошовый прым. 1. Ад гроши. 2. Прызначаны для хавання грошай.
с. 176
Грошъ, кгрошъ наз. 1. Старажытная літоўская і польская грашовая адзінка рознай вартасці. 2. Манета. 3. // перан. Грошы, капітал; кошт. 4. Дробная манета.
с. 177
Грошы гл. гроши
с. 179
Грубе прысл. Прыкметна, яўна.
с. 179
Грубей прысл., выш. ст. ад грубе.
с. 179
Грубети дзеясл. Станавіцца цвёрдым, матэрыяльным.
с. 179
Грубеянство гл. грубиянство
с. 179
Грубеянъ гл. грубиянъ
с. 179
Грубианство гл. грубиянство
с. 179
Грубити дзеясл. Грубіяніць, гаварыць дзёрзкасці.
с. 179
Грубиянство, грубеянство, грубианство, грубъянство наз. 1. Грубіянства, непачцівасць, недалікатнасць. 2. Невуцтва, неадукаванасць, некультурнасць.
с. 179
Грубиянъ, грубеянъ наз. Грубіян, непачцівы, недалікатны чалавек.
с. 179
Грубно прысл. Моцна, вельмі, значна.
с. 179
Грубость наз. 1. Таўшчыня, паўната. 2. Грубасць, некультурнасць. 3. Неапрацаванасць, цвёрдасць. 4. Грубы ўчынак.
с. 179
Грубший прым. выш. ст. 1. Ад грубый у 1 знач. 2. Ад грубый у 7 знач.
с. 180
Грубъ наз. Стос, сцірта.
с. 180
Грубъянство гл. грубиянство
с. 180
Грубый прым. 1. Тоўсты, масіўны. 2. Тоўсты, дзябёлы, мажны. 3. Прымітыўны, просты, пазбаўлены тонкасці, нязграбны. 4. Неапрацаваны. 5. Першабытны, варварскі, жорсткі, дзікі; некультурны. 6. Грубы, непрыстойны, недалікатны. 7. Густы, непразрысты, (пра паветра). 8. Нізкі (аб голасе).
с. 180
Груда наз. 1. Камяк, камлыга, глыба, кавалак, згустак. 2. Земля, пакрытая камякамі прамёрзлай глебы.
с. 182
Грудень, кгрудень наз. Снежань (назва месяца).
с. 182
Груди наз. 1. Пярэдняя частка тулава ад шыі да жывата. 2. Малочныя залозы у жанчыны. Параўн. грудь.
с. 182
Грудина наз. Грудзіна, грудзінка.
с. 182
Грудный прым. Грудны.
с. 183
Грудокъ наз., памянш. ад грудъ у 1 знач.
с. 183
Грудъ наз. 1. Груд, пагорак, узгорак. 2. Сухі луг, сухадол. 3. Куча.
с. 183
Грудь наз. Тое, што і груди ў 2 знач.
с. 183
Гружати дзеясл. Грузнуць.
с. 183
Груздило наз. Цуглі.
с. 183
Грузелъ наз. Камяк зямлі ў баразне.
с. 183
Грузинский прым. Грузінскі.
с. 183
Грузити дзеясл. // перан. Тапіць, губіць.
с. 183
Грузкий, груский прым. Грузкі, топкі.
с. 183
Грузкость наз. Грузкасць, топкасць.
с. 184
Грузъ, кгрузъ наз. 1. Шчэбень, тоўчанае каменне, абломкі. 2. Руіны.
с. 184
Грузь наз. Балоцісты грунт.
с. 184
Грумъ наз. Тое, што і громъ у 1 знач.
с. 184
Грундалъ наз. Няспрытны, няўмелы чалавек.
с. 184
Грунтовати гл. кгрунтовати
с. 184
Грунтовне гл. кгрунтовне
с. 184
Грунтовнейший гл. кгрунтовнейший
с. 184
Грунтовный гл. кгрунтовный
с. 184
Грунтъ гл. кгрунтъ
с. 184
Груский гл. грузкий
с. 184
Грухнути дзеясл. Грымнуць, разнесціся (аб чутках).
с. 184
Грухотанье наз. Грукатанне.
с. 184
Груша наз. 1. Груша, пладовае дрэва. 2. Плод грушавага дрэва.
с. 184
Грушка, кгрушка наз., памянш. ад груша ў 1 знач.
с. 185
Грътань наз. Тое, што і гортань.
с. 185
Грыбетъ гл. хрыбетъ
с. 185
Грыбокъ наз., памянш. ад грыбъ.
с. 185
Грыбъ гл. грибъ
с. 185
Грыва гл. грива
с. 185
Грывенка гл. гривенка
с. 185
Грывна гл. гривна
с. 185
Грывострыжца гл. гривострижца
с. 185
Грыденка наз., памянш. ад грыдня.
с. 185
Грыдня гл. гридня
с. 185
Грызенье гл. гризенье
с. 185
Грызти гл. гризти
с. 185
Грызтися гл. гризтися
с. 185
Грызучый дзеепрым. ад грызти.
с. 185
Грызущий дзеепрым. ад грызти.
с. 185
Грыка гл. грнка
с. 185
Грытань наз. Тое, што і гортань.
с. 185
Грыфъ гл. грифъ
с. 185
Грышный гл. грешный
с. 185
Грэбля гл. гребля
с. 185
Грэческий гл. греческий
с. 185
Грябити I гл. грабити I
с. 185
Гряда, града, греда, кгреда наз. 1. Града. 2. Рад узгоркаў. 3. Перакладзіна.
с. 185
Грядущий, градущий дзеепрым. 1. Ад грясти ў I знач. Параўн. грядый. 2. Будучы, наступны.
с. 186
Грядый, градый дзеепрым. Тое, што і грядущий у 1 знач.
с. 186
Грязно прысл. Гразка.
с. 186
Грязный прым. Брудны.
с. 186
Грязь, гразь, грязь, гразь наз. 1. Гразь, размоклая ад вады глеба. 2. Балота, багністае месца. 3. Бруд.
с. 186
Грянути дзеясл. // перан. Грымнуць.
с. 187
Грясти, грасти дзеясл. 1. Ісці. 2. Наступаць, наставаць, набліжацца.
с. 187
Губа I наз. 1. Губа. 2. Вусны, рот, дзюба, пашча (жывёліны).
с. 187
Губа ІІ наз. Адміністрацыйна-тэрытарыяльная акруга ў Маскоўскай Русі.
с. 188
Губа III наз. Грыб.
с. 188
Губа IV наз. Губка, порыстая мачалка, якая добра ўбірае вільгаць.
с. 188
Губеный дзеепрым. ад губнти ў 1 знач.
с. 188
Губенье наз. Дзеянне па дзеясл. губити ў 1 знач.
с. 188
Губернаторъ гл. кгубернаторъ
с. 189
Губитель наз. Згубіцель.
с. 189
Губительный прым. Згубны, пагібельны.
с. 189
Губити дзеясл. 1. Нішчыць, псаваць. 2. Пазбаўляць жыцця, забіваць. 3. // перан. Прыводзіць да пагібелі, губіць; разбураць, спусташаць. 4. Траціць, губляць.
с. 189
Губитися дзеясл. зв. 1. Ад губити ў 2 знач. 2. Ад губити ў 4 знач. 3. Губіць сябе.
с. 189
Губка наз. 1. Памянш. ад губа IV. 2. Трут, губа, цэра.
с. 190
Губление наз. Дзеянне па дзеясл. губити ў 2 знач.
с. 190
Губленый дзеепрым. ад губити ў 2 знач.
с. 190
Губляти дзеясл. Пустошыць.
с. 190
Губный I прым. ад губа I у 2 знач.
с. 190
Губчаница наз. Тое, што і ручница
с. 190
Губчастый, гупчастый прым. Параўн. губчаница.
с. 190
Губяй дзеепрым. ад губити ў 1 знач.
с. 190
Губячий дзеепрым. ад губити ў 2 знач.
с. 191
Гугнивый прым. Коснаязыкі, гугнявы.
с. 191
Гугу выкл. гукапераймальн. Гу-гу.
с. 191
Гудай наз. Назва старажытнага народа.
с. 191
Гудба гл. гудьба
с. 191
Гудебный прым. ад гудьба ў 1 знач.
с. 191
Гуденье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. гудети. 2. Піск, плач, галашэнне.
с. 191
Гудети дзеясл. Іграць на струнным музычным інструменце. Параўн. густи.
с. 191
Гудецъ наз. Музыка, які іграў на струнным музычным інструменце.
с. 191
Гудити дзеясл. Ганьбіць, ганьбаваць, няславіць, чарніць.
с. 192
Гудокъ наз. Музы́ка, яки граў на гудку - трохструнным музычным інструменце накшталт скрыпкі.
с. 192
Гудучый дзеепрым. ад гудети.
с. 192
Гудущий дзеепрым. ад гудети.
с. 192
Гудьба, гудба наз. 1. Музычны інструмент накшталт гусляў. 2. Музыка, ігра на музычным інструменце.
с. 192
Гужище, гужыще наз. Тоўсты канат, скручаны з некалькіх вяровак — гужоў.
с. 192
Гужъ наз. 1. Гуж, пятля ў вупражы. 2. Тоўстая вяроўка.
с. 192
Гужыца наз. Плеценая карзіна. (?)
с. 193
Гужыще гл. гужище
с. 193
Гузикъ гл. кгузикъ
с. 193
Гузичокъ гл. кгузичокь
с. 193
Гуканье наз. Выгук, вокліч, выкрык.
с. 193
Гукати дзеясл. 1. Крычаць, гаманіць, клікаць. 2. Пакрыкваць. 3. Вухкаць, крычаць характэрным крыкам (аб птушках).
с. 193
Гукненье наз. Вокрык, воклік.
с. 193
Гуковище наз. Бугай, начная птушка з сямейства чапляў. Параўн. гупало, гупачъ.
с. 193
Гукъ наз. 1. Грукат, гул, шум. 2. Крык, гоман.
с. 193
Гулня наз. Гульня.
с. 194
Гултай, гультай наз. Гультай, вісус, шалапут; нягоднік.
с. 194
Гултайский прым. Нягодніцкі.
с. 194
Гултайство наз., зб. ад гултай.
с. 194
Гультай гл. гултай
с. 194
Гультайско прысл. ад гультай.
с. 194
Гулянье наз. Гулянне.
с. 195
Гуляти дзеясл. 1. Гуляць, прагульвацца. 2. Весяліцца.
с. 195
Гулящий прым. Які не мае заняткаў.
с. 195
Гуляющий дзеепрым. ад гуляти ў 1 знач.
с. 195
Гуменишко наз., памянш. ад гумно ў 2 знач.
с. 195
Гуменникъ наз. 1. Наглядчык за гумном і працай на гумне. 2. Агароджанае месца каля гумна, дзе стаяць хлебныя сцірты.
с. 195
Гуменное прым. у знач. наз. 1. Маёмасць, якая знаходзі- лася ў гумне. 2. Падатак ад гумна.
с. 195
Гуменный прым. 1. Ад гумно ў 1, 2, 3 знач. 2. У знач. наз. Тое, што і гуменнпкь у 1 знач.
с. 195
Гумералъ, умералъ наз. Касцельнае богаслужэбнае адзенне.
с. 196
Гумнище, гумнищо наз. Месца, дзе стаяла гумно.
с. 196
Гумно, кгумно наз. 1. Гумно. 2. Ток (пляцоўка для малацьбы). 3. Двор з гаснадарчымі будынкамі.
с. 196
Гумнъ гл. гуннъ
с. 197
Гуморъ наз. Вільгаць, вадкасць.
с. 197
Гунка гл. гунька
с. 198
Гуннъ, гумнъ наз. Прадстаўнік качавога племені, якое склалася ў Прыураллі з цюркамоўных хунну (выхадцаў з Цэнтральнаіі Азіі) і мясцовых уграў і сарматаў.
с. 198
Гунька, гунка наз. памянш. 1. Ад гуня ў 1 знач. 2. Ад гуня ў 3 знач.
с. 198
Гуня наз. 1. Варсістая шарсцяная коўдра або пакрывала; гунька. 2. Старая, падраная вопратка, лахманы. 3. Верхняя вопратка з аўчыны.
с. 198
Гупало наз. Тое, што і гуковище.
с. 198
Гупачъ наз. Тое, што і гуковище.
с. 199
Гупчастый гл. губчастый
с. 199
Гура, кгура наз. 1. Гара. 2. Верх, вярхоўе.
с. 199
Гурба наз. 1. Гурт, гурма, натоўп. 2. Куча камення; руіны.
с. 199
Гурмомъ, гурмэмъ прысл. Гуртам, натоўпам.
с. 199
Гурмъ наз. Шум, грукат.
с. 199
Гурный прым. ад гура ў 2 знач. // перан. Высокі, узвышаны, напышлівы.
с. 199
Гурокъ гл. огурокь
с. 200
Гуртомъ прысл. 1. Оптам. 2. Гуртам, натоўпам. 3. Сумесна, разам.
с. 200
Гусакъ наз. 1. Гусак. 2. Цагліна, вырабленая з выгібамі. 3. Вывараная соль у выглядзе цукровай галавы.
с. 200
Гусарский, усарский прым. Гусарскі.
с. 200
Гусаръ наз. Удалец, смяльчак, зух.
с. 200
Гусеница, гусениця наз. Гусеніца. Параўн. усеница.
с. 201
Гусеня наз. Гусяня.
с. 201
Гусий прым. Тое, што і гусиный.
с. 201
Гусиный прым. ад гусь. Параўн. гусий.
с. 201
Гуска наз. Гуска.
с. 201
Гусла, кгусла наз. мн. 1. Чары, заклінанні, варажба. 2. Прадмет, якому прыпісвалі магічную сілу.
с. 201
Гусли наз. мн. Гуслі.
с. 202
Гуслица наз. Від зброі.
с. 202
Гусльникъ наз. Вядзьмар, чарадзей, чараўнік. Параўн. гусляръ.
с. 202
Гусляръ наз. Тое, што і гусльникъ.
с. 202
Густвина наз. Гушчар, густы лес. Параўн. густина, гуша, гущявнна.
с. 202
Густи дзеясл. Тое, што і гудети.
с. 202
Густина наз. Тое, што і густвина.
с. 202
Густо прысл. 1. Ад густый у 1 знач. 2. Ад густый у 4 знач.
с. 202
Густость наз. 1. Ад густый у 1 знач. 2. Ад густый у 4 знач.
с. 202
Густый прым. 1. Густы, шчыльны. 2. Канцэнтраваны. 3. Непразрысты, насычаны, цяжкі (аб паветры). 4. Часты, бесперапынны.
с. 203
Гусь, гусь, кгусь наз., ж. Гусь.
с. 203
Гута наз. Шкляны завод.
с. 204
Гутникъ наз. Шкловыдзімальшчык.
с. 204
Гуфецъ, уфецъ наз., памянш. ад гуфъ, уфъ.
с. 204
Гуфне прысл. Раздзяліўшыся на гуфы; гуфамі.
с. 204
Гуфъ, уфъ наз. Вайсковае падраздзяленне (атрад, полк, легіён), частка войска.
с. 204
Гучанье, гучание наз. Гул, грукат.
с. 205
Гучати дзеясл. 1. Гусці, грымець. 2. Гаманіць. 3. Рыкаць. 4. Крычаць (на каго-н.), лаяць (каго-н.).
с. 205
Гучачий дзеепрым. ад дзеясл. гучати ў 1 знач.
с. 205
Гученье, гучение наз. Гудзенне, гул.
с. 205
Гучети дзеясл. Галасіць.
с. 205
Гуща наз. Тое, што і густвина.
с. 206
Гущявина наз. Тое, што і густвина.
с. 206
Гыберна гл. гнберна
с. 206
Гыдитися гл. гидитися
с. 206
Гэдвь наз. Прадстаўнік старажытнага племені на тэрыторыі Галіі.
с. 206
Гэлмъ гл. гелмъ
с. 206
Гэнваръ гл. генваръ
с. 206
Гэрбъ гл. гербъ
с. 206
Гэрулы гл. герулы
с. 206
Гэтманский гл. гетманский
с. 206
Гэтманство гл. гетманство
с. 206
Гэтманъ гл. гетманъ
с. 206
Гэтьманъ гл. гетманъ
с. 206
Гэтый гл. гетый
с. 206
Д Пятая літара алфавіта, у старабеларускай мове ўжывалася для абазначэння гука д і лічбы 4.
с. 207
Да I злуч. 1. I, ды (пры спалучэнні аднародных членаў сказа і сказаў). 2. I, ды, а (пры далучэнні сінтаксічна незалежнага сказа або часткі сказа). 3. А, у той час як (пры супастаўленні). 4. Але (пры супраціўнай сувязі). 5. У складзе зл. Коли... да, есла бы ... да — калі ... то, калі б ... то. 6. Каб.
с. 207
Да II часц. 1. Няхай, хай. 2. Ды. (узмацняльная). 3. Ды (у знач. пабочнага слова).
с. 209
Да III прыназ. Тое, што і до.
с. 210
Даание гл. даянье
с. 211
Дабро гл. добро
с. 211
Дабыти гл. добыти
с. 211
Дабытокъ гл. добытокъ
с. 211
Давание гл. даванье
с. 211
Даваный дзеепрым. 1. Ад давати ў 2 знач. 2. Ад давати ў 3 знач. 3. Ад даватн у 4 знач. 4. Ад давати ў 5 знач. 5. Ад давати ў 6 знач. 6. Ад давати ў 7 знач. 7. Ад давати у 8 знач. 8. Арганізаваны, наладжаны. 9. Назначаны, прызначаны. 10. Пададзены (у выглядзе міласціны).
с. 211
Даванье, давание наз. 1. Дзеянне па дзеясл. давати у 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. давати ў 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. давати ў 3 знач. 4. Дзеянне па дзеясл. давати ў 4 знач. 5. Дзеянне па дзеясл. давати ў 7 знач.
с. 212
Даватель наз. Тое, што і давца.
с. 214
Давати, довати дзеясл. 1. Даваць, аддаваць, перадаваць з рук у рукі. 2. Падносіць, падаваць, прапаноўваць (аб ежы, піцці). 3. Плаціць. 4. Аддаваць у якасці даніны, падатку, штрафу. 5. Дарыць, даваць у якасці дару. 6. Выдаваць, выдзяляць. 7. Даваць у карыстанне, забяспечваць чым-н. 8. Выдаваць, здраджваць. 9. Надзяляць (уладай). 10. Назначаць, прызначаць. 11. Прыносіць ураджай. 12. Дазваляць рабіць што-н., ствараць умовы для чаго-н. 13. З’яўляцца крыніцай існавання чаго-н. 14. Вяртаць раней страчанае (зрок, слых).
с. 214
Даватися, доватися дзеясл. 1. Дазваляць што-н. рабіць з сабой, паддавацца. 2. Выдавацца, выдзяляцца. 3. Даставацца, набывацца з цяжкасцю. 4. Давацца, прадстаўляцца. 5. Зв. ад давати ў 5 знач.
с. 221
Даваючий дзеепрым. 1. Ад давати ў 4 знач. 2. Ад давати ў 11 знач. 3. Ад давати ў 12 знач.
с. 222
Даваючийся дзеепрым. ад даватися ў 1 знач.
с. 222
Даведатися гл. доведатися
с. 223
Давецъ наз. Тое, што і давца.
с. 223
Давешний прым. Ранейшы.
с. 223
Давимый дзеепрым. ад давити ў 1 знач.
с. 223
Давити дзеясл. 1. Душыць. Параўн. давляти. 2. Ціснуць. 3. Душыць, расціскаць.
с. 223
Давитися дзеясл. зв. Давіцца.
с. 223
Давленый дзеепрым. ад давити ў 1 знач.
с. 223
Давляти дзеясл. Тое, што і давити ў 1 знач.
с. 223
Давней прысл. Даўней.
с. 223
Давнейший прым. Даўнейшы, ранейшы.
с. 224
Давний гл. давный
с. 224
Давно прысл. Даўно.
с. 224
Давность наз. Даўнасць.
с. 225
Давный, давний прым. Даўні.
с. 225
Давца наз. Дабрадзей, дабрачынец. Параўн. даватель, давецъ.
с. 226
Давший дзеепрым. ад дати у 5 знач.
с. 226
Давшийся дзеепрым. ад датнся у 2 знач.
с. 226
Давывати дзеясл., шматкр. ад давати ў 1, 3 знач.
с. 227
Давый дзеепрым. ад дати.
с. 227
Дагодитися гл. догодитися
с. 227
Дадавати гл. додавати
с. 227
Дадати гл. додати
с. 227
Дадушы прысл. Вельмі.
с. 227
Даже, дажъ I часц. Аж.
с. 227
Даже II зл. Пакуль.
с. 227
Даиваный дзеепрым., шматкр. ад давати ў 3 знач.
с. 227
Даивати дзеясл. шматкр. 1. Ад давати ў 3 знач. 2. Ад давати ў 4 знач.
с. 228
Дайлидовъ гл. дойлидовъ
с. 228
Дакга наз. Кінжал.
с. 228
Дакладати гл. докладати
с. 228
Дактиловый прым. ад дактылъ.
с. 228
Дактылъ, дактилъ, дактылий наз. Фінік.
с. 228
Дакь наз. Прадстаўнік аднаго з народаў старажытнай Рымскай імперыі.
с. 229
Даламанъ гл. доломанъ
с. 229
Далей, дале прысл. 1. Далей. 2. Затым, пасля, у далейшым. Параўн. даля. 3. Больш. Параўн. даля. 4. Пазней.
с. 229
Далекий, долекий прым. 1. Які знаходзіцца на вялікай адлегласці. 2. Дальні, які мае вялікую працягласць. 3. Аддзелены вялікім прамежкам часу. 4. // перан. Які мае мала агульнага з кім-н., з чым.-н.
с. 231
Далеко прысл. 1. Далёка, на вялікай адлегласці ад чаго-н. 2. Намнога. 3. Больш. 4. Зусім. 5. Праз вялікі прамежак часу, няскора.
с. 232
Далекость наз. Далёкасць. Параўн. дальность.
с. 234
Далеце прысл. Настолькі, у такой ступені. Параўн. далече ў 2 знач.
с. 234
Далечайший прым., выш. ст. ад далекий у 1 знач.
с. 235
Далече прысл. Тое, што і далеко ў 1 знач. 2. Тое, што і далеце.
с. 235
Далибогатися дзеясл. Бажыцца.
с. 235
Далибогъ выкл. Далібог.
с. 235
Далитися дзеясл. Ухіляцца, пазбягаць.
с. 235
Далматский гл. далмацкий
с. 235
Далматъ, долмать наз. Жыхар Далмацыі.
с. 235
Далмацкий, долмацкий, далматский прым. Далмацкі.
с. 236
Далнейший прым. Далейшы.
с. 236
Далний гл. дальний
с. 236
Даловъ гл. доловъ
с. 236
Далонь гл. долонь
с. 236
Далшый гл. дальшый
с. 236
Дальний, далний, дальный прым. Дальні, аддалены, ад чаго-н.
с. 236
Дальность наз. Тое, што і далекость.
с. 236
Дальши прысл. Тое, што і далей у 3 знач.
с. 236
Дальшый, далшый прым. 1. Далейшы, наступны. 2. Дальні, больш далёкі. 3. Больш позні.
с. 236
Даля прысл. Тое, што і далей у 2 знач.
с. 237
Дамаскинъ наз. Жыхар горада Дамаска. Параўн. дамашекъ, дамашчанинъ.
с. 237
Дамашекъ наз. Тое, што і дамаскинъ.
с. 238
Дамашчанинъ, дамашанинъ наз. Тое, што і дамаскинь.
с. 238
Дание гл. данье
с. 238
Данина наз. 1. Дар, падарунак. 2. Тое, што і дань.
с. 238
Данник, даньникь наз. 1. Той, хто плаціць даніну, падатак, пошліну. 2. Той, хто збірае даніну, падатак.
с. 238
Данничое, даньничое наз. Пасада зборшчыка падаткаў.
с. 239
Данничокъ наз., памянш. ад данникь у 1 знач.
с. 239
Данность наз. Наяўнасць.
с. 239
Данный I прым. Які адносіцца да даніны, надаткаў рознага віду.
с. 239
Данный, даный 11 дзеепрым. 1. Ад дати ў 1 знач. 2. Ад дати ў 2 знач. 3. Ад дати ў 3 знач. 4. Аддадзены ў якасці даніны, падатку. 5. Аддадзены ў карыстанне. 6. Аддадзены каму-н., выданы. 7. Асуджаны, прыгавораны, да зняволення. 8. Падараваны (у рэлігійных уяўленнях і павер’ях). 10. Надзелены (уладай). 11. Прадстаўлены ў чыё-н. распараджэнне. 12. Нанесены.
с. 240
Дань наз. Тое, што аддадзена каму-н.; падатак, пошліна, пабор рознага віду. Параўн. даннна ў 2 знач.
с. 242
Данье, дане, дание наз. 1. Дзеянне па дзеясл. дати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. дати ў 3 знач. 3. Даніна, падатак. 4. Тое, што падаравана, дар. 5. Дзеянне па дзеясл. дати ў 7 знач. 6. Выдача (аб дакументах). 7. Выкананне, ажыццяўленне (якога-н. дзеяння). 8. Устанаўленне, узаконенне чаго-н.
с. 243
Даньникъ гл. данникъ
с. 245
Даньничое гл. данничое
с. 245
Даполнити гл. дополнпти
с. 245
Дапущатися гл. допущатися
с. 245
Дапытыватися гл. допытыватися
с. 245
Даразумевати гл. доразумевати
с. 245
Дарда наз. Кап’ё.
с. 245
Даревный прым. Падаруначны.
с. 245
Даремне, доремне прысл. Дарэмна, дарма. Параўн. даремно.
с. 245
Даремно прысл. Тое, што і даремне.
с. 245
Даремное прым. у знач. наз. Дарэмнае, дармовае.
с. 245
Даремность наз. Дарэмнасць, марнасць.
с. 245
Даремный прым. 1. Дарэмны. Параўн. даромный. 2. Бясплатны.
с. 246
Дарити, дарыти дзеясл. Дарыць, абдорваць, надзяляць.
с. 246
Даритися, дарытися дзеясл., зв. ад дарити.
с. 246
Дарма прысл. Тое, што і дармо ў 1 знач.
с. 247
Дарме прысл. Тое, што і дармо ў 1 знач.
с. 247
Дармо прысл. 1. Дарма, марна. Параўн. дарма, дарме, дармя. 2. Бясплатна.
с. 247
Дармоедъ наз. Дармаед.
с. 247
Дармя прысл. Тое, што і дармо ў 1 знач.
с. 247
Дарнъ наз. Дзёран.
с. 248
Даровавший дзеепрым. ад дзеясл. даровати ў 5 знач.
с. 248
Дарование гл. дарованье
с. 248
Дарованый, дарованный дзеепрым. 1. Падораны, надзелены чым-н. 2. Ад дароватп ў 3 знач. 3. Ад даровати ў 5 знач.
с. 248
Дарованье, дарование наз. 1. Дар, падарунак. 2. Дзеянне па дзеясл. даровати ў 2 знач. 3. Дараванне, прыроджаныя здольнасці да чаго-н. 4. Дзеянне па дзеясл. даровати ў 5 знач.
с. 248
Даровати, доровати дзеясл. 1. Дарыць, абдорваць, надзяляць чым-н. Параўн. дарствовати. 2. Даваць (аб дзеяннях бога, а таксама высокапастаўленых духоўных асоб). 3. Прадастаўляць права на што-н. 4. Дараваць, адпускаць (грахі). 5. Памілаваць асуджанага на смерць, дараваць жыццё.
с. 249
Дароватися дзеясл., зв. ад даровати ў 2 знач.
с. 250
Даровизна, доровизна наз. Падарунак, падаравальны запіс.
с. 251
Даровите прысл. Шчодра. Параўн. даровне.
с. 251
Даровищо наз. Зямля, некалі падораная ўладальніку.
с. 251
Даровливый прым. Шчодры. Параўн. даруючий у 1 знач.
с. 251
Даровне прысл. Тое, што і даровите.
с. 251
Даровненый прым. Падораны.
с. 251
Даровный прым. ад даръ у 1 знач.
с. 251
Даровство наз. Прынашэнне дару, ахвяраванне.
с. 252
Даровый прым. Атрыманы дарам, бясплатны.
с. 252
Дарокъ наз., памянш. ад даръ у 1 знач.
с. 252
Даромный прым. Тое, што і даремный у 1 знач.
с. 252
Даромъ прысл. 1. Дарэмна, марна; бескарысна. 2. Дарма, бясплатна. 3. У якасці дару, падарунка.
с. 252
Дарочный гл. дорочный
с. 253
Дарствовати дзеясл. Тое, што і даровати ў 1 знач.
с. 253
Дарунокъ наз. Падарунак.
с. 253
Даруючий дзеепрым. 1. Тое, што і даровливый. 2. Які дае жыццё. 3. Ад даровати ў 5 знач.
с. 253
Даръ наз. 1. Дар, паднашэнне, падарунак. 2. Здольнасць да дабрадзейства, па хрысціянскаму вучэнню, пасланая з неба, ад бога. 3. Ахвяраванне. 4. Дараванне, прыроджаныя здольнасці, талент.
с. 253
Дарыти гл. дарити
с. 255
Дарытися гл. даритися
с. 255
Дастатокъ гл. достатокъ
с. 255
Дастоментъ гл. достаментъ
с. 255
Дата I наз. Дата.
с. 255
Дата II наз. Падараванне; дакумент на падараванне.
с. 255
Датель наз. Той, хто дае (пра бога).
с. 256
Дати дзеясл. 1. Даць, аддаць, перадаць з рук у рукі. 2. Паднесці, падаць, прапанаваць (аб ежы, піцці). 3. Заплаціць. 4. Аддаць у якасці даніны, падатку, штрафу. 5. Падарыць, даць у якасці дару. 6. Выдаць, выдзеліць. 7. Аддаць у карыстанне. 8. Выдаць, здрадзіць. 9. Надзяліць (уладай). 10. Ударыць, выцяць. 11. Аддаць у чыё-н. распараджэнне; даручыць. 12. Прынесці як вынік чаго-н. 13. Назначыць. 14. Дазволіць зрабіць што-н., стварыць умовы для чаго-н., дапусціць. 15. Перадаць (у спадчыну).
с. 256
Датие гл. датье
с. 265
Датися дзеясл. зв. 1. Ад дати у 1 знач. 2. Дазволіць што-н. зрабіць над сабой, злавіць сябе, паддацца. 3. Здацца, падпарадкавацца, спыніць супраціўленне. 4. Аддацца чаму-н.
с. 265
Датокъ наз. 1. Дар, падарунак, узнагарода. 2. Пошліна, подаць; выплата, узнос. 3. Узнагарода, аплата за працу. 4. Ахвяраванне. 5. Надзел зямлі, выдзелены службовай асобе.
с. 267
Датский прым. Дацкі.
с. 268
Датый дзеепрым. Дадзены, аддадзены.
с. 268
Датыкатися дзеясл. Дакранацца, датыкацца.
с. 268
Датье, датие наз. Дар, ахвяраванне.
с. 268
Дафинъ наз. Лаўровае дрэва. Параўн. дяфина.
с. 268
Даховка наз. Будаўнічы матэрыял, які выкарыстоўваецца для пакрыцця даху, чарапіца.
с. 268
Даховочный прым. Дахавы.
с. 268
Дахъ наз. 1. Дах, верхняя частка будынка, якая пакрывае яго і засцерагае ад дажджу, ветру і г. д. 2. Дом, жыллё, прытулак.
с. 268
Дача наз. Даніна, пошліна, падатак.
с. 269
Дачка наз., памянш. ад дача.
с. 269
Даючий дзеепрым. 1. Ад давати ў 1 знач. Параўн. дающий у 1 знач. 2. Ад давати ў 2 знач. 3. Ад давати ў 11 знач. 4. У знач. наз. Той, хто дае.
с. 269
Дающий, дающый дзеепрым. 1. Тое, што і даючий у 1 знач. 2. Ад даватн ў 11 знач. 3. У знач. наз. Тое, што і даючий у 4 знач.
с. 270
Даяй дзеепрым. ад д.авати ў 5 знач.
с. 270
Даянье, даание, даяние наз. 1. Дзеянне па дзеясл. даяти ў 1 знач. 2. Дар, ахвяраванне.
с. 271
Даяти дзеясл. 1. Аддаваць, плаціць. 2. Даваць.
с. 271
Дбале прысл. Дбайна, старанна, клапатліва.
с. 271
Дбалость наз. Дбаласць.
с. 271
Дбалый прым. Дбайны.
с. 271
Дбати, тбати дзеясл. 1. Праяўляць клопаты аб кім-, чым-н., турбавацца (пра каго-, што-н.), думаць аб кім-, чым-н. 2. Звяртаць увагу, заўважаць.
с. 271
Два, две ліч. Два.
с. 272
Двадесеть гл. двадесять
с. 273
Двадесте, двадестя, двадзесте, двадзесце ліч. Дваццаць.
с. 273
Двадестеро ліч. Дваццаць.
с. 273
Двадестя гл. двадесте
с. 273
Двадесятый ліч. Дваццаты.
с. 273
Двадесять, двадесеть ліч. Дваццаць.
с. 273
Двадзесте гл. двадесте
с. 274
Двадцатеракий прым. Дваццацівідавы.
с. 274
Двадцатеро, дватцатеро, двахцатеро ліч., зб. ад двадцать.
с. 274
Двадцатый, дватцатый ліч. Дваццаты.
с. 274
Двадцать, двадцеть, дватцать, дватцеть, двацать, двацеть ліч. Дваццаць.
с. 274
Двадцатькроть прысл. Дваццаць разоў, дваццацікратна.
с. 274
Двадцеть гл. двадцать
с. 275
Двакгарцовый прым. Які мае ёмістасць у два гарнцы.
с. 275
Двакрать, двакратъ прысл. Тое, што і двакроть.
с. 275
Двакротне прысл. Тое, што і двакроть.
с. 275
Двакроть, двакротъ прысл. Двойчы, двухкратна. Параўн. двакратъ, двакротне.
с. 275
Дванадесеть гл. дванадесять
с. 275
Дванадесятеро ліч. Дванаццаць.
с. 275
Дванадесятница наз. Адно з дванаццаці асабліва шанаваных вялікіх царкоуных свят.
с. 275
Дванадесять, дванадесеть ліч. Дванаццаць. Параўн. двунадесять.
с. 275
Дванадцатеро ліч. Дванаццаць.
с. 276
Дванадцатый, двананцятый, дванатцатый, дванацатый ліч. Дванаццаты.
с. 276
Дванадцать, дванадцеть, двананцять, дванатцать, дванатцеть, дванацятъ, двенадцать, двенадцеть, двинадцать, двонадцать ліч. Дванаццаць. Параўн. двунадцать.
с. 276
Двананцятый гл. дванадцатый
с. 276
Дванасте, двонасте ліч. Дванаццаць.
с. 276
Дванастый ліч. Дванаццаты.
с. 277
Дванатцатый гл. дванадцатый
с. 277
Дванатцать гл. дванадцать
с. 277
Дванатцеть гл. дванадцать
с. 277
Дванацатый гл. дванадцатый
с. 277
Дванацятъ гл. дванадцать
с. 277
Дватцатеро гл. двадцатеро
с. 277
Дватцатый гл. двадцатый
с. 277
Дватцать гл. двадцать
с. 277
Дватцеть гл. двадцать
с. 277
Двенадцать гл. дванадцать
с. 277
Двенадцеть гл. дванадцать
с. 277
Двенацатья прысл. Дванаццаць разоў.
с. 277
Двенкъ гл. дзвенкъ
с. 277
Двери, дверы, дверь наз. Дзверы.
с. 277
Дверникъ наз. Брамнік, вартаўнік. Параўн. дверный у 2 знач.
с. 278
Дверница наз. Вартаўніца.
с. 278
Дверный прым. 1. Ад двери. 2. У знач. наз. Тое, што і дверннкъ.
с. 278
Дверцы наз., памянш. ад двери.
с. 278
Дверы гл. двери
с. 278
Дверь гл. двери
с. 278
Двесотный ліч. Двухсоты.
с. 278
Двесте ліч. Дзвесце.
с. 278
Двиганье, двигане наз. Дзеянне па дзеясл. двигати ў 1 знач.
с. 279
Двигати дзеясл. 1. Перамяшчаць, рухаць, цягнуць, валачыць, несці. 2. Прыводзіць у рух што-н.
с. 279
Двигатися дзеясл. Рухацца, знаходзіцца ў руху.
с. 279
Двигаючий дзеепрым. ад двнгати ў 1 знач.
с. 280
Двигнути дзеясл. 1. Рухнуць. 2. // перан. Скрануць, зрушыць. 3. Штурхнуць, выштурхнуць, выпхнуць.
с. 280
Двигнутися дзеясл. 1. Зрушыцца, перамясціцца, скрануцца. 2. Паварушыцца.
с. 280
Движанье наз. Дрыжанне.
с. 280
Движащийся дзеепрым. Тое, што і двнжущийся.
с. 280
Движимость наз. Рухомая маёмасць.
с. 280
Движимый прым. Рухомы.
с. 280
Движущийся, движющийся дзеепрым. ад двигатися. Параўн. движащийся
с. 280
Двизание наз. Дзеянне па дзеясл. двизати.
с. 281
Двизати дзеясл. Варушыць, шавяліць, рухаць.
с. 281
Двизатися дзеясл. Рухацца.
с. 281
Двизающийся дзеепрым. Той, хто рухаецца.
с. 281
Двикарця наз. Чахол на пярыну.
с. 281
Двинадцать гл. дванадцать
с. 281
Двогласный прым. Двухгалосны (гук).
с. 281
Дводушный прым. Які аб’ядноўвае два аб’екты.
с. 281
Двое, двои, двоя ліч. 1. Двое. 2. Два. 3. У знач. прым. Дваякі. 4. Другі.
с. 281
Двоегии ліч. Двайны.
с. 282
Двоедушне прысл. Двудушна, крывадушна.
с. 282
Двоедушный прым. Двудушны, крывадушны.
с. 282
Двоедушство наз. Двудушнасць, крывадушнасць.
с. 282
Двоематерний прым. Той, хто палсжыць не толькі роднай маці, але і маці-зямлі.
с. 282
Двоенадцатеро ліч. Дванаццацера.
с. 282
Двоенка наз. Двух відаў.
с. 283
Двоенасте ліч. Дванаццаць.
с. 283
Двоеостровний прым. (?)
с. 283
Двоерогий прым. Двухрогі.
с. 283
Двоесловница наз. Двудушная, крывадушная жанчына.
с. 283
Двоесловъ наз. Багаслоў (?).
с. 283
Двоеумный прым. Які аб’ядноўвае два розумы.
с. 283
Двоечы прысл. Тое, што і двойчи.
с. 283
Двожды прысл. Тое, што і двойчи.
с. 283
Двоженецъ наз. Тое, што і двуженецъ.
с. 283
Двоижда прысл. Тое, што і двойчи.
с. 283
Двоинадесятый ліч. Дванаццаты.
с. 284
Двоистый прым. 1. Двайны. 2. Падвойны. Параўн. двоитый у 2 знач.
с. 284
Двоити дзеясл. 1. Падвойваць, удвойваць. 2. Блытацца, цямніць, даваць супярэчлівыя паказанні.
с. 284
Двоитися дзеясл. Падвойвацца, удвойвацца.
с. 284
Двоитый прым. 1. Дваісты, супярэчлівы. 2. Тое, што і двоистый у 2 знач.
с. 284
Двоица наз. Двое.
с. 284
Двоицею прысл. Двойчы, у два разы.
с. 284
Двой прым. Другі.
с. 284
Двойга, двойкга ліч. 1. Два, двое. 2. Дваісты.
с. 284
Двойженецъ наз. Тое, што і двуженецъ.
с. 285
Двойкга гл. двойга
с. 285
Двойничный прым. Двайны, падвоены па таўшчыні.
с. 285
Двойняты наз. Двайняты.
с. 285
Двойственный прым. Дваісты.
с. 285
Двойчасто прысл. Двойчы, двухразова.
с. 285
Двойчастый, двойчистый прым. Двайны, з дзвюх частак.
с. 285
Двойчи прысл. Двойчы. Параўн. двоечы, двожды, двоижда.
с. 285
Двойчистый гл. двойчастый
с. 285
Двократы прысл. Двойчы, двухразова.
с. 285
Двоморский прым. Які адносіцца да двух мораў.
с. 285
Двонадцать гл. дванадцать
с. 285
Двонасте гл. дванасте
с. 285
Двораниновъ, дворяниновъ прым. ад дворанинъ у 2 знач.
с. 285
Дворанинъ, дворенинъ, дворэнинъ, дворянинъ наз. 1. Дваранін. 2. Каралеўскі чыноўнік. 3. Прыдворны. 4. Рыцар, тампліер, храмаўнік. 5. Узброены слуга, чаляднік. 6. // перан. Анёл.
с. 286
Дворанский, дворянский прым. ад дворанинъ
с. 287
Дворенинъ гл. дворанинъ
с. 287
Дворецкий, дворетцкий прым. 1. Дваровы; тое, што адносіцца да двара. 2. У знач. наз. Кіраўнік каралеускіх маёнткаў; галоўны начальнік, які загадваў гаспадаркай і прыслугай пры двары тытулаваных асоб; эканом.
с. 287
Дворецъ наз. 1. Маёнтак, памесце, сядзіба, фальварак, хутар. 2. Палац, дом для жылля. 3. Гаспадарчая пабудова.
с. 287
Дворити дзеясл. Жартаваць, кпіць, насміхацца.
с. 288
Дворище, дворищо, дворисчо, дворыще наз. 1. Земляробчая гаспадарка, маёнтак, памесце, сядзіба, фальварак, хутар. 2. Прысядзібны ўчастак (у тым ліку і як мера зямельнай плошчы). 3. Падворак.
с. 288
Дворка наз. Жарт, кпіны, насмешка.
с. 289
Дворне прысл. Ветліва, далікатна, ласкава, прыязна, пачціва. Параўн. дворно.
с. 289
Дворнейший прым. Нахабны, пампезны, напышлівы.
с. 289
Дворниковая прым. у знач. наз. Жонка дворніка.
с. 289
Дворниковъ прым. ад дворникъ.
с. 289
Дворникъ наз. Дворнік, стораж, наглядчык.
с. 289
Дворница наз. Жонка дазорца, наглядчыка.
с. 290
Дворничка наз. Фальварковая наглядчыца.
с. 290
Дворно прысл. Тое, што і дворне.
с. 290
Дворное наз. Від натуральнага плацяжу.
с. 290
Дворность наз. 1. Помпа, пампезнасць, пыха, напышлівасць. 2. Ветлівасць, велікадушнасць, далікатнасць, пачцівасць, прыязнасць.
с. 290
Дворный прым. 1. Які мае адносіны да двара. 2. Які адносіцца да каралеўскіх, магнацкіх, панскіх, шляхецкіх сядзіб, памесцяў, маёнткаў. 3. Які адносіцца да дворні. 4. Худы, не кормны. 5. Нахабны, пыхлівы, напышлівы. 6. Ветлівы, велікадушны, пачцівы, прыязны.
с. 290
Дворня наз. Двор, сядзіба, падвор’е.
с. 292
Дворовати дзеясл. Жартаваць, кпіць, насміхацца.
с. 292
Дворовый прым. Прыдворны.
с. 292
Дворокъ наз., памянш. ад дворъ у 3 знач.
с. 292
Дворочный прым. Двухгадовы.
с. 292
Дворский прым. 1. Прыдворны. 2. Жартоўны, легкадумны, насмешлівы, напышлівы. 3. Ветлівы, пачцівы, прыязны, галантны.
с. 292
Дворство наз. Жарт, кпіны, насмешка.
с. 293
Дворствомъ прысл. Жартам.
с. 293
Дворцовый прым. 1. Памесны, сядзібны, маёнткавы. 2. Звязаны са службай пры дварцы.
с. 293
Дворчество наз. Званне і пасада кіраўніка скарбовай воласці.
с. 293
Дворчикъ, дворчыкъ наз., памянш. ад дворъ у 3 знач.
с. 293
Дворъ наз. 1. Дом (у тым ліку і з рознымі гаспадарчымі пабудовамі), палац, харомы. 2. Асобная сялянская гаспадарка. 3. Панскі, скарбовы, шляхецкі маёнтак. 4. Ніжэйшая адміністрацыйная адзінка. 5. Двор, участак зямлі пры доме, абгароджаны плотам ці сценамі будынкаў. 6. Манарх і яго савет; каранаваныя асобы, магнаты, іх світа і узброеная чэлядзь.
с. 293
Дворыско наз. Асобная гаспадарка, маёнтак.
с. 296
Дворыти дзеясл. Дагаджаць, падхалімнічаць, рассыпацца у кампліментах.
с. 296
Дворыще гл. дворище
с. 296
Дворяниновъ гл. двораниновъ
с. 296
Дворянинъ гл. дворанинъ
с. 296
Дворянский гл. дворанский
с. 296
Дворянство наз. Дваранства.
с. 296
Двоюродный прым. Дваюрадны.
с. 296
Двоюрожденый прым. Блізня.
с. 296
Двоязычный прым. Двурушніцкі.
с. 297
Двоякий прым. 1. Дваякі, дваісты. 2. Двайны, у два разы большы.
с. 297
Двояко прысл. 1. Дваяка. 2. Двойчы, у два разы.
с. 297
Двувечный прым. 3 двума векамі.
с. 297
Двугодокъ наз. Двухгодак. Параўн. двулетокъ.
с. 297
Двудесятый ліч. Дваццаты.
с. 298
Двудорный прым. 3 відарысам двух крыжоў.
с. 298
Двуженецъ наз. Дваяжэнец. Параўн. двоженецъ, двойженецъ.
с. 298
Двулетка наз., ж. да двулетокъ.
с. 298
Двулетный прым. Двухгадовы.
с. 298
Двулетокъ наз. Тое, што і двугодокъ.
с. 298
Двулично прысл. Двудушна,
с. 298
Двуличный прым. Двухбаковы (аб тканіне).
с. 298
Двунадесять, двунадесеть ліч. Тое, што і дванадесять.
с. 298
Двунадцать ліч. Тое, што і дванадцать.
с. 298
Двунедельный прым. Двухтыднёвы.
с. 298
Двунитный прым. Тканы ў два ніты.
с. 299
Двурожоный прым. Дваюрадны.
с. 299
Двустенный прым. Двухсценны.
с. 299
Двушележный прым. Роўны па вартасці двум шылінгам.
с. 299
Де I часц. Тое, што і дей.
с. 299
Де ІІ прыназ. Да.
с. 299
Деание гл. деянне
с. 299
Деати гл. деятн
с. 299
Деатися гл. деятися
с. 299
Дебелый прым. Дзябёлы. с. 299
Дебра, дебря наз. Яр, роў, цясніна. Параўн. дебрь.
с. 299
Дебрие наз., зб. ад дебрь.
с. 299
Дебрица наз., памянш. ад дсбрь у 1 знач.
с. 299
Дебрь, дебръ наз. 1. Тое, што і дебра. 2. Даліна, парослая лесам.
с. 299
Дебря гл. дебра
с. 300
Дева наз. 1. Дзева. 2. Шосты з дванаццаці знакаў экліптыкі. 3. Шостае з дванаццаці сузор’яў Задыяка.
с. 300
Деватися дзеясл. Тое, што і деятися.
с. 300
Девая прым. Нявінная, цнатлівая.
с. 300
Деведдесять ліч. Тое, што і девятьдесять.
с. 300
Девеносто гл. девяносто
с. 300
Деверичичъ наз. Сын дзевера. Параўн. деверичъ.
с. 300
Деверичь, деверычъ наз. Тое, што і деверичичь.
с. 300
Деверъ наз. Дзевер.
с. 301
Деверья наз., зб. ад деверъ.
с. 301
Девественникъ наз. Тое, што і девственннкъ.
с. 301
Девественный прым. Нявінны, цнатлівы.
с. 301
Деветдесятый гл. девятьдесятый
с. 301
Деветдесять гл. девятьдесять
с. 301
Деветерникъ наз. Дзевяцернік (змяіны язык).
с. 301
Деветина гл. девятина
с. 301
Деветнадесеть гл. девятьнадесять
с. 301
Деветнадцатый гл. девятнадцатый
с. 301
Деветнадцать гл. девятнадцать
с. 301
Деветникъ гл. девятникь
с. 301
Деветокъ наз. Адзінка лічэння дзевяткамі.
с. 301
Деветсотъ гл. девятьсотъ
с. 301
Деветь гл. девять
с. 301
Деветьдесятый гл. девятьдесятый
с. 301
Деветьдесять гл. девятьдесять
с. 301
Деветькротъ прысл. Дзевяцікратна.
с. 301
Деветьнадесеть гл. девятьнадесять
с. 301
Деветьсотъ гл. девятьсотъ
с. 302
Девечка, девечька наз. Тое, што і девочка ў 1 знач.
с. 302
Девитство наз. Тое, што і девицство.
с. 302
Девица наз. Дзяўчына. Параўн. девчина.
с. 302
Девицство, девицьство наз. Дзявочасць, нявіннасць, цнатлівасць.
с. 302
Девицтво наз. Тое, што і девицство.
с. 302
Девицьство гл. девицство
с. 302
Девический прым. 1. Тое, што і девнчий у 1 знач. 2. Тое, што і девичий у 2 знач.
с. 302
Девичество наз. Тое, што і девицство.
с. 303
Девичий, девичый прым. 1. Дзявоцкі. 2. Жаночы.
с. 3
Девичинъ прым. ад девица.
с. 3
Девичство, девичьство наз. Тое, што і девицство.
с. 3
Девка наз. 1. Дачка. 2. Жанчына. 3. Дзяўчына. 4. Дзяўчынка. 5. Прыгонная, служанка, нявольніца, рабыня. 6. Распусніца, прастытутка. 7. Дзева (шостае з дванаццаці сузор’яў Задыяка).
с. 3
Девойка наз. Дзяўчынка.
с. 4
Девослюбъ наз. Тое, што і девошлюбъ.
с. 4
Девочий, девочый прым. Дзявоцкі, дзявочы.
с. 4
Девочка наз. 1. Дзяўчынка. Параўн. девечка. 2. Дзяўчына. 3. Дачка.
с. 5
Девочый гл. девочнй
с. 5
Девошлюбъ наз. Сват. Параўн. девослюбъ.
с. 5
Девственникъ наз. Той, хто захоўвае нявіннасць, цнатлівасць. Параўн. девественникъ.
с. 5
Девственница наз. Нявінніца, цнатлівая.
с. 5
Девственнический прым. Нявінны, цнатлівы.
с. 5
Девственный прым. Першабытны, некрануты.
с. 6
Девство наз. 1. Нявіннасць, цнатлівасць, цнота. 2. Перыяд жыцця жанчыны да замужжа.
с. 6
Девствовати дзеясл. Захоуваць нявіннасць, цнатлівасць, цноту.
с. 6
Девторономия гл. дефтерономия
с. 6
Девчина, девчына наз. 1. Тое, што і девица. 2. Дзяўчынка.
с. 6
Девчинъ прым. Дзяўчынін, які належыць ці адносіцца да дзяўчыны.
с. 6
Девчына гл. девчина
с. 7
Девяноста, девеноста, девяносто ліч. Дзевяноста.
с. 7
Девятдесять гл. девятьдесять
с. 7
Девятеро ліч. Дзевяцёра.
с. 7
Девятина, деветина наз. Памінкі па нябожчыку на дзевяты дзень пасля смерці.
с. 7
Девятнадцатый, деветнадцатый, девятьнадцатый ліч. Дзевятнаццаты.
с. 7
Девятнадцать, деветнадцать, девятнадцеть ліч. Дзевятнаццаць.
с. 7
Девятникъ, деветникъ наз. Уніяцкае свята ў дзевяты чацвер пасля вялікадня.
с. 8
Девятомесечный прым. Дзевяцімесячны.
с. 8
Девятсотный гл. девятьсотный
с. 8
Девятсотъ гл. девятьсотъ
с. 8
Девятунастя ліч. Дзевятнаццаты.
с. 8
Девятый ліч. Дзевяты. Параўн. дзевионтый.
с. 8
Девятыйнадесеть ліч. Дзевятнаццаты.
с. 8
Девятыйнадцать ліч. Дзевятнаццаты.
с. 8
Девять, деветь ліч. Дзевяць. Параўн. дзевенць.
с. 8
Девятьдесятый, деветдесятый, деветьдесятый ліч. Дзевяносты. Д
с. 9
Девятьдесять, деветдесять, деветьдесять, девятдесять ліч. Дзевяноста. Параўн. деведдесять.
с. 9
Девятьнадесятый ліч. Дзевятнаццаты.
с. 9
Девятьнадесять, деветнадесеть, деветьнадесеть ліч. Дзевятнаццаць.
с. 9
Девятьнадцатый гл. девятнадцатый
с. 9
Девятьсотный, девятсотный ліч. Дзевяцісоты.
с. 9
Девятьсотъ, деветсотъ, деветьсотъ, девятсотъ ліч. Дзевяцьсот.
с. 10
Деготь, дегоць, дзеготь, дзоготь наз. Дзёгаць.
с. 10
Деградованый гл. декградованый
с. 10
Дегтяный прым. ад деготь.
с. 10
Дегтярка наз. Дзягцярка, мазніца.
с. 10
Дегтяръ наз. Дзягцяр.
с. 10
Дедизна, дедызна наз. 1. Тое, што і дедина. 2. Вобласць, зямля, удзельнае княства.
с. 10
Дедизный прым. 1. Тое, што і дедичный у 1 знач. 2. Тое, што і дедичный у 2 знач.
с. 11
Дедикованый прым. Прысвечаны.
с. 11
Дедиковати дзеясл. Прысвячаць.
с. 11
Дедина наз. Дзедаўскае валоданне, дзедаўшчына, спадчына. Параўн. дедизна ў 1 знач., дедичина, дедична, дедовщызна.
с. 11
Дединный прым. 1. Тое, што і дедичный у 1 знач. 2. Тое, што і дедичнын у 2 знач.
с. 11
Дединство наз. Тое, што і дедицство ў 2 знач.
с. 12
Дедицство, дедиство, дедитство, дедицтво, дедичтво, дедичство, дедыцство, дидитство, дидицство, дидичство наз. 1. Права на атрыманне чаго-н. у спадчыну. 2. Атрыманае па спадчыне пераважна дзедаўскае зямельнае валоданне; тэрытарыяльная адміністрацыйная адзінка, што знаходзіцца пад чыёй-н. уладай. Параўн. дединство. 3. Нябеснае царства, рай, вечнае жыццё. 4. Патомства. 5. Нявіннасць, цнатлівасць.
с. 12
Дедичина наз. Тое, што і дедина.
с. 14
Дедичити, дидичити дзеясл. Атрымліваць у спадчыну, наследаваць, уладаць, валодаць, панаваць, кіраваць.
с. 14
Дедичка наз. 1. Наследніца, жанчына, якая як член роду мае права наследавання. 2. Уладальніца, уласніца. 3. Уладарка, пануючая манархіня, пераемніца трону.
с. 14
Дедичковичъ наз. Сын наследніка. Параўн. дедичничъ.
с. 14
Дедична наз. Тое, што і дедина.
с. 15
Дедичне прысл. Па спадчыне, на падставе права на спадчыну.
с. 15
Дедичничъ наз. Тое, што і дедичковичъ.
с. 15
Дедичность наз. Спадчыннасць.
с. 15
Дедичный прым. 1. Спадчынны, патомны, пераемны, звязаны са спадчынным правам. 2. Належны на падставе спадчыннага права. Параўн. дедизный, дединный. 3. Унаследаваны ад продкаў.
с. 15
Дедичство гл. дедицство
с. 16
Дедичтво гл. дедицство
с. 16
Дедичъ, дидичъ наз. 1. Наследнік, пераемнік, патомак, які мае права на наследаванне. 2. Наследны ўладар, манарх, намеснік, кіраўнік правінцыі, наследнік трона. 3. Аб грэшным ці праведным чалавеку як наследніку тага-светнага зла або дабра. Параўн. детичъ II.
с. 16
Дедко наз. 1. Памянш. ад дедъ у 3 знач. 2. Міфалагічны апякун могілак, нячысцік. Параўн. дидко.
с. 17
Дедовский прым. Дзедаўскі, атрыманы ў спадчыну пасля смерці дзеда.
с. 17
Дедовщызна наз. Тое, што і дедина.
с. 17
Дедовъ прым. ад дедъ у 1 знач.
с. 17
Дедуковати дзеясл. Рабіць вывад, вызначэнне.
с. 17
Дедчиця наз. Зводніца, паклёпніца.
с. 18
Дедъ наз. 1. Дзед. 2. Продак. Параўн. дидъ. 3. Стары чалавек. 4. Жабрак.
с. 18
Дедызна гл. дедизна
с. 18
Дедыцство гл. дедицство
с. 18
Деемый дзеепрым. ад деяти.
с. 18
Дееписецъ наз. Гісторык, летапісец. Параўн. дееписъ.
с. 18
Дееписовъ прым. ад дееписъ.
с. 18
Дееписцевъ прым. ад дееписецъ.
с. 19
Дееписъ наз. Тое, што і дееписецъ.
с. 19
Деети гл. деяти
с. 19
Деетися гл. деятися
с. 19
Дежа наз. 1. Дзяжа, дзежка. 2. Цеста, рошчына.
с. 19
Дежка, дежька наз. Дзежка.
с. 19
Деи наз. мн. 1. Дзеянні, справы, учынкі. 2. Гісторыя, хроніка, летапіс; запісы аб жыцці людзей, дзейнасці ўстаноў.
с. 19
Деиватися дзеясл., шматкр. ад деятися.
с. 20
Дей, дзей часц. Маўляў, нібы, быццам, быццам бы. Параўн. де I.
с. 20
Дейзрене наз. Разгляд, разбор, расследаванне. Параўн. дойзренье ў 2 знач.
с. 20
Действеникъ наз. Той, хто выконвае тое ці іншае дзеянне.
с. 20
Действеный прым. Рэальны, сапраўдны.
с. 20
Действо наз. 1. Дзеянне, дзейнасць. Параўн. дество. 2. Адпраўленне набажэнства.
с. 20
Действование наз. Дзеянне па дзеясл. действовати ў 3 знач.
с. 21
Действовати дзеясл. 1. Дзейнічаць, праяўляць дзейнасць. 2. Аказваць уздзеянне. 3. Служыць набажэнства.
с. 21
Действуючий дзеепрым. ад действовати ў 1 знач.
с. 21
Деисусъ, дейсусъ, диисусъ наз. Ікона з вобразамі Ісуса Хрыста пасярэдзіне, багародзіцы і Іаана Прадцечы з двух бакоў.
с. 21
Дейца наз. Выканаўца, вытворца дзеяння.
с. 22
Дека I наз. Гунька.
с. 22
Дека II наз. Кінжал, штылет.
с. 22
Декабрий, декаврий, декаврый, декамврий, декембрый наз. Тое, што і декабрь.
с. 22
Декабровый прым. ад декабрь.
с. 22
Декабрь наз. Снежань. Параўн. декабрий.
с. 22
Декаврий гл. декабрий
с. 23
Декаврый гл. декабрий
с. 23
Декамврий гл. декабрий
с. 23
Декановъ прым. ад деканъ.
с. 23
Деканъ, дзеканъ, дяканъ наз. Старшы свяшчэннік.
с. 23
Декаполитъ наз. Мітрапаліт дзесяці гарадоў.
с. 23
Декаръ наз. [?]
с. 23
Декградованый, деградованый дзеепрым. ад декградовати.
с. 23
Декградовати, декгредовати дзеясл. Пазбавіць пасады, разжалаваць.
с. 23
Декембрый гл. декабрий
с. 23
Декларация гл. деклярация
с. 23
Декларовати гл. декляровати
с. 23
Деклинацыя наз. Скланенне.
с. 23
Деклиноватися дзеясл. Скланяцца.
с. 24
Деклярация, декларацыя, деклярацыя наз. Дэкларацыя, аб’яўленне, абвяшчэнне.
с. 24
Декляровати, деклароватн дзеясл. 1. Дэклараваць, аб’яўляць, абвяшчаць. 2. Даказваць, пераконваць, растлумачваць.
с. 24
Декляроватися дзеясл. зв. 1. Ад декляровати ў 1 знач. 2. Ад декляровати ў 2 знач.
с. 24
Дековати дзеясл. Тое, што і дяковати.
с. 24
Декоктъ наз. Лекавы адвар.
с. 24
Декреталъ наз. Папскі статут.
с. 25
Декретальный прым. ад декреталъ.
с. 25
Декретованый дзеепрым. ад декретовати.
с. 25
Декретовати дзеясл. Дэкрэтаваць.
с. 25
Декретовый прым. ад декретъ у 1 знач.
с. 25
Декретъ, дикретъ, дэкгретъ, дэкретъ наз. 1. Пастанова ўрада або вышэйшай духоўнай улады, якая мае сілу закона. 2. перан. Прыгавор боскага суда; прадвызначэнне боскай волі.
с. 25
Дела гл. деля
с. 26
Делавати дзеясл. Тое, што і делывати ў 1 знач.
с. 26
Делание гл. деланье
с. 26
Деланый дзеепрым. 1. Выраблены, апрацаваны. 2. Роблены, будаваны. 3. Выкарыстаны пры рабоце. 4. Зроблены, ажыццёўлены, спраўлены, учынены.
с. 26
Деланье, делание наз. 1. Дзеянне па дзеясл. делати ў 1 і 2 знач. 2. Будаўніцтва. 3. Выраб. 4. Падрыхтоўка глебы да пасеву.
с. 26
Делатель наз. 1. Работнік, працаўнік; майстар. 2. Земляроб. 3. Вінароб. 4. Прапаведнік хрысціянства.
с. 26
Делательский прым. ад делатель у 1 знач.
с. 27
Делати дзеясл. 1. Рабіць, дзейнічаць. 2. Чыніць, тварыць. 3. Вырабляць, ствараць. 4. Працаваць. 5. Апрацоўваць.
с. 27
Делатися дзеясл. Рабіцца, адбывацца, станавіцца.
с. 28
Делаючий дзеепрым. ад делати ў 2 знач.
с. 28
Делающий дзеепрым. 1. Ад делати ў 2 знач. 2. Ад делати ў 4 знач.
с. 28
Деле прыназ. Тое, што і деля.
с. 28
Делеберовати дзеясл. Радзіць.
с. 28
Делегатъ, делекгатъ наз. Дэлегат.
с. 28
Делекатъ гл. деликатъ
с. 29
Делекгатъ гл. делегатъ
с. 29
Деленица, деляница наз. Доля, частка, надзел. Параўн. делица, дельница, деияница.
с. 29
Деленый дзеепрым. ад делити ў 1 знач.
с. 29
Деленье наз. Дзеянне па дзеясл. делити ў 1 знач.
с. 29
Делецъ наз. Той, хто праводзіць раздзел.
с. 29
Делея гл. делия
с. 29
Делиберация наз. Абдумванне, абмеркаванне, разгляд.
с. 29
Деливати дзеясл., шматкр. ад делити ў 1 знач.
с. 29
Делийка наз., памянш. ад делия.
с. 29
Деликатъ, делекатъ наз. Паклоннік раскошы.
с. 29
Деликацкий прым. ад деликатъ.
с. 29
Делина наз. Паласа.
с. 30
Делити дзеясл. 1. Дзяліць. 2. Раз’ядноўваць, размяжоўваць. 3. Аддаваць каму-н. частку чаго-н. 4. Аддзяляць, выдзяляць.
с. 30
Делитися дзеясл. 1. Дзяліцца, аддзяляцца, раздзяляцца, распадацца. 2. Аддаваць каму-н. частку чаго-н. 3. Адрознівацца.
с. 30
Делица наз. Тое, што і деленица.
с. 31
Делиция наз. Раскоша, лішак, празмернасць.
с. 31
Делия, делея наз. Верхняе мужчынскае адзенне, падшытае футрам. Параўн. дылия.
с. 31
Делко наз. Дробнакаліберная гармата.
с. 31
Делляторъ гл. деляторъ.
с. 32
Делне прысл. Доблесна, мужна, стойка, храбра.
с. 32
Делнейший прым., выш. ст. ад делный II у 3 знач.
с. 32
Делница гл. дельница
с. 32
Делность наз. 1. Дзелавітасць, талент, уменне, майстэрства. 2. Доблесць, мужнасць, стойкасць, храбрасць. 3. Учынак, подзвіг, справа. 4. Магутнасць, веліч, слава.
с. 32
Делный, дельный I прым. Падзелены, раздзелены, аддзелены.
с. 32
Делный, дельный II прым. 1. Дзелавіты, здольны, вопытны, умелы, таленавіты. 2. Значны, важны, выдатны, слаўны. 3. Адважны, доблесны, мужны, храбры.
с. 33
Делный III прым. Гарматны.
с. 33
Дело I наз. 1. Работа, даручэнне, занятак, працоўная павіннасць. 2. Дзеянне, учынак, практычная дзейасць, службовыя абавязкі. 3. Вынік дзеяння, выраб, справа рук, твор. 4. Спосаб дзеяння. 5. Разбор спрэчнай справы у духоуным ці свецкім судзе. судовы працэс, судовы прыгавор. 6. Дзелавая патрэба; намер.
с. 33
Дело II наз. Гармата. Параўн. дзяло.
с. 35
Делокъ наз. Дзялянка, участак.
с. 35
Делфинъ наз. Дэльфін.
с. 35
Делчий гл. дельчий
с. 35
Делъ наз. 1. Дзяльба. 2. Доля, частка, надзел. Параўн. дель.
с. 35
Делывати дзеясл. шматкр. 1. Ад делати ў 2 знач. Параўн. делавати. 2. Ад делати ў 4 знач.
с. 36
Дель наз, Тое, што і делъ у 2 знач.
с. 36
Дельникъ наз. 1. Той, хто заняты, ў якой-н. справе. 2. Саўдзельнік дзяльбы, раздзелу чаго-н.
с. 36
Дельница, делница наз. 1. Тое, што і деленица. 2. Вобласць, удзельнае княства.
с. 37
Дельный I гл. делный I
с. 37
Дельный II гл. делный II
с. 37
Дельчий, делчий прым. 1. Звязаны з раздзелам. 2. У знач. наз. Трацейскі суддзя, пасрэднік, сведка пры раздзеле маёмасці і зямлі.
с. 37
Делюра наз. Від верхняга адзення. Параўн. дылура.
с. 37
Делюрка наз., памяннш. ад делюра.
с. 37
Деля, дела прыназ. Дзеля. Параўн. деле.
с. 37
Деляница гл. деленица
с. 38
Делята наз. Дагавор, пастанова аб умовах дзяльбы.
с. 38
Делятникъ наз. Тое, што і деляторъ.
с. 38
Деляторъ, делляторъ наз. Судовы выканаўца, зборшчык надаткаў. Параўн. делятникъ. делятъ.
с. 38
Делятъ наз. Тое, што і делягоръ
с. 38
Деляция гл. диляция
с. 38
Деляцыя гл. диляция
с. 38
Делячий дзеепрым. ад делити ў 2 знач.
с. 38
Делячийся дзеепрым. ад делитися ў 1 знач.
с. 39
Демидъ наз. Від сядла. Параўн. димидъ.
с. 39
Демонка наз., ж. ад демонъ у 1 знач.
с. 39
Демонъ наз. 1. Дэман, д’ябал. 2. Ідал, кумір.
с. 39
Денаръ наз. Срэбная або залатая манета ў Старажытнай Грэцыі і Рыме. Параўн. динаръ.
с. 39
Денга гл. деньга
с. 39
Денги гл. деньги
с. 39
Дендель наз. Від падшывачнага матэрыялу.
с. 39
Денежный прым. Грашовы.
с. 39
Денекговати дзеясл. Аспрэчваць, працівіцца, пярэчыць.
с. 39
Денко наз. Падстаўка.
с. 39
Денница наз. 1. Ранішняя зорка, сімвал духоўнага азарэння. 2. Старшы ангел, святланосец.
с. 39
Денный прым. ад день.
с. 40
Де ново прысл. Нанава, зноў.
с. 40
Денунция наз. Допыт, дазнанне, судовае следства, судовы разбор.
с. 40
День, дзень наз. 1. Частка сутак, час ад усходу да заходу сонца. 2. Суткі. 3. Каляндарная дата. 4. Адзінка вымярэння адлегласці, якую можна прайсці за дзень. 5. Дата нараджэння, свята памяці або шанавання якога-н. святога ці евангельскай падзеі. 6. Пэўны час, пара, жыццё.
с. 40
Деньга, денга наз. Манета пэўнай вартасці.
с. 43
Деньги, денги наз. Грошы.
с. 43
Деоцызыя гл. диецезия
с. 43
Деплиома, диплнома наз. Афіцыйны ліст, мандат.
с. 43
Депозитъ наз. Грошы, каштоўнасці, рэчы, аддадзеныя на захаванне.
с. 43
Дептанье наз. Таптанне.
с. 43
Депутатский гл. депутацкий
с. 43
Депутатъ наз. Выбраная давераная асоба, дэлегат, прадстаўнік; член трыбунала.
с. 43
Депутация, депутацыя наз. Камісія, дэлегацыя; пасольства.
с. 44
Депутацкий, депутатский прым. ад депутатъ.
с. 44
Депутацыя гл. депутация
с. 44
Депутованый, допутованый дзеепрым. ад депутовати.
с. 44
Депутованье наз. Дзеянне па дзеясл. депутовати.
с. 44
Депутовати дзеясл. Выбіраць, назначаць, прызначаць, накіроўваць, пасылаць.
с. 44
Дера наз. Тое, што і дира.
с. 44
Дерванъ гл. дирванъ
с. 45
Дервишъ наз. Дэрвіш.
с. 45
Дерга наз. Гунька.
с. 45
Дереваты прым. Зарослы дрэвамі.
с. 45
Деревеный прым. Тое, што і деревяный у 1 знач.
с. 45
Деревенька наз. Вёсачка.
с. 45
Деревище наз. Рака.
с. 45
Деревко наз. Дрэўца.
с. 45
Деревничий прым. Службовая асоба, якая загадеала справамі вёскі.
с. 45
Деревно наз. Дрэва.
с. 45
Деревный прым. Дрэўны. Параўн. деровеный.
с. 45
Деревня наз. Вёска.
с. 46
Дерево, дерово, дерэво наз. 1. Дрэва як расліна. 2. Дрэва, драўніна як матэрыял. 3. Слуп, арка; крыж; шыбеніца. 4. Бервяно, кол, палка. 5. Дрэўка пікі, кап'я, драўляная частка стралы. Параўн. древо.
с. 46
Деревце наз. 1. Дрэўца. 2. Піка, кап'ё. Параўн. древко.
с. 47
Деревье наз. зб. 1. Ад дерево ў 1 знач. 2. Ад дерево ў 2 знач. 3. Ад дерево ў 4 знач.
с. 47
Деревянка наз. Драўляная пасудзіна для захавання харчовых прыпасаў.
с. 48
Деревяный, деревянный прым. 1. Зроблены з дрэва. Параўн. деревеный. 2. Звязаны з нарыхтоўкай і апрацоўкай дрэва.
с. 48
Дереговатися гл. дерокговатися
с. 48
Дерекговати гл. дерокговати
с. 48
Дереновый прым. Зроблены з кізілавага дрэва.
с. 48
Дерефикация наз. Вызначэнне.
с. 48
Дерешоватый прым. Дарашаваты, шараваты (пра масць каня).
с. 48
Держава наз. 1. Сіла, моц, магутнасць. Параўн. дръжава ў 1 знач. 2. Уладанне. Параўн. дръжава у 2 знач. 3. Удзельнае княства. 4. Дзяржава, краіна. Параўн. дръжава ў 3 знач. 5. Улада, кіраванне. Параўн. дръжава ў 4 знач. 6. Залаты шар з крыжам наверсе як змблема ўлады. 7. Вышэйшая царкоўная інстанцыя.
с. 48
Державати дзеясл. Тое, што і держивати ў 3 знач.
с. 49
Державный прым. Магутны.
с. 49
Державца, дзержавца наз. 1. Уладальнік; адміністратар. Параўн. дръжавца. 2. Правіцель, валадар.
с. 49
Державцовъ прым. ад державца. Параўн. державцынъ.
с. 50
Державцынъ прым. Тое, што і державцовъ.
с. 50
Державчиная, державчыная наз. Жонка або ўдава ўладальніка, адміністратара. Параўн. державчиня.
с. 50
Державчиня наз. Тое, што і державчиная.
с. 50
Державчыная гл. державчиная
с. 51
Держание гл. держанье
с. 51
Держаный дзеепрым. 1. ад держати ў 4 знач. 2. Ад держати ў 12 знач. 3. Ад держати ў 14 знач.
с. 51
Держанье, держание наз., дзеянне па дзеясл. держати. 1. У 5 знач. 2. У 11 знач. 3. У 12 знач. Параўн. держенье. 4. У 14 знач. 5. У 15 знач.
с. 51
Держати, держяти дзеясл. 1. Трымаць, не даваць упасці. 2. Узяўшыся за што-н., не адпускаць. 3. Падтрымліваць, служыць апорай чаму-н. 4. Прымушаць знаходзіцца дзе-н. супраць волі, не выпускаць. 5. Не аддаваць чужое, прысвойваць. Параўн. дръжати ў 1 знач. 6. Даваць прытулак. 7. Прымушаць быць у пэўным стане, становішчы. 8. Лічыць, трымаць за каго-н. 9. Утрымліваць, абараняць што-н. ад ворага. 10. Прытрымлівацца пэўнай думкі. 11. Мець уладу над чым-н., кіраваць. Параўн. дръжати ў 2 знач. 12. Мець у сябе, карыстацца чым-н., мець на ўтрыманні. Параўн. дръжати ў 3 знач. 13. Захоўваць, заключаць у сабе. 14. Дзейнічаць у аднаведнасці з чым-н., прытрымліеацца чаго-н. Параўн. дръжатп ў 4 знач. 15. Ажыццяўляць, выконваць што-н. Параўн. дръжати, дрьжати.
с. 52
Держатися дзеясл. зв. 1. Ад держати ў 2 знач. 2. Змацоўвацца, сашчэплівацца. 3. Ад держати ў 3 знач. 4. Стаяць на чым-н., захоўваючы раўнавагу. 5. Знаходзіцца ў пэўным становішчы. 6. Ад держати ў 14 знач. Параўн. дръжатися. 7. Слухацца, падпарадкоўвацца, паважаць. 8. Стойка трымацца, не здавацца. 9. Садзейнічаць, дапамагаць, спрыяць. 10. Валодаць, умець карыстацца.
с. 55
Держачий, держачый дзеепрым. 1. Ад держати ў 1 знач. 2. Ад держати ў 3 знач. 3. Ад держати ў 12 знач. 4. Той, хто прытрымліваецца якога-н. веравызнання, захоўвае што-н. у памяці; многа аб сабе думае. 5. У знач. наз. Адказчык.
с. 57
Держачийся дзеепрым. 1. Ад держатися у 6 знач. 2. Ад держатися у 7 знач.
с. 57
Держащий дзеепрым. 1. Ад держати ў 1 знач. 2. Ад держати ў 3 знач. 3. Ад держати у 5 знач. 4. Ад держати ў 11 знач.
с. 57
Держащийся дзеепрым., ад держатися ў 6 знач.
с. 58
Держенье наз. Тое, што і держанье ў 3 знач.
с. 58
Держеньеся наз. Злучэнне, сашчэпліванне.
с. 58
Держивати, держывати дзеясл. 1. Трымаць, мець. 2. Не адпускаць, утрымліваць сілай. 3. Валодаць. Параўн. державати. 4. Выконваць, забяспечваць выкананне чаго-н. 5. Утрымліваць, абараняць што-н. ад ворага.
с. 58
Держимый дзеепрым. 1. Ад держати ў 1 знач. 2. Ад держати ў 4 знач. Параўн. дръжимый.
с. 58
Держитель наз. Усявышні (адна з назваў бога).
с. 59
Держывати гл. держивати
с. 59
Держяти гл. держати
с. 59
Дерзати дзеясл. Дзейнічаць смела, рашуча. Параўн. дръзати.
с. 59
Дерзкий прым. 1. Дзёрзкі, грубы, непачцівы. Параўн. дръзкий. 2. Адважны, смелы. Параўн. дерзый.
с. 59
Дерзкость, дерскость наз. Дзёрзкасць. Параўн. дерзость.
с. 59
Дерзновение наз. 1. Адвага, смеласць, рашучасць. Параўн. дръзновение. 2. Моцнае пачуццё, любоў.
с. 59
Дерзнувший дзеепрым. ад дерзнути ў 1 знач.
с. 59
Дерзнути дзеясл. 1. Адважыцца, асмеліцца. 2. Зрабіць намер.
с. 59
Дерзостникъ наз. Дзёрзкі чалавск, грубіян.
с. 60
Дерзостней прысл. Смялей.
с. 60
Дерзость наз. Тое, што і дерзкость. Параўн. дръзость.
с. 60
Дерзый прым. 1. Тос, што і дерзкий у 1 знач. 2. Тое, што і дерзкий у 2 знач.
с. 60
Дернина наз. Выразаны з дзёрну кавалак. Параўн. дерновина.
с. 60
Дерновина наз. Тое, што і дернина.
с. 60
Дернути дзеясл. Тузануць, шмаргануць.
с. 60
Дернъ, дорнъ наз. Дзёран. Параўн. дзиорнъ.
с. 60
Деровеный прым. Тое, што і деревный.
с. 60
Дерово гл. дерево
с. 60
Дерокговати, дерекговати дзеясл. Абмяжоўваць, змяняць, адмяняць, адхіляць, ушчамляць.
с. 60
Дерокговатися, дереговатися дзеясл. зв. ад дерокговати.
с. 61
Дерскость гл. дерзкость
с. 61
Деруга гл. дерюга
с. 61
Дерэво гл. дерево
с. 61
Дерюга, деруга наз. Дзяруга, посцілка з тоустай грубай тканіны.
с. 61
Десетерако гл. десятерако
с. 61
Десетерицею прысл. У дзесяць разоў.
с. 61
Десетеро гл. десятеро
с. 61
Десетилниковъ прым. ад десетилникъ.
с. 61
Десетилникъ гл. десятилникъ
с. 61
Десетилнитство наз. Акруга у епархіі. Параўн. десятинство.
с. 61
Десетина гл. десятина
с. 61
Десетинникъ гл. десятинникъ
с. 61
Десетинный гл. десятинный
с. 61
Десеть гл. десять
с. 61
Десетькроть гл. десятькроть
с. 61
Десна, дясна наз. Дзясна.
с. 61
Десница наз. 1. Правая рука. 2. Правы бок. 3. Аб сімвале улады, магутнасці, усемагутнасці.
с. 62
Десный прым. 1. Правы, супрацьлеглы леваму. 2. Сапраўдны, праведны.
с. 62
Деспектованый дзеепрым. ад деспектовати.
с. 62
Деспектовати дзеясл. Абражаць, зневажаць. крыудзіць.
с. 62
Деспектуючий дзеепрым. ад деспектовати.
с. 62
Деспектъ наз. Здзек, абраза, знявага, крыўда.
с. 62
Десперация, десперацея, дэспэрацэя наз. Адчай, роспач.
с. 63
Десперовати, досперовати дзеясл. Адчайвацца, падаць духам, прыходзіць у роспач.
с. 63
Деспотовъ прым. ад деспотъ.
с. 63
Деспотъ, дешпотъ наз. Правіцель, валадар.
с. 63
Деспутацыя гл. диспутация
с. 63
Деспутовати гл. диспутовати
с. 63
Деспытацыя гл. диспутацпя
с. 63
Деспытовати гл. диспутоватп
с. 63
Деспытоватися гл. диспутоватися
с. 63
Дестаментъ гл. достаментъ
с. 63
Дество наз. Тое, што і действо у 1 знач.
с. 63
Дестинованый дзеепрым. Назначаны, прызначаны.
с. 64
Десть наз. Памер паперы, роўны паўлісту.
с. 64
Десчъ наз. Дэталь шчыта.
с. 64
Десятерако, десетерако прысл. У дзесяці відах.
с. 64
Десятеро, десетеро ліч. 1. Дзесяць. 2. Дзесяцера.
с. 64
Десятерый ліч. Тое, што і десятый. Параўн. десяторый.
с. 64
Десятилникъ, десетилникъ наз. Службовая асоба, якая ведала акругай у епархіі; зборшчык падаткаў (дзесяціны). Параўн. десятинникъ.
с. 64
Десятина, десетина наз. 1. Дзесятая частка чаго-н. Параўн. десятое. 2. Пабор, падатак, які складае дзесятую частку чаго-н. 3. Зборы, адлічэнні ад даходаў свецкіх уладароў у карысць царквы. 4. Акруга ў епархіі. 5. Цяглавы, абкладзены падаткам участак зямлі.
с. 64
Десятинникъ, десетинникь наз. Тое, што і десятилникъ.
с. 65
Десятинница наз. Мера сыпкіх рэчываў.
с. 65
Десятинный, десетинный прым. ад десятина ў 1 знач. Параўн. десятичный.
с. 65
Десятинокъ наз. Тое, што і десятникъ II.
с. 66
Десятинство наз. Тое, што і десетилнитство.
с. 66
Десятичный прым. Тое, што і десятинный.
с. 66
Десятниковъ прым. ад десятникъ I.
с. 66
Десятникъ I наз. 1. Тое, што і десятскнй. 2. Зборшчык пошліны. 3. Дзесятнік.
с. 66
Десятникъ II наз. Дробная манета. Параўн. десятинокъ.
с. 66
Десятный прым. ад десятникь I у 1 знач.
с. 66
Десятое наз. Тое, што і десятина ў 1 знач.
с. 66
Десятокъ наз. 1. Дзесятак (адзінка падліку, роўная дзесяці). 2. Дзесяць чалавек ці гаспадарак, якія знаходзяцца ў веданні дзесяцкага. 3. Драбнейшая адміністрацыйная тэрытарыяльная адзінка.
с. 67
Десяторый ліч. Тое, што і десятый.
с. 67
Десятословие наз. Дзесяць запаветаў, дадзеных праз прарока Майсея.
с. 67
Десятострунный прым. 3 дзесяццю струнамі (аб музычным інструменце).
с. 67
Десятский наз. Службовая асоба, у веданні якой знаходзілася дзесяць чалавек ці дзесяць гаспадарчых адзінак. Параўн. десятникъ I у 1 знач.
с. 67
Десятый ліч. Дзесяты. Параўн. десятерый, десяторый.
с. 67
Десять, десеть ліч. Дзесяць. Параўн. дзесенць.
с. 68
Десятькроть, десетькроть прысл. Дзесяцікратна, у дзесяць разоў.
с. 69
Дета наз. Мера даўжыні (?).
с. 69
Детва наз. Дзеці, дзятва.
с. 69
Детель наз. Стваральнік, тварэц.
с. 69
Детерминованый дзеепрым. Акрэслены.
с. 69
Дети I дзеясл. Дзець.
с. 69
Дети II дзеясл. Выдзёўбваць паглыбленне ў бортным дрэве для пчол.
с. 70
Детина, дитена, дитина наз. 1. Дзіця. 2. Юнак, дзяцюк. 3. Парабак, слуга. 4. Наглядчык.
с. 70
Детинка наз., памянш. ад детина ў 1 знач.
с. 70
Детинность, дитинность наз. Дзяцінства.
с. 70
Детинный, детиный, дитинный, дитиный прым. Які мае адносіны да дзяцей, уласцівы ці прызначаны дзецям, належыць ім.
с. 71
Детинский прым. Дзіцячы.
с. 71
Детинство, дитинство наз. Дзяцінства (дзіцячы ўзрост, дзіцячыя гады).
с. 71
Детиный гл. детинный
с. 71
Детися дзеясл. зв. Дзецца, знікнуць, прапасці.
с. 71
Детичъ I наз. Тое, што і детище.
с. 71
Детичъ II наз. Тое, што і дедичъ у 3 знач.
с. 71
Детище наз. Дзіця, дзіцяня. Параўн. детичъ I, детищъ.
с. 71
Детищъ наз. Тое, што і детище.
с. 72
Детки, детка, дятки наз. мн. 1. Дзеці. 2. Сыны і дочкі безадносна да ўзросту і полу. 3. Духоўная паства, аднадумцы. Параўн. дитки.
с. 72
Детоводитель наз. Выхавальнік, педагог.
с. 72
Детоньки наз. мн., памянш. ад детки.
с. 72
Детородный прым. Дзетародны.
с. 72
Детоубийство наз. Дзетазабойства.
с. 72
Детоубийца наз. Дзетазабойца.
с. 72
Детоучитель наз. Настаўнік, педагог.
с. 72
Деточки наз. мн., памянш. ад детки.
с. 72
Детракция наз. Тое, што і дистракция.
с. 73
Детский прым. 1. Дзіцячы. 2. У знач. наз. Пасыльны пры велікакняжацкім двары, судовы выканаўца. Параўн. детцкий, децкий.
с. 73
Детцкий наз. Тое, што і детский ў 2 знач.
с. 73
Детчына наз. Зямельнае ўладанне, якое па праву наследавання павінна перайсці ва ўласнасць дзяцей.
с. 73
Детый дзеепрым. ад дети II.
с. 73
Детя гл. дитя
с. 73
Детятко гл. дитятко
с. 73
Детячий гл. дитячий
с. 73
Дефалькация, дефелькация наз. Выплата пэўнай грашовай сумы на льготных умовах.
с. 73
Дефектъ наз. Дефект, загана, недахоп.
с. 73
Дефелка, дефелга наз. Льгота пры выплаце розных плацяжоў.
с. 74
Дефелковати дзеясл. Выплаціць пэуную суму грошай на льготных умовах.
с. 74
Дефелькация гл. дефалькация
с. 74
Дефендованье наз. Пераход да абароны ў судовым працэсе.
с. 74
Дефенсия наз. Абарона, заступніцтва, абвяржэнне абвінавачвання.
с. 74
Деферовати дзеясл. Прапаноўваць; прыцягваць да ўдзелу.
с. 74
Дефиниция наз. Вызначэнне, устанаўленне.
с. 74
Дефтерономия, девторономия наз. Новы запавет.
с. 74
Дехтяриха наз. Жонка дзегцяра.
с. 74
Децезыя гл. децнзия
с. 74
Деценцыя наз. Прыстойнасць.
с. 74
Децидованье наз. Прыняцце рашэння.
с. 74
Децизия, децезыя, децизыя, децызыя наз. Рашэнне.
с. 74
Децкий наз. Тое, што і детский у 2 знач.
с. 75
Децко наз. Тое, што і дитя ў 1 знач.
с. 75
Децковальный прым.
с. 75
Децкованое наз. Плата пасыльнаму, прыказнаму выканаўцу ў Вялікім княстве Літоўскім.
с. 75
Децкованый прым. с. 75
Децкованье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. децковати. 2. Плата пасыльнаму, судоваму выканаўцу.
с. 75
Децковати дзеясл. Накладваць арышт, секвестр, спаганяць.
с. 76
Децызыя гл. децизия
с. 76
Дечекъ наз., памянш. ад дека I.
с. 76
Дешаво гл. дешово
с. 76
Дешевость наз. Тое, што не мае каштоўнасці, марнасць, нікчэмнасць.
с. 76
Дешевший, дешевшый прым., выш. ст. ад дешевый.
с. 76
Дешевый прым. Танны.
с. 76
Дешово, дешаво прысл. Танна.
с. 76
Дешпотъ гл. деспотъ
с. 76
Деючий дзеепрым. ад деяти ў 1 знач.
с. 76
Деючийся дзеепрым. ад деятися ў 1 знач.
с. 76
Деющий дзеепрым. ад деяти ў 1 знач.
с. 76
Деяние, деянье, дияние наз. 1. Дзеянне, учынак; дабрадзейнасць, дабрачыннасць. 2. Адлюстраванне на іконе евангельскага сюжэта, цуда ці подзвіга святога. 3. Хроніка, запіс аб жыцці і справах людзей, дзейнасці царкоўных устаноў.
с. 76
Деяный дзеепрым. ад деяти ў 1 знач.
с. 77
Деянье гл. деянне
с. 77
Деяти, деети дзеясл. 1. Рабіць, тварыць, чыніць, дзейнічаць. 2. Тое, што і деятися ў 1 знач. 3. Крыўдзіць, кранаць, парушаць (з адмоўем не). 4. Прымяняць, кіравацца.
с. 77
Деятися, деетися, диятися дзеясл. 1. Рабіцца, чыніцца, адбывацца. Параўн. деяти ў 2 знач. 2. безас. Деялося — здарылася, адбылося.
с. 78
Дзвенкъ, двенкъ, дзвненкъ, дзвянкъ наз. Гук, звон.
с. 78
Дзвинети дзеясл. Тое, што і звинети.
с. 78
Дзвинячий дзеепрым. ад дзвинети.
с. 78
Дзвонити дзеясл. Тое, што і звонити.
с. 78
Дзвоница наз. Тое, што і звонница.
с. 79
Дзвонокъ наз. 1. Тое, што і звонокъ, у 1 знач. 2. Тое, што і звонокъ у 2 знач.
с. 79
Дзвонъ наз. 1. Тое, што і звонъ у 1 знач. 2. Тое, што і звонъ у 2 знач.
с. 79
Дзвянкъ гл. дзвенкъ
с. 79
Дздзыти дзеясл. Пырскаць, крапіць.
с. 79
Дзевенць ліч. Тое, што і девять.
с. 79
Дзевионтый ліч. Тое, што і девятый.
с. 79
Дзеготь гл. деготь
с. 79
Дзеканъ гл. деканъ
с. 79
Дзень гл. день
с. 79
Дзержавца гл. державца
с. 79
Дзесенць ліч. Тое, што і десять.
с. 79
Дзивне гл. дивне
с. 79
Дзида наз. Піка, кап’ё.
с. 79
Дзиорнъ наз. Тое, што і дернъ.
с. 79
Дзоготь гл. деготь
с. 79
Дзюбати дзеясл. Піць, выпіваць.
с. 79
Дзюра гл. дира
с. 80
Дзюравый гл. диравый
с. 80
Дзякло гл. дякло
с. 80
Дзяло наз. Тое, што і дело II.
с. 80
Дзяцко наз. Тое, што і дядько.
с. 80
Диаболъ наз. Тое, што і дъяболъ.
с. 80
Диаволий прым. ад диаволъ.
с. 80
Диаволовъ прым., прын. ад диаволъ.
с. 80
Диаволский гл. диавольский
с. 80
Диаволъ, дияволъ, дыяволъ наз. Тое, што і дьяволъ.
с. 80
Диавольский, диаволскнй, дияволский, диявольскнй прым. ад диаволъ, дияволъ.
с. 81
Диадема, диадима, диядима наз. 1. Вянец або галаўная павязка цароў, вярхоўных правіцеляў і жрацоў як знак іх сану. Параўн. диадематъ. 2. Каштоўнае царскае ці княжацкае ўбранне, якім пакрываліся плечы. 3. Сімвал вярхоўнай улады.
с. 81
Диадематъ наз. Тое, што і диадема ў 1 знач.
с. 82
Диадима гл. диадема
с. 82
Диаконисса наз. Тое, што і дьякониса.
с. 82
Диакония наз. Пасада дыякана.
с. 82
Диаконство, дияконство наз. Тое, што і дьяконство.
с. 82
Диаконъ, дияконъ, дыаконъ, дыяконъ наз. Тое, што і дьяконъ.
с. 82
Диакъ, диякъ, дыякъ наз. 1. Тое, што і дьякъ у 1 знач. 2. Тое, што і дьякъ у 2 знач.
с. 83
Диалектика, диалектыка наз. Навука аб тым, як лагічна, правільна разважаць, весці дыялог.
с. 83
Диалектический прым. Які адносіцца да диалектики.
с. 84
Диалектъ, диялектъ наз. Дыялект, мова.
с. 84
Диалектыка гл. диалектика
с. 84
Диалокгъ, диялогъ наз. Дыялог.
с. 84
Диаментовый, дияментовый прым. ад диаментъ, дияментъ.
с. 84
Диаментъ, дияменть, дыяментъ наз. Дыямент.
с. 84
Диариушъ наз. Дзённік.
с. 85
Дивакъ наз. Дзівак.
с. 85
Дивенье, дивение наз. Дзеянне па дзеясл. дивитися ў 1 знач.
с. 85
Дивий прым. Тое, што і дикий.
с. 85
Дивити дзеясл. Тое, што і дивитися ў 1 знач.
с. 85
Дивитися дзеясл. 1. Здзіўляцца. Параўн. дивити. 2. Глядзець, пазіраць.
с. 86
Дивне, дзивне прысл. Дзіўна. Параўн. дивно.
с. 86
Дивней прысл., выш. ст. ад дивно.
с. 87
Дивнейший прым., выш. ст. ад дивный.
с. 87
Дивно прысл. Тое, што і дивне.
с. 87
Дивнонравный прым. Які мае дзіўны нораў.
с. 88
Дивность наз. Тое, што і диво.
с. 88
Дивный прым. Дзіўны, незвычайны.
с. 88
Диво наз. Дзіва. Параўн. дивность, дивство.
с. 88
Дивованье, дивование наз. Дзеянне па дзеясл. дивоватися.
с. 89
Дивовати дзеясл. Тое, што і дивоватися.
с. 89
Дивоватися дзеясл. Здзіўляцца, дзівіцца. Параўн. дивовати.
с. 89
Дивовиско наз. Відовішча, дзіва. Параўн. дивовише.
с. 90
Дивовище наз. Тое, што і дивовиско.
с. 90
Дивокий прым. Тое, што і дикий.
с. 90
Дивство наз. Тое, што і диво.
с. 90
Дивуючийся дзеепрым. ад дивоватися.
с. 90
Дивъ I наз. 1. Дзіва, цуд. 2. Морский дивъ — сірэна.
с. 90
Дивъ II наз. у знач. прысл. Дзіўна.
с. 91
Дигнетарство гл. дикгиптарство
с. 91
Дигнитарство гл. дикгнитарство
с. 91
Дигнитаръ гл. дикгнитаръ
с. 91
Дидаскалиа наз. Вучэнне, казань.
с. 91
Дидаскалъ наз. Настаўнік, прапаведнік.
с. 91
Дидимиста наз. Паслядоўнік вучэння старажытнага багаслова Дзідзіма.
с. 91
Дидитство гл. дедицство
с. 92
Дидицство гл. дедицство
с. 92
Дидичити гл. дедичити
с. 92
Дидичство гл. дедицство
с. 92
Дидичъ гл. дедичъ
с. 92
Дидко наз. Тое, што і дедко у 2 знач.
с. 92
Дидрахма, дидрагма наз. Грэчаская сярэбраная манета годнасцю у дзве драхмы.
с. 92
Дидъ наз. Тое, што і дедъ у 2 знач.
с. 92
Диецезальный прым. ад диецезия.
с. 92
Диецезия, деоцызыя, диецезыя, диоцезия, диоцезыя, дыоцезыя, дыцезыя наз. Акруга, епархія, епіскапства.
с. 92
Дизгоноръ гл. дызгоноръ
с. 93
Дизпозыцыя гл. диспозиция
с. 93
Дизунитъ гл. дызунитъ
с. 93
Дизуницкий гл. дызуницкий
с. 93
Диисусъ гл. деисусъ
с. 93
Дикавети дзеясл. Рабіцца дзікім.
с. 93
Дикавый, дыкавый прым. Дзіўны, незвычайны, рэдкі.
с. 93
Дикгнитарство, дигнетарство, дигнитарство, дыкгнитарство, дыкнитарство наз. Годнасць, званне, сан, пасада.
с. 93
Дикгнитаръ, дигнитаръ, дыгнитаръ, дыкгнитаръ наз. Знатны чыноўнік, саноўнік.
с. 94
Дикий прым. Дзікі. Параўн. дивий, дивокий.
с. 95
Дикость наз. Дзікасць, уласцівасць і стан дзікага.
с. 95
Дикретъ гл. декретъ
с. 95
Дикрецыя наз. Тое, што і дискреция ў 1 знач.
с. 95
Диктамнъ наз. Ясенец, дзікі бадзян.
с. 95
Диктатаръ гл. диктаторъ
с. 95
Диктаторский прым. ад диктаторъ.
с. 95
Диктаторъ, диктатаръ наз. Дыктатар.
с. 96
Диктовати гл. дыктовати
с. 96
Дилация гл. диляция
с. 96
Дилеванье гл. дылеванье
с. 96
Дилея гл. дылия
с. 96
Диляница наз. Тое, што і деленица.
с. 96
Диляция, деляция, деляцыя, дилацыя, диляцыя, дылация, дыляцыя наз. Адтэрмінаванне.
с. 96
Димидъ наз. Тое, што і демидъ.
с. 97
Димяръ наз. Работнік, які ў спецыяльнай печы выплаўляў з руды жалеза.
с. 97
Динаръ наз. Тое, што і денаръ.
с. 97
Диоскорианинъ, диоскориянинъ наз. Прадстаўнік ерэтыкоў.
с. 97
Диоцезия гл. диецезия
с. 97
Диоцезыя гл. диецезия
с. 97
Диплиома гл. деплиома
с. 97
Дира, дзюра, диря, дыра наз. Дзіра. Параўн. дера.
с. 97
Диравити, дирявити дзеясл. Дзіравіць.
с. 98
Диравый, дирявый, дзюравый прым. Дзіравы.
с. 98
Дирванъ, дерванъ, дырванъ, дырвонъ наз. Дзірван, аблога. Параўн. дырва.
с. 98
Директорский прым. ад директоръ.
с. 99
Директоръ наз. Дырэктар.
с. 99
Дирекция наз. Дырэкцыя.
с. 99
Диречка, дырочка наз., памянш. ад дира, дыра.
с. 99
Дирка, дырка наз., памянш. ад дира, дыра.
с. 99
Диркование наз. Сетка.
с. 99
Диркованый прым. Сеткаваты.
с. 100
Дирявити гл. диравити
с. 100
Дирявый гл. диравый
с. 100
Дисгоноръ гл. дызгоноръ
с. 100
Дисейший, дишейший прым. Сённяшні, сучасны, цяперашні.
с. 100
Дискосъ, дыскосъ наз. Адзін з відаў царкоўнага посуду — сподак, талерка з паддонам, якая ўжывалася ў час літургіі.
с. 100
Дискреция, дишкреция, дишкрецыя, дыскрецыя, дыскрыцыя, дышкрецыя наз. 1. Паслужлівасць, стараннасць, кемлівасць. 2. Ласка, шчодрасць, пачастунак. Параўн. дикрецыя.
с. 101
Дискуровати, дишкуровати дзеясл. Гутарыць, дыскуціраваць.
с. 101
Дискурсъ, дыскурсъ наз. Гутарка.
с. 101
Дискуруючий, дишкуруючий дзеепрым. ад дискуровати.
с. 101
Диспартименъ наз. Размеркаванне, разнарадка.
с. 102
Диспенсовати дзеясл. Вызваляць ад выканання якіх-н. прадпісанняў.
с. 102
Диспозиция, дизпозыцыя, диспозития, диспозицыя, диспозыцыя, дыспозиция, дыспозыцыя наз. 1. Распараджэнне. 2. План.
с. 102
Диспонованый дзеепрым. ад диспоновати ў 1 знач.
с. 103
Диспоновати дзеясл. 1. Распараджацца. 2. Прычашчаць.
с. 103
Диспутация, деспутацыя, деспытацыя, диспутацея, диспутацыя, диспытацыя, дыспутация, дыспутацыя наз. Дыспут.
с. 103
Диспутачъ наз. Дыспутант.
с. 103
Диспутовати, деспутовати, деспытовати, дыспутовати, дыспытовати дзеясл. Дыспутаваць. Параўн. диспутоватися.
с. 103
Диспутоватися, деспытоватися, дыспутоватися, дыспытоватися дзеясл. Тое, што і диспутовати. Параўн. доспетоватися.
с. 104
Диспытацыя гл. диспутация
с. 104
Диссидентъ наз. Іншаверац.
с. 104
Дистинкте прысл. Асобна, раздзельна.
с. 104
Дистракция наз. Парушэнне. Параўн. детракция.
с. 104
Дисунитъ гл. дызунитъ
с. 104
Дисциплина, дисцыплина, дысцыплина наз. Бізун; удар бізуна. ,
с. 104
Дися, дись прысл. Сёння. Параўн. дишей.
с. 105
Дитена гл. детина
с. 105
Дитина гл. детина
с. 105
Дитинность гл. детинность
с. 105
Дитинный гл. детинный
с. 105
Дитинство гл. детинство
с. 105
Дитиный гл. детинный
с. 105
Дитки наз. Тое, што і детки ў 3 знач.
с. 105
Дитко наз., памянш. ад дитя.
с. 105
Дитя, детя наз. 1. Дзіця ранняга ўзросту. Параўн. децко. 2. Дзіцяня жывёлы або птушкі. 4. Толькі мн. 5. Толькі мн. Духоўная паства.
с. 105
Дитятко, детятко наз. Дзіцятка.
с. 107
Дитячий, детячий прым. Дзіцячы.
с. 108
Дифамация наз. Дыфамацыя.
с. 108
Дифамовати дзеясл. Узводзіць паклёп.
с. 108
Диффамованье наз. Дзеянне па дзеясл. дифамовати.
с. 108
Дифференцыя наз. Розніца.
с. 108
Дичати дзеясл. Дзічаць.
с. 108
Дичъ наз. Дзікасць.
с. 108
Дичь наз. Дзічына.
с. 108
Дишей прысл. Тое, што і дися.
с. 108
Дишейший гл. дисейший
с. 108
Дишкордия наз. Нязгода.
с. 108
Дишкретный прым. Старанны.
с. 108
Дишкреция гл. дискреция
с. 108
Дишкрецыя гл. дискреция
с. 108
Дишкуровати гл. дискуровати
с. 108
Дишкуруючий гл. дискуруючий
с. 108
Дияволский гл. диавольский
с. 108
Дияволство наз. Чартаўшчына.
с. 109
Дияволъ гл. диаволъ
с. 109
Диявольский гл. диавольский
с. 109
Диядима гл. диадема
с. 109
Дияконство гл. диаконство
с. 109
Дияконъ гл. диаконъ
с. 109
Диякъ гл. диакъ
с. 109
Диялектъ гл. диалектъ
с. 109
Диялогъ гл. диалокгъ
с. 109
Дияментовый гл. диаментовый
с. 109
Дияментъ гл. диаментъ
с. 109
Дияние гл. деяние
с. 109
Диятися гл. деятися
с. 109
Длань наз. Тое, што і долонь у 1 знач.
с. 109
Длато наз. Тое, што і долото.
с. 109
Длото наз. Тое, што і долото.
с. 109
Длугий, длугый прым. Тое, што і долгий у 4 знач.
с. 109
Длугъ, длукгъ наз. 1. Тое, што і долгъ у 1 знач. 2. Тое, што і долгъ у 2 знач.
с. 109
Длугый гл. длугий
с. 110
Длужей прысл. Тое, што і должей.
с. 110
Длужина, длужына наз. Тое, што і должина у 1 знач. Параўн. длужъ.
с. 110
Длужникъ наз. 1. Тое, што і должннкь у 1 знач. 2. Тое, што і должникъ у 2 знач.
с. 110
Длужный прым. ад длугъ у 1 знач.
с. 111
Длужшый прым. выш. ст. ад длугий.
с. 111
Длужъ наз. Тое, што і длужина.
с. 111
Длужына гл. длужина
с. 111
Длукгъ гл. длугъ
с. 111
Длъгота гл. долгота
с. 111
Для, дле I прыназ. 1. 3-за каго-н. або з-за чаго-н., згодна з чым-н., па прычыне, у гонар (пры абазначэнні прычынных адносін). 2. Для, дзеля (пры абазначэнні мэтавых адносін). 3. Для (пры абазначэнні аб’ектных адносін).
с. 111
Для, дле II прыназ. у знач. прысл. Каля.
с. 114
Дмахъ наз. Тое, што і кгмахъ.
с. 114
Дмути дзеясл. Дзьмуць.
с. 115
Дмутися дзеясл. Крыўдзіцца, сердаваць.
с. 115
Дневати, дниовати дзеясл. Знаходзіцца дзе-н. многа часу.
с. 115
Дневи прысл. Удзень.
с. 115
Дневный прым. Дзённы. Параўн. дневый.
с. 115
Дневый прым. Тое, што і дневный.
с. 115
Днейший прым. Тое, што і днешний.
с. 115
Днемъ прысл. Удзень, днём.
с. 115
Днесь, днесь прысл. Сёння.
с. 116
Днешний прым. Сённяшні. Параўн. днейший.
с. 116
Днина наз. Цэлы дзень.
с. 116
Дниовати гл. дневати
с. 116
Дно наз. 1. Дно. 2. Ніжняя частка якой-н. ёмкасці. 3. Аснова, фундамент. 4. Падзямелле.
с. 116
До прыназ. 1. Да. Пры выражэнні прасторавых адносін. а) паказвае на месца, прадмет або асобу, да якіх скіравана дзеянне. Параўн. да III; б) паказвае кірунак дзеяння, месца, рэчыва і г. д. в) ужываецца пры абазначэнні мяжы, да якой распаўсюджваецца дзеянне. г) у спалучэнні з прыназоўнікамі изь, отъ, съ паказвае граніцы дзеяння або памеры прадмета. 2. Пры выражэнні часавых адносін. а) паказвае на час (з'яву або падзею), да якога працягваецца дзеянне. б) у спалучэнні з прыназ. одъ, отъ і прысл. часу акрэслівае граніцы часу дзеяння або з’явы. в) ужываецца пры ўказанні на з'яву або падзею, якім папярэднічала пэўнае дзеянне, адпавядае па значэнню словам перад, раней. 3. Пры выражэнні колькасных адносін. а) паказвае на колькасць, працягласць чаго-н. у часе і прасторы. б) у спалучэнні з прыназоўнікам отъ ужываецца пры абазначэнні велічынь, што абмяжоўваюць што-н. 4. Пры выражэнні аб’ектных адносін. а) паказвае на прадмет або асобу, да якіх звернута дзеянне. б) паказвае на сувязь дзеяння з якім-н. прадметам, з’явай, асобай. в) ужываецца пры абазначэнні прадмета, асобы або з’явы, да якіх што-н. далучаецца. 5. Пры выражэнні атрыбутыўных адносін. а) паказвае на прыналежнасць або дастасаванне часткі да цэлага. б) паказвае прызначэнне якой-н. рэчы, прадмета або асобы. 6. Пры выражэнні акалічнасных адносін. а) у вызначэнні мэты. б) у вызначэнні меры. в) у вызначэнні ступені, якой дасягае дзеянне.
с. 118
Доба наз. Пара, час.
с. 125
Добегати дзеясл. Дабягаць.
с. 125
Доберати гл. добирати
с. 125
Добечи дзеясл. Дабегчы.
с. 125
Добирати, доберати дзеясл. Дабіраць.
с. 125
Добити, добить дзеясл. 1. Дабіць, забіць. 2. Папсаваць, вынішчыць.
с. 125
Добитися дзеясл. Добитися чоломъ — пакланіцца, папрасіць.
с. 126
Добитокъ гл. добытокъ
с. 126
Добитый гл. добытый
с. 126
Добить гл. добити
с. 126
Добитье гл. добытье
с. 126
Доблественне прысл. Доблесна.
с. 126
Доблественный прым. Доблесны.
с. 126
Доблесть наз. Доблесць.
с. 126
Доблий прым. Высакародны.
с. 126
Добороновывати дзеясл. Канчаць баранаванне.
с. 126
Добраный дзеепрым. ад добрати.
с. 126
Добрати дзеясл. Дабраць.
с. 127
Добратися дзеясл. зв. ад добрати.
с. 127
Добрать наз. Тое, што і доброть у 3 знач.
с. 127
Добре, добрэ I прысл. 1. Добра, пахвальна. Параўн. добро II у 1 знач. 2. Як след, як належыць. 3. Багата, у дастатку. Параўн. добро II у 4 знач. 4. Вельмі, дужа, надта. Параўн. добро II у 5 знач. 5. Даволі моцна, парадкам. 6. Ледзь не.
с. 127
Добре II прым. у знач наз. Тое, што і добро I у 1 знач.
с. 129
Добреволный гл. доброволный
с. 129
Добревольне гл. доброволне
с. 129
Добревонный гл. добровонный
с. 129
Добреголосный прым. Мілагучны.
с. 129
Добрей прысл., выш. ст. ад добро II у 1 знач.
с. 129
Добрейший прым., выш. ст. ад добрый у 1 знач.
с. 129
Добрелетный прым. Паважаны.
с. 129
Доброчиненье наз. Тое, што і доброчинность.
с. 129
Добречний прым. Тое, што і доброчинный.
с. 129
Добрий гл. добрый
с. 129
Добрити дзеясл. Адабраць.
с. 129
Добро, дабро I наз. 1. Усё добрае як процілегласць злому. Параўн. доброе ў 1 знач., добре II. 2. Маёмасць (рухомая і нерухомая). Параўн. доброе ў 2 знач. 3. Багацце, каштоўныя рэчы. 4. Дабро, даброты.
с. 129
Добро II прысл. 1. Тое, што і добре I у 1 знач. 2. Добра (пры. ўжыванні ў ролі выказніка ў безасабовых сказах). 3. Карысна. 4. Тое, што і добре у 3 знач. 5. Тое, што і добре ў 4 знач.
с. 132
Добровидный прым. Прыемны, мілага выгляду, прыгожы.
с. 133
Доброволенство, доброволеньство наз. 1. Вольнасць, свабода, прывілея. 2. Прыхільнасць, добразычлівасць. Параўн. доброволне.
с. 133
Доброволие наз. Тое, што і доброволенство ў 2 знач.
с. 134
Доброволити дзеясл. Мець прыхільнасць, добразычлівасць.
с. 134
Доброволне, добревольне, добровольне прысл. 1. Свабодна, бесперашкодна. 2. Па сваёй волі, без прымусу.
с. 134
Доброволно гл. добровольно
с. 135
Доброволность наз. Добрая воля, добраахвотнасць.
с. 135
Доброволный, добреволный, добровольный прым. 1. Дабравольны, зроблены без прымусу. 2. Вольны, адкрыты, даступны для ўсіх. 3. Свабодны, вызвалены, незалежны.
с. 135
Добровольне гл. доброволне
с. 137
Добровольно, доброволно прысл. 1. Тое, што і доброволне ў 1 знач. 2. Тое, што і доброволне ў 2 знач.
с. 137
Добровольный гл. доброволный
с. 137
Добровоние наз. Пах, пахучасць, духмянасць.
с. 137
Добровонно прысл. ад добровонный.
с. 137
Добровонность наз. Пахучасць.
с. 137
Добровонный, добревонный прым. Пахучы.
с. 137
Добродавецъ наз. Той, хто робіць дабро. Параўн. добродавца.
с. 138
Добродавца наз. Тое, што і добродавецъ.
с. 138
Добродателный прым. Тое, што і добродатный.
с. 138
Добродатный прым. Які дае дабро. Параўн. добродателный.
с. 138
Добродеание гл. добродеяние
с. 138
Добродей наз. Той, хто чыніць дабро, аказвае дапамогу. Параўн. добродея, добродий.
с. 138
Добродейка наз., ж. ад добродей. п
с. 138
Добродейство, добродество наз. Дабрадзейства. Параўн. добродийство.
с. 139
Добродеревецъ наз. Жыхар Малдавіі.
с. 139
Добродество гл. добродейство
с. 139
Добродетелный прым. Дабрачынны, дабрадзейны.
с. 139
Добродетель наз. Дабрачыннасць, дабрадзейнасць.
с. 140
Добродетельство наз. Дабрадзейства.
с. 140
Добродея наз. Тое, што і добродей.
с. 140
Добродеяние, добродеанне наз. Добрая справа.
с. 140
Добродий наз. Тое, што і добродей.
с. 140
Добродийство наз. Тое, што і добродейство.
с. 140
Добродушие наз. Дабрадушнасць.
с. 141
Доброе прым. у знач. наз. 1. Тое, што і добро I у 1 знач. 2. Тое, што і добро I у 2 знач. 3. Карысць, даброты.
с. 141
Доброзрачный прым. Мілавідны, прыгожы.
с. 142
Доброистенникъ наз. Правільны, праўдзівы.
с. 142
Добролепный прым. Прыгожы.
с. 142
Добронравный прым. Прыстойны, добрых паводзін.
с. 142
Доброписецъ наз. Чалавек з добрым почыркам, каліграф.
с. 142
Доброплодный прым. Урадлівы.
с. 142
Добропобедитель наз. Той, хто атрымаў перамогу ў барацьбе за веру. Параўн. добропобедникъ.
с. 142
Добропобедникъ наз. Тое, што і добропобедитель.
с. 142
Добропобедный прым. Які атрымоў перамогу ў барацьбе за веру.
с. 142
Доброразумье наз. Разважнасць.
с. 143
Доброречачий прым. Які добра гаворыць, ясна вымаўляючы словы.
с. 143
Доброреченье наз. Добрае вымаўленне.
с. 143
Доброродный прым. Радавіты, знатны.
с. 143
Добросердый прым. Спагадлівы, чулы, прыхільны.
с. 143
Доброславный прым. Надзвычай добры, цудоўны, выдатны.
с. 143
Добросладкий прым. Прыемны на смак, вельмі салодкі.
с. 143
Добрость наз. 1. Тое, што і доброть у 1 знач. 2. Тое, што і доброть у 3 знач.
с. 143
Доброта наз. 1. Добрае як процілегласць злому. 2. Дабрата, спачувальныя адносіны да каго-н. 3. Мір, добрыя сяброўскія адносіны паміж людзьмі і народамі, узаемадапамога. 4. Дабрадзейнасць, станоўчыя якасці характару. 5. Дабраякаснасць. 6. Добрая справа. 7. Мілавіднасць, прывабнасць.
с. 143
Добротворецъ наз. Той, які робіць дабро.
с. 144
Добротивость наз. Тое, што і добротливость.
с. 144
Добротивый прым. Тое, што і добротливый у 1 знач.
с. 145
Добротливе прысл. 1. Ад добротливый у 1 знач. 2. Ад добротливый у 2 знач. 3. Ад добротливый у 3 знач.
с. 145
Добротливость наз. Дабратлівасць. Параўн. добротивость.
с. 145
Добротливый прым. 1. Міласцівы, добры. Параўн. добротивый. 2. Чулы, спагадлівы, добразычлівы, дабрадушны. 3. Дабрачынны, дабрадзейны. Параўн. добротный.
с. 145
Добротный прым. Тое, што і добротливый у 3 знач.
с. 146
Доброть наз. 1. Усё добрае як процілегласць злому. Параўн. добрость у 1 знач. 2. Дабрата, спачувальныя адносіны да каго-н. 3. Дабрадзейнасць, добрая справа або ўчынак, аказаныя каму-н. Параўн. добрость у 2 знач., добрать. 4. Даброты.
с. 146
Доброумье, доброумне наз. Добры розум.
с. 147
Доброхвалный прым. Пахвальны.
с. 148
Доброходтъ гл. доброхотъ
с. 148
Доброхотати дзеясл. Жадаць дабра, быць прыхільнікам.
с. 148
Доброхотение наз. Тое, што і доброхотство.
с. 148
Доброхотне прысл. Прыхільна.
с. 148
Доброхотный прым. Прыхільны.
с. 148
Доброхотство наз. Прыхільнасць. Параўн. доброхотение.
с. 148
Доброхотъ, доброходтъ, доброхотъ наз. Добразычлівец.
с. 148
Доброхотячий дзеепрым. у знач. наз. Прыхільнік, той, хто жадае дабра.
с. 148
Доброхочий дзеепрым. Які жадае дабра, прыхільны, добразычлівы.
с. 148
Доброчестно прысл. Вельмі сумленна.
с. 149
Доброчестный прым. Вельмі сумленны.
с. 149
Доброчестье наз. Сумленнасць.
с. 149
Доброчинность наз. Дабрачыннасць. Параўн. добречиненье.
с. 149
Доброчинный прым. Дабрачынны. Параўн. добречний.
с. 149
Доброчинца наз. Дабрачынец.
с. 149
Добрый, добрий прым. 1. Чулы да людзей, спагадлівы, сардэчны, зычлівы. 2. Дастойны, паважаны, аўтарытэтны. 3. Багаты, шляхетны, вяльможны. 4. Адданы, верны, блізкі. 5. Чэсны, беззаганны. 6. Разумны, мудры. 7. Варты пераймання. 8. Заснаеаны на жаданні, дабра, прыхільнасці да людзей. 9. Які вызначаецца дадатнымі якасцямі або ўласцівасцямі; прыгодны для ўжывання. 10. Здольны, умелы, дбайны. 11. Такі, якім павінен быць, належны; грунтоўны, дастатковы. 12. Свабодны, які робіцца без прымусу, па ўласнаму жаданню. 13. У знач. наз. Той, хто мае выдатныя ўласцівасці або якасці.
с. 149
Добрэ гл. добре
с. 156
Добудити дзеясл. Дабудзіцца, разбудзіць.
с. 156
Добудованый прым. Дзеепрым. ад добудовати.
с. 156
Добудованье наз. Дзеянне па дзеясл. добудовати.
с. 156
Добудовати, добудовать дзеясл. Дабудаваць.
с. 156
Добыванье, добывание наз. 1. Дзеянне па дзеясл. добывати ў 2 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. добывати ў 8 знач. 3. Набытак.
с. 156
Добывати, добывать дзеясл. 1. Адсуджваць, атрымліваць ва ўласнасць на падставе рашэння суда. 2. Заваёўваць, захопліваць як здабычу. 3. Пасягаць на каго-н., нападаць. 4. Вымаць (аб зброі). 5. Знаходзіць, здабываць (аб карысных выкапнях). 6. Шукаць. 7. Браць, атрымліваць. 8. Даставаць, набываць.
с. 157
Добыватися дзеясл. зв. 1. Урывацца, ламацца. 2. Вырывацца, уцякаць. 3. Аказвацца, знаходзіцца. 4. Дабівацца.
с. 158
Добываючий дзеепрым. ад добывати ў 4 знач.
с. 159
Добывающий дзеепрым. Тое, што і добываючий.
с. 159
Добыти, дабыти дзеясл. 1. Атрымаць ва ўласнасць на падставе рашэння суда. 2. Заваяваць, захапіць як здабычу. 3. Узяць у палон. 4. Здабыць, злавіць здабычу (на паляванні, рыбнай лоўлі). 5. Перамагчы. 6. Выняць (аб зброі). 7. Дастаць, выцягнуць што-н. адкуль-н. 8. Знайсці, набыць. 9. Тое, што і добытися ў 1 знач.
с. 159
Добытися дзеясл. 1. Уварвацца, пранікнуць. 2. Вырвацца, уцячы. 3. Дабіцца.
с. 161
Добытокъ, дабытокъ, добитокъ наз. 1. Здабыча ваенная. 2. Здабыча на паляванні. 3. Маёмасць, багацце, скарб. 4. Даход, прыбытак. 5. Жывёла, скаціна, статак.
с. 161
Добытый, добитый дзеепрым. 1. Ад добыти у 1 знач. 2. Ад добыти ў 2 знач. 3. Ад добыти ў 5 знач. 4. Ад добыти ў 6 знач. 5. Ад добыти ў 7 знач.
с. 163
Добытье, добитье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. добыти ў 2 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. добыти ў 6 знач.
с. 164
Добыча наз. Здабыча. Параўн. добычъ.
с. 164
Добычный прым. Добычный конь — конь, якога ўзялі як здабычу.
с. 164
Добычъ наз. Тое, што і добыча.
с. 164
Добышъ назв. Барабаншчык.
с. 164
Доварыти дзеясл. Даварыць.
с. 165
Довати гл. давати
с. 165
Доватися гл. даватися
с. 165
Довбанье наз. Даўбенне.
с. 165
Довбти дзеясл. Дзяўбці.
с. 165
Довгий гл. долгий
с. 165
Довго гл. долго
с. 165
Довгость гл. долгость
с. 165
Довготерпячий дзеепрым. Доўгацярплівы.
с. 165
Довгофортунне прысл. Доўга і шчасліва.
с. 165
Довгъ гл. долгъ
с. 165
Доведаватися гл. доведоватися
с. 165
Доведанье наз. Дзеянне па дзеясл. доведати.
с. 165
Доведаньеся наз. Дзеянне па дзеясл. доведатися.
с. 165
Доведати, доведать дзеясл. Тое, што і доведатися.
с. 165
Доведатися, даведатися, доведатись, доведаться, доведотися дзеясл. Даведацца, атрымаць звесткі, дазнацца. Параўн. доведетися.
с. 166
Доведеный дзеепрым., ад довести ў 4 знач.
с. 167
Доведенье наз. 1. Дзеянне на дзеясл. довести ў 3 знач.
с. 167
Доведетися, доведзетисе, доведиться дзеясл. Тое, што і доведатися.
с. 168
Доведиватися гл. доведыватися
с. 168
Доведиться гл. доведетися
с. 168
Доведоватися, доведаватися, доведоваться дзеясл. Даведвацца. Параўн. доведыватися.
с. 168
Доведотися гл. доведатися
с. 168
Доведыванье наз. Дзеянне па дзеясл. доведыватися.
с. 169
Доведыватися, доведиватися дзеясл. Тое, што і доведоватися.
с. 169
Довезти дзеясл. Давезці.
с. 169
Довека прысл. Вечна.
с. 169
Доверати гл. доверяти
с. 169
Доверение наз. Дзеянне па дзеясл. доверяти.
с. 169
Доверити дзеясл. Даверыць.
с. 169
Доверство наз. Давер’е.
с. 170
Довершити дзеясл. Давяршыць.
с. 170
Доверяти, доверати дзеясл. Давяраць.
с. 170
Довести, довесть дзеясл. 1. Правесці каго-н. да нейкага пэўнага месца, даставіць. 2. Прывесці ў які-н. стан. 3. Ажыццявіць, выканаць. 4. Прадставіць доказы, даказаць, засведчыць, паказаць.
с. 170
Довестися дзеясл., зв. ад довести ў 4 знач.
с. 172
Довечоровецъ наз. Жыхар вёскі Довечоровцы.
с. 172
Довжей гл. должей
с. 172
Довжкость наз. Тое, што і долгость у 3 знач.
с. 172
Довзникъ наз. Тое, што і должникъ у 1 знач.
с. 172
Довиннене наз. Абвінавачанне.
с. 172
Довити дзеясл. Давіць, закончыць віццё чаго-н.
с. 172
Довлети дзеясл. 1. Здавольвацца, мець у дастатку. 2. безас. Довлеетъ — досыць. 3. Гнясці.
с. 172
Довлеючий дзеепрым. ад довлети ў 3 знач.
с. 172
Довмети дзеясл. Дадумацца.
с. 172
Довнеманное дзеепрым. у знач. наз.
с. 172
Довнеманье гл. довниманье
с. 172
Довнемати гл. довнимати
с. 172
Довниманье, довнеманье наз. 1. Тое, што і домниманье ў 1 знач. 2. Тое, што і домниманье ў 2 знач.
с. 173
Довнимати, довнемати дзеясл. Тое, што і домнимати.
с. 173
Довниматися дзеясл. Тое, што і домниматися.
с. 173
Доводити, доводить дзеясл. 1. Дастаўляць што-н. у пэўнае месца. 2. Прыводзіць доказы, даказваць, сведчыць, сцвярджаць. 3. Ажыццяўляць, выконваць, чыніць.
с. 173
Доводитися дзеясл., зв. ад доводити ў 2 знач.
с. 175
Доводить гл. доводити
с. 176
Доводне, доводно прысл. Дакладна, пераканаўча.
с. 176
Доводней прысл., выш. ст. ад доводне.
с. 176
Доводнейший прым. 1. Выш. ст. ад доводный. 2. У знач. наз. Больш доказнае.
с. 176
Доводно гл. доводне
с. 176
Доводность наз. Доказ, сведчанне.
с. 176
Доводный прым. Дакладны, пераканаўчы, пэўны.
с. 176
Доводня наз. Службовае памяшканне пры судзе для ўтрымання абвінавачаных перад рашэннем суда.
с. 177
Доводовый прым.
с. 177
Доводъ наз. 1. Довад, доказ, аргумент. 2. Прысяжны павераны, адвакат.
с. 177
Доводячий Сторона доводячая — той, хто прадстаўляе доказы ў суд.
с. 178
Довоженый гл. довожоный
с. 179
Довоженье наз. Дзеянне па дзеясл. доводити ў 2 знач.
с. 179
Довоживати дзеясл., шматкр. ад доводити ў 2 знач.
с. 179
Довожоный, довоженый дзеепрым. ад доводити ў 2 знач.
с. 179
Доволети дзеясл. 1. Быць неабходным, хапіць. 2. безас. Доволеетъ — неабходна, трэба.
с. 179
Доволи прысл. Даволі, удосталь, уволю.
с. 179
Доволино прысл. Тое, што і доволно.
с. 179
Доволитися дзеясл. Здавальняцца, быць задаволеным.
с. 179
Доволно, доволне, довольно прысл. Дастаткова. Параўн. доволино.
с. 180
Доволный, довольный прым. 1. Задаволены. 2. Дастатковы. 3. Той, кім задаволены.
с. 180
Довольно гл. доволно
с. 180
Довольный гл. доволный
с. 180
Довспоминати дзеясл. Успамінаць.
с. 180
Довстипный гл. довтипнып
с. 180
Довстипъ гл. довтипъ
с. 180
Довстыпъ гл. довтипъ
с. 180
Довтепне прысл. Дасціпна, вынаходліва.
с. 181
Довтепный гл. довтипный
с. 181
Довтепъ гл. довтипъ
с. 181
Довтипность наз. Дасціпнасць, трапнасць.
с. 181
Довтипный, довстипный, довтепный, довтыпный, достипный, дофтипный прым. Дасціпны, трапны.
с. 181
Довтипъ, довстипъ, довстыпъ, довтепъ, довтыпъ, довципъ, достипъ наз. Досціп, кемлівасць, дасціпны розум.
с. 181
Довтыпный гл. довтипный
с. 182
Довтыпъ гл. довтипъ
с. 182
Довципъ гл. довтипъ
с. 182
Довядоваться дзеясл. Даведвацца.
с. 182
Догаданье наз. Дзеянне па дзеясл. догадатися.
с. 182
Догадатися дзеясл. Здагадацца.
с. 182
Догадоватися дзеясл. Тое, што і догадыватися.
с. 183
Догадыватися дзеясл. Здагадвацца, прыдумваць, дадумвацца. Параўн. догадоватися.
с. 183
Догажанье наз. Дзеянне па дзеясл. догажати ў 1 знач.
с. 183
Догажати гл. догожати
с. 183
Доганити дзеясл. Даць ганьбу.
с. 183
Доганяти гл. догоняти
с. 183
Доганяючий гл. догоняючий
с. 183
Догараючий дзеепрым. ад догаряти.
с. 183
Догаряти дзеясл. // перан. Распальваць.
с. 183
Догледаный, догляданый дзеепрым. ад догледати, доглядати ў 1 знач.
с. 183
Догледанье, догляданье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. догледати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. догледати ў 3 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. догледати ў 4 знач. 4. Дзеянне па дзеясл. догледати ў 5 знач.
с. 183
Догледати, доглядати дзеясл. 1. Сачыць, кантраляваць, назіраць. 2. Разглядаць справу на судзе. 3. Вартаваць, пільнаваць. 4. Клапаціцца аб кім-н., ствараць добры догляд. 5. Даглядаць (жывёлу). 6. Наводзіць парадак, прыбіраць.
с. 184
Догледачъ наз. Наглядчык.
с. 186
Догледаючий, доглядуючий дзеепрым. ад догледати ў 1 знач.
с. 186
Догледети, доглядеть дзеясл. 1. Разгледзець. 2. Пракантраляваць, прасачыць. 3. Разгледзець справу на судзе.
с. 186
Догляданый гл. догледаный
с. 186
Догляданье гл. догледанье
с. 186
Доглядати гл. догледати
с. 186
Доглядеть гл. догледети
с. 186
Доглядовати дзеясл. Тое, што і доглядывати ў 2 знач.
с. 186
Доглядуючий гл. доглядаючий
с. 186
Доглядъ наз. Догляд.
с. 186
Доглядывати дзеясл., шматкр. ад догледати. 1. У 1 знач. 2. У 3 знач. Параўн. доглядовати.
с. 187
Доглянути дзеясл. Прасачыць, пракантраляваць.
с. 187
Догма наз. Указ, распараджэнне. Параўн. догматъ у 2 знач.
с. 187
Догматъ наз. 1. Асноўнае бясспрэчнае палажэнне ў рэлігійным вучэнні. 2. Тое, што і догма.
с. 187
Догнанье, догнане наз. Дзеянне па дзеясл. догнати ў 1 знач.
с. 187
Догнати, догнать дзеясл. 1. Дагнаць. Параўн. догонити. 2. Прыгнаць, давесці да пэўнай мяжы. 3. // перан. Дайсці да крайняй ступені чаго-н.
с. 188
Договорити дзеясл. Умовіцца, дагаварыцца.
с. 188
Договоръ наз. 1. Дагавор. 2. Умова.
с. 188
Догода наз. Дагаджэнне. д
с. 188
Догодити, догодить дзеясл. Дагадзіць, задаволіць.
с. 188
Догодитися, дагодитися дзеясл., зв. ад догодити.
с. 189
Догодить гл. догодити
с. 189
Догожати, догажати, догожать дзеясл. 1. Дагаджаць, задавальняць, спрыяць. 2. Выконваць.
с. 189
Догожаючий дзеепрым. ад догожати.
с. 190
Догоженье наз. Дзеянне па дзеясл. догодити.
с. 190
Догонити, догонить дзеясл. Тое, што і догнати ў 1 знач.
с. 190
Догонянье наз. Дзеянне па дзеясл. догоняти.
с. 191
Догоняти, доганяти дзеясл. Даганяць.
с. 191
Догоняючий, доганяючий дзеепрым. ад догоняти, доганяти.
с. 191
Догорелый дзеепрым. Дагарэлы.
с. 191
Доготовати дзеясл. // перан. Даварыць, дагатаваць.
с. 191
Догревати дзеясл. // перан. Задаваць дыхту.
с. 191
Додавание гл. додаванье
с. 191
Додаваный дзеепрым. 1. Ад додавати ў 1 знач. 2. Ад додавати ў 2 знач.
с. 192
Додаванье, додаванне наз. Дзеянне па дзеясл. додавати ў 1 знач.
с. 192
Додавати, додавать дзеясл. 1. Даваць. 2. Дадаваць, надаваць, узмацняць (якую-н. якасць, уласцівасць). 3. Дапаўняць тое, чаго не хапае.
с. 192
Додаватисе дзеясл., зв. ад додавати ў 1 знач.
с. 193
Додавать гл. додаватп
с. 193
Додавающий дзеепрым. ад додавати ў 1 знач.
с. 193
Доданейчикъ наз. Жыхар старажытнагрэчаскага горада Дадоны. Параўн. доданимъ.
с. 193
Доданимъ наз. Тое, што і доданейчикъ.
с. 193
Доданье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. додати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. додати ў 3 знач.
с. 193
Додати, дадати, додать дзеясл. 1. Даць. 2. Дадаць, узмацніць якую-н. якасць, уласцівасць. 3. Прыбавіць, дабавіць звыш таго, што ёсць ці павінна быць. 4. Дапоўніць тое, чаго не хапае. 5. Сказаць у дапаўненне да чаго-н.
с. 193
Додатокъ наз. Дадатак, дабаўленне.
с. 195
Додать гл. додати
с. 195
Додача наз. Тое, што дададзена (да чаго-н.).
с. 195
Додевати дзеясл. Прымушаць.
с. 195
Доделывати дзеясл. Дарабляць.
с. 195
Додержанье наз. Дзеянне і стан па дзеясл. додержати ў 2 знач.
с. 195
Додержати, додержать дзеясл. 1. Затрымаць каго-н. у якім-н. месцы да пэўнага часу (пераважна пра вязняў). 2. // перан. Захаваць вернасць, прыхільнасць да чаго-н. (у сферы звычаяў, адносін і інш.); выканаць, давесці да канца. Параўн. додержеть. 3. Давесці да пэўнага тэрміну якую-н. справу. 4. Пратрымаць у абароне (пра гарады, замкі і іншыя ваенныя аб’екты).
с. 195
Додержеть дзеясл. Тое, што і додержати ў 2 знач.
с. 196
Додерживати, додержовати, додержывати дзеясл. 1. Прытрымлівацца чаго-н., захоўваць прыхільнасць да чаго-н. (у сферы звычаяу, веры, адносін і інш.). 2. Утрымліваць у абароне (пра гарады, замкі і іншыя ваенныя аб’екты).
с. 196
Додому прысл. Дадому; на радзіму.
с. 197
Додратисе дзеясл. Дабрацца, нрабрацца, нягледзячы на перашкоды. 2. // перан. Ад дождати ў 2 знач.
с. 197
Додроженый дзеепрым. // перан. Даведзены да дасканаласці. с. 198
Доедати дзеясл. Даядаць. с. 198
Доезджати, доежджати, доежджать, доеждчати, доезжати дзеясл. 1. Даязджаць, дасягаць якога-н. Месца. 2. Рабіць наездку з мэтай догляду над чым-н. 3. Даганяць. с. 198
Доездъ наз. Праезная дарога. с. 198
Доезжати гл. доезджати с. 198
Доеный дзеепрым. ад доити I у 1 знач. с. 198
Доести дзеясл. Даесці. с. 198
Доехати, доехать дзеясл. Даехаць, дасягнуць якога-н. Месца. с. 198
Доехатися дзеясл. зв. ад доехати. с. 199
Дожати дзеясл. Дажаць. с. 199
Дождати дзеясл. 1. Дачакацца. 2. // перан. Зведаць, зазнаць. с. 199
Дождатися, дождатисе дзеясл. зв. 1. Ад дождати у 1 знач. 2. // перан. Ад дождати у 2 знач. с. 199
Дождевный прым. Тое, што і дождевый у 1 знач.
с. 200
Дождевый, дождчовый, дожчевый, дожчовый, дождзовый прым. 1. Дажджавы. Параўн. дождевный. 2. Дажджлівы. 3. Прызначаны для аховы ад дажджу.
с. 200
Дожджъ, дождзъ, дождчъ, дождъ, дождь, дожжь, дожчъ, дожчь, дожщъ, дожьчь, дощчъ, дощъ наз. 1. Дождж. 2. Дажджлівы час. 3. // перан. Паток дробных часцінак. 4. // перан. Мноства.
с. 200
Дождзовый гл. дождевый
с. 201
Дождзъ гл. дожджъ
с. 201
Дождити, дожчити дзеясл. 1. Праліваць дождж. 2. // перан. Праліваць патокі дробных часцінак.
с. 201
Дождчовый гл. дождевый
с. 201
Дождчъ гл. дожджъ
с. 201
Дождъ гл. дожджъ
с. 201
Дождь гл. дожджъ
с. 201
Дожжь гл. дожджь
с. 201
Доживотне, дожывотне прысл. Пажыццёва.
с. 201
Доживотникъ, дожывотникъ наз. Асоба, якая пажыццёва чым-н. валодала або карысталася.
с. 201
Доживотность наз. Маёнтак, якім хто-н. пажыццёва карыстаўся.
с. 202
Доживотный, дожывотный прым. 1. Пажыццёвы, на ўсё жыццё. 2. Той, хто мае пажыццёвае права на ўладанне або карыстанне чым-н.
с. 202
Доживотье, дожывотье наз. Права на пажыццёвае карыстанне якой-н. маёмасцю або рэнтай; сам пажыццёвы надзел або рэнта.
с. 202
Дожидати дзеясл. Чакаць.
с. 203
Дожидатися, дожидаться дзеясл. зв. ад дожидати.
с. 203
Дожинати дзеясл. Дажынаць.
с. 203
Дожчевый гл. дождевый
с. 203
Дожчити гл. дождити
с. 203
Дожчовый гл. дождевый
с. 203
Дожчъ гл. дожджь
с. 203
Дожчь гл. дожджъ
с. 203
Дожщъ гл. дожджь
с. 203
Дожывотне гл. доживотне
с. 203
Дожывотникъ гл. доживотинкъ
с. 203
Дожывотный гл. доживотный
с. 203
Дожывотье гл. доживотье
с. 203
Дожьчь гл. дожджь
с. 203
Дозваляти гл. дозволяти
с. 203
Дозватисе дзеясл. Даклікацца.
с. 203
Дозволене гл. дозволенье
с. 203
Дозволение гл. дозволенье
с. 204
Дозволенне гл. дозволенье
с. 204
Дозволеный прым. Дазволены.
с. 204
Дозволенье, дозволене, дозволенне, дозволение наз. Дазвол.
с. 204
Дозволити дзеясл. Дазволіць.
с. 204
Дозволяти, дозваляти дзеясл. Дазваляць.
с. 205
Доздревати дзеясл. Даспяваць.
с. 205
Доздрелость гл. дозрелость
с. 205
Дозирати, дозерати, дозиряти дзеясл. Наглядаць за кім.-н., чым-н.; даглядаць, апекаваць.
с. 205
Дозирца наз. Тое, што і дозорца ў 2 знач.
с. 206
Дозиряти гл. дозирати
с. 206
Дозлочестивый прым. Грэшны, бязбожны.
с. 206
Дознавати дзеясл. 1. Зведваць, зазнаваць; пераносіць; адчуваць. 2. Тое, што і дознаватися. 3. Выпрабоўваць, правяраць. 4. Дапытваць, распытваць. 5. // перан. Дасягаць.
с. 206
Дознаватися дзеясл. Даведвацца, дазнавацца. Параўн. дознавати ў 2 знач.
с. 206
Дознаваючий дзеепрым. ад дознавати ў 2 знач.
с. 207
Дозналый дзеепрым. ад дознати ў 1 знач.
с. 207
Дознаный дзеепрым. 1. Выкрыты. 2. Ад дознати ў 2 знач. 3. Ад дознатн ў 3 знач. 4. Ад дознати ў 4 знач.
с. 207
Дознанье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. дознати ў 3 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. дознати ў 5 знач. 3. Веданне.
с. 207
Дознати, дознать дзеясл. 1. Зведаць, зазнаць. 2. Даведацца, дазнацца. 3. Пазнаць, уведаць; пераканацца ў чым-н. 4. Выпрабаваць, праверыць. 5. Выкрыць, устанавіць што-н. шляхам расследавання.
с. 208
Дознатися, дознатисе дзеясл. зв. 1. Ад дознати ў 1 знач. 2. Ад дознати ў 3 знач.
с. 209
Дознать гл. дознати
с. 209
Дозорникъ наз. Тое, што і дозорца ў 1 знач.
с. 209
Дозорство наз. 1. Нагляд, кантроль. 2. Пасада наглядчыка.
с. 209
Дозорца наз. 1. Наглядчык, анякун. Параўн. дозорникь, дозорщикъ. 2. Вартаунік. Параўн. дозорца.
с. 209
Дозорщикъ наз. Тое, што і дозорца ў 1 знач.
с. 210
Дозоръ наз. Нагляд; догляд, апека.
с. 210
Дозрелость, доздрелость наз. Спеласць.
с. 210
Дозрелый дзеепрым. 1. Спелы. 2. // перан. Стары, старэчы (пра ўзрост). Параўн. дойзрелый.
с. 210
Дозренье, дозрение наз. Дзеянне па дзеясл. дозрети I у 1 знач. Параўн. дейзренье, дойзренье.
с. 211
Дозрети I, дозреть, дозрэть дзеясл. 1. Ад дозирати. 2. Убачыць, разгледзець. Параўн. дойзрети.
с. 211
Дозрети II дзеясл. Даспець.
с. 212
Дозретися дзеясл. // перан. Зразумець.
с. 212
Дозреть гл. дозрети I
с. 212
Дозрэть гл. дозрети I
с. 212
Доилица наз. Карміцелька, мамка. Параўн. доилница.
с. 212
Доилница наз. Тое, што і доилица.
с. 212
Доисканыйся дзеепрым. ад доискатися ў 2 знач.
с. 212
Доискати, дойскатн дзеясл. Тое, што і доискатися ў 1 знач.
с. 212
Доискатися, доискаться, дойскатисе, дойскаться дзеясл. 1. Дашукацца, знайсці. Параўн. доискати. 2. Дамагчыся спагнання грошай або маёмасці судовым парадкам. 3. Дазнацца, разведаць.
с. 212
Доискиватися, доискиватисе, доискываться, дойскиватися дзеясл. 1. Дамагацца спагнання грошай або маёмасці судовым парадкам. 2. Дазнавацца, расследаваць.
с. 213
Доистье гл. дойстье
с. 213
Доитель наз. Карміцель.
с. 213
Доити I дзеясл. 1. Даіць. 2. Карміць грудзямі.
с. 213
Доити II гл. дойти
с. 213
Дойденый дзеепрым. ад дойти ў 1 знач.
с. 213
Дойзрелый дзеепрым. Тое, што і дозрелый у 2 знач.
с. 213
Дойзренье наз. Тое, што і дозренье.
с. 214
Дойзрети дзеясл. 1. Тое, што і дозрети I у 1 знач. 2. Тое, што і дозрети I у 2 знач.
с. 214
Дойлида наз. Тое, што і дойлидъ.
с. 214
Дойлидовая наз. Жонка цесляра.
с. 214
Дойлидовъ, дайлидовъ прым. ад дойлидъ, дойлида.
с. 214
Дойлидский прым. Цяслярскі.
с. 215
Дойлидъ наз. Цясляр. Параўн. дойлида.
с. 215
Дойница наз. Даёнка.
с. 215
Дойный прым. Дойны.
с. 215
Дойскати гл. доискати
с. 215
Дойскатисе гл. доискатися
с. 215
Дойскаться гл. доискатися
с. 215
Дойскиватися гл. допскиватися
с. 215
Дойсти гл. дойти
с. 215
Дойстье, доистье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. дойти ў 4 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. дойти ў 11 знач.
с. 215
Дойти, доити II, дойсти дзеясл. 1. Дайсці, рухаючыся ў пэўным кірунку, дасягнуць якога-н. месца. 2. Дасягнуць, распаўсюджваючыся (аб чутках, голасе і інш.). 3. Прыбыць у месца прызначэння (пра дакументы, пісьмы і інш.). 4. Дажыць; дачакацца. 5. Дагнаць. 6. Прыйсці, зайсці да каго-н. 7. // перан. Прыйсці у які-н. стан, дасягнуць крайняй ступені (аб стане). 8. Дасягнуць якога-н. узроуню, мяжы. 9. Настаць, прыйсці (аб часе, тэрміне). 10. Зразумець, здагадацца, упэуніцца ў чым-н. 11. Дамагчыся чаго-н.; атрымаць што-н. 12. Паступіць (у якасці платы, даходу, спадчыны і інш.). 13. Адбыцца, мець месца. 14. Выкрыць каго-н., упэўніцца ў чыёй-н. віне.
с. 216
Дойтися дзеясл., зв. ад допти ў 9 знач.
с. 219
Докадити дзеясл. Скончыць кадзіць.
с. 220
Доказаный дзеепрым. 1. Ад доказати ў 1 знач. 2. Ад доказати ў 2 знач.
с. 220
Доказанье наз. Дзеянне па дзеясл. доказати ў 1 знач.
с. 220
Доказати дзеясл. 1. Учыніць; дамагчыся. 2. Даказаць, пацвердзіць.
с. 220
Доказованый дзеепрым. ад доказовати ў 1 знач.
с. 221
Доказовати дзеясл. 1. Рабіць, учыняць. 2. Даказваць, пацвярджаць. 3. Змагацца, ваяваць.
с. 221
Доказуючий дзеепрым. ад доказовати ў 2 знач.
с. 221
Докананый гл. доконаный
с. 221
Докананье гл. доконанье
с. 221
Доканати гл. доконати
с. 221
Доканчати гл. докончати
с. 221
Доканчивати гл. докончивати
с. 221
Докапатися гл. докопатися
с. 221
Докинути дзеясл. Дакінуць.
с. 221
Докладаный дзеепрым. ад докладати ў 2 знач.
с. 222
Докладати дзеясл. 1. Дабаўляць, дапаўняць. 2. Дадаваць да сказанага або напісанага. 3. Паведамляць, дакладваць.
с. 222
Докладатися дзеясл. зв. 1. Ад докладати ў 1 знач. 2. Ад докладати ў 3 знач.
с. 223
Докладне, докладно прысл. Дакладна, падрабязна.
с. 223
Докладней прысл., выш. ст. ад докладне.
с. 223
Докладно гл. докладне
с. 223
Докладный прым. Дакладны, падрабязны, вычарпальны.
с. 223
Докладъ наз. 1. Даклад, паведамленне. 2. Дабаўленне, дадаванне, дапаўненне. 3. Умова, агаворка. 4. Апавяшчэнне. 5. Удзел.
с. 224
Докладывати дзеясл. Апавяшчаць, даводзіць да ведама.
с. 225
Докликатися, докликатисе дзеясл. Даклікацца, дазвацца.
с. 225
Докола прысл. і прыназ. 1. прысл. Навокал, вакол. 2. прыназ. Каля.
с. 225
Доколатати дзеясл. Тое, што і доколотатися.
с. 225
Доколе, доколь, доколя прысл. і зл. 1. прысл. Дакуль, да якога часу. Параўн. докуль у 1 знач. 2. прысл. Куды, да якога месца. Параўн. докуль у 2 знач. 3. зл. Пакуль; да таго часу як. Параўн. докуль у 3 знач.
с. 225
Доколотатися дзеясл. Дастукацца. Параўн. доколатати.
с. 226
Доколь гл. доколе
с. 226
Доколя гл. доколе
с. 226
Докомиктъ наз. Мудрэц.
с. 226
Доконаватися гл. доконыватисе
с. 226
Доконавший дзеепрым. ад доконати ў 1 знач.
с. 226
Доконалость наз. Завяршэнне.
с. 226
Доконалый прым. ад доконати ў 2 знач.
с. 226
Доконаный, докананый дзеепрым. 1. Ад доконати ў 1 знач. 2. Ад доконати ў 3 знач.
с. 227
Доконанье, докананье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. доконати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. доконати ў 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. доконати ў 3 знач. 4. Смерть, скананне. 5. Дагавор, пагадненне.
с. 227
Доконати, доканати, доконать дзеясл. 1. Скончыць, завяршыць, давесці да канца. 2. Зрабіць, ажыццявіць, выканаць. 3. Даказаць, давесці, устанавіць. 4. Даканаць, канчаткова загубіць. 5. Заключыць (пра дагавор, пагадненне).
с. 228
Доконатися, доконатисе дзеясл. зв. 1. Ад доконати ў 1 знач. 2. Ад доконати ў 2 знач.
с. 229
Доконать гл. доконати
с. 230
Доконовати гл. доконывати
с. 230
Докончальный прым. Докончальная запись гл. запись
с. 230
Докончание гл. докончанье
с. 230
Докончаный дзеепрым. 1. Ад докончати ў 1 знач. 2. Даказаны, пацверджаны.
с. 230
Докончанье, докончанне наз. 1. Дагавор, пагадненне. Параўн. доконанье ў 5 знач. 2. Канец, заканчэнне. Параўн. доскончание. 3. Смерць, скананне; гібель.
с. 230
Докончати, доканчати дзеясл. 1. Дагаворвацца, дамаўляцца, заключаць пагадненне. 2. Завяршаць, заканчваць. 3. Паміраць.
с. 231
Докончатися, докончатисе дзеясл. зв. 1. Ад докончати ў 1 знач. 2. Ад докончати ў 2 знач.
с. 231
Докончевать гл. докончивати
с. 232
Докончене гл. доконченье
с. 232
Докончение гл. доконченье
с. 232
Доконченый гл. докончоный
с. 232
Доконченье, докончене, докончение, докончэнье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. докончити ў 1 знач. 2. Канец. 3. Смерць, скананне; гібель. 4. Дзеянне па дзеясл. докончити ў 2 знач. 5. Дагавор, пагадненне. 6. Заключэнне дагавору, пагаднення. 7. // перан. Завяршэнне, вянец (якой-н. справы, рэчы і г. д.).
с. 232
Докончивати, доканчивати, докончевать, докончывати дзеясл. 1. Канчаць, завяршаць. 2. Заключаць дагавор, пагадненне.
с. 233
Докончити, докончить, докончыти дзеясл. 1. Скончыць, завяршыць. 2. Выканаць, зрабіць, учыніць. 3. Дабіць, забіць. 4. Тое, што і докончитися.
с. 233
Докончитися, докончитисе, докончитись, докончытися дзеясл. Скончыцца, кончыцца. Параўн. докончити ў 4 знач.
с. 234
Докончить гл. докончити
с. 235
Докончоный, доконченый дзеепрым. 1. Ад докончити ў 1 знач. 2. Вызначаны дагаворам.
с. 235
Докончывати гл. докончивати
с. 235
Докончыти гл. докончити
с. 235
Докончытися гл. докончитися
с. 235
Доконываный дзеепрым. ад доконывати ў 2 знач.
с. 235
Доконывати, доконовати дзеясл. 1. Заканчваць, завяршаць, даводзіць да канца. 2. Рабіць, выконваць.
с. 235
Доконыватисе, доконаватися дзеясл. Канчацца.
с. 235
Докопатися, докапатися дзеясл. Дакапацца (да пэўнага месца).
с. 235
Докормити дзеясл. Мець на сваім утрыманні да пэўнага часу.
с. 235
Докосити дзеясл. Дакасіць, скончыць касьбу.
с. 236
Докриване наз. Дакрыванне, завяршэнне пакрыцця даху.
с. 236
Докторка наз. Жанчына-ўрач.
с. 236
Докторовъ прым. ад докторъ у 1 знач.
с. 236
Докторский прым. ад докторъ у 1 знач.
с. 236
Докторство наз. Спецыяльнасць урача. Врачество: Ліькар- ство, докторство (Бяр., 17).
с. 236
Докторъ наз. 1. Урач. 2. Чалавек, які мае вышэйшую навуковую ступень. 3. Вучоны чалавек; знаўца Бібліі, царкоўны пісьменнік; настаўнік.
с. 236
Докуду зл. Дакуль, да таго часу як.
с. 238
Докука 1. Турбота, клопат; непрыемнасць. 2. Настойлівая, надакучлівая просьба.
с. 238
Докуль, докуле, докуля прысл. і зл. 1. прысл. Тое, што і доколе ў 1 знач. 2. прысл. Тое, што і доколе ў 2 знач. 3. зл. Тое, што і доколе ў 3 знач.
с. 238
Документалитеръ прысл. З дакументальнай дакладнасцю, даслоўна.
с. 239
Документальный прым. ад документъ.
с. 239
Документъ наз. Дакумент, дзелавая папера, якая служыць доказам чаго-н. або пацвярджае права на што-н.
с. 239
Докупити дзеясл. Дакупіць, купіць у дадатак да купленага раней.
с. 240
Докуповатися дзеясл. Здабываць што-н. з дапамогай подкупу.
с. 240
Докучанье наз. Дзеянне па дзеясл. докучати ў 2 знач.
с. 240
Докучателевъ прым. Гвалтоўніцкі.
с. 240
Докучати дзеясл. 1. Непакоіць, турбаваць, дапякаць. 2. Неадчэпна прасіць, надакучваць просьбамі.
с. 240
Докучаючий дзеепрым. ад докучати ў 1 знач.
с. 241
Докучити дзеясл. Надакучыць.
с. 241
Докучливый прым. Надакучлівы. Параўн. докучный.
с. 241
Докучникъ наз. Надакучлівы, назойлівы чалавек.
с. 241
Докучно прысл. Пакутліва, нясцерпна.
с. 241
Докучный прым. Тое, што і докучливый.
с. 241
Долгий, довгий прым. 1. Які мае вялікую даўжыню. 2. Высокі ростам (аб чалавеку). 3. Прадаугаваты. 4. Працяглы у часе. Параўн. длугий. 5. Вялікі па памерах. 6. Шматслоўны, падрабязны (аб выказваннях, прамовах, пісьмах і інш.). 7. Працяжны, не адрывісты (аб дыханні).
с. 241
Долгиня наз. Тое, што і долгота ў 1 знач.
с. 244
Долго, довго прысл. 1. Доўга (аб працяканні надзей у часе). 2. У напрамку даўжыні.
с. 244
Долговечно, долговечне прысл. ад долговечный.
с. 245
Долговечный прым. Даўгавечны; той, хто доўга жыве ці існуе.
с. 245
Долговый прым. ад долгъ у 1 знач. 3. Ад прым. долгий з агульным значэннем якасці, уласцівасці. Параўн. долгость у 3 знач.
с. 245
Долгогневный прым. Цярплівы. с. 246
Долгоденствующий дзеепрым. Той, які доўга жыве ці існуе. с. 246
Долгодушный прым. Цярплівы, стойкі. с. 246
Долголетне прысл. На працягу многіх гадоў. с. 246
Долголетный прым. 1. Той, які доўга жыве. 2. Шматгадовы. с. 246
Долголикий прым. Даўгатвары. лицо же хоудос желтое сеи ее злып и прелесникъ. недоброхоте», долголпкій же члкъ безъст8жш (Арыст., 177). с. 246
Долгомучимый дзеепрым. Той, хто доўга пакутуе. с. 246
Долгоожиданый прым. Доўгачаканы. с. 246
Долгоседение наз. Доўгае сядзенне ў турме. с. 246
Долгость, довгость наз. 1. Тое, што і долгота ў 1 знач. 2. Працягласць у часе. <> Долгость дней — доўгае жыццё. Параўн. долгота у 2 знач. 3. Тое, што і долгота у 3 знач. Параўн. Довжкость. с. 246
Долгота, длъгота наз. 1. Даўжыня — адно з трох вымярэнняў. Параўн. долгиня, долгость у 1 знач. 2. Тое, што і долгость у 2 знач. <> Долгота дней (дневъ, дний) — доўгае жыццё; працяглы тэрмін. 3. Ад прым. долгий з агульным значэннем якасці, уласцівасці. с. 247
Долготерпеливе прысл. 3 доўгай цярплівасцю.
с. 248
Долготерпеливость наз. Тое, што і долготерпение.
с. 248
Долготерпеливый прым. Доўгацярплівы. Параўн. долготерпливый, довготерпячий.
с. 248
Долготерпение наз. Доўгацярпенне. Параўн. долготерпеливость, долготерпливость.
с. 248
Долготерпети дзеясл. Доўга цярпець.
с. 248
Долготерпливость наз. Тое, што і долготерпение.
с. 249
Долготерпливый прым. Тое, што і долготерпеливый.
с. 249
Долгоумный прым. Разумны, надзелены мудрасцю.
с. 249
Долгофортунный прым. Доўгі і шчаслівы (аб жыцці).
с. 249
Долгочекаючий дзеепрым. Той, хто доўга чакае.
с. 249
Долгъ, довгъ наз. 1. Доўг — тое, што пазычана або ўзята ў пазыку (пераважна грошы). Параўн. длугъ. 2. Абавязак, павіннасць. Параўн. длугь у 2 знач.
с. 249
Доле прысл. Унізе.
с. 251
Долевый прым. ад доля ў 3 знач.
с. 251
Долегати дзеясл. 1. Непакоіць, турбаваць, мучыць. 2. Датычыцца, мець адносіны да каго-н. або чаго-н.
с. 251
Долегливость, долягливость наз. Недамаганне, немач. Параўн. долеглость у 2 знач.
с. 252
Долегливый прым. Пакутлівы; балючы.
с. 252
Долеглость наз. 1. Крыўда, уціск, знявага. 2. Тое, што і долегливость. 3. Запатрабаванне. 4. Права, правамоцтва.
с. 252
Долежати дзеясл. Даляжаць, праляжаць (да пэунага часу).
с. 253
Долей прысл. Болей, больш (працягваючы пачатае).
с. 253
Долекий гл. далекий
с. 253
Доленица наз. Частка.
с. 253
Долетети дзеясл. Даляцець, дасягнуць якога-н. месца дзякуючы палёту.
с. 253
Долечи дзеясл. 1. Патурбаваць. 2. Мець дачыненне.
с. 254
Должей, довжей, должее прысл., выш. ст. ад долгий у 4 знач. Параўн. длужей, дольжи.
с. 254
Должейший, должейшый, должэйшый прым., выш. ст. 1. Ад долгий у 1 знач. Параўн. должий. 2. Ад долгий у 4 знач.
с. 254
Должее гл. должей
с. 255
Должий прым. Тое, што і должейшнй у 1 знач.
с. 255
Должина, должына наз. 1. Даўжыня — адно з трох вымярэнняў. Параўн. длужина, должиня. 2. Ад прым. долгай з агульным знач. якасці, уласцівасці. 3. Працягласць (аб часе).
с. 255
Должиня, должыня наз. Тое, што і должина ў 1 знач.
с. 255
Должитисе дзеясл. зв. Замаруджваць якую-н. справу.
с. 256
Должникъ наз. 1. Даўжнік. Параўн. длужникъ у 1 знач., довзникъ. 2. Крэдытор. Параўн. длужникь у 2 знач. 3. Той, хто мае які-н. абавязак.
с. 256
Должно прысл. Павінна (у знач. выказніка ў безасаб. сказах).
с. 257
Должный прым. 1. Той, хто мае даўгі, абавязаны заплаціць што-н. каму-н. (звычайна ў кар. форме ў знач. выказніка). 2. У знач. наз. Чалавек, які мае даўгі. 3. Абавязаны (што-н. зрабіць). 4. Абцяжараны даўгамі (аб маёмасці). Параўн. должоный.
с. 257
Должоный прым. Тое, што і должный у 4 знач.
с. 258
Должший прым., выш. ст. 1. Ад долгий у 1 знач. 2. Ад долгий у 4 знач. 3. Ад долгий у 6 знач.
с. 258
Должына гл. должина
с. 258
Должыня гл. должиня
с. 258
Должыще наз. Даўжыня.
с. 258
Должэйшый гл. должейшнй
с. 258
Долина наз. 1. Даліна, вялікая ўпадзіна паміж гор і ўзгоркаў. 2. Роў, калдобіна; баразна.
с. 258
Долининый прым. Тое, што і долинный.
с. 259
Долинка наз. памяніа. 1. Ад долина ў 1 знач. 2. Заглыбленне, шчарбінка.
с. 259
Долинный прым. Далінны. Параўн. долининый.
с. 259
Долиноватый прым. Падобны даліне.
с. 259
Долити дзеясл. Даліць.
с. 259
Доличитися, долнчитисе, доличытися дзеясл. 1. Лічачы, знайсці, выявіць. 2. Далічыцца, злічыць.
с. 259
Долматъ гл. далматъ
с. 260
Долмацкий гл. далмацкий
с. 260
Долникъ гл. дольникъ
с. 260
Долный гл. дольный
с. 260
Доловина наз. Нізкае месца на ворным полі.
с. 260
Доловъ, даловъ прысл. 1. Уніз. 2. Далоў, прэч.
с. 260
Доложеный гл. доложоный
с. 260
Доложенье наз. Дзеянне па дзеясл. доложити II.
с. 260
Доложеньесе наз. Дзеянне па дзеясл. доложитися.
с. 261
Доложити, доложыти I дзеясл. 1. Дакласці што-н. да якой-н. меры. 2. Дадаць, дабавіць у дадатак да чаго-н.
с. 261
Доложити II, доложыти, доложыть дзеясл. Паведаміць, далажыць.
с. 261
Доложитися, доложитисе, доложытисе, доложытися дзеясл. зв. ад доложити II.
с. 262
Доложоный, доложеный дзеепрым. ад доложити II.
с. 262
Доложыти гл. доложити
с. 263
Доложытисе гл. доложытися
с. 263
Доложытися гл. доложитися
с. 263
Долокъ наз. Ямка, упадзінка.
с. 263
Доломанъ, даламанъ наз. Кароткі мужчынскі плашч з рукавамі.
с. 263
Долончоный дзеепрым. Даданы, далучаны.
с. 264
Долонь, далонь наз. 1. Далонь. Параўн. длань. 2. Далонь як. бытавая мера даўжыні.
с. 264
Долото наз. Долата. Параўн. длато, длото.
с. 264
Долу прысл. Уніз.
с. 265
Долчанинъ наз. Жыхар сяла Долец.
с. 265
Долший, долшый прым., выш. ст. 1. Ад долгий у 4 знач. 2. Больш далёкі.
с. 265
Долща наз. Тоўшча.
с. 265
Долъ I наз. 1. Даліна, нізіна. 2. Яма. 3. Ніз, ніжняя частка чаго-н. знізу. 4. Ніжняя частка будынка; склеп. 5. Зямля, зямная паверхня. 6. Дно, прорва.
с. 265
Долъ ІІ наз. Тое, што і доля ў 1 знач.
с. 268
Дольжи прысл. Тое, што і должей.
с. 268
Дольний, долный, дольный I прым. 1. Ад доль I у 1 знач. 2. Ніжні. 3. Пякельны. 4. Адъ долъ у 4 знач. 5. Размешчаны бліжэй да вусця ракі ці ў нізінных месцах (звычайна ў геаграфічных назвах).
с. 268
Дольникъ, долникъ наз. 1. Селянін з катэгорыі прышлых людзей, якім дазвалялася сяліцца на панскіх або гарадскіх землях, за што яны павінны былі даваць уладальніку зямлі пэўную частку ўраджаю. 2. Чалавек, які мае дачыненне да чаго-н., мае долю ў чым-н.
с. 269
Дольница наз. Частка, доля.
с. 269
Дольничокъ наз., памянш. ад дольникь у 1 знач.
с. 269
Дольный I гл. дольний
с. 269
Дольный П прым. ад доля ў 4 знач.
с. 269
Дольчица наз. Тое, што і дольница.
с. 269
Доля наз. 1. Частка, доля. Параўн. долъ II. 2. Належная каму-н. частка чаго-н.; чый-н. удзел у чым-н. 4. Участак зямлі, якім карыстаўся селянін-дольнік. 5. Лёс.
с. 269
Долягливость гл. долегливость
с. 271
Долядовый прым. Важкі, вялікі.
с. 271
Дома прысл. 1. Дома, у сваёй хаце, там, дзе жывеш. 2. На сваёй зямлі, на радзіме.
с. 271
Домавланье гл. домовлянье
с. 272
Домавлянье гл. домовлянье
с. 272
Домавляньесе наз. Дзеянне па дзеясл. домовлятися ў 1 знач.
с. 272
Домавляти гл. домовляти
с. 272
Домавлятися гл. домовлятися
с. 272
Домавянье, домавяне, домованье, домовянье наз. Дзеянне па дзеясл. домавяти ў 1 знач.
с. 272
Домавяньесе наз. Дзеянне па дзеясл. домавятися ў 1 знач.
с. 272
Домавяти, домавять, домовяти дзеясл. 1. Тое, што і домовляти ў 1 знач. 2. Тое, што і домовляти ў 4 знач.
с. 272
Домавятися, домавятисе, домовятисе, домовятися дзеясл. 1. Тое, што і домовлятися ў 1 знач. 2. Тое, што і домовлятися у 2 знач.
с. 273
Домавять гл. домавяти
с. 274
Домаганье гл. домоганье
с. 274
Домагати гл. домогати
с. 274
Домагатися гл. домогатися
с. 274
Домагать гл. домогати
с. 274
Домакъ наз. Дамачадзец.
с. 274
Домаробленый гл. доморобленый
с. 274
Домарослый гл. доморослый
с. 274
Домашний, домашный прым. 1. Ад домъ у 2 знач. 2. Які жыве ў чыім-н. доме. 3. Мясцовы, айчынны. 4. У знач. наз. Жыхар дома, член сям'і, слуга. 5. У знач. наз. Мясцовы жыхар.
с. 274
Домашникъ наз. Чалавек, прыхільны да свайго дому, радзімы.
с. 275
Домашный гл. домашний
с. 275
Доместити дзеясл. 1. Змясціць, прыняць каго-н. у што-н. 2. // перан. Надзяліць каго-н. чым-н., прылучыць каго-н. да чаго-н.
с. 275
Домета наз. Прыбаўка.
с. 275
Домецъ наз., памянш. ад домъ у 1 знач.
с. 275
Домешкати дзеясл. Дажыць, прабыць астатак тэрміну дзе-н.
с. 275
Доминиканъ наз. Дамініканец — член каталіцкага манаскага ордэна святога Дамініка.
с. 275
Домициановъ прым. Пабудаваны ў часы праўлення рымскага імператара Даміцыяна.
с. 275
Домище наз., павел. ад домъ у 1 знач.
с. 276
Домнеманый дзеепрым. ад домнемати.
с. 276
Домнеманье гл. домниманье
с. 276
Домнемати гл. домнимати
с. 276
Домнематисе гл. домниматися
с. 276
Домнение наз. Уяуленне, фантазія.
с. 276
Домнимаватися, домнимоватнсе дзеясл. 1. Меркаваць, лічыць, думаць. 2. Падазраваць, мець падазрэнне.
с. 276
Домниманье, домнеманье, домнимание наз. 1. Меркаванне, думка. 2. Падазрэнне. Параўн. довниманье.
с. 276
Домнимати, домнемати дзеясл. Меркаваць, лічыць, думаць. Параўн. довнимати.
с. 277
Домниматися, домнематисе дзеясл. зв. ад домнимати. Параўн. довниматися.
с. 277
Домнимоватисе гл. домнимаватися
с. 277
Домова наз. Просьба, патрабаванне.
с. 277
Домованье гл. домавянье
с. 277
Домовенье наз. Патрабаванне, дамаганне. Параўн,. домовленье.
с. 277
Домовити дзеясл. Дагаварыць да канца, дасказаць.
с. 278
Домовитися, домовнтнсе дзеясл. 1. Дабіцца, дамагчыся. 2. Дамовіцца, дагаварыцца.
с. 278
Домовленье наз. Тое, што і домовенье.
с. 278
Домовляныйсе дзеепрым. ад домовляти ў 4 знач.
с. 278
Домовлянье, домавланье, домавлянье наз. Дзеянне па дзеясл. домовляти, домавляти ў 4 знач.
с. 278
Домовляти, домавляти дзеясл. 1. Дагаворваць да канца, дасказваць. Параўн. домавяти ў 1 знач. 2. Дабаўляць да сказанага; гаварыць, суправаджаючы якое-н. дзеянне. 3. Дакараць, унікаць. 4. Патрабаваць, дамагацца. Параўн. домавяти ў 2 знач., домовлятися ў 1 знач.
с. 279
Домовлятися, домавлятися дзеясл. зв. 1. Тое, што і домовляти ў 4 знач. Параўн. домавятися ў 1 знач. 2. Напамінаць аб чым-н. Параўн. домавятися ў 2 знач.
с. 279
Домовникъ наз. 1. Той, хто жыве ў каго-н. у доме, дамачадзец. 2. Мясцовы жыхар.
с. 280
Домовный прым. ад домь у 4 знач.
с. 281
Домовство наз. 1. Сям’я; дамачадцы. 2. Дамашняя гаспадарка.
с. 281
Домовъ прысл. Дамоў.
с. 281
Домовый, домовы прым. 1. Які адносіцца да дома як да будынку. 2. Дамашні, уласны, які адносіцца да дома як да гаспадаркі. 3. Зроблены сваімі рукамі, не куплены. 4. Свойскі, не дзікі. 5. Айчынны. 6. У знач. наз. Дамашні.
с. 282
Домовянье гл. домавянье
с. 283
Домовяти гл. домавяти
с. 283
Домовятисе гл. домавятися
с. 283
Домовятися гл. домавятися
с. 283
Домоганье, домаганье наз. Дзеянне па дзеясл. домогати.
с. 283
Домогати, домагати, домагать дзеясл. Тое, што і домогатися.
с. 284
Домогатися, домагатися, домогаться дзеясл. Дамагацца, дабівацца. Параўн. домогати.
с. 284
Домокъ наз. Дамок. Параўн. домэкъ
с. 284
Домолвити зак. Дагаварыць.
с. 285
Домоправление наз. Кіраванне хатнімі справамі.
с. 285
Доморити зак. Дамарыць, замарыць.
с. 285
Доморобленый, домаробленый прым. Самаробны, не куплены.
с. 285
Доморослый, домарослый прым. Сваёй гадоўлі. Параўн. доморощоный.
с. 285
Доморощоный, доморощеный прым. Тое, што і доморослый.
с. 285
Домоство наз. Дом з гаспадарчымі пабудовамі і рэчамі.
с. 285
Домостить дзеясл. Дамасціць.
с. 286
Домостроение наз. Домаўпарадкаванне.
с. 286
Домочадецъ наз. Дамачадец.
с. 286
Домочокъ наз. Дамочак.
с. 286
Домурованье наз. ад домуровати.
с. 286
Домуровати дзеясл. Дамураваць.
с. 286
Домучитися, домучитисе, домучытися, домучытисе дзеясл. Дамагчыся прызнання праз прымяненне катавання.
с. 286
Домъ наз. 1. Дом, хата, будынак для жылля; пакой, памяшканне. 2. Сядзіба, сталае месцажыхарства; радзіма. 3. Гаспадарка, установа. 4. Сям’я, род (дынастыя). 5. Пэўная частка неба, сузор’е.
с. 286
Домысленый прым. Тое, што і домыслный.
с. 290
Домыслити дзеясл. Тое, што і домыслитися.
с. 290
Домыслитися, домышлитисе дзеясл. Дадумацца. Параўн. домыслити.
с. 290
Домыслный прым. Кемлівы. Параўн. домысленый.
с. 290
Домыслъ наз. Домысел, здагадка. Параўн. домышлянье.
с. 290
Домыслятися гл. домышлятися
с. 290
Домышлеватисе дзеясл. Тое, што і домышлятися ў 3 знач.
с. 290
Домышленье наз. Абдумванне.
с. 291
Домышленьеся дзеясл. Раздумванне.
с. 291
Домышлитисе гл. домыслитися
с. 291
Домышлянье наз. Тое, што і домыслъ.
с. 291
Домышлятися, домыслятися, домышлятисе дзеясл. 1. Меркаваць, дапускаць. 2. Абдумваць. 3. Дадумвацца. Параўн. домышлеватисе.
с. 291
Домэкъ наз. Тое, што і домокъ.
с. 291
Донагляти дзеясл. Прымушаць.
с. 291
Донатариушъ наз. Атрымальнік
с. 291
Донатива, донатыва наз. Від подаці. Параўн. донативумъ.
с. 292
Донативный прым. Які адносіцца да донативы.
с. 292
Донативумъ наз. Тое, што і донатива.
с. 292
Донатистъ наз. Член секты данатыстаў.
с. 292
Донатъ наз. Лацінская граматыка Даната.
с. 292
Донатыва гл. донатива
с. 292
Донацыя наз. Даравальны запіс.
с. 292
Дондеже, дондеж зл. Пакуль не.
с. 292
Дондесь прысл. Да гэтага часу.
с. 292
Донеле зл. Пакуль не. Параўн. донележе, донелиже.
с. 292
Донележе зл. Тое, што і донеле.
с. 293
Донелиже зл. Тое, што і донеле.
с. 293
Донесеный дзеепрым. 1. Ад донести ў 2 знач. 2. Ад донести ў 3 знач.
с. 293
Донесенье, донесене наз. 1. Дзеянне па дзеясл. донести ў 2 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. донести ў 3 знач.
с. 293
Донести, донесть дзеясл. 1. Несучы, даставіць да якога-н. месца. 2. Падаць, прынесці. 3. Далажыць, паведаміць.
с. 293
Донестися дзеясл. Данесціся, стаць вядомым.
с. 294
Доносити дзеясл. 1. Падаваць, прыносіць. 2. Дакладваць, паведамляць. 3. Хапаць.
с. 294
Доноситися дзеясл. Дабірацца, дасягаць.
с. 295
Доношенье, доношене наз. 1. Прынос. 2. Дзеянне па дзеясл. доносити ў 2 знач.
с. 295
Доношиваный дзеепрым. ад доноснти ў 2 знач.
с. 295
Доношоный дзеепрым. ад доносити ў 2 знач.
с. 295
Доныне прысл. Дагэтуль, да гэтага часу.
с. 295
Доняти дзеясл. Дабраць.
с. 295
Доорати дзеясл. Даараць.
с. 295
Допасти дзеясл. Дарвацца, дабрацца.
с. 295
Допевна прысл. Пэўна.
с. 296
Доперо прысл. Толькі.
с. 296
Доперти дзеясл. Дагнаць, прыперці.
с. 296
Допети дзеясл. Дапець.
с. 296
Допиана гл. допияна
с. 296
Допилнованье, допилноване наз. Дзеянне па дзеясл. допилновати.
с. 296
Допилновати, допилновать дзеясл. Дапільнаваць.
с. 296
Допирати, допирать дзеясл. Тое, што і допиратися.
с. 296
Допиратися, допиратисе дзеясл. Дамагацца, дабівацца. Параўн. допирати.
с. 296
Допиро прысл. Тое, што і доперо.
с. 297
Дописаный дзеепрым. Дапісаны.
с. 297
Дописати дзеясл. Дапісаць.
с. 297
Дописыване наз. Дапісванне.
с. 297
Дописывати дзеясл. Дапісваць.
с. 297
Допити дзеясл. Дапіць.
с. 297
Допияна, допиана прысл. Дап’яна.
с. 297
Доплатити, доплатить дзеясл. Даплаціць.
с. 297
Доплаченый дзеепрым. Даплачаны. Параўн. доплачоный.
с. 297
Доплачивати дзеясл. Даплачваць.
с. 298
Доплачоный дзеепрым. Тое, што і доплаченый.
с. 298
Доплендровати дзеясл. Канчаткова абрабаваць.
с. 298
Доплыти дзеясл. Даплысці.
с. 298
Допозна, допоздна прысл. Дапазна.
с. 298
Дополна, дополно прысл. 1. Дапаўна, дастаткова. 2. Дакладна, напэўна.
с. 298
Дополненый дзеепрым. Дапоўнены.
с. 298
Дополненье наз. Дапаўненне.
с. 298
Дополнити, дополнить дзеясл. 1. Дапоўніць. 2. Напоўніць.
с. 298
Дополнитися дзеясл. зв. ад дополнити ў 2 знач.
с. 298
Дополно гл. дополна
с. 299
Дополняти, даполняти дзеясл. Дапаўняць, дабаўляць.
с. 299
Допомогати, допомагати, допомогать дзеясл. Дапамагаць.
с. 299
Допомочи, допомочь, допомочы дзеясл. Дапамагчы. Параўн. допомоцъ.
с. 299
Допомоцъ дзеясл. Тое, што і допомочи.
с. 299
Доправенье наз. Заканчэнне.
с. 299
Доправити, доправить дзеясл. Закончыць, давесці да канца. 3. Наслаць, напусціць. 4. Палічыць за магчымае, верагоднае.
с. 299
Доправляти дзеясл. Заканчваць, даканчваць. с. 300
Доправованый дзеепрым. Закончаны, дакончаны. с. 300
Доправяти дзеясл. Тое, што і доправляти. с. 300
Допрашати дзеясл. Дапытваць. с. 300
Допровадити, допроводити дзеясл. Давесці, прывесці. с. 300
Допроваженье наз. Дзеянне па дзеясл. допровадити. с. 300
Допроважоный дзеепрым. Прыведзены. с. 300
Допроводити гл. допровадити с. 300
Допроситися дзеясл. Дапрасіцца. с. 300
Допсовати дзеясл. Дапсаваць. с. 300
Доптаный дзеепрым. Тое, што і топтаный. с. 300
Доптане наз. Тое, што і топтанье. с. 300
Доптати, доптатъ дзеясл. Тое, што і топтати. с. 300
Допусканый дзеепрым. Дапусканы. с. 301
Допускати, допускать дзеясл. 1. Дапускаць, падпускаць. Параўн. допущати у 1 знач. 2. Дазваляць. Параўн. допущати у 2 знач. с. 301
Допускатися, допускатъся дзеясл. Дапускацца, дазваляць сабе. Параўн. допущатися. с. 301
Допускать гл. допускати. с. 301
Допустити, допустить дзеясл. 1. Дапусціць, падпусціць. 2. Дазволіць. 3. Наслаць, напусціць. 4. Палічыць за магчымае, верагоднае. с. 301
Допуститися, допуститьсе дзеясл. Дапусціцца, дазеоліць сабе.
с. 302
Допустить гл. допустити
с. 302
Допуститьсе гл. допуститися
с. 302
Допустъ наз. ад допустити у 3 знач.
с. 303
Допусчати гл. допущати
с. 303
Допусченье гл. допущенье
с. 303
Допутованый гл. депутованый
с. 303
Допущаный дзеепрым. 1. Ад допущати ў 1 знач. 2. Ад допущати ў 2 знач.
с. 303
Допущати, допусчати дзеясл. 1. Тое, што і допускати ў 1 знач. 2. Тое, што і допускати ў 2 знач. 3. Насылаць, напускаць.
с. 303
Допущатися, дапущатися дзеясл. Тое, што і допускатися.
с. 304
Допущене гл. допущенье
с. 304
Допущение гл. допущенье
с. 304
Допущеный гл. допущоый
с. 304
Допущенье, допусченье, допущене, допущение, допущэнье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. допустити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. допустити ў 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. допустити ў 3 знач.
с. 304
Допущеньеся наз. Дзеянне па дзеясл. допуститися.
с. 305
Допущивати дзеясл., шматкр. ад допущати ў 2 знач. Параўн. допущовати.
с. 305
Допущовати дзеясл. Тое, што і допущивати.
с. 305
Допущоный, допущеный дзеепрым. 1. Ад допустнти ў 1 знач. 2. Ад допустити ў 2 знач. 3. Ад допустнти ў 3 знач.
с. 305
Допущэнье гл. допущенье
с. 305
Допытатися, допытатись дзеясл. Дапытацца, даведацца.
с. 305
Допытоватися дзеясл. Тое, што і допытыватися.
с. 306
Допытыванье наз. ад допытыватися.
с. 306
Допытыватися, дапытыватися дзеясл. Дапытвацца. Параўн. допытоватися.
с. 306
Допяти дзеясл. Дапяць, дамагчыся.
с. 306
Дора наз. Просвіра.
с. 306
Дорабляти гл. доробляти
с. 306
Дораблять гл. доробляти
с. 306
Дорадити дзеясл. Параіць. с. 306
Дорадитися дзеясл. Параіцца.
с. 306
Доражаный дзеепрым. Турбаваны.
с. 306
Доражение наз. Дзеянне па дзеясл. дорадпти.
с. 306
Доразный прым. Часовы, разавы.
с. 306
Дорасти гл. дорости
с. 306
Дораховатисе дзеясл. Далічыцца.
с. 306
Дорезати дзеясл. Дарэзаць.
с. 307
Дорекати дзеясл. Дакараць, наракаць.
с. 307
Доремне гл. даремне
с. 307
Доречи, доречы прысл. Дарэчы.
с. 307
Доритися дзеясл. Дарыцца.
с. 307
Дорнъ гл. дернъ
с. 307
Доробити, доробить дзеясл. 1. Дарабіць (закончыць работу). 2. Зарабіць, здабыць. 3. // перан. Даняць.
с. 307
Доробляти, дороблять, дорабляти, дораблять дзеясл. Дарабляць (дакончваць работу).
с. 307
Доровати гл. даровати
с. 307
Доровизна гл. даровизна
с. 308
Доровнать дзеясл. Дараўнаць.
с. 308
Доровый гл. даровый
с. 308
Дорога І наз. 1. Паласа зямлі, прыстасаваная для язды і хадзьбы. 2. Месца для праходу ці праезду. 3. Падарожжа (паездка, паход). 4. Напрамак руху. 5. Жыццёвы шлях, напрамак дзейнасці. 6. // перан. Спосаб для дасягнення мэты. 7. // перан. Від адработачнай павіннасці. 8. // перан. Разбой, грабеж. Параўн. дрога.
с. 308
Дорога II наз. Рыбалоўнае прыстасаванне.
с. 310
Дорогий, дороги прым. 1. Дарагі, які мае высокую цану. 2. Тое, што і дорогоценный. Параўн. драгий у 1 знач. 3. Шаноўны, паважаны, любімы. Параўн. драгий у 3 знач. 4. У знач. наз. Каштоўнасць.
с. 310
Дорого прысл. 1. Ад дорогий у 1 знач. 2. Ад дорогий у 2 знач. Параўн. драго.
с. 311
Дороговица наз. Тое, што і дорожка.
с. 311
Дороговля наз. Дарагоўля. Параўн. дорогость у 1 знач., дорожиня.
с. 311
Дорогость наз. 1. Тое, што і дороговля. 2. Каштоўнасць.
с. 312
Дорогоценный прым. Каштоўны. Параўн. дорогий у 2 знач.
с. 3
Дородный прым. 1. Моцны, паўнацэнны. 2. Прыстойны, належны.
с. 3
Дородство наз. Прыстойнасць.
с. 3
Дорожей прысл. ад дорогий у 1 знач.
с. 3
Дорожиня наз. Тое, што і дороговля.
с. 3
Дорожитися дзеясл. Даражыцца.
с. 3
Дорожица наз. Тое, што і дорожка.
с. 4
Дорожка, дорошка наз. Дарожка. Параўн. дороговица. дорожица.
с. 4
Дорожный прым. Дарожны.
с. 4
Дорожший прым. Даражэйшы.
с. 4
Дорожыще наз. Былая, закінутая дарога.
с. 4
Дорозумевати, даразумевати дзеясл. Дадумваць, разумець.
с. 4
Дорозумеватися дзеясл. Дадумвацца, меркаваць.
с. 4
Дорозуменье наз. 1. Разуменне. 2. Меркаванне, здагадка.
с. 4
Дорозумети дзеясл. Зразумець.
с. 5
Дорозуметися, дорозумитися дзеясл. Дадумацца, зразумець.
с. 5
Дорослый, дорослы прым. 1. Дарослы, сталы. 2. У знач. дзеепрым. Які дарос (гадоў). 3. У знач. наз. Дарослы.
с. 5
Доростати дзеясл. Дарастаць, падрастаць, дасягаць пэўнага ўзросту.
с. 6
Доростаючий дзеепрым. ад доростати.
с. 6
Дорости, дорасти дзеясл. Дарасці, падрасці, дасягнуць пэўнага ўзросту.
с. 6
Дорочне прысл. Штогод.
с. 6
Дорочное прым. у знач. наз. Гадавы заработак.
с. 6
Дорочный прым. 1. Гадавы. 2. Штогодні, з перыядычнасцю ў год.
с. 6
Дорошка гл. дорожка
с. 7
Дорошковатый прым. Тое, што і дорошоватый.
с. 7
Дорошоватый прым. Дэраш, дарашаваты. Параўн. дорошковатый.
с. 7
Дорощенье наз. Дзеянне па дзеясл. дорости.
с. 7
Доръ наз. Дранка.
с. 7
Досада наз. Непрыемнасць.
с. 7
Досадитель наз. Крыўдзіцель.
с. 7
Досадити дзеясл. Даняць, дапячы, пакрыўдзіць.
с. 7
Досажати I дзеясл. Назаляць, дапякаць, крыўдзіць. Параўн. досаждати.
с. 7
Досажати II дзеясл. // перан. Садзіць, насаджваць.
с. 8
Досажаючий дзеепрым. ад досажати I.
с. 8
Досаждати дзеясл. Тое, што і досажати I.
с. 8
Досаждение наз. Дзеянне па дзеясл. досаждати.
с. 8
Досведчаный, досветчаный дзеепрым. 1. Ад досведчати у 1 знач. 2. Правераны. 3. Дасведчаны. Параўн. досвядчаныйся.
с. 8
Досведчанье наз. ад досведчати ў 1 знач.
с. 8
Досведчати, досветчати дзеясл. 1. Выпрабоўваць, правяраць. 2. Звяраць, параўноўваць, вывучаць. Параўн.. досвядчати. 3. Даводзіць, сведчыць.
с. 8
Досведчатися дзеясл. 1. Выпрабоўвацца, правярацца. 2. Станавіцца дасведчаным.
с. 9
Досведчене гл. досведченье
с. 9
Досведчение гл. досведченье
с. 9
Досведченне гл. досведченье
с. 9
Досведченый гл. досведчоный
с. 9
Досведченье, досведчене, досведчение, досведчение, досветчене, досветчение, досветченье, досвеченье наз. 1. Выпрабаванне, праверка. Параўн. досвядченье ў I. знач. 2. Вопыт, дасзедчанасць, пазнанне, веданне. Параўн. досвядченье ў 2 знач. 3. Сведчанне, доказ. Параўн. досвядченье ў 3 знач.
с. 9
Досведчити, досведчить, досведчыти, досветчити, досветчить, досветчыти, досветчыть, досветьчити дзеясл. 1. Выпрабаваць, праверыць. 2. Уведаць, спазнаць, пераканацца. 3. Давесці, даказаць. Параўн. досвичити, досвядчити.
с. 10
Досведчовати дзеясл. Спазнаваць, назіраць.
с. 11
Досведчоный, досведченый, досветченый, досветчоный дзеепрым. 1. Выпрабаваны, правераны. 2. Дасведчаны, спрактыкаваны, вопытны. Параўн. досвесчоный, досвядчоный у 2 знач. 3. Даказаны, даведзены, абгрунтаваны. 4. Засведчаны. 5. У знач. наз. Дасведчаны.
с. 11
Досведчыти гл. досведчити
с. 12
Досвесчоный дзеясл. Тое, што і досведчоный у 2 знач.
с. 12
Досветчаный гл. досведчаный
с. 12
Досветчати гл. досведчати
с. 12
Досветчене гл. досведченье
с. 12
Досветченейший прым., выш. ст. ад досветченый у 2 знач.
с. 12
Досветчение гл. досведченье
с. 12
Досветченый гл. досведчоный
с. 12
Досветченье гл. досведченье
с. 12
Досветчити гл. досведчити
с. 12
Досветчить гл. досведчити
с. 12
Досветчитьсе, досветчытьсе дзеясл., зв. ад досветчити ў 3 знач.
с. 12
Досветчоный гл. досведчоный
с. 12
Досветчыти гл. досведчити
с. 12
Досветчыть гл. досведчити
с. 12
Досветчытьсе гл. досведчитьсе
с. 12
Досветьчити гл. досведчити
с. 12
Досвечати гл. досведчати
с. 12
Досвеченье гл. досведченье
с. 12
Досвечитисе дзеясл., зв. ад досведчити ў 2 знач.
с. 12
Досвичити дзеясл. Тое, што і досведчити ў 3 знач.
с. 12
Досвядчаныйся дзеепрым., зв. ад досвядчати.
с. 12
Досвядчати дзеясл. Тое, што і досведчати ў 2 знач.
с. 12
Досвядченье, досвядчене, досвятчене, досвятченье наз. 1. Тое, што і досведченье у 1 знач. 2. Тое, што і досведченье ў 2 знач. 3. Тое, што і досведченье ў 3 знач.
с. 13
Досвядчити дзеясл. Тое, што і досведчити ў 3 знач.
с. 13
Досвядчоный, досвятчоный дзеепрым. 1. Тое, што і досведчоный у 2 знач. Параўн. досвячоный. 2. Тое, што і досведчоный у 3 знач.
с. 13
Досвядчытисе дзеясл., зв. ад досвядчити.
с. 13
Досвятченье гл. досвядченье
с. 13
Досвятчоный гл. досвядчоный
с. 13
Досвячоный прым. Тое, што і досвядчоный у 1 знач.
с. 13
Досевати дзеясл. Дасяваць.
с. 13
Досегати гл. досягати
с. 13
Досегаючий гл. досягаючий
с. 13
Досегненье наз. Дзеянне па дзеясл. досегнути ў 1 знач.
с. 14
Досегнути гл. досягнути
с. 14
Доседеть дзеясл. Даседзець.
с. 14
Доселе, досель, доселя прысл. Дасюль, да гэтага часу. Параўн. досюль, досюля.
с. 14
Досеть гл. досыть
с. 14
Досечи гл. досячи
с. 14
Доситъ гл. досыть
с. 14
Досить гл. досыть
с. 14
доска гл. дощка
с. 14
Досконале, досканале прысл. Дасканала.
с. 14
Досконалей прысл., выш. ст. ад досконале.
с. 14
Досконалость наз. Дасканаласць. Параўн. досконалство.
с. 14
Досконалство наз. Тое, што і досконалость.
с. 15
Досконалший гл. доскональший
с. 15
Досконалый прым. 1. Дасканалы, узорны, ідэальны. Параўн. доскональный. 2. Законны, прадугледжаны законам. 3. У знач. наз. Дасканалы.
с. 15
Доскональнейший прым., выш. ст. ад доскональный.
с. 16
Доскональный прым. Тое, што і досконалый у 1 знач.
с. 16
Доскональший, досконалший прым. 1. Выш. ст. ад досконалый у 1 знач. 2. Выш. ст. ад досконалый у 3 знач.
с. 16
Доскончание наз. Тое, што і докончанье ў 2 знач.
с. 16
Доскончевати дзеясл. Дагаворвацца, дамаўляцца.
с. 16
Доскочити дзеясл. Даскочыць.
с. 16
Досланье наз. Дасланне, дасылка.
с. 16
Дослуговатися дзеясл. Даслужвацца.
с. 16
Дослужити, дослужыти дзеясл. 1. Даслужыць (тэрмін). 2. Зарабіць службай (служэннем).
с. 16
Дослужитисе дзеясл. Даслужыцца.
с. 17
Дослужыти гл. дослужити
с. 17
Дослухати дзеясл. Даслухаць.
с. 17
Досмотрати, досмотрять, досмотряти дзеясл. Глядзець, назіраць, сачыць.
с. 17
Досмотренье, досмотрение наз. Дзеянне па дзеясл. досмотрети ў 1 знач.
с. 17
Досмотрети, досмотреть, досмотрити, досмотрэти дзеясл. 1. Высветліць, разабрацца. 2. Дагледзець, прасачыць. 3. Убачыць.
с. 17
Досмотривати дзеясл., шматкр. ад досмотрати.
с. 18
Досмотрителство наз. Пільнасць.
с. 18
Досмотрити гл. досмотрети
с. 18
Досмотрэти гл. досмотрети
с. 18
Досмотряти гл. досмотрати
с. 18
Досмотрять гл. досмотрати
с. 18
Досмотряющий дзеепрым. ад досмотряти.
с. 18
Доспеванье наз. Удасканальванне.
с. 18
Доспевати дзеясл. Даспяваць.
с. 18
Досператъ наз. Чалавек, які знаходзіцца ў роспачы.
с. 18
Досперовати гл. десперовати
с. 18
Доспети дзеясл. 1. Даспець. 2. Зрабіць.
с. 18
Доспетися дзеясл. Стацца.
с. 19
Доспетоватися дзеясл. Тое, што і диспутоватися.
с. 19
Доспетый прым. Баявы.
с. 19
Доспехъ наз. 1. Узбраенне воіна, даспехі. 2. Магчымасць.
с. 19
Доспешный прым. 1. Узброены. 2. Зброевы.
с. 19
Доспытовати дзеясл. Тое, што і диспутовати.
с. 19
Доставанье, доставание наз. Дзеянне па дзеясл. доставати у 2 знач.
с. 19
Доставати, доставать, достовати дзеясл. 1. Хапаць, быць дастатковым. 2. Набываць. 3. Атрымліваць. 4. Здабываць, браць (боем). 5. Даставаць.
с. 19
Доставатися, доставатисе дзеясл. 1. Даставацца. 2. Трапляць. 3. Хапаць, быць дастатковым.
с. 20
Доставити дзеясл. Дазволіць, даць.
с. 21
Доставленый дзеепрым. Дастаўлены.
с. 21
Доставляти дзеясл. Дазваляць, даваць.
с. 21
Доставоватися дзеясл. Трапляцца, даставацца.
с. 21
Достаканъ наз. Шклянка(?).
с. 21
Досталъ гл. досталь
с. 21
Досталый прым. 1. Спелы. 2. Які дастаўся. 3. Які трапіў.
с. 21
Досталь, досталъ, достоль наз. Астатак, рэшта.
с. 22
Достальный прам. Астатні.
с. 22
Достаментъ, дастаментъ, дастоментъ, дестаментъ, достоментъ, достоменьтъ наз. Тое, што і тестаментъ.
с. 22
Достанокъ наз. Тое, што і достатокъ у 2 знач.
с. 22
Достаный дзеепрым. Набыты.
с. 22
Достанье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. достати ў 2 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. достати ў 3 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. достати ў 4 знач.
с. 22
Достатечне, достатэчне прысл. Тое, што і достаточне ў 1 знач.
с. 23
Достатечней прысл., выш. ст. ад достатечне.
с. 23
Достатечнейший прым., выш. ст. ад достатечный.
с. 23
Достатечность наз. 1. Дастатак. 2. Забеспячэнне.
с. 23
Достатечный прым. 1. Тое, што і достаточный у 1 знач. 2. Дасканалы.
с. 23
Достати, достать дзеясл. 1. Хапіць, быць у дастатку. 2. Набыць. 3. Атрымаць. 4. Здабыць, узяць (боем). 5. Дастаць. 6. Выняць.
с. 23
Достатие наз. Даставанне.
с. 25
Достатися, достатыся дзеясл. 1. Дастацца. 2. Трапіць. 3. Давесціся.
с. 25
Достаткомъ прысл. Дастаткова. Параўн. достатне.
с. 25
Достатне прысл. Тое, што і достаткомъ.
с. 25
Достатний, достатный прым. 1. Дастатковы, належны. 2. Багаты, заможны.
с. 26
Достатокъ, дастатокъ наз. 1. Дастатак, заможнасць. 2. Запас, вялікая колькасць.
с. 26
Достаточне, достаточно прысл. 1. Дастаткова, добра, належным чынам. Параўн. достатечне. 2. 3 дастаткам.
с. 27
Достаточней прысл., выш. ст. ад достаточне ў 1 знач.
с. 27
Достаточнейший прым., выш. ст. ад достаточный у 1 знач.
с. 27
Достаточно гл. достаточне
с. 27
Достаточный прым. 1. Дастатковы, які задавальняе. Параўн. достатечный. 2. Забяспечаны, заможны.
с. 27
Достатчикъ наз (?).
с. 28
Достатчити дзеясл. Прыставіць (?).
с. 28
Достатый дзеепрым. ад достати ў 4 знач.
с. 28
Достатыся гл. достатися
с. 28
Достать гл. достати
с. 28
Достатэчне гл. достатечне
с. 28
Достаяти гл. достояти
с. 28
Достигати дзеясл. 1. Даганяць. 2. Даставаць. 3. Хапаць, быць дастатковым.
с. 28
Достиглый дзеепрым. ад достигнути ў 2 знач.
с. 28
Достигнути дзеясл. 1. Дагнаць. 2. Дасягнуць. 3. Зразумець.
с. 28
Достипный гл. довтипный
с. 29
Достипъ гл. довтипъ
с. 29
Достоание гл. достояние
с. 29
Достовати гл. доставати
с. 29
Достоверно, достовирно прысл. Дакладна, напэўна.
с. 29
Достоверный прым. Дакладны, напэўны.
с. 29
Достовирно гл. достоверно
с. 29
Достодолжный прым. Заслужаны, належны.
с. 29
Достоенство гл. достоинство
с. 29
Достоивать дзеясл. Бараніць.
с. 29
Достоинство, достоенство, достоинество наз. 1. Годнасць. 2. Чын, сан, пасада.
с. 29
Достоити дзеясл. Належаць.
с. 30
Достойне прысл. Тое, што і достойно ў 1 знач.
с. 30
Достойнейший прым., выш. ст. ад достойный у 1 знач.
с. 30
Достойникъ наз. Саноўнік.
с. 30
Достойно прысл. 1. 3 годнасцю, належным чынам. Параўн. достойне. 2. Патрэбна, неабходна.
с. 30
Достойность наз. 1. Годнасць. 2. Чын, сан, пасада. 3. Вартасць.
с. 31
Достойный прым. 1. Шаноўны, паважаны. 2. Які заслугоўвае чаго- н.
с. 31
Достоль гл. досталь
с. 32
Достоментъ гл. достаментъ
с. 32
Достоменьтъ гл. достаментъ
с. 32
Достопамятный, достопаметный прым. Памятны.
с. 32
Достохвалный прым. Хвалёны, з добрай славай.
с. 32
Достояние, достоание, достоянье наз. 1. Набытак, маёмасць. 2. Годнасць. 3. Знакі адрознення, адпаведнае адзенне.
с. 32
Достояти, достаяти, достоять Достояти (достаяти, достоять) права — давесці судовую справу да канца, вытрымаць судовы працэс да канца.
с. 32
Дострелити дзеясл. Пераадолець адлегласць страляннем.
с. 33
Доступати дзеясл. Тое, што і доступовати.
с. 33
Доступене гл. доступенье
с. 33
Доступение гл. доступенье
с. 33
Доступеный дзеепрым. ад доступити ў 1 знач.
с. 33
Доступенье, доступене, доступение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. доступити ў 1 знач. Параўн. доступленье ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. доступити ў 2 знач. Параўн. доступленье ў 2 знач.
с. 33
Доступивший дзеепрым. ад доступити ў 1 знач.
с. 33
Доступити, доступить дзеясл. 1. Здабыць, атрымаць. 2. Наблізіцца да чаго-н., дасягнуць.
с. 33
Доступитися дзеясл., зв. ад доступити ў 2 знач.
с. 34
Доступить гл. доступити
с. 34
Доступление гл. доступленье
с. 34
Доступленый дзеепрым. ад доступити ў 1 знач.
с. 34
Доступленье, доступление наз. 1. Тое, што і доступенье ў 1 знач. 2. Тое, што і доступенье ў 2 знач.
с. 34
Доступовати дзеясл. Атрымліваць, здабываць. Параўн. доступати.
с. 34
Доступуючий дзеепрым. ад доступовати.
с. 34
Дость гл. досыть
с. 35
Досугъ наз. Вольная часіна.
с. 35
Досудити дзеясл. Дасудзіць.
с. 35
Досуженье наз. Дзеянне па дзеясл. досудити.
с. 35
Досчадку гл. дощадку
с. 35
Досчатку гл. дощадку
с. 35
Досчату гл. дощаду
с. 35
Досченту гл. дощенту
с. 35
Досчету гл. дощенту
с. 35
Досчка гл. дощка
с. 35
Досщка гл. досчка
с. 35
Досылати дзеясл. Прысылаць.
с. 35
Досыпати, досыпать дзеясл. Дасыпаць, насыпаць да якога-н. узроўню.
с. 35
Досыпляти дзеясл. Тое, што і досыпати.
с. 35
Досыть, досеть, досить, досить, дость, досыть прысл. 1. Многа, багата; у вялікай колькасці. 2. Даволі, дастаткова; у патрэбнай колькасці (ступені); належным чынам. 3. Хопіць; у максімальнай колькасці (меры).
с. 35
Досюль, досюля прысл. 1. Да гэтага часу. 2. Да гэтага месца.
с. 39
Досягати, досегати дзеясл. 1. Даходзіць, пашырацца, даставаць. 2. Здабываць, атрымліваць. 3. Разумець.
с. 39
Досягатися дзеясл., зв. ад досягати ў 1 знач.
с. 40
Досягаючий, досегаючий дзеепрым. ад досягати ў 1 знач.
с. 40
Досягнути, досегнути дзеясл. 1. Дайсці (да), пашырыцца, дастаць (да). Параўн. досячи, досечи ў 1 знач. 2. Атрымаць, здабыць. Параўн. досячи, досечи ў 2 знач. 3. Зразумець. с. 40
Досяжене наз. Дзеянне па дзеясл. досягнути ў 2 знач.
с. 41
Досячи, досечи дзеясл. 1. Тое, што і досягнути, досегнути ў 1 знач. 2. Тое, што і досягнути ў 2 знач.
с. 41
Дотарчаньесе наз. Націск, нападак.
с. 41
Дотегати, дотегать дзеясл. Дапамінацца.
с. 41
Дотинаный дзеепрым. Падразаны.
с. 41
Дотинути дзеясл. Даняць.
с. 41
Дотисканье наз. Прыціск.
с. 41
Дотискатися дзеясл. Дакранацца.
с. 41
Дотисненый дзеепрым. Прыціснуты.
с. 41
Дотиснутися дзеясл. Даціснуцца, праціснуцца.
с. 41
Доткливе прысл. ад доткливый у 1 знач.
с. 42
Доткливый прым. 1. Непрыемны, абразлівы. 2. У знач. наз. Абразлівы.
с. 42
Доткнене гл. доткненье
с. 42
Доткнение гл. доткненье
с. 42
Доткненый дзеепрым. 1. // перан. Агорнуты. 2. Пашкоджаны. 3. Крануты, закрануты.
с. 42
Доткненье, доткненне, доткнене наз. 1. Дакрананне. Параўн. доткненьеся. 2. // перан. Крананне. 3. Пакаранне, шкода.
с. 42
Доткненьеся наз. Тое, што і доткненье ў 1 знач.
с. 43
Доткнувыйся дзеепрым. ад доткнутися ў 1 знач.
с. 43
Доткнути дзеясл. 1. Тое, што і доткнутися ў 1 знач. 2. // перан. Закрануць. 3. Пакараць, пашкодзіць.
с. 43
Доткнутие наз. Дакрананне.
с. 43
Доткнутися, доткнуться дзеясл. 1. Дакрануцца. Параўн. доткнути ў 1 знач., дотнутися. 2. Закрануць, спыніцца на чым-н.
с. 43
Дотнутися дзеясл. Тое, што і доткнутися ў 1 знач.
с. 44
Дотоль, дотоле, дотоля прысл. 1. Тое, што і дотуль у 1 знач. 2. Тое, што і дотуль у 2 знач. 3. Тое, што і дотуль у 3 знач.
с. 44
Дотондъ прысл. Да гэтага часу.
с. 44
Дотравити дзеясл. Дакончыць.
с. 44
Дотрвати дзеясл. Датрываць.
с. 44
Дотримати, дотрымати дзеясл. Выканаць.
с. 45
Дотриматися дзеясл. Выканацца.
с. 45
Дотримывати дзеясл. Выконваць.
с. 45
Дотримуючий дзеепрым. ад дотримывати.
с. 45
Дотрымати гл. дотримати
с. 45
Дотрыманье наз. Датрыманне, трыманне да вызначанага тэрміну.
с. 45
Дотуль, дотуле, дотуля прысл. 1. Да таго часу. Параўн. дотоль у 1 знач. 2. Да гэтага часу. Параўн. дотоль у 2 знач., дотыль. 3. Да таго месца. Параўн. дотоль у 3 знач.
с. 45
Дотыкане гл. дотыканье
с. 46
Дотыкание гл. дотыканье
с. 46
Дотыканый дзеепрым. ад дотыкати ў 1 знач.
с. 46
Дотыканье, дотыкане, дотыкание наз. Дакрананне, датыканне. Параўн. дотыканьеся.
с. 46
Дотыканьеся наз. Тое, што і дотыканье.
с. 46
Дотыкати дзеясл. 1. Тое, што і дотыкатися ў 1 знач. 2. Тое, што і дотыкатися ў 2 знач. 3. Караць.
с. 46
Дотыкатися, дотыкатисе, дотыкаться, дотыкатьсе дзеясл., зв. 1. Дакранацца, датыкацца. Параўн,. дотыкати ў 1 знач. 2. Тое, што і дотычитися. Параўн. дотыкати ў 2 знач. 3. Браць, красці. 4. Мець палавыя зносіны.
с. 46
Дотыкаючийся, дотыкаючыйся дзеепрым. 1. Ад дотыкатися ў 1 знач. Параўн. дотыкающийся. 2. Ад дотыкатися ў 2 знач.
с. 47
Дотыкающийся дзеепрым. Тое, што і дотыкаючийся ў 1 знач.
с. 47
Дотыль прысл. Тое, што і дотуль у 2 знач.
с. 47
Дотынковати дзеясл. Датынкаваць.
с. 48
Дотычити дзеясл. Тое, што і дотычитися.
с. 48
Дотычитися, дотычитисе, дотычицисе дзеясл. Датычыцца. Параўн. дотыкатися ў 2 знач., дотычити.
с. 48
Дотягатися дзеясл. Дабіцца, дамагчыся.
с. 48
Дотягиватися дзеясл. Дабівацца, дамагацца.
с. 48
Дотягнути дзеясл. 1. Дабіцца, дамагчыся. 2. Дабрацца, даехаць.
с. 48
Доуметися дзеясл. Дадумацца.
с. 48
Доурочный прым. Часовы.
с. 48
Доучитисе дзеясл. Давучыцца.
с. 49
Дофтипный гл. довтипный
с. 49
Дохованый дзеепрым. 1. Ад доховати ў 1 знач. 2. Ад доховати ў 2 знач.
с. 49
Дохованье наз. Дзеянне па дзеясл. доховати ў 1 знач.
с. 49
Доховати дзеясл. 1. Захаваць, зберагчы. 2. Даглядзець, забяспечыць.
с. 49
Доховатися дзеясл. Захавацца, зберагчыся.
с. 49
Доховница гл. духовница
с. 49
Доховный гл. духовный
с. 49
Доховывати дзеясл. Захоўваць, зберагаць.
с. 50
Доховыватисе дзеясл. Захоўвацца, зберагацца.
с. 50
Доходецъ наз., памянш. ад доходъ у 1 знач.
с. 50
Доходзати дзеясл. Тое, што і доходити I у 1 знач.
с. 50
Доходити, доходить I дзеясл. 1. Набліжацца (рухаючыся). Параўн. доходзати. 2. Дацягвацца, даставаць. 3. Дасягаць (распаўсюджваючыся). 4. Даставацца (быць атрыманым). 5. Даразумявацца, рабіць вывад. 6. Дамагацца, дабівацца, імкнуцца. 7. Набываць, атрымліваць.
с. 50
Доходити ІІ дзеясл. Даглядзець, выхаваць.
с. 52
Доходъ наз. Даход.
с. 52
Доходячий дзеепрым. 1. Ад доходити ў 4 знач. 2. Ад доходити ў 6 знач.
с. 52
Дохоженье, дохожене наз. 1. Дзеянне па дзеясл. доходити ў 6 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. доходити ў 5 знач.
с. 53
Доцелити дзеясл. Папасці, трапіць.
с. 53
Дохрапатися дзеясл. Дасягнуць.
с. 53
Дочасне прысл. Часова. Параўн. дочесне.
с. 53
Дочасность наз. Часовасць.
с. 53
Дочасный, дочастный прым. Часовы. Параўн. дочесный.
с. 53
Дочекати, дочекать дзеясл. Тое, што і дочекатися.
с. 54
Дочекатися, дочекатисе, дочекатьсе дзеясл. Дачакацца. Параўн. дочекати.
с. 54
Дочекать гл. дочекати
с. 54
Дочесне, дочестне прысл. Тое, што і дочасне.
с. 54
Дочесный, дочестный прым. Тое, што і дочасный.
с. 55
Дочестися I дзеясл. Дачытацца.
с. 55
Дочестися II дзеясл. Далічыцца.
с. 55
Дочестне гл. дочесне
с. 55
Дочестный гл. дочесный
с. 55
Дочиста прысл. Начыста, дачыста.
с. 55
Дочитати дзеясл. Дачытаць.
с. 55
Дочитатися дзеясл. Дачытацца.
с. 55
Дочитыватися дзеясл. Дачытвацца.
с. 56
Дочка наз. Дачка. Параўн. дшеръ, дши.
с. 56
Дочутися дзеясл. Дачуцца.
с. 56
Дошацовати дзеясл. Дацаніць, дарахаваць.
с. 56
Дошедший дзеепрым. ад дойти ў 1 знач.
с. 56
Дошка гл. дошка
с. 56
Дошлый дзеепрым. ад дойти ў 4 знач.
с. 57
Дошстье наз. Дзеянне па дзеясл. дойти ў 3 знач. Параўн. дойстье.
с. 57
Дошчка гл. дощка
с. 57
Дощадку, досчадку, досчатку, дощатку прысл. Тое, што і дощенту.
с. 57
Дощаду, досчату прысл. Тое, што і дощенту.
с. 57
Дощаный, дщаный прым. Дашчаны. Параўн. дощатый, дощеный.
с. 57
Дощатку гл. дощадку
с. 57
Дощатый прым. Тое, што і дощаный.
с. 57
Дощенный гл. дощеный
с. 57
Дощенту, досченту, досчету, дощету прысл. Дашчэнту. Параўн. дощадку, дощаду.
с. 57
Дощеный, дощенный прым. Тое, што і дощаный.
с. 58
Дощепити дзеясл. Закончыць прышчэпліванне (пра вінаград).
с. 58
Дощету гл. дощенту
с. 58
Дощечка, дощочка наз. Дошчачка, лёстачка.
с. 58
Дощка, доска, досчка, досщка, дошка, дошчка наз. 1. Дошка. 2. Матэрыял для пісьма. 3. мн. Прылада для катавання.
с. 58
Дощочка гл. дощечка
с. 59
Дощупатися дзеясл. // перан. Дакрануцца.
с. 59
Дощъ гл. дожджъ
с. 59
Доящый дзеепрым. Тое, што і дающий у 1 знач.
с. 59
Драбантъ, драбанъ наз. Целаахоўнік.
с. 59
Драбаръ, драборъ наз. Інаходзец.
с. 59
Драбина наз. 1. Драбіна, лесвіца. 2. Прыстасаванне для закладвання сена жывёле.
с. 60
Драбинка наз., памянш. ад драбина у 1 знач.
с. 60
Драбованый дзеепрым. Парадкаваны, папярэдне разгляданы [?].
с. 60
Драборь гл. драбаръ
с. 60
Драбский прым. ад драбъ.
с. 60
Драбъ наз. Пешы воін; ахоўнік.
с. 60
Драгания гл. дракгония
с. 61
Драганъ гл. дракгунъ
с. 61
Драгаръ наз. Страха.
с. 61
Драгий прым. 1. Тое што і дорогий у 1 і 2 знач. 2. Тое, што і дорогий у 3 знач.
с. 61
Драгиль гл. дрягиль
с. 61
Драгма гл. драхма
с. 61
Драго прысл. Тое, што і дорого ў 2 знач.
с. 61
Драгольное гл. дрягольное
с. 61
Драгония гл. дракгония
с. 61
Драгонский гл. дракгунский
с. 61
Драгонъ гл. дракгунъ
с. 61
Драгунъ гл. дракгунъ
с. 61
Дражейший прым., выш. ст. ад драгий у 2 знач.
с. 61
Дражненье наз. Дзеянне па дзеясл. дражнити.
с. 61
Дражнити дзеясл. Дражніць, раздражняць.
с. 61
Дражнитися дзеясл., зв. ад дражнити.
с. 62
Дражший прым., выш. ст. ад драгий у 1 знач.
с. 62
Дракгания гл. дракгония
с. 62
Дракганский гл. дракгунский
с. 62
Дракгония, драгания, драгония, дракгания, дракгуния наз. Падраздзяленне драгунаў.
с. 62
Дракгонъ гл. дракгунъ
с. 62
Дракгуния гл. дракгония
с. 62
Дракгунский, драгонский, дракганский прым. Драгунскі.
с. 62
Дракгунъ, драганъ, драгонъ, драгунъ, дракгонъ наз. Драгун.
с. 62
Драконта наз. Драсён змяіны.
с. 63
Драконъ наз. Дракон.
с. 63
Драница наз. Драніца.
с. 63
Драный дзеепрым. 1. Ад драти ў 1 знач. 2. Ад драти ў 4 знач.
с. 63
Дранье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. драти ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. драти ў 3 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. драти ў 4 знач. 4. Дранне (круп).
с. 63
Драпаный дзеепрым. ад драпати.
с. 64
Драпанье наз. Дзеянне па дзеясл. драпати.
с. 64
Драпати, драпать дзеясл. Драпаць; драць.
с. 64
Драпатися дзеясл. Чухацца.
с. 64
Драпать г л. драпати
с. 64
Драпачъ наз. Прылада для драпання.
с. 64
Драпежа наз. Грабеж.
с. 64
Драпежачий дзеепрым. ад драпежити.
с. 64
Драпеженый дзеепрым. ад драпежити.
с. 64
Драпеженье наз. Дзеянне па дзеясл. драпежити.
с. 64
Драпежити дзеясл. Грабіць, адбіраць.
с. 64
Драпежливый прым. Драпежлівы.
с. 65
Драпежне прысл. Драпежна.
с. 65
Драпежнейший прым., выш. ст. ад драпежный. с. 65
Драпежникъ наз. Драпежнік. Параўн. драпежца, драпитель.
с. 65
Драпежницкий прым. Драпежніцкі.
с. 65
Драпежный прым. 1. Драпежны (пра звяроў). 2. // перан. Прагны, хцівы, разбойніцкі.
с. 65
Драпежство, драпежтво, драпезство, драпество наз. 1. Драпежнасць. 2. Шкодніцтва, грабеж.
с. 66
Драпежца, драпезца наз. Тое, што і драпежникъ.
с. 66
Драпезство гл. драпежство
с. 66
Драпезца гл. драпежца
с. 66
Драпество гл. драпежство
с. 66
Драпесъ наз. Назва старажытнага блізкаўсходняга народа.
с. 66
Драпитель наз. Тое, што і драпежникъ.
с. 67
Дратва наз. Дратва.
с. 67
Драти, драть дзеясл. 1. Драпаць. 2. Разрываць, раздзіраць. 3. Злупліваць, знімаць. 4. Вырываць; выдзіраць (пра пчол). 5. Забіваць. 6. Грабіць, абіраць, рабаваць.
с. 67
Дратися, дратисе дзеясл. Біцца.
с. 68
Драхма, драгма наз. Драхма.
с. 68
Драчие наз. Вінны адвар хвоі.
с. 68
Драчливый прым. Задзірысты.
с. 68
Дрва гл. дрова
с. 68
Древенко наз. Паленца.
с. 68
Древие наз., зб. ад древо ў 1 знач.
с. 68
Древица наз. [?]
с. 68
Древко наз. 1. Тое, што і древцо ў 1 знач. 2. Дрэўка. 3. Дрэўца.
с. 68
Древле прысл. Раней, калісьці.
с. 69
Древлейший прым. Старажытнейшы.
с. 69
Древлянинъ, древянинъ наз. Драўлянін.
с. 69
Древлянский, древянский прым. Драўлянскі.
с. 69
Древний I прым. 1. Старажытны. 2. У знач. наз. Старажытны.
с. 69
Древний II гл. древный
с. 69
Древно наз. Бервяно.
с. 69
Древный, древний прым. ад древо ў 1 знач.
с. 69
Древняный прым. Драўняны.
с. 70
Древо, дрово, дрэво наз. 1. Дрэва (расліна). 2. Дрэва (матэрыял). 3. Тое, што і древцо ў 1 знач. 4. Дзяржанне, ручка. Параўн. дерево ў 5 знач.
с. 70
Древоделатель наз. Дрэваапрацоўшчык.
с. 71
Древцо, древце наз. 1. Кап’ё. Параўн. древко ў 1 знач., древо ў 3 знач. 2. Памянш. ад древо ў 1 знач.
с. 71
Древянинъ гл. древлянинъ
с. 71
Древянский гл. древлянский
с. 71
Древяный прым. 1. Дрэвавы. 2. Драўляны. 3. Раслінны, посны (пра масла).
с. 71
Дреколь наз. Кол.
с. 72
Дрелинкъ наз. Мера віна.
с. 72
Дреманье, дреманне наз. Дзеянне па дзеясл. дремати.
с. 72
Дремата гл. дремота
с. 72
Дремати, дрымати дзеясл. Драмаць.
с. 72
Дремливый прым. Драмлівы.
с. 73
Дремлюгъ наз. Драпежная птушка з сям’і сакаліных.
с. 73
Дремлючий дзеепрым. ад дремати.
с. 73
Дремлющий дзеепрым. ад дремати.
с. 73
Дремота, дремата наз. Дрымота.
с. 73
Дренъ наз. Асяродак.
с. 73
Држанье гл. дрыжанье
с. 73
Држати гл. дрыжати
с. 73
Дриаква наз. Лякарства расліннага паходжання.
с. 73
Дриакевъ наз. Тое, што і дриаква.
с. 73
Дривоноша наз. Дрыванос.
с. 73
Дригати дзеясл. Дрыгаць.
с. 73
Дригота наз. Дрыготка.
с. 73
Дрижане гл. дрыжанье
с. 73
Дрижание гл. дрыжанье
с. 73
Дрижанье гл. дрыжанье
с. 74
Дрижати гл. дрыжати
с. 74
Дрижачий гл. дрыжачий
с. 74
Дриженье гл. дрыженье
с. 74
Дрикантъ гл. дрыкгантъ
с. 74
Дрикгантъ гл. дрыкгантъ
с. 74
Дробезокъ гл. дробязокъ
с. 74
Дробина I наз. Прыстаўная лесвіца.
с. 74
Дробина II наз. Крошка, кусочак.
с. 74
Дробити дзеясл. Дэкламаваць.
с. 74
Дробленый дзеепрым. Крышаны.
с. 74
Дробнейший прым. 1. Менш значны па сваім грамадска- палітычным ці эканамічным становішчы. 2. Выш. ст. ад дробный у 4 знач.
с. 74
Дробница наз. Драбніца, дробязь.
с. 74
Дробно прысл. Дробна.
с. 74
Дробность наз. Дробнасць.
с. 74
Дробный прым. 1. Невялікі, малы памерам. 2. Які складаецца з малых частак. 3. Малой вартасці. 4. Нязначны.
с. 75
Дробязкгъ, дробязгъ наз. Дробязь. Параўн. дробязокъ.
с. 75
Дробязокъ, дробезокъ наз. Тое, што і дробязкгъ.
с. 76
Дрова, дрва, дрыва наз. Дровы.
с. 76
Дровни наз. Сані звычайныя (без дадатковых прыстасаванняў).
с. 76
Дровничий, дровничый наз. Той, хто адказваў за забеспячэнне палівам.
с. 76
Дровный прым. Тое, што і дровяный.
с. 76
Дрово гл. древо.
с. 77
Дровотня наз. Дрывяны базар ці склад.
с. 77
Дровца наз., памянш. ад дрова.
с. 77
Дровяный прым. Дрывяны. Параўн. дровный.
с. 77
Дрога, дрокга наз. 1. Тое, што і дорога ў 1 знач. 2. Тое, што і дорога ў 2 знач. 3. Тое, што і дорога ў 3 знач.
с. 77
Дрожати гл. дрыжати
с. 77
Дрожджи, дрождже, дрожджы, дрождчы, дрожжы, дрожче, дрожчи наз. Дрожджы; вінны асадак.
с. 77
Дрождзистый, дрожчистый прым. 3 асадкам, мутны.
с. 77
Дрождчы гл. дрожджи
с. 77
Дроженый дзеепрым. Выдзяўбаны.
с. 77
Дрожжы гл. дрожджи
с. 78
Дрожина гл. дружина
с. 78
Дрожче гл. дрожджи
с. 78
Дрожчи гл. дрожджи
с. 78
Дрожчистый гл. дрождзистый
с. 78
Дрожъ наз. Тое, што і дрыжанье у 1 знач.
с. 78
Дрокга гл. дрога
с. 78
Дромедаръ наз. Аднагорбы вярблюд.
с. 78
Дронжекъ наз., памянш. ад дронкгъ.
с. 78
Дронкгъ наз. Жалезны прэнт.
с. 78
Дропястый, дропятый прым. Буланы з крапінкамі (пра каня).
с. 78
Дротикъ наз. Дроцік.
с. 78
Дротованый прым. Звіты з дротам.
с. 78
Дротовый прым. ад дрогъ.
с. 79
Дротъ наз. Дрот.
с. 79
Дрочение наз. Засмучэнне.
с. 79
Дрочливый прым. Засмучаны.
с. 79
Другды гл. друкгды
с. 79
Другий, другей, други, другый, дрюгий займ. і ліч. 1. Іншы, не гэты. 2. У знач. наз. Хтосьці іншы. 3. Супрацьлеглы, адваротны. 4. Такі, як першы. 5. Другі, наступны за першым. 6. Які адбываецца (робіцца) паўторна, яшчэ раз. 7. У знач. прысл. Па-другое.
с. 79
Другийнадцать ліч. Дванаццаты.
с. 83
Другиня наз. Сяброўка.
с. 83
Друговъ прым. Другаў, сябраў.
с. 83
Друголюбивый прым. Дружалюбны.
с. 83
Друголюбие наз. Дружалюбнасць.
с. 83
Друголюбство наз. Дружалюбнасць.
с. 83
Другъ наз. 1. Сябар, прыяцель. 2. У знач. ветлівага звароту.
с. 83
Другый гл. другий
с. 84
Дружба наз. Сяброўства, дружба.
с. 84
Дружески прысл. Па-сяброўску.
с. 84
Дружество наз. Сяброўства.
с. 84
Дружина, дрожина, дружына наз. 1. Група прыяцеляў. 2. Вайсковае падраздзяленне, узброеная група людзей. 3. Удзельнікі вясельнага свята.
с. 84
Дружити дзеясл. Сябраваць, дружыць.
с. 85
Дружитися дзеясл., зв. ад дружити.
с. 85
Дружний прым. Сяброўскі.
с. 85
Дружокъ наз. 1. Дручок, кіёк. 2. мн. Тое, што і дручки.
с. 85
Дружына гл. дружина
с. 85
Друзкъ наз. Сухое галлё.
с. 85
Друкарня наз. Друкарня.
с. 86
Друкарский прым. Друкарскі.
с. 86
Друкаръ наз. Друкар.
с. 86
Друкгды, другды прысл. Часам, калі-н.
с. 86
Друкованый 1. Дзеепрым. ад друковати. 2. У знач. прым.
с. 86
Друкованье наз. 1. Друкаванне. 2. Адбітак (паліграфічны).
с. 87
Друковати дзеясл. Друкаваць.
с. 87
Друкующий дзеепрым. ад друковати.
с. 87
Друкъ I наз. Друк (палка).
с. 87
Друкъ II наз. Друк (кнігадрукаванне).
с. 87
Дручанинъ наз. Жыхар Друцка.
с. 87
Друченый гл. дручоный
с. 87
Друченье наз. Прыгнёт, засмучэнне.
с. 87
Дручити, дручыти дзеясл. Мучыць.
с. 88
Дручки наз. Насілкі. Параўн. дружокь у 2 знач.
с. 88
Дручоный, друченый дзеепрым. ад дручити.
с. 88
Дручыти гл. дручити
с. 88
Друшлякъ наз. Друшляк.
с. 88
Дръжава наз. 1. Тое, што і держава ў 1 знач. 2. Тое, што і держава ў 2 знач. 3. Тое, што і держава ў 4 знач. 4. Тое, што і держава ў 5 знач.
с. 88
Дръжавство наз. Дзяржаўнасць.
с. 88
Дръжавца наз. Тое, што і державца ў 1 знач.
с. 88
Дръжанеся наз. ад держатися ў 6 знач.
с. 88
Дръжати, дрьжати дзеясл. 1. Тое, што і держати ў 5 знач. 2. Тое, што і держати ў 11 знач. 3. Тое, што і держати ў 12 знач. 4. Тое, што і держати ў 14 знач.
с. 89
Дръжимый дзеепрым. Тое, што і держимый у 2 знач.
с. 89
Дръзати дзеясл. Тое, што і дерзати.
с. 89
Дръзкий прым. Тое, што і дерзкий у 1 знач.
с. 89
Дръзновение наз. Тое, што і дерзновение ў 1 знач.
с. 89
Дръзновеный прым. Адважны, смелы.
с. 89
Дръзость наз. Тое, што і дерзость.
с. 89
Дрыва гл. дрова
с. 89
Дрыгантъ гл. дрыкгантъ
с. 89
Дрыжанье, држанье, дрнжане, дрижанье, дрыжание наз. 1. Дрыжанне. Параўн. дрожъ, дрыженье. 2. Трасенне.
с. 89
Дрыжати, држати, дрижати, дрожати дзеясл. 1. Дрыжаць. 2. Трасціся, калаціцца. 3. Баяцца, непакоіцца. 4. Клапаціцца, турбавацца.
с. 90
Дрыжачий, дрижачий дзеепрым. ад дрыжати ў 1 знач.
с. 91
Дрыжащий дзеепрым. ад дрыжати ў 1 знач.
с. 91
Дрыжень наз. Асяродак.
с. 91
Дрыженье, дриженье наз. Тое, што і дрыжанье ў 1 знач.
с. 91
Дрыжющий дзеепрым. ад дрыжати ў 1 знач.
с. 91
Дрыкгантъ, дрикантъ, дрикгантъ, дрыгантъ наз. Жарабец.
с. 91
Дрыкгатикъ наз. Жарэбчык.
с. 92
Дрымати гл. дремати
с. 92
Дрьжати гл. дръжати
с. 92
Дрьжатися дзеясл. Тое, што і держатися у 6 знач.
с. 92
Дрэво гл. древо
с. 92
Дрюгий гл. другий
с. 92
Дрягилное наз. Даход з уючных работ. Параўн. дрягольное.
с. 92
Дрягиль, драгиль наз. Насільшчык. Параўн. дряголь.
с. 92
Дрягольное, драгольное наз. Тое, што і дрягилное.
с. 92
Дряголь наз. Тое, што і дрягиль.
с. 92
Дряхлый прым. Драхлы, стары.
с. 92
Дубасный прым. 1. Зроблены са ствала дрэва. 2. Пенязи дубасные — тое, што і дубащына.
с. 93
Дубасъ наз. Невялікае рачное судна.
с. 93
Дубащына наз. Падатак за правоз тавараў на судне, якое звалася дубасом. Параўн. дубасный у 2 знач.
с. 93
Дубецъ, дубець наз. Дубец.
с. 93
Дубина наз. Дубіна.
с. 93
Дубиный прым. Дубовы.
с. 93
Дубити дзеясл. Дубіць.
с. 93
Дубленый, дубляный прым. Дублёны. Параўн. дубяный.
с. 93
Дубникъ наз. Дубняк.
с. 94
Дубный прым. Тое, што і дубовый у 1 знач.
с. 94
Дубовый прым. 1. Які мае адносіны да дуба як расліны. Параўн. дубный. 2. Які мае адносіны да дубу як матэрыялу.
с. 94
Дубокъ наз. Дубок.
с. 94
Дуботовкъ, дуботолкъ наз. Нарыхтоўшчык дубовай кары для гарбарнага промыслу.
с. 94
Дубрава наз. Тое, што і дуброва.
с. 95
Дубравный прым. ад дубрава.
с. 95
Дуброва наз. Дуброва. Параўн. дубрава.
с. 95
Дубровка наз., памянш. ад дуброва.
с. 95
Дубровный прым. ад дуброва.
с. 96
Дубчикъ наз. Дубчык.
с. 96
Дубъ наз. 1. Дуб (расліна). 2. Дуб (матэрыял, сыравіна).
с. 96
Дубье, дубъе, дубя наз., зб. ад дубь у 1 знач.
с. 96
Дубяный прым. Тое, што і дубленый.
с. 96
Дуга наз. 1. Дуга, частка конскай збруі з сагнутага тонкага ствала дрэва. 2. Арка. 3. Вясёлка, радуга.
с. 96
Дугнастый, дугнястый прым. Рабы, пярэсты, стракаты.
с. 97
Дуда наз. Дуда.
с. 97
Дударъ наз. Дудар. Параўн. дудникъ.
с. 97
Дудникъ наз. Тое, што і дударъ.
с. 97
Дудокъ наз. Удод. с. 97
Дужати дзеясл. Мець магчымасць.
с. 97
Дуже, дужо прысл. Моцна, многа.
с. 98
Дужей прысл. Дужэй.
с. 98
Дужий, дужый прым. 1. Дужы, моцны. 2. Вялікі. 3. Які мае магчымасць, можа.
с. 98
Дужка, душка наз. Дужка (ручка).
с. 99
Дужо гл. дуже
с. 99
Дужость наз. 1. Моц, сіла. 2. Вялікая колькасць.
с. 99
Дужший прым. выш. ст. 1. Ад дужий у 1 знач. 2. Ад дужий у 3 знач.
с. 99
Дужый гл. дужий
с. 99
Дука наз. Уладар, князь.
с. 99
Дукатъ наз. Дукат.
с. 99
Дуктъ наз. 1. Кірунак, ход (мяжы). 2. Пісьмовы дакумент, у якім апісваецца кірунак мяжы.
с. 99
Дулепский прым. Дулебскі.
с. 100
Дулепянинъ наз. Дулеб.
с. 100
Дулия наз. Гонар, чэсць.
с. 100
Дуля наз. Дуля (сорт грушы).
с. 100
Дума наз. 1. Думка, задума, намер. 2. Думка, погляд, меркаванне. 3. Згода, аднадумства. 4. Нарада. 5. Дарадчы орган пры правіцелю.
с. 100
Думати дзеясл. 1. Думаць, меркаваць. 2. Задумваць, планаваць. 3. Раіцца.
с. 101
Думейтянка наз. Тое, што і идумейтянка.
с. 102
Думный прым. 1. Ад дума ў 5 знач. 2. Горды, пыхлівы.
с. 102
Думца наз. Ганарлівец, пышлівы чалавек.
с. 102
Дуналь наз. Вялікі (тоўсты) цвік з вушкам.
с. 102
Дуненье наз. Дзьмуханне.
с. 102
Дунецъ наз. Тунец [?].
с. 102
Дуница наз. Парахаўніца.
с. 102
Дуньский прым. Дацкі.
с. 102
Дунути дзеясл. Дзьмухнуць
с. 102
Дунущый дзеепрым. ад дунути.
с. 103
Дунчикъ наз. Датчанін.
с. 103
Дупленый прым. ад дупло ў 2 знач.
с. 103
Дупло наз. 1. Дупло. 2. // перан. Ход, адтуліна.
с. 103
Дупля наз. Від шаўковай тканіны.
с. 103
Дупнети дзеясл. Станавіцца пустым, парахнець.
с. 103
Дурень наз. Дурань.
с. 103
Дуренье наз. ад дурети. с. 103
Дурети дзеясл. Шалець.
с. 103
Дуреючий дзеепрым. ад дурети.
с. 103
Дурити дзеясл. Рабіць глупства, дурэць.
с. 103
Дурнина наз. Глупства, пусцяковіна.
с. 104
Дурновство наз. Тое, што і дуровство.
с. 104
Дурность наз. Дурнота.
с. 104
Дурный прым. 1. Звар’яцелы. 2. Неразумны. 2. Неразумны. 3. Дрэнны. 4. Непрыгожы.
с. 104
Дуровливый прым. Дурнаваты, ненармальны.
с. 104
Дуровство наз. Глупства.
с. 104
Дуръ наз. Дурасць.
с. 105
Дурячий дзеепрым. ад дурити.
с. 105
Дусить гл. душити
с. 105
Дути, дуть дзеясл. Дзьмуць, дзьмухаць.
с. 105
Дутый прым. Выдзіманы, пустацелы.
с. 105
Дуфанье, дуфане наз. Надзея, вера.
с. 105
Дуфати, духати, духвати дзеясл. Спадзявацца, верыць.
с. 105
Духваючий дзеепрым. ад духвати.
с. 105
Духна наз. Душачка [?].
с. 106
Духнути дзеясл. Дзьмухнуць.
с. 106
Духоборецъ наз. Той, хто адступаў ад традыцыйнага вучэння аб святым духу.
с. 106
Духовенство наз. 1. Духавенства (служыцелі культу). 2. Духоўная пасада. 3. Набожнасць.
с. 106
Духовне, духовно прысл. 1. Духоўна, душою. 2. Алегарычна, умоўна.
с. 107
Духовникъ наз. Спавядальнік.
с. 107
Духовница, доховница наз. Завяшчанне.
с. 108
Духовно гл. духовне
с. 108
Духовный, доховный, духовны прым. 1. Духоўны, нематэрыяльны. 2. Рэлігійны. 3. У знач. наз. Служыцель культу.
с. 108
Духовъ прым. ад духъ у 2 знач.
с. 110
Духъ наз. 1. Трэцяя асоба хрысціянскай тройцы, якая атаясамліваецца з богам. 2. Нематэрыяльная істота, якая створана, згодна з рэлігійнымі ўяуленнямі, богам і выконвае яго волю. 3. Душа, унутраная жыццёвая сіла. 4. Натхненне, настрой, унутраны імпульс (матыў). 5. Напрамак, кірунак (дзейнасці). 6. Прадчуванне, інтуіцыя, уяўленне. 7. Подых, павеў. 8. Прадушына.
с. 110
Душа наз. 1. Нематэрыяльная, бессмяротная, па рэлігійных уяўленнях, перваааснова ў чалавеку. 2. Псіхічны стан, настрой, сумленне. 3. Чалавек, асоба. 4. Жывое стварэнне.
с. 114
Душевно прысл. Душэўна, душою.
с. 116
Душевность наз. Душэўнасць.
с. 116
Душевный прым. 1. Ад душа ў 1 знач. 2. Ад душа ў 2 знач.
с. 116
Душевредный прым. Шкодны, для душы.
с. 117
Душегубець наз. Тое, што і душегубца.
с. 117
Душегубный прым. Душагубны.
с. 117
Душегубство наз. Душагубства.
с. 117
Душегубца наз. Душагуб. Параўн. душегубецъ, душегубъ.
с. 117
Душегубъ наз. Тое, што і душегубца.
с. 117
Душезбавенный прым. Які вызваляе або ачышчае душу.
с. 117
Душене наз. ад душити.
с. 118
Душеный дзеепрым. ад душити.
с. 118
Душеполезный прым. Карысны для душы.
с. 118
Душеспасительный прым. Які выратоўвае душу.
с. 118
Душетрезвеный прым. Які выцверажае душу.
с. 118
Душити, дусить, душыть дзеясл. Душыць, сціскаць за горла.
с. 118
Душитися дзеясл., зв. ад душити.
с. 118
Душица наз., памянш. ад душа ў 1 знач.
с. 118
Душка I наз. Футра з шыі і грудзей звера.
с. 118
Душка II гл. дужка
с. 118
Душкиль наз. Рычаг на вагах.
с. 119
Душне прысл. Абавязкова.
с. 119
Душникъ наз. Скрынка для раслін [?].
с. 119
Душно прысл. // перан. Душна, цесна.
с. 119
Душность наз. Духата.
с. 119
Душный прым. 1. Ад душа ў 1 знач. 2. Ад душа ў 2 знач.
с. 119
Душогубъ наз. Душагуб.
с. 119
Душыть гл. душити
с. 120
Дхненье наз. Подых, дыханне. Параўн. дхновение.
с. 120
Дхновение наз. Тое, што і дхненье.
с. 120
Дхнувший дзеепрым. ад дхнути.
с. 120
Дхнути дзеясл. Дыхнуць, дзьмухнуць.
с. 120
Дхоровый прым. Тхаровы.
с. 120
Дщание гл. тщание
с. 120
Дщаный гл. дощаный
с. 120
Дщера гл. дшеръ
с. 120
Дщеринъ прым. ад дщерь.
с. 120
Дщеръ, дщера, дщерь наз. Тое, што і дочка. Параўн. дши.
с. 120
Дщета гл. тщета
с. 120
Дщи наз. Тое, што і дщеръ.
с. 121
Дщий прым. Пусты, парожні.
с. 121
Дъябельский гл. дъябольский
с. 121
Дъяболский гл. дъябольский
с. 121
Дъяболство гл. дъябольство
с. 121
Дъяболъ, дьябелъ, дяболъ наз. Д’ябал. Параўн. диаболъ, дьяволъ
с. 121
Дъябольский, дъябельский, дъяболский, дьяболский прым. Д’ябальскі. Параўн. дъяволский.
с. 121
Дъябольство, дъяболство наз. Д’ябальства.
с. 121
Дъяволский гл. дьяволский
с. 121
Дъяволство гл. дьяволство
с. 121
Дъяволъ гл. дьяволъ
с. 122
Дъяконовичъ наз. Сын дыякана.
с. 122
Дъяконство гл. дьяконство
с. 122
Дъяконъ гл. дьяконъ
с. 122
Дъякъ гл. дьякъ
с. 122
Дыаконъ гл. диаконъ
с. 122
Дыбати дзеясл. Дыбаць.
с. 122
Дыбкомъ прысл. Дыбкомъ.
с. 122
Дыгнитаръ гл. дикгнитаръ
с. 122
Дызгоноръ, дизгоноръ, дисгоноръ наз. Знявага.
с. 122
Дызунитский гл. дызуницкий
с. 122
Дызунитъ, дизунитъ, дисунитъ наз. Неуніят, вызнаўца праваслаўнай рэлігіі, які не далучыўся да Брэсцкай уніі.
с. 122
Дызуницкий, дизуницкий, дызунитский прым. ад дызунитъ.
с. 123
Дызуния наз. Рэлігія неуніятаў, праваслаўе.
с. 123
Дыкавый гл. дикавый
с. 123
Дыкгнитарство гл. дикгнитарство
с. 123
Дыкгнитаръ гл. дикгнитаръ
с. 123
Дыкнитарство гл. дикнитарство
с. 123
Дыктоване наз. Дзеянне па дзеясл. дыктовати.
с. 123
Дыктовати, диктовати дзеясл. Дыктаваць.
с. 123
Дылация гл. диляцыя
с. 123
Дылеваный, дылеванный прым. Зроблены з дыляў.
с. 123
Дылеванье, дилеванье, дылованье наз. 1. Плот з дыляу. Параўн. дылъ. 2. Тое, што і дылъ.
с. 123
Дылерка наз., памянш. ад дылура.
с. 124
Дылия, дилея, дылея наз. Тое, што і делия.
с. 124
Дылованье гл. дылеванье
с. 124
Дылура наз. Тое, што і делюра.
с. 124
Дылъ наз. Тое, што і дылеванье ў 1 знач.
с. 124
Дыль наз. Дыля. Параўн. дылеванье ў 2 знач.
с. 124
Дыляцыя гл. диляцыя
с. 124
Дымникъ наз. Той, хто плаціў падымнае.
с. 124
Дымный прым. Дымны.
с. 124
Дымовый прым. ад дымъ у 1 знач.
с. 125
Дымъ наз. 1. Дым. 2. Пар, выпарэнне. 3. Гаспадарка, адзінка падатковага аблажэння.
с. 125
Дынатьевникъ наз. (?)
с. 125
Дынель наз. Кручок на канцы дышля.
с. 125
Дынный прым. ад дыня.
с. 126
Дыоцезыя гл. диецезия
с. 126
Дырва наз. Тое, што і дирванъ [?].
с. 126
Дырванъ гл. дирванъ
с. 126
Дыректе прысл. Прама, непасрэдна.
с. 126
Дырка гл. дирка
с. 126
Дырочка гл. диречка
с. 126
Дыруманъ наз. Прадстаўнік старажытнага народа.
с. 126
Дыскосъ гл. днскосъ
с. 126
Дыскрецыя гл. дискреция
с. 126
Дыскрыцыя гл. дискреция
с. 126
Дыскурсъ гл. дискурсъ
с. 126
Дыспозиция гл. диспозиция
с. 126
Дыспозыцыя гл. диспозиция
с. 126
Дыспутация гл. диспутацыя
с. 126
Дыспутацыя гл. диспутацыя
с. 126
Дыспутовати гл. диспутовати
с. 126
Дыспутоватися гл. диспутоватися
с. 126
Дыспытовати гл. диспутовати
с. 126
Дыспытоватися гл. диспутоватися
с. 126
Дысцыплина гл. дисциплина
с. 126
Дыфтоване наз. Канапачанне.
с. 126
Дыхавица наз. Дыхавіца.
с. 126
Дыханье, дыхане, дыханне наз. 1. Дыханне. Параўн. здыханье. 2. // перан. Жывое стварэнне.
с. 126
Дыхати дзеясл. 1. Дыхаць. 2. Дзьмуць. Параўн. дышати.
с. 127
Дыхаючий дзеепрым. 1. Ад дыхати ў 1 знач.
с. 127
Дыхающий дзеепрым. ад дыхати ў 2 знач.
с. 127
Дыцезыя гл. диецезия
с. 127
Дышати дзеясл. 1. Тое, што і дыхати ў 1 знач. 2. Тое, што і дыхати ў 2 знач.
с. 127
Дышель, дышелъ наз. Дышаль.
с. 128
Дышенье наз. ад дышати ў 1 знач.
с. 128
Дышкрецыя гл. дискреция
с. 128
Дышкурцыя наз. Беспарадак, свавольства.
с. 128
Дышлевый, дышлёвый, дышловый прым. ад дышель.
с. 128
Дышучый дзеепрым. ад дышати ў 2 знач.
с. 128
Дышущий, дышющий дзеепрым. 1. Ад дышати ў 1 знач. 2. Ад дышати ў 2 знач. 3. У знач. наз.
с. 128
Дыяволъ гл. диаволъ
с. 129
Дыяконъ гл. диаконъ
с. 129
Дыякъ гл. диакъ
с. 129
Дыяменскъ наз. Тое, што і диаментъ.
с. 129
Дыяментикъ наз., памянш. ад дыяментъ.
с. 129
Дыяментъ гл. диаментъ
с. 129
Дьакъ гл. дьякъ
с. 129
Дьябелъ гл. дьяболъ
с. 129
Дьяболский гл. дьябольский
с. 129
Дьяволий прым. ад дьяволъ.
с. 129
Дьяволовъ прым. ад дьяволъ.
с. 129
Дьяволский, дъяволский, дьявольский, дяволский прым. ад дьяволъ.
с. 129
Дьяволство, дъяволство наз. Д’ябальства.
с. 129
Дьяволъ, дъяволь, дяволъ наз. Тое, што і дъяболъ.
с. 129
Дьяканъ гл. дьяконъ
с. 130
Дьякониса наз. Жанчына, якая займае якую-н. царкоўную пасаду ў адносінах да жанчын. Параўн. диаконисса.
с. 130
Дьяконовский прым. Тое, што і дьяконский.
с. 130
Дьяконовъ прым. Дыяканаў.
с. 130
Дьяконский прым. Дыяканскі. Параўн. дьяконовский.
с. 130
Дьяконство, дъяконство наз. Дыяканства. Параўн. диаконство.
с. 130
Дьяконъ, дъяконъ, дьяканъ, дяканъ, дяконъ наз. Дыякан.
с. 130
Дьякъ, дъякъ, дьакъ, дякъ наз. 1. Пісар, грамацей. 2. Псаломшчык.
с. 131
Дьячокъ наз., памянш. ад дьякъ у 1 знач.
с. 131
Дэкгрэтъ гл. декретъ
с. 131
Дэкретъ гл. декреть
с. 131
Дэспэрацэя гл. десперация
с. 131
Дяболъ гл. дъяболъ
с. 131
Дяволский гл. дьяволский
с. 131
Дяволъ гл. дьяволъ
с. 131
Дядиная наз. Жонка дзядзькі.
с. 132
Дядкевичъ гл. дядьковичъ
с. 132
Дядко I гл. дядько
с. 132
Дядко II наз. Дзед.
с. 132
Дядковщина гл. дядьковщина
с. 132
Дядковщызна, дятковщызна наз. Тое, што і дядьковщина.
с. 132
Дядовщызна наз. Зямельная спадчына па дзеду.
с. 132
Дядько, дядко, дядька, дятко, дятько наз. Дзядзька. Параўн. дядя.
с. 132
Дядьковичъ, дядкевичъ, дядковичъ, дядькевичъ, дятковичъ, дятьковичъ наз. Сын дзядзькі, дваюрадны брат.
с. 133
Дядьковна наз. Дачка дзядзькі, дваюрадная сястра.
с. 133
Дядьковский прым. ад дядько.
с. 133
Дядьковщызный прым. ад дядковщызна.
с. 134
Дядьковщина, дядковщина, дядьковщына наз. Зямельная спадчына па дзядзьку. Параўн. дядковщизна.
с. 134
Дядьковъ прым. Дзядзькаў.
с. 134
Дядя наз. Тое, што і дядько.
с. 134
Дяка наз. Дзяка, падзяка.
с. 134
Дяканъ гл. дьяконъ
с. 135
Дякло наз. 1. Падатак збожжам (і сенам?). 2. Мера збожжавага падатку.
с. 135
Дяковане гл. дякованье
с. 135
Дякование гл. дякованье
с. 135
Дякованый дзеепрым. ад дяковати.
с. 135
Дякованье, дяковане, дякование наз. ад дяковати. Параўн. дякчыненье.
с. 135
Дяковати дзеясл. Дзякаваць.
с. 136
Дякольникъ наз. Падданы, які плаціць дякло. Параўн. <> Человекъ дяколный.
с. 136
Дякольный прым. ад дякло.
с. 136
Дяконъ гл. дьяконъ
с. 137
Дякчыненье, дякочыненье, дякчиненье наз. Тое, што і дякованье.
с. 137
Дякуючий дзеепрым. ад дяковати.
с. 137
Дясна гл. десна
с. 137
Дятелъ наз. Дзяцел.
с. 137
Дятко I наз. Тое, што і дятятко.
с. 137
Дятко II гл. дядько
с. 137
Дятковичъ гл. дядьковичъ
с. 137
Дятковщызна гл. дядковщизна
с. 137
Дятько гл. дядько
с. 137
Дятьковичъ гл. дядьковичъ
с. 137
Дятя наз. Дзіця.
с. 137
Дятятко наз. Дзіцятка. Параўн. дятко.
с. 137
Дяфина наз. Лаўр.
с. 137
Е шостая літара алфавіта, у старабеларускай мове ўжывалася для абазначэння гука е і лічбы 5.
с. 138
Ебионитъ наз. Член судзейскай секты першых стагоддзяў нашай эры. Параўн. ебионъ.
с. 138
Ебионъ наз. Тое, што і ебионитъ.
с. 138
Ебузейчикъ наз. Тое, што і евусейчикъ.
с. 138
Евангелея гл. евангелия
с. 138
Евангелие, еванелие, еванкгелие, еваньгелие, еваньелие, еввангелие, еуангелье, еувангелие наз. 1. Частка бібліі, у якой змяшчаюцца легендарныя апавяданні пра жыццё і вучэнне Ісуса Хрыста. Параўн. евангелия ў 1 знач. 2. Вучэнне Ісуса Хрыста. Параўн. евангелия ў 2 знач.
с. 138
Евангелизовати дзеясл. Прапаведаваць вучэнне Ісуса Хрыста.
с. 139
Евангеликъ, еваньеликъ, эвангеликь наз. Прадстаўнік аднаго з пратэстанцкіх напрамкаў у хрысціянстве — евангелічнай секты.
с. 139
Евангелиста, еванкгелиста, еванькгелиста, еуангелиста наз. Адзін з чатырох аўтарау евангелля. Параўн. евангелистъ.
с. 140
Евангелистъ, еввангелисть, еувангелистъ, эвангелистъ наз. Тое, што і евангелиста.
с. 140
Евангелицкий, еванелицкнй, еванелицски, эванелицкий прым. ад евангеликъ.
с. 141
Евангелия, евангелея, евангеля, еванелия, еванкгелия, еваньгелия, еваньелня, еванькгелня, эвангелея наз. 1. Тое, што і евангелие ў 1 знач. 2. Тое, што і евангелие ў 2 знач.
с. 141
Евангелский, евангельский прым. Евангельскі.
с. 142
Евангеля гл. евангелия
с. 143
Еванелие гл. евангелие
с. 143
Еванелицкий гл. евангелицкий
с. 143
Еванелицски гл. евангелицкий
с. 143
Еванелия гл. еавнгелня
с. 143
Еванкгелие гл. евангелие
с. 143
Еванкгелиста гл. евангелиста
с. 143
Еванкгелия гл. евангелия
с. 143
Евановый прым. Тое, што і гебановый.
с. 143
Еванъ наз. Тое, што і гебанусъ.
с. 143
Еванъеликъ гл. евангеликъ
с. 143
Еваньгелие гл. евангелие
с. 143
Еваньгелия гл. евангелия
с. 143
Еваньелие гл. евангелие
с. 143
Еваньелия гл. евангелия
с. 143
Еванькгелия гл. евангелия
с. 143
Еванькгелиста гл. евангелиста
с. 143
Еввангелие гл. евангелие
с. 143
Еввангелистъ гл. евангелистъ
с. 143
Еввеанинъ гл. евеянинъ
с. 143
Еввусейчикъ гл. евусейчикъ
с. 143
Евграфия наз. Геаграфія.
с. 143
Евграфъ наз. Географ. Параўн. еографъ, еонокграфъ.
с. 143
Евей, еввей наз. Прадстаўнік аднаго са старажытных палесцінскіх плямён, якое неаднаразова ўпамінаецца ў бібліі разам з іншымі ханаанскімі народамі. Параўн. евейчикъ, евеянинъ.
с. 143
Евейный прым. ад евья.
с. 144
Евейский, еувейский прым. ад евей.
с. 144
Евейчикъ наз. Тое, што і евей.
с. 144
Евеянинъ, еввеанинъ наз. Тое, што і евей.
с. 144
Евикторка, эвикторка наз., жан. да евикторъ.
с. 144
Евикторъ наз. Асоба, якая бярэ на сябе матэрыяльную адказнасць за магчымыя дамаганні на праданае.
с. 144
Евикция, евикцыя, эвикция наз. Матэрыяльная адказнасць таго, хто прадае што-небудзь, за магчымыя дамаганні на праданае; гарантыя грунтоунасці набытку.
с. 144
Евинковать дзеясл. Забяспечваць, гарантаваць.
с. 145
Евлятися дзеясл. З’яўляцца.
с. 145
Евномиянинъ наз. Член хрысціянскай секты IV ст., прыхільнік вучэння аб першапачатковасці, ненароджанасці бажаства.
с. 145
Евнухъ наз. Еўнух.
с. 145
Еворгианинъ наз. Тое, што і георгианинъ.
с. 145
Евреанинъ гл. евреянинъ
с. 145
Евреанка гл. евреянка
с. 145
Еврей наз. Яўрэй. Параўн. евреанинъ, еврейчикъ, еврейчинъ, гебрей.
с. 145
Еврейски прысл. Па-яўрэйску.
с. 146
Еврейский прым. Яўрэйскі. Параўн. гебрейский, геврейский.
с. 146
Еврейчикъ наз. Тое, што і еврей. Параўн. гебрейчикъ.
с. 146
Еврейчинъ наз. Тое, што і еврей.
с. 146
Евреянинъ, евреанинъ наз. Тое, што і еврей.
с. 147
Евреянка, евреанка наз. Яўрэйка.
с. 147
Европский прым. Еўрапейскі.
с. 147
Евсевиянинъ наз. Арыянін.
с. 147
Евтихиянинъ наз. Член адной з манафізіцкіх сект, прыхільнік веры ў выключнае адзінства прыроды Хрыста, у тое, што чалавечая яго прырода растварылася ў боскай.
с. 147
Евтихиянский прым. ад евтихиянинъ.
с. 147
Евузеанинъ гл. евусеянинъ
с. 147
Евузейский гл. евусейский
с. 147
Евусей наз. Тое, што і евусейчикъ.
с. 147
Евусейский, евузейский прым. Іерусалімскі.
с. 147
Евусейчикъ, еввусейчикъ наз. Жыхар Іерусалімскай зямлі. Параўн. ебузейчикъ, евусей, евусеянинъ.
с. 147
Евусеянинъ, евузеанинъ наз. Тое, што і евусейчикъ.
с. 148
Евхаристия наз. Прычашчэнне.
с. 148
Евья, евъя, евня, явья наз. Сушыльня для збожжа.
с. 148
Егда зл. Калі. Параўн. еда.
с. 149
Егенна наз. Тое, што і геенна.
с. 149
Егзекуторъ гл. екзекуторъ
с. 149
Егзекуцыя гл. екзекуцыя
с. 149
Егиопъ гл. ефиопъ
с. 149
Египетский, египетьский, египецкий, егупетский, егыпетский прым. Егіпецкі. Параўн. египский, египтянский.
с. 149
Египский прым. Тое, што і египетский.
с. 150
Египтенинъ гл. египтянинъ
с. 150
Египтенка гл. египтянка
с. 150
Египтчикъ гл. египчикъ
с. 150
Египтянинъ, египтенинъ, египтянынъ, еигиптянинъ наз. 1. Егіпцянін. Параўн. египчикъ. 2. Тэрыторыя, населеная егіпцянамі.
с. 150
Египтянка, египтенка наз. Егіпцянка.
с. 150
Египтянский прым. Тое, што і египетский.
с. 151
Египтянынъ гл. египтянинъ
с. 151
Египчикъ, египтчикъ наз. Тое, што і египтянинъ.
с. 151
Еглонский прым. ад Еглонь (назва горада ў Палясціне).
с. 151
Егомостинъ прым. ад егомость.
с. 151
Егомость, его мосць наз. Яго міласць.
с. 151
Егупетский гл. египетский
с. 151
Егыпетский гл. египетский
с. 151
Еда зл. Тое, што і егда.
с. 151
Едали прысл. і зл. 1. прысл. Няўжо. 2. зл. Ці.
с. 152
Едамашковый гл. адамашковый
с. 152
Едамашокъ гл. адамашокъ
с. 152
Едати, едать, идати, ядати, ядать дзеясл., шматкр. ад ести.
с. 152
Едаючий дзеепрым. ад едати.
с. 153
Едва прысл. Ледзьве; як толькі. Параўн. едво.
с. 153
Едвабница наз. Шаўковая тканіна.
с. 153
Едвабный прым. Шаўковы.
с. 153
Едвабъ наз. Шоўк. Параўн. едвабь.
с. 153
Едвабь наз. Тое, што і едвабъ.
с. 154
Едво прысл. Тое, што і едва.
с. 154
Едемский прым. ад едемъ.
с. 154
Едемъ наз. Краіна ў Азіі, дзе, паводле падання, знаходзіўся рай.
с. 154
Еденадцать ліч. Тое, што і одинадцать.
с. 154
Едене гл. еденье
с. 154
Едение гл. еденье
с. 154
Еденне гл. еденье
с. 154
Еденъ ліч. 1. Тое, што і одинъ у 1 знач. 2. Тое, што і единъ у 3 знач. 3. Тое, што і единъ у 4 знач. 4. Тое, што і единъ у 5 знач.
с. 154
Еденъе гл. еденье
с. 155
Еденый дзеепрым. ад ести ў 1 знач.
с. 155
Еденье, едене, едение, еденне, еденъе, едзене, едзенье, ядение, яденье, ядзене наз. 1. Яда, харч, страва, корм. 2. Дзеянне па дзеясл. ести ў 1 знач.
с. 156
Едеский прым. ад Эдесса.
с. 157
Едзене гл. еденье
с. 157
Едзенье гл. еденье
с. 157
Едилесъ часц. Толькі.
с. 157
Единадцатый ліч. Тое, што і одинадцатый.
с. 157
Единако прысл. Аднолькава, у роунай меры. Параўн. еднако ў 1 знач., еднакова ў 2 знач., одинако.
с. 157
Единаково прысл. Усё роўна. Параўн. еднаково ў 1 знач.
с. 157
Единаковъ прым., прыналежны ад единакъ у 2 знач.
с. 157
Единаковый прым. Аднолькавы. Параўн. еднаковый, еднакий, одинаковый.
с. 157
Единакость наз. Адзінства, цэласнасць.
с. 157
Единакъ, единокъ наз. 1. Манах, пустэльнік. 2. Адзіны сын у бацькоў. Параўн. единачекъ.
с. 158
Единанцятъ ліч. Тое, што і одинадцать.
с. 158
Единанцятый ліч. Тое, што і одинадцатый.
с. 158
Единанье наз. Тое, што і еднанье ў 1 знач.
с. 158
Единастый ліч. Тое, што і одинадцатый.
с. 158
Единачекъ наз. Тое, што і единакъ у 2 знач.
с. 158
Единачество наз. Тое, што і еднанье ў 1 знач.
с. 158
Единачка, единочка наз. 1. Адзіная дачка ў бацькоў. 2. Адзіная, непадзельная (аб душы). Параўн. одиначка.
с. 158
Единение наз. Яднанне, злучэнне.
с. 158
Единнадесятый ліч. Тое, што і одинадцатый.
с. 159
Единнадесять Тое, што і одинадцать. Параўн. единонадесяте.
с. 159
Едино прысл. і часц. 1. прысл. Адзіна, разам; аднолькава. 2. часц. Толькі.
с. 159
Единова прысл. 1. Аднойчы. 2. Адзін раз. Параўн. единою.
с. 159
Единоверный прым. у знач. наз. Аднаверац. Параўн. одноверный.
с. 159
Единовиденый прым. Аднолькавы, аднастайны. Параўн. одновиденый.
с. 159
Единовладецъ наз. Тое, што і единовладца ў 1 знач.
с. 159
Единовладство, единовладьство наз. 1. Адзінаўладства. 2. Мясцовасць, якая знаходзіцца пад адзінай уладай, княства. Параўн. едновладство, едновластие, одновладство, одновластие.
с. 159
Единовладца наз. 1. Манарх, самадзержац. Параўн. единовладецъ, одновладца. 2. Адзінаначальнік, галава. Параўн. единовластель, единовластникъ, едновластникъ.
с. 160
Единовладьство гл. единовладство.
с. 160
Единовластель наз. Тое, што і единовладца ў 2 знач. Параўн. одновластель.
с. 160
Единовластникъ наз. Тое, што і единовладца ў 2 знач.
с. 160
Единогласие наз. Адзінства, згода.
с. 160
Единогласно прысл. Хорам, у адзін голас, разам.
с. 160
Единодуховный прым. Блізкі, роднасны па духу, па думках.
с. 160
Единодушно прысл. Аднадушна. Параўн. еднодушно.
с. 160
Единодушный прым. у знач. наз. Аднадушны, які мае з кім-н. агульныя погляды.
с. 160
Единодушство наз. Аднадушнасць, агульнасць поглядаў.
с. 161
Единоименность наз. Аднайменнасць.
с. 161
Единоименный прым. Аднайменны, які мае аднолькавую назву.
с. 161
Единоиснотный прым. Тое, што і единоистотный.
с. 161
Единоистный прым. Тое, што і единоистотный. Параўн. едноистный.
с. 161
Единоистотный прым. Адзіны, існуючы як адно цэлае, маючы адзіную сутнасць. Параўн. единоиснотный, единоистный, едноистотный.
с. 161
Единока наз. Манашка.
с. 161
Единокаждый займ. Тое, што і единокожный.
с. 161
Единокий прым. Тое, што і одинокий.
с. 161
Единокожный займ. Кожны паасобку. Параўн. единокаждый.
с. 161
Единокъ гл. единакъ.
с. 161
Единолитный прым. Адзіны, падобны.
с. 161
Единолично прысл. Аднастайна, аднолькава, агульна. Параўн. однолично.
с. 161
Единомисленникъ гл. единомысленикъ
с. 162
Единомудрствовати дзеясл. Прытрымлівацца аднолькавых думак, поглядаў, перакананняў.
с. 162
Единомужица наз. Жанчына, што мае ў жыцці толькі аднаго мужа.
с. 162
Единомысленикъ, единомисленникъ, единомысленникъ. наз. Чалавек, які мае аднолькавы з кім-н. склад думак, аднадумец. Параўн. единомыслникъ, одиномысленикъ.
с. 162
Единомыслено, единомысленно прысл. Згодна, аднадушна, разам. Параўн. единомыслно, едномысленно.
с. 162
Единомысленый прым. Тое, што і единомыслный у 2 знач.
с. 162
Единомыслие наз. Аднадумнасць, аднадушнасць, агульнасць думак і ўчынкаў, згода. Параўн. единомыслность.
с. 162
Единомыслникъ наз. Тое, што і единомысленикъ.
с. 162
Единомыслно, еднномыслне прысл. Тое, што і единомыслено.
с. 162
Единомыслность, единомысльность наз. Тое, што і единомыслие. Параўн. едномыслность.
с. 163
Единомыслный прым. 1. Аднадушны, згодны, аднадумны. Параўн. едномыслный, одиномысленый. 2. У знач. наз. Аднадумны, аднамысны. Параўн. единомысленый.
с. 163
Единомысльность гл. единомыслность
с. 163
Единонадесяте ліч. Тое, што і единнадесять.
с. 163
Единоначалие наз. Адзінаначалле. Параўн. единоначалство, едноначалство.
с. 163
Единоначалникъ наз. Адзінаначальнік.
с. 163
Единоначалство наз. Тое, што і единоначалие.
с. 163
Единонравно прысл. Аднадушна, кіруючыся адзіным разуменнем маралі, па адзіных звычаях.
с. 163
Единорадостный прым. Які ўвасабляе божую, рэлігійную радасць.
с. 164
Единоразумие наз. Згода, адзінства.
с. 164
Единороговъ прым. Які мае адносіны да аднарога.
с. 164
Единородный прым. 1. Адзіны ў бацькоў (сын ці дачка). 2. Адзіна правільны, праўдзівы. Параўн. единороженный.
с. 164
Единороженный прым. Тое, што і единородный у 1 знач. Параўн. еднороженый.
с. 164
Единорожецъ наз. Аднарог — звер, які маляваўся ў выглядзе каня ці аленя з адным рогам на ілбе; сімвал Хрыста. Параўн. еднорожецъ, однорожецъ.
с. 165
Единорочный прым. Аднагадовы. Параўн. однорочный.
с. 165
Единосильный прым. Усемагутны.
с. 165
Единостайно, единостайне, едыностайно прысл. 1. Тое, што і едностайне ў 1 знач. 2. Тое, што і едностайне ў 2 знач.
с. 165
Единостайный прым. Тое, што і едностайный у 1 знач.
с. 165
Единостный прым. Адзіны ў сваім родзе, выбраны. Параўн. единотный, одинотный.
с. 165
Единость наз. Адзінства, непадзельнасць, згода.
с. 165
Единосущество наз. Адзінства існавання; адзінства, агульнасць сутнасці.
с. 166
Единосущный прым. Які мае адну сутнасць. Параўн. одиносущный.
с. 166
Единота наз. Адзінства, саюз.
с. 166
Единотный прым. Тое, што і единостный.
с. 166
Единоумие наз. Аднадумнасць, аднадушнасць.
с. 167
Единоцство, единоцтво наз. 1. Адзінства, аб’яднанне, злучэнне. Параўн. единочство, одиночьство. 2. Манаства.
с. 167
Единочадный прым. Тое, што і единочадый.
с. 167
Единочадый прым. Адзіны ў бацькоў (сын ці дачка). Параўн. единочадный, одиночадый.
с. 167
Единочестно прысл. Кіруючыся адзіным разуменнем гонару, сумлення, святасці.
с. 167
Единочитисе дзеясл. Тое, што і едночитися.
с. 167
Единочка гл. единачка
с. 167
Единочство наз. Тое, што і единоцство ў 1 знач.
с. 167
Единочь наз. Адна ноч.
с. 167
Единою прысл. 1. Тое, што і единова ў 1 знач. 2. Тое, што і единова у 2 знач.
с. 167
Единственне прысл. Выключна.
с. 168
Единство, единьство наз. 1. Адзінства, непадзельнасць. Параўн. одинство. 2. Згода.
с. 168
Единъ ліч. 1. Тое, што і одинъ у 1 знач. 2. У знач. прым. Без іншых, у адзінстве. 3. У знач. прым. Адзіны. Параўн. еденъ у 2 знач. 4. У знач. прым. Агульны. Параўн. еденъ у 3 знач. 5. У знач. займ. Нейкі, некаторы. Параўн. еденъ у 4 знач.
с. 168
Единый, едыный прым. 1. Адзіны. 2. Адзінокі. 3. Адзін і той жа, той жа самы. 4. Цэласны, непадзельны, з’яднаны ў адно цэлае. 5. Першы. 6. У спалучэнні з лічэбнікам другий ужываецца пры пераліку, супастаўленні рада прадметаў, з’яў. 7. У знач. займ. Нейкі, якісьці.
с. 169
Единьство гл. единство
с. 170
Едла наз. Елка. Параўн. едлина
с. 170
Едлина наз. Тое, што і едла.
с. 170
Едло, идло наз. Ежа, страва.
с. 170
Едловецъ наз. Ягада ядлоўца, якая выкарыстоўваецца ў медыцыне.
с. 170
Едловый прым. Яловы. с. 170
Еднакже зл. Тым не менш, усё-такі. Параўн. еднакъ у 2 знач.
с. 170
Еднакий прым. Тое, што і единаковый.
с. 171
Еднако прысл. і зл 1. прысл. Тое, што і единако. 2. зл. Аднак, усё-такі.
с. 171
Еднаково прысл. 1. Тое, што і единаково. 2. Тое, што і единако.
с. 171
Еднаковый прым. Тое, што і единаковый.
с. 171
Еднакъ зл. 1. Аднак, але. 2. Тое, што і еднакже.
с. 171
Еднальный, едналный прым. Прымірыцельны. Параўн. еднаный.
с. 172
Еднание гл. еднанье
с. 172
Еднаный прым. Тое, што і еднальный.
с. 172
Еднанье, еднание наз. 1. Згода, узаемная дамоўленасць, дагавор, пагадненне. Параўн. единанье, единачество. 2. Перамір’е. 3. Воля, прадвызначэнне.
с. 172
Еднастый прым. Тое, што і одинадцатый.
с. 173
Еднатель наз. Прымірыцель.
с. 173
Еднати, иднати дзеясл. 1. Мірыць, гадзіць, забяспечваць, прыміраць. 2. Прасіць, дамагацца, схіляць на свой бок, нанімаць. 3. Прадвызначаць, наканоўваць. 4. Утаймоўваць, уціхамірваць, стрымліваць.
с. 173
Еднатися, иднатися дзеясл. Мірыцца, прыходзіць да згоды, дагаворвацца.
с. 174
Еднацкий прым. Листъ еднацкий гл. листъ
с. 174
Едначный прым. Прымірыцельны.
с. 174
Едначъ наз. Арбітр, пасрэднік, трацейскі суддзя.
с. 174
Еднаючий дзеепрым. Які мірыць, годзіць, прадвызначае, стрымлівае.
с. 174
Едно ліч. і часц. 1. ліч. Тое, што і одно ў 1 знач. 2. часц. Тое, што і одно ў 2 знач.
с. 174
Едновладство наз. Тое, што і единовладство.
с. 175
Едновластие наз. Тое, што і еднновладство.
с. 175
Едновластникъ наз. Тое, што і единовладца ў 2 знач.
с. 175
Еднодушно прысл. Тое, што і единодушно.
с. 175
Едножъ часц. Адно, толькі.
с. 176
Едноистный прым. Тое, што і единоистный.
с. 176
Едноистотный прым. Тое, што і единоистотный.
с. 176
Еднокревный прым. Адзінакроўны.
с. 176
Еднолетокъ наз. Аднагодак, пярэзімак.
с. 176
Едномысленно прысл. Тое, што і единомыслено.
с. 176
Едномыслность, едномысльность наз. Тое, што і единомыслность.
с. 176
Едномыслный прым. Тое, што і единомыслный у 1 знач.
с. 176
Едноначалство наз. Тое, што і единоначалие.
с. 176
Еднороженый прым. Тое, што і единороженный.
с. 176
Еднорожецъ наз. Тое, што і единорожецъ.
с. 176
Едностайне, едностайно прысл. 1. Аднагалосна, аднадушна. Параўн. одностайно. 2. Аднастайна, аднолькава. Параўн. единостайно.
с. 177
Едностайность наз. 1. Аднастайнасць. 2. Згода, адпаведнасць.
с. 177
Едностайный прым. 1. Аднадумны, аднамысны, згодны з кім-н. у думках, словах, дзеяннях. Параўн. единостайный, одностайный. 2. Аднастайны, аднолькавы.
с. 177
Едность наз. Адзінства, агульнасць інтарэсаў, згуртаванасць, цэльнасць.
с. 177
Едночити дзеясл. Аб’ядноўваць, злучаць, яднаць.
с. 178
Едночитися дзеясл. Аб’ядноўвацца, злучацца, яднацца; злівацца. Параўн. единочитисе.
с. 178
Едовитый гл. ядовитый
с. 178
Едомлий прым. Тое, што і едомский.
с. 178
Едомский прым. Які мае адносіны да Эдэма як біблейскай міфалагічнай краіны. Параўн. едомлий.
с. 178
Едомчикъ наз. Абывацель Эдэма як біблейскай міфалагічнай краіны.
с. 178
Едомый прым. Ядомы, годны для спажывання.
с. 178
Едучий I дзеепрым. Які едзе.
с. 179
Едучий II дзеепрым. Які, есць.
с. 179
Едший дзеепрым. Які еў.
с. 179
Едывати дзеясл., шматкр. ад ести ў 1 знач.
с. 179
Едыностайно гл. единостайно
с. 179
Едыный гл. единый
с. 179
Едэнастый ліч. Тое, што і одинадцатый.
с. 179
Еечный прым. Яечны.
с. 179
Ежа I наз. Дзіцяня вожыка.
с. 179
Ежа II наз. Тое, што і вежа (?).
с. 179
Еждати гл. езджати
с. 179
Еждженье, еждченье, ездченье наз. Язда.
с. 179
Еждживати гл. ездживати
с. 180
Ежджоный дзеепрым. Езджаны.
с. 180
Еждзалый гл. еждчалый
с. 180
Еждивати гл. ездживати
с. 180
Еждчалый, еждзалый, езжчалый дзеепрым. Вандроўны, брадзячы; звязаны з выездам куды-н.; прызначаны для выезду.
с. 180
Еждчати гл. езджати
с. 180
Еждчачый прым. Не аселы, які не знайшоў сабе пастаяннага месцажыхарства.
с. 180
Еждченье гл. еждженье
с. 180
Еждчивати гл. ездживати
с. 180
Еждывати гл. ездживати
с. 180
Еждяти гл. езджати
с. 180
Еже, ежъ займ. 1. Які, каторы. 2. У знач. зл. калі. 3. У знач. зл. што. 4. У знач. зл. каб. 5. У знач. часц. ж, жа.
с. 180
Ежебы зл. Каб, з тым каб.
с. 181
Ежелетъ прысл. Штогод.
с. 181
Ежели зл. 1. Калі. 2. Ці.
с. 181
Ежикъ наз. Вожык. Параўн. ожикъ.
с. 181
Ежчати гл. езджати
с. 181
Ежченый дзеепрым. Езджаны, наезджаны.
с. 181
Ежчивати гл. ездживати
с. 181
Ежчий прым. Выязны, прызначаны для выезду.
с. 181
Ежъ I наз. Вожык.
с. 181
Езда наз. 1. Язда. 2. Наезд, набег. 3. Выезд, паездка. 4. Кавалерыя, коннае войска.
с. 181
Ездакъ наз. Тое, што і ездокъ у 1 знач.
с. 182
Ездень наз. Тое, што і ездецъ.
с. 182
Ездецъ, езецъ наз. Верхавы, коннік, наезнік. Параўн. ездень, ездникъ.
с. 182
Езджати, еждати, еждчати, еждяти, ежчати, ездчати дзеясл. Ездзіць.
с. 182
Ездживати, еждживати, еждивати, еждчивати, еждывати, ежчивати, ездивати, ездчывати, ездывати, езживати, езжчивати дзеясл. Час ад часу ездзіць, выязджаць.
с. 183
Ездити, ездыты дзеясл. 1. Карыстаючыся сродкамі перамяшчэння, рухацца па сушы, вадзе, бываць дзе-н., наведваць каго-н., што-н. 2. Ажыццяўляць, здзяйсняць паездку (з пэўнай мэтай). 3. Вазіць, перавозіць каго-н. ці што-н., раз’язджаць, выконваючы розныя павіннасці. 4. Хадзіць у ваенныя паходы. 5. Паляваць, выязджаць на паляванне.
с. 183
Ездникъ наз. Тое, што і ездецъ.
с. 184
Ездно прысл. Конна, верхам на кані.
с. 184
Ездный прым. 1. Выязны, прызначаны для выезду, язды верхам, баявых мэт. 2. Конны, які належыць ці мае адносіны да конніцы. 3. У знач. наз. Конны, коннік, кавалерыст. Параўн. езны. 4. У знач. наз. Член прывілеяванага саслоўя з высокім маёмасным цэнзам у Старажытным Рыме і некаторых іншых антычных рабаўладальніцкіх дзяржавах.
с. 184
Ездокъ наз. 1. Асоба, якая нясе службу, звязаную з раз’ездамі па адміністрацыйных і судовых справах; судовы следчы, судовы прыстаў. Параўн. ездакь. 2. Яздок.
с. 185
Ездчати гл. езджати
с. 185
Ездченье гл. еждженье
с. 185
Ездчывати гл. ездживати
с. 185
Ездъ наз. Выезд, паездка.
с. 185
Ездывати гл. ездживати
с. 185
Ездыты гл. ездити
с. 185
Ездячий дзеепрым. ад ездити ў 1 знач.
с. 186
Ездящий дзеепрым. ад ездити ў 1 знач.
с. 186
Езерко наз., памянш. ад езеро.
с. 186
Езеро наз. Тое, што і озеро.
с. 186
Езерцо наз., памянш. ад езеро.
с. 186
Езецъ гл. ездецъ
с. 186
Езживати гл. ездживати
с. 186
Езжчалый гл. еждчалый
с. 186
Езжчивати гл. ездживати
с. 186
Езити дзеясл. Перагароджваць раку езам з мэтай лоўлі рыбы.
с. 186
Езище наз. Месца, дзе рака была перагароджана езам. Параўн. езовище.
с. 186
Езный прым. 1. Тое, што-і ездный у 1 знач. 2. Тое, што і ездный у 2 знач. 3. Тое, што і ездный у 3 знач.
с. 186
Езоветъ гл. езуитъ
с. 187
Езовитъ гл. езуитъ
с. 187
Езовище наз. Тое, што і езище.
с. 187
Езовникъ наз. Наглядчык за езам. Параўн. езовничий.
с. 187
Езовничий наз. Тое, што і езовникъ.
с. 187
Езовщина наз. Плата за карыстанне езам.
с. 187
Езовый прым. ад езъ.
с. 187
Езоитъ гл. езуитъ
с. 187
Езокъ наз., памянш. ад езъ.
с. 187
Езраельтянинъ наз. Ізраільцянін.
с. 187
Езувитъ гл. езуитъ
с. 187
Езуита наз. Тое, што і езуитъ.
с. 187
Езуитский, езуицкий прым. ад езуитъ.
с. 188
Езуитъ, езоветъ, езовитъ, езоитъ, езувить наз. Член манаскага каталіцкага ордэна «Таварыства Ісуса». Параўн. езуита.
с. 188
Езуицкий гл. езуитский
с. 188
Езъ наз. Плеценая перагародка папярок ракі для затрымання і лоўлі рыбы.
с. 188
Езыкъ гл. языкъ
с. 188
Еигиптянинъ гл. египтянинъ
с. 189
Еймость, еймосць наз. Яе міласць.
с. 189
Ейшишчанинъ наз. Жыхар Эйшышак.
с. 189
Екгзакацыя гл. екзакция
с. 189
Екгзекуторъ гл. екзекуторъ
с. 189
Екгзекуцыя гл. екзекуция
с. 189
Екгземптъ гл. екземптъ
с. 189
Екзакция, екзакцыя, екгзакацыя наз. Падатак, збор падаткаў.
с. 189
Екзаменаторъ наз. Інспектар.
с. 189
Екзаменовати дзеясл. Апытваць, правяраць.
с. 189
Екзаменъ наз. Апытванне, праверка.
с. 189
Екзаминованый дзеепрым. ад екзаменовати.
с. 190
Екзаминованье наз. Апытванне, праверка, допыт.
с. 190
Екзарха, ексарха, экзарха наз. Тое, што і экзархъ.
с. 190
Екзархъ, ексархъ наЗ. Галава асобнай вялікай царкоўнай вобласці ці асобнай царквы.
с. 190
Екзаршеский прым. Які належыць экзарху, мае адносіны да экзарха. Параўн. екзарший.
с. 190
Екзарший прым. Тое, што і екзаршеский.
с. 190
Екзеквованье наз. Прывядзенне ў выкананне.
с. 190
Екзеквовати, экзеквовати дзеясл. Прыводзіць у выкананне.
с. 190
Екзекутия гл. екзекуция
с. 190
Екзекуторъ, аксакутаръ, егзекуторъ, екгзекуторъ, екзэкуторъ, ексекуторъ, экзекуторъ, эксекуторъ наз. Судовы, выканаўца, душапрыказчык.
с. 191
Екзекуция, егзекуцыя, екгзекуцыя, екзекуцыя, екзекутия, екзыкуцыя, екзэкуцэя, экзекуцыя, экзэкуцыя наз. Экзекуцыя, выкананне прыгавору.
с. 191
Екземпляръ наз. Арыгінал.
с. 192
Екземптъ, екгземптъ наз. Дакумент на вызваленне ад абавязкаў.
с. 192
Екземция наз. Канфіскацыя.
с. 192
Екзоркиста гл. екзорциста
с. 192
Екзортация, екзортацыя наз. Заклінанне духаў.
с. 192
Екзорциста, екзоркиста наз. Заклінальнік духаў.
с. 192
Екзыкуцыя гл. екзекуция
с. 192
Екзэкуторъ гл. екзекуторъ
с. 192
Екзэкуцэя гл. екзекуция
с. 192
Еклезиястъ, екклесиастъ, екклисиастъ, еклезиастъ, еклесиястъ наз. Прапаведнік; адна з кніг Старога запавету, аўтарства якой прыпісваецца цару Саламону.
с. 192
Економия, окономия наз. Каралеўскі маёнтак.
с. 193
Економовая, окономовая наз. Жонка эканома.
с. 193
Економство наз. Загадванне, кіраванне каралеўскімі і царкоўнымі маёнткамі.
с. 193
Економъ, окономъ, экономъ наз. Эканом, загадчык гаспадаркі. Параўн. икономъ.
с. 193
Ексамитъ гл. аксамитъ
с. 193
Ексарха гл. екзарха
с. 193
Ексархъ гл. екзархъ
с. 193
Ексекуторъ гл. екзекуторъ
с. 193
Екскузовати дзеясл. Апраўдваць, прызнаваць невінаватым.
с. 193
Експедицыя, експедецыя, експедиция, експедыцыя, экспедиция наз. Ваенны паход.
с. 193
Експенсъ наз. Выдатак.
с. 194
Експированье наз. Дзеянне па дзеясл. експировати.
с. 194
Експировати дзеясл. Заканчвацца, траціць прававую сілу.
с. 194
Експитативъ наз. Тое, што і експэктатива.
с. 194
Експульсия, експулсыя, експульсыя наз. Прымусовае выгнанне з уладання.
с. 194
Експульсоръ наз. Ганіцель з уладання.
с. 194
Експульсыя гл. експульсия
с. 194
Експурговати, експуркговати дзеясл. Апраўдваць.
с. 194
Експэктатива, експэктатыва, экспэктатыва наз. Каралеўскі прывілей. Параўн. експитативъ.
с. 195
Екстендованье наз. Дзеянне па дзеясл. екстендовати.
с. 195
Екстендовати, экстендовати дзеясл. Пашыраць сферу дзеяння якога-н. прававога палажэння.
с. 195
Ексторсыя наз. Залішняе вымаганне.
с. 195
Екстра прысл. Асобна, дадаткова.
с. 195
Екстрактъ, экстрактъ наз. Выпіска, вытрымка.
с. 195
Екстраординарыйный прым. Надзвычайны.
с. 195
Ексцепцея гл. ексцепция
с. 196
Ексцепцийный прым. ад ексцепция.
с. 196
Ексцепция, ексцепцея, ексцепцыя наз. Выключэнне, адкліканне.
с. 196
Ексцесовый прым. ад ексцесъ.
с. 196
Ексцесъ, ексцессъ, эксцэссъ, эксцесъ наз. Эксцэс, выхадка.
с. 196
Ексциповати, ексцыповати дзеясл. Рабіць для каго-н. выключэнне, вылучаць.
с. 196
Ексциповатися, ексцыповатися дзеясл., зв. ад ексциповати, ексцыповати.
с. 197
Ексцыпованье наз. Дзеянне па дзеясл. ексцыповати.
с. 197
Ексцыповати гл. ексциповати
с. 197
Ексцыповатися гл. ексциповатися
с. 197
Ексцытовати дзеясл. Побуджаць да выканання якой-н. функцыі.
с. 197
Ектезисъ наз. Назва твора, дзе пададзена апісанне падзей, якія адбываліся на царкоўным з’ездзе.
с. 197
Ектения, ектенья наз. Малітва, якая чытаецца ў пэўныя моманты богаслужэння ў суправаджэнні хору.
с. 197
Еламитъ наз. Прадстаўнік старажытнага блізкаўсходняга народа.
с. 197
Елатянинъ наз. Жыхар старажытнага грэчаскага горада Елаты.
с. 197
Елей наз. 1. Алей, тлушч з расліннага насення. 2. Аліўкавы тлушч, які выкарыстоўваецца ў царкоўным абыходку; ялей. Параўн. олей.
с. 197
Електоръ наз. Выбаршчык.
с. 198
Електъ, алектъ, олектъ наз. Чалавек, новавыбраны на якую-н. пасаду.
с. 198
Елекцея гл. елекцыя
с. 199
Елекция гл. елекцыя
с. 199
Елекцыйный прым. ад елекцыя.
с. 199
Елекцыя, алекцыя, елекцея, елекция, олекцыя, элекцея наз. Выбары; выбар на якую-н. пасаду.
с. 199
Елементъ наз. 1. У старажытных філосафаў-матэрыялістаў — адна з асноўных састаўных частак свету (агонь, зямля, вада, паветра). 2. Састаўная частка чаго-н.
с. 199
Елений прым. ад елень.
с. 200
Еленица наз. Самка аленя.
с. 200
Еленский прым. Які мае адносіны да Ельні.
с. 200
Елень наз. Тое, што і олень.
с. 200
Елеопомазание наз. Хрысціянскі царкоўны абрад, які заключаецца ў крыжападобным мазанні мірам, ялеем у знак благаславення.
с. 200
Елепантъ гл. елефантъ
с. 201
Елето гл. елито
с. 201
Елефантъ, елепантъ, наз. Слон.
с. 201
Елефанция наз. Слановая хвароба.
с. 201
Елецъ наз. Выступ на ручцы халоднай зброі.
с. 201
Елиберованье, элиберованье наз. Дзеянне па дзеясл. елиберовати.
с. 201
Елиберовати дзеясл. Вызваляць.
с. 201
Елизей наз. Прадстаунік старажытнай народнасці грэчаскага паходжання.
с. 201
Елика гл. елико
с. 201
Еликий прым. Які, каторы.
с. 201
Елико, елика прысл. Колькі; наколькі, у якой меры.
с. 202
Еликократъ прысл. Некалькі разоў.
с. 202
Елина, яилна наз. Елка.
с. 202
Елинский гл. еллинский
с. 202
Елинъ гл. еллинъ
с. 202
Елиный прым. ад ель.
с. 202
Елито, елето, ялито наз. Кішка.
с. 202
Елленский гл. еллинский
с. 202
Еллински прысл. Па-грэчаску.
с. 203
Еллинский, елленский, елинскнй, еллиньский, ялинский прым. 1. Грэчаскі. 2. Язычніцкі.
с. 203
Еллинъ, елинъ наз. 1. Грэк. 2. Язычнік.
с. 203
Елмужна гл. ялмужна
с. 204
Елмынка, ялмынка наз. Тое, што і ермылка.
с. 204
Еловый, яловый прым. Яловы.
с. 204
Елушка наз., памянш. ад елка.
с. 204
Ельма, елма зл. Бо, таму што. тот
с. 204
Ельникъ наз. Ельнік, яловы лес.
с. 204
Ельняжокъ наз., памянш. ад ельникъ.
с. 205
Елюзия наз. Насмешка, здзек.
с. 205
Елямитъ наз. Прадстаўнік старажытнага блізкаўсходняга народа.
с. 205
Емблематъ наз. Эмблема, сімвал.
с. 205
Емление наз. Дзеянне па дзеясл. емлети ў 1 знач.
с. 205
Емлети дзеясл. 1. Браць; збіраць, спаганяць. 2. Мець, набірацца.
с. 205
Емпирейский прым. Емпирейское небо — эмпірэй (ва ўяўленні хрысціян — самая высокая частка неба, дзе знаходзяцца бог і святыя).
с. 205
Емшийся дзеепрым. Які клапоціцца аб чым-н.
с. 205
Енакжо зл. Аднак жа.
с. 205
Енакимъ наз. Велікан.
с. 205
Енакъ наз. Прадстаўнік старажытнага блізкаўсходняга народа.
с. 205
Еналокгия гл. енеалокгия
с. 205
Енацитъ наз. Прадстаўнік старажытнага блізкаўсходняга народа.
с. 206
Ендза наз. Ведзьма.
с. 206
Ендова, яндова наз. Вялікая міска для мыцця бялізны і пасуды.
с. 206
Ендовка, яндовка наз., памянш. ад ендова, яндова.
с. 206
Енеалокгия, анелногия, еналокгия, енеалекгия, енеалоия, енелногия, ениалогия, еноалиогия, енолиогия, енология, енолокгия, енялногия, енялогия наз. Генеалогія, радаслоўная.
с. 206
Енералитеръ прысл. Наогул, увогуле.
с. 207
Енералный гл. енеральный
с. 207
Енераловая наз. Жонка судовага выканаўцы.
с. 207
Енераловъ, енораловъ прым. ад енералъ.
с. 207
Енералский гл. енеральский
с. 207
Енералство гл. енеральство
с. 207
Енералъ, генералъ, еноралъ наз. 1. Судовы выканаўца. 2. Генеральны стараста.
с. 207
Енеральный, генералный, енералный прым. 1. Генеральны, галоўны. 2. Усеагульны.
с. 208
Енеральский, енералский прым. ад енералъ у 1 знач.
с. 208
Енеральство, енералство наз. Пасада судовага выканаўцы.
с. 209
Енерозусъ прым. Радавіты, знатнага паходжання.
с. 209
Ениалогия гл. енеалокгия
с. 209
Ено часц. Толькі.
с. 209
Еноалиогия гл. енеалокгия
с. 209
Еножъ часц. Толькі ж.
с. 209
Еноколвекъ часц. Толькі.
с. 209
Енолиогия гл. енеалокгия
с. 209
Енология гл. енеалокгия
с. 209
Енолокгия гл. енеалокгия
с. 209
Енораловъ гл. енераловъ
с. 209
Еноралъ гл. енералъ
с. 210
Енство наз. Палон., няволя.
с. 210
Ентелехия наз. Форма матэрыі ў філасофіі Арыстоцеля.
с. 210
Енуклеованье наз. Вылучэнне, выяўленне.
с. 210
Енже займ. Які, каторы.
с. 210
Енялиогия гл. енеалокгия
с. 210
Енялогия гл. енеалокгия
с. 210
Еографъ наз. Тое, што і евграфъ.
с. 210
Еонокграфъ наз. Тое, што і евграфъ.
с. 210
Еорькгианинъ наз. Тое, што і георгианинъ.
с. 210
Епанча, епонча наз. 1. Шырокі плашч без рукавоў, накідка. 2. Подсцілка ў возе. 3. Гунька. Параўн. опанча.
с. 210
Епархия наз. Епархія.
с. 211
Епархъ наз. Правіцель вобласці. с. 211
Епаршеский прым. ад епархия.
с. 211
Епетемья гл. епитемия
с. 211
Епикграмма наз. Эпіграма.
с. 211
Епикурей, епикуръ наз. Эпікурэец, паслядоўнік эпікурэізму.
с. 211
Епикурский прым. ад епикуръ.
с. 211
Епикуръ гл. епикурей
с. 211
Епипания, епифания наз. Вадохрышча (свята).
с. 211
Епископий прым. ад епископъ.
с. 211
Епископия, епископья, епискупия, епискупья наз. Царкоўна-адміністрацыйная тэрытарыяльная адзінка, якая знаходзіцца пад уладай епіскапа. Параўн. епишкопъя.
с. 212
Епископовъ прым. ад епископъ.
с. 212
Епископский прым. ад епископъ.
с. 212
Епископство, епискупство наз. Сан і пасада епіскапа.
с. 213
Епископствовавший дзеепрым. ад епископствовати.
с. 213
Епископствовати дзеясл. Выконваць абавязкі епіскапа.
с. 213
Епископъ, епискупъ наз. Епіскап. Параўн. епишкопъ.
с. 213
Епископья гл. епископия
с. 214
Епискупия гл. епископия
с. 214
Епискупство гл. епископство
с. 214
Епискупъ гл. епископъ
с. 214
Епискупья гл. епископия
с. 214
Епистола наз. Пасланне. Параўн. епистолия.
с. 214
Епистолия наз. Тое, што і епистола.
с. 214
Епитемия, епетемья, епитимия наз. Пакаранне за парушэнне рэлігійных норм.
с. 214
Епифания гл. епипания
с. 214
Епишкопъ наз. Тое, што і епископъ.
с. 214
Епишкопъя наз. Тое, што і епископия.
с. 214
Епонча гл. епанча
с. 214
Ераканинъ наз. Прадстаўнік старажытнай рэлігійнай секты.
с. 214
Ерархия наз. Тое, што і иерархия.
с. 215
Ерархъ наз. Тое, што і иерархъ.
с. 215
Ерданский прым. Тое, што і иорданский.
с. 215
Еребина наз. Рабіна.
с. 215
Ерей наз. Тое, што і иерей.
с. 215
Ерейский прым. ад ерей.
с. 215
Ерейство наз. Тое, што і иерейство.
с. 215
Еремита наз. Пустэльнік.
с. 216
Ересникъ наз. Тое, што і еретикъ.
с. 216
Ересь наз. Ерась, рэлігійная плынь, варожая догматам пануючай рэлігіі.
с. 216
Еретикъ, еретыкъ наз. Ерэтык, адступнік ад догматаў пануючай рэлігіі, паслядоўнік ерасі.
с. 216
Еретиство гл. еретицтво
с. 216
Еретистство гл. еретицтво
с. 216
Еретицкий, еретыцкий прым. ад еретикъ. Параўн. еретический.
с. 216
Еретицтво, еретиство, еретистство, еретицство наз. Адступленне ад догматаў пануючай рэлігіі. Параўн. еретичество.
с. 217
Еретический, еретыческий прым. Тое, што і еретицкий.
с. 217
Еретичество, еретычество, еретычьство наз. Тое, што і еретицтво.
с. 217
Еретичка наз. Ерэтычка, адступніца ад догматаў пануючай рэлігіі, паслядоўніца ерасі.
с. 217
Еретыкъ гл. еретикь
с. 218
Еретыцкий гл. еретицкий
с. 218
Еретыческий гл. еретический
с. 218
Еретычество гл. еретичество
с. 218
Еретычьство гл. еретичество
с. 218
Ерикговати дзеясл. Узвялічваць, узносіць.
с. 218
Ерина гл. ярина
с. 218
Ерихонский прым. Ерыхонскі.
с. 218
Ерлыкъ гл. ярлыкъ
с. 218
Ермакъ гл. ермякъ
с. 218
Ермарокъ гл. ярмарокъ
с. 218
Ерменский прым. Тое, што і арменский.
с. 218
Ермофродита гл. гермафродитъ
с. 218
Ермылка наз. Ярмолка. Параўн. елмынка.
с. 218
Ермякъ, ермакъ, ерьмякъ наз. Армяк. Параўн. кгермякъ, ормякъ.
с. 218
Еромонаха наз. Тое, што і иеромонахъ.
с. 218
Ерулъ наз. Прадстаўнік старажытнага блізкаўсходняга народа.
с. 218
Ерусалимлянинъ наз. Жыхар Іерусаліма.
с. 219
Ершеный прым. Шурпаты.
с. 219
Ерчакъ, ярчакъ наз. Лёгкае сядло. Параўн. орчакъ.
с. 219
Ерына гл. ярина
с. 219
Ерьмякъ гл. ермякъ
с. 219
Есакъ наз. Даніна з падначаленых народау, ясак.
с. 219
Есаулъ, асаулъ, ясаулъ наз. Есаул, казацкі чын пасля гетмана.
с. 219
Есачникъ, есочникъ наз. Селянін, які плаціць ясак.
с. 219
Есачниство наз. Абавязак плаціць ясак.
с. 219
Есачный, ясачный прым. ад есакъ.
с. 219
Есенный прым. ад есень.
с. 220
Есень наз. Тое, што і осень.
с. 220
Есетрина, есетрына наз. Тое, што і осетрина.
с. 220
Есетръ наз. Тое, што і осетръ.
с. 220
Есетрына гл. есетрина
с. 220
Если, есьли зл. 1. Калі. 2. Ці. Параўн. естли ў 2 знач.
с. 220
Если бы, если бъ зл. 1. Калі б. Параўн. естли бы. 2. Ці.
с. 221
Еслибысь зл. Калі б.
с. 222
Есливенцъ часц. Хоць.
с. 222
Есливжды часц. Хоць.
с. 222
Если же зл. 1. Калі ж. Параўн. естли же. 2. Ці ж.
с. 222
Если же бы зл. Калі б.
с. 222
Еслижесь зл. Калі і, нават калі.
с. 223
Если жъ зл. 1. Калі ж. Параўн. естли жъ. 2. Ці.
с. 223
Если жъ бы зл. Калі б усё ж.
с. 223
Еслись зл. Калі ты.
с. 223
Еслить зл. 1. Калі. 2. Ці.
с. 223
Есмекеръ наз. Назва верхняга адзення (?).
с. 223
Есочникъ гл. есачникъ
с. 223
Ества наз. 1. Дзеянне па дзеясл. ести ў 1 знач. 2. Яда, ежа, страва.
с. 223
Ественый прым. ад ества ў 1 знач.
с. 224
Естественне прысл. ад естественный у 1 знач.
с. 224
Естественный прым. 1. Ад естество ў 1 знач. 2. Ад естество ў 2 знач.
с. 224
Естество наз. 1. Прырода і дзеючы ў ёй парадак. 2. Сутнасць; характар, натура; якасць, уласцівасць. 3. Істота, стварэнне. 4. Рэчыва.
с. 224
Ести, есть, есьти, ети дзеясл. 1. Прымаць ежу, перажоўваючы яе і глытаючы; харчавацца. 2. Ужываць у якасці ежы, для ежы. 3. У знач. наз. Ежа, харч. 4. Кусаць, загрызаць, душыць. 5. Жаваць, глытаць непрыгоднае для ежы.
с. 225
Естися, есться дзеясл. 1. Зв. ад ести ў 1 знач. 2. Сварыцца.
с. 227
Естли, естьли зл. 1. Тое, што і если ў 1 знач. 2. Тое, што і если ў 2 знач.
с. 227
Естли бы, естьли бы зл. Тое, што і если бы ў 1 знач.
с. 228
Естли же зл. Тое, што і если же ў 1 знач.
с. 228
Естли жь, естьли жъ зл. Тое, што і если жъ у 1 знач.
с. 229
Естонский прым. Эстонскі.
с. 229
Естьли гл. естли
с. 229
Естьли бы гл. естли бы
с. 229
Естьли жь гл. естли жъ
с. 229
Есться гл. естися
с. 229
Есъ наз. Кручок, гаплік.
с. 229
Етеанинъ наз. Тое, што і гефейчикъ.
с. 229
Етейский прым. ад етеанинъ.
с. 229
Етеръ займ. Нейкі.
с. 229
Етимонъ наз. Этымон.
с. 229
Етиопский прым. Тое, што і ефиопский.
с. 229
Етманъ наз. Тое, што і гетманъ.
с. 229
Етрусецъ наз. Этруск.
с. 230
Етый займ. Гэты.
с. 230
Еуангелиста гл. евангелиста
с. 230
Еуангелье гл. евангелие
с. 230
Еувангелие гл. евангелие
с. 230
Еувангелистъ гл. евангелистъ
с. 230
Еувейский гл. евейский
с. 230
Ефа наз. Старажытнаяурэйская мера сыпкіх рэчываў.
с. 230
Ефамский прым. Які мае адносіны да палесцінскай правінцыі Ефам.
с. 230
Ефеанинъ наз. Тое, што і гефейчикъ.
с. 230
Ефейский прым. ад ефеанинъ.
с. 230
Ефейчикъ гл. гефейчикъ
с. 230
Ефектъ наз. Моцнае жаданне, страсць.
с. 230
Ефеоплянинъ гл. ефиоплянинъ
с. 230
Ефесей наз. Жыхар горада Эфеса.
с. 230
Ефеский прым. Які мае адносіны да горада Эфеса.
с. 230
Ефиимира наз. Эфемерыда, аднадзёнка.
с. 230
Ефимъ, ефинъ наз. Старажытнаяўрэйская мера сыпкіх рэчываў.
с. 230
Ефиоплянинъ, ефеоплянинъ наз. Тое, што і ефиопъ.
с. 231
Ефиопский прым. Эфіопскі. Параўн. етиопский.
с. 231
Ефиопъ, егиопъ наз. Эфіоп. Параўн. ефиоплянинъ.
с. 231
Ефодъ гл. ефудъ
с. 231
Ефратчикъ наз. Жыхар Еўфрата. Параўн. ефрафеанинъ.
с. 231
Ефрафеанинъ наз. Тое, што і ефратчикъ.
с. 231
Ефремлянинъ наз. Прыхільнік старажытнага блізкаўсходняга цара Яфрэма.
с. 231
Ефудъ, ефодъ наз. Наплечнік першасвяшчэнніка.
с. 232
Еханье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. ехати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. ехати ў 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. ехати ў 4 знач. 4. Дзеянне па дзеясл. ехати ў 6 знач.
с. 232
Ехати, ехать дзеясл. 1. Рухацца пры дапамозе якога-н. сродку перамяшчэння. 2. Накіроўвацца куды-н., выкарыстоўваючы якія-н. сродкі перамяшчэння; рабіць паездку. 3. Ад’язджаць. 4. Праязджаць. 5. Прыязджаць. 6. Адпраўляцца ў паход на каго-н., нападаць на каго-н.
с. 232
Ехидна, яхидна наз. Ядавітая змяя.
с. 234
Ехиднинъ прым. ад ехидна.
с. 234
Ехидновъ прым. ад ехидна.
с. 234
Ехидный прым. ад ехидна.
с. 235
Ехиний наз. Шчытаморднік.
с. 235
Ечменный гл. ячменный
с. 235
Ечмень гл. ячмень
с. 235
Еще, есче, ешче, ешчо, ещо, ещэ, ище прысл. 1. Пакуль што; да гэтага часу. 2. Дадаткова, у дадатак да таго, што было або ёсць. 3. Ужо (пры абазначэнні часу). 4. У той час, калі. 5. Зноў, паўторна. 6. У большай ступені. 7. Яшчэ (указвае на магчымасць ажыццяўлення якога-н. дзеяння).
с. 235
Жаберець наз. Назва жыхара па мясцовасці.
с. 240
Жабій прым. ад жаба. д
с. 240
Жабинецъ наз. Каштоўны камень. Параўн. жабинокъ.
с. 240
Жабинокъ наз. Тое, што і жабинецъ.
с. 240
Жабка наз. Кавалак тканіны для аздобы кашулі.
с. 240
Жабракъ гл. жебракъ
с. 240
Жабранина гл. жебранина
с. 240
Жагва гл. жакгва
с. 240
Жагель гл. жакгель
с. 240
Жадавший дзеепрым. ад жадати.
с. 240
Жадание гл. жаданье
с. 240
Жаданый дзеепрым. ад жадати.
с. 240
Жаданье, жадание, жеданье, жодание, жоданье, жэданье наз. Жаданне. Параўн. жонданье.
с. 241
Жадати, жедати, жодати дзеясл. Жадаць, хацець, прагнуць прасіць; патрабаваць, дамагацца. Параўн. жондати.
с. 241
Жадаючий дзеепрым. ад жадати. Параўн. жадающий.
с. 242
Жадающий дзеепрым. Тое, што і жадаючий.
с. 242
Жаденецъ наз. Любімец (?).
с. 243
Жаденъ, жадень, жадинъ, жадонъ, жадэнъ займ. 1. Тое, што і жадный I у 1 знач. 2. Тое, што і жадный I у 2 знач. 3. Тое, што і жадный I у 3 знач. 4. Тое, што і жадный I у 4 знач.
с. 243
Жаденый займ. Тое, што і жаденъ у 3 знач.
с. 244
Жадень гл. жаденъ
с. 244
Жадинъ гл. жаденъ
с. 244
Жадиный займ. 1. Тое, што і жадный I у 1 знач. 2. Тое, што і жадный I у 2 знач. 3. Тое, што і жадный I у 3 знач.
с. 244
Жадливе прысл. Страсна, палка.
с. 244
Жадливость, жедливость наз. 1. Пажаданне, жаданне, імкненне. 2. Пажадлівасць.Параўн. жадость. 3. Прагнасць, сквапнасць, пажаданне. 4. Гарачае пачуццё, адданасць, страснасць, палкасць.
с. 244
Жадникъ наз. Убогі; прагнучы; скупы чалавек.
с. 245
Жадница наз. Кіпарыс.
с. 245
Жадный I займ. 1. Ніхто. Параўн. жаденъ у 1 знач., жаднный у 1 знач. 2. Ніводзін, ніводны. Параўн. жаденъ у 2 знач., жадиный у 2 знач. 3. Ніякі. Параўн. жаденъ у 3 знач., жаденый, жадиный у 3 знач. 4. Які-небудзь; любы, усякі, усялякі. Параўн. жаденъ у 4 знач., жадиный у 4 знач.
с. 245
Жадный II прым. 1. Сасмаглы, прагнучы, які адчувае смагу. 2. Жадаючы, прагнучы чаго-н., які імкнецца да чаго-н.
с. 247
Жадонъ гл. жаденъ
с. 247
Жадостивый прым. ад жадость у 1 знач.
с. 247
Жадость наз. 1. Тое, што і жадливость у 1 знач. 2. Тое, што і жадливость у 2 знач.
с. 247
Жадца наз. Жаданне, прага.
с. 248
Жадэнъ гл. жаденъ
с. 248
Жажа наз. 1. Тое, што і жажда ў 1 знач. 2. Тое, што і жажда ў 2 знач. 3. Тое, што і жажда ў 4 знач.
с. 248
Жажда наз. 1. Смага. Параўн. жажа ў 1 знач., жазнь. 2. Моцнае жаданне чаго-н., імкненне. Параўн. жажа ў 2 знач., жондза. 3. Пажадлівасць. 4. Палкасць, страснасць. Параўн. жажа ў 3 знач.
с. 248
Жаждати дзеясл. 1. Смагнуць, хацець піць. Параўн. жажити. 2. // перан. Моцна прагнуць, жадаць.
с. 249
Жаждный прым. Тое, што і жаждущий у 1 знач.
с. 249
Жаждущий дзеепрым. 1. Ад жаждати ў 1 знач. Параўн. жаждный, жажущий. 2. Ад жаждати ў 2 знач.
с. 249
Жажити, жазжити дзеясл. Тое, што і жаждати ў 1 знач.
с. 249
Жажущий дзеепрым. Тое, што і жаждущий.
с. 249
Жазжити гл. жажити
с. 249
Жазнь наз. Тое, што і жажда ў 1 знач.
с. 249
Жакгва, жагва наз. Факел. Параўн. жакгевъ.
с. 249
Жакгевъ наз. Тое, што і жакгва.
с. 250
Жакгель, жагель наз. Парус. ветразь.
с. 250
Жакъ I наз. 1. Каталіцкі царкоўны служыцель малодшага чына. 2. Шкаляр, бедны студэнт.
с. 250
Жакъ II наз. Рыбалоўная прылада, сетка; жак.
с. 250
Жаларъ наз. Турма.
с. 250
Жалба гл. жальба
с. 250
Жалезникъ наз. Чалавек, які прадаваў жалеза.
с. 250
Жалезный гл. железный
с. 250
Жаленый прым. Журботны, маркотны, засмучаны.
с. 251
Жаленье наз. Домъ жаленья — месца смутку, журбы, плачу. Параўн. домъ жалости, домъ жалобный.
с. 251
Жалети дзеясл. Шкадаваць.
с. 251
Жалеющий дзеепрым. ад жалети.
с. 251
Жалити I дзеясл. // перан. Джаліць.
с. 251
Жалити II дзеясл. Жаліцца, скардзіцца.
с. 251
Жалитися дзеясл., зв. ад жалити II.
с. 251
Жало наз. 1. Джала. 2. Джала, вастрыё, вострая колючая рэч.
с. 251
Жалоба, жалуба, жолоба наз. 1. Скарга, нараканне. 2. Дакумент, папера з пераказам скаргі. Параўн. жалобница. 3. Жалоба. 4. Жалобнае адзенне, адзнакі жалобы. 5. Жальба, смутак, журба.
с. 252
Жалобливе прысл. ад жалобливый у 1 знач. Параўн. жалобно.
с. 253
Жалобливый, жолобливый прым. 1. Жаласны. 2. У знач. наз. Ісцец, абвінаваўца; той, хто падаў у суд на каго-н. Параўн. жалобникъ, жолобный у 3 знач.
с. 253
Жалобне гл. жалобно
с. 254
Жалобниковъ прым. ад жалобникъ.
с. 254
Жалобникъ наз. Тое, што і жалобливый у 2 знач.
с. 254
Жалобница наз. Тое, што і жалоба ў 2 знач.
с. 254
Жалобно, жалобне прысл. Тое, што і жалобливе.
с. 254
Жалобный прым. 1. Жаласны, горкі, маркотны, сумны, журботны. 2. Жалобны. 3. Тое, што і жалобливый у 2 знач.
с. 254
Жаловалный прым. Жаловалная грамота гл. грамота; жаловалный листъ гл. листъ.
с. 255
Жалование гл. жалованье
с. 255
Жалованый дзеепрым. ад жаловати ў 1 знач.
с. 255
Жалованье, жалование наз. 1. Падараванне, дар; падарунак, гасцінец. 2. Плата за працу, службу. 3. Ласка, прыхільнасць, зычлівасць. 4. Скарга. 5. Смутак, жаль. 6. Скруха, раскаянне.
с. 255
Жаловати дзеясл. 1. Наракаць, скардзіцца, жаліцца; складаць скаргу на каго-н.; судзіцца. 2. Праяўляць жаль, чаго-н., каяцца. 3. Адчуваць жаль, літасць, спачуванне да каго-н., шкадаваць каго-н. ці што-н. 4. Праяўляць жаль, літасць, спагаду па прычыне чаго-н. ці аб кім-н.; смуткаваць, бедаваць, маркоціцца; аплакваць. 5. Шкадаваць; берагчы. 6. Скардзіцца, наракаць, галасіць, плакаць. 7. Аказваць прыхільнасць, зычлівасць, любоў; уважыць. 8. Прыязджаць. 9. Узнагароджваць, абдорваць, надзяляць чым-н. 10. Перапрошваць.
с. 257
Жаловатися дзеясл. зв. 1. Ад жаловати ў 1 знач. 2. Ад жаловати ў 4 знач.
с. 259
Жалосливе прысл. ад жалосливый.
с. 260
Жалосливый прым. Жаласлівы, жаласны. Параўн. жалостивый.
с. 260
Жалосне, жалостне, жалосно, жалостно прысл. ад жалосный, жалостный у 1 знач. с. 260
Жалоснейший прым., выш. ст. ад жалосный у 1 знач.
с. 260
Жалосно гл. жалосне
с. 260
Жалосный, жалостный прым. 1. Поўны гора, жалю; сумны, журботны; жаласны, маркотны. 2. Які выклікае жаласць, жаль, спагаду. 3. Мізэрны, бедны. 4. Жалобны.
с. 260
Жалостивый прым. Тое, што і жалосливый.
с. 261
Жалостне гл. жалосне
с. 261
Жалостно гл. жалосне
с. 262
Жалостный гл. жалосный
с. 262
Жалость наз. 1. Гора, смутак, журба, маркота. 2. Скарга, жальба, нараканне. 3. Шкадаванне, жаль, літасць. 4. Скруха, туга. 5. Спагада, спачуванне. 6. Крыўда; засмучэнне; абраза, знявага. 7. Рэўнасць, зайздрасць.
с. 262
Жалуба гл. жалоба
с. 264
Жалудие гл. жолудье
с. 264
Жалудь гл. жолудь
с. 264
Жалуючий дзеепрым. 1. Ад жаловати ў 1 знач. 2. У знач. наз. Ісцец, абвінаваўца; той, хто падаў у суд ці скардзіцца на каго-н. 3. Ад жаловати ў 2 знач.
с. 264
Жаль I наз. 1. Гора, смутак, журба, маркота. 2. Крыўда, жаль; пачуццё смутку з прычыны якой-н. крыўды. 3. Скруха, жаль, раскаянне, шкадаванне. 4. Спагада, спачуванне, шкадаванне.
с. 264
Жаль II у знач. выказніка. 1. Шкада. 2. Крыўдна, прыкра, непрыемна, сумна.
с. 266
Жальба, жалба наз. 1. Смутак, туга. 2. Скарга, нараканне.
с. 266
Жамоитский гл. жомоитский
с. 267
Жамчужный гл. жемчужный
с. 267
Жаноцкий гл. жоноцкий
с. 267
Жаравъ гл. жоравъ
с. 267
Жаратокъ, жератокъ наз. Гарачае вуголле без полымя, жар; гарачы попел.
с. 267
Жаристый прым. Гарачы, распалены да чырвонага колеру.
с. 267
Жаритися дзеясл.// перан. Напаляцца, распальвацца.
с. 267
Жаркий прым. 1. Гарачы, спякотны. 2. Пякучы.
с. 267
Жарко прысл. // перан. Горача, заўзята.
с. 267
Жаркость наз.// перан. Гарачасць, смеласць, мужнасць.
с. 267
Жарлакъ гл. жарлокъ
с. 268
Жарливе прысл. Горача, палымяна, палка.
с. 268
Жарливость наз. 1. Адданасць, шчырасць, гарачнасть. 2. Страснасць, палкасць.
с. 268
Жарливый прым. І. Гарачы, палкі, страсны. 2. Разлютаваны, заўзяты, бязлітасны.
с. 268
Жарлокъ, жарлакъ наз. Абжора. Параўн. жорлачъ.
с. 268
Жартися дзеясл. Мучыцца, пакутаваць.
с. 268
Жартованье наз. Дзеянне па дзеясл. жартовати ў 1 знач.
с. 268
Жартовати дзеясл. 1. Жартаваць, весела вастрасловіць, гаварыць або рабіць што-н. несур’ёзна, смехам. 2. Насміхацца, кпіць. 3. Несур’ёзна, безуважна адносіцца да каго-н., чаго-н., недаацэньваць каго-н., што-н.
с. 268
Жартовливый прым. 1. Жартаўлівы. 2. У знач. наз. Жартаўнік.
с. 269
Жартовне прысл. Жартаўліва.
с. 269
Жартовникъ, жертовникъ наз. Блазан, жартаўнік.
с. 269
Жартовный прым. Жартоўны.
с. 269
Жартомъ прысл. Жартам.
с. 269
Жартуючий дзеепрым. 1. Ад жартовати ў 1 знач. 2. Які сваволіць, заігрывае, какетнічае, фліртуе.
с. 269
Жартъ наз. 1. Жарт. 2. Насмешка, кпіны.
с. 270
Жатва наз. 1. Жніво. 2. Час жніва; лета. 3. Ураджай; поле, ніва, дзе праходзіць жніво.
с. 270
Жатель наз. Жнец. Параўн. жатецъ.
с. 271
Жатець наз. Тое, што і жатель.
с. 271
Жати I дзеясл. Жаць.
с. 271
Жати II дзеясл. Давіць, душыць.
с. 271
Жатый дзеепрым. 1. Ад жати I. 2. У знач. прым. Зжаты. 3. У знач. наз. Зялёная частка раслін над зямлёй, якую можна зжаць.
с. 271
Жатье I наз. 1. Дзеянне па дзеясл. жати I. 2. Жніво.
с. 271
Жатье II наз. Дзеянне па дзеясл. жати II.
с. 272
Жбанокъ наз., памянш. ад жбанъ.
с. 272
Жбанъ наз. Збан.
с. 272
Жвати дзеясл. Жаваць, есці.
с. 272
Жволобъ наз. Жолаб, карыта (для жывёлы).
с. 272
Жвонъ гл. звонъ
с. 272
Жглище, жглищо наз. Месца, вогнішча, дзе язычнікі палілі памёршых. Параўн. жеглище, жоглище.
с. 272
Жгучий дзеепрым. ад жечи ў 1 знач.// перан.
с. 272
Жгущий дзеепрым. 1. Ад жечи ў 1 знач. 2. Пякучы, гарачы.
с. 272
Ждание гл. жданье
с. 272
Жданый дзеепрым. ад ждати ў 1 знач.
с. 273
Жданье, жданне наз. Дзеянне па дзеясл. ждати ў 1 знач.
с. 273
Ждати дзеясл. 1. Чакаць. 2. Спадзявацца. 3. Прызначацца.
с. 273
Ждучий дзеепрым. ад ждати ў 1 знач.
с. 274
Ждущий дзеепрым. ад ждати ў 1 знач.
с. 274
Же, жэ I зл. 1. Што (тлумачальны). 2. Бо, таму што (прычынна-выніковы). 3. А, і (далучальны). 4. Каб (умоўна-выніковы). 5. Уводзіць пабочныя і ўстаўныя словазлучэнні і сказы.
с. 274
Же, жо, жэ II часц. 1. Ж, жа, іменна, менавіта (узмацняльная). 2. Ужываецца пасля займеннікаў і займеннікавых прыслоўяў пры супастаўленні, параўнанні, каб падкрэсліць падабенства, супадзенне, засяроджанне дзеі ў адным месцы, часе.
с. 275
Жебентяй гл. жибентяй
с. 276
Жебракъ, жабракъ наз. Жабрак.
с. 276
Жебрание гл. жебранье
с. 277
Жебранина, жабранина наз. Дзеянне па дзеясл. жебрати. Параўн. жебранье.
с. 277
Жебранье, жебрание наз. Тое, што і жебранина.
с. 277
Жебрати дзеясл. Жабраваць, прасіць, выпрошваць. Параўн. жебрити, жебровати.
с. 277
Жебрацкий прым. ад жебракъ.
с. 277
Жебрацство наз. Галеча, беднасць.
с. 277
Жебрити дзеясл. Тое, што і жебрати.
с. 278
Жебровати дзеясл. Тое, што і жебрати.
с. 278
Жебручий дзеепрым. і прым. 1. Дзеепрым. ад жебрати. 2. прым. Жабрацкі, жабрачы.
с. 278
Жебруючый дзеепрым. ад жебровати.
с. 278
Жебы, жэбы зл. 1. Каб, што, быццам (тлумачальны). 2. Каб (прычынна-мэтавы). 3. Каб (умоўна-выніковы).
с. 278
Жевати дзеясл. Жаваць.
с. 279
Жевотинище наз. Жывёліна, жывёла.
с. 279
Жеглевати гл. жекглевати
с. 279
Жеглиованье гл. жекглеванье
с. 279
Жеглище наз. Тое, што і жглище.
с. 280
Жеглованье гл. жекглеванье
с. 280
Жеглюючий гл. жекглюючий
с. 280
Жеглярский прым. ад жегляръ.
с. 280
Жегляръ гл. жекглярь
с. 280
Жегнати гл. жекгнати
с. 280
Жегнатися гл. жекгнатися
с. 280
Жегъ наз. Дзеянне па дзеясл. жечи ў 1 знач.
с. 280
Жеданье гл. жаданье
с. 280
Жедати гл. жадати
с. 280
Жедети дзеясл. Прасіць, запрашаць.
с. 280
Жедити дзеясл. Прасіць.
с. 280
Жедливость гл. жадливость
с. 280
Жезлъ, жежлъ наз. 1. Палка, кій. 2. Скіпетр, жазло як сімвал вярхоўнай улады.
с. 280
Жекгларъ гл. жекгляръ
с. 280
Жекглеванье, жеглованье, жеглиованье, жекглованье наз. Падарожжа, вандраванне па моры.
с. 280
Жекглевати, жеглевати, жекгловати, жекловати дзеясл. Плаваць, плыць па моры.
с. 281
Жекглованье гл. жекглеванье
с. 281
Жекгловати гл. жекглевати
с. 281
Жекглюючий, жеглюючий дзеепрым. ад жекглевати.
с. 281
Жекгляръ, жегляръ, жекгларъ наз. Марак.
с. 281
Жекгнати, жегнати дзеясл. 1. Развітвацца; праводзіць каго-н. 2. Хрысціць.
с. 282
Жекгнатися, жегнатися дзеясл. зв. 1. Ад жекгнати ў 1 знач. 2. Ад жекгнати ў 2 знач.
с. 282
Жекловати гл жекглевати
с. 282
Желаемый дзеепрым. У знач. прым. Жаданы, любы, мілы.
с. 282
Желание гл. желанье
с. 282
Желаноность наз. Жаданне, хаценне.
с. 282
Желанье, желание наз. Жаданне.
с. 282
Желателный прым. Пажаданы.
с. 282
Желатель наз. Той, хто жадае чаго-н.
с. 282
Желати дзеясл. Хацець, жадаць.
с. 283
Желающий дзеепрым. ад желати.
с. 283
Желвий прым. ад желвъ.
с. 283
Желвъ гл. жолвъ
с. 283
Жележный гл. железный
с. 283
Жележо гл. железо
с. 283
Железа наз. Чума, маравая пошасць.
с. 283
Железко наз. Тое, што і железцо.
с. 283
Железный, жалезный, жележный, жэлезный прым. 1. Жалезны, зроблены з жалеза. Параўн. желязный, зелезный. 2. Жалезісты, які змяшчае ў сабе жалеза. 3. // перан. Моцны, цвёрды, суровы, цяжкі.
с. 283
Железо, жележо наз. 1. Жалеза (метал). Параўн. желязо ў 1 знач., зелезо ў 1 знач. 2. Вырабы з жалеза — рэчы хатняга і гаспадарчага ўжытку; зброя, рыцарскія даспехі; завостраная частка якой-н. рэчы ці зброі. Параўн. желязо ў 2 знач. 3. мн. Аковы, кайданы, ланцугі. Параўн. зелезо ў 2 знач. 4. Паломаныя, старыя рэчы з жалеза, металалом.
с. 284
Железцо, желесцо наз. Жалезны наканечнік стралы. Параўн. железко.
с. 286
Желень наз. Смутак, журба, туга.
с. 286
Желесцо гл. железцо
с. 286
Желживость гл. зелживость
с. 286
Желжити гл. зелжити
с. 286
Желжывость гл. зелживость
с. 286
Желнеръ гл. жолнеръ
с. 286
Желтокъ гл. жолтокъ
с. 286
Желтый гл. жолтый
с. 286
Желть гл. жолть
с. 286
Желудковый, жолудковый прым. Страўнікавы.
с. 286
Желудокъ, жолудокъ наз. Страўнік.
с. 286
Желчь гл. жолчь
с. 287
Желязный прым. Тое, што і железный у 1 знач.
с. 287
Желязо наз. 1. Тое, што і железо ў 1 знач. 2. // перан. Тое, што і железо ў 2 знач.
с. 287
Жемоитский гл. жомоитский
с. 287
Жемчугъ, жемчюгъ, женчугъ, женчюгъ, жэмчугъ наз. Жэмчуг.
с. 287
Жемчужка наз., памянш. ад жемчуг
с. 287
Жемчужный, жамчужный прым. Жамчужны.
с. 287
Жемчюгъ гл. жемчугъ
с. 288
Жена, жана, жона, жэна наз. 1. Жонка. 2. Жанчына.
с. 288
Женатый, жонатый прым. Жанаты. Параўн. женивый.
с. 289
Жененье, жененне наз. Жаніцьба.
с. 289
Женеский прым. Тое, што і женский у 1 знач.
с. 289
Женивый прым. Тое, што і женатый.
с. 289
Женинъ, жонинъ прым. Жончын.
с. 289
Женитва наз. Жаніцьба, шлюб.
с. 289
Женити дзеясл. Жаніць.
с. 290
Женитися дзеясл. Жаніцца.
с. 290
Женитовный прым. Куница женитовная гл. куница.
с. 290
Жениховъ прым. Жаніхоў.
с. 290
Женихъ, жонихъ наз. Жаніх. с. 290
Женка гл. жонка
с. 290
Женний, женный прым. Жончын. Параўн. женнинъ.
с. 290
Женнинъ прым. Тое, што і женний.
с. 291
Женный гл. женний
с. 291
Женовный прым. ад жена ў 1 знач.
с. 291
Женолюбие, жонолюбие наз. Жанчыналюбства.
с. 291
Женский, женьский, женцкий, жонский, жэнский прым. 1. Жаночы. Параўн. женеский. 2. Жончын.
с. 291
Женути дзеясл. 1. Гнаць, прымушаць рухацца ў якім-н. напрамку. 2. Гнацца за кім-н., імчацца; хутка ехаць, каб дагнаць каго-н. 3. Пасылаць, адпраўляць каго-н. куды-н. супраць яго волі. 4. Выганяць, праганяць.
с. 292
Женутися дзеясл., зв. ад женути ў 2 знач.
с. 293
Женущийся дзеепрым. ад женутися.
с. 293
Женцкий гл. женский
с. 293
Женцовъ прым. ад жнецъ.
с. 293
Женчугъ гл. жемчугъ
с. 293
Женчюгъ гл. жемчугъ
с. 293
Женчизна, женщызна наз. Тое, што і женщина.
с. 293
Женщина наз. Жанчына. Параўн. женчизна.
с. 293
Женщызна гл. женчизна
с. 293
Женье наз. Тое, што і жженье ў 1 знач.
с. 293
Женьский гл. женский
с. 293
Жеравлевъ прым. Жураўліны.
с. 293
Жератковый прым. ад жератокъ.
с. 293
Жератокъ гл. жаратокъ
с. 294
Жербсикъ наз. (?).
с. 294
Жердзье гл. жердье
с. 294
Жердка, жордка наз. Жэрдка.
с. 294
Жердь, жордь наз. Жэрдка, жардзіна.
с. 294
Жердье, жердзье наз. 1. 3б. ад жердь. 2. Дрэва, прыдатнае на жэрдкі.
с. 294
Жердяный прым. ад жердь.
с. 295
Жеребеевый прым. ад жеребей у 1 знач.
с. 295
Жеребей, жеребнй наз. 1. Жэрабя. Параўн. жребий у 1 знач. 2. Жараб'ёўка. 3. Мера зямлі; дзялянка; зямельны надзел. 4. Доля, частка. 5. Узор, малюнак.
с. 295
Жеребецъ наз. Жарабец. Параўн. жребецъ.
с. 3
Жеребий гл. жеребей
с. 3
Жеребица наз. Жарабіца, жаробка.
с. 3
Жеребная, жеробная прым. Жарэбная (пра кабылу).
с. 3
Жеребокъ наз. Жарабок.
с. 3
Жеребчикъ наз., памянш. ад жеребецъ.
с. 3
Жеребя, жеребье, жеребья наз. 1. Жарабя. Параўн. жребя ў 1 знач. 2. Дзіцяня асліцы, вярблюдзіцы. Параўн. жребя ў 2 знач.
с. 4
Жеребятко наз., памянш. ад жеребя ў 1 знач.
с. 4
Жеребячий прым. Жарабячы.
с. 4
Жерело наз. 1. Крыніца. Параўн. жерло. 2. Горла, адтуліна, жарало. 3. Рэчышча.
с. 4
Жереловный прым. ад жерело ў 1 знач.
с. 5
Жерелцо наз., памянш. ад жерело ў 1 знач.
с. 5
Жереме гл. зеремя
с. 5
Жеременье наз. Тое, што і жеремя.
с. 5
Жеремя гл. зеремя
с. 5
Жерецъ наз. Той, хто многа есць.
с. 5
Жерло наз. Тое, што і жерело ў 1 знач.
с. 5
Жерна гл. жорны
с. 5
Жерновъ гл. жорновъ
с. 5
Жерновый гл. жорновый
с. 5
Жеробная гл. жеребная
с. 5
Жерствоватый прым. Жарсцвяны, з няроўнай паверхняй.
с. 5
Жертва, жрътва наз. 1. Ахвяра, прадмет або жывая істота, прынесеная ў дар бажаству. 2. Абрад ахвярапрынашэння. 3. Бязвінная пагібель, смерць каго-н. 4. Розныя свяшчэннадзействы, царкоўная служба, маленне. 5. Ежа, страва, яда.
с. 5
Жертвеникъ, жертвенникъ наз. 1. Ахвярнік, месца, дзе язычнікі прыносілі ахвяру бажаству. Параўн. жертовникъ I у 1 знач., жертвеница ў 1 знач., жертвище. 2. Ахвярнік, стол, на якім рыхтуецца бяскроўная ахвяра — хлеб і віно (сімвал цела і крыві Хрыста ў хрысціянскім кульце). Параўн. жертовникъ I у 2 знач.
с. 7
Жертвеница наз. 1. Тое, што і жертвеникъ у 1 знач. 2. Спецыяльнае блюда, талерка з паддонам, якой карысталіся падчас літургіі. Параўн. жертовникъ у 3 знач.
с. 7
Жертвенникъ гл. жертвеникъ
с. 7
Жертвеный прым. 1. Ахвярны. 2. У знач. наз. Жертвеная — тое, што прыносілі ў ахвяру, ахвяра.
с. 7
Жертвище наз. Тое, што і жертвеникъ у 1 знач.
с. 7
Жерти дзеясл. 1. Жэрці, есці. 2. Глытаць.
с. 8
Жертовникъ I наз. 1. Тое, што і жертвеникъ у 1 знач. 2. Тое, што і жертвеникъ у 2 знач. 3. Тое, што і жертвеница ў 2 знач.
с. 8
Жертовникъ II гл. жартовникъ
с. 8
Жертовничный прым. ад жертовникъ у 2 знач.
с. 8
Жертовный прым. Ахвярны.
с. 8
Жерцевъ, жерцовъ прым. Жрэцкі.
с. 8
Жерцъ наз. Тое, што і жрецъ.
с. 9
Жесткий прым. // перан. Жорсткі, грубы, рэзкі.
с. 9
Жестокий прым. 1. Цвёрды. 2. Бязлітасны, люты, суровы; цяжкі; злосны, гнеўны. 3. Мужны, храбры, бясстрашны, доблесны. 4. Вельмі моцны (па сіле праяўлення).
с. 9
Жестоко прысл. ад жестокий у 4 знач.
с. 10
Жестокошийный прым. Непакорны, непаслухмяны.
с. 10
Жестосердие гл. жестосердье
с. 10
Жестосердый прым. ад жестосердье.
с. 10
Жестосердье, жестосердие наз. Бязлітаснасць, лютасць, суровасць, злосць, бессардэчнасць.
с. 10
Жестъ наз. Жэст.
с. 10
Жесть наз. Бляха.
с. 10
Жестяный прым. Бляшаны.
с. 10
Жечи, жечы, жэчы дзеясл. 1. Паліць, спальваць; знішчаць агнём. Параўн. жещи. 2. Атрымліваць, здабываць што-н. пры дапамозе палення. 3. Моцна пячы, прыпякаць.
с. 10
Жечка наз. Тое, што і речка.
с. 11
Жечы гл. жечн
с. 11
Жещи дзеясл. Тое, што і жечи ў 1 знач.
с. 11
Жженье, жжение, зжение наз. 1 Дзеянне па дзеясл. жечи ў 1 знач. Параўн. женье. 2. Дзеянне па дзеясл. жечи ў 3 знач. 3. Паленне ў печцы, пліце; распальванне і падтрымліванне агню ў печцы, пліце.
с. 11
Жибентяй, жебентяй наз. Асоба, якая забяспечвала двор палівам і асвятленнем.
с. 11
Живание наз. Тое, што і жизнь у 1 знач.
с. 11
Живати дзеясл. шматкр. 1. Ад жити ў 1 знач. 2. Ад жити ў 2 знач. // перан. 3. Ад жити ў 5 знач.
с. 12
Живелъ, живиолъ, живюлъ, жывелъ наз. 1. Стыхія (адзін з асноўных элементаў прыроды).
с. 12
Живенье наз. Дзеянне па дзеясл. живити ў 1 знач.
с. 12
Живиолъ гл. живелъ
с. 12
Живити, жывити дзеясл. 1. Даваць жыццё, ажыўляць. 2. Захоўваць жыццё, пакідаць у жывых. Параўн. живляти. 3. Карміць, падтрымліваць існаванне. 4. Падтрымліваць (агонь), не даваць патухнуць. 5. Зажыўляць.
с. 12
Живитися, жывитися дзеясл., зв. ад живити ў 3 знач.
с. 13
Живица наз. Смала.
с. 14
Живленый дзеепрым. ад живити ў 1 знач.
с. 14
Живляти дзеясл. Тое, што і живити ў 2 знач. с. 14
Живне, жывне прысл. Як мага хутчэй.
с. 14
Живность, жывность наз. 1. Харчаванне, правіянт. Параўн. живость у 1 знач. 2. Усякая хатняя жывёла і птушка, прызначаная для ўжывання ў ежу. 3. Жыццё.
с. 14
Живо, жыво прысл. 1. Жвава, борзда, як мага хутчэй. 2. Жыўцом, у жывым стане.
с. 15
Живодавный прым. Тое, што і живодателный.
с. 16
Живодателный прым. Які дае жыццё. Параўн. живодавный, живодатный.
с. 16
Живодатный прым. Тое, што і живодателный.
с. 16
Живозакалаемый прым. Жыўцом заколаты.
с. 16
Живоначальный, живоначалный, живоночальный, жывоначальный прым. 1. Які змяшчае ў сабе пачатак жыцця.
с. 16
Живоносный, жывоносный прым. Жыватворны, які прыносіць жыццё.
с. 17
Живоночальный гл. живоначальный
с. 17
Живописецъ наз. Жывапісец.
с. 17
Живость наз. Тое, што і живность у 1 знач.
с. 17
Животадавецъ наз. Той, хто дае, даруе жыццё.
с. 17
Животворный прым. Тое, што і жывотворящий.
с. 17
Животворящий, животворящый прым.// перан. Які стварае ўсё жывое, можа ажывіць, вылечыць. Параўн. животворный.
с. 17
Животдавный прым. Тое, што і животдателный.
с. 18
Животдателный прым. Які дае жыццё. Параўн. животдавный.
с. 18
Животекучий дзеепрым. Тое, што і животочный.
с. 18
Животина, жывотина наз. Хатняя жывёла.
с. 18
Животинный прым. ад животина.
с. 19
Животищъ прым. Жыццёвы.
с. 19
Животно наз. Тое, што і животное.
с. 19
Животное наз. Жывёла. Параўн. животно.
с. 19
Животный, жывотный прым. 1. Жывёльны. 2. Які адносіцца да жыцця, жыццёвых праяўленняў, пачынанняў. 3. Які адносіцца да жывата.
с. 19
Животочный прым. Цудадзейны; здольны ажыўляць. Параўн. животекучий.
с. 20
Животъ, жывоть наз. 1. Жыццё. 2. Жыццяпіс. 3. Вобраз жыцця. 4. Усё жывое. 5. Жывот, частка цела ў чалавека і жывёл. 6. Маёмасць, рэчы. 7. Жывёліна.
с. 20
Живучий, живучый, жывучий, ^ывучый дзеепрым. 1. Ад жити ў 5 знач. Параўн. живущий у 2 знач. 3. Які знаходзіцца, існуе. Параўн. живущий у 3 знач. 4. У знач. прым. Жывы. Параўн. живущий у 6 знач. 5. Бессмяротны, (пра бога). 6. У знач. наз. Той, хто жыве. Параўн. живущий у 7 знач.
с. 23
Живущий, жывущий дзеепрым. Тое, што і живучий у 1 знач. 2. Тое, што і живучий у 2 знач. 3. Тое, што і живучий у 3 знач. 4. Ад жити ў 1 знач. 5. Ад жити ў 4 знач. 6. Тое, што і живучий у 4 знач. 7. Тое, што і живучий у 6 знач.
с. 25
Живцомъ, живцемъ прысл. Жыўцом.
с. 26
Живший дзеепрым. ад жити ў 1 знач.
с. 26
Живый, жывый прым. 1. Жывы. 2. Бессмяротны (пра бога). 3. У складзе выказніка. Існаваць, жыць. 4. У знач. наз. Жывы.
с. 26
Живюлъ гл. живелъ
с. 27
Живячий дзеепрым. ад живити ў 1 знач.
с. 27
Жигати, жыгати дзеясл. Паліць.
с. 27
Жидати дзеясл. Прагнуць.
с. 27
Жидкий прым. Вадкі.
с. 27
Жидова, жыдова наз., зб. ад жидъ.
с. 28
Жидовинъ, жыдовинъ наз. Тое, што і жидъ.
с. 28
Жидовка, жыдовка наз. Яўрэйка, іудзейка.
с. 28
Жидовский, жыдовский прым. Яўрэйскі, іудзейскі.
с. 28
Жидовство, жыдовство наз. Іудаізм.
с. 29
Жидокъ наз., памянш. ад жидъ. Параўн. жидовинъ.
с. 29
Жидъ, жыдъ наз. Яўрэй, іўдзей.
с. 29
Жиждущий гл. зиждущий
с. 30
Жизень наз. Смага.
с. 30
Жизненый прым. Жыццёвы.
с. 30
Жизнолюбивый прым. Які любіць пажыць (багата, раскошна).
с. 30
Жизнолюбие наз. Жыццялюбства.
с. 30
Жизность наз. Урадлівасць.
с. 30
Жизный прым. Урадлівы, ураджайны.
с. 30
Жизнь, жызнь наз. 1. Жыццё. Параўн. живание, житло ў 1 знач., житье I у 1 знач. 2. Вобраз жыцця. Параўн. житло ў 2 знач., житье I у 2 знач.
с. 30
Жила, жыла наз. Крывяносны сасуд; вена. 2. Сухажылле жывёліны. 3. Жыллё.
с. 31
Жилецкій прым. ад жилецъ у 1 знач.
с. 31
Жилецъ, жылецъ наз. 1. Жыхар. 2. Той, хто знаходзіцца на службе пры кім-н.
с. 32
Жилистый прым. ад жила ў 2 знач.
с. 32
Жилица наз., памянш. ад жыла ў 1 знач.
с. 32
Жилища наз. Тое, што і жила ў 1 знач.
с. 32
Жилище наз. Жыллё; месца пражывання.
с. 32
Жилка наз., памянш. ад жила ў 1 знач.
с. 32
Жилный прым. ад жила ў 1 знач.
с. 32
Жиловатый прым. Жылаваты.
с. 32
Жиловый прым. ад жила ў 2 знач.
с. 32
Жилотый прым. Тое, што і жолтый.
с. 32
Жилый, жылый прым. Жылы.
с. 32
Жировати дзеясл. 1. Пасвіцца, харчавацца. 2. // перан. Жыць, знаходзіцца (у дастатку).
с. 33
Жировный прым. Пашавы.
с. 33
Жируючий дзеепрым. ад жировати ў 1 знач.
с. 33
Жиръ наз. 1. Тлушч. 2. // перан. Магчымасць. 3. // перан. Спрыяльныя ўмовы.
с. 33
Житейский, житийский прым. 1. Жыццёвы. 2. Гаспадарчы.
с. 33
Жителствовати дзеясл. Пражываць.
с. 33
Житель наз. Жыхар.
с. 33
Жительство наз. 1. Месца пражывання. 2. Жыццё, існаванне.
с. 34
Жити, жыти дзеясл. 1. Быць жывым, існаваць. 2. Мець спосаб, сродкі на існаванне. 3. Весці пэўны спосаб жыцця; знаходзіцца ў пэўным стане. 4. Быць у пэўных адносінах з кім-н. 5. Пражываць дзе-н. 6. Пражываць сумесна, жыць з кім-н. 7. Зажываць, загойвацца.
с. 34
Житие гл. житье
с. 37
Житийский гл. житейский
с. 37
Житло наз. 1. Тое, што і жизнь у 1 знач.
с. 37
Житникъ наз. Тое, што і житница.
с. 37
Житница наз. Памяшканне для захоўвання збожжа. Параўн. житникъ.
с. 37
Житновецъ наз. Жыхар вёскі Жытнаўцы.
с. 37
Житный, жытный прым. 1. Ад жито ў 1 знач. 2. Ад жито ў 2 знач. 3. Ад жито ў 3 знач.
с. 37
Жито, жыто, жыйто наз. 1. Жыта, расліна сямейства злакавых. 2. Жытняе зерне. 3. Жытні колас.
с. 38
Житомский прым. Жытомірскі.
с. 39
Житченый, прым. ад жичка.
с. 39
Житщина, жытщына наз. Падатак збожжам. Параўн. жытщызна.
с. 39
Житый прым. Які пражывае дзе-н. пастаянна.
с. 39
Житье, житие, жытие, жытье I наз. 1. Тое, што і жизнь у 1 знач. Параўн. жице. 2. Тое, што і жизнь у 2 знач. 3. Твор, у якім апісаны дзеянні і жыція святых. 4. Пражыванне, пасяленне.
с. 39
Житье, жытье II наз., зб. ад жито ў 1 знач.
с. 40
Жице наз. Тое, што і жытье I у 1 знач.
с. 41
Жичити, жичыти, жычити, жычыти дзеясл. Жадаць. Параўн. зычити.
с. 41
Жичка, жычка наз. Чырвоная істужка; тасёмка.
с. 41
Жичковый, жычковый прым. ад жичка. Параўн. жыдковый.
с. 41
Жичливый, жычливый прым. Які жадае дабра; прыхільны, спагадны.
с. 41
Жичыти гл. жичити
с. 41
Жиючий дзеепрым. Жывучы. с. 41
Жлабъ наз. Ночвы.
с. 41
Жлобъ наз. Тое, што і жолобъ у 2 знач.
с. 41
Жлътый прым. Тое, што і жолтый.
с. 41
Жменя наз. 1. Жменя. 2. Пучок сарваных, зжатых раслін, які можна абхапіць далонню і пальцамі.
с. 41
Жминдакъ наз. Скупы чалавек, скнара.
с. 42
Жмойдинъ наз. Жмудзін, жыхар Жмудзі. Параўн. жомойтинъ.
с. 42
Жмойдский, жмойдзкий, жмойтский прым. Жмудскі. Параўн. жмуйдзкий, жомойдзкий, жомойтский, жомойцкий.
с. 42
Жмойдъ наз. Жмудзь. Параўн. жмуйдъ, жомойть.
с. 42
Жмойтский гл. жмойдский
с. 42
Жмуйдзкий прым. Тое, што і жмойдский.
с. 42
Жмуйдъ наз. Тое, што і жмойдъ.
с. 42
Жмуренье наз. Прыплюшчванне (вачэй).
с. 43
Жмуритися дзеясл. Жмурыцца.
с. 43
Жмурячий дзеепрым. Які жмурыць вочы.
с. 43
Жнатай наз. Тое, што і жнецъ.
с. 43
Жненый дзеепрым. Які мае адносіны да жніва, звязаны з ім.
с. 43
Жнецъ наз. Жнец. Параўн. жнатай.
с. 43
Жнея наз. Жняя.
с. 43
Жниво наз. 1. Жніво, уборка. 2. Час, пара ўборкі збожжа. 3. Зжатая збажына; ураджай.
с. 43
Жнище наз. Зжатае поле.
с. 44
Жнучый дзеепрым. ад жати I.
с. 44
Жовнерский гл. жолнерский
с. 44
Жовнеръ гл. жолнеръ
с. 44
Жоглище наз. Тое, што і жглище.
с. 44
Жодание гл. жаданье
с. 44
Жоданье гл. жаданье
с. 44
Жодати гл. жадати
с. 44
Жолвъ, желвъ, жулвъ наз. Чарапаха.
с. 44
Жолдакъ наз. Наёмны салдат, жаўнер.
с. 44
Жолдникъ наз. Жаўнер.
с. 45
Жолдовати дзеясл. Служыць.
с. 45
Жолдъ наз. Плата для вайскоўцаў.
с. 45
Жолнерски прысл. Па-жаўнерску.
с. 45
Жолнерский, жовнерский прым. Жаўнерскі.
с. 45
Жолнерско прысл. ад жолнерский.
с. 45
Жолнерство наз. зб. Салдаты, воінства.
с. 46
Жолнерщизна, жолнерщызна наз. Ваенны налог.
с. 46
Жолнеръ, желнеръ, жовнеръ, жолнэръ, жорнеръ, зовнеръ, золнеръ наз. Салдат. Параўн. жолнерынъ.
с. 46
Жолнерынъ наз. Тое, што і жолнеръ.
с. 46
Жолнэрова прым. Жонка ваеннаслужачага.
с. 47
Жолнэръ гл. жолнеръ
с. 47
Жолоба гл. жалоба
с. 47
Жолобливый гл. жалобливый
с. 47
Жолобоватый прым. ад жолобъ у 1 знач.
с. 47
Жолобокъ наз., памянш. ад жолобъ у 1 знач.
с. 47
Жолобъ, жолубъ наз. 1. Прадаўгаватае паглыбленне, выдзеўбанае ў чым-н., а таксама прыстасаванне падобнай формы з дошак,, ліставога жалеза і пад. для сцёку вадкасцей або перасыпання чаго-н. 2. Карыта, у якое закладваецца корм жывёле. Параўн. жлобъ.
с. 47
Жоломейма наз. Музычны інструмент (жалейка).
с. 47
Жолондковый прым. Жолондковая водка гл. водка; жолондковая горелка гл. горелка.
с. 47
Жолтавый прым. Жаўтаваты.
с. 47
Жолтковый прым. Жоўцевы, які мае адносіны да жоўці.
с. 47
Жолто прысл. ад жолтый.
с. 48
Жолтокгоронцый прым. Вогненна-жоўты.
с. 48
Жолтокъ, желтокъ наз. Жаўток.
с. 48
Жолтый, желтый прым. Жоўты. Параўн. жилотый, жлътый.
с. 48
Жолть, желть наз. Тое, што і жолчь у 1 знач.
с. 48
Жолтяница, жолтяныца наз. Хвароба жаўтуха.
с. 48
Жолубъ гл. жолобъ
с. 48
Жолудкованье наз. Выдзяленне страўнікавага соку.
с. 48
Жолудковый гл. желудковый
с. 48
Жолудокъ гл. желудокъ
с. 48
Жолудь, жалудь, жолудъ наз. Жолуд. Параўн. жолудье.
с. 48
Жолудье, жалудие наз. Тое, што і жолудь.
с. 49
Жолчевый прым. Жоўцевы.
с. 49
Жолчейший прым., выш. ст. ад жолтый.
с. 49
Жолченица наз. Тое, што і жолчь у 1 знач.
с. 49
Жолчь, желчь, жолъчь, золчь наз. 1. Жоўць. Параўн. жолть, жолченица. 2. Гнеў, абурэнне, злосць.
с. 49
Жомойдзкий прым. Тоё, што і жмойдский.
с. 49
Жомойтинъ наз. Тое, што і жмойдинъ.
с. 50
Жомойтский, жамойтский, жемойтский прым. Тое, што і жмойдский.
с. 50
Жомойть наз. Тое, што і жмойдъ.
с. 50
Жомойцкий, жомойцский прым. Тое, што і жмойдский.
с. 50
Жона гл. жена
с. 50
Жонатый гл. женатый
с. 50
Жонданье наз. Тое, што і жаданье.
с. 50
Жондати дзеясл. Тое, што і жадати.
с. 50
Жондза наз. Тое, што і жажда у 2 знач.
с. 50
Жонецкий прым. Тое, iто і жоноцкий.
с. 51
Жонинъ гл. женинъ
с. 51
Жонихъ гл. женихъ
с. 51
Жонка , женка наз. 1. Жонка. 2. Жанчына. 3. Нявольніца. 4. Служанка.
с. 51
Жонолюбие гл. женолюбие
с. 51
Жоноцкий, жаноцкий, жоноцский прым. Жаночы. Параўн. жонецкий.
с. 51
Жонский гл. женский
с. 52
Жончынъ прым. Жончын.
с. 52
Жоравий, жоравый прым. 1. Жураўліны. Параўн. жоравлий. 2. У знач. наз. Журавель.
с. 52
Жоравина наз. Журавіна.
с. 52
Жоравлий прым. Тое, што і жоравий у 1 знач.
с. 52
Жоравъ, жаравъ, жоровъ наз. Журавель.
с. 52
Жоравый гл. жоравий
с. 52
Жордка гл. жердка
с. 52
Жордь гл. жердь
с. 52
Жорлачъ наз. Тое, што і жарлокъ [?].
с. 52
Жорна гл. жорны
с. 52
Жорнеръ гл. жолнеръ
с. 52
Жорновникъ наз. Той, хто робіць жорны.
с. 52
Жорновный прым. Тое, што і жорновый.
с. 52
Жорновъ, жерновъ наз. Жарнавы камень, жорны.
с. 52
Жорновый, жерновый прым. Жарнавы, жорнавы. Параўн. жорновный.
с. 53
Жорнъ наз. Жарнавы камень.
с. 53
Жорны, жерна, жорна наз. Жорны.
с. 53
Жоровъ гл. жоравъ
с. 53
Жрати, жряти дзеясл. 1. Есці, піць з прагнасцю. 2. Прыносіць у ахвяру.
с. 53
Жребей гл. жребий
с. 53
Жребецъ наз. Тое, што і жеребецъ.
с. 53
Жребий, жребей наз. Тое, што і жеребей у 1 знач. 2. Доля, лёс. 3. Спадчына, удзел.
с. 54
Жребя наз. 1. Тое, што і жеребя ў 1 знач. 2. Тое, што і жеребя ў 2 знач.
с. 54
Жрецъ наз. Жрэц. Параўн. жерцъ.
с. 54
Жреческий прым. Жрэцкі.
с. 54
Жречество наз. Жрэцтва.
с. 54
Жроделко наз. памянш. ад жродло.
с. 54
Жродло, жрудло, зжродло, зродло наз. Крыніца. // перан. пачатак, першакрыніца.
с. 54
Жрущый дзеепрым. ад жрати ў 1 знач.
с. 55
Жрътва гл. жертва
с. 55
Жряти гл. жрати
с. 55
Жубръ гл. зубръ
с. 55
Жужала наз. Жужаль (драпежны начны жук,). Параўн. жужелица.
с. 55
Жужелица, жюжелица наз. Тое, што і жужала.
с. 55
Жужелка наз., памянш. ад жужала.
с. 55
Жулвъ гл. жолвъ
с. 55
Жупа, зупа наз. Саляная капальня.
с. 55
Жупаникъ наз., памянш. ад жупанъ.
с. 55
Жупанишко наз., памянш. ад жупанъ.
с. 55
Жупанъ наз. Жупан.
с. 56
Жупелъ наз. Смала.
с. 56
Жупица наз. Камізэлька.
с. 56
Журавель наз. 1. Журавель. Параўн. журавень. 2. Прыстасаванне пры калодзежы для даставання вады, якое складаецца са стойкі, рычага-вагі і вочапа.
с. 56
Журавень наз. Тое, што і журавель у 1 знач.
с. 56
Журба наз. Журба.
с. 56
Жушмо наз. Жмут валасоў.
с. 56
Жъ, жь I часц. 1. Ж (ужываецца для ўзмацнення значэння папярэдняга слова або сэнсу таго, што выказваецца). 2. Ж (ужываецца пры удакладненні). 3. Ж (ужываецца для выражэння падабенства, супадзення).
с. 56
Жъ II прыназ. З.
с. 57
Жывелъ гл. живелъ
с. 57
Жывити гл. живити
с. 57
Жывитися гл. живитися
с. 57
Жывне гл. живне
с. 58
Жывность гл. живность
с. 58
Жыво гл. живо
с. 58
Жывоначальный гл. живоначальный
с. 58
Жывоносный гл. живоносный
с. 58
Жывотина гл. животина
с. 58
Жывотишко наз., памянш. ад животъ у 5 знач.
с. 58
Жывотный гл. животный
с. 58
Жывотъ гл. животъ
с. 58
Жывучий гл. живучий
с. 58
Жывучый гл. живучий
с. 58
Жывущий гл. живущий
с. 58
Жывый гл. живый
с. 58
Жыганый дзеепрым. ад жыгати.
с. 58
Жыгати гл. жигати
с. 58
Жыдковый прым. Тое, што і жичковый.
с. 58
Жыдова гл. жидова
с. 58
Жыдовинъ гл. жидовинъ
с. 58
Жыдовка гл. жидовка
с. 58
Жыдовский гл. жидовский
с. 58
Жыдовство гл. жидовство
с. 58
Жыдовствовати дзеясл. Падтрымлівацца іудаізму.
с. 58
Жыдъ гл. жидъ
с. 58
Жызнь гл. жизнь
с. 58
Жыйто гл. жито
с. 58
Жыла гл. жила
с. 58
Жылецъ гл. жилецъ
с. 58
Жылый гл. жилый
с. 58
Жыляный прым. ад жила ў 2 знач.
с. 58
Жынати дзеясл., шматкр. ад жати I.
с. 58
Жыобразокъ наз. Ідалапаклоннік.
с. 58
Жыти гл. жити
с. 58
Жытие гл. житие
с. 58
Жытий прым. у знач. наз. Жыхар.
с. 58
Жытный гл. житный
с. 59
Жыто гл. жито
с. 59
Жытщызна наз. Тое, што і житщина.
с. 59
Жытщына гл. жищина
с. 59
Жытье гл. житье
с. 59
Жычити гл. жичити
с. 59
Жычка гл. жичка
с. 59
Жычковый гл. жичковый
с. 59
Жычливый гл. жичливый
с. 59
Жычыти гл. жичити
с. 59
Жэбы гл. жебы
с. 59
Жэданье гл. жаданье
с. 59
Жэлезный гл. железный
с. 59
Жэмчугъ гл. жемчугъ
с. 59
Жэна гл. жена
с. 59
Жэнский гл. женский
с. 59
Жэчы гл. жечи
с. 59
Жюжелица гл. жужелица
с. 59
Жялоба гл. жалоба
с. 59
Жяловатися гл. жаловатися
с. 59
Жяль гл. жаль
с. 59
З . Сёмая літара алфавіта, у старабеларускай мове ўжывалася для абазначэння гука 3 і лічбы 7.
с. 59
За прыназ. I. 3 родным склонам. 1. Пры (пры выражэнні часавых адносін). а) Указвае на тое, што дзеянне адбываецца пры жыцці пэўных асоб. б) Указвае на тое, што час дзеяння супадае з часам пэўных падзей або дзейнасці пэўных асоб. 2. Пры (пры выражэнні аб'ектных адносін). а) Указвае на маральныя і разумовыя якасці, якія ўласцівы суб'екту дзеяння. б) Указвае, на падставе чаго адбываецца дзеянне. в) Указвае, па якой прычыне адбываецца дзеянне. II. 3 вінавальным склонам. 1. За (пры выражэнні прасторавых адносін). а) Указвае на месца, за межы якога распаўсюджваецца дзеянне. б) Указвае велічыню адлегласці, на якую распаўсюджваецца дзеянне. в) Указвае на прадмет, у непасрэднай блізкасці з якім адбываецца дзеянне. 2. Праз, на працягу (пры выражэнні часавых адносін). а) Указвае на прамежак часу, які аддзяляе момант дзеяння ад пэўнага вызначанага моманту. б) Указвае на прамежак часу, на працягу якога адбываецца дзеянне. З. За, аб (пры выражэнні аб'ектных адносін). а) Указвае на аб'ект фізічнага ўздзеяння. б) Указвае на аб'ект дзеянняў як праяўленняў розуму або псіхікі. в) Указвае на асобу, на карысць якой адбываецца дзеянне. г) Указвае на асобу, ад імя якой прадпрымаецца дзеянне. д) Указвае на асобу, прадмет, з'яву як аб'екты продажу, абмену. е) Указвае на асобу, у распараджэнне якой што-н. пераходзіць. ж) Указвае на асобу мужчынскага полу, якая ўступае ў шлюб. з) Указвае на асобу або прадмет, якія замяшчаюцца іншымі асобамі або прадметамі. і) Указвае на тое, што адзін прадмет або асoба падмяняецца другім. к) Указвае на прадмет або асобу, што выступаюць у якасці іншых. 4. За, звыш (пры выражэнні колькасных адносін). Указвае на перавышэнне меры, колькасці. 5. Ужываецца ў складзе іменнага выказніка. а) пры іменнай частцы ў спалучэнні з дзеясловам-звязкай або з поўназнамянальнымі дзеясловамі. б) У складзе канструкцыі другога вінавальнага склону пры пераходных дзеясловах, паўзнамянальных або поўназнамянальных. 6. Ужываецца ў спалучэнні з формамі параўнальнай ступені прыметнікаў. III. 3 творным склонам. 1. За (пры выражэнні прасторавых адносін). а) Указвае на прадмет або асобу, ззаду або з другога боку якіх адбываецца дзеянне. б) Указвае на прадмет, за межамі якога адбываецца дзеянне. в) Указвае на прадмет, у непасрэднай блізкасці з якім адбываецца дзеянне. г) Указвае на асоб, адносна якіх адбываецца ў прасторавай паслядоўнасці фізічнае перамяшчэнне або іншае дзеянне. 2. За, пры (пры выражэнні часавых адносін). а) Указвае на з'явы, якія супадаюць з момантам дзеяння. б) Указвае на з'явы, якія папярэднічаюць моманту дзеяння. 3. За, пад, пры (пры выражэнні аб'ектных адносін). а) Указвае на прадмет, з'яву, асобу, якія служаць аховай, сродкам захавання чаго-н. або гарантыяй працякання дзеяння. б) Указвае на асобу або з'яву, у карысць або на баку якіх адбываецца дзеянне. в) Указвае на асобу, у распараджэнні якой знаходзіцца маёмасць або іншыя асобы. г) Указвае на асобу мужчынскага полу, якая ўступае ў шлюб. д) Указвае на абставіны, якія спрыяюць дзеянню. е) Указвае на прадмет, з'яву, у адпаведнасці з якімі адбываецца дзеянне. ж) Указвае на прычыну дзеяння. з) Указвае на ўмову дзеяння. і) Указвае на мэту дзеяння.
с. 59
Заарендованый дзеепрым. ад заарендовати.
с. 68
Заарендованье, заорендованне наз. Дзеянне па дзеясл. заарендоватн.
с. 68
Заарендовати дзеясл. Узяць або здаць у арэнду.
с. 68
Заарештованый дзеепрым. ад заарештовати ў 1 знач.
с. 69
Заарештованье наз. Дзеянне па дзеясл. заарештовати ў 1 знач.
с. 69
Заарештовати дзеясл. 1. Затрымаць у судовым парадку, накласці арышт (у дачыненні да асоб або маёмасці). 2. Затрымаць, перашкодзіць.
с. 69
Забабоны гл. забобоны
с. 69
Забава наз. 1. Справа, занятак. 2. Учынак. 3. Клопат. 4. Прамаруджванне, адцяжка. 5. Перашкода, затрымка. 6. Забава, пацеха, гульня. 7. Спакуса.
с. 69
Забавеный, забавенный дзеепрым. 1. Тое, што і забавленый у 1 знач. 2. Тое, што і забавленый у 2 знач.
с. 71
Забавенье наз. Тое, што і забавленье.
с. 71
Забавити дзеясл. 1. Захапіць, прысвоіць (пра маёмасць). 2. Затрымаць. 3. Адцягнуць (увагу, думкі).
с. 71
Забавитися дзеясл. 1. Заняцца (справамі, забавамі). 2. Затрымацца.
с. 71
Забавка наз. памянш. 1. Ад забава ў 1 знач. 2. Ад забава ў 4 знач. 3. Ад забава ў 5 знач. 4. Ад забава ў 6 знач.
с. 72
Забавленый дзеепрым. 1. Заняты (справай, працай). Параўн. забавеный у 1 знач. 2. Захоплены (справай, пачуццём). Параўн. забавеный у 2 знач.
с. 72
Забавленье наз. Прамаруджванне. Параўн. забавенье.
с. 73
Забавливати дзеясл. Затрымліваць.
с. 73
Забавляти дзеясл. 1. Займаць (пашырацца на што-н.). 2. Затрымліваць. 3. Адцягваць (увагу). 4. Весяліць; пацяшацца.
с. 73
Забавлятися дзеясл. 1. Займацца (справай). Параўн. забавятися ў 1 знач. 2. Адбываецца (пра дзеянне). Параўн. забавятися ў 2 знач. 3. Затрымлівацца, марудзіць. 4. Весяліцца, пацяшацца.
с. 73
Забавляючий дзеепрым. Які займае, адцягвае ўвагу.
с. 74
Забавно прысл. Марудна, з затрымкай.
с. 74
Забавность наз. Цяжкасць, перашкода, замінка.
с. 74
Забавный прым. 1. Заняты. 2. Затрыманы.
с. 74
Забавяти дзеясл. 1. Чыніць, учыняць, займацца. 2. Прыцягваць, прыводзіць.
с. 74
Забавятися дзеясл. 1. Тое, што і забавлятися ў 1 знач. 2. Тое, што і забавлятися ў 2 знач.
с. 74
Забагатити дзеясл. Зрабіць багатым.
с. 75
Забажатися дзеясл. Пажадацца.
с. 75
Забачити I дзеясл. 1. Убачыць. 2. Упадабаць, абраць.
с. 75
Забачити II дзеясл. Забыць.
с. 75
Забвеный дзеепрым. Забыты.
с. 75
Забеганье наз. Стараннасць, намаганне.
с. 75
Забегати дзеясл. 1. Выходзіць насустрач, сустракаць, пераймаць. 2. Перашкаджаць, замінаць. 3. Апярэджваць, прадухіляць. 4. Садзейнічаць, забяспечваць. 5. Жадаць, імкнуцца. 6. Зварочвацца, звяртацца (да каго-н.). 7. Прымаць пад увагу, зважаць.
с. 75
Забегатися дзеясл. Засцерагацца.
с. 77
Забегаючий дзеепрым. 1. Які прадухіляе, пазбягае. 2. Які мае адбыцца.
с. 77
Забегнути дзеясл. Папярэдзіць, прадухіліць.
с. 77
Забегнутися дзеясл. Папярэдзіцца, прадухіліцца.
с. 77
Забегтися гл. забечися
с. 77
Забегчи гл. забечи
с. 77
Забегъ наз. 1. Заход. 2. Напад.
с. 77
Забежанье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. забежати у 2 знач. Параўн. забеженье ў 2 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. забежати ў 4 знач. Параўн. забеженье ў 3 знач.
с. 77
Забежати дзеясл. 1. Прыбегчы, наблізіцца. 2. Выйсці насустрач, сустрэць, заступіць дарогу. 3. Уцячы. 4. Перашкодзіць, прадухіліць.
с. 77
Забежатися дзеясл. 1. Наблізіцца. 2. Засцерагчыся, прыняць меры для паляпшэння, прадухілення чаго-н.
с. 78
Забеженье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. забежати ў 1 знач. 2. Тое, што і забежанье ў 1 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. забежати ў 4 знач.
с. 78
Забежчися гл. забечися
с. 79
Забезпеченство наз. Захаванасць. Параўн. забезпечность.
с. 79
Забезпечность наз. Тое, што і забезпеченство.
с. 79
Заберанье гл. забиранье
с. 79
Заберати гл. забирати
с. 79
Забератисе гл. забиратисе
с. 79
Забечи, забегчи дзеясл. 1. Прыйсці. 2. Выйсці насустрач, на дарогу. 3. Перашкодзіць. 4. Прадухіліць. 5. Уцячы.
с. 79
Забечися, забегтися, забежчися дзеясл. Засцерагчыся.
с. 79
Забианый гл. забияный
с. 80
Забиати гл. забияти
с. 80
Забивание гл. забиванье
с. 80
Забиваный дзеепрым. ад забивати ў 1 знач.
с. 80
Забиванье, забивание наз. 1. Дзеянне па дзеясл. забивати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. забивати ў 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. забивати ў 3 знач. 4. Дзеянне па дзеясл. забивати ў 4 знач. 5. Вытворчасць, выпрацоўка.
с. 80
Забивати дзеясл. 1. Забіваць, пазбаўляць жыцця. Параўн. забияти ў 1 знач. 2. Прыбіваць, прымацоўваць. 3. Затыкаць, зашпунтоўваць. 4. Учыняць, уладжваць. Параўн. забияти ў 2 знач.
с. 80
Забиватися дзеясл., зв. ад забивати ў 1 знач.
с. 81
Забивачъ наз. Тое, што і забойца ў 1 знач.
с. 81
Забиваючий дзеепрым. Які забівае, пазбаўляе жыцця. Параўн. забияючий.
с. 81
Забиваючъ наз. Тое, што і забойца ў 1 знач.
с. 81
Забивающий дзеепрым. Тое, што і забиваючий.
с. 81
Забивывати дзеясл., шматкр. ад забивати ў 4 знач.
с. 81
Забийство наз. 1. Тое, што і забойство. 2. Пабоі.
с. 81
Забийца наз. Тое, што і забойца ў 1 знач.
с. 82
Забираный дзеепрым. ад забирати ў 1 знач.
с. 82
Забиранье, заберанье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. забирати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. забирати ў 2 знач.
с. 82
Забирати, заберати дзеясл. 1. Забіраць, браць у сваю ўласнасць (паводле закону, звычаю, права). 2. Адбіраць, захопліваць (сілай).
с. 82
Забиратисе, забератисе дзеясл. Прыступаць да выканання чаго-н.
с. 83
Забирывати дзеясл., шматкр. ад забирати ў 1 знач.
с. 83
Забити дзеясл. 1. Пазбавіць жыцця. 2. Збіць, змучыць, наносячы цяжкія пабоі. 3. Увагнаць пры дапамозе ўдараў. 4. Закрыць наглуха, закласці, заткнуць. 5. Учыніць, усталяваць (езы).
с. 83
Забитие гл. забитье
с. 84
Забитися дзеясл. 1. Пазбавіць жыцця самога сябе, скончыць жыццё самагубствам. 2. Пазбавіцца жыцця, загінуць. 3. Выцяцца, ударыцца. 4. Уторкнуцца.
с. 84
Забитство наз. Тое, што і забойство.
с. 84
Забитый дзеепрым. 1. Ад забити ў 1 знач. 2. У знач. наз. Забіты. 3. Ад забити ў 2 знач. 4. Ад забити ў 3 знач. 5. Набіты (у ёмістасць). 6. Зараджаны (пра агнястрэльную зброю). 7. Ад забити ў 4 знач. 8. Ад забити ў 5 знач. 9. Разбіты (паралічам).
с. 84
Забитье, забитие наз. Дзеянне па дзеясл. забити ў 1 знач.
с. 85
Забияка наз. Разбойнік.
с. 86
Забияный, забианый дзеепрым. 1. Ад забияти ў 1 знач. 2. Ад забияти ў 2 знач.
с. 86
Забиянье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. забияти ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. забияти ў 2 знач. 3. Зачыненне, закладанне.
с. 86
Забияти, забиати дзеясл. 1. Тое, што і забивати ў 1 знач. 2. Тое, што і забивати ў 4 знач.
с. 86
Забиятися дзеясл., зв. ад забияти ў 1 знач.
с. 86
Забиячъ наз. Тое, што і забойца ў 1 знач.
с. 86
Забияючий дзеепрым. Тое, што і забиваючий.
с. 86
Заблагать дзеясл. Прасіць, задобрыць.
с. 87
Заблудивый дзеепрым. Які зблудзіў.
с. 87
Заблудити дзеясл. 1. Зблудзіць у дарозе, на мясцовасці. 2. // перан. Адхіліцца з правільнага жыццёвага шляху.
с. 87
Заблудитися дзеясл. Заблудзіць, адхіліцца з правільнага жыццёвага шляху.
с. 87
Заблудший, заблуждший, заблужший дзеепрым. Які зблудзіў, адхіліўся з правільнага шляху.
с. 87
Заблудящий дзеепрым. Які блудзіць, адхіляецца з правільнага шляху.
с. 87
Заблужати дзеясл. Блудзіць, адхіляцца з правільнага шляху.
с. 87
Заблуждший гл. заблудший
с. 87
Заблуженый, заблуженный дзеепрым. ад заблудити ў 2 знач.
с. 88
Заблуженье наз. Дзеянне па дзеясл. заблудити ў 2 знач.
с. 88
Заблужший гл. заблудший
с. 88
Заблукатися дзеясл. Зблудзіць, збіцца з дарогі.
с. 88
Забобонный прым. 1. Ерэтычны. Параўн. забобонскнй. 2. Чарадзейны.
с. 88
Забобонский прым. Тое, што і забобонный у 1 знач.
с. 88
Забобоны, забабоны наз. мн. 1. Паданні, легенды, міфы. 2. Язычаскае, нехрысціянскае веравызнанне, ерась. 3. Звычаі, звязаныя з язычаскім, нехрысціянскім веравызнаннем. 4. Памылкі, грахі. 5. Чараўніцтва.
с. 88
Забогатети дзеясл. Стаць багатым, разбагацець.
с. 89
Забой I наз. Тое, што і забойство.
с. 89
Забой II наз. Майстэрня для вырабу воску.
с. 89
Забой III наз. Запор, прыстасаванне для запірання варот.
с. 89
Забойство наз. Забойства, пазбаўленне жыцця. Параўн. забийство ў 1 знач., забитство, забой I.
с. 89
Забойца наз. 1. Той, хто ўчыніў забойства. Параўн. забивачъ, забиваючъ, забийца, забиячъ. 2. Дэспат, неправедны або бязлітасны чалавек.
с. 90
Заболочь наз. Баваўняныя несуканыя ніткі чырвонага колеру.
с. 90
Заболети дзеясл. 1. Стаць хворым. 2. Пачаць балець (аб частках цела).
с. 90
Заборанити гл. заборонити
с. 90
Забораняти гл. забороняти
с. 90
Забороло наз. 1. Збудаванне на гарадской сцяне, каб хадзіць і стаяць. 2. // перан. Абарона, умацаванне.
с. 90
Заборона наз. 1. Перашкода, замінка. 2. Забарона.
с. 90
Забороненый дзеепрым. 1. Ад заборонити ў 1 знач. 2. Ад заборонити ў 3 знач.
с. 91
Забороненье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. заборонити ў 1 знач. Параўн. заброненье. 2. Дзеянне па дзеясл. заборонити ў 2 знач.
с. 91
Заборонивати дзеясл., шматкр. ад заборонити ў 1 знач.
с. 91
Заборонити, заборанити дзеясл. 1. Забараніць, не дазволіць. Параўн. забранити, забронити. 2. Перашкодзіць. 3. Спыніць, затрымаць. 4. Адмовіць.
с. 91
Заборонитися дзеясл., зв. ад заборонити ў 1 знач.
с. 92
Заборонно прысл. Забаронена, не дазволена. Параўн. забронно.
с. 92
Забороновати дзеясл. Апрацаваць глебу бараной.
с. 92
Забороняный дзеепрым. 1. Такі, які забаронены цяпер і ў будучым. 2. У ролі гал. члена безасаб. сказа. Забаранялася, не дазвалялася.
с. 92
Заборонянье наз. Дзеянне па дзеясл. забороняти ў 1 знач.
с. 92
Забороняти, забораняти дзеясл. 1. Забараняць, не дазваляць. Параўн. забраняти ў 1 знач. 2. Перашкаджаць. 3. Адмаўляць (у чым-н.).
с. 92
Забороняючий дзеепрым. 1. Ад забороняти ў 1 знач. 2. У знач. наз. Той, хто забараняе, не дазваляе.
с. 93
Забости дзеясл. 1. Пагнаць (каня). 2. Паскакаць (на кані).
с. 93
Забоятися дзеясл. Збаяцца.
с. 93
Забраковати дзеясл. Прызнаць непрыдатным.
с. 93
Забрание гл. забранье
с. 93
Забранити дзеясл. Тое, што і заборонити ў 1 знач.
с. 93
Забраный дзеепрым. 1. Ад забрати у 2 знач. 2. Ад забрати у 3 знач. 3. Ад забрати ў 5 знач. 4. У форме н. роду як гал. член безасаб. сказа. 5. У знач. наз. Тое, што ўзята.
с. 94
Забранье, забрание наз. 1. Дзеянне па дзеясл. забрати ў 5 знач. Параўн. зебранье ў 4 знач. 2. Тое, што захоплена, адабрана або атрымана.
с. 94
Забраняти дзеясл. 1. Тое, што і забороняти ў 1 знач. 2. Адмаўляцца.
с. 95
Забранятися дзеясл. Адмаўляцца.
с. 95
Забрати дзеясл. 1. Узяць з сабою, да сябе. 2. Увабраць, падабраць, заправіць. 3. Змясціць, умясціць. 4. Сабраць разам, у адно месца. 5. Захапіць сілай, адабраць. 6. Распасцерціся (у прасторы).
с. 95
Забратися дзеясл. 1. Сабрацца, падрыхтавацца (у дарогу). 2. Сысціся ў адно месца. 3. Апынуцца дзе-н.
с. 96
Забраханье наз. Брэх.
с. 96
Забрехати дзеясл. Забрахаць.
с. 96
Забримети дзеясл. Загучаць моцна; зашумець.
с. 96
Забрнути дзеясл. Загразнуць, завязнуць.
с. 96
Заброненье наз. Тое, што і забороненье ў 1 знач.
с. 96
Забронити дзеясл. Тое, што і заборонити ў 1 знач.
с. 97
Забронно прысл. Тое, што і заборонно.
с. 97
Забруденый дзеепрым. Запэцканы, забруджаны.
с. 97
Забрудитися дзеясл. Забрудзіцца.
с. 97
Забрукатися дзеясл. Запэцкацца, забрудзіцца.
с. 97
Забруковати дзеясл. Забрукаваць.
с. 97
Забрысти дзеясл. Забрысці, зайсці далёка.
с. 97
Забудованый дзеепрым. 1. Ад забудовати ў 1. знач. 2. Заняты пабудовамі (пра месца).
с. 97
Забудованье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. забудовати ў 1 знач. 2. Пабудова.
с. 97
Забудовати дзеясл. 1. Пабудаваць. 2. Заняць пабудовай участак зямлі.
с. 97
Забудоватися дзеясл. 1. зв. ад забудовати ў 1 знач. 2. Аказацца занятым пабудовамі (пра месца).
с. 98
Забурение гл. забуренье
с. 98
Забуреный прым. Бурлівы, бурны.
с. 98
Забуренье, забуренне наз. 1. Хваляванне, бура, навальніца. 2. Напад. 3. Уціск. 4. Смута, мятеж. 5. Сварка, нязгода.
с. 98
Забываный дзеепрым. ад забывати ў 2 знач.
с. 98
Забыванье наз. Забыццё.
с. 98
Забывати дзеясл. 1. Выпускаць з памяці, не захоўваць у памяці. 2. Пагарджаць, пакідаць без увагі.
с. 98
Забывающий дзеепрым. 1. Ад забывати ў 2 знач. 2. У знач. наз. Той, хто пагарджае, не прымае пад увагу.
с. 99
Забылый дзеепрым. Забыты.
с. 99
Забыти дзеясл. 1. Забыць, не захаваць у памяці. 2. Занядбаць, пакінуць без увагі. 3. Пакінуць, не захапіць з сабою. 4. Абысці, пазбавіць, пазбавіцца.
с. 99
Забытие 1 гл. забытье
с. 100
Забытися дзеясл. 1. Забыць, не захаваць у памяці. 2. Забыцца, згубіць над сабой кантроль. 3. Памыліцца. 4. Страціць прытомнасць (ад страху, болю, адчаю). 5. Знікнуць з памяці, забыцца.
с. 100
Забытность наз. Страта памяці аб кім-н., чым-н.
с. 100
Забытный прым. Прызначаны для таго, каб забыць.
с. 100
Забытость наз. Приходити въ забытость — забывацца, станавіцца забытым.
с. 101
Забытый прым. 1. Які не захаваўся ў памяці. 2. Занядбаны. 3. У знач. наз. Той, каго занядбалі, кім пагарджалі.
с. 101
Забытье, забытне наз. 1. Дзеянне па дзеясл. забыти ў 1 знач. Параўн. забытьеся. 2. Дзеянне па дзеясл. забыти ў 2 знач. 3. Страта прытомнасці, кантролю над сабой.
с. 101
Забытьеся наз. Тое, што і забытье ў 1 знач.
с. 101
Завада наз. 1. Перашкода. 2. Застава, перагародка. 3. Тое, што абцяжарвае, перашкаджае. 4. Шкода.
с. 101
Завадживати дзеясл. Шкодзіць.
с. 102
Завадити дзеясл. 1. Зашкодзіць. 2. Даткнуцца да чаго-н.
с. 102
Завадитися дзеясл. 1. Зачапіцца за што-н. 2. Сутыкнуцца, каб распачаць сварку, бойку.
с. 102
Заважати дзеясл. Перашкаджаць.
с. 103
Заважитися дзеясл., зв. ад заважати.
с. 103
Заважаючий дзеепрым. У знач. наз. Той, хто перашкаджае.
с. 103
Заважие наз. Груз, цяжар.
с. 103
Заважити дзеясл. 1. Мець пэўную вагу. 2. Каштаваць (у цане), мець тую або іншую цану, грашовую вартасць.
с. 103
Завалавяти дзеясл. Выклікаць, заклікаць.
с. 103
Завалеваный дзеепрым. Закіданы чым-н.
с. 103
Заваленый дзеепрым. 1. Ад завалити ў 1 знач. 2. Ад завалити ў 2 знач. 3. Разбураны, абвалены.
с. 103
Завалити дзеясл. 1. Зрабіць завал і закідаць чым-н. Параўн. заваляти. 2. Зачыніць.
с. 104
Завалитися дзеясл. 1. Упасці, паваліцца. 2. Разбурыцца, абрушыцца.
с. 104
Завалный прым. Яки знаходзицца за валам.
с. 104
Завалъ наз. Завала, прыстасаванне для запірання дзвярэй.
с. 104
Завалянье наз. Дзеянне па дзеясл. заваляти.
с. 104
Заваляти дзеясл. Тое, што і завалити ў 1 знач.
с. 104
Заварти дзеясл. 1. Зачыніць. 2. Акружыць, асадзіць. 3. Заключыць дагавор, саюз, сяброўства.
с. 104
Завартие наз. Варта.
с. 105
Завартисе дзеясл. Размясціцца, зачыніцца.
с. 105
Завартый дзеепрым. 1. Размешчаны. 2. Заключаны (саюз, дагавор, шлюб). 3. Распачаты.
с. 105
Завартье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. заварти ў 3 знач. 2. Заключэнне, канец, вывад. 3. Мяжа, граніца, акружэнне.
с. 105
Заварухъ наз. Сутычка, сутыкненне, канфлікт.
с. 106
Завархолитися дзеясл. Пачаць сварыцца, спрачацца.
с. 106
Завасненый дзеепрым. Падбухтораны, варожы.
с. 106
Завасненье наз. Нязгода, спрэчка, варожасць.
с. 106
Завасникъ наз. Нядобразычлівец, злоснік.
с. 106
Завбожати дзеясл. Збяднець.
с. 106
Завдавати дзеясл. Закранаць.
с. 106
Завдати дзеясл. Закрануць.
с. 106
Завдовети дзеясл. Стаць удавой.
с. 106
Завдовилая дзеепрым. ад завдовети.
с. 106
Завдячати дзеясл. Выказваць удзячнасць.
с. 106
Завдячне, завдячно прысл. 3 удзячнасцю, у знак удзячнасці.
с. 106
Заведанье наз. Нагляд, распараджэнне, кіраўніцтва. Параўн. заведенье II.
с. 107
Заведати дзеясл. 1. Уведаць. 2. Наглядаць, мець у сваім распараджэнні.
с. 107
Заведение гл. заведенье I
с. 107
Заведеный, заведенный дзеепрым. 1. Ад завести ў 1 знач. 2. Ад завести ў 2 знач. 3. Ад завести ў 3 знач. 4. Ад завести ў 4 знач. 5. Ад завести ў 5 знач. 6. Ад завести ў 6 знач.
с. 107
Заведенье, заведение 1 наз. 1. Дзеянне па дзеясл. завести ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. завести ў 3 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. завести ў 4 знач. 4. Дзеянне па дзеясл. завести ў 6 знач. 5. Свара, непрыемнасць. 6. Звычка, звычай. 7. Сведчанне, паказанне.
с. 108
Заведенье II наз. Тое, што і заведанье.
с. 109
Заведивати дзеясл. Тое, што і заведовати.
с. 109
Заведованье наз. Дзеянне па дзеясл. заведовати. Параўн. завядованье, завядыванье.
с. 109
Заведовати дзеясл. Наглядаць, кіраваць, мець у сваім распараджэнні. Параўн. заведивати, заведывати.
с. 110
Заведовца наз. Наглядчык, кіраўнік, той, хто нечым распараджаецца. Параўн. завядовца.
с. 110
Заведучый дзеепрым. ад заведати ў 2 знач.
с. 110
Заведуючий дзеепрым. ад заведовати.
с. 110
Заведываный дзеепрым. ад заведывати.
с. 110
Заведыванье наз. Дзеянне па дзеясл. заведывати.
с. 110
Заведывати дзеясл. Тое, што і заведовати.
с. 110
Заведываючий дзеепрым. ад заведывати.
с. 111
Завезаный гл. завязаный
с. 111
Завезати гл. завязати
с. 111
Завезеный дзеепрым. ад завезти.
с. 111
Завезка гл. завязка
с. 111
Завезовати дзеясл. 1. Змяшчаць, утрымліваць. 2. Забяспечваць.
с. 111
Завезоватися дзеясл. Змяшчацца, утрымлівацца.
с. 111
Завезти, завести II дзеясл. Везучы, даставіць куды-н.
с. 111
Завенути дзеясл. Павеяць.
с. 111
Заверати дзеясл. 1. Тое, што і завирати ў 3 знач. 2. Тое, што і завирати ў 5 знач.
с. 112
Завератися дзеясл. Змяшчацца, замыкацца.
с. 112
Заверещати дзеясл. Закрычаць.
с. 112
Завержение наз. Занядбанне.
с. 112
Заверженый дзеепрым. Занядбаны, адкінуты.
с. 112
Заверненый дзеепрым. Загорнуты.
с. 112
Заверненье наз. Кружэнне.
с. 112
Завернути дзеясл. 1. Павярнуць, змяніць напрамак, руху. 2. Паварочваючы, змяніць становішча чаго-н.
с. 112
Завернутися дзеясл. 1. Павярнуцца; зрабіўшы, паварот, змяніць сваё становішча. 2. Закружыцца.
с. 113
Заверный прым. Годны веры.
с. 113
Завероный дзеепрым. Засведчаны.
с. 113
Заверта наз. Вяровачная дэталь конскай вупражы.
с. 113
Завертатися дзеясл. Звяртацца.
с. 113
Завертети дзеясл. Абкруціць.
с. 113
Завертка наз. Прыстасаванне для замыкання вокнаў.
с. 113
Заверуха наз. Смута.
с. 113
Завершати дзеясл. Заканчваць.
с. 113
Завершенье наз. Завяршэнне.
с. 113
Заверыти дзеясл. Змясціць.
с. 113
Завеса наз. 1. Заслона. 2. Прыкрыццё, ахова. 3. Завеса, прыстасаванне для адкрывання дзвярэй, акон. Параўн. завесъ.
с. 113
Завеселити дзеясл. Зрабіць вясёлым.
с. 114
Завеселитися дзеясл. Зрабіцца вясёлым.
с. 114
Завесистый прым. Вісячы, навясны.
с. 114
Завесити I дзеясл. Узважыць.
с. 115
Завесити II дзеясл. 1. Павесіць. 2. Завесіць, засланіць, павесіўшы што-н. 3. Адкласці, перанесці (тэрмін, справу).
с. 115
Завеситися дзеясл. Павесіцца, быць павешаным.
с. 115
Завеска I наз. 1. Заслона. 2. Памянш. ад завеса ў 3 знач.
с. 115
Завеска II наз. Частка конскай вупражы.
с. 115
Завести, зовести I дзеясл. 1. Ведучы, прывесці куды-н., да чаго-н. 2. Уцягнуць у што-н., асудзіць на што-н. 3. Падмануць. 4. Перадаць, аддаць (ва ўладанне). 5. Адвесці, выдзеліць (зямлю, надзел, мяжу). 6. Закласці (аддаць у заклад).
с. 115
Завести II гл. завезти
с. 116
Завестися дзеясл. 1. Пачацца. 2. Пачаць сварыцца.
с. 116
Завесъ наз. Тое, што і завеса ў 3 знач.
с. 117
Заветный прым. 1. Ад заветъ у 1 знач. 2. Ад заветъ у 2 знач. 3. Ад заветъ у 8 знач.
с. 117
Заветъ наз. 1. Закон, запаведзь, запавет божы. 2. Дакумент, які змяшчаў закон, запавет божы. 3. Распараджэнне, загад. 4. Дагавор. 5. Абяцанне. 6. Завяшчанне. 7. Забарона.
с. 117
Завешаный дзеепрым. Павешаны.
с. 118
Завешанье наз. Дзеянне па дзеясл. завешати ў 1 знач.
с. 118
Завешати дзеясл. 1. Вешаць, падвешваць. 2. Адкладваць, пераносіць (тэрмін).
с. 118
Завешатися дзеясл. Вешацца, падвешвацца.
с. 118
Завешение гл. завешенье
с. 118
Завешеный, завешоный дзеепрым. 1. Павешаны, вывешаны. 2. Завешаны, атулены. 3. Накладзены, вызначаны. 4. Адкладзены. 5. Заснаваны.
с. 118
Завешенье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. завесити II у 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. завесити II у 3 знач.
с. 119
Завешованье наз. Дзеянне па дзеясл. завешовати ў 1 знач.
с. 119
Завешовати дзеясл. 1. Вешаць, падвешваць. 2. Асноўваць, ставіцьзалежнасць.
с. 119
Завешоный гл. завешеный
с. 119
Завешуючий дзеепрым. ад завешати ў 1 знач.
с. 119
Завещаватися дзеясл. Быць выказаным, загаданым.
с. 119
Завещание наз. 1. Абяцанне, упэўніванне. 2. Забарона.
с. 120
Завещаный дзеепрым. Вызначаны, указаны, загаданы.
с. 120
Завещати I дзеясл. 1. Вызначыць, выказаць (закон, абяцанне). 2. Загадаць.
с. 120
Завещати II дзеясл. Пачаць гаварыць.
с. 120
Завещевати дзеясл. Загадваць, прадпісваць.
с. 120
Завещовати дзеясл. Выгукваючы, прапаноўваць.
с. 120
Завжды, завжи, завзды прысл. Заўсёды. Параўн. зажды.
с. 120
Завждыбытный прым. Заўсёдны, вечны, пастаянны.
с. 121
Завжи гл. завжды
с. 121
Завзды гл. завжды
с. 121
Завзентость наз. Тое, што і завзятость.
с. 121
Завзяти дзеясл. Пранікнуцца непрыхільнасцю, злосцю, гневам.
с. 121
Завзятися дзеясл. 1. Прасякнуцца чым-н. 2. Распаўсюдзіцца, пашырыцца.
с. 121
Завзятость наз. Злоснасць, варожасць, непрыхільнасць. Параўн. завзентость.
с. 121
Завзятый дзеепрым. 1. Настойлівы, упарты. 2. Злы, люты.
с. 121
Завзятье наз. Дзеянне па дзеясл. завзяти.
с. 122
Завияти дзеясл. Закручваць.
с. 122
Завивание гл. завиванье
с. 122
Завиваный дзеепрым. Закручаны, абкручаны.
с. 122
Завиванье, завивание наз. 1. Дзеянне па дзеясл. завивати. 2. Кола. 3. Тое, што акружае, абкручвае нешта.
с. 122
Завивати дзеясл. Закручваць, абкручваць.
с. 122
Завивка наз. Жаночы галаўны ўбор.
с. 122
Завидети, завидити дзеясл. Зайздросціць.
с. 122
Завидецъ наз. Зайздроснік. с. 122
Завидити гл. завидети
с. 122
Завидливе прысл. Зайздросліва.
с. 122
Завидливый прым. 1. Зайздрослівы. 2. Зайздросны, надта добры, здольны абудзіць зайздрасць.
с. 122
Завидность наз. Зайздрасць. Параўн. завндость.
с. 123
Завидовати дзеясл. Зайздросціць.
с. 123
Завидость наз. Тое, што і завидность.
с. 123
Завидощи наз. Зайздрасць.
с. 123
Завикланый, завикляный прым. Заблытаны, складаны, няясны.
с. 123
Завикланье наз. Дзеянне па дзеясл. завиклати.
с. 123
Завикляный гл. завикланый
с. 123
Завикляти дзеясл. Заблытваць.
с. 123
Завилый прым. Згорнуты, скручаны, звіты.
с. 123
Завиненый I дзеепрым. ад завинути.
с. 123
Завиненый II дзеепрым. ад завинити.
с. 123
Завиненье наз. Дзеянне па дзеясл. завинити.
с. 124
Завинити дзеясл. Правініцца; папасці ў даўжнікі.
с. 124
Завинути дзеясл. Абматаць, завінуць, загарнуць; перавязаць.
с. 124
Завинутися дзеясл. 1. Павярнуцца. 2. Прапасці, згубіцца. 3. Размахнуцца. 4. Трапіць, папасці.
с. 124
Завираный дзеепрым. ад завирати ў 2 знач.
с. 124
Завирати дзеясл. 1. Замыкаць, зачыняць. 2. Канчаць. 3. Змяшчаць, заключаць. Параўн. заверати ў 1 знач. 4. Абкружаць, ахопліваць. 5. Устанаўліваць. Параўн. заверати ў 2 знач.
с. 124
Завиратися дзеясл. зв. 1. Ад завирати ў 1 знач. 2. Змыкацца, злучацца, сыходзіцца.
с. 125
Зависненье наз. Зайздрасць; нянавісць, якая ўзнікла ў выніку зайздрасці.
с. 125
Зависникъ наз. Зайздроснік, злоснік, вораг.
с. 125
Зависнути дзеясл. 1. Завіснуць, павіснуць, зачапіўшыся за што-н., застацца вісець, утрымліваючыся на чым-н. 2. Аказацца ў залежнасці, залежаць ад каго-н., чаго-н.
с. 125
Зависный гл. завистный
с. 126
Завистивый прым. Тое, што і завистный у 1 знач.
с. 126
Завистливый прым. Тое, што і завистный у 1 знач.
с. 126
Завистный, зависный прым. 1. Зайздрослівы. Параўн. завистивый, завистливый. 2. Гарачы, палкі.
с. 126
Зависть наз. 1. Зайздрасць. 2. Рэўнасць.
с. 126
Завиталый прым. Які завітаў, з'явіўся, прыйшоў, прыбыў.
с. 127
Завитанье, завитане, завитание наз. Дзеянне па дзеясл. завитати.
с. 127
Завитати дзеясл. Завітаць, заглянуць, прыбыць, прыехаць; наведацца.
с. 127
Завите прысл. ад завитый у 2 знач. Параўн. завито.
с. 127
Завити дзеясл. 1. Абвязаць, абвінуць, ахутаць. 2. Закруціць, пакруціць.
с. 128
Завитие гл. завитье
с. 128
Завитися дзеясл., зв. ад завити ў 1 знач.
с. 128
Завитка наз. Палатняная рэч, якую накідвалі на галаву ці на плечы.
с. 128
Завито прысл. Тое, што і завите.
с. 128
Завитый, завытый прым. 1. Заблытаны. 2. Пэўны, абавязковы.
с. 128
Завитье, завитие наз. 1. Дзеянне па дзеясл. завити ў 1 знач. Параўн. завиянье ў 1 знач. 2. Тое, у што абвінаюць, абкручваюць, ахутваюць. Параўн. завнянье ў 2 знач. 3. Выгіб, звіліна.
с. 128
Завихляный дзеепрым. Заблытаны, замешаны.
с. 129
Завихненье наз. Спрэчка, цяжба, сварка.
с. 129
Завихрити, завыхрити дзеясл. Занаравіцца.
с. 129
Завихритися дзеясл. зв. Абурыцца, усхвалявацца, узбунтавацца.
с. 129
Завищети дзеясл. Завішчаць, заскавытаць, загаўкаць.
с. 129
Завиянье, завыянье наз. 1. Тое, што і завитье ў 1 знач. 2. Тое, што і завитье ў 2 знач.
с. 129
Завладати дзеясл. Тое, што і завладети.
с. 129
Завладети дзеясл. Авалодаць, завалодаць, заўладаць. Параўн. завладати.
с. 129
Завлеканье наз. Зацягванне, завалаканне.
с. 130
Заводень наз. Падманнасць.
с. 130
Заводити дзеясл. 1. Заводзіць, прыводзіць куды-н., да чаго-н. 2. Ашукваць; зводзіць, падводзіць. 3. Вызначаць, выдзяляць, перадаваць у валоданне. 4. Аддаваць у заклад, пад пазыку. 5. Распачынаць цяжбу, судзіцца. 6. Зацягваць, уцягваць. 7. Зводзіць, выкрадаць. 8. Наладжваць; заключаць (кантракт). 9. Перадаваць у арэнду; заключаць кантракт. 10. Нацягваць, набіваць.
с. 130
Заводитися дзеясл. 1. Наладжваць, заводзіць (сяброўства). 2. Уцягвацца (уступаць у пэўныя адносіны з кім-н.). 3. Судзіцца. 4. Выступаць; узнімацца, падымацца супраць каго-н., чаго-н. 5. Кідацца.
с. 131
Заводний гл. заводный
с. 132
Заводникъ наз. 1. Спартсмен, удзельнік спартыўных спаборніцтваў. 2. Конь, які ўдзельнічае ў спартыўных спаборніцтвах.
с. 132
Заводницкий прым. ад заводникъ у 1 знач.
с. 132
Заводный, заводний прым. 1. Суседні, сумежны. 2. Тое, што і заводчий. 3. Спартыўны, спаборны.
с. 132
Заводца, завотца наз. 1. Чалавек, на якога спасылаўся ў судзе адказчык за крадзеную ці спрэчную рэч як на першага ўладальніка ці гаспадара, ад якога тая рэч набыта. 2. Завадатар, зачыншчык. Параўн. заходца.
с. 132
Заводчий, заводчый прым. Заводчий ннвентарь гл. инвентарь; заводчый листъ гл. листь; заводчий реестръ гл. реестръ. Параўн. завозчий.
с. 133
Заводъ наз. 1. Выдзяленне, перадача ў валоданне. 2. Зямельнае ўладанне, зямельны ўчастак. 3. Спрэчка, судовая справа. 4. Задума, намер. 5. Схільнасць, цяга. 6. Прафесія. 7. Спаборніцтва. 8. Месца для спаборніцтваў.
с. 133
Заводячий дзеепрым. Які прыводзіць да пэўных вынікаў.
с. 134
Завоеваный, завоеванный дзеепрым. ад завоевати.
с. 134
Завоеванье, завоюванье наз. Дзеянне па дзеясл. завоевати.
с. 134
Завоевати дзеясл. Заваяваць.
с. 135
Завоекъ наз. 1. Памянш. ад завой у 1 знач. 2. Тое, што і завыекъ.
с. 135
Завоженье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. заводити ў 3 знач. 2. Спрэчка, судовая справа.
с. 135
Завожоный дзеепрым. ад заводити ў 3 знач.
с. 135
Завозити дзеясл. Завозіць, прывозіць.
с. 135
Завозницкий прым. Завезены, прывезены. Параўн. завозничий.
с. 135
Завозничий прым. Тое, што і завозницкий.
с. 135
Завозное наз. Падатак за памол у млыне збожжа.
с. 136
Завозчий прым. Завозчий листъ гл. листъ. Параўн. заводчий.
с. 136
Завой наз. 1. Галаўны ўбор накшталт чалмы. 2. Палатно, якім абматваліся паверх адзення.
с. 136
Завойковый прым. ад завоекъ у 2 знач.
с. 136
Заволаншый прым., выш. ст. ад заволаный у 3 знач. (вышэйшы па сацыяльнаму паходжанню).
с. 136
Заволаный дзеепрым. 1. Ад заволати ў 2 знач. 2. Ад заволати ў 3 знач. 3. У знач. прым. Вядомы, славуты, праслаўлены.
с. 136
Заволанье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. заволати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. заволати ў 3 знач. 3. Саслоўе; годнасць. 4. Пашана, павага, гонар.
с. 136
Заволати дзеясл. 1. Закрычаць, крыкнуць; усклікнуць. 2. Паклікаць. 3. Голасна, публічна абвясціць, аб'явіць. 4. Аклікнуць. 5. Звярнуцца (да каго-н.).
с. 137
Заволока наз. Зацягванне пад скуру жывёлы шнурка для выдалення гною.
с. 138
Заволокати дзеясл. 1. Валочачы, цягнучы, дастаўляць куды-н. 2. Прасоўваць, працягваць, уцягваць праз што-н.
с. 138
Заволоченый, заволочоный дзеепрым. ад заволочи ў 2 знач.
с. 138
Заволоченье наз. Дзеянне па дзеясл. заволочи ў 2 знач.
с. 138
Заволочи дзеясл. 1. Валочачы, цягнучы, даставіць куды-н. 2. Прасунуць, працягнуць праз што-н., унутр чаго-н.
с. 138
Заволочися дзеясл. Зайсці, зацягнуцца куды-н.
с. 139
Заволочити дзеясл. Забаранаваць, заскародзіць.
с. 139
Заволочоный гл. заволоченый
с. 139
Завоняти дзеясл. 1. Запахнуць. 2. Засмярдзець.
с. 139
Завора наз. Засаўка, завала на дзвярах, варотах.
с. 139
Заворотье наз. Месца, прастора за варотамі.
с. 139
Заворочанье наз. Паварот.
с. 139
Заворушитися дзеясл. зв. Прапасці, загінуць, згубіцца.
с. 139
Завотца гл. заводца
с. 139
Завоюванье гл. завоеванье
с. 139
Завпренье наз. Тое, што і запренье.
с. 139
Завреный дзеепрым, 1. Ад заврети ў 1 знач. 2. Акружаны, абмежаваны.
с. 140
Заврети дзеясл. 1. Зачыніць, замкнуць; закрыць. 2. Зрабіць непрыступным.
с. 140
Завретися дзеясл. 1. Закончыцца, абмежавацца. 2. Устанавіцца, стацца, адбыцца.
с. 140
Заврещи дзеясл. Забыць; пакінуць, закінуць.
с. 140
Завротъ наз. Завротъ головы — галавакружэнне.
с. 140
Завсе прысл. Тое, што і завше.
с. 140
Завсегда прысл. Тое, што і завсегды.
с. 140
Завсегды, завсехды прысл. Заўсёды, заўжды, заўсягды. Параўн. завсегда, завседы.
с. 141
Завседы прысл. Тое, што і завсегды.
с. 141
Завсехды гл. завсегды
с. 141
Завспевати дзеясл. Тое, што і заспевати.
с. 141
Завстеганый дзеепрым. ад завстегати.
с. 141
Завстегати, завстягати дзеясл. Прыпыняць, затрымліваць; стрымліваць.
с. 141
Завстегненый дзеепрым. ад завстегнути.
с. 141
Завстегненье, завстягненье наз. Дзеянне па дзеясл. завстегнути, завстягнути.
с. 141
Завстегнути, завстягнути дзеясл. Прьтыніць, затрымаць; стрымаць.
с. 142
Завстидетися гл. завстыдетися
с. 142
Завстыдати дзеясл. 1. Прысароміць, засароміць. 2. Засаромецца.
с. 142
Завстыдатися дзеясл., зв. ад завстыдати ў 2 знач. Параўн. застыдатися.
с. 142
Завстыденье, завстыденне наз. Дзеянне па дзеясл. завстыдити.
с. 142
Завстыдетися, завстидетися дзеясл. зв. Тое, што і завстыдитися.
с. 142
Завстыдити дзеясл. Засароміць, прысароміць.
с. 143
Завстыдитися дзеясл., зв. ад завстыдити. Параўн. завстыдетися.
с. 143
Завстыжати дзеясл. Сарамаціць.
с. 143
Завстыженый, завстыженный, завстыжоный, заустыжоный дзеепрым. ад завстыдити.
с. 143
Завстыженье наз. Дзеянне па дзеясл. завстыдити.
с. 144
Завстыжовати дзеясл. Сарамаціць.
с. 144
Завстыжоный гл. завстыженый
с. 144
Завстягати гл. завстегати
с. 144
Завстягивати дзеясл. Утрымліваць.
с. 144
Завстягненье гл. завстегненье
с. 144
Завстягнути гл. завстегнути
с. 144
Завстягнутися дзеясл., зв. ад завстягнути.
с. 144
Завтра, завтро, заутра, заутро прысл. 1. Заўтра; у наступны дзень пасля сягонняшняга. Параўн. завтре ў 1 знач. 2. У недалёкім будучым, у хуткім часе; хутка, скора, неўзабаве. Параўн. завтре ў 2 знач. 3. У знач. наз. Заўтра, наступны дзень пасля сягонняшняга. Параўн. завтре ў 3 знач.
с. 144
Завтракъ, завтрыкъ наз. Снеданне.
с. 145
Завтрашний прым. Тое, што і завтрешний у 1 знач.
с. 145
Завтре, зайтре прысл. 1. Тое, што і завтра ў 1 знач. 2. Тое, што і завтра ў 2 знач. 3. Тое, што і завтра ў 3 знач.
с. 145
Завтредня наз. Тое, што і завтреня.
с. 145
Завтрее, завтрие, завтрые, заутрее, заутрне наз. 1. Наступны (другі) дзень. 2. Раніца, ранак. 3. Будучае, будучыня.
с. 145
Завтрейший, завтрийший, заутрейший прым. 1. Тое, што і завтрешний у 1 знач. 2. Тое, што і завтрешний у 2 знач.
с. 146
Завтрений, заутренний прым. 1. Тое, што і завтрешний у 1 знач. 2. Тое, што і завтрешний у 2 знач.
с. 146
Завтреня, завтриня, завтрыня наз. Ютрань. Параўн. завтредня, завтрня.
с. 146
Завтрешний, завтрешный, заутрешний прым. 1. Заўтрашні. Параўн. завтрашний, завтрейший у 1 знач., завтрений у 1 знач., завтрий. 2. Будучы, які мае наступіць. Параўн. завтрейший у 2 знач., завтрений у 2 знач.
с. 147
Завтрие гл. завтрее
с. 147
Завтрий, завтрый прым. Тое, што і завтрешний у 1 знач.
с. 147
Завтрийший гл. завтрейший
с. 148
Завтриний прым. ад завтриня.
с. 148
Завтриня гл. завтреня
с. 148
Завтрня, заутрня наз. Тое, што і завтреня.
с. 148
Завтро гл. завтра
с. 148
Завтрые гл. завтрее
с. 148
Завтрый гл. завтрий
с. 148
Завтрыкъ гл. завтракъ
с. 148
Завтрыня гл. завтриня
с. 148
Завулокъ наз. Тое, што і заулокъ. Параўн. загулокъ.
с. 148
Завчарайший гл. завчорайший
с. 148
Завчасу прысл. Загадзя, наперад; у час, своечасова, у пару.
с. 148
Завчорайший, завчарайший прым. Тое, што і завчорашний.
с. 148
Завчорашний прым. Заўчарашні, пазаўчарашні. Параўн. завчорайший.
с. 148
Завше прысл. Заўсёды, безупынна, пастаянна; увесь час. Параўн. завсе, завшей, узавсе.
с. 149
Завшей прысл. Тое, што і завше.
с. 149
Завшие наз. Тыльная частка галавы.
с. 149
Завщинатися дзеясл. зв. Зачынацца, пачынацца, распачынацца.
с. 149
Завыекъ наз. Футра з задняй часткі шыі звера. Параўн. завоекъ у 2 знач.
с. 149
Завыйковый прым. Які зроблены з шыйных частак шкур.
с. 149
Завыменяти дзеясл. Выменяць, замяніць.
с. 149
Завыти дзеясл. Завыць.
с. 150
Завытый гл. завитый
с. 150
Завыхрити гл. завихрити
с. 150
Завыянье гл. завиянье
с. 150
Завядованье наз. Тое, што і заведованье.
с. 150
Завядовца наз. Тое, што і заведовца.
с. 150
Завядыванье наз. Тое, што і заведованье.
с. 150
Завязалый прым. Заблытаны, складаны, незразумелы, цёмны. Параўн. завязаный у 3 знач.
с. 150
Завязаный, завезаный дзеепрым. 1. Ад завязати ў 1 знач. Параўн. завязеный. 2. Ад завязати у 3 знач. 3. Тое, што і завязалый.
с. 150
Завязанье наз. Дзеянне па дзеясл. завязати ў 1 знач.
с. 151
Завязати, завезати дзеясл. 1. Завязаць; абматаць, абгарнуць чым-н., змацаваўшы канцы; абвязаць; увязаць у што-н., сцягнуўшы канцы вузлом. 2. Звязаць, прывязаць што-н. адно да другога, пазбавіўшы гэтым каго-н. свабоды рухаў. 3. Закончыць, завяршыць.
с. 151
Завязатися дзеясл., зв. ад завязати ў 3 знач.
с. 152
Завязеный дзеепрым. Тое, што і завязаный у 1 знач.
с. 152
Завязка, завезка наз. Завязка, пачатак, зыходны момант чаго-н.
с. 152
Завязнути дзеясл. Завязнуць.
с. 152
Завязованье, завязыванье наз. 1. Рашэнне. 2. Дзеянне па дзеясл. завязовати.
с. 152
Завязовати дзеясл. Завязваць; абвязваць.
с. 152
Завязоватися дзеясл. Зваротна наклікаць на сябе што-н. непрыемнае.
с. 152
Завязыванье гл. завязованье
с. 152
Загавены гл. заговены
с. 152
Загаданье наз. Дзеянне па дзеясл. загадати.
с. 152
Загадати дзеясл. Загадаць, прапанаваць загадку або пытанне для разгадкі, адказу.
с. 152
Загадка наз. Загадка.
с. 153
Загадовати, загадывати дзеясл. 1. Гадаць, варажыць. 2. Загадваць, аддаваць загад; распараджацца.
с. 153
Загаеный прым. Тое, што і загайный.
с. 153
Загаенье наз. Дзеянне па дзеясл. загаити ў 1 знач.
с. 153
Загаити дзеясл. 1. Адкрыць, пачаць, распачаць. 2. Правесці пасадку лесу.
с. 153
Загаймовати гл. загамовати
с. 153
Загайный прым. Загайный судъ — суд, законна адкрыты, правамоцны. Параўн. загаеный.
с. 154
Загамованый дзеепрым. 1. Ад загамовати ў 1 знач. 2. Ад загамовати ў 2 знач. 3. Ад загамовати ў 4 знач.
с. 154
Загамованье, загомованье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. загамовати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. загамовати ў 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. загамовати ў 3 знач.
с. 154
Загамовати, загаймовати, загомовати, захамовати дзеясл. 1. Забраць; затрымаць, захаваць. 2. Арыштаваць, узяць пад варту. 3. Спыніць развіццё чаго-н. 4. Стрымаць, супакоіць, уціхамірыць.
с. 155
Загамоватися, загомоватися дзеясл. зв. 1. Ад загамовати ў 3 знач. 2. Ад загамовати ў 4 знач.
с. 156
Заганеный дзеепрым. ад заганити.
с. 156
Заганити дзеясл. Зганіць, даць ганьбу каму-н.
с. 156
Заганяти гл. загоняти
с. 156
Заганятися дзеясл. зв. Забірацца, заганяцца, заходзіць.
с. 156
Загаражати гл. загорожати
с. 156
Загардовати дзеясл. Ставіць пад небяспеку, рызыкаваць.
с. 156
Загасати дзеясл. Загасаць, затухаць.
с. 156
Загасаючий дзеепрым. ад загасати. Параўн. загашаючий.
с. 156
Загасити дзеясл. 1. Загасіць, патушыць, пагасіць. 2. Зацьміць; засланіць. 3. Наталіць, заспакоіць, здаволіць.
с. 156
Загаснути дзеясл. 1. Згаснуць, патухнуць, пагаснуць. 2. Знікнуць, прапасці, згінуць.
с. 157
Загачоный дзеепрым. Загачаны.
с. 157
Загашати дзеясл. Гасіць, тушыць.
с. 157
Загашаючий дзеепрым. Тое, што і загасаючий.
с. 157
Загашение, загошение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. загасити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. загасити ў 3 знач.
с. 157
Загашеный, загашенный, загашоный дзеепрым. ад загасити ў 1 знач.
с. 158
Загвоздка, загваздка, загвозтка наз. Загваздка.
с. 158
Загвоздъ наз. Тое, што і загвоздка.
с. 158
Загвозтка гл. загвоздка
с. 158
Загибнути дзеясл. 1. Тое, што і загинути ў 1 знач. 2. Тое, што і загинути ў 2 знач.
с. 158
Загинути, загынути дзеясл. 1. Згінуць, знікнуць, прапасці; спыніцца. 2. Загінуць; аказацца на краі гібелі.
с. 158
Загинутие наз. Дзеянне па дзеясл. загинути ў 1 знач.
с. 159
Загладити дзеясл. 1. Загубіць, знішчыць. 2. Аддаць забыццю, выкараніць.
с. 159
Заглажение гл. заглаженье
с. 159
Заглаженый, заглажоный дзеепрым. 1. Ад загладити ў 1 знач. 2. Ад загладити ў 2 знач.
с. 159
Заглаженье, заглажение наз. Дзеянне па дзеясл. загладити ў 2 знач.
с. 160
Заглажовати дзеясл. Выкараняць; выпраўляць, загладжваць.
с. 160
Заглажоный гл. заглаженый
с. 160
Загледати гл. заглядати
с. 160
Загледетися гл. заглядетися
с. 160
Заглохлый дзеепрым. Заглухлы, зарослы, закінуты, запусцелы.
с. 160
Заглушанье наз. Дзеянне па дзеясл. заглушати.
с. 160
Заглушати дзеясл.. Прыніжаць, прымяншаць.
с. 160
Заглушеный дзеепрым. ад заглушити. // перан. Зменшыць сілу якога-н. пачуцця; прыглушыць.
с. 160
Заглушенье наз. Дзеянне па дзеясл. заглушити.
с. 160
Заглушити дзеясл. Заглушыць; не даць расці другім раслінам (аб пустазеллі).
с. 160
Заглядати, загледати дзеясл. Заглядаць, заглядваць; глядзець, пазіраць. Параўн. заглядовати.
с. 161
Заглядатися дзеясл., зв. ад заглядати.
с. 161
Заглядетися, загледетися дзеясл. Заглядзецца, загледзецца.
с. 161
Заглядовати дзеясл. Тое, што і заглядати.
с. 161
Загнаный дзеепрым. 1. Ад загнати ў 1 знач. Параўн. загнатый. 2. Ад загнати ў 2 знач. 3. Ад загнати ў 6 знач. 4. Ад загнати ў 7 знач. 5. Развеяны, разагнаны.
с. 161
Загнанье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. загнати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. загнати ў 2 знач.
с. 161
Загнати дзеясл. 1. Загнаць, прымусіць каго-н. увайсці куды-н., апынуцца дзе-н. 2. Вымусіць адысці, апынуцца дзе-н. далёка. 3. Перамясціць, адагнаць у пэўны пункт. 4. Сагнаць, сабраць. 5. // перан. Прагнаць, выгнаць, адагнаць. 6. Прыгнаць, прывесці. 7. Адхіліць, адкінуць; адрачыся, вырачыся.
с. 162
Загнатися дзеясл. // перан. Перакінуцца, перайсці.
с. 162
Загнатый дзеепрым. Тое, што і загнаный у 1 знач.
с. 162
Загневаный, загневанный прым. Раззлаваны, узлаваны, злосны.
с. 162
Загневанье наз. Дзеянне па дзеясл. загневатися.
с. 163
Загневатися дзеясл. Разгневацца, зазлаваць.
с. 163
Загнеть наз. Гарызантальная пясчаная пляцоўка перад валам.
с. 163
Загнивание наз. Дзеянне па дзеясл. загнивати.
с. 163
Загнивати дзеясл. Тое, што і загниватися.
с. 163
Загниватися дзеясл. зв. Загнівацца, пачаць гнісці. Параўн. загнивати.
с. 163
Загнилость наз. Загніванне, гніенне, гніццё. Параўн. загнитье.
с. 163
Загнилый дзеепрым. ад загнити.
с. 163
Загнити дзеясл. Тое, што і загнитися.
с. 164
Загнитие гл. загнитье
с. 164
Загнитися дзеясл. зв. Загнісціся, пачаць гнісці. Параўн. загнити.
с. 164
Загнитье, загнитие наз. Тое, што і загнилость.
с. 164
Заговалина наз. Прызба.
с. 164
Заговаривати дзеясл. Замаўляць, закідаць слова за каго-н., прасіць за каго-н.
с. 164
Заговены, загавены, заговины наз. Загавіны.
с. 164
Загодити дзеясл. Загадзіць, задобрыць.
с. 164
Загоеный дзеепрым. Загоены.
с. 164
Загоженье наз. Дзеянне па дзеясл. загодити.
с. 165
Загожоный дзеепрым. ад загодити.
с. 165
Заголошенье наз. Абвяшчэнне, апавяшчэнне, аб'яўленне.
с. 165
Загомованье гл. загамованье
с. 165
Загомовати гл. загамовати
с. 165
Загомоватися гл. загамоватися
с. 165
Загоненый дзеепрым. Загнаны, заганяны.
с. 165
Загонивати дзеясл. Заганяць.
с. 165
Загонитися дзеясл. Далёка забрацца, зайсці ў пагоні за ворагам:
с. 165
Загонъ наз. 1. Ваенны атрад, прызначаны для набегаў на варожы край з мэтай яго разбурэння, спусташэння. 2. Паход, рэйд; набег. 3 Паласа, участак ворнай зямлі; мера зямлі. 4. Месца для спаборніцтваў.
с. 165
Загоняти, заганяти дзеясл. 1. Заганяць, прымушаць каго-н. увайсці куды-н., апынуцца дзе-н. 2. // перан. Праганяць, выганяць, адганяць. 3. Адхіляць, адкідаць; адракацца, выракацца.
с. 166
Загордетися дзеясл. Заганарыцца.
с. 166
Загореватися дзеясл. // перан. Загарацца, напаўняцца якім-н. пачуццём.
с. 166
Загорети дзеясл. Згарэць, засохнуць ад сонечнай спёкі (пра расліны).
с. 166
Загоретися дзеясл. 1. Загарэцца, пачаць гарэць. 2. // перан. Загарэцца, напоўніцца якім-н. пачуццём.
с. 166
Загорненый дзеепрым. ад загорнути ў 1 знач.
с. 167
Загорнути дзеясл. 1. Захапіць, заняць; ахапіць, апанаваць. 2. Загарнуць, ахінуць, закруціць у што-н.
с. 167
Загорода наз. 1. Агароджа, загарадзь. Параўн. заграда ў 1 знач. 2. Агароджанае месца. Параўн. заграда ў 2 знач. 3. Перашкода. Параўн. заграда ў 3 знач.
с. 168
Загородити дзеясл. 1. Загарадзіць, перагарадзіць, паставіць загарадзь. 2. Абгарадзіць, абнесці што-н. агароджай. 3. Гарантаваць.
с. 168
Загородитися дзеясл. // перан. Замаўчаць.
с. 169
Загородникъ наз. Беззямельны селянін, які меў толькі агарод.
с. 169
Загородский прым. Загарадны.
с. 169
Загорожати, загаражати дзеясл. 1. // перан. Закрываць, загароджваць; перашкаджаць, забараняць. Параўн. загорожовати. 2. Абумоўліваць, агаворваць, выгаворваць, ставіць умовай.
с. 169
Загороженый, зогорожоный дзеепрым. 1. Ад загородити ў 1 знач. 2. Ад загородити ў 2 знач.
с. 170
Загороженье, зогороженье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. загородити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. загородити ў 2 знач. 3. Месца, абнесенае вакол агароджай.
с. 170
Загорожовати дзеясл. Тое, што і загорожати ў 1 знач.
с. 171
Загорожоный гл. загороженый
с. 171
Загорокъ наз. Месца за гарой.
с. 171
Загортовати дзеясл. // перан. Захапляць, ахапляць.
с. 171
Загорье наз. Месца за гарамі.
с. 171
Загоряча прысл. Адразу, зараз жа, без затрымкі; па гарачаму следу.
с. 171
Заготованый дзеепрым. Нарыхтаваны, падрыхтаваны.
с. 171
Заготоватися дзеясл. Падрыхтавацца.
с. 171
Загошение гл. загашение
с. 171
Заграбенье, закграбенье наз. Дзеянне па дзеясл. заграбити.
с. 171
Заграбити дзеясл. Забраць, захапіць; паграбіць, парабаваць.
с. 171
Заграбленый дзеепрым. ад заграбити.
с. 172
Заграда наз. 1. Тое, што і загорода ў 1 знач. 2. Тое, што і загорода ў 2 знач. 3. Тое, што і загорода ў 3 знач.
с. 172
Заградити дзеясл. Заградити уста — пазбавіць магчымасці выказваць свае думкі.
с. 172
Заградитися дзеясл. Загарадзіцца, засланіцца чым-н., схавацца.
с. 172
Загражати дзеясл. // перан. Загражатн оуста — пазбаўляць магчымасці выказваць свае думкі.
с. 172
Загразнути дзеясл. // перан. Загразнуць, завязнуць.
с. 173
Загранити дзеясл. Тое, што і заграничити
с. 173
Заграница наз. Заграніца. Параўн. заграниченье ў 3 знач., заграничье.
с. 173
Заграниченье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. заграничити. 2. Вызначаная граніца, мяжа; прастора ўнутры вызначанай граніцы. 3. Тое, што і заграница.
с. 173
Заграничити, заграничыти дзеясл. Вызначыць, абазначыць граніцу. Параўн. загранити.
с. 173
Заграничникъ наз. Чалавек, які жыве за граніцай, чужаземец.
с. 174
Заграничный, закграничный прым. Які знаходзіцца за граніцай; замежны, іншаземны.
с. 174
Заграничоный дзеепрым. 1. Ад заграничити. 2. Вызначаны, устаноўлены, абазначаны, намечаны.
с. 174
Заграничыти гл. заграничити
с. 175
Заграничье наз. Тое, што і заграница.
с. 175
Заграти дзеясл. Тое, што і заиграти.
с. 175
Загребати дзеясл. Закопваць.
с. 175
Загребеный дзеепрым. ад загрести.
с. 175
Загреванье наз. Саграванне, абаграванне; цяпло. Параўн. зогреванье.
с. 175
Загревати дзеясл. Саграваць, абаграваць; прыграваць. Параўн. зогревати.
с. 176
Загреватися дзеясл., зв. ад загревати. Параўн. зогреватися.
с. 176
Загреваючий дзеепрым. Той, які сагравае.
с. 176
Загрение наз. Тое, што і заигранье.
с. 176
Загрести дзеясл. Закапаць, засыпаць; пахаваць.
с. 176
Загрестися дзеясл., зв. ад загрести.
с. 176
Загрети дзеясл. Прыгрэць, прыпячы.
с. 176
Загретися дзеясл. 1. Сагрэцца, абагрэцца. 2. Настаць, наступіць (пра дзень).
с. 176
Загривый, загрывый прым. Грывасты.
с. 177
Загримети, загрымети дзеясл. Загрымець, загрукатаць; загаварыць гучным голасам. Параўн. загромети.
с. 177
Загрожати дзеясл. Забараняць. Параўн. загрожовати.
с. 177
Загроженье наз. Забарона; загад, наказ.
с. 177
Загрожовати дзеясл. Тое, што і загрожати.
с. 177
Загрозити дзеясл. Забараніць; прыгразіць; загадаць, наказаць.
с. 177
Загромети дзеясл. Тое, што і загримети.
с. 178
Загромяти дзеясл. Граміць.
с. 178
Загруженый дзеепрым. Затоплены.
с. 178
Загрывый гл. загривый
с. 178
Загрымети гл. загримети
с. 178
Загубение гл. загубенье
с. 178
Загубеный дзеепрым. 1. Ад загубити ў 1 знач. 2. Разгублены.
с. 178
Загубенье, загубенне наз. Дзеянне па дзеясл. загубити ў 1 знач. Параўн. загубление.
с. 178
Загубитель наз. Згубіцель.
с. 178
Загубити дзеясл. 1. Забіць, загубіць, знішчыць; пагубіць. 2. Ліквідаваць, закрыць для праходу ці праезду.
с. 178
Загубление наз. Тое, што і загубенье.
с. 179
Загубленый, загубленный дзеепрым. ад загубити ў 1 знач.
с. 179
Загубляти дзеясл. Забіваць, знішчаць, губіць.
с. 179
Загудити дзеясл. Зганьбіць.
с. 179
Загулокъ наз. Тое, што і заулокъ.
с. 179
Загуменье наз. Месца, поле за гумном, загуменне.
с. 180
Загустенье наз. Дзеянне па дзеясл. загустети.
с. 180
Загустети дзеясл. Загусцець, зрабіцца густым, скупіцца ў адным месцы.
с. 180
Загуститися дзеясл. Пакрыцца густа (целамі забітых).
с. 180
Загучати дзеясл. Напоўніцца мноствам галасоў, загаварыць, загаманіць.
с. 180
Загущеный, загущенный, загущоный дзеепрым. ад загустети.
с. 180
Загынути гл. загинути
с. 180
Задаваный дзеепрым. 1. Ад задавати ў 1 знач. 2. Ад задавати ў 2 знач. х
с. 180
Задаванье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. задавати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. задавати ў 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. задавати ў 4 знач.
с. 180
Задавати, задовати дзеясл. 1. Прычыняць, учыняць, чыніць. 2. Ствараць, дабаўляць. 3. Прыпісваць (кам-н. што-н.); ставіць у віну, у дакор, упікаць, дакараць, абвінавачваць (каго-н. у чым-н.). 4. Прапаноўваць.
с. 181
Задаватися дзеясл. Пераходзіць пад чыё-н. падпарадкаванне.
с. 183
Задавити дзеясл. 1. Задушыць, задавіць. 2. Растаптаць, раздушыць.
с. 183
Задавленый дзеепрым. 1. Ад задавити ў 2 знач. 2. Які падавіўся.
с. 183
Заданый дзеепрым. 1. Ад задати ў 1 знач. 2. Ад задати ў 3 знач. 3. Ад задати ў 4 знач. 4. Ад задати ў 5 знач. 5. Ад задати ў 6 знач.
с. 183
Заданье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. задати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. задати ў 3 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. задати ў 4 знач. 4. Дзеянне па дзеясл. задати ў 6 знач.
с. 184
Задарти дзеясл. Пасварыцца з кім-н., не паладзіць з кім-н.
с. 185
Задати дзеясл. 1. Прычыніць, учыніць. 2. Стварыць. 3. Паставіць у віну, у дакор каму-н. што-н., абвінаваціць каго-н. у чым-н., прыпісаць каму-н. што-н. 4. Вызначыць, прызначыць. 5. Загадаць, прапанаваць загадку або пытанне для разгадкі, адказу. 6. Аддаць, надзяліць чым-н.
с. 185
Задатися дзеясл. зв. 1. Ад задати ў 1 знач. 2. Перайсці пад чыё-н. падпарадкаванне, у залежнасць ад каго-н.
с. 187
Задатковый прым. ад задатокъ.
с. 187
Задатокъ наз. 1. Задатак. 2. // перан. Залог, доказ.
с. 187
Задаючий дзеепрым. ад задавати ў 1 знач.
с. 188
Задающий дзеепрым. ад задавати ў 2 знач.
с. 188
Задворникъ наз. Беззямельны селянін, які атрымоўваў за вызначаны аброк ці чынш дзялянку зямлі ад землеўладальніка. Параўн. Люди задворные.
с. 188
Задворный прым. Які датычыць спраў, не звязаных з каралеўскім дваром.
с. 188
Задей гл. зодей
с. 189
Заделати дзеясл. Наладзіць, адрамантаваць што-н. папсаванае.
с. 189
Заделъ наз. Пачынанне, зачын, учынак.
с. 189
Заделывати дзеясл. 1. Заладжваць, замуроўваць. 2. Заслужваць, зарабляць; адплачваць.
с. 189
Задержаванье гл. задержованье
с. 189
Задержавати гл. задержовати
с. 189
Задержавший дзеепрым. ад задержати ў 5 знач.
с. 189
Задержаный, задержанный дзеепрым. 1. Ад задержати ў 1 знач. 2. Ад задержати ў 2 знач. Параўн. задерженый. 3. Ад задержати ў 3 знач. 4. Ад задержати ў 4 знач. 5. Ад задержати ў 5 знач. 6. Ад задержати ў 6 знач. // перан.
с. 189
Задержанье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. задержати ў 5 знач. Параўн. задерженье ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. задержати ў 2 знач. Параўн. задерженье ў 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. задержати ў 3 знач. 4. Дзеянне па дзеясл. задержати ў 4 знач. 5. Дзеянне па дзеясл. задержати ў 6 знач. 6. Затрымка, прамаруджванне, зацягванне.
с. 191
Задержати дзеясл. 1. Затрымаць, перашкодзіць руху каго-н., чаго-н. Параўн. задръжати. 2. Прымусіць застацца на пэўны час. 3. Не аддаць, не выдаць у тэрмін. 4. Арыштаваць, затрымаць у турме. 5. Захаваць, зберагчы, утрымаць. 6. Прытрымаць, падтрымаць. 7. Стрымаць.
с. 192
Задержатися дзеясл. 1. Спыніцца, затрымацца. 2. Застацца, забавіцца, прабыць дзе-н. даўжэй, чым меркавалася. 3. Стрымацца. 4. Пачакаць, памарудзіць.
с. 194
Задерженый дзеепрым. Тое, што і задержаный у 2 знач.
с. 194
Задерженье наз. 1. Тое, што і задержанье ў 1 знач. 2. Тое, што і задержанье ў 2 знач.
с. 194
Задерживаный, задержываный дзеепрым. 1. Ад задерживати ў 1 знач. 2. Ад задерживати ў 2 знач.
с. 195
Задерживанье, задержыванье наз. Дзеянне па дзеясл. задерживати ў 1 знач.
с. 195
Задерживати, задержывати дзеясл. 1. Затрымліваць, перашкаджаць руху каго-н., чаго-н. Параўн. задержовати ў 1 знач. 2. Прымушаць заставацца на пэўны час. Параўн. задержовати ў 2 знач. 3. Не аддаваць, не выдаваць у тэрмін. Параўн. задержовати ў 3 знач. 4. Трымаць у турме. 5. Захоўваць, утрымліваць. Параўн. задержовати ў 4 знач.
с. 195
Задерживатися дзеясл., зв. ад задерживати ў 1 знач.
с. 196
Задержованый дзеепрым. ад задержовати ў 1 знач.
с. 196
Задержованье, задержаванье наз. Дзеянне па дзеясл. задержовати ў 1 знач.
с. 196
Задержовати, задержавати, задержувати дзеясл. 1. Тое, што і задерживати ў 1 знач. 2. Тое, што і задерживати ў 2 знач. 3. Тое, што і задерживати ў 3 знач. 4. Тое, што і задерживати у 5 знач. 5. Спыняць, ліквідаваць. 6. Стрымліваць.
с. 196
Задержоватися дзеясл. зв. 1. Ад задержовати ў 2 знач. 2. Ад задержовати ў 6 знач.
с. 197
Задержувати гл. задержовати
с. 197
Задержываный гл. задерживаный
с. 197
Задержыванье гл. задерживанье
с. 197
Задержывати гл. задерживати
с. 197
Задети дзеясл. Дзець, падзець.
с. 197
Задивенье, задивение наз. Здзіўленне.
с. 198
Задивити дзеясл. Здзівіць.
с. 198
Задивитися дзеясл. Здзівіцца.
с. 198
Задивованый дзеепрым. ад задивовати.
с. 198
Задивованье наз. Дзеянне па дзеясл. задивовати.
с. 198
Задивованьеся наз. Дзеянне па дзеясл. задивоватися.
с. 198
Задивовати дзеясл. Тое, што і задивоватися.
с. 198
Задивоватися дзеясл. зв. Здзівіцца. Параўн. задивовати.
с. 199
Задирати дзеясл. Чапляцца, прыдзірацца да каго-н., выклікаючы яго на сварку.
с. 199
Задиратися дзеясл. Весці сябе задзірыста.
с. 199
Задлужити дзеясл. Тое, што і задлужитися.
с. 199
Задлужитися дзеясл. зв. Запазычыцца, завінаваціцца; нарабіць даўгоў. Параўн. задлужити.
с. 199
Задлужоный дзеепрым. ад задлужити.
с. 199
Задний, задный прым. 1. Задні, які знаходзіцца ззаду, у канцы чаго-н. 2. Наступны, далейшы. 3. Аддалены. 4. У знач. наз. Былое, мінулае.
с. 199
Задница, жадница наз. 1. Частка цела чалавека ніжэй паясніцы. Параўн. задокъ у 1 знач. 2. Спадчына; запаведзь.
с. 200
Задный гл. задний
с. 200
Задовати гл. задавати
с. 200
Задовжитися гл. задолжитися
с. 200
Задокъ наз. 1. Тое, што і задница ў 1 знач. 2. Задні праход. 3. Задняя частка забітай жывёлы.
с. 200
Задолженый, зодолжоный дзеепрым. ад задолжити.
с. 200
Задолживати дзеясл. Падаўжаць.
с. 200
Задолжити дзеясл. Даць у доўг, пазычыць.
с. 201
Задолжитися, задовжитися, задолжытися дзеясл. зв. Завінаваціцца, запазычыцца.
с. 201
Задолжоный гл. задолженый
с. 201
Задолжытися гл. задолжитися
с. 201
Задоржка наз. Прыдарожная паласа.
с. 201
Задорный прым. Задзірысты.
с. 201
Задорожье наз. Месца за дарогай.
с. 201
Задоръ наз. Сварка, сутычка.
с. 201
Задосыть прысл. Досыць, дастаткова, даволі.
с. 201
Задратися дзеясл. Пачаць сварку, вайну.
с. 201
Задреманье наз. Дзеянне па дзеясл. задремати.
с. 202
Задремати дзеясл. // перан. Задрамаць.
с. 202
Задрижати, задржати, задрыжати дзеясл. Задрыжаць.
с. 202
Задрость гл. заздрость
с. 202
Задръжати дзеясл. Тое, што і задержати ў 1 знач.
с. 202
Задрыжати гл. задрижати
с. 202
Заду прысл. Задам.
с. 202
Задума наз. Задума.
с. 202
Задуматися дзеясл. зв. Задумацца.
с. 202
Задумеваньеся наз. Забыццё.
с. 202
Задушати дзеясл. Душыць, задушваць.
с. 202
Задушегубленый дзеепрым. Забіты, задушаны.
с. 202
Задушеный, задушоный дзеепрым. ад задушити ў 1 знач.
с. 202
Задушити дзеясл. 1. Задушыць. 2. Не даць магчымасці дыхаць.
с. 203
Задушитися дзеясл. Задушыцца.
с. 203
Задушный прым. Прызначаны для выратавання душы.
с. 203
Задушоный гл. задушеный
с. 203
Задхненье наз. Задышка.
с. 203
Задъ наз. 1. Задняя частка якога-н. прадмета. 2. Задняя частка тулава жывёлы. 3. Задняя частка забітай і выпатрашанай жывёлы. 4. Спіна, тыл. 5. Частка цела чалавека ніжэй паясніцы. 6. Адна з чатырох старон свету; захад.
с. 203
Заедати дзеясл. Заядаць, загрызаць.
с. 204
Заеденый дзеепрым. ад заести.
с. 204
Заеденье наз. Дзеянне па дзеясл. заести.
с. 204
Заеднаный дзеепрым. ад заеднати.
с. 204
Заеднати дзеясл. Прымірыць, наладзіць адносіны.
с. 204
Заедно прысл. Заадно; разам, сумесна.
с. 204
Заеднывати дзеясл. Прыміраць, з'ядноўваць.
с. 205
Заежджати, заеждзати, заеждчати, заежчати, заезджати, заедчати дзеясл. Заязджаць, прыязджаць куды-н. ненадоўга, пабываць праездам.
с. 205
Заеждзий прым. Заезджы.
с. 205
Заеждчати гл. заежджати
с. 205
Заеже зл. За тое, што, таму што.
с. 205
Заежчати гл. заежджати
с. 205
Заезджати гл. заежджати
с. 205
Заездчати гл. заежджати
с. 205
Заездъ наз. 1. Прыезд, наведванне. 2. Грабеж, набег.
с. 205
Заезокъ наз. Плеценая перагародка папярок ракі для лоўлі рыбы.
с. 206
Заемное наз. Від падатку.
с. 206
Заемный прым. Пазыковы.
с. 206
Заемъ наз. Пазыка, узяцце ў доўг. Параўн. заимъ.
с. 206
Заести дзеясл. Загрызці.
с. 206
Заетроный гл. заятроный
с. 206
Заеханый дзеепрым. ад заехати ў 2 знач.
с. 206
Заехати, заехать дзеясл. 1. Заехаць ненадоўга, пабыць дзе-н. праездам. 2. Прыехаць куды-н., да кого-н. з якой-н. мэтай. 3. Паехаць куды-н. 4. Перагарадзіць, заступіць дарогу. 5. Пад'ехаць не прама, а аб'ездам, збоку. 6. Едучы, апынуцца за чым-н. 7. Прыблізіцца да чаго-н.
с. 206
Заехатися дзеясл. зв. З'ехацца.
с. 207
Заецъ гл. заяцъ
с. 207
Заечекъ наз. Тое, што і заяцъ.
с. 207
Заечий гл. заячий
с. 208
Заечына наз. Мяса зайца, зайчаціна.
с. 208
Зажадати дзеясл. Пажадаць, захацець.
с. 208
Зажадатися дзеясл. Пажадацца, захацецца.
с. 208
Зажаловати дзеясл. Паскардзіцца.
с. 208
Зажбы часц. Хіба.
с. 208
Зажды прысл. Тое, што і завжды.
с. 208
Зажечи дзеясл. Запаліць.
с. 208
Зажечися дзеясл. // перан. Загарэцца, запаліцца, успыхнуць.
с. 208
Заженути дзеясл. Адагнаць.
с. 208
Зажженый, зажжоный, зазженый дзеепрым. Запалены.
с. 209
Зажженье наз. Дзеянне па дзеясл. зажечи.
с. 209
Зажжоный гл. зажженый
с. 209
Зажива прысл. Жывым.
с. 209
Заживане гл. заживанье
с. 209
Заживаный, зажываный дзеепрым. 1. Ад заживати, зажывати ў 1 знач. 2. Ад заживати ў 2 знач.
с. 209
Заживанье, заживане, зажыване, зажыванье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. заживати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. заживати ў 2 знач.
с. 209
Заживати, заживать, зажывати дзеясл. 1. Ужываць, мець ва ўжытку. Параўн. зажияти. 2. Карыстацца, выкарыстоўваць. 3. Адчуваць, зазнаваць, зведваць. 4. Чыніць, учыняць. 5. Есці, піць, спажываць. 6. Загойвацца.
с. 210
Заживатися дзеясл., зв. ад заживати ў 1 знач.
с. 211
Заживаючий, зажываючый дзеепрым. 1. Ад заживати ў 2 знач. 2. Ад заживати ў 3 знач. 3. Ад заживати ў 4 знач.
с. 211
Заживити дзеясл. Зажывіць, залячыць.
с. 212
Зажиганье, зажиганне наз. Падпал, падпальванне.
с. 212
Зажигати, зажыгати дзеясл. 1. Запальваць. 2. Смылець.
с. 212
Зажимати дзеясл. Заціскаць.
с. 212
Зажити, зажыти дзеясл. 1. Мець, набыць, атрымаць. 2. Выкарыстаць. 3. Ужыць, сказаць.
с. 212
Зажияти дзеясл. Тое, што і заживати ў 1 знач.
с. 213
Зажлобливо прысл. Жалобна, тужліва, крыўдна.
с. 213
Зажмуренье наз. Дзеянне па дзеясл. зажмурати.
с. 213
Зажмурати дзеясл. Зажмурваць.
с. 213
Зажмурити дзеясл. Зажмурыць.
с. 213
Зажога наз. Падпал.
с. 213
Зажыванье гл. заживанье
с. 213
Зажываный гл. заживаный
с. 213
Зажыванье гл. заживанье
с. 213
Зажывати гл. заживати
с. 213
Зажываючий гл. заживаючий
с. 213
Зажыгати гл. зажигати
с. 213
Зажыти гл. зажити
с. 213
Зазадокъ наз. Тыльны бок.
с. 213
Зазваный дзеепрым. ад зазвати.
с. 213
Зазвати, зазвать дзеясл. Зазваць, склікаць, паклікаць. Параўн. зезвати, зозвати, ззвати, созвати.
с. 213
Зазвиняти дзеясл. Зазвінець, раздацца.
с. 214
Зазволене гл. зезволене
с. 214
Зазвонити дзеясл. Зазваніць.
с. 214
Заздоровное наз. Пошліна за чытанне заздароўных малітваў.
с. 214
Заздоровный прым. Прызначаны для малітваў за чыё-н. здароўе.
с. 214
Заздра наз. Тое, што і заздрость.
с. 214
Заздрити дзеясл. Тое, што і заздростити.
с. 214
Заздросливецъ наз. Зайздроснік. Параўн. зазросливецъ.
с. 214
Заздросливый, заздростливый прым. Зайздрослівы. Параўн. заздростивый, зазросливый, зайздростивый, зайзросливый.
с. 214
Заздростивый, ззазростивый прым. Тое, што і заздросливый.
с. 215
Заздростити дзеясл. Зайздросціць. Параўн. заздрити, зазрети.
с. 215
Заздростливый гл. заздросливый
с. 215
Заздрость, задрость наз. Зайздрасць. Параўн. заздра, зазрость, зайздрость, зайзрость.
с. 215
Заздрощаючий дзеепрым. ад заздростити.
с. 215
Зазеродить дзеясл. Закласці ў азярод для дасушвання.
с. 215
Зазженый гл. зажженый
с. 215
Заззрость гл. зазрость
с. 215
Зазиранье наз. Зазіранне.
с. 215
Зазирати дзеясл. 1. Зазіраць, заглядваць. 2. Пагарджаць, грэбаваць.
с. 215
Зазленье наз. Крыўда, узлаванасць.
с. 215
Зазлити дзеясл. Учыніць зло.
с. 215
Зазнанье наз. Сведчанне.
с. 216
Зазначенье наз. Абазначэнне.
с. 216
Зазрасть гл. зазрость
с. 216
Зазренье, зазрение наз. Упікі, дакор, ганьбаванне.
с. 216
Зазрети дзеясл. Тое, што і заздростити. Параўн. зайзрети I.
с. 216
Зазретися дзеясл. зв. Засаромецца, пасаромецца.
с. 216
Зазросливецъ наз. Тое, што і заздросливецъ.
с. 216
Зазросливый, зазростливый прым. Тое, што і заздросливый.
с. 216
Зазросникъ, зазростникъ наз. Зайздроснік.
с. 216
Зазростливый гл. зазросливый
с. 217
Зазростникъ гл. зазросникъ
с. 217
Зазростный, зазросьтный прым. Зайздросны.
с. 217
Зазрость, зазрасть, заззрость наз. Тое, што і заздрость.
с. 217
Зазросьтный гл. зазростный
с. 217
Зазрячий дзеепрым. ад зазрети. Параўн. зайзрячий.
с. 217
Зазывати дзеясл. Зазываць, выклікаць.
с. 217
Зазябити дзеясл. Занядбаць, загібець.
с. 217
Зазяблый прым. Занядбаны, загібелы.
с. 217
Зазябытися дзеясл. Прастудзіцца.
с. 217
Заиакливый гл. заикливый
с. 217
Заигранье наз. Палавая ўзбуджанасць. Параўн. загрение.
с. 218
Заиграти, зайграти дзеясл. Зайграць. Параўн. заграти.
с. 218
Заикатися дзеясл. Заікацца.
с. 218
Заикаючийся дзеепрым. ад заикатися.
с. 218
Заикливый, заиакливый прым. Заіклівы.
с. 218
Заимодавецъ наз. Асоба, якая дае ў пазыку. Параўн. заимодавца.
с. 218
Заимодавца, займодавца наз. Тое, што і заимодавецъ.
с. 218
Заимщикъ наз. Асоба, якая ўзяла ў пазыку.
с. 218
Заимъ наз. Тое, што і заемъ.
с. 218
Заинформовати дзеясл. Праінфармаваць.
с. 218
Заисканный прым. Сапраўдны, праўдзівы.
с. 218
Заисте, заисто прысл. Сапраўды, па праўдзе, на самай справе.
с. 218
Заистье гл. зайстье
с. 219
Заити гл. зайти
с. 219
Заичий гл. заячий
с. 219
Зайвысковы прым. Тое, што і завыйковый.
с. 219
Зайграти гл. заиграти
с. 219
Зайденье наз. Тое, што і зайстье ў 1 знач.
с. 219
Зайздростивый прым. Тое, што і заздросливый.
с. 219
Зайздрость наз. Тое, што і заздрость.
с. 219
Зайзрети I дзеясл. Тое, што і зазрети.
с. 219
Зайзрети II дзеясл. 1, Убачыць. 2. Жадаць, прадказваць.
с. 219
Зайзросливый прым. Тое, што і заздросливый.
с. 220
Зайзрость наз. Тое, што і заздрость.
с. 220
Зайзрячий дзеепрым. Тое, што і зазрячий.
с. 220
Займаный дзеепрым. ад займати ў 4 знач.
с. 220
Займанье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. займати ў 5 знач. 2. Перакрыццё.
с. 220
Займати дзеясл. 1. Запаўняць якую-н. паверхню. 2. Кранаць, кратаць, трывожыць, крыўдзіць каго-н. 3. Браць сабе, у сваё карыстанне. 4. Захопліваць, збіраючы ў адно месца і гонячы куды-н. (пра жывёлу). 5. Пазычаць.
с. 220
Займище наз. Займішча, асобная сядзіба за межамі асноўнага паселішча.
с. 221
Займованый дзеепрым. 1. Ад займовати ў 2 знач. 2. Ад займовати ў 5 знач.
с. 221
Займовати дзеясл. 1. Размяшчацца на якім-н. месцы. 2. Захопліваць чыю-н. тэрыторыю. 3. Пашырацца на што-н; ахопліваць сабой што-н. 4. Браць, пазычаць. 5. Тое, што і займати у 4 знач.
с. 221
Займодавца гл. заимодавца
с. 222
Зайстье, заистье, застье, зашстье, заштье наз. 1. Інцыдэнт, сутыкненне, цяжба, сварка, спрэчка. Параўн. зайденье. 2. Захад сонца.
с. 222
Зайти, заити дзеясл. 1. Прыйсці да каго-н., куды-н. не- надоўга, пабыць дзе-н. мімаходам. 2. Прыйсці адкуль-н. з якой-н. мэтай. 3. Ідучы, дасягнуць патрэбнага месца. 4. Ідучы, апынуцца за чым-н. 5. Пайсці вельмі далёка, дасягнуць якога-н. далёкага месца. 6. Пайсці куды-н. 7. Увайсці унутр; паглыбіцца ў межы чаго-н. 8. Перайсці ў чыю-н. уласнасць, пад чыю-н. уладу. 9. Працягнуцца да чаго-н. 10. Застаць, заспець, затрымаць; напаткаць, спасцігнуць. 11. Выйсці насустрач, перагарадзіць дарогу. 12. Дасягнуць месца прызначэння (пра лісты, пісьмы і г. д.). 13. Распаўсюдзіцца, стаць вядомым (пра весткі, чуткі і інш.). 14. Апусціцца за гарызонт (пра нябесныя свяцілы). 15. Пачацца, наступіць. 16. Кончыцца, скончыцца, прайсці. 17. Прыйсці ў які-н. стан, дасягнуць крайняй ступені праяўлення чаго-н. 18. Аслепнуць. 19. Быць патрачаным на каго-н.
с. 222
Зайтисе дзеясл. Сысціся.
с. 226
Зайтре гл. завтре
с. 226
Закажоный дзеепрым. Заражаны.
с. 226
Заказавати гл. заказовати
с. 226
Заказаный, закозаный дзеепрым. 1. Ад заказати ў 1 знач. 2. Ад заказати ў 2 знач. 3. Ад заказати ў 3 знач.
с. 226
Заказанье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. заказати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. заказати ў 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. заказати ў 3 знач.
с. 226
Заказати дзеясл. 1. Загадаць, аддаць загад. 2. Забараніць. 3. Апавясціць, даць наказ.
с. 227
Заказникъ наз. Аканом. Параўн. заказца.
с. 227
Заказованый дзеепрым. ад заказовати ў 1 знач.
с. 228
Заказованье, заказыванье наз. Дзеянне па дзеясл. заказовати ў 3 знач.
с. 228
Заказовати, заказавати, заказывати дзеясл. 1. Загадваць, аддаваць загад. 2. Забараняць. 3. Апавяшчаць, наказваць.
с. 228
Заказуючий дзеепрым. ад заказовати ў 2 знач.
с. 229
Заказца, закасца наз. Тое, што і заказникъ.
с. 229
Заказъ наз. 1. Загад, наказ. 2. Забарона.
с. 229
Заказыванье гл. заказованье
с. 230
Заказывати гл. заказовати
с. 230
Закалаемый дзеепрым. ад закалати.
с. 230
Закалатати гл. заколотати
с. 230
Закалати дзеясл. Заколваць, забіваць.
с. 230
Закалатися дзеясл., зв. ад закалати.
с. 230
Закалъ наз. Гарт, загартоўка.
с. 230
Закаляти дзеясл. Загартоўваць, рабіць стойкім, вынослівым да чаго-н.
с. 230
Закаменелость, закамянелость наз. // перан. Закамянеласць.
с. 230
Закаменелший прым., выш. ст. ад закаменелый.
с. 230
Закаменелый, закамянелый прым. // перан. Закамянелы.
с. 230
Закаменети дзеясл. // перан. Стаць жорсткім, бяздушным, абыякавым да ўсяго; закамянець.
с. 231
Закамянелость гл. закаменелость
с. 231
Закамянелый гл. закаменелый
с. 231
Закапыванье наз. Закопванне.
с. 231
Закасати дзеясл. Закасаць.
с. 231
Закасца гл. заказца
с. 231
Заквасити дзеясл. Заквасіць.
с. 231
Закваситися дзеясл., зв. ад заквасити.
с. 231
Закваснети дзеясл. Закіснуць.
с. 231
Заквашеный дзеепрым. ад заквасити.
с. 231
Заквентути дзеясл. Тое, што і заквитнути ў 2 знач.
с. 231
Закветлый прым. Які расцвіў, заквітнеў.
с. 231
Заквитнувший дзеепрым. ад заквитнути ў 1 знач.
с. 232
Заквитнути дзеясл. 1. Заквітнець, расцвісці. 2. Прыйсці ў стан уздыму, росквіту, расквітнець. Параўн. заквентути.
с. 232
Заквитывати дзеясл. Расцвітаць.
с. 232
Закгармистръ гл. зекгармистръ
с. 232
Закграбенье гл. заграбенье
с. 232
Закграничный гл. заграничный
с. 232
Закиданый дзеепрым. Закінуты, апушчаны ў ваду.
с. 232
Закиданье наз. Дзеянне па дзеясл. закидати ў 1 знач.
с. 232
Закидати дзеясл. 1. Кідаючы што-н., запоўніць (адтуліну, яму і г. д.), засыпаць, пакрыць. 2. // перан. Намякаць на што-н.
с. 232
Закидывати, закидавати, закидовати дзеясл. Закідваць.
с. 233
Закиненый дзеепрым. 1. Ад закинути ў 1 знач. 2. Ад закинути ў 2 знач.
с. 233
Закинути дзеясл. 1. Закінуць, кінуць (звычайна з сілай), каб прадмет аказаўся ў пэўным месцы. 2. Закінуць, апусціць у ваду (невад).
с. 233
Закипети дзеясл. // перан. Закішэць.
с. 233
Закиснути дзеясл. // перан. Увабраць; успрыняць.
с. 233
Закладане гл. закладанье
с. 234
Закладаный дзеепрым. Падрыхтаваны да ахвяры.
с. 234
Закладанье, закладане наз. Дзеянне па дзеясл. закладати ў 1 знач.
с. 234
Закладати, заклодати дзеясл. 1. Засноўваць, закладваць аснову чаму-н., пачынаць будаўніцтва. 2. Аддаваць у заклад, закладаць. 3. Накладаць (штраф, арышт). 4. Закрываць. 5. Закідаць, расстауляць (размяшчаць з пэўнай мэтай).
с. 234
Закладатися дзеясл. зв. 1. Ад закладати ў 1 знач. 2. // перан. Закрывацца, прыкрывацца.
с. 235
Закладаючий дзеепрым. ад закладати ў 1 знач.
с. 235
Закладеный дзеепрым. ад. закласти.
с. 235
Закладень наз. Цяглец, які пераходзіў на службу да свецкіх ці духоўных феадалаў для пазбаўлення ад дзяржаўнага цягла, губляючы пры гэтым асабістую свабоду. Параўн. закладникь.
с. 235
Закладка наз. Падшэўка, падкладка.
с. 236
Закладникъ наз. Тое, што і закладень.
с. 236
Закладный прым. Аддадзены ў залог (аб маёмасці, каштоўнасцях).
с. 236
Закладъ наз. 1. Рэч, маёмасць, часова аддадзеная таму, хто дае пазыку. 2. Гарантаванне звароту пазыкі шляхам перадачы маёмасці; зарука, гарантыя. 3. Заложнікі як гарантыя выканання абавязацельстваў. 4. Умова, дагавор, пагадненне. 5. Дзеянне па дзеясл. закладати ў 1 знач.
с. 236
Закладывати дзеясл. Аддаваць у заклад.
с. 237
Закладыватися дзеясл., зв. ад закладывати.
с. 237
Закладыны наз. Закладзіны (частаванне пасля закладкі дома).
с. 238
Заклаемый дзеепрым. ад заклати ў 1 знач.
с. 238
Закланне наз. Ахвяра. с. 238
Закланый дзеепрым. Забіты, заколаты.
с. 238
Заклапотити дзеясл. Заклапаціць.
с. 238
Закласти дзеясл. Закласці, залажыць чым-н.
с. 238
Заклатель наз. Той, хто заколвае (ахвяру).
с. 238
Заклати дзеясл. 1. Закалоць, забіць. 2. Прынесці у ахвяру.
с. 238
Закленути, заклинути дзеясл. Запавядаць, завяшчаць, узяць клятвеннае абяцанне.
с. 238
Заклепити дзеясл. Закляпаць.
с. 238
Заклепъ наз. Засаўка.
с. 239
Заклести гл. заклясти
с. 239
Заклеяный дзеепрым. Заклеены.
с. 239
Закликаный дзеепрым. ад закликати ў 2 знач.
с. 239
Закликанье наз. Дзеянне па дзеясл. закликати ў 5 знач.
с. 239
Закликати дзеясл. 1. Крычаць. 2. Клікаць, голасна зваць. 3. Склікаць. 4. Аб'яўляць публічна аб чым-н. 5. Заклікаць, зваць да якіх-н. дзеянняў. 6. Звяртацца з просьбай, з мальбой аб чым-н.
с. 239
Закликивати дзеясл. Падзываць.
с. 240
Закликъ наз. Прызыў, заклік.
с. 240
Заклинальный прым. Які служыць для заклінання; заклінальны.
с. 240
Заклинаный дзеепрым. ад заклинати ў 1 знач.
с. 240
Заклинанье, заклинане наз. 1. Дзеянне па дзеясл. заклинати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. заклинати ў 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. заклинати ў 3 знач. 4. Адлучэнне ад царквы, пракляцце.
с. 240
Заклинатель наз. Заклінальнік, свяшчэннік, які мае права заклінаць злых духаў. Параўн. заклиначъ
с. 241
Заклинати дзеясл. 1. Горача прасіць, маліць аб чым-н., браць клятвы, абяцанне. 2. Імкнуцца падпарадкаваць каго-н., што-н. сілай чараў, вядзьмарства, малітваў. 3. Прызываць, заклікаць.
с. 241
Заклинатися дзеясл., зв. ад заклинати ў 1 знач.
с. 241
Заклиначъ наз. Тое, што і заклинатель.
с. 242
Заклинаючий дзеепрым. у знач. наз. Той, хто заклінае.
с. 242
Заклинути гл. закленути
с. 242
Заклодати гл. закладати
с. 242
Заключаемый дзеепрым. Які пазбаўляецца свабоды.
с. 242
Заключеный дзеепрым. 1. Ад заключити ў 1 знач. 2. Закрыты, замкнёны.
с. 242
Заключити дзеясл. 1. Заключыць, заперці, змясціць куды-н. 2. // перан. Закрыць, заперці. 3. Заключити животъ — пазбавіць магчымасці раджаць.
с. 242
Заклясти, закляти, заклести дзеясл. 1. Узяць клятвеннае абяцанне. 2. Малітвамі, варажбой, вядзьмарствам падпарадкаваць каго-н. каму-н. 3. Праклясці.
с. 242
Заклятие наз. Клятва, зарок.
с. 243
Заклятися дзеясл. Паклясціся, даць клятву, абяцанне.
с. 243
Заклятый дзеепрым. 1. Ад заклясти ў 1 знач. 2. Пракляты, адлучаны ад царквы, аддадзены анафеме.
с. 243
Закованый дзеепрым. Закаваны, акуты металам.
с. 243
Заковка наз. Тое, чым акаваны які-н. прадмет.
с. 243
Закозаный гл. заказаный
с. 244
Заколатанье наз. Дзеянне па дзеясл. заколатати.
с. 244
Заколатити гл. заколотати
с. 244
Заколение гл. заколенье
с. 244
Заколенный, заколеный дзеепрым. ад заколоти ў 1 знач.
с. 244
Заколенье, заколенне наз. Дзеянне па дзеясл. заколоти ў 1 знач.
с. 244
Заколовати дзеясл. Заколваць, забіваць.
с. 244
Заколотати, закалатати, заколатати дзеясл. Пастукаць, падаць сігнал стукам.
с. 244
Заколоти дзеясл. 1. Закалоць, забіць. 2. Зрабіць засечку, зазначыць.
с. 244
Заколотися дзеясл., зв. ад заколоти ў 1 знач.
с. 245
Заколотити дзеясл. Збунтаваць, пазбавіць ранейшага спакою.
с. 245
Заколотый дзеепрым. ад заколоти ў 1 знач.
с. 245
Заколотье наз. Укол чым-н. вострым.
с. 245
Заколочвати дзеясл. Тое, што і заколочивати.
с. 245
Заколоченье наз. Дзеянне па дзеясл. заколочивати.
с. 245
Заколоченьеся наз. Дзяржаўная змова, мяцеж, бунт.
с. 245
Заколочивати дзеясл. Пазбаўляць ранейшага спакою, выклікаць змены, бунтаваць. Параўн. заколочвати.
с. 245
Заколывати дзеясл. Зазначаць, надсякаць.
с. 245
Законити дзеясл. Устанаўліваць законы.
с. 245
Законичка гл. законничка
с. 245
Законка наз. Судовае абвінавачванне.
с. 245
Законне гл. законно
с. 246
Законниковъ прым. ад законникъ у 1 знач.
с. 246
Законникъ, зоконникъ наз. 1. Свяшчэннаслужыцель, манах. 2. Знаўца закону — рэлігійнага веравучэння. 3. Той, хто строга прытрымліваецца закону. 4. // перан. Абаронца, заступнік.
с. 246
Законница наз. 1. Манашка. Параўн. законничка. 2. Адзенне, якое надзявае свяшчэннік пры набажэнстве.
с. 246
Законницкий прым. Манаскі.
с. 247
Законничка, законичка наз. Тое, што і законница ў 1 знач.
с. 247
Законничий, законничый прым. ад законникъ у 1 знач.
с. 247
Законно, законне прысл. У адпаведнасці з законам веры, законна.
с. 247
Законный прым. 1. Які адносіцца да рэлігіі, веравызнання. 2. Ордэнскі (які адносіцца да манаскага ордэна), манаскі, манастырскі. 3. Які служыць рэлігійнаму культу. 4. Які адносіцца да закону; законны.
с. 247
Законодавецъ наз. Заканадавец (аб прароку Майсею). Параўн. законодавца.
с. 249
Законодавца наз. Тое, што і законодавецъ.
с. 249
Законодавцовъ прым. ад законодавца.
с. 249
Законоопуститель наз. Той, хто парушае рэлігійна-маральныя нормы, з пагардай адносіцца да веры.
с. 249
Законопереступный гл. законопреступный
с. 249
Законоположение наз. Сукупнасць законаў, правіл, прадпісанняў рэлігійна-маральнага характару.
с. 250
Законоположникъ наз. Той, хто ўстанаўлівае законы, правілы рэлігійна-маральнага характару.
с. 250
Законопреспевающий дзеепрым. у знач. наз. Той, хто дасягае вялікіх поспехаў у захаванні веравызнання.
с. 250
Законопреступникъ наз. Вераадступнік; чалавек, які адрокся ад сваёй веры, які парушае рэлігійна-маральныя нормы.
с. 250
Законопреступный, законопереступный прым. Які парушае рэлігійна-маральныя нормы.
с. 250
Законопреступство наз. Адступленне, адрачэнне ад веры.
с. 250
Законоприимецъ наз. Наступнік, пераемнік (рэлігіі, запаветаў, веравучэння).
с. 250
Законорядье наз. Судовыя правілы, законы, палажэнні.
с. 251
Законоученый прым. Які пераймае, прадаўжае вучэнне якой-н. рэлігіі.
с. 251
Законоучитель наз. Паслядоўнік якога-н. веравучэння, знаўца, тлумачальнік рэлігійных законаў.
с. 251
Законохранитель наз. Ахоўнік рэлігіі, веры.
с. 251
Законство наз. Веравызнанне.
с. 251
Закончати дзеясл. Заканчваць.
с. 251
Закончити дзеясл. Закончыць, скончыць.
с. 251
Законъ наз. 1. Рэлігія, вера, веравызнанне. 2. Сукупнасць прадпісанняў якой-н. рэлігіі. 3. Манаскае таварыства, ордэн каталіцкай царквы з пэўным статутам. 4. Устанаўленні, прадпісанні свецкай улады. 5. Сувязь паміж з'явамі, закон развіцця прыроды. 6. Правіла, звычай. 7. Шлюб.
с. 251
Закопавати гл. закоповати
с. 255
Закопаный дзеепрым. Закапаны, засыпаны.
с. 255
Закопанье наз. Дзеянне па дзеясл. закопати.
с. 255
Закопати дзеясл. Закапаць, засыпаць.
с. 255
Закоповати, закопавати, закопувати дзеясл. // перан. Закопваць, хаваць.
с. 255
Закопываный дзеепрым. ад закоповати.
с. 256
Закопъ наз. Роў, траншэя.
с. 256
Закоротшый прым. Карацейшы.
с. 256
Закосненье наз. Забыццё, запушчэнне.
с. 256
Закоснити дзеясл. Закаснець, замарудзіць, затрымаць, забавіцца.
с. 256
Закосное наз. Грашовы падатак за кашэнне сена. Параўн. закосъ
с. 256
Закосъ наз. Тое, што і закосное.
с. 256
Закота наз. Запруда для лоўлі рыбы. Параўн. закотъ
с. 256
Закотъ наз. Тое, што і закота.
с. 256
Закохавшийся дзеепрым. ад закохатися.
с. 257
Закоханый прым. Які выражае захапленне, задавальненне чым-н.
с. 257
Закоханьеся наз. Захапленне, пачуццё прыхільнасці да чаго-н.
с. 257
Закохатися дзеясл. Захапіцца, праявіць да чаго-н. вялікую цікавасць, адчуць задавальненне ад чаго-н.
с. 257
Закрадный дзеепрым. Тайны.
с. 257
Закрай наз. Закраіна, закраек.
с. 257
Закраснетися дзеясл. Зачырванецца, пачырванець.
с. 257
Закрасти дзеясл. Захапіць, авалодаць сілай, употай узяць, прысвоіць сабе чужое.
с. 257
Закрастися дзеясл. Закрасціся, непрыкметна, крадком пра- нікнуць куды-н.
с. 257
Закрачати, закрочати, зокрачати дзеясл. Перашкаджаць, шкодзіць.
с. 258
Закрвавенье наз. Акрываўленае месца.
с. 258
Закрепити дзеясл. Умацаваць; загарадзіць, засланіць
с. 258
Закрепленье наз. // перан. Умацаванне.
с. 258
Закрепляти дзеясл. Закрываць, прыкрываць, засланяць чым-н.
с. 258
Закрестия гл. закристия
с. 258
Закретъ наз. 1. Каморка. 2. Прыбіральня.
с. 258
Закривалный Листъ закривалный гл. листъ с. 258
Закривати гл. закрывати
с. 258
Закриватися гл. закрыватися
с. 258
Закриваючий дзеепрым. ад закривати ў 1 знач.
с. 258
Закривдити дзеясл. Пакрыўдзіць.
с. 259
Закривеный гл. закривленый
с. 259
Закривити дзеясл. Сагнуць, скрывіць.
с. 259
Закривитися дзеясл., зв. ад закривити.
с. 259
Закривленый, закривеный, закрывленый прым. Скрыўлены, выгнуты.
с. 259
Закрикнути дзеясл. Крыкнуць, паклікаць.
с. 259
Закрилина наз. Памяшканне, прыбудаванае да асноўнага будынка, крыло.
с. 259
Закристия, закрестия наз. Рызніца. Параўн. закрыстыя.
с. 259
Закрисленый дзеепрым. Акрэслены, вызначаны.
с. 259
Закрити гл. закрыти
с. 259
Закритие гл. закрытье
с. 259
Закритися гл. закрытися
с. 259
Закрито гл. закрыто
с. 259
Закритость наз. Утойванне.
с. 259
Закритый гл. закрытый
с. 259
Закритье гл. закрытье
с. 260
Закричати, закрычати дзеясл. Закрычаць.
с. 260
Закровъ наз. Заслона, пакрывала.
с. 260
Закрой наз. Лапатка ў сахі, па якой зямля, паднятая лемяшом, кладзецца ўбок.
с. 260
Закропленый прым. Пакроплены, паліты.
с. 260
Закрочати гл. закрачати
с. 260
Закрочити, закрочыти дзеясл. Перашкодзіць, забараніць.
с. 260
Закрочоный дзеепрым. ад закрочити.
с. 260
Закрочыти гл. закрочити
с. 260
Закрутити дзеясл. Звярнуць, павярнуць набок.
с. 260
Закрутъ наз. Выгіб, звіліна.
с. 260
Закрученый дзеепрым. Закручаны, абгорнуты.
с. 260
Закрывати, закривати дзеясл. 1. Закрываць, засланяць. 2. Прыкрываць што-н. чым-н. 3. Хаваць, не паказваць. 4. Утойваць, замоўчваць. 5. Не выдаваць, памагаць скрыцца. 6. Спыняць, класці канец чаму-н.
с. 261
Закрыватися, закриватися дзеясл. зв. 1. Ад закрывати ў 2 знач. 2. Апраўдвацца. 3. Завяршацца, прыходзіць на змену.
с. 262
Закрывенье наз. Скрыўленне, паварот.
с. 262
Закрывленый гл. закрнвленый
с. 262
Закрыстейный прым. ад закрыстыя.
с. 262
Закрыстыя наз. Тое, што і закристия.
с. 262
Закрыте гл. закрыто
с. 262
Закрыти, закрити дзеясл. 1. Пакрыць, накрыць. 2. Закрыць нешта раскрытае. 3. Схаваць. 4. Скрыць, затаіць, не сказаць. 5. Знішчыць.
с. 262
Закрытися, закритися дзеясл. зв. 1. Ад закрыти ў 1 знач. 2. Ад закрыти ў 3 знач. 3. Апраўдацца.
с. 263
Закрыто, закрито, закрыте прысл. 1. Закрыта, тайна. 2. Няясна, незразумела.
с. 264
Закрытый, закритый прым. 1. Ад закрыти ў 1 знач. 2. Недаступны непасрэднаму назіранню або ўздзеянню. 3. Які мае нейкі скрыты сэнс. 4. Тайны, скрыты.
с. 264
Закрыть наз. Створкі, якімі закрываліся знадворку дзверы.
с. 265
Закрытье, закритие, закритье наз. 1. Заслона, занавеска. 2. Адзенне.
с. 265
Закрычати гл. закричати
с. 265
Закупальный прым. Тое, што і закупный у 1 знач.
с. 265
Закупати дзеясл. Браць у карыстанне што-н. на пэуны тэрмін да пагашэння пазыкі. Параўн. закуповати ў 1 знач.
с. 265
Закупень наз. Тое, што і закупъ у 1 знач.
с. 266
Закупенье наз. Узяцце на службу за пазыку.
с. 266
Закупити дзеясл. 1. Закупіць, купіць увесь тавар аднаму чалавеку. 2. Узяць у карыстанне што-н. на пэўны тэрмін да пагашэння пазыкі, заарандаваць. 3. Узяць на службу за пазыку на пэўны тэрмін з пэўнымі ўмовамі.
с. 266
Закупка наз., жан. да закупъ у 1 знач.
с. 266
Закупленина наз. Тое, што і закупля ў 1 знач.
с. 267
Закупленый дзеепрым. 1. Ад закупити у 2 знач. 2. Ад закупити ў 3 знач.
с. 267
Закупля наз. 1. Нерухомая маёмасць, узятая ў арэнду да выплаты пазыкі. Параўн. закупленина. 2. Дзеянне па дзеясл. закупити ў 2 знач.
с. 267
Закупный прым. 1. Узяты ў карыстанне да выплаты пазыкі, куплены на час, узяты ў арэнду. Параўн. закупальный. 2. Узяты на службу на пэўны тэрмін, каб адрабляць пазыку.
с. 267
Закуповати, закупывати дзеясл. 1. Тое, што і закупати. 2. Купляць у вялікай колькасці.
с. 268
Закупчий Листъ закупчий гл. листъ
с. 268
Закупъ наз. 1. Чалавек, якога аддалі або які наняўся на службу за пазыку. Параўн. закупень. 2. Служба за пазыку. 3. Арэнда маёмасці, часовае карыстанне за пазыку.
с. 268
Закупывати гл. закуповати
с. 269
Закурение наз. Дзеянне па дзеясл. закурити.
с. 269
Закуреный прым. Закураны, закуродымлены.
с. 269
Закурити дзеясл. Задыміць, закуродыміць.
с. 269
Закуритися дзеясл. Пачаць дыміцца.
с. 269
Закусити дзеясл. // перан. Паспытаць, спазнаць.
с. 269
Закуска наз. Закуска.
с. 269
Закутокъ наз. Глухое, аддаленае месца. Параўн. закутъ.
с. 269
Закутъ наз. Тое, што і закутокъ.
с. 269
Закутье наз. Адгароджанае месца, загон.
с. 269
Закушеный дзеепрым. Загрызены.
с. 269
Залавяти дзеясл. Правакаваць, падбухторваць.
с. 269
Заламанье наз. Залом.
с. 269
Залапленый дзеепрым. Залатаны.
с. 270
Залегати дзеясл. Заставацца неапрацаваным (аб угоддзях).
с. 270
Залегатися I дзеясл. Апаноўваць, размяшчацца.
с. 270
Залегатися II дзеясл. Запоўніцца, быць апанаваным.
с. 270
Залеглый дзеепрым. 1. Даўні, забыты. 2. Пакінуты, неапрацаваны. 3. Аддалены, глухі.
с. 270
Залегль, залягль наз. Глухое месца, буралом.
с. 270
Залегчи дзеясл. 1. Застацца неапрацаваным (аб угоддзях). 2. Заняць, перакрыць (шлях). 3. Схавацца. 4. Застацца неаплачаным.
с. 270
Заледве, заледво I прысл. 1. Насілу, з вялікімі цяжкасцямі. 2. Чуць, ледзь толькі. 3. Амаль, чуць (у спалучэнні з адмоуем).
с. 271
Заледве, заледво II зл. Ледзь, ледзь толькі, толькі, як толькі (пры выражэнні залежнай сувязі).
с. 271
Залежати I дзеясл. 1. Грунтавацца на чым-н. 2. Мець дачыненне, адносіцца да чаго-н. 3. Залежаць (ад каго-н.). 4. Змяшчацца; уяуляць сабой. 5. Быць павінным, належаць.
с. 272
Залежати II дзеясл, 1. Застацца ляжаць, заляжацца. 2. Прымыкаць, знаходзіцца побач.
с. 273
Залежачий дзеепрым. ад залежати II у 2 знач.
с. 273
Залежъ наз. Заклад.
с. 273
Залезъ наз. Запас, залеж.
с. 273
Залепити дзеясл. Заляпіць, замураваць.
с. 273
Залесье наз. Месца за лесам.
с. 273
Залетати дзеясл. Далятаць.
с. 273
Залетети дзеясл. Заляцець, даляцець.
с. 273
Залетити дзеясл. 1. Рэкамендаваць што-н., прадпісаць, загадаць. 2. Рэкамендаваць каго-н., пазнаёміць, прыцягнуць увагу. 3. Даверыць, даручыць.
с. 273
Залетитися дзеясл., зв. ад залетити ў 3 знач.
с. 274
Залеты наз. Хвалебныя словы, высакамоўныя, напышлівыя прамовы.
с. 274
Залецанный гл. залецаный
с. 274
Залецанье наз. Дзеянне па дзеясл. залецати ў 1 знач.
с. 274
Залецаный, залецанный дзеепрым. Рэкамендуемы, праслаўляемы.
с. 274
Залецати, залицати дзеясл. 1. Ухваляць, праслаўляць, рэкамендаваць каго-н., станоўча адзывацца аб чым-н. 2. Загадваць, прасіць аб чым-н., раіць, завяшчаць.
с. 274
Залецатися дзеясл., зв. ад залецати ў 1 знач.
с. 275
Залеценый гл. залецоный
с. 275
Залеценье, залиценье наз. Дзеянне па дзеясл. залецити ў 1 знач.
с. 275
Залецици, залецыти, залицети дзеясл. 1. Рэкамендаваць каго-н., праславіць. 2. Загадаць, параіць, завяшчаць што-н.
с. 275
Залецитися дзеясл., зв. ад залецити ў 2 знач.
с. 276
Залецоный, залеценый дзеепрым. Праслаўлены, ухвалены, адзначаны, рэкамендаваны.
с. 276
Залецыти гл. залецити
с. 276
Залживость гл. зелживость
с. 276
Зали часц. Тое, што і азали.
с. 276
Заливанье наз. Дзеянне па дзеясл. заливати ў 2 знач.
с. 276
Заливати дзеясл. 1. Заліваць, пакрываць вадой або іншай вадкасцю якую-н. паверхню. 2. Плёскаць вадкасць на што-н., абліваць. 3. Заліваць, тушыць (агонь).
с. 276
Заливатися дзеясл., зв. ад заливати ў 1 знач.
с. 277
Заливокъ наз. Затока.
с. 277
Залити дзеясл. 1. Заліць, затапіць. 2. Абліць якой-н. вадкасцю што-н., плёснуць на што-н. 3. Заліць, патушыць полымя. 4. Заліць нечым растопленым, расплаўленым.
с. 277
Залитися дзеясл. Залитися водою — скрыцца пад вадою, патануць.
с. 277
Залитье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. залити у 1 знач. Параўн. залянье. 2. Дзеянне па дзеясл. залити ў 2 знач.
с. 278
Залицати гл. залецати
с. 278
Залиценье гл. залеценье
с. 278
Залицети гл. залецити
с. 278
Залога наз. 1. Засада. 2. Атрад, які знаходзіцца ў засадзе; застава, гарнізон. 3. Салдат, якога пакінулі на пастой.
с. 278
Залогъ наз. Залог, заклад.
с. 278
Заложение гл. заложенье
с. 278
Заложеный, заложенный, заложоный дзеепрым. 1. Ад заложити ў 1 знач. 2. Ад заложити ў 2 знач. 3. Ад заложити ў 5 знач. 4. Ад заложити ў 8 знач.
с. 278
Заложенье, заложение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. заложити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. заложити ў 5 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. заложити ў 8 знач.
с. 279
Заложити, заложыти дзеясл. 1. Пакласці, аснову чаго-н., пачаць будаваць. 2. Пакласці, змясціць куды-н., за што-н. 3. Навесіць, надзець на што-н. 4. Прасунуць праз што-н. 5. Вызначыць, пастанавіць (у судовых або дзяржаўных справах). 6. Заплаціць, аддаць пэўную суму грошай. 7. Заплаціць замест каго-н. 8. Аддаць што-н. у заклад. 9. Падвергнуць пакаранню.
с. 280
Заложитися, заложытися дзеясл. 1. Прыкрыцца, загарадзіцца чым-н. 2. Заручыцца падтрымкай або доказамі. 3. Стаць залежным ад каго-н. 4. Пайсці ў заклад з кім-н.
с. 282
Заложка наз. Кавалак дарагой тканіны з аздобаю, які прывязваўся на шыі і таліі, а на грудзях адставаў, каб можна было за яго закласці рукі або хустачку.
с. 282
Заложница наз. Наложніца, палюбоуніца.
с. 283
Заложоный гл. заложеный
с. 283
Заложыти гл. заложити
с. 283
Заложытися гл. заложитися
с. 283
Заломити дзеясл. Заламаць, моцна загнуць.
с. 283
Заломша наз. Жалобная імша.
с. 283
Заломъ наз. Выгіб.
с. 283
Заломывати дзеясл. Выгібаць.
с. 283
Залубицы наз. Від саней.
с. 283
Залука наз. Пойма.
с. 283
Залюбити дзеясл. Упадабаць, спадабаць.
с. 283
Залягль гл. залегль
с. 283
Залянье наз. Тое, што і залитье у 1 знач.
с. 283
Замавяти дзеясл. Сварыцца, абражаць.
с. 283
Замавяючий дзеепрым. ад замавяти.
с. 284
Замагатися дзеясл. Дабівацца, дасягаць.
с. 284
Замагаючийся дзеепрым.
с. 284
Замазаный дзеепрым. ад замазати.
с. 284
Замазати дзеясл. Замазаць.
с. 284
Замала прысл. Змалку.
с. 284
Замало прысл. Мала, нямнога.
с. 284
Замалымъ прысл. Хутка, скора.
с. 284
Заманый дзеепрым. ад дзеясл. замати.
с. 284
Замарити гл. заморити
с. 284
Заматерелый, заматерилый прым. Састарэлы, вельмі стары.
с. 284
Заматерети дзеясл. Састарыцца.
с. 285
Заматерилый гл. заматерелый
с. 285
Замати дзеясл. Заняць, захапіць, авалодаць.
с. 285
Замахнути дзеясл. Замахнуцца, узмахам адвесці руку або прадмет для ўдару.
с. 285
Замахъ наз. Замах.
с. 285
Замачовать дзеясл. Намочваць з якой-н. мэтай.
с. 285
Замедление наз. Дзеянне па дзеясл. замедлити.
с. 285
Замедленый дзеепрым. ад замедлити.
с. 285
Замедлити дзеясл. Прамарудзіць.
с. 285
Замежокъ наз. Маленькі кавалак сенакоснай зямлі сярод палёў, звычайна побач з мяжой.
с. 285
Замекъ, замэкъ наз. Тое, што і замокъ I у 3 знач.
с. 286
Замена наз. 1. Абмен, замена. 2. Той, хто (або тое, што) замяняе каго-, што-н.
с. 286
Заменивати дзеясл., шматкр. ад заменяти.
с. 3
Заменити дзеясл. Абмяняць, памяняць.
с. 3
Заменный прым. Які мае дачыненне да абмену.
с. 3
Заменяти, замяняти дзеясл. Замяняць, абменьваць.
с. 3
Замераный гл. замереный
с. 4
Замерати, замеряти дзеясл. 1. Абмерваць, вымяраць. 2. Вызначаць, устанаўліваць. 3. Нацэльвацца, наважвацца.
с. 4
Замератися дзеясл., зв. ад замерати ў 3 знач.
с. 4
Замереный, замераный, замеренный, замероный, замироный дзеепрым. 1. Ад замерити ў 1 знач. // перан. 2. Ад замерити ў 2 знач. 3. Ад замерити ў 3 знач.
с. 4
Замеренье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. замерити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. замерити ў 2 знач. 3. Вызначэнне, пастанова, сцверджанне.
с. 5
Замерети дзеясл. Памерці.
с. 5
Замерзати дзеясл. Замярзаць, пакрывацца лёдам.
с. 5
Замерзлый дзеепрым. Замерзлы, пакрыты лёдам.
с. 5
Замерзнути дзеясл. Замерзнуць, пакрыцца лёдам.
с. 6
Замерити, замерить, замерыти дзеясл. 1. Адмераць, вымераць. 2. Вызначыць, устанавіць, абазначыць. 3. Нацэліцца, наважыцца.
с. 6
Замеритися дзеясл., зв. ад замерити ў 1 знач.
с. 6
Замерить гл. замерити
с. 6
Замеркнути дзеясл. Змеркнуць, пацямнець.
с. 6
Замеркованье наз. Дзеянне па дзеясл. замерковати.
с. 6
Замерковати дзеясл. Расследаваць, разабраць.
с. 7
Замероный гл. замереный
с. 7
Замертвый прым. Які знаходзіцца ў непрытомным стане.
с. 7
Замерти дзеясл. // перан. Спыніць выкарыстанне або дзейнасць чаго-н.
с. 7
Замерыти гл. замерити
с. 7
Замеряти гл. замерати с. 7
Замесити дзеясл. Замясіць.
с. 7
Замесный прым. Які ўтварыўся шляхам замесу.
с. 7
Заместо прысл. Замест.
с. 7
Заместь наз. Тое, што і заметъ у 1 знач.
с. 7
Замесъ наз. 1. Сумесь. 2. Рэчывы, якія змяшчаюцца ў арганізме чалавека. 3. Плоць, цела. 4. Хлеб, збажына. 5. Пойла.
с. 7
Заметаный дзеепрым. 1. Ад заметати ў 1 знач. 2. Ад заметати ў 3 знач.
с. 8
Заметанье наз. Дзеянне па дзеясл. заметати ў 1 знач.
с. 8
Заметати дзеясл. 1. Засыпаць, закідаць што-н. чым-н. 2. // перан. Аддаліць ад сябе, адмовіцца, забыць. 3. Загарадзіць, зрабіць перашкоду для каго-н., чаго-н., перагарадзіць шлях, праход. 4. Падмятаць.
с. 8
Заметатися дзеясл., зв. ад заметати ў 3 знач.
с. 8
Заметовати дзеясл. Валачыць
с. 8
Заметуючий дзеепрым. Які загароджвае, перашкаджае бачыць.
с. 8
Заметъ, замиотъ наз. 1. Замёт, агароджа. Параўн. заместь. 2. Гурба, сумёт.
с. 8
Заметыванье наз. Дзеянне па дзеясл. заметати ў 4 знач.
с. 9
Заметывати дзеясл. Закідаць, ускідаць што-н. куды-н.
с. 9
Замечекъ, замэчекъ наз. Тое, што і замочекъ I.
с. 9
Замешане гл. замешанье
с. 9
Замешание гл. замешанье
с. 9
Замешанина наз. Няяснасць, блытаніна, спрэчнае пытанне. Параўн. замешка ў 2 знач.
с. 9
Замешаный дзеепрым. 1. Ад замешати ў 1 знач. 2. Ад замешати ў 3 знач.
с. 9
Замешанье, замешане, замешанне наз. 1. Дзеянне па дзеясл. замешати ў 1 знач. 2. Збянтэжанасць, разгубленасць, трывога, неспакой. 3. Перашкода, затрымка. 4. Нязгода, скандал, бойка.
с. 9
Замешати дзеясл. 1. Змяшаць, перамяшаць. 2. Змяшаць, паблытаць, сапсаваць, пашкодзіць. 3. Занепакоіць, спалохаць, выклікаць паніку.
с. 11
Замешатися дзеясл. зв. 1. Ад замешати ў 1 знач. 2. Ад замешати ў 3 знач.
с. 11
Замешенье наз. Цеста, замес.
с. 11
Замешка наз. 1. Трывога, хваляванне, смута, неспакой. 2. Тое, што і замешанина.
с. 12
Замешкавати гл. замешковати
с. 12
Замешкание гл. замешканье
с. 12
Замешканый дзеепрым. ад замешкати ў 3 знач.
с. 12
Замешканье, замешкание, замишкание наз. 1. Дзеянне па дзеясл. замешкати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. замешкати ў 2 знач.
с. 12
Замешкати дзеясл. 1. Замарудзіць, забавіцца. 2. Застацца дзе-н., затрымацца. 3. Спазніцца, не зрабіць у час, пратэрмінаваць.
с. 12
Замешкатися дзеясл., зв. ад замешкати ў 3 знач.
с. 13
Замешкивати дзеясл., шматкр. 1. Ад замешкати ў 2 знач. 2. Ад замешкати ў 3 знач.
с. 13
Замешковати, замешкавати дзеясл. Марудзіць.
с. 13
Замешникъ, замошникъ наз. Гарбар, які вырабляе замшу. Параўн. замшеникъ.
с. 14
Замешницкий, замешницский прым. ад замешникъ.
с. 14
Замешоный дзеепрым. 1. Ад замесити. 2. Уцягнены ў якую-н. справу.
с. 14
Замешъ гл. замшъ
с. 14
Замикане гл. замыканье
с. 14
Замикати гл. замыкати
с. 14
Замикатися гл. замыкатися
с. 14
Замилованый дзеепрым. ад замиловати.
с. 14
Замилованье наз. Дзеянне па дзеясл. замиловати. Параўн. замилованьеся.
с. 14
Замилованьеся наз. Тое, што і замилованье.
с. 14
Замиловати дзеясл. Палюбіць, захапіцца.
с. 15
Замиловатися дзеясл., зв. ад замиловати.
с. 15
Замилчавати дзеясл. Тое, што і замолчивати ў 1 знач.
с. 15
Замилчати дзеясл. Тое, што і замолчати ў 2 знач.
с. 15
Заминеный дзеепрым. ад заминути.
с. 15
Заминути дзеясл. Затрымаць, спыніць.
с. 15
Заминутися дзеясл., зв. ад заминути.
с. 15
Замиотный прым. Прызначаны для замёту (агароджы).
с. 15
Замиотъ гл. заметъ
с. 15
Замирати дзеясл. Заміраць, станавіцца нерухомым.
с. 15
Замироный гл. замереный
с. 15
Замишканне гл. замешканье
с. 15
Замкнение гл. замкненье
с. 15
Замкненый, замкненный дзеепрым. 1. Ад замкнути ў 1 знач. Параўн. замкнутый у 1 знач. 2. Сціснуты, сашчэмлены. 3. Ад замкнути ў 3 знач. 4. У знач. наз. Вязень. 5. Ад замкнути ў 5 знач. Параўн. замкнутый у 2 знач. 6. Акружаны. 7. Устаўлены ў што-н. 8. Заключаны (пра змест). 9. Схаваны, недаступны. Параўн. замкнутый у 9 знач. 10. Тайны, непублічны.
с. 15
Замкненье, замкненне наз. 1. Дзеянне па дзеясл. замкнути ў 1 знач. 2. Сховішча. 3. Месца зняволення. 4. Заключэнне, вывад. 5. Прылада для закрывання чаго-н. 6. Дзеянне па дзеясл. замкнути ў 9 знач. 7. Дзеянне па дзеясл. замкнути ў 10 знач.
с. 17
Замкнути, замкнуть, земкнути дзеясл. 1. Замкнуць, заперці, закрыць, закупорыць. 2. Закрыць, заплюшчыць (пра вочы). 3. Пазбавіць свабоды, зачыніць каго-н. у якім-н. памяшканні. 5. Спыніць доступ куды-н., загарадзіць праход. 6. Перашкодзіць чаму-н., спыніць. 7. // перан. Адмовіць каму-н. у чым-н. 8. // перан. Адняць здольнасць. 9. Скончыць, завяршыць. 10. Заключыць, зацвердзіць. 11. Даць, аддаць, выдаць.
с. 18
Замкнутися дзеясл. зв. 1. Ад замкнути ў 1 знач. 2. Ад замкнути ў 3 знач. 3. Схавацца. 4. Дайсці да пэўнай мяжы (аб прасторы). 5. Заключацца, змяшчацца. 6. Ад замкнути ў 9 знач. 7. Ад замкнути ў 10 знач. 8. Памерці.
с. 20
Замкнутый дзеепрым. 1. Тое, што і замкненый у 1 знач. 2. Тое, што і замкненый у 5 знач. 3. Тое, што і замкненый у 9 знач.
с. 21
Замковое наз. Падатак на ўтрыманне замку.
с. 21
Замковый прым. 1. Ад замокъ I у 1 знач. 2. Ад замокъ I у 2 знач. 3. Ад замокъ I у 3 знач. 4. У знач. наз. Той, хто служыць у замку.
с. 21
Замножене наз. Павелічэнне, рост.
с. 22
Замножитися дзеясл. Празмерна павялічыцца, узрасці.
с. 23
Замова наз. Забарона.
с. 23
Замовити дзеясл. 1. Дамовіцца. 2. Заявіць, сказаць.
с. 23
Замовитися дзеясл. Паспрачацца.
с. 23
Замовка наз. Спрэчка, звада, сварка.
с. 23
Замовкнути гл. замолкнути
с. 23
Замовленый дзеепрым. ад замовити ў 1 знач.
с. 23
Замовлянье наз. Дзеянне па дзеясл. замовляти ў 2 знач.
с. 23
Замовляти дзеясл. 1. Гаварыць, заяўляць. 2. Замаўляць, загаворваць, варажыць.
с. 24
Замовлятысе дзеясл. Спрачацца.
с. 24
Замовчати гл. замолчати
с. 24
Замовчатися дзеясл., зв. ад замовчати ў 1 знач.
с. 24
Замовчивати гл. замолчивати
с. 24
Замовянье наз. Сварка, спрэчка.
с. 24
Замовяти дзеясл. Супакойваць, спыняць.
с. 24
Заможность наз. Дастатак, багацце.
с. 24
Заможный прысл. 1. Заможны, багаты. 2. У знач. наз. Багацей.
с. 24
Замокнути дзеясл. Замокнуць.
с. 24
Замокъ I наз. 1. Умацаванае жыллё феадала. 2. Рэзідэнцыя караля; цэнтр адміністрацыйнай адзінкі. 3. Крэпасць, умацаваная частка горада. Параўн. замекъ. 4. Месца зняволення, турма.
с. 24
Замокъ II наз. 1. Прыстасаванне для запірання, замок, засаўка, завала. 2. Замок, частка агнястрэльнай зброі.
с. 26
Замолкнути, замовкнути дзеясл. 1. Сціхнуць, перастаць гаварыць. 2. Змоўчаць, наўмысна не сказаць. 3. Прамаўчаць, застацца абыякавым.
с. 26
Замолчаный дзеепрым. ад замолчати ў 2 знач.
с. 27
Замолчанье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. замолчати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. замолчати ў 2 знач.
с. 27
Замолчати, замовчати дзеясл. 1. Замоўкнуць, перастаць гаварыць. Параўн. замилчати. 2. Утаіць, скрыць, нічога не сказаць. 3. Прамаўчаць, не сказаць.
с. 27
Замолчивати, замовчивати, замолчевати, замолчывати дзеясл. 1. Змаўкаць. Параўн. замилчавати. 2. Утойваць, скрываць.
с. 28
Замонастырский прым. Куница замонастырская — гл. куница.
с. 28
Замордаванье гл. замордованье
с. 28
Замордованый, замордованный дзеепрым. 1. Ад замордовати. 2. У знач. наз. Закатаваны.
с. 28
Замордованье, замордаванье наз. Дзеянне па дзеясл. замордовати.
с. 29
Замордовати дзеясл. Замардаваць, замучыць, закатаваць.
с. 29
Заморенье наз. Дзеянне па дзеясл. заморити ў 1 знач.
с. 29
Заморити, замарити, заморыти дзеясл. 1. Замарыць, замардаваць. 2. // перан. Ліквідаваць.
с. 30
Заморозъ наз. Пара надыходу восеньскіх маразоў.
с. 30
Заморский прым. 1. Які знаходзіцца за морам. 2. Які прыбыў з-за мора. 3. Іншаземны.
с. 30
Заморщити дзеясл. Зморшчыць.
с. 30
Заморщыкъ наз. Басурман, іншаземец.
с. 30
Заморыти гл. заморити
с. 30
Заморье наз. Землі, краіны, якія знаходзяцца за морам.
с. 30
Замостити дзеясл. Замасціць, зрабіць насціл.
с. 30
Замостокъ наз. Дэталь павозкі.
с. 31
Замостъ наз. Насціл, памост.
с. 31
Замотанье наз. Рух.
с. 31
Замотывати дзеясл. Прыводзіць у рух.
с. 31
Замочекъ, замочокъ I наз. памянш. 1. Ад замокъ I у 1 знач. Параўн. замечекъ. 2. Ад замокъ I у 3 знач.
с. 31
Замочекъ, замочокъ II наз., памянш. ад замокъ II у 1 знач.
с. 31
Замоченье наз. Дзеянне па дзеясл. замочыти.
с. 31
Замочися дзеясл. Стаць моцным.
с. 31
Замочокъ I гл. замочекъ I
с. 32
Замочокъ II гл. замочекъ II
с. 32
Замочыти дзеясл. Замачыць, намачыць.
с. 32
Замошникъ гл. замешникъ
с. 32
Замощенье наз. Дзеянне па дзеясл. замостити.
с. 32
Замощоный дзеепрым. ад замостити.
с. 32
Замружити дзеясл. Заплюшчыць.
с. 32
Замтузъ наз. Публічны дом.
с. 32
Замужемъ, замужомъ прысл. Замужам.
с. 32
Замужная наз. Якая знаходзіцца ў шлюбе.
с. 32
Замужний прым. Замужні; які адносіцца да замужжа.
с. 32
Замужомъ гл. замужемъ
с. 32
Замужъ, замужь прысл. Замуж.
с. 32
Замуленый прым. Зашмальцаваны.
с. 33
Замурованый дзеепрым. 1. Ад замуровати ў 1 знач. 2. Ад замуровати ў 2 знач. 3. Ад замуровати ў 3 знач.
с. 33
Замурованье наз. Дзеянне па дзеясл. замуровати ў 2 знач.
с. 33
Замуровати, замуровать дзеясл. 1. Пабудаваць каменную агароджу, мур. 2. Закласці наглуха муроўкай (адтуліну, праём), замураваць. 3. Пасадзіць каго-н. у памяшканне, наглуха закрыўшы муроўкай.
с. 33
Замутеный дзеепрым. Зроблены мутным.
с. 34
Замутити дзеясл. 1. Усхваляваць, узбунтаваць. 2. Засмуціць.
с. 34
Замутитися дзеясл. 1. Зрабіцца мутным. 2. Зв. ад замутити ў 1 знач.
с. 34
Замутненье наз. Памутнение. Параўн. замученье ў 1 знач.
с. 34
Замутокъ наз. Неспакой, мяцеж.
с. 34
Замучати дзеясл. Рабіць мутным.
с. 34
Замучатися дзеясл. Станавіцца неспакойным.
с. 34
Замучаючий дзеепрым. Які турбуе, хвалюе.
с. 34
Замученый, замучоный дзеепрым. ад замучити.
с. 34
Замученье наз. 1. Тое, што і замутненье. 2. Дзеянне па дзеясл. Замутити ў 1 знач.
с. 35
Замучити, замучыти дзеясл. Замучыць, закатаваць.
с. 35
Замучовати дзеясл. Хваляваць, бунтаваць, трывожыць.
с. 35
Замучоный гл. замученый
с. 35
Замучыти гл. замучити
с. 35
Замченость наз. Замкнутасць.
с. 35
Замченье наз. Замыканне.
с. 35
Замчистый, замчыстый прым. Які замыкаецца на замокъ.
с. 35
Замшевый гл. замшовый
с. 35
Замшеникъ, замшиникъ, замшникъ наз. Рамеснік, які займаецца вырабам замшы або пашывам з замшы.
с. 35
Замшеницкий прым. ад замшеникъ.
с. 36
Замшиникъ гл. замшеникъ
с. 36
Замшникъ гл. замшеникъ
с. 36
Замшованый прым. Аздоблены замшай.
с. 36
Замшовый, замшевый прым. Замшавы.
с. 36
Замшъ, замешъ наз. Замша.
с. 36
Замщоный дзеепрым. Тое, што і зомщеный.
с. 36
Замыдляти дзеясл. Замыдляти очи — пускаць пыл у вочы.
с. 36
Замыкане гл. замыканье
с. 36
Замыканый дзеепрым. 1. Ад замыкати ў 1 знач. 2. Ад замыкати ў 4 знач.
с. 36
Замыканье, замикане, замыкане наз. Дзеянне па дзеясл. замыкати ў 1 знач.
с. 36
Замыкати, замикати дзеясл. 1. Зачыняць на замок, зашчэпліваць. 2. Прыкрываць, затыкаць. 3. Заключаць, змяшчаць у сабе. 4. Злучаць, аб'ядноўваць. 5. Завяршаць, канчаць.
с. 37
Замыкатися, замикатися дзеясл. зв. 1. Ад замыкати ў 1 знач. 2. Замыкацца, злучацца; збірацца. 3. Ад замыкати ў 3 знач. 4. Ад замыкати ў 4 знач. 5. Ад замыкати ў 5 знач.
с. 38
Замыкаючий, замыкаючый дзеепрым. ад замыкати ў 3 знач.
с. 39
Замыкающий дзеепрым. ад замыкати ў 3 знач.
с. 39
Замыляти дзеясл. Замыляти очи — зводзіць у зман, ашукваць каго-н.
с. 39
Замыслити дзеясл. Задумаць, надумаць.
с. 39
Замыслитисе дзеясл. Задумацца.
с. 39
Замыслъ наз. Намер.
с. 39
Замысльный дзеепрым. Які нешта замышляе нядобрае.
с. 40
Замышление гл. замышленье
с. 40
Замышленый дзеепрым. ад замыслити.
с. 40
Замышленье, замышление наз. 1. Дзеянне па дзеясл. замышляти ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. замышляти ў 2 знач. 3. Роздум, разважанне.
с. 40
Замышляти дзеясл. 1. Задумваць, мець намер зрабіць што-н. 2. Задумваць што-н. супраць каго-н. або чаго-н.
с. 40
Замышляючий дзеепрым. у знач. наз. Той, хто нешта задумаў, мае намер зрабіць што-н.
с. 41
Замэчекъ гл. замечекъ
с. 41
Замяняти гл. заменяти
с. 41
Замяртво прысл. Насмерць.
с. 41
Замятенье наз. Тое, што і замятня.
с. 41
Замятня наз. Смута, хваляванне. Параўн. замятенье, замятокъ.
с. 41
Замятокъ наз. Тое, што і замятня.
с. 41
Занавесъ наз. Фіранка.
с. 41
Занадра наз. Пазуха, запазуха.
с. 41
Занадръ наз. Тое, што і занадра.
с. 42
Заначовати гл. заночовати
с. 42
Зане зл. Бо, таму што. Параўн. занеже, занужъ.
с. 42
Заневоленый, заневоленный дзеепрым. ад заневолити.
с. 42
Заневоленье наз. Дзеянне па дзеясл. заневолити.
с. 42
Заневолити дзеясл. Заняволіць.
с. 42
Занедбаный дзеепрым. ад занедбавати.
с. 42
Занедбавати, занедбовати дзеясл. Не заўважаць, не звяртаць увагі. Параўн. занедбывати.
с. 42
Занедбавывати дзеясл., шматкр. ад занедбавати.
с. 42
Занедбалый дзеепрым. Занядбаны, пакінуты без увагі.
с. 42
Занедбание гл. занедбанье
с. 42
Занедбаный дзеепрым. Занядбаны.
с. 43
Занедбанье, занедбанне наз. Дзеянне па дзеясл. занедбати.
с. 43
Занедбати дзеясл. Пакінуць без увагі, занядбаць.
с. 43
Занедбовати гл. занедбавати
с. 44
Занедбываный дзеепрым. ад занедбывати.
с. 44
Занедбывати, занетбывати дзеясл. Тое, што і занедбавати.
с. 44
Занедужати дзеясл. Занядужаць.
с. 44
Занеже, занежъ, занежь, занже, заньже, заньжо зл. Тое, што і зане.
с. 44
Занемети дзеясл. Анямець.
с. 45
Занемочи дзеясл. Занядужаць, захварэць.
с. 45
Занепразнение наз. Дзеянне па дзеясл. занепразнити.
с. 45
Занепразнити дзеясл. Заняць, запоўніць што-н. чым-н.
с. 45
Занесеный дзеепрым. 1. Ад занести ў 1 знач. 2. Ад занести ў 2 знач. 3. Ад занести ў 4 знач.
с. 45
Занесенье наз. Дзеянне па дзеясл. занести ў 4 знач.
с. 46
Занести дзеясл. 1. Аднесці куды-н. 2. Пайшоўшы, узяць з сабой што-н., забраць. 3. Змагчы несці (на сабе). 4. Пачаць, узбудзіць судовы працэс. 5. Аднесці цячэннем (у безасабовых сказах). 6. Пакрыць, запоўніць вадой.
с. 46
Занестися дзеясл., зв. ад занести ў 1 знач.
с. 47
Занетбывати гл. занедбывати
с. 47
Занети гл. заняти
с. 47
Занетися гл. занятися
с. 47
Занетый гл. занятый
с. 47
Занехавати гл. занеховати
с. 47
Занеханый дзеепрым. ад занехати.
с. 47
Занеханье наз. Дзеянне па дзеясл. занехати.
с. 47
Занехати, занехать дзеясл. Спыніць што-н., адмовіцца ад чаго-н., пакінуць што-н.
с. 48
Занехатися дзеясл., зв. ад занехати.
с. 48
Занехать гл. занехати
с. 48
Занехиваный дзеепрым. ад занехивати.
с. 48
Занехивати, занихивати дзеясл. Адмаўляцца ад чаго-н., пакідаць або спыняць што-н. Параўн. занеховати.
с. 48
Занеховати, занехавати дзеясл. Тое, што і занехивати.
с. 49
Занешкодити дзеясл. Не зашкодзіць.
с. 49
Занже гл. занеже
с. 49
Заниматися дзеясл. Брацца за якую-н. справу, мець які-н. занятак.
с. 49
Занихивати гл. занехивати
с. 49
Заничто прысл. Ні за што, нічога.
с. 49
Занкель, занкгель, занкгиль, занькелъ наз. Спражка.
с. 49
Заносити дзеясл. 1. Забіраць, красці што-н. 2. Узнімаць у думках, узносіць. 3. Прыносіць што-н. 4. Паведамляць. 5. Узбуджаць (судовы працэс).
с. 49
Заноситися дзеясл., зв. ад заносити ў 2 знач.
с. 50
Заночивати дзеясл. Тое, што і заночовати.
с. 50
Заночовавати дзеясл., шматкр. ад заночовати.
с. 50
Заночовати, заначовати, заночовать дзеясл. Заначаваць. Параўн. заночивати.
с. 50
Заношенье наз. Дзеянне па дзеясл. заносити ў 2 знач.
с. 50
Занужъ, занужь, занюже, занюжъ, занюжь зл. Тое, што і зане.
с. 50
Занурати, зануряти дзеясл. 1. Акунаць. 2. Тое, што і зануратися.
с. 51
Зануратися дзеясл. Акунацца, зарывацца, паглыбляцца.
с. 51
Зануреный, зануроный дзеепрым. ад занурити.
с. 51
Занурити дзеясл: Акунуць, апусціць, паглыбіць.
с. 51
Зануритися, зануритисе, занурытисе дзеясл., зв. ад занурити.
с. 51
Зануроный гл. зануреный
с. 52
Занурытисе гл. занурнтися
с. 52
Зануряти гл. занурати
с. 52
Заньже гл. занеже
с. 52
Заньжо гл. занеже
с. 52
Занькелъ гл. занкель
с. 52
Занюже гл. занужь
с. 52
Занюжъ гл. занужь
с. 52
Занюжь гл. занужь
с. 52
Заняти, занети дзеясл. 1. Заняць (узяць у сваё карыстанне), захапіць сілай. 2. Захапіць чужую жывёлу на сваім полі або агародзе. 3. Пазычыць. 4. Дастаць, зачапіць. 5. Закрыць. 6. Выцягнуць, злавіць (рыбу). 7. Ахапіць.
с. 52
Занятися, занятьсе, занетисе дзеясл. 1. Ад заняти ў 1 знач. 2. Ад заняти ў 4 знач. 3. Ад заняти ў 5 знач. 4. Ад заняти ў 7 знач.
с. 53
Занятый, занетый дзеепрым. 1. Ад заняти ў 1 знач. 2. Ад заняти ў 2 знач. 3. Ад заняти ў 3 знач. 4. Ад заняти ў 6 знач.
с. 53
Занятье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. заняти ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. заняти ў 3 знач.
с. 54
Заняться гл. занятися с. 54
Заодинъ прысл. Тое, што і заодно.
с. 54
Заодно прысл. Заадно, разам. Параўн. заодинъ.
с. 54
Заоранье наз. Дзеянне па дзеясл. заорати.
с. 54
Заорати дзеясл. Заараць.
с. 55
Заорендованье гл. заарендованье
с. 55
Заорештовати дзеясл. Арыштаваць, забараніць.
с. 55
Заорывати дзеясл., шматкр. ад заорати.
с. 55
Заосеротети дзеясл. Зрабіць сіратой.
с. 55
Заособна прысл. Паасобку.
с. 55
Заостреный дзеепрым. Завостраны.
с. 55
Заостренье наз. Дзеянне па дзеясл. заострити.
с. 55
Заострити дзеясл. Завастрыць, зрабіць вострым.
с. 55
Заочне, заочно прысл. Завочна.
с. 55
Заочный, заочьный прым. Завочны.
с. 56
Западати дзеясл. Западаць, станавіцца запалым. с. 56
Западатисе дзеясл, Падаючы, трапляць куды-н., правальвацца.
с. 56
Западенье наз. Дзеянне па дзеясл. западати.
с. 56
Западка наз. Засаўка, зашчапка.
с. 56
Западний гл. западный
с. 56
Западникъ наз. Прадстаўнік каталіцкай царквы.
с. 56
Западный, западний, западьний, заподный прым. Заходні.
с. 56
Западня, заподня наз. Зашчапка, дэталь, якая падымаецца язычком замка і пры апусканні западае і замыкае дзверы.
с. 57
Западъ, заподъ наз. 1. Захад, напрамак, процілеглы ўсходу.
с. 57
Западывати дзеясл., шматкр. ад западати.
с. 58
Западьний гл. западный
с. 58
Запазустье наз. Тое, што і запазуха.
с. 58
Запазуха наз. Запазуха. Параўн. запазустье, запазушье.
с. 58
Запазушье, запазуше наз. Тое, што і запазуха.
с. 58
Запалатися дзеясл. // перан. Пакрыцца румянцам, зачырванецца.
с. 58
Запалеваный дзеепрым. ад запалевати. б
с. 58
Запалевати гл. запаливати
с. 58
Запаление гл. запаленье
с. 58
Запалено прысл. Узбуджана.
с. 58
Запаленый дзеепрым. 1. Ад запалити ў 1 знач. 2. Ад запалити ў 2 знач.
с. 58
Запаленье, запаление наз. 1. Дзеянне па дзеясл. запалити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. запалити ў 2 знач. 3. Запаленне.
с. 59
Запаливати, запаливать, запалевати дзеясл. Запальваць.
с. 59
Запалити, запалить дзеясл. 1. Запаліць, падпаліць. 2. // перан. Выклікаць у каго-н. уздым пачуццяў, энергіі, узбудзіць, натхніць.
с. 60
Запалитися дзеясл. зв. 1. Ад запалити ў 1 знач. 2. // перан. Ад запалити ў 2 знач.
с. 60
Запалить гл. запалити
с. 61
Запалный прым. Прызначаны для запальвання.
с. 61
Запалчиве прысл. Запальчыва.
с. 61
Запалчивость, запалчывость наз. Запальчывасць.
с. 61
Запалчивый, запалчывый, запальчивый прым. Запальчывы.
с. 61
Запалчывость гл. запалчивость
с. 61
Запалчывый гл. запалчивый
с. 61
Запалъ наз. 1. Прыстасаванне для запальвання выбуховага рэчыва. 2. Парыў, гарачнасць. 3. Запальванне. 4. Жывёла, прызначаная для ахвяравання.
с. 61
Запалый прым. 1. Запалы. 2. Завалены, заросшы.
с. 62
Запальчивый гл. запалчивый
с. 62
Запалянье наз. Дзеянне па дзеясл. запаляти ў 1 знач.
с. 62
Запаляти, запалять дзеясл. 1. Запальваць, прымушаць загарзцца. 2. // перан. Выклікаць у каго-н. уздым пачуццяў, узбуджаць, натхняць.
с. 62
Запалятися дзеясл. зв. 1. Ад запаляти ў 1 знач. 2. // перан. Ад запаляти ў 2 знач.
с. 63
Запалять гл. запаляти
с. 63
Запалячъ наз. Падпальшчык.
с. 63
Запаляючий, запаляючый дзеепрым. ад запаляти ў 2 знач. Параўн. запаляющий.
с. 63
Запаляющий дзеепрым. Тое, што і запаляючий.
с. 63
Запаменталый дзеепрым. Тое, што і запаметалый.
с. 63
Запаментанье, запоментанье наз. Тое, што і запаметанье.
с. 64
Запаметале прысл. Утрапёна.
с. 64
Запаметалость наз. 1. Тое, што і запаметанье. 2. Утрапёнасць.
с. 64
Запаметалый, запамяталый дзеепрым. Ашалелы, утрапёны. Параўн. запаменталый.
с. 64
Запаметанье, запамятанье, запометанье наз. Забыццё. Параўн. запаментанье, запаметалость.
с. 64
Запаметати, запамятати, запометати, запомятати дзеясл. Забыць.
с. 65
Запаметливый дзеепрым. Забыўчывы.
с. 65
Запаметовати, запаметывати дзеясл. Забыць.
с. 65
Запамяталый гл. запаметалый
с. 65
Запамятанье гл. запаметанье
с. 65
Запамятати гл. запаметати
с. 65
Запасникъ наз. Воін, які змагаўся ў паядынках.
с. 65
Запасницкий прым. ад запасникъ.
с. 66
Запасницство наз. Барацьба, паядынак.
с. 66
Запасти, запасть дзеясл. 1. Падаючы, трапіць куды-н., праваліцца. 2. Зайсці, схавацца за гарызонт (пра нябесныя свяцілы). 3. Засыпацца чым-н. 4. Уваліцца, стаць запалым.
с. 66
Запастися, запасться дзеясл. зв. 1. Ад запасти ў 1 знач. 2. Ад запасти ў 2 знач.
с. 66
Запасть гл. запасти
с. 66
Запасъ наз. Запас, прыпасы.
с. 66
Запасы наз. Барацьба, бой, паядынак.
с. 67
Запаханье наз. Дзеянне па дзеясл. запахати.
с. 67
Запахати дзеясл. Заараць.
с. 67
Запахнути дзеясл, Запахнуць.
с. 67
Запаховати дзеясл. Заворваць.
с. 67
Запахъ, запохъ наз. Пах. .
с. 67
Запашный прым. Пахучы.
с. 68
Запевне, запевна, запевно, запэвне прысл. Напэўна, безумоўна.
с. 68
Запевный прым. Сапраўдны, безумоўны.
с. 68
Запение наз. Дзеянне па дзеясл. запети.
с. 68
Запенятисе дзеясл. Адмаўляцца, не згаджацца.
с. 68
Заперати гл. запирати
с. 69
Заператися гл. запиратисе
с. 69
Заператься гл. запиратися
с. 69
Заперети дзеясл. Тое, што і заперти ў 1 знач.
с. 69
Заперечити дзеясл. Перашкодзіць.
с. 69
Заперти дзеясл. 1. Змясціўшы каго-н. куды-н., зачыніць на замок; замкнуць. Параўн. заперети. 2. Адмовіцца, адрачыся.
с. 69
Запертися, запертисе дзеясл., зв. 1. Ад заперти ў 1 знач. 2. Ад заперти ў 2 знач.
с. 69
Запертый дзеепрым. Зачынены, замкнуты.
с. 70
Запети дзеясл. 1. Запець, заспяваць. 2. Закрычаць, заспяваць, пачаць утвараць характэрныя гукі (пра пеўчых і іншых птушак).
с. 70
Запечалованье наз. Засмучэнне.
с. 70
Запечатаный дзеепрым. 1. Ад запечатати ў 1 знач. 2. Ад запечатати ў 2 знач. 3. Ад запечатати ў 3 знач. 4. Ад запечатати ў 4 знач.
с. 70
Запечатати дзеясл. 1. Змацаваць пячаткай (прыкласці або падвесіць пячатку да дакумента). 2. Шчыльна закрыць. 3. Апячатаць. 4. Адзначыць якім-н. знакам. Параўн. запечатовати.
с. 71
Запечатлевый дзеепрым. ад запечатлети.
с. 72
Запечатление наз. Дзеянне па дзеясл.
с. 72
Запечатленый, запечатленный, запечетленный дзеепрым. ад запечатлети.
с. 72
Запечатлети дзеясл. Адлюстраваць, увасобіць.
с. 72
Запечатованый, запечатованный дзеепрым. 1. Ад запечатовати ў 1 знач. 2. Шчыльна закрыты. 3. Ад запечатовати ў 3 знач.
с. 72
Запечатованье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. запечатовати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. запечатовати ў 3 знач.
с. 73
Запечатовати, запечатовать, запечэтовати, запечэтовать дзеясл. 1. Тое, што і запечатати ў 1 знач. 2. Тое, што і запечатати ў 3 знач. 3. Тое, што і запечатати ў 4 знач.
с. 73
Запечатывати дзеясл. Запечатывати звезды — гасіць зоркі, рабіць так, каб яны не свяцілі на небе.
с. 74
Запечекъ наз. Запечак.
с. 74
Запечетленный гл. запечетленый
с. 74
Запечетовати гл. запечатоватн
с. 74
Запечися дзеясл. Запячыся.
с. 74
Запечэтовати гл. запечатовати
с. 75
Запечэтовать гл. запечатовати
с. 75
Запиваный дзеепрым. Схільны да п’янства, запояў.
с. 75
Запинаемый дзеепрым. ад запинати.
с. 75
Запиналъ наз. Тое, што і запинка.
с. 75
Запинаный дзеепрым. Зашпілены.
с. 75
Запинанье наз. Зашпільванне, завязванне.
с. 75
Запинатель наз. [?]
с. 75
Запинати дзеясл. Перашкаджаць.
с. 75
Запинатися дзеясл. Зашпільвацца.
с. 75
Запинити дзеясл. Спыніць, прыпыніць.
с. 75
Запинка наз. Засцежка. Параўн. запиналъ.
с. 75
Запирание, запиранье наз. Адмаўленне.
с. 75
Запирати, заперати, заинрать дзеясл. 1. Зачыняць, замыкаць каго-н., што-н. 2. Тое, што і запиратися.
с. 75
Запиратися, заператися, заператься, запиратнсе, запираться дзеясл. Адмаўляцца, адракацца. Параўн. запирати ў 2 знач.
с. 76
Запирать гл. запирати
с. 76
Запираючий дзеепрым. ад. запирати ў 2 знач.
с. 76
Запираючийся дзеепрым. Які зачыняецца.
с. 76
Записание гл. записанье
с. 76
Записаный дзеепрым. 1. Ад записати ў 1 знач. 2. Ад записати ў 3 знач.
с. 76
Записанье, записание наз. 1. Дзеянне па дзеясл. записати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. записати ў 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. записати ў 3 знач.
с. 77
Записати, записать дзеясл. 1. Запісаць, зрабіць запіс, зарэгістраваць. 2. Сцвердзіць, прыняць пастанову, заключыць дагавор. 3. Зрабіць запіс аб прыналежнасці маёмасці (аформіць завяшчанне, даравальны дакумент і інш.).
с. 77
Записатися, записатисе дзеясл. Даць пісьмовае абавязацельства, напісаць сумесны дагавор аб чым-н.
с. 78
Записное прым. у знач. наз. Пошліна за афармленне якога-н. дакумента.
с. 79
Записный прым. Прызначаны для якіх-н. запісаў.
с. 79
Записованый, записованный дзеепрым. 1. Ад записовати ў 1 знач. 2. Ад записовати ў 3 знач.
с. 79
Записованье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. записовати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. записовати ў 3 знач.
с. 79
Записованьеся наз. Дзеянне па дзеясл. записоватися ў 1 знач.
с. 80
Записовати, записовать дзеясл. 1. Запісваць, рабіць запіс, рэгістраваць. Параўн. записывати ў 1 знач. 2. Сцвярджаць, прымаць пастанову, заключаць дагавор. 3. Рабіць запіс аб прыналежнасці маёмасці (афармляць завяшчанне, даравальны дакумент і інш.). Параўн. записывати ў 2 знач.
с. 80
Записоватися дзеясл. зв. 1. Ад записовати ў 1 знач. 2. Ад записовати ў 2 знач. Параўн. записыватися.
с. 81
Записунокъ наз. Тое, што і записъ у 1 знач.
с. 81
Записъ наз. I. Дзеянне па дзеясл. записати ў 1 знач. Параўн. записунокъ. 2. Тое, што напісана, запіс, дакумент, пісьмо. 3. Дагавор, абавязацельства. Параўн. записъ у 1 знач. 4. Дакумент аб якім-н. юрыдычным акце (аб прыналежнасці маёмасці, завяшчанні, падараванні, продажы і інш.). Параўн. запись у 2 знач. 5. Распіска. Параўн. запись у 3 знач.
с. 81
Записываный дзеепрым. 1. Ад записывати ў 1 знач. 2. Ад записывати ў 2 знач.
с. 82
Записыванье наз. 1. Ад записывати ў 1 знач. 2. Ад записывати ў 2 знач.
с. 83
Записывати, записывать дзеясл. 1. Тое, што і записовати ў 1 знач. 2. Тое, што і записовати ў 3 знач.
с. 83
Записыватися дзеясл. Тое, што і записоватися ў 2 знач.
с. 83
Запись наз. 1. Тое, што і записъ у 3 знач. 2. Тое, што і записъ у 4 знач. 3. Тое, што і записъ у 5 знач.
с. 83
Запити дзеясл. Выпіць магарыч пасля гандлёвай здзелкі.
с. 84
Запитися дзеясл. Упіцца, напіцца дап'яна.
с. 84
Заплавити дзеясл. Заліць, затапіць (пра ваду).
с. 84
Заплакалый дзеепрым. Тое, што і заплаканый.
с. 84
Заплаканый дзеепрым. Заплаканы. Параўн. заплакалый.
с. 84
Заплакати дзеясл. Заплакаць.
с. 84
Заплата I наз. 1. Аплата (доўгу або кошту чаго-н.). 2. Чынш, падатак, пабор. 3. Цана, кошт чаго-н. 4. Грашовая ўзнагарода, плата за працу. 5. Адплата, расплата.
с. 84
Заплата II наз. Лата, латка.
с. 86
Заплатити, заплатить, заплатыть, заплацити дзеясл. 1. Заплаціць, аддаць грошы або якую-н. іншую плату за што-н. 2. // перан. Адплаціць.
с. 86
Заплатитися дзеясл. Адплаціцца, быць адплачаным (у бяззл. сказах).
с. 86
Заплатить гл. заплатити
с. 87
Заплатыть гл. заплатити
с. 87
Заплаценье, заплаценне наз. Тое, што і заплаченье.
с. 87
Заплацити гл. заплатити
с. 87
Заплаченне гл. заплаченье
с. 87
Заплаченый, заплоченный, заплачоный дзеепрым. 1. Ад заплатити ў 1 знач. 2. // перан. Адплачаны.
с. 87
Заплаченье, заплачение, заплачэнье наз. Дзеянне па дзеясл. заплатити ў 1 знач. Параўн. заплаценье.
с. 87
Заплачоный гл. заплаченый
с. 88
Заплачэнье гл. заплаченье
с. 88
Заплеваный дзеепрым. ад заплевати.
с. 88
Заплеванье наз. Дзеянне па дзеясл. заплевати.
с. 88
Заплевати дзеясл. Запляваць.
с. 88
Заплевети дзеясл. Заплеснець.
с. 88
Заплененый, заплененный дзеепрым. ад запленити.
с. 88
Запленити дзеясл. Узяць у палон, запаланіць.
с. 89
Заплести дзеясл. Заплесці; перавіваючы, сплесці.
с. 89
Заплетанье, заплятанье наз. Заплятанне.
с. 89
Заплетенье наз. Дзеянне па дзеясл. заплести.
с. 89
Заплечекъ наз. Заплечча.
с. 89
Заплодитися дзеясл. Размножыцца, распладзіцца.
с. 89
Заплотина наз. Кол у плоце.
с. 89
Заплотье наз. Заплоцце.
с. 89
Заплоченный гл. заплаченый
с. 89
Заплутаный, заплутанный дзеепрым. 1. Няясны, цяжкі для разумення. 2. У знач. наз. Вар’ят.
с. 89
Заплутя наз. Завулак.
с. 89
Заплыность наз. Наплыў (якіх-н. пачуццяў).
с. 90
Заплынути дзеясл. Тое, што і заплыти.
с. 90
Заплынуться дзеясл. Напоўніцца (пачуццём).
с. 90
Заплыти дзеясл. Плывучы, трапіць куды-н. Параўн. заплынути.
с. 90
Заплюгавеный прым. Заброснелы.
с. 90
Заплюгавленый дзеепрым. Загаджаны, забруджаны.
с. 90
Заплятанье гл. заплетанье
с. 90
Запнутисе дзеясл. Зашпіліцца.
с. 90
Запобраный дзеепрым. Пазабіраны.
с. 90
Заповеданый, заповеданный дзеепрым. 1. Ад заповедати ў 1 знач. 2. Ад заповедати ў 3 знач. 3. Ад заповедати ў 4 знач.
с. 90
Заповеданье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. заповедати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. заповедати ў 2 знач.
с. 90
Заповедати, заповедать дзеясл. 1. Загадаць; наказаць, прадпісаць. 2. Завяшчаць. 3. Забараняць. 4. Паведамляць, апавяшчаць, аб'яўляць.
с. 91
Заповедаючий дзеепрым. ад заповедати ў 1 знач.
с. 91
Заповеденый дзеепрым. ад заповедети ў 1 знач.
с. 91
Заповеденье наз. Дзеянне па дзеясл. заповедети ў 1 знач.
с. 92
Заповедети, заповедити дзеясл. 1. Прадпісаць, загадаць; забараніць. 2. Засведчыць.
с. 92
Заповедный прым. Запаведны.
с. 92
Заповедовати, заповедывати дзеясл. Запаведваць, загадваць.
с. 92
Заповедь, заповедъ наз. 1. Рэлігійна-маральнае прадпісанне, запаведзь. Параўн. заповесть. 2. Забарона. 3. Пастанова, загад. 4. Правіла, інструкцыя.
с. 92
Заповесть наз. Тое, што і заповедь у 1 знач.
с. 93
Заповетренье наз. Заражэнне, зачумленне.
с. 93
Заповетритисе, заповетрытисе дзеясл. Заразіцца.
с. 93
Заповетроный дзеепрым. Заражаны.
с. 93
Заповетрыти, заповетрыть дзеясл. Заразіць.
с. 94
Заповетрытисе гл. заповетритисе
с. 94
Заповетрыть гл. заповетрыти
с. 94
Заподаный дзеепрым. Пададзены.
с. 94
Заподейзреный дзеепрым. Западозраны.
с. 94
Заподетисе дзеясл. Згубіцца.
с. 94
Заподный гл. западный
с. 94
Заподня гл. западня
с. 94
Заподобно прысл. Прыемна.
с. 94
Заподъ гл. западъ
с. 94
Запожиточно прысл. Багата.
с. 94
Запожичоный дзеепрым. Тое, што і запозычоный.
с. 94
Запожычити дзеясл. Тое, што і запозычити.
с. 94
Запозваный дзеепрым. ад запозвати.
с. 94
Запозванье наз. Дзеянне па дзеясл. запозвати.
с. 95
Запозвати дзеясл. Выклікаць (у суд).
с. 95
Запозватися, запозватисе дзеясл., зв. ад запозвати.
с. 95
Запоздровение наз. Прывітанне, пажаданне здароўя.
с. 95
Запозевъ гл. запозовъ
с. 95
Запознитисе дзеясл. Спазніцца.
с. 95
Запозовъ, запозевъ наз. Павестка ў суд, у якой вызначаны змест іска; выклік.
с. 95
Запозываный дзеепрым. Тое, што і запозваный.
с. 96
Запозывати дзеясл. Выклікаць (у суд).
с. 96
Запозычаный дзеепрым. ад запозычати.
с. 96
Запозычати дзеясл. Пазычаць.
с. 96
Запозычити, запозычыти дзеясл. Пазычыць. Параўн. запожычити.
с. 96
Запозычоный дзеепрым. ад запозычити. Параўн. запожичоный.
с. 96
Запозычыти гл. запозычити
с. 96
Запозычытисе дзеясл., зв. ад запозычити.
с. 96
Запоимати дзеясл. Забраць.
с. 96
Запойство наз. Запой.
с. 96
Запоказане наз. Паказанне.
с. 97
Запокойное наз. Памінанне.
с. 97
Запокойный прым. Памінальны.
с. 97
Заполонити дзеясл. Забраць у палон.
с. 97
Запомагати гл. запомогати
с. 97
Запоментанье гл. запаментанье
с. 97
Запоменути, запомянути дзеясл. Забыць.
с. 97
Запоменутие, запомянутие наз. Забыццё. Параўн. запомянение.
с. 97
Запоменутый, запомянутый дзеепрым. ад запоменути.
с. 97
Запометаный дзеепрым. ад запометати.
с. 97
Запометанье гл. запаметанье
с. 97
Запометати гл. запаметати
с. 97
Запоминати дзеясл. Забываць.
с. 97
Запомненый дзеепрым. Забыты.
с. 98
Запомненье наз. Забыццё.
с. 98
Запомнити, запомнети, запомнить, запомняти дзеясл. Забыць, запамятаваць.
с. 98
Запомнитися, запомнитисе дзеясл., зв. ад запомнити.
с. 98
Запомнялый дзеепрым. ад запомнити.
с. 98
Запомняти гл. запомнити
с. 98
Запомога наз. Грашовая дапамога.
с. 98
Запомоганье наз. Дапамога.
с. 99
Запомогати, запомагати дзеясл. Дапамагаць.
с. 99
Запомогатися, запомогатисе дзеясл., зв. ад запомогати.
с. 99
Запомогчи, запомогши, запомочи, запомочы дзеясл. Дапамагчы.
с. 99
Запомогчися, запомогчисе, запомогчыся, запомогчысе дзеясл., зв. ад запомогчи.
с. 99
Запомогщи гл. запомогчи
с. 99
Запоможеный, запоможоный дзеепрым. ад запомогчи.
с. 99
Запоможенье наз. Дзеянне па дзеясл. запомогчи.
с. 100
Запоможоный гл. запоможеный
с. 100
Запомоцъ наз. Дапамога.
с. 100
Запомочи гл. запомогчи
с. 100
Запомочы гл. запомогчи
с. 100
Запомянение наз. Тое, што і запоменутие.
с. 100
Запомянути гл. запоменути
с. 100
Запомянутие гл. запоменутие
с. 100
Запомянутый гл. запоменутый
с. 100
Запомятати гл. запаметати
с. 100
Запона наз. 1. Засцежка, спражка, бляха, якая служыць для ўпрыгожвання. Параўн. запоница. 2. Заслона, фіранка. 3. Перашкода.
с. 100
Запоница наз. Тое, што і запона ў 1 знач.
с. 101
Запоничка наз., памянш. ад запоница.
с. 101
Запонка наз. 1. Памянш. ад запона ў 1 знач. 2. Памянш. ад запона ў 2 знач.
с. 101
Запора наз. Засаўка, завала.
с. 101
Запорожнити дзеясл. перан. Апаражніць, аслабаніць.
с. 101
Запорожский, запорозкий, запорозский прым. Запарожскі.
с. 101
Запоромъ прысл. Імкліва, хутка.
с. 101
Запорошати дзеясл. Запарушваць.
с. 101
Запорошка наз. Парушынка.
с. 102
Запоседати дзеясл. Завалодаць, захапіць.
с. 102
Запособеный дзеепрым. ад запособити.
с. 102
Запособенье наз. Дзеянне па дзеясл. запособити.
с. 102
Запособити дзеясл. Забяспечыць, даць чаго-н. у дастатковай колькасці, умацаваць.
с. 102
Запохъ гл. запахъ
с. 102
Започати дзеясл. Пачаць.
с. 102
Започатый дзеепрым. ад започати.
с. 102
Заправа наз. 1.Зарад. 2. Прыправа.
с. 102
Заправадити гл. запроваднти
с. 102
Заправда прысл. Тое, што і заправды.
с. 102
Заправду прысл. Тое, што і заправды.
с. 102
Заправды, зоправды прысл. Сапраўды, на самай справе, праўдзіва. Параўн. заправда, заправду, заправъ.
с. 103
Заправенье наз. Дзеянне па дзеясл. заправити ў 2 знач.
с. 103
Заправити дзеясл. 1. Падрамантаваць, закласці, замазаць. 2. Прывучыць; накіраваць. 3. Завесіць што-н. чым-н.
с. 103
Заправитися дзеясл., зв; ад заправити ў 2 знач.
с. 103
Заправленый дзеепрым. ад заправити ў 2 знач.
с. 103
Заправляти дзеясл. 1. Рамантаваць, закладваць, замазваць. 2. Накіроўваць, прывучваць.
с. 103
Заправный дзеепрым. Запраўлены, прыпраўлены.
с. 104
Заправованье наз. Дзеянне па дзеясл. заправовати ў 1 знач.
с. 104
Заправовати дзеясл. 1. Запраўляць, прыпраўляць. 2. Прывучаць; навучаць.
с. 104
Заправоватися дзеясл. зв. 1. Ад заправовати ў 1 знач. 2. Ад заправовати ў 2 знач.
с. 104
Заправуючий дзеепрым. ад заправовати ў 2 знач.
с. 104
Заправъ прысл. Тое, што і заправды.
с. 105
Заправятися дзеясл. Браць напрамак, накіроўвацца.
с. 105
Запрагати гл. запрягати
с. 105
Запрагчи гл. запрягчи
с. 105
Запраный гл. запреный
с. 105
Запратисе гл. запретися
с. 105
Запрацовати дзеясл. Зарабіць працай, атрымаць за працу.
с. 105
Запрашанье наз. Запрашэнне.
с. 105
Запрегати гл. запрягати
с. 105
Запрегчи гл. запрягчи
с. 105
Запредане гл. запроданье
с. 105
Запреданый гл. запроданый
с. 105
Запреданье гл. запроданье
с. 105
Запредати гл. запродати
с. 105
Запрелый дзеепрым. Тое, што і запреный.
с. 105
Запрение гл. запренье
с. 105
Запреный, запраный дзеепрым. ад запрети. Параўн. запрелый.
с. 105
Запренье, запрение наз. Адмаўленне, адрачэнне.
с. 105
Запреньеся наз. Дзеянне па дзеясл. запретися.
с. 105
Запрети, заприти дзеясл. Адмовіць, парушыць што-н. прынятае.
с. 106
Запретивый дзеепрым. ад запретити ў 1 знач.
с. 106
Запретися, запратисе, запретисе, запритисе, запритися, запрэтися дзеясл. Адмовіцца ад чаго-н., адрачыся.
с. 106
Запретити, запритити дзеясл. 1. Забараніць. 2. Загадаць, наказаць (не рабіць чаго-н.).
с. 107
Запречение гл. запрещенье
с. 107
Запречи гл. запрягчи
с. 107
Запрещати, заприщати дзеясл. 1. Забараняць. 2. Загадваць.
с. 107
Запрещатися, заприщатися дзеясл., зв. ад запрещати ў 1 знач.
с. 107
Запрещение гл. запрешенье
с. 107
Запрещенный, заприщенный дзеепрым. Забаронены.
с. 107
Запрещенье, запреченне, запрещение, заприщение наз. 1. Забарона. 2. Загад.
с. 107
Заприпасти дзеясл. Наступіць, прыпасці, надысці.
с. 108
Заприсегати гл. заприсягати
с. 108
Заприсегнути гл. заприсягнути
с. 108
Заприсеженье гл. заприсяженье
с. 108
Заприсежоный гл. заприсяжоный
с. 108
Заприсенжоный дзеепрым. Тое, што і заприсяжоный.
с. 108
Заприсягати, заприсегати, запрысегати дзеясл. 1. Прысягаць, запэўніваць. 2. Завяшчаць.
с. 108
Заприсягнути, заприсегнути дзеясл. Прысягнуць, запэўніць, паклясціся.
с. 108
Заприсягчи дзеясл. Прысягнуць.
с. 108
Заприсягчися дзеясл. Прысягнуцца, паклясціся.
с. 108
Заприсяженье, заприсеженье наз. Прысяга, мірны дагавор, які пацверджаны прысягай.
с. 109
Заприсяжоный, заприсежоный, запрысежоный дзеепрым. Пацверджаны прысягай. Параўн. заприсенжоный.
с. 109
Заприти гл. запрети
с. 109
Запритисе гл. запретися
с. 109
Запритися гл. запретися
с. 109
Запритити гл. запретити
с. 109
Заприщати гл. запрещати
с. 109
Заприщатися гл. запрещатися
с. 109
Заприщение гл. запрещенье
с. 109
Заприщенный гл. запрешенный
с. 109
Заприяти дзеясл. Паспрыяць.
с. 109
Запровадити, заправадити, запровадзити дзеясл. Адправіць, адаслаць; заправадзіць.
с. 109
Запровадитися дзеясл. Адправіцца.
с. 110
Запроважати, запровожати дзеясл. Праводзіць, выпраўляць, адпраўляць, справаджваць.
с. 110
Запроважене гл. запроваженье
с. 110
Запроваженый, запроважоный дзеепрым. ад запровадити.
с. 110
Запроваженье, запроважене наз. Дзеянне па дзеясл. запровадити.
с. 110
Запроважоный гл. запроваженый
с. 110
Запровожати гл. запроважати
с. 110
Запродавати, запродавать, запродовати дзеясл. Запрадаваць, прадаваць.
с. 110
Запроданый, запреданый, запрыданый дзеепрым. 1. Ад запродати ў 1 знач. 2. Ад запродати ў 3 знач.
с. 111
Запроданье, запредане, запреданье наз. Дзеянне па дзеясл. запродати ў 1 знач.
с. 111
Запродати, запредати дзеясл. 1. Прадаць. 2. Прадаць на пэўны час. 3. Выдаць каго-н., здрадзіць каму-, чаму-н.
с. 111
Запродатися, запродатисе дзеясл. зв. 1. Ад запродати ў 1 знач. 2. Ад запродати ў 2 знач.
с. 112
Запродовати гл. запродавати
с. 112
Запрожно прысл. Задарма.
с. 112
Запросити дзеясл. Запрасіць.
с. 112
Запрошати дзеясл. Запрашаць.
с. 112
Запрошеный, запрошоный дзеепрым. Запрошаны.
с. 112
Запрошенье наз. Запрашэнне.
с. 113
Запрошовати дзеясл. Запрошваць.
с. 113
Запрошоный гл. запрошеный
с. 113
Запрыданый гл. запроданый
с. 113
Запрысегати гл. заприсягати
с. 113
Запрысежоный гл. заприсяжоный
с. 113
Запрэтися гл. запретися
с. 113
Запряганый дзеепрым. ад запрягати.
с. 113
Запрягати, запрагати, запрегати дзеясл. Запрагаць.
с. 113
Запрягаючий дзеепрым. ад запрягати.
с. 113
Запрягчи, запрагчи, запрегчи, запречи дзеясл. Запрэгчы.
с. 113
Запряженый дзеепрым. Запрэжаны.
с. 113
Запряжка наз. Вупраж.
с. 113
Запсованый дзеепрым. 1. Тое, што і зопсованый у 1 знач. 2. Тое, што і зопсованый у 2 знач.
с. 114
Запсованье наз. 1. Тое, што і зопсованье ў 2 знач. 2. // перан. Сапсаванне (у маральных адносінах).
с. 114
Запсовати дзеясл. 1. Тое, што і зопсовати ў 1 знач. 2. // перан. Сапсаваць (у маральных адносінах).
с. 114
Запудитися дзеясл. зв. Пагнацца.
с. 114
Запускати дзеясл. Апускаць, закідваць, пагружаць.
с. 114
Запуски наз. Запускі, загавіны.
с. 114
Запуснути дзеясл. Загуснуць.
с. 114
Запустевший дзеепрым. ад запустети.
с. 114
Запустелый прым. Бязлюдны, апусцелы.
с. 114
Запустение наз. Запусценне.
с. 114
Запустети дзеясл. Прыйсці ў стан заняпаду, закінутасці; запуставаць.
с. 115
Запустити дзеясл. 1. Закінуць, апусціць у ваду (сетку для лоўлі рыбы). 2. Завесіць. 3. Упусціць, пусціць жывёлу ў забароненую зону. 4. Прыступіць да выканання чаго-н.
с. 115
Запуститися дзеясл. зв. Адправіцца, накіравацца куды-н.
с. 115
Запустный прым. ад наз. запусты.
с. 115
Запусто прысл. Незаконна.
с. 115
Запустошети дзеясл. Запусцець.
с. 115
Запустошити дзеясл. Спустошыць.
с. 116
Запустъ наз. 1. Дзялянка непрачышчанага лесу. 2. Запусценне.
с. 116
Запусты наз. Запускі, загавіны.
с. 116
Запухнути дзеясл. Запухнуць.
с. 117
Запущати дзеясл. 1. Запускаць (перастаць стрыгчы, даць магчымасць вырасці). 2. Закідаць, апускаць у ваду (сетку для лоўлі рыбы). 3. Пачаць гавець.
с. 117
Запущаючий, запущаючый дзеепрым. ад запущати ў 2 знач.
с. 117
Запущоный дзеепрым. ад запустити ў 2 знач.
с. 117
Запхнути дзеясл. Угаварыць, спакусіць. с. 118
Запытаный, зопытаный дзеепрым. ад запытати.
с. 118
Запытанье наз. Дзеянне па дзеясл. запытати.
с. 118
Запытати, зопытати дзеясл. Запытаць.
с. 118
Запытывати дзеясл. Запытваць.
с. 118
Запэвне гл. запевне
с. 119
Запясте гл. запястье
с. 119
Запястие гл. запястье
с. 119
Запястка наз. Бранзалет.
с. 119
Запястье, запясте, запястие, запясьте наз. Запясце.
с. 119
Запяти дзеясл. // перан. Засланіць, перашкодзіць.
с. 119
Зарабляти гл. заробляти
с. 119
Зарабяти гл. заробяти
с. 119
Заравно прысл. Тое, што і заровно.
с. 119
Зарадно прысл. Дастаткова, досыць.
с. 119
Зарадоватися дзеясл. Зарадавацца.
с. 119
Зарадъ гл. зарядъ
с. 119
Заражати дзеясл. 1. Заражаць чым-н., перадаваць заразу. 2. // перан. Аказваць уплыў на каго-н., што-н.; перадаваць схільнасць да чаго-н.
с. 119
Заражатися дзеясл., зв. ад заражати ў 1 знач.
с. 120
Заражаючий дзеепрым. ад заражати ў 2 знач.
с. 120
Зараженый, заражоный дзеепрым. 1. Ад заразити ў 1 знач. Параўн. зароженый. 2. Ад заразити ў 2 знач. 3. Ад заразити ў 4 знач.
с. 120
Зараженье наз. Дзеянне па дзеясл. заразити ў 1 знач. Параўн. зараза ў 2 знач.
с. 121
Заражоный гл. зараженый
с. 121
Зараза наз. Зараза, хваробатворныя. мікраарганізмы, носьбіты і распаўсюджвальнікі хваробы. 2. Тое, што і зараженье.
с. 121
Зараземъ гл. заразомъ
с. 121
Заразити, заразить дзеясл. 1. Заразіць, перадаць заразу каму-н., чаму-н. 2. Паразіць хваробай. 3. Знішчыць, спустошыць; сапсаваць. 4. // перан. Аказаць уплыў на каго-н.; перадаць схільнасць да чаго-н.
с. 121
Заразитися дзеясл., зв. ад заразити ў 1 знач.
с. 122
Заразить гл. заразити
с. 122
Заразливость наз. Уласцівасць заразнага.
с. 122
Заразливый прым. 1. Заразны. 2. // перан. Заразлівы; уплывовы.
с. 122
Заразомъ, зараземъ, заразэмъ прысл. Адразу, разам.
с. 122
Заразъ I прысл. Зараз, адразу, тут жа. 2. Хутка, у хуткім часе.
с. 123
Заразъ II прысл. Зараз, адначасова.
с. 123
Заразэмъ гл. заразомъ
с. 124
Заранный прым. Заранні, надта ранні.
с. 124
Заранокъ наз. Світанне, досвітак, раніца.
с. 124
Заранъ прысл. Час перад захадам сонца, калі гарызонт набывае яркую афарбоўку.
с. 124
Заранье наз. Раніца, світанне, досвітак.
с. 124
Заранятися дзеясл. Знікаць, прападаць.
с. 124
Зарастати гл. заростати
с. 124
Зарасти гл. зарости
с. 124
Зардетися дзеясл. 1. Зардзецца; стаць ярка-чырвоным; пачырванець. 2. Пачырванець ад сораму.
с. 124
Заревети дзеясл. Зараўці.
с. 124
Зарезаный дзеепрым: ад зарезати.
с. 124
Зарезанье наз. Дзеянне па дзеясл. зарезати.
с. 124
Зарезати, заризати дзеясл. Зарэзаць, забіць.
с. 124
Зарезовати дзеясл. Заразаць.
с. 125
Зарекатися дзеясл. Заракацца.
с. 125
Зарекновати дзеясл. Прыняць рашэнне адносна каго-н., чаго-н.
с. 125
Зарение наз. // перан. Азарэнне, прамяністасць.
с. 125
Заренчный Листъ заренчный гл. листъ
с. 125
Зарецкий прым. Які знаходзіцца за ракой.
с. 125
Заречи дзеясл. Тое, што і заречися.
с. 125
Заречися дзеясл. Зарачыся; даць зарок, абяцанне. Параўн. заречи.
с. 125
Заречье наз. Вялікая тэрыторыя за ракой, рэчкай; месца па той бок ракі.
с. 126
Заризати гл. зарезати
с. 126
Заричати, зарычати дзеясл. Зарыкаць, зараўці.
с. 126
Зарнихъ наз. Каштоўны камень.
с. 126
Заробенье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. заробити ў 4 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. заробити ў 5 знач.
с. 126
Заробити, заробить дзеясл. 1. Набыць работай, атрымаць за работу. 2. Адпрацаваць; адрабіць. 3. Паправіць, адрамантаваць, прыладзіць. 4. Пабудаваць, зрабіць. 5. Апрацаваць (падрыхтаваць для пасеву, пасадкі). 6. Выканаць, завяршыць, давесці да канца (работу). 7. Заснаваць, пакласці пачатак чаму-н. 8. Вярнуць да ранейшага стану, выгляду, узнавіць. 9. Атрымаць. 10. Заслужыць; стаць вартым чаго-н.
с. 126
Заробленое прым., у знач. наз. Заработак.
с. 127
Заробленый дзеепрым. 1. Ад заробити ў 4 знач. 2. Ад заробити ў 6 знач.
с. 127
Заробленье наз. Дзеянне па дзеясл. заробити ў 5 знач.
с. 128
Заробливаный дзеепрым. Адрамантаваны, папраўлены.
с. 128
Заробливати дзеясл. Атрымліваць грашовую ці якую іншую плату за працу.
с. 128
Зароблянье наз. Закладванне, замазванне.
с. 128
Заробляти, зарабляти дзеясл. 1. Атрымліваць грашовую ці якую іншую плату за працу. 2. Будаваць, рабіць, майстраваць. 3. Заслугоўваць; дзейнасцю, паводзінамі выклікаць пэўныя адносіны да сябе.
с. 128
Заробляючий дзеепрым. ад заробляти ў 3 знач.
с. 129
Заробокъ наз. Заработак..
с. 129
Заробяти, зарабяти дзеясл. 1. Атрымліваць грашовую ці якую іншую плату за працу. 2. Папраўляць, заладжваць, заштукоўваць. 3. Заслугоўваць.
с. 129
Заровна прысл. Тое, што і заровно.
с. 129
Заровниватися дзеясл. Прыраўнівацца, параўноўвацца.
с. 129
Заровно, зоровно прысл. Роўна, аднолькава, пароўну. Параўн. заравно, заровна.
с. 129
Зародити дзеясл. Урадзіць, даць багаты ўраджай.
с. 130
Зародитися дзеясл. Узнікнуць, паявіцца.
с. 130
Зародокъ наз. Зародак.
с. 130
Зарожатися дзеясл. Зараджацца, узнікаць.
с. 130
Зароженый, зарожоный дзеепрым. Тое, што і зараженый у 1 знач.
с. 130
Зарока гл. зарука
с. 130
Зарокъ наз. Зарок.
с. 130
Зароненый дзеепрым. Заняпалы.
с. 130
Заронити дзеясл. // перан. Абудзіць, узнавіць, узрушыць, прыпомніць што-н.
с. 131
Заросленый дзеепрым. Заросшы.
с. 131
Зарослина наз. Тое, што і заросль.
с. 131
Зарослый дзеепрым. і прым. 1. дзеепрым. Заросшы, зарослы. 2. прым. Які зарос чым-н.
с. 131
Заросль, заростль наз. Зараслі. Параўн. зарослина.
с. 131
Заросникъ наз. Зараснік.
с. 132
Заростати, зарастати дзеясл. Пакрывацца расліннасцю, валасамі і пад.
с. 132
Зарости, зарасти дзеясл. 1. Пакрыцца, парасці якой-н. расліннасцю, лесам. 2. Зажыць, загаіцца, зарубцавацца (пра рану).
с. 132
Заростити дзеясл. Прывесці ў стан заняпаду.
с. 132
Заростль гл. заросль
с. 132
Заростъ наз. Зараснік.
с. 132
Зарощеный, зарощоный дзеепрым. Заросшы.
с. 132
Зарубаный дзеепрым. ад зарубати.
с. 133
Зарубанье наз. Дзеянне па дзеясл. зарубати.
с. 133
Зарубати дзеясл. Зазначаць, памячаць зарубкамі.
с. 133
Зарубежский прым. Загранічны, замежны.
с. 133
Зарубежье наз. Заграніца.
с. 133
Зарубити дзеясл. 1. Пакласці пачатак чаму-н., заснаваць. 2. Адзначыць; зрабіць зарубкі на чым-н.
с. 133
Зарубывати дзеясл., шматкр. ад зарубити.
с. 133
Зарука, зарока наз. Заклад, гарантыя; грашовае падмацаванне згоды.
с. 133
Зарукавье наз. 1. Упрыгожанне на рукаве. 2. Бранзалет; упрыгожанне. 3. Частка даспеха.
с. 134
Заруменилый дзеепрым. Зарумянены.
с. 134
Зарумянитися дзеясл. зв. Атрымаць чырванаватае адценне; пакрыцца румянцам.
с. 134
Зарутъ наз. Абвінавачванне, упіканне, прэтэнзія, дакор.
с. 134
Заруцати дзеясл. Тое, што і заручати ў 1 знач.
с. 134
Заруценье наз. Тое, што і зарученье.
с. 134
Заручаный дзеепрым. ад заручати ў 2 знач.
с. 135
Заручати дзеясл. 1. Гарантаваць, ручацца за што-н. Параўн. заруцати. 2. Заручаць.
с. 135
Зарученый, зарученный дзеепрым. ад заручити ў 2 знач.
с. 135
Зарученье наз. Зарука. Параўн. заруценье.
с. 135
Заручины, заручыны наз. Заручыны, абрад аб’яўлення каго-н. жаніхом і нявестай.
с. 135
Заручити, заручыти дзеясл. 1. Гарантаваць, паручыцца за што-н. 2. Абручыць, справіць абрад заручын.
с. 135
Заручитися дзеясл., зв. ад заручити ў 2 знач.
с. 136
Заручный Листъ заручный гл. листъ.
с. 136
Заручовати дзеясл. Тое, што і заручати ў 2 знач.
с. 136
Заручоный дзеепрым. ад заручити ў 2 знач.
с. 136
Заручье наз. Тэрыторыя за ручаём.
с. 136
Заручыны гл. заручины
с. 136
Заручыти гл. заручити
с. 136
Зарушовати дзеясл. Разбураць, парушаць.
с. 136
Зарыть дзеясл. Засыпаць.
с. 136
Зарычати гл. заричати
с. 136
Заря, зара, зора, зоря наз. 1. Яркая афарбоўка гарызонта пры захадзе і ўсходзе сонца. 2. Час перад усходам або захадам сонца, калі гарызонт набывае яркую афарбоўку.
с. 136
Зарядити дзеясл. Дагаварыцца, дамовіцца аб чым-н.
с. 137
Зарядъ, зарадъ наз. 1. Дагавор, умова. 2. // перан. Запас якіх-н. пачуццяў.
с. 137
Заряживати дзеясл. 1. Зараджаць, абуджаць якія-н. пачуцці. 2. Абяцаць што-н. выплаціць; браць на сябе абавязак.
с. 137
Засада наз. Скрытае месца, якое выкарыстоўваецца для нечаканага нападу на каго-н.; засада.
с. 137
Засадзка гл. засадка
с. 137
Засадити дзеясл. 1. Замацаваць, умацаваць. 2. Заснаваць, пакласці пачатак. 3. Сабраць, склікаць. 4. Прызначыць на пасаду, заняць чыё-н. месца. 5. Зрабіць засаду, пункт для назірання. 6. Скрытна размясціцца дзе-н., наладжваючы засаду. 7. Накіраваць, сканцэнтраваць. 8. Прадаць.
с. 137
Засадитися дзеясл. зв. 1. Засесці, схавацца ў патаемным месцы, заняць пазіцыю для абароны або нападу. 2. Размясціцца. 3. Паквапіцца на чыё-н. жыццё. 4. Пераканацца.
с. 138
Засадка, засадзка, засацка, засудка наз. 1. Спосаб нечаканага нападу з укрыцця. 2. Скрытае месца, якое выкарыстоўваецца для нечаканага нападу на каго-н.
с. 138
Засажати дзеясл. 1. Назначаць на пасаду. 2. Асноўваць, грунтаваць. 3. Замацоўваць. 4. Засноўваць. 5. // перан. Закідваць.
с. 139
Засаженый, засажоный дзеепрым. 1. Ад засадити ў 2 знач. 2. Ад засадити ў 3 знач. 3. Ад засадити ў 4 знач. 4. Насаджаны (моцна, шчыльна) на што-н. 5. Падкладзены тайком, неўзаметку.
с. 139
Засаженье, засажэнье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. засадити ў 2 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. засадити ў 3 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. засадити ў 4 знач. 4. Зняволенне.
с. 140
Засаживати, засажывати дзеясл. Прызначаць на пасаду. 2. Засноўваць, устанаўліваць законны парадак.
с. 140
Засажоный гл. засаженый
с. 140
Засажывати гл. засаживати
с. 140
Засажэнье гл. засаженье
с. 140
Засацка гл. засадка
с. 140
Засведетельствовати гл. засвидетельствовати
с. 140
Засведителствовати гл. засвидетельствовати
с. 141
Засвежа прысл. Зараз, толькі што.
с. 141
Засветитися дзеясл. Пачаць свяціцца.
с. 141
Засветла прысл. Завідна, засветла.
с. 141
Засвечати дзеясл. Запальваць.
с. 141
Засвидетельствовати, засведетельствовати, засведетелствовати дзеясл. Засведчыць, пацвердзіць правільнасць чаго-н.
с. 141
Засвистати дзеясл. Засвістаць.
с. 141
Засводка наз. [?]
с. 141
Засеваный дзеепрым. ад засевати ў 1 знач.
с. 141
Засеванье наз. Дзеянне па дзеясл. засевати ў 1 знач.
с. 141
Засевати, засевать дзеясл. 1. Засяваць, займаць пасевамі які-н. участак зямлі. 2. // перан. Распаўсюджваць (асвету, ідэі і інш.); рабіць што-н. даступным многім.
с. 141
Засеваючий дзеепрым. ад засевати ў 2 знач.
с. 142
Засевокъ наз. Невялікая паласа пасеву.
с. 142
Засевъ наз. Пасеў, засеянае поле.
с. 142
Засегати дзеясл. Даходзіць, дасягаць; здабываць.
с. 142
Засегненье наз. Дзеянне па дзеясл. засегати.
с. 142
Засегнути гл. засягнути
с. 142
Засегтися дзеясл. Знайсціся, аказацца.
с. 142
Заседание гл. заседанье
с. 143
Заседаный дзеепрым. ад заседати ў 2 знач.
с. 143
Заседанье, заседание наз. 1. Пасяджэнне. 2. Дзеянне па дзеясл. заседати ў 4 знач.
с. 143
Заседати, заседать дзеясл. 1. Засядаць, абмяркоўваць калектыўна якія-н. пытанні. 2. Займаць месца, пасаду. 3. Рабіць засаду, нападаць. 4. Сядзець, адбываць пакаранне. 5. Забіраць, захопліваць. 6. Заставаць каго-н. за якім-н. заняткам, у якім-н. стане.
с. 143
Заседаючий, заседаючый, засядаючый дзеепрым. 1. Ад заседати ў 1 знач. 2. Скрыты (у засадзе).
с. 144
Заседелый дзеепрым. ад заседети ў 1 знач.
с. 144
Заседеный дзеепрым. ад заседети ў 1 знач.
с. 144
Заседенье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. заседети ў 1 знач. Параўн. засеженье. 2. Пасяджэнне.
с. 145
Заседети, заседити дзеясл. 1. Пражыць аседла пэўны час. 2. Адседзець у турме. 3. Заслужыць што-н., служачы, жывучы пэўны час.
с. 145
Заседлый прым. Аседлы.
с. 145
Засеенный гл. засеяный
с. 145
Засееный гл. засеяный
с. 145
Засеенье гл. засеянье
с. 145
Засеети гл. засеяти
с. 145
Засеженье наз. Тое, што і заседенье ў 1 знач.
с. 145
Засекати дзеясл. 1. Перагароджваць (дарогу). 2. Рабіць зарубку, засечку.
с. 145
Засекъ наз. Засек.
с. 145
Заселость наз. Аселасць.
с. 146
Заселый дзеепрым. 1. Ад засести ў 1 знач. 2. Ад засести ў 7 знач.
с. 146
Засенный дзеепрым. Тое, што і засеяный у 1 знач.
с. 146
Засенье наз. Сперма.
с. 146
Засести, засесть дзеясл. 1. Прыняць удзел у калектыўным абмеркаванні якіх-н. пытанняў. 2. Заняць месца, пасаду. 3. Усесціся. 4. Схавацца ў засадзе. 5. Сесці ў турму. 6. Захапіць, заваяваць, заўладаць. 7. Асесці, пасяліцца. 8. Выйсці замуж.
с. 146
Засестье наз. Дзеянне па дзеясл. засести ў 5 знач.
с. 148
Засечи дзеясл. Засячы.
с. 148
Засечъ наз. Запаведны лес, які мае абароннае значэнне.
с. 148
Засеявшый дзеепрым. ад засеяти ў 1 знач.
с. 148
Засеяный, засеенный, засееный, засеянный дзеепрым. 1. Ад засеяти ў 1 знач. Параўн. засенный. 2. Ад засеяти ў 2 знач.
с. 148
Засеянье, засеенье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. засеяти ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. засеяти ў 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. засеяти ў 3 знач.
с. 149
Засеяти, засеети, засеять дзеясл. 1. Высеяць, пасеяць. 2. Заняць пасевамі які-н. участак зямлі. 3. // перан. Усяліць, пасяліць, пасеяць (аб думках, пачуццях і інш.).
с. 149
Засеятися дзеясл., зв. ад засеяти ў 1 знач.
с. 150
Засеять гл. засеяти
с. 150
Засивка наз. Пасяўная плошча.
с. 150
Засипати гл. засыпати
с. 150
Засияти дзеясл. Заззяць, засвяціцца.
с. 150
Засклепенье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. засклепити ў 1 знач. 2. Скляпенне.
с. 150
Засклепити дзеясл. 1. Узвесці скляпенне. 2. Зачыніць.
с. 150
Заскоглити дзеясл. Тое, што і заскоголити.
с. 150
Заскоголити дзеясл. Заскавытаць, заскуголіць. Параўн. заскоглити.
с. 150
Заскочивати дзеясл., шматкр. ад заскочити ў 1 знач.
с. 151
Заскочити, заскочить, заскочыти дзеясл. 1. Выскачыць адкуль-н. 2. Забегчы наперад, перагарадзіўшы дарогу. 3. Напасці на каго-н. знянацку, захапіць каго-н. або што-н. знянацку, застаць. 4. // перан. Застаць.
с. 151
Засланецъ наз. Ссыльны.
с. 151
Засланый, зосланый дзеепрым. 1. Ад заслати ў 1 знач. 2. Ад заслати ў 2 знач. 3. Ад заслати ў 3 знач. Параўн. зэсланый. 4. Накрыты, засланы чым-н.
с. 151
Засланье, зосланне, зосланье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. заслати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. заслати ў 2 знач.
с. 152
Засланяньеся наз. Дзеянне па дзеясл. заслонятися ў 2 знач.
с. 152
Засланяти гл. заслоняти
с. 152
Засланятися гл. заслонятися
с. 152
Засланяючий гл. заслоняючий
с. 152
Заслати, зослати, зослать дзеясл. 1. Адаслаць каго-н. далёка; выслаць на выгнанне, прагнаць. 2. Накіраваць каго-н. з якой-н. мэтай, па якой-н. справе. 3. Наслаць, напусціць.
с. 152
Заслепенне гл. заслепенье
с. 153
Заслепеный, заслепенный дзеепрым. Тое, што і заслепленый.
с. 153
Заслепенье, заслепение наз. Дзеянне па дзеясл. заслепити.
с. 153
Заслепити дзеясл. Засляпіць, асляпіць.
с. 154
Заслепитися дзеясл., зв. ад заслепити.
с. 154
Заслепленый дзеепрым. ад заслепити. Параўн. заслепеный.
с. 154
Заслепленье наз. Дзеянне па дзеясл. заслепити.
с. 154
Заслепляти дзеясл. // перан. Засляпляць, пазбаўляць магчымасці бачыць, разумець што-н. Параўн. заслепяти.
с. 154
Заслепнути дзеясл. Аслепнуць.
с. 154
Заслепяти дзеясл. Тое, што і заслепляти.
с. 154
Заслона наз. 1. Заслона, завеса. Параўн. заслонъ, заслуна. 2. Прыкрыццё. 3. Заслонка. 4. Заклад. 5. Брамсель. 6. Занавеска.
с. 155
Заслонение гл. заслоненье
с. 156
Заслоненый дзеепрым. ад заслонити ў 1 знач.
с. 156
Заслоненье, заслонение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. заслонити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. заслонити ў 2 знач.
с. 156
Заслонити, заслонить дзеясл. 1. Засланіць, закрыць, пазбавіць магчымасці бачыць. 2. Абараніць, прыкрыць каго-н. або што-н.
с. 156
Заслонитися дзеясл. зв. 1. Ад заслонити ў 1 знач. 2. Ад заслонити ў 2 знач.
с. 156
Заслонить гл. заслонити
с. 156
Заслонка наз. 1. Засланка. 2. Занавеска, фіранка.
с. 156
Заслонъ наз. 1. Тое, што і заслона ў 1 знач. 2. Заслон, услон, лава хатняя пераносная.
с. 157
Заслоняти, засланяти дзеясл. 1. Закрываць, засланяць што-н. чым-н. 2. // перан. Адсоўваць на задні план. 3. Тое, што і заслонятися ў 2 знач.
с. 157
Заслонятися, засланятися дзеясл. зв. I. Ад заслоняти ў 1 знач. 2. // перан. Прыкрывацца чым-н., абараняцца. Параўн. заслоняти ў 3 знач.
с. 157
Заслоняючий, засланяючий дзеепрым. ад заслоняти ў 1 знач.
с. 158
Заслуга наз. 1. Заслуга, дзейнасць, учынак, варты павагі, высокай ацэнкі. 2. Служба (работа, заняткі і абавязкі служачага).
с. 158
Заслугованый дзеепрым. ад заслуговати ў 1 знач.
с. 159
Заслугованье наз. Дзеянне па дзеясл. заслуговати ў 1 знач.
с. 159
Заслуговати, заслуговать дзеясл. 1. Заслугоўваць, заслужваць, быць вартым чаго-н. 2. Прыслужваць, прыслугоўваць. 3. Выконваць.
с. 159
Заслуговатися дзеясл., зв. ад заслуговати ў 1 знач.
с. 160
Заслуговать гл. заслуговати
с. 160
Заслугуючий, заслугуючый дзеепрым. ад заслуговати ў 1 знач.
с. 160
Заслужение гл. заслуженье
с. 160
Заслуженое гл. заслужоное
с. 160
Заслуженый гл. заслужоный
с. 160
Заслуженье, заслужение наз. Дзеянне па дзеясл. заслужити ў 1 знач.
с. 160
Заслужити, заслужить, заслужыти дзеясл. 1. Дзейнасцю, паводзінамі выклікаць пэўныя адносіны да сябе; стаць вартым чаго-н. 2. Адслужыць, адпрацаваць.
с. 161
Заслужитися дзеясл. Выслужыцца, набыць заслугі.
с. 161
Заслужоное, заслуженое дзеепрым. у знач. наз. Плата за службу.
с. 161
Заслужоный, заслуженый дзеепрым. Атрыманы ў адпаведнасці з паводзінамі, учынкамі. 2. У знач. прым. Які мае вялікія заслугі; паважаны, ганаровы. 3. У знач. прым. Зароблены працай.
с. 162
Заслужыти гл. заслужити
с. 163
Заслуна наз. Тое, што I заслона ў 1 знач.
с. 163
Заслыхнути дзеясл. Тое, што і заслышати.
с. 163
Заслышати дзеясл. Пачуць што-н. Параўн. заслыхнути.
с. 163
Заслюбеный гл. зашлюбеный
с. 163
Заслюбити гл. зашлюбити
с. 163
Засмаковати дзеясл. Спадабацца, прыйсціся да спадобы.
с. 163
Засмеатися гл. засмеятися
с. 163
Засмердетися дзеясл. Засмярдзець, пратухнуць.
с. 163
Засмержатися дзеясл. Пачынаць смярдзець, пратухаць.
с. 163
Засмеши наз. Усмешлівы [?].
с. 163
Засмеятися, засмеатися дзеясл. зв. Засмяяцца.
с. 163
Засмородитися дзеясл. Засмуродзіцца.
с. 163
Засмрожоный дзеепрым. Засмуроджаны, напоўнены смуродам.
с. 164
Засмутити, засмутить дзеясл. Засмуціць, усхваляваць.
с. 164
Засмутитися, зосмутитися дзеясл., зв. ад засмутити.
с. 164
Засмутить гл. засмутити
с. 164
Засмуцати дзеясл. Тое, што і засмучати ў 1 знач.
с. 164
Засмуценый дзеёпрым. Тое, што і засмучоный. с. 165
Засмучати, засмучать дзеясл. 1. Засмучаць. Параўн. засмуцати, засмущати. 2. Ставіць у цяжкае становішча.
с. 165
Засмучаючий дзеепрым. ад засмучати ў 1 знач.
с. 165
Засмучение гл. засмученье с. 165
Засмученный гл. засмучоный
с. 165
Засмученый гл. засмучоный
с. 165
Засмученье, засмучение наз. Засмучэнне, смутак, маркота. Параўн. засмущенье.
с. 165
Засмучовати дзеясл., шматкр. ад засмучати ў 1 знач.
с. 165
Засмучоватися дзеясл., зв. ад засмучовати.
с. 165
Засмучоный, засмученный, засмученый дзеепрым. ад засмутити. Параўн.. засмуценый.
с. 166
Засмущати дзеясл. Тое, што і засмучати ў 1 знач.
с. 166
Засмущевати дзеясл. шматкр. ад засмущати.
с. 166
Засмущение гл. засмущенье
с. 166
Засмущеный дзеепрым. ад засмутити.
с. 166
Засмущенье, засмущение наз. Тое, што і засмученье.
с. 166
Засненье, заснение наз. Дзеянне па дзеясл. заснути ў 2 знач.
с. 166
Заснувший дзеепрым. ад заснути ў 2 знач.
с. 166
Заснулый дзеепрым. ад заснути ў 2 знач.
с. 167
Заснути, заснуть дзеясл. 1. Заснуць. 2. Памерці.
с. 167
Засовистый, засовястый дзеепрым. Засовачны.
с. 167
Засовка наз. Засаўка.
с. 167
Засовястый гл. засовистый
с. 167
Засореный дзеепрым. Засмечаны, забруджаны.
с. 167
Засорометися, засоромитися, засоромятися дзеясл. Засаромецца.
с. 168
Засоромити дзеясл. Засароміць.
с. 168
Засоромитися гл. засорометися
с. 168
Засоромотити, зосоромотити дзеясл. Засарамаціць.
с. 168
Засоромятися гл. засорометися
с. 168
Заспа наз. Насып.
с. 168
Заспати дзеясл. Заспаць, праспаць.
с. 168
Заспевати, заспивати дзеясл. Заспяваць.
с. 168
Заспети дзеясл. 1. Паспець, не спазніцца. 2. Застаць, захапіць дзе-н., за якім-н. заняткам.
с. 168
Заспивати гл. заспевати
с. 169
Заспособити дзеясл. Забяспечыць.
с. 169
Заспособленый дзеепрым. ад заспособити.
с. 169
Засрожити дзеясл. Раззлавацца, разгневацца.
с. 169
Засромоченый дзеепрым. Засаромлены.
с. 169
Застава, зостава наз. 1. Загарода з вартаю на дарогах пры ўездах у горад. 2. Заклад, залог. 3. Застаўка, запруда, гаць, плаціна. Параўн. заставъ. 4. Намеснік.
с. 169
Заставати I, зоставати дзеясл. Заставаць, захопліваць дзе-н. у якім-н. стане, за якім-н. заняткам.
с. 170
Заставати II дзеясл. 1. Тое, што і зоставати I у 1 знач. 2. Тое, што і зоставати I у 3 знач. 3. Тое, што і зоставати I у 6 знач.
с. 170
Заставатися дзеясл. Абараняцца, змагацца.
с. 170
Заставеный дзеепрым. ад заставити II ў 5 знач.
с. 170
Заставенье наз. Рашэнне, вырашэнне.
с. 170
Заставечка наз. Заслонка.
с. 170
Заставити І дзеясл. 1. Спыніць (паставіўшы што-н. перад чым-н.). 2. Загарадзіць плацінай, перакрыць. 3. // перан. Паставіць, падрыхтаваць (пастку). 4. Пастаяць за што-н.
с. 170
Заставити II, заставить дзеясл. 1. Тое, што і зоставити ў 1 знач. 2. Тое, што і зоставити ў 3 знач. 3. Тое, што і зоставити ў 4 знач. 4. Тое, што і зоставити ў 13 знач. 5. Аддаць у заклад. Параўн. зоставити ў 15 знач.
с. 171
Заставитися, зоставитися дзеясл. зв. 1. Выступіць супраць каго-н. 2. Стаць, з’явіцца перад кім-н. 3. Пастаяць за што-н.
с. 172
Заставка наз. 1. Застаўка ў мельнічнай плаціне. 2. Кавалак тканіны. 3. Памянш. ад застава ў 2 знач.
с. 172
Заставленый I дзеепрым. 1. Ад заставити I у 2 знач. 2. Застаўлены, устаўлены чым-н.
с. 172
Заставленый, заставленный II дзеепрым. 1. Ад заставити II у 1 знач. 2. Ад заставити II у 5 знач.
с. 173
Заставленье наз. Дзеянне па дзеясл. заставити II у 5 знач.
с. 173
Заставляный дзеепрым. Застаўлены.
с. 173
Заставляти I дзеясл. Загароджваць, перакрываць.
с. 173
Заставляти, застовляти, застовлять II дзеясл. 1. Тое, што і зоставляти ў 2 знач. 2. Тое, што і зоставляти ў 8 знач. 3. Даваць у заклад, закладаць. Параўн. зоставляти ў 10 знач.
с. 173
Заставлятися, заставляться, зоставлятися дзеясл. 1. Засланяцца, загароджвацца чым-н. 2. Змагацца, біцца; абараняцца.
с. 174
Заставляючийся дзеепрым. 1. Ад заставлятися ў 1 знач. 2. Ад заставлятися ў 2 знач.
с. 175
Заставникъ, зоставникъ наз. 1. Залогатрымальнік. Параўн. заставчнкь. 2. Заложнік.
с. 175
Заставничка наз. Залогатрымальніца.
с. 175
Заставный, зоставный прым. ад застава ў 2 знач.
с. 175
Заставованый дзеепрым. Перакрыты, загароджаны.
с. 176
Заставованье наз. Дзеянне па дзеясл. заставовати ў 2 знач.
с. 176
Заставовати дзеясл. 1. Пакідаць каго-н. або што-н. 2. Даваць у заклад, закладаць. 3. Абараняць што-н.
с. 176
Заставоватися, застововатися дзеясл. зв. 1. Ад заставовати ў 1 знач. 2. Ад заставовати ў 3 знач.
с. 177
Заставчикъ наз. Тое, што і заставникъ у 1 знач.
с. 177
Заставъ наз. Тое, што і застава ў 3 знач.
с. 177
Заставяти дзеясл. Выступаць супраць каго-н.
с. 177
Заставятися дзеясл., зв. ад заставяти.
с. 177
Застановение гл. застановенье
с. 177
Застановеный дзеепрым. Той, якому перасталі ўдзяляць увагу, перасталі турбаваць.
с. 177
Застановенье, застановение наз. 1. Пастанова, дагавор. Параўн. застановленье. 2. Выяўленне.
с. 177
Застановити, застановить дзеясл. 1. Спыніць. 2. Расставіць, падрыхтаваць (пастку). 3. Устанавіць, узаконіць, вырашыць. Параўн. зостановити.
с. 178
Застановитися, застоновитися дзеясл. 1. Спыніцца; прыпыніцца. 2. Абараніцца, выступіць супраць каго- або чаго-н.
с. 179
Застановить гл. застановити
с. 179
Застановление гл. застановленье
с. 179
Застановленый дзеепрым. ад застановити ў 3 знач.
с. 180
Застановленье, застановление наз. Тое, што і застановенье ў 1 знач.
с. 180
Застановляти дзеясл. 1. Заступацца. 2. Спыняць, устрымліваць. 3. Пастанаўляць, устанаўляць. 4. Падвяргаць чаму-н., рызыкаваць сваім жыццём. 5. Ставіць перашкоду.
с. 180
Застановлятися, застоновлятися дзеясл. 1. Ад застановляти ў 1 знач. 2. Ад застановляти ў 2 знач. 3. Абараняцца, змагацца. Параўн. застановятися.
с. 181
Застановятися дзеясл. 1. Тое, што і застановлятися ў 3 знач.
с. 181
Застаный, зостаный дзеепрым. 1. Ад застати I у 1 знач. 2. Ад застати I у 2 знач. Параўн. застатый.
с. 181
Застанье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. застати I у 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. застати I у 2 знач. Параўн. застатье.
с. 182
Застаралый прым. Тое, што і застарелый у 1 знач.
с. 182
Застарати дзеясл. Стаць застарэлым, устарэлым.
с. 182
Застарелый, засторелый, зостарелый прым. 1. Стары, састарэлы. Параўн. застаралый. 2. Закаранелы, закаснелы.
с. 182
Застаретися дзеясл. 1. Састарэцца. 2. // перан. Замацавацца, увайсці ў сілу за даўнасцю год.
с. 183
Застарялый прым. Непапраўны, невылечны, які цягнецца з даўніх часоў.
с. 183
Застати, застать, зостати I дзеясл. 1. Прыбыўшы, паспець убачыць, знайсці каго-, што-н. на месцы. 2. Заспець, захапіць дзе-н., у якім-н. стане, за якім-н. заняткам.
с. 183
Застати II дзеясл. 1. Тое, што і зостати ў 1 знач. 2. Тое, што і зостатн ў 5 знач. 3. Тое, што і зостати ў 6 знач. 4. Адстаць, апынуцца ззаду.
с. 184
Застатися дзеясл. Тое, што і зостатися ў 3 знач.
с. 184
Застатый дзеепрым. Тое, што і застаный у 2 знач.
с. 184
Застатье наз. Тое, што і застанье ў 2 знач.
с. 184
Застемповаць дзеясл. Абараняць, заступацца за каго-н. або што-н.
с. 184
Застемпокъ наз. Абмен, замена.
с. 184
Застемпъ, застепъ наз. Тлум, зборышча.
с. 184
Застененье наз. Мяжа, граніца.
с. 185
Застение наз. Цень.
с. 185
Застенити дзеясл. Закрыць, зацяніць.
с. 185
Застенковый прым. ад застенокъ.
с. 185
Застенокъ, застинокъ наз. Участак зямлі, арэндаваны дробнай шляхтай. Параўн. застянокъ.
с. 185
Застеночекъ наз., памянш. ад застенок.
с. 186
Застепъ гл. застемпъ
с. 186
Застеречь дзеясл. Захаваць, зберагчы.
с. 186
Застиженый дзеепрым. ад застичи.
с. 186
Застичи дзеясл. Засцігнуць.
с. 186
Застовляти гл. заставляти
с. 186
Застовлять гл. заставляти
с. 186
Застововатися гл. заставоватися
с. 186
Застогнати дзеясл. Застагнаць.
с. 186
Застолпникъ наз. Манах, які сочыць за парадкам у храме.
с. 186
Застолье наз. Застолле, месца за сталом.
с. 186
Застоновитися гл. застановитися
с. 186
Застоновлятися гл. застановлятися
с. 186
Засторелый гл. застарелый
с. 186
Застосованье наз. Прыладжванне.
с. 186
Застрашеный, застрашоный дзеепрым. ад застрашити.
с. 186
Застрашити, застрашыти дзеясл. Застрашыць, запалохаць, запужаць.
с. 187
Застрашитися, застрашытися дзеясл. Спалохацца, спужацца.
с. 187
Застрашоный гл. застрашеный
с. 187
Застрашыти гл. застрашити
с. 187
Застрашытися гл. застрашнтися
с. 187
Застреленый дзеепрым. 1. Ад застрелити ў 1 знач. 2. Ад застрелити ў 2 знач.
с. 187
Застрелити дзеясл. 1. Забіць, страляючы з лука або агнястрэльнай зброі. 2. Раніць, страляючы з лука або агнястрэльнай зброі.
с. 187
Застрелитися дзеясл. Застрэліцца.
с. 188
Застрелъ наз. 1. Рана, нанесеная агнястрэльнай зброяй. 2. Падранак, падранены звер.
с. 188
Застудити дзеясл. Астудзіць, ахаладзіць.
с. 188
Заступати дзеясл. 1. Абараняць, ахоўваць, засцерагаць. 2. Сустракаць, пераймаць, застрымліваць каго-н. 3. Выконваць пэўныя службовыя функцыі, прыступаць да работы.
с. 188
Заступеный дзеепрым. ад заступити ў 4 знач.
с. 189
Заступень наз. Тое, што і заступъ II.
с. 189
Заступенье наз. Дзеянне па дзеясл. заступити ў 2 знач. 2. Ад заступити ў 3 знач.
с. 189
Заступити, заступить дзеясл. 1. Закрыць, засланіць сабой што-н., каго-н. 2. Абараніць, ахаваць, заступіцца. 3. Выступіўшы, загарадзіць дарогу; сустрэць, пераняць, затрымаць каго-н. 4. Заняць, захапіць што-н. 5. Зацяжараць. 6. Выканаць пэўныя службовыя функцыі.
с. 189
Заступление гл. заступленье
с. 191
Заступленый дзеепрым. ад заступити ў 3 знач.
с. 191
Заступленье, заступление наз. 1. Дзеянне па дзеясл. заступити ў 2 знач. 2. Тое, што служыць абаронай; абарона, апора.
с. 191
Заступникъ наз. Заступнік, абаронца. Параўн. заступца.
с. 191
Заступница наз. Заступніца.
с. 191
Заступованное прым., у знач. наз. Пошліна, плата за абарону ў судзе.
с. 192
Заступованый дзеепрым. ад заступовати ў 4 знач.
с. 192
Заступованье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. заступовати ў 2 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. заступовати ў 4 знач.
с. 192
Заступовати дзеясл. 1. Закрываць, засланяць сабой што-н., каго-н. 2. Абараняць, ахоўваць, заступацца. 3. Загароджваць дарогу, сустракаць, пераймаць, затрымліваць каго-н. 4. Выконваць пэўныя службовыя функцыі.
с. 192
Заступовый прым. да заступъ II.
с. 193
Заступокъ наз. Тое, што ахоўвае, служыць абаронай; абарона, апора.
с. 193
Заступца наз. Тое, што і заступникъ.
с. 193
Заступъ I наз. Абарона, апора, ахова.
с. 194
Заступъ II наз. Рыдлёўка.
с. 194
Застыдатися дзеясл. Тое, што і завстыдатися.
с. 194
Застыдитися дзеясл. Засаромецца.
с. 194
Засть наз. Ахова, абарона.
с. 194
Застье гл. зайстье
с. 195
Застянокъ наз. Тое, што і застенокъ.
с. 195
Засудити дзеясл. Прысудзіць, прызнаць прыгаворам.
с. 195
Засудка гл. засадка
с. 195
Засунути дзеясл. Сунучы, закрыць чым-н.
с. 195
Засхлый дзеепрым. Засохлы.
с. 195
Засчитный гл. защитный
с. 195
Засыланый дзеепрым. ад засылати.
с. 195
Засылати дзеясл. Пасылаць, засылаць, высылаць.
с. 195
Засыпаный дзеепрым. 1. Ад засыпати I у 1 знач. 2. Ад засыпати I у 2 знач.
с. 195
Засыпанье I наз. 1. Дзеянне па дзеясл. засыпати I у 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. засыпати I у 2 знач.
с. 195
Засыпанье II наз. Дзеянне па дзеясл. засыпати II.
с. 196
Засыпати I дзеясл. 1. Засыпаць, запаўняць чым-н. сыпу- чым даверху, завальваць, закопваць. 2. Насыпаць.-утвараць насыпаннем што-н. 3. Прысыпаць, пасыпаць, прыпраўляць. 4. Усыпаць куды-н.
с. 196
Засыпати ІІ дзеясл. Засынаць.
с. 196
Засыпати, засипати дзеясл. 1. Засыпаць, запоўніць чым-н. сыпучым даверху. 2. Пакрыць слоем чаго-н. сыпкага. 3. Насыпаць, утварыць насыпаннем што-н.
с. 196
Засыповати, засыпывати дзеясл. 1. шматкр. ад засыпати I у 1 знач. 2. Насыпаючы, утвараць што-н.
с. 197
Засыпыватися дзеясл. Закопвацца.
с. 197
Засыхати дзеясл. Засыхаць, высыхаць.
с. 197
Зась зл. і прысл. 1. зл. А, але, ды, ж, жа. 2. прысл. Яшчэ, зноў. Параўн. зася.
с. 197
Зася, засе 1. зл. Тое, што і зась у 1 знач. 2. Тое, што і зась у 2 знач.
с. 198
Засягнути, засегнути дзеясл. 1. Пачэрпнуць, здабыць, атрымаць жаданае. Параўн. засягчи ў 1 знач. 2. Знайсці, узяць. 3. Дасягнуць якой-н. мяжы. Параўн. засягчи ў 2 знач.
с. 199
Засягчи дзеясл. 1. Тое, што і засягнути ў 1 знач. 2. Тое, што і засягнути ў 3 знач.
с. 199
Засядаючый гл. заседаючий
с. 199
Затаение гл. затаенье
с. 199
Затаенне прысл. Тайна, знянацку.
с. 199
Затаено прысл. Скрыта, таямніча.
с. 199
Затаеный дзеепрым. ад затаити ў 1 знач.
с. 199
Затаенье, затаение, затоение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. затаити ў 2 знач. 2. Сховішча, спрат, укрыццё.
с. 199
Затаиваный дзеепрым. Хаваны, утойваны.
с. 200
Затаити дзеясл. 1. Схаваць што-н., каго-н. 2. Скрыць, утаіць ад іншых свае пачуцці, перажыванні, намеры і г. д. 3. Тое, што і затаитися.
с. 200
Затаитися, затоитися дэеясл., эв. ад затаити ў 1 знач.
с. 201
Затамованый дзеепрым. ад затамовати.
с. 201
Затамованье дзеясл. Дзеянне па дзеясл. затамовати.
с. 201
Затамовати дзеясл. Закрыць, перагарадзіць.
с. 202
Затарасованый дзеепрым. ад затарасовати ў 1 знач.
с. 202
Затарасовати дзеясл. 1. Загарадзіць, заваліць, забарыкадзіраваць. 2. Загарадзіцца, забарыкадзіравацца.
с. 202
Затачатися дзеясл. Захістацца.
с. 202
Затаяти дзеясл. Скрываць, затойваць, утойваць.
с. 202
Затварделый гл. затверделый
с. 202
Затваржение гл. затверженье
с. 202
Затвердевати дзеясл. Рабіцца жорсткім.
с. 202
Затверделость наз. 1. Зацвярдзелы стан, кансістэнцыя. 2. Нячуласць, жорсткасць. 3. Закаранеласць, непапраўнасць, упартасць.
с. 202
Затверделый, затварделый дзеепрым. 1. Які зрабіўся цвёрдым, загрубеў. 2. Нячулы, жорсткі. 3. Закаснелы ў чым-н., закаранелы, непапраўны, упарты.
с. 203
Затверденье наз. 1. Запор, працяглая затрымка стулу. 2. Нячуласць, жорсткасць.
с. 203
Затвердети дзеясл. 1. Зрабіцца жорсткім. 2. Стаць непапраўным, упартым.
с. 203
Затвердетися дзеясл., зв. ад затвердети ў 1 знач.
с. 203
Затверджовати дзеясл. Рабіць цвёрдым.
с. 203
Затвердити дзеясл. 1. Зачыніць, перагарадзіць уваход куды-н. 2. Умацаваць што-н. 3. Зрабіць жорсткім, нячулым.
с. 204
Затвердитися дзеясл. Стаць жорсткім, непапраўным.
с. 204
Затвержати дзеясл. 1. Рабіць цвёрдым. 2. Рабіць жорсткім, нячулым.
с. 204
Затвержение гл. затверженье
с. 204
Затверженый дзеепрым. ад затвердити ў 3 знач.
с. 204
Затверженье, затваржение, затвержение наз. Лютасць, бязлітаснасць.
с. 204
Затворати гл. затворяти
с. 204
Затворение гл. затворенье
с. 204
Затвореный, затвореннын, затвороный, зотвореный дзее- прым. 1. Ад затворити ў 1 знач. 2. Ад затворити ў 2 знач. 3. Ад затворити ў 3 знач.
с. 204
Затворенье, затворенне наз. 1. Дзеянне па дзеясл. затворити ў 2 знач. 2. Закрытае памяшканне.
с. 205
Затворивый дзеепрым. ад затворити ў 2 знач.
с. 205
Затвористый прым. Які зачыняецца.
с. 205
Затворити, затворыти дзеясл. 1. Зачыніць, закрыць, замкнуць (дзверы, вароты і г. д.). 2. Спыніць доступ куды-н.; спыніўшы, зрабіць нядзеючым. 3. Зняволіць, заперці каго-н., схаваць што-н. у зачыненым памяшканні; засланіць.
с. 206
Затворитися, затворытися дзеясл., зв. 1. Ад затворити ў 1 знач. 2. Ад затворити ў 2 знач. 3. Ад затворити ў 3 знач.
с. 206
Затвороный гл. затвореный
с. 207
Затворъ наз. 1. Дзеянне па дзеясл. затворити ў 1 знач. 2. Засаўка, зашчапка. 3. Месца зняволення, цямніца. 4. Адасобленае жыллё пустэльніка, манаская келля.
с. 207
Затворыти гл. затворити
с. 207
Затворытися гл. затворитися
с. 207
Затворяти, затворати дзеясл. 1. Зачыняць, замыкаць. 2. Спыняць доступ куды-н. 3. Знявольваць, запіраць каго-н., хаваць што-н. у зачыненым памяшканні, унутры чаго-н. 4. Заплюшчваць, змыкаць (вочы, вусны). 5. Спыняць дзейнасць чаго-н.
с. 207
Затворятися дзеясл., зв. 1. Ад затворяти у 1 знач. 2. Ад затворяти ў 2 знач. 3. Ад затворяти ў 4 знач.
с. 208
Затворяющийся дзеепрым. Які хаваецца.
с. 208
Затегати гл. затягати
с. 208
Затегнути гл. затягнути
с. 208
Затегнутися гл. затягнутися
с. 208
Затегъ гл. затягъ
с. 208
Затеети дзеясл. Задумаць, прадпрыняць.
с. 208
Затекаючий дзеепрым. Які заплывае, зацякае чым.-н.
с. 208
Затекъ наз. Завадзь.
с. 208
Затемненый дзеепрым. Скрыты цемнатой, зацемнены.
с. 208
Затемнети дзеясл. Пацямнець.
с. 208
Затемняти дзеясл. Зацьмяваць.
с. 208
Затемпероване наз. Заточванне, завастрэнне.
с. 208
Затенье наз. Зацененае месца.
с. 208
Затеняти дзеясл. Зацяняць.
с. 209
Затерати гл. затирати
с. 209
Затерти, зотерти дзеясл. 1. Трэннем загладзіць, зараўняць. 2. // перан. Згладзіць, выгладзіць, загладзіць; замяць, затушаваць.
с. 209
Затесаный дзеепрым. ад затесати.
с. 209
Затесати дзеясл. Зрабіць засечку, зачос.
с. 209
Затесъ наз. Засечка на дрэве, зачос.
с. 209
Затетися дзеясл. Заўпарціцца, занаравіцца.
с. 209
Затечи дзеясл. Ацячы.
с. 209
Затиканый дзеепрым. Затканы, утканы.
с. 209
Затикати гл. затыкати
с. 209
Затимение гл. затменье
с. 209
Затименый гл. затменый
с. 209
Затименье гл. затменье
с. 209
Затимяти гл. затмяти
с. 209
Затимятися дзеясл. Зацямняцца, пагружацца ў змрок.
с. 209
Затинати дзеясл. Сцябаць, хвастаць.
с. 209
Затинщикъ наз. Служылы. чалавек, які абслугоўваў устаноўленую за крапасной сцяной артылерыю.
с. 210
Затирати, затерати дзеясл. Сціраць, затушоўваць.
с. 210
Затишие гл. затишье
с. 210
Затишный прым. Зацішны, ціхі, маўклівы.
с. 210
Затишье, затишие наз. Зацішша, цішыня, маўчанне.
с. 210
Заткание гл. затканье
с. 210
Затканый дзеепрым. ад заткати ў 1 знач.
с. 210
Затканье, заткание наз. Закрыццё, закупорванне, парушэнне праходнасці.
с. 210
Заткати дзеясл. 1. Заткнуць, заторкнуць чым-н. 2. Напоўніць, запоўніць.
с. 210
Заткатися дзеясл. 1. Спыніцца, перастаць. 2. Стоўпіцца, сабрацца.
с. 211
Заткнути дзеясл. Закрыць якую-н. адтуліну, засунуўшы ў яе што-н.
с. 211
Затлити дзеясл. // перан. Узбудзіць, узрушыць.
с. 211
Затлумати гл. затлумяти
с. 211
Затлуменье наз. Затлумленне, зацьменне.
с. 211
Затлумити дзеясл. Затлуміць, зацьміць, заглушыць, падавіць.
с. 211
Затлумленый дзеепрым. Заглушаны, прыглушаны, загашаны.
с. 212
Затлумляти дзеясл. Затлумляць, зацьмяваць. Параўн. затлумяти.
с. 212
Затлумлятися дзеясл., зв. ад затлумляти.
с. 212
Затлумяти, затлумати дзеясл. Тое, што і затлумляти.
с. 212
Затмелый дзеепрым. Пагружаны ў цемру, ахутаны змрокам, затлумлены.
с. 212
Затмене гл. затменье
с. 212
Затменый, затименый, затменный дзеепрым. 1. Пагружаны ў цемру, зацемнены, заслонены ад святла, ахутаны змрокам. 2. // перан. Затлумлены, заслеплены. 3. // перан. Пазбаўлены магчымасці бачыць, заслеплены (пра вочы).
с. 212
Затменье, затимение, затименье, затмене наз. 1. Зацьменне. 2. Затлумленне, прытупленне, упадак. 3. Утойванне.
с. 213
Затмети дзеясл. 1. Тое, што і затметися ў 1 знач. 2. Тое, што і затмити ў 1 знач.
с. 213
Затметися дзеясл. 1. Зацьміцца, стаць нябачным, пацямнець. Параўн. затмети ў 1 знач., затмитися ў 1 знач., затмнетися. 2. // перан. Страціць здольнасць бачыць. Параўн. затмитися ў 2 знач.
с. 213
Затмити дзеясл. Зацьміць, зрабіць нябачным, цёмным. Параўн. затмети ў 2 знач. 2. // перан. Засмуціць, азмрочыць. 3. // перан. Пазбавіць яснасці, зацямніць. 4. // перан. Адсунуць на задні план, зацьміць, затлуміць.
с. 213
Затмитися, затьмитися, зацмитися дзеясл. 1. Тое, што і затметися ў 1 знач. 2. // перан. Тое, што і затметися ў 2 знач. 3. // перан. Страціць моц, яснасць.
с. 214
Затмнетися дзеясл. Тое, што і затметися ў 1 знач.
с. 214
Затмяти, затимяти дзеясл. // перан. Кідаць цень на што-н., зацьмяваць, затлумляць што-н.
с. 214
Затоение гл. затаенье
с. 215
Затоитися гл. затаитися
с. 215
Затока наз. Затока. Параўн. затокъ.
с. 215
Затокъ наз. Тое, што і затока.
с. 215
Затолоченый, затолочоный дзеепрым. 1. Ад затолочи. 2. Закрыты, спынены.
с. 215
Затолочи дзеясл. // перан. Закончыць, спыніць.
с. 215
Затолочоный гл. затолоченый
с. 215
Затонулый дзеепрым. // перан. Які заграз у дрэнных учынках.
с. 215
Затонути дзеясл. 1. Затануць, патануць. 2. Заліцца, пакрыцца вадою.
с. 215
Затонутися дзеясл. // перан. Загразнуць у нявер’і, недавер’і.
с. 215
Затонъ наз. Затон. Параўн. затоня.
с. 215
Затоня наз. Тое, што і затонъ.
с. 216
Затопанье наз. Тое, што і затопенье.
с. 216
Затопене гл. затопенье
с. 216
Затопеный дзеепрым. // перан. Апанаваны, ахоплены.
с. 216
Затопенье, затопене наз. Затапленне, патапленне. Параўн. затопанье, затоплене.
с. 216
Затопити дзеясл. 1. Заліць, пакрыць вадой, затапіць. 2. //перан. Адолець, затлуміць. 3. Прымусіць апусціцца на дно, патапіць.
с. 216
Затоплене, затопленне наз. Тое, што і затопенье.
с. 216
Затопленый дзеепрым. ад затопити ў 1 знач.
с. 217
Затопляти дзеясл. Заліваць, пакрываць вадой, затапляць. Параўн. затопяти.
с. 217
Затоплятися дзеясл. Апускацца ў ваду, патапляцца.
с. 217
Затопнение наз. Утапленне.
с. 217
Затоптати дзеясл. 1. Топчучы, зрабіць непрыкметным. 2. //перан. Зганьбаваць, зняславіць.
с. 217
Затоптывати дзеясл. // перан. Узводзіць паклёп, ачарняць.
с. 217
Затопяти дзеясл. Тое, што і затопляти.
с. 217
Заторгнутися дзеясл. Намерыцца, паквапіцца.
с. 217
Заторгованый дзеепрым. ад заторговати.
с. 217
Заторговати дзеясл. Старгаваць.
с. 217
Заторжка наз. Сутычка, звада.
с. 217
Заточене гл. заточенье
с. 218
Заточение гл. заточенье
с. 218
Заточеный гл. заточоный
с. 218
Заточенье, заточене, заточение наз. Выгнанне, ссылка.
с. 218
Заточити дзеясл. 1. Выгнаць, саслаць. 2. Разбіць, размясціць лагер. 3. Усчаць, распачаць. 4. Размахнуцца, замахнуцца чым-н.
с. 218
Заточоный, заточеный дзеепрым. Які ахоўваецца, абараняецца.
с. 218
Затрава наз. Гарматны запал.
с. 218
Затравенье наз. Дзеянне па дзеясл. затравити.
с. 218
Затравити наз. Зацкаваць.
с. 218
Затратити, затратнть дзеясл. Знішчыць, вынішчыць, выгубіць.
с. 218
Затратитися дзеясл., зв. ад затратити.
с. 219
Затраценье наз. Тое, што і затраченье.
с. 219
Затрачати дзеясл. Знішчаць, вынішчаць.
с. 219
Затрачаючий дзеепрым. ад затрачати.
с. 219
Затрачене гл. затраченье
с. 219
Затрачение гл. затраченье
с. 219
Затраченый гл. затрачоный
с. 219
Затраченье, затрачене, затрачение, затрачэнье наз. Дзеянне па дзеясл. затратити. Параўн. затраценье.
с. 219
Затрачоный, затраченый 1. дзеепрым. Закінуты, скінуты, укінуты. 2. Знішчаны, вынішчаны, загублены. 3. у знач. прым. Д'ябальскі, пракляты, нягодны.
с. 220
Затрачэнье гл. затраченье
с. 220
Затрвожаючий дзеепрым. Які непакоіць, трывожыць.
с. 220
Затрвожене гл. затрвоженье
с. 221
Затрвоженый гл. затрвожоный
с. 221
Затрвоженье, затрвожене наз. Дзеянне па дзеясл. затрвожити.
с. 221
Затрвоженьеся наз. Дзеянне па дзеясл. затрвожитися.
с. 221
Затрвожити дзеясл. Устрывожыць, усяліць трывогу, занепакоіць, напалохаць. Параўн. затривожитн.
с. 221
Затрвожитися, затрвожытися дзеясл., зв. ад затрвожити. Параўн. затривожитися.
с. 221
Затрвожоный, затрвоженый дзеепрым. ад затрвожити.
с. 221
Затрвожытися гл. затрвожитися
с. 221
Затревоженье гл. затрывоженье
с. 221
Затревожытися гл. затрнвожитися
с. 221
Затрентвенье наз. Здранцвенне.
с. 222
Затресенье наз. Трасенне, страсенне.
с. 222
Затрести гл. затрясти
с. 222
Затрестися гл. затрястися
с. 222
Затривожити, затрывожити, затрывожыти дзеясл. Тое, што і затрвожити.
с. 222
Затривожитися, затревожытися, затрывожитися дзеясл. Тое, што і затрвожитися.
с. 222
Затривожоный, затрывожоный дзеепрым. ад затривожити.
с. 222
Затриманый, затрыманный, затрыманый дзеепрым. 1. Ад затримати ў 1 знач. 2. Ад затримати ў 2 знач. 3. Ад затримати ў 3 знач. 4. Ад затримати ў 4 знач.
с. 222
Затриманье, затрымание наз. 1. Дзеянне па дзеясл. затримати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. затримати ў 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. затримати ў 3 знач.
с. 223
Затримати, затрымати дзеясл. 1. Стрымаць, утрымаць. 2. Прымусіць застацца. 3. Пакінуць у сябе. 4. Затрымаць, арыштаваць. 5. Стрымацца, утрымацца.
с. 223
Затриматися дзеясл., зв. ад затримати ў 2 знач.
с. 224
Затримовати, затрымывати дзеясл. 1. Стрымліваць, устрымліваць. 2. Затрымліваць, не даваць рухацца далей, прымушаць спыняцца. 3. Пакідаць у сябе, не выдаваць.
с. 224
Затримоватися, затримыватися дзеясл. 1. Устрымлівацца. 2. Затрымлівацца, марудзіць.
с. 224
Затрохи прысл. Ледзве, ледзь.
с. 224
Затрубити дзеясл. Затрубіць.
с. 224
Затруднение гл. затрудненье
с. 225
Затрудненый дзеепрым. 1. Ад затруднити ў 1 знач. 2. Ад затруднити ў 3 знач. 3. Заняты.
с. 225
Затрудненье, затруднение наз. 1. Цяжкасць, перашкода, замінка, затрымка. 2. Клопат. 3. Занятак.
с. 225
Затруднивати дзеясл., шматкр. ад затруднити ў I знач.
с. 226
Затруднити дзеясл. 1. Ускладніць. 2. Зрабіць цяжкім для разумення, заблытаць. 3. Занепакоіць, затурбаваць.
с. 226
Затруднитися дзеясл. зв. ад затруднити ў 1 знач.
с. 226
Затрудняти дзеясл. 1. Ускладняць, абцяжарваць, перашкаджаць. 2. Тое, што і затруднятися.
с. 226
Затруднятися дзеясл. Ускладняцца. Параўн. затрудняти ў 2 знач.
с. 227
Затручати дзеясл. // перан. Пагарджаць.
с. 227
Затрученье наз. Пагарда.
с. 227
Затрывоженье, затревоженье наз. Дзеянне па дзеясл. затривожнти.
с. 227
Затрывожити гл. затривожити
с. 227
Затрывожоный гл. затривожоный
с. 227
Затрывожыти гл. затривожити
с. 227
Затрывожытися гл. затривожитися
с. 227
Затрымание гл. затриманье
с. 227
Затрыманный гл. затриманый
с. 227
Затрыманый гл. затриманый
с. 227
Затрымати гл. затримати
с. 228
Затримованый дзеепрым. Той, якога затрымлівалі, прымушалі застацца.
с. 228
Затрымованье наз. Утрыманне.
с. 228
Затрымывати гл. затримовати
с. 228
Затрясненье наз. Узнікненне, распачынанне.
с. 228
Затряснути дзеясл. Тое, што і затрясти.
с. 228
Затрясти, затрести дзеясл. Затрэсці, скалануць. Параўн. затряснути.
с. 228
Затрястися, затрестися дзеясл. Затрэсціся, задрыжаць, скалануцца.
с. 228
Затужитися дзеясл. Затужыць, засмуткаваць.
с. 228
Затужливый прым. Жаласны, журботны, самотны, тужлівы.
с. 228
Затула наз. Агароджа, заслон, абарона.
с. 228
Затулити дзеясл. Закрыць, заткнуць.
с. 228
Затуляти дзеясл. Закрываць, затыкаць.
с. 229
Затурбоване наз. Клопаты, неспакой, турботы.
с. 229
Затурбованый дзеепрым. Затурбаваны, занепакоены.
с. 229
Затурбовати дзеясл. Затурбавацца, занепакоіцца.
с. 229
Затхлина наз. Затхласць, пах гнілі.
с. 229
Затыка наз. Затычка.
с. 229
Затыканый дзеепрым. ад затыкати ў 3 знач.
с. 229
Затыканье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. затыкати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. затыкати ў 3 знач.
с. 229
Затыкати, затикати дзеясл. 1. Затыкаць, закрываць якую-н. адтуліну, засунуўшы ў яе што-н. 2. Закупорваць. 3. Утыкаць, уторкваць што-н. у зямлю, устанаўліваючы гэ- тым граніцу чаго-н.
с. 229
Затыкаючий дзеепрым. ад затыкати ў 1 знач.
с. 230
Затылковый прым. Які знаходзіцца на адваротным, левым баку якога-н. дакумента.
с. 230
Затылокъ наз. Адваротны, левы бок якога-н. дакумента.
с. 230
Затымъ, затымь прысл. 1. Потым, пасля гэтага; далей, у далейшым. 2. Таму, па той (гэтай) прычыне. 3. Апрача таго, таксама.
с. 230
Затыненый дзеепрым. ад затынити.
с. 231
Затынити дзеясл. Загарадзіць тынам.
с. 231
Затычка I наз. Засаўка, завала; затычка.
с. 232
Затычка II наз. Вуаль, вэлюм. хусты
с. 232
Затьмитися гл. затмитися
с. 232
Затягати, затегати дзеясл. 1. Падаваць у суд на каго-н., прад’яўляць іск каму-н. 2. Прыцягваць, запрашаць; вербаваць, наймаць. 3. Уцягваць у што-н.; ублытваць, умешваць. 4. Спакушаць, прывабліваць, прыцягваць. 5. Залучаць, заводзіць, прыводзіць, перацягваць на свой бок. 6. Абыходзіць, абкружаць.
с. 232
Затягатися дзеясл., зв. ад затягати ў 3 знач.
с. 233
Затягненый, затягненный дзеепрым. 1. Ад затягнути ў 1 знач. 2. Уцягнены ў што-н., ублытаны ў што-н. 3. Пазычаны, узяты ў доўг. Параўн. затягнутый.
с. 233
Затягненье наз. Дзеянне па дзеясл. затягнути ў 1 знач.
с. 233
Затягнути, затегнути дзеясл. 1. Прыцягнуць, запрасіць, прызначыць; наняць. 2. Спакушаючы зацягнуць, завесці, прывесці куды-н.; залучыць. 3. Злавіць, ловячы выцягнуць.
с. 233
Затягнутися, затегнутися дзеясл. 1. Глыбока ўцягнуцца ў што-н., улажыць значныя сілы і сродкі ў што-н.; далёка зайсці ў чым-н. 2. Аддаліцца, апынуцца далёка ад чаго-н. 3. Завербавацца, паступіць на службу.
с. 234
Затягнутый дзеепрым. Тое, што і затягненый у 3 знач.
с. 234
Затягъ, затегъ наз. 1. Сварка, спрэчка, звадка, канфлікт. 2. Служба; вярбоўка, набор.
с. 234
Затяти дзеясл. Сцебануць, хвастаць.
с. 235
Зауголье наз. Завуголле, месца за вуглом.
с. 235
Заудячно прым. Тое, што і завдячне.
с. 235
Заужати дзеясл. Завужваць, звужваць.
с. 235
Заулковый прым. Завулачны.
с. 235
Заулокъ наз. Завулак. Параўн. завулокъ, загулокъ.
с. 236
Заумерети дзеясл. Памерці.
с. 236
Заумерлина наз. Гуз, цвёрды нараст, рубец.
с. 236
Заумерлый прым. Падобны на мёртвага; непрытомны.
с. 236
Заустыжоный гл. завстыженый
с. 236
Заутра гл. завтра
с. 236
Заутре гл. завтре
с. 236
Заутрее гл. завтрее
с. 236
Заутрейший гл. завтрейший
с. 236
Заутренний гл. завтрений
с. 236
Заутрешний гл. завтрешний
с. 236
Заутрие гл. завтрее
с. 236
Заутрня гл. завтрня
с. 236
Заутро гл. завтра
с. 236
Зауфанье наз. Давер, давер'е.
с. 236
Заушенный дзеепрым. Зняважаны, пабіты.
с. 236
Заушие наз. Край вуха; месца за вухам.
с. 236
Заушникъ наз. Паклёпнік, нагаворшчык, даносчык.
с. 236
Заушница наз. Завушніца.
с. 237
Зафаленый гл. захваленый
с. 237
Зафиценье гл. захвиценье
с. 237
Зафицоный гл. захвицоный I
с. 237
Зафорати гл. захорати
с. 237
Зафрасованый, зафросованный дзеепрым. ад зафрасовати.
с. 237
Зафрасованье наз. Дзеянне па дзеясл. зафрасовати.
с. 237
Зафрасовати, зафросовати дзеясл. Устурбаваць, занепакоіць, патурбаваць; засмуціць.
с. 237
Зафрасоватися дзеясл., зв. ад зафрасовати.
с. 237
Зафросованный гл. зафрасованый
с. 238
Зафросовати гл. зафрасовати
с. 238
Зафъянъ наз. Тое, што і сафъянъ.
с. 238
Захамовати гл. загамовати
с. 238
Захваленый, зафаленый дзеепрым. Расхвалены, хвалены, узнесены.
с. 238
Захватити дзеясл. 1. Схапіць, затрымаць сілай. 2. Схапіць, рэзкім рухам узяць каго-, што-н. 3. Застаць, заспець. 4. Захапіўшы, панесці куды-н. 5. Ахапіць, агарнуць. 6. Завалодаць, узрушыць (пра пачуцці, думкі і пад.).
с. 238
Захваченый дзеепрым. Захоплены, узяты. Параўн. захвыцоный.
с. 238
Захвеянье наз. Пахісненне.
с. 239
Захвеятися, захвиятися дзеясл. Пахіснуцца, захістацца.
с. 239
Захвиценье, зафиценье, захвиченье наз. 1. Натхненне, захапленне, зачараванне, экстаз. 2. Непрытомнасць, забыццё.
с. 239
Захвицоный, зафицоный I дзеепрым. Які знаходзіцца ў стане захаплення, зачаравання, экстазу.
с. 239
Захвицоный II гл. захвыцоный
с. 239
Захвиченье гл. захвиценье
с. 239
Захвиятися гл. захвеятися
с. 239
Захворати дзеясл. Тое, што і захорати.
с. 240
Захвыцоный, захвицоный II дзеепрым. Тое, што і захваченый.
с. 240
Захлипанье наз. Дзеянне па дзеясл. захлипати.
с. 240
Захлипати дзеясл. Моцна заплакаць з уздыхамі і з усхліпваннем.
с. 240
Захмаритисе дзеясл. Узлавацца, угнявіцца, азмрочыцца, нахмурыцца.
с. 240
Заховалость наз. Пастаяннае праяўленне якіх-н. дзеянняў, учынкаў, захаванне традыцый у чым-н.
с. 240
Заховалый дзеепрым. і прым. 1. Моцны, трывалы; сталы, паважаны. 2. Блізкі, верны, надзейны. 3. Захаваны, пашыраны ва ўжыванні на працягу доўгага часу.
с. 240
Захование гл. захованье
с. 241
Захованый, захованный дзеепрым. 1. Ад заховати ў 1 знач. 2. Ад заховати ў 2 знач. 3. Ад заховати ў 3 знач. 4. Ад заховати ў 4 знач. 5. Ад заховати ў 5 знач. 6. Ад заховати ў 6 знач. 7. Ад заховати ў 8 знач. 8. Ад заховати ў 9 знач. 9. Які карыстаецца пашанай, павагай у каго-н., які знаходзіцца ў добрых адносінах з кім-н.
с. 241
Захованье, захование наз. 1. Дзеянне па дзеясл. заховати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. заховати ў 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. заховати ў 3 знач. 4. Дзеянне па дзеясл. заховати ў 4 знач. 5. Дзеянне па дзеясл. заховати ў 5 знач. 6. Дзеянне па дзеясл. заховати ў 6 знач. 7. Дзеянне па дзеясл. заховати ў 9 знач. 8. Дзеянне па дзеясл. заховати ў ІІ знач. 9. Патаемнае месца для хавання чаго-н., схованка. 10. Пашана, павага. 11. Паводзіны; характар абыходжання каго-н. з кім-н., чым-н. 12. Узаемаадносіны; сувязь. 13. Звычай, норавы. 14. Захаванасць. непапсаванасць, свежасць.
с. 243
Захователь наз. Збавіцель, выратавальнік. Параўн. заховыватель.
с. 246
Заховати, заховать дзеясл. I. Аберагаючы, не даць чаму-н. прапасці, знікнуць; зберагчы ў цэласці. 2. Пакінуць каго-н., што-н. каму-н., пры кім-, чым-н., дзе-н. 3. Не парушыць, пакінуць што-н. у існуючым стане, становішчы; не змяніць, не страціць якіх-н. якасцей, уласцівасцей. 4. Шануючы, падтрымліваючы, прадоўжыць існаванне, дзейнасць чаго-н. 5. Пакінуць ў жывых, не даць загінуць; не нанесці страты здароўю. 6. Выканаць, ажыццявіць, здзейсніць. 7. Запомніць, утрымаць у памяці. 8. Уратаваць, выратаваць; засцерагчы ад чаго-н. небяспечнага, непажаданага. 9. Схаваць, скрыць. 10. Пахаваць. 11. Датрымаць, стрымаць. 12. Аднесціся. Параўн. заховатися ў 5 знач. 13. Зберагчы ад псавання, знішчэння. 14. Адкласці, перанесці на больш позні час.
с. 246
Заховатися дзеясл. зв. 1. Ад заховати ў 2 знач. 2. Ад заховати ў 3 знач. 3. Ад заховати ў 4 знач. 4. Ад заховати ў 9 знач. 5. Тое, што і заховати ў 12 знач. 6. Паступіць; павесці сябе; дзейнічаць адпаведна чаму-н. 7. Застацца, утрымацца на ранейшым месцы. 8. Дагадзіць, угадзіць.
с. 249
Заховающийся дзеепрым. ад заховати ў 6 знач.
с. 250
Захововати дзеясл. 1. Тое, што і заховывати ў 1 знач. 2. Тое, што і заховывати ў 2 знач. 3. Тое, што і заховывати ў 3 знач. 4. Тое, што і заховывати ў 4 знач. 5. Тое, што і заховывати ў 5 знач. 6. Тое, што і заховывати ў 7 знач. 7. Прымяняць, выкарыстоўваць.
с. 251
Захововатися дзеясл. зв. 1. Ад захововати ў 1 знач. 2. Ад захововати ў 3 знач. 3. Ад захововати ў 4 знач. 4. Адносіцца, ставіцца пэўным чынам да каго-н. 5. Паступаць; паводзіць сябе; дзейнічаць адпаведна чаму-н.
с. 252
Заховуючий дзеепрым. 1. Ад захововати ў 1 знач. 2. Ад захововати ў 3 знач. 3. Ад захововати ў 5 знач.
с. 252
Заховуючийся дзеепрым. ад захововатися ў 5 знач.
с. 253
Заховываный дзеепрым. ад заховывати ў 4 знач.
с. 253
Заховыватель наз. Тое, што і захователь.
с. 253
Заховывати, заховывать дзеясл. 1. Аберагаючы, не даваць каму-н., чаму-н. прападаць, знікаць; зберагаць у цэласці. Параўн. захововати ў 1 знач. 2. Пакідаць каго-н., што-н. каму-н., пры кім-, чым-н., дзе-н. Параўн. захововати ў 2 знач. 3. Не парушаць, пакідаць што-н. у існуючым стане, становішчы; не змяняць, не траціць якіх-н. якасцей, уласцівасцей. Параўн. захововати ў 3 знач. 4. Шануючы, падтрымліваючы, прадоўжваць існаванне, дзейнасць чаго-н. Параўн. захововати ў 4 знач. 5. Выконваць, ажыццяўляць, здзяйсняць. Параўн. захововати ў 5 знач. 6. Выратоўваць, ратаваць; зберагаць ад чаго-н. небяспечнага, непажаданага. 7. Зберагаць ад псавання, знішчэння. Параўн. захововати ў 6 знач.
с. 253
Заховыватися дзеясл. зв. 1. Ад заховывати ў 4 знач. 2. Паступаць; паводзіць сябе; дзейнічаць адпаведна чаму-н.
с. 255
Заховывачъ наз. Той, хто захоўвае што-н., застаецца верным чаму-н., захавальнік.
с. 255
Заходити, заходзити дзеясл. 1. Прыходзіць куды-н., трапляць, пападаць. 2. Ідучы, дасягаць патрэбнага месца. 3. Змяняючы напрамак руху, падыходзіць да каго-, чаго-н. збоку, у абход. 4. Заплываць, плывучы, трапляць куды-н. 5. Пераходзіць мяжу і ўрывацца ў чужыя ўладанні; займаць, захопліваць чужое. 6. Апускацца за гарызонт (пра нябесныя свяцілы). 7. З’яўляцца, здарацца, мець месца; узнікаць, вынікаць. 8. Закранаць, датычыць, тычыцца. 9. Дасягаць, даставаць, распасцірацца да чаго-н. 10. Наступаць, надыходзіць. 11. Находзіць, апаноўваць.
с. 255
Заходитися дзеясл. Растрачвацца, выдаткоўвацца.
с. 258
Заходний, заходный прым. Заходні.
с. 258
Заходникъ наз. Прадстаўнік каталіцкай рэлігіі.
с. 258
Заходный гл. заходний
с. 258
Заходца наз. Тое, што і заводца ў 1 знач.
с. 258
Заходъ I наз. 1. Захад, апусканне сонца за лінію гарызонта; час апускання сонца за лінію гарызонта. 2. Захад, адзін. з чатырох напрамкаў свету, процілеглы ўсходу; краіны, размешчаныя ў гэтым напрамку. 3. Канец, пагібель, заняпад.
с. 258
Заходъ II наз. 1. Дзеянне па дзеясл. заходити ў 1 знач. 2. Туалет, прыбіральня.
с. 259
Заходячий дзеепрым. 1. Ад заходити ў 7 знач. 2. Ад заходити ў 8 знач. 3. Ад заходити у 10 знач. 4. Ад заходити ў ІІ знач.
с. 259
Заходящий дзеепрым. ад заходити ў 6 знач.
с. 260
Захождений дзеепрым. ад заходити ў 1 знач.
с. 260
Захоженье, захожение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. заходити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. заходити ў 5 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. заходити ў 6 знач.
с. 260
Захожий, захожый прым. Прышлы, чужы.
с. 260
Захопити дзеясл. Захапіць, застаць, заспець.
с. 261
Захоралый дзеепрым. ад захорати.
с. 261
Захорати, зафорати, захоряти дзеясл. Захварэць, стаць хворым. Параўн. захворати, захорети, захоровати.
с. 261
Захорелый дзеепрым. 1. Ад захорети. 2. У знач. наз. Хворы чалавек.
с. 261
Захоренье наз. Дзеянне па дзеясл. захорети.
с. 261
Захорети дзеясл. Тое, што і захорати.
с. 261
Захоровати дзеясл. Тое, што і захорати.
с. 261
Захоряти гл. захорати
с. 262
Захотенье, захотение наз. Дзеянне па дзеясл. захотети.
с. 262
Захотети дзеясл. Захацець, зажадаць, пажадаць.
с. 262
Захотетися дзеясл., зв. ад захотети.
с. 262
Захочивати дзеясл., шматкр. ад захотети.
с. 262
Захцыкъ, захтикъ, захцикъ наз. Шэсцьдзесят штук, капа.
с. 262
Зацвисти, зацвести дзеясл. Зацвісці, заквітнець, расцвісці.
с. 262
Зацвитанье наз. Зацвітанне, пачатак цвіцення.
с. 263
Зацепка наз. Тое, што і зачепка ў 2 знач.
с. 263
Зацмитися гл. затмитися
с. 263
Зацне прысл. Высакародна, прыстойна; знатна; слаўна.
с. 263
Зацневелможный прым. Высакародны, знатны; слаўны, славуты.
с. 263
Зацней прысл., выш. ст. ад зацне.
с. 263
Зацнейший, зацнейшый прым. выш. ст. 1. Ад зацный у 1 знач. 2. Ад зацный у 2 знач.
с. 263
Зацность наз. 1. Сумленнасць, прыстойнасць; шаноўнасць, паважанасць; знатнасць, радавітасць. 2. Прыгажосць, цудоўнасць; каштоўнасць. 3. Вялікасць, міласць (тытул, зварот да асобы).
с. 264
Зацный прым. 1. Сумленны, высакародны; шаноўны, паважаны, славуты. 2. Цудоўны, прыгожы, надзвычайны; каштоўны.
с. 265
Зачало наз. 1. Пачатковы, зыходны пункт чаго-н., што мае працяг; пачатак. Параўн. зачатокъ у 1 знач. 2. Аснова, першапрычына. 3. Пачатковая стадыя, першы момант у ходзе, развіцці чаго-н. 4. Тое, што з’яўляецца першым у якім-н. радзе (асоб, рэчаў, з’яў). Параўн. зачаток-ь у 2 знач. 5. Адзін з артыкулаў, на якія раздзелены Евангелле і Апостал для штодзённага чытання ў царкве.
с. 265
Зачапати гл. зачепати
с. 266
Зачарованый дзеепрым. ад зачаровати.
с. 266
Зачаровати дзеясл. Зачараваць, заваражыць.
с. 266
Зачасный прым. Папярэдні.
с. 266
Зачасомъ прысл. 3 часам, у будучым.
с. 266
Зачасу прысл. Загадзя, наперад; у час, своечасова, у пару.
с. 266
Зачателница наз. Жанчына, якая зачала, зацяжарыла.
с. 267
Зачати, зачети дзеясл. 1. Пачаць, прыступіць да чаго-н. 2. Заснаваць, пакласці пачатак чаму-н. 3. Зачаць, зацяжарыць.
с. 267
Зачатие гл. зачатье
с. 267
Зачатися, зачетися дзеясл. зв. 1. Ад зачати ў 1 знач. 2. Ад зачати ў 3 знач.
с. 267
Зачатокъ наз. 1. Тое, што і зачало ў 1 знач. 2. Тое, што і зачало ў 4 знач.
с. 268
Зачатый дзеепрым. 1. Ад зачати ў 1 знач. 2. Ад зачати ў 2 знач. 3. Ад зачати ў 3 знач.
с. 268
Зачатье, зачатие наз. 1. Дзеянне па дзеясл. зачати ў 1 знач. 2. Зачацце, апладненне, пачатак цяжарнасці. 3. Назва царкоўнага свята — зачацце.
с. 269
Зачепати, зачапати, зачопати дзеясл. Прыставаць, чапляцца да каго-н., задзіраць каго-н.
с. 270
Зачепити дзеясл. 1. Зачапіць, захапіць, падчапіць; рухаючыся, выпадкова закрануць што-н., дакрануцца да чаго-н. 2. Прад'явіць прэтэнзію, прыдрацца.
с. 270
Зачепка, зачопка наз. 1. Перашкода, замінка, затрымка. 2. Напад, нападзенне; прыдзірка, падстава да сваркі. Параўн. зацепка.
с. 270
Зачервенетися дзеясл. Зачырванецца, пачырванець.
с. 271
Зачернелый прым. Пачарнелы, счарнелы.
с. 271
Зачети гл. зачати
с. 271
Зачетися гл. зачатися
с. 271
Зачимъ, зачымъ прысл. 1. Таму; значыць, такім чынам; у выніку (чаго), з прычыны (чаго). 2. Пасля чаго, затым, потым. 3. Чаму.
с. 271
Зачинанье наз. Дзеянне па дзеясл. зачинати ў 1 знач. аж
с. 272
Зачинати, зачынати дзеясл. 1. Пачынаць, распачынаць, прыступаць да якога-н. дзеяння, брацца за якую-н. справу. 2. Зацяжарваць, даваць пачатак жыцця каму-н.
с. 272
Зачинатися, зачынатися дзеясл. зв. 1. Ад зачинати ў 1 знач. 2. Ад зачинати ў 2 знач.
с. 273
Зачинаючий дзеепрым. ад зачинати ў 1 знач.
с. 273
Зачинаючийся дзеепрым. ад зачинатися ў 2 знач.
с. 273
Зачиненый, зачиненный, зачыненый дзеепрым. 1. Ад зачинити, зачынити ў 1 знач. 2. Ад зачинити, зачынити ў 2 знач. 3. Замяшаны, запраўлены, прыпраўлены, размяшаны.
с. 274
Зачинити, зачынити дзеясл. 1. Зачыніць, злучыць створкі чаго-н. 2. Пакінуць каго-н. у памяшканні, замкнуўшы дзверы, заперці. 3. Заправіць, зашыць. 4. Парамантаваць, залапіць, закрыць, загарадзіць. 5. Зрабіць, учыніць.
с. 274
Зачинитися, зачынитися дзеясл., зв. ад зачинити, зачынити ў 2 знач.
с. 275
Зачинокъ наз. Пуня, адрына; будыніна.
с. 275
Зачинянье наз. Дзеянне па дзеясл. зачнияти.
с. 275
Зачиняти, зачыняти дзеясл. Зачыняць, замыкаць.
с. 275
Зачиханье наз. Пачатак чхання.
с. 275
Зачопати гл. зачепати
с. 275
Зачопка гл. зачепка
с. 275
Зачъ, зачь наз. <> Што зачъ, што бы зачъ, што то зачъ — хто такі, што за чалавек; што такое.
с. 275
Зачымъ гл. зачимъ
с. 276
Зачынаный дзеепрым. ад зачынати ў 1 знач.
с. 276
Зачынати гл. зачинати
с. 276
Зачынатися гл. зачинатися
с. 276
Зачыненый гл. зачиненый
с. 276
Зачынити гл. зачинити
с. 276
Зачынитися гл. зачинитися
с. 276
Зачыняти гл. зачиняти
с. 276
Зашанцовати дзеясл. Заладзіць, замураваць.
с. 276
Зашедший дзеепрым. ад зайти у 3 знач.
с. 276
Зашестье наз. Смерць, скананне.
с. 276
Зашивати дзеясл. Зашываць.
с. 276
Зашиекъ, зашыекъ наз. Задняя частка шыі, карак.
с. 276
Зашикование наз. Здзек, ганенне, праследаванне.
с. 276
Зашити дзеясл. 1. Паклаўшы ў сярэдзіну чаго-н., замацаваць швом. 2. Запячатаць, заклеіць.
с. 276
Зашитый, зашытый дзеепрым. 1. Ад зашити ў 1 знач. 2. Ад зашити ў 2 знач.
с. 277
Зашкода наз. Пашкоджанне. Повреда: Зашкода (Бяр., 107).
с. 277
Зашкодивати дзеясл. Наносіць шкоду, страту, шкодзіць. Параўн. зашкоживати, зашкожовати.
с. 277
Зашкодити, зашкодити дзеясл. 1. Зашкодзіць, нанесці шкоду; дрэнна адбіцца (на чыім-н. здароўі, ходзе справы і пад.). 2. Захапіць, украсці. 3. Перашкодзіць. татарове
с. 277
Зашкодный прым. Абозны, багажны, грузавы.
с. 3
Зашкоженый, зашкожоный дзеепрым. ад зашкодити ў 1 знач.
с. 3
Зашкоженье наз. Дзеянне па дзеясл. зашкодити ў 1 знач.
с. 3
Зашкоживати, зашкожовати дзеясл. Тое, што і зашкодивати.
с. 3
Зашкожоный гл. зашкоженый
с. 3
Зашлый дзеепрым. 1. Які ўжо меў месца, які ўжо адбыўся; былы, мінулы, прошлы. 2. Які раней выданы. аб'яўлены; прыняты. 3. Даўні, даўно мінулы. 4. Які збег, уцёк.
с. 3
Зашлюбеный, заслюбеный дзеепрым. 1. Ад зашлюбити ў 1 знач. 2. Ад зашлюбити, заслюбити ў 2 знач.
с. 4
Зашлюбити, заслюбити дзеясл. 1. Выдаць замуж за каго-н. ці ажаніць каго-н. з кім-н. 2. Заручыць, ахвяраваць, пасвяціць чаму-н.
с. 4
Зашперованый дзеепрым. Які мае маемасць, ацэненую на продаж за даўгі.
с. 4
Зашпунтовати дзеясл. Шчыльна, герметычна закрыць. закупорыць.
с. 5
Зашстье гл. зайстье
с. 5
Заштурмовывати дзеясл. Пачынаць штурм, пачынаць штурмаваць.
с. 5
Заштье гл. зайстье
с. 5
Зашумети дзеясл. Зашумець.
с. 5
Зашыекъ гл. зашиекъ
с. 5
Зашытый гл. зашитый
с. 5
Защепати дзеясл. Зашчапіць, накінуць зашчапку, кручок і інш.
с. 5
Защепитися дзеясл. Зашчапіцца, застаўшыся ў памяшканш, зачыніць дзверы на зашчапку.
с. 5
Защепка наз. Зашчапка, прыстасаванне для запірання дзвярэй у выглядзе кручка або пласцінкі з прораззю, якое накладваецца на прабой.
с. 5
Защепленье, защеплянье наз. Дзеянне па дзеясл. защепати.
с. 5
Защита наз. Абарона.
с. 6
Защитение наз. Тое, што і защиченье.
с. 6
Защитеный, защытеный дзеепрым. ад защитити ў 1 знач.
с. 6
Защититель наз. Заступнік, абаронца. Параўн. защитникъ.
с. 6
Защитити, защытити дзеясл. 1. Абараніць, засцерагчы ка- го-н. ад уздзеяння варожых сіл; засланіць; заступіцца. 2. Адзначыць, узнагародзіць. с. 6
Защититися дзеясл., зв. ад защитити ў 1 знач.
с. 6
Защитникъ наз. Тое, што і защититель.
с. 6
Защитный, засчитный прым. Абаронны, ахоўны.
с. 6
Защитяти дзеясл. Тое, што і защишати.
с. 7
Защичати гл. защитати
с. 7
Защиченье, защичиение наз. Абарона, заступніцтва; ратунак. Параўн. защитение.
с. 7
Защичоный дзеепрым. ад защитити ў I знач.
с. 7
Защищати, защичати дзеясл. Абараняць, засцерагаць каго-н. ад уздзеяння варожых сіл; засланяць; заступацца. Параўн. защитяти.
с. 7
Защкодити гл. зашкодити
с. 7
Защница наз. (?). пекарня
с. 7
Защытеный гл. защитеный
с. 7
Защытити гл. защитити
с. 7
Заюшити дзеясл. Распаліць, раздражніць, раз'юшыць.
с. 7
Заюшитися дзеясл., зв. ад заюшити.
с. 7
Заюшоный дзеепрым. ад заюшити.
с. 8
Заявити дзеясл. Заявіць.
с. 8
Заядлый прым. Заядлы, заўзяты.
с. 8
Заядовитися дзеясл. Раззлавацца, раз'юшыцца, разлютавацца, прыйсці ў шаленства.
с. 8
Заякливый прым. Тое, што і заикливый.
с. 8
Заяснети дзеясл. Заяснець.
с. 8
Заятренный гл. заятроный
с. 8
Заятреный гл. заятроный
с. 8
Заятренье наз. Дзеянне па дзеясл. заятрити.
с. 8
Заятрити дзеясл. Запаліць гневам, нянавісцю, раз'юшыць, распаліць, раздражніць, раззлаваць.
с. 8
Заятритися дзеясл., зв. ад заятрити.
с. 9
Заятроный, заетроный, заятренный, заятреный дзеепрым. ад заятрити.
с. 9
Заятряти дзеясл. Запаляцца гневам. нянавісцю, раз'юшвацца, раздражняцца.
с. 9
Заяханье наз. Дзеянне па дзеясл. заехати ў 2 знач.
с. 9
Заяцъ, заецъ наз. 1. Заяц, заеча тушка. Параўн. заечекъ. 2. Вырабленая шкура зайца, футра зайца.
с. 9
Заячий, заечий, заичий прым. Заячы.
с. 10
Збавение гл. збавенье
с. 10
Збавеный, збавенный дзеепрым. 1. Ад збавити ў 1 знач. 2. У знач. прым. Выратавальны.
с. 10
Збавенье, збавение наз. Дзеянне па дзеясл. збавити ў 1 знач.
с. 10
Збавителевъ прым. Які належыць збавіцелю.
с. 11
Збавитель наз. Збавіцель, выратавальнік.
с. 11
Збавити дзеясл. 1. Збавіць. пазбавіць, вызваліць, выратаваць; памагчы пазбегнуць каго-. чаго-н. 2. Пазбавіць, адняць што-н., пакінуць без чаго-н. 3. Правесці; пражыць, прабыць які-н. час дзе-н. або якім-н. спосабам. 4. Сцягнуць адкуль-н. цягнучы, зняць каго-, што-н. адкуль-н.
с. 12
Збавитися дзеясл. зв. Пазбавіцца ад каго-, чаго-н.
с. 13
Збавление гл. збавленье
с. 13
Збавленый дзеепрым. ад збавити ў 1 знач.
с. 13
Збавленье, збавление наз. Дзеянне па дзеясл. збавити ў 1 знач.
с. 13
Збавляти дзеясл. Збаўляць, вызваляць ад каго-, чаго-н. Параўн. збавяти.
с. 13
Збавяти дзеясл. Тое, што і збавляти.
с. 13
Збавляющий дзеепрым. ад збавляти у 1 знач.
с. 13
Збановый прым. ад збанъ у 1 знач.
с. 14
Збанокъ наз. 1. Памянш.. ад збанъ у 1 знач. 2. Памянш. ад збанъ у 2 знач.
с. 14
Збанъ наз. 1. Збан. 2. Колькасць чаго-н., што змяшчаецца ў збане.
с. 14
Збегати дзеясл. 1. Знікаць тайком, уцякаць. 2. Абабягаць, паспешліва наведваць розныя месцы. 3. Сцякаць.
с. 14
Збегатисе дзеясл. Збягацца; хутка, бягом збірацца у адно месца.
с. 14
Збегаючийся дзеепрым. ад збегатисе.
с. 15
Збегий прым. Тое, што і збеглый у 1 знач. девятый
с. 15
Збеглость наз. Дзеянне па дзеясл. збечи ў 2 знач.
с. 15
Збеглый дзеепрым. і прым. 1. Які збег, уцёк (адкуль-н.). Параўн. збегий. 2. У знач. наз.
с. 15
Збегнутися дзеясл. 1. Тое, што і збежатися ў 1 знач. 2. Зліцца, злучыцца.
с. 15
Збегчи гл. збечи
с. 16
Збегчися гл. збечися
с. 16
Збегъ, збекгъ наз. 1. Уцякач, бягляк. 2. Дзеянне па дзеясл. збегати ў I знач. 3. Сцёк.
с. 16
Збедованье наз. Знаходжанне у бядзе, змучванне.
с. 16
Збежание, сбежание наз. Дзеянне па дзеясл. збежатися у 1 знач.
с. 16
Збежати, сбежати дзеясл. 1. Уцячы. 2. Узбегчы. 3. Прайсці (пра час). 4. Сцячы.
с. 16
Збежатися дзеясл. 1. Сабрацца хутка ў адно месца. Параўн. збегнутися ў 1 знач., збежетися. 2. Сцячыся (пра ваду).
с. 17
Збеженье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. збежати ў 1 знач. 2. Сцёк. збег вады.
с. 17
Збеженьеся наз. Дзеянне па дзеясл. збежатися ў 1 знач.
с. 17
Збежетися дзеясл. Тое, што і збежатися ў 1 знач.
с. 17
Збежище наз. Скрыжаванне (дарог).
с. 18
Збежчы гл. збечи
с. 18
Збезтужити дзеясл. Асарамаціць.
с. 18
Збезтужитися дзеясл., зв. ад збезтужити.
с. 18
Збезумитися дзеясл. Звар'яцець, ашалець.
с. 18
Збезчествованый дзеепрым. Аганьбаваны, зганьбаваны, абняслаўлены. Параўн. збезчещеный.
с. 18
Збезчестовати дзеясл. Аганьбаваць, зганьбіць.
с. 18
Збезчещеный дзеепрым. Тое, што і збезчествованый.
с. 18
Збекгъ гл. збегъ
с. 18
Збелелый прым. Збялелы.
с. 18
Збеленый дзеепрым. Выбелены, зроблены белым.
с. 18
Зберанье наз. Дзеянне па дзеясл. зберати ў 1 знач.
с. 18
Зберати, сберати дзеясл. 1. Тое, што і збирати ў 1 знач. 2. Тое, што і збірати ў 2 знач. 3. Тое, што і збирати ў 3 знач.
с. 18
Збератися, сбератися дзеясл. зв. 1. Ад зберати ў 1 знач. 2. Наважвацца рабіць што-н.
с. 19
Зберъ наз. Тое, што сабрана; надой.
с. 19
Збествити дзеясл. Узлаваць, раз’юшыць.
с. 19
Збествитися дзеясл. Узлавацца, раз'юшыцца.
с. 19
Збечи, збегчи, збежчы дзеясл. I. Уцячы, зшкнуць. 2. Сысці, растаўшы (пра снег).
с. 19
Збечися, збегчися дзеясл. зв. 1. Хутка сабрацца ў адно месца. 2. Злучыцца (пра патокі, вадкасць). сцячыся.
с. 19
Збиваный дзеепрым. ад збивати у 3 знач.
с. 20
Збиванье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. збивати у 3 знач. Параўн. збивенье. 2. Аддзяленне чаго-н. рэжучым інструментам. зразанне. 3. Зводжванне, падбухторванне да сваркі, спрэчкі. Параўн. збиваньеся.
с. 20
Збиваньеся наз. Тое, што і збиванье ў 3 знач.
с. 20
Збивати дзеясл. 1. Моцна біць, знявечваць пабоямі. Параўн. збияти ў 1 знач. 2. Збіраць разам, у адно месца. 3. Адмяняць, ліквідоўваць. спыняць існаванне чаго-н. Параўн. збияти ў 2 знач. 4. Блытаць, прымушаць памыліцца; даваць чаму-н. іншы напрамак. Параўн. збияти ў 3 знач. 5. Дамагацца знікнення або рэзкага памяншэння чаго-н.
с. 20
Збиватися дзеясл. зв. I. Біцца, змагацца. 2. Зніжацца, змяншацца ў праяўденні чаго-н.
с. 21
Збивенье наз. Тое, што і збиванье у 1 знач.
с. 21
Збиоръ наз. Агульная колькасць чаго-н. сабранага.
с. 21
Збираемый дзеепрым. ад збирати ў 2 знач.
с. 21
Збирание гл. збиранье
с. 22
Збираный дзеепрым. 1. Ад збирати у 1 знач. 2. Ад збирати у 2 знач. 3. Ад збирати ў 3 знач. 4. Ад збирати ў 4 знач.
с. 22
Збиранье, збирание наз. 1. Дзеянне па дзеясл. збирати у 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. збирати ў 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. збирати ў 4 знач. 4. Дзеянне па дзеясл. збирати ў 5 знач.
с. 22
Збираньеся наз. Тое, што і збиранье ў 1 знач.
с. 23
Збиратель наз. Зборшчык (ураджаю).
с. 23
Збирати, збырати, сбирати дзеясл. 1. Сканцэнтроўваць каго-н. або што-н. у адным месцы; склікаць, згуртоўваць. Параўн. зберати ў 1 знач. 2. Запасіць, рабіць запас, прыгатоўваць на будучае. Параўн. зберати ў 2 знач. 3. Атрымліваць ад каго-н. што-н. Параўн. зберати ў 3 знач. 4. Збіраць ураджай з палёў, садоў. 5. Збіраць, падбіраючы з зямлі або зрываючы; падбіраць што-н рассыпанае, раскіданае.
с. 23
Збиратися дзеясл., зв. ад збирати ў I знач.
с. 24
Збираючий дзеепрым. 1. збирати ў 5 знач. 2. У знач. наз. Зборшчык..
с. 25
Збираючийся дзеепрым. ад збиратися.
с. 25
Збирающий дзеепрым. ад збирати ў 5 знач.
с. 25
Збитень наз. Верхняя вопратка со збітай аўчыны.
с. 25
Збити дзеясл. 1. Моцна пабіць, знявечыць пабоямі. Параўн. сбити у 1 знач. 2. Забіць, пазбавіць жыцця. 3. Ударам, штуршком паваліць, прымусіць упасці. 4. Ударамі сапсаваць, зрабіць непрыгодным, разбіць. 5. Ударам, рэзкім рухам аддзяліць што-н. ад чаго-н., прымусіць адваліцца, зваліцца. 6. Прымусіць адступіць ад правільных думак. меркаванняў; штурхнуць на што-н. нядобрае. 7. Адмяніць, ліквідаваць, спыніць існаванне чаго-н.
с. 25
Збитие гл. збитье
с. 27
Збитися дзеясл. 1. Разбіцца на кавалкі. часткі. 2. Сабрацца разам у адно месца на невялікай прасторы. 3. Атрымаць пабоі.
с. 27
Збитне гл. збытне
с. 27
Збитный гл. збытний
с. 27
Збитокъ гл. збытокъ
с. 27
Збитый дзеепрым. I. Ад збити ў 1 знач. 2. Зранены, абадраны аб што-н. 3. Ад збити ў 2 знач. 4. Ад збити ў 3 знач. 5. Ад збити у 4 знач. 6. Змацаваны чым-н. 7. Ад збити ў 7 знач. 8. Узбіты, змешаны. узбоўтаны. 9. У знач. наз. Забіты.
с. 27
Збитье, збитие, збице наз. 1. Дзеянне па дзеясл. збити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. збити ў 6 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. збити ў 8 знач.
с. 28
Збиянье наз. Дзеянне па дзеясл. збияти ў 2 знач.
с. 29
Збияти дзеясл. 1. Тое, што і збивати ў 1 знач. 2. Тое, што і збивати ў 3 знач. 3. Тое, што і збивати ў 4 знач.
с. 29
Зблазненье наз. Дзеянне па дзеясл. зблазнити. Блазнь:
с. 29
Зблазнити дзеясл. Спакусіць.
с. 29
Зблевати дзеясл. Званітаваць.
с. 29
Збледелый прым. Тое, што і збледнелый.
с. 30
Збледети дзеясл. Тое, што і збледнети.
с. 30
Збледнелый прым. Які стаў бледным. Параўн. збледелый.
с. 30
Збледнети дзеясл. Збляднець, стаць бледным. Параўн. збледети.
с. 30
Зближати дзеясл. 1. Тое, што і зближатися ў 1 знач. 2. Тое, што і зближатися ў 2 знач.
с. 30
Зближатися дзеясл. зв. 1. Перамяшчацца на больш блізкую адлегласць. Параўн. зближати ў 1 знач. 2. Станавіцца больш блізкім па часе. Параўн. зближати ў 2 знач. 3. Набліжацца адзін да аднаго.
с. 30
Зближеный дзеепрым. Набліжаны.
с. 30
Зближитися дзеясл. зв. Прыблізіцца, наблізіцца.
с. 30
Зблиза прысл. Тое, што і зблізка.
с. 30
Зблизка, зблиска прысл. 1. Зблізку, на блізкай адлегласці. Параўн. зблиза. 2. Блізка.
с. 31
Зблудивший дзеепрым ад зблудити.
с. 31
Зблудити дзеясл. Згубіць дарогу, заблудзіць.
с. 31
Зблудитися дзеясл. // перан. Заблытацца у чым-н.
с. 31
Зблужати дзеясл. Збіваць з правільнага жыццёвага шляху.
с. 31
Зблузнити гл. зблюзнити
с. 31
Зблюзнерца наз. Тое, што і блюзнерца.
с. 31
Зблюзнити, зблузнити дзеясл. Зняважыць, зганьбаваць бога, святых.
с. 31
Зблюсти дзеясл. Захаваць, зберагчы.
с. 32
Зблюстися дзеясл., зв. ад зблюсти.
с. 32
Зблядлый прым. Бледны.
с. 32
Зблякнути дзеясл. Зблякнуць.
с. 32
Збогатити дзеясл. Узбагаціць.
с. 32
Збогатитися дзеясл. Узбагаціцца.
с. 32
Збогачатися дзеясл. Узбагачацца.
с. 32
Збогаченый гл. збогачоный
с. 32
Збогаченье наз. Дзеянне па дзеясл. збогатити.
с. 32
Збогачоный, збогаченый дзеепр. ад збогатити.
с. 32
Збодати дзеясл. Збіць, зваліць, скінуць адкуль-н. Параўн. збости ў I знач.
с. 32
Збодатися дзеясл. 1. Уступіць у бой, пазмагацца. 2. Параніцца, зрабіўшы пракол.
с. 32
Збоденый дзеепрым. Праколаты, паражоны.
с. 33
Збоденье наз. Праколванне (кап’ём).
с. 33
Збоже гл. збожье
с. 33
Збожжо гл. збожье
с. 33
Збожие гл. збожье
с. 33
Збожность наз. Набожнасць.
с. 33
Збожный прым. Набожны.
с. 33
Збожье, збоже, збожжо, збожие, збожо, сбожье. наз. 1. Агульная назва хлебных злакавых раслін. 2. Зерне, насенне хлебных злакавых раслін. 3. Ураджай.
с. 33
Збой наз. Удалец, зух, буян.
с. 34
Збойливый прым. Разбойны, драпежны.
с. 34
Збойство наз. Забойства.
с. 34
Збойца наз. Забойца.
с. 34
Збоку прысл. 1. 3 краю, не ў сярэдзіне, не ў цэнтры. 2. 3 месца, аддаленага ад каго-, чаго-н. 3. У знач. прыназ. Побач, каля, паблізу каго-, чаго-н.
с. 35
Зболелый дзеепрым. Збалелы, замучаны болем, пакутамі.
с. 35
Зболенье наз. Захворванне, адчуванне болю.
с. 35
Зборговати дзеясл. Пазычыць.
с. 35
Збориско наз. 1. Тое, што і зборище ў 1 знач. 2. Тое, што і зборище ў 2 знач. 3. Царква.
с. 35
Зборисковый прым. ад збориско ў 1 знач.
с. 36
Зборити дзеясл. Тое, што і збурити ў 1 знач.
с. 36
Зборище наз. 1. Сход, сходка для сумеснай работы. Параўн. збориско ў I знач. 2. Вялікі натоўп, зборышча. Параўн. збориско ў 2 знач.
с. 36
Зборищникъ наз. Удзельнік зборышча.
с. 36
Зборищовый прым. ад зборище ў 1 знач.
с. 36
Зборный прым. 1. Ад зборъ у 1 знач. 2. Ад зборъ у 5 знач.
с. 36
Зборовати дзеясл. Падпарадкоўваць што-н. сваёй волі, браць верх (над чым-н.)
с. 36
Зборовый прым. 1. Ад зборъ у 2 знач. 2. Ад зборъ у 3 знач. 3. Ад зборъ у 5 знач.
с. 36
Збороненье наз. Дзеянне па дзеясл. зборонити.
с. 37
Зборонити дзеясл. Забараніць.
с. 37
Збороняти дзеясл. Забараняць, перашкаджаць, адмауляць.
с. 37
Зборонятися дзеясл. Адмаўляцца. Параўн. збранятися.
с. 37
Збороняючийся дзеепрым. ад зборонятися.
с. 37
Збороти дзеясл. 1. Асіліць, перамагчы, пераадолець. 2. Пазбавіць чаго-н., вызваліць ад чаго-н.
с. 38
Зборъ наз. 1. Царква; памяшканне для малення. 2. Духоўнае брацтва. садружнасць, арганізацыя. 3. Сход службовых ці выбарных асоб для вырашэння якіх-н. пытанняў. 4. Вялікая колькасць людзей, якія сабраліся куды-н., для чаго-н. 5. Сродкі, сабраныя у карысць царквы, духавенства.
с. 38
Зборышовати дзеясл. Стаць пасрэднікам у гандлі.
с. 39
Збости дзеясл. 1. Тое, што і збодати. 2. Перамагчы.
с. 39
Збоятися дзеясл. Збаяцца, спалохацца (чаго-н.).
с. 39
Збраковати дзеясл. Збракаваць, прызнаць непрыгодным.
с. 39
Збранятися, збронятися дзеясл. Тое, што і зборонятися.
с. 39
Збратати дзеясл. Пабратаць, здружыць, зблізіць (каго-н.).
с. 40
Збрататися дзеясл. Пабратацца, уступіць у цесныя, сяброўскія адносіны. Параўн. збратитися.
с. 40
Збрати дзеясл. <> Збрати зъ сего света — знішчыць, загубіць (на смерць).
с. 40
Збратися дзеясл. Сабрацца (для чаго-н., з якой-н. мэтай).
с. 40
Збратитися дзеясл. Тое, што і збрататися.
с. 40
Збридзенье наз. Агіда.
с. 40
Збридити, збрыдити дзеясл. Зганіць, зрабіць брыдкім, агідным.
с. 40
Збридитися, збрыдитися дзеясл. Адчуць агіду да каго-, чаго-н.; збрыдзіцца.
с. 40
Зброа гл. зброя
с. 41
Збродень наз. Злачынца.
с. 41
Збродити дзеясл. Рабіць злачынства, парушаць закон.
с. 41
Збродневъ, збродновъ прым. ад збродень.
с. 41
Збродня наз. Злачынства.
с. 41
Зброити дзеясл. Насваволіць, натварыць, нарабіць.
с. 41
Збройне прысл. Тое, што і збройно.
с. 41
Збройно прысл. Узброена, са зброяй. Параўн. збройне.
с. 42
Збройный прым. 1. Узброены. 2. Які адносіцца да зброі.
с. 42
Збронитисе дзеясл. Абараніцца.
с. 42
Збронятися гл. збранятися
с. 42
Зброя, зброа наз. 1. Зброя; прылада, рэч для нападу ці абароны. 2. // перан. Сродак для дасягнення чаго-н. 3. Засцерагальнае металічнае адзенне воіна; даспехі, браня.
с. 42
Збрыдити гл. збридяти
с. 44
Збрыдитися гл. збридитися
с. 44
Збрыженье наз. Дзеянне па дзеясл. збрыдити.
с. 44
Збудити дзеясл. // перан. Выклікаць якія-н. пачуцці.
с. 44
Збудитися дзеясл. Абудзіцца, прачнуцца.
с. 44
Збудованый, збудованный дзеепрым. 1. Ад збудовати ў I знач. 2. Ад збудовати ў 2 знач.
с. 44
Збудованье, сбудованье наз. і. Дзеянне падзеясл. збудовати ў 1 знач. 2. Тое, што збудавана; пабудова, будынак.
с. 45
Збудовати, збудовать, сбудовати дзеясл. I. Пабудаваць, узвесці будынак, збудаванне. 2. // перан. Стварыць. 3. Заняцца будоўляй. 4. Вырабіць, зрабіць з чаго-н. якую-н. рэч.
с. 45
Збудоватися, сбудоватися дзеясл. зв. 1. Ад збудовати ў I знач. 2. // перан Ад збудовати ў 2 знач. 3. Збудавацца, пабудаваць сабе дом або іншы будынак. 4. // перан. Сфарміравацца.
с. 46
Збудовать гл. збудовати
с. 46
Збужати дзеясл. // перан. Абуджаць, выклікаць якія-н. пачуцці.
с. 46
Збужоный дзеепрым. ад збужати.
с. 46
Збунтованье наз. Дзеянне па дзеясл. збунтовати.
с. 47
Збунтованьеся наз. Дзеянне па дзеясл. збунтоватися.
с. 47
Збунтовати дзеясл. Падняць на бунт, узбунтаваць.
с. 47
Збунтоватисе дзеясл. Збунтавацца, падняць бунт; узбунтавацца.
с. 47
Збурагнедый прым. Бурагняды (пра масць жывёл).
с. 47
Збураподласый прым. Бура-падласы, буры з белай поўсцю на жываце (пра масць жывёл).
с. 47
Збуреный, збуроный дзеепрым. 1. Ад збурити ў 1 знач. 2. // перан. Узбуджаны, ахоплены якім-н. пачуццём.
с. 47
Збуренье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. збурити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. збурити ў 2 знач.
с. 48
Збуритель наз. Знішчальнік.
с. 48
Збурити, збурти, збурыти, сбурити дзеясл. 1. Разбурыць, разбіць, паламаць, разваліць, ператварыць у руіны. Параўн. зборити. 2. // перан. Загубіць, знішчыць, ліквідаваць.
с. 48
Збуритися І дзеясл., зв. ад збурити ў 1 знач.
с. 49
Збуритися II дзеясл. Абурыцца. разгневацца, стаць абураным.
с. 49
Збуровати дзеясл. Разбураць.
с. 49
Збуроный гл. збурепый
с. 49
Збурти гл. збурити
с. 49
Збурыти гл. збурити
с. 49
Збутвелый прым. Збуцвелы.
с. 49
Збывати дзеясл. 1. Вызваляцца ад чага-н., пазбаўляцца. 2. Быць у дастатку, хапаць. 3. Быць лішнім, празмерным.
с. 49
Збыватися дзеясл. Збывацца, здзяйсняцца.
с. 49
Збываючий дзеепрым. ад збывати ў I знач.
с. 50
Збырати гл. збирати
с. 50
Збытечный прым. 1. Тое, што і збыточный. 2. Свавольны, распусны; разбойны.
с. 50
Збыти дзеясл. 1. Вызваліцца ад чаго-н. непрыемнага, непатрэбнага, пазбавіцца, адчапіцца. 2. Збыць, прадаць.
с. 50
Збытися, сбытися дзеясл. Ажыццявіцца. здэейсніцца (пра што-н. жаданае, прадказанае і інш.).
с. 50
Збытковати дзеясл. Сваволіць, гарэзаваць.
с. 51
Збытковатися дзеясл. Здзекавацца.
с. 51
Збытне, збитне прысл. Вельмі, празмерна.
с. 51
Збытний I, збитный, збытный прым. Залішні, празмерны.
с. 51
Збытний ІІ гл. збытный I
с. 52
Збытный I, збытний прым. Свавольны, распусны.
с. 52
Збытный II гл. збытний 1
с. 52
Збытокъ, збитокъ, сбытокъ наз. 1. Свавольства, дрэнны ўчынак. 2. Дастатак, празмернасць, лішак.
с. 52
Збыточенство наз. Свавольства.
с. 53
Збыточне прысл. Свавольна.
с. 53
Збыточникъ наз. Свавольнік.
с. 53
Збыточный прым. Залішні, лішні, празмерны. Параўн. збытечный ў 1 знач.
с. 53
Збытъ прысл. Вельмі, празмерна.
с. 53
Збытый дзеепрым. 1. Ад збыти ў 1 знач. 2. Ад збыти у 2 знач.
с. 53
Збытье наз. I. Дзеянне па дзеясл. збыти ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. збыти ў 2 знач.
с. 53
Звабити дзеясл. Звабіць, прывабіць, спакусіць.
с. 53
Звабяти дзеясл. Прывабліваць.
с. 54
Звавый прым. Жвавы.
с. 54
Звада наз. 1. Сварка, склока, спрэчка, разлад. 2. Бойка.
с. 54
Звадженье наз. Дзеянне па дзеясл. звадити.
с. 54
Зваджовати дзеясл. Падбухторваць да сваркі, паклёпнічаць. Параўн. зважати І.
с. 54
Звадити дзеясл. Пасварыць.
с. 55
Звадитися дзеясл. Пасварыцца.
с. 55
Звадливый прым. Звадлівы, распусны.
с. 55
Звадница наз. Паклёпніца.
с. 55
Звадца наз. Паклепнік, той хто падбухторвае да сваркі, спрэчкі, бойкі.
с. 55
Зважати I дзеясл. Тое, што і зваджовати.
с. 55
Зважати ІІ дзеясл. Зважаць, надаваць значэнне чаму-н.
с. 55
Зважаючийся дзеепрым. Які наважваецца выканаць што-н.
с. 56
Зважденье наз. Насланнё.
с. 56
Зваждовати дзеясл. Намервацца зрабіць што-н.
с. 56
Зваженый, зважоный дзеепрым. 1. Ад зважити ў 1 знач. 2. // перан. Ад зважити ў 2 знач.
с. 56
Зважити, зважыти дзеясл. 1. Зважыць, вызначыць вагу чаго-н. з дапамогай вагаў. 2. // перан. Узважыць, вызначыць, вырашыць.
с. 56
Зважнитися гл. звазнитися
с. 56
Зважоный гл. зваженый
с. 56
Зважыти гл. зважити
с. 56
Звазненый дзеепрым. Які звязаны з варагаваннем, сваркай.
с. 56
Звазненье наз. Варагаванне, сварка.
с. 56
Звазнитися, зважнитися, дзеясл. Пасварыцца, адчуць варожасць да каго-н., бунтавацца, бушаваць. Параўн. зваснитися.
с. 57
Звалашатися дзеясл. Кастрыравацца.
с. 57
Звалашити дзеясл. Кастрыраваць.
с. 57
Зваленый дзеепрым. ад звалити ў I знач.
с. 57
Зваленье наз. Дзеянне па дзеясл. звалити ў 3 знач.
с. 57
Звалити дзеясл. 1. Паваліць, прымусіць упасці. 2. Наваліць што-н. цяжкае, непрыемнае. 3. Скінуць з каго-н. што-н. цяжкае, непрыемнае.
с. 57
Звалитися дзеясл. Наваліцца (пра што-н. цяжкае, непрыемнае).
с. 57
Звалчити, звальчыти дзеясл. Перамагчы, адолець, заваяваць.
с. 58
Звалчовати дзеясл. Перамагаць.
с. 58
Звалчоный дзеепрым. ад звалчити.
с. 58
Звальчыти гл. звалчити.
с. 58
Звалянье наз. Дзеянне па дзеясл. зваляти.
с. 58
Зваляти дзеясл. Перакладаць на каго-н. прычыну (чаго-н.), цяжар.
с. 58
Звание гл. званье
с. 58
Званый дзеепрым. 1. Ад звати ў 4 знач. 2. Ад звати ў I знач.
с. 58
Званье, звание наз. 1. Дзеянне па дзеясл. звати ў I знач. 2. Дзеянне па дзеясл. звати ў 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. звати ў 4 знач.
с. 59
Звареный дзеепрым. ад зварити.
с. 59
Зварити, зварыти дзеясл. Прыгатаваць пры дапамозе варкі.
с. 59
Зваритисе гл. сваритися
с. 59
Зваровати дзеясл. Падманваць, ашукваць.
с. 59
Зварыти гл. зварити
с. 59
Звасненый дзеепрым. ад зваснити.
с. 59
Зваснити дзеясл. Пасварыць.
с. 60
Зваснитися дзеясл. Тое, што і звазнитися.
с. 60
Звати, звать дзеясл. 1. Клікаць, запрашаць. 2. Заклікаць. 3. Выклікаць (на суд). 4. Называць.
с. 60
Зватися дзеясл. 1. Адклікнуцца, адгукнуцца. 2. Называцца.
с. 61
Звать гл. звати
с. 61
Зведаный дзеепрым. ад зведати.
с. 61
Зведати, зведать дзеясл. Зведаць, пазнаць што-н. Параўн. зведети.
с. 61
Зведеный дзеепрым. 1. Ад звести ў 2 знач. 2. Ад звести ў 3 знач. 3. Ад звести ў 7 знач.
с. 62
Зведенье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. звести ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. звести ў 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. звести ў 3 знач. 4. Дзеянне па дзеясл. звести ў 4 знач. 5. Дзеянне па дзеясл. звести у 5 знач.
с. 62
Зведети дзеясл. Тое, што і зведати.
с. 63
Зведома прысл. Тое, што і зведомо.
с. 63
Зведомо прысл. Вядома. Параўн. зведома.
с. 63
Зведомый дзеепрым. 1. Вядомы. 2. Паведамлены, інфармаваны.
с. 63
Зведомье наз. Веданне, інфармаванасць.
с. 63
Звезаный гл. звязаный
с. 63
Звезати гл. звязати
с. 63
Звезда наз. 1. Зорка, планета, нябеснае цела. 2. Сузор’е. 3. Біблейская зорка як адзнака нараджэння Хрыста. 4. Прадмет у выглядзе адпаведнай геаметрычнай фігуры. 5. Прадмет царкоўнага ўжытку ў выглядзе зоркі. 6. Фігура біблейскай зоркі. 7. Светлая пляма на лбе жывёлы.
с. 63
Звездарка наз. Астролаг, варажбітка на зорках.
с. 65
Звездарский прым. ад звездаръ.
с. 65
Звездаръ наз. Астраном, астролаг; варажбіт на зорках. Параўн. звиздаръ.
с. 65
Звездистый прым. ад звезда ў 1 знач.
с. 65
Звездный прым. ад звезда ў 1 знач.
с. 65
Звездовникъ наз. Тое, што і звездочетецъ.
с. 66
Звездозаконие наз. Навука аб зорках, астраномія.
с. 66
Звездозорецъ наз. 1. Астраном, астролаг, той, хто назірае за зоркамі. Параўн. звездозорца. 2. Той, хто нясе вартавую службу, назіраючы за зоркамі, знаходзячыся на гарах.
с. 66
Звездозорство наз. Навука аб зорках, астраномія, астралогія.
с. 66
Звездозорца наз. Тое, што і звездозорецъ у 1 знач.
с. 66
Звездословие наз. Тое, што і звездочество.
с. 66
Звездочесный прым. ад звездочество.
с. 66
Звездочество наз. Навука аб зорках, астралогія. Параўн. звездословие.
с. 66
Звездочетецъ наз. Той, хто вывучае зоркі, іх рух і размяшчэнне. Параўн. звездовникъ, звездочетникъ, звездочотъ.
с. 66
Звездочетникъ наз. Тое, што і звездочетецъ.
с. 67
Звездочетный прым. ад звездочотъ.
с. 67
Звездочетский прым. ад звездочотъ.
с. 67
Звездочеть наз. Навука аб зорках, астраномія.
с. 67
Звездочный прым. ад звезда ў 1 знач.
с. 67
Звездочолый прым. Які мае светлую пляму на лбе (пра жывёлу).
с. 67
Звездочотъ наз. Тое, што і звездочетецъ.
с. 67
Звездухна наз., памянш. ад звезда ў 1 знач.
с. 67
Звездяный прым. ад звезда ў 1 знач.
с. 67
Звезеный дзеепрым. 1. Ад звезти ў 1 знач. 2. Ад звезти у 2 знач.
с. 67
Звезенье наз. Дзеянне па дзеясл. звезти ў 1 знач.
с. 68
Звезти, звести дзеясл. 1. Звезці, везучы забраць аднекуль. 2. Везучы, сабраць разам. 3. Везучы, накрыць або напоўніць нечым. 4. Перавезці.
с. 68
Звеку прысл. Здаўна.
с. 68
Звено наз. 1. Частка вала або агароджы (паміж двума слупамі або вежамі). 2. Частка кола.
с. 68
Звенчастый прым. Тое, што і звенчатый.
с. 68
Звенчати дзеясл. Узяць за жонку, адбыўшы абрад вянчання.
с. 68
Звенчатися дзеясл. Уступіць у шлюб паводле царкоунага абраду.
с. 69
Звенчатый, звнончатый прым. Які складаецца са звенняў. Параўн. звенчастый, звенястый.
с. 69
Звенястый прым. Тое, што і звенчатый.
с. 69
Зверати гл. зверяти
с. 69
Звератися гл. зверятися
с. 69
Звергати дзеясл. Выкрываць.
с. 69
Зверглый дзеепрым. ад звергнути ў 2 знач.
с. 69
Звергнути, свергнути дзеясл. 1. Скінуць (уніз); зняць з сябе (адзенне). 2. Дачасна пазбавіцца ад цяжарнасці па якой-н. прычыне. 3. Выгнаць, звергнуць. 4. Пазбавіцца, вызваліцца ад чаго-н. 5. Аддаць.
с. 69
Звереный, звероный дзеепрым. 1. Давераны. 2. Даручаны. Параўн. зверный II.
с. 70
Зверечи дзеясл. Тое, што і звергнути ў 1 знач.
с. 70
Зверженый, сверженый дзеепрым. Выгнаны, звергнуты.
с. 70
Зверженье, сверженье наз. Дзеянне па дзеясл. звергнути ў 3 знач.
с. 70
Зверие наз. Звяры, звяр'ё.
с. 71
Зверина, зверына наз Мяса звяроў.
с. 71
Зверинецъ, зверынецъ наз. 1. Звяры, якія ўтрымліваюцца ў няволі. 2. Месца, дзе ўтрымліваюцца ў няволі звяры. 3. Месца, дзе водзяцца звяры.
с. 71
Звериный, зверинный, зверынный прым. 1. Звярыны. уласцівы зверу. Параўн. зверный I у 1 знач., зверячий у 1 знач. 2. Які мае дачыненне да звера. Параўн. зверный I у 2 знач., зверячий у 2 знач. 3. Падобны да звера, жорсткі, дзікі, подлы. Параўн. зверный I у 3 знач., зверячий у 3 знач. 4. Паляўнічы, прызначаны для палявання на звяроў.
с. 71
Зверити, зверыти дзеясл. 1. Даверыць. 2. Даручыць. 3. Уручыць.
с. 72
Зверитися, зверытися дзеясл 1. Даверыцца. 2. Даручыць.
с. 73
Зверненье наз. Дзеянне па дзеясл. звернути ў 5 знач.
с. 73
Зверненьесе наз. Дзеянне па дзеясл. звернутися ў 1 знач.
с. 73
Звернути дзеясл. 1. Змяніць напрамак руху. 2. перан. Адвесці ў іншым напрамку. 3. перан. Павярнуць. накіраваць. 4. Аддаць назад, вярнуць узятае. 5. Вярнуцца назад. 6. Зваліць неахайна ў кучу.
с. 74
Звернутися дзеясл. 1. Вярнуцца назад. 2. Звярнуцца.
с. 74
Зверный I прым. 1. Тое, што і звериный у I знач. 2. Тое, што і звериный у 2 знач. 3. Тое. што і звериный у 3 знач.
с. 75
Зверный II прым. Тое, што і звереный у 2 знач.
с. 75
Звероименитый прым. Які мае імя ад назвы звера.
с. 75
Звероный гл. звереный
с. 75
Зверообразный прым. Падобны на звера.
с. 75
Звероядиный прым. Які адносіцца да мяса жывёл, якія сталі ахвярай драпежнікаў.
с. 75
Зверски прысл. Падобна зверу, жорстка. Параўн. зверско.
с. 75
Зверско прысл. Тое, што і зверски.
с. 75
Звертати дзеясл. Зварочваць, мяняючы напрамак руху.
с. 75
Звертатися дзеясл. Вяртацца назад, з'ездзіўшы, схадзіўшы куды-н.
с. 75
Зверхне прысл. Знешне.
с. 75
Зверхнейший, звирхнейший прым., выш. ст. ад зверхный у 2 знач.
с. 75
Зверхний гл. зверхный
с. 76
Зверхность, звнрхность наз. 1. Улада (права). 2. Кіруючыя дзяржаўныя органы, урад. 3. Уладанне. панаванне. 4. Сіла, магутнасць. 5. Паўнамоцтвы, правы. 6. Распараджэнне.
с. 76
Зверхный, зверхний, звирхний, звирхный прым. 1. Верхні. 2. Вярхоўны. 3. Вышэйшы. Параўн. зверховный у 1 знач. 4. Галоўны. першы. 5. Знешні. Параўн. зверховный у 2 знач. 6. Усеагульны.
с. 78
Зверховне прысл. Рэчыўна.
с. 79
Зверховный прым. 1. Тое, што і зверхный у 5 знач. 2. Рэчыўны.
с. 79
Зверху, сверху І прысл. 1. Зверху ўніз. 2. // перан. 3 боку ўлады. 3. Уверсе. 3. Наверсе. 4. 3 неба. 5. Раней, вышэй. 6. Звонку. 7. Знешне.
с. 79
Зверху, сверху II прыназ. 1. Уверх ад якога-н. месца. 2. Апрача.
с. 81
Зверхъ, сверхъ прыназ. 1. Уверсе. 2. Апрача.
с. 81
Зверца наз. Той. хто перашкаджае, заціскае нешта.
с. 81
Зверцадло, зверцядло наз. 1. Люстра. Параўн. зерцадло ў 1 знач. 2. Вобраз. прыклад. Параўн. зверцало, зерцадло ў 2 знач. 3. Частка шчыта (воінскіх даспехаў).
с. 81
Зверцало наз. Тое, што і зверцадло ў 2 знач.
с. 82
Зверцядло гл. зверцадло
с. 82
Звероный гл. звереный
с. 82
Зверченый дзеепрым. Скручаны.
с. 82
Зверъ гл. зверь
с. 82
Зверына гл. зверина
с. 82
Зверынецъ гл. зверинецъ
с. 82
Зверынный гл. звериный
с. 82
Зверыти гл. зверити
с. 82
Зверытися гл. зверитися
с. 82
Зверь, зверъ наз. 1. Звер, дзікая жывёла. 2. Бес, сатана, вораг роду чалавечага.
с. 82
Зверя, звира наз. 1. Жывёла. 2. Дзікая жывёла, звер. 3. Свойская жывёла. 4. Дзіцяня звера, звераня. 5. Жывая істота.
с. 83
Зверяница наз. Венера.
с. 84
Зверяти, зверати, сверяти дзеясл. Даручаць.
с. 84
Зверятися, звератися дзеясл. Даручацца.
с. 84
Зверятко наз, Невялікая жывёліна (невялікага памеру).
с. 84
Зверячий, звирачый прым. 1. Тое, што і звериный у 1 знач. 2. Тое, што і звериный у 2 знач. 3. Тое, што і звериный у 3 знач.
с. 85
Звесити, свесити дзеясл. 1. Спусціць уніз. 2. Апусціць. 3. Павесіць.
с. 85
Звествованый дзеепрым. Паведамлены.
с. 85
Звествованье наз. Паведамленне.
с. 85
Звести І дзеясл. 1. Спусціць уніз. Параўн. свести ў I знач. 2. Адвесці, прывесці ў іншае месца. Параўн. свести ў 2 знач. 3. Сабраць разам. 4. Распачаць (бітву, спрэчку). 5. Прывесці да якога-н. выніку. 6. Выканаць. 7. Падмануць, збіць з правільнага жыццёвага шляху. 8. Знішчыць, згубіць.
с. 86
Звести II гл. звезти
с. 87
Звестися дзеясл. 1. Сысціся. 2. Распачаць судовую справу. 3. Атрымацца, даць вынік. 4. Даказаць, давесці. 5. Падмануцца, збіцца з правільнага жыццёвага шляху. 6. Знікнуць, перавесціся.
с. 87
Звестити дзеясл. Даць вестку, паведаміць.
с. 88
Звестованье, звестование наз. 1. Дзеянне па дзеясл. звестовати ў 1 знач. 2. царк. Благавешчанне.
с. 88
Звестовати дзеясл. 1. Даваць вестку, паведамляць. 2. Абвяшчаць.
с. 88
Зветежити гл. звитяжити
с. 89
Зветяжити гл. звитяжитн
с. 89
Зветежоный гл. звитяженый
с. 89
Зветезство гл. звитязство
с. 89
Зветренье наз. Узрушэнне.
с. 89
Зветрети дзеясл. Выветрыцца, згубіць сілу, галоўныя ўласцівасці. Параўн. зветрити.
с. 89
Зветрити дзеясл. Тое, што і зветрети.
с. 89
Зветшалый прым.
с. 89
Зветшати дзеясл. Стаць драхлым, прыйсці ў непрыгоднасць. Параўн. зветшети.
с. 89
Зветшенье наз. Дзеянне па дзеясл. зветшети.
с. 90
Зветшети дзеясл. Тое, што і зветшати.
с. 90
Зветяженый гл. звитяженый
с. 90
Зветяжити гл. звитяжити
с. 90
Зветяжитися гл. звитяжитися
с. 90
Зветяжоный гл. звитяженый
с. 90
Зветяжца гл. звитяжца
с. 90
Зветязство гл. звитяжство
с. 90
Зветязтво гл. звитязство
с. 90
Зветяство гл. звитязство
с. 90
Звечисто, звечыста прысл. Спрадвечна, адвечна.
с. 90
Звечистый, звечыстый прым. Спрадвечны, адвечны. Параўн. звечный.
с. 90
Звечный прым. Тое, што і звечистый. Параўн. извечный.
с. 90
Звечыста гл. звечисто
с. 90
Звечыстый гл. звечистый
с. 90
Звешати дзеясл. Звешваць.
с. 90
Звешеный, звешоный дзеепрым. Звешаны, спушчаны.
с. 91
Звещати дзеясл. Паведамляць. Параўн. извещати.
с. 91
Звещенье наз. Паведамленне, вестка. Параўн. извещенье.
с. 91
Звивати дзеясл. Скручваць.
с. 91
Звизанье гл. звязанье
с. 91
Звизданье наз. Свіст.
с. 91
Звиздаръ наз. Тое, што і звездаръ.
с. 91
Звизытовати дзеясл. Наведаць.
с. 91
Звикнути гл. звыкнути
с. 91
Звиловати дзеясл. // перан. Скрывіць.
с. 91
Звильненый дзеепрым. Вызвалены.
с. 91
Звиненье I наз. Адмена.
с. 91
Звиненье II наз. Дзеянне па дзеясл. звинути.
с. 91
Звинети дзеясл. 1. Гучаць. 2. Звінець. 3. Гаварыць.
с. 92
Звинути дзеясл. Згарнуць.
с. 92
Звинутисе дзеясл. Сабрацца.
с. 92
Звинячий дзеепрым. 1. Ад дзеясл. звинети ў 1 знач. 2. Ад дзеясл. звинети ў 2 знач.
с. 92
Звиончатый гл. звенчатый
с. 92
Звирачый гл. зверячий
с. 92
Звирхнейший гл. зверхнейший
с. 92
Звирхний гл. зверхный
с. 92
Звирхность гл. зверхность
с. 92
Звирхный гл. зверхный
с. 92
Звитежати гл. звитяжати
с. 92
Звитежать гл. звитяжати
с. 92
Звитеженый гл. звитяженый
с. 92
Звитежити гл. звитяжити
с. 92
Звитежство гл. звитяжство
с. 92
Звитежца гл. звитяжца
с. 92
Звитезство гл. звитязство
с. 92
Звитезца гл. звитязца
с. 92
Звитенжити дзеясл. Тое, што і звитяжити.
с. 92
Звитество гл. звитязство
с. 93
Звитися дзеясл. Звіцца.
с. 93
Звитокъ наз. Скрутак.
с. 93
Звитый дзеепрым. Звіты.
с. 93
Звитяжати, звитежати, звитежать, звытяжати дзеясл. Тое, што і звытяжати. Параўн. звнтяжовати.
с. 93
Звитяжатися, звытяжатися дзеясл., зв. ад звитяжати.
с. 93
Звитяжаючий дзеепрым. ад звитяжати.
с. 93
Звитяженый, зветяженый, зветежоный, зветяжоный, звитеженый, звитяжоный дзеепрым. ад звитяжити.
с. 93
Звитяженье наз. Дзеянне па дзеясл. звитяжити.
с. 94
Звитяжистый прым. Тое, што і звитяжный.
с. 94
Звитяжитель наз. Тое, што і звытяжитель.
с. 94
Звитяжити, зветежити, зветяжити, звитежити, звитяжыти дзеясл Тое, што і звытяжити. Параўн. звитенжити.
с. 94
Звитяжитися, зветяжитися дзеясл., зв. ад звитяжити. Параўн. звитяжистый, звитязкий.
с. 95
Звитяжный прым. Тое, што і звытяжный. Параўн. звитяжистый, звитязкий.
с. 95
Звитяжовати дзеясл. Тое, што і звитяжати.
с. 95
Звитяжоный гл. звитяженый
с. 95
Звитяжство, звитежство наз. Тое, што і звытяжство. Параўн. звитязство.
с. 95
Звитяжца, зветяжца, звитежца наз. Тое. што і звытяжца. Параўн. звитязца.
с. 96
Звитяжыти гл. звитяжити
с. 96
Звитязкий прым. Тое, што і звнтяжный.
с. 96
Звитязство, зветезство, зветязство, зветяство, звитезство, звитезтво, звитество, звитязтво наз. Тое, што і звитяжство.
с. 96
Звитязца, зветезца наз. Тое. што і звитяжца.
с. 96
Звичайный гл. звычайный
с. 96
Звласча гл. звлаща
с. 96
Звласща гл. звлаща
с. 96
Звлашти прысл. Тое, што і звлаща ў I знач.
с. 96
Звлаштный прым. Асобны.
с. 97
Звлашча гл. звлаща
с. 97
Звлашче гл. звлаще
с. 97
Звлаща, звласча, звлашча прысл. 1. Асабліва, галоўным чынам. Параўн. звлашти, звлаще ў 1 знач., звлашей 2. Тым больш. 3. У знач. часц. Менавіта, іменна. Параўн. звлаще у 2 знач. 4. У знач. часц. Нават. Параўн. звлащае, звлаще ў 3 знач.
с. 97
Звлащае часц. Тое, што і звлаща ў 4 знач.
с. 98
Звлаще, звлашче прысл. 1. Тое, што і звлаща ў 1 знач. 2. У знач. часц. Тое, што і звлаща ў 3 знач. 3. У знач. часц. Тое, што і звлаща ў 4 знач.
с. 98
Звлащей прысл. Тое, што і звлаще ў 1 знач.
с. 98
Звлечи дзеясл. 1. Зняць (адзенне, зброю). 2. Распрануць.
с. 99
Звлока наз. Затрымка, адклад.
с. 99
Звлочати дзеясл. Марудзіць.
с. 99
Звнутра прысл. 1. Знутры, з сярэдзіны. Параўн. звнутръ. 2. Знадворку.
с. 99
Звнутръ прысл. Тое, што і звнутра ў 1 знач.
с. 99
Зводеный дзеепрым. Падмануты.
с. 99
Зводитель наз. 1. Важак, правадыр. 2. Падманшчык, падбухторшчык.
с. 99
Зводительский прым. Які уводзіць у зман.
с. 100
Зводительство наз. Падман. ашуканства.
с. 100
Зводити дзеясл. 1. Прымушаць сысці ўніз. 2. Адводзіць на іншае месца. 3. Вадзіць, хістаць у бакі. 4. Звальняць. 5. Збіраць разам. 6. Распачынаць (бітву). 7. Прыводзіць да якога-н. выніку. 8. Падманваць, збіваць з правільнага жыццёвага шляху.
с. 100
Зводитися дзеясл. 1. Ашуквацца, памыляцца. 2. Удзельнічаць у вочнай стаўцы.
с. 101
Зводникъ наз. Ашуканец, падбухторшчык. Параўн. зводца ў 1 знач.
с. 102
Зводница наз. Падбухторшчыца.
с. 102
Зводца наз. 1. Тое, што і зводникъ. 2. Удзельнік вочнай стаўкі (у судовай справе).
с. 102
Зводъ І наз. Перакрыццё (даху, брамы).
с. 102
Зводъ II наз. 1. Сход. 2. Вочная стаўка (у судовай справе аб крадзяжы).
с. 102
Зводъ ІІІ наз. Сукупнасць дакументаў, пісьмовых крыніц.
с. 102
Зводячий дзеепрым. 1. Той, хто збівае з правільнага жыццёвага шляху, схіляе да дрэнных учынкаў; знішчае, зводзіць са свету. Параўн. зводящий. 2. Той, хто падбівае, падбухторвае, схіляе да бойкі, кровапраліцця.
с. 103
Зводящий дзеепрым. Тое. што і зводячий у I знач.
с. 103
Звоеваный дзеепрым. 1. Ад звоевати ў I знач. 2. Ад звоевати ў 4 знач. 3. Аслаблены, абяссілены, знясілены вайной. 4. Ад звоевати ў 3 знач. 5. перан. Здабыты настойлівасцю. барацьбой.
с. 103
Звоеванье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. звоевати ў I знач. 2. Спусташальны набег.
с. 103
Звоевати, звоевать дзеясл. 1. Заваяваць, захапіць узброенай сілай, пакарыць. 2. Спустошыць, разграбіць. 3. Знішчыць, ліквідаваць. 4. Перамагчы. 5. Пераадолець, перасіліць, перамагчы ў сабе якія-н. жаданні, пачуцці.
с. 103
Звоеватися дзеясл. Паддацца заваяванню, падпасці пад чыю-н. уладу.
с. 104
Звоевать гд. звоевати
с. 104
Звоженый, звожоный дзеепрым. Звезены, перавезены.
с. 104
Звоженье I наз. Дзеянне па дзеясл. зводити у 8 знач.
с. 105
Звоженье II наз. Дзеянне па дзеясл. звозити ў 2 знач.
с. 105
Звоживати, звожывати дзеясл. Звозіць, перавозіць.
с. 105
Звожоный гл. звоженый
с. 105
Звожывати гл. звоживати
с. 105
Звозити дзеясл. 1. Звозіць, везучы, збіраць у адно месца. Параўн. свозити. 2. Звозіць, перавозіць.
с. 105
Звозникъ наз. Тое, што і возникъ у 1 знач.
с. 105
Звозщикъ, звощикъ, звощыкъ наз. Возчык, перавозчык. Параўн свозчикъ.
с. 105
Зволакати гл. зволокати I
с. 105
Зволанье наз. Скліканне.
с. 105
Зволати дзеясл. Склікаць, ззываць.
с. 106
Зволение гл. зволенье
с. 106
Зволеникъ наз. Вучань, паслядоўнік., прыхільнік.
с. 106
Зволение гл. зволенье
с. 106
Зволенство наз. Свабода, вольнасць.
с. 106
Зволенье, зволение, зволенне наз. 1. Дазвол, згода. 2. Жаданне, хаценне.
с. 106
Зволити дзеясл. 1. Згадзіцца. 2. Хацець, жадаць.
с. 106
Зволитися дзеясл. I. Згадзіцца. 2. Дагаварыцца, дамовіцца.
с. 107
Зволодети дзеясл. Саўладаць, справіцца, зладзіць з кім-, чым-н.
с. 107
Зволока наз. Затрымка, валакіта.
с. 107
Зволокати І, зволакати дзеясл. 1. Сцягваць, зрываць, знімаць (адзенне). Параўн. зволочати I. 2. Выцягваць, цягнуць волакам.
с. 107
Зволокати II дзеясл. Адкладваць, адцягваць, затрымліваць, пераносіць тэрмін вырашэння чаго-н. на больш позні час. Параўн. зволочати II.
с. 108
Зволокатися дзеясл. Раздзявацца, здымаць з сябе адзенне.
с. 108
Зволочати I дзеясл. Тое, што і зволокати ў I знач.
с. 108
Зволочати II дзеясл. Тое, што і зволокати II.
с. 108
Зволоченный гл. зволочоный
с. 108
Зволоченье наз. Дзеянне па дзеясл. зволочи II.
с. 108
Зволоченьеся наз. Спуск, сцягванне.
с. 108
Зволочи I, зволочы дзеясл. 1. Раздзець, зняць, сцягнуць, сарваць (адзенне). Параўн. сволочи. 2. Звалачы. цягнучы зверху ўніз.
с. 108
Зволочи II дзеясл. Адцягнуць, затрымаць, адтэрмінаваць.
с. 109
Зволочивати, зволочывати дзеясл., шматкр. ад зволочи II.
с. 109
Зволочися дзеясл. Раздзецца, зняць з сябе адзенне.
с. 109
Зволочити I, зволочыти дзеясл. Выцягваць, цягнцць волакам.
с. 109
Зволочити II дзеясл. Адцягнуць, затрымаць. адтэрмінаваць.
с. 109
Зволочоный, зволоченный дзеепрым. 1. Ад зволочи I у 1 знач. 2. Зношаны, паношаны, нацёрты ад нашэння.
с. 110
Зволочы гл. зволочи І
с. 110
Зволочывати гл. зволочивати
с. 110
Зволочыти гл. зволочити
с. 110
Зволочытися дзеясл. Абнасіцца.
с. 110
Зволчитися дзеясл. Скарыцца, падпарадкавацца чыёй-н. сіле, уладзе, паддацца.
с. 110
Зволыване наз. Скліканне.
с. 110
Зволяти дзеясл. Даваць дазвол, дазваляць, згаджацца.
с. 110
Звоненье, звонение наз. Дзеянне па дзеясл. звонити.
с. 110
Звонець наз. Невялікі звон, званок.
с. 110
Звонити дзеясл. Удараць у звон, апавяшчаючы аб чым-н.
с. 111
Звоница гл. звонница
с. 111
Звонковый прым. ад звонокъ.
с. 111
Звонникъ наз. Званар, царкоўны служыцель, які звоніць у званы.
с. 111
Звонница, звоница наз. Званіца, вежа для званоў над будынкам царквы або пры царкве.
с. 111
Звоновный прым ад звонъ.
с. 111
Звоновый прым. Прызначаны для вырабу (ліцця) званоў.
с. 111
Звонокъ наз. I. Невялікі звон (ударны сігнальны падвясны інструмент). 2. Гукавы сігнал, створаны званком.
с. 111
Звоночекъ, звоночокъ наз., памянш. ад звонокъ.
с. 112
Звонтленый дзеепрым. 1. Знясілены, абяскроўлены; змораны; змучаны. 2. Аслаблены, пазбаўлены былой супраціўляльнасці; паўразбураны.
с. 112
Звонтленье наз. Дзеянне па дзеясл. звонтлити ў 1 знач.
с. 112
Звонтлити дзеясл. 1. Аслабіць, пазбавіць былой супраціўляльнасці, разбурыць. 2. Пазбавіць былой сілы закону, скасаваць.
с. 112
Звонтпелый дзеепрым. Тое, што і звонтпленый.
с. 113
Звонтпене наз. Адчай, роспач.
с. 113
Звонтпити дзеясл. Усумніцца, зняверыцца, расчаравацца, страціць надзею, пераканаць у чым-н.; упасці ў адчай, роспач. Параўн. звутпити
с. 113
Звонтпленый дзеепрыц. ад звонтпити. Параўн. звонтпелый.
с. 113
Звонтпленье наз. Дзеянне па дзеясл. звонтпити.
с. 113
Звонтпливость наз. Сумненне.
с. 113
Звонъ наз. 1. Ударны сігнальны падвясны інструмент у выглядзе ўсечанага пустога конуса з падвешаным у сярэдзіне ўдарнікам. 2. Гук, які ствараецца такім інструментам пры ўдары.
с. 113
Зворовати дзеясл. Украсці.
с. 114
Зворонакарый прым. Чорны з прымессю карычневага адцення (пра масць коней).
с. 114
Зворонамышастый прым. Чорны з шэрым адценнем (пра масць коней).
с. 114
Зворонаплеснивый прым. Чорны з адценнем. падобным да плесні (пра масць коней).
с. 114
Зворонасерый прым. Чорны з шэрым адценнем (пра масць коней).
с. 114
Зворонастрокатый прым. Чорны з плямамі іншага колеру (пра масць коней).
с. 114
Зворотитися дзеясл. Вярнуцца. Параўн. звротитися.
с. 114
Зворочати дзеясл. Вяртацца. Параўн. зврапагн.
с. 115
Зворочатися дзеясл. Звяртацца, адрасавацца да каго-н. з якімі-н. словамі, просьбай і інш.
с. 115
Зворочаючий дзеепрым. Які вяртае.
с. 115
Зворочаючийся дзеепрым. Які вяртаецца.
с. 115
Звороченье наз. Зварот, вяртанне адкуль-н. назад, на ранейшае месца. Параўн. звроченье.
с. 115
Зворошити дзеясл. Разварушыць.
с. 115
Звощикъ гл. звозщикъ
с. 115
Звощыкъ гл. звозщикъ
с. 115
Зврацати дзеясл. Тое, што і зворочати.
с. 115
Звростъ гл. взростъ
с. 115
Звротити дзеясл. Аддаць назад, вярнуць нешта ўзятае.
с. 115
Звротитися дзеясл. Тое, што і зворотитися.
с. 115
Звроченье, взроценье наз. Тое, што і звороченье.
с. 115
Звспертися дзеясл. Дастаць, займець, прыдбаць, разжыцца.
с. 115
Звукъ наз. 1. Гук, гучанне. 2. Крык як рэзкі гук голасу.
с. 116
Звутленый дзеепрым. ад звутлити.
с. 116
Звутлити дзеясл. Аслабіць, абяскровіць, знясіліць, змардаваць.
с. 116
Звутпити дзеясл. Тое, што і звонтпити.
с. 116
Звучати дзеясл. Гучаць.
с. 116
Звучение наз. Гук, гучанне.
с. 116
Звыжмененый гл. звышмененый
с. 116
Звыкле прысл. Звычайна, па прывычцы.
с. 116
Звыкливось наз. Тое, што і звыклость.
с. 116
Звыклость наз. Звычай, звычка, прывычка. Параўн. звыкливость.
с. 116
Звыклый прым. Звычайны, пастаянны, прывычны.
с. 117
Звыкнути, звикнути дзеясл. Звыкнуць, прывыкнуць, набыць прывычку.
с. 117
Звысока прысл. Звысоку, зверху, з вышыні.
с. 117
Звытежати гл. звытяжати
с. 118
Звытеженье гл. звытяженье
с. 118
Звытежити гл. звытяжити
с. 118
Звытежоный гл. звытяженый
с. 118
Звытежство гл. звытяжство
с. 118
Звытезство гл. звытяжство
с. 118
Звытество гл. звытяжство
с. 118
Звытяжати, звытежати дзеясл. Перамагаць. браць верх над кім-н.; перасільваць якое-н. пачуццё, жаданне; узвышацца над кім-, чым-н. Параўн. звитяжати.
с. 118
Звытяжатися дзеясл., зв. ад звытяжати.
с. 118
Звытяженый, звытежоный, звытяжоный дзеепрым. 1. Пераможаны, перааоолены (аб цяжкасцях, жаданнях, пачуццях). 2. Выкрыты як злачынца.
с. 118
Звытяженье, звытеженье наз. Пераадольванне якога-н. пачуцця, жадання.
с. 118
Звытяживший дзеепрым. ад звытяжити. Параўн. звитяжитель.
с. 119
Звытяжитель наз. Пераможца. Параўн. звитяжитель.
с. 119
Звытяжити, звытежити дзеясл. Перамагчы, разбіць праціўніка; пераадолець якія-н. цяжкасці. пачуцці, жаданні; узвысіцца над кім-, чым-н. Параўн. звитяжити.
с. 119
Звытяжный прым. Перамаганосны. Параўн. звитяжный.
с. 119
Звытяжоный гл. звытяженый
с. 119
Звытяжство, звытежство, звытезство, звытязство, звытяство наз. Перамога. трыумф, поспех у спаборніцтве, у пераадольванні цяжкасцей, пачуццяў, жаданняў. Параўн. звитяжство
с. 119
Звытяжца, звытязца наз. Пераможца. Параўн. звитяжца.
с. 120
Звытязство гл. звытяжство
с. 120
Звытязца гл. звытяжца
с. 120
Звытяство гл. звытяжство
с. 120
Звычаитися дзеясл. Прывыкнуць, прывучыцца рабіць што- н.. асвоіцца, асвойвацца з кім-, чым-н.
с. 120
Звычай наз. 1. Звычай, заведзены парадак, правіла. 2. Прывычка, звычка.
с. 120
Звычайный, звичайный прым. Звычайны, пастаянны, прывычны.
с. 121
Звычный прым. Звычайны, пастаянны.
с. 121
Звышати дзеясл. Пераважаць, перавышаць, выяўляць перавагу над кім-, чым-н.
с. 121
Звышмененый, звыжмененый прым. Тое, што і звышпомененый.
с. 122
Звышменованый, взвышменованый, звышмянованый прым. Вышэйпамянёны.
с. 122
Звышописаный прым. Тое, што і звышписаный.
с. 122
Звышписаный прым Вышэйадзначаны, напісаны, прыведзены вышэй. Параўн. звышописаный.
с. 122
Звышпомененый прым. Вышэйпамянёны. Параўн. звышмененый.
с. 122
Звышречоный, звышреченный прым. Вышэйназваны, памянёны раней.
с. 122
Звышшити дзеясл. Падвысіць, падняць вышэй.
с. 123
Звышъ прыназ. 1. Звыш, больш якой-н. меры, нормы. 2. Зверху, з вышыні. 3. Вышэй, раней.
с. 123
Звяганне наз. Надакучлівае мнагаслоўе.
с. 123
Звягливый прым. Звяглівы, брахлівы; ілжывы.
с. 123
Звядомье наз. Веданне.
с. 123
Звязаный, звезаный, звязанный дзеепрым. 1. Ад звязати ў 1 знач. 2. Ад звязати ў 3 знач. 3. Ад звязати ў 4 знач.
с. 123
Звязанье, звизанье наз. Злучэнне, з'яднанне.
с. 124
Звязати, звезати дзеясл. 1. Звязаць, прывязаць адну да другой рукі, ногі, пазбавіўшы каго-н. свабоды рухаў. Параўн. связати ў 1 знач. 2. Змацаваць якія-н. прадметы, перавязаўшы або абвязаўшы іх чым-н., перавязаўшы, злучыць у што-н. Параўн. связатн ў 2 знач. 3. Абвязаць, абгарнуць, абкруціць што-н., звязаўшы канцы. 4. Аб'яднаць, звязаць, злучыць, спаяць. Параўн. связати ў 3 знач. 5. Пазбавіць здольнасці да маўлення. Параўн. связати ў 4 знач.
с. 124
Звязатися дзеясл. Уступіць у адносіны роднасці, цесна аб'яднацца, спаяцца на аснове дружбы, любві, шлюбнага жыцця і інш. Параўн. связатися.
с. 125
Звяздаръ наз. Астраном.
с. 125
Звязенье наз. Арышт.
с. 125
Звязка наз. 1. Тое, што і звязокъ у I знач. 2. Вязка, звязак. Параўн. связка. 3. Спавівач, спавівіч.
с. 125
Звязованье наз. Дзеянне па дзеясл. звязовати ў 1 знач.
с. 125
Звязовати дзеясл. 1. Звязваць, змацоўваць, пазбаўляць свабоды руху. 2. Цесна аб'ядноўваць, злучаць, спайваць. Параўн. связовати.
с. 125
Звязокъ наз. 1. Саюз, злучэнне, спайка. Параўн. звязка ў I знач. 2. Роднасная, кроўная сувязь. Параўн. связокъ. 3. II перан. Унутраная сувязь, адзінства каго-н. з кім-н. 4. Сутнасць, унутраны змест. самае галоўнае і істотнае ў чым-н. 5. Аковы, кайданы, путы. 6. Абавязак. 7. // перан. Вузел, складанае спляценне якіх-н. падзей, збег акалічнасцей. 8. Грэх, забавы, уцехі як заганныя ўчынкі з пункту гледжання рэлігійнай маралі. 9. Звязак, вязка, пучок, злітак.
с. 126
Звязыватися дзеясл. Уступаць у любоўную сувязь.
с. 127
Звязываючий дзеепрым. Які вяжа, звязвае што-н.
с. 127
Звялый прым. 1. Які страціў свежасць, звяў; вялы, завялы. 2. Пазбаўлены энергіі, бадзёрасці, жвавасці; млявы.
с. 127
Звянулый прым. Вялы, звялы.
с. 128
Звянути дзеясл. 1. Стаць вялым, бляклым, завяць. 2. Зрабіцца вялым, млявым.
с. 128
Звяти дзеясл. Стаць вялым, бляклым, звянуць.
с. 128
Звястовати дзеясл. Давесці да ведама, паведаміць.
с. 128
Згага наз. Пякотка. Параўн. изгага, згаза.
с. 128
Згадати, згадать дзеясл. 1. Адгадаць, разгадаць. 2. Парадзіцца, параіцца.
с. 128
Згажати гл. згожати
с. 128
Згажатися гл. згожатися
с. 128
Згаза наз. Тое, што і згага.
с. 128
Зганбеный дзеепрым. ад зганбити.
с. 128
Зганбенье наз. Дзеянне па дзеясл. зганбити.
с. 129
Зганбити дзеясл. Зганіць, зняважыць, зняславіць.
с. 129
Зганеный дзеепрым. ад зганити.
с. 129
Зганенье наз. Дзеянне па дзеясл. зганити.
с. 129
Зганити, зганить дзеясл. Зганьбіць, зняважыць, зняславіць, асарамаціць.
с. 129
Зганути дзеясл. Адгадаць.
с. 130
Зганянье наз. Дзеянне па дзеясл. згоняти ў 1 знач.
с. 130
Зганяти гл. згоняти
с. 130
Згарати гл. згорати
с. 130
Згарда наз. Пагарда, поўная адсутнасць павагі да каго-, чаго-н.
с. 130
Згардети дзеясл. Аднесціся з пагардай да каго-, чаго-н.
с. 130
Згардитель наз. Зневажальнік.
с. 130
Згардити дзеясл. Зганьбіць, зняважыць, зняславіць, аднесціся з пагардай да каго-, чаго-н.
с. 130
Згарженый гл. згаржоный
с. 130
Згарженье наз. Дзеянне па дзеясл. згардити.
с. 130
Згаржоный, згарженый дзеепрым. ад згардити.
с. 130
Згасати дзеясл. 1. Згасаць, патухать. 2. // перан. Змяншацца, знікаць, слабець.
с. 130
Згасаючий дзеепрым. ад згасати.
с. 130
Згасити дзеясл. 1. Патушыць, згасіць. 2. // перан. Заглушыць (пачуцці, думкі і інш.). 3. // перан. Забыцца.
с. 130
Згаситися дзеясл., зв. ад згасити ў 1 знач.
с. 131
Згаслый прым. Згаслы, пагаслы.
с. 131
Згасненье наз. Дзеянне па дзеясл. згаснути ў 2 знач.
с. 131
Згаснути дзеясл. 1. Згаснуць, патухнуць. 2. // перан. Знікнуць, кончыцца.
с. 131
Згашати дзеясл. Гасіць, тушыць, ліквідаваць.
с. 131
Згашеный, згашоный дзеепрым. ад згасити ў 2 знач.
с. 131
Згашенье наз. Дзеянне па дзеясл. згасити у 1 знач.
с. 132
Згашоный гл. згашеный
с. 132
Згвалтити гл. зкгвалтити
с. 132
Згвалтовати гл. зкгвалтовати
с. 132
Згвоздитися дзеясл. Стаць цвёрдым, прамым.
с. 132
Згелкъ гл. зкгелкъ
с. 132
Згибати дзеясл. Гінуць, прападаць.
с. 132
Згибатися дзеясл. Гнуцца, нахіляцца ўніз, прыгінацца.
с. 132
Згибель наз. Гібель, пагібель.
с. 132
Згибельный дзеепрым. Які нясе пагібель.
с. 132
Згиблый прым. 1. Які загінуу, перастаў існаваць. 2. Які згубіўся, страціўся. прапаў.
с. 132
Згибнути дзеясл. 1. Загінуць, памерці. 2. Згубіцца, страціцца, прапасці. 3. Панесці страты.
с. 132
Згидовати дзеясл. Зрабіць прыкрым, непрыгодным для яды.
с. 133
Згидоватися дзеясл. Пакрыцца цыпкамі, закарэць.
с. 133
Згинати дзеясл. Згінаць.
с. 133
Згинатися, згинятися дзеясл., зв. ад згинати.
с. 133
Згиненый дзеепрым. Той, хто духоўна загінуў у сувязі з парушэннем правіл рэлігійнай маралі.
с. 133
Згиненье наз. 1. Гібель, пагібель. 2. Згуба, прапажа, страта.
с. 133
Згинулый прым. 1. Той, які згубіўся, страціўся, прапаў. 2. Той, хто збіўся з правільнага жыццёвага шляху; блудлівы, аблудны. 3. Такі, якому суджана гібель.
с. 134
Згинути, згинуть дзеясл. 1. Загінуць, згінуць, памерці. 2. Знішчыцца, перастаць існаваць, мінуцца; адысці ў мінулае (пра час,. падзеі і інш.). 3. Згубіцца, страціцца, прапасці (з прычыны крадзяжу, нядбайнасці і інш.). 4. Забыцца. страціцца ў памяці. 5. Знікнуць з поля зроку, стаць нябачным; перастаць выяўляцца, праяўляцца; пакінуць ранейшае месца. 6. Сапсавацца, прапасці.
с. 134
Згинятися гл. згинатися
с. 135
Згладитель наз. Забойца.
с. 135
Згладити, згладить дзеясл. 1. Забіць, знішчыць, спустошыць. 2. Сцерці з твару зямлі, зрабіць гладкім. ліквідаваць. 3. Адпусціць, дараваць, змякчыць (правіннасці). 4. Перастаць помніць. не захаваць у памяці. 5. Звапнаваць, пабяліць.
с. 135
Зглажати дзеясл. 1. Забіваць, знішчаць, спусташаць. 2. Ліквідаваць, адпускаць, дараваць, змякчаць (правіннасці).
с. 136
Зглажаючий дзеепрым. Той, хто адпускае, даруе. змякчае правіннасць.
с. 136
Зглаженый гл. зглажоный
с. 136
Зглаженье наз. 1. Пазбаўленне жыцця, знішчэнне. вынішчэнне. 2. Скасаванне, ліквідацыя. 3. Адпушчэнне, дараванне, змякчэнне, пазбаўленне ад чаго-н.
с. 136
Зглажоный, зглаженый дзеепрым. 1. Забіты, пазбаўлены жыцця. 2. Дараваны, адпушчаны (грахі). 3. Забыты.
с. 137
Зглажывати дзеясл. Зрабіць менш важным, глыбокім. істотным.
с. 137
Згледети дзеясл. Згледзець; абвесці, ахапіць позіркам, вачамі.
с. 137
Згленутися гл. зглянутися
с. 137
Зглупелость наз. Недарэчнасць, бяссэнсіца.
с. 137
Зглупелый прым. Дурны, здурнелы.
с. 137
Зглупети дзеясл. Здурнець.
с. 137
Зглядати дзеясл. Падглядваць, шпіёніць.
с. 137
Зглянути дзеясл. Згледзець; абвесці, схапіць позіркам, вачамі.
с. 137
Зглянутися, згленутися дзеясл. Пераглянуцца.
с. 138
Згмызети дзеясл. Знішчыць.
с. 138
Згнаный дзеепрым. Сагнаны.
с. 138
Згнати дзеясл. 1. Адагнаць, прагнаць. 2. Сагнаць; адвесці, накіраваць убок; сабраць у адно месца.
с. 138
Згнедакрасный прым. Цёмна-рыжы з адценнем чырвонага колеру (пра масць жывёлы).
с. 138
Згнедаплеснивый прым. Цёмна-рыжы з шэрым адценнем (пра масць коней).
с. 138
Згнедачалый прым. Цёмна-рыжы з адценнем іншых (пераважна шэрага) колераў (пра масць коней).
с. 138
Згнести дзеясл. Выціснуць.
с. 138
Згнетатися дзеясл. Сціскацца.
с. 138
Згнивати дзеясл, Згніваць, станавіцца гнілым.
с. 138
Згнило прысл. да згннлый.
с. 138
Згнилость наз. Уласцівасць гнілога; тое, што згніло, стала гнілым, сапсавалася.
с. 138
Згнилый прым. 1. Згнілы, які згніў. 2. Стары, нядужы.
с. 138
Згнити, згнисти дзеясл. Згніць, распасціся ў працэсе гніення. 2. Загінуць (у турме) ад цяжкіх умоў жыцця. 3. Забыцца, перастаць існаваць у памяці.
с. 139
Згнитье наз. Дзеянне па дзеясл. згнити ў 1 знач.
с. 139
Згнисти гл. згнити
с. 139
Згноеный дзеепрым. ад згноити ў 2 знач.
с. 139
Згноенье наз. Дзеянне па дзеясл. згноити ў 2 знач.
с. 139
Згноити дзеясл. 1. Згнаіць, зрабіць непрыгодным для ўжывання. 2. Загубіць (у турме) цяжкімі ўмовамі жыцця.
с. 139
Зговоритель наз. Той. хто дамовіўся.
с. 139
Зговорити дзеясл. Згаварыцца, дамовіцца, дагаварыцца.
с. 140
Згода, сгода наз. 1. Станоўчы адказ, дазвол на што-н. 2. Узаемная дамоўленасць, дагавор. Параўн. згодъ. 3. Сяброўскія адносіны, мір, спакой.
с. 140
Згодатися дзеясл. Тое. што і згожатися у 2 знач.
с. 141
Згодити, згодить дзеясл. 1. Выказаць згоду з кім-, чым-н., пацвердзіць што-н. 2. Памірыць, зладзіць.
с. 141
Згодитися, сгодитися дзеясл. Згадзіцца, даць згоду на што-н. 2. Выказаць згоду з кім-, чым-н. 3. Дамовіцца аб чым-н. 4. Памірыцца, паладзіць. 5. Стаць прыгодным, прыдатным. патрэбным. 6. Супасці, быць адпаведным, аднолькавым.
с. 141
Згодливе, згодливо прысл. 1. Згодна, мірна, аднадушна. 2. Аднолькава, аднастайна. 3. Зладжана. 4. У знач. прыназ. Згодна (з чым-н.), у адпаведнасці (з чым-н.).
с. 143
Згодливость наз. Згода.
с. 144
Згодливший прым., выш. ст. ад згодливый.
с. 144
Згодливый, сгодливый, зкгодливый прым. Згодлівы.
с. 144
Згодне, згодно прысл. 1. Згодна, адпаведна. 2. Аднолькава.
с. 144
Згодность наз. Прыгоднасць, прыдатнасць.
с. 145
Згодный, сгодный прым. 1. Міралюбівы, згодлівы. 2. Прыгодны, прыдатны, патрэбны. 3. Аднолькавы, падобны.
с. 145
Згодовати дзеясл. Выгадаваць.
с. 146
Згодоватися дзеясл. Выгадавацца, вырасці.
с. 146
Згодъ наз. Тое, што і згода ў 2 знач.
с. 146
Згоенъе наз. Загойванне.
с. 146
Згожати, згажати дзеясл. 1. Выказваць згоду з кім-н. 2. Яднаць, мірыць. 3. Мець на ўвазе. 4. Супадаць, адпавядаць.
с. 146
Згожатися, згажатися, сгажатися дзеясл. 1. Даваць згоду на што-н. 2. Выказваць згоду з кім-, чым-н., прызнаваць правільным, пацверджваць што-н. Параўн. згодатися. 3. Супадаць.
с. 146
Згожаючийся дзеепрым. 1. Ад згожатися у 2 знач. 2. Прыдатны, прыгодны, патрэбны.
с. 147
Згоже, згожо прысл. Патрэбна. 2. Правільна.
с. 147
Згожий, згожый прым. 1. Прыдатны, прыгодны. 2. Прыстойны.
с. 148
Згожо гл. згоже
с. 148
Згожоный дзеепрым. Прыведзены да згоды.
с. 148
Згожость наз. Прыдатнасць, прыгоднасць.
с. 148
Згожый гл. згожий
с. 148
Згоитися дзеясл. Загаіцца, залячыцца.
с. 148
Згола, сгола, сголо прысл. 1. Зусім, цалкам, поўнасцю. 2. Беспадстауна, без прычын.
с. 148
Зголдованый дзеепрым. ад зголдовати.
с. 149
Зголдовати дзеясл. Завалодаць, пакарыць, заўладаць, захапіць.
с. 149
Зголоднелый прым. ад зголоднети.
с. 149
Зголоднети дзеясл. Выгаладацца, змучыцца голадам.
с. 150
Зголяти дзеясл. Брыць, галіць.
с. 150
Згоненье наз. Дзеянне па дзеясл. згоняти ў 1 знач.
с. 150
Згонити дзеясл. 1. Дагнаць. 2. Спагнаць.
с. 150
Згонное прым. у знач. наз. Узнагарода за выратаванне маёмасці ад крадзяжу.
с. 150
Згонный дзеепрым. Сагнаны, прагнаны.
с. 150
Згонъ наз. Скон, канец.
с. 150
Згоняти, зганяти дзеясл 1. Выганяць (адкуль-н.), адганяць. 2. Праганяць адкуль-н. 3. Сплаўляць (па рацэ).
с. 150
Згорати, згарати дзеясл. Згараць. знішчацца агнём. Параўн. сгорати.
с. 151
Згораючий дзеепрым. Які згарае.
с. 151
Згорбленый дзеепрым. Згорблены.
с. 151
Згордети дзеясл. Тое, што і згордити.
с. 151
Згордити дзеясл. Аднесціся пагардліва, пагардзіць, пагрэбаваць кім-н. Параўн. згордети.
с. 151
Згорелый, сгорелый дзеепрым. Згарэлы, спалены.
с. 151
Згоренье наз. Дзеянне па дзеясл. згорети.
с. 151
Згорети, згорэти, сгорети дзеясл. Згарэць, знішчыцца агнём. Параўн. згорити.
с. 152
Згоржати дзеясл. Пагарджаць
с. 152
Згорженье наз. Пагарджанне, пагарда
с. 152
Згорити дзеясл. Тое, што і згорети.
с. 152
Згорнутися дзеясл. // перан. Паменшыцца, зменшыцца, скараціцца (у колькасці, памерах, працягласці).
с. 152
Згорокъ наз. Тое, што і взгорокъ.
с. 152
Згорчети дзеясл. // перан. Расчараваць; азлобіць.
с. 153
Згоршати дзеясл. 1. // перан. Падводзіць, здраджваць. 2. Спакушаць.
с. 153
Згоршатися дзеясл. ад згоршати ў 1 знач.
с. 153
Згоршенье, згоршеніе наз. 1. Спакуса; здрада. 2. Перашкода.
с. 153
Згоршитель наз. Здраднік, прадажнік.
с. 153
Згоршити, згоршыти дзеясл. 1. Здрадзіць, выдаць, прадаць. 2. Сапсаваць, дэмаралізаваць.
с. 154
Згоршитися, згоршытися дзеясл. 1. Зв. ад згоршити ў I знач. 2. Сапсавацца, зрабіцца горшым маральна, дэмаралізавацца.
с. 154
Згоршоный дзеепрым ад згоршити ў 2 знач.
с. 154
Згоршыти гл. згоршити
с. 154
Згоршытися гл. згоршитися
с. 154
Згорэти гл. згорети
с. 154
Зготование гл. зготованье
с. 154
Зготованый, зготованный, зкготованый, сготованый дзеепрым. 1. Ад зготовати ў 1 знач. 2. Ад зготовати ў 2 знач.
с. 154
Зготованье, зготование наз. 1. Дзеянне па дзеясл. зготовати ў I знач. 2. Дзеянне па дзеясл. зготовати ў 3 знач.
с. 155
Зготовати дзеясл. I. Падрыхтаваць загадзя, прыгатаваць. Параўн. зготовити ў 1 знач. 2. Прыгатаваць, зварыць (ежу), згатаваць. Параўн. зготовити ў 2 знач. 3. Зрабіць, змайстраваць.
с. 155
Зготоватися, сготоватися дзеясл., зв. ад зготовати ў I знач.
с. 156
Зготовити дзеясл. 1. Тое, што і зготовати ў 1 знач. 2. Тое, што і зготовати у 2 знач.
с. 156
Зготовитися дзеясл., зв. ад зготовити ў 1 знач.
с. 157
Зготовляти дзеясл. Рабіць, будаваць.
с. 157
Зграбенье наз. Дзеянне па дзеясл. зграбити ў 1 знач.
с. 157
Зграбити, зкграбити дзеясл. 1. Аграбіць. 2. Згрэбці.
с. 157
Зграбленый дзеепрым. 1. Ад зграбити ў 1 знач. 2. Ад зграбити ў 2 знач.
с. 157
Зграмаженье гл. згромаженье
с. 157
Зграя гл. зкграя
с. 157
Згребаный дзеепрым Згрэбены, сабраны ў адно месца.
с. 157
Згребелый гл. згрибелый
с. 158
Згребенье наз. Зграбанне, скіданне у адно месца адкуль-н. Параўн згребованье.
с. 158
Згребнина наз. Згрэбніна, палатно з грубай кастрывай кудзелі.
с. 158
Згребница наз. Зрэбніца, зрэбнае палатно.
с. 158
Згребный I прым. 1. Зрэбны, зроблены з грубай кастрывай кудзелі. 2. Пашыты са зрэбнага палатна.
с. 158
Згребный II дзеепрым. ад згребти.
с. 158
Згребье наз. Вычаскі, ачоскі, пакулле.
с. 158
Згребованье наз. Тое, што і згребенье.
с. 158
Згребти дзеясл. Згрэбці, сабраць у адно месца. Параўн. згрести.
с. 158
Згрести дзеясл. Тое, што і згребти.
с. 158
Згрешенье, згрешение наз Дзеянне па дзеясл. згрешити.
с. 158
Згрешити, згрешыти, сгрешити дзеясл. Зграшыць.
с. 159
Згрешитися дзеясл., зв. ад згрешити.
с. 159
Згрешыти гл. згрешити
с. 159
Згрибелость наз. Згрыбеласць, пастарэнне.
с. 159
Згрибелый, згребелый, згрыбелый дзеепрым. Згрыбелы, стары, маршчыністы.
с. 159
Згризти дзеясл. Згрызці, з’есці.
с. 160
Згританье гл. зкгрытанье
с. 160
Згритати гл. зкгрытати
с. 160
Згробити дзеясл. Угробіць, загубіць.
с. 160
Зграя гл. зкграя
с. 160
Згрозити дзеясл. Насварыцца, напужаць.
с. 160
Згромадженье гл. згромаженье
с. 160
Згромадити, згромадзити дзеясл. 1. Сабраць, сканцэнтраваць, згуртаваць. 2. Прывесці, давесці да чаго-н.
с. 160
Згромадитися дзеясл. Сабрацца, сысціся.
с. 161
Згромажаный дзеепрым ад згромажати.
с. 161
Згромажати, згроможати, зкромодцати дзеясл. Збіраць, сабіраць, сканцэнтроўваць.
с. 161
Згромажатися дзеясл. Сабірацца, сыходзіцца.
с. 162
Згромажаючий дзеепрым. ад згромажати.
с. 162
Згромажение гл. згромаженье
с. 162
Згромаженый гл. згромажоный
с. 162
Згромаженье, зграмаженье, згромадженье, згромажение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. згромажати. 2. Тое, што сабралася,— вялікая колькасць (людзей, вады, грошай). 3. Сход, з'езд. 3. Аб'яднанне. 4. Куча.
с. 162
Згромажовати дзеясл., шматкр. ад згромажати.
с. 163
Згромажоный, згромаженый дзеепрым. ад згромадити у I знач.
с. 163
Згроменый дзеепрым. ад згромити ў 1 знач.
с. 164
Згроменье наз. Дзеянне па дзеясл. згромити ў I знач.
с. 164
Згромити дзеясл. 1. Насварыцца, аблаяць, зганіць. раскрытыкаваць.
с. 164
Згроможати гл. згромажати
с. 164
Згрубелы дзеепрым. ад згрубети.
с. 164
Згрубети дзеясл. Згрубець.
с. 164
Згрубити дзеясл. Нагрубіць.
с. 164
Згрухотати гл. зкгрухотати
с. 164
Згрыбелый гл. згрибелый
с. 164
Згрязети дзеясл Разгарачыць, распарыць, спацець.
с. 164
Згуба, сгуба наз. 1. Страта. прапажа. 2. Тое, што згублена, згуба. 3. Гібель, пагібель. 4. Смерць.
с. 164
Згубеный дзеепрым. 1. Ад згубнтн ў 1 знач. 2. Ад згубити ў 2 знач.
с. 165
Згубенье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. згубнтн ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. згубити ў 2 знач.
с. 166
Згубитель наз. Згубіцель.
с. 166
Згубити, сгубити дзеясл. I. Загубіць, пагубіць. 2. Згубіць.страціць.
с. 166
Згубленый дзеепрым. 1. Ад згубити ў I знач. 2. Ад згубити ў 2 знач.
с. 167
Згубленье наз. Дзеянне па дзеясл. згубити ў I знач
с. 167
Згубный прым. Пагібельны, які вядзе да згубы, пагражае згубаю.
с. 167
Згубца наз. Той, хто губіць, з'яўляецца прычынай гібелі або няшчасця для каго-, чаго-н.
с. 167
Згуканье наз. Скліканне.
с. 167
Згустелый дзеепрым. Загусцелы.
с. 167
Згуститися дзеясл. Сабрацца, сканцэнтравацца. г
с. 167
Згьелкъ гл. зкгелкъ
с. 167
Здаваный дзеепрым. ад здавати ў I знач.
с. 167
Здаванье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. здавати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. здавати ў 2 знач.
с. 167
Здавати, здовати дзеясл. 1. Здаваць, аддаваць. 2. Перадаваць, даручаць каму-н. 3. Даваць (міласціну). 4. Здавацца.
с. 167
Здаватися дзеясл. 1. Спадзявацца. разлічваць ка каго-, што-н. 2. Здавацца (безасаб.). 3. Здавацца, прызнаваць сябе пераможаным. спыніўшы супраціўленне.
с. 168
Здавна, сдавна прысл. Здаўна. Параўн здавно.
с. 169
Здавно, здавне прысл. Тое, што і здавна.
с. 169
Здале прысл. Даўно, раней, загадзя.
с. 169
Здалека прысл. Здалёк, здалёку. Параўн., здалеко, здалеку, здалечка.
с. 169
Здалеко прысл. Тое, што і здалека.
с. 170
Здалеку прысл. Тое, што і здалека.
с. 170
Здалечка прысл. Тое, што і здалека.
с. 170
Здане гл. зданье
с. 170
Здание гл. зданье
с. 170
Зданый, зданный. сданый дзеепрым. 1. Ад здата ў 1 знач. 2. Выдадзены.
с. 170
Зданье, здане, здание наз. 1. Думка, меркаванне, погляд. 2. Дзеянне па дзеясл. здати ў 1 знач.
с. 171
Здаренье, здарене наз. Благаславенне, міласць.
с. 171
Здарити дзеясл. Пажадаць чаго-н., падарыць шчасце, дабрабыт, дастатак (пра бога).
с. 171
Здаритися, здарытися дзеясл. Трапіцца, здарыцца.
с. 172
Здаровье гл. здоровье
с. 172
Здарти дзеясл. Здзерці. садраць, падраць.
с. 172
Здартый дзеепрым. Зношаны. пашарпаны, падраны.
с. 172
Здарытися гл. здаритися
с. 172
Здаряти дзеясл. Тое, што і здарятися.
с. 172
Здарятися дзеясл. Здарацца, выпадаць, даводзіцца. Параўн. здаряти.
с. 172
Здатель наз. Стваральнік, тварэц, будаўнік.
с. 172
Здати, сдати дзеясл. 1. Аддаць, перадаць. 2. Прадаць.
с. 172
Здатися дзеясл. 1. Здацца, паўстаць у якім-н. выглядзе, выклікаць пэунае ўражанне. 2. Здацца, паказацца, уявіцца. 3. Паспадзявацца на каго-, што-н. 4. Прыгадзіцца, падысці, стаць прыгодным, прыдатным. 5. Здацца, спыніць супраціўленне.
с. 173
Здвигатися дзеясл. Ссоўвацца, злучацца.
с. 174
Здвижъ наз. Ахвяра.
с. 174
Здвое прысл. Тое, што і вдвое.
с. 174
Здвоенье наз. // перан. Раздваенне, няпэўнасць.
с. 174
Здвору прысл. Знадворку, звонку.
с. 174
Зде прысл. Тут, на гэтым месцы. Параўн. здесе, здесь.
с. 174
Здезолеванье наз. Зношванне.
с. 174
Здей часц. Тое, што і дей.
с. 175
Здеймованье наз. Здыманне, зніманне.
с. 175
Здекрадованый дзеепрым. Зняты з пасады.
с. 175
Зделаный дзеепрым. ад зделати ў 1 знач.
с. 175
Зделати, сделати дзеясл. 1. Зрабіць, збудаваць. 2. Дзейнічаць якім-н. чынам; прычыніць.
с. 175
Зделатися дзеясл. Адбыцца, утварыцца.
с. 175
Здеревенети, здеревянети дзеясл. Анямець, здранцвець. Параўн. здревнети. .
с. 175
Здержати дзеясл. 1. Устаяць, утрымаць, не паддацца ўздзеянню чаго-н. Параўн. здержити. 2. // перан. Стрымацца, выцерпець, праявіць вытрымку. 3. Патраціць. 4. Не паказаць што-н., скрыць.
с. 175
Здержити дзеясл. Тое, што і здержати ў 1 знач.
с. 176
Здержовати дзеясл., шматкр. ад здержати ў 2 знач.
с. 176
Здерство наз. Грабеж, жывадзёрства.
с. 176
Здерти дзеясл. Здзерці, узяць насільна.
с. 176
Здертый дзеепрым. Падраны.
с. 176
Здесе, здеся прысл. Тое, што і зде.
с. 176
Здеспектованье наз. Дзеянне па дзеясл. здеспектовати.
с. 177
Здеспектовати дзеясл Наздзекавацца; напаклёпнічаць.
с. 177
Здесперовати дзеясл. Страціць надзею, прыйсці ў адчай.
с. 177
Здесь прысл. Тое, што і зде.
с. 177
Здеся гл. здесе
с. 177
Здети дзеясл. Здзець, зняць што-н. надзетае.
с. 177
Здетска прысл. 3 дзяцінства.
с. 177
Здетый дзеепрым. Абадраны.
с. 177
Здехлина наз. Тое, што і здохлина. Параўн. здехъ.
с. 177
Здехъ наз. Тое, што і здехлина.
с. 177
Здешний, здешный прым. 1. Тутэйшы, які тут знаходзіцца. жыве. 2. Які адносіцца да жыцця на зямлі, зямны.
с. 177
Здеятися, сдеятися дзеясл. Адбыцца, здарыцца, стацца.
с. 178
Здивене наз. Здзіўленне.
с. 178
Здивитися дзеясл. Здзівіцца. Параўн. здивоватися.
с. 178
Здивлятися дзеясл. Здзіўляцца.
с. 178
Здивоватися дзеясл. Тое, што і здивитися.
с. 178
Здизгонорованье, здисгонорованье наз. Зганьбаванне, зневажанне, дыскрэдытаванне.
с. 178
Здиравити дзеясл. Здзіравіць.
с. 178
Здиравленый дзеепрым. ад здиравити.
с. 179
Здирати дзеясл. Здзіраць.
с. 179
Здиратися дзеясл. 1. Пазбягаць. 2. Вымагаць, вымушаць, прымушаць.
с. 179
Здирыватися дзеясл., шматкр. ад здиратися ў 1 знач.
с. 179
Здисгонорованье гл. здизгонорованье
с. 179
Здичалый дзеепрым. // перак. Здзічэлы, нелюдзімы.
с. 179
Здняти дзеясл. Абабраць.
с. 179
Здобеный дзеепрым. ад здробити.
с. 179
Здобити дзеясл. Аздабляць.
с. 179
Здобитися дзеясл., зв. ад здобити.
с. 180
Здобленый дзеепрым. ад здобити.
с. 180
Здобывати дзеясл. Заваёўваць, авалодваць.
с. 180
Здобыватися дзеясл. Адважвацца, асмельвацца на што-н.
с. 180
Здобыти дзеясл. Здабыць, дастаць, атрымаць.
с. 180
Здобытися дзеясл. 1. Адважыцца, асмеліцца на што-н. 2. Разжыцца на грошы.
с. 180
Здобытокъ наз. Здабытак.
с. 181
Здобыча наз. Здабыча; тое што здабыта, атрымана шляхам пэўных намаганняў. Параўн. здобычъ.
с. 181
Здобычъ наз. Тое, што і здобыча.
с. 181
Здобячий дзеепрым. ад здобити.
с. 181
Здовати гл. здавати
с. 182
Здоймовати дзеясл. 1. Спыняць дзеянне чаго-н., адмяняць. 2. Распранацца, вызваляцца ад якога-н. адзення.
с. 182
Здоймомъ прысл. Тое, што і вздоймомъ.
с. 182
Здолети, здолати, здолеть, здоляти дзеясл. Адолець, асіліць, змагчы.
с. 182
Здолность наз. Здольнасць, стан, якасць каго-, чаго-н., неабходныя для здзяйснення чаго-н.
с. 182
Здолу прысл. Знізу.
с. 182
Здоляти гл. здолети
с. 182
Здому прысл. Здому.
с. 182
Здоправды прысл. Сапраўды, на самай справе, так.
с. 183
Здопътати дзеясл. Стаптаць. збіць нагамі.
с. 183
Здоровати дзеясл. Вітаць.
с. 183
Здороватися дзеясл. Вітацца, здароўкацца.
с. 183
Здоровие гл. здоровье
с. 183
Здоровити дзеясл. Быць здаровым.
с. 183
Здорово прысл. Добра, шчасліва, паспяхова, у добрым здароўі. Параўн. здраво.
с. 183
Здоровость наз. Дужасць, бадзёрасць, фізічная сіла.
с. 183
Здоровший прым., выш. ст. ад здоровый.
с. 183
Здоровъ выкл. Добрага здароўя! (прывітанне пры сустрэчы).
с. 184
Здоровый прым. Здаровы (не хворы. не паранены). цэлы. Параўн. здравый, здровый.
с. 184
Здоровье, здаровье, здоровие наз. Здароўе, добры стан здароўя. Параўн. здравие, здровье.
с. 184
Здоровяющий дзеепрым. Той, хто жадае здароўя.
с. 185
Здорожность наз. Разбэшчанасць, амаральнасць, распуснасць.
с. 186
Здорожный І прым. Амаральны, грэшны, злачынны, распусны.
с. 186
Здорожный II прым. Пабочны.
с. 186
Здосконалый прым. Дасканалы, які характарызуецца найвышэйшай ступенню і паўнатой дадатных якасцей; беззаганны, бездакорны.
с. 186
Здостатчити дзеясл. Быць у дастатку, быць дастатковым.
с. 186
Здохлина наз. Здыхліна, здыхляціна. Параўн. здехлина.
с. 186
Здохлый прым. Здохлы.
с. 186
Здохнути дзеясл. Здохнуць.
с. 186
Здохший дзеепрым. ад здохнути.
с. 187
Здравие, здравье наз. Тое, што і здоровье.
с. 187
Здраво прысл. Тое, што і здорово.
с. 187
Здравствовати дзеясл. Быць у добрым здароўі.
с. 187
Здравый прым. Тое, што і здоровый.
с. 187
Здравье гл. здравие
с. 187
Здрада наз. Здрада. Параўн. зрада.
с. 187
Здрадецкий прым. Здрадніцкі. Параўн. зрадецкий.
с. 188
Здрадецко прысл. Па-здрадніцку. Параўн. зрадецко.
с. 188
Здрадецство, здрадецтво наз. Здрадніцтва. Параўн. зрадецство.
с. 188
Здрадити дзеясл. Здрадзіць. Параўн. зрадити.
с. 188
Здрадливе, здрадливо прысл. ад здрадливый у 1 знач. Параўн. зрадливе.
с. 188
Здрадливый, зздрадливый прым. 1. Які заключае ў сабе здраду, падман. 2. Вераломны, прадажны. Параўн. зрадливый.
с. 188
Здрадне прысл. ад здрадный. Параўн. зрадне.
с. 189
Здрадный прым. Здрадны. Параўн. зрадный.
с. 189
Здрадца наз. Здраднік. Параўн. здрайца, зрадца.
с. 189
Здражаный дзеепрым. ад здражати.
с. 189
Здражати дзеясл. Здраджваць. Параўн. зражати.
с. 189
Здраженый гл. здражоный
с. 189
Здраженье наз. Здрада. Параўн. зраженье.
с. 189
Здражоный, здраженый дзеепрым. ад здрадити. Параўн. зражоный.
с. 190
Здразитися гл. зразитися
с. 190
Здрайца наз. Тое, што і здрадца.
с. 190
Здраный гл. содраный
с. 190
Здрапаный дзеепрым. ад здрапати.
с. 190
Здрапати дзеясл. Падраць, парваць.
с. 190
Здрапеженый дзеепрым. 1. Абрабаваны. 2. У знач. наз.
с. 190
Здрати дзеясл. 1. Абадраць, зняць. 2. Паабдзіраць, падрапаць. Параўн. содрати.
с. 190
Здревнети дзеясл. Тое, што і здеревенети.
с. 190
Здрематися дзеясл. Тое, што і задремати.
с. 190
Здрентвети дзеясл. Здранцвець.
с. 191
Здригатися гл. здрыгатися
с. 191
Здробити дзеясл. Здрабніць, зрабіць драбнейшым.
с. 191
Здробитися дзеясл., зв. ад здробити.
с. 191
Здробленый дзеепрым. ад здробити.
с. 191
Здробна прысл. Коратка, збольшага.
с. 191
Здробнети дзеясл. Паменшаць.
с. 191
Здрове гл. здровье
с. 191
Здровый прым. Тое, што і здоровый.
с. 191
Здровье, здрове наз. Тое, што і здоровье.
с. 191
Здрой наз. Крыніца. Параўн. вздрой.
с. 191
Здрузкотаный дзеепрым. Паламаны, пакрышаны.
с. 191
Здрыгатися, здригатися дзеясл. Уздрыгваць.
с. 191
Здрыгнутися дзеясл. Уздрыгнуць, здрыгануцца.
с. 191
Здрыготити дзеясл. Пакрышыць. паламаць.
с. 192
Здужати дзеясл. Здужаць, змагчы.
с. 192
Здумати дзеясл. Уздумаць, надумацца.
с. 192
Здумеванье наз. Дзеянне па дзеясл. здумевати.
с. 192
Здумевати дзеясл. Здзіўляць.
с. 192
Здумеватися, здумеватисе дзеясл. Здзіўляцца, жахацца
с. 192
Здумелость наз. Тое, што і здуменье.
с. 192
Здумелый прым Здзіулены, спалоханы. Параўн. здумялый.
с. 192
Здуменье, здумение наз. Здзіўленне, жах. Параўн. здумелость, здуменьеся, здумленье.
с. 193
Здуменьеся наз. Тое, што і здуменье.
с. 193
Здумети дзеясл. Тое, што і здуметися.
с. 193
Здуметися, здуметисе, здумитися дзеясл. Здзівіцца, жахнуцца: Параўн. здумети.
с. 193
Здумеючий дзеепрым. ад здумети.
с. 193
Здумитися гл. здуметися
с. 193
Здумленье наз. Тое, што і здуменье.
с. 193
Здумялый прым. Тое, што і здумелый.
с. 193
Здыбати, здыбать дзеясл. Захапіць знянацку.
с. 193
Здыймовати дзеясл. 1. Знімаць; скідаць (каго-, што-н. з чаго-н ). 2. Адмяняць дзеянне. 3. Падхопліваць.
с. 194
Здыймоватися дзеясл. Знімацца (з месца).
с. 194
Здыфамоване наз. Знеслаўленне.
с. 194
Здыханье наз. Тое, што і дыханье ў 1 знач.
с. 194
Здыхати дзеясл. Здыхаць; паміраць.
с. 194
Здыхаючий дзеепрым. ад здыхати.
с. 194
Здятелъ наз. Жыхар Дзятлава (?).
с. 194
Зе, зэ прыназ. 1. 3 (пры абазначэнні пункта пачатковага руху). 2. 3 (пры абазначэнні матэрыялу). 3. 3, са (пры абазначэнні прычыны). 4. 3 (пры абазначэнні меры). 5. 3, са (пры абазначэнні спосабу дэеяння). 6. 3 (пры абазначэнні сумеснасці). 7. 3 (пры абазначэнні выбранасці). Параўн. зъ, со
с. 195
Зебраный, зэбраный дзеепрым. ад зебрати ў I знач. Параўн. зобраный, собраный.
с. 195
Зебранье, зебране, зебрание, зебранъе, зэбранье наз. 1. Сход, зборышча. 2. Набор, сума. 3. Уборка, збіранне. 4. Тое, што і забранье ў I знач. Параўн. зобранье, собранье.
с. 196
Зебрати дзеясл. Сабраць, пазбіраць (у адно месца). Параўн. зобрати, собрати
с. 196
Зебратися, эебратисе дзеясл. Сабрацца, пазбірацца, назбірацца. Параўн. зобратися, собратися.
с. 196
Зеванье наз. ад зевати ў 1 знач.
с. 197
Зевати дзеясл. 1. Зяваць. 2. Зайздросціць.
с. 197
Зевевъ наз. Прадстаўнік старажытнага народа.
с. 197
Зевнути дзеясл. Зяўнуць.
с. 197
Зевнутрне прысл. ад зевнутрннй.
с. 197
Зевнутрний, зевнутрный прым. Знешні. Параўн. зовнутрний.
с. 197
Зевнутръ прысл. Знешне.
с. 197
Зегармистръ гл. зекгармистръ
с. 197
Зегарня наз. Гадзіннікавая майстэрня.
с. 197
Зегаръ гл. зекгаръ
с. 197
Зегеръ гл. зекгаръ
с. 197
Зегреване наз. Саграванне. Параўн. зогреванье, согреванье
с. 197
Зедель наз. Зэдаль.
с. 197
Зеднанье гл. зъеднанье
с. 198
Зеднати гл. зьеднати
с. 198
Зедночитися гл. зьедночитися
с. 198
Зедране наз. Дзеянне па дзеясл. зедрати. Параўн. содранье.
с. 198
Зедраный прым. Падраны.
с. 198
Зедрати дзеясл. Садраць (зняць).
с. 198
Зежджатисе гл. зъежджатися
с. 198
Зеждзатися гл. зъежджатися
с. 198
Зежзати гл. зьежджати
с. 198
Зезваляти гл. зезволяти
с. 198
Зезвати дзеясл. Склікаць. Параўн. ззвати, зозвати, созвати.
с. 198
Зезволенье, зазволенье, зезволение наз. Згода, дазвол. Параўн. зозволенье, созволенье.
с. 198
Зезволивший дзеепрым. ад зезволити.
с. 198
Зезволити дзеясл. Згадзіцца, дазволіць. Параўн. созволити.
с. 198
Зезволитися, зезволитисе дзеясл. Згадзіцца; дамовіцца. Параўн. зозволитися.
с. 199
Зезволяти, зезваляти дзеясл. Згаджацца; дазваляць. Параўн. созволяти.
с. 199
Зезволятися дзеясл. Згаджацца.
с. 199
Зезволяючий дзеепрым. ад зезволяти.
с. 199
Зезнавати, зезнавать дзеясл. Прызнаваць, прызнавацца, сведчыць. Параўн. зознавати, сознавати.
с. 199
Зезнаный дзеепрым. ад зезнати. Параўн. сознаный.
с. 200
Зезнанье, зезнане, зэзнанье наз. Дзеянне па дзеясл. зезнати. Параўн. зознанье, сознанье.
с. 200
Зезнати дзеясл. Прызнаць, прызнацца, засведчыць. Параўн. сознати.
с. 200
Зезнатися дзеясл. Прызнацца. Параўн. сознатися.
с. 200
Зезулюхна наз. Зязюлька.
с. 200
Зезюля наз. Зязюля.
с. 200
Зейстье, зейшстье, зенштье, зейсце, зестье, зешсте, зештье, зэшстье, зэштье наз. 1. Заканчэнне. 2. Смерць. 3. Сашэсце. 4. Сыходжанне (у адно месца).
с. 200
Зейти дзеясл. 1. Сысціся, сабрацца. 2. Сысці. Параўн. сойти.
с. 201
Зейтися, зейтисе, зэйтисе дзеясл. Сысціся. Параўн. сойтися.
с. 202
Зейшстье гл. зейстье
с. 202
Зейштье гл. зейстье
с. 202
Зекгарекъ наз., памянш. ад зекгаръ. Параўн. зекгарыкъ.
с. 202
Зекгармистръ, закгармистръ, зегармистръ наз. Майстар па рамонту гадзіншкаў.
с. 202
Зекгаровый, зэкгаровый прым. ад зекгаръ.
с. 202
Зекгаръ, зегаръ, зегеръ, зэкгаръ наз. Гадзіннік.
с. 202
Зекгарыкъ наз. Тое, што і зекгарекъ.
с. 203
Зекерка гл. секерка с. 203
Зекрастый прым. Зякраты.
с. 203
Зелажо наз. Тое, што і зелезо.
с. 203
Зележо гл. зелезо
с. 203
Зелезный прым. Тое, што і железный у I знач.
с. 203
Зелезо, зележо наз. 1. Тое, што і железо ў 1 знач. Параўн. зелажо, зелязо. 2. Тое, што і железо ў 3 знач. 3. Прас.
с. 203
Зелейко наз., памянш. ад зелье у 2 знач.
с. 203
Зелейникъ наз. Той, хто вядзьмарыць (лечыць) зёлкамі.
с. 203
Зелейница наз., жан. ад зелейникъ.
с. 204
Зелейный прым. Зелянінны.
с. 204
Зеленети дзеясл. Зелянець.
с. 204
Зеленетися, зеленетисе дзеясл. Зелянецца. Параўн. зеленитися.
с. 204
Зеленеючийся дзеепрым. ад зеленетися
с. 204
Зеленикъ наз. Частка гарматы, куды засыпауся порах.
с. 204
Зеленитися, зеленитисе дзеясл. Тое, што і зеленетися.
с. 204
Зеленичие наз. Вечназялёная расліна.
с. 204
Зеленобуйный прым. Пышназялёны.
с. 204
Зеленость наз. 1. Зялёнасць. Параўн. зелень у 2 знач. 2. Тое, што і зелень у 1 знач.
с. 204
Зеленофарбованый прым. Пафарбаваны у зялёны колер.
с. 205
Зеленый, зелоный прым. 1. Зялёны. 2. Недаспелы. 3. 3 прыкметамі жыцця, незасохлы. 4. Пакрыты расліннасцю. 5. У знач. наз. 6. // перан.
с. 205
Зелень наз. 1. Зеляніна, зяленіва. Параўн. зеленость у 2 знач. 2. Тое. што і зеленость у 1 знач.
с. 206
Зелжеве гл. зелживе
с. 206
Зелжене гл. зелженье
с. 206
Зелженый гл. зелжоный
с. 206
Зелженье, зелжене, зельженне, зельженье, зэльжэнье наз. Дзеянне па дзеясл. зелжити. Параўн. солженье
с. 206
Зелживе, зелжеве, зелжыве прысл. ад зелживый.
с. 206
Зелживость, желжывость, залживость, зелжывость, зельживость, зельжывость, зэлжывость наз. Абраза, знявага, ганьба.
с. 206
Зелживый, зелжывый, зэльжывый прым. Ганебны, зняважлівы.
с. 207
Зелжити, желжити, зелжыти, зольжыти, зэльжыть дзеясл. Абразіць, зняважыць, зганьбіць, зняславіць.
с. 207
Зелжоный, зелженый, золжоный дзеепрым. ад зелжити.
с. 208
Зелжыве гл. зелжнве
с. 208
Зелжывость гл. зелживость
с. 208
Зелжывший прым., параўн. ст. ад зелжывый.
с. 208
Зелжывый гл. зелживый
с. 208
Зелжыти гл. зелжити
с. 208
Зелие гл. зелье
с. 208
Зелийный прым. ад зелие.
с. 208
Зелище наз. 1. // перан. Пустазелле, бур’ян. 2. Тое, што і зелье ў 2 знач.
с. 208
Зелко наз. 1. Пустазелле, дзікія травы. Параўн. зиолко ў 1 знач. 2. Расліны для ежы, зеляніна і прыправы. Параўн. зиолко ў 2 знач.
с. 208
Зелле гл. зелье
с. 209
Зелный прым. Моцны.
с. 209
Зело прысл. Вельмі, моцна.
с. 209
Зелоный гл. зеленый
с. 209
Зелье, зелие, зелле, зеля наз. 1. Пустазелле, дзікія травы. 2. Расліны для ежы, зеляніна і прыпраёы. Параўн. зелище ў 2 знач. 3. Лекавыя расліны і лякарствы з гэтых раслін.
с. 209
Зельжение гл. зелженье
с. 210
Зельженье гл. зелженье
с. 210
Зельживость гл. зелживость
с. 210
Зельжывость гл. зелживость
с. 210
Зельна наз. Назва рымска-каталіцкага свята (15 жніўня).
с. 210
Зелязо наз. Тое, што і зелезо ў 1 знач.
с. 210
Земдленый прым. Абяссілены. аслаблены.
с. 210
Земдленье наз. Абяссіленне, аслабленасць.
с. 210
Земельный прым. Тое, што .і земный у І знач.
с. 210
Земенинъ гл. земянинъ
с. 210
Земенка гл. земянка
с. 210
Земенъ наз. Жыхар Зямлі або зроблены з зямлі. [?]
с. 210
Земецкий прым. ад земецъ
с. 210
Земецъ I наз. Мясцовы жыхар, уладальнік невялікага зямельнага надзелу.
с. 210
Земецъ II наз. Нейкая дэталь пабудовы.
с. 210
Земица наз. Тое, што і землица ў 1 знач.
с. 211
Земкнути гл. замкнути
с. 211
Земледелецъ наз. Земляроб.
с. 211
Земледелскій прым. Земляробскі.
с. 211
Землемерение наз. Тое, што і землемерие.
с. 211
Землемерие наз. Каморніцтва. Параўн. землемерение.
с. 211
Земленинъ гл. землянинъ
с. 211
Земленный гл. земляный
с. 211
Земленый гл. земляный
с. 211
Землеплазы наз. Паўзуны.
с. 211
Землица наз. 1. Памянш. ад земля ў 7 знач. Параўн. земица. 2. Памянш. ад земля ў 8 знач.
с. 211
Земльный гл. земляный
с. 212
Земля наз. 1. Планета, шар зямны. 2. Рэальнае жыццё (у адрозненне ад неба — ідэальнага жыцця). Параўн. земя ў 1 знач. 3. Суша, кантынент. Параўн. земя ў 2 знач. 4. Верхні слой зямной кары, дол, грунт; паверхня, па якой мы рухаемся. 5. Сыпучае рэчыва, асноўная састаўная частка глебы. 6. Адзін з чатырох першаэлементаў, якія ляжаць, згодна з уяўленнем старажытных філосафаў, у аснове ўсіх з'яў прыроды. 7. Пэўная тэрыторыя з сельскагаспадарчымі ўгоддзямі, зямельнаеўладанне; поле. Параўн. земя ў 3 знач. 8. Краіна, дзяржава; адміністрацыйная адзінка (часцей у спалучэнні з прыметнікам, які называе гэтую зямлю). Параўн. земя у 4 знач.
с. 212
Землянинъ, земленинъ наз. Тое, што і земянинъ.
с. 217
Землянка наз. Тое, што і земянка.
с. 217
Землянский прым. Тое, што і земянский.
с. 217
Земляный, земленый, земленный, земльный прым. 1. Зямельны, які адносіцца да зямлі як сельскагаспадарчага угоддзя. Параўн. земяный. 2. Які знаходзіцца у зямлі. 3. Зямлісты (колерам). 4. Які адносіцца да планеты Зямля.
с. 218
Земний гл. земный
с. 218
Земнородный прым. Які нарадзіўся на зямлі.
с. 218
Земный, земний прым. 1. Які адносіцца да рэальнага, зямнога жыцця. Параўн. земельный. 2. Які адносіцца да сушы (зямной). 3. Які адносіцца да глебы, грунту. 4. Які адносіцца да сыпучага рэчыва, асноўнай састаўной часткі глебы. 5. Зямельны, які адносіцца да зямельнага ўгоддзя. 6. Зямлісты (колер). 7. У знач. наз.
с. 219
Земокъ наз. Зямляк.
с. 220
Земский прым. 1. Які адносіцца да планеты Зямля. 2. Які адносіцца да глебы. 3. Матэрыяльны і рэальны. 4. Свецкі. 5. Які адносіцца да пэўнай адміністрацыйна-тэрытарыяльнай адзінкі (ваяводства, зямлі, павета, княства); мясцовы.
с. 220
Земство наз. 1. Мясцовая сельская ўлада. 2. Тое, што і судь земский.
с. 222
Земсъ наз. Гзымс, карніз (?).
с. 222
Земщенье наз Помста.
с. 222
Земщоный дзеепрым. Адпомшчаны.
с. 222
Земя наз. 1. Тое, што і земля ў 2 знач. 2. Тое, што і земля ў 3 знач. 3. Тое, што і земля ў 7 знач. 4. Тое, што і земля ў 8 знач.
с. 222
Земяниновъ прым. ад земянинъ.
с. 223
Земянинъ, земенинъ, зэмянинъ наз. Уладальнік зямельнай маёмасці або надзелу. Параўн. землянинъ.
с. 223
Земянка, земенка наз. Уладальніца зямельнай маёмасці. Параўн. землянка.
с. 223
Земянский, земяньский прым. ад земянинъ. Параўн. землянский.
с. 224
Земянство наз. Земляробства.
с. 224
Земяный прым. Тое, што і земляный у I знач.
с. 224
Земяньский гл. земянский
с. 225
Зеница наз. Тое, што і зенка
с. 225
Зенка наз. Зрэнка. Параўн. зеница.
с. 225
Зенский прым. Тое, што і женский.
с. 225
Зепсоване гл. зепсованье
с. 225
Зепсованый дзеепрым. 1. Ад зепсовати ў 1 знач. 2. Ад зепсовати ў 2 знач. 3. Ад зепсовати ў 3 знач.
с. 225
Зепсованье, зепсоване наз. 1. Дзеянне па дзеясл. зепсовати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. зепсовати ў 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. зепсовати ў 3 знач.
с. 225
Зепсовати, зепсовать дзеясл. 1. Тое, што і зопсовати у 1 знач. 2. Тое, што і зопсовати ў 2 знач. 3. Тое, што і зопсовати ў 3 знач.
с. 226
Зепсоватися, зепсоватисе дзеясл. зв. 1. Ад зепсовати ў 1 знач. 2. Ад зепсовати ў 2 знач. 3. Ад зепсовати ў 3 знач.
с. 226
Зерваный дзеепрым. ад зервати.
с. 227
Зервати дзеясл. // перан. Сарваць. Параўн. зорвати.
с. 227
Зервеньесе наз. Сарванне.
с. 227
Зеременский прым. ад зеремя.
с. 227
Зеремя, жеремя, зерема наз. Месца, дзе вядуцца бабры; бабровыя гнёзды.
с. 227
Зеремянище наз. Месца з бабровымі гнёздамі.
с. 227
Зеркало наз. Люстэрка.
с. 227
Зеркий прым. Зякраты, вірлавокі.
с. 228
Зеркость наз. Зякратасць, вірлавокасць.
с. 228
Зернатый прым. <> Яблоко зернатое — плод граната.
с. 228
Зерне гл. зерня
с. 228
Зернетко, зернетка наз. 1. Памянш. ад зерне ў 1 знач. 2. Крупінкі, падобныя на зерне.
с. 228
Зернистый прым. Пладаносны. Параўн. зернятый
с. 228
Зернко наз., памяшн. ад зерно ў I знач.
с. 228
Зерно, зероно, зярно наз. 1. Дробны плод, семя злакаў і некаторых іншых раслін. Параўн. зерня. 2. Крупінкі, падобныя на зерне.
с. 228
Зернье наз., зб. ад зерно ў I знач.
с. 229
Зерня, зерне наз. Тое, што і зерно ў 1 знач.
с. 229
Зернятый прым. Тое, што і зернистый.
с. 229
Зерцадло наз. 1. Тое, што і зверцадло ў 1 знач. 2. Тое, што і зверцадло ў 2 знач.
с. 229
Зерцало наз. Люстра, люстэрка.
с. 229
Зесланый, зэсланый дзеепрым. ад зеслати.
с. 230
Зесланье наз. Дзеянне па дзеясл. зеслати.
с. 230
Зеслати, зеслать дзеясл. Паслаць, накіраваць каго-н. куды-н. з якой-н. мэтай.
с. 230
Зесромоценье гл. зесромоченье
с. 230
Зесромоченый, зесромочоный дзеепрым. Засаромлены.
с. 230
Зесромоченье, зесромоценье наз. Засаромленасць.
с. 230
Зесромочоный гл. зесромоченый
с. 230
Зеставити дзеясл. Тое, што і заставити II у 1 знач.
с. 230
Зести гл. зьести
с. 230
Зесте гл. зейстье
с. 230
Зестье гл. зейстье
с. 230
Зесыланый дзеепрым. Якога пасылаюць.
с. 230
Зетрвати дзеясл. Дачакацца.
с. 231
Зетъ наз. Масліна, аліва.
с. 231
Зефиръ наз. Цёплы легкі ветрык.
с. 231
Зеханье гл. зьеханье
с. 231
Зехати гл. зьехати
с. 231
Зехатися гл. зъехатися
с. 231
Зешлый, зойшлый, зошлый, зэшлый прым. 1. Пажылы, стары.
с. 231
Зешпечоный дзеепрым. Згаджаны, сапсаваны.
с. 231
Зешсте гл. зейстье
с. 231
Зештье гл. зейстье
с. 231
Зжалитися, сжалитися дзеясл. Зжаліцца, пашкадаваць, злітавацца.
с. 231
Зжати, сжати дзеясл. 1. Зжаць. 2. Сціснуць.
с. 232
Зжатый дзеепрым. Зжаты.
с. 232
Зжахатися дзеясл. Жахацца.
с. 232
Зжахненьеся наз. Жахлівасць.
с. 232
Зжданіе наз. Чаканне.
с. 232
Зжелетися дзеясл. Пашкадаваць
с. 232
Зженіе гл. жжение
с. 232
Зженина наз. Падпал.
с. 232
Зженути дзеясл. Сагнаць.
с. 232
Зженый гл. зжоный
с. 232
Зжерти дзеясл. Зжэрці.
с. 232
Зжечи, зжечы,. сжечи,.сжечы дзеясл. Спаліць.
с. 232
Зжечися, сжечися дзеясл., зв. ад зжечи.
с. 233
Зжечы гл. зжечи
с. 233
Зживати дзеясл. 1. Зжываць, знішчаць. 2. Зажываць.
с. 233
Зжигати, сжигати дзеясл. Спальваць.
с. 233
Зжоный, зженый дзеепрым. Палены.
с. 233
Зжродло гл. жродло
с. 233
З-за прыназ. 1. 3-за (пры выражэнні прасторавых адносін). 2. 3-за (пры выражэнні прычынных адносін).
с. 233
Ззагнати дзеясл. Сагнаць.
с. 233
Ззаду, сзаду прысл. 1. 3 тыльнага боку, з-за спіны, за спіной. 2. У знач. прыназ. За кім-, чым-н.
с. 233
Ззазростивый гл. заздростивый
с. 234
Ззвати, сзвати дзеясл. Тое, што і зезвати.
с. 234
Зздрадливый гл. здрадлнвый
с. 234
Ззувати дзеясл. Разувацца.
с. 234
Ззуватисе дзеясл., зв. ад ззувати.
с. 234
Ззути, сзути дзеясл. Разуцца.
с. 234
Ззутися дзеясл., зв. ад ззути.
с. 234
Ззывати, сзывати дзеясл. Ззываць.
с. 234
Ззываючій дзеепрым. ад ззывати.
с. 234
Ззымати дзеясл. Збіраць.
с. 234
Зиждущий дзеепрым. Які будуе, узводзіць. Парўн. жиждущий, зижющий.
с. 235
Зижющий дзеепрым. Тое, што і зиждущий.
с. 235
Зий наз. Назва месяца (па-яўрэйску).
с. 235
Зийти гл. зыйти
с. 235
Зийтися гл. зыйтися
с. 235
Зикрати дзеясл. Аглядаць.
с. 235
Зикратый прым. 3 белымі плямамі вакол вачэй (пра жывёл).
с. 235
Зима, зыма наз. 1. Зіма. 2. Год. 3. Холад.
с. 235
Зиме, зыме прысл. Узімку, зімой.
с. 235
Зимко наз., памянш. ад зима ў 3 знач.
с. 236
Зимний, зимный, зымный прым. 1. Зімні, звязаны з зімой. 2. Халодны. Параўн. зимовый.
с. 236
Зимникъ наз. Дарога, па якой ездзяць толькі зімою.
с. 236
Зимница наз. Ліхаманка.
с. 236
Зимно, зымно наз. Холад, сцюжа.
с. 236
Зимность наз. Холад.
с. 237
Зимный гл. зимний
с. 237
Зимованье наз. Дзеянне па дзеясл. зимовати.
с. 237
Зимовати, зымовати дзеясл. Зімаваць, жыць дзе-небудзь зі- мой.
с. 237
Зимовый прым. Тое, што і зимний у 2 знач.
с. 237
Зимский прым. Суровы.
с. 237
Зимусь прысл. Зімой.
с. 237
Зинути дзеясл. Пажадаць.
с. 237
Зинвентованый, зъинвентованый дзеепрым. Інвентарызаваны.
с. 237
Зиола, зыола наз. мн. Зелле, трава.
с. 238
Зіолко наз. .1. Тое, што і зелко у 1 знач. 2. Тое. што і зелко ў 2 знач. 3. Лекавыя расліны.
с. 238
Зипунъ наз. Кафтан.
с. 238
Зистити, зъистити, зъистити, зъыстити, зыстити дзеясл. 1. Ажыццявіць, выканаць, здзейсніць. 2. Заплаціць.
с. 238
Зиститися, зъиститися, зыститися дзеясл. зв. 1. Ад зистити ў 1 знач. 2. Ад зистити ў 2 знач.
с. 238
Зистье гл. зыстье
с. 239
Зифей наз. Жыхар пустыннай мясцовасці Зіф.
с. 239
Зичити гл. зычити
с. 239
Зичливый гл. зычливый
с. 239
Зичыти гл. зычити
с. 239
Зищеный дзеепрым. ад зистити ў 1 знач.
с. 239
Зищенье, зъищенье наз. Дзеянне па дзеясл. зистити ў I знач.
с. 239
Зказити дзеясл. Знішчыць, разбурыць, спустошыць.
с. 239
Зказитися дзеясл., зв. ад зказити.
с. 239
Зкалечене наз. Дзеянне па дзеясл. зкалечыти.
с. 239
Зкалечыти дзеясл. Пакалечыць.
с. 239
Зканцерованый, сканцерованый дзеепрым. Паражаны хваробай ракам.
с. 239
Зкасовати дзеясл. Скасаваць.
с. 239
Зквалтованье гл. зкгвалтованье
с. 239
Зквалтовати гл. зкгвалтовати
с. 239
Зкгвалтити, згвалтити, зкгвалтыти дзеясл. 1. Згвалціць, апаганіць. Параўн. зкгвалтовати ў 1 знач. 2. Парушыць закон, дагавор. 3. Абняславіць якое-н. месца.
с. 239
Зкгвалтованый дзеепрым. ад зкгвалтовати.
с. 240
Зкгвалтованье, зквалтованье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. зкгвалтовати ў I знач. 2. Парушэнне закону.
с. 240
Зкгвалтовати, зквалтовати дзеясл. 1. Тое, што і зкгвалтити ў I знач. 2. Прымусіць каго-н. зрабіць што-н. супраць яго волі, жадання.
с. 240
Зкгвалтыти гл. зкгвалтити
с. 240
Зкгвалценье гл. зкгвалченье
с. 240
Зкгвалченый гл. зкгвалчоный
с. 240
Зкгвалченье, зкгвалценье, зкгвалчэнье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. зкгвалтити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. зкгвалтити ў 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. зкгвалтити ў 3 знач.
с. 240
Зкгвалчоный, зкгвалченый дзеепрым. 1. Ад зкгвалтити ў I знач. 2. Ад зкгвалтити ў 2 знач. 3. Ад зкгвалтити ў 3 знач.
с. 241
Зкгвалчэнье гл. зкгвалченье
с. 241
Зкгелкъ, згелкъ, згьелкъ наз. Шум, гоман.
с. 241
Зкгодливый гл. згодливый
с. 241
Зкгоръ прысл. На ўзгорку.
с. 241
Зкготованый гл. зготованый
с. 241
Зкграбити гл. зграбити
с. 241
Зкграя, зграя наз. Зграя, мноства, маса, зборышча.
с. 241
Зкгрунтовати дзеясл. Заснаваць.
с. 242
Зкгрухотаный дзеепрым. Разбіты, раздроблены.
с. 242
Зкгрухотати, згрухотати дзеясл. Раздрабіць, размажджэрыць, раструшныць.
с. 242
Зкгрытанье, згританье наз. Скрыгатанне.
с. 242
Зкгрытати, згритати дзеясл. Скрыгатаць.
с. 242
Зкидати дзеясл. Тое, што і скидати ў 1 знач.
с. 242
Зкиненый дзеепрым. Тое, што і скиненый у 1 знач.
с. 242
Зкинути дзеясл. 1. Тое, што і скинути ў I знач. 2. Тое, што і скинути ў 2 знач. 3. Тое, што і скинути ў 4 знач.
с. 242
Зкладати дзеясл. 1. Тое, што і складати ў 1 знач. 2. Тое, што і складати ў 2 знач.
с. 243
Зкланяючийся дзеепрым. Тое, што і скланяючийся.
с. 243
Зколко прысл. Тое, што і сколко.
с. 243
Зкончити дзеясл. Тое, што і скончити.
с. 243
Зкоштовати дзеясл. Тое, што і скоштовати ў 1 знач.
с. 243
Зкрвавенный дзеепрым. Скрыўлены
с. 243
Зкрвавенье наз. Дзеянне па дзеясл. скривавити.
с. 243
Зкрежетанье наз. Тое, што і скрежетание.
с. 243
Зкрежетати дзеясл. Тое, што і скрежетати.
с. 243
Зкрепити дзеясл. Тое, што і скрепити ў 1 знач.
с. 244
Зкреповати дзеясл. Тое, што і скреповати.
с. 244
Зкривдити дзеясл. Тое, што і скривдити.
с. 244
Зкригитати дзеясл. Скрыгітаць.
с. 244
Зкрити дзеясл. Тое, што і скрити ў 1 знач.
с. 244
Зкритися дзеясл. Тое, што і скритися.
с. 244
Зкрушатися дзеясл. Разрывацца, раскрышвацца.
с. 244
Зкрушенье наз. // перан. Дзеянне па дзеясл. зкрушити.
с. 244
Зкрушити дзеясл. Тое, што і скрушити ў 1 знач.
с. 244
Зкрушитися дзеясл. Тое, што і скрушитися ў 1 знач.
с. 244
Зкрыгитанье наз. Тое, што і скригитанье.
с. 244
Зкупити дзеясл. 1. Тое, што і скупити ў 1 знач. 2. Тое, што і скупити ў 2 знач.
с. 244
Зкупитися дзеясл. Тое, што і скупитися у 2 знач.
с. 244
Зкуповати дзеясл., шматкр. ад скупити ў I знач.
с. 245
Злаети гл. злаяти
с. 245
Злажити дзеясл. Паладзіць, уступіць.
с. 245
Злазити дзеясл. Злазіць.
с. 245
Злакъ наз. Травяністая расліна, трава, якая служыць для харчавання жывёлы.
с. 245
Зламаный гл. зломаный
с. 245
Зламанье гл. зломанье
с. 245
Зламати гл. зломати
с. 245
Зламатися, сломатися дзеясл. Зламацца, страціць цэласнасць.
с. 245
Зламити гл. зломити
с. 245
Зламитися гл. зломитися
с. 245
Зламленый гл. зломленый
с. 245
Злапаный, злапаний дзеепрым. ад злапати.
с. 245
Злапанье наз. Дзеянне па дзеясл. злапати.
с. 245
Злапати дзеясл. Схапіць.
с. 245
Златарский прым. ад златарь.
с. 246
Златарь, златорь наз. Майстар па вырабу розных рэчаў з золата.
с. 246
Златникъ наз. Залатая манета.
с. 246
Златница наз. Залатая манета.
с. 246
Злато наз. 1. Золата. хімічны элемент, высакародны метал жоўтага колеру. 2. Каштоўнасць, упрыгожанне. 3. Грошы, багацце.
с. 246
Златоглавъ наз. Назва тканіны з залатой ніткай. Параўн. злотоглавъ, злотогловъ, золотоглавъ.
с. 246
Златозарне прысл. Зіхатліва
с. 247
Златозарный прым. Які ззяе, блішчыць, як золата.
с. 247
Златолюбство наз. Прагнасць, цяга да золата, багацця.
с. 247
Златорожденый дзеепрым. Народжаны ад залатога дажджу (персы, роданачальнікам якіх быў нібыта Персей, сын Данаі і Зеўса, які прыняў від залатога дажджу).
с. 247
Златоръ гл. златаръ
с. 247
Златословный прым. Які валодае дарам слова (эпітэт Іаана Златавуста).
с. 247
Златоустый прым. Які валодае дарам слова (эпітэт Іаана Златавуста)
с. 247
Златоцветный наз. Колеру золата.
с. 247
Златый прым. 1. Залаты, зроблены з золата. 2. Жоўты, колеру золата. 3. // перан. Самы важны. цэнны. Параўн. злотый, золотый.
с. 247
Злаща гл. звлаща
с. 247
Злаяный дзеепрым ад злаяти.
с. 247
Злаяти, злаети дзеясл. Аблаяць.
с. 248
Зле прысл. 1. Дрэнна, кепска. 2. Пакутліва.
с. 248
Злева прысд. Злева.
с. 248
Злегать дзеясл. Праходзіць, пралягаць.
с. 248
Злегка прысл. 1. Паступова. 2. Марудна. 3. Мала, трохі.
с. 248
Злегчати дзеясл. Аблягчаць, палягчаць.
с. 249
Злегчи дзеясл. Аблегчыць, палегчыць.
с. 249
Злегчити дзеясл. Аблегчыць, палегчыць.
с. 249
Злее прысл. Найгорш.
с. 249
Злежанье наз. Начлег.
с. 249
Злезти дзеясл. 1. Прытрымліваючыся рукамі, нагамі, спусціцца адкуль-к. 2. Выйсці, даехаўшы да якога-н. месца, прыпынку.
с. 249
Злеити дзеясл. Зняважыць.
с. 249
Злей прысл. Зласліва.
с. 249
Злейший, злейшый прым. 1. Злейшы. 2. Самы ядавіты, атрутны.
с. 249
Злекати дзеясл. Спалохацца.
с. 249
Злекатися гл. злякатися
с. 250
Злекненье гл. злякненье
с. 250
Злекнутися гл. злякнутися
с. 250
Злекчитися дэеясл. Аблягчыцца; зрабіць сабе палёгку.
с. 250
Зленети дзеясл. Стаць лянівым. Параўн. зленивети.
с. 250
Зленивети дзеясл. Тое, што і зленети.
с. 250
Зленитися дзеясл. Абленавацца.
с. 250
Злепити дзеясл. Зляпіць.
с. 250
Злеплеваный дзеепрым., шматкр. ад злепленый у 1 знач.
с. 250
Злепленый дзеепрым. 1. Злеплены. 2. Аб'яднаны, злучаны.
с. 250
Злепшити дзеясл. Палепшыць.
с. 250
Злепянье наз. Аб’яднанне, злучэнне.
с. 250
Злетворный прым. Драпежны, шкодны.
с. 250
Злетенье гл. злеценье
с. 250
Злетети дзеясл. 1. Прыляцець у адно месца. 2. Спусціцца куды-н. 3. Не ўтрымаўшыся дзе-н., на чым-н., зваліцца ўніз.
с. 250
Злетися гл. злитися
с. 251
Злетити гл. злецити
с. 251
Злетоватися дзеясл. Злітасцівіцца.
с. 251
Злеуспоминание наз. Дрэнны ўспамін.
с. 251
Злецаный дзеепрым. ад злецати.
с. 251
Злецати дзеясл. Даручаць.
с. 251
Злеценый гл. злецоный
с. 251
Злеценье, злетене, злецэнье наз. Дзеянне па дзеясл. злецити.
с. 251
Злецити, злетити, злецыти дзеясл. Даручыць, прадпісаць.
с. 252
Злецоный, злеценый дзеепрым. Даручаны.
с. 252
Злецыти гл. злецити
с. 252
Злецэнье гл. злеценье
с. 252
Злечане наз. Дзеянне па дзеясл. злечати.
с. 252
Злечати дзеясл. Вылечваць.
с. 252
Злечение гл. злеченье
с. 253
Злеченый гл. злечоный
с. 253
Злеченье, злечение наз. Вылечванне.
с. 253
Злечити, злечыти дзеясл. Вылечыць.
с. 253
Злечитися дзеясл. Вылечыцца.
с. 253
Злечовати дзеясл., шматкр. ад злечити.
с. 253
Злечоный, злеченый дзеепрым. Вылечаны.
с. 253
Злечыти гл. злечити
с. 254
Зливане гл. зливанье
с. 254
Зливание гл. зливанье
с. 254
Зливаный дзеепрым. Адліты (выраблены ліццём).
с. 254
Зливанье, зливане, зливание наз. Дзеянне па дзеясл. зливати ў 1 знач.
с. 254
Зливати дзеясл. 1. Выліваць якую-н. вадкасць у адну пасудзіну. 2. Выліваць што-н. куды-н. 3. Злучаць з чым-н., аб'ядноўваць, сплаўляць.
с. 254
Зливатися дзеясл. // перан. Даваць выйсце якім-н. пачуццям, выказваць што-н.
с. 254
Зливное наз. Пераліванне.
с. 254
Злизованье наз. Спісванне.
с. 254
Злинелый прым. Вылінялы, пабляклы.
с. 255
Злинивати дэеясл. Разленавацца.
с. 255
Злипатися дзеясл. Зліпацца.
с. 255
Злити, слити дзеясл. 1. Вырабіць ліццём; выліць, адліць. 2. Злучыць з чым-н., аб'яднаць у адно цэлае.
с. 255
Злитие наз.// перан. Сукупнасць, аб'яднанне.
с. 255
Злитися, злетися, слитися дзеясл. 1. Сцячы, сысці. 2. Злучыцца з чым-н., аб’яднацца у адно цэлае.
с. 255
Злитованье наз. Літасцівасць, міласэрнасць.
с. 255
Злитованьеся наз. Дзеянне па дзеясл. злитоватися.
с. 255
Злитоватися дэеясл. Злітавацца, пашкадаваць каго-н.
с. 255
Злитокъ наз. Злітак, кусок пераплаўленага металу.
с. 256
Злитый дзеепрым. Заліты.
с. 256
Злиценье наз. Злічэнне, падлік.
с. 256
Злицовати дзеясл. Зрабіць адметны знак, паставіць кляймо. Параўн. зличковати.
с. 256
Зличати дзеясл. Мець на ўліку, трымаць у полі зроку.
с. 256
Зличеный дзеепрым. ад зличити ў 1 знач.
с. 256
Зличити, зличыти дзеясл. 1. Палічыць. 2. Адлічыць. 3. Раздзяліць, размеркаваць. 4. Назваць, пералічыць.
с. 256
Зличитися дзеясл., зв. ад зличити ў 1 знач.
с. 257
Зличковати дзеясл. Тое, што і злицоватн.
с. 257
Зличность гл. сличность
с. 257
Зличный гл. сличный
с. 257
Зличоный дзеепрым. ад зличити ў I знач.
с. 257
Зличыти гл. зличити
с. 257
Злишей прысл. Больш, залішне.
с. 257
Злишковый прым. ад злишокъ у І знач.
с. 257
Злишку прысл. Залішне, празмерна.
с. 257
Злишокъ наз. 1. Лішак, збытак. астатак. 2. Перавага.
с. 258
Злишъ прысл. Больш.
с. 258
Злияный дзеепрым. Зроблены шляхам ліцця, адліты.
с. 258
Зло наз. 1. Нешта дрэкнае, шкоднае. нядобрае. Параўн. злоба у 2 знач. 2. Злачынства, дрэнны ўчынак, грэх. Параўн. злоба ў 3 знач., злость у 2 знач. 3. Бяда, няшчасце. Параўн. злоба ў 4 знач.; злость ў 3 знач. 4. Злосць, гнеў. Параўн. злость ў 5 знач.
с. 258
Злоба наз. 1. Злосць, гнеў. 2. Тое, што і зло ў 1 знач. 3. Тое, што і зло ў 2 знач.
с. 259
Злобестница наз. Няшчасная.
с. 260
Злобетися дзеясл. Злавацца, крыўдаваць.
с. 260
Злобивый прым. Зласлівы.
с. 260
Злобление наз. Злосць, азлабленне.
с. 260
Злобный прым. Злосны, злы.
с. 260
Зловати дзеясл. Злавацца.
с. 260
Зловерный прым. Няправедны. грэшны.
с. 260
Зловити дзеясл. Здабыць, адшукаць.
с. 260
Зловолити дзеясл. Мець злы намер, жадаць бяды.
с. 261
Зловременный прым. Несвоечасовы; які з'явіўся не ў добры час.
с. 261
Злодеевъ прым. 1. Ад злодей у I знач. 2. Ад злодей у 3 знач. Параўн. злодейский у 2 знач.
с. 261
Злодеецъ наз. Ліхадзей.
с. 261
Злодей наз. 1. Ліхадзей; той, хто робіць зло або мае дрэнны намер. Параўн. злодий ў 1 знач. 2. Злачынец, які пераступіў закон. 3. Злодзей, .той, хто ўкраў што-н. Параўн. злодий ў 2 знач. 4. Супраціўнік, вораг.
с. 261
Злодейка наз., жан. ад злодей у 1 знач. Параўн злодейница.
с. 262
Злодейница наз. Тое, што і злодейка.
с. 262
Злодейский прым. 1. Процізаконны, злачынны. 2. Тое, што і злодеевъ у 2 знач.
с. 262
Злодейство наз. Зладзейства; грабёж.
с. 263
Злодеяние наз. Злачынства, ліхадзейства.
с. 263
Злодий наз. 1. Тое, што і злодей у I знач. 2. Тое, што і злодей у 3 знач.
с. 263
Злое прым. у знач. наз. 1. Нешта дрэннае, шкоднае, нядобрае. 2. Злачынства, дрэнны ўчынак, грэх. 3. Бяда, няшчасце.
с. 264
Зложение гл. зложенье
с. 265
Зложеный, зложонный, зложоный, сложеный, сложенный, сложоный дзеепрым. 1. Ад зложити ў 1 знач. 2. Ад зложити ў 2 знач. 3. Ад зложити у 3 знач. 4. Ад зложити ў 4 знач. 5. Ад зложити ў 5 знач. 6. Ад зложити ў 6 знач. 7. Ад зложити ў 7 знач. 8. Ад зложити ў 8 знач. // перан. 9. Ад зложити ў 10 знач. 10. Ад зложити ў 11 знач. 11. Ад зложити ў 13 знач.
с. 265
Зложенье, зложение, зложэнье, сложение, сложенье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. зложити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. зложити ў 2 знач. 3. Састаў; сумесь; злучэнне. 4. Дзеянне па дзеясл. зложити у 5 знач. 5. Дзеянне па дзеясл. зложити ў 6 знач. 6. Дзеянне па дзеясл. зложити ў 7 знач. 7. Дзеянне па дзеясл. зложити у 8 знач. 8. Дзеянне па дзеясл. зложити ў 10 знач. 9. Выклад, пераказ; тлумачэнне. 10. Месца, дзе што-н. або хто-н. размяшчаецца; склад, прытулак. 11. Дзеянне па дзеясл. зложити ў 13 знач
с. 267
Зложити, зложыти, сложити дзеясл. 1. Палажыць, паставіць, скласці што-н. дзе-н. 2. Скласці пэўным чынам, надаць чаму-н. той ці іншы выгляд. 3. Зняць што-н. з чаго-н., паставіць, пакласці куды-н. 4. Злучыць, аб'яднаць, саставіць. 5. Сабраць, сканцэнтраваць у адным месцы. 6. Устанавіць, вызначыць. 7. Склікаць, арганізаваць. 8. Здзець, зняць. 9. Адмовіцца, скасаваць, скончыць. 10. Зняць э пасады, пазбавіць тытула. 11. Скласці, сачыніць, напісаць. 12. Навесці паклёп, зганіць. 13. Скласці, пабудаваць. 14. Выканаць арыфметычнае дзеянне складання.
с. 268
Зложитися, зложытися дзеясл. 1. Аб'яднаць намаганні або грошы для дасягнення агульнай мэты. 2. Зв. ад зложити ў 1 знач. 3. Зв. ад зложити ў 11 знач.
с. 272
Зложный прым. <> Зложная хороба - цяжкая хвароба, пры якой чалавек вымушаны ляжаць.
с. 273
Зложонный гл. зложеный
с. 273
Зложоный гл. зложеный
с. 273
Зложыти гл. зложити
с. 273
Зложытися гл. зложитися
с. 273
Зложэнье гл. зложенье
с. 273
Злоимание наз. Ліхадзейства.
с. 273
Злоименство наз. Наяунасць злога. нядобрага.
с. 273
Злоимство наз. Дрэнная схільнасць. злы нораў.
с. 273
Злоимышление наз. Нядобрыя думкі, шкодныя намеры.
с. 273
Злоинравный прым. Тое, што і злонравный.
с. 273
Злоисердие наз. Злосць; сярдзітасць.
с. 273
Злокупство наз. Нядобрасумленная купля.
с. 273
Злолаица наз. Блюзнер, брыдкаслоў.
с. 273
Зломаный, зламаный дзеепрым. 1. Ад зломати ў I знач. 2. Ад зломати ў 3 знач. 3. Абламаны, адломаны.
с. 273
Зломанье, зламанье наз. Дзеянне па дзеясл. зломати ў 3 знач.
с. 274
Зломати, зламати дзеясл. 1. Зламаць, парушыць цэласнасць. Параўн. зломити ў 1 знач. 2. Пакалечыць. 3. Парушыць, не захаваць умовы чаго-н. Параўн. зломити ў 2 знач.
с. 274
Зломение наз. Бяда, напасць, насланнё.
с. 275
Зломити, зламити сломити дзеясл. 1. Тое, што і зломати ў I знач. 2. Тое, што і зломати ў 3 знач. 3. Перамагчы, знішчыць, звергнуць.
с. 275
Зломитися, зламитися дзеясл. 1. Зв. ад зломити ў 1 знач. 2. Перайначыцца, змяніцца.
с. 275
Зломление гл. зломленье
с. 276
Зломленый, зламленый, зломленный дзеепрым. Зламаны.
с. 276
Зломленье, зломление наз. Пашкоджанне, порча, хвароба.
с. 276
Зломокъ наз. Абломак, асколак.
с. 276
Зломысленикъ наз. Той, хто мае злыя думкі, шкодныя намеры.
с. 276
Зломысленый прым. Зламысны, прасякнуты злым намерам. Параўн. зломышленый.
с. 276
Зломыслие наз. Зламыснасць, злыя намеры; злачыннасць.
с. 276
Зломышленый наз. Тое, што і зломысленый.
с. 276
Злоначалный прым. Які паклаў пачатак злу, граху.
с. 276
Злоногий прым. Які мае хворыя ногі.
с. 276
Злоноровный прым. Тое, што і злонравный.
с. 276
Злонравие наз. Злы нораў.
с. 277
Злонравный прым. Які мае злы нораў; нядобры, жорсткі. Параўн. злоинравный, злоноровный.
с. 277
Злообразный прым. Брыдкі, агідны.
с. 277
Злообразоватися дзеясл. Рабіць дрэнна.
с. 277
Злопитатель наз. Той, хто робіць зло.
с. 277
Злополученье наз Бяда, няшчасце.
с. 277
Злопомнение наз. Злапамятнасць. Параўн. злувспоминание.
с. 277
Злопомнети гл. злопомнити
с. 277
Злопомнивый прым. Злапамятлівы. Параўн. злопомнителный.
с. 277
Злопомнителный прым. Тое, што і злопомнивый.
с. 277
Злопомнити, злопомнети дзеясл. Памятаць зло з мэтай адпомсціць.
с. 277
Злопочтивый прым. Недастойны.
с. 277
Злопрелестный прым. Спакуслівы.
с. 278
Злопьяньчивый прым. у знач. наз. П’яніца.
с. 278
Злоречачий дзеепрым. ад злоречити ў I знач. Параўн. злоречащий
с. 278
Злоречащий дзеепрым. ад злоречити ў I знач.
с. 278
Злоречение гл. злореченье
с. 278
Злореченство, злоречинство наз. Тое. што і злореченье.
с. 278
Злореченый, злоречоный дзеепрым. ад злоречити ў I знач.
с. 278
Злореченье, злоречение наз. Дзеянне па дзеясл. злоречити ў І знач. Параўн. злореченство, злоречие, злоречство.
с. 278
Злоречие наз. Тое, што і злореченье.
с. 279
Злоречинство гл. злореченство
с. 279
Злоречити, злоречыти дзеясл. 1. Гаварыць нядобрае, асуджаць, праклінаць. 2. Пярэчыць, спрачацца, гаварыць насуперак. 3. Не адпавядаць чаму-н., мець у сабе супярэчнасць.
с. 279
Злоречоный гл. злореченый
с. 279
Злоречство наз. Тое, што і злореченье.
с. 279
Злоречыти гл. злоречити
с. 280
Злосердей прысл., выш. ст. ад злосердый.
с. 280
Злосердие наз. Бязлітаснасць, злы нораў. Параўн. злосердство.
с. 280
Злосердство наз. Тое, што і злосердие.
с. 280
Злосердый прым. Злы, бязлітасны.
с. 280
Злославникъ наз. Ерэтык.
с. 280
Злосливе, злосливо прысл. 1. Няправедна, грэшна. 2. Злосна.
с. 280
Злосливецъ наз. Грэшнік, паганец. бязбожнік; злачынец.
с. 280
Злосливо гл. злосливе
с. 281
Злосливший прым. выш. ст. 1. Ад злосливый у 1 знач. 2. Ад злосливый у 3 знач.
с. 281
Злосливый, злостливый прым. 1. Няправедны; паганскі; грэшны. Параўн. злостивый у 1 знач. 2. Злачынны. Параўн. злостивый у 2 энач. 3. Злы, ліхі, жорсткі. Параўн. злостивый у 3 знач. 4. Які прыносіць зло, вядзе да бяды. Параўн. злостивый у 4 знач.
с. 281
Злословити дзеясл. Зласловіць, абгаворваць.
с. 282
Злослововати дзеясл., шматкр. ад злословити.
с. 282
Злословый прым. Зламоўны.
с. 282
Злосмеле прысл. Дзёрзка, непакорна, насуперак.
с. 282
Злосмелость наз. Дзёрзкасць, непакорнасць.
с. 282
Злосмелый прым. Дзёрзкі, грубы; непакорны.
с. 282
Злосниковъ прым. ад злосникъ.
с. 282
Злосникъ, злостникъ наз. Злоснік; няправедны; злачынца.
с. 282
Злостиве прысл. Са злым намерам.
с. 283
Злостивый, злосьтивый прым. 1. Тое, што і злосливый у I знач. 2. Тое, што і злосливый у 2 знач. 3. Тое, што і злосливый у 3 знач. 4. Тое, што і злостивый у 4 знач.
с. 283
Злостливый гл. злосливый
с. 283
Злостникъ гл. злосникъ
с. 283
Злостный прым. 1. Ад злость у 2 знач. 2. Ад злость у 4 знач.
с. 283
Злострастный прым. Няшчасны, журботны.
с. 283
Злостчынность наз. Тое, што і злочинство.
с. 283
Злость, злосьть наз. 1. Зло, нешта нядобрае, шкоднае; дрэнная ўласцівасць, якасць чаго-н. 2. Тое, што і зло у 2 знач. 3. Тое, што і зло ў 3 знач. 4. Варожасць. нядобразычлівасць. 5. Тое, што і зло у 4 знач.
с. 284
Злосчастие наз. Няшчасце.
с. 285
Злосьть гл. злость
с. 285
Злосьтивый гл. злостивый
с. 285
Злотаровая наз. Тое, што і золотарова.
с. 285
Злотаръ, злотарь наз. Тое, што і золотарь.
с. 285
Злотворецъ наз. Той, хто робіць зло.
с. 285
Злотворящий дзеепрым. Які робіць зло.
с. 285
Злотисто прысл. ад злотистый.
с. 286
Злотистый, злоцистый прым. Тое. што і золотистый.
с. 286
Злотковый наз. Тое, што і золотковый.
с. 286
Злотникъ I наз. Майстар залатых спраў, ювелір.
с. 286
Злотникъ II наз. Тое, што і золотникъ у 1 знач.
с. 286
Злотницкий прым. ад злотникъ I.
с. 286
Злотництво наз. Ювелірнае рамяство.
с. 3
Злотничий прым. Тое, што і золотничий.
с. 3
Злото наз. 1. Тое, што і золото ў 1 знач. 2. Тое, што і золото ў 2 знач. 3. Тое, што і золото ў 3 знач. 4. Тое, што і золото ў 4 знач. 5. Тое, што і золото малярское.
с. 3
Злотовидный прым. Падобны на золата.
с. 4
Злотоглавный прым. ад злотоглавъ.
с. 4
Злотоглавовый, злотокглавовый прым. ад злотоглавъ.
с. 4
Злотоглавъ наз. Тое, што і златоглавъ.
с. 4
Злотогловъ наз. Тое, што і златоглавъ.
с. 4
Злотокглавовый гл. злотоглававый
с. 4
Злотолюбивый прым. Які любіць золата.
с. 4
Злотоустый прым. Тое, што і златоустый.
с. 5
Злотый прым. 1. Тое, што і золотый у 2 знач. 2. Тое, што і золотый у 3 знач. 3. Тое, што і золотый у 4 знач. 4. Тое, што і золотый у 6 знач. 5. Тое, што і золотый у 7 знач.
с. 5
Злоумыслие наз. Злосны намер.
с. 5
Злоупоминание наз. Злапамятнасць.
с. 5
Злохитрый прым. Злы, каварны.
с. 5
Злохотящий дзеепрым. у знач. наз. Нядобразычлівец.
с. 5
Злохуление наз. Знеслаўленне, ганьбаванне.
с. 5
Злоценье наз. Тое, што і золоченье.
с. 5
Злоцистый гл. злотнстый
с. 6
Злочастный прым. Няшчасны.
с. 6
Злочастница наз. Няшчасная.
с. 6
Злоченство наз. Злачынства.
с. 6
Злоченье наз. Тое, што і золоченье.
с. 6
Злочестивый прым. Грэшны, паганскі, схільны да ерасі.
с. 6
Злочинецъ, злочынецъ наз. Тое, што і злочинца.
с. 6
Злочинность наз. Тое, што і злочинство.
с. 6
Злочинство, злочынство наз. Злачынства. Параўн. злостчынность, злочинность.
с. 6
Злочинца, злочынца наз. Злачынца. Параўн. злочинецъ.
с. 7
Злочынецъ гл. злочинецъ
с. 7
Злочынство гл. злочинство
с. 7
Злочынца I гл. злочинца
с. 7
Злочынца II наз. Жанчына, якая чыніць зло, займаючыся чараўніцтвам.
с. 7
Злувспоминание наз. Тое, што і злопомнение.
с. 7
Злуначалный прым. Які паклаў пачатак злу.
с. 7
Злупежити дзеясл. Абабраць, аграбіць.
с. 8
Злупеный дзеепрым. ад злупити ў 3 знач.
с. 8
Злупитель наз. Грабежнік.
с. 8
Злупенье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. злупити ў 2 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. злупити ў 3 знач.
с. 8
Злупити дзеясл. 1. Зняць; здзерці. 2. перан. Збіць, змардаваць, знішчыць. 3. Разграбіць, абрабаваць. 4. Пазбавіць якіх-н. вартасцей.
с. 8
Злупленый, злюпленый дзеепрым. 1. Ад злупити ў 2 знач. 2. Ад злупити ў 3 знач. 3. Ад злупити ў 4 знач. 4. Выгнаны
с. 9
Злупляти дзеясл. Пазбаўляць якіх-н. вартасцей.
с. 9
Злуповати дзеясл. Выклікаць пакуты, мучыць.
с. 9
Злутьца наз. Пасрэднік.
с. 9
Злучати дзеясл. 1. Ад злучити ў 2 знач. 2. Ад злучити ў 3 знач. 3. Ад злучити ў 4 знач.
с. 10
Злучатися дзеясл. зв. 1. Злучацца, звязвацца. 2. Аб’ядноўвацца ў адно цэлае. 3. Згуртоувацца, пагадняцца, аб'ядноўвацца. 4. Спалучацца; дасягаць духоўнай еднасці. 5. Мець палавы акт, савакупляцца.
с. 10
Злучаючий дзеепрым. ад злучати ў 2 знач.
с. 11
Злучаючійся дзеепрым. ад злучатися ў 4 знач.
с. 11
Злучене гл. злученье
с. 11
Злучение гл. злученье
с. 11
Злученый, злучоный дзеепрым. 1. Ад злучити ў 1 знач. 2. Ад злучити ў 2 знач. 3. Ад злучити ў 3 знач. 4. Аб'яднаныя духоўна, параднёныя. 5. Які мае дачыненне да чаго-н., звязаны з чым-н.
с. 11
Злученье, злучене, злучение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. злучити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. злучити ў 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. злучити ў 3 знач. 4. Дзеянне па дзеясл. злучити ў 4 знач. 5. Савакупленне, палавы акт. 6. Блізкасць. 7. Аб'яднанне (арганізацыя).
с. 12
Злученьеся наз. Дзеянне па дзеясл. злучитися у 4 знач.
с. 13
Злучити, злучыти дзеясл. 1. Злучыць, звязаць. сабраць. 2. Аб'яднаць, .зрабіць адно цэлае. 3. Згуртаваць, пагадніць. 4. Спалучыць, суаднесці, дасягнуць духоўнай еднасці. 5. Выканаць арыфметычнае дзеянне складанне.
с. 13
Злучитися, злучытися дзеясл. 1. Зблізіцца, сысціся. 2. Аб'яднацца. 3. Згуртавацца, пагадніцца. 4. Спалучыцца, суаднесціся, дасягнуць духоўнай еднасці. 5. Сустрэцца. 6. Савакупіцца.
с. 14
Злучоный гл. злученый
с. 15
Злучыти гл. злучити
с. 15
Злучытися гл. злучитися
с. 15
Злый прым. 1. Дрэнны, няякасны; сапсаваны. 2. Нядобры, звязаны са злом, бядой. 3. Няправільны, памылковы, крывадушны. 4. Няшчаслівы. няўдалы. 5. Прасякнуты злосцю, нядобры, варожы. 6. Жорсткі, к.ровапралітны. 7. Шкодны, злачынны. 8. Няправедны, грзшны. 9. Грубы, лаянкавы. 10. Вельмі моцны па ступені праяўлення. 11. У знач. наз. Дрэнны чалавек, злачынца, грэшнік. 12. У знач. наз. Д’ябал.
с. 15
Злюбеный дзеепрым. Ад злюбити ў 3 знач. Параўн. злюбонный.
с. 18
Злюбити дзеясл. 1. Паабяцаць, абавязвацца. даць слова. 2. Пагадніцца, дамовіцца. 3. Аказаць давер, вылучыць. 4. Палюбіць, упадабаць.
с. 18
Злюбитися дзеясл. зв. 1. Ад злюбити ў 3 знач. 2. Спадабацца.
с. 19
Злюбленый дзеепрым. 3любленый рокъ гл. рокъ с. 19
Злюбный прым. 1. Выбраны, вылучаны. 2. Любімы; з якім любіліся.
с. 19
Злюбовати дзеясл. Абяцаць, дамаўляцца.
с. 19
Злюбонный дзеепрым. Тое, што і злюбеный.
с. 19
Злюбъ наз. Дамоўленасць, пагадненне.
с. 19
Злюпленый гл. злупленый
с. 19
Злютоватися дзеясл. Злітавацца, зміласцівіцца.
с. 19
Злякатися, злекатися дзеясл. Спалохацца.
с. 20
Злякнене, злекнене, злекненье наз. Спалох, перапуд.
с. 20
Злякнутися, злекнутися дзеясл. Спалохацца. Параўн. злячися.
с. 20
Злякчоный дзеепрым. Занепакоены.
с. 20
Злячися, злечися дзеясл. Тое, што і злякнутися.
с. 20
Змагати дзеясл. 1. Тое, што і змогати ў 1 знач. 2. Тое, што і змогати ў 2 знач.
с. 21
Змагатися дзеясл. Тое, што і змогатися ў 2 знач.
с. 21
Змаза наз. 1. Бруд, пляма. 2. Недахоп, загана. 3. Грэх, нядобры ўчынак. 4. Знявага, ганьбаванне. 5. Нецнатлівасць.
с. 21
Змазание гл. змазанье
с. 22
Змазаный дзеепрым. 1. Ад змазати у 1 знач. 2. Ад змазати ў 2 знач. 3. Ад змазати ў 3 знач.
с. 22
Змазанье, змазанне наз. 1. Нячыстасць, грэшнасць. 2. Ачышчэнне. 3. Ганьбаванне, зневажанне.
с. 23
Змазати, змазать дзеясл. 1. Забрудзіць, выпацкаць. 2. Замазаць, закрэсліць, зрабіць нябачным. 3. Зняславіць, зганьбаваць.
с. 23
Змазатися, змазаться дзеясл. зв. 1. Ад змазати, змазать у 1 знач. 2. Выкупіцца. загладзіцца. 3. Увайсці ў грэх, апаганіцца, зняславіцца.
с. 24
Змазать гл. змазати
с. 24
Змазаться гл. змазатися
с. 24
Змазыватися дзеясл., шматкр. ад змазатися ў 1 знач.
с. 24
Змалити дзеясл. Зрабіць малым, паменшыць.
с. 24
Змалу прысл. 3 маленства, змалку.
с. 24
Зманити дзеясл. Склікаць, сабраць.
с. 24
Змарагдовый прым. ад змарагдъ.
с. 25
Змарагдъ наз. Тое, што і шмарагдъ.
с. 25
Змарлый дзеепрым. Тое, што і змерлый у 1 знач.
с. 25
Змарнелый прым. Змарнелы, змучаны.
с. 25
Змартвыхвстанье наз. Тое, што і змертвыхвстанье.
с. 25
Змацняти гл. змоцняти
с. 25
Змацнятися гл. змоцнятися
с. 25
Змегчати гл. змякчати
с. 25
Змеевъ прым. Тое, што і змиевъ у 1 знач.
с. 25
Змеевый прым. ад змей у 1 знач.
с. 25
Змежи, змежы прыназ. 3, сярод.
с. 25
Змей наз. 1. Змяя. Параўн. змий у 1 знач. 2. Д'ябал у вобразе змея-спакусніка. Параўн. змий у 2 знач., змия ў 2 знач. 3. Казачнае крылатае страшыдла з тулавам змяі; дракон, цмок. Параўн. змий у 3 знач. 4. Ідал у выглядзе змея. Параўн. змий у 4 знач, змия ў 3 знач.
с. 26
Змекчити, змекчыти дзеясл. Тое, што і змякчити.
с. 26
Змекчитися дзеясл. Тое, што і змякчитися.
с. 26
Змекчоный дзеепрым. ад змекчити.
с. 26
Змекчыти гл. змекчити
с. 26
Змелити дзеясл. Змалоць.
с. 26
Змена наз. 1. Змена. перамена, замена. 2. Тое, што і зменка. 3. Поле як кампанент папарнай (трохпольнай) сістэмы земляробства.
с. 26
Змененый дзеепрым. ад зменити ў 1 знач.
с. 27
Зменилыйся дзеепрым. ад зменити ў 1 знач.
с. 27
Зменити дзеясл. 1. Зрабіць інакшым, перамяніць: парушыць вернасць каму-, чаму-н. 2. Памяняць. замяніць.
с. 27
Зменитися дзеясл. 1. Стаць іншым; перамяніцца. набыць іншы выгляд. 2. Збыцца, здзейсніцца, спраўдзіцца (?)
с. 27
Зменка наз. Упамінанне. Параўн. змена ў 2 знач.
с. 28
Зменковати дзеясл. Упамінаць. Параўн. змянковати.
с. 28
Зменкуючий дзеепрым. ад зменковати.
с. 28
Зменникъ наз. Здраднік.
с. 28
Зменничий прым. Здрадніцкі, прадажны, вераломны.
с. 28
Зменництво наз. Здрада, здрадніцтва
с. 29
Зменшаный дзеепрым. ад зменшати.
с. 29
Зменшати, зменьшати дзеясл. Зменшваць, паменшваць.
с. 29
Зменшеный гл. зменшоный
с. 29
Зменшенье, зменьшенье наз. Дзеянне па дзеясл. зменшити.
с. 29
Зменшиваный дзеепрым. ад зменшивати.
с. 29
Зменшивати, зменшывати, зменьшивати, зменьшывати дзеясл. Зменшваць, паменшваць.
с. 29
Зменшиватися, зменшыватися дзеясл. Зменшвацца, паменшвацца.
с. 29
Зменшити, зменьшити дзеясл. Зменшыць, паменшыць.
с. 30
Зменшитися, зменьшитися, зменьшытися дзеясл. Зменшыцца, паменшыцца.
с. 30
Зменшоный, зменшеный дзеепрым. Зменшаны, паменшаны.
с. 30
Зменшывати гл. зменшивати
с. 30
Зменшыватися гл. зменшиватися
с. 30
Зменьшати гл. зменшати
с. 30
Зменьшатися дзеясл. Зменшвацца, паменшвацца.
с. 30
Зменьшенье гл. зменшенье
с. 30
Зменьшивати гл. зменшивати
с. 30
Зменьшити гл. зменшити
с. 30
Зменьшитися гл. зменшитися
с. 30
Зменьшывати гл. зменшивати
с. 30
Зменьшытися гл. зменшитися
с. 30
Зменяный дзеепрым. ад зменяти ў 2 знач.
с. 30
Зменяти дзеясл. 1. Рабіць інакшым, змяняць. 2. Замяняць. 3. Разменьваць, абменьваць адны грашовыя манеты на іншыя.
с. 30
Зменятися дзеясл. Станавіцца іншым, змяняцца.
с. 31
Змерати гл. змеряти
с. 31
Змереный, змероный дзеепрым. ад змерити I. Параўн. змеряный.
с. 31
Змеренье наз. Дзеянне па дзеясл. змерити II у 2 знач.
с. 31
Змерзати дзеясл. Зацвердзяваць ад марозу.
с. 31
Змерзатися дзеясл. Змярзацца.
с. 31
Змерзлый прым. Зацвярдзелы ад марозу.
с. 31
Змерзнути дзеясл. Загінуць ад моцнага холаду, марозу.
с. 31
Змерзти дзеясл. Моцна азябнуць, акалець.
с. 31
Змерзтися дзеясл Зацвярдзець ад марозу.
с. 31
Змерити I, змерыти дзеясл. Змераць, змерыць; вызначыць якой-н. мерай велічыню чаго-н.
с. 31
Змерити II, змерыти дзеясл. 1. Прыцэліцца, прыняць адпаведную позу для стральбы па цэлі. 2. Намерыцца, імкнуцца да чаго-н.
с. 32
Змерканье, смерканье наз. Прыцемкі паміж заходам сонца і наступленнем ночы.
с. 32
Змеркатися дзеясл. Змяркацца, цямнець.
с. 32
Змеркненье наз. Наступленне змроку, цемнаты.
с. 32
Змеркнути дзеясл. Сцямнецца. пацямнець (пра наступленне змроку, вячэрняй цемнаты).
с. 32
Змеркнутися дзеясл., зв. ад змеркнути.
с. 32
Змерковати дзеясл. Уладзіць, наладзіць добрыя адносіны.
с. 33
Змерлый прым. 1. Які памёр. Параўн. змарлый. 2. У знач. наз. Памёршы, нябожчык.
с. 33
Змероный гл. змереный
с. 33
Змертвенье наз. Дзеянне па дзеясл. змертвети.
с. 33
Змертвети дзеясл. Змярцвець; страціць адчувальнасць, прытомнасць; стаць падобным да мёртвага.
с. 33
Змертвыхвостание гл. змертвыхвстанье
с. 33
Змертвыхвсталый прым. Уваскрэслы.
с. 33
Змертвыхвстанье, змертвыхвостание наз. Уваскрашэнне. Параўн. змартвыхвстанье.
с. 33
Змерти дзеясл. Памерці.
с. 34
Змерший дзеепрым. ад змерти.
с. 34
Змерыти гл. змерити
с. 34
Змеряный дзеепрым. Тое, што і змереный.
с. 34
Змеряти, змерати дзеясл. 1. Намервацца, нацэльвацца, імкнуцца да чаго-н. 2. Цэліцца, прыцэльвацца.
с. 34
Змеряючий дзеепрым. ад змеряти ў 1 знач.
с. 34
Зместити дзеясл. Змясціць. умясціць.
с. 35
Зместитися дзеясл. 1. Змясціцца, умясціцца. 2. Размясціцца. рассяліцца.
с. 35
Зметаный дзеепрым. 1. Скінуты у кучу, навалены ў беспарадку. 2. Адкінуты. зрушаны з ранейшага месца.
с. 35
Зметанье наз. Дзеянне па дзеясл. зметати ў 1 знач.
с. 35
Зметати дзеясл. 1. Знесці. разбурыць, разабраць (звычайна пра пабудову). 2. Сагнаць, прагнаць, прымусіць пайсці адкуль-н. 3. Зняць, скінуць (пра адзенне). 4. Зваліць, скінуць, скласці ў адну кучу, састагаваць.
с. 35
Зметовати, зметывати дзеясл. Знімаць, звальняць, пазбаўляць улады, пасады.
с. 36
Змешаный дзеепрым. ад змешати. Параўн. змешеный.
с. 36
Змешанье наз. Дзеянне па дзеясл. змешати.
с. 36
Змешати дзеясл. Змяшаць, перамяшаць, злучыць у адно, саставіць сумесь ці раствор.
с. 36
Змешатися дзеясл. 1. Злучыцца у адно пры перамешванні; утварыць сумесь ці раствор. 2. Перамяшацца, размясціцца ў беспарадку, уперамешку адзін з адным. 3. Парушыць баявы парадак, строй.
с. 36
Змешеный дзеепрым. Які ўтварыўся шляхам змешвання. Параўн. змешаный.
с. 37
Змешканье наз. Дзеянне па дзеясл. змешкати ў 1 знач.
с. 37
Змешкати дзеясл. 1. Паж. 2. Затрымацца, прыпазніцца, не зрабіць што-н. у тэрмін.
с. 37
Змешкатися дзеясл. Затрымацца, прыпазніцца, не зрабіць чаго-н. у тэрмін.
с. 37
Змешовати дзеясл. Змешваць, перамешваць. рабіць сумесь ці раствор.
с. 37
Змещати дзеясл. Змяшчаць, умяшчаць.
с. 37
Змещатися дзеясл. Змяшчацца, умяшчацца.
с. 38
Змея наз. Змяя. Параўн. змия ў 1 знач.
с. 38
Змиевъ прым. 1. Які мае адносіны да змея, належыць яму. Параўн. змеевъ. 2. // перан. Уласцівы д'яблу ў вобразе змея-спакусніка. Параўн. змиовъ.
с. 38
Змизати дзеясл. Знікаць.
с. 38
Змииный прым. 1. Які мае адносіны да змяі, належыць змяі, уласцівы ёй. 2. Д'ябальскі, уласцівы д'яблу ў вобразе змея-спакусніка.
с. 38
Змий наз. 1. Тое, што і змей у 1 знач. 2. Тое. што і змей у 2 знач. 3. Тое, што і змей у 3 знач. 4. Тое. што і змей у 4 знач.
с. 38
Змилованье наз. Дзеянне па дзеясл. змиловатися.
с. 39
Змилованьеся наз. Дзеянне па дзеясл. змиловатися:
с. 39
Змиловатися дзеясл. Праявіць міласць. літасць, спагаду; злітавацца.
с. 39
Змиовъ прым. Тое, што і змиевъ у 2 знач.
с. 40
Змирати дзеясл. Паміраць.
с. 40
Змирити дзеясл. Памірыць, прымірыць.
с. 40
Змиритися, змирытися дзеясл. Памірыцца, заключыць мір, прыйсці да згоды.
с. 40
Змирский прым. <> Куница змирская гл. куница с. 40
Змирщина наз. Мірнае вырашэнне спрэчкі, сваркі.
с. 40
Змирытися гл. змиритися
с. 40
Змислити гл. змыслити
с. 40
Змия наз. 1. Тое, што і змея. 2. Тое, што і змей у 2 знач. 3. Тое, што і змей у 4 знач.
с. 40
Змлада прысл. Змоладу.
с. 40
Змлелый прым. Вялы, млявы, самлелы, пазбаўлены энергіі, бадзёрасці, жвавасці.
с. 40
Змнейшати дзеясл. Зменшваць.
с. 40
Змнейшенье, змнейшение наз. Дзеянне па дзеясл. змнейшати.
с. 41
Змнейшоный дзеепрым. ад змнейшати.
с. 41
Змова наз. 1. Угавор, дамоўленасць. 2. Змова, тайнае пагадненне. 3. Згода, пагадненне. Параўн. змолва. 4. Перагаворы, спрэчка.
с. 41
Змовеный дзеепрым. 1. Ад змовити ў 2 знач. 2. Ад змовити ў 3 знач.
с. 41
Змовенье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. змовити ў 2 знач. 2. Дзеянне па.дзеясл. змовити ў 3 знач.
с. 42
Змовины наз. Заручыны, змовіны.
с. 42
Змовити дзеясл.1. Сказаць, вымавіць. 2. Дамовіцца, умовіцца. дагаварыцца. 3. Заручыць.
с. 42
Змовитися дзеясл. Змовіцца, дамовіцца, згаварыцца, дагаварыцца, прыйсці да згоды. Параўн. змолвитися.
с. 43
Змовленый дзеепрым. 1. Ад змовити ў 2 знач. 2. У знач. наз. Выплата па дамоўленасці. 3. Ад змовити ў 3 знач.
с. 43
Змовленье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. змовити ў 2 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. змовити ў 3 знач.
с. 43
Змовляти дзеясл. 1. Паведамляць, інфармаваць. 2. Наймаць каго-н. для выканання пэўнай працы на пэўных умовах. 3. Заручаць.
с. 44
Змовлятися дзеясл. Змаўляцца, дамаўляцца, умаўляцца, дагаварвацца, прыходзіць да згоды. Параўн. змовятися.
с. 44
Змовный прым. Дамоўлены, умоўлены, загадзя вызначаны, устаноўлены.
с. 44
Змовца наз. Арбітр, пасрэднік.
с. 44
Змовятися дзеясл. Тое, што і змовлятися.
с. 44
Змога наз. Змога, сіла. магчымасць.
с. 44
Змогати дзеясл. 1. Магчы, быць здольным. Параўн. змагати ў I знач. 2. Адольваць, асільваць. перамагаць. Параўн. змагати ў 2 знач.
с. 44
Змогатися дзеясл. 1. Змагацца, біцца, ваяваць са зброяй у руках. 2. Супраціўляцца чаму-н., імкнуцца перамагчы або знішчыць што-н. Параўн. змагатися.
с. 45
Змогчи дзеясл. 1. Адолець, перамагчы. 2. Змагчы, здолець зрабіць што-н.
с. 45
Змогчися дзеясл. Змагчыся.
с. 45
Зможжити дзеясл. Знішчыць, зруйнаваць, разбурыць [?]. Параўн. змощити.
с. 45
Зможненьеся наз. Узмацненне.
с. 45
Зможность наз. Магчымасць здзяйснення чаго-н.
с. 45
Змоклый прым. Змоклы.
с. 46
Змокнути дзеясл. Змокнуць.
с. 46
Змолва наз. Тое, што і змова ў 3 знач.
с. 46
Змолвитися дзеясл. Тое, што і змовитися.
с. 46
Змолоду, змолода прысл. Змоладу.
с. 46
Змолоти дзеясл. Змалоць.
с. 46
Змолотися дзеясл., зв. ад змолоти.
с. 46
Змолотити дзеясл. Змалаціць, абмалаціць.
с. 46
Змолотый дзеепрым. Змолаты.
с. 46
Змолоченый дзеепрым. ад змолотити.
с. 47
Змолоченье наз. Дзеянне па дзеясл. змолотити.
с. 47
Змолчати дзеясл. Змаўчаць, прамаўчаць.
с. 47
Зморагдъ наз. Назва царкоўнай кнігі (зборнік павучанняў для хатняга чытання).
с. 47
Зморати дзеясл. Зморваць, знясільваць, стамляць.
с. 47
Зморгованый гл. зморкгованый
с. 47
Змордованый дзеепрым. 1. Ад змордовати ў 1 знач. 2. Ад змордовати ў 2 знач.
с. 47
Змордованье наз. Дзеянне па дзеясл. змордовати ў 1 знач.
с. 47
Змордовати дзеясл. 1. Падвергнуць здзекам, катаванню. 2. Змучыць, знясіліць.
с. 48
Змордоватися дзеясл., зв. ад змордовати ў 2 знач.
с. 48
Змореный, зморенный, змороный дзеепрым. ад зморити.
с. 48
Зморенье наз. Дзеянне па дзеясл. зморити.
с. 49
Зморити, зморыти дзеясл. Змарыць.змучыць.крайне стаміць, знясіліць.
с. 49
Зморкгованый, зморгованый дзеепрым ад зморкговати.
с. 49
Зморкговати дзеясл. Абмераць, памераць, вызначыць плошчу ў моргах.
с. 49
Змороный гл. змореный
с. 49
Зморщеный, зморшоный дзеепрым. Зморшчаны, пакрыты маршчынамі, складкамі.
с. 49
Зморщенье наз. Дзеянне па дзеясл. зморщитися.
с. 49
Зморщитися, зморщытися дзеясл. Зморшчыцца.
с. 50
Зморщка наз. Маршчына.
с. 50
Зморщоный гл. зморщеный
с. 50
Зморщытися гл. зморщитися
с. 50
Зморыти гл. зморити
с. 50
Зморяти дзеясл. Адольваць (пра сон).
с. 50
Змоцненый дзеепрым. 1. Ад змоцнити ў I знач. 2. Ад змоцнити ў 2 знач.
с. 50
Змоцненье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. змоцнити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. змоцнити ў 2 знач.
с. 50
Змоцненьеся наз. Дзеянне па дзеясл. змоцнитися.
с. 51
Змоцнитися дзеясл. Набыць моц, цвёрдасць, стойкасць.
с. 51
Змоцнити, змоцнить дзеясл. 1. Сцвердзіць, пацвердзіць, засведчыць, прызнаць правільнасць чаго-н. 2. Падтрымаць, зрабіць больш цвёрдым, стойкім. 3. Падмацаваць. 4. Змацаваць, далучыць адно да другога пры дапамозе чаго-н.; умацаваць.
с. 51
Змоцнитися дзеясл. Узмацніцца, умацавацца, стаць больш моцным. цвёрдым, стойкім.
с. 52
Змоцняный дзеепрым. ад змоцняти ў 2 знач.
с. 52
Змоцняти, змацняти дзеясл. 1. Сцвярджаць, пацвярджаць, сведчыць, прызнаваць правільнасць чаго-н. 2. Умацоўваць, падтрымліваць, рабіць больш моцным, цвёрдым. стойкім.
с. 52
Змоцнятися, змацнятися дзеясл. Узмацняцца, умацоўвацца, станавіцца больш моцным. цвёрдым, стойкім.
с. 53
Змоцняючий, змоцняючый дзеепрым. 1. Ад змоцняти ў 1 знач. 2. Ад змоцняти ў 2 знач.
с. 53
Змочаный, змоченый дзеепрым. ад змочати.
с. 53
Змочати дзеясл. Намочваць. заліваць, затапляць.
с. 53
Змочи дзеясл. 1. Змагчы, здолець. 2. Перамагчы, адолець.
с. 53
Змочися дзеясл. Змагчыся, аслабець.
с. 54
Змочити дзеясл. 1. Змачыць. 2. Замачыць.
с. 54
Змочитися, змочытися дзеясл. Змачыцца, намокнуць.
с. 54
Змочоный дзеепрым. ад змочити ў 1 знач.
с. 54
Змочытися гл. змочитися
с. 54
Змощити дзеясл. Тое, што і зможжити.
с. 54
Змрокъ наз. 1. Змрок. 2. // перан. Пагасанне, страта бляску (пра вочы).
с. 54
Змружати дзеясл. Зажмурваць.
с. 55
Змруженый, змружоный дзеепрым. Зажмураны.
с. 55
Змуленый дзеепрым. Змуляны.
с. 55
Змулетися дзеясл. Змуляцца.
с. 55
Змурованый дзеепрым. ад змуровати.
с. 55
Змурованье наз. Дзеянне па дзеясл. змуровати.
с. 55
Змуровати дзеясл. Змураваць.
с. 55
Змученый, змучоный дзеепрым. ад змучити.
с. 55
Змученье наз. Дзеянне па дзеясл. змучити.
с. 56
Змучити, змучыти дзеясл. Змучыць, скатаваць.
с. 56
Змучитися дзеясл. Змучыцца.
с. 56
Змучоный гл. змученый
с. 56
Змучыти гл. змучити
с. 56
Змушокъ наз. Баранок. смушак.
с. 56
Змушэнье наз. Прымус, прымушэнне.
с. 56
Змывание наз. Дзеянне па дзеясл. змывати ў 1 знач.
с. 56
Змывати дзеясл. 1. Змываць, ачышчаць мыццём. 2. Змываць, зносіць.
с. 56
Змылити дзеясл. 1. Памыліцца. 2. Прамахнуцца.
с. 56
Змылятися дзеясл. Памылкова лічыцца, расцэньвацца, успрымацца.
с. 57
Змысленый дзеепрым. ад змыслити ў 2 знач.
с. 57
Змыслити, змислити дзеясл. 1. Задумаць, намерыцца зрабіць што-н. 2. Прыдумаць, выдумаць тое, чаго не было, прыпісаць каму-н. што-н. Параўн. змышлити.
с. 57
Змыслитися дзеясл. Пераканацца, упэўніцца
с. 58
Змыслне прысл. Наўмысна, наўмысля.
с. 58
Змыслный, змысльный прым. 1. Выдуманы, ілжывы, фальшывы. 2. Які мае цвярозы розум.
с. 58
Змыслъ наз. 1. Памяць, свядомасць; ясны розум. 2. Разуменне.
с. 58
Змыти дзеясл. Змыць, вымыць.
с. 58
Змытися дзеясл. Вымыцца, памыцца.
с. 59
Змытый дзеепрым. ад змыти.
с. 59
Змышататисовый прым. Гняды з шэрым адценнем колеру, як мыш.
с. 59
Змышлене, змышлоне прысл. ад змышленый.
с. 59
Змышление гл. змышленье
с. 59
Змышленый, змышленный, змышлионый, змышлюный дзеепрым. ад змышлити.
с. 59
Змышленье, змышленне наз. Дзеянне па дзеясл. змышлити.
с. 60
Змышлионый гл. змышленый
с. 60
Змышлити дзеясл. Тое, што і змыслити ў 2 знач.
с. 60
Змышлоне гл. змышлене
с. 60
Змышлюный гл. змышленый
с. 60
Змышляный дзеепрым. ад змышляти ў 3 знач.
с. 60
Змышлянье наз. Дзеянне па дзеясл. змышляти ў 3 знач.
с. 60
Змышляти дзеясл. 1. Задумваць, намервацца зрабіць што-н. 2. Ацэньваць, прызнаваць, рабіць якія-н. заключэнні. 3. Прыдумваць, выдумваць тое, чаго не было, прыгадваць каму-н. што-н.
с. 60
Змышлятися дзеясл., зв. ад змышляти ў I знач.
с. 61
Змышлячъ наз Прытворшчык, выдумшчык.
с. 61
Змышляючий дзеепрым. 1. Ад змышляти ў 1 знач. 2. Ад змышлити ў 3 знач.
с. 61
Змягчатися гл. змякчатися
с. 61
Змякчати, змегчати дзеясл. Змякчаць, рабіць больш лагодным, падатлівым.
с. 61
Змякчатися, змягчатися дзеясл. Змякчацца, рабіцца больш лагодным, падатлівым.
с. 61
Змякченье наз. Дзеянне па дзеясл. змякчити.
с. 62
Змякчети дзеясл. Змякчэць, зрабіцца больш лагодным, падатлівым.
с. 62
Змякчити, змякчыти дзеясл. Пазбавіць суровасці, строгасці, зрабіць больш мяккім, лагодным, падатлівым. Параўн. змекчити.
с. 62
Змякчитися дзеясл. Змякчыцца, стаць менш суровым, строгім, зрабіцца больш мяккім, лагодным, падатлівым. Параўн. змекчити.
с. 62
Змякчыти гл. змякчити
с. 62
Змякчоный дзеепрым. ад змякчити.
с. 62
Змянковати дзеясл. Тое, што і зменковати.
с. 63
Змянковатися дзеясл. Упамінацца.
с. 63
Змятати дзеясл. Змятаць, метучы, сціраць што-н. з якой-н. паверхні.
с. 63
Змяти дзеясл. Змяць, скамячыць.
с. 63
Знагла, знагле прысл. Раптоўна, нечакана, неспадзявана.
с. 63
Знадворья прысл. Знадворку, звонку, са знешняга боку.
с. 63
Знадзоный дзеепрым. Змучаны, змарнелы, знясілены.
с. 63
Знадобе прысл. Неабходна. патрэбна. трэба.
с. 64
Знаемитый прым. Тое, што і знаменитый.
с. 64
Знаемо прысл. Вядома.
с. 64
Знаемость наз. 1. Вядомасць: знаёмства. 2. Веды. веданне аб чым-н., пазнанне. Параўн. знаймость.
с. 64
Знаемый, знаимый, знаиомый прым. 1. Вядомы; знаёмы. 2. У знач. наз. Знаёмы. 3. Дасведчаны.
с. 65
Знайдение гл. знайденье
с. 65
Знайденый дзеепрым. 1. Ад знайти ў 1 знач. 2. Ад знайти ў 2 знач. 3. Ад знайти ў 4 знач. 4. Ад знайти ў 5 знач.
с. 65
Знайденье, знайдение наз. Дзеянне па дзеясл. знайти ў 1 знач.
с. 66
Знайдованый дзеепрым. 1. Ад знайдовати ў 1 знач. 2. Ад знайдовати ў 2 знач.
с. 66
Знайдованьесе наз. Дзеянне па дзеясл. знайдоватися ў 3 знач.
с. 66
Знайдовати, знайдовать дзеясл. 1. Знаходзіць (выпадкова або шукаючы). 2. Выяўляць, бачыць, заўважаць. 3. Лічыць, прызнаваць.
с. 66
Знайдоватися дзеясл. зв. 1. Ад знайдовати ў I знач. 2. Ад знайдовати ў 2 знач. 3. Змяшчацца, знаходзіцца.
с. 67
Знайдуючий, знайдуючый дзеепрым. ад знайдовати ў 3 знач.
с. 67
Знайдуючийсе дзеепрым. ад знайдоватися у 3 знач.
с. 68
Знайдуючый гл. знайдуючий
с. 68
Знайдующый дзеепрым. у знач. наз. Той, які знаходзіць.
с. 68
Знайменованье гл. знаменованье
с. 68
Знаймость наз. Тое, што і знаемость у 2 знач.
с. 68
Знаймя гл. знамя
с. 68
Знайти дзеясл. 1. Выпадкова або ў выніку пошукаў адшукаць. 2. Выявіць, убачыць, заўважыць. 3. Прыйсці да якога-н. вываду, заключэння. 4. Палічыць, прызнаць. 5. Вынайсці.
с. 68
Знайтися, знайтисе дзеясл. зв. 1. Ад знайти ў I знач. 2. Ад знайти ў 2 знач. 3. Аказацца (дзе-н., у якім-н. стане).
с. 69
Знаковый прым. ад знакъ у 1 знач.
с. 69
Знакомисть наз. Вядомасць.
с. 69
Знакомито прысл. Вядома.
с. 69
Знакомитший, знакомитшый прым., выш. ст. ад знакомитый у 2 знач.
с. 70
Знакомитый прым. 1. Знатны, дастойны. 2. Вядомы, знаёмы. 3. У знач. наз. Знатны чалавек. 4. У знач. наз. Знаёмы.
с. 70
Знакомый прым. Вядомы, знаёмы.
с. 70
Знакъ наз. 1. Умоўнае абазначэнне чаго-н. (прадмет, метка, кляймо, малюнак і г. д.). 2. След, шрам, адбітак чаго-н. 3. Сведчанне, адзнака. 4. Жэст, рух, дзеянне, якое нешта абазначае або паведамляе. Параўн. знамя ў 7 знач.
с. 71
Зналезеный дзеепрым. ад зналезти.
с. 72
Зналезенье наз. Дзеянне па дзеясл. зналезти.
с. 72
Зналезти, зналесть, зналязти дзеясл. Знайсці.
с. 72
Зналезтися, зналязтися дзеясл., зв. ад зналезти, зналязти.
с. 72
Зналесть гл. зналезти
с. 73
Зналязти гл. зналезти
с. 73
Зналязтися гл. зналезтися
с. 73
Знаме гл. знамя
с. 73
Знаменание гл. знаменанье
с. 73
Знаменаный дзеепрым. 1. Ад знаменати ў 3 знач. 2. У знач. наз. Хрышчоны.
с. 73
Знаменанье, знаменанне наз. 1. Дзеянне па дзеясл. знаменати ў I знач. 2. Дзеянне па дзеясл. знаменати ў 3 знач.
с. 73
Знаменати дзеясл. 1. Азначаць, зазначаць, паказваць. 2. Адзначаць, заўважаць. 3. Благаслаўляць, асвячаць знакам святога крыжа. 4. Падаваць знак.
с. 73
Знаменатися дзеясл., зв. ад знаменати ў 3 знач.
с. 74
Знамение, знаменье наз. 1. Умоўнае абазначэнне чаго-н. (прадмет, метка, кляймо, малюнак і г. д.). 2. След, шрам, адбітак чаго-н. 3. Сведчанне, адзнака. 4. Благаславенне, асвячэнне. 5. Прадвесце, прадказанне. 6. Цуд, незвычайная з’ява.
с. 74
Знаменикъ наз. Пячатка.
с. 75
Знамените, знаменито прысл. 1. Вядома. зразумела. 2. Багата. пышна, слаўна, выдатна.
с. 75
Знаменитивати дзеясл. Тое. што і знаменовати ў 3 знач.
с. 76
Знаменитость наз. Славутасць, выдатнасць, вядомасць.
с. 76
Знаменитший прым. выш. ст. 1. Ад знаменитый у 1 знач. 2. Ад знаменнтый у 2 знач.
с. 76
Знаменитый прым. 1. Вядомы, славуты. Параўн. знаемитый. 2. Вялікі, значны, багаты, пышны.
с. 77
Знаменный прым. ад знамя ў 2 знач.
с. 77
Знаменованье, знайменованье, знаменование наз. 1. Тлумачэнне значэння. 2. Благаславенне, асвячэнне.
с. 77
Знаменовати дзеясл. 1. Азначаць, сведчыць; зазначаць. 2. Прадказваць. 3. Адціскаць, ставіць знак. Параўн. знаменитовати.
с. 78
Знаменоватися дзеясл. зв. 1. Ад знаменовати ў 1 знач. 2. Ад знаменовати ў 2 знач. 2. Выяўляцца.
с. 78
Знаменоносный прым. Сцяганосны.
с. 79
Знаменосецъ наз. Сцяганосец.
с. 79
Знаменуючий дзеепрым ад знаменовати ў 1 знач.
с. 79
Знаменье гл. знаменне
с. 79
Знамость наз. <> Мети знамость — ведаць, знаёміцца.
с. 79
Знамя, знаме, знаймя наз. 1. Знак, метка, насечка, зарубка. 2. Уласніцкі знак, кляймо. 3. Участак лесу, зямлі, угоддзе. якое належыць аднаму гаспадару і мае сваё кляймо або нейкі межавы знак. 4. Які-н. знак на целе чалавека (сіняк, шрам, радзімка). 5. Знак, малюнак як сімвалічнае адлюстраванне чаго-н. 6. Дакумент, змацаваны пячаткай, асабістым знакам або подпісам афіцыйных асоб. 7. Тое, што і знакъ у 4 знач. Хрышчэнне; Благаславенне, асяненне знакам святога крыжа. 8. Сведчанне, прыкмета, доказ. 9. Знак, прадвесце. 10. Цуд, незвычайная з’ява. 11. Воінскі сцяг. 12. Воінскае злучэнне.
с. 79
Знамянье наз. Знак задыяка.
с. 82
Знанный дзеепрым Значны, багаты.
с. 82
Знаный дзеепрым. 1. Ад знати ў 1 знач. 2. Ад знати ў 4 знач.
с. 82
Знанье наз. 1. Веданне. 2. Вядомасць.
с. 83
Знарядити дзеясл. Падрыхтаваць, сабраць.
с. 83
Знати, знать, знаць дзеясл. 1. Ведаць, мець звесткі. 2. Умець, быць абучаным. 3. Быць знаёмым. 4. Пазнаваць, адрозніваць. 5. Відаць, можна бачыць. 6. Можна зразумець. 7. У знач. пабочн. Мабыць, напэўна, відаць. 8. Мець што-н. пазнаваць. 9. Прызнаваць. 10. У знач. прысл. Вядома.
с. 83
Знатися, знатисе, знатись, знацисе дзеясл. зв. 1. Ад знати ў 1 знач. 2. Ад знати ў 2 знач. 3. Ад знати ў 9 знач. 4. Быць вядомым, лічыцца.
с. 86
Знатнейший прым. Найбольш вядомы.
с. 87
Знатникъ наз. 1. Сваяк. 2. мн. Знатники. Знакі задыяка.
с. 87
Знать гл. знати
с. 87
Знаходити дзеясл. Знаходзіць.
с. 87
Знаходитися дзеясл., зв. ад знаходити.
с. 87
Знахождение наз. Дзеянне па дзеясл. знаходити.
с. 87
Знахожение гл. знахоженье
с. 87
Знахоженый дзеепрым. ад знаходити.
с. 87
Знахоженье, знахожение наз. Дзеянне па дзеясл. знаходити.
с. 87
Знахоръ наз. Знахар.
с. 87
Знацный прым. Знатны. ...
с. 87
Знацисе гл. знатися
с. 88
Знаць гл. знати
с. 88
Значала прысл. Спачатку.
с. 88
Значачий дзеепрым. Які нешта абазначае.
с. 88
Значеный, значенный, значоный дзеепрым. 1. Значаны, мечаны. 2. Які абазначае нешта, з'яўляецца сімвалам чаго-н.
с. 88
Значенье наз. Значэнне.
с. 88
Значити, значить, значыти дзеясл. 1. Значыць, азначаць, мець значэнне. 2. Памячаць, ставіць знак. 3. Зазначаць, паведамляць, указваць. 4. Благаслаўляць, асвячаць знакам святога крыжа. 5. Назначаць.
с. 88
Значитися, значитисе, значытисе, значытися дзеясл. 1. Значыцца, азначаць. 2. Відаць, вынікаць. 3. Выяўляцца, паказвацца. 4. Абазначацца. 5. Зазначацца, паведамляцца, указвацца. 6. Ставіць свой знак, пячатку.
с. 89
Значить гл. значити
с. 90
Значне, значно прысл. 1. Выразна, слушна, абгрунтавана. 2. Значна, вельмі, моцна. 3. Многа. 4. Багата. 5. Бачна, прыкметна.
с. 90
Значней прысл. выш. ст. 1. Ад значне ў 1 знач. 2. Ад значне ў 3 знач.
с. 92
Значнейший, значнейшый прым. выш. ст. 1. Ад значный у 2 знач. 2. Ад значный у 3 знач. 3. Ад значный у 4 знач.
с. 92
Значно гл. значне
с. 93
Значный прым. 1. Вялікі памерам, колькасцю, сілай. 2. Важны па значэнню, істотны. 3. Слушны, абгрунтаваны. 4. Вядомы, знатны. 5. Прыкметны. 6. Выразны.
с. 93
Значокъ наз., памянш. ад знакъ у I знач.
с. 94
Значоный гл. значеный
с. 94
Значыти гл. значити
с. 94
Значытисе гл. значитися
с. 94
Значытися гл. значитися
с. 94
Знашаный дзеепрым. ад знашати ў 2 знач.
с. 94
Знашати, знашать дзеясл. 1. Ліквідаваць. 2. Вучыць.
с. 94
Знашатьсе дзеясл. Мець зносіны.
с. 95
Знашовати дзеясл. Тое, што і зношнвати ў 1 знач.
с. 95
Знаючий дзеепрым. ад знати ў 1 знач.
с. 95
Знаючийся дзеепрым. ад знатися ў 3 знач.
с. 95
Знающий дзеепрым. 1. Ад знати ў 1 знач. 2. Ад знати ў 3 знач. 3. Ад знати ў 9 знач.
с. 95
Зневага наз. Знявага.
с. 95
Зневажаный дзеепрым. ад зневажати.
с. 96
Зневажати дзеясл. Зневажаць.
с. 96
Зневажатися дзеясл., зв. ад зневажати.
с. 96
Зневажачъ наз. Зневажальнік.
с. 96
Зневажаючий дзеепрым. у знач. наз. Той, хто зневажае.
с. 96
Зневаженый, зневажоный дзеепрым ад зневажити.
с. 96
Зневаженье наз. Дзеянне па дзеясл. зневажити.
с. 96
Зневажитель, зневажытель наз. Зневажальнік. Параўн. зневажца.
с. 96
Зневажити, зневажыти, зневажыть дзеясл. Зняважыць.
с. 97
Зневажливый прым. Зняважлівы.
с. 97
Зневажоный гл. зневаженый
с. 97
Зневажца наз. Тое, што і зневажитель.
с. 97
Зневажытель гл зневажитель
с. 97
Зневажыти гл. зневажити
с. 97
Зневажыть гл. зневажити
с. 97
Зневеритися, зневерытися дзеясл. Зняверыцца.
с. 97
Зневестелый дзеепрым. Жанчынападобны, спешчаны.
с. 97
Зневестити дзеясл. Абабіцца.
с. 97
Зневнима прысл. Непазбежна, няўхільна. Параўн. зневнимка.
с. 97
Зневнимка прысл. Тое, што і зневнима.
с. 97
Зневоление гл. зневоленье
с. 98
Зневоленство наз. Падняволенне, прыгнёт.
с. 98
Зневоленый дзеепрым. 1. Ад зневолити. 2. У знач. наз. Той, хто пазбаўлены волі.
с. 98
Зневоленье, зневоление наз. Дзеянне па дзеясл. зневолити.
с. 98
Зневолити дзеясл. Зняволіць, прыгнесці.
с. 98
Зневолитися дзеясл., зв. ад зневолити.
с. 99
Зневоляти дзеясл. Занявольваць, прыгнятаць
с. 99
Зневолятися дзеясл., зв. ад зневоляти.
с. 99
Знедзенье наз. Збядненне.
с. 99
Знелютованье наз. Нелітасцівыя, неберажлівыя адносіны.
с. 99
Знемецка прысл. Па-нямецку, на нямецкі манер.
с. 99
Знемогатися дзеясл. Слабець, знемагацца.
с. 99
Знемочи дзеясл. Аслабець, знемагчы.
с. 99
Знемочися дзеясл. Знемагчыся.
с. 99
Знемощнети дзеясл. Занядужаць.
с. 99
Зненавидети, зненавидити дзеясл. Зненавідзець.
с. 99
Зненавижати дзеясл. Зненавіджваць.
с. 100
Зненавиженый дзеепрым. ад зненавидети.
с. 100
Зненавиженье наз. Дзеянне па дзеясл. зненавидети.
с. 100
Зненацка прысл. Знянацку.
с. 100
Знендзеный дзеепрым. 1. Збяднелы. 2. Схуднелы.
с. 100
Знендлелый дзеепрым. Тое, што і знендзненый у 2 знач.
с. 100
Знеобачка, знеобачки прысл. Непрадбачана, неспадзявана.
с. 100
Знесеный дзеепрым. 1. Ад знести I у 1 знач. 2. Ад знести І у 2 знач. 3. Ад знести І у 3 знач. 4. Ад знести I у 4 знач. 5. Ад знести ў 5 знач.
с. 101
Знесенье, знесене наз. 1. Дзеянне па дзеясл. знести I у 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. знести I у 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. знести I у 3 знач. 4. Дзеянне па дзеясл. знести I у 5 знач. 5. Дзеянне па дзеясл. знести I у 9 знач. 6. Дзеянне па дзеясл. знести I у 10 знач.
с. 101
Знесеньеся наз. Сустрэча.
с. 102
Знести I, знесть дзеясл. 1. Прынесці з розных месц у адно, сабраць у адно месца. 2. Несучы, даставіць у іншае месца, перамясціць. 3. Разбурыушы, разабраўшы, зняць з якой-н. паверхні (звычайна пра пабудову). 4. Сарваўшы, збіўшы з якога-н. месца, перамясціць або знішчыць (вадой, ветрам і інш ). 5. Ліквідаваць, адмяніць. 6. Сцярпець, перанесці, вытрымаць. 7. Выгнаць. 8. Хапіць. 9. Спагнаць. 10. Узнесці.
с. 102
Знести II дзеясл. Адкласці яйцо (пра птушку).
с. 104
Знестися, знестисе, знестись дзеясл. 1. Сысціся. сабрацца ў адно месца. 2. Перамясціцца. перабрацца ў іншае месца. 3. Быць адхіленым, ліквідаваным. 4. Узнесціся.
с. 104
Знеханый дзеепрым. Занядбаны.
с. 105
Знижати дзеясл. 1. Паніжаць (узровень); памяншаць. 2. Прыніжаць. 3. Апускаць (пра вочы).
с. 105
Знижатися дзеясл. зв. 1. Ад знижати ў 1 знач. 2. Ад знижати ў 2 знач.
с. 105
Зниженый, знижоный дзеепрым. 1. Ад знижнти ў I знач. 2. Ад знижитн ў 2 знач. 3. Зроблены менш значным, важным.
с. 105
Зниженье, знижене наз. 1. Дзеянне па дзеясл. знижнти ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. знижити ў 2 знач. 3. Зніжэнне (тону голасу).
с. 105
Знижити, знижыти дзеясл. 1. Панізіць (узровень), зрабіць ніжэй. Параўн. знизити. 2. Прынізіць. 3. Апусціць.
с. 106
Знижитися, знижытися дзеясл. зв. 1. Ад знижити ў 1 знач. 2. Ад знижити ў 2 знач.
с. 106
Знижоный гл. зннженый
с. 106
Знижыти гл. зннжити
с. 106
Знижытися гл. знижитися
с. 106
Знизити дзеясл. Тое, што і знижити ў 1 знач.
с. 106
Знизка прысл. 3 боку ніжэйшых слаёў насельніцтва.
с. 106
Знизу прысл. 3 нізоўя.
с. 106
Знийти дзеясл. 1. Пайсці куды-н. 2. // перан. Спусціцца, сысці аднекуль зверху ўніз. 3. Выцечы.
с. 107
Зниканье наз. Дзеянне па дзеясл. зникати ў 2 знач.
с. 107
Зникати дзеясл. 1. Знікаць. 2. Ухіляцца, пазбягаць.
с. 107
Зникаючий дзеепрым. ад зникати ў 2 знач.
с. 108
Зникненье наз. Дзеянне па дзеясл. зникнути ў 2 знач.
с. 108
Зникнути, зникнуть дзеясл. 1. Знікнуць, прапасці. 2. Ухіліцца, пазбегнуць.
с. 108
Зникчемнети дзеясл. Зрабіцца нікчэмным. Параўн. зничэмнети.
с. 108
Знимати, знимать дзеясл. 1. Знімаць, распранаць. 2. Тое, што і зниматися.
с. 108
Зниматися, зниматисе, зниматсе дзеясл. Злучацца. Параўн. знимати ў 2 знач.
с. 108
Знимать гл. знимати
с. 109
Знимокъ, узнимокъ наз. Агляданне.
с. 109
Знине прысл. 3 цяперашняга часу.
с. 109
Знисчелый гл. знищелый
с. 109
Знитованье наз. Заклёпванне.
с. 109
Зниходити дзеясл. 1. Апускацца, сыходзіць. 2. Выцякаць.
с. 109
Зниходящий дзеепрым. у знач. наз. Той, хто спускаецца, сыходзіць куды н. уніз.
с. 109
Зничэмнети дзеясл. Тое, што і зникчемнети.
с. 109
Знишченый гл. знищеный
с. 109
Знишченье гл. знищенье
с. 109
Знишчитися гл. знищитися
с. 109
Знищати, знищети дзеясл. Збяднець. 2. Прапасці, знікнуць.
с. 109
Знищелый, знисчелый дзеепрым. Збяднелы.
с. 110
Знищение гл. знищенье
с. 110
Знищеный, знишченый, знищоный дзеепрым. Збяднелы.
с. 110
Знищенье, знишченье, знищение, знищченье наз. 1. Збядненне. 2. Дзеянне па дзеясл. знищити.
с. 110
Знищети гл. зннщати
с. 111
Знищити, знищить, знищыти, знищыть дзеясл. Знішчыць.
с. 111
Знищитися, знишчитися дзеясл. 1. Збяднець. 2. Знішчыцца, загінуць.
с. 111
Знищоный гл. знищеный
с. 111
Знищыть гл. знищити
с. 111
Знищыти гл. знищити
с. 111
Знова прысл. Тое, што і знову.
с. 112
Зновити дзеясл. Аднавіць.
с. 112
Зновляти дзеясл. Аднаўляць.
с. 112
Знову прысл. Зноў. Параўн. знова, зновъ.
с. 112
Зновъ прысл. Тое, што і знову.
с. 112
Зной наз. Спякота.
с. 112
Зноряженый дзеепрым. Падрыхтаваны.
с. 113
Зносити, зносить дзеясл. 1. Прыносіць з розных месц у адно, збіраць у адно месца. Параўн. сносити ў 1 знач. 2. Перамяшчаць цячэннем. 3. Пераносіць, цярпець. Параўн. сносити ў 2 знач. 4. Адмяняць, скасоўваць, ліквідаваць. 5. Патрабаваць, вытрымліваць. 6. Захоўваць. 7. Прымяняць. 8. Выношваць (дзіця да родаў).
с. 113
Зноситися, зноситисе, зноситься, зноситьсе дзеясл. зв. 1. Ад зносити ў 4 знач. 2. Перабірацца, перасяляцца. 3. Устанаўліваць цесныя зносіны, сувязі з кім-н., звяртацца да каго-н.
с. 114
Зносить гл. зносити
с. 115
Зноситься гл. зноситися
с. 115
Зносней прысл. Цярпімей.
с. 115
Зноснейший прым., выш. ст. ад зносный.
с. 115
Зносный прым. Цярпімы.
с. 115
Зносъ наз. Адмена, скасаванне, ліквідацыя.
с. 115
Зносячий дзеепрым. ад зносити ў 3 знач.
с. 115
Зношати дзеясл. 1. Тое, што і зносити ў 1 знач. 2. Тое, што і зносити ў 3 знач.
с. 115
Зношение гл. зношенье
с. 116
Зношеный, зношоный дзеепрым. 1. Ад зносити ў 1 знач. 2. Ад зносити ў 3 знач. 3. Зношаны. паношаны.
с. 116
Зношенье, зношение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. зносити ў 1 знач. 2. Ад зносити ў 3 знач. 3. Ад зносити ў 4 знач. 4. Сувязь, спалучэнне.
с. 116
Зношивати дзеясл. шматкр. 1. Ад зносити ў 1 знач. Параўн. знашовати. 2. Ад зносити ў 3 знач.
с. 117
Зношоватися дзеясл., шматкр. ад зноситися ў 3 знач.
с. 117
Зношоный гл. зношеный
с. 117
Знудити дзеясл. Знясіліць.
с. 117
Знужоный дзеепрым. ад знудити.
с. 117
Знутра прысл. Знутры.
с. 117
Зныдевати дзеясл. Стаць сумным, журботным, замаркоціцца.
с. 117
Зныделость наз. Маркотнасць, тужлівасць. замаркочанасць.
с. 117
Зныделый дзеепрым. Замаркочаны.
с. 117
Зныти дзеясл. Ператравіцца (у страўніку).
с. 117
Знэдзити дзеясл. Збяднець.
с. 117
Зняти, знять дзеясл. 1. Здзець тое, што было апранута, надзета, прышпілена, завязана, абута і г. д. 2. Сабраць пасля паспявання, зжаць. 3. Апанаваць, ахапіць. 4. Аддзяліць, адчапіць каго-, што-н. ад чаго-н. 5. Адмяніць, ліквідаваць, скасаваць. 6. Вызваліць, звольніць з пасады. 7. Зрабіць падобным на арыгінал.
с. 117
Знятися, знятисе дзеясл. Сысціся, сустрэцца.
с. 119
Знятый дзеепрым. 1. Ад зняти у 1 знач. 2. Ад зняти ў 2 знач. 3. Аб зняти ў 3 знач. 4. Ад зняти ў 4 знач. 5. Падняты. прыняты. 6. Ад зняти ў 5 знач. 7. Аддзелены.
с. 119
Знять гл. зняти
с. 120
Знятье наз. Дзеянне па дзеясл. зняти ў 2 знач.
с. 120
Зо прыназ. (перад словамі, якія пачынаюцца са збегу зычных або з галоснай). І. 3 родным склонам. 1. 3, ад, са (пры выражэнні аб'ектных адносін). а). Тое, што і з у I 1а знач. б) Тое, што і з у 1 1б знач. в) Тое, што і з у I 1в знач. г) Тое, што і з у I 1м знач. 2. 3, са (пры выражэнні азначальных адносін) а) Тое, што і з у I 2а знач. б). Тое, што і з у 1 2б знач. 3. 3, са (пры выражэнні прасторавых адносін) а). Тое, што і з у 1 За знач. б). Тое, што і з у 1 Зв знач. 4. 3, з-за, па (пры выражэнні прычынных адносін). Тое, што і з у 1 4а знач. 5. 3, ад, па (пры выражэнні часавых адносін). Тое, што і з у I 5а знач. 6. 3, са (пры выражэнні колькасных адносін). Тое, што і з у 1 6 знач. 7. 3 (пры выражэнні акалічнасных адносін) з).Тое, што і з у I 7а знач. б). Тое, што і з у I 7б знач. II. 3 вінавальным склонам. Тое, што і з у II знач. III. 3 творным склонам. 1. 3 (пры выражэнні аб'ектных адносін). а). Тое, што і з у ІІІ Іа знач. б) Тое, што і з у III 1б знач. в) Тое, што і з у III 1в знач. 2. 3, са (пры выражэнні азначальных адносін). Тое, што і з у III 2а знач. 3. 3 (пры выражэнні акалічнасных адносін). Тое, што і з у III 5а знач.
с. 120
Зобаполный гл. зобополный
с. 124
Зобапольный гл. зобополный
с. 124
Зобидети дзеясл. Пакрыўдзіць.
с. 124
Зобижати дзеясл. Крыудзіць.
с. 124
Зобиженый, зобижоный дзеепрым. ад зобидети.
с. 124
Зобополне, зобополна, зобополно прысл. Сумесна, узаемна.
с. 124
Зобополный, зобаполный, зобапольный, зобопольный, зобуполный прым. 1. Узаемны, агульны, сумесны. 2. Суседскі.
с. 125
Зобопулъ прыназ. Абапал.
с. 125
Зобравшийся дзеепрым. ад зобратися ў 3 знач.
с. 126
Зобраный, зобранный дзеепрым. 1. Ад зобрати ў 1 знач. 2. Ад зобрати ў 2 знач. 3. Ад зобрати ў 3 знач. 4. Ад зобрати ў 5 знач. 5. Ад зобрати ў 6 знач.
с. 126
Зобранье наз. 1. Сход, зборышча людзей. 2. Дзеянне па дзеясл. зобрати ў 1 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. зобрати ў 2 знач. 4. Дзеянне па дзеясл. зобрати ў 3 знач. 5. Дзеянне па дзеясл. зобрати ў 4 знач. 6. Дзеянне па дзеясл. зобрати ў 1 знач. 7. Мноства. 8. Зборнік, збор. 9. Рэестр.
с. 126
Зобрати, зобрать дзеясл. 1. Аб'яднаць каго-н. у адно цэлае, сканцэнтраваць у адным месцы. 2. Склікаць, запрасіўшы прыйсці каго-н., пачаць дзейнасць якой-н. установы, арганізацыі. 3. Зняць ураджай з палёў, садоў. 4. Збіраючы, назапасіць што-н., скласці у адно месца. 5. Спагнаць грошы, падатак. 6. Забраць, прысвоіць. 7. Захапіць сілай, адабраць. 8. Узяць пад ахову, пасадзіць.
с. 127
Зобратися, зобратисе дзеясл. зв. 1. Ад зобрати ў I знач. 2. Ад зобрати ў 2 знач. 3. Ад зобрати ў 4 знач. 4. Сабрацца куды-н. 5. Забрацца, узлезці. 6. Утварыцца.
с. 129
Зобрать гл. зобрати
с. 130
Зобуполный гл. зобополный
с. 130
Зобусторонний прым. Узаемны.
с. 130
Зоведенье наз. Тое, што і заведенье ў 6 знач.
с. 130
Зовдячне прысл. Тое, што і завдячне.
с. 130
Зовемый дзеепрым. 1. Які мае назву, называецца. 2. Якога называюць, які мае імя (прозвішча, мянушку).
с. 130
Зовлечи дзеясл. Завабіць.
с. 130
Зовнеръ гл. жолнеръ
с. 130
Зовнутрний прым. Тое, што і зевнутрний.
с. 130
Зовнутрь прысл. Знадворку звонку.
с. 130
Зовомый дзеепрым. Названы.
с. 131
Зовротитися дзеясл. Вярнуцца.
с. 131
Зовсимъ, зовсемъ прысл. Зусім, поўнасцю. Параўн. совсимъ.
с. 131
Зовучий дзеепрым. ад звати.
с. 131
Зовущий дзеепрым. ад звати.
с. 131
Зовущийся дзеепрым. ад зватися.
с. 131
Зогбати дзеясл. Перамяць, перакамячыць.
с. 131
Зогнаный дзеепрым. 1. Ад зогнати ў 1 знач. 2. Ад зогнати ў 2 знач.
с. 131
Зогнати дзеясл. 1. Тое, што і загнати ў 2 знач. 2. Тое, што і загнати ў 6 знач.
с. 132
Зогненый прым. Тое, што і зогнутый.
с. 132
Зогнетеный прым. Загнуты, выгнуты ўверх або ўніз.
с. 132
Зогнутый прым. Загнуты. Параўн. зогненый.
с. 132
Зогороженье гл. загороженье
с. 132
Зогреваный дзеепрым. ад зогревати.
с. 132
Зогреванье наз. Дзеянне па дзеясл. зогревати.
с. 132
Зогревати дзеясл. Тое, што і загревати.
с. 132
Зогреватисе дзеясл. Тое, што і загреватися.
с. 132
Зогрети дзеясл. Тое, што і загрети.
с. 133
Зодей, задей, зодне, зодий наз. Кожнае з сузор'яў задыяка, якое мае свой знак і назву.
с. 133
Зодейский прым. ад зодей.
с. 133
Зодие гл. зодей
с. 133
Зодий гл. зодей
с. 133
Зодного прысл. 1. Заадно, разам. 2. Аднолькава.
с. 133
Зодноченье, зъодноченье наз. Тое, што і зъедноченье.
с. 133
Зодночитисе дзеясл. зв. Тое, што і зъедночитися.
с. 133
Зодраный дзеепрым. 1. Ад зодрати ў 1 знач. 2. Ад зодрати ў 2 знач.
с. 133
Зодрати дзеясл. 1. Парваць, разарваць. 2. Пабіць, знявечыць. 3. Разбурыць.
с. 133
Зодратися дзеясл. зв. 1. Ад зодрати ў I знач. 2. Быць сарваным.
с. 134
Зодхнути дзеясл. Уздыхнуць.
с. 134
Зожечи дзеясл. Спаліць, знішчыць агнём.
с. 134
Зозваный дзеепрым. ад зозвати.
с. 134
Зозванье наз. Дзеянне па дзеясл. зозвати.
с. 134
Зозвати дзеясл. Тое, што і зазвати.
с. 134
Зозватися дзеясл., зв. ад зозвати.
с. 134
Зозволенье наз. Тое, што і зезволенье.
с. 134
Зозволитися дзеясл. Тое, што і зезволитися.
с. 134
Зознавати, зозновати дзеясл. Тое, што і зезнавати.
с. 134
Зознанье наз. Дзеянне па дзеясл. зознати.
с. 135
Зознати дзеясл. Тое, што і зезнати.
с. 135
Зознатися дзеясл., зв. ад зознати.
с. 135
Зозновати гл. зознавати
с. 135
Зозывати дзеясл. Тое, што і зазывати.
с. 135
Зоймати дзеясл. Тое, што і займати ў 1 знач.
с. 135
Зойстье, зостье наз. Тое, што і зейстье ў 2 знач.
с. 135
Зойти дзеясл. 1. Спусціцца адкуль-н., сысці уніз. 2. Прыйсці куды-н., сабрацца. 3. Увайсці куды-н., зайсці. 4. Прайсці, адысці ў мінулае. 5. Выпасці (пра дождж). 6. Памерці, сысці ў магілу. 7. Ухіліцца, збочыць.
с. 135
Зойтися дзеясл. 1. Сысціся, сабрацца. 2. Уступіць у шлюб.
с. 136
Зойшлый гл. зешлый
с. 136
Зоконникъ гл. законникъ
с. 136
Зокрачати гл. закрачати
с. 136
Зола наз. Тое, што і зиола.
с. 136
Золвица наз. Залоўка, мужава сястра.
с. 136
Золгати дзеясл. Зманіць, схлусціць.
с. 137
Золдановъ прым. ад золданъ.
с. 137
Золданъ наз. Султан.
с. 137
Золжити гл. зелжити
с. 137
Золжоный гл. зелжоный
с. 137
Золнеръ гл. жолнеръ
с. 137
Золостливый прым. Тое, што і злосливый у 3 знач.
с. 137
Золотарка наз. Жонка майстра па вырабу з золата.
с. 137
Золоторова прым. у знач. наз. Жонка майстра па вырабу рэчаў з золата. Параўн. злотаровая.
с. 137
Золотарский прым. ад золотаръ.
с. 137
Золотарство, золотарьство наз. Рамяство па вырабу з золота. Параўн. злотннцтво.
с. 137
Золотарчицъ наз. Тое, што і золотаръ.
с. 137
Золотарьство гл. золотарство
с. 137
Золотаръ, золоторъ наз. Майстар па вырабу розных рэчаў з золата. Параўн. злотаръ, золотарчицъ.
с. 137
Золотистый прым. Пакрыты пазалотай. Параўн. злотистый.
с. 138
Золотитися дзеясл. Блішчаць, свяціцца.
с. 138
Золотковый наз. Грашовая адзінка. Параўн. злотковый.
с. 138
Золотникъ I наз. 1. Старая мера масы, роўная 1/96 фунта (каля 4,226 г.), якая ўжывалася да ўвядзення метрычнай сістэмы. 2. Адзінка вагі, аб'ёму пражы, некаторых вадкасцей, роўная 1/72 літра.
с. 138
Золотникъ II наз. Тое, што і злотникъ I.
с. 138
Золотничий прым. ад золотникъ II. Параўн. злотничий.
с. 138
Золотный прым. Звязаны з вышываннем пазалочанымі ніткамі.
с. 138
Золото наз. 1. Хімічны элемент, высакародны метал жоўтага колеру, які валодае вялікай гібкасцю і цягучасцю (выкарыстоўваецца для вырабу каштоўных рэчаў і як мера каштоўнасцей). Параўн. злато ў 1 знач., злото ў 1 знач. 2. Вырабы з золата; залатыя рэчы, каштоўнасці, прадметы скарбу. Параўн. злато ў 2 знач., злото ў 2 знач. 3. Грошы (у манетах, злітках). Параўн. злато ў 3 знач., злото ў 3 знач. 4. Залатая нітка, пража; апрацоўка залатымі ніткамі. Параўн. злото ў 4 знач. 5. Пазалота. Параўн. злото ў 5 знач.
с. 138
Золотоверхий прым. Залатаверхі, з пазалочанымі купаламі.
с. 140
Золотовый наз. Залатая манета.
с. 140
Золотоглавный прым. ад золотоглавъ.
с. 140
Золотоглавъ наз. Тое, што і златоглавъ.
с. 140
Золотоглововый прым. ад золотоглавъ.
с. 141
Золоторъ гл. золотаръ
с. 141
Золотоустый прым. Тое, што і златоустый.
с. 141
Золотошвея наз. Майстар па вышыванню адзення золатам; майстар-каніцельшчык.
с. 141
Золотый прым. 1. Які складаецца з золата, з'яўляецца золатам, адносіцца да яго. 2. Зроблены з золата. Параўн. златый у 1 знач., злотый у 1 знач. 3. Вытканы, вышыты пазалочанымі ніткамі. Параўн. злотый у 2 знач. 4. Распісаны, упрыгожаны золатам. Параўн. злотый у 3 знач. 5. Бліскуча-жоўты, падобны колерам да золата. 6. // перан. Надта добры па сваіх якасцях; цудоуны, выдатны. 7. У знач. наз. Залатая манета; чырвонец. Параўн. злотый у 5 знач.
с. 141
Золоченье наз. Пакрыццё золатам. Параўн. злоценье, злоченье.
с. 143
Золочоный дзеепрым. Пакрыты золатам.
с. 143
Золчъ гл. жолчъ
с. 143
Зомдленый дзеепрым. Абяссілены.
с. 143
Зомерети дзеясл. Памерці, перастаць жыць, існаваць.
с. 144
Зомлелый прым. Стомлены.
с. 144
Зомлети дзеясл. 1. Абяссілець, аслабець, знемагчы. 2. Зайсціся, замерці, анямець. 3. Знямець, здранцвець, страціць адчувальнасць. 4. Самлець.
с. 144
Зомститель наз. Мсцівец.
с. 144
Зомстити дзеясл. Адпомсціць.
с. 144
Зомститися дзеясл., зв. ад зомстити.
с. 144
Зомщеный, зомщный дзеепрым. ад зомстити. Параўн. замщоный.
с. 144
Зоочити дзеясл. Убачыць.
с. 144
Зопакованый дзеепрым. Скажоны.
с. 145
Зопачити дзеясл. Замацаваць, зрабіць трывалым, устойлівым.
с. 145
Зопобрать дзеясл. Пабраць, забраць усё.
с. 145
Зополне, зополно, зопольне прысл. Тое. што і зупольне ў 1 знач.
с. 145
Зополчитися дзеясл. Сабрацца.
с. 145
Зопольне гл. зополне
с. 145
Зопочинути дзеясл. Адпачыць.
с. 145
Зоправды гл. заправды
с. 145
Зопретися дзеясл. Тое, што і запретися.
с. 145
Зопсованый дзеепрым. 1. Ад зопсовати ў 1 знач. 2. Ад зопсовати ў 2 знач. 3. Ад зопсовати ў 3 знач. 4. Ад зопсовати ў 4 знач.
с. 145
Зопсованье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. зопсовати ў I знач. 2. Дзеянне па дзеясл. зопсовати ў 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. зопсовати ў 3 знач.
с. 146
Зопсовати дзеясл. 1. Зрабіць няспраўным, непрыгодным для ўжывання, карыстання; пашкодзіць, паламаць што-н. Параўн. зепсоваті ў 1 знач. 2. Знявечыць, пакалечыць; прывесці ў хваравіты стан. Параўн. зепсовати ў 2 знач. 3. Спаганіць, спаскудзіць. Параўн. зепсовати ў 3 знач. 4. Скасаваць, ліквідаваць.
с. 146
Зопсоватися дзеясл. зв. 1. Ад зопсовати ў I знач. 2. Ад зопсовати ў 2 знач. 3. Ад зопсовати ў 3 знач.
с. 147
Зопхненый дзеепрым. 1. Ад зопхнути ў 1 знач. 2. Ад зопхнути ў 2 знач.
с. 147
Зопхненье наз. Дзеянне па дзеясл. зопхнути ў 2 знач.
с. 147
Зопхнути дзеясл. 1. Піхаючы. ссунуць, скінуць адкуль-н. 2. // перан. Прымусіць вызваліць пасаду. 3. // перан Пазбавіцца ад чаго-н.
с. 147
Зопытаный гл. запытаный
с. 148
Зопытати гл. запытати
с. 148
Зораный дзеепрым. 1. Ад зорати ў 1 знач. 2. Ад зорати ў 2 знач.
с. 148
Зоранье наз. Дзеянне па дзеясл. зорати ў 1 знач.
с. 148
Зорати, зорать, зъорати дзеясл. 1. Узараць. 2. Зрэзаць, спаласаваць.
с. 148
Зорваный дзеепрым. 1. Ад зорвати ў 2 знач. 2. Абадраны, пашкоджаны, паранены.
с. 148
Зорваньесе наз. Парушэнне тэрміну.
с. 148
Зорвати дзеясл. 1. Рэзкім рухам зняць што-н. надзетае, прымацаванае і пад. 2. Моцна дзьмучы, знесці з паверхні. 3. // перан. Вызваліць, выратаваць.
с. 148
Зорватися дзеясл. Сарвацца.
с. 149
Зореница, зоряница наз. Ранішняя або вячэрняя зорка. Параўн. зорница.
с. 149
Зорница наз. Тое, што і зореница.
с. 149
Зорный прым. ад зоря.
с. 149
Зоровно гл. заровно
с. 149
Зорухно наз. Зорачка.
с. 149
Зоряница гл. зореница
с. 149
Зослание гл. засланье
с. 149
Зосланый гл. засланый
с. 149
Зосланье гл. засланье
с. 149
Зослати гл. заслати
с. 149
Зослатися дзеясл. зв. 1. Ад заслати ў I знач. 2. Спаслацца.
с. 149
Зосмутитися гл. засмутитися
с. 149
Зособна, зособно, зъособна прысл. Асобна, паасобку
с. 149
Зосоромотити гл. засоромотити
с. 150
Зосромотити дзеясл. Зганьбіць, зняважыць, зняславіць каго-н.
с. 150
Зосромоченый, зосромочоный дзеепрым. ад зосромотити.
с. 150
Зостава гл. застава
с. 150
Зоставаный дзеепрым. ад зоставати II.
с. 150
Зоставати I , зостоватн дзеясл. 1. Заставацца на ранейшым месцы, не змяняць месцазнаходжання. Параўн. заставати II у I знач. 2. Затрымлівацца дзе-н. 3. Захоўвацца, не знікаць, не пераставаць існаваць. Параўн. заставати II у 2 знач. 4. Быць не патрачаным. 5. Прымушаць знаходзіцца дзе-н.; прасіць застацца. 6. Не змяняць свайго становішча, стану; не пераставаць быць якім-н., кім-н. Параўн. заставати II у 3 знач. 7. Знаходзіцца ў якім-н. стане, становішчы. 8. Праяуляцца, адлюстроўвацца. 9. Пакідаць каму-н. што-н.
с. 150
Зоставати II гл. заставати I
с. 152
Зоставатися дзеясл. зв. 1. Ад зоставати I у 1 знач. 2. Ад зоставати I у 4 знач. 3. Ад зоставати I у 6 знач. 4. Ад зоставати I у 1 знач.
с. 152
Зоставаючий дзеепрым. ад зоставати I у 7 знач.
с. 152
Зоставеный дзеепрым. 1. Ад зоставити ў 1 знач. 2. Ад зоставити ў 4 знач. 3. Ад зоставити ў 7 знач. 4. Ад зоставити ў 13 знач. 5. Пакінуты, астаўлены без кірауніцтва.
с. 152
Зоставенье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. зоставити ў 13 знач. 2. Часовае знаходжанне дзе-н.
с. 153
Зоставити дзеясл. 1. Пакінуць пасля сябе каго-н., што-н.; завяшчаць, перадаць пасля сваёй смерці каму-н. што-н. у спадчыну. Параўн. заставити II у 1 знач. 2. Адпраўляючыся куды-н., не узяць з сабой што-н., пакінуць. 3. Пакінуць, аддаць, перадаць каму-н. што-н. Параўн. заставити ІІ у 2 знач. 4. Пакінуць пры сабе каго-н.; пакінуць на ранейшым месцы. Параўн. заставити II у 3 знач. 5. Пакінуць пасля сябе след, памяць. 6. Часова пакінуць каго-н., што-н. дзе-н. 7. Прызначыць кім-н., у якасці каго-н. 8. Спыніць якое-н. дзеянне, занятак. 9. Пакінуць пад чьйм-н. наглядам. 10. Пакінуць жывым. 11. Прычыніць, даць зрабіць што-н. 12. Застацца на ранейшым месцы пасля каго-н. 13. Пакінуць, захаваць у якім-н. стане; знаходзіцца ў якім-н. стане, становішчы. Параўн. заставт II у 4 знач. 14. Захаваць. прыберагчы. 15. Тое, што і заставити ў 5 знач.
с. 153
Зоставитися І дзеясл. 1. Застацца пасля каго-н. на ранейшым месцы. 2. Застацца, прадоўжыць сваё знаходжанне дзе-н. з якой-н. мэтай.
с. 156
Зоставитися ІІ гл. заставитися
с. 156
Зоставленый I дзеепрым. 1. Ад зоставити ў I знач. 2. Ад зоставити ў 3 знач. 3. Ад зоставити ў 6 знач. 4. Ад зоставити ў 4 знач. 5. Ад зоставити ў 10 знач. 6. Ад зоставити ў 7 знач. 7. Ад зоставити ў 15 знач. 8. Ад зоставити ў 13 знач. 9. Пакінуты, прапушчаны.
с. 156
Зоставленый II гл. заставленый I
с. 157
Зоставленье наз. Захаванне чаго-н. без змянення.
с. 157
Зоставляти дзеясл. 1. Пакідаць на ранейшым месцы. 2. Пакідаць пасля сябе каго-, што-н. Параўн. зоставяти ў 1 знач. 3. Пакідаць, не браць з сабой. Параўн. зоставети ў 2 знач. 4. Пакідаць без чаго-н. 5. Пакідаць у жывых. 6. Выдаваць за сваё, прыпісваць што-н. сабе. 7. Захоўваць, прыберагаць. 8. Пакідаць сабе каго- або што-н. 9. Пакідаць у ранейшым становішчы, стане. 10. Тое, што і заставляти ІІ уЗ знач.
с. 157
Зоставлятися гл. заставлятися
с. 158
Зоставникъ гл. застакникъ
с. 158
Зоставный гл. заставный
с. 158
Зоставованье наз. Дзеянне па дзеясл. зоставовати ў 9 знач.
с. 158
Зоставовати дзеясл. 1. Пакідаць дзе-н. каго-, што-н., не браць з сабой. 2. Пакідаць пасля сябе што-н. (памяць, прыклад, слова і г. д.). 3. Пакідаць каму-н. што-н. 4. Пакідаць на ранейшым месцы. 5. Часова пакідаць каго-н. дзе-н. 6. Пакідаць у жывых. 7. Пакідаць, даручаць што-н. каму-н. 8. Пакідаць у ранейшым стане; у якім-н. становішчы. 9. Тое, што і заставовати ў 2 знач. 10. Устанаўліваць. прызначаць. 11. Пакідаць, абыходзіць.
с. 158
Зоставоватися дзеясл. Заставацца на ранейшым месцы.
с. 159
Зоставуючий дзеепрым. Ад зоставовати ў 1 знач.
с. 159
Зоставший дзеепрым. Які застауся.
с. 159
Зоставяти дзеясл. 1. Тое, што і зоставляти ў 2 знач. 2. Тое. што і зоставляти ў 3 знач.
с. 159
Зоставяться дзеясл. Заставацца ў ранейшым стане.
с. 160
Зосталый дзеепрым. 1. Пакінуты пасля каго-н. 2. Пакінуты дзе-н. 3. Пакінуты. не патрачаны. 4. Які застаўся (пасля якога-н. дзеяння).
с. 160
Зостановеный дзеепрым. ад зостановити.
с. 160
Зостановенье наз. Дзеянне па дзеясл. зостановити. Параўн. застановленье.
с. 160
Зостановити дзеясл. Тое, што і застановити ў 3 знач.
с. 160
Зостановитися, зостоновитися дзеясл. Спыніцца.
с. 161
Зостановленый дзеепрым. Быць пакінутым.
с. 161
Зостановленье наз. Тое, што і зостановенье.
с. 161
Зостановляти дзеясл. Захоўваць, пакідаць у сіле.
с. 161
Зостановяный дзеепрым. ад зостановити.
с. 161
Зостанути дзеясл. Застацца пасля каго-н.
с. 161
Зостаный I дзеепрым. ад зостати ў 4 знач.
с. 161
Зостаный II гл. застаный
с. 161
Зостарелый гл. застарелый
с. 161
Зостати I дзеясл. 1. Тое, што і зостатисе ў 1 знач. Параўн. застати II у 1 знач. 2. Тое, што і зостатися ў 2 знач. 3. Тое, што і зостатися ў 3 знач. 4. Застацца ў даўгу. 5. Тое, што і зостатися ў 4 знач. Параўн. застати II у 2 знач. 6. Тое, што і зостатися у 5 знач. Параўн. застатн II у 3 знач. 7. Стаць кім-н. 8. Тое. што і зостатися у 6 знач. 9. Тое, што і зостатися ў 7 знач. 10. Не далічыцца каго-, чаго-н; застацца ў няпоўным саставе.
с. 161
Зостати II гл. застати І
с. 164
Зостатисе дзеясл. 1. Не змяніць свайго месцазнаходжання, астацца на ранейшым месцы. 2. Застацца пры кім-н. Параўн. зостати ў 2 знач. 3. Застацца на месцы, якое атрымана ў спадчыну; застацца пасля смерці каго-н. Параўн. застатися, зостати ў 3 знач. 4. Не памерці, захавацца, уцалець. Параўн. зостати ў 5 знач. 5. Апынуцца ў якім-н. стане, становішчы. Параўн. зостати ў 6 знач. 6. Захавацца ў ранейшым стане, становішчы. Параўн. зостати ў 8 знач. 7. Застацца ў выніку чаго-н.; быць не патрачаным. Параўн. зостати ў 9 знач.
с. 164
Зостаючий, зостаючый дзеепрым. 1. Ад зостати ў 1 знач. 2. Ад зостати ў 2 знач. 3. Ад зостати ў 3 знач. 4. Ад зостати ў 8 знач.
с. 165
Зостающий дзеепрым. ад зостати ў 3 знач.
с. 166
Зостовати гл. зоставати
с. 166
Зостоновитися гл. зостановитися
с. 166
Зостоятисе дзеясл. Застацца на месцы.
с. 166
Зостречаючий дзеепрым. у знач. наз. Які сустракае.
с. 166
Зостреченье наз. Свята рэлігійнае
с. 166
Зострити, зъострити дзеясл. // перан. Зрабіць ярка выражаным; падкрэсліць.
с. 166
Зостье гл. зойстье
с. 166
Зосхнути дзеясл. Высахнуць, засохнуць.
с. 166
Зосхнутися дзеясл., зв. ад зосхнути.
с. 166
Зотвореный гл. затвореный
с. 166
Зотерти гл. затерти
с. 167
Зоткнути дзеясл. Насадзіць, наткнуць.
с. 167
Зотнути дзеясл. Пакараць смерцю.
с. 167
Зотрвати дзеясл. Вытрымаць.
с. 167
Зотреный дзеепрым. Расцёрты.
с. 167
Зотрети дзеясл. // перан. Знішчыць, сцерці з зямлі.
с. 167
Зотретися дзеясл. 1. Завесціся, пачаць спрэчку. 2. Сцерціся.
с. 167
Зотцети дзеясл. Затлець, пачаць гнісці.
с. 167
Зофиста наз. Старагрэчаскі філосаф, які належаў да школы сафістаў — філосафаў-асветнікаў. якія імкнуліся да рэлятывізму.
с. 167
Зочести дзеясл. Злічыць, падлічыць.
с. 167
Зочтеный дзеепрым. ад зочести.
с. 167
Зочити дзеясл. Убачыць.
с. 167
Зошлость наз. Сканчэнне.
с. 168
Зошлый гл. зешлый
с. 168
Зпаленый дзеепрым. ад зпалити.
с. 168
Зпаленье наз. Дзеянне па дзеясл. зпалити.
с. 168
Зпалити дзеясл. Тое, што і спалити.
с. 168
Зпасти дзеясл. 1. Зваліцца, скінуцца. 2. Упасці (на зямлю). 3. Саскочыць. 4. Спусціцца. Параўн. спасти.
с. 168
Зпевати дзеясл. Тое, што і спевати.
с. 168
Зперва прысл. Тое, што і сперва. Параўн. зпервотку, зперву.
с. 168
Зпервотку прысл. Тое, што і зперва.
с. 168
Зперву прысл. Тое. што і зперва.
с. 169
Зпереду прыел. Тое, што і спереду.
с. 169
Зпертися дзеясл. Сысціся, сутыкнуцца.
с. 169
Зписанье наз. Дзеянне па дзеясл. зписати.
с. 169
Зписати дзеясл. Тое, што і списати.
с. 169
Зплести дзеясл. Тое, што і сплести.
с. 169
Зплетение наз. // перан. Выдумванне: тое, што не адпавядае рэчаіснасці.
с. 169
Зпложати дзеясл. Нараджаць, даваць пачатак чаму-н.
с. 169
Зпложоный дзеепрым. ад зпложати.
с. 169
Зплутати дзеясл. Заблытаць.
с. 169
Зплюгавити дзеясл. Тое, што і сплюгавити.
с. 169
Зплюгавленный дзеепрым. ад зплюгавити.
с. 169
Зповиноватитися дзеясл. Парадніцца.
с. 170
Зповиноваченье, зповиновачене, зповиновацене наз. Дзеянне па дзеясл. зповиноватися.
с. 170
Зповиновачоный дзеепрым. ад зповиноватитися.
с. 170
Зпоганелый дзеепрым. Спаганены.
с. 170
Зъ подъ прыназ. 3-пад. 1. Ужываецца з родным склонам пры ўказанні на кірунак руху з якога-н. месца. 2. Ужываецца пры абазначэнні прадмета ці месца, знізу або з ніжняга боку якіх накіравана дзеянне.
с. 170
Зпоеный дзеепрым. Злучаны.
с. 170
Зпоенье наз. Злучэнне.
с. 170
Зпознитисе дзеясл. Тое, што і спознитися.
с. 170
Зпоитися дзеясл. // перан. Злучыцца, аказацца звязанымі якімі-н. адносінамі, пачуццямі.
с. 170
Зпокойный прым. Тое, што і спокойный.
с. 170
Зполечность наз. Тое, што і сполечность.
с. 171
Зполна прысл. Тое, што і сполна.
с. 171
Зполнитися дзеясл. Выканацца, здзейсніцца, збыцца, ажыццявіцца. Параўн. сполнитися.
с. 171
Зпораженье гл. зпоряженье
с. 171
Зпоранку прысл. Раніцай, ранкам. Парайн. споранку.
с. 171
Зпорожнити дзеясл. Вызваліць, вычысціць. Параўн. спорожнити.
с. 171
Зпорожняти дзеясл. Апаражняць, ачышчаць, раздаваць.
с. 171
Зпоряжати дзеясл. Прадвызначаць, вызначаць, прадпісваць, указваць. Параўн. зспоряжати, споряжати.
с. 171
Зпоряженье, зпораженье наз. Прадвызначэнне, наканаванне; воля, пажаданне. Параўн. зспоряженье, споряженье.
с. 171
Зпосередку прыназ. Сярод, пасярод, паміж, між, з(ліку). Параўн. зпосередъ, зпосредку, зпосродъ.
с. 171
Зпосередъ прыназ. Тое, што і зпосередку. Параўн. спосередъ.
с. 171
Зпосредку, зпосродку прыназ. Тое, што і зпосередку. Параўн. спосредку.
с. 172
Зпосродъ прыназ. Тое, што і зпосередку. Параўн. спосродъ.
с. 172
Зпотваряти дзеясл. Узводзіць паклёп на каго-н. чарніць, абгаворваць, няславіць каго-н. Параўн. спотваряти.
с. 172
Зпотребу прысл. Столькі, колькі патрэбна, неабходна. Параўн спотребу.
с. 172
Зпочатку прысл. Спачатку, спярша, перш. Параўн. спочатку.
с. 172
Зпрацованый дзеепрым. Стомлены. змораны; натруджаны. Параўн. спрацованый.
с. 172
Зпредвековъ прысл. Спакон веку, спрадвеку, здаўна.
с. 172
Зпречатися дзеясл. Спрачацца, сварыцца. Параўн. спречатися.
с. 172
Зприсяженье наз. Загавор, змова. Параўн. сприсяженье.
с. 172
Зприязливый прым. Спрыяльны. добразычлівы, прыхільны, прыязны. Параўн. сприязливый.
с. 172
Зприязнивати дзеясл., шматкр. да зприязнитися.
с. 172
Зприязнитися дзеясл. Падружыцца, пасябраваць.
с. 172
Зпровадити дзеясл. Выклікаць, паклікаць. Параўн. спровадити.
с. 173
Зпровергнути дзеясл. Завяршыць, закончыць. Параўн. спровергнути.
с. 173
Зпродку прысл. Раней, перш, спярша. Параўн. спродку.
с. 173
Зпромежъ прыназ. Між, паміж; пасярод. Параўн. спромежъ.
с. 173
Зпроста прысл. Проста, папросту. Параўн. спроста.
с. 173
Зпростоватися дзеясл. Выпрастацца, выпраміцца. Параўн. спростоватися.
с. 173
Зпрудка прысл. 1. Знянацку, неспадзявана; раптоўна. Параўн. спрудка ў I знач. 2. Неўзабаве, у хуткім часе. Параўн. спрудка ў 2 знач.
с. 173
Зпрягати дзеясл. Злучаць вупражжу (запражных жывёл); запрагаць. Параўн. спрягати.
с. 173
Зпсоватися дзеясл. Сапсавацца.
с. 173
Зпустити дзеясл. 1. Апусціць, спусціць (уніз), скінуць. Параўн. спустити ў 1 знач. 2. Наслаць, паслаць. Параўн. спустити ў 2 знач. 3. Прадаць, аддаць, уступіць. Параўн. спустити ў 3 знач.
с. 173
Зпуститися дзеясл., зв. ад зпустити ў 1 знач. Параўн. спуститися.
с. 174
Зпустошенье наз. Дзеянне па дзеясл. зпустошити. Параўн. спустошенье.
с. 174
Зпустошити дзеясл. Разбурыць, зруйнаваць, спустошыць. Параўн. спустошити.
с. 174
Зпустошоный дзеепрым. ад зпустошити.
с. 174
Зпущаный дзеепрым. ад зпущати ў 1 знач.
с. 174
Зпущати дзеясл. 1. Апускаць, спускаць (уніз); скідаць. Параўн. спущати ў 1 знач. 2. Злучаць (пра жывёлу). 3. Тое, што і зпущатися.
с. 174
Зпущатися дзеясл. Спадзявацца на што-н. Параўн. зпущати ў 3 знач.
с. 175
Зпущеный, зпущоный дзеепрым. 1. Ад зпустити ў 1 знач. 2. Ад зпустити ў 2 знач. 3. Ад зпустити ў 3 знач.
с. 175
Зпыхати дзеясл. Спіхваць, спіхаць, саштурхваць. Параўн. спыхати.
с. 175
Зрабованье наз. Аграбленне, абрабаванне, грабеж.
с. 175
Зрада наз. Тое, што і здрада
с. 175
Зрадество гл. зрадецство
с. 176
Зрадецкий прым. Тое, што і здрадецкий.
с. 176
Зрадецко прысл. Тое, што і здрадецко.
с. 176
Зрадецство, зрадество, зрадецтво наз. Тое, што і здрадецтво.
с. 176
Зраджанье наз. Дзеянне па дзеясл. зраджати.
с. 176
Зраджати дзеясл. Тое, што і здражати.
с. 176
Зрадзенье наз. Воля, пажаданне; прадвызначэнне.
с. 176
Зрадити І дзеясл. Тое, што і здрадити.
с. 177
Зрадити II гл. зрядити
с. 177
Зрадитися I дзеясл., зв. ад зрадити 1. Непрелестный: 2. Зрадитися II дзеясл., зв. ад зрадити II.
с. 177
Зрадливе, зрадливо прысл. Тое, што і здрадливе.
с. 177
Зрадливый прым. 1. Тое, што і здрадливый у 1 знач. 2. Тое, што і здрадливый у 2 знач.
с. 177
Зрадне прысл. Тое, што і здрадне.
с. 178
Зрадниковъ прым. Які належыць здрадніку, уласцівы здрадніку.
с. 178
Зрадный прым. Тое, што і здрадный.
с. 178
Зрадоватися дзеясл. Абрадавацца, узрадавацца, усцешыцца. Параўн. срадоватися.
с. 178
Зрадца наз. Тое, што і здрадца.
с. 178
Зрадцовъ прым. ад зрадца.
с. 179
Зражайный гл. зрожайный
с. 179
Зражанье наз. Дзеянне па дзеясл. зражати I.
с. 179
Зражати I дзеясл. Тое, што і здражати.
с. 179
Зражати ІІ дзеясл. 1. Дамагацца адмены, анулявання чаго-н., касаваць што-н., аб'яўляць несапраўдным. 2. Утрымліваць што-н.
с. 179
Зражаючий дзеепрым. ад зражати І.
с. 180
Зражение гл. зряженье
с. 180
Зраженый, зражоный II дзеепрым. 1. Ад зразити ў 1 знач. 2. Пераможаны, паражоны.
с. 180
Зраженье І наз. Дзеянне па дзеясл. зразити ў 1 знач.
с. 180
Зраженье II наз. Дзеянне па дзеясл. зрадити І
с. 180
Зраженье III гл. зряженье
с. 180
Зражоный I дзеепрым. ад зрадити I.
с. 180
Зражоный ІI гл. зраженый
с. 180
Зразити дзеясл. 1. Дабіцца адмены, анулявання чаго-н., скасаваць што-н., аб'явіць несапраўдным што-н. 2. Збіць, паразіць.
с. 180
Зразитися, здразитися дзеясл. Уступіць у бой, схапіцца. Параўн. сразитися.
с. 181
Зразу прысл. Спярша, спачатку, адразу, зразу.
с. 181
Зразуменье гл. зрозуменье
с. 181
Зразумети гл. зрозумети
с. 181
Зразъ наз. Форма для адліўкі, шаблон.
с. 181
Зрайца наз. Тое, што і здрайца.
с. 181
Зракъ наз. 1. Выгляд, аблічча. 2. Позірк, погляд.
с. 182
Зрана прысл. Зранку, раніцай, ранкам. Параўн. зранья.
с. 182
Зраненый дзеепрым. ад зранити.
с. 182
Зраненье наз. Дзеянне па дзеясл. зранити.
с. 182
Зранити дзеясл. Раніць, параніць, зраніць.
с. 183
Зранитися дзеясл., зв. ад зранити.
с. 183
Зранья прысл. Тое, што і зрана.
с. 183
Зраняный дзеепрым. ад зраняти.
с. 183
Зраняти дзеясл. Наносіць, прычыняць раны.
с. 183
Зрастъ наз. Выгляд.
с. 184
Зратовати дзеясл. Выратаваць, уратаваць; вызваліць.
с. 184
Зрахованый дзеепрым. ад зраховати.
с. 184
Зрахованье наз. Дзеянне па дзеясл. зраховати.
с. 184
Зраховати дзеясл. Пералічыць, палічыць, злічыць.
с. 184
Зревидованый дзеепрым. ад зревидовати.
с. 184
Зревидованье наз. Дзеянне па дзеясл. зревидовати.
с. 184
Зревидовати дзеясл. Падвергнуць перагляду (рэвізіі); абшукаць, падвергнуць вобыску.
с. 184
Зредка прысл. Зрэдку, часам; рэдка.
с. 184
Зреестрованый, зреистрованый дзеепрым. ад зреестровати, зрейстровати.
с. 185
Зреестровати, зрейстровати дзеясл. Зарэгістраваць, унесці ў спіс.
с. 185
Зрезаный дзеепрым. ад зрезати ў 1 знач.
с. 185
Зрезати дзеясл. 1. Зрэзаць; адрээаць. 2. Парэзаць.
с. 185
Зрезатися дзеясл. Сцерціся.
с. 185
Зрезь наз. Скура.
с. 185
Зреистрованый гл. зреестрованый
с. 186
Зреймый прым. Бачны, прыкметны, выразны.
с. 186
Зрейстровати гл. зреестровати
с. 186
Зрекати дзеясл. Тое, што і зрекатися.
с. 186
Зрекатися дзеясл. Адмаўляцца, адракацца, выракацца каго-., чаго-н. Параўн. зрекати.
с. 186
Зрелий гл. зрелый
с. 186
Зрелость наз. Спеласць.
с. 186
Зрелый, зрелий прым. 1. Спелы, паспелы. 2. Сталы; дарослы.
с. 186
Зрение, зренье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. зрети 1 у І знач. 2. Зрок, здольнасць бачыць. 3. Позірк., погляд. 4. Погляд, думка. мысль.
с. 186
Зреница наз. Зрэнка; вочны яблык.
с. 187
Зренье гл. зрение
с. 187
Зретелней прысл. Больш зразумела, больш ясна.
с. 187
Зрети I дзеясл. 1. Бачыць, успрымаць зрокам. 2. Пазіраць, глядзець на каго-, што-н. у якім-н. напрамку. 3. Накіраваны, звернуты, павернуты куды-н.
с. 187
Зрети II дзеясл. Спець, паспяваць.
с. 188
Зретися дзеясл. Бачыцца, здавацца.
с. 188
Зреченый гл. зречоный
с. 188
Зреченье наз. Дзеянне па дзеясл. зречи ў 2 знач.
с. 188
Зреченьеся наз. Дзеянне па дзеясл. зречися.
с. 189
Зречи дзеясл. 1. Сказаць; прамовіць, вымавіць. 2. Тое. што і зречися.
с. 189
Зречися дзеясл. Адмовіцца, адступіцца: адрачыся, вырачыся, зрачыся.
с. 189
Зречоный, зреченый прым. <> 3речоный записъ (листъ) — юрыдычны дакумент пра адрачэнне (адмаўленне, адступленне) ад чаго-н.
с. 189
Зривати гл. зрывати
с. 190
Зрижацемный гл. зрыжатемный
с. 190
Зрижачалый гл. зрыжачалый
с. 190
Зримый прым. Бачны.
с. 190
Зринути дзеясл. Спіхнуць, скінуць, паваліць, зваліць.
с. 190
Зритель наз. Глядач; сведка, відавочнік.
с. 190
Зробеный дзеепрым. ад зробити ў 1 знач.
с. 190
Зробенье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. зробити ў I знач. 2. Дзеянне па дзеясл. зробитися.
с. 190
Зробити дзеясл. 1. Зрабіць, учыніць, выканаць. 2. Апрацаваць, урабіць.
с. 190
Зробитися дзеясл. Стаміцца, змарыцца, змучыцца, змардавацца.
с. 191
Зробленый дзеепрым. 1. Ад зробити ў 1 знач. 2. Ад зробити ў 2 знач.
с. 191
Зробленье наз. Дзеянне па дзеясл. зробити ў 1 знач.
с. 191
Зробляти дзеясл. Рабіць, чыніць, выконваць.
с. 191
Зровнаный дзеепрым. 1. Ад зровнати ў 1 знач. Параўн. зровняный. 2. Ад зровнати ў 2 знач.
с. 191
Зровнанье наз. Дзеянне па дзеясл. зровнати ў 2 знач.
с. 191
Зровнати дзеясл. 1. Зрабіць што-н. роўным, гладкім, разраўнаваць. 2. Зрабіць аднолькавым, роўным каму-, чаму-н. у якіх-н. адносінах; ураўнаваць. Параўн. сровнати.
с. 191
Зровнатися дзеясл. зв. 1. Ад зровнати ў 1 знач. 2. Ад зровнати ў 2 знач.
с. 192
Зровновати дзеясл. Ураўнаваць, зрабіць аднолькавым каго-, што-н. у якіх-н адносінах.
с. 192
Зровнывати дзеясл. Параўноўваць.
с. 193
Зровныватися дзеясл., зв. ад зровнывати.
с. 193
Зровняный дзеепрым. Тое, што і зровнаный у 1 знач.
с. 193
Зровнятися дзеясл. Зраўняцца. параўняцца.
с. 193
Зроджовати дзеясл. Радзіць, даваць (прыносіць) добры ўраджай.
с. 193
Зродитель наз. Бацька; продак, заснавальнік.
с. 193
Зродити дзеясл. 1. Нарадзіць. 2. Урадзіць, зарадзіць; даць (прынесці) добры ўраджай.
с. 193
Зродитися дзеясл. зв. 1. Ад зродити ў 1 знач. 2. Ад зродити ў 2 знач.
с. 193
Зродло гл. жродло
с. 194
Зродокъ наз. Дзіця; параджэнне;
с. 194
Зродство наз. Роднасць, сваяцтва.
с. 194
Зрожайный, зражайный прым. Ураджайны, урадлівы. плённы. Параўн. зрожаный.
с. 194
Зрожаный прым. Тое, што і зрожайный.
с. 194
Зроженый гл. зрожоный
с. 194
Зроженье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. зродити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. зродити ў 2 знач. 3. Быццё, тагасветнае жыццё.
с. 194
Зрожоный, зроженын дзеепрым. ад зродити ў 1 знач.
с. 194
Зрозумеванье наз. Дзеянне па дзеясл. зрозумевати.
с. 195
Зрозумевати дзеясл. Разумець, усведамляць, ахопліваць розумам; пазнаваць, ведваць.
с. 195
Зрозумение гл. зрозуменье
с. 195
Зрозуменый дзеепрым. ад зрозумети.
с. 195
Зрозуменье, зразуменье, зрозумение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. зрозумети. 2. Здольнасць разумець. спасцігаць розумам сэнс чаго-н.
с. 195
Зрозумети, зразумети, зрузуметь дзеясл. Зразумець, усвядоміць, ахапіць розумам; пазнаць, уведаць.
с. 196
Зрозуметися дзеясл., зв. ад зрозумети.
с. 196
Зрозумяне прысл. Зразумела.
с. 196
Зроистый прым. Ясны, светлы, чысты.
с. 197
Зрокъ наз. Сустрэча.
с. 197
Зрослый прым. 1. Дарослы. 2. Зрослы.
с. 197
Зрости дзеясл. Вырасці, выгадавацца.
с. 197
Зростися дзеясл. 1. Зрасціся, злучыцца, утвараючы адно цэлае. 2. // перан. Непарыўна злучыцца.
с. 197
Зростропней прысл., выш. ст. Больш разумна, больш талкова.
с. 197
Зростъ наз. Узрост.
с. 197
Зрочитисе дзеясл. Дагаварыцца, дамовіцца аб пэуным тэрміне.
с. 197
Зрощати дзеясл. Вырошчваць, пускаць парасткі.
с. 197
Зрубаный дзеепрым. 1. Ад зрубати ў 1 знач. 2. Ад зрубати ў 2 знач. 3. Ссечаны.
с. 197
Зрубанье наз. Дзеянне па дзеясл. зрубати ў I знач.
с. 198
Зрубати дзеясл. 1. Сякучы, рассячы на часткі. 2. Дяжка раніць, пакалечыць, засячы каго-н. халоднай зброяй.
с. 198
Зрубити дзеясл. 1. Ссячы. 2. Зрубіць, пабудаваць што-н. з бярвення.
с. 198
Зрубленый дзеепрым. ад зрубити ў 2 знач.
с. 198
Зрубъ наз. Зруб.
с. 198
Зрузумети гл. зрозумети
с. 198
Зруинованый гл. зруйнованый
с. 199
Зруинованье гл. зруйнованье
с. 199
Зруиновати гл. зруйновати
с. 199
Зруйнованый, зруинованый дзеепрым. ад зруйновати, зруиновати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. зруйновати ў 2 знач.
с. 199
Зруйнованье, зруинованье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. зруйновати, зруиновати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. зруйновати ў 2 знач.
с. 199
Зруйновати, зруиновати дзеясл. 1. Зруйнаваць, разбурыць. 2. Знішчыць, ліквідаваць.
с. 199
Зруценье наз. Дзеянне па дзеясл. зруцити.
с. 199
Зруцити дзеясл. Скінуць, зняць.
с. 199
Зруцоный дзеепрым. ад зруцити.
с. 199
Зручити дзеясл. Загадаць, наказаць; даручыць, даверыць.
с. 200
Зручно прысл. Зручна, выгадна.
с. 200
Зрушаный дзеепрым. Ануляваны, адменены, скасаваны.
с. 200
Зрушеный, зрушоный дзеепрым. 1. Ад зрушити ў 1 знач. 2. Ад зрушити ў 2 знач. 3. Усхваляваны, узрушаны.
с. 200
Зрушенье наз. Дзеянне па дзеясл. зрушити ў 2 знач.
с. 200
Зрушиваный дзеепрым. Адменены, касаваны, прызнаны несапраўдным.
с. 200
Зрушитель наз. Парушальнік.
с. 200
Зрушити, зрушыти дзеясл. 1. Зрушыць, скрануць; разбурыць, зруйнаваць. 2. Адмяніць, скасаваць, прызнаць несапраўдным; парушыць, не захаваць чаго-н.
с. 200
Зрушитися дзеясл. Усхвалявацца, узбудзіцца.
с. 201
Зрушоный гл. зрушеный
с. 201
Зрушыти гл. зрушити
с. 201
Зрыванье наз. Дзеянне па дзеясл. зрывати ў 2 знач.
с. 201
Зрывати, зривати дзеясл. 1. Зрываць, здзіраць. 2. Тое, што і зрыватисе.
с. 201
Зрыватисе дзеясл. Не з’яўляцца на вызначаны тэрмін. Параўн. зрывати ў 2 знач.
с. 201
Зрыжарябый прым. Рыжа-рабой масці.
с. 202
Зрыжастрокатый, зрыжастрокастый прым. Рыжа-стракатай масці.
с. 202
Зрыжатемный, зрижацемный прым. Цёмна-рыжы.
с. 202
Зрыжачалый, зрнжачалый прым. Дарашавата-рыжы, рыжа-шараваты.
с. 202
Зрыжеплеснивый прым. Рыжы(гняды) з сівізной, у крапінкі.
с. 202
Зрядженье наз. Дзеянне па дзеясл. зрядити ў I знач.
с. 202
Зрядити, зрадити II дзеясл. 1. Устанавіць, вызначыць, распарадзіцца; прадвызначыць, наканаваць. 2. Сабраць, справіць, арганізаваць, пастроіць.
с. 202
Зряжати дзеясл. Кіраваць, панаваць.
с. 203
Зряжение гл. зряженье
с. 203
Зряженый, зряжоный дзеепрым. 1. Ад зрядити ў I знач. 2. Зроблены, створаны, спраўлены.
с. 203
Зряженье, зражение, зраженье, зряжение наз. Дзеянне па дзеясл. зрядити, зрадити ІІ у 1 знач.
с. 203
Зряжоный гл. зряженый
с. 204
Зрячий дзеепрым. у знач. наз. Той, які назірае.
с. 204
Зрящий дзеепрым. 1. Які глядзіць, пазірае. 2. Звернуты, павернуты, накіраваны.
с. 204
Зсадити дзеяслл. Ссадзіць, зняць (з каня). 2. // перан. Скінуць. звергнуць; выгнаць, прагнаць.
с. 204
Зсадский прым. ад засадка.
с. 205
Зсажати дзеясл. // перан. Скідаць, выганяць.
с. 205
Зсаженый дзеепрым. ад зсадити ў 2 знач.
с. 205
Зсати дзеясл. Тое. што і ссати.
с. 205
Зсеканый дзеепрым. Пасечаны.
с. 205
Зсекъ наз. Кавалак, кусок.
с. 205
Зселый дзеепрым. Скіслы, згусцелы.
с. 205
Зсести дзеясл. Злезці (з каня), сысці.
с. 205
Зсестися дзеясл. // перан. Атлусцець, заплыць тлушчам; стаць падобным на сыр.
с. 205
Зсечи дзеясл. Пасячы.
с. 206
Зсинети дзеясл. Ссінець.
с. 206
Зскочити дзеясл. Саскочыць.
с. 206
Зскробовати дзеясл. Саскрабаць, саскрэбваць.
с. 206
Зслабети дзеясл. // перан. Аслабець.
с. 206
Зслатися дзеясл. Спаслацца на каго-н.
с. 206
Зсмядый прым. Тое, што і смядый.
с. 206
Зсоритися дзеясл. Сварыцца.
с. 206
Зсоромотити дзеясл. Зганьбіць, зняславіць, абняславіць; зняважыць, абразіць; асарамаціць.
с. 206
Зсоромоченый, зсоромочоный дзеепрым. ад зсоромотити.
с. 207
Зсоромоченье наз. Дзеянне па дзеясл. зсоромотити. Параўн. зсоромоценье.
с. 207
Зсоромочоный гл. зсоромоченый
с. 207
Зсподний прым. Ніжні.
с. 207
Зспоеный прым. Споены.
с. 207
Зспоряжати дзеясл. Тое, што і зпоряжати.
с. 207
Зспоряженье наз. Тое, што і зпоряженье.
с. 207
Зсрожити дзеясл. Зрабіць бязлітасным, жорсткім, раз'юшыць, разлютаваць.
с. 207
Зсромоценье наз. Тое, што і зсоромоченье.
с. 207
Зставати дзеясл. Хапаць, ставаць.
с. 208
Зставити дзеясл. Зняўшы што-н. з чаго-н. паставіць ніжэй ці ў іншае месца.
с. 208
Зстамтоля прысл. Тое, што і зтамтоля.
с. 208
Зстаратися дзеясл. Тое, што і зстаретися.
с. 208
Зстарелый прым. Састарэлы.
с. 208
Зстаретися дзеясл. Састарэцца, састарыцца. Параўн. зстаратися.
с. 208
Зстародавна прысл. Здавён, здаўна, спрадвеку.
с. 208
Зстати дзеясл. Знайсціся ў дастатковай колькасці, хапіць.
с. 209
Зстатися дзеясл. Зрабіцца, стацца.
с. 209
Зтвержатися дзеясл. Умацоўвацца.
с. 209
Зстекати дзеясл. Сцякаць.
с. 209
Зстрашитися дзеясл. Застрашыцца, запалохацца.
с. 209
Зстривожитися дзеясл. Занепакоіцца. устрывожыцца, усхвалявацца. Параўн. зтрвожитися.
с. 209
Зстручати дзеясл. Вылічваць, утрымліваць.
с. 209
Зступати дзеясл. Спускацца, сходзіць.
с. 209
Зступенье наз. Дзеянне па дзеясл. зступити ў I знач.
с. 209
Зступити, зступить дзеясл. 1. Спусціцца. 2. Сысці; спешыцца. 3. Саступіць, збочыць. 4. Зайсці, увайсці. 5. Пайсці. 6. Прыступіць, пачаць што-н. рабіць. 7. Абрушыцца. наваліцца на каго-н.
с. 209
Зступитися дзеясл. Сысціся, сутыкнуцца; сабрацца разам.
с. 210
Зступованье наз. Дзеянне па дзеясл. зступовати ў 1 знач.
с. 211
Зступовати дзеясл. 1. Спускацца, апускацца. 2. Выпадаць (пра ападкі). 3. Саступаць, сыходзіць, з’язджаць з дарогі. 4. Спыняць адпраўленне правасуддзя, пакідаць пасяджэнне суда.
с. 211
Зступоватися дзеясл. Сыходзіцца, уступаць у бой.
с. 211
Зступуючий дзеепрым. ад зступовати ў 1 знач.
с. 211
Зстягнути дзеясл. Тое, што і зтягнути ў 1 знач.
с. 212
Зсуканый дзеепрым. Ссуканы.
с. 212
Зсучий дзеепрым. ад ссати.
с. 212
Зсушити дзеясл. Высушыць, зрабіць сухім.
с. 212
Зсушоный дзеепрым. ад зсушити.
с. 212
Зсущый дзеепрым. ад ссати.
с. 212
Зсхилнейшый прым., выш. ст. ад схильный.
с. 212
Зсхованье наз. Дзеянне па дзеясл. сховати.
с. 212
Зсховатися дзеясл. Схавацца.
с. 212
Зсходити дзеясл. <> Зсходити сего света — паміраць.
с. 212
Зсцегно наз. Тое, што і стегно.
с. 212
Зсыланый дзеепрым. ад зсылати.
с. 212
Зсылати дзеясл. 1. Пасылаць, адпраўляць, накіроўваць каго-н. куды-н. з пэўнай мэтай. 2. Высылаць, ссылаць.
с. 212
Зсылатися дзеясл. 1. Абменьвацца пасланнямі, зносіцца. устанаўліваць сувязь праз паслоў. 2. Спасылацца.
с. 213
Зсылка наз. Сувязь, кантактаванне.
с. 213
Зсылочный прым. ад зсылка.
с. 213
Зсыпаный дзеепрым. 1, Ад зсыпати. 2. Насыпаны, пабудаваны з якога-н. сыпкага матэрыялу.
с. 213
Зсыпанье наз. Дзеянне па дзеясл. зсыпати.
с. 214
Зсыпати дзеясл. Ссыпаць.
с. 214
Зсыпованье наз. Дзеянне па дзеясл. зсыповать.
с. 214
Зсыповать дзеясл. Ссыпаць.
с. 214
Зтамтоля прысл. Адтуль. Параўн. зстамтоля, зтамтуль.
с. 214
Зтамтулъ прысл. Тое, што і зтамтоля.
с. 214
Зтарговати гл. зторговати
с. 214
Зтачати дзеясл. Пачынаць (бой).
с. 214
Зтвердети дзеясл. Зацвярдзець.
с. 214
Зтвердити дзеясл. Сцвердзіць. пацвердзіць.
с. 214
Зтвержати дзеясл. Сцвярджаць, пацвярджаць.
с. 215
Зтвержоный дзеепрым. ад зтвердити.
с. 215
Зтвороный дзеепрым. Створаны.
с. 215
Зтегнути дзеясл. 1. Адцягнуць. адкласці, перанесці. 2. Сцягнуць.
с. 215
Зтекати дзеясл. Сцякаць.
с. 215
Зтекъ наз. Вялікая колькасць вады. сцёк.
с. 215
Зтерти дзеясл. 1. Сцерці. 2. Знішчыць, ліквідаваць.
с. 215
Зтертися дзеясл. Сутыкнуцца; сышоўшыся. уступіць у бой.
с. 215
Зтечи дзеясл. Сцячы.
с. 215
Зтечися дзеясл. Сабрацца у адно месца.
с. 216
Зтиратися дзеясл. Сцірацца, знішчацца, прападаць.
с. 216
Зтисненый дзеепрым. Сціснуты.
с. 216
Зтлумити дзеясл. Падавіць, стрымаць, уціхамірыць .
с. 216
Зтоваришитися дзеясл. Падружыцца, пасябраваць.
с. 216
Зтовченый дзеепрым. Збіты, пабіты, пашкоджаны ударам.
с. 216
Зтолко прысл. Столькі.
с. 216
Зтоль прысл. Адтуль.
с. 216
Зтондъ прысл. Адсюль, з гэтага месца.
с. 216
Зтоптаный дзеепрым. Стаптаны, патаптаны.
с. 216
Зторгати дзеясл. Вырываць, зрываць.
с. 216
Зторговати, зтарговати дзеясл. Старгаваць.
с. 216
Зточенье наз. Дзеянне па дзеясл. зточити.
с. 216
Зточити дзеясл. Сыйшоўшыся, распачаць бітву, вайну.
с. 217
Зтравити дзеясл. Правесці, прабыць дзе-н. пэўны час.
с. 217
Зтравленый дзеепрым. Страўлены, патраўлены.
с. 217
Зтрасти дзеясл. Абрабаваць, разграбіць.
с. 217
Зтрвожитися дзеясл. Тое, што і зстривожитися.
с. 217
Зтрезвитися дзеясл. Выцверазіцца, працверазіцца, пацверазець.
с. 217
Зтрудети дзеясл. Змарнець, схуднець, знясілець.
с. 217
Зтрудити дзеясл. Змучыць, знясіліць.
с. 217
Зтрудна прысл. Насілу, з вялікімі цяжкасцямі.
с. 217
Зтрудователый прым. Пракажоны.
с. 217
Зтрутити дзеясл. // перан. Звергнуць, скінуць.
с. 218
Зтрухлелый прым. Змарнелы, змучаны, знясілены.
с. 218
Зтрухнялый прым. Сатлелы, струхлелы.
с. 218
Зтрученый дзеепрым. ад зтрутити.
с. 218
Зтрученье наз. Дзеянне па дзеясл. зтрутити.
с. 218
Зтулити дзеясл. Стуліць, самкнуць.
с. 218
Зтупити дзеясл. Спусціцца на зямлю.
с. 218
Зтурбованый дзеепрым. Усхваляваны.
с. 218
Зтурбованье наз. Дзеянне па дзеясл. зтурбоватися.
с. 218
Зтурбоватися дзеясл. Аслабець. знясілець, знемагчы ў выніку вялікіх турбот.
с. 218
Зтылу прысл. Ззаду, з тыльнага боку.
с. 218
Зтыранизовати дзеясл. Збіць, змучыць, знявечыць пабоямі.
с. 219
Зтягати дзеясл. Сцягвацца, злучацца, змацоўвацца.
с. 219
Зтягненый дзеепрым. ад зтягнути ў 2 знач.
с. 219
Зтягненье наз. Дзеянне па дзеясл. зтягнути ў 2 знач.
с. 219
Зтягнути дзеясл. 1. Сцягнуць, зняць рыўком. Параўн. зстягнути. 2. Злучыць, сабраць разам, утварыць адно цэлае. 3. Працягнуць, прасцерці.
с. 219
Зтягнутися дзеясл. Злучыцца, сабрацца разам, утварыць адно цэлае.
с. 219
Зубный прым. Зубны.
с. 220
Зубовый прым. 1. Зубны. 2. Зубчасты, зубчаты.
с. 220
Зубожавый прым. Тое, што і зубожалый.
с. 220
Зубожалый, зубожелый прым. Збяднелы. Параўн. зубожавый.
с. 220
Зубожаный гл. зубожоный
с. 220
Зубожати, зубожети дзеясл. Збяднець, разарыцца, дайсці да беднасці, галечы.
с. 220
Зубожелый гл. зубожалый
с. 221
Зубоженый гл. зубожоный
с. 221
Зубоженье наз. Дзеянне па дзеясл. зубожити.
с. 221
Зубожети гл. зубожати
с. 221
Зубожити, зубожыти дзеясл. Збядніць, разарыць, давесці да беднасці, галечы.
с. 221
Зубожоный, зубожаный, зубоженый дзеепрым. ад зубожити.
с. 221
Зубожыти гл. зубожити
с. 221
Зубополне прысл. Узаемна.
с. 222
Зубрина наз. Мяса зубра.
с. 222
Зубриный, зубрыный прым. ад зубръ.
с. 222
Зубровый прым. ад зубрь.
с. 222
Зубръ, жубръ наз. Зубр.
с. 222
Зубрыный гл. зубрнный
с. 222
Зубъ наз. 1. Зуб. 2. Востры выступ на інструменце, прыладзе працы. 3. Востры выступ на паверхні, абрысах чаго-н.
с. 222
Зубчанинъ наз. Землеўладальнік Зубцоўскага павета.
с. 223
Зуважати дзеясл. Уводзіць ва ўладанне.
с. 223
Зугранникъ наз. Сусед па землеўладанню.
с. 223
Зулава наз. Асушаная дэльта Віслы.
с. 223
Зумеватися дзеясл. Дзівіцца, здзіўляцца.
с. 223
Зуменье наз. Дзеянне па дзеясл. зумети.
с. 223
Зумети дзеясл. Змагчы, здолець, сумець зрабіць што-н.
с. 223
Зуметися дзеясл. Здзівіцца, уразіцца.
с. 223
Зумлети дзеясл. Самлець, здранцвець.
с. 224
Зунееваный гл. зуниованый
с. 224
Зунениованый гл. зуниованый
с. 224
Зуниеватися дзеясл. Аб'яднацца, злучыцца, заключыць унію.
с. 224
Зуниованый, зунееваный, зунениованый дзеепрым. Аб'яднаны, злучаны у унію.
с. 224
Зупарчиве прысл. 3 упартай жорсткасцю, жорстка.
с. 224
Зупелна гл. зуполне
с. 224
Зупелне гл. зуполне
с. 224
Зупелность гл. зуролность
с. 224
Зупелный гл. зуполный
с. 224
Зупокойный прым. Спакойны, мірны.
с. 224
Зуполне, зупелна, зупелне, зуполна, зуполно прысл. 1. Зусім, цалкам, поўнасцю. Параўн. зополне. 2. Супольна. сумесна.
с. 224
Зуполней прысл., выш. ст. ад зуполне ў 1 знач.
с. 225
Зуполнейшый, зуполнейший прым.. выш. ст. ад зуполный у I знач.
с. 225
Зуполно гл. зуполне
с. 225
Зуполность, зупелность наз. Цэласць, паўната.
с. 225
Зуполный, зупелный прым. 1. Поўны, цэлы. 2. Грунтоуны, вычарпальны. 3. Супольны, сумесны, агульны.
с. 226
Зуптельный прым. Кволы. далікатны.
с. 226
Зусобный прым. Асобны.
с. 226
Зусоромотити дзеясл. Моцна пасарамаціць. пасароміць.
с. 227
Зуставати дзеясл. Стамляцца.
с. 227
Зуставенье наз. Устанаўленне (закона).
с. 227
Зуставъ наз. Сустаў.
с. 227
Зустретити дзеясл. Сустрэць.
с. 227
Зутленый дзеепрым. ад зутлети.
с. 227
Зутлети дзеясл. Вычарпацца, аслабнуць.
с. 227
Зуфале гл. зухвале
с. 227
Зуфалецъ гл. зухвалецъ
с. 227
Зуфалный гл. зухвалый
с. 227
Зуфалость гл. зухвалость
с. 227
Зуфалство гл. зухвалство
с. 227
Зуфалца гл. зухвалца
с. 227
Зуфалый гл. зухвалый
с. 227
Зуфальство гл. зухвалство
с. 227
Зуфальца гл. зухвалца
с. 227
Зухвале, зуфале, зухвальне прысл. Дзёрзка, смела, непакорліва.
с. 227
Зухвалецъ, зуфалецъ наз. Дзёрзкі, смелы, непакорлівы чалавек. Параўн. зухвалца.
с. 227
Зухвалный гл. зухвалый
с. 228
Зухвалость, зуфалость наз. Дзёрзкасць, смеласць, непакорлівасць. Параўн. зухвалство.
с. 228
Зухвалство, зуфалство, зуфальство, зухвальство наз. Тое, што і зухвалость.
с. 228
Зухвалца, зуфалца, зуфальца наз. Тое, што і зухвалецъ.
с. 228
Зухвалый, зуфалый, зуфалный, зухвалный, зухвальный прым. Дзёрзкі, смелы, непакорлівы.
с. 228
Зухвальне гл. зухвале
с. 229
Зухвальный гл. зухвалый
с. 229
Зухвальство гл. зухвалство
с. 229
Зученый дзеепрым. Абучаны, навучаны, натрэніраваны.
с. 229
Зушкодный прым. Шкодны.
с. 229
Зфалшованый, зхвалшованый дзеепрым. ад зфалшовати.
с. 229
Зфалшованье наз. Дзеянне па дзеясл. зфалшовати.
с. 230
Зфалшовати дзеясл. Падрабіць, сфальшывіць.
с. 230
Зфолкговати, зфолькговати дзеясл. Зрабіць палёгку, паслабленне, палегчыць, аслабіць.
с. 230
Зформовати дзеясл. Сфарміраваць, стварыць.
с. 230
Зфрасованый дзеепрым. ад зфрасоватися.
с. 230
Зфрасоватися дзеясл. Знудзіцца, змаркоціцца.
с. 230
Зфукати дзеясл. Злаяць, аблаяць.
с. 231
Зхажка наз. Спатканне, сустрэча.
с. 231
Зхарчити дзеясл. Праесці, патраціць на харч.
с. 231
Зхачка наз. Суполка.
с. 231
Зхвалшованый гл. зфалшованый
с. 231
Зхватити дзеясл. Зняць рыўком, сарваць.
с. 231
Зхворалый дзеепрым Змардаваны, знясілены хваробай.
с. 231
Зхизма наз. Схізма.
с. 231
Зхилити дзеясл. Схіліць, нахіліць, нагнуць.
с. 231
Зхильный прым. Схільны, прыхільны. добразычлівы, спагадлівы.
с. 231
Зхилятися дзеясл. Схіляцца, нахіляцца, нагінацца.
с. 231
Зхованый дзеепрым. 1. Схаваны, скрыты, затоены. 2. Захаваны, зберажоны.
с. 231
Зхованье наз. 1. Сховы, сховішча. 2. Захаванне, зберажэнне.
с. 232
Зходити дзеясл. 1. Схадзіць. 2. Выходзіць, пакідаць. 3. Сыходзіцца, збірацца. 4. Выходзіць, ісці. 5. Знікаць; страчвацца, мінаць. 6. Выпадаць, падаць на зямлю (пра ападкі).
с. 232
Зходитися дзеясл. Сыходзіцца, збірацца.
с. 232
Зхожатися дзеясл. 1. Сыходзіцца, збірацца. 2. Злучацца, змацоўвацца.
с. 233
Зхоживати дзеясл. Тое, што і зхожатися ў 1 знач.
с. 233
Зхоживатися дзеясл. Тое, што і зхожатися ў 1 знач.
с. 233
Зхолярый прым. у знач. наз. Філосаф.
с. 233
Зхорелый дзеепрым. ад зхорети.
с. 233
Зхорети дзеясл. Збалець; знясілець, змучыцца ад болю.
с. 233
Зхотети дзеясл. Захацець, пажадаць.
с. 233
Зхуделый прым. Схуднелы, змарнелы.
с. 233
Зхудети дзеясл. Схуднець, змарнець.
с. 233
Зцелити дзеясл. Вылечыць.
с. 233
Зцептрумъ наз. Скіпетр.
с. 233
Зцужоложити гл. зчужоложити
с. 233
Зчарованый дзеепрым. Зачараваны. заварожаны.
с. 234
Зчатокъ наз. Нашчадак, патомак.
с. 234
Зчезнути, зщезнути дзеясл. Знікнуць.
с. 234
Зчернелый гл. зчорнелый
с. 234
Зчести дзеясл. Злічыць. палічыць, падлічыць.
с. 234
Зчирий прым.<> Зчирое золото гл. золото
с. 234
Зчистити дзеясл. Ачысціць, зрабіць чыстым.
с. 234
Зчорнастрокатый прым. 3 чорнымі плямамі па светлай шэрсці.
с. 234
Зчорнелый, зчернелый, зчорнялый прым. 1. Счарнелы, пачарнелы. 2. Загарэлы, цёмны ад загару.
с. 234
Зчорнети дзеясл. Счарнець, пачарнець.
с. 234
Зчорнялый гл. зчорнелый
с. 234
Зчужоложити, зцужоложити дзеясл. Уступіць у пазашлюбную сувязь.
с. 234
Зчужоложитися дзеясл., зв. ад зчужоложити.
с. 235
Зшарпанье наз. Дзеянне па дзеясл. зшарпати.
с. 235
Зшарпати дзеясл. Нанесці шмат драпін; падраць, парваць.
с. 235
Зшванковати дзеясл. Памыліцца.
с. 235
Зшедший дзеепрым. ад зходити ў 4 знач.
с. 235
Зшедшыйся дзеепрым. ад зходитися.
с. 235
Зшивати, зшывати дзеясл. Шыць, сшываць.
с. 235
Зшиваючий дзеепрым. ад зшивати.
с. 236
Зшикованый дзеепрым. ад зшиковати.
с. 236
Зшиковати дзеясл. Выстраіць, пастроіць у баявы парадак, падрыхтаваць войска да бою. Параўн. зшиховати.
с. 236
Зшиковатися дзеясл. Выстраіцца. пастроіцца, прыняць баявы парадак. падрыхтавацца да бою.
с. 236
Зшитый дзеепрым. Сшыты.
с. 236
Зшиховати дзеясл. Тое, што і зшиковатн.
с. 236
Зшывати гл. зшивати
с. 236
Зщезнути гл. зчезнути
с. 237
Зъ прыназ. І. 3 родным склонам. 1. 3. ад, са (пры выражэнні аб'ектных адносін). а). Указвае на аб’ект, з якога што-н. бярэцца. вылічаецца. б) Ужываецца пры абазначэнні якой-н. сукупнасці, адкуль бярэцца, вылучаецца якая-н. частка. в) Ужываецца пры абазначэнні асобы, прадмета, месца, прасторы. адкуль накіравана дзеянне. г) Ужываецца пры абазначэнні прадмета, асобы, з'явы, ад якіх зыходзіць што-н. д) Указвае на прыналежнасць асобы да якога-н. асяроддзя, групы або на паходжанне яе з гэтага асяроддзя, групы. е) Ужываецца пры абазначэнні асобы, ад якой хто-н. паходзіць. ж) Ужываецца пры абазначэнні асобы, прадмета, месца, ад якога або з паверхні якога выдаляецца, аддзяляецца што-н. з) Ужываецца пры абазначэнні крыніцы чаго-н. і) Ужываецца пры абазначэнні стану, які зазнае змены. к) Ужываецца пры абазначэнні асобы або прадмета, у адносінах да якіх праяўляецца якое-н. пачуццё. л) Указвае, на падставе чаго робіцца пэўны вывад, дзеянне. м) Ужываецца пры абазначэнні матэрыялу, рэчыва, з якога што-н. робіцца. складаецца. 2. 3. са (пры. выражэнні азначальных адносін). а). Ужываецца пры характарыстыцы каго-н., чаго-н. з боку паходжання, узнікнення. б). Ужываецца пры абазначэнні знешніх адносін. 3. 3. са (пры выражэнні прасторавых адносін). а). Ужываецца пры абазначэнні месца, прасторы, адкуль пачынаецца рух, дзеянне. б). Ужываецца пры абазначэнні накіраванасці дзеяння зверху ўніз (радзей з вярхоўя на ніз). в). Ужываецца ў спалучэнні з прыназоўнікамі до, на пры абазначэнні пачатковага і канцавога пунктаў дзеяння, руху. 4. 3, з-за (пры выражэнні прычынных адносін). а). Ужываецца пры. абазначэнні прычыны, падставы якога-н. дзеяння або стану. б). Ужываецца ў спалучэнні з назоўнікамі, якія выражаюць пачуцці, перажыванні, фізічныя адчуванні. 5. 3, ад, па (пры выражэнні часавых адносін). а). Ужываец- ца ў спалучэнні з назоўнікам, які мае часавае значэнне, паказвае на момант, з якога пачынаецца якое-н. дзеянне, стан і пад. б) Ужываецца пры абазначэнні часу, які з’яўляецца пачатковым момантам у развіцці якога-н. дзеяння. в) У спалучэнні з прыназоўнікам на ўжываецца пры абазначэнні адрэзка часу, у межах якога працякае дзеянне або што-н. адбываецца. 6. 3 (пры выражэнні колькасных адносін). Ужываецца пры вызначэнні колькасці, адкуль выдзелена частка. 7. 3 (пры выражэнні акалічнасных адносін). а). Ужываецца пры характарыстыцы спосабу дзеяння. б). Ужываецца пры характарыстыцы месца дзеяння. II. 3 вінавальным склонам. 3 (пры абазначэнні прыблізнай меры чаго-н ). III. 3 творным склонам. 1. 3 (пры выражэнні аб'ектных адносін). а). Указвае на суправаджэнне адных асоб або прадметаў іншымі. б) Ужываецца пры абазначэнні асобы або прадмета, якія сумесна з другой асобай ці прадметам удзельнічаюць у якім-н. дзеянні. в) Ужываецца пры спалучэнні са зваротным займеннікам, указвае на групу асоб, паміж якімі існуе ўзаемадзеянне, узаемаразуменне. г) Ужываецца пры ўказанні на прыладу або прадмет, якія маюцца ў каго-н. у момант дзеяння. д). Ужываецца пры абазначэнні прадмета, на які накіравана дзеянне. 2. 3 (пры выражэнні азначальных адносін). а). Ужываецца пры характарыстыцы пастаяннай ці часовай знешняй прыметы або унутранай якасці каго-, чаго-н. б) Ужываецца пры абазначэнні прадмета, які знаходзіцца у другім прадмеце і гэтым характарызуе яго. в) Ужываецца ў спалучэнні з адносным займеннікам который пры падпарадкаванні даданага азначальнага сказа. 3. 3(пры выражэнні мадальных адносін). 4. 3 (пры выражэнні колькасных адносін). а). Указвае на колькасць асоб або прадметаў, якія суправаджаюць каго-н. б) Ужываецца пра абазначэнні дадатковай колькасці чаго-н. 5. За (пры выражэнні акалічнасных адносін). а) Ужываецца пры характарыстыцы спосабу, характару дзеяння. б) Ужываецца пры абазначэнні дзеяння або стану, якія суправаджаюць асноўнае дзеянне і характарызуюць яго. в) Ужываецца пры абазначэнні прадмета, які з'яўляецца паказчыкам паўнаты ахопу дзеяннем каго-, чаго-н. 6. 3 (пры выражэнні часавых адносін). 7. 3 (пры выражэнні прычынных адносін).
с. 237
Зъеданый дзеепрым. ад зьедати ў 1 знач.
с. 247
Зъедати, зъядати дзеясл. 1. Скарыстоўваць на яду, на харчаванне, есці ў якой-н. колькасці. 2. Душыць, знішчаць. 3. // перан. Паглынаць.забіраць, пазбаўляць спакою. 4. // перан. Псаваць, шкодзіць, грызучы.
с. 248
Зъедатися дзеясл. // перан. Знішчацца, спальвацца.
с. 248
Зъеденый дзеепрым. 1. Ад зьести ў 1 знач. 2. Ад зьести ў 2 знач. 3. Ад зьести ў 3 знач. 4. Ад зъести ў 8 знач.
с. 248
Зъеденье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. зъести ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. зъести ў 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. зъести ў 8 знач.
с. 249
Зъединаченье наз. Дзеянне па дзеясл. зъединачити.
с. 249
Зъединачити дзеясл. Злучыць, аб'яднаць, заключыць саюз.
с. 249
Зъедлость наз. З’едлівасць.
с. 249
Зъедлый прым. З'едлівы.
с. 249
Зъеднальный <> Зъеднальный листъ гл. лист.
с. 249
Зъеднанье, зеднанье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. зъеднати ў 1 знач. 2. Згода, пагадненне.
с. 249
Зъеднати, зъедняти дзеясл. 1. Здабыць. набыць. дабіцца. 2. Памірыць, паяднаць, аб'яднаць. Параўн. изъеднати ў 1 знач. 3. Дамовіцца (з кім-н. аб чым-н.); наняць, знайсці. Параўн. изьеднати ў 2 знач. 4. Стварыць. 5. Скарыстаць. выкарыстаць. 6. Стаць пасрэднікам (у чым-н.)
с. 249
Зъеднатися дзеясл. Дамовіцца, прыйсці да згоды, аб'яднацца.
с. 251
Зъедначати дзеясл. Аб’ядноўваць, злучаць.
с. 251
Зъеднота наз. Аб'яднанне, злучэнне.
с. 251
Зъедночатися дзеясл. Далучацца, аб'ядноўвацца (з кім-н).
с. 251
Зъедночениесе гл. зьедноченьесе
с. 251
Зъедноченый, зъедночоный дзеепрым. ад зъедночити.
с. 251
Зъедноченье наз. Злучэнне, аб'яднанне. Параўн. зодноченье, зьедноченьесе.
с. 251
Зъедноченьесе, зъедночениеся наз. Тое, што і зъедноченье.
с. 252
Зъедночити дзеясл. Злучыць.
с. 252
Зъедночитися дзеясл. Злучыцца, далучыцца, аб'яднацца: заключыць саюз. Параўн. зодночитися.
с. 252
Зъедночоный гл. зъедноченый
с. 252
Зъеднывати дзеясл. Здабываць, заваёўваць.
с. 252
Зъежатися гл. зъеждчатися
с. 253
Зъеждати гл. зъеждчати
с. 253
Зъежджати гл. зъеждчати
с. 253
Зъежджатися гл. зьеждчатися
с. 253
Зъеждчанье, зъезджанье наз. Дзеянне па дзеясл. зъеждчати ў 2 знач.
с. 253
Зъеждчати, зъеждати, зъежджати, зъеждяти, зъежзати, зъежчати, зъездчати, зъезжати дзеясл. 1. Пакідаць якое-н. месца, выязджаць адкуль-н. 2. Прыязджаць, прыбываць, пад’язджаць. 3. 3'язджаць, едучы, спускацца адкуль-н. 4. Накіроўвацца куды-н.
с. 253
Зъеждчатися, зъежатися, зъеждзатися, зъежджатися, зъежчатися, зъежъчатися, зъезджатися, зъеждчатися, зъезджатися дзеясл. З’язджацца, збірацца у адным месцы. Параўн. изъежджатися.
с. 253
Зъеждяти гл. зъеждчати
с. 254
Зъежзати гл. зъеждчати
с. 254
Зъежчати гл. зъеждчати
с. 254
Зъежчатися гл. зъеждчатися
с. 254
Зъезджанье гл. зъеждчанье
с. 254
Зъезджати гл. зьеждчати
с. 254
Зъезджатися гл. зъеждчатися
с. 254
Зъездити, зъездити дзеясл. 1. Аб’ездзіць якую-н. тэрыторыю. пабыць у якіх-н. мясцінах. 2. Паехаць куды-н., пабыць там з якой-н. мэтай і вярнуцца назад. 3. Вярнуцца адкуль-н. на ранейшае месца. Параўн. изьездити.
с. 254
Зъездка наз. Наезд, раптоўны набег.
с. 255
Зъездчати гл. зъеждчати
с. 255
Зъездъ, зьездъ, звездъ наз. Сход духоўных ці свецкіх асоб для вырашэння якіх-н. спраў. Параўн. зъяздь.
с. 255
Зъезжати гл. зъеждчати
с. 255
Зъести, зъисти, зьести, зьясти дзеясл. 1. З’есці, прыняць ежу; скарыстаць на яду, на харчаванне. Параўн. изъести. 2. Загрызці, задушыць, разарваць. 3. Сапсаваць, пашкодзіць, грызучы (пра насякомых, грызуноў). 4. Прысвоіць, зрабіць што-н. сваёй уласнасцю. 5. Укусіць, раніць джалам. 6. Забіць (знішчыць). 7. Знішчыць, пашкодзіць, сапсаваць. 8. Спаліць, вынішчыць. 9. // перан. Поўнасцю паглынуць, ахапіць, пазбавіць спакою.
с. 255
Зъеханье, зъяханье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. зьехатися ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. зьехати ў 3 знач.
с. 256
Зъеханьеся, зьеханьеся наз. Дзеянне па дзеясл. зьехатися ў 1 знач.
с. 257
Зъехати, зьехати дзеясл. 1. Паехаць куды-н. з якой-н. мэтай, падацца, накіравацца ў якім-н. напрамку, узяць кірунак куды-н. 2. Прыехаць, прыбыць, наблізіцца (да чаго-н.). 3. Выехаць, паехаць адкуль-н., пакінуць якое-н. месца, знікнуць. 4. Збочыць, змяніць кірунак руху; павярнуць куды-н.
с. 257
Зъехатися, зьехатися дзеясл. 1. Сабрацца ў адным месцы, прыехаўшы адкуль-н. 2. Едучы, сустрэцца з кім-н. дзе-н.
с. 258
Зъештье гл. зейстье
с. 259
Зъимърети дзеясл. Памерці.
с. 259
Зъинвентованый гл. зинвентованый
с. 259
Зъискати гл. зыскати
с. 259
Зъискованье наз. // перан. Дзеянне па дзеясл. зыскати ў 3 знач.
с. 259
Зъисти гл. зъести
с. 259
Зъистити гл. зистити
с. 259
Зъиститися гл. зиститися
с. 259
Зъити гл. зыйти
с. 259
Зъитися гл. зыйтися
с. 259
Зъобополне прысл. Узаемна, з абодвух бакоў.
с. 259
Зъищение гл. зищение
с. 259
Зъобча прысл. Тое, што і зъобща.
с. 259
Зъобща прысл. Разам, сумесна. Параўн. зъобча.
с. 259
Зъодноченье гл. зодноченье
с. 259
Зъорати гл. зорати
с. 259
Зъособна гл. зособна
с. 259
Зъострити гл. зострити
с. 260
Зъявене гл. зъявенье
с. 260
Зъявение гл. зъявенье
с. 260
Зъявеный дзеепрым. ад зьявити.
с. 260
Зъявенье, зъявене, зъявение, зявенье наз. 1. Тое, што і зъявленье ў I знач. 2. Тое, што і зъявленье ў 2 знач. 3. Тое, што і зъявленье у 3 знач.
с. 260
Зъявити, зьявити дзеясл. Паказаць, зрабіць яўным, выявіць, паведаміць. Параўн. изъявити.
с. 260
Зъявитися дзеясл. З'явіцца, перад кім-н., паўстаць, узнікнуць, паказацца перад чыімі-н. вачыма.
с. 260
Зъявление гл. зъявленье
с. 260
Зъявленый, зявленый дзеепрым. ад зъявити. Параўн. зъявеный, изъявленый.
с. 260
Зъявленье, зъявление, зявление наз. 1. Паяўленне, з'яўленне, аб'яуленне. Параўн. изъявленье, зъявенье ў 1 знач. 2. Вобраз. Параўн. зьявенье ў 2 знач. 3. Тое, што створана ўяўленнем; уяўленне. Параўн. зъявенье у 3 знач.
с. 260
Зъявляти дзеясл. Паказваць, рабіць яўным, выяўляць.
с. 261
Зъявлятися дзеясл. Паказвацца, з’яўляцца, рабіцца яўным.
с. 261
Зъядати гл. зъедати
с. 261
Зъяздъ наз. 1. Тое. што і зъезд у 1 знач. 2. Прыезд.
с. 261
Зъяханье гл. зъеханье
с. 261
Зы прыназ. 3. 1. (Пры выражэнні прасторавых адносін). Ужываецца пры абазначэнні месца, прасторы, адкуль пачынаецца рух, дзеянне. 2. (Пры выражэнні адносін сумеснасці). Ужываецца пры абазначэнні асобы або прадмета, якія сумесна з другой асобай або прадметам удзельнічаюць у якім-н. дзеянні.
с. 261
Зыбание, зыбанье наз. 1. Зыб (на вадзе). 2. // перан. Хісткасць, нерашучасць, сумненне.
с. 261
Зыбати дзеясл. // перан. Прымушаць сумнявацца, хістаць.
с. 262
Зыбатися дзеясл. // перан. Быць няўстойлівым, нямоцным, нетрывалым.
с. 262
Зыбкий прым. Зыбкі, хісткі, невыразны.
с. 262
Зыбущийся дзеепрым. // перан. Які сумняваецца, хістаецца.
с. 262
Зываный дзеепрым. ад зывати.
с. 262
Зывати дзеясл. Называць, даваць назву (імя) чаму-, каму-н.
с. 262
Зыватися дзеясл., зв. ад зывати.
с. 262
Зыдель наз. Зэдаль, лаўка.
с. 262
Зызоватый прым. Касаваты.
с. 262
Зыймати гл. зымати
с. 262
Зыймовати дзеясл. 1. Авалодваць. захопліваць. 2. Знімаць, вызваляцца ад адзення, пакрывала і пад.
с. 262
Зыйск гл. зыскъ
с. 262
Зыистити гл. зистити
с. 263
Зыйти, зийти, зъити, зыти дзеясл. 1. Зыйсці, спусціцца адкуль-н.; пакінуўшы сваё месца дзе-н. наверсе, спусціцца ўніз. 2. Пакінуць якое-н. месца; сысці прэч, знікнуць, уцячы. 3. Прыйсці. 4. Выйсці насустрач. 5. Вызваліцца. 6. Узысці (пра нябесныя свяцілы). 7. Прайсці, скончыцца. 8. Выдзеліцца, сцячы. 9. Узяць пачатак, паходзіць ад каго-, чаго-н. 10. Напасці, выступіць у паход. 11. Вымерці, памерці. 12. Аказацца прыймальным; згадзіцца; спатрэбіцца. 13. Падысці блізка адзін да аднаго, прыблізіцца. Параўн. зойти.
с. 263
Зыйтися, зийтися, зъитися, зытися дзеясл. 1. Прыйсці з розных бакоў у адно месца, сабрацца. 2. Прыйшоўшы ва ўмоўленае месца, уступіць у паядынак. 3. Згадзіцца; аказацца прыгодным, карысным для чаго-н.; спатрэбіцца. 4. Зблізіцца, сутыкнуўшыся канцамі, краямі. 5. Прыйсціся; аказацца вымушаным (зрабіць што-н.). 6. Супасці. 7. // перан. Сысціся ў поглядах; аказацца аднадушнымі у якіх-н. адносінах. 8. // перан. Устанавіць добрыя адносіны (з кім-н.). 9. // перан. Уступіць у палавыя сувязі (з кім-н ). 10. // перан. Злучыцца; утварыць (з кім-, чым-н.) адзінае цэлае. 11. Спусціцца адкуль-н., вярнуцца.
с. 265
Зыманый дзеепрым. ад зымати.
с. 266
Зымати, зыймати дзеясл. Схапіць, захапіць; затрымаць сілай, узяць у палон.
с. 266
Зымно гл. зимно
с. 267
Зымный гл. зимний
с. 267
Зымова наз. Дамоўленасць, змова.
с. 267
Зымовати гл. зимовати
с. 267
Зынутися дзеясл. Адкрыць рот, пачаць гаварыць.
с. 267
Зыолы гл. зиолы
с. 267
Зыскане, зысканне наз. Дзеянне па дзеясл. зыскати ў 1 знач.
с. 267
Зысканне гл. зыскане
с. 267
Зысканый дзеепрым. ад зыскати ў 1 знач.
с. 267
Зыскати, зъискати дзеясл. 1. Набыць у выніку выйгранага працэсу у судзе; спагнаць, атрымаць з каго-н. 2. Набыць, атрымаць; выручыць. утаргаваць. 3. // перан. Набыць, атрымаць; атрымаць карысць; выгадаць. 4. Знайсці, адшукаць. 5. Выйграць, дамагчыся перамогі, узяць верх; перамагчы.
с. 267
Зыскивати, зысковати дзеясл. 1. Набываць у выніку выйгранага працэсу ў судзе, спаганяць, атрымліваць ад каго-н. 2. Набываць. 3. Выйграваць, дамагацца перамогі, браць верх; перамагаць.
с. 269
Зысковати гл. зыскивати
с. 269
Зыскуючый дзеепрым. ад зыскати ў 1 знач.
с. 269
Зыскъ, зыйскъ наз. 1. Выйгрыш судовой справы. Параўн. зыстье ІІ. 2. Прыбытак. 3. // перан. Набыццё, карысць, выгада.
с. 269
Зысподу прысл. Знізу; у ніжняй частцы, унізе.
с. 270
Зыстие гл. зыстье
с. 270
Зыстити гл. зистити
с. 270
Зыститися гл. зиститися
с. 270
Зыстье, зыстие I наз. <> Зыйстье зъ того (съ сего) света — смерць.
с. 270
Зыстье II наз. 1. Тое, што і зыскъ у I знач.
с. 271
Зытися гл. зыйтися
с. 271
Зыходити дзеясл. Спускацца адкуль-н.
с. 271
Зыходячий дзеепрым. Які ідзе (паходзіць) ад каго-н.
с. 271
Зычащий дзеепрым. ад зычыти.
с. 271
Зыченый дзеепрым. ад зычити.
с. 271
Зычити, зичити, зычыти дзеясл. Зычыць, жадаць, выказваць якія-н. пажаданні.
с. 271
Зычливе прысл. Тое, што і зычливо.
с. 272
Зычливо прысл. Зычліва. Параўн. зычливе.
с. 272
Зычливость наз. Зычлівасць. Параўн. зычность.
с. 272
Зычливший прым. Вышэйшая ступень ад зычливый.
с. 272
Зычливый, зичливый прым. Які жадае дабра другому; прыхільны, спагадны.
с. 272
Зычность наз. Тое, што і зычливость.
с. 273
Зычыти гл. зычити
с. 273
Зычэнье наз. Даванне (чаго-н), надзяленне (чым-н).
с. 273
Зыщеный дзеепрым. ад зыскати ў 1 знач.
с. 273
Зьеждчатися гл. зъеждчатися
с. 273
Зьезджатися гл. зъеждчатися
с. 273
Зьездити гл.зъездити
с. 273
Зьездъ гл. зъездъ
с. 273
Зьести гл. зъести
с. 273
Зьеханьеся гл. зъеханьеся
с. 273
Зьехати гл. зъехати
с. 273
Зьехатися гл. зъехатися
с. 273
Зьявити гл. зъявити
с. 273
Зьявляти дзеясл. Паведамляць.
с. 273
Зьявна прысл. Яўна.
с. 273
Зьясти гл. зъести
с. 273
Зьяти дзеясл. Лаяць, абражаць, знеслаўляць.
с. 273
Зэбраный гл. зебраный
с. 273
Зэбранье гл. зебранье
с. 273
Зэзнавати гл. зезнавати
с. 273
Зэзнанье гл. зезнанье
с. 273
Зэйтися гл зейтися
с. 273
Зэкгаровый гл. зекгаровый
с. 273
Зэкгаръ гл. зекгаръ
с. 273
Зэлженье гл. зелженье
с. 273
Зэлживый гл. зелживый
с. 274
Зэлжити гл. зелжити
с. 274
Зэлжывость гл. зелжывость
с. 274
Зэмдлети дзеясл. Абяссілець, аслабнуць.
с. 274
Зэмянинъ гл. земянинъ
с. 274
Зэсланый гл. зесланый
с. 274
Зэшлый гл зешлый
с. 274
Зэште гл. зейстье
с. 274
Зэштье гл. зейстье
с. 274
Зябль наз. Зябліва.
с. 274
Зябнути дзеясл. Зябнуць.
с. 274
Зявати дзеясл. Зяваць.
с. 274
Зявенье гл. зъявленье
с. 274
Зявление гл. зъявленье
с. 274
Зявленый гл. зъявленый
с. 274
Зявленье гл. зъявленье
с. 274
Зявляти гл. зъявляти
с. 274
Зяйсце гл. зайсте
с. 274
Зярно гл. зерно
с. 274
Зямчистый прым. Чысты, правеяны.
с. 274
Зять, зать наз. Зяць, муж дачкі ці сястры.
с. 274
И I 1. Літары старабеларускага алфавіта, якія абазначалі галосны гук [і]. 2. Мелі лікавыя значэнні: ... 8, ... 10.
с. 276
И II зл. 1. І (пры спалучэнні аднародных членаў сказа і сказаў з аднароднымі паведамленнямі). 2. І (пры спалучэнні слоў, якія ўжываюцца для ўзмацнення сэнсу выказвання, для абазначэння працягласці дзеяння і г.д.). 3. І (пры спалучэнні двух слоў у інтанацыйнае цэлае, што выражае адно паняцце, адну ідэю). 4. І (пры спалучэнні колькасных і парадкавых лічэбнікаў, а таксама лічэбнікаў з прыслоўямі меры і ступені). 5. І (пры спалучэнні сказаў, звязаных адносінамі адначасовасці або паслядоўнасці падзей). 6. І (пры пабудове адкрытага рада). Якъ (яко) ... такъ (тако) и; такъ ... яко и - як ... так і (пры спалучэнні аднародных членаў сказа і сказаў з параўнальна-супастаўляльным адценнем). 7. І (пры пералічэнні паміж членамі пералічэння). 8. І (пры пералічэнні перад апошнім аднародным членам сказа, паказваючы, што пералічэнне заканчваецца). И иншие (иныи, ине) - і іншыя (у канцы пералічэння для ўказання на тое, што пералічэнне можа быць прадоўжана). 9. І (пры пералічэнні, аб'ядноўваючы аднародныя члены сказа папарна). 10. І, ні (пры пералічэнні ў адмоўных сказах). 11. І (у пачатку новага сказа). 12. А, але (пры супраціўнай сувязі). 13. І, і пры гэтым (пры далучэнні сказаў і асобных членаў сказа. якія дапаўняюць і развіваюць выказаную думку). 14. І (пры ўказанні на раптоўнасць, нечаканасць новага дзеяння). И ото - тады; и то - нават (у абмежавальным сэнсе). 15. І (пры спалучэнні скаэаў, звязаных прычынна-выніковай залежнасцю). 16. I, то (пры спалучэнні сказаў, звязаных умоўна-выніковай залежнасцю). 17. I (вылучальны). Отъ ... и до - у пэўных межах. 18. І (выніковы, ужываецца пасля адносных займеннікаў і прыслоўяў). Да и (паказвае на нечаканы пераход да якога-н. дзеяння ці завяршае яго). 19. І (З’яўляецца састаўной часткай складаных злучнікаў). Бо вемъ и, бо и (пры выражэнні прычыны) ; и коли (если, кгды) - (ужываецца ў пачатку даданага сказа з аслабленай умоўнасцю для выражэння катэгарычнага сцверджання, каб падкрэсліць што-н., звярнуць увагу на што-н.); не только ... але и, не токмо ... но и (пры спалучэнні членаў сказа і сказаў з супраціўна-абмежавальнымі адносінамі); хотя (хоть) и ... але (ужываецца ў даданых сказах для выражэння магчымай умовы); што (если) ... то и (ужываецца ў складаназалежных сказах у якасці ўмоўных, часавых, прычынных і супастаўляльных злучнікаў).
с. 276
И ІІІ часц. 1. І (ужываецца для ўзмацнення сэнсу таго слова, перад якім стаіць). 2. Нават. 3. Таксама. Какъ (яко, якъ). 4. Аж.
с. 285
Иакинтъ наз. Тое, што і акинфъ.
с. 286
Иакинфовый гл. акифовый
с. 286
Иакинфъ гл. акинфъ
с. 286
Иакинфтъ гл акинфъ
с. 286
Иакъ зл. Тое, што і якъ.
с. 286
Иануарий, ианурий, иянурий наз. Тое, што і януарий.
с. 286
Иаратчикъ наз. Жыхар Іарата.
с. 286
Иберы наз. Іберы (група плямён. якія насялялі старажытную Іспанію).
с. 287
Ибо зл. Бо, таму што.
с. 287
Иваръ наз Пасцельная рэч, якой накрываюцца.
с. 287
Иверский прым. ад иверы.
с. 287
Иверы наз. Старажытныя ўсходнегрузінскія плямёны, якія насялялі Іверыю (старажытная назва Усходняй Грузіі).
с. 287
Ивина наз. Вярбіна.
с. 287
Ивинъ наз. Ібіс.
с. 287
Ивиръ наз. Адшчэпак. адломак. адламаны кавалак чаго-н.
с. 287
Ивовый прым. Вярбовы.
с. 287
Игде прысл. 1. Тое, што і где ў 1 знач. 2. Тое, што і где ў 2 знач. 3. Тое, што і где ў 4 знач.
с. 3
Игемонъ наз. Правіцель; валадар, намеснік (прадстаўнік свецкай вярхоўнай улады) якой-н. вобласці.
с. 3
Игемония наз. Панаванне, праўленне.
с. 3
Игла наз. 1. Ігла, іголка, прылада для шыцця. Игла паперная, игла ризская — назвы іголак па прызначэнні і месцы іх вырабу. 2. Тонкі металічны стрыжань, звычайна з завостраным канцом, рознага прызначэння.
с. 3
Игленый гл. игляный
с. 4
Иглица, икглица наз. Шпілька, заколка.
с. 4
Игляный, игленый прым. Іголачны. Параўн. иголный.
с. 4
Иго наз. Цяжар, ноша клопату, абавязкаў.
с. 4
Иголка наз. 1. Іголка. 2. Калючка ў некаторых раслін.
с. 4
Иголникъ, игольникъ наз. 1. Шкатулка для захоўвання іголак, ігольніца. 2. Той, хто вырабляе іголкі ці гандлюе імі.
с. 4
Иголница, игольница наз. Ігла-рыба (акруглая і тонкая, як ігла). Параўн. игольня.
с. 4
Иголный прым. Тое, што і игляный.
с. 5
Иголня гл. игольня
с. 5
Игольникъ гл. иголникъ
с. 5
Игольница гл. иголница
с. 5
Игольницкий прым. Іголкавы, іголачны; які мае адносіны да іголкі.
с. 5
Игольня, иголня наз. Тое, што і иголница.
с. 5
Игра наз. 1. Гульня, забава, пацеха. 2. Рытуальныя язычаскія песні, танцы, гульні. 3. Занятак з мэтай забавы, адпачынку, звычайна заснаваны на пэўных умовах. Игра косточная — азартная гульня ў косці; игра шаховая — гульня ў шахматы. 4. Турнір, паядынак. 5. // перан. Справа, гаворка. 6. Музычны інструмент. 7. Спектакль. 8. // перан. Насмешка.
с. 5
Игралищное наз. Месца для відовішчаў, гульняў, турніраў.
с. 6
Играние гл. игранье
с. 6
Играный дзеепрым. ад играти ў 1 знач.
с. 6
Игранье, играние наз. 1. Гульня, забава, пацеха. 2. Ігра на музычным інструменце. Играние птичье — спевы птушак. 3. Дзеянне па дзеясл. играти ў 4 знач. 4. Насмешка.
с. 6
Играти дзеясл. 1. Іграць на музычным інструменце. 2. Весяліцца (з песнямі, танцамі). 3. Забаўляцца, пацяшацца. 4. Праводзіць час за якім-н. заняткам з мэтай адпачынку, забавы. 5. Гуляць, весяліцца, дурэць (пра жывёл). // перан. 6. Гучаць, раздавацца.
с. 7
Играчъ, игрячъ наз. 1. Той, хто іграе на якім-н. музычным інструменце. 2. Спявак. 3. Гулец (аб аматары азартных гульняў). Параўн. игрецъ у 2 знач.
с. 8
Играючий, играючый дзеепрым. 1. Ад играти ў 1 знач. 2. Ад играти ў 2 знач. 3. Ад играти ў 3 знач. 4. Ад играти ў 4 знач. 5. Ад играти ў 5 знач. 6. У знач. наз. Той, хто іграе на музычным інструменце.
с. 8
Играющий дзеепрым. 1. Ад играти ў 2 знач. 2. Ад играти ў 5 знач.
с. 9
Игрецъ наз. 1. Той, хто прымае ўдзел у турніры, проціборстве. 2. Тое, што і играчъ у 3 знач.
с. 9
Игривати, игрывати дзеясл., шматкр. ад играти ў 1 знач.
с. 9
Игриско, игрыско наз. 1. Відовішча, турнір, проціборства, якія разлічаны на многіх гледачоў. // перан. Параўн. игрище ў 1 знач. 2. Гульня, забава, пацеха. 3. Святкаванне з гульнямі, песнямі, танцамі як рытуальны язычаскі абрад. Параўн. игрище ў 2 знач. 4. Месца для відовішчаў, гульняў, турніраў. 5. Насмешка. Параўн. игрище ў 4 знач. 6. // перан. Глумленне, апусташэнне, разбурэнне. 7. Тэатралізаваны паказ чаго-н.
с. 9
Игрище, игрыще наз. 1. Тое, што і игриско ў 1 знач. 2. Тое, што і игриско ў 3 знач. 3. Пасмешышча, прадмет насмешкі. 4. Тое, што і игриско ў 5 знач.
с. 10
Игрушка наз., памянш. ад игра ў 1 знач.
с. 10
Игрывати гл. игривати
с. 11
Игрыско гл. игриско
с. 11
Игрыще гл. игрище
с. 11
Игрячь гл. играчъ
с. 11
Игуменинъ, игумениинъ прым. ад игуменъ.
с. 11
Игумения гл. игуменья
с. 11
Игуменовъ прым. ад игуменъ.
с. 11
Игуменский прым. ад игуменъ.
с. 11
Игуменство наз. Сан, пасада ігумена; выкананне абавязкаў ігумена.
с. 11
Игуменъ, икгумень наз. Ігумен.
с. 11
Игуменья, игумения наз. Ігумення.
с. 12
Идати гл. едати
с. 12
Иде прысл. Тое, што і где ў 1 знач.
с. 12
Идло гл. едло
с. 13
Иднати гл. еднати
с. 13
Иднатися гл. еднатися
с. 13
Идначъ наз. Тое, што і едначъ.
с. 13
Идолатрия наз. Ідалапаклонства.
с. 13
Идолобесие, идолобисие наз. Тое, што і идолослужение.
с. 13
Идоложрецъ наз. Тое, што і идолослужитель.
с. 13
Идолопоклонение наз. Тое, што і идолопоклонство.
с. 13
Идолопоклонникъ наз. Ідалапаклоннік.
с. 13
Идолопоклонство, идолопоклоньство наз. Ідалапаклонства. Параўн. идолопоклонение.
с. 13
Идолослужение наз. Язычніцкі культ пакланення ідалам. Параўн. идолобесие.
с. 13
Идолослужитель, идолослужытель наз. Той, хто служыць ідалам. Параўн. идоложрецъ.
с. 13
Идолохваление наз. Выражэнне пахвалы ідалам.
с. 14
Идолохвалитель наз. Той, хто хваліць ідалаў.
с. 14
Идолский гл. идольский
с. 14
Идолъ наз. Статуя, скульптура, якім язычнікі пакланяліся як бажаству.
с. 14
Идольский, идолский прым. Язычніцкі.
с. 14
Идолямитинъ наз. Прадстаўнік блізкаўсходняй народнасці.
с. 14
Идолямский прым. ад идолямитинъ.
с. 15
Идумеанинъ наз. Тое, што і идумей.
с. 15
Идумей наз. Прадстаўнік старажытнай Ідумеі, блізкаўсходняй дзяржавы. Параўн. идумеанинъ, идумейчикъ.
с. 15
Идумейский прым. ад идумей.
с. 15
Идумейтянка наз., жан. да идумей.
с. 15
Идумейчикъ наз. Тое, што і идумей.
с. 15
Идучий, идучый дзеепрым. 1. Ад ити ў 1 знач. 2. Ад ити ў 2 знач. 3. Ад ити ў 5 знач. 4. Ад ити ў 6 знач. 5. Ад ити ў 8 знач. 6. Ад ити ў 9 знач. 7. Ад ити ў 15 знач. 8. Ад ити ў 18 знач.
с. 15
Идущий, идущый дзеепрым. ад ити ў 1 знач.
с. 17
Иевангелиста наз. Тое, што і евангелиста.
с. 17
Иезуитъ, иезоитъ наз. Тое, што і езуитъ.
с. 17
Иелей наз. Тое, што і елей.
с. 17
Иенералъ-маиорова наз. Жонка генерал-маёра.
с. 17
Иерапигра наз. Лякарства Галена.
с. 17
Иерархия наз. Іерархія, парадак падпарадкавання, падначаленасць ніжэйшых чыноў вышэйшым па строга вызначаных ступенях.
с. 17
Иерархъ наз. Іерарх, царкоўна-афіцыйная назва епіскапа.
с. 18
Иереевъ прым. ад иерей.
с. 18
Иерей наз. Іерэй, адна з назваў свяшчэнніка ў праваслаўнай царкве.
с. 18
Иерейский прым. ад иерей.
с. 18
Иерейство наз. Пасада іерэя.
с. 19
Иеретикъ наз. Тое, што і еретикъ.
с. 19
Иермонахъ гл. иеромонахъ
с. 19
Иеродиаконъ, иеродьяконъ наз. Іерадыякан, манах у сане дыякана.
с. 19
Иеромонахъ, иермонахъ наз. Іераманах, манах у сане свяшчэнніка.
с. 19
Иеросолимчикъ наз. Тое, што і иерусалимлянинъ.
с. 20
Иерусалимлянинъ наз. Жыхар Іерусаліма. Параўн. иеросолимчикъ.
с. 20
Иерусалимский, иерусолимский прым. Іерусалімскі.
с. 20
Иесеянинъ наз. Тое, што і иессей.
с. 20
Иессей наз. Прадстаўнік сярэдневяковай рэлігійнай секты. Параўн. иесеянинъ.
с. 20
Иетроговый прым. [?]
с. 20
Ижба наз. Тое, што і изба ў 1 знач.
с. 20
Ижбы зл. 1. Каб, для таго каб. Параўн. ижебы ў 1 знач. 2. Быццам, нібы; што. Параўн. ижебы ў 2 знач.
с. 20
Ижденути дзеясл. Выгнаць, прагнаць.
с. 22
Иждиваемый дзеепрым. Які растрачваецца.
с. 22
Иже I займ. Які, каторы. Параўн. еже ў 1 знач., ижъ I у 3 знач., яже.
с. 22
Иже II зл. 1. Тое, што і ижъ I у 1 знач. 2. Тое, што і ижъ I у 2 знач. 3. Калі (пры абазначэнні ўмовы). 4. Калі (пры абазначэнні часу). Параўн. еже ў 2 знач., яже.
с. 22
Ижебы, ижэбы зл. 1. Тое, што і ижбы ў 1 знач. 2. Тое, што і ижбы ў 2 знач.
с. 24
Ижжимати дзеясл. Сціскаць.
с. 24
Ижли зл. Калі (пры абазначэнні ўмовы).
с. 24
Ижъ I, ижь, ишъ зл. 1. Што. Параўн. иже II у 1 знач. 2. Бо, таму што. Параўн. иже II у 2 знач. 3. У знач. займ. Тое, што і иже I. 4. Калі (умоўна-часавы). 5. Каб. 6. Як.
с. 24
Ижъ II часц. Нават, аж.
с. 27
Ижъ III прыназ. 1. Тое, што і зъ у I 1в знач. 2. Тое, што і зъ у I 2а знач. 3. Тое, што і зъ у III 2а знач. 4. Тое, што і зъ у I 1б знач.
с. 27
Ижэбы гл. ижебы
с. 27
Иза часц. Тое, што і аза.
с. 27
Изажъ часц. Тое, што і азажъ.
с. 27
Изали часц. Тое, што і азали.
с. 27
Изалибы часц. Тое, што і азалибы. Параўн. изалижъ.
с. 28
Изалижъ часц. Тое, што і изалибы.
с. 28
Изба наз. 1. Драўляная пабудова, прызначаная для жылля, хата. Изба чорная — курная хата. Параўн. ижба. 2. Памяшканне гаспадарчага або спецыяльнага бытавога прызначэння. 3. Пакой у багатым доме. Изба белая — святліца. 4. Установа, якая валодала пэўнымі адміністрацыйнымі або гаспадарчымі функцыямі. Изба богоделная — багадзельня; изба писарская — канцылярыя; изба судовая — памяшканне, дзе адбываліся пасяджэнні судоў; изба таможенная — таможня.
с. 28
Избавение гл. избавенье
с. 30
Избавеный дзеепрым. ад избавити ў 1 знач.
с. 30
Избавенье, избавение наз. Дзеянне па дзеясл. избавити ў 1 знач.
с. 30
Избавивший дзеепрым. ад избавити ў 1 знач.
с. 30
Избавителевъ прым. ад избавитель.
с. 30
Избавитель наз. Збавіцель, ратаўнік, вызваліцель.
с. 30
Избавити дзеясл. 1. Выратаваць. 2. Вызваліць. 3. Пазбавіць.
с. 31
Избавитися дзеясл. зв. 1. Ад избавити ў 1 знач. 2. Ад избавити ў 3 знач.
с. 31
Избавление, избавленье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. избавити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. избавити ў 2 знач.
с. 31
Избавленый, избавленный дзеепрым. 1. Ад избавити ў 1 знач. 2. Ад избавити ў 3 знач.
с. 32
Избавленье гл. избавление
с. 32
Избавливати дзеясл., шматкр. ад избавляти.
с. 32
Избавляти дзеясл. Ратаваць, выратоўваць.
с. 32
Избавлятися дзеясл., зв. ад избавляти.
с. 32
Избавляючий дзеепрым. ад избавляти. Параўн. избавляющий.
с. 32
Избавляющий дзеепрым. Тое, што і избавляючий.
с. 33
Избати дзеясл. (?)
с. 33
Избегати дзеясл. Уцякаць.
с. 33
Избегъ наз. Уцякач.
с. 33
Изберание наз. Дзеянне па дзеясл. избирати ў 2 знач.
с. 33
Изберати гл. избирати
с. 33
Избечи дзеясл. Уцячы.
с. 33
Избечися дзеясл. зв. Збегчыся.
с. 33
Избивати дзеясл. Збіваць, нявечыць пабоямі, забіваць.
с. 33
Избиеный, избиенный дзеепрым. Забіты.
с. 33
Избиратель наз. 1. Той, хто збірае, накоплівае (багацце, маёмасць і інш.). 2. Выбаршчык.
с. 33
Избирати, изберати дзеясл. 1. Запрашаць або прымушаць каго-н. сабрацца ў адно месца; склікаць каго-н. 2. Накопліваць, паступова збіраючы што-н. 3. Выбіраць; адбіраць.
с. 33
Избиратися дзеясл., зв. ад избирати ў 1 знач.
с. 34
Избиривати дзеясл., шматкр. ад избирати ў 1 знач.
с. 34
Избити дзеясл. 1. Ударамі сапсаваць, зрабіць непрыгодным. 2. Моцна пабіць, знявечыць пабоямі. 3. Забіць.
с. 34
Избитый дзеепрым. 1. Ад избити ў 1 знач. 2. Ад избити ў 3 знач.
с. 34
Избитье наз. Дзеянне па дзеясл. избити ў 2 знач.
с. 34
Избица наз., памянш. ад изба ў 1 знач. с. 34
Избище наз. Месца, дзе стаяла хата.
с. 35
Изблевание наз. Дзеянне па дзеясл. изблевати.
с. 35
Изблевати дзеясл. Званітаваць.
с. 35
Избледнути дзеясл. Пабляднець, збялець.
с. 35
Изблизка прысл. Зблізку.
с. 35
Изблюсти дзеясл. Захаваць, зберагчы.
с. 35
Избный прым. ад изба ў 1 знач.
с. 35
Избожье наз. Тое, што і збожье.
с. 35
Изборный прым. Выдатны, адборны, лепшы.
с. 35
Изборъ наз. 1. Выбар. 2. Сход.
с. 35
Избраненый дзеепрым. Выбраны, адборны.
с. 35
Избрание наз. Дзеянне па дзеясл. избрати ў 2 знач.
с. 35
Избранникъ наз. Выбраннік.
с. 36
Избраный, избранный дзеепрым. і прым. 1. Дзеепрым. ад избрати ў 1 знач. 2. Дзеепрым. ад избрати ў 2 знач. 3. Прым. Выдатны, адборны, лепшы. 4. У знач. наз. Выбраннік.
с. 36
Избрати дзеясл. 1. Параўноўваючы наяўнае, аддаць перавагу каму-н., чаму-н. 2. Абраць каго-н. для выканання якіх-н. абавязкаў. 3. Сабраць (каго-н. у адно месца, разам).
с. 36
Избратися дзеясл., зв. ад избрати ў 3 знач.
с. 37
Изброя наз. Тое, што і зброя.
с. 37
Избувати дзеясл. Тое, што і избывати ў 2 знач.
с. 37
Избуренье наз. Разбурэнне.
с. 37
Избывати дзеясл. 1. Выратоўвацца. 2. Пазбаўляцца. Параўн. избувати.
с. 37
Избыти дзеясл. 1. Выратавацца. 2. Застацца, захавацца. 3. Пазбавіцца.
с. 37
Избытися дзеясл. зв. 1. Знікнуць. 2. Збыцца. 3. Здарыцца.
с. 37
Избытний прым. Лішні.
с. 37
Избытокъ наз. Лішак.
с. 38
Избыточествити дзеясл. Быць празмерным.
с. 38
Избяный прым. ад изба ў 1 знач.
с. 38
Изваренный дзеепрым. ад изварити.
с. 38
Изварити, изворити дзеясл. Зварыць.
с. 38
Изваяти дзеясл. Выразаць, высякаць.
с. 38
Изведаный дзеепрым. ад изведати ў 1 знач.
с. 38
Изведати дзеясл. 1. Даведацца, разведаць. 2. Праверыць.
с. 38
Изведение наз. Дзеянне па дзеясл. извести I у 1 знач.
с. 38
Изведеный дзеепрым. ад извести I у 1 знач.
с. 38
Изведети дзеясл. Даведацца, зразумець.
с. 38
Изведший дзеепрым. ад извести I у 1 знач. Параўн. изведый.
с. 38
Изведый дзеепрым. Тое, што і изведший.
с. 39
Извека, извеку прысл. 1. Спрадвеку, здаўна. 2. Ніколі.
с. 39
Извергати дзеясл. Звяргаць, пазбаўляць (сану).
с. 39
Изверглый прым. Выкінуты.
с. 39
Извергнути дзеясл. 1. Скінуць, кінуць уніз адкуль-н. 2. Звергнуць, пазбавіць сану. 3. Выгнаць, прагнаць. Параўн. изверзнути.
с. 39
Извергнутися дзеясл., зв. ад извергнути ў 2 знач.
с. 39
Извержение, изверженье наз. Пазбаўленне сану.
с. 39
Изверженый дзеепрым. Пазбаўлены сану.
с. 39
Изверженье гл. извержение
с. 40
Изверзнути дзеясл. Тое, што і извергнути ў 2 знач.
с. 40
Изверненье наз. Вяртанне.
с. 40
Извество наз. Тое, што ўмацоўвае, сцвярджае што-н.
с. 40
Извествовати дзеясл. 1. Паведамляць. Параўн. известовати ў 1 знач. 2. Пацвярджаць. Параўн. известовати ў 2 знач.
с. 40
Извести I дзеясл. 1. Вывесці адкуль-н. 2. Прывесці куды-н. 3. Стварыць. 4. Знішчыць. 5. Адвесці (падазрэнне). 6. Правесці, пражыць.
с. 40
Извести II дзеясл. 1. Даведацца, спазнаць. 2. Выкласці, выказаць.
с. 41
Известися дзеясл., зв. ад извести II у 1 знач.
с. 41
Известити дзеясл. Паведаміць.
с. 41
Известне прысл. Прылежна.
с. 41
Известнейший прым., выш. ад известный у 2 знач.
с. 41
Известно прысл. 1. Вядома. 2. Верагодна. Параўн. известо.
с. 41
Известный прым. 1. Вядомы. 2. Верагодны.
с. 41
Известо прысл. Тое, што і известно ў 2 знач.
с. 41
Известовати дзеясл. 1. Тое, што і извествовати ў 1 знач. 2. Тое, што і извествовати ў 2 знач.
с. 41
Изветъ наз. 1. Ашуканства. 2. Адгаворка. 3. Паклёп.
с. 42
Извечный прым. Тое, што і звечный.
с. 42
Извещание наз. Дзеянне па дзеясл. извещати.
с. 42
Извещати дзеясл. Тое, што і звещати.
с. 42
Извещенье наз. Тое, што і звещенье.
с. 42
Извинитися дзеясл. Апраўдацца.
с. 42
Извитый дзеепрым. Сплецены.
с. 42
Извладети дзеясл. Завалодаць.
с. 42
Извлеченый дзеепрым. ад извлечи ў 1 знач.
с. 42
Извлечи дзеясл. 1. Выцягнуць, выняць. 2. Дастаць. 3. Прагнаць. 4. Зняць, скінуць (адзенне).
с. 42
Извлечися дзеясл., зв. ад извлечи ў 4 знач.
с. 43
Извне прысл. Звонку, знадворку.
с. 43
Изводити дзеясл. 1. Выводзіць адкуль-н. 2. Выдаляць. 3. Заводзіць. 4. Знішчаць.
с. 43
Изводство наз. Дапамога.
с. 43
Изводъ наз. Выхад.
с. 43
Изводяй дзеепрым. Тое, што і изводящий.
с. 43
Изводящий дзеепрым. ад изводити ў 1 знач. Параўн. изводяй.
с. 43
Извоеванный дзеепрым. ад извоевати.
с. 43
Извоевати дзеясл. Заваяваць, захапіць, пакарыць.
с. 43
Извозникъ наз. Той, хто займаецца возніцтвам.
с. 43
Изволение, изволенье наз. 1. Жаданне, хаценне. 2. Дазвол.
с. 43
Изволивый дзеепрым. ад изволити ў 1 знач.
с. 44
Изволити дзеясл. 1. Захацець, пажадаць. 2. Дазволіць.
с. 44
Изволитися дзеясл. зв. 1. Ад изволити ў 1 знач. 2. Ад изволити ў 2 знач.
с. 44
Изволяти дзеясл. Жадаць, хацець.
с. 44
Изворити гл. изварити
с. 44
Извощикъ наз. Рамізнік.
с. 44
Извратити дзеясл. 1. Разбурыць. 2. Змяніць, сказіць.
с. 44
Извращеный дзеепрым. ад извратити ў 2 знач.
с. 44
Извычаитися дзеясл. Прызвычайвацца, прывыкаць.
с. 44
Извыченый прым. Спрадвечны.
с. 44
Изгага наз. Пякотка. Параўн. згага.
с. 45
Изгагный прым. ад изгага.
с. 45
Изгадати, изгодати дзеясл. Паваражыць.
с. 45
Изганбеный дзеепрым. Зганьбаваны.
с. 45
Изганяти гл. изгоняти
с. 45
Изгаснути дзеясл. // перан. Пагаснуць, зачахнуць.
с. 45
Изгиблый прым. Які загінуў, прапаў.
с. 45
Изгибнути дзеясл. 1. Прапасці. Параўн. изгинути ў 1 знач. 2. Знікнуць, схавацца.
с. 45
Изгибшее наз. Тое, што прапала.
с. 45
Изгинути, изгынути дзеясл. 1. Тое, што і изгибнути ў 1 знач. 2. Загінуць.
с. 45
Изгладити дзеясл. Сцерці, знішчыць.
с. 45
Изглаживати дзеясл. // перан. Згладжваць, дараваць.
с. 45
Изгмызити дзеясл. Сапсавацца, напоўніцца насякомымі.
с. 45
Изгнание, изгнанье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. изгнати. Параўн. изгнатие. 2. Выгнанне, ссылка.
с. 46
Изгнаный дзеепрым. ад изгнати.
с. 46
Изгнанье гл. изгнание
с. 46
Изгнати дзеясл. Прагнаць, выгнаць. Параўн. изогнати.
с. 46
Изгнатие наз. Тое, што і изгнание ў 1 знач.
с. 46
Изгнивший дзеепрым. ад изгнити.
с. 46
Изгнилый прым. Гнілы.
с. 46
Изгнити дзеясл. Згнісці.
с. 46
Изговоривати дзеясл. Вымаўляць, гаварыць.
с. 46
Изгодати гл. изгадати
с. 46
Изгодитися дзеясл. 1. Здарыцца. 2. Прыйсці да згоды.
с. 46
Изгожо прысл. Без пярэчанняў.
с. 47
Изголовье наз. Падушка, якая падкладваецца на сядзенне.
с. 47
Изгонити дзеясл. Прагнаць.
с. 47
Изгоняти, изганяти дзеясл. Праганяць.
с. 47
Изгорода наз. Загарадзь.
с. 47
Изготовати дзеясл. Падрыхтаваць.
с. 47
Изграбити дзеясл. 1. Разграбіць. 2. Аграбіць.
с. 47
Изгребный прым. Зрэбны.
с. 47
Изгребье наз. Палатно са зрэб’я.
с. 47
Изгрешити дзеясл. Саграшыць.
с. 48
Изгромити дзеясл. Палаяць.
с. 48
Изгубити дзеясл. Загубіць.
с. 48
Изгубитися дзеясл. зв. Згубіцца.
с. 48
Изгыбающий дзеепрым. Які прападае, знікае.
с. 48
Изгынути гл. изгинути
с. 48
Издавна прысл. Здаўна.
с. 48
Издалека прысл. Здалёк.
с. 48
Издатися дзеясл. зв. Быць надрукаваным, выдадзеным (пра кнігу).
с. 48
Изде прысл. Тут.
с. 49
Издебка, истебка наз. Хатка, хацінка; пакойчык. Параўн. издобка.
с. 49
Изделати дзеясл. Тое, што і сделати.
с. 49
Издержати дзеясл. Доўга пратрымаць, не адпускаць каго-н.
с. 49
Издити дзеясл. Тое, што і ездити.
с. 49
Издоба наз. Пакой.
с. 49
Издобка, издопка наз. Тое, што і издебка.
с. 49
Издоити дзеясл. // перан. Змучыць, выкарыстаць у сваіх мэтах.
с. 50
Издолга прысл. Доўга, працягла.
с. 50
Издопка гл. издобка
с. 50
Издохнути дзеясл. Здохнуць.
с. 50
Издрадца наз. Тое, што і здрадца.
с. 50
Издрати дзеясл. Парваць.
с. 50
Издробити дзеясл. Тое, што і здробити.
с. 50
Издробленый дзеепрым. ад издробити.
с. 50
Изе прыназ. Тое, што і зъ у I 1 в знач.
с. 50
Изебъ зл. Быццам бы.
с. 50
Изеднатись дзеясл. зв. Згадзіцца, пагадзіцца.
с. 50
Изжалитися дзеясл. зв. Тое, што і зжалитися.
с. 50
Изженути, изжденути дзеясл. Выгнаць, прагнаць. // перан.
с. 50
Изжечи дзеясл. Тое, што і зжечи.
с. 51
Из-за прыназ. Тое, што і з-за ў 1 знач.
с. 51
Иззабыти дзеясл. Забыць цалкам.
с. 51
Иззути, изути дзеясл. Тое, што і ззути.
с. 51
Иззутый дзеепрым. ад иззути.
с. 51
Иззывати дзеясл. Тое, што і ззывати.
с. 51
Иззыманье наз. Дзеянне па дзеясл. изымати.
с. 51
Иззымать гл. изымати
с. 51
Изимати дзеясл. // перан. Ратаваць, выслабаняць.
с. 51
Изказитися гл. исказитися
с. 51
Излазити, излазить дзеясл. Выходзіць адкуль-н., з’яўляцца дзе-н.
с. 51
Изламати дзеясл. Тое, што і зломати ў 1 знач.
с. 51
Изламатися дзеясл., зв. ад изламати.
с. 51
Излеченье наз. Дзеянне па дзеясл. излечити.
с. 52
Излечити дзеясл. Тое, што і злечити. // перан. Пазбавіць, аслабаніць ад чаго-н. дрэннага.
с. 52
Излечитися дзеясл., зв. ад излечити.
с. 52
Излиание гл. излияние
с. 52
Излианный гл. излиянный
с. 52
Излиати гл. излияти
с. 52
Излиатися гл. излиятися
с. 52
Изливаемый дзеепрым. ад изливати ў 1 знач.
с. 52
Изливати дзеясл. 1. Выліваць, праліваць. 2. // перан. Распаўсюджваць, пасылаць. 3. // перан. Выказваць, гаварыць.
с. 52
Изливатися дзеясл. зв. // перан. Распаўсюджвацца, пранікаць.
с. 52
Изливающий дзеепрым. ад изливати ў 1 знач.
с. 52
Излити дзеясл. 1. Выліць, праліць. Излити кровъ — забіць. 2. // перан. Распаўсюдзіць. 3. // перан. Выказаць.
с. 52
Излитися дзеясл. зв. 1. Ад излити ў 1 знач. 2. Ад излити ў 2 знач.
с. 53
Изличити дзеясл. Тое, што і зличити ў 4 знач.
с. 53
Излишекъ наз. 1. Тое, што і злишокъ у 1 знач. 2. Што-н. лішняе.
с. 53
Излишество наз. Збытак.
с. 53
Излишний прым. Залішні, празмерны.
с. 53
Излишъ прысл. Тое, што і злишъ.
с. 53
Излияние, излиание наз. 1. Дзеянне па дзеясл. излияти ў 1 знач. 2. Зліццё.
с. 53
Излиянный, излианный дзеепрым. 1. Ад излияти ў 1 знач. 2. // перан. Распаўсюджаны.
с. 53
Излияти, излиати дзеясл. 1. Выліваць, праліваць. Излиати кровь (сваю) — гінуць, пераносіць пакуты дзеля каго-н. або чаго-н. 2. Адкрыта выражаць свае думкі, пачуцці. Излиати душу, излияти себе — гаварыць аб самым запаветным, патаемным.
с. 54
Излиятися, излиатися дзеясл. зв. Вылівацца, пралівацца. // перан.
с. 54
Изложенье наз. Вызваленне ад пасады, пазбаўленне сану.
с. 54
Изложити дзеясл. Вылічыць, адняць.
с. 54
Изломити дзеясл. 1. Зламаць, пакалечыць (пра часткі цела). 2 // перан. Парушыць (умову, дагавор і пад.).
с. 54
Изломитись, изломитися дзеясл. зв. 1. Зламацца, паламацца. 2. Зламацца, пакалечыцца (пра часткі цела).
с. 54
Изломленый дзеепрым. ад изломити ў 1 знач.
с. 54
Излюбити дзеясл. Тое, што і злюбити ў 1 знач.
с. 55
Излюбъ наз. Тое, што і злюбъ.
с. 55
Измагати дзеясл. Тое, што і змогати ў 2 знач.
с. 55
Измазаный дзеепрым. Тое, што і змазаный у 3 знач.
с. 55
Измаилитъ, измайлитъ наз. Патомак Ізмаіла, міфічнага біблейскага родапачынальніка плямёнаў, якія пазней рассяліліся на тэрыторыі ад Чырвонага мора да Еўфрата. Параўн. измаилтъ, измаильтянинъ.
с. 55
Измаилитянинъ гл. измаильтянинъ
с. 55
Измаилтъ наз. Тое, што і измаилитъ.
с. 55
Измаилтянский прым. ад измаильтянинъ.
с. 55
Измаильтянинъ, измаилитянинъ наз. Тое, што і измаилитъ.
с. 55
Измайлитъ гл. измаилитъ
с. 55
Измалевати дзеясл. Намаляваць.
с. 55
Измарагдъ наз. Тое, што і шмарагдъ.
с. 56
Измена наз. 1. Тое, што і змена ў 1 знач. Безъ измены — абавязкова. 2. Замена. 3. Здрада. Быти въ измену — быць сведчаннем здрады; учинити измену — здрадзіць.
с. 56
Изменение наз. Дзеянне па дзеясл. изменити ў 2 знач.
с. 56
Измененый дзеепрым. ад изменити ў 1 знач.
с. 56
Изменити, изминити дзеясл. 1. Тое, што і зменити ў 1 знач. 2. Тое, што і зменити ў 2 знач. 3. Здрадзіць. 4. Парушыць клятву, абяцанне. 5. // перан. Перастаць дзейнічаць. 6. Адрачыся, адмовіцца ад чаго-н.
с. 56
Изменитися, изминитися дзеясл. зв. 1. Змяніцца, перамяніцца ў чым-н. 2. Перайсці з аднаго стану ў іншы. 3. Адрачыся, адмовіцца ад чаго-н.
с. 57
Изменникъ наз. Здраднік. Параўн. зменникъ.
с. 57
Изменничий прым. ад изменникъ.
с. 58
Изменьшение наз. Тое, што і зменшенье.
с. 58
Изменяти дзеясл. Тое, што і зменяти ў 1 знач.
с. 58
Изменятися дзеясл. зв. 1. Змяняцца, перамяняцца ў чым-н. 2. Падвяргацца змяненням. 3. Пераапранацца.
с. 58
Изменяющий дзеепрым. ад изменяти.
с. 58
Изменяющийся дзеепрым. ад изменятися ў 1 знач.
с. 58
Измерати дзеясл. Вымяраць, мераць.
с. 58
Измеренный дзеепрым. ад измерити.
с. 58
Измерзнути дзеясл. Замерзнуць, ператварыцца ў лёд.
с. 58
Измерити дзеясл. Тое, што і змерити I.
с. 58
Измертвети дзеясл. Тое, што і змертвети.
с. 58
Измерти дзеясл. Тое, што і змерти. Параўн. изомрети.
с. 58
Изместити дзеясл. // перан. Выдаліць, выгнаць.
с. 59
Изметати дзеясл. Скінуць.
с. 59
Изметовати дзеясл. Скідаць.
с. 59
Измешаный дзеепрым. Зблытаны, зменены.
с. 59
Измешатися дзеясл. зв. Перамяшацца, размясціцца ў беспарадку.
с. 59
Измешеный дзеепрым. 1. // перан. Уведзены ў зман. 2. У знач. прым. Змешаны, сярэдні па сваіх якасцях.
с. 59
Измешкати дзеясл. Тое, што і змешкати ў 2 знач.
с. 59
Изминитися гл. изменитися
с. 59
Измирна наз. Пахучы алей, міра.
с. 59
Измлада прысл. Тое, што і змолоду. Параўн. измолода.
с. 59
Измовити дзеясл. 1. Тое, што і змовити ў 1 знач. Параўн. измолвити. 2. Тое, што і змовити ў 2 знач.
с. 59
Изможденный дзеепрым. Стоўчаны.
с. 60
Изможенье наз. Магчымасць.
с. 60
Измолвити дзеясл. Тое, што і измовити ў 1 знач.
с. 60
Измолода, измолоду прысл. Тое, што і змолоду. Параўн. измлада.
с. 60
Измолчати дзеясл. Тое, што і змолчати.
с. 60
Измочи дзеясл. Тое, што і змочи ў 2 знач. // перан.
с. 60
Измучыти дзеясл. Тое, што і змучити.
с. 60
Измывание наз. Дзеянне па дзеясл. измывати.
с. 60
Измывати дзеясл. Тое, што і змывати ў 1 знач.
с. 60
Измыслити дзеясл. Тое, што і змыслити ў 1 знач.
с. 60
Измыти дзеясл. Тое, што і змыти.
с. 60
Измытися дзеясл., зв. ад измыти.
с. 61
Измытый дзеепрым. ад измыти.
с. 61
Измышленный, измышленый дзеепрым. ад измыслити.
с. 61
Измышляти дзеясл. 1. Тое, што і змышляти ў 1 знач. 2. Тое, што і змышляти ў 2 знач.
с. 61
Изнайденый дзеепрым. 1. Ад изнайти ў 1 знач. 2. Ад изнайти ў 3 знач.
с. 61
Изнайти, изнойти дзеясл. 1. Тое, што і знайти ў 1 знач. 2. Атрымаць, набыць. 3. Тое, што і знайти ў 4 знач.
с. 61
Изнайтися дзеясл., зв. ад изнайти ў 3 знач.
с. 62
Изначала прысл. Тое, што і значала.
с. 62
Изначало наз. Пачатак.
с. 62
Изневолити дзеясл. Тое, што і зневолити.
с. 62
Изнемагати гл. изнемогати
с. 62
Изнемагаючий дзеепрым. ад изнемагати.
с. 62
Изнемагающий дзеепрым. ад изнемагати.
с. 62
Изнемогати, изнемагати дзеясл. Знемагаць, траціць сілы.
с. 62
Изнеможение наз. Знямога, знясіленне.
с. 62
Изнемочи дзеясл. Тое, што і знемочи.
с. 62
Изнести дзеясл. 1. Вынесці (што-н. адкуль-н.) 2. Вынесці на паверхню (парасткі), вырасціць. 3. Выявіць, праявіць. 4. Тое, што і знести ў 6 знач.
с. 62
Изнищати дзеясл. Тое, што і знищати ў 2 знач.
с. 63
Изнова прысл. Тое, што і знова.
с. 63
Изнову прысл. Тое, што і знову.
с. 63
Изновъ прысл. Тое, што і зновъ.
с. 63
Изнойти гл. изнайти
с. 63
Износити I дзеясл. 1. Выносіць на паверхню (парасткі), даваць (плады). 2. Праяўляць, выказваць. Износити духъ — даваць выхад якому-н. моцнаму пачуццю.
с. 63
Износити II дзеясл. Пазносіць.
с. 63
Износяй дзеепрым. ад износити I у 2 знач.
с. 63
Изнурение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. изнуряти ў 1 знач. 2. Зморванне.
с. 63
Изнуряти дзеясл. 1. Расходаваць, выдаткоўваць. 2. // перан. Дарыць, давяраць што-н. каму-н.
с. 64
Изнутри прысл. у знач. прыназ. Знутры.
с. 64
Изный прым. Ездавы.
с. 64
Изныти дзеясл. Тое, што і зныти.
с. 64
Изо прыназ. I. 3 родным склонам. 1. 3, са, сярод (пры выражэнні аб’ектных адносін). 2. 3, са, (пры выражэнні азначальных адносін): а) тое, што і зъ у I 2а знач.; б) ужываецца пры ўказанні на рэчыва, матэрыял, з якога што-н. складаецца. 3. 3, са (пры выражэнні прасторавых адносін): а) тое, што і зъ у I 3а знач.; б) у спалучэнні з прыназ. да ўжываецца пры абазначэнні напрамку распаўсюджання дзеяння ад пачатковага да канечнага пункта; в) ужываецца пры абазначэнні выхаду з пэўнага стану. II. 3 творн. скл. 3, са (пры абазначэнні адносін сумеснасці).
с. 64
Изобидети, изобидеть дзеясл. Тое, што і зобидети.
с. 65
Изобижати дзеясл. Тое, што і зобижати.
с. 65
Изобиженый, изобижоный дзеепрым. ад изобидети.
с. 65
Изобилие наз. Вялікая колькасць чаго-н.
с. 65
Изобилно прысл. Шчодра; моцна.
с. 65
Изобиловати дзеясл. 1. Быць у вялікай колькасці. 2. Рабіць багатым, узмацняць.
с. 65
Изобильство наз. Дастатак, багацце.
с. 65
Изоблачити дзеясл. Адзець.
с. 65
Изображатися дзеясл. зв. Адлюстроўвацца.
с. 66
Изображение наз. Адлюстраванне.
с. 66
Изображенный, изображеный, изоображеный дзеепрым. 1. Ад изобразити. 2. Той, што прыняў выгляд або форму чаго-н.
с. 66
Изобразити дзеясл. Адлюстраваць, намаляваць.
с. 66
Изобразововатися дзеясл. зв. Адлюстроўвацца, увасабляцца.
с. 66
Изобрести дзеясл. Прыйсці да якого-н. меркавання (аб кім-н., чым-н.).
с. 66
Изобретатель наз. Пачынальнік, стваральнік чаго-н.
с. 66
Изобретенный дзеепрым. Прыдуманы, вынайдзены.
с. 66
Изовнутрь прысл. Тое, што і зовнутрь.
с. 66
Изогнати дзеясл. Тое, што і изгнати.
с. 66
Изодрати дзеясл. Парваць.
с. 66
Изойти, изайти дзеясл. 1. Выйсці, пакінуць межы чаго-н. 2. Выйсці, накіравацца куды-н. 3. Распаўсюдзіцца з якой-н. крыніцы. 4. Паходзіць, мець што-н. сваёй крыніцай. 5. Скончыцца, прайсці (пра час).
с. 66
Изойтися дзеясл. зв. Скончыцца.
с. 67
Изомгленый дзеепрым. // перан. Знішчаны.
с. 67
Изоображеный гл. изображенный
с. 67
Изоостреный дзеепрым. Завостраны, наточаны.
с. 67
Изопрати дзеясл. Вымыць.
с. 67
Изопъ гл. исопъ
с. 67
Изорати, изорать дзеясл. Узараць.
с. 67
Изорваный дзеепрым. ад изорвати ў 1 знач.
с. 67
Изорвати дзеясл. 1. Вырваць. 2. // перан. Выратаваць.
с. 67
Изоржавети дзеясл. Заржавець, паржавець.
с. 67
Изостать дзеясл. Тое, што і зостати ў 3 знач.
с. 68
Изострятися дзеясл. зв. Завастрацца, падвяргацца завастрэнню.
с. 68
Изотреный дзеепрым. Сцёрты.
с. 68
Изочтеный дзеепрым. ад изчести.
с. 68
Изперва гл. исперва
с. 68
Изправити гл. исправити
с. 68
Изпражнение наз. Выпаражненне, спаражненне. с. 68
Изпразнити дзеясл. 1. Апаражніць, ачысціць (пра страўнік). 2. Знішчыць, ліквідаваць.
с. 68
Изравнати дзеясл. Зараўнаваць, зрабіць роўным.
с. 68
Израгельский прым. Тое, што і израильский.
с. 68
Израдити дзеясл. Здрадзіць, парушыць вернасць каму-н., прадаць.
с. 68
Израдный гл. изрядный
с. 68
Израилитъ, израелитъ наз. Тое, што і израилтянинъ.
с. 68
Израилтянка наз. Яўрэйка.
с. 69
Израилтъ гл. израильтъ
с. 69
Израилчикъ гл. израильчикъ
с. 69
Израильский прым. Ізраільскі. Параўн. израгельский.
с. 69
Израильтъ, израилтъ наз. Тое, што і израильтянинъ.
с. 69
Израильтянинъ, израилтянинъ, израйльтянинъ наз. Яўрэй. // перан. Божы выбраннік. Параўн. израилитъ, израильтъ, израильчикъ, израилянинъ.
с. 69
Израильчикъ, израилчикъ наз. Тое, што і израильтянинъ.
с. 69
Израилянинъ наз. Тое, што і израильтянинъ.
с. 69
Израйльтянинъ гл. израильтянинъ
с. 70
Израна прысл. Рана, зранку.
с. 70
Изранити дзеясл. Зраніць, параніць.
с. 70
Израстатися дзеясл. зв. Павялічвацца, расці ў памерах.
с. 70
Изредка прысл. Тое, што і зредка.
с. 70
Изрезанье наз. Мучэнне, пакута.
с. 70
Изречение наз. 1. Прыгавор, вырак. 2. Дзеянне па дзеясл. изречи ў 1 знач.
с. 70
Изреченный, изреченый дзеепрым. 1. Ад изречи ў 1 знач. 2. Прызначаны, прысуджаны.
с. 70
Изречи, изрещи дзеясл. 1. Тое, што і зречи ў 1 знач. 2. Выказаць, расказаць што-н.
с. 70
Изривати гл. изрывати
с. 70
Изривающий дзеепрым. ад изрывати.
с. 70
Изринути дзеясл. Звергнуць, выгнаць.
с. 71
Изринутися дзеясл., зв. ад изринути.
с. 71
Изродитися дзеясл. зв. Тое, што і зродитися у 2 знач.
с. 71
Изродница наз. Сваячка.
с. 71
Изрой наз. Грашовая адзінка (?).
с. 71
Изрослый прым. Тое, што і зрослый у 1 знач.
с. 71
Изрубаный дзеепрым. Тое, што і зрубаный у 1 знач.
с. 71
Изрубити дзеясл. 1. Тое, што і зрубити ў 2 знач. 2. Пасячы.
с. 71
Изрубъ наз. Тое, што і зрубъ.
с. 71
Изругатися дзеясл. зв. Наздзекавацца, абняславіць.
с. 71
Изруть наз. Настой з якой-н. збожжавай расліны.
с. 71
Изрушити дзеясл. 1. Тое, што і зрушити ў 1 знач. 2. Тое, што і зрушити ў 2 знач.
с. 71
Изрывати, изривати дзеясл. 1. Адбіраць, вырываць. 2. Падкопваць, знішчаць.
с. 72
Изрыти дзеясл. Выкапаць (яму, канаву і інш.).
с. 72
Изрядити дзеясл. 1. Тое, што і зрядити ў 1 знач. 2. Тое, што і зрядити ў 2 знач. 3. Параіць, парадзіць.
с. 72
Изрядный, израдный прым. 1. Асаблівы, незвычайны. 2. Вельмі добры, выдатны.
с. 72
Изсада наз. Зямельны ўчастак, які засаджаны чым-н.
с. 72
Изсадити дзеясл. Тое, што і зсадити ў 2 знач.
с. 72
Изселение гл. изсиление
с. 72
Изсести гл. иссести
с. 72
Изсечи гл. иссечи
с. 72
Изсечоный дзеепрым. ад изсечи.
с. 72
Изсиление, изселение, иссиленье наз. 1. Дзеянне і стан па. дзеясл. изсилети ў 2 знач. 2. Насілле, гвалт.
с. 72
Изсилити, изсилети дзеясл. 1. Перамагчы, адолець. 2. Знясіліць (пра хваробу).
с. 73
Изсказитися гл. исказитися
с. 73
Изследити дзеясл. Даследаваць, пазнаць.
с. 73
Изследованый дзеепрым. ад изследовати.
с. 73
Изследовати дзеясл. Даследаваць, пазнаць.
с. 73
Изсоромотити дзеясл. Тое, што і зсоромотити.
с. 73
Изсохнути дзеясл. Засохнуць, завянуць.
с. 73
Изстари прысл. Здаўна.
с. 73
Изстарины, истарыны прысл. Здаўна, з даўніх часоў.
с. 73
Изстародавна гл. исстародавна
с. 73
Изстизна гл. истизна
с. 73
Изсторгнути гл. исторгнути
с. 73
Изступати дзеясл. Изступати отъ себе — выходзіць са свайго звычайнага стану.
с. 73
Изступитися гл. исступитися
с. 74
Изступление гл. изступленье
с. 74
Изступленный дзеепрым. Крайне ўзрушаны.
с. 74
Изступленье, изступление наз. Рэлігійны экстаз. Смерть изступления — смерць у стане рэлігійнага экстазу.
с. 74
Изсъ прыназ. Тое, што і зъ у I 1л знач.
с. 74
Изсыпаный дзеепрым. 1. Тое, што і зсыпаный у 1 знач. 2. Тое, што і зсыпаный у 2 знач.
с. 74
Изсякнути гл. иссякнути
с. 74
Изтизна гл. истизна
с. 74
Изторгненый гл. исторгненый
с. 74
Изторгнути гл. исторгнути
с. 74
Източеный дзеепрым. Сточаны, сапсаваны.
с. 74
Изумение наз. Тое, што і изумленье.
с. 74
Изуметися дзеясл. зв. Разгубіцца, не змагчы зразумець.
с. 74
Изумленье наз. Страта розуму. Параўн. изумение.
с. 74
Изустный прым. Вусны, не пісьмовы.
с. 74
Изути гл. иззути
с. 75
Изучити дзеясл. Вывучыць.
с. 75
Изходити гл. исходити
с. 75
Изчадокъ наз. Патомак, нашчадак.
с. 75
Изчерпати дзеясл. Вычарпаць.
с. 75
Изчести гл. исчести
с. 75
Изчиститися гл. исчиститися
с. 75
Изчтеный дзеепрым. Злічаны, палічаны, пералічаны.
с. 75
Изшарпаный дзеепрым. Падраны, падзёрты.
с. 75
Изшедший, исшедший дзеепрым. 1. Ад изыйти ў 1 знач. 2. Ад изыйти ў 5 знач. 3. Ад изыйти ў 6 знач.
с. 75
Изъ, изь, исъ, ись прыназ. I. 3 родным склонам. 1. 3, ад, са (пры выражэнні аб’ектных адносін): а) тое, што і зъ у I 1а знач.; б) тое, што і зъ у I 1б знач.; в) тое, што і зъ у I 1г знач.; г) тое, што і зъ у I 1д знач.; д) тое, што і зъ у I 1е знач.; е) тое, што і зъ у I 1ж знач.; ж) тое, што і зъ у I 1з знач.; з) тое, што і зъ у I 1і знач.; і) тое, што і зъ у I 1м знач. 2. 3, са (пры выражэнні азначальных адносін). Тое, што і зъ у I 2а знач. Параўн. ижъ III у 2 знач. 3. 3, са (пры выражэнні прасторавых адносін): а) тое, што і зъ у I За знач.; б) тое, што і зъ у I 3в знач.; в) ужываецца пры абазначэнні прадмета або месца, з паверхні якога або ад якога што-н. аддзяляецца, падымаецца. 4. 3, з-за (пры выражэнні прычынных адносін). Тое, што і зъ у I 4а знач. 5. 3, ад, па (пры выражэнні часавых адносін). II. 3 творным склонам. 1. 3 (пры выражэнні аб’ектных адносін): а) тое, што і зъ у III 1а знач.; б) тое, што і зъ у III 1б знач. 2. 3 (пры выражэнні акалічнасных адносін). Тое, што і зъ у III 5б знач.
с. 75
Изъеднати, изьеднати дзеясл. 1. Тое, што і зъеднати ў 2 знач. 2. Тое, што і зъеднати ў 3 знач.
с. 79
Изъежджатися, изъежчатися дзеясл. зв. Тое, што і зъежджатися.
с. 79
Изъежчати дзеясл. Едучы адкуль-н., з’ехаць (выехаць) на дарогу.
с. 79
Изъежчатися гл. изъежджатися
с. 79
Изъездити дзеясл. Тое, што і зъездити ў 2 знач.
с. 79
Изъести, изъясти, изьести, изьясти дзеясл. Тое, што і зъести ў 1 знач.
с. 79
Изъеханый дзеепрым. ад изъехати.
с. 80
Изъехати дзеясл. Тое, што і зъехати ў 2 знач.
с. 80
Изъехатися дзеясл. Тое, што і зъехатися ў 2 знач.
с. 80
Изъити гл. изыйти
с. 80
Изъявити дзеясл. Тое, што і зъявити.
с. 80
Изъявленый, изъявленный дзеепрым. ад изъявити.
с. 80
Изъявленье наз. Дзеянне па дзеясл. изъявити.
с. 80
Изъявляти дзеясл. Тлумачыць, высвятляць.
с. 80
Изъявлятися дзеясл., зв. ад изъявляти.
с. 80
Изъясняти дзеясл. Растлумачваць.
с. 80
Изъясти гл. изъести
с. 80
Изъястися дзеясл. Тое, што і изьяснитися II.
с. 80
Изъяти, изяти дзеясл. Схапіць, узяць сілай; выхапіць. Изяти душу — пазбавіць жыцця, забіць.
с. 80
Изыйти, изъити, изыти дзеясл. 1. Тое, што і зыйти ў 2 знач. // перан. Прапасці, знікнуць. 2. Тое, што і зыйти ў 1 знач. 3. Падняцца. 4. Тое, што і зыйти ў 3 знач. 5. Тое, што і зыйти ў 9 знач. 6. Тое, што і зыйти ў 11 знач. Съ того света изыйти — памерці. 7. Разысціся, распаўсюдзіцца. 8. Утварыцца, узнікнуць. Отъ (изъ) устъ изыйти — быць сказаным, вымаўленым. 9. Выпасці (пра ападкі).
с. 81
Изыйтися дзеясл., зв. ад изыйти ў 4 знач.
с. 82
Изыманый дзеепрым. ад изымати.
с. 82
Изымати, иззымать дзеясл. Узяць у палон, злавіць.
с. 82
Изыначати дзеясл. Відазмяняць, перарабляць, рабіць інакшым.
с. 82
Изысканье, изыскание наз. 1. Дзеянне па дзеясл. изыскати ў 2 знач. 2. Разгляд, расследаванне.
с. 82
Изыскати дзеясл. 1. Знайсці, адшукаць. 2. Набыць, прыдбаць. // перан. Здабыць, займець. 3. Атрымаць; сыскаць. 4. Перамагчы.
с. 83
Изыскатися дзеясл. зв. Расследавацца, высветліцца, разабрацца, разгледзецца.
с. 83
Изыскъ наз. Карысць, выгада; прыбытак, набытак; набыццё.
с. 83
Изыти гл. изыйти
с. 83
Изытрынъ наз. Каштоўны камень (магчыма, аметыст).
с. 83
Изьеднати гл. изъеднати
с. 84
Изьести гл. изъести
с. 84
Изьяснитися I дзеясл. зв. Пасвятлець, праяснець; станавіцца ярчэй, святлей.
с. 84
Изьяснитися II дзеясл. зв. Высветліцца, вытлумачыцца, растлумачыцца; стаць зразумелым. Параўн. изъястися.
с. 84
Изьясти гл. изъести
с. 84
Изюмъ наз. Разынкі.
с. 84
Изясщнейший гл. изящнейший
с. 84
Изяти гл. изъяти
с. 84
Изящнейший, изясщнейший прым. 1. Выш. ст. ад изящный. 2. У знач. наз. Асоба высокага сану.
с. 84
Изящный прым. Выдатны, вельмі добры, надзвычайны; дастойны.
с. 84
Изящство наз. Пашана, павага, паважанне; годнасць.
с. 84
Иизеденье наз. 3’ядзенне.
с. 84
Иймати гл. имати
с. 84
Ийменее гл. именье
с. 84
Ийменичко гл. именечко
с. 84
Ийменье гл. именье
с. 84
Икглица гл. иглица
с. 84
Икгуменъ гл. игуменъ
с. 85
Икзекуторъ наз. Тое, што і екзекуторъ.
с. 85
Икона наз. Абраз, ікона.
с. 85
Иконикъ гл. иконникъ
с. 85
Икониский прым. Іканійскі (ад назвы горада Іконія).
с. 85
Иконникъ, иконикъ наз. Іканапісец.
с. 85
Иконоборецъ наз. Іканаборац. Параўн. икономахъ.
с. 85
Иконома наз. Тое, што і економъ.
с. 85
Икономахъ наз. Тое, што і иконоборецъ.
с. 85
Икономовъ прым. ад икономъ.
с. 86
Икономъ наз. Тое, што і економъ.
с. 86
Иконописание наз. Іканапіс, пісанне ікон.
с. 86
Иконописецъ, иконописець наз. Іканапісец.
с. 86
Иконопоклонение наз. Іконапакланенне, пакланенне іконам (абразам).
с. 86
Иконопоклонникъ наз. Чалавек, які пакланяецца іконам (абразам).
с. 86
Икота наз. Іканне, ікаўка.
с. 86
Икра наз. Ікра.
с. 86
Иктионъ, иксионъ наз. Драпежная птушка, каршун.
с. 86
Икъ прыназ. 1. Да (пры выражэнні прасторавых адносін). 2. Да (пры выражэнні аб’ектных адносін).
с. 86
Илвиный прым. Ільвіны, які мае адносіны да льва, належыць яму. Параўн. илвовъ, львиный, львовый.
с. 87
Илвовъ прым. Тое, што і илвиный.
с. 87
Илгати дзеясл. Ілгаць, абманваць. Параўн. лгати.
с. 87
Иле займ. і прысл. 1. займ. Колькі, наколькі, у якой меры. Иле ... толко, иле ... тыле — колькі ... столькі. 2. прысл. Асабліва. 3. Ужываецца як злучальнае слова ў даданых сказах: а) азначальных; б) прычыны; в) меры і ступені. 4. Ужываецца як злучальнае слова ў пабочных сказах.
с. 87
Илеколвекъ прысл. Колькі.
с. 89
Илекроть, илекротъ прысл. Колькі разоў, усякі раз, як, як толькі. Иле бы кроть ... тыле кроть — колькі б разоў ... столькі разоў.
с. 89
Илемъ наз. Ільма, лісцевае дрэва з каштоўнай драўнінай.
с. 89
Илжа наз. Тое, што і лжа.
с. 89
Илживый прым. Тое, што і лживый.
с. 89
Илжыти дзеясл. Лаяць.
с. 89
Или зл. 1. Або, альбо, ці (пры размеркавальнай сувязі). Параўн. иль. 2. Або ... або, ці ... ці, ці то ... ці то (пры пералічальнай сувязі). 3. Гэта значыць, або, альбо, інакш (пры далучальна-тлумачальнай сувязі).
с. 89
Илирицкий гл. иллирицкий
с. 91
Иллирий наз. Тое, што і иллирикъ II.
с. 91
Иллирийчикъ наз. Тое, што і иллирикъ II.
с. 91
Иллирикъ I наз. Старажытная назва зямлі Ілірыі, якая знаходзілася на Балканскім паўвостраве.
с. 91
Иллирикъ II наз. Прадстаўнік народнасці, якая засяляла зямлю Ілірыю. Параўн. иллирий, иллирийчикъ. с. 91
Иллирицкий, илирицкий прым. ад иллирикъ I.
с. 91
Иллуминованый дзеепрым. Аздоблены, упрыгожаны; намаляваны.
с. 91
Иллюминовати дзеясл. Высвятляць абставіны, даходзіць праўды.
с. 91
Иллюстраторъ наз. Рэвізор. Параўн. олюстраторъ.
с. 91
Илляция наз. Вусная заява ў судзе.
с. 92
Илморъ наз. Стол для ахвяр у старажытных краінах.
с. 92
Илненый гл. ильняный
с. 92
Илняный гл. ильняный
с. 92
Иловатый прым. Глеяваты, глеісты; мулаваты.
с. 92
Илстивый гл. ильстивый
с. 92
Илъ наз. Глей; мул, буза.
с. 92
Иль зл. Тое, што і или ў 1 знач.
с. 92
Ильвица наз. Ільвіца. Параўн. львица.
с. 92
Ильга прысл. Можна, ільга, льга.
с. 92
Ильжий прысл., выш. ст. Лягчэй. Параўн. ильжийше.
с. 92
Ильжийше прысл. Тое, што і ильжий.
с. 92
Ильняный, илненый, илняный, ильненый прым. Ільняны; які мае адносіны да льну. Параўн. иляный.
с. 92
Ильснущийся дзеепрым. Які блішчыць, ззяе, зіхаціць, ільсніцца.
с. 92
Ильстиве прысл. Каварна, падступна, хітра, абманам. Параўн. льстиве.
с. 93
Ильстивость наз. Каварства, падступнасць, хітрасць. Параўн. льстивость.
с. 93
Ильстивый, илстивый прым. Каварны, падступны, хітры, няшчыры. Параўн. льстивый.
с. 93
Ильяти дзеясл. Ліць.
с. 93
Иляный прым. Тое, што і ильняный.
с. 93
Имакгинацыя наз. Фантазія.
с. 93
Имакгиновать дзеясл. Уяўляць сабе.
с. 93
Имамусъ наз. Гатунак тканіны ўсходняга паходжання.
с. 93
Иманый дзеепрым. ад имати ў 1 знач.
с. 93
Иманье наз. Дзеянне па дзеясл. имати ў 1 знач.
с. 94
Имати, иймати, имать дзеясл. 1. Хватаць, лавіць, затрымліваць; арыштоўваць; браць у палон. Имати (рыбу) — лавіць (рыбу). 2. Браць (рукою) што-н., хапаць за што-н. 3. Браць, атрымліваць за што-н. плату; спаганяць, сыскваць. Параўн. ияти. 4. Мець каго-н., што-н.; валодаць чым-н. 5. Змяшчаць у сабе. 6. Дапаможны дзеяслоў у саставе будучага складанага (абавязаны, павінен, вымушаны што-н. рабіць). Веру имати — верыць; имати очи на делехъ — пільна сачыць за чыімі-н. справамі; ни огонь ани железо не имаетъ — агонь не паліць і жалеза не разбівае.
с. 94
Иматися дзеясл. зв. 1. Ад имати ў 1 знач. 2. Ад имати ў 2 знач. 3. Ляжаць, размяшчацца, распасцірацца, знаходзіцца. 4. Дапаможны дзеяслоў у саставе будучага складанага.
с. 95
Имаючий дзеепрым. ад имати ў 4 знач.
с. 95
Имбарецъ наз. Пабудова для захавання тавараў.
с. 95
Имбарникъ наз. Крамнік.
с. 96
Имбарчикъ наз., памянш. ад имбаръ.
с. 96
Имбаръ гл. амбаръ с. 96
Имберъ, имбиръ, инберъ, инкберъ наз. Імбір.
с. 96
Имгла наз. Тое, што і мгла.
с. 96
Имевати дзеясл., шматкр. ад имети ў 1 знач.
с. 96
Имене гл. именье
с. 96
Именейце, именейцо, именийцо, именице, именицо, имениче, именичо, именичье, именнице, именьейцо, именьецо, именьицо, именьиче наз., памянш. ад именье ў 1 знач.
с. 96
Именечко, ийменичко, именичко, именничко, именьечко, именьичко, именьячко наз., памянш. ад именье ў 1 знач.
с. 97
Имение гл. именье
с. 97
Именийцо гл. именейце
с. 97
Именины, имянины наз. 1. Імяніны; дзень нараджэння. 2. Абрад стрыжкі валасоў хлопчыкам у сямігадовым узросце ў некаторых паганскіх славян.
с. 97
Имените прысл. Іменна, менавіта.
с. 98
Именитый прым. Славуты, знакаміты, знатны.
с. 98
Именице гл. именейце
с. 98
Именицо гл. именейце
с. 98
Имениче гл. именейце
с. 98
Именичко гл. именечко
с. 98
Именичо гл. именейце
с. 98
Именичье гл. именейце
с. 98
Именне гл. именье
с. 98
Именнице гл. именейце
с. 98
Именничко гл. именечко
с. 98
Именный прым. Вядомы, знатны.
с. 98
Именованне гл. именованье
с. 98
Именованый, имянованый дзеепрым. 1. Ад именовати ў 1 знач. 2. Ад именовати ў 2 знач.
с. 98
Именованье, именование наз. Дзеянне па дзеясл. именовати ў 2 знач. Царского (королевского) величества именованье — тытул манарха.
с. 98
Именовати, имяновати дзеясл. 1. Даваць назву чаму-н., даваць імя каму-н. 2. Называць; упамінаць; называць пайменна, пералічаць. 3. Прызнаваць, лічыць. 4. Аб’яўляць. 5. Абзываць, называць непрыстойна.
с. 99
Именоватися, имяноватися дзеясл., зв. ад именовати ў 2 знач.
с. 99
Именующий дзеепрым. ад именовати ў 2 знач.
с. 100
Именующийся дзеепрым., зв. ад именующий.
с. 100
Именъе гл. именье
с. 100
Именый дзеепрым. Які лічыцца, які прымаецца; прыняты.
с. 100
Именье, ийменее, ийменье, имене, имение, именне, именъе наз. 1. Зямельнае ўладанне; маёнтак, двор; вотчына, памесце. 2. Маёмасць, дабро; багацце, скарб, набытак.
с. 100
Именьейцо гл. именейце
с. 101
Именьецо гл. именейце
с. 101
Именьечко гл. именечко
с. 101
Именьицо гл. именейце
с. 101
Именьиче гл. именейце
с. 101
Именьичко гл. именечко
с. 101
Именько наз., памянш. ад именье ў 1 знач.
с. 101
Именьячко гл. именечко
с. 101
Имети, иметь дзеясл. 1. Мець. 2. Пакідаць (сабе), забіраць. 3. Валодаць. 4. Адчуваць, пачуваць. 5. Знаць. 6. Дапаможны дзеяслоў у саставе будучага складанага. Личбу имети — атрымаць справаздачу ад каго-н.; вальку имети — ваяваць, весці бой; веры не имети — не верыць; имети подъ собою — заваяваць, пакарыць; печаль имети — смуткаваць, журыцца; имети послушание — слухацца, падпарадкоўвацца; свою волю имети — рабіць што-н. па сваёй волі; имети досыть — здавольвацца чым-н., задавальняцца; имети раду — раіцца, радзіцца; имети много дний — мець многа гадоў, быць старым; желание имети — жадаць; имети моцъ — уладарыць; миръ имети — жыць мірна; тайну имети при себе — захоўваць тайну.
с. 101
Иметися дзеясл. зв. 1. Узяцца за якую-н. справу, выказаць старанне, ахвоту да якой-н. дзейнасці. 2. Прыняцца (за каго-н.), пачаць уздзейнічаць (на каго-н.). 3. Прыняць што-н., стаць паслядоўнікам чаго-н. 4. Адчуваць сябе.
с. 102
Иметь гл. имети
с. 103
Имеючий дзеепрым. ад имети ў 1 знач.
с. 103
Имеющий дзеепрым. ад имети ў 1 знач.
с. 103
Имнъ наз. Тое, што і гимнъ I.
с. 103
Имованье наз. Дзеянне па дзеясл. имовати ў 2 знач.
с. 103
Имовати, имывати дзеясл. 1. Шматкр. ад имати ў 1 знач. 2. Шматкр. ад имати ў 3 знач.
с. 103
Импедиментъ наз. Маёмасная перашкода пры бранні шлюбу.
с. 103
Императоръ наз. Імператар.
с. 103
Импетиция наз. Напад.
с. 103
Импеть наз. Напор, націск.
с. 103
Импосторъ наз. Самазванец.
с. 103
Импреза наз. Задума; пачынанне.
с. 104
Импукгновати, импугновати дзеясл. Аспрэчваць; пярэчыць.
с. 104
Имститися дзеясл. зв. Помсціцца, помсціць.
с. 104
Имущий дзеепрым. 1. Ад имети ў 1 знач. Параўн. имый, имящий. 2. Дапаможнае слова ў саставе будучага складанага.
с. 104
Имша наз. Імша, каталіцкая абедня.
с. 104
Имшара наз. Імшара, мохавае балота. Параўн. имшарына.
с. 104
Имшарына наз. Тое, што і имшара.
с. 104
Имцъ у знач. наз. Іх міласць (выраз, які ўжываецца пры размове аб уплывовых людзях).
с. 104
Имъ зл. (пры параўнальнай сувязі). Чым, чымся; як. Имъ ... тымъ — чым ... тым.
с. 105
Имывати гл. имовати
с. 105
Имый дзеепрым. Тое, што і имущий у 1 знач.
с. 105
Имя наз. 1. Імя; поўная асабістая назва чалавека з імем па бацьку, а таксама яго прозвішчам. Именемъ, на имя — па імені; имя божье, имя господне — пра бога. 2. Назва прадметаў, жывёл, з’яў, паняццяў, геаграфічных аб’ектаў. Именемъ, на имя — пад назвай. 3. Гонар, годнасць; слава, вядомасць, званне, тытул. 4. Род. 5. Асоба. 6. Слова; скланяльная часціна мовы (назоўнік, прыметнік і інш.). Во имя, въ имя (каго-н., чаго-н.) — у гонар, дзеля, для (каго-н., чаго-н.).; во имя отца и сына и святого духа — формула пры хрышчэнні; для имени, деле имени — дзеля, для каго-н., чаго-н.; именемъ — ад імя каго-н., па даручэнні, па загадзе каго-н., спасылаючыся на каго-н.; именемъ, на имя — іменна.
с. 105
Имянины гл. именины
с. 108
Имянованый гл. именованый
с. 108
Имяновати гл. именовати
с. 108
Имяноватися гл. именоватися
с. 108
Имярекъ наз. Слова, якое стаіць у царкоўных кнігах і дакументах на тым месцы, дзе павінна быць названа ўласнае імя.
с. 108
Имящий дзеепрым. Тое, што і имущий у 1 знач.
с. 108
Инавгурованый дзеепрым. Урачыста ўведзены на царкоўную пасаду.
с. 108
Инакий прым. Іншы, другі.
с. 108
Инако прысл. Тое, што і инакъ.
с. 108
Инаково прысл. Тое, што і инакъ.
с. 109
Инаковый займ. Тое, што і инакший.
с. 109
Инакшей прысл. Інакш.
с. 109
Инакший, инакшый займ. Інакшы, іншы, другі. Параўн. инаковый.
с. 109
Инакъ прысл. Іначай, інакш, па-іншаму. Параўн. инако, инаково.
с. 109
Инаходникъ гл. иноходникъ
с. 110
Инаходничокъ наз., памянш. ад иноходникъ.
с. 110
Иначай гл. иначей
с. 110
Иначе I прысл. Тое, што і иначей I.
с. 110
Иначе II зл. (супраціўны).
с. 110
Иначей, иначай, иначеить, иначий, иначый, иначэй I прысл. Іначай, інакш, іншым спосабам, па-іншаму; не так. Не иначей (яко, якъ) — быццам бы, падобна; іменна. Параўн. иначе I, иначъ.
с. 110
Иначей II зл. (супраціўны). У адваротным выпадку, а то. Параўн. иначе II.
с. 111
Иначейший займ., выш. ст. ад инакший.
с. 111
Иначий гл. иначей I
с. 111
Иначъ прысл. Тое, што і иначей I.
с. 111
Иначый гл. иначей I
с. 111
Иначэй гл. иначей I
с. 111
Инбарный прым. ад инбаръ.
с. 111
Инбаръ гл. амбаръ I
с. 111
Инберъ гл. имберъ
с. 111
Инвазыя наз. Нашэсце, уварванне.
с. 111
Инвалидовати дзеясл. Ануляваць, адмяняць.
с. 112
Инвекция наз. Уезд.
с. 112
Инвентаровый прым. ад. инвентаръ.
с. 112
Инвентаръ, инвентарь, инвэнтарь наз. Вопіс маёмасці, спіс, рэестр. Инвентаръ заводчий — перадатачны вопіс маёмасці.
с. 112
Инвентованье наз. Праверка.
с. 112
Инвестиованый дзеепрым. Аддадзены ў валоданне.
с. 112
Инвеститура, инвестытура наз. Права на валоданне.
с. 112
Инвидыя наз. Зайздрасць, непрыязнасць, непрыхільнасць, нянавісць.
с. 112
Инвэнтарь гл. инвентаръ
с. 113
Инде, иньде прысл. 1. Тое, што і индей I у 1 знач. Инде где — у іншае месца, у іншым месцы; нигде инде — ні ў якім іншым месцы. 2. Тое, што і индей I у 2 знач.
с. 113
Индей, иньдей I прысл. 1. У іншым месцы. Индей где — у іншым месцы; нигде индей — ні ў якім іншым месцы, ні ў якое іншае месца; ні да каго другога. Параўн. инде ў 1 знач. 2. Сям-там, дзе-нідзе, дзе-небудзь. Параўн. инде ў 2 знач.
с. 113
Индей II наз. Тое, што і индиянинъ.
с. 114
Индейский прым. Тое, што і индийский. Индейский орехъ — какосавы арэх.
с. 114
Индеракъ наз. Спадніца.
с. 115
Индеянинъ гл. индиянинъ
с. 115
Индианинъ гл. индиянинъ
с. 115
Индианский прым. Тое, што і индийский.
с. 115
Индийский, индыйский прым. Індыйскі. Параўн. индейский, индианский, индинский. с. 115
Индийчикъ наз. Тое, што і индиянинъ.
с. 115
Индиктовый прым. ад индиктъ.
с. 115
Индиктъ, индыктъ наз. Індыкт, адзінка старога царкоўнага летазлічэння, роўная 15 гадам.
с. 115
Индикъ гл. индыкъ
с. 116
Индинский прым. Тое, што і индийский.
с. 116
Индиция наз. Паказанне пры допыце.
с. 116
Индиянинъ, индеянинъ, индианинъ наз. Індыец, жыхар Індыі. Параўн. индей II, индийчикъ, индъ.
с. 116
Индорачекъ наз., памянш. ад индеракъ.
с. 116
Индукта наз. Пошліна ад тавару, які ўвозіцца.
с. 116
Индулгенцыя наз. Індульгенцыя.
с. 116
Индулте прысл. З дазволу.
с. 116
Индултъ наз. Дазвол.
с. 116
Индъ наз. Тое, што і индиянинъ.
с. 116
Индыйский гл. индийский
с. 116
Индыктъ гл. индиктъ
с. 116
Индыкъ, индикъ наз. Індык.
с. 116
Иней наз. Іней, шэрань.
с. 117
Инекды прысл. Часам, падчас, іншы раз.
с. 117
Ини зл. Ні (пры далучэнні). И ни ... ини — ні ... ні (пры пералічэнні).
с. 117
Иниже зл. Не (пры. далучэнні з адмоўным адценнем).
с. 117
Иниуриа наз. Крыўда, несправядлівасць.
с. 117
Инкаустъ, инкавстъ наз. Чарніла.
с. 117
Инкберъ гл имберъ
с. 117
Инквизиторъ, инквизоторъ наз. Следчы. Справу на инквизиторы отослати — аддаць справу на расследаванне.
с. 117
Инквизиция, инквизицыя, инквизыция, инквизыцыя наз. Следства, расследаванне.
с. 117
Инквизоторъ гл. инквизиторъ
с. 118
Инквированый дзеепрым. ад инквировати.
с. 118
Инквировати дзеясл. Праводзіць следства, расшукваць, дапытваць.
с. 118
Инкгеръ наз. Малодшы сын сярэдневяковага памешчыка.
с. 118
Инкиркъ наз. Аправа; футляр.
с. 118
Инклинацыя наз. Схільнасць, цяга.
с. 118
Инклюдиве прысл. Уключна.
с. 118
Инклюза наз. Замыканне, кола.
с. 118
Инконкляви прысл. Паасобку.
с. 119
Инконтумациямъ, инкотумациямъ прысл. Завочна, без прысутнасці таго, хто мае дачыненне да справы.
с. 119
Инкорпорованый дзеепрым. Далучаны.
с. 119
Инкотумациямъ гл. инконтумациямъ
с. 119
Инкубусъ наз. У дэманалогіі: злы дух, які ўсяляецца ў людзей у час сну.
с. 119
Инкурсия, инкурсыя наз. Напад, набег. Параўн. инкурсъ.
с. 119
Инкурсъ наз. Тое, што і инкурсия.
с. 119
Инкурсыя гл. инкурсия
с. 119
Иннотестенция гл. инотестенция
с. 119
Иннотесценцыя гл. инотестенция
с. 119
Ино I зл. 1. А, і (пры далучальнай сувязі). 2. А, і (пачынальны). 3. А, але, аднак (пры выражэнні супраціўных адносін). 4. Таму што, бо (пры далучэнні даданых сказаў прычыны). 5. То (у пачатку галоўнага сказа). А ... ино (а если ... ино; а коли ... ино; кгды ... ино; коли ... ино; якъ ... ино) — калі ... то.
с. 119
Ино II часц. Ці (пытальная).
с. 121
Инобы часц. Ужываецца ў пачатку галоўнага сказа, які выражае пажаданне, загад, пры суаднесенасці яго з даданым сказам умоўным.
с. 121
Иноверецъ наз. Іншаверац. Параўн. иноверникъ.
с. 121
Иноверникъ наз. Тое, што і иноверецъ.
с. 121
Иноверный прым. Іншаверны.
с. 121
Иновещание наз. Алегорыя, іншасказанне.
с. 122
Иногды, иногда прысл. 1. Часам, іншы раз. Овогда иногда (иногды) — часам ... часам (іншы раз ... іншы раз). 2. Некалі, раней. Иногды коли (коли иногды) — калі-н., у які-н. няпэўны час. Многажды иногды — многа калі, шматразова.
с. 122
Иноземецъ наз. Іншаземец, чужаземец.
с. 122
Инока наз. Тое, што і инокиня.
с. 122
Инокиня наз. Манашка. Параўн. инока.
с. 122
Инокъ наз. Манах.
с. 123
Иноплеменникъ, иноплеменикъ наз. Iншапляменнік.
с. 123
Иноплеменница наз., жан. ад иноплеменникъ.
с. 123
Иноплеменный прым. ад иноплеменникъ.
с. 123
Иноплеменничий прым. ад иноплеменникъ.
с. 123
Иноречне прысл. Iншасказальна.
с. 123
Инорогъ наз. Насарог.
с. 123
Иносказание наз. Алегорыя, іншасказанне.
с. 123
Инотестенция, иннотестенция, иннотесценцыя, инотестенцыя, инотистенция, инотосцентия наз. Павестка, паведамленне.
с. 123
Инохода наз., жан. ад иноходникъ.
с. 124
Иноходець наз. Тое, што і иноходникъ.
с. 124
Иноходникъ, инаходникъ наз. Інаходзец. Параўн. иноходецъ.
с. 124
Иноходчикъ наз., памянш. ад иноходецъ.
с. 124
Иноходый прым. ад иноходникъ.
с. 124
Иночадый прым. Адзіны ў сваім родзе.
с. 124
Иноческий прым. ад инокъ.
с. 124
Иночество наз. Манаства.
с. 124
Иночествовати дзеясл. Быць манахам.
с. 125
Инромисыйный гл. интромисийный
с. 125
Инсерованый дзеепрым. ад инсеровати.
с. 125
Инсеровати дзеясл. Уносіць (у кнігу), упісваць.
с. 125
Инскрипция наз. Запіс.
с. 125
Инсоленция наз. Правіннасць.
с. 125
Инспекторъ наз. Наглядчык.
с. 125
Инстанциальный прым. ад инстанция.
с. 125
Инстанцийный прым. ад инстанция.
с. 125
Инстанция, инстанцыя наз. Хадайніцтва, садзейнічанне.
с. 125
Инстигаторъ гл. инстикгаторъ
с. 125
Инстигация наз. Абвінавачванне, праследаванне судом.
с. 125
Инстиговати гл. инстикговати
с. 126
Инстигуючий дзеепрым. ад инстиговати.
с. 126
Инстикгаторъ, инстигаторъ, инстыгаторъ, инстыкгаторъ наз. Пракурор; службовая асоба, якая назірала за правасуддзем.
с. 126
Инстикгованый дзеепрым. ад инстикговати.
с. 126
Инстикговати, инстиговати, инстинкгвовати, инстыкгвовати, инстыкговати, инстыковати дзеясл. Абвінавачваць, праследаваць судом.
с. 126
Инстиктъ гл. инстинктъ
с. 127
Инстинкговати гл. инстикговати
с. 127
Инстинктъ, инстиктъ, инстынктъ наз. Пабуджэнне, чуццё.
с. 127
Инстреметалный прым. Інструментальны; які ствараецца музычнымі інструментамі.
с. 127
Инструктаръ наз. Пошлінны тарыф.
с. 127
Инструкция, инструкцыя наз. Настаўленне, наказ, кіраўніцтва да чаго-н.
с. 127
Инструменство наз. Тое, што і инструментъ у 4 знач.
с. 127
Инструменталный прым. ад инструментъ у 4 знач.
с. 128
Инструментъ, иструментъ наз. 1. Музычны. інструмент. 2. Набор прадметаў, інструментаў для выканання якой-н. работы; начынне. 3. Усякая прылада (рэч) для выканання якой-н работы. 4. // перан. Спосаб, сродак для дасягнення чаго-н. Параўн. инструменство.
с. 128
Инстыгаторский прым. ад инстыгаторъ.
с. 128
Инстыгаторъ гл. инстикгаторъ
с. 128
Инстыкгаторъ гл. инстикгаторъ
с. 128
Инстыкгаторство наз. Пасада судовага абвінаваўцы, пракурора.
с. 128
Инстыкгвовати гл. инстикговати
с. 128
Инстыкговати гл. инстикговати
с. 128
Инстыковати гл. инстикговати
с. 129
Инстынктъ гл. инстинктъ
с. 129
Инсула наз. Дом.
с. 129
Инсуперъ прысл. Звыш таго.
с. 129
Инсымиле наз. Неадпаведнасць.
с. 129
Инсымплио наз. у знач. прысл. У ардынарнай цане.
с. 129
Интентованый дзеепрым. ад интентовати.
с. 129
Интентованье наз. Дзеянне па дзеясл. интентовати.
с. 129
Интентовати дзеясл. Пачынаць (судовы працэс).
с. 129
Интентъ наз. Тое, што і интенция.
с. 129
Интенция, интенцыя наз. Намер, задума. Параўн. интентъ.
с. 129
Интердиктъ наз. Забарона богаслужэння.
с. 129
Интерекгия наз. Тое, што і интерекгнумъ.
с. 130
Интерекгнумъ, интерекгни, интеррегнумъ, интеррекгни, интеррекгно, интеррекгнумъ наз. Міжцарства. Параўн. интерекгия.
с. 130
Интересный прым. ад интересъ у 2 знач.
с. 130
Интересоватися дзеясл. зв. Праяўляць інтарэс да чаго-н.
с. 130
Интересъ наз. 1. Працэнт, плата за карыстанне пазычанымі грашамі. 2. Карысць, выгада. 3. Справа, інтарэс.
с. 130
Интеровати гл. итеровати
с. 131
Интеррегнумъ гл. интерекгнумъ
с. 131
Интеррекгни гл. интерекгнумъ
с. 131
Интеррекгно гл. интерекгнумъ
с. 131
Интеррекгнумъ гл. интерекгнумъ
с. 131
Интеррекгтъ наз. Выканаўца абавязкаў караля ў перыяд міжцарства.
с. 131
Интерфановый прым. Тое, што і утерфиновый.
с. 131
Интерфинъ, интерфимъ наз. Тое, што і утерфинъ.
с. 131
Интерцезийный гл. интерцизийный
с. 131
Интерцессыя, инторцыссыя наз. Пасрэдніцтва.
с. 131
Интерциза, интерцизия, интерцыза, интерцызыя наз. Кантракт, які датычыць маёмасных спраў.
с. 131
Интерцизийный, интерцезийный прым. ад интерциза.
с. 131
Интерцизия гл. интерциза
с. 132
Интерцыза гл. интерциза
с. 132
Интерцызыя гл. интерциза
с. 132
Интимованый дзеепрым. Якому даручана выкананне чаго-н.
с. 132
Инторцыссыя гл. интерцессыя
с. 132
Интра наз. Тое, што і интрата.
с. 132
Интрата наз. Даход, прыбытак. Параўн. интра.
с. 132
Интродукцыя наз. Уступленне на новую пасаду.
с. 132
Интроить наз. Кароткая малітва ў пачатку абедні.
с. 132
Интролигаторъ гл. интроликгаторъ
с. 132
Интролигованый гл. интроликгованый
с. 132
Интроликгаторъ, интролигаторъ наз. Пераплётчык.
с. 132
Интроликгованый, интролигованый дзеепрым. Пераплецены.
с. 132
Интромисийный, инромисыйный, интромиссыйный, интромисыйный прым. ад интромисия.
с. 133
Интромисия, интромиссия, интромиссыя, интромисыя наз. Увод у валоданне.
с. 133
Интромиссыйный гл. интромисийный
с. 133
Интромиссыя гл. интромисия
с. 133
Интромисыйный гл. интромисийный
с. 133
Интромисыя гл. интромисия
с. 133
Интромитовати, интромиттовати дзеясл. Уводзіць у валоданне.
с. 133
Инуде прысл. Тое, што і инуды.
с. 133
Инуды прысл. У іншае месца. Параўн. инуде.
с. 133
Инудъ часц. Одкуль (отколь) инудъ — тое, што і откуль инуль.
с. 134
Инуль часц. Откуль инуль — адкуль-н., з іншага месца. Параўн. инудъ.
с. 134
Инуля наз. Дзівасіл высокі.
с. 134
Инфамесъ наз. Чалавек, пазбаўлены праз суд правоў і гонару.
с. 134
Инфамисыйный прым. ад инфамия.
с. 134
Инфамия наз. Судовае пазбаўленне гонару і грамадзянскіх правоў.
с. 134
Инфенция наз. Варожасць, непрыязнасць.
с. 134
Инферованый дзеепрым. ад инферовати.
с. 134
Инферовати дзеясл. Уносіць.
с. 134
Инфлянтский, инфлянский прым. Тое, што і лифлянтский.
с. 135
Инфлянтъ наз. Тое, што і лифлянтъ.
с. 135
Информация, информацея, информацыя наз. Інфармацыя, паведамленне аб чым-н.; разуменне.
с. 135
Информованье наз. Дзеянне па дзеясл. информовати.
с. 135
Информовати дзеясл. Інфармаваць, даваць інфармацыю, азнаямляць з чым-н.
с. 135
Информоватисе дзеясл. зв. Інфармавацца, атрымліваць дзе-н. інфармацыю.
с. 135
Инфула наз. Епіскапск.ая мітра.
с. 136
Инший, иншый, иньший займ. 1. Іншы, не такі; які адрозніваецца ад гэтага або ад ранейшага. Параўн. иный у 1 знач. 2. Не гэты, не той. Параўн. иный у 2 знач. 3. Які-небудзь, які-небудзь іншы, некаторы. Параўн. иный у 3 знач. 4. Астатні, іншы; усякі іншы, не лічачы данага. Параўн. иный у 5 знач. 5. Ужываецца ў канцы пералічэння для ўказання на тое, што пералічэнне можа быць прадоўжана. Параўн. иный у 6 знач. 6. У знач. наз. Іншы, не гэты, не той. 7. У знач. наз. Хто-н. іншы, што-н. іншае. 8. У знач. наз. Астатні, іншы. Параўн. иный у 8 знач. 9. У знач. наз. Ужываецца пры проціпастаўленні, пералічэнні для ўказання на тое, што пералічэнне можа быць прадоўжана. Ничого иншого ... одно — нічога іншага ... толькі; такъ (тако) ... яко инший — так ... як і іншы; той и инший — абодва, кожны з двух.
с. 136
Инъ, инь I займ. 1. Тое, што і иный у 2 знач. 2. Тое, што і иный у 3 знач. 3. У знач. наз. Другі, іншы, не гэты.
с. 140
Инъ II зл. далучальны (далучае члены сказа, якія растлумачваюць змест папярэдніх слоў).
с. 140
Иный, иний, инный займ. 1. Тое, што і инший у 1 знач. 2. Тое, што і инший у 2 знач. Параўн. инъ I у 1 знач. 3. Тое, што і инший у 3 знач. Параўн. инъ I у 2 знач. 4. Наступны пасля першага, другі. 5. Тое, што і инший у 4 знач. 6. Тое, што і инший у 5 знач. 7. Той. 8. У знач. наз. Тое, што і инший у 8 знач. 9. У знач. наз. Іншы; усякі іншы, не лічачы данага. 10. У знач. наз. Ніхто іншы, нішто іншае. Иный ... иный, некоторый ... иный, одинъ ... иный, оный ... иный — адзін ... другі (пры проціпастаўленні, пералічэнні); иными словы, по инехъ — інакш кажучы, іншымі словамі.
с. 140
Иньдей гл. индей
с. 144
Иньший гл. инший
с. 144
Иняти, инять дзеясл. 1. Схапіць, злавіць, затрымаць каго-н. сілай. 2. Пачаць (рабіць што-н.). 3. Узяць. 4. Знайсці. Иняти веру — паверыць.
с. 144
Инятися дзеясл. зв. 1. Ад иняти ў 2 знач. 2. Дакрануцца, прыпасці; узяцца за што-н. // перан. Узяцца, прыняцца. 3. Аддацца, поўнасцю прысвяціць сябе чаму-н.; захапіцца чым-н. 4. Дастацца. 5. Прад’яўляць свае правы на што-н. (на якую-н. маёмасць). 6. Паручыцца, заверыць, запэўніць у чым-н., паабяцаць. Инятися за веру (за вечну жизнь, за присягу) — паручыцца клятвай, прысягай (прысягнуць, паклясціся).
с. 144
Инятый дзеепрым. ад иняти ў 1 знач.
с. 145
Иоаннянинъ наз. Прыхільнік і паслядоўнік багаслова старажытнасці Іаана.
с. 145
Иорданский, иорданеский прым. Іарданскі.
с. 146
Иота наз. Сімвал найменшай часцінкі чаго-н.
с. 146
Иохта наз. Тое, што і юхтъ.
с. 146
Иохтъ наз. Тое, што і юхтъ.
с. 146
Ипалубъ наз. Тое, што і палубъ.
с. 146
Ипатский прым. ад ипатъ.
с. 146
Ипатъ наз. Саноўнік, консул.
с. 146
Иперыкъ наз. Святаяннік.
с. 146
Иповлитянинъ наз. Паслядоўнік адной з хрысціянскіх сект, якая прапаведавала два пачаткі існага.
с. 146
Иподдромъ гл. иппадромъ
с. 146
Ипортишъ наз. Адзенне, вопратка (?).
с. 146
Ипостасия наз. Тое, што і ипостась.
с. 146
Ипостась наз. Істота; асоба; увасабленне ў чыім-н. вобразе (аб Святой Тройцы). Параўн. ипостасия.
с. 146
Иппадромъ, иподдромъ наз. Іпадром.
с. 147
Иппокентавръ наз. Міфічны напаўконь-напаўчалавек.
с. 147
Иппотамъ наз. Гіпапатам.
с. 147
Ира наз. Лютасць, злоснасць. с. 147
Иравитъ наз. Тое, што і аравитъ.
с. 147
Ирвати дзеясл. 1. Ірваць, вырываць з сілай (адрываць, аддзяляць што-н. ад чаго-н.). 2. Хапаць, штурхаць.
с. 147
Ирватисе дзеясл. зв. Разрывацца ад нацягвання.
с. 147
Ирдящийся дзеепрым. Які вылучаецца сваім ярка-чырвоным колерам, чырванеецца.
с. 147
Иржа наз. 1. Іржа. 2. Хвароба раслін.
с. 147
Иржавети дзеясл. Іржавець, пакрывацца іржой.
с. 148
Иржаный прым. Іржаны, жытні. Параўн. ирженый.
с. 148
Ирженый прым. Тое, што і иржаный.
с. 148
Иржишчо наз. Іржышча.
с. 148
Ирмосъ наз. Пачатковы, уступны верш, які вызначае змест іншых вершаў песні.
с. 148
Иродиянинъ наз. Прадстаўнік секты, якая варожа адносілася да Ісуса Хрыста.
с. 148
Иртуть наз. Ртуць.
с. 148
Ирха, ерха наз. Двухбаковая замша.
с. 148
Ирцати дзеясл. Гаварыць, казаць, мовіць.
с. 148
Ирыда наз. Касач.
с. 148
Ирябокъ наз. Рабчык.
с. 148
Исволочи дзеясл. Звалачы, сцягнуць.
с. 148
Исжечи дзеясл. Спаліць.
с. 148
Искажение гл. искаженье
с. 149
Искаженый дзеепрым. ад исказити ў 2 знач.
с. 149
Искаженье, искажение наз. Дзеянне па дзеясл. исказити ў 2 знач.
с. 149
Исказа наз. Страта. шкода, урон.
с. 149
Исказание наз. Дзеянне па дзеясл. исказати.
с. 149
Исказати дзеясл. Сказаць, паведаміць, расказаць.
с. 149
Исказити дзеясл. 1. Скасаваць, зрабіць нядзейсным. 2. Загубіць, знішчыць. 3. Нанесці шкоду чаму-н., папсаваць.
с. 149
Исказитися, изсказитися дзеясл. зв. Быць папсаваным; паддавацца пашкоджанню.
с. 150
Исказоватися дзеясл. зв. Называцца, лічыцца.
с. 150
Исканый дзеепрым. ад искати ў 5 знач.
с. 150
Исканье, искане наз. 1. Дзеянне па дзеясл. искати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. искати ў 4 знач.
с. 150
Искати, искать дзеясл. 1. Шукаць, адшукваць. Искати голову (в голове) — шукаць у галаве (насякомых). 2. Займацца пошукамі, даведвацца аб месцазнаходжанні, наяўнасці каго-, чаго-н. 3. Имкнуцца, хацець, спрабаваць што-н. зрабіць. 4. Старацца атрымаць што-н., дамагацца чаго-н. 5. Дабівацца судом чаго-н., прад’яўляць іск на што-н. Искати правом (на праве) — дабівацца чаго-н. судом, прад’яўляць іск. 6. Праследаваць, ісці ўслед праціўніку з намерам прымусіць яго да бітвы. Искати вины — абвінавачваць; искати на горло (на згубу) — дабівацца чыёй-н. гібелі; и скати въ неволю — няволіць.
с. 150
Искидатися дзеясл. зв. Расходавацца, зрасходавацца.
с. 153
Искидокъ наз. Выкідыш.
с. 153
Искиния наз. Сукупнасць звестак аб чым-н., паведамленне аб чым-н.
с. 153
Искинути дзеясл. Выкінуць.
с. 153
Искладъ наз. Дагавор, умова.
с. 153
Исключати дзеясл. Выключаць.
с. 153
Искоецъ наз. Тое, што і скоецъ.
с. 153
Искомый дзеепрым. у знач. наз. Шукаемы.
с. 153
Исконанье, исконание наз. 1. Тое, што і искончание ў 1 знач. 2. Тое, што і искончание ў 2 знач.
с. 153
Исконатися дзеясл. зв. Здзейсніцца, збыцца, спраўдзіцца.
с. 153
Искони прысл. Спакон веку, спрадвеку.
с. 153
Искончание наз. 1. Смерць, гібель. Параўн. исконание ў 1 знач. 2. Канец, апошні момант чаго-н., што мае працягласць у часе. Параўн. исконание ў 2 знач.
с. 153
Искончаный, исконьчаный дзеепрым. 1. Выкананы, здзейснены. 2. Які дасягнуў дасканаласці.
с. 154
Искончати дзеясл. Закончыць, завяршыць.
с. 154
Искончатися дзеясл. зв. 1. Скончыцца, завяршыцца. 2. Сканаць, памерці.
с. 154
Искончевати дзеясл. Заканчваць, завяршаць.
с. 154
Исконьчаный гл. искончаный
с. 154
Ископати дзеясл. 1. Выкапаць (яму). 2. Раскапаць. 3. Праткнуць, прабіць.
с. 154
Ископающий дзеепрым. Які адкопвае, знаходзіць што-н., капаючы.
с. 154
Искора наз. Тое, што і искра ў 4 знач.
с. 154
Искорененый дзеепрым. Выкаранены, вынішчаны; канчаткова знішчаны.
с. 155
Искоренити дзеясл. Выкараніць, вынішчыць.
с. 155
Искоренитися дзеясл. зв. Выкараніцца, вынішчыцца, канчаткова знішчыцца.
с. 155
Искорка наз. памянш. 1. Ад искра ў 1 знач. 2. Ад искра ў 4 знач.
с. 155
Искра наз. 1. Іскра, маленькая часцінка распаленага або палаючага рэчыва. Параўн. искрина. 2. Яркі, зіхатлівы водбліск. 3. Дробная зіхатлівая часцінка, якая выдзяляецца на чым-н. 4. // перан. Пачатак, пробліск, праяўленне якога-н. пачуцця, думкі. Параўн. искора.
с. 155
Искрасти дзеясл. Выкрасці, абакрасці, нанесці ўрон крадзяжом.
с. 156
Искрений, искреный, искрний, искрный прым. 1. Блізкі каму-н., роднасна, па-сяброўску любімы. 2. Шчыры, зычлівы. 3. У знач. наз. Блізкі.
с. 156
Искрепити, искрепети дзеясл. 1. Прыдаць мужнасці, сілы; падмацаваць, падбадзёрыць. 2. Скрапіць.
с. 156
Искрепитися дзеясл., зв. ад искрепити ў 2 знач.
с. 156
Искривити дзеясл. // перан. Сказіць, змяніць, перайначыць.
с. 156
Искривленый дзеепрым. у знач. прым. Скрыўлены, перакошаны.
с. 156
Искрина наз. Тое, што і искра ў 1 знач.
с. 157
Искрний гл. искрений
с. 157
Искрный гл. искрений
с. 157
Искрытый дзеепрым. у знач. прым. Схаваны, утоены.
с. 157
Искрышаный дзеепрым. Разламаны, разбіты на.часткі.
с. 157
Искрышити дзеясл. Скрышыць, раздрабніць на невялікія часткі.
с. 157
Искупатися дзеясл. зв. Выкупляцца, загладжвацца (аб віне, правіннасці і г. д.).
с. 157
Искупеный дзеепрым. ад искупити у 1 знач.
с. 157
Искупень наз. Селянін, які асабіста вольны, але мае надзел зямлі гаспадара і абавязаны плаціць за яго даніну, адбываць павіннасць.
с. 157
Искупити дзеясл. 1. Выкупіць; вызваліць каго-н. за выкуп. 2. // перан. Выкупіць, загладзіць (чым-н.).
с. 157
Искупитися дзеясл, зв. ад искупити ў 1 знач.
с. 157
Искупление гл. искупленье
с. 157
Искупленый дзеепрым. ад искупити ў 1 знач. Параўн. искупеный.
с. 157
Искупленье, искупление наз. Дзеянне па дзеясл. искупити ў 1 знач.
с. 158
Искупляти дзеясл. Выкупліваць, вызваляць каго-н. за выкуп.
с. 158
Искуповати дзеясл. Адцягваць, выйграваць (пра час).
с. 158
Искупъ наз. 1. Дзеянне па дзеясл. искупити ў 1 знач. 2. Грошы, плата за выкуп.
с. 158
Искуса наз. Спакуса. Параўн. искусъ у 1 знач.
с. 158
Искуситель наз. Спакуснік.
с. 158
Искусити дзеясл. 1. Выпрабаваць, праверыць. 2. Спакусіць, падмануць.
с. 158
Искуситися дзеясл. зв. 1. Прайсці выпрабаванні, праверыцца. 2. Спакусіцца. 3. Адчуцца.
с. 159
Искусникъ наз. Умелы, спрытны работнік, які добра ведае сваю справу.
с. 159
Искусный прым. 1. Умелы, лоўкі. 2. Дасведчаны.
с. 159
Искусъ наз. 1. Тое, што і искуса. 2. Выпрабаванне.
с. 159
Искушати дзеясл. 1. Выпрабоўваць, правяраць. 2. Спакушаць, падманваць, прывабліваць.
с. 159
Искушатися дзеясл. зв. 1. Падвяргацца выпрабаванню, праверцы. 2. Спакушацца, грашыць.
с. 160
Искушающий дзеепрым. ад искушати ў 1 знач.
с. 160
Искушение, искушене наз. 1. Выпрабаванне, праверка. 2. Спакуса, грэх. 3. Дзеянне па дзеясл. искусити ў 2 знач.
с. 160
Искушенный, искушеный, искушоный дзеепрым. ад искусити. 1. Выпрабаваны, правераны. 2. Які зведаў, зазнаў што-н. 3. Спакушаны, уведзены ў грэх.
с. 160
Ислава наз. Тое, што і слава.
с. 161
Исложити дзеясл. Тое, што і зложити. Исложити голову — загінуць.
с. 161
Ислюбовати дзеясл. Абавязвацца, дамаўляцца.
с. 161
Исмесити дзеясл. Перамяшаць.
с. 161
Исмы наз. Хрысціянская рэлігійная секта.
с. 161
Исмядый прым. Чорны. Параўн. смедый.
с. 161
Иснести дзеясл. З’есці.
с. 161
Иснисти дзеясл. Сысці.
с. 161
Исность наз. Тое, што і истность.
с. 161
Исный прым. Той самы; сам.
с. 161
Исопъ, изопъ, исопфъ, исофъ, иссопъ наз. 1. Лекавая і араматычная расліна з сям’і губакветных, ісоп. 2. Састаў для акраплення, асвячэння.
с. 161
Испакоститися дзеясл. зв. Саграшыць, забрудзіцца.
с. 162
Испасти дзеясл. Упасці, зваліцца. // перан. Быць выгнаным, пазбаўленым чаго-н. Параўн. спасти.
с. 162
Испасъ гл. испашъ
с. 162
Испась гл. испашъ
с. 162
Испашовати дзеясл. Ацаніць патраву, вызначыць памер выплаты (штрафу) за патраву.
с. 162
Испашъ, испасъ, испась, испашь, ишпашъ, ишпашь наз. 1. Патрава луга або пасеваў. 2. Штраф за недазволены выпас жывёлы.
с. 162
Исперва, изперва, исперво прысл. Спачатку. Параўн. сперва.
с. 163
Исперети дзеясл. Памыць, вымыць. Параўн. сперети.
с. 163
Исперетися дзеясл. зв. Быць вымытым. Параўн. сперетися.
с. 163
Испечи, испечы дзеясл. Спячы. Параўн. спечи.
с. 163
Испечися дзеясл. зв. Выпячыся.
с. 163
Испивати дзеясл. Выпіваць.
с. 163
Исписаный дзеепрым. 1. Напісаны, створаны. 2. Напісаны (пра абраз, карціну), намаляваны.
с. 163
Исписати дзеясл. Напісаць. Параўн. списати.
с. 164
Испити дзеясл. Выпіць.
с. 164
Испитие наз. Дзеянне па дзеясл. испити.
с. 164
Испитый дзеепрым. ад испити.
с. 164
Испленити дзеясл. Захапіць, заваяваць.
с. 164
Исплеснелый дзеепрым. Цвілы, заплеснелы. Параўн. сплеснелый.
с. 164
Исплошатися дзеясл. Сапсавацца. Параўн. сплошатися.
с. 164
Исплънятися дзеясл. Тое, што і исполнятися ў 2 знач.
с. 164
Исповедавший дзеепрым. 1. Які паведаміў, прызнаўся ў чым-н. 2. Які вызнае веравучэнне.
с. 164
Исповедание гл. исповеданье
с. 164
Исповеданый дзеепрым. Расказаны.
с. 164
Исповеданье, исповедание наз. 1. Пераказ, змест; сутнасць. 2. Веравызнанне. 3. Прапаведаванне. 4. Споведзь.
с. 164
Исповедати I, исповидати I дзеясл. 1. Расказаць, выказаць, растлумачыць. 2. Прызнацца ў чым-н.
с. 165
Исповедати II, исповидати II дзеясл. 1. Расказваць; выкладаць, прапаведаваць. 2. Вызнаваць, верыць у што-н. 3. Спавядацца, каяцца. 4. Спавядаць каго-н.
с. 165
Исповедатися I дзеясл., зв. ад исповедати I. Паспавядацца, пакаяцца ў грахах.
с. 166
Исповедатися II дзеясл., зв. ад исповедати II. Спавядацца, каяцца ў грахах.
с. 166
Исповедающий дзеепрым. ад исповедати II. Прапаведуючы.
с. 166
Исповедающийся дзеепрым. ад исповедатися II.
с. 166
Исповедети дзеясл. 1. Расказаць, паведаміць; растлумачыць. 2. Паспавядацца, прызнацца.
с. 167
Исповедетися дзеясл., зв. ад исповедети. Расказаць, прызнацца у чым-н.
с. 167
Исповедити дзеясл. Сказаць, папрасіць, загадаць.
с. 167
Исповедная наз. Ачышчальная ахвяра, прычасць.
с. 167
Исповедникъ наз. 1. Прапаведнік, паслядоўнік якога-н. вучэння. 2. Святы, які зведаў вялікія пакуты за Хрыста, але застаўся жывым. 3. Той, хто прымае споведзь, духоўнік.
с. 167
Исповеднический прым. ад исповедникъ у 2 знач. Параўн. исповедничий.
с. 168
Исповедничий прым. Тое, што і исповеднический.
с. 168
Исповедный прым. Які мае дачыненне да споведзі.
с. 168
Исповедовати дзеясл. 1. Выкладаць, прапаведаваць. 2. Вызнаваць, верыць у што-н.
с. 168
Исповедоватися дзеясл. зв. Прапаведавацца.
с. 168
Исповедующий дзеепрым. 1. Ад исповедовати ў 1 знач. 2. Ад исповедовати ў 2 знач. 3. Які адкрыта прызнае што-н., прызнаецца ў чым-н.
с. 168
Исповедующыйся дзеепрым. у знач. наз. Які спавядаецца.
с. 169
Исповедь, исповедъ наз. Споведзь. Параўн. споведь.
с. 169
Исповидати гл. исповедати I, II
с. 169
Исподки, испотки наз. Загатоўка футравай падбіўкі на адзенне. Параўн. спотки.
с. 169
Исподний прым. 1. Ніжні. Параўн. сподний у 1 знач. 2. Сподні (пра адзенне). Параўн. сподний у 2 знач. 3. У знач. наз. Штаны.
с. 169
Исподобити дзеясл. Удастоіць.
с. 170
Исподобитися дзеясл., зв. ад исподобити. Удастоіцца. Параўн. сподобитися.
с. 170
Исподобленый дзеепрым. ад исподобити. Удастоены.
с. 170
Исподомъ прысл. Знізу.
с. 170
Исподъ наз. 1. Ніжняя частка чаго-н.; адварот, спод. Параўн. сподъ у 1 знач. 2. Ніжні паверх будынка. Параўн. сподъ у 2 знач. 3. Ніжні аддзел стрававальнага апарата.
с. 170
Исполинъ наз. Волат, гігант.
с. 170
Исполна прысл. 1. Цалкам, поўнасцю. Параўн. исполнъ, сполна ў 1 знач. 2. Трывала, у поўнай меры. Параўн. сполна ў 2 знач.
с. 170
Исполнение гл. исполненье
с. 171
Исполненый дзеепрым. 1. Ад исполнити ў 1 знач. Выкананы, ажыццёўлены. Параўн. сполненый. 2. Багаты. 3. Ад исполнити ў 2 знач. 4. Які споўніўся (аб часе).
с. 171
Исполненье, исполнение наз. 1. Выкананне, ажыццяўленне; увасабленне. Параўн. сполненье. 2. Паўната, багацце; тое, што змяшчаецца, знаходзіцца дзе-н. // перан. 3. Надыход (пра час), сканчэнне.
с. 171
Исполнивый дзеепрым. 1. Які напоўніў, засяліў. 2. Спазнаўшы.
с. 172
Исполнитель наз. Выканаўца.
с. 172
Исполнити дзеясл. 1. Выканаць, зрабіць што-н. 2. Напоўніць чым-н. // перан. Пераканаць. // перан. Узнагародзіць.
с. 172
Исполнитися дзеясл. зв. ад исполнити. 1. Адбыцца, ажыццявіцца, здзейсніцца. 2. Прайсці, мінуць. 3. Напоўніцца. // перан. Спасцігнуць, прычакаць.
с. 173
Исполнъ, исполнь прысл. Тое, што і исполна ў 1 знач.
с. 173
Исполняти дзеясл. 1. Выконваць (пра закон, абавязкі і г. д.). 2. Напаўняць.
с. 173
Исполнятися дзеясл. зв. 1. Увасабляцца; ажыццяўляцца. 2. Спаўняцца, мінаць (аб часе), Параўн. исплънятися.
с. 174
Исполняющий дзеепрым. ад исполняти ў 1 знач.
с. 174
Исполокание наз. Вымыванне, паласканне.
с. 174
Исполчити дзеясл. Прывесці ў баявую гатоўнасць.
с. 174
Испоручникъ наз. Той, хто паручаецца за каго-н., пасрэднік.
с. 174
Испоспешествуемый прым. Які належыць спрыяючаму.
с. 174
Испотки гл. исподки
с. 174
Испочатку прысл. Спачатку.
с. 174
Исправа наз. Разбор судовай справы і яе вырашэнне.
с. 174
Исправитель наз. 1. Той, хто ліквідуе заганы. 2. Той, хто ажыццяўляе, выконвае; кіраўнік. Параўн. исправователь.
с. 175
Исправити, изправити дзясл.. 1. Зрабіць правільным. 2. Наладзіць, аднавіць. 3. Зрабіць лепшым. 4. Направіць, накіраваць. 5. Прыняць, адсунуць. 6. Спагнаць цераз суд, даказаць сваё права.
с. 175
Исправитися, исправитца дзеясл. зв. 1. Палепшыцца, выправіцца. 2. Растлумачыць, паясніць, даць звесткі. 3. Здавацца правым (правільным). 4. Вырашыць судовую справу, даказаць сваю правату. 5. Ажыццявіцца, спраўдзіцца.
с. 175
Исправление гл. исправленье
с. 176
Исправленый дзеепрым. 1. Выпраўлены. 2. Зроблены.
с. 176
Исправленье, исправление наз. 1. Унясенне паправак, даванне парад. 2. Паляпшэнне, выпраўленне. 3. Папраўка, памета. 4. Дасведчанасць. с. 176
Исправляти дзеясл. 1. Мяняць. 2. Накіроўваць, адрасаваць (аб судовай справе). 3. Папраўляць, наладжваць.
с. 176
Исправлятися дзеясл. зв. 1. Ад исправляти ў 2 знач. 2. Ад исправляти ў 3 знач. 3. Выконвацца, ажыццяўляцца.
с. 176
Исправляяй дзеепрым. Які выпраўляе, папраўляе.
с. 177
Исправне прысл. Згодна з правілам, законам.
с. 177
Исправователь наз. Тое, што і исправитель у 2 знач.
с. 177
Исправовати дзеясл. 1. Кіраваць чым-н. Параўн. справовати. 2. Захоўваць, берагчы.
с. 177
Испразнение наз. Знішчэнне.
с. 177
Исправший дзеепрым. ад испрати.
с. 177
Испрати дзеясл. Вымыць.
с. 177
Испрашати дзеясл. Прасіць, угаворваць.
с. 177
Испрашающий дзеепрым. ад испрашати.
с. 177
Испренье наз. Спрэчкі, звадкі.
с. 177
Испрещреный дзеепрым. Упрыгожаны.
с. 177
Испровергнути дзеясл. Зрынуць. // перан. Асудзіць на вечныя пакуты. Параўн. спровергнути.
с. 177
Испроверженый дзеепрым. ад испровергнути.
с. 177
Испросите дзеясл. Выпрасіць, запатрабаваць.
с. 178
Испросъ наз. Асабістае даванне паказанняў перад судом.
с. 178
Испрошати дзеясл. Пытацца, цікавіцца.
с. 178
Испрошение наз. Выпрошванне.
с. 178
Испрямо прысл. Прама.
с. 178
Испрятати дзеясл. Тое, што і спрятати.
с. 178
Испускати дзеясл. Выдзяляць, даваць каму-н. Параўн. спускати.
с. 178
Испустити дзеясл. 1. Накіраваць, выпусціць. 2. Спусціць, адвесці, выліць (пра ваду). 3. Выпусціць з сябе. 4. Вымавіць, абазвацца. 5. Напусціць, навесці (пра адчуванні). 6. Даць парасткі (пра расліны). Испустити корень — прадоўжыць род, дачакацца нашчадкаў. 7. Прапусціць, перачакаць (пра час). Испустити духъ — памерці.
с. 178
Испустится дзеясл. Спусціцца, выйсці.
с. 179
Испустъ, испутъ наз. Тое, што і спустъ.
с. 179
Испущатель наз. Той, хто распаўсюджвае што-н. вакол сябе.
с. 179
Испущати дзеясл. 1. Распаўсюджваць вакол сябе, выпраменьваць. 2. Ліць, струменіць (пра ваду). 3. Вымаўляць (пра гукі).
с. 179
Испущающий дзеепрым. ад испущати ў 1 знач.
с. 179
Испущеный дзеепрым. ад испустити ў 1 знач.
с. 179
Испытавати дзеясл. Тое, што і испытовати.
с. 179
Испытание наз. Выпрабаванне, праверка.
с. 179
Испытаный дзеепрым. ад испытати ў 2 знач.
с. 179
Испытатель наз. Той, хто правярае каго-н., што-н.
с. 180
Испытати дзеясл. 1. Спытаць, даведацца. 2. Выпрабаваць, праверыць. 3. Вывучыць, удумацца ў сэнс. 4. Зведаць, пазнаць.
с. 180
Испытатися дзеясл., зв. ад испытати ў 1 знач.
с. 180
Испытница наз. Суддзя.
с. 180
Испытенъ наз. Той, хто дапытвае, кат.
с. 180
Испытно прысл. Са старанным, дакладным даследаваннем.
с. 180
Испытовати дзеясл. Правяраць, выпрабоўваць; даследаваць. Параўн. испытавати, испытывати.
с. 180
Испытуючий дзеепрым. ад испытовати.
с. 180
Испытывати дзеясл. Тое, што і испытовати.
с. 180
Иссести, изсести дзеясл. 1. Злезці з чаго-н. 2. Сесці.
с. 180
Иссестися дзеясл. Запячыся (пра кроў).
с. 181
Иссечи, изсечи дзеясл. 1. Пасячы, парэзаць. 2. Збіць, змардаваць.
с. 181
Иссеяти дзеясл. Прасеяць.
с. 181
Иссиленье гл. изсиление
с. 181
Иссопъ гл. исопъ
с. 181
Иссохший дзеепрым. Высахшы, сухі.
с. 181
Исстародавна, изстародавна, истарадавна прысл. Здаўна.
с. 181
Исстатися дзеясл. Зрабіцца.
с. 181
Исступившийся дзеепрым. ад исступитися.
с. 181
Исступити дзеясл. Выйсці, ступіць аднекуль.
с. 181
Исступитися, изступитися дзеясл. Стаць адзін перад адным.
с. 181
Исступуючий дзеепрым. ад исступити.
с. 181
Исступъ наз. Сутычка, бой.
с. 182
Иссушати дзеясл. Высушваць.
с. 182
Иссушити, исушити дзеясл. 1. Высушыць. 2. Падарваць сілы, ссушыць.
с. 182
Иссякнути, изсякнути дзеясл. Знікнуць, высахнуць.
с. 182
Иставный прым. Ядомы.
с. 182
Истарадавна гл. исстародавна
с. 182
Истарыны гл. изстарины
с. 182
Истворити дзеясл. Зрабіць, стварыць. Параўн. створити.
с. 182
Исте I гл. истье
с. 182
Исте II, исьте прысл. Сапраўды; праўдзіва.
с. 182
Истебка гл. издебка
с. 182
Истее прысл., выш. ст. ад исте II.
с. 182
Истекатися дзеясл. // перан. Сыходзіцца.
с. 182
Истена гл. истина
с. 183
Истенный гл. истинный
с. 183
Истерпети дзеясл. Сцярпець, выцерпець.
с. 183
Истерпивый прым. Трывалы, вынослівы.
с. 183
Истерти дзеясл. 1. Пацерці, сцерці. 2. Знішчыць.
с. 183
Истертися дзеясл., зв. ад истерти ў 2 знач.
с. 183
Истецъ наз. 1. Ісцец, уладальнік. // перан. 2. Адказчык. 3. Той, на каго спасылаюцца на судзе.
с. 183
Истечи дзеясл. 1. Узяць пачатак. 2. // перан. Сцячы.
с. 184
Исти II дзеясл. Тое, што і ести.
с. 184
Истигати дзеясл. Вывучаць, даследаваць.
с. 184
Истизна, изстизна, изтизна наз. 1. Сапраўдная (без працэнтаў і прыбытку), асноўная сума грошай; кошт, цана чаго-н. 2. Уласнасць.
с. 184
Истизный прым. 1. Ад истизна ў 1 знач. 2. Уласны.
с. 185
Истина, истена, истинна наз. 1. Ісціна, праўда. Въ истине — праўдзіва; духомъ и истинною кланетися — служыць верай і праўдай, быць верным да канца. 2. Справядлівасць, праведнасць. 3. Сапраўднасць. Во истинне (въ истину, по истинне) — у сапраўднасці, у адпаведнасці з сапраўднасцю. 4. Сапраўдная (без працэнтаў і прыбытку) сума грошай; сума іску.
с. 185
Истинне прысл. 1. Сапраўды. 2. Шчыра, чыстасардэчна, непрытворна.
с. 186
Истиннейший прым., выш. ст. ад истинный у 1 знач.
с. 186
Истинно прысл. 1. Сапраўды. 2. Шчыра, чыстасардэчна.
с. 186
Истиннолюбецъ наз. Той, хто любіць ісціну.
с. 186
Истинный, истенный, истиный, истынный прысл. 1. Сапраўдны, ісцінны. 2. Справядлівы, правільны, чыстасардэчны.
с. 186
Истинотворяще прысл. Праўдападобна.
с. 187
Истинствовати дзеясл. Выражаць ісціну, праўду.
с. 187
Истиный гл. истинный
с. 187
Истити дзеясл. 1. Выконваць, ажыццяўляць, здзяйсняць. 2. Плаціць, выплачваць. 3. Выдаваць за ісціну, сцвярджаць, запэўніваць. На очи истити — сцвярджаць адкрыта.
с. 187
Иститися дзеясл. зв. 1. Ад истити ў 1 знач. 2. Ад истити ў 2 знач.
с. 187
Истканный дзеепрым. // перан. Вытканы, сатканы.
с. 188
Истление наз. 1. Тленне. 2. Смерць, гібель.
с. 188
Истность наз. Існасць, сутнасць. Параўн. исность, истость.
с. 188
Истный прым. Які складае сапраўдную (без працэнтаў і прыбытку) суму грошай.
с. 188
Исто прысл. Сапраўды.
с. 188
Истобка наз. Невялікая хата, хатка; невялікі пакой у хаце.
с. 188
Истобочъка наз., памянш. ад истобка.
с. 189
Истокъ наз. 1. Выток. 2. Паток, ручай, крыніца.
с. 189
Истолковати дзеясл. Расказаць.
с. 189
Истома наз. Стомленасць.
с. 189
Истонченый дзеепрым. Стончаны.
с. 189
Истопень наз. Юрыдычная ацэнка.
с. 189
Истоплятися дзеясл. зв. Разлагацца.
с. 189
Исторгненый, изторгненый дзеепрым. 1. Вынішчаны, выкаранены. 2. Выгнаны. 3. Выхаплены, выняты.
с. 189
Исторгнути, изсторгнути, изторгнути дзеясл. 1. Вызваліць, пазбавіць. 2. Выхапіць, выняць.
с. 189
Исторженый дзеепрым. Знішчаны.
с. 189
Историкъ, исторыкъ, истырикъ наз. Тое, што і гисторикъ.
с. 189
История, исторыя наз. 1. Тое, што і гистория ў 2 знач. 2. Тое, што і гистория ў 3 знач. 3. Тое, што і гистория ў 4 знач.
с. 190
Исторыкъ гл. историкъ
с. 190
Исторыя гл. история
с. 190
Истость наз. Тое, што і истность.
с. 190
Истота наз. 1. Сутнасць. 2. Дакумент. 3. Пацвярджэнне.
с. 190
Истотне прысл. 1. Сапраўды, на самай справе. 2. Шчыра, чыстасардэчна.
с. 191
Истотность наз. Сутнасць, істотнасць.
с. 191
Истотный прым. 1. Сапраўдны, ісцінны. 2. Істотны.
с. 191
Источати дзеясл. Рассейваць, выпускаць, распаўсюджваць.
с. 192
Источающий дзеепрым. ад источати.
с. 192
Источинка наз., памянш. ад истокъ у 2 знач.
с. 192
Источити I дзеясл. 1. Прымусіць выцечы; даць выцечы. 2. Праліць.
с. 192
Источити II дзеясл. Злучыць.
с. 192
Источитися дзеясл. зв. Пацячы.
с. 192
Источникъ наз. 1. Натуральны выхад падземных вод на паверхню зямлі. 2. // перан. Тое, з чаго бярэцца, чэрпаецца што-н.; тое, што дае пачатак чаму-н., служыць асновай для чаго-н.
с. 192
Источнити дзеясл. Прачысціць, вызваліць ад чаго-н. пэўную прастору.
с. 192
Истошнити дзеясл. // перан. Засмуціцца.
с. 192
Истощати дзеясл. 1. Аслабець, пахудзець. // перан. Аслабець. 2. // перан. Прапасці, згаснуць.
с. 192
Истрава наз. 1. Харчаванне. 2. Патрэба.
с. 193
Истрата наз. Расход, трата.
с. 193
Истратити дзеясл. Патраціць, зрасходаваць.
с. 193
Истрацение наз. Дзеянне па дзеясл. истратити.
с. 193
Истрачоный дзеепрым. Патрачаны, зрасходаваны.
с. 193
Истрашливый прым. Тое, што і страшливый.
с. 193
Истребити дзеясл. З’есці.
с. 193
Иструбный прым. ад иструбъ.
с. 193
Иструбъ наз. Зруб.
с. 193
Иструментъ гл. инструментъ
с. 194
Истръ наз. Жыхар Істрыі, маркграфства і кароннай зямлі ў Аўстра-Венгрыі.
с. 194
Истуканный прым. Выліты (балван).
с. 194
Истулити дзеясл. Тое, што і стулити.
с. 194
Иступити дзеясл. 1. Скрануцца, зрушыцца, перамясціцца. // перан. Адмовіцца ад сваіх намераў, задум; спасаваць. // перан. Адмовіцца, адступіцца ад чаго-н., перастаць трымацца чаго-н.
с. 194
Иступитися дзеясл. зв. Иступитися зъ лица — змяніцца з твару.
с. 194
Истый, исты прым. 1. Менавіта той, сапраўдны, праўдзівы. 2. Чысты, без змяшчэння іншых прымесей. Истый платъ — плата без працэнтаў. 3. У знач. наз. Асоба, аб якой упаміналася раней.
с. 194
Истыкъ наз. Ражон.
с. 195
Истынный гл. истинный
с. 195
Истырикъ гл. историкъ
с. 195
Истыти дзеясл. Астыць.
с. 195
Истье, исте наз. Хада.
с. 195
Истяжати дзеясл. 1. Набыць, атрымаць. 2. Падвергнуць катаванню.
с. 195
Истяжити дзеясл. Выцягнуць.
с. 195
Истязание наз. Мучэнне, катаванне.
с. 195
Истязати дзеясл. 1. Набываць. 2. Выпрабоўваць, правяраць.
с. 195
Истязовати дзеясл. 1. Патрабаваць. 2. Выпрабоўваць, правяраць.
с. 195
Исуженый дзеепрым. Асуджаны.
с. 195
Исушити гл. иссушити
с. 195
Исхитрити дзеясл. Схітрыць.
с. 195
Исхластити дзеясл. Выпакладаць, кастрыраваць.
с. 196
Исходити, изходити I дзеясл. 1. Выходзіць адкуль-н. // перан. Выходзіць, пападаць куды-н. Исходити на светъ — вырастаць, прарастаць. 2. Браць пачатак. 3. Распаўсюджвацца, выходзіць, паходзіць (ад каго, чаго, з чаго — мець што-н. сваёй крыніцай). 4. Вылучаць, распаўсюджваць (пра пах, дым, святло і г. д.). 5. Выцякаць. 6. Вынікаць. 7. Сыходзіць, спускацца. Сходити съ того света — паміраць. 8. Зыходзіць; грунтавацца на чым-н., браць што-н. за аснову.
с. 196
Исходити II дзеясл. Абхадзіць усё, выхадзіць. Параўн. сходити.
с. 196
Исходитися дзеясл. зв. 1. Сходзіцца (у адно месца). 2. Змяшчацца.
с. 197
Исходище наз. Выток, месца, адкуль выцякае рака або ручай.
с. 197
Исходне дзеепрым. Які сыходзіць, выходзіць (ад каго, чаго). с. 197
Исходникъ наз. Лазутчык.
с. 197
Исходный прым. Исходные лета — апошнія гады перад канцом света.
с. 197
Исходотаити дзеясл. Выклапатаць, пасадзейнічаць атрыманню чаго-н.
с. 197
Исходъ наз. 1. Выйсце; выхад. 2. Назва другой кнігі Пяцікніжжа, у якой апісваецца выхад яўрэяў з Егіпта. 3. Смерць. Исходъ души, исходъ жывота — смерць; во исходе — пры смерці. 4. Канец, завяршэнне. 5. Выток.
с. 197
Исходячий дзеепрым. 1. Які паходзіць, бярэ пачатак ад каго-н. 2. Які мінае, праходзіць (пра час).
с. 198
Исходящий, исходяшчый, исходящый дзеепрым. 1. Які ідзе, выходзіць адкуль-н. 2. Які ідзе, распаўсюджваецца (ад каго, чаго). 3. Які выцякае адкуль-н. 4. Які накіроўваецца, спускаецца куды-н. 5. Які вылучаецца, распаўсюджваецца (пра агонь).
с. 198
Исхожати I дзеясл. Выходзіць адкуль-н. Параўн. исхождати.
с. 198
Исхожати II Абхадзіць.
с. 198
Исхождати дзеясл. Тое, што і исхожати I у 1 знач.
с. 199
Исхождение наз. Выхад; паходжанне (з якой-н. крыніцы). Параўн. исхожение.
с. 199
Исхожение наз. Тое, што і исхождение.
с. 199
Исцелевати дзеясл. Вылечвацца.
с. 199
Исцелеватися дзеясл., зв. ад исцелевати.
с. 199
Исцелевающий дзеепрым. Які папраўляецца.
с. 199
Исцелевший прым. у знач. наз. Ачунялы.
с. 199
Исцеление наз. Вылячэнне, лячэнне.
с. 199
Исцеленный дзеепрым. Вылечаны.
с. 199
Исцелети дзеясл. Вылечыцца, паправіцца.
с. 199
Исцеливый прым. Выратаваны.
с. 199
Исцелитель наз. Лекар.
с. 199
Исцелити дзеясл. 1. Вылечыць. 2. Зрабіць прыгодным для піцця, ачысціць. 3. // перан. Зрабіць бязгрэшным. // перан. Выкараніць.
с. 200
Исцелитися дзеясл. зв. Вылечыцца.
с. 200
Исцеляти дзеясл. Вылечваць.
с. 200
Исцелятися дзеясл. зв. Вылечвацца.
с. 200
Исцеляющий дзеепрым. ад исцеляти.
с. 200
Исцепнути дзеясл. Анямець, здранцвець.
с. 200
Исчастье, исчастие наз. Шчасце.
с. 200
Исчезати, ищезати дзеясл. Знікаць, прападаць.
с. 201
Исчезнути, ищезнути дзеясл. Знікнуць, прапасці.
с. 201
Исчести, изчести дзеясл. Падлічыць, пералічыць.
с. 201
Исчетание наз. Падлічэнне, пералічэнне.
с. 201
Исчий прым. Той, хто падае іск.
с. 201
Исчиненый дзеепрым. Забыты.
с. 201
Исчиститися, изчиститися дзеясл. Стаць чыстым, ачысціцца.
с. 201
Исчитати дзеясл. Падлічыць.
с. 201
Исшедший гл. изшедший
с. 201
Исшити дзеясл. Сшыць.
с. 201
Исшитие наз. Сшыванне.
с. 201
Исшиховати дзеясл. Устанавіць у пэўным баявым парадку.
с. 201
Исщадокъ наз. Патомак, нашчадак.
с. 202
Исьте гл. исте II
с. 202
Итакъ зл. Таму што.
с. 202
Италийский прым. Італійскі.
с. 202
Итемъ зл. Такім чынам, і вось.
с. 202
Итеровати, интеровати дзеясл. Узнаўляць, паўтараць.
с. 202
Ити, исти, итти дзеясл. 1. Рухацца, перамяшчацца ў прасторы ў якім-н. напрамку. // перан. // перан. Распаўсюджвацца. Ити успакъ — адступаць. 2. Рухацца, нападаць, выступаць (на каго-н., супраць каго-н.), адпраўляцца куды-н. з якой-н. мэтай. // перан. Накіроўвацца куды-н., прызначацца для каго-н. Ити ку битве (ити на войну, ити у войско) — прымаць удзел у чым-н., прыступаць да нейкіх дзеянняў. 3. Заходзіць, свабодна ўваходзіць куды-н. 4. Трапляць, пападаць куды-н. 5. Праходзіць, пралягаць, цягнуцца, мець пэўны кірунак. 6. Паступаць, падавацца; вылучацца. 7. Выдзяляцца, цячы (ад каго, чаго, з чаго). 8. Працякаць, цячы, праходзіць. 9. Плысці, ехаць, перамяшчацца на чым-н. 10. Паступаць у чыю-н. уласнасць. 11. Пераходзіць на чый-н. бок; мяняць, пакідаць месцазнаходжанне (назаўсёды). 12. Датычыць, мець дачыненне. 13. Прыбліжацца, наступаць. 14. Мінаць, працякаць (пра час). 15. Мінаць, праходзіць (бясследна). 16. Быць сапраўдным. 17. Паходзіць ад каго-н., браць пачатак. 18. Уступаць у шлюб, выходзіць замуж. Ити замужъ — уступаць у шлюб. 19. Падаць (пра ападкі). 20. Быць у звычаі. 21. Раздавацца, чуцца. 22. Адыходзіць, адгаліноўвацца ад чаго-н. 23. Рэгулярна паступаць, выконвацца (пра падаткі, павіннасці). 24. // перан. Наступаць, ісці паслядоўна за чым-н. 25. // перан. Вынікаць, следаваць. Ити въ почетъ — паступаць на службу ў світу; ити на помочъ — дапамагаць; не ити ни во што — быць нічога не вартым; ити на покой — адпачываць; ити на руку — супадаць з інтарэсамі, падыходзіць; ити на шанцъ — спадзявацца на поспех; ити о горло (ити о душу) — датычыць захавання жыцця; ити о спасение — спадзявацца на выратаванне; иди (идите) съ миромъ (зъ Богомъ) — шчаслівага шляху; и каши не хочу, и по воду не йду — не згаджаюся рабіць нешта.
с. 202
Итися дзеясл. зв. Апаноўваць, ахопліваць (пра настрой, пачуцці).
с. 207
Итье наз. Дзеянне па дзеясл. ити ў 1 знач.
с. 207
Иубилиушъ наз. Юбілей.
с. 207
Иуда наз. Тое, што і иудей.
с. 207
Иудеанинъ, иудеянинъ, иудианинъ, июдеянинъ, июдянинъ наз. Тое, што і иудей.
с. 207
Иудей, июдей наз. Першапачаткова іудзей, пазней яўрэй. Параўн. иуда, иудеанинъ, иудейчикъ, иудескъ.
с. 208
Иудейский, иудийский, июдейский прым. Які мае адносіны да Іудзеі, іудзеяў, належыць ім. Параўн. июдский.
с. 208
Иудействовати дзеясл. Выступаць супраць каго-н., распаўсюджваць якое-н. вучэнне супраць каго-н.
с. 208
Иудейчикъ, июдейчикъ наз. Тое, што і иудей.
с. 208
Иудескъ наз. Тое, што і иудей.
с. 208
Иудеянинъ гл. иудеанинъ
с. 208
Иудианинъ гл. иудеанинъ
с. 208
Иудийский гл. иудейский
с. 208
Ифлянтский, ифланский, ифлантский, ифлянский прым. Тое, што і лифлянтский.
с. 209
Ифлянтъ наз. Тое, што і лифлянтъ.
с. 209
Ихний займ. Тое, што і ихъ у 2 знач.
с. 209
Ихъ, ихь займ. 1. Родны і вінавальны склоны ад займ. они. Ихъ милость — ужываецца як пачцівы зварот і пры ўпамінанні трэцяй асобы. 2. У знач. прыналежнага займенніка. Які належыць ім, іхні. Параўн. ихний.
с. 209
Ицокъ наз. Від адзення з вавёркавага футра.
с. 210
Ишпанинь наз. Тое, што і гишпанинъ.
с. 210
Ишпанский прым. Тое, што і гишпанский.
с. 210
Ишпашъ гл. испашъ
с. 210
Ишпашь гл. испашъ
с. 210
Ищадокъ наз. Нашчадак.
с. 210
Ищезати гл. исчезати
с. 210
Ищезнути гл. исчезнути
с. 210
Ищучий, ищучый дзеепрым. 1. Ад искати ў 1 знач. 2. Ад искати ў 4 знач.
с. 210
Ищущий дзеепрым. ад искати ў 4 знач.
с. 210
Июдей гл. иудей
с. 210
Июдейский гл. иудейский
с. 211
Июдейчикъ гл. иудейчикъ
с. 211
Июдеянинъ гл. иудеанинъ
с. 211
Июдский прым. Тое, што і июдейский.
с. 211
Июдянинъ гл. иудеанинъ
с. 211
Июлевый, юлевый прым. Ліпеньскі.
с. 211
Июлий наз. Тое, што і июль.
с. 211
Июль, юль наз. Ліпень. Параўн. июлий.
с. 211
Июневый, юневый прым. Чэрвеньскі.
с. 211
Июний, юний наз. Тое, што і июнь.
с. 211
Июнь, юнь наз. Чэрвень. Параўн. июний.
с. 211
Иянурий гл. ианурий
с. 212
Ияти дзеясл. Тое, што і имати ў 3 знач.
с. 212
Каанье, каание наз. Дзеянне па дзеясл. каатися.
с. 212
Каатися дзеясл. зв. Тое, што і каятися.
с. 212
Кабаковый прым. ад кабакъ.
с. 212
Кабакъ, кобакъ наз. Пітны дом.
с. 212
Кабала, кобола наз. 1. Залежнасць, няволя. 2. Пазыковае абавязацельства.
с. 212
Кабановъ прым. ад кобанъ.
с. 212
Кабардынский прым. Кабардзінскі.
с. 212
Кабатикъ наз., памянш. ад кабатъ I.
с. 213
Кабатъ, кобатъ I наз. Кароткае жаночае і мужчынскае адзенне без рукавоў.
с. 213
Кабатъ II наз. Калодкі арыштанцкія.
с. 213
Кабацкий прым. ад кабакъ.
с. 213
Кабачный, кобачный прым. ад кабакъ.
с. 213
Кабачокъ наз., памянш. ад кабакъ.
с. 213
Кабенякъ гл. кобенякъ
с. 213
Кабщизна гл. капщизна
с. 213
Кабы, кобы зл. і часц. 1. Зл. Каб (ужываецца пры падпарадкаванні даданых сказаў мэты). 2. Часц. Як быццам.
с. 213
Кавалеръ I наз. Дваранін, шляхціц.
с. 213
Кавалеръ II наз. Ваеннае збудаванне, бастыён.
с. 213
Кавалекъ, ковалекъ наз. Кавалак.
с. 214
Кавалкаторъ наз. Чалавек, які аб’язджае коней, берэйтар.
с. 214
Каваръ наз. Каварства, вераломства.
с. 214
Каверъ, кавиаръ, кавиоръ, кавияръ, кавъяръ, кавяръ, кивияръ наз. Ікра.
с. 214
Кавза гл. кауза
с. 214
Кавиаръ гл. каверъ
с. 214
Кавиоръ гл. каверъ
с. 214
Кавияръ гл. каверъ
с. 214
Кавъяръ гл. каверъ
с. 214
Кавяръ гл. каверъ
с. 214
Кагалъ, какгалъ наз. Яўрэйская абшчына.
с. 214
Каганецъ I наз. 1. Пасудзіна. 2. Каганец, лямпа масляная.
с. 214
Каганецъ II наз. Аброць.
с. 215
Кагоръ наз. Гатунак віна.
с. 215
Каденция, каденцыя наз. Судовае пасяджэнне.
с. 215
Кадера наз. Доўгі прамы меч.
с. 215
Кадженье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. кадити. Параўн. кадзенье. 2. Дым.
с. 215
Кадзенье наз. Тое, што і кадженье ў 1 знач.
с. 215
Кадидло наз. Тое, што і кадило ў 1 знач.
с. 215
Кадилникъ наз. Тое, што і кадилница.
с. 215
Кадилница, кадильница, кадылница наз. Кадзіла. Параўн. кадилникъ, кадило ў 2 знач.
с. 215
Кадилный прым. ад кадило ў 1 знач.
с. 216
Кадило, кодило наз. 1. Пахучае рэчыва для абкурвання ў час набажэнства. Параўн. кадидло. 2. Тое, што і кадилница. 3. Курэнне пахучых рэчываў у час набажэнства.
с. 216
Кадильница гл. кадилница
с. 217
Кадити, кодити дзеясл. Дыміць пахучымі рэчывамі ў час набажэнства.
с. 217
Кадка наз. 1. Невялікая кадзь. Параўн. кадушка ў 1 знач. 2. Бытавая адзінка вымярэння колькасці вадкасцей і сыпучых рэчываў, харчовых прадуктаў. Параўн. кадца.
с. 217
Кадовбъ наз. Драўляная пасудзіна, выдзеўбаная з суцэльнага кавалка драўніны.
с. 217
Кадуковый прым. ад кадукъ у 2 знач.
с. 217
Кадукъ наз. 1. Падучая хвароба. 2. Вымарачная маёмасць (без наследнікаў), якая пераходзіла ў распараджэнне караля або вялікага князя. Приходити (прийти, спасти) кадукомъ (пра маёмасць) — дастацца каму-н. з-за адсутнасці наследнікаў.
с. 217
Кадушка наз. 1. Тое, што і кадка ў 1 знач. 2. Тое, што і кадка ў 2 знач.
с. 218
Кадца наз. 1. Тое, што і кадка ў 1 знач. 2. Тое, што і кадка ў 2 знач.
с. 218
Кадылница гл. кадилница
с. 218
Кадь наз. 1. Вялікая драўляная пасудзіна з клёпак, сцягнутых абручамі, для захоўвання розных сельскагаспадарчых прадуктаў. 2. Бытавая адзінка вымярэння колькасці вадкасцей, сыпучых рэчываў, харчовых прыпасаў. 3. Мера вадкасці.
с. 218
Каетися гл. каятися
с. 219
Каждный займ. Тое, што і каждый у 1 знач.
с. 219
Каждоденне прысл. Штодзень, штодзённа.
с. 219
Каждый займ. 1. Кожны, усякі. Параўн. каждный. 2. У знач. наз. Кожны. Параўн. кажный.
с. 219
Кажение гл. каженье
с. 220
Каженикъ наз. Скапец. Параўн. кажникъ.
с. 220
Каженицкий прым. ад каженикъ.
с. 220
Каженический прым. ад каженикъ.
с. 220
Каженье, кажение I наз. 1. Дзеянне па дзеясл. кадити. 2. Пахучае рэчыва для курэння ў час набажэнства.
с. 220
Каженье II наз. 1. Дзеянне па дзеясл. казити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. казити ў 3 знач.
с. 220
Кажненый дзеепрым. Пакараны.
с. 221
Кажникъ наз. Тое, што і каженикъ.
с. 221
Кажнический прым. ад кажникъ.
с. 221
Кажный займ. 1. Тое, што і каждый у 1 знач. 2. Тое, што і каждый у 2 знач.
с. 221
Кажоный дзеепрым. Парушаны, разбураны.
с. 221
Кажухъ гл. кожухъ
с. 221
Казакъ гл. козакъ
с. 221
Казалница наз. Амбон, прапаведніцкая кафедра.
с. 221
Казане гл. казанье
с. 222
Казанецъ наз. Медны кацялок.
с. 222
Казание гл. казанье
с. 222
Казанский прым. Казанскі.
с. 222
Казаный дзеепрым. 1. Ад казати ў 1 знач. 2. Ад казати ў 2 знач.
с. 222
Казань наз. Пропаведзь.
с. 222
Казанье, казане, казание, козанье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. казати ў 1 знач. 2. Прамова. 3. Царкоўная пропаведзь. 4. Павучанне, настаўленне. 5. Загад.
с. 222
Казаръ гл. козаръ
с. 223
Казатель наз. Той, хто настаўляе, павучае.
с. 223
Казати, козати дзеясл. 1. Казаць, гаварыць. Казати веру (слово божие) — прапаведаваць. 2. Загадваць, распараджацца. 3. Паказваць, сведчыць.
с. 223
Казатися дзеясл. зв. 1. З’яўляцца, паказвацца на вочы. 2. Называцца, рэкамендавацца.
с. 224
Казацкий гл. козацкий
с. 225
Казацтво гл. козацтво
с. 225
Казенный прым. Які належыць казне. Казенный дворъ — сховішча казённай маёмасці.
с. 225
Казень наз. Тое, што і казнь у 2 знач. с. 225
Казиродство, козиродство наз. Кровазмяшэнне.
с. 225
Казиродца наз. Кровазмяшальнік.
с. 225
Казителный прым. Апаганены, зняслаўлены.
с. 225
Казитель наз. Апаганшчык.
с. 225
Казити дзеясл. 1. Парушаць. 2. Псаваць. 3. Разараць, даводзіць да галечы. 4. Мучыць. 5. Нішчыць, руйнаваць, разбураць. 6. Забіваць, знішчаць.
с. 225
Казитися дзеясл. зв. 1. Псавацца. // перан. 2. Мучыцца.
с. 226
Казка наз. 1. Распараджэнне. 2. Байка, выдумка.
с. 227
Казна наз. Грошы і іншая маёмасць, якая належала князю, царкве, дзяржаве. Оружная казна — установа ў Маскоўскай дзяржаве, якая распараджалася ваеннай маёмасцю.
с. 227
Казнадей гл. казнодей
с. 227
Казначей, казночей наз. Той, хто распараджаўся казной.
с. 227
Казненый дзеепрым. Пакараны.
с. 227
Казненье наз. Пакаранне.
с. 227
Казнитель наз. Той, хто карае.
с. 228
Казнити дзеясл. Караць.
с. 228
Казнодей, казнадей наз. Тое, што і казнодея.
с. 228
Казнодейка наз. Прапаведніца. Параўн. казнодейная.
с. 228
Казнодейная, кознадейная прым. у знач. наз. Тое, што і казнодейка.
с. 229
Казнодейский прым. ад казнодея.
с. 229
Казнодея, казнодзея наз. Прапаведнік. Параўн. казнодей.
с. 229
Казночей гл. казначей
с. 229
Казнь наз. 1. Слова, навучанне. 2. Пакаранне, кара. Параўн. казень. 3. Му́ка, бяда. 4. Зняволенне. 5. Турма.
с. 229
Казнячий дзеепрым. ад казнити.
с. 230
Казовати дзеясл. Тое, што і казывати ў 1 знач.
с. 230
Казывати дзеясл. шматкр. 1. Ад казати ў 1 знач. Параўн. казовати. 2. Ад казати ў 2 знач. 3. Ад казати ў 3 знач.
с. 230
Казыяка наз. Верхняе адзенне.
с. 231
Казящий дзеепрым. ад казити ў 5 знач.
с. 231
Каитися гл. каятися
с. 231
Кайданы, кейданы, койданы наз. Кайданы.
с. 231
Какарекати дзеясл. Кукарэкаць.
с. 231
Как бы зл. (параўн. з умоўна-прыблізным значэннем). Быццам бы.
с. 231
Какгалъ гл. кагалъ
с. 231
Какий займ. 1. Які? (пытальны); у рытарычных пытаннях для выражэння адмаулення. 2. Які (азначальны, пры выражэнні здзіўлення, захаплення, смутку); у спалучэнні з прыметнікам для выражэння высокай ступені прыметы, якасці. 3. Неазначальны: а) які-небудзь. Какий ни будеть — усякі. б) некаторы. 4. У функцыі злучнікавага слова ў складзе даданых сказаў розных тыпаў: а) дапаўняльнага; б) азначальнага.
с. 231
Какийкольве займ. Усякі.
с. 232
Какийлюбо займ. Які-небудзь.
с. 233
Какийсь займ. Які-небудзь.
с. 233
Какий-то займ. Які-небудзь.
с. 233
Како I прысл. 1. Пытальнае: а) як, якім чынам?; б) чаму?; в) няўжо?; г) наколькі? 2. У функцыі злучнікавага слова ў складзе даданых сказаў розных тыпаў: а) спосабу дзеяння; б) дапаўняльных. Параўн. какъ I.
с. 233
Како II зл. 1. Часу. 2. Умовы. 3. Уступкі. 4. Далучае пабочныя канструкцыі і сказы. Параўн. какъ II.
с. 233
Како бы зл. Каб (пры выражэнні мэты дзеяння).
с. 234
Каковидный прым. Якога выгляду.
с. 234
Каково прысл. Якім чынам.
с. 234
Каковый займ. 1. Які? (пытальны). 2. Які, які іменна (азначальны). 3. Які-небудзь. 4. У функцыі злучнікавага слова ў даданых сказах: а) дапаўняльных; б) азначальных.
с. 234
Каковыйкольвекъ займ. Любы, які б то ні было.
с. 235
Какось прысл. неазнач. Неяк.
с. 235
Какъ I прысл. 1. Пытальнае: а) як, якім чынам?; б) чаму? 2. Неазначальнае. Як-небудзь, неяк. 3. Спосабу дзеяння (у спалучэнні з адмоўем). Немагчыма. 4. Меры і ступені (для выражэння значнай інтэнсіўнасці прыметы). 5. У функцыі злучнікавага слова ў складзе даданых сказаў розных тыпаў: а) спосабу дзеяння; б) дапаўняльных; в) часу. Какъ борздо — як толькі, ледзь толькі. г) меры і ступені. Параўн. како I.
с. 235
Какъ II зл. 1. Далучае даданыя сказы розных тыпаў: а) дапаўняльныя; б) часу; в) азначальныя; г) прычыны; д) спосабу дзеяння; е) умовы; ж) мэты; з) уступкі; і) выніку. 2. Далучае параўнальныя звароты і сказы. 3. Далучае пабочныя словы або сказы. Параўн. како II.
с. 236
Кала наз. Злачынны намер.
с. 238
Калакутъ наз. Індык.
с. 239
Калакуцкий прым. ад калакутъ. Куръ калакуцкий гл. куръ; курыца калакуцкая гл. курыца. Параўн. галагуцкий.
с. 239
Каламандра наз. Саламандра.
с. 239
Каламаръ, каламарь, калямаръ, коломаръ. наз. Чарнільніца.
с. 239
Каламовый прым. З пахучага трыснягу.
с. 239
Каланъ гл. коланъ
с. 239
Калатати гл. колатати
с. 239
Калацея гл. колацыя
с. 239
Калацыя гл. колацыя
с. 239
Калацэя гл. колацыя
с. 239
Калачный гл. колачный
с. 239
Калачъ гл. колачъ
с. 239
Калбаса гл. колбаса
с. 239
Калвакаторъ наз. Яздок, коннік.
с. 239
Калвария наз. Месца пакарання.
с. 239
Калвинистъ наз. Паслядоўнік Кальвіна, ерэтык. Параўн. калвинитъ, калвинъ.
с. 239
Калвинитъ наз. Тое, што і калвинистъ.
с. 239
Калвинъ наз. Тое, што і калвинистъ.
с. 240
Калдей гл. халдей.
с. 240
Калдейский гл. халдейский
с. 240
Калебка гл, колебка
с. 240
Калека наз. Калека.
с. 240
Калековати дзеясл. Ашукваць, жабруючы.
с. 240
Календа наз. Назва першага дня месяца ў старажытнарымскім календары, ад якога лічэнне дзён ішло назад.
с. 240
Календаровый прым. Які мае адносіны да календара.
с. 240
Календаръ наз. 1. Сістэма лічэння дзён у годзе. 2. Сістэма царкоўных свят, якая вызначалася паводле сістэмы лічэння дзён у годзе. 3. Кніга або брашура, якая змяшчае пералік дзён года.
с. 240
Каленье наз. Пакрыццё сцен і столі сумессю вады з глінай, пяском і іншымі рэчывамі.
с. 241
Калесникъ гл. колесникъ
с. 241
Калета гл. калита
с. 241
Калетанъ наз. Назва народа.
с. 241
Калецкий прым. Які мае адносіны да калекі, жабрака.
с. 241
Калецство, калечство наз. Калецтва, жабрацтва.
с. 241
Калечий прым. Жабрацкі.
с. 241
Калечити дзеясл. Наносіць цялесныя пакалечанні, рабіць калекам.
с. 241
Калечство гл. калецство
с. 242
Кали бы гл. коли бы
с. 242
Калина наз. Ягады каліны.
с. 242
Калиста наз. Балота, муць, бруд. с. 242
Калита, калета, колита наз. Кашалёк, торбачка, зробленая з матэрыі або скуры, прымацаваная да пояса, для захавання грошай, дакументаў і розных дробных прадметаў.
с. 242
Калитка, колитка наз., памянш. ад калита.
с. 242
Калкулюватисе дзеясл. Весці рахункі.
с. 242
Калкуляторъ наз. Рахункавод.
с. 242
Калкуляцыя наз. 1. Падвядзенне рахункаў. 2. Дакумент, які складаўся пры падвядзенні рахункаў.
с. 242
Калмыкъ наз. Назва народа, калмык.
с. 243
Калный, кальный прым. 1. Брудны. 2. Грэшны. 3. Забалочаны.
с. 243
Калода гл. колода
с. 243
Калугеръ, калугиръ, кулугеръ наз. Паважаны стары манах (манаскі чын).
с. 243
Калужа наз. Тое, што і калюжа ў 1 знач.
с. 243
Калужанинъ наз. Жыхар горада Калуга.
с. 243
Калусъ наз. Назва птушкі.
с. 243
Калцеданъ наз. Калчадан.
с. 244
Калъ наз. 1. Бруд. 2. Адкіды, нечыстоты. 3. Экскрэменты.
с. 244
Кальный гл. калный
с. 244
Кальцнеръ наз. Тое, што і канцлеръ.
с. 244
Калюжа наз. 1. Забалочаная нізіна, яма. Параўн. калужа. 2. Ёмішча.
с. 244
Калюмния наз. Паклёп.
с. 244
Калюръ наз. Назва матэрыі.
с. 245
Калябрыйчыкъ наз. Назва народа. Параўн. калявръ.
с. 245
Калявръ наз. Тое, што і калябрыйчыкъ.
с. 245
Калямаръ гл. каламаръ
с. 245
Каляти дзеясл. Брудзіць.
с. 245
Калятися дзеясл., зв. ад каляти.
с. 245
Каляцея гл. колация
с. 245
Камазеля наз. Камізэлька.
с. 245
Камбалесъ наз. Міфічнае стварэнне (?).
с. 245
Камборский прым. Выраблены ў горадзе Камбрэ (?). Параўн. канбарский.
с. 245
Камелопардъ наз. Жырафа.
с. 245
Каменданть гл. комендантъ
с. 245
Каменевъ прым. ад камень у 1 знач.
с. 245
Каменейко наз., памянш. ад каменье ў 1 знач.
с. 245
Каменекъ наз. памянш.. 1. Ад камень у 1 знач. Каменекъ песковый — пясчынка. Параўн. каменикъ. 2. Ад камень у 2 знач. Параўн. каминецъ, камикъ.
с. 245
Каменечный гл. каменичный
с. 246
Камение гл. каменье
с. 246
Каменикъ наз. Тое, што і каменекъ у 1 знач.
с. 246
Каменистый прым. 1. Пакрыты каменнямі. 2. У знач. наз. Тое, што пакрыта каменнямі.
с. 246
Каменица наз. 1. Жылы дом з каменя. 2. Крама, заезны дом, карчма. 3. Адзінка падаткаабкладання.
с. 246
Каменичка наз., памянш. ад каменица ў 1 знач.
с. 247
Каменичный, каменечный прым. ад каменица ў 1 знач.
с. 247
Каменникъ наз. Майстар па апрацоўцы каменя.
с. 247
Каменный, каменый, камянный, камяный прым. 1. Які складаецца з каменя або з камення. Каменное метание — пакаранне смерцю праз біццё каменнем. 2. Зроблены з каменя. 3. Уласцівы каменю. 4. // перан. Непахісны, цвёрды. Каменое сердце гл. сердце.
с. 247
Каменованый дзеепрым. ад каменовати.
с. 248
Каменовати дзеясл. Забіваць, закідваючы каменнямі.
с. 248
Каменчикъ гл. каменьчыкъ
с. 248
Каменщызна наз. Грашовы падатак з гандляроў.
с. 248
Камень наз. 1. Камень. Камень кременистый — крэмень; камень мармуровый — мармур; камень меловый — мел; какъ каменемъ закинути гл. закинути; кинение каменя — адзінка вымярэння адлегласці; не зостати камень на камени гл. зостати; не оставити каменя на камени гл. оставити. 2. Каштоўны камень. Камень аматистовый — аметыст; камень дорогий (велце дорогий, барзо дорогий) — каштоўны камень; камень зеленый — онікс; камень змарагдовый — смарагд; камень многоценный (дорогоценный) — каштоўны камень; камень онихионовый — онікс; камень порфирионовый — парфір; камень шафировый — сапфір. 3. Скала, гара. 4. // перан. Аснова, апора, цвярдыня. Камень краеуголный (уголный) — аснова, апора. 5. Жарон. Камень жорновый (жерновый, жорновный) — жарон; камень млынный (млыновый) — жарон. 6. Надмагільная пліта. 7. Назва хваробы. 8. Назва вагавай адзінкі. Камень весячий — мера вагі.
с. 248
Каменье, камение наз. зб. 1. Ад камень у 1 знач. Параўн. камье. 2. Ад камень у 2 знач. Каменье дорогое (драгое) — каштоўныя камяні; каменье коштовное (многоценное) — тое, што і каменье дорогое. 3. Ад камень у 3 знач. 4. Зб. ад камень у 6 знач. 5. Зб. ад камень у 8 знач.
с. 251
Каменьчыкъ, каменчикъ наз. памянш. 1. Ад камень у 1 знач. 2. Ад камень у 2 знач.
с. 253
Каменый гл. каменный
с. 253
Камердинеръ наз. Камердынер.
с. 253
Камета гл. комета
с. 253
Камикъ гл. камыкъ
с. 253
Камилавка, комилавка наз. Манаская шапачка.
с. 253
Камина гл. комина
с. 253
Каминецъ наз. Тое, што і каменекъ у 2 знач.
с. 253
Камка наз. Каштоўная шаўковая тканіна.
с. 253
Камлетъ наз. Назва тонкай ваўнянай тканіны.
с. 254
Камо, камъ прысл. Куды.
с. 254
Камора гл. комора
с. 254
Каморникъ гл. коморникъ
с. 254
Камплета гл. комплета
с. 254
Камиорский прым. [?]
с. 254
Камушекъ, камушчокъ, камюшокъ наз., памянш. ад камень у 2 знач.
с. 254
Камфоръ наз. Камфара.
с. 254
Камчатный прым. Тое, што і камчатый.
с. 254
Камчатый прым. ад камка. Параўн. камчатный.
с. 254
Камыкъ, камикъ наз. памянш. 1. Ад камень у 1 знач. 2. Ад камень у 2 знач.
с. 255
Камье наз. Тое, што і каменье ў 1 знач.
с. 255
Камюшокъ гл. камушекъ
с. 255
Камяга гл. комяга
с. 255
Камянный гл. каменный
с. 255
Камяный гл. каменный
с. 255
Канавацовый, канавасовый прым. ад канавацъ.
с. 255
Канавацъ наз. Гатунак усходняй шаўковай тканіны.
с. 255
Каналъ наз. 1. Канал, напоўненае вадой штучнае рэчышча. 2. мн. // перан. Шляхі пранікнення, пашырэння чаго-н.
с. 255
Кананейский прым. Тое, што і хананейский.
с. 255
Кананейчикъ наз. Зайздроснік.
с. 255
Кананикъ наз. Тое, што і каноникъ.
с. 255
Канаръ, конаръ наз. 1. Трысняговы цукар. 2. Гатунак іспанскага віна.
с. 255
Канбарский прым. Тое, што і камборский.
с. 256
Кандалы наз. Тое, што і кайданы.
с. 256
Кандейка наз. Міска з крыху загнутымі ўсярэдзіну краямі.
с. 256
Кандило наз. Падсвечнік.
с. 256
Кандысъ наз. Ачышчаны цукар у выглядзе ледзянца.
с. 256
Кандыцея гл. кондиция
с. 256
Каневецъ наз. Жыхар горада Канева.
с. 256
Канибалъ, канибалесъ наз. Людаед, жорсткі чалавек.
с. 256
Кановникъ наз. Тое, што і каноникъ.
с. 256
Кановницкий прым. ад кановникъ.
с. 256
Канонизация наз. Кананізацыя.
с. 256
Канониковъ прым. ад каноникъ.
с. 257
Каноникъ, канонникъ, кононикъ наз. Канонік, саборны свяшчэннік у каталіцкай царкве. Параўн. кананикъ, кановникъ.
с. 257
Канониста наз. Знаўца кананічнага права.
с. 257
Каноницкий прым. Звязаны з кананічным правам.
с. 257
Канонникъ гл. каноникъ
с. 257
Канонный прым. ад канонъ у 1 знач.
с. 258
Канонописецъ наз. Той, хто стварае царкоўныя каноны.
с. 258
Канонъ наз. 1. Якое-н. правіла, устаноўленае і ўзаконенае вышэйшай царкоўнай іерархіяй. 2. Царкоўнае песнапенне ў гонар святога або свята. Параўн. канунъ у 3 знач. 3. Тое, што і канунъ у 1 знач. 4. Тое, што і канунъ у 2 знач.
с. 258
Канслерия гл. канцлярия
с. 259
Канслерский гл. канцлерский
с. 259
Канслеръ гл. канцлеръ
с. 259
Канслерыя гл. канцлярия
с. 259
Кансуль наз. Тое, што і консулъ.
с. 259
Кантаба гл. гантаба
с. 259
Кантанъ наз. Цяжкая асадная гармата.
с. 259
Кантаръ I, кентаръ, кинтаръ наз. Цэнтнер.
с. 259
Кантаръ II, канторъ, контаръ наз. Аброць. Параўн. каптаръ.
с. 259
Канторъ I наз. Касцельны спявак.
с. 259
Канторъ II гл. кунторъ
с. 260
Канторъ III гл. кантаръ II
с. 260
Кантыкъ наз. Рэлігійная песня.
с. 260
Канунъ, конунъ наз. 1. Пярэдадне свята. Параўн. канонъ у 3 знач. 2. Страва, падрыхтаваная да свята. Параўн. канонъ у 4 знач. 3. Тое, што і канонъ у 2 знач.
с. 260
Канути дзеясл. // перан. Паступаць, падаць кроплямі.
с. 260
Канцелерея гл. канцелярия
с. 260
Канцелерийский гл. канцелярийский
с. 260
Канцелерыя гл. канцелярия
с. 260
Канцелларейный прым. ад канцеллярия.
с. 260
Канцеллярия гл. канцелярия
с. 260
Канцелярейский гл. канцелярийский
с. 260
Канцелярея гл. канцелярия
с. 260
Канцелярийский, канцелерийский, канцелярейский, канцелярыйский прым. Канцылярскі. Параўн. канцлярыйский.
с. 260
Канцеляриста, канцелярыста наз. Канцылярыст.
с. 260
Канцелярия, канцелерея, канцелерыя, канцеллярия, канцелярея, канцелярыя наз. Канцылярыя. Параўн. канцлярия.
с. 261
Канцелярский прым. Канцылярскі.
с. 261
Канцеляръ наз. Чыноўнік пры высокай урадавай асобе, сакратар.
с. 261
Канцелярыйский гл. канцелярийский
с. 261
Канцелярыста гл. канцеляриста
с. 261
Канцелярыя гл. канцелярия
с. 261
Канцеръ, канцырь, концеръ наз. 1. Рак (хвароба). 2. Рак (сузор’е).
с. 261
Канцларыя гл. канцлярия
с. 262
Канцлеревая гл. канцлеровая
с. 262
Канцлерейский гл. канцлярыйский
с. 262
Канцлерея гл. канцлярия
с. 262
Канцлерия гл. канцлярия
с. 262
Канцлеровая, канцлеревая наз. Жонка канцлера.
с. 262
Канцлеровъ прым. ад канцлеръ.
с. 262
Канцлерский, канслерский прым. ад канцлеръ.
с. 262
Канцлерство наз. Пасада канцлера.
с. 262
Канцлеръ, канслеръ, канцлиръ, кацлеръ наз. Канцлер, кіраўнік дзяржаўнай канцылярыі, які выконваў таксама функцыі міністра ўнутраных і замежных спраў. Параўн. кальцнеръ.
с. 262
Канцлерыйский гл. канцлярыйский
с. 263
Канцлерына наз. Дачка канцлера.
с. 263
Канцлерыя гл. канцлярия
с. 263
Канцлиръ гл. канцлеръ
с. 263
Канцлярейский гл. канцлярыйский
с. 263
Канцлярия, канслерия, канслерыя, канцларыя, канцлерея, канцлерия, канцлерыя, канцлярея, канцлярыя, канцлярэя наз. Тое, што і канцелярия.
с. 263
Канцлярыйский, канцлерейский, канцлерыйский, канцлярейский, канцлярэйский, концлерийский прым. Тое, што і канцелярийский.
с. 264
Канцлярыя гл. канцлярия
с. 264
Канцлярэйский гл. канцлярыйский
с. 264
Канцлярэя гл. канцлярия
с. 264
Канцырь гл. канцеръ
с. 265
Канчукъ, кончукъ наз. Раменны бізун.
с. 265
Каня наз. Каня, канюк.
с. 265
Капа I наз. Ка́па, узорыстае пакрывала на ложак.
с. 265
Капа II гл. копа III
с. 265
Капалинъ, капалынъ наз. Шлем.
с. 265
Капалюшъ гл. капелюшъ
с. 265
Капалянъ гл. капелянъ
с. 265
Капанье, капание, копание наз. Дзеянне па дзеясл. капати I у 1 знач.
с. 265
Капарисъ наз. Тое, што і каппаръ.
с. 265
Капарра наз. Тое, што і каппаръ.
с. 265
Капаръ, капоръ наз. 1. Прыстасаванне для забівання паляў. 2. Помпа.
с. 266
Капати I дзеясл. 1. Капаць, падаць каплямі. 2. Ліць каплямі. 3. // перан. Пранікаць, распаўсюджвацца.
с. 266
Капати II гл. копати
с. 266
Капающий дзеепрым. ад капати I у 2 знач.
с. 266
Капейка гл. копейка
с. 266
Капеланъ гл. капелянъ
с. 266
Капелюшъ, капалюшъ наз. Капялюш.
с. 266
Капелянъ, капалянъ, капеланъ наз. Ксёндз, які загадвае капліцай. Параўн. капличникъ.
с. 266
Капервасъ гл. копервасъ
с. 266
Капецъ гл. копецъ
с. 267
Капиталесъ наз. Турэмны наглядчык.
с. 267
Капитанъ наз. Капітан (воінскае званне).
с. 267
Капитула, копитула наз. Калегія духоўных асоб пры епіскапскай кафедры. Параўн. капитулъ.
с. 267
Капитулный гл. капитульный
с. 268
Капитулъ наз. Тое, што і капитула.
с. 268
Капитульный, капитулный прым. ад капитула.
с. 268
Капитулюмъ наз. Фрагмент абедзеннай лекцыі.
с. 268
Капица наз. Манаская раса з капюшонам.
с. 268
Капище наз. 1. Капішча, культавае язычніцкае збудаванне. Параўн. копищо. 2. // перан. Памяшканне.
с. 268
Капланецъ наз. Малады ксёндз.
с. 268
Капланний прым. ад капланъ.
с. 269
Капланский, капланьский прым. ад капланъ.
с. 269
Капланство, капланьство наз. Пасада каталіцкага свяшчэнніка.
с. 269
Капланъ, каплонъ, копланъ наз. Каталіцкі свяшчэннік.
с. 269
Капланьский гл. капланский
с. 270
Капланьство гл. капланство
с. 270
Каплица, коплица наз. Капліца.
с. 270
Капличка наз., памянш. ад каплица.
с. 270
Капличникъ наз. Тое, што і капелянъ.
с. 270
Капличный прым. ад каплица.
с. 271
Каплонъ гл. капланъ
с. 271
Каплунъ, коплунъ наз. Каплун.
с. 271
Каплючий дзеепрым. ад капати I у 1 знач.
с. 271
Каплющий дзеепрым. ад капати I у 1 знач.
с. 271
Капля наз. Капля, кропля.
с. 271
Капляръ, капрель наз. Капрал.
с. 271
Капница наз. Памяшканне, дзе тапілі воск.
с. 271
Капный прым. Капные гроши (пенези) — тое, што і капщизна.
с. 272
Капоръ гл. капаръ
с. 272
Каппадокийский прым. Які мае адносіны да Кападокіі.
с. 272
Каппадоксъ наз. Жыхар краіны Кападокіі.
с. 272
Каппаръ наз. Каперс. Параўн. капарисъ, капарра.
с. 272
Каппелля наз. Група музыкантаў, царкоўны хор.
с. 272
Капрель гл. капляръ
с. 272
Капса наз. Футляр, скрынка.
с. 272
Каптанъ гл. кафтанъ
с. 272
Каптаръ наз. Тое, што і кантаръ II.
с. 272
Капти, капци наз. Мяккія туфлі.
с. 272
Каптурекъ наз. Каўпачок, накрыўка над чым-н.
с. 272
Каптуровый прым. ад каптуръ II.
с. 272
Каптуръ I, коптуръ наз. 1. Цёплая шапка з круглым верхам, падшытая футрам. 2. Манаскі галаўны ўбор. 3. // перан. Сан манаха.
с. 273
Каптуръ II наз. Юрысдыкцыя ў перыяд міжцарства.
с. 273
Капуста, копуста, купуста наз. 1. Капуста, агародная расліна, а таксама яе качаны, якія ідуць у ежу. 2. Страва з крышанага качана капусты (квашаная, вараная).
с. 273
Капустникъ наз. Агарод, засаджаны капустай.
с. 274
Капустный, копустный прым. Капусны.
с. 274
Капци гл. капти
с. 274
Капчукъ наз. Капшук.
с. 274
Капщизна, кабщизна, капщызна, копщизна наз. Пошліна ад спіртных напіткаў. Параўн. капщина, скапщизна, капь у 1 знач.
с. 274
Капщизный, капщызный прым. ад капщизна.
с. 275
Капщина, капщына, капьщина наз. Тое, што і капщизна. Параўн. капщиное ў 2 знач.
с. 275
Капщиное, капщыное 1. Прым. ад капщина. 2. У знач. наз. Тое, што і капщина.
с. 275
Капщызна гл. капщизна
с. 276
Капщызный гл. капщизный
с. 276
Капщына гл. капщина
с. 276
Капщыное гл. капщиное
с. 276
Капь наз. 1. Тое, што і капщизна. 2. Адзінка вагі воску.
с. 276
Капьщина гл. капщина
с. 276
Кара I наз. Ка́ра, суровае пакаранне.
с. 276
Карабельникъ гл. корабельникъ
с. 276
Карабельный гл. корабелный
с. 276
Карабинъ наз. Карабін.
с. 276
Караблевъ прым. ад карабль.
с. 276
Карабленикъ гл. корабленикъ I
с. 276
Карабль гл. корабль
с. 276
Караватка гл. карватка II
с. 276
Каравашъ гл. карвашъ
с. 277
Каражия гл. каразыя
с. 277
Каразеевый гл. каразыевый
с. 277
Каразея гл. каразыя
с. 277
Каразиевый гл. каразыевый
с. 277
Каразия гл. каразыя
с. 277
Каразнъ наз. Пакаранне.
с. 277
Каразъя гл. каразыя
с. 277
Каразыевый, каразеевый, каразиевый прым. ад каразыя.
с. 277
Каразыя, каражия, каразея, каразия, каразъя, коразея, коразия, корозыя наз. Гатунак тоўстай суконнай тканіны.
с. 277
Карайманъ, караймонъ, каракманъ, карамонъ, корайманъ наз. Мера мёду.
с. 277
Каракулька наз., памянш. ад каракуля.
с. 278
Каракуля наз. Жалезныя вілы.
с. 278
Карали гл. корали
с. 278
Карамолный прым. Крамольны.
с. 278
Карамонъ гл. карайманъ
с. 278
Каране гл. каранье
с. 278
Карание гл. каранье
с. 278
Каранне гл. каранье
с. 278
Караный, кораный дзеепрым. 1. Ад карати ў 1 знач. Виною (винами) караный — пакараны за пэўную віну; горломъ (на горле) караный — асуджаны на смерць. 2. Ад карати ў 2 знач.
с. 278
Каранье, каране, карание, каранне наз. 1. Дзеянне па дзеясл. карати ў 1 знач. Каранье на горле — пакаранне смерцю; каранье смерти — тое, што і каранье на горле. 2. Дзеянне па дзеясл. карати ў 2 знач.
с. 279
Карастель гл. коростель
с. 280
Карась наз. Карась.
с. 280
Карати, карать дзеясл. 1. Караць, падвяргаць пакаранню, кары. Виною (винами) карати — абвінаваціўшы, падвяргаць адпаведнаму пакаранню; горломъ (горлы, на горле) карати — асуджаць на смерць; смертью карати — тое, што і горломъ карати. 2. Асуджаць, дакараць, папракаць.
с. 280
Каратися, караться дзеясл., зв. ад карати ў 1 знач.
с. 282
Карать гл. карати
с. 282
Караться гл. каратися
с. 282
Карацена, карацына наз. 1. Панцыр. 2. // перан. Ахова.
с. 282
Карачъ наз. Татарскі саноўнік.
с. 283
Караючий дзеепрым. ад карати ў 1 знач.
с. 283
Карающий дзеепрым. 1. Ад карати ў 1 знач. 2. Ад карати ў 2 знач.
с. 283
Карбачъ наз. Пуга, бізун.
с. 283
Карбованый прым. Пакрыты выступамі, няроўны.
с. 283
Карбона наз. Тое, што і корвана.
с. 283
Карбункулюсъ наз. Каштоўны камень чырвонага колеру. Параўн. карванкуль, карвункуль.
с. 283
Карбъ наз. Зарубка, метка.
с. 283
Карванкуль, арванкулъ, карвамуколюссъ, карванкулюсъ наз. Тое, што і карбункулюсъ.
с. 283
Карватка I, корватка наз. Кафтан.
с. 284
Карватка II, караватка, кораватка, короватка наз. Шклянка для піва.
с. 284
Карватъ наз. Харват.
с. 284
Карвацкий, корвацкий прым. ад карватъ.
с. 284
Карвашъ, каравашъ наз. Адварот на рукаве.
с. 284
Карвункулевый прым. ад карвункуль у 1 знач.
с. 284
Карвункуль, карвункулюсъ наз. 1. Тое, што і карбункулюсъ. 2. Гнойнае запаленне скуры.
с. 284
Кардиналский прым. ад кардиналъ.
с. 284
Кардиналство, кардыналство наз. Пасада кардынала.
с. 284
Кардиналъ, гардиналъ, кардыналъ наз. Кардынал, асоба, якая мае вышэйшы пасля папы рымскага духоўны сан у каталіцкай царкве.
с. 285
Кардиянъ наз. Тое, што і кгвардыанъ.
с. 285
Кардымонъ, кордымония наз. Кардамон.
с. 285
Кардыналовъ прым. ад кардыналъ.
с. 285
Кардыналство гл. кардиналство
с. 286
Кардыналъ гл. кардиналъ
с. 286
Каребелникъ гл. корабельникъ
с. 286
Карена наз. Саракадзённы пост.
с. 286
Каренье гл. коренье
с. 286
Карета, карыта наз. Карэта.
с. 286
Карефъ наз. Металічнае ўпрыгожанне на адзенні.
с. 286
Каривей наз. Прадстаўнік старажытнай паўднёваазіяцкай народнасці.
с. 286
Карий гл. карый
с. 286
Карити дзеясл. 1. Карыць, папракаць каго-н., лаяць, сварыцца на каго-н. 2. Аплакваць.
с. 286
Каркъ наз. Карак.
с. 286
Кармазиновый, кармазыновый прым. ад кармазинъ, кармазынъ.
с. 287
Кармазинъ, кармазынъ, кормазынъ наз. Сукно цёмна- чырвонага колеру.
с. 287
Кармазыновый гл. кармазиновый
с. 287
Кармазынъ гл. кармазинъ
с. 287
Кармалитанский прым. ад кармалитанъ.
с. 287
Кармалитанъ, кармелитианъ наз. Тое, што і кармелитъ.
с. 287
Кармалитский прым. ад кармалитъ.
с. 287
Кармалитъ гл. кармелитъ
с. 287
Кармелита наз. Тое, што і кармелитъ.
с. 287
Кармелитианъ гл. кармалитанъ
с. 287
Кармелитъ, кармалитъ, кармеллитъ наз. .Манах, прадстаўнік рымска-каталіцкага ордэна кармелітаў. Параўн. кармалитанъ, кармелита.
с. 287
Карменый дзеепрым. ад кармити ў 1 знач.
с. 288
Кармити, кармить дзеясл. 1. Тое, што і кормити ў 1 знач. 2. Тое, што і кормити ў 3 знач.
с. 288
Кармитисе дзеясл. зв. 1. Ад кармити ў 1 знач. 2. // перан. Цешыць вока.
с. 288
Кармленье наз. Дзеянне па дзеясл. кармити ў 2 знач.
с. 288
Кармникъ наз. Адкормачны хлеў.
с. 288
Кармъ наз. Прадстаўнік старажытнай народнасці ў Паўднёвай Еўропе.
с. 288
Карнаухий прым. Карнавухі.
с. 288
Карнекъ наз. Гліняная пасудзіна для масла.
с. 289
Карновый прым. Суконны (?) (аб тканіне). Сукно карновое гл. сукно.
с. 289
Карность наз. 1. Кара, пакаранне, спагнанне. 2. Бічаванне, катаванне, утаймаванне плоці. 3. Дысцыплінаванасць, паслушэнства, пакорнасць, паслухмянасць.
с. 289
Карный прым. Дысцыплінаваны.
с. 289
Кароловый прым. Тое, што і коралиовый.
с. 289
Карпий прым. Карпавы.
с. 289
Карпъ наз. Карп.
с. 290
Карта наз. 1. Афіцыйны або прыватны пісьмовы дакумент, прызначэнне якога залежыць ад яго зместу. 2. Распіска, вэксаль. 3. Абазначаныя лічбай, нумарам аркуш, ліст, старонка. 4. Адзін з цвёрдых папяровых лісткоў, якія складаюць набор (калоду) для гульні. Въ карту — у клетачку (аб размалёўцы тканіны па ўзору адваротнага боку ігральнай карты).
с. 290
Картавый, кортавый прым. Картавы.
с. 291
Картагинский прым. Карфагенскі.
с. 291
Картачка гл. карточка
с. 291
Картка наз. 1. Павестка, позва, аб’ява, лісток для галасавання. 2. Распіска, вэксаль. 3. Лісток, пісьмо, запіска.
с. 291
Карточка, картачка наз., памянш. ад картка ў 3 знач.
с. 292
Картузианинъ наз. Член манаскага каталіцкага ордэна, заснаванага ў XI ст. манахам Брунонам. Параўн. картузъ.
с. 292
Картузъ наз. Тое, што і картузианинъ.
с. 292
Картына, кортина, кортына наз. Кавалак абівачнага матэрыялу (скуры, тканіны); занавеска.
с. 292
Картынъ наз. Кавалак паркалю.
с. 292
Каруна гл. корона
с. 292
Каручий дзеепрым. 1. Ад карати ў 1 знач. 2. Ад карати ў 2 знач.
с. 292
Кархидончикъ наз. Жыхар горада Карфагена. Параўн. кархидонянинъ.
с. 292
Кархидонянинъ наз. Тое, што і кархидончикъ.
с. 293
Карцирский гл. кацерский
с. 293
Карчемный прым. 1. Ад карчма. 2. Брыдкі, непрыстойны, пахабны.
с. 293
Карчма наз. Тое, што і корчма.
с. 293
Карчмарка наз. Тое, што і корчмарка.
с. 293
Карчмаръ наз. Тое, што і корчмаръ.
с. 293
Карчмитъ наз. Тое, што і корчмитъ у 1 знач.
с. 293
Карчмиха наз. Тое, што і корчмиха.
с. 293
Карый, карий прым. Вараны́.
с. 294
Карыта гл. карета
с. 294
Касатися дзеясл. зв. 1. Тычыцца, датычыцца, мець адносіны да чаго-н. 2. Квапіцца, пасягаць.
с. 294
Касаторыя наз. Адмена, скасаванне, ліквідаванне.
с. 294
Касацийный гл. касацыйный
с. 294
Касация наз. Касацыя.
с. 294
Касацыйный, касацийный, кассацийный прым. Касацыйны.
с. 294
Касия гл. кассия
с. 294
Касованый, кассованый дзеепрым. ад касовати.
с. 294
Касованье наз. Дзеянне па дзеясл. касовати.
с. 295
Касовати, кассовати дзеясл. Касаваць, скасоўваць, адмяняць, ліквідаваць.
с. 295
Касоватися дзеясл. зв. Адмяняцца, касавацца, скасоўвацца.
с. 295
Касогъ наз. Чэркес. Параўн. косаг.
с. 296
Касопский прым. (?).
с. 296
Каспийский прым. Каспійскі.
с. 296
Кассацийный гл. касацыйный
с. 296
Касситеръ наз. Сплаў волава і медзі (бронза).
с. 296
Кассия, касия наз. Касія.
с. 296
Кассованый гл. касованый
с. 296
Кассовати гл. касовати
с. 296
Кассыгнацыя наз. (?).
с. 296
Кастанъ наз. Каштан.
с. 296
Кастель гл. костелъ
с. 296
Касторъ наз. Бабёр.
с. 296
Касый гл. косый
с. 296
Каталикъ гл. католикъ
с. 296
Каталогъ, каталіогъ наз. Каталог.
с. 296
Катанка наз. Куртка.
с. 297
Катанъ наз. Шабля з аздобленым дзяржаннем.
с. 297
Катапетасма наз. Завеса, заслона, занавеска.
с. 297
Катарга, катерга, каторга наз. Грабное мараходнае судна, род галеры.
с. 297
Катаръ наз. Шалаш, шацёр.
с. 297
Катедра наз. 1. Узвышэнне, памост для пропаведзей каталіцкага свяшчэнніка ў касцёле. 2. Кафедральны сабор. Параўн. кафедра. 3. Пасада мітрапаліта, епіскапа.
с. 297
Катедральный прым. ад катедра ў 2 знач.
с. 298
Катедратикумъ наз. Ахвяраванне, адлічэнне царкоўных скарбаў на ўтрыманне свяшчэннаслужыцеляў.
с. 298
Катерга гл. катарга
с. 298
Катехизмъ наз. Тое, што і катехисисъ.
с. 298
Катехисисъ, катихисисъ наз. Катэхізіс. Параўн. катехизмъ.
с. 298
Катити, котити дзеясл. Каціць. Котити камень (на каго) асуджаць, абвінавачваць, ганьбіць.
с. 298
Катихисисъ гл. катехисисъ
с. 299
Катованый дзеепрым. ад катовати.
с. 299
Катованье наз. Дзеянне па дзеясл. катовати.
с. 299
Катовати дзеясл. Катаваць, мучыць.
с. 299
Катовка наз. Жонка ка́та.
с. 299
Катовникъ наз. Кат, мучыцель.
с. 299
Катовничий прым. Прызначаны для катавання (аб прыладах).
с. 299
Катовня наз. 1. Засценак, памяшканне для катавання. 2. Дыба (прылада для катавання). 3. Катаванне, мука, пакута, здзек.
с. 299
Катовский прым. 1. Катаў, катаўскі. 2. Прызначаны для катавання (аб прыладах). 3. Пякельны, нясцерпны, жорсткі.
с. 300
Катовство наз. 1. Катаванне, пакуты, здзек. 2. Пасада ката.
с. 300
Катовъ прым. ад катъ.
с. 300
Католикъ, каталикъ наз. Католік.
с. 300
Католицкий прым. Каталіцкі. Параўн. католический.
с. 300
Католицтво, католицство наз. Каталіцтва.
с. 301
Католический прым. Тое, што і католицкий.
с. 301
Каторга гл. катарга
с. 301
Каторый гл. который
с. 301
Каточекъ наз. Колца.
с. 301
Катуючий дзеепрым. у знач. наз. Той, хто катуе.
с. 301
Катъ наз. Кат.
с. 3
Катыкеичикъ наз. Царкоўны прыслужнік.
с. 3
Кауза, кавза наз. Прычына.
с. 3
Кауръ гл. кгауръ
с. 3
Кафедра наз. Тое, што і катедра ў 2 знач.
с. 3
Кафедральный прым. ад кафедра.
с. 3
Кафель, кафля, кахель, кахля наз. Кафля.
с. 4
Кафигемонъ наз. Завадатар.
с. 4
Кафизма наз. Назва кожнага з 20 раздзелаў псалтыра, у час чытання якіх дазвалялася сядзець.
с. 4
Кафля гл. кафель
с. 4
Кафоликъ наз. Прыхільнік усеагульнай усяленскай раннехрысціянскай царквы.
с. 4
Кафолицкий прым. Тое, што і кафолический.
с. 4
Кафолический, кафталический, кафтолический прым. Усяленскі, усеагульны (з пункту гледжання праваслаунай царквы). Параўн. кафолицкий.
с. 5
Кафтаникъ, кахфтаникъ наз., памянш. ад кафтанъ.
с. 5
Кафтанъ, каптанъ, кахтанъ, кофтанъ, кохтанъ наз. Кафтанъ, каптан.
с. 5
Кафтолический гл. кафолический
с. 6
Каханье гл. коханье
с. 6
Кахатися гл. кохатися
с. 6
Кахель гл. кафель
с. 6
Кахля гл. кафель
с. 6
Кахтанъ гл. кафтанъ
с. 6
Кахфтаникъ гл. кафтаникъ
с. 6
Кацей наз. Татарскі вяльможа.
с. 6
Кацелокъ гл. котелокъ
с. 6
Кацермистръ наз. Заснавальнік ерасі.
с. 6
Кацеровати дзеясл. Называць, прызнаваць ерэтыком, прылічваць да ерэтыкоў.
с. 6
Кацерский, карцирский прым. Ерэтычны.
с. 6
Кацерско прысл. Па-сектанцку.
с. 7
Кацерство, кацирство наз. Ерась. Параўн. качерство.
с. 7
Кацеръ, кацэръ наз. Ерэтык.
с. 7
Кацирство гл. кацерство
с. 7
Кация наз. Жароўня; кадзіла, кадзільніца.
с. 7
Кацлеръ гл. канцлеръ
с. 7
Кацэръ гл. кацеръ
с. 7
Качаль наз. Шнурок або ланцужок, на якім гайдаецца падвешанае ўпрыгожанне.
с. 7
Качати дзеясл. Качаць, каціць.
с. 7
Качерство наз. Тое, што і кацерство.
с. 8
Качество наз. Якасць, уласцівасць.
с. 8
Качка наз. 1. Качка. 2. Тачка.
с. 8
Качоръ наз. Качар.
с. 8
Каша наз. Каша.
с. 8
Кашель наз. Кашаль.
с. 9
Кашение гл. кошенье
с. 9
Кашитися дзеясл. Імкнуцца, старацца, дамагацца, квапіцца.
с. 9
Кашка наз., памянш. ад каша.
с. 9
Кашляти дзеясл. Кашляць.
с. 9
Кашталанъ гл. каштелянъ
с. 9
Кашталеновичъ гл. каштеляновичъ
с. 9
Кашталяния, каштелянея наз. Адміністрацыйная адзінка тэрытарыяльнага падзелу краіны; установа, звязаная з яе кіраваннем.
с. 9
Кашталяновая гл. каштеляновая
с. 9
Кашталяновъ прым. ад каштелянъ.
с. 9
Кашталянство гл. каштелянство
с. 9
Кашталянъ гл. каштелянъ
с. 9
Каштановатый прым. Не зусім каштанавы.
с. 9
Каштелянея гл. кашталяния
с. 9
Каштеляницовая наз. Жонка сына каштэляна.
с. 9
Каштеляницъ наз. Тое, што і каштеляничъ.
с. 10
Каштеляничъ наз. Сын галоўнага ваеннага кіраўніка павета (каштэляна). Параўн. каштеляницъ, каштеляновичъ.
с. 10
Каштелянка наз. Дачка галоўнага ваеннага кіраўніка павета.
с. 10
Каштеляновая, кашталяновая наз. Жонка галоўнага ваеннага кіраўніка павета.
с. 10
Каштеляновичъ, кашталеновичъ наз. Тое, што і каштеляничъ.
с. 10
Каштелянство, кашталянство наз. Пасада галоўнага ваеннага кіраўніка горада і падпарадкаванага яму павета.
с. 10
Каштелянъ, кашталанъ, кашталянъ наз. Галоўны ваенны кіраўнік горада і павета; каштэлян, які выконваў таксама паліцэйска-судовыя функцыі.
с. 11
Кашубъ наз. Кашуб. Параўн. кашубянинъ.
с. 11
Кашубянинъ наз. Тое, што і кашубъ.
с. 11
Кашуля гл. кошуля
с. 12
Кашывати дзеясл. Касіць пастаянна, на працягу многіх гадоў.
с. 12
Каючийся дзеепрым. ад каятися.
с. 12
Кающийся дзеепрым. ад каятися.
с. 12
Каянье, каяние наз. Дзеянне па дзеясл. каятися. Параўн. каята.
с. 12
Каята наз. Тое, што і каянье.
с. 12
Каятися, каетися, каитися дзеясл. Каяцца. Параўн. каатися.
с. 12
Квадрагена наз. Саракадзённая адтэрміноўка.
с. 13
Квадрантъ наз. Назва старажытнарымскай меднай манеты, роўнай чвэрці аса.
с. 13
Квадратъ наз. Квадрат.
с. 13
Квадровати дзеясл. Адпавядаць.
с. 13
Квакеръ наз. Квакер.
с. 13
Квалдъ гл. кгвалтъ
с. 13
Квалтити гл. кгвалтити
с. 13
Квалтовный гл. кгвалтовный
с. 13
Квалтомъ гл. кгвалтомъ
с. 13
Квалтъ гл. кгвалтъ
с. 13
Квапенье наз. Дзеянне па дзеясл. квапитися.
с. 13
Квапити дзеясл. Тое, што і квапитися ў 1 знач.
с. 13
Квапитися дзеясл. 1. Квапіцца, пасягаць, імкнуцца. Параўн. квапити, квапятися ў 1 знач. 2. Спяшацца, спяшаць. Параўн. квапятися ў 2 знач.
с. 14
Квапливе прысл. Спешна, паспешна.
с. 14
Квапливость наз. Паспешнасць, паспешлівасць.
с. 14
Квапне, квапно прысл. Спешна, паспешна.
с. 14
Квапятися дзеясл. 1. Тое, што і квапитися ў 1 знач. 2. Тое, што і квапити ў 2 знач.
с. 14
Кварта наз. 1. Металічны кубак для піцця; пасудзіна для мерання, вымярэння вадкіх і сыпкіх рэчываў. 2. Мера вадкіх і сыпкіх рэчываў, роўная чацвёртай частцы гарца, або 0,70577 літра. 3. Чацвёртая частка даходаў з каралеўскіх зямель, прызначаная на ўтрыманне рэгулярнай арміі.
с. 15
Кварталъ наз. Чвэрць.
с. 15
Квартемнотръ наз. Кватэрмайстар.
с. 15
Квартира наз. Кватэра.
с. 15
Квартирмистръ наз. Кватэрмайстар.
с. 15
Квартникъ наз. Даўняя дробная манета.
с. 16
Квартовка наз. Мера вадкіх і сыпкіх рэчываў.
с. 16
Квартовый I прым. ад кварта ў 1 знач.
с. 16
Квартовый II прым. Кварцавы.
с. 16
Квартный прым. ад кварта ў 3 знач.
с. 16
Кварточка наз., памянш. ад кварта ў 1 знач.
с. 16
Квасити дзеясл. Квасіць.
с. 16
Квасникъ наз. Пасудзіна для прыгатавання і захоўвання квасу, падавання яго для піцця.
с. 16
Кваснити дзеясл. Закісаць, кіснуць, пракісаць.
с. 16
Квасность наз. Кіслы смак, кіслотнасць.
с. 16
Квасный прым. 1. Кіслы, скіслы, пракіслы. 2. Прызначаны для заквашвання.
с. 16
Квасъ наз. 1. Кіслы напітак, пераважна хлебны квас. 2. Адвар траў для мыцця ў лазні. 3. Закваска, дрожджы. 4. // перан. Аснова грэху, няпраўды, злосці, страсцей. 5. Кіслата, кіслы смак. Квасъ фарисейский — крывадушнае вучэнне фарысеяў.
с. 17
Кватера наз. 1. Квадратная або прамавугольная шыба. 2. Квадрат, роўная чатырохвугольная плошча, дзялянка. 3. Кватэра.
с. 18
Кватерка I наз., памянш. ад кватера ў 1 знач.
с. 18
Кватерка II, кватырка. Мера вадкіх або сыпкіх рэчываў, роўная чацвёртай частцы кварты.
с. 18
Кватермистръ наз. Кватэрмайстар.
с. 19
Кватерникъ наз. Кватар’ер, кватэрмайстар.
с. 19
Кватырка гл. кватерка II
с. 19
Квашеное, квашоное наз. Тое, што прыгатавана шляхам закваскі, квашання.
с. 19
Квашеный, квашоный дзеепрым. ад квасити.
с. 19
Квашенье наз. Дзеянне па дзеясл. квасити.
с. 19
Квашня наз. Пасудзіна для закваскі, квашання.
с. 19
Квашоное гл. квашеное
с. 19
Квашоный гл. квашеный
с. 19
Кверычный прым. (?).
с. 19
Квестия, квестыя наз. 1. Пытанне, праблема. 2. Допыт з катаваннем.
с. 20
Квестъ наз. Прыбытак.
с. 20
Квестыя гл. квестия
с. 20
Кветень наз. Красавік. Параўн. квитень.
с. 20
Кветечка наз., памянш. ад кветка.
с. 20
Кветие гл. кветье
с. 20
Кветка наз. Кветка.
с. 20
Кветневый прым. Красавіцкі.
с. 21
Кветнути гл. квитнути
с. 21
Кветный прым. Квяцісты, з узорам у кветкі (аб адзенні), яркі, каляровы. Кветная неделя гл. неделя
с. 21
Кветокъ наз. 1. Кветка. Параўн. квятокъ. 2. // перан. Росквіт.
с. 21
Кветочокъ наз., памянш. ад кветокъ у 1 знач.
с. 21
Кветъ наз. 1. Кветка. Кветъ мушкатовый — абалонкі насення мускатнага дрэва, якія ўжываліся ў якасці прыправы. Параўн. квятъ у 1 знач. 2. // перан. Краса, росквіт. 3. Красаванне. 4. Колер. Параўн. квятъ у 2 знач.
с. 21
Кветье, кветие, квецье наз., зб. ад кветъ у 1 знач.
с. 22
Квинафы наз. (?).
с. 22
Квинтиль наз. Ліпень.
с. 22
Квисти дзеясл. Тое, што і квитнути ў 1 знач.
с. 22
Квита наз. Тое, што і квитъ I.
с. 22
Квитанция гл. квитация
с. 22
Квитацея гл. квитация
с. 22
Квитацийный, квитацыйный прым. ад квитация. Листъ квитацийный гл. листъ
с. 22
Квитация, квитанция, квитацея, квитацыя наз. Квітанцыя, распіска, запіс.
с. 23
Квитацыйный гл. квитацийный
с. 23
Квитацыя гл, квитация
с. 23
Квитень наз. Тое, што і кветень.
с. 23
Квитне прысл. Урачыста.
с. 23
Квитнеющый дзеепрым. ад квитнути ў 3 знач.
с. 23
Квитнути, кветнути дзеясл. 1. Распускацца, расцвітаць. Параўн. квисти. 2. // перан. Развівацца, працвітаць; жыць у дастатку, шчасці. 3. // перан. Славіцца, дасягаць росквіту, прыгажэць.
с. 24
Квитнучий дзеепрым. 1. Ад квитнути ў 1 знач. 2. Ад квитнути ў 2 знач. 3. У знач. прым. Які знаходзіцца ў росквіце (сіл, здароўя і пад.). 4. У знач. прым. Які адпавядае росквіту сіл, здароўя (пра ўзрост).
с. 24
Квитованье наз. Дзеянне па дзеясл. квитовати.
с. 25
Квитовати, квитовать дзеясл. Пацвярджаць атрыманне чаго-н.; прыпыняць дзеянне чаго-н., вызваляць ад чаго-н.
с. 25
Квитоватися дзеясл., зв. ад квитовати.
с. 26
Квитовать гл. квитовати
с. 26
Квитовный прым. Листъ квитовный гл. листъ
с. 26
Квитовое наз. Пэўная грашовая сума, якую пісцы і розныя ўрадавыя чыноўнікі бралі сабе за напісанне квітоў, лістоў, распараджэнняў.
с. 26
Квитокъ I наз., памянш. ад квитъ I.
с. 26
Квитокъ II наз., памянш. ад квитъ II у 2 знач.
с. 26
Квиточокъ наз., памянш. ад квитокъ I.
с. 26
Квитъ I наз. Дакумент (квіт, ліст, завяшчанне, распараджэнне, распіска і інш.), якім што-н. пацвярджаецца, загадваецца. Параўн. квита.
с. 26
Квитъ II наз. 1. Кветка. 2. // перан. Краса, росквіт.
с. 27
Квиченье наз. Енк, стогн.
с. 27
Кволи гл. кгволи
с. 27
Квота, квото наз. 1. Сума грошай як пошліна, даход з чаго-н.; працэнт, які атрымліваецца крэдыторам ад даўжніка. 2. Дата.
с. 27
Квотный прым. ад квота ў 1 знач.
с. 28
Квото гл. квота
с. 28
Квятокъ наз. Тое, што і кветокъ у 1 знач.
с. 28
Квятъ наз. 1. Тое, што і кветъ у 1 знач. 2. Тое, што і кветъ у 4 знач.
с. 28
Кгабаонитъ наз. Тое, што і гаваонитъ.
с. 28
Кгабинъ гл. габинъ
с. 28
Кгавлъ, гавлъ наз. Драўляны калок (?).
с. 28
Кгадати гл. гадати
с. 28
Кгайдашъ наз. Танец, які выконваўся пад музыку гайды — музычнага інструмента накшталт дуды або валынкі.
с. 28
Кгайный гл. гайный
с. 28
Кгалбанъ, галванъ наз. Смала дрэва Ferula Schair.
с. 28
Кгалганъ гл. кгалкганъ
с. 28
Кгалера гл. галера
с. 28
Кгалка гл. галка II
с. 29
Кгалкганъ, галганъ, кгалганъ наз. Лекавая расліна Alpinia galanga.
с. 29
Кгалликъ наз. Гал (рымская назва прадстаўнікоў старажытных кельцкіх плямён, якія жылі на тэрыторыі сучасных Францыі І Бельгіі). Параўн. кгаллъ.
с. 29
Кгаллъ, кгалъ наз. Тое, што і кгалликъ.
с. 29
Кгаловый прым. Святочны.
с. 29
Кгалонзка, галонзка наз. Галінка.
с. 29
Кгалъ гл. кгаллъ
с. 29
Кгалясъ, галясъ наз. Чарнільны арэшак.
с. 29
Кгамаинъ, кгомоинъ наз. 1. Гатунак аксаміту. 2. Каштоўны камень.
с. 29
Кгамратка наз. Жанчына лёгкіх паводзін, распусніца.
с. 30
Кгамратливый прым. Улюблівы, шчадралюбны.
с. 30
Кгамратство наз. Распуста, плоцевае каханне.
с. 30
Кгамрацкий прым. 1. Любоўны, распусны. 2. Які схіляе да распусты.
с. 30
Кгандлевати гл. гандлевати
с. 30
Кганекъ гл. кганокъ
с. 30
Кганить гл. ганити
с. 30
Кганокъ, ганокъ, кганекъ, кганокгъ наз. Прыбудова рознай вышыні да якога-н. памяшкання — ганак, балкон, вежка, будынак перад сенцамі, сенцы.
с. 30
Кганочокъ, кганочекъ наз., памянш. ад кганокъ.
с. 31
Кгарабство гл. кграбьство
с. 31
Кгараздъ прысл. Тое, што і гораздъ у 2 знач. У значнай ступені, значна.
с. 31
Кгарбарский, гарбарский прым. ад кгарбаръ.
с. 31
Кгарбаръ, гарбаръ наз. Гарбар.
с. 31
Кгарбатый прым. Тое, што І горбатый.
с. 31
Кгарборский прым. Сукно кгарборское — гатунак сукна, вырабленага ў Гамбургу.
с. 31
Кгардло гл. кгарло
с. 31
Кгардыянъ гл. кгвардыанъ
с. 31
Кгарло, гарло, кгардло наз. Тое, што і горло ў 2 знач. Досветчить деспекту на кгардле — пакараць зневажальніка смерцю; запечатовати гарломъ — клясціся жыццём (?); заплатити кгардлэмъ — быць пакараным смерцю за што-н.
с. 31
Кгарловый, гарловый прым. Зроблены з шыйных частак футра пушных звяроў.
с. 32
Кгармистръ наз. Старшы рыбак.
с. 32
Кгарнекъ, гарнекъ наз. Пасудзіна для прыгатавання і захоўвання страў.
с. 32
Кгарнецъ, гарнеть, гарнецъ наз. 1. Пасудзіна для прыгатавання страў або захоўвання вадкіх і сыпкіх рэчываў. 2. Мера вадкіх і сыпкіх рэчываў, роўная 3,28 літра. Продавати на гарнецъ — карыстацца пры продажы мерай у гарнец. 3. Пасудзіна ёмістасцю ў адзін гарнец.
с. 32
Кгарнушокъ, гарнушекъ, кгарнушекъ наз., памянш. ад кгарнекъ.
с. 33
Кгарнчариха наз. Жонка ці дачка ганчара.
с. 33
Кгарцовый, гарнцовый, гарцевый, гарцовый прым. ад кгарнецъ у 2 знач.
с. 33
Кгати наз. Тое, што і кгачи.
с. 33
Кгатунокъ наз. Гатунак.
с. 33
Кгауръ, гауръ, кауръ наз. Гяур (пагардлівая назва іншаверца ў магаметан).
с. 33
Кгаць гл. гать
с. 33
Кгачи, гачи наз. Штаны, нагавіцы. Параўн. гати.
с. 33
Кгвалтити, гвалтити, квалтити дзеясл. 1. Гвалціць, сілай дабівацца чаго-н.; здзекавацца. // перан. Тэндэнцыйна інтэрпрэтаваць. Параўн. кгвалтовати ў 1 знач. 2. Сілай прымушаць жанчыну да палавога акта. Параўн. кгвалтовати ў 2 знач. 3. Парушаць агульнапрынятыя прававыя ці маральна-этычныя нормы. Параўн. кгвалтовати ў 3 знач.
с. 34
Кгвалтоване гл. кгвалтованье
с. 34
Кгвалтование гл. кгвалтованье
с. 34
Кгвалтованый дзеепрым. ад кгвалтовати ў 2 знач.
с. 34
Кгвалтованье, кгвалтование, кгвалтоване наз. 1. Дзеянне па дзеясл. кгвалтовати ў 2 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. кгвалтовати ў 3 знач.
с. 34
Кгвалтовати дзеясл. 1. Тое, што і кгвалтити ў 1 знач. 2. Тое, што і кгвалтити ў 2 знач. 3. Тое, што і кгвалтити ў 3 знач.
с. 35
Кгвалтовне, гвалтовне прысл. 1. Ад кгвалтовный у 1 знач. // перан. Без належных падстаў. 2. Ад кгвалтовный у 2 знач. 3. Ад кгвалтовный у 3 знач. 4. Ад кгвалтовный у 4 знач.
с. 35
Кгвалтовникъ, гвалтовникъ наз. 1. Асоба, якая чыніць гвалт, насілле; разбойнік. 2. Той, хто парушае агульнапрынятыя прававыя і маральна- этычныя нормы. 3. Той, хто сілай прымушае жанчыну да палавога акта.
с. 36
Кгвалтовность наз. 1. Раптоўнасць, хуткасць. 2. Сіла, моц.
с. 37
Кгвалтовный, гвалтовный, квалтовный прым. 1. Звязаны з гвалтам, насіллем; беззаконны, разбойніцкі, злачынны. Кгвалтовною рукою — гвалтам, беззаконна; кгвалтовная смерть — гвалтоўная (не свая) смерць. 2. Вельмі моцны, незвычайны па сіле праяўлення; нястрымны (пра з’явы прыроды, ваеннай рэчаіснасці, чалавечыя пачуцці і інш.). 3. Неадкладны, тэрміновы. 4. Раптоўны, нечаканы.
с. 37
Кгвалтомъ, гвалтомъ, квалтомъ прысл. 1. Ад кгвалтъ у 1 знач. 2. Ад кгвалтъ у 2 знач. 3. Ад кгвалтъ у 3 знач. 4. Ад кгвалтъ у 7 знач. 5. Вельмі моцна, нястрымна, няўпынна (пра з’явы прыроды).
с. 38
Кгвалтъ, гвалтъ, квалдъ, квалтъ наз. 1. Гвалт, насілле; беззаконны напад на каго-н. або захоп чужой маёмасці. // перан. Шкода для здароўя і душы. // перан. Тэндэнцыйная інтэрпрэтацыя або наўмыснае скажэнне чаго-н. Кгвалтъ домовый — узброены напад на чый-н. дом. 2. Прымус, прымушэнне; уціск, прыгнёт. 3. Прымушэнне жанчыны да палавога акта сілай. 4. Штраф, грашовая плата за ўчынены гвалт. 5. Сялянская і мяшчанская павіннасць, згодна з якой усе працаздольныя сяляне або мяшчане абавязаны былі з’яўляцца на работу туды, куды ім загадаюць (гэтая павіннасць магла замяняцца грашовай платай). Гвалтъ гребильный — павіннасць працаваць на пабудове і ўмацаванні грэблі. 6. Парушэнне агульнапрынятых маральна-этычных норм. 7. Моц, сіла. 8. Мноства, вялікая колькасць. 9. Крык, лямант, шум. 10. Кліч аб паратунку. Волати (кликати) кгвалту (кгвалтъ) — клікаць на дапамогу; зазвонить на кгвалтъ — біць у званы, склікаючы на дапамогу.
с. 39
Кгвалтячий, гвалтячий дэеепрым. ад кгвалтити ў 3 знач.
с. 42
Кгвалченье наз. Дзеянне па дзеясл. кгвалтити ў 2 знач.
с. 42
Кгвардыанъ, гвардянъ, кгардыянъ, кгвардиянъ, кгвардыянъ наз. Настаяцель манастыра.
с. 42
Кгвардыкгарда наз. Тое, што і кгвардыкгардыя.
с. 43
Кгвардыкгардыя, гвардыгардыя наз. Памяшканне для ваеннага каравула. Параўн. кгвардыкгарда.
с. 43
Кгвардыянъ гл. кгвардыанъ
с. 43
Кгваръ наз. Сімвалічны жэст, якім ісцец перад судом даваў адказчыку гарантыю ў тым, што не зменіць зместу сваёй скаргі. Забечи кгваромъ — напомніць істцу пра ўчынены ім акт гвару; поднести кгваръ — учыніць перад судом акт гвару, падняўшы палец правай рукі, завінуты ў рукаў.
с. 43
Кгвейтъ гл. кглейтъ
с. 44
Кгвинтъ, гвинтъ наз. 1. Вінт. 2. Тое, што і кгвихтъ.
с. 44
Кгвихтъ наз. Гіра для вагі. Параўн. кгвинтъ у 2 знач.
с. 44
Кгвоздзика, гваздика, гвоздика, гвоздыка наз. Высушаныя бутоны кветак гваздзікавага дрэва, якія скарыстоўваюцца як прыправа. Параўн. гоздика.
с. 44
[Кгвоздикъ], гвоздзикъ, гвоздикъ наз. Тое, што і кгвоздзика. Параўн. гоздикъ.
с. 44
Кгволи, гволи, кволи прыназ. 1. Згодна з чыёй-н. воляй, жаданнем; адпаведна чыім-н. інтарэсам, схільнасцям. Быти кволи (каму-н.) — дзейнічаць згодна з воляй і жаданнем (каго-н.). 2. Для, дзеля. 3. 3-за, з прычыны (пры выражэнні прычынных адносін).
с. 44
Кгвяздаръ наз. Астраном, астролаг.
с. 45
Кгданский, гданский прым. Гданьскі. Ортъ гданский гл. ортъ
с. 45
Кгданщанинъ наз. Жыхар Гданьска.
с. 45
Кгдеколвекъ прысл. Тое, што і гдекольвекъ у 1 знач.
с. 45
Кгды I, гды, кды прысл. Калі (ужываецца як злучальнае слова пры падпарадкаванні даданых азначальных сказаў назоўніку галоўнага сказа).
с. 46
Кгды II, гды, кды зл. 1. Калі (ужываецца ў пачатку даданых сказаў часу): а) калі; у той час як (пры выражэнні частковага або поўнага супадзення ў часе дзеяння галоўнага і даданага сказаў); б) калі; пасля таго як (пры выражэнні паслядоўнасці дзеяння); в) калі, кожны раз як (пры выражэнні паўтаральнасці дзеяння). 2. Калі; у тым. выпадку, калі; пры ўмове, калі (ужываецца ў даданых сказах умовы). 3. У спалучэнні з часціцай бы ўжываецца ў даданых сказах умовы пры выражэнні пажаданай, уяўнай або процілеглай рэальнасці ўмовы. 4. Паколькі, таму што, бо (ужываецца ў даданых прычынных сказах). 5. Хоць, калі (ужываецца ў значэнні ўступальнага злучніка ў даданых уступальных сказах). 6. Калі, што, як (ужываецца ў значэнні, блізкім да значэння злучніка што, пры падпарадкаванні даданых дапаўняльных сказаў).
с. 46
Кгдыбы зл. тлумачальны. Каб (ужываецца пры падпарадкаванні даданых выказнікавых сказаў).
с. 49
Кгдыжъ, гдыжъ, кдыжъ зл. 1. Паколькі, бо, таму што (ужываецца ў даданых прычынных сказах). 2. Калі (ужываецца ў даданых сказах з часавым значэннем).
с. 49
Кгдыкольвекъ прысл., у знач. злуч. слова. Калі (б) ні, кожны раз як (ужываецца пры падпарадкаванні даданых уступальных сказаў).
с. 49
Кгебликъ гл. кнеблик
с. 50
Кгелда наз. Дом, пабудаваны купецкай гільдыяй.
с. 50
Кгелетка наз. Даёнка. с. 50
Кгелихъ гл. келихъ
с. 50
Кгенеты гл. генеты
с. 50
Кгеорькгиянинъ гл. георгианинъ
с. 50
Кгепидъ, кгэпидъ наз. Прадстаўнік старажытнага германскага народа, які належаў да ўсходнегерманскай (вандальскай) групы.
с. 50
Кгерада наз. Пасаг нявесты (адзенне, бялізна, пасцель). Параўн. кгерадъ.
с. 50
Кгерадъ наз. Тое, што і кгерада.
с. 50
Кгербинокъ гл. кгерынокъ
с. 50
Кгерлица наз. Гатунак сукна, вырабленага ў Горліцах.
с. 50
Кгерличный прым. ад кгерлица. Сукно кгерличное гл. сукно
с. 51
Кгермакъ, кгермиакъ, кгермякъ наз. Тое, што і ермякъ.
с. 51
Кгерманинъ гл. германинъ
с. 51
Кгермекъ гл. гермокъ
с. 51
Кгермиакъ гл. кгермакъ
с. 51
Кгермякъ гл. кгермакъ
с. 51
Кгерынокъ, кгербинокъ, кгерунокъ наз. Гатунак сукна.
с. 51
Кгилнский прым. Сукно кгилнское гл. сукно с. 51
Кгимель наз. Назва трэцяй літары яўрэйскага алфавіта.
с. 51
Кгимовъ прым. ад кгимъ у 1 знач.
с. 51
Кгимъ наз. 1. Чыстае золата. 2. Адзенне з тканіны, вышыванай або тканай ніткамі з чыстага золата.
с. 51
Кгинчалъ наз. Кінжал.
с. 51
Кгласкати дзеясл. Гладзіць, лашчыць.
с. 52
Кглейтованый дзеепрым. ад кглейтовати.
с. 52
Кглейтовати дзеясл. Гарантаваць каму-н. бяспеку (звычайна шляхам выдачы спецыяльнага ахоўнага дакумента).
с. 52
Кглейтовный, клейтовный прым. ад кглейтъ. 1. Листъ кглейтовный — ахоўная грамата, пропуск; на кглеитовныхъ листехъ ездити — рабіць паездку, карыстаючыся ахоўнай граматай. 2. Той, бяспека якога гарантавана ахоўнай граматай.
с. 52
Кглейтовый прым. ад кглейтъ. Листъ кглейтовый — тое, што і листъ кглейтовный.
с. 52
Кглейтъ, глейтъ, кгвейтъ, клейтъ наз. 1. Ахоўная грамата, пропуск для свабоднага праезду па пэўнай тэрыторыі. Кглейтъ (клейтъ) ломати (зламати, зкгвалтити) — парушаць (парушыць) прадпісанні ахоўнай граматы. 2. Ахова.
с. 53
Кглембикъ наз. Стоўбік, невялікая калона.
с. 53
Кглетъ гл. кглиотъ
с. 53
Кглиозовати дзеясл. Даваць каментарыі, тлумачэнні на палях кніг, дакументаў.
с. 53
Кглиотъ, кглетъ наз. Буйны шрот; куля.
с. 54
Кглова, глова наз. 1. Тое, што і голова ў 1 знач. 2. Тое, што і голова ў 8 знач.
с. 54
Кглокъ наз. Глог (кустовая або невялікая дрэўная расліна сямейства ружакветных).
с. 54
Кглоновый прым. Галаўны (?).
с. 54
Кглосомъ прысл. Уголас, вымаўляючы гучна.
с. 54
Кглосъ, глосъ наз. 1. Тое, што і голосъ у 1 знач. 2. Тое, што і голосъ у 3 знач. 3. Тое, што і голосъ у 5 знач.
с. 54
Кглоцкий прым. Сукно кглоцкое — гатунак сукна, вырабленага ў Глогаве.
с. 54
Кглупство гл. глупство
с. 54
Кгляренцыя наз. Род мяча.
с. 54
Кгмахъ, гмахъ наз. Будынак, пакой. Параўн. дмахъ.
с. 54
Кгминъ, гминъ, кгменъ наз. Народ, грамадства; абшчына.
с. 55
Кгмуръ наз. Селянін.
с. 55
Кгностикъ наз. Член раннехрысціянскай ерэтычнай секты гностыкаў.
с. 55
Кгнядый гл. гнядый
с. 56
Кгодина гл. година
с. 56
Кгодный гл. годный
с. 56
Кгодский гл. готский
с. 56
Кгоды гл. годы
с. 56
Кгоздзчикъ наз. Тое, што і гоздикъ.
с. 56
Кгоздикъ гл. гоздикъ
с. 56
Кголдовати гл. голдовати
с. 56
Кголекга гл. колекга
с. 56
Кголкъ, голкъ наз. Шум, гоман; смута. Параўн. голка.
с. 56
Кголый гл. голый
с. 56
Кгомоинъ гл. кгамаинъ
с. 56
Кгомолка наз. Сыр цыліндрычнай, конусападобнай ці авальнай формы. Параўн. гомолокъ.
с. 56
Кгонецъ гл. гонецъ
с. 56
Кгонтовый, гонтовый прым. ад кгонтъ.
с. 56
Кгонтъ, гонтъ, кгунтъ наз. Гонта (невялікая дошчачка, саструганая з аднаго боку і з пазам — з другога).
с. 56
Кгора гл. гора
с. 57
Кгорелка гл. горелка
с. 57
Кгормъ наз. Прадстаунік старажытнага біблейскага народа.
с. 57
Кгороденский прым. Тое, што і кгроденский.
с. 57
Кгородский гл. городский
с. 57
Кгоронцый прым. 1. Інтэнсіўны, насычаны (аб колеры). 2. Неадкладны. Право кгоронцое гл. право
с. 57
Кгорцекъ гл. горщокъ
с. 57
Кгорчицковатый гл. горчитковатый
с. 57
Кгорылчаный гл. горелчаный
с. 57
Кгосподарь гл. господаръ
с. 57
Кгосподинъ гл. господинъ
с. 57
Кгосподыня гл. господыня
с. 57
Кготский гл. готский
с. 57
Кготъ гл. готъ
с. 57
Кграбаръ гл. грабаръ
с. 57
Кграбе гл. кграбя
с. 57
Кграбежъ гл. грабежъ
с. 57
Кграбити гл. грабити II
с. 57
Кграбникъ наз. Тое, што і грабаръ.
с. 57
Кграбский прым. ад кграбя.
с. 57
Кграбьство, грабство, кгарабство наз. 1. Зб. ад кграбя ў 2 знач. 2. Тытул графа, графская годнасць. 3. Зямля, якая належала графу.
с. 57
Кграбя, грабя, кграбе наз. 1. Граф, уладарны феадал. Параўн. кграфъ. 2. Вышэйшы саноўнік. Параўн. крабя.
с. 58
Кграматыка гл. граматика
с. 58
Кгранатовый, гранатовый прым. 1. Цёмна-чырвоны, колеру граната. 2. Які мае адносіны да гранатавага дрэва. Яблоко гранатовое гл. яблоко
с. 58
Кгранатъ I, гранатъ наз. Гранат, каштоўны камень.
с. 59
Кгранатъ II наз. Гармата, якая страляла разрыўнымі снарадамі.
с. 59
Кграница гл. граница
с. 59
Кграпка наз. Металічны пруток для пісьма.
с. 59
Красовати гл. грассовати
с. 59
Кграта, грата наз. 1. Тое, што і крата ў 1 знач. 2. Тое, што і крата ў 2 знач.
с. 59
Кгратка наз., памянш. ад кграта ў 1 знач.
с. 59
Кграфъ наз. Тое, што і кграбя ў 1 знач. Параўн. кгрофъ.
с. 59
Кграция наз. Прыязнасць, ласка.
с. 59
Кграцовати, грацовати дзеясл. Мяшаць вапну лапатай.
с. 59
Кграцовникъ, грацовникъ наз. Чалавек, які рыхтуе раствор для муравання.
с. 60
Кграцовня наз. Рашчыняльная скрыня для вапны.
с. 60
Кграчъ, грачъ наз. 1. Ігрок. 2. Музыка.
с. 60
Кгрбетовый прым. Спінны, хрыбтовы.
с. 60
Кгребень гл. гребень
с. 60
Кгребетъ, гребетъ наз. 1. Хрыбет (частка цела). Параўн. хребетъ у 1 знач. 2. Хрыбтовая частка футра жывел. Параўн. хребетъ у 2 знач.
с. 60
Кгребля гл. гребля
с. 60
Кгреда гл. гряда
с. 60
Кгрекгъ гл. грекъ
с. 60
Кгрекъ гл. грекъ
с. 60
Кгрецкий гл. грецкий
с. 60
Кгреческий гл. греческий
с. 60
Кгречи прысл. Адпаведна.
с. 60
Кгречинъ гл. гречинъ
с. 60
Кгречный прым. Годны, заслужаны.
с. 60
Кгречыха гл. гречиха
с. 60
Кгрига гл. крига
с. 61
Кгрифъ гл. грифъ
с. 61
Кгробля гл. гребля
с. 61
Кгроденский прым. Гродзенскі. Параўн. кгороденский.
с. 61
Кгродский, гродзкий, гродский, гродцкий, кгродзкий, кгроцкий прым. 1. Ад кгродъ у 1 знач. 2. Ад кгродъ у 2 знач. Рочки кгродские (гродские, кгроцкие) гл. рочки; судъ кгродский гл. судъ; урадъ (врадъ, врядъ) кгродский (гродский) гл. урад
с. 61
Кгродъ, гродъ наз. 1. Горад; замак. 2. Адзін з памешчыцкіх судоў у Польшчы і Вялікім княстве Літоўскім, які разглядаў судовыя справы пераважна неаселай шляхты.
с. 61
Кгромити гл. громити
с. 62
Кгромницы гл. громницы
с. 62
Кгромничный гл. громничный
с. 62
Кгромода гл. громада
с. 62
Кгромотъ гл. громотъ
с. 62
Кгроно, гроно наз. Гронка. // перан. Пра высокую ступень ці сукупнасць якіх-н. чалавечых якасцей (звычайна дадатных). 2. Упрыгожанне ў выглядзе вінаграднай гронкі. 3. // перан. Кола людзей, таварыства.
с. 62
Кгронтъ гл. кгрунтъ
с. 63
Кгротокъ наз., памянш. ад кгротъ.
с. 63
Кгротъ, гротъ наз. Вастрыё, наканечнік.
с. 63
Кгрофъ наз. Тое, што і кграфъ.
с. 63
Кгроцкий гл. кгродский
с. 63
Кгрошъ гл. грошъ
с. 63
Кгрошовый гл. грошовый
с. 63
Кгрубринъ наз. Гатунак шаўковай тканіны з тоўстым утком.
с. 63
Кгрубрыновый прым. ад кгрубринъ.
с. 63
Кгрудень гл. грудень
с. 64
Кгрузъ гл. грузъ
с. 64
Кгрунтовати, крунтовати дзеясл. 1. Будаваць фундамент, асноўваць. 2. // перан. Узмацняць, рабіць трывалым.
с. 64
Кгрунтоватися дзеясл. зв. Пасяляцца, асталёўвацца.
с. 64
Кгрунтовне, грунтовне, крунтовне прысл. 1. Моцна, фундаментальна. 2. Трывала, непарушна. 3. Грунтоўна, дакладна. 4. Цалкам, поўнасцю. 5. Добра, належным чынам.
с. 64
Кгрунтовнейший, грунтовнейший прым. выш. ст. 1. Ад кгрунтовный у 1 знач. 2. Ад кгрунтовный у 2 знач. 3. Ад кгрунтовный у 3 знач.
с. 65
Кгрунтовный, грунтовный прым. 1. Моцны, фундаментальны. // перан. Значны, вялікі, грунтоўны. 2. Трывалы, непарушны. 3. Абгрунтаваны, дакладны, падмацаваны слушнай аргументацыяй. 4. Той, што мае законную сілу; правамоцны. 5. Поўны.
с. 65
Кгрунтъ, гронтъ, грунтъ, кгронтъ, крунтъ наз. 1. Зямля, зямельная ўласнасць, зямельнае ўладанне. Кгрунтъ волочный — зямля, падзеленая на валокі і дадзеная ў карыстанне сялянам; кгрунтъ застенковый — зямля, якая не ўвайшла ў сялянскія надзелы пасля ўвядзення валочнай сістэмы. 2. Зямля пэўнай якасці, глеба; участак зямлі пэўнай якасці. 3. Цвёрдая, трывалая глеба, якая можа служыць асновай для чаго-н. Вывернути (выворочати) зъ кгрунту — знішчыць (знішчаць); выкоренити зъ кгрунту и съ памети — знішчыць і прымусіць забыць; до кгрунту — цалкам, дашчэнту; зъ кгрунту — цалкам, грунтоўна. 4. Фундамент якога-н. будынка, падмурак. // перан. Аснова, зыходныя прынцыпы ці элементы чаго-н. 5. Сутнасць, самы істотны. бок якой-н. рэчы. 6. Падстава, аргумент. 7. Дно.
с. 66
Кгрушка гл. грушка
с. 69
Кгрушовый прым. ад груша.
с. 69
Кгрыка гл. грика
с. 69
Кгубернаторовая прым. У знач. наз. Жонка губернатара.
с. 69
Кгубернаторъ, губернаторъ, кубернаторъ наз. Губернатар, галоўны правіцель.
с. 69
Кгузикъ, гузикъ, кгузикгъ, кузикъ наз. памянш. 1. Ад кгузъ у 1 знач. 2. Ад кгузъ у 2 знач.
с. 69
Кгузичекъ, гузичекъ, кузичекъ наз., памянш. ад кгузикъ у 1 знач.
с. 70
Кгузъ, кузъ наз. 1. Вялікі гузік. 2. Гуз.
с. 70
Кгулдынка наз. Від стрэльбы.
с. 70
Кгумно гл. гумно
с. 70
Кгунтъ гл. кгонтъ
с. 70
Кгура гл. гура
с. 70
Кгусла гл. гусла
с. 70
Кгустский прым. (?)
с. 70
Кгусь гл. гусь
с. 70
Кгэпидъ гл. кгепидъ
с. 70
Кденьколи прысл. 1. Дзе-небудзь, у якім-небудзь месцы. 2. У знач. злучальн. слова. Дзе (б) і калі (б) ні (ужываецца пры падпарадкаванні даданых уступальных сказаў).
с. 70
Кдыжъ гл. кгдыжъ
с. 71
Кебликъ гл. кнебликъ
с. 71
Кедарский прым. Тое, што і кедровый у 1 знач.
с. 71
Кедарь гл. кедръ
с. 71
Кедонский прым. Які адносіцца да старажытнапалесцінскага Кедонскага царства.
с. 71
Кедровый прым. 1. Зроблены з кедравай драўніны. Параўн. кедарский. 2. Які адносіцца да кедра. Параўн. цедровый.
с. 71
Кедръ, кедарь наз. 1. Вечназялёнае дрэва сямейства хвойных, кедр. 2. Кедравая драўніна — дошкі, бярвенні. Параўн. цедръ.
с. 71
Кеды прысл. і зл. 1. прысл. Калі. 2. Зл. Калі.
с. 71
Кезейчикъ наз. Тое, што і кенейчикъ.
с. 72
Кейданы гл. кайданы
с. 72
Келарство наз. Пасада келара.
с. 72
Келаръ, киларъ наз. Келар, манастырскі аканом.
с. 72
Келбаса, килбаса наз. Тое, што і колбаса.
с. 72
Келейка гл. келийка
с. 72
Келейникъ наз. ПрыслужнІк высокапастаўленай манаствуючай асобы.
с. 72
Келейный прым. Які адносіцца да келлі.
с. 72
Келенка, келянка наз., памянш. ад кельня ў 1 знач.
с. 72
Келея гл. келья
с. 72
Келийка, келейка наз., памянш. ад келья.
с. 72
Келийца наз., памянш. ад келья.
с. 73
Келихъ, кгелихъ, килихъ наз. 1. Келіх,, кубак, чарка, шклянка. 2. Сімвалічнае абазначэнне долі, лесу, звычайна цяжкага, няшчаснага. 3. Пацір. Келихъ нового тестаменту — Новы Запаве.
с. 73
Келишокъ, келишекъ наз., памянш. ад келихъ у 1 знач.
с. 73
Келия гл. келья
с. 74
Келка наз., памянш. ад келля ў 2 знач.
с. 74
Келля гл. кельня
с. 74
Келтиверъ наз. Кельцівер, прадстаўнік плямён старажытнай Іспаніі.
с. 74
Келъ наз. Ікол.
с. 74
Кельня, келля, келя наз. 1. Чарпак. 2. Скрынка пры возе.
с. 74
Келья, келея, келия, келя наз. Келля. Параўн. целья.
с. 74
Келя гл. кельня
с. 75
Келянка гл. келенка
с. 75
Кендеравый прым. Кучаравы.
с. 75
Кенейчикъ, кинейчикъ наз. Прадстаўнік Іудзейскага племені кенеіцян або кенезеяў. Параўн. кезейчикъ, ценизеанинъ.
с. 75
Кентаврусъ наз. Кентаўр. Параўн. китоврасъ.
с. 75
Кентаръ гл. кантаръ
с. 75
Кентинаръ, кентинарь наз. Грашова-вагавая адзінка (для золата і срэбра).
с. 75
Кепско прысл. Кепска, дрэнна.
с. 75
Кепъ наз. Дурань.
с. 75
Керастесъ наз. Рагатая змяя.
с. 75
Керемида наз. Цагліна, чарапічына. Параўн. кремида.
с. 75
Керемидникъ наз. Цагельнік.
с. 75
Кермашъ наз. Кірмаш.
с. 75
Керновый прым. Сукно керновое гл. сукно
с. 76
Кернозъ наз. Кныр, кнораз.
с. 76
Керовати дзеясл. 1. Накіроўваць. 2. Кіраваць. 3. Накіроўвацца ў пэўным напрамку, да пэўнай мэты.
с. 76
Кероватися дзеясл. зв. Накіроўваць сваю дзейнасць, дзейнічаць адпаведна чаму-н.
с. 76
Керъ гл. киръ II
с. 76
Кесарийский прым. Які адносіцца да старажытнапалесцінскага горада Кесарыі.
с. 76
Кесаровъ прым., прын. ад кесаръ. Параўн. цесаревъ.
с. 76
Кесарство, кесарьство наз. Тытул кесара. Параўн. цесарство.
с. 76
Кесаръ, кесарь наз. Кесар. Параўн. цесарь.
с. 76
Кесарьство гл. кесарство
с. 77
Кесекъ наз. Кавалак, адрэз.
с. 77
Кесиловъ прым. Пробавленья кесиловы гл. пробавленье
с. 77
Кесмакъ наз. Кавалак, брусок.
с. 77
Кестень гл. кистень
с. 77
Кестранкъ наз. Алкагольны напітак з вішні; вішнёўка.
с. 77
Кетвиртайня, кетвиртайна наз. Чацвёртая частка бочкі, чвэрць чаго-небудзь.
с. 77
Кеца, кеча наз. 1. Вайсковы плашч, накідка. Параўн. кецъ. 2. Посцілка, пакрывала.
с. 77
Кецъ наз. Тое, што і кеца ў 2 знач.
с. 77
Кеча гл. кеца
с. 77
Кешеня, кишеня наз. Кішэня.
с. 77
Киванье, киване наз. 1. Дзеянне па дзеясл. кивати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. кивати ў 2 знач.
с. 77
Кивати дзеясл. 1. Рабіць знак, паказваць на што-н. 2. Варушыць чым-н.
с. 78
Киватися дзеясл. зв. 1. Ад кивати ў 2 знач. 2. // перан. Вагацца. 3. // перан. Здраджваць, адступаць.
с. 78
Киваючыйся дзеепрым. ад киватися ў 1 знач.
с. 78
Киверъ наз. Ківер.
с. 78
Кивияръ гл. каверъ
с. 78
Кивненье наз. Ківок.
с. 78
Кивнути дзеясл. Зрабіць знак, паказаць на што-н.
с. 78
Кивотецъ гл. киотецъ
с. 79
Кивотъ гл. киотъ
с. 79
Кидане гл. киданье
с. 79
Киданый дзеепрым. ад кидати ў 1 знач.
с. 79
Киданье, кидане наз. Дзеянне па дзеясл. кидати ў 1. знач.
с. 79
Киданьесе наз. Мітуслівыя рухі.
с. 79
Кидаринъ наз. Галаўны ўбор старазапаветных яўрэйскіх свяшчэннікаў у выглядзе пакрывала, чалмы або турбана.
с. 79
Кидати дзеясл. 1. Кідаць, запускаць, пускаць, шпуляць. 2. Сілай змяшчаць, кідаць, заключаць куды-н. Кидати очима — паглядаць. 3. Пакідаць каго-н., што-н.
с. 79
Кидатися дзеясл. 1. Імкліва накіроўвацца, кідацца куды-н. 2. Імкліва нападаць, накідвацца на каго-н.
с. 80
Кидаючий дзеепрым, ад кидати ў 1 знач.
с. 80
Кидолина наз. Айва, кідонія.
с. 80
Кидывати дзеясл., шматкр. ад кидати ў 1 знач.
с. 80
Кидь наз. Тое, што скінута, складзена ў адно месца.
с. 80
Киевецъ наз. Тое, што і киянинъ.
с. 80
Киевский прым. Кіеўскі.
с. 80
Киевый прым. ад кий.
с. 81
Киевянинъ наз. Тое, што і киянинъ.
с. 81
Киекъ наз. Паліца, кій.
с. 81
Киенинъ гл. киянинъ
с. 81
Киецъ наз. Таўкач. Параўн. кий у 4 знач.
с. 81
Кижка гл. кишка
с. 81
Кий I наз. 1. Кій, друк, дубіна, палка. 2. Кап’ё ў выглядзе доўгай палкі з завостраным шляхам абпальвання канцом. 3. Посах. 4. Тое, што і кіецъ.
с. 81
Кий II займ. Які.
с. 82
Киларъ гл. келаръ
с. 82
Килбаса гл. келбаса
с. 82
Килепъ наз. Жалезны кій.
с. 82
Килефъ наз. Кірка.
с. 82
Киликъ наз. Прадстаўнік семіцкага племені кілікаў.
с. 82
Килимокъ, килимекъ наз., памянш. ад килимъ.
с. 82
Килимъ наз. Кілім.
с. 83
Килихъ гл. келихъ
с. 83
Килка гл. килька
с. 83
Килкадесятъ гл. килькадесятъ
с. 83
Килкадесять гл. килькадесятъ
с. 83
Килкакроть гл. килькакроть
с. 83
Килканадцать гл. кильканадцать
с. 83
Килканасте, килконасто, кильконасто ліч. Тое, што і килканадцать.
с. 83
Килкасотъ, килкасэтъ ліч. Некалькі соцень.
с. 83
Килкась, килкись займ. і прысл. Колькі-небудзь, некалькі.
с. 84
Килкасэтъ гл. килкасотъ
с. 84
Килкись гл. килкась
с. 84
Килко гл. килька
с. 84
Килкокротне прысл. Некалькі разоў, неаднаразова.
с. 84
Килконадцать гл. кильканадцать
с. 84
Килконасто гл. килканасте
с. 84
Киловый прым. З кілой.
с. 84
Килчибогъ наз. Ванітныя арэхі, насенне чылібухі, якое змяшчае стрыхнін.
с. 84
Килька, килка, килко, килько, кылка ліч. Некалькі.
с. 84
Килькадесятъ, килкадесятъ, килкадесять, килькодесять ліч. Некалькі дзесяткаў.
с. 85
Килькакроть, килкакроть прысл. Некалькі разоў, неаднаразова.
с. 85
Кильканадцать, килканадцать, килконадцать ліч. Дзесяць і некалькі. Параўн. килканасте, скольконадцать.
с. 85
Килько гл. килька
с. 86
Килькодесятъ гл. килькадесятъ
с. 86
Кильконасто гл. килканасте
с. 86
Кимвалы, кимбалы, кимвахи наз. Кімвал. Параўн. цимбалы.
с. 86
Кимонъ наз. Кмін.
с. 86
Кинамомонъ наз. Карыца. Параўн. цынамонъ.
с. 86
Киндякъ наз. Від баваўнянай тканіны.
с. 86
Кинейчикъ гл. кенейчикъ
с. 86
Кинене гл. киненье
с. 86
Кинение гл. киненье
с. 86
Киненый дзеепрым. Кінуты.
с. 86
Киненье, кинение, кинене наз. 1. Дзеянне па дзеясл. кинути ў 1 знач. На кинению каменя — на адлегласці кінутага каменя. 2. Ківок, знак.
с. 86
Киновионъ наз. Тое, што і киновия.
с. 86
Киновия наз. Манастыр, абіцель. Параўн. киновионъ.
с. 86
Кинотефалий наз. Сабакагаловы, прадстаўнік аднаго з відаў афрыканскіх чалавекападобных малпаў, якіх лічылі людзьмі.
с. 86
Кинтаръ гл. кантаръ
с. 87
Кинтидая наз. Малачай(?).
с. 87
Кинути дзеясл. 1. Кінуць, запусціць, шпурнуць. Кинути ворожу (жеребья, лиосы) — кінуць жэрабя, вырашыць што-н. з дапамогай жараб’ёўкі; кинути камень первшымъ (первымъ) — першым асудзіць, зганьбаваць каго-н.; кинути попудливымъ языкомъ — абразіць запальчывым словам; кинути презъ ногу — атрымаць перамогу, узяць верх над кім-н. 2. Хутка перавесці, спешна паслаць, адправіць у якое-н. месца. 3. Пакінуць што-н.
с. 87
Кинутися дзеясл. 1. Імкліва накіравацца, кінуцца куды-н. 2. Імкліва напасці, накінуцца на каго-н. 3. Ускінуцца, узняцца, занесціся для ўдару (пра руку). 4. // перан. Зрабіць замах. 5. Спешна пачаць што-н. рабіць. 6. // перан. Удацца, упасці ў што-н., прыйсці ў які-н. стан.
с. 88
Киовичъ наз. Нашчадак Кія, заснавальніка горада Кіева.
с. 89
Киотецъ, кивотецъ наз. 1. Куфэрак, скрынка. 2. Невялікая створкавая рама для ікон са шклянымі дзверцамі.
с. 89
Киотъ, кивотъ наз. 1. Кедравы куфар, у якім іудзеі захоўвалі скрыжалі Запавету. 2. // перан. Багародзіца. 3. Створкавая рама для ікон са шклянымі дзверцамі.
с. 89
Кипа наз. Мера некаторых тавараў, кіпа.
с. 90
Кипарисовый, кипресовый, киприсовый прым. Які адносіцца да кіпарыса. Параўн. цыприсовый.
с. 90
Кипарисъ, капарисъ наз. 1. Кіпарыс. 2. // перан. Вераадступнікі. 3. Пахучая драўніна аднаго з відаў ядлоўцу. Параўн. циприсъ.
с. 90
Кипелый дзеепрым. Насычаны. (?).
с. 90
Кипение наз. Дзеянне па дзеясл. кипети ў 3 знач.
с. 90
Кипети, кипити дзеясл. 1. Кіпець, бурліць, пеніцца ад моцнага награвання. 2. // перан. Моцна балець, пячы. 3. Бурліць, віраваць, клекатаць (пра вадкасці ў халодным стане). 4. Бурна пенячыся, высока ўздымаючыся, выцякаць. 5. Мецца ў лішку, перапаўняць што-н. 6. Быць пад моцным уздзеяннем якога-н. стану, пачуцця, страсці. Кипети богатствомъ — быць багатым.
с. 90
Кипка наз. Невялікія жалезныя начоўкі.
с. 91
Кипотафионъ наз. Надмагільны помнік.
с. 91
Кипресовый гл. кипарисовый
с. 91
Киприйчикъ наз. Кіпрыёт. Параўн. кипрьчикъ.
с. 91
Киприсовый гл. кипарисовый
с. 91
Кипрский прым. Кіпрскі.
с. 91
Кипрьчикъ наз. Тое, што і киприйчикъ.
с. 91
Кипячий, кипячый дзеепрым. 1. Ад кипети ў 1 знач. 2. Ад кипети ў 3 знач. 3. Ад кипети ў 5 знач.
с. 91
Кипящий, кипящый дзеепрым. 1. Ад кипети ў 1 знач. 2. Ад кипети ў 5 знач.
с. 92
Кириакия наз. Апошні дзень тыдня, нядзеля. Параўн. кирияки. с. 92
Киринейский прым. Які адносіцца да Кірэны — горада або вобласці на афрыканскім узбярэжжы Міжземнага мора.
с. 92
Киринейчикъ наз. Ураджэнец горада ці вобласці Кірэна на афрыканскім узбярэжжы Міжземнага мора. Параўн. киринеянинъ.
с. 92
Киринеянинъ наз. Тое, што і киринейчикъ.
с. 92
Кирисъ наз. Кіраса.
с. 92
Кирияки наз. Тое, што і кириакия.
с. 92
Кирница наз. Тое, што і криница.
с. 92
Кировый прым. ад киръ II.
с. 93
Киръ I наз. Тытул асоб вышэйшага свяшчэнніцкага сану праваслаўнага веравызнання. Параўн. куръ III.
с. 93
Киръ II, керъ наз. Грубае сукно ніжэйшага гатунку.
с. 93
Кисель наз. Кіслая страва з мукі, кісель.
с. 93
Кисло прысл. Кісла. с. 93
Кислый прым. 1. Кіслы. 2. Атрыманы ў выніку браджэння, прыгатаваны шляхам квашання.
с. 93
Кистень, кестень наз. Кісцень.
с. 94
Кистерна наз. Вадаём, рэзервуар для вады. Параўн. цистерна.
с. 94
Кистка наз. Пэндзлік.
с. 94
Кисть наз. Кисть железная — разец, штыхель.
с. 94
Китай наз. Тое, што і китайка.
с. 94
Китайка наз. Гатунак шаўковай або баваўнянай тканіны. Параўн. китай.
с. 94
Китайский прым. Кітайскі.
с. 95
Китайчаный, китайченый, китайчиный прым. ад китайка.
с. 95
Китайчатый прым. ад китайка.
с. 95
Китайченый гл. китайчаный
с. 95
Китайчиный гл. китайчаный
с. 95
Китица наз. Султан, упрыгожанне на галаўным уборы ў выглядзе пучка пер’я.
с. 95
Китликъ наз. Кароткі кафтан.
с. 95
Китлица наз. Від кафтана.
с. 95
Китоврасъ наз. Тое, што і кентаврусъ.
с. 95
Китовъ прым. ад китъ.
с. 96
Китъ наз. Марское страшыдла; кіт.
с. 96
Кифа наз. Галдва.
с. 96
Кичение наз. Ганарыстасць, напышлівасць, фанабэрыстасць.
с. 96
Кишеня гл. кешеня
с. 96
Кишечный прым. ад кишка.
с. 96
Кишка, кижка наз. Кішка.
с. 96
Киянинъ, киенинъ наз. Жыхар Кіеўскай зямлі. Параўн. киевецъ, киевянинъ.
с. 96
Клавзула гл. клявзула
с. 97
Клавзуля гл. клявзула
с. 97
Клавка наз. Бугор, узвышша.
с. 97
Клада наз. 1. Тое, што і колода ў 1 знач. 2. Тое, што і колода ў 2 знач.
с. 97
Кладаный дзеепрым. Падданы, падпарадкаваны.
с. 97
Кладанье наз. Кладанье рукъ — ускладванне рук на каго-н. з мэтай лячэння.
с. 97
Кладати, клодати дзеясл. Класці.
с. 97
Кладбище наз. Могілкі. Параўн. кладовище.
с. 97
Кладезь, кладязь наз. Тое, што і колодезь. Кладезь мудрости — вялікія і глыбокія веды.
с. 97
Кладене гл. кладенье
с. 97
Кладение гл. кладенье
с. 97
Кладеный дзеепрым. 1. Ад класти ў 1 знач. 2. Ад класти ў 2 знач. 3. Ад класти ў 3 знач. 4. Ад класти ў 7 знач. 5. Ад класти ў 12 знач. 6. Ад класти ў 14 знач. 7. Ад класти ў 15 знач. Огонь кладеный — распаленае вогнішча, касцёр; офери кладеные — прынесеныя ахвяры.
с. 97
Кладенье, кладене, кладение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. класти ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. класти ў 8 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. класти ў 16 знач. Кладенье рукъ — ускладванне рук на каго-н. з мэтай адпушчэння грахоў, пасвячэння або вылечвання.
с. 98
Кладовище наз. Тое, што і кладбище.
с. 98
Кладущий дзеепрым. ад класти ў 1 знач.
с. 98
Кладъ наз. 1. Скарб. 2. Тое, што і кладь.
с. 98
Кладывати дзеясл., шматкр. ад кладати.
с. 99
Кладый дзеепрым. ад класти. Кладый руку — які ўскладвае руку на каго-н. з мэтай прымірэння.
с. 99
Кладь наз. Драўляная перакладзіна. Параўн. кладъ у 2 знач.
с. 99
Кладязь гл. кладезь
с. 99
Клаефъ наз. Тое, што і килефъ.
с. 99
Клаймъ гл. клоймъ
с. 99
Кламанье наз. Дзеянне па дзеясл. кламати ў 1 знач.
с. 99
Кламати дзеясл. 1. Гаварыць няпраўду, ілгаць, маніць, хлусіць. 2. Ашукваць, падманваць, уводзіць у зман.
с. 99
Кламаючий дзеепрым. ад кламати ў 1 знач.
с. 99
Кламливе прысл. Ілжыва, крывадушна, няшчыра.
с. 99
Кламливый прым. Ілжывы, крывадушны, няшчыры.
с. 99
Кламный прым. Уяўны, непраўдзівы, фальшывы.
с. 100
Кламство, клямство наз. Брахня, выдумка, мана, няпраўда, хлусня.
с. 100
Кламца наз. Ашуканец, ілгун, манюка, падманшчык, хлус.
с. 100
Кланеный гл. кланяный
с. 101
Кланетися гл. кланятися
с. 101
Кланиватися дзеясл., шматкр. ад кланятися ў 2 знач.
с. 101
Кланяный, кланеный дзеепрым. 1. Ад кланяти ў 1 знач. 2. Ад кланяти ў 2 знач.
с. 101
Кланянье, клянянье наз. Пакланенне каму-н. ці чаму-н.
с. 101
Кланяти, кланять дзеясл. 1. Тое, што і кланятися ў 1 знач. 2. Тое, што і кланятися ў 2 знач.
с. 101
Кланятися, кланетися, кланяться, клянятися дзеясл. 1. Пакланяцца каму-н. ці чаму-н., маліцца з паклонамі богу і святым. Параўн. кланяти ў 1 знач. 2. Кланяцца каму-н. у знак павагі, падзякі, пакорнасці, прывітання. Параўн. кланяти ў 2 знач. 3. Згінацца (пра каленныя суставы).
с. 101
Кланяючийся дзеепрым. 1. Ад кланятися ў 1 знач. 2. Ад кланятися ў 2 знач.
с. 102
Кланяющийся дзеепрым. Тое, што і кланяючийся ў 1 знач.
с. 102
Класие наз., зб. ад класъ. Параўн. колосье.
с. 102
Класти дзеясл. 1. Класці, размяшчаць на паверхні або паблізу чаго-н. 2. Змяшчаць, пісаць, публікаваць, цытаваць, ужываць. 3. Змяшчаць куды-н. у ляжачым (гарызантальным) становішчы. 4. Засоўваць, усоўваць. 5. Змяшчаць куды-н. для захоўвання. 6. Збіраць, накопліваць. 7. Накладваць, падаваць. 8. Дадаваць, падмешваць. 9. Пагружаць, нагружаць. 10. Хаваць (памёршых). 11. Размяшчаць, разбіваць (лагер). 12. Пракладваць (дарогу). 13. Ставіць знак, рабіць метку. 14. Адзяваць. 15. Прад’яўляць, прадстаўляць, паказваць, уручаць, даводзіць да ведама (дакумент і г. д.). 16. Накладаць, ускладаць (якія-н. абавязкі), прызначаць. 17. Лічыць, залічваць, улічваць, расцэньваць. 18. У спалучэнні з некаторымі адцягненымі назоўнікамі абазначае: рабіць якое-н. дзеянне ў адпаведнасці са значэннем дадзенага назоўніка. 19. Ставіць у віну, абвінавачваць. Класти голову (горло, душу, здоровье) — ахвяраваць дзеля каго-н. або чаго-н. сваім жыццём, здароўем; класти огонь (огне, огни) — распальваць, паліць; класти знакъ креста (крестъ, криже) — жагнаць, хрысціць; класти передъ очи (очима) — адкрываць, выяўляць, паказваць, даводзіць да ведама каго-н.; класти поклоны — кланяцца; класти руку (руки) — ускладваць руку (рукі) на каго-н. з мэтай пасвячэння, клятвы або вылечвання; класти сердце — злавацца, гневацца, сердаваць на каго-н.; класти у смехъ — смяяцца з чаго-н.
с. 102
Кластися дзеясл. зв. 1. Ад класти ў 1 знач. 2. Ад класти ў 2 знач. 3. Ад класти ў 3 знач. 4. Ад класти ў 5 знач. 5. Ад класти ў 7 знач. 6. Грузіць свае тавары на судна. 7. Размяшчацца, пасяляцца. 8. Зв. ад класти ў 17 знач.
с. 107
Класъ наз. Тое, што і колосъ.
с. 108
Клатва гл. клятва
с. 108
Клаузула гл. клявзула
с. 108
Клача гл. кляча
с. 108
Клашторь гл. кляшторъ
с. 108
Клебанея наз. Каталіцкі прыход, парафія. Параўн. плебания.
с. 108
Клебанъ наз. Каталіцкі прыходскі свяшчэннік. Параўн. плебанъ.
с. 108
Клевета наз. Уяўнае абвінавачванне, паклёп.
с. 108
Клеветанье, клеветание наз. Дзеянне па дзеясл. клеветати ў 3 знач.
с. 108
Клеветати дзеясл. 1. Даносіць на каго-н.; пляткарыць, паклёпнічаць. 2. Абвінавачваць, папракаць, выкрываць. 3. Уяўна абвінавачваць, абгаворваць.
с. 109
Клеветниковъ прым. ад клеветникъ.
с. 109
Клеветникъ наз. Даносчык, паклёпнік, пляткар.
с. 109
Клеветница наз. Паклёпніца, пляткарка.
с. 109
Клеветный прым. ад клевета.
с. 109
Клевецъ наз. Малаток з канцамі ў выглядзе сякерак для насечкі жорнаў.
с. 109
Кледка гл. клетка
с. 109
Клееватый прым. Клейкі, ліпкі.
с. 109
Клеенье наз. Дзеянне па дзеясл. клеить.
с. 110
Клеитися дзеяс. // перан. Злучацца, згуртоўвацца, яднацца.
с. 110
Клеить дзеясл. Клеіць, склейваць.
с. 110
Клей наз. Ліпкае рэчыва, клей.
с. 110
Клеймо наз. Тое што і клейно.
с. 110
Клейно наз. Кляймо. Параўн. клеймо.
с. 110
Клейнотокъ наз., памянш. ад клейнотъ у 1 знач.
с. 110
Клейнотъ, кленотъ наз. 1. Каштоўнасць, дарагая рэч, упрыгожанне. // перан. 2. Герб; рэгалія.
с. 111
Клейтовный гл. кглейтовный
с. 111
Клейтъ гл. кглейтъ
с. 112
Клекати гл. клякати
с. 112
Клекнути гл. клякнути
с. 112
Клекотати дзеясл, Клекатаць.
с. 112
Клеменцыя наз. Спагадлівасць, паблажлівасць.
с. 112
Кленатися дзеясл. Тое, што і клястися.
с. 112
Кленотъ гл. клейнотъ
с. 112
Кленучий дзеепрым. ад клясти.
с. 112
Кленучийся дзеепрым. ад клястися.
с. 112
Кленущий дзеепрым. ад клясти.
с. 112
Кленущийся гл. клянущийся
с. 112
Кленъ наз. Клён.
с. 112
Клеоватый прым. Глеісты (?).
с. 112
Клепало наз. Ляскотка, бразготка.
с. 112
Клепати дзеясл. 1. Стукаць, біць. 2. Паклёпнічаць, непраўдзіва абвінавачваць.
с. 112
Клепачъ наз. 1. Чаканшчык. манеты (?). 2. Манета (мясцовай вытворчасці) (?).
с. 113
Клепецъ наз. Прылада для абчэсвання камення.
с. 113
Клепка наз. Клёпка.
с. 113
Клеплинецъ наз. (?)
с. 113
Клерошанинъ наз. Тое, што і клирошанинъ.
с. 113
Клеръ наз. Тое, што і клиръ.
с. 114
Клеска гл. кляска
с. 114
Клести гл. клясти
с. 114
Клестися гл. клястися
с. 114
Клетва гл. клятва
с. 114
Клетити дзеясл. Будаваць, засноўваць.
с. 114
Клетка, кледка, клитка наз. 1. Клетка. 2. Памянш. ад клеть у 1 знач. 3. Ятка, латок, палатка (гандлёвая). Параўн. клятка. 4. Рысунак, які атрымліваецца пры. перасячэнні вертыкальных і гарызантальных ліній. 5. Варштат (?).
с. 114
Клетное наз. Плата за карыстанне гандлёвай лаўкай.
с. 115
Клетный прым. ад клеть у 1 знач.
с. 115
Клеточка наз., памянш. ад клетка ў 2 знач.
с. 115
Клетченка наз., памянш. ад клетка ў 2 знач.
с. 115
Клетчина наз. ад клетка ў 2 знач.
с. 115
Клеть наз. 1. Клець, свіран; кладоўка. 2. Гандлёвая палатка. 3. Невялікі пакой, каморка.
с. 115
Клецъ I наз. Калода, пень.
с. 116
Клецъ II наз. Клёцка.
с. 116
Клечити дзеясл. Кленчыць.
с. 116
Клеще гл. клещи
с. 116
Клещенецъ наз. Еўнух.
с. 116
Клещи, клеще, клещы наз. 1. Абцугі. // перан. 2. Клешчы (драўляная аснова хамута).
с. 116
Клещики, клещки наз., памянш. ад клещи ў 1 знач.
с. 117
Клещы гл. клещи
с. 117
Клиба наз. Прэс (?).
с. 117
Кликаный дзеепрым. ад кликати ў 1 знач.
с. 117
Кликанье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. кликати ў 2 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. кликати ў 3 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. кликати ў 4 знач.
с. 117
Кликати, кликать дзеясл. 1. Клікаць, заклікаць. Кгвалту (кгвалтъ) кликати — клікаць на дапамогу; ратунку кликати — прасіць ратунку; розбой кликати — клікаць на дапамогу; спасения кликати — прасіць ратунку. 2. Крычаць, выкрыкваць, усклікваць. // перан. 3. Абвяшчаць, паведамляць. 4. Падаваць гукавыя сігналы; вартаваць. 5. Называць.
с. 117
Кликивати дзеясл., шматкр. ад кликати ў 4 знач.
с. 119
Кликнути дзеясл. 1. Паклікаць. 2. Закрычаць, выкрыкнуць. 3. Абвясціць, паведаміць.
с. 119
Кликовщина наз. Падатак на вартаўніцтва.
с. 119
Кликунство наз. Вартаўніцтва.
с. 120
Кликунъ наз. 1. Вартаўнік, які падаваў гукавыя сігналы. 2. Асоба, якая абвяшчала заклікі, загады і навіны.
с. 120
Кликъ наз. 1. Крык, кліч, заклік. 2. Мера адлегласці (?).
с. 120
Клинати дзеясл. Клясці.
с. 121
Клинокъ наз., памянш. ад клинъ у 2 знач.
с. 121
Клинъ наз. 1. Клін. 2. Тое. што мае востравугольную форму. Клиномъ — звужаючыся да аднаго бока. 3. Палетак.
с. 121
Клинястый прым. Клінападобны.
с. 121
Клирикъ, клирыкъ наз. Клірык. Параўн. клирошанинъ, криликъ.
с. 122
Клирицтво наз. Клірыцтва.
с. 122
Клирический прым. Клірыцкі.
с. 122
Клиросъ наз. 1. Пеўчыя і чытальнікі ў царкве. 2. Месца ў царкве для пеўчых. Параўн. крылосъ.
с. 122
Клирошанинъ наз. Тое, што і клирикъ. Параўн. клерошанинъ, крылошанинъ.
с. 122
Клиръ наз. Клір, духавенства. Параўн. клеръ.
с. 123
Клирыкъ гл. клирикъ
с. 123
Клисти гл. клясти
с. 123
Клистися гл. клястися
с. 123
Клитка гл. клетка
с. 123
Кличъ наз. Кліч.
с. 123
Клобукъ наз. Клабук. // перан.
с. 123
Клодати гл. кладати
с. 123
Клоймъ, клаймъ наз. Клуня.
с. 123
Клокотанье наз. Булькатанне, клекатанне.
с. 123
Кломля наз. Кломля, брэдзень. Параўн. комля.
с. 123
Клонение наз. Нахіл.
с. 124
Клонитися дзеясл. зв. Гнуцца, згінацца.
с. 124
Клонный прым. Прыхільны (?).
с. 124
Клоня гл. клуня
с. 124
Клопотание наз. Клопат; журба.
с. 124
Клопотати дзеясл. Дакараць.
с. 124
Клопотатися дзеясл. зв. Клапаціцца, непакоіцца.
с. 124
Клопотити дзеясл. Непакоіць, турбаваць.
с. 124
Клопотитися, клопотитисе дзеясл. зв. 1. Клапаціцца. 2. Журыцца.
с. 124
Клопотливе прысл. З непакоем, хваляваннем.
с. 125
Клопотливый прым. 1. Клапатлівы. 2. Клапотны. 3. Журботны.
с. 125
Клопотный прым. Клапотны.
с. 125
Клопотовати дзеясл. Клапаціцца.
с. 125
Клопотъ наз. 1. Клопат, турбота. 2. Разлад, нязгода. 3. Шум, крык.
с. 125
Клотка наз. Калодка (дэталь драўлянага замка; засаўка).
с. 126
Клотня наз. Тое, што і колотня.
с. 126
Клотый прым. Тое, што і колотый у 1 знач.
с. 126
Клубковый прым. ад клубокъ.
с. 126
Клубокъ наз. Клубок. Параўн. клубъ у 1 знач.
с. 126
Клубъ наз. 1. Тое, што і клубокъ. 2. Клуб (анатам.).
с. 126
Клумокъ наз. Тое, што і клунокъ.
с. 126
Клуна гл. клуня
с. 127
Клунный прым. ад клуня.
с. 127
Клуння гл. клуня
с. 127
Клунокъ наз. Клунак. Параўн. клумокъ.
с. 127
Клуня, клоня, клуна, клуння, клюня наз. Клуня.
с. 127
Клуся наз. Маладая цяглавая жывёліна (конь, асёл).
с. 127
Клучъ гл. ключъ
с. 127
Клучыщо гл. ключыщо
с. 127
Клыкъ наз. Жмут.
с. 127
Клюба наз. Належнае становішча, норма.
с. 127
Клюватися дзеясл. зв. Дзяўбціся.
с. 128
Клюня гл. клуня
с. 128
Ключе наз. Ныркі (?).
с. 128
Ключикъ наз., памянш. ад ключъ I.
с. 128
Ключимый прым. Неабходны (?).
с. 128
Ключка наз. 1. Крук. 2. Зачэпка, прыдзірка.
с. 128
Ключниковая наз. Жанчына, якой даручана пасада ключніка.
с. 128
Ключниковъ прым. ад ключникъ.
с. 128
Ключникъ, клюшникъ наз. Асоба, якой даручаны ключы, нагляд і права распарадчыка ў двары або маёнтку, ключнік. // перан.
с. 128
Ключница наз. Распарадчыца дамовай гаспадаркай, эканомка.
с. 129
Ключницство, ключництво наз. Пасада ключніка.
с. 129
Ключоватый прым. Крынічны.
с. 130
Ключъ, клучъ, ключь I наз. 1. Ключ. // перан. Доступ. Въ ключахъ быти (бывати) — быць на пасадзе ключніка (ключніцы). 2. Дэталь агнястрэльнай зброі. 3. Умоўныя знакі для вылічэння па іх розных дат.
с. 130
Ключъ II наз. 1. Зямельнае ўладанне, якое складалася з пэўнай колькасці вёсак, фальваркаў і ўгоддзяў. 2. Пасада адміністратара ключа (зямельнага ўладання). Въ ключахъ быти — быць на пасадзе адміністратара ключа.
с. 130
Ключъ III наз. Крыніца.
с. 131
Ключыщо, клучыщо наз. Тоўстая жардзіна з крукам, якая ўжывалася пры набудове страхі.
с. 131
Клюшникъ гл. ключникъ
с. 131
Клявза наз. Тое, што і клявзула.
с. 131
Клявзула, клавзула, клавзуля, клявзуля, кляузула, кляузуля наз. Пункт юрыдычнага дакумента, які неабходна выконваць; фармуліроўка. Параўн. клявза, клявзура ў 2 знач.
с. 131
Клявзура наз. 1. Рэгламент манастырскага жыцця. 2. Тое, што і клявзула.
с. 132
Клядба наз. Клятва, прысяга.
с. 132
Клякати, клекати дзеясл. Кленчыць, прыкленчваць.
с. 132
Клякнути, клекнути дзеясл. Прыкленчыць.
с. 132
Клямаръ, кляморъ наз. Клямар (жалезная скрэпа ў драўляных канструкцыях).
с. 133
Клямка наз. Клямка. // перан.
с. 133
Кляморъ гл. клямаръ
с. 133
Клямство гл. кламство
с. 133
Клямчастый прым. ад клямка.
с. 133
Клянущийся, кленущийся дзеепрым. ад клястися.
с. 133
Клянянье гл. кланянье
с. 133
Клянятися гл. кланятися
с. 133
Кляпышъ наз. Міндаль.
с. 133
Кляска, клеска наз. Паражэнне, няўдача.
с. 133
Клясти, клести, клисти дзеясл. Клясці. Параўн. кляти.
с. 134
Клястися, клестися, клистися дзеясл. зв. Клясціся. Параўн. кленатися, клятися.
с. 134
Клятва, клатва, клетва наз. 1. Клятва, прысяга. 2. Пракляцце. 3. Закляцце. 4. Забарона.
с. 134
Клятвенный прым. 1. Ад клятва ў 1 знач. 2. Ад клятва ў 2 знач.
с. 135
Клятвепреступникъ наз. Клятвапарушальнік.
с. 135
Кляти дзеясл. Тое, што і клясти.
с. 136
Клятися дзеясл. зв. Тое, што і клястися.
с. 136
Клятка наз. Тое, што і клетка ў 3 знач.
с. 136
Клятый дзеепрым. ад кляти (клясти).
с. 136
Кляузула гл. клявзула
с. 136
Кляузуля гл. клявзула
с. 136
Кляча, клача наз. Кабыла. Параўн. клячь.
с. 136
Клячати дзеясл, Кленчыць.
с. 137
Клячка наз., памянш. ад кляча.
с. 137
Клячучий дзеепрым. ад клячати.
с. 137
Клячь наз. Тое, што і кляча.
с. 137
Кляшторный, кляштырный прым. ад кляшторъ.
с. 137
Кляшторъ, клашторь наз. Манастыр (звычайна каталіцкі).
с. 137
Кляштырный гл. кляшторный
с. 138
Кменъ гл. кминъ
с. 138
Кметевъ прым. ад кметь.
с. 138
Кметий прым. Тое, што і кмечий.
с. 138
Кметовский прым. ад кметь.
с. 138
Кметь наз. Селянін падданы; мужык.
с. 138
Кмецкий прым. ад кметь.
с. 138
Кмечий прым. ад кметь. Параўн. кметий.
с. 139
Кминтаровый гл. цминтаревый
с. 139
Кминъ, кменъ наз. Кмен.
с. 139
Кмотръ наз. Кум; хрышчоны бацька.
с. 139
Кнажа гл. княжа
с. 139
Кнафель, кнапель, кнахель, книфель, кнофель наз. Гузік; аздоблены прадмет для зашпільвання.
с. 139
Кнафликъ наз., памянш. ад кнафель.
с. 139
Кнахель гл. кнафель
с. 140
Кнебель наз. 1. Палка, жэрдка. 2. Прэнт. 3. Кляп.
с. 140
Кнебликъ, кгебликъ, кебликъ наз. Гузік.
с. 140
Кнегини гл. княгини
с. 140
Кнегининский прым. Які належыць княгіні.
с. 140
Кнегининъ гл. княгининъ
с. 140
Кнегиня гл. княгиня
с. 140
Кнежа гл. княжа
с. 140
Кнежацкий гл. княжацкий
с. 140
Кнежачий гл. княжачий
с. 140
Кнеже гл. княжа
с. 140
Кнежение гл. княженье
с. 140
Кнеженье гл. княженье
с. 140
Кнежий гл. княжий
с. 140
Кнежна гл. княжна
с. 140
Кнежнинъ прым. Які належьщь княжне.
с. 140
Кнежничка гл. княжничка
с. 140
Кнежый гл. княжий
с. 140
Кнежыти гл. княжити
с. 140
Кнежычанинъ наз. Жыхар Кнежыцкай воласці.
с. 140
Кнежэнье гл. княженье
с. 140
Кнезский гл. князский
с. 140
Кнехиня гл. княгиня
с. 140
Книга наз. 1. Кніга; літаратурны твор. Книга святого письма — Біблія. 2. Частка якога-н. літаратурнага твора, том. 3. Сшытак для дзелавых запісаў. Книги актовые — зборнік юрыдычных дакументаў; книги духовные — метрычныя кнігі; книги замковые — зборнік дакументаў замкавага суда; книги записные — зборнік дакументаў аб юрыдычных актах (перадачы маёмасці, завяшчанні і г. д.); книги земские — зборнік актаў земскіх судоў; книги каптуровые — зборнік актаў каптуровых судоў; книги кгродские (гродзкие, гродские, кгродзкие, кгроцкие) — зборнік актаў гродскіх судоў; книги литовские — Літоўская метрыка; книги писцовые — кнігі дзелавых запісаў; книга посольская — зборнік дакументаў, звязаных з міжнароднымі адносінамі; книги ратушные — кнігі запісаў, звязаных з гарадскім самакіраваннем; книги скарбные — зборнік дакументаў аб уладанні маёмасцю; книги судовые — зборнік судовых дакументаў; книги трибунальские (трибунальные) — зборнік юрыдычных дакументаў трыбунала; книги урядовые (врадовые, врядовые) — зборнік юрыдычных дакументаў; книги чорные — судовыя кнігі, у якія ўносіліся звесткі пра крадзяжы; вымазати (выгладити, выложити) зъ книгъ — выключыць з ліку жывых, пазбавіць жыцця. 4. мн. Кнігасховішча. 5. Стандартная колькасць лісткоў сусальнага золата, змацаваных у выглядзе кніжкі.
с. 141
Книгарнье наз. Кнігарня, бібліятэка. с. 144
Книголюбецъ наз. Той, хто старанна займаецца кніжнай навукай; кнігалюб.
с. 144
Книгочий наз. 1. Вучоны чалавек, тлумачальнік свяшчэннага пісання, законаў, правіл рэлігійнай маралі. 2. Сакратар, пісар; той, хто вядзе канцылярскія кнігі.
с. 144
Книжечка наз., памянш. ад книга ў 1 знач.
с. 144
Книжица наз., памянш. ад книга ў 1 знач.
с. 145
Книжка наз. памянш. 1. Ад книга ў 1 знач. 2. Ад книга ў 3 знач. 3. Ад книга ў 5 знач.
с. 145
Книжникъ наз. 1. Знаўца свяшчэннага пісання, законаў і правіл рэлігійнай маралі. 2. Мудрэц, вучоны чалавек.
с. 145
Книжница наз. Кнігасховішча, бібліятэка.
с. 146
Книжный прым. 1. Звязаны з пісьменнасцю, кніжнай навукай. 2. Які мае адносіны да кнігі. Книжный месецъ — каляндарны месяц.
с. 146
Книфель гл. кнафель
с. 146
Кновати дзеясл. Хітрыць, утойваць, злачынна задумваць.
с. 146
Кноватися дзеясл., зв. ад кновати.
с. 146
Кнорозъ наз. Кныр. Параўн. кноръ, конорозъ.
с. 146
Кноръ наз. Тое, што і кнорозъ.
с. 146
Кнотъ наз. 1. Кнот. 2. Факел, паходня.
с. 146
Кнотье наз., зб. ад кнотъ.
с. 147
Кнофель гл. кнафель
с. 147
Кнутъ наз. Бізун, пуга.
с. 147
Кнутье наз., зб. ад кнутъ.
с. 147
Кнышинский прым. З Кнышына.
с. 147
Княгини, кнегини наз. Тое, што і княгиня.
с. 147
Княгининъ, кнегининъ прым. Які належыць княгіні.
с. 147
Княгиня, кнегиня, кнехиня, княгыня наз. 1. Знатная жанчына, пані. 2. Жонка або ўдава князя. Параўн. княгини, княжна ў 2 знач. Великая княгиня — жонка або ўдава вялікага князя. 3. Тое, што і княжна ў 1 знач.
с. 147
Княжа, кнажа, кнежа, кнеже, княже, княжо, княжя наз. 1. Тое, што і князь у 1 знач. Параўн. ксенжа ў 1 знач. 2. Тое, што і князь у 2 знач. Княжа темностий (того света) — уладар цёмных сіл, д’ябал. Параўн. ксенжа ў 2 знач. 3. Тое, што і князь у 3 знач. Параўн. ксенжа ў 3 знач. 4. Свяшчэннік, духоўнік. Княжа капланский — жрэц. Параўн. ксенжа ў 4 знач. 5. Тое, што і князь у 5 знач. Великое княжа — правіцель дзяржавы. Параўн. ксенжа ў 3 знач. 6. Тое, што і князь у 6 знач. 7. Тытул або састаўная частка тытула магната, манарха. 8. Сын князя.
с. 148
Княжанье гл. княженье
с. 150
Княжаство гл. княжество
с. 150
Княжатий прым. Тое, што і княжий.
с. 150
Княжатский гл. княжацкий
с. 150
Княжатство гл княжество
с. 151
Княжацкий, кнежацкий, княжатский, княжецкий, княжицкий, княжыцкий прым. Тое, што і княжий у 1 знач.
с. 151
Княжачий, кнежачий, княжачый прым. Тое, што і княжий у 1 знач.
с. 151
Княжащий дзеепрым. ад княжити.
с. 151
Княже гл. княжа
с. 151
Княжевати дзеясл. Тое, што і княжити.
с. 151
Княженье, кнежение, кнеженье, кнежэнье, княжанье, княжене, княжение, княжэнье наз. 1. Першынство, старшынство. 2. Княжанне, карыстанне княжацкай уладай. Великое княженье — карыстанне ўладай вялікага князя. 3. Княства. Быти на княженьи, держати княженье, сидети на княженьи — кіраваць княствам; взяти княженье, сести на княженье — атрымаць княжацкую ўладу; обрати (осадити, посадити) на княженье — даць княжацкую ўладу.
с. 152
Княжество, княжаство, княжатство, княжецство наз. 1. Тое, што і князство ў 1 знач. 2. Тое, што і князство ў 2 знач. 3. Тое, што і князство ў 3 знач. Великое княжество — састаўная частка назвы дзяржавы.
с. 153
Княжети гл. княжити
с. 153
Княжецкий гл. княжацкий
с. 153
Княжецство гл. княжество
с. 153
Княжий, кнежий, кнежый, княжый прым. 1. Які належыць князю, мае адносіны да князя, княжацкі. Параўн. княжатий, княжацкий, княжачий, княжский, князий, князский. 2. У знач. наз. Які належыць да княжацкага роду.
с. 153
Княжити, кнежыти, княжети, княжыти дзеясл. Правіць княствам, княжыць. Параўн. княжевати, княжовати.
с. 154
Княжицкий гл. княжацкий
с. 154
Княжичъ наз. Сын князя.
с. 154
Княжна, кнежна наз. 1. Дачка князя, князёўна. Великая княжна — дачка вялікага князя. Параўн. княгиня ў 3 знач., князна, ксенжна ў 1 знач. 2. Тое, што і княгиня ў 2 знач. Параўн. ксенжна ў 2 знач.
с. 154
Княжничка, кнежничка наз. Дачка князя.
с. 155
Княжо гл. княжа
с. 155
Княжовати дзеясл. Тое, што і княжити.
с. 155
Княжский прым. Тое, што і княжий у 1 знач.
с. 155
Княжство наз. 1. Тое, што і князство ў 3 знач. 2. Княжацкая ўлада. Взяти на княжство — даць княжацкую ўладу; зложити зъ княжства — пазбавіць княжацкай улады.
с. 155
Княжующий дзеепрым. ад княжити.
с. 155
Княжый гл. княжий
с. 156
Княжыти гл. княжити
с. 156
Княжыцкий гл. княжацкий
с. 156
Княжэнье гл. княженье
с. 156
Княжя гл. княжа
с. 156
Князевъ прым. Які належыць князю, князеў.
с. 156
Князий прым. Тое, што і княжий у 1 знач.
с. 156
Князикъ наз., памянш. ад князь.
с. 156
Князкий гл. князский
с. 156
Князна наз. Тое, што і княжна ў 1 знач.
с. 156
Князский, кнезский, князкий, князьский прым. Тое, што і княжий у 1 знач.
с. 156
Князство, князтво, князсство, князьство, княство наз. 1. Панаванне, старшынство, першынство. Параўн. княжество ў 1 знач., ксянство. 2. Карыстанне княжацкай уладай, княжанне. Параўн. княжество ў 2 знач. 3. Тэрыторыя, падуладная князю (вялікаму або ўдзельнаму). Великое князство — а) састаўная частка назвы. дзяржавы або вобласці, падуладнай вялікаму князю; б) Вялікае княства Літоўскае. Параўн. княжество ў 3 знач., княжство ў 1 знач.
с. 157
Князь, гнязь наз. 1. Правадыр; военачальнік; старэйшына. // перан. Ісус Хрыстос. Параўн. княжа ў 1 знач. 2. Уладар, гаспадар. // перан. Князь бесовский (бесовъ, злосливый, злостий, света того, смерти, темностей, умерливыхъ) — д’ябал, уладар цёмных сіл; князь света, князь сего света — той, хто творыць дабро; Бог. Параўн. княжа ў 2 знач. 3. Чалавек шляхетнага паходжання. Параўн. княжа ў 3 знач. 4. Тое, што і ксендзъ у 1 знач. Князь бискупъ — архіепіскап. 5. Уладальнік і правіцель княства або вобласці (удзела). Великий князь — а) састаўная частка тытула правіцеля дзяржавы; асоба, якая носіць гэты. тытул; б) тытул правіцеля значнага па тэрыторыі і моцы ўдзельнага княства; асоба, якая носіць гэты тытул; в) нададзены (няспадчынны) тытул некаторых багацейшых паноў, магнатаў. Параўн. княжа ў 5, 7 знач. 6. Феадал, які мае княжацкі тытул, з’яўляецца васалам і знаходзіцца на службе ў вялікага князя. Параўн. княжа ў 6 знач., ксендзъ у 2 знач.
с. 158
Князьский гл. князский
с. 161
Князьство гл. князство
с. 161
Княство гл. князство
с. 161
Ко прыназ. 1. Тое, што і къ у 1 знач. 2. Тое, што і къ у 2 знач. 3. Тое, што і къ у 3 знач. 4. Тое, што і къ у 4 знач. 5. Тое, што і къ у 5 знач. 6. Тое, што і къ у 6 знач. 7. Тое, што і къ у 8 знач. 8. Тое, што і къ у 9 знач. 9. Ужываецца для абазначэння прызначэння, прыгоднасці. Параўн. ку.
с. 161
Коадгерентъ наз. Таварыш, кампаньён.
с. 163
Коадъюторъ, коадиуторъ, коадюторъ наз. Намеснік духоўных асоб.
с. 163
Коатинъ наз. Іншаземец.
с. 163
Кобакъ гл. кабакъ
с. 163
Кобанъ наз. Парсюк.
с. 163
Кобатъ гл. кабатъ I
с. 163
Кобачный гл. кабачный
с. 163
Кобель наз. Сабака.
с. 163
Кобелюсъ наз. Тое, што і кобель.
с. 163
Кобенякъ, кабенякъ, кобенекъ наз. Від верхняй вопраткі, накідка. Параўн. копенякъ.
с. 163
Коберецъ наз. Дыван, кілім. Параўн. коверецъ, коперецъ.
с. 164
Кобола гл. кабала
с. 164
Кобрынецъ наз. Жыхар Кобрына.
с. 164
Кобыла наз 1. Кабыла. 2. Тое, што і кобылина ў 2 знач.
с. 164
Кобылий прым. ад кобыла ў 1 знач.
с. 164
Кобылина наз 1. Кабылінае мяса, каніна. 2. Калода з вострымі калочкамі для перагароджвання праезду. Параўн. кобыла ў 2 знач.
с. 164
Кобылица наз. Тое, што і кобылка.
с. 165
Кобылка наз. Саранча. Параўн. кобылица.
с. 165
Кобялка наз. Кошык.
с. 165
Кова наз. Акоўка.
с. 165
Ковадло наз. Кавадла.
с. 165
Ковалевая наз. Жонка каваля.
с. 165
Ковалекъ гл. кавалокъ
с. 165
Ковалиовъ прым. Які мае адносіны да каваля.
с. 165
Ковалиха наз. Жонка каваля.
с. 165
Ковалский гл. ковальский
с. 166
Ковалство наз. Кавальства.
с. 166
Коваль, ковалъ наз. 1. Каваль. 2. Від гарматы.
с. 166
Ковальский, ковалский прым. Кавальскі.
с. 166
Кованне гл. кованье
с. 166
Кованый дзеепрым. 1. Ад ковати ў 1 знач. Серебро кованое — вырабы з серабра. 2. Ад ковати ў 4 знач. 3. Акаваны, абабіты металам; упрыгожаны акоўкай. 4. У знач. прым. Які мае падковы.
с. 166
Кованье, кованне наз. 1. Дзеянне па дзеясл. ковати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. ковати ў 3 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. ковати ў 4 знач. 4. Дзеянне па дзеясл. ковати ў 5 знач. 5. Дзеянне па дзеясл. ковати ў 6 знач.
с. 167
Коварство наз. Каварства.
с. 168
Ковати дзеясл. 1. Каваць, апрацоўваць молатам. 2. // перан. Задумваць нядобрае, рабіць зло. 3. Прыбіваць падковы, падкоўваць. 4. Чаканіць манету. 5. Насякаць (пра жорны). 6. Разбіваць, разбураць.
с. 168
Ковачъ наз. Каваль.
с. 168
Ковенский прым. Які адносіцца да Коўна.
с. 168
Коверецъ, коверець наз. Тое, што і коберецъ.
с. 169
Коверникъ наз. Дываншчык.
с. 169
Коверница наз. Дываншчыца.
с. 169
Коверъ, коворъ наз. Дыван.
с. 169
Ковзота наз. Каўзота, слізгота.
с. 169
Ковияръ наз. Тое, што і каверъ.
с. 169
Ковната, кувната наз. Тое, што і комната.
с. 169
Ковнеръ гл. колнеръ
с. 169
Ковникъ наз. Злоснік, зламыснік.
с. 169
Ковнянинъ наз. Жыхар Коўна. Параўн. ковянинъ.
с. 169
Коворъ гл. коверъ
с. 170
Коврыга наз. Бохан.
с. 170
Ковтумелия наз. Прыкрасць, крыўда.
с. 170
Ковчанъ наз. Калчан.
с. 170
Ковчегъ, ковчекъ наз. 1. Каўчэг, карабель. 2. // перан. Сховішча, умяшчальня.
с. 170
Ковчежный прым. ад ковчегъ.
с. 170
Ковчекъ гл. ковчегъ
с. 170
Ковшикъ, ковшыкъ наз. 1. Памянш. ад ковшъ у 1 знач. 2. Тое, што і ковшъ у 2 знач.
с. 170
Ковшичокъ наз., памянш. ад ковшъ у 1 знач.
с. 171
Ковшоватый прым. Які па форме нагадвае коўш.
с. 171
Ковшъ наз. 1. Коўш, карэц, чаша. 2. Адзінка вымярэння сыпкіх рэчываў і вадкасці. Параўн. ковшикъ у 2 знач.
с. 171
Ковшыкъ гл. ковшикъ
с. 171
Ковянинъ наз. Тое, што і ковнянинъ.
с. 171
Когда прысл. 1. Калі-небудзь. 2. Калі, у які час.
с. 171
Когды зл. 1. Калі; у той час як. 2. Калі, пры якой умове.
с. 172
Когелетъ прысл. Калісьці.
с. 172
Когниция гл. кокгниция
с. 172
Когорта наз. Вайсковае падраздзяленне, кагорта.
с. 172
Когуть наз. Певень.
с. 172
Кодило гл. кадило
с. 172
Кодити гл. кадити
с. 172
Кодола наз. Канат для рыбалоўнай сеткі.
с. 172
Кодрантъ наз. Рымская медзяная манета.
с. 172
Кодъ наз. Від верхняга адзення (?).
с. 172
Кое I зл. Таксама, як і.
с. 172
Кое II часц. Небудзь, абы. Кое-где — абы-дзе, дзе-небудзь.
с. 172
Коестранъ наз. (?).
с. 172
Кожа наз. 1. Скура, верхняе покрыва цела чалавека і жывёлы. Кожа да кости — пра вельмі худога чалавека. 2. Вырабленая шкура жывёлы.
с. 172
Кожаный, коженый прым. Скураны.
с. 173
Кожаръ наз. Кушнер.
с. 173
Кождный займ. Тое, што і кождый у 1 знач.
с. 173
Кождо займ. Кожны.
с. 174
Кождовый займ. Тое, што і кождый у 1 знач.
с. 174
Кождоденный прым. Штодзённы; надзённы.
с. 174
Кождомесечный прым. Штомесячны.
с. 174
Кождорочный прым. Штогадовы.
с. 174
Кождый займ. 1. Кожны, усялякі, любы. Параўн. кождный, кождовый, кожный у 1 знач. 2. Ніякі (з прыназ. безъ). 3. У знач. наз. Кожны чалавек. Параўн. кожный у 2 знач.
с. 174
Кожемяка, кожемака, кожемякъ, кожомяка наз. Кажамяка.
с. 175
Кожемяцкий прым. Кажамяцкі.
с. 175
Коженый гл. кожаный
с. 175
Кожерезатель наз. Шавец.
с. 175
Кожка наз. 1. Памянш. ад кожа ў 2 знач., шкурка. 2. Верхняе покрыва, абалонка пладоў; скурка.
с. 175
Кожный займ. 1. Тое, што і кождый у 1 знач. 2. Тое, што і кождый у 3 знач.
с. 175
Кожомяка гл. кожемяка
с. 175
Кожухь, кажухъ, кожюхъ наз. Кажух; шуба.
с. 175
Кожушекъ, кожушокъ наз., памянш. ад кажухъ.
с. 176
Кожушный прым. ад кожухъ.
с. 176
Кожушникъ наз. Кушнер.
с. 176
Кожушокъ гл. кожушекъ
с. 176
Кожушонко наз., памянш. ад кожухъ.
с. 176
Кожыца наз. Скураное покрыва.
с. 176
Кожюхъ гл. кожухъ
с. 176
Коза наз. 1. Каза. 2. Від агнястрэльнай зброі. 3. Прыстасаванне для лоўлі рыбы.
с. 176
Козакинка наз. Від верхняга жаночага адзення свабоднага пакрою, кароткага, без рукавоў.
с. 177
Козакъ, казакъ наз. 1. Лёгкаўзброены воін у войску Вялікага Княства Літоўскага і Рэчы Паспалітай. 2. Прадстаўнік вольнай ваеннай абшчыны з асобым самакіраваннем. 3. Служылы чалавек, які нясе пагранічную ахоўную службу па найму ў Маскоўскай дзяржаве. 4. Чалавек, які нясе ахоўную, кур’ерскую службу ў замках ці пры дварах магнатаў.
с. 177
Козанье гл. казанье
с. 178
Козари, казари, козары наз. Народ цюркскага паходжання, які ў VII-X стст. утварыў дзяржаву ў нізоўях Дняпра і Волгі; хазары.
с. 178
Козати гл. казати
с. 178
Козацкий, казацкий прым. 1. Ад козакъ у 2 знач. 2. Ад козакъ у 3 знач. 3. Ад козакъ у 5 знач. 4. Асобы стыль прадметаў экіпіроўкі, уласцівы казакам.
с. 178
Козацтво, казацтво, козацство наз. 1. Ваенная, ахоўная, кур’ерская служба. 2. Рабаванне, грабежніцтва. 3. Зб. ад козакъ у 5 знач.
с. 179
Козачокъ, козачекъ наз. Наёмны работнік, слуга.
с. 179
Козаччизна наз. Вайна з казакамі.
с. 179
Козба гл. косьба
с. 179
Козеирогъ, козорогъ наз. Казярог, сузор’е, адзін са знакаў задыяка. Параўн. козорожецъ.
с. 179
Козелецъ наз. Казляня. Параўн. козелокъ, козелчикъ.
с. 180
Козелокъ наз. Тое, што і козелецъ.
с. 180
Козелчикъ наз. Тое, што і козелецъ.
с. 180
Козелъ наз. 1. Казёл. 2. Саха (слуп з развілкай на канцы, які ўжываўся пры будаўніцтве чаго-н. як апора). 3. Тое што і козлы. 4. Спосаб укладкі снапоў. 5. Мяшок. з казлінай скуры (?).
с. 180
Козеня наз. Казляня.
с. 181
Козий прым. Які мае адносіны да казы, казіны. Параўн. козиный.
с. 181
Козина наз. Тое, што і козлина ў 1 знач.
с. 181
Козиный прым. Тое, што і козий.
с. 181
Козица наз. Мяшок са шкуры, знятай без разрэзу.
с. 181
Козка наз. Вырабленая шкура казы.
с. 181
Козлентко наз. Тое, што і козлятко.
с. 182
Козлий прым. 1. Казіны, які мае адносіны да казы. 2. Зроблены з шэрсці казы.
с. 182
Козлина наз. 1. Вырабленая казіная шкура. Параўн. козина. 2. Казляціна.
с. 182
Козлинка наз., памянш. ад козлина ў 1 знач.
с. 182
Козлиный прым. ад козелъ у 1 знач.
с. 182
Козличъ наз. Жыхар горада Казельска.
с. 182
Козлище наз. Казляня.
с. 182
Козловый прым. 1. Які адносіцца да казла, казліны. 2. Зроблены з казловай скуры; казловы.
с. 183
Козлы наз. Падстаўка на ножках, збітых крыж-накрыж. Параўн. козелъ у 3 знач.
с. 183
Козля, козьля наз. Казляня.
с. 183
Козлякъ наз. Масляк.
с. 183
Козлятко наз. Казляня. Параўн. козлентко.
с. 183
Козлячий прым. Казліны.
с. 184
Козмикъ наз. Міранін (які не мае духоўнага звання).
с. 184
Козни наз. Інтрыгі, падкопы.
с. 184
Кознити гл. казнити
с. 184
Козногласие наз. Крывадушнасць, хітрасць.
с. 184
Кознь наз. Хітрасць.
с. 184
Козоня наз. Казляня.
с. 184
Козорогъ гл. козеирогъ
с. 184
Козорожець наз. Тое, што і козеирогъ.
с. 184
Козьля гл. козля
с. 184
Коитися дзеясл. зв. Стрымлівацца, суцяшацца.
с. 184
Кой займ. 1. Які, каторы. 2. Які-небудзь.
с. 184
Койждо займ. 1. Нейкі, якісьці. 2. Нехта.
с. 185
Койданы гл. кайданы
с. 185
Койдоновати дзеясл. Спыніць, скончыць (?).
с. 185
Койминецъ наз. Селянін, які жыве не ў двары вотчынніка, а асобным домам.
с. 185
Кокгниция, когниция наз. Расследаванне, дазнанне.
с. 185
Кокодрилъ наз. Кракадзіл.
с. 185
Коколь гл. куколь
с. 185
Кокоть наз. Кіпцюр.
с. 185
Кокоша наз. Тое, што і кокошъ.
с. 185
Кокоший прым. ад кокошъ.
с. 185
Кокошитися дзеясл. Казырыцца, задавацца.
с. 185
Кокошка наз., памянш. ад кокоша.
с. 186
Кокошъ наз. Курыца, кураводка. Параўн. кокоша.
с. 186
Кола, колы наз. Калёсы. У колы — гужавая павіннасць.
с. 186
Коланный прым. ад коланъ.
с. 186
Коланъ, каланъ наз. Цяглавая служба.
с. 186
Коласай наз. Жыхар старажытнага горада (правінцыі) Каласаі ў Малой Азіі. Параўн. коласъ.
с. 186
Коласъ наз. Тое, што і коласай (?).
с. 187
Колатанье, колатане, колотанье наз. Дзеянне па дзеясл. колатати. 2. Тармашэнне. 3. Калатня.
с. 187
Колатати, калатати, колотати дзеясл. Стукаць, біць. // перан. 2. Трэсці.
с. 187
Колататисе дзеясл., зв. ад колатати.
с. 187
Колатаючий, колотаючий дзеепрым. ад колатати.
с. 187
Колацыя, калацея, калацыя, калацэя, колацея, колация. коляция, коляцыя наз. Бяседа, пачастунак; вячэра.
с. 188
Колачникъ наз. Калачнік.
с. 188
Колачницкий, колачницский прым. Калачніцкі.
с. 188
Колачный, калачный прым. Калачны.
с. 188
Колачъ, калачъ, колачь наз. 1. Калач. 2. Буханка.
с. 189
Колбаса, калбаса наз. Каўбаса. Параўн. келбаса.
с. 189
Колбасина наз. Пачастунак. з выпадку вырабу каўбас.
с. 189
Колдерка наз., памянш. ад колдра.
с. 189
Колдра наз. Коўдра. Параўн. колдро.
с. 190
Колдро наз. Тое, што і колдра.
с. 190
Колдрышский прым. Тое. што і колтришовый.
с. 190
Колеатъ наз. Тое, што і колегиятъ.
с. 190
Колебатися дзеясл. зв. Гайдацца, хістацца. Параўн. колибатися.
с. 190
Колебка, калебка, колепка наз. 1. Тое, што і колыбка ў 1 знач. 2. Тое, што і колыбка ў 2 знач.
с. 190
Колеблемый дзеепрым. Які хістаецца, калываецца.
с. 190
Колега гл. колекга
с. 190
Колегеумъ гл. колекгиумъ
с. 190
Колегиятъ наз. Член кіраўніцтва калегіума. Параўн. колеатъ, колиятъ.
с. 190
Колегиумъ гл. колекгиумъ
с. 191
Коледа, коляда наз. 1. Падатак. у гонар святаў Каляд і Вялікадня. Параўн. коленда. 2. Тое, што і коляды.
с. 191
Коледный прым. ад коледа.
с. 191
Колеиацкий гл. колеятский
с. 191
Колеиумъ гл. колекгиумъ
с. 191
Колейко наз. зб. Калочкі.
с. 191
Колейницкий прым. Служба колейницкая — работа па вырабу і рамонту калёс.
с. 191
Колейно прысл. Па чарзе.
с. 192
Колекга, кголекга, колега, коллега, коллекга наз. Калега.
с. 192
Колекгиалный прым. ад колекгиумъ.
с. 192
Колекгиумъ, колегеумъ, колегиумъ, колеиумъ, колеумъ, колеюмъ, коллегиумъ наз. Духоўная навучальная ўстанова. Параўн. коллекгия.
с. 192
Колекторъ наз. Асоба, якая вяла сумеснае чытанне (супастаўленне).
с. 194
Колемажница наз. Калымага, каляска.
с. 194
Колена наз. Тое, што і колено ў 1 знач.
с. 194
Коленда наз. Тое, што і коледа ў 1 знач.
с. 194
Колено наз. 1. Калена (месца злучэння галёначнай і бядровай частак нагі). // перан. Поклонение коленъ — тое, што і коленопоклоненье; у (въ) колено — па калена (бытавая мера вышыні). Параўн. колена, каляно. 2. Калені (бядровая частка ног). 3. Выгіб (чаго-н). 4. Пакаленне.
с. 194
Коленопоклоненье наз. Стаянне на каленях у час малітвы. Параўн. поклонение коленъ.
с. 195
Коленопоклонный прым. ад коленопоклоненье. Параўн. коленоприклоный.
с. 195
Коленоприклоный прым. Тое, што і коленопоклонный.
с. 196
Коленский, коленьский, колиньский прым. Які мае адносіны да горада Кёльна.
с. 196
Коленый дзеепрым. Тое, што і колотый у 3 знач.
с. 196
Коленье I наз. Дзеянне па дзеясл. колоти у 4 знач.
с. 196
Коленье II наз., зб. ад колено ў 4 знач.
с. 196
Коленьский гл. коленский
с. 196
Колепка гл. колебка
с. 196
Колератный прым. Каляровы (?).
с. 196
Колеръ, колоръ наз. Колер.
с. 196
Колеса I, колиоса наз. мн. 1. Калёсы, гаспадарчая павозка. Параўн. колесы. 2. Тое, што і коло I у 3 знач.
с. 196
Колеса II наз. Павозка спецыяльнага прызначэння (для гандлевых, ваенных і іншых мэт). Параўн. колесо ў 2 знач.
с. 197
Колесникъ, калесникъ, колесьникъ наз. Каляснік.
с. 197
Колесница наз. Калясніца.
с. 198
Колесницкий прым. ад колесникъ.
с. 198
Колесничный прым. ад колесница.
с. 198
Колесный прым. 1. Калёсны. 2. Ад колесо у 5 знач.
с. 198
Колесо наз. 1. Тое, што і коло I у 1 знач. 2. Тое, што і колеса II. 3. Тое, што і коло I у 2 знач. 4. Тое, што і коло I у 3 знач. 5. Тое, што і коло I у 5 знач.
с. 198
Колесы наз. Тое, што і колеса I у 1 знач.
с. 199
Колесьникъ гл. колесникъ
с. 199
Колеумъ гл. колекгиумъ
с. 199
Колечко наз., памянш. ад кольцо.
с. 199
Колешня наз. Кладоўка для захавання гаспадарчага інвентару.
с. 199
Колеюмъ гл. колекгиумъ
с. 199
Колея наз. 1. Каляіна, паглыбленне, след ад колаў. 2. Чарга. Параўн. колия. 3. // перан. Устаноўлены парадак.
с. 199
Колеятский, колеиацкий, колеяцкий прым. ад колеиумъ, колеюмъ.
с. 200
Колзкий прым. Слізкі, коўзкі.
с. 200
Колзкость наз. Уласцівасць коўзкага.
с. 200
Коли I, кали прысл. 1. У які час (часавае). 2. Калі? (пытальнае). 3. Калі-небудзь (неазначальнае). 4. Калі (адноснае, пры падпарадкаванні даданых азначальных сказаў).
с. 200
Коли II, кали зл. 1. У той час як; пасля таго як. (пры выражэнні супадзення дзеяння галоўнага і даданага сказаў або паслядоўнасці дзеяння). 2. Пры ўмове, калі; у (тым) выпадку, калі (пры выражэнні ўмовы). Параўн. колы II. 3. Бо, паколькі (пры выражэнні прычыны, якой абумоўлена дзеянне). 4. Што (пры падпарадкаванні даданага дапаўняльнага сказа).
с. 202
Колибатися дзеясл. Тое, што і колебатися.
с. 205
Колибка гл. колыбка
с. 205
Колибочка наз., памянш. ад колыбка ў 2 знач.
с. 205
Коли бы, кали бы зл. 1. Пры ўмове, калі б; у (тым) выпадку, калі б (пры выражэнні ўмовы). 2. Быццам.
с. 205
Колижды прысл. Многа разоў.
с. 206
Коли жъ I прысл. Калі ж (пытальнае).
с. 206
Коли жъ II зл. 1. Калі ж, у той час як; пасля таго як. 2. Калі ж (пры выражэнні ўмовы).
с. 206
Коликий займ. Які (значны па памеру).
с. 206
Коликкрать гл. коликократь
с. 207
Колико прысл. 1. Тое, што і колько ў 3 знач. 2. Тое, што і колько ў 4 знач. 3. Тое, што і колько ў 5 знач.
с. 207
Коликольвекъ, коликолве, коликолвекъ прысл. Калі-небудзь.
с. 207
Коликократь, коликкрать прысл. Неаднаразова.
с. 207
Коликъ наз., памянш. ад колъ.
с. 208
Колиньский гл. коленский
с. 208
Колиоса гл. колеса I
с. 208
Колиска гл. колыска
с. 208
Колись прысл. Калісьці.
с. 208
Колиськолвекъ прысл. Некалі, калі-небудзь.
с. 208
Колита гл. калита
с. 208
Колитка гл. калитка
с. 208
Колитникъ наз. Рамеснік, які вырабляў кашалькі, сумкі.
с. 208
Колия наз. Тое, што і колея ў 2 знач.
с. 208
Колияндровый прым. Тое, што і кориандровый.
с. 208
Колиятъ наз. Тое, што і колегиятъ.
с. 208
Колка гл. колько
с. 208
Колкадесятъ гл. колькадесятъ
с. 208
Колкакротъ прысл. Тое, што і колькокроть.
с. 208
Колко I гл. колько
с. 208
Колко II наз. Кальцо, прадмет, які мае форму вобада, абруча, акружнасці.
с. 208
Колкодесятъ гл. колькодесятъ
с. 209
Колкодесять гл. колькодесятъ
с. 209
Колкоколвекъ прысл. Колькі-небудзь.
с. 209
Колкокроть гл. колькокроть
с. 209
Колконадцать гл. кольконадцать
с. 209
Колконасте гл. кольконасте
с. 209
Колкосотъ гл. колькосотъ
с. 209
Колкость наз. Колькасць.
с. 209
Колкось гл. колькось
с. 209
Колкохоть прысл. Па жаданні.
с. 209
Колку гл. кольку
с. 209
Коллация гл. колляция
с. 209
Колле гл. колье
с. 209
Коллега гл. колекга
с. 209
Коллегиумъ гл. колекгиумъ
с. 209
Коллекга гл. колекга
с. 209
Коллекгиумъ гл. колекгиумъ
с. 209
Коллекгия, кольлегья наз. Тое, што і колекгиумъ.
с. 209
Коллигованый дзеепрым. ад коллиговати.
с. 209
Коллиговати дзеясл. Звязваць.
с. 209
Коллоквия наз. Размова, гутарка.
с. 209
Колляция, коллация наз. Злучэнне, спалучэнне.
с. 209
Колнерецъ наз., памянш. ад колнеръ.
с. 209
Колнеръ, ковнеръ, колниръ наз. 1. Каўнер. 2. Аздоблены нашыйнік.
с. 209
Колнианинъ наз. Жыхар горада Кёльна.
с. 210
Колниръ гл. колнеръ
с. 210
Коло I наз. 1. Кола, суцэльны або са спіцамі круг, які круціцца на восі і забяспечвае рух сродкаў перамяшчэння. Параўн. колесо ў 1 знач. 2. Дэталь механізма ў выглядзе круга для перадачы або рэгулявання руху. Параўн. колесо ў 2 знач. 3. Прыстасаванне ў выглядзе круга для катавання. Параўн. колеса ў 2 знач., колесо ў 4 знач. 4. Пра ўсё, што мае форму круга або кальца. 5. Круг як сімвал замкнутага цыкла; сфера. Параўн. колесо ў 5 знач. 6. Група людзей, аб’яднаных якімі-н. сувязямі; грамадская групоўка людзей.
с. 210
Коло II прыназ. 1. Каля (пры. выражэнні прасторавых адносін). 2. Каля (пры выражэнні аб’ектных адносін). 3. Каля (пры выражэнні колькасных адносін). 4. Вакол, кругом чаго-н. 5. У знач. прысл. Кругом, навокал.
с. 212
Коловоротный I прым. ад коловоротъ.
с. 213
Коловоротный II прым. Мыто коловоротное гл. мыто
с. 213
Коловоротъ наз. Калаўрот, вал з ручкай, на які намотваецца канат, ланцуг. Параўн. коловротъ.
с. 213
Коловротъ наз. Тое, што і коловоротъ.
с. 213
Коловый прым. ад коло ў 2 знач.
с. 213
Кологривый прым. З грывай, якая спадае на адзін бок.
с. 213
Колода, калода наз. 1. Кароткае тоўстае бервяно. Параўн. клада ў 1 знач. 2. Масіўныя драўляныя кайданы. Параўн. клада ў 2 знач. 3. Мера мёду і некаторых іншых вадкіх і сыпкіх рзчываў.
с. 214
Колодезь, колодязъ, колодязь наз. Калодзеж; крыніца. Параўн. кладезь.
с. 215
Колодей наз. Калеснік.
с. 215
Колодина наз. Кароткае тоўстае бервяно.
с. 215
Колодка наз. 1. Абрубак тоўстага бервяна. 2. Разнавіднасць вісячага замка.
с. 216
Колодный прым. 1. Ад колода ў 1 знач. 2. Ад колода ў 2 знач.
с. 216
Колодье наз., зб. ад колода ў 1 знач.
с. 216
Колодязъ гл. колодезь
с. 216
Колодязь гл. колодезь
с. 216
Колоколня наз. Званіца.
с. 216
Колоколъ наз. 1. Звон. 2. Гіра.
с. 216
Колокъ наз., памянш. ад колъ у 1 знач.
с. 216
Коломаръ гл. каламаръ
с. 216
Колония наз. 1. Паселішча перасяленцаў з іншай мясцовасці. 2. // перан. Месца знаходжання.
с. 216
Колоръ гл. колеръ
с. 217
Колосе гл. колосье
с. 217
Колосокъ наз., памянш. ад колосъ.
с. 217
Колосъ наз. Колас. Подъ колосъ — пры самым коласе. Параўн. класъ.
с. 217
Колосье, колосе наз., зб. ад колосъ. Параўн. класие. с. 217
Колотанье гл. колатанье
с. 217
Колотати гл. колатати
с. 217
Колотаючий гл. колатаючий
с. 217
Колотечня наз. Друз.
с. 217
Колоти дзеясл. 1. Датыкаючыся чым-н. вострым, выклікаць боль. 2. Утыкаючы што-н. вострае, праколваць што-н. 3. Ваюючы, наносіць каму-н. раны вострай зброяй. 4. Забіваць чым-н. вострым. 5. Выклікаць колікі. 6. Выклікаць непрыемнае пачуццё, раздражняць. Колоти въ очи — быць непрыемным каму-н.
с. 217
Колотися дзеясл., зв. ад колоти ў 3 знач.
с. 218
Колотити дзеясл. 1. Выклікаць дрыжанне чаго-н., хістаць, трэсці. 2. // перан. Пазбаўляць ранейшага спакою, парушаць нармальны. ход жыцця.
с. 218
Колотитися дзеясл. зв. 1. Ад колотити ў 1 знач. 2. Ад колотити ў 2 знач.
с. 218
Колотникъ наз. Парушальнік спакою.
с. 219
Колотнина наз. Тое, што і колотня.
с. 219
Колотня наз. Сварка, разлад; неразбярыха. Параўн. клотня, колотнина.
с. 219
Колотый дзеепрым. 1. Ад колоти ў 3 знач. Параўн. клотый. 2. У знач. прым. Нанесены колючай зброяй. 3. У знач. прым. Забіты колючай зброяй. Параўн. коленый. 4. У знач. прым. Абсечаны сякерай.
с. 219
Колотье наз. Колікі.
с. 219
Колпакъ, кольпакъ наз. Галаўны. ўбор конусападобнай формы з адваротамі.
с. 219
Колпачный прым. ад колпакъ.
с. 220
Колпачокъ наз., памянш. ад колпакъ.
с. 220
Колтокъ наз. Завушніца з падвескай.
с. 220
Колтрина наз. Занавеска. Параўн. контрина.
с. 220
Колтришовый, колтришавый, колтришевый, колтрошевый, колтрышавый, колтрышовый прым. ад колтришъ. Параўн. колдрышский.
с. 220
Колтришъ, колтрышъ наз. Сукно ніжэйшага гатунку.
с. 220
Колтрошевый гл. колтришовый
с. 220
Колтрышавый гл. колтришовый
с. 220
Колтрышекъ наз., памянш. ад колтрышъ.
с. 220
Колтрышовый гл. колтришовый
с. 221
Колтрышъ гл. колтришъ
с. 221
Колупати дзеясл. Калупаць, падчэпліваючы чым-н. вострым, аддзяляць што-н.
с. 221
Колце гл. кольцо
с. 221
Колцо гл. кольцо
с. 221
Колчество, колчевство наз. Колькасць; памер.
с. 221
Колъ наз. 1. Кол, шост з завостраным канцом. На колъ сажати (тыкати), на кола бити — караць смерцю шляхам пасаджэння на кол. Параўн. на колье тыкати. 2. Палка, якая служыла апорай для ручной агнястрэльнай зброі.
с. 221
Колы II зл. Тое, што і коли II у 2 знач.
с. 222
Колыбель наз. Тое, што і колыска.
с. 222
Колыбельный прым. ад колыбель.
с. 222
Колыбка, колибка наз. 1. Тое, што і колыска. Параўн. колебка ў 1 знач. 2. Карэта. Параўн. колебка ў 2 знач.
с. 222
Колыбникъ наз. Карэтнік.
с. 222
Колыбочный прым. ад колыбка ў 2 знач.
с. 222
Колымага наз. Калымага, карэта з высока размешчаным кузавам.
с. 222
Колыска, колиска наз. Калыска. Параўн. колыбель, колыбка ў 1 знач.
с. 223
Колыхати дзеясл. Гайдаць, хістаць.
с. 223
Колыхатися дзеясл. зв. 1. Гайдацца, хістацца. 2. Знаходзіцца ў калысцы, калыхацца.
с. 223
Колышучий дзеепрым. ад колыхати.
с. 223
Коль прысл. 1. Наколькі, у якой меры. 2. Калі. 3. Колькі.
с. 223
Кольба наз. Паядынак з ужываннем колючай зброі.
с. 223
Колье, колле наз., зб. ад колъ у 1 знач. На колье тыкати — тое, што і на колъ сажати.
с. 223
Колькадесятъ, колкадесятъ ліч. Тое, што і колькодесятъ.
с. 224
Кольки прысл. Тое, што і колько ў 3 знач.
с. 224
Колький займ. Які (па велічыні, колькасці).
с. 224
Колько, колка, колко займ. і прысл. 1. Якая колькасць? як многа? (у пытальных сказах). 2. Як многа! (у клічных сказах). 3. Колькі (пры выражэнні адносін да чаго-н). Параўн. колико ў 1 знач., кольки. 4. Некалькі. Параўн. колико ў 2 знач., кольку. 5. У якой меры, наколькі. Параўн. колико ў 3 знач.
с. 224
Колькодесятъ, колкодесятъ, колкодесять, колькодесять ліч. Некалькі дзесяткаў. Параўн. колькадесятъ, колькосьдесятъ.
с. 227
Колькократный прым. Шматразовы.
с. 227
Колькокротный прым. ад колькокроть.
с. 227
Колькокроть, колкокроть, колькокротъ прысл. Некалькі разоў. Параўн. колкакротъ, колькоськроть, колькраты, колькрать.
с. 227
Кольконадесятъ ліч, Тое, што і кольконадцать.
с. 228
Кольконадцать, колконадцать ліч. Некалькі адзінак пасля дзесяці. Параўн. кольконадесятъ, кольконасте, колькосьнадцать.
с. 228
Кольконасте, колконасте ліч. Тое, што і кольконадцать.
с. 229
Колькоснадцеть гл. колькосьнадцать
с. 229
Колькосотъ, колкосотъ ліч. Некалькі соцень.
с. 229
Колькось, колкось ліч. Некалькі.
с. 229
Колькосьдесятъ ліч. Тое, што і колькодесять.
с. 229
Колькоськроть прысл. Тое, што і колькокроть.
с. 229
Колькосьнадцать, колькоснадцеть ліч. Тое, што і кольконадцать.
с. 229
Колькраты прысл. Тое, што і колькокроть.
с. 230
Колькрать прысл. Тое, што і колькокроть.
с. 230
Кольку, колку прысл. Тое, што і колько ў 4 знач.
с. 230
Кольлекгья гл. коллекгия
с. 230
Кольпакъ гл. колпакъ
с. 230
Кольцо, колце, колцо, кольце наз. 1. Прадмет, звычайна металічны, які мае форму вобада, абруча, акружнасці. 2. Тое, што мае форму такога прадмета. 3. Ручка ў форме кальца. 4. Пярсцёнак. 5. Грамадская групоўка людзей.
с. 230
Кольчастый прым. Тое, што і кольчатый.
с. 231
Кольчатый прым. Які складаецца з кольцаў, звенняў. Параўн. кольчастый.
с. 231
Кольчественый прым. ад колчество.
с. 231
Колюва наз. Куцця, каша з ячных або іншых круп як абрадавая яда.
с. 231
Колючий прым. Калючы, які колецца, можа рабіць укол. Параўн. колющий.
с. 231
Колющий, колющый прым. Тое, што і колючий.
с. 231
Коляда гл. коледа
с. 231
Колядка наз., памянш. ад коляда.
с. 231
Коляды наз. Каляды. Параўн. коледа ў 2 знач.
с. 231
Колямеска наз. (?).
с. 231
Коляно наз. Тое, што і колено ў 1 знач.
с. 232
Коляса наз. Чатырохколавы экіпаж на рысорах, з адкідным верхам.
с. 232
Коляска наз., памянш. ад коляса.
с. 232
Коляторъ наз. Асоба, якая ўнесла сродкі на пабудову царквы, касцела.
с. 232
Коляция гл. колацыя
с. 233
Коляцыя гл. колацыя
с. 233
Комадея наз. Тое, што і комедия.
с. 233
Команъ наз. Прадстаўнік старажытнай народнасці.
с. 233
Комаръ наз. Камар.
с. 233
Комастый прым. Скураны.
с. 233
Комедия, комедея, комедыя наз. Камедыя, смешнае відовішча. Параўн. комадея, комодия.
с. 233
Комендантовая наз. Жонка каменданта.
с. 234
Комендантовъ прым. ад комендантъ.
с. 234
Комендантский прым. ад комендантъ.
с. 234
Комендантъ, камендантъ наз. Начальнік паліцэйскага аддзялення; паліцэйскі.
с. 234
Комендаръ, комендоръ наз. Адміністратар царкоўнай парафіі. Параўн. коментарий.
с. 234
Комендатный прым, ад комендантъ.
с. 234
Комендаторъ наз. Саноўнік рыцарскага ордэна.
с. 234
Комендоръ гл. комендаръ
с. 235
Коментарий наз. Тое, што і комендаръ.
с. 235
Комерция наз. Камерцыя, гандаль.
с. 235
Комесовъ прым. ад комесъ.
с. 235
Комесъ, комессъ наз. Начальнік старажытнарымскай адміністрацыйнай акругі. Параўн. комитъ.
с. 235
Комета, камета, комэта наз. Камета.
с. 235
Комжа наз. Белая кашуля ксяндза як прыналежнасць літургічнага ўбрання.
с. 235
Комилавка гл. камилавка
с. 235
Комина, камина наз. 1. Камін. Параўн. коминъ у 2 знач. 2. Тое, што і коминъ у 1 знач.
с. 235
Коминокъ наз., памянш. ад коминъ у 1 знач.
с. 236
Коминъ наз. 1. Комін. Параўн. комина ў 2 знач. 2. Тое, што і комина ў 1 знач.
с. 236
Комисарский, комиссарский, коммиссарский прым. ад комисаръ.
с. 236
Комисаръ, коммисаръ, коммиссаръ наз. Ураднік, які пасылаўся на месцы для выканання спецыяльных абавязкаў.
с. 237
Комисейный прым. Листъ комисейный гл. листъ с. 238
Комисея гл. комисия
с. 238
Комисийный прым. Листъ комисийный гл. листъ с. 238
Комисия, комисея, комиссыя, комисыя, коммисия, комысия, комыссыя, комысыя, конмисия наз. 1. Група асоб як орган, утвораны для выканання пэўных задач; пасяджэнне гэтага органа. 2. Рашэнне камісіі.
с. 238
Комиссарский гл. комисарский
с. 239
Комиссыя гл. комисия
с. 239
Комисыя гл. комисия
с. 239
Комитивъ наз. Сяброўскія адносіны.
с. 239
Комитъ наз. Тое, што і комесъ.
с. 239
Комловатый прым. Кароткі, куртаты.
с. 239
Комля наз. Тое, што і кломля.
с. 239
Коммисарство наз. Занятак, пасада камісара — урадніка са спецыяльнымі абавязкамі.
с. 239
Коммисаръ гл. комисаръ
с. 239
Коммисия гл. комисия
с. 239
Коммиссарский гл. комисарский
с. 239
Коммиссаръ гл. комисаръ
с. 239
Коммонтарий наз. Запіскі, дзённік.
с. 239
Коммуния гл. комуния
с. 239
Комната наз. Пакой. Параўн. ковната.
с. 239
Комнатка наз., памянш. ад комната.
с. 240
Комодия наз. Тое, што і комедия.
с. 240
Комодъ наз. Прадстаўнік старажытнага блізкаўсходняга народа.
с. 240
Комониковати гл. комуниковати
с. 240
Комоница наз. Пародзістая кабыла.
с. 240
Комонство наз. Конная царская світа.
с. 240
Комора, камора наз. 1. Невялікі пакой; спальня. 2. Царскія пакоі, палата; зала са скляпеннем. 3. Склеп. 4. Аддзел у арганізме чалавека. 5. Памяшканне для захоўвання запасаў ежы. і хатніх рэчаў. 6. Гандлевы склад; гандлёвае памяшканне. Комора торговая — гандлёвая ўстанова; комора крамная — гандлёвая лаўка, дзе прадаваліся тканіны; комора восковая — лаўка па продажы воску. 7. Таможня, мытніца. Комора мытная — мытніца. Комора пострыгальная — цырульня.
с. 240
Коморейский прым. Які мае адносіны да старажытнай Камарыі.
с. 244
Коморка наз. 1. Невялікі пакой; келля. 2. Памяшканне для захоўвання ежы, адзення і хатніх рэчаў. 3. Грабніца, склеп. 4. Скрынка, клетка. 5. Аддзел у арганізме чалавека.
с. 244
Коморний гл. коморный
с. 245
Коморникъ, каморникъ наз. 1. Княжацкі (царскі) пакаёвы слуга, ахоўнік. Параўн. коморный у 6 знач. 2. Ураднік пры. двары, які выконваў функцыі намесніка суддзі; судовы выканаўца. 3. Пастаялец. 4. Каморнік, спецыяліст па межаванні зямельных надзелаў. Коморникъ граничный — каморнік. Параўн. коморный у 7 знач.
с. 245
Коморницкий прым. ад коморникъ у 4 знач.
с. 247
Коморничый прым. ад коморникъ у 2 знач.
с. 247
Коморный, коморний прым. 1. Ад комора ў 2 знач. 2. Ад комора ў 5 знач. 3. Ад комора ў 6 знач. 4. Ад комора ў 7 знач. 5. Звязаны з мераннем зямлі. 6. У знач. наз. Тое, што і коморникъ у 1 знач. 7. У знач. наз. Тое, што і коморникъ у 4 знач.
с. 247
Коморочка наз. памянш. 1. Ад коморка ў 1 знач. 2. Ад коморка ў 2 знач.
с. 248
Коморочный прым. ад коморка ў 2 знач.
с. 248
Компания, компання, конпання наз. 1. Група асоб, аб’яднаная для выканання якой-н. функцыі або для правядзення вольнага часу. 2. Падтрымліванне сувязі з кім-н.
с. 248
Компариция наз. Асабістая яўка бакоў на суд.
с. 248
Компасия наз. Спачуванне, літасць.
с. 248
Компасъ наз. 1. Компас. 2. Сонечны гадзіннік.
с. 248
Компетиторъ, компетыторъ наз. Спаборнік на пасаду.
с. 249
Комплексия наз. Будова цела.
с. 249
Комплета, камплета наз. Апошняя вячэрняя малітва.
с. 249
Компликъ наз. Саўдзельнік.
с. 249
Композицыя, композыция, композыцыя наз. Сувязь, дагавор, пагадненне.
с. 249
Компонованый дзеепрым. Кампанаваны.
с. 249
Компотъ наз. Прадстаўнік старажытнай рэлігійнай секты.
с. 249
Компринципалъ гл. конпринципалъ
с. 249
Комприсарский, компричарский прым. Тое, што і компромисарский.
с. 249
Компробовати дзеясл. Адабраць, пацвярджаць.
с. 250
Компромисарский прым. ад компромисаръ. Параўн. комприсарский.
с. 250
Компромисаръ наз. Трацейскі суддзя.
с. 250
Компромисъ наз. 1. Пагадненне з кім-н. на падставе ўзаемных уступак. 2. Пастанова трацейскага суда.
с. 250
Компрынцыпалъ гл. конпринципалъ
с. 250
Компутъ наз. Рэестр, спіс; рахунак.
с. 250
Компь наз. Тое, што і кумпь.
с. 250
Комуниковати, комониковати дзеясл. Прычашчаць. Параўн. кумуниковати.
с. 250
Комуния, коммуния наз. Прычасце.
с. 251
Комысия гл. комисия
с. 251
Комыссыя гл. комисия
с. 251
Комысыя гл. комисия
с. 251
Комэта гл. комета
с. 251
Комяга, камяга наз. Лодка, выдзеўбаная з камля дрэва.
с. 251
Комяжка наз., памянш. ад комяга.
с. 251
Конанье наз. Дзеянне па дзеясл. конати ў 4 знач.
с. 251
Конаръ гл. канаръ
с. 251
Конати дзеясл. 1. Выконваць што-н. 2. Даводзіць да канца. 3. Абвінавачваць, сведчыць; караць. 4. Паміраць у муках, канчацца.
с. 251
Конатися дзеясл. зв. 1. Ад конати ў 2 знач. 2. Ад конати ў 3 знач.
с. 252
Конаючий дзеепрым. ад конати ў 4 знач.
с. 252
Конва гл. коновъ
с. 252
Конвентуалъ наз. Член канвента, манах.
с. 252
Конвентъ наз. Састаў манахаў данага манастыра.
с. 253
Конверсацыя наз. Сувязь, кантактаванне.
с. 253
Конверсовати дзеясл. Падтрымліваць кантакты.
с. 253
Конвинковати дзеясл. Даводзіць праўдзівасць чаго-н., пераконваць.
с. 253
Конвисаръ наз. Рамеснік. які займаўся ліцейнай справай.
с. 253
Конвой, конвуй наз. Канвой, узброеная асоба, якая суправаджае каго-н. або што-н. для аховы.
с. 254
Конвокацийный, конвокацыйный прым. ад конвокация.
с. 254
Конвокация, конвокацыя наз. Сейм, скліканы. напярэдадні выбараў.
с. 254
Конвокацыйный гл. конвокацийный
с. 254
Конвокацыя гл. конвокация
с. 254
Конвуй гл. конвой
с. 254
Кондакъ наз. Кароткая песня ў імя бога, багародзіцы або святога.
с. 254
Кондемнованый дзеепрым. Абвінавачаны.
с. 255
Кондеравый прым. Кучаравы (мянушка).
с. 255
Кондидатъ наз. Той, хто намечан для выбрання.
с. 255
Кондиция, кандыцея, кондицея, кондицыя, кондыцея, кондыция, кондыцыя наз. 1. Умова. 2. Сутнасць; становішча.
с. 255
Кондрадиковати гл. контрадиковати
с. 256
Кондыцея гл. кондиция
с. 256
Кондыция гл. кондиция
с. 256
Кондыцыя гл. кондиция
с. 256
Коневка гл. коновка
с. 256
Коневникъ наз. Гандляр коньмі.
с. 256
Коневщина наз. Падатак за ўтрыманне каня.
с. 256
Коневъ I прым. ад конь.
с. 256
Коневъ II гл. коновъ
с. 256
Конелюбецъ наз. Аматар коней.
с. 257
Конецне прысл. Тое, што і конечно ў 1 знач.
с. 257
Конецъ наз. 1. Мяжа, край, апошняя кропка працягласці чаго-н. у прасторы, а таксама прылягаючая да іх частка. Отъ конца до конца, съ конца въ конецъ — наўсцяж. Параўн. кончина ў 1 знач. 2. Заканчэнне, заключная частка (кнігі, раздзела і інш.). 3. Апошні момант чаго-н., што мае працягласць у часе, а таксама час, звязаны. з гэтым момантам. До конца — неадступна, да апошняга моманту; зъ початку до конца — на ўсім працягу. Параўн. кончина ў 2 знач. 4. Завяршэнне (справы, дзеяння і пад.). До конца — цалкам, поўнасцю. Взяти конецъ гл. взяти; конецъ учинити (уделати) завяршыць; ку концови — нарэшце. Параўн. кончина ў 3 знач. 5. Смерць, гібель. Конецъ живота — смяротны час. Параўн. кончина ў 4 знач. 6. Мужчынскі палавы орган.
с. 257
Конечно, конечне прысл. 1. Канчаткова, зусім. Параўн. конецне. 2. Абавязкова. 3. Ні ў якім разе. 4. Сапраўды. 5. Зразумела, вядома.
с. 261
Конечный прым. 1. Які знаходзіцца на канцы чаго-н. 2. Апошні. 3. Канчатковы. 4. Крайні. Конечнымъ зданьемъ — у рэшце рэшт.
с. 263
Коникъ I наз., памянш. ад конь.
с. 263
Коникъ II наз. Конік (насякомае); саранча.
с. 264
Коница наз. Жаробка. с. 264
Коничокъ наз., памянш. ад коникъ II.
с. 264
Конкгрекгация, конкгрегацыя наз. Кангрэгацыя, царкоўнае брацтва.
с. 264
Конклюдованьесе, конклудованьесе наз. Дзеянне па дзеясл. конклюдовати.
с. 264
Конклюдовати дзеясл. Заключаць, рабіць вывад.
с. 264
Конклюзия, конклюзыя наз. 1. Рашэнне, заключэнне (судовае). 2. Заканчэнне, завяршэнне.
с. 264
Конмисия гл. комисия
с. 265
Конне гл. конно
с. 265
Конникъ наз. Конны воін.
с. 265
Конно, конне прысл. Конна.
с. 265
Коннотация, коннотацыя наз. Нататка, адзнака.
с. 265
Конный прым. 1. Які складаецца з коней. 2. Прызначаны для коней. 3. Які прыводзіцца ў рух коньмі. 4. Які мае ў сваім распараджэнні каня, едзе на кані. Служба конная гл. служба; слуга конный гл. слуга. 5. Які мае адносіны да конніцы. Конное войско — конніца. 6. У знач. наз. Коннік.
с. 266
Конобъ наз. Тое, што і коновъ.
с. 267
Коновалъ наз. Канавал, чалавек, які пакладае коней.
с. 267
Коновечка гл. коновочка
с. 267
Коновка, коневка наз. Конаўка.
с. 267
Коновочка, коновечка наз., памянш. ад коновка.
с. 267
Коновъ, конва, коневъ наз. Збан, бітон. Параўн. конобъ.
с. 267
Конокормецъ наз. Селянін, абавязаны забяспечваць кормам коней.
с. 268
Конокормский прым. ад конокормецъ.
с. 268
Конокормство наз. Абавязак забеспячэння кормам коней.
с. 268
Конокормцовъ прым. ад конокормецъ.
с. 268
Кононикъ гл. каноникъ
с. 268
Конония наз. Царкоўная абшчына.
с. 268
Конопельный прым. Тое, што і конопляный.
с. 268
Конопленый гл. конопляный
с. 268
Конопли наз. 1. Каноплі, высокая травяністая расліна сямейства каноплевых; валакно гэтай расліны. 3. Семя гэтай расліны.
с. 268
Конопляный, конопленый прым. Канапляны. Параўн. конопельный, конопный.
с. 269
Конопный прым. Тое, што і конопляный.
с. 269
Конорозъ наз. Тое, што і кнорозъ.
с. 269
Конотовати дзеясл. Рабіць паметы.
с. 269
Конпания гл. компания
с. 269
Конпринципалъ, компринципалъ, компрынцыпалъ наз. Бліжэйшы саўдзельнік.
с. 269
Конседерация гл. консидерация
с. 270
Конселяцыя наз. Пацеха, падарунак.
с. 270
Консенсъ наз. Згода, дазвол.
с. 270
Консервата наз. Важная судовая справа.
с. 270
Консервацыя наз. Захаванне; часовае прыпыненне ходу, дзейнасці чаго-н.
с. 270
Консидерация, конседерация наз. Разважанне.
с. 270
Консилия наз. Саветнік.
с. 270
Консиресъ наз. Прадстаўнік, старажытнай народнасці.
с. 270
Консистенция наз. Раскватараванне, пастой войска.
с. 271
Консистория наз. Касцельны судова-адміністрацыйны орган. Параўн. консисторъ.
с. 271
Консисторский прым. ад консисторъ.
с. 271
Консисторъ, консысторъ наз. Тое, што і консистория.
с. 271
Конский, коньский прым. 1. Які належыць каню, уласцівы яму. 2. Які складаецца з коней. Конский мистръ — канавал; торгъ конский — месца гандлю коньмі. 3. Прызначаны для коней. 4. Звязаны з яздой на конях. 5. Які прыводзіцца ў рух коньмі.
с. 271
Консолянция наз. Пацеха.
с. 272
Константинополитанинъ наз. Жыхар Канстанцінопаля.
с. 272
Констытуцыя, конституция, конституцыя, констытуцея, констытуция, констытуцэя наз. Звод, збор законаў, пастаноў.
с. 272
Консуларъ гл. консуляръ
с. 274
Консулъ наз. Вышэйшы чыноўнік часоў Рымскай рэспублікі. Параўн. кансуль.
с. 274
Консуляръ, консуларъ наз. Вышэйшы чыноўнік часоў Рымскай імперыі.
с. 274
Консысторъ гл. консисторъ
с. 274
Контаръ гл. кантаръ II
с. 274
Контемптъ, контемтъ наз. Пагарда, знявага.
с. 274
Контентация, контентацыя наз. Задавальненне патрабавання, аплата; узнагарода.
с. 274
Контентованый дзеепрым. ад контентовати.
с. 275
Контентовати дзеясл. Радаваць, задавальняць.
с. 275
Контентоватися дзеясл. зв. Задавальняцца.
с. 275
Контентъ прым. 1. Задаволены. 2. У знач. наз. Патрабаванне.
с. 275
Контерфектъ, контерфетъ наз. Малюнак, вобраз.
с. 276
Контестъ наз. Довад, сведчанне.
с. 276
Континаръ наз. Цэнтнер.
с. 276
Конторъ наз. Тое, што і кунторъ.
с. 276
Контраверсовати гл. контроверсовати
с. 276
Контрадиковати, кондрадиковати, контрадыковати дзеясл. Пярэчыць.
с. 276
Контрадикующий дзеепрым. ад контрадиковати.
с. 277
Контрадикцыя наз. Пярэчанне.
с. 277
Контрадыковати гл. контрадиковати
с. 277
Контрактовати дзеясл. Заключаць кантракт.
с. 277
Контрактовый прым. ад контрактъ.
с. 277
Контрактъ наз. Кантракт.
с. 277
Контрарегистрантъ наз. Загадчык аддзела, які кантраляваў даходы з пошлін.
с. 278
Контрариумъ наз. Процілегласць.
с. 278
Контрина наз. Тое, што і колтрина.
с. 278
Контровартовати гл. контровертовати
с. 278
Контроверсия, контроверсыя наз. 1. Спрэчка. 2. Пісьмовая скарга ў суд.
с. 278
Контроверсовати, контраверсовати дзеясл. Тое. што і контровертовати.
с. 279
Контроверсыя гл. контроверсия
с. 279
Контровертованый дзеепрым. ад контровертовати.
с. 279
Контровертованье наз. Дзеянне па дзеясл. контровертовати.
с. 279
Контровертовати, контровартовати дзеясл. Прадстаўляць у судзе пярэчанні; спрачацца. Параўн. контроверсовати.
с. 279
Контрыфаловый, контрофаловый, контруфаловый прым. Са сплаву медзі з золатам.
с. 279
Контумацийный, контумацыйный прым. ад контумация.
с. 280
Контумация, контумацыя наз. Віна за нез’яўленне на выклік судовых улад.
с. 280
Контумацыйный гл. контумацийный
с. 280
Контумацыя гл. контумация
с. 280
Контушъ наз. Тое, што і кунтушъ.
с. 280
Контъ наз. Тое, што і кутъ.
с. 280
Конунный прым. ад конунъ.
с. 280
Конунъ гл. канунъ у 1 знач.
с. 280
Конфедератъ наз. Удзельнік канфедэрацыі — часовага ваенна-палітычнага саюза гарадоў, шляхты, духавенства ў Рэчы Паспалітай у другой палове XVI—XVIII ст.
с. 280
Конфедерацийный прым. ад конфедерация.
с. 280
Конфедерация, конфедерацыя наз. Саюз, садружнасць.
с. 280
Конфекты, конфенкты наз. Смажаныя ў цукры фрукты, ласункі.
с. 281
Конферованый дзеепрым. ад конферовати.
с. 281
Конферовати дзеясл. Ахвяраваць, падараваць.
с. 281
Конфесата, конфессата наз. Допыт, прызнанне.
с. 281
Конфесацыя наз. Прызнанне.
с. 282
Конфессата гл. конфесата
с. 282
Конфесыя наз. Веравызнанне.
с. 282
Конфирмацийный гл. конфирмацыйный
с. 282
Конфирмация гл. конфирмацыя
с. 282
Конфирмацыйный, конфирмацийный прым ад. конфирмацыя.
с. 282
Конфирмацыя, конфирмация наз. Пацвярджэнне.
с. 282
Конфирмованый дзеепрым. ад конфирмовати.
с. 283
Конфирмованье наз. Дзеянне па дзеясл. конфирмовати.
с. 283
Конфирмовати дзеясл. Пацвярджаць.
с. 283
Конфишкация наз. Канфіскацыя.
с. 283
Конфронтовати дзеясл. Рабіць вочную стаўку.
с. 283
Концептъ наз. Думка, задума.
с. 283
Концертъ наз. Спевы.
с. 283
Концеръ I гл. кончеръ
с. 284
Концеръ II гл. канцеръ
с. 284
Концилиорумъ наз. Назва кнігі, зборніка рэлігійнага зместу.
с. 284
Концилиумъ, концылиумъ наз. З’езд касцельных саноўнікаў.
с. 284
Конциторъ наз. Варожасць.
с. 284
Концлерийский гл. канцлярыйский
с. 284
Концовый, коньцовый прым. Канцавы.
с. 284
Концу прысл. У канцы.
с. 284
Концылиумъ гл. концилиумъ
с. 284
Кончавшийся дзеепрым. ад кончатися.
с. 284
Кончалный прым. ад кончати ў 1 знач.
с. 284
Кончаный дзеепрым. ад кончати ў 1 знач.
с. 284
Кончанье наз. Дзеянне па дзеясл. кончати ў 2 знач.
с. 284
Кончати, коньчати дзеясл. 1. Заканчваць, завяршаць. 2. Класці канец чаму-н.; атрымліваць, дасягаць. Кончати миръ — заклюнаць дагавор аб міры. 3. Губіць. 4. Дасягаць мяжы сваёй працягласці.
с. 284
Кончатися дзеясл., зв. ад кончати ў 1 знач.
с. 285
Кончаючий, кончаючый дзеепрым. ад кончати ў 1 знач.
с. 285
Конченый, кончоный, коньчоный дзеепрым. 1. Ад кончити ў 1 знач. 2. Ад кончити ў 2 знач.
с. 285
Конченье, коньченье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. кончити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. кончити ў 3 знач.
с. 285
Кончеръ, концеръ наз. Цяжкі доўгі меч.
с. 286
Кончина наз. 1. Тое, што і конецъ у 1 знач. 2. Тое, што і конецъ у 3 знач. 3. Тое, што і конецъ у 4 знач. 4. Тое, што і конецъ у 5 знач. Кончина живота — смяротны. час.
с. 286
Кончистый прым. Канцавы.
с. 286
Кончити, кончыти, коньчити дзеясл. 1. Закончыць, завяршыць. 2. Палажыць канец чаму-н.; дасягнуць, атрымаць. 3. Загубіць.
с. 286
Кончитися, кончытися, коньчитися дзеясл., зв. ад кончити ў 1 знач.
с. 287
Кончоный гл. конченый
с. 288
Кончукъ гл. канчукъ
с. 288
Кончыти гл. кончити
с. 288
Кончытися гл. кончитися
с. 288
Конъектура наз. Дапушчэнне.
с. 288
Конь наз 1. Буйная свойская аднакапытная жывёліна, якая выкарыстоўваецца для перавозкі людзей і грузаў, а таксама для верхавой язды. Конемъ, коньми — конна; выкарыстоўваючы коней; на конехъ — конна; о дву коню — маючы запаснога каня; конемъ служити — адбываць падводную або верхавую павіннасць; коня ставити — пастаўляць у войска каня ў час вайны; на конь (кони) всести (узсести) — выступіць у паход. 2. Конь ездный (возникъ, возовый, иноходникъ, пашный, подводный, почтовый, путный, рабочий і інш.) — конь спецыяльнага прызначэння.
с. 288
Коньский гл. конский
с. 290
Коньцовый гл. концовый
с. 290
Коньчати гл. кончати
с. 290
Коньченье гл. конченье
с. 290
Коньчити гл. кончити
с. 290
Коньчитися гл. кончитися
с. 290
Коньчоный гл. конченый
с. 290
Конюский прым. Тое, што і конюшский.
с. 290
Конюховая наз. Жонка конюха.
с. 290
Конюховъ прым. аб конюхъ.
с. 290
Конюхъ наз. Конюх.
с. 290
Конюшанка наз. Дачка канюшага.
с. 290
Конюшая наз. Жонка канюшага. Параўн. конюшиная.
с. 290
Конюшей гл. конюшый
с. 290
Конюший гл. конюшый
с. 290
Конюшиная наз. Тое, што і конюшая.
с. 290
Конюшко наз. Тое, што і конюшокъ.
с. 291
Конюшковая наз. Даглядчыца коней.
с. 291
Конюшня наз. Канюшня.
с. 291
Конюшое наз. Пасада канюшага.
с. 291
Конюшокъ наз., памянш. ад конюхъ. Параўн. конюшко.
с. 291
Конюшский, конюшьский прым. ад конюхъ. Служба конюшская — тое, што і конюшьство. Параўн. конюский.
с. 291
Конюшый, конюшей, конюший наз. 1. Канюшы. 2. Конюх.
с. 291
Конюшьский гл. конюшский
с. 292
Конюшьство наз. Пасада конюха. Параўн. служба конюшская.
с. 292
Кооперация наз. Садзеянне, супрацоўніцтва.
с. 292
Копа I наз. 1. Адзінка лічэння — шэсцьдзесят штук. 2. Грашовая адзінка, якая змяшчала 60 грошаў. 3. Мера збожжа, якая змяшчала 60 снапоў.
с. 292
Копа ІІ наз. Куча сена, складзеная конусам.
с. 293
Копа III, капа наз. Сход сялян, які разглядаў судовыя справы і зямельныя спрэчкі.
с. 294
Копало наз. Рыдлёўка.
с. 294
Копание гл. капанье
с. 294
Копаница наз. Выкапаны равок.
с. 294
Копанище наз. Месца, дзе была сажалка.
с. 294
Копанка наз. Сажалка.
с. 294
Копаный дзеепрым. 1. Ад копати ў 1 знач. 2. Ад копати ў 2 знач. 3. Закапаны.
с. 295
Копанъ наз. Выкапаная канава, яма для збору вады.
с. 295
Копанье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. копати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. копати ў 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. копати ў 3 знач. 4. Падкопванне. 5. Дзеянне па дзеясл. копати ў 4 знач.
с. 295
Копати, капати, копать дзеясл. 1. Рабіць паглыбленне. // перан. Рыхтаваць. Копати яму, долъ (пад кім-н.) — рыхтаваць пагібель каму-н. 2. Ускопваць, рыхліць. 3. Выкопваць, здабываць. 4. Кідаючы зямлю, насыпаць; закопваць.
с. 295
Копачъ, копочъ наз. Той, хто займаецца капаннем зямлі; землякоп.
с. 296
Копаючий дзеепрым. ад копати ў 1 знач.
с. 297
Копейка, капейка наз. Капейка.
с. 297
Копейникъ наз. Воін, узброены кап’ём. Параўн. копейничый, копийникъ.
с. 297
Копейничый наз. Тое, што і копейникъ.
с. 297
Копейный прым. Які мае адносіны да кап’я. Параўн. копийный.
с. 297
Копень наз. Падкоп.
с. 297
Копенякъ наз. Тое, што і кобенякъ.
с. 297
Копервасъ, капервасъ наз. Купарос.
с. 298
Копище, копищо наз. Тое, што і капище ў 1 знач.
с. 298
Копецъ, капецъ наз. 1. Межавы знак у выглядзе насыпу са слупом або груды камення. 2. Курган, узгорак.
с. 298
Копея I гл. копия I
с. 298
Копея II гл. копия II
с. 298
Копие гл. копье
с. 298
Копийникъ наз. Тое, што і копейникъ.
с. 298
Копийный прым. Тое, што і копейный.
с. 299
Копитула гл. капитула
с. 299
Копица наз., памянш. ад копа II.
с. 299
Копище, копищо наз. Тое, што і капище ў 1 знач.
с. 299
Копия, копея I наз. Копія.
с. 299
Копия, копея, копъея II наз. Тое, што і копье ў 1 знач.
с. 299
Копланъ гл. капланъ
с. 299
Копленинъ гл. коплянинъ
с. 299
Копленый дзеепрым. ад копа III.
с. 299
Коплица гл. каплица
с. 299
Коплуновъ прым. ад каплунъ.
с. 299
Коплунъ гл. каплунъ
с. 300
Коплянинъ, копленинъ наз. Тое, што і копникъ. Параўн. куплянинъ.
с. 300
Копна наз. Капа, бабкі.
с. 300
Копникъ, копныкъ наз. Удзельнік сялянскага сходу, што разглядаў судовыя справы і зямельныя спрэчкі. Параўн. коплянинъ, копянинъ, купникъ.
с. 300
Копно наз. Зямля, глеба (?).
с. 300
Копный прым. ад копа III. Копные волоки — зямельныя надзелы, якія надаваліся ўдзельнікам сялянскага сходу, што разглядаў судовыя справы і зямельныя спрэчкі; копные люди — удзельнікі сялянскага сходу, што разглядаў судовыя справы і зямельныя спрэчкі.
с. 300
Копныкъ гл. копникъ
с. 301
Копованый дзеепрым. Падлічаны ў копах як меры збожжа.
с. 301
Копованье наз. Дзеянне па дзеясл. коповати.
с. 301
Коповати дзеясл. Праводзіць сялянскі сход па разгляду судовых спраў, зямельных спрэчак. Параўн. копчыти, копывати,
с. 301
Коповать гл. куповати
с. 301
Коповиско наз. Тое, што і коповище.
с. 301
Коповище, коповищо наз. Месца, дзе адбываўся сялянскі сход па разгляду судовых спраў і зямельных спрэчак. Параўн. коповиско.
с. 301
Копотати дзеясл. Церці, шараваць.
с. 301
Копоть наз. Копаць, сажа.
с. 301
Копочъ гл. копачъ
с. 301
Коптуръ гл. каптуръ
с. 301
Копуста гл. капуста
с. 301
Копустный гл. капустный
с. 301
Копцовый прым. ад копецъ.
с. 301
Копченье наз. Дзеянне па дзеясл. копчыти.
с. 302
Копчыкъ наз., памянш. ад копецъ у 1 знач.
с. 302
Копчыти дзеясл. Тое, што і коповати.
с. 302
Копщизна гл. капщизна
с. 302
Копъея гл. копия II
с. 302
Копывати дзеясл. Тое, што і коповати.
с. 302
Копылянинъ наз. Жыхар г. Капыля.
с. 302
Копытко наз. 1. Памянш. ад копыто. 2. Шпілька.
с. 302
Копыто наз. 1. Капыт. 2. След ад капыта. Копыта железныи — прылада для катавання.
с. 302
Копытье наз. зб. Капылы, капылле.
с. 303
Копье, копие наз. 1. Кап’ё. 2. Воін, узброены каа’ём (пры абазначэнні колькасці войска).
с. 303
Копянинъ наз. Тое, што і копникъ.
с. 303
Кора, кара наз. Кара.
с. 303
Корабелный, карабельный прым. ад корабль. Параўн. корабенный, кораблный.
с. 303
Корабельникъ, карабельникъ, коробельникъ наз. Назва залатой манеты з выявай карабля. Параўн. корабленикъ II.
с. 303
Корабеля наз. Крывая шабля.
с. 304
Корабенный прым. Тое, што і корабелный.
с. 304
Корабилъ гл. корабль
с. 304
Кораблениковъ прым. ад корабленикъ I.
с. 304
Корабленикъ, карабленикъ I наз. Марак, карабельшчык. Параўн. корабникъ.
с. 304
Корабленикъ II наз. Тое, што і корабельникъ.
с. 304
Кораблецъ наз., памянш. ад корабль.
с. 304
Кораблный прым. Тое, што і корабелный.
с. 304
Корабль, карабль, корабилъ наз. Карабель, вёсельнае ці паруснае судна.
с. 304
Корабникъ наз. Тое, што і корабленикъ I.
с. 305
Корабъ гл. коробъ
с. 305
Кораватка гл. карватка II
с. 305
Коразея гл. каразыя
с. 305
Коразия гл. каразыя
с. 305
Корайманъ гл. карайманъ
с. 305
Корали, карали, корале наз. Каралі, пацеркі.
с. 305
Коралиовый прым. . Колерам падобны на карал. Параўн. кароловый.
с. 305
Кораллы наз. Упрыгожанне з карала; каралі.
с. 305
Кораный гл. караный
с. 305
Корати дзеясл. Упарціцца (?).
с. 305
Корвана наз. Царкоўнае прынашэнне, дар. Параўн. карбона, корванъ.
с. 305
Корванъ наз. Тое, што і корвана.
с. 305
Корватка гл. карватка I
с. 305
Корвацкий гл. карвацкий
с. 305
Корговщина наз. Пошліна за правядзенне судна праз дняпроўскія парогі.
с. 305
Кордбановый наз. Тое, што і курдывановый.
с. 306
Кордикъ наз., памянш. ад кордъ.
с. 306
Кордовый прым. ад кордъ.
с. 306
Кордъ, кортъ наз. Кароткі меч.
с. 306
Кордымония гл. кардымонъ
с. 306
Коректа, корректа наз. Папраўка.
с. 306
Корельный прым. Выдзеўбаны з кораня дрэва; драўляны.
с. 306
Коренейко наз., памянш. ад коренье ў 1 знач.
с. 306
Коренекъ наз., памянш. ад корень у 1 знач.
с. 306
Корение гл. коренье с. 307
Кореникъ наз. Вулей, выдзеўбаны ў выкарчаваным пні.
с. 307
Кореницъ наз. Вяшчун, чараўнік; знахар.
с. 307
Коренне гл. коренье
с. 307
Коренный прым. 1. Зроблены (сплецены) з карэнняў. 2. Коренныи речи (потравы) — бакалея, розныя прыправы.
с. 307
Коренчикъ наз., памянш. ад корень у 1 знач.
с. 307
Корень наз. 1. Корань, падземная частка расліны. // перан. Зъ корене вырвати — зусім, канчаткова пазбавіцца ад чаго-н. 2. Ніжняя частка ствала з каранямі, якая застаецца ад спілаванага дрэва, пень; вулей, выйзеўбаны ў выкарчаваным пні. 3. Ніз, аснова, фундамент; падножжа. На корень (съ кореня) — поўнасцю, цалкам, дашчэнту. 4. // перан. Аснова, пачатак; сутнасць; выток, крыніца, першакрыніца. 5. Племя, род. // перан. Новый корень — змененае месца пасялення, гаспадарчай дзейнасці; сырый корень — участак лесу, які збіраюцца засяляць, карчаваць, расчышчаць пад раллю.
с. 307
Коренье, каренье, корене, корение, коренне, корэнье наз. зб. 1. Ад корень у 1 знач. // перан. Съ кореньемъ вырывати — зусім, канчаткова пазбаўляцца ад чаго-н. 2. Расліны (наогул). 3. Вострыя ці духмяныя прыправы, зелле. 4. Ад корень у 3 знач. Съ корения — дашчэнту, цалкам, поўнасцю. 5. Ад корень у 4 знач.
с. 309
Корепископъ наз. Епіскап, які загадваў сельскай епархіяй.
с. 311
Корецъ, корэцъ наз. 1. Карэц, конаўка, коўш. 2. Мера сыпкіх рэчываў.
с. 311
Коречный прым. Коло коречное — наліўное кола (якое прыводзіцца ў рух вадою, што падае зверху).
с. 311
Коржъ наз. Корж, праснак.
с. 3
Кориандровый, корияндровый прым. ад кориандръ. Параўн. колияндровый.
с. 3
Кориандръ наз. Каляндра.
с. 3
Кориговати гл. корыкговати
с. 3
Корикгация гл. корыкгацыя
с. 3
Корикгацыя гл. корыкгацыя
с. 3
Корикговати гл. корыкговати
с. 3
Коринтчикъ наз. Тое, што і коринфъ.
с. 3
Коринтъ гл. коринфъ
с. 3
Коринфианинъ гл. коринфянинъ
с. 3
Коринфский прым. Які паходзіць з горада Карынфа, выраблены ў Карынфе.
с. 3
Коринфъ, коринтъ, корынтъ наз. Жыхар горада Карынфа. Параўн. коринтчикъ, коринфянинъ.
с. 3
Коринфянинъ, коринфианинъ наз. Тое, што і коринфъ.
с. 4
Користати дзеясл. Карыстацца.
с. 4
Користити гл. корыстити
с. 4
Користовати гл. корыстовати
с. 4
Користоватися дзеясл. зв. Тое, што і корыстовати.
с. 4
Користовникъ наз. Грабежнік, разбойнік.
с. 4
Користь гл. корысть
с. 4
Корити, корыти дзеясл. Марыць, даймаць; скараць, уціхамірваць.
с. 4
Коритися дзеясл. зв. Скарацца, станавіцца пакорлівым.
с. 4
Корито гл. корыто
с. 5
Корица наз. Карыца.
с. 5
Корияндровый гл. кориандровый
с. 5
Коркоделъ гл. коркодилъ
с. 5
Коркодиловый прым. ад коркодилъ.
с. 5
Коркодилъ, коркоделъ наз. Тое, што і крокодилъ.
с. 5
Корливый прым. Пакорлівы.
с. 5
Корлянский гл. курлянский
с. 5
Корма I наз. 1. Карма. 2. Стырно, руль.
с. 5
Корма II наз. Верша, рыбалоўная сетка.
с. 5
Корма III наз. Край (чаго-н.), ускраіна.
с. 6
Кормазынъ гл. кармазинъ
с. 6
Кормение наз. 1. Тое, што і кормленье ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. кормити ў 2 знач.
с. 6
Кормилецъ наз. Выхавацель, карміцель.
с. 6
Кормилица наз. Карміліца, мамка, нянька. Параўн. кормилница, кормителница.
с. 6
Кормилница наз. Тое, што і кормилица.
с. 6
Кормимый дзеепрым. ад кормити ў 1 знач.
с. 6
Кормителница наз. Тое, што і кормилица.
с. 6
Кормитель наз. Карміцель, той, хто корміць, утрымлівае каго-н.
с. 6
Кормити дзеясл. 1. Карміць, харчаваць, даваць ежу, корм. // перан. Жывіць, даваць духоўную ежу, выхоўваць высокія духоўныя якасці. Параўн. кармити ў 1 знач. 2. Выкормліваць дзіця (патомства) сваім малаком. 3. Утрымліваць, забяспечваць ежай, кормам. Параўн. кармити ў 2 знач. 4. Жывіць. Надеею кормити — падаваць надзею, абнадзейваць; лекарьствомъ кормити — даваць лякарства, лячыць.
с. 6
Кормитися дзеясл. зв. 1. Ад кормити ў 1 знач. // перан. 2. Ад кормити ў 2 знач. 3. Жыць, утрымлівацца. 4. Займацца жабрацтвам, папрашайнічаць.
с. 8
Кормление гл. кормленье
с. 9
Кормленый дзеепрым. 1. Ад кормити ў 1 знач. 2. Ад кормити ў 2 знач. 3. Які адкормлены, выкармлены.
с. 9
Кормленье, кормление наз. 1. Харч, ежа; корм. Параўн. кормение ў 1 знач., кормля ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. кормити ў 1 знач. Параўн. кормля ў 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. кормити ў 2 знач. 4. Адкормліванне, выкармліванне; выпас. Параўн. кормля ў 3 знач.
с. 9
Кормливати, кормлювати дзеясл. шматкр. 1. Ад кормити ў 1 знач. 2. Ад кормити ў 3 знач.
с. 10
Кормливатися дзеясл. зв. Забяспечвацца кормам.
с. 10
Кормлювати гл. кормливати
с. 10
Кормля наз. 1. Тое, што і кормленье ў 1 знач. // перан. 2. Тое, што і кормленье ў 2 знач. 3. Тое, што і кормленье ў 4 знач.
с. 10
Кормлянинъ наз. Жыхар вёскі Кормля.
с. 11
Кормникъ I наз. Рулявы, стырнавы.
с. 11
Кормникъ II наз. Гандляр харчовымі прадуктамі і спіртнымі напіткамі.
с. 11
Кормный прым. Якога кормяць на забой; адкормлены, кормны.
с. 11
Кормовый прым. Кормовые деньги — грошы, якія ў Маскоўскай дзяржаве даваліся службовым людзям у якасці платы на ўтрыманне.
с. 12
Кормъ наз. Ежа, харчы; корм, ежа жывёлы. Для корму ходити — адпраўляцца здабываць харчы, корм.
с. 12
Кормячий дзеепрым. 1. Ад кормити ў 1 знач. 2. Ад кормити ў 2 знач.
с. 12
Кормячийся дзеепрым. ад кормитися ў 1 знач.
с. 12
Кормящий, кормящый дзеепрым. 1. Ад кормити ў 1 знач. 2. Які добра насычае.
с. 13
Корневатка наз. Дрэва з вялікай колькасцю каранёў.
с. 13
Корневатый прым. Каранасты, караністы.
с. 13
Корнетиста наз. Карнетыст.
с. 13
Корнетъ наз. Карнет, духавы медны музычны інструмент.
с. 13
Корноваленинъ наз. Жыхар Карнаваліі (зараз графства Карнаваліс у Англіі). Параўн. корновалецъ.
с. 13
Корновалецъ наз. Тое, што і корноваленинъ.
с. 13
Корновальский прым. Які мае. адносіны да Карнаваліі (зараз графства Карнаваліс у Англіі).
с. 13
Коробанка наз. Пасудзіна з кары.
с. 14
Коробачка гл. коробочка
с. 14
Коробейникъ наз. Бондар, той, хто вырабляе (робіць) корабы.
с. 14
Коробельникъ гл. корабельникъ
с. 14
Коробка наз. 1. Каробка, скрынка, пасудзіна рознай формы і рознага прызначэння, сплеценая з лазы, саломы і інш. Параўн. кробка. 2. Шкатулка, куфэрачак, скрыначка для захавання каштоўнасцей, розных папер. 3. Мера некаторых харчовых тавараў.
с. 14
Коробочка, коробачка наз. памянш. 1. Ад коробка ў 1 знач. 2. Ад коробка ў 2 знач.
с. 14
Коробъ, корабъ наз. 1. Кораб; пасудзіна, сплеценая з лубу, саломы і пад., для захавання, пераноскі, упакоўкі чаго-н. 2. Мера аб’ёму. Параўн. коробья.
с. 15
Коробья, коробя наз. 1. Тое, што і коробъ у 1 знач. 2. Тое, што і коробъ у 2 знач.
с. 15
Корова наз. Карова. Параўн. крава, крова.
с. 15
Коровай наз. Вялікі кавалак харчовага прадукту.
с. 16
Корованъ наз. Караван.
с. 16
Короватка гл. карватка II
с. 16
Короватый прым. Падобны да кары.
с. 16
Коровать наз. Тое, што і кровать.
с. 16
Коровий прым. Каровін.
с. 16
Короговъ гл. хороговъ
с. 16
Короговь гл. хороговъ
с. 16
Корогодъ наз. Карагод.
с. 16
Корозыя гл. каразыя
с. 17
Королева наз. Тое, што і королевая.
с. 17
Королеванье наз. Дзеянне па дзеясл. королевати.
с. 17
Королевати дзеясл. Царстваваць, цараваць. // перан. Панаваць. Параўн. кролевати.
с. 17
Королевая наз. Каралева. Параўн. королева, королица, кролевая.
с. 17
Королевичъ наз. Каралевіч. Параўн. кролевичъ.
с. 17
Королевна наз. Каралеўна, дачка караля. Параўн. кролевна.
с. 18
Королевский прым. Каралеўскі. Его королевская милость — яго каралеўская вялікасць (кароль). Параўн. корольский, кролевский.
с. 18
Королевство наз. 1. Каралеўства; дзяржава. Королевство небесное (божье) — царства нябеснае, рай. Параўн. кролевство ў 1 знач. 2. Улада, праўленне караля; цараванне. На королевство обрати (помазати, взяти, всадити) — зрабіць (выбраць) каралём; зостати на королевстве — стаць каралём. Параўн. кролевство ў 2 знач.
с. 19
Королевщызна наз. Каралеўская маёмасць (зямля). Параўн. кролевщизна.
с. 20
Королевъ прым. Які належыць каралю ці мае адносіны да караля. Параўн. кролевъ.
с. 20
Королица наз. Тое, што і королевая.
с. 20
Король наз. Кароль, манарх. Король небесныи — бог. Параўн. краль, кроль.
с. 21
Корольский прым. Тое, што і королевский.
с. 21
Коромыселъ наз. Каромысел, асноўная дэталь шаляў, раўнаплечы рычаг, на адну старану якога падвешваецца груз, на другую — гіры. Коромыселъ воды — два вядры вады, прынесеныя на каромысле. Параўн. коромыслъ.
с. 21
Коромыслъ наз. Тое, што і коромыселъ.
с. 21
Корона, каруна, коруна наз. 1. Каштоўны галаўны ўбор, сімвал вышэйшай свецкай і духоўнай улады, карона, вянец, дыядэма, мітра. Взложити (вложити) корону — каранаваць; каранавацца; взяти (приняти) корону — стаць каралём (царом); носити корону, поживати короны — быць каралём; старатися о корону — рабіць захады, каб стаць каралём; не перепустити коруны — перашкодзіць каранавацца. 2. Каралеўская ўлада, улада манарха. 3. Дзяржава, каралеўства, зямля. Корона (коруна) польская — польскае каралеўства, польская дзяржава; взяти на корону — зрабіць каралём; обирати на корону — выбіраць каралём. 4. Абруч, круг, кола, аздабленне (у выглядзе кароны) вяршыні якога-н. збудавання. 5. Вянок як сімвал перамогі, трыумфу ці мучэння, пакут. Терновая корона (коруна) — цярновы вянок (сімвал мучэння, пакут). 6. // перан. Вянец, вяршыня, вышэйшая ступень, верх чаго-н. Корона мученическая — смерць праз пакутную муку; отнести (приняти, подняти) мученическую корону — памерці ў пакутных муках за веру. 7. // перан. Слава, пашана, гонар; аздоба. 8. // перан. Узнагарода. 9. Арэол, ззянне. 10. Асобая стрыжка валос — венчыкам круг галавы. 11. Грошы; грашовы падатак.
с. 21
Коронация, коронацея, коронацыя, коронацэя, корунация, корунацыя наз. Каранацыя.
с. 26
Коронацыйный прым. Каранацыйны.
с. 26
Коронацыя гл. коронация
с. 26
Коронацэя гл. коронация
с. 26
Коронка, корунка наз. 1. Памянш. ад корона ў 4 знач. 2. Ружанец, пацеркі. 3. Верхняя аздобная частка кафлянай грубкі.
с. 27
Коронный, корунный прым. ад корона ў 3 знач. Гетманъ коронный гл. гетманъ.
с. 27
Коронованый, корунованый дзеепрым. 1. Ад короновати ў 1 знач. // перан. Узнагароджаны. Терниемъ коронованый — мучаны праз цярновы вянок, ускладзены на галаву. 2. Прыбраны, убраны, упрыгожаны. 3. У знач. прым. Надзелены манархічнай уладай, венчаны на царства ці вышэйшую духоўную ўладу.
с. 28
Коронованье, корунование, корунованье наз. Дзеянне па дзеясл. короновати ў 1 знач. // перан. Узнагароджанне. Коронованье терновое — мучэнне праз ускладанне на галаву цярновага вянка.
с. 29
Короновати, коруновати дзеясл. 1. Каранаваць, вянчаць каго-н. на царства ці вышэйшую духоўную ўладу. // перан. Надзяляць, узнагароджваць. Терньемъ коруновати — ускладаць на галаву каму-н. цярновы вянок, каб прычыніць пакуты, мучэнні. 2. Злучаць, спалучаць. 3. Завяршаць, вянчаць.
с. 29
Короноватися, коруноватися дзеясл. зв. Ускладаць на галаву карону. // перан. Узвышацца.
с. 30
Коропатва гл. куропатва
с. 30
Коросманъ наз. Прадстаўнік народнасці.
с. 30
Короста наз. Кароста; гнойныя струпы, прышчы.
с. 30
Короставый прым. ад короста.
с. 30
Коростель наз. Драч. Параўн. крастель.
с. 31
Коротати дзеясл. Бавіць, праводзіць (час, жыццё).
с. 31
Коротенький прым. Кароценькі.
с. 31
Коротити дзеясл. Змяншаць.
с. 31
Коротитися дзеясл. 1. Зв. ад коротити. 2. Хутка праходзіць, мінаць (пра час).
с. 31
Короткий прым. 1. Кароткі, невялікі, малы па даўжыні; меншай даўжыні, чым трэба. Параўн. кроткий II. 2. Кароткачасовы, непрацяглы, малы па часе; нядоўгі, недаўгачасны. Въ (на) короткомъ часе (часу) — хутка, неўзабаве; въ короткой године — тое, што і въ короткомъ часе; въ короткихъ дняхъ — тое, што і въ короткомъ часе; короткими часы — тое, што і въ короткомъ часе; на короткий часъ (рокъ) — у сціслы тэрмін. 3. Выражаны сцісла, нешматслоўны, лаканічны. Короткими словы (словами) — нешматслоўна, лаканічна. 4. Часты, паскораны, пачашчаны.
с. 31
Коротко прысл. 1. Ад короткий у 1 знач. 2. Нядоўга; хутка, неадкладна. Параўн. коротце ў 1 знач. 3. Ад короткий у 3 знач. Параўн. коротце ў 2 знач.
с. 33
Короткодушный прым. Маладушны.
с. 34
Коротколетний прым. Нядоўгіх гадоў жыцця.
с. 34
Короткость наз. 1. Кароткасць, непрацягласць, недаўгачаснасць, кароткачасовасць, кароткатэрміновасць. 2. Лаканічнасць, нешматслоўнасць, сцісласць. 3. Малая колькасць чаго-н.
с. 34
Коротце прысл. 1. Тое, што і коротко ў 2 знач. 2. Тое, што і коротко ў 3 знач.
с. 35
Коротше прысл., выш. ст. ад коротко ў 2 знач.
с. 35
Коротший, коротшый прым. выш. ст. 1. Ад короткий у 1 знач. 2. Ад короткий у 2 знач.
с. 35
Коротюхно прысл., памянш. ад коротко ў 3 знач.
с. 35
Корректа гл. коректа
с. 36
Корреспондовати дзеясл. Адпавядаць.
с. 36
Коррыкгацыя гл. корыкгацыя
с. 36
Кортавый гл. картавый
с. 36
Кортина гл. картына
с. 36
Кортъ гл. кордъ
с. 36
Кортына гл. картына
с. 36
Корукъ наз. (?)
с. 36
Коруна гл. корона
с. 36
Корунация гл. коронация
с. 36
Корунацыя гл. коронация
с. 36
Корунка гл. коронка
с. 36
Корунный гл. коронный
с. 36
Корунование гл. коронованье
с. 36
Корунованый гл. коронованый
с. 36
Корунованье гл. коронованье
с. 36
Коруновати гл. короновати
с. 36
Коруноватися гл. короноватися
с. 36
Корунский прым. ад корона ў 1 знач.
с. 36
Корусъ наз. Мера вагі ў старажытных яўрэяў.
с. 36
Корциръ наз. Жыхар старажытнага грэчаскага горада Коркіра.
с. 36
Корчага наз. Вялікая гліняная пасудзіна; гаршчок. Параўн. корчагъ.
с. 36
Корчагъ наз. Тое, што і корчага.
с. 36
Корчатый прым. Мельница корчатая гл. мельница
с. 37
Корчевъе наз. зб. Карчы, пні.
с. 37
Корчемникъ гл. корчомникъ
с. 37
Корчемный гл. корчомный
с. 37
Корчикъ наз., памянш. ад корецъ у 1 знач.
с. 37
Корчинский прым. Які мае адносіны да горада Корчына.
с. 37
Корчити дзеясл. Тое, што і корчитися.
с. 37
Корчитися дзеясл. зв. Корчыцца, курчыцца, скручвацца. Параўн. корчити.
с. 37
Корчиченинъ наз. Жыхар сяла Корчычы.
с. 37
Корчма наз. 1. Карчма, пітны дом з начлегам. Корчма винная, медовая, пивная, горелочная (горелчаная) — назва карчмы ў залежнасці ад продажу ў ёй алкагольнага напітку; корчма посельская — заезны двор выключна для паслоў; корчма вольная — карчма, не занятая арэндай, вакантная для арэнды; корчма дорочная — карчма, аддадзеная ў арэнду на адзін год. Параўн. карчма. 2. Продаж хмельных напіткаў. Корчма покутная — продаж хмельных напіткаў не ў карчме, а ў іншых месцах, па кутах; корчму сытити — займацца вырабам хмельных напіткаў.
с. 37
Корчмарка наз. Карчмарка, гаспадыня карчмы. Параўн. карчмарка, корчмитка, корчмиха.
с. 39
Корчмаръ наз. Карчмар, гаспадар карчмы. Параўн. карчмаръ, корчмистъ, корчмитъ у 1 знач.
с. 39
Корчмистъ наз. Тое, што і корчмаръ.
с. 39
Корчмитка наз. Тое, што і корчмарка.
с. 39
Корчмитовъ прым. ад корчмитъ у 1 знач.
с. 39
Корчмитъ наз. 1. Тое, што і корчмаръ. Параўн. карчмитъ. 2. Гандляр спіртнымі напіткамі.
с. 39
Корчмиха наз. Тое, што і корчмарка. Параўн. карчмиха.
с. 40
Корчмный прым. Тое, што і корчомный.
с. 40
Корчожиновый прым. Нядобразычлівы; непрыхільны; злосніцкі.
с. 40
Корчомка наз. Невялікая карчма.
с. 40
Корчомникъ, корчемникъ наз. Сталы, часты наведвальнік карчмы.
с. 40
Корчомный, корчемный прым. Які мае адносіны да карчмы, належыць ёй. Корчомный медъ (пиво, пит е) — моцныя хмельныя напіткі; корчемные песни (слова) — грубыя, лаянкавыя песні, выразы; корчомныи пенязи — прыбытак ад продажу напіткаў у карчмах; корчомный платъ (цыншъ) — падатак за ўтрыманне карчмы. Параўн. корчмный.
с. 41
Корчъ наз. Корч.
с. 42
Коршакъ наз. Ястраб.
с. 42
Коръ наз. Хор.
с. 42
Корыговати гл. корыкговати
с. 42
Корыкгацыя, корикгация, корикгацыя, коррыкгацыя наз. Папраўка.
с. 42
Корыкгованье наз. Дзеянне па дзеясл. корыкговати.
с. 42
Корыкговати, кориговати, корикговати, корыговати дзеясл. Звяраць, папраўляць.
с. 42
Корынтъ гл. коринфъ
с. 43
Корыстити, користити дзеясл. 1. Выкарыстоўваць для сваіх патрэб. 2. Выкарыстоўваць што-н. у сваіх інтарэсах, атрымліваць выгаду, карысць з чаго-н.
с. 43
Корыститися дзеясл. зв. Карыстацца.
с. 43
Корыстный прым. Карысны; карыслівы.
с. 43
Корыстовати, користовати дзеясл. Карыстацца чым-н., выкарыстоўваць што-н. у сваіх інтарэсах. Параўн. користоватися.
с. 43
Корысть, користь наз. 1. Набытак, здабытак; ваенная здабыча. // перан. 2. Карысць, выгада.
с. 44
Корыти гл. корити
с. 44
Корыто, корито наз. Карыта; драўляная, часцей выдзеўбаная пасудзіна прадаўгаватай формы. 2. Лодка.
с. 44
Корэнье гл. коренье
с. 45
Корэцъ гл. корецъ
с. 45
Коса I наз. 1. Ручная сельскагаспадарчая прылада, якая складаецца з доўгага загнутага ляза, насаджанага на касільна, і служыць для зразання травы, збожжа і інш. 2. Зброя, якая мае шырокую рэжучую частку, шырокае лязо.
с. 45
Коса II наз. Доўгія заплеценыя валасы.
с. 46
Косагъ наз. Тое, што і касогъ.
с. 46
Косада наз. Адзінка вымярэння.
с. 46
Косаръ I наз. Тое, што і косецъ.
с. 46
Косаръ II, косоръ наз. Лёгкая сякерка з падоўжаным лязом.
с. 46
Косецъ наз. Той, хто косіць (травы, збажыну), касец. Параўн. косаръ у 1 знач., кошеникъ.
с. 46
Косивати дзеясл., шматкр. ад косити.
с. 46
Косистый прым. ад коса I у 2 знач.
с. 46
Косити дзеясл. Касіць, зразаць касой.
с. 47
Косица наз., памянш. ад коса II.
с. 47
Косматый прым. 1. 3 доўгай густой поўсцю; лахматы. 2. Зроблены са шкуры з доўгай і густой поўсцю (пра адзенне). 3. Аброслы доўгімі валасамі; валасаты.
с. 47
Космография наз. Апісанне бачнай часткі Сусвету.
с. 48
Космоногий прым. З касматымі нагамі.
с. 48
Космосъ наз. Свет, Сусвет.
с. 48
Космы наз. Пасмы валасоў, звычайна пераблытаныя, скудлачаныя.
с. 48
Коснити дзеясл. Марудзіць.
с. 48
Косногласный прым. Тое, што і косноязычный.
с. 48
Косноречивый прым. Тое, што і косноязычный.
с. 48
Косноязычный прым. Коснаязыкі.
с. 48
Косоръ гл. косаръ II
с. 48
Коста наз. Каласоўнік.
с. 48
Костарь, косторь наз. Гулец у косці. Параўн. костырь.
с. 48
Костелный гл. костельный
с. 48
Костелокъ наз., памянш. ад костелъ у 1 знач.
с. 48
Костелъ, кастель, костюлъ, косцелъ наз. 1. Касцёл. 2. Храм, святыня. 3. Хрысціянства. 4. Веравызнанне. Костелъ рымский (латинский) — веравызнанне заходняй хрысціянскай царквы, якую ўзначальвае рымскі папа; костелъ грецский (греческий) — праваслаўнае веравызнанне.
с. 49
Костельный, костелный, косцельный прым. 1. Які мае адносіны да касцёла, належыць яму. 2. Ад костелъ у 4 знач.
с. 50
Костеный гл. костяный
с. 51
Костирство гл. костырство
с. 51
Костка, костька наз. 1. Шчыкалатка. 2. Памянш. ад кость у 1 знач. 3. // перан. Памянш. ад кость у 2 знач. 4. Памянш. ад кость у 5 знач. Костки варцабный — шашкі. Костки вметати — уносіць разлад паміж кім-н., у што-н.
с. 51
Костовность гл. коштовность
с. 52
Косторь гл. костарь
с. 52
Косточный прым. ад кость у 5 знач.
с. 52
Костра наз. Кастрыца.
с. 52
Кострогъ наз. Частакол.
с. 52
Костромитинъ наз. Жыхар Кастрамы.
с. 52
Костуръ наз. Кій, палка з булавешкай з касці, дрэва, металу.
с. 52
Костырство, костирство наз. Гульня ў косці; азартная гульня наогул.
с. 52
Костырь наз. Тое, што і костарь.
с. 52
Кость, косць наз. 1. Косць, асобная састаўная частка шкілета жывёл і чалавека. Кожа да кости — пра вельмі худога чалавека. 2. // перан. Цела, уся істота чалавека ў цэлым. 3. Астанкі, мошчы, цела памёршага. 4. Вырабная косць (пераважна іклы, біўні некаторых жывёл). Кость слоновая, рибья — каштоўны гатунак косці з біўня слана, маржа і г. д.). 5. Кубікі або пласцінкі з рознага матэрыялу для гульні з выразанымі па іх ачкамі, лічбамі і інш. 6. Род, роднасць (пра тых, каго цесна звязвае што-н.). Кость отъ (зъ) костй — аб Еве, створанай, па хрысціянскаму вучэнню, з рабра Адама; косць укинути — унесці разлад.
с. 52
Костька гл. костка
с. 54
Костюлъ гл. костелъ
с. 54
Костяный, костеный прым. 1. Ад кость у 1 знач. 2. Ад кость у 4 знач.
с. 54
Косцельный гл. костельный
с. 54
Косцелъ гл. костелъ
с. 54
Косць гл. кость
с. 54
Косый, касый прым. 1. Касавокі. 2. Касы, крывы.
с. 54
Косьба, козба наз. Касьба.
с. 55
Косякъ наз. Адзінка колькасці тканіны.
с. 55
Котарга наз. Тое, што і катарга.
с. 55
Котва наз. 1. Якар. Параўн. котвица. 2. Багор, бусак.
с. 55
Котвица, котфица наз. Тое, што і котва ў 1 знач. // перан. Тое, што ўстанаўлівае, замацоўвае што-н.; апора.
с. 55
Котелекъ гл. котелокъ
с. 55
Котелникъ гл. котельникъ
с. 55
Котелокъ, кацелокъ, котелекъ, коцелокъ, коциолокъ наз., памянш. ад котелъ. Котелекъ мерный — адна з разнавіднасцей катлоў па прызначэнню.
с. 55
Котелщизна наз. Тое, што і котловое.
с. 56
Котелъ наз. Металічная пасудзіна акруглай формы і розных памераў для награвання вады, гатавання ежы і інш. Котелъ варейны (винный, военный, настолный, пивный, скарбовый) — розныя віды катлоў па прызначэнню. // перан. Крыніца.
с. 56
Котельникъ, котелникъ наз. Кацельшчык; майстар па вырабу катлоў.
с. 57
Котельницство наз. Кацельнае майстэрства.
с. 57
Котельщына наз. Тое, што і котловое.
с. 57
Котецъ наз. Рыбалоўная снасць; нерат.
с. 57
Котити гл. катити
с. 57
Котитися дзеясл. зв. Каціцца, рухацца ў адным напрамку.
с. 57
Котишко наз. Абоз (татарскі).
с. 58
Котка наз. Кошка.
с. 58
Котларъ гл. котляръ
с. 58
Котликъ наз., памянш. ад котелъ.
с. 58
Котловатый прым. Катлавінападобны.
с. 58
Котловинка наз. Катлавіна.
с. 58
Котловое наз. Падатак за карыстанне катлом пры вырабе спіртных напіткаў. Параўн. котелщизна, котельщына.
с. 58
Котловый прым. ад котелъ.
с. 58
Котлярский прым. ад котляръ.
с. 58
Котляръ, котларъ наз. Меднік, кацельшчык.
с. 59
Котовый прым. Зроблены з футра коціка, які водзіцца ў паўночнай частцы Ціхага акіяна.
с. 59
Котокъ наз. 1. Прыстасаванне для перакочвання цяжкасцей. 2. Кальцо.
с. 59
Котореньколи займ. Які-небудзь.
с. 59
Котороватися дзеясл. Варагаваць.
с. 59
Который, каторый займ. 1. Які іменна, які з некалькіх? (пытальны). 2. Які-небудзь, некаторы, хто-небудзь (пры выражэнні неазначальнасці). 3. Дакладна не вызначаны (пры выражэнні неазначальнасці). 4. Некаторы, паасобны (пры выражэнні неазначальнасці). 5. Гэты, той, такі (указальны). Параўн. которыйсь у 1 знач., котрый у 1 знач. 6. Які (адносны, ужываецца ў якасці злучальнага слова ў складаназалежных сказах). а) Падпарадкоўвае даданыя азначальныя сказы, указваючы на той прадмет, аб якім гаворыцца ў галоўным сказе. Параўн. котрый у 2 знач., кторый. б) Падпарадкоўвае даданыя дапаўняльныя сказы. Параўн. которыйсь у 2 знач.
с. 59
Которыйкольве займ. 1. Тое, што і которыйкольвекъ у 1 знач. 2. Тое, што і которыйкольвекъ у 2 знач.
с. 62
Которыйкольвекъ, которыйколвекъ займ. 1. Які-небудзь, хто-небудзь (неазначальны). 2. Дакладна не вызначаны (неазначальны, са словамі день, година). Параўн. которыйкольве ў 2 знач.
с. 62
Которыйсь займ. 1. Тое, што і который у 5 знач. 2. Тое, што і который у 6а знач.
с. 63
Который-то займ. Нейкі, якісьці (неазначальны).
с. 63
Котрый займ. 1. Тое, што і который у 5 знач. 2. Тое, што і который у 6а знач.
с. 63
Котрыйколвекъ займ. Тое, што і которыйкольвекъ у 1 знач.
с. 63
Котфица гл. котвица
с. 63
Котцовый прым. ад котецъ.
с. 63
Котчый, котчий наз. Напаўкрыты воз.
с. 63
Котчище наз. Запруда для лоўлі рыбы (тыпу плаціны на заліўных лугах).
с. 64
Котъ I наз. 1. Кот. 2. Марская прамысловая млекакормячая жывёліна з каштоўным футрам.
с. 64
Котъ II наз. Таранная косць, якая змяшчаецца над пятачнай косцю і ўтварае з галёначнымі (2) касцьмі галёнкаступнёвы сустаў.
с. 64
Кофликъ гл. куфликъ
с. 64
Кофтанъ гл. кафтанъ
с. 64
Кохание гл, коханье
с. 64
Коханокъ наз. 1. Любімец, улюбёнец. 2. Любы, каханы.
с. 64
Коханший прым., выш. ст. ад коханый у 2 знач.
с. 65
Коханый прым. 1. Якому аддаецца перавага перад ішнымі; асабліва дарагі каму-н., любімы. 2. Які выклікае пачуццё любві; дарагі, блізкі сэрцу.
с. 65
Коханье, каханье, кохание наз. 1. Каханне. 2. Асалода, задавальненне, прыемнасць; захапленне. 3. Прыязнасць. 4. Прадмет любві. 5. Пацеха, раскоша. 6. Любаванне.
с. 65
Коханьеся наз. Дзеянне па дзеясл. кохатися ў 1 знач.
с. 66
Кохати дзеясл. 1. Любіць, адчуваць глыбокую прыхільнасць да каго-, чаго-н. 2. Адчуваць задавальненне ад чаго-н.; мець цягу да чаго-н.; захапляцца чым-н.
с. 66
Кохатися, кахатися дзеясл. зв. 1. Мець цягу да чаго-н., адчуваць задавальненне ад чаго-н., захапляцца кім-, чым-н. 2. Цешыцца, радавацца з каго-н; быць радым чаму-н. 3. Адчуваць глыбокую прыхільнасць да каго-, чаго-н. 4. Любавацца, мілавацца, кахаць.
с. 66
Кохаючийся, кохаючыйся дзеепрым. 1. Ад кохатися ў 1 знач. 2. Ад кохатися ў 3 знач.
с. 67
Кохтанъ гл. кафтанъ
с. 68
Коцелокъ гл. котелокъ
с. 68
Коцерство гл. кацерство
с. 68
Коциолокъ гл. котелокъ
с. 68
Коцъ наз. Коўдра.
с. 68
Коцыкъ наз., памянш. ад коцъ.
с. 68
Кочатися дзеясл. зв. Качацца.
с. 68
Кочевати дзеясл. Качаваць.
с. 68
Кочерга наз. Качарга.
с. 68
Кочкоданъ гл. кошкоданъ
с. 68
Кочовиско наз. Месца, дзе качуюць; стаянка качэўнікаў. Параўн. кочовище.
с. 68
Кочовище наз. Тое, што і кочовиско.
с. 69
Кошара наз. Кашара, агароджанае месца на полі, у лесе, дзе летам трымаюць жывёлу.
с. 69
Кошевникъ, кошовникъ наз. Той, хто валіць кашму або гандлюе ёю.
с. 69
Кошель наз. Кашэль.
с. 69
Кошение гл. кошенье
с. 69
Кошеникъ наз. Тое, што і косецъ.
с. 69
Кошенне гл. кошенье
с. 69
Кошеный, кошоный дзеепрым. 1. Кошаны. 2. У знач. прым. Скошаны.
с. 69
Кошенье, кашение, кошение, кошенне, кошэнье наз. Кашэнне.
с. 69
Кошечий прым. Уласцівы кошцы, такі, як у кошкі.
с. 70
Кошивати, кошывати дзеясл., шматкр. ад косити.
с. 70
Кошиватися дзеясл., зв. ад кошивати.
с. 70
Кошикъ, кошыкъ наз., памянш. ад кошъ I.
с. 70
Кошиско наз. Вялікі кошык.
с. 71
Кошичокъ наз., памянш. ад кошъ I.
с. 71
Кошка наз. Кошка.
с. 71
Кошкоданъ, кочкоданъ, коштоданъ наз. Мартышка.
с. 71
Кошница наз. Плеценая карзіна.
с. 71
Кошовникъ гл. кошевникъ
с. 71
Кошоный гл. кошеный
с. 71
Коштованье, коштование наз. 1. Дзеянне па дзеясл. коштовати II у 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. коштовати II у 2 знач.
с. 71
Коштовати I дзеясл. Каштаваць, мець тую або іншую цану.
с. 72
Коштовати II дзеясл. 1. Спрабаваць ежу, пітво на смак. 2. Зазнаваць, зведваць, пазнаваць. 3. Выпрабоўваць, спрабаваць, правяраць чые-н. здольнасці.
с. 72
Коштоватися дзеясл., зв. ад коштовати II у 3 знач.
с. 73
Коштовне, коштовно прысл. Багата, прыгожа. // перан.
с. 73
Коштовнейший, коштовнейшый прым. выш. ст. 1. Ад коштовный у 1 знач. 2. Ад коштовный у 2 знач. 3. Ад коштовный у 4 знач.
с. 73
Коштовно гл. коштовне
с. 74
Коштовность, костовность наз. Каштоўнасць; каштоўная рэч.
с. 74
Коштовный прым. 1. Які дорага каштуе, мае вялікую цану. 2. Цэнны, каштоўны. 3. Багаты, раскошны, шыкоўны (пра адзенне). 4. Які вызначаецца раскошай аздаблення, убрання або каштоўнасцю матэрыялу (пра будынкі). 5. Шчодры, пышны; далікатны (пра стравы). 6. Які мае важнае значэнне.
с. 74
Коштоданъ гл. кошкоданъ
с. 76
Коштуючий, коштуючый дзеепрым. ад коштовати I.
с. 76
Коштъ наз. 1. Выражаная ў грашах вартасць чаго-н. або велічыня затрат на што-н. 2. Выдаткі. Своимъ (власнымъ) коштомъ — за свой кошт.
с. 76
Кошуба наз. Лань.
с. 77
Кошулька, кошюлька наз. 1. Памянш. ад кошуля ў 1 знач. 2. Памянш. ад кошуля ў 2 знач. 3. Футравая куртка, якая кроем нагадвала рубашку.
с. 77
Кошульный прым. ад кошуля ў 1 знач.
с. 77
Кошуля, кашуля, кошюля наз. 1. Верхняя лёгкая вопратка, рубашка. 2. Сарочка.
с. 77
Кошъ I наз. 1. Плеценая з лазы, карэння і інш. пасудзіна для складання і пераноскі чаго-н. 2. Прыстасаванне для лоўлі рыбы.
с. 78
Кошъ II наз. Абоз, стан. Зостати (остати) на кошу — застацца ні з чым.
с. 79
Кошывати гл. кошивати
с. 79
Кошыкъ гл. кошикъ
с. 79
Кошэнье гл. кошенье
с. 79
Кошюлька гл. кошулька
с. 79
Кошюля гл. кошуля
с. 79
Кощунникъ наз. Той, хто блюзнерыць.
с. 79
Кощунство наз. Блюзнерства.
с. 79
Кощунствовати дзеясл. Блюзнерыць.
с. 79
Крабя наз. Тое, што і кграбя ў 2 знач.
с. 79
Крава наз. Тое, што і корова. Параўн. крова.
с. 79
Крававый гл. кровавый
с. 79
Кравецкий прым. Які мае адносіны да краўца, звязаны з яго работай.
с. 79
Кравецство наз. Занятак краўца.
с. 80
Кравецъ, кровецъ наз. Спецыяліст па шыццю адзення.
с. 80
Кравий прым. Каровін.
с. 80
Кравцовая прым. Жонка краўца.
с. 80
Кравчикъ, кравчыкъ наз., памянш. ад кравецъ.
с. 81
Крадати дзеясл. Красці.
с. 81
Крадежа наз. Тое, што і крадежъ.
с. 81
Крадежный прым. ад крадежъ.
с. 81
Крадежство, крадезство наз. Тое, што і крадежъ.
с. 81
Крадежца наз. Злодзей.
с. 81
Крадежъ наз. Крадзеж. Параўн. крадежа, крадежство.
с. 81
Крадезство гл. крадежство
с. 82
Краденецъ наз., памянш. ад крадежъ.
с. 82
Крадение гл. краденье
с. 82
Краденина наз. Рэч. якая ўкрадзена.
с. 82
Краденый, краденный дзеепрым. 1. Ад красти ў 1 знач. 2. У знач. прым. Здабыты крадзяжом, украдзены.
с. 82
Краденье, крадение наз. Крадзеж. // перан. Адцягванне тэрміну несумленным шляхам.
с. 82
Крадкомъ прысл. Крадком. Параўн. крадмо.
с. 82
Крадмо прысл. Тое, што і крадкомъ.
с. 83
Краднути дзеясл. // перан. Забіраць.
с. 83
Крадоводяй дзеепрым. у знач. наз. Спакуснік.
с. 83
Крадучий дзеепрым. ад красти ў 1 знач.
с. 83
Крадущый дзеепрым. ад красти ў 1 знач.
с. 83
Крадывати наз., шматкр. ад красти ў 2 знач.
с. 83
Крадь наз. Крадзеж.
с. 83
Краеуголный, краеугольный прым. Істотны, вельмі важны. Краеугольный камень — аснова, найважнейшая частка чаго-н.
с. 83
Краина наз. 1. Краіна, край. Параўн. край I у 4 знач. 2. Зямля, вобласць. Параўн. край I у 5 знач. 3. Радзіма.
с. 83
Краиневый прым. Краинево место — узвышанае месца, на якім спраўлялі абрады.
с. 84
Краинный прым. ад краина ў 1 знач.
с. 85
Край I наз. 1. Канечная лінія, якая абмяжоўвае якую-н. паверхню, а таксама частка паверхні, што прылягае да гэтай лініі. Край тела — крайняя плоць мужчынскага члена; краемъ ухъ — няўважліва, урыўкамі (слухаць каго-н.). 2. Канечная частка адзення. 3. Бераг. 4. Тое, што і краина ў 1 знач. 5. Тое, што і краина ў 2 знач.
с. 85
Край II прыназ. Ускрай, каля.
с. 86
Крайка наз. Тасьма.
с. 86
Крайний прым. 1. Які знаходзіцца з краю, на краі. Крайнее тело — крайняя плоць мужчынскага члена. 2. Найбольш аддалены (у якім-н. напрамку).
с. 86
Крайцовникъ наз. Тое, што і кграцовникъ.
с. 86
Крайцовничый прым. ад крайцовникъ.
с. 87
Крайческий прым. ад крайчий.
с. 87
Крайчий, крайчый наз. Прыдворны, які на ўрачыстых абедах разразаў ежу, што падавалася вялікаму князю, краўчы.
с. 87
Крайчое наз. Пасада краўчага. Параўн. крачество.
с. 87
Крайчоный прым. ад крайчий.
с. 87
Крайчый гл. крайчий
с. 87
Кракати дзеясл. Каркаць.
с. 87
Кракгулецъ гл. крокгулецъ
с. 87
Краковка наз. Кракаўская мера.
с. 87
Краковница наз. Адзінка вымярэння (кракаўская).
с. 87
Краковочка наз., памянш. ад краковка.
с. 87
Краковский прым. Які мае адносіны да горада Кракава.
с. 87
Кралевый прым. ад крали.
с. 88
Крали наз. Тое, што і корали.
с. 88
Краликъ наз. Мыш чорная.
с. 88
Краль наз. Тое, што і король.
с. 88
Крама наз. Крама. Параўн. крамъ у 1 знач., крома, кромъ II.
с. 88
Крамарчикъ наз., памянш. ад крамаръ.
с. 89
Крамаръ наз. Уладальнік крамы або прадавец у краме. Параўн. крамникъ.
с. 89
Крамикъ наз., памянш. ад крамъ у 1 знач.
с. 89
Крамка наз., памянш. ад крама.
с. 89
Крамникъ наз. Тое, што і крамаръ.
с. 89
Крамница наз., памянш. ад крама.
с. 90
Крамничокъ наз., памянш. ад крамникъ.
с. 90
Крамный прым. 1. Які прадаецца ў краме. 2. Які адносіцца да крамы.
с. 90
Крамокъ наз., памянш. ад крамъ у 1 знач.
с. 91
Крамола наз. Сварка, звада.
с. 91
Крамъ наз. 1. Тое, што і крама. // перан. Сховішча, таямніца. 2. Тавар (пераважна дробны). Який панъ, такий крамъ — пра адпаведнасць паміж чалавекам і яго асяроддзем, схільнасцямі, заняткамі.
с. 91
Кранецъ наз. Павязка на галаву.
с. 92
Краниевъ прым. Краниево место — лобная месца, Галгофа, дзе, згодна з паданнем, знаходзяцца косці першага чалавека Адама, а пазней быў распяты Хрыстос.
с. 92
Краньский прым. Крайні (?).
с. 92
Крапелька наз., памянш. ад крапля. // перан. Самая малая колькасць чаго-н.
с. 92
Крапля наз. Тое, што і кропля.
с. 92
Крапъ наз. Тое, што і кропъ.
с. 92
Краса наз. 1. Прыгажосць, прыгожы знешні выгляд. 2. Упрыгожанне, аздоба.
с. 93
Красата гл. красота
с. 93
Красилниковъ прым. Які належыць фарбавальшчыку.
с. 93
Краситель наз. Той, хто ўпрыгожвае што-н.
с. 93
Красити дзеясл. 1. Рабіць прыгажэйшым. 2. // перан. Прыхарошваць што-н.; ліслівіць перад кім-н.
с. 93
Краска наз. 1. Фарба. 2. Кветка.
с. 93
Красне гл. красно
с. 94
Краснейший, краснейшый прым. 1. Выш. ст. ад красный у 1 знач. 2. Выш. ст: ад красный у 2 знач. 3. Найвыш. ст. ад красный у 1 знач.
с. 94
Краснети дзеясл. Чырванець.
с. 94
Красница наз. Прыгажуня.
с. 94
Красно, красне прысл. 1. Ад красный у 1 знач. 2. Ад красный у 2 знач. 3. Належна, як мае быць.
с. 94
Красномовность наз. Тое, што і красомовство ў 1 знач.
с. 95
Красномовца наз. Тое, што і красомовца.
с. 95
Красномудреный прым. Прасякнуты розумам і прыгажосцю (пра словы, мову).
с. 95
Краснопение наз. Майстэрства спяваць.
с. 95
Краснорыжый прым. Рыжы з чырвоным адценнем (пра масць каня).
с. 95
Краснословие наз. Тое, што і красомовство ў 1 знач.
с. 95
Краснословный прым. Красамоўны, надзелены красамоўствам.
с. 95
Красность наз. 1. Прыгажосць (як якасць). 2. Што-н. прыгожае, прыгожая рэч.
с. 95
Красны наз. Тое, што і кросны.
с. 95
Красный прым. 1. Прыгожы, цудоўны. 2. Добры, з. дадатнымі якасцямі. 3. Выразны, вобразны (пра словы, мову). Красное горло — красамоўства; красная мова — гл. мова. 4. Чырвоны (або карычневы з чырвоным адценнем). Красная медь — гл. медь. 5. Каляровы, афарбаваны. 6. Высокагатунковы.
с. 96
Красоватися дзеясл. 1. Красавацца, вылучацца сваёй прыгажосцю. 2. Красавацца, выстаўляць сябе напаказ.
с. 97
Красолепие наз. Прыгажосць, упрыгожанне.
с. 97
Красомовный прым. 1. Красамоўны, выказаны выразна і пераканаўча. 2. Красамоўніцкі, прамоўніцкі. Параўн. красомовский.
с. 97
Красомовский прым. Тое, што і красомовный у 2 знач.
с. 97
Красомовство наз. 1. Красамоўства, уменне прыгожа і пераканаўча гаварыць, а таксама навука пра аратарскае майстэрства. Параўн. красномовность, краснословие. 2. Разглагольстваванне.
с. 98
Красомовствовати дзеясл. Выразна, вобразна гаварыць.
с. 98
Красомовца наз. Чалавек, які ўмее добра і прыгожа гаварыць; аратар. Параўн. красномовца, красомолвца.
с. 98
Красомолвца наз. Тое, што і красомовца.
с. 98
Красота, красата наз. 1. Прыгажосць, хараство. Царство красоты — царства нябеснае. 2. Пышнасць, раскоша, хараство. 3. Што-н. прыгожае, цудоўнае. 4. Зямныя даброты, уцехі.
с. 98
Крастель наз. Тое, што і коростель.
с. 99
Красти, красть дзеясл. 1. Красці, употай прысвойваць сабе чужое. // перан. Скажаць. 2. Займацца крадзяжом, быць злодзеем.
с. 99
Крата, кржата наз. 1. Краты. Осадить за крату — пасадзіць у турму. Параўн. кграта ў 1 знач. 2. Клетка або памяшканне з кратамі. Параўн. кграта ў 2 знач.
с. 100
Кратание гл. кретанье
с. 100
Кратиръ наз. Келіх, чаша.
с. 100
Кратити дзеясл. Непакоіцца (?).
с. 101
Кратка наз., памянш. ад крата ў 1 знач.
с. 101
Краткий прым. 1. Кароткачасовы, кароткатэрміновы, нядоўгі. Человекъ краткаго времени — пра недаўгавечнага чалавека. 2. Нешматслоўны, сціслы.
с. 101
Кратко прысл. ад краткий у 2 знач.
с. 101
Краткость наз. 1. Недаўгавечнасць, кароткатэрміновасць. 2. Нешматслоўнасць, сцісласць мовы.
с. 101
Кратный прым. Кратны, які дзеліцца без астачы на які-н. лік.
с. 101
Кратующий дзеепрым. Які часта скарачаецца, міргае (пра вочы).
с. 101
Кратце прысл. ад краткий у 2 знач.
с. 102
Кратцей прысл., выш. ст. ад кратце.
с. 102
Краты наз. Тое, што і кроть.
с. 102
Крахмалъ наз. Крухмал.
с. 102
Крачество наз. Тое, што і крайчое.
с. 102
Крачокъ наз. Куст.
с. 102
Крашанина гл. крашенина
с. 102
Краше, крашей прым. Прыгажэйшы.
с. 102
Крашенина, крашанина, кращанина наз. Грубае афарбаванае падкладачнае палатно.
с. 102
Крашеный, крашенный дзеепрым. 1. Фарбаваны. 2. У знач. прым. Афарбаваны, падвергнуты афарбоўцы.
с. 102
Кращанина гл. крашенина
с. 103
Краянье наз. Дзеянне па дзеясл. краяти.
с. 103
Краяти дзеясл; Рэзаць, разразаць; выразаць.
с. 103
Крваве прысл. З кроўю, з праліццем крыві.
с. 103
Крвавити дзеясл. Крывавіць, раніць да крыві.
с. 103
Крвавый прым. 1. Тое, што і крывавый у 1 знач. 2. Тое, што і крывавый у 2 знач. 3. Тое, што і крывавый у 3 знач. 4. Тое, што і крывавый у 4 знач. 5. Тое, што і крывавый у 5 знач.
с. 103
Крвежадливый прым. Крыважэрны.
с. 104
Крвеплыненье наз. Тое, што і кровоплыненье.
с. 104
Крвепролитство наз. Тое, што і кровопролитство.
с. 104
Креатура наз. Стварэнне, створаная істота.
с. 104
Кребрность наз. Тое, што і крнобрность.
с. 104
Кребщызна наз. Від падатку.
с. 104
Креввичанинъ гл. кривичанинъ
с. 104
Кревистый прым. Галінасты, разгалісты.
с. 104
Кревити дзеясл. Распаўсюджвацца, пашырацца.
с. 105
Кревкий прым. Слабы, няўстойлівы (пра характар, натуру каго-н.).
с. 105
Кревкость, крегкость наз. 1. Слабасць, няўстойлівасць, схільнасць да спакусаў (пра чалавечую натуру). Параўн. крепкость. 2. Палкасць, пажадлівасць. 3. Спакуса, грэх.
с. 105
Кревная прым. у знач. наз. Тое, што і кровная.
с. 106
Кревность, крэвность наз. Тое, што і кровность.
с. 106
Кревный, крэвный прым. 1. Тое, што і кровный у 1 знач. 2. У знач. наз. Тое, што і кровный у 2 знач. 3. Тое, што і кровный у 3 знач. 4. Вельмі блізкі, амаль як родны.
с. 106
Кревъ наз. Тое, што і кровь у 1 знач. Прагнути крви гл. прагнути.
с. 107
Крегкость гл. кревкость
с. 107
Крегулецъ гл. крокгулецъ
с. 107
Крегчейший прым., выш. ст. Слабейшы.
с. 107
Креденсовати дзеясл. Пакаштаваўшы якой-н. стравы, прапаноўваць яе каму-н.
с. 107
Креденсъ наз. Вярыцельны ліст.
с. 107
Креденцаръ наз. 1. Прыдворны, абавязаны разразаць і каштаваць стравы, якія падаваліся да стала яго гаспадара; краўчы. 2. Слуга, які падаваў стравы да стала.
с. 107
Кредиторъ наз. Крэдытор, пазычальнік.
с. 108
Кредо наз. Сімвал веры, сукупнасць «ісцін» каталіцкага веравызнання; музычны твор на тэкст Credo, які выкарыстоўваецца ў каталіцкім набажэнстве.
с. 108
Крейда наз. Мел, крэйда.
с. 108
Крекгулецъ гл. крокгулецъ
с. 108
Крелевати гл. кролевати
с. 108
Крелевая гл. кролевая
с. 108
Кременистый прым. Крамянёвы.
с. 108
Кременне гл. кременье
с. 108
Кременный прым. Тое, што і кремленый.
с. 108
Кремень наз. Крэмень, разнавіднасць крэменязёму, які выкарыстоўваўся для высякання агню.
с. 108
Кременье, кременне наз., зб. ад кремень.
с. 109
Кремида наз. Тое, што і керемида.
с. 109
Кремленый прым. Які складаецца з цвёрдай, смалістай драўніны. Параўн. кременный.
с. 109
Кремъ I наз. Бервяно з цвёрдай, смалістай драўнінай.
с. 109
Кремъ II наз. Крэмль, цытадэль.
с. 109
Кренгулецъ гл. крокгулецъ
с. 109
Кренцоный дзеепрым. у знач. прым. Кручаны, зроблены шляхам скручвання.
с. 110
Крепити дзеясл. 1. Узмацняць, рабіць больш моцным. 2. Забяспечваць сродкамі абароны, рабіць больш трывалым. 3. Аказваць узмацняючае ўздзеянне.
с. 110
Крепитися, крепитисе дзеясл. зв. 1. Рабіцца больш моцным. 2. Трымацца мужна, цвёрда.
с. 110
Крепкий прым. 1. Цвёрды, трывалы, які цяжка зламаць, парваць. 2. Дужы, фізічна здаровы. 3. Магутны, непераможны. 4. Добра ўмацаваны, забяспечаны сродкамі абароны. 5. Непарушны, надзейны. 6. Непахісны, стойкі. 7. Значны па ступені свайго праяўлення, вельмі моцны. 8. Напружаны, інтэнсіўны. 9. Глыбокі, позні (пра час). 10. Канцэнтраваны, густы (пра вадкасці).
с. 110
Крепко прысл. 1. Моцна, трывала. Параўн. крепце ў 1 знач. 2. Стойка, мужна, цвёрда. Параўн. крепце ў 2 знач. 3. Верна. 4. Непарушна, надзейна. Параўн. крепце ў 3 знач. 5. Напружана, моцна, інтэнсіўна. 6. Упарта, цвёрда. 7. Строга.
с. 112
Крепкосердие наз. Бязлітаснасць, бессардэчнасць.
с. 113
Крепкосердый прым. Бязлітасны, бессардэчны.
с. 113
Крепкость, крепость наз. Тое, што і кревкость у 1 знач.
с. 113
Креплее прым., выш. ст. ад крепкий у 3 знач.
с. 113
Крепление наз. 1. Дзеянне па дзеясл. крепити ў 3 знач. 2. Злучэнне.
с. 113
Креплятися дзеясл. зв. Мацнець.
с. 113
Крепость I наз. 1. Моц, трываласць. 2. Сіла, моц, здароўе. 3. Магутнасць. 4. Стойкасць, мужнасць. 5. Непарушнасць, надзейнасць. 6. Крэпасць, цытадэль. 7. // перан. Апора, абарона. 8. Суровасць, жорсткасць.
с. 113
Крепость II гл. крепкость
с. 115
Крепце прысл. 1. Тое, што і крепко ў 1 знач. 2. Тое, што і крепко ў 2 знач. 3. Тое, што і крепко ў 4 знач.
с. 115
Крепчайший, крепчейший прым., выш. і найвыш. ст. 1. Выш. ст. ад крепкий у 3 знач. 2. Выш. ст. ад крепкий у 7 знач. 3. Найвыш. ст. ад крепкий у 1 знач. 4. Найвыш. ст. ад крепкий у 3 знач. 5. Найвыш. ст. ад крепкий у 6 знач.
с. 115
Крепчее прым., выш. ст. ад крепкий у 3 знач.
с. 115
Крепчей прысл., выш. ст. Больш моцна, інтэнсіўна.
с. 115
Крепчейший гл. крепчайший
с. 115
Крепяи дзеепрым. ад крепити ў 1 знач.
с. 115
Крепящийся дзеепрым. 1. Ад крепитися ў 2 знач. 2. Той, што знаходзіцца з кім-н. у дагаворных адносінах.
с. 115
Кресати дзеясл. Выкрасаць, высякаць крэсівам.
с. 116
Кресиво наз. Крэсіва.
с. 116
Креска наз. 1. Лінія, рыска; часцінка. Параўн. криска. 2. Канец, заканчэнне. З. Выбарчы голас і знак, якім ён абазначаўся пры выбарах.
с. 116
Кресло, крисло наз. 1. Крэсла, прадмет мэблі для сядзення. 2. // перан. Ганаровая пасада. 3. Прыстасаванне ў выглядзе трох брусоў, якое прымацоўвалася да задняй часткі павозкі.
с. 116
Кресовый прым. ад кресъ II.
с. 117
Крестенция гл. кресценция
с. 117
Крестианинъ наз. Тое, што і християнинъ.
с. 117
Крестианский гл. крестиянский
с. 117
Крестившийся дзеепрым. ад креститися ў 2 знач.
с. 117
Крестилница наз. 1. Месца ў царкве, дзе адбываецца абрад хрышчэння. 2. Пасудзіна для хрышчэння, купель.
с. 117
Крестилный прым. Хрысцільны, звязаны з абрадам хрышчэння.
с. 117
Крестителевъ прым. ад креститель.
с. 117
Креститель наз. Той, хто выконвае абрад хрышчэння (пра Іаана Хрысціцеля, які хрысціў Ісуса Хрыста). Параўн. христитель.
с. 117
Крестити дзеясл. 1. Хрысціць, пасвячаць у хрысціянства праз абрад хрышчэння. Параўн. крещати, христити ў 1 знач. 2. Быць хросным бацькам ці маткай каму-н.
с. 117
Креститися, креститься дзеясл. зв. 1. Зал. ст. ад крестити ў 1 знач. 2. Хрысціцца, прымаць хрысціянства, праводзячы абрад хрышчэння. Параўн. хреститися. 3. Прымаць праваслаўнае веравызнанне. 4. // перан. Прымаць пасвячэнне, абмываючыся вадой.
с. 118
Крестиянский, крестианский прым. Тое, што і християнский.
с. 119
Крестиянство наз. Тое, што і християнство ў 2 знач.
с. 119
Крестный прым. 1. Ад крестъ у 1 знач. Крестная мука (страсть) — пакуты распятага на крыжы Ісуса Хрыста, якія ён прыняў для выратавання людзей; крестная сила — усемагутнасць крыжа як сімвала хрысціянскай веры; крестная смерть — смерць на крыжы, распяцце; крестное древо — драўляны крыж для распінання; крестный яремъ — пакуты распятага на крыжы; скоштовати крестного яблока — зведаць цяжкія пакуты. 2. Прызначаны для хрышчэння. Крестная грамота — грамата, сцверджаная прысягай; крестное знамение гл. знамение; крестный знакъ — а) знак у выглядзе крыжа; б) малітоўны жэст хрысціян, які сімвалізуе крыж; крестное исповедание — хрысціянскае веравызнанне; крестное целованье — прысяга, сцверджаная цалаваннем крыжа.
с. 119
Крестовый прым. ад крестъ у 1 знач. Крестовая смерть — смерць на крыжы, распяцце.
с. 120
Крестоносный прым. 1. Поўны пакут і выпрабаванняў. 2. Верны праваслаўю, хрысціянству.
с. 120
Крестопреступление наз. Парушэнне клятвы, прысягі, змацаванай цалаваннем крыжа. Параўн. крестопреступство.
с. 120
Крестопреступленный прым. Звязаны з парушэннем клятвы, прысягі.
с. 120
Крестопреступникъ наз. Той, хто парушыў клятву, прысягу, дадзеную пры цалаванні крыжа.
с. 121
Крестопреступство наз. Тое, што і крестопреступление.
с. 121
Крестоцелованье наз. Прынясенне клятвы, прысягі, змацаванай цалаваннем крыжа.
с. 121
Крестъ наз. 1. Крыж як прылада для пакарання праз распяцце. Воздвижение честнаго креста — назва царкоўнага свята, прысвечанага падняццю ў 313 годзе крыжа, на якім быў распяты Ісус Хрыстос (адзначаецца 14 верасня па стараму стылю). 2. Крыж як прадмет і сімвал хрысціянскага культу. Выйти (идти, пойти) со кресты — пайсці з хрэсным ходам; крестъ воздвизалный — крыж, які ўжываўся ў царкоўнай службе на свята Узвіжання; крестъ прысяглый — крыж, перад якім прыносілася прысяга; целовати (поцеловати) крестъ гл. целовати (поцеловати); стретити (сретити) съ кресты (зъ крестами) — сустрэць хрэсным ходам. 3. Малітоўны жэст хрысціян рухам правай рукі, сімвалізуючы крыж. Класти (наложити) крестъ (креста) — перахрысціцца. 4. Знак у выглядзе крыжа. 5. // перан. Хрысціянская вера. 6. // перан. Пакуты, цяжкія выпрабаванні. Брати (взяти), зносити (понести), подоймовати (подняти) крестъ — пачынаць (пачаць) весці жыццё, поўнае пакут і нягод; класти на себе крестъ — прымаць маральныя абавязкі; несение креста — пераадоленне пакут.
с. 121
Крестящий дзеепрым. ад крестити ў 1 знач.
с. 124
Крестящийся дзеепрым. ад креститися ў 2 знач.
с. 124
Кресценция, крестенция, кресценцыя наз. Плён, ураджай, сельскагаспадарчы прыбытак.
с. 124
Кресщение гл. крещение
с. 124
Кресщикъ, крещикъ наз. Упрыгожанне з крыжападобнай насечкай.
с. 124
Кресщоный гл. крещеный
с. 124
Кресъ I, крэсъ наз. 1. Лінія; мяжа, граніца. Параўн. крисъ. 2. Канец, заканчэнне. 3. // перан. Канец жыцця. Кресъ (крэсъ) остатний — момант перад самай смерцю. 4. // перан. Канечны пункт шляху, мэта. 5. // перан. Найвышэйшая ступень праявы якой-н. якасці, кульмінацыйны пункт. 6. Вызначаны тэрмін. 7. // перан. Лінія абароны. 8. Шрам, рубец. Дати креса — нанесці сечаную рану.
с. 124
Кресъ II наз. Прыстасаванне ў агнястрэльнай зброі для выкрасання іскры, якая запальвае порах. Параўн. кросъ.
с. 126
Кретанье, кратание, кретание, крятанье наз. Рух.
с. 126
Кретенсъ наз. Прадстаўнік старажытнага міжземнаморскага народа.
с. 126
Кретъ наз. Тое, што і кроть.
с. 126
Кречетъ, кречотъ наз. 1. Крэчат. 2. Назва гарматы, упрыгожанай адлітай фігуркай крэчата.
с. 126
Крещаемый дзеепрым. ад крещати.
с. 127
Крещати дзеясл. Тое, што і крестити ў 1 знач.
с. 127
Крещатися дзеясл., зв. ад крещати.
с. 127
Крещаючий дзеепрым. ад крещати.
с. 127
Крещаючийся дзеепрым. ад крещатися.
с. 127
Крещающий дзеепрым. ад крещати.
с. 127
Крещающийся дзеепрым. ад крещатися.
с. 128
Крещаяйся дзеепрым. ад крещатися.
с. 128
Крещение, кресщение, крещенье, крищение, крэщение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. крестити ў 1 знач. Поити у святое крещение — прыняць хрысціянское веравызнанне. 2. Абмыванне. 3. Царкоўнае свята Вадохрышча. Крещение божье (Христово, господне) — Вадохрышча. 4. // перан. Ачышчэнне душы.
с. 128
Крещеный, кресщоный, крещенный, крещоный дзеепрым. 1. Ад крестити ў 1 знач. Крещеное имя — імя, дадзенае пры хрышчэнні; крещеный отецъ — хросны бацька. 2. // перан. Духоўна ачышчаны, пазбаўлены дрэнных якасцей.
с. 129
Крещенье гл. крещение
с. 129
Крещивати дзеясл., шматкр. ад крестити ў 2 знач.
с. 129
Крещикъ гл. кресщикъ
с. 129
Крещшийся дзеепрым. ад крещатися.
с. 129
Крещоный гл. крещеный
с. 129
Кржата гл. крата
с. 130
Криваво прысл. 1. Ад крывавый у 1 знач. 2. Ад крывавый у 2 знач.
с. 130
Кривавый гл. крывавый
с. 130
Кривда, крывда наз. 1. Крыўда, шкода, несправядлівы або беззаконны ўчынак. Крывда поднятая — перанесеная крыўда; кривду подняти — перанесці крыўду. 2. Абраза, ганьба. 3. Няпраўда, хлусня. 4. Спрэчная судовая справа, скарга.
с. 130
Кривдити, крывдити дзеясл. Крыўдзіць, шкодзіць (каму-н.), рабіць беззаконныя ўчынкі.
с. 131
Кривдникъ наз. Крыўдзіцель. Параўн. криведникъ.
с. 132
Кривдолюбие наз. Схільнасць да прычынення крыўды.
с. 132
Кривдумовный прым. у знач. наз. Ілжэц.
с. 132
Кривдячий дзеепрым. 1. Ад кривдити. 2. У знач. наз. Крыўдзіцель.
с. 132
Криве гл. криво
с. 132
Криведливый прым. Несправядлівы, схільны да беззаконных учынкаў.
с. 132
Криведникъ наз. Тое, што і кривдникъ.
с. 133
Криведно прысл. ад криведный у 2 знач.
с. 133
Криведность наз. Беззаконнасць.
с. 133
Криведный прым. 1. Беззаконны. 2. Ілжывы, хлуслівы.
с. 133
Кривженый, кривжоный, крывженый дзеепрым. ад кривдити.
с. 133
Кривженье наз. Дзеянне па дзеясл. кривдити.
с. 133
Кривжоный гл. кривженый
с. 133
Кривина наз. 1. Крывізна, няроўнасць (пра скрыўленне рэльефу). 2. // перан. Несправядлівасць. 3. // перан. Ілжывасць, хлуслівасць.
с. 133
Кривити дзеясл. 1. Рабіць несправядлівыя ўчынкі, ілгаць. 2. Скажаць.
с. 133
Кривитися дзеясл. зв. Схіляцца, нахіляцца.
с. 134
Кривичанинъ, креввичанинъ наз. Прадстаўнік. усходнеславянскага племяннога аб’яднання крывічоў.
с. 134
Кривляти дзеясл. Кривляти языкомъ — зласловіць.
с. 134
Криво, криве прысл. 1. Да кривый у 1 знач. 2. Да кривый у 6 знач. 3. Да кривый у 7 знач. Глядети криво и слепо — мець няправільны погляд на што-н.
с. 134
Кривоверный прым. Які памыляецца ў веры, рэлігіі.
с. 134
Кривограновитый прым. Які мае грані з адкосамі.
с. 135
Кривое наз. Тое, што мае крывізну.
с. 135
Кривокленущийся дзеепрым. Які дае лжывую клятву.
с. 135
Криволукавый прым. Поглядати криволукавымъ окомъ — таіць злосць на каго-н.
с. 135
Кривоокий прым. Сляпы на адно вока.
с. 135
Кривоприсежство гл. кривоприсяжство
с. 135
Кривоприсягание наз. Тое, што і кривоприсяжство.
с. 135
Кривоприсяжецъ наз. Тое, што і кривоприсяжца.
с. 135
Кривоприсяжникъ наз. Тое, што і кривоприсяжца.
с. 135
Кривоприсяжный, крывоприсяжный прым. Які дае лжывую прысягу.
с. 135
Кривоприсяжство, кривоприсежство, кривоприсязство, кривоприсяство, крывоприсяжство, крывоприсязство наз. Парушэнне прысягі; прынясенне лжывай прысягі. Параўн. кривоприсягание.
с. 135
Кривоприсяжца, кривоприсязца, крывоприсяжца, крывопрысяжца наз. Той, хто прыносіць ілжывую прысягу; клятвапарушальнік. Параўн. кривоприсяжецъ, кривоприсяжникъ.
с. 136
Кривоприсязство гл. кривоприсяжство
с. 136
Кривоприсязца гл. кривоприсяжца
с. 136
Кривоприсяство гл. кривоприсяжство
с. 136
Кривосердый прым. Няшчыры, крывадушны.
с. 137
Кривость, крывость наз. 1. Крывізна, уласцівасць крывога. 2. Скрыўленне рэльефу.
с. 137
Кривосудца наз. Той, хто судзіць няправільна, несправядліва.
с. 137
Кривоустый прым. Няшчыры, ілжывы. Параўн. криустый.
с. 137
Кривоустье наз. Ходити кривоустьемъ — ілгаць, хлусіць.
с. 137
Кривый, крывый прым. 1. Крывы, няроўны, непрамы; выгнуты. Крывая дорога, кривый путь — няправільны шлях жыцця. 2. Той, што мае няправільную форму; несіметрычны. 3. Выгнуты, размешчаны пад вуглом. 4. Аднавокі, сляпы на адно вока. 5. У знач. наз. Чалавек, сляпы на адно вока. 6. // перан. Ілжывы; няправільны. 7. Які робіць несправядлівыя, беззаконныя ўчынкі. Глядети кривыми очима — злаваць на каго-н.; кривое сердце — пра няшчырага, крывадушнага чалаве- ка; кривый языкъ — пра ілжывага, няшчырага чалавека.
с. 137
Крига I, кгрига, крыга наз. Рыбалоўная прылада ў выглядзе двух рухомых палазоў з сеткамі.
с. 139
Крига II наз. Крыга, ільдзіна на рацэ або возеры.
с. 139
Криговый, крыговый прым. ад крига I.
с. 139
Кридло наз. Тое, што і крыло ў 1 знач.
с. 139
Криемкою гл. крыянкою
с. 139
Крижавати гл. крыжовати
с. 139
Крижакъ гл. крыжакъ
с. 139
Крижало наз. Скрыжаль, дошка або пліта з напісаным на ёй тэкстам.
с. 139
Крижацкий прым. ад крыжакъ.
с. 140
Крижевый гл. крыжовый
с. 140
Криживый гл. крыжовый
с. 140
Крижикъ гл. крыжикъ
с. 140
Крижмо наз. Міра — пахучы алей, які ўжываецца ў хрысціянскіх царкоўных абрадах.
с. 140
Крижование наз. Дзеянне па дзеясл. крыжовати ў 1 знач.
с. 140
Крижованый дзеепрым. 1. Ад крыжовати ў 1 знач. 2. У знач. наз. Распяты.
с. 140
Крижовати гл. крыжовати
с. 140
Крижовникъ гл. крыжовникъ
с. 140
Крижовый гл. крыжовый
с. 140
Крижъ гл. крыжъ
с. 140
Крижыкъ гл. крыжикъ
с. 140
Кризолитъ гл. хризолитъ
с. 140
Крикати дзеясл. Крычаць на каго-н., сварыцца.
с. 140
Крикливе прысл. Крыкліва.
с. 141
Крикливый прым. 1. Які любіць крычаць, гучна гаварыць, крыклівы. 2. Гучны, моцны, прарэзлівы (пра голас). 3. Які суправаджаецца шумам.
с. 141
Крикнути, крыкнути дзеясл. 1. Крыкнуць, закрычаць. 2. Звярнуцца да каго-н., паклікаць каго-н. 3. Затрубіць. 4. Запатрабаваць.
с. 141
Крикъ, крыкъ наз. 1. Крык, рэзкі гук голасу. Параўн. кричъ. 2. Лаянка, папрокі, нападкі рэзкім тонам.
с. 142
Криласъ гл. крылосъ
с. 142
Крилатый гл. крылатый
с. 142
Криле наз. Крылле.
с. 142
Криликъ наз. Тое, што і клирикъ.
с. 142
Крило гл. крыло
с. 143
Крилосъ гл. крылосъ
с. 143
Крилошанинъ гл. крылошанинъ
с. 143
Крилошанский гл. крылошаньский
с. 143
Крилце, крильце наз. Крыльца.
с. 143
Криминалитеръ прысл. У крымінальным парадку.
с. 143
Криминалный, криминальный, крыминалный прым. Крымінальны.
с. 143
Криминалъ, крыминалъ наз. Крымінал.
с. 143
Криминальный гл. криминалный
с. 144
Криница, крыница наз. Крыніца.
с. 144
Криничный, крыничный прым. Крынічны.
с. 144
Кринка наз. 1. Гладыш, збан. 2. Скрынка.
с. 144
Кринъ, крынъ наз. Лілея.
с. 145
Криска наз. Тое, што і креска ў 1 знач.
с. 145
Крислити дзеясл. Накрэсліваць, планаваць.
с. 145
Крисло гл. кресло
с. 145
Крисолитъ гл. хризолитъ
с. 145
Кристалный прым. Крыштальны.
с. 145
Кристалъ гл. кришталъ
с. 145
Кристаль гл. кришталъ
с. 145
Крисъ, крысъ наз. Тое, што і кресъ у 1 знач.
с. 145
Критенский прым. Тое, што і критский.
с. 145
Крити гл. крыти
с. 145
Критися гл. крытися
с. 145
Критский прым. Які мае адносіны да вострава Крыт. Параўн. критенский.
с. 145
Критый гл. крытый
с. 145
Криустый прым. Тое, што і кривоустый.
с. 145
Крихта наз. Кропля.
с. 146
Крица, крыца наз. Кавалак металу пэўнай вагі.
с. 146
Кричанье, кричане, кричание, крычане, крычанье наз. 1. Крык, лямант, утварэнне моцнага гуку. 2. Лаянка. 3. Кліч, гуканне. 4. Абвяшчэнне.
с. 146
Кричати, кричать, крычати, крычать дзеясл. 1. Крычаць, утвараць моцны гук, лямантаваць. 2. Звяртацца да каго-н., клікаць каго-н. 3. Патрабаваць.
с. 147
Кричачий, крычачий дзеепрым. 1. Ад кричати ў 1 знач. 2. Ад кричати ў 2 знач.
с. 147
Кричащий дзеепрым. 1. Ад кричати ў 1 знач. 2. Ад кричати ў 2 знач.
с. 148
Кричовецъ наз. Жыхар Крычава.
с. 148
Кричъ, кричь, крычъ наз, Тое, што і крикъ у 1 знач.
с. 148
Кришталовый, крышталовый прым. Крышталёвы.
с. 148
Кришталъ, кристалъ, кристаль, кришталь, крышталъ наз. Крышталь.
с. 148
Крищение гл. крещение
с. 149
Криючийся гл. крыючийся
с. 149
Криянкою гл. крыянкою
с. 149
Крнобрность, крнубрностъ, крумбрность наз. Упартасць, непаслухмянасць. Параўн. кребрность.
с. 149
Крнобрный, крнобрый, крумбрный прым. Упарты, непаслухмяны.
с. 149
Крнубрность гл. крнобрность
с. 149
Кробка наз. Тое, што і коробка ў 1 знач.
с. 149
Кробя наз. Скрыня.
с. 149
Крова наз. Тое, што і корова. Параўн. крава.
с. 149
Кровавный прым. Тое, што і крывавый у 1 знач.
с. 149
Кровавый, крававый прым. 1. Тое, што і крывавый у 1 знач. 2. Тое, што і крывавый у 2 знач. Кровавая рука — забойства. 3. Тое, што і крывавый у 4 знач. 4. Тое, што і крывавый у 5 знач. 5. Тое, што і крывавый у 6 знач.
с. 150
Кровать наз. Ложак. Параўн. коровать.
с. 150
Кровепролийца гл. кровопролийца
с. 150
Кровепролитье гл. кровопролитье
с. 150
Кроверозлеванье наз. Тое, што і кровопролитье.
с. 151
Кроверозлийство наз. Тое, што і кровопролитье.
с. 151
Кровесечье наз. Крывавая бітва.
с. 151
Кроветоченье гл. кровоточенье
с. 151
Кровецъ гл. кравецъ
с. 151
Кровиточие наз. Крывацёк. Месечное кровиточие — менструацыя.
с. 151
Кровля наз: Дах, страха.
с. 151
Кровнейший прым., выш. ст. ад кровный у 2 знач.
с. 151
Кровная прым. у знач. наз. Сваячка. Параўн. кревная.
с. 151
Кровность наз. Кроўная роднасць. Параўн. кревность.
с. 151
Кровный прым. 1. Які паходзіць ад адных продкаў, родны па крыві. Параўн. кревный у 1 знач. 2. У знач. наз. Сваяк па крыві. Близкий кровный — сваяк, які знаходзіцца ў блізкіх роднасных адносінах; кровный по мечу — сваяк па бацькаўскай лініі; кровный по кудели — сваяк па мацярынскай лініі. Параўн. кревный у 2 знач. 3. Роднасны, сваяцкі. Параўн. кревный у 3 знач. 4. Ад кровъ у 1 знач. Недостатокъ кровный — малакроўе. 5. Уласны, нажыты сваёй працай.
с. 152
Кровопивецъ наз. Крывапівец. Параўн. кровопийца.
с. 153
Кровопийца наз. Тое, што і кровопивецъ.
с. 153
Кровоплыненье наз. Крывацёк. Параўн. крвеплыненье.
с. 153
Кровоплынливый прысл. Які хварэе на крывацёк. Параўн. кровоплынучий.
с. 153
Кровоплынучий прым. Тое, што і кровоплынливый.
с. 153
Кровопроливца наз. Тое, што і кровопролийца.
с. 154
Кровопролийство наз. Тое, што і кровопролитье.
с. 154
Кровопролийца, кровепролийца наз. Той, хто пралівае кроў мноства людзей, забойца. Параўн. кровопроливца, кровопролитца, кроворозливца.
с. 154
Кровопролитие гл. кровопролитье
с. 154
Кровопролитство наз. Тое, што і кровопролитье. Параўн. крвепролитство.
с. 154
Кровопролитца наз. Тое, што і кровопролийца.
с. 154
Кровопролитье, кровепролитье, кровопролитие наз. Кровапраліцце, забойства, гібель мноства людзей. Параўн. кроверозлеванье, кроверозлийство, кровопролийство, кровопролитство, кроворазлитие, кроворозлитье.
с. 154
Кровопускание наз. Кровапусканне. Параўн. кровопущание, кровопущение.
с. 155
Кровопусканный прым. Кровапускальны.
с. 155
Кровопущание наз. Тое, што і кровопускание.
с. 155
Кровопущение наз. Тое, што і кровопускание.
с. 155
Кроворазлитие наз. Тое, што і кровопролитье.
с. 155
Кроворозливца наз. Тое, што і кровопролийца.
с. 155
Кроворозлитье наз. Тое, што і кровопролитье.
с. 155
Кровотечение наз. Тое, што і кровоточенье.
с. 155
Кровотокъ наз. Тое, што і кровоточенье.
с. 155
Кровоточенье, кроветоченье, кровоточение наз. Крывацёк. Параўн. кровотечение, кровотокъ, кровоточие.
с. 156
Кровоточивый прым. 1. Кроватачывы. 2. У знач. наз. Жанчына, якая хварэе на крывацёк.
с. 156
Кровоточие наз. Тое, што і кровоточенье.
с. 156
Кровоядный прым. Драпежны, які харчуецца кроўю, сырым мясам.
с. 156
Кровъ I наз. Дах. 2. Покрыва.
с. 156
Кровь, кровъ II наз. 1. Кроў. Кровь месячная — менструацыя. Параўн. кревъ, крывь. 2. Кровапраліцце, смерць. Кровъ невинная — невінаваты; кровъ праведная — праведнік. Власною кровию — працавітасцю, уласнай працай, уласнымі намаганнямі; до крови — так, што пацякла кроў; крови пролитие (розливанье, розлитье, розлянье) — забойства, кровапраліцце; крови розлийца — забойца; кровъ выливати (проливати, пролияти, розливати, точити) — забіваць каго-н.; кровъ вылити (излити, пролити, розлити) — забіць, загубіць каго-н.;кровъ свою вылити (пролити, розлити) — загінуць, папакутаваць за каго-н.; кровью купленый — набыты цаной жыцця; кровью сходити — губляць многа крыві; на горачей крви пойманый — злоўлены на месцы злачынства, на месцы забойства; напитися (чыёй-н.) крови — памучыць каго-н., паздзекавацца з каго-н.; не литовати розлитья крови своей — не шкадаваць свайго жыцця; окрывавити руки въ крови, умыти руки въ крови — мець дачыненне да забойства, удзельнічаць у забойстве; Тело и Кровь Христова — прычасце; токъ крове — крывацёк. 3. Род, паходжанне, кроўная роднасць. Голосъ крови — інстынкт кроўнай роднасці; кровъ и тело — роднае дзецішча. 4. Сок.
с. 157
Крогкий прым. Слабы.
с. 160
Крогулецъ гл. крокгулецъ
с. 160
Крогуль наз. Тое, што і крокгулецъ.
с. 160
Кроенье наз. Дзеянне па дзеясл. кроити ў 1 знач.
с. 160
Крозъ прыназ. Праз.
с. 160
Кроити дзеясл. 1. Кроіць, разразаць матэрыю на кавалкі пэўнай формы, каб пашыць з яе якую-н. адзежу. 2. Рэзаць чым-н. вострым па целе чалавека, прычыняючы яму боль.
с. 160
Крой наз. Фасон, пакрой.
с. 161
Кройника, кроника наз. Хроніка, летапіс. Параўн. кроникъ.
с. 161
Кройникаръ наз. Летапісец, аўтар хронікі.
с. 161
Кроква наз. Кроква.
с. 161
Крокгулецъ, кракгулецъ, крегулецъ, крекгулецъ, кренгулецъ, крогулецъ наз. Ястраб-перапёлачнік. Параўн. крогуль.
с. 162
Крокодилъ, крокодылъ наз. Кракадзіл. Параўн. коркодилъ.
с. 162
Крокъ наз. Крок.
с. 162
Кролева, кролиова, кролова наз. Тое, што і кролевая.
с. 162
Кролеванье, кролованье наз. Дзеянне па дзеясл. кролевати.
с. 163
Кролевати, крелевати, кролиовати, кроловати, кролювати дзеясл. Тое, што і королевати.
с. 163
Кролевая, крелевая, кролиовая, кроловая наз. Тое, што і королевая. Небесная кролевая — багародзіца. Параўн. королевая, кролева, кролица.
с. 163
Кролевичевъ прым. Які належыць каралевічу.
с. 164
Кролевичъ наз. Тое, што і королевичъ.
с. 164
Кролевна, кроловна наз. Тое, што і королевна.
с. 164
Кролевский, крулевский прым. Тое, што і королевский.
с. 165
Кролевство, кролество, крулевство наз. Тое, што і королевство ў 1 знач. Кролевство небесное (вечное, светое) — царства нябеснае, рай; кролевство справовати — царстваваць, правіць каралеўствам; кролевство темностей — грэх. 2. Тое, што і королевство ў 2 знач. Вступити на кролевство — стаць каралём; на кролевство всадити (помазати) — даць каралеўскую ўладу.
с. 165
Кролевщизна наз. Тое, што і королевщызна.
с. 166
Кролевъ прым. Тое, што і королевъ.
с. 166
Кролество гл. кролевство
с. 167
Кроликовый прым. ад кроликъ I у 2 знач.
с. 167
Кроликъ I наз. 1. Трус. 2. Футра труса.
с. 167
Кроликъ II наз. Каралёк, правіцель невялікай дзяржавы.
с. 167
Кролиова гл. кролева
с. 167
Кролиовати гл. кролевати
с. 167
Кролиовая гл. кролевая
с. 167
Кролица наз. Тое, што і кролевая.
с. 167
Кролова гл. кролева
с. 168
Кролованье гл. кролеванье
с. 168
Кроловати гл. кролевати
с. 168
Кроловая гл. кролевая
с. 168
Кроловна гл. кролевна
с. 168
Кроль, круль наз. Тое, што і король. Кроль небесный — бог; Свято трехъ кролей (три кроля) — пакланенне вешчуноў (каталіцкае рэлігійнае свята, якое адзначаецца праз 2 тыдні пасля Каляд).
с. 168
Кролювати гл. кролевати
с. 169
Кролюкъ наз. Тое, што і клирикъ.
с. 169
Кролюючий, крулюючий дзеепрым. 1. Які пануе. 2. У знач. наз. Той, хто правіць каралеўствам.
с. 169
Крома наз. Тое, што і крама ў 1 знач.
с. 169
Кроме, кромя прыназ. 1. Акрамя, за выключэннем, не лічачы. Параўн. кромо, кромъ I у 1 знач., окроме. 2. Без. Параўн. кромъ I у 2 знач.
с. 169
Кромешный прым. 1. Апраметны. Кромешная тма (темность) — апраметная цемра. 2. Пякельны.
с. 170
Кромница наз., памянш. ад крома.
с. 170
Кромный прым. ад крома.
с. 170
Кромо прыназ. Тое, што і кроме ў 1 знач.
с. 170
Кромъ I прыназ. 1. Тое, што і кроме ў 1 знач. 2. Тое, што і кроме ў 2 знач.
с. 170
Кромъ II наз. Тое, што і крама.
с. 171
Кромя гл. кроме
с. 171
Кроника гл. кройника
с. 171
Кроникъ наз. Тое, што і кройника.
с. 171
Кроновый прым. Які мае адносіны да планеты Сатурн.
с. 171
Кропелка наз:, памянш. ад кропля.
с. 171
Кропенье наз. Дзеянне па дзеясл. кропити ў 1 знач. Параўн. кропленье. с. 171
Кропива наз. Крапіва.
с. 172
Кропивный прым. Крапіўны.
с. 172
Кропило наз. Крапіла.
с. 172
Кропистый прым. Кропельны.
с. 172
Кропити, кропить дзеясл. 1. Крапіць, апырскваць (звычайна пры правядзенні рэлігійных абрадаў). 2. Пралівацца кроплямі (пра атмасферныя ападкі).
с. 172
Кропитися дзеясл., зв. ад кропити ў 1 знач.
с. 172
Кропить гл. кропити
с. 172
Кропка наз. Кропка.
с. 172
Кропленый дзеепрым. ад кропити ў 1 знач.
с. 173
Кропленье наз. Дзеянне па дзеясл. кропити ў 1 знач. Параўн. кропенье.
с. 173
Кропля наз. Кропля. Параўн. крапля.
с. 173
Кропъ наз. Кроп. Параўн. крапъ.
с. 173
Кросны наз. Кросны. Параўн. красны.
с. 173
Кросовый прым. ад кросъ.
с. 173
Кросъ наз. Тое, што і кресъ II.
с. 173
Кротити дзеясл. Супакойваць.
с. 173
Кротица, кроцица, кроцыца, круцица наз. Караткаствольны пісталет.
с. 174
Кроткий I прым. 1. Пакорлівы. 2. У знач. наз. Пакорлівы.
с. 174
Кроткий ІI прым. Тое, што і короткий у 1 знач. Презъ кроткий часъ — хутка.
с. 174
Кротко I прысл. Коратка.
с. 174
Кротко II прысл. Пакорліва.
с. 174
Кроткость наз. Тое, што і кротость.
с. 174
Кроткоумие наз. Кароткі розум.
с. 175
Кротость наз. Лагоднасць, рахманасць, пакорлівасць. Параўн. кроткость.
с. 175
Кротофилия гл. крутофиля
с. 175
Кротофиля гл. крутофиля
с. 175
Кротъ наз. Крот. Параўн. кретъ.
с. 175
Кротый прым. Тое, што і крутый у 3 знач.
с. 175
Кроть наз. Раз. Параўн. краты.
с. 175
Кротюхно прысл. Коратка, сцісла.
с. 175
Кроха наз. Крошка.
с. 175
Крохоть наз., памянш. ад кроха.
с. 175
Кроцица гл. кротица
с. 176
Кроцыца гл. кротица
с. 176
Крочей наз. Пехацінец (?).
с. 176
Крочити дзеясл. Уступіць.
с. 176
Крошининый прым. Тое, што і крошоный.
с. 176
Крошка наз. Крошка, маленькі кавалачак.
с. 176
Крошня наз. Плецены з прутоў кош як тара і мера дробных тавараў.
с. 176
Крошоный, крошонный прым. Крышаны. Параўн. крошининый.
с. 176
Кругелъ наз. Карчма.
с. 176
Кругло прысл. ад круглый.
с. 176
Кругловидный прым. Падобны на шар, круглы.
с. 176
Круглость наз. Уласцівасць круглага.
с. 176
Круглый прым. Круглы, акруглы.
с. 177
Круглякъ наз. Кругляк.
с. 177
Круговидно прысл. У выглядзе круга.
с. 177
Круговина наз. Круговіна.
с. 177
Круговое прым. у знач. наз. Плата за вартаванне на абаронным вале.
с. 177
Круговратный прым. Кругавярчальны.
с. 177
Круговый прым. Круговая брама — брама ў абаронным вале вакол горада або крэпасці; круговый валъ — абаронны вал вакол горада; круговая утка — качка, якая сядзіць на яйках.
с. 177
Кругомъ прысл. 1. З усіх бакоў. 2. Па кругу.
с. 178
Кругъ I наз. 1. Акружнасць. 2. Прадмет у форме кола. Кругъ ильну — абруч з наматаным на яго льном, які з’яўляецца лікава-вагавай адзінкай. 3. Замкнуты ланцужок людзей, размешчаных адзін каля аднаго ў форме акружнасці. 4. Дыск (сонца, месяца). 5. Прадмет у форме дыска. а) Ганчарны круг; б) Рэшата, кошык або іншы прадмет круглай або авальнай формы, на якім робіцца гняздо для свойскай птушкі. 6. Невялікая пляцоўка акруглай формы, падмосткі. 7. Пэўная мясцовасць, абмежаваная тэрыторыя. 8. Перыяд, цыкл. Кругъ лету — перыяд часу ў 1 год; кругъ луны — перыяд часу ў 19 гадоў, за які маладзік вяртаецца на ранейшыя дні года. 9. Раздзел. 10. Сфера. Кругъ небесный — неба, купал неба, небасхіл.
с. 178
Кругъ II прысл. Каля, кругом.
с. 180
Кругъ III прыназ. Каля, кругом.
с. 180
Кружалникъ наз. Небасхіл.
с. 180
Кружало наз. Прылада для абмервання зямельных участкаў, сажань.
с. 180
Кружево наз. Карункі.
с. 180
Кружити дзеясл. Кружыць, блукаць; абыходзіць кругом, рухацца па кругу.
с. 180
Кружитисе дзеясл., зв. ад кружити.
с. 181
Кружкганокъ наз. Доўгі крыты калідор або балкон уздоўж сцяны дома, галерэя.
с. 181
Кружный прым. Тое, што і окружный.
с. 181
Кружокъ, крюжокъ наз. памянш. 1. Ад кругъ I у 5 знач. Кружокъ телячий — сычуг, малочны страўнік у цяляці-сысуна. 2. Ад кругь I у 7 знач. Кружки делити — змагацца на пэўнай тэрыторыі, адведзенай для паядынку.
с. 181
Крузъ наз. Друз.
с. 181
Крукъ I, крюкъ наз. 1. Багор, бусак. 2. Відэлец для выцягвання мяса з катла. 3. Прыстасаванне для падчэплівання і перамяшчэння грузаў; качарга. 4. Цвік з загнутым тупым канцом, які ўбіваюць у вушак для навешвання дзвярэй, варот, акон. 5. Дзвярная зашчапка ў форме загнутага на канцы металічнага прута, які накідваецца на прабой.
с. 181
Крукъ II наз. Крумкач, груган.
с. 182
Крулевский гл. кролевский
с. 182
Крулевство гл. кролевство
с. 182
Круль гл. кроль
с. 182
Крулюючий гл. кролюючий
с. 182
Крумбрность гл. крнобрность
с. 182
Крумбрный гл. крнобрный
с. 182
Крумлисъ наз. Гатунак сукна.
с. 182
Крунтовати гл. кгрунтовати
с. 183
Крунтовне гл. кгрунтовне
с. 183
Крунтофаловый прым. Тое, што і контрыфаловый.
с. 183
Крунтъ гл. кгрунтъ
с. 183
Крупеникъ наз. Той, хто гатуе на продаж стравы з круп; гандляр гэтымі стравамі.
с. 183
Крупеница, крупенница наз., жан. ад крупеникъ.
с. 183
Крупка наз. Соль крупка — дробназярністая соль. Параўн. крупчастая соль, крупястая соль.
с. 183
Крупобитие наз. Градабой.
с. 183
Крупчастый прым. Крупчастая соль — тое, што і крупка.
с. 183
Крупы наз. 1. Крупы — прадукт харчавання, які складваецца з ачышчаных або сечаных зярнят розных культур. Крупы грецкие (гречишные), овсяные, пшеничные, ячменные, ячные і г. д. — назвы круп у залежнасці ад расліны, з зерня якой яны зроблены. 2. Страва з круп, каша. 3. Ежа, страва. 4. Град.
с. 183
Крупяный прым. Крупяны, прыгатаваны з круп.
с. 184
Крупястый, крупятый прым. Крупястая соль — тое, што і крупка.
с. 184
Крутити дзеясл. 1. Прыводзіць у кругавы рух, вярцець. 2. Звіваць, скручваць. 3. Прыдаваць віхравы рух чаму-н. 4. Караючы, цягаць за нос, валасы. Крутити собе — быць у пастаянным клопаце.
с. 184
Крутитися дзеясл. зв. 1. Ад крутити ў 1 знач. 2. Беспарадкава рухацца, вярцецца. 3. Быць ахопленым віхравым рухам.
с. 185
Круто прысл. Крута.
с. 185
Крутофилити дзеясл. Жартаваць, забаўляць.
с. 185
Крутофилный прым. Вясёлы, жартаўлівы.
с. 185
Крутофиля, кротофилия, кротофиля наз. Жарт, забава.
с. 185
Крутый прым. 1. Круты, стромкі, абрывісты. 2. Хуткі, імклівы (пра ручай, раку). 3. Моцны, зроблены са ссуканых нітак (пра тканіну). Параўн. кротый.
с. 186
Крухта наз. Царкоўны прытвор, бабінец.
с. 186
Крухъ наз. Крошка, кавалачак.
с. 186
Круцификсъ наз. Крыж з распяццем.
с. 186
Круцица гл. кротица
с. 186
Крученый, крученный, кручоный дзеепрым. 1. Віты, вязаны, кручаны, суканы. 2. Хрышчоны.
с. 186
Кручивати дзеясл. шматкр. Камечыць, мяць (шкуры).
с. 186
Кручий прым. ад крукъ II.
с. 186
Кручина наз. 1. Белая, чырвоная або чорная жоўць, якая, паводле Гіпакрата, у ліку асноўных вадкасцей разам з крывёю і сліззю вызначае фізіялагічны стан чалавечага арганізма. 2. Няміласць, гнеў на каго-н.
с. 186
Кручиниться дзеясл. зв. Гараваць, смуткаваць.
с. 187
Кручинный прым. ад кручина ў 1 знач.
с. 187
Кручокъ, крючокъ наз., памянш. ад крукъ I, крюкъ у 1 знач.
с. 187
Кручоный гл. крученый
с. 187
Кручье, круччо, крючье наз., зб. ад крукъ I, крюкъ.
с. 187
Крушачий дзеепрым. ад крушити ў 1 знач.
с. 187
Крушеный дзеепрым. ад крушити ў 1 знач.
с. 187
Крушенье наз. Дзеянне па дзеясл. крушити ў 1 знач.
с. 188
Крушецъ наз. Металічная руда, метал.
с. 188
Крушити дзеясл. 1. Драбіць на часткі, ламаць, разбіваць. 2. // перан. Мучыць, раздзіраць.
с. 188
Крушитися дзеясл. зв. 1. Ад крушити ў 1 знач. 2. Ад крушити ў 2 знач.
с. 188
Крушня наз. Куча камення, крушня.
с. 189
Крывавый, кривавый прым. 1. Кроватачывы; напоўнены кроўю. Параўн. крвавый у 1 знач., кровавый у 1 знач., кровавный. 2. Звязаны з кровапраліццем, забойствам. Вина пенежная крывавая гл. вина; речь крывавая гл. речь; учынокъ крывавый гл. учынокъ. Параўн. крвавый у 2 знач., кровавый у 2 знач. 3. Абліты крывёю, скрываўлены. Параўн. крвавый у 3 знач. 4. Наліты кроўю (пра вочы, твар). Параўн. крвавый у 4 знач., кровавый у 3 знач. 5. Колеру крыві, барвова-чырвоны. Параўн. крвавый у 5 знач., кровавый у 4 знач. 6. Цяжкі, пакутлівы, горкі. Параўн. кровавый у 5 знач.
с. 189
Крывати дзеясл., шматкр. ад крыти ў 2 знач.
с. 190
Крыватисе дзеясл., шматкр. ад крытися.
с. 190
Крывда гл. кривда
с. 190
Крывдити гл. кривдити
с. 190
Крывженый гл. кривженый
с. 190
Крывоприсяжный гл. кривоприсяжный
с. 190
Крывоприсяжство гл. кривоприсяжство
с. 190
Крывоприсяжца гл. кривоприсяжца
с. 190
Крывопрысяжца гл. кривоприсяжца
с. 190
Крывоприсязство гл. кривоприсяжство
с. 190
Крывость гл. кривость
с. 190
Крывулка наз., памянш. ад крывуля.
с. 191
Крывуля наз. Крывая лінія.
с. 191
Крывый гл. кривый
с. 191
Крывь наз. Тое, што і кровь у 1 знач.
с. 191
Крыга гл. крига
с. 191
Крыговый гл. криговый
с. 191
Крыемо, крыеме, крыиомо, крыоме прысл. Скрытна, таемна. Параўн. крыянкою.
с. 191
Крыжакъ, крижакъ наз. Рыцар, член тэўтонскага ордэна крыжаносцаў.
с. 191
Крыжикъ, крижикъ, крижыкъ, крыжыкъ наз., памянш. ад крыжъ у 2 знач.
с. 191
Крыжовати, крижавати, крижовати дзеясл. 1. Крыжаваць, распінаць на крыжы. 2. // перан. Падаўляць, весці барацьбу, змагацца (аб спакусах).
с. 192
Крыжовникъ, крижовникъ наз. Той, хто крыжуе, распінае на крыжы.
с. 192
Крыжовый, крижевый, криживый, крижовый прым. 1. Ад крыжъ у 1 знач. Дерево крыжовое (крижево) — драўляны крыж для распінання (прылада для пакарання смерцю); лодка крижовая — тое, што і дерево крыжовое; смерть криживая — смерць на крыжы, распяцце. 2. Скрыжаваны; які мае скрыжаванне (пра дарогу, вуліцу, рэмень і пад.). 3. Які мае афарбоўку ў выглядзе крыжоў. Крыжовый домъ — дом, прызначаны для малення і прыёму наведвальнікаў; знамя крижовое — выява крыжа, сімвал хрысціянства.
с. 192
Крыжъ, крижъ наз. 1. Бервяно з перакладзінай для пакарання смерцю праз распяцце. 2. Брус з адной або дзвюма папярочнымі перакладзінамі як прадмет і сімвал хрысціянскага культу. Знамя крыжа — а) выява крыжа. б) малітоўны жэст хрысціян. Крыжъ святый — узвіжанне (рэлігійнае хрысціянскае свята); падати (пасти) крыжемъ (крижемъ, крыжомъ) — гл. падати, пасти. 3. Знак на чым-н., які мае выгляд крыжа. 4. Ніжняя частка хрыбетніка, злучаная з тазам, паясніца, крыж.
с. 193
Крыжыкъ гл. крыжикъ
с. 195
Крыиомо гл. крыемо
с. 195
Крыкнути гл. крикнути
с. 195
Крыкъ гл. крикъ
с. 195
Крылась гл. крылосъ
с. 195
Крылатый, крилатый прым. 1. Які мае крылы; з крыламі. 2. Лятучы, лёгкі.
с. 195
Крыло, крило наз. 1. Крыло. Параўн. кридло. 2. // перан. Заступніцтва, абарона. 3. У невадзе — кожная з бакавых частак сеткі, якія знаходзяцца з абодвух бакоў куля. 4. Бакавая прыбудова або частка будынку.
с. 195
Крылосъ, криласъ, крилосъ, крыласъ наз. 1. Тое, што і клиросъ у 1 знач. 2. Тое, што і клиросъ у 2 знач.
с. 196
Крылошанинъ, крилошанинъ наз. Тое, што і клирошанинъ.
с. 196
Крылошаньский, крилошанский прым. ад крылошанинъ, крилошанинъ.
с. 197
Крылцо наз. Ганак.
с. 197
Крыминалный гл. криминалный
с. 197
Крыминалъ гл. криминалъ
с. 197
Крыница гл. криница
с. 197
Крыничный гл. криничный
с. 197
Крыновъ наз. Блюда, талерка.
с. 197
Крынъ гл. кринъ
с. 197
Крыоме гл. крыемо
с. 197
Крыстынка наз. Грашовая адзінка.
с. 197
Крысъ гл. крисъ
с. 197
Крыти, крити, крыть дзеясл. 1. Утвараць покрыва, закрываць сабой. 2. Рабіць дах, накрываць. 3. Заплюшчваць, зажмурваць (вочы). 4. Утойваць, хаваць. 5. Тое, што і крытися.
с. 197
Крытися, критися дзеясл. зв: Хавацца, скрывацца, таіцца. Параўн. крыти ў 5 знач.
с. 198
Крытый, критый дзеепрым. Пакрыты, накрыты.
с. 198
Крыть гл. крыти
с. 198
Крыца гл. крица
с. 199
Крычане гл. кричанье
с. 199
Крычанье гл. кричанье
с. 199
Крычати гл. кричати
с. 199
Крычать гл. кричати
с. 199
Крычачий гл. кричачий
с. 199
Крычъ гл. кричъ
с. 199
Крышталовый гл. кришталовый
с. 199
Крышталъ гл. кришталъ
с. 199
Крыючийся, криючийся, крыючыйся дзеепрым. 1. Ад крытися. 2. У знач. наз. Той, хто скрываецца, хаваецца.
с. 199
Крыянкомъ прысл. Тое, што і крыянкою.
с. 199
Крыянкою, криемкою, криянкою прысл. Тое, што і крыемо. Параўн. крыянкомъ, крыяцко.
с. 199
Крыяцко прысл. Тое, што і крыянкою.
с. 199
Крэвность гл. кревность
с. 200
Крэвный гл. кревный
с. 200
Крэсъ гл. кресъ I
с. 200
Крэщение гл. крещение
с. 200
Крюжокъ гл. кружокъ
с. 200
Крюкъ гл. крукъ I
с. 200
Крючокъ гл. кручокъ
с. 200
Крючье гл. кручье
с. 200
Крятанье гл. кретанье
с. 200
Ксендзовский прым. ад ксендзъ у 1 знач.
с. 200
Ксендзъ, ксиондзъ, ксензъ, ксондзъ наз. 1. Каталіцкі свяшчэннік, ксёндз. Параўн. князь у 4 знач. 2. Тое, што і князь у 6 знач. Параўн. ксенжа ў 4 знач.
с. 200
Ксенжа, ксенже, ксионже, ксонжа, ксюнже, ксяжа наз. 1. Тое, што і княжа ў 1 знач. 2. Тое, што і княжа ў 2 знач. 3. Тое, што і княжа ў 3 знач. 4. Тое, што і ксендзъ у 2 знач.
с. 200
Ксенжацкий прым. ад ксенжа ў 3 знач. Параўн. ксенжнетский.
с. 201
Ксенже гл. ксенжа
с. 201
Ксенженций прым. ад ксенжа ў 3 знач.
с. 201
Ксенжицъ, ксиенжицъ наз. 1. Месяц, самая блізкая да Зямлі планета. 2. Дванаццатая частка астранамічнага года, месяц.
с. 201
Ксенжна наз. 1. Тое, што і княжна ў 1 знач. 2. Тое, што і княжна ў 2 знач.
с. 202
Ксенжнетский прым. Тое, што і ксенжацкий.
с. 202
Ксенжничка наз. Тое, што і княжничка.
с. 202
Ксензъ гл. ксендзъ
с. 202
Ксенство наз., зб. ад ксенжа ў 1 знач.
с. 202
Ксиенжицъ гл. ксенжицъ
с. 202
Ксиондзъ гл. ксендзъ
с. 202
Ксионже гл. ксенжа
с. 202
Ксондзъ гл. ксендзъ
с. 202
Ксонжа гл. ксенжа
с. 202
Ксюнже гл. ксенжа
с. 202
Кстины наз. Хрысціны, хрэсьбіны.
с. 202
Ксяжа гл. ксенжа
с. 202
Ксянство наз. Тое, што і князство ў 1 знач.
с. 202
Кташынна гл. пташина
с. 202
Ктиторка наз., жан. ад ктиторъ.
с. 202
Ктиторъ, ктыторъ наз. Заснавальнік касцёла, манастыра або царквы.
с. 202
Кто займ. 1. Хто? (пытальны). 2. Які, хто (адносны). 3. Хто-небудзь, хтосьці (няпэўны).
с. 203
Ктоколве, ктокольве займ. Тое, што і ктоколвекъ.
с. 204
Ктоколвекъ, ктокольвекъ займ. Хто-небудзь. Параўн. ктоколве, ктоньколи, хтокольвекъ.
с. 204
Ктокольве гл. ктоколве
с. 204
Ктокольвекъ гл. ктоколвекъ
с. 204
Ктоньколи займ. Тое, што і ктоколвекъ.
с. 204
Кторый займ. Тое, што і который у 6а знач.
с. 204
Ктось займ. Нехта, хтосьці. Параўн. хтось.
с. 205
Ктрайня гл. трайня
с. 205
Ктыторъ гл. ктиторъ
с. 205
Ку прыназ. 1. Тое, што і къ у 1 знач. Ку горе — угору. 2. Тое, што і къ у 2 знач. 3. Тое, што і къ у 3 знач. 4. Тое, што і къ у 4 знач. 5. Тое, што і къ у 6 знач. 6. Тое, што і къ у 7 знач.
с. 205
Кубаръ наз. Мусульманскае бажаство — месяц.
с. 207
Кубеба наз. Від перцу.
с. 207
Кубелецъ наз., памянш. ад кубелъ у 1 знач.
с. 207
Кубелъ наз. 1. Дзежка з вушкамі і векам, кубел. 2. Скрыня, куфар для захоўвання адзення, тканіны і г. д.
с. 207
Кубернаторъ гл. кгубернаторъ
с. 208
Кубечекъ гл. кубочекъ
с. 208
Кубокъ наз. 1. Келіх, кубак; змесціва кубка, пітво. 2. Выява кубка на чым-н. 3. // перан. Божая кара; пакуты.
с. 208
Кубочекъ, кубечекъ наз., памянш. ад кубокъ у 1 знач.
с. 208
Кубракъ наз. Кафтан з простага сукна.
с. 208
Кувната гл. ковната
с. 208
Кугларский гл. кукглярский
с. 208
Куглярский гл. кукглярский
с. 209
Куглярство гл. кукглярство
с. 209
Кугляръ гл. кукгляръ
с. 209
Кугъ наз. Прывід, здань.
с. 209
Куда прысл. 1. Тое, што і куды ў 2 знач. 2. Тое, што і куды ў 3 знач.
с. 209
Куде прысл. Тое, што і куды ў 3 знач.
с. 209
Кудель наз. Валакно лёну, канапель, апрацаванае для пражы, кудзеля. Параўн. куделя.
с. 209
Куделя наз. Тое, што і кудель. Кровный по кудели гл. кровный.
с. 209
Кудерити дзеясл. Завіваць валасы. Параўн. кудравити.
с. 209
Кудеры наз. Тое, што і кудри.
с. 209
Кудерявый прым. Тое, што і кудравый.
с. 210
Кудова прысл. у знач. зл. слова. Куды.
с. 210
Кудовакольвекъ прысл. Куды-небудзь.
с. 210
Кудравити, кудрявити дзеясл. Тое, што і кудерити.
с. 210
Кудравый, кудрявый прым. Кучаравы; з густой пышнай кронай. Параўн. кендеравый, кудерявый.
с. 210
Кудри, кудре наз. Кучаравыя валасы. Параўн. кудеры.
с. 210
Кудрявити гл. кудравити
с. 210
Кудряво прысл. Кучарава.
с. 210
Кудрявый гл. кудравый
с. 210
Куды прысл. 1. Куды, у якім напрамку? (пытальнае). 2. У якое-н. месца, куды-н. (неазначальнае). Параўн. куда ў 1 знач. 3. Куды (адноснае). У знач. злучніка ў даданых сказах месца, дапаўняльных, азначальных. Параўн. куда ў 2 знач., куде.
с. 210
Кудыкольве прысл. Тое, што і кудыкольвекъ.
с. 211
Кудыкольвекъ, кудыколвекъ прысл. Куды-небудзь (неазначальнае). Параўн. кудыкольве.
с. 211
Кужель наз. Кужэльнае (льняное) палатно, кужаль.
с. 211
Кужельный, кужильный, кужольный, кужульный прым. Вытканы, пашыты, спрадзены з кужалю.
с. 211
Кузикъ гл. кгузикъ
с. 212
Кузичекъ гл. кгузичекъ
с. 212
Кузнецевъ прым. ад кузнецъ.
с. 212
Кузнецъ наз. Каваль.
с. 212
Кузнеческий прым. ад кузнецъ.
с. 212
Кузня I наз. 1. Кузня. 2. // перан. Месца, дзе рыхтуюцца падкопы, інтрыгі.
с. 212
Кузня II наз. Берасцяная мера мёду.
с. 212
Кукглерство гл. кукглярство
с. 212
Кукглеръ гл. кукгляръ
с. 213
Кукглярский, кугларский, куглярский прым. 1. Ад кукгляръ у 1 знач. 2. Ад кукгляръ у 2 знач.
с. 213
Кукглярство, куглярство, кукглерство, куклярство наз. 1. Акрабатыка, блазенства, жанглёрства, фокусніцтва. 2. Чараўніцтва, шарлатанства, падман, ашуканства.
с. 213
Кукгляръ, кугляръ, кукглеръ наз. 1. Акрабат, жанглёр, блазен. 2. Чараўнік, вяшчун, прадказальнік.
с. 213
Кукла наз. Сувой.
с. 214
Куклярство гл. кукглярство
с. 214
Кукобити дзеясл. Песціць, клапатліва даглядаць.
с. 214
Куколь, коколь, кукуль наз. 1. Куколь. 2. // перан. Богаадступніцтва, ерась. 3. // перан. Ерэтыкі, богаадступнікі.
с. 214
Кукуль гл. куколь
с. 214
Кулакъ наз. Кулак.
с. 214
Куланъ наз. Від конскай збруі.
с. 215
Кулачье наз., зб. ад кулакъ.
с. 215
Кулбака гл. кульбака
с. 215
Кулевый прым. ад куля.
с. 215
Кулевье наз., зб. ад куль I.
с. 215
Куликъ наз. Выселак.
с. 215
Кулка гл. кулька
с. 215
Кулугеръ гл. калугеръ
с. 215
Кулша гл. кульша
с. 215
Куль I наз. Сноп саломы, куль.
с. 215
Куль II наз. Старая гандлёвая мера сыпкіх рэчываў (каля 9 пудоў).
с. 215
Кульбака, кулбака наз. Сядло з высокай лукой.
с. 215
Кулька, кулка наз., памянш. ад куля ў 2 знач.
с. 216
Кулькоразъ прысл. Некалькі разоў.
с. 216
Кульша, кулша наз. Сцягно.
с. 216
Куля I наз. 1. Прадмет круглай формы, шар. 2. Ядро, куля, бомба.
с. 216
Куля II наз. Частка хамута.
с. 217
Куманский прым. Палавецкі.
с. 217
Куматися дзеясл. зв. Уступаць у адносіны кумаўства.
с. 217
Кумендеръ наз. Асоба высокага звання ў духоўна-рыцарскім ордэне.
с. 217
Кумирский прым. 1. Які адносіцца да ідалапаклонства, язычаства. 2. Які належаў язычнікам (?).
с. 217
Кумиръ наз. 1. Язычаскае бажаство, ідал. 2. Выява ідала, язычаскага бажаства.
с. 218
Кумовство наз. Кумаўство.
с. 218
Кумовъ прым. ад кумъ.
с. 218
Кумпе гл. кумпя
с. 218
Кумпь, кумпъ, кумть, кунпъ, кунпь наз. Кумпяк, шынка. Параўн. компь, кумпя.
с. 218
Кумпя, кумпе, кунпя наз. Тое, што і кумпь. с. 218
Кумть гл. кумпь
с. 219
Кумузъ наз. Кумыс.
с. 219
Кумуниковати дзеясл. Тое, што і комуниковати.
с. 219
Кумъ II наз. Тое, што і кумянинъ.
с. 219
Кумянинъ наз. Полавец. Параўн. кумъ II.
с. 219
Куна, куня наз. 1. Тое, што і куница I у 1 знач. 2. Тое, што і куница I у 2 знач. 3. Тое, што і куница I у 3 знач.
с. 219
Куний, куней, кунний, кунный прым. ад куна ў 2 знач.
с. 220
Куница I, куниця наз. 1. Куніца. Параўн. куна ў 1 знач. 2. Футра куніцы. Параўн. куна ў 2 знач. 3. Падаткавая (натуральная) адзінка або яе грашовае пакрыццё. Куница радуничная — падатак, які плацілі раз у год, на радуніцу; куница чорная — від аблажэння ў карысць князя. Параўн. куна ў 3 знач. 4. Род пошліны, грашовага пабору. Куница вдовья — даніна жаніха пры жаніцьбе на ўдаве; куница выводная (женитовная, отходная, свадебная) — пабор, плата ў карысць князя ў сувязі з заключэннем шлюбу і адыходам падданай дзяўчыны-нявесты да другога князя; куница змирская (смирская) — від пабору ў карысць князя; куница замонастырская, соборная (зборная) — віды пабору з духавенства ў карысць епіскапа. Параўн. куничное.
с. 220
Куница II наз. Ланцугі (?).
с. 222
Куництво наз. Пасада зборшчыка падаткаў — куніц.
с. 222
Куничникъ наз. 1. Селянін, што плаціў феадалу падатак шкуркамі куніц. 2. Зборшчык пошлін.
с. 222
Куничное наз. Тое, што і куница I у 4 знач.
с. 222
Куничный прым. 1. Ад куница I у 1 знач. 2. Ад куница I у 2 знач. 3. Ад куница I у 3 знач.
с. 223
Кунний гл. куний
с. 223
Кунный гл. куний
с. 223
Кунпъ гл. кумпь
с. 223
Кунпь гл. кумпь
с. 223
Кунпя гл. кумпя
с. 223
Кунторъ, кунтаръ, кунтуръ, кунтыръ, кунтырь, куньдорь наз. Чын у тэўтонскім ордэне.
с. 223
Кунтужъ гл. кунтушъ
с. 223
Кунтуръ гл. кунторъ
с. 223
Кунтушъ, кунтужъ, кунтышь наз. Кафтан з адкіднымі рукавамі. Параўн. контушъ.
с. 223
Кунтыръ гл. кунторъ
с. 224
Кунтырь гл. кунторъ
с. 224
Кунтышъ гл. кунтушъ
с. 224
Кунштливый прым. ад кунштъ у 3 знач.
с. 224
Кунштовати дзеясл. Жартаваць.
с. 224
Кунштовный прым. ад кунштъ у 4 знач.
с. 224
Кунштомъ прысл. Жартам. с. 224
Кунштъ наз. 1. Майстэрства, мастацтва. 2. Фокус, штука. 3. Забава; жарт. 4. Хітрыкі, махлярства.
с. 224
Куньдорь гл. кунторъ
с. 224
Купа наз. 1. Куча, стос. 2. Магільны насып; узгорак, купіна. 3. Грамада, натоўп. 4. Тое, што і копа III.
с. 224
Купало наз. 1. Месца для купання, купальня. 2. Свята Івана Купалы.
с. 225
Купанье наз. Дзеянне па дзеясл. купати.
с. 225
Купати дзеясл. Купаць.
с. 226
Купатися дзеясл., зв. ад купати.
с. 226
Купелище наз. Тое, што і купель.
с. 226
Купель наз. Месца для купання, хрышчэння. Параўн. купелище.
с. 226
Купене гл. купенье
с. 226
Купенне гл. купенье
с. 226
Купеный дзеепрым. 1. Ад купити ў 1 знач. 2. Выкуплены цаной ахвяр.
с. 226
Купенье, купене, купенне наз. Дзеянне па дзеясл. купити ў 1 знач.
с. 226
Купетство гл. купецтво
с. 227
Купецкий, купецский прым. ад купецъ. Параўн. купеческий.
с. 227
Купецтво, купетство, купецство, купечство наз. 1. Гандлярства, гандляванне. 2. Куплянне, купля. 3. Набытае купляй, тавар.
с. 227
Купецъ наз. 1. Купец, гандляр. 2. Пакупнік.
с. 228
Купеческий прым. Тое, што і купецкий.
с. 228
Купечство гл. купецтво
с. 228
Купивый дзеепрым. ад купити ў 1 знач.
с. 229
Купина наз. 1. Купіна. 2. Цярновы куст (у адносінах да біблейскай легенды). Параўн. купнина.
с. 229
Купити, купить дзеясл. 1. Купіць. 2. // перан. Здабыць. 3. Наняць. 4. Падкупіць.
с. 229
Купитися I дзеясл., зв. ад купити ў 1 знач.
с. 230
Купитися II дзеясл. зв. Збірацца (у купу, у адно месца).
с. 230
Купка наз. До купки — разам.
с. 230
Купление гл. купленье
с. 230
Купленина наз. 1. Тое, што і купля ў 1 знач. 2. Тое, што і купля ў 2 знач.
с. 230
Купленый, купленный дзеепрым. 1. Куплены. // перан. 2. У знач. наз.
с. 230
Купленье, купление наз. 1. Куплянне. 2. Выкуп, кампенсацыя.
с. 231
Куплеръ наз. Тое, што і пуклеръ.
с. 231
Купля наз. 1. Пакупка, набытае гандлем; тавар. Параўн. купленина ў 1 знач., купно II у 1 знач., купъ, купя. 2. Гандаль. // перан. Параўн. купленина ў 2 знач., купно II ў 2 знач., купня. 3. Тое, што і листъ купчий.
с. 231
Куплянинъ наз. Тое, што і коплянинъ.
с. 232
Купний гл. купный
с. 232
Купникъ наз. Тое, што і копникъ.
с. 232
Купнина наз. Тое, што і купина ў 2 знач.
с. 233
Купно I прысл. Разам.
с. 233
Купно II наз. 1. Тое, што і купля ў 1 знач. 2. Тое, што і купля ў 2 знач.
с. 233
Купный, купний прым. 1. Куплены, набыты за плату. 2. Які мае дачыненне да афармлення акту куплі. Листъ купный гл. листъ. 3. У знач. наз.
с. 233
Купня наз. Тое, што і купля ў 2 знач.
с. 234
Купование гл. купованье
с. 234
Купованый дзеепрым. ад куповати.
с. 234
Купованье, купование наз. Дзеянне па дзеясл. куповати.
с. 234
Куповати, коповать, куповать дзеясл. 1. Купляць. // перан. 2. Падкупліваць (пра людзей).
с. 235
Купорвасоръ наз. Купарвас.
с. 235
Купуста наз. Тое, што і капуста.
с. 235
Куповывати дзеясл., шматкр. ад куповати ў 1 знач.
с. 235
Купуючий, купуючый дзеепрым. у знач. наз. ад куповывати.
с. 235
Купующий, купующый дзеепрым. у знач. наз. ад куповати ў 1 знач.
с. 236
Купцевъ прым. ад купецъ у 1 знач.
с. 236
Купчий, купчый прым. 1. Які адносіцца да афармлення акту куплі. Листъ купчий гл. листь. 2. Куплены.
с. 236
Купчикъ, купчыкъ наз. Дробны купец, гандлёвы пасрэднік.
с. 236
Купчити, купчить, купчыти, купчыть дзеясл. 1. Гандляваць. 2. Купляць, скупліваць.
с. 236
Купчоный дзеепрым. ад купчити ў 1 знач.
с. 237
Купчый гл. купчий
с. 237
Купчыкъ гл. купчикъ
с. 237
Купчыти гл. купчити
с. 237
Купчыть гл. купчити
с. 237
Купъ наз. Тое, што і купля ў 1 знач.
с. 237
Купя наз. Тое, што і купля ў 1 знач.
с. 237
Купяти дзеясл. Купляць.
с. 237
Курава наз. Копаць.
с. 237
Куратория наз. Апякунства.
с. 238
Курачий гл. курячий
с. 238
Курва наз. Прастытутка.
с. 238
Курвинъ прым. ад курва. Параўн. курвый.
с. 238
Курвый прым. Тое, што і курвинъ.
с. 238
Курганъ наз. Курган.
с. 238
Курганье наз. Мясцовасць з курганамі.
с. 238
Курдывановый прым. Выраблены ў Кардове (пра казліную скуру спецыяльнага вырабу).
с. 238
Куревство наз. Распуста, прастытуцыя.
с. 239
Курекъ I гл. курокъ
с. 239
Курекъ II наз., памянш. ад куръ I. Показовати курка на костеле — падводзіць пад манастыр, ашукваць.
с. 239
Куренье наз. Курэнне.
с. 239
Куречий гл. курячий
с. 239
Куречийся дзеепрым. ад куритися.
с. 239
Курианинъ наз. Прадстаўнік рэлігійнай секты.
с. 239
Курити дзеясл. 1. Дыміць, капціць. 2. Атрымліваць шляхам перагонкі. Горелку курити — гнаць гарэлку.
с. 239
Куритися дзеясл. зв. Курыцца. // перан.
с. 239
Курица, курыца наз. Курыца. Курыца калакуцкая — індычка.
с. 239
Курлянский, корлянский, курлянтский прым. Курляндскі (Курляндыя — даўняя назва вобласці Латвіі на захад і паўднёвы захад ад Рыжскага заліва).
с. 240
Курникъ наз. Куратнік.
с. 240
Куро наз. Тое, што і куря.
с. 240
Курокъ, курекъ наз. Курок.
с. 240
Куропатва, коропатва, курупатва наз. Курапатка.
с. 241
Куропатний прым. ад куропатва.
с. 241
Куроспондентъ наз. Прадстаўнік, павераны.
с. 241
Куррумъ наз. Цячэнне судовага працэсу.
с. 241
Курсоръ, курсаръ наз. Пасланец, кур’ер.
с. 241
Курта наз. Тое, што і куртка.
с. 241
Куртка наз. Куртка. Параўн. курта.
с. 242
Курупатва гл. куропатва
с. 242
Курферстъ наз. Курфюрст. Параўн. курфирштъ.
с. 242
Курфирштъ наз. Тое, што і курферстъ.
с. 242
Курча наз. Кураня.
с. 242
Курчитися дзеясл. зв. Курчыцца.
с. 242
Курчъ наз. Парода паляўнічых сабак.
с. 242
Куръ I наз. Певень. Куръ волоский, калакуцкий, одинский, простый — пароды курэй. До куровъ — да поўначы; о вторихъ курахъ — пасля поўначы; около петья куровъ — каля поўначы; о курехъ (о курохъ) — пасля поўначы; о спеванью (петью) куровъ — пасля поўначы; первей нижъ куръ заспеваеть — да поўначы.
с. 243
Куръ II наз. Курш — прадстаўнік старажытналатвійскай народнасці, якая жыла на тэрыторыі сучаснай Заходняй Латвіі (гістарычнай Курляндыі).
с. 243
Куръ III наз. Тое, што і киръ I.
с. 244
Курыеръ наз. Кур’ер.
с. 244
Курыца гл. курица
с. 244
Куря, кура наз. Кураня. Параўн. куро.
с. 244
Курячий, курачий, куречий прым. Курыны.
с. 244
Курячийся дзеепрым. ад куритися.
с. 244
Курящийся дзеепрым. ад куритися.
с. 244
Кусанье, кусане, кусание наз. Дзеянне па дзеясл. кусати.
с. 245
Кусати дзеясл. Кусаць. Параўн. кусти.
с. 245
Кусатися дзеясл. зв. Кусацца.
с. 245
Кусаючий дзеепрым. ад кусати.
с. 245
Кусей прым. Заячы.
с. 245
Куситель наз. Спакушальнік.
с. 245
Кусити дзеясл. 1. Спакушаць. 2. Выпрабоўваць.
с. 246
Куситися дзеясл. зв. Імкнуцца, намагацца; квапіцца.
с. 246
Кусовье наз., зб. ад кусъ.
с. 247
Кусокъ наз. 1. Кусок. 2. Адзінка вымярэння тканіны.
с. 247
Кусти дзеясл. Тое, што і кусати.
с. 247
Кустовечко наз., памянш. ад кустовье ў 1 знач.
с. 247
Кустовщизна наз. Тое, што і кустовье ў 1 знач.
с. 247
Кустовый прым. ад кустъ.
с. 247
Кустовье наз. 1. Хмызняк. Параўн. кустовщизна. 2. 3б. ад кустъ.
с. 247
Кустовьевко наз., памянш. ад кустовье ў 1 знач.
с. 248
Кустодейный гл. кустодийный
с. 248
Кустодея гл. кустодия
с. 248
Кустодийный, кустодейный прым. ад кустодия, кустодея.
с. 248
Кустодия, кустодея, кустодыя, кустодья наз. Накладка ахоўная (пераважна над пячаткай у старажытных дакументах).
с. 248
Кустошъ, кустосъ наз. Захавальнік дзяржаўных скарбаў.
с. 249
Кустъ наз. Куст.
с. 249
Кусъ наз. Кус, кусок.
с. 249
Кусячий дзеепрым. ад кусити ў 2 знач. Параўн. кушаючий.
с. 250
Кутаръ наз. Від вопраткі.
с. 250
Кутасъ наз. Кутас.
с. 250
Кутикъ наз., памянш. ад кутъ.
с. 250
Кутия гл. кутья
с. 250
Кутний прым. 1. Ад кутъ у 1 знач. 2. Аддалены, які знаходзіцца на ўскраіне чаго-н.
с. 250
Кутникъ наз. Чалавек, які валодае кутом зямлі.
с. 250
Кутнорованый дзеепрым. ад кутноровати.
с. 250
Кутноровати дзеясл. Рабіць сукно варсістым.
с. 250
Кутокъ наз., памянш. ад кутъ у 2 знач.
с. 250
Куточокъ наз., памянш. ад кутокъ.
с. 251
Кутъ наз. 1. Кут (месца, дзе сходзяцца ўнутраныя бакі сцен памяшкання). 2. Плошча, якая клінападобна вылучаецца з асноўнага масіву. 3. Мясцовасць; правінцыя. 4. Глухое, зацішнае месца, закутак. Телячий кутъ — закутак, схованка.
с. 251
Кутья, кутия, кутя наз. 1. Куцця (страва). 2. Куцця (урачыстая вячэра).
с. 252
Куфа наз. Кадзь, вялікая бочка.
с. 252
Куфель, кухель наз. Куфель.
с. 253
Куфликъ, кофликъ, кухликъ наз., памянш. ад куфель.
с. 253
Куфтерный прым. ад куфтеръ.
с. 253
Куфтеръ, кухтеръ наз. Від шаўковай турэцкай тканіны; кавалак гэтай тканіны пэўнай меры.
с. 253
Кухарка наз. Кухарка.
с. 253
Кухарский прым. ад кухаръ.
с. 254
Кухаръ, кухарь наз. Кухар.
с. 254
Кухель гл. куфель
с. 254
Кухенка наз., памянш. 1. Ад кухня ў 1 знач. 2. Ад кухня ў 2 знач.
с. 254
Кухенный гл. кухонный
с. 254
Кухликъ гл. куфликъ
с. 254
Кухмарь наз. Тое, што і кухмистръ у 1 знач.
с. 254
Кухмистровая наз. Жонка загадчыка кухоннай справы.
с. 254
Кухмистровичъ наз. Сын загадчыка кухоннай справы.
с. 255
Кухмистровский прым. ад кухмистръ.
с. 255
Кухмистровство наз. Пасада загадчыка кухоннай справы.
с. 255
Кухмистровъ прым. ад кухмистръ.
с. 255
Кухмистръ наз. 1. Майстар кухоннай справы, старшы кухар. Параўн. кухмарь. 2. Пасада загадчыка кухоннай справы.
с. 255
Кухня наз. 1. Кухня, спецыяльны будынак, памяшканне, дзе гатуюць ежу. 2. Кухня, запасы спажывы, сродкі харчавання.
с. 256
Кухонный, кухенный прым. 1. Ад кухня ў 1 знач. 2. Ад кухня ў 2 знач.
с. 257
Кухтеровый прым. ад кухтеръ.
с. 257
Кухтеръ гл. куфтеръ
с. 257
Кухтикъ, кухцикъ наз. Памочнік, стажор кухара.
с. 257
Куча наз. 1. Куча. 2. Будан. Параўн. куща.
с. 257
Кучити дзеясл. Надакучваць.
с. 258
Кучка наз. памянш. 1. Ад куча ў 1 знач. 2. Ад куча ў 2 знач.
с. 258
Кучки наз. Яўрэйскае рэлігійнае свята.
с. 258
Кучма наз. 1. Шапка з футравым верхам і з футравай падкладкай. 2. Галаўны ўбор з каштоўных металаў і каменняў, які па форме нагадваў футравую кучму.
с. 259
Куша наз. 1. Від лука (з прыкладам). 2. Катапульта.
с. 259
Кушати дзеясл. 1. Есці. 2. Піць.
с. 259
Кушаючий дзеепрым. Тое, што і кусячий.
с. 259
Кушене гл. кушенье
с. 259
Кушение I наз. Дзеянне па дзеясл. кушати ў 1 знач.
с. 259
Кушение II гл. кушенье
с. 259
Кушеный, кушоный дзеепрым. 1. Ад кусити ў 1 знач. 2. Ад кусити ў 2 знач.
с. 259
Кушенье, кушене, кушение наз. 1. Ад кусити ў 1 знач. 2. Ад кусити ў 2 знач.
с. 260
Кушеньеся наз. Спроба.
с. 260
Кушнерский прым. ад кушнеръ.
с. 260
Кушнеръ наз. Кушнер.
с. 261
Кушоный I дзеепрым. ад кусати.
с. 261
Кушоный II гл. кушеный
с. 261
Куща наз. Тое, што і куча ў 2 знач.
с. 261
Кущникъ наз. Той, хто жыве ў будане.
с. 261
Кущный прым. ад куща.
с. 261
Кшалтъ гл. кшталтъ
с. 262
Кшиканье наз. Шыпенне.
с. 262
Кшикнути дзеясл. Зашыпець.
с. 262
Кшталтовати дзеясл. Фармаваць, тварыць.
с. 262
Кшталтовный прым. Відны, прыгожы.
с. 262
Кшталтъ, кшалтъ, шталтъ наз. 1. Форма, знешні выгляд. 2. Сімвал, вобраз; узор, прыклад. 3. Выгляд; фармальнасць. 4. Спосаб, звычай, манера. 5. Станік, гарсэт.
с. 262
Къ прыназ. 1. Ужываецца для абазначэння кірунку руху. Къ горе — угору. Параўн. ко ў 1 знач., ку ў 1 знач. 2. Ужываецца для абазначэння напрамку дзеяння (дзейнасці). Параўн. ко ў 2 знач., ку ў 2 знач. 3. Ужываецца для абазначэння адрасата маўлення (выказвання). Параўн. ко ў 3 знач., ку ў 3 знач. 4. Ужываецца для абазначэння адносін падпарадкавання і прыналежнасці. Къ руце прийти — набыць для сябе; къ руце своей мети (корыстити) — прысвоіць. Параўн. ко ў 4 знач., ку ў 4 знач. 5. Ужываецца для абазначэння дабаўлення, далучэння. Параўн. ко ў 5 знач. 6. Ужываецца для абазначэння мэты, прызначэння, падставы дзеяння. Параўн. ко ў 6 знач., ку ў 5 знач. 7. Ужываецца для абазначэння выніку. Параўн. ку ў 6 знач. 8. Ужываецца для абазначэння часу. Параўн. ко ў 7 знач. 9. Ужываецца для абазначэння падабенства. Къ речи — да рэчы; лицемъ къ лицу — твар у твар; прийти (вернутися, приворотитися) къ собе (къ памяти) — апрытомнець; приходити къ собе — прытомнець.
с. 263
Кылка гл. килька
с. 267
Л — трынаццатая літара алфавіта, у старабеларускай мове ўжывалася для абазначэння ліку 20.
с. 267
Лабруска наз. Дзікі вінаград.
с. 267
Лава наз. 1. Лава, прыстасаванне для сядзення ў выглядзе шырокай дошкі на ножках. Подъ лаву — марна. Параўн. лавица ў 4 знач. 2. Шырокая тоўстая дошка. 3. Насып, дамба. Параўн. лавина. 4. Шарэнга. 5. Вайсковая адзінка. 6. Суд прысяжных. Параўн. лавица ў 1 знач.
с. 268
Лавданъ гл. лауданъ
с. 269
Лавдумъ гл. ляудумъ
с. 269
Лавина наз. Тое, што і лава ў 3 знач.
с. 269
Лавица наз. 1. Тое, што і лава ў 6 знач. 2. Дарадчы орган пры правіцелі. 3. Група людзей адной ідэйнай арыентацыі. // перан. 4. Тое, што і лава ў 1 знач.
с. 269
Лавка I наз. 1. Лаўка (для сядзення). 2. Памянш. ад лава ў 3 знач.
с. 270
Лавка II наз. Лаўка (магазін).
с. 271
Лавливати дзеясл., шматкр. ад ловити.
с. 271
Лавниковая наз. Жонка члена суда прысяжных.
с. 271
Лавниковичовъ прым. Які належыць сыну члена суда прысяжных.
с. 271
Лавниковъ прым. ад лавникъ.
с. 271
Лавникъ наз. Член суда прысяжных.
с. 272
Лавницский прым. ад лавникъ.
с. 272
Лавницство наз. Пасада члена суда прысяжных.
с. 272
Лавничий, лавничый прым. ад лавникъ. Лавничий судъ — гл. судъ.
с. 272
Лавный прым. Лавный судъ гл. судь
с. 273
Лавочка наз., памянш. ад лавка II.
с. 273
Лавочный прым. ад лавка II.
с. 273
Лавра наз. Буйны манастыр.
с. 273
Лагвица наз. 1. Пасудзіна для захавання вадкасцей. 2. Мера падатку.
с. 273
Лагодити дзеясл. Лагодзіць.
с. 273
Лагодне, лагодно прысл. Лагодна.
с. 274
Лагоднейшый прым., выш. ст. ад лагодный.
с. 274
Лагодно гл. лагодне
с. 274
Лагодность наз. Лагоднасць.
с. 274
Лагодный, лакгодный прым. Лагодны.
с. 274
Лагонъ гл. лягонъ
с. 275
Лагошъ гл. локгошъ
с. 275
Лагунъ, логунъ наз. Разнавіднасць піўной бочкі.
с. 275
Ладановый прым. ад ладанъ.
с. 275
Ладанъ, ладонъ, ладунъ, ладынъ наз. Пахучая смала некаторых паўднёвых дрэў.
с. 275
Ладный прым. Ладны, прыгожы.
с. 275
Ладо, лада наз. Любы, мілы, каханы (выраз, які ўжываўся ў народных песнях).
с. 276
Ладованый, лядованый дзеепрым. ад ладовать.
с. 276
Ладованье, лядованье наз. Пагрузка.
с. 276
Ладовать дзеясл. Грузіць, укладваць.
с. 276
Ладовница, ледовница, лядовница наз. Падсумак, патранташ.
с. 276
Ладовничка, ледовничка, лядовничка наз., памянш. ад ладовница.
с. 276
Ладовничникъ, лядовничникъ наз. Майстар па вырабу падсумкаў.
с. 277
Ладонъ гл. ладанъ
с. 277
Ладунокъ, ледунокъ, лядунокъ. наз. Набой ружэйны.
с. 277
Ладунъ гл. ладанъ
с. 277
Ладынъ гл. ладанъ
с. 277
Ладья наз. Тое, што і лодья ў 1 знач.
с. 277
Лаенье гл. лаянье
с. 277
Лаети гл. лаяти
с. 277
Лаеть гл. лаяти
с. 277
Лажоный прым. Падгледжаны (пра пчол).
с. 277
Лазбень наз. Пасудзіна для мёду з лыка або дрэва.
с. 277
Лазебникъ наз. Уладальнік або даглядальнік лазні. Параўн. лазебный у 2 знач., лазникъ.
с. 278
Лазебный прым. 1. Які адносіцца да лазні. 2. У знач. наз. Тое, што і лазебникъ.
с. 278
Лазеночный прым. Які адносіцца да лазні.
с. 278
Лазенька наз., памянш. ад лазня.
с. 278
Лазикъ гл. лазыкъ
с. 278
Лазити дзеясл. Лазіць.
с. 278
Лазичный прым. ад лазня.
с. 278
Лазникъ наз. Тое, што і лазебникъ.
с. 278
Лазнище наз. Месца, дзе была лазня.
с. 278
Лазня наз. 1. Спецыяльнае памяшканне для мыцця. 2. Мыццё ў такім памяшканні. 3. Ванна і працэс мыцця ў ёй. 4. Будан, будка, шалаш.
с. 278
Лазокъ наз., памянш. ад лазъ.
с. 279
Лазоровый гл. лазуровый
с. 279
Лазоръ наз. Лазурковая фарба.
с. 279
Лазука наз. Лазутчык, шпіён.
с. 279
Лазуровый, лазоровый, лязуровый прым. Лазурковы.
с. 280
Лазуцтво гл. лазучство .
с. 280
Лазучникъ наз. Тое, што і лазука.
с. 280
Лазучство, лазуцтво наз. 1. Разведка, шпіянаж. 2. Блуканне, бадзянне.
с. 280
Лазъ наз. Адзінка вымярэння ворнай зямлі; раскарчаваны ўчастак у лесе, прызначаны для выкарыстання пад раллю.
с. 280
Лазыкъ, лазикъ наз. Прадстаўнік этнаграфічнай групы грузінаў, якая жыве ў Аджарыі і ў Турцыі.
с. 280
Лазынъ наз. Кораб, пасудзіна, сплеценая з лубу, для захоўвання, пераноскі чаго-н.
с. 281
Лазьба наз. Пасека ў лесе.
с. 281
Лаикъ гл. ляикъ
с. 281
Лайба наз. Лаянка.
с. 281
Лайно наз. Гной, памёт, кал.
с. 281
Лакавый прым. Карыслівы, заснаваны на карысці.
с. 281
Лаката гл. лакота
с. 281
Лакгодный гл. лагодный
с. 281
Лакгонский гл. лягонский
с. 281
Лакгошъ гл. логошъ
с. 281
Лакнати гл. лакнути
с. 281
Лакненье наз. Адчуванне голаду, моцнае жаданне есці.
с. 281
Лакнути, лакнати дзеясл. 1. Адчуваць моцны голад, галадаць, быць галодным. 2. // перан. Моцна жадаць, імкнуцца да чаго-н.
с. 281
Лакнучий дзеепрым. 1. Ад лакнути ў 1 знач. 2. Ад лакнути ў 2 знач.
с. 282
Лакоме, лакомо прысл. Сквапна, прагна, хціва, карысліва.
с. 282
Лакомецъ наз. Тое, што і лакомца ў 2 знач.
с. 283
Лакомо гл. лакоме
с. 283
Лакомство наз. 1. Моцнае жаданне есці, прагнасць да смачнай яды, пражорлівасць. 2. Ласунак, пачастунак, прысмакі, смачны кавалак. // перан. Падарунак, хабар, спакуса. 3. Прагнасць, сквапнасць, карысталюбства.
с. 283
Лакомца наз. 1. Прагны да яды, ласун, абжора. 2. Скнара, хцівец, срэбралюб. Параўн. лакомецъ, лакомый у 3 знач.
с. 284
Лакомый прым. 1. Ласы, прагны да смачнай яды, пражэрлівы. 2. Прагны, хцівы, сквапны. 3. У знач. наз. Тое, што і лакомца ў 2 знач.
с. 284
Лаконикъ наз. Зборнік юрыдычных законаў Лаконіі.
с. 285
Лаконицкий прым. ад лаконикъ.
с. 285
Лаконский гл. лягонский.
с. 285
Лакота, лаката наз. Тое, што і лакотка.
с. 285
Лакотка наз. Ласунак, прысмакі. Параўн. лакота.
с. 285
Лактука наз. Салата.
с. 286
Ламание гл. ламанье.
с. 286
Ламаный дзеепрым. ад ламати ў 1 знач.
с. 286
Ламанье, ламание наз. 1. Дзеянне па дзеясл. ламати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. ламати ў 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. ламати ў 3 знач. 4. Дзеянне па дзеясл. ламати ў 4 знач.
с. 286
Ламати, ламать дзеясл. 1. Згінаючы, удараючы з сілай, аддзяляць часткі чаго-н. або раздзяляць што-н. 2. Здабываць, разбіваючы, разломваючы якой-н. прыладай. Параўн. ломати ў 1 знач. 3. Нявечыць, калечыць. Ламати руце — аб жэсце, якім выражаецца вялікае гора, узрушэнне. 4. Парушаць, спыняць дзеянне чаго-н. Параўн. ломати ў 2 знач. 5. Рэзка, крута змяняць што-н. 6. Ламацца, крыўляцца, манернічаць.
с. 286
Ламатися дзеясл. зв. 1. Раздзяляцца, распадацца на часткі пад дзеяннем якой-н. сілы. Параўн. ломатися. 2. Парушацца, перапыняцца, спыняцца (пра што-н. прывычнае, традыцыйнае).
с. 288
Ламаючий дзеепрым. ад ламати.
с. 288
Ламбарский прым. Выраблены ў Ламбардыі (аб сукне).
с. 288
Ламентъ гл. ляментъ
с. 288
Ламити дзеясл. 1. Ламаць, крышыць. 2. Нявечыць, калечыць. 3. Парушаць, перапыняць, спыняць дзеянне чаго-н.
с. 288
Ламитися дзеясл. зв. Ламацца, спрабаваць пранікнуць куды-н. сілай.
с. 289
Ламлючий дзеепрым. ад ламити.
с. 289
Лампа гл. лямпа
с. 289
Лампартъ гл. лямпартъ
с. 289
Ланва наз. Прут, які звязвае вось з валком.
с. 289
Ландграфъ гл. ляндкграфъ
с. 289
Ланетина наз. Шкура лані.
с. 289
Ланий прым. ад ланья.
с. 289
Ланита наз. Шчака.
с. 289
Ланка наз. Самка аленя, сарна.
с. 289
Ланморшалокъ наз. Чын у рыцарскім ордэне.
с. 289
Лановый прым. ад ланъ.
с. 289
Лантвойтъ гл. лентвойтъ
с. 289
Лантухъ наз. Сплецены з вяровак мех для хмелю, сена.
с. 289
Лантушокъ наз., памянш. ад лантухъ.
с. 289
Ланцугъ, ленцугъ наз. 1. Тое, што і ланцухъ у 1 знач. 2. Тое, што і ланцухъ у 2 знач.
с. 290
Ланцужно прысл. Адзін за адным, як звенні ланцуга.
с. 290
Ланцужный прым. ад ланцугъ у 1 знач.
с. 290
Ланцужокъ наз., памянш. ад ланцугъ у 1 знач.
с. 290
Ланцуховый прым. ад ланцухъ у 1 знач.
с. 291
Ланцухъ, ланцюхъ, ланчухъ, ленцухъ, леньцухъ, лонцухъ наз. 1. Ланцуг, рад аднолькавых металічных звенняў, паслядоўна злучаных адно з адным. Параўн. ланцугъ у 1 знач. 2. Аковы, кайданы, путы; зняволенне ў аковах, кайданах. Параўн. ланцугъ у 2 знач. 3. // перан. Тое, што скоўвае, робіць цяжкім жыццё, існаванне.
с. 291
Ланцушный прым. ад ланцухъ у 1 знач.
с. 292
Ланцушокъ наз., памянш. ад ланцухъ у 1 знач.
с. 292
Ланцюхъ гл. ланцухъ
с. 292
Ланчухъ гл. ланцухъ
с. 292
Ланъ наз. Адзінка меры ворнай зямлі.
с. 292
Лань наз. Тоё, што і ланья.
с. 292
Ланьинъ прым. ад ланья.
с. 292
Ланья, ланя наз. Лань; самка аленя. Параўн. лань.
с. 293
Ланя наз. Ланяня, ланянё.
с. 293
Лапа наз. 1. Лапа, ступня або ўся нага ў некаторых жывёл і птушак. 2. Футра з нажных частак цела жывёл.
с. 293
Лапаный дзеепрым. ад лапати ў 1 знач.
с. 293
Лапанье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. лапати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. лапати ў 2 знач.
с. 293
Лапата гл. лопата
с. 294
Лапати, лапать дзеясл. 1. Лавіць, хватаць. 2. Лавіць, успрымаць.
с. 294
Лапица наз., памянш. ад лапа ў 1 знач.
с. 294
Лапка наз. 1. Памянш. ад лапа ў 2 знач. 2. Яловая галінка. 3. Прыстасаванне з расплюшчаным і загнутым канцом для замацоўвання чаго-н. 4. Мышалоўка. 5. Засцерагальны галаўны ўбор.
с. 294
Лапоть наз. Лапаць.
с. 294
Лапшо прысл. (?).
с. 295
Ласать наз. Ласункі, прысмакі.
с. 295
Ласенье наз. Дзеянне па дзеясл. ласитися.
с. 295
Ласитися дзеясл. зв. Лашчыцца.
с. 295
Ласица наз. Ласка, ласіца.
с. 295
Ласка наз. 1. Мяккасць, пяшчота, ласкавае абыходжанне. 2. Міласць, міласэрнасць, прыхільнасць, спагада. Ваша (велика) ласка — ветлівы зварот; найти ласку — увайсці ў міласць, атрымаць прыхільнасць з боку каго-н.; учинити (вчинити, уделати) ласку — аказаць міласць, прыхільнасць (у адносінах да каго-н.).
с. 295
Ласкаве, ласкаво, ласково прысл. Ласкава, ветліва, прыязна; пяшчотна.
с. 297
Ласкавость наз. Ласкавасць, добразычлівасць, прыязнь.
с. 297
Ласкавший, ласкавшый прым., выш. ст. ад ласкавый.
с. 298
Ласкавый, ласковый прым. Ласкавы, ветлівы, добразычлівы, прыязны. Ласкавый пане — ваша міласць.
с. 298
Ласкание наз. Дзеянне па дзеясл. ласкати.
с. 299
Ласкатель наз. Льсцівец, падлізнік.
с. 299
Ласкати дзеясл. Лашчыць; ліслівіць, падлізвацца.
с. 299
Ласкаючий дзеепрым. ад ласкати.
с. 299
Ласково гл. ласкаве
с. 299
Ласковый гл. ласкавый
с. 299
Ласкосердие наз. Тое, што і ласкосердство.
с. 299
Ласкосердство наз. Абжорства, пражэрлівасць. Параўн. ласкосердие.
с. 299
Ласкотанье наз. Казытанне. Параўн. лескотанье.
с. 299
Ласкуючий дзеепрым. Які льсціць.
с. 299
Ластитися дзеясл. зв. Лашчыцца, аддавацца пяшчотам, цешыцца.
с. 299
Ластовица наз. Тое, што і ластовка.
с. 299
Ластовка наз. Ластаўка. Параўн. ластовица.
с. 300
Ластъ наз. Тое, што і лаштъ.
с. 300
Ласый прым. Ласы, прагны, сквапны.
с. 300
Лата I наз. Лата, лаціна, жардзіна, жэрдка. Параўн. латвина.
с. 300
Лата II наз. Лата, латка, лапік.
с. 300
Латакъ гл. латокъ
с. 300
Латаный дзеепрым. ад латати.
с. 300
Латарня гл. лятарня
с. 301
Латати дзеясл. Латаць.
с. 301
Латве, латво прысл. Лёгка.
с. 301
Латвей прысл., выш. ст. ад латве. Параўн. лацвей.
с. 301
Латвейшый прым., выш. ст. ад латвый.
с. 302
Латвина наз. Тое, што і лата I.
с. 302
Латво гл. латве
с. 302
Латвость наз. Лёгкасць.
с. 302
Латвый прым. Лёгкі, няцяжкі для выканання.
с. 302
Латголъ наз. Тое, што і латыголъ.
с. 303
Латедемонинъ наз. Жыхар старажытнага грэчаскага горада Лацэдамона.
с. 303
Латибулюмъ наз. Патаемнае месца, сховішча; логава, нара.
с. 303
Латина, латына наз. 1. Каталіцтва, каталіцкая царква. 2. Латынь, лацінская мова.
с. 303
Латинникъ, латынникъ наз. 1. Прыхільнік каталіцызму, католік. 2. Ураджэнец Рыма або наогул прадстаўнік лацінамоўнага насельніцтва Рымскай імперыі. 3. Іншаземец заходнееўрапейскага паходжання. 4. Той, хто карыстаецца лацінскай мовай.
с. 303
Латинский, латынский, лацинский прым. 1. Лацінскі. 2. Рымскага або наогул заходнееўрапейскага паходжання. 3. Каталіцкі.
с. 304
Латка наз. Гліняны гаршчок, цёрла, неглыбокая міска, латушка.
с. 305
Латный I прым. ад лата I.
с. 305
Латный II прым. ад латы.
с. 305
Латокъ, латакъ наз. Тое, што і лотокъ у 2 знач.
с. 305
Латыгола наз., зб. ад латыголъ.
с. 305
Латыголенинъ наз. Тое, што і латыголъ.
с. 306
Латыголъ наз. Латгал. Параўн. латголъ, латыголенинъ.
с. 306
Латыгольский прым. ад латыгола.
с. 306
Латына гл. латина
с. 306
Латыненинъ наз. Католік. Параўн. латынинъ.
с. 306
Латынинъ наз. Тое, што і латыненинъ.
с. 306
Латынникъ гл. латинникъ
с. 306
Латынский гл. латинский
с. 306
Латыньство наз. Каталіцызм, каталіцтва.
с. 306
Лауданъ, лавданъ, лявданъ наз. Гатунак шаўковай тканіны. Параўн. луданъ.
с. 306
Лаудумъ гл. ляудумъ
с. 306
Лаханка гл. лоханка
с. 306
Лахерский прым. Які мае адносіны да горада Лахерны.
с. 306
Лахманинка наз. Старая, паношаная адзежына.
с. 307
Лацвей прысл. Тое, што і латвей.
с. 307
Лацедемонский прым. Які мае адносіны да старажытнага грэчаскага горада Лацэдамона.
с. 307
Лацинский гл. латинский
с. 307
Лацне гл. лацно
с. 307
Лацней прысл., выш. ст. ад лацно.
с. 307
Лацнейший, лацнейшый прым., выш. ст. ад лацный у 1 знач.
с. 307
Лацно, лацне прысл. Лёгка, зручна, без цяжкасці.
с. 308
Лацность наз. Лёгкасць, зручнасць.
с. 308
Лацный прым. 1. Лёгкі, зручны. 2. Міласцівы, літасцівы, прыхільны. 3. Даступны, пасільны (пра цану і пад.).
с. 308
Лачнути дзеясл. Прагнуць.
с. 309
Лаштовое наз. Пошліна за ўзважванне сыпучых рэчываў.
с. 309
Лаштъ наз. Адзінка вагі сыпучых рэчываў. Параўн. ластъ.
с. 309
Лашчына гл. лощина
с. 309
Лащина гл. лощина
с. 309
Лащитися дзеясл. зв. Лашчыцца.
с. 309
Лая наз. Зграя гончых сабак.
с. 309
Лаяне гл. лаянье
с. 309
Лаяние гл. лаянье
с. 309
Лаяный дзеепрым. ад лаяти.
с. 309
Лаянье, лаенье, лаяне, лаяние наз. Дзеянне па дзеясл. лаяти.
с. 309
Лаятель наз. Лаяльнік.
с. 310
Лаяти, лаети, лаеть, лаять дзеясл. Лаяць, ганьбіць, бэсціць, дакараць. Лаяти до матери (матки) — мацюкаць.
с. 310
Лаятися дзеясл. зв. Лаяцца.
с. 311
Лаять гл. лаяти
с. 311
Лвеня гл. львеня
с. 311
Лвий, львий прым. ад левъ.
с. 311
Лвинный гл. львиный
с. 311
Лвиный гл. львиный
с. 311
Лвица гл. львица
с. 311
Лвовъ гл. львовъ
с. 311
Лвя наз. Тое, што і львеня.
с. 311
Лганье наз. Дзеянне па дзеясл. лгати.
с. 311
Лгарство наз. Хлусня, мана, няпраўда, нагавор, паклёп.
с. 311
Лгаръ наз. Хлус, манюка, ілгун; паклёпнік, нагаворшчык.
с. 311
Лгати дзеясл. Ілгаць, хлусіць, маніць; паклёпнічаць, нагаворваць, абгаворваць.
с. 312
Лгнучий прым. Ілісты.
с. 312
Лгучий дзеепрым. ад лгати.
с. 312
Лебеда наз. Лебяда. Параўн. лобода.
с. 312
Лебедевъ прым. ад лебедь.
с. 312
Лебединый прым. Лебядзіны.
с. 312
Лебедный прым. ад лебеда.
с. 312
Лебедь наз. Лебедзь.
с. 313
Лебка наз. Чэрап.
с. 313
Лебъ наз. Галава, мазгаўня.
с. 313
Левартъ наз. Пантэра.
с. 313
Леввитъ гл. левитъ
с. 313
Левги наз. Назва біблейскага народа. Параўн. левитъ у 3 знач.
с. 313
Левгитинъ гл. левитинъ
с. 313
Левгитский гл. левитский
с. 313
Левгитъ гл. левитъ
с. 313
Левгитянинъ наз. Тое, што і левитъ у 1 знач.
с. 313
Левгытъ гл. левитъ
с. 313
Левиафанъ, левиафамъ наз. Левіяфан, вялізнае марское страшыдла ў біблейскай міфалогіі.
с. 313
Левизоръ гл. ревизоръ
с. 313
Левий прым. ад левъ.
с. 313
Левита наз. Тое, што і левитъ у 1 знач.
с. 314
Левитикъ наз. Назва трэцяй кнігі Пяцікніжжа (у Старым Запавеце). Параўн. левитъ у 2 знач., легвитикъ, леувитъ у 2 знач.
с. 314
Левитинъ, левгитинъ наз. Тое, што і левитъ у 1 знач.
с. 314
Левитский, левгитский, левицкий прым. 1. Ад левитъ у 1 знач. Параўн. леувитский. 2. Ад левитъ у 3 знач.
с. 314
Левитъ, леввитъ, левгитъ, левгытъ наз. 1. Свяшчэннаслужыцель ніжэйшага рангу ў старажытных яўрэяў (ад імя біблейскага патрыярха Левія). Параўн. левгитянинъ, левита, левитинъ, леувитъ у 1 знач. 2. Тое, што і левитикъ. 3. Тое, што і левги.
с. 314
Левица, ливица наз. Левая рука.
с. 315
Левицкий гл. левитский
с. 315
Левковый прым. Левковый таляръ гл. таляръ.
с. 315
Левокъ наз. 1. Памянш. ад левъ. 2. Назва сярэбранай манеты з адбіткам ільва на яе паверхні.
с. 315
Левосторонный прым. Левабаковы.
с. 316
Левъ наз. 1. Леў. 2. Сузор’е Льва.
с. 316
Левый прым. Левы. Левая рука гл. рука; по левой руце гл. рука; зъ левое руки гл. рука.
с. 316
Легалница наз. Спальня.
с. 317
Леганье, легание наз. Дзеянне па дзеясл. легати.
с. 317
Легати, лягати дзеясл. Класціся спаць.
с. 317
Легатъ гл. лекгатъ
с. 317
Легающий дзеепрым. ад легати.
с. 317
Легвитикъ наз. Тое, што і левитикъ.
с. 317
Легионъ, легеонъ наз. Легіён.
с. 317
Легкий, лехкий прым. 1. Нязначны па вазе. // перан. Які не ўтрымлівае цяжкіх і грубых часцінак. Параўн. леткий. 2. Быстры, рухавы, спрытны, здольны да хуткага перамяшчэння. 3. Які не прычыняе цяжкасцей, лёгка пераносіцца. 4. Які не мае істотнага значэння, малаважны. 5. Нязначны, невялікі, слабы (па велічыні, сіле, ступені праяўлення). Параўн. леккий. 6. Не суровы, мяккі, лагодны, прыемны для ўспрымання. 7. Безразважны, бесклапотны, легкадумны. 8. Лёгказасваяльны. Легкого сердца — незласлівы; легкое поваженье — прыніжэнне.
с. 317
Легко, лехко прысл. 1. Без цяжкасцей, без вялікіх намаганняў, няцяжка, проста. 2. Свабодна, бесперашкодна, без цяжкасці. 3. Хутка, без зацяжкі, прамаруджвання. 4. Слаба, злёгку, ледзь-ледзь. 5. Ласкава, пяшчотна. 6. Абыякава, бесклапотна, безразважна, легкадумна, несур’ёзна. Легко важити (поважати) — лічыць ні за што. Параўн. лекко ў 1 знач.
с. 320
Легковерный прым. Легкаверны, залішне даверлівы.
с. 321
Легкомыслне прысл. Легкадумна.
с. 321
Легкомыслность, легкомысльность наз. Легкадумнасць. Параўн. леккомысльность.
с. 321
Легкомыслный, легкомысльный прым. 1. Легкадумны. Параўн. леккомысльный. 2. У знач. наз. Легкадум.
с. 321
Легкомысльность гл. легкомыслность
с. 322
Легкомысльный гл. легкомыслный
с. 322
Легкорушный прым. Які лёгка рушыцца.
с. 322
Легкосердие наз. Незласлівасць.
с. 322
Легкосердость наз. Тое, што і легкосердие.
с. 322
Легкосердый прым. Незласлівы.
с. 322
Легкость, лехкость наз. 1. Уласцівасць лёгкага, лёгкасць. 2. Адсутнасць перашкод. 3. Нязначнасць. 4. Недастатковасць. 5. Абраза, знявага. Параўн. леккость.
с. 322
Легкоумие наз. Легкадумнасць.
с. 323
Легкоумный прым. Легкадумны.
с. 323
Легованый гл. лекгованый
с. 323
Леговати гл. лекговати
с. 323
Леговиско наз. 1. Логава. Параўн. леговище ў 1 знач. 2. Месца размяшчэння якіх-н. вайсковых сіл. Параўн. леговище ў 2 знач., лежище.
с. 323
Леговище наз. 1. Тое, што і леговиско ў 1 знач. 2. Тое, што і леговиско ў 2 знач.
с. 323
Легоглавие, легоглавье наз. Безразважнасць.
с. 323
Легоглавый прым. Безразважны.
с. 324
Легоглавье гл. легоглавие
с. 324
Легонко прысл. Лёгенька.
с. 324
Легумина гл. лекгумина
с. 324
Легце, лехце прысл. Лёгка, легкадумна. Легце собе важити гл. важити. Параўн. лекце.
с. 324
Легцеважити, легцеважыти дзеясл. Лічыць ні за што. Параўн. лекцеважити.
с. 324
Легчайший прым. Менш пакутлівы.
с. 324
Легчати дзеясл. Лягчэць, памяншацца.
с. 324
Легчее прысл. Тое, што і легчей.
с. 324
Легчей прысл. Лягчэй. Параўн. легчее, лехчае.
с. 325
Легчейший, легчейшый прым. 1. Больш рухавы, спрытны. 2. Менш цяжкі. 3. Менш значны.
с. 325
Легший, легшый прым. Больш лёгкі па вазе, значнасці.
с. 325
Леда займ. Тое, што і ляда.
с. 325
Ледагде прысл. Дзе-небудзь, абы-дзе.
с. 325
Ледаеко гл. ледаяко
с. 325
Ледакакий займ. Тое, што і ледаякий.
с. 326
Ледахто займ. Тое, што і лядахто.
с. 326
Ледашто займ. Тое, што і лядашто.
с. 326
Ледащо займ. Тое, што і лядашто.
с. 326
Ледаякий займ. Тое, што і лядаякий. Параўн. ледакакий.
с. 326
Ледаяко, ледаеко прысл. Тое, што і лядаяко.
с. 326
Ледаякъ прысл. Тое, што і лядаяко.
с. 326
Ледве, ледва, ледво, ледвы прысл. 1. Насілу, з вялікімі цяжкасцямі, ледзьве. Параўн. ледвей у 1 знач. 2. Чуць, ледзь. Параўн. ледвей у 2 знач.
с. 327
Ледвей прысл. 1. Тое, што і ледве ў 1 знач. 2. Тое, што і ледве ў 2 знач.
с. 327
Ледвина наз. Тое, што і лядвина.
с. 327
Ледво гл. ледве
с. 328
Ледвы гл. ледве
с. 328
Ледеватый гл. ледоватый
с. 328
Ледзка наз. Цэласць.
с. 328
Ледзковый прым. ад ледзка.
с. 328
Ледко прысл. Увогуле.
с. 328
Ледникъ наз. Падбярозавік.
с. 328
Ледница наз. Пограб.
с. 328
Ледный прым. Лядовы.
с. 328
Ледоватый, ледеватый прым. 1. Лядовы. 2. Падобны на лёд.
с. 328
Ледовница гл. ладовница
с. 328
Ледовничка гл. ладовничка
с. 328
Ледовый прым. Ледзяны.
с. 328
Ледрованый прым. Пакрыты скурай.
с. 328
Ледунокъ гл. ладунокъ
с. 328
Ледцкий прым. Тое, што і лядский.
с. 328
Ледъ, лиодъ, лодъ наз. Лёд.
с. 328
Леенда наз. Легенда, выдумка.
с. 329
Леецъ гл. лейцъ
с. 329
Леечка наз., памянш. ад лейка.
с. 329
Лежа наз. 1. Стаянка войска ў населеным пункце. 2. Прыстанішча, логавішча.
с. 329
Лежанье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. лежати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. лежати ў 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. лежати ў 4 знач. 4. Дзеянне па дзеясл. лежати ў 11 знач.
с. 329
Лежарство наз. (?).
с. 330
Лежати дзеясл. 1. Знаходзіцца ўсім целам на чым-н. у гарызантальным становішчы (пра людзей і жывёл). Параўн. лежети. 2. Быць хворым. 3. Выконваць палавы акт. 4. Быць пахаваным, спачываць. 5. Знаходзіцца, размяшчацца на якой-н. паверхні нерухома (аб прадметах). 6. Пакрываць, ахутваць сабою што-н. 7. Змяшчацца, знаходзіцца дзе-н. 8. Быць, захоўвацца без ужытку. 9. Размяшчацца, займаць якую-н. прастору; распасцірацца. 10. Праходзіць, пралягаць (пра дарогу). 11. Жыць, прабываць, мець пастой, стаянку дзе-н. 12. Знаходзіцца ў якім-н. стане. 13. Залежаць. 14. Размяшчацца на фігуры пэўным чынам (пра адзенне).
с. 330
Лежачий, лежачый дзеепрым. і прым. 1. Ад лежати ў 1 знач. 2. Ад лежати ў 2 знач. 3. Ад лежати ў 3 знач. 4. Ад лежати ў 5 знач. 5. Ад лежати ў 7 знач. 6. Ад лежати ў 9 знач. 7. Нерухомы (пра маёмасць). Параўн. лежечий.
с. 333
Лежащий, лежащый дзеепрым. 1. Ад лежати ў 1 знач. 2. Ад лежати ў 5 знач. 3. Ад лежати ў 8 знач. 4. Ад лежати ў 9 знач. 5. Ад лежати ў 12 знач.
с. 334
Лежень наз. 1. Лежань, лежабок, чалавек без пэўных заняткаў. 2. Пасыльны, зборшчык падаткаў.
с. 335
Леженье наз. Хаванне, зберажэнне.
с. 335
Лежети дзеясл. Тое, што і лежати ў 1 знач.
с. 335
Лежечий дзеепрым. Тое, што і лежачий у 7 знач.
с. 335
Леживати, лежывати дзеясл. шматкр. 1. Ад лежати ў 7 знач. 2. Ад лежати ў 8 знач. 3. Ад лежати ў 11 знач.
с. 335
Лежище наз. Тое, што і леговиско ў 2 знач.
с. 335
Лежня наз. Ляжня, ляжанне.
с. 336
Лежывати гл. леживати
с. 336
Лезебниковичъ наз. Сын уладальніка лазні.
с. 336
Лезивный прым. ад лезиво.
с. 336
Лезиво, лезыво наз. Прылада ў выглядзе каната з круком для ўзлязання на бортнае дрэва за мёдам.
с. 336
Лезный гл. люзный
с. 336
Лезти дзеясл. 1. Хапаючыся рукамі і чапляючыся нагамі, карабкацца, узбірацца, падымацца ўверх. Параўн. лести ў 1 знач. 2. Забірацца куды-н., улазіць у што-н. Параўн. лести ў 2 знач. 3. Уваходзіць, змяшчацца. 4. Настойліва пранікаць куды-н., нягледзячы на перашкоды, цяжкасці. Лезти въ очы — назойліва быць перад вачыма.
с. 336
Лезыво гл. лезиво
с. 337
Лейка наз. Лейка; палівачка.
с. 337
Лейстръ наз. Тое, што і реестръ.
с. 337
Лейти гл. лейтъ
с. 337
Лейтский прым. ад лейтъ.
с. 337
Лейтъ, лейти, лейть наз. Чорнарабочы дваровы чалавек.
с. 337
Лейцъ, леецъ наз. Лейчына.
с. 337
Лейчыкъ наз., памянш. ад лейцъ.
с. 338
Лекай наз. Лакей.
с. 338
Леканье наз. Лячэнне.
с. 338
Лекаревая наз. Жонка доктара, лекара.
с. 338
Лекаревъ, лекаровъ прым. ад лекарь.
с. 338
Лекарка наз. Доктарка, лекарка.
с. 338
Лекаровъ гл. лекаревъ
с. 338
Лекарский прым. ад лекарь.
с. 338
Лекарство, лекарьство, ликарьство наз. 1. Лякарства, прэпарат для лячэння хваробы. 2. // перан. Сродак, які памагае вызваліцца ад чаго-н. непажаданага, забыць што-н. непрыемнае, перажыць якое-н. няшчасце. 3. Лячэнне. 4. Праца лекара, лекарскае майстэрства.
с. 339
Лекарь, лекаръ наз. Доктар, лекар. // перан. Збавіцель ад чаго-н. непажаданага, непрыемнага.
с. 340
Лекарьство гл. лекарство
с. 341
Лекатися, лякатися дзеясл. зв. Палохацца, пужацца; баяцца.
с. 341
Лекгатъ, легатъ наз. 1. Дыпламатычны прадстаўнік рымскага папы ў краінах, дзе пашыраны каталіцызм; папскі пасол. 2. Наогул пасол, пасланнік з рэлігійнай місіяй.
с. 341
Лекгация, лекгацыя наз. Завяшчанне, падараванне; даравальны запіс.
с. 342
Лекгованый, легованый дзеепрым. ад лекговати.
с. 342
Лекгованье наз. Дзеянне па дзеясл. лекговати.
с. 342
Лекговати, леговати дзеясл. Адпісваць каму-н. частку маёмасці.
с. 342
Лекгомысльне прысл. Легкадумна.
с. 343
Лекгумина, легумина, локгумина, люкгомина наз. Гародніна; правіянт.
с. 343
Леки наз. Лекі, лякарствы.
с. 343
Леккий прым. Тое, што і легкий у 5 знач.
с. 343
Лекко прысл. 1. Тое, што і легко ў 6 знач. 2. Прыблізна.
с. 343
Леккомыслины гл. леккомысльный
с. 343
Леккомыслный гл. леккомысльный
с. 343
Леккомысльность наз. Тое, што і легкомыслность.
с. 343
Леккомысльный, леккомыслины, леккомыслный, лекомысльный прым. Тое, што і легкомыслный у 1 знач.
с. 344
Леккость наз. Тое, што і легкость у 5 знач.
с. 344
Лекливый, лякливый прым. Пужлівы, палахлівы.
с. 344
Лекненый дзеепрым. Спалоханы.
с. 344
Лекнутися гл. лякнутися
с. 344
Лекомысльный гл. леккомысльный
с. 344
Лексиконъ наз. Слоўнік. Параўн. лексисъ.
с. 344
Лексисъ наз. Тое, што і лексиконъ.
с. 344
Лектваровый прым. Прызначаны для лякарстваў, з-пад лякарстваў.
с. 344
Лектика гл. лектыка
с. 345
Лекторъ I наз. Лектар.
с. 345
Лекторъ II наз. Тое, што і електоръ.
с. 345
Лектыка, лектика наз. 1. Крытыя насілкі. 2. Карэта.
с. 345
Лекце прысл. Тое, што і легце.
с. 345
Лекцеважити дзеясл. Тое, што і легцеважити.
с. 345
Лекция, лекцея, лекцыя наз. Лекцыя.
с. 345
Лелейка наз., памянш. ад лелия.
с. 345
Лелекъ, лелякъ наз. Казадой, ляляк.
с. 346
Лелия, лелея наз. Тое, што і лилия.
с. 346
Лелякъ гл. лелекъ
с. 346
Леметь наз. Тое, што і лемешъ.
с. 346
Лемешъ наз. Лямеш. Параўн. леметь.
с. 346
Лемпартъ гл. лямпартъ
с. 346
Ленгобардъ гл. лонкгобардъ
с. 346
Леневети дзеясл. Станавіцца лянівым.
с. 346
Лениве гл. лениво
с. 346
Ленивей прысл., выш. ст. ад лениво.
с. 346
Ленивейший прым., выш. ст. ад ленивый.
с. 346
Ленивецъ наз. Гультай.
с. 347
Лениво, лениве прысл. Марудна, неахвотна.
с. 347
Ленивость наз. Тое, што і ленивство.
с. 347
Ленивство наз. Лянота. Параўн. ленивость, леность.
с. 347
Ленивший, ленившый прым., выш. ст. ад ленивый у 3 знач.
с. 348
Ленивый прым. 1. Лянівы, які ўхіляецца ад працы, схільны да ляноты. Параўн. леный. 2. У знач. наз. Гультай. 3. Марудны, павольны.
с. 348
Ленитися дзеясл. зв. Ленавацца. Параўн. леноватися.
с. 349
Ленкъ наз. Пярэдняя частка сядла.
с. 349
Ленный I прым. Які мае адносіны да лена, спадчыннага зямельнага ўладання васала ў эпоху феадалізму; васальны.
с. 349
Ленный II прым. Тое, што і льняный.
с. 350
Леноватися дзеясл. зв. Тое, што і ленитися.
с. 350
Леностный прым. ад леность.
с. 350
Леность наз. Тое, што і ленивство.
с. 350
Лентваровый прым. ад лентваръ.
с. 350
Лентваръ наз. Вырабленая шкурка ягняці.
с. 350
Лентвойтовский, лянтвойтовский прым. ад лентвойтъ.
с. 350
Лентвойтъ, лантвойтъ, лентовойтъ, летвойтъ, летьдвойтъ, лянвойтъ, лянтвойтъ наз. Намеснік войта, начальніка гарадскога пасялення.
с. 351
Лентие наз. Шырокая паласа тканіны; ручнік.
с. 351
Лентовойтъ гл. лентвойтъ
с. 352
Ленцугъ гл. ланцугъ
с. 352
Ленцухъ гл. ланцухъ
с. 352
Ленъ наз. 1. Лён, травяністая расліна сямейства лёнавых, яе пасевы, а таксама сцёблы гэтай расліны, з якіх атрымліваюць валакно. 2. Валакно, якое вырабляецца са сцяблоў лёну, а таксама льняное палатно. 3. Семя лёну.
с. 352
Леный прым. Тое, што і ленивый у 1 знач.
с. 352
Леньцухъ гл. ланцухъ
с. 353
Леопардъ наз. Леапард.
с. 353
Лепакъ зл. Ж, жа; аднак.
с. 353
Лепе, лепи прысл. Тое, што і лепей.
с. 353
Лепее прысл. Тое, што і лепей.
с. 353
Лепей прысл. Лепш. Параўн. лепе, лепее.
с. 353
Лепеный дзеепрым. ад лепити ў 1 знач.
с. 353
Лепити дзеясл. 1. Вылепліваць што-н. з вязкага матэрыялу. 2. // перан. Ствараць.
с. 354
Лепитися дзеясл. зв. Прыставаць, прыліпаць.
с. 354
Лепкий прым. Ліпкі, клейкі.
с. 354
Лепление гл. лепленье
с. 354
Лепленый дзеепрым. ад лепити ў 1 знач.
с. 354
Лепленье, лепление наз. Дзеянне па дзеясл. лепити ў 1 знач.
с. 354
Лепо прысл. Належным чынам, добра.
с. 354
Лепоглаголный прым. Прыгожы ў вымаўленні.
с. 354
Лепота наз. 1. Прыгажосць. 2. Прыстойнасць.
с. 354
Лепотный прым. Прыгожы.
с. 354
Лепта наз. Дробная манета. Параўн. лептонъ.
с. 355
Лептонъ наз. Тое, што і лепта.
с. 355
Лепшати дзеясл. Сыцець, папраўляцца.
с. 355
Лепше, лепши I прысл. Тое, што і лепшъ.
с. 355
Лепшее прым. у знач. наз. Лепшае.
с. 355
Лепшей прысл. Тое, што і лепшъ.
с. 355
Лепшейшый прым., найвыш. ст. ад лепший.
с. 356
Лепши I гл. лепше с. 356
Лепший, лепши II, лепшый прым. Лепшы.
с. 356
Лепшость наз. Паляпшэнне; перавага ў лепшы бок.
с. 356
Лепшъ прысл. Лепш. Параўн. лепше, лепшей, лепшы.
с. 357
Лепшы прысл. Тое, што і лепшъ.
с. 357
Лепшый гл. лепший
с. 357
Лепъ наз. Клей, мазь.
с. 357
Лепый прым. Прыгожы.
с. 357
Леругание наз. Намёк.
с. 357
Лесанокъ наз. Хмызняк.
с. 357
Лесвица гл. лествица
с. 358
Леска наз. 1. Палка, кій; посах. 2. Палка асобай формы як сімвал улады, скіпетр, жазло. // перан. Тое, што з’яўляецца падтрымкай, апорай. Параўн. ляска.
с. 358
Лесковый прым. Орехъ лесковый — лясны арэх. Параўн. лясковый.
с. 358
Лескотанье наз. Тое, што і ласкотанье.
с. 358
Лесникъ наз. Ляснік.
с. 358
Лесница наз. Збудаванне ў выглядзе рада ступенек для пад’ёму і спуску.
с. 358
Лесництво, лесницство, лесничство наз. Лясніцтва.
с. 359
Лесничанка наз. Дачка ляснічага.
с. 359
Лесничий, лесничый, лешничы наз. Ляснічы.
с. 3
Лесничое прым. у знач. наз. Пасада ляснічага.
с. 3
Лесничство гл. лесництво
с. 3
Лесничый гл. лесничий
с. 3
Леснующийся дзеепрым. Які ільсніцца.
с. 3
Лесный прым. 1. Які мае адносіны да лесу, знаходзіцца ў лесе, жыве або расце ў лесе. Параўн. лесовый. 2. Звязаны з выкарыстаннем лесу.
с. 3
Лесованый прым. Крыты.
с. 4
Лесовый прым. Тое, што і лесный у 1 знач.
с. 4
Лесокъ наз. Лясок.
с. 4
Лестба наз. Падман, хітрасць.
с. 4
Лествица, лесвица наз. 1. Драбіны. 2. Назва адной з апакрыфічных кніг.
с. 4
Лествичникъ наз. Мянушка Іаана Сінайскага, аўтара кнігі «Лествица».
с. 5
Лестецъ, лестицъ наз. Ліслівец.
с. 5
Лести дзеясл. 1. Тое, што і лезти ў 1 знач. 2. Тое, што і лезти ў 2 знач.
с. 5
Лестивый прым. Тое, што і льстивый у 2 знач.
с. 5
Лестицъ гл. лестецъ
с. 5
Лестки наз. Лёсткі, ліслівыя словы, усхваленні.
с. 5
Лестнокупленый прым. Перакананы ліслівымі словамі.
с. 6
Лестный прым. 1. Ліслівы. 2. Каварны, падступны, хітры. 3. Фальшывы, ілжывы. 4. Прыемны.
с. 6
Лесть наз. 1. Мана, хлусня, хітрасць. 2. Ліслівасць. 3. Ілжывае вучэнне, заблуджэнне, ерась.
с. 6
Лесунъ наз. Лясны разбойнік.
с. 6
Лесъ I наз. Лес, масіў зямлі, зарослы дрэвамі. Параўн. лисъ II, лясъ.
с. 7
Лесъ II наз. Тое, што і лиосъ.
с. 7
Лета наз. Латка.
с. 7
Летавецъ гл. лятавецъ
с. 7
Летанье, летане, летание, лятане наз. Дзеянне па дзеясл. летати.
с. 7
Летарня гл. лятарня
с. 8
Летати, литати, лятати дзеясл. Лятаць, перамяшчацца ў паветры.
с. 8
Летаючий, летаючый, лятаючий дзеепрым. ад летати.
с. 8
Летающий, летающый, литающый дзеепрым. ад летати.
с. 9
Летвойтовъ прым. ад летвойтъ.
с. 9
Летвойтъ гл. лентвойтъ
с. 9
Лете прысл. Летам, улетку.
с. 9
Летети, лететь дзеясл. 1. Ляцець, перамяшчацца ў паветры. 2. // перан. Вельмі хутка, імкліва бегчы; несціся, імчацца. 3. Падаць уніз.
с. 9
Летецъ наз. (?).
с. 10
Летешний прым. Тое, што і летошний у 2 знач.
с. 10
Летити дзеясл. Распараджацца, умешвацца.
с. 10
Леткий прым. Тое, што і легкий у 1 знач.
с. 10
Летний, летный прым. 1. Які мае адносіны да лета, адбываецца летам, прызначаны для лета. Летний кгмахъ, летнее седенье (сиженье), летние всходцы — альтанка, веранда; летнее гумно — пуня. 2. Які мае адносіны да года, звязаны з годам (гадамі). 3. Які мае многа гадоў, стары. 4. Які мае тэмпературу, сярэднюю паміж цяплом і холадам.
с. 10
Летникъ наз. Лёгкая жаночая вопратка, якая надзявалася пад верхняе адзенне.
с. 11
Летность наз. Старасць.
с. 12
Летный гл. летний
с. 12
Лето наз. 1. Лета, пара года. 2. Год. 3ъ лета на лето — кожны год; Новое лето — Новы год, дзень 1 студзеня. Параўн. лито, лято. 3. мн. Адрэзак часу ў некалькі гадоў. 4. мн. Узрост. Въ (у) летехъ — у гадах, пажылога ўзросту; зуполные лета — сталы ўзрост; летъ дорости — стаць дарослым; мети лета — быць дарослым; прийти къ летомъ (до летъ) — тое, што і летъ дорости. 5. мн. Працягласць жыцця, век.
с. 12
Летомъ прысл. Летам, у летні час, летняй парой.
с. 15
Летописание наз. Летапіс.
с. 16
Летописецъ, летописець, литописецъ наз. 1. Летапіс, хроніка. 2. Летапісец, складальнік летапісу. Параўн. летописца, лятописецъ.
с. 16
Летописный прым. Летапісны, хранікальны.
с. 16
Летописца наз. Тое, што і летописецъ у 2 знач.
с. 17
Летопроводецъ наз. Эпітэт Семіёна Столпніка, памяць якога святкавалася царквой першага верасня, калі пачынаўся новы год. Параўн. летопроводца.
с. 17
Летопроводца наз. Тое, што і летопроводецъ.
с. 17
Леторасль наз. Парастак, атожылак. // перан. Параўн. леторасть, леторосль.
с. 17
Леторасть наз. Тое, што і леторасль.
с. 17
Леторослка наз., памянш. ад лсторосль. Параўн. леторощка, лятороска.
с. 17
Леторосль наз. Тое, што і леторасль. // перан.
с. 17
Леторощка наз. Тое, што і леторослка.
с. 18
Летось прысл. Летась.
с. 18
Летошний прым. 1. Аднагадовы. 2. Леташні. Параўн. летешний.
с. 18
Летръ наз. Тое, што і лотръ у 2 знач.
с. 18
Летский, лецкий прым. Выраблены ў Лейдэне або пашыты з лейдэнскага сукна. Сукно летское гл. сукно.
с. 18
Летучий I дзеепрым. Які ляціць, ляцячы.
с. 18
Летучий II прым. Лятучы, здольны ляцець.
с. 18
Летьдвойтъ гл. лентвойтъ
с. 18
Летячий дзеепрым. 1. Ад летети ў 1 знач. 2. Ад летети 3 знач.
с. 18
Летящий дзеепрым. 1. Ад летети ў 1 знач. 2. Ад летети ў 3 знач.
с. 19
Леувитский прым. Тое, што і левитский у 1 знач.
с. 19
Леувитъ наз. 1. Тое, што і левитъ у 1 знач. 2. Тое, што і левитикъ.
с. 19
Леха наз. Града, шырокі загон.
с. 19
Лехкий гл. легкий
с. 19
Лехко гл. легко
с. 19
Лехкость гл. легкость
с. 19
Лехтарня гл. лихтарня
с. 19
Лехтаръ гл. лихтаръ
с. 19
Лехтарь гл. лихтаръ
с. 19
Лехце гл. легце
с. 19
Лехчае прысл. Тое, што і легчей.
с. 20
Лехъ гл. ляхъ
с. 20
Леце наз. Тое, што і лицо ў 7 знач.
с. 20
Лецемерство наз. Тое, што і лицемерство.
с. 20
Лецкий гл. летский
с. 20
Лечачий дзеепрым. ад лечити.
с. 20
Лечба наз. Лячэнне.
с. 20
Леченье, лечение наз. Дзеянне па дзеясл. лечити. // перан.
с. 20
Лечецъ наз. Лекар.
с. 20
Лечи, лечы дзеясл. 1. Легчы, прыняць ляжачае становішча. 2. Размясціцца спаць. 3. Мець палавыя зносіны (з кім-н.). 4. Быць забітым або параненым у баі. Лечи голове — загінуць у баі. 5. Быць пахаваным.
с. 20
Лечити, лечыти дзеясл. Лячыць. // перан.
с. 21
Лечитися, лечытися дзеясл. зв. Лячыцца.
с. 22
Лечный прым. Лекарскі, прызначаны для лячэння.
с. 22
Лечоный дзеепрым. ад лечити.
с. 22
Лечъ, лечь зл. 1. А, але, ды; не толькі — але і (пры супраціўнай сувязі). 2. Але толькі, акрамя як (пры супраціўна-абмежавальных адносінах). 3. Ды і, ды і то, прычым, пры гэтым (пры далучальнай сувязі). 4. А, і (у пачатку новага сказа).
с. 22
Лечы гл. лечи
с. 24
Лечыти гл. лечити
с. 24
Лечытися гл. лечитися
с. 24
Лешнегъ наз. Алешнік.
с. 24
Лешничы гл. лесничий
с. 24
Лешня наз. Лясны промысел, паляванне.
с. 24
Лещикъ, лещыкъ наз., памянш. ад лещъ.
с. 25
Лещина наз. Ляшчына.
с. 25
Лещинникъ наз. Ляшчыннік.
с. 25
Лещка наз. Прут.
с. 25
Лещъ наз. Лешч. Параўн. лящъ.
с. 25
Лещыкъ гл. лещикъ
с. 25
Леющий гл. лиющий
с. 25
Лжа, лжя наз. Тое, што і ложь I.
с. 25
Лжей нрысл. Лягчэй. Параўн. лжейшей.
с. 25
Лжейшей прысл. Тое, што і лжей.
с. 26
Лжейший, льжейший прым. 1. Лягчэйшы (па вазе). 2. Меншы па якасці, нязначны. 3. Нескладаны, просты. 4. Няжорсткі, непакутлівы. 5. Лёгкі на хаду.
с. 26
Лжемовный прым. Ілжывы, хлуслівы.
с. 26
Лженый, лжоный дзеепрым. Абражаны, зняслаўлены.
с. 26
Лженье, льженье наз. Дзеянне па дзеясл. лжити.
с. 26
Лжепророкъ наз. Ілжэпрарок.
с. 27
Лжеучительство наз. Распаўсюджванне лжэвучэння.
с. 27
Лжехристъ наз. Ілжэхрыстос.
с. 27
Лживе, лжыве прысл. 1. Ілжыва, няправільна, несумленна. 2. Абразліва, ганебна.
с. 27
Лживити дзеясл. Уводзіць у зман (каго-н.).
с. 27
Лживый, лжывый, льживый прым. 1. Ілжывы, хлуслівы; несумленны. 2. Несапраўдны, фальшывы. 3. У знач. наз. Ілжэц.
с. 27
Лжити, лжыти, льжити, льжыти дзеясл. Абражаць, ганьбіць, знеслаўляць.
с. 28
Лжитися дзеясл., зв. ад лжити.
с. 29
Лжоный гл. лженый
с. 29
Лжыве гл. лживе
с. 29
Лжывый гл. лживый
с. 29
Лжыти гл. лжити
с. 29
Лжыца наз. Свяшчэнны посуд з крыжам на ручцы, які ўжываецца як лыжачка пры прычашчэнні міран і служыцеляў культу.
с. 29
Лза наз. Сляза. Лзы крвавые — крывавыя слёзы (пра вялікае гора); лзами умыти гл. умыти.
с. 29
Ли, ль часц. і зл. I. часц. 1. Ці (у пытальным знач. ужываецца ў постпазіцыі да слова, якое з’яўляецца лагічным цэнтрам выказвання). 2. Хіба, або (у пытальным знач.). 3. Жа (ж), але ж (ва ўзмацняльным знач.). 4. Хаця, хоць, хаця б (ва ўступальным знач.). II. зл. 1. Ці (пры пытанні). 2. Калі, як, каб (пры залежнай сувязі). 3. Ці, або (пры размеркавальнай сувязі). 4. Або ... або, ці ... ці (пры пералічэнні ўзаемавыключаючых паняццяў). 5. Або, альбо, ці (пры пералічэнні).
с. 29
Лианикъ наз. Салодкі праснак.
с. 31
Либевый прым. Змардаваны, схуднелы.
с. 32
Либертация гл. либертацыя
с. 32
Либертацыйный прым. Либертацыйный листъ гл. листъ.
с. 32
Либертацыя, либертация наз. Дакумент на вызваленне ад падаткаў.
с. 32
Либерыя наз. Ліўрэя.
с. 32
Либивость наз. Худзізна, змардаванасць.
с. 32
Либо зл. 1. Альбо, або, ці (пры размеркавальнай сувязі). 2. Таму што, паколькі (далучае даданы ўступальны сказ).
с. 32
Либра наз. 1. Адзінка вымярэння колькасці паперы, роўная 25 аркушам. 2. Мера вагі, фунт. 3. Сузор’е Шалі. 4. Тое, што і либро.
с. 33
Либрария наз. Бібліятэка.
с. 33
Либро наз. Глава, раздзел. Параўн. либра ў 4 знач.
с. 33
Ливановый прым. Ливаново дерево — ліванскі кедр. Параўн. ливанское дерево; ливановый лесъ — драўніна ліванскага кедра.
с. 33
Ливанонъ наз. Тое, што і ливанъ у 1 знач.
с. 33
Ливанский, ливаньский прым. Які мае адносіны да горнага масіву Ліван у Сірыі. Ливанское дерево — тое, што і ливаново дерево.
с. 33
Ливанъ наз. 1. Колер Ліванскіх гор, на схілах якіх многа мелу. Параўн. ливанонъ. 2. Духмянае рэчыва, ладан.
с. 34
Ливаньский гл. ливанский
с. 34
Ливийский прым. Лівійскі.
с. 34
Ливийчикъ наз. Жыхар старажытнай Лівіі. Параўн. ливиянинъ, лувиянинъ.
с. 34
Ливица гл. левица
с. 34
Ливиянинъ наз. Тое, што і ливийчикъ.
с. 34
Лигирионъ наз. Гатунак бурштыну. Параўн. лигургъ, ликгурисъ.
с. 34
Лигургъ наз. Тое, што і лигирионъ.
с. 34
Лиджба гл. личба
с. 34
Лидзба гл. личба
с. 34
Лидийский прым. Які мае адносіны да старажытнай Лідзіі.
с. 34
Лидимъ наз. Высечка.
с. 35
Лидцо гл. лицо
с. 35
Лидъ наз. Прадстаўнік старажытнага семіцкага народа.
с. 35
Лижучий дзеепрым. ад лизати.
с. 35
Лижь зл. Як толькі, ледзь.
с. 35
Лизати дзеясл. Лізаць.
с. 35
Ликарьство гл. лекарство
с. 35
Ликаянинъ наз. Жыхар Лікіі.
с. 35
Ликга наз. Аб’яднанне, саюз.
с. 36
Ликгурисъ наз. Тое, што і лигирионъ.
с. 36
Ликованье наз. Дзеянне па дзеясл. ликовати.
с. 36
Ликовати дзеясл. Вельмі радавацца; спевамі ўслаўляць каго-, што-н. Параўн. ликствовати.
с. 36
Ликствовати, ликоствовати дзеясл. Тое, што і ликовати.
с. 36
Ликъ I наз. 1. Склад, рад, мноства, сукупнасць каго-, чаго-н. 2. Вартасць, годнасць. 3. Лік, колькасць чаго-, каго-н.
с. 36
Ликъ II наз. Услаўляючыя спевы.
с. 37
Лилеевый прым. ад лилея.
с. 37
Лилея гл. лилия
с. 37
Лилиовый прым. ад лилия.
с. 37
Лилия, лилея наз. Лілея. Параўн. лелия.
с. 37
Лиманъ наз. Ліман.
с. 38
Лимитацыя, лимитация наз. Адтэрміноўка суда.
с. 38
Лимитованый дзеепрым. ад лимитовати.
с. 38
Лимитованье наз. Дзеянне па дзеясл. лимитовати.
с. 38
Лимитовати дзеясл. Адтэрміноўваць, адкладваць.
с. 38
Лимония, лимоня, лимона наз. Лімон.
с. 39
Лина наз. Вяроўка, канат. Лина сребрная — Млечны Шлях (?).
с. 39
Линия, линея наз. 1. Лінія. 2. Мяжа, граніца. 3. Сістэматычны пералік пакаленняў аднаго рода, які ўстанаўлівае паходжанне і ступень роднасці. Линия рожаю — генеалагічная лінія, радаслоўная.
с. 39
Линникъ наз. Той, хто робіць ліны; вяровачнік.
с. 40
Линути дзеясл. Лінуць.
с. 40
Линутися, линутисе дзеясл., зв. ад линути.
с. 40
Линъ гл. линь
с. 41
Линый прым. Тое, што і льняный.
с. 41
Линь, линъ наз. Лінь (назва рыбы).
с. 41
Лиодъ 'гл. ледъ
с. 41
Лиозный гл. люзный
с. 41
Лиокалный прым. Лакальны, мясцовы.
с. 41
Лиондъ, лондъ наз. Суша.
с. 41
Лионтъ, лонтъ наз. Шнур, прапітаны гаручым рэчывам; кнот.
с. 41
Лиосованый прым. Вылучаны па жэрабю.
с. 41
Лиосовати дзеясл. Вырашаць што-н. шляхам жэрабя.
с. 41
Лиосъ, лосъ I наз. 1. Жэрабя. Кидати (метати, пущати) лиосы — кідаць жэрабя. Параўн. лесъ II, люсъ. 2. Лёс, удача.
с. 41
Липа наз. Ліпа. // перан. Дупло ў ліпе.
с. 42
Липецъ I наз. Ліпень.
с. 42
Липецъ II наз. Ліпавы мёд. Медъ липецъ гл. медъ у 1 знач.
с. 42
Липовка наз. Пасудзіна з драўніны ліпы.
с. 43
Липовый прым. Зроблены з драўніны ліпы, ліпавы.
с. 43
Липцовый прым. Ліпеньскі.
с. 43
Липье наз., зб. ад липа.
с. 43
Лисавый прым. Хітры, абманны.
с. 43
Лисей гл. лисий
с. 43
Лисеня наз. Лісяня.
с. 43
Лисий, лисей, лиссий прым. Лісіны; зроблены з футра лісы.
с. 43
Лисина гл. лысина
с. 43
Лисица наз. 1. Лісіца. 2. Шкурка лісіцы. 3. Футра лісы. 4. Мяса лісы. 5. Прылада для сціскання і звязвання дошак, ціскі.
с. 43
Лисичий прым. Лісіны.
с. 44
Лисичный, лисичьный прым. Платъ лисичный гл. платъ.
с. 44
Лиска наз. Невялікая ліса. Параўн. лишка ў 1 знач.
с. 44
Лискавица, лыскавица наз. Тое, што і блискавица.
с. 44
Лисливый прым. Ліслівы.
с. 45
Лисоватый, лысоватый прым. Руды.
с. 45
Лиссий гл. лисий
с. 45
Листандъ гл. лифлянтъ
с. 45
Листандский гл. лифлянтский
с. 45
Листантский гл. лифлянтский
с. 45
Листантъ гл. лифлянтъ
с. 45
Листвие наз. Тое, што і листье. Листвие индийское — лаўровы ліст.
с. 45
Листвый прым. ад листъ у 5 знач.
с. 45
Листвяный прым. Ліставы.
с. 45
Листе гл. листье
с. 45
Листие гл. листье
с. 45
Листишка наз., памянш. ад листъ у 6 знач.
с. 45
Листовне прысл. У пісьмовай форме.
с. 45
Листовникъ наз. Пасланец, які носіць пісьмы, загады; кур’ер.
с. 46
Листовный прым. 1. Выкладзены ў пісьмовай форме. Параўн. листовый у 1 знач. 2. Сцверджаны адпаведным дакументам. Параўн. листовый у 2 знач. 3. Які адносіцца да ліста ў 5 знач.
с. 46
Листовня наз. Папка для захавання папер.
с. 47
Листовый прым. 1. Тое, што і листовный у 1 знач. 2. Тое, што і листовный у 2 знач. Печать листовая гл. печать.
с. 47
Листокъ наз. памянш. 1. Ад листъ у 1 знач. 2. Ад листъ у 3 знач. 3. Ад листь у 6 знач.
с. 47
Листопадъ наз. Лістапад (назва месяца).
с. 47
Листостивый прым. Тое, што і литостивый.
с. 48
Листочекъ наз. памянш. 1. Ад листъ у 1 знач. 2. Ад листъ у 5 знач. 3. Ад листъ у 6 знач.
с. 48
Листрийский прым. Які мае адносіны да горада Лістры у Лікіі (М. Азія). Параўн. листрыкейский.
с. 48
Листрыкейский прым. Тое, што і листрийский.
с. 48
Листъ, лыстъ наз. 1. Ліст (частка расліны). 2. У знач. зб. Лістота. 3. Асобны аркуш паперы. 4. Ліст або старонка ў кнізе. 5. Ліст, пісьмо, пасланне. Листъ зашитый — асобым спосабам запячатаны ліст; асабістае пісьмо; листъ отвористый (оттвористый, отворыстый) — пісьмовы зварот прыватнай асобы да каго-н., афіцыйна завераны ў судзе; судовае паведамленне; листъ отвороный (оттвороный) — тое, што і листъ отвористый; листъ причинный (прычынный) — рэкамендацыйнае пісьмо. 6. Афіцыйны дакумент (указ, паведамленне, грамата, сведчанне і г. д.). // перан. Листъ баницийный — тое, што і баниция ў 2 знач.; листъ благославенный гл. благославенный; листъ благословенства гл. благословенство; листъ благословляючий гл. благословляючий; листъ веновный — дакумент, які пацвярджае права ўдавы і адзінокай жанчыны на карыстанне зямлёй, маёмасцю, грашовымі сродкамі; листъ верющий (верещий, верячий) — дакумент аб паўнамоцтвах пасла, вярыцельная грамата; листъ вечистый — дакумент аб праве вечнага валодання маёнткам; листъ вливковый (влевковый) — дакумент аб перадачы правоў валодання маёмасцю; листъ вольный — дакумент, які вызваляе ад асабістаіі залежнасці; листъ впоминальный гл. листь упоминальный; листъ выводчий — дакумент аб перасяленні або прызначэнні на новую пасаду; листъ выдельчий — дакумент аб падзеле маёнтка на часткі; листъ выежчий — тое, што і листъ поезджий; листъ вызволеный — дакумент аб вызваленні ад падатку; листъ вызнаный — пісьмовае пацвярджэнне якой-н. здзелкі, распіска; листъ граничный — дакументальнае пацвярджэнне межаў уладанняў; листъ даровный — дароўная грамата; листъ дельчий — дакумент аб падзеле маёмасці; листъ децковальный — тое, што і листъ децкованый; листъ децкованый (децкованный) — дакумент аб накладанні арышту, спагнанні, секвестры; листъ дозволеный (дозволенный) — дакумент, у якім паведамляецца аб дазволе вышэйстаячай асобы на правядзенне якой-н. зямельнай, маёмаснай аперацыі; листъ докончальный — дакумент аб дасягнутым пагадненні, дагавор; листъ еднальный (зъеднальный) — дакумент аб пагадненні судовых бакоў, міравая; листъ еднаный (еднанный) — тое, што і листъ еднальный; листъ еднацкий — тое, што і листъ еднальный; листъ железный (зелезный) — дакумент аб аднясенні па ўважлівых прычынах тэрміну расплаты з пазыкай; листъ завитый — дакумент аб заключным, канчатковым вырашэнні судовай справы; листъ заводчий (завозчый) — дакумент аб уводзе ва ўладанне чым-н.; листъ закривалный — дакумент, які вызваляе ад падсуднасці ўсім суддзям, акрамя вялікага князя; листъ закупный — дакумент, які пацвярджае правы на карыстанне маёмасцю на пэўных умовах; листъ закупчий (закупчый) — тое, што і листъ закупный; листъ заменный — дакумент аб абмене ўгоддзямі па ўзаемнай дамоўленасці ўладальнікаў; листъ записаный — пісьмовае пацвярджэнне якой-н. дамоўленасці; листъ записный — тое, што і листъ записаный; листъ заповедный — дакумент, які адтэрміноўвае прыватным асобам разгляд судовых спраў; листъ заренчный — тое, што і листъ заручный; листъ заручный — дакумент, які гарантуе асабістую і маёмасную бяспеку з боку праціўніка да суда і пасля яго; листъ заручоный — тое, што і листь заручный; листъ заставный (зоставный) — залогавы дакумент, які гарантуе выплату пазыкі; листъ зъеднальный гл. листъ еднальный; листъ кглейтовный (глейтовный) — каралеўская грамата, якая адтэрміноўвае прымяненне баніцыйнага ліста, гарантуе бяспеку асобам, жадаючым рэабілітавацца праз суд; листъ комисийный (комисейный, комисыйны) — канчатковы дакумент, складзены камісіяй, прызначанай каралём для разбору спрэчак аб межах маёнткаў; листъ купний (купный) — тое, што і листъ купчий; листъ купчий (купчый) — пісьмовае пацвярджэнне акту куплі чаго-н.; листъ либертацыйный — дакумент на вызваленне ад падаткаў; листъ меновный — тое, што і листъ заменный; листъ меняльный — тое, што і листъ заменный; листъ мониторный — тое, што і листъ напоминальный; листъ напоминальный (навпоминальный, наупоминальный) — судовае паведамленне; афіцыйнае пісьмовае папярэджанне аб абавязку, доўгу, нормах паводзін; листъ неблагославенский — тое, што і листъ неблагословеный; листъ неблагословеный — грамата высокай духоўнай асобы аб забароне чаго-н.; листъ обвещоный — афіцыйнае пісьмовае паведамленне, заява; листъ обмовный — прашэнне аб адмене або адтэрміноўцы судовай справы; листъ обрубный — ліст на карыстанне абмежаваным куском зямельнай уласнасці; листъ одрочоный гл. листъ отрочоный; листъ опасный — ахоўная грамата; листъ опекальный — дакумент аб умовах апекі; листъ описный — заява ў суд з апісаннем абставін; пісьмовае сведчанне; листъ отправчий (отправчый) — выканаўчы ліст; листъ отрочоный (одрочоный) — прашэнне аб адтэрміноўцы ў судзе; листъ отрочный — тое, што і листъ отрочоный; листъ подводный — дакумент аб забеспячэнні падводамі; листъ подорожный — пасведчанне, дакумент для вольнага праходу, праезду; листъ поезджий (поежджий, поеждчий, поеждчый, поежчий, поездчий) — дакладная запіска, састаўленая судовай ці афіцыйнай асобай, аб выкананні рашэнняў суда; листъ поездовый — тое, што і листъ поезджий; листъ позовный (припозовный) — выклік у суд; листъ потвержоный (потверженый) — афіцыйнае пацвярджэнне чаго-н., якой-н. здзелкі; листъ презентальный — дакумент аб прысутнасці, наяўнасці каго-, чаго-н.; листъ привилейный — дакумент, які вызначае правы, прывілеі каго-н.; листъ приповедный (прыповедный) — загад аб скліканні, арганізацыі войска; листъ припозовный гл. листъ позовный; листъ припоминальный — тое, што і листъ напоминальный; листъ присяжный — пісьмовае сведчанне прысягі; листъ продажный — дакумент, які пацвярджае акт продажу чаго-н.; листъ проежджий — тое, што і листъ поезджий; листъ прошацкій — ліст, з якім звяртаюцца з просьбай, з прашэннем да каго-н. ці куды-н.; листъ ревизорский — вопіс, рэестр, дакумент аб рэвізіі; листъ реляксацыйный — урадавы загад аб скасаванні пазбаўлення палітычных правоў, адмене баніцыі; листъ ремисыйный — дакумент аб адтэрміноўцы рашэння судовай справы; листъ розводный — дакумент аб скасаванні шлюбу; листъ ростанья — тое, што і листъ розводный; листъ спустный — дакумент аб пераходзе маёмасці, зямлі ў валоданне іншаму гаспадару; листъ сублевацыйный (субливацыйный) — урадавы загад аб скасаванні прыгавору; листъ судовый — дакумент, які змяшчае рашэнне суда, вердыкт; листъ увяжчий (увяжчый, увязчий, увящий, увящый) — судовы дакумент на права валодання якой-н. маёмасцю, зямлёй і г. д.; листъ угодливый — дакумент аб судовым пагадненні; листъ угодный — тое, што і листъ угодливый; листъ умоцованый — дакумент, які ўпаўнаважвае каго-н. выконваць пэўную справу; листъ универсаловый — тое, што і листъ универсальный; листъ универсальный — указ, цыркуляр; листъ уступный — пісьмовае сведчанне аб добраахвотнай адмове ад права на валоданне чым-н.; листъ фундацыйный — пісьмовае абавязацельства на ахвяравание матэрыяльных сродкаў для будоўлі, утрымання чаго-н.
с. 48
Листье, листе, листие, лисьтье наз. зб. Лістота. Параўн. листвие.
с. 64
Лисъ I наз. 1. Ліс, самец лісіцы. // перан. Пра хітрага чалавека. 2. Футра лісы. Параўн. лишъ.
с. 65
Лисъ II наз. Тое, што і лесъ.
с. 65
Лисый гл. лысый
с. 65
Литати гл. летати
с. 65
Литающый гл. летающий
с. 65
Литва наз. зб. 1. Прадстаўнікі этнічнай Літвы. 2. Насельніцтва Вялікага княства Літоўскага.
с. 65
Литвинъ наз. 1. Прадстаўнік этнічнай Літвы. 2. Жыхар Вялікага княства Літоўскага.
с. 66
Литвицкий прым. Литвицкое сукно гл. сукно. с. 66
Литера, литэра наз. Літара. Водле литеры — літаральна.
с. 66
Литерално прысл. Літаральна, прамалінейна.
с. 67
Литеральный прым. Літаральны, дакладны.
с. 67
Литерка наз., памянш. ад литера.
с. 67
Литея, лития наз. Кароткае маленне аб памёршых.
с. 67
Лити дзеясл. 1. Ліць, выліваць, паліваць. 2. Вырабляць што-н. з расплаўленага рэчыва.
с. 67
Литие гл. литье
с. 68
Литися, литься дзеясл. зв. 1. Цячы струменем, цурком. Литися крыви — быць забойству, кровапраліццю. 2. Налівацца, змяшчацца.
с. 68
Лития гл. литея
с. 68
Лито наз. Тое, што і лето ў 2 знач.
с. 68
Литовати дзеясл. Шкадаваць, берагчы. Параўн. лютовати.
с. 68
Литоватися дзеясл. зв. Праяўляць літасць да каго-н.
с. 69
Литовка наз. Літоўка, жыхарка Літвы.
с. 69
Литовоцкий прым. Які паходзіць з вёскі Літоўка.
с. 69
Литовски прысл. На дзяржаўнай мове Вялікага княства Літоўскага.
с. 69
Литовский прым. Які адносіцца, мае дачыненне да Вялікага княства Літоўскага. Параўн. литэвский. Грошъ литовский гл. грошъ; копа литовская гл. копа; личба литовская гл. личба; монета литовская гл. монета; полугрошокъ литовский гл. полугрошокъ; рубль литовский гл. рубль.
с. 69
Литовчичъ наз. Сын літвіна.
с. 70
Литовщина наз. Гатунак сукна.
с. 70
Литонъ наз. Накідка, пакрывала.
с. 70
Литописецъ гл. летописецъ
с. 70
Литоргея гл. литургия
с. 70
Литоргисати гл. литургисати
с. 70
Литоргия гл. литургия
с. 70
Литостивый прым. Літасцівы, міласцівы. Параўн. листостивый, лютостивый.
с. 70
Литость наз. Літасць, міласць. Параўн. лютость II.
с. 70
Литра наз. 1. Мера вагі. 2. Мера аб’ёму.
с. 70
Литрованый прым. Фасаваны, падзелены на пэўныя вагавыя часткі.
с. 71
Литургизающий дзеепрым. Які служыць літургію.
с. 71
Литургисати, литоргисати дзеясл. Служыць літургію.
с. 71
Литургия, литоргея, литоргия наз. Літургія; богаслужэнне, у час якога робіцца прычасце.
с. 71
Литуючийсе дзеепрым. ад литоватися.
с. 72
Литцо гл. лицо
с. 72
Литый прым. 1. Літы, зроблены шляхам адліўкі. 2. Абліты.
с. 72
Литье, литие наз. Дзеянне па дзеясл. лити ў 2 знач.
с. 72
Литься гл. литися
с. 72
Литэвский прым. Тое, што і литовский. Мыто литэвское гл. мыто.
с. 72
Литэра гл. литера
с. 73
Лифа гл. лихва
с. 73
Лифарский гл. лихварский
с. 73
Лифлянтский, вифляньский, листандский, листантский, лифлянский прым. Які адносіцца да Ліфляндыі.
с. 73
Лифлянтъ, вифлянтъ, выфлянтъ, листандъ, листантъ наз. Жыхар Ліфляндыі.
с. 73
Лихадей гл. лиходей
с. 73
Лихва, лифа наз. 1. Ліхвярскія працэнты. 2. Прыбаўка, прыбытак.
с. 73
Лихварский, лифарский прым. ад лихваръ.
с. 74
Лихваръ гл. лихвяръ
с. 74
Лихвити дзеясл. Пазычаць грошы пад працэнты.
с. 74
Лихвярство наз. Даванне грошай пад працэнты.
с. 74
Лихвяръ, лихваръ наз. Ліхвяр.
с. 74
Лихий прым. 1. Ліхі, нядобры, злы. 2. У знач. наз. Злы чалавек, злачынец. 3. Дрэнны па якасці. Лихая хвиля (филя) гл. хвиля.
с. 75
Лихо I наз. Зло, злая справа. Ни у лисе, а ни у добре — ні ў горы, ні ў радасці.
с. 75
Лихо II прысл. 1. Вельмі многа, залішне, празмерна. 2. Адважна, адчайна, рызыкоўна. 3. Дрэнна, пагана, кепска, блага. 4. Безасаб. у знач. выказніка. Дрэнна.
с. 76
Лиходей, лихадей наз. Злодзей, вораг, ліхадзей.
с. 77
Лиходейство наз. Прычыненне зла, бяды, гора.
с. 77
Лихое прым. у знач. наз. Зло, злая справа.
с. 77
Лихожитность наз. Пустазелле.
с. 77
Лихоимание наз. Сыскванне працэнтаў, ліхвярства, сквапнасць, карыслівасць. Параўн. лихоимение, лихоимство.
с. 77
Лихоимение наз. Тое, што і лихоимание.
с. 77
Лихоимецъ наз. Ліхвяр.
с. 77
Лихоимство наз. Тое, што і лихоимание.
с. 77
Лихоимствовати дзеясл. Займацца ліхвярствам.
с. 78
Лихолетье наз. Ліхалецце, пара бедстваў, голаду, пошасці.
с. 78
Лихосердый прым. Злы, ліхі, люты.
с. 78
Лихость наз. 1. Зло, злая справа. Параўн. лихота ў 1 знач. 2. Што-н. шкоднае для арганізма. Параўн. лихота ў 2 знач.
с. 78
Лихота наз. 1. Тое, што і лихость у 1 знач. 2. Тое, што і лихость у 2 знач.
с. 78
Лихоть наз. Зараза, хвароба.
с. 78
Лихталъ гл. лихтаръ
с. 78
Лихтанъ наз. Невялікае судна, баржа, што служыць для перагрузкі цяжару з большага судна, калі яно сядзе на мелі.
с. 79
Лихтарикъ наз., памянш. ад лихтаръ.
с. 79
Лихтарня, лехтарня наз. Абалонка са шкла або іншага празрыстага матэрыялу, унутр якой змяшчаецца запаленая свечка або лямпа.
с. 79
Лихтаръ, лехтаръ, лехтарь, лихталъ, лихтарь наз. Падсвечнік, свяцільнік. Параўн. ляхтаръ.
с. 79
Лихтовати дзеясл. Чысціць; выпростваць.
с. 79
Лице гл. лицо
с. 79
Лицевидца наз. Той, хто бачыць чый-н. твар.
с. 79
Лицемерей гл. лицемерый
с. 80
Лицемерие наз. Крывадушнасць. Параўн. лицемерство.
с. 80
Лицемерне прысл. Крывадушна, няшчыра.
с. 80
Лицемерникъ, лицемерныкъ наз. Тое, што і лицемеръ.
с. 80
Лицемерный прым. у знач. наз. Крывадушнік.
с. 80
Лицемерныкъ гл. лицемерникъ
с. 80
Лицемеровати дзеясл. Крывадушнічаць.
с. 80
Лицемерство наз. Тое, што і лицемерие. Параўн. лецемерство.
с. 80
Лицемеръ наз. Крывадушнік. Параўн. лицемерникъ, лицемерый.
с. 80
Лицемерый, лицемерей наз. Тое, што і лицемеръ.
с. 81
Лиценцыя наз. Дазвол, прывілей на што-н.
с. 81
Лицо, лидцо, литцо, лице, лицэ наз. 1. Твар. Въ (у) поте лица — у поце чала; лицемъ въ лице — твар у твар; лицемъ (лицо) къ лицу — тое, што і лицемъ въ лице; пасти (упасти) на лице гл. пасти, упасти; передъ (предъ) лицемъ — а) на віду у каго-н., у прысутнасці каго-н.; б) непасрэдна перад наступленнем чаго-н. 2. Шчака. 3. Асоба. Не на лица смотрети — гл. смотрети. 4. Вонкавая, пярэдняя, верхняя, знешняя частка прадмета, перад. 5. Знешні выгляд, аблічча. 6. Колер. 7. Доказ злачынства. Зъ (съ) лицомъ — на гарачымъ учынку, з доказамі злачынства. Параўн. леце. 8. Асоба (граматычны тэрмін). Отъ лица — ад імені. 9. Паверхня.
с. 81
Лицованый, лицованный дзеепрым. Злоўлены з доказамі злачынства. выкрыты, абвінавачаны.
с. 83
Лицовати дзеясл. Значыць, кляйміць.
с. 83
Лицэ гл. лицо
с. 83
Личаный гл. личоный
с. 83
Личачий дзеепрым. ад личити ў 1 знач.
с. 83
Личба, лиджба, лидзба наз. 1. Знак для абазначэння ліку. 2. Лічэнне, злічэнне. 3. Колькасць. Въ личбу — у рахунак (чаго-н.); Книга личбы — чацвёртая кніга старазапаветнага канону Бібліі. 4. Пералік. 5. Рахунак. 6. Справаздача. Брати личбу — браць у каго-н. рахунак, фінансавую справаздачу; вчинити личбу гл. вчинити; выдати личбу гл. выдати; дати личбу гл. дати; здавати личбу гл. здавати; здати личбу гл. здати; здыймовати личбу гл. здыймовати; имети личбу гл. имети; отдати личбу гл. отдати; чинити личбу гл. чинити. 7. Нумар. 8. Грашовы курс, плацежная вартасць грашовай адзінкі. Личба Великого князства Литовского (личба литовская) — грашовы курс Вялікага княства Літоўскага; личба полская — грашовы курс, прыняты ў Польшчы; личба руская — грашовы курс, прыняты ў рускіх землях; личба широкая — тое, што і лічба полская.
с. 83
Личеный гл. личоный
с. 87
Личенье наз. Дзеянне па дзеясл. личити ў 1 знач.
с. 87
Личити, личить, личыти дзеясл. 1. Вызначаць колькасць, суму чаго-н. 2. Адлічваць, адмяраць. 3. Залічваць. 4. Расцэньваць, успрымаць якім-н. чынам.
с. 87
Личитися дзеясл. зв. 1. Ад личити ў 1 знач. 2. Ад личити ў 2 знач. 3. Ад личити ў 3 знач. 4. Ад личити ў 4 знач.
с. 88
Личить гл. личити
с. 88
Личко наз. памянш. 1. Ад лицо ў 1 знач. 2. Ад лицо ў 4 знач. 3. Кляймо, мета.
с. 88
Личкованый дзеепрым. ад личковати.
с. 89
Личковати дзеясл. Памячаць, назначаць украдзеную і знойдзеную ў злодзея і апазнаную рэч.
с. 89
Личманъ наз. Бляшка для лічэння.
с. 89
Лично прысл. Знешне, знешнім выглядам.
с. 89
Личный прым. 1. Ад лицо ў 1 знач. 2. Ад лицо ў 5 знач.
с. 89
Личоный, личаный, личеный дзеепрым. 1. Ад личити ў 1 знач. 2. Ад личити ў 2 знач. 3. Ад личити ў 3 знач. 4. Вылічаны.
с. 89
Личыти гл. личити
с. 90
Лишай, лишей наз. Лішай.
с. 90
Лишати дзеясл. Пакідаць.
с. 90
Лишатися дзеясл., зв. ад лишати.
с. 90
Лише часц. Толькі.
с. 90
Лишей I гл. лишай
с. 90
Лишей II прыназ. і часц. 1. прыназ. Акрамя. 2. часц. Толькі.
с. 90
Лишение гл. лишенье
с. 90
Лишеный гл. лишоный
с. 90
Лишенье, лишение наз. 1. Лішак, рэшта. 2. Страта.
с. 90
Лишитися дзеясл. зв. 1. Застацца. 2. Пазбавіцца, страціць.
с. 91
Лишка наз. 1. Тое, што і лиска. Хитра лишка — махляр, круцель, ашуканец. 2. Футра лісы.
с. 91
Лишнее прым. у знач. наз. Што-н. празмернае, лішняе.
с. 91
Лишней прысл., выш. ст. ад лишний. Больш, звыш.
с. 91
Лишний прым. 1. Астатні, іншы. 2. Лішні, празмерны.
с. 91
Лишность наз. Празмернасць, празмерная колькасць.
с. 92
Лишокъ наз. Лішак.
с. 92
Лишоный, лишеный дзеепрым. Пазбаўлены, пакінуты.
с. 92
Лиштва, лишта наз. Ліштва.
с. 92
Лишше прысл., выш. ст. ад лихо II у 1 знач.
с. 92
Лишший прым., выш. ст. ад лихий.
с. 92
Лишъ наз. Тое, што і лисъ I у 2 знач.
с. 92
Лиющий, леющий дзеепрым. ад лити ў 1 знач. Лиющий воду слану въ море — марнатраўца.
с. 93
Лкание наз. Дзеянне па дзеясл. лкати.
с. 93
Лкати дзеясл. Плакаць з усхліпваннем.
с. 93
Лненый гл. льняный
с. 93
Лнути гл. льнути
с. 93
Лнучий дзеепрым. Які прыстае, заразны.
с. 93
Лняное прым. у знач. наз. Ільняное адзенне.
с. 93
Лняный гл. льняный
с. 93
Лобзати дзеясл. Цалаваць. Параўн. лобызати.
с. 93
Лобный прым. Лобное место (местце, месце, месцо) — узвышэнне, на якім адбываліся пакаранні смерцю.
с. 93
Лобода наз. Тое, што і лебеда.
с. 93
Лобошъ гл. локгошъ
с. 93
Лобъ наз. 1. Верх галавы, чэрап. 2. Лоб.
с. 93
Лобызание наз. Дзеянне па дзеясл. лобызати.
с. 94
Лобызати дзеясл. Тое, што і лобзати.
с. 94
Ловене гл. ловенье
с. 94
Ловеный дзеепрым. ад ловити ў 1 знач.
с. 94
Ловенье, ловене наз. 1. Дзеянне па дзеясл. ловити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. ловити ў 2 знач. 3. Тое, што і ловище ў 1 знач.
с. 94
Ловецкий прым. ад ловецъ у 2 знач.
с. 95
Ловець наз. 1. Паляўнічы; звералоў, птушкалоў. 2. Феадальна-залежны памешчыцкі або дзяржаўны селянін, які нёс службу на паляванні. 3. Той, хто спакушае, схіляе каго-н. да чаго-н.
с. 95
Ловитва наз. 1. Занятак паляваннем, рыбнай лоўляй. 2. Здабыча, улоў. Параўн. ловъ у 3 знач. 3. Тое, што і ловище ў 2 знач. 4. // перан. Падкопы, сродак загубіць каго-н. Параўн. ловъ у 2 знач.
с. 96
Ловити, ловить дзеясл. 1. Паляваць без агнястрэльнай і халоднай зброі. 2. Здабываць водных жывёл і рыбу пры дапамозе спецыяльных прылад. 3. Падпільноўваць каго-н., імкнуцца схапіць, злавіць. 4. Дабівацца, старацца атрымаць што-н., шукаць што-н. 5. Спакушаць, схіляць каго-н. да чаго-н. Ловити въ словахъ (въ словехъ) — лавіць на слове.
с. 96
Ловище, ловищо наз. 1. Паляўнічае ці рыбалоўнае ўгоддзе. Параўн. ловенье ў 3 знач. 2. Пастка, сіло. Параўн. ловитва ў 3 знач.
с. 97
Ловка наз. Траплянне.
с. 98
Ловки наз., памянш. ад ловы ў 1 знач.
с. 98
Ловлене гл. ловленье
с. 98
Ловленый дзеепрым. ад ловити ў 1 знач.
с. 98
Ловленье, ловлене наз. 1. Дзеянне па дзеясл. ловити ў 2 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. ловити ў 5 знач.
с. 98
Ловливаный дзеепрым. ад ловливати ў 2 знач.
с. 98
Ловливати дзеясл. шматкр. 1. Ад ловити ў 1 знач. 2. Ад ловити ў 2 знач.
с. 98
Ловный прым. ад ловъ у 1 знач.
с. 99
Ловушка наз. // перан. Пастка.
с. 99
Ловцевъ прым. ад ловецъ у 1 знач.
с. 99
Ловчество наз. Пасада лоўчага. Параўн. ловчое.
с. 99
Ловчий I прым. 1. Прывучаны да палявання на каго-н. 2. // перан. Прызначаны для заманьвання каго-н. у якое-н. становішча, для спакушэння каго-н.
с. 99
Ловчий II, ловчы, ловчый прым. у знач. наз. Прыдворны лоўчы, які загадваў княжацкім паляваннем. Ловчий небесный — Бог.
с. 99
Ловчиная наз. Жонка або дачка лоўчага.
с. 100
Ловчое прым. у знач. наз. Тое, што і ловчество.
с. 100
Ловчы гл. ловчий II
с. 100
Ловчый гл. ловчий II
с. 100
Ловъ наз. 1. Паляванне без агнястрэльнай і халоднай зброі. 2. // перан. Тое, што і ловитва ў 4 знач. 3. Тое, што і ловитва ў 2 знач.
с. 100
Ловы наз. 1. Паляванне. 2. Феадальная павіннасць. 3. Паляўнічыя і рыбалоўныя ўгоддзі.
с. 100
Ловышки наз. Паляўнічыя ці рыбалоўныя ўгоддзі.
с. 101
Ловячий дзеепрым. 1. Ад ловити ў 3 знач. 2. Ад ловити ў 5 знач.
с. 101
Ловящий дзеепрым. 1. Ад ловити ў 2 знач. 2. Ад ловити ў 5 знач.
с. 101
Логовина наз. Нізіна, катлавіна.
с. 101
Логовинка наз., памянш. ад логовина.
с. 102
Логовиско наз. Тое, што і логовище.
с. 102
Логовище наз. Логавішча, логава, бярлог. Параўн. логовиско, ложиско.
с. 102
Логофетъ гл. локгофетъ
с. 102
Логошъ гл. локгошъ
с. 102
Логощъ гл. локгошъ
с. 102
Логунъ гл. лагунъ
с. 102
Логчина, лохчина наз. Лагчына. Параўн. ложчина, лощина, лощовина.
с. 102
Логъ наз. 1. Шырокі і доўгі яр з адходнымі схіламі, лог. 2. Паглыбленне, жолаб.
с. 102
Лодка, лотка наз. Невялікае грабное судна, лодка, човен. Параўн. лодь.
с. 102
Лодонь наз. Далонь.
с. 103
Лодь наз. Тое, што і лодка.
с. 103
Лодья, лодя наз. Грабное ці паруснае судна, карабель, вялікая лодка. Параўн. ладья.
с. 103
Лодяный прым. ад лодья.
с. 103
Лоевый, лоиовый прым. ад лой.
с. 103
Ложа наз. 1. Тое, што і ложе ў 1 знач. 2. Тое, што і ложе ў 4 знач.
с. 104
Ложе, ложо наз. 1. Ложак, пасцель. Параўн. ложа ў 1 знач. 2. Сужыцце (шлюбнае або пазашлюбнае). 3. Драўляная частка ружжа. 4. Лафет (гарматы). Параўн. ложа ў 2 знач. 5. Рэчышча.
с. 104
Ложевницкий, ложовницкий прым. Звязаны з вырабам ложаў для ружжаў і лафетаў для гармат.
с. 105
Ложеный, ложоный дзеепрым. Затрачаны.
с. 105
Ложенье наз. Складванне.
с. 105
Ложесно наз. Матка, мацярынскае лона.
с. 105
Ложеца наз. Тое, што і ложка I у 1 знач.
с. 106
Ложечка наз., памянш. ад ложка I у 1 знач.
с. 106
Ложиско наз. Тое, што і логовище.
с. 106
Ложитися дзеясл. зв. 1. Класціся, лажыцца. 2. Затрачвацца (пра грошы).
с. 106
Ложица, ложыца наз., памянш. ад ложа ў 2 знач.
с. 106
Ложка I, лошка наз. 1. Лыжка. Параўн. ложеца. 2. Курыльніца для кадзіла і ладану, ладанка. 3. Прылада для зараджання гарматы порахам. 4. Ніжні канец грудной косці, лыжачка.
с. 106
Ложка II наз. Тое, што і ложко.
с. 107
Ложко, лошко наз. Ложак, пасцель. Параўн. ложка II, лужко. с. 107
Ложне гл. ложно
с. 107
Ложница наз. Спальня, жыллё, пакой. Небесная ложница — рай.
с. 107
Ложнице наз. Логавішча, логава, бярлог.
с. 108
Ложничий, ложничый прым. у знач. наз. Пасцельнік.
с. 108
Ложно, ложне прысл. ад ложный у 1 знач.
с. 108
Ложный прым. 1. Які не адпавядае ісціне, памылковы. 2. Несапраўдны, падроблены, фальшывы.
с. 108
Ложовникъ наз. Рамеснік, які вырабляў ложы для ружжаў.
с. 109
Ложовницкий гл. ложевницкий
с. 109
Ложоный гл. ложеный
с. 109
Ложочникъ наз. Футарал для лыжкі.
с. 109
Ложчина, ложчына наз. Тое, што і логчина.
с. 109
Ложъ I гл. ложь I
с. 109
Ложъ II гл. ложь II
с. 109
Ложыца гл. ложица
с. 109
Ложь, ложъ I наз. Мана, хлусня, няпраўда. Параўн. лжа.
с. 109
Ложь, ложъ II наз. Падманшчык, ашуканец.
с. 110
Лоза наз. 1. Галлё вінаграду. 2. Кусты вярбы.
с. 110
Лозина наз. Галінка лазовага куста.
с. 110
Лозка наз. памянш. 1. Ад лоза ў 2 знач. 2. Дубец, розга.
с. 110
Лозникъ наз. Лазняк, лазовы зараснік, хмызняк. Параўн. лозовка.
с. 110
Лозный гл. люзный
с. 110
Лозовка наз. Тое, што і лозникъ.
с. 111
Лозовый прым. Лазовы.
с. 111
Лозье наз., зб. ад лоза ў 1 знач.
с. 111
Лоика наз. Логіка.
с. 111
Лоиовый гл. лоевый
с. 111
Лой наз. Лой, нутраны тлушч (авечы, ялавічны).
с. 111
Локгонский прым. Вино локгонское гл. вино.
с. 111
Локгофетъ, логофетъ наз. Пісар.
с. 111
Локгошовый прым. Пахолокъ локгошовый — фарэйтар.
с. 112
Локгошъ, лагошъ, лакгошъ, лобошъ, логошъ, логощъ наз. Лаўка ззаду вазка для гайдука.
с. 112
Локгумина гл. лекгумина
с. 112
Локеть, локецъ наз. Тое, што і локоть у 2 знач. На локеть — тое, што і на локоть.
с. 112
Локоть, локотъ наз. 1. Месца згібу рукі, дзе злучаецца плечавая косць з касцямі перадплечча, локаць. 2. Мера, якая адпавядае даўжыні рукі ад локця да канца сярэдняга пальца, роўная прыблізна 14 вяршкам (45-47 см). Локоть Литовский — мера даўжыні (локаць), прынятая ў Вялікім княстве Літоўскім; на локоть (на локте, на локтяхъ) — лакцямі; у раздроб, у розніцу. Параўн. локеть. 3. Згіб, паварот.
с. 112
Локтати дзеясл. Прагна піць.
с. 113
Локтевый, локцевый прым. ад локоть у 2 знач.
с. 113
Локтемъ нрысл. Накшталт локця, паваротам, згібам.
с. 113
Локтушие наз. Хустка, шаль.
с. 114
Локцевый гл. локтевый
с. 114
Ломание гл. ломанье
с. 114
Ломаный дзеепрым. ад ломати ў 1 знач.
с. 114
Ломанье, ломание наз. 1. Дзеянне па дзеясл. ломати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. ломати ў 2 знач.
с. 114
Ломати дзеясл. 1. Тое, што і ламати ў 2 знач. 2. Тое, што і ламати ў 4 знач. Ломати шию — парушацца, губляць сілу (аб указе, законе).
с. 114
Ломатися дзеясл. зв. Тое, што і ламатися ў 1 знач.
с. 115
Ломимый дзеепрым. Які ломіцца.
с. 115
Ломити дзеясл. 1. Згінаючы, удараючы з сілай, аддзяляць часткі чаго-н. або раздзяляць што-н. 2. Пераадольваючы супраціўленне, рашуча наступаць, цясніць праціўніка. 3. // перан. Парушаць тое, што ўстаялася. 4. // перан. Блытаць, уносіць сумятню, сумбур, хаос. 5. // перан. Парушаць, пераступаць, не прытрымлівацца, не захоўваць.
с. 115
Ломитися дзеясл. зв. 1. Ад ломити ў 1 знач. 2. Згінацца. 3. // перан. Пакутаваць, мардавацца. 4. Адступаць, адракацца, здраджваць, паддавацца спакусам.
с. 115
Ломовье наз. Тое, што і ломъ.
с. 116
Ломъ наз. зб. Ламачча. Параўн. ломовье.
с. 116
Лона наз. Жарабя-пярэзімак.
с. 116
Лондрышский прым. Які адносіцца да краіны Лондраш (Логр), што часта ўпамінаецца ў куртуазных апавяданнях.
с. 116
Лондъ гл. лиондъ
с. 116
Лони прысл. Летась, у мінулым годзе.
с. 116
Лонка наз. 1. Луг. 2. // перан. Глыбіня.
с. 116
Лонкгобардъ, ленгобардъ наз. Лангабард, прадстаўнік аднаго з заходнегерманскіх плямён.
с. 116
Лоно наз. 1. Ніжняя частка чэрава, а таксама палавыя органы мужчыны і жанчыны. 2. Грудзі. 3. Улонне, калені як сімвал мацярынскай ці бацькоўскай пяшчоты. 4. Глыбіня, нетры. Лоно Авраамле (Авраамово) — месца замагільнай раскошы праведных.
с. 116
Лонский, лоньский прым. Мінулагодні, леташні.
с. 117
Лонтъ гл. лионтъ
с. 118
Лонцухъ гл. ланцухъ
с. 118
Лонща наз. Тое, што і лонщакъ.
с. 118
Лонщакъ наз. Цяля, ягня, казляня — пярэзімак. Параўн. лонща.
с. 118
Лонщачка наз., жан. ад лонщакъ.
с. 118
Лонщачокъ наз., памянш. ад лонщакъ.
с. 118
Лоньский гл. лонский
с. 118
Лопата, лапата наз. 1. Лапата, рыдлёўка. 2. Вясло.
с. 118
Лопатка наз. 1. Лапатачка. 2. Лапатачная косць. 3. Лапатачная частка тушы.
с. 119
Лопотень наз. Жалезная прылада ў выглядзе жолаба з вострымі краямі і завостраным канцом для свідравання, вырэзвання адтулін.
с. 119
Лосеня наз. Ласяня.
с. 119
Лосий, лоссий прым. Тое, што і лосиный.
с. 119
Лосина наз. Скура лася ці аленя, ласіна. Параўн. лосицка.
с. 119
Лосиневый прым. Тое, што і лосиный.
с. 119
Лосиный, лосыний прым. Ласіны. Параўн. лосий, лосиневый.
с. 120
Лосицка наз. Тое, што і лосина.
с. 120
Лоскотати наз. Казытаць.
с. 120
Лоскъ наз. Глянец.
с. 120
Лосось наз. Рыба ласось.
с. 120
Лоссий гл. лосий
с. 120
Лосъ I гл. лиосъ
с. 120
Лосыний гл. лосиный
с. 120
Лось, лосъ II наз. Лось.
с. 120
Лотака наз. Тое, што і лотокъ.
с. 120
Лотакъ гл. лотокъ
с. 120
Лотва наз. Назва аднаго з балтыйскіх плямён.
с. 120
Лотера наз. Літара (?).
с. 120
Лотерство наз. Бандытызм, разбой.
с. 121
Лотка гл. лодка
с. 121
Лотокъ, лотакъ наз. 1. Жолаб, латак. 2. Выдзеўбанае бервяно, якое ўтрымлівае дошкі даху і служыць для сцёку вады. Параўн. латокъ. 3. Поласць.
с. 121
Лотрикъ, лотрыкъ наз., памянш. ад лотръ.
с. 121
Лотрини гл. лотрыня
с. 121
Лотровати дзеясл. Разбойнічаць, займацца грабяжом, разбоем.
с. 121
Лотровский прым. 1. Подлы, нягодніцкі, агідны. 2. Разбойніцкі, грабежніцкі.
с. 121
Лотровство наз. 1. Нізкі, подлы, ганебны ўчынак. 2. Разбой, грабеж, рабунак. 3. Зб. ад лотръ у 2 знач.
с. 122
Лотръ наз. 1. Нягоднік, мярзотнік, паганец, ашуканец. 2. Разбойнік, бандыт; грабежнік, рабаўнік. Параўн. летръ.
с. 122
Лотрыкъ гл. лотрикъ
с. 123
Лотрыня, лотрини наз., жан. ад лотръ у 1 знач.
с. 123
Лотъ наз. Лот, адзінка вагі.
с. 123
Лотыголынъ наз. Тое, што і латыголъ.
с. 123
Лотышъ наз. Латыш, жыхар Латвіі.
с. 123
Лоханка, лаханка, лоханька наз., памянш. ад лоханя.
с. 124
Лоханя, лоханья наз. Круглая адкрытая пасудзіна, балея, таз, ражка.
с. 124
Лохчина гл. логчина
с. 124
Лошадь наз. Конь.
с. 124
Лошина, лошына наз. Ласіна, мяса лася.
с. 124
Лошка гл. ложка
с. 124
Лошко гл. ложко
с. 124
Лошына гл. лошина
с. 124
Лощина, лащина, лашчына, лощына наз. Тое, што і логчина.
с. 124
Лощовина наз. Тое, што і логчина.
с. 125
Лощына гл. лощина
с. 125
Лсненье гл. льсненье
с. 125
Лснити дзеясл. Блішчаць, свяціць, ззяць, зіхацець.
с. 125
Лснитися гл. льснитися
с. 125
Лснячийся дзеепрым. ад лснитися.
с. 125
Лстивый гл. льстивый
с. 125
Лстити гл. льстити
с. 125
Лубеный прым. Лубяны.
с. 125
Лубка наз. 1. Лубянка, пасудзіна з лубу. 2. Мера мёду. Параўн. лубня, лубокъ у 1 знач.
с. 125
Лубня наз. Тое, што і лубка ў 2 знач.
с. 126
Лубовъ гл. любовъ
с. 126
Лубокъ наз. 1. Тое, што і лубка ў 2 знач. 2. Памянш. ад лубъ у 3 знач.
с. 126
Лубомъ гл. любомъ
с. 126
Лубочка наз. памянш. 1. Ад лубка ў 1 знач. 2. Ад лубка ў 2 знач.
с. 126
Лубъ наз. 1. Луб; кусок, паласа луба (кары ліпы, вяза). 2. Кораб з лубу, бяросты, лубянка. 3. Лубяная будка ў вазку, санях.
с. 126
Лубье, лубе, лубъе наз. 1. Зб. ад лубъ у 1 знач. 2. Футарал, чахол, зроблены з луба, для лука ці іншай зброі.
с. 126
Лувиянинъ наз. Тое, што і ливийчикъ.
с. 127
Луговина наз. Лужок, лугавіна.
с. 127
Луговый прым. 1. Ад лугъ у I знач. Параўн. лужный. 2. Ад лугъ у 2 знач.
с. 127
Лугъ наз. 1. Луг; нізкае, травяніста-забалочанае месца; багна, дрыгва. Лугъ калный — луг забалочаны; лугъ отхожий — адасоблены, асобны луг, які не ўваходзіць у надзел; лугъ хмельный — плантацыя хмелю; месца, дзе расце хмель; агарод, дзе разводзіцца хмель. 2. Забалочаны лес.
с. 127
Луданъ наз. Тое, што і лауданъ.
с. 128
Лудие гл. людие
с. 128
Лудити дзеясл. Падманваць, ашукваць.
с. 128
Лудский гл. людский
с. 129
Лужа наз. Лужына; затока, азярцо.
с. 129
Лужицкий прым. Лужыцкі.
с. 129
Лужко наз. Тое, што і ложко.
с. 129
Лужный прым. Тое, што і луговый у 1 знач.
с. 129
Лужокъ наз., памянш. ад лугъ у 1 знач.
с. 129
Лука, люка наз. 1. Лука, лукавіна, выгіб берага; заліў, які ўтвараецца выгібам берага. 2. Луг, сенажаць ці іншыя зямельныя ўгоддзі, якія знаходзяцца на луцэ, на мысе ці ў пойме ракі.
с. 129
Лукавецъ наз. Каварны, падступны чалавек.
с. 130
Лукавный прым. Тое, што і лукавый у 2 знач.
с. 130
Лукаво I прысл. Хітра, падступна, каварна, зло.
с. 130
Лукаво II наз. Зло, каварства, хітрасць, злоба, злосць.
с. 131
Лукавство наз. Хітрасць, каварства, зло, ашуканства; здрадніцтва.
с. 131
Лукавый прым. 1. Каварны, хітры, злы, падступны. Лукавый духъ (бесъ, неприятель, врагъ, пекелникъ) — нячыстая сіла, д’ябал. 2. Падманны, хлуслівы. Параўн. лукавный. 3. Няправедны, грэшны, бязбожны, паганы. 4. У знач. наз. Д’ябал, нячыстая сіла. 5. У знач. наз. Няправедны, грэшны, бязбожны чалавек.
с. 131
Лукно наз. 1. Мера сыпучых і вязкіх рэчываў. 2. Від падатку (даніны), які выплачваўся сыпучымі ці вязкімі рэчывамі.
с. 132
Лукоморье наз. Марскі заліў, бухта.
с. 133
Лукоть наз. Выгіб, лукавіна, пятля, круг.
с. 133
Лукошко наз. Кош, кошык, лубянка.
с. 133
Лукъ I наз. 1. Лук. Лукъ бухарский, турецкий — разнавіднасці лука, названыя па месцы вырабу; лукъ коловоротный — тое, што і куша; натягнути лукъ (на каго-н.) — разгневацца (на каго-н.), пакараць (каго-н.); настреленье (стрельбище) зъ лука — адзінка вымярэння даўжыні на пералёт выпушчанай з лука стралы; убежати отъ лица лука — пазбегнуць паражэння ад ворага. 2. Схематычны малюнак на чым-н. лука як сімвал прыналежнасці, уласнасці. 3. Кідальная прылада, машына. 4. Выгіб пярэдняга ці задняга краю сядла.
с. 133
Лукъ II наз. Цыбуля.
с. 135
Луна наз. 1. Месяц; планета, самая блізкая да Зямлі. 2. Схематычны малюнак паўмесяца на чым-н. 3. Першы месяц паводле месячнага календара. 4. Перыяд месяца паводле старажытнаўсходняга гадавога падзелу нябеснай сферы на 7 планет. 5. Перыяд часу ў 19 год, пасля якога поўня вяртаецца на ранейшыя дні года. Кругъ луны гл. кругъ. 6. Бляск, ззянне.
с. 135
Лунатикъ гл. люнатыкъ
с. 136
Лундышъ гл. люндышъ
с. 136
Лунение наз. Тое, што і люнатика.
с. 136
Лунникъ наз. Табліца паказу фаз месяца, круга месяца ў 19 год.
с. 136
Лунный прым. ад луна у 1 знач. Xодъ (бегъ, обхоженье) лунный — фазы месяца.
с. 136
Лунский гл. люнский
с. 136
Луньский гл. люнский
с. 136
Лунятыкъ гл. люнатыкъ
с. 136
Лупанье наз. Ламанне, разбіванне.
с. 136
Лупати дзеясл. Выколваць.
с. 136
Лупежити дзеясл. Грабіць, рабаваць, хватаць.
с. 136
Лупежникъ наз. Тое, што і лупежца.
с. 137
Лупежный прым. Грабежніцкі, рабаўніцкі, разбойніцкі.
с. 137
Лупежство, лупезство, лупество наз. Грабеж, рабунак, разбой. Параўн. лупенство.
с. 137
Лупежца, лупезца наз. Грабежнік, рабаўнік, разбойнік. Параўн. лупежникъ.
с. 137
Лупежъ I наз. 1. Грабеж, рабунак, разбой. 2. Рэчы, захопленыя грабяжом, разбоем.
с. 137
Лупежъ, лупежь II наз. Шкурка, футра.
с. 138
Лупезство гл. лупежство
с. 138
Лупезца гл. лупежца
с. 138
Лупенство, лупеньство наз. Тое, што і лупежство.
с. 138
Лупеный дзеепрым. 1. Ад лупити ў 1 знач. 2. Ад лупити ў 2 знач.
с. 138
Лупенье наз. Дзеянне па дзеясл. лупити ў 1 знач.
с. 138
Лупеньство гл. лупенство
с. 138
Лупество гл. лупежство
с. 138
Лупина наз. 1. Луска. Параўн. лущина ў 1 знач. 2. Шкарлупіна, шалупіна, лупіна. Параўн. лущина ў 2 знач.
с. 138
Лупити, люпити дзеясл. 1. Грабіць, рабаваць. 2. Ламаць, разбіваць. 3. Лупіць, знімаць, абдзіраць скуру. Скуру лупити, зъ скуры лупити — знімаць, абдзіраць скуру. // перан. Абіраць каго-н. да ніткі, браць вялікую, непамерную плату; зъ божества (зъ славы) лупити — пазбаўляць каго-н. бажаства, славы, адмаўляць каму-н. у бажастве, славе, не лічыць каго-н. бажаством ці слаўным. 4. Зрываць, знімаць вопратку (адзенне); раздзяваць, распранаць. 5. Моцна біць, лупцаваць. 6. Вырываць, выколваць. 7. // перан. Браць вялікую, непамерную плату за што-н.
с. 139
Луполовский прым. Які мае адносіны да вёскі Луполава.
с. 140
Лупъ наз. Грабеж, рабунак. На лупъ подати (обернути) — аддаць на рабунак, разбой. 2. Рэчы, захопленыя грабяжом, разбоем; ваенны трафей; здабыча.
с. 140
Луска наз. Луска. Въ карпю луску, въ луску шахову — пра футра з вавёрчыных шкурак, зшытае спосабам, падобным на луску рыбы ці шахматную дошку; луска зъ очю спала — вярнуўся зрок да каго-н.
с. 141
Лусчастый, лущастый прым. Зроблены з жалезных пласцінак, падобных на луску рыбы.
с. 141
Лутше гл. лучше
с. 142
Лутшее гл. лучшее
с. 142
Лутшей гл. лучшей
с. 142
Лутши гл. лучши
с. 142
Лутший гл. лучший
с. 142
Луциперъ гл. люциферъ
с. 142
Луцкий прым. Які мае адносіны да горада Луцка.
с. 142
Луча наз. 1. Тое, што і лучъ у 1 знач. 2. Зара, зарава, бляск, водбліск, водсвет.
с. 142
Лучанинъ наз. 1. Прадстаўнік старажытнага ўсходнеславянскага племені дулебаў. 2. Жыхар горада Луцка.
с. 142
Лучей гл. лучшей
с. 142
Лученье наз. Дзеянне па дзеясл. лучити ў 4 знач.
с. 142
Лучина, лучына наз. Сухія смалістыя кавалкі дрэва, прыгодныя для распальвання ці асвятлення хаты; лучына, распалка, падпал. Параўн. лучица.
с. 142
Лучити дзеясл. 1. Кідаючы ці страляючы, папасці (у каго-н.), ударыць (у што-н.). 2. Трапіць, папасці, увайсці (куды-н.). 3. Злучаць, звязваць; яднаць, аб‘ядноўваць. 4. Далучаць, прылучаць.
с. 143
Лучитися, лучытисе дзеясл. зв. 1. Ад лучити ў 3 знач. // перан. Сумяшчацца. 2. Ад лучити ў 4 знач. 3. Савакупляцца. 4. Браць шлюб; злучацца (шлюбам). 5. Даводзіцца, здарацца (у безасабовых сказах).
с. 144
Лучица наз. Тое, што і лучина.
с. 144
Лучникъ наз. Чалавек, які займаецца вырабам лукаў.
с. 144
Лучница наз. Смаляны факел, паходня.
с. 145
Лучный прым. Прыхільны, прыязны (?).
с. 145
Лучокъ наз. Зялёныя лісты цыбулі.
с. 145
Лучше, лутше, луче прысл. Лепш. Параўн. лучшей, лучши.
с. 145
Лучшее, лутшее прым. у знач. наз. Усё лепшае.
с. 145
Лучшей, лутшей, лучей прысл. Тое, што і лучше.
с. 145
Лучши, лутши прысл. Тое, што і лучше.
с. 145
Лучший, лутший прым. выш. ст. Лепшы.
с. 146
Лучъ, лучь наз. 1. Прамень. // перан. Параўн. луча ў 1 знач. 2. Святло, бляск.
с. 146
Лучына гл. лучина
с. 146
Лучытисе гл. лучитися
с. 146
Лущастый гл. лусчастый
с. 146
Лущина наз. 1. Тое, што і лупина ў 1 знач. 2. Тое, што і лупина ў 2 знач.
с. 146
Лущинка наз., памянш. ад лущина ў 2 знач.
с. 146
Лща наз. Ліслівасць, празмернае ўсхваленне; абман, хітрасць.
с. 146
Лщенье наз. Дзеянне па дзеясл. льстити ў 1 знач.
с. 146
Лщючий, льщючий прым. Бліскучы, ззяючы.
с. 147
Лыжица наз. Тое, што і лыжка.
с. 147
Лыжка наз. Лыжка. Параўн. лыжица.
с. 147
Лыкание наз. Дзеянне па дзеясл. лыкати.
с. 147
Лыкати дзеясл. Усхліпваць, рыдаць, плакаць наўзрыд, залівацца слязамі.
с. 147
Лыко наз. 1. Лыка. Лыко мачульное — вымачанае лыка. 2. Адзінка колькасці рыбы, вязка, нізка рыбы. Лыко боковое — нізка бакавых частак рыбы. 3. Прылада вымярэння (вяроўка, зробленая з лыка, якая ўжывалася для вымярэння зямлі). Въ лыко поделити — раздзяліць зямельны ўчастак пры дапамозе лыка як мернай прылады. 4. Адзінка вымярэння зямлі.
с. 147
Лысина, лисина наз. 1. Лысіна, голае, без валасоў месца на галаве. 2. Белая пляма на лбе некаторых жывёл. 3. Светлы конскі налобнік.
с. 148
Лысинка наз., памянш. ад лысина ў 2 знач.
с. 149
Лыскавица гл. лискавица
с. 149
Лыскарь наз. Лапата, рыдлёўка, жалязняк, кірка.
с. 149
Лысоватый гл. лисоватый
с. 149
Лысто наз. Галёнка, лытка.
с. 149
Лыстъ гл. листъ
с. 149
Лысый, лисый прым. 1. Лысы. 2. Які мае белую пляму на лбе (пра жывёл). 3. // перан. Пазбаўлены расліннасці, покрыва; голы.
с. 149
Лытка наз. 1. Лытка. 2. Свіная лапатка.
с. 150
Лыточный прым. ад лытка ў 1 знач.
с. 150
Лычакъ наз. Вяроўка з лыка.
с. 150
Лычаный, лыченый прым. Тое, што і лычный.
с. 150
Лычный прым. Зроблены з лыка. Параўн. лычаный.
с. 150
Львеня, лвеня наз. Ільвяня. Параўн. лвя.
с. 151
Львикъ наз. Малады леў.
с. 151
Львиный, лвинный, лвиный прым. Ільвіны. Параўн. ильвиный.
с. 151
Львица, лвица наз. Ільвіца.
с. 151
Львичекъ наз., памянш. ад львикъ.
с. 151
Львовецъ наз. Жыхар зямлі, галоўным горадам якой з‘яўляўся горад Львоў.
с. 151
Львовъ, лвовъ прым. Ільвіны, львіны. Планета львова — гл. планета. Параўн. ильвовъ.
с. 151
Льгота наз. Ільгота, льгота.
с. 152
Льжейший гл. лжейший
с. 152
Льженье гл. лженье
с. 152
Льживый гл. лживый
с. 152
Льжити гл. лжити
с. 152
Льжыти гл. лжити
с. 152
Льзе, лзе прысл. Можна, ільга.
с. 152
Льненый гл. льняный
с. 152
Льнованое наз. Від падатку.
с. 152
Льнути, лнути дзеясл. 1. Ліпнуць. 2. Гарнуцца, хінуцца, хіліцца.
с. 152
Льняный, лненый, лняный, льненый прым. Ільняны, льняны. Параўн. ильняный, ленный II, линый.
с. 153
Льсненье, лсненье наз. Бляск, ззянне, зіхаценне.
с. 153
Льснитися, лснитися, льстнитися дзеясл. зв. Блінічаць, ззяць, зіхацець; ільсніцца, льсніцца. Параўн. льснутися.
с. 153
Льснутися, льстнутися дзеясл. зв. Тое, што і льснитися.
с. 153
Льстиве, льстиво прысл. 1. Каварна, падступна, хітра, абманам. 2. Шчыра, сумленна.
с. 153
Льстивость наз. Каварства, падступства, хітрасць, абман. Параўн. ильстивость.
с. 154
Льстивый, лстивый прым. 1. Каварны, падступны, хітры. 2. Фальшывы, непраўдзівы, ілжывы, хлуслівы. Параўн. лестивый. 3. Лянівы, бяздзенны, гуляшчы. 4. Пусты. 5. Ліслівы. 6. У знач. наз. Фальшывы, ілжывы чалавек. Параўн. ильстивый.
с. 154
Льстити, лстити дзеясл. 1. Падманваць, ашукваць, зводзіць. 2. Ліслівіць перад кім-н., хваліць каго-н., дагаджаць каму-н., лашчыцца да каго-н.
с. 155
Льститися дзеясл. зв. 1. Ад льстити ў 1 знач. 2. Цягнуцца, імкнуцца, накіроўвацца, напраўляцца.
с. 155
Льстнитися гл. льснитися
с. 155
Льстнутися гл. льснутися
с. 155
Льщючий гл. лщючий
с. 155
Любезне гл. любезно
с. 155
Любезнейший прым., выш. ст. ад любезный.
с. 155
Любезникъ наз. Паклоннік, прыхільнік, любіцель.
с. 155
Любезно, любезне прысл. Ласкава, міла, ветліва, прыязна, з любоўю.
с. 155
Любезность наз. 1. Камплімент, мілая рэч. 2. Забава, пацеха, уцеха, пажадлівасць.
с. 156
Любезный прым. 1. Прыемны, мілы; дарагі; ласкавы. 2. Чароўны, цудоўны, прывабны. 3. Шаноўны, паважаны.
с. 156
Любимикъ наз. 1. Любімец, улюбёнец, любімы чалавек. 2. Любіцель, паклоннік, прыхільнік.
с. 156
Любимый прым. 1. Любімы, дарагі, блізкі сэрцу. Любимъ быти (каму-н.) — быць любімым (кім-н.). 2. Якому аддаецца перавага перад іншымі. 3. У знач. наз. Любімы.
с. 157
Любитель наз. 1. Любіцель, паклоннік, прыхільнік. 2. Любімец. 3. Каханак.
с. 157
Любительно прысл. Сардэчна, прыязна, прыхільна.
с. 158
Любительный прым. Прыемны, мілы, любімы.
с. 158
Любити дзеясл. 1. Любіць, адчуваць глыбокую адданасць, прыхільнасць, павагу да каго-, чаго-н. 2. Адчуваць сардэчную прыхільнасць да асобы другога полу; кахаць. 3. Мець цягу да чаго-н., быць схільным да чаго-н., аддаваць перавагу чаму-н. 4. Прызнаваць каго-н., мець давер да каго-н.
с. 158
Любитися дзеясл. зв. 1. Любіць адзін аднаго; сябраваць, быць прыхільным адзін да аднаго. 2. Хацецца, жадацца. 3. Быць любімым, па сэрцу, падабацца. Параўн. люблятися. 4. Падыходзіць адзін аднаму, адпавядаць адзін аднаму.
с. 159
Любление гл. любленье
с. 159
Любленый дзеепрым. ад любити ў 1 знач.
с. 159
Любленье, любление наз. 1. Дзеянне па дзеясл. любити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. любити ў 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. любити 3 знач.
с. 159
Люблятися дзеясл. зв. Тое, што і любитися ў 3 знач.
с. 160
Любо I прысл. 1. Міла, з любасцю. 2. У знач. выказн. Люба, па сэрцу; прыемна, падабаецца.
с. 160
Любо II зл. 1. Або, альбо, ці (пры размеркавальнан сувязі). А любо — або, альбо, ці (пры размеркавальнай сувязі); любо ... любо; любо ... а любо; а любо ... а любо; албо ... любо; любо ... або; любо ... или; любо ... либо — або ... або, ці то ... ці то (пры размеркавальнай і размеркавально-пералічальнай сувязі). 2. Хаця, хоць (пры ўступальнай сувязі). 3. Калі (пры ўмоўнай сувязі). 4. Або (пры тлумачэнні). с. 160
Любовати дзеясл. Цешыцца з чаго-н., радавацца чаму-н.; ганарыцца сабой перад кім-н., зазнавацца.
с. 162
Любовне, любовно прысл. Сардэчна, з любасцю, з любоўю.
с. 162
Любовникъ наз. 1. Любы, каханы, каханак. 2. Любімец, улюбёнец.
с. 163
Любовница наз. Любіміца, улюбёнка.
с. 163
Любовно гл. любовне
с. 163
Любовный прым. 1. Любімы, мілы; сардэчны; вельмі ўважлівы. 2. Любоўны. 3. У знач. наз. Любімец, улюбёнец.
с. 163
Любовъ, лубовъ, любовь наз. 1. Любоў, любасць; глыбокая прыхільнасць, адданасць, сімпатыя да каго-, чаго-н.; добрыя, велікадушныя адносіны да каго-н. Параўн. любы ў 1 знач. 2. Пачуццё гарачай сардэчнай прыхільнасці да асобы другога полу; каханне. Параўн. любы ў 2 знач. 3. Цяга, схільнасць да чаго-н. 4. Згода, дружба, сяброўства. Любовъ взяти — заключыць мірны дагавор; любовь держати — знаходзіцца ў адносінах сяброўства і прыхільнасці адзін да аднаго.
с. 164
Любодарованье, любодарование наз. Любоў да шчодрасці, дарэння.
с. 165
Любодеание гл. любодеяние
с. 165
Любодеевъ прым. ад любодей.
с. 165
Любодеица, любыдеица наз. Распусніца, блудніца; каварная жанчына. Параўн. любодейница.
с. 166
Любодей наз. Распуснік, пралюбадзей; чалавек амаральных паводзін. Параўн. любодейца.
с. 166
Любодейница наз. Тое, што і любодейца.
с. 166
Любодейный прым. Распусны, разбэшчаны, блудлівы.
с. 166
Любодейца наз. Тое, што і любодей.
с. 166
Любодеяние, любодеание, любодияние наз. Распуснасць, блуд.
с. 166
Любомудрецъ наз. Той, хто любіць мудрасць; філосаф.
с. 166
Любомудрие наз. Любоў да мудрасці, ведаў; філасофія.
с. 167
Любомудрый прым. Які любіць мудрасць, веды.
с. 167
Любомъ, лубомъ зл. 1. Або. 2. Хаця.
с. 167
Любоплотный прым. Які дагаджае сваёй плоці, свайму целу.
с. 167
Любоподвижный прым. Які любіць падзвіжніцтва, актыўную дзейнасць.
с. 167
Любоприимный прым. Які з прыхільнасцю, добразычліва прымаецца ўсімі.
с. 167
Любопытный прым. Цікавы; дапытлівы.
с. 167
Любопытствовати дзеясл. Цікавіцца.
с. 167
Любость наз. 1. Любоў, дружба. 2. Каханне; ласка, пяшчота; пажадлівасць. 3. Уцеха, забава; радасць, прыемнасць, задавальненне. 4. Воля, жаданне, хаценне.
с. 168
Люботруждший прым. у знач. наз. Чалавек, які з любоўю прыклаў старанне да чаго-н.
с. 169
Люботщателный прым. Які робіць што-н. старанна, дакладна, шчыра, уважліва, рупліва.
с. 169
Любочестие наз. Славалюбства; любоў да славы, пашаны.
с. 169
Любочестный прым. Які любіць гонар, славу, пашану.
с. 169
Любузский, любузкий прым. Які мае адносіны да горада Любуча.
с. 169
Любучанинъ наз. Жыхар города Любуча.
с. 169
Любъ, любь зл. Або, альбо, ці (пры размеркавальнан сувязі). Любъ ... любъ, або ... любъ, албо ... любъ, любъ ... або, любъ .. альбо — або ... або, альбо ... альбо, ці ... ці, ці то ... ці то (пры размеркавальнай і размеркавальна-пералічальнай сувязі).
с. 169
Любы наз. 1. Тое, што і любовъ у 1 знач. 2. Тое, што і любовъ у 2 знач. Любы творити — распуснічаць.
с. 170
Любыдеица гл. любодеица
с. 170
Любыдействовати дзеясл. Распуснічаць, блудзіць, весці амаральнае жыццё. Параўн. любыдеяти.
с. 170
Любыдеяти дзеясл. Тое, што і любыдействовати.
с. 170
Любый прым. 1. Любімы, каханы, дарагі, мілы сэрцу. 2. Прыемны, пажаданы, які падабаецца, прыносіць задавальненне, радасць; які адпавядае чыёй-н. схільнасці, густу. 3. У знач. наз. Каханы, каханая.
с. 171
Любячий дзеепрым. 1. Ад любити ў 1 знач. 2. У знач. наз. Той, хто любіць, адчувае глыбокую адданасць, прыхільнасць, павагу да каго-, чаго-н.
с. 171
Любящий дзеепрым. 1. Ад любити ў 1 знач. 2. Ад любити ў 3 знач.
с. 172
Люде наз. 1. Тое, што і люди ў 1 знач. Люде добрыи — людзі, якія карыстаюцца павагай, пашанай, давер’ем у іншых; люде злые — дрэнныя людзі; люде учоные — вучоныя; люде убогии — беднякі. 2. Тое, што і люди ў 2 знач. Люде местские — жыхары горада, гараджане. 3. Тое, што і люди ў 3 знач. Люде превозные — перавозчыкі праз раку. 4. Тое, што і люди ў 4 знач. Люде простые — просты народ. 5. Тое, што і люди ў 6 знач. Люде збройные (охотные, рыцерские) — воіны; валанцёры, добраахвотнікі.
с. 172
Людейство наз. Тое, што і людство.
с. 173
Людзкий гл. людский
с. 174
Людзкость гл. людскость
с. 174
Людзский гл. людский
с. 174
Люди, луди, людзи наз. 1. Людзі. Люди добрые (годные, доброй воли, зацные, учтивые, цнотливые) — асобы станоўчага характару, паводзін, якія карыстаюцца павагай, давер’ем; люди злые (злой воли, злосливые, лихие, окрутные, подозреные, спросные) — асобы адмоўнага характару і паводзін; дрэнныя людзі; люди мудрые (учоные) — мудрацы, вучоныя; люди убогие (бедные) — беднякі. Параўн. люде ў 1 знач., людие ў 1 знач. 2. Народ; племя; жыхары (насельніцтва) якой-н. мясцовасці ці горада. Люди сторонние (чужие) — людзі не з дадзенай мясцовасці, чужыя людзі; люди египетскии — егіпцяне; люди жидовскии (израилевые) — яўрэі; люди народу Литовского — жыхары Вялікага княства Літоўскага; люди народу руского — беларусы; люди всходние — праваслаўныя; люди усточные — жыхары краін Усходу. Параўн. люде ў 2 знач. 3. Падданыя; феадальна-залежныя асобы; прыгонныя сяляне; слугі, чэлядзь. Люди боярские, владычные, господарские, земянские, королевские, панские і інш. — падданыя, якія знаходзіліся пад феадальнай залежнасцю у розных асоб; люди вольные (похожии) — асабіста вольныя сяляне, якія мелі права пры вызначаных умовах пакінуць зямлю уладальніка і перайсці на іншае месца; люди волостные — жыхары воласці; сяляне; люди данные — даннікі; люди долные — сяляне, якія сумесна апрацоўвалі адзін участак зямлі; люди коронные — жыхары польскай дзяржавы; люди костелные (монастырские, церковные) — падданыя, якія знаходзіліся пад феадальнай залежнасцю і ўладай царквы; люди купецкие (торговые) — купцы; люди люзные (лезные) — людзі без пастаяннай аселасці і працы; падзёншчыкі; люди местские (местского стану) — жыхары горада, гараджане; люди неволные (непохожие, пригонные) — сяляне, якія знаходзіліся ў поўнай асабістай і феадальнай залежнасці ад уладальніка і не мелі права пакідаць зямлю, якую апрацоўвалі; люди осадные — новазаселеныя сяляне, асноўнай павіннасцю якіх быў грашовы чынш; люди пограничные (вкраинные, украинные) — насельніцтва, якое жыве ў прыгранічных раёнах; люди подводные (путные) — падданыя, на якіх ляжаў абавязак пастаўляць падводы і выязджаць на месцы; люди прихожие (захожие) — асабіста вольныя сяляне, якія прыбылі аднекуль, аселі на зямлі ўладальніка і мелі права пры вызначаных умовах пакінуць яе; люди ремесные (ремесленые, реместные) — рамеснікі; люди сельские — сяляне; люди тяглые — сяляне, асноўнай павіннасцю якіх была цяглавая служба; люди цыншовые — сяляне, асноўнай формай павіннасці якіх быў грашовы аброк, чынш; люди ясачные — падданыя, якія плацілі ясак; на люди робити — працаваць па найму; по людемъ кормитися — працаваць у каго-н. за харчы. Параўн. люде ў 3 знач. 4. Ніжэйшае саслоўе насельніцтва, просты народ. Люди посполитые (простые, стану простого, чорные) — людзі, якія належалі да непрывілеяванага класа, саслоўя, просты народ; гарадская бедната, рамеснікі. Параўн. люде ў 4 знач. 5. Сведкі. 6. Воіны, войска. Люди валечные (збройные, ратные, рицерские) — людзі ваенныя, воіны; люди неприятельские — варожыя воіны; люди пенежные — наёмнае войска; люди прибылые — чужаземныя наёмныя воіны; люди служебные — сяляне, асноўнай павіннасцю якіх было несці ваенную службу. Параўн. люде ў 5 знач. 7. Веруючыя; хрысціяне. Люди веры грецкои (набоженства грецкого, релеи греческой, православные) — праваслаўныя; асобы, якія вызнаюць праваслаўе; люди веры хрестиянское (народу хрестиянскоо) — хрысціяне; люди духовные — духавенства, служыцелі рэлігійнага культу; люди набожные (побожные) — людзі, якія вераць у бога і выконваюць усе рэлігійныя абрады; люди незбожные (нечестивые) — бязбожнікі; люди праведные — асобы, якія не парушаюць правіл рэлігійнай маралі; люди правоверные — асобы, якія строга вераць у догмы прынятай рэлігіі. Параўн. людие ў 2 знач. 8. Муж і жонка, сямейная пара.
с. 174
Людие, лудие наз. 1. Тое, што і люди ў 1 знач. 2. Тое, што і люди ў 7 знач. Людие мирскии — міране.
с. 187
Людишки наз., пагардліва-памянш. ад люди ў 4 знач.
с. 187
Людки наз., памянш. ад люди ў 1 знач.
с. 187
Людникъ наз. Сведка.
с. 187
Людничство наз. Сведчанне, паказанне. Параўн. людованье.
с. 187
Людность наз. Тое, што і людскость.
с. 188
Людный прым. Людны, мнагалюдны.
с. 188
Людованье наз. Тое, што і людничство.
с. 188
Людский, лудский, людзкий, людзский, людцкий, людьский, люцкий, люцский прым. 1. Людскі, чалавечы. 2. Прыхільны, добразычлівы, добры, ласкавы, міласцівы. 3. Свецкі, не рэлігійны.
с. 188
Людско прысл. Па-чалавечы, спагадліва.
с. 189
Людскость, людзкость, люцкость наз. Чалавечнасць, спагадлівасць. Параўн. людность.
с. 189
Людство наз. Людзі, народ. Параўн. людейство.
с. 189
Людцкий гл. людский
с. 190
Людцы наз., памянш. ад люди ў 1 знач.
с. 190
Людщина, людщына наз. Від пабору (?).
с. 190
Людъ наз. зб. 1. Ад люди ў 1 знач. Людъ великий (незличоный, немалый) — мноства, вялікая колькасць людзей; людъ малый (невеликий) — невялікая колькасць людзей. 2. Народ, народнасць, племя. Людъ божий — народ, выбраны богам. 3. Зборышча людзей, натоўп. 4. Група людзей, якія належаць да якога-н. асяроддзя або маюць пэўны занятак. Людъ доспешный (збройный) — узброеныя людзі, гатовыя да бою, вайны; людъ козацкий — казакі, прадстаўнікі ваеннага саслоўя; людъ местский — гарадское насельніцтва; людъ отступный — адступнікі; людъ посполитый (простый) — найніжэйшы слой свабоднага насельніцтва; людъ служебный (служалый) — сяляне, асноўнай павіннасцю якіх было несці ваенную службу; людъ убогий — беднякі. 5. Людъ християнский (болвохвалский, католический, поганский і інш.) — назвы людзей па іх адносінах да пэўнага веравызнання.
с. 190
Людьский гл. людский
с. 193
Люзный, лезный, лиозный, лозный наз. Вольны, нічым не заняты, гуляшчы. Люди люзные гл. люди.
с. 193
Люкглейторъ наз. (?).
с. 194
Люкгомина гл. лекгумина
с. 194
Люкреция, лякрыцея наз. Лакрыца.
с. 194
Люнатика наз. Лунацізм. Параўн. лунение.
с. 194
Люнатыкъ, лунатикъ, лунятыкъ, люнатикъ наз. Лунацік.
с. 194
Люндишъ гл. люндышъ
с. 194
Люндынъ гл. люндышъ
с. 194
Люндышовый, люндышевый прым. ад люндышъ.
с. 194
Люндышъ, лундышъ, люндишъ, люндынъ наз. Гатунак каштоўнага сукна, вырабленага ў Лондане.
с. 194
Люнка гл. лянка
с. 195
Люнский, лунский, луньский, люньский прым. 1. Англійскі (лонданскі). 2. Зроблены з англійскага (лонданскага) сукна.
с. 195
Люпити гл. лупити
с. 195
Люстрация наз. Праверка, інспекцыя.
с. 195
Люсъ наз. Тое, што і лиосъ у 1 знач.
с. 195
Лютаръ гл. люторъ
с. 195
Люте, люто прысл. 1. Люта, жорстка, бязлітасна. 2. Цяжка, сумна. 3. Ваяўніча, адважна.
с. 195
Лютее прым., выш. ст. ад люты ў 5 знач.
с. 196
Лютейший, лютейшый прым. выш. ст. 1. Ад лютый у 2 знач. 2. Ад лютый у 8 знач.
с. 196
Лютеранинъ наз. Лютэранін. Параўн. лютерианинъ.
с. 196
Лютерианинъ наз. Тое, што і лютеранинъ.
с. 196
Лютерский прым. Лютэранскі.
с. 196
Лютина наз. Тое, што і лютня.
с. 197
Лютниста наз. Лютніст.
с. 197
Лютня наз. Лютня. Параўн. лютина.
с. 197
Лютовати дзеясл. Тое, што і литовати.
с. 197
Лютое прым. у знач. наз. Жорсткасць, бязлітаснасць.
с. 197
Люторъ, лютаръ, лютръ наз. Лютэранін.
с. 197
Лютостивый прым. Тое, што і литостивый.
с. 197
Лютость I наз. Лютасць, жорсткасць, злосць.
с. 198
Лютость II наз. Тое, што і литость.
с. 198
Лютрикъ наз. (?).
с. 198
Лютръ гл. люторъ
с. 198
Лютый I прым. 1. Злы, крыважэрны (пра жывёл). 2. Жорсткі, бязлітасны (пра чалавека, яго стан). 3. // перан. Няшчадны, кровапралітны. 4. // перан. Які прычыняе нясцерпныя пакуты; невыказна цяжкі (пра боль, хваробу і інш.). 5. Які выражае жорсткасць, злосць. 6. Вельмі цяжкі, невыносны, поўны выпрабаванняў. 7. Вельмі моцны ў сваім праяўленні; сіберны (пра з’явы прыроды). 8. Вельмі моцны, ядавіты. 9. У знач. наз. Леў.
с. 198
Лютый II наз. Люты (другі месяц каляндарнага года).
с. 199
Лютэцыянинъ наз. Жыхар Лютэцыі (у старажытнасці — кельцкая назва паўночнай Галіі).
с. 199
Люхъ наз. Падзямелле.
с. 200
Люцидовати гл. люцыдовати
с. 200
Люциперский прым. Тое, што і люциферовъ.
с. 200
Люциперъ гл. люциферъ
с. 200
Люциферианинъ наз. Прыхільнік д’ябла, бязбожнік.
с. 200
Люциферовъ, люцыферовъ прым. Д’ябальскі. Параўн. люциперский.
с. 200
Люциферъ, луциперъ, люциперъ, люцыперъ наз. Д’ябал.
с. 200
Люцкий гл. людский
с. 200
Люцкость гл. людскость
с. 200
Люцский гл. людский
с. 200
Люцыдовати, люцидовати дзеясл. Высвятляць абставіны здарэння.
с. 200
Люцыперъ гл. люциферъ
с. 201
Люцыферовъ гл. люциферовъ
с. 201
Люцыянинъ наз. Жыхар Люцыі, старажытнай еўрапейскай дзяржавы.
с. 201
Лябиринтъ наз. Лабірынт.
с. 201
Лявда наз. Хвала, слава.
с. 201
Лявдановый прым. ад лявданъ.
с. 201
Лявданъ гл. лауданъ
с. 201
Лявдумъ гл. ляудумъ
с. 201
Лявета наз. Лафет.
с. 201
Лягати гл. легати
с. 201
Лягонский, лагконский, лаконский, ляконский прым. Вино лягонское — тое, што і лягонъ. Параўн. локгонский.
с. 201
Лягонъ, лагонъ, ляконъ наз. Гатунак віна.
с. 201
Ляда займ. Які-небудзь, любы. Параўн. леда.
с. 201
Лядакуды прысл. Абы-куды, куды-небудзь, куды папала.
с. 202
Лядахто займ. няпэўны. Абы-хто, хто-н., хто папала, кожны. Параўн. ледахто.
с. 202
Лядашто, лядяшто займ. няпэўны. Абы-што, што-н., што папала. Параўн. ледашто, ледашо.
с. 202
Лядаякий займ. няпэўны. Абы-які, які-небудзь, які папала. Параўн. ледаякий.
с. 202
Лядаяко прысл. Абы-як, як папала, неахайна; нядбала. Параўн. ледаяко, ледаякъ.
с. 202
Лядвие наз. 1. Ляжка, бядро. 2. Паясніца; нырка, унутранасці. // перан. Унутраныя пачуцці.
с. 202
Лядвина наз. Нырка. Параўн. ледвина.
с. 203
Лядзкий гл. лядский
с. 203
Лядище наз. Тое, што і лядо.
с. 203
Лядо наз. Ляда; расчышчанае месца ў лесе пад пасеў або пад сенажаць. Параўн. лядище.
с. 203
Лядованый гл. ладованый
с. 204
Лядованье гл. ладованье
с. 204
Лядовница гл. ладовница
с. 204
Лядовничка гл. ладовничка
с. 204
Лядовничникъ гл. ладовничникъ
с. 204
Лядский, лядзкий, лядцкий, лядьский, ляцкий прым. Польскі. Параўн. ледцкий.
с. 204
Лядунка наз. Сумка для патронаў і пораху.
с. 204
Лядунокъ гл. ладунокъ
с. 204
Лядцкий гл. лядский
с. 204
Лядьский гл. лядский
с. 204
Лядяшто гл. лядашто
с. 204
Лязуровый гл. лазуровый
с. 204
Лязуръ наз. Барвенак.
с. 204
Ляикъ, лаикъ наз. Просты чалавек, міранін; паслушнік.
с. 204
Ляймецъ наз. Тое, што і лямецъ.
с. 205
Лякатися гл. лекатися
с. 205
Лякливость наз. Пужлівасць, палахлівасць, страх.
с. 205
Лякливый гл. лекливый
с. 205
Лякнение наз. Страх, боязь.
с. 205
Лякнутися, лекнутися дзеясл. Спужацца, спалохацца.
с. 205
Ляконский гл. лягонский
с. 205
Ляконъ гл. лягонъ
с. 205
Лякрыцея гл. люкреция
с. 205
Лямбрыонъ наз. Прадстаўнік. старажытнай народнасці з тэрыторыі Заходняй Еўропы (?).
с. 205
Ляментацыя наз. Тое, што і ляментъ у 2 знач.
с. 206
Ляментовати дзеясл. 1. Голасна плакаць, прыгаворваючы (пры выражэнні гора, крыўды і пад.). 2. // перан. Наракаць, выказваць крыўду, скаргу, незадавальненне.
с. 206
Ляментоватисе дзеясл., зв. ад ляментовати ў 2 знач. // перан. Скардзіцца на каго-н.
с. 206
Ляментъ, ламентъ наз. 1. Галашэнне (па кім-, чым-н.), моцны голасны плач (як выражэнне гора, смутку). Взяти ляментъ — загаласіць, залямантаваць. 2. Элегія; песня, поўная суму, журботы. Параўн. ляментацыя. 3. // перан. Нараканне, скарга.
с. 206
Лямецъ наз. Лямец, падкладка для конскага хамута. Параўн. ляймецъ.
с. 207
Лямованье наз. Аблямоўванне, абшыванне краю матэрыялу або адзення іншым матэрыялам, тасьмой, футрам.
с. 207
Лямпа, лампа наз. 1. Свяцільня, асвятляльная прылада ў выглядзе невялікай бляшанай лямпы, у якую наліваецца алей, тлушч і пад.; паходня, каганец. 2. Лампада. 3. Высокая падстаўка для асвятляльных прылад, свечак. 4. // перан. Водбліск, адбітае святло.
с. 207
Лямпартъ, лампартъ, лемпартъ наз. 1. Леапард. 2. Шкура леапарда.
с. 208
Лянвойтъ гл. лентвойтъ
с. 208
Ляндкграфъ, ландграфъ, лянткграфъ наз. Удзельны нямецкі князь.
с. 208
Лянка, люнка наз. Доўгая кашуля, звычайна льняная.
с. 209
Лянтвойтовский гл. лентвойтовский
с. 209
Лянтвойтъ гл. лентвойтъ
с. 209
Лянткграфъ гл. ляндкграфъ
с. 209
Ляный прым. Адліты, выліты.
с. 209
Ляска наз. Тое, што і леска ў 2 знач.
с. 209
Ляскати дзеясл. Зубами ляскати — дрыжаць, калаціцца ад холаду, страху і пад.
с. 209
Лясковый прым. Тое, што і лесковый.
с. 209
Лясъ наз. Тое, што і лесъ 1.
с. 209
Лятавецъ, летавецъ наз. Прывід, здань; злы дух.
с. 209
Лятане гл. летанье
с. 210
Лятарка наз. Тое, што і лятарня.
с. 210
Лятарня, латарня, летарня, лятерня наз. Паходня, ліхтар. Параўн. лятарка.
с. 210
Лятати гл. летати
с. 210
Лятаючий гл. летаючий
с. 210
Лятеранский прым. Лютэранскі.
с. 210
Лятерня гл. лятарня
с. 210
Лято наз. Тое, што і лето ў 2 знач.
с. 210
Лятописецъ наз. Тое, што і летописецъ у 2 знач.
с. 210
Лятороска наз. Тое, што і леторослка.
с. 210
Лятрия наз. Пахвала ў гонар бога.
с. 210
Ляудумъ, лавдумъ, лаудумъ, лявдумъ наз. Рашэнне сейміка.
с. 210
Ляховитинский прым. Польскі, каталіцкі.
с. 211
Ляховица наз. Полька.
с. 211
Ляхтаръ наз. Тое, што і лихтаръ.
с. 211
Ляхъ, лехъ наз. Паляк.
с. 211
Ляцкий гл. лядский
с. 211
Ляцнути дзеясл. Тое, што і лакнути ў 1 знач.
с. 211
Ляшокъ наз., памянш. ад ляхъ.
с. 211
Лящъ наз. Тое, што і лещъ.
с. 212
М — літара алфавіта, у старабеларускай мове ўжывалася для абазначэння ліку 40.
с. 212
Маавитенка гл. моавитянка
с. 212
Маавитянка гл. моавитянка
с. 212
Маавский гл. моавский
с. 212
Мавръ, мауръ наз. Негр.
с. 212
Мавяти гл. мовяти
с. 212
Магарычъ гл. могоричъ
с. 212
Магедонский гл. македонский
с. 212
Магерка гл. макгерка
с. 212
Магилекъ наз. (?)
с. 212
Магистеръ наз. Тое, што і маистеръ у 1 знач.
с. 213
Магистратъ, маистратъ, майстратъ наз. Магістрат (орган гарадскога ўпраўлення). Параўн. маистратусъ.
с. 213
Магистровство наз. Пасада магістра.
с. 213
Магуметанинъ гл. махометанинъ
с. 213
Мадайский прым. Які мае адносіны да Мідыі, мідыйскі.
с. 213
Мадеборский гл. майдебурский
с. 213
Маджаръ наз. Жыхар аднайменнага старажытнага гарадзішча на Стаўрапольшчыне. Параўн. макгаръ.
с. 213
Мадиамлянинъ, мадыамлянинъ наз. Тое, што і мадианинъ.
с. 213
Мадиамский гл. мадианский
с. 213
Мадианинъ, мадиянинъ наз. Прадстаўнік краіны Мадыян, якая знаходзілася ў паўночна-заходняй Аравіі. Параўн. мадиамлянинъ, мадианитъ, мадиянъ.
с. 213
Мадианитка, мадиянитка наз., жан. ад мадианитъ.
с. 214
Мадианитъ, мадиянитъ наз. Тое, што і мадианинъ.
с. 214
Мадианский, мадиамский, мадиямский, мадиянский, мадыамский прым. ад мадиянъ.
с. 214
Мадиямъ гл. мадиянъ
с. 214
Мадиянинъ гл. мадианинъ
с. 214
Мадиянитка гл. мадианитка
с. 214
Мадиянитъ гл. мадианитъ
с. 214
Мадиянский гл. мадианский
с. 214
Мадиянъ, мадиямъ наз. Тое, што і мадианинъ.
с. 214
Мадыамлянинъ гл. мадиамлянинъ
с. 215
Мадыамский гл. мадианский
с. 215
Маевый, маиевый прым. Майскі, маёвы.
с. 215
Маентность гл. маетность
с. 215
Маеранъ наз. Маяран.
с. 215
Маеръ гл. маиоръ
с. 215
Маестатный прым. Тое, што і маестатовый.
с. 215
Маестатовый, маиестатовый, майстатовый прым. Маестатовая печать — пячатка з выявай манарха (каралеўская пячатка). Параўн. маестатный.
с. 215
Маестатъ, маистатъ, майстатъ, мойстатъ наз. 1. Каралеўская годнасць, вялікасць, улада. Маестатъ королевский — яго каралеўская вялікасць; ображэнье (незваженье) маестату — абраза, знявага каралеўскай вялікасці. 2. Велічнасць, усемагутнасць; слава, хвала, павага. 3. Трон, прастол. Маестатъ божий (бозкий) — бог; маестатъ найвысшый — тое, што і маестатъ божий; посажати на маестатъ славы — праслаўляць, узносіць, узвялічваць; седети на маестате славы — быць праслаўленым, узвялічаным. 4. Урадавы дакумент; грамата вярхоўнага правіцеля.
с. 216
Маестовати дзеясл. Маючы ўладу ў сваіх руках, кіраваць чым-н., быць каралём.
с. 218
Маестуючий дзеепрым. ад маестовати.
с. 218
Маетностка наз., памянш. ад маетность у 1 знач. Маетностка лежачая — нерухомая маёмасць; маетностка рухомая — маёмасць, якая складаецца з каштоўнасцей, рэчаў, мэблі і інш.
с. 218
Маетность, маентность, маэтность наз. 1. Маёмасць. Маетность лежачая — нерухомая маёмасць (маёмасць, якая складаецца з зямельнага ўчастка і будынкаў); маетность рухомая — маёмасць, якая складаецца з каштоўнасцей, рэчаў, мэблі і інш.; упасти на маетность — дайсці да цяжкага маёмаснага становішча. Параўн. маетокъ, майность. 2. Гаспадарка, якая пасля смерці ўладальніка пераходзіць у чыю-н. уласнасць; спадчына. 3. Двор, памесце, маёнтак. 4. Скарб, каштоўныя рэчы, каштоўнасці. 5. Гонар, ганарыстасць, фанабэрыстасць, пыха. 6. Багацце, заможнасць, раскоша, шыкоўнасць, пышнасць. 7. Страсць, моцнае пачуцце.
с. 219
Маетный прым. Багаты, заможны.
с. 221
Маетокъ наз. Тое, што і маетность у 1 знач.
с. 221
Маждзеръ гл. мождчеръ
с. 221
Мажчеръ гл. мождчеръ
с. 221
Мажучий дзеепрым. ад мазати ў 4 знач.
с. 221
Маза наз. Націранне.
с. 221
Мазавецкий гл. мазовецкий
с. 221
Мазание гл. мазанье
с. 222
Мазанка наз. Мазанка.
с. 222
Мазаный дзеепрым. 1. Ад мазати ў 1 знач. 2. Замазаны, пакрыты слоем фарбы, мазі.
с. 222
Мазанье, мазание наз. 1. Дзеянне па дзеясл. мазати ў 1 знач. 2. Памазанне.
с. 222
Мазати дзеясл. 1. Мазаць, змазваць, націраць. 2. Памазваць, учыняць над кім-н. абрад памазання. 3. Абмазваць, прамазваць, намазваць. 4. // перан. Ганьбіць, пляміць, няславіць.
с. 222
Мазатися дзеясл. зв. 1. Мазаць сябе чым-н., мазацца, націрацца. 2. Змазвацца мірам пры хрысціянскіх царкоўных абрадах. 3. // перан. Апаганьвацца.
с. 223
Мазница наз. Пасудзіна для дзёгцю.
с. 224
Мазнути дзеясл. // перан. Нанесці ўдар, стукнуць.
с. 224
Мазовецкий, мазавецкий прым. Які адносіцца да Мазовіі (часткі Польшчы).
с. 224
Мазовшанинъ наз. Тое, што і мазуръ.
с. 225
Мазуръ наз. Жыхар Мазовіі. Параўн. мазовшанинъ.
с. 225
Мазь наз. Змазка.
с. 225
Маидемборский гл. майдебурский
с. 225
Маиевый гл. маевый
с. 225
Маиестатовый гл. маестатовый
с. 225
Маиоръ, маеръ наз. Маёр.
с. 225
Маистатъ гл. маестатъ
с. 226
Маистеръ наз. 1. Начальнік сярэдневяковага духоўна-рыцарскага ордэна. Параўн. магистеръ. 2. Настаўнік.
с. 226
Маистратовский прым. ад маистратъ.
с. 226
Маистратовый прым. ад маистратъ.
с. 226
Маистратусъ наз. Тое, што і магистратъ.
с. 226
Маистратъ гл. магистратъ
с. 226
Маитборский гл. майдебурский
с. 226
Маитбурский гл. майдебурский
с. 226
Май наз. 1. Май. 2. Зелень, зялёнае вецце.
с. 226
Майдебурский, мадеборский, маидемборский, маитборский, маитбурский, майдабурский, майдеберский, майдеборский, майдибурский, майдыборский, майдэборский, майдэбурский, майдэмборский, майтборский прым. Магдэбургскі. Майдебурское право — магдэбургскае права. Параўн. мальборский, марборский.
с. 227
Майность наз. Тое, што і маетность у 1 знач.
с. 228
Майстатовый гл. маестатовый
с. 228
Майстатъ гл. маестатъ
с. 228
Майстерство наз. Рамяство.
с. 228
Майстеръ, майстръ наз. 1. Спецыяліст у якой-н. справе, які кіруе вытворчым працэсам. 2. Умелы работнік. Параўн. мастеръ.
с. 228
Майстратъ гл. магистратъ
с. 228
Майстровалъ наз. Майстар-рамеснік. Параўн. майстровичъ.
с. 228
Майстровати дзеясл. Майстраваць, рабіць, вырабляць што-н.
с. 229
Майстровичъ наз. Тое, што і майстровалъ.
с. 229
Майстровство наз. Дзеянне па дзеясл. майстровати.
с. 229
Майстровъ прым. Рабочы, рамесніцкі.
с. 229
Майстръ гл. майстеръ
с. 229
Майтборский гл. майдебурский
с. 229
Макгаръ наз. Тое, што і маджаръ.
с. 229
Макгерка, магерка, макерка наз. Магерка.
с. 229
Макгнетъ, макгнесъ наз. Магніт.
с. 229
Макгула гл. макула
с. 229
Макгусъ наз. Тое, што і макгъ у 2 знач.
с. 229
Макгъ, магъ наз. 1. На Старажытным Усходзе — жрэц; свяшчэннаслужыцель язычаскіх рэлігій. 2. Маг, чарадзей, чараўнік. Параўн. макгусъ.
с. 230
Македонский, магедонский, макидонский прым. Македонскі; які мае адносіны да Македоніі, македонцаў. Параўн. мацедонский.
с. 230
Македончикъ наз. Тое, што і македонянинъ.
с. 230
Македонъ, макидонъ наз. Тое, што і македонянинъ. Параўн. мацэдонъ.
с. 230
Македонянинъ, макидонянинъ наз. Македонец. Параўн. македончикъ, македонъ.
с. 231
Македонянский прым. ад македонянинъ.
с. 231
Макерка гл. макгерка
с. 231
Макидонский гл. македонский
с. 231
Макидонъ гл. македонъ
с. 231
Макидонянинъ гл. македонянинъ
с. 231
Маккавей наз. Назва кніг Старога запавету. Параўн. маккавейский.
с. 231
Маккавейский, маковейский прым. Книги маккавейские — тое. што і маккавей. Параўн. махавейский.
с. 231
Маковица наз. Упрыгожанне на верхняй частцы прадмета, якое мае акруглую форму.
с. 231
Маковичка наз., памянш. ад маковица.
с. 231
Маковый прым. 1. Які мае адносіны да маку. 2. Чырвонага колеру.
с. 231
Макула, макгула, макуля наз. Загана, недахоп, пляма.
с. 232
Макулка наз., памянш. ад макула.
с. 232
Макуля гл. макула
с. 232
Макхавейчикъ наз. Старазапаветны свяшчэннік.
с. 232
Макъ наз. 1. Расліна з высокім сцяблом, чырвонымі кветкамі, плод якой мае выгляд каробачкі з дробным насеннем. 2. зб. Насенне гэтай расліны, якое ідзе ў ежу.
с. 232
Малако гл. молоко
с. 233
Маланья гл. молонья
с. 233
Маларъ гл. маляръ
с. 233
Малборский гл. мальборский
с. 233
Малвасия гл. малмазия
с. 233
Малдрикъ, мандрикъ, мандрыкъ наз. Салодкі сырок.
с. 233
Малеване гл. малеванье
с. 233
Малевание гл. малеванье
с. 233
Малеваный, малиованый, малованый, малюваный, молеваный дзеепрым. 1. Ад малевати ў 1 знач. 2. Пафарбаваны; размаляваны. 3. Ад малевати ў 2 знач.
с. 233
Малеванье, малеване, малевание, малиованье, малованье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. малевати ў 1 знач. 2. Фарбаванне. 3. Малюнак.
с. 234
Малевати, малиовати, маловати дзеясл. 1. Рысаваць фарбамі; маляваць. 2. // перан. Апісваць што-н.; уяўляць.
с. 234
Маледиктъ наз. Зняважлівае слова; лаянка.
с. 235
Малейший прым., выш. ст. ад малый у 9 знач.
с. 235
Маление наз. Змяншэнне.
с. 235
Маленкий гл. маленький
с. 235
Маленко гл. маленько
с. 235
Маленъ наз. Дыня (салодкая).
с. 235
Маленьеся гл. моленьеся
с. 235
Маленький, маленкий прым. 1. Нязначны па велічыні, памерах; невялічкі. 2. Малалетні. 3. Невялікі па сіле праяўлення, нязначны. 4. Кароткі, лаканічны. 5. У знач. наз. Дзіця.
с. 235
Маленько, маленко прысл. 1. Нямнога, мала, чуць-чуць, злёгку. 2. Нядоўга, недаўгачасна.
с. 236
Малерский гл. малярский
с. 237
Малерьство гл. малярство
с. 237
Малеръ гл. маляръ
с. 237
Малети дзеясл. Памяншацца.
с. 237
Малехонько прысл. Вельмі мала, не часта.
с. 237
Малечко прысл. Нямнога, чуць.
с. 237
Малженка гл. малжонка
с. 237
Малженский, малжонский, малжэнский, мальженский прым. Сямейны, шлюбны. Малженский станъ — шлюб.
с. 237
Малженство, малженьство, малжонство, малжэнство, манзельство наз. Шлюб, замужжа.
с. 238
Малжонка, малженка наз. Жонка.
с. 239
Малжонковъ прым. ад малжонокъ.
с. 239
Малжонокъ, мальжонокъ, молжонокъ наз. Муж.
с. 239
Малжонский гл. малженский
с. 239
Малжонство гл. малженство
с. 239
Малжэнский гл. малженский
с. 240
Малжэнство гл. малженство
с. 240
Малигна наз. Ліхаманка.
с. 240
Малинникъ наз. Настойка з маліны.
с. 240
Малиованый гл. малеваный
с. 240
Малиованье гл. малеванье
с. 240
Малиовати гл. малевати
с. 240
Малиогранатъ гл. малокгранатъ
с. 240
Малитва гл. молитва
с. 240
Малити, молити дзеясл. 1. Змяншаць, рабіць меншым па сіле, інтэнсіўнасці, ступені. 2. Пераменшваць значэнне, ролю каго-, чаго-н.
с. 240
Малитися дзеясл., зв. ад малити ў 1 знач.
с. 240
Малицыя наз. Злосць; каварства, хітрасць.
с. 240
Малмазия, малвасия, малмазея, малмазыя, малмазэя, мальвазея, мелмазея наз. Гатунак віна.
с. 240
Малманъ наз. (?).
с. 241
Мало прысл. 1. У невялікай, недастатковай колькасці, ступені; нямнога. 2. Чуць, трохі. Параўн. малу. 3. Толькі што, незадоўга. 4. Амаль. 5. Нядоўга. 6. У спалучэнні з займеннікамі і прыслоўямі (нешто, ничто, штось і г. д.) азначае: нямногія, нямногае. 7. У знач. наз. Невялікая колькасць. Мало мало — чуць-чуць; мало на томъ — няважна; ни мала — ані, ніколькі; ни много ани мало — якраз столькі, роўна столькі; мало стояти — не турбавацца.
с. 241
Малобачный прым. Патаемны.
с. 243
Маловажити дзеясл. Пагарджаць, адносіцца з пагардай.
с. 243
Маловажный прым. Які не мае вялікай важнасці; нязначны.
с. 243
Малованый гл. малеваный
с. 243
Малованье гл. малеванье
с. 244
Маловати гл. малевати
с. 244
Маловерие наз. Недавер’е.
с. 244
Маловерный прым. Які недастаткова верыць у каго-, што-н.
с. 244
Маловерство наз. Уласцівасць малавернага.
с. 244
Маловременный, малоуременный прым. Недаўгавечны.
с. 244
Малогласне прысл. Слабагалосна, маўкліва.
с. 244
Малогодный прым. Які становіцца непрыгодным, не падыходзіць для чаго-н.
с. 244
Малодушие, малодушые наз. Маладушша.
с. 244
Малодушный прым. Маладушны.
с. 244
Малодушые гл. малодушие
с. 244
Малое прым. у знач. наз. Малаважнасць, нязначнасць.
с. 244
Малозрачный прым. Які дрэнна бачыць.
с. 245
Малокгранатъ, малиогранатъ наз. 1. Плод граната. 2. Віно, прыпраўленае гранатам.
с. 245
Малокормящий прым. Малапажыўны.
с. 245
Малолетный прым. Кароткачасовы.
с. 245
Малолюбие наз. Непрыязнасць, непрыхільнасць.
с. 245
Маломожный прым. у знач. наз. Бядняк.
с. 245
Маломоцный прым. Тое, што і маломощный.
с. 245
Маломощный прым. Нядужы, слабы. Параўн. маломоцный.
с. 245
Маломясный прым. Сухі, худы.
с. 245
Малооголошеный прым. Малавядомы.
с. 245
Малопожиточный прым. Які дае малую карысць.
с. 246
Малопотребный, малопотрэбный прым. Які не з’яўляецца неабходным.
с. 246
Малопочесный прым. Які не карыстаецца павагай.
с. 246
Малопристойный прым. Які мала адпавядае прынятым правілам прыстойнасці.
с. 246
Малослыханый прым. Мала чутны.
с. 246
Малосонный прым. Які мала спіць.
с. 246
Малость наз. 1. Невялікая колькасць. 2. Невялікі памер. 3. Малаважнасць.
с. 246
Малотвердый прым. Мяккаваты.
с. 247
Малоукъ наз. Той, хто малапісьменны.
с. 247
Малоумие наз. Дурнаватасць.
с. 247
Малоумный прым. Слабы на розум, дурнаваты.
с. 247
Малоуременный гл. маловременный
с. 247
Малоучоный прым. Малаадукаваны.
с. 247
Малпа наз. Малпа.
с. 247
Малпий прым. ад малпа.
с. 247
Малу прысл. Тое, што і мало ў 2 знач.
с. 247
Малый прым. 1. Нязначны па велічыні, памерах; невялікі. Малый палець — мезенец. 2. Невялікі ростам, нізкі. 3. Нязначны, малаважны. Безъ мала гл. безъ; отъ мала и до веля гл. веле. 4. Непрацяглы, малы па часе. 5. Нешматлікі. 6. Дробны, мізэрны, танны. 7. Кароткі, нешматслоўны. 8. Кароткі па зместу. 9. Які займае нязначнае службовае або грамадскае становішча. 10. Малалетні. 11. У знач. наз. Дзіця, малалетак.
с. 248
Маль, малъ прысл. Амаль.
с. 250
Мальборский, малборский прым. Тое, што і майдебурский. Малборское право — тое, што і майдебурское право.
с. 250
Мальвазея гл. малмазия
с. 250
Мальженский гл. малженский
с. 250
Мальжонокъ гл. малжонокъ
с. 250
Малюваный гл. малеваный
с. 250
Малюмъ наз. Зло, бедства.
с. 250
Малютка наз. Малютка.
с. 251
Малюткий прым. ад малютка.
с. 251
Малючкий прым. Малюсенькі.
с. 251
Малючко прысл. Крыху.
с. 251
Малярский, малерский, молярский прым. ад маляръ.
с. 251
Малярство, малерьство наз. Занятак маляра.
с. 251
Маляръ, маларъ, малеръ, молеръ наз. Жывапісец.
с. 251
Маманихоликъ наз. Меланхолік.
с. 252
Мамзеръ, манзерь наз. Пазашлюбнае дзіця.
с. 252
Мамка наз. Жанчына, якая корміць грудзьмі чужое дзіця.
с. 252
Маммона гл. мамона
с. 252
Мамна наз. Тое, што і манна ў 1 знач.
с. 252
Мамона, маммона наз. Бог багацця ў некаторых старажытных народаў. Параўн. мамонъ.
с. 252
Мамонъ наз. Тое, што і мамона.
с. 253
Мамрамъ, мамранъ наз. Тое, што і мембранъ.
с. 253
Манастарь наз. (?).
с. 253
Манастиръ гл. монастыръ
с. 253
Манастырецъ наз., памянш. ад манастыръ.
с. 253
Манастырский гл. монастырский
с. 253
Манастыръ гл. монастыръ
с. 253
Манастырь гл. монастыръ
с. 253
Мандатовый прым. ад мандатъ.
с. 253
Мандатолъ наз. Тое, што і мандатъ.
с. 253
Мандатъ, маньдатъ, мондатъ наз. Каралеўскі ўказ; выклік на суд. Параўн. мандатолъ.
с. 253
Мандополинъ наз. Прадстаўнік хрысціянскай секты. Параўн. мандополюсъ.
с. 254
Мандополюсъ наз. Тое, што і мандополинъ.
с. 254
Мандрагора, мандрогора, мандрогоръ наз. Паўднёвая травяністая расліна, карэнішча якой нагадвае чалавечую фігуру. Параўн. мандрагорасъ.
с. 254
Мандрагорасъ наз. Тое, што і мандрагора.
с. 254
Мандрагоровый прым. ад мандрагора.
с. 255
Мандрикъ гл. малдрикъ
с. 255
Мандрогора гл. мандрагора
с. 255
Мандрогоръ гл. мандрагора
с. 255
Мандрыкъ гл. малдрикъ
с. 255
Манела гл. манеля
с. 255
Манелле гл. манеля
с. 255
Манелька наз., памянш. ад манеля.
с. 255
Манеля, манела, манелле наз. Бранзалет; маністы.
с. 255
Манета гл. монета
с. 255
Манея наз. Манія.
с. 255
Манзельство гл. малженство
с. 255
Манзеръ гл. мамзеръ
с. 255
Манипуляръ наз. Пояс, які ксёндз вешае ў час абедні на левую руку.
с. 255
Манисто гл. монисто
с. 255
Манистъ наз. Паслядоўнік пратэстанцкай секты Сімоніса Меннона.
с. 255
Манита гл. монета
с. 256
Манити дзеясл. Абманваць, гаварыць няпраўду.
с. 256
Манифестацыя наз. Публічнае выступленне.
с. 256
Манихей наз. Член секты, заснаванаи у III ст. манахам Манесам. Параўн. манихейчикъ.
с. 256
Манихейский прым. ад манихей.
с. 256
Манихейчикъ наз. Тое, што і манихей.
с. 256
Маница наз. Від вопраткі.
с. 256
Маниячество наз. Маньяцтва.
с. 256
Манка наз. Муфта.
с. 256
Манна наз. 1. Ежа, якая, паводле біблейскага падання, сыпалася з неба яўрэям у час іх вандравання па пустыні. // перан. Духоўны пажытак. Параўн. мамна. 2. Манныя крупы. Манну ести — жыць у дастатку.
с. 256
Мановение наз. Узмах рукой, які паказвае, перадае чый-н. загад, жаданне. Мановениемъ божиимъ (богоначалнымъ) — па наказу бога.
с. 257
Мановица наз. Кружная дарога.
с. 257
Маностырский гл. монастырский
с. 257
Маностыръ гл. монастыръ
с. 257
Манотолита гл. монотелита
с. 257
Мантачъ наз. Ашуканец, махляр.
с. 257
Мантель наз. Плашч.
с. 257
Мантикоръ наз. Прадстаўнік выдуманай народнасці.
с. 257
Мантия, мантыя наз. Доўгая шырокая адзежына ў выглядзе плашча. Параўн. манть.
с. 257
Манть наз. Тое, што і мантия.
с. 258
Мантянистъ гл. монтанистъ
с. 258
Маньдатъ гл. мандатъ
с. 258
Манье наз. За зле манье — абурэнне, гнеў.
с. 258
Маньяк наз. Чалавек, апанаваны якой-н. маніяй.
с. 258
Маньячити дзеясл. Падманваць, ашукваць, зводзіць.
с. 258
Маньячливый прым. Уласцівы маньяку.
с. 258
Мара наз. Прывід, здань.
с. 258
Марборский прым. Тое, што і майдебурский. Марборское право — тое, што і майдебурское право.
с. 258
Марграбя гл. маркграбя
с. 258
Марграмъ гл. маркграмъ
с. 258
Маргъ наз. Прадстаўнік старажытнай народнасці.
с. 259
Мардерский гл. мордерский
с. 259
Мардерство гл. мордерство
с. 259
Марена наз. Ласось.
с. 259
Марецъ наз. Сакавік. Параўн. мартъ.
с. 259
Марзлый прым. Тое, што і мерзлый.
с. 259
Маринъ наз. Жыхар старажытнай Эфіопіі. Параўн. мариянинъ.
с. 259
Мариянинъ наз. Тое, што і маринъ.
с. 259
Маркграбиная наз. Маркграфіня.
с. 259
Маркграбство наз. Маркграфства.
с. 260
Маркграбъ наз. Тое, што і маркграбя.
с. 260
Маркграбя, марграбя наз. Пагранічны ўладарны князь, маркграф. Параўн. маркграбъ.
с. 260
Маркграмъ, марграмъ наз. Гранат, паўднёвае дрэва сямейства гранатавых, а таксама ярка-чырвоны плод гэтага дрэва.
с. 260
Маркевъ наз. Тое, што і морковъ.
с. 260
Маркионита, маркианита наз. Паслядоўнік адной з хрысціянскіх сект, які не прызнаваў Старога Запавету, але прызнаваў часткова Новы Запавет. Параўн. марцыониста, марцыонъ.
с. 260
Маркованье гл. мяркованье
с. 260
Марколянский прым. ад марколянъ.
с. 260
Марколянъ наз. Тое, што і маркоманъ.
с. 261
Маркоманъ наз. Прадстаўнік германскага племені, якое належала да саюза свеваў. Параўн. марколянъ.
с. 261
Маркотанье наз. Дзеянне па дзеясл. маркотати.
с. 261
Маркотати дзеясл. Мармытаць.
с. 261
Маркотливый прым. Які мармыча.
с. 261
Маркотный прым. Маркотны.
с. 261
Мармоковый гл. мармурковый
с. 261
Марморовый гл. мармуровый
с. 261
Марморъ гл. мармуръ
с. 261
Мармурковый, мармоковый прым. Зроблены з футра чарнабурай лісы.
с. 261
Мармуровый, марморовый прым. 1. Які мае адносіны да мармуру. 2. Які зроблены з мармуру. Параўн. мраморовый.
с. 261
Мармурокъ наз. Футра чарнабурай лісы.
с. 262
Мармуръ, марморъ наз. Мармур. Параўн. мраморъ.
с. 262
Марне, марна, марно прысл. 1. Дарэмна, марна, бескарысна, упустую. 2. Тужліва, журботна.
с. 262
Марность наз. 1. Бескарыснасць, марнасць, дарэмнасць, бязмэтнасць. 2. Тленнасць, агіднасць, нікчэмнасць усяго зямнога.
с. 263
Марнотравне прысл. 1. Марна, дарэмна, бескарысна. 2. Распусна, разбэшчана.
с. 264
Марнотравный прым. Марнатраўны; уласцівы марнатраўцу. Параўн. марнотратный.
с. 264
Марнотравство наз. Марнатраўства; неразумная, марная трата чаго-н. Параўн. марнотрацство.
с. 264
Марнотравца наз. Марнатравец.
с. 264
Марнотратный прым. Тое, што і марнотравный.
с. 264
Марнотрацство наз. Тое, што і марнотравство.
с. 264
Марнохвалца наз. Той, хто сам сябе хваліць.
с. 264
Марный прым. 1. Бескарысны, марны, непатрэбны, дарэмны. 2. Дробны, нязначны, невялікі, мізэрны. 3. Агідны, благі, дрэнны, кепскі, тленны. Жити на марномъ свете гл. жити. 4. Нікчэмны, нізкі ў маральных адносінах.
с. 264
Маронитъ гл. марронитъ
с. 266
Марроминъ, марреминъ наз. Тое, што і марронитъ.
с. 266
Марронитъ, маронитъ наз. Хрысціянская секта ў Сірыі, якая атрымала назву ад манастыра св. Марона. Параўн. марроминь.
с. 266
Марсовъ прым. Марсова школа — ваенная школа, якая была названа ў гонар бога вайны Марса.
с. 266
Марсъ наз. // перан. Дзеянне ваеннае.
с. 266
Мартвый прым. Тое, што і мертвый. // перан. Пазбаўлены жыццёвасці.
с. 266
Мартъ наз. Тое, што і марецъ. с. 266
Марулья, марулия наз. Шаўкоўніца.
с. 267
Марципанъ наз. Марцыпан.
с. 267
Марцовый прым. ад марецъ.
с. 267
Марцыониста наз. Тое, што і маркионита.
с. 267
Марцыонъ наз. Тое, што і маркионита.
с. 267
Маршалекъ гл. маршалокъ
с. 267
Маршалко наз. 1. Тое, што і маршалокъ у 1 знач. Маршалко земский — тое, што і маршалокъ земский. 2. Тое, што і маршалокъ у 3 знач.
с. 267
Маршалковати дзеясл. Выконваць абавязкі маршалка.
с. 268
Маршалковая наз. Жонка маршалка.
с. 268
Маршалковичъ наз. Сын маршалка.
с. 268
Маршалковна наз. Дачка маршалка.
с. 268
Маршалковский прым. ад маршалокъ у 1 знач.
с. 268
Маршалковство наз. Пасада маршалка. Параўн. маршалство.
с. 269
Маршалковъ прым. Які належыць маршалку.
с. 269
Маршаллъ наз. Тое, што і маршалокъ у 1 знач.
с. 269
Маршалокъ, маршалекъ, моршалокъ наз. 1. Міністр пры каралеўскім двары; кіраўнік павятовага дваранства. Маршалокъ господарьский — міністр пры каралеўскім двары; маршалокъ дворный — тое, што і маршалокъ господарьский; маршалокъ надворный — тое, што і маршалокъ дворный; маршалокъ земский — павятовы кіраўнік дваранства. Параўн. маршалко ў 1 знач., маршаллъ. 2. Той, хто кіруе якой-небудзь цырымоніяй; старшыня. 3. Вышэйшае воінскае званне — маршал. Параўн. маршалко ў 2 знач.
с. 269
Маршалство, маршальство, моршальство наз. Тое, што і маршалковство.
с. 270
Маршъ, маршь наз. Паход.
с. 271
Мары, мари наз. Смяротнае ложа; насілкі для нябожчыкаў.
с. 271
Масакгетъ наз. Прадстаўнік качавога племені паўночнага Ірана.
с. 271
Масалбасъ гл. муселбесъ
с. 271
Масленица, масленинца наз. Масленіца.
с. 271
Масленый, масляный прым. ад масло. 3апусты масленые (масляные) гл. запусты; Неделя масленая (масляная) гл. неделя.
с. 271
Маслина наз. Аліўкавае дрэва. Параўн. масличина.
с. 272
Маслинный прым. ад маслина.
с. 272
Масличие наз. Плады маслін.
с. 272
Масличина наз. Тое, што і маслина.
с. 272
Масличиние наз. Сад маслінавых (аліўкавых) дрэў.
с. 272
Масличный прым. Аліўкавы.
с. 272
Масло наз. 1. Харчовы тлушч, які атрымліваюць збіваннем смятаны або смятанкі. 2. Тлушч з расліннага насення (пераважна аліўкавага). Масло древяно — аліўкавы алей. 3. Ялей (аліўкавы алей, які выкарыстоўваецца ў царкоўным ужытку). Масло светое — міра. 4. Лячэбная мазь. 5. Рэчыва мінеральнага або арганічнага паходжання.
с. 272
Маслоосвященье наз. Тое, што і маслосвяшенье.
с. 274
Маслосвященье, маслосвещение, маслосвящение наз. Царкоўны абрад мірапамазання. Параўн. маслоосвященье.
с. 274
Масляный гл. масленый
с. 274
Массаретъ наз. Адзін са складальнікаў кананічнага тэксту Бібліі.
с. 274
Массилиянинъ наз. Прадстаўнік ерэтычнай секты, якая групавалася ў навакольных манастырах горада Масіліі (сучасны Марсель).
с. 274
Мастеровъ прым. ад мастеръ.
с. 274
Мастерство наз. Майстэрства.
с. 274
Мастеръ наз. Тое, што і майстеръ у 2 знач.
с. 275
Мастика наз. Смала, якую атрымліваюць з некаторых парод масцікавага дрэва.
с. 275
Мастистый прым. Вялікі, умяшчальны.
с. 275
Мастити дзеясл. Мазаць, націраць лоем.
с. 275
Маститися дзеясл. зв. Быць памазаным алеем.
с. 275
Мастродимумъ, матродиумъ наз. Назва расліны (?).
с. 275
Мастъ наз. Тое, што і маштъ.
с. 275
Масть, мастць наз. 1. Духмянае рэчыва, міра, ялей. 2. Дрэва, са смалы якога атрымліваюць духмянае рэчыва. 3. Алей. 4. Мазь. 5. Колер, фарба. 6. // перан. Якасць.
с. 276
Матамство, матомство наз. Тое, што і матацтво.
с. 277
Матарацъ гл. матерацъ
с. 277
Матати дзеясл. Махляваць.
с. 277
Матацтво, матацство, мотацство наз. Падман, махлярства. Параўн. матамство.
с. 277
Матачъ, мотачъ наз. Махляръ, ашуканец.
с. 277
Математикъ, математыкъ наз. Матэматык.
с. 277
Математицкий, математыцкий прым. Матэматычны.
с. 278
Математыкъ гл. математикъ
с. 278
Математыцкий гл. математицкий
с. 278
Матерацъ, матарацъ наз. Матрац.
с. 278
Матерезна гл. материзна
с. 278
Матеренский гл. материнский
с. 278
Матерея гл. материя
с. 278
Материалный, материальный, материялный, матерыялный прым. ад материя ў 1 знач.
с. 278
Материзна, матерезна, матерызна наз. Спадчына пасля маці. Параўн. материзнина, матчиня.
с. 279
Материзнина наз. Тое, што і материзна.
с. 279
Материзный, матерызный прым. Які адносіцца да спадчыны пасля маці.
с. 279
Материнский, матеренский, матерынский прым. Мацярынскі.
с. 279
Материнство наз. Мацярынства.
с. 280
Материнъ, матерынъ прым. Мацерын.
с. 280
Материстый, матерыстый прым. Які перайшоў у спадчыну ад маці.
с. 280
Материя, матерея, матерыя, матэрыя наз. 1. Матэрыя (матэрыяльнае ў процілегласць духоўнаму); субстанцыя. 2. Матэрыял. 3. Рэчыва. 4. Тканіна. 5. // перан. Прадмет, тэма, аснова.
с. 281
Материялный гл. материалный
с. 282
Матерний, матерный прым. Мацярынскі. Параўн. матерский.
с. 282
Матероявленый прым. Які явіўся мацеры.
с. 283
Матерский прым. Тое, што і матерний.
с. 283
Матеръ гл. матерь
с. 283
Матерызна гл. материзна
с. 283
Матерызный гл. материзный
с. 283
Матерынский гл. материнский
с. 283
Матерынъ гл. материнъ
с. 283
Матерыстость наз. Спадчына па маці.
с. 283
Матерыстый гл. материстый
с. 283
Матерыя гл. материя
с. 283
Матерыялный гл. материалный
с. 283
Матерь, матеръ наз. Тое, што і мати I у 1 знач. Лаяти до матери — мацюкаць.
с. 283
Мати I наз. 1. Маці. Параўн. матерь, матка ў 1 знач., мать. 2. // перан. Аснова, пачатак, выток. Мати градовомъ — сталіца, слаўны горад. Параўн. матка ў 2 знач.
с. 283
Мати II дзеясл. Тое, што і мети ў 2 знач.
с. 284
Матизма наз. Адзенне.
с. 284
Матиорка наз. Кабыла.
с. 284
Матица наз. 1. Матачная расліна. Матица винная — вінаградная лаза. 2. // перан. Аснова, пачатак. 3. Парадзіха. 4. Матка — унутраны палавы орган жанчыны, у якім развіваецца зародак. 5. Матица перловая — ракавіна перлавая. Параўн. матка ў 6 знач. 6. Кіль судна, ніжні брус, на які прымацаваны каркас карабля.
с. 284
Матка наз. 1. Тое, што і мати I у 1 знач. // перан. Радзіма. Лаяти (соромотити) до матки — мацюкаць; матка духовная — хросная маці; матка всехъ — Радзіма, родная зямля. 2. Тое, што і мати I у 2 знач. 3. Выток жыцця. 4. Прамаці. 5. Самка жывёл і птушак. 6. Матка перловая — тое, што і матица перловая.
с. 285
Маткинъ прым. Тое, што і матчинъ.
с. 287
Матня наз. Матня.
с. 287
Матокъ гл. мотокъ
с. 287
Матомство гл. матамство
с. 287
Матрица наз. Метрыка.
с. 287
Матродиумъ гл. мастродимумъ
с. 287
Матрона наз. Шаноўная замужняя жанчына, матрона.
с. 287
Матухна наз. 1. Маці (з адценнем павагі). 2. Матухна (ласкава — пра пажылую паважаную жанчыну).
с. 287
Матчинский прым. Тое, што і матчинъ.
с. 287
Матчинъ, матчынъ наз. Матчын. Параўн. маткинъ, матчинский.
с. 287
Матчиня наз. Тое, што і материзна.
с. 288
Матчынъ гл. матчинъ
с. 288
Матыка гл. мотыка
с. 288
Матычка наз., памянш. ад матыка.
с. 288
Мать наз. Тое, што і мати I у 1 знач.
с. 288
Матэрыя гл. материя
с. 288
Мауръ гл. мавръ
с. 288
Махавейский прым. Тое, што і маккавейский.
с. 288
Махало наз. Веер, махала.
с. 288
Махальский, махалский, махолский, махольский, махонский, мохольский прым. Выраблены ў бельгійскім горадзе Мехельне. Сукно махальское (махалское, махолское, махольское, махонское, мохольское) сукно.
с. 288
Маханье наз. Мах. Однымъ маханьемъ — адразу, за адзін прыём.
с. 288
Махати дзеясл. Махаць.
с. 288
Махиваръ наз. Палатно, сувой і вырабы з яго.
с. 289
Махина наз. Махіна.
с. 289
Махлярство, махлерство наз. Махлярства.
с. 289
Махляръ наз. Махляр.
с. 289
Махолский гл махальский
с. 289
Махольский гл. махальский
с. 289
Махометанинъ, магуметанинъ, мехометанинъ наз. Магаметанін.
с. 289
Махометанский, мехометанский прым. ад махометанинъ.
с. 289
Махометовъ прым. Магаметаў.
с. 290
Махонский гл. махальский
с. 290
Махрый прым. Які мае махры.
с. 290
Маца наз. Мера збожжа.
с. 290
Мацати дзеясл. Мацаць.
с. 290
Мацедонский прым. Тое, што і македонский.
с. 290
Мацеръ наз. Назва расліны.
с. 290
Мацэдонъ наз. Тое, што і македонъ.
с. 290
Мачавина наз. Балота.
с. 290
Мачати дзеясл. Мачаць.
с. 290
Мачаха гл. мачоха
с. 291
Мачеха гл. мачоха
с. 291
Мачешинъ гл. мачошинъ
с. 291
Мачка наз. Падліва.
с. 291
Мачоха, мачаха, мачеха наз. Мачаха.
с. 291
Мачошинъ, мачешинъ прым. ад мачоха. // перан.
с. 291
Мачуга, мочукга наз. 1. Паліца. 2. Булава (кароткая палка з шарападобным патаўшчэннем на канцы, якая служыла знакам вярхоўнай улады).
с. 291
Мачула наз. Расліны, якія вымочваюцца ў мачулішчы (лён, каноплі).
с. 291
Мачулный прым. Лыко мачулное гл. лыко ў 1 знач. с. 292
Машкара наз. Маска.
с. 292
Машна гл. мошна
с. 292
Машонка гл. мошонка
с. 292
Машталеровая наз. Жонка страмяннога.
с. 292
Машталерский, машталерьский прым. ад машталеръ.
с. 292
Машталеръ, маштарелъ, маштелеръ наз. Страмянны.
с. 292
Машталерьский гл. машталерский
с. 292
Маштарелъ гл. машталеръ
с. 292
Маштарня наз. Абора або стайня.
с. 292
Маштелеръ гл. машталеръ
с. 292
Маштъ наз. Мачта. Параўн. мастъ.
с. 293
Маэтность гл. маетность
с. 293
Маючий, маючый дзеепрым. Які мае што-н., валодае чым-н.
с. 293
Маючийся, маючыйсе дзеепрым. ад метися ў 2 знач.
с. 293
Маючый гл. маючий
с. 293
Маючыйсе гл. маючийся
с. 293
Мающий дзеепрым. Які мае што н., валодае чым-н.
с. 293
Мгла наз. Імгла.
с. 294
Мглейший прым. Тое, што і мдлейший.
с. 294
Мглистый прым. Імглісты.
с. 294
Мглость наз. Тое, што і мдлость.
с. 294
Мглый прым. Тое, што і мдлый.
с. 294
Мгненье, мгненне наз. Імгненне. Въ (во) мгненьи (мгнении, мгненью) ока — вельмі хутка, адразу ж, у імгненне вока. Параўн. мгновенье.
с. 294
Мгновенье, мгновене, мгновение наз. Тое, што і мгненье. Во (ве) мгновении (мгновеню, мгновению, мгновенью) ока — вельмі хутка, адразу ж, у імгненне вока.
с. 295
Мдла наз. Тое, што і мдлость.
с. 295
Мдле прысл. Слаба.
с. 295
Мдлейший прым. Слабейшы. Параўн. мглейший.
с. 295
Мдлелый прым. Слабы.
с. 295
Мдлети дзеясл. Слабець.
с. 295
Мдлеючий, мдлеючый дзеепрым. ад мдлети.
с. 295
Мдлити дзеясл. Рабіць слабым.
с. 295
Мдлость наз. Слабасць. Параўн. мглость, мдла.
с. 295
Мдлый прым. Слабы, нядужы. Параўн. мглый.
с. 296
Мдлявый прым. Млявы.
с. 296
Мевати, мевать дзеясл., шматкр. ад мети.
с. 296
Меватися дзеясл. зв. Адчуваць сябе.
с. 296
Мевать гл. мевати
с. 296
Мевший дзеепрым. Які меў.
с. 296
Медведица наз. Мядзведзіца.
с. 297
Медведка наз. 1. Памянш. ад медведь. 2. Шкура, футра мядзведзя. Параўн. неведка.
с. 297
Медведна наз. Шкура, футра мядзведзя, а таксама выраб з такога футра, які выкарыстоўваўся як посцілка для саней. Параўн. медведно, недведна.
с. 297
Медведникъ наз. Павадыр прыручанага дрэсіраванага мядзведзя, мядзведнік.
с. 297
Медведно наз. Тое, што і медведна.
с. 297
Медведный прым. ад медведна.
с. 297
Медведь, медьведь наз. 1. Мядзведзь. Параўн. недведь. 2. Шкура, футра мядзведзя, а таксама вырабы з яе.
с. 297
Медведя наз. Дзіцяня мядзведзя, мядзведзяня.
с. 298
Медвежий, медвежый, медзвежи прым. 1. Які мае адносіны да мядзведзя, належыць яму. 2. Зроблены са шкуры мядзведзя. Параўн. недзвежий.
с. 298
Медвеный прым. 1. Мядовы. 2. Медны.
с. 298
Медейникъ гл. меденикъ
с. 298
Меделянский прым. Меделянский песъ — міланскі дог (парода паляўнічых сабак з Паўночнай Італіі).
с. 299
Меденарь наз. Тое, што і меденикъ.
с. 299
Меденикъ, медейникъ наз. Меднік. Параўн. меденарь.
с. 299
Меденый гл. медяный
с. 299
Медза наз. Тое, што і межа ў 1 знач.
с. 299
Медзвежи гл. медвежий
с. 299
Медзеный гл. медяный
с. 299
Медианинъ наз. Памёршы перад варотамі рая.
с. 299
Медиаторъ, медыяторъ наз. Пасрэднік.
с. 299
Медийский гл. мидийский
с. 300
Медикъ, медыкъ наз. Медык.
с. 300
Медиоламчикъ наз. Жыхар Міжземнамор’я.
с. 300
Медиоланский прым. Міжземнаморскі.
с. 300
Медитация, медитацыя наз. Медытацыя, роздум.
с. 300
Медитовати дзеясл. Разважаць.
с. 300
Медление наз. Дзеянне па дзеясл. медлити.
с. 300
Медлити дзеясл. Марудзіць.
с. 300
Медникъ наз. Прадстаўнік старажытнай народнасці.
с. 300
Медница наз. 1. Пасудзіна і адзінка вымярэння мёду і масла. Медница виленская — мера мёду ў 12 гарцаў. 2. Таз (у асноўным з медзі або латуні). 3. Дробная, звычайна медная манета.
с. 300
Медничка наз., памянш. ад медница ў 1 знач.
с. 301
Медный I прым. ад медь.
с. 301
Медный II прым. ад медъ у 1 знач.
с. 301
Медоварца наз. Той, хто варыць хмельны напітак з мёду.
с. 302
Медовенный прым. ад медъ. Медовенный старецъ — зборшчык падаткаў за продаж хмельных напіткаў.
с. 302
Медовничекъ наз. Маленькі мядовы пернік.
с. 302
Медовый, мядовый прым. 1. Які адносіцца да медъ у 1 знач. Дань (дачка, плата) медовая — натуральны аброк у выглядзе свежага пчалінага мёду. 2. Які адносіцца да медъ у 2 знач. Братство медовое — таварыства, аб’яднанне асоб, якія займаліся вырабам хмельных напіткаў з мёду; зыскъ медовый — падатак за выраб хмельных напіткаў з мёду; пенези медовые — падатак за продаж хмельных напіткаў з мёду; старецъ медовый — зборшчык падаткаў за выраб хмельных напіткаў; старченье медовое — збор падаткаў у выглядзе натуральнага аброку свежым пчаліным мёдам або грошай за выраб хмельных напіткаў з мёду; шинкъ медовый — продаж хмельных напіткаў з мёду.
с. 302
Медокъ наз., памянш. ад медъ у 2 знач.
с. 303
Медосытца наз. Той, хто робіць хмельны напітак з мёду.
с. 303
Медоточный прым. Красамоўны. Параўн. мидоточивый.
с. 304
Медский прым. Тое, што і мидийский.
с. 304
Медулля наз. Стрыжань, асяродак.
с. 304
Медци прыназ. 1. Тое, што і межи ў I 1 знач. 2. Тое, што і межи ў I 2 знач.
с. 304
Медъ I, миодъ, модъ наз. 1. Мёд. // перан. Самае лепшае, што ёсць. Медъ дивий (лесный) — мёд дзікіх пчол; медъ и молоко (млеко) — а) сімвал багацця і дастатку; б) аб прыемнай, разумнай і прыгожай мове.; медъ липецъ — мёд, які пчолы збіралі з ліпавага цвету; медъ патока — рэдкі мёд, які выцякае з сотаў; ачышчаны мёд; медъ пресный — натуральны загусцелы мёд; медъ сырый — тое, што і медъ пресный; плястръ (пластръ, пластъ, плястъ) меду — мёд у сотах; слова паче меду сладше (солодки надъ медъ) — аб прыемных словах, якія прыносяць асалоду, уцеху. 2. Хмельны напітак з мёду. Медъ белый — адзін з гатункаў хмельнага напітку з мёду светлага колеру; медъ квартный — хмельны напітак, прызначаны на продаж, у бочцы, якая называлася квартай; медъ квасный (кислый) — хмельны напітак ніжэйшага гатунку з мёду, выраблены шляхам яго заквашвання з вадой і хмелем; медъ конунный — хмельны напітак з мёду, спецыяльна прыгатаваны да царкоўнага свята або памінак і асвячоны ў царкве; медъ перевариваный — хмельны напітак з мёду, выраблены шляхам варкі, перагону; медъ питный (питый) — хмельны напітак, прыгатаваны з мёду, вады, хмелю (магчыма, таксама з дабаўленнем вострых прыпраў) шляхам заквашвання; медъ преднейший — мядовы хмельны напітак вышэйшага гатунку; медъ сычоный (сыченый, сыцоный, розсычоный) — мядовы хмельны напітак, прыгатаваны шляхам заквашвання, настойвання і варкі (перагонкі) мёду; медъ шинковый — мядовы хмельны напітак, выраблены на продаж; насытити (розсытити) меду — прыгатаваць сычоны мёд; перепущати медъ — вырабляць хмельны напітак з кваснага мёду шляхам яго перагонкі; сытити (сыцити) медъ — вырабляць хмельны напітак з мёду шляхам яго заквашвання, настойвання, варкі (перагонкі). 3. Сок (дрэва).
с. 304
Медыесатисъ наз. Цэнтр.
с. 308
Медыкъ гл. медикъ
с. 308
Медыцина наз. Медыцына.
с. 308
Медыяторъ гл. медиаторъ
с. 308
Медь, медзь наз. 1. Медзь. Коринфская медь — назва медзі ад горада Карынфа ў старажытнай Грэцыі, дзе яе выплаўлялі; красная медь — чыстая медзь. 2. Медная пласцінка або ліст. 3. Медны посуд. 4. Дробныя медныя манеты.
с. 308
Медьведь гл. медведь
с. 309
Медянинъ гл. мидянинъ
с. 309
Медяный, меденый, медзеный, мядяный прым. 1. Зроблены (адліты) з медзі. 2. Такога колеру, як медзь. 3. Багаты меддзю.
с. 310
Межа наз. 1. Мяжа. Параўн. медза. 2. Граніца.
с. 310
Между прыназ. 1. Тое, што і межи ў I 1 знач. 2. Тое, што і межи ў I 3 знач.
с. 310
Меженский прым. Галодны, з недахопам хлеба.
с. 311
Межи, меже, межу, межы, межю прыназ. I. 3 творным склонам. 1. Паміж, уперамежку (пры абазначэнні прасторавых адносін). Параўн. медци ў 1 знач., между ў 1 знач., межъ у 1 знач., мижы. 2. Сярод. а). Пры абазначэнні прасторава-аб’ектных адносін указвае на аднародныя асобы або прадметы, сярод якіх адбываецца нейкае дзеянне. б). Пры абазначэнні якога-н. асяроддзя, у межах якога адбываецца раздзяленне або размеркаванне чаго-н. 3. Паміж. а). Пры абазначэнні прадметаў або асоб, якія звязаны паміж сабою або ўступаюць ва ўзаемадзеянне адзін з другім. б). Пры абазначэнні асоб або прадметаў, якія параўноўваюцца, супастаўляюцца адзін з другім. Межи собою (себе) — паміж сабою, адзін з другім, адзін другому; быти межы собою в любви — ладзіць адзін з другім, быць у сяброўскіх адносінах; взяти межи собою братство — пабратацца; межи иными речами — паміж іншым. Параўн. медци ў 2 знач., между ў 2 знач., межку, межъ у 2 знач. II. 3 родным склонам. 1. Паміж (пры абазначэнні прасторавых адносін). 2. Сярод (пры абазначэнні прасторава-аб’ектных адносін абазначае якое-н. асяроддзе). 3. Паміж. а). Ужываецца пры абазначэнні асоб або прадметаў, якія звязаны паміж сабою або ўступаюць ва ўзаемадзеянне адзін з другім. б). Ужываецца пры абазначэнні прадметаў або асоб, якія параўноўваюцца, супастаўляюцца адзін з другім. 4. Пры абазначэнні часавых адносін ужываецца для ўказання на з’явы, падзеі, у прамежак часу паміж якімі што-н. адбываецца.
с. 311
Межигорский прым. Які мае адносіны да Міжгор’я.
с. 313
Межиречие наз. Мясцовасць паміж дзвюх рэк.
с. 314
Межисобный, межусобный прым. Міжусобны.
с. 314
Межку прысл. Тое, што і межи ў I 3 знач.
с. 314
Межне гл. менжне
с. 314
Межность наз. Тое, што і мужность.
с. 314
Межный гл. менжный
с. 314
Межобойство гл. менжобойство
с. 314
Межованье наз. Дзеянне па дзеясл. межовати.
с. 314
Межовати дзеясл. Устанаўліваць граніцы, вызначаць дзяржаўныя межы.
с. 314
Межовый прым. Судья межовый — службовая асоба, абавязкам якой было ўстанаўленне граніц, вызначэнне дзяржаўных межаў.
с. 314
Межусобный гл. межисобный
с. 315
Межщанинъ гл. мещанинъ
с. 315
Межъ, межь, мижь прыназ. 1. Тое, што і межи ў I 1 знач. 2. Тое, што і межи ў I 3 знач.
с. 315
Мезга наз. Мязга.
с. 315
Мезеный, мезиный прым. Мезены.
с. 315
Мезлева, мезлива наз. Падатак за кароў. Параўн. мезлевщина.
с. 315
Мезлевный прым. ад мезлева.
с. 316
Мезлевщина наз. Тое, што і мезлева.
с. 316
Мезлива гл. мезлева
с. 316
Мезопотамский прым. Тое, што і месопотамский.
с. 316
Мейский гл. местский
с. 316
Мейстеръ гл. местеръ
с. 316
Мейстцо гл. местце
с. 316
Мейсце гл. местце
с. 316
Мейсцкий гл. местский
с. 316
Мейсцо гл. местце
с. 316
Мекина гл. мякина
с. 316
Мекчейший гл. мякчейший
с. 316
Мекчити гл. мягчити
с. 316
Меледия наз. Мелодыя.
с. 316
Меленколия, мэлянколия наз. Меланхолія.
с. 316
Меленье наз. Размол.
с. 316
Мелетианинъ, мелетиянинъ наз. Паслядоўнік Мілецкай (іанійскай) школы.
с. 316
Мелионъ I наз. Кавун.
с. 317
Мелионъ II гл. милионъ
с. 317
Мелкий прым. 1. Мелкі, неглыбокі. 2. // перан. Нязначны, неістотны, дробязны, нікчэмны.
с. 317
Мелкнути дзеясл. Мільгануць, мільгнуць, прамільгнуць.
с. 317
Мелкость наз. Мел, крэйда.
с. 317
Мелмазея гл. малмазия
с. 317
Мелникъ гл. мельникъ
с. 317
Мелница гл. мельница
с. 317
Мелный прым. Пакутны, пакутніцкі.
с. 317
Меловица наз. Месца залягання і здабычы мелу.
с. 317
Меловникъ наз. Здабытчык мелу.
с. 317
Меловый прым. ад мелъ.
с. 317
Мелодийный прым. Меладычны, мілагучны.
с. 317
Мелъ наз. Мел, крэйда.
с. 318
Мелый прым. Змучаны, змораны, стомлены; пакутлівы, пакутніцкі, пакутны.
с. 318
Мельникова наз. Млынарыха.
с. 318
Мельниковецъ наз Работнік на млыне.
с. 318
Мельниковъ прым. ад мельникъ.
с. 318
Мельникъ, мелникъ наз. Млынар, мельнік.
с. 318
Мельница, мелница наз. Млын. Мельница корчатая — млын, знадворнае кола якога мае скрыню.
с. 318
Мельничище наз. Месца, дзе быў млын.
с. 319
Мельничка наз. Млынарыха.
с. 319
Мельский прым. Размолаты, змолаты.
с. 319
Мелючий дзеепрым. ад молоти.
с. 319
Мембранъ, мембрамъ, мемрамъ, мемранъ наз. Дакумент на пергаменце. Параўн. мамрамъ.
с. 319
Мемрамовый прым. ад мембранъ.
с. 319
Мемрамъ гл. мембранъ
с. 319
Мемранъ гл. мембранъ
с. 320
Мена наз. 1. Мена, абмен. 2. Абмененае, выменянае. 3. Замена, дадзенае ўзамен.
с. 320
Мендыкъ, мендикъ наз. Жабрак, старац.
с. 320
Мене прысл. Меней, менш.
с. 320
Мененый, мененный, мяненый дзеепрым. 1. Упамянуты, названы, указаны. 2. Так званы. 3. Прыраўнаваны.
с. 320
Менея гл. минея
с. 321
Менжне, межне прысл. Мужна.
с. 321
Менжный, межный прым. Тое, што і мужный.
с. 321
Менжобойство, межобойство наз. Тое, што і мужобойство.
с. 321
Мензство наз. Мужнасць.
с. 321
Мениваный дзеепрым. Звязаны з менай, абменам.
с. 321
Менити I, мянити дзеясл. 1. Упамінаць, указваць; сцвярджаць. 2. Называць, называцца. 3. Лічыць, мець, прымаць за каго-н. 4. Уяўляць, меркаваць. 5. Абгаворваць, нагаворваць, абвінавачваць, узводзіць паклёп. 6. Абяцаць, абавязвацца. 7. Вабіць, прыцягваць.
с. 321
Менити II дзеясл. Мяняць, мяняцца, зменьваць, рабіць іншым.
с. 323
Менитися I, мянитися дзеясл. зв. Лічыцца, называцца, уяўляцца, успрымацца, расцэньвацца як-н.
с. 324
Менитися II дзеясл. зв. Мяняцца, зменьвацца, рабіцца іншым.
с. 324
Менованый дзеепрым. 1. Ад меновати I у 1 знач. 2. Ад меновати I ў 2 знач. 3. Ад меновати I у 3 знач.
с. 324
Менованье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. меновати I у 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. меновати I у 2 знач.
с. 325
Меновати I дзеясл. 1. Тое, што і мяновати ў 1 знач. 2. Тое, што і мяновати ў 2 знач. 3. Тое, што і мяновати ў 3 знач.
с. 326
Меновати II дзеясл. Мяняць, мяняцца, абменьваць, абменьвацца.
с. 326
Меновати IIІ дзеясл. Мінаць, канчацца, праходзіць.
с. 327
Меноватися I дзеясл. зв. Тое, што і мяноватися.
с. 327
Меноватися II дзеясл. зв. Мяняцца, абменьвацца.
с. 327
Меновите I прысл. 1. Пайменна. 2. Дакладна, выразна.
с. 327
Меновите II часц. Тое, што і мяновите II.
с. 328
Меновитый дзеепрым. Названы, упамянуты, указаны, устаноўлены.
с. 328
Меновный прым. Листъ меновный гл. листъ.
с. 328
Менсиво наз. Мяса.
с. 328
Менский прым. Мінскі.
с. 328
Менсо наз. Мяса.
с. 329
Ментусъ наз. Мянтуз.
с. 329
Менута гл. минута
с. 329
Менуцыя гл. минуцыя
с. 329
Менуючыйся дзеепрым. ад меноватися I.
с. 329
Менцунаръ наз. Місіянер.
с. 329
Меншати дзеясл. Меншаць, памяншацца. Параўн. меншети.
с. 329
Меншатися дзеясл. зв. Тое, што і меншитися.
с. 329
Менше, меньше прысл. Тое, што і меншъ. Тымъ менше — менш за ўсё.
с. 329
Меншей, меньшей прысл. Тое, што і меншъ. Тымъ меншей — менш за ўсё.
с. 330
Меншети дзеясл. Тое, што і меншати.
с. 330
Менши I, меньши, меньшы прысл. Тое, што і меншъ.
с. 330
Менши II прым., выш. ст. ад малый у 1 знач.
с. 330
Менший, меншый, меньший, меньшый прым. 1. Малы, невялікі па велічыні, памеры, колькасці, важнасці, значнасці. 2. Малодшы, якому менш гадоў у параўнанні з кім-н. 3. Ніжэйшы чынам, ніжэйшы па службоваму становішчу. Братия меншая — духоўныя вучні, паслядоўнікі; ніжэйшыя чыны і члены царкоўнага брацтва.
с. 330
Меншитися, меньшитися дзеясл. зв. Меншыцца, памяншацца. Параўн. меншатися.
с. 332
Меншица наз. Наложніца, палюбоўніца.
с. 332
Меншицький прым. ад меншица.
с. 332
Меншъ, меншь прысл. Менш, меней. Параўн. менше, меншей, менши I.
с. 332
Меншый гл. менший
с. 333
Меншь гл. меншъ
с. 333
Меный дзеепрым. 1. Ад мети ў 2 знач. 2. Павінен. Параўн. мяный у 2 знач.
с. 333
Менье наз. 1. Маёнтак, маёмасць. 2. Дзеянне па дзеясл. мети ў 1 знач.
с. 333
Меньше гл. менше
с. 333
Меньшей гл. меншей
с. 333
Меньши гл. менши I
с. 333
Меньший гл. менший
с. 333
Меньшитися гл. меншитися
с. 333
Меньшы гл. менши I
с. 333
Меньшый гл. менший
с. 333
Меняльный прым. Мяняльны. Листъ меняльный гл. листъ.
с. 333
Меняный дзеепрым. ад меняти.
с. 333
Меняти дзеясл. Мяняць, абменьваць.
с. 334
Менячый дзеепрым. ад менити ў 3 знач.
с. 334
Мера наз. 1. Прадмет, які служыць для мерання, узважвання чаго-н. 2. Колькасць, велічыня, аб’ём, памер чаго-н. Параўн. мяра. 3. Адзінка вымярэння ёмістасці, працягласці, плошчы або вагі чаго-н.; меранне, вымярэнне. 4. Пасудзіна для мерання сыпучых і вадкіх рэчываў. Мера берестейская, виленская, городенская, долгиновская, друцкая, краковская, могилевская, мстиславская, слуцкая — мясцовыя адзінкі вымярэння сыпучых рэчываў; мера гарцовская — гарцавы збор як плата збожжам за памол і апрацоўку зерня на крупы; мера житная и всякого збожья — адзінка вымярэння збожжа пры гандлёвых аперацыях і збіранні падаткаў; мера короля его милости дворная — адзінка вымярэння сыпучых і вадкіх рэчываў, зацверджаная каралём (вялікім князем) як адзіная для ўсёй дзяржавы; мера нашая — тое, што і мера короля его милости дворная; мера пашная цыншовая — адзінка вымярэння плацяжу натурай (збожжам) за карыстанне зямлёй на чыншавым праве; мера торговая — адзінка вымярэння сыпкіх рэчываў пры правядзенні гандлёвых аперацый; мера шинковная — адзінка вымярэння для гандлю спіртнымі напіткамі. 5. Памяшканне для вызначэння колькасці, велічыні, вагі чаго-н. пры дапамозе спецыяльных прыстасаванняў. 6. Крытэрый для параўнання, супастаўлення. 7. Пэўны рубеж, узровень. 8. Мяжа дапушчальнага; умеранасць, норма. Безъ меры — у вялікай колькасці, ступені; бязмерна; въ меру — умерана. 9. Дзеянне або сукупнасць дзеянняў, мерапрыемстваў, сродкаў, умоў для ажыццяўлення чаго-н. 10. Падстава, прычына. Въ меру — у адпаведнасці; въ той мере — такім чынам; жадною мерою — ні ў якім выпадку, ніколі, ні пры якіх умовах, ні за што; зо (со) всехъ (всихъ) меръ — ва ўсіх адносінах, з любога пункту гледжання; зъ (съ) той (тое) меры — таму, па той прычыне; зъ (съ) тыхъ меръ — таму, а таму, па той прычыне; зъ якой меры (якихъ меръ) — чаму, па якой прычыне; которою мерою — як, якім чынам; на доброй мере — на добры лад; так як трэба, па-сапраўднаму; надъ меру — вельмі, дужа, надта, звыш меры; не по мере — непамерна, звыш нормы; по мере — адпаведна, у адпаведнасці; подъ мерою — па падліку (рахунку), у адпаведнасці з падлікам (рахункам); подъ одною (одноею) мерою — аднолькава, роўна; подъ тую меру — так, такім чынам; такою мерою — так, такім чынам; у сей мере — на тым.
с. 334
Мераный дзеепрым. ад мерати.
с. 341
Мерати, мерать, меряти дзеясл. Мераць, вымяраць, вызначаць велічыню, колькасць, памеры чаго-н.
с. 341
Мервана наз. (?).
с. 342
Мереный, мероный дзеепрым. ад мерити ў 1 знач.
с. 342
Меренье наз. Дзеянне па дзеясл. мерити ў 1 знач.
с. 342
Мерзено прысл. Тое, што і мерзко.
с. 342
Мерзеность наз. Тое, што і мерзость.
с. 342
Мерзеный, мерзяный прым. Тое, што і мерзкий.
с. 342
Мерзети дзеясл. Тое, што і мерзити.
с. 343
Мерзити дзеясл. Выклікаць агіду да каго-, чаго-н. Параўн. мерзети.
с. 343
Мерзитися дзеясл. зв. Брыдзіцца, гадзіцца.
с. 343
Мерзкий, мерзский, мерский прым. Брыдкі, агідны, паскудны, гадкі. Параўн. мерзеный.
с. 343
Мерзко прысл. Брыдка, агідна, паскудна, гадка. Параўн. мерзено.
с. 344
Мерзкость наз. Тое, што і мерзость.
с. 344
Мерзлый прым. Мёрзлы. Параўн. марзлый.
с. 344
Мерзнути дзеясл. Мерзнуць, калець, дубець.
с. 344
Мерзость наз. Брыдота, агіда, паскудства. Параўн. мерзеность, мерзкость.
с. 345
Мерзский гл. мерзкий
с. 345
Мерзяный гл. мерзеный
с. 345
Мерзячка наз. 1. Гнеў, злосць; лютасць, раз’юшанасць. 2. Агіда, прыкрасць; абраза. 3. Дрыжыкі, абмарожванне.
с. 345
Меризати дзеясл. (?).
с. 345
Мерило наз. 1. Прадмет, інструмент, прылада, пры дапамозе якой што-н. вымяраецца, вызначаецца працягласць, памер або вага чаго-н. 2. // перан. Крытэрый. 3. Працягласць, велічыня, памеры або вага чаго-н.
с. 345
Меринецъ наз., памянш. ад меринъ.
с. 346
Меринъ, мерынъ наз. Кастрыраваны конь.
с. 346
Мерити, мерыти дзеясл. 1. Мераць, вымяраць. 2. // перан. Вызначаць, супастаўляючы ацэньваць. 3. Цэліць, меціць. // перан.
с. 346
Меритися, мерытися дзеясл. зв. Мерацца, вымярацца.
с. 347
Мерица наз. 1. Тое, што і мерка ў 1 знач. 2. Тое, што і мерка ў 2 знач.
с. 347
Мерка наз. 1. Пасудзіна для мерання сыпучых і вадкіх рэчываў. Параўн. мерица ў 1 знач. 2. Адзінка вымярэння ёмістасці сыпучых і вадкіх рэчываў. Параўн. мерица ў 2 знач., мярка. 3. Плата збожжам за памол і апрацоўку зерня на крупы.
с. 347
Меркириусъ наз. Назва лекавага прэпарата, што ўключае ртуць, якую алхімікі сярэдневякоўя суадносілі з планетай Меркурый.
с. 348
Меркованье, маркованье наз. Меркаванне. Параўн. мяркованье.
с. 348
Мерковати дзеясл. 1. Думаць, абдумваць, разважаць, абмяркоўваючы што-н.; рабіць якія-н. вывады, дапушчэнні, здагадкі. Параўн. мярковати. 2. Стрымліваць, утаймоўваць.
с. 348
Мерковный прым. Супакоены.
с. 349
Меркомый дзеепрым. Які меркне.
с. 349
Меркуль наз. (?).
с. 349
Мерне прысл. 1. Умерана. 2. Памяркоўна, добразычліва.
с. 349
Мерникъ наз. 1. Землямер, межавік. 2. Пасудзіна для мерання чаго-н. вадкага ці сыпучага.
с. 349
Мерница наз. Вымераны ўчастак зямлі.
с. 350
Мерницкий прым. ад мерникъ у 1 знач.
с. 350
Мерничий прым. у знач. наз. Землямер, межавік. Параўн. мерничный.
с. 350
Мерничный прым. у знач. наз. Тое, што і мерничий.
с. 350
Мерность наз. 1. Умеранасць, устрыманне, устрыманасць. 2. Памяркоўнасць, добразычлівасць. 3. Вымярэнне, падлічванне.
с. 351
Мерный прым. 1. Умераны, звычайны, сярэдні (па сіле, памеры, становішчу і інш.) 2. Які датычьщь мерання, вымярэння. Бочка мерная гл. бочка; миля мерная гл. миля; снуръ мерный гл. снуръ. 3. Стройны, суразмерны.
с. 351
Мероный гл. мереный
с. 352
Меротщына наз. Плата збожжам за памол і апрацоўку зерня на крупы.
с. 352
Мерочка наз. памянш. 1. Ад мерка ў 2 знач. 2. Ад мерка ў 3 знач.
с. 352
Мерочный прым. Які мае адносіны да платы за памол і апрацоўку зерня на крупы.
с. 352
Мерра наз. Гарката, горыч; крыніца горкай вады.
с. 352
Мерский гл. мерзкий
с. 352
Мертвене, мертвение наз. // перан. Утаймоўванне.
с. 352
Мертвеный прым. Мёртвы.
с. 353
Мертвети дзеясл. Мярцвець, нямець. Параўн. мяртвети.
с. 353
Мертвецъ наз. Мярцвяк, нябожчык.
с. 353
Мертвечина наз. Мярцвячына.
с. 353
Мертвити дзеясл. 1, Умярцвяць. 2. // перан. Змярцвяць, утаймоўваць.
с. 353
Мертвонароженый прым. Мёртванароджаны.
с. 354
Мертвость наз. Смерць, забойства.
с. 354
Мертвый прым. 1. Мёртвы, памёршы, нежывы. Мертвое мясо — мярцвячына; мертвое тело — труп. Параўн. мяртвый у 1 знач. 2. У знач. наз. Мярцвяк, нябожчык. Параўн. мяртвый у 2 знач. 3. Які не выяўляе прыкмет жыцця. 4. Нежыццяздольны, недзеяздольны, пазбаўлены жывых сувязей з рэчаіснасцю. 3ъ (отъ) мертвыхъ встати (востати, повстати, устати) — уваскрэснуць.
с. 354
Мерти дзеясл. Паміраць.
с. 355
Мерчий, мерчый наз. Землямер, межавік. Листъ мерчий гл. листъ.
с. 355
Мерынъ гл. меринъ
с. 355
Мерыона наз. Тое, што і мярона.
с. 355
Мерыти гл. мерити
с. 356
Мерытися гл. меритися
с. 356
Меряти гл. мерати
с. 356
Месецевый прым. ад месяцъ у 1 знач.
с. 356
Месецъ гл. месяцъ
с. 356
Месечина гл. месячина
с. 356
Месечница гл. месячница
с. 356
Месечный гл. месячный
с. 356
Месиа гл. месия
с. 356
Месиашовъ, мессиашовъ прым. ад месиашъ.
с. 356
Месиашъ гл. месияшъ
с. 356
Месийчикъ наз. Прадстаўнік заходнееўрапейскай народнасці.
с. 356
Месипотамский гл. месопотамский
с. 356
Месити дзеясл. Мясіць, мяць, размінаць.
с. 356
Месия, месиа, мессия наз. Месія. Параўн. месияшъ.
с. 356
Месияшъ, месиашъ, мессиашъ, месыашъ наз. Тое, што і месия.
с. 357
Меский гл. местский
с. 357
Месникъ гл. мясникъ
с. 357
Месница наз. Памяшканне, дзе забіваюць жывёлу і захоўваюць мяса.
с. 357
Месное гл. мясное
с. 357
Месный гл. мясный
с. 357
Месопотамский, месипотамский, месопотанский прым. Месапатамскі. Параўн. мезопотамский.
с. 357
Месопотанинъ наз. Жыхар Месапатаміі.
с. 358
Месопотанский гл. месопотамский
с. 358
Месопустный гл. мясопустный
с. 358
Месопусты гл. мясопусты
с. 358
Месса наз. Меса, імша.
с. 358
Мессиашовъ гл. месиашовъ
с. 358
Мессиашъ гл. месияшъ
с. 358
Мессия гл. месия
с. 358
Месский гл. местский
с. 358
Мессъ наз. Прадстаўнік старажытнага балкана-дунайскага племені.
с. 358
Местеревъ прым. ад местеръ.
с. 358
Местеръ, мейстеръ наз. Кіраўнік каталіцкага духоўна- рыцарскага ордэна ў эпоху Сярэдневякоўя.
с. 358
Местецо наз. Тое, што і местце I у 10 знач.
с. 358
Местечко наз. Мястэчка. Параўн. мястечко.
с. 358
Местие наз. Месца.
с. 359
Местиско наз. Невялікі горад.
с. 359
Меститися дзеясл. зв. Змяшчацца.
с. 359
Местицкий прым. ад место I у 1 знач.
с. 359
Местицъ наз. Тое, што і местичъ.
с. 359
Местичъ наз. Гараджанін, гарадскі жыхар, абывацель. Параўн. местицъ.
с. 359
Месткий гл. местский
с. 359
Местникъ гл. мясникъ
с. 360
Место I наз. 1. Горад. Место головное — сталіца; место оборонное — крэпасць, умацаванне; место столечное — сталіца; место садити — засноўваць горад, замак, паселішча. Параўн. място I. 2. Насельніцтва горада. 3. Тэрыторыя, якая адносіцца да горада; паселішча, пасёлак.
с. 360
Место II наз. 1. Тое, што і местце ў 1 знач. 2. Тое, што і местце ў 2 знач. 3. Тое, што і местце ў 3 знач. 4. Тое, што і местце ў 4 знач. Въ (во, на, у) едино (одно) место — разам; зъ (съ) места на место — з аднаго месца на іншае; мети место — адбывацца; до сихъ местъ — дагэтуль, да гэтага часу; отъ тыхъ (сихъ) местъ — з гэтага часу. Параўн. място II у 1 знач. 5. Тое, што і местце ў 5 знач. Место пустое — пусташ; слаба заселеная тэрыторыя. 6. Тое, што і местце ў 6 знач. Параўн. място II у 2 знач. 7. Тое, што і местце ў 8 знач. 8. Тое, што і местце ў 9 знач. 9. Тое, што і местце ў 10 знач.
с. 361
Место III прысл. Замест. Параўн. местцо II, място III.
с. 364
Местовный прым. ад место I у 1 знач.
с. 364
Местский, мейский, мейсцкий, меский, месский, месткий, местцкий, местьский, местьцкий, месцкий прым. Гарадскі.
с. 364
Местце, мейстцо, мейсце, мейсцо, местцо I, местцэ, местьце, местьцо, месце, месцо наз. 1. Пэўная абмежаваная частка зямной паверхні. Параўн. место II у 1 знач. 2. Пэўная частка прасторы, прызначаная для чаго-н. Параўн. место II у 2 знач. 3. Прастора або пункт, дзе што-н. адбываецца або размяшчаецца. Параўн. место II у 3 знач. 4. Пункт, на якім хто-н. знаходзіцца, з якога пачынаецца або на якім канчаецца рух. Зъ местца на местце — з аднаго месца на іншае; дати местце — дазволіць; мети местце — адбывацца. Параўн. место II у 4 знач. 5. Мясціна, мясцовасць, якая характарызуецца пэўнымі асаблівасцямі. Местце пустое — пусташ; слаба заселеная тэрыторыя. Параўн. место II у 5 знач. 6. Участак зямлі рознага прызначэння, пляц, пляцоўка. Параўн. место II у 6 знач. 7. Спецыяльна абсталяваны пункт, дзе можна размясціцца, стаяць, сядзець. 8. Пэўная частка прадмета. Параўн. место II у 7 знач. 9. Пэўная частка тэксту. Параўн. место II у 8 знач. 10. Становішча ў грамадстве; служба, пасада, работа. Параўн. место II у 9 знач. 11. Горла, рукаў у вусці ракі. 12. Асобны прадмет кладзі, штука, мяшок.
с. 3
Местцкий гл. местский
с. 7
Местцо I гл. местце
с. 7
Местцо II прыназ. Тое, што і место III.
с. 7
Местцовый прым. Мясцовы.
с. 7
Местцэ гл. местце
с. 7
Местчанинъ гл. мещанинъ
с. 7
Месть наз. Адплата, помста, кара, пакаранне.
с. 7
Местьский гл. местский
с. 7
Местьце гл. местце
с. 7
Местьцкий гл. местский
с. 7
Местьцо гл. местце
с. 7
Месце гл. местце
с. 7
Месцкий гл. местский
с. 7
Месцо гл. местце
с. 7
Месчанинъ гл. мещанинъ
с. 7
Месчанский гл. мещанский
с. 7
Месъ наз. Прымесь. Параўн. месь.
с. 7
Месыашъ гл. месияшъ
с. 7
Месь наз. Тое, што і месъ.
с. 8
Месяцъ, месецъ, месяць наз. 1. Месяц, нябеснае цела, спадарожнік Зямлі. // перан. 2. Месяц, адзінка вымярэння часу.
с. 8
Месячий прым. Тое, што і месячный у 1 знач.
с. 8
Месячина, месечина наз. Месячная плата (натуральным прадуктам).
с. 8
Месячная прым. у знач. наз. Жанчына ў час менструацыі. Параўн. месячница ў 2 знач.
с. 9
Месячница, месечница наз. 1. Менструацыя. 2. Тое, што і месячная.
с. 9
Месячный, месечный прым. 1. Які адносіцца да месяца як нябеснага цела. Параўн. месячий. 2. Які адносіцца да месяца як адзінкі вымярэння часу. Месячная болесть гл. болесть у 1 знач.; месечное кровиточие гл. кровиточие; месячная кровь гл. кровь; месечная немощь гл. немощь; месечная нечистость гл. нечистость; месечное очищение гл. очищение; месячная хороба гл. хороба; месечный часъ гл. часъ.
с. 9
Мета наз. Цэль, мішэнь.
с. 9
Метание гл. метанье
с. 9
Метаный дзеепрым. ад метати ў 1 знач.
с. 9
Метанье, метание наз. ад метати ў 1 знач. Метанье жеребеево — ад метати жеребей.
с. 10
Метаньесе наз. Напад.
с. 10
Метати, метать дзеясл. 1. Кідаць. Метати жеребей — кідаць жэрабя; метати лёсы — тое, што і метати жеребей; метати меты (наметы, розметы) — вызначаць павіннасць, пошліну.; метати перлы передъ свиньями — сыпаць перлы перад свіннямі. 2. Выкідаць. 3. Складваць.
с. 10
Метатися дзеясл. зв. 1. Кідацца (у канкрэтным напрамку). // перан. 2. Кідацца сюды-туды. 3. Вагацца, гайдацца.
с. 11
Метать гл. метати
с. 11
Метафорице прысл. Метафарычна.
с. 11
Метежъ гл. мятежъ
с. 12
Метелица наз. Мяцеліца.
с. 12
Метелка наз. Мяцёлка.
с. 12
Мети, меть дзеясл. 1. Уладаць, распараджацца кім-, чым-н. 2. Валодаць чым-н. Параўн. мати II. 3. Заключаць у сабе, змяшчаць. 4. У спалучэнні з назоўнікамі абазначае ўласцівасці, стан або дзеянне, якія выражаны гэтымі назоўнікамі. 5. Мець, лічыць за каго-, што-н. 6. У спалучэнні з інфінітывам у будучым складаным мае значэнне неабходнасці або магчымасці. Мало на томъ мети — не задавальняцца; мети ведомость (весть) — мець звесткі; мети в обычаю — мець звычку; мети в своихъ рукахъ — мець у сваім распараджэнні; мети во умысле — мець намер; мети дело — уступаць у нейкія адносіны з кім-н.; мети досыть — задавальняцца; мети езыкъ за зубами — трымаць язык за зубамі; мети за зле — ганіць, не адобрываць; мети за леда што (за ништо) — невысока цаніць; мети лета — быць дарослым; мети любовъ — мець палавыя зносіны; мети мовенье (мовение) — гаварыць; мети на баченью (бачности) — мець на ўвазе; мети на памяти — памятаць; мети на сэрцы — мець на сэрцы; мети на уме — трымаць у галаве; мети на языку — мець на языку; мети ни за пенезь — мець ні за грош; мети око — зважаць (на што-н.); мети передъ очима — мець перад вачыма; мети подъ собою — мець у сваім падначаленні; мети сведомье — мець звесткі; мети справу — уступаць у нейкія адносіны з кім-н.; мети углядъ — браць пад увагу.
с. 12
Метися, метьсе дзеясл. зв. 1. Быць у наяўнасці, існаваць. 2. Адчуваць сябе. 3. Імкнуцца (да чаго-н). 4. Лічыцца. 5. Быць гатовым, настроеным. 6. Паводзіць сябе. 7. Мае значэнне неабходнасці ў складаным будучым.
с. 15
Метла наз. Мятла. // перан. Якъ метлою вымести — патраціць дашчэнту.
с. 16
Метлевый прым. ад мятель.
с. 17
Метликъ гл. мятликъ
с. 17
Метлица наз. Мятліца.
с. 17
Метма прысл. ад метати ў 1 знач.
с. 17
Метне прысл. Метка.
с. 17
Метный прым. Які адносіцца да перапісу зямельных надзелаў.
с. 17
Метрика гл. метрыка
с. 17
Метрополий гл. митрополий
с. 17
Метрополита гл. митрополита
с. 17
Метрополитанский гл. митрополитанский
с. 17
Метрополитинъ гл. митрополитинъ
с. 17
Метрополитский гл. митрополитский
с. 17
Метрополитъ гл. митрополитъ
с. 17
Метрополичий гл. митрополичий
с. 17
Метрополия гл: митрополия
с. 17
Метрыка, метрика наз. 1. Дзяржаўная кніга рэгістрацыі дакументаў. 2. Выпіс з метрычных кніг.
с. 17
Метъ наз. Від пабораў.
с. 18
Метый дзеепрым. 1. Ад мети ў 5 знач. 2. Ад мети ў 6 знач.
с. 18
Меть гл. мети
с. 18
Метьсе гл. метися
с. 18
Метяница наз. Соль метяница — соль самаасадачная азёрная.
с. 18
Мехирь гл. михирь
с. 18
Меховита наз. Член манаскага ордэна мехавітаў (канонік магілы Бога).
с. 18
Меховникъ наз. Рамеснік, які шыў скураныя сумкі і торбы.
с. 18
Меховницкий прым. ад меховникъ.
с. 19
Мехометанинъ гл. махометанинъ
с. 19
Мехометанский гл. махометанский
с. 19
Мехъ наз. Мех. // перан.Шило в меху не затаится — шыла ў мяху не схаваеш.
с. 19
Мецнянинъ наз. Жыхар вёскі Мяцна (?).
с. 19
Мечевый гл. мечовый
с. 19
Мечетъ I, мечеть наз. Мячэць.
с. 19
Мечетъ II наз. Мара, фантазія.
с. 19
Мечеть гл. мечетъ I
с. 19
Мечикъ, мечыкъ наз., памянш. ад мечъ у 1 знач.
с. 19
Мечка наз. Мядзведзіца.
с. 20
Мечникъ наз. 1. Рамеснік, які рабіў мячы (від халоднай зброі). Параўн. мечовникъ. 2. Воін, узброены мячом, збраяносец. 3. Кат. 4. Прыдворны чыноўнік, які насіў меч манарха; тытулярны земскі чыноўнік. Параўн. мечный у 2 знач.
с. 20
Мечницкий прым. ад мечникъ у 1 знач.
с. 20
Мечничокъ наз., памянш. ад мечникъ у 2 знач.
с. 21
Мечный прым. 1. Ад мечъ у 1 знач. 2. У знач. наз. Тое, што і мечникъ у 4 знач.
с. 21
Мечовникъ наз. Тое, што і мечникъ у 1 знач.
с. 21
Мечовый, мечевый прым. 1. Ад мечъ у 1 знач. 2. Ад мечъ у 2 знач.
с. 21
Мечтанье, мечтание наз. Мара, думка.
с. 21
Мечучий дзеепрым. ад метати ў 1 знач.
с. 21
Мечъ, мечь наз. 1. Меч (від халоднай зброі). 2. Зброя наогул. Мечъ духовный — вучэнне Хрыста. 3. Вайна, змаганне, бой. 4. Кара, смерць, знішчэнне. 5. Мужчынская лінія роднасці. Вкидати мечъ — сеяць варожасць; вложити мечъ — пасеяць варожасць; впустити мечъ — развязаць бойку; межи мечами — на грані смерці; паміж двух агнёў (пра становішча, калі небяспека пагражае з двух бакоў); мечемъ конецъ приняти — памерці ад мяча; мечемъ подняти смерть — памерці ад мяча; мечомъ посести — заваяваць; огнемъ и мечомъ — агнём і мячом (з бязлітаснай жорсткасцю); отъ меча полечи (упасти) — загінуць у бітве; подъ мечъ ити — ісці на казнь (смерць); покорные головы мечъ не сечеть — пакорнае галавы меч не сячэ; презъ мечъ опановати — заваяваць; пустити мечъ — пасеяць варожасць; черезъ мечъ взяти — здабыць у баі, здабыць зброяй.
с. 22
Мечыкъ гл. мечикъ
с. 24
Мечь гл. мечъ
с. 24
Мешанина наз. 1. Мешаніна. 2. Беспарадак, блытаніна. 3. Хваляванне, бунт.
с. 24
Мешаный дзеепрым. ад мешати ў 1 знач.
с. 24
Мешанье наз. 1. Змешванне. 2. Бунт.
с. 25
Мешати дзеясл. 1. Змешваць (у адно). Параўн. мяшати. 2. Перамешваць, збоўтваць. 3. Блытаць. 4. Перашкаджаць. 5. Бунтаваць.
с. 25
Мешатися, мешатисе дзеясл. зв. 1. Змешвацца, перамешвацца. 2. Умешвацца. 3. Блытацца.
с. 26
Мешаючий дзеепрым. 1. Ад мешати ў 2 знач. 2. Ад мешати ў 5 знач.
с. 26
Мешающийся дзеепрым. у знач. наз. Той, хто ўмешваецца.
с. 26
Мешець наз. Мяшочак.
с. 26
Мешечникъ наз. Рамеснік, які шыў мяхі.
с. 27
Мешечокъ гл. мешочокъ
с. 27
Мешинный прым. ад мешына.
с. 27
Мешиновый прым. ад мешына.
с. 27
Мешище наз. Мешкавіна.
с. 27
Мешкальный, мешкалный прым. 1. Жылы. 2. Населены.
с. 27
Мешкане гл. мешканье
с. 27
Мешканецъ наз. Жыхар.
с. 27
Мешканечко гл. мешканьечко
с. 27
Мешкание гл. мешканье
с. 27
Мешканый дзеепрым. ад мешкати ў 1 знач.
с. 27
Мешканье, мешкане, мешкание, мяшкание наз. 1. Памяшканне, жыллё. // перан. 2. Месцапражыванне. 3. Пражыванне, жыхарства. // перан. 4. Жыццё, быццё. 5. Лад жыцця. 6. Прамаруджванне, затрымка, спазненне.
с. 27
Мешканьечко, мешканечко, мешканячко наз., памянш. ад мешканье ў 1 знач.
с. 29
Мешкати, мешкать, мяшкати дзеясл. 1. Займаць пэўнае месца або памяшканне, мець жыхарства. //перан. 2. Існаваць. 3. Мець пэўны тып узаемаадносін. 4. Прытрымлівацца пэўнага прынцыпу паводзін. 5. Марудзіць, затрымлівацца, пазніцца.
с. 30
Мешкатися дзеясл. зв. Затрымлівацца.
с. 31
Мешкать гл. мешкати
с. 31
Мешкаючий, мешкаючый дзеепрым. 1. Ад мешкати ў 1 знач. // перан. 2. Ад мешкати ў 3 знач. 3. Ад мешкати ў 4 знач. 4. У знач. наз. Той, хто пражывае.
с. 31
Мешкивати, мешковати дзеясл. шматкр. 1. Ад мешкати ў 1 знач. 2. Ад мешкати ў 3 знач. 3. Ад мешкати ў 4 знач.
с. 32
Мешное наз. Від падатку.
с. 33
Мешовати дзеясл., шматкр. ад мешати ў 2 знач.
с. 33
Мешокъ наз. Мяшок.
с. 33
Мешочокъ, мешечокъ наз., памянш. ад мешокъ.
с. 33
Мештерь, мештеръ наз. Магістр ордэна.
с. 33
Мешчанинъ гл. мещанинъ
с. 33
Мешчаньский гл. мещанский
с. 33
Мешына наз. Вырабленая аўчына.
с. 33
Мещанинъ, межщанинъ, местчанинъ, месчанинъ, мешчанинъ, мещенинъ наз. 1. Жыхар горада. 2. Жыхар (наогул), грамадзянін. 3. Прадстаўнік мяшчанскага саслоўя.
с. 33
Мещанка наз. Жыхарка горада. Параўн. мещка ў 1 знач.
с. 34
Мещанский, месчанский, мешчаньский, мещаньский прым. 1. Ад мещанинъ у 1 знач. 2. Ад мещанинъ у 2 знач.
с. 35
Мещенинъ гл. мещанинъ
с. 35
Мещка наз. 1. Тое, што і мещанка. 2. Жыхарка, грамадзянка.
с. 35
Мжюрити дзеясл. Тое, што і мружити.
с. 35
Мзда наз. 1. Узнагарода, плата, кампенсацыя (матэрыяльная або маральная). 2. Падарунак, гасцінец, хабар.
с. 35
Мздити дзеясл. Плаціць.
с. 36
Мздовздаание наз. Узнагарода.
с. 36
Мздовздатель наз. Той, хто адплачвае, узнагароджвае.
с. 36
Мздоимець, мздоемець наз. Той, хто любіць браць падарункі, хабарнік.
с. 36
Мздяный прым. ад мзда ў 2 знач.
с. 36
Мигати дзеясл. Мігаць, моргаць.
с. 36
Мигдаловый гл. микгдаловый
с. 37
Мигдалъ гл. микгдалъ
с. 37
Миги наз. На миги — на мігі (пры дапамозе жэстаў).
с. 37
Мигнути дзеясл. Мігнуць, маргнуць.
с. 37
Мигтети дзеясл. Мігцець.
с. 37
Мидеянинъ гл. мидянинъ
с. 37
Мидийский, медийский, мидыйский прым. ад миды. Параўн. медский.
с. 37
Мидоточивый прым. Тое, што і медоточный.
с. 37
Миды, меды наз. Народ, які насяляў Мідыю.
с. 37
Мидыйский гл. мидийский
с. 37
Мидянинъ, медянинъ, мидеянинъ наз. Жыхар Мідыі.
с. 37
Мижь гл. межъ
с. 38
Мижы прыназ. Тое, што і межи I у 1 знач.
с. 38
Мизерия наз. 1. Мізэрнасць, нікчэмнасць. 2. Бядота, галеча.
с. 38
Мизерне, мисерне прысл. 1. Мізерна, марна. 2. Бедна.
с. 38
Мизерность наз. Мізэрнасць.
с. 38
Мизерный, мисерный прым. 1. Нікчэмны. 2. Няшчасны. 3. Малы, слабы. 4. Бедны. 5. У знач. наз.
с. 38
Мийстръ гл. мистръ
с. 39
Микгдаловый, мигдаловый, микдаловый прым. 1. Ад микгдалъ у 1 знач. 2. Ад микгдалъ у 2 знач.
с. 39
Микгдалъ, мигдалъ наз. 1. Дрэва міндаль. 2. Плод міндаля.
с. 39
Микдаловый гл. микгдаловый
с. 40
Милая прым. у знач. наз. Каханка.
с. 40
Миле гл. мило
с. 40
Милей, милее прысл. Мілей.
с. 40
Милейший прым., выш. ст. ад милый у 1 знач.
с. 40
Миленко прысл. Міленька.
с. 40
Милионъ, мелионъ, миллионъ ліч. Мільён.
с. 40
Милля гл. миля
с. 40
Милне прысл. Памылкова.
с. 40
Мило, миле прысл. Міла.
с. 41
Миловане гл. милованье
с. 41
Милование гл. милованье
с. 41
Милованый дзеепрым. 1. Ад миловати ў 1 знач. 2. Ад миловати ў 3 знач. 3. Ад миловати ў 4 знач.
с. 41
Милованье, миловане, милование наз. 1. Дзеянне па дзеясл. миловати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. миловати ў 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. миловати ў 3 знач. 4. Дзеянне па дзеясл. миловати ў 4 знач. 5. Дзеянне па дзеясл. миловати ў 6 знач.
с. 41
Миловати, миловать дзеясл. 1. Любіць. 2. Кахаць. 3. Шанаваць, паважаць. 4. Спачуваць, шкадаваць. 5. Даваць міласціну, дапамогу, падарунак. 6. Песціць, галубіць.
с. 42
Миловатися, миловаться дзеясл. зв. 1. Узаемна любіць адзін другога. 2. Кахацца. 3. Мілавацца, галубіцца.
с. 43
Миловать гл. миловати
с. 43
Миловаться гл. миловатися
с. 43
Миловникъ наз. Паклоннік, прыхільнік.
с. 43
Милосерде гл. милосердье
с. 43
Милосердзе гл. милосердье
с. 43
Милосердие гл. милосердье
с. 43
Милосердне, милосердно прысл. Літасціва, міласэрна.
с. 44
Милосердный, милосердый, милосерный прым. 1. Літасцівы, спагадлівы. 2. Шчодры. 3. У знач. наз. Той, хто міласэрны.
с. 44
Милосердствовати, милосердовати дзеясл. Праяўляць міласэрнасць.
с. 44
Милосердъе гл. милосердье
с. 45
Милосердый гл. милосердный
с. 45
Милосердье, милосерде, милосердзе, милосердие, милосердъе наз. 1. Літасць, спагада, чуласць. 2. Шчодрасць.
с. 45
Милосерный гл. милосердный
с. 45
Милоснейший прым., найвыш. ст. ад милостный у 1 знач.
с. 45
Милосникъ гл. милостникъ
с. 45
Милосница гл. милостница
с. 45
Милосный гл. милостный
с. 45
Милостенникъ наз. Тое, што і милостникъ у 1 знач.
с. 45
Милостиве, милостиво прысл. 1. Міласэрна, добразычліва. Параўн. милостивно. 2. Міла, ласкава.
с. 45
Милостивно прысл. Тое, што і милостиве ў 1 знач.
с. 46
Милостивный прым. 1. Тое, што і милостивый у 1 знач. 2. Тое, што і милостивый у 2 знач.
с. 46
Милостиво гл. милостиве
с. 46
Милостивший прым., выш. ст. ад милостивый у 1 знач.
с. 46
Милостивый прым. 1. Міласэрны, літасцівы. Параўн. милостивный у 1 знач. 2. Ласкавы. // перан. Добры, спрыяльны. Параўн. милостивный у 2 знач. 3. У знач. наз. Той, хто праяўляе міласэрнасць.
с. 46
Милостина гл. милостыня
с. 47
Милостиня гл. милостыня
с. 47
Милостникъ, милосникъ наз. 1. Любімец. Параўн. милостенникъ. 2. Любіцель, аматар. 3. Палюбоўнік, каханак.
с. 47
Милостница, милосница наз. Палюбоўніца, каханка.
с. 48
Милостный, милосный прым. 1. Мілы, прыемны. 2. Любоўны. 3. У знач. наз. Каханак, каханая.
с. 48
Милостыня, милостина, милостиня наз. 1. Міласціна. 2. Міласэрнасць.
с. 48
Милость наз. 1. Любоў. 2. Каханне. 3. Міласэрнасць, літасць. Без милости — неміласэрна, бязлітасна. 4. Ласка, пяшчота. 5. Міласціна. 6. Воля. Божьею (божею, божиею, божию, божою, божью) милостью (милостию) — па волі бога; милостию святого (божого) духа — па волі духа святога. 7. У спалучэнні з займеннікамі ваша, его, ее, ихъ, наша, твоя (пры тытулаванні высокапастаўленай асобы).
с. 48
Милта наз. Талакно.
с. 50
Милуючий, милуючый дзеепрым. 1. Ад миловати ў 1 знач. 2. Ад миловати ў 2 знач. 3. У знач. наз. Той, хто любіць.
с. 50
Милующий, милующый дзеепрым. 1. Ад миловати ў 1 знач. 2. У знач. наз. Той, хто любіць.
с. 51
Милченье, милчене наз. 1. Тое, што і молчанье ў 1 знач. 2. Тое, што і молчанье ў 2 знач.
с. 51
Милчкемъ прысл. Тое, што і молчкомъ у 3 знач.
с. 51
Милший гл. мильший
с. 51
Милый, милы прым. 1. Мілы, прыемны, дарагі, пажаданы. 2. У знач, наз, Той, хто мілы.
с. 51
Мильшее гл. мильшое
с. 52
Мильший, милший прым., выш. ст. ад милый у 1 знач.
с. 52
Мильшое, мильшее наз. Тое, што з’яўляецца больш мілым за іншае.
с. 52
Миля, милля наз. Міля (мера адлегласці, роўная 5 вярстам).
с. 52
Миляти дзеясл. Памыляцца.
с. 52
Мимо I прысл. Міма, мінаючы.
с. 53
Мимо II прыназ. 1. З вінавальным склонам. а). Каля, паблізу. б). Міма (абмінаючы, у абход). в). Насуперак. 2. З родным склонам. а). Каля, паблізу. Мимо себе пущати (пускати) — не зважаць, не браць пад увагу. б). Міма (у абход, абмінаючы). в). Насуперак.
с. 53
Мимоидучий дзеепрым. у знач. наз. Той, хто ідзе міма.
с. 55
Мимотекущий дзеепрым. Які праходзіць, знікае.
с. 55
Мимоходный прым. у знач. наз. Прахожы.
с. 55
Мимоходящий дзеепрым. 1. У знач. прым. Прахожы. 2. У знач. наз. Прахожы.
с. 55
Мимошедший дзеепрым. у знач. прым. Прошлы.
с. 55
Минати дзеясл. 1. Праходзіць міма, абходзіць. // перан. Параўн. мияти ў 1 знач. 2. Канчацца, спыняць існаванне. Параўн. мияти ў 2 знач. 3. Пазбягаць. Параўн. мияти ў 3 знач.
с. 55
Минатися, минятися дзеясл. зв. Канчацца, мінацца.
с. 56
Минаючий дзеепрым. 1. Ад минати ў 2 знач. 2. У знач. наз. Прахожы.
с. 56
Миненый дзеепрым. ад минути ў 2 знач.
с. 56
Минечный гл. мыничный
с. 56
Минея I, менея наз. Кніга, у якой змяшчаюцца тэксты царкоўных службаў у адпаведнасці з праваслаўным царкоўным календаром. Менея месячная — кніга, якая змяшчае царкоўныя службы на адзін месяц.
с. 56
Минея II, миния наз. Сурык.
с. 56
Министеръ наз. 1. Старшы святар у старажытнай Іудзеі. 2. Памочнік (намеснік) ігумена; старшы член брацтва (ордэна).
с. 56
Министрыня наз., жан. ад министеръ у 2 знач. // перан.
с. 57
Миния гл. минея II
с. 57
Минница наз. Тое, што і мынца ў 1 знач.
с. 57
Миновати дзеясл. 1. Тое, што і минути ў 1 знач. 2. Тое, што і минути ў 3 знач.
с. 57
Минога наз. Мінога.
с. 57
Минувший дзеепрым. ад минути ў 2 знач.
с. 57
Минулый дзеепрым. 1. Ад минути ў 3 знач. 2. У знач. прым. Мінулы.
с. 57
Минусъ наз. Мінус.
с. 58
Минута I, менута, минутта наз. 1. Мінута, 1/60 частка гадзіны. 2. Мінута, 1/60 частка градуса.
с. 58
Минута II наз. Копія (як правіла, не завераная).
с. 58
Минути дзеясл. 1. Прайсці міма. Параўн. миновати ў 1 знач. 2. Скончыцца, завяршыцца. 3. Пазбегнуць; абысці. Параўн. миновати ў 2 знач.
с. 59
Минутися дзеясл. зв. 1. Ад минути ў 1 знач. 2. Ад минути ў 2 знач.
с. 59
Минутта гл. минута I
с. 60
Минуцекъ наз., памянш. ад минуцыя.
с. 60
Минуцыя, менуцыя, минуцея, минуция наз. Тып календара.
с. 60
Минучий дзеепрым. ад минути ў 2 знач.
с. 60
Минущий дзеепрым. ад минути ў 2 знач.
с. 60
Минца гл. мынца
с. 60
Минцаръ гл. мынцаръ
с. 60
Минцеръ гл. мынцаръ
с. 60
Минщимный прым. Нішчымны (?).
с. 60
Минятися гл. минатися
с. 60
Миняющий дзеепрым. ад минати ў 2 знач.
с. 60
Миодъ гл. медъ
с. 60
Мира гл. мирра
с. 60
Мираначалникъ наз. Даравальнік міру.
с. 60
Миритися дзеясл. зв. Мірыцца.
с. 60
Мирне, мирно прысл. 1. Ад мирный у 1 знач. 2. Ад мирный у 2 знач.
с. 61
Мирный I прым. 1. Які нічым не парушаецца, поўны ўнутранага спакою. 2. Які мае адносіны да міру, не ваенны. 3. Рахманы.
с. 61
Мирный II прым. ад миро ў 3 знач.
с. 61
Миро наз. 1. Духмяны алей. 2. Састаў расліннага алею з рознымі араматычнымі рэчывамі, які ўжываецца ў царкоўных абрадах. Параўн. мюро. 3. Духмяны пах.
с. 61
Мировая наз. Дакумент, які змацоўвае прымірэнне, палюбоўнае вырашэнне спрэчкі, цяжбы.
с. 62
Миродержатель наз. Уладар свету.
с. 62
Миролюбие наз. Уласцівасць міралюбнага, імкненне захаваць мірныя адносіны.
с. 62
Мироноситъ наз. Носьбіт міра.
с. 62
Мироносица наз. Жанчына, якая прынесла міра для памазання цела Хрыста пасля зняцця яго з крыжа.
с. 62
Миронъ наз. Рыба сямейства карпавых, вусач, мірон.
с. 62
Миропомазание наз. Царкоўны абрад, які заключаецца ў крыжападобным памазанні мірам.
с. 62
Миропомазовати дзеясл. Выконваць абрад мірапамазання.
с. 62
Миропомазующий дзеепрым. ад миропомазовати.
с. 62
Миротворение наз. Устанаўленне міру.
с. 62
Миротворецъ наз. Той, хто садзейнічае ўстанаўленню міру, згоды.
с. 62
Мироточивый прым. Які выдзяляе міра.
с. 62
Мирра, мира наз. Смірна, міра.
с. 63
Мирровый прым. ад мирра.
с. 63
Мирсина наз. Мірт.
с. 63
Мирский прым. 1. Зямны (у процілегласць нябеснаму). 2. Чалавечы, уласцівы чалавеку. 3. Свецкі. 4. У знач. наз. Міранін. Мирские люди — міране; мирский человекъ — міранін.
с. 63
Мирта наз. Мірт.
с. 64
Миртовый прым. ад мирта.
с. 64
Мирщина, миршчина, мирщына наз. Прымірэнне.
с. 64
Миръ I наз. 1. Свет, сусвет. Миръ сей — зямны свет, зямное жыццё. 2. Чалавецтва, людзі. 3. Асяроддзе міран.
с. 64
Миръ II наз. 1. Спакой, цішыня. Миръ тобе (вамъ) — пажаданне дабрабыту; зъ миромъ — пажаданне на дарогу. 2. Адсутнасць варожасці, згода. 3. Адсутнасць вайны, мірныя адносіны. 4. Мірны дагавор.
с. 64
Мирянинъ наз. Міранін.
с. 65
Миса наз. Вялікая міска.
с. 66
Мисерне гл. мизерне
с. 66
Мисерный гл. мизерный
с. 66
Миска наз. 1. Міска. 2. Талерачка з паддонам, на якую кладуць просвіру.
с. 66
Мисливецъ гл. мысливецъ
с. 66
Мисливство гл. мысливство
с. 66
Мислити гл. мыслити
с. 66
Мисль гл. мысль
с. 66
Мисный прым. у знач. наз. Рамеснік, які вырабляў міскі.
с. 66
Мисочка наз., памянш. ад миска.
с. 67
Миссия наз. Місія.
с. 67
Мистерия наз. Пераўвасабленне.
с. 67
Мистерне, мистэрне прысл. Умела, па-мастацку, па-майстэрску.
с. 67
Мистерный прым. Умела, па-мастацку, па-майстэрску зроблены.
с. 67
Мистерство наз. Уменне, майстэрства.
с. 67
Мистриковъ прым. Які належыць сыну спецыяліста ў галіне рамяства.
с. 68
Мистровая наз. Жонка спецыяліста ў галіне рамяства.
с. 68
Мистровный прым. Здольны да майстэрства, да якой-н. справы.
с. 68
Мистровский прым. Які належыць кату.
с. 68
Мистровство наз. 1. Занятак рамесніка або спецыяліста ў якой-н. справе. 2. Майстэрства.
с. 68
Мистровъ прым. Які мае адносіны да спецыяліста ў якой-н. справе, належыць яму.
с. 68
Мистръ, мийстръ наз. 1. Галава сярэдневяковага духоўна- рыцарскага ордэна, магістр. 2. Начальнік, правіцель. 3. Спецыяліст у галіне рамяства, навукі, мастацтва. 4. Настаўнік. 5. Кат.
с. 68
Мистря наз. Начальнік, кіраўнік.
с. 69
Мистэрне гл. мистерне
с. 69
Мисурка наз. Шлем з сеткай.
с. 69
Митарство гл. мытарство
с. 69
Митися гл. мытися
с. 69
Митниковъ гл. мытниковъ
с. 69
Митра наз. 1. Пазалочаны і аздоблены рэлігійнымі эмблемамі галаўны ўбор прадстаўнікоў вышэйшага духавенства ў праваслаўнай і каталіцкай цэрквах, які надзяваецца ў час набажэнства. 2. Межавы знак на дрэве ў выглядзе мітры.
с. 70
Митропалитъ гл. митрополитъ
с. 70
Митропилатъ гл. митрополитъ
с. 70
Митрополий, метрополий, митрополей, митрополый прым. Які мае адносіны да мітрапаліта, належыць яму.
с. 70
Митрополита, метрополита наз. Тое, што і митрополитъ.
с. 70
Митрополитанский, метрополитанский прым. Які мае адносіны да мітраполіі.
с. 71
Митрополитинъ, метрополитинъ прым. Які належыць мітрапаліту.
с. 71
Митрополитовъ прым. Які належыць мітрапаліту.
с. 71
Митрполитский, метрополитский прым. Які мае адносіны да мітрапаліта, належыць яму.
с. 71
Митрополитство наз. Сан мітрапаліта.
с. 72
Митрополитъ, метрополитъ, митропалитъ, митропилатъ наз. Вышэйшае званне праваслаўных епіскапаў; асоба, якая носіць гэтае званне. Параўн. митрополита, нитрополитъ.
с. 72
Митрополичий, метрополичий прым. ад митрополитъ.
с. 72
Митрополия, метрополия, митрополья наз. Царкоўна-адміністрацыйная акруга, якой кіруе мітрапаліт.
с. 72
Митрополый гл. митрополий
с. 73
Митропольный прым. ад митрополия.
с. 73
Митропольский прым. Які мае адносіны да мітрапаліта.
с. 73
Митропольство наз. Сан мітрапаліта.
с. 73
Митрополья гл. митрополия
с. 73
Митусь прысл. Насупраць адзін другога; крыж-накрыж.
с. 73
Митюкъ наз. Лямцавы потнік.
с. 73
Миханический прым. Механічны.
с. 73
Михирь, мехирь наз. Мачавы пузыр.
с. 73
Мичати дзеясл. Мычаць.
с. 73
Мишинский гл. мушинский
с. 73
Мишъ гл. мышъ
с. 73
Миючийся гл. мыючийся
с. 73
Миянье наз. Дзеянне па дзеясл. мияти ў 1 знач.
с. 74
Мияти дзеясл. 1. Тое, што і минати ў 1 знач. 2. Тое, што і минати ў 2 знач. 3. Тое, што і минати ў 3 знач.
с. 74
Мияючий дзеепрым. 1. Ад мияти ў 2 знач. 2. У знач. наз. Той, хто абмінае.
с. 74
Мкглый прым. Тое, што і мдлый.
с. 74
Младенецъ наз. 1. Тое, што і млоденецъ у 1 знач. 2. Тое, што і млоденецъ у 2 знач.
с. 74
Младенский прым. ад молодень.
с. 75
Младенство наз. Тое, што і млоденство.
с. 75
Младенческий прым. ад младенець у 2 знач.
с. 75
Младенчикъ наз. Тое, што і млоденчыкъ.
с. 75
Младенъ наз. Тое, што і молодень.
с. 75
Младица наз. Тое, што і молодица ў 1 знач.
с. 75
Младопомазанный прым. Памазаны на царства ў маладыя гады.
с. 75
Младость наз. Тое, што і молодость.
с. 75
Младствовати дзеясл. Знаходзіцца ў дзіцячым узросце.
с. 75
Младший прым., выш. ст. ад младый.
с. 75
Младый прым. 1. Тое, што і молодый у 1 знач. 2. Тое, што і молодый у 2 знач.
с. 76
Млатобиецъ наз. Малатабоец.
с. 76
Млатъ наз. Тое, што і молотъ II у 1 знач.
с. 76
Млачение наз. Тое, што і молоченье.
с. 76
Млейший прым., выш. ст. ад млый.
с. 76
Млеко наз. Тое, што і молоко ў 1 знач. // перан.
с. 76
Млелый прым. ад млети.
с. 76
Млети дзеясл. Млець.
с. 76
Млечно, млечное наз. Малочныя прадукты.
с. 76
Млечный прым. ад млеко.
с. 77
Млечъ наз. Малачай.
с. 77
Млеючий дзеепрым. ад млети.
с. 77
Мливо, млыво наз. 1. Размол, памол. 2. Прызначанае для памолу або змолатае збожжа.
с. 77
Млинарский гл. млынарский
с. 77
Млинаръ гл. млынаръ
с. 77
Млиникъ гл. млыникъ
с. 77
Млинище гл. млынищо
с. 77
Млинищо гл. млынищо
с. 77
Млиновый гл. млыновый
с. 77
Млинъ I гл. млынъ
с. 77
Млинъ II наз. Блін, праснак.
с. 77
Млоденецъ наз. 1. Дзіця; хлапчук. Параўн. младенецъ у 1 знач. 2. Малады чалавек, юнак. Параўн. младенецъ у 2 знач., молоденецъ.
с. 78
Млоденкий прым. ад млодый у 1 знач.
с. 78
Млоденокъ наз. Малады чалавек, юнак.
с. 78
Млоденство наз. Маладосць. Параўн. младенство, млоденчество.
с. 78
Млоденцевъ прым. ад млоденецъ у 2 знач.
с. 78
Млоденческий прым. ад млоденецъ у 2 знач.
с. 78
Млоденчество наз. Тое, што і млоденство.
с. 78
Млоденчыкъ, млоденчикъ наз. Малады чалавек, юнак. Параўн. младенчикъ.
с. 78
Млоденяшокъ наз. Хлапчук.
с. 79
Млодецъ наз. Тое, што і молодецъ у 1 знач.
с. 79
Млодзь, млодь наз. Моладзь.
с. 79
Млодзянъ, млодянъ наз. Тое, што і молодень.
с. 79
Млодикъ наз. Тое, што і молодикъ у 1 знач.
с. 79
Млодость наз. Тое, што і молодость.
с. 79
Млодый прым. 1. Тое, што і молодый у 1 знач. 2. Тое, што і молодый у 4 знач.
с. 79
Млодь гл. млодзь
с. 79
Млодянъ гл. млодзянъ
с. 79
Млость наз. Млосць.
с. 79
Млотокъ наз. Тое, што і молотокъ у 1 знач.
с. 80
Млотъ наз. Тое, што і молотъ II у 1 знач.
с. 80
Млоченье, млоценне, млоценье наз. Тое, што і молоченье.
с. 80
Млыво гл. мливо
с. 80
Млый прым. Тое, што і мдлый.
с. 80
Млынарка наз. Жонка млынара або ўладальніца млына.
с. 80
Млынаровичъ наз. Сын млынара.
с. 80
Млынаровъ прым. ад млынаръ.
с. 80
Млынарский, млинарский прым. ад млынаръ.
с. 80
Млынарство наз. Занятак млынара.
с. 80
Млынарчикъ, млынарчыкъ наз. Сын млынара.
с. 81
Млынаръ, млинаръ наз. Млынар.
с. 81
Млынецъ наз. 1. Памянш. ад млынъ у 1 знач. 2. Жорнавы камень.
с. 81
Млыникъ, млиникъ наз. Невялікі млын.
с. 81
Млыница наз. Млынавая плаціна.
с. 81
Млынищо, млинище, млинищо, млынище наз. Месца, дзе быў млын.
с. 81
Млынникъ наз. Млынар.
с. 81
Млынный прым. ад млынъ у 1 знач.
с. 82
Млыновый, млиновый прым. ад млынъ у 1 знач.
с. 82
Млынокъ наз., памянш. ад млынъ у 1 знач.
с. 82
Млынский прым. ад млынъ у 1 знач.
с. 82
Млынъ, млинъ наз. 1. Млын. 2. Жорны.
с. 82
Млялый прым. Слабы.
с. 83
Мна наз. Старажытная манета, міна.
с. 83
Мней прысл. Менш. Параўн. мнейше, мнейшъ.
с. 83
Мнейше, мнейшей прысл. Тое, што і мней.
с. 83
Мнейший, мнейшый прым. 1. Меншы (па велічыні, памерах, колькасці, значнасці). 2. Малодшы па ўзросту. 3. Ніжэйшы па рангу, становішчу. 4. У знач. наз. Ніжэйшы па становішчу.
с. 83
Мнейшъ прысл. Тое, што і мней.
с. 84
Мнейшый гл. мнейший
с. 84
Мнеманый, мниманый дзеепрым. ад мнемати.
с. 84
Мнеманье, мнимане, мниманье наз. Думка, меркаванне.
с. 84
Мнемати, мнимати дзеясл. Думаць, меркаваць, лічыць.
с. 85
Мнемаючий дзеепрым. ад мнемати.
с. 85
Мненье, мнение наз. Думка, меркаванне.
с. 85
Мнети гл. мнити
с. 85
Мнетися гл. мнитися
с. 85
Мнимане гл. мнеманье
с. 85
Мниманый гл. мнеманый
с. 85
Мниманье гл. мнеманье
с. 85
Мнимати гл. мнемати
с. 85
Мниматися дзеясл., зв. ад мнимати.
с. 85
Мнимаючийся дзеепрым. ад мниматися.
с. 85
Мнимый прым. Уяўны, несапраўдны.
с. 85
Мниский гл. мнишский
с. 85
Мнисский гл. мнишский
с. 85
Мнити, мнети дзеясл. Думаць, лічыць, меркаваць.
с. 85
Мнитися, мнетися дзеясл., зв. ад мнити.
с. 86
Мниховский прым. ад мнихъ.
с. 86
Мниховъ прым. ад мнихъ.
с. 86
Мнихъ наз. Тое, што і монахъ.
с. 86
Мнишекъ наз., памянш. ад мнихъ.
с. 86
Мнишеский прым. Тое, што і мнишский.
с. 86
Мнишество наз. Манаства.
с. 87
Мнишка наз. Тое, што і монашка.
с. 87
Мнишский, мниский, мнисский прым. Манаскі. Параўн. мнишеский.
с. 87
Многажды, многижда, многожды прысл. Часта, многаразова.
с. 87
Многий прым. 1. Вялікі па колькасці, шматлікі. 2. Наяўны ў вялікай колькасці. 3. Разнастайны, розны. 4. мн. Многие. 5. Значны па велічыні, памерах. 6. Значны па сіле, ступені праяўлення. 7. Значны па працягласці часу. 8. Позні. Многое множство (мнозство) — мноства; не во мнозе — хутка.
с. 87
Много I прысл. 1. У вялікай колькасці, у вялікай ступені, многа, нямала. 2. Значна, у значнай ступені. 3. Моцна, вельмі. 4. Больш, чым патрэбна, лішне. Ни много ани мало — якраз столькі.
с. 89
Много II У знач. наз. Вялікая колькасць.
с. 90
Многобожие наз. Форма рэлігійнага веравызнання, якая прызнае існаванне многіх багоў.
с. 90
Многоболезненый прым. Звязаны са шматлікімі і цяжкімі перажываннямі.
с. 90
Многогрешный прым. Які мае многа грахоў.
с. 91
Многое наз. Многае (аб чым-н. значным па аб’ёму, зместу або колькасці).
с. 91
Многожды гл. многажды.
с. 91
Многоженецъ наз. Мнагажэнец.
с. 91
Многозацный прым. Высакародны, прыстойны.
с. 91
Многоименне прысл. Сінанімічна.
с. 91
Многоквитнучий прым. Які квітнее, працвітае.
с. 91
Многоклопотливый прым. Які прыносіць многа клопатаў.
с. 91
Многокормящий прым. Вельмі пажыўны.
с. 91
Многократь, многократъ прысл. Тое, што і многокроть.
с. 91
Многокроткий прым. Вельмі пакорлівы.
с. 91
Многокротный прым. ад многокроть.
с. 92
Многокроть прысл. Шматразова, мнагакратна. Параўн. многократь.
с. 92
Многолетний, многолетный прым. Шматгадовы.
с. 92
Многолюбие наз. Вялікая любоў.
с. 92
Многолюдный прым. Мнагалюдны.
с. 92
Многомилосердный, многомилосердый прым. У высокай ступені міласэрны.
с. 92
Многомилостиве прысл. ад многомилостивый.
с. 93
Многомилостивый прым. У высокай ступені літасцівы.
с. 93
Многомилостие наз. У вышэйшай ступені міласэрнасць.
с. 93
Многомножество наз. У вышэйшай ступені мноства.
с. 93
Многомовление, многомовенье наз. Схільнасць да мнагаслоўя, балбатлівасць. Параўн. многомолвение.
с. 93
Многомовный прым. у знач. наз. Той, хто многа гаворыць, пляткар.
с. 93
Многоможность наз. Магутнасць.
с. 93
Многоможный прым. 1. Магутны. 2. У знач. наз.
с. 93
Многомолвение наз. Тое, што і многомовление.
с. 93
Многомясный прым. Які мае развітую мускулатуру.
с. 93
Многонародный прым. Мнагалюдны.
с. 93
Многообидливый прым. Які прычыняе многа крыўды.
с. 94
Многоочытый прым. Мнагавокі.
с. 94
Многопетый прым. Услаўлены.
с. 94
Многопийца наз. П’яніца.
с. 94
Многоплеменитый прым. Шматплямённы.
с. 94
Многоплодный прым. 1. Пладаносны. 2. Пладавіты, плодны.
с. 94
Многоразумный прым. Мудры.
с. 94
Многословный прым. Мнагаслоўны, шматслоўны.
с. 94
Многословъ наз. Шматслоўе.
с. 94
Многослынущий прым. Славуты.
с. 94
Многосонливый прым. Які мае вялікую схільнасць да сну.
с. 94
Многострадалецъ наз. Шматпакутнік.
с. 94
Многострадалный прым. Шматпакутны.
с. 94
Многость наз. 1. Мноства. 2. Колькасць. Въ многости — у вялікім.
с. 95
Многотерпеливый прым. Шматцярплівы.
с. 95
Многохвалный прым. Усхвалены.
с. 95
Многохтивый прым. Вельмі хцівы.
с. 95
Многоценно прысл. ад многоценный.
с. 95
Многоценный, многоцэнный прым. Каштоўны.
с. 95
Многоядение наз. Абжорства.
с. 96
Многоядецъ наз. Абжора. Параўн. многоядца.
с. 96
Многоядца наз. Тое, што і многоядецъ.
с. 96
Многший прым., выш. ст. ад многий.
с. 96
Множае прысл. Тое, што і множайше.
с. 96
Множайше прысл., выш. ст. ад много. Параўн. множае.
с. 96
Множайший прым., выш. ст. ад многий.
с. 96
Множачий дзеепрым. ад множити ў 1 знач.
с. 97
Множащийся дзеепрым. ад множитися ў 1 знач.
с. 97
Множенье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. множити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. множити ў 2 знач.
с. 97
Множеньеся наз. Дзеянне па дзеясл. множитися ў 1 знач.
с. 97
Множество, множство, мнозство, мноство наз. 1. Мноства, вялікая колькасць каго-, чаго-н. 2. Вялікая колькасць каго-, чаго-н. як сукупнасць. Множество мясное — мускулы, цягліцы. 3. Натоўп, вялікае зборышча людзей. 4. Значная інтэнсіўнасць або вялікасць з’явы. 5. Колькасць, лічба.
с. 97
Множити, множыти дзеясл. 1. Павялічваць, множыць. 2. Павялічвацца, множыцца.
с. 99
Множитися, множытися дзеясл. зв. 1. Павялічвацца, множыцца. 2. Размнажацца, расплоджвацца.
с. 99
Множица наз. Мноства.
с. 100
Множицею прысл. Шматразова.
с. 100
Множность наз. Веліч.
с. 100
Множство гл. множество
с. 100
Множыти гл. множити
с. 100
Множытися гл. множитися
с. 100
Мнозство гл. множество
с. 100
Мнозтво гл. множество
с. 100
Мноство гл. множество
с. 100
Мнящийся, мнящыйся дзеепрым. ад мнитися.
с. 100
Мо часц. Можа, магчыма.
с. 101
Моавитинъ наз. Тое, што і моавитъ.
с. 101
Моавитка наз. Жанчына семіцкага народа, які насяляў тэрыторыю дзяржавы Мааў. Параўн. моавитянка, моавка, моавлянка.
с. 101
Моавитский, моавицкий прым. Тое, што і моавский.
с. 101
Моавитъ наз. Мужчына семіцкага народа, які насяляў тэрыторыю дзяржавы Мааў. Параўн. моавитинъ, моавитянинъ, моавлянинъ.
с. 101
Моавитянинъ наз. Тое, што і моавитъ.
с. 101
Моавитянка, маавитенка, маавитянка наз. Тое, што і моавитка.
с. 101
Моавицкий гл. моавитский
с. 102
Моавка наз. Тое, што і моавитка.
с. 102
Моавль прым. Тое, што і моавский.
с. 102
Моавлянинъ наз. Тое, што і моавитъ.
с. 102
Моавлянка наз. Тое, што і моавитка.
с. 102
Моавовъ прым. Тое, што і моавский.
с. 102
Моавский, маавский прым. Які мае адносіны да дзяржавы Мааў, якая знаходзілася на паўднёва-ўсходнім беразе Мёртвага мора. Параўн. моавитский, моавль, моавовъ.
с. 102
Мова наз. 1. Мова, сукупнасць гукавых і лексіка-граматычных сродкаў выказвання і абмену думкамі. 2. Гутарка, гаворка, прамова, размова. Красная мова — красамоўства; широкая мова — публічнае выступленне. 3. Слова. 4. Меркаванне, выказванне. 5. Погаласка. 6. Загад, воля, распараджэнне. 7. Спрэчкі, пярэчанне. 8. Прычына. 9. Прыклад. 10. Здольнасць выказваць думкі сродкамі мовы. 11. Манера гаварыць. 12. Народ.
с. 102
Мовение гл. мовенье
с. 105
Мовеный дзеепрым. ад мовити ў 3 знач.
с. 105
Мовенье, мовение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. мовити ў 1 знач. Замкнути мовенье (каму-н.) гл. замкнути; мети уста на мовеньи гл. мети. 2. Тое, што сказана. 3. Прамова, выступленне, выказванне. Дати мовенье гл. дати; мети мовенье гл. мети; чинити мовенье гл. чинити. 4. Просьба. 5. Сведчанне, заява. 6. Судовы разбор. Вольное мовенье — права ўзбудзіць судовую справу; очевистое мовенье — асабісты ўдзел у разборы судовай справы.
с. 105
Мовечий гл. мовячий
с. 107
Мовити дзеясл. 1. Валодаць вуснай мовай, вымаўляць гукі і словы мовы. 2. Перадаваць (вусна або пісьмова) факты, думкі, павучэнні, загады. Мовити на кого — лаяцца, сварыцца. Параўн. мувити. 3. Размаўляць. 4. Прасіць. 5. Даваць паказанні сведак, сведчыць. 6. Прымаць удзел у судовым разборы, судзіцца.
с. 107
Мовитися дзеясл., зв. ад мовити ў 2 знач.
с. 109
Мовленый дзеепрым. 1. Ад мовити ў 2 знач. 2. У знач. наз. Тое, што сказана. 3. Закліканы, прызначаны.
с. 109
Мовленье наз. Дзеянне па дзеясл. мовити ў 1 знач. 2. Слова, выказванне. Чинити мовленье гл. чинити. 3. Судовы разбор. Очевистое мовленье — асабісты ўдзел у разборы судовай справы.
с. 110
Мовловство наз. (?)
с. 110
Мовляти дзеясл., шматкр. да мовити ў 2 знач.
с. 110
Мовный прым. 1. Вядомы, той, аб якім гавораць. 2. У знач. наз. Вядомы.
с. 110
Мовчанье, мовченье наз. Тое, што і молчанье ў 1 знач.
с. 110
Мовчати дзеясл. 1. Тое, што і молчати ў 1 знач. 2. Тое, што і молчати ў 3 знач.
с. 111
Мовченье гл. мовчанье
с. 111
Мовчки прысл. Моўчкі.
с. 111
Мовчкомъ прысл. 1. Тое, што і молчкомъ у 1 знач. 2. Тое , што і молчкомъ у 3 знач.
с. 111
Мовяти, мавяти дзеясл. шматкр. 1. Ад мовити ў 1 знач. 2. Ад мовити ў 2 знач.
с. 111
Мовячий, мовечий, мовячый дзеепрым. 1. Ад мовити ў 1 знач. Параўн. мовящий у 1 знач. 2. Ад мовити ў 2 знач. 3. У знач. наз. Той, хто гаворыць. Параўн. мовящцй у 2 знач. 4. Ад мовити ў 3 знач.
с. 111
Мовящий, мовящый дзеепрым. 1. Тое, што і мовячий у 1 знач. 2. У знач. наз. Тое, што і мовячий у 3 знач.
с. 112
Мога дзеепрым. ад мочи.
с. 112
Могаричникъ гл. могоричникъ
с. 112
Могий дзеепрым. Які можа што-н.
с. 112
Могила наз. 1. Месца пахавання. 2. Магільны насып. 3. Насып, курган.
с. 112
Могилевецъ наз. Жыхар Магілёва.
с. 113
Могилевский прым. Магілёўскі.
с. 113
Могилецы гл. могилицы
с. 113
Могилины наз. Могілкі.
с. 113
Могилицы, могилецы наз. Тое, што і моглицы.
с. 113
Могилище наз. Могілкі.
с. 114
Могилка наз. памянш. 1. Ад могила ў 1 знач. 2. Ад могила ў 3 знач.
с. 114
Могильникъ наз. Могілкі.
с. 114
Моглицы наз. Могілкі.
с. 114
Могоричникъ, могаричникъ, могорычникъ наз. Сведка гандлёвай здзелкі.
с. 114
Могоричъ, магарычъ, могорычъ наз. 1. Пачастунак удзельнікаў гандлёвай здзелкі або пагаднення аб найме. 2. Прыбытак.
с. 114
Могорычникъ гл. могоричникъ
с. 115
Могорычъ гл. могоричъ
с. 115
Могутство наз. Магутнасць.
с. 115
Могучий I дзеепрым. 1. Ад мочи ў 1 знач. 2. Ад мочи ў 2 знач.
с. 115
Могучий II прым. Магутны, моцны.
с. 115
Могущий, могущый дзеепрым. ад мочи ў 1 знач.
с. 115
Могый дзеепрым. ад мочи ў 2 знач.
с. 115
Модерованый дзеепрым. ад модеровати.
с. 115
Модеровати дзеясл. Стрымліваць.
с. 115
Модла наз. Тое, што і молитва ў 2 знач.
с. 116
Модлитва наз. Тое, што і молитва ў 2 знач.
с. 116
Модлитися дзеясл. зв. Тое, што і молитися ў 2 знач.
с. 116
Модлярство наз. Майстэрства.
с. 116
Модрованый дзеепрым. Мучаны.
с. 116
Модрый прым. Сіні.
с. 116
Модчалина гл. мождчалина
с. 116
Можаичъ наз. Жыхар Мажайска.
с. 116
Мождалина гл. мождчалина
с. 116
Мождерикъ гл. можджерикъ
с. 116
Мождеръ гл. мождчеръ
с. 116
Можджерикъ, мождерикъ, моздзерикъ наз., памянш. ад можджеръ.
с. 116
Можджеръ гл. мождчеръ
с. 117
Мождчалина, модчалина, мождалина, мождчелина, моздзелина наз. Мокрае нізкае, забалочанае месца.
с. 117
Мождчеръ, маждзеръ, мажчеръ, мождеръ, можджеръ, можчаръ, можчеръ, мозджиръ наз. 1. Ступка. 2. Марціра, гармата.
с. 117
Можение наз. Здольнасць магчы што-н., моц, сіла.
с. 117
Можено гл. можно
с. 117
Можжеловый прым. Ядлаўцовы.
с. 117
Можна гл. можно
с. 117
Можней прысл., выш. ст. ад можный у 1 знач.
с. 118
Можнейший прым. выш. ст. 1. Ад можный у 1 знач. 2. Ад можный у 3 знач. 3. Ад можный у 4 знач. 4. Ад можный у 5 знач.
с. 118
Можно, можено, можна, можоно прысл. 1. Ад можный у 1 знач. 2. Магчыма, у сілах. 3. Дазволена.
с. 118
Можность наз. 1. Магутнасць, моц, сіла. 2. Магчымасць. 3. Улада. 4. Маёмасць, маёмаснае становішча. 5. Памеры; колькасць.
с. 119
Можный прым. 1. Магутны, моцны. 2. Магчымы. 3. Знатны, уплывовы. 4. Багаты. 5. У знач. наз. Багач. 6. Вялікі.
с. 120
Можобойство гл. мужебойство
с. 121
Можоно гл. можно
с. 121
Можчаръ гл. мождчеръ
с. 121
Можчеръ гл. мождчеръ
с. 121
Мозговый прым. ад мозгъ у 1 знач.
с. 121
Мозгъ, мозекъ, мозкгъ, мозкъ, мозокъ, москъ наз. 1. Мозг, рэчыва, якое запаўняе чэрап. 2. //перан. Розум. 3. Касцявы мозг.
с. 121
Мозджиръ гл. мождчеръ
с. 122
Моздзелина гл. мождчалина
с. 122
Моздзерикъ гл. можджерикъ
с. 122
Мозекъ гл. мозгъ
с. 122
Мозкгъ гл. мозгъ
с. 122
Мозкъ гл. мозгъ
с. 122
Мозодерство наз. Здзек, абняслаўленне.
с. 122
Мозокъ гл. мозгъ
с. 122
Мозолячий дзеепрым. Такі, які мазоліць, націрае мазалі.
с. 122
Мозсяный прым. Латуневы, масянжовы.
с. 123
Мозырянинъ, мозыранинъ наз. Жыхар горада Мазыра.
с. 123
Мой займ. Мой. Параўн. муй.
с. 123
Мойстатъ гл. маестатъ
с. 123
Мокнути дзеясл. Мокнуць.
с. 123
Мокрадь, мокрадзь, мокредь наз. Мокрае месца, балота.
с. 123
Мокрий гл. мокрый
с. 123
Мокрина наз. Луг.
с. 123
Мокро прысл. Мокра.
с. 123
Мокрость наз. 1. Сырасць. 2. Вільгаць.
с. 123
Мокрота наз. Сырасць, вільготнасць.
с. 124
Мокрый, мокрий прым. 1. Мокры, насычаны вільгаццю. 2. Балоцісты. 3. Дажджлівы. 4. Мяккі, далікатны. Мокрая речъ гл. речъ I у 12 знач.
с. 124
Моланья гл. молонья
с. 124
Молба гл. мольба
с. 124
Молбище наз. Месца сумесных маленняў.
с. 124
Молва наз. Паклёп, нагавор.
с. 125
Молвение гл. молвенье
с. 125
Молвеный дзеепрым. Сказаны.
с. 125
Молвенье, молвение наз. Гаворка, слова.
с. 125
Молвивати дзеясл., шматкр. ад молвити.
с. 125
Молвити дзеясл. 1. Гаварыць. Параўн. молыти ў 1 знач. 2. Выказваць думку пісьмова. Параўн. молыти ў 2 знач.
с. 125
Молвный прым. 1. Хвалюючы. 2. Такі, які гаворыць.
с. 125
Молвца наз. Той, хто гаворыць, сцвярджае.
с. 125
Молвящий дзеепрым. ад молвити ў 1 знач.
с. 125
Молдавский прым. Малдаўскі.
с. 126
Молебенъ, мольбенъ наз. Кароткае богаслужэнне, малітвы аб здароўі, поспеху. Параўн. молебно I.
с. 126
Молебникъ наз. Той, хто звяртаецца да Бога з малітвай, заступнік.
с. 126
Молебница наз. Заступніца.
с. 126
Молебно I наз. Тое, што і молебенъ.
с. 126
Молебно II прысл. З мальбой.
с. 126
Молебный прым. Малітвенны.
с. 126
Молеваный гл. малеваный
с. 126
Молевъ прым. ад моль.
с. 126
Моленье, моление наз. 1. Просьба. 2. Пісьмовы тэкст просьбы. 3. Дзеянне па дзеясл. молити I у 2 знач. Параўн. моленьеся.
с. 126
Моленьеся, маленьеся наз. Тое, што і моленье ў 3 знач.
с. 127
Молеръ гл. маляръ
с. 127
Молестия наз. Душэўны цяжар, душэўная мука.
с. 127
Молестовати дзеясл. Абцяжарваць, прычыняць непрыемнасці.
с. 127
Молжонецъ наз. Муж.
с. 127
Молжонокъ гл. малжонокъ
с. 127
Моливыйся дзеепрым. ад молитися.
с. 127
Молие наз. зб. Моль.
с. 127
Молимый дзеепрым. ад молити I у 1 знач.
с. 128
Молитва, малитва наз. 1. Просьба. 2. Просьба, зварот да Бога. Повстати на молитву гл. повстати; пребывати на молитве гл. пребывати; сотворити молитву гл. сотворити; стати на молитву гл. стати; творити молитву гл. творити; трывати (трвати) на молитве гл. трывати (трвати); учинити молитву гл. учинити; чинити молитву гл. чинити. Параўн. модла, модлитва. 3. Богаслужэнне, набажэнства, малебен.
с. 128
Молитвеникъ, молитвенникъ наз. 1. Той, хто звяртаецца да Бога з малітвай, заступнік перад Богам. 2. Месца для малення. 3. Кніга, якая змяшчае тэксты малітваў.
с. 128
Молитвенный, молитвеный, молитвный прым. 1. Ад молитва ў 2 знач. 2. Ад молитва ў 3 знач.
с. 129
Молити I дзеясл. 1. Прасіць старанна, маліць. 2. Прасіць Бога з малітвай, маліцца.
с. 129
Молити II гл. малити
с. 130
Молитися дзеясл. зв. 1. Старанна прасіцца, маліцца. 2. Звяртацца з малітвай да Бога, маліцца. Параўн. модлитися.
с. 130
Молитовка наз., памянш. ад молитва ў 2 знач.
с. 130
Молитовникъ наз. Той, хто моліцца, заступнік.
с. 130
Молитовница наз. Месца малення, частка храма.
с. 130
Молитовный прым. Молитовное имя — імя пры хрышчэнні.
с. 130
Молитствовати дзеясл. Маліцца.
с. 131
Молла наз. Духоўная асоба ў татар.
с. 131
Моллинъ прым. ад молла.
с. 131
Молние наз., зб. ад молния.
с. 131
Молниеносецъ наз. Той, хто нясе маланкі.
с. 131
Молния, молнья наз. Маланка. Параўн. молонья.
с. 131
Молносветлый прым. Светлы, як маланка.
с. 131
Молньиный прым. ад молния.
с. 131
Молнья гл. молния
с. 131
Моловство наз. Пасада татарскага духоўнага служыцеля.
с. 131
Молодежь наз. 1. Моладзь. 2. Маладняк. 3. Малады лес, зараснік.
с. 131
Молоденецъ наз. Тое, што і млоденецъ.
с. 132
Молодень наз. Малады чалавек. Параўн. младенъ, млодзянъ.
с. 132
Молоденький прым. памянш. 1. Ад молодый у 1 знач. 2. Ад молодый у 4 знач.
с. 132
Молодесенький гл. молодюсенький
с. 132
Молодети дзеясл. Абнаўляцца.
с. 132
Молодецкий прым. ад молодецъ у 1 знач.
с. 132
Молодецъ наз. 1. Юнак, малады чалавек. Параўн. млодецъ. 2. Удалец. 3. Слуга, найміт.
с. 132
Молодикъ наз. 1. Юнак, малады чалавек. Параўн. млодикъ. 2. Маладая жывёла. 3. Малады месяц.
с. 133
Молодица наз. 1. Маладая дзяўчына або жанчына. Параўн. младица. 2. Служанка, наймічка.
с. 133
Молодо прысл. У маладосці.
с. 133
Молодостный прым. ад молодость.
с. 134
Молодость наз. Маладосць, юнацтва. 3 молодости — замалада; молодость летъ — малады, нясталы ўзрост. Параўн. младость, млодость.
с. 134
Молодцовый прым. ад молодецъ у 1 знач.
с. 134
Молодчяный прым. ад молодецъ у 2 знач.
с. 134
Молодшый, молодший прым. 1. Малодшы (па ўзросту). 2. Ніжэйшы па званню, грамадскаму становішчу, па ступені знатнасці. 3. У знач. наз. Малодшы (па ўзросту, стану).
с. 134
Молодый прым. 1. Малады, юны. Параўн. младый у 1 знач., млодый у 1 знач. 2. У знач. наз. Малады чалавек. Параўн. младый у 2 знач. 3. Малы па гадах. 4. Які нядаўна з’явіўся, пачаў расці. Параўн. млодый у 2 знач. 5. Нядаўна прыгатаваны (аб напітках, прадуктах).
с. 135
Молодь наз. Моладзь, маладыя людзі.
с. 136
Молодюсенький, молодесенький прым. памянш. 1. Ад молодый у 1 знач. 2. Ад молодый у 4 знач.
с. 137
Молодюхный прым. ад молодый у 1 знач.
с. 137
Моложа наз. Малады лес, зараснік.
с. 137
Моложавый прым. Які нядаўна з’явіўся, пачаў расці.
с. 137
Молоко, малако наз. 1. Малако. Параўн. млеко. 2. Белаваты сок некаторых раслін, пладоў.
с. 137
Молония гл. молонья
с. 137
Молоный дзеепрым. Молаты.
с. 137
Молонья, маланья, моланья, молония наз. Тое, што і молния.
с. 137
Молостъ гл. молотъ I
с. 138
Молотба наз. Малацьба.
с. 138
Молотенный прым. Прызначаны для малацьбы.
с. 138
Молоти дзеясл. 1. Малоць, размолваць. 2. // перан. Балбатаць, гаварыць абы-што.
с. 138
Молотие гл. молотье
с. 138
Молотити дзеясл. Малаціць.
с. 138
Молото наз. Мука з сумесі рознага насення.
с. 138
Молотокъ наз. 1. Памянш. ад молотъ II у 1 знач. Параўн. млотокъ. 2. Медыятар.
с. 138
Молотъ I, молостъ наз. Мука.
с. 139
Молотъ II наз. 1. Молат. Параўн. млатъ, млотъ. 2. Дэталь гадзінніка.
с. 139
Молотый дзеепрым. ад молоти ў 1 знач.
с. 139
Молотье, молотие наз. Дзеянне па дзеясл. молоти ў 1 знач.
с. 139
Молотячий дзеепрым. ад молотити.
с. 139
Молотящий дзеепрым. ад молотити.
с. 139
Молохъ наз. Фінікійскі Бог сонца, агню і вайны, якому прыносілі ў ахвяру людзей.
с. 139
Молочене гл. молоченье
с. 139
Молоченый гл. молочоный
с. 139
Молоченье, молочене наз. Дзеянне па дзеясл. молотити. Параўн. млачение, млоченье.
с. 140
Молочивати дзеясл., шматкр. ад молотити.
с. 140
Молочное наз. Малочныя прадукты.
с. 140
Молочный I прым. 1. Які адносіцца да малака. 2. Прыгатаваны на малацэ. Братъ молочный — сын мамкі ў адносінах да выкармленых ёю чужых дзяцей.
с. 140
Молочный II гл. молочоный
с. 140
Молочоный, молоченый, молочный II дзеепрым. ад молотити.
с. 140
Молча прысл. Моўчкі.
с. 140
Молчаливый прым. Маўклівы.
с. 140
Молчане гл. молчанье
с. 140
Молчание гл. молчанье
с. 141
Молчанливый, молчаньливый прым. Маўклівы.
с. 141
Молчанье, молчане, молчание, молченье наз. 1. Маўчанне, маўклівасць. Въ молчаньи мешкати (пребывати) — жыць, даўшы зарок маўчання; молчанье учинити — прымусіць замаўчаць усіх прысутных. Параўн. милченье ў 1 знач., мовчанье. 2. Неўзбуджэнне судовай справы. Въ молчанье положити — дабіцца забароны абскарджваць рашэнне суда; въ молчаньи быти — не дабівацца чаго-н. судовым шляхам; молчанье класти — пазбаўляць каго-н. права абскарджваць прыгавор суда; молчанье мети — быць пазбаўленым права абскарджваць прыгавор суда; молчанье сказати — пазбавіць каго-н. права абскарджваць прыгавор суда. Параўн. милченье ў 2 знач. 3. Спакой, цішыня.
с. 141
Молчаньливый гл. молчанливый
с. 142
Молчати дзеясл. 1. Захоўваць маўчанне, не размаўляць, не гаварыць, маўчаць. Параўн. мовчати ў 1 знач. 2. Цярпець, зносіць. 3. Не аспрэчваць што-н.; не дабівацца чаго-н. судовым шляхам, не абскарджваць рашэнне суда. Параўн. мовчати ў 2 знач.
с. 142
Молчачий дзеепрым. ад молчати ў 1 знач.
с. 143
Молчащий дзеепрым. ад молчати ў 1 знач.
с. 143
Молченье гл. молчанье
с. 143
Молчкомъ прысл. 1. Нічога не гаворачы. Параўн. мовчкомъ у 1 знач. 2. Не пратэстуючы, пакорліва, маўкліва. 3. Употай, цішком, таемна. Параўн. милчкемъ, мовчкомъ у 2 знач.
с. 143
Молчоный дзеепрым. ад молчати ў 3 знач.
с. 144
Молыти дзеясл. 1. Тое, што і молвити ў 1 знач. 2. Тое, што і молвити ў 2 знач.
с. 144
Моль I наз. Моль, матылёк, вусень якога нішчыць шарсцяныя тканіны, збожжа і інш.
с. 144
Моль II наз. Часцінка, пункт (?).
с. 144
Мольба, молба наз. 1. Просьба, упрошванне. 2. Малітва, маленне.
с. 144
Мольбенъ гл. молебенъ
с. 145
Моляй дзеепрым. ад молити ў 1 знач.
с. 145
Молярова наз. Жонка муляра.
с. 145
Молярский гл. малярский
с. 145
Молячий дзеепрым. ад молити ў 2 знач.
с. 145
Молячийся, молячыйся дзеепрым. 1. Ад молитися ў 2 знач. 2. У знач. наз. Той, хто моліцца.
с. 145
Молящий, молящый дзеепрым. ад молити ў 2 знач.
с. 145
Молящийся дзеепрым. ад молитися ў 2 знач.
с. 145
Молящый гл. молящий
с. 146
Моментъ наз. Момант. Въ моменті — умомант, імгненна, у адзін міг; остатний моментъ — канец жыцця.
с. 146
Момотливый прым. Коснаязыкі, шапялявы.
с. 146
Монарха наз. Асоба, якая ўзначальвае манархію (цар, кароль, імператар, шах, султан і інш.), манарх. Всего света монарха — Бог; монарха вечный — тое, што і всего света монарха; монарха найбольший (найвыший) — тое, што і всего света монарха. Параўн. монархъ.
с. 146
Монархия наз. Манархічная форма кіравання, а таксама дзяржава з такой формай кіравання.
с. 147
Монархъ наз. Тое, што і монарха.
с. 147
Монастарь гл. монастыръ
с. 147
Монастеръ гл. монастыръ
с. 147
Монастирский гл. монастырский
с. 147
Монастиръ гл. монастыръ
с. 147
Монастыревъ прым. ад монастыръ.
с. 147
Монастырный прым. ад монастыръ.
с. 148
Монастырокъ наз., памянш. ад монастыръ.
с. 148
Монастырский, манастырский, маностырский, монастирский прым. ад монастыръ.
с. 148
Монастыръ, манастиръ, манастыръ, маностыръ, монастарь, монастеръ, монастиръ, монястирь, намастыръ наз. Рэлігійная абшчына манахаў або манахінь, манастыр.
с. 148
Монаха наз. Манашка.
с. 149
Монахусъ наз. Тое, што і монахъ.
с. 149
Монахъ наз. Манах. Параўн. мнихъ, монахусъ.
с. 149
Монашка наз. Манашка. Параўн. мнишка.
с. 149
Мондатъ гл. мандатъ
с. 149
Монестацыя, монестация наз. Выпіска з судовай кнігі.
с. 149
Монета, манета, манита, монита, монэта наз. Грошы, манета, валюта, дробязь. Краковская монета — грашовая адзінка кракаўскай чаканкі; литовская монета — грашовая адзінка мясцовай чаканкі; польская монета — грашовая адзінка польскай чаканкі; твердая монета — тое, што і таляръ; ческая монета — грашовая адзінка чэшскай чаканкі; широкая монета — сярэбраная грашовая адзінка годнасцю ў чвэрць грыўны.
с. 149
Монеторъ наз. Чаканшчык.
с. 150
Мониментъ гл. муниментъ
с. 150
Мониста наз. Тое, што і монисто.
с. 150
Монисто, манисто наз. Жаночае, шыйнае металічнае ўпрыгожанне, маніста, каралі. Параўн. мониста.
с. 151
Монита гл. монета
с. 151
Мониторный прым. Мониторный листъ гл. листъ. с. 151
Монка наз. Тое, што і мука II.
с. 151
Монополия наз. Выключнае права, манаполія.
с. 151
Моноталиста наз. Тое, што і монотелита.
с. 151
Моноталита гл. монотелита
с. 151
Моноталицкий гл. монотолицкий
с. 151
Монотелита, манотолита, моноталита, монотолита наз. Член раннехрысціянскай секты манафелітаў, якія вучылі, што ў Хрыста пры дзвюх існасцях існуе толькі адна воля — Божая. Параўн. моноталиста, монотоликъ, монотолитъ.
с. 151
Монотоликъ наз. Тое, што і монотелита.
с. 151
Монотолита гл. монотелита
с. 151
Монотолитъ наз. Тое, што і монотелита.
с. 151
Монотолицкий, моноталицкий прым. Які адносіцца да секты манафелітаў.
с. 151
Монствъ наз. Тое, што і монструмъ.
с. 152
Монстранцыя наз. Святочнае начынне касцёла.
с. 152
Монструмъ наз. Страшыдла. Параўн. монствъ.
с. 152
Монтанистъ, мантянистъ наз. Прадстаўнік раннехрысціянскай ерасі мантаністаў, якія прапаведавалі жывыя духоўныя зносіны з Богам, свабодныя ад царкоўнай іерархіі і абрадаў.
с. 152
Монштукъ гл. мунштукъ
с. 152
Монэта гл. монета
с. 152
Монястиръ гл. монастыръ
с. 152
Моравецъ, моровецъ, муравецъ, муровецъ наз. 1. Ураджэнец Маравіі. 2. Тое, што і маркоманъ.
с. 152
Моравянинъ наз. Ураджэнец Маравіі.
с. 152
Моралный прым. Маральны, этычны.
с. 152
Морва наз. Шаўкоўніца.
с. 153
Морганье наз. Дзеянне па дзеясл. моргати.
с. 153
Моргати дзеясл. Моргаць, міргаць, мігаць.
с. 153
Моргающий дзеепрым. ад моргати.
с. 153
Морговщина гл. моркговщина
с. 153
Моргослепый прым. Які мае гнойныя вочы, падслепаваты.
с. 153
Моргъ гл. моркгъ
с. 153
Морда наз. 1. Пярэдняя частка галавы ў жывёлы. 2. Твар чалавека.
с. 153
Мордаръ гл. мордеръ
с. 153
Мордерский, мардерский прым. ад мордеръ.
с. 153
Мордерство, мардерство наз. Здзек, катаванне, мардаванне, мучэнне.
с. 153
Мордерца, мордырца наз. Кат, мучыцель. Параўн. мордеръ.
с. 154
Мордеръ, мордаръ, мордыръ наз. Тое, што і мордерца.
с. 154
Мордоване гл. мордованье
с. 154
Мордованый дзеепрым. ад мордовати.
с. 154
Мордованье, мордоване наз. Дзеянне па дзеясл. мордовати.
с. 155
Мордовати дзеясл. Катаваць, мучыць, прыгнятаць, прычыняць пакуты.
с. 155
Мордоватисе дзеясл., зв. ад мордовати.
с. 156
Мордуючий дзеепрым. ад мордовати.
с. 156
Мордъ наз. Забойства; здзек. Мордъ содомский — ненармальная палавая сувязь.
с. 156
Мордырца гл. мордерца
с. 156
Мордыръ гл. мордеръ
с. 156
Море наз. 1. Вялікі вадаём з салёнай або прэснай вадой, мора. Море Адрыатыцкое (Адриятицкое, Адрияцкое) — Адрыятычнае мора; море Балтийское (Балтицкое, Бальтыцкое), Венедицкое, Генитинское, Немецкое, Поморское, Пруское — Балтыйскае мора; море Брытанское — Паўночнае мора; море Геркулесово (Кгадытанское) — Гібралтарскі праліў; море Грецкое — Іянічнае мора; море Елеспонтъ (Пелешино) — Дарданельскі праліў; море Каспийское (Каспинское, Каспиское), Евксинское, Фалымское (Фалынское), Чернянское — Каспійскае мора; море Курлянское (Корлянское) — Куршскі заліў у Балтыйскім моры; море Мертвое, Лихое, Проклятое — Мёртвае мора; море Невское, Меотисъ — Азоўскае мора; море окиянское (акиянское) — вялікае мора (у адрозненне ад возера ці заліва); море Середоземное, Заходнее, Земское, Межиземное (Межиземское) — Міжземнае мора; море Тивириадское, Галилейское — Ціверыядскае возера ў Палесціне; мореЧирвоное (Червоное, Черленое), Египецкое — Чырвонае мора; море Чорное (Чермное), Понтское, Татарское — Чорнае мора; за море — на чужыну; на широкости моря — у адкрытым моры. 2. // перан. Жыццёвыя клопаты і хваляванні. Житейское (дочасного живота) море — жыццё з яго клопатамі і хваляваннямі. 3. // перан. Аб вялікай колькасці чаго-н., аб тым, што многа змяшчае ў сябе чаго-н. 4. Частка алтара (аб літым металічным моры ў храме Саламона).
с. 156
Моремъ прысл. Па моры, марскім шляхам.
с. 159
Морене гл. моренье
с. 160
Мореный дзеепрым. ад морити ў 2 знач.
с. 160
Моренье, морене наз. Дзеянне па дзеясл. морити.
с. 160
Морити, морыти дзеясл. 1. Умярцвяць, губіць. 2. Мардаваць, знясільваць.
с. 160
Моритися дзеясл., зв. ад морити ў 2 знач.
с. 161
Морква наз. Тое, што і морковъ.
с. 161
Моркгованый дзеепрым. ад моркговати.
с. 161
Моркговати дзеясл. Дзяліць поле на моргі ў гаспадарчых мэтах, уводзячы севазварот.
с. 161
Моркговое наз. Падатак з плошчы зямельнага надзела ў моргах. Параўн. моркговщина.
с. 161
Моркговщина, морговщина, моркговщына наз. Тое, што і моркговое.
с. 161
Моркговый прым. ад моркгь.
с. 161
Моркгъ, моргъ, моркъ наз. Мера зямельнай плошчы, роўная прыкладна палавіне дзесяціны.
с. 161
Морковный прым. Маркоўны.
с. 162
Морковъ, морковь наз. Морква. Параўн. маркевъ, морква.
с. 162
Моркъ гл. моркгъ
с. 162
Морнаръ наз. Марак.
с. 162
Моровецъ гл. моравецъ
с. 162
Моровка наз. Мурашка. Параўн. мровка.
с. 163
Моровый прым. 1. Звязаны з морам, эпідэміяй. 2. Які выклікае мор, павальную смерць.
с. 163
Морозливый прым. ад морозъ.
с. 163
Морозный прым. ад морозъ.
с. 163
Морозоватый прым. Сіваваты (аб масці).
с. 163
Морозъ наз. Халоднае зімовае надвор’е, мароз, іней. Параўн. мразъ.
с. 163
Морокъ наз. 1. Тое, што і мрокъ у 1 знач. 2. Тое, што і мрокъ у 2 знач.
с. 164
Морочный прым. ад морокъ у 1 знач.
с. 164
Морский, морьский прым. 1. Які адносіцца да мора, уласцівы мору. 2. Які адносіцца да плавання па морах, звязаны з марскім флотам. 3. Заморскі.
с. 164
Морсонанъ наз. Горны баран.
с. 164
Мортификовати дзеясл. Знішчаць.
с. 164
Моршалокъ гл. маршалокъ
с. 164
Моршальство гл. маршалство
с. 164
Морщити, морщыти дзеясл. Збіраць складкамі, моршчыць.
с. 164
Моръ наз. Павальная смерць ад голаду, эпідэміі (эпізаотыі), мор.
с. 165
Морынъ наз. Марын, прадстаўнік бельгійскага племені ў паўночнай Пікардзіі.
с. 165
Морыти гл. морити
с. 165
Морьский гл. морский
с. 165
Мосендзованый, мусядзованый дзеепрым. Пакрыты латунню.
с. 165
Мосендзовый, мосенцовый, мосядзовый, мосядовый, мосяжовый, мосязовый, мосяндзовый прым. Латунны. Параўн. мосенжный.
с. 165
Мосендзъ, мосенцъ, мосиондзъ, мосионзъ, мосюндзъ, мосяжъ, мосязъ наз. Латунь.
с. 165
Мосенжникъ, мосяжникъ наз. Рамеснік, які вырабляе прадметы з латуні.
с. 166
Мосенжный прым. Тое, што і мосендзовый.
с. 166
Мосенцовый гл. мосендзовый
с. 166
Мосенцъ гл. мосендзъ
с. 166
Мосиондзъ гл. мосендзъ
с. 166
Мосионзъ гл. мосендзъ
с. 166
Москаликъ наз., памянш. ад москаль у 1 знач.
с. 166
Москаль наз. 1. Тое, што і москвитинъ у 1 знач. 2. Тое, што і москвитинъ у 2 знач.
с. 166
Москва наз. Выхадцы з Маскоўскай дзяржавы, рускія.
с. 166
Москвитинъ, московитинъ наз. 1. Выхадзец з Маскоўскай дзяржавы. Параўн. москаль у 1 знач., москвичанинъ, москвичъ. 2. У знач. зб. Выхадцы з Маскоўскай дзяржавы, рускія. Параўн. москаль у 2 знач.
с. 167
Москвичанинъ наз. Тое, што і москвитинъ у 1 знач.
с. 167
Москвичъ наз. Тое, што і москвитинъ у 1 знач.
с. 167
Москевский прым. Тое, што і московский у 1 знач.
с. 168
Московитинъ гл. москвитинъ
с. 168
Московка наз. Ураджэнка Маскоўскаіі дзяржавы, руская.
с. 168
Московски прысл. Па-руску.
с. 168
Московский прым. 1. Які адносіцца да Маскоўскай дзяржавы, рускі. Деньги московские — манеты маскоўскай чаканкі рознай вартасці; московский Иванъ — пра цара Івана IV Грознага; полотно московское гл. полотно; сукно московское гл. сукно. Параўн. москевский. 2. У знач. наз. Маскоўскі цар або князь.
с. 168
Москоля наз. Дзіця з Маскоўскай дзяржавы.
с. 169
Москъ гл. мозгъ
с. 169
Мослокъ наз. Маслак.
с. 169
Мостити дзеясл. 1. Будаваць, насцілаць мост. 2. Брукаваць вуліцу. 3. Рабіць у пабудове падлогу, насціл, лаўку і г. д.
с. 169
Мостище наз. Месца, дзе быў мост.
с. 169
Мостница, мостьница наз. Дошка, плаха або бервяно ў якім-н. драўляным насціле.
с. 170
Мостовникъ наз. Цясляр, які займаўся будаўніцтвам мастоў.
с. 170
Мостовничий, мостовничый наз. Ураднік, які наглядаў за мастамі, пераправамі, дарогамі.
с. 170
Мостовничое наз. Паўнамоцтвы наглядчыка мастоў, перапраў, дарог.
с. 170
Мостовничство наз. Пасада наглядчыка дарог, мастоў, перапраў.
с. 170
Мостовничый гл. мостовничий
с. 170
Мостовое наз. Пошліна за карыстанне мостам.
с. 170
Мостовщына наз. Від пошліны.
с. 171
Мостовый прым. ад мостъ.
с. 171
Мостокъ наз. 1. Памянш. ад мостъ. 2. Грудная клетка.
с. 171
Мостъ наз. 1. Мост, збудаванне для пераходу або пераезду праз раку, роў. Мостъ живый — плывучы мост; мостъ носителный — від часовай пераправы. 2. Брук, маставая. Мостъ городовый (городский) — брук, маставая. 3. Падлога, перакрыцце ў пабудове.
с. 172
Мость гл. мосць
с. 172
Мостьница гл. мостница
с. 172
Мосховитъ наз. Ураджэнец Маскоўскай Русі.
с. 172
Мосхусъ наз. Мускус.
с. 173
Мосць, мость наз. Міласць (у складзе тытулаў).
с. 173
Мосчывати гл. мощивати
с. 173
Мосюндзъ гл. мосендзъ
с. 173
Мосядзовый гл. мосендзовый
с. 173
Мосядовый гл. мосендзовый
с. 173
Мосяжникъ гл. мосенжникъ
с. 173
Мосяжовый гл. мосендзовый
с. 173
Мосяжъ гл. мосендзъ
с. 173
Мосязовый гл. мосендзовый
с. 173
Мосязъ гл. мосендзъ
с. 173
Мосяндзовый гл. мосендзовый
с. 173
Мотати дзеясл. Рухаць з боку ў бок, махаць чым-н.
с. 173
Мотатися дзеясл., зв. ад мотати.
с. 173
Мотацтво гл. матацтво
с. 173
Мотачъ гл. матачъ
с. 173
Мотика гл. мотыка
с. 173
Мотлохъ, мотлокъ наз. 1. Зброд, зграя, натоўп. 2. Статак жывёл нізкай пародзістасці.
с. 173
Мотокъ, матокъ наз. Маток.
с. 173
Мотузъ наз. Скручаная доўгая палоска тканіны, шнурочак для завязкі, матуз.
с. 174
Мотуска наз. Тое, што і мотыка ў 1 знач.
с. 174
Мотыка, мотика наз. 1. Насаджаны на палку каменны, драўляны або металічны клінок, якім карысталіся ў старажытнасці для апрацоўкі глебы. Параўн. мотуска. 2. Ручная прылада для рыхлення глебы ў форме трохвугольнай лапаткі, уздзетай на палку пад прамым вуглом.
с. 174
Мотылный прым. Яма мотылная гл. яма.
с. 174
Мотыль наз. Матылёк.
с. 174
Мохнатый прым. Аброслы густой поўсцю, валасамі, касматы.
с. 174
Мохольский прым. Сукно мохольское гл. сукно. с. 175
Мохоръ, мохорь наз. Кутас, султан. Параўн. мохра.
с. 175
Мохояровый гл. мухояровый
с. 175
Мохра наз. Тое, што і мохоръ.
с. 175
Мохъ наз. 1. Мох. 2. // перан. Тонкія мяккія валасы на твары, галаве, шыі чалавека. 3. Балота, пакрытае мохам.
с. 175
Моца наз. Тое, што і моцъ у 6 знач.
с. 175
Моцарский прым. ад моцаръ.
с. 175
Моцарство наз., зб. ад моцаръ у 2 знач. Моцарства небесные — Бог і ангелы; моцарства пекелные (шатанские) — д’яблы.
с. 175
Моцаръ, моцяръ наз. 1. Асілак, волат. 2. Уладар, правадыр, важак.
с. 176
Моцарявъ прым. ад моцаръ у 1 знач.
с. 176
Моцне гл. моцно
с. 176
Моцней прысл. выш. ст. 1. Ад моцно ў 1 знач. 2. Ад моцно ў 2 знач. 3. Ад моцно ў 7 знач. 4. Ад моцно ў 8 знач.
с. 176
Моцнейший прым. выш. ст. 1. Ад моцный у 1 знач. 2. Ад моцный у 3 знач. 3. Ад моцный у 4 знач. 4. Ад моцный у 5 знач. 5. Ад моцный у 6 знач. 6. Ад моцный у 7 знач. 7. Ад моцный у 8 знач. 8. Ад моцный у 12 знач. 9. У знач. наз. Той (тое), хто (што) мае большую моц, уладу магутнасць. 10. У знач. наз. Тое, што з’яўляецца больш дужым, здаровым, магутным.
с. 177
Моцнети дзеясл. Рабіцца больш магутным, уплывовым, мацнець, узмацняцца.
с. 179
Моцно, моцне прысл. 1. Трывала, моцна. 2. Моцна, з сілай. 3. Уладна, магутна, са зброяй у руках, узброеным шляхам. 4. Сілай, гвалтоўна. Моцно кгвалтомъ — сілай, гвалтоўна. 5. Законным чынам, правамоцна. 6. Строга, сурова. 7. Надзейна, трывала, непарушна. 8. Стойка, непахісна, мужна. 9. Моцна, вельмі. 10. Хутка, шпарка, імкліва. 11. Голасна, гучна.
с. 179
Моцность наз. 1. Мацунак, моц, трываласць. 2. Умацаванасць; прыродная непрыступнасць. 3. Дужасць, магутнасць; мужнасць, храбрасць. 4. Знатнасць, магутнасць; усемагутнасць (у адносінах да Бога). 5. Ступень праяўлення. 6. Стойкасць, цвёрдасць, непахіснасць. 7. Уздзеянне, уплыў. 8. Вялікая колькасць, мноства. 9. Падначаленасць, паслушэнства. 10. Законная моц, правамоцнасць.
с. 181
Моцный прым. 1. Які цяжка зламаць, парваць, разбіць, разбурыць і т. п. // перан. 2. Які цяжка заваяваць, захапіць, зваяваць; добра ўзброены, умацаваны. 3. Дужы, здаровы, магутны; мужны, смелы. 4. Магутны, уладарны; усемагутны (пра Бога). Моцная рука — моц, улада. 5. Значны па ступені свайго праяўлення, моцы, велічыні. 6. Надзейны, пэўны; трывалы. 7. Духоўна моцны, стойкі, цвёрды. 8. Значны па свайму ўздзеянню, пераканаўчы. 9. Дасведчаны, спрактыкаваны, умелы. 10. Які мае вялікую колькасць градусаў. 11. Які суправаджаецца гвалтам, насіллем, прымусам. 12. Моцнадзейны. 13. Які мае права, магчымасць здзяйснення чаго-н. 14. Які мае законную моц, з’яўляецца правамоцным. 15. У знач. наз. Той, хто мае вялікую фізічную сілу. 16. У знач. наз. Той, хто мае ўладу, знатны па свайму становішчу, магутны, уплывовы чалавек; Бог. 17. У знач. наз. Упаўнаважаны.
с. 182
Моцованый дзеепрым. у знач. наз. Упаўнаважаны.
с. 186
Моцованье наз. 1. Прыбіванне, прымацаванне. 2. Паўнамоцтва. 3. Спор. 4. Тое, што і моцованьеся.
с. 186
Моцованьеся наз. Дзеянне па дзеясл. моцоватися. Параўн. моцованье ў 4 знач.
с. 186
Моцоватися дзеясл. Бароцца, змагацца, сутыкацца.
с. 186
Моцовникъ наз. Той, хто змагаецца, сутыкаецца, прымае ўдзел у спаборніцтве.
с. 186
Моцъ наз. 1. Трываласць. 2. Стойкасць, непахіснасць. 3. Фізічная сіла жывой істоты. 3. Цудадзейныя ўласцівасці. 4. Паўнамоцтва, правамоцнасць. Въ моцы (при моцы) — у сіле. 5. Улада, магутнасць. Въ моцъ взяти — атрымаць, захапіць; въ моцъ подати — перадаць у валоданне, ва ўласнасць; въ моцъ поддатися (прийти) — падпарадкавацца; въ моцы держати — валодаць; за моцю (моцою) — уладай каго-н.; зъ моцы выняти — забраць; моцъ взяти — узяць верх, перамагчы; моц мети гл. мети; подъ моцъ привести — тое, што і въ моцъ взяти; подъ моцью — ва ўладзе, пад уладай. 6. Умацаванне. Параўн. моца. 7. Войска, полчышча. 8. Велізарная колькасць, мноства. 9. Ступень праяўлення.
с. 187
Моцью, моцыю прысл. Гвалтоўна, сілай, свавольна. Моцью кгвалтомъ — гвалтоўна.
с. 190
Моцяръ гл. моцаръ
с. 190
Моча наз. Тое, што і мочъ I.
с. 190
Мочавый прым. ад моча.
с. 190
Мочати дзеясл. Мачаць.
с. 190
Мочачий дзеепрым. у знач. наз. // перан. Самы маленькі.
с. 190
Моченый гл. мочоный
с. 190
Моченье наз. Дзеянне па дзеясл. мочити ў 3 знач.
с. 190
Мочи, могти, могчи, мочы дзеясл. 1. Быць у стане, у сілах што-н. зрабіць. Какъ (колко) мога (могучи) — як мага. Параўн. мощи II. 2. Мець права; адважвацца. 3. Быць здаровым. Може быти (быть) — можа быць.
с. 191
Мочильнище наз. Балоцістая, мокрая зямля; пруд.
с. 192
Мочити дзеясл. 1. Рабіць мокрым, вільготным. Мочити слезами — моцна плакаць. 2. Паліваць, арашаць глебу для лепшага росту чаго-н. 3. Трымаць што-н. у чым-н. вадкім, прамочваць, насычаць вадкасцю, каб надаць адпаведныя я’касці. 4. Выдзяляць мачу. 5. // перан. Жорстка распраўляцца з кім-, чым-н.
с. 192
Мочливый прым. Дажджлівы, сыры (пра надвор’е).
с. 192
Мочно прысл. 1. Магчыма. Не мочно — нельга, немагчыма. Параўн. мощно ў 1 знач. 2. Дазволена. Параўн. мощно ў 2 знач.
с. 192
Мочный прым. Правамоцны.
с. 193
Мочоный, моченый дзеепрым. і прым. 1. Ад мочити ў 1 знач. 2. Прыгатаваны шляхам мачэння.
с. 193
Мочукга гл. мачуга
с. 193
Мочъ, мочь I наз. Мача. Параўн. моча.
с. 193
Мочъ, мочь II наз. Магутнасць; моц, сіла.
с. 193
Мочылина наз. Тое, што і мочыло.
с. 193
Мочыло наз. Мачыльня, месца, дзе мочаць лён, каноплі і пад. Параўн. мочылина, мощалина.
с. 193
Мочь I гл. мочъ I
с. 193
Мочь II гл. мочъ II
с. 193
Мошенка гл. мошонка
с. 193
Мошка наз. Мошка.
с. 194
Мошкетовый прым. Мушкатовая (мускатовая, мушкетовая, мошкатовая) галка гл. галка II.
с. 194
Мошна, машна, мошня наз. Мяшочак для грошай, скураны капшук. Мошна посполитая — грамадская казна.
с. 194
Мошница наз., памянш. ад мошна.
с. 194
Мошня гл. мошна
с. 194
Мошокъ наз., памянш. ад мохъ у 3 знач.
с. 194
Мошонка, машонка, мошенка наз., памянш. ад мошна.
с. 194
Мошонкорезъ наз. Злодзей, які крадзе торбы, кашалькі.
с. 195
Моштъ наз. Тое, што і мощъ у 2 знач.
с. 195
Мощалина наз. Тое, што і мочыло.
с. 195
Мощенье, мощене наз. Дзеянне па дзеясл. мостити ў 1 знач.
с. 195
Мощи, мощы I наз. Мошчы (высахлыя астанкі людзей, якія лічацца царквою святымі).
с. 195
Мощи II дзеясл. Тое,што і мочи ў 1 знач.
с. 195
Мощивати, мосчывати, мощывати дзеясл., шматкр. ад мостити ў 1 знач.
с. 195
Мощно прысл. 1. Тое, што і мочно ў 1 знач. Не мощно — нельга. 2. Тое, што і мочно ў 2 знач.
с. 196
Мощный прым. // перан. Здольны аказаць значнае ўздзеянне на каго-, што-н.
с. 196
Мощоный дзеепрым. 1. Ад мостити ў 2 знач. 2. У знач. прым. Які мае маставую, брук.
с. 196
Мощъ, мощь наз. 1. Улада, сіла, моц. 2. // перан. Маладое салодкае віно, якое не перабрадзіла, муст. Параўн. моштъ.
с. 196
Мощывати гл. мощивати
с. 197
Мравий наз. Тое, што і муравей.
с. 197
Мравъ наз. Тое, што і норовъ.
с. 197
Мразъ наз. Тое, што і морозъ.
с. 197
Мракъ наз. 1. Тое, што і мрокъ у 1 знач. 2. // перан. Тое, што і мрокъ у 2 знач.
с. 197
Мраморовый, мрамуровый прым. Тое, што і мармуровый у 2 знач.
с. 197
Мраморъ наз. Тое, што і мармуръ.
с. 197
Мрамуровый гл. мраморовый
с. 197
Мрачность наз. Воблачнасць, хмарнасць. // перан. Смутак, журба.
с. 197
Мрачный прым. ад мракъ у 1 знач.
с. 198
Мрежя наз. Невад, рыбалоўная сетка.
с. 198
Мрети, мреть дзеясл. Паміраць, выміраць.
с. 198
Мровка наз. Тое, што і моровка.
с. 198
Мрокъ наз. 1. Адсутнасць святла, цемра. Параўн. морокъ у 1 знач., мракъ у 1 знач. 2. // перан. Увасабленне зла, пакут. Параўн. морокъ у 2 знач., мракъ у 2 знач. 3. Змрок, прыцемкі.
с. 198
Мрравей наз. Тое, што і муравей.
с. 198
Мруганье, мругание наз. Дзеянне па дзеясл. мругати.
с. 198
Мругати дзеясл. Маргаць.
с. 198
Мружити дзеясл. Жмурыць. Параўн. мжюрити
с. 199
Мручати дзеясл. Мармытаць.
с. 199
Мручий дзеепрым. Які памірае.
с. 199
Мскусовый прым. Мускусны.
с. 199
Мскусъ наз. Мускус.
с. 199
Мстиславецъ наз. Жыхар Мсціслаўля.
с. 199
Мститель наз. Мсцівец.
с. 199
Мстительный прым. Мсцівы, помслівы.
с. 199
Мстити дзеясл. Помсціць, чыніць помсту каму-н. за што-н.
с. 199
Мститися дзеясл., зв. ад мстити.
с. 200
Мстячий дзеепрым. 1. Ад мстити. 2. У знач. наз. Мсцівец.
с. 200
Мстячийся дзеепрым. 1. Ад мститися. 2. У знач. наз. Мсцівец.
с. 200
Мувение наз. Дзеянне па дзеясл. мувити.
с. 200
Мувити дзеясл. Тое, што і мовити ў 2 знач.
с. 200
Мудре, мудро прысл. З вялікім розумам, мудра, разумна.
с. 200
Мудрей прысл., выш. ст. ад мудре.
с. 201
Мудрейший прым. выш. ст. 1. Ад мудрый у 1 знач. Параўн. мудрший у 1 знач. 2. Больш разумны, больш разважлівы. Параўн. мудрший у 2 знач.
с. 201
Мудреный прым. Разважны, мудры, разумны.
с. 201
Мудрецъ наз. 1. Мудры, разумны чалавек, мысліцель, філосаф, вучоны. 2. Прарок, прадказальнік, прадракальнік (паводле рэлігіі пасланы Богам). 3. Прыбліжаны да князя, правіцеля саветнік, чалавек, які можа даць разумную параду. 4. Чараўнік, вяшчун, волхв, знахар.
с. 202
Мудрий гл. мудрый
с. 203
Мудритися дзеясл. зв. Разважаць мудрагеліста аб чым-н.
с. 203
Мудро гл. мудре
с. 203
Мудрованье, мудрование наз. Дзеянне па дзеясл.
с. 203
Мудровати дзеясл. Тое, што і мудрствовати.
с. 203
Мудролюбецъ наз. Мысліцель, філосаф.
с. 203
Мудросердый прым. Мудры сэрцам.
с. 203
Мудроствовати гл. мудрствовати
с. 203
Мудростный прым. Умудроны вопытам.
с. 203
Мудрость наз. 1. Уласцівасць і якасць мудрага (наяўнасць вялікага розуму, ведання жыцця, вопыту). 2. Вялікія думкі, выкладзеныя пісьмова ці выказаныя вусна.
с. 203
Мудрствовати, мудроствовати дзеясл. Разважаць, думаць, асэнсоўваць. Параўн. мудровати.
с. 204
Мудрший прым. 1. Тое, што і мудрейший у 1 знач. 2. Тое, што і мудрейший у 2 знач.
с. 204
Мудрый, мудрий прым. 1. Надзелены вялікім розумам; вельмі разумны, празорлівы, з добрым веданнем жыцця. // перан. Разумны, разважны (пра чалавека). 2. Заснаваны на глыбокім разуменні, вопыце, веданні чаго-н. 3. Хітры. 4. Мудрагелісты, складаны, мудроны. 5. Дасведчаны, адукаваны, вучоны. 6. Умелы, майстэрскі. 7. // перан. Сталы, дарослы. 8. У знач. наз. Мудрэц, мудры, разумны чалавек. 9. У знач. наз. Чараўнік, вяшчун, знахар.
с. 204
Мужатая прым. 1. Замужняя. 2. У знач. наз. Замужняя жанчына.
с. 206
Мужатися дзеясл. зв. Мужацца, праяўляць стойкасць, мужнасць у цяжкіх абставінах.
с. 206
Мужатка наз. Замужняя жанчына.
с. 207
Мужбойца наз. Тое, што і мужебойца.
с. 207
Мужебийца, мужобийца наз. Тое, што і мужебойца.
с. 207
Мужебойство, можобойство, мужобойство наз. Чалавеказабойства. Параўн. менжобойство, мужоубийство.
с. 207
Мужебойца, мужобойца наз. Забойца. Параўн. мужбойца, мужебийца, мужеубиецъ, мужобуйца.
с. 208
Мужевъ, мужовъ прым. 1. Ад мужъ у 1 знач. 2. Ад мужъ у 4 знач.
с. 208
Мужеложникъ, мужоложникъ наз. Педэраст.
с. 208
Мужеложство, мужоложство наз. Педэрастыя.
с. 209
Мужелюбица, мужюлюбица наз. Жонка, якая любіць.
с. 209
Мужепобедителный прым. Перамаганосны.
с. 209
Мужеский прым. 1. Тое, што і мужский у 1 знач. 2. Тое, што і мужский у 2 знач. 3. Тое, што і мужский у 3 знач. Мужеский род — гл. родъ. 4. Тое, што і мужский у 4 знач.
с. 209
Мужественне, мужественно прысл. Мужна, адважна, смела.
с. 210
Мужественный прым. 1. Дарослы, сталы. 2. Адважны, смелы, храбры.
с. 210
Мужество наз. 1. Мужнасць, рыса характару чалавека, у якой спалучаюцца храбрасць, рашучасць, вытрымка. Параўн. мужство ў 1 знач. 2. Узмужнеласць, сталасць. Параўн. мужство ў 2 знач. 3. Савакупленне, палавы акт.
с. 210
Мужествовати дзеясл. Савакупляцца, здзяйсняць палавы акт.
с. 210
Мужеубиецъ наз. Тое, што і мужебойца.
с. 211
Мужжиная наз. Тое, што і мужица.
с. 211
Мужий прым. ад мужъ у 4 знач.
с. 211
Мужиковъ прым. ад мужикъ у 1 знач.
с. 211
Мужикъ, мужыкъ наз. 1. Селянін, прасталюдзін. Мужикъ тяглый — селянін, абкладзены цяглом; мужикъ чорный — селянін, які жыў на дзяржаўнай зямлі. 2. Мужчына.
с. 211
Мужица наз. Замужняя жанчына. Параўн. мужжиная.
с. 211
Мужицкий, мужыцкий прым. 1. Ад мужикъ у 1 знач. Параўн. мужычкий. 2. Ад мужикъ у 2 знач.
с. 212
Мужичокъ наз., памянш. ад мужикъ у 2 знач.
с. 212
Мужне, мужно прысл. Мужна, адважна. Параўн. музско.
с. 212
Мужней прысл., выш. ст. ад мужне.
с. 212
Мужнейший прым. выш. ст. 1. Ад мужный у 1 знач. 2. Знатнейшы, важнейшы за іншых па становішчы ў грамадстве.
с. 212
Мужний прым. 1. Мужчынскі. 2. Мужаў. Мужняя жена — замужняя жанчына.
с. 213
Мужно гл. мужне
с. 213
Мужность наз. Мужнасць. Параўн. межность.
с. 213
Мужный прым. 1. Мужны, адважны, храбры, рашучы. Параўн. менжный. 2. У знач. наз. Мужны, смелы чалавек.
с. 214
Мужобийца гл. мужебийца
с. 214
Мужобойский прым. Карны.
с. 214
Мужобойство гл. мужебойство
с. 214
Мужобойца гл. мужебойца
с. 214
Мужобуйца наз.Тое, што і мужебойца.
с. 214
Мужование наз. ад мужовати.
с. 214
Мужовати дзеясл. Мужацца, праяўляць стойкасць, мужнасць у цяжкіх абставінах.
с. 215
Мужовъ гл. мужевъ
с. 215
Мужоложникъ гл. мужеложникъ
с. 215
Мужоложство гл. мужеложство
с. 215
Мужоубийство наз. Тое, што і мужебойство.
с. 215
Мужский, музкий, музский, музький, муский, мусский прым. 1. Мужчынскі, які мае адносіны да мужчыны. Параўн. мужеский у 1 знач. 2. // перан. Уласцівы мужчыне, такі, як у мужчыны. Параўн. мужеский у 2 знач. 3. Які мае адносіны да мужчынскага полу, характарызуе мужчынскі пол. Мужский полъ гл. полъ; мужский рожай гл. рожай; мужский станъ гл. станъ. Параўн. мужеский у 3 знач. 4. Дарослы, сталы. Параўн. мужеский у 4 знач. 5. Мужны, храбры.
с. 215
Мужство, музство наз. 1. Тое, што і мужество ў 1 знач. 2. Тое, што і мужество ў 2 знач.
с. 216
Мужчизна, мужчызна, музчизна, музчызна, мущизна, мущызна наз. 1. Тое, што і мужчина ў 1 знач. 2. Дарослы чалавек мужчынскага полу ў адрозненне ад юнака, хлопчыка. 3. Тое, што і мужчина ў 2 знач. 4. зб. Для абазначэння ўсяго мужчынскага насельніцтва.
с. 216
Мужчизный, музчизный, мущизный прым. ад мужчизна ў 1 знач.
с. 217
Мужчина, мущына наз. 1. Мужчына, асоба, процілеглая жанчыне па полу. Параўн. мужчизна ў 1 знач. 2. Дзіця або падлетак мужчынскага полу. Параўн. мужчизна ў 3 знач.
с. 217
Мужчинка наз., памянш. ад мужчина ў 2 знач.
с. 217
Мужчызна гл. мужчизна
с. 217
Мужъ наз. 1. Чалавек; мужчына ў сталым узросце. 2. Вольны чалавек, знатная асоба. 3. Воін, баец. 4. Муж, жанаты мужчына ў адносінах да сваёй жонкі.
с. 218
Мужыкъ гл. мужикъ
с. 219
Мужыцкий гл. мужицкий
с. 219
Мужычкий прым. Тое, што і мужицкий у 1 знач.
с. 219
Мужюлюбица гл. мужелюбица
с. 219
Муза наз. 1. Адна з дзевяці дачок Зеўса, апякунка якога-н. віду мастацтва і навукі, згодна са старажытнагрэчаскай міфалогіяй. 2. Пэўны від мастацтва (які апекаваўся адной з дачок Зеўса).
с. 219
Музика I гл. музыка I
с. 219
Музика II гл. музыка II
с. 219
Музицкий гл. музыцкий
с. 219
Музкий гл. мужский
с. 219
Музолки наз. Від ільгот (?).
с. 219
Музский гл. мужский
с. 219
Музско прысл. Тое, што і мужне.
с. 219
Музство гл. мужство
с. 219
Музчизна гл. мужчизна
с. 219
Музчизный гл. мужчизный
с. 219
Музчызна гл. мужчизна
с. 219
Музыка, музика I наз. 1. Музыка, гучанне музычных інструментаў. Параўн. мусикия ў 1 знач. 2. Музычны інструмент. Параўн. мусикия ў 2 знач. 3. Танцы.
с. 219
Музыка, музика II наз. Тое, што і музыкъ.
с. 220
Музыкантъ наз. Музыкант.
с. 220
Музыкий прым. Тое, што і музыцкий.
с. 220
Музыкъ наз. Музыкант. Параўн. музыка II.
с. 220
Музыцкий, музицкий прым. Музычны. Параўн. музыкий.
с. 221
Музький гл. мужский
с. 221
Муй займ. Тое, што і мой.
с. 221
Мука I наз. Фізічная або маральная пакута. Мука адовая — тое, што і мука пекелная; мука божъя — распяцце; мука вечная — вечная мука; мука господняя — тое, што і мука божъя; мука огненая (огненная) — тое, што і мука пекелная; мука панская — тое, што і мука божъя; мука пекелная — мука пякельная.
с. 221
Мука II наз. Мука, прадукт размолу збожжа. Белая мука — пшанічная мука вышэйшага гатунку; пытлованая мука — пытляваная мука (дробна размолатая і прасеяная жытняя мука вышэйшага гатунку). Параўн. монка.
с. 222
Муковозъ наз. Возчык, які возіць муку.
с. 222
Мулатъ гл. мурлатъ
с. 222
Мулетина наз. Амулет.
с. 222
Мулизма наз. Старажытная назва сакавіка.
с. 222
Мулистый прым. Глеісты, мулаваты.
с. 223
Мулица наз. Мулица, самка мула
с. 223
Мултанский, мултянский, мультанский прым. ад мултанъ у 1 знач.
с. 223
Мултанъ, мултянъ, мультанъ наз. 1. Жыхар Малдавіі. 2. Від шаблі (ад назвы мясцовасці).
с. 223
Мултянский гл. мултанский
с. 223
Мултянъ гл. мултанъ
с. 223
Мулъ, молъ I наз. Мул, помесь кабылы з аслом.
с. 223
Мулъ II наз. Іл, ціна, глей. Параўн. мылъ.
с. 224
Мулы наз. Высокія туфлі.
с. 224
Мультанский гл. мултанский
с. 224
Мультанъ гл. мултанъ
с. 224
Мулярский, муральский прым. Мулярскі.
с. 224
Муляръ, мураль, мурарь наз. 1. Муляр, рабочы, які будуе што-н. з каменя або цэглы. Параўн. муралий. 2. Пячнік.
с. 224
Мундштукъ гл. мунштукъ
с. 224
Муниментовый прым, ад муниментъ.
с. 225
Муниментъ, мониментъ наз. Урадавы дакумент.
с. 225
Муницыя наз. Амуніцыя, рыштунак байца, акрамя зброі і адзення.
с. 225
Мунштукъ, монштукъ, мундштукъ наз. Цуглі.
с. 225
Мура наз. Тое, што і муръ у 2 знач. // перан. Падтрымка, апора.
с. 225
Мурава наз. Густая зялёная маладая трава.
с. 226
Муравей наз. Мурашка. Параўн. мравий, мрравей, муравья.
с. 226
Муравецъ гл. моравецъ
с. 226
Муравский прым. 1. Мараўскі, выраблены ў Маравіі. 2. Выраблены з мараўскага сукна.
с. 226
Муравья наз. Тое, што і муравей.
с. 226
Муралий наз. Тое, што і муляръ.
с. 226
Мураль гл. муляръ
с. 226
Муралька наз. Жонка муляра.
с. 226
Муральский гл. мулярский
с. 226
Мураръ гл. муляръ
с. 226
Мурашка наз. Мурашка. Параўн. муращка, муращокъ.
с. 227
Муращка наз. Тое, што і мурашка.
с. 227
Муращникъ наз. Мурашнік.
с. 227
Муращокъ наз. Тое, што і мурашка.
с. 227
Мурза, мурса, мырза наз. Тытул татарскай феадальнай знаці ў 15 ст.
с. 227
Муринка наз. Негрыцянка. Параўн. мурянинка.
с. 227
Муринский прым. Негрыцянскі. Параўн. мурьский.
с. 227
Муринъ наз. Негр.
с. 228
Мурлатъ, мулатъ, мурлятъ наз. Апорны брус.
с. 228
Муро наз. Тое, што і миро.
с. 228
Муробитный прым. Прызначаны для пралому крапасных сцен.
с. 228
Муроване гл. мурованье
с. 228
Мурованый, мурованный прым. і дзеепрым. Мураваны.
с. 228
Мурованье, муроване наз. 1. Дзеянне па дзеясл. муровати. 2. Мураваная пабудова.
с. 228
Муровати, муровать дзеясл. Будаваць, складваць што-н. з камення або цэглы, замацоўваючы цэментам, вапнай або глінай.
с. 229
Муроватися дзеясл., зв. ад муровати.
с. 229
Муровать гл. муровати
с. 229
Муровецъ гл. моравецъ
с. 229
Муровый прым. Той, што мае адносіны да мура.
с. 229
Мурогъ наз. Сена з сухадольнай травы высокай кармавой якасці.
с. 229
Мурожный, мурозный прым. ад мурогъ.
с. 229
Мурокъ наз. Невялікі мураваны будынак.
с. 229
Мурра наз. Тое, што і мирра.
с. 230
Мурса гл. мурза
с. 230
Мурьский прым. Тое, што і муринский.
с. 230
Муръ наз. 1. Камень (як будаўнічы матэрыял). 2. Высокая цагляная або каменная агароджа вакол чаго-н. // перан. Падтрымка, апора, дапамога. Въ муре — у межах горада; за муромъ — за межамі горада; головою муру не пробить — гл. пробить. Параўн. мура ў 1 знач. 3. Сцяна, частка якой-н. пабудовы, зложанай з цэглы або камення. // перан. Пра які-н. будынак, памяшканне, установу, дзе што-н. адбываецца або хто-н. знаходзіцца. 4. Мураваны будынак. 5. Месца, дзе трымаюць зняволеных. 6. // перан. Тое, што скоўвае свабоду, волю, гняце каго-н.
с. 230
Мурянинка наз. Тое, што і муринка.
с. 232
Мусатъ наз. Сталь для вастрэння сабель.
с. 232
Муселбесъ, масалбасъ наз. Падкладачная баваўняная тканіна.
с. 232
Мусети гл. мусити
с. 232
Мусея гл. мусия
с. 232
Мусикейский прым. ад мусикия ў 1 знач.
с. 232
Мусикия наз. 1. Тое, што і музыка I у 1 знач. 2. Тое, што і музыка II у 2 знач.
с. 232
Мусити, мусети, мусяти дзеясл. 1. Падлягаць прымусу, быць падняволеным, не маючы магчымасці зрабіць інакш. 2. Быць абавязаным зрабіць што-н.
с. 232
Мусия, мусея наз. Кавалачкі шкла, мармуру і пад., якія выкарыстоўваюцца для выкладання рознакаляровых узораў; мазаіка.
с. 233
Мускатовый гл. мушкатовый
с. 233
Муский гл. мужский
с. 233
Мусовый пръім. Прымусовы.
с. 233
Мусский гл. мужский
с. 233
Мусульманский прым. Мусульманскі.
с. 233
Мусъ наз. Неабходнасць, прымус, прымушэнне.
с. 233
Мусядзованый гл. мосендзованый
с. 234
Мусяный дзеепрым. Вымушаны, змушаны.
с. 234
Мусяти гл. мусити
с. 234
Мутвица наз. Рыбалоўнае месца ў выглядзе заліву.
с. 234
Мутити дзеясл. // перан. Баламуціць, сеяць неспакой сярод каго-н., уносіць разлад, неразбярыху.
с. 234
Мутитися дзеясл., зв. ад мутити.
с. 234
Мутный прым. 1. Мутны, непразрысты, нячысты, каламутны (пра вадкасці). 2. Звязаны з ветрам, бурай.
с. 234
Мутящий дзеепрым. ад мутити.
с. 235
Муха наз. 1. Муха (аб мошках, жуках і іншых лятаючых насякомых). Песьи мухи — усякія шкодныя насякомыя. 2. Скульптурная выява мухі.
с. 235
Мухаеровый гл. мухояровый
с. 235
Мухаеръ гл. мухояръ
с. 235
Мухаяръ гл. мухояръ
с. 235
Мухояровый, мохояровый, мухаеровый прым. ад мухояръ.
с. 235
Мухояръ, мухаеръ, мухаяръ наз. Гатунак ваўнянай тканіны.
с. 235
Муцрицкий прым. (?).
с. 236
Мучачий дзеепрым. ад мучити ў 1 знач.
с. 236
Мучачийся дзеепрым. ад мучитися ў 1 знач.
с. 236
Мучение гл. мученье
с. 236
Мученикъ наз. 1. Кананізаваны царквой святы, які перанёс цяжкія мукі за веру. 2. Мучанік, пакутнік.
с. 236
Мучениство гл. мучеництво
с. 237
Мученица наз., жан. ад мученикъ у 1 знач.
с. 237
Мученицкий прым. Тое, што і мученический.
с. 237
Мучеництво, мучениство, мученицство наз. Тое, што і мученичество.
с. 237
Мученический прым. Пакутніцкі. Мученический венецъ гл. венецъ у 1 знач.; мученическая корона гл. корона ў 6 знач.; мученический полкъ гл. полкъ. Параўн. мученицкий.
с. 237
Мученичество, мученичесство наз. Пакутніцтва. Параўн. мучеництво.
с. 237
Мученый, мучоный дзеепрым. ад мучити ў 1 знач.
с. 238
Мученье, мучение наз. Мучэнне, пакута.
с. 238
Мучиваный дзеепрым. ад мучити ў 1 знач.
с. 238
Мучимый дзеепрым. ад мучити ў 1 знач.
с. 238
Мучителевъ прым. 1. Ад мучитель у 1 знач. 2. Ад мучитель у 2 знач.
с. 239
Мучитель наз. 1. Бязлітасны ўладар, тыран. 2. Мучыцель, кат.
с. 239
Мучительский прым. Пакутлівы.
с. 239
Мучительство наз. Тыранства, лютасць, дэспатызм.
с. 239
Мучити, мучыти дзеясл. 1. Прычыняць мукі, пакуты каму-н., катаваць. 2. Не даваць спакою, хваляваць. 3. Выклікаць мукі.
с. 239
Мучитися, мучытися дзеясл. зв. 1. Цярпець мукі ад чаго-н., пакутаваць. 2. Непакоіцца, перажываць.
с. 240
Мучный прым. Мучны.
с. 240
Мучоный гл. мученый
с. 240
Мучъ наз. Мучъ за мучъ — мучэнне за мучэнне.
с. 240
Мучыти гл. мучити
с. 240
Мучытися гл. мучитися
с. 240
Мушастый гл. мышастый
с. 240
Мушенье, мушэнье наз. Прымус.
с. 240
Мушинский, мишинский, мушынский, мышинский, мышынский прым. Які паходзіць з горада Мышна.
с. 241
Мушка наз. Насякомае.
с. 241
Мушкатела, мушкателя, мушкатэла наз. Гатунак віна.
с. 241
Мушкатовый, мускатовый, мушкетовый II прым. Мушкатовая(мускатовая,мушкетовая II) галка гл. галка II; мушкатовый кветъ (квятъ, цветъ) гл. кветъ.
с. 241
Мушкатъ наз. Мускат.
с. 241
Мушкатэла гл. мушкатела
с. 242
Мушкетовый I прым. Мушкетны.
с. 242
Мушкетовый II гл. мушкатовый
с. 242
Мушкетъ наз. Мушкет.
с. 242
Мушынский гл. мушинский
с. 242
Мушэнье гл. мушенье
с. 242
Мущизна гл. мужчизна
с. 242
Мущизный гл. мужчизный
с. 242
Мущызна гл. мужчизна
с. 242
Мущына гл. мужчина
с. 242
Мценянинъ наз. Жыхар горада Мцэнска.
с. 242
Мшара наз. Месца, заросшае імхом. Параўн. мшарина.
с. 243
Мшарина, мшарына наз. Тое, што і мшара.
с. 243
Мшаринка наз., памянш. ад мшара.
с. 243
Мшариный прым. ад мшара.
с. 243
Мшарка наз., памянш. ад мшара.
с. 243
Мшарникъ наз. Месца, заросшае імхом. Параўн. мшарня.
с. 243
Мшарня наз. Тое, што і мшарникъ.
с. 243
Мшарына гл. мшарина
с. 243
Мшелоимство наз. Карысталюбства.
с. 243
Мшеновый прым. Які ўжываецца пры богаслужэнні.
с. 243
Мщене гл. мщенье
с. 244
Мщеный дзеепрым. ад мстити.
с. 244
Мщенье, мщене наз. Помста. Параўн. мщеньеся.
с. 244
Мщеньеся наз. Тое, што і мщенье.
с. 244
Мы займ. 1. Мы (ужываецца для абазначэння дзвюх і болей асоб, уключаючы і таго, хто гаворыць). 2. Мы (ужываецца замест “я” ў звароце ад асобы вялікага князя, цара).
с. 244
Мываный дзеепрым. Часта, перыядычна мыты.
с. 244
Мыватися дзеясл. зв., шматкр. ад мытися.
с. 244
Мывница наз. Умывальня.
с. 244
Мыдлити дзеясл. Тое, што і мылити.
с. 244
Мыдло наз. Тое, што і мыло.
с. 245
Мыдляръ наз. Мылавар.
с. 245
Мылити дзеясл. Мылити очи — пускаць пыл (дым) у вочы. Параўн. мыдлити.
с. 245
Мылитися, мылятися дзеясл. зв. Памыляцца, рабіць промахі.
с. 245
Мылка прысл. Памылкова.
с. 245
Мылникъ гл. мыльникъ
с. 245
Мылный прым. Памылковы.
с. 245
Мылня наз. Лазня.
с. 246
Мыло наз. Рэчыва з тлушчу і шчолачы, якое лёгка распускаецца ў вадзе і ўжываецца для мыцця. Мыло барское — мыла туалетнае. Параўн. мыдло.
с. 246
Мылъ наз. Тое, што і мулъ II.
с. 246
Мыльникъ, мылникъ наз. Той, хто варыць або гандлюе мылам.
с. 246
Мылятися гл. мылитися
с. 246
Мындзарский прым. ад мынцарь.
с. 246
Мыничный, минечный прым. ад мынца ў 1 знач.
с. 246
Мынца, минца наз. 1. Манетная справа, манетны двор. Параўн. минница. 2. Манета.
с. 247
Мынцаръ, минцаръ, минцеръ наз. Манетчык.
с. 247
Мырза гл. мурза
с. 247
Мыска наз. Від вадаплаўнай птушкі.
с. 247
Мысление гл. мысленье
с. 247
Мысленый, мысленный, мыслный, мысльный прым. Які існуе ва ўяўленні.
с. 247
Мысленье, мысление наз. Уяўленне.
с. 248
Мысливецъ, мисливецъ наз. Паляўнічы.
с. 248
Мысливство, мисливство наз. Паляванне, паляўніцтва, ловы.
с. 248
Мысливый прым. 1. Разважлівы. 2. Паляўнічы. Мысливый песъ гл. песъ.
с. 249
Мыслити, мислити дзеясл. 1. Думаць, мысліць, меркаваць. Параўн. мышлити ў 1 знач. 2. Уяўляць у мыслях, мець план, намер, думаць, меркаваць. Параўн. мышлити ў 2 знач. 3. Задумваць нядобрае. Параўн. мышлити ў 3 знач.
с. 249
Мыслно прысл. У думках.
с. 250
Мыслный гл. мысленый
с. 250
Мысль, мисль наз. 1. Думка, мышленне, розум, усведамленне. 2. Ідэя, роздум, разважанне. Быти к мысли — быць па душы; выбивати з мысли — збіваць з панталыку ( з толку); выложити изъ мысли — выкінуць што-н. з галавы, забыць; по мысли — захоўваючы ў памяці; войти у мысль гл. войти; выкинути з мысли гл. выкинути; подавати до мысли гл. подавати; покладати на мысль гл. покладати; положити мысль гл. положити; привести на мысль гл. привести; приводити на мысль гл. приводити; прийти на мысль гл. прийти; терпети на мысли гл. терпети; тратити мысль гл. тратити. 3. Нядобрая задума, злы намер.
с. 250
Мысльный гл. мысленый
с. 251
Мыслячий, мыслячый дзеепрым. 1. Ад мыслити ў 1 знач. 2. Ад мыслити ў 3 знач.
с. 251
Мыслящий дзеепрым. 1. Ад мыслити ў 2 знач. 2. Ад мыслити ў 3 знач.
с. 251
Мысца гл. мышца
с. 251
Мытарство, митарство наз. 1. Пакута, мука. 2. Збор пошлін.
с. 252
Мытарь наз. 1. Вялікі грэшнік; карыслівец. 2. Зборшчык падаткаў, пошліны, адкупшчык у старажытнай Іудзеі.
с. 252
Мытвицкий прым. Мытвицкое сукно гл. сукно. с. 252
Мытельный прым. Які мае адносіны да мыта.
с. 252
Мыти дзеясл. Мыць. Мыти рука руку — аб адносінах людзей, калі яны пакрываюць дрэнныя ўчынкі адзін другога.
с. 252
Мытие гл. мытье
с. 253
Мытися, митися дзеясл. зв. Мыцца.
с. 253
Мытниковъ, митниковъ прым. 1. Ад мытникъ у 1 знач. 2. Ад мытникъ у 2 знач.
с. 253
Мытникъ наз. 1. Зборшчык падаткаў, пошліны. 2. Вялікі грэшнік.
с. 253
Мытница наз. 1. Месца, дзе збіралі падаткі, пошліну. 2. Пасада мытніка.
с. 254
Мытницкий прым. ад мытникъ у 1 знач.
с. 254
Мытництво наз. 1. Ліхвярства. 2. Пасада мытніка.
с. 254
Мытный прым. Пошлінны. Домъ мытный гл. домъ; комора мытная гл. комора.
с. 254
Мыто наз. 1. Пошліна. Мыто водное, водяное, господарское, гребелное (грэбелное), замковое, морское, мостовое, подорожное, торговое і інш. — розныя віды спецыяльных пошлін. 2. Месца, дзе збіралі пошліну. 3. Пасада мытніка. 4. Заработак.
с. 254
Мытце наз., памянш. ад мыто ў 1 знач.
с. 255
Мытье, мыте, мытие наз. Мыццё.
с. 255
Мыцка наз. Круглая шапачка.
с. 256
Мычка наз. Жмут.
с. 256
Мышастый, мушастый прым. Мышасты. Параўн. мышатый.
с. 256
Мышатый прым. Тое, што і мышастый.
с. 256
Мышеловъ наз. Драпежная птушка сямейства ястрабіных, з шаравата-белым апярэннем у дарослых самцоў; мышалоў.
с. 256
Мышинский гл. мушинский
с. 256
Мышица наз. Насякомае, мошка.
с. 256
Мышка I наз. Тое, што і мышца ў 1 знач.
с. 256
Мышка II наз., памянш. ад мышъ.
с. 256
Мышление гл. мышленье
с. 257
Мышленое наз. Задума.
с. 257
Мышленый дзеепрым. ад мышлити ў 1 знач.
с. 257
Мышленье, мышление наз. Дзеянне па дзеясл. мышлити ў 1 знач. Ветрьное мышление — легкадумнасць.
с. 257
Мышлити дзеясл. 1. Тое, што і мыслити ў 1 знач. 2. Тое, што і мыслити ў 2 знач. 3. Тое, што і мыслити ў 3 знач.
с. 257
Мышлячий дзеепрым. 1. Ад мышлити ў 1 знач. 2. Ад мышлити ў 2 знач.
с. 257
Мышникъ наз. Імшара.
с. 258
Мышца, мысца наз. 1. Мышца. Параўн. мышка I. 2. Перадплечча. 3. // перан. Усемагутнасць, улада. Мышца (мисца) высокая — улада, усемагутнасць; мышца светая — тое, што і мышца высокая.
с. 258
Мышъ, мишъ, мышь наз. Мыш.
с. 258
Мышынский гл. мушынский
с. 259
Мыючийся, миючийся дзеепрым. ад мытися.
с. 259
Мюро наз. Тое, што і миро ў 2 знач.
с. 259
Мя займ. Мяне (гл. я).
с. 259
Мягкий, мяккий, мяхкий прым. 1. Мяккі, які ўгінаецца пры націсканні; няжорсткі, няцвёрды. 2. Шаўкавісты, тонкі, эластычны. 3. Які лёгка паддаецца апрацоўцы, лёгка змяняе форму пры сцісканні. 4. Свежы. 5. // перан. Сардэчны, спагадлівы, чулы. 6. // перан. Пазбаўлены рэзкасць, грубасці, далікатны. 7. Даступны, нескладаны.
с. 259
Мягкосердие, мяккосердие наз. Мяккасардэчнасць.
с. 260
Мягкосердый, мяккосердый прым. Мяккасардэчны.
с. 260
Мягчити, мекчити, мякчити, мякчыти дзеясл. 1. Змякчаць, пазбаўляць цвёрдасці. 2. // перан. Пазбаўляць суровасці, строгасці; рабіць больш мяккім, лагодным.
с. 260
Мядежь наз. Пляма.
с. 261
Мядовый гл. медовый
с. 261
Мядяный гл. медяный
с. 261
Мякина, мекина наз. Мякіна.
с. 261
Мякишъ наз. Мяккая частка чаго-н.
с. 261
Мяккий гл. мягкий
с. 261
Мякко прысл. 1. Не цвёрда, не жорстка. 2. // перан. Сардэчна, ласкава, пяшчотна.
с. 261
Мяккосердие гл. мягкосердие
с. 261
Мяккосердый гл. мягкосердый
с. 261
Мяккость наз. 1. Уласцівасць і якасць мяккага. 2. // перан. Ласкавасць, сардэчнасць, пяшчотнасць.
с. 261
Мяккота наз. Мяккасць.
с. 261
Мякчайший прым., выш. ст. ад мягкий у 1 знач.
с. 261
Мякчей прысл., выш. ст. ад мякко ў 1 знач.
с. 261
Мякчейший, мекчейшый прым. выш. ст. 1. Ад мягкий у 1 знач. 2. // перан. Ад мягкий у 6 знач.
с. 262
Мякчети дзеясл. // перан. Лагаднець, дабрэць.
с. 262
Мякчити гл. мягчити
с. 262
Мякчыти гл. мягчити
с. 262
Мякший прым. Мякчэйшы.
с. 262
Мяненый гл. мененый
с. 262
Мянити гл. менити
с. 262
Мянитися гл. менитися I
с. 262
Мяноване наз. Дзеянне па дзеясл. мяновати ў 2 знач.
с. 262
Мянованый дзеепрым. 1. Ад мяновати ў 1 знач. 2. Ад мяновати ў 2 знач.
с. 262
Мяновати дзеясл. 1. Называць, указваць, сцвярджаць. Параўн. меновати I у 1 знач. 2. Называць, даваць назву, імя, мянушку каму-, чаму-н. Параўн. меновати I у 2 знач. 3. Меркаваць, думаць, лічыць. Параўн. меновати I у 3 знач. 4. Назначаць, прызначаць.
с. 263
Мяноватися дзеясл. зв. Называцца, быць вядомым у якасці каго-н., лічыцца. Параўн. меноватися I.
с. 263
Мяновите, мяновице часц. Менавіта, а іменна. Параўн. меновите II.
с. 264
Мянуючийся дзеепрым. ад мяноватися.
с. 264
Мяный дзеепрым. 1. Якога лічаць, прымаюць за каго-, што-н. 2. Тое, што і меный у 2 знач.
с. 264
Мяра наз. Тое, што і мера ў 2 знач.
с. 265
Мярка наз. Тое, што і мерка ў 2 знач.
с. 265
Мяркованье наз. Дзеянне па дзеясл. мярковати.
с. 265
Мярковати дзеясл. Тое, што і мерковати ў 1 знач.
с. 265
Мярковатися, мярковаться дзеясл. зв. 1. Меркавацца, мірыцца. 2. Кіравацца.
с. 265
Мярона наз. Рыба з пароды язяў. Параўн. мерыона.
с. 265
Мяртвети дзеясл. Тое, што і мертвети.
с. 265
Мяртвый прым. 1. Тое, што і мертвый у 1 знач. 2. Тое, што і мертвый у 2 знач.
с. 265
Мясиво наз. Мяса.
с. 265
Мясистый прым. Мясісты.
с. 265
Мясникъ, месникъ, местникъ наз. Мяснік.
с. 265
Мясницкий прым. ад мясникъ.
с. 266
Мясное, месное наз. Пошліна за гандаль мясам.
с. 266
Мясный, месный, мястный прым. 1. Мясны, які мае адносіны да мяса. 2. Поўны, тоўсты (пра чалавека або часткі яго цела). Вода мясная — булён; выдати (выдавати) на мясныи ятки — выдаць(выдаваць) на верную пагібель; запусты мясныи гл. запусты.
с. 266
Мясо наз. 1. Мяса. 2. Мяккая мышачная частка цела рыб. 3. Мышца. Мясо буженое гл. буженый; мясо дикое — балючая нарасць на ранах, якія доўга не гояцца; мясо солодкое — забаронены плод; собачымъ мясомъ обрости — быць подлым, непрыстойным.
с. 267
Мясоедный прым. Часъ мясоедный — перыяд пасля каляд, калі па закону праваслаўнай царквы дазваляецца есці мяса.
с. 267
Мясопустный, месопустный, мясопусный прым. ад мясопусты.
с. 267
Мясопустъ наз. Тое, што і мясопусты.
с. 268
Мясопусты, месопусты наз. Масленіца. Параўн. мясопустъ.
с. 268
Мястечко наз. Тое, што і местечко.
с. 268
Мястный гл. мясный
с. 268
Място I наз. Тое, што і место I у 1 знач.
с. 268
Място II наз. 1. Тое, што і место II у 4 знач. 2. Тое, што і место II у 6 знач.
с. 268
Място III прысл. Тое, што і место III.
с. 268
Мята наз. Мята. Параўн. мятва.
с. 268
Мятва наз. Тое, што і мята.
с. 269
Мятежити дзеясл. Прыгнятаць.
с. 269
Мятежный прым. Бурны, неспакойны.
с. 269
Мятежъ, метежь наз. 1. Бунт, паўстанне. 2. Нязгода.
с. 269
Мятель наз. Адзенне прасторнага крою тыпу плашча.
с. 269
Мяти дзеясл. Мяць, сціскаць.
с. 269
Мятитися дзеясл. зв. Радавацца, весяліцца.
с. 269
Мятка наз., памянш. ад мята.
с. 269
Мятликъ, метликъ наз., памянш. ад мятель.
с. 269
Мятый прым. Цёрты.
с. 269
Мяхкий гл. мягкий
с. 269
Мячикъ наз. Мячык.
с. 269
Мяшати дзеясл. Тое, што і мешати ў 1 знач.
с. 269
Мяшкание гл. мешканье
с. 269
Мяшкати гл. мешкати
с. 269
Н Літара старабеларускага алфавіта, якая абазначала гук “н” і мела лікавае значэнне “50”.
с. 270
На I прыназ. На. I. З вінавальным склонам. 1. Пры выражэнні прасторавых адносін. а). Указвае на месца ці прадмет, на паверхню якога накіраваны рух або дзеянне. б). Указвае на прадметы ці жывыя істоты, якія служаць сродкам перамяшчэння. в). Указвае на жывую істоту, на цела як на прадмет, на які накіравана дзеянне. г). Указвае на прадмет, на якім замацоўваецца або на які надзяваецца іншы прадмет. д). Указвае на сферу дзейнасці, звязаную з прабываннем у пэўным месцы. е). // перан. Указвае на прадмет ці паняцце, якія ўсведамляюцца месцам, дзе засяроджваюцца якія-н. пачуцці, уласцівасці. ж). Указвае на месца, прадмет або асобу, у бок якіх накіравана дзеянне ці якія з’яўляюцца канцавым пунктам. з). Указвае на кірунак. і). Указвае на пачатковы і канцавы пункты дзеяння, руху. к). Указвае на сферу дзейнасці як месца, куды накіравана якое-н. дзеянне, рух. л). Указвае на прадмет або з’яву, якія служаць арыенцірам руху. 2. Пры выражэнні аб’ектных адносін. а). Указвае на прадмет або яго частку, а таксама на частку цела, якія з’яўляюцца апорай чаго-н. б). Указвае на прадмет, асобу або калектыў, на якія што-н. залічваецца, якім што-н. прыпісваецца, даручаецца. в). Указвае на асобу, прадмет або з’яву, у бок якіх накіравана дзеянне. г). Указвае на прадмет або асобу, да якіх набліжаюцца, з якімі сутыкаюцца. д). Указвае на аб’ект увагі, тэму размовы. е). Указвае на аб’ект, які хочуць захапіць, падпарадкаваць сабе. ж). Указвае на асобу, прадмет або з’яву, да якіх выяўляецца пэўнае пачуццё, адносіны. з). Указвае на асобу, прадмет або з’яву, з якімі адзначаецца падабенства, з якімі хто- ці што-н. параўноўваецца. і). Указвае на прадмет, прызначаны для абмену на што-н., для замяшчэння чаго-н. к). Указвае на аб’ект, які з’яўляецца прызнакам асобы ці прадмета. 3. Пры выражэнні мэтавых адносін. а). Указвае на мэту, прызначэнне якога-н. дзеяння. б). Указвае на прадмет ці стан як мэту, на дасягненне якой накіравана дзеянне. в). Указвае на занятак, дзеля якога прызначаецца які-н. адрэзак часу. г). Указвае на эмацыянальную ацэнку якога-н. дзеяння, падзеі. д). Указвае на спецыяльнасць, прафесію, з мэтай авалодання якімі адбываецца дзеянне. 4. Пры выражэнні часавых адносін. а). Указвае на час, да якога накіравана што-н. б). Указвае на час, які непасрэдна папярэднічае якому-н. дню, даце (у спалучэнні з прыназоўнікам з (с)). в). Указвае на тэрмін, які непасрэдна ідзе за чым.-н. (пры словах, якія абазначаюць час, у спалучэнні з парадкавым лічэбнікам ці займеннікам “той”). г). Указвае на час, калі адбываецца дзеянне. д). Указвае на тэрмін, на які распаўсюджваецца пэўны стан або вынікі дзеяння. 5. Пры выражэнні колькасных адносін. а). Указвае на колькасць, меру, якія вызначаюць межы чаго-н. б). Указвае на колькасную прымету, якой вызначаецца ўнутраны змест ці прызначэнне чаго-н. 6. Пры выражэнні размеркавальных адносін. Указвае на колькасны паказчык раздрабнення, падзелу. 7. Пры выражэнні адносін характару і спосабу дзеяння. а). Указвае на ўмовы, абставіны ці акалічнасці, куды накіравана што-н. б). Указвае на ўмовы, абставіны, пры якіх адбываецца якое-н. дзеянне. в). Указвае на характар ці спосаб дзеяння, асаблівасці выяўлення працэсу. г). Указвае на пераход да іншага спосабу ці характару дзеяння. д). Указвае на мову як сродак зносін. 8. Пры выражэнні адносін меры і ступені. Указвае на паўнату выяўлення якога-н. дзеяння або прызнака. 9. Пры выражэнні прычынных адносін. Указвае на падставу, абгрунтаванне якога-н. дзеяння. 10. Пры выражэнні адносін пераўтварэння. Указвае на прадмет, у які пераходзіць або ператвараецца ранейшы прадмет. II. З месным склонам. 1. Пры выражэнні прасторавых адносін. а). Указвае на месца ці прадмет, на якім (на паверхні якога) знаходзіцца хто- або што-н., адбываецца якое-н. дзеянне. б). Указвае на жывую істоту, асобу ці частку цела як на прадмет, на якім (на паверхні якога) знаходзіцца хто- або што-н., адбываецца якое-н. дзеянне. в). Указвае на прадмет, паверхня якога з’яўляецца месцам выканання, знаходжання чаго-н. г). Указвае на прадмет, на якім замацаваны або на які надзеты іншы прадмет. д). Указвае на сферу дзейнасці, звязаную з прабываннем у пэўным месцы. е). // перан. Указвае на прадмет ці паняцце, якія ўсведамляюцца месцам, дзе засяроджваюцца якія-н. пачуцці, уласцівасці. ж). Указвае на прастору або прадмет, у межах якіх адбываецца якое-н. дзеянне. з). Ужываецца пры адначасовым абазначэнні і сферы месца дзеяння, і непасрэднага дачынення да гэтага дзеяння, удзелу ў якой-н. дзейнасці. і). Указвае на кірунак. к). Указвае на пачатковы і канцавы пункты дзеяння. 2. Пры выражэнні аб’ектных адносін. а). Указвае на прадмет або на яго частку, а таксама на частку цела, якія з’яўляюцца апорай чаго-н. б). Указвае на аб’ект увагі, які з’яўляецца аб’ектам выяўлення пэўнага дзеяння. в). Указвае на прадмет, пры дапамозе якога ўтвараецца дзеянне. г). Указвае на сродак перамяшчэння, а таксама прадмет або частку цела, на якіх ці з дапамогай якіх адбываецца перамяшчэнне. 3. Пры выражэнні часавых адносін. Указвае на час, у межах якога што-н. адбываецца. 4. Пры выражэнні адносін характару і спосабу дзеяння. Указвае на ўмовы, абставіны, пры якіх адбываецца дзеянне ці выяўляецца які-н. прызнак.
с. 270
На II часц. Вазмі, бяры.
с. 282
Нааматеянинъ наз. Прадстаўнік старажытнага племені аманітаў.
с. 282
Нааматийский прым. ад нааматеянинъ.
с. 282
Набавеный дзеепрым. ад набавити ў 2 знач.
с. 282
Набавити дзеясл. 1. Дабавіць, прыбавіць, павялічыць. 2. Нанесці, прычыніць. 3. // перан. Выклікаць, усяліць.
с. 282
Набавляти дзеясл. Дабаўляць.
с. 282
Набарзей, набардзей, набарздей прысл. Тое, што і найбарзей.
с. 283
Набатъ наз. Вялікі барабан.
с. 283
Набеганье, набеганъе наз. 1. Дакука, частае з’яўленне, прыход. 2. Набег.
с. 283
Набегачъ наз. Прэтэндэнт; той, хто прэтэндуе на што-н.
с. 283
Набегаючий дзеепрым. Які робіць набег, напад.
с. 283
Набеглейший прым., найвыш. ст. ад беглый у 3 знач.
с. 283
Набеглый дзеепрым. Які пакрываецца чым-н.; чырванее ад прыліву крыві.
с. 283
Набегнути дзеясл. Папасці, знянацку, выпадкова трапіць куды-н., зачапіць што-н.
с. 284
Набегъ наз. Набег.
с. 284
Набедитися дзеясл. Намучыцца.
с. 284
Набедрики, набедрыки наз. Набедрыкі, набадры, паўшоры, шлеі.
с. 284
Набедрникъ, набедрикъ наз. Набедранік.
с. 284
Набедрыки гл. набедрики
с. 284
Набезпечней прысл., найвыш. ст. ад безпечне.
с. 284
Набезпечнейший прым. Тое, што і найбезпечнейший.
с. 284
Набелъ наз. Малочныя прадукты.
с. 284
Набечи дзеясл. 1. Імкліва рухаючыся дагнаць, нагнаць каго-н. 2. Бегучы наткнуцца, натрапіць на каго-н.
с. 285
Набечися дзеясл. зв. Назбягацца, збегчыся ў вялікай колькасці.
с. 285
Набиванье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. набивати. Параўн. набиянье. 2. Набіванне, напіхванне, запаўненне.
с. 285
Набивати дзеясл. Набіваць, ударамі насаджваць.
с. 285
Набирати дзеясл. 1. Набіраць, накладваць. 2. Браць, захопліваць з сабою. 3. Набываць, купляць. 4. Збіраць, запасаць, назапашваць.
с. 285
Набиратися дзеясл. зв. Пераймаць, засвойваць, убіраць у сябе што-н.
с. 285
Набити дзеясл. 1. Наўбіваць. 2. Прыбіць, прымацаваць. 3. Набіць, ударамі насадзіць. 4. Забіць, зарэзаць; нарэзаць. 5. Пазабіваць, забіць у вялікай колькасці. 6. Зарадзіць, набіць (пра зброю).
с. 286
Набитый дзеепрым. 1. Ад набити ў 1 знач. 2. Ад набити ў 4 знач. 3. Ад набити ў 6 знач.
с. 286
Набитье, набице наз. 1. Дзеянне па дзеясл. набити ў 5 знач. 2. Выбіццё, набіцццё, адбітак чаго-н. на металічным вырабе. 3. Парахавы зарад.
с. 286
Набияный дзеепрым. Інкруставаны, упрыгожаны набіўнымі ўзорамі.
с. 287
Набиянье наз. Тое, што і набиванье ў 1 знач.
с. 287
Набияти дзеясл. Набіваць, напіхваць, туга запаўняць.
с. 287
Наближей, наближе прысл. 1. Тое, што і найближей. 2. Найкарацей, не менш чым.
с. 287
Наближший гл. наблизший
с. 287
Наближшый гл. наблизший
с. 287
Наблизний прым. Тое, што і наблизший у 4 знач.
с. 287
Наблизце прысл. Скора, у хуткім, у недалёкім часе.
с. 287
Наблизший, наближший, наближшый, наблизшый прым. 1. Тое, што і найблизший у 1 знач. 2. Самы блізкі па часе, наступны. 3. Тое, што і найблизший у 2 знач. 4. Тое, што і найблизший у 4 знач. Параўн. наблизний.
с. 287
Наблудити дзеясл. Награшыць, нарабіць грахоў.
с. 288
Наблюдати дзеясл. Наглядаць, назіраць.
с. 288
Наблюденье наз. Дзеянне па дзеясл. наблюдати.
с. 288
Набогатший прым. Тое, што і найбогатший.
с. 288
Набоданый дзеепрым. Зацягнуты, сціснуты, сцягнуты, туга завязаны.
с. 288
Набоденый дзеепрым. Наколаты, насаджаны, нанізаны на што-н. вострае.
с. 288
Набоденье наз. Наколка, насадка.
с. 289
Набоженство, набоженьство наз. 1. Рэлігія, вера, веравызнанне, вераванне. Параўн. набожнство ў 1 знач., набожство ў 1 знач. 2. Рэлігійны абрад, богаслужэнне; набажэнства, царкоўная служба. 3. Набожнасць, вера ў Бога і выконванне ўсіх рэлігійных абрадаў. Зъ набоженствомъ — набожна. Параўн. набожнство ў 2 знач., набожство ў 2 знач. 4. Малітва.
с. 289
Набожне прысл. Набожна; з глыбокай пашанай, з глыбокай павагай.
с. 290
Набожней прысл., выш. ст. ад набожне.
с. 290
Набожнейший, набожнейшый прым., выш. ст. ад набожный.
с. 290
Набожность наз. Набожнасць.
с. 291
Набожнство наз. 1. Тое, што і набоженство ў 1 знач. 2. Тое, што і набоженство ў 3 знач. Съ набожньствемъ — набожна.
с. 291
Набожный прым. Які верыць у Бога і выконвае ўсе рэлігійныя абрады; набожны.
с. 291
Набожство наз. 1. Тое, што і набоженство ў 1 знач. 2. Тое, што і набоженство ў 3 знач.
с. 292
Наболе прысл. Тое, што і найболей.
с. 292
Наболей прысл. Тое, што і найболей. Имъ наболей — як толькі; яко (якъ) наболей — як мага больш, вельмі многа.
с. 292
Наболше, наболша, наболши, набольше прысл. Тое, што і найбольшъ.
с. 293
Наболшей гл. набольшей
с. 293
Наболши гл. наболше
с. 293
Наболший гл. набольший
с. 293
Наболшъ гл. набольшъ
с. 293
Наболшый гл. набольший
с. 293
Набольше гл. наболше
с. 293
Набольшей, наболшей прысл. Тое, што і найбольшъ. Тымъ наболшей — яшчэ больш.
с. 293
Набольший, наболший, наболшый, набольшый прым. 1. Тое, што і найбольший у 1 знач. 2. Тое, што і найбольший у 2 знач. 3. Тое, што і найбольший у 3 знач. 4. Тое, што і найбольший у 4 знач. 5. Тое, што і найбольший у 5 знач. 6. Самы старэйшы па ўзросту. 7. У знач. наз. Асоба самага знатнага (радавітага) паходжання.
с. 294
Набольшъ, наболшъ прысл. Тое, што і найбольшъ.
с. 295
Набольшый гл. набольший
с. 295
Набордзей гл. наборздей
с. 295
Наборзде, наборзе прысл. Тое, што і наборздей. Што наборзе — як мага хутчэй.
с. 295
Наборздей, набордзей, наборзей прысл. Найхутчэй. Што наборздей (набордзей), яко (якъ) наборздей — як мага найхутчэй. Параўн. наборзде, найборздей.
с. 295
Наборзе гл. наборзде
с. 296
Наборзей гл. наборздей
с. 296
Набортчый прым. Які мае адносіны да борці, борцевы.
с. 296
Набохтаный дзеепрым. Падбухтораны, настроены супраць каго-н.
с. 296
Набракнути дзеясл. Напухнуць, набракнуць, набрыняць, набухнуць.
с. 296
Набраный дзеепрым. 1. Ад набрати ў 6 знач. 2. Ад набрати ў 7 знач.
с. 296
Набранье наз. Дзеянне па дзеясл. набрати ў 7 знач.
с. 296
Набрати дзеясл. 1. Набраць, паступова беручы ўзяць пэўную колькасць чаго-н. 2. Паступова кладучы, накласці, палажыць пэўную колькасць чаго-н. 3. Збіраючы, паступова назбіраць, набраць пэўную колькасць чаго-н. 4. Зрываючы, паступова нарваць, назрываць пэўную колькасць чаго-н. 5. Згрупаваць вакол сябе пэўную колькасць каго-н. 6. Узяць, забраць, захапіць з сабою каго-, што-н. 7. Купляючы, паступова накупляць пэўную колькасць чаго-н. 8. Беручы ў доўг, паступова напазычаць пэўную колькасць грошай. 9. Зачарпнуць, напоўніць што-н. вадою. 10. Увабраць у сябе; паступова напоўніць чым-н. // перан.
с. 296
Набратися, набратисе дзеясл. зв. ,1. Ад набрати ў 6 знач. 2. Сабрацца, паступова назбірацца ў якой-н. колькасці. Набратися воли — рашыцца на што-н. дрэннае; набратися жалости — зрабіцца жаласным, засмуціцца.
с. 298
Набрешникъ наз. Парода паляўнічага сабакі (гончая).
с. 298
Наброити дзеясл. Нарабіць, натварыць чаго-н. злога, дрэннага, напракудзіць.
с. 298
Набруковать дзеясл. Выбрукаваць, забрукаваць.
с. 299
Набрыдшый прым. Тое, што і найбрыдшый.
с. 299
Набудка наз. Пабуджэнне, стымул, жаданне, ахвота.
с. 299
Набудовати дзеясл. 1. Набудаваць, пабудаваць у значнай колькасці чаго-н. 2. Забудаваць.
с. 299
Набуцневати дзеясл. Набракаць, набухаць, разбухаць.
с. 299
Набуцненье наз. Дзеянне па дзеясл. набуцневати.
с. 299
Набыванье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. набывати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. набывати ў 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. набывати ў 4 знач.
с. 299
Набывати, набывать дзеясл. 1. Купляць, набываць, нажываць, абзаводзіцца чым-н., станавіцца ўладальнікам чаго-н. 2. Атрымліваць якую-н. уласцівасць, асаблівасць, рабіцца якім-н. 3. Атрымліваць што-н.; дабівацца, дамагацца чаго-н. 4. Даставаць, здабываць; заваёўваць. 5. Браць, зваць, запрашаць.
с. 300
Набыватися дзеясл. зв. 1. Ад набывати ў 1 знач. 2. Ад набывати ў 2 знач.
с. 301
Набывать гл. набывати
с. 302
Набываючий дзеепрым. ад набывати ў 1 знач.
с. 302
Набывший дзеепрым. ад набыти ў 1 знач.
с. 302
Набыстрейшій прым., найвыш. ст. ад быстрый у 5 знач.
с. 302
Набыте гл. набытье
с. 302
Набыти, набыть дзеясл. 1. Купіць, набыць, нажыць, абзавесціся чым-н., стаць уладальнікам каго-, чаго-н. 2. Атрымаць якую-н. уласцівасць, асаблівасць, стаць уладальнікам якой-н. уласцівасці, асаблівасці, зрабіцца якім-н. 3. Атрымаць што-н., дабіцца чаго-н. 4. Здабыць, заваяваць. 5. Узяць, пазваць, запрасіць; знайсці. 6. Нарадзіць. Плодъ набыти — зацяжараць, стаць цяжарнай. 7. // перан. Атрымаць, нажыць, схапіць.
с. 302
Набытие гл. набытье
с. 303
Набытися дзеясл., зв. ад набыти ў 2 знач.
с. 304
Набытокъ наз. Набытак, маёмасць, дабытак. // перан.
с. 304
Набытость наз. Набыццё, купля.
с. 304
Набытый дзеепрым. 1. Ад набытй ў 1 знач. Право набытое гл. право. 2. Ад набыти ў 2 знач. 3. Ад набыти ў 3 знач. 4. Ад набыти ў 4 знач. // перан. 5. Ад набыти ў 6 знач.
с. 304
Набыть гл. набыти
с. 305
Набытье, набыте, набытие наз. 1. Дзеянне па дзеясл. набыти ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. набыти ў 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. набыти ў 4 знач. 4. Усё купленае, прыдбанае; маёмасць, набытак.
с. 305
Навадити дзеясл. 1. Данесці, зрабіць данос. 2. Абвінаваціць; абылгаць, абгаварыць.
с. 306
Наважденый дзеепрым. Падвучаны, падгавораны, падбухтораны.
с. 307
Наваженье, наважене наз. Падбухторванне, нацкоўванне.
с. 307
Наважити дзеясл. Абгаварыць, абылгаць.
с. 307
Наважнейшый прым. Тое, што і найважнейшый.
с. 307
Навалити дзеясл. Наваліць, налажыць, узваліць што-н. на што-н.
с. 307
Навалне прысл. Натоўпам, гуртам, лавінай.
с. 307
Навалность, навальность наз. 1. Парывістая бура, навальніца; вялікі шторм. // перан. Нягода, напасць. 2. Імклівасць, бурнасць, парывістасць, сіла, нястрымнасць. Навалностью, з навалностью — імкліва, бурна, моцна, нястрымна. 3. Безліч, процьма; натоўп, гурт; імклівая, нястрымная маса каго-, чаго-н. Навалностью — гуртам, натоўпам, лавінай. 4. Імклівы, нястрымны націск, напор, наступ, атака, нашэсце. 5. Бяда, няшчасце, напасць; непрыемнасці.
с. 307
Навалный, навальный прым. 1. Імклівы, бурны, парывісты, нястрымны, моцны, лавінны. 2. Безлічны, незлічоны. 3. Усеагульны.
с. 309
Навалъ наз. 1. Вал, высокая хваля. 2. Безліч, процьма, мноства, вялікая колькасць.
с. 310
Навальность гл. навалность
с. 310
Навальный гл. навалный
с. 310
Навареванье наз. Наварванне, прымацоўванне чаго-н. зваркай.
с. 310
Наварень наз. Наварка, зварка.
с. 310
Наварити дзеясл. 1. Наварыць, зварыць, згатаваць. 2. // перан. Заварыць, распачаць якую-н. непрыемную, клапатлівую справу.
с. 310
Навбожшый гл. наубожший
с. 310
Навгадъ прысл. Наўгад.
с. 310
Навдячней прысл. Тое, што і найвдячней.
с. 310
Навдячнейший, навдячнейшый прым. Тое, што і найвдячнейший у 1 знач.
с. 311
Наведати дзеясл. Пакараць, выпрабаваць.
с. 311
Наведатися дзеясл. зв. Наведаць, наведацца.
с. 311
Наведение наз. Надыход, наступленне.
с. 311
Наведеный дзеепрым. 1. Запрошаны, пакліканы. 2. Насланы, пасланы, накіраваны.
с. 311
Наведенье I наз. Дзеянне па дзеясл. наведити ў 1 знач.
с. 311
Наведенье II наз. Дзеянне па дзеясл. навести I у 2 знач.
с. 311
Наведины наз. Адведзіны.
с. 311
Наведитель наз. Наведвальнік.
с. 311
Наведити, наведить дзеясл. 1. Праведаць, наведаць. // перан. Параўн. навидити ў 1 знач. 2. Пакараць, выпрабаваць, наслаць на каго-н. што-н. Параўн. навидити ў 2 знач. 3. Запытацца, даведацца, дазнацца аб чым-н.
с. 311
Навежане гл. навежанье
с. 312
Навежание гл. навеженье
с. 312
Навежаный дзеепрым. ад навежати ў 1 знач.
с. 312
Навежанье, навежане, навежание наз. Дзеянне па дзеясл. навежати ў 1 знач.
с. 312
Навежати, навежать дзеясл. 1. Праведваць, наведваць, прыходзіць да каго-н., куды-н. // перан. 2. Караць, выкараняць, вынішчаць; выпрабоўваць. 3. Пытацца, даведвацца, дазнавацца пра што-н., аб чым-н.
с. 313
Навежаючий дзеепрым. ад навежати ў 2 знач.
с. 313
Навеждение наз. 1. Тое, што і навеженье ў 1 знач. 2. Апека, заступніцтва.
с. 314
Навежене гл. навеженье
с. 314
Навежение гл. навеженье
с. 314
Навеженый гл. навежоный
с. 314
Навеженье, навежене, навежение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. наведити ў 1 знач. // перан. Параўн. навеждение ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. наведити ў 2 знач. Зъ навеженья Божого, за навеженемъ Господа Бога — з боскага дапушчэння, з боскага наслання, па волі божай; Навеженье (навежение) панны (девы) Марии — каталіцкае свята, якое святкуецца 2 ліпеня.
с. 314
Навежоный, навеженый дзеепрым. 1. Ад наведити ў 1 знач. // перан. Агорнуты, ахоплены, апанаваны. 2. Ад наведити ў 2 знач.
с. 315
Навезаный дзеепрым. ад навязати ў 2 знач.
с. 315
Навезанье наз. Дзеянне па дзеясл. навязати ў 1 знач.
с. 315
Навезати гл. навязати
с. 315
Навезка гл. навязка
с. 315
Навезска гл. навязка
с. 315
Навезти, навести II дзеясл. 1. Навезці, прывезці ў вялікай колькасці. 2. Угнаіць.
с. 315
Навеки, навекы прысл. 1. Навекі, навек, навечна, назаўсёды. Параўн. навекъ. 2. На ўсё жыццё, да канца жыцця.
с. 316
Навекъ прысл. Тое, што і навеки ў 1 знач.
с. 316
Навекы гл. навеки
с. 316
Навелебнейший прым. Тое, што і найвелебнейший у 1 знач.
с. 317
Навеликий прым. Вельмі вялікі.
с. 317
Навелможнейший прым. Самы магутны, самы знатны.
с. 317
Навенцей, навенцэй прысл. Тое, што і найвенцей.
с. 317
Навернейший, навернейшый прым. Тое, што і найвернейший.
с. 317
Навернене гл. наверненье
с. 317
Наверненеся гл. наверненьеся
с. 317
Навернение гл. наверненье
с. 317
Наверненый, наверненный дзеепрым. ад навернути ў 4 знач.
с. 317
Наверненье, навернене, навернение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. навернути ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. навернути ў 4 знач.
с. 318
Наверненьеся, наверненеся наз. 1. Дзеянне па дзеясл. навернутися ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. навернутися ў 2 знач.
с. 318
Навернути дзеясл. 1. Вярнуць каго-, што-н. на ранейшае месца, да ранейшага стану, становішча. // перан. Спыніць, адмяніць. 2. Павярнуць. // перан. Змяніць ход, даць іншы напрамак чаму-н. 3. Выратаваць. 4. Схіліць каго-н. да веры ў Бога, да прыняцця хрысціянскай рэлігіі; вярнуць каго-н. ці вярнуцца каму-н. да захоўвання маральных і рэлігійных прынцыпаў.
с. 318
Навернутися, навернутисе дзеясл. зв. 1. Ад навернути ў 1 знач. 2. Ад навернути ў 2 знач. 3. Ад навернути ў 4 знач.
с. 319
Наверсе прыназ. Наверсе.
с. 320
Навертати дзеясл. Схіляць каго-н. да веры ў Бога, да прыняцця хрысціянскай рэлігіі.
с. 320
Навертатися дзеясл., зв. ад навертати.
с. 321
Навертаючий дзеепрым. ад навертати.
с. 321
Навертаючийся, навертаючийсе дзеепрым. ад навертатися. Параўн. навертающийся.
с. 321
Навертающийся дзеепрым. Тое, што і навертаючийся.
с. 321
Навертетися дзеясл. Навярнуцца.
с. 321
Наверть наз. Указальны знак.
с. 321
Наверутнейший прым. Тое, што і найверутнейший.
с. 321
Наверхний прым. Вонкавы, знешні, знадворны.
с. 321
Наверху I прысл. 1. Наверсе, на верхняй частцы чаго-н. 2. Звонку; знешне, з выгляду. 3. Раней (бліжэй да пачатку тэксту).
с. 322
Наверху II прыназ. Паверх чаго-н., на паверхні чаго-н.
с. 322
Наверхъ I прысл. 1. Наверх, на верхнюю частку чаго-н., на паверхню. 2. На знешні бок; з сярэдзіны на паверхню. 3. У вышыню, уверх; у нябёсы.
с. 322
Наверхъ II прыназ. Наверх чаго-н., на паверхню чаго-н. // перан.
с. 323
Навершати дзеясл. Завяршаць, канчаць.
с. 323
Навершатися дзеясл., зв. ад навершати.
с. 323
Навеселейший прым. Самы вясёлы, самы радасны. Параўн. навеселший.
с. 323
Навеселший прым. Тое, што і навеселейший.
с. 323
Навеска гл. навязка
с. 323
Навести I дзеясл. 1. Навесці, прывесці ў вялікай колькасці. 2. Ведучы прывесці, вывесці куды-н.; накіраваць да каго-, чаго-н. // перан. Скіраваць на праведны шлях каго-н.; указаць правільны напрамак каму-н. 3. Паслаць, наслаць, напусціць на каго-н. няшчасце, бяду і пад. 4. Знайсці; шукаючы напасці на след каго-н. 5. Падгаварыць; угаварыць, схіліць каго-н. на што-н.
с. 323
Навести II гл. навезти
с. 325
Навестити, навестить дзеясл. Наведаць.
с. 325
Навестка наз. Намёк.
с. 325
Навестье наз. Падман, хітрасць; злосныя намеры і дзеянні.
с. 325
Наветъ I часц. Нават.
с. 325
Наветъ II зл. 1. Нават (пры далучальнай сувязі). 2. Што (пры прычыннай сувязі).
с. 325
Наветъ III наз. Паклёп, нагавор; тайныя злосныя намеры і дзеянні.
с. 326
Навечеръ прысл. Вечарам.
с. 326
Навечерые наз. Пярэдадзень якога-н. свята.
с. 326
Навечерятисе дзеясл. Павячэраць, з’есці вячэру.
с. 326
Навещаный, навешщаный дзеепрым. ад навещати.
с. 326
Навещати дзеясл. Наведваць.
с. 326
Навзгарднейший прым. Самы дастойны пагарды.
с. 326
Навзнакъ прысл. Дагары, на спіну.
с. 327
Навзусть прысл. Напамяць.
с. 327
Навивало наз. Навой.
с. 327
Навидити дзеясл. 1. Тое, што і наведити ў 1 знач. 2. Тое, што і наведити ў 2 знач.
с. 327
Навина гл. новина
с. 327
Навинутися дзеясл. зв. Трапіцца, папасціся, нагадзіцца.
с. 327
Нависть наз. Рэўнасць.
с. 327
Навкось прысл. Наўскасяк, наўскос.
с. 328
Навласней прысл. Іменна, уласна.
с. 328
Навлачаный, навлочаный дзеепрым. Пакрыты.
с. 328
Навлеканье наз. Асаджванне, набіванне, надзяванне, насаджванне, нацягванне, прымацоўванне.
с. 328
Навлочаный гл. навлачаный
с. 328
Навный прым. Карабельны.
с. 328
Наводити дзеясл. 1. Намаўляць, падбіваць, падбухторваць, падгаворваць каго-н. на што-н. 2. Выклікаць, з’яўляцца прычынай узнікнення чаго-н.; наклікаць што-н. на каго-н. 3. Знаходзіць; шукаючы, нападаць на след каго-н. 4. Угаворваць, схіляць каго-н. да чаго-н. 5. Дадаваць, дабаўляць, дапаўняць.
с. 328
Наводненый дзеепрым. Які багаты вадой, у якім многа вады.
с. 329
Наводненье наз. Паводка; затапленне, навадненне.
с. 329
Наводъ наз. Дзеянне па дзеясл. наводити ў 1, 4 знач.
с. 329
Навожати дзеясл. Нацягнуць, нацэліць.
с. 329
Навоженье наз. Дзеянне па дзеясл. навозити.
с. 329
Навозити дзеясл. Навазіць.
с. 330
Навозный прым. Угноены, добра ўроблены. Параўн. навозовый.
с. 330
Навозовый прым. Тое, што і навозный.
с. 330
Навозъ наз. 1. Гной. 2. Прысядзібная дзялянка зямлі, добра ўгноеная і ўробленая.
с. 330
Навой наз. Навой.
с. 330
Наволоканье наз. Надзяванне, насаджванне, нацягванне, прыладжванне.
с. 331
Наволокаючый дзеепрым. Які выклікае, наклікае.
с. 331
Наволочи дзеясл. Вызваць, наклікаць.
с. 331
Наволочка наз. Навалачка.
с. 331
Навонити дзеясл. Зрабіць смуродным, напоўніць смуродам.
с. 331
Навонтленье наз. Аслабленне.
с. 331
Наворотити, наворотить дзеясл. 1. Вярнуць каго-, што-н. да ранейшага стану, становішча. 2. Павярнуць. 3. Пераканаць, схіліць каго-н. да веры ў Бога, да прыняцця хрысціянскай рэлігіі. 4. Выправіць, ліквідаваць недахопы, заганы; выратаваць.
с. 331
Наворотитися, наворотитисе дзеясл. зв. 1. Ад наворотити ў 1 знач. 2. Ад наворотити ў 2 знач. // перан. Змяніцца ў лепшы бок, пачаць жыць па рэлігійных законах. 3. Ад наворотити ў 3 знач. 4. Ад наворотити ў 4 знач.
с. 332
Наворотить гл. наворотити
с. 332
Наворочати, наворочать дзеясл. 1. Вяртаць каго-, што-н. на ранейшае месца, да ранейшага стану, становішча. 2. Пераконваць, схіляць каго-н. да веры ў Бога, да прыняцця хрысціянскай рэлігіі; вяртаць каго-н. да захоўвання маральных і рэлігійных прынцыпаў.
с. 332
Наворочатися, наворочатисе дзеясл. зв. 1. Ад наворочати ў 1 знач. 2. Ад наворочати ў 2 знач. 3. Выпраўляцца, вызваляцца ад чаго-н.
с. 333
Наворочать гл. наворочати
с. 333
Наворочаючий дзеепрым. ад наворочати ў 2 знач.
с. 333
Наворочаючийся дзеепрым. 1. У знач. наз. Той, хто, пазбавіўшыся недахопаў, становіцца лепшым, хто схіляецца да Бога, Хрыста, прымае веру ў Бога, Хрыста. 2. У знач. прым. Які, пазбавіўшыся недахопаў, становіцца лепшым, выпраўляецца.
с. 333
Наворочающий дзеепрым. ад наворочати ў 1 знач.
с. 334
Навороченье, наворочене, наворочение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. наворотити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. наворотити ў 3 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. наворотити ў 4 знач.
с. 334
Навороченьесе наз. Дзеянне па дзеясл. наворотитися ў 1 знач.
с. 334
Наворочоный дзеепрым. ад наворотити ў 3 знач.
с. 334
Навотный прым. Тое, што і новотный.
с. 335
Навповнитися дзеясл. Навповнитися воли своей — тое, што і наполнитися воли своей.
с. 335
Навпокои прысл. Канфідэнцыяльна, сакрэтна, даверана.
с. 335
Навполъ прысл. Тое, што і наполъ.
с. 335
Навпоменути гл. наупоменути
с. 335
Навпоминальный прым. Навпоминальный листъ гл. листъ.
с. 335
Навпоминанье гл. наупоминанье
с. 335
Навпоминати гл. наупоминати
с. 335
Навпомнити дзеясл. Тое, што і напомнити.
с. 335
Навпомянути гл. наупоменути
с. 335
Навратити дзеясл. 1. Аддаць, вярнуць каго-, што-н. каму-н. 2. Аднавіць; вярнуць што-н. да ранейшага стану, становішча. 3. Пераканаць, схіліць каго-н. да веры ў Бога, да прыняцця хрысціянскай рэлігіі; вярнуць каго-н. да захоўвання маральных і рэлігійных прынцыпаў.
с. 335
Навратитися, навратитисе дзеясл. зв. 1. Вярнуцца на ранейшае месца, да ранейшага стану, становішча. 2. Павярнуцца, азірнуцца. 3. Ад навратити ў 3 знач.
с. 336
Наврачатися дзеясл. зв. Вяртацца, паварочваць назад.
с. 337
Навраченый дзеепрым. ад навратити ў 1 знач.
с. 337
Навращати дзеясл. Выпраўляць; пазбаўляць маральных і рэлігійных недахопаў.
с. 337
Навращатися дзеясл. зв. 1. Вяртацца на якое-н. месца, да чаго-н. Параўн. навращеватися. 2. Схіляцца да Бога, вяртацца да захоўвання маральных і рэлігійных прынцыпаў.
с. 337
Навращающийся дзеепрым. у знач. наз. Той, хто вяртаецца да чаго-н. ранейшага, далей працягвае што-н.
с. 337
Навращеватися дзеясл. зв. Тое, што і навращатися ў 1 знач.
с. 337
Навращение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. навратити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. навратити ў 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. навратити ў 3 знач.
с. 337
Навращеный дзеепрым. 1. Ад навратити ў 1 знач. 2. Ад навратити ў 2 знач.
с. 338
Навротити дзеясл. 1. Павярнуць. 2. Схіліць да веры ў Бога, да прыняцця хрысціянскай рэлігіі.
с. 338
Навротитися дзеясл. зв. Вярнуцца.
с. 338
Навроценье наз. Дзеянне па дзеясл. навротити ў 2 знач.
с. 338
Наврочоный, навроченый дзеепрым. 1. Які вярнуўся куды-н. 2. Ад навротити ў 2 знач.
с. 338
Навсе прысл. Зовсимъ на все гл. зовсимъ.
с. 339
Навспакъ прысл. Назад.
с. 339
Навспоминати гл. наупоминати
с. 339
Навстычъ прысл. Насустрач.
с. 339
Навука гл. наука
с. 339
Навчание гл. научание
с. 339
Навчати гл. научати
с. 339
Навчатися гл. научатися
с. 339
Навчение гл. наученье
с. 339
Навченый гл. наученый
с. 339
Навченье гл. наученье
с. 339
Навчивый гл. научтивый
с. 339
Навчинье гл. наученье
с. 339
Навчитель гл. научитель
с. 339
Навчити гл. научити
с. 339
Навчитися гл. научитися
с. 339
Навчоный гл. научоный
с. 339
Навчстиве прысл. Пачціва.
с. 339
Навчыти гл. научити
с. 339
Навчытися гл. научытися
с. 339
Навыборнейший прым. Тое, што і найвыборнейший.
с. 339
Навыжший прым. 1. Тое, што і навысший у 1 знач. 2. Тое, што і навысший у 2 знач. 3. Які мае параўнальна з іншымі большую вышыню.
с. 340
Навызший прым. Тое, што і навысший у 1 знач.
с. 340
Навыкати дзеясл. Навучацца, набываць звычку да чаго-н.
с. 340
Навыклость наз. Прывычка, звычка.
с. 340
Навыклый ирым. Прывыклы, навучаны.
с. 340
Навыкнути дзеясл. Навучыцца, набыць навык.
с. 340
Навылетъ прысл. Навылёт, наскрозь.
с. 340
Навыличатися дзеясл. зв. Пералічыць, вызначыць.
с. 341
Навымовнейший прым. Гаварлівы, красамоўны.
с. 341
Навымышляти дзеясл. Навыдумляць.
с. 341
Навыразне прысл. Выразна.
с. 341
Навырежати дзеясл. Нагаварыць.
с. 341
Навысший, навысшый, навышший, навышшый прым. 1. Знатны, пачэсны, вышэйшы за іншых па становішчы ў грамадстве. Параўн. навыжший у 1 знач., навызший у 1 знач. 2. Самы магутны, усявышні. Параўн. навыжший у 2 знач. 3. Вышэйшы па ступені развіцця. 4. Больш глыбокі па зместу і значэнню. 5. Вялікі, загалоўны. 6. Вышэйшая ступень праяўлення (аб якасці, уласцівасці чаго-н.). 7. У знач. наз. Той, які займае вышэйшае за іншых становішча ў грамадстве; самы магутны.
с. 341
Навыцати дзеясл. Вывучаць, пазнаваць, уведваць.
с. 342
Навычье наз. Прывычка, звычай.
с. 342
Навышний прым. Самы вялікі па сіле праяўлення.
с. 342
Навышший гл. навысший
с. 342
Навышшый гл. навысший
с. 342
Навышъ прысл. Увысь, угору.
с. 343
Навязати, навезати дзеясл. 1. Навязаць, звязаць у адно значную колькасць каго-, чаго-н. 2. Надзеўшы або абкруціўшы, завязаць што-н. 3. Прымусіць заплаціць што-н. супраць жадання, супраць волі; абцяжарыць каго-н. кім-, чым-н.
с. 343
Навязка, навезка, навезска, навеска наз. 1. Штраф. 2. Узнагарода, плата за якія-н. паслугі і пад.; падзяка.
с. 344
Навязовати гл. навязывати
с. 344
Навязываный дзеепрым. ад навязывати.
с. 344
Навязывати, навязовати дзеясл. Прымушаць плаціць што-н. супраць жадання, супраць волі; абцяжарваць каго-н. кім-, чым-н.
с. 344
Нагабане гл. нагабанье
с. 344
Нагабание гл. нагабанье
с. 344
Нагабаный дзеепрым. ад нагабати.
с. 344
Нагабанье, нагабане, нагабание наз. Уціск, прыгнёт; турбота, клопат, перашкода. Параўн. нагованье.
с. 345
Нагабати, нагабать дзеясл. Прыгнятаць, уціскаць; турбаваць.
с. 345
Нагавица наз. Нагавіцы; абутак у выглядзе халявы для закрывання ног ад калена да плюсны.
с. 345
Нагаецъ наз. Нагаец.
с. 345
Нагаечникъ наз. Той, хто займаецца вырабам нагаек.
с. 345
Нагайка наз. Нагайка, кароткі раменны плецены бізун.
с. 346
Нагайский прым. Які мае адносіны да нагайцаў.
с. 346
Нагана наз. Ганьбованне, знеслаўленне.
с. 346
Наганенъе гл. наганенье
с. 346
Наганеный дзеепрым. ад наганити.
с. 346
Наганенье, наганенъе наз. Дзеянне па дзеясл. наганити.
с. 346
Наганитель наз. Ганіцель; той, хто праследуе, прыгнятае што-н.
с. 346
Наганити дзеясл. Зняважыць чыю-н. годнасць.
с. 346
Наганьбенье наз. Дзеянне па дзеясл. наганьбити.
с. 347
Наганьбити дзеясл. Зняважыць чыю-н. годнасць.
с. 347
Наганяти гл. нагоняти
с. 347
Нагатити дзеясл. Нагаціць.
с. 347
Нагий прым. 1. Голы, не пакрыты адзеннем, не апрануты. 2. Нічым не пакрыты.
с. 347
Нагле, нагло прысл. Хутка, скора, адразу, зараз жа.
с. 347
Нагледание наз. Дзеянне па дзеясл. нагледати ў 1 знач.
с. 348
Нагледати, наглядати дзеясл. 1. Сачыць, назіраць. 2. Прыходзіць час ад часу куды-н.
с. 348
Нагледетися дзеясл. зв. Нагледзецца.
с. 348
Наглейший прым., выш. ст. ад наглый.
с. 348
Нагленути, наглянути дзеясл. Глянуць, паглядзець.
с. 348
Наглити дзеясл. Падганяць, прымушаць; рабіцца нахабным.
с. 348
Нагло гл. нагле
с. 348
Наглость наз. 1. Нахабства. 2. Хуткасць.
с. 348
Наглубей, наглыбей прысл. Тое, што і найглубей. // перан.
с. 349
Наглубший, наглубшый, наглыбший прысл. Тое, што і найглубший. // перан.
с. 349
Наглыбей гл. наглубей
с. 349
Наглыбший гл. наглубший
с. 349
Наглый прым. Раптоўны, неспадзеўны, паспешны.
с. 349
Наглядати гл. нагледати
с. 349
Наглядникъ наз. Наглядчык.
с. 349
Наглядывати дзеясл. Наглядаць, назіраць, абглядаць.
с. 349
Наглянути гл. нагленути
с. 350
Нагнанье наз. Дзеянне па дзеясл. нагнати ў 2 знач.
с. 350
Нагнати дзеясл. 1. Ідучы, едучы, дагнаць каго-, што-н. 2. Сагнаўшы, сабраць у адным месцы ў вялікай колькасці.
с. 350
Нагневити дзеясл. Угнявіць.
с. 350
Нагненый дзеепрым. Нагнуты.
с. 350
Нагной наз. Гной, сумесь для ўгнаення глебы.
с. 350
Нагнутися дзеясл. зв. Нагнуцца.
с. 350
Наго прысл. Гола.
с. 350
Нагобити дзеясл. Уціснуць, патурбаваць.
с. 351
Нагованье наз. Тое, што і нагабанье.
с. 351
Наговоривати дзеясл. Падгаворваць, нагаворваць.
с. 351
Наговорити дзеясл. Нагаварыць, сказаць многа чаго-н., падгаварыць.
с. 351
Нагодитися, нагодитисе дзеясл. зв. Старацца задаволіць каго-н., робячы прыемнае; дагадзіць.
с. 351
Нагоднейший прым., найвыш. ст. ад годный у 2 знач.
с. 351
Нагойнейший прым., найвыш. ст. ад гойный.
с. 351
Наголеница наз. Упрыгажэнне з золата.
с. 351
Наголовнейший прым., найвыш. ст. ад головный у 1 знач.
с. 351
Наголовникъ наз. Частка адзення свяшчэнніка ( у выглядзе башлыка).
с. 352
Наголовокъ наз. Башлык (для каня).
с. 352
Наголову прысл. Побити (выкоренити, поразити) наголову — разбіць праціўніка.
с. 352
Наголосней прысл., найвыш. ст. ад голосно ў 1 знач.
с. 352
Нагольникъ наз. Нагольны кажух.
с. 352
Нагона наз. Мясцовая мера зямлі і адлегласці.
с. 352
Нагоненый дзеепрым. ад нагонити ў 2 знач.
с. 352
Нагонити дзеясл. 1. Нагнаць, дасягнуць, дагнаць. 2. Даказаць што-н.
с. 352
Нагонний наз. Тое, што і нагончий.
с. 353
Нагончий наз. Ганец.
с. 353
Нагоняти, наганяти дзеясл. 1. Наганяць; сабіраць у адным месцы. 2. Даганяць.
с. 353
Нагорей прысл. Тое, што і найгорей.
с. 353
Нагорети дзеясл. Утварыцца ў выніку гарэння.
с. 353
Нагорода наз. Аплата, узнагарода. Параўн. нагрода.
с. 353
Нагородити, нагородить дзеясл. 1. Аплаціць, вярнуць, пакрыць (затраты). 2. Аддзячыць, надзяліць.
с. 354
Нагородитися дзеясл., зв. ад нагородити ў 2 знач.
с. 354
Нагородить гл. нагородити
с. 354
Нагорожати дзеясл. 1. Аплачваць, вяртаць, пакрываць (затраты). Параўн. нагороживати. 2. Аддзячваць, надзяляць.
с. 354
Нагорожатися дзеясл., зв. ад нагорожати ў 2 знач.
с. 355
Нагороженый гл. нагорожоный
с. 355
Нагороженье, нагорожэнье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. нагородити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. нагородити ў 2 знач.
с. 355
Нагороживати дзеясл. Тое, што і нагорожати ў 1 знач.
с. 356
Нагорожоный, нагороженый дзеепрым. 1. Ад нагородити ў 1 знач. 2. Ад нагородити ў 2 знач.
с. 356
Нагорожэнье гл. нагороженье
с. 356
Нагоршей прысл., найвыш. ст. ад горшей.
с. 356
Нагорший, нагоршый прым. Тое, што і найгорший.
с. 356
Нагорятший прым. найвыш. ст. 1. Ад горячий у 1 знач. 2. Ад горячий у 3 знач.
с. 356
Нагорячший, нагорячшый прым., найвыш. ст. ад горячий у 3 знач.
с. 356
Нагость наз. Тое, што і нагота ў 1 знач.
с. 357
Нагота наз. 1. Від і стан аголенага цела. Параўн. нагость. 2. Недастача адзення; стан чалавека, які не мае неабходнага адзення, беднасць.
с. 357
Наготованый, наготованный дзеепрым. 1. Ад наготовати ў 1 знач. 2. Ад наготовати ў 2 знач.
с. 357
Наготованье наз. Дзеянне па дзеясл. наготовати ў 2 знач.
с. 358
Наготовати, наготовать дзеясл. 1. Нагатаваць, нарыхтаваць у нейкай колькасці. 2. Падрыхтаваць каго-, што-н. загадзя, прывесці ў гатоўнасць.
с. 358
Наготоватися, наготоватисе дзеясл. зв. 1. Ад наготовати ў 1 знач. 2. Ад наготовати ў 2 знач.
с. 358
Наготовать гл. наготовати
с. 359
Наготовити дзеясл. 1. Нагатаваць, нарыхтаваць у нейкай колькасці. 2. Падрыхтаваць што-н. загадзя, прывесці ў гатоўнасць.
с. 359
Наготовленый дзеепрым. ад наготовити ў 2 знач.
с. 359
Наготь наз. Ногаць.
с. 359
Награваный дзеепрым. Тое, што і найграваный.
с. 359
Награванье наз. Тое, што і найграванье.
с. 359
Награвати дзеясл. Тое, што і найгравати.
с. 359
Награватисе дзеясл., зв. ад награвати.
с. 359
Награнье наз. Дзеянне па дзеясл. грати ў 1 знач.
с. 359
Нагревати дзеясл. Падбухторваць.
с. 359
Нагрести дзеясл. Нагрэбці, зграбаючы, сабраць нейкую колькасць чаго-н.
с. 359
Нагрешнейший, нагрешнейшый прым. Тое, што і найгрешнейший.
с. 360
Нагризти дзеясл. Надакучыць.
с. 360
Нагробный прым. Надмагільны.
с. 360
Нагробокъ наз. Грабніца.
с. 360
Нагрода наз. Тое, што і нагорода.
с. 360
Нагрубей прысл., найвыш. ст. ад грубе.
с. 360
Нагрунтовнейший прым., найвыш. ст. ад кгрунтовный.
с. 360
Надаваный дзеепрым. ад надавати ў 1 знач.
с. 360
Надаванье наз. Дзеянне па дзеясл. надавати ў 1 знач.
с. 360
Надавати дзеясл. 1. Дарыць, даваць у якасці дару, у карыстанне. 2. Дапамагаць, спрыяць. 3. Устанаўліваць, пацвярджаць. Надавати вольности — пераставаць стрымліваць чые-н. дзеянні.
с. 360
Надаватися дзеясл., зв. ад надавати ў 1 знач.
с. 361
Надавецъ наз. Тое, што і надавца.
с. 361
Надавца наз. Дабрадзей, дабрачынец; дарыльшчык. Параўн. надавецъ.
с. 361
Надалей прысл. 1. Тое, што і найдалей у 1 знач. 2. Тое, што і найдалей у 2 знач.
с. 361
Надалший прым. 1. Тое, што і найдалший у 1 знач. 2. Самы аддалены (па часе).
с. 362
Надаль прысл. На будучае.
с. 362
Надание гл. наданье
с. 362
Наданый дзеепрым. 1. Ад надати ў 1 знач. 2. Ад надати ў 2 знач.
с. 362
Наданье, надание наз. 1. Дзеянне па дзеясл. надати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. надати ў 2 знач.
с. 363
Надарати дзеясл. Надзяляць чым-н.
с. 363
Надаремне, надаремно прысл. Дарэмна, дарма.
с. 363
Надаремный прым. Дарэмны.
с. 364
Надареный дзеепрым. ад надарити.
с. 364
Надаренье наз. Дзеянне па дзеясл. надарити.
с. 364
Надарити дзеясл. Надарыць, абдарыць, надзяліць чым-н.
с. 364
Надармо прысл. Бескарысна, дарэмна.
с. 364
Надати дзеясл. 1. Падарыць, даць у карыстанне; забяспечыць чым-н. 2. Надзяліць чым-н. Надати имя — назваць.
с. 364
Надатися дзеясл. зв. Стаць прыгодным, спатрэбіцца.
с. 365
Надатокъ наз. Дар, падарунак.
с. 365
Надбегати дзеясл. Прыбягаць у вялікай колькасці ў некалькі прыёмаў.
с. 365
Надбечи дзеясл. Прыбегчы, дасягнуць.
с. 365
Надбирати дзеясл. Браць звыш чаго-н.
с. 365
Надболотье наз. Месца ўздоўж балота.
с. 365
Надбытное наз. Існуючае.
с. 365
Надвереженье наз. Падвярэджанне.
с. 365
Надвниманый прым. Уважлівы.
с. 365
Надвое прысл. 1. На дзве часткі; папалам. 2. На два бакі; з двух бакоў. 3. Дваяка; і так, і гэтак. Баба надвое ворожила — і так, і гэтак.
с. 365
Надвонтлити дзеясл. Зрабіць слабым.
с. 366
Надворникъ наз. Стораж, наглядчык.
с. 366
Надворный прым. 1. Які мае адносіны да двара. 2. Такі, якога яшчэ не паставілі на адкорм (пра свіней). 3. Той, што выходзіць на двор, знадворны. 4. Які адносіцца да дворні. Надворный врядникъ гл. урядникъ; надворный маршалокъ гл. маршалокъ; надворный подскарбий гл. подскарбий; надворный позовъ гл. позовъ.
с. 366
Надворье наз. Двор каля дома. З надворья — звонку.
с. 367
Надвышей прысл. Лепш.
с. 367
Надвышше прысл. Звыш.
с. 367
Надвышъ прысл. Больш, болей; звыш чаго-н. Надвышъ тего — звыш чаго-н.
с. 367
Надгляданье наз. Нагляданне.
с. 367
Надгнилый прым. // перан. Нездаровы, падгнілы.
с. 367
Надгнити, надкгнити дзеясл. Падгнісці.
с. 367
Надгонити дзеясл. Дагнаць каго-н.
с. 367
Надгородити дзеясл. // перан. Нагаварыць многа лішняга, непатрэбнага.
с. 368
Надгражати дзеясл. // перан. Надзяляць чым-н., абдорваць.
с. 368
Надгробие наз. Надмагільны помнік.
с. 368
Надгробный прым. Надмагільны.
с. 368
Надгробокъ наз. Надмагільны помнік.
с. 368
Надгрода наз. Заплата.
с. 368
Наддавати дзеясл. Прыбаўляць, прыплачваць.
с. 368
Наддавокъ наз. Прыбаўка, дабаўка.
с. 368
Надданый дзеепрым. ад наддати.
с. 368
Наддаръ гл. надеръ
с. 368
Наддати дзеясл. Прыбавіць, прыплаціць, дабавіць.
с. 368
Наддатися дзеясл., зв. ад наддати.
с. 369
Наддатокъ наз. Прыбаўка, надбаўка.
с. 369
Наддача наз. Надбаўка, прыбаўка.
с. 369
Наддверникъ наз. Навес над дзвярыма.
с. 369
Надделание наз. Надбудова. с. 369
Наддеръ гл. надеръ
с. 369
Наддерь гл. надеръ
с. 369
Надеатися гл. надеятися
с. 369
Надевати I дзеясл. Надзяваць, нацягваць на сябе або на каго-н. што-н.
с. 369
Надевати II дзеясл. Тое, што і надеятися ў 1 знач.
с. 369
Надеватися, надеватисе дзеясл. зв. Тое, што і надеятися ў 1 знач.
с. 369
Надеемый дзеепрым. ад надеятися.
с. 370
Надежа наз. 1. Чаканне чаго-н. добрага, якое спалучаецца з упэўненасцю ў тым, што яно збудзецца. Параўн. надежда ў 1 знач. 2. Той або тое, на каго, на што можна спадзявацца, апірацца. Параўн. надежда ў 2 знач.
с. 370
Надежда наз. 1. Тое, што і надежа ў 1 знач. 2. Тое, што і надежа ў 2 знач.
с. 370
Надежденосецъ наз. Той, на каго можна спадзявацца, хто падае надзею.
с. 370
Надежденъ прым. Надзейны. с. 370
Надежно прысл. Упэўнена.
с. 370
Надежность наз. Надзейнасць.
с. 371
Надежный прым. Надзейны.
с. 371
Наделати дзеясл. 1. Нарабіць, зрабіць вялікую колькасць чаго-н. 2. Набудаваць. 3. Зрабіць, учыніць што-н. (звычайна непрыемнаё).
с. 371
Наделити дзеясл. Надзяліць. // перан.
с. 371
Наделъ наз. Частка маёмасці, якой надзяляюць у якасці прыданага, спадчыны і г. д.
с. 371
Наделяти дзеясл. Надзяляць чым-н.
с. 371
Надепсутися дзеясл. зв. Крыху сапсавацца, пашкодзіцца.
с. 371
Надеръ, наддаръ, наддеръ, наддерь прысл. Вельмі, надзвычай.
с. 371
Надесно прысл. Направа.
с. 372
Надеющийся дзеепрым. ад надеятися ў 2 знач.
с. 372
Надея наз. 1. Спадзяванне, чаканне нечага, што павінна адбыцца, здзейсніцца. 2. Пра чалавека або пра Бога, на якіх спадзяюцца, ускладаюць свае надзеі.
с. 372
Надеянье наз. Спадзяванне.
с. 373
Надеятися, надеатися дзеясл. 1. Спадзявацца, мець надзею, разлічваць на што-н. Параўн. надевати II, надеватися. 2. Мець упэўненасць у кім-, чым-н.; мець спадзяванні на каго-н.
с. 373
Наджакгъ, наджчакъ, надзакъ наз. Баявы тапор.
с. 373
Надза наз. Тое, што і нендза.
с. 373
Надзакъ гл. наджакгъ
с. 373
Надзвычай прысл. 1. У высокай ступені. 2. Вельмі, надта.
с. 373
Надзвычайный прым. Незвычайны, дзівосны.
с. 374
Надзвышъ прыназ. Звыш, больш якой-н. меры, нормы.
с. 374
Надзирати дзеясл. Мець пад наглядам.
с. 374
Надзирокъ наз. Нагляд.
с. 374
Надзне прысл. Вельмі бедна.
с. 374
Надзный прым. Бедны, убогі.
с. 374
Надзовати дзеясл. Шчыраваць.
с. 374
Надивней прысл. Найбольш дзіўна.
с. 3
Надивнейший прым. Тое, што і найдивнейший.
с. 3
Надистотный прым. Найбольш істотны; звышнатуральны.
с. 3
Надказити дзеясл. Прыпсаваць.
с. 3
Надкгнити гл. надгнити
с. 3
Надлежати дзеясл. Належаць, адносіцца.
с. 3
Надлежачий дзеепрым. ад надлежати.
с. 3
Надлесье наз. Месца на ўзгорку каля лесу.
с. 3
Надлужей прысл. Найбольш доўга.
с. 3
Надлужъ прысл. У даўжыню.
с. 3
Надмение гл. надменье
с. 4
Надменый дзеепрым. Надзьмуты.
с. 4
Надменье, надмение наз. 1. // перан. Надзьмутасць, пыхлівасць, ганарлівасць. 2. Пухліна.
с. 4
Надмутися дзеясл. зв. 1. Надзьмуцца, набракнуць. 2. // перан. Надзьмуцца, заганарыцца.
с. 4
Надносити дзеясл. Прыносіць.
с. 4
Надношоный дзеепрым. Падношаны, не зусім новы.
с. 4
Надо I, наде прыназ. I. З вінавальным склонам. 1. Тое, што і надъ у I 2 знач. 2. Тое, што і надъ у I 3 знач. 3. Тое, што і надъ у I 4 знач. 4. Тое, што і надъ у I 6 знач. II. З творным склонам. 1. Тое, што і надъ у II 1в знач. 2. Тое, што і надъ у II 2б знач. 3. Тое, што і надъ у II 2в знач. 4. Тое, што і надъ у II 3 знач. 5. Тое, што і надъ у II 4 знач. 6. Тое, што і надъ у II 5 знач.
с. 4
Надо II прысл. Трэба, патрэбна.
с. 5
Надобе, надоби прысл. Патрэбна. Параўн. надобеть.
с. 5
Надобеть прысл. Тое, што і надобе.
с. 5
Надоби гл. надобе
с. 5
Надобие гл. надобье
с. 6
Надобне, надобно прысл. Прыгожа; дастойна; далікатна.
с. 6
Надобнейший прым., выш. ст. ад надобный.
с. 6
Надобно гл. надобне
с. 6
Надобный прым. Прыгожы, прывабны, зграбны.
с. 6
Надобье, надобие наз. Прыналежнасць; начынне.
с. 6
Надодатокъ наз. Прыдатак, прыдача.
с. 7
Надождити дзеясл. Насыпаць, пасыпаць.
с. 7
Надоити дзеясл. Надаіць.
с. 7
Надойти гл. надыйти
с. 7
Надокладнейший прым. Тое, што і найдокладнейший.
с. 7
Надолжей прысл. Найбольш працягла.
с. 7
Надолжейший прым., найвыш. ст. ад долгий. Параўн. надолжший.
с. 7
Надолжитися дзеясл. зв. Запазычыцца.
с. 7
Надолжший, надолший прым. Тое, што і надолжейший.
с. 7
Надолжъ прысл. У даўжыню.
с. 7
Надолзе прысл. Доўга.
с. 7
Надолуженье наз. Вяртанне, кампенсацыя.
с. 7
Надолший гл. надолжший
с. 7
Надольный прым. 1. Які размешчаны на грунце. 2. Які размешчаны ў лагчыне.
с. 7
Надорожный прым. Выпадковы; дарожны.
с. 8
Надорожший прым. Тое, што і найдорожший.
с. 8
Надосконалей прысл. Найбольш дасканала.
с. 8
Надосконалший прым. Тое, што і найдосконалший.
с. 8
Надоставати дзеясл. Панабываць.
с. 8
Надотлелый прым. Аслабелы.
с. 8
Надпечный прым. Які размяшчаецца над печчу.
с. 8
Надписати дзеясл. Надпісаць.
с. 8
Надписовати дзеясл., шматкр. ад надписати.
с. 8
Надписъ наз. Надпіс.
с. 8
Надплачоный дзеепрым. Аплачаны.
с. 8
Надпорожникъ наз. Навес над дзвярыма.
с. 9
Надпотребный прым. Лішні.
с. 9
Надприрожоный прым. Нематэрыяльны, духоўны.
с. 9
Надпсовати дзеясл. Прыпсаваць.
с. 9
Надра наз. Грудзі, пазуха.
с. 9
Надражший прым. Тое, што і найдражший.
с. 9
Надракги наз. Штаны.
с. 9
Надрезаный дзеепрым. Надрэзаны.
с. 9
Надречье наз. Надрэчча.
с. 9
Надробити дзеясл. Накрышыць.
с. 9
Надробно прысл. Паасобку.
с. 9
Надслабелый прым. Даволі слабы.
с. 9
Надслухивати дзеясл. Падслухоўваць.
с. 9
Надслышати дзеясл. Дачуцца.
с. 10
Надспевати дзеясл. Даспяваць.
с. 10
Надспети дзеясл. Надысці.
с. 10
Надставити дзеясл. Падставіць.
с. 10
Надстигати дзеясл. Насцігаць.
с. 10
Надсыпка наз. Надсыпка.
с. 10
Надтачивати дзеясл. Надточваць.
с. 10
Надтвержий прым. Тое, што і найтвердейший.
с. 10
Надто прысл. Надта, вельмі. Параўн. натто.
с. 10
Надточенье наз. Надточка.
с. 10
Надточованье наз. Надточванне.
с. 10
Надтягати дзеясл. Падцягвацца, падыходзіць, даганяць.
с. 10
Надтягнути дзеясл. Падцягнуцца, падысці, дагнаць.
с. 10
Надтятый дзеепрым. Падрэзаны.
с. 10
Надужати дзеясл. Адужаць.
с. 11
Надуманый дзеепрым. Надуманы.
с. 11
Надуте прысл. Пыхліва, ганарыста.
с. 11
Надути дзеяся. Надзьмуць.
с. 11
Надутие гл. надутье
с. 11
Надутися дзеяся. зв. 1. Напяцца, набрыняць. 2. Напоўніцца, падняцца. 3. // перан. Надзьмуцца, заганарыцца.
с. 11
Надутость наз. // перан. Ганарыстасць.
с. 11
Надутый дзеепрым. 1. Надзьмуты, набрынялы. 2. // перан. Ганарысты, пыхлівы, фанабэрысты.
с. 11
Надутье, надутие наз. Надзіманне, апуханне.
с. 12
Надхнене гл. надхненье
с. 12
Надхнение гл. надхненье
с. 12
Надхненый, надхненный дзеепрым. ад надхнути ў 2 знач.
с. 12
Надхненье, надхнене, надхнение наз. Дзеянне па дзеясл. надхнути ў 2 знач.
с. 12
Надхнути, надхнуть дзеясл. 1. Удыхнуць. 2. // перан. Усяліць, натхніць.
с. 13
Надходити дзеясл. 1. Падыходзіць. 2. Набліжацца, наступаць.
с. 13
Надходный прым. Звязаны з набліжэннем чаго-н.
с. 13
Надходячий дзеепрым. ад надходити ў 2 знач.
с. 13
Надхоженье наз. Дзеянне па дзеясл. надходити ў 2 знач.
с. 14
Надцный прым. Слабы, заезджаны (пра каня).
с. 14
Надшопетливый прым. Шапялявы.
с. 14
Надщадокъ гл. нащадокъ
с. 14
Надщо гл. натщо
с. 14
Надъ прыназ. I. З вінавальным склонам. 1. Над (пры выражэнні прасторавых адносін). 2. Звыш чаго-н., у прыдачу да чаго-н. (пры ўказанні на меру, колькасць). Параўн. надо I у I 1 знач. 3. Акрамя чаго-н., нягледзячы на што-н., насуперак чаму-н. (пры выражэнні аб’ектных адносін). Параўн, надо I у I 2 знач. 4. Вышэй (пры выражэнні ступені адпаведнасці чаму-н.). Параўн. надо I у I 3 знач. 5. Больш (пры колькасным або якасным супастаўленні чаго- н.). 6. Чым (пры выражэнні аб’ектных адносін). Параўн. надо I у I 4 знач. 7. За (пры называнні аб’екта параўнання). II. З творным склонам. 1. Над (пры выражэнні прасторавых адносін). а). Указвае на прадмет, прастору, вышэй за якія хто- або што-н. знаходзіцца, размяшчаецца, выконвае якое-н. дзеянне. б). Указвае на знаходжанне каго-н. або размяшчэнне чаго-н. у непасрэднай блізкасці да таго, што названа залежным словам. в). Указвае на становішча або акалічнасць, якія пануюць, ахопліваюць што-н. Параўн. надо I у II 1 знач. 2. Над (пры выражэнні аб’ектных адносін). а). Указвае на прадметы, асобы, паняцці, на якія накіравана якое-н. дзеянне. б). Указвае на прадметы, асобы, у адносінах да якіх хто- або што-н. займае пануючае становішча. Параўн. надо I у II 2 знач. в). Указвае на праяўленне якога-н. пачуцця ў адносінах да каго- ці чаго-н. Параўн. надо I у II 3 знач. 3. Больш (пры ўказанні на ўзровень, меру, колькасць). Параўн. надо I у II 4 знач. 4. Вышэй (пры параўнанні). Параўн. надо I у II 5 знач. 5. Пры, каля (пры ўказанні на аб’ект, на які накіравана ўвага каго-н.). Параўн. надо I у II 6 знач. 6. Перад (пры ўказанні на час дзеяння). 7. З (пры абазначэнні прадмета або асобы, з якой што-н. здараецца).
с. 14
Надъежджати, надъежчати дзеясл. Пад’язджаць, набліжацца.
с. 19
Надъехати дзеясл. Едучы, спаткаць каго-н., трапіць куды-н.
с. 19
Надыбаный дзеепрым. Застаны.
с. 19
Надыйти, надойти дзеясл. 1. Прыйсці. 2. Натрапіць. 3. Сысці (крывёю). 4. Настаць, пачацца, наблізіцца. 5. З’явіцца, узнікнуць.
с. 19
Надыманьеся наз. Дзеянне па дзеясл. надыматися ў 3 знач.
с. 20
Надымати дзеясл. 1. Надзімаць. 2. // перан. Надаваць ганарысты выгляд.
с. 20
Надыматися дзеясл. зв. 1. Надзімаццца, павялічвацца ў памерах. 2. // перан. Хмурыцца, злавацца. 3. // перан. Важнічаць, прымаць ганарысты выгляд.
с. 20
Надымаючийся дзеепрым. ад надыматися ў 3 знач.
с. 20
Надымающийся дзеепрым. ад надыматися ў 1 знач.
с. 20
Надыхати дзеясл. Нагаварыць. Параўн. надышати.
с. 20
Надышати дзеясл. Тое, што і надыхати.
с. 20
Надяный дзеепрым. Надзеты.
с. 21
Наедине прысл. Сам-насам.
с. 21
Наежджанье гл. наеждчанье
с. 21
Наежджати гл. наеждчати
с. 21
Наеждзати гл. наеждчати
с. 21
Наеждка гл. наездка
с. 21
Наеждчанье, наежджанье, наежчанье наз. Дзеянне па дзеясл. наеждчати ў 3 знач.
с. 21
Наеждчати, наежджати, наеждзати, наежчати, наезджати дзеясл. 1. Прыязджаць. 2. Наязджаць. 3. Рабіць наезд, напад. 4. // перан. Нападаць, налятаць, апаноўваць.
с. 21
Наежчанье гл. наеждчанье.
с. 22
Наежчати гл. наеждчати.
с. 22
Наезджати гл. наеждчати.
с. 22
Наездка, наеждка наз. Тое, што і наездъ у 1 знач.
с. 22
Наездникъ наз. 1. Захопнік, грабежнік. Параўн. наездца. 2. Коннік. Параўн. наездный.
с. 22
Наездный прым. у знач. наз. Тое, што і наездникъ у 2 знач.
с. 22
Наездца наз. Тое, што і наездникъ у 1 знач.
с. 22
Наездъ наз. 1. Раптоўны набег, напад. Наездъ домовый — напад на дом. Параўн. наездка. 2. // перан. Нападзенне, апанаванне.
с. 22
Наемниковъ прым. ад наемникъ.
с. 23
Наемникъ наз. Тое, што і наймитъ.
с. 23
Наемничий прым. ад наемникъ.
с. 23
Наемный прым. ад наемъ у 1 знач.
с. 23
Наемъ наз. 1. Тое, што і наймъ у 1 знач. 2. Тое, што і наймъ у 3 знач.
с. 24
Наеснейший прым. Тое, што і найяснейший у 2 знач.
с. 24
Наестися дзеясл. зв. Наесціся.
с. 24
Наеханый дзеепрым. ад наехати ў 3 знач.
с. 24
Наеханье наз. Дзеянне па дзеясл. наехати ў 3 знач. Параўн. наяханье.
с. 24
Наехати дзеясл. 1. Прыехаць, прыбыць. 2. Едучы, сустрэць каго-н. 3. Зрабіць наезд, напад.
с. 25
Нажалоснейший прым. Тое, што і найжалоснейший.
с. 25
Нажати дзеясл. Нажаць.
с. 25
Нажатый дзеепрым. ад нажати.
с. 26
Наждатися дзеясл. зв. Начакацца.
с. 26
Нажечи дзеясл. Распаліць.
с. 26
Нажженый дзеепрым. ад нажечи.
с. 26
Нажытися дзеясл. зв. Пражыць нейкі час; доўга, многа пажыць.
с. 26
Назавтрее, назавтрей, назавтрея, назавтрие, назавтрия, назавтрые, назавтрэе, назаутре, назаутрее, назаутрей, назаутрие прысл. Назаўтра. Параўн. назаютръ.
с. 26
Назавше прысл. Назаўсёды.
с. 26
Назаде прысл. Ззаду.
с. 26
Назадъ I прысл. 1. У напрамку, процілеглым першапачатковаму руху; у адваротным напрамку. 2. У напрамку да задняга боку чаго-н., у адваротны бок. 3. На ранейшае месца; у ранейшае становішча.
с. 27
Назадъ II прыназ. Раней, перш.
с. 28
Назарейский прым. Які мае адносіны да горада Назарэта.
с. 28
Назарейчикъ наз. Жыхар горада Назарэта. Параўн. назаренинъ.
с. 28
Назаренинъ наз. Тое, што і назарейчикъ.
с. 28
Назаренский, назарянский прым. Які мае адносіны да горада Назарэта.
с. 28
Назаслуженший прым. Самы заслужаны.
с. 28
Назаутре гл. назавтрее
с. 28
Назаутрее гл. назавтрее
с. 28
Назаутрей гл. назавтрее
с. 28
Назаутрие гл. назавтрее
с. 28
Назацнейший, назацнейшый прым. Тое, што і найзацнейший у 1 знач.
с. 28
Назаютръ прысл. Тое, што і назавтрее.
с. 29
Назбирати дзеясл. 1. Назбіраць. 2. Склікаць у адно месца. 3. Назапасіць.
с. 29
Назбиратися дзеясл., зв. ад назбирати ў 2 знач.
с. 29
Назброити дзеясл. Насваволіць.
с. 29
Назбытковатися дзеясл. зв. Наздзекавацца.
с. 30
Назбытъ прысл. Занадта.
с. 30
Названый дзеепрым. 1. Ад назвати у 1 знач. 2. Ад назвати ў 2 знач. 3. Упамянуты раней.
с. 30
Названье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. назвати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. назвати ў 2 знач.
с. 31
Назвати дзеясл. 1. Даць імя, назву. 2. Ахарактарызаваць якімі-н. словамі. 3. Назваць, аб’явіць.
с. 31
Назватися, назватисе дзеясл. зв. 1. Ад назвати ў 1 знач. 2. Ад назвати ў 2 знач.
с. 31
Назвирхнейший прым. Самы вярхоўны.
с. 32
Назвиско, назвишко, назвыско наз. 1. Імя, прозвішча; клічка. Параўн. назвище ў 1 знач. 2. Назва. Параўн. назвище ў 2 знач.
с. 32
Назвище наз. 1. Тое, што і назвиско ў 1 знач. 2. Тое, што і назвиско ў 2 знач.
с. 33
Назвыско гл. назвиско
с. 33
Назвычаитися дзеясл. зв. Прывыкнуць.
с. 33
Назвышъ прысл. 1. Звыш. 2. Наперакор.
с. 33
Наземный прым. Які пры будаўніцтве кладзецца ў аснову.
с. 33
Назимно прысл. Без гатавання на агні.
с. 33
Назиранье наз. Дзеянне па дзеясл. назирати.
с. 33
Назирати дзеясл. Назіраць, глядзець.
с. 33
Назлосливший прым. Тое, што і найзлосливший.
с. 33
Назнаменание наз. Дзеянне па дзеясл. назнаменати ў 1 знач.
с. 33
Назнаменаный дзеепрым. ад назнаменати ў 1 знач.
с. 34
Назнаменати дзеясл. 1. Абазначыць, адзначыць. 2. Намаляваць. 3. Ахінуць, агарнуць.
с. 34
Назнаменитший прым. Тое, што і найзнаменитший.
с. 34
Назнаменованый дзеепрым. 1. Ад назнаменовати ў 1 знач. 2. Ад назнаменовати ў 2 знач.
с. 34
Назнаменовати дзеясл. 1. Абазначыць, азначыць. 2. Закляйміць, пазначыць.
с. 34
Назнаменоватися дзеясл., зв. ад назнаменовати ў 1 знач.
с. 34
Назнаменововати дзеясл., шматкр. ад назнаменовати ў 1 знач.
с. 34
Назнати дзеясл. Пазнаць.
с. 34
Назначаный дзеепрым. ад назначати ў 3 знач.
с. 34
Назначати дзеясл. 1. Прызначыць на якую-н. пасаду, працу. 2. Вызначаць загадзя што-н. 3. Ставіць знак, метку на чым-н. 4. Паведамляць, адзначаць.
с. 34
Назначеный, назначенный, назначоный дзеепрым. 1. Ад назначити ў 1 знач. 2. Ад назначити ў 2 знач. 3. Ад назначити ў 3 знач. 4. Ад назначити ў 4 знач. 5. У знач. наз. Вызначанае, наканаванае.
с. 35
Назначенье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. назначити ў 2 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. назначити ў 3 знач.
с. 36
Назначиваный, назначованый, назначываный дзеепрым. ад назначывати.
с. 36
Назначити, назначыти дзеясл. 1. Прызначыць на якую-н. пасаду, працу. 2. Вызначыць загадзя што-н. 3. Паставіць знак, метку на чым-н. 4. Паведаміць, адзначыць.
с. 36
Назначитися, назначитисе дзеясл. зв. 1. Ад назначити ў 1 знач. 2. Ад назначити ў 2 знач. 3. Ад назначити ў 3 знач. 4. Ад назначити ў 4 знач.
с. 37
Назначней прысл. Найбольш значна.
с. 37
Назначнейший прым. Тое, што і найзначнейший.
с. 37
Назначованый гл. назначиваный
с. 38
Назначовати гл. назначывати
с. 38
Назначоный гл. назначеный
с. 38
Назначываный гл. назначиваный
с. 38
Назначывати, назначовати дзеясл., шматкр. ад назначити ў 2 знач.
с. 38
Назначыти гл. назначити
с. 38
Назобатисе дзеясл. зв. Нахапацца.
с. 38
Назорца наз. Наглядальнік.
с. 38
Назрети дзеясл. Тое, што і найзрети.
с. 38
Назуполнейший прым. Тое, што і найзуполнейшый.
с. 38
Называемый дзеепрым. 1. Ад называти ў 1 знач. 2. Ад называти ў 2 знач.
с. 38
Называный дзеепрым. 1. Ад называти ў 1 знач. 2. Ад называти ў 2 знач.
с. 38
Называнье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. называти ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. называти ў 2 знач.
с. 39
Называти дзеясл. 1. Даваць імя, назву. 2. Характарызаваць якімі-н. словамі. 3. Называць, аб’яўляць, упамінаць.
с. 39
Называтися, называтисе дзеясл. зв. 1. Ад называти ў 1 знач. 2. Ад называти ў 2 знач.
с. 39
Называючий дзеепрым. 1. Ад называти ў 1 знач. 2. Ад называти ў 2 знач.
с. 40
Называющийся дзеепрым. ад называтися ў 1 знач.
с. 40
Наиграти дзеясл. Прайграць, страціць што-н. у выніку азартнай гульні.
с. 40
Наимати дзеясл. Налавіць.
с. 40
Наименованый, наименованный, найменованый дзеепрым. 1. Ад наименовати ў 1 знач. 2. Ад наименовати ў 2 знач. 3. Ад наименовати ў 3 знач.
с. 40
Наименовати, наимяновати, наймяновати дзеясл. 1. Даць імя. 2. Указаць, напомніць. 3. Назваць.
с. 40
Наименоватися дзеясл., зв. ад наименовати ў 1 знач.
с. 41
Наимяновати гл. наименовати
с. 41
Найбарзей, найбардзей прысл. Найхутчэй. Параўн. набарзей.
с. 41
Найбезпечнейший, найбеспечнейший прым., найвыш. ст. ад безпечный. Параўн. набезпечнейший.
с. 41
Найближей прысл., найвыш. ст. ад близко. Параўн. наближей у 1 знач.
с. 41
Найблизший, найближший, найблишший прым. 1. Размешчаны на самай малой адлегласці. Параўн. наблизший у 1 знач. 2. Самы блізкі па роднасці, службе, стану. Параўн. наблизший у 3 знач. 3. Самы блізкі па якасці. 4. Які мае самае большае права на спадчыну. Параўн. наблизший у 4 знач. 5. У знач. наз. Самы блізкі родзіч.
с. 41
Найбогатший прым., найвыш. ст. ад богатый у 1 знач. Параўн. набогатший.
с. 42
Найболей прысл. Найболей, найбольш; асабліва. Параўн. наболе, наболей.
с. 42
Найболше, найболша, найболши прысл. Тое, што і найбольшъ.
с. 42
Найболшее прым. у знач. наз. Самае важнае, самае вялікае.
с. 42
Найболшей, найбольшей прысл. Тое, што і найбольшъ.
с. 42
Найболши гл. найболше
с. 43
Найболший гл. найбольший
с. 43
Найболшъ гл. найбольшъ
с. 43
Найболшый гл. найбольший
с. 43
Найбольшей гл. найболшей
с. 43
Найбольший, найболший, найболшый, найбольшый прым. 1. Самы вялікі па памерах. Параўн. набольший у 1 знач. 2. Самы значны па колькасці. Параўн. набольший у 2 знач. 3. Самы значны па сіле, інтэнсіўнасці; самы важны па значэнню. Параўн. набольший у 3 знач. 4. Самы знатны па сану, паходжанню. Параўн. набольший у 4 знач. 5. Самы вядомы (выдатны) па ўмельстве. Параўн. набольший у 5 знач.
с. 43
Найбольшъ, найболшъ прысл. Найбольш. Параўн. наболше, набольшей, набольшъ, найболше, найболшей.
с. 44
Найбольшый гл. найбольший
с. 44
Найборздей, найборзей прысл. Тое, што і наборздей.
с. 44
Найбрыдшый прым., найвыш. ст. ад брыдкий. Параўн. набрыдшый.
с. 44
Найбурливший прым., найвыш. ст. ад бурливый у 1 знач.
с. 44
Найбытнейший прым., найвыш. ст. ад бытный у 1 знач.
с. 44
Найважнейший прым., найвыш. ст. ад важный у 1 знач. Параўн. наважнейший.
с. 44
Найвалечнейший прым., найвыш. ст. ад валечный у 2 знач.
с. 44
Найвдячней прысл., найвыш. ст. ад вдячне ў 2 знач. Параўн. навдячней.
с. 45
Найвдячнейший прым. найвыш. ст. 1. Ад вдячный 4 знач. Параўн. навдячнейший. 2. Ад вдячный у 8 знач.
с. 45
Найвелебнейший прым. найвыш. ст. 1. Ад велебный у 1 знач. Параўн. навелебнейший. 2. Найсвяцейшы. 3. Найвысакароднейшы.
с. 45
Найвенкший прым. Самы вялікі.
с. 45
Найвенцей прысл., найвыш. ст. ад венцей. Параўн. навенцей.
с. 45
Найвернейший, найвернейшый прым. найвыш. ст. 1. Ад верный у 1 знач. 2. Ад верный у 3 знач. Параўн. навернейший.
с. 45
Найверутнейший прым., найвыш. ст. ад верутный. Параўн. наверутнейший.
с. 46
Найветше прысл. ад найветший.
с. 46
Найветший прым. Найбольшы.
с. 46
Найвихроватший прым., найвыш. ст. ад вихроватый.
с. 46
Найвишший гл. найвышший
с. 46
Найвласней прысл. Найбольш уласціва, найбольш адпаведна.
с. 46
Найвласнейший прым., найвыш. ст. ад власный у 7 знач.
с. 46
Найвыборнейший, найвыборнейшый прым., найвыш. ст. ад выборный у 2 знач. Параўн. навыборнейший.
с. 46
Найвыжший гл. найвышший
с. 46
Найвыжшый гл. найвышший
с. 46
Найвызший гл. найвышший
с. 46
Найвысший гл. найвышший
с. 46
Найвысшый гл. найвышший
с. 46
Найвыший гл.найвышший
с. 46
Найвышний прым. у знач. наз. Усявышні, Бог.
с. 47
Найвышший, найвишший, найвыжший, найвыжшый, найвызший, найвысший, найвысшый (тлустым), найвыший, найвышшый, найвышый прым. найвыш. ст. 1. Ад высокий у 1 знач. 2. Ад высокий у 3 знач. 3. Ад высокий у 4 знач. 4. Ад высокий у 8 знач. 5. Самы высокі па становішчу, самы галоўны. Найвышший (найвыжшый, найвызший, найвысший, найвышшый, найвышый) гетманъ гл. гетманъ. 6. Самы вялікі па сіле праяўлення. 7. У знач. наз. Бог.
с. 47
Найвящше прысл. Найбольш.
с. 48
Найглубей прысл., найвыш. ст. ад глубоко ў 1 знач. Параўн. наглубей.
с. 48
Найглубший, найглубшый, найглыбший прым. найвыш. ст. 1. Ад глубокий у 1 знач. Параўн. наглубший. 2. Ад глубокий, глыбокий у 4 знач.
с. 48
Найголовнейший прым., найвыш. ст. ад головный у 1 знач.
с. 49
Найгорачший гл. найгорячший
с. 49
Найгорей прысл., найвыш. ст. ад горшъ. Параўн. нагорей.
с. 49
Найгорший, найгоршый прым. 1. Самы горшы. Параўн. нагорший. 2. Самы моцны, самы вялікі. 3. Самы бедны, самы гаротны.
с. 49
Найгосподственнейший прым. у знач. наз. Самае сапраўднае, самае правільнае.
с. 49
Найгорячший, найгорачший, найгорячшый прым., найвыш. ст. ад горячий, горачый у 3 знач.
с. 49
Найграваный дзеепрым. ад найгравати. Параўн. награваный.
с. 50
Найграванье наз. Дзеянне па дзеясл. найгравати. Параўн. награванье, найгриванье.
с. 50
Найгравати дзеясл. Глуміць, здзекавацца; высмейваць. Параўн. награвати.
с. 50
Найграватися дзеясл., зв. ад найгравати.
с. 50
Найгравачъ наз. Той, хто глуміцца, насміхаецца, здзекуецца.
с. 50
Найграваючий дзеепрым. ад найгравати.
с. 50
Найгратисе дзеясл. зв. Наздзекавацца, наглуміцца.
с. 51
Найгрешнейший прым., найвыш. ст. ад грешныи у 1 знач. Параўн. нагрешнейший.
с. 51
Найгриванье наз. Тое, што і найграванье.
с. 51
Найгущый прым., найвыш. ст. ад густый у 1 знач.
с. 51
Найда наз. Знаходка, здабыча.
с. 51
Найдавнейший прым., найвыш. ст. ад давный.
с. 51
Найдалей прысл. найвыш. ст. 1. Ад далеко ў 1 знач. Параўн. надалей у 1 знач. 2. Не пазней чым; не больш чым. Параўн. надалей у 2 знач.
с. 51
Найдалший прым., найвыш. ст. ад далекий у 1 знач. Параўн. надалший 1 знач.
с. 51
Найдение гл. найденье
с. 51
Найденый дзеепрым. 1. Ад найти I у 1 знач. 2. У знач. наз. Той, каго знайшлі.
с. 51
Найденье, найдение наз. Дзеянне па дзеясл. найти I у 1 знач.
с. 52
Найдивнейший прым., найвыш. ст. ад дивный. Параўн. надивнейший.
с. 52
Найдованый, найдываный дзеепрым. ад найдовати.
с. 52
Найдованье наз. Дзеянне па дзеясл. найдовати.
с. 52
Найдовати дзеясл. Знаходзіць.
с. 52
Найдоватися, найдоватисе дзеясл., зв. ад найдовати.
с. 53
Найдокладнейший прым., найвыш. ст. ад докладный. Параўн. надокладнейший.
с. 53
Найдолжший прым., найвыш. ст. ад долгий у 4 знач.
с. 53
Найдолшей прысл. Найдаўжэй.
с. 53
Найдорожший, найдорогший, найдорозший прым., найвыш. ст. ад дорогий у 1 знач. Параўн. надорожший.
с. 53
Найдосконалший, найдосконалшый прым., найвыш. ст. ад досконалый у 1 знач. Параўн. надосконалший.
с. 54
Найдостойнейший прым., найвыш. ст. ад достойный у 1 знач.
с. 54
Найдражший прым., найвыш. ст. ад драгий у 1 знач. Параўн. надражший.
с. 54
Найдробнейший прым., найвыш. ст. ад дробный у 1 знач.
с. 54
Найдужший прым., найвыш. ст. ад дужий у 1 знач.
с. 54
Найдучий дзеепрым. у знач. наз. Той, хто знаходзіць.
с. 54
Найдуючий дзеепрым. Тое, што і найдуючийся.
с. 54
Найдуючийся, найдуючыйся дзеепрым. Які знаходзіцца, дзе-н. Параўн. найдуючий.
с. 54
Найдующий дзеепрым. у знач. наз. Той, хто знаходзіць.
с. 55
Найдываный гл. найдованый
с. 55
Найжалоснейший прым., найвыш. ст. ад жалосный у 1 знач. Параўн. нажалоснейший.
с. 55
Найзацнейший, найзацнейшый прым. найвыш. ст. 1. Ад зацный у 1 знач. Параўн. назацнейший. 2. Ад зацный у 2 знач.
с. 55
Найзелживший, найзелжывший прым., найвыш. ст. ад зелжывый.
с. 55
Найзлосливший прым., найвыш. ст. ад злосливый у 3 знач. Параўн. назлосливший.
с. 55
Найзлоснейший прым. Самы злосны.
с. 56
Найзнаменитший прым., найвыш. ст. ад знаменитый у 1 знач. Параўн. назнаменитший.
с. 56
Найзначнейший прым., найвыш. ст. ад значный у 2 знач. Параўн. назначнейший.
с. 56
Найзренье наз. Сузіранне.
с. 56
Найзрети дзеясл. Убачыць. Параўн. назрети.
с. 56
Найзуполнейшый прым., найвыш. ст. ад зуполный. Параўн. назуполнейший.
с. 56
Найзычливей прысл., найвыш. ст. ад зычливо.
с. 56
Найкгрунтовнейший прым., найвыш. ст. ад кгрунтовный. Параўн. накгрунтовнейший.
с. 56
Найклопотнейший прым., найвыш. ст. ад клопотный.
с. 56
Найкоротший прым., найвыш. ст. ад короткий. Параўн. накоротший.
с. 56
Найкоштовнейший прым., найвыш. ст. ад коштовный. Параўн. накоштовнейший.
с. 56
Найкраснейший прым., найвыш. ст. ад красный у 1 знач.
с. 57
Найкрашший прым., найвыш. ст. ад красный у 1 знач. Параўн. накрашший.
с. 57
Найкрикливший прым., найвыш. ст. ад крикливый.
с. 57
Найкротшей прысл. Найкарацей. Параўн. накротшей.
с. 57
Найласкавший, найласкавшый прым., найвыш. ст. ад ласкавый. Параўн. наласкавший.
с. 57
Найлацнейший прым., найвыш. ст. ад лацный.
с. 57
Найлепей прысл. Лепш за ўсё, найлепш. Параўн. найлепше, налепей.
с. 57
Найлепше прысл. Тое, што і найлепей. Параўн. налепше, налепшей.
с. 57
Найлепший, найлепшый прым. 1. Самы лепшы. Параўн. найналепший, налепший I у 1 знач. 2. У знач. наз. Найлепшае. Параўн. налепший I у 2 знач.
с. 58
Найлучнейший прым. Найбольш прыдатны.
с. 58
Найлучший прым. Найлепшы.
с. 58
Найманый дзеепрым. 1. Ад наймати ў 1 знач. 2. Ад наймати ў 2 знач.
с. 58
Наймати дзеясл. 1. Наймаць (для работы). 2. Браць у палон.
с. 58
Найматися дзеясл., зв. ад наймати ў 1 знач.
с. 59
Найменованый гл. наименованый
с. 59
Найменший, найменьший прым. 1. Самы малодшы. Параўн. наменший у 6 знач. 2. Самы малы ростам. 3. Найкарацейшы. 4. Найдрабнейшы, наймізернейшы. Параўн. наменший у 2 знач. 5. Самы нізкі па становічшу ў грамадстве. Параўн. наменший у 3 знач.
с. 59
Найменшъ прысл. Найменш, менш за ўсё. Параўн. наменшъ.
с. 60
Найменьший гл. найменший
с. 60
Наймизернейший прым., найвыш. ст. ад мизерный. Параўн. намизернейший.
с. 60
Наймилейший прым., найвыш. ст. ад милый. Параўн. намилейший у 1 знач.
с. 60
Наймилостивший прым., найвыш. ст. ад милостивый. Параўн. намилостивший.
с. 60
Наймилший, наймилшый, наймильший прым., найвыш. ст. ад милый. Параўн. намилший у 1 знач.
с. 60
Наймити дзеясл. Наняць на работу.
с. 60
Наймитка наз. ж. ад наймитъ. Параўн. наймичка.
с. 61
Наймитовъ прым. ад наймитъ.
с. 61
Наймитство наз. Становішча найміта.
с. 61
Наймитъ наз. Той, каго нанялі для выканання якой-н. работы або службы. Параўн. наемникъ.
с. 61
Наймичий прым. ад наймитъ.
с. 61
Наймичка наз. Тое, што і наймитка.
с. 61
Наймладший прым., найвыш. ст. ад младый.
с. 62
Наймней прысл. 1. Самае меншае, па меншай меры. Параўн. намней у 3 знач. 2. У самай нязначнай ступені. Параўн. намней у 4 знач.
с. 62
Наймнейший прым. 1. Самы малы па велічыні, памерах, сіле. Параўн. намнейший у 1 знач. 2. Самы нізкі па становішчы. Параўн. намнейший у 3 знач. 3. Самы малазначны, малаважны. Параўн. намнейший у 4 знач.
с. 62
Наймова гл. намова
с. 63
Наймование гл. наймованье
с. 63
Наймованый дзеепрым. ад наймовати ў 1 знач.
с. 63
Наймованье, наймование наз. 1. Дзеянне па дзеясл. наймовати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. наймовати ў 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. наймовати ў 3 знач.
с. 63
Наймовати дзеясл. 1. Наймаць для работы альбо службы. 2. Браць у арэнду, у наём. 3. Здаваць у арэнду, у наём.
с. 63
Наймоватися дзеясл., зв. ад наймовати ў 1 знач.
с. 64
Наймовывати дзеясл., шматкр. ад наймовати ў 2 знач.
с. 64
Найможнейший прым. найвыш. ст. 1. Ад можный у 1 знач. Параўн. наможнейший у 1 знач. 2. Ад можный у 3 знач. Параўн. наможнейший у 2 знач.
с. 64
Наймолодший прым., найвыш. ст. ад молодый. Параўн. намолодший.
с. 64
Наймоцнейший, наймоцнейшый прым. найвыш. ст. 1. Ад моцный у 1 знач. Параўн. намоцнейший у 1 знач. 2. У знач. наз. Той, хто з’яўляецца самым моцным. Параўн. намоцнейший у 2 знач.
с. 65
Наймудрейший, наймудрейшый прым., найвыш. ст. ад мудрый. Параўн. намудрейший, намудрший.
с. 65
Наймужней прысл. Наймужней, найсмялей.
с. 65
Наймужнейший прым., найвыш. ст. ад мужный. Параўн. намужнейший.
с. 65
Наймъ наз. 1. Работа па дагавору, наём. Быти у найме, служити з найму — быць (служыць) наймітам; наймъ дочасный — наём, абмежаваны пэўным тэрмінам; ходити по наймомъ (по наймахъ) — наймацца на службу за дагаворную плату. Параўн. наемъ у 1 знач. 2. Месца работы па найму. 3. Плата за арэнду, наём, карыстанне чым-н. Наймомъ (з найму) мешкати — браць жыллё ў наём, наймаць жыллё. Параўн. наемъ у 2 знач. 4. Пазыка.
с. 65
Наймяновати гл. наименовати
с. 67
Найналепший прым. Тое, што і найлепший у 1 знач.
с. 67
Найнебезпечнейший прым., найвыш. ст. ад небезпечный.
с. 67
Найневиннейший прым., найвыш. ст. ад невинный. Параўн. наневиннейший.
с. 67
Найнегоднейший прым., найвыш. ст. ад негодный. Параўн. нанегоднейшый.
с. 67
Найнесчасливший, найнещасливший прым., найвыш. ст. ад несчасливый. Параўн. нанещасливший.
с. 67
Найнижей прысл., найвыш. ст. ад низко.
с. 67
Найнизший, найнижший прым. 1. Які знахозіцца ніжэй навакольнай мясцовасці. Параўн. нанизший у 1 знач. 2. Які займае самае нізкае становішча. Параўн. нанизший у 3 знач. 3. Самы нязначны, неістотны. Параўн. нанизший у 4 знач.
с. 67
Найнужднейший, найнужнеший прым., найвыш. ст ад нужный.
с. 68
Найоброннейший прым. Самы ўмацаваны.
с. 68
Найобфитший прым., найвыш. ст. ад обфитый.
с. 68
Найоздобней прысл. Прыгажэй за ўсё. Параўн. наоздобней.
с. 68
Найоздобнейший прым., найвыш. ст. ад оздобный. Параўн. наоздобнейший.
с. 68
Найоквитший прым., найвыш. ст. ад оквитый.
с. 68
Найокрутнейший прым., найвыш. ст. ад окрутный. Параўн. наокрутнейший у 1 знач.
с. 69
Найособливей прысл. Значней за ўсё; найбольш адметна. Параўн. наособливей.
с. 69
Найотвористей прысл., найвыш. ст. ад отвористе.
с. 69
Найпаче прысл. 1. Асабліва. 2. Да таго ж, звыш таго.
с. 69
Найпевнейший, найпевнейшый, найпэвнейшый прым., найвыш. ст. ад певный. Параўн. напевнейший.
с. 69
Найпенкнейший прым., найвыш. ст. ад пенкный. Параўн. напекнейший, напенкнейший.
с. 70
Найпервей, найпервее, найпервое прысл. 1. Перш за ўсё, у першую чаргу. Параўн. найперво, напервей у 1 знач. 2. Раней. Параўн. напервей у 2 знач.
с. 70
Найпервейший прым. Самы лепшы.
с. 70
Найперво прысл. Тое, што і найпервей у 1 знач.
с. 70
Найпервое гл. найпервей
с. 70
Найпервший прым. 1. Тое, што і найперший у 1 знач. 2. Тое, што і найперший у 2 знач.
с. 70
Найпервый прым. Тое, што і найперший у 1 знач.
с. 71
Найпереднейший, найпереднейшый прым. 1. Самы ранейшы, самы старажытны. Параўн. напереднейший у 1 знач., напреднейший у 1 знач. 2. Самы галоўны, самы значны; самы старэйшы. Параўн. найпреднейший у 2 знач., напереднейший у 2 знач., напреднейший у 2 знач.
с. 71
Найпершей прысл. Найперш. Параўн. напершей.
с. 71
Найперший, найпершый прым. 1. Найпершы, самы першы. Параўн. найпервший у 1 знач., найпервый, напервший у 1 знач., напервый у 1 знач., наперший у 1 знач. 2. Самы галоўны, самы важны. Параўн. найпервший у 2 знач., напервший у 2 знач., напервый у 2 знач., наперший у 2 знач.
с. 71
Найпилней, найпилне прысл., найвыш. ст ад пилне. Параўн. напилней.
с. 72
Найпилнейший прым., найвыш. ст. ад пилный. Параўн. напилнейший.
с. 72
Найподлейший прым., найвыш. ст. ад подлый. Параўн. наподлейший.
с. 72
Найподобнейший, найподобнейшый прым., найвыш. ст. ад подобный. Параўн. наподобнейшый.
с. 72
Найпожадлившый прым., найвыш. ст. ад пожадливый.
с. 73
Найпожиточней прысл. Найбольш выгадна. Параўн. напожиточней.
с. 73
Найпожитечнейший прым., найвыш. ст. ад пожитечный. Параўн. напожытечнейший.
с. 73
Найпокорнейший, найпокорнейшый прым., найвыш. ст. ад покорный.
с. 73
Найпорядней прысл. Як мага прыдатна, найлепш.
с. 73
Найпоследнейший прым., найвыш. ст. ад последний. // перан. Параўн. напоследнейший.
с. 73
Найпоследы прысл. Тое, што і напоследы I у 1 знач.
с. 73
Найпослушнейший прым., найвыш. ст. ад послушный.
с. 73
Найпотешнейший прым., найвыш. ст. ад потешный. Параўн. напотешнейший.
с. 73
Найпотребнейший прым., найвыш. ст. ад потребный. Параўн. напотребнейший.
с. 73
Найпотужней прысл., найвыш. ст. ад потужне.
с. 74
Найпотужнейший, найпотужнейшый прым. 1. Самы моцны; самы магутны. Параўн. напотужнейший. 2. У знач. наз. Наймацнейшы.
с. 74
Найпотужный прым., найвыш. ст. ад потужный.
с. 74
Найправший прым. Самы праўдзівы.
с. 74
Найпреднейший прым. 1. Самы лепшы (па якасці); самы дзівосны, самы цудоўны. 2. Тое, што і найпереднейший у 2 знач.
с. 74
Найприемнейший прым., найвыш. ст. ад приемный. Параўн. наприемнейший.
с. 75
Найприкрейший, найприкрийший прым., найвыш. ст. ад прикрый. Параўн. наприкрейший.
с. 75
Найпристойней, найпрыйстойней прысл., найвыш. ст. ад прыстойне. Параўн. напристойней.
с. 75
Найпростейший прым. у знач. наз. Асоба самага нізкага саслоўя. Параўн. напростейшый, напростший.
с. 75
Найпрудшей, найпрудше, найпружшей прысл., найвыш. ст. ад прудко. Параўн. найпружей, напрудшей.
с. 75
Найпрудший, найпружший, найпрутший прым., найвыш. ст. ад прудкий.
с. 75
Найпружей прысл. Тое, што і найпрудшей.
с. 76
Найпружшей гл. найпрудшей
с. 76
Найпружший гл. найпрудший
с. 76
Найпрутший гл. найпрудший
с. 76
Найпрыйстойней гл. найпристойней
с. 76
Найпэвнейшый гл. найпевнейший
с. 76
Найрихлей гл. найрыхлей
с. 76
Найроскошнейший прым., найвыш. ст. ад роскошный. Параўн. нароскошнейший.
с. 76
Найрыхлей, найрихлей прысл , найвыш. ст. ад рыхло. Параўн. нарыхлей.
с. 76
Найсвентший прым., найвыш. ст. ад свентый. Параўн. насвентший.
с. 77
Найсветейший гл. найсвятейший
с. 77
Найсветлейший прым., найвыш. ст. ад светлый. Параўн. насветлейший.
с. 77
Найсветший гл. найсвятший
с. 77
Найсвятейший, найсветейший прым. найвыш. ст. 1. Ад святый у 1 знач. Параўн. найсвятший у 1 знач., насвятейший у 1 знач., насвятший у 1 знач. 2. У знач. наз. Святы, прасвяты чалавек. Параўн. найсвятший у 2 знач., насвятший у 2 знач.
с. 77
Найсвятоблившый прым., найвыш. ст. ад святобливый. Параўн. насвятоблившый.
с. 77
Найсвятший, найсветший прым. 1. Тое, што і найсвятейший у 1 знач. 2. Тое, што і найсвятейший у 2 знач.
с. 77
Найсилнейший гл. найсильнейший
с. 78
Найсильней прысл., найвыш. ст. ад сильне.
с. 78
Найсильнейший, найсилнейший прым. 1. Наймацнейшы. Параўн. насильнейшый. 2. Самы дзейсны, самы моцны па сваім ўздзеянні.
с. 78
Найскрытший прым., найвыш. ст. ад скрытый. Параўн. наскрытший.
с. 78
Найскутечнейший, найскуточнейший прым., найвыш. ст. ад скутечный.
с. 78
Найслабший прым., найвыш. ст. ад слабый.
с. 78
Найславнейший прым., найвыш. ст. ад славный. Параўн. наславнейший.
с. 78
Найсличней прысл., найвыш. ст. ад сличне.
с. 78
Найсличнейший прым., найвыш. ст. ад сличный. Параўн. насличнейший.
с. 78
Найслодший прым., найвыш. ст. ад слодкий. Параўн. наслождший.
с. 79
Найслушнейший прым., найвыш. ст. ад слушный.
с. 79
Найсмирнейший прым., найвыш. ст. ад смирный.
с. 79
Найсмутнейший прым., найвыш. ст. ад смутный. Параўн. насмутнейший.
с. 79
Найснадней прысл., найвыш. ст. ад снадне. Параўн. наснадней.
с. 79
Найснаднейший прым., найвыш. ст. ад снадный. Параўн. наснаднейший.
с. 79
Найсолодший, найсолодшый прым. 1. Найсалодшы. // перан. Параўн. насолодший у 1 знач. 2. // перан. Самы прыемны. Параўн. насолодший у 2 знач.
с. 79
Найспешней прысл., найвыш. ст. ад спешно. Параўн. наспешней.
с. 79
Найспокойнейший прым., найвыш. ст. ад спокойный. Параўн. наспокойнейший.
с. 80
Найспособнейший прым., найвыш. ст. ад способный.
с. 80
Найсправедливший прым., найвыш. ст. ад справедливый. Параўн. насправедливший.
с. 80
Найспросней прысл., найвыш. ст. ад спросне. Параўн. наспроснейшей.
с. 80
Найспроснейший, найспроснейшый прым., найвыш. ст. ад спросный. Параўн. наспроснейший.
с. 80
Найсрожший, найсрозший прым. 1. Самы бязлітасны. Параўн. насрожший. 2. Самы страшны; самы моцны.
с. 80
Найсромотнейший прым., найвыш. ст. ад сромотный.
с. 80
Найстарший прым. 1. Самы стары па часе. Параўн. настарший у 1 знач. 2. Самы старшы па чыне. Параўн. настарший у 2 знач.
с. 81
Найстатечнейший прым., найвыш. ст. ад статечный. Параўн. настатечнейший.
с. 81
Найсте гл. найстье
с. 81
Найстислей прысл., найвыш. ст. ад стисле. Параўн. настислей.
с. 81
Найстислейший прым. 1. Найцяснейшы. 2. Найкарацейшы.
с. 81
Найстье, найсте, найтье наз. 1. Ад найти II у 1 знач. Параўн. настье, наштье ў 2 знач. 2. Ад найти II у 2 знач.
с. 81
Найсуптелнейший, найсуптелнейшый прым., найвыш. ст. ад суптелный.
с. 82
Найтвердейший прым., найвыш. ст. ад твердый. Параўн. надтвержий, найтвердший, натвердейший, натвердшый.
с. 82
Найтвердший прым. Тое, што і найтвердейший.
с. 82
Найтемнейший прым., найвыш. ст. ад темный. Параўн. натемнейший.
с. 82
Найтеснейший прым., найвыш. ст. ад тесный.
с. 82
Найти I дзеясл. 1. Знайсці; адшукаць. 2. Убачыць. // перан. Сустрэць, напаткаць 3. Атрымаць, набыць. 4. Прыйсці да вываду, заключэння. 5. Вынайсці, адкрыць, прыдумаць.
с. 82
Найти II дзеясл. 1. Напасці, ажыццявіць агрэсію. 2. З’явіцца, настаць. 3. Прыйсці.
с. 83
Найтися, найтисе дзеясл. зв. 1. Знайсціся; адшукацца. 2. Аказацца; стацца. 3. Сабрацца. 4. Быць прызнаным (юрыдычна).
с. 84
Найтихший прым., найвыш. ст. ад тихий. Параўн. найтишший, натихший, натишший.
с. 85
Найтишшей прысл., найвыш. ст. ад тихо. Параўн. натихшей, натишшей.
с. 85
Найтишший прым. Тое, што і найтихший.
с. 85
Найтлустший прым., найвыш. ст. ад тлустый.
с. 85
Найтрафнейший прым. (?), найвыш. ст. ад трафный.
с. 85
Найтье гл. найстье
с. 86
Найтяжший прым., найвыш. ст. ад тяжкий. Параўн. натяжший.
с. 86
Найубожший прым., найвыш. ст. ад убогий. Параўн. наубогший, наубожший.,
с. 86
Найукоханший прым. Самы любімы.
с. 86
Найученший прым., найвыш. ст. ад ученый. Параўн. наученший.
с. 86
Найхандожший прым., найвыш. ст. ад хандокгий. Параўн. нахондожший.
с. 86
Найхвалебнейший прым., найвыш. ст. ад хвалебный. Параўн. нахвалебнейший.
с. 86
Найхитрейший, найхитрийший прым. 1. Найхітрэйшы, самы хітры. Параўн. нахитрейший. 2. Самы складаны.
с. 86
Найхитршый прым. Самы складаны, мудрагелісты.
с. 86
Найхорошший прым., найвыш. ст. ад хороший.
с. 87
Найхудший прым. Найгоршы.
с. 87
Найхужший прым. Самы худы.
с. 87
Найцуднейший прым., найвыш. ст. ад цудный. Параўн. нацуднейший.
с. 87
Найчастей прысл., найвыш. ст. ад часто. Параўн. начастей.
с. 87
Найчистейший прым. Зусім вольны ад прымесі. Параўн. начистший.
с. 87
Найчистший, найчыстший, найчыстшый прым. 1. Зусім не забруджаны. 2. // перан. Абсалютна бязгрэшны; маральна бездакорны.
с. 87
Найшпетнейший прым., найвыш. ст. ад шпетный. Параўн. нашпетнейший.
с. 87
Найщасливший прым., найвыш. ст. ад щасливый. Параўн. нащаслившый.
с. 87
Найяснейший прым. 1. Самы ясны. Параўн. наяснейший у 1 знач. 2. Эпітэт у форме звароту да высокапастаўленай асобы. Параўн. наеснейший, наяснейший у 2 знач.
с. 88
Накадити дзеясл. Накадзіць.
с. 88
Накадный прым. ад кадь.
с. 88
Накажение наз. Скажэнне; загана.
с. 88
Накаженый, накажоный дзеепрым. Скажоны, сапсаваны.
с. 88
Наказане гл. наказанье I
с. 88
Наказание I гл. наказанье I
с. 88
Наказание II гл. наказанье II
с. 88
Наказаный, наказанный, накозаный дзеепрым. 1. Ад наказати I у 1 знач. 2. Навучаны, выхаваны.
с. 88
Наказанье I, наказане, наказание I наз. 1. Наказ, павучанне. 2. Загад, распараджэнне.
с. 89
Наказанье, наказание II, накозание наз. Пакаранне.
с. 89
Наказатель наз. Той, хто карае.
с. 90
Наказати I дзеясл. 1. Выдаць загад. 2. Даць наказ, параду. 3. Паведаміць. 4. Даць адказ.
с. 90
Наказати II дзеясл. Пакараць.
с. 90
Наказатися дзеясл., зв. ад наказати II.
с. 91
Наказитися дзеясл. зв. Заразіцца.
с. 91
Наказникъ наз. Давераная асоба (?).
с. 91
Наказнити дзеясл. Пакараць.
с. 91
Наказнитися дзеясл., зв. ад наказнити.
с. 91
Наказовати, наказывати I дзеясл. 1. Выдаваць загад. 2. Даваць наказ.
с. 91
Наказовати, наказывати II дзеясл. Караць.
с. 91
Наказоватися дзеясл. зв. Перадавацца (?).
с. 92
Наказуючий дзеепрым. ад наказовати I у 1 знач.
с. 92
Наказъ наз. Пастанова, рашэнне.
с. 92
Наказывати I гл. наказовати I
с. 92
Наказывати II гл. наказовати II
с. 92
Накараный дзеепрым. Пакараны.
с. 92
Накаранье наз. Выпраўленне.
с. 92
Накарати дзеясл. Пакараць.
с. 92
Накаратися дзеясл., зв. ад накарати.
с. 92
Накармити гл. накормити
с. 93
Накартить дзеясл. Пакараць.
с. 93
Накгабати дзеясл. Праследаваць.
с. 93
Накгвалтовнейший прым. 1. Самы моцны. 2. Самы неабходны; самы неадкладны.
с. 93
Накгловокъ наз. Частка збруі ў выглядзе каўпака над цемем каня.
с. 93
Накгрунтовнейший прым. Тое, што і найкгрунтовнейший.
с. 93
Накиданый дзеепрым. 1. Ад накидати. 2. Змешчаны.
с. 93
Накидати дзеясл. Накідаць.
с. 93
Накидовати дзеясл. // перан. Паклёпнічаць.
с. 93
Накиненый дзеепрым. ад накинути ў 1 знач.
с. 94
Накинути дзеясл. 1. Кінуўшы, размясціць. 2. Наслаць. 3. Дабавіць, дадаць.
с. 94
Накинутый дзеепрым. ад накинути ў 1 знач.
с. 94
Накипелый дзеепрым. Напоўнены крывёй (аб ране).
с. 94
Накладание гл. накладанье II
с. 94
Накладаный дзеепрым. ад накладати I у 1 знач.
с. 94
Накладанье I наз. Накладванне.
с. 94
Накладанье II, накладание наз. Выдаткаванне сродкаў.
с. 94
Накладати I, наклодати дзеясл. 1. Накладаць. 2. Дабаўляць, нарошчваць. 3. Наносіць. 4. Абавязваць.
с. 94
Накладати II дзеясл. Выдаткаваць, фінансаваць.
с. 95
Накладатися дзеясл. зв. Брацца, прычыняцца.
с. 95
Накладеный дзеепрым. 1. Накладзены. // перан. 2. Раскладзены (пра агонь).
с. 95
Накладенье наз. Закладка.
с. 96
Накладне прысл. З запасам на выдаткі.
с. 96
Накладный I прым. Наўючаны.
с. 96
Накладный II прым. Накладны, звязаны з выдаткамі.
с. 96
Накладъ наз. Выдатак, расход.
с. 96
Накладываный дзеепрым. ад накладывати.
с. 97
Накладывати дзеясл. Накладваць, нагружаць.
с. 97
Накланяти гл. наклоняти
с. 97
Накланятися гл. наклонятися
с. 97
Накласти дзеясл. 1. Накласці. 2. Пабіць. 3. Абавязаць. 4. Раскласці (пра агонь).
с. 97
Наклодати гл. накладати I
с. 97
Наклонение наз. Схільнасць.
с. 97
Наклоненый дзеепрым. Схілены. // перан.
с. 97
Наклонити дзеясл. 1. Нахіліць. // перан. 2. Настроіць, схіліць.
с. 98
Наклонитися, наклонитисе дзеясл. зв. 1. Нахіліцца. 2. Настроіцца, схіліцца.
с. 98
Наклоняти, накланяти дзеясл. 1. Нахіляць. 2. Настройваць, схіляць.
с. 99
Наклонятися, накланятися дзеясл. зв. 1. Нахіляцца. 2. Настройвацца, схіляцца.
с. 99
Накляпый прым. Сагнуты; крывы.
с. 99
Наковальня, наковалня наз. Кавадла.
с. 99
Накозание гл. наказанье II
с. 99
Накозаный гл. наказаный
с. 99
Наколенокъ наз. Накаленнік. Параўн. наколянка, наколянокъ.
с. 99
Наколеный дзеепрым. Наколаны.
с. 99
Наколенье наз. Тое, што і наколотье.
с. 100
Наколотье наз. Наколванне. Параўн. наколенье.
с. 100
Наколянка наз. Тое, што і наколенокъ.
с. 100
Наколянокъ наз. Тое, што і наколенокъ.
с. 100
Наконецъ, наконець прысл. Нарэшце. Параўн. наконци.
с. 100
Наконечникъ наз. Наканечнік.
с. 100
Наконци прысл. Тое, што і наконецъ.
с. 100
Наконче наз. Наканечнік (?).
с. 100
Накопати дзеясл. 1. Накапаць. 2. Навыкопваць (з зямлі).
с. 100
Накоповати дзеясл. Вызначыць пастановай копнага суда.
с. 100
Накорень прысл. Дашчэнту.
с. 101
Накорменый дзеепрым. Тое, што і накормленый.
с. 101
Накормити, накармити дзеясл. Накарміць.
с. 101
Накормленый дзеепрым. Накормлены. // перан. Параўн. накорменый.
с. 101
Накормленье наз. Дзеянне па дзеясл. накормити.
с. 101
Накормляти дзеясл. Накормліваць.
с. 101
Накоротце прысл. Коратка. Параўн. накротце.
с. 101
Накоротшей прысл. Найкарацей.
с. 102
Накоротший, накоротшы, накоротшый прым. Тое, што і найкоротший.
с. 102
Накосити дзеясл. Накасіць.
с. 102
Накосо прысл. Наўскос.
с. 102
Накошоный дзеепрым. Накошаны.
с. 102
Накоштовнейший прым. Тое, што і найкоштовнейший.
с. 102
Накрапленый прым. Стракаты; у кропачкі. Параўн. накрапяный.
с. 102
Накрапяный прым. Тое, што і накрапленый.
с. 102
Накрапянье наз. Пырсканне.
с. 103
Накрасити дзеясл. Накрасіць.
с. 103
Накрасней прысл. Найпрыгажэй.
с. 103
Накрасти дзеясл. Накрасці.
с. 103
Накрашший прым. Тое, што і найкрашший.
с. 103
Накраяный дзеепрым. Накроены.
с. 103
Накрепко прысл. Рашуча, строга, цвёрда.
с. 103
Накрепчейший прым. Наймацнейшы.
с. 103
Накрестъ прысл. Накрыж.
с. 103
Накриванье гл. накрыванье
с. 103
Накривати гл. накрывати
с. 103
Накриватисе дзеясл. зв. Накрывацца.
с. 103
Накриве, накриво прысл. Ілжыва.
с. 104
Накривленый гл. накрывленый
с. 104
Накриво гл. накриве
с. 104
Накрижъ гл. накрыжъ
с. 104
Накрити гл. накрыти
с. 104
Накритися дзеясл. зв. Накрыцца.
с. 104
Накритый гл. накрытый
с. 104
Накритье гл. накрытье
с. 104
Накришка наз. Накрыўка.
с. 104
Накропленый, накропляный дзеепрым. Пакрыты (крапінамі).
с. 104
Накротце прысл. Тое, што і накоротце.
с. 104
Накротшей, накротши прысл. Тое, што і найкротшей.
с. 104
Накрыванье, накриванье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. накрывати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. накрывати ў 2 знач.
с. 104
Накрывати, накривати дзеясл. 1. Накрываць; прыкрываць. 2. Рабіць страху.
с. 105
Накрывка наз. Накрыўка.
с. 105
Накрывленый, накривленый дзеепрым. Накрыўлены, нахілены.
с. 105
Накрыжъ, накрижъ прысл. Накрыж.
с. 105
Накрыте гл. накрытье
с. 105
Накрыти, накрити дзеясл. 1. Накрыць; прыкрыць. 2. Зацяніць. 3. Зрабіць страху.
с. 105
Накрытый, накритый дзеепрым. 1. Ад накрыти ў 1 знач. // перан. 2. Ад накрыти ў 3 знач. 3. Засцелены;. прыгатаваны.
с. 106
Накрытье, накритье, накрыте, накрыце наз. 1. Дзеянне па дзеясл. накрыти ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. накрыти ў 3 знач. 3. Пакрывала. // перан. 4. Дах, страха.
с. 106
Накряпяти дзеясл. Спырскваць.
с. 107
Накупати дзеясл. Падкупліваць.
с. 107
Накупити, накупить дзеясл. 1. Накупіць. 2. Падкупіць.
с. 107
Накупитися дзеясл. зв. Узяць подкупам.
с. 108
Накупный дзеепрым. Падкуплены.
с. 108
Накуповатися дзеясл. зв. Здабываць подкупам.
с. 108
Накупъ наз. Подкуп.
с. 108
Накурити дзеясл. Накуродымець.
с. 108
Накшталтовнейший прым., найвыш. ст. ад кшталтовный.
с. 108
Накшталтъ прысл. Накшталт, на манер.
с. 108
Налагаемый дзеепрым. Які накладваецца.
с. 109
Наладованый, налядованый дзеепрым. Наладаваны, нагружаны.
с. 109
Наладовати дзеясл. Наладаваць, нагрузіць.
с. 109
Налаети гл. налаяти
с. 109
Налажоный дзеепрым. Накладзены, нагружаны.
с. 109
Налазити дзеясл. Сабраць (лазячы).
с. 109
Наласкавший прым. Тое, што і найласкавший.
с. 109
Налаяти, налаети дзеясл. Аблаяць.
с. 109
Налеве прысл. і прыназ. 1. прысл. Злева. 2. прыназ. Злева.
с. 109
Налево прысл. Налева.
с. 110
Налегане гл. налеганье
с. 110
Налеганый дзеепрым. ад налегати ў 1 знач.
с. 110
Налеганье, налегане наз. Націск.
с. 110
Налегати, налягати дзеясл. 1. Наступаць, націскаць. 2. Патрабаваць, дамагацца.
с. 110
Налегаючий дзеепрым. ад налегати ў 1 знач.
с. 111
Налеглый дзеепрым. ад налечи ў 1 знач.
с. 111
Належанье наз. Напор, націск.
с. 111
Належати, належать дзеясл. 1. Быць уласнасцю. 2. Адносіцца. 3. Быць абавязковым. 4. Падыходзіць, адпавядаць. 5. Залежаць.
с. 111
Належачий, належачы, належачый дзеепрым. 1. Ад належати ў 1 знач. 2. Ад належати ў 2 знач. 3. Ад належати ў 4 знач. 4. Ад належати ў 5 знач. 5. У знач. прым. Належны. 6. У знач. наз. Тое, што належыць.
с. 112
Належащий, належащый дзеепрым. 1. Ад належати ў 1 знач. 2. Ад належати ў 2 знач. 3. Ад належати ў 4 знач. 4. Ад належати ў 5 знач.
с. 113
Належите, належито прысл. Належным чынам.
с. 114
Належитость, належытость наз. Сума, якая належыць па законе.
с. 114
Належитый, належытый прым. 1. Тое, што і належный у 1 знач. 2. Тое, што і належный у 2 знач. 3. Тое, што і належный у 3 знач. 4. Тое, што і належный у 5 знач.
с. 114
Належне прысл. Належным чынам.
с. 115
Належнейший прым., выш. ст. ад належный у 2 знач.
с. 115
Належность наз. 1. Прыналежнасць. 2. Абавязак. 3. Дачыненне (?).
с. 115
Належный прым. 1. Прыналежны. Параўн. належитый у 1 знач. 2. Вызначаны законам. Параўн. належитый у 2 знач. 3. Прызначаны. Параўн. належитый у 3 знач. 4. Адпаведны. 5. Неабходны. Параўн. належитый у 4 знач.
с. 116
Належытость гл. належитость
с. 117
Належытый гл. належитый
с. 117
Налезеный дзеепрым. Знойдзены.
с. 117
Налезенье наз. Адшуканне.
с. 117
Налезное наз. Плата-узнагарода за знойдзеную прапажу.
с. 117
Налезти I, налезць, налесть, налязти дзеясл. Знайсці.
с. 118
Налезти II дзеясл. Налезці.
с. 118
Налезтисе, налязтисе дзеясл. зв. 1. Знайсціся. 2. Аказацца.
с. 118
Налезць гл. налезти I
с. 118
Налепей прысл. Тое, што і найлепей.
с. 118
Налепше прысл. Тое, што і найлепше.
с. 119
Налепшей, налепший II прысл. Тое, што і найлепше.
с. 119
Налепшейший прым. Найлепшы.
с. 119
Налепший I, налепшый прым. 1. Тое, што і найлепший у 1 знач. 2. Тое, што і найлепший у 2 знач.
с. 119
Налепший II гл. налепшей
с. 119
Налесть гл. налезти I
с. 119
Налетати, налитати дзеясл. 1. Паналятаць. 2. Набягаць.
с. 119
Налетети дзеясл. Набегчы, наскочыць.
с. 119
Налечи дзеясл. 1. Налегчы. 2. Націснуць. 3. Апанаваць. 4. Напасці. 5. Дамагчыся.
с. 120
Наливане гл. наливанье
с. 120
Наливание гл. наливанье
с. 120
Наливаный дзеепрым. ад наливати.
с. 120
Наливанье, наливане, наливание наз. 1. Дзеянне па дзеясл. наливати. 2. (?).
с. 120
Наливати, наливать дзеясл. Наліваць.
с. 120
Наливачъ наз. Тое, што і наливка.
с. 121
Наливка наз. Чарпак. Параўн. наливачъ.
с. 121
Налитати гл. налетати
с. 121
Налити дзеясл. 1. Наліць, напоўніць. 2. Абліць.
с. 121
Налитися дзеясл. зв. Наліцца, напоўніцца.
с. 121
Наличити, наличыти дзеясл. Налічыць, лічачы, устанавіць колькасць каго-, чаго-н.
с. 121
Наличоный дзеепрым. ад наличити.
с. 122
Наличыти гл. наличити
с. 122
Налияти дзеясл. Наліць.
с. 122
Наловити дзеясл. Налавіць.
с. 122
Налога наз. Уціск, прыгнёт; цяжкае становішча. Параўн. налогъ у 2 знач.
с. 122
Налогъ наз. 1. Прывычка, звычка. 2. Тое, што і налога. 3. Крыўда.
с. 122
Наложеный гл. наложоный
с. 123
Наложити, наложыти дзеясл. 1. Накласці, палажыць пэўную колькасць чаго-н. 2. Напоўніць чым-н. 3. Раскласці, распаліць (агонь). 4. Паставіць які-н. знак, метку. 5. Расходаваць, выдаткаваць. Наложити грошомъ — расходаваць грошы на што-н. 6. Выдаткаваць дадаткова. 7. Вызначыць, устанавіць (паборы, павіннасці); абцяжарыць якімі-н. абавязкамі. Наложити полкъ — даручыць камандаванне войскам. 8. Падвергнуць чаму-н. цяжкаму, непрыемнаму. 9. Нанесці, прычыніць. 10. Прыкласці (працу, намаганні і пад.). Наложити поту — зрабіць што-н. вялікімі намаганнямі. 11. Узвесці (курок). 12. Замацаваць што-н. на частцы паверхні чаго-н.; змацаваць. Наложити имя — назваць; наложити креста — перахрысціцца; наложити руки (на каго-, што-н.) — пасягнуць, зрабіць замах (на каго-, што-н.).
с. 123
Наложитися дзеясл. зв. 1. Пасягнуць, падняць руку (на каго-, што-н.). 2. Дастацца на долю.
с. 125
Наложникъ наз. Палюбоўнік.
с. 125
Наложница наз. Наложніца, палюбоўніца.
с. 125
Наложницство наз. Пазашлюбнае сужыццё.
с. 126
Наложоный, наложеный дзеепрым. 1. Ад наложити у 1 знач. 2. Ад наложити ў 2 знач. 3. Ад наложити ў 4 знач. 4. Ад наложити ў 5 знач. 5. Ад наложити ў 7 знач. 6. Ад наложити ў 8 знач. 7. Прыладжаны, прымацаваны зверху чаго-н.
с. 126
Наложыти гл. наложити
с. 127
Наломити дзеясл. Надламаць, пашкодзіць (костку і пад.).
с. 127
Наломленый дзеепрым. ад наломити.
с. 127
Налучъ наз. Чахол для лука.
с. 127
Нальянье, налянье наз. Дзеянне па дзеясл. налияти.
с. 127
Налягати гл, налегати
с. 127
Налядованый гл. наладованый
с. 127
Налязти гл. налезти I
с. 127
Налязтисе гл. налезтисе
с. 127
Налякати дзеясл. Напалохаць, напужаць.
с. 127
Наляный дзеепрым. Наліты.
с. 127
Налянье гл. нальянье
с. 127
Намавляти гл. намовляти
с. 127
Намавяти гл. намовяти
с. 127
Намазаванье гл. намазованье
с. 127
Намазаный дзеепрым. ад намазати.
с. 127
Намазати, намазать дзеясл. Намазаць.
с. 128
Намазатися дзеясл., зв. ад намазати.
с. 128
Намазать гл. намазати
с. 128
Намазованый дзеепрым. ад намазовати.
с. 128
Намазованье, намазаванье наз. Дзеянне па дзеясл. намазовати.
с. 128
Намазовати дзеясл. Намазваць. // перан. Намазовати руки — падкупаць.
с. 128
Намазоватися дзеясл., зв. ад намазовати.
с. 129
Намале прысл. Мала, нямнога.
с. 129
Намалеваный, намалиованый, намалюваный, намолеваный дзеепрым. ад намалевати.
с. 129
Намалевати, намалевать, намолевати дзеясл. Намаляваць, адлюстраваць сродкамі жывапісу.
с. 129
Намалиованый гл. намалеваный
с. 129
Намалюваный гл. намалеваный
с. 129
Намастыръ гл. монастыръ
с. 129
Намацати дзеясл. Намацаць.
с. 129
Намащеный, намащенный дзеепрым. Намазаны.
с. 130
Наменение гл. намененье
с. 130
Намененый, намененный дзеепрым. 1. Ад наменити ў 2 знач. 2. Ад наменити ў 3 знач.
с. 130
Намененье, наменение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. наменити ў 2 знач. 2. Знак.
с. 130
Наменжнейший прым., найвыш. ст. ад менжный.
с. 130
Наменити дзеясл. 1. Назваць; указаць, упамянуць. 2. Назначыць, прызначыць. 3. Прызначыць, загадзя намеціць што-н. для якой-н. мэты. 4. Назваць, даць імя. 5. Прыняць пад увагу. 6. Палічыць кім-, чым-н.; аднесці да каго-, чаго-н.
с. 130
Наменитися дзеясл., зв. ад наменити ў 1 знач.
с. 131
Наменный прым. Прадказаны якім-н. знакам, прыметай.
с. 132
Наменованый, намянованый дзеепрым. 1. Ад наменовати ў 2 знач. 2. Ад наменовати ў 3 знач. 3. Ад наменовати ў 4 знач.
с. 132
Наменовати, намяновати дзеясл. 1. Назваць. 2. Прызначыць, указаць. 3. Назначыць, выбраць (каго-н. на пасаду і пад.), назваўшы пайменна. 4. Даць імя. 5. Адзначыць сабе, узяць пад увагу.
с. 132
Наменший, наменшый, наменьшый прым. 1. Самы малы на памерах, велічыні. 2. Тое, што і найменший у 4 знач. 3. Тое, што і найменший у 5 знач. 4. У знач. наз. Той, хто з’яўляецца самым нізкім па становішчы ў грамадстве. 5. Самы малы ў колькасных адносінах. 6. Тое, што і найменший у 1 знач.
с. 132
Наменшъ прысл. Тое, што і найменшъ.
с. 134
Наменшый гл. наменший
с. 134
Наменьшый гл. наменший
с. 134
Наменяти дзеясл. Напамінаць, указваць.
с. 134
Намерати дзеясл. Тое, што і намерити.
с. 134
Намерение гл. намеренье
с. 134
Намереный, намероный дзеепрым. ад намерити.
с. 134
Намеренье, намерение наз. Намер, задума.
с. 134
Намерзати дзеясл. Замярзаць, мерзнуць.
с. 134
Намерити дзеясл. Адмераць у якой-н. колькасці, намераць. Параўн. намерати.
с. 134
Намеровати дзеясл.(?). Мець намер, меркаваць.
с. 134
Намероный гл. намереный
с. 134
Намеръ наз. (?). Дадатак да зямельнага надзелу.
с. 135
Намесниковъ гл. наместниковъ
с. 135
Намесникъ гл. наместникъ
с. 135
Намеснитство гл. наместницство
с. 135
Намесницство гл. наместницство
с. 135
Намесництво гл. наместницство
с. 135
Намесничество наз. Тое, што і наместницство ў 1 знач.
с. 135
Намесничокъ гл. наместничокъ
с. 135
Намесничый гл. наместничий
с. 135
Наместецъ гл. наметецъ
с. 135
Наместити дзеясл. // перан. Заняць чыё-н. месца.
с. 135
Наместниковъ, намесниковъ прым. ад наместникъ у 3 знач.
с. 135
Наместникъ, намесникъ наз. 1. Наследнік, пераемнік. Параўн. наместокъ. 2. Намеснік (асоба, якая замяшчае каго-н.). 3. Службовая асоба (свецкая або духоўная), якой даручана кіраванне якім-н. горадам, акругай. 4. Памочнік настаяцеля манастыра.
с. 135
Наместницство, намеснитство, намесницство, намесництво, наместнитство, наместництво, наместничство наз. 1. Пасада і званне намесніка. Параўн. намесничество. 2. Прабыванне на пасадзе намесніка. 3. Тэрытарыяльна-адміністрацыйная адзінка. 4. Зб. ад наместникъ у 3 знач.
с. 137
Наместничокъ, намесничокъ наз., памянш. ад наместникъ у 3 знач.
с. 138
Наместничий, намесничый, наместничый прым. ад наместникъ у 3 знач.
с. 138
Наместничство гл. наместницство
с. 138
Наместничый гл. наместничий
с. 138
Наместный прым. 1. Наместная икона, наместный образъ — ікона, якая мае пастаяннае месца ў ніжнім ярусе іканастаса. 2. Наместный войтъ — тое, што і войтъ.
с. 138
Наместокъ наз. Тое, што і наместникъ у 1 знач.
с. 139
Наметати дзеясл. 1. Накідаць, насыпаць. 2. Напоўніць, запоўніць (што-н. чым-н.).
с. 139
Наметецъ, наместецъ, наметиць наз. Тое, што і наметка ў 1 знач.
с. 139
Наметка наз. 1. Намітка (галаўны ўбор замужніх жанчын з доўгага вузкага кавалка тканіны, які спецыяльным чынам павязваўся на галаве). Параўн. наметецъ, наметокъ у 3 знач., наметъ I у 3 знач. 2. Гатунак тканіны (звычайна з вышыўкай або каймой), прызначанай для вырабу намітак; кавалак такой тканіны пэўнай меры. Параўн. наметъ I у 4 знач.
с. 139
Наметное наз. Дадатковы падатак або збор.
с. 140
Наметность наз. Страсць, схільнасць. Идти своею наметностю — дзейнічаць згодна са сваімі схільнасцямі.
с. 140
Наметный прым. Городня наметная — частка замкавай сцяны з абароннымі збудаваннямі (?).
с. 140
Наметовый прым. 1. Ад наметъ I у 1 знач. 2. Ад наметъ I у 2 знач.
с. 140
Наметокъ наз. 1. Заслона, балдахін; полаг (над ложкам). 2. Тое, што і наметъ I у 2 знач. 3. Тое, што і наметка ў 1 знач.
с. 140
Наметъ I, намиотъ, намютъ наз. 1. Шацёр, палатка. 2. Скінія (пераносны храм у выглядзе шатра, які быў у старажытных яўрэяў да пабудавання храма ў Іерусаліме). Наметъ господний, наметъ примирья, наметъ сведецства, наметъ церковный — скінія. Параўн. наметокъ у 2 знач. 3. Тое, што і наметка ў 1 знач. 4. Тое, што і наметка ў 2 знач.
с. 141
Наметъ II наз. Дадатковы падатак або збор.
с. 142
Наметывати дзеясл. Накладаць (якія-н. павіннасці, паборы).
с. 142
Намешати дзеясл. // перан. Прымяшаць, дадаць што-н. у што-н.
с. 142
Намизернейший прым. Тое, што і наймизернейший.
с. 142
Намилейший, намилейшый, намилеший прым. 1. Тое, што і наймилейший. 2. У знач. наз. Самы любімы, самы дарагі чалавек. Параўн. намилший у 2 знач.
с. 142
Намиловатися дзеясл. зв. Намілавацца, налюбавацца.
с. 143
Намилостивший, намилостившый прым. Тое, што і наймилостивший.
с. 143
Намилший, намилшый, намильший прым. 1. Тое, што і наймилший. 2. У знач. наз. Тое, што і намилейший у 2 знач. 3. У знач. наз. Усё самае мілае, дарагое для каго-н.
с. 143
Намиотъ гл. наметъ I
с. 143
Намней прысл. 1. Зусім (не), ніколькі (не), ні ў якім разе. Параўн. намнейшей. 2. Найменш, менш за ўсё. 3. Тое, што і наймней у 1 знач. 4. Тое, што і наймней у 2 знач.
с. 144
Намнейшей прысл. Тое, што і намней у 1 знач.
с. 144
Намнейший, намнейшый прым. 1. Тое, што і наймнейший у 1 знач. // перан. 2. Самы малодшы па ўзросце. 3. Тое, што і наймнейший у 2 знач. 4. Тое, што і наймнейший у 3 знач. 5. У знач. наз. Усё самае нязначнае, малаважнае.
с. 144
Намного прысл. Многа.
с. 146
Намножити дзеясл. 1. Размножыўшыся, папоўніць, насяліць. 2. Тое, што і намножитися ў 1 знач.
с. 146
Намножитися, намножитисе, намножытисе дзеясл. зв. 1. Павялічыцца колькасна. Параўн. намножити ў 2 знач. 2. Зрабіцца большым па інтэнсіўнасці, ступені праявы.
с. 146
Намнозе прысл. Многа, шматразова.
с. 146
Намова, наймова, номова наз. 1. Парада; падгавор, падбухторванне. 2. Нарада; дэбаты. 3. Дагавор, пагадненне. 4. Абгавор, паклёп. 5. Змова. 6. Згода, дамоўленасць. 7. Размова, гутарка.
с. 146
Намовеный дзеепрым. ад намовити ў 1 знач. Параўн. намовленый у 1 знач.
с. 148
Намовенье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. намовити ў 1 знач. Параўн. намовленье. 2. Дзеянне на дзеясл. намовити ў 2 знач.
с. 148
Намовити, намовить дзеясл. 1. Падгаварыць, падбухторыць каго-н. да чаго-н.; угаварыць, пераканаць. Параўн. намолвити. 2. Дамовіцца, дагаварыцца аб чым-н. 3. Параіцца. 4. Расказаць, паведаміць.
с. 149
Намовитися, намовитисе, намовиться дзеясл. зв. 1. Ад намовити ў 1 знач. 2. Дамовіцца, дагаварыцца аб чым-н. 3. Параіцца. 4. Змовіцца, згаварыцца.
с. 149
Намовить гл. намовити
с. 150
Намовиться гл. намовитися
с. 150
Намовленый, намовленный дзеепрым. 1. Тое, што і намовеный. 2. Ад намовити ў 2 знач. 3. Ад намовити ў 3 знач.
с. 150
Намовленье наз. Тое, што і намовенье ў 1 знач.
с. 151
Намовляти, намавляти, намовлять дзеясл. 1. Падгаворваць, падбухторваць каго-н. да чаго-н.; угаворваць, пераконваць. Параўн. намовяти ў 1 знач. 2. Дамаўляцца, дагаворвацца аб чым-н. Параўн. намовяти ў 2 знач. 3. Раіцца. 4. Тлумачыць, перакладаць.
с. 151
Намовлятися, намовлятисе дзеясл. зв. 1. Дамаўляцца, дагаворвацца аб чым-н. 2. Раіцца.
с. 152
Намовлять гл. намовляти
с. 152
Намовляючий дзеепрым. у знач. наз. Той, хто падгаворвае, падбухторвае.
с. 152
Намовный прым. Красамоўны, пераканаўчы (пра мову).
с. 152
Намовяный дзеепрым. 1. Ад намовяти ў 1 знач. 2. Ад намовяти ў 2 знач.
с. 152
Намовяти, намавяти дзеясл. 1. Тое, што і намовляти ў 1 знач. 2. Тое, што і намовляти ў 2 знач.
с. 152
Наможнейший, наможнейшый прым. 1. Тое, што і найможнейший у 1 знач. 2. Тое, што і найможнейший у 2 знач. 3. Самы магутны па баяздольнай сіле (пра войска).
с. 153
Намоканунъ гл. номоканонъ
с. 153
Намокононъ гл. номоканонъ
с. 153
Намолвеный дзеепрым. Заручаны.
с. 153
Намолвити дзеясл. Тое, што і намовити ў 1 знач.
с. 153
Намолеваный гл. намалеваный
с. 154
Намолевати гл. намалевати
с. 154
Намолитися дзеясл. зв. Даць сябе ўгаварыць.
с. 154
Намолодший, намолодшый прым. Тое, што і наймолодший.
с. 154
Намолотити дзеясл. Намалаціць.
с. 154
Намостити дзеясл. 1. Намасціць, замасціць. 2. Пабудаваць, зрабіць насціл з бярвення, дошак і пад.
с. 154
Намоцней прысл. 1. Вельмі моцна, з самай вялікай сілай. 2. Вельмі пільна, неаслабна.
с. 154
Намоцнейший, намоцнейшый прым. 1. Тое, што і наймоцнейший у 1 знач. 2. Тое, што і наймоцнейший у 2 знач. 3. Самы ўсемагутны. 4. Надзелены самай вялікай баяздольнай сілай (пра войска, зброю і пад).
с. 154
Намочати дзеясл. Намочваць, змочваць. Параўн. намочивати.
с. 155
Намочивати дзеясл. Тое, што і намочати.
с. 155
Намочити дзеясл. Намачыць, змачыць.
с. 155
Намочитися дзеясл., зв. ад намочити.
с. 155
Намощеный, намощоный дзеепрым. 1. Ад намостити ў 1 знач. 2. Ад намостити ў 2 знач.
с. 155
Намощенье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. намостити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. намостити ў 2 знач.
с. 155
Намощоный гл. намощеный
с. 156
Намудрей прысл. Вельмі мудрагеліста.
с. 156
Намудрейший, намудрейшый прым. Тое, што і наймудрейший.
с. 156
Намудрший прым. Тое, што і наймудрейший.
с. 156
Намужнейший, намужнейшый прым. Тое, што і наймужнейший.
с. 156
Намучитися дзеясл. зв. Намучыцца.
с. 156
Намыселъ наз. Намысел, задума.
с. 156
Намыслити дзеясл. Абдумаўшы, прыняць рашэнне. Параўн. намыслитися ў 1 знач., намышлитисе.
с. 156
Намыслитися, намыслитисе дзеясл. зв. 1. Тое, што і намыслити. 2. Абдумаць. 3. Абдумацца.
с. 157
Намысломъ прысл. Наўмысна.
с. 157
Намышлитисе дзеясл. зв. Тое, што і намыслити.
с. 157
Намышляти дзеясл. Абдумваць. Параўн. намышлятися.
с. 157
Намышлятися дзеясл. зв. Тое, што і намышляти.
с. 157
Намютъ гл. наметъ I
с. 157
Намякший прым. Самы мяккі.
с. 157
Намянованый гл. наменованый
с. 157
Намяновати гл. наменовати
с. 157
Наневиннейший прым. Тое, што і найневиннейший.
с. 158
Наневстыдливший прым., найвыш. ст. ад невстыдливый.
с. 158
Нанегоднейшый прым. Тое, што і найнегоднейший.
с. 158
Нанедостойнейший прым., найвыш. ст. ад недостойный.
с. 158
Нанезти гл. нанести
с. 158
Нанендзнейший, нанендзнейшый прым. 1. Самы ўбогі; самы няшчасны, самы нікчэмны. 2. Самы дрэнны.
с. 158
Нанесеный дзеепрым. 1. Прынесены рухам вады ці ветру. 2. Напрыношваны.
с. 158
Нанесправедливший прым., найвыш. ст. ад несправедливый.
с. 158
Нанести, нанезти дзеясл. 1. Нанесці, прынесці ў пэўнай колькасці. 2. Прычыніць, зрабіць што-н. непрыемнае. Нанести калюмнию (на што-н.) — абгаварыць, ілжыва абвінаваціць.
с. 158
Нанетье гл. нанятье
с. 159
Нанецнотливший прым., найвыш. ст. ад нецнотливый.
с. 159
Нанещасливший прым. Тое, што і найнесчасливший.
с. 159
Нанижший гл. нанизший
с. 159
Нанижшый гл. нанизший
с. 159
Нанизу прысл. Унізе.
с. 159
Нанизший, нанижший, нанижшый прым. 1. Тое, што і найнизший у 1 знач. 2. Які адбываецца на самай невялікай адлегласці ад зямлі або якога-н. узроўню. 3. Тое, што і найнизший у 2 знач. 4. Тое, што і найнизший у 3 знач.
с. 159
Нанизъ прысл. Уніз па цячэнні ракі, ручая.
с. 160
Наникнути дзеясл. З’явіцца, узнікнуць.
с. 160
Нанимати дзеясл. Наймаць, браць для выканання якой-н. работы.
с. 160
Нанове прысл. Зноў, яшчэ раз. Параўн. наново.
с. 160
Наново прысл. Тое, што і нанове.
с. 160
Наножъ наз. Понаж (адз. ад понажы), частка рыцарскіх даспехаў.
с. 161
Наносити I дзеясл. Нанасіць, прынесці ў нейкай колькасці за некалькі прыёмаў.
с. 161
Наносити II дзеясл. 1. Прычыняць, рабіць каму-н. што-н. непрыемнае. 2. Дадаваць да сказанага. 3. У спалучэнні з некаторымі назоўнікамі абазначае: падвергнуць таму, што выражана назоўнікам.
с. 161
Наночъ прысл. Нанач, на начлег.
с. 161
Наношеный, наношоный дзеепрым. 1. Ад наносити I. 2. Ад наносити II у 3 знач.
с. 161
Нанукнутие наз. Падбухторванне, падгаворванне; нагавор.
с. 162
Наняти дзеясл. 1. Наняць, узяць каго-н. для выкананя якой- н. работы ці паслугі на пэўных умовах. 2. Узяць унаём для часовага карыстання. 3. Узяць у арэнду. 4. Даць у арэнду.
с. 162
Нанятися, нанятисе дзеясл. зв. Наняцца, паступіць на працу па найму.
с. 163
Нанятый дзеепрым. 1. Ад наняти ў 1 знач. 2. Ад наняти ў 2 знач. 3. Ад наняти ў 4 знач.
с. 163
Нанятье, нанетье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. наняти ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. наняти ў 2 знач. 3. Дзеянне на дзеясл. наняти ў 3 знач.
с. 164
Наобаполъ прыназ. Паабапал.
с. 164
Наобворотити дзеясл. Вярнуць.
с. 164
Наобецовати дзеясл. Наабяцаць.
с. 164
Наодине прысл. Сам-насам, без сведкаў.
с. 164
Наоздобней прысл. Тое, што і найоздобней.
с. 164
Наоздобнейший прым. Тое, што і найоздобнейший.
с. 165
Наоказъ прысл. Напаказ.
с. 165
Наокрутней прысл. Самым жорсткім чынам.
с. 165
Наокрутнейший, наокрутнейшый прым. 1. Тое, што і найокрутнейший. // перан. 2. Самы цяжкі, самы суровы (пра жыццё, выпрабаванні і пад.). 3. Самы моцны па сіле праяўлення.
с. 165
Наопакъ прысл. Наадварот.
с. 165
Наопашку прысл. Накінуўшы на плечы.
с. 165
Наопосле прысл. Пасля, потым; напаследак.
с. 166
Наособливей прысл. Тое, што і найособливей.
с. 166
Наособливший прым. Самы асаблівы, самы значны.
с. 166
Наособъ прысл. Асобна, у бок ад іншых.
с. 166
Наостанце прысл. Напаследак; у канцы.
с. 166
Наостатекъ прысл. Тое, што і наостатокъ.
с. 166
Наостатку прысл. Тое, што і наостатокъ.
с. 166
Наостатокъ прысл. Напаследак; пад канец. Параўн. наостатекъ, наостатку.
с. 167
Наострити дзеясл. Навастрыць, зрабіць вострым. // перан. Зрабіць варожым, зласлівым. Наострити гневъ — моцна разгневацца.
с. 167
Наостритися дзеясл., зв. ад наострити. Наостритися зубами (на што-н.) — жаданне заволодаць чым-н.
с. 167
Наостроный дзеепрым. ад наострити.
с. 167
Наостряти дзеясл. Вастрыць, рабіць вострым. Наостряти розумъ — рабіць розум развітым, тонкім.
с. 167
Наотвротъ прысл. Наадварот.
с. 168
Наотпоръ прысл. Насуперак (каму-, чаму-н.).
с. 168
Наотсечъ прысл. (?). Наперарэз, напярэймы.
с. 168
Напавати, напавать дзеясл. Паіць. Напавати плачу — выклікаць слёзы, жаль.
с. 168
Напаватися дзеясл., зв. ад напавати.
с. 168
Напавать гл. напавати
с. 168
Нападание наз. Дзеянне па дзеясл. нападати I у 1 знач.
с. 168
Нападати I дзеясл. 1. Нападаць, накідвацца на каго-н. // перан. Абрушвацца. Параўн. нападовати ў 1 знач. 2. Накідвацца на каго-н. з абвінавачваннямі, папрокамі.
с. 168
Нападати II дзеясл. Падаючы, пакрываць, закрываць каго-, або што-н.
с. 168
Нападающий дзеепрым. ад нападати I у 1 знач.
с. 169
Нападенье наз. Дзеянне па дзеясл. напасти I у 1 знач.
с. 169
Нападовати дзеясл. 1. Тое, што і нападати I у 1 знач. // перан. Абрушвацца, налятаць. 2. Прыпадаць, кідацца (на шыю).
с. 169
Напалати дзеясл. Распаліць (агонь).
с. 169
Напаленый дзеепрым. ад напалити ў 2 знач.
с. 169
Напаленье наз. Дзеянне па дзеясл. напалити ў 2 знач.
с. 169
Напалити, напалить дзеясл. 1. Распаліць (агонь). 2. Напаліць, нагрэць паленнем. 3. Абпячы, абсмажыць.
с. 169
Напареный дзеепрым. Напараны, прыгатаваны параннем.
с. 169
Напасатися дзеясл. зв. // перан. Задавальняцца, цешыцца.
с. 169
Напаствити дзеясл. Напасвіць (жывёлу).
с. 170
Напаствитися дзеясл. зв. // перан. Наздзекавацца, насмяяцца.
с. 170
Напасти I дзеясл. 1. Напасці, накінуцца на каго-, што-н. з мэтай захопу, грабяжу, забойства і пад. // перан. Абрушыцца, наляцець (пра стыхійныя з’явы прыроды). 2. Накінуцца на каго-н. з абвінавачваннямі, папрокамі і пад. 3. 3 прагнасцю пачаць што-н. рабіць. 4. Прыпасці, кінуцца (на шыю). 5. Натрапіць, набрысці на што-н., раптоўна знайсці. 6. Раптоўна спасцігнуць каго-н.; здарыццца з кім-н. 7. Раптоўна ахапіць, апанаваць каго-н.; сысці на каго-н. (пра душэўны або фізічны стан).
с. 170
Напасти II дзеясл. Нападаць; падаючы, набрацца ў якой-н. колькасці.
с. 171
Напасти III, напасть I дзеясл. // перан. Задаволіць; пацешыць.
с. 171
Напастие наз. Тое, што і напасть II у 4 знач.
с. 171
Напастный прым. 1. Які адносіцца да напасці, цяжкіх выпрабаванняў. 2. Згубны.
с. 171
Напасть I гл. напасти III
с. 171
Напасть II наз. 1. Напасць, бяда, няшчасце; (мн.) цяжкія выпрабаванні. Увести у напасть — прычыніць няшчасце, непрыемнасць; упадати (упасти) въ напасть — зазнаваць (зазнаць) бяду, няшчасце. 2. Крыўда, ганьба; уціск, нападкі. 3. Напад, нападзенне. 4. Спакуса. Параўн. напастие. 5. Гарката, горыч.
с. 171
Напаяти, напояти дзеясл. 1. Паіць, напойваць. 2. Паліваць, арашаць, увільгатняць.
с. 173
Напаяючий дзеепрым. ад напаяти ў 2 знач.
с. 173
Напевней прысл. 1. Найбольш пэўна, дакладна. 2. З найбольшым даверам, з вялікай упэўненасцю.
с. 173
Напевнейший, напевнейшый прым. Тое, што і найпевнейший.
с. 173
Напевную прысл. Дакладна, трапна.
с. 174
Напекнейший прым. Тое, што і найпенкнейший.
с. 174
Напелненный дзеепрым. Напоўнены, запоўнены.
с. 174
Напелнити дзеясл. Напелнити руки — пасвяціць у духоўны стан.
с. 174
Напенкнейший прым. Тое, што і найпенкнейший.
с. 174
Напервей, напервее, напирвей прысл. 1. Тое, што і найпервей у 1 знач. Параўн. наперво, напервое. 2. Тое, што і найпервей у 2 знач. Напервей ... а потомъ — спачатку... а затым (а пасля); на первей нижли — перш, чым; да таго як, перад тым як.
с. 174
Наперво прысл. Тое, што і напервей у 1 знач.
с. 175
Напервое прысл. Тое, што і напервей у 1 знач.
с. 175
Напервше прысл. Найперш.
с. 175
Напервший прым. 1. Тое:, што і найперший у 1 знач. 2. Тое, што і найперший у 2 знач.
с. 176
Напервый прым. 1. Тое, што і найперший 1 знач. 2. Тое, што і найперший у 2 знач.
с. 176
Напереде прысл. Наперадзе, спераду; упачатку. Параўн. напреде.
с. 176
Напереднейший прым. 1. Тое, што і найпереднейший у 1 знач. 2. Тое, што і найпереднейший у 2 знач. 3. Самы дакладны, самы лепшы. 4. Самы дарагі, самы каштоўны.
с. 176
Напередъ, наперодъ I, наперэдъ прысл. 1. Уперад, наперад. 2. Спераду, паперадзе, на некаторай адлегласці перад кім-, чым-н. 3. Спачатку, перш за ўсё, у першую чаргу; раней; першым. 4. Загадзя; раней таго, што можа адбыцца. Напередъ ... а потомъ (опосле) — спачатку (раней) ... а пасля (затым). 5. Надалей, на будучы час. 6. Раней вызначанага тэрміну (аб аплаце чаго-н.).
с. 177
Напередъ, наперодъ II прыназ. Раней, перш (за каго-н.). Напередъ того (всего) — перш, раней.
с. 178
Наперекоре прысл. Наперакор, насуперак.
с. 179
Наперемену прысл. Напераменку, змяняючы адзін аднаго, па чарзе. Параўн. наперемены.
с. 179
Наперемены прысл. Тое, што і наперемену.
с. 179
Наперодъ I гл. напередъ I
с. 179
Наперодъ II гл. напередъ II
с. 179
Наперсни наз. Частка, прадмет збруі каня.
с. 179
Наперсникъ, наперстникъ наз. 1. Наперснік; блізкая давераная асоба або таварыш, якому давяраюць свае тайны. 2. Частка адзення старажытнаяўрэйскага першасвяшчэнніка, нагруднік.
с. 179
Наперти дзеясл. 1. Наперці; налегчы, націснуць на каго-, што-н. 2. // перан. Прымусіць або схіліць каго-н. да якога-н. дзеяння.
с. 180
Напертися дзеясл. зв. Настаяць на чым-н.; дабіцца, дамагчыся чаго-н.
с. 180
Напершей, наперше прысл. Тое, што і найпершей.
с. 180
Наперший прым. 1. Тое, што і найперший у 1 знач. 2. Тое, што і найперший у 2 знач.
с. 180
Наперэдъ гл. напередъ I
с. 181
Напечи дзеясл. Напячы, спячы.
с. 181
Напиватися, напиватисе дзеясл. зв. 1. Піць, выпіваць што- н., каб наталіць смагу. 2. // перан. Насычацца, убіраць у сябе што-н., прасякацца чым-н.
с. 181
Напилней, напильней прысл. Тое, што і найпилней.
с. 181
Напилнейший прым. Тое, што і найпилнейший.
с. 181
Напильней гл. напилней
с. 181
Напирати дзеясл. Настойліва дамагацца чаго-н., настойваць на чым-н.
с. 181
Напиратися, напиратисе дзеясл., зв. ад напирати.
с. 182
Напирвей гл. напервей
с. 182
Написавший дзеепрым. ад написати ў 1 знач.
с. 182
Написавый дзеепрым. ад написати ў 3 знач.
с. 182
Написание гл. написанье
с. 182
Написаный, написанный дзеепрым. 1. Ад написати ў 1 знач. // перан. Захаваны, утрыманы (у сэрцы, у памяці). 2. Ад написати ў 2 знач. 3. Ад написати ў 3 знач. 4. Ад написати ў 4 знач. 5. Перапісаны, унесены ў кнігу, запісаны. 6. Прадпісаны, указаны (пісьмова). 7. Перакладзены. 8. Адлюстраваны, намаляваны.
с. 182
Написанье, написание наз. 1. Складанне, напісанне якога-н. тэксту. 2. Тое, што напісана; тэкст. 3. Подпіс.
с. 184
Написатель наз. // перан. Стваральнік, тварэц.
с. 184
Написати, написать дзеясл. 1. Напісаць; зрабіць надпіс на чым-н. // перан. Захаваць, утрымаць у памяці, у сэрцы. 2. Скласці які-н. пісьмовы тэкст, дакумент; вызначыўшы што-н. каму-н., зрабіць аб гэтым адпаведны запіс. 3. Паведаміць, расказаць аб чым-н., выказаць, выкласці што-н. у пісьмовай форме. 4. Скласці, стварыць, напісаць (які-н. пісьмовы твор). 5. Перакласці. 6. Стварыць твор жывапісу, напісаць ікону; намаляваць. Написати в (у) шерсть — апісаць колер шэрсці, масць жывёлы.
с. 184
Написатися дзеясл. зв. 1. Ад написати ў 1 знач. 2. Ад написати ў 3 знач. 3. Ад написати ў 4 знач. 4. Назваць сябе кім-н., выдаць сябе за каго-н. 5. Быць унесеным у які-н. спіс.
с. 186
Написать гл. написати
с. 186
Написовати дзеясл. 1. Складаць які-н. тэкст, фіксуючы яго на пісьме. 2. Прызначаць, прадпісваць што-н. каму-н. 3. // перан. Захоўваць у сэрцы, у памяці. 4. // перан. Насылаць, напускаць на каго-н. бяду, няшчасце і пад.
с. 186
Написоватися дзеясл., зв. ад написовати ў 2 знач.
с. 187
Написуючий дзеепрым. ад написовати ў 1 знач.
с. 187
Написъ наз. 1. Пісанне. 2. Надпіс, кароткі тэкст змешчаны на якім-н. прадмеце. Параўн. напись. 3. Пісьмовы тэкст, дакумент; пісьмовая перадача чаго-н. 4. Подпіс. 5. Загаловак, назва.
с. 187
Напись наз. Тое, што і написъ у 2 знач.
с. 188
Напитати дзеясл. Накарміць.
с. 188
Напити дзеясл. Напіць, выпіць спіртнога на якую-н. суму. Параўн. напияти.
с. 188
Напитися, напитисе дзеясл. зв. 1. Выпіць чаго-н., каб наталіць смагу, папіць. 2. Напіцца спіртнога, дайсці да стану ап’янення. 3. // перан. Насыціцца, увабраць у сябе што-н. 4. // перан. Зведаць, паспрабаваць. Напитися крови — наздзекавацца з каго-н.; напитися своей крови — зведаць, спазнаць гора, пакуты.
с. 188
Напитокъ наз. 1. Піццё (як дзеянне). 2. Выпіванне. 3. Напітак; тое, што п’юць.
с. 189
Напитый дзеепрым. ад напити.
с. 190
Напияти дзеясл. Тое, што і напити.
с. 190
Наплакатися дзеясл. зв. Наплакацца.
с. 190
Наплацовый гл. напляцовый
с. 190
Наплевати дзеясл. Напляваць.
с. 190
Наплетеный дзеепрым. // перан. Нагавораны, наплецены.
с. 190
Наплечникъ наз. Частка адзення старажытнаяўрэйскага першасвяшчэнніка, якая складалася з двух кускоў тканіны, злучаных на плячах і спушчаных на спіну і грудзі.
с. 191
Наплодити дзеясл. Напладзіць, радзіць у вялікай колькасці.
с. 191
Наплодитися дзеясл., зв. ад наплодити.
с. 191
Наплохший, наплошшый прым. Найгоршы.
с. 191
Наплынути дзеясл. // перан. Наехаць, сысціся ў адно месца (пра людзей).
с. 191
Наплыти дзеясл. 1. Нацячы на паверхню чаго-н. 2. Напоўніцца чым-н., набрацца ў нейкай колькасці.
с. 191
Наплюгавити дзеясл. Напаскудзіць.
с. 191
Напляцовый, наплацовый прым. Які адносіцца да пэўнай плошчы, тэрыторыі.
с. 191
Напнутися дзеясл. зв. Напнуцца, напяцца, нацягнуцца.
с. 192
Напобожнейший прым. Самы важны, значны.
с. 192
Наповажнейший прым. Самы паважаны.
с. 192
Наповалъ прысл. Напавал.
с. 192
Напованый дзеепрым. Напоены.
с. 192
Наповати дзеясл. Паіць, напойваць.
с. 192
Наповедати дзеясл. Паведаміць.
с. 192
Наповеру прысл. Напавер.
с. 192
Напоготовю прысл. Напагатове, у стане гатоўнасці.
с. 192
Наподлейший прым. Тое, што і найподлейший.
с. 192
Наподобнейшый прым. Тое, што і найподобнейший.
с. 193
Напоеваный дзеепрым. ад напоивати ў 1 знач.
с. 193
Напоевати гл. напоивати
с. 193
Напоевый прым. ад напой у 2 знач.
с. 193
Напоеный, напоенный дзеепрым. 1. Ад напоити ў 1 знач. 2. Ад напоити ў 3 знач.
с. 193
Напожиточней прысл. Тое, што і найпожиточней.
с. 193
Напожытечнейший прым. Тое, што і найпожитечнейший.
с. 193
Напозычати, напозычать дзеясл. Напазычаць, пазычыць у каго-н. у вялікай колькасці.
с. 194
Напоиванье наз. Дзеянне па дзеясл. напоивати ў 1 знач.
с. 194
Напоивати, напоевати, напоивать дзеясл. 1. Напойваць. даваць магчымасць напіцца. 2. Арашаць, увільгатняць. 3. // перан. Насычаць, напаўняць.
с. 194
Напоивший дзеепрым. ад напоити ў 3 знач.
с. 194
Напоитель наз. Той, хто напойвае.
с. 194
Напоити дзеясл. 1. Напаіць, даць напіцца, выпіць чаго-н. 2. Арасіць, увільгатніць, пакрыць кроплямі чаго-н. 3. // перан. Насыціць, напоўніць якімі-н. ідэямі, пачуццямі і пад.; даць духоўны пажытак.
с. 194
Напоитися дзеясл. зв. 1. Ад напоити ў 3 знач. 2. // перан. Насыціцца, увабраць у сябе што-н.
с. 195
Напой наз. 1. Піццё (як дзеянне). 2. Піццё; тое, што п’юць. 3. Напітак; спецыяльна прыгатаваная для піцця вадкасць. 4. Кошт выпітага ў доўг віна; сума доўгу за віно. 5. // перан. Духоўныя патрабаванні, ідэі, пачуцці і інш.
с. 195
Напоймовати дзеясл. Набраць каго-н. на выкананне якіх-н. паслуг, абавязкаў.
с. 196
Напойный прым. Офера напойная — ахвярапрынашэнне ў выглядзе спіртных напіткаў.
с. 196
Наполбелый прым. Напалавіну белы.
с. 196
Наполживый прым. Тое, што і наполыживый.
с. 197
Наползумерлый дзеепрым. Тое, што і наполыумерлый.
с. 197
Наполмертвый прым. Тое, што і наполымертвый.
с. 197
Наполневати дзеясл. 1. Напаўняць, запаўняць. 2. Выконваць.
с. 197
Наполнейший прым. Які дасягнуў найвышэйшага развіцця.
с. 197
Наполнение гл. наполненье
с. 197
Наполненый, наполненный дзеепрым. 1. Ад наполнити ў 1 знач. 2. Ад наполнити ў 3 знач. 3. Ад наполнити ў 4 знач. 4. Ад наполнити ў 9 знач. 5. // перан. Прасякнуты. запоўнены, захоплены, заняты цалкам (пра думкі, ідэі і пад). 6. // перан. Надзелены чым-н., адораны якімі-н. якасцямі. 7. Распаўсюджаны (па ўсёй тэрыторыі).
с. 197
Наполненье, наполнение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. наполнити ў 1 знач. 2. Павелічэнне, дапаўненне; напаўненне. 3. Выкананне, ажыццяўленне, здзяйсненне. 4. Тое, чым запоўнена што-н.
с. 199
Наполнитель наз. Складальнік, тварэц.
с. 199
Наполнити, наполнить дзеясл. 1. Напоўніць; запоўніць, поўнасцю заняць. 2. Запоўніць сабой поўнасцю. 3. Запоўніць (пахамі, водарам, гукамі і пад.). 4. Дапоўніць, папоўніць. 5. Выканаць, ажыццявіць, здзейсніць. 6. Забяспечыць у дастатковай колькасці. // перан. Надзяліць чым-н.; адарыць каго-н. якімі-н. якасцямі. 7. Засяліць; запоўніць; заняць жыхарамі, насельніцтвам. 8. Распаўсюдзіць па ўсёй тэрыторыі, пашырыць сферу ўжывання. 9. // перан. Перапоўніць, празмерна напоўніць чым-н., якімі-н. пачуццямі.
с. 199
Наполнитися, наполнитисе дзеясл. зв. 1. Ад наполнити ў 1 знач. 2. Ад наполнити ў 2 знач. 3. Ад наполнити ў 9 знач. Наполнитися злой (своей) воли, злого умыслу — прасякнуцца злосным намерам, зламыснасцю. Параўн. навповнитися. 4. Папоўніцца чым-н. 5. Скончыцца (аб тэрміне). 6. Пакрыцца чым-н. 7. Збыцца, ажыццявіцца, здзейсніцца.
с. 201
Наполняный дзеепрым. ад наполняти ў 1 знач.
с. 202
Наполняти дзеясл. 1. Напаўняць, запаўняць. 2. Засяляць; запаўняць; займаць жыхарамі, насельніцтвам. 3. Запаўняць (пахамі, водарам і пад.). 4. // перан. Надзяляць чым-н.; адорваць каго-н. якімі-н. якасцямі. 5. Выконваць, ажыццяўляць, здзяйсняць. 6. Напаўняць сокамі (пра зерне, плады і пад.). 7. // перан. Узбуджаць, распальваць.
с. 203
Наполнятися, наполнятисе дзеясл. зв. 1. Напаўняцца, станавіцца поўным, запоўніцца да верху. 2. // перан. Перапаўняцца, празмерна напаўняцца чым-н. 3. Мінаць, праходзіць (аб тэрміне).
с. 204
Наполняючий дзеепрым. Які выконвае, ажыццяўляе, здзяйсняе.
с. 204
Наполняющий дзеепрым. 1. Які распаўсюджвае што-н. на ўсёй тэрыторыі. 2. // перан. Які нараджае, стварае што-н.
с. 204
Наполокъ наз. Жалезная лапатка, прымацаваная наўскасяк да лемеха для адвалу зямлі.
с. 204
Наполохати дзеясл. Напалохаць, напужаць.
с. 204
Наполпоношеный дзеепрым. Тое, што і наполызношоный.
с. 205
Наполъ прысл. 1. Тое, што і наполы ў 1 знач. Параўн. навполъ. 2. Тое, што і наполы ў 2 знач. 3. Тое, што і наполы ў 3 знач. 4. Напалам, у сумесі з чым-н.
с. 205
Наполы прысл. 1. Папалам, на дзве прыблізна роўныя часткі, напалавіну. Параўн. наполъ у 1 знач. 2. Пароўну, у аднолькавай колькасці. Параўн. наполъ у 2 знач. 3. На роўных долях з кім-н. Параўн. наполъ у 3 знач.
с. 205
Наполыгорачый прым. Летні, не вельмі гарачы.
с. 206
Наполыживый прым. Напаўжывы, ледзь жывы. Параўн. наполживый.
с. 206
Наполызношоный дзеепрым. Такі, якім карысталіся, падношаны. Параўн. наполпоношеный.
с. 207
Наполымертвый прым. Напаўмёртвы; напаўжывы, ледзь жывы. Параўн. наполмертвый.
с. 207
Наполынагий прым. Напаўраздзеты, паўраздзеты.
с. 207
Наполыубитый дзеепрым. Ледзь не забіты.
с. 207
Наполыумарлый дзеепрым. Тое, што і наполыумерлый.
с. 207
Наполыумерлый дзеепрым. Напаўмёртвы; ледзь жывы. Параўн. наползумерлый, наполыумарлый.
с. 207
Напомененый дзеепрым. ад напоменути (напомянути) ў 1 знач.
с. 208
Напомененье наз. Указ, указанне.
с. 208
Напоменути гл. напомянути
с. 208
Напоменуть гл. напомянути
с. 208
Напоминальный, напоминалный прым. Якім напамінаюць, паведамляюць, папярэджваюць аб чым-н., заклікаюць да чаго-н. Напоминальный листъ — гл. листъ.
с. 208
Напоминане гл. напоминанье
с. 208
Напоминание гл. напоминанье
с. 208
Напоминаный дзеепрым. 1. Ад напоминати ў 1 знач. 2. Ад напоминати ў 2 знач.
с. 208
Напоминанье, напоминане, напоминание, напоминанэ наз. 1. Настаўленне, наказ, павучанне. Параўн. напомненье ў 1 знач. 2. Просьба, угавор. 3. Заклік, зварот. 4. Указанне, апавяшчэнне. 5. Успамін.
с. 209
Напоминати дзеясл. 1. Настаўляць, навучаць, павучаць, наказваць. 2. Напамінаць, паведамляць, апавяшчаць, папярэджваць; прасіць, угаворваць. 3. Звяртацца да каго-н., заклікаць. 4. Успамінаць. 5. Запытвацца, пытацца (у каго-н.)
с. 210
Напоминатися дзеясл. зв. 1. Напамінаць аб сабе. 2. Звяртацца да каго-н. (з патрабаваннем).
с. 211
Напоминаючий дзеепрым. ад напоминати ў 1 знач.
с. 211
Напоминокъ наз. Напамінак, зварот, заклік.
с. 211
Напомнене гл. напомненье
с. 211
Напомнение гл. напомненье
с. 211
Напомненый, напомненный дзеепрым. ад напомнети ў 2 знач.
с. 211
Напомненье, напомнене, напомнение наз. 1. Тое, што і напоминанье ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. напомнети ў 2 знач.
с. 212
Напомнети, напомнити дзеясл. 1. Даць наказ, настаўленне; павучальныя парады. Параўн. навпомнити. 2. Напомніць, паведаміць, апавясціць, папярэдзіць.
с. 213
Напомогати дзеясл. Памагаць, аказваць садзеянне, дапамогу; выратоўваць, выручаць.
с. 213
Напомянаный дзеепрым. ад напомянути ў 1 знач.
с. 213
Напомянути, напоменути, напоменуть дзеясл. 1. Напомніць; папярэдзіць, паведаміць, апавясціць; папрасіць. 2. Заклікаць. 3. Успомніць.
с. 213
Напомянутие наз. 1. Дзеянне па дзеясл. напомянути ў 1 знач. 2. Настаўленне, наказ.
с. 214
Напомянутися дзеясл., зв. ад напомянути ў 1 знач.
с. 214
Напоперекъ, напоперокъ прысл. У шырыню; упоперак.
с. 214
Напорожникъ наз. Тое, што і порогъ.
с. 214
Напорочати дзеясл. // перан. Ганіць, няславіць.
с. 214
Напосередъ прыназ. Пасярод.
с. 214
Напоследнейший прым. Тое, што і найпоследнейший.
с. 215
Напоследний прым. у знач. наз. Апошні.
с. 215
Напоследокъ I прысл. 1. Пасля, пазней, у далейшым. Параўн. напоследъ, напоследы I у 1 знач. 2. Напаследак, пад канец. Параўн. напоследы I у 2 знач.
с. 215
Напоследокъ II прыназ. У канцы чаго-н., завяршаючы што-н. Параўн. напоследы II.
с. 215
Напоследъ наз. Тое, што і напоследокъ I у 1 знач.
с. 215
Напоследы I прысл. 1. Тое, што і напоследокъ I у 1 знач. Параўн. найпоследы. 2. Тое, што і напоследокъ I у 2 знач.
с. 215
Напоследы II прыназ. Тое, што і напоследокъ II.
с. 215
Напотешнейший прым. Тое, што і найпотешнейший.
с. 215
Напотимъ гл. напотымъ
с. 216
Напотомный прым. Які мае наступіць, які прыйдзе.
с. 216
Напотомъ I прысл. Пасля, пазней у далейшым, у будучым; на будучае. Напотомъ будучий — той, хто прыйдзе на змену цяперашняму. Параўн. напотымъ.
с. 216
Напотомъ II прыназ. Пасля, па сканчэнні тэрміну існавання чаго-н.
с. 216
Напотребней прысл. Больш за ўсё патрэбна, трэба.
с. 217
Напотребнейший, напотребнейшый прым. Тое, што і найпотребнейший.
с. 217
Напотужнейший, напотужнейшый прым. Тое, што і найпотужнейший у 1 знач.
с. 217
Напотымъ, напотимъ прысл. Тое, што і напотомъ I. Напотымъ будучий — той, хто прыйдзе на змену цяперашняму.
с. 217
Напочатку прысл. Напачатку, спачатку; першапачаткова. Параўн. напочатокъ.
с. 218
Напочатокъ прысл. Тое, што і напочатку.
с. 218
Напочтивший прым., найвыш. ст. ад почтивый.
с. 218
Напояти гл. напаяти
с. 218
Направа наз. 1. Папраўка, рамонт. 2. Указанне, загад. Параўн. направъ. 3. Умацаванне; аднаўленне, паляпшэнне; парадак. 4. Упрыгажэнне.
с. 218
Направаваный гл. направованый
с. 220
Направдивший прым. Самы праўдзівы.
с. 220
Направе прысл. Справа.
с. 220
Направеный дзеепрым. ад направити ў 2 знач.
с. 220
Направенье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. направити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. направити ў 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. направити ў 3 знач. 4. Шлях, напрамак. 5. Выратаванне, збаўленне ад чаго-н.
с. 220
Направитель наз. Той, хто павучае, накіроувае на правільны шлях.
с. 220
Направити, направить дзеясл. 1. Направіць, адрамантаваць, зрабіць прыгодным для карыстання. 2. Аднавіць, узнавіць, вярнуць да ранейшага стану. 3. // перан. Накіраваць; даючы парады, навучыць чаму-н. добраму. 4. Накіраваць, паслаць, адправіць каго-н. куды-н. 5. Падаслаць; паслаць, накіраваць спецыяльна з якой-н. тайнай мэтай. 6. Уладзіць, уладкаваць; згладзіць, палепшыць; прымірыць. 7. Наліць.
с. 221
Направитися, направитесе дзеясл. зв. 1. Адправіцца, накіравацца, рушыць у якім-н. кірунку. 2. Выправіцца; паправіцца; прыйсці да ранейшага стану. 3. // перан. Схіліцца ў чый-н. бок, паддаўшыся чыйму-н. уздзеянню. 4. Здзейсніцца, ажыццявіцца. 5. Асесці, пасяліцца, асталявацца; трывала замацавацца. 6. Надысці, настаць. 7. Прайсці; знікнуць, рассеяцца.
с. 222
Направить гл. направити
с. 223
Направленый дзеепрым. 1. Ад направити ў 1 знач. 2. Ад направити ў 2 знач. 3. Ад направити ў 3 знач. 4. Ад направити ў 5 знач. 5. Прызначаны; загадзя намечаны для каго-н. (для якой-н. мэты).
с. 223
Направлянье наз. Дзеянне па дзеясл. направляти ў 1 знач.
с. 224
Направляти дзеясл. 1. Напраўляць, рамантаваць, рабіць прыгодным для карыстання. Параўн. направяти ў 1 знач. 2. // перан. Накіроўваць; павучаць, навучаць, настаўляць. 3. Накіроўваць, падсылаць.
с. 224
Направлятися дзеясл. зв. 1. Ад направляти ў 2 знач. 2. Накіроўвацца, адпраўляцца.
с. 225
Направляючий дзеепрым. у знач наз. Той, хто кіруе, вызначае напрамак.
с. 225
Направнейший, направнейшый прым. Самы справядлівы.
с. 225
Направность наз. Накіраванасць.
с. 225
Направный дзеепрым. у знач. прым. 1. Прыгодны для аднаўлення. 2. Падасланы; накіраваны спецыяльна з якой-н. мэтай.
с. 225
Направо прысл. Направа; у правы бок.
с. 225
Направованый, направаваный дзеепрым. ад направовати ў 1-2 знач.
с. 226
Направованье наз. Дзеянне па дзеясл. направовати ў 1 знач.
с. 226
Направовати, направовать дзеясл. 1. Напраўляць, рамантаваць, рабіць прыгодным для карыстання. 2. Будаваць. 3. Аднаўляць, узнаўляць, вяртаць да ранейшага стану. 4. Дапаўняць, напаўняць, запаўняць, папаўняць што-н. чым-н. 5. Падсылаць, накіроўваць спецыяльна з якой-н. тайнай мэтай. 6. // перан. Настаўляць, накіроўваць, павучаць.
с. 226
Направоватися дзеясл. зв. 1. Ад направовати ў 4 знач. 2. // перан. Паляпшацца; напаўняцца чым-н. добрым.
с. 227
Направовать гл. направовати
с. 228
Направъ наз. Тое, што і направа ў 2 знач.
с. 228
Направянье наз. Дзеянне па дзеясл. направяти ў 1 знач.
с. 228
Направяти дзеясл. 1. Тое, што і направляти ў 1 знач. 2. Накіроўваць, даваць пэўны кірунак.
с. 228
Напрагнутися, напрягнутися дзеясл. зв. Напружыцца.
с. 228
Напраснивый прым. 1. Дзёрзкі; адважны, смелы. 2. Люты, раз’юшаны, злосны.
с. 228
Напрасникъ наз. Смяльчак.
с. 228
Напрасно, напрастно прысл. 1. Несправядліва; без прычыны; без віны. 2. Дарэмна, без патрэбы.
с. 228
Напрасный прым. Нечаканы, неспадзяваны, раптоўны. Напрасная смерть — нечаканая, раптоўная, дачасная смерць.
с. 229
Напрастно гл. напрасно
с. 229
Напратаный дзеепрым. Схаваны (у вялікай колькасці).
с. 229
Напрацоватисе дзеясл. зв. Напрацавацца.
с. 229
Напреде, напреди прысл. Тое, што і напереде.
с. 229
Напреднее прысл. Спачатку; спярша, найперш.
с. 230
Напреднейший, напреднейшый прым. 1. Тое, што і найпереднейший у 1 знач. 2. Тое, што і найпереднейший у 2 знач. 3. Самы лепшы (па якасці); самы выдатны, самы славуты. 4. Самы блізкі (па адлегласці).
с. 230
Напредсе прысл. Перш за ўсё, раней за што-н. іншае.
с. 231
Напредъ I прысл. 1. Тое, што і напродъ I у 1 знач. 2. Тое, што і напродъ I у 2 знач. 3. Надалей; у далейшым; на будучы час.
с. 231
Напредь II прыназ. Перад чым-н.; у пачатку чаго-н.
с. 231
Напреко прысл. Насупраць, наперакор.
с. 231
Напрентше прысл. Найхутчэй.
с. 231
Напреподобнейший прым. Самы прападобны, праведны, святы.
с. 231
Напрестольный прым. Які адносіцца да царкоўнага прастолу; які ляжыць на царкоўным прастоле.
с. 231
Напретивъ гл. напротивъ II
с. 232
Наприемнейший, наприемнейшый, наприемниший прым. Тое, што і найприемнейший.
с. 232
Наприехати дзеясл. Наехаць, з’ехацца ў адно месца ў вялікай колькасці.
с. 232
Наприймовати дзеясл. Напрымаць, прыняць вялікую колькасць каго-н.
с. 232
Наприкладъ, напрыкладъ пабочн. сл. Напрыклад, для прыкладу.
с. 232
Наприкрейший прым. Тое, што і найприкрейший.
с. 233
Наприкреный дзеепрым. ад наприкрити.
с. 233
Наприкреньеся наз. Дзеянне па дзеясл. наприкрытися.
с. 233
Наприкрити дзеяся. Зрабіць што-н. непрыемнае, нязноснае, прыкрае.
с. 233
Наприкрший, наприкший прым. Вельмі дрэнны, прыкры.
с. 233
Наприкрытися, наприкрытисе дзеясл. зв. Стаць прыкрым; надакучыць каму-н.
с. 233
Наприкрятися дзеясл. зв. Станавіцца надакучлівым, прыкрым, нязносным.
с. 234
Наприкший гл. наприкрший
с. 234
Напристойней, напрыстойней прысл. Тое, што і найпристойней.
с. 234
Напровадити, напровадить дзеясл. Навезці, прывезці у вялікай колькасці.
с. 234
Напроваженье наз. Правядзенне, ажыццяўленне (чаго-н.).
с. 234
Напродъ I прысл. 1. Спачатку, спярша; раней; перш за ўсё, найперш, у першую чаргу. Параўн. напредъ I у 1 знач. 2. Уперад, наперад. Параўн. напредъ I у 2 знач. 3. Уперад, раней вызначанага тэрміну (аб аплаце чаго-н.).
с. 234
Напродъ II прыназ. 1. Перад кім-, чым-н.; на невялікай адлегласці ад каго-н.; наперадзе каго-, чаго-н. 2. Раней за іншых. 3. Упачатку (тэрміну); напярэдадні.
с. 235
Напромежку прыназ. Паміж.
с. 235
Напроразливейший прым., найвыш. ст. ад проразливый.
с. 236
Напросити дзеясл. Напрасіць, наклікаць, запрасіць вялікую колькасць каго-н.
с. 236
Напроситися дзеясл. зв. Напрасіцца, просьбамі ці намёкамі прапанаваць сябе ў якасці чаго-н., дабіцца дазволу на што-н.
с. 236
Напростей прысл. Сама проста, найпрасцей.
с. 236
Напростейшый прым. у знач. наз. Тое, што і найпростейший.
с. 236
Напростованый дзеепрым. 1. Выпрамлены. 2. Ад напростовати.
с. 236
Напростовати дзеясл. // перан. Выправіць, ліквідаваць недахопы, заганы. Напростовати сердца — // перан. Схіліцца на чый-н. бок; пранікнуцца пачуццём павагі да каго-н.
с. 236
Напросторший прым. 1. Самы прасторны, свабодны. 2. Свабодны, не абмежаваны пэўнымі нормамі.
с. 237
Напростший, напростшый прым. у знач. наз. Тое, што і найпростейший.
с. 237
Напростъ прысл. Напрасткі, па прамой лініі; самым кароткім шляхам.
с. 237
Напротивитися дзеясл. зв. Супрацьдзейнічаць, не падпарадкоўвацца чаму-н.
с. 237
Напротивко, напротивку I прысл. Насупраць, на процілеглым баку ад каго-, чаго-н.; прама перад кім-, чым-н.
с. 237
Напротивко, напротивку II, напрэтивко прыназ. 1. Супраць каго-, чаго-н.; насустрач каму-, чаму-н. 2. Супраць, наперакор каму-, чаму-н. 3. Насупраць (указвае на прадмет або асобу, перад якімі на процілеглым баку што-н. размяшчаецца). 4. Насустрач каму-, чаму-н. 5. Замест каго-, чаго-н.
с. 237
Напротивный прым. Які знаходзіцца насупраць.
с. 239
Напротиву прыназ. 1. Тое, што і напротивъ II у 2 знач. 2. Тое, што і напротивъ II у 3 знач. 3. Тое, што і напротивъ II у 4 знач.
с. 239
Напротивъ I прысл. 1. Насупраць, на процілеглым баку ад каго-, чаго-н.; прама перад кім-, чым-н. 2. Наперакор, насуперак каму-, чаму-н.
с. 239
Напротивъ II, напретивъ прыназ. 1. З родным склонам. Супраць (ужываецца пры ўказанні прадмета, з’явы, асобы і пад., для барацьбы з якімі ці для пазбаўлення ад якіх прымяняюцца якія-н. сродкі). 2. З давальным склонам. Супраць, наперакор каму-, чаму-н. (указвае на асобу або прадмет, насуперак якім што-н. робіцца, адбываецца). Параўн. напротиву ў 1 знач. 3. Насупраць каго-, чаго-н перад кім-, чым-н. (указвае на прадмет або асобу, перад якімі на процілеглым баку хто-, што-н. знаходзіцца, размяшчаецца). Параўн. напротиву ў 2 знач. 4. Замест, узамен каго-, чаго-н. Параўн. напротиву ў 3 знач.
с. 239
Напрошеный, напрошоный дзеепрым. ад напросити.
с. 241
Напрошовати дзеясл. Запрошваць.
с. 241
Напрошоный гл. напрошеный
с. 241
Напрощший прым., найвыш. ст. ад простый.
с. 241
Напрудшей, напрудца, напрудце, напрудчей, напрудше, напружей, напружшей прысл. Тое, што і найпрудшей.
с. 241
Напрыкладъ гл. наприкладъ
с. 241
Напрыкрати дзеясл. Апрыкраць, надакучваць.
с. 242
Напрыстойней гл. напристойней
с. 242
Напрэтивко гл. напротивко II
с. 242
Напрягати дзеясл. Напружваць, напінаць, нацягваць.
с. 242
Напрягнутися гл. напрагнутися
с. 242
Напрямо прысл. Прама.
с. 242
Напрясти дзеясл. Напрасці.
с. 242
Напрятати дзеясл. Нахаваць.
с. 242
Напсованый дзеепрым. Скажоны, перайначаны; сапсаваны.
с. 242
Напсованье наз. Сапсаванасць, скажэнне.
с. 242
Напудити дзеясл. Прыгнаць, нагнаць.
с. 242
Напускати дзеясл. Выпускаць, выганяць на выпас.
с. 242
Напустити дзеясл. 1. Напусціць, даць магчымасць увайсці у вялікай колькасці. 2. Напусціць, накіраваць для нападу, падбіць, падгаварыць, нацкаваць. 3. Напусціць, наслаць. Напустити страхъ — навесці страх на каго-н.; застрашыць, запужаць. 4. Пасыпаць зверху, прысыпаць.
с. 242
Напустомъ прысл. Шляхам спуску паляўнічых сабак з павадкоў, налыгачоў.
с. 243
Напухлый прым. Напухлы, успухлы.
с. 243
Напущаный дзеепрым. Надточаны, падоўжаны.
с. 243
Напущати дзеясл. Напускаць, насылаць.
с. 243
Напущенье наз. Дзеянне па дзеясл. напущати.
с. 243
Напущивати дзеясл. шматпкр. Спускаць, вызваляць ад павадкоў, налыгачоў, накіроўваць па следу звера (аб паляўнічых сабаках).
с. 244
Напущий, напущый дзеепрым. ад напущати.
с. 244
Напущоный дзеепрым. ад напустити.
с. 244
Напущый гл. напущий
с. 244
Напханый дзеепрым. ад напхати.
с. 244
Напхати дзеясл. Напхаць, напхнуць, набіць.
с. 244
Напхатися дзеясл. зв. Напхацца, набіцца.
с. 244
Напытати дзеясл. Напытаць.
с. 244
Напыхати дзеясл. Напіхваць, напаўняць, набіваць.
с. 245
Напыщатися дзеясл. зв. Важнічаць, ганарыцца, фанабэрыцца.
с. 245
Напыщение гл. напыщенье
с. 245
Напыщеный прым. Напышлівы, ганарысты, фанабэрысты, непакорны.
с. 245
Напыщенье, напыщение наз. Напышлівасць, ганарыстасць, фанабэрыстасць.
с. 245
Напяти дзеясл. 1. Напяць, нацягнуць, зрабіць тугім; напружыць. 2. Напяць; падняць, паставіць.
с. 245
Напятие наз. Дзеянне па дзеясл. напяти ў 1 знач.
с. 245
Напятися дзеясл. зв. Напяцца, нацягнуцца.
с. 245
Напятка наз. Набойка.
с. 245
Напятнованый дзеепрым. Кляймёны.
с. 245
Напятый дзеепрым. 1. Напяты, нацягнуты. 2. // перан. У знач. прым. Напружаны, нацягнуты, цяжкі; які патрабуе ўрэгулявання.
с. 245
Нарабляти гл. наробляти
с. 245
Нарада наз. Нарада.
с. 246
Нарадити I дзеясл. Нараіць, параіць. Параўн. нараити.
с. 246
Нарадити II, наредити, нарядити дзеясл. 1. Справіць; заснавацъ, устанавіць; збудаваць. 2. Прызначыць, папярэдне вызначыць, намеціць. 3. Падрыхтаваць. 4. Адзець, надзець, апрануць; прыбраць (пакойніка).
с. 246
Нарадитися I, нарадитисе дзеясл. зв. Парадзіцца, параіцца; абмяняцца думкамі, парадамі; дагаварыцца, дамовіцца.
с. 246
Нарадитися II, наредитися, нарядитися дзеясл. зв. 1. Прыбрацца, апрануцца, адзецца ў якую-н. адзежу. 2. Уздзець, прыладзіць, начапіць зброю. 3. Сабрацца, падрыхтаваць усё неабходнае ў дарогу.
с. 247
Нарадней прысл. Прыстойней.
с. 247
Нарадно, нарядне прысл. Прыгожа, багата, шыкоўна, пышна.
с. 247
Нарадный, нарядный прым. Прыгожы, багаты, шыкоўны, пышны.
с. 247
Нарадъ, нарядъ наз. 1. Адзенне, убранне, строі. 2. Сукупнасць прадметаў рознага ўжытку і прызначэння (амуніцыі, ваеннага і конскага начыння). 3. Група людзей, што выконваюць якое-н. заданне, работу.
с. 248
Наражати, наряжати дзеясл. Гатаваць, рыхтаваць, падрыхтоўваць.
с. 248
Наражатися I дзеясл. зв. Раіцца, радзіцца.
с. 249
Наражатися II, нарежатися дзеясл. зв. 1. Трапляцца, надарацца. 2. З’яўляцца, узнікаць. 3. Збірацца, падрыхтоўвацца.
с. 249
Нараженье, нареженье, наряженье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. наражати.
с. 249
Наражоный, наряженый, наряжоный дзеепрым. 1. Паражоны (хваробай, эпідэміяй); пашкоджаны. 2. Адзеты ў баявое адзенне, узброены; падрыхтаваны да бою, вайны. 3. Прыгатаваны, падрыхтаваны. 4. Устаноўлены. 5. Выліты, зроблены шляхам ліцця.
с. 249
Наразумити дзеясл. Тое, што і нарозумити.
с. 250
Наразумнейший прым. Самы разумны.
с. 250
Наразыти дзеясл. Нанесці пашкоджанне.
с. 250
Нараизъ наз. Гранат (?).
с. 250
Нараити дзеясл. Тое, што і нарадити I.
с. 250
Нараквецы наз. 1. Нарукаўнікі як прадмет аблачэння свяшчэннаслужыцеляў. 2. // перан. Путы, кандалы.
с. 250
Нараменникъ наз. Частка адзення старажытнаяўрэйскага першасвяшчэнніка; наогул, адзежына, якая пакрывае плечы, надзяваецца на плечы. Параўн. нарамникъ.
с. 250
Нарамникъ наз. Тое, што і нараменникъ.
с. 250
Нараней прысл. Раней за ўсё.
с. 251
Нараню прысл. Раніцай, ранкам.
с. 251
Нараховати дзеясл. Налічыць, залічыць на чый-н. рахунак.
с. 251
Нарвати дзеясл. Нарваць.
с. 251
Нарвина наз. Драўляная перакладзіна, скрэпа, якая служыць для змацавання, злучэння дошак дзвярэй, стала і інш.; жардзінка, што кладзецца ў калёсах ці мажарах на падушкі.
с. 251
Нардовый прым. ад нардъ.
с. 251
Нардусъ наз. Тое, што і нардъ.
с. 251
Нардъ наз. Індыйская духмяная расліна. Параўн. нардусъ, нердъ.
с. 251
Наредити гл. нарадити II
с. 251
Наредитися гл. нарадитися II
с. 252
Нарежатися гл. наражатися II
с. 252
Нареженье гл. нараженье
с. 252
Нарезаный дзеепрым. Надрэзаны.
с. 252
Нарезати дзеясл. 1. Нарэзаць; зрэзаўшы, прыгатаваць, зрабіць. 2. Нарэзаць, зарэзаць у нейкай колькасці.
с. 252
Нарекалница наз. Плакальшчыца (жанчына, якую ў адпаведнасці са старадаўнім пахавальным абрадам наймалі плакаць па пакойніку).
с. 252
Нареканье, нарекание, нарекане наз. Дзеянне па дзеясл. нарекати ў 1 і 2 знач.
с. 252
Нарекати, нарекать, нарикати дзеясл. 1. Наракаць, скардзіцца. 2. Шкадаваць; бедаваць, смуткаваць, рыдаць.
с. 252
Нарекатися дзеясл. зв. Называцца.
с. 253
Нарекать гл. нарекати
с. 253
Нарекаючий, нарекаючый дзеепрым. ад нарекати ў 1 знач.
с. 253
Нарецаемый гл. нарицаемый
с. 253
Нарецатися гл. нарицатися
с. 253
Нареченый, нареченный, наречоный дзеепрым. 1. Ад наречи ў 1 знач. 2. Ад наречи ў 2 знач.
с. 253
Наречи дзеясл. 1. Назваць; даць імя, мянушку, прозвішча. Параўн. нарещи. 2. Назначыць, прызначыць на якую-н. пасаду. 3. Вызначыць загадзя (памеры чаго-н., тэрмін правядзення чаго-н.).
с. 254
Наречие наз. Нараканне (?).
с. 255
Наречися дзеясл. зв. Назвацца.
с. 255
Наречо наз. Тое, што названа, пералічана.
с. 255
Наречоный гл. нареченый
с. 255
Нарещи дзеясл. Тое, што і наречи ў 1 знач.
с. 255
Нарикати гл. нарекати
с. 255
Нарисованый дзеепрым. // перан. Намаляваны, нарысаваны, адлюстраваны ў памяці, сэрцы, свядомасці.
с. 255
Нарисовати, нарысовати дзеясл. Намаляваць, нарысаваць.
с. 255
Нарихлей гл. нарыхлей
с. 255
Нарицаемый, нарецаемый, нарыцаемый дзеепрым. Названы, называны, які называецца.
с. 256
Нарицанье наз. Дзеянне па дзеясл. нарицати ў 1 знач.
с. 256
Нарицателне прысл. Намінальна.
с. 256
Нарицати дзеясл. 1. Называць. 2. Прызываць.
с. 256
Нарицатися, нарецатися дзеясл. зв. 1. Называцца. 2. Указвацца, адзначацца.
с. 256
Нарицающий, нарыцающый дзеепрым. ад нарицати ў 1 знач.
с. 257
Нарицающийся дзеепрым. ад нарицатися ў 1 знач.
с. 257
Наробити, наробить дзеясл. Нарабіць.
с. 257
Наробляти, нарабляти дзеясл. Рабіць насуперак; пярэчыць, супярэчыць.
с. 257
Нароблятися дзеясл. зв. Захапляцца, цікавіцца.
с. 258
Наробяти дзеясл. 1. Рабіць што-н. насуперак, супрацьдзейнічаць; супрацьпастаўляць. 2. Рабіць што-н. больш даказальным; нарошчваць, нагрувашчваць доказы; прыводзячы іх, жангліраваць, злоўжываць імі. 3. Займацца; праяўляць цікавасць да чаго-н.
с. 258
Наровнейший прым. 1. Самы гладкі, без упадзін і ўзгоркаў. 2. Самы значны, важны.
с. 259
Наровникъ наз. Той, хто дзейнічае ў карысць каго-н.
с. 259
Наровно прысл. Пароўну.
с. 259
Наровновати дзеясл. Ураўнаваць, зрабіць роўным, аднолькавым у якіх-н. адносінах.
с. 259
Нарогъ, норогъ наз. Нарог, сашнік; жалезная частка сахі, якая падразае зямлю.
с. 259
Народженье наз. Дзень, дата, калі хто-н. нарадзіўся.
с. 259
Народившийся дзеепрым. ад народитися ў 1 знач.
с. 259
Народити дзеясл. 1. Радзіць, даць жыццё каму-н. Яко матка народила — зусім голы, без ніякага адзення. 2. Тое, што і народитися ў 1 знач. 3. Даваць ураджай, быць урадлівай (пра зямлю).
с. 259
Народитися, народитисе дзеясл. зв. 1. Радзіцца, з’явіцца на свет. Параўн. народити ў 2 знач. 2. З’явіцца, пачацца; узнікнуць; завесціся. 3. Паходзіць па нараджэнню з якой-н. мясцовасці.
с. 260
Народовъ прым. ад народъ.
с. 260
Народовый прым. Народны.
с. 260
Народъ наз. 1. Род, племя; патомкі. 2. Радаслоўе, радаслоўная; пакаленне ў радаслоўнай. 3. Пол. 4. Людзі; народ. 5. Група асоб, аб’яднаных тымі ці іншымі адметнымі ўласцівасцямі, супольнасцю маёмасных і саслоўных інтарэсаў, палітычных і рэлігійных поглядаў. 6. Людзі, якія належаць да адной этнічнай ці расавай супольнасці; народнасць, нацыя, народ. 7. Насельніцтва (краіны, горада).
с. 260
Нарожати дзеясл. Тое, што і нарожатисе.
с. 263
Нарожатисе дзеясл. зв. Нараджацца. Параўн. нарожати.
с. 263
Нарождение, нарожденье наз. Тое, што і нароженье ў 1 знач.
с. 263
Нарожденый дзеепрым. Тое, што і нароженый у 1 знач.
с. 263
Нарожденье гл. нарождение
с. 263
Нарожене гл. нароженье
с. 263
Нароженецъ наз. Родны, блізкі сэрцу; сын.
с. 263
Нарожение гл. нароженье
с. 263
Нароженый, нароженный, нарожоный дзеепрым. 1. Народжаны. Параўн. нарожденый. 2. Які паходзіць па нараджэнню з якой-н. тэрыторыі.
с. 263
Нароженье, нарожене, нарожение, нарожэнье наз. 1. Нараджэнне. Божье (божое) нароженье — Каляды; божего (господнего) нароженья — зыходная дата вызначэння часу. Параўн. нарождение. 2. Наставанне (маладзіка).
с. 264
Нарожникъ наз. 1. Вуглавы межавы знак, капец. Параўн. нарожница. 2. Бастыён.
с. 265
Нарожница наз. Тое, што і нарожникъ у 1 знач.
с. 265
Нарожный прым. 1. Межавы (знак). 2. Вуглавы (дом).
с. 265
Нарожоный гл. нароженый
с. 265
Нарожэнье гл. нароженье
с. 265
Нарозни прысл. Тое, што і нарозно ў 1 знач.
с. 265
Нарозно прысл. 1. Асобна, паасобку, раздзельна. Параўн. нарозни. 2. У розныя бакі. 3. У розніцу.
с. 266
Нарозумити, нарозумети дзеясл. Наставіць на розум; навучыць. Параўн. наразумити.
с. 266
Нарозумляти дзеясл. Настаўляць на розум; навучаць.
с. 266
Нарой наз. Дзёрзкасць, напорыстасць.
с. 266
Нарокомъ прысл. Знарок, назнарок.
с. 266
Нароскошнейший прым. Тое, што і найроскошнейший.
с. 266
Наростати дзеясл. Нарастаць, павялічвацца ў памерах.
с. 267
Нарочатый прым. 1. Тое, што і нарочитый у 2 знач. 2. Тое, што і нарочитый у 4 знач.
с. 267
Нарочитый, нарочытый прым. 1. Адборны, адметны, асаблівы. 2. Вядомы, славуты, знакаміты. Параўн. нарочатый у 1 знач. 3. Вельмі добры, самы лепшы, пачэсны. 4. Урачысты, важны, знамянальны. Параўн. нарочатый у 2 знач.
с. 267
Нарочникъ наз. Нарачны.
с. 268
Нарочный прым. Нарачны.
с. 268
Нарубаный дзеепрым. ад нарубати.
с. 268
Нарубати дзеясл. Насячы, ссячы нейкую колькасць чаго-н.
с. 268
Нарубенье наз. Пабудова, узвядзенне.
с. 268
Нарубленый дзеепрым. Высечаны, памечаны высечкай. // перан. Загадзя акрэслены, вызначаны. назначаны.
с. 268
Нарубляти дзеясл.Ставіць, узводзіць.
с. 268
Наругание гл. наруганье
с. 268
Наруганый дзеепрым. ад наругати.
с. 268
Наруганье, наругание наз. Дзеянне па дзеясл. наругати.
с. 269
Наругати дзеясл. Абражаць, зняважыць, зневажаць.
с. 269
Наругатися, наругатисе дзеясл. зв. Здзекавацца, глуміцца; насміхацца, кпіць.
с. 269
Наругачъ наз. Той, хто абражае, зневажае, здзекуецца, глуміцца над кім-н. Параўн. наругаючий.
с. 270
Наругаючий дзеепрым. у знач. наз. Тое, што і наругачъ.
с. 270
Наружи, наружы прысл. Звонку, знадворку, са знешняга боку.
с. 270
Наруквица наз. Нарукаўнікі ў адзенні свячшэннаслужыцеляў.
с. 270
Наручникъ наз. Паручыцель.
с. 270
Наручъ наз. Поручы, засцерагальны даспех для рук.
с. 270
Нарушаный дзеепрым. ад нарушати.
с. 270
Нарушати дзеясл. Парушаць.
с. 270
Нарушатися дзеясл. зв. Парушацца.
с. 271
Нарушаючий дзеепрым. ад нарушати.
с. 271
Нарушевати гл. нарушивати
с. 271
Нарушене гл. нарушенье
с. 271
Нарушение гл. нарушенье
с. 271
Нарушеный, нарушоный, нарюшоный дзеепрым. 1. Ад нарушити ў 1 знач. 2. Пашкоджаны. 3. Які пацярпеў.
с. 271
Нарушенье, нарушене, нарушение наз. 1. Парушэнне. 2. Пашкоджанне; страта нявіннасці, цноты. 3. Тленне, гніенне.
с. 272
Нарушивати, нарушевати, нарушывати дзеясл., шматкр. ад нарушити ў 1 знач.
с. 273
Нарушитель наз. Парушальнік.
с. 273
Нарушити, нарушыти, нарюшити дзеясл. 1. Парушыць. 2. Падарваць, аслабіць.
с. 274
Нарушитися, нарушитисе дзеясл. зв. 1. Парушыцца. 2. Падарвацца, аслабець (аб здароўі). 3. Напоўніцца, пранікнуцца.
с. 274
Нарушоный гл. нарушеный
с. 275
Нарушывати гл. нарушивати
с. 275
Нарушыти гл. нарушити
с. 275
Нарыбеный дзеепрым. Зарыблены.
с. 275
Нарысованье наз. Дзеянне па дзеясл. нарысовати.
с. 275
Нарысовати гл. нарисовати
с. 275
Нарыхлей, нарихлей, нарыхле прысл. Тое, што і найрыхлей.
с. 275
Нарыца наз. Свішч, падскуравы нарыў (у каня).
с. 275
Нарыцаемый гл. нарицаемый
с. 275
Нарыцающый гл. нарицающий
с. 275
Нарюшити гл. нарушити
с. 275
Нарюшоный гл. нарушеный
с. 275
Нарядити гл. нарадити II
с. 275
Нарядитися гл. нарадитися II
с. 276
Нарядне гл. нарадно
с. 276
Нарядный гл. нарадный
с. 276
Нарядъ гл. нарадъ
с. 276
Наряжати гл. наражати
с. 276
Наряженый гл. наражоный
с. 276
Наряженье гл. нараженье
с. 276
Наряжоный гл. наражоный
с. 276
Насадзитися гл. насадитися
с. 276
Насадитель наз. Той, хто насаджвае што-н., садзейнічае памнажэнню, распаўсюджванню чаго-н.
с. 276
Насадити дзеясл. 1. Пасадзіць, зрабіць пасадку дрэў, раслін; засадзіць раслінамі, пакрыць насаджэннямі. 2. Стварыць, аснаваць; зрабіць, учыніць. 3. Пасяліць, размясціць у якой-н. колькасці для вядзення гаспадаркі. Параўн. насаждити. 4. Моцна, шчыльна надзець на што-н. 5. Размясціць у пэўным парадку.
с. 276
Насадитися, насадзитися, насадитисе дзеясл. зв. Зрабіць замах (на здароўе, жыццё); паквапіцца, наважыцца, намерыцца.
с. 277
Насадка, носатка наз. Пасудзіна, мера вадкіх рэчываў.
с. 277
Насадненый дзеепрым. Надарваны ад празмерных намаганняў, напружання.
с. 277
Насадъ наз. Падоўжаны брус у возе.
с. 277
Насажаный дзеепрым. Прымацаваны ў вялікай колькасці для ўпрыгожвання расшытага адзення (аб каштоўных камянях).
с. 278
Насажати дзеясл. // перан. Насаджаць, размяшчаць каго-н. у нейкай колькасці.
с. 278
Насажаючий дзеепрым. у знач. наз. Які насаджвае.
с. 278
Насажденный дзеепрым. ад насаждити.
с. 278
Насаждити дзеясл. Тое, што і насадити ў 3 знач.
с. 278
Насаждший дзеепрым. у знач. наз. // перан Які насадзіў, стварыў што-н.
с. 278
Насажеванье, насажованье наз. Насаджванне, насадка.
с. 278
Насажение гл. насаженье
с. 278
Насаженый, насаженный, насажоный дзеепрым. 1. Ад насадити ў 1 знач. 2. Ад насадити ў 3 знач. 3. Ад насадити ў 4 знач. 4. Ад насадити ў 5 знач. 5. У знач. наз. Тое, што насаджана, пасаджана.
с. 278
Насаженье, насажение наз. Насаджэнне; параджэнне.
с. 279
Насаживати дзеясл. Уводзіць, уключаць, навязваць.
с. 279
Насажованье гл. насажеванье
с. 279
Насажоный гл. насаженый
с. 279
Насвентший прым. Тое, што і найсвентший.
с. 279
Насветейший гл. насвятейший
с. 279
Насветлейший прым. Тое, што і найсветлейший.
с. 279
Насветчити дзеясл. Засведчыць, пацвердзіць правільнасць чаго-н. у якасці відочніка, сведкі.
с. 280
Насветший гл. насвятший
с. 280
Насвятейший, насветейший прым. 1. Тое, што і найсвятейший у 1 знач. 2. Свяшчэнны. Параўн. насвятший у 3 знач.
с. 280
Насвятоблившый прым. Тое, што і найсвятоблившый.
с. 280
Насвятший, насветший прым. 1. Тое, што і найсвятейший у 1 знач. 2. Тое, што і найсвятейший у 2 знач. 3. Тое, што і насвятейший у 2 знач.
с. 280
Наседелый дзеепрым. Які сядзць на яйках.
с. 281
Наседети I дзеясл. Атрымаць, унаследаваць.
с. 281
Наседети II дзеясл. Выседзець, вывесці птушанят.
с. 281
Наседший прым., найвыш. ст. ад седый.
с. 281
Насееный гл. насеяный
с. 281
Насеенье гл. насеяние
с. 281
Насеети гл. насеяти
с. 281
Насеканье наз. Назубліванне, насяканне.
с. 281
Насекати дзеясл. Тое, што і насечи ў 2 знач.
с. 281
Населеный дзеепрым. Населены, заселены.
с. 281
Населитися дзеясл. зв. Засяліць якую-н. тэрыторыю.
с. 281
Населица наз. Аселіца, ваколіца.
с. 281
Населникъ наз. Мясцовы жыхар.
с. 282
Населый дзеепрым. ад насести.
с. 282
Насена наз. Тое, што і насенье ў 2 знач.
с. 282
Насенье, насене, насение наз. 1. Семя; зерне; плады. 2. Зерні раслін, прызначаныя для пасеву. Параўн. насена. 3. Сперма. 4. Род, племя; нашчадкі. 5. // перан. Пачатак чаго-н.
с. 282
Насердица наз. По насердице — па злосці.
с. 284
Насередъ прыназ. Пасярод, сярод.
с. 284
Насести дзеясл. Напоўніцца крывёй (аб ране).
с. 284
Насечи, насечы дзеясл. 1. Насячы, нанесці (знак) на якую-н. паверхню сячэннем. 2. Насячы, нарыхтаваць сячэннем (дровы і г.д.). Параўн. насекати.
с. 284
Насеяние, насеенье наз. Тое, што пасеяна.
с. 284
Насеяный, насееный, насеянный дзеепрым. 1. Ад насеяти ў 1 знач. 2. Ад насеяти ў 2 знач. 3. Ад насеяти ў 3 знач.
с. 284
Насеяти, насеети, насеять дзеясл. 1. Пасеяць. 2. // перан. Пашырыць. 3. Засеяць.
с. 285
Насеятисе дзеясл., зв. ад насеяти ў 2 знач.
с. 285
Насиливый прым. Які чыніць прыгнёт, гвалт.
с. 285
Насилие гл. насилье
с. 285
Насилнейший гл. насильнейшый
с. 285
Насилниковъ прым. ад насилникъ.
с. 285
Насилникъ наз. Той, хто учыняе насілле, гвалт; гвалтаўнік.
с. 285
Насилно гл. насильно
с. 286
Насилный прым. Моцны.
с. 286
Насилование наз. Гвалт, уціск.
с. 286
Насилованный дзеепрым. Згвалтаваны (аб жанчыне).
с. 286
Насиловникъ наз. Той, хто прымушае, да чаго-н., гвалтаўнік.
с. 286
Насилство гл. насильство
с. 286
Насилствовати дзеясл. Прычыняць каму-н. насілле.
с. 286
Насилье, насилие наз. 1. Насілле, гвалт. Чинити (учинити) насилье (насилие) — гвалтаваць (згвалтаваць). 2. Уціск і тыранія. 3. У знач. прысл. Гвалтоўна, сілай.
с. 286
Насильнейшый, насилнейший прым. Тое, што і найсильнейший у 1 знач.
с. 287
Насильно, насилно прысл. 1. Сілай, насільна, гвалтам; самавольна. 2. Пра адчуванне насілля, уціску.
с. 287
Насильство, насилство наз. 1. Гвалт, насілле; беззаконне. 2. У знач. прысл. Сілай, гвалтам, насільна.
с. 287
Наскакати дзеясл. Тое, што і наскакивати.
с. 288
Наскакивати дзеясл. Наскокваць. Параўн. наскакати.
с. 288
Наскаржовати дзеясл. Наскардзіцца.
с. 288
Насквозь прысл. Наскрозь.
с. 288
Наскокъ наз. Раптоўнае нападзенне, наскок.
с. 288
Наскоре прысл. Тое, што і наскорей.
с. 288
Наскорей прысл., найвыш. ст. ад скоро. Параўн. наскоре.
с. 288
Наскочити, наскочыти дзеясл. Наскочыць, напасці.
с. 288
Наскрозь прысл. Праз усю таўшчыню чаго-н., наскрозь.
с. 289
Наскромней прысл., найвыш. ст. ад скромно.
с. 289
Наскрытей прысл., найвыш. ст. ад скрыте.
с. 289
Наскрытший прым. Тое, што і найскрытший.
с. 289
Наславнейший, наславнейшый прым. Тое, што і найславнейший.
с. 289
Насладити дзеясл. Нацешыць, усцешыць.
с. 289
Насладитися дзеясл., зв. ад насладити.
с. 289
Наслажатися дзеясл. зв. Зазнаваць асалоду. Параўн. наслаждатися.
с. 290
Наслаждатися дзеясл. зв. Тое, што і наслажатися.
с. 290
Наслаждающийся дзеепрым. ад наслаждатися.
с. 290
Наслаждение наз. Тое, што і наслажение.
с. 290
Наслажение наз. Асалода. Параўн. наслаждение.
с. 290
Наслаженый дзеепрым. ад насладити.
с. 290
Насланый, носланый дзеепрым. 1. Ад наслати ў 1 знач. 2. Засланы, усланы.
с. 290
Насланье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. наслати ў 1 знач. 2. Пасланне каго-н. з даручэннем.
с. 290
Насласнейший прым. Самы дарагі, любімы.
с. 291
Наслати дзеясл. 1. Праслаць для нападзення, грабяжу. 2. Наслаць у якасці кары.
с. 291
Наследающий дзеепрым. Які следуе за чым-н.
с. 291
Наследивый дзеепрым. Які следуе чаму-н., пераймае што-н.
с. 291
Наследие наз. 1. Спадчына. 2. Атрыманне, набыццё ў спадчыну.
с. 291
Наследити дзеясл. 1. Атрымаць ва ўладанне. 2. Атрымаць у спадчыну. 3. Перадаць у спадчыну. 4. Атрымаць у долю, набыць.
с. 292
Наследникъ наз. 1. Наследнік. 2. Той, хто мае права на долю, атрымлівае ва ўласнасць, валоданне. 3. Паслядоўнік, прадаўжальнік. 4. Парода паляўнічага сабакі.
с. 292
Наследница наз., жан. да наследникъ у 3 знач.
с. 293
Наследницство наз. Спадчына. Параўн. наследничество.
с. 293
Наследничество наз. Тое, што і наследницство.
с. 293
Наследованый дзеепрым. ад наследовати ў 3 знач.
с. 293
Наследованье наз. Дзеянне па дзеясл. наследовати ў 3 знач.
с. 293
Наследовати дзеясл. 1. Атрымтваць ва ўладанне. 2. Заслужыць, удастоіцца. 3. Наследаваць; пераймаць. Параўн. наслядовати ў 1 знач. 4. Даганяць, ісці (рухацца) ўслед.
с. 294
Наследовникъ наз. 1. Паслядоўнік, прадаўжальнік. Параўн. наслядовникъ. 2. Той, хто праследуе.
с. 294
Наследовница наз. Спадарожніца. Параўн. наслядовница.
с. 295
Наследовца наз. 1. Наследнік. 2. Той, хто набывае, атрымлівае ва ўласнасць што-н. 3. Паслядоўнік, прадаўжальнік, пераймальнік. Параўн. наслядовца ў 2 знач.
с. 295
Наследокъ наз. Наследнік, нашчадак. Параўн наслядокъ.
с. 296
Наследуючий дзеепрым. ад наследовати ў 3 знач.
с. 296
Наследующий дзеепрым. 1. Ад наследовати ў 3 знач. 2. Які суправаджае.
с. 296
Наследца наз. Паслядоўнік, пераймальнік.
с. 296
Насличнейший прым. Тое, што і найсличнейший.
с. 296
Наслождший прым. Тое, што і найслодший.
с. 296
Наслуговати дзеясл. Служыць, прыслужваць.
с. 296
Наслухати дзеясл. Належаць.
с. 296
Наслухатися дзеясл. зв. Наслухацца.
с. 297
Наслушней прысл., найвыш. ст. ад слушно.
с. 297
Наслыхнути дзеясл. Даведацца, пачуць.
с. 297
Наслышати, наслышити дзеясл. Заслухаць.
с. 297
Наслютейший прым. Самы люты.
с. 297
Наслядовати, наслядовать, нашлядовати дзеясл. 1. Тое, што і наследовати ў 3 знач. 2. Праследаваць якую-н. мэту; шукаць чаго-н.
с. 297
Наслядовникъ наз. Тое, што і наследовникъ у 1 знач.
с. 298
Наслядовница наз. Тое, што і наследовница.
с. 298
Наслядовца наз. 1. Пераемнік. 2. Тое, што і наследовца ў 3 знач.
с. 298
Наслядокъ наз. Тое, што і наследокъ.
с. 298
Наслядуючий дзеепрым. ад наслядовати ў 1 знач.
с. 298
Насмевание гл. насмеванье
с. 298
Насмеваный дзеепрым. ад насмеватися.
с. 298
Насмеванье, насмевание наз. Дзеянне па дзеясл. насмеватися.
с. 299
Насмеватися, насмеватисе дзеясл. зв. Насміхацца над кім-, чым-н., здзекліва смяяцца з каго-, чаго-н.
с. 299
Насмевачъ наз. Насмешнік. Параўн. насмевца.
с. 299
Насмевиско наз. 1. Насмешка. Параўн. насмевище. 2. Пасмешышча; аб’ект насмешак.
с. 300
Насмевище наз. Тое, што і насмевиско ў 1 знач.
с. 300
Насмевца наз. Тое, што і насмевачъ.
с. 300
Насмерть прысл. Насмерць, да смерці.
с. 300
Насмехатисе дзеясл. зв. Насміхацца, здзекліва смяяцца з каго-, чаго-н.
с. 301
Насмехиватися дзеясл. зв. Насміхацца (час ад часу).
с. 301
Насмехъ прысл. Насмех.
с. 301
Насмеяный дзеепрым. ад насмеяти.
с. 301
Насмеянье наз. Дзеянне па дзеясл. насмеяти. Параўн. насмянье.
с. 301
Насмеяти дзеясл. Тое, што і насмеятися.
с. 301
Насмеятися, насмеятисе дзеясл. зв. Насмяяцца. Параўн. насмеяти.
с. 301
Насмотретися, насмотрытися дзеясл. зв. Наглядзецца.
с. 302
Насмутнейший прым. Тое, што і найсмутнейшій.
с. 302
Насмянье наз. Тое, што і насмеянье.
с. 302
Наснадней прысл. Тое, што і найснадней.
с. 302
Наснаднейший прым. Тое, што і найснаднейшій.
с. 302
Насовенъ наз. Кафтан (?).
с. 302
Насолити дзеясл. Пасыпаць (засыпаць) соллю.
с. 302
Насолодший прым. 1. Тое, што і найсолодший у 1 знач. 2. Тое, што і найсолодший у 2 знач.
с. 302
Насолонший прым., найвыш. ст. ад солоный.
с. 302
Насоромотити дзеясл. Нарабіць сораму каму-н.
с. 303
Насоромотнейший прым., найвыш. ст. ад соромотный.
с. 303
Насоченье наз. Дзеянне па дзеясл. насочити.
с. 303
Насочити дзеясл. Высачыць.
с. 303
Наспа наз. Тое, што ўтворана насыпаннем; насып.
с. 303
Наспети дзеясл. Надысці, настаць.
с. 303
Наспешней прысл. Тое, што і найспешней.
с. 303
Наспижованый, нашпижованый дзеепрым. ад наспижовати.
с. 303
Наспижованье наз. Дзеянне па дзеясл. наспижовати.
с. 303
Наспижовати дзеясл. Забяспечыць (загрузіць) харчовымі прадуктамі.
с. 304
Наспокойнейший прым. Тое, што і найспокойнейший.
с. 304
Насполъ прысл. Сумесна, разам.
с. 304
Насправедливший, насправедлившый прым. Тое, што і найсправедливший.
с. 304
Насправляти дзеясл. Нарабіць, зрабіць вялікую колькасць. Параўн. насправовати.
с. 304
Насправовати дзеясл. Тое, што і насправляти.
с. 304
Наспробъ прысл. Каб пакаштаваць.
с. 304
Наспроснейшей прысл. Тое, што і найспросней.
с. 304
Наспроснейший, наспроснейшый прым. Тое, што і найспроснейший.
с. 304
Насрожший, насрождший прым. Тое, што і найсрожший у 1 знач.
с. 305
Наставанье, наставане наз. Дзеянне па дзеясл. наставати ў 2 знач.
с. 305
Наставати дзеясл. 1. Пачынацца; наступаць, наставаць. 2. Следаваць, прыходзіць.
с. 305
Наставаючий дзеепрым. ад наставати ў 2 знач.
с. 305
Наставающий дзеепрым. ад наставати ў 1 знач.
с. 305
Наставити дзеясл. 1. Накіраваць; указаць шлях. 2. Навучыць. 3. Накіраваць на каго-, што-н., у бок каго-, чаго-н., нацэліць. 4. Выставіць; падставіць. Уха наставити — прыслухацца. 5. Назначыць.
с. 305
Наставитися дзеясл. зв. 1. Ад наставити ў 2 знач. 2. Ад наставити ў 3 знач. 3. Узнікнуць у вялікай колькасці.
с. 306
Наставка наз. Падстаўка пад свечкі, падсвечнік.
с. 306
Наставленый дзеепрым. 1. Ад наставити ў 1 знач. 2. Тое, што і наставляный.
с. 307
Наставляемый дзеепрым. ад наставляти ў 1 знач.
с. 307
Наставляный дзеепрым. ад наставляти ў 5 знач. Параўн. наставленый у 2 знач.
с. 307
Наставляти дзеясл. 1. Накіроўваць; указваць шлях. 2. Навучаць. 3. Выстаўляць; падстаўляць. Уха наставляти — прыслухоўвацца. 4. Надточваць, надстаўляць. 5. Настаўляць (у вялікай колькасці).
с. 307
Наставлятися дзеясл., зв. ад наставляти ў 2 знач.
с. 308
Наставляючий дзеепрым. ад наставляти ў 2 знач.
с. 308
Наставникъ наз. 1. Праваднік, важак. 2. Настаўнік, кіраўнік. 3. Начальнік, уладар; настаяцель.
с. 308
Наставница наз. 1. Настаўніца. 2. Кіраўніца.
с. 308
Наставный прым. Які ставіцца на што-н. зверху.
с. 309
Наставовати дзеясл. Падстаўляць.
с. 309
Наставший дзеепрым. 1. Ад настати ў 1 знач. 2. Ад настати ў 2 знач.
с. 309
Наставяти дзеясл. Наставяти уши — прыслухоўвацца.
с. 309
Наставятися дзеясл. зв. Процістаяць, стрымліваць націск каго-н., супраціўляцца.
с. 309
Насталеванье наз. Дзеянне па дзеясл. насталевати. Параўн. насталенье.
с. 309
Насталевати дзеясл. Надточваць, накляпваць сталлю.
с. 309
Насталенье наз. Тое, што і насталеванье.
с. 309
Настание гл. настанье
с. 309
Настановляный дзеепрым. Назначаны, абраны.
с. 309
Настанье, настание наз. Дзеянне па дзеясл. настати ў 1 знач.
с. 309
Настародавнейший прым., найвыш. ст. ад стародавный.
с. 310
Настарший, настаршый прым. 1. Тое, што і найстарший у 1 знач. 2. Тое, што і найстарший у 2 знач.
с. 310
Настатечнейший, настатечнейшый прым. Тое, што і найстатечнейший.
с. 310
Настати дзеясл. 1. Наступіць, пачацца. 2. Стаць на чале, заняць кіруючую пасаду. 3. Узнікнуць, з’явіцца.
с. 310
Настатье наз. Дзеянне па дзеясл. настати ў 3 знач.
с. 311
Настающий дзеепрым. Які наступае, пачынаецца.
с. 311
Настаятель гл. настоятель
с. 311
Настегиваный дзеепрым. Прашыты, прастрочаны.
с. 311
Настигнути дзеясл. Насцігнуць; дагнаць, гонячыся за кім-н.
с. 311
Настиланье наз. Дзеянне па дзеясл. настилати.
с. 311
Настилати дзеясл. Абкладаць, насцілаць.
с. 311
Настилка наз. Папона. Параўн. настулька.
с. 312
Настислей прысл. Тое, што і найстислей.
с. 312
Настлание наз. Дах.
с. 312
Настлати дзеясл. Заслаць.
с. 312
Настоатель гл. настоятель
с. 312
Настолный прым. Прызначаны для ўжывання на стале, за сталом, настольны.
с. 312
Настолший прым. Самы сталы, дарослы.
с. 312
Настоятель, настаятель, настоатель наз. 1. Настаяцель манастыра, ігумен. 2. Старшы свяшчэннік у праваслаўнай царкве.
с. 312
Настоятельный прым. Важны, надзённы; абавязковы да выканання.
с. 313
Настоятельство наз. 1. Пасада ігумена. 2. Пасада старшага свяшчэнніка ў праваслаўнай царкве.
с. 313
Настояти дзеясл. 1. Належаць. 2. Быць настойлівым.
с. 313
Настоячий, настоячый дзеепрым. ад настояти ў 1 знач.
с. 313
Настоящий, настоящый дзеепрым. 1. Той, пра які ідзе гаворка, цяперашні. Настоящее время — цяперашні час. 2. У знач. наз. Той, хто ўзняўся супраць каго-н. 3. Неадкладны.
с. 313
Настрадамский прым. Амстэрдамскі (?). Сукно настрадамское гл. сукно.
с. 314
Настрашливший прым., найвыш. ст. ад страшливый.
с. 314
Настрашливый прым. Самы страшны.
с. 314
Настрашнейший прым., найвыш. ст. ад страшный.
с. 314
Настреляти дзеясл. 1. Выстраліць у вялікай колькасці. 2. Застрэліць, забіць у вялікай колькасці.
с. 314
Настренчити дзеясл. Парэкамендаваць; даставіць.
с. 314
Настретъ прысл. і прыназ. Насустрач.
с. 314
Настроити дзеясл. 1. Надаць музычнаму інструменту пэўную вышыню гуку, настроіць. 2. Нарыхтаваць, назапасіць. 3. Падбухторыць супраць каго-н.
с. 315
Настрой наз. Прылада.
с. 315
Настрофовати дзеясл. Моцна перасцерагчы.
с. 315
Настругати дзеясл. Настругаць.
с. 315
Настулька наз. Тое, што і настилка.
с. 315
Наступати дзеясл. 1. Наступаць (нагой). 2. Наступаць, нападаць. 3. Наставаць, пачынацца; набліжацца.
с. 315
Наступаючий дзеепрым. ад наступати ў 3 знач.
с. 315
Наступеный дзеепрым. ад наступити ў 3 знач.
с. 316
Наступенье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. наступити ў 3 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. наступити ў 5 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. наступити ў 6 знач.
с. 316
Наступити, наступить дзеясл. 1. Наступіць (нагой). 2. Прыстаць да каго-н. з патрабаваннямі, просьбамі. 3. Напасці. 4. Узнікнуць, з’явіцца. 5. Замахнуцца, пасягнуць на каго-, што-н. 6. Надыйсці, наблізіцца. 7. Паследаваць адзін за другім (у часе). Наступити на дедицство (епископство, панство, царство) — уступіць ва ўладанне (на пасаду, прастол); наступити на светъ — з’явіцца на свет, прыйсці на зямлю ў асобе чалавека (пра Хрыста).
с. 316
Наступленье, наступлене наз. 1. Дзеянне па дзеясл. наступити ў 3 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. наступити ў 5 знач.
с. 317
Наступникъ наз. 1. Нашчадак. Параўн. наступокъ. 2. Пераемнік; намеснік. 3. Паслядоўнік.
с. 318
Наступницство наз. Годнасць пераемніка, намесніка каго-н.
с. 318
Наступованье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. наступовати ў 3 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. наступовати ў 5 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. наступовати ў 7 знач. 4. Дзеянне па дзеясл. наступовати ў 8 знач.
с. 319
Наступовати, наступовать дзеясл. 1. Наступаць (нагой). 2. Наступаць, нападаць. 3. Прыставаць да каго-н. з патрабаваннямі, просьбамі. 4. Напіраць. 5. Нахлынаць, раптоўна набягаць у вялікай колькасці. 6. Узнікаць, з’яўляцца (аб думках, пачуццях). 7. Заступаць, занімаць чыё-н. месца. 8. Замахвацца, пасягаць на каго-, што-н. 9. Наставаць, надыходзіць. 10. Следаваць адзін за другім (у часе). Наступовати на маетность (панство, парохию) — уступіць ва ўладанне (на пасаду).
с. 319
Наступокъ наз. Тое, што і наступникъ ў 1 знач.
с. 321
Наступуючий, наступуючый дзеепрым. 1. Ад наступовати ў 2 знач. 2. Ад наступовати ў 5 знач. 3. Ад наступовати ў 9 знач. 4. Ад наступовати ў 10 знач.
с. 321
Наступующий, наступующый дзеепрым. 1. Ад наступовати ў 10 знач. 2. Які пачынаецца непасрэдна пасля чаго-н., наступны, бліжэйшы па чарзе.
с. 322
Наступца наз. 1. Наследнік, нашчадак. 2. Пераемнік, наступнік; той, хто заняў месца, пасаду свайго папярэдніка. 3. Паслядоўнік, прадаўжальнік.
с. 322
Настье наз. Тое, што і найстье ў 1 знач.
с. 323
Насукиваный дзеепрым. ад насукивати.
с. 323
Насукивати дзеясл. Свечи насукивати — рабіць, вырабляць свечкі.
с. 323
Насунути дзеясл. Ударыць.
с. 323
Насупитися дзеясл. зв. Сцягнуцца.
с. 323
Насухо прысл. На сушу; на сушы.
с. 323
Насушити дзеясл. Насушыць.
с. 323
Насушоный дзеепрым. ад насушити.
с. 323
Насущный прым. Надзённы.
с. 323
Насчепити гл. нащепити
с. 323
Насыланье наз. Дзеянне па дзеясл. насылати.
с. 324
Насылати дзеясл. Пасылаць з мэтай узброенага нападу, грабяжу, прычынення шкоды.
с. 324
Насыпаный дзеепрым. ад насыпати I у 1 знач.
с. 324
Насыпанье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. насыпати I у 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. насыпати I у 2 знач.
с. 324
Насыпати I дзеясл. 1 Ссыпаючы або высыпаючы, змясціць куды-н. 2. Пасыпаць. 3. Засыпаць.
с. 324
Насыпати II дзеясл. 1. Напаўняць чым-н. сыпучым. 2. Ссыпаючы, высыпаючы, змяшчаць куды-н. 3. Будаваць, узводзіць што-н. з сыпучага матэрыялу. Параўн. насыповати.
с. 325
Насыповати дзеясл. Тое, што і насыпати II у 3 знач.
с. 325
Насыпъ наз. Насыпаны грунт.
с. 325
Насытивый дзеепрым. ад насытити I у 1 знач.
с. 325
Насытити I, насытить дзеясл. 1. Насыціць, накарміць. 2. Напоўніць, перапоўніць чым-н. 3. Прасякнуць; напоўніць што-н. рэчывам у вялікай колькасці.
с. 325
Насытити II дзеясл. Падсаладзіць мёдам, развесці мёд вадой, настояць мёд на чым-н.
с. 326
Насытитися, насытитисе дзеясл. зв. 1. Ад насытити I у 1 знач. 2. Задаволіць сваю патрэбнасць у чым-н., імкненне да чаго-н., здаволіцца чым-н. 3. Перапоўніцца чым-н.; успрыняць, увабраць што-н. у дастатку.
с. 326
Насытить гл. насытити I
с. 327
Насыценье, насыцене наз. Дзеянне па дзеясл. насытити I у 1 знач.
с. 327
Насычати дзеясл. 1. Паіць і карміць дасыта, накормліваць. 2. Задавальняць. Параўн. насыщати.
с. 327
Насычатися, насычатисе дзеясл. зв. 1. Ад насычати ў 1 знач. 2. Атрымліваць што-н. у дастатку; атрымліваць асалоду ад чаго-н. Не насычатися (чым-н.) — не адчуваць насычэння, атрымліваючы што-н. жадаемае, жадаць з новай сілай.
с. 327
Насычене гл. насыченье
с. 328
Насыченый, насычоный дзеепрым. 1. Ад насытити I у 1 знач. 2. Ад насытити I у 2 знач. 3. Ад насытити I у 3 знач.
с. 328
Насыченье, насычене наз. 1. Дзеянне па дзеясл. насытити I у 1 знач. 2. Дастатак, багацце. 3. Атрыманне чаго-н. у дастатку.
с. 328
Насычоный гл. насыченый
с. 328
Насыщати дзеясл. 1. Паіць і карміць дасыта, накормліваць. 2. Задавальняць.
с. 329
Насыщатися дзеясл. зв. 1. Ад насыщати ў 1 знач. 2. Ад насыщати ў 2 знач.
с. 329
Насыщающий дзеепрым. ад насыщати ў 2 знач.
с. 329
Насыщение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. насытити I ў 1 знач. 2. Задавальненне.
с. 329
Насыщеный, насыщоный дзеепрым. 1. Ад насытити I у 1 знач. 2. Ад насытити I у 2 знач.
с. 329
Натартый дзеепрым. Нацёрты.
с. 329
Натартье наз. Атака, напад.
с. 330
Натарыушъ гл. нотарий
с. 330
Натвердейший прым. Тое, што і найтвердейший.
с. 330
Натвердшый, натвержший прым. Тое, што і найтвердейший.
с. 330
Натеганый дзеепрым. ад натягати ў 2 знач.
с. 330
Натегати гл. натягати
с. 330
Натекати дзеясл. Нацякаць.
с. 330
Натеклый прым. Набрынялы, напоўнены.
с. 330
Натемнейший прым. Тое, што і найтемнейший.
с. 330
Натерпетисе дзеясл. Нацярпецца.
с. 330
Натерти дзеясл. 1. Нацерці. 2. Зрабіць націск, напор, напад.
с. 330
Натертый дзеепрым. 1. Ад натерти ў 1 знач. 2. Ад натерти ў 2 знач.
с. 330
Натертье наз. Дзеянне па дзеясл. натерти ў 2 знач.
с. 331
Натесаный дзеепрым. Высечаны, зарублены.
с. 331
Натесати дзеясл. Начасаць, апрацаваць часаннем у якой-н. колькасці.
с. 331
Натесъ, нациосъ наз. Межавы знак, высечаны на дрэве; зарубка.
с. 331
Натесывати дзеясл. Высякаць межавыя знакі на дрэвах.
с. 331
Натешитися, натешытися дзеясл. зв. Нацешыцца.
с. 331
Натина наз. Націна.
с. 331
Натиранье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. натирати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. натирати ў 2 знач.
с. 331
Натирати, натирать, натырати дзеясл. 1. Націраць. 2. Наступаць, нападаць, насядаць.
с. 332
Натираючий дзеепрым. ад натирати ў 2 знач.
с. 332
Натисканый дзеепрым. Накіданы.
с. 332
Натискати дзеясл. Націскаць, імкліва нападаць.
с. 332
Натискатися дзеясл. зв. Націскацца.
с. 332
Натиснути дзеясл. Націснуць, зрабіць націск, напад.
с. 332
Натихшей прысл. Тое, што і найтишшей.
с. 332
Натихший прым. Тое, што і найтихший.
с. 332
Натишшей, натишей прысл. Тое, што і найтишшей.
с. 332
Натишший прым. Тое, што і найтихший.
с. 333
Натканый дзеепрым. ад наткати.
с. 333
Наткати дзеясл. Напхаць, напоўніць.
с. 333
Наткатися дзеясл., зв. ад наткати.
с. 333
Натовстей прысл. Найгрубей, найтаўсцей (у аб’ёме).
с. 333
Натоместъ прысл. Узамен.
с. 333
Натопити дзеясл. Напаліць.
с. 333
Натоптаный дзеепрым. Натаптаны.
с. 333
Наторгати дзеясл. Навырываць.
с. 333
Наточити дзеясл. Нацадзіць.
с. 333
Натоща прысл. Нашча.
с. 333
Натравити дзеясл. 1. Зрасходаваць. 2. Падбухторыць.
с. 333
Натрафити, натрапити дзеясл. 1. Напасці, наткнуцца на што-н. 2. Выпадкова наткнуцца на каго-н., сустрэцца з кім-н.
с. 333
Натрафитися дзеясл. зв. 1. Ад натрафити ў 1 знач. 2. Ад натрафити ў 2 знач.
с. 334
Натрафятися дзеясл. зв. Натрапляцца, сустракацца.
с. 334
Натренство наз. Нахабства, нахрапістасць.
с. 334
Натрентъ наз. Нахабнік. Параўн. натрутъ.
с. 334
Натренье наз. Касметычны сродак для ўцірання ў скуру.
с. 334
Натрижнение наз. Подзвіг.
с. 334
Натрое прысл. На тры часткі.
с. 334
Натросанье наз. Натрасанне, штурханне.
с. 335
Натруднейший прым., найвыш. ст. ад трудный.
с. 335
Натрусити дзеясл. Натрусіць.
с. 335
Натрутъ наз. Тое, што і натрентъ.
с. 335
Натство гл. нятство
с. 335
Натто прысл. Тое, што і надто.
с. 335
Натужший прым. Самы жорсткі, самы люты.
с. 335
Натура наз. 1. Прырода, рэчаіснасць. 2. Сутнасць. 3. Характар, душэўны склад.
с. 335
Натуралистъ наз. Натураліст.
с. 336
Натуралне прысл. Натуральна.
с. 336
Натуральный, натуралный прым. Натуральны; законны.
с. 336
Натхнене гл. натхненье
с. 337
Натхнение гл. натхненье
с. 337
Натхненый прым. Натхнёны.
с. 337
Натхненье, натхнене, натхнение наз. Дзеянне па дзеясл. натхнути ў 2 знач.
с. 337
Натхнути, натхнуть дзеясл. 1. Удыхнуць. 2. Пранікнуцца, прасякнуцца.
с. 337
Натщо, надщо прысл. Нашча.
с. 337
Натыкати дзеясл. 1. Натыкаць. 2. Напытаць.
с. 337
Натырати гл. натирати
с. 337
Натыхместъ прысл. Зараз жа.
с. 337
Натяганье наз. Дзеяне па дзеясл. натягати ў 1 знач.
с. 338
Натягати, натегати дзеясл. 1. Нацягваць. 2. Прыцягваць.
с. 338
Натягаючий дзеепрым. у знач. прым. Той, хто нацягвае.
с. 338
Натягненый дзеепрым. ад натягнути ў 1 знач.
с. 338
Натягнути дзеяся. 1. Нацягнуць. 2. Прыцягнуць.
с. 338
Натяжей прысл., найвыш. ст. ад тяжко.
с. 338
Натяжший прым. Тое, што і найтяжший.
с. 339
Наубогший прым. Тое, што і найубожший.
с. 339
Наубожший, навбожшый, наубожшый, наубозший, наубозшый прым. Тое, што і найубожший.
с. 339
Науголникъ наз. Навугольнік.
с. 339
Наужший прым. Самы вузкі.
с. 339
Наузловатший прым. Самы вузлаваты.
с. 339
Наука, навука наз. 1. Навука, асобная галіна ведаў. Навука вызволеная — адна з сямі навук (арыфметыка, астраномія, геаметрыя, граматыка, дыялектыка, музыка, рыторыка), што ў XVI ст. навінен быў ведаць адукаваны чалавек. 2. Навыкі, веды; вучонасць. 3. Вучэнне. 4. Навучанне, вучоба. 5. Настаўленне, інструкцыя.
с. 339
Наумеетнейший прым. Самы ўмелы.
с. 341
Наупомененый дзеепрым. ад наупоменути.
с. 341
Наупоменути, навпоменути, навпомянути дзеясл. Напомніць.
с. 341
Наупоминальный прым. Листъ наупоминальный — гл. листъ.
с. 342
Наупоминанье, навпоминанье наз. Дзеянне па дзеясл. наупоминати.
с. 342
Наупоминатель наз. Той, хто напамінае.
с. 342
Наупоминати, навпоминати, навспоминати дзеясл. Напамінаць.
с. 342
Наупомненье наз. Напамінанне.
с. 343
Науругатисе дзеясл. зв. Наздзекавацца.
с. 343
Наускидати дзеясл. Наўскідаць.
с. 343
Наустретъ прыназ. Насустрач.
с. 343
Наусть прысл. На памяць.
с. 343
Наутлити дзеясл. Аслабіць.
с. 343
Наутре, наутрее, наутреи, наутрие, наутрии, наутро прысл. На другі дзень, наступнай раніцай.
с. 343
Научаемый дзеепрым. ад научати ў 4 знач.
с. 343
Научане гл. наўчанье
с. 343
Научание гл. научанье
с. 343
Научаный дзеепрым. ад научати ў 4 знач.
с. 343
Научанье, навчание, научане, научание наз. 1. Дзеянне па дзеясл. научати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. научати ў 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. научати ў 5 знач.
с. 343
Научати, навчати, научать дзеясл. 1. Перадаваць якія-н. веды, навыкі, уменне рабіць што-н. 2. Падгаворваць зрабіць што-н. 3. Даваць параду, указанне. 4. Пераконваць у чым-н. 5. Вывучаць.
с. 344
Научатися, навчатися дзеясл. зв. Навучацца, вучыцца.
с. 345
Научать гл. научати
с. 345
Научаючий, научаючый дзеепрым. Які вучыць, навучае.
с. 345
Научение гл. наученье
с. 346
Наученно прысл. Навучана.
с. 346
Наученный гл. наученый
с. 346
Наученший, наученшый, научоншый прым. Тое, што і найученший.
с. 346
Наученый, навченый, навчоный, наученный, научонный, научоный дзеепрым. 1. Ад научити ў 1 знач. 2. Ад научити ў 2 знач. 3. Ад научити ў 3 знач. 4. Ад научити ў 4 знач. 5. У знач. прым. Вучоны, дасведчаны.
с. 346
Наученье, навчение, навченье, научение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. научити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. научити ў 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. научити ў 3 знач. 4. Дзеянне па дзеясл. научити ў 4 знач.
с. 348
Наученьеся наз. Дзеянне па дзеясл. научитися ў 1 знач.
с. 348
Научителка наз. Настаўніца.
с. 348
Научитель, навчитель, научытель наз. Настаўнік.
с. 349
Научити, навчити, навчыти, научыти дзеясл. 1. Перадаць якія-н. веды, навыкі, уменні. 2. Падгаварыць зрабіць што-н. 3. Даць параду, указанне. 4. Пераканаць. 5. Навучыцца.
с. 349
Научитися, навчитися, навчытися, научытися дзеясл. зв. 1. Навучыцца, даведацца. 2. Прывыкнуць, прывучыцца.
с. 350
Научливший прым. Тое, што і научтившый.
с. 351
Научный прым. Дасведчаны.
с. 351
Научонный гл. наученый
с. 351
Научонший гл. наученший
с. 351
Научоный гл. наученый
с. 351
Научтивей прысл. Найбольш пачэсна, ганарова.
с. 351
Научтившый прым. Самы пачэсны. Параўн. научливший.
с. 351
Научытель гл. научитель
с. 351
Научыти гл. научити
с. 351
Научытися гл. научитися
с. 351
Наушница наз. 1. Завушніца. 2. Край вуха.
с. 351
Нафалебнейший гл. нахвалебнейший
с. 352
Нафасованье наз. Наладаванне.
с. 352
Нафолкговатися, нафолговатися дзеясл. зв. Некалькі разоў зрабіць паслабленне, палёгку.
с. 352
Нафта наз. Нафта. Параўн. нефта.
с. 352
Нафукати дзеясл. Нагаварыць непрыемнасцей.
с. 352
Нафукатися дзеясл. зв. ад нафукати.
с. 352
Нахандожшей прысл. Вельмі прыгожа.
с. 352
Нахвалебнейший, нафалебнейший прым. Тое, што і найхвалебнейший.
с. 352
Нахватати дзеясл. Налавіць.
с. 352
Нахиление гл. нахиленье
с. 352
Нахиленый дзеепрым. 1. Ад нахилити ў 2 знач. 2. Ад нахилити ў 3 знач.
с. 352
Нахиленье, нахиление наз. 1. Дзеянне па дзеясл. нахилити ў 2 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. нахилити ў 3 знач.
с. 353
Нахилити дзеясл. 1. Надаць нахільнае становішча, пахіліць набок. Нахилити ухо (уши) — пачаць прыслухоўвацца. 2. Нахіліць, нагнуць. 3. // перан. Схіліць (да чаго-н.). 4. Схіліцца.
с. 353
Нахилитися, нахилитисе дзеясл. зв. 1. Ад нахилити ў 1 знач. 2. Ад нахилити ў 2 знач. 3. Ад нахилити ў 3 знач.
с. 353
Нахилкомъ прысл. Нагнуўшыся.
с. 354
Нахилый прым. Прыгнуты.
с. 354
Нахиляти дзеясл. 1. Надаваць нахільнае становішча, пахіляць набок. Нахиляти ухо (уха) — пачынаць прыслухоўвацца. 2. Нахіляць, нагінаць. 3. // перан. Схіляць (да чаго-н.).
с. 354
Нахилятися, нахилятисе дзеясл. зв. 1. Ад нахиляти ў 1 знач. 2. Ад нахиляти ў 2 знач. 3. Ад нахиляти ў 3 знач.
с. 355
Нахиляючийсе дзеепрым. ад нахилятися ў 2 знач.
с. 355
Нахитрейший прым. Тое, што і найхитрейший у 1 знач.
с. 355
Наховати дзеясл. Нахаваць.
с. 355
Находенье гл. нахоженье
с. 355
Находити дзеясл. 1. Знаходзіць, находзіць. 2. Выяўляць у выніку пошукаў. 3. Нападаць; урывацца. 4. Наступаць; здарацца. 5. Насоўвацца, закрываючы што-н. 6. Выяўляць у кім-, чым-н. якія-н. уласцівасці, якасці. 7. Заўважаць. 8. Прыходзіць да якога-н. вываду. 9. Прызнаваць, лічыць. 10. Набягаць, нацякаць.
с. 355
Находитися дзеясл. зв. 1. Быць, змяшчацца. 2. Выяўляцца. 3. Аказвацца.
с. 356
Находка наз. Напад, уварванне.
с. 356
Находникъ наз. Інаходзец.
с. 357
Находъ наз. 1. Напад, уварванне. 2. Пошасць. 3. Прышэлец, чужынец.
с. 357
Находячий дзеепрым. ад находити ў 4 знач.
с. 357
Находячийся дзеепрым. ад находитися ў 2 знач.
с. 357
Находящий дзеепрым. ад находити ў 4 знач.
с. 358
Нахоженье, находенье, нахожение наз. 1. Знаходка. 2. Напад, уварванне.
с. 358
Нахоживаный дзеепрым. Сустраканы.
с. 358
Нахожовати дзеясл. Нападаць.
с. 358
Нахондожший прым. Тое, што і найхандожший.
с. 358
Нахорший прым., найвыш. ст. ад хорый.
с. 358
Нахыливати дзеясл., шматкр. ад нахилити ў 2 знач.
с. 358
Нацадити дзеясл. Нацадзіць.
с. 358
Нацвиченейший прым. Самы натрэніраваны.
с. 359
Нацехованый дзеепрым. Адзначаны, памечаны.
с. 359
Нацея гл. нацыя
с. 359
Нациосъ гл. натесъ
с. 359
Нация гл. нацыя
с. 359
Нацнотлившый прым., найвыш. ст. ад цнотливый.
с. 359
Нацудней прысл., найвыш. ст ад цудно.
с. 359
Нацуднейший прым. Тое, што і найцуднейший.
с. 359
Нацыя, нацея, нация наз. Народ, народнасць.
с. 359
Началестный прым. Галоўны, самы старшы.
с. 359
Началнейший прым., найвыш. ст. ад начальный.
с. 359
Началникъ гл. начальникъ
с. 359
Началный гл. начальный
с. 359
Начало наз. 1. Першы момант якога-н. дзеяння, працэсу, з’явы. 2. Аснова, крыніца, сутнасць чаго-н. 3. Кіраўніцтва; улада.
с. 359
Началство гл. начальство
с. 360
Начальникъ, началникъ наз 1. Кіраўнік, начальнік; правадыр. 2. Заснавальнік; аўтар.
с. 360
Начальный, началный прым. 1. Галоўны; старшы. 2. Пачатковы; першы.
с. 361
Начальство, началство наз. Улада; кіраўніцтва.
с. 361
Начальствовати дзеясл. Кіраваць, быць начальнікам.
с. 361
Начастей прысл. Тое, што і найчастей.
с. 361
Начати дзеясл. Пачаць, прыступіць да якога-н. дзеяння; узяцца за якую-н. справу.
с. 361
Начатися дзеясл., зв. ад начати.
с. 362
Начатокъ наз. 1. Пачатак. 2. Першая або лепшая частка чаго-н.
с. 362
Начатый дзеепрым. ад начати.
с. 362
Начеле гл. начоле
с. 362
Начерпати дзеясл. Начэрпаць.
с. 362
Начертание наз. Адлюстраванне, напісанне.
с. 363
Начертаный, начертанный дзеепрым. Адлюстраваны, напісаны.
с. 363
Начестнейший, начеснейшый прым. 1. Самы чэсны. 2. Самы ганаровы, пачэсны.
с. 363
Начетверо прысл. На чатыры часткі.
с. 363
Начинание, начинанье наз. Занятак, справа.
с. 363
Начинати дзеясл. Пачынаць.
с. 363
Начинатися дзеясл., зв. ад начинати.
с. 363
Начинаючий дзеепрым. ад начинати.
с. 363
Начинающий дзеепрым. ад начинати.
с. 364
Начине гл. начинье
с. 364
Начиненый дзеепрым. ад начинити ў 1 знач.
с. 364
Начинити, начынити дзеясл. 1. Навырабляць. 2. Наствараць. 3. Нарабіць, напрычыняць.
с. 364
Начинье, начине, начинне, начыне, начынье наз. 1. Усякая прылада для выканання якой-н. работы, дзеяння. 2. Набор прылад, інструментаў для выканання якой-н. работы. 3. Сукупнасць прадметаў хатняга, гаспадарчага, ваеннага, царкоўнага і інш. ужытку. 4. // перан. Сродак для дасягнення чаго-н. 5. Пасудзіна. 6. Посуд. 7. Судна.
с. 364
Начисто, начысто прысл. Без памарак; канчаткова.
с. 366
Начистший, начистшый, начыстшый прым. Тое, што і найчистейший.
с. 366
Начлегъ наз. Тое, што і ночлегъ.
с. 367
Начовати дзеясл. Тое, што і ночовати.
с. 367
Начоле, начеле прысл. На чале, наперадзе.
с. 367
Начольнейшый, начолнейший прым. Самы адборны.
с. 367
Начынающийся дзеепрым. ад начинатися.
с. 367
Начыне гл. начинье
с. 367
Начынити гл. начинити
с. 367
Начынье гл. начинье
с. 367
Начысто гл. начисто
с. 367
Начыстшый гл. начистший
с. 367
Нашаленейший прым., найвыш. ст. ад шаленый.
с. 367
Нашедший дзеепрым. Які напаў.
с. 367
Нашельникъ гл. нашилникъ
с. 367
Нашептывати дзеясл. Нашэптваць.
с. 367
Нашествие наз. Тое, што і нашестье.
с. 368
Нашестье наз. Нашэсце. Параўн. нашествие.
с. 368
Нашивати, нашывати I дзеясл., шматкр. ад носити.
с. 368
Нашийникъ, нашыйникъ наз. Тое, што і нашилникъ.
с. 368
Нашилникъ, нашельникъ, нашыльникъ наз. Нашыльнік, рэмень ад хамута да пярэдняга канца дышля. Параўн. нашийникъ.
с. 368
Нашинецъ наз. Свой чалавек. с. 368
Наширный прым. Найбольш шырокі.
с. 368
Наширь прысл. У шырыню.
с. 368
Нашлехетней прысл., найвыш. ст. ад шляхетне.
с. 369
Нашлядовати гл. наслядовати
с. 369
Нашляхетнейший, нашляхэтнейшый прым., найвыш. ст. ад шляхетный.
с. 369
Нашмарованый прым. Намазаны, напэцканы.
с. 369
Нашое займ. у знач. наз. Наша.
с. 369
Нашпетнейший прым. Тое, што і найшпетнейший.
с. 369
Нашпижованый гл. наспижованый
с. 369
Наштие гл. наштье
с. 369
Нашто прысл. 1. З якой мэтай, для чаго (у пытаннях). 2. З якой мэтай, для чаго (пры далучэнні даданых сказаў мэты, прычыны).
с. 369
Наштье, наштие наз. 1. Знаходка, адшуканне. 2. Тое, што і найстье ў 1 знач.
с. 370
Нашуканый дзеепрым. ад нашукати.
с. 370
Нашуканье наз. Дзеянне па дзеясл. нашукати.
с. 370
Нашукати дзеясл. Адшукаць, знайсці.
с. 370
Нашукатися дзеясл., зв. ад нашукати.
с. 370
Нашъ займ. 1. Наш (які мае адносіны да супольнасці людзей, належыць ёй). 2. Наш (ужываецца ў зваротах высокапастаўленых асоб). Параўн. нашый. 3. Айчынны, тутэйшы; сучасны. 4. У знач. наз. Нашы.
с. 370
Нашывати I гл. нашивати
с. 371
Нашывати II дзеясл. Прышываць, нашываць.
с. 371
Нашый займ. Тое, што і нашъ у 2 знач.
с. 372
Нашыйникъ гл. нашийникъ
с. 372
Нашыльникъ гл. нашильникъ
с. 372
Нашырки прысл. Ушыр, упоперак.
с. 372
Нащадокъ, надщадокъ наз. Нашчадак.
с. 372
Нащаслившый прым. Тое, што і найщасливший.
с. 372
Нащепаный дзеепрым. ад нащепати.
с. 372
Нащепати дзеясл. Нашчапаць, накалоць.
с. 372
Нащепити, насчепити дзеясл. Пасадзіць (пра расліны).
с. 372
Нащий прым. у знач. наз. Той, які нашча; галодны.
с. 372
Нащипати дзеясл. Нашчыпаць.
с. 372
Нащирей прысл. Найшчырэй.
с. 372
Наяве, наяво прысл. 1. Наяве, у рэчаіснасці. 2. Бачна, уяўна, прыкметна; напаказ. Параўн. наявъ.
с. 373
Наявнейшый прым. Відавочны, нагляднейшы.
с. 373
Наяво гл. наяве
с. 373
Наявъ прысл. Тое, што і наяве ў 2 знач.
с. 373
Наядатися дзеясл. зв. Наядацца.
с. 373
Наядовитший, наядовитшый прым., найвыш. ст. ад ядовитый.
с. 373
Наяздка наз. Тое, што і наяздъ.
с. 374
Наяздъ наз. Напад, нашэсце. Параўн. наяздка.
с. 374
Наясней прысл., найвыш. ст. ад ясно.
с. 374
Наяснейший, наяшнейший прым. 1. Тое, што і найяснейший у 1 знач. // перан. 2. Тое, што і найяснейший у 2 знач.
с. 374
Наястися дзеясл. зв. Наесціся.
с. 375
Наяханье наз. Тое, што і наеханье.
с. 375
Наяшнейший гл. наяснейший.
с. 375
Не часц. 1. Надае слову, да якога адносіцца, значэне поўнага адмаўлення. Не ... ани — узмоцненае адмаўленне пры пералічэнні. 2. Надае значэнне няпэўнасці, абмежавання, няпоўнага адмаўлення (калі стаіць пры словах, якія паўтараюцца, або з прысл. надта, вельмі і пад.). 3. Надае пытальным сказам значэнне сцвярджэння, дапушчэння, здагадкі, ветлівай прапановы (з часц. або, азали, ли, чи і пад.). 4. Адмоўны адказ. а). Ужываецца як няпоўны сказ. б). У пачатку рэплікі для выражэння нязгоды. в). У сярэдзіне рэплікі для папраўкі або адмаўлення папярэдняга. 5. Ужываецца замест выказніка з адмоўем, словазлучэння або сказа з адмаўленнем пры проціпастаўленні сказанаму раней. 6. У складзе складаных злучнікаў і злучальных слоў: если не ... тогды (теды), не иначе ... яко, не такъ ... какъ, не только ... але (и), не толко ... яко і інш. Не безъ гл. безъ у 5 знач.
с. 375
Неакий гл. неякий
с. 377
Неакторство наз. Адсутнасць права на скаргу ў суд.
с. 377
Небавный прым. Няверны, неадданы.
с. 377
Небаченье, небачене наз. 1. Няўвага; абыякавасць; пыха. 2. Недасведчанасць; невуцтва; глупства. Параўн. небачность у 2 знач.
с. 377
Небачечий дзеепрым. Які не бачыць, не заўважае чаго-н.
с. 378
Небачне прысл. 1. Незаўважна, выпадкова. 2. Неразважліва, лёгкадумна.
с. 378
Небачнейший прым. Дурнейшы.
с. 378
Небачникъ наз. 1. Той, якога не відаць. 2. Той, хто не разумее чаго-н.; неразважівы.
с. 378
Небачность наз. 1. Недагляд, няўважлівасць. 2. Тое, што і небаченье ў 2 знач.
с. 378
Небачный прым. Неразважлівы, лёгкадумны. 2. Няўважлівы; непачцівы, нахабны.
с. 379
Небеглость наз. Неспрактыкаванасць.
с. 379
Небезпеченность наз. Небяспека; пагроза.
с. 379
Небезпеченство, небеспеченство, небеспеченьство наз. 1. Небяспека; пагроза якога-н. няшчасця. Параўн. небезпечество, небезпечность у 1 знач., небесченство ў 1 знач. 2. Пакутаванне; няшчасце. Параўн. небезпечность у 2 знач. 3. Небяспечнае, рызыкоўнае дзеянне, авантура. Параўн. небесченство ў 2 знач.
с. 379
Небезпечество наз. Тое, што і небезпеченство у 1 знач.
с. 380
Небезпечне, небезпечно, небеспечне, небеспечно прысл. Небяспечна, рызыкоўна.
с. 381
Небезпечнейший, небеспечнейшый прым. выш. ст. 1. Ад небезпечный у 1 знач. 2. Ад небезпечный у 2 знач.
с. 381
Небезпечно гл. небезпечне
с. 381
Небезпечность, небезпэчность, небеспечность, небэзпэчность наз. 1. Тое, што і небезпеченство ў 1 знач. 2. Тое, што і небезпеченство ў 2 знач. 3. Неспакой, сутычка. 4. Бяспечнасць (?). 5. Бязбоязнасць.
с. 381
Небезпечный, небеспечный прым. 1. Які пагражае небяспекай, можа прывесці да бяды, шкоды, зла. 2. Які знаходзіцца ў небяспецы.
с. 382
Небезпэчность гл. небезпечность
с. 383
Небеленый прым. Неадбелены.
с. 383
Небеский I, небесский прым. 1. Тое, што і небесный у 1 знач. 2. Тое, што і небесный у 2 знач. 3. Тое, што і небесный у 3 знач. 4. Тое, што і небесный у 4 знач.
с. 383
Небеский II прым. Блакітны (колер).
с. 384
Небесный прым. 1. Ад небо ў 1 знач. Параўн. небеский I у 1 знач. 2. Ад небо ў 2 знач. Параўн. небеский I у 2 знач. 3. Ад небо ў 3 знач. Иерусалимъ небесный — тое, што і небо небесе; небесная кролевая гл. кролевая; небесная соль гл. соль; небесное кролевство (королевство, крулевство) гл. кролевство; небесное царство гл. царство; небесные силы гл. сила; небесный кроль гл. кроль; небесный отецъ гл. отецъ; небесный царь гл. царь; небесный хлебъ гл. хлебъ; пойти до мешканя небесного гл. пойти. Параўн. небеский I у 3 знач. 4. Найлепшы, надзвычайны, цудоўны; духоўны, боскі. Параўн. небеский I у 4 знач. 5. У знач. наз. Бог; святы.
с. 384
Небеспеченство гл. небезпеченство
с. 386
Небеспеченьство гл. небезпеченство
с. 386
Небеспечне гл. небезпечне
с. 386
Небеспечнейшый гл. небезпечнейший
с. 386
Небеспечно гл. небезпечне
с. 386
Небеспечность гл. небезпечность
с. 386
Небеспечный гл. небезпечный
с. 386
Небесский гл. небеский I
с. 386
Небесченство наз. 1. Тое, што і небезпеченство ў 1 знач. 2. Тое, што і небезпеченство ў 3 знач.
с. 386
Неблаганый прым. Нежаданы, няпрошаны.
с. 386
Неблагодарный прым. Няўдзячны.
с. 386
Неблагодарствие наз. Няўдзячнасць.
с. 386
Неблагославенский прым. Неблагославенский листъ гл. листъ.
с. 386
Неблагославенье гл. неблагословенье
с. 386
Неблагословение гл. неблагословенье
с. 386
Неблагословенство наз. 1. Пазбаўленне благаславення; ганьбаванне. 2. Тое, што і листъ неблагословеный.
с. 386
Неблагословеный дзеепрым. Якога не благаславілі; няварты благаславення. Неблагословеный листъ гл. листъ.
с. 387
Неблагословенье, неблагославенье, неблагословение наз. 1. Праклён, анафема; забарона. 2. Тое, што і листъ неблагословеный.
с. 387
Неблазненный прым. Несумненны, дакладны.
с. 387
Неближний прым. у знач. наз. Той, хто не з’яўляецца сваяком.
с. 387
Неблизский прым. Доўгі, працяглы (пра час).
с. 387
Неблудливый прым. Правільны, прамы.
с. 387
Небо наз. 1. Атмасфера, паветраная прастора над зямлёй. 2. Небасхіл; неба, як астранамічнае паняцце. 3. Месцазнаходжанне бога, ангелаў, святых; рай. // перан. Боскія сілы. Небо небесе, небеса небесъ — рай. Параўн. Иерусалимъ небесный. Подъ небомъ — на ўсім свеце.
с. 388
Небовзятье наз. Успенне (назва свята).
с. 389
Небовступенье наз. Узнясенне (назва свята).
с. 389
Небога наз. Нябога, няшчасная.
с. 389
Небоголюбецъ наз. Няверуючы.
с. 389
Небогъ наз. Тое, што і небожа ў 1 знач.
с. 389
Небожа наз. 1. Бядак, нябога, бедалага. Параўн. небогъ. 2. Няверуючы; той, хто адхіліўся.
с. 389
Небожатко наз., памянш. ад небожа ў 1 знач.
с. 390
Небожсчикъ гл. небожчикъ
с. 390
Небожчиковский, небожчыковский, небощиковский, небощыковский прым. ад небожчикъ.
с. 390
Небожчиковъ, небожчыковъ, небосчиковъ, небощиковь прым. ад небожчикь.
с. 390
Небожчикъ, небожсчикъ, небожчыкъ, небожщикъ, небожщыкъ, небозчикъ, небосчикъ, небосчыкъ, небощикъ, небощыкъ наз. Нябожчык.
с. 391
Небожчица, небожчыца, небозчыца, небощица, небощыца наз. Нябожчыца.
с. 391
Небожчыковский гл. небожчиковский
с. 392
Небожчыковъ гл. небожчиковъ
с. 392
Небожчыкъ гл. небожчикъ
с. 392
Небожчыца гл. небожчица
с. 392
Небожщикъ гл. небожчикъ
с. 392
Небожщыкъ гл. небожчикъ
с. 392
Небозчикъ гл. небожчикъ
с. 392
Небозчыца гл. небожчица
с. 392
Неболенье наз. Адсутнасць хваробы.
с. 392
Неборакъ наз. Небарака, няшчасны.
с. 392
Неборачокъ наз., памянш. ад неборакь.
с. 392
Небордзый прым. Тое, што і неборздый.
с. 392
Неборздо, неборзо прысл. Няхутка; доўга.
с. 392
Неборздый, неборзый прым. Няхуткі; доўгі, замаруджаны. Параўн. небордзый.
с. 392
Неборзо гл. неборздо
с. 393
Неборзый гл. неборздый
с. 393
Небортный прым. На якім няма борці (пра дрэва).
с. 393
Небостка наз. Тое, што і небощка.
с. 393
Небосчиковъ гл. небожчиковъ
с. 393
Небосчикъ гл. небожчикъ
с. 393
Небосчыкъ гл. небожчикъ
с. 393
Небощиковский гл. небожчиковский
с. 393
Небощиковъ гл. небожчиковъ
с. 393
Небощикъ гл. небожчикъ
с. 393
Небощица гл. небожчица
с. 393
Небощка наз. Нябожчыца. Параўн. небостка.
с. 393
Небощыковский гл. небожчиковский
с. 393
Небощыкъ гл. небожчикъ
с. 393
Небощыца гл. небожчица
с. 393
Небоязливе прысл. Бязбоязна; адважна, смела.
с. 393
Небоязливость наз. Бязбоязнасць; адважнасць, смеласць.
с. 393
Небоязливый прым. Бязбоязны, адважны, смелы. Параўн. небоязнивый.
с. 394
Небоязнивый прым. Тое, што і небоязливый.
с. 394
Небранье наз., адм. ад бранье ў 2 знач.
с. 394
Небрегий прым. Нядбайны, неахайны.
с. 394
Небреженье, небрежение наз. Занядбанне. Параўн. небрежность.
с. 394
Небрежность наз. Тое, што і небреженье.
с. 394
Небречи дзеясл. Не звяртаць увагі; пагарджаць.
с. 394
Небудованье наз. Небудаванне.
с. 394
Небцо наз. Паднябенне.
с. 394
Небы злучн. Нібы, як быццам.
с. 394
Небывалый дзеепрым. Той (тое), якога (чаго) раней не было.
с. 395
Небылица наз. Небыліца, выдумка, байка.
с. 395
Небылый дзеепрым. Неіснуючы.
с. 395
Небытие гл. небытье
с. 395
Небытность наз. 1. Адсутнасць. Параўн. небытье ў 1 знач. 2. Неіснаванне. Параўн. небытье ў 2 знач.
с. 395
Небытье, небытие наз. 1. Тое, што і небытность у 1 знач. 2. Тое, што і небытность у 2 знач.
с. 396
Небэзпэчность гл. небезпечность.
с. 396
Невагаючийся дзеепрым. Цвёрды, упэўнены.
с. 3
Неважность наз. Незаконнасць.
с. 3
Неважный прым. 1. Нязначны, дробны. 2. Незаконны, несапраўдны.
с. 3
Невалашаный прым. Некастрыраваны.
с. 3
Неваленый дзеепрым. Неапрацаваны валеннем.
с. 4
Невалечный прым. Неваенны, мірны.
с. 4
Невгасающий дзеепрым. Які не згасае.
с. 4
Невгасимый гл. неугасимый
с. 4
Невгашоный гл. негашоный
с. 4
Невгодно прысл. Непажадана.
с. 4
Невгодный гл. неугодный
с. 4
Невдечность гл. невдячность
с. 4
Невдивъ прысл. Нядзіўна.
с. 4
Невдолзе, неудолзе прысл. У хуткім часе.
с. 4
Невдячне, невдячно прысл. Непрыемна; нядобразычліва.
с. 4
Невдячникъ наз. 1. Няўдзячны. 2. Няправедны, грэшны.
с. 4
Невдячно гл. невдячне
с. 5
Невдячность, невдечность, неудячность наз. 1. Няўдзячнасць. 2. Няправеднасць. 3. Нядобразычлівасць, варожасць.
с. 5
Невдячный, неудячный прым. 1. Няўдзячны. 2. Нядобразычлівы, варожы. 3. Няправедны, грэшны. 4. Няварты, недастойны. 5. Непажаданы, непатрэбны. 6. Непрыемны. 7. У знач. наз. Грэшнік, няправеднік.
с. 6
Неведалый дзеепрым. Невядомы.
с. 7
Неведанье, неведание наз. Няведанне; несвядомасць. Параўн. неведение.
с. 7
Неведати дзеясл. у знач. прысл. 1. Невядома. 2. Па няведанню; несвядома.
с. 7
Неведаючий дзеепрым. Які не ведае; недасведчаны.
с. 8
Неведемо прысл. Тое, што і неведоме ў 1 знач.
с. 8
Неведение наз. Тое, што і неведанье.
с. 8
Неведоме, неведома, неведомо прысл. 1. Невядома. Параўн. неведемо. 2. Непрыкметна, патаемна. Параўн. невядоме. 3. Па няведанню, ненаўмысна. 4. Незразумела.
с. 8
Неведомое прым. у знач. наз. Нешта патаемнае, запаведнае; тайна.
с. 9
Неведомость наз. 1. Няведанне; непраінфармаванасць. 2. Тайна. 3. У знач. прысл. Патаемна.
с. 9
Неведомый прым. 1. Невядомы, незнаёмы; патаемны. 2. Які не ведае чаго-н.; непраінфармаваны. Параўн. невядомый. 3. Ненаўмысны. 4. У знач. наз. Невядомы. 5. У знач. наз. Той, хто не ведае чаго-н.
с. 10
Неведый дзеепрым. Які не ведае, не ўсведамляе чаго-н.
с. 11
Неведь прысл. Невядома.
с. 11
Неведячий дзеепрым. Які не ведае, не ўсведамляе чаго-н. Параўн. неведящий.
с. 11
Неведящий дзеепрым. Тое, што і неведячий.
с. 11
Невееный гл. невеяный
с. 11
Невежа наз. Невук. Параўн. невежда.
с. 11
Невежда наз. Тое, што і невежа.
с. 11
Невежество наз. Невуцтва.
с. 11
Невежливый прым. Недасведчаны; невук.
с. 11
Невезаный дзеепрым. Нязвязаны.
с. 11
Невей наз. Нявеянае збожжа.
с. 11
Невеленый прым. Забаронены.
с. 11
Невеликий прым. 1. Невялікі (па памерах). 2. Невялікі (па колькасці). 3. Невялікі (па сіле, інтэнсіўнасці).
с. 12
Невеличкий прым. Маленечкі, невялічкі.
с. 12
Невенованый дзеепрым. Жона невенованая — жанчына, не забяспечаная сродкамі ўтрымання.
с. 12
Невенчальный, невенчалный прым. Нявенчаны; які не прайшоў абраду вянчання.
с. 12
Невенчаный дзеепрым. Невянчаны.
с. 13
Невера наз. 1. Тое, што і неверие ў 1 знач. 2. Тое, што і неверие ў 2 знач.
с. 13
Неверемя наз. Ліхалецце, часы нягоды.
с. 13
Неверенье наз. Нявер’е.
с. 13
Неверие, неверые, неверье наз. 1. Нявер’е, недавер. Параўн. невера ў 1 знач., неверство ў 1 знач. 2. Нявер’е ў Хрыста; неправавернасць. Параўн. невера ў 2 знач., неверство ў 2 знач.
с. 13
Неверне прысл. Няверна; няправедна.
с. 14
Невернейший прым., выш. ст. ад неверный.
с. 14
Неверненье наз. Невяртанне, незварот.
с. 14
Неверникъ наз. Няверуючы; няправедны; ерэтык.
с. 14
Неверность наз. 1. Памылковасць веры ў бога, ухіл да ерасі. 2. Здрада; мана. 3. Здрадлівасць; хлуслівасць. 4. Сумненне, недавер.
с. 14
Неверный прым. 1. Няправільны, памылковы. 2. Ненадзейны; здольны на падман. 3. Неправаверны; ерэтыцкі; паганскі. 4. У знач. наз. Неправаверны; ерэтык; паганін.
с. 15
Неверствие наз. Адсутнасць веры; сумненне.
с. 16
Неверство наз. 1. Тое, што і неверие ў 1 знач. 2. Тое, што і неверие ў 2 знач.
с. 16
Неверуючий дзеепрым. 1. Няверуючы. Параўн. неверующий у 2 знач. 2. У знач. наз. Няверуючы; бязбожнік; ерэтык.
с. 17
Неверующий дзеепрым. 1. Які не верыць, не давярае. 2. Тое, што і неверуючий у 1 знач.
с. 17
Неверые гл. неверие
с. 17
Неверье гл. неверие
с. 17
Невеселость наз. Невясёласць.
с. 17
Невеселый прым. Сумны, невясёлы.
с. 17
Невеста наз. 1. Жанчына. 2. Жонка. 3. Цнатлівая дзяўчына. Параўн. невестка ў 2 знач. 4. Нявеста. // перан. Эпітэт, які надаецца царкве. 5. Тое, што і невестка ў 1 знач.
с. 17
Невестеный прым. Тое, што і невестий.
с. 18
Невестий прым. Жаночы, дзявочы. Параўн. невестеный, невещый.
с. 18
Невестинъ прым. Які належыць нявесце; мае дачыненне да нявесты.
с. 19
Невестити дзеясл. Жаніцца.
с. 19
Невестка наз. 1. Нявестка, жонка сына або брата. Параўн. невеста ў 5 знач. 2. Тое, што і невеста ў 3 знач.
с. 19
Невестникъ наз. Пакой для нявесты; шлюбны пакой.
с. 20
Невестный прым. Жаночы.
с. 20
Невестский, невестсцкий прым. Жаночы.
с. 20
Невесть I наз. Невядомасць.
с. 20
Невесть II прысл. Невядома.
с. 20
Невестюхъ наз. Распуснік, бабнік.
с. 20
Неветохранитель наз. Вераломны чалавек.
с. 20
Невечерний прым. Нягаснучы.
с. 20
Невещественный прым. Нематэрыяльны.
с. 20
Невещий прым. Тое, што і невестий.
с. 21
Невеяный, невееный дзеепрым. Нявеяны, не ачышчаны ад мякіны (пра збожжа).
с. 21
Невже гл. неуже
с. 21
Невживающий дзеепрым. Той, хто не карыстаецца мірскімі ўцехамі.
с. 21
Невжиточный гл. неужиточный
с. 21
Невзапный прым. Хуткі, паспешлівы.
с. 21
Невзапъ прысл. Нечакана, знянацку, раптам.
с. 21
Невзбраненый дзеепрым. Незабаронены, дазволены.
с. 21
Невзгамованый дзеепрым. Нястрымны, неўтаймаваны.
с. 21
Невзгода наз. 1. Неадпаведнасць, несупадзенне; супярэчнасць. 2. Нязгода, сварка, разлад; звада, сутычка.
с. 21
Невздержникъ наз. Той, у каго наглядаецца адсутнасць устрымання, умеркаванасці.
с. 21
Невздержный дзеепрым. Нястрыманы.
с. 22
Невзможно прысл. Тое, што і невозможно.
с. 22
Невзрушанье наз. Непадзельнасць, непарушнасць.
с. 22
Невзрушеный дзеепрым. Непарушны. Параўн. невзрушный.
с. 22
Невзрушный дзеепрым. Тое, што і невзрушеный.
с. 22
Невзывание наз. Неўпамінанне, нязгадванне.
с. 22
Невзятье наз. Няўзяцце.
с. 22
Невиданый, невиданный дзеепрым. 1. Нябачаны; небывалы. 2. Дзівосны, незвычайны; надзвычайны.
с. 22
Невиданье наз. Нябачанне; няведанне.
с. 22
Невиденый дзеепрым. Нябачны.
с. 23
Невиденье наз. Нябачанне.
с. 23
Невидимо прысл. Нябачна; непрыкметна.
с. 23
Невидимость наз. Нябачнасць.
с. 23
Невидимый прым. 1. Нябачны; невядомы. 2. У знач. наз. Нябачнае.
с. 23
Невидоме, невидомо прысл. Нябачна.
с. 23
Невидомый прым. Нябачны.
с. 24
Невидучий дзеепрым. Невідушчы, сляпы. Параўн. невидущий у 1 знач.
с. 24
Невидущий, невидушчый дзеепрым. 1. Тое, што і невидучий. 2. У знач. наз.
с. 24
Невинне, невинно прысл. Бязвінна; незаслужана, несправядліва; незаконна.
с. 24
Невинность, невиность наз. 1. Невінаватасць, бязвіннасць, адсутнасць віны. 2. Нявіннасць, маральная чысціня; цнатлівасць.
с. 25
Невинный прым. 1. Бязвінны, невінаваты, які не мае за сабой віны. Кровь невиннаяа гл. кровь у 2 знач. 2. Маральна чысты, бязгрэшны; цнатлівы. 3. Бяскрыўдны, бясшкодны; прастадушны. 4. Непатрэбны, лішні. 5. У знач. наз. Невінаваты, бязвінны чалавек. 6. У знач. наз. Маральна чысты, бязгрэшны чалавек.
с. 26
Невиность гл. невинность
с. 27
Невистный, невисный прым. Сляпы.
с. 27
Невкий гл. неукий
с. 27
Невкоторый займ. Тое, што і некоторый у 1 знач.
с. 27
Невластный прым. Незаконнанароджаны, пазашлюбны.
с. 27
Невместимый, неуместимый дзеепрым. 1. Які не змяшчаецца (умяшчаецца) ў чым-н. Параўн. невоместимый у 1 знач. 2. У знач. наз. Той, хто не змяшчаецца (умяшчаецца) ў чым- н. Параўн. невоместимый у 2 знач. 3. // перан. Які не падуладны чаму-н.
с. 28
Невместный прым. Які не падлягае мясцовай юрысдыкцыі.
с. 28
Невмнозе прысл. Неадкладна.
с. 28
Неводничий I прым. Пенязи неводничие гл. пенязи.
с. 28
Неводничий II, неводничый наз. Рыбак; старшы над рыбакамі.
с. 28
Неводничство наз. Рыбалоўства, рыбалоўны промысел.
с. 28
Неводный пръш. Тое, што і неводовый.
с. 29
Неводовый прым. ад неводъ. Параўн. неводный.
с. 29
Неводокъ наз., памянш. ад неводъ.
с. 29
Неводъ наз. Невад.
с. 29
Невоенно прысл. Не па-ваеннаму, не па-вайсковаму.
с. 29
Невозбранно прысл. Пакорліва, цярпліва; без скаргі, наракання.
с. 29
Невозваный дзеепрым. Непрызваны.
с. 30
Невоздержание наз. Няўстрыманасць; неўмеркаванасць.
с. 30
Невозможно прысл. Немагчыма, нельга. Параўн. невзможно.
с. 30
Невозможный прым. Немагчымы.
с. 30
Неволевати дзеясл. Знаходзіцца ў няволі.
с. 30
Неволеный дзеепрым. ад неволити ў 1 знач.
с. 30
Неволити дзеясл. 1. Няволіць; прымушаць. 2. Трымаць у няволі; прыгнятаць.
с. 30
Неволникъ гл. невольникъ
с. 31
Неволница гл. невольница
с. 31
Неволницкий прым. Тое, што і невольничий.
с. 31
Неволництво, неволницство наз. 1. Няволя, рабства; прыгонная залежнасць. 2. // перан. Стан духоўнай залежнасці (у рэлігійным разуменні).
с. 31
Неволнический прым. Тое, што і невольничий.
с. 31
Неволничий гл. невольничий
с. 31
Неволничо прысл. Па-нявольніцку, па-рабску.
с. 31
Неволный гл. невольный
с. 31
Неволство гл. невольство
с. 31
Невольникъ, неволникъ наз. 1. Раб, нявольнік; зняволены, палонны; прыгонны. 2. // перан. Чалавек, які знаходзіцца пад уплывам, уладаю чаго-н.
с. 31
Невольница, неволница наз. Раба, нявольніца; прыгонная.
с. 32
Невольничий, неволничий прым. Нявольніцкі, рабскі. Параўн. неволницкий, неволнический.
с. 32
Невольный, неволный прым. 1. Нявольны; які знаходзіцца ў прыгоннай залежнасці. 2. Зроблены супраць волі ці па няведанні. 3. У знач. наз. Нявольнік, раб; прыгонны.
с. 33
Невольство, неволство наз. 1. Тое, што і неволя I у 1 знач. 2. Тое, што і неволя I у 2 знач. 3. Турэмнае зняволенне.
с. 33
Неволя I наз. 1. Адсутнасць незалежнасці, свабоды; палітычны, рэлігійны прыгнёт, падпарадкаванне. Параўн. невольство ў 1 знач. 2. Стан асабістай залежнасці; палон; няволя, рабства; прыгонная залежнасць. // перан. Стан духоўнай залежнасці (у рэлігійным разуменні). Параўн. невольство ў 2 знач. 3. Патрэба, неабходнасць; цяжкае становішча; прымус. Неволею, по неволи — супраць волі, насуперак жаданню; з прымусу.
с. 34
Неволя II прысл. Абавязкова; неабходна.
с. 36
Невоместимый дзеепрым. 1. Тое, што і невместимый у 1 знач. 2. Тое, што і невместимый у 2 знач.
с. 36
Невонтпливе, невотпливе прысл. ад невонтпливый.
с. 36
Невонтпливый прым. Які не выклікае сумнення, бясспрэчны, безумоўны; надзейны, пэўны; моцны.
с. 36
Невотпливе гл. невонтпливе
с. 37
Невписанье наз. Неўпісанне.
с. 37
Невпокой гл. неупокой
с. 37
Невпокойный прым. ад невпокой.
с. 37
Неврадовне гл. неурадовне
с. 37
Невреденый дзеепрым. Якога не мучаць; які не церпіць пакут.
с. 37
Невредимый дзеепрым. Які не пацярпеў ніякай шкоды, непашкоджаны. Параўн. неврежденый, невреженый.
с. 37
Невредный прым. Які захаваў сваю якасць, сутнасць; не пацярпеў перамен.
с. 37
Неврежденый дзеепрым. Тое, што і невредимый.
с. 38
Невреженый дзеепрым. Тое, што і невредимый.
с. 38
Неврожай гл. неурожай
с. 38
Неврядный прым. Бязладны, хаатычны.
с. 38
Неврядовне гл. неурадовне
с. 38
Неврядовый прым. Неафіцыйны, неслужбовы.
с. 38
Невставичность гл. неуставичность
с. 38
Невставичный гл. неуставичный
с. 38
Невступный прым. Устойлівы; непарушны; моцны.
с. 38
Невстыдливе прысл. Бессаромна, нахабна, непрыстойна.
с. 38
Невстыдливецъ наз. Бессаромнік.
с. 39
Невстыдливость наз. Бессаромнасць, нахабства, непрыстойнасць.
с. 39
Невстыдливый прым. 1. Бессаромны, нахабны, непрыстойны. 2. У знач. наз. Бессаромнік, нахабнік.
с. 39
Невстыдъ наз. Бессаромнасць, нахабнасць; бессаромныя дзеянні, учынкі.
с. 40
Невсыпающий гл. неусыпающий
с. 40
Невтешимый гл. неутешимый
с. 40
Невтолоченый дзеепрым. // перан. Мала вядомы.
с. 40
Невходимый дзеепрым. у знач. наз. Частка царквы за іканастасам, куды нельга ўваходзіць жанчынам.
с. 40
Невчасне прысл. Няўчасна, заўчасна.
с. 40
Невчасность, невчастность наз. Тое, што і невчасъ.
с. 40
Невчасный, неучасный прым. 1. Няўчасны, заўчасны. 2. Недарэчны, сказаны не да месца; неразумны.
с. 40
Невчастность гл. невчасность
с. 41
Невчасъ наз. Нягода, бяда, няшчасце; трывога, хваляванне; турботы. Параўн. невчасность.
с. 41
Невченый гл. неучоный
с. 41
Невчиненье гл. неучиненье
с. 41
Невчиность гл. неучинность
с. 41
Невчливый прым. Тое, што і неучтивый у 3 знач.
с. 41
Невчстивый гл. неучтивый
с. 41
Невчтивость гл. неучтивость
с. 41
Невчтивый гл. неучтивый
с. 41
Невчыненье гл. неучиненье
с. 41
Невчытивый прым. Тое, што і неучтивый у 3 знач.
с. 41
Невыбаданый дзеепрым. Немажлівы да вывучэння, неспазнаны; неабдымны; глыбокі.
с. 41
Невыведанье наз. Недазнанне, нерасследаванне, адсутнасць праверкі.
с. 42
Невыветралый дзеепрым. // перан. На які не забыліся.
с. 42
Невывикляный дзеепрым. Такі, з якога нельга выблытацца, вызваліцца.
с. 42
Невывоженье наз. Невывоженье следу — неправядзенне дазнання, следства.
с. 42
Невыглажоный дзеепрым. Які не зроблены гладкім, роўным.
с. 42
Невыдаванье наз. Неаддаванне; неўнясенне чаго-н. у якасці платы.
с. 42
Невыданый дзеепрым. 1. Неаплачаны; няўнесены. 2. Нявыдадзены, неадданы (замуж).
с. 42
Невыданье наз. 1. Неадданне; неўнясенне чаго-н. у якасці платы. 2. Невяртанне; непераданне.
с. 43
Невыдворный прым. Просты; сапраўдны, праўдзівы.
с. 43
Невыделеный дзеепрым. Неаддзелены; нявыдзелены.
с. 43
Невыделенье наз. Неаддзяленне; невыдзяленне.
с. 43
Невызволенье наз. Невызваленне.
с. 43
Невызнанье наз. Непрызнанне, невыяўленне, несазнанне.
с. 43
Невыйстье наз. 1. Нез’яўленне, непрыход; адсутнасць. 2. Несканчэнне, незаканчэнне.
с. 44
Невыконаный дзеепрым. Нявыкананы, няўчынены, няздзейснены.
с. 44
Невыконанье наз. Невыкананне.
с. 44
Невыкупенье наз. Невыкупленне; неаплата.
с. 44
Невылеченый дзеепрым. Нявылечаны.
с. 44
Невыличоный, невыличенный дзеепрым. Які нельга пералічыць, вызначыць.
с. 44
Невымеренье наз. Невымярэнне, неправядзенне абмеру.
с. 44
Невымовленый дзеепрым. Тое, што і невымовный.
с. 44
Невымовне, невымовно прысл. ад невымовный.
с. 45
Невымовность наз. // перан. Надзвычайнасць.
с. 45
Невымовный дзеепрым. Такі, што нельга выказаць, перадаць, апісаць словамі. Параўн. невымовленый, невымолвенный, невымолвный.
с. 45
Невымолвенный дзеепрым. Тое, што і невымовный.
с. 45
Невымолвный дзеепрым. Тое, што і невымовный.
с. 46
Невынеслость наз. Неганарлівасць, нефанабэрыстасць, незазанайства.
с. 46
Невыплачоный дзеепрым. Нявыплачаны.
с. 46
Невыповеданно прысл. ад невыповеданый.
с. 46
Невыповеданый, невыповеданный дзеепрым. Такі, што нельга выказаць, перадаць, апісаць словамі; надзвычайны. Параўн. невыповеденый, невыповедимый, невыповедный, невыповедяный, невыповяданый.
с. 46
Невыповеденый, невыповеденный дзеепрым. Тое, што і невыповеданый.
с. 46
Невыповедимый дзеепрым. Тое, што і невыповеданый.
с. 47
Невыповедный дзеепрым. Тое, што і невыповеданый.
с. 47
Невыповедяный дзеепрым. Тое, што і невыповеданый.
с. 47
Невыповяданый дзеепрым. Тое, што і невыповеданый.
с. 47
Невыполненый дзеепрым. Нявыкананы.
с. 47
Невыполненье наз. Невыкананне.
с. 47
Невыпосажоный дзеепрым. Ненадзелены пасагам; якому не выдзелілі часткі маёмасці.
с. 47
Невыправный дзеепрым. 1. Нявыраблены, нявыдублены, нядублены. 2. Неапрацаваны, неаброблены. 3. Невыразны; няправільны.
с. 48
Невыразне прысл. Невыразна, няясна.
с. 48
Невыробленый дзеепрым. Які не прайшоў апрацоўкі; у натуральным выглядзе.
с. 48
Невыробленье наз. Невыкарчаванне, невысячэнне.
с. 48
Невырозуменье наз. Неразуменне.
с. 48
Невысвобоженье наз. Невызваленне.
с. 48
Невысеченый дзеепрым. у знач. наз. Нявысечаны камень, скала.
с. 49
Невыславеный, невыславенный дзеепрым. Такі, што немагчыма дастаткова усхваліць, праславіць словамі; надзвычайны. Параўн. невыславленый, невыславный, невысловеный.
с. 49
Невыславленый дзеепрым. Тое, што і невыславеный.
с. 49
Невыславный дзеепрым. Тое, што і невыславеный.
с. 49
Невыследованный дзеепрым. Які немагчыма даследаваць, вывучыць; выявіць.
с. 49
Невысловеный дзеепрым. Тое, што і невыславеный.
с. 49
Невыслуханый дзеепрым. Нявыслуханы.
с. 50
Невысоко прысл. 1. Невысока. 2. // перан. Невысакамерна, неганарыста; сціпла.
с. 50
Невыспанье наз. Недасыпанне, недахоп сну.
с. 50
Невыстарченье наз. Недастатковасць.
с. 50
Невыстреленый дзеепрым. Нявыстралены.
с. 50
Невысыпанье наз., шматкр. да невыспанье. Параўн. невысыпянье.
с. 50
Невысыпянье наз. Тое, што і невысыпанье.
с. 50
Невытрвание гл. невытрванье
с. 50
Невытрваный дзеепрым. Які нельга сцярпець, вынесці, перанесці.
с. 50
Невытрванье, невытрвание наз. Тое, што нельга вынесці, сцярпець, перанесці.
с. 50
Невыходъ наз. Нез’яўленне; адсутнасць.
с. 51
Невычерпаемый дзеепрым. Тое, што і невычерпаный.
с. 51
Невычерпаный, невычерпанный дзеепрым. Невычэрпны; бязмежны. Параўн. невычерпаемый.
с. 51
Невычищеный дзеепрым. Нявычышчаны.
с. 51
Невыявленье наз. Неразглашэнне, нераскрыццё чаго-н. сакрэтнага.
с. 51
Невядоме прысл. Тое, што і неведоме ў 2 знач.
с. 51
Невядомый прым. Тое, што і неведомый у 2 знач.
с. 52
Невянучий дзеепрым. // перан. Які не праходзіць, не мінае, не перастае існаваць.
с. 52
Негамованье наз. Нястрымліванне; незатрымліванне.
с. 52
Негараздъ гл. негораздъ
с. 52
Негасимый дзеепрым. Які ніколі не гасне.
с. 52
Негаснучий дзеепрым. Які гарыць увесь час. // перан. Які не забываецца; вечны.
с. 52
Негашоный, невгашоный дзеепрым. Негашоное (невгашоное) вапно — нягашаная вапна.
с. 53
Негде прысл. 1. Недзе, дзесьці, дзе-небудзь; у нейкім, дакладна невядомым месцы. 2. Часам; падчас. 3. Нідзе; ніколі. 4. Неадкуль. 5. Некуды; невядома куды.
с. 53
Негдесь прысл. Некалі, калісьці, калісь.
с. 53
Негды I гл. некгды I
с. 54
Негды II гл. некгды II
с. 54
Негибкий прым. Негибкий языкъ — коснаязыкі; які не можа лёгка, свабодна гаварыць.
с. 54
Негинота наз. Музычны інструмент.
с. 54
Негинучий дзеепрым. Які не гіне, не прападае, не знікае; вечны.
с. 54
Негладкий прым. Нягладкі, няроўны, шурпаты.
с. 54
Негладкость наз. Нягладкасць, няроўнасць, шурпатасць. Параўн. негладость.
с. 54
Негладость наз. Тое, што і негладкость.
с. 54
Неглаженый дзеепрым. Неабчэсаны, неаброблены, нешліфаваны.
с. 54
Негли часц. Магчыма, можа быць.
с. 54
Неглубоко прысл. 1. Неглыбока. 2. Недалёка, мала (па працягласці ў прасторы).
с. 55
Неглупый прым. Недурны; даволі разумны.
с. 55
Негневичанинъ наз. Назва жыхара вёскі Нягневічы.
с. 55
Негневливость наз. ад негневливый.
с. 55
Негневливый прым. Негняўлівы; які не выражае гневу.
с. 55
Негниючий дзеепрым. Які нясхільны да гніення. Параўн. негниющий.
с. 55
Негниющий дзеепрым. Тое, што і негниючий.
с. 56
Неговати гл. некговати
с. 56
Негодне, негодно прысл Не належным чынам; непрыстойна; нядобра.
с. 56
Негоднейший прым., выш. ст. ад негодный у 1, 2 знач.
с. 56
Негодникъ наз. Нягоднік.
с. 56
Негодно гл. негодне
с. 56
Негодность наз. 1. Ад негодный у 1, 2 знач. 2. Ад негодный у 3 знач.
с. 56
Негодный прым. 1. Які не заслугоўвае чаго-н.; які няварты каго-, чаго-н. 2. Які не заслугоўвае павагі; ганебны; паганы; нікчэмны. 3. Непрыгодны, непрыдатны. 4. У знач. наз. Нягоднік; чалавек ганебных паводзін.
с. 57
Негодование наз. Непрыстойнасць; нездаволенасць.
с. 58
Негодяй наз. Нягоднік; чалавек ганебных паводзін.
с. 58
Негожа прысл. Нягожа; дрэнна.
с. 58
Негожий, негожый прым. Нягодны, непрыдатны.
с. 58
Негораздо прысл. Нядобра; няправільна. Параўн. негораздъ.
с. 58
Негораздъ, негараздъ прысл. Тое, што і негораздо.
с. 58
Негорделиво прысл. Неганарліва, нефанабэрыста.
с. 59
Негорячий прым. // перан. Які не вызначаецца глыбінёй пачуццяў, не выражае глыбокіх пачуццяў.
с. 59
Неготовость наз. Негатоўнасць; непадрыхтаванасць.
с. 59
Неготовый прым. Негатовы; непадрыхтаваны.
с. 59
Негрешенье наз. Бязгрэшнасць.
с. 59
Негрешный прым. Нявінны, маральна чысты, бязгрэшны.
с. 59
Негрубость наз. Хударлявасць.
с. 59
Негученье наз. Маўчанне.
с. 59
Недаванье наз. Неаплачванне; невыдзяленне чаго-н. у якасці падатку.
с. 59
Недавний гл. недавный
с. 59
Недавно прысл. Нядаўна.
с. 59
Недавный, недавний прым. 1. Нядаўні. 2. Які існуе мала часу; узнік, з’явіўся нядаўна. 3. Які быў кім-н. незадоўга да якога-н. моманту.
с. 60
Недалекий прым. 1. Недалёкі, блізкі. 2. Такі, які адбываўся нядаўна або адбудзецца, надыйдзе неўзабаве.
с. 61
Недалеко прысл. 1. Недалёка, блізка. Недалеко заходити гл. заходити ў 2 знач.; недалеко отступовати гл. отступовати. Параўн. недалеку. 2. У знач. вык. Аб хуткім надыходзе чаго-н.
с. 61
Недалеку прысл. Тое, што і недалеко ў 1 знач.
с. 61
Недалече прысл. Недалёка.
с. 61
Неданье наз. Неадданне; нявыплата; неўнясенне чаго-н.
с. 61
Недаремне, недаремно прысл. Недарэмна; небескарысна.
с. 62
Недаремный прым. Недарэмны; небескарысны.
с. 62
Недармо прысл. Недарма.
с. 62
Недарозумевати дзеясл. Не зусім ясна разумець.
с. 62
Недаромъ прысл. Недарма.
с. 62
Недбале, недбало прысл. Бестурботна; бесклапотна; нядбала.
с. 62
Недбалей прысл., выш. ст. ад недбале.
с. 63
Недбалецъ наз. Той, хто не праяўляе клопату аб кім-, чым- н., не турбуецца пра каго-, што-н., нядбайнік.
с. 63
Недбало гл. недбале
с. 63
Недбалость наз. Нядбаласць.
с. 63
Недбалство, недбальство наз. Нядбайства.
с. 63
Недбалший прым., выш. ст. ад недбалый у 1 знач.
с. 64
Недбалый прым. 1. Нядбалы. Параўн. недбанливый. 2. У знач. наз. Нядбалец.
с. 64
Недбальство гл. недбалство
с. 64
Недбание гл. недбанье
с. 64
Недбанливый прым. Тое, што і недбалый у 1 знач.
с. 64
Недбанье, недбание наз. Нядбайства.
с. 64
Недведзь гл. недведь
с. 64
Недведка наз. Тое, што і медведка ў 2 знач.
с. 64
Недведна, недзведна наз. Тое, што і медведна.
с. 65
Недведокъ наз. 1. Скарпіён. 2. Сузор’е Скарпіёна. 3. Мядзвежая ягада, талакнянка.
с. 65
Недведь, недведзь наз. Тое, што і медведь у 1 знач.
с. 65
Недвижимо прысл. Нерухома.
с. 65
Недвижимый прым. Нерухомы.
с. 65
Неде прысл. Недзе, дзесьці. Параўн. недей.
с. 65
Недей прысл. Тое, што і неде.
с. 65
Неделаный дзеепрым. Неапрацаваны. Параўн. неделтый.
с. 65
Неделеный дзеепрым. Непадзельны.
с. 66
Неделенье наз. Непадзельнасць.
с. 66
Неделия наз. Неделия цветная — тое, што і неделя кветная.
с. 66
Неделний гл. недельный I
с. 66
Неделникъ наз. Царкоўны служыцель; служыцель патрыярха.
с. 66
Неделничный прым. Тыднёвы.
с. 66
Неделный I гл. недельный I
с. 66
Неделный II гл. недельный II
с. 66
Неделский гл. недельский
с. 66
Неделтый прым. Тое, што і неделаный.
с. 66
Недельный I, неделний, неделный I прым. Нядзельны, які мае адносіны да нядзелі, сёмага дня тыдня. Неделный праздникъ, неделное свято — свята пяцідзесятніцы ў старажытных яўрэяў.
с. 66
Недельный, неделный II дзеепрым. Непадзельны.
с. 67
Недельский, неделский прым. Недельские (неделские) ведры — від падатку.
с. 67
Неделя наз. 1. Нядзеля. Вербная неделя гл. вербный; кветная, цветная, цветоносная неделя — нядзеля, якая папярэднічае Вялікадню; православная неделя — другая нядзеля вялікага посту. 2. Тыдзень. Неделя масленая (масляная) — апошні тыдзень перад вялікім постам; неделя проводная — першая нядзеля пасля Вялікадня; неделя провозвестная — тыдзень перад вялікім постам; неделя радуницкая — тое, што і неделя проводная; неделя святая — тое, што і неделя проводная; неделя страстная (страсная) — нядзеля, тыдзень перад вялікаднем; неделя фомина — першая нядзеля пасля Вялікадня або тыдзень, які пачынаецца гэтай нядзеляй. 3. Від службы.
с. 67
Недержанье наз. Адсутнасць чаго-н.
с. 69
Недза наз. Тое, што і нендза ў 2 знач.
с. 69
Недзведна гл. недведна
с. 69
Недзвежий прым. Тое, што і медвежий у 2 знач.
с. 69
Недзнейший прым. Тое, што і нендзнейший у 2 знач.
с. 69
Недзница наз. Тое, што і нендзница ў 1 знач.
с. 69
Недзный, незный прым. Тое, што і нендзный у 1 знач.
с. 69
Недивно прысл. Нядзіўна.
с. 70
Недиспонованый дзеепрым. Які не аддадзены ў распараджэнне.
с. 70
Недишкретный прым. Які не вызначаецца шчырасцю, стараннасцю, дбайнасцю.
с. 70
Недоборокъ наз. Недабор.
с. 70
Недобраный дзеепрым. Недабраны.
с. 70
Недобре, недобро прысл. 1. Дрэнна, кепска, нядобра. 2. Пакутліва; цяжка. 3. Няшчыра.
с. 70
Недобрий гл. недобрый
с. 71
Недобро гл. недобре
с. 71
Недоброхотный прым. Нядобразычлівы.
с. 71
Недобрый, недобрий прым. 1. Які выражае непрыязнасць, варожасць; заснаваны на непрыязнасці; нядобры. 2. Які нясе ў сабе або прарочыць няўдачу, няшчасце, бяду. 3. Цяжкі. 4. Дрэнны; няправільны. 5. Недабраякасны, дрэнны. 6. Фальшывы, няякасны. 7. Ганебны, бясслаўны. 8. У знач. наз. Штосьці дрэннае.
с. 71
Недобудованый дзеепрым. Недабудаваны.
с. 72
Недобыте прысл. Недаступна.
с. 72
Недобытый дзеепрым. 1. Такі, якім цяжка авалодаць; які добра абараняецца, добра ўмацаваны. 2. Недаступны; такі, да якога цяжка або немагчыма наблізіцца; цяжкі да падыходу, узыходжання. 3. Непераможны.
с. 72
Недовароный дзеепрым. Недавараны.
с. 73
Недоведенье наз. Неразуменне.
с. 73
Недоведомо прысл. Невядома.
с. 73
Недоведомый, недовыдомый прым. 1. Незразумелы; які застаецца за мяжой пазнання і ўспрымання. 2. У знач. наз. Тое, што цяжка пазнаць; таямнічае.
с. 73
Недовереный прым. Недаверлівы.
с. 73
Недоверокъ наз. Недаверак.
с. 73
Недоверство наз. Недаверлівасць.
с. 74
Недоверяемый прым. Неверагодны.
с. 74
Недовмение наз. Тое, што і недоуменье.
с. 74
Недовмети дзеясл. Недаўмяваць.
с. 74
Недоводный прым. Неабгрунтаваны, беспадстаўны.
с. 74
Недоволство наз. Нездаволенасць.
с. 74
Недовстипъ, недовтипъ наз. Някемлівасць, нездагадлівасць.
с. 74
Недовыдомый гл. недоведомый
с. 75
Недогаданный дзеепрым. Які цяжка ўсвядоміць, уявіць.
с. 75
Недогарокъ наз. Недагарак.
с. 75
Недогоеный дзеепрым. Незагоены.
с. 75
Недогоженье наз. Недагаджанне.
с. 75
Недогоненый дзеепрым. Недагнаны.
с. 75
Недодавати дзеясл. Недадаваць.
с. 75
Недоданый дзеепрым. Недададзены.
с. 75
Недоданье наз. Недадача.
с. 75
Недодатися дзясл. зв. Недадацца.
с. 75
Недоделенье наз. Недадзяленне.
с. 75
Недоеданье наз. Недаяданне.
с. 75
Недозволеный прым. Недазволены.
с. 76
Недозналый дзеепрым. у знач. наз. Той, які не зведаў чаго-н.
с. 76
Недознаный дзеепрьш. Неспазнаны.
с. 76
Недозорство наз. Тое, што і недозоръ.
с. 76
Недозоръ наз. Недагляд. Параўн. недозорство.
с. 76
Недозрелый, недозралый дзеепрым. 1. Недаспелы. 2. // перан. Які не дасягнуў пэўнага ўзросту; тэрміну.
с. 76
Недозренье, недозрение наз. Недагляд; памылка, зробленыя з-за няўважлівасці. Параўн. недойзренье.
с. 76
Недозретелный прым. // перан. Неабсяжны; неабдымны.
с. 77
Недойзренье, недойзрение, недойзрэнье наз. Тое, што і недозренье.
с. 77
Недойстье, недостье наз. Ненаступленне (пра пэўны тэрмін).
с. 77
Недокладанье наз. Непаведамленне.
с. 77
Недоконалый дзеепрым. Тое, што і недокончаный.
с. 77
Недоконаный дзеепрым. Тое, што і недокончаный.
с. 77
Недокончаный, недокончоный дзеепрым. Няскончаны, незавершаны. Параўн. недоконалый, недоконаный.
с. 77
Недокунокъ наз. Шкурка маладой куніцы.
с. 78
Недолгий прым. Непрацяглы; кароткі (па часе).
с. 78
Недолго прысл. 1. Нядоўга; на працягу невялікага адрэзку часу. 2. Хутка.
с. 78
Недолговечный прым. Недаўгавечны. Параўн. недолголетный.
с. 78
Недолголетный прым. Тое, што і недолговечный.
с. 78
Недолисокъ наз. Шкурка маладога ліса.
с. 79
Недоложеный дзеепрым. Недапісаны.
с. 79
Недоложенье наз. Недапісанне.
с. 79
Недолугий прым. Тое, што і недолужный.
с. 79
Недолужность наз. Бездапаможнасць, слабасць.
с. 79
Недолужный прым. Бездапаможны; кволы, слабы. Параўн. недолугий.
с. 79
Недомниманый дзеепрым. Які цяжка ўявіць, усвядоміць.
с. 79
Недомогати дзеясл. Недамагаць.
с. 80
Недомысленый дзеепрым. Які цяжка ўявіць, усвядоміць.
с. 80
Недомыслность наз.. Неўспрыманне.
с. 80
Недомышленье наз. Неўспрыманне.
с. 80
Недоносокъ наз. Неданосак.
с. 80
Недоношеный дзеепрым. Неданошаны.
с. 80
Недопаленый дзеепрым. Недапалены.
с. 80
Недопеклый дзеепрым. Які недастаткова спечаны; недапечаны.
с. 80
Недопильнованье наз. Недапільнаванне.
с. 80
Недоплатити дзеясл. Недаплаціць.
с. 80
Недоплаченье наз. Дзеянне па дзеясл. недоплатити.
с. 80
Недоплачоный дзеепрым. ад недоплатити.
с. 81
Недополникъ, недополнокъ наз. Нядоімшчык.
с. 81
Недоправеный дзеепрым. Недапісаны, недапрацаваны.
с. 81
Недопусканье наз. Недапушчэнне.
с. 81
Недопускаючий дзеепрым. // перан. Які не дапускае.
с. 81
Недопущение гл. недопущенье
с. 81
Недопущеный, недопущоный дзеепрым. Недапушчаны.
с. 81
Недопущенье, недопущение наз. Недапушчэнне.
с. 81
Недопущоный гл. недопущеный
с. 82
Недопыръ гл. нетопыръ
с. 82
Недорадне прысл. Тое, што і недоречи.
с. 82
Недорекий прым. Коснаязыкі; невыразны.
с. 82
Недоречи прысл. Недарэчы. Параўн. недорадне.
с. 82
Недоробленый дзеепрым. Незакончаны, незавершаны.
с. 82
Недорокъ наз. Недаростак.
с. 82
Недорослость наз. Непаўналецце.
с. 82
Недорослый прым. 1. Непаўналетні. 2. У знач. наз. Недаростак; падлетак.
с. 82
Недосведеный прым. Недасведчаны.
с. 83
Недосведчене прысл. Недасведчана.
с. 83
Недосветченый, недосведчоный прым. Недасведчаны.
с. 83
Недосканалость гл. недосконалость
с. 83
Недосконале прысл. Недастаткова.
с. 83
Недосконалость, недосканалость наз. Недасканаласць.
с. 83
Недосконалший прым., выш. ст. ад недосконалый у 1 знач.
с. 83
Недосконалый прым. 1. Недасканалы. 2. У знач. наз. Той, хто не дасягнуў дасканаласці.
с. 83
Недосмотренный дзеепрым. Недагледжаны.
с. 84
Недособолокъ наз. Шкурка маладога собаля.
с. 84
Недоспанье наз. Недасыпанне.
с. 84
Недоспелый дзеепрым. // перан. Які не дасягнуў сталасці.
с. 84
Недоспехъ наз. Няўдача.
с. 84
Недоспешность наз. Няспешнасць.
с. 85
Недоставанье наз. Недастатковасць.
с. 85
Недоставати, недостовати дзеясл. Не хапаць, канчацца; аказвацца недастатковым.
с. 85
Недоставатися, недостоватися дзеясл., зв. ад недоставати.
с. 85
Недостатечнейшый прым., выш. ст. ад недостатечный.
с. 85
Недостатечность гл. недостаточность
с. 85
Недостатечный гл. недостаточный
с. 85
Недостати дзеясл. безас. Не хапіць, кончыцца; не аказацца ў неабходнай колькасці.
с. 85
Недостатися дзеясл., зв. ад недостати.
с. 86
Недостатний, недостатный прым. Небагаты, бедны.
с. 86
Недостатокъ наз. 1. Адсутнасць неабходнай колькасці каго-, чаго-н; недахоп. Параўн. недостаточность у 1 знач. 2. Беднасць; заняпаласць; нястача. 3. Памылка, хіба; адмоўная рыса ў каго-н., недасканаласць чаго-н. Параўн. недостаточность у 2 знач. 4. Слабасць, хвароба; вада. Недостатокъ потерпети гл. потерпети; недостатокъ терпети гл. терпети.
с. 86
Недостаточность, недостатечность наз. 1. Тое, што і недостатокъ у 1 знач. 2. Тое, што і недостатокъ у 3 знач.
с. 88
Недостаточный, недостатечный прым. 1. Бедны, убогі. 2. Недастатковы; які не адпавядае чаму-н., якім-н. патрэбам. 3. Мізэрны; хворы; які мае адмоўныя рысы або фізічны недахоп. 4. У знач. наз. Бядняк. 5. У знач. наз. Недахоп.
с. 88
Недостатчитися дзеясл. Выкараніцца.
с. 89
Недостигненый, недостигненный дзеепрым. Недасягальны.
с. 89
Недостовати гл. недоставати
с. 89
Недостоватися гл. недоставатися
с. 89
Недостоинство, недостоинество наз. Ганебнасць, амаральнасць.
с. 89
Недостойность наз. Ганебнасць, амаральнасць.
с. 90
Недостойный прым. 1. Няварты чаго-н., які не заслугоўвае чаго-н. 2. Які адпавядае ўсім запатрабаванням, зусім падыходзіць. 3. У знач. наз. Той, хто няварты чаго-н.
с. 90
Недоступенье наз. Недаступнасць, недасягальнасць.
с. 90
Недоступуючий дзеепрым. Які не ўдастоены чаго-н.
с. 90
Недостье гл. недойстье
с. 91
Недосугъ наз. Немагчымасць, нязручнасць (што-н. рабіць); недахоп часу для чаго-н.
с. 91
Недосыпанье, недосыпане, недосыпянье наз. Недасыпанне.
с. 91
Недосыпати, недосыпяти дзеясл. Недасыпаць.
с. 91
Недосыпянье гл. недосыпанье
с. 91
Недосыпяти гл. недосыпати
с. 91
Недоткненый прым. Недатыкальны.
с. 91
Недотрыманье наз. Недатрыманне да вызначанага тэрміну.
с. 91
Недоумевати дзеясл. Недаўмяваць.
с. 91
Недоуменье, недоумение наз. Недаўменне. Параўн. недовмение.
с. 91
Недоуметелнейший прым. Які цяжка зразумець.
с. 92
Недочеканый прым. Немагчымы, немажлівы.
с. 92
Недошлый прым. 1. Недаступны. 2. Дачасны, заўчасны.
с. 92
Недояданье наз. Недаяданне.
с. 92
Недоядати дзеясл. Недаядаць.
с. 92
Недра наз. Грудзі; лона, жывот. // перан. Недра Авраамово — вобразны выраз, які абазначае месца замагільнага супакаення праведнікаў (у старажытных крыніцах — лоно Авраамле); недра отцовское — па тлумачэнню багасловаў, вобразны выраз адзінасутнасці асоб траічнага бажаства. У іканаграфіі вобраз сына “в нѣдрахъ отчихъ” перадаваўся напісаннем зменшанай фігуры Хрыста на фоне фігуры Саваофа (на ўзроўні грудзей і жывата).
с. 92
Недрабованый дзеепрым. Які папярэдне не разглядаўся.
с. 93
Недругъ наз. Вораг, непрыяцель.
с. 93
Недружба наз. Варожасць; непрыязнасць; нядобразычлівасць.
с. 93
Недружебный прым. Недружалюбны.
с. 93
Недуговати дзеясл. // перан. Хварэць; пакутаваць; знемагаць.
с. 93
Недугъ наз. Хвароба; недамаганне; слабасць. // перан. Распуснасць, грэх. Водный недугъ — вадзянка.
с. 93
Недуживый прым. Хворы; слабы.
с. 94
Недужий, недужый прым. 1. Хворы. 2. У знач. наз. Хворы; калека. Параўн. недужный. 3. Слабасільны. 4. Невялікі.
с. 94
Недужливый прым. Хваравіты.
с. 95
Недужный прым. у знач. наз. Тое, што і недужий у 2 знач.
с. 95
Недужость наз. Хвароба.
с. 95
Недужый гл. недужий
с. 95
Недурный прым. Недурны.
с. 95
Недуфанье наз. Неспадзяванне.
с. 95
Недуфность наз. Недавер.
с. 95
Неевинкованье, неэвинкованье наз. Нявыдача закладу, гарантыі.
с. 95
Нееденье наз. Стан без ежы, голад.
с. 96
Нееднакий прым. Неаднолькавы.
с. 96
Неедший дзеепрым. Які не еў.
с. 96
Нежадание наз. Нежаданне.
с. 96
Нежатый дзеепрым. Нязжаты.
с. 96
Неже зл. 1. Тое, иіто і нежъ у 1 знач. 2. Тое, што і нежъ у 2 знач.
с. 96
Нежели зл. Чым (супраціўны).
с. 96
Неженивый прым. у знач. наз. Халасцяк.
с. 97
Неживый, нежывый прым. Нежывы.
с. 97
Нежитъ наз. Фурункул.
с. 97
Нежитье наз. Разлад, нелады.
с. 97
Нежли зл. 1. Тое, што і нежъ у 1 знач. 2. Але, толькі, аднак (супраціўны). 3. Толькі (часавы).
с. 97
Нежлибы зл. Каб (умовы).
с. 98
Нежонатый прым. у знач. наз. Нежанаты.
с. 98
Нежъ, нежь зл. 1. Чым (параўнальны). Параўн. неже ў 1 знач., нежли ў 1 знач. 2. Калі (умовы). Параўн. неже ў 2 знач. 3. Але (супраціўны).
с. 98
Нежывый гл. неживый
с. 98
Нежь гл. нежъ
с. 98
Незабавный прым. Незаняты.
с. 98
Незаблудивший дзеепрым. у знач. наз. Той, што не заблудзіў.
с. 98
Незаборонне, незаборонно прысл. Бесперашкодна, свабодна.
с. 98
Незаборонный дзеепрым. Які не забаронены.
с. 99
Незаборонянье наз. Незабарона.
с. 99
Незабытно прысл. Незабыўна.
с. 99
Незабытный дзеепрым. Незабыўны.
с. 99
Незавестный, независтный дзеепрым. Непадманны; сапраўдны.
с. 99
Незагамованый, незагамованный дзеепрым. Нястрыманы.
с. 99
Незагашоный прым. Незагашоное вапно — нягашаная вапна.
с. 99
Незагоены дзеепрым. Незагоены.
с. 99
Незагороженый дзеепрым. Незагароджаны.
с. 99
Незагребеный дзеепрым. Непахаваны; незакапаны.
с. 100
Незадолго прысл. Незадоўга.
с. 100
Незазорный прым. Неганебны.
с. 100
Незазростный прым. Незайздросны.
с. 100
Незайзросливый прым. Незайзрослівы.
с. 100
Незаквашеный дзеепрым. Незаквашаны.
с. 100
Незаконно, незаконне прысл. 1. Без юрыдычнага афармлення (пра шлюб). 2. Недазволена.
с. 100
Незамероный дзеепрым. // перан. Невымерны. Параўн. незамирный.
с. 100
Незамешаный дзеепрым. Нязмешаны.
с. 101
Незамирный прым. Тое, што і незамероный.
с. 101
Незамкненый дзеепрым. Незамкнёны.
с. 101
Незапаметанье наз. Незабыўнасць.
с. 101
Незаписаный дзеепрым. Незапісаны.
с. 101
Незаплата наз. Нявыплата.
с. 101
Незаплаченье, незоплаченье наз. Невыплачэнне.
с. 101
Незаплачоный дзеепрым. Незаплачаны.
с. 102
Незапрещенный дзеепрым. Незабаронены.
с. 102
Незаробленый дзеепрым. Неапрацаваны.
с. 102
Незаседанье наз. Незасяданне.
с. 102
Незаседенье наз. Адмова прасядзець нейкі тэрмін у вежы.
с. 102
Незасеяный, незасееный дзеепрым. Незасеяны.
с. 102
Незаставованный дзеепрым. Які не знаходзіцца ў закладзе.
с. 102
Незаставованье наз. Незакладванне.
с. 102
Незаступованье наз. Непрад’яўленне праў на маёмасць.
с. 102
Незастылый дзеепрым. Неастылы.
с. 103
Незастягненье наз. Непрыцягненне да суду.
с. 103
Незасыпляючий дзеепрым. // перан. Незаснулы.
с. 103
Незатвороный дзеепрым. Незачынены.
с. 103
Незатворяный дзеепрым. Адкрыты для руху.
с. 103
Незахованьесе наз. Незахаванне (пра ўзаемаадносіны).
с. 103
Незаходимый дзеепрым. Які нішто не можа засланіць.
с. 103
Незаходячий дзеепрым. Які ніколі не заходзіць. Параўн. незаходящий.
с. 103
Незаходящий дзеепрым. Тое, што і незаходячий.
с. 103
Незбедный прым. Брыдкі.
с. 103
Незбежне прысл. Непазбежна.
с. 104
Незбиянье наз. Неадмяненне, неліквідаванне.
с. 104
Незблудный прым. Беспамылковы.
с. 104
Незбожне, несбожне прысл. Тое, што і безбожне.
с. 104
Незбожнейший прым. Тое, што і безбожнейший.
с. 104
Незбожникъ наз. Тое, што і безбожникъ.
с. 105
Незбожность наз. Тое, што і безбожность.
с. 105
Незбожный прым. 1. Тое, што і безбожный у 1 знач. 2. У знач. наз. Бязбожнік; той, хто не прызнае Бога. 3. Бессаромны; несумленны.
с. 105
Незболелый дзеепрым. Незбалелы, без пакут.
с. 106
Незбройный дзеепрым. 1. Няўзброены. 2. Непакрыты рыцарскімі даспехамі. Параўн. неизбройный.
с. 106
Незбудованье наз. Непабудаванне.
с. 106
Незбытый дзеепрым. Невычарпальны; пастаянны.
с. 106
Незваженье наз. Зневажэнне, знявага.
с. 107
Незвалченый дзеепрым. Непераможны.
с. 107
Незваный дзеепрым. Нязваны.
с. 107
Незветшалый дзеепрым. Несастарэлы.
с. 107
Незветяженый гл. незвитяжоный
с. 107
Незвитяженный гл. незвитяжоный
с. 107
Незвитяженый гл. незвитяжоный
с. 107
Незвитяжный прым. Непераможны.
с. 107
Незвитяжоный, незветяженый, незвитяженный, незвитяженый, незвитяжонный, незвытяженный, незвытяженый, незвытяжоный, низвитяжоный дзеепрым. Непераможны.
с. 107
Незвоеваный, незвоеванный дзеепрым. Непераможны.
с. 108
Незвыклый прым. Нязвыклы.
с. 108
Незвытяженный гл. незвитяжоный
с. 108
Незвытяженый гл. незвитяжоный
с. 108
Незвытяжоный гл. незвитяжоный
с. 108
Незвычайне прысл. Незвычайна.
с. 108
Незвычайный прым. 1. Асаблівы; не такі, як заўсёды. 2. Выключны.
с. 108
Незвязаный дзеепрым. Нязвязаны.
с. 109
Незвянулый дзеепрым. Незавялы.
с. 109
Незгажаючийся, незгожаючийся дзеепрым. Які не згаджаецца з чым-н.
с. 109
Незгараемый дзеепрым. Незгаральны.
с. 109
Незглагалный дзеепрым. Тое, што і неизглаголанный.
с. 109
Незглажоный дзеепрым. Непазбыўны.
с. 109
Незгода наз. Нязгода; сварка; разлад. Параўн. неизгода.
с. 109
Незгодливе прысл. Незгадліва.
с. 110
Незгодливый прым. Незгадлівы.
с. 110
Незгодность наз. Нязгоднасць; адсутнасць адзінства.
с. 110
Незгодный прым. 1. Нязгодны. 2. У знач. наз. Той, хто знаходзіцца ў разладзе, сварцы.
с. 110
Незгожаючийся гл. незгажаючийся
с. 110
Незгожий прым. Непрыдатны.
с. 110
Незграбный прым. Нязграбны.
с. 111
Незданье наз. Дзеянне па дзеясл. здати ў 1 знач. з адмоўным значэннем.
с. 111
Нездержанье, нездержание наз. Невыкананне; незахаванне.
с. 111
Нездержаючий дзеепрым. Які нешта не захаваў або не выканаў.
с. 111
Нездолность наз. Няздольнасць.
с. 111
Нездолный прым. Няздольны.
с. 111
Нездоровый прым. 1. Нездаровы. 2. У знач. наз. Нездаровы.
с. 111
Нездоровье наз. Нездароўе. Параўн. нездровье.
с. 111
Нездрабованый дзеепрым. Які не страціў важнасці, сур’ёзнасці.
с. 112
Нездровье наз. Тое, што і нездоровье.
с. 112
Нездыхаючий дзеепрым. Нездыхаючы.
с. 112
Неземный прым. Незямны.
с. 112
Незижително прысл. Не так, як пад уладай тварца (Бога).
с. 112
Незказителный гл. несказительный
с. 112
Незламаный дзеепрым. Незламаны.
с. 112
Незле прысл. Няблага.
с. 112
Незлечоный дзеепрым. Невылечны.
с. 112
Незличенный гл. незличоный
с. 112
Незличеный гл. незличоный
с. 112
Незличоно, незличоне прысл. Незлічона.
с. 112
Незличоный, незличенный, незличеный дзеепрым. Незлічоны. Параўн. несличоный.
с. 113
Незлобиве прысл. Незласліва, лагодна.
с. 113
Незлобивый прым. 1. Незласлівы; лагодны. 2. У знач. наз. Незласлівы чалавек.
с. 113
Незлобие наз. Адсутнасць злобы; дабрыня.
с. 113
Незлопомнение наз. Незлапамятнасць.
с. 113
Незлореченство наз. Незламоўнасць.
с. 113
Незлосливый, незлостливый прым. Незласлівы.
с. 113
Незлостивость наз. Незласлівасць.
с. 114
Незлостивый прым. Тое, што і незлосливый.
с. 114
Незлостливый гл. незлосливый
с. 114
Незмазаный, незмазанный дзеепрым. Незапэцканы.
с. 114
Незмекчоный дзеепрым. // перан. Нязмякчаны.
с. 114
Незмененый дзеепрым. Нязменены. Параўн. неизмененый.
с. 114
Незмененье наз. Незмяненне.
с. 114
Незменный прым. Нязменны.
с. 114
Незмеркаючий дзеепрым. Які не гасне. Параўн. незмеркаючийся.
с. 114
Незмеркаючийся дзеепрым. Тое, што і незмеркаючий.
с. 114
Незмерне прысл. Непамерна, нязмерна.
с. 114
Незмерность наз. Нязмернасць; неабдымнасць.
с. 115
Незмерный, незьмерный прым. Нязмерны. Параўн. незмероный, незмирный.
с. 115
Незмероный прым. Тое, што і незмерный.
с. 115
Незмешаный дзеепрым. Нязмешаны.
с. 115
Незмилование наз. Нялітасцівасць.
с. 115
Незмирный прым. Тое, што і незмерный.
с. 115
Незмовный дзеепрым. Які не абумоўлены дагаворам.
с. 115
Незмога наз. Немажлівасць.
с. 116
Незможне прысл. Немагчыма.
с. 116
Незмоклый дзеепрым. Нязмоклы.
с. 116
Незмоченый дзеепрым. Ненамочаны.
с. 116
Незмышлене прысл. Несфабрыкавана; нефальшыва. Параўн. незмышлоне.
с. 116
Незмышленый, незмышленный дзеепрым. Нявыдуманы; нефальшывы.
с. 116
Незмышлоне прысл. Тое, што і незмышлене.
с. 116
Незнаемость наз. Няведанне; нявер’е.
с. 116
Незнаемый, незнаіомый прым. 1. Незнаёмы. 2. У знач. наз. Незнаёмы, незнаёмец. Параўн. незнакомый у 1 знач.
с. 116
Незнакомитый прым. Невядомы.
с. 117
Незнакомый прым. 1. Тое, што і незнаемый у 2 знач. 2. Малапрыкметны.
с. 117
Незнатье наз. Няведанне.
с. 117
Незначне, незначно прысл. Непрыкметна.
с. 117
Незначный прым. Непрыкметны; нявідны.
с. 118
Незневоленый дзеепрым. Незняволены; свабодны.
с. 118
Незневоленье наз. Свабода.
с. 118
Незносне гл. незносно
с. 118
Незноснейший прым., выш. ст. ад незносный.
с. 118
Незносно, незносне прысл. Невыносна.
с. 118
Незносный, незностный прым. Невыносны.
с. 119
Незношенье наз. Неадмяненне; нескасаванне.
с. 119
Незный гл. недзный
с. 119
Незомщоный дзеепрым. Неадпомшчаны; непакараны.
с. 119
Незоплаченье гл. незаплаченье
с. 119
Незопсованье наз. Несапсаванне.
с. 119
Незпроста прысл. Нездарма.
с. 119
Незрадливый прым. Непахвальны; непрыемны; непрывабны.
с. 119
Незрожай наз. Тое, што і неурожай.
с. 119
Незрожайный прым. Тое, што і неурожайный. // перан.
с. 120
Незрозуменье наз. Неразуменне.
с. 120
Незсплаченье наз. Незаплата.
с. 120
Незсыланье наз. Неспасыланне.
с. 120
Незуниованый дзеепрым. Не ахоплены уніяй.
с. 120
Незупелный прым. Тое, што і незуполный.
с. 120
Незуполность наз. Непаўната.
с. 120
Незуполный прым. Няпоўны; не ўвесь. Параўн. незупелный.
с. 120
Незутленый дзеепрым. Несатлелы.
с. 121
Незхожий прым. Непадобны.
с. 121
Незъездъ наз. Няяўка на з’езд.
с. 121
Незъеханье наз. Няяўка, непрыезд.
с. 121
Незыблющийся дзеепрым. Непахісны.
с. 121
Незычливе прысл. Незычліва.
с. 121
Незычливость наз. Незычлівасць; непрыязныя адносіны. Параўн. незычность.
с. 121
Незычливый прым. 1. Незычлівы. 2. У знач. наз. Той, хто праяўляе непрыязнь да каго-н.
с. 121
Незычность наз. Тое, што і незычливость.
с. 122
Незыщенье наз. Неспагнанне, неатрыманне.
с. 122
Незыщоный дзеепрым. Неспагнаны.
с. 122
Незьмерный гл. незмерный
с. 122
Неизбройный прым. Тое, што і незбройный у 2 знач.
с. 122
Неизвестный прым. Невядомы.
с. 122
Неизглаголанный, неизглаголаный дзеепрым. Невымоўны. Параўн. незглагалный.
с. 122
Неизгода наз. Тое, што і незгода.
с. 123
Неизгодне прысл. Нязгодна.
с. 123
Неизлечимый прым. Невылечны.
с. 123
Неизмененый дзеепрым. Тое, што і незмененый.
с. 123
Неизмереный дзеепрым. 1. Нязмерны. 2. У знач. наз. Тое, што не паддаецца вымярэнню.
с. 123
Неизмыленый дзеепрым. Беспамылковы.
с. 123
Неизносимый, неисносимый дзеепрым. Нясцерпны, нязносны.
с. 123
Неизренность наз. Бязмернасць.
с. 123
Неизреченно прысл. Невымоўна.
с. 123
Неизреченный, неизреченый дзеепрым. Невымоўны.
с. 123
Неизследимый дзеепрым. Які не паддаецца вывучэнню.
с. 124
Неизследно прысл. Непазнавальна.
с. 124
Неизследованный дзеепрым. Нявывучаны.
с. 124
Неизчерпаемый дзеепрым. Невычэрпны.
с. 124
Неизчетный дзеепрым. Незлічоны.
с. 124
Неимоверливый прым. Недаверлівы.
с. 124
Неимоверное прым. у знач. наз. Штосьці неверагоднае.
с. 124
Неисведомый прым. Невядомы.
с. 124
Неисказанный, неисказаный дзеепрым. Невымоўны.
с. 124
Неисклонный дзеепрым. Тое, што і несклонный у 1 знач.
с. 124
Неискончаемый дзеепрым. Тое, што і нескончаемый.
с. 124
Неискусный прым. Няўмелы; непрыдатны.
с. 124
Неисносимый гл. неизносимый
с. 125
Неисповедимый прым. Неверагодны.
с. 125
Неисполнение наз. Невыкананне. Параўн. несполненье.
с. 125
Неисполненый дзеепрым. 1. Ненадзелены. 2. У знач. наз. Той, хто не надзелены чым-н.
с. 125
Неисправедливе, неисправедливо прысл. Тое, што і несправедливе.
с. 125
Неисправедливость наз. Тое, што і несправедливость.
с. 125
Неисправедливый прым. Тое, што і несправедливый у 1 знач.
с. 125
Неисправедный прым. Незаконны.
с. 125
Неисправне прысл. Тое, што і несправне.
с. 125
Неисправный прым. Тое, што і несправный у 2 знач.
с. 125
Неиспытаемый прым. у знач. наз. Штосьці недаступнае розуму.
с. 125
Неистерпимый прым. Тое, што і нестерпимый.
с. 125
Неистинный прым. Непраўдзівы.
с. 126
Неистление наз. Нятленне.
с. 126
Неистовый прым. Шалёны.
с. 126
Неистотне прысл. Насуперак праўдзе.
с. 126
Неистотный прым. Несапраўдны.
с. 126
Неисходимый прым. Беспачатковы; які не мае вытокаў.
с. 126
Неисходне прысл. Бязвыхадна.
с. 126
Неисцелеемый прым. Невылечны.
с. 126
Неказителность наз. Тое, што і несказительность.
с. 126
Неказителный прым. Тое, што і несказительный.
с. 126
Некакий займ. Якісьці.
с. 126
Некако прысл. Неяк; нейкім чынам.
с. 127
Некаранье, некарание наз. Непакаранне.
с. 127
Некарность наз. Беспакаранасць.
с. 127
Некарный прым. Беспакараны.
с. 127
Неквапливый прым. Непаспешлівы.
с. 127
Неквасный прым. Прэсны. Параўн. неквашеный.
с. 127
Неквашеный прым. Тое, што і неквасный.
с. 127
Неквитованье наз. Неквітаванне.
с. 127
Некгды, негды I, некды прысл. Калісьці; часам. Параўн. некгдысь, некедысь.
с. 127
Некгды, негды II прысл. Тое, што і никгды.
с. 128
Некгдысь прысл. Тое, што і некгды I.
с. 128
Некглиецыя наз. Нядбайнасць.
с. 128
Некговати, неговати дзеясл. 1. Пярэчыць. 2. Адмаўляць; не прызнаваць.
с. 128
Некгречный прым. 1. Несур’ёзны; прымітыўны. 2. У знач. наз. Некультурнае, непрыстойнае.
с. 129
Некгрунтовный прым. Негрунтоўны.
с. 129
Некды гл. некгды I
с. 129
Некедысь прысл. Тое, што і некгды I.
с. 129
Некий займ. 1. Нейкі; які-небудзь. 2. Некаторы; нехта.
с. 129
Некиненье наз. Няўкідванне.
с. 129
Некипелый прым. Некіпелы.
с. 130
Некламливый прым. Непадманлівы.
с. 130
Неключимство наз. Непрыгоднасць.
с. 130
Неключимый прым. Непрыгодны.
с. 130
Некогда прысл. 1. Калісьці. 2. Калі-небудзь.
с. 130
Некогдысь прысл. Калісьці.
с. 130
Некокась прысл. Неяк.
с. 130
Неколи I прысл. 1. Калісьці. 2. Калі-небудзь. 3. Няма калі.
с. 130
Неколи II прысл. Тое, што і николи.
с. 131
Неколикий займ. Некаторы.
с. 131
Неколико ліч. Тое, што і неколько ў 1 знач.
с. 131
Неколись прысл. 1. Калісьці. 2. Калі-небудзь.
с. 131
Неколко гл. неколько
с. 131
Неколкокроть прысл. Некалькі разоў. Параўн. неколькократъ.
с. 131
Неколкосъ ліч. Тое, што і неколько ў 1 знач.
с. 131
Неколько, неколко ліч. 1. Некалькі. Параўн. неколико, неколкосъ. 2. У знач. прысл. Некаторы час.
с. 131
Неколькодесятъ ліч. Некалькі дзесяткаў.
с. 132
Неколькократъ прысл. Тое, што і неколкокроть.
с. 132
Неколькосьнадцать ліч. Лік паміж дзесяццю і дваццаццю.
с. 132
Некому займ. Няма каму.
с. 132
Неконтентъ прым. Незадаволены.
с. 132
Неконтрактованье наз. Незаключэнне кантракту.
с. 132
Некончаемый дзеепрым. Тое, што і нескончаемый.
с. 132
Некормный прым. Някормлены.
с. 132
Некормячийся дзеепрым. // перан. Які не корміцца.
с. 133
Некоронованый дзеепрым. Некаранаваны.
с. 133
Некорчемный прым. Некарчомны.
с. 133
Некорыстанье наз. Некарыстанне.
с. 133
Некоторый, некоторий займ. 1. Нейкі, які-небудзь. Параўн. невкоторый, некторый у 1 знач. 2. мн. Паасобныя. Параўн. некторый у 2 знач. 3. Пэўны. 4. У знач. наз. Паасобныя.
с. 133
Некраденый дзеепрым. Някрадзены.
с. 134
Некраяный дзеепрым. Някроены.
с. 134
Некрещенный, некрещеный дзеепрым. 1. Неахрышчаны. 2. У знач. наз. Нехрышчоны.
с. 134
Некромантикъ наз. Некрамант, чалавек, які займаўся варажбой на трупах.
с. 134
Некротецъ наз. Член секты (?).
с. 135
Некрычачий дзеепрым. у знач. наз. Той, хто не крычыць.
с. 135
Некто I займ. Тое, што і нехто I у 1 знач.
с. 135
Некто II займ. Тое, што і нихто.
с. 135
Некторый займ. 1. Тое, што і некоторый у 1 знач. 2. Тое, што і некоторый у 2 знач.
с. 135
Некуда прысл. Тое, што і некуды ў 1 знач.
с. 135
Некуды прысл. 1. Кудысьці. Параўн. некуда. 2. Няма куды.
с. 135
Нелаженый, нелажоный дзеепрым. Непадгледжаны (пра пчол).
с. 135
Нелакомый прым. Нясквапны.
с. 135
Неласка наз. Няласка.
с. 135
Неласкаве прысл. Няласкава.
с. 136
Неласкавый прым. Няласкавы. Неласкавое око — няласкавае вока.
с. 136
Нелатво, нелатве прысл. Нялёгка.
с. 136
Нелацно прысл. Нялёгка.
с. 136
Нелацность наз. Цяжкасць; нязручнасць.
с. 136
Нелацный прым. Нязручны.
с. 136
Нелга прысл. Нельга.
с. 136
Нелегкий прым. Нялёгкі.
с. 137
Неледво прысл. Зараз жа.
с. 137
Нелениве гл. нелениво
с. 137
Неленивей прысл., выш. ст. ад нелениво.
с. 137
Нелениво, нелениве прысл. Неляніва.
с. 137
Неленивый прым. Нелянівы.
с. 137
Неленость наз. Нелянівасць.
с. 137
Нелепо прысл. Недарэчна.
с. 137
Нелестный прым. Неспрыяльны.
с. 137
Нелза гл. нельзе
с. 137
Нелзе гл. нельзе
с. 137
Нелзи гл. нельзе
с. 137
Нелзя гл. нельзе
с. 137
Нелижь зл. Толькі.
с. 137
Нелитованье наз. Нешкадаванне. Параўн. нелютованье.
с. 137
Нелитостиве прысл. Нялітасціва. Параўн. нелютостиве.
с. 138
Нелитостивецъ наз. Бязлітасны чалавек.
с. 138
Нелитостивый прым. Нялітасцівы. Параўн. нелютостивый у 1 знач.
с. 138
Нелитость наз. Бязлітаснасць. Параўн. нелютость.
с. 138
Нелицемерный прым. Некрывадушны.
с. 138
Неловенье наз. Нялоўля.
с. 138
Неложный прым. Сапраўдны.
с. 138
Нелофарь наз. (?).
с. 138
Нелупленый дзеепрым. Нялуплены.
с. 139
Нельзе, нелза, нелзе, нелзи, нелзя, нельза, нельзя прысл. 1. Немагчыма. 2. Не дазволена.
с. 139
Нельство наз. Затрыманне; палон.
с. 139
Нелюбимый прым. Нялюбы.
с. 139
Нелюбица наз. Нелюбімая (?).
с. 139
Нелюбо прысл. Нялюба, няміла.
с. 139
Нелюбовъ наз. Нелюбоў. Параўн. нелюбость, нелюбье.
с. 140
Нелюбость наз. Тое, што і нелюбовъ.
с. 140
Нелюбый прым. 1. Нялюбы. 2. У знач. наз. Нямілае.
с. 140
Нелюбье наз. Тое, што і нелюбовъ.
с. 140
Нелюбящий дзеепрым. 1. Які не любіць. 2. У знач. наз. Той, хто не любіць.
с. 140
Нелюдзко гл. нелюдско
с. 140
Нелюдзкость гл. нелюдскость
с. 140
Нелюдзскость гл. нелюдскость
с. 140
Нелюдкость гл. нелюдскость
с. 140
Нелюдный прым. Публічны, шырокавядомы (?).
с. 140
Нелюдский прым. Нялюдскі; бесчалавечны.
с. 141
Нелюдско, нелюдзко прысл. Не па-людску; бесчалавечна.
с. 141
Нелюдскость, нелюдзкость, нелюдзскость, нелюдкость наз. Нялюдскасць; бесчалавечнасць.
с. 141
Нелютованье наз. Тое, што і нелитованье.
с. 141
Нелютостиве прысл. Тое, што і нелитостиве.
с. 141
Нелютостивый прым. 1. Тое, што і нелитостивый. 2. У знач. наз. Бязлітаснасць.
с. 141
Нелютость наз. Тое, што і нелитость.
с. 142
Нелякливе прысл. Бясстрашна.
с. 142
Нелякливый прым. Бясстрашны.
с. 142
Немаетность наз. Незаможнасць.
с. 142
Немаетный прым. Незаможны.
с. 142
Немазаный дзеепрым. Нямазаны; незамазаны.
с. 142
Немалеваный дзеепрым. 1. Немаляваны. 2. // перан. Непрыхарошаны.
с. 142
Немало прысл. Нямала; у значнай колькасці.
с. 142
Немалу прысл. Тое, што і немаль.
с. 143
Немалъ гл. немаль
с. 143
Немалый прым. 1. Даволі вялікі (па колькасці, памеры, працягласці). 2. Значны (па важнасці, цяжкасці, якасці).
с. 143
Немаль, немалъ прысл. Амаль. Параўн. немалу.
с. 143
Немашъ прысл. Няма.
с. 144
Немаючий, немаючый дзеепрым. у знач. наз. Небагаты.
с. 144
Немеетность наз. Тое, што і неумеетность.
с. 144
Немелый дзеепрым. Якога няма (?).
с. 144
Неменованый дзеепрым. у знач. наз. Тое, чаго не называлі.
с. 144
Неменший прым. Няменшы.
с. 144
Немера наз. Празмернасць.
с. 144
Немереный гл. немероный.
с. 145
Немерне прысл. Бязмерна.
с. 145
Немерность наз. Празмернасць.
с. 145
Немерный дзеепрым. 1. Нямераны. 2. Невымерны; бязмежны.
с. 145
Немероный, немереный дзеепрым. Нямераны.
с. 145
Немерцаючий дзеепрым. Незгасальны. Параўн. немерцающий.
с. 145
Немерцающий дзеепрым. Тое, што і немерцаючий.
с. 145
Немецкий, немецский прым. 1. Нямецкі. 2. Прывезены з нямецкай тэрыторыі або зроблены па нямецкім узоры. Право немецкое гл. право.
с. 145
Немецъ наз. 1. Немец. Параўн. немчикъ, немчина, немчинъ. 2. мн. Назва нямецкага народа. 3. мн. Назва краіны; Германія.
с. 146
Немило прысл. Няміла.
с. 147
Немилосердие, немилосердье наз. Неміласэрнасць.
с. 147
Немилосердне, немилосерне, немилосерно прысл. Неміласэрна.
с. 147
Немилосердникъ наз. Неміласэрны чалавек.
с. 147
Немилосердный, немилосерный прым. 1. Неміласэрны. Параўн. немилосердый у 1 знач. 2. У знач. наз. Носьбіт неміласэрнасці. Параўн. немилосердый у 2 знач.
с. 147
Немилосердый прым. 1. Тое, што і немилосердный у 1 знач. 2. Тое, што і немилосердный у 2 знач.
с. 148
Немилосердье гл. немилосердие
с. 148
Немилосерне гл. немилосердне
с. 148
Немилосерно гл. немилосердне
с. 148
Немилосерный гл. немилосердный
с. 148
Немилостиве, немилостиво прысл. Неміласэрна, жорстка. Параўн. немилостивно.
с. 148
Немилостивно прысл. Тое, што і немилостиве.
с. 148
Немилостиво гл. немилостиве
с. 148
Немилостивость наз. Неміласэрнасць.
с. 149
Немилостивый прым. 1. Нялітасцівы. 2. Няшчодры. 3. У знач. наз. Той, хто нялітасцівы.
с. 149
Немилость наз. 1. Няміласць. 2. Нелюбоў.
с. 149
Немилченье наз. Немаўчанне.
с. 149
Немилый прым. Нямілы.
с. 149
Немирный прым. Нямірны.
с. 150
Немкиня наз. Немка.
с. 150
Немней прысл. Тым не менш.
с. 150
Немногий прым. 1. Нешматлікі; небагаты. 2. У знач. наз. Тыя, хто не складае вялікай колькасці; нязначная колькасць каго-н.
с. 150
Немного прысл. Нямнога.
с. 150
Немовленство наз. Немаўленства. Параўн. немовятство.
с. 150
Немовлятко гл. немовятко
с. 151
Немовя наз. Немаўля.
с. 151
Немовятко, немовлятко наз., памянш. ад немовя.
с. 151
Немовятство наз. Тое, што і немовленство.
с. 151
Немовящый дзеепрым. у знач. наз. Немаўля.
с. 151
Немогучий дзеепрым. у знач. наз. Нямоглы, слабы.
с. 151
Неможено, неможоно прысл. Тое, што і неможно.
с. 151
Неможна гл. неможно
с. 151
Неможней прысл., выш. ст. ад неможно.
с. 151
Неможно, неможна прысл. Немагчыма; нельга. Параўн. неможено.
с. 151
Неможность наз. 1. Немагчымасць. 2. Слабасць.
с. 152
Неможный прым. 1. Немагчымы. 2. У знач. наз. Маламаёмасны.
с. 152
Неможоно гл. неможено
с. 152
Немолвный прым. у знач. наз. Той, хто не здольны гаварыць бегла.
с. 152
Немолестный прым. Неабцяжараны.
с. 153
Немолотый дзеепрым. Нямолаты.
с. 153
Немолочоный, немолоченный, немолоченый дзеепрым. Немалочаны.
с. 153
Немолчно прысл. Несціхана.
с. 153
Немота наз. Немата; адсутнасць дару мовы.
с. 153
Немоцнейший прым., выш. ст. ад немоцный.
с. 153
Немоцно прысл. Немагчыма. Параўн. немощно.
с. 153
Немоцный прым. 1. Хворы. Параўн. немочный у 1 знач., немощный у 1 знач. 2. У знач. наз. Хворы. Параўн. немочный у 2 знач., немощный у 2 знач. 3. Звязаны з хваробамі. 4. Слабы, бяссільны. Параўн. немощный у 3 знач.
с. 153
Немоцъ наз. 1. Немач; недамаганне; хвароба. Параўн. немочъ, немощь у 1 знач. 2. Слабасць. Параўн. немощь у 2 знач. 3. Непавага; непашана.
с. 154
Немочный прым. 1. Тое, што і немоцный у 1 знач. 2. Тое, што і немоцный у 2 знач.
с. 155
Немочъ, немочь наз. Тое, што і немоцъ у 1 знач.
с. 155
Немощенье наз. Ненасціланне.
с. 155
Немощно прысл. Тое, што і немоцно.
с. 155
Немощный прым. 1. Тое, што і немоцный у 1 знач. 2. Тое, што і немоцный у 2 знач. 3. Тое, што і немоцный у 4 знач.
с. 155
Немощство наз. Слабасць.
с. 156
Немощствовати дзеясл. Слабець.
с. 156
Немощь, немощъ наз. 1. Тое, што і немоцъ у 1 знач. 2. Тое, што і немоцъ у 2 знач.
с. 156
Немудре прысл. Неразумна.
с. 156
Немудрий гл. немудрый
с. 156
Немудрость наз. Неразумнасць.
с. 156
Немудрый, немудрий прым. Неразумны.
с. 157
Немужатая наз. Бязмужняя.
с. 157
Немужный прым. Нямужны.
с. 157
Немутящий дзеепрым. Які не робіцца мутным.
с. 157
Немчикъ наз. Тое, што і немецъ у 1 знач.
с. 157
Немчина наз. Тое, што і немецъ у 1 знач.
с. 157
Немчинъ наз. Тое, што і немецъ у 1 знач.
с. 157
Немый прым. 1. Нямы; пазбаўлены здольнасці гаварыць. 2. У знач. наз. Нямы. 3. Пазбаўлены дару мовы. 4. Маўклівы; ціхі.
с. 157
Немылный прым. Беспамылковы.
с. 158
Немятый дзеепрым. Няцёрты.
с. 158
Ненабожникъ наз. Бязбожнік.
с. 158
Ненабожный прым. Бязбожны.
с. 158
Ненаверненый дзеепрым. Нявернуты.
с. 158
Ненаверненьеся наз. Невяртанне.
с. 158
Ненавиденый дзеепрым. ад ненавидети.
с. 158
Ненавиденье наз. Дзеянне па дзеясл. ненавидети.
с. 158
Ненавидети, ненавидити дзеясл. Ненавідзець.
с. 159
Ненавидимый дзеепрым. ад ненавидети.
с. 159
Ненавидити гл. ненавидети
с. 159
Ненавидливый прым. Ненавісны.
с. 159
Ненавидный прым. Варожы.
с. 159
Ненавидячий дзеепрым. 1. Ад ненавидети. Параўн. ненавидящий у 1 знач. 2. У знач. наз. Той, хто ненавідзіць. Параўн. ненавидящий у 2 знач.
с. 159
Ненавидящий дзеепрым. 1. Тое, што і ненавидячий у 1 знач. 2. Тое, што і ненавидячий у 2 знач.
с. 160
Ненавиждити дзеясл. Ненавідзець.
с. 160
Ненавиженый дзеепрым. ад ненавидети.
с. 160
Ненависливый гл. ненавистливый
с. 160
Ненависница наз. Ненавісніца.
с. 160
Ненависный гл. ненавистный
с. 160
Ненавистливый, ненависливый прым. Поўны нянавісці.
с. 160
Ненавистникъ наз. Ненавіснік.
с. 160
Ненавистный, ненависный прым. 1. Які выклікае нянавісць, агіду. 2. Які выражае нянавісць.
с. 160
Ненавистска наз. Тое, што і ненависть.
с. 161
Ненависть наз. Нянавісць. Параўн. ненавистска.
с. 161
Ненавченый дзеепрым. у знач. наз. Неадукаваны чалавек; невук.
с. 161
Ненаганеный дзеепрым. Незганьбаваны.
с. 161
Ненагороженый дзеепрым. Неўзнагароджаны.
с. 161
Ненадаремне, ненадоремне прысл. Недарэмна.
с. 162
Ненадеемое наз. Неспадзяванае.
с. 162
Ненадежне прысл. Ненадзейна.
с. 162
Ненадежный прым. 1. Ненадзейны. 2. У знач. наз. Той, хто не мае надзеі. Параўн. ненадейный.
с. 162
Ненадейный прым. Тое, што і ненадежный у 1 знач.
с. 162
Ненадобе прысл. Непатрэбна. Параўн. ненадобеть.
с. 162
Ненадобеть прысл. Тое, што і ненадобе.
с. 162
Ненадолзе прысл. Хутка.
с. 162
Ненадоремне гл. ненадаремне
с. 162
Ненаемный прым. Ненаёмны.
с. 162
Неназбытъ прысл. Не вельмі.
с. 162
Неназначеный дзеепрым. Неабазначаны.
с. 162
Ненайдуючийся дзеепрым. Які не знаходзіцца дзе-н.
с. 163
Ненаказанный прым. Неадукаваны.
с. 163
Ненакаранный дзеепрым. Непакараны.
с. 163
Ненаквашеный дзеепрым. Няквашаны.
с. 163
Ненакганеный прым. Беззаганны. Параўн. ненакганный.
с. 163
Ненакганный прым. Тое, што і ненакганеный.
с. 163
Ненакрытый дзеепрым. Ненакрыты.
с. 163
Неналежачий прым. Тое, што і неналежный.
с. 163
Неналежитый прым. Тое, што і неналежный.
с. 163
Неналежне, неналежно прысл. Неналежна; незаконна.
с. 163
Неналежность наз. Неадпаведнасць; неналежнасць.
с. 164
Неналежный прым. Неадпаведны; неналежны. Параўн. неналежачий, неналежитый.
с. 164
Ненамовный прым. Незгаворлівы.
с. 164
Ненаполненый дзеепрым. Ненапоўнены.
с. 164
Ненаправа наз. Адсутнасць рамонту.
с. 164
Ненаправный дзеепрым. Неадрамантаваны.
с. 164
Ненаправянье наз. Невыкананне рамонту.
с. 165
Ненапрасно прысл. Недарэмна.
с. 165
Ненаприкреньеся наз. Неапрыкрэнне.
с. 165
Ненарицающийся дзеепрым. Безназоўны.
с. 165
Ненарокъ прысл. Ненарокам.
с. 165
Ненарушене, ненарушенне, ненарушенно, ненарушено, ненарушоне, ненарушонне прысл. Тое, што і ненарушне.
с. 165
Ненарушеный, ненарушоный дзеепрым. Непарушаны.
с. 165
Ненарушенье наз. Непарушэнне.
с. 166
Ненарушне прысл. Непарушна. Параўн. ненарушене.
с. 166
Ненарушность наз. Непарушнасць.
с. 166
Ненарушный дзеепрым. Непарушны.
с. 166
Ненарушоне гл. ненарушене
с. 166
Ненарушонне гл. ненарушене
с. 166
Ненарушоный гл. ненарушеный
с. 166
Ненарушымо прысл. Непарушна.
с. 166
Ненасытне прысл. Ненасытна.
с. 166
Ненасытникъ наз. Ненасытная істота.
с. 166
Ненасытный дзеепрым. Ненасытны; прагны; сквапны. Параўн. ненасычоный.
с. 166
Ненасытость наз. Ненасытнасць.
с. 167
Ненасыцоный дзеепрым. Тое, што і ненасычоный.
с. 167
Ненасычене гл. ненасыченье
с. 167
Ненасыченный гл. ненасычоный
с. 167
Ненасыченый гл. ненасычоный
с. 167
Ненасыченье, ненасычене наз. Ненасычэнне.
с. 167
Ненасычоне прысл. Ненасытна.
с. 167
Ненасычоный, ненасыченный, ненасыченый дзеепрым. Тое, што і ненасытный. Параўн. ненасыцоный, ненасыщеный.
с. 167
Ненасыщеный, ненасыщенный дзеепрым. Тое, што і ненасычоный.
с. 168
Ненаученый дзеепрым. 1. Якога не навучылі. 2. У знач. наз. Неадукаваны чалавек.
с. 168
Неначаанно прысл. Нечакана.
с. 168
Неначаемый прым. Нечаканы.
с. 168
Нендза наз. 1. Беднасць; жабрацтва; галеча. 2. Бяда; гора; няшчасце. Параўн. надза, недза.
с. 168
Нендзне, нендзно прысл. 1. Вельмі бедна. 2. Нізка; подла.
с. 169
Нендзнейший прым. выш. ст. 1. Ад нендзный у 1 знач. 2. Ад нендзный у 4 знач. Параўн. недзнейший. 3. Ад нендзный у 5 знач.
с. 169
Нендзникъ наз. 1. Бядняк; нікчэмны чалавек. 2. Нягоднік.
с. 169
Нендзница наз. 1. Бедная жанчына. Параўн. недзница. 2. Нягодніца.
с. 169
Нендзно гл. нендзне
с. 170
Нендзный, нендный, нензный прым. 1. Бедны; убогі; жабрацкі. Параўн. недзный. 2. У знач. наз. Бядняк; жабрак. 3. Мізэрны. 4. Варты жалю; няшчасны. 5. Нізкі; подлы.
с. 170
Нендзовати дзеясл. Пасціць; недаядаць.
с. 171
Нендзуючий дзеепрым. ад нендзовати.
с. 171
Нендный гл. нендзный
с. 171
Нененавистне прысл. Не ў варожасці, не ў нянавісці.
с. 171
Нензный гл. нендзный
с. 171
Неновый прым. Няновы.
с. 171
Необаченье наз. Недагляд, памылка, промах.
с. 171
Необачне прысл. Ненарокам.
с. 171
Необачность наз. Недагляд.
с. 171
Необварованый дзеепрым. Неўмацаваны.
с. 171
Необидимый дзеепрым. Непакрыўджаны.
с. 171
Необиновенье наз. Смеласць, упэўненасць.
с. 171
Необлудне прысл. Верна; дакладна, без ашуканства.
с. 171
Необлудный прым. 1. Непрытворны, некрывадушны. 2. Беспамылковы.
с. 171
Необмениванье наз. Неабменьванне.
с. 172
Необнятый дзеепрым. Неабдымны.
с. 172
Необолочоный дзеепрым. Неапрануты.
с. 172
Необоримый дзеепрым. Неадольны.
с. 172
Необоронный дзеепрым. Не забяспечаны ўмацаваннямі.
с. 172
Необошлый дзеепрым. Які немагчыма абысці.
с. 172
Неображеный, неображенный дзеепрым. Непашкоджаны.
с. 172
Неображенье наз. Непашкоджанне.
с. 172
Необрезанецъ наз. Неабрэзаны; неіудзей.
с. 172
Необрезание наз. Неабразанне.
с. 172
Необрезаный, необрезанный дзеепрым. 1. Неабрэзаны. 2. У знач. наз. Той, хто неабрэзаны; неіудзей.
с. 173
Необрушоный дзеепрым. Неабрушаны.
с. 173
Необсязаемый дзеепрым. Неасязальны.
с. 173
Необтежливый дзеепрым. Які не выклікае цяжкасці.
с. 173
Необтяжаный дзеепрым. Неабцяжараны.
с. 173
Необузданый дзеепрым. Нястрымны, неўтаймаваны.
с. 173
Необузданье наз. Нястрымнасць, неўтаймаванасць.
с. 173
Необчий прым. Свой.
с. 173
Необъежджоный, необъежденый, необъежчоный дзеепрым. Неаб’езджаны.
с. 173
Необъявленье наз. Неаб’яўленне.
с. 173
Необычайне прысл. Незвычайна, своеасабліва.
с. 173
Необычайный прым. Незвычайны, своеасаблівы.
с. 173
Необычный прым. Нязвыклы.
с. 174
Неовощовый прым. Не прызначаны для вырошчвання агародніны.
с. 174
Неогарненый, неогарненный дзеепрым. // перан. Тое, што і неогорненый.
с. 174
Неогорненый дзеепрым. // перан. Неахоплены, неабсяжны. Параўн. неогарненый.
с. 174
Неограженый дзеепрым. Неабгароджаны.
с. 174
Неограниченый, неограниченный, неограничоный прым. Неабмежаваны.
с. 174
Неодвлочне прысл. Тое, што і неодволочне.
с. 175
Неодвлочный прым. Тое, што і неодволочный.
с. 175
Неодволане прысл. Канчаткова.
с. 175
Неодволочне прысл. Неадкладна. Параўн. неодвлочне.
с. 175
Неодволочный прым. Неадкладны. Параўн. неодвлочный.
с. 175
Неодвольне прысл. Неадвольна.
с. 175
Неодданый дзеепрым. Неадданы.
с. 175
Неодданье наз. Неадданне.
с. 175
Неодделный дзеепрым. Непадзельны.
с. 175
Неодемкнутый дзеепрым. Неадамкнуты.
с. 175
Неодержанье наз. Неатрыманне.
с. 175
Неодесланье наз. Неадасланне.
с. 176
Неодзовный дзеепрым. Які нельга адклікаць назад.
с. 176
Неодзыванье наз. Неадкліканне.
с. 176
Неодинаковый прым. Неаднолькавы.
с. 176
Неодиново прысл. Неаднаразова.
с. 176
Неодкладне прысл. Неадкладна.
с. 176
Неодкритый дзеепрым. Непакрыты.
с. 176
Неодмене гл. неодменне
с. 176
Неодменинно прысл. Тое, што і неодменне.
с. 176
Неодменне, неодмене прысл. Неадменна. Параўн. неодменинно.
с. 176
Неодменный дзеепрым. Неадменны.
с. 177
Неоднакий прым. Неаднолькавы.
с. 177
Неоднако прысл. Тое, што і неоднаково.
с. 177
Неоднаково прысл. Неаднолькава. Параўн. неоднако.
с. 177
Неоднова прысл. Неаднаразова.
с. 177
Неоднократный прым. Тое, што і неоднокротный.
с. 177
Неоднокротный прым. Неаднаразовы. Параўн. неоднократный.
с. 177
Неоднокроть, неоднокротъ прысл. Неаднаразова.
с. 177
Неоднорочный пръш. Неаднагадовы.
с. 178
Неодозваньеся наз. Неадкліканне.
с. 178
Неодолеемый дзеепрым. Непераможны.
с. 178
Неоженение наз. Адсутнасць шлюбу.
с. 178
Неоженивыйся дзеепрым. у знач. наз. Нежанаты.
с. 178
Неознайменый дзеепрым. Неазнаёмлены.
с. 178
Неозяблый прым. Неабыякавы.
с. 178
Неокованый дзеепрым. Неакаваны.
с. 178
Неокраденый дзеепрым. Неабрабаваны.
с. 178
Неокрещеный, неокрещенный дзеепрым. 1. Неахрышчаны, нехрышчоны. 2. У знач. наз. Нехрышчоны.
с. 178
Неокротаный дзеепрым. Неаб’езджаны.
с. 179
Неокрутно прысл. Няжорстка.
с. 179
Неокупенье наз. Невыкупленне.
с. 179
Неомешкале прысл. Без затрымкі.
с. 179
Неомешкане прысл. Непрамаруджана.
с. 179
Неомешканый дзеепрым. Непрамаруджаны.
с. 179
Неомешканье наз. Непрамаруджанне.
с. 179
Неомочивый дзеепрым. Які не намачыў ногі.
с. 179
Неомочоный дзеепрым. Неабмочаны, ненамочаны.
с. 179
Неомылне, неомыльне, неомыльно прысл. Беспамылкова.
с. 180
Неомылный, неомыльный прым. Беспамылковы.
с. 180
Неомыльне гл. неомылне
с. 180
Неомыльно гл. неомылне
с. 180
Неомыльный гл. неомылный
с. 180
Неопаливший дзеепрым. Неапалены.
с. 180
Неопалимый дзеепрым. Які гарыць, але не згарае.
с. 180
Неопално прысл. Не абпальваючыся.
с. 181
Неопаторность наз. Тое, што і неопатрность у 2 знач.
с. 181
Неопатреность наз. Тое, што і неопатрность у 2 знач.
с. 181
Неопатреный прым. Тое, што і неопатрный у 2 знач.
с. 181
Неопатретый прым. Тое, што і неопатрный у 3 знач.
с. 181
Неопатрне, неопатрно прысл. 1. Неасцярожна, неабачліва. 2. Нядбайна.
с. 181
Неопатрний гл. неопатрный
с. 181
Неопатрно гл. неопатрне
с. 181
Неопатрность наз. 1. Неасцярожнасць. 2. Нядбайнасць. Параўн. неопаторность, неопатреность. 3. Адсутнасць догляду.
с. 181
Неопатрный, неопатрний прым. 1. Безразважны, неасцярожны (пра чалавека і яго ўчынкі). 2. Непрадбачаны, нечаканы. Параўн. неопатреный. 3. Які не прадбачыць, не чакае чаго-н.; бестурботны. Параўн. неопатретый.
с. 182
Неописанный, неописаный дзеепрым. Неапісальны.
с. 182
Неоповеданье наз. Адсутнасць паведамлення аб чым-н.
с. 182
Неоповедне прысл. Без паведамлення; тайна.
с. 182
Неоповедный прым. Тайны, сакрэтны.
с. 183
Неоподаль прысл. Непадалёку.
с. 183
Неопрятненье наз. Неліквідаванасць.
с. 183
Неопущеный дзеепрым. Непрапушчаны, непрамінуты.
с. 183
Неораный дзеепрым. Няворны.
с. 183
Неоремый, неоромый дзеепрым. Няворны.
с. 183
Неосажоный дзеепрым. Не заняты аселым насельніцтвам.
с. 183
Неосвобоженье наз. Неадданне; адмаўленне аддаць ці вярнуць што-н.
с. 183
Неосвобожоный дзеепрым. Неосвобожоный записъ — даўгавое абавязацельства.
с. 184
Неосвященный, неосвященый дзеепрым. Неасвячоны; не падвергнуты царкоўнаму абраду надання святасці.
с. 184
Неоседлый дзеепрым. Тое, што і неоселый у 1 знач.
с. 184
Неоселость наз. Стан неаселага жыхара, які не мае нерухомай маёмасці. Неоселостью — без валодання нерухомай маёмасцю.
с. 184
Неоселый дзеепрым. 1. Неаселы; які не мае нерухомай маёмасці (пра чалавека). Параўн. неоседлый. 2. У знач. наз. Чалавек, які не мае пастаяннага месца жыхарства. 3. Не заняты аселым насельніцтвам.
с. 184
Неоскверненый дзеепрым. Неапаганены; бязгрэшны.
с. 185
Неосмотрение наз. Неабачлівасць, неасцярожнасць.
с. 185
Неосоленый дзеепрым. Непасолены. // перан.
с. 185
Неоспале прысл. Пільна, старанна.
с. 185
Неоспалый прым. Бадзёры.
с. 185
Неосторожне прысл. 1. Неасцярожна. Параўн. неострожна. 2. Неадумна, безразважна. 3. Няпільна.
с. 185
Неосторожний гл. неосторожный
с. 186
Неосторожность наз. Неасцярожнасць; адсутнасць пільнасці.
с. 186
Неосторожный, неосторожний прым. 1. Неадумны, безразважны. 2. Няпільны. 3. У знач. наз. Неадумны, безразважны чалавек.
с. 186
Неострожна прысл. Тое, што і неосторожне ў 1 знач.
с. 186
Неосязаненый дзеепрым. Неадчувальны.
с. 186
Неотбитый дзеепрым. Неадбіты.
с. 186
Неотведенье наз. Неотведенье следу — адмова весці дазнанне на сваёй зямлі па следу злачынцы. Параўн. неотводъ.
с. 186
Неотвлочне прысл. Тое, што і неотволочне.
с. 187
Неотводъ наз. Неотводъ следу — тое, што і неотведенье следу.
с. 187
Неотволаный прым. Канчатковы, нязменны, беспаваротны.
с. 187
Неотволокаючий дзеепрым. Неадкладны.
с. 187
Неотволочне, неотволочно прысл. Неадкладна. Параўн. неотвлочне.
с. 187
Неотволочный прым. Неадкладны.
с. 187
Неотвореный дзеепрым. Неадкрыты, неадаткнуты.
с. 188
Неотдавание гл. неотдаванье
с. 188
Неотдаваный дзеепрым. Неаддаваны.
с. 188
Неотдаванье, неотдавание наз. Неаддаванне; адмаўленне аддаваць што-н.
с. 188
Неотдаленный прым. Неад’емны.
с. 188
Неотданый дзеепрым. Неадданы, нявернуты (пра тое, што ўзята, пазычана ў каго-н.).
с. 188
Неотданье наз. Неадданне, адмаўленне аддаць, вярнуць што- н.
с. 188
Неотдаючий дзеепрым. у знач. наз. Той, хто не аддае што-н.
с. 188
Неотделеный дзеепрым. Нявыдзелены з агульнай гаспадаркі.
с. 189
Неотдельне, неотделне прысл. Непадзельна, не аддзяляючыся ад чаго-, каго-н.
с. 189
Неотеризмъ наз. Новаўвядзенне, новы звычай.
с. 189
Неотесаный дзеепрым. Неачэсаны.
с. 189
Неотзовно прысл. Канчаткова, беспаваротна; нязменна. Параўн. неотзывне.
с. 189
Неотзовный прым. Канчатковы, беспаваротны; нязменны.
с. 189
Неотзывне прысл. Тое, што і неотзовно.
с. 190
Неоткладаючий, неоткладаючый дзеепрым. Які не адкладае, не адтэрміноўвае чаго-н.
с. 190
Неотложеный, неотложенный, неотложоный дзеепрым. Неадкладзены, неадтэрмінаваны.
с. 190
Неотлученый дзеепрым. Непадзельны; неразрыўны.
с. 190
Неотлучно прысл. Непадзельна; неразрыўна.
с. 190
Неотмене гл. неотменне
с. 190
Неотмениванье наз. Неадменьванне.
с. 190
Неотменне, неотмене, неотменно, ниодменне прысл. 1. Нязменна, пастаянна; заўсёды. 2. Без змяненняў, у першапачатковым выглядзе.
с. 190
Неотменность, неотменость, неотминность наз. 1. Нязменнасць (уласцівасць нязменнага). Въ неотменности — нязменна. 2. Стойкасць, непахіснасць. 3. Немінучасць.
с. 191
Неотменный прым. 1. Нязменны, пастаянны. 2. Стойкі, непахісны. 3. Які не адрозніваецца ад чаго-н.
с. 191
Неотменость гл. неотменность
с. 192
Неотминность гл. неотменность
с. 192
Неотмовный прым. 1. Няўмольны, непахісны. 2. Безумоўны, бясспрэчны; поўны.
с. 192
Неотниманье наз. Неадбіранне, незабіранне.
с. 192
Неотповедне прысл. Без папярэджання, нечакана; тайна.
с. 192
Неотповедный дзеепрым. Які не можа даць адказу; пакорлівы.
с. 192
Неотпорне прысл. Непазбежна.
с. 192
Неотпочынокъ наз. Адсутнасць адпачынку.
с. 193
Неотправованье наз. Невыконванне.
с. 193
Неотпускаючий дзеепрым. у знач. наз. Той, хто не адпускае, не даруе (грахі, віну і пад.).
с. 193
Неотпустне прысл. Не адпускаючы, не даруючы.
с. 193
Неотступно, неотступне прысл. 1. Пастаянна, неадступна. 2. Неадлучна. 3. Настойліва, упарта. 4. Неадкладна.
с. 193
Неотступный дзеепрым. Які захоўвае вернасць каму-, чаму-н., пастаянны.
с. 193
Неотступование наз. Неадступанне.
с. 193
Неотступуючий дзеепрым. Які не адступае, не адыходзіць.
с. 193
Неотхожий дзеепрым. Які не пераходзіць ў іншае ўладанне.
с. 194
Неофитъ наз. Неафіт (чалавек, які нядаўна прыняў якую-н. рэлігію).
с. 194
Неохендожне прысл. Неахайна.
с. 194
Неохендозство наз. Неахайнасць.
с. 194
Неохотне прысл. Неахвотна.
с. 194
Неохотный прым. Неахвотны; непрыязны.
с. 194
Неочивистый прым. Завочны, выкананы пры адсутнасці зацікаўленай асобы.
с. 194
Неочистеный дзеепрым. Які не можа быць дараваны.
с. 194
Неочыщенье, неочысченье наз. Нявыплата даўгоў, павіннасцей.
с. 194
Неошацованый, неошоцованый дзеепрым. 1. Які не можа быць ацэнены, падлічаны. 2. Бясцэнны, вельмі каштоўны, які мае вялікую вартасць. // перан. Дарагі, мілы; цудоўны.
с. 194
Непаметозлобие наз. Незлапамятнасць.
с. 195
Непамятливый прым. Няпамятлівы.
с. 195
Непамятозлобный прым. Незлапамятны.
с. 195
Непамять наз. Забыццё.
с. 195
Непасенье наз. Адсутнасць догляду (пастуха) за жывёлай.
с. 195
Непаханый дзеепрым. Неараны.
с. 195
Непашный дзеепрым. Няворны.
с. 196
Непевнейший прым., выш. ст. ад непевный у 2 знач.
с. 196
Непевность наз. 1. Няпэўнасць; недакладнасць; неверагоднасць. 2. Невядомасць; непазнавалънасць. 3. Нетрываласць; недаўгавечнасць.
с. 196
Непевный прым. 1. Няпэўны; недакладны. 2. Які цяжка прадбачыць; непазнавальны; невядомы. 3. Нетрывалы, няцвёрды. // перан. Хісткі; зменлівы, непастаянны; нетрывалы, недаўгавечны, які мае часовую вартасць. 4. Ненадзейны, які не заслугоўвае даверу. 5. Які не мае ўпэўненасці ў чым-н. 6. У знач. наз. Тое, што не заслугоўвае даверу, чаму нельга верыць.
с. 196
Непекущийся дзеепрым. Які не клапоціцца аб кім-, чым-н.
с. 197
Непервей прысл. Спачатку не, перш за ўсё не.
с. 197
Неперебытье наз. Непераадоленне, немагчымасць пераезду.
с. 198
Неперевытяженый дзеепрым. Непераможны.
с. 198
Непередарованый дзеепрым. Неперадараваны.
с. 198
Непереконаный дзеепрым. Такі, якому судом не даказана віна.
с. 198
Непереливки наз. Непереливки — не жарты, сур’ёзная справа (звычайна ў безасабовых сказах).
с. 198
Непереличоный дзеепрым. Які немагчыма палічыць; незлічоны.
с. 198
Непеременне прысл. Нязменна.
с. 198
Непереможный дзеепрым. Непераможны.
с. 198
Неперенесеный дзеепрым. Неперанесены.
с. 198
Неперенесенье наз. Немагчымасць пераносу чаго-н. з аднаго ў другое месца.
с. 198
Непереставаючий дзеепрым. Няспынны, бесперастанны. Параўн. неперестаючий.
с. 199
Неперестанно прысл. Бесперастанна.
с. 199
Неперестаючий дзеепрым. Тое, што і непереставаючий.
с. 199
Непереступно прысл. Беспамылкова, без парушэнняў.
с. 199
Непересужоный дзеепрым. Не падвергнуты судовай працэдуры.
с. 199
Непереховыванье наз. Неўкрывальніцтва.
с. 199
Непереходный дзеепрым. Які нельга перайсці.
с. 199
Непечаловитый прым. Бесклапотны, безжурботны.
с. 199
Непильнованье наз. Непільнаванне, недагляд.
с. 199
Непилно прысл. Няпільна, нядбайна.
с. 199
Непилность гл. непильность
с. 200
Непилный гл. непильный
с. 200
Непильность, непилность наз. 1. Няпільнасць, нядбайнасць. 2. Няўважлівасць.
с. 200
Непильный, непилный прым. 1. Няпільны, нядбайны, нестаранны. 2. Які не з’яўляецца неадкладным, тэрміновым.
с. 200
Неписаный дзеепрым. 1. Не запоўнены тэкстам. 2. Які існуе па традыцыі; не ўстаноўлены ў заканадаўчым парадку.
с. 200
Непитие наз. Устрыманне ад піцця.
с. 200
Неплаченье, неплаценье наз. Неплацёж, нявыплата.
с. 201
Неплачущий дзеепрым. у знач. наз. Той, хто не плача.
с. 201
Непленный прым. Неўрадлівы, нізкаўраджайны.
с. 201
Неплодва наз. Тое, што і неплоды.
с. 201
Неплодность наз. 1. Бясплоддзе, няздольнасць даваць патомства. Параўн. неплодство ў 1 знач. 2. Неўрадлівасць (якасць глебы). Параўн. неплодье. 3. Неўраджай. 4. // перан. Бескарыснасць, марнасць. Параўн. неплодство ў 2 знач.
с. 201
Неплодный прым. 1. Няплодны, які не можа даць патомства. 2. У знач. наз. Чалавек, які не можа даць патомства. 3. Які не прыносіць пладоў, бясплодны; неўрадлівы. Неплодное дерево — пра чалавека, які не прыносіць карысці. 4. Які не прыносіць карысці, станоўчых вынікаў.
с. 202
Неплодство наз. 1. Тое, што і неплодность у 1 знач. 2. // перан. Тое, што і неплодность у 4 знач.
с. 202
Неплоды наз. Замужняя жанчына, якая не можа раджаць дзяцей. Параўн. неплодва.
с. 203
Неплодье наз. Тое, што і неплодность у 2 знач.
с. 203
Непобедимый прым. Непераможны.
с. 203
Непобожне прысл. Несумленна.
с. 203
Непобожней прысл., выш. ст. ад непобожне.
с. 203
Непобожность наз. 1. Бязбожнасць; язычніцтва. 2. Несумленнасць.
с. 203
Непобожный прым. 1. Несумленны. 2. У знач. наз. Несумленны чалавек. 3. Празмерны. 4. Бязбожны; язычаскі. 5. У знач. наз. Бязбожнік; язычнік.
с. 203
Неповага наз. Непавага.
с. 204
Неповажный прым. Які не карыстаецца павагай.
с. 204
Неповинникъ наз. Нявінны; маральна чысты чалавек.
с. 204
Неповинность, неповиность наз. 1. Адсутнасць віны. 2. Нявіннасць, бязгрэшнасць.
с. 204
Неповинный прым. 1. Невінаваты. 2. Бязгрэшны, маральна чысты. 3. У знач. наз. Бязгрэшны, маральна чысты чалавек.
с. 205
Неповиность гл. неповинность
с. 205
Неповолный прым. Які не падпарадкоўваецца чыёй-н. волі, непаслухмяны.
с. 205
Неповстегливый гл. неповстягливый
с. 205
Неповстягливость наз. Няўстрыманасць, нястрыманасць; неўмеркаванасць.
с. 205
Неповстяглившый прым., выш. ст. ад неповстягливый у 1 знач.
с. 205
Неповстягливый, неповстегливый прым. 1. Няўстрыманы; неўмеркаваны. 2. Які не мае дастатковай вытрымкі, нявытрыманы. Параўн. неповстяжливый.
с. 205
Неповстягнянье наз. Нястрымліванне.
с. 206
Неповстяжливый прым. Тое, што і неповстягливый у 2 знач.
с. 206
Неповтаранье наз. Непаўтарэнне.
с. 206
Непогамованый дзеепрым. 1. Такі, якога немагчыма стрымаць, утрымаць. // перан. Нястрымны, няўпынны. 2. Такі, якога цяжка, немагчыма ўтаймаваць; надзвычайны ў сваім праяўленні; непераадольны.
с. 206
Непогода наз. Непагода (надвор’е з дажджом або снегам). // перан. мн. Нягоды, непрыемнасці.
с. 207
Непогодливый дзеепрым. Тое, што і непогодный.
с. 207
Непогодный прым. Непагодны (які вызначаецца дажджлівым, слотным надвор’ем). Параўн. непогодливый.
с. 207
Непогорелый дзеепрым. у знач. наз. Той, у каго пажар не знішчыў маёмасць.
с. 207
Непоготову прысл. Ненапагатове; не ў стане гатоўнасці.
с. 207
Непогребеный дзеепрым. 1. Непахаваны. 2. У знач. наз. Цела, якое не закапалі ў зямлю.
с. 207
Неподалеко I прысл. Тое, што і неподалеку I.
с. 208
Неподалеко II прыназ. Тое, што і неподалеку II.
с. 208
Неподалеку I прысл. Непадалёку (на нязначнай адлегласці). Параўн. неподалеко I.
с. 208
Неподалеку II прыназ. Непадалёку (пры выражэнні прасторавых адносін для ўказання месца ці прасторы, паблізу якіх хто-, што-н. знаходзіцца або што-н. адбываецца). Параўн. неподалеко II, неподаль.
с. 208
Неподаль прыназ. Тое, што і неподалеку II.
с. 209
Неподанье наз. Адсутнасць падачы ў пісьмовай форме.
с. 209
Неподбираный дзеепрым. Пчолы неподбираные — вулей, з якога не выбралі мёд. Параўн. неподглядованый, неподлажоный.
с. 209
Неподвижно прысл. 1. Непарушна; трывала. 2. Стойка; непахісна.
с. 209
Неподвижный прым. Які павінен знаходзіцца на адным і тым жа месцы. // перан. Стойкі, непахісны.
с. 209
Неподглядованый дзеепрым. Пчолы неподглядованые — тое, што і пчолы неподбираные.
с. 209
Неподейзраный дзеепрым. Непадазроны; які заслугоўвае даверу. Параўн. неподейзроный, неподозраный, неподозреный у 1 знач., неподозроный, неподойзреный.
с. 209
Неподейзроный дзеепрым. Тое, што і неподейзраный.
с. 210
Неподелъ наз. Сумеснае карыстанне зямельнай і гаспадарчай маёмасцю.
с. 210
Неподельный прым. // перан. Няправільны; несправядлівы.
с. 210
Неподертый дзеепрым. Непадраны, цэлы.
с. 210
Неподлажоный дзеепрым. Пчолы неподлажоные — тое, што і пчолы неподбираные.
с. 210
Неподлеглый дзеепрым. Непадуладны (чаму-н.); непадначалены (каму-н.).
с. 210
Неподлейший прым., выш. ст. ад неподлый.
с. 211
Неподлый прым. Значны; немалаважны.
с. 211
Неподобенство наз. 1. Непраўдападобнасць; немагчымасць; неймавернасць. Параўн. неподобность у 1 знач. 2. Немагчымая, неймаверная справа. Параўн. неподобность у 2 знач.
с. 211
Неподобнейший прым. выш. ст. 1. Ад неподобный у 1 знач. 2. Ад неподобный у 5 знач.
с. 211
Неподобно прысл. 1. Немагчыма; неймаверна. 2. Нельга; не варта; не належыць (рабіць што-н.).
с. 211
Неподобность наз. 1. Тое, што і неподобенство ў 1 знач. 2. Тое, што і неподобенство ў 2 знач.
с. 212
Неподобный прым. 1. Непраўдападобны; немагчымы; неймаверны. 2. Незаконны; бязбожніцкі; непрыстойны. 3. Непадобны, які не мае падабенства з кім-, чым-н. 4. Цяжкі, немагчымы для пераадольвання. 5. У знач. наз. Непраўдападобная, неймаверная рэч, справа.
с. 212
Неподозраный дзеепрым. Тое, што і неподейзраный.
с. 213
Неподозреный, неподозренный дзеепрым. 1. Тое, што і неподейзраный. 2. У знач. наз. Тое, што не выклікае дакору, падазрэння.
с. 213
Неподозренье наз. Невінаватасць.
с. 214
Неподозроный дзеепрым. Тое, што і неподейзраный.
с. 214
Неподойзреный, неподойзряный дзеепрым. Тое, што і неподейзраный.
с. 214
Неподстивый гл. непочстивый
с. 214
Неподшытый дзеепрым. Непадшыты, непадбіты (футрам ці іншай тканінай).
с. 214
Непоеднаный дзеепрым. 1. Непрымірымы. 2. Няўзгоднены.
с. 214
Непоеднанье наз. Непрымірымасць.
с. 214
Непоеднокротне прысл. Неаднаразова; не адзін раз. Параўн. непоеднокротъ.
с. 214
Непоеднокротъ прысл. Тое, што і непоеднокротне.
с. 215
Непоетный прым. Неймаверны, няўяўны; страшэнны.
с. 215
Непожалованье наз. Адсутнасць любові, прыхільнасці (да каго-н.).
с. 215
Непожатый дзеепрым. Непажаты, нязжаты.
с. 215
Непожитечне гл. непожиточне
с. 215
Непожитечный гл. непожиточный
с. 215
Непожитокъ наз. Шкода, страта; адсутнасць карысці.
с. 215
Непожиточне, непожитечне прысл. 1. Дарэмна, марна; бескарысна; безвынікова. 2. Беспадстаўна, беспрычынна.
с. 215
Непожиточный, непожитечный, непожытечный, непожыточный прым. 1. Бескарысны; непатрэбны, дарэмны. 2. Нягодны; непрыдатны (да чаго-н.); які не можа быць выкарыстаны. 3. Марны; безвыніковы. 4. Беспадстаўны, беспрычынны.
с. 216
Непожитый дзеепрым. Няўжыты, нявыкарыстаны.
с. 216
Непожытечный гл. непожиточный
с. 217
Непожыточный гл. непожиточный
с. 217
Непозваный дзеепрым. 1. Нязваны, які не быў запрошаны куды-н. 2. Непрызваны, не закліканы да ўдзелу ў якой-н. справе спецыяльным пісьмовым распараджэннем.
с. 217
Непозволенье наз. Адсутнасць дазволу.
с. 217
Непозыванье наз. Невыкліканне пэўнай асобы з дапамогай спецыяльнага пісьмовага распараджэння (позвы) да выканання якой-н. справы.
с. 217
Непозысканье наз. Адсутнасць набыцця, здабывання (чаго- н.).
с. 217
Непозычаный дзеепрым. Непазычаны.
с. 217
Непоимание наз. Забарона шлюбу.
с. 217
Непокаанный гл. непокаянный
с. 217
Непоказанье наз. Непрад’яўленне.
с. 217
Непокаляный, непокаланный, непокалянный, непоколяный прым. 1. Непашкоджаны; здаровы. 2. // перан. Бязгрэшны; чысты; беззаганны. 3. Нявінны, цнатлівы. 4. Бязгрэшны; бездакорны. 5. Святы. 6. У знач. наз. Бязгрэшны; бездакорны, беззаганны чалавек.
с. 217
Непокарающийся дзеепрым. у знач. наз. Той, хто не праяўляе пакорлівасці.
с. 219
Непокаянный, непокаанный дзеепрым. 1. Які не пакаяўся. 2. У знач. наз. Той, хто не пакаяўся.
с. 219
Непокаянье наз. Непакаянне.
с. 219
Непокгодне прысл. Змрочна.
с. 219
Непокланяющийся дзеепрым. Які не пакланяецца чаму-н.
с. 219
Непокованый дзеепрым. Незакаваны.
с. 219
Непокой наз. 1. Неспакой; трывога. 2. Клопат, турботы. 3. Смута. 4. Пагроза; небяспека. 5. Сутычка, напад; вайна.
с. 220
Непокойный прым. Неспакойны.
с. 221
Непоколебимо прысл. Непахісна.
с. 221
Непоколебимый прым. Непахісны.
с. 221
Непоколеблемый дзеепрым. Які нельга пахіснуць.
с. 221
Непоколяный гл. непокаляный
с. 221
Непоконаный дзеепрым. Непоконаный правомъ 1. Неасуджаны. 2. У знач. наз. Неасуджаны.
с. 221
Непокончоно прысл. Назаўжды.
с. 222
Непокоривый, непокорывый дзеепрым. 1. Непакорны; непаслухмяны. 2. У знач. наз. Непакорны чалавек.
с. 222
Непокорно прысл. Непакорна.
с. 222
Непокорный прым. 1. Непакорны; непаслухмяны. // перан. 2. У знач. наз. Непакорны, непаслухмяны чалавек.
с. 222
Непокорство наз. Непакорнасць.
с. 222
Непокорывый гл. непокоривый
с. 223
Непокрытый, непокритый дзеепрым. 1. Непакрыты. 2. Непацягнуты.
с. 223
Непокута наз. Непакаянне, нераскаянне.
с. 223
Непокутованый дзеепрым. Такі, у якім не пакаяліся, не раскаяліся.
с. 223
Непокутуючий дзеепрым. Які не каецца, не раскайваецца.
с. 223
Непокушеный дзеепрым. Неспрактыкаваны, недасведчаны.
с. 223
Неполичоный дзеепрым. Незлічоны.
с. 223
Неполненье наз. Невыконванне; нявыплата.
с. 223
Неполный прым. Няпоўны.
с. 224
Неположенье наз. Адсутнасць падачы.
с. 224
Неполученье наз. Няўдача.
с. 224
Непомазаный дзеепрым. // перан. Святы; чысты ў маральных адносінах.
с. 224
Непомаганье гл. непомоганье
с. 224
Непомалу прысл. Моцна; вельмі.
с. 224
Непомененое дзеепрым. у знач. наз. Неўпамянутае, неназванае.
с. 224
Непомерно прысл. Празмерна, звыш меры.
с. 224
Непомерный прым. Празмерны.
с. 225
Непометанье наз. Няпамятлівасць.
с. 225
Непомешане прысл. Бесперашкодна.
с. 225
Непомешаный дзеепрым. Нязмешаны.
с. 225
Непомиловавший дзеепрым. у знач. наз. Той, хто не памілаваў.
с. 225
Непомилованый дзеепрым. Непамілаваны.
с. 225
Непомоганье, непомаганье наз. Адсутнасць удзелу (юрыдычна абумоўленага) у якой-н. справе.
с. 225
Непомочный прым. Бяссільны; безвыніковы. Параўн. непомощный.
с. 225
Непомощный прым. Тое, што і непомочный.
с. 226
Непонятый дзеепрым. 1. Які немагчыма зразумець, спасцігнуць розумам. 2. Які не спазнаў палавых зносін.
с. 226
Непооднократно, непооднократне прысл. Неаднойчы.
с. 226
Непооднократный прым. Тое, што і непооднокротный.
с. 226
Непооднокротный прым. Неаднаразовы. Параўн. непооднократный.
с. 226
Непооднокротъ прысл. Тое, што і непооднокроть.
с. 227
Непооднокроть прысл. Неаднойчы. Параўн. непооднокротъ.
с. 227
Непоотдаль прыназ. Паблізу.
с. 227
Непопелный дзеепрым. Які можа быць у будучым, яшчэ няўчынены.
с. 227
Непопиранье наз. Непрызнаванне; непадтрымліванне.
с. 227
Непополненье наз. Невыкананне.
с. 228
Непоправде прысл. Непапраўдзе.
с. 228
Непоправление наз. Адсутнасць рамонту.
с. 228
Непоправленый дзеепрым. Нявыпраўлены.
с. 228
Непоправованый дзеепрым. Нявыпраўлены.
с. 228
Непопудливый прым. Незапальчывы.
с. 228
Непорадность гл. непорядность
с. 228
Непорадный гл. непорядный
с. 228
Непорадокъ гл. непорядокъ
с. 228
Непорахованье наз. Адсутнасць разліку.
с. 228
Непореченное прым. у знач. наз. Бязвіннае.
с. 228
Непоривчий прым. // перан. Які не выражае парыву, імкнення да чаго-н.
с. 228
Непоровнане прысл. Непараўнальна.
с. 228
Непоровнаный дзеепрым. 1. Такі, які не можа быць параўнаны, супастаўлены з кім-, чым-н. 2. У знач. прым. Непараўнальны; надзвычайны.
с. 229
Непорожняя, непорожная прым. Цяжарная.
с. 229
Непорочне, непорочно прысл. Бязгрэшна; бездакорна, беззаганна.
с. 229
Непорочный прым. 1. Бязгрэшны; маральна чысты. 2. Беззаганны, чысты (пра жывёлу, якая не дасягла палавой спеласці). 3. У знач. наз. Бязгрэшны, маральна чысты чалавек.
с. 229
Непорошный прым. Моцны, здаровы; беззаганны па якасці.
с. 230
Непорство наз. Тое, што адбываецца ў нядобры час, не ў пару.
с. 230
Непоруганный дзеепрым. Незганьбаваны.
с. 230
Непорухомо прысл. Тое, што і непорушно ў 1 знач.
с. 230
Непорухомый прым. 1. Тое, што і непорушный у 4 знач. 2. У знач. наз. Штосьці стойкае, трывалае; непахіснае.
с. 230
Непорушенный гл. непорушоный
с. 230
Непорушено гл. непорушоно
с. 230
Непорушеный гл. непорушоный
с. 230
Непорушенье наз. Адсутнасць руху.
с. 230
Непорушимый дзеепрым. 1. Які нельга скрануць, зрушыць з месца. 2. // перан. Трывалы; непахісны.
с. 230
Непорушне гл. непорушно
с. 231
Непорушнейший прым. Больш устойлівы, трывалы, цвёрды.
с. 231
Непорушно, непорушне, непорюшно прысл. 1. Без спробы адмены; непарушна, беспаваротна. Параўн. непорухомо, непорушоно. 2. Нерухома. 3. Непахісна, моцна, трывала.
с. 231
Непорушность наз. Непахіснасць; трываласць.
с. 232
Непорушный прым. 1. Які нельга скрануць, зрушыць з месца, перамясціць. // перан. Устойлівы, трывалы, няхісткі. 2. Які захаваўся цэлым; непашкоджаны. 3. Які нельга адмяніць, скасаваць; непарушны, беспаваротны; пастаянны. 4. // перан. Стойкі, трывалы; непахісны. Параўн. непорухомый у 1 знач. 5. Нясхільны, няздольны (да чаго-н.).
с. 232
Непорушоно, непорушено прысл. Тое, што і непорушно ў 1 знач.
с. 233
Непорушоный, непорушенный, непорушеный дзеепрым. 1. Які нельга скрануць, зрушыць з месца, перамясціць. // перан. Сталы, пастаянны. 2. Цэлы, непашкоджаны. 3. Які нельга адмяніць, скасаваць; непарушны. 4. // перан. Непахісны, моцны, стойкі; трывалы. 5. Цнатлівы, нявінны.
с. 233
Непорюшно гл. непорушно
с. 233
Непорядне прысл. 1. Неналежным чынам, не так, як патрабуе закон або звычай. 2. Хаатычна, бязладна.
с. 233
Непорядность, непорадность наз. Непарадак; адступленне ад правіл або звычаяў.
с. 234
Непорядный, непорадный прым. 1. Неналежны; непрыстойны. 2. У знач. наз. Непрыстойнае. 3. Аформлены неналежным чынам; незаконны. 4. Звышмерны; надзвычайны.
с. 234
Непорядокъ, непорадокь наз. Непарадак, бязладдзе.
с. 235
Непосвященый, непосвещоный дзеепрым. Неасвечаны.
с. 235
Непоскверненый прым. 1. Неапаганены. 2. Які не ўступіў у палавыя зносіны. 3. Непакрыты (пра жывёл).
с. 235
Непоследнейший прым. Даволі значны, відны; важны.
с. 236
Непоследний, непоследный прым. Значны, відны; важны.
с. 236
Непослушанье, непослушание наз. Тое, што і непослушенство.
с. 236
Непослушенство, непослушонство, непослушэнство наз. Непаслушэнства, непакорнасць; непадпарадкаванне. Параўн. непослушанье, непослушенье, непослушность, неупослушенство.
с. 236
Непослушенье наз. Тое, што і непослушенство.
с. 237
Непослушливый прым. 1. Тое, што і непослушный у 1 знач. 2. У знач. наз. Тое, што і непослушный у 2 знач.
с. 237
Непослушнивый прым. у знач. наз. Тое, што і непослушный у 2 знач.
с. 237
Непослушникъ наз. Той, хто не слухаецца, не падпарадкоўваецца.
с. 237
Непослушность наз. Тое, што і непослушенство.
с. 237
Непослушный прым. 1. Непаслухмяны; непакорны. Параўн. непослушливый у 1 знач. 2. У знач. наз. Той, хто не слухаецца каго-н., не пакараецца каму-, чаму-н. Параўн. непослушливый у 2 знач., непослушнивый. 3. Які не падпарадкоўваецца каму-, чаму-н. Сторона непослушная — вінаваты бок. 4. У знач. наз. Той, хто не падпарадкоўваецца каму-, чаму-н.
с. 237
Непослушонство гл. непослушенство
с. 239
Непослушэнство гл. непослушенство
с. 239
Непоспехъ наз. Прамаруджванне, затрымка; спазненне. Параўн. непоспешенье, непоспешность.
с. 239
Непоспешенье наз. Тое, што і непоспехъ.
с. 239
Непоспешность наз. Тое, што і непоспехъ.
с. 239
Непосполите прысл. Незвычайна.
с. 239
Непосполитый прым. Незвычайны, дзівосны.
с. 239
Непосполу прысл. Несупольна, несумесна.
с. 240
Непоставенье наз. Тое, што і непостановенье.
с. 240
Непоставность наз. Непадатлівасць; незгаворлівасць.
с. 240
Непостановенье наз. Нез’яўленне; адсутнасць. Параўн. непоставенье.
с. 240
Непостереженье наз. Нядбайнасць, неасцярожнасць.
с. 240
Непостигненый дзеепрым. Тое, што і непостижимый у 1 знач.
с. 240
Непостижимый, непостыжимый дзеепрым. 1. Які нельга зразумець, ахапіць розумам, пазнаць. Параўн. непостигненый. 2. У знач. прым. Які не здольны зразумець, пазнаць.
с. 241
Непостижный дзеепрым. Незаспеты.
с. 241
Непостный прым. Які не пасціцца.
с. 241
Непостоянный прым. Зменлівы, непастаянны.
с. 241
Непостоянство наз. Зменлівасць, непастаянства. Параўн. непостоянье.
с. 241
Непостоянье наз. Тое, што і непостоянство.
с. 241
Непоступенье наз. 1. Адсутнасць доступу куды-н. 2. Адсутнасць перадачы чаго-н. Параўн. непоступленье ў 1 знач. 3. Невыкананне. Параўн. непоступленье ў 2 знач. 4. Непадпарадкаванне. Параўн. непоступленье ў 3 знач.
с. 241
Непоступленье наз. 1. Тое, што і непоступенье ў 2 знач. 2. Тое, што і непоступенье ў 3 знач. 3. Тое, што і непоступенье ў 4 знач.
с. 242
Непостыдный прым. 1. Які не мае поваду саромецца. 2. Які не можа быць зняслаўлены, пасаромлены.
с. 242
Непостыжимый гл. непостижимый
с. 243
Непоткновеный прым. Бязгрэшны.
с. 243
Непотомленый дзеепрым. Нястомлены, незнясілены.
с. 243
Непотоптаный дзеепрым. Непратаптаны, непраезджаны.
с. 243
Непотреба прысл. Не трэба, непатрэбна.
с. 243
Непотребне прысл. 1. Дарэмна. 2. Беспадстаўна, беспрычынна. 3. Залішне; без патрэбы.
с. 243
Непотребный, непотрэбный прым. 1. Непатрэбны. 2. Дарэмны, марны. 3. Беспадстаўны, беспрычынны. 4. Лішні; празмерны. 5. Нікчэмны, нікуды не варты; непрыстойны. 6. Непрыдатны. 7. У знач. наз. Штосьці непатрэбнае, лішняе.
с. 244
Непотребованье наз. Адсутнасць выкліку.
с. 246
Непотребуючий дзеепрым. Які нічога не патрабуе.
с. 246
Непотрэбный гл. непотребный
с. 247
Непотужность наз. Бяссілле.
с. 247
Непотужный прым. Бяссільны.
с. 247
Непохибне, непохибно прысл. 1. Цвёрда; абавязкова. 2. Без урону.
с. 247
Непохибный прым. Цвёрды; абавязковы; неадменны.
с. 247
Непоходячий дзеепрым. Які знаходзіцца пад прыгнётам; паднявольны.
с. 248
Непохожий, непохожый прым. Несвабодны; паднявольны.
с. 248
Непохопный прым. Нязгодны; неахвотны.
с. 248
Непоцтивый гл. непочтивый
с. 248
Непочатый дзеепрым. // перан. Які не мае пачатку і канца; вечны.
с. 248
Непочесливый гл. непочестливый
с. 248
Непочесный прым. 1. Непачэсны. 2. У знач. наз. Той, хто не карыстаецца павагай, пашанай.
с. 248
Непочестливый, непочесливый прым. 1. Тое, што і непочтивый у 1 знач. 2. У знач. наз. Непачцівы чалавек.
с. 249
Непочестне прысл. З ганьбай.
с. 249
Непочестность наз. Непашана, знявага.
с. 249
Непочестный прым. Ганебны.
с. 249
Непочитающий дзеепрым. Які не прызнае што-н., адносіцца з непавагай да чаго-н.
с. 249
Непочливость наз. Тое, што і непочтивость.
с. 249
Непочстивый, неподстивый прым. Тое, што і непочтивый у 1 знач.
с. 249
Непочтиве прысл. Непачціва, без пашаны.
с. 249
Непочтивость наз. Непашана, непачцівасць.
с. 250
Непочтивый, непоцтивый прым. 1. Непачцівы. Параўн. непочестливый, непочстивый. 2. Непрыстойны.
с. 250
Непошарпаный дзеепрым. Непашкоджаны.
с. 250
Непошлюбленый дзеепрым. Які не ўзяў шлюбу, непавянчаны.
с. 250
Неправа прысл. Не па праву.
с. 250
Неправда наз. 1. Няпраўда; тое, што не адпавядае ісціне. 2. Несправядлівасць. 3. Крыўда. 4. Падман.
с. 250
Неправдиве, неправдиво прысл. 1. Непраўдзіва, ілжыва. 2. Несправядліва.
с. 251
Неправдивость наз. Несправядлівасць.
с. 252
Неправдивый прым. 1. Несапраўдны. 2. Няправільны, памылковы. 3. Непраўдзівы, ілжывы. 4. Несправядлівы.
с. 252
Неправе, неправо прысл. 1. Няправільна; беспадстаўна. 2. Няшчыра, ілжыва.
с. 253
Неправедне, неправедно прысл. 1. Няверна, няправільна. 2. Несправядліва.
с. 253
Неправедникъ наз. Няправеднік; грэшнік.
с. 254
Неправедно гл. неправедне
с. 254
Неправедный прым. 1. Няправедны; грэшны. 2. Несправядлівы. 3. У знач. наз. Няправеднік; грэшнік.
с. 254
Неправне прысл. Незаконна.
с. 254
Неправность наз. 1. Незаконнасць. 2. Несправядлівасць. 3. Несапраўднасць.
с. 254
Неправный прым. 1. Незаконны. 2. Несправядлівы. 3. Несапраўдны, фальшывы.
с. 255
Неправо гл. неправе
с. 255
Неправоверный прым. Неправаверны.
с. 255
Неправость наз. 1. Няпраўда; памылка. 2. Беззаконнасць; несправядлівасць. Параўн. неправоть. 3. Грэх.
с. 256
Неправоть наз. Тое, што і неправость у 2 знач.
с. 256
Неправый прым. 1. Няправільны; несапраўдны. 2. Няправедны; грэшны. 3. У знач. наз. Штосьці грэшнае, беззаконнае.
с. 257
Непрагненье наз. // перан. Адсутнасць жадання.
с. 257
Непраздная, непразная прым. Цяжарная.
с. 257
Непразнованый дзеепрым. Несвяткаваны.
с. 257
Непребитый дзеепрым. Яко муръ непребитый стати — // перан. Стойка, непахісна прытрымлівацца чаго-н.
с. 257
Непреборимый дзеепрым. Неадольны.
с. 258
Непребраный дзеепрым. 1. Невычарпальны, невычэрпны. 2. Бясконцы.
с. 258
Непребытный дзеепрым. Тое, што і непребытый.
с. 258
Непребытый дзеепрым. Неадольны. Параўн. непребытный.
с. 258
Непревытяжоный, непревитеженый, непревитяжоный, непревытяженый, непривитеженый дзеепрым. Неадольны, непераможны.
с. 258
Непредареный дзеепрым. Непадкупны.
с. 259
Непределне прысл. Бязмежна.
с. 259
Непредиспутованный дзеепрым. Такі, якога цяжка перамагчы ў дыспуце.
с. 259
Непредлужне прысл. У хуткім часе.
с. 259
Непрееднаный дзеепрым. Непрымірымы; такі, якога нельга пазбегнуць.
с. 259
Непрезентованье наз. Непрадстаўленне. адсутнасць рэкамендацыі.
с. 259
Непрезпеченство наз. Тое, што і непрезпечность.
с. 259
Непрезпечность наз. Небяспека. Параўн. непрезпеченство.
с. 259
Непрезпечный, непреспечный прым. Небяспечны; няпэўны, ненадзейны.
с. 259
Непреклонный, неприклонный дзеепрым. Непахісны.
с. 259
Непреконаный дзеепрым. Неадольны.
с. 260
Непреличоный дзеепрым. Незлічоны.
с. 260
Непреложный дзеепрым. Неадменны.
с. 260
Непреломно прысл. Нязломна.
с. 260
Непреломный дзеепрым. // перан. Нязломны; непахісны.
с. 260
Непрельщеный дзеепрым. Неспакушаны.
с. 260
Непременение наз. Непазбежнасць.
с. 260
Непреможеный дзеепрым. Непераможны.
с. 260
Непреподобный прым. Неблагачынны.
с. 260
Непрепущеный дзеепрым. Неапрацаваны.
с. 260
Непрерваный дзеепрым. 1. Які нельга перарваць, разарваць. 2. // перан. Безупынны. 3. // перан. Які нельга перапыніць, спыніць.
с. 261
Непресеченье наз. Несутыкненне.
с. 261
Непреспечный гл. непрезпечный
с. 261
Непрестанно прысл. Няспынна.
с. 261
Непрестанный дзеепрым. Няспынны.
с. 261
Непреступно прысл. Вечна; непарушна.
с. 261
Непреступный дзеепрым. Вечны; непарушны.
с. 261
Непречный дзеепрым. Памяркоўны.
с. 261
Неприазнь гл. неприязнь
с. 261
Неприателка гл. неприятелька
с. 261
Неприателский гл. неприятельский
с. 262
Неприателско гл. неприятельско
с. 262
Неприатель гл. неприятель
с. 262
Неприательский гл. неприятельский
с. 262
Неприбылый дзеепрым. Які не прыбыў, не з’явіўся.
с. 262
Неприбытье, непрыбытье наз. Нез’яўленне, няяўка.
с. 262
Непривитеженый гл. непревытяжоный
с. 262
Непривлащенье наз. Непрысвойванне.
с. 262
Неприворочанье наз. Невяртанне; непрыцягванне паўторна.
с. 262
Непривязаный дзеепрым. Ненавязаны.
с. 262
Неприганеный дзеепрым. Незганьбаваны.
с. 262
Непригода наз. Ліхая прыгода, нядобры выпадак.
с. 262
Непригоже прысл. Непрыгожа, непрыстойна.
с. 262
Непригожый прым. Непрыгожы, непрыстойны.
с. 263
Неприемность наз. Непрыемнасць.
с. 263
Неприемный, непрыемный прым. 1. Непрыемны; цяжкі. 2. Непажаданы; брыдкі.
с. 263
Неприетель гл. неприятель
с. 263
Неприетельский гл. неприятельский
с. 263
Неприеханье наз. Непрыезд.
с. 263
Непризвоитый прым. Неўласцівы, неналежны.
с. 263
Непризнаванье наз. Непрызнаванне.
с. 263
Непризнанье, непрызнанье наз. Непрызнанне.
с. 263
Неприймованье наз. Непрыняцце.
с. 264
Неприказный прым. Слуга неприказный гл. слуга
с. 264
Неприклонный гл. непреклонный
с. 264
Неприконаный дзеепрым. Неперакананы.
с. 264
Неприкосновенный дзеепрым. // перан. Недатыкальны.
с. 264
Неприкривание наз. Незатойванне, нехаванне.
с. 264
Неприкладанье наз. Непадкладванне.
с. 264
Неприкрытый дзеепрым. Ненакрыты; без страхі.
с. 264
Неприличный прым. Такі, якому не прад’яўляліся яўныя доказы; неабвінавачаны.
с. 264
Непримешание наз. Нязмешванне; несумяшчэнне.
с. 264
Непримушанье наз. Адсутнасць прымусу.
с. 264
Непринятый, непрынятый дзеепрым. Не ўлічаны ў рэестры, інвентары.
с. 264
Непринятье, непрынятье наз. Непрыняцце.
с. 265
Неприоболоченый дзеепрым. Неадзеты, непрыбраны.
с. 265
Неприодетый дзеепрым. Неапрануты, непрыбраны.
с. 265
Неприпоминанье наз. Неўпамінанне.
с. 265
Неприровнаный дзеепрым. Які не мае сабе роўных.
с. 265
Неприродный прым. Няспадчынны.
с. 265
Неприскованый, непрыскованый прым. Няплямісты (пра масць жывёл).
с. 265
Непристойне, непристойно, непрыстойне, непрыстойно прысл. 1. Непрыстойна, брыдка. 2. Неналежным чынам. 3. Злачынна; нядобра.
с. 265
Непристойнейший, непрыстойнейший прым., выш. ст. ад непристойный у 1 знач.
с. 266
Непристойно гл. непристойне
с. 266
Непристойность наз. Непрыстойнасць, парушэнне маральных норм; злачыннасць.
с. 266
Непристойный, непрыстойный прым. 1. Непрыстойны, брыдкі; неналежны. 2. Ганебны; злачынны. 3. Няправільны, памылковы. 4. Непрыгодны, непрыдатны; непадыходзячы.
с. 267
Непристосованый дзеепрым. Непрыстасаваны.
с. 267
Неприступный дзеепрым. 1. Такі, да якога цяжка або немагчыма наблізіцца. // перан. 2. Узорны, недасягальны; такі, з якім немагчыма зраўняцца.
с. 267
Непристье наз. Непрыход.
с. 268
Неприсяглый дзеепрым. Не прыведзены да прысягі.
с. 268
Непритомность наз. Непрытомнасць.
с. 268
Непритомный прым. 1. Непрысутны. 2. У знач. наз. Непрытомны.
с. 268
Непричастный дзеепрым. Неўдастоены чаго-н.; непрычынны.
с. 268
Неприязность наз. Непрыязнасць; варожасць.
с. 268
Неприязный прым. 1. Непрыязны; варожы. 2. Злы, нядобры. 3. У знач. наз. Непрыяцель; вораг.
с. 268
Неприязнь, неприазнь, непрыезнь, непрыязнь наз. 1. Непрыязнасць; варожасць. 2. Перашкода; зло. 3. Злы дух, д’ябал. Параўн. ниприязнь.
с. 269
Неприятелевъ прым. Непрыяцельскі; які належыць непрыяцелю.
с. 269
Неприятелский гл. неприятельский
с. 270
Неприятель, неприатель, неприетель, непрыятель наз. 1. Непрыяцель; нядобразычлівец. 2. Ідэйны праціўнік; апанент. 3. Вораг. 4. У знач. зб. Знешні вораг, з якім дзяржава вядзе вайну; ваенны праціўнік.
с. 270
Неприятелька, неприателка наз. Непрыяцелька.
с. 271
Неприятельский, неприателский, неприательский, неприетельский, неприятелский, непрыятелский, непрыятельский прым. 1. Непрыяцельскі; нядобразычлівы. 2. Варожы; такі з якім вядзецца вайна.
с. 271
Неприятельско, неприателско прысл. Па-непрыяцельску; недружалюбна; варожа.
с. 272
Неприятельство, непрыятелство наз. 1. Варожасць; зламыснасць. 2. У знач. зб. Непрыяцелі.
с. 272
Неприятный прым. Непрыемны; нежаданы.
с. 272
Непробегивалый дзеепрым. Які не перабягае на бок непрыяцеля.
с. 272
Непробитый дзеепрым. Якъ муръ непробитый стояти — // перан. Моцна, стойка, непахісна прытрымлівацца чаго-н.
с. 272
Непроваженье наз. Недастаўка.
с. 273
Непроданое дзеепрым. у знач. наз. Тое, што не прадалі.
с. 273
Непроделанный дзеепрым. Неапрацаваны.
с. 273
Непройзреный дзеепрым. Неаглядны, неабсяжны.
с. 273
Непромолчаный дзеепрым. Такі, пра якога даводзілі да ведама, паведамлялі.
с. 273
Непроробленый дзеепрым. Нераспрацаваны.
с. 273
Непросвещенный прым. у знач. наз. Недасведчаны.
с. 273
Непростакъ наз. Дасведчаны, спрактыкаваны чалавек.
с. 273
Непросто прысл. Няпроста.
с. 273
Непросящий дзеепрым. у знач. наз. Той, хто не просіць.
с. 273
Непротивный прым. 1. Які не супраціўляецца, пакорны; згодны. 2. Які не супярэчыць чаму-н.; адпаведны.
с. 273
Непроходимый дзеепрым. Тое, што і непроходный.
с. 274
Непроходный прым. Непраходны. Параўн. непроходимый.
с. 274
Непрохожий дзеепрым. Непрахадны; тупіковы.
с. 274
Непрошоный дзеепрым. Няпрошаны, нязваны.
с. 274
Непрощение наз. Недараванне.
с. 274
Непрудкий прым. Няхуткі; лянівы.
с. 274
Непрыбытье гл. неприбытье
с. 274
Непрыготованье наз. Непадрыхтаванасць.
с. 274
Непрыездъ наз. Непрыезд.
с. 274
Непрыезнь гл. неприязнь
с. 274
Непрыемный гл. неприемный
с. 274
Непрызнанье гл. непризнанье
с. 275
Непрымушоный дзеепрым. Нявымушаны, добраахвотны.
с. 275
Непрыналежный дзеепрым. Неадпаведны.
с. 275
Непрынятый гл. непринятый
с. 275
Непрынятье гл. непринятье
с. 275
Непрыскованый гл. неприскованый
с. 275
Непрыстойне гл. непристойне
с. 275
Непрыстойнейший гл. непристойнейший
с. 275
Непрыстойно гл. непристойне
с. 275
Непрыстойный гл. непристойный
с. 275
Непрыязнитися дзеясл. Адчуваць непрыязнь.
с. 275
Непрыязнь гл. неприязнь
с. 275
Непрыятелский гл. неприятельский
с. 275
Непрыятелство гл. неприятельство
с. 275
Непрыятель гл. неприятель
с. 275
Непрыятельский гл. неприятельский
с. 275
Непряденый дзеепрым. Які не пралі.
с. 275
Непрямый прым. Няправільны; неадпаведны.
с. 275
Непсуючийся дзеепрым. Які не псуецца, існуе вечна.
с. 275
Непщевание наз. Меркаванне, думка.
с. 275
Непщевати дзеясл. Думаць, меркаваць; лічыць.
с. 275
Непьяный, непяный прым. Няп’яны, цвярозы.
с. 276
Неравно прысл. Не так; па-іншаму.
с. 276
Нерадение, нерядение наз. Нядбайнасць, неруплівасць, нестараннасць.
с. 276
Нерадне, нерадно, нерядне прысл. 1. Незаконна. 2. Неадпаведна; недастойна. 3. Нядбайна, нерупліва. 4. Распусна, разбэшчана. 5. Бязладна; няроўна; нястройна.
с. 276
Нерадница, нерядница наз. Распусніца, блудніца.
с. 277
Нерадно гл. нерадне
с. 277
Нерадность, нерядность наз. 1. Рознагалоссе, нязгода; супярэчнасць. 2. Парушэнне парадку, правілаў, нормаў.
с. 277
Нерадный, нерядный прым. 1. Незаконны. 2. Неразумны. 3. Распусны, разбэшчаны. Домъ нерадный (нерядный) — публічны дом. Параўн. нерондный.
с. 277
Нерадостотворный дзеепрым. Які не прыносіць радасці.
с. 278
Нерадующийся дзеепрым. у знач. наз. Той, хто не радуецца.
с. 278
Нерадъ, нерядъ наз. 1. Нязгода; беспарадак. 2. Распуста, разбэшчанасць; грэхападзенне.
с. 278
Неражденный гл. нерожденный
с. 279
Неразделимый гл. нерозделимый
с. 279
Неразделне гл. нероздельне
с. 279
Неразделность наз. Непадзельнасць; агульнасць.
с. 279
Неразделный гл. нероздельный
с. 279
Нераздельный гл. нероздельный
с. 279
Нераздрушно прысл. Непарушна, трывала.
с. 279
Нераздрушный дзеепрым. Непарушны.
с. 279
Неразлучный дзеепрым. Неразлучны; непадзельны, адзіны.
с. 279
Неразорваный дзеепрым. Непарыўны.
с. 279
Неразорение наз. Неразбурэнне.
с. 280
Неразоримый дзеепрым. Непарушны, які нельга разбурыць.
с. 280
Неразрешеный, неразрешоный дзеепрым. Непарушны; вечны. Параўн. неразрешимый.
с. 280
Неразрешимый дзеепрым. Тое, што і неразрешеный.
с. 280
Неразрешоный гл. неразрешеный
с. 280
Неразсудно гл. нерозсудне
с. 280
Неразтелная прым. Якая не цялілася (пра карову).
с. 280
Неразуменье наз. Няведанне; неразуменне.
с. 280
Неразумие наз. 1. Няведанне; недасведчанасць. 2. Бессвядомасць.
с. 280
Неразумливый прым. Неразумны (?).
с. 281
Неразумне прысл. Неразумна, безразважна.
с. 281
Неразумность наз. Неразумнасць, дурасць.
с. 281
Неразумный, нерозумный прым. 1. Неразумны, дурны. 2. Несвядомы; без розуму. 3. Недасведчаны. 4. Непрытомны. 5. Незразумелы. 6. У знач. наз. Неразумны чалавек. 7. У знач. наз. Глупства.
с. 281
Нерана наз. Непараненае месца.
с. 282
Нерастворенный гл. нероствореный
с. 282
Нерахованый дзеепрым. Нялічаны.
с. 282
Нердъ наз. Тое, што і нардъ.
с. 282
Нерезаный дзеепрым. 1. Нярэзаны; без надрэзу. 2. Непакладаны (пра каня).
с. 282
Нерестовищо наз. Нерасцілішча.
с. 282
Нереченное дзеепрым. у знач. наз. Тое, што не сказана.
с. 282
Неречивисте прысл. Несапраўды.
с. 282
Нерихло гл. нерыхло
с. 282
Нерицерский прым. Нярыцарскі; невысакародны.
с. 283
Неробенье, неробенъе наз. Непрацаванне.
с. 283
Неробленый, неробленный дзеепрым. Неапрацаваны; нявыраблены.
с. 283
Неровно, неровне прысл. 1. Непараўнальна; значна; абсалютна. 2. Неаднолькава. 3. Неадпаведна; не пад сілу.
с. 283
Неровность наз. Няроўнасць; неаднолькавасць.
с. 284
Неровный прым. Неаднолькавы; няроўны (па годнасці, моцы, багацці і г.д.).
с. 284
Неровня наз. 1. Няроўнасць; несправядлівасць. 2. Нераўня (пра асобу).
с. 284
Нерогатый прым. Нерагаты.
с. 285
Неродивый прым. Неўраджайны.
с. 285
Неродичъ наз. Нетутэйшы чалавек.
с. 285
Нерожденный, неражденный дзеепрым. Ненароджаны. Параўн. нероженый у 1 знач.
с. 285
Нероженый, нероженный дзеепрым. 1. Тое, што і нерожденный. 2. Няродны.
с. 285
Нерозважный прым. Неразважны.
с. 285
Нерозвязный дзеепрым. Які немагчыма развязаць, разарваць.
с. 285
Нерозделеный дзеепрым. Непадзелены.
с. 285
Нерозделимый, неразделимый дзеепрым. Нерозделимая (неразделимая) тройца гл. тройца.
с. 285
Нерозделный гл. нероздельный
с. 285
Нероздельне, неразделне прысл. 1. Нераздзельна, суладна. 2. Бесперарыўна. 3. Адзінаўладна.
с. 286
Нероздельный, неразделный, нераздельный, нерозделный прым. 1. Адзіны; непадзельны, які немагчыма падзяліць. Нероздельная троица гл. троица. 2. Неразлучны; верны, адданы. 3. Не падзелены на часткі; не размежаваны ў валоданні.
с. 286
Нероздертый дзеепрым. Непадраны, непарваны; цэлы.
с. 287
Нерозерваный, нерозорванный, нерозорваный дзеепрым. // перан. Непарушны; адзіны.
с. 287
Нерозерванье наз. Непарыўнасць; еднасць.
с. 287
Нерозлитье наз. Непраліццё.
с. 287
Нерозмыслне прысл^ Неабдумана; безразважна. Параўн. нерозмысне.
с. 287
Нерозмыслность наз. Безразважнасць.
с. 287
Нерозмыслный, нерозмысльный прым. Неабдуманы; безразважны; адчайны.
с. 287
Нерозмысне прысл. Тое, што і нерозмыслне.
с. 288
Нерозный прым. Адзіны; непадзельны.
с. 288
Нерозорванный гл. нерозерваный
с. 288
Нерозорваный гл. нерозерваный
с. 288
Нерозробленый дзеепрым. Нераспрацаваны, нераскарчаваны (пра лес).
с. 288
Нерозсудне, неразсудно, нероссудне прысл. 1. Безразважна; лёгкадумна. 2. Без судовага разбору.
с. 288
Нерозсудный прым. 1. Несвядомы. 2. У знач. наз. Безразважны чалавек.
с. 289
Нерозсудокъ наз. Безра’важнасць.
с. 289
Нерозсужение наз. Неразважлівасць, неабачлівасць.
с. 289
Нерозтвороный гл. нероствореный
с. 289
Нерозторгненый гл. неросторгненый
с. 289
Нерозумеючий дзеепрым. у знач. наз. Той, хто не разумее.
с. 289
Нерозумный гл. неразумный
с. 289
Нерондный прым. Тое, што і нерадный у 3 знач. Домъ нерондный — тое, што і домъ нерадный.
с. 289
Нероскованый дзеепрым. Неапрацаваны, некаваны.
с. 289
Нероссудне гл. нерозсудне
с. 289
Нероствореный, нерастворенный, нерозтвороный дзеепрым. 1. Неразбаўлены, неразведзены. 2. Непрыпраўлены.
с. 290
Неросторгненый, нерозторгненый дзеепрым. Непарушаны; аб’яднаны.
с. 290
Неросторопный прым. Тое, што і неростропный.
с. 290
Неростропне прысл. Не разважаючы.
с. 290
Неростропность наз. Неразважлівасць; неразумнасць, нясталасць розуму.
с. 290
Неростропный прым. Неразважлівы; не сталы розумам; непрадбачлівы. Параўн. неросторопный.
с. 290
Неротъ наз. Нерат. Параўн. норотъ.
с. 290
Нерукотворенный, нерукотвореный дзеепрым. Нерукатворны.
с. 290
Нерухаючий дзеепрым. Які не рухаецца.
с. 291
Нерухомо прысл. Непарушна.
с. 291
Нерухомый прым. Нерухомы (пра маёмасць). Свято нерухомое гл. свято.
с. 291
Нерушанье наз. Спакой; адсутнасць уздзеяння на што-н.
с. 291
Нерушеный гл. нерушоный
с. 291
Нерушимый дзеепрым. Непарушны; вечны.
с. 291
Нерушоный, нерушеный дзеепрым. Непарушны; нечапаны, нязменны.
с. 291
Нерыхло, нерихло прысл. 1. Няскора. 2. Нетаропка, паціху, марудна.
с. 292
Нерыхлый прым. Марудлівы.
с. 292
Нерядение гл. нерадение
с. 292
Нерядне гл. нерадне
с. 292
Нерядница гл. нерадница
с. 292
Нерядность гл. нерадность
с. 292
Нерядный гл. нерадный
с. 292
Нерядъ гл. нерадъ
с. 292
Несакраменталный прым. Несакраментальны, нерытуальны.
с. 292
Несблажненье наз. Нерухомасць; стойкасць.
с. 293
Несбожне гл. незбожне
с. 293
Несведомость наз. Няведанне; недасведчанасць.
с. 293
Несведомый прым. 1. Невядомы; малавядомы. 2. Нязведаны; недаступны пазнанню. 3. У знач. наз. Недасведчаны; непасвячоны.
с. 293
Несвежский, несвижкий, несвижский прым. Нясвіжскі.
с. 293
Несветимый дзеепрым. Беспрасветны, пазбаўлены святла.
с. 294
Несветлый прым. Цёмны, па колеру блізкі да чорнага.
с. 294
Несвижкий гл. несвежский
с. 294
Несвижский гл. несвежский
с. 294
Несвора наз. Разлад, нязгода.
с. 294
Несворность наз. Непаслухмянасць, непакорлівасць; свавольнасць.
с. 294
Несворный прым. 1. Непаслухмяны, непакорны; свавольны. 2. У знач. наз. Непаслухмяны, непакорны; свавольнік.
с. 294
Несвывобоженье наз. Невызваленне.
с. 294
Несвятый прым. Будзённы.
с. 294
Неседалное, неседално наз. Акафіст (песнапенне ў гонар Хрыста, багародзіцы або святых).
с. 294
Несельский прьш. Невясковы.
с. 295
Несение гл. несенье
с. 295
Несеный дзеепрым. 1. Ад нести ў 1 знач. 2. Ад нести ў 3 знач. 3. Ад нести ў 8 знач.
с. 295
Несенье, несение наз. Дзеянне па дзеясл. нести ў 1 знач.
с. 295
Несеченый, несечоный дзеепрым. Цэльны; нясечаны (аб дровах).
с. 295
Несилне прысл. Слаба, нямоцна.
с. 295
Несилный прым. 1. Слабы, нямоцны. 2. У знач. наз. Слабы, нямоцны чалавек.
с. 295
Нескажоный, нескаженый дзеепрым. Нескажоны; некрануты; несапсаваны.
с. 296
Несказанный дзеепрым. Нечуваны; нявыказаны, невымоўны.
с. 296
Несказителность гл. несказительность
с. 296
Несказителный гл. несказительный
с. 296
Несказительность, несказителность наз. Нятленнасць; неўміручасць. Параўн. неказителность.
с. 296
Несказительный, незказителный, несказителный прым. Нятленны; неўміручы, вечны. Параўн. неказителный.
с. 296
Несквапливе прысл. Непаспешліва.
с. 297
Несквапливость наз. Непаспешлівасць.
с. 297
Несквапливый прым. Непаспешлівы.
с. 297
Нескверный прым. Чысты, бязгрэшны; беззаганны, неапаганены; нявінны, цнатлівы.
с. 297
Несклонный дзеепрым. 1. Нясхільны. Параўн. неисклонный. 2. У знач. наз. Той, хто нясхільны да чаго-н.
с. 297
Несколько, несколко ліч. Некалькі. Параўн. нисколько.
с. 298
Нескончаемый дзеепрым. Бясконцы, бязмежны, бяскрайні. Параўн. неискончаемый, некончаемый.
с. 298
Несконченый гл. нескончоный
с. 298
Несконченье наз. Незакончанасць, незавершанасць.
с. 298
Нескончоность наз. Бясконцасць, бязмежнасць.
с. 298
Нескончоный, несконченый, нескончыный дзеепрым. 1. Бясконцы, бязмежны, бяскрайні. 2. Непамерны; велізарны; бясцэнны.
с. 298
Нескоро прысл. Паволі, няспешна; няхутка.
с. 299
Нескорый, нескорой прым. Павольны, няспешны; няхуткі.
с. 299
Нескробаный дзеепрым. Нявыскрабены, не выпраўлены выскрабаннем.
с. 299
Нескромный прым. Няскромны, нясціплы.
с. 300
Нескудость наз. Багацце, дастатак.
с. 300
Нескудство наз. Адсутнасць беднасці; убоства.
с. 300
Нескупый прым. Шчодры; не скупы.
с. 300
Неслабеючий дзеепрым. Які не слабее, не паддаецца слабасці.
с. 300
Неслава наз. Няслава; ганьба.
с. 300
Неславно прысл. Няслаўна; невядома.
с. 300
Неславный прым. Няслаўны; малавядомы.
с. 300
Несланое прым. у знач. наз. Штосьці несалёнае.
с. 301
Неследимый прым. Які не паддаецца таму, каб адразу ўспрыняць, зразумець.
с. 301
Несличоный дзеепрым. Тое, што і незличоный.
с. 301
Неслиянный дзеепрым. Не зліты; не злучаны ў адно непадзельнае цэлае.
с. 301
Неслободный прым. Не вольны; залежны, падпарадкаваны.
с. 301
Несловесна прысл. Бясслоўна; без замовы, заклінання.
с. 301
Несловный прым. Невыказны, невымоўны.
с. 301
Неслуженье наз. Адмаўленне ад службы, ухіленне ад выканання тых ці іншых службовых абавязкаў.
с. 301
Неслуживый дзеепрым. Які не знаходзіцца на якой-н. службе.
с. 302
Неслужоный дзеепрым. Вольны ад службы, не заняты ніякай службай.
с. 302
Неслуханый дзеепрым. Нечуваны; небывалы.
с. 302
Неслуханье наз. Непаслушэнства.
с. 302
Неслушачий прым. Беспадстаўны, неабгрунтаваны.
с. 302
Неслушне, неслушно прысл. Несправядліва; няправільна; беспадстаўна; не належным чынам.
с. 302
Неслушнейший прым., выш. ст. ад неслушный.
с. 302
Неслушно гл. неслушне
с. 303
Неслушное прым. у знач. наз. Тое, што з’яўляецца няправільным, заганным, не вартым увагі.
с. 303
Неслушность наз. Няслушнасць, няправільнасць, заганнасць.
с. 303
Неслушный прым. Несправядлівы; няправільны; беспадстаўны, неабгрунтаваны; не такі, як трэба.
с. 303
Неслыханый, неслыханный дзеепрым. Нечуваны, небывалы; незвычайны.
с. 303
Несляхетникъ наз. Тое, што і нешляхетникъ.
с. 304
Несмачность наз. // перан. Непрыстойнасць; непрыемнасць.
с. 304
Несмачный прым. // перан. Непрыемны.
с. 304
Несмеле, несмело прысл. Нясмела.
с. 304
Несмелость наз. Нясмеласць.
с. 304
Несмелый прым. 1. Нясмелы. 2. У знач. наз. Той, хто праяўляе адсутнасць смеласці.
с. 304
Несмереный прым. Не мірны; настроены на ваенны лад.
с. 305
Несмертелность гл. несмертельность
с. 305
Несмертелный гл. несмертельный
с. 305
Несмертельность, несмертелность, несмертэлность наз. Несмяротнасць; доўгавечнасць.
с. 305
Несмертельный, несмертелный, несмертэлный, несмертэльный прым. Несмяротны, бессмяротны.
с. 305
Несмертэлность гл. несмертельность
с. 306
Несмертэлный гл. несмертельный
с. 306
Несмертэльный гл. несмертельный
с. 306
Несмешенно прысл. Не шляхам савакуплення.
с. 306
Несмиреный, несмиронный прым. Непакорны, непакорлівы.
с. 306
Несмысленный гл. несмысленый
с. 306
Несмысленость наз. Адсутнасць разумення, няздольнасць зразумець што-н.
с. 306
Несмысленый, несмысленный прым. Неразумны; пазбаўлены свядомасці, розуму. Параўн. несмышленый.
с. 306
Несмысльный, несмыслный прым. Пазбаўлены свядомасці, розуму.
с. 306
Несмышленый, несмышленный прым. Тое, што і несмысленый.
с. 307
Неснаска, неснастка наз. Разлад, нязгода; склока, сварка. Параўн. неснасокъ.
с. 307
Неснасокъ наз. Тое, што і неснаска.
с. 307
Неснастка гл. неснаска
с. 307
Несноснейший прым., выш. ст. ад несносный.
с. 307
Несносный прым. Нязносны; непасільны.
с. 307
Несоблажненый дзеепрым. Неспакушаны.
с. 308
Несобранье наз. Нязбор.
с. 308
Несовершеный прым. 1. Недасканалы. 2. Недасведчаны, нявопытны.
с. 308
Несовестный прым. Не звязаны з сумленнем.
с. 308
Несогласие наз. Нязгода, нязгоднасць.
с. 308
Несозданый, несозданный дзеепрым. Няствораны.
с. 308
Несознаный дзеепрым. Не зацверджаны; не прызнаны.
с. 308
Несознанье наз. Адсутнасць прызнання.
с. 308
Несоленый дзеепрым. Несалёны.
с. 308
Несомый дзеепрым. Якога нясуць.
с. 308
Несоромяжливость наз. Несарамяжлівасць.
с. 308
Несотворенный, несотвороный дзеепрым. Няствораны.
с. 308
Несотренно прысл. Моцна, трывала.
с. 309
Несочетанный дзеепрым. Тое, што і несочтеный.
с. 309
Несочтеный, несочтенный дзеепрым. Незлічоны. Параўн. несочетанный.
с. 309
Неспанье, неспане, неспание наз. Няспанне, адсутнасць сну.
с. 309
Неспешно прысл. Няспешна.
с. 309
Несподеване, несподеванье, несподиване прысл. Неспадзявана, нечакана; непрадбачана.
с. 309
Несподеванный гл. несподеваный
с. 310
Несподеваное прым. у знач. наз. Штосьці неспадзяванае.
с. 310
Несподеваный, несподеванный прым. Неспадзяваны, нечаканы, непрадбачаны.
с. 310
Несподеванье гл. несподеване
с. 311
Несподиване гл. несподеване
с. 311
Несподобный прым. Дрэнны; слабы.
с. 311
Неспокой наз. Неспакой; турботы, клопаты.
с. 311
Неспокойне прысл. Неспакойна.
с. 311
Неспокойность наз. Неспакой; узбуджэнне, хваляванне.
с. 311
Неспокойный прым. Неспакойны; мяцежны; поўны трывогі, хвалявання.
с. 311
Несполна прысл. Неспаўна, няпоўнасцю; не зусім.
с. 312
Несполненье наз. Тое, што і неисполнение.
с. 312
Несполный прым. Няпоўны.
с. 312
Неспоро прысл. Няспорна.
с. 312
Неспоручный прым. Нязручны.
с. 312
Неспоручъ прысл. Нязручна.
с. 312
Неспорый прым. Няспорны.
с. 313
Неспособность наз. 1. Няздольнасць. 2. Непаспешлівасць; непаваротлівасць. 3. Нягоднасць, непрыгоднасць.
с. 313
Неспособный прым. 1. Няздольны; няздатны. 2. Нягодны; непрыгодны. 3. Ненармальны; дэфектны. 4. Нязручны.
с. 313
Несправа наз. Нераспарадчасць; няўважлівасць, нядбайнасць.
с. 314
Несправдивый прым. Непраўдзівы, ілжывы.
с. 315
Несправедливе, несправедливо прысл. Несправядліва. Параўн. неисправедливе.
с. 315
Несправедливецъ наз. Несправядлівы чалавек.
с. 315
Несправедливо гл. несправедливе
с. 315
Несправедливость наз. Несправядлівасць. Параўн. неисправедливость.
с. 315
Несправедливый прым. 1. Несправядлівы. Параўн. неисправедливый. 2. У знач. наз. Той, хто несправядлівы.
с. 316
Несправеное дзеепрым. у знач. наз. Нявыкананае.
с. 316
Несправление наз. Непрыгатаванне.
с. 316
Несправне прысл. Несправядліва, беспадстаўна, неабгрунтавана. Параўн. неисправне.
с. 316
Несправный прым. 1. Няспраўны, пашкоджаны, сапсаваны. 2. Няўдалы, няспрытны; няўмелы. 3. Фальшывы, несапраўдны.
с. 317
Несприязливый прым. Непрыязны.
с. 317
Неспроданый дзеепрым. Непрададзены.
с. 317
Неспросталость наз. Недасведчанасць.
с. 317
Неспротивяньеся наз. Несупраціўленне.
с. 317
Неспусканый дзеепрым. Нязмешаны з драўляным алеем (аб воску).
с. 317
Неспячий дзеепрым. Які не спіць, не знаходзіцца ў стане сну.
с. 317
Неставанье наз. Неспыненне.
с. 317
Неставенье наз. 1. Нез’яўленне, няяўка. 2. Недастаўка, непастаўка.
с. 318
Нестале прысл. Нястала, несур’ёзна.
с. 318
Несталное наз. Тое, што і нестанное. Параўн. несталность.
с. 318
Несталность наз. Тое, што і несталное.
с. 318
Несталый прым. Нясталы, зменлівы, непастаянны.
с. 318
Нестанное, нестаное наз. Штраф, грашовае спагнанне, плата за няяўку ў суд. Параўн. несталное.
с. 318
Нестанный, нестаный дзеепрым. 1. Звязаны з нез’яўленнем, няяўкай у суд. 2. У знач. наз. Той, хто не з’явіўся ў суд.
с. 318
Нестановенье наз. Нез’яўленне, няяўка.
с. 319
Нестаное гл. нестанное
с. 319
Нестаный гл. нестанный
с. 319
Нестанье наз. Нез’яўленне, няяўка. Параўн. нестатье.
с. 319
Нестареючийся дзеепрым. Які не старыцца, не старэе.
с. 320
Нестатечне прысл. Ветрана, легкадумна.
с. 320
Нестатечность наз. Легкадумнасць, несур’ёзнасць; няўстойлівасць, зменлівасць.
с. 320
Нестатечный прым. Няўстойлівы, зменлівы; нясталы, несур’ёзны, легкадумны. Параўн. нестаточный.
с. 320
Нестатокъ наз. 1. Недахоп; несур’ёзнасць; недасканаласць чаго-н. 2. Нястача; беднасць.
с. 321
Нестаточный прым. Тое, што і нестатечный.
с. 321
Нестатутовый прым. Не вызначаны статутам (пра тэрмін).
с. 321
Нестатье наз. Тое, што і нестанье.
с. 321
Нестаючий дзеепрым. Які пастаянна рухаецца, не стаіць на адным месцы.
с. 321
Нество гл. нетство
с. 322
Нестворенный, нествореный, нествороный дзеепрым. Няствораны.
с. 322
Нестейты гл. нестеты
с. 322
Нестереженье наз. Адсутнасць пільнасці.
с. 322
Нестерпимый дзеепрым. Нясцерпны, невыносны. Параўн. неистерпимый, нестерпливый.
с. 322
Нестерпливый, нестирпливый дзеепрым. Тое, што і нестерпимый.
с. 322
Нестеты, нестейты прысл. у знач. пабочнага слова. На жаль. Параўн. нестыйтежъ.
с. 322
Нести дзеясл. 1. Несці; узяўшы ў рукі перамяшчаць, дастаўляць куды-н. 2. Везці; дастаўляць пры дапамозе транспартных сродкаў, уючных жывёл. 3. // перан. Выконваць якія-н. павіннасці, даручэнні. 4. // перан. Прыводзіць да пэўных вынікаў; цягнуць за сабою кару, спагнанне. 5. Мець, змяшчаць у сабе. 6. // перан. Весці, накіроўваць. 7. Устанаўліваць; прадугледжваць; вызначаць. 8. Перамяшчаць сілай свайго руху (пра плынь вады). 9. Класці яйцы (пра птушак).
с. 322
Нестирпливый гл. нестерпливый
с. 324
Нестися дзеясл. зв. 1. Ад нести ў 1 знач. 2. Выбірацца, высяляцца.
с. 324
Нестовство наз. Шаленства, раз’юшанасць; утрапёнасць.
с. 324
Несторианинъ гл. несториянинъ
с. 324
Несторинъ, несторынъ наз. 1. Тое, што і несториянинъ. 2. мн. Народ, які вызнаваў нестарыянства.
с. 324
Несториянинъ, несторианинъ наз. Паслядоўнік, прыхільнік секты нестарыянства. Параўн. несторинъ у 1 знач.
с. 325
Несторожа наз. Адсутнасць вартавання.
с. 325
Несторожливый прым. Неасцярожны.
с. 325
Несторынъ гл. несторинъ
с. 325
Нестояние наз. Забарона стаяць у пэўным месцы.
с. 325
Нестоячий дзеепрым. Нестаячы, праточны (пра ваду).
с. 325
Нестравленье наз. Зацвярдзенне.
с. 325
Нестравность наз. Нястраўнасць, ускладненне ператраўлівання і засваення ежы.
с. 325
Нестравный прым. Не здольны засвоіць у працэсе стрававання.
с. 325
Нестрашливый прым. Небаязлівы.
с. 325
Нестривалый прым. Нетрывалы, няўстойлівы.
с. 325
Нестриженье наз. Непадстрыганне.
с. 325
Нестроенье, нестроение наз. Нязгода, разлад.
с. 326
Нестройный прым. Бязладны, хаатычны.
с. 326
Нестъ гл. несть
с. 326
Нестыдатость наз. Тое, што і нестыдливость.
с. 326
Нестыдатый прым. Тое, што і нестыдливый.
с. 326
Нестыдливо прысл. Бессаромна.
с. 326
Нестыдливость наз. Бессаромнасць. Параўн. нестыдатость.
с. 326
Нестыдливый прым. Бессаромны. Параўн. нестыдатый.
с. 326
Нестыйтежъ прысл. Тое, што і нестеты.
с. 326
Несть, нестъ безас. у знач. вык. Няма.
с. 326
Нестяжание наз. Адсутнасць набывання, здабывання чаго-н.
с. 327
Несудовый прым. Такі, які не мае паўнамоцтваў судзіць.
с. 327
Несуженый гл. несужоный
с. 327
Несуженье наз. Адклад або спыненне разбору справы ў судзе.
с. 327
Несужоный, несуженый дзеепрым. Які не адбыўся, не падпаў пад разбор у судзе. // перан. Неасуджаны.
с. 327
Несумненый прым. Несумненны; непахісны, цвёрды.
с. 327
Несумнителне прысл. Несумненна; непахісна, цвёрда.
с. 328
Несуполна прысл. Неспаўна, не цалкам.
с. 328
Несуполный прым. 1. Няпоўны, які праяўляецца не ў поўнай меры. 2. Несупольны, несумесны.
с. 328
Несухо прысл. Нялёгка; з вялікім праліццём крыві.
с. 328
Несучий дзеепрым. 1. Ад нести ў 1 знач. 2. У знач. наз. Той, хто нясе.
с. 328
Несущий дзеепрым. ад нести ў 1 знач.
с. 328
Несходительство наз. Пагардлівыя адносіны да чаго-н. Параўн. несходство.
с. 328
Несходный прым. Непраходны.
с. 328
Несходство наз. Тое, што і несходительство.
с. 328
Несходящий дзеепрым. у знач. наз. Той, што ідзе ад продкаў да нашчадкаў.
с. 329
Несчадно гл. нещадно
с. 329
Несчасливе гл. нещасливе
с. 329
Несчасливший гл. нещасливший
с. 329
Несчасливый гл. нещасливый
с. 329
Несчасница наз. Нешчаслівая, няшчасная.
с. 329
Несчасный гл. нещасный
с. 329
Несчастливе гл. нещасливе
с. 329
Несчастникъ наз. Нікчэмны чалавек.
с. 329
Несчастье гл. нещастье
с. 329
Несчюжоложеный дзеепрым. Які не парушыў шлюбнай вернасці.
с. 329
Несщасливый гл. нещасливый
с. 329
Несщасный гл. нещасный
с. 329
Несыи дзеепрым. ад нести ў 1 знач.
с. 329
Несытно прысл. Няўстрымана, нястрымана.
с. 329
Несытность наз. Ненасытнасць, хцівасць.
с. 329
Несытный прым. Бязмежны, невычарпальны. Параўн. несытый у 2 знач.
с. 330
Несытость наз. 1. Ненасытнасць; пастаянны голад. Параўн. несыть. 2. Сквапнасць, прагнасць, хцівасць.
с. 330
Несытый прым. 1. Ненасытны; які адчувае пастаянны голад. 2. Тое, што і несытный.
с. 330
Несыть наз. Тое, што і несытость у 1 знач.
с. 330
Несягненье наз. Адсутнасць спробы маральнага ці фізічнага нападу на каго-н.
с. 330
Нетайный прым. Несакрэтны; вядомы.
с. 330
Нетвердо прысл. Нетрывала, ненадзейна.
с. 330
Нетекущый дзеепрым. Які не цячэ; непраточны, стаячы (пра ваду).
с. 330
Нетелесне прысл. ад нетелесный.
с. 331
Нетелесный прым. Які не мае матэрыяльнай асновы, абалонкі; бесцялесны.
с. 331
Нетерпеливе прысл. Тое, што і нетерпливе.
с. 331
Нетерпеливость наз. Тое, што і нетерпливость.
с. 331
Нетерпеливый прым. 1. Тое, што і нетерпливый у 1 знач. 2. У знач. наз. Той, хто выражае нецярпенне.
с. 331
Нетерпение наз. Нецярпенне.
с. 331
Нетерпетливость наз. Адсутнасць уласцівасці цярпець.
с. 331
Нетерпленье наз. Бясстраснасць, абыякавасць.
с. 331
Нетерпливе прысл. Нецярпліва. Параўн. нетерпеливе.
с. 331
Нетерпливость наз. Нецярплівасць; раздражненне, злосць. Параўн. нетерпеливость.
с. 331
Нетерпливый прым. 1. Нецярплівы; раздражнёны, злы. Параўн. нетерпеливый у 1 знач. 2. Які пазбаўлены ўласцівасці цярпець. 3. Нечуллівы, абыякавы.
с. 332
Нетертый дзеепрым. Які не падвяргаўся апрацоўцы праз пераціранне; няцёрты.
с. 332
Нетесаный дзеепрым. Не апрацаваны часаннем; нечасаны.
с. 332
Нетецъ наз. Тое, што і нятецъ.
с. 333
Нетихий прым. Буйны, свавольны.
с. 333
Нетление наз. Нятленнасць; вечнасць, неўміручасць. Параўн. нетленость.
с. 333
Нетленный, нетленый прым. Нятленны; вечны, неўміручы.
с. 333
Нетленость наз. Тое, што і нетление.
с. 334
Нетленый гл. нетленный
с. 334
Нетолчоный дзеепрым. Не ачышчаны таўчэннем.
с. 334
Нетоптаный дзеепрым. Неўтаптаны, неўтрамбаваны.
с. 334
Нетопырь, недопыръ, нетопыръ наз. Нетапыр, кажан.
с. 334
Неторговый прым. Неторговый день — дзень, у які не гандлююць.
с. 334
Нетравный прым. Які цяжка ператраўлівае, цяжка засвойвае ў працэсе стрававання.
с. 334
Нетрафне прысл. Неадпаведна, непадыходзяча; няўдала.
с. 334
Нетрвало прысл. ад нетрвалый.
с. 334
Нетрвалость наз. Нетрываласць, недаўгавечнасць; ненадзейнасць.
с. 334
Нетрвалый прым. Нетрывалы, недаўгавечны; ненадзейны.
с. 335
Нетрвожачийся дзеепрым. у знач. наз. Той, хто не трывожыцца, не непакоіцца.
с. 335
Нетрвожливе прысл. Бязбоязна, бясстрашна.
с. 335
Нетресеный дзеепрым. 1. Неабкалочаны, неабтрэсены. 2. Няўтрэсены, неўтрамбаваны.
с. 335
Нетроскливый прым. Беклапотны, бестурботны.
с. 335
Нетрудно прысл. Няцяжка; лёгка.
с. 335
Нетрудный прым. Няцяжкі; лёгкі.
с. 335
Нетство, нество, нецство, нецьство наз. Тое, што і нятство. // перан.
с. 335
Нету безас. у знач. вык. Тое, што і нетъ у 1 знач.
с. 336
Нетъ безас. у знач. вык. 1. Няма; адсутнічае; не існуе. Нетъ ведома — невядома. Параўн. нету. 2. Не дазваляецца, не дапускаецца; не можа быць. 3. У знач. адм. часц. Не.
с. 336
Нетяглый прым. Неабкладзены цяглавай павіннасцю, цяглом.
с. 337
Неублаганый дзеепрым. Няўмольны, бязлітасны.
с. 337
Неубываючий дзеепрым. Які не ўбывае, не памяншаецца.
с. 337
Неубытый дзеепрым. Які не ўбудзе, не паменшыцца.
с. 337
Неуважне прысл. 1. Безразважна, неабдумана; неасцярожна. 2. Без павагі, без пашаны.
с. 337
Неуважность наз. Неабдуманасць, безразважнасць.
с. 338
Неуважный прым. Неабдуманы; несер’ёзны; безразважны.
с. 338
Неувядаемый дзеепрым. // перан. Бессмяротны, вечны. Параўн. неувядомый.
с. 339
Неувядаючый дзеепрым. // перан. Бессмяротны, неўміручы, вечны.
с. 339
Неувядомый дзеепрым. // перан. Тое, што і неувядаемый.
с. 339
Неугамованый, неугамованный дзеепрым. // перан. Такі, якога цяжка стрымаць, утаймаваць; люты.
с. 339
Неугамованье наз. Неўтаймаванне, нястрымнасць.
с. 339
Неугасаючий дзеепрым. Які гарыць, ніколі не гасне.
с. 339
Неугасимый, невгасимый дзеепрым. Такі, якога нельга пагасіцъ; нязгасны; непагасны. Параўн. неугашоный у 1 знач.
с. 339
Неугашоный, неугашеный дзеепрым. 1. Тое, што і неугасимый. 2. // перан. Неаслабны, безупынны; няўтольны, несуцішны.
с. 339
Неугодный, невгодный прым. 1. Непажаданы; нялюбы. 2. Нягодны; дрэнны, благі. 3. Які не прыносіць карысці; непрыгодны.
с. 340
Неудобство наз. Цяжкасць, нязручнасць, нялёгкасць.
с. 340
Неудолзе гл. невдолзе
с. 340
Неудолность наз. Слабасць, бездапаможнасць; няўмеласць.
с. 340
Неудолный прым. Няздатны; слабы.
с. 340
Неудячность гл. невдячность
с. 340
Неудячный гл. невдячный
с. 340
Неуже, невже часц. Няўжо; хіба.
с. 340
Неуживанье, неужыванье наз. 1. Адсутнасць карыстання, уладання чым-н. 2. Непрымяненне.
с. 341
Неужитечный гл. неужиточный
с. 341
Неужитость, неужытость наз. Жорсткасць, бязлітаснасць.
с. 341
Неужиточный, невжиточный, неужитечный, неужыточный прым. Бескарысны; непрыгодны, непрыдатны.
с. 341
Неужитый, неужытый прым. 1. Бяздушны, неспагадлівы; жорсткі, бязлітасны. 2. Цвёрды.
с. 341
Неужыванье гл. неуживанье
с. 342
Неужытость гл. неужитость
с. 342
Неужыточный гл. неужиточный
с. 342
Неужытший прым., выш. ст. ад неужитый у 1 знач.
с. 342
Неужытый гл. неужитый
с. 342
Неузнанье наз. 1. Непрызнанне; незацвярджэнне. 2. Неспазнанне фізічнай блізкасці.
с. 342
Неуищенье наз. 1. Нявыплата; неадданне. 2. Нестрыманне.
с. 342
Неука наз. 1. Неадукаванасць; няведанне. 2. Тое, што і неукъ у 2 знач.
с. 343
Неуказанье наз. Непрадстаўленне, непрад’яўленне.
с. 343
Неукий, невкий прым. 1. Неадукаваны; недасведчаны; цёмны. 2. Не прывучаны да працы (пра жывёлу).
с. 343
Неукорененый дзеепрым. // перан. Нетрывалы; неглыбокі; павярхоўны.
с. 343
Неукоренный прым. Тое, што і неукорный.
с. 343
Неукорное прым. у знач. наз. Беззаганнае, бездакорнае.
с. 343
Неукорный прым. Непакорны; упарты. Параўн. неукоренный.
с. 343
Неукрашеный, неукрашенный дзеепрым. Неаформлены, неўпарадкаваны; пустынны.
с. 344
Неукрочоный дзеепрым. 1. Непакорны, сваявольны; нястрымны. Параўн. неукрощеный. 2. Такі, якога нельга прыручыць; утаймаваць.
с. 344
Неукрощеный дзеепрым. Тое, што і неукрочоный у 1 знач.
с. 344
Неукъ наз. 1. Неадукаваны чалавек; невук. 2. Маладая жывёліна, не прывучаная да працы. Параўн. неука ў 2 знач.
с. 344
Неулеченный гл. неулечоный
с. 344
Неулеченый гл. неулечоный
с. 344
Неулечный прым. Невылечны.
с. 345
Неулечоно прысл. Невылечна.
с. 345
Неулечоный, неулеченный, неулеченый дзеепрым. Які нельга вылечыць; невылечны. // перан. Які нельга забыць; балючы.
с. 345
Неумартвеный, неумартвенный дзеепрым. 1. Непрытуплены, неаслаблены (пра органы пачуццяў). 2. У знач. наз. Той, у каго непрытуплены, неаслаблены органы пачуццяў.
с. 345
Неумартвенье наз. Непрытупленне, неаслабленне (аб успрыняцці органаў пачуццяў).
с. 345
Неумеентный гл. неумеетный
с. 345
Неумеетне прысл. ад неумеетный у 1 знач.
с. 345
Неумеетность наз. Неадукаванасць; недасведчанасць, няўмеласць. Параўн. немеетность.
с. 345
Неумеетный, неумеентный дзеепрым. 1. Недасведчаны, нявопытны; няўмелы, неабучаны. 2. Неадукаваны; некультурны, цёмны. 3. Няправільны; дрэнны. 4. У знач. наз. Недасведчаны, нявопытны; неабучаны, неадукаваны чалавек.
с. 346
Неумелый дзеепрым. 1. Неразумны, дурны. 2. У знач. наз. Неразумны, нявопытны чалавек.
с. 347
Неумение наз. Неразумнасць; нявопытнасць.
с. 347
Неуместимый гл. невместимый
с. 347
Неумираючий, неумираючый дзеепрым. Які жыве, існуе вечна; неўміручы.
с. 347
Неумовный дзеепрым. у знач. наз. Незгаворлівы, упарты чалавек.
с. 347
Неумолотный дзеепрым. Неўмалотны.
с. 347
Неумъ наз. Неразумнасць; нявопытнасць.
с. 347
Неумыслне, неумыслно, неумысльне прысл. Ненаўмысна, выпадкова, незнарок.
с. 347
Неумыслный, неумысльный прым. Ненаўмысны, выпадковы.
с. 348
Неумысльне гл. неумыслне
с. 348
Неумысльный гл. неумыслный
с. 348
Неумытый дзеепрым. Нямыты, непамыты; брудны.
с. 348
Неунитъ наз. Праціўнік уніі — аб’яднання праваслаўнай царквы з каталіцкай пад уладай рымскага папы.
с. 348
Неуношеный дзеепрым. // перан. Неўтаймаваны, несупакойлівы, нястрыманы.
с. 348
Неупаметаный дзеепрым. Які цяжка ўявіць.
с. 349
Неупаметанье наз. Адсутнасць разумення памылковасці сваіх паводзін; адмовы ад сваіх намераў.
с. 349
Неупамяталый дзеепрым. Неабразумлены; бязлітасны.
с. 349
Неуписаный дзеепрым. Няўпісаны, няўнесены ў які-н. спіс ці рэестр. Параўн. неуписный.
с. 349
Неуписный дзеепрым. Тое, што і неуписаный.
с. 349
Неупование наз. Безнадзейнасць, роспач, адчай.
с. 349
Неупокой, невпокой наз. Неспакой; беспарадак, сутычка, хваляванне.
с. 349
Неупорный дзеепрым. 1. Які не ўпарціцца ў чым-н. 2. Які не паддаецца якому-н. уздзеянню, непадатлівы.
с. 350
Неупослушенство наз. Тое, што і непослушенство.
с. 350
Неупотребителный дзеепрым. Неўжывальны.
с. 350
Неупреимость наз. Грубасць, няветлівасць, непачцівасць.
с. 350
Неупривильеваный, неупривилеваный, неупрывильеваный прым. Які не мае прывілеяў, непрывілеяваны.
с. 350
Неупрошоный, неупрошеный дзеепрым. Такі, якога нельга ўпрасіць; няўмольны.
с. 350
Неупрывильеваный гл. неупривильеваный
с. 351
Неурада наз. Брыдкасць, непрыгожасць.
с. 351
Неурадовне, неврадовне, неврадовне прысл. Неафіцыйна; незаконна, не ў службовым парадку.
с. 351
Неуродивый прым. Брыдкі, непрыгожы.
с. 351
Неурожай, неврожай наз. Неўраджай, няўрод. Параўн. незрожай.
с. 351
Неурожайный прым. Неўраджайны, неўрадлівы. Параўн. незрожайный.
с. 352
Неуръ наз. Прадстаўнік міфічнага народа, які быццам бы жыў на ўзбярэжжы Чорнага мора.
с. 352
Неурядный прым. Дрэнны; неразумны.
с. 352
Неусмиренный, неусмеренный, неусмиреный дзеепрым. 1. Такі, якога нельга ўціхамірыць, утаймаваць, суняць. 2. Неспакойны, няўрымслівы; быстры.
с. 352
Неуспокоеный дзеепрым. Неспакойны, мяцежны; неўпарадкаваны.
с. 352
Неуспокоенье наз. Незаспакаенне, несупакаенне.
с. 352
Неуставаючий дзеепрым. Бясконцы, няспынны; пастаянны; вечны. Параўн. неустанный у 1 знач.
с. 352
Неуставичность, невставичность наз. ад неуставичный у 1 знач. Параўн. неуставность.
с. 353
Неуставичный, невставичный прым. 1. Пераменлівы, зменлівы; непастаянны; здрадлівы. 2. Безупынны, няспынны; пастаянны. 3. Недаўгавечны; нетрывалы.
с. 353
Неуставность наз. Тое, што і неуставичность.
с. 354
Неусталый дзеепрым. Здаровы; разважлівы.
с. 354
Неустанный дзеепрым. 1. Тое, што і неуставаючий. 2. Які не спыняецца.
с. 354
Неустанье наз. Неспыненне; несканчэнне.
с. 354
Неустаючий дзеепрым. Бясконцы, вечны.
с. 354
Неустивый гл. неучтивый
с. 354
Неустливый гл. неучтивый
с. 354
Неустоянство наз. Непастаянства; нявернасць.
с. 355
Неустрашоный, неустрашеный дзеепрым. 1. Бясстрашны; адважны, смелы. 2. У знач. наз. Чалавек, які не адчувае страху.
с. 355
Неустройный прым. Недысцыплінаваны, свавольны.
с. 355
Неуступенье наз. Адмова ўступіць, аддаць, вярнуць што-н.
с. 355
Неусыновление наз. // перан. Адсутнасць духоўнай блізкасці, роднасці; духоўная неўспрыімлівасць.
с. 355
Неусыпанье наз. Няспыннасць; бесперапыннасць.
с. 355
Неусыпающий, невсыпающий дзеепрым. Які не ведае сну, спакою; неўміручы, вечны.
с. 355
Неусыпный прым. Няспынны, бясконцы; пастаянны.
с. 356
Неутертый дзеепрым. Неймаверны, страшэнны.
с. 356
Неутешимо прысл. Несуцешна, няўцешна.
с. 356
Неутешимый, невтешимый дзеепрым. Тое, што і неутешный.
с. 356
Неутешный дзеепрым. Несуцешны, няўцешны. Параўн. неутешимый, неутешоный.
с. 356
Неутешоный дзеепрым. Тое, што і неутешный.
с. 356
Неутоленый дзеепрым. Нястрымны, несуцешны.
с. 356
Неутратный прым. Немарнатраўны, нелегкадумны ў выдатках.
с. 356
Неутраченый дзеепрым. Нястрачаны.
с. 356
Неутстивый гл. неучтивый
с. 356
Неутуленый, неутулоный дзеепрым. Неахопны; неабмежаваны.
с. 356
Неутьстивый гл. неучтивый
с. 357
Неуфне прысл. Недаверліва.
с. 357
Неучасный гл. невчасный
с. 357
Неученый гл. неучоный
с. 357
Неучиненье, невчиненье, невчыненъе, неучыненье наз. Невыкананне, нездзяйсненне. Неучиненье (невчыненье, неучыненье) досыть гл. досыть.
с. 357
Неучинность, невчиность наз. Неспагадлівасць, нячуласць.
с. 357
Неучоный, невченый, неученый прым. 1. Неадукаваны; малапісьменны. 2. Не прывучаны да працы (пра жывёл). 3. У знач. наз. Неадукаваны, малапісьменны чалавек; невук.
с. 357
Неучстиве гл. неучтиве
с. 358
Неучстивость гл. неучтивость
с. 358
Неучстивший прым., выш. ст. ад неучтивый у 3 знач.
с. 358
Неучстивый гл. неучтивый
с. 358
Неучтиве, неучстиве, неучтиво прысл. 1. Ад неучтивый у 1 знач. 2. Ад неучтивый у 2 знач.
с. 358
Неучтивое прым. у знач. наз. Штосьці ганебнае, непрыстойнае.
с. 358
Неучтивость, невчтивость, неучстивость наз. 1. Несумленнасць; ганебнасць. // перан. Усё непрыстойнае, ганебнае, подлае, бруднае. 2. Грубасць, знявага.
с. 358
Неучтивый, невчстивый, невчтивый, неустивый, неустливый, неутстивый, неутьстивый, неучстивый прым. 1. Несумленны; ганебны; няправедны. 2. Распусны, бессаромны; непрыстойны; пралюбадзейны. Домъ неучтивый — публічны дом, дом распусты. 3. Брыдкі; абразлівы, зняважлівы. Параўн. невчливый, невчытивый. 4. У знач. наз. Несумленны, нягодны; няправедны, грэшны чалавек.
с. 359
Неучщенье наз. Неўшанаванне, праяўленне непашаны, непавагі да чаго-н.
с. 360
Неучыненье гл. неучиненье
с. 360
Неушанованый дзеепрым. Непачцівы, зняважлівы.
с. 360
Неушанованье, неушонованье наз. Знявага, абраза; праяўленне непашаны, непавагі да каго-, чаго-н.
с. 360
Нефалшивый, нефалшывый прым. Нефальшывы, шчыры; справядлівы; правільны.
с. 360
Нефеючий дзеепрым. Тое, што і нефиючийся.
с. 361
Нефиючийся дзеепрым. Рашучы, упэўнены; які не сумняваецца. Параўн. нефеючий.
с. 361
Нефоремне прысл. Нядобра, дрэнна.
с. 361
Нефоремное прым. у знач. наз. Непрыстойныя, дрэнныя справы, учынкі.
с. 361
Нефортуна наз. Няўдача; нешчаслівы лёс.
с. 361
Нефортунне прысл. Няўдала; нешчасліва.
с. 361
Нефортунный прым. Няўдачны.
с. 361
Нефофатчикъ наз. Назва жыхара па мясцовасці Нетофафъ у старажытным Ізраілі.
с. 361
Нефрасованьеся наз. Несмуткаванне.
с. 362
Нефрасовливость наз. Адсутнасць смутку.
с. 362
Нефта наз. Тое, што і нафта. Параўн. нефть.
с. 362
Нефть наз. Тое, што і нефта.
с. 362
Нехай часц. 1. Няхай (ужываецца для ўтварэння апісальнай формы загаднага ладу). Па- раўн. нехъ. 2. У знач. зл. Каб. 3. У знач. зл. Хаця.
с. 362
Нехати дзеясл. Пакідаць.
с. 363
Нехвеючийся дзеепрым. Які не вагаецца.
с. 363
Нехелпливе прысл. Без пахвальбы.
с. 363
Нехенть наз. Тое, што і нехоть у 2 знач.
с. 363
Нехибне, нехыбне прысл. Беспамылкова.
с. 363
Нехитрость наз. Няхітрасць.
с. 363
Нехлюя, нехлюа наз. Неахайны чалавек.
с. 363
Нехоженье наз. Нехаджэнне.
с. 363
Нехоробрый прым. Няхрабры.
с. 363
Нехорошее прым. у знач. наз. Нядобрае.
с. 363
Нехотение наз. Нехаценне.
с. 363
Нехоть наз. 1. Агіда. 2. Непрыязнасць. Параўн. нехенть, нехуть.
с. 364
Нехотя прысл. Нехаця.
с. 364
Нехотячий дзеепрым. 1. Які не хоча. 2. У знач. наз. Той, хто не хоча.
с. 364
Нехрестиянский гл. нехрыстиянский
с. 364
Нехристиански прысл. Не па-хрысціянску.
с. 364
Нехрыстиянский, нехрестиянский, нехристианский прым. Нехрысціянскі.
с. 364
Нехто I займ. 1. Нехта, невядома хто. Параўн. некто I. 2. Хтосьці малавядомы.
с. 364
Нехто II займ. Тое, што і нихто.
с. 365
Нехутливый прым. Тое, што і нехутный.
с. 365
Нехутне прысл. Непрыязна.
с. 365
Нехутный прым. Непрыязны. Параўн. нехутливый.
с. 365
Нехуть наз. Тое, што і нехоть у 2 знач.
с. 365
Нехъ часц. Тое, што і нехай у 1 знач.
с. 365
Нехыбне гл. нехибне
с. 365
Нецелый прым. Няцэлы.
с. 365
Нецка наз. Ночвы.
с. 365
Нецнота наз. 1. Невысакароднасць, мярзота. 2. Нягоднік.
с. 366
Нецнотливе прысл. Непрыстойна.
с. 366
Нецнотливость наз. Непрыстойнасць.
с. 366
Нецнотливый прым. Непрыстойны, ганебны.
с. 366
Нецо прысл. Крыху.
с. 367
Нецство гл. нетство
с. 367
Нецудне прысл. Нецудоўна.
с. 367
Нецьство гл. нетство
с. 367
Нечасто прысл. Нячаста.
с. 367
Нечастый прым. Нячасты.
с. 367
Нечасть наз. Тое, што і нечесть.
с. 367
Нечаяние наз. Нечаканасць.
с. 367
Нечеканье наз. Нечаканасць.
с. 367
Нечеловеколюбный прым. Нечалавекалюбны.
с. 367
Нечеловечески прысл. Не па-чалавечы.
с. 367
Нечеловеческий прым. Нечалавечы.
с. 367
Нечерный прым. Нячорны.
с. 367
Нечестивсть наз. Бязбожнасць.
с. 368
Нечестивый прым. 1. Бязбожны; паганы. Параўн. нечстивый у 1 знач., нечтивый у 1 знач. 2. У знач. наз. Носьбіт бязбожнасці; грэшнік. Параўн. нечстивый у 2 знач., нечтивый у 2 знач.
с. 368
Нечестие наз. Тое, што і нечесть.
с. 368
Нечестно прысл. Несумленна.
с. 368
Нечестный прым. Несумленны.
с. 368
Нечесть наз. Ганьба, знявага. Параўн. нечасть, нечестие.
с. 368
Нечий займ. Нечы.
с. 369
Нечиненье, нечыненье наз. Нечыненне. Нечиненье (нечыненье) досыть гл. досыть у 3 знач.
с. 369
Нечинно прысл. Неадпаведна сану.
с. 369
Нечинный прым. Неадпаведны сану.
с. 369
Нечистее прысл., выш. ст. ад нечисто.
с. 369
Нечисто прысл. Несумленна, непрыстойна.
с. 369
Нечистое, нечыстое прым. у знач. наз. 1. Ад нечистый у 1 знач. 2. Грахоўнае.
с. 369
Нечистость, нечыстость наз. 1. Тое, што і нечистота ў 1 знач. 2. Тое, што і нечистота ў 2 знач. 3. Тое, што і нечистота ў 3 знач. 4. Тое, што і нечистота ў 4 знач. 5. Тое, што і нечистота ў 5 знач.
с. 369
Нечистота, нечыстота наз. 1. Бруд, нечыстата. Параўн. нечистость у 1 знач. 2. Грахоўнасць, грэшнасць. Параўн. нечистость у 2 знач. 3. Палавая цяга; палавая распушчанасць. Параўн. нечистость у 3 знач. 4. Палавы акт. Параўн. нечистость у 4 знач. 5. Фізіялагічны крывацёк (пра жанчын). Параўн. нечистость у 5 знач.
с. 371
Нечистотовати дзеясл. Распуснічаць.
с. 372
Нечистый, нечыстый прым. 1. Брудны. 2. Неахайны. 3. З прымесямі. 4. Які адносіцца да фізіялагічнага крывацёку (пра жанчын). 5. Непажаданы для Бога. 6. Грахоўны, грэшны. Нечистый духъ — гл. духъ у 2 знач. 7. Які належыць да іншай веры. 8. Звязаны з палавой цягай. Домъ нечистый гл. домъ у 3 знач.; нечистого (нечыстого) ложа сынъ гл. сынъ. 9. Падманны; злачынны. 10. У знач. наз. Брудны чалавек. 11. У знач. наз. Іншаверац. 12. У знач. наз. Грэшнік.
с. 372
Нечитаный дзеепрым. Нячытаны.
с. 374
Нечого займ. 1. Няма чаго. 2. Тое, што і ништо ў 1 знач.
с. 374
Нечолованье наз. Неадбіванне паклонаў.
с. 374
Нечорный прым. Нячорны.
с. 374
Нечстиве прысл. Бязбожна.
с. 374
Нечстивый прым. 1. Тое, што і нечестивый у 1 знач. 2. У знач. наз. Тое, што і нечестивый у 2 знач. 3. У знач. наз. Носьбіт несумленнасці. Параўн. нечтивый у 3 знач.
с. 374
Нечтеный дзеепрым. Неназваны.
с. 375
Нечтивый прым. 1. Тое, што і нечестивый у 1 знач. 2. У знач. наз. Тое, што і нечестивый у 2 знач. 3. У знач. наз. Тое, што і нечстивый у 3 знач.
с. 375
Нечто гл. нешто
с. 375
Нечувственный, нечювственый прым. Непачуццёвы.
с. 375
Нечувствие наз. Неадчуванне.
с. 375
Нечуйне прысл. Нячутка.
с. 375
Нечуйность наз. Нячуткасць.
с. 375
Нечуйный прым. Нячуткі.
с. 375
Нечулейший прым., выш. ст. ад нечулый.
с. 375
Нечулость наз. Нячуласць.
с. 375
Нечулый прым. Нячулы.
с. 376
Нечыненье гл. нечиненье
с. 376
Нечыстое гл. нечистое
с. 376
Нечыстость гл. нечистость
с. 376
Нечыстота гл. нечистота
с. 376
Нечыстшый прым., выш. ст. ад нечистый у 1 знач.
с. 376
Нечыстый гл. нечистый
с. 376
Нечысть наз. Нечысць.
с. 376
Нечювственый гл. нечувственный
с. 376
Нешалионый прым. Нешалёны.
с. 376
Нешитый, нешытый дзеепрым. Няшыты.
с. 376
Нешкодливе прысл. Нешкадліва.
с. 376
Нешлюбный прым. Няшлюбны.
с. 376
Нешляхетникъ, нешляхэтникъ наз. Нешляхетны чалавек. Параўн. несляхетникъ, нешляхетный у 2 знач.
с. 376
Нешляхетный прым. 1. Нешляхетны. 2. У знач. наз. Тое, што і нешляхетникъ.
с. 376
Нешляхетский прым. Нешляхецкі.
с. 377
Нешляхетство наз. Нешляхецтва.
с. 377
Нешляхотне прысл. Нешляхетна.
с. 377
Нешляхта наз. Няшляхта.
с. 377
Нешляхтичъ наз. Няшляхціц.
с. 377
Нешляхэтникъ гл. нешляхетникъ
с. 377
Нешпорный прым. ад нешпоръ. Нешпорная година гл. година ў 3 знач.
с. 377
Нешпоръ наз. Вячэрня (у католікаў).
с. 377
Нешто, нечто займ. 1. Штосьці. Параўн. нештось у 1 знач. 2. У знач. прысл. Чамусьці. 3. У знач. прысл. Крыху; некаторая колькасць. Параўн. нештось у 2 знач.
с. 378
Нештось займ. 1. Тое, што і нешто ў 1 знач. 2. У знач. прысл. Тое, што і нешто ў 3 знач.
с. 378
Нешытый гл. нешитый
с. 379
Нещадно, несчадно прысл. Няшчадна; бязлітасна.
с. 379
Нещаднодаание наз. Шчодрае даванне.
с. 379
Нещажение наз. Бязлітаснасць.
с. 379
Нещасливе, несчасливе, несчастливе прысл. Нешчасліва.
с. 379
Нещасливецъ наз. Нешчаслівец.
с. 379
Нещасливший, несчасливший прым. выш. ст. 1. Ад нещасливый у 1 знач. 2. У знач. наз. Штосьці няўдачнае, нешчаслівае.
с. 379
Нещасливый, несчасливый, несщасливый, нещастливый, нещесливый прым. 1. Нешчаслівы. 2. У знач. наз. Нешчаслівец, няшчасны чалавек.
с. 379
Нещасный, несчасный, несщасный, нещастный, нещесный прым. 1. Няшчасны. 2. У знач. наз. Няшчасны чалавек.
с. 380
Нещасте гл. нещастье
с. 380
Нещастие гл. нещастье
с. 380
Нещастливый гл. нещасливый
с. 381
Нещастный гл. нещасный
с. 381
Нещастье, несчастье, нещасте, нещастие, нещасце наз. Няшчасце.
с. 381
Нещесливый гл. нещасливый
с. 381
Нещесный гл. нещасный
с. 381
Нещире, нещыре прысл. Няшчыра.
с. 381
Нещирость, нещырость наз. Няшчырасць.
с. 381
Нещирый, нещырый прым. 1. Няшчыры. 2. У знач. наз. Няшчыры чалавек.
с. 381
Нещо займ. Штосьці. З нещого — з нічога.
с. 381
Нещыре гл. нещире
с. 382
Нещырость гл. нещирость
с. 382
Нещырый гл. нещирый
с. 382
Неэвинкованье гл. неевинкованье
с. 382
Неявленно прысл. Невідавочна.
с. 382
Неявленый дзеепрым. Невыяўлены.
с. 382
Неявне прысл. Няяўна.
с. 382
Неявный прым. Няяўны.
с. 382
Неяденье, неядение наз. Неўжыванне ежы.
с. 382
Неякий, неакий займ. 1. Якісьці; невядомы. Параўн. неякийсь у 1 знач. 2. Мала вядомы. Параўн. неякийсь у 2 знач. 3. Неакрэслены (па параметрах). Параўн. неякийсь у 3 знач. 4. Накшталт, быццам (пры параўнанні якасцей, адзнак). Параўн. неякийсь у 4 знач.
с. 382
Неякийсь, неякись займ. 1. Тое, што і неякий у 1 знач. 2. Тое, што і неякий у 2 знач. 3. Тое, што і неякий у 3 знач. 4. Тое, што і неякий у 4 знач.
с. 383
Неяко прысл. Неяк. Параўн. неякось, неякъ.
с. 384
Неяковыйсь займ. Якісьці.
с. 384
Неякось прысл. Тое, што і неяко.
с. 384
Неякъ прысл. Тое, што і неяко.
с. 384
Неясачный прым. Які не плаціць ясак (даніну у карысць татарскага хана).
с. 385
Неясить наз. Няясыць.
с. 385
Ни часц. і зл. 1. Часціца ўзмацняльная. 2. Надае слову, да якога адносіцца, значэнне поўнага адмаўлення. 3. Ужываецца замест выказніка з адмоўем, словазлучэння або сказа з адмаўленнем пры проціпастаўленні сказанаму раней. 4. Злучнік пералічальны.
с. 385
Ниакший займ. Ніякі.
с. 386
Нива наз. 1. Палетак. 2. // перан. Поле дзейнасці.
с. 386
Ниввечъ гл. внивечъ
с. 387
Нивесть прысл. Невядома.
с. 387
Нивка, нывка наз., памянш. ад нива ў 1 знач.
с. 387
Нивочка наз., памянш. ад нива ў 1 знач.
с. 387
Нивъе наз., зб. ад нива ў 1 знач.
с. 387
Нигда прысл. Тое, што і никогда.
с. 387
Нигде, никгде прысл. 1. Нідзе. Параўн. нигдей. 2. Нікуды.
с. 387
Нигдей, нихдей прым. Тое, што і нигде ў 1 знач.
с. 388
Нигды гл. никгды
с. 388
Нигиги выкл. Ні гу-гу.
с. 388
Нигритъ наз. Негр.
с. 388
Нижайший прым. Самы нізкі.
с. 388
Ниже I зл. 1. Ні нават (далучальны). 2. Чым (параўнальны).
с. 388
Ниже II прысл. 1. Тое, што і нижей у 2 знач. 2. Тое, што і нижей у 3 знач. 3. Менш па колькасці.
с. 388
Нижевписаный дзеепрым. Ніжэй упісаны.
с. 389
Нижей, нижэй прысл. 1. Ніжэй па ўзроўню. 2. Далей, пазней па парадку следавання. Параўн. ниже II у 1 знач. 3. Менш па ўзросту. Параўн. ниже II у 2 знач. 4. Ніжэй па цячэнню. 5. Менш пыхліва; сціпла. 6. У знач. прыназ. Ніжэй па ўзроўню размяшчэння.
с. 389
Нижейвыражоный дзеепрым. Ніжэйназваны, ніжэйпададзены.
с. 390
Нижеймененый дзеепрым. Ніжэйназваны. Параўн. нижемененный.
с. 390
Нижейменованый дзеепрым. Ніжэйназваны.
с. 390
Нижейописаный, нижэйописаный дзеепрым. Ніжэйапісаны. Параўн. нижейписаный.
с. 390
Нижейписаный дзеепрым. Тое, што і нижейописаный.
с. 390
Нижейподписаный дзеепрым. Ніжэйпералічаны; ніжэйпадпісаны.
с. 391
Нижейпомененый дзеепрым. Ніжэйпамянёны.
с. 391
Нижейпостановленый дзеепрым. Ніжэйпрыняты.
с. 391
Нижели зл. 1. Чым (параўнальны). 2. Толькі.
с. 391
Нижемененный дзеепрым. Тое, што і нижеймененый.
с. 391
Нижли, нижлы зл. 1. Чым (параўнальны). Параўн. нужли. 2. Але (супраціўны). Параўн. низли. 3. Пакуль (адносны). 4. Як (параўнальны).
с. 391
Нижний, нижный прым. 1. Ніжэйшы па ўзроўню размяшчэння. 2. Наступны па парадку следавання. 3. Які знаходзіцца ніжэй па цячэнні ракі. 4. Ніжэйшы па сацыяльным становішчы. 5. Зямны, супроцьлеглы нябеснаму. 6. У знач. наз. Чалавек ніжэйшага сацыяльнага становішча. Нижняя плоть гл. плоть.
с. 392
Нижченье гл. нищенье
с. 393
Нижши гл. низши
с. 393
Нижший гл. низший
с. 393
Нижшый гл. низший
с. 393
Нижъ, нижь зл. 1. Чым (параўнальны). 2. Пакуль (адносны). 3. Як (адносны).
с. 393
Нижэй гл. нижей
с. 394
Нижэйописаный гл. нижейописаный
с. 394
Низашто прысл. Нізашто.
с. 394
Низбрегъ наз. Абрыў, круча.
с. 394
Низвергати, низувергати дзеясл. Скідаць.
с. 394
Низвергнути дзеясл. Скінуць.
с. 394
Низвержение гл. низверженье
с. 394
Низверженый дзеепрым. Скінуты.
с. 394
Низверженье, низвержение наз. Звяржэнне; вызваленне.
с. 394
Низвести дзеясл. Звесці.
с. 394
Низвитяжоный гл. незвитяжоный
с. 394
Низводити дзеясл. Зводзіць.
с. 394
Низина наз. Нізіна, даліна.
с. 394
Низитися дзеясл. зв. Нізіцца.
с. 395
Низка наз. Нізка.
с. 395
Низкий, низский, ниский прым. 1. Невялікай працягласці знізу ўверх. 2. Нізінны; нізка размешчаны. // перан. 3. Які знаходзіцца ніжэй па сацыяльным становішчы. 4. Ганебны, подлы. 5. У знач. наз. Чалавек ніжэйшага сацыяльнага становішча. Низкий поклонъ гл. поклонъ; низкое розуменье гл. розуменье; низкое чоломбитье гл. чоломбитье.
с. 395
Низко прысл. 1. Ад низкий у 1 знач. // перан. 2. Ад низкий у 3 знач. 3. Сціпла.
с. 396
Низкодушие наз. Пакорлівасць.
с. 396
Низкость, нискость наз. 1. Ніз (процілегласць вышыні). 2. Зямная паверхня (у процілегласць небу). 3. Нізіна. // перан. 4. Ганебнасць.
с. 396
Низлагати дзеясл. Скідаць. с. 397
Низлагатися дзеясл., зв. ад низлагати.
с. 397
Низли зл. Тое, што і нижли ў 2 знач.
с. 397
Низложити дзеясл. Вызваліць, зняць.
с. 397
Низовский прым. Тое, што і низовый у 1 знач.
с. 397
Низовый прым. 1. Які знаходзіцца ў нізоўі. Параўн. низовский. 2. Нізінны.
с. 397
Низоити дзеясл. Сысці.
с. 398
Низпадати дзеясл. // перан. Падаць духам.
с. 398
Низринути дзеясл. Скінуць.
с. 398
Низсеченый дзеепрым. Зсечаны.
с. 398
Низский гл. низкий
с. 398
Низсходящий гл. нисходящий
с. 398
Низу прысл. Знізу.
с. 398
Низувергати гл. низвергати
с. 398
Низходити гл. нисходити
с. 398
Низходящий гл. нисходящий
с. 398
Низши, нижши прысл. Ніжэй.
с. 398
Низший, нижший, нижшый, низшый, нишший прым. 1. Больш нізкі (па працягласці зверху ўніз). 2. Які размешчаны ніжэй (па ўзроўню). // перан. 3. Які знаходзіцца ніжэй (па геаграфічнаму становішчу). 4. Які знаходзіцца ніжэй адносна сацыяльнага ці службовага стану. 5. Меншы. 6. Горшы. 7. У знач. наз. Той, хто знаходзіцца ніжэй адносна сацыяльнага ці службовага стану.
с. 398
Низъ наз. 1. Ніз (супрацьлегласць вышыні). // перан. 2. Нізіна, нізкае месца. 3. Нізоўе.
с. 400
Нийнешний гл. нынешний
с. 400
Никакий займ. Ніякі.
с. 400
Никако I прысл. 1. Ніяк. 2. Нічуць.
с. 400
Никако II часц. Нябось.
с. 400
Никаковый займ. Ніякі.
с. 401
Никакоже, никакожь прысл. 1. Ніяк. 2. Неяк.
с. 401
Никакъ прысл. Ніяк.
с. 401
Никамо прысл. Нікуды.
с. 401
Никгде гл. нигде
с. 401
Никгды, нигды, никды прысл. Ніколі. Параўн. некгды II.
с. 401
Никогда прысл. Ніколі. Параўн. нигда, никогды.
с. 402
Никогды прысл. Тое, што і никогда.
с. 402
Никой займ. 1. Тое што і ниякий у 1 знач. 2. Тое, што і ниякийсь.
с. 3
Николаита наз. Прадстаўнік ерэтычнай плыні першых часоў хрысціянства, паслядоўнік вучэння дыякана Мікалая.
с. 3
Николи прысл. Ніколі. Параўн. неколи II, няколи.
с. 3
Никоторый, ныкоторый займ. 1. Ніякі. 2. Тое, што і некоторый у 1 знач. 3. Тое, што і некоторый у 2 знач. 4. Тое, што і некоторый у 3 знач. 5. мн. У знач. наз. Тое, што і некоторый у 4 знач.
с. 4
Никто займ. Тое, што і нихто.
с. 5
Никтъ займ. Тое, што і нихто.
с. 5
Никуды, никуда, никуде займ. Нікуды.
с. 5
Никчемне прысл. Нікчэмна. Параўн. ничэмне.
с. 5
Никчемникъ наз. Нікчэмны чалавек.
с. 5
Никчемность наз. Нікчэмнасць. Параўн. ничемность.
с. 5
Никчемный, никчэмный прым. 1. Дрэнны, кепскі па якасці. Параўн. ничемный у 1 знач. 2. Несапраўдны; неправамоцны. 3. Неістотны; нязначны, мелкі. Параўн. ничемный у 2 знач. 4. Які выклікае пагарду. Параўн. ничемный у 3 знач. 5. Нягодны, нізкі ў маральных адносінах. Параўн. ничемный у 4 знач. 6. У знач. наз. Тое, што выклікае пагарду.
с. 5
Нимала, нимало прысл. Ніколькі.
с. 6
Нимашъ безас. у знач. вык. Няма.
с. 6
Нимъ зл. Перш чым; пакуль (часавы).
с. 7
Нине прысл. 1. Тое, што і ныне ў 1 знач. 2. Тое, што і ныне ў 2 знач. 3. Тое, што і ныне ў 3 знач. 4. Тое, што і ныне ў 4 знач.
с. 7
Нинейший, нинейшый прым. 1. Тое, што і нынешний у 1 знач. 2. Тое, што і нынешний у 2 знач.
с. 7
Нинейшний гл. нинешний
с. 8
Нинейшый гл. нинейший
с. 8
Нинека прысл. Цяпер.
с. 8
Нинечи, нинечы прысл. 1. Тое, што і нынечи ў 1 знач. 2. Тое, што і нынечи ў 2 знач.
с. 8
Нинешний, нинейшний, нинешный прым. 1. Тое, што і нынешний у 1 знач. 2. Тое, што і нынешний у 2 знач.
с. 8
Нинивитъ наз. Жыхар горада Ніневія — сталіцы асірыйскага царства.
с. 8
Ниодкуль гл. ниоткуль
с. 8
Ниоднакий займ. Ніводны.
с. 8
Ниодный займ. Ніводны.
с. 8
Ниотколь, ниотколе, ниотколя прысл. Тое, што і ниоткуль.
с. 9
Ниоткуду прысл. Тое, што і ниоткуль.
с. 9
Ниоткуль, ниодкуль прысл. Ніадкуль. Параўн. ниотколь, ниоткуду.
с. 9
Нипреложно прысл. Бясспрэчна, несумненна.
с. 9
Ниприязненый прым. Злы, нядобры.
с. 9
Ниприязнь наз. Тое, што і неприязнь у 3 знач.
с. 9
Ниский гл. низкий
с. 9
Нисколько ліч. Тое, што і несколько.
с. 9
Нискость гл. низкость
с. 9
Нислажатися дзеясл. Тое, што і наслажатися.
с. 9
Ниспосылати дзеясл. Пасылаць; дараваць.
с. 9
Нисходително прысл. Уніжана.
с. 10
Нисходити, низходити дзеясл. Сыходзіць.
с. 10
Нисходящий, низсходящий, низходящий дзеепрым. у знач. наз. Той, хто спускаецца, сыходзіць.
с. 10
Нитка наз. Нітка.
с. 10
Нитрополитъ наз. Тое, што і митрополитъ.
с. 10
Нитроха прысл. Ніколькі.
с. 10
Ниттие наз. (?)
с. 10
Нить, ниць I наз. Нітка, ніць.
с. 10
Нитяный прым. Ніцяны.
с. 11
Ниувечъ прысл. Тое, што і внивечъ.
с. 11
Нихдей гл. нигдей
с. 11
Нихто займ. Ніхто. Параўн. некто II, нехто II, никто, никтъ, нихтось.
с. 11
Нихтось займ. Тое, што і нихто.
с. 11
Ница наз. Падкладка.
с. 11
Ницарство наз. зб. Драўляныя вырабы з разьбой.
с. 11
Ницовати дзеясл. // перан. Змяняць, скажаць сэнс, змест чаго-н., падаваць што-н. у скажоным выглядзе.
с. 11
Ницъ I, ниць II займ. Нічога. Параўн. ничъ.
с. 12
Ницъ II, ниць III прысл. Ніц, тварам уніз.
с. 12
Ниць I гл. нить
с. 12
Ниць II гл. ницъ I
с. 12
Ниць III гл. ницъ II
с. 12
Ничей гл. ничий
с. 12
Ничемность, ничэмность наз. Тое, што і никчемность.
с. 12
Ничемный прым. 1. Тое, што і никчемный у 1 знач. 2. Тое, што і никчемный у 3 знач. 3. Тое, што і никчемный у 4 знач. 4. Тое, што і никчемный у 5 знач.
с. 12
Ниченица, ничиница наз. Рамка ў ткацкім станку з нацягненымі на ёй ніцянымі шнуркамі і петлямі, якія служаць для падымання нітак асновы (ніт у ткацкім станкў).
с. 13
Ничий, ничей, ничый займ. Нічый.
с. 13
Ничиница гл. ниченица
с. 13
Ничто гл. ништо
с. 13
Ничъ займ. Тое, што і ницъ I.
с. 13
Ничый гл. ничий
с. 13
Ничэмне прысл. Тое, што і никчемне.
с. 13
Ничэмность гл. ничемность
с. 14
Нишанъ, нышанъ наз. Ханская пячатка.
с. 14
Нишкомъ прысл. Нішкам; употай.
с. 14
Ништо, ничто займ. 1. Нішто (адмоўны). Параўн. нечого ў 2 знач. 2. У знач. наз. Пустое месца; нічога. Во ничто — за нішто; без падставы, без прычыны. 3. Ані; нічуць; ніколькі. 4. Ніякі.
с. 14
Нишчытися гл. нищитися
с. 15
Нишший гл. низший
с. 15
Нищаа наз. Гаротніца; жабрачка.
с. 15
Нищати дзеясл. 1. // перан. Бяднець; слабець, разарацца. Параўн. нищети ў 1 знач. 2. // перан. Змяншацца, знікаць; гінуць. Параўн. нищети ў 2 знач.
с. 15
Нищатися дзеясл., зв. ад нищати ў 2 знач. // перан.
с. 15
Нищачий дзеепрым. ад нищити ў 1, 2 знач.
с. 15
Нищащий дзеепрым. ад нищити ў 1, 2 знач.
с. 15
Нищелюбие наз. Схільнасць да беднасці; міласэрнасць да беднякоў.
с. 15
Нищелюбный прым. Які дапамагае жабракам.
с. 15
Нищенье, нижченье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. нищити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. нищити ў 6 знач.
с. 15
Нищесаный дзеепрым. Непрычасаны.
с. 16
Нищета наз. Галеча, беднасць.
с. 16
Нищети дзеясл. 1. // перан. Тое, што і нищати ў 1 знач. 2. // перан. Тое, што і нищати ў 2 знач.
с. 16
Нищетный прым. Жабрацкі.
с. 16
Нищий, нищый прым. 1. Убогі, бедны. 2. У знач. наз. Жабрак, убогі.
с. 16
Нищити, нищыти дзеясл. 1. Знішчаць, разбураць, руйнаваць. 2. Забіваць, пазбаўляць жыцця. 3. Апусташаць, спаражняць, пустошыць. 4. // перан. Разараць, даводзіць да галечы, беднасці. 5. // перан. Бяднець; слабець, разарацца. 6. // перан. Губіць; спыняць існаванне чаго-н.
с. 17
Нищитися, нишчытися дзеясл. зв. 1. // перан. Ад нищити ў 4, 5 знач. 2. // перан. Ад нищити ў 6 знач.
с. 18
Нищый гл. нищий
с. 18
Нищыти гл. нищити
с. 18
Ниякий займ. 1. Ніякі. Параўн. никой у 1 знач., нияковый. 2. Тое, што і ниякийсь.
с. 18
Ниякийсь, ниякийсъ займ. Нейкі. Параўн. никой у 2 знач., ниякий у 2 знач.
с. 18
Нияковый займ. Тое, што і ниякий у 1 знач.
с. 18
Ниякъ займ. Ніяк.
с. 18
Но зл. 1. Але, аднак (супраціўны). 2. Таксама (далучальны).
с. 18
Новагородецъ гл. новогородецъ
с. 19
Новагорожанинъ гл. новогорожанинъ
с. 19
Новамесяцъ гл. новомесяцъ
с. 19
Нованеликъ наз. Прадстаўнік пэўнай ерэтычнай плыні ў хрысціянскім веравызнанні.
с. 19
Новатианинъ, новатиянинъ наз. Прадстаўнік ерэтычнай плыні першых часоў хрысціянства, паслядоўнік вучэння епіскапаў Новата і Наваціана.
с. 19
Новатийский прым. Новатийская ересь — ерэтычная плынь першых часоў хрысціянства, якая атрымала назву ад яе стваральніка, епіскапа Новата.
с. 19
Новатиянинъ гл. новатианинъ
с. 19
Новгородецъ наз. Жыхар Ноўгарада. Параўн. новгорожанинъ у 2 знач., новогородецъ, новогорожанинъ.
с. 19
Новгорожанинъ наз. 1. Жыхар Новгородка (зараз Навагрудак). 2. Тое, што і новгородецъ.
с. 20
Новейший прым. Навейшы.
с. 20
Новембръ, новемберъ, новембрий, новемрий, новэмбръ наз. Тое, што і ноябрь.
с. 20
Новецыушка гл. новицыушка
с. 20
Новикъ наз. Навічок; прыслужнік.
с. 20
Новина, навина, новына наз. 1. Нядаўна атрыманае паведамленне; навіна. 2. Навізна; навінка; новая з’ява. Параўн. новинка ў 1 знач. 3. Новы дадатковы падатак або павіннасць. 4. Зямля, якая арэцца ўпершыню. 5. Тэрыторыя; зямля. 6. Час збору новага ўраджаю. 7. Новы ўраджай.
с. 20
Новинка наз. 1. Тое, што і новина ў 2 знач. 2. памянш. ад новина ў 4 знач.
с. 22
Новинщина наз. Пачастунак з нагоды нечага новага, зробленага ўпершыню.
с. 22
Новицыатъ, новициатъ наз. 1. У каталіцкай царкве — назвы двухгадовага выпрабавання асоб, якія жадаюць уступіць у манаскі ордэн; паслушніцтва. 2. Памяшканне ў манастыры, дзе жывуць паслушнікі.
с. 22
Новицыушка, новецыушка наз. Паслушніца.
с. 22
Ново прысл. 1. Упершыню; толькі што. 2. Нанава; зноў.
с. 23
Нововведенный дзеепрым. Нядаўна ўзведзены (на прастол).
с. 23
Нововерникъ наз. Прадстаўнік пэўнай ерэтычнай плыні ў хрысціянскім веравызнанні.
с. 23
Нововерячый дзеепрым. у знач наз. Той, хто нядаўна прыняў хрысціянскую веру.
с. 23
Нововзниклый дзеепрым. Які нядаўна ўзнік.
с. 24
Нововпроваженый дзеепрым. Нядаўна ўведзены.
с. 24
Нововчиненый гл. новоучиненый
с. 24
Нововыданый, нововыданный дзеепрым. Нававыдадзены.
с. 24
Нововыложеный дзеепрым. Нядаўна перакладзены.
с. 24
Нововымереный дзеепрым. Нанава вымераны.
с. 24
Нововыниклый дзеепрым. Які нядаўна ўзнік, з’явіўся.
с. 24
Нововыробленый дзеепрым. Упершыню апрацаваны, нядаўна разроблены.
с. 24
Новогоньский, новогонский прым. Сукно новогоньское — назва сукна пэўнага гатунку.
с. 24
Новогородецъ, новагородецъ наз. Тое, што і новгородецъ.
с. 25
Новогорожанинъ, новагорожанинъ наз. Тое, што і новгородецъ.
с. 25
Новоделаный дзеепрым. Нанава роблены.
с. 25
Новое пръш. у знач. наз. Новае.
с. 25
Новоженя наз. Малады чалавек, жаніх.
с. 25
Новозавиталый дзеепрым. Новапрыбыўшы.
с. 25
Новозаконный пръш. Новазапаветны.
с. 25
Новозаложоный дзеепрым. Нядаўна закладзены.
с. 25
Новозбудованый дзеепрым. Новапабудаваны.
с. 25
Новозбудовати дзеясл. Пабудаваць нядаўна.
с. 26
Новозеленый прым. Колеру маладой зелені.
с. 26
Новозовый прым. Угноены, добра ўроблены.
с. 26
Новозошлый дзеепрым. Толькі што, нядаўна памёршы.
с. 26
Новозрубаный дзеепрым. Толькі што, нядаўна ссечаны.
с. 26
Новокононъ наз. Тое, што і номоканонъ.
с. 26
Новокрещенецъ наз. Анабаптыст. Параўн. новокрещеный, новохрещенецъ.
с. 26
Новокрещенский прым. Анабаптысцкі. Параўн. новохрещенский.
с. 26
Новокрещенство наз. Анабаптызм. Параўн. новохрещенство.
с. 27
Новокрещеный дзеепрым. у знач. наз. Тое, што і новокрещенецъ.
с. 27
Новомесяцъ, новамесяцъ наз. Маладзік.
с. 27
Новомесячие наз. Старажытнае яўрэйскае свята маладзіка. Параўн. новомесячное.
с. 27
Новомесячное прым. у знач. наз. Тое, што і новомесячие.
с. 27
Новомодный прым. Навамодны.
с. 27
Новомурованый дзеепрым. Новапабудаваны з цэглы або каменю.
с. 27
Новонаверненый дзеепрым. у знач. наз. Той, хто нядаўна далучаны да праўдзівай веры.
с. 27
Новонавоженый дзеепрым. Нядаўна ўгноены.
с. 27
Новонаданый дзеепрым. Нованададзены.
с. 28
Новоназваный, новоназванный дзеепрым. Нованазваны.
с. 28
Новонаправленый дзеепрым. Нядаўна напраўлены, адрамантаваны.
с. 28
Новонароженый, новонароженный, новонарожоный дзеепрым. 1. Нованароджаны. Параўн. новорожденый у 1 знач.; новороженый у 1 знач. 2. У знач. наз. Нованароджаны. Параўн. новорожденый у 2 знач.
с. 28
Новонасаженый дзеепрым. Нядаўна насаджаны.
с. 28
Новонаступуючый дзеепрым. Які толькі што прыступіў да выканання сваіх абавязкаў.
с. 28
Новоначальный прым. Які толькі пачынае нейкую дзейнасць; першапачатковы.
с. 28
Новообжалованый дзеепрым. у знач. наз. Той, на каго нядаўна падалі скаргу.
с. 28
Новообраный дзеепрым. Новаабраны; нававыбраны.
с. 29
Новоокрещоный, новоокрещеный дзеепрым. Нядаўна ахрышчаны.
с. 29
Новоосадити дзеясл. Зноў засяліць.
с. 29
Новоосажоный, новоосаженый дзеепрым. Нядаўна заселены. Параўн. новооселый у 1 знач., новопосажоный.
с. 29
Новооселый дзеепрым. 1. Тое, што і новоосажоный. 2. Нядаўна аселы.
с. 29
Новоотогнаный дзеепрым. Толькі што, нядаўна адмераны.
с. 29
Новопереправеный дзеепрым. Нядаўна адрамантаваны.
с. 30
Новопереставленый дзеепрым. Нядаўна перанесены (пра хату).
с. 30
Новописаный дзеепрым. Нядаўна напісаны.
с. 30
Новоповышоный дзеепрым. Тое, што і новоподвышоный.
с. 30
Новоподвышоный дзеепрым. Нядаўна павялічаны. Параўн. новоповышоный.
с. 30
Новопозатесываный дзеепрым. Нядаўна пазачэсваны, зроблены высечкай.
с. 30
Новопокладеный дзеепрым. Новаўстаноўлены.
с. 30
Новоположеный гл. новоположоный
с. 30
Новоположити дзеясл. Нядаўна, толькі што ўстанавіць.
с. 31
Новоположоный, новоположеный дзеепрым. Нядаўна ўстаноўлены; пракладзены.
с. 31
Новопомероный дзеепрым. Нядаўна памераны.
с. 31
Новопоправленый, новопоправленный дзеепрым. Нядаўна папраўлены.
с. 31
Новопопсованый дзеепрым. Нядаўна папсаваны.
с. 31
Новопосажоный дзеепрым. Тое, што і новоосажоный.
с. 31
Новопосечоный дзеепрым. Нядаўна пасечаны.
с. 31
Новопоставленый, новопоставленный дзеепрым. 1. Нядаўна ўстаноўлены. 2. Нядаўна назначаны, новапрызначаны. 3. Нядаўна пасвячоны, узведзены (у рыцары). Параўн. новопостановленый у 1 знач.
с. 31
Новопостановленый дзеепрым. 1. Тое, што і новопоставленый у 3 знач. 2. Нядаўна пабудаваны.
с. 32
Новопочиненый, новопочыненый дзеепрым. Нядаўна зроблены.
с. 32
Новоправленый дзеепрым. Нядаўна праўлены.
с. 32
Новопреложоный дзеепрым. Нядаўна перакладзены.
с. 32
Новоприбылый дзеепрым. Новапрыбыўшы.
с. 32
Новоприкупленый дзеепрым. Нядаўна прыкуплены.
с. 32
Новопринятый, новопрынятый дзеепрым. Нядаўна прыняты.
с. 32
Новоприпалый, новопрыпалый дзеепрым. Які нядаўна з’явіўся, узнік.
с. 33
Новоприсыпаный дзеепрым. Нядаўна насыпаны.
с. 33
Новопрониклый дзеепрым. // перан. Які нядаўна пранік; распаўсюдзіўся.
с. 33
Новопроробленый дзеепрым. Упершыню апрацаваны, разроблены.
с. 33
Новопророковатися дзеясл. зв. Прапаведаваць нешта новае.
с. 33
Новопросеченый дзеепрым. Нядаўна прасечаны.
с. 33
Новопрынятый гл. новопринятый
с. 33
Новопрыпалый гл. новоприпалый
с. 33
Новорасленый дзеепрым. у знач. наз. Нованароджаны.
с. 33
Новорасль наз. Парастак.
с. 33
Новоробленый дзеепрым. Нанава роблены.
с. 33
Новорожденый, новорожденный дзеепрым. 1. Тое, што і новонароженый у 1 знач. 2. У знач. наз. Тое, што і новонароженый у 2 знач.
с. 34
Новорожение наз. // перан. Новае нараджэнне на свет.
с. 34
Новороженый, новорожоный дзеепрым. 1. Тое, што і новонароженый у 1 знач. 2. Які нядаўна ўзнік, з’явіўся.
с. 34
Новорозданый дзеепрым. Нядаўна раздадзены.
с. 34
Новорозробленный дзеепрым. Нядаўна разроблены.
с. 34
Новосажденый дзеепрым. у знач. наз. Той, хто нядаўна прыняў хрысціянства.
с. 34
Новосаженый, новосажоный дзеепрым. Нядаўна пасаджаны.
с. 34
Новоседъ наз. Той, хто нядаўна пасяліўся.
с. 34
Новоселитися дзеясл. зв. Сяліцца на новым месцы.
с. 35
Новосотвореный дзеепрым. Новаствораны.
с. 35
Новосправленый дзеепрым. Нядаўна спраўлены, набыты.
с. 35
Новостановити дзеясл. Устанаўліваць нанава.
с. 35
Новоствореный дзеепрым. Нядаўна створаны.
с. 35
Новострадати дзеясл. Пакутваць па-новаму.
с. 35
Новость наз. 1. Навінка; навізна. 2. // перан. Абнаўленне; бязгрэшнасць.
с. 35
Новосъединенный дзеепрым. Зноў далучаны.
с. 35
Новота наз. Навінка.
с. 35
Новотворение наз. Сатварэнне новага.
с. 35
Новотворити дзеясл. Абнаўляць.
с. 35
Новотеребъ, новотеробъ наз. Нядаўна працярэблены ўчастак зямлі.
с. 35
Новотный прым. 1. Тое, што і новый у 1 знач. Параўн. навотный. 2. Тое, што і новый у 3 знач. 3. Тое, што і новый у 4 знач. 4. У знач. наз. Той, хто прыйшоў на змену ранейшаму.
с. 36
Новоуклеченый дзеепрым. Новаўтвораны.
с. 36
Новоураденый дзеепрым. Новаўведзены.
с. 36
Новоуставеный дзеепрым. Тое, што і новоустановленый.
с. 36
Новоустановленый дзеепрым. Новаўведзены. Параўн. новоуставеный.
с. 36
Новоуфаленый дзеепрым. Нядаўна зацверджаны.
с. 36
Новоучиненый, нововчиненый, новоучыненый дзеепрым. Нядаўна ўстаноўлены.
с. 36
Новофундованый дзеепрым. Нядаўна заснаваны.
с. 37
Новохрещенецъ наз. Тое, што і новокрещенецъ.
с. 37
Новохрещенский прым. Тое, што і новокрещенский.
с. 37
Новохрещенство наз. Тое, што і новокрещенство.
с. 37
Новохрещоный дзеепрым. Толькі што ахрышчаны зноў.
с. 37
Новоявленый прым. Раней невядомы, які ўпершыню выявіў сябе.
с. 37
Новшый прым., выш. ст. ад новый у 1 знач.
с. 37
Новый прым. 1. Новы, які не быў ва ўжыванні раней. Параўн. новотный у 1 знач. 2. Які не існаваў раней, з’явіўся нядаўна. 3. Раней невядомы; які не давялося зведаць раней. Параўн. новотный у 2 знач. 4. Які прыйшоў на змену ранейшаму, замяніў сабой тое, што было. Параўн. новотный у 3 знач. 5. Гэтага года, апошняга ўраджаю. 6. Не той, што раней, іншы. 7. Чарговы, наступны. 8. У знач. наз. Новае, свежае.
с. 37
Новына гл. новина
с. 39
Новэмбръ гл. новембръ
с. 39
Нога наз 1. Адна з дзвюх ніжніх канечнасцей чалавека. Добрыхъ ногъ — хуткі ў хадзьбе; кинути презъ ногу гл. кинути ў 1 знач., легки и ноги мети — быць хуткім у хадзьбе; на ноги упасти — страціць здольнасць хадзіць; ноги заплетати — перашкаджаць; пасти до ногъ — падначаліцца; подбити подъ ноги — пакарыць, падна- чаліць. 2. Адна з канечнасцей большасці жывёл. 3. Ніжняя частка мэблі. 4. Падстаўка, апора.
с. 39
Ногавицы наз. Нагавіцы.
с. 40
Ногата наз. Тое, што і нагота ў 2 знач.
с. 41
Ноговичникъ наз. Рамеснік, які шыў нагавіцы.
с. 41
Ноговичницкий прым. Звязаны з пашывам нагавіц.
с. 41
Ноготь наз. 1. Ногаць. 2. Кіпцюр. 3. Востры металічны кручок.
с. 41
Ногутъ наз. Нут (расліна сямейства бабовых).
с. 41
Ногъ наз. Грыф.
с. 41
Ноебръ, ноеврий, ноембрий, ноембръ, ноемврий наз. Тое, што і ноябрь.
с. 41
Ножевникъ гл. ножовникъ
с. 42
Ноженки наз., памянш. ад ножны.
с. 42
Ножикъ, ножыкъ наз., памянш. ад ножъ.
с. 42
Ножици, ножыцы наз. Нажніцы.
с. 42
Ножички, ножычки наз., памянш. ад ножицы.
с. 42
Ножка наз. памянш. 1. Ад нога ў 1 знач. 2. Ад нога ў 2 знач. 3. Ад нога ў 3 знач.
с. 42
Ножковый, ношковый прым. ад ножка ў 2 знач.
с. 43
Ножли часц. Тое, Што і ноли.
с. 43
Ножна гл. ножны
с. 43
Ножницы, ножница наз. Тое, што і ножны.
с. 43
Ножнички наз. Нажнічкі.
с. 43
Ножны, ножна наз. Ножны. Параўн. ножницы.
с. 43
Ножный прым. ад нога ў 1 знач.
с. 43
Ножовникъ, ножевникъ наз. Рамеснік, які вырабляў нажы.
с. 43
Ножчатый прым. ад ножка ў 2 знач.
с. 44
Ножъ, ножь наз. Нож.
с. 44
Ножыкъ гл. ножикъ
с. 44
Ножыцы гл. ножицы
с. 44
Ножычки гл. ножички
с. 44
Ножь гл. ножъ
с. 44
Ноздра, ноздря наз. Ноздра.
с. 44
Ноипаче прысл. Тое, што і найпаче.
с. 44
Ноли часц. Магчыма. Параўн. ножли.
с. 45
Нолны часц. Аж, ажно.
с. 45
Номинатъ наз. Архіепіскап, прызначаны на пасаду, але яшчэ не пасвечаны.
с. 45
Номова гл. намова
с. 45
Номоканонъ, намоканунъ, намокононъ наз. Збор царкоўных законаў. Параўн. новокононъ.
с. 45
Ноне, нонне прысл. Цяпер, сёння.
с. 45
Нонешний прым. Цяперашні.
с. 45
Нонне гл. ноне
с. 46
Ноннечи, нонячи прысл. Цяпер.
с. 46
Норбарка гл. нурбарка
с. 46
Норецъ наз. Старажытная назва балгарына.
с. 46
Норица, норыца наз. Футра норкі. Параўн. норка ў 2 знач.
с. 46
Норка наз. 1. Норка. 2. Тое, што і норица.
с. 46
Нормандъ наз. Нармандзец.
с. 46
Норовити дзеясл. Наравіць.
с. 46
Норовникъ наз. Памагаты.
с. 46
Норовъ наз. Нораў.
с. 46
Норогъ гл. нарогъ
с. 46
Норотъ, норостъ наз. Тое, што і неротъ.
с. 46
Норский прым. Сукно норское — галандскае сукно, якое выраблялася ў горадзе Наардэн.
с. 47
Нортманъ наз. Прадстаўнік старажытнай еўрапейскай народнасці (?).
с. 47
Норъ наз. Нырок (?).
с. 47
Норыца гл. норица
с. 47
Носатка гл. насадка
с. 47
Носатый прым. Насаты.
с. 47
Носила наз. Насілкі. Параўн. носилицы.
с. 47
Носилицы, носилницы наз. Тое, што і носила.
с. 47
Носило наз. Насілкі, паланкін.
с. 47
Носимый дзеепрым. ад носити ў 1 знач.
с. 47
Носителный прым. Падвесны.
с. 48
Носитель наз. Носьбіт.
с. 48
Носити, носить дзеясл. 1. Насіць (перамяшчаць, несучы). 2. Адносіць; дастаўляць куды-н., каму-н. 3. Мець на працягу пэўнага часу; насіць або вазіць з сабой. На рукахъ носити — шанаваць. Параўн. ношати ў 1 знач. 4. Разносіць. 5. Выношваць (дзіця). 6. Надзяваць на сябе, апранаць; мець на сабе. 7. Мець пры сабе; карыстацца чым-н. 8. Мець як адзнаку чаго-н. 9. Выконваць пэўны абавязак. 10. Мець якое-н. імя, званне, тытул. 11. Цярпець, пераносіць. Носити беремена (яремъ) — пакутаваць; пераносіць цяжкасці. 12. Утрымліваць у сабе; адчуваць.
с. 48
Носитися дзеясл. зв. 1. Ад носити ў 1 знач. 2. // перан. Разносіцца. 3. Быць, знаходзіцца ў нашэнні. 4. Здавацца; выдаваць сябе за каго-н.
с. 51
Носланый гл. насланый
с. 51
Носокъ наз. Рэмень для падвешвання на пояс шаблі.
с. 51
Носъ наз. 1. Нос. Вернутися з носомъ — пацярпець няўдачу; водити за носъ — уводзіць у зман. Параўн. нусъ. 2. Дзюба (у птушкі). 3. Хобат (у слана). 4. Пярэдняя частка судна. 5. Пярэдняя частка якога-н. прадмета.
с. 51
Носячий дзеепрым. 1. Ад носити ў 1 знач. 2. Ад носити ў 3 знач. 3. Ад носити ў 6 знач. 4. Ад носити ў 7 знач. 5. Ад носити ў 8 знач. 6. Ад носити ў 12 знач.
с. 52
Носящий дзеепрым. 1. Ад носити ў 3 знач. 2. Ад носити ў 11 знач.
с. 53
Нота наз. 1. Нота, гук. 2. // перан. Тон, інтанацыя мовы, якія выражаюць якое-н. пачуццё.
с. 53
Нотарий, натарыушъ наз. Пісар.
с. 53
Нотация, нотацыя наз. Заўвага.
с. 53
Нотно прысл. У нотным выражэнні.
с. 53
Нотованый дзеепрым. ад нотовати.
с. 53
Нотованье наз. Дзеянне па дзеясл. нотовати.
с. 53
Нотовати дзеясл. Натаваць.
с. 53
Нотусъ прым. Звычайны.
с. 53
Ноходникъ наз. Тое, што і находникъ.
с. 53
Ноходный прым. ад ноходникъ.
с. 54
Ноцлегъ наз. Тое, што і ночлегъ у 1 знач.
с. 54
Ноцъ наз. Тое, што і ночъ.
с. 54
Ночвы наз. Ночвы.
с. 54
Ночевати гл. ночовати
с. 54
Ночка наз., памянш. ад ночъ.
с. 54
Ночлегъ наз. 1. Прыпынак нанач для сну, адпачынку; начны адпачынак. Параўн. начлегъ, ноцлегъ. 2. Пасьба коней ноччу.
с. 54
Ночница наз. Начная зорка.
с. 54
Ночнодневный прым. Які мае працягласць сутак.
с. 55
Ночный прым. 1 . Які мае адносіны да ночы, уласцівы ёй. Параўн. нощный у 1 знач. 2. Такі, які бывае ноччу. Параўн. нощный у 2 знач. 3. Які адбываецца ноччу. 4. Які працуе, дзейнічае ноччу. 5. Такі, актыўнасць якога прыпадае на ноч (аб жывёлах).
с. 55
Ночовати, ночевати, ночовать дзеясл. Начаваць. Параўн. начовати.
с. 56
Ночовки наз. Начоўкі.
с. 56
Ночъ, ночь наз. Ноч. Въ день и въночъ, ве дне и въ ночи гл. день; великая ночь — Вялікдзень. Параўн. ноцъ, нощь, нучъ.
с. 56
Ночъю гл. ночью
с. 56
Ночы прысл. Тое, што і ночью.
с. 56
Ночь гл. ночъ
с. 57
Ночью, ночъю прысл. Ноччу. Параўн. ночы, нощию.
с. 57
Ноша наз. Ноша.
с. 57
Ношати дзеясл. 1. Тое, што і носити ў 3 знач. 2. Тое, што і носити ў 6 знач.
с. 57
Ношене гл. ношенье
с. 57
Ношение гл. ношенье
с. 57
Ношеникъ наз. Той, хто пераносіць што-н.
с. 57
Ношенне гл. ношенье
с. 57
Ношеный гл. ношоный
с. 57
Ношенье, ношене, ношение, ношенне наз. 1. Дзеянне па дзеясл. носити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. носити ў 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. носити ў 3 знач. 4. Дзеянне па дзеясл. носити ў 6 знач. 5. Дзеянне па дзеясл. носити ў 7 знач. 6. Упрыгожанне. 7. Дзеянне па дзеясл. носити ў 11 знач.
с. 57
Ношивати, ношовати, ношувати, ношывати дзеясл. шматкр. 1. Ад носити ў 1 знач. 2. Ад носити ў 2 знач. 3. Ад носити ў 3 знач. 4. Ад носити ў 6 знач.
с. 58
Ношка наз. Ношка, ахапак.
с. 59
Ношковый гл. ножковый
с. 59
Ношовати гл. ношивати
с. 59
Ношоный, ношеный дзеепрым. 1. Ад носити ў 1 знач. 2. Ад носити ў 2 знач. 3. Ад носити ў 3 знач. 4. Ад носити ў 8 знач. 5. Ад носити ў 9 знач.
с. 59
Ношувати гл. ношивати
с. 59
Ношывати гл. ношивати
с. 59
Нощию прысл. Тое, што і ночью.
с. 59
Нощный прым. 1. Тое, што і ночный у 1 знач. 2. Тое, што і ночный у 2 знач.
с. 59
Нощь, нощъ наз. Тое, што і ночъ.
с. 60
Ноябровый прым. ад ноябрь.
с. 60
Ноябрь, ноябръ наз. Лістапад. Параўн. новембръ, ноебръ, нояврий.
с. 60
Нояврий наз. Тое, што і ноябрь.
с. 60
Нравоучителне прысл. Маральна.
с. 60
Нравоучителный прым. Які адносіцца да маральнай філасофіі.
с. 60
Нравоучитель наз. Прадстаўнік маральнай філасофіі.
с. 61
Нравъ наз. Маральны воблік; паводзіны.
с. 61
Ну выкл. і часц. Ну.
с. 61
Нубианинъ, нубиенинъ наз. Нубіец.
с. 61
Нубианский прым. Нубійскі. Параўн. нубский.
с. 61
Нубиенинъ гл. нубианинъ
с. 61
Нубский прым. Тое, што і нубианский.
с. 61
Нугаксъ наз. Ашуканец.
с. 61
Нуда наз. Нуда.
с. 61
Нудимый дзеепрым. ад нудити.
с. 61
Нудити дзеясл. Прымушаць.
с. 61
Нудитися дзеясл., зв. ад нудити.
с. 62
Нудно прысл. Нудна.
с. 62
Нудный прым. Нудны.
с. 62
Нужа наз. 1. Беднасць, нястача. Параўн. нужда ў 1 знач. 2. Бяда, гора. Параўн. нужда ў 2 знач. 3. Патрэба, неабходнасць. Параўн. нужда ў 3 знач.
с. 62
Нужати дзеясл. Прымушаць.
с. 62
Нужда наз. 1. Тое, што і нужа ў 1 знач. 2. Тое, што і нужа ў 2 знач. 3. Тое, што і нужа ў 3 знач.
с. 62
Нуждно прысл. Тое, што і нужно ў 2 знач.
с. 63
Нуждный прым. 1. Тое, што і нужный у 1 знач. 2. Тое, што і нужный у 2 знач.
с. 63
Нужли, нюжли зл. Тое, што і нижли ў 1 знач.
с. 63
Нужне гл. нужно
с. 63
Нужнейший прым., выш. ст. ад нужный у 2 знач.
с. 63
Нужникъ наз. Пакутнік.
с. 63
Нужно, нужне прысл. 1. Бядотна; пакутліва. 2. Патрэбна, неабходна. Параўн. нуждно.
с. 63
Нужное прым. у знач. наз. Неабходнае.
с. 63
Нужный прым. 1. Бедны, няшчасны; пакутлівы. Параўн. нуждный у 1 знач. 2. Патрэбны, неабходны. Параўн. нуждный у 2 знач.
с. 64
Нужъ выкл. Ну.
с. 64
Нуздати дзеясл. Звязваць; стрымліваць.
с. 64
Нуллитеръ прысл. Безадгаворачна.
с. 64
Нунциушъ наз. Нунцый.
с. 64
Нунцыатура наз. Вышэйшы духоўны суд.
с. 64
Нурбарка, норбарка, нурбалка, юрбарка наз. Від шапкі.
с. 64
Нурокъ наз. Прадстаўнік рэлігійнай секты нуркаў.
с. 65
Нуртъ наз. Цячэнне; стрыжань.
с. 65
Нусъ наз. Тое, што і носъ у 1 знач.
с. 65
Нутити дзеясл. Прымушаць.
с. 65
Нутра наз. Тое, што і нутро ў 1 знач.
с. 65
Нутреный, нутрений, нутриний, нутрный, нутрыный, нутряный прым. 1. Які знаходзіцца ўнутры чаго-н. 2. Уразны, не вісячы (аб замку). 3. Які адносіцца да ўнутраных органаў чалавека. 4. Звязаны з псіхічнай і разумовай дзейнасцю.
с. 65
Нутро наз. 1. Унутранасць жывога арганізма. Параўн. нутра, нутрь ў 1 знач. 2. Унутраная частка чаго-н. 3. Унутраная сутнасць чаго-н. Параўн. нутрь у 2 знач.
с. 66
Нутръ гл. нутрь
с. 66
Нутрыный гл. нутреный
с. 66
Нутрь, нутръ наз. 1. Тое, што і нутро ў 1 знач. 2. Тое, што і нутро ў 3 знач.
с. 66
Нутряный гл. нутреный
с. 66
Нученый дзеепрым. ад нутити.
с. 66
Нучъ наз. Тое, што і ночъ.
с. 66
Нывка гл. нивка
с. 66
Ныдети дзеясл. Сумаваць, журыцца.
с. 66
Ныкоторый гл. никоторый
с. 66
Ныне, ныни прысл. 1. Цяпер. Параўн. нине ў 1 знач. 2. Нядаўна, толькі што. Параўн. нине ў 2 знач. 3. Сёння. Параўн. нине ў 3 знач. 4. Зараз жа, неадкладна. Параўн. нине ў 4 знач.
с. 66
Нынейший прым. Тое, што і нынешний у 1 знач.
с. 67
Нынечи, нынеча, нынече прысл. 1. Цяпер. Параўн. нинечи ў 1 знач. 2. Нядаўна, толькі што. Параўн. нинечи ў 2 знач. 3. Сёння. 4. Зараз жа, неадкладна.
с. 67
Нынешний, нийнешний, нынешный, нынещний прым. 1. Цяперашні. Параўн. нинейший у 1 знач., нинешний у 1 знач., нынейший. 2. Сённяшні. Параўн. нинейший у 2 знач., нинешний у 2 знач.
с. 68
Ныни гл. ныне
с. 69
Нырище наз. Руіны, разваліны.
с. 69
Нырка наз. Нырка. // перан.
с. 69
Ныти дзеясл. Пераварваць ежу (у страўніку).
с. 69
Нытье наз. Дзеянне па дзеясл. ныти.
с. 69
Нышанъ гл. нишанъ
с. 69
Нэаполчицъ наз. Жыхар Неапаля.
с. 69
Нюжли гл. нужли
с. 69
Нюхати дзеясл. Нюхаць.
с. 69
Нядро, нядра наз. 1. Улонне, лона; пазуха. 2. Адгалінаванне, заліў.
с. 69
Нядство гл. нятство
с. 69
Няколи прысл. Тое, што і николи.
с. 69
Нянька, нянка наз. Нянька.
с. 69
Нятецъ наз. Палонны; вязень. Параўн. нетецъ.
с. 69
Няти дзеясл. 1. Узяць. 2. Схапіць, злавіць, затрымаць каго-н. сілай. 3. Пачаць (рабіць што-н.). 4. Ахапіць. 5. Абвінаваціць.
с. 70
Нятися, нятисе дзеясл. зв. 1. Ад няти ў 1 знач. За носъ нятися — ашукваць. 2. Ад няти ў 3 знач. 3. Выразіць гатоўнасць да чаго-н. 4. Паручыцца; запэўніваць у чым-н.; паабяцаць.
с. 71
Нятство, нядство, няцство, няцтво наз. Палон; зняволенне. Параўн. нетство.
с. 71
Нятый дзеепрым. 1. Ад няти ў 2 знач. 2. Ад няти ў 4 знач.
с. 71
Няцство гл. нятство
с. 71
Няцтво гл. нятство
с. 71
О I Літара старабеларускага алфавіта, якая абазначала гук “о” і мела лікавае значэнне “70”.
с. 72
О II выкл. О 1. Ужываецца для ўзмацнення экспрэсіўнасці выказвання. 2. Ужываецца ў зваротку (у тым ліку ў рытарычным) для ўзмацнення яго выразнасці. 3. Вокліч, пры дапамозе якога выражаецца пачуццё здзіўлення, абурэння і пад.
с. 72
О III прыназ. I. З вінавальным склонам. 1. Аб, пра, наконт, адносна (пры выражэнні аб’ектных адносін). а) Указвае на прадмет гаворкі, думкі, меркавання, пачуцця. б) Указвае на прадмет або асобу, на якія накіравана дзеянне, пачуццё. в) Указвае на прадмет або асобу, якія з’яўляюцца аб’ектамі назірання, увагі. 2. Аб (пры выражэнні аб’ектных адносін). Указвае на прадмет, з якім што-н., хто-н. сутыкаецца, збліжаецца ў працэсе дзеяння. 3. Да, на (пры выражэнні аб’ектных адносін). Ужываецца пры абазначэнні выніку дзеяння. 4. 3-за, з прычыны; дзякуючы (чаму-н.) (пры выражэнні прычынных адносін). Указвае на прычыну або падставу дзеяння. 5. Для, дзеля, за (пры выражэнні мэтавых адносін). Указвае на прадмет ці з’яву, якія выступаюць у якасці мэты пэўнага дзеяння. 6. 3, са, каля (пры выражэнні колькасных адносін). Ужываецца для ўказання на колькасць прадметаў, асоб і пад.7. Каля, побач (пры выражэнні прасторавых адносін). Указвае на мяжу распаўсюджання дзеяння. 8. На працягу, каля (пры выражэнні часавых адносін). Указвае на меру працягласці дзеяння. II. З месным склонам. 1. Аб, пра, наконт, адносна (пры выражэнні аб’ектных адносін). а) Указвае на прадмет гаворкі, думкі, меркавання, пачуцця і пад. б) Ужываецца ў загалоўках пры ўказанні на падзеі, з’явы, з якімі звязаны змест твора. в) Указвае на асобу, прадмет або паняцце, да якога мае дачыненне тое, што выказваецца. 2. У (пры выражэнні аб’ектных адносін). Ужываецца пры ўказанні на сферу прымянення або праяўлення якога-н. дзеяння, прыметы, уласцівасці. 3. 3-за; за, з прычыны; дзякуючы (чаму-н.) (пры выражэнні прычынных адносін). Указвае на прычыну або падставу дзеяння. 4. Для, дзеля; за (пры выражэнні мэтавых адносін). Указвае на прадмет ці з’яву, якія выступаюць у якасці мэты пэўнага дзеяння). 5. У; а; на працягу; праз (пры выражэнні часавых адносін). а) Указвае на момант або перыяд, у які што-н. адбываецца. б) Указвае на падзеі, з’явы, адначасова з якімі адбываецца дзеянне. в) Указвае на падзеі, з’явы, пасля якіх адбываецца дзеянне. 6. У; з (пры выражэнні колькасных адносін) а) Указвае на колькасную прымету прадмета (колькасць яго састаўных частак, членаў і пад.). б) Ужываецца пры ўказанні на адзінкі вымярэння. в) Ужываецца пры ўказанні на меру адлегласці. 7. На; з (пры выражэнні адносін характару і спосабу дзеяння). а) Указвае на ўмовы, абставіны дзеяння. б) Указвае на прыладу або сродак, з дапамогай якіх адбываецца дзеянне. 8. Па (пры выражэнні адносін характару і спосабу дзеяння). 9. Аб; пра; наконт (пры выражэнні азначальных адносін). Ужываецца пры характарыстыцы якога-н. выказвання, меркавання, твора і пад. з боку зместу. 10. Ужываецца пры ўказанні на ўласцівасць, прымету прадмета.
с. 72
Оба, обе ліч. Абодва, абедзве.
с. 78
Обаватель I наз. Чарадзей, заклінальнік. Параўн. обавникъ.
с. 78
Обаватель II гл. обыватель
с. 79
Обаватися гл. обавятися
с. 79
Обавленьеся наз. Дзеянне па дзеясл. обавлятися.
с. 79
Обавлятися, обавлятисе, обовлятися дзеясл. зв. Тое, што і обавятися.
с. 79
Обавляючийся дзеепрым. ад обавлятися.
с. 79
Обавникъ наз. Тое, што і обаватель I.
с. 79
Обавятися, обаватися, обавятисе, обавятьсе, обовятисе, обовятися дзеясл. зв. Баяцца; асцерагацца. Параўн. обавлятися, обовяти.
с. 79
Обагрянивати дзеясл. Багрыць, фарбаваць у барвовы або чырвоны колер.
с. 80
Обада наз. Нагавор, абгавор; абвінавачванне.
с. 80
Обадва, обедве, обедвы, обедьве ліч. Абодва, абедзве. Параўн. обидва, ободва, обудва, обыдва.
с. 80
Обадити гл. обвадити
с. 80
Обаженый гл. обваженый
с. 80
Обажити дзеясл. Тое, што і обвадити.
с. 80
Обазритися дзеясл. зв. Тое, што і обозретися.
с. 80
Обакона наз. Тое, што і обоконка.
с. 80
Обаленый дзеепрым. 1. Ад обалити ў 1 знач. // перан. Звергнуты; знішчаны. 2. Ад обалити ў 2 знач.
с. 80
Обаленье наз. Дзеянне па дзеясл. обалити ў 1 знач.
с. 81
Обалины наз. Руіны.
с. 81
Обалити дзеясл. 1. Тое, што і обвалити ў 1 знач. // перан. 2. Тое, што і обвалити ў 2 знач. // перан. Адолець у барацьбе; звергнуць, скінуць; знішчыць. 3. // перан. Абрушыць, накіраваць на каго-н. (нападкі, злосць і пад.). 4. // перан. Зваліць, несправядліва прыпісаць каму-н. чужую віну.
с. 81
Обалитися, обалитисе дзеясл. зв. 1. Ад обалити ў 1 знач. 2. Ад обалити ў 2 знач. 3. // перан. Ад обалити ў 3 знач. 4. // перан. Ад обалити ў 4 знач.
с. 82
Обаляный дзеепрым. ад обаляти ў 1 знач.
с. 83
Обаляти дзеясл. 1. Абвальваць, бурыць што-н. 2. Валіць, звальваць каго-, што-н. // перан. Адольваць у барацьбе.
с. 83
Обалятися, обалятисе дзеясл., зв. ад обаляти ў 1 знач.
с. 83
Обанадесеть ліч. Дванаццаць.
с. 83
Обаполне гл. обапольне
с. 83
Обаполный гл. обапольный
с. 83
Обаполъ, обополъ прысл. і прыназ. 1. прысл. Абапал; з абодвух бакоў. 2. прыназ. Абапал (указвае на размяшчэнне з абодвух бакоў чаго-н.).
с. 83
Обапольне, обаполне, обапольно прысл. Сумесна, разам.
с. 84
Обапольный, обаполный, обополный, обопольный прым. 1. Які знаходзіцца або жыве з абодвух бакоў ад каго-, чаго-н.; навакольны. 2. Які ўваходзіць у склад чаго-н у якасці складанай часткі. 3. Які з’яўляецца прадстаўніком абодвух бакоў, груп людзей, якія супрацьстаяць адна другой у якіх-н. адносінах. 4. Узаемны; двухбаковы.
с. 84
Обаранокъ, обарянокъ, оборанокъ наз. Тое, што і абаранокъ.
с. 85
Обарунокъ гл. обварунокъ
с. 85
Обарянокъ гл. обаранокъ
с. 85
Обачати дзеясл. Бачыць; разумець, усведамляць.
с. 85
Обачатися дзеясл., зв. ад обачати.
с. 86
Обачаючий дзеепрым. ад обачати.
с. 86
Обаче зл. і пабочн. слова 1. зл. Аднак, але (супраціўны). а) Ужываецца для злучэння сказаў са значэннем неадпаведнасці. б) Ужываецца ў складаназалежных уступальных сказах для проціпастаўлення галоўнай часткі даданай. 2. пабочн. слова. а) Аднак, тым не менш, усё ж. б) Сапраўды.
с. 86
Обаченый гл. обачоный
с. 86
Обаченье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. обачити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. обачити ў 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. обачити ў 3 знач.
с. 86
Обаченьеся наз. 1. Дзеянне па дзеясл. обачитися ў 2 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. обачитися ў 3 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. обачитися ў 6 знач.
с. 87
Обачиванье наз. Дзеянне па дзеясл. обачивати ў 2 знач.
с. 87
Обачивати, обачовати, обачывати дзеясл. 1. Успрымаць зрокам; заўважаць. 2. Аглядаць; разглядаць. 3. Разумець, усведамляць; выяўляць. 4. Назіраць; сачыць за кім-н.
с. 87
Обачити, обачыти дзеясл. 1. Убачыць, успрыняць зрокам; заўважыць. 2. Выявіць; усвядоміць, зразумець. 3. Разгледзець; агледзець. 4. Дачакацца. 5. Сустрэцца з кім-н. асабіста. 6. Зведаць; зазнаць.
с. 88
Обачитися, обачитисе, обачытисе, обачытися дзеясл. зв. 1. Ад обачити ў 1 знач. 2. Ад обачити ў 2 знач. 3. Адумацца; зразумець памылковасць сваіх учынкаў і намераў. 4. Хапіцца; апамятацца. 5. Апамятацца; пасля моцнага душэўнага ўзрушэння зноў прыйсці ў спакойны стан. 6. Убачыцца, пабачыцца з кім-н. 7. Зірнуць; звярнуць увагу. 8. Праявіцца, выявіцца.
с. 89
Обачность наз. Абачлівасць; разважнасць.
с. 90
Обачный прым. Абачлівы; асцярожны.
с. 90
Обачовати гл. обачивати
с. 90
Обачоный, обаченый дзеепрым. 1. Ад обачити ў 1 знач. 2. Ад обачити ў 2 знач.
с. 90
Обачывати гл. обачивати
с. 91
Обачыти гл. обачити
с. 91
Обачытисе гл. обачитися
с. 91
Обачытися гл. обачитися
с. 91
Оббирание наз. Абіранне, зняцце пладоў з дрэў, кустоў.
с. 91
Оббороновати дзеясл. Апрацаваць бараной.
с. 91
Обвадити, обадити дзеясл. Абгаварыць, нагаварыць; узвесці абвінавачванне. Параўн. обажити.
с. 91
Обваженый, обаженый, обважоный дзеепрым. ад обвадити. Параўн. оваженый.
с. 91
Обваланый гл. обволаный
с. 91
Обвалати гл. обволати
с. 92
Обваленый, обвалиный дзеепрым. ад обвалити ў 1 знач. // перан. Скінуты, звергнуты.
с. 92
Обваленье наз. Дзеянне па дзеясл. обвалити ў 2 знач. // перан. Падзенне; звяржэнне.
с. 92
Обваливати дзеясл. Абрушваць, з сілай кідаць што-н. на каго-н.
с. 92
Обвалиный гл. обваленый
с. 92
Обвалити дзеясл. 1. Абваліць; абурыць. Параўн. обалити ў 1 знач. 2. Паваліць; зваліць каго-, што-н. // перан. Адолець у барацьбе. Параўн. обалити ў 2 знач.
с. 92
Обвалитися, обвалитисе дзеясл. зв. 1. Ад обвалити ў 1 знач. 2. Зваліцца, упасці з чаго-н. 3. Абрушыцца, накіравацца ўсёй сілай на каго-, што-н.
с. 93
Обваляный дзеепрым. Які падвяргаецца разбурэнню.
с. 93
Обваранокъ наз. Тое, што і абаранокъ.
с. 93
Обварованейший прым. Які ў большай ступені дае гарантыю ў чым-н.; які мае большую юрыдычную моц.
с. 93
Обварованый дзеепрым. 1. Ад обваровати ў 1 знач. 2. Ад обваровати ў 2 знач. 3. Ад обваровати ў 3 знач. 4. Абведзены, абчэрчаны лініямі.
с. 93
Обварованье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. обваровати ў 2 знач. 2. Абарончае збудаванне. // перан.
с. 94
Обваровати, обваровать дзеясл. 1. Умацаваць, зрабіць абараназдольным; абгарадзіць (валам, мурам і пад.); акружыць (вартай). 2. Засцерагчы ад небяспекі, непрыемнасцей і пад.; ахаваць. 3. Абумовіць, агаварыць; гарантаваць; забяспечыць. Параўн. оваровати. 4. Перасцерагчы.
с. 94
Обвароватися, обвароватисе дзеясл. зв. 1. Ад обваровати ў 2 знач. 2. Ад обваровати ў 3 знач.
с. 96
Обваровывати, обварововати дзеясл. 1. Засцерагаць ад небяспекі; ахоўваць. 2. Абумоўліваць, агаворваць; гарантаваць.
с. 96
Обварунокъ, обарунокъ наз. 1. Умова; дагавор. Параўн. обоварунокъ. 2. Умацаванне (?).
с. 96
Обведеный дзеепрым. 1. Ад обвести ў 1 знач. 2. Ад обвести ў 3 знач. 3. Абведзены; абчэрчаны (лініямі, межамі і пад.).
с. 97
Обведенье наз. Дзеянне па дзеясл. обвести ў 3 знач.
с. 97
Обвежати дзеясл. // перан. Звязваць пэўнымі абавязкамі, адносінамі; ставіць ў залежнасць ад каго-, чаго-н.
с. 97
Обвежоный дзеепрым. Звязаны пэўнымі абавязкамі, адносінамі.
с. 97
Обвезаный гл. обвязаный II
с. 97
Обвезати I гл. обвязати I
с. 97
Обвезати II гл. обвязати II
с. 97
Обвезатисе гл. обвязатися
с. 97
Обвезатися гл. обвязатися
с. 97
Обвезеный дзеепрым. ад обвезати.
с. 97
Обвезенье наз. Тое, што і обвязанье.
с. 98
Обвезовати гл. обвязовати II
с. 98
Обвезоватисе гл. обвезоватися II
с. 98
Обвезти дзеясл. Правезці па ўсёй прасторы чаго-н.
с. 98
Обвернутися дзеясл. 1. Вярнуцца. 2. // перан. Зірнуць, звярнуць увагу.
с. 98
Обвеселение наз. Развесяленне, забаўленне.
с. 98
Обвеселеный дзеепрым. Прыведзены ў добры настрой.
с. 98
Обвеселитися дзеясл., зв. Развесяліцца, прыйсці ў добры настрой.
с. 98
Обвеселяти дзеясл. Весяліц; рабіць вясёлым.
с. 98
Обвесити дзеясл. 1. Тое, што і обесити ў 1 знач. 2. Тое, што і обесити ў 2 знач.
с. 98
Обвести дзеясл. 1. Абнесці, абгарадзіць (мурам, сцяной і пад.); акружыць (ровам). 2. Раскінуць, распасцерці. 3. Засведчыць; давесці з дапамогай сведкаў. 4. Агледзець; абследаваць правільнасць правядзення граніц зямельных участкаў з дапамогай сведкаў. 5. Паставіцца да каго-н. пэўным чынам; абысціся так ці інакш з кім-н.
с. 98
Обвести дзеясл. 1. Апавясціць; давесці да ведама з дапамогай афіцыйнага пісьмовага паведамлення. Параўн. обестити. 2. Аб’явіць; назваць.
с. 99
Обвеститися дзеясл. зв. Паведаміць аб сваім знаходжанні дзе-н. або прыбыцці куды-н.
с. 100
Обвестка наз. Від падатку, які купцы павінны былі плаціць пры паведамленні аб сваім прыбыцці на месца гандлю. Параўн. обестка.
с. 100
Обвешенье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. обвесити ў 2 знач. 2. Прадметы, упрыгожанні і пад., якімі абвешана што-н.
с. 100
Обвешченье гл. обвещенье
с. 100
Обвещанье наз. Дзеянне па дзеясл. обвещати ў 1 знач.
с. 100
Обвещати дзеясл. 1. Абвяшчаць, даводзіць да ведама, паведамляць. 2. Урачыста аб’яўляць.
с. 101
Обвещатися дзеясл. зв. Паведамляць аб сваім знаходжанні дзе- н. або аб прыбыцці куды-н.
с. 101
Обвещение гл. обвещенье
с. 101
Обвещеный гл. обвещоный
с. 101
Обвещенье, обвешченье, обвещение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. обвестити ў 1 знач. 2. Афіцыйнае пісьмовае паведамленне, звычайна з выклікам куды-н. 3. Абвяшчэнне, паведамленне аб чым-н.
с. 101
Обвещивати дзеясл., шматкр. ад обвещати ў 1 знач.
с. 102
Обвещоный, обвещеный дзеепрым. 1. Ад обвестити ў 1 знач. 2. Аб’яўлены, абнародаваны. Листъ обвещоный гл. листъ.
с. 102
Обвивати дзеясл. 1. Абвіваць, абмотваць што-н. вакол чаго-н. 2. Абгортваць, укручваць у што-н.
с. 102
Обвинение гл. обвиненье
с. 102
Обвиненый, обвиненный I дзеепрым. ад обвинути.
с. 102
Обвиненый, обвиненный II дзеепрым. 1. Ад обвинити. 2. У знач. наз. Асоба, якая лічыцца вінаватай у чым-н. і прыцягваецца да судовага разбору. 3. Прыпісаны каму-н.; узведзены на каго-н. (пра віну, паклёп і пад.).
с. 103
Обвиненье, обвинение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. обвинити. 2. Процізаконны ўчынак, у якім абвінавачваецца хто-н. 3. Абвінаваўчае заключэнне.
с. 103
Обвинити дзеясл. Абвінаваціць ва ўчыненні процізаконных дзеянняў; палічыўшы вінаватым у чым-н., прыцягнуць да судовага разбору. Параўн. обвиновати, обвиноватити.
с. 104
Обвинитися дзеясл., зв. ад обвинити.
с. 105
Обвиннейшый прым. Які ў большай ступені вінаваты ва ўчыненні процізаконных дзеянняў.
с. 105
Обвинованый дзеепрым. ад обвиновати.
с. 105
Обвиновати дзеясл. Тое, што і обвинити.
с. 105
Обвиноватити дзеясл. Тое, што і обвинити.
с. 105
Обвинути, абвинути дзеясл. Абвінуць, абкруціць, абгарнуць.
с. 105
Обвинутый дзеепрым. ад обвинути.
с. 105
Обвиняти, обвинять дзеясл. 1. Абвінавачваць; лічыць каго-н. вінаватым у чым-н. 2. Асуджаць; папракаць за што-н. 3. Выступаць у якасці абвінаваўцы.
с. 105
Обвити дзеясл. 1. Абгарнуць, абвінуць, укруціць у што-н. 2. Абвіць, абматаць вакол чаго-н. // перан.
с. 106
Обвитися дзеясл., зв. ад обвити ў 2 знач.
с. 106
Обвитый дзеепрым. ад обвити ў 2 знач.
с. 106
Обвлачити дзеясл. Абвалачы, пакрыць сабой з усіх бакоў.
с. 106
Обводити, обводзити дзеясл. 1. Абносіць, агароджваць (мурам, сцяной і пад.). 2. Сведчыць; даводзіць з дапамогай сведкаў. 3. Аглядаць; абследаваць правільнасць правядзення граніц зямельных участкаў з дапамогай сведкаў. 4. Водзячы каго-н., наведваць многія месцы. 5. Праводзіць каго-н. кружным шляхам.
с. 107
Обводъ наз. 1. Тэрыторыя, зямельны ўчастак з пэўнымі межамі. Параўн. обвоженье ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. обводити ў 3 знач. Параўн. обвоженье ў 2 знач.
с. 107
Обвоженый дзеепрым. ад обводити ў 2 знач.
с. 108
Обвоженье наз. 1. Тое, што і обводъ у 1 знач. 2. Тое, што і обводъ у 2 знач.
с. 108
Обвоживанье наз. Сведчанне; давядзенне з дапамогай сведкаў.
с. 108
Обволаный, обваланый дзеепрым. 1. Ад обволати ў 1 знач. 2. Ад обволати ў 2 знач.
с. 108
Обволанье наз. Дзеянне па дзеясл. обволати ў 1 знач. Параўн. обоволанье.
с. 109
Обволати, обвалати, обволать дзеясл. 1. Абвясціць, аб’явіць, абнародаваць. Параўн. оволати. 2. Афіцыйна прызнаць каго-н. кім-н. 3. Праславіць; зрабіць вядомым.
с. 109
Обволочи дзеясл. Акружыць, абкруціць, абвіць.
с. 110
Обволхвовавший дзеепрым. у знач. наз. Той, хто наслаў чары (на каго-, што-н.).
с. 110
Обволываный дзеепрым. ад обволывати.
с. 110
Обволывати дзеясл. Абвяшчаць, аб’яўляць, абнародаваць.
с. 110
Обвоняти дзеясл. Тое, што і обоняти ў 1 знач.
с. 110
Обвыкнути дзеясл. Прывыкнуць; асвоіцца з кім-, чым-н. Параўн. обыкнути.
с. 110
Обвязанный гл. обвязаный II
с. 110
Обвязаный I дзеепрым. ад обвязати I.
с. 110
Обвязаный II, обвезаный, обвязанный дзеепрым. ад обвязати II.
с. 110
Обвязанье наз. Дзеянне па дзеясл. обвязати II. Параўн. обвезенье.
с. 111
Обвязати, обвезати I дзеясл. Абвязаць, абматаць што-н. вакол чаго-н. Параўн. обязати I.
с. 111
Обвязати, обвезати II дзеясл. Абавязаць, ускласці на каго-н. якія-н. абавязкі; звязаць (клятвай, абяцаннем і пад.). Параўн. обязати II.
с. 111
Обвязатися, обвезатисе, обвезатися дзеясл., зв. ад обвязати II.
с. 112
Обвязити дзеясл. Зняволіць, пасадзіць у цямніцу.
с. 112
Обвязка наз. Абвязка, павязка.
с. 112
Обвязованый дзеепрым. ад обвязовати I.
с. 112
Обвязовати I дзеясл. Абвязваць, абмотваць што-н. вакол чаго-н.
с. 112
Обвязовати II, обвезовати дзеясл. Абавязваць; ускладаць на каго-н. якія-н. абавязкі.
с. 112
Обвязоватися I дзеясл., зв. ад обвязовати I. Обвязоватися земными ланцухами — станавіцца залежным ад жыццёвых турбот, жыць мірскімі інтарэсамі.
с. 113
Обвязоватися II, обвезоватися, обвязыватися дзеясл., зв. ад обвязовати II.
с. 113
Обвязокъ наз. Тое, што і обовязокъ.
с. 113
Обвязыватися гл. обвязоватися II
с. 113
Обганбити дзеясл. Зганьбіць, зняславіць.
с. 113
Обгледетися дзеясл. зв. Агледзецца; паглядзець вакол сябе.
с. 113
Обглядати дзеясл. Аглядаць; заглядваць усюды, шукаючы што-н.
с. 114
Обгноевати дзеясл. Забруджваць.
с. 114
Обголошоный дзеепрым. Прачытаны ўголас.
с. 114
Обгоняти дзеясл. Адганяць, праганяць.
с. 114
Обгорети дзеясл. Абгарэць, атрымаць пашкоджанні ад агню.
с. 114
Обгородити дзеясл. Абгарадзіць; паставіць агароджу вакол чаго-н.
с. 114
Обгороженый дзеепрым. ад обгородити. // перан. Ахаваны, абаронены.
с. 114
Обгортати дзеясл. Ісці кружным шляхам.
с. 114
Обдарати гл. обдаряти
с. 114
Обдареный, обдароный дзеепрым. 1. Ад обдарити ў 1 знач. // перан. 2. Ад обдарити ў 2 знач.
с. 114
Обдаренье наз. Дзеянне па дзеясл. обдарити ў 1 знач. // перан.
с. 115
Обдарити, обдарыти дзеясл. 1. Абдарыць; надзяліць падарункамі. // перан. Параўн. обдаровати ў 1 знач. 2. // перан. Адарыць; багата надзяліць якімі-н. якасцямі, здольнасцямі, уласцівасцямі. Параўн. обдаровати ў 2 знач.
с. 115
Обдарованый дзеепрым. 1. Ад обдаровати ў 1 знач. 2. Ад обдаровати ў 2 знач.
с. 116
Обдарованье наз. Дзеянне па дзеясл. обдаровати ў 1 знач.
с. 116
Обдаровати дзеясл. 1. Тое, што і обдарити ў 1 знач. 2. // перан. Тое, што і обдарити ў 2 знач.
с. 116
Обдаровывати дзеясл. Тое, што і обдаряти ў 1 знач.
с. 117
Обдароный гл. обдареный
с. 117
Обдартый дзеепрым. Аграблены, абрабаваны.
с. 117
Обдартье наз. Аграбленне, абрабаванне.
с. 117
Обдарыти гл. обдарити
с. 117
Обдаряти, обдарати дзеясл. 1. Абдорваць; надзяляць падарункамі. Параўн. обдаровывати. 2. // перан. Адорваць; багата надзяляць якімі-н. якасцямі, здольнасцямі.
с. 117
Обдарятися дзеясл., зв. ад обдаряти ў 2 знач.
с. 117
Обдержаный дзеепрым. ад обдержати ў 3 знач.
с. 117
Обдержати дзеясл. 1. Дабіцца, дамагчыся ўлады над чым-н., завалодаць чым-н. 2. Атрымаць што-н. шляхам намаганняў, барацьбы. 3. // перан. Ахапіць; апанаваць; уключыць у сферу свайго ўздзеяння.
с. 117
Обдержащий дзеепрым. ад обдержати ў 3 знач.
с. 118
Обдерживати дзеясл. Трымаць што-н. у сваёй уладзе; валодаць чым-н. Параўн. обдржати.
с. 118
Обдержимый дзеепрым. ад обдержати ў 3 знач.
с. 118
Обдилание наз. Будаванне; уладкаванне.
с. 118
Обдирати дзеясл. //перан. Грабіць, рабаваць.
с. 118
Обдираючий дзеепрым. ад обдирати.
с. 118
Обдирокъ наз. Абрывак.
с. 118
Обдржание наз. Падтрымка; апора; утрыманне.
с. 119
Обдржати дзеясл. Тое, што і обдерживати.
с. 119
Обдукция наз. Дакумент аб выніках судова-медыцынскага ўскрыцця.
с. 119
Обегати дзеясл. Аббягаць; бегучы ў абход, абмінаць каго-, што-н. // перан. Пазбягаць; старацца не рабіць чаго-н.
с. 119
Обегреванье наз. Тое, што і обогреванье.
с. 119
Обегчи, обечи дзеясл. 1. Абабегчы; бягом зрабіць круг вакол чаго-н. 2. Паспешліва наведаць усе або многія мясціны. Параўн. обежати ў 1 знач.
с. 119
Обедати дзеясл. Абедаць, есці абед. Параўн. обедовати.
с. 119
Обедаючий дзеепрым. у знач. наз. Той, хто абедае.
с. 120
Обедве гл. обадва
с. 120
Обедвы гл. обадва
с. 120
Обедити дзеясл. Прыгнесці; паставіць у цяжкія ўмовы.
с. 120
Обедний прым. ад обедня.
с. 120
Обедня наз. Абедня (набажэнства ў хрысціян, якое адбываецца раніцай або днём).
с. 120
Обедовати, обедовать дзеясл. Тое, што і обедати.
с. 120
Обедъ, обидъ наз. 1. Абед (яда сярод дня); форма прыёму гасцей. Параўн. обядъ у 1 знач. 2. Ежа для спажывання ў час абеду. Параўн. обядъ у 2 знач. 3. Абедзенны час.
с. 120
Обедьве гл. обадва
с. 121
Обежати, обежать дзеясл. 1. Тое, што і обегчи ў 2 знач. 2. Акружыць, узяць у кальцо; асадзіць.
с. 121
Обеженье наз. Дзеянне па дзеясл. обежати ў 2 знач.
с. 121
Обежратися дзеясл. Тое, што і обожратися.
с. 122
Обезати I гл. обязати I
с. 122
Обезати II гл. обязати II
с. 122
Обезатисе гл. обязатися
с. 122
Обезпечати дзеясл. Супакойваць; рассейваць трывогу, хваляванне.
с. 122
Обезпечатися дзеясл., зв. ад обезпечати.
с. 122
Обезпеченый дзеепрым. ад обезпечити.
с. 122
Обезпеченье наз. Дзеянне па дзеясл. обезпечити.
с. 122
Обезпечиватися дзеясл. Супакойвацца; пераставаць трывожыцца, хвалявацца.
с. 122
Обезпечити дзеясл. Засцерагчы ад небяспекі.
с. 122
Обезпечитися дзеясл. зв. 1. Ад обезпечити ў 1 знач. 2. Супакоіцца; перастаць трывожыцца, хвалявацца.
с. 122
Обезряный прым. Бачны, аглядны.
с. 123
Обезславенье наз. Ганьба, знявага.
с. 123
Обезстудити дзеясл. Абняславіць, зганьбіць, асарамаціць.
с. 123
Обезстужатися дзеясл. зв. Пазбаўляцца сораму.
с. 123
Обезчествованый дзеепрым. Зняважаны.
с. 123
Обезчестевати дзеясл. Ганьбаваць, няславіць.
с. 123
Обезчестеный дзеепрым. ад обезчестити.
с. 123
Обезчестити дзеясл. Абняславіць; зганьбіць.
с. 123
Обезчестье наз. Абняслаўленне; ганьбаванне.
с. 123
Обезъяна, обезъана наз. Малпа.
с. 123
Обезьествие наз. Адсутнасць ежы.
с. 124
Обеймати дзеясл. Тое, што і обнимати.
с. 124
Обеймовати дзеясл. // перан. Ахопліваць, авалодваць поўнасцю (пра пачуцці, думкі і пад.).
с. 124
Обейсте гл. обейстье
с. 124
Обейстисе, обейстьсе дзеясл. 1. Абысціся; задаволіцца тым, што ёсць у наяўнасці. 2. Паставіцца пэўным чынам да каго-, чаго-н.
с. 124
Обейстье, обейсте наз. Тое, што і обыйстье ў 1 знач.
с. 124
Обейстьсе гл. обейстисе
с. 124
Обелга гл. обелкга
с. 124
Обелженый гл. обелжоный
с. 124
Обелженье, обельженье наз. Дзеянне па дзеясл. обелжити.
с. 124
Обелжити, обелжыти, обельжити, обельжыти дзеясл. Абразіць, зняважыць.
с. 125
Обелжоный, обелженый, обельжоный дзеепрым. ад обелжити.
с. 125
Обелжыти гл. обелжити
с. 125
Обелити дзеясл. // перан. Зрабіць чыстым у маральных адносінах.
с. 125
Обелитися дзеясл., зв. ад обелити. // перан.
с. 125
Обелкга, обелга, обельга, обелькга наз. Абраза, знявага.
с. 125
Обель, абель, обелъ прысл. У поўную ўласнасць; цалкам, поўнасцю; зусім. На обель — назусім, назаўсёды.
с. 126
Обельга гл. обелкга
с. 126
Обельженье гл. обелженье
с. 126
Обельживость наз. Абраза, знявага.
с. 126
Обельжити гл. обелжити
с. 126
Обельжоный гл. обелжоный
с. 126
Обельжыти гл. обелжити
с. 127
Обелькга гл. обелкга
с. 127
Обельный прым. ад обель.
с. 127
Оберане гл. оберанье
с. 127
Обераный, оберэный дзеепрым. ад оберати ў 2 знач.
с. 127
Оберанье, оберане наз. Дзеянне па дзеясл. оберати ў 2 знач.
с. 127
Оберати дзеясл. 1. Тое, што і обирати ў 1 знач. 2. Тое, што і обирати ў 2 знач.
с. 127
Обератися, обератисе дзеясл., зв. ад оберати ў 2 знач.
с. 127
Обервати дзеясл. Тое, што і оборвати ў 1 знач.
с. 128
Оберегати дзеясл. Ахоўваць, сцерагчы.
с. 128
Обережение наз. Ахоўванне каго-, чаго-н. ад чыіх-н. нападкаў, варожых дзеянняў.
с. 128
Оберечи дзеясл. Аберагчы.
с. 128
Оберненый дзеепрым. 1. Ад обернути I у 2 знач. 2. Ад обернути I у 3 знач. 3. Ад обернути I у 4 знач. 4. Ад обернути I у 6 знач. 5. Ад обернути I у 7 знач. 6. Ад обернути I у 10 знач. Оберненый внивечъ гл. внивечъ; оберненый ни въ во што (ни у во што, у ни ве што) — зведзены на нішто; адменены; скасаваны.
с. 128
Оберненье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. обернути I у 2 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. обернути I у 3 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. обернути I у 6 знач. Оберненье внивецъ(внивечъ, внивечь) гл. внивечъ.
с. 129
Обернути I дзеясл. 1. Паваліць на бок; перавярнуць дагары; перакуліць. // перан. Пераўтварыць; перабудаваць. 2. Павярнуць што-н. назад, убок, куды-н.; варочаючы, змяніць становішча каго-, чаго-н. 3. Накіраваць; прызначыць; прымяніць (пра сродкі). 4. Накіраваць, даць пэўны напрамак развіццю якога-н. дзеяння, з’явы; абярнуць на каго-н., супраць каго-н. 5. // перан. Схіліць да чаго-н., выклікаць прыхільнасць. 6. // перан. Ператварыць; змяніць; перавесці адну якасць у другую. 7. // перан. Ператварыць адну істоту, з’яву або прадмет з дапамогай чараў у іншую. 8. // перан. Абрушыць, накіраваць на каго-н. што-н. 9. // перан. Змяніць, прыдаць іншы напрамак чаму-н. 10. // перан. Сканцэнтраваць, скіраваць увагу, погляд на што-н.; аддаць перавагу чаму-н. 11. Тое, што і обернутися ў 2 знач. 12. Тое, што і обернутися ў 10 знач. Обернути внивечъ (вневечъ, внивечь) — гл. внивечъ; обернути въ ни во што(въ ни ве што) — звесці на нішто; адмяніць; скасаваць.
с. 129
Обернути II дзеясл. Абвярнуць, абкруціць.
с. 132
Обернутися, обернутисе дзеясл. зв. 1. Перавярнуцца, перакуліцца. 2. Павярнуць галаву, тулава назад, убок; аглянуцца, павярнуцца. Параўн. обернути ў 11 знач. 3. Звярнуцца з чым-н. да каго-н. 4. Павярнуцца; нечакана набыць іншы напрамак. 5. Вярнуцца назад, куды-н. 6. Накіравацца; мець пэўны напрамак. 7. // перан. Змяніцца, набыць іншы сэнс. 8. // перан. Схіліцца да каго-н.; выклікаць прыхільнасць да чаго-н. 9. // перан. Змяніцца; ператварацца ў новую якасць. 10. // перан. Ператварыцца ў каго-, што-н. пры дапамозе чараў. Параўн. обернути ў 12 знач. 11. Паказацца, з’явіцца; павярнуцца дзе-н. 12. Сустрэцца. Обернутися внивечъ(вневечь, внивецъ, внивечь) гл. внивечъ; обернутися въ ни во што — сысці на нішто; скасавацца.
с. 132
Обернутый дзеепрым. 1. Ад обернути ў 3 знач. 2. Ліквідаваны.
с. 134
Оберстерлейтенантъ наз. Старшы лейтэнант.
с. 134
Обертаный дзеепрым. ад обертати ў 1 знач.
с. 134
Обертанье наз. Дзеянне па дзеясл. обертати ў 1 знач. Параўн. обертаньеся.
с. 135
Обертаньеся наз. Тое, што і обертанье.
с. 135
Обертати, обертать дзеясл. 1. Варочаць, вярцець, круціць. 2. Прызначаць; выкарыстоўваць. 3. Накіроўваць што-н. супраць каго-н. 4. Аддаваць. 5. Акружаць. 6. // перан. Сканцэнтроўваць, скіроўваць на што-н. (увагу, думку і пад.). 7. // перан. Ператвараць адну якасць у другую. 8. // перан. Схіляць да каго-, чаго-н. Обертати внивечъ — зводзіць на нішто; адмяняць; скасоўваць.
с. 135
Обертатися, обертатисе дзеясл. зв. 1. Ад обертати ў 1 знач. 2. Паварочвацца куды-н.; абарочвацца. 3. Звяртацца з чым-н. да каго-н. 4. Знаходзіцца дзе-н. 5. Ад обертати ў 7 знач. 6. Ад обертати ў 8 знач.
с. 136
Обертаючий дзеепрым. Обертаючий внивечъ — гл. внивечъ.
с. 136
Обертети дзеясл. Абвярцець, абкруціць, абгарнуць.
с. 136
Обертка наз. Тое, чым абгорнута што-н.; абгортка.
с. 136
Оберучъ прысл. Аберуч.
с. 137
Оберэный гл. обераный
с. 137
Обесить, обесити дзеясл. 1. Павесіць; надаць чаму-н. вісячае становішча. Параўн. обвесити ў 1 знач. 2. Пакараць смерцю цераз павешанне. Параўн. обвесити ў 2 знач.
с. 137
Обеситися, обеситисе дзеясл. зв. 1. Ад обесити ў 1 знач. 2. Ад обесити ў 2 знач.
с. 137
Обесланье наз. Тое, што і обосланье.
с. 137
Обеспечатися дзеясл. зв. Забяспечвацца.
с. 137
Обеспечность наз. Забяспечанасць.
с. 138
Обестити дзеясл. Тое, што і обвестити ў 1 знач.
с. 138
Обеститися дзеясл., зв. ад обестити.
с. 138
Обестка наз. Тое, што і обвестка.
с. 138
Обестный прым. ад обестка.
с. 138
Обестье наз. 1. Паведамленне, апавяшчэнне. 2. Абрад, рытуал. 3. Абыходак, утрыманне.
с. 138
Обесчивати дзеясл. Паведамляць, апавяшчаць.
с. 138
Обета наз. Ахвяра; аплатка.
с. 139
Обетница наз. 1. Абяцанне. Параўн. обетность. 2. Тое, што абяцалі. Параўн. обитница.
с. 139
Обетность наз. Тое, што і обетница ў 1 знач.
с. 139
Обетование наз. Абяцанне; запавет.
с. 139
Обетованый, обетованный дзеепрым. 1. Ад обетовати. 2. У знач. прым. Обетованная земля гл. земля ў 8 знач.
с. 139
Обетовати дзеясл. Абяцаць.
с. 140
Обетшавший дзеепрым. 1. // перан. Зняможаны, знясілены. 2. У знач. наз. Той, хто пастарэў, знясілеў.
с. 140
Обетшание наз. Састарэласць.
с. 140
Обетшати дзеясл. 1. Пастарэць; аслабець. 2. Струхнець; страціць жыццёвасць.
с. 140
Обетъ наз. 1. Ахвяра. 2. Абяцанне.
с. 140
Обецадло наз. Алфавіт.
с. 141
Обецание гл. обецанье
с. 141
Обецаный, обецанный дзеепрым. ад обецати. Обецаная(обецанная)земля гл. земля ў 8 знач.
с. 141
Обецанье, обецание наз. Дзеянне па дзеясл. обецати.
с. 141
Обецати дзеясл. Абяцаць, даваць абяцанне што-н. зрабіць, аддаць каму-н. Параўн. обещати, обицати.
с. 142
Обецатися, обецатисе, обяцатися дзеясл., зв. ад обецати.
с. 142
Обецевати гл. обецовати
с. 142
Обецне, обецно прысл. Цяпер; зараз, у гэты момант.
с. 142
Обецность наз. 1. Наяўнасць; прысутнасць. 2. Абяцанне.
с. 143
Обецный, обэцный прым. Наяўны, прысутны.
с. 143
Обецованый дзеепрым. ад обецовати.
с. 143
Обецованье наз. Дзеянне па дзеясл. обецовати.
с. 143
Обецовати, обецевати, обецовать, обецывати дзеясл., шматкр. ад обецати.
с. 144
Обецоватися, обецоватисе, обецыватися дзеясл., зв. ад обецовати.
с. 144
Обецовать гл. обецовати
с. 144
Обецуючий дзеепрым. ад обецовати.
с. 144
Обецывати гл. обецовати
с. 144
Обецыватися гл. обецоватися
с. 145
Обечай гл. обычай
с. 145
Обечати гл. обещати
с. 145
Обечи гл. обегчи
с. 145
Обечне прысл. Звычайна.
с. 145
Обешене гл. обешенье
с. 145
Обешение гл. обешенье
с. 145
Обешеный гл. обешоный
с. 145
Обешенье, обешене, обешение наз. Павешанне, пакаранне смерцю.
с. 145
Обешоный, обешеный дзеепрым. Павешаны, пакараны смерцю.
с. 145
Обещавшийся дзеепрым. у знач. наз. Той, хто абяцаў.
с. 145
Обещание гл. обещанье
с. 145
Обещаный дзеепрым. ад обещати.
с. 145
Обещанье, обещание наз. Дзеянне па дзеясл. обещати.
с. 146
Обещати, обечати дзеясл. Тое, што і обецати.
с. 146
Обещатися дзеясл., зв. ад обещати.
с. 146
Обещающий дзеепрым. ад обещати.
с. 146
Обещникъ наз. Саўдзельнік, удзельнік.
с. 146
Обжалование гл. обжалованье
с. 146
Обжалованый, обжалованный дзеепрым. 1. Ад обжаловати. Обжалованая (обжалованная)сторона гл. сторона. 2. У знач. наз. Асоба, якой прад’яўлены судовы іск; абвінавачаны.
с. 147
Обжалованье, обжалование наз. Абвінавачанне.
с. 147
Обжаловати дзеясл. Абвінаваціць, абскардзіць; падаць скаргу на каго-н.
с. 148
Обжарство наз. Тое, што і обжирство.
с. 148
Обжартый прым. Абжорлівы.
с. 148
Обжарца наз. Тое, што і обжирца.
с. 148
Обживати дзеясл. Абжываць.
с. 149
Обживающий дзеепрым. ад обживати.
с. 149
Обживение наз. Дзеянне па дзеясл. обживити.
с. 149
Обживити дзеясл. // перан. Ажывіць; вярнуць да жыцця.
с. 149
Обжиратися дзеясл. зв. Абжырацца.
с. 149
Обжирливый, обжырливый прым. Абжорлівы.
с. 149
Обжирство, обжырство наз. Абжорства. // перан. Зайздрасць; прагавітасць. Параўн. обжарство.
с. 149
Обжирца, обжырца наз. Абжора. Параўн. обжарца.
с. 150
Обжорлый прым. Абжорлівы.
с. 150
Обжырливый гл. обжирливый
с. 150
Обжырство гл. обжирство
с. 150
Обжырца гл. обжирца
с. 150
Обжити дзеясл. Аджыць; зноў набыць адчувальнасць, здольнасць дзейнічаць (пра часткі цела).
с. 150
Обзиранье наз. Дзеянне па дзеясл. обзирати.
с. 150
Обзирати дзеясл. Аглядаць.
с. 150
Обзиратися дзеясл. зв. Аглядвацца. // перан. Аглядвацца на мінулае, каб даць новую ацэнку.
с. 150
Обзоръ наз. Агляд; парадак.
с. 150
Обиавити дзеясл. Тое, што і объявити ў 1 знач.
с. 150
Обиавовати дзеясл. Адкрываць; агаляць.
с. 151
Обиваный дзеепрым. ад обивати ў 1 знач.
с. 151
Обиванье наз. Абіванне.
с. 151
Обиватель гл. обыватель
с. 151
Обивати, обивать, обывати дзеясл. 1. Абіваць, прыбіваць, пакрываючы, абцягваючы што-н. 2. Адбіваць што-н.; прычыняць боль. 3. Абіваць; удараючы, ачышчаць ад чаго-н. 4. Утрамбоўваць, укладваць. 5. Адбіваць; адхіляць каго-н. ад чаго-н.
с. 151
Обида наз. Крыўда. Не выдати в обиду — абараніць; заступіцца.
с. 151
Обидва ліч. Тое, што і обадва.
с. 152
Обиденый дзеепрым. ад обидети.
с. 152
Обидети, обидити дзеясл. Пакрыўдзіць.
с. 152
Обидець наз. Тое, што і обидникъ.
с. 152
Обидимый дзеепрым. Пакрыўджаны.
с. 152
Обидитель наз. Тое, што і обидникъ.
с. 152
Обидити гл. обидети
с. 152
Обидникъ наз. Крыўдзіцель. Параўн. обидець, обидитель.
с. 152
Обидно прысл. Крыўдна.
с. 152
Обидный прым. Крыўдны.
с. 153
Обидолюбець наз. Той, хто любіць крыўдзіць.
с. 153
Обидъ гл. обедъ
с. 153
Обидящий дзеепрым. 1. Ад обидети. 2. У знач. наз. Крыўдзіцель.
с. 153
Обижати дзеясл. Крыўдзіць.
с. 153
Обижающий дзеепрым. ад обижати.
с. 153
Обиженый, обижоный дзеепрым. 1. Ад обидети. 2. У знач. наз. Той, каго пакрыўдзілі.
с. 153
Обизрети гл. обозрети
с. 153
Обилие, обилье наз. Мноства, вялікая колькасць.
с. 153
Обилно гл. обильно
с. 153
Обилство наз. Мноства.
с. 154
Обилье гл. обилие
с. 154
Обильно, обилно прысл. Многа, багата.
с. 154
Обиновение наз. Неўразуменне; страх.
с. 154
Обинутися дзеясл. зв. // перан. Быць у нерашучасці; сумнявацца; памыляцца.
с. 154
Обирание гл. обиранье
с. 154
Обираный дзеепрым. ад обирати ў 2 знач.
с. 154
Обиранье, обирание наз. 1. Дзеянне па дзеясл. обирати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. обирати ў 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. обирати ў 5 знач.
с. 154
Обирати дзеяся. 1. Выбіраць; адбіраць; вылучаць адно з многага. Параўн. оберати ў 1 знач. 2. Выбіраць (на пасаду). Параўн. оберати ў 2 знач. 3. Абіраць; знімаць плады; сабіраць ураджай. 4. Абклёўваць; клюючы, абшчыпваць усё з усіх бакоў. 5. Збіраць (падаткі). 6. Адбіраць у каго-н. што-н. сілай, па-разбойніцку напаўшы.
с. 155
Обиратися дзеясл., зв. ад обирати ў 1 знач.
с. 156
Обитати дзеясл. Жыць; пражываць.
с. 156
Обитающий дзеепрым. у знач. наз. Жыхар, прабывальнік.
с. 156
Обителище наз. Тое, што і обитель у 1 знач.
с. 156
Обитель, обытель наз. 1. Жыллё. // перан. Параўн. обителище. 2. Манастыр.
с. 156
Обити дзеясл. 1. Абабіць, пакрыць; прыбіць. 2. Паразіць; перамагчы; разбіць. 3. Папсаваць, пашкодзіць.
с. 157
Обитница наз. Тое, што і обетница ў 2 знач.
с. 157
Обитовати дзеясл. Знаходзіцца, прабываць дзе-н.
с. 157
Обитте гл. обитье
с. 157
Обитце гл. обитье
с. 157
Обитый дзеепрым. 1. Абабіты. 2. У знач. прым. 3 пашкоджаннямі на паверхні чаго-н.
с. 157
Обитье, обитте, обитце, обице наз. 1. Дзеянне па дзеясл. обити ў 1 знач. 2. Абіўка; матэрыял, якім абіваюць або абабіта што-н.
с. 157
Обицати дзеясл. Тое, што і обецати.
с. 158
Обице гл. обитье
с. 158
Обичай гл. обычай
с. 158
Обиянье наз. Абіванне.
с. 158
Обияти дзеясл. Ачышчаць.
с. 158
Обквитый, обквитный прым. Тое, што і обфитый.
с. 158
Обкладати дзеясл. Абкладаць, пакрываць суцэльнай масай.
с. 158
Обкладовати дзеясл., шматкр. ад обкладати.
с. 158
Обкликати дзеясл. Апавяшчаць. Параўн. обликати.
с. 158
Обкосити дзеясл. Абкасіць.
с. 158
Обкошенье наз. Абкошванне.
с. 159
Обкошывати дзеясл. Абкошваць.
с. 159
Обкружати дзеясл. Тое, што і окружати ў 1 знач.
с. 159
Обкружити дзеясл. Тое, што і окружити ў 3 знач.
с. 159
Обкружовати дзеясл. Акружваць, браць у кальцо.
с. 159
Облава наз. 1. Аблава. 2. Пра асоб, якія робяць аблаву. 3. Від павіннасці.
с. 159
Облавникъ наз. Той, хто робіць аблаву.
с. 159
Облагодити дзеясл. Задобрыць; угаварыць.
с. 159
Обладанье, обладание наз. Валоданне; панаванне; улада.
с. 159
Обладарство наз. Улада; панаванне.
с. 159
Обладаръ наз. Уладар.
с. 159
Обладатель наз. Правіцель; уладар.
с. 160
Обладати дзеясл. Валодаць; кіраваць кім-, чым-н.
с. 160
Обладаючий, обладаючый дзеепрым. ад обладати.
с. 160
Обладающий дзеепрым. ад обладати. Параўн. обладаяй.
с. 160
Обладаяй дзеепрым. Тое, што і обладающий.
с. 160
Облажение гл. обложенье
с. 160
Облазнити дзеясл. Вымусіць.
с. 160
Облакатися дзеясл. зв. // перан. Тое, што і оболокатися ў 2 знач.
с. 160
Облакомитися дзеясл. зв. Спакусіцца, загарэцца жаданнем.
с. 160
Облакъ наз. 1. Тое, што і оболокъ. 2. Вялікая колькасць, мноства.
с. 160
Обламокъ, обланокъ наз. Зубчатая сцяна, умацаванне. Параўн. обломокъ у 3 знач.
с. 161
Облапити дзеясл. Абняць; прытуліць.
с. 161
Облапитися дзеясл., зв. ад облапити.
с. 161
Облапленье наз. Дзеянне па дзеясл. облапити.
с. 161
Облапляти, обляпляти дзеясл. Абнімаць. Параўн. облапяти.
с. 161
Облаплятися дзеясл., зв. ад облапляти.
с. 161
Облапляючий дзеепрым. у знач. наз. Той, хто абхватвае.
с. 162
Облапянье наз. Дзеянне па дзеясл. облапяти.
с. 162
Облапяти дзеясл. Тое, што і облапляти.
с. 162
Облапятися, облапятисе дзеясл., зв. ад облапяти.
с. 162
Обласкати дзеясл. Ласкава аднесціся да каго-н.
с. 162
Областити дзеясл. Авалодаць.
с. 162
Область наз. 1. Улада; панаванне. 2. Краіна або яе частка; тэрыторыя, край або іх частка.
с. 162
Облатокъ наз. Тое, што і оплатокъ.
с. 163
Облачатися дзеясл. зв. Апранацца.
с. 163
Облаченье наз. Дзеянне па дзеясл. облачитися.
с. 163
Облачитися дзеясл. зв. Апрануцца.
с. 163
Облачный прым. Воблачны.
с. 163
Облегати, облягати дзеясл. Акружаць; асаджваць.
с. 163
Облеглый, обляглый дзеепрым. Які акружаны.
с. 163
Облегчивати дзеясл. Станавіцца лягчэй; слабець (пра хваробу).
с. 163
Облегчити дзеясл. Змякчыць; паслабіць; зменшыць цяжар чаго-н. // перан. Облегчити душу — вызваліць ад чаго-н.
с. 163
Облежание наз. Дзеянне па дзеясл. облегати.
с. 164
Облежене гл. облеженье
с. 164
Облеженецъ, обляженецъ наз. Акружэнец. Параўн. облежоный у 2 знач.
с. 164
Облеженый гл. облежоный
с. 164
Облеженье, облежене, облежэнье, обляжение, обляженье наз. Акружэнне, асада.
с. 164
Облежоный, облеженый, обляженый, обляжоный дзеепрым. 1. Ад облечи I у 1 знач. 2. У знач. наз. Тое, што і облеженецъ.
с. 164
Облежэнье гл. облеженье
с. 165
Облезти дзеясл. 1. Страціць валасы. 2. Страціць верхні слой; аблупіцца.
с. 165
Обленети дзеясл. Тое, што і обленитися.
с. 165
Обленитися дзеясл. зв. Разленавацца. Параўн. обленети.
с. 165
Обленятися дзеясл. Станавіцца лянівым.
с. 165
Облесть наз. Падман; хітрасць.
с. 165
Облетати дзеясл. Аблятаць.
с. 165
Облетися гл. облитися
с. 165
Облецити дзеясл. Надзець на каго-н. што-н.
с. 165
Облецитися дзеясл., зв. ад облецити.
с. 166
Облеченный гл. облечоный
с. 166
Облеченый гл. облечоный
с. 166
Облеченье наз. Дзеянне па дзеясл. облечи II у 2 знач. // перан.
с. 166
Облечи I дзеясл. 1. Акружыць, асадзіць. 2. Спыніцца, затрымацца дзе-н. 3. Злегчы, захварэць.
с. 166
Облечи II дзеясл. 1. Апрануць. // перан. Пакрыць, ахутаць. 2. // перан. Надзяліць; агарнуць; прасякнуць; адарыць; напоўніць; зрабіць іншым; перамяніць.
с. 166
Облечися дзеясл. зв. 1. Апрануцца, надзець на сябе што-н. Параўн. облещися. 2. // перан. Напоўніцца; прасякнуцца. 3. // перан. Быць надзеленым, прасякнутым чым-н.
с. 167
Облечоный, облеченный, облеченый дзеепрым. 1. Ад облечи II у 1 знач. 2. Пакрыты; абкантаваны, абшыты. 3. Пакрыты, ахінуты суцэльнай заслонай. 4. Ад облечи II у 2 знач. // перан.
с. 167
Облещися дзеясл. зв. Тое, што і облечися ў 1 знач.
с. 167
Облеятися дзеясл. зв. Нацешыцца.
с. 167
Обливаный дзеепрым. ад обливати.
с. 167
Обливанье наз. Дзеянне па дзеясл. обливати. Обливанье слезъ — горкі плач.
с. 168
Обливати дзеясл. Паліваць; абліваць, абдаваць чым-н. Обливати слезами — горка плакаць. Параўн. облияти.
с. 168
Обливатися, обливатисе дзеясл. зв. Аблівацца, абдавацца чым-н. з усіх бакоў. 0бливатися слезами — горка плакаць.
с. 168
Облигацыя гл. обликгацыя
с. 168
Облигованный дзеепрым. ад обликговати.
с. 168
Облиговатися гл. обликговатися
с. 168
Облигъ гл. обликгъ
с. 169
Оближу прыназ. Паблізу, блізка (пры выражэнні прасторавых адносін).
с. 169
Облизовати дзеясл. Аблізваць.
с. 169
Обликати дзеясл. Тое, што і обкликати.
с. 169
Обликгация, облигацыя, обликгацея, обликгацыя наз. 1. Доўг; абавязацельства. 2. Тое, што і обликгъ I.
с. 169
Обликговати дзеясл. Абавязваць; браць на сябе ці ўскладаць на каго-н. якія-н. абавязацельствы.
с. 169
Обликговатися, облиговатися, обликговатисе дзеясл., зв. ад обликговати.
с. 170
Обликгъ I, облигъ, обликъ I наз. Распіска, даўгавое абавязацельства ў пісьмовай форме. Параўн. обликгацыя ў 2 знач.
с. 170
Обликъ, обликгъ II наз. Подъ обликомъ(обликгомъ) — пад выглядам; на падставе.
с. 170
Облистати дзеясл. Азарыць яркім бляскам, ззяннем; асвяціць; заззяць.
с. 171
Облити дзеясл. 1. Абліць; паліць. Кровью облити — праліць многа крыві; забіць многа людзей. // перан. встыдомъ облити — збянтэжыць; зняважыць, зняславіць. 2. // перан. Пакрыць, заліць.
с. 171
Облитися, облетися дзеясл., зв. ад облити ў 1 знач. Облитисе слезами — горка заплакаць; абліцца слязьмі; облетися кровью — заліцца кроўю, абкрывавіцца. // перан.
с. 171
Облитый дзеепрым. 1. Ад облити ў 1 знач. // перан. Кровью облитый — звязаны з праліццём крыві, забойствам. 2. Намазаны, заліты, пакрыты.
с. 171
Обличай наз. Тое, што і обличье ў 1 знач.
с. 172
Обличанье наз. Дзеянне па дзеясл. обличати ў 1 знач.
с. 172
Обличати дзеясл. 1. Публічна выяўляць, выкрываць што-н. ганебнае, непрыстойнае; абвінавачваць каго-н. у чым-н. ганебным, непрыстойным; асуджаць каго-н. за што-н. 2. Павучаць; навучаць; накіроўваць.
с. 172
Обличатися дзеясл., зв. ад обличати ў 1 знач.
с. 172
Обличающий дзеепрым. у знач. наз. Той, хто абвінавачвае каго-н. у чым-н.; асуджае каго-н. за што-н.
с. 172
Обличе гл. обличье
с. 172
Обличение, обличенье наз. 1. Публічнае выяўленне, выкрыццё чаго-н.; абвінавачванне каго-н. у чым-н.; асуджэнне каго-н. за што-н. 2. Выгляд, від. 3. Прызнанне; цвёрды і неаспрэчны доказ.
с. 172
Обличеный, обличоный дзеепрым. ад обличити ў 1 знач.
с. 173
Обличенье гл. обличение
с. 173
Обличети гл. обличити
с. 173
Обличие гл. обличье
с. 173
Обличитель наз. Выкрывальнік. Параўн. обличникъ.
с. 173
Обличити, обличети, обличыти дзеясл. 1. Публічна выявіць, выкрыць што-н.; абвінаваціць каго-н. у чым-н.; асудзіць за што- н. 2. Злічыць, палічыць, пералічыць.
с. 174
Обличковати дзеясл. Апазнаць што-н. крадзенае.
с. 174
Обличне прысл. Асабіста, уласнай асобай.
с. 174
Обличникъ наз. Тое, што і обличитель.
с. 175
Обличность наз. Аблічча, твар; асоба. Отъ обличности — ад каго-н.; передъ(предъ) обличностью — перад кім-н., у прысутнасці каго-н.; передъ обличность — да каго-н.;при обличности — у прысутнасці каго-н.
с. 175
Обличный прым. 1. Які мае адносіны да обличье ў 1 знач. 2. Прысутны.
с. 176
Обличоный гл. обличеный
с. 176
Обличче гл. обличье
с. 176
Обличъе гл. обличье
с. 176
Обличыти гл. обличити
с. 176
Обличье, обличе, обличие, обличче, обличъе наз. 1. Твар, аблічча; асоба. Отъ обличья(облича, обличъя) — ад каго-н.; передъ(предъ) обличьемъ (обличемъ) — перад кім-н. ; передъ (предъ) обличье (обличе) — перад каго-н.; да каго-н.; упасти (припасти) на обличье — пасці тварам уніз. Параўн. обличай. 2. Пярэдняя частка чаго-н., перад, фасад. 3. Паверхня чаго-н.; верхні пласт, слой чаго-н. 4. Стан; выгляд.
с. 176
Облияти дзеясл. Тое, што і обливати. // перан. Стыдомъ облияти — сарамаціць, ганьбіць.
с. 177
Облиятися дзеясл. зв. Облиятися слезами — горка плакаць; аблівацца слязьмі.
с. 177
Облияшъ наз. Апора, падтрымка.
с. 177
Облобызание наз. Дзеянне па дзеясл. облобызати.
с. 177
Облобызати дзеясл. Пацалаваць, пакрыць пацалункамі.
с. 178
Обловитися дзеясл. зв. Удачна папаляваць, аказацца з багатымі паляўнічымі трафеямі.
с. 178
Обловъ наз. 1. Тое, што здабыта на паляванні. 2. // перан. Карысць; барыш; прыбытак.
с. 178
Облога наз. Паклёп; ілжывае абвінавачванне.
с. 178
Облогъ наз. Аблога, даўно не воранае поле.
с. 178
Обложати дзеясл. Акружаць; пакрываць.
с. 178
Обложение гл. обложенье
с. 178
Обложеный гл. обложоный
с. 178
Обложенье, облажение, обложение наз. 1. Аблога, асада, акружэнне. 2. Паўната; тлустасць. 3. Лівень, залева.
с. 178
Обложины наз. Жалезная падстаўка на ножках, на якой ставіліся гаршкі над агнём.
с. 179
Обложити дзеясл. 1. Абкласці, аблажыць што-н. з усіх бакоў. 2. Абвязаць, абкруціць. 3. Пакрыць паверхню чаго-н. чым-н.; абліцаваць; абкантаваць; абшыць. 4. Акружыць войскам, пушкамі; асадзіць. 5. Загрузіць, нагрузіць; абцяжарыць. // перан. Падаць. 6. Абавязаць да выплаты чаго-н.; назначыць. 7. Апраўдаць, прызнаць невінаватым.
с. 179
Обложне прысл. Цяжка.
с. 180
Обложный прым. 1. Обложная хороба — цяжкае захворванне, якое прымушае хворага ляжаць у пасцелі. Параўн. обложоный у 10 знач. 2. Абложны, заложны.
с. 180
Обложоный, обложеный, обложонный дзеепрым. 1. Ад обложити ў 2 знач. // перан. Абвіты, аплецены. 2. Ад обложити ў 3 знач. 3. Ад обложити ў 4 знач. 4. Ад обложити ў 5 знач. 5. Ад обложити ў 6 знач. 6. Виною обложеный — абвінавачаны, які лічыцца вінаватым. 7. Пакрыты, абсыпаны чым-н. 8. // перан. Надзелены чым-н. Теломъ обложоный — які мае цялесную абалонку. 9. // перан. Ахоплены, апанаваны чым-н. Хоробою обложоный — які вымушаны па хваробе ляжаць у пасцелі. 10. У знач. прым. Тое, што і обложный у 1 знач.
с. 181
Облокъ наз. Тое, што і оболокъ.
с. 182
Обломитися дзеясл. зв. Праваліцца; праламацца.
с. 183
Обломокъ наз. 1. Абломак, кусок. 2. Акраец, луста, скіба. 3. Тое, што і обламокъ.
с. 183
Облочи дзеясл. Тое, што і оболочи ў 1 знач.
с. 183
Облочистый прым. Лёгкі; тонкі.
с. 183
Облочися дзеясл., зв. ад облочи.
с. 183
Облочити дзеясл. Апрануць, надзець.
с. 183
Облочитися, облочытисе дзеясл., зв. ад облочити.
с. 183
Облуда наз. 1. Здань, прывід, мара. 2. Фальш; крывадушнасць; прытворства; падман. 3. Спакуса.
с. 183
Облудживатися дзеясл. зв. Бадзяцца; блукаць; вандраваць.
с. 184
Облудитися дзеясл. зв. 1. Адбіцца, адстаць. 2. // перан. Памыліцца; саграшыць.
с. 184
Облудливость наз. Тое, што і облудность.
с. 184
Облудне прысл. 1. Ад облудный у 3 знач. 2. Распусна; грэшна.
с. 185
Облудникъ наз. Крывадушнік; ашуканец; прытворшчык.
с. 185
Облудность, облюдность наз. Фальш; крывадушнасць; няшчырасць; прытворства; падман. Параўн. облудливость.
с. 185
Облудный прым. 1. Заблудны; прыблудны. 2. Прывідны, зданевы, міражны. 3. Фальшывы; крывадушны; прытворны; няшчыры; падманны. 4. Ілжывы; неправаверны; адшчапенскі (у параўнанні з артадаксальнай хрысціянскай верай). 5. У знач. наз. Крывадушнік; ашуканец; адступнік.
с. 185
Облуженый гл. облужоный
с. 186
Облуженье наз. Няправільнасць; памылковасць; памылка.
с. 187
Облужоный, облуженый прым. Няправільны; памылковы.
с. 187
Облуканый дзеепрым. у знач. наз. Той, хто заблудзіўся.
с. 187
Облукъ наз. Абруч, вобад.
с. 187
Облупити, облюпити дзеясл. 1. Аблупіць, зняць верхні слой; ачысціць ад кары, шкарлупін, скуры і пад. 2. // перан. Аграбіць; абабраць.
с. 187
Облупленый дзеепрым. 1. Ад облупити ў 1 знач. 2. Ад облупити ў 2 знач. 3. У знач. прым. 3 якога аблупілі, знялі верхні слой; ачышчаны ад шкарлупін ці пад.
с. 188
Облупленье наз. Дзеянне па дзеясл. облупити ў 2 знач.
с. 188
Облупливати дзеясл. Зрываць, знімаць (адзенне).
с. 188
Облыгати дзеясл. Абгаворваць; ілжыва абвінавачваць; узводзіць паклёп.
с. 188
Облыгачъ наз. Паклёпнік.
с. 188
Облыгаючий дзеепръш. у знач. наз. Той, хто абгаворвае; ілжыва абвінавачвае; узводзіць паклёп.
с. 188
Облый прым. Круглы; акруглай формы.
с. 189
Облюбенецъ наз. Выбраннік; каханы; жаніх, малады. // перан. Небесный облюбенецъ — Ісус Хрыстос.
с. 189
Облюбеница, облюбенница наз. Выбранніца; каханая; нарачоная, нявеста. // перан. Царква. Параўн. облюбенка, облюбенца.
с. 189
Облюбенка наз. Тое, што і облюбеница.
с. 190
Облюбенница гл. облюбеница
с. 190
Облюбенца наз. Тое, што і облюбеница.
с. 190
Облюбенцовъ прым. ад облюбенецъ.
с. 190
Облюбити дзеясл. Аблюбаваць; выбраць. Параўн. облюбовати.
с. 190
Облюбовати дзеясл. Тое, што і облюбити.
с. 190
Облюдность гл. облудность
с. 190
Облюпити гл. облупити
с. 190
Облягати гл. облегати
с. 190
Обляглый гл. облеглый
с. 190
Обляженецъ гл. облеженецъ
с. 190
Обляжение гл. облеженье
с. 190
Обляженый гл. облежоный
с. 190
Обляженье гл. облеженье
с. 190
Обляжоный гл. облежоный
с. 190
Обляный дзеепрым. Абліты.
с. 191
Обляпляти гл. облапляти
с. 191
Обляти дзеясл. Кровью обляти — праліць многа людской крыві, забіць многа людзей.
с. 191
Обмавляти гл. обмовляти
с. 191
Обмавяти гл. обмовяти
с. 191
Обмагати дзеясл. Перамагаць, адольваць.
с. 191
Обмазаный дзеепрым. ад обмазати.
с. 191
Обмазати дзеясл. Абмазаць; намазаць.
с. 191
Обмалевати дзеясл. Пафарбаваць, памаляваць, пакрыць фарбай што-н.
с. 191
Обманение дзеясл. Падманванне, ашукванне.
с. 191
Обманитися дзеясл. зв. Ашукацца; спакусіцца.
с. 191
Обмеженный дзеепрым. Які ляжыць аб мяжу, які гранічыць мяжой з чым-н.
с. 191
Обмежекъ наз. Узмежжа, неўзараная зямля паміж палеткамі.
с. 191
Обмежу прысл. Цераз мяжу; побач. Параўн. обмежъ.
с. 191
Обмежъ прысл. Тое, што і обмежу.
с. 192
Обмеленье наз. Шатраванне, шатроўка.
с. 192
Обмена наз. Замена; падмена.
с. 192
Обменивати дзеясл. Заменьваць; падменьваць.
с. 192
Обменити дзеясл. 1. Абмяняць. 2. Змяніць; перамяніць.
с. 192
Обменитися дзеясл. зв. Змяніцца; памяняцца.
с. 192
Обменшати дзеясл. Змяншаць, памяншаць; аслабляць.
с. 193
Обменъ наз. Абмен.
с. 193
Обмеренье наз. // перан. Вызначэнне; абазначэнне.
с. 193
Обмерзенье наз. Адхіленне; агіда.
с. 193
Обмерити, обмерыти дзеясл. Абмераць, вымераць.
с. 193
Обмеркнути дзеясл. Аказацца заспетым цемнатой, аказацца ў цемры. Параўн. омеркнути.
с. 193
Обмеркший дзеепрым. ад обмеркнути.
с. 193
Обмерти дзеясл. 1. Самлець, страціць прытомнасць. Параўн. омерти. 2. Адмерці, страціць жыццяздольнасць; загінуць. 3. Прарасці.
с. 193
Обмерыти гл. обмерити
с. 193
Обминути дзеясл. Абмінуць, мінуць; абысці. Параўн. оминути ў 1 знач.
с. 194
Обмираючый дзеепрым. Які адмярае, траціць жыццяздольнасць, гіне.
с. 194
Обмитися гл. обмытися
с. 194
Обмова наз. 1. Абгавор, нагавор, паклёп. Параўн. обмовиско, обмовка. 2. Агаворка; тлумачэнне; апраўданне. Параўн. омова. 3. Нарада, абмеркаванне; пагадненне, узгадненне. 4. Просьба аб перанясенні тэрміну судовага працэсу; афіцыйная папера з такой заявай. 5. Заява стараны адказчыка адносна фармальна-юрыдычных неадпаведнасцей або недакладнасцей у позве з мэтай яго адхілення; афіцыйная папера з такой заявай.
с. 194
Обмовеный дзеепрым. ад обмовити ў 1 знач. Параўн. обмовленый.
с. 196
Обмовенье наз. Дзеянне па дзеясл. обмовити ў 1 знач. Параўн. обмовленье.
с. 196
Обмовиско наз. Тое, што і обмова ў 1 знач.
с. 196
Обмовити дзеясл. 1. Абгаварыць, абылгаць, ачарніць; зняславіць; узвесці паклёп на каго-н. 2. Апраўдаць; вытлумачыць. 3. Абмеркаваць; узгадніць; разабраць, разглядзець.
с. 196
Обмовитися дзеясл. зв. 1. Ад обмовити ў 2 знач. 2. Абмяняцца думкамі; параіцца; дагаварыцца, дамовіцца.
с. 197
Обмовка наз. Тое, што і обмова ў 1 знач.
с. 197
Обмовление гл. обмовленье
с. 197
Обмовленый дзеепрым. Тое, што і обмовеный.
с. 197
Обмовленье, обмовление наз. Тое, што і обмовенье.
с. 198
Обмовляти, обмавляти дзеясл. 1. Абгаворваць; паклёпнічаць; няславіць, чарніць. Параўн. обмовяти ў 1 знач., обмолвяти. 2. Абумоўліваць, агаворваць; вызначаць; паясняць. Параўн. обмовяти ў 2 знач., омовляти ў 1 знач. 3. Апраўдваць; адгаворвацца. Параўн. омовляти ў 2 знач.
с. 198
Обмовлятися дзеясл. зв. ад обмовляти ў 3 знач.
с. 199
Обмовный дзеепрым. у знач. прым. 1. Які абгаворвае, чарніць, няславіць каго-н., узводзіць паклёп на каго-н. 2. Обмовный листъ гл. листъ.
с. 199
Обмовца наз. Паклёпнік.
с. 199
Обмовяти, обмавяти дзеясл. 1. Тое, што і обмовляти ў 1 знач. 2. Тое, што і обмовляти ў 2 знач. Параўн. омавяти.
с. 199
Обмолвяти дзеясл. Тое, што і обмовляти ў 1 знач.
с. 199
Обмохнатети дзеясл. Пакрыцца па ўсяму целу валоссем.
с. 200
Обмоцнитися дзеясл. зв. Узмацніцца, стаць больш моцным, магутным.
с. 200
Обмочися дзеясл. зв. Паправіцца пасля хваробы; выздаравець.
с. 200
Обмужованая дзеепрым. Якая выйшла замуж (пра жанчыну).
с. 200
Обмурованый дзеепрым. ад обмуровати ў 2 знач.
с. 200
Обмуровати дзеясл. 1. Аблажыць, абкласці, абліцаваць. 2. Абгарадзіць, акружыць каменнай сцяною. // перан. Узмацніць, умацаваць. Параўн. омуровати.
с. 200
Обмыванье, обмывание наз. Дзеянне па дзеясл. обмывати.
с. 200
Обмывати дзеясл. 1. Абмываць, змываць бруд. Параўн. омывати ў 1 знач. 2. // перан. Ачышчаць, рабіць чыстым у маральных адносінах.
с. 201
Обмыватися, обымыватися дзеясл. зв. 1. Ад обмывати ў 1 знач. Кровью ся обмывати — праліваць сваю кроў за каго-, што-н. 2. // перан. Ад обмывати ў 2 знач.
с. 201
Обмылити дзеясл. Збіць з толку; увесці ў зман; ашукаць.
с. 201
Обмылитися дзеясл. зв. Памыліцца.
с. 201
Обмыслеванье гл. обмышливанье
с. 201
Обмысленье гл. обмышленье
с. 201
Обмысливанье гл. обмышливанье
с. 201
Обмысливати гл. обмышливати
с. 201
Обмыслити дзеясл. 1. Абдумаць, падумаць, прадумаць; узважыць. Параўн. омыслити. 2. Вынайсці; прыдумаць.
с. 201
Обмысляти гл. обмышляти
с. 202
Обмыти дзеясл. 1. Абмыць; вымыць. 2. // перан. Ачысціць; зрабіць чыстым у маральных адносінах. Параўн. омыти ў 3 знач.
с. 202
Обмытися, обмитися дзеясл., зв. ад обмыти ў 1 знач.
с. 202
Обмытити дзеясл. Аблажыць тавары мытам (падаткам, пошлінай).
с. 202
Обмытитися дзеясл., зв. ад обмытити.
с. 203
Обмытый дзеепрым. ад обмыти ў 1 знач.
с. 203
Обмытье, обмыцье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. обмыти ў 1 знач. 2. // перан. Ачышчэнне.
с. 203
Обмычивати дзеясл. Абкладваць тавары мытам (падаткам, пошлінай).
с. 203
Обмычоный дзеепрым. ад обмытити.
с. 203
Обмышлеванье гл. обмышливанье
с. 203
Обмышлевати гл. обмышливати
с. 203
Обмышленье, обмысленье, обмышление наз. 1. Дзеянне па дзеясл. обмыслити ў 1 знач. 2. Клопат, увага да патрэб і запатрабаванняў каго-н. 3ъ божиего обмышления — па волі божай, па міласці божай.
с. 203
Обмышливанье, обмыслеванье, обмысливанье, обмышлеванье, обмышляванье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. обмышливати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. обмышливати ў 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. обмышливати ў 3 знач.
с. 203
Обмышливати, обмысливати, обмышлевати, обмышлявати дзеясл. 1. Абдумваць; абмяркоўваць; думаць, прадумваць; разважаць. 2. Дастаўляць; забяспечваць; даваць што-н. у дастатковай колькасці. 3. Клапаціцца, турбавацца; прыкладаць намаганні да чаго-н.
с. 204
Обмышляванье гл. обмышливанье
с. 205
Обмышлявати гл. обмышливати
с. 205
Обмышлянье наз. Дзеянне па дзеясл. обмышляти ў 1 знач.
с. 205
Обмышляти, обмысляти, обмышлять дзеясл. 1. Абдумваць, абмяркоўваць; думаць, прадумваць; разважаць. 2. Надумваць; задумваць. 3. Забяспечваць; даваць што-н. у дастатковай колькасці. // перан. Гарантаваць; забяспечваць. 4. Клапаціцца, турбавацца; прыкладаць намаганні да чаго-н.
с. 205
Обнадежитися дзеясл. зв. Абнадзеіцца, атрымаць надзею на што-н.
с. 206
Обнажати дзеясл. 1. Рабіць голым, зняўшы адзенне; раздзяваць. 2. // перан. Выяўляць, раскрываць сутнасць каго-, чаго-н.; паказваць што-н. 3. Пазбаўляць каго-н. чаго-н.
с. 206
Обнажатися дзеясл., зв. ад обнажати ў 3 знач.
с. 207
Обнажаючий дзеепрым. ад обнажати ў 1 знач.
с. 207
Обнаженно прысл. Без адзення.
с. 207
Обнаженный гл. обнажоный
с. 207
Обнаженый гл. обнажоный
с. 207
Обнаженье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. обнажити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. обнажити ў 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. обнажити ў 3 знач.
с. 207
Обнаженьеся наз. Дзеянне па дзеясл. обнажитися ў 1 знач.
с. 207
Обнаживати гл. обнажовати
с. 207
Обнажити, обножить дзеясл. 1. Агаліць; зрабіць голым, зняўшы адзенне; раздзець. 2. // перан. Выявіць, раскрыць сутнасць чаго-н., паказаць што- н. 3. Пазбавіць чаго-н.; вызваліць ад чаго-н. 4. Абабраць, абрабаваць каго-н. ашуканствам.
с. 207
Обнажитися, обнажытисе дзеясл. зв. 1. Ад обнажити ў 1 знач. // перан. 2. Ад обнажити ў 2 знач. 3. Ад обнажити ў 3 знач.
с. 208
Обнажовати, обнаживати дзеясл., шматкр. ад обнажати ў 1 знач.
с. 208
Обнажоный, обнаженный, обнаженый дзеепрым. 1. Ад обнажити ў 1 знач. // перан. 2. Ад обнажити ў 3 знач. 3. Ад обнажити ў 4 знач. 4. У знач. наз. Той, хто аголены, раздзеты.
с. 208
Обнажытисе гл. обнажитися
с. 209
Обнезти гл. обнести
с. 209
Обнекгация гл. абнекгация
с. 209
Обнесеный дзеепрым. ад обнести.
с. 209
Обнесенье наз. Атрыманне; уручэнне.
с. 210
Обнести, обнезти дзеясл. // перан. Апавясціць, паведаміць.
с. 210
Обниманье, обнимание наз. Дзеянне па дзеясл. обнимати.
с. 210
Обнимати дзеясл. Абнімаць, абдымаць; ахопліваць рукамі каго-, што-н. Параўн. обеймати, обоймати ў 1 знач., обыймати, обьимати.
с. 210
Обниматися дзеясл., зв. ад обнимати.
с. 211
Обнищати дзеясл. Збяднець, згалець; разарыцца, дайсці да галечы.
с. 211
Обнищенье наз. Абядненне, збядненне.
с. 211
Обновение наз. Тое, што і обновление ў 1 знач.
с. 211
Обновити, опновити дзеясл. 1. Абнавіць, аднавіць; вярнуць да ранейшага стану, выгляду што-н. пашкоджанае, парушанае. 2. Узнавіць; пачаць зноў што-н. перапыненае; прадоўжыць дзеянне чаго-н. на новы тэрмін. 3. // перан. Адрадзіць; выклікаць росквіт, уздым чаго-н. заняпалага, забытага; ажывіць, узмацніць дзейнасць чаго-н. 4. Засяліць; абжыць.
с. 211
Обновитися дзеясл., зв. ад обновити ў 3 знач.
с. 212
Обновление, обновленье наз. 1. Абнаўленне, асвяжэнне; рамонт. Параўн. обновение. 2. // перан. Адраджэнне; узмацненне. 3. Абрад асвячэння; урачыстае адкрыццё чаго-н. 4. Першая квадра месяца, маладзік. Свято обновления месеца; празникъ обновления — штомесячнае святкаванне ў старажытных яўрэяў паяўлення маладзіка.
с. 212
Обновленый, обновленный дзеепрым. 1. Ад обновити ў 3 знач. 2. У знач. прым. Які адрадзіўся, аднавіўся.
с. 213
Обновленье гл. обновление
с. 213
Обновляти дзеясл. 1. Узнаўляць, аднаўляць. 2. // перан. Адраджаць; ажыўляць; рабіць іншым, новым.
с. 213
Обновлятися дзеясл., зв. ад обновляти ў 2 знач. // перан.
с. 213
Обновяти дзеясл. Абнаўляць; аднаўляць.
с. 214
Обножить гл. обнажити
с. 214
Обносити дзеясл. 1. Абносіць, праносіць што-н. вакол чаго-н. 2. // перан. Апавяшчаць, паведамляць.
с. 214
Обноситися дзеясл. зв. // перан. Якъ ся обноситъ — як гаворыцца, як прынята гаварыць.
с. 214
Обночовати, обночевати дзеясл. Астацца дзе-н. нанач, заначаваць. Параўн. обночоватисе.
с. 214
Обночоватисе дзеясл. Тое, што і обночовати.
с. 214
Обношатися дзеясл. зв. Лятаць, кружыцца.
с. 214
Обношенье наз. // перан. Дзеянне па дзеясл. обносити ў 2 знач.
с. 214
Обношоный дзеепрым. 1. Ад обносити ў 1 знач. 2. // перан. Ад обносити ў 2 знач.
с. 214
Обнощати дзеясл. Начаваць.
с. 215
Обнюхати дзеясл. // перан. Адчуць; унюхаць.
с. 215
Обнявший, обнявшый дзеепрым. 1. Ад обняти ў 1 знач. 2. Ад обняти ў 2 знач.
с. 215
Обняти, обнати дзеясл. 1. Абхапіць рукамі каго-, што-н. Параўн. обыяти. 2. Набыць ва ўласнасць; зрабіцца ўладальнікам чаго-н. 3. Захапіць, авалодаць сілай. Параўн. объяти ў 2 знач. 4. Выбраць сабе што-н.; аблюбаваць. 5. Акружыць; ахапіць з розных бакоў. Параўн. объяти ў 1 знач. 6. // перан. Ахапіць розумам. 7. // перан. Апанаваць (пра стан, пачуцці).
с. 215
Обнятися дзеясл., зв. ад обняти ў 5 знач.
с. 216
Обнятый дзеепрым. 1. Ад обняти ў 1 знач. 2. Ад обняти ў 5 знач. 3. Ад обняти ў 7 знач. 4. Канкрэтны; адчувальны.
с. 216
Обнятье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. обняти ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. обняти ў 2 знач.
с. 216
Обо прыназ. 1. Тое, што і объ I у 2 знач. 2. Тое, што і объ II у 1 знач.
с. 217
Обобраный дзеепрым. 1. Ад обобрати ў 1 знач. 2. Ад обобрати ў 2 знач.
с. 217
Обобрати, обобрать дзеясл. 1. Абакрасці, абрабаваць. 2. Выбраць каго-, што-н.; пасля пошукаў спыніцца на чым-н.
с. 217
Обоварунокъ наз. Тое, што і обварунокъ у 1 знач.
с. 218
Обователь гл. обыватель
с. 218
Обовезаный гл. обовязаный
с. 218
Обовезанье гл. обовязанье
с. 218
Обовезати гл. обовязати
с. 218
Обовезатисе гл. обовязатися
с. 218
Обовезатися гл. обовязатися
с. 218
Обовезать гл. обовязати
с. 218
Обовезовати гл. обовязовати
с. 218
Обовезоватися гл. обовязоватися
с. 218
Обовезывати гл. обовязовати
с. 218
Обовлятися гл. обавлятися
с. 218
Обоволанье наз. Тое, што і обволанье.
с. 218
Обоворочати дзеясл. Обоворочати внивечъ гл. внивечъ.
с. 218
Обовязане гл. обовязанье
с. 218
Обовязаный, обовезаный дзеепрым. Абавязаны.
с. 218
Обовязанье, обовезанье, обовязане наз. Дзеянне па дзеясл. обовязати.
с. 219
Обовязати, обовезати, обовезать, обовязать дзеясл. Абавязаць; патрабаваць ад каго-н. што-н. выканаць; ускласці на каго- н. якія-н. абавязкі.
с. 219
Обовязатися, обовезатисе, обовезатися, обовязатисе дзеясл., зв. ад обовязати.
с. 219
Обовязованый дзеепрым. ад обовязовати.
с. 220
Обовязовати, обовезовати, обовезывати дзеясл. 1. Абавязваць; патрабаваць ад каго-н. што-н. выканаць; ускладаць на каго-н. якія-н. абавязкі. 2. Тое, што і обовязоватися.
с. 220
Обовязоватися, обовезоватися дзеясл., зв. ад обовязовати. Параўн. обовязовати ў 2 знач.
с. 220
Обовязокъ наз. Абавязак. Параўн. обвязокъ.
с. 220
Обовяти дзеясл. Тое, што і обавятися.
с. 221
Обовятисе гл. обавятися
с. 221
Обовятися гл. обавятися
с. 221
Обогатети дзеясл. 1. Стаць багатым, разбагацець. 2. Памножыць, узмацніць што-н. 3. Палепшыць, узбагаціць змест чаго-н.
с. 221
Обогатити дзеясл. 1. Стаць багатым, разбагацець. 2. // перан. Палепшыць, узбагаціць змест чаго-н.
с. 221
Обогатитися дзеясл. зв. 1. Ад обогатити ў 1 знач. 2. Ад обогатити ў 2 знач. // перан.
с. 221
Обогачати дзеясл. // перан. Паляпшаць, узбагачаць змест чаго-н.
с. 222
Обогачатися дзеясл., зв. ад обогачати. // перан.
с. 222
Обогаченый дзеепрым. 1. Ад обогатити ў 1 знач. 2. Ад обогатити ў 2 знач. // перан.
с. 222
Обогаченье наз. Дзеянне па дзеясл. обогатити ў 1 знач.
с. 222
Обогачовати дзеясл. // перан. Паляпшаць, узбагачаць змест чаго-н.
с. 222
Обогачоватися дзеясл., зв. ад обогачовати. // перан.
с. 222
Обогачуючий дзеепрым. ад обогачати.
с. 222
Обогнаный дзеепрым. З дапамогай плуга абгорнуты зямлёю.
с. 222
Обогнати дзеясл. Тое, што і обогнути.
с. 222
Обогнути дзеясл. Абагнуць, пайсці ў абход чаго-н.; акружыць.
с. 222
Обоговоривати дзеясл. Абгаворваць, нядобразычліва выказвацца пра каго-н.
с. 223
Обогреванье наз. Абагрэў. Параўн. обегреванье.
с. 223
Ободва ліч. Тое, што і обадва.
с. 223
Ободница наз. 1. Мяжа вакол чаго-н.; граніца, рубеж. 2. Межавая абводная кніга.
с. 223
Ободраный дзеепрым. 1. Ад ободрати ў 1 знач. 2. Абадраны, падраны, абшарпаны.
с. 223
Ободрати дзеясл. 1. Здзерці, зняць з чаго-н. пакрыццё, верхні слой. 2. Абрабаваць, абабраць, абакрасці.
с. 223
Ободъ, обудъ наз. 1. Граніца, мяжа, абвод. 2. Вобад. 3. Кольца, абруч.
с. 223
Обое, обои, обоя ліч. Абое.
с. 224
Обоентне прысл. Раўнадушна. Параўн. обоятне.
с. 224
Обоентность наз. Раўнадушнасць.
с. 224
Обоентный прым. Двухбаковы; аднолькавы з абодвух бакоў.
с. 224
Обожати дзеясл. Абагатвараць.
с. 224
Обожатися дзеясл., зв. ад обожати.
с. 224
Обожаючий дзеепрым. ад обожати.
с. 224
Обожение наз. Абагатварэнне.
с. 224
Обоженный дзеепрым. ад обожити.
с. 225
Обожити дзеясл. Абагатварыць.
с. 225
Обожня гл. обозня
с. 225
Обожрание наз. Абжэрлівасць.
с. 225
Обожрати дзеясл. Аб’есці, абгрызці што-н.
с. 225
Обожратися дзеясл. зв. Аб’есціся. Параўн. обежратися.
с. 225
Обозватисе дзеясл. зв. Абазвацца.
с. 225
Обознати дзеясл. Пазнаць, апазнаць.
с. 225
Обозный прым. 1. Які мае дачыненне да абозу. 2. У знач. наз. Службовая асоба, якая кантралявала дастаўку абозаў. 3. У знач. наз. Той, хто служыць у абозе. Параўн. обозовый.
с. 225
Обозня, обожня, обозьня наз. Халодная будыніна для захавання калёс, драбін і інш.; абозня.
с. 225
Обозовый наз. Тое, што і обозный у 3 знач.
с. 226
Обозокъ наз. Невялікі абоз.
с. 226
Обозрение наз. Поле зроку.
с. 226
Обозрети, обизрети, обозреть дзеясл. 1. Агледзець; паглядзець з усіх бакоў. Параўн. обойзрети ў 1 знач. 2. Убачыць. Параўн. обойзрети ў 2 знач.
с. 226
Обозретися дзеясл. зв. Азірнуцца, паглядзець назад. Параўн. обазритися, обойзретися.
с. 226
Обозреть гл. обозрети
с. 226
Обозъ наз. 1. Абоз, чарада фурманак, падвод з людзъмі або паклажаю ў дарозе. 2. Група, якая суправаджае, акружае каго-н.
с. 226
Обозьня гл. обозня
с. 227
Обойзрети дзеясл. 1. Тое, што і обозрети ў 1 знач. 2. Тое, што і обозрети ў 2 знач.
с. 227
Обойзретися дзеясл. зв. Тое, што і обозретися.
с. 227
Обоймание наз. Збор (ураджаю).
с. 227
Обоймати дзеясл. 1. Тое, што і обнимати. 2. Акружаць, ахопліваць з розных бакоў.
с. 227
Обойматися дзеясл., зв. ад обоймати ў 1 знач.
с. 227
Обойти дзеясл. 1. Тое, што і обыйти ў 1 знач. 2. Тое, што і обыйти ў 2 знач. 3. Тое, што і обыйти ў 3 знач. 4. Тое, што і обыйти ў 4 знач.
с. 227
Обойтися дзеясл. зв. Тое, што і обыйтися ў 1 знач.
с. 227
Обойтье наз. Няўвага да чаго-н.; абход чаго-н.
с. 227
Обойчикъ, обойчыкъ наз. Каўнер.
с. 227
Обоконка, обыконка наз. Аконная рама. Параўн. обакона, обокончина.
с. 228
Обокончина, обыкончына наз. Тое, што і обоконка.
с. 228
Обокъ прысл. 1. 3 аднаго боку. 2. Поруч, побач.
с. 228
Оболгание гл. оболганье
с. 228
Оболганый дзеепрым. ад оболгати. Параўн. оволганый.
с. 228
Оболганье, оболгание наз. Дзеянне па дзеясл. оболгати.
с. 228
Оболгатель наз. Нагаворшчык, паклёпнік.
с. 228
Оболгати дзеясл. Абылгаць.
с. 228
Оболговати, оболгивати дзеясл. Узводзіць паклёп, абгаворваць.
с. 229
Оболова наз. Аблоў; паляванне.
с. 229
Оболоженый дзеепрым. Апрануты.
с. 229
Оболока наз. Абалонка.
с. 229
Оболокати дзеясл. 1. Апранаць. 2. Пакрываць.
с. 229
Оболокатися дзеясл. зв. 1. Апранацца. 2. // перан. Акружаць, ахінаць сябе чым-н. Параўн. облакатися.
с. 229
Оболоковатися дзеясл. зв., шматкр. ад оболокатися ў 1 знач.
с. 229
Оболоковый прым. Воблачны.
с. 229
Оболокъ наз. Воблака. Параўн. облакъ у 1 знач., облокъ.
с. 229
Оболона наз. 1. Тое, што і болона ў 1 знач. Параўн. оболочина. 2. Тое, што і болона ў 2 знач.
с. 230
Оболонка наз. 1. Тое, што і болонка ў 1 знач. 2. Тое, што і болонка ў 2 знач. 3. Плеўка; скура.
с. 230
Оболонный прым. ад оболона ў 1 знач.
с. 230
Оболонье, оболоньне наз. Тое, што і болонье.
с. 230
Оболоченый, оболоченный оболочоный дзеепрым. 1. Ад оболочи ў 1 знач. 2. Ад оболочи ў 2 знач.
с. 231
Оболоченье наз. Дзеянне па дзеясл. оболочити ў 1 знач.
с. 231
Оболочи, оболочы дзеясл. 1. Апрануць. Параўн. облочи. 2. Ахінуць, абкласці. 3. // перан. Ахапіць, акружыць. 4. // перан. Пераўвасобіць.
с. 231
Оболочина наз. Тое, што і оболона ў 1 знач.
с. 231
Оболочися, оболочисе дзеясл. зв. 1. Адзецца, апрануцца. 2. Увасобіцца ў якой-н. форме, набыць форму. 3. // перан. Ахінуцца, пакрыцца. 4. // перан. Ператварыцца, пераўвасобіцца.
с. 231
Оболочный прым. Воблачны.
с. 232
Оболочокъ наз. Воблачка.
с. 232
Оболочоный гл. оболоченый
с. 232
Оболочы гл. оболочи
с. 232
Обольстити дзеясл. Спакусіць.
с. 232
Обомкненый дзеепрым. Абадраны.
с. 232
Обомлети дзеясл. Абамлець, страціць прытомнасць.
с. 232
Обомреяти дзеясл. Набухнуць.
с. 232
Обоняние наз. 1. Успрыняцце пахаў; нюханне. 2. Пах.
с. 232
Обоняти дзеясл. 1. Адчуваць пах. Параўн. обвоняти. 2. Удыхаць, нюхаць што-н.
с. 233
Обоняючий дзеепрым. ад обоняти ў 1 знач.
с. 233
Обооскоминети дзеясл. Пакрыцца аскомінай.
с. 233
Обополный гл. обапольный
с. 233
Обополъ гл. обаполъ
с. 233
Обопольный гл. обапольный
с. 233
Обора наз. 1. Абора, кароўнік; скацінны двор. 2. Жывёла, статак.
с. 233
Оборанокъ гл. обаранокъ
с. 233
Оборачати гл. оборочати
с. 233
Оборачатися гл. оборочатися
с. 233
Оборваный дзеепрым. ад оборвати ў 1 знач.
с. 233
Оборванье наз. Дзеянне па дзеясл. оборвати ў 1 знач.
с. 233
Оборвати дзеясл. 1. Адарваць; абарваць, сарваць. Параўн. обервати. 2. Разарваць.
с. 234
Оборватися дзеясл. зв. 1. Ад оборвати ў 1 знач. 2. Ад оборвати ў 2 знач.
с. 234
Оборечати гл. оборочати
с. 234
Оборка наз. Вузкая палоска тканіны, сабраная ў зборачкі, якой аздабляюць адзенне.
с. 234
Оборогъ наз. Стог. Параўн. оброгъ.
с. 234
Оборокъ наз. Месца, адведзенае для касьбы сена.
с. 234
Оборона наз. 1. Абарона; засцярога ад нападу або варожых дзеянняў; адбіццё нападу. Параўн. обрана, оброна ў 1 знач. 2. Адстойванне (правоў, поглядаў, інтарэсаў); апекаванне. Параўн. оброна ў 2 знач. 3. Абарончыя сродкі. Параўн. оброна ў 3 знач. 4. Абарончы бок у судовым працэсе; абарончыя аргументы на судзе. Параўн. оброна ў 4 знач.
с. 234
Оборонатай наз. Абаронца.
с. 235
Оборонейший прым., выш. ст. ад оборонный.
с. 235
Оборонение гл. обороненье
с. 236
Обороненый дзеепрым. 1. Ад оборонити I у 1 знач. 2. Ад оборонити I у 2 знач.
с. 236
Обороненье, оборонение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. оборонити I у 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. оборонити I у 2 знач.
с. 236
Оборонитель наз. Абаронца.
с. 236
Оборонити I дзеясл. 1. Абараніць; засцерагчы ад нападу або варожых дзеянняў; адбіць напад. Параўн. обранити II, обронити I. 2. Адстаяць (правы, уласнасць, інтарэсы). 3. Быць заслонай ад варожых дзеянняў.
с. 236
Оборонити II дзеясл. Тое, што і обронити II.
с. 237
Оборонитися дзеясл., зв. ад оборонити I у 1 знач.
с. 237
Оборонно прысл. Абаронна.
с. 237
Оборонность наз. Абароненасць.
с. 237
Оборонный прым. Абаронны; умацаваны. Оборонною рукою — абараняючыся са зброяй у руках. Параўн. обронный.
с. 237
Оборонца наз. Абаронца. Параўн. обронца.
с. 238
Обороняти дзеясл. 1. Абараняць; засцерагаць ад нападу або варожых дзеянняў; адбіваць напад. 2. Адстойваць (правы, уласнасць, інтарэсы).
с. 238
Обороняючий дзеепрым. ад обороняти ў 1 знач.
с. 238
Обороти дзеясл. Перамагчы.
с. 238
Оборотити I, оборотить дзеясл. 1. Павярнуць; перавярнуць. Параўн. обратити ў 1 знач., обротити ў 1 знач. 2. Звярнуць; накіраваць. Оборотити очи (око) — паглядзець; оборотити уши на слуханье — пачаць слухаць; оборотити языкъ — накіраваць размову. Параўн. обратити ў 2 знач., обротити ў 2 знач. 3. Выкарыстаць; ужыць. Параўн. обратити ў 3 знач., обротити ў 3 знач. 4. Ператварыць. Параўн. обратити ў 4 знач., обротити ў 4 знач. 5. Схіліць (да чаго-н.). Параўн. обратити ў 5 знач.
с. 238
Оборотити II дзеясл. Надзець аброць.
с. 239
Оборотитися, оборотитисе дзеясл. зв. 1. Ад оборотити I у 1 знач. 2. Ад оборотити I у 2 знач. 3. Ад оборотити I у 3 знач. 4. Ад оборотити I у 4 знач. Оборотитисе внивечъ гл. внивечъ.
с. 239
Оборотность наз. Оборотность языка — красамоўства.
с. 240
Оборотъ наз. 1. Поўны круг, зроблены пры вярчэнні. Оборотъ языка — красамоўства. Параўн. обротъ у 1 знач. 2. Змена; перамена. По обороте — па сканчэнні; пасля таго, як прайшло. Параўн. обротъ у 2 знач.
с. 240
Оборочаный дзеепрым. 1. Ад оборочати ў 1 знач. 2. Ад оборочати ў 3 знач.
с. 240
Оборочати, оборачати, оборечати, оборочать дзеясл. 1. Паварочваць; круціць, вярцець. Параўн. обрачати ў 1 знач., обращати ў 1 знач. 2. Звяртаць; накіроўваць. Оборочати очи — глядзець; оборочати уста на выхвалянье — хваліць. Параўн. обрацати, обрачати ў 2 знач. 3. Выкарыстоўваць; ужываць. Параўн. обрачати ў 3 знач., обращати ў 2 знач., оброчати. 4. Ператвараць; змяняць. Оборочати внивечъ гл. внивечъ. Параўн. обрачати ў 4 знач.
с. 241
Оборочатися, оборачатися, оборочатисе дзеясл. зв. 1. Ад оборочати ў 1 знач. 2. Ад оборочати ў 2 знач. 3. Ад оборочати ў 4 знач. Оборочатися внивечъ гл. внивечъ. 4. Вяртацца. 5. Быць, знаходзіцца.
с. 242
Оборочать гл. оборочати
с. 243
Оборочаючий дзеепрым. ад оборочати ў 4 знач.
с. 243
Оборочаючийся дзеепрым. ад оборочатися ў 5 знач. Оборочаючийся внивечъ гл. внивечъ.
с. 243
Обороченый гл. оборочоный
с. 243
Обороченье наз. Выкарыстанне.
с. 243
Оборочивати дзеясл. Перамяняць; рабіць іншым.
с. 243
Оборочоный, обороченый дзеепрым. 1. Ад оборотити I у 1 знач. 2. Ад оборотити I у 2 знач. 3. Ад оборотити I у 3 знач. 4. Ад оборотити I у 4 знач. Оборочоный внивечъ гл. внивечъ. 5. Зменены, перайначаны.
с. 243
Обортатися дзеясл. зв. Обортатися ни во што — зводзіцца на нішто, траціць усякі сэнс, значэнне.
с. 244
Оборучный прым. Які выконваецца абедзвюма рукамі; паўнамерны.
с. 244
Оборъ наз. Рыбалоўная прылада.
с. 244
Обосланый дзеепрым. ад обослати ў 1 знач.
с. 244
Обосланье наз. Дзеянне па дзеясл. обослати ў 1 знач. Параўн. обесланье.
с. 244
Обослати, обыслати дзеясл. 1. Паведаміць. 2. Паслаць.
с. 245
Обослатися дзеясл., зв. ад обослати ў 1 знач.
с. 245
Обосторонне прысл. З абодвух бакоў.
с. 245
Обострити дзеясл. Абвастрыць; разлютаваць, зрабіць жорсткім.
с. 245
Обостроженый дзеепрым. Абгарожданы.
с. 245
Оботканый дзеепрым. ад оботкати.
с. 245
Оботкати дзеясл. З’есці; наесціся.
с. 245
Оботкатися дзеясл., зв. ад оботкати.
с. 246
Оботнути дзеясл. Абсячы.
с. 246
Обочати дзеясл. Спадзявацца; меркаваць.
с. 246
Обочие наз. Павека.
с. 246
Обоштье наз. Тое, што і обыйстье ў 1 знач.
с. 246
Обоюдный прым. Двухбаковы; аднолькавы з абодвух бакоў.
с. 246
Обоюдуострый прым. Востры з абодвух бакоў.
с. 246
Обоятне прысл. Тое, што і обоентне.
с. 246
Обоятный прым. Раўнадушны.
с. 246
Обрада, абрада наз. Нарада, абмеркаванне.
с. 246
Обрадитися дзеясл. зв. Абмеркаваць; параіцца.
с. 246
Обрадованный, обрадованый дзеепрым. Абрадаваны.
с. 246
Обрадоватися дзеясл. зв. Абрадавацца.
с. 247
Обрадокъ наз. Тое, што і обрадъ.
с. 247
Обрадъ наз. Абрад. Параўн. обрадокъ.
с. 247
Ображаный дзеепрым. ад ображати ў 1 знач.
с. 247
Ображати дзеясл. 1. Крыўдзіць; ганьбіць, абражаць. 2. Паражаць; удараць; пашкоджваць. 3. Прыбіраць, упрыгожваць.
с. 247
Ображатися, ображатисе дзеясл. зв. 1. Ад ображати ў 1 знач. 2. Ад ображати ў 2 знач.
с. 248
Ображаючий дзеепрым. ад ображати ў 1 знач.
с. 248
Ображающий дзеепрым. ад ображати ў 1 знач.
с. 248
Ображене гл. ображенье
с. 248
Ображение гл. ображенье
с. 248
Ображеный, ображонный, ображоный дзеепрым. 1. Ад образити ў 1 знач. 2. Ад образити ў 2 знач.
с. 248
Ображенье, ображене, ображение, ображэнье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. образити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. образити ў 2 знач.
с. 249
Ображеньеся наз. Дзеянне па дзеясл. образитися ў 2 знач.
с. 250
Ображонный гл. ображеный
с. 250
Ображоный гл. ображеный
с. 250
Ображэнье гл. ображенье
с. 250
Образа наз. 1. Крыўда; ганьба, абраза. 2. Пашкоджанне; паражэнне; удар.
с. 250
Образецъ наз. Узор, прыклад; малюнак.
с. 250
Образити дзеясл. 1. Пакрыўдзіць; зганьбіць, абразіць. 2. Пашкодзіць; паразіць, ударыць.
с. 250
Образитися, образитисе дзеясл. зв. 1. Ад образити ў 1 знач. 2. Ад образити ў 2 знач.
с. 251
Образливе прысл. З пашкоджаннем. Параўн. образне I.
с. 251
Образливый прым. Крыўдны; ганебны, абразлівы.
с. 251
Образне I прысл. Тое, што і образливе.
с. 252
Образне II, образно прысл. 1. Вобразна, пераносна. 2. Наглядна.
с. 252
Образность наз. Выгляд, знешнасць.
с. 252
Образный прым. Вобразны.
с. 252
Образоборецъ наз. Іканаборац. Параўн. образоборца.
с. 252
Образоборский, оброзоборский прым. Іканаборскі.
с. 252
Образоборство, оброзоборство наз. Іканаборства.
с. 252
Образоборца, образобурца, оброзоборца наз. Тое, што і образоборецъ.
с. 253
Образование наз. Дзеянне па дзеясл. образовати ў 1 знач.
с. 253
Образованный дзеепрым. ад образовати ў 1 знач.
с. 253
Образовати дзеясл. 1. Прадставіць у вобразах; пазначыць. 2. Зразумець.
с. 253
Образоватися дзеясл., зв. ад образовати ў 1 знач.
с. 253
Образокъ наз., памянш. ад образъ у 5 знач.
с. 253
Образующе прысл. Пераносна, метафарычна.
с. 254
Образъ наз. 1. Вобраз, знешні выгляд, твар. 2. Адлюстраванне; цень. 3. Знак, прыкмета; сімвал. 4. Ікона. Образъ наместный гл. наместный у 1 знач. 5. Ідал, кумір. 6. Прыклад, узор. 7. Звычай. 8. Учынак. 9. Спосаб. 10. Сувязь, злучэнне.
с. 254
Обрана наз. Тое, што і оборона ў 1 знач.
с. 255
Обраненый дзеепрым. ад обранити II.
с. 255
Обрание I гл. обранье
с. 255
Обрание II наз. Узяцце, адабранне.
с. 255
Обранити I дзеясл. Параніць.
с. 255
Обранити II дзеясл. Тое, што і оборонити I у 1 знач.
с. 255
Обраный I, обранный дзеепрым. 1. Ад обрати I у 1 знач. 2. У знач. прым. Правамоцны; абраны. 3. У знач. прым. Адабраны з ліку іншых як лепшы.
с. 255
Обраный II дзеепрым. Абрабаваны, абкрадзены.
с. 256
Обранье, обрание I наз. Выбранне.
с. 256
Обрати I, обрать дзеясл. Абраць, выбраць. Обрати на княженье гл. княженье ў 3 знач.
с. 257
Обрати II дзеясл. 1. Раздзець. 2. Абрабаваць, абкрасці.
с. 257
Обративыйся дзеепрым. Які стаў чыім-н. паслядоўнікам, прыхільнікам.
с. 257
Обратися, обратисе дзеясл. зв. 1. Ад обрати I. 2. Знайсціся; вызвацца. 3. Сабрацца.
с. 257
Обратити дзеясл. 1. Тое, што і оборотити I у 1 знач. 2. Тое, што і оборотити I у 2 знач. 3. Тое, што і оборотити I у 3 знач. 4. Тое, што і оборотити I у 4 знач. Внивечъ обратити гл. внивечъ. 5. Тое, што і оборотити I у 5 знач.
с. 258
Обратитися, обратитисе, дзеясл. зв. 1. Ад обратити ў 1 знач. 2. Ад обратити ў 2 знач. 3. Накіравацца. Обратится болезнь на главу их — нешта будзе зроблена на сваю галаву. 4. Ад обратити ў 4 знач. 5. Ад обратити ў 5 знач.
с. 259
Обрать гл. обрати I
с. 259
Обрахованый дзеепрым. Пералічаны.
с. 259
Обрахованье, оброхование наз. Падлік, пералічэнне.
с. 259
Обраховати дзеясл. Разлічыць; падлічыць; вылічыць.
с. 260
Обраховатися дзеясл., зв. ад обраховати.
с. 260
Обрацати дзеясл. Тое, што і оборочати ў 2 знач.
с. 260
Обрачати дзеясл. 1. Тое, што і оборочати ў 1 знач. 2. Тое, што і оборочати ў 2 знач. 3. Тое, што і оборочати ў 3 знач. 4. Тое, што і оборочати ў 4 знач. 5. Схіляць.
с. 260
Обрачатися, обрачатисе дзеясл. зв. 1. Ад обрачати ў 1 знач. 2. Ад обрачати ў 2 знач.
с. 260
Обраченый дзеепрым. Ператвораны.
с. 261
Обращати дзеясл. 1. Тое, што і оборочати ў 1 знач. 2. Тое, што і оборочати ў 3 знач.
с. 261
Обращатися дзеясл. зв. 1. Бываць, знаходзіцца. 2. Станавіцца; ператварацца. 3. Вяртацца.
с. 261
Обращающийся дзеепрым. Які паварочваецца, накіроўваецца на нешта.
с. 261
Обращение наз. Цяга; прыхільнасць.
с. 261
Обращеный дзеепрым. Павернуты. // перан.
с. 261
Обращий дзеепрым. Які неадпавядае хрысціянскай маралі; беззаконны.
с. 261
Обрезаемый дзеепрым. ад обрезати ў 1 знач.
с. 262
Обрезанецъ наз. Той, каму зроблена абразанне.
с. 262
Обрезание гл. обрезанье
с. 262
Обрезаный дзеепрым. 1. Ад обрезати ў 1 знач. 2. Ад обрезати ў 2 знач. 3. Ад обрезати ў 3 знач. 4. Абрэзаны па ўсёй паверхні. 5. Парэзаны чым-н. вострым.
с. 262
Обрезанье, обрезание наз. 1. Рэлігійны абрад абразання. Параўн. обрезка. 2. Царкоўна-хрысціянскае свята, устаноўленае ў памяць абразання над Богам на восьмы дзень ад нараджэння (1 студзеня), калі яму дано было імя Ісус, што азначае Збавіцель. 3. Дзеянне па дзеясл. обрезати ў 2 знач. 4. Дзеянне па дзеясл. обрезати ў 3 знач.
с. 262
Обрезати дзеясл. 1. Падвергнуць абраду абразання. 2. Адразаючы з краю, паменшыць, падкараціць што-н. 3. Адрэзаць. // перан. Перапыніць прымусіць змоўкнуць.
с. 263
Обрезатися дзеясл., зв. ад обрезати ў 1 знач.
с. 264
Обрезающийся дзеепрым. у знач. наз. Той, хто падвяргаецца абраду абразання.
с. 264
Обрезка наз. Тое, што і обрезанье ў 1 знач.
с. 264
Обрезование гл. обрезывание
с. 264
Обрезовати гл. обрезывати
с. 264
Обрезоватися, обрезоватисе дзеясл. зв. Падвяргаць сябе абраду абразання.
с. 264
Обрезокъ наз. 1. Кавалак крайняй плоці, які застаецца пасля абраду абразання. 2. Абрэзак.
с. 265
Обрезывание, обрезование наз. 1. Дзеянне па дзеясл. обрезывати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. обрезывати ў 3 знач.
с. 265
Обрезывати, обрезовати, обрэзывати дзеясл. 1. Падвяргаць абраду абразання. 2. Адразаць. 3. Адразаючы з краю, памяншаць, падкарочваць.
с. 265
Обременение наз. Абцяжарванне.
с. 266
Обремененый, обремененный дзеепрым. 1. Абцяжараны. 2. У знач. наз. Той, хто прыгнечаны цяжарам.
с. 266
Обренчковатый прым. Падобны на абруч; які мае форму абруча.
с. 266
Обрести дзеясл. Знайсці.
с. 266
Обрестися дзеясл., зв. ад обрести.
с. 266
Обретаемый дзеепрым. Наваяўлены.
с. 267
Обретати дзеясл. Набываць; знаходзіць.
с. 267
Обретатися дзеясл. зв. З’яўляцца; аказвацца.
с. 267
Обретаючийся дзеепрым. ад обретатися.
с. 267
Обретающий дзеепрым. ад обретати.
с. 267
Обретающийся дзеепрым. ад обретатися.
с. 267
Обретение наз. Дзеянне па дзеясл. обрести.
с. 268
Обретеный, обретенный дзеепрым. ад обрести.
с. 268
Обретший дзеепрым. Набыты.
с. 268
Обреть гл. оброть
с. 268
Обречи дзеясл. Павярнуць; накіраваць.
с. 268
Обречися дзеясл. зв. Прыняць на сябе пэўнае абавязацельства паводле рэлігійных перакананняў.
с. 268
Обридити, обридить, обрыдити дзеясл. Адчуць брыдкім; зрабіць брыдкім; абрыдзець.
с. 268
Обридливость, обрыдливость наз. Брыда, брыдота; агіда. Параўн. обриженье.
с. 268
Обридливый, обрыдливый прым. Абрыдлівы.
с. 269
Обридлость наз. Абрыдласць.
с. 269
Обридлый, обрыдлый прым. Абрыдлы.
с. 269
Обриженье, обрыженье наз. Тое, што і обридливость.
с. 269
Обримовый гл. олбримовый
с. 270
Обримъ гл. олбримъ
с. 270
Обробитися дзеясл. зв. Вызваліцца ад работы.
с. 270
Обробленый дзеепрым. Прызвычаены да працы.
с. 270
Обровецъ наз. Жыхар сяла Обрава.
с. 270
Оброгъ наз. Тое, што і оборогъ.
с. 270
Оброзоборский гл. образоборский
с. 270
Оброзоборство гл. образоборство
с. 270
Оброзоборца гл. образоборца
с. 270
Оброзумети дзеясл. Зразумець.
с. 270
Оброкъ наз. Харч.
с. 270
Оброна наз. 1. Тое, што і оборона ў 1 знач. 2. Тое, што і оборона ў 2 знач. 3. Тое, што і оборона ў 3 знач. 4. Тое, што і оборона ў 4 знач.
с. 270
Обронение гл. оброненье
с. 271
Оброненый дзеепрым. ад обронити I.
с. 271
Оброненье, обронение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. обронити I. 2. Апека.
с. 271
Обронити I дзеясл. Тое, што і оборонити I у 1 знач.
с. 271
Обронити II дзеясл. Упусціць. Параўн. оборонити II.
с. 271
Обронитися дзеясл., зв. ад обронити I.
с. 272
Обронный дзеепрым. Тое, што і оборонный. Обронною рукою — тое, што і оборонною рукою.
с. 272
Обронца наз. Тое, што і оборонца.
с. 272
Обросити дзеясл. Абрасіць.
с. 272
Оброслый дзеепрым. Аброслы, парослы.
с. 272
Обростать дзеясл. Абрастаць.
с. 272
Обрости дзеясл. Абрасці, зарасці; парасці. Обрости собачымъ мясомъ — // перан. Пераняць што-н. чужое, пабочнае.
с. 272
Обротити дзеясл. 1. Тое, што і оборотити I у 1 знач. 2. Тое, што і оборотити I у 2 знач. Обротити очы — паглядзець. 3. Тое, што і оборотити I у 3 знач. 4. Тое, што і оборотити I у 4 знач.
с. 273
Обротитися, обротитисе дзеясл. зв. 1. Ад обротити ў 1 знач. 2. Ад обротити ў 2 знач. 3. Ад обротити ў 3 знач. 4. Ад обротити ў 4 знач.
с. 273
Обротный прым. Абаротны.
с. 273
Обротъ наз. 1. Тое, што і оборотъ у 1 знач. 2. Тое, што і оборотъ у 2 знач.
с. 273
Оброть, обреть, оброць наз. Аброць.
с. 274
Оброхование гл. обрахованье
с. 274
Оброць гл. оброть
с. 274
Оброчати дзеясл. Тое, што і оборочати ў 3 знач.
с. 274
Оброчка наз. Тое, што і обручка.
с. 274
Оброчникъ наз. Зборшчык аброку.
с. 274
Оброчокъ наз., памянш. ад оброкъ.
с. 274
Обруба наз. Аправа, абклад.
с. 274
Обрубаный дзеепрым. ад обрубати.
с. 274
Обрубати дзеясл. Адсякаць.
с. 274
Обрубенный гл. обрубленый
с. 274
Обрубецъ наз., памянш. ад обрубъ у 1 знач.
с. 274
Обрубити дзеясл. Вычаканіць.
с. 274
Обрубленый, обрубенный, обрубленный дзеепрым. Зрублены.
с. 275
Обрубно прысл. Цэлым куском зямлі.
с. 275
Обрубный прым. ад обрубъ у 1 знач. Обрубная земля — абмежаваны кусок зямельнай уласнасці. Параўн. одрубный.
с. 275
Обрубокъ наз., памянш. ад обрубъ у 1 знач.
с. 275
Обрубъ наз. 1. Абмежаваны цэлы кусок зямельнай уласнасці, які знаходзіцца ў адным месцы. 2. Зруб.
с. 275
Обруганье наз. Дакаранне, упіканне; зневажанне.
с. 276
Обрукъ наз. Абруч.
с. 276
Обрумование наз. Акантаванне; упрыгожанне.
с. 276
Обрунтитися дзеясл. зв. Ператварыцца.
с. 276
Обрусецъ наз., памяниі. ад обрусъ.
с. 276
Обрусный прым. у знач. наз. Наглядчык за каралеўскай сталовай бялізнай, у прыватнасці, за абрусамі.
с. 276
Обрусъ, обрюсъ наз. Абрус.
с. 276
Обручастый прым. Падобны на абруч.
с. 277
Обручати дзеясл. Заручаць.
с. 277
Обручение наз. Заручыны.
с. 277
Обрученица наз. Тое, што і обручница.
с. 277
Обрученый, обрученный дзеепрым. ад обручити.
с. 277
Обручити дзеясл. Заручыць.
с. 277
Обручитися дзеясл. зв. Абавязацца.
с. 277
Обручка наз. Невялікае ўпрыгожанне на шыі або галаўнога ўбору ў форме абруча. Параўн. оброчка.
с. 277
Обручникъ наз. Жаніх.
с. 278
Обручница наз. Нявеста. Параўн. обрученица.
с. 278
Обручъ наз. 1. Абруч як гаспадарчая прылада для набівання на бочкі, кадушкі, калёсы. Параўн. обручь. 2. Ашыйнік, аброжак. 3. Упрыгожанне на шыі ў форме абруча. 4. Бранзалет.
с. 278
Обручь наз. Тое, што і обручъ у 1 знач.
с. 279
Обрушати дзеясл. Раздражняць; абураць, выклікаць незадаволенасць, гнеў.
с. 279
Обрушатися дзеясл. зв. ад обрушати.
с. 279
Обрушеный гл. обрушоный
с. 279
Обрушенье наз. Дзеянне па дзеясл. обрушити.
с. 279
Обрушити, обрушыти дзеясл. Раззлаваць; абурыць, выклікаць незадавальненне, гнеў.
с. 279
Обрушитися, обрушитисе, обрушытисе, обрушытися дзеясл. зв. 1. Ад обрушити. 2. Абваліцца.
с. 279
Обрушоный, обрушеный дзеепрым. ад обрушити.
с. 280
Обрушыти гл. обрушити
с. 280
Обрушытисе гл. обрушитися
с. 280
Обрушытися гл. обрушитися
с. 280
Обрывати дзеясл. Абрываць; раскопваць.
с. 280
Обрывокъ наз. Невялікі абрыў.
с. 280
Обрыдити гл. обридити
с. 280
Обрыдливость гл. обридливость
с. 280
Обрыдливый гл. обридливый
с. 280
Обрыдлый гл. обридлый
с. 280
Обрыженье гл. обриженье
с. 280
Обрымъ гл. олбримъ
с. 280
Обрытися дзеясл. зв. Акапацца; абкружыць сябе ровам.
с. 280
Обрэзывати гл. обрезывати
с. 280
Обрюсъ гл. обрусъ
с. 280
Обрядити дзеясл. Прыбраць.
с. 280
Обрядокъ наз., памянш. ад обрядъ у 1 знач.
с. 280
Обрядъ наз. 1. Абрад. 2. Веравызнанне.
с. 281
Обряжоный дзеепрым. Зроблены, пабудаваны, упарадкаваны.
с. 281
Обсажоный дзеепрым. Абсаджаны.
с. 281
Обсеватися дзеясл. зв. Абсявацца.
с. 281
Обседовати дзеясл. Абсядаць.
с. 281
Обсеичъ наз. Шчыт (?).
с. 281
Обсекати дзеясл. Абсякаць.
с. 281
Обсербовать гл. обсервовать
с. 281
Обсерванция наз. Служба.
с. 281
Обсервовати, обсербовать дзеясл. Адзначаць.
с. 282
Обсести дзеясл. Аблажыць, акружыць.
с. 282
Обсечи дзеясл. Абсячы.
с. 282
Обсечоный дзеепрым. Абсечаны.
с. 282
Обсилати дзеясл. Надаваць сілы.
с. 282
Обскочити, обскочыти дзеясл. Акружыць.
с. 282
Обслати дзеясл. Паслаць з паведамленнем; паведаміць.
с. 282
Обсочити дзеясл. Прасачыць.
с. 282
Обсочный прым. Прызначаны для таго, каб высочваць.
с. 282
Обставити дзеясл. Абставіць.
с. 282
Обставитися дзеясл. зв. Засланіцца кім-н.; паставіць перад сабой каго-н.
с. 282
Обсталеваный дзеепрым. ад обсталевати.
с. 283
Обсталеванье наз. Дзеянне па дзеясл. обсталевати.
с. 283
Обсталевати дзеясл. Зацвердзіць; замацаваць.
с. 283
Обсталеватися дзеясл. зв. Узмацніцца.
с. 283
Обсталевывати дзеясл. Узмацняць.
с. 283
Обстреленый дзеепрым. Падстрэлены, ранены.
с. 283
Обступити дзеясл. Абступіць.
с. 283
Обсужденье наз. Абмеркаванне. Параўн. обсуженье.
с. 283
Обсуженье наз. Тое, што і обсужденье.
с. 284
Обсыланый дзеепрым. ад обсылати ў 1 знач.
с. 284
Обсыланье наз. Дзеянне па дзеясл. обсылати ў 1 знач.
с. 284
Обсылати дзеясл. 1. Паведамляць пісьмова або з дапамогай пасланца. 2. Пасылаць нешта.
с. 284
Обсылка наз. Паведамленне; перапіска.
с. 284
Обсылывати дзеясл. Паведамляць.
с. 285
Обсыпанье наз. Абсыпанне.
с. 285
Обсэрвати дзеяся. Адзначыць.
с. 285
Обсяденый дзеепрым. Акружаны, асаджаны.
с. 285
Обтежанье гл. обтяжанье
с. 285
Обтежати гл. обтяжати
с. 285
Обтежатисе гл. обтяжатися
с. 285
Обтежение гл. обтяженье
с. 285
Обтеженье гл. обтяженье
с. 285
Обтежити гл. обтяжити
с. 285
Обтежливе гл. обтяжливе
с. 285
Обтежливость гл. обтяжливость
с. 285
Обтежливый гл. обтяжливый
с. 285
Обтека наз. Тое, што і аптека ў 2 знач.
с. 285
Обтекати дзеясл. Абцякаць. // перан.
с. 285
Обтечи дзеясл. Ацячы.
с. 285
Обтинати, обтинать дзеясл. Абсякаць, абцінаць.
с. 286
Обтиранье наз. Дзеянне па дзеясл. обтирати. Параўн. обтирка.
с. 286
Обтирати дзеясл. Абціраць.
с. 286
Обтирка наз. Тое, што і обтиранье.
с. 286
Обторгати дзеясл. Абадраць.
с. 286
Обточати дзеясл. Акружаць.
с. 286
Обточеный гл. обточоный
с. 286
Обточенье наз. Дзеянне па дзеясл. обточити.
с. 286
Обточити дзеясл. Акружыць; абкласці. // перан.
с. 286
Обточный прым. Прызначаны для акружэння.
с. 286
Обточоный, обточеный дзеепрым. Акружаны.
с. 287
Обтыкатыся дзеясл. зв. Апяразвацца.
с. 287
Обтяжалый дзеепрым. Абцяжараны.
с. 287
Обтяжаный дзеепрым. ад обтяжати.
с. 287
Обтяжанье, обтежанье наз. Дзеянне па дзеясл. обтяжати.
с. 287
Обтяжати, обтежати дзеясл. Абцяжарваць.
с. 287
Обтяжатися, обтежатисе дзеясл., зв. ад обтяжати.
с. 287
Обтяжаючый дзеепрым. ад обтяжати.
с. 288
Обтяжение гл. обтяженье
с. 288
Обтяженный гл. обтяжоный
с. 288
Обтяженый гл. обтяжоный
с. 288
Обтяженье, обтежение, обтеженье, обтяжение наз. Дзеянне па дзеясл. обтяжити.
с. 288
Обтяживати гл. обтяжовати
с. 288
Обтяжити, обтежити, обтяжыти дзеясл. Абцяжарыць.
с. 288
Обтяжитися, обтяжытися дзеясл. зв. Абцяжарыцца; стаць больш цяжкім; перагрузіцца.
с. 289
Обтяжливе, обтежливе, обтяжливо прысл. Жаласна; з цяжарам; вельмі цяжка.
с. 289
Обтяжливость, обтежливость наз. Цяжкасць; абцяжаранасць. Параўн. обтяжность, обутяжливость.
с. 289
Обтяжливый, обтежливый прым. Цяжкі; які абцяжарвае.
с. 289
Обтяжность наз. Тое, што і обтяжливость.
с. 290
Обтяжовати, обтяживати дзеясл. Абцяжарваць.
с. 290
Обтяжоватися дзеясл., зв. ад обтяжовати.
с. 290
Обтяжоный, обтяженный, обтяженый дзеепрым. 1. Абцяжараны, нагружаны (фізічным грузам). Быти живота обтяжоного — быць цяжарнай. 2. Падвержаны (цяжкасці, непрыемнасці, клопату). 3. Ускладнены.
с. 290
Обтяжыти гл. обтяжити
с. 291
Обтяжытися гл. обтяжитися
с. 291
Обтясованье наз. Абчэсванне.
с. 291
Обтяти, обтять дзеясл. Абсячы; абцяць.
с. 291
Обтятый дзеепрым. 1. Абцяты. 2. У знач. наз. Той, каму што-н. абцялі.
с. 291
Обуватися дзеясл. зв. Абувацца.
с. 291
Обуваючий дзеепрым. // перан. Які абувае.
с. 291
Обуве гл. обувье
с. 291
Обувеный дзеепрым. Абуты.
с. 291
Обувъ гл. обувь
с. 291
Обувъе гл. обувье
с. 291
Обувь, обувъ наз. Абутак. Параўн. обуй.
с. 291
Обувье, обуве, обувъе наз. Абутак.
с. 292
Обудва, обудве ліч. Тое, што і обадва.
с. 292
Обудити, обудить дзеясл. Разбудзіць.
с. 292
Обудитися, обудитисе дзеясл. зв. Прабудзіцца.
с. 292
Обудовати дзеясл. Абкружыць забудовамі.
с. 292
Обудъ гл. ободъ
с. 293
Обужати дзеясл. Вэндзіць.
с. 293
Обужатисе дзеясл. зв. Прабуджацца.
с. 293
Обужоный, обуженый дзеепрым. Разбуджаны.
с. 293
Обуздовати дзеясл. Утаймоўваць.
с. 293
Обуй наз. Тое, што і обувь.
с. 293
Обумерлый дзеепрым. ад обумерти.
с. 293
Обумерти, убумерти дзеясл. Абмерці.
с. 293
Обумирати дзеясл. Абміраць.
с. 293
Обумираючий дзеепрым. ад обумирати.
с. 293
Обумовляти дзеясл. Абумоўліваць.
с. 294
Обумренье наз. ад обумерти.
с. 294
Обуреваемый дзеепрым. Ахоплены.
с. 294
Обуренье наз. Абурэнне.
с. 294
Обурити, обурыти дзеясл. Абурыць.
с. 294
Обуритися, обуритисе, обурытися дзеясл. зв. Накінуцца; наваліцца.
с. 294
Обурыти гл. обурити
с. 294
Обурытися гл. обуритися
с. 294
Обусторонний, обусторонный прым. Двухбаковы.
с. 294
Обути дзеясл. Абуць.
с. 294
Обутися дзеясл., зв. ад обути.
с. 295
Обутый дзеепрым. ад обути.
с. 295
Обутяжливость наз. Тое, што і обтяжливость.
с. 295
Обуховый прым. ад обухъ.
с. 295
Обухъ наз. Від халоднай ударнай зброі накшталт малатка.
с. 295
Обучение наз. Навучанне.
с. 295
Обучительникъ наз. Навучэнец (?).
с. 295
Обучоватися дзеясл. зв. Навучацца.
с. 295
Обушокъ наз., памянш. ад обухъ.
с. 295
Обфетый гл. обфитый
с. 295
Обфите, офите прысл. Багата, шчодра; у вялікай колькасці.
с. 295
Обфитей прысл., выш. ст. ад обфите.
с. 296
Обфитейший прым., выш. ст. ад обфитый.
с. 296
Обфитнейший прым., выш. ст. ад обфитный.
с. 296
Обфитность наз. Тое, што і обфитость у 1 знач.
с. 296
Обфитный прым. Тое, што і обфитый.
с. 296
Обфитовати, офитовати дзеясл. Быць багатым (на каго, што); знаходзіцца ў вялікай колькасці.
с. 296
Обфитость, офитость наз. 1. Багацце, заможнасць. // перан. Параўн. обфитность. 2. Вялікая колькасць, мноства. // перан.
с. 296
Обфитуючий, обфитуючый дзеепрым. ад обфитовати.
с. 297
Обфитший прым., выш. ст. ад обфитый.
с. 297
Обфитый, обфетый прым. Багаты; шчодры; які знаходзіцца ў вялікай колькасці. Параўн. обквитый, обфитный.
с. 297
Обходити, обходить дзеясл. 1. Абмінаць. 2. Наведваць; заходзіць. // перан. Параўн. обыходити ў 1 знач. 3. Святкаваць, адзначаць; выконваць. Параўн. обыходити ў 2 знач. 4. Датычыць.
с. 298
Обходитися, обходитисе, обходиться дзеясл. 1. Выяўляць адносіны; ставіцца; паводзіць сябе. Правомъ обходитися, подлугъ правася обходить — вырашаць праз суд; дзейнічаць па закону. Параўн. обыходити ў 4 знач., обыходитися ў 1 знач. 2. Займацца. Параўн. обыходити ў 3 знач., обыходитися ў 2 знач. 3. Адбывацца.
с. 299
Обходить гл. обходити
с. 300
Обходникъ наз. Абходчык.
с. 300
Обходъ наз. 1. Рытуал. 2. Занятак.
с. 300
Обходячий дзеепрым. ад обходити ў 4 знач.
с. 300
Обходячийся дзеепрым. ад обходитися ў 2 знач.
с. 301
Обхожати дзеясл. 1. Абмінаць. 2. Ісці працэсіяй.
с. 301
Обхождение наз. Дзеянне па дзеясл. обходити ў 2 знач. Обхождение лунное — тое, што і обхоженье лунное.
с. 301
Обхожене гл. обхоженье
с. 301
Обхожение гл. обхоженье
с. 301
Обхоженый, обхожоный дзеепрым. 1. Акружаны, абсаджаны. 2. Адзначаны, святкаваны.
с. 301
Обхоженье, обхожене, обхожение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. обходити ў 2 знач. 2. Цыкл, цыклічнасць. Обхоженье лунное — поўны цыкл (чатыры фазы) абарачэння месяца вакол зямлі. 3. Абыходжанне; паводзіны. 4. Святкаванне, адзначанне; выконванне.
с. 301
Обхоживати дзеясл. Рабіць абход; падглядаць (пчол).
с. 302
Обхожоный гл. обхоженый
с. 302
Обцеванье гл. обцованье
с. 302
Обций гл. обцый
с. 302
Обцованье, обцеванье, обцоване, опбцевание наз. 1. Зносіны; адносіны. 2. Палавы акт.
с. 302
Обцовати, опцевати, опцовати дзеясл. 1. Мець зносіны, кантакты. 2. Мець палавую сувязь.
с. 303
Обцуги наз. Абцугі. Параўн. обцукгъ.
с. 303
Обцукгъ наз. Тое, што і обцуги.
с. 303
Обцуючий дзеепрым. ад обцовати ў 1 знач.
с. 303
Обцый, обций прым. 1. Тое, што і обчый у 1 знач. 2. Тое, што і обчый у 2 знач. 3. Тое, што і обчый у 3 знач. 4. Тое, што і обчый у 4 знач.
с. 303
Обчий гл. обчый
с. 304
Обчина гл. община
с. 304
Обчитися дзеясл. зв. Мець зносіны.
с. 304
Обчый, обчий, опчий прым. 1. Які належыць іншаму народу, чужаземны. Параўн. обцый, общий II у 1 знач. 2. Які належыць іншай сацыяльнай групе, калектыву; нейтральны. Параўн. обцый у 2 знач. 3. Не родны, не сваяк. Параўн. обцый у 3 знач. 4. У знач. наз. Чужынец (не сваяк). Параўн. обцый у 4 знач., общий II у 2 знач. 5. У знач. наз. Чужое. 6. Агульны.
с. 304
Обчына гл. община
с. 305
Обшара наз. Абшар.
с. 305
Обшерный гл. обширный
с. 305
Обшиванье гл. обшыванье
с. 305
Обширне, обшырне прысл. Падрабязна.
с. 305
Обширней прысл., выш. ст. ад обширне.
с. 306
Обширный, обшерный прым. 1. Прасторны; вялікіх памераў. 2. Падрабязны.
с. 306
Обшити дзеясл. Абшыць.
с. 306
Обшитье гл. обшытье
с. 306
Обшлягъ гл. абшлягъ
с. 306
Обшыванье, обшиванье наз. 1. Абшыванне; аблямоўка. 2. Кравецкая работа.
с. 306
Обшывати наз. Абшываць.
с. 306
Обшырне гл. обширне
с. 306
Обшырнейший прым., выш. ст. ад обширный у 2 знач.
с. 307
Обшытье, обшитье наз. Аблямаванне.
с. 307
Обще прысл. Агулам.
с. 307
Общежителница наз. Тое, што і общежитие.
с. 307
Общежительный, общежителный прым. Інтэрнатны.
с. 307
Общежитие, общежитье наз. Інтэрнат. Параўн. общежителница.
с. 307
Общение, общене наз. Зносіны. Параўн. общование.
с. 307
Общий, общый I прым. 1. Агульны. 2. У знач. наз. Агульнае.
с. 307
Общий, общый II прым. 1. Тое, што і обчый у 1 знач. 2. Тое, што і обчый у 4 знач.
с. 308
Община, обчина, обчына наз. Абшчына.
с. 308
Общинный прым. ад община.
с. 308
Общование, общованье наз. Тое, што і общение.
с. 308
Общоватися дзеясл. зв. Мець зносіны.
с. 308
Общый I гл. общий I
с. 308
Общый II гл. общий II
с. 308
Объ прыназ. I. З вінавальным склонам. 1. Аб (пры ўказанні на прадмет, на які накіравана дзеянне). 2. За (пры ўказанні на аб’ект намаганняў). Параўн. обо ў 1 знач. 3. Пры, каля (пры выражэнні прасторавых адносін). II. З месным склонам. 1. Пра, аб (пры ўказанні на аб’ект гаворкі, думкі). Параўн. обо ў 2 знач. 2. 3 (пры выражэнні колькасных адносін).
с. 308
Объедатися, обьедатися дзеясл. зв. Аб’ядацца. // перан.
с. 309
Объеденье гл. объядение
с. 309
Объежати гл. объезджати
с. 309
Объежджаный дзеепрым. Прывучаны хадзіць у вупражы, пад сядлом.
с. 309
Объежджанье гл. объезжанье
с. 310
Объежджати гл. объезджати
с. 310
Объеждзанье гл. объезжанье
с. 310
Объеждчание гл. объезджанье
с. 310
Объеждчати гл. объезджати
с. 310
Объежжати гл. объезджати
с. 310
Объежчанье гл. объезжанье
с. 310
Объежчати гл. объезджати
с. 310
Объежченый дзееперым. Аб’езджаны; прывучаны хадзіць у вупражы, пад сядлом.
с. 310
Объезджати, объежати, объежджати, объеждчати, объежжати, объежчати, объезжати дзеясл. 1. Абмінаць. 2. Наведваць. 3. Аб’язджаць вакол.
с. 310
Объездженье наз. Аб’ездка. Параўн. объезжанье ў 2 знач.
с. 310
Объездити дзеясл. Едучы наведаць.
с. 311
Объездитися дзеясл. зв. Прайсці перыяд аб’ездкі (пра каня).
с. 311
Объездный прым. 1. Ад объездъ у 1 знач. 2. Ад объездъ у 2 знач.
с. 311
Объездъ, обыездъ наз. 1. Аб’езд, наведванне, інспекцыя. Параўн. объезжанье ў 1 знач. 2. Пэўны ўчастак (?).
с. 311
Объезжанье, объежджанье, объеждзанье, объеждчание, объежчанье наз. 1. Тое, што і объезд у 1 знач. 2. Тое, што і объездженье.
с. 311
Объезжати гл. объезджати
с. 312
Объестися дзеясл. зв. Аб’есціся.
с. 312
Объеханье наз. Дзеянне па дзеясл. объехати.
с. 312
Объехати дзеясл. 1. Абмінуць. 2. Наведаць.
с. 312
Объиманье наз. Абніманне.
с. 312
Объиматися дзеясл. зв. Абнімацца.
с. 312
Объити дзеясл. Абысці.
с. 312
Объораный дзеепрым. Абвораны.
с. 312
Объорати дзеясл. Абараць.
с. 312
Объумирати дзеясл. Адміраць.
с. 312
Объявене гл. объявленье
с. 313
Объявение гл. объявленье
с. 313
Объявеный гл. объявленый
с. 313
Объявенье гл. объявленье
с. 313
Объявити, обьявити, обявити дзеясл. 1. Абвясціць, давесці да ведама; зрабіць яўным. Параўн. обиавити. 2. Заявіць.
с. 313
Объявитися, объявитисе, обьявитися, обявитися дзеясл. зв. 1. Выявіцца. 2. З’явіцца; адкрыцца.
с. 313
Объявка наз. Аб’яўка.
с. 314
Объявление гл. объявленье
с. 314
Объявленый, объявеный, объявленный, обьявленый, обявленый дзеепрым. Паведамлены; абвешчаны.
с. 314
Объявленье, объявене, объявение, объявенье, объявление, обьявление, обьявленье, обявене, обявенье, обявлене, обявление, обявленье наз. 1. Паведамленне; абвяшчэнне. 2. Праяўленне, выява; знак. 3. Прадвяшчанне.
с. 314
Объявляный дзеепрым. Абвяшчаны.
с. 315
Объявляти, объявяти, обьявляти, обьявяти, обявляти, обявяти дзеясл. 1. Паведамляць; абвяшчаць. 2. Паказваць; выяўляць.
с. 315
Объявлятися, обявлятися дзеясл., зв. ад объявляти ў 2 знач.
с. 316
Объявляющий дзеепрым. у знач. наз. Той, хто абвяшчае.
с. 316
Объявяти гл. объявляти
с. 316
Объядаючийся дзеепрым. Які аб’ядаецца.
с. 316
Объядение, объеденье, обьядение, обядене наз. Абжорства.
с. 316
Объязатися гл. обязатися
с. 317
Объясненый дзеепрым. Вытплумачаны.
с. 317
Объясненье, обяснене, обясненье наз. Тлумачэнне.
с. 317
Объяснити, обяснити I дзеясл. Растлумачыць.
с. 317
Объяснити, обяснити II дзеясл. Асвятліць; выявіць.
с. 318
Объяснитися I дзеясл., зв. ад объяснити I.
с. 318
Объяснитися II дзеясл., зв. ад объяснити II.
с. 318
Объясняти, обясняти дзеясл. Тлумачыць.
с. 318
Объяснятися дзеясл., зв. ад объясняти.
с. 318
Объяти, обьяти дзеясл. 1. Тое, што і обняти ў 5 знач. 2. Тое, што і обняти ў 3 знач.
с. 318
Объятье наз. Авалоданне.
с. 319
Обыватель, обаватель II, обиватель, обователь, обыватэль наз. 1. Насельнік, жыхар пэўнай мясцовасці. 2. Грамадзянін.
с. 319
Обывати I дзеясл. Здарацца (?).
с. 319
Обывати II гл. обивати
с. 320
Обыватэль гл. обыватель
с. 320
Обыдва ліч. Тое, што і обадва.
с. 320
Обыездъ гл. объездъ
с. 320
Обыиматель наз. Зборшчык.
с. 320
Обыймати дзеясл. Тое, што і обнимати.
с. 320
Обыйматися дзеясл., зв. ад обыймати.
с. 320
Обыймаючий дзеепрым. ад обыймати.
с. 320
Обыймовати дзеясл. 1. Абнімаць. 2. Ахопліваць. 3. Агортваць.
с. 320
Обыймоватися дзеясл. зв. 1. Ад обыймовати ў 1 знач. 2. Ад обыймовати ў 3 знач.
с. 320
Обыйсканье гл. обысканье
с. 320
Обыйскати гл. обыскати
с. 320
Обыйскъ гл. обыскъ
с. 320
Обыйсти гл. обыйти
с. 321
Обыйстися гл. обыйтися
с. 321
Обыйстье, обыстье, обыште наз. 1. Абыходак; маёмасць. Параўн. обейстье, обоштье. 2. Паводзіны.
с. 321
Обыйти, обыйсти дзеясл. 1. Наведаць, пераходзячы з месца на месца. Параўн. обойти ў 1 знач. 2. Рухаючыся па крузе, прайсці вакол чаго-н. Параўн. обойти ў 2 знач. 3. Абмінуць. Параўн. обойти ў 3 знач. 4. Абкружыць, ахапіць. Параўн. обойти ў 4 знач. 5. Тое, што і обыйтися ў 1 знач.
с. 321
Обыйтися, обыйстися, обыйтисе дзеясл. 1. Абысціся; задаволіцца тым, што ёсць. Параўн. обойтися, обыйти ў 5 знач. 2. Адбыць. 3. Павесці сябе.
с. 322
Обыклый прым. Звычайны.
с. 322
Обыкнути дзеясл. Тое, што і обвыкнути.
с. 322
Обыконка гл. обоконка
с. 322
Обыкончына гл. обокончина
с. 322
Обымыватися гл. обмыватися
с. 322
Обысканый дзеепрым. ад обыскати ў 1 знач.
с. 323
Обысканье, обыйсканье наз. Вобыск; абшукванне.
с. 323
Обыскати, обыйскати дзеясл. 1. Абшукаць. 2. Знайсці.
с. 323
Обыскатися дзеясл., зв. ад обыскати ў 2 знач.
с. 323
Обысковати, обыскивати дзеясл. Абшукваць.
с. 323
Обыскъ, обыйскъ наз. 1. Вобыск. 2. Дазнанне, разведванне.
с. 323
Обыслати гл. обослати
с. 324
Обысока наз. Высочванне.
с. 324
Обысочникъ наз. Наглядчык паляўнічых угоддзяў.
с. 324
Обыстье гл. обыйстье
с. 324
Обытель гл. обитель
с. 324
Обыточный прым. (?)
с. 324
Обыходетца гл. обыходитися
с. 324
Обыходецъ наз., памянш. ад обыходъ у 4 знач.
с. 325
Обыходити дзеясл. 1. Тое, што і обходити ў 2 знач. 2. Тое, што і обходити ў 3 знач. 3. Тое, што і обходитися ў 2 знач. 4. Тое, што і обходитися ў 1 знач.
с. 325
Обыходитися, обыходетца, обыходитисе, обыходитьсе, обыходиться дзеясл. зв. 1. Тое, што і обходитися ў 1 знач. Правомъ обыходитися, правне обыходитисе — дзейнічаць па закону; вырашаць праз суд. 2. Тое, што і обходитися ў 2 знач.
с. 325
Обыходъ наз. 1. Манера паводзін. 2. Рытуал; шэсце. 3. Абыходак; патрэба. 4. Гаспадарка; гаспадарчыя пабудовы (?). 5. Пакой, каморка.
с. 326
Обыходящий дзеепрым. ад обыходити ў 1 знач.
с. 327
Обыхоженье наз. Святкаванне.
с. 327
Обычай, обечай, обичай, обычей наз. 1. Звычай, традыцыя; прывычка, манера. Брати в обычай — браць у звычку; войти в обычай — увайсці ў звычай; за обычай — звычайна; мети в обычаи, мети обычай — мець звычай; надъ обычай — надзвычай; по обычаю — як звычайна. 2. Спосаб. Противнымъ обычаемъ — наадварот.
с. 327
Обычайне прысл. 1. Па правілу, па закону. 2. Звычайна.
с. 329
Обычайнейший прым., выш. ст. ад обычайный у 1 знач.
с. 329
Обычайность наз. Манернасць, манера.
с. 329
Обычайный прым. 1. Які вызначаецца добрымі манерамі. 2. Які адносіцца да звычаю. 3. Звычайны; нармальны.
с. 329
Обычей гл. обычай
с. 329
Обычность наз. Звычайнасць.
с. 329
Обычный прым. Звычайны.
с. 329
Обыште гл. обыйстье
с. 330
Обыяти дзеясл. Тое, што і обняти ў 1 знач.
с. 330
Обьедатися гл. объедатися
с. 330
Обьимати дзеясл. Тое, што і обнимати.
с. 330
Обьявити гл. объявити
с. 330
Обьявитися гл. объявитися
с. 330
Обьявление гл. объявленье
с. 330
Обьявленый гл. объявленый
с. 330
Обьявленье гл. объявленье
с. 330
Обьявляти гл. объявляти
с. 330
Обьявяти гл. объявляти
с. 330
Обьядение гл. объядение
с. 330
Обьяти гл. объяти
с. 330
Обэцный гл. обецный
с. 330
Обявене гл. объявленье
с. 330
Обявенье гл. объявленье
с. 330
Обявити гл. объявити
с. 330
Обявитися гл. объявитися
с. 330
Обявлене гл. объявленье
с. 330
Обявление гл. объявленье
с. 330
Обявленый гл. объявленый
с. 330
Обявленье гл. объявленье
с. 330
Обявляти гл. объявляти
с. 330
Обявлятися гл. объявлятися
с. 330
Обявяти гл. объявляти
с. 330
Обядене гл. объядение
с. 330
Обяденый дзеепрым. Які аб’еўся.
с. 330
Обядъ наз. 1. Тое, што і обедъ у 1 знач. 2. Тое, што і обедъ у 2 знач.
с. 330
Обязание наз. Дзеянне па дзеясл. обязати I.
с. 331
Обязаный дзеепрым. ад обязати II.
с. 331
Обязати, обезати I дзеясл. Тое, што і обвязати I.
с. 331
Обязати, обезати II дзеясл. Тое, што і обвязати II.
с. 331
Обязатися, объязатися, обезатисе дзеясл., зв. ад обязати II.
с. 331
Обязь наз. Рэмень для нашэння шаблі.
с. 331
Обяснене гл. объясненье
с. 331
Обясненье гл. объясненье
с. 331
Обяснити I гл. объяснити I
с. 331
Обяснити II гл. объяснити II
с. 331
Обясняти гл. объясняти
с. 331
Обятие наз. Ахоп. с. 331
Обяцатися гл. обецатися
с. 331
Овадъ I наз. Авадзень.
с. 331
Овадъ II наз. Назва прадстаўніка старажытнага племені (?).
с. 331
Оваженый дзеепрым. Тое, што і обваженый.
с. 332
Овакий прым. Таковый овакий — такі-сякі.
с. 332
Оваляти дзеясл. Разбурыць, абваліць, парушыць.
с. 332
Оваровати дзеясл. Тое, што і обваровати ў 3 знач.
с. 332
Оваръ наз. Назва прадстаўніка старажытнага племені.
с. 332
Овде прысл. У іншым месцы.
с. 332
Овдовевший дзеепрым. ад овдовети.
с. 332
Овдовелый дзеепрым. ад овдовети.
с. 332
Овдовети дзеясл. Аўдавець.
с. 332
Овенъ наз. 1. Баран. 2. Сценабітная прылада.
с. 333
Оверчение наз. Абгортванне.
с. 333
Овесити дзеясл. Павесіць.
с. 333
Овесъ наз. 1. Авёс, расліна сямейства злакавых; пасевы аўса. 2. Зерне аўса. Овесъ пуховый (невей) — нявеены, неачышчаны авёс.
с. 333
Овечий прым. ад овца ў 1 знач. Параўн. овчий.
с. 334
Овечка наз. 1. Тое, што і овца ў 1 знач. 2. Тое, што і овца ў 2 знач.
с. 334
Овещати дзеясл. Абяцаць.
с. 334
Овладети дзеясл. Авалодаць.
с. 335
Овластити дзеясл. Авалодаць, захапіць.
с. 335
Овний, овный прым. ад овенъ.
с. 335
Ово, ова часц. Вось.
с. 335
Овогда, овогды прысл. Часам.
с. 335
Овое займ. Гэтае.
с. 335
Оволати дзеясл. Тое, што і обволати ў 1 знач.
с. 335
Оволганый дзеепрым. Тое, што і оболганый.
с. 335
Оволосъ наз. Тое, што і оволъ.
с. 335
Оволочи дзеясл. Адцягнуць.
с. 336
Оволъ, оволь наз. Старажытнагрэчаская дробная манета. Параўн. оволосъ.
с. 336
Овоцовый прым. Пладовы.
с. 336
Овоцъ наз. 1. Плод; фрукт. Параўн. овочъ у 1 знач., овощь у 1 знач. 2. зб. Плады, фрукты. Параўн. овочъ у 2 знач., овощь у 2 знач. 3. Плод (зародак, дзіця). Параўн. овочъ у 3 знач. 4. // перан. Вынік, прадукт працы або якой-н. дзейнасці. Параўн. овощъ у 3 знач.
с. 336
Овочный прым. Пладовы.
с. 337
Овочовый прым. Агароднінны.
с. 337
Овочъ, овочь наз. 1. Тое, што і овоцъ у 1 знач. 2. Тое, што і овоцъ у 2 знач. 3. Тое, што і овоцъ у 3 знач.
с. 337
Овошчный гл. овощный
с. 337
Овошчовый гл. овощовый
с. 337
Овощие наз. зб. Плады, фрукты.
с. 337
Овощный, овошчный прым. 1. Пладовы. 2. Агароднінны.
с. 338
Овощовый, вощовый, овошчовый прым. 1. Агароднінны. 2. Садовы.
с. 338
Овощъ, овощь наз. 1. Тое, што і овоцъ у 1 знач. 2. Тое, што і овоцъ у 2 знач. 3. // перан. Тое, што і овоцъ у 4 знач.
с. 338
Оврачатися дзеясл. зв. Паварочвацца.
с. 338
Овроделый прым. Пакрыты струпамі.
с. 338
Овсюгъ наз. Аўсюк.
с. 338
Овсяный прым. ад овесъ у 2 знач. Крупы овсяные гл. крупы.
с. 338
Овторковый прым. ад овторокъ.
с. 339
Овторокъ наз. Тое, што і второкъ.
с. 339
Овца наз. 1. Авечка. Параўн. овечка ў 1 знач. 2. // перан. мн. Паства; прыхажане ў адносінах да духоўнага настаўніка. Словесные овцы — паства; овцы Xристовы — паства. Параўн. овечка ў 2 знач.
с. 339
Овча, овчя наз. 1. Ягня. 2. // перан. Духоўнае чада, прыхажанін у адносінах да духоўнага настаўніка. Словесные овчата — паства.
с. 340
Овчарничокъ наз., памянш. ад овчарня ў 1 знач.
с. 340
Овчарня наз. 1. Аўчарня. 2. // перан. Царква, храм; царкоўны прыход.
с. 340
Овчаръ, овчарь наз. Аўчар.
с. 341
Овчатко наз., памянш. ад овча.
с. 341
Овчий прым. Тое, што і овечий.
с. 341
Овчина, овчына наз. Аўчына.
с. 341
Овчинникъ наз. Аўчыннік.
с. 341
Овчына гл. овчина
с. 341
Овшеки, овшейки, овшельки прысл. Цалкам; сапраўды.
с. 341
Овшемъ, овшэмъ прысл. Вядома, зразумела.
с. 342
Овый, овий займ. Той; гэты.
с. 342
Овяда наз. Тое, што і говяда.
с. 343
Огавность наз. Знявага.
с. 343
Огадати дзеясл. Абмеркаваць.
с. 343
Огамованье наз. Затрымка.
с. 343
Оганка гл. окганка
с. 343
Оганяти дзеясл. Адганяць.
с. 343
Огарковый прым. ад огарокъ.
с. 343
Огарненый дзеепрым. 1. Ад огарнути ў 1 знач. 2. // перан. Ад огарнути ў 3 знач.
с. 343
Огарненье наз. // перан. Дзеянне па дзеясл. огарнути ў 3 знач. 2. Агарнуць, абкруціць. 3. // перан. Ахапіць, апанаваць.
с. 343
Огарнути дзеясл. 1. Акружыць з усіх бакоў 2. Агарнуць, абкруціць 3. // перан. Ахапіць, апанаваць.
с. 343
Огарнывати дзеясл. Акружаць з усіх бакоў.
с. 344
Огарокъ наз. Агарак.
с. 344
Огаръ, огарь наз. Ганчак.
с. 344
Огатити дзеясл. Паправіць гаць.
с. 344
Огень, огенъ наз. Тое, што і огонь у 1 знач.
с. 344
Огида наз. Агіда.
с. 344
Огиджовати дзеясл. Тое, што і огидовати.
с. 345
Огидити дзеясл. 1. Выклікаць агіду; апаганіць. 2. Адчуць агіду.
с. 345
Огидитися дзеясл., зв. ад огидити ў 2 знач.
с. 345
Огидованый дзеепрым. ад огидовати.
с. 345
Огидовати дзеясл. Выклікаць агіду. Параўн. огиджовати.
с. 345
Огижанье наз. Зневажанне, выяўленне агіды.
с. 345
Огижденый дзеепрым. ад огидити ў 1 знач.
с. 345
Огижение наз. Выяўленне агіды.
с. 345
Оглавление наз. Змест.
с. 345
Оглаголанье наз. 1. Абвінавачванне. 2. Паклёп.
с. 345
Оглаголникъ наз. Абвінаваўца.
с. 345
Оглаголовати дзеясл. 1. Абвінавачваць. 2. Паклёпнічаць.
с. 345
Оглажоный дзеепрым. Прыведзены ў норму.
с. 346
Огласити дзеясл. Абвясціць.
с. 346
Огласовати дзеясл. Назваць, аб’явіць.
с. 346
Оглашати дзеясл. Абвяшчаць.
с. 346
Оглашение наз. Дзеянне па дзеясл. огласити.
с. 346
Оглашенный, оглашеный дзеепрым. 1. Ад огласити. 2. У знач. наз. Той, хто рыхтуецца прыняць хрысціянскую веру і пакуль што вывучае яе догматы.
с. 346
Огледане гл. огледанье
с. 346
Огледание гл. огледанье
с. 346
Огледаное наз. Тое, што і оглядное.
с. 346
Огледаный, огляданый дзеепрым. 1. Ад огледати ў 2 знач. 2. Ад огледати ў 5 знач. 3. Ад огледати ў 6 знач.
с. 346
Огледанье, огледане, огледание, огляданье наз. 1. Ад огледати ў 1 знач. 2. Ад огледати ў 3 знач. 3. Ад огледати ў 4 знач. 4. Ад огледати ў 5 знач. 5. Ад огледати ў 6 знач.
с. 347
Огледати, оглядати дзеясл. 1. Аглядаць, акідаць позіркам. 2. Аглядаць, акідаць мысленным позіркам. 3. Бачыць. 4. Разглядаць; знаёміцца з чым-н. 5. Рабіць агляд, праверку чаго-н. 6. Вывучаць стан чаго-н.; расследаваць. 7. Даглядаць. 8. Лячыць.
с. 348
Огледатися, огледатисе, оглядатисе, оглядатися дзеясл. зв. 1. Ад огледати ў 1 знач. 2. Аглядацца, азірацца. 3. Звяртаць увагу.
с. 350
Огледаючий, огледаючый дзеепрым. ад огледати ў 5 знач.
с. 350
Огледети, оглядети дзеясл. 1. Агледзець; акінуць позіркам. 2. Агледзець; акінуць мысленным позіркам. 3. Убачыць; паглядзець, пабачыць. 4. Разгледзець; азнаёміцца з чым-н. 5. Зрабіць агляд, праверку чаго-н. 6. Вывучыць стан чаго-н.; расследаваць. 7. Дагледзець.
с. 351
Огледетися, оглядетися дзеясл. зв. 1. Агледзецца; паглядзець вакол сябе, па баках. 2. Аглянуцца, азірнуцца. 3. Хапіцца; апамятацца; заўважыць што-н.
с. 352
Огледованье наз. Дзеянне па дзеясл. огледовати ў 4 знач.
с. 352
Огледовати, оглядовати, оглядовать, оглядывати дзеясл. 1. Аглядваць; акідваць позіркам. 2. Бачыць. 3. Рабіць агляд, знаёміцца з чым-н. 4. Расследаваць; выясняць стан чаго-н. 5. Даглядаць, клапаціцца аб кім-н.
с. 352
Огленутися, огленутисе, оглянутися дзеясл. зв. Аглянуцца.
с. 352
Оглобля наз. Аглобля.
с. 353
Оглохнути, оглухнути дзеясл. Аглухнуць.
с. 353
Оглуменье наз. Паглумленне.
с. 353
Оглумленый дзеепрым. Паглумлены.
с. 353
Оглухнути гл. оглохнути
с. 353
Оглушеный дзеепрым. ад оглушити.
с. 353
Оглушити дзеясл. Аглушыць.
с. 353
Огляданый гл. огледаный
с. 353
Огляданье гл. огледанье
с. 353
Огляданьеся наз. Дзеянне па дзеясл. огледатися ў 3 знач.
с. 353
Оглядати гл. огледати
с. 353
Оглядатисе гл. огледатися
с. 353
Оглядатися гл. огледатися
с. 353
Оглядаючийся дзеепрым. ад огледатися ў 3 знач.
с. 354
Оглядети гл. огледети
с. 354
Оглядетися гл. огледетися
с. 354
Оглядное наз. Плата судоваму выканаўцу за расследаванне чаго-н. Параўн. огледаное.
с. 354
Оглядовати гл. огледовати
с. 354
Оглядоватися дзеясл. зв. Аглядвацца.
с. 354
Оглядовать гл. огледовати
с. 354
Оглядуючийся дзеепрым. ад оглядоватися.
с. 354
Оглядывати гл. огледовати
с. 354
Оглянутися гл. огленутися
с. 354
Огневая прым. у знач. наз. Тое, што і огневица.
с. 354
Огневица наз. Ліхаманка. Параўн. огневая.
с. 354
Огневный прым. Які мае адносіны да пажараў.
с. 354
Огневый, огнивый прым. 1. Звязаны з дзеяннем агню, полымя. 2. Запаленчы.
с. 354
Огненный, огненый прым. 1. Вогненны; які складаецца з агню. Параўн. огньный у 1 знач., огняный у 1 знач. 2. Уласцівы агню. 3. Які змяшчае агонь. Параўн. огньный у 2 знач., огняный ў 2 знач. 4. Распалены, гарачы. Параўн. огняный у 3 знач. 5. Які мае колер агню; ярка-чырвоны. 6. // перан. Гарачы, палымяны. Параўн. огньный у 3 знач. 7. Запаленчы. 8. Агнястрэльны. 9. Запальны. с. 355
Огненосный прым. // перан. Поўны агню.
с. 356
Огненый гл. огненный
с. 356
Огнеобразный прым. Падобны на агонь.
с. 356
Огнепалный прым. Які паліць агнём.
с. 356
Огниво, окгниво наз. 1. Крэсіва. 2. Крэсіва ў крэмневай зброі. 3. Звяно (ланцуга).
с. 356
Огнивый гл. огневый
с. 356
Огнилый прым. Гнілы, трухлявы.
с. 357
Огниско наз. Тое, што і огнище ў 3 знач.
с. 357
Огнисто прысл. Агніста.
с. 357
Огнистый прым. 1. Вогненны; які складаецца з агню. 2. Які змяшчае агонь. 3. Распалены, гарачы. 4. Які свеціцца, як агонь. 5. // перан. Гарачы, палымяны. 6. Агнястрэльны. 7. Запальны. 8. Які мае адносіны да пажараў.
с. 357
Огнити дзеясл. Згнісці.
с. 358
Огнище наз. 1. Распаленая куча дроў, ламачча; агонь. 2. Ачаг, жароўня. 3. Вогішча. Параўн. огниско.
с. 358
Огнищный прым. ад огнище ў 2 знач.
с. 358
Огноити дзеясл. Згнаіць.
с. 358
Огный гл. огньный
с. 358
Огнь, огнъ наз. 1. Тое, што і огонь у 1 знач. Огнь вечный — тое, што і огонь вечный; пройти сквозе огнь и воду — з поспехам пераадолець цяжкасці. 2. Тое, што і огонь у 2 знач. 3. Тое, што і огонь у 3 знач. 4. Тое, што і огонь у 4 знач. 5. Тое, што і огонь у 5 знач. 6. // перан. Тое, што і огонь у 7 знач.
с. 359
Огньный, огный прым. 1. Тое, што і огненный у 1 знач. 2. Тое, што і огненный у 3 знач. 3. Тое, што і огненный у 6 знач.
с. 359
Огнюсити дзеясл. Апаскудзіць.
с. 359
Огнягорящий прым. Поўны агню.
с. 360
Огняникъ, огняненикъ, огнянякъ наз. Пажарнік. Параўн. огнянчикъ.
с. 360
Огнянчикъ наз. Тое, што і огняникъ.
с. 360
Огняный прым. 1. Тое, што і огненный у 1 знач. 2. Тое, што і огненный у 3 знач. 3. Тое, што і огненный у 4 знач. 4. Які мае адносіны да пажараў.
с. 360
Огнянякъ гл. огняникъ
с. 360
Оголеный дзеепрым. 1. Ад оголити ў 1 знач. 2. Ад оголити ў 2 знач.
с. 360
Оголенье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. оголити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. оголити ў 2 знач.
с. 361
Оголити дзеясл. 1. Агаліць, пабрыць. 2. Зрабіць голым, зняўшы адзенне.
с. 361
Оголитися дзеясл., зв. ад оголити ў 1 знач.
с. 361
Оголодети дзеясл. Стаць галодным.
с. 361
Оголодити дзеясл. Давесці да голаду.
с. 361
Оголосити дзеясл. Агаласіць, абвясціць, абнародаваць.
с. 361
Оголоситися дзеясл., зв. ад оголосити.
с. 361
Оголотити дзеясл. Давесці да галечы.
с. 362
Оголочовати дзеясл. Даводзіць да галечы.
с. 362
Оголошаный дзеепрым. ад оголошати.
с. 362
Оголошанье наз. Дзеянне па дзеясл. оголошати.
с. 362
Оголошати дзеясл. Агалашаць, абвяшчаць, абнародаваць.
с. 362
Оголошатися дзеясл., зв. ад оголошати.
с. 362
Оголошаючий дзеепрым. ад оголошати.
с. 362
Оголошеный, оголошенный дзеепрым. ад оголосити.
с. 362
Оголошенье наз. Дзеянне па дзеясл. оголосити.
с. 363
Оголошовати дзеясл. Агалошваць, абвяшчаць, абнародаваць.
с. 363
Огонокъ гл. окгонокъ
с. 363
Огонъ I гл. окгонъ
с. 363
Огонъ II гл. огонь
с. 363
Огонь, огонъ II наз. 1. Агонь, полымя. Огонь вечный (векуистый) — агонь, які пастаянна гарыць у пекле і паліць душы грэшнікаў; огонь пекельный (геенский, негасимый) — тое, што і огонь вечный; огнемъ караный (паленый) — катаваны агнём; огнемъ печи — катаваць агнём. Параўн. огень, огнь у 1 знач. 2. Падпаленая куча дроў, галля, ламачча і інш.; вогнішча. Параўн. огнь у 2 знач. 3. Пажар. Огнемъ и мечемъ гл. мечъ. Параўн. огнь у 3 знач. 4. Маланка. Параўн. огнь у 4 знач. 5. Святло, а таксама крыніца святла. Параўн. огнь у 5 знач. 6. Запальны сродак. 7. // перан. Палымянасць; заўзятасць. Параўн. огнь у 6 знач.
с. 363
Огоредъ гл. огородъ
с. 365
Огорелый дзеепрым. Абгарэлы.
с. 365
Огорети дзеясл. Абгарэць.
с. 365
Огоридный прым. Тое, што і огородный у 1 знач.
с. 365
Огорненый, огорненный дзеепрым. 1. Ад огорнути ў 1 знач. 2. Ад огорнути ў 2 знач. 3. Ад огорнути ў 4 знач. 4. Ад огорнути ў 5 знач. 5. Ад огорнути ў 6 знач.
с. 365
Огорненье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. огорнути ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. огорнути ў 6 знач.
с. 366
Огорникъ наз. Агарод, дзе растуць агуркі.
с. 366
Огорнувший дзеепрым. ад огорнути ў 1 знач.
с. 366
Огорнути дзеясл. 1. Укрыць з усіх бакоў; акружыць. 2. Акружыць, зрабіць абход праціўніка. 3. Заняць сабой шырокі абшар. 4. Зразумець, спасцігнуць сутнасць чаго-н. Огорнути мыслью — ахапіць розумам. 5. Напаткаць; спасцігнуць. 6. // перан. Ахапіць, апанаваць (пра пачуцці, думкі, стан).
с. 366
Огорнутися дзеясл., зв. ад огорнути ў 6 знач.
с. 367
Огорнывати дзеясл. Укрываць з усіх бакоў, акружаць.
с. 368
Огорода наз. 1. Агароджа, загарода, загарадзь. Параўн. ограда ў 1 знач. 2. Загарадка.
с. 368
Огородецъ наз., памянш. ад огородъ у 1 знач.
с. 368
Огороджоный гл. огорожоный
с. 368
Огородити дзеясл. 1. Абгарадзіць, агарадзіць, абнесці што-н. агароджаю. Параўн. оградити ў 1 знач. 2. // перан. Засцерагчы, абараніць, ахаваць ад каго-, чаго-н. Знакомъ креста себе огородити — засцерагчы, абараніць сябе ад нячыстай сілы, зрабіўшы рукой знак крыжа над сабой. Параўн. оградити ў 2 знач.
с. 368
Огородитися дзеясл., зв. ад огородити ў 2 знач.
с. 369
Огородний гл. огородный
с. 369
Огородникъ наз. Агароднік.
с. 369
Огородницкий прым. Агародніцкі.
с. 369
Огородничий, огородничый прым. Агародніцкі.
с. 369
Огородный , огородний прым. 1. Агародны; які мае дачыненне да агароду, расце на агародзе. Параўн. огоридный. 2. Які ідзе на агароджу, выкарыстоўваецца для агароджвання.
с. 370
Огородовый прым. ад огородъ у 1 знач.
с. 370
Огородокъ наз., памянш. ад огородъ у 1 знач.
с. 370
Огородочокъ наз., памянш. ад огородокъ.
с. 370
Огородчикъ, огородчыкъ наз. памянш. 1. Ад огородъ у 1 знач. 2. Кветнік, палісаднік.
с. 371
Огородъ, огоредъ наз. 1. Сад; агарод. Огородъ дворный — агарод, які адносіцца да каралеўскіх, магнацкіх, панскіх, шляхецкіх сядзіб; огородъ красный — агарод, дзе растуць кветкі; кветнік, палісаднік; огородъ сеножатный — агароджаны участак сенажаці. Параўн. оградъ у 1 знач. 2. Месца, агароджанае плотам. Параўн. оградъ у 2 знач. 3. Агароджанае месца, дзе хаваюць памёршых; могілкі. 4. Рай як месца, дзе пасля смерці знаходзяць шчаслівае існаванне душы праведнікаў. 5. // перан. Месца, дзе што-н. знаходзіцца.
с. 371
Огорожа наз. 1. Агароджа. Параўн. огорожай. 2. Жэрдзе на агароджу.
с. 372
Огорожай наз. Тое, што і огорожа ў 1 знач.
с. 372
Огорожати дзеясл. 1. Абгароджваць, агароджваць, абносіць агароджаю. Знамениемъ креста оздобляти и огорожати — абараняць сябе, зрабіўшы рукой знак крыжа над сабой. Параўн. огражати. 2. // перан. Абасабляць, вылучаць, узвышаць. 3. // перан. Засцерагаць ад чаго-н. небяспечнага або непрыемнага. Параўн. огрожати.
с. 373
Огорожатися дзеясл. зв. Крестом святымъ огорожатися — засцерагацца, абараняць сябе, зрабіўшы рукой знак крыжа над сабой.
с. 373
Огороженный гл. огорожоный
с. 373
Огороженый гл. огорожоный
с. 373
Огороженье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. огородити ў 1 знач. 2. Агароджа. 3. Месца, агароджанае плотам; тое, што абгароджана.
с. 373
Огорожовати, огорожывати дзеясл. Абгароджваць, агароджваць.
с. 374
Огорожоный, огороджоный, огороженный, огороженый дзеепрым. 1. Ад огородити ў 1 знач. 2. // перан. Ад огородити ў 2 знач. Крестомъ святымъ огороженный — які засцярогся, абараніў сябе, зрабіўшы рукой знак крыжа над сабой. 3. Акружаны, размешчаны ў акружэнні чаго-н.
с. 374
Огорожывати гл. огорожовати
с. 374
Огорокъ гл. огурокъ
с. 374
Огортати дзеясл. Агортваць.
с. 374
Огортовати, огортывати дзеясл. Агортваць; ахопліваць; уключаць у сферу свайго ўплыву каго-, што-н.
с. 375
Огортуючий дзеепрым. // перан. Які ахінае, абвалаквае з усіх бакоў.
с. 375
Огортывати гл. огортовати
с. 375
Огорчеватися дзеясл. зв. Засмучвацца.
с. 375
Огорчити дзеясл. Засмуціць.
с. 375
Огорчынецъ наз. Агурочнік.
с. 375
Огорье наз. Мясцовасць, якая ўзвышаецца над наваколлем.
с. 375
Огорячий прым. Гарачы, моцна нагрэты.
с. 375
Ограбити дзеясл. Аграбіць, абрабаваць.
с. 375
Ограбленый дзеепрым. ад ограбити.
с. 376
Ограда наз. 1. Тое, што і огорода ў 1 знач. 2. Тое, што з’яўляецца чыёй-н. абаронай, ахоўвае, засцерагае каго-н. 3. Рай як агароджанае месца, дзе пасля смерці знаходзяць шчаслівае існаванне душы праведнікаў.
с. 376
Оградивати дзеясл. Абгароджваць, агароджваць.
с. 376
Оградивый дзеепрым. ад оградити ў 1 знач.
с. 376
Оградити дзеясл. 1. Тое, што і огородити ў 1 знач. 2. // перан. Тое, што і огородити ў 2 знач.
с. 376
Оградитися дзеясл., зв. ад оградити ў 2 знач.
с. 376
Оградный прым. ад ограда ў 1 знач.
с. 376
Оградъ наз. 1. Тое, што і огородъ ў 1 знач. 2. Тое, што і огородъ ў 2 знач. 3. Агароджа.
с. 376
Огражати дзеясл. Тое, што і огорожати ў 1 знач.
с. 377
Огражение наз. Дзеянне па дзеясл. оградити ў 1 знач.
с. 377
Ограженый, ограженный дзеепрым. 1. Ад оградити ў 1 знач. 2. Ад оградити ў 2 знач.
с. 377
Огранити дзеясл. Абмежаваць, вызначыць мяжу, граніцу.
с. 377
Ограничати дзеясл. 1. Адмяжоўваць; абмяжоўваць, вызначаць мяжу, граніцу. 2. Абумоўліваць; звужаць сферу дзейнасці.
с. 377
Ограничаючый дзеепрым. ад ограничати ў 1 знач.
с. 377
Ограниченне гл. ограниченье
с. 378
Ограниченный гл. ограничоный
с. 378
Ограниченый гл. ограничоный
с. 378
Ограниченье, ограниченне наз. 1. Дзеянне па дзеясл. ограничити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. ограничити ў 2 знач.
с. 378
Ограничивати, ограничовати дзеясл. 1. Абмяжоўваць; вызначаць межы, граніцы. 2. Абумоўліваць; звужаць сферу дзейнасці.
с. 378
Ограничити, ограничыти дзеясл. 1. Абмежаваць; вызначыць межы, граніцы. 2. Абумовіць; звузіць сферу дзейнасці.
с. 379
Ограничовати гл. ограничивати
с. 379
Ограничоный, ограниченный, ограниченый дзеепрым. 1. Ад ограничити ў 1 знач. Листъ ограничоный (ограниченный) — дакументальнае пацвярджэнне абмежавання, вызначэння межаў, граніц чаго-н. 2. Ад ограничити ў 2 знач.
с. 379
Ограничыти гл. ограничити
с. 380
Ограничытися дзеясл. зв. Абмежавацца.
с. 380
Огреванье наз. Абаграванне.
с. 380
Огревати дзеясл. Абаграваць, саграваць.
с. 380
Огрешати дзеясл. Рабіць грэшным.
с. 380
Огрешити дзеясл. Зрабіць грэшным.
с. 380
Огризовати дзеясл. Ганьбіць.
с. 380
Огродовый прым. Агародны.
с. 381
Огрожати дзеясл. Тое, што і огорожати ў 3 знач.
с. 381
Огрожоный дзеепрым. Акружаны, абкружаны; размешчаны ў акружэнні чаго-н.
с. 381
Огрозити дзеясл. Прыгразіць, выказаць пагрозу.
с. 381
Огрозитися дзеясл., зв. ад огрозити.
с. 381
Огромити дзеясл. Падстрэліць.
с. 381
Огромне, огромно прысл. Моцна; у вялікай колькасці.
с. 381
Огромней прысл., выш. ст. ад огромне.
с. 381
Огромнейший прым., выш. ст. ад огромный у 2 знач.
с. 381
Огромно гл. огромне
с. 381
Огромность наз. Велізарнасць, вялізнасць, велічэзнасць.
с. 381
Огромный прым. 1. Надзвычай вялікага памеру, вялізны, велізарны. 2. // перан. Вельмі моцны па сіле праяўлення, гучанню, размаху.
с. 382
Огуломъ прысл. 1. Усе разам, гуртом. 2. Цалкам, поўнасцю. 3. Увогуле; у цэлым; у агульных рысах.
с. 382
Огульне прысл. Агульна; увогуле, у цэлым; у агульных рысах.
с. 383
Огуренство наз. Тое, што і огурство.
с. 383
Огурецъ наз. Тое, што і огурокъ.
с. 383
Огуритися, огурытися дзеясл. зв. Заўпарціцца; праявіць непаслушэнства.
с. 383
Огурковый прым. Агурочны.
с. 384
Огурное наз. Штраф грашыма або натурай за невыкананне цяглавых павіннасцей.
с. 384
Огурность наз. Тое, што і огурство.
с. 384
Огурный прым. Упарты, непаслухмяны.
с. 384
Огурокъ, гурокъ, огорокъ наз. Агурок. Параўн. огурецъ.
с. 384
Огурство наз. Упартасць; непаслухмянасць, непаслушэнства. Параўн. огуренство, огурность.
с. 384
Огурытися гл. огуритися
с. 385
Огустенье наз. Загусценне.
с. 385
Огустети дзеясл. 1. Замерзнуць; ператварыцца ў лёд. 2. Згусціцца.
с. 385
Одаламский, одалемский прым. Тое, што і одоломитский.
с. 385
Одалей прысл. Далей, на пэўным аддаленні ад чаго-н.
с. 385
Одалемский гл. одаламский
с. 385
Одалети дзеясл. Тое, што і одолети ў 1 знач.
с. 385
Одалити гл. оддалити
с. 385
Одаль прысл. Воддаль, наводдаль.
с. 385
Одамашка гл. адамашка
с. 385
Оданье гл. одданье
с. 385
Одарти дзеясл. 1. Тое, што і одерти. 2. Абабраць, абрабаваць, абакрасці.
с. 385
Одатися дзеясл. зв. Распачаць цяжбу, звярнуцца да суда.
с. 386
Одбати дзеясл. Дбаць, клапаціцца. Параўн. отбати.
с. 386
Одбегати дзеясл. Тое, што і отбегати ў 1 знач.
с. 386
Одбегчи дзеясл. 1. Тое, што і отбегчи ў 1 знач. 2. Тое, што і отбегчи ў 2 знач.
с. 386
Одберанье наз. Дзеянне па дзеясл. одберати.
с. 386
Одберати, одбераць дзеясл. Тое, што і одбирати ў 2 знач.
с. 386
Одбивати дзеясл. Тое, што і отбивати ў 3 знач. Параўн. одбияти.
с. 387
Одбигающий дзеепрым. ад одбегати.
с. 387
Одбиранье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. одбирати ў 2 знач. 2. Разборка, разніманне.
с. 387
Одбирати дзеясл. 1. Тое, што і отбирати ў 1 знач. 2. Тое, што і отбирати ў 2 знач.
с. 387
Одбити дзеясл. 1. Тое, што і отбити ў 1 знач. 2. Тое, што і отбити ў 2 знач. 3. Тое, што і отбити ў 3 знач.
с. 388
Одбитый дзеепрым. 1. Ад одбити ў 1 знач. 2. Ад одбити ў 3 знач.
с. 388
Одбитье наз. Дзеянне па дзеясл. одбити ў 3 знач.
с. 388
Одбияти дзеясл. Тое, што і одбивати.
с. 388
Одборонити дзеясл. Тое, што і отборонити.
с. 389
Одбраный гл. одобраный
с. 389
Одбывати дзеясл. Тое, што і отбывати ў 1 знач.
с. 389
Одбыти дзеясл. Тое, што і отбыти ў 3 знач.
с. 389
Одва I, одво прысл. 1. Ледзьве, насілу, з цяжкасцю. 2. Ледзь, амаль, чуць не.
с. 389
Одва II зл. Ледзь толькі, як толькі.
с. 389
Одвага наз. Тое, што і отвага.
с. 389
Одважити, одважыти дзеясл. 1. Тое, што і отважити ў 1 знач. 2. Тое, што і отважити ў 2 знач.
с. 390
Одважный прым. Адважны.
с. 390
Одважоный дзеепрым. ад одважити ў 1 знач.
с. 390
Одважыти гл. одважити
с. 390
Одведованье наз. Адведванне, наведванне. Параўн. одоведыванье.
с. 390
Одвежати дзеясл. Наведваць.
с. 390
Одвезенье наз. Дзеянне па дзеясл. одвезти.
с. 390
Одвезти, одвезьти дзеясл. Тое, што і отвезти ў 1 знач.
с. 390
Одвереный дзеепрым. Вернуты, звернуты.
с. 391
Одверие наз. Абрамленне дзвярэй (вушакі і перакладзіны).
с. 391
Одверненье наз. Дзеянне па дзеясл. одвернути ў 1 знач. Параўн. одверненьеся.
с. 391
Одверненьеся наз. Тое, што і одверненье.
с. 391
Одверницкий прым. Які звязаны з выкананнем абавязкаў і пасадай брамніка, вартавога пры браме, варотах, дзвярах. Параўн. одверный II у 1 знач.
с. 391
Одверное наз. Плата, узнагарода брамніку, ахоўніку, сторажу пры браме, варотах.
с. 391
Одвернути дзеясл. 1. Тое, што і отвернути ў 1 знач. 2. Тое, што і отвернути ў 3 знач.
с. 391
Одвернутися дзеясл. зв. 1. Тое, што і отвернутися ў 1 знач. 2. Тое, што і отвернутися ў 2 знач.
с. 391
Одверный I наз. Брамнік, вартавы пры браме, варотах, дзвярах, швейцар. Параўн. оддверный, отдверный.
с. 392
Одверный II прым. 1. Тое, што і одверницкий. 2. Дзвярны, які мае адносіны да дзвярэй.
с. 392
Одверокъ наз. Парог. с. 392
Одвертати дзеясл. Тое, што і отвертати ў 1 знач.
с. 392
Одвести дзеясл. 1. Тое, што і отвести ў 1 знач. 2. Тое, што і отвести ў 3 знач. 3. Тое, што і отвести ў 7 знач. Одвести следъ — адвесці ад сябе ўліку ў выглядзе следу злачынства.
с. 392
Одвестися дзеясл. зв. Адвесці ад сябе абвінавачванні.
с. 393
Одвечорокъ наз. Адвячорак.
с. 393
Одвешчати дзеясл. Абвяшчаць; зычыць; выказваць якія-н. пажаданні.
с. 393
Одвилжити дзеясл. Увільгатніць, насыціць вільгаццю; намачыць. // перан. Умацаваць; надаць сілу, стойкасць.
с. 393
Одвлачати дзеясл. Пазбягаць, унікаць, ухіляцца.
с. 394
Одводити дзеясл. 1. Тое, што і отводити ў 4 знач. 2. Тое, што і отводити ў 5 знач. 3. Тое, што і отводити ў 6 знач.
с. 394
Одводитися дзеясл. зв. Адводзіць; адхіляць, абвяргаць.
с. 394
Одводъ наз. Тое, што і отводъ ў 2 знач. Одводъ следу — адхіленне ад сябе ўлікі ў выглядзе следу злачынства.
с. 394
Одвоеванье наз. Адбіццё нападу.
с. 395
Одвоеный дзеепрым. Удвоены.
с. 395
Одвоженье наз. Дзеянне па дзеясл. одвозити.
с. 395
Одвозити дзеясл. Тое, што і отвозити.
с. 395
Одвозное наз. Тое, што і отвозное.
с. 395
Одволание, одволанне наз. Дзеянне па дзеясл. одволати.
с. 395
Одволати дзеясл. Тое, што і отволати ў 1 знач.
с. 395
Одволока наз. Тое, што і отволока.
с. 395
Одволокати дзеясл. Тое, што і отволокати.
с. 395
Одволочи дзеясл. Тое, што і отволочи ў 2 знач.
с. 395
Одволочити дзеясл. Адкладваць, адцягваць, адтэрміноўваць.
с. 396
Одволывати дзеясл. Тое, што і отволывати.
с. 396
Одвореный дзеепрым. Адчынены, адкрыты.
с. 396
Одворотити дзеясл. Тое, што і отворотити ў 1 знач.
с. 396
Одворочатися дзеясл. зв. 1. Адварочвацца; паварочвацца. 2. // перан. Адварочвацца; адмаўляцца ад чаго-н.
с. 396
Одворочаючийся дзеепрым. у знач. наз. // перан. Той, хто адмаўляецца ад чаго-н.
с. 396
Одвороченый дзеепрым. ад одворотити.
с. 396
Одворочиватися дзеясл. зв. Адварочвацца.
с. 396
Одвратити дзеясл. Тое, што і отвратити ў 4 знач.
с. 396
Одвраченьесе наз. Дзеянне па дзеясл. одворотити.
с. 397
Одвсюль прысл. Тое, што і отвсюль.
с. 397
Одвязовати дзеясл. Тое, што і отвязовати.
с. 397
Одганянье наз. Дзеянне па дзеясл. одгоняти.
с. 397
Одгнанье наз. Дзеянне па дзеясл. одгнати.
с. 397
Одгнати дзеясл. Тое, што і отгнати.
с. 397
Одговенье, одговенне наз. Тое, што і отговенье.
с. 397
Одговоривати дзеясл. Тое, што і отговоривати.
с. 397
Одгонимый дзеепрым. ад одгонити.
с. 397
Одгонити дзеясл. Тое, што і отгонити.
с. 398
Одгоняти дзеясл. Тое, што і отгоняти.
с. 398
Одгранити дзеясл. Адмежаваць.
с. 398
Одграничити дзеясл. Адмежаваць.
с. 398
Одгромити дзеясл. Тое, што і отгромити ў 2 знач.
с. 398
Оддаванье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. оддавати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. оддавати ў 5 знач.
с. 398
Оддавати дзеясл. 1. Тое, што і отдавати ў 1 знач. 2. Тое, што і отдавати ў 2 знач. 3. Тое, што і отдавати ў 5 знач. 4. Тое, што і отдавати ў 7 знач.
с. 398
Оддаватися дзеясл. зв. Аддавацца.
с. 399
Оддаленый дзеепрым. ад оддалити ў 1 знач.
с. 399
Оддаленье наз. Дзеянне па дзеясл. оддалити ў 2 знач.
с. 399
Оддаленьеся наз. Дзеянне па дзеясл. оддалитися ў 2 знач.
с. 399
Оддалити, одалити дзеясл. 1. Тое, што і отдалити ў 3 знач. 2. Тое, што і отдалити ў 6 знач.
с. 399
Оддалитися дзеясл. зв. 1. Аддаліцца; адступіць ад прынятага, устаноўленага. 2. Перанесціся на больш позні час, адкласціся, адтэрмінавацца.
с. 400
Оддаль прысл. Воддаль.
с. 400
Оддаляти дзеясл. 1. Тое, што і отдаляти ў 3 знач. 2. Тое, што і отдаляти ў 5 знач.
с. 400
Оддалятися дзеясл. зв. Аддаляцца; адмаўляцца, адступацца ад прынятага, устаноўленага.
с. 401
Оддаляючий дзеепрым. ад оддаляти ў 2 знач.
с. 401
Одданый дзеепрым. Аддадзены.
с. 401
Одданье, оданье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. оддати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. оддати ў 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. оддати ў 5 знач.
с. 401
Оддати дзеясл. 1. Тое, што і отдати ў 1 знач. 2. Тое, што і отдати ў 2 знач. 3. Тое, што і отдати ў 3 знач. 4. Тое, што і отдати ў 5 знач. 5. Тое, што і отдати ў 6 знач. 6. Тое, што і отдати ў 7 знач. Оддати поклонъ — пакланіцца каму-, чаму-н.; оддати послушенство — выказаць пакорнасць, паслушэнства, паслухацца каго-н., падпарадкавацца каму-н.
с. 402
Оддатися дзеясл. зв. Аддацца; даверыцца.
с. 403
Оддаючий дзеепрым. ад оддати ў 2 знач.
с. 404
Оддверный, оддзверный наз. Тое, што і одверный I.
с. 404
Одделеный дзеепрым. ад одделити.
с. 404
Одделенье наз. Дзеянне па дзеясл. одделити.
с. 404
Одделити дзеясл. Тое, што і отделити ў 1 знач.
с. 404
Одделный прым. Тое, што і отделный.
с. 404
Одделъ наз. Тое, што і отделъ.
с. 404
Одделяти дзеясл. Тое, што і отделяти ў 1 знач.
с. 404
Одделятися дзеясл. зв. Тое, што і отделятися ў 1 знач.
с. 405
Оддзверный гл. оддверный
с. 405
Оддирати дзеясл. Тое, што і отдирати.
с. 405
Оддухъ наз. Дыханне.
с. 405
Оддыханье наз. Дыханне.
с. 3
Оддыхати дзеясл. Тое, што і отдыхати.
с. 3
Оде гл. одъ
с. 3
Одеание гл. одеянье
с. 3
Одеаный гл. одеянный
с. 3
Одебелети дзеясл. Зацвярдзець.
с. 3
Одебранне гл. одебранье
с. 3
Одебраный дзеепрым. ад одебрати ў 2 знач.
с. 3
Одебранье, одебранне наз. Дзеянне па дзеясл. одебрати ў 2 знач.
с. 3
Одебрати дзеясл. 1. Тое, што і отобрати ў 2 знач. 2. Тое, што і отобрати ў 6 знач.
с. 3
Одевадло наз. Тое, што і одевало ў 2 знач.
с. 4
Одевалный прым. Кожухъ одевалный — вялікі кажух, які апранаюць паверх усяго адзення.
с. 4
Одевало, одзевало наз. 1. Верхняе адзенне, вопратка; накідка. Параўн. одеяло ў 2 знач. 2. Пакрывала; коўдра. Параўн. одевадло, одеяло ў 1 знач.
с. 4
Одеваный дзеепрым. 1. Ад одевати ў 1 знач. 2. У знач. прым. Адзяваны, ношаны, няновы.
с. 4
Одевати дзеясл. 1. Адзяваць, апранаць. // перан. Параўн. одегати, одеяти. 2. Забяспечваць адзеннем. 3. Рабіць адзенне. 4. // перан. Пакрываць чым-н.; ахутваць; закрываць.
с. 4
Одеватися дзеясл. зв. 1. Ад одевати ў 1 знач. // перан. 2. Ад одевати ў 2 знач. 3. Ад одевати ў 4 знач.
с. 5
Одеваючий дзеепрым. ад одевати ў 4 знач.
с. 5
Одеваючийся дзеепрым. ад одеватися ў 1 знач.
с. 5
Одевающий дзеепрым. ад одевати ў 4 знач.
с. 6
Одевающийся дзеепрым. ад одеватися ў 1 знач.
с. 6
Одеганье наз. Дзеянне па дзеясл. одегати.
с. 6
Одегати дзеясл. Тое, што і одевати ў 1 знач.
с. 6
Одегненье наз. Дзеянне па дзеясл. одегнути.
с. 6
Одегнути дзеясл. Тое, што і одети ў 1 знач.
с. 6
Одедиченье, одедичене наз. 1. Спадчына. 2. Спасціжэнне чаго-н., напаўненне якім -н. пачуццём, думкай і пад.
с. 6
Одедичити дзеясл. Атрымаць у спадчыну; удастоіцца чаго-н.
с. 6
Одедичовати дзеясл. Атрымліваць у спадчыну; удастойвацца чаго-н.
с. 6
Одежа наз. Адзенне; уборы. // перан. Волкъ въ одеже овчей — пра крывадушніка, чалавека, які хавае дрэнныя намеры, учынкі пад маскай дабрачыннасці; одежа утробы — сальнік. Параўн. одежда, одежъ.
с. 7
Одежда наз. Тое, што і одежа. // перан.
с. 7
Одежъ наз. Тое, што і одежа.
с. 8
Одезваный дзеепрым. Адкліканы.
с. 8
Одезватися дзеясл. зв. Тое, што і отозватися ў 1 знач.
с. 8
Одеймованый дзеепрым. ад одеймовати.
с. 8
Одеймовати дзеясл. 1. Тое, што і отыймовати ў 2 знач. 2. Тое, што і отыймовати ў 3 знач.
с. 8
Одеймоватися дзеясл., зв. ад одеймовати ў 2 знач.
с. 8
Одеймующый дзеепрым. ад одеймовати ў 3 знач.
с. 8
Одейстье, одестье, одештие наз. 1. Дзеянне па дзеясл. одейти. 2. // перан. Смерць.
с. 8
Одейти дзеясл. Тое, што і отойти ў 2 знач.
с. 9
Оделаный дзеепрым. Апраўлены; аздоблены.
с. 9
Оделъ наз. Тое, што і отделъ у 1 знач.
с. 9
Оделяти дзеясл. Надзяляць.
с. 9
Одемкненье наз. Адмыканне.
с. 9
Одемкнутый дзеепрым. Адамкнёны.
с. 9
Одене гл. оденье
с. 9
Одение гл. оденье
с. 9
Оденнадцатый гл. одинадцатый
с. 9
Оденутися дзеясл. зв. Апрануцца.
с. 9
Оденъ ліч. 1. Тое, што і одинъ у 1 знач. 2. Тое, што і одинъ у 2 знач. 3. Тое, што і одинъ у 3 знач. 4. Тое, што і одинъ у 6 знач. Оденъ по другомъ — па чарзе.
с. 9
Оденый дзеепрым. Апрануты, адзеты.
с. 10
Оденье, одене, одение наз. 1. Адзенне. Параўн. одеянье. 2. // перан. Покрыва. Волкъ во овчомъ одению — пра крывадушніка, чалавека, які хавае дрэнныя намеры, учынкі пад маскай дабрачыннасці.
с. 10
Одерванеся наз. Адыход ад чаго-н. (пра ідэі, веру і пад.).
с. 10
Одерваный дзеепрым. ад одервати.
с. 10
Одерванье, одэрванье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. одервати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. одервати ў 2 знач.
с. 10
Одервати, одэрвати дзеясл. 1. Тое, што і оторвати ў 1 знач. 2. Тое, што і оторвати ў 5 знач.
с. 11
Одеревенети дзеясл. Здранцвець.
с. 11
Одеревянелый дзеепрым. ад одеревенети.
с. 11
Одержавати дзеясл. Атрымліваць.
с. 11
Одержавшый дзеепрым. ад одержати ў 1 знач.
с. 11
Одержание гл. одержанье
с. 11
Одержаное наз. Тое, што атрымалі.
с. 11
Одержаный дзеепрым. 1. Ад одержати ў 1 знач. 2. Ад одержати ў 4 знач. 3. Ад одержати ў 5 знач.
с. 11
Одержанье, одержание наз. 1. Дзеянне па дзеясл. одержати ў 1 знач. Параўн. одерженье ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. одержати ў 4 знач. Параўн. одерженье ў 2 знач. 3. Валоданне; карыстанне.
с. 12
Одержати, одержать, одэржати дзеясл. 1. Атрымаць што-н. ад каго-н. Параўн. одржати ў 1 знач. 2. Узяць, набыць што-н. Параўн. одржати ў 2 знач. 3. Дабіцца, дамагчыся чаго-н. 4. Захапіць, заваяваць, здабыць сілай. // перан. Одержати верхъ (гору) — перамагчы. 5. Авалодаць (пра стан, пачуцці, хваробы). 6. Абараніць; падтрымаць; захаваць.
с. 12
Одержатися, одержатисе дзеясл. зв. 1. Утрымацца, не ўпасці. // перан. 2. Устрымацца, наўмысна не зрабіць чаго-н. 3. Патрымацца; абаперціся. 4. Быць заваяваным, здабытым.
с. 14
Одержать гл. одержати
с. 14
Одержачый дзеепрым. ад одержати ў 6 знач.
с. 14
Одержащый дзеепрым. ад одержати ў 6 знач.
с. 14
Одерженье наз. 1. Тое, што і одержанье ў 1 знач. 2. Тое, што і одержанье ў 2 знач.
с. 15
Одерживаный дзеепрым. ад одерживати ў 1 знач.
с. 15
Одерживати, одержовати, одержывати дзеясл. 1. Атрымліваць. 2. Здабываць, заваёўваць.
с. 15
Одержимый дзеепрым. 1. Затрыманы. 2. У знач. прым. Апанаваны, ахоплены.
с. 15
Одержовати гл. одерживати
с. 15
Одержывати гл. одерживати
с. 15
Одерлый дзеепрым. Абадраны, абшарпаны. Параўн. одарти ў 1 знач.
с. 15
Одерти дзеясл. Здзерці, злупіць, абадраць. Параўн. одарти ў 1 знач.
с. 15
Одертися дзеясл. зв. Дастацца, дацца.
с. 16
Одертый дзеепрым. ад одерти. // перан.
с. 16
Одесланый дзеепрым. ад одеслати ў 1 знач.
с. 16
Одесланье наз. Дзеянне па дзеясл. одеслати ў 1 знач.
с. 16
Одеслати дзеясл. 1. Тое, што і отослати ў 1 знач. 2. Тое, што і отослати ў 2 знач.
с. 16
Одесную прысл. Справа, з правага боку.
с. 16
Одестье гл. одейстье
с. 17
Одети дзеясл. 1. Апрануць. Параўн. одегнути. 2. // перан. Пакрыць; ахутаць; агарнуць.
с. 17
Одетися, одетисе дзеясл. зв. 1. Ад одети ў 1 знач. 2. Ад одети ў 2 знач.
с. 17
Одетый дзеепрым. 1. Ад одети ў 1 знач. 2. Ад одети ў 2 знач.
с. 17
Одешлый дзеепрым. ад одейти. Одешлый отъ розуму — звар’яцелы.
с. 18
Одештие гл. одейстье
с. 18
Одеяло, одияло наз. 1. Тое, што і одевало ў 2 знач. 2. Тое, што і одевало ў 1 знач.
с. 18
Одеяние гл. одеянье
с. 18
Одеянный, одеаный, одеяный дзеепрым. ад одеяти.
с. 18
Одеянье, одеание, одеяние наз. Тое, што і оденье ў 1 знач.
с. 18
Одеяти дзеясл. Тое, што і одевати ў 1 знач.
с. 18
Одеятися дзеясл., зв. ад одеяти.
с. 19
Оджаловати дзеясл. Тое, што і отжаловати.
с. 19
Одживати дзеясл. Тое, што і отживати ў 2 знач.
с. 19
Одживити дзеясл. Ажывіць, адрадзіць.
с. 19
Одживляти, одживяти дзеясл. Тое, што і отживляти.
с. 19
Оджити дзеясл. Ажыць.
с. 19
Одзевало гл. одевало
с. 19
Одзыванье наз. Дзеянне па дзеясл. одзывати.
с. 19
Одзывати дзеясл. Тое, што і отзывати ў 1 знач.
с. 19
Одзыватися дзеясл., зв. ад одзывати.
с. 19
Одигитрия наз. Заступніца, памочніца ў дарозе; назва адной з ікон Багародзіцы.
с. 20
Одинадсятый гл. одиннадесятый
с. 20
Одинадцатеро ліч., зб. ад одинадцать.
с. 20
Одинадцатый, оденнадцатый, одинатцатый, одинатцотый, одинацатый, одиннадцатый, одиннадцетый ліч. Адзінаццаты. Параўн. одинастый, одиннадесятый.
с. 20
Одинадцать, адинадцать, адиннадцать, одинацать, одиннадцать, одиннадцеть, одынадцать ліч. Адзінаццаць. Параўн. одинасте, одиннадесять.
с. 20
Одинакий прым. Тое, што і одинаковый.
с. 21
Одинако прысл. Аднолькава. Параўн. единако.
с. 21
Одинаковый прым. Такі самы, аднолькавы. Параўн. единаковый, одинакий.
с. 21
Одинасте ліч. Тое, што і одинадцать.
с. 21
Одинастый ліч. Тое, што і одинадцатый.
с. 21
Одинатцатый гл. одинадцатый
с. 21
Одинатцотый гл. одинадцатый
с. 21
Одинацатый гл. одинадцатый
с. 21
Одинацать гл. одинадцать
с. 21
Одинацтво наз. Тое, што і одиначество.
с. 21
Одиначество наз. Адзінства. Параўн. единачество, одинацтво.
с. 21
Одиначка наз. Адзіная дачка ў бацькоў. Параўн. единачка.
с. 21
Одинецъ наз. 1. Адзінокі, бессямейны чалавек. 2. Футра вышэйшай якасці.
с. 21
Одинкротъ прысл. Аднойчы, толькі адзін раз.
с. 22
Одиннадесеть гл. одиннадесять
с. 22
Одиннадесятый, одинадсятый ліч. Тое, што і одинадцатый.
с. 22
Одиннадесять, одиннадесеть ліч. Тое, што і одинадцать.
с. 22
Одиннадцатый гл. одинадцатый
с. 22
Одиннадцать гл. одинадцать
с. 22
Одиннадцетый гл. одинадцатый
с. 22
Одиннадцеть гл. одинадцать
с. 22
Одино прысл. Аднойчы.
с. 22
Одинобудущий прым. Адзінамагчымы; непазбежны; нязменны.
с. 22
Одинова, одиново прысл. 1. Аднойчы. Параўн. единова ў 1 знач. 2. Адзін раз. Параўн. единова ў 2 знач.
с. 22
Одиновладца наз. Адзінаначальнік. Параўн. единовладца ў 2 знач.
с. 22
Одиново гл. одинова
с. 23
Одинокий прым. 1. Адзіны, толькі адзін. 2. Без іншых асоб, адзін. Параўн. единокий. 3. У знач. наз. Адзінокі.
с. 23
Одиномысленый прым. Аднадумны, аднамысны. Параўн. единомыслный у 1 знач.
с. 23
Одинский прым. Куръ одинский гл. куръ.
с. 23
Одинославный прым. Роўны каму-н. па славе.
с. 23
Одиносущный прым. Тое, што і единосущный.
с. 23
Одинотный прым. Адзіны ў сваім родзе; выбраны. Параўн. единотный.
с. 23
Одинотьство наз. Тое, што і единоцство ў 1 знач.
с. 23
Одиночадый прым. Тое, што і единочадый.
с. 23
Одиночка наз. Адзін від (пра сукупнасць прадметаў).
с. 23
Одиночьство наз. Тое, што і единоцство ў 1 знач.
с. 23
Одинство наз. Тое, што і единство ў 1 знач.
с. 23
Одинъ, адинъ, одынъ ліч. 1. Адзін (пра колькасць). Параўн. еденъ у 1 знач., единъ у 1 знач., оденъ у 1 знач. 2. У знач. прым. Без іншых; у адзіноце. Одинъ самъ — у адзіноце. Параўн. оденъ у 2 знач. 3. У знач. прым. Адзіны. Параўн. оденъ у 3 знач. 4. У знач. прым. Агульны; непадзельны. 5. У знач. прым. Чысты. 6. У знач. займ. Нейкі, які-н. До одного, яко одинъ — поўнасцю, цалкам; за одинъ, однимъ голосомъ, въ одно слово — разам; заадно; одинъ безъ другого — асобна; одинъ другого, одинъ зъ другимъ, одинъ одному — узаемна; одинъ на одинъ (на одине) — з вока на вока. другимъ — па чарзе, паслядоўна; одинъ разъ, одного часу — аднойчы. Параўн. оденъ у 4 знач.
с. 23
Одиный прым. 1. Тое, што і единый у 1 знач. 2. Тое, што і единый у 4 знач. 3. Тое, што і единый у 5 знач. 4. Тое, што і единый у 6 знач.
с. 26
Одираный дзеепрым. 1. Ад одирати ў 1 знач. 2. Ад одирати ў 2 знач.
с. 26
Одирати дзеясл. 1. Абдзіраць; адрываць. 2. Адбіраць гвалтам, рабаваць.
с. 26
Одисканье гл. одысканье
с. 27
Одискати гл. одыскати
с. 27
Одияло гл. одеяло
с. 27
Одказати дзеясл. 1. Тое, што і отказати ў 1 знач. 2. Тое, што і отказати ў 3 знач.
с. 27
Одказовати, одказывати дзеясл. 1. Тое, што і отказовати ў 1 знач. 2. Тое, што і отказовати ў 3 знач.
с. 27
Одказъ наз. 1. Тое, што і отказъ у 1 знач. 2. Тое, што і отказъ у 2 знач. Быти въ отказе — выступаць на судзе ў якасці адказчыка.
с. 27
Одказывати гл. одказовати
с. 27
Одкидати дзеясл. 1. Тое, што і откидати ў 1 знач. 2. Пазбаўляць чаго-н. 3. Тое, што і откидати ў 2 знач.
с. 27
Одкидатися дзеясл., зв. ад одкидати ў 1 знач.
с. 28
Одкидникъ наз. Уцякач.
с. 28
Одкиненый дзеепрым. ад одкинути ў 2 знач.
с. 28
Одкиненье наз. Дзеянне па дзеясл. одкинути ў 2 знач.
с. 28
Одкинути дзеясл. 1. Тое, што і откинути ў 2 знач. 2. Тое, што і откинути ў 3 знач.
с. 28
Одкладанье наз. Дзеянне па дзеясл. одкладати.
с. 28
Одкладати дзеясл. Тое, што і откладати ў 1 знач.
с. 28
Одкладовый прым. ад одкладъ.
с. 28
Одкладъ наз. Тое, што і откладъ.
с. 28
Одкованье наз. Выкоўванне, выраб шляхам коўкі.
с. 29
Одколе, одколь, одколя прысл. 1. Тое, што і отколе ў 1а і 1б знач. 2. Тое, што і отколе ў 3в знач. 3. Тое, што і отколе ў 4 знач.
с. 29
Одколоти дзеясл. Адкалоць, адшчапіць.
с. 29
Одколь гл. одколе
с. 29
Одколя гл. одколе
с. 29
Одкопаный дзеепрым. ад одкопати.
с. 29
Одкопати дзеясл. Тое, што і откопати ў 1 знач.
с. 29
Одкопывати дзеясл. Тое, што і откоповати.
с. 29
Одкривати дзеясл. Тое, што і открывати ў 3 знач.
с. 29
Одкриватися гл. одкрыватися
с. 29
Одкритися гл. одкрытися
с. 29
Одкритый гл. одкрытый
с. 29
Одкровенье наз. Тое, што і откровенье.
с. 29
Одкрыватися, одкриватися дзеясл. зв. 1. Тое, што і открыватися ў 1 знач. 2. Тое, што і открыватися ў 2 знач.
с. 30
Одкрыти дзеясл. 1. Тое, што і открыти ў 2 знач. 2. Тое, што і открыти ў 4 знач.
с. 30
Одкрытися, одкритися дзеясл. зв. 1. Тое, што і открытися ў 4 знач. 2. Тое, што і открытися ў 6 знач.
с. 30
Одкрытый, одкритый дзеепрым. 1. У знач. прым. Нічым не прыкрыты, аголены. 2. У знач. прым. Нічым не заслонены, свабодны для агляду. 3. Даступны.
с. 30
Одкуле, одкуль, одкуля прысл. 1. Тое, што і откуле ў 1а і 1б знач. 2. Тое, што і откуле ў 3а знач. 3. Тое, што і откуле ў 4 знач.
с. 30
Одкулькольвекъ прысл. Тое, што і откульколвекъ у 1 знач.
с. 30
Одкуля гл. одкуле
с. 31
Одкупенье наз. Дзеянне па дзеясл. одкупити ў 2 знач.
с. 31
Одкупитель наз. Тое, што і откупитель. Параўн. одкупца.
с. 31
Одкупити дзеясл. 1. Тое, што і откупити ў 1 знач. 2. Тое, што і откупити ў 2 знач.
с. 31
Одкупитися дзеясл., зв. ад одкупити ў 2 знач.
с. 31
Одкупленый дзеепрым. ад одкупити ў 2 знач.
с. 31
Одкупленье наз. Дзеянне па дзеясл. одкупити ў 2 знач.
с. 31
Одкупца наз. Тое, што і одкупитель.
с. 31
Одлагати дзеясл. Адкладваць.
с. 31
Одле прыназ. Тое, што і водле ў 2 знач.
с. 31
Одлеглость наз. Тое, што і отлеглость у 1 знач.
с. 31
Одлеглый прым. Тое, што і отлеглый.
с. 32
Одлетети дзеясл. Тое, што і отлетети ў 1 знач.
с. 32
Одливаный дзеепрым. Тое, што і отливаный I у 1 знач.
с. 32
Одлити дзеясл. Абліўшы вадой, прывесці каго-н. да прытомнасці.
с. 32
Одличити, одличыти дзеясл. Тое, што і отличити.
с. 32
Одличоный дзеепрым. ад одличити.
с. 32
Одличыти гл. одличити
с. 32
Одлогъ наз. Тое, што і отлогъ.
с. 32
Одложенье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. одложити ў 2 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. одложити ў 3 знач.
с. 33
Одложити, одложыти дзеясл. 1. Тое, што і отложити ў 1 знач. 2. Тое, што і отложити ў 2 знач. 3. Тое, што і отложити ў 3 знач. 4. Тое, што і отложити ў 5 знач.
с. 33
Одложоный дзеепрым. 1. Ад одложити ў 1 знач. 2. Ад одложити ў 3 знач. 3. Ад одложити ў 4 знач.
с. 33
Одложыти гл. одложити
с. 34
Одлупити дзеясл. Тое, што і отлупити ў 1 знач.
с. 34
Одлучати дзеясл. Тое, што і отлучати ў 1 знач.
с. 34
Одлучатися дзеясл., зв. ад одлучати.
с. 34
Одлученый гл. одлучоный
с. 34
Одлученье наз. Дзеянне па дзеясл. одлучити ў 1 знач.
с. 34
Одлучити дзеясл. 1. Тое, што і отлучити ў 1 знач. 2. Тое, што і отлучити ў 2 знач.
с. 34
Одлучоный, одлученый дзеепрым. 1. Ад одлучити ў 1 знач. 2. Ад одлучити ў 2 знач.
с. 34
Одмавляти дзеясл. Адмаўляць.
с. 34
Одмавяти дзеясл. Угаворваць адмовіцца ад чаго-н.
с. 34
Одмавятися дзеясл. зв. Адмаўляцца.
с. 34
Одмаловывати дзеясл. Адмалёўваць.
с. 35
Одмелъ наз. Водмель.
с. 35
Одмена наз. 1. Тое, што і отмена ў 1 знач. Параўн. одмяна. 2. Тое, што і отмена ў 2 знач. 3. Тое, што і отмена ў 4 знач. 4. Адмена. 5. Тое, што і отмена ў 5 знач. 6. Знак, характэрная прымета.
с. 35
Одмененый дзеепрым. ад одменити ў 1 знач.
с. 36
Одмененье наз. Дзеянне па дзеясл. одменити ў 3 знач.
с. 36
Одменивати дзеясл. Тое, што і отменивати.
с. 36
Одмениватися дзеясл. зв. Змяняцца, пераменьвацца.
с. 36
Одменити, одменить дзеясл. 1. Тое, што і отменити ў 1 знач. 2. Тое, што і отменити ў 2 знач. 3. Тое, што і отменити ў 3 знач.
с. 36
Одменитися дзеясл., зв. ад одменити ў 1 знач.
с. 37
Одменить гл. одменити
с. 37
Одменность наз. Тое, што і отменность у 1 знач.
с. 37
Одменный прым. 1. Тое, што і отменный у 1 знач. 2. Тое, што і отменный у 2 знач. 3. Прызначаны на абмен.
с. 37
Одменянье наз. Дзеянне па дзеясл. одменяти ў 1 знач.
с. 37
Одменяти дзеясл. 1. Тое, што і отменяти ў 1 знач. 2. Тое, што і отменяти ў 2 знач. 3. Разменьваць.
с. 37
Одменятися, одменятисе дзеясл., зв. ад одменяти ў 1 знач.
с. 37
Одменяючий дзеепрым. ад одменяти ў 1 знач.
с. 38
Одменяючийся дзеепрым. ад одменятися.
с. 38
Одмерти дзеясл. Тое, што і отмерти.
с. 38
Одмерыти дзеясл. Тое, што і отмерити.
с. 38
Одметати дзеясл. Тое, што і отметати ў 1 знач.
с. 38
Одмова наз. Тое, што і отмова ў 1 знач.
с. 38
Одмовити дзеясл. 1. Тое, што і отмовити ў 1 знач. 2. Тое, што і отмовити ў 2 знач. 3. Тое, што і отмовити ў 3 знач.
с. 38
Одмовляти дзеясл. Тое, што і отмовляти ў 1 знач.
с. 38
Одмовлятися дзеясл. зв. Тое, што і отмовлятися.
с. 39
Одмовяти дзеясл. Тое, што і отмовяти.
с. 39
Одмолодети дзеясл. Тое, што і отмолодети.
с. 39
Одмутися дзеясл. зв. Надзьмуцца, успухнуць.
с. 39
Одмывальня наз. Тое, што і отмывальня.
с. 39
Одмыватися дзеясл. зв. Адмывацца.
с. 39
Одмыканне гл. одмыканье
с. 39
Одмыканый дзеепрым. ад одмыкати.
с. 39
Одмыканье, одмыканне наз. Дзеянне па дзеясл. одмыкати.
с. 39
Одмыкати дзеясл. Тое, што і отмыкати.
с. 39
Одмыце наз. Тое, што і отмытье.
с. 39
Одмяна наз. Тое, што і одмена ў 1 знач.
с. 39
Однавятисе дзеясл. зв. Аднаўляцца, узнаўляцца.
с. 39
Однакже зл. Тым не менш, усё-такі. Параўн. еднакже, однакожъ.
с. 40
Однакий прым. Тое, што і однаковый. Параўн. еднакий.
с. 40
Однако I прысл. Тое, што і однаково ў 1 знач. Параўн. еднако ў 1 знач.
с. 40
Однако II зл. Аднак, усё-такі. Параўн. еднако ў 2 знач.
с. 41
Однаково прысл. 1. Аднолькава. Параўн. однако I. 2. Усё роўна, тым не менш, у любым выпадку.
с. 41
Однаковый прым. Аднолькавы. Параўн. еднаковый, однакий.
с. 41
Однакожъ зл. Тое, што і однакже.
с. 41
Однакъ зл. 1. Аднак, але. Параўн. еднакъ у 1 знач. 2. Тым не менш, усё ж, усё-такі. Параўн. еднакъ у 2 знач.
с. 42
Однарадка гл. однорадка
с. 42
Однарадокъ гл. однорадокъ
с. 42
Однарядка гл. однорадка
с. 42
Одначе прысл. Тым не менш, усё-такі. Параўн. одначъ.
с. 42
Одначъ прысл. Тое, што і одначе.
с. 43
Однесенье наз. Дзеянне па дзеясл. однести ў 1 знач.
с. 43
Однести дзеясл. 1. Тое, што і отнести ў 1 знач. 2. Тое, што і отнести ў 2 знач. 3. Тое, што і отнести ў 3 знач. Однести корону мученическую — памерці ў пакутных муках за веру.
с. 43
Однимати дзеясл. Тое, што і отнимати ў 3 знач.
с. 43
Одно I, адно зл. 1. Толькі, чым (супраціўна-абмежавальны) 2. Адно, толькі, але (супраціўна-супастаўляльны).
с. 43
Одно II часц. 1. Адно, толькі (вылучальна-абмежавальная). Параўн. едно ў 2 знач. 2. Адно, толькі (узмацняльная).
с. 44
Однова, одново, одновъ прысл. Адзін раз.
с. 44
Одновеный дзеепрым. ад одновити.
с. 45
Одновенье наз. Дзеянне па дзеясл. одновити.
с. 45
Одноверный прым. Аднаго з кім-н. веравызнання. Параўн. единоверный.
с. 45
Одновидный прым. Аднолькавы; нязменны.
с. 45
Одновити дзеясл. Тое, што і отновити ў 2 знач.
с. 45
Одновитися дзеясл., зв. ад одновити.
с. 45
Одновладство наз. Адзінаўладства.
с. 46
Одновладца наз. Асоба, надзеленая адзінаўладдзем. Параўн. единовладца, одновластель.
с. 46
Одновластель наз. Тое, што і одновладца.
с. 46
Одновленый дзеепрым. ад одновити.
с. 46
Одновленье наз. Дзеянне па дзеясл. одновити.
с. 46
Одновляти дзеясл. 1. Тое, што і отновляти ў 1 знач. 2. Тое, што і отновляти ў 2 знач.
с. 46
Одновлятися дзеясл., зв. ад одновляти ў 2 знач. Параўн. отновлятися ў 3 знач.
с. 46
Одновляючий дзеепрым. ад одновляти ў 2 знач.
с. 46
Одново гл. однова
с. 46
Одноволно, одноволне прысл. З агульным жаданнем.
с. 46
Одновъ гл. однова
с. 46
Однога наз. 1. Тое, што і отнога. 2. Адгалінаванне.
с. 46
Одноемыслне гл. одномысльне
с. 47
Одноземецъ наз. Выхадзец з адной з кім-н. мясцовасці.
с. 47
Однокольвекъ, одноколвекъ часц. Толькі.
с. 47
Одноконечно прысл. Абавязкова.
с. 47
Одноконный прым. Запрэжаны адным канём.
с. 47
Однолетный прым. Аднагадовы.
с. 47
Однолично прысл. Ні ў якім разе.
с. 47
Одноль зл. Аднак.
с. 47
Одномыслено прысл. Аднадушна. Параўн. единомыслено, одномысльне.
с. 47
Одномыслне гл. одномысльне
с. 47
Одномыслно гл. одномысльне
с. 47
Одномыслность наз. Аднадумства. Параўн. едномыслность.
с. 48
Одномысльне, одноемыслне, одномыслне, одномыслно прысл. Тое, што і одномыслено.
с. 48
Одномышленникъ наз. Аднадумец; супольнік.
с. 48
Однообразный прым. Аднастайны.
с. 48
Одноокий прым. Аднавокі.
с. 48
Однопортный прым. Без падкладкі.
с. 48
Однопоставный прым. Які мае адзіны выгляд, адзіную прыроду.
с. 48
Однорадка, однарадка, однарядка, однорядка, отнарадка наз. Верхняе адзенне з шарсцяной тканіны без падкладкі.
с. 48
Однорадокъ, однарадокъ, однорядокъ наз. Тое, што і однорадка.
с. 49
Однорать наз. Тое, што і однорадка.
с. 49
Однорогий прым. Аднарогі.
с. 49
Однородный прым. Адзіны (пра сына, дачку). Параўн. единородный.
с. 49
Однорожецъ наз. 1. Аднарог — звер, які маляваўся ў выглядзе каня з адным рогам на ілбе. Параўн. еднорожецъ. 2. Назва гарматы.
с. 49
Однорожцовый прым. ад однорожецъ у 1 знач.
с. 50
Однорочный прым. Аднагадовы. Параўн. единорочный.
с. 50
Однорядка гл. однорадка
с. 50
Однорядокъ гл. однорадокъ
с. 50
Односити, односить дзеясл. 1. Тое, што і относити ў 1 знач. 2. Несучы, аддаляць. 3. Тое, што і относити ў 3 знач. 4. Тое, што і относити ў 4 знач. 5. Тое, што і относити ў 6 знач. 6. Тое, што і относити ў 7 знач.
с. 50
Однословный прым. Перапісаны слова ў слова.
с. 51
Однословье наз. Вернасць свайму слову.
с. 51
Одностайно, одностайне прысл. 1. Аднагалосна, аднадушна. Параўн. едностайне ў 1 знач., одностальне. 2. Аднастайна, аднолькава. Параўн. едностайне ў 2 знач.
с. 51
Одностайный прым. 1. Аднадумны, аднамысны, згодны з кім-н. у думках, словах, дзеяннях. Параўн. едностайный у 1 знач. 2. Аднастайны, аднолькавы. Параўн. едностайный у 2 знач., одностатний.
с. 51
Одностальне прысл. Тое, што і одностайно ў 1 знач.
с. 52
Одностатний прым. Тое, што і одностайный у 2 знач.
с. 52
Одность наз. Тое, што і едность.
с. 52
Одношенье наз. Дзеянне па дзеясл. односити ў 1 знач.
с. 52
Однузданный дзеепрым. Незацугляны.
с. 52
Одный ліч. у знач. займ. Якісьці, нейкі.
с. 52
Одняти дзеясл. 1. Тое, што і отняти ў 1 знач. 2. Тое, што і отняти ў 3 знач. 3. Тое, што і отняти ў 7 знач.
с. 52
Однятися дзеясл. зв. 1. Ад одняти ў 1 знач. 2. Ад одняти ў 2 знач. 3. Ад одняти ў 3 знач.
с. 53
Однятый дзеепрым. 1. Ад одняти ў 2 знач. 2. Ад одняти ў 3 знач.
с. 53
Однятье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. одняти ў 2 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. одняти ў 3 знач.
с. 53
Одобрание гл. одобранье
с. 53
Одобраный, одбраный дзеепрым. 1. Ад одобрати ў 1 знач. 2. Ад одобрати ў 3 знач.
с. 53
Одобранье, одобрание наз. 1. Дзеянне па дзеясл. одобрати ў 2 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. одобрати ў 3 знач.
с. 53
Одобрати дзеясл. 1. Тое, што і отобрати ў 1 знач. 2. Тое, што і отобрати ў 2 знач. 3. Тое, што і отобрати ў 6 знач.
с. 54
Одоведыванье наз. Тое, што і одведованье.
с. 54
Одогнаный дзеепрым. Аддзелены баразной.
с. 54
Одогнанье наз. Дзеянне па дзеясл. одогнати ў 1 знач.
с. 54
Одогнати дзеясл. 1. Тое, што і отогнати ў 1 знач. 2. Тое, што і отогнати ў 2 знач. 3. Тое, што і отогнати ў 3 знач.
с. 54
Ододраный дзеепрым. ад ододрати.
с. 54
Ододрати дзеясл. Тое, што і отодрати.
с. 55
Ододхненье наз. Тое, што і отодхнение.
с. 55
Ододхнути дзеясл. Тое, што і отодхнути.
с. 55
Одождити дзеясл. 1. Паліць дажджом, увільгатніць. 2. Разліць або рассыпаць што-н. у выглядзе дажджу; абсыпаць чым-н. у вялікай колькасці.
с. 55
Одождитися дзеясл., зв. ад одождити ў 2 знач.
с. 55
Одождяти дзеясл. Паліваць дажджом, увільгатняцъ.
с. 55
Одозватися дзеясл. зв. 1. Тое, што і отозватися ў 1 знач. 2. Тое, што і отозватися ў 3 знач. 3. Тое, што і отозватися ў 4 знач.
с. 55
Одоймовати гл. одыймовати
с. 55
Одоймуючий гл. одыймуючий
с. 55
Одойстье наз. Дзеянне па дзеясл. одойти ў 4 знач.
с. 55
Одойти дзеясл. 1. Тое, што і отойти ў 1 знач. 2. Тое, што і отойти ў 2 знач. 3. Тое, што і отойти ў 3 знач. 4. Тое, што і отойти ў 4 знач. 5. Старанна даглядаючы, дабіцца папраўкі хворага. 6. // перан. Адхіліцца ад ранейшага напрамку ў поглядах.
с. 55
Одолевати дзеясл. Браць верх, адольваць, перамагаць.
с. 56
Одолеваючий дзеепрым. ад одолевати.
с. 56
Одоление гл. одоленье
с. 56
Одоленый дзеепрым. ад одолети ў 1 знач.
с. 56
Одоленье, одоление наз. Дзеянне па дзеясл. одолети ў 1 знач.
с. 56
Одолети дзеясл. 1. Узяць верх, адолець, перамагчы. Параўн. одалети. 2. Перасіліць у сабе якое-н. пачуццё.
с. 56
Одолжати дзеясл. Увайсці ў даўгі, завінаваціцца, запазычыцца.
с. 57
Одолжити дзеясл. Зрабіць сваім даўжніком.
с. 57
Одолжитися дзеясл. зв. Увайсці ў даўгі, напазычаць.
с. 57
Одоломита наз. Жыхар старажытнаіудзейскага горада Адалам. Параўн. одоломитянинъ.
с. 57
Одоломитский прым. Які мае адносіны да старажытна- іудзейскага горада Адалам. Параўн. одаламский.
с. 57
Одоломитянинъ наз. Тое, што і одоломита.
с. 57
Одомашка гл. адамашка
с. 57
Одомашковый гл. адамашковый
с. 57
Одомкненье наз. Дзеянне па дзеясл. одомкнути.
с. 57
Одомкнути дзеясл. Тое, што і отомкнути.
с. 57
Одопхненый дзеепрым. ад одопхнути ў 2 знач.
с. 58
Одопхненье наз. Дзеянне па дзеясл. одопхнути ў 1 знач.
с. 58
Одопхнути дзеясл. 1. Тое, што і отопхнути ў 1 знач. 2. Тое, што і отопхнути ў 2 знач.
с. 58
Одопхнутися дзеясл., зв. ад одопхнути ў 1 знач.
с. 58
Одорванецъ наз. Тое, што і оторванецъ.
с. 58
Одорваный дзеепрым. ад одорвати ў 3 знач.
с. 58
Одорванье наз. Дзеянне па дзеясл. одорвати ў 3 знач.
с. 58
Одорвати дзеясл. 1. Тое, што і оторвати ў 1 знач. 2. Тое, што і оторвати ў 3 знач. 3. Тое, што і оторвати ў 4 знач.
с. 58
Одорватися, одорватисе дзеясл. зв. 1. Ад одорвати ў 1 знач. 2. Ад одорвати ў 3 знач.
с. 59
Одорзнути дзеясл. Адарваць; адрэзаць.
с. 59
Одорожити дзеясл. Аддаліць.
с. 59
Одосланый дзеепрым. 1. Ад одослати ў 1 знач. 2. Ад одослати ў 3 знач.
с. 59
Одосланье наз. Дзеянне па дзеясл. одослати ў 1 знач.
с. 60
Одослати, одослать дзеясл. 1. Тое, што і отослати ў 1 знач. 2. Тое, што і отослати ў 2 знач. 3. Тое, што і отослати ў 3 знач. 4. Тое, што і отослати ў 4 знач.
с. 60
Одостье наз. Адыход.
с. 60
Одошлый дзеепрым. ад одойти ў 1 знач. Одъ розуму одошлый — шалёны.
с. 60
Одпадати дзеясл. 1. Тое, што і отпадати ў 1 знач. 2. Тое, што і отпадати ў 2 знач.
с. 61
Одпадывати дзеясл. Тое, што і отпадывати ў 2 знач.
с. 61
Одпалый дзеепрым. ад одпасти ў 2 знач.
с. 61
Одпасти дзеясл. 1. Тое, што і отпасти ў 1 знач. 2. Тое, што і отпасти ў 4 знач.
с. 61
Одписати дзеясл. 1. Тое, што і отписати ў 1 знач. 2. Тое, што і отписати ў 2 знач.
с. 61
Одписатися дзеясл., зв. ад одписати ў 2 знач.
с. 61
Одписный прым. Тое, што і отписный.
с. 61
Одписовати, одписывати дзеясл. Тое, што і отписовати ў 2 знач.
с. 62
Одписъ наз. Тое, што і отписъ.
с. 62
Одписывати гл. одписовати
с. 62
Одплата наз. Тое, што і отплата ў 2 знач.
с. 62
Одповедати дзеясл. Тое, што і отповедати ў 1 знач.
с. 62
Одповедатися дзеясл., зв. ад одповедати.
с. 62
Одповедети гл. одповедити
с. 62
Одповедзь гл. одповедь
с. 62
Одповедити, одповедети дзеясл. Тое, што і отповедити ў 1 знач.
с. 62
Одповедникъ наз. Тое, што і отповедникъ у 1 знач.
с. 63
Одповедный прым. ад одповедь у 1 знач.
с. 63
Одповедь, одповедзь наз. 1. Тое, што і отповедь у 1 знач. 2. Тое, што і отповедь у 2 знач.
с. 63
Одповседневный прым. Паўсядзённы, штодзённы.
с. 63
Одпоправа наз. Тое, што і одправа ў 1 знач.
с. 63
Одпорный прым. ад одпоръ у 1 знач. Сторона одпорная гл. сторона.
с. 63
Одпоровый прым. ад одпоръ у 1 знач. Сторона одпоровая гл. сторона.
с. 63
Одпоръ наз. 1. Тое, што і отпоръ у 1 знач. 2. Тое, што і отпоръ у 2 знач.
с. 63
Одпочивати дзеясл. 1. Тое, што і отпочивати ў 2 знач. 2. Тое, што і отпочивати ў 3 знач.
с. 64
Одпочиваючий дзеепрым. ад одпочивати ў 1 знач.
с. 64
Одпочиненье наз. Дзеянне па дзеясл. одпочинути ў 1 знач.
с. 64
Одпочинокъ, одпочынокъ наз. 1. Тое, што і отпочинокъ. 2. Смерць.
с. 64
Одпочинути дзеясл. 1. Тое, што і отпочити. 2. Спачыць, памерці. Параўн. одпочити ў 2 знач.
с. 64
Одпочити дзеясл. 1. Тое, што і отпочити. 2. Тое, што і одпочинути ў 2 знач.
с. 64
Одпочненье наз. Тое, што і отпочненье.
с. 64
Одпочынокъ гл. одпочинокъ
с. 65
Одправа наз. 1. Тое, што і отправа ў 1 знач. Вчынити (чынити) одправу — тое, што і учинити (чинити) отправу. Параўн. одпоправа. 2. Тое, што і отправа ў 4 знач.
с. 65
Одправеный дзеепрым. ад одправити ў 3 знач.
с. 65
Одправенье наз. Дзеянне па дзеясл. одправити ў 4 знач.
с. 65
Одправити дзеясл. 1. Тое, што і отправити ў 1 знач. 2. Тое, што і отправити ў 2 знач. 3. Тое, што і отправити ў 3 знач. 4. Тое, што і отправити ў 5 знач. 5. Тое, што і отправити ў 6 знач.
с. 65
Одправляти дзеясл. Тое, што і отправляти ў 4 знач.
с. 65
Одправованый дзеепрым. 1. Ад одправовати ў 5 знач. 2. Ад одправовати ў 6 знач.
с. 65
Одправованье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. одправовати ў 5 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. одправовати ў 6 знач.
с. 66
Одправовати дзеясл. 1. Тое, што і отправовати ў 1 знач. 2. Тое, што і отправовати ў 5 знач. 3. Тое, што і отправовати ў 6 знач.
с. 66
Одправоватися дзеясл. зв. 1. Ад одправовати ў 5 знач. 2. Ад одправовати ў 6 знач.
с. 66
Одправуючий дзеепрым. ад одправовати ў 6 знач.
с. 67
Одправчий прым. Листъ одправчий гл. листъ.
с. 67
Одприсяженьеся наз. Дзеянне па дзеясл. одпрысегнутися.
с. 67
Одпровадити дзеясл. Тое, што і отпровадити ў 2 знач.
с. 67
Одпрысегнутися дзеясл. Тое, што і отприсягнутися.
с. 67
Одпусканье наз. Дзеянне па дзеясл. одпускати ў 1 знач.
с. 67
Одпускати дзеясл. 1. Тое, што і отпускати ў 2 знач. 2. Тое, што і отпускати ў 5 знач. Параўн. одпущати.
с. 67
Одпускаючий дзеепрым. ад одпускати ў 1 знач.
с. 67
Одпустити дзеясл. 1. Тое, што і отпустити ў 1 знач. 2. Тое, што і отпустити ў 2 знач. 3. Тое, што і отпустити ў 3 знач.
с. 67
Одпуститися дзеясл., зв. ад одпустити ў 2 знач.
с. 68
Одпустъ наз. 1. Тое, што і отпустъ у 1 знач. 2. Тое, што і отпустъ у 2 знач.
с. 68
Одпущати дзеясл. Тое, што і одпускати ў 2 знач.
с. 68
Одпущение гл. одпущенье
с. 68
Одпущеный, одпущоный дзеепрым. 1. Ад одпустити ў 2 знач. 2. Выдзелены.
с. 68
Одпущенье, одпущение наз. Дзеянне па дзеясл. одпустити ў 2 знач.
с. 68
Одпущоный гл. одпущеный
с. 68
Одпытати дзеясл. Распытаць.
с. 68
Одрадити дзеясл. Тое, што і отрадити ў 1 знач.
с. 69
Одражати дзеясл. Тое, што і отражати ў 2 знач.
с. 69
Одраженье гл. одроженье
с. 69
Одраженьеся наз. Адхіленне; адмаўленне.
с. 69
Одражоный дзеепрым. Павернуты; спынены.
с. 69
Одраный дзеепрым. 1. Ад одрати. 2. Абшарпаны, у падранай вопратцы. 3. Аблуплены, абабіты, пашкоджаны. 4. Абрабаваны.
с. 69
Одрапаный дзеепрым. Падрапаны.
с. 69
Одрастати дзеясл. Адрастаць.
с. 70
Одрати дзеясл. Ададраць; абадраць.
с. 70
Одратовати дзеясл. Тое, што і отратовати.
с. 70
Одрахованый дзеепрым. ад одраховати.
с. 70
Одраховати дзеясл. Тое, што і отраховати.
с. 70
Одрачати дзеясл. Тое, што і отрачати.
с. 70
Одрезокъ наз. Тое, што і отрезокъ.
с. 70
Одрекатися дзеясл. зв. Тое, што і отрекатися.
с. 70
Одрекаючийся дзеепрым. ад одрекатися.
с. 71
Одрекшийся дзеепрым. ад одречися.
с. 71
Одрентвелый дзеепрым. Тое, што і отрентвелый.
с. 71
Одреный дзеепрым. Які знікне, прападзе.
с. 71
Одреченье наз. Тое, што і отреченье.
с. 71
Одречися дзеясл. зв. Тое, што і отречися.
с. 71
Одржаваючий дзеепрым. у знач. наз. Той, хто перамагае.
с. 71
Одржанье наз. Дзеянне па дзеясл. одржати ў 1 знач.
с. 71
Одржати дзеясл. 1. Тое, што і одержати ў 1 знач. 2. Тое, што і одержати ў 2 знач.
с. 71
Одржатися дзеясл., зв. ад одржати ў 1 знач.
с. 71
Одржитель наз. Валадар.
с. 71
Одржовати дзеясл. Верхъ одръжовати — перамагаць.
с. 72
Одржовуючий дзеепрым. у знач. наз. Той, хто перамагае.
с. 72
Одригати дзеясл. Тое, што і отрыгати.
с. 72
Одрина гл. одрына
с. 72
Одринка гл. одрынка
с. 72
Одробина наз. Маленькі кусочак, драбінка, крошка. // перан.
с. 72
Одробинка наз., памянш. ад одробина.
с. 72
Одробити дзеясл. 1. Тое, што і отробити ў 1 знач. 2. Тое, што і отробити ў 3 знач.
с. 72
Одродити дзеясл. Тое, што і отродити.
с. 72
Одродитися дзеясл., зв. ад одродити.
с. 72
Одрожати дзеясл. Тое, што і отрожати ў 2 знач.
с. 72
Одрожение гл. одроженье
с. 72
Одроженый дзеепрым. ад одродити.
с. 73
Одроженье, одраженье, одрожение наз. Дзеянне па дзеясл. одродити.
с. 73
Одрости дзеясл. Тое, што і отрости.
с. 73
Одроченье наз. Дзеянне па дзеясл. одрочити.
с. 73
Одрочити, одрочыти дзеясл. Тое, што і отрочити.
с. 73
Одрочоный дзеепрым. Листъ одрочоный гл. листъ. с. 73
Одрочыти гл. одрочити
с. 73
Одрубный прым. Тое, што і обрубный.
с. 73
Одрутити дзеясл. Тое, што і отрутити.
с. 73
Одруцоный дзеепрым. ад одрутити.
с. 74
Одръ наз. Ложа; пасцель.
с. 74
Одрывати дзеясл. Тое, што і отрывати.
с. 74
Одрыватися дзеясл., зв. ад одрывати.
с. 74
Одрына, одрина наз. Адрына, пуня.
с. 74
Одрынка, одринка наз., памянш. ад одрына.
с. 74
Одсадный прым. Тое, што і осадный.
с. 74
Одсвятити дзеясл. Тое, што і отсвятити.
с. 75
Одсевъ наз. Адсеў.
с. 75
Одселе прысл. Тое, што і отселе ў 1 знач.
с. 75
Одсечи дзеясл. Тое, што і отсечи ў 3 знач.
с. 75
Одсланый дзеепрым. ад одслати.
с. 75
Одслати дзеясл. Тое, што і отослати ў 1 знач.
с. 75
Одслуженье наз. Дзеянне па дзеясл. одслужити.
с. 75
Одслужити дзеясл. Тое, што і отслужыти.
с. 75
Одставати дзеясл. Тое, што і отставати.
с. 75
Одставленый дзеепрым. Адстаўлены.
с. 75
Одстапенье гл. одступенье
с. 75
Одстати дзеясл. Тое, што і отстати ў 3 знач.
с. 75
Одстрашыти дзеясл. Тое, што і отстрашити ў 1 знач.
с. 76
Одстренченье наз. Адхіленне.
с. 76
Одступенье, одстапенье, одступенне наз. Дзеянне па дзеясл. одступити.
с. 76
Одступити дзеясл. Тое, што і отступити ў 3 знач.
с. 76
Одступление гл. одступленье
с. 76
Одступленый дзеепрым. Адступлены; перанесены.
с. 76
Одступленье, одступление наз. Дзеянне па дзеясл. одступити.
с. 76
Одступовати дзеясл. Тое, што і отступовати ў 3 знач.
с. 77
Одступство наз. Тое, што і отступство.
с. 77
Одступуючий дзеепрым. Які адракаецца, адмаўляецца ад чаго-н.
с. 77
Одсудити дзеясл. Тое, што і отсудити ў 1 знач.
с. 77
Одсужати дзеясл. Тое, што і отсужати.
с. 77
Одсуженье наз. Дзеянне па дзеясл. одсудити.
с. 77
Одсужоный дзеепрым. у знач. наз. Асуджаны, зганены.
с. 77
Одсчепение гл. одщепение
с. 77
Одсылати дзеясл. Тое, што і отсылати ў 1 знач.
с. 77
Одтамтоль, одтамтуль прысл. Тое, што і оттамтоль.
с. 78
Одтвореный дзеепрым. ад одтворити ў 1 знач.
с. 78
Одтворенье наз. Дзеянне па дзеясл. одтворити ў 1 знач.
с. 78
Одтвористе прысл. Тое, што і отвористе.
с. 78
Одтвористый прым. Тое, што і отвористый.
с. 78
Одтворити дзеясл. 1. Тое, што і отворити ў 1 знач. 2. Тое, што і отворити ў 2 знач. 3. Тое, што і отворити ў 3 знач.
с. 78
Одтворитися дзеясл., зв. ад одтворити ў 1 знач.
с. 78
Одтворъ наз. Тое, што і отворъ у 2 знач.
с. 78
Одтворяти дзеясл. 1. Тое, што і отворати ў 1 знач. 2. Тое, што і отворати ў 2 знач.
с. 79
Одтворятися дзеясл., зв. ад одтворяти ў 1 знач.
с. 79
Одтинаный дзеепрым. ад одтинати.
с. 79
Одтинати дзеясл. Тое, што і оттинати ў 2 знач.
с. 79
Одтинатися дзеясл., зв. ад одтинати.
с. 79
Одтоле, одтоль, одтоля прысл. 1. Тое, што і оттоле ў 1 знач. 2. Тое, што і оттоле ў 2 знач.
с. 79
Одтрести дзеясл. Тое, што і оттрясти ў 2 знач.
с. 79
Одтриманье наз. Атрыманне.
с. 79
Одтуль, одтуля прысл. Тое, што і оттуль у 1 знач.
с. 79
Одтягати дзеясл. Тое, што і оттягати I.
с. 80
Одтягненье наз. Перамяшчэнне, адвядзенне.
с. 80
Одтяти дзеясл. Тое, што і оттяти.
с. 80
Одужети дзеясл. Адужаць.
с. 80
Одуздное, одъуздное наз. Плата за догляд аднаго каня.
с. 80
Одумерти дзеясл. Тое, што і отумерти.
с. 80
Одуренье наз. Дзеянне па дзеясл. одурети.
с. 80
Одурети дзеясл. Адурэць.
с. 81
Одутый прым. Адутлаваты.
с. 81
Одучати дзеясл. Адвучваць.
с. 81
Одучатися дзеясл. зв. Тое, што і отучатися.
с. 81
Одучити дзеясл. Адвучыць.
с. 81
Одушевленный, одушевленый прым. Адушаўлёны; асянёны духам.
с. 81
Одушыти дзеясл. Задушыць.
с. 81
Одхненье наз. Адпачынак.
с. 81
Одховатися дзеясл. зв. Выхавацца; падрасці.
с. 81
Одходити, одходзити дзеясл. 1. Тое, што і отходити ў 1 знач. Зъ света одходити — паміраць. 2. Тое, што і отходити ў 4 знач. 3. Тое, што і отходити ў 5 знач.
с. 81
Одходъ наз. Тое, што і отходъ.
с. 82
Одхоженье, одхожение наз. Дзеянне па дзеясл. одходити ў 1 знач.
с. 82
Одцвитати дзеясл. Тое, што і отцветати.
с. 82
Одчасти прысл. Тое, што і отчасти.
с. 82
Одчаяние гл. отчаяние
с. 82
Одчизна гл. отчизна
с. 82
Одчиненый дзеепрым. ад одчинити.
с. 82
Одчинити дзеясл. Адрабіць, зняць чары.
с. 82
Одшарпненый дзеепрым. Адарваны.
с. 82
Одшедший дзеепрым. Які памёр, адышоў з гэтага свету.
с. 82
Одшестье наз. Смерць.
с. 83
Одщепе наз. Адрозненне.
с. 83
Одщепенецъ наз. Тое, што і отщепенецъ.
с. 83
Одщепение, одсчепение наз. Тое, што і отщепение.
с. 83
Одщепенство наз. Тое, што і отщепенство.
с. 83
Одъ, оде, одо прыназ. Ад. 1. Пры выражэнні прасторавых адносін. а). Указаве на месца, ад якога пачынаецца рух. б). У спалучэнні з прыназоўнікам до ўказвае на працягласць граніц чаго-н. в). Указвае на месца, якое з’яўляецца зыходным пунктам для месцазнаходжання чаго-н. г). У спалучэнні з прыназоўнікам до ўказвае на адлегласць паміж чым-н., працягласць граніц чаго-н. Параўн. отъ у 1 знач. 2. Пры выражэнні часавых адносін. а). У спалучэнні з назоўнікам, які мае часавае значэнне, паказвае на момант пачатку якога-н. дзеяння, стану і пад. б). У спалучэнні з прыназоўнікам до ўказвае на адрэзак часу, у межах якога адбываецца дзеянне або захоўваецца стан і пад. в) У спалучэнні з паўтарэннем назоўніка з часавым значэннем утварае прыслоўныя спалучэнні, якія ўказваюць на паслядоўнасць або перыядычнасць дзеяння. Параўн. отъ у 2 знач. 3. Пры выражэнні аб’ектных адносін. а). Указвае на прадмет, ад якога зыходзіць што-н. б). Указвае на прадмет, ад якога аддзяляецца нешта. в). Указвае на прадметы або з’явы, ад якіх пазбаўляюцца, якія ліквідуюцца. г). Указвае на стан, з’яву, супраць і для папярэджання якіх выкарыстоўваецца што-н. д). Указвае на асоб, ад якіх нешта зыходзіць. е). Указвае на арганізацыю або грамадскае асяроддзе, ад імя якіх дзейнічае хто-н. Параўн. отъ у 3 знач. 4. Пры выражэнні азначальных адносін. а). Указвае на цэлае, асобнай часткай якога з’яўляецца прадмет. б). У спалучэнні з прыназоўнікам до ўжываецца для абазначэння поўнага ахопу ўсіх прадметаў, пачынаючы ад дадзенага і канчаючы яшчэ якім-н. Параўн. отъ у 5 знач. 5. Пры выражэнні адносін прыналежнасці. а). Указвае на сферу дзейнасці асобы, названай кіруючым назоўнікам. б). Указвае на грамадскае асяроддзе, арганізацыю або асобу, якая дзейнічае ад іх імя. Параўн. отъ у 6 знач. 6. Пры выражэнні прычынных адносін. Указвае на прычыны якога-н. дзеяння або стану. Параўн. отъ у 7 знач. 7. Пры выражэнні адносін спосабу дзеяння. Указвае на спосаб працякання дзеяння. Параўн. отъ у 8 знач.
с. 83
Одъежджати, одъеждзати, одъежздзати, одъездзати дзеясл. Тое, што і отъеждчати ў 2 знач.
с. 87
Одъездное наз. Тое, што і отъездное.
с. 87
Одъездъ наз. Тое, што і отъездъ.
с. 87
Одъеханье наз. Дзеянне па дзеясл. одъехати ў 2 знач.
с. 87
Одъехати дзеясл. 1. Тое, што і отъехати ў 1 знач. 2. Тое, што і отьехати ў 2 знач. 3. Тое, што і отъехати ў 3 знач.
с. 88
Одъимоватися гл. одыймоватися
с. 88
Одъискивати гл. одыскивати
с. 88
Одъити гл. одыйти
с. 88
Одъуздное гл. одуздное
с. 88
Одъяти дзеясл. Тое, што і отьяти ў 4 знач.
с. 88
Одъятися дзеясл., зв. ад одъяти.
с. 88
Одыймати, одымати дзеясл. Тое, што і отыймати ў 2 знач.
с. 88
Одыйматися дзеясл., зв. ад одыймати.
с. 88
Одыймованье, одымованье наз. Дзеянне па дзеясл. одыймовати ў 2 знач.
с. 88
Одыймовати, одоймовати, одымовати дзеясл. 1. Тое, што і отыймовати ў 1 знач. 2. Тое, што і отыймовати ў 2 знач. 3. Тое, што і отыймовати ў 3 знач.
с. 89
Одыймоватися, одъимоватися дзеясл. зв. 1. Ад одыймовати ў 1 знач. 2. Ад одыймовати ў 3 знач.
с. 90
Одыймуючий, одоймуючий дзеепрым. ад одыймовати ў 3 знач.
с. 90
Одыйсканый гл. одысканый
с. 90
Одыйсканье гл. одысканье
с. 90
Одыйскати гл. одыскати
с. 90
Одыйсковати гл. одыскивати
с. 90
Одыйстье гл. одыстье
с. 90
Одыйти, одъити дзеясл. 1. Тое, што і отойти ў 1 знач. 2. Тое, што і отойти ў 2 знач. 3. Тое, што і отойти ў 3 знач. 4. Тое, што і отойти ў 4 знач. 5. Тое, што і отойти ў 7 знач. Одыйти розуму — звар’яцець.
с. 90
Одылиованый дзеепрым. Агароджаны тоўстымі неабчэсанымі дошкамі або напалову распілаваным бярвеннем.
с. 91
Одымати гл. одыймати
с. 91
Одымованье гл. одыймованье
с. 91
Одымовати гл. одыймовати
с. 91
Одынадцать гл. одинадцать
с. 91
Одыноцтво наз. Адзіноцтва.
с. 91
Одынъ гл. одинъ
с. 91
Одыскание гл. одысканье
с. 91
Одысканый, одыйсканый дзеепрым. 1. Ад одыскати ў 1 знач. 2. Ад одыскати ў 2 знач. 3. Ад одыскати ў 3 знач.
с. 91
Одысканье, одисканье, одыйсканье, одыскание наз. 1. Дзеянне па дзеясл. одыскати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. одыскати ў 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. одыскати ў 3 знач.
с. 92
Одыскати, одискати, одыйскати дзеясл. 1. Тое, што і отыскати ў 1 знач. 2. Тое, што і отыскати ў 2 знач. 3. Тое, што і отыскати ў 3 знач.
с. 92
Одыскиванье наз. Дзеянне па дзеясл. одыскивати ў 1 знач.
с. 93
Одыскивати, одъискивати, одыйсковати, одысковати дзеясл. 1. Тое, што і отыскивати ў 1 знач. 2. Тое, што і отыскивати ў 2 знач. 3. Тое, што і отыскивати ў 3 знач.
с. 93
Одыстье, одыйстье, одытье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. одыйти ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. одыйти ў 4 знач.
с. 93
Одыходити дзеясл. Тое, што і отходити ў 1 знач. Одыходити отъ себе — злавацца.
с. 94
Одышлый дзеепрым. Пакінуты.
с. 94
Одэрванье гл. одерванье
с. 94
Одэрвати гл. одервати
с. 94
Одэржати гл. одержати
с. 94
Одяный дзеепрым. Убраны.
с. 94
Оекономичный прым. Эканамічны.
с. 94
Оекономия наз. Тое, што і економия.
с. 94
Оекономъ наз. Тое, што і економъ.
с. 94
Оехати дзеясл. Тое, што і ехати.
с. 94
Ожалованый дзеепрым. ад ожаловати ў 1 знач.
с. 94
Ожалованье наз. Дзеянне па дзеясл. ожаловати ў 1 знач.
с. 94
Ожаловати дзеясл. 1. Абскардзіць. 2. Тое, што і ожаловатися.
с. 95
Ожаловатися дзеясл. зв. Паскардзіцца. Параўн. ожаловати ў 2 знач.
с. 95
Оже зл. 1. Калі (пры залежнай сувязі). 2. Што (пры залежнай сувязі).
с. 95
Ожедати дзеясл. Тое, што і ожидати.
с. 95
Ожеледица наз. Галалёдзіца.
с. 96
Ожелье наз. Тое, што і ожерелье.
с. 96
Ожененье, оженение, ожэненье наз. Жаніцьба. Параўн. ожененьеся.
с. 96
Ожененьеся наз. Тое, што і ожененье.
с. 96
Оженивыйся дзеепрым. у знач. наз. Той, хто ажаніўся.
с. 96
Оженити дзеясл. Ажаніць.
с. 96
Оженитися, ожэнитися дзеясл. зв. Ажаніцца.
с. 96
Оженяючийся дзеепрым. у знач. наз. Той, хто жэніцца.
с. 97
Ожерелье наз. Каралі. Параўн. ожелье.
с. 97
Ожертися дзеясл. зв. Аб’есціся.
с. 97
Ожестати дзеясл. Тое, што і ожесточати.
с. 97
Ожестетися дзеясл. зв. Тое, што і ожеститися.
с. 97
Ожестити дзеясл. Тое, што і ожесточити.
с. 97
Ожеститися дзеясл. зв. Стаць бязлітасным, жорсткім. Параўн. ожестетися.
с. 97
Ожесточати дзеясл. Рабіць бязлітасным, жорсткім. Параўн. ожестати.
с. 97
Ожесточити дзеясл. Зрабіць бязлітасным, жорсткім. Параўн. ожестити.
с. 97
Ожечи дзеясл. Апаліць.
с. 98
Ожечися дзеясл., зв. ад ожечи. Ожогшися на молоце, велено на воду дуть — апарыўшыся на малаку, і на ваду студзіш.
с. 98
Ожженый дзеепрым. ад ожечи.
с. 98
Оживати дзеясл. Ажываць.
с. 98
Оживенье, ожывенье наз. 1. Ажыўленне. 2. Харчаванне.
с. 98
Оживити, оживить, ожывити, ожывить дзеясл. Ажывіць. // перан.
с. 98
Оживитися дзеясл., зв. ад оживити.
с. 99
Оживить гл. оживити
с. 99
Оживленый, ожывленый дзеепрым. ад оживити.
с. 99
Оживляти, оживяти, ожывляти дзеясл. 1. Ажыўляць; узнаўляць. 2. Актывізаваць.
с. 99
Оживлятися дзеясл. зв. 1. Аднаўляцца. 2. Актывізавацца.
с. 99
Оживляючий, оживяючий дзеепрым. 1. Ад оживляти ў 1 знач. 2. Ад оживляти ў 2 знач.
с. 99
Оживотворити дзеясл. Зрабіць жывым.
с. 100
Оживотворитися дзеясл., зв. ад оживотворити.
с. 100
Оживотворяти дзеясл. Рабіць жывым.
с. 100
Оживяти гл. оживляти
с. 100
Оживяючий гл. оживляючий
с. 100
Ожидаемый дзеепрым. ад ожидати.
с. 100
Ожидание гл. ожиданье
с. 100
Ожиданый дзеепрым. ад ожидати.
с. 100
Ожиданье, ожидание, ожыданье наз. Чаканне.
с. 100
Ожидати, ожидать, ожыдати дзеясл. Чакаць. Параўн. ожедати.
с. 101
Ожидаючий, ожыдаючый дзеепрым. ад ожидати.
с. 101
Ожикъ наз. Тое, што і ежикъ.
с. 101
Ожилый дзеепрым. Які ажыў.
с. 101
Ожирливый прым. Абжорлівы.
с. 101
Ожирный прым. Атлусцелы.
с. 101
Ожирство наз. Абжорства.
с. 101
Ожиря наз. Абжора.
с. 101
Ожити, ожыти дзеясл. Ажыць.
с. 101
Ожувца наз. Паклёпнік.
с. 102
Ожывенье гл. оживенье
с. 102
Ожывити гл. оживити
с. 102
Ожывить гл. оживити
с. 102
Ожывленый гл. оживленый
с. 102
Ожывляти гл. оживляти
с. 102
Ожыданье гл. ожиданье
с. 102
Ожыдати гл. ожидати
с. 102
Ожыдаючый гл. ожидаючий
с. 102
Ожыратися дзеясл. зв. Аб’ядацца.
с. 102
Ожыти гл. ожити
с. 102
Ожэненье гл. ожененье
с. 102
Ожэнитися гл. оженитися
с. 102
Озаряти, озоряти дзеясл. Асвячаць.
с. 102
Озброеный гл. узброеный
с. 102
Озванье наз. Водзыў.
с. 102
Озвати дзеясл. Тое, што і озватися ў 2 знач.
с. 102
Озватися, озватисе дзеясл. зв. 1. Адклікнуцца; прамовіць. 2. Адгукнуцца; прарэагаваць. Параўн. озвати. 3. Назвацца, адрэкамендавацца.
с. 102
Оздоба наз. 1. Прыгажосць. 2. Упрыгожанне, аздабленне. // перан. 3. Упрыгожванне.
с. 103
Оздобеный гл. оздобленый
с. 104
Оздобенье гл. оздобленье
с. 104
Оздобити дзеясл. Упрыгожыць.
с. 104
Оздобитися дзеясл. зв. Упрыгожыцца.
с. 104
Оздобленый, оздобеный, оздобленны дзеепрым. Упрыгожаны.
с. 105
Оздобленье, оздобенье наз. 1. Упрыгожанне. 2. Упрыгожванне.
с. 105
Оздобляти, оздобяти дзеясл. Упрыгожваць.
с. 105
Оздобне прысл. Прыгожа.
с. 105
Оздобнейше прысл., выш. ст. ад оздобне.
с. 105
Оздобнейший прым. 1. Больш прыгожы. 2. У знач. наз. Тое, што з’яўляецца болыи прыгожым.
с. 106
Оздобность наз. 1. Прыгажосць. 2. Упрыгожанне.
с. 106
Оздобный прым. 1. Прыгожы. // перан. 2. Каштоўны. 3. У знач. наз. Тое, што з’яўляецца больш прыгожым, каштоўным.
с. 106
Оздобяти гл. оздобляти
с. 107
Оздоровевати дзеясл. Папраўляцца.
с. 107
Оздоровелый, оздоровялый дзеепрым. Які паправіўся.
с. 107
Оздоровети, оздоровити дзеясл. Выздаравець. // перан. Параўн. оздравети.
с. 107
Оздоровляти дзеясл. 1. Аздараўляць. 2. Папраўляцца.
с. 107
Оздоровялый гл. оздоровелый
с. 107
Оздоровяти дзеясл. Папраўляцца.
с. 107
Оздоровяючий дзеепрым. Які лечыць.
с. 107
Оздравети дзеясл. Тое, што і оздоровети.
с. 107
Оземь гл. озимь
с. 107
Озередный гл. озеродный
с. 107
Озередъ гл. озеродъ
с. 107
Озериско гл. озерыско
с. 107
Озерище гл. озерыщо
с. 107
Озерищо гл. озерыщо
с. 107
Озерко наз. Тое, што і озерцо.
с. 108
Озерный прым. Азёрны.
с. 108
Озеро, возеро, озэро наз. Возера. // перан.
с. 108
Озерода наз. Тое, што і озеродъ.
с. 108
Озеродный, озередный прым. Азяродны. Параўн. озеродовый.
с. 108
Озеродовый прым. Тое, што і озеродный.
с. 108
Озеродъ, озередъ, осеродъ наз. Азярод. Параўн. озерода.
с. 108
Озерцо наз. Азярцо. Параўн. озерко.
с. 109
Озерыско, озериско наз. Тое, што і озерыщо.
с. 109
Озерыщо, озерище, озерищо наз. Азярышча. Параўн. озерыско.
с. 109
Озимина наз. Азіміна.
с. 109
Озиминный прым. Які адносіцца да озимины.
с. 109
Озимка наз., жан. да озимокъ.
с. 109
Озимнети дзеясл. // перан. Астынуць.
с. 109
Озимный прым. 1. Тое, што і озимый у 1 знач. 2. Теля озимное — тое, што і озимокъ.
с. 109
Озимокъ наз. Пярэзімак. Параўн. озимный у 2 знач.
с. 110
Озимъ гл. озимь
с. 110
Озимый прым. 1. Азімы. Параўн. озимный у 1 знач. 2. У знач. наз. Азіміна.
с. 110
Озимь, оземь, озимъ наз. Азіміна.
с. 110
Озиненье наз. Сурокі.
с. 110
Озиратися, озиратисе дзеясл. зв. Азірацца.
с. 110
Озлобити дзеясл. Раззлаваць. // перан.
с. 110
Озлобление наз. Злосць.
с. 110
Озлобляти дзеясл. Злаваць.
с. 111
Озлоблятися дзеясл. зв. Злавацца.
с. 111
Озлодеити дзеясл. Зрабіць злодзеем.
с. 111
Озлоречити дзеясл. Узвесці паклёп.
с. 111
Ознаемовати гл. ознаймовати
с. 111
Ознаемуючий гл. ознаймуючий
с. 111
Ознайменый, ознаймленый, ознаменый дзеепрым. 1. Паведамлены. 2. У знач. наз. Той, каму паведамілі.
с. 111
Ознайменье, ознамение наз. Паведамленне.
с. 111
Ознаймивати гл. ознаймовати
с. 112
Ознаймити, ознаймить, ознамити дзеясл. 1. Паведаміць; заявіць. 2. Падаць; засведчыць.
с. 112
Ознаймитися, ознаймитисе дзеясл. зв. 1. Паведаміцца. 2. Адрэкамендавацца.
с. 112
Ознаймить гл. ознаймити
с. 112
Ознаймленый гл. ознайменый
с. 112
Ознаймование, ознаймоване наз. Паведамленне, інфармаванне.
с. 112
Ознаймовати, ознаемовати, ознаймивати, ознаймывати, ознамовати дзеясл. 1. Паведамляць. Параўн. ознаймяти. 2. Абазначаць. 3. Рэкамендаваць.
с. 113
Ознаймоватися дзеясл. зв. 1. Адрэкамендоўвацца. 2. Называцца.
с. 113
Ознаймуючий, ознаемуючий дзеепрым. 1. Які паведамляе. 2. Які значыць, абазначае. 3. У знач. наз. Той, хто паведамляе.
с. 113
Ознаймывати гл. ознаймовати
с. 114
Ознаймяти дзеясл. Тое, што і ознаймовати ў 1 знач.
с. 114
Ознамение гл. ознайменье
с. 114
Ознаменовати дзеясл. Давесці да ведама.
с. 114
Ознаменый гл. ознайменый
с. 114
Ознамити гл. ознаймити
с. 114
Ознамовати гл. ознаймовати
с. 114
Означати дзеясл. Азначаць.
с. 114
Означаючий дзеепрым. ад означати.
с. 114
Означенье наз. Вызначэнне.
с. 114
Означити, означыти дзеясл. 1. Вызначыць. 2. Паведаміць; засведчыць.
с. 114
Означоный дзеепрым. ад означити ў 1 знач.
с. 115
Означыти гл. означити
с. 115
Озница I наз. Фурман.
с. 115
Озница II наз. Сушня.
с. 115
Озобати дзеясл. Падзяўбці. Параўн. озобити.
с. 115
Озобити дзеясл. Тое, што і озобати.
с. 115
Озолотити дзеясл. Пазалаціць, пафарбаваць у залацісты колер.
с. 115
Озоряти гл. озаряти
с. 115
Озрение наз. Зрок.
с. 115
Озрети дзеясл. Убачыць.
с. 115
Озретися дзеясл зв. 1. Аглянуцца. 2. Разглядзецца.
с. 116
Озывати дзеясл. 1. Тое, што і озыватися ў 1 знач. 2. Адклікацца.
с. 116
Озыватися дзеясл. зв. 1. Адгукацца; рэагаваць. Параўн. озывати ў 1 знач. 2. Называцца.
с. 116
Озэро гл. озеро
с. 116
Озябати дзеясл. Астываць.
с. 116
Озябити дзеясл. Астудзіць.
с. 116
Озябле гл. озябло
с. 116
Озяблей прысл., выш. ст. ад озябле.
с. 116
Озябло, озябле прысл. Холадна; стрымана.
с. 117
Озяблость наз. Халоднасць, стрыманасць.
с. 117
Озяблый прым. 1. Халодны, астылы. // перан. 2. У знач. наз. Той, хто стрыманы, халодны.
с. 117
Озябнути дзеясл. Астынуць, замёрзнуць. // перан.
с. 117
Озяти дзеясл. Узяць; забраць.
с. 117
Ойтецъ наз. 1. Айцец, служыцель культу. 2. Бацька.
с. 117
Ойцовский прым. ад ойтецъ у 2 знач.
с. 118
Ойцовъ прым. ад ойтецъ у 2 знач.
с. 118
Ойчизна, ойчызна наз. 1. Тое, што і отчина ў 1 знач. 2. Тое, што і отчизна ў 1 знач.
с. 118
Ойчизный, ойчызный прым. Тое, што і отчинный.
с. 118
Ойчимъ наз. Тое, што і отчимъ.
с. 119
Ойчистый, ойчыстый прым. Тое, што і отчистый у 1 знач.
с. 119
Ойчичка, ойчицка наз. Тое, што і отчичка.
с. 119
Ойчызна гл. ойчизна
с. 119
Ойчызный гл. ойчизный
с. 119
Ойчыстый гл. ойчистый
с. 119
Ойчыцъ, ойчычъ наз. Тое, што і отчичъ у 2 знач.
с. 119
Ока наз. Гак, крук.
с. 119
Окааннейший гл. окаянейший
с. 120
Окаанный гл. окаянный
с. 120
Окаеванье наз. Дзеянне па дзеясл. окаевати.
с. 120
Окаевати дзеясл. Ахайваць.
с. 120
Оказаваный гл. оказованый
с. 120
Оказаватися гл. оказоватися
с. 120
Оказавший дзеепрым. ад оказати ў 1 знач.
с. 120
Оказале прысл. 1. Яўна, відавочна. 2. Пышна.
с. 120
Оказалей прысл., выш. ст. ад оказале ў 1 знач.
с. 120
Оказалость наз. 1. Пышнасць. 2. Выяўленне.
с. 120
Оказалый дзеепрым. 1. Пададзены; выяўлены. 2. У знач прым. Выдатны; шаноўны; салідны.
с. 121
Оказалший прым. Прыгажэйшы; важнейшы.
с. 121
Оказание гл. оказанье
с. 121
Оказаный, оказанный дзеепрым. 1. Ад оказати ў 1 знач. 2. Ад оказати ў 3 знач.
с. 121
Оказанье, оказание, окозанье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. оказати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. оказати ў 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. оказати ў 3 знач.
с. 122
Оказаньеся наз. 1. Дзеянне па дзеясл. оказатися ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. оказатися ў 3 знач.
с. 122
Оказатель наз. Той, хто паказвае.
с. 123
Оказати, окозати дзеясл. 1. Паказаць. 2. Давесці, даказаць, пацвердзіць. 3. Праявіць.
с. 123
Оказатися, оказатисе дзеясл. зв. 1. Знайсціся; праявіцца. 2. Стацца; адбыцца. 3. З’явіцца, стаць, паказацца. 4. Паведаміць, сказаць; прамовіць.
с. 123
Оказея гл. оказия
с. 125
Оказити дзеясл. Знішчыць, разбурыць.
с. 125
Оказия, оказея, оказыя наз. 1. Выпадак, нагода. 2. Прычына, падстава.
с. 125
Оказованый, оказаваный, оказываный дзеепрым. 1. Ад оказовати ў 1 знач. 2. Палічаны.
с. 125
Оказованье, оказыванье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. оказовати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. оказовати ў 2 знач.
с. 126
Оказовати, оказывати дзеясл. 1. Паказваць. 2. Выяўляць. 3. Даводзіць; абгрунтоўваць.
с. 126
Оказоватися, оказаватися, оказоватисе, оказыватися дзеясл. зв. 1. Праяўляцца. 2. Здарацца, адбывацца. 3. Паказвацца, з’яўляцца.
с. 127
Оказуючий, оказучий дзеепрым. ад оказовати ў 1 знач.
с. 128
Оказуючийся дзеепрым. 1. Ад оказоватися ў 1 знач. 2. Які з’яўляецца. 3. Які выдае сябе.
с. 128
Оказъ наз. Паказанне; сведчанне.
с. 128
Оказываный гл. оказованый
с. 128
Оказыванье гл. оказованье
с. 128
Оказывати гл. оказовати
с. 128
Оказыватися гл. оказоватися
с. 129
Оказыя гл. оказия
с. 129
Окаленье наз. Скон.
с. 129
Окалечение гл. окалеченье
с. 129
Окалеченый, окалечоный дзеепрым. ад окалечыти.
с. 129
Окалеченье, окалечение наз. Дзеянне па дзеясл. окалечыти.
с. 129
Окалечити гл. окалечыти
с. 129
Окалечоный гл. окалеченый
с. 129
Окалечыти, окалечити дзеясл. Акалечыць.
с. 129
Окалечытися дзеясл., зв. ад окалечыти.
с. 129
Окаляный дзеепрым. Забруджаны. // перан.
с. 129
Окалянье наз. Забруджванне.
с. 129
Окалятися дзеясл. зв. Забруджвацца.
с. 130
Окаменелость наз. Акамянеласць.
с. 130
Окаменети дзеясл. Акамянець.
с. 130
Окаменити дзеясл. // перан. Зрабіць каменным.
с. 130
Окаменованый дзеепрым. Тое, што і укаменованый.
с. 130
Оканне прысл. Жорстка.
с. 130
Оканникъ гл. окаянникъ
с. 130
Оканный гл. окаянный
с. 130
Оканый гл. окаянный
с. 130
Окаракъ наз. Шынка.
с. 130
Окафеистъ гл. акафистъ
с. 130
Окаянейший, окааннейший прым., выш. ст. ад окаянный у 1 знач.
с. 130
Окаяние наз. Акаяннасць.
с. 130
Окаянникъ, оканникъ наз. Акаянны чалавек. Параўн. окаянный у 2 знач.
с. 130
Окаянница наз., жан. да окаянникъ.
с. 130
Окаянный, окаанный, оканный, оканый прым. 1. Акаянны. 2. У знач. наз. Тое, што і окаянникъ.
с. 130
Окаянство, окоянство наз. Акаяннасць.
с. 131
Окаяти дзеясл. Занядбаць; выказаць пагарду.
с. 131
Оквитнейшый прым. Багацейшы.
с. 131
Оквитность наз. Тое, што і оквитость.
с. 131
Оквитный прым. Тое, што і оквитый.
с. 131
Оквитость наз. Багацце. Параўн. оквитность.
с. 131
Оквитый прым. Багаты; значны. Параўн. оквитный.
с. 131
Оквыте прысл. Багата, шчодра.
с. 131
Окганка, оганка, окганька наз. 1. Веер. 2. Крапідла.
с. 132
Окгниво гл. огниво
с. 132
Окгонковый прым. Зроблены з хвастоў.
с. 132
Окгонокъ, огонокъ наз. Хвосцік.
с. 132
Окгонъ, огонъ I наз. 1. Хвост. Огонъ подносити — // перан. Паднімаць хвост. 2. Хваставая частка футра.
с. 132
Окгравованый дзеепрым. Абыграны.
с. 132
Окграфъ наз. Географ.
с. 132
Окенница, океница наз. Тое, што і оконница.
с. 132
Окенный прым. Ваконны.
с. 133
Окенцо наз. Тое, што і оконце.
с. 133
Океянъ гл. окиянъ
с. 133
Окианъ гл. окиянъ
с. 133
Окиданый дзеепрым. Абнесены; абгароджаны.
с. 133
Окиненый дзеепрым. 1. Ад окинути. 2. У знач. наз. Той, каго занядбалі.
с. 133
Окиненье наз. Дзеянне па дзеясл. окинути.
с. 133
Окинути дзеясл. Занядбаць; пакінуць.
с. 133
Окинутися дзеясл. зв. Абрыднуць (?).
с. 133
Окиянский прым. Акіянскі.
с. 133
Окиянъ, акиянъ, океянъ, окианъ наз. Акіян. // перан. Параўн. оцеанъ.
с. 133
Окладаный дзеепрым. Аблямаваны.
с. 134
Окладати дзеясл. 1. Абкладаць. 2. Перагароджваць.
с. 134
Окладеный дзеепрым. ад окласти.
с. 134
Окладка наз. Вокладка.
с. 134
Окладъ наз. Аблямоўка.
с. 134
Окламаный дзеепрым. Абмануты.
с. 134
Окласти дзеясл. Абкласці.
с. 134
Оклеветание наз. Дзеянне па дзеясл. оклеветати.
с. 134
Оклеветаный, оклеветанный дзеепрым. ад оклеветати.
с. 134
Оклеветати дзеясл. Абылгаць, абгаварыць.
с. 135
Оклеветаючий дзеепрым. ад оклеветати.
с. 135
Оклеветающий дзеепрым. ад оклеветати.
с. 135
Оклеветовати дзеясл. Паклёпнічаць.
с. 135
Оклеснити дзеясл. Выпусташыць.
с. 135
Окликивати дзеясл. Аклікаць.
с. 135
Оключити дзеясл. Ахапіць.
с. 135
Окнина наз. Прорва. Параўн. окниско.
с. 135
Окниско наз. Тое, што і окнина.
с. 135
Окно наз. 1. Акно. 2. Прагаліна (на паверхні, на грунце).
с. 135
Око, воко наз. 1. Вока (орган зроку). // перан. 2. Зрок, позірк. 3. Погляд (адносіны). Бервено (сучокъ) въ оку — бервяно (пылінка) у воку; въ жывые очи — з адкрытымі вачыма; въ мгнении (мгненью, мгновенью) ока — імгненна; въ (во, увъ) очахъ (очию,очью) — у вачах чыіх-н.; на думку каго-н.; въ (увъ) очы — у вочы; адкрыта; всевидячое око — усёвідушчае вока; за очима — за вачыма, не ў прысутнасці; затуляти очи — хаваць вочы; злое око — злое вока; чарадзейства; зъ очи (очу, очъю) — з вачэй; кидати очима гл. кидати; класти передъ очи гл. класти; лезти въ очы гл. лезти; мети око, мети передъ очима гл. мети; на око — наяве; сваімі вачамі; на очахъ — на вачах; на очи — на вочы; адкрыта; ока не мети — не мець вока; око за око — вока за вока; око мети на— мець вока на; око (очи) оборотити гл. оборотити; око (очи) оборочати гл. оборочати; око одвести — адвесці вока; окомъ скинути — маргнуць вокам; очий (очу) не мети — не бачыць; очи мыдлити (замыляти) — замазваць вочы; очи на очи — з вока на вока; очи оморочити — затуманіць вочы; очи отвернути — адвярнуць вочы; очи отворити — адкрыць вочы; очи открыти — адкрыць вочы; очи поднести (подносити) — падняць (паднімаць) вочы; очи положити — паглядзець; очи явити — паказаць вочы, паказацца; передъ (предъ) очима — на вачах.
с. 136
Окова наз. Акова.
с. 140
Окование гл. окованье
с. 140
Окованне гл. окованье
с. 140
Окованый, окованный дзеепрым. 1. Ад оковати ў 1 знач. 2. Ад оковати ў 2 знач. 3. У знач. наз. Той, каго закавалі.
с. 140
Окованье, окование, окованне наз. 1. Дзеянне па дзеясл. оковати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. оковати ў 2 знач. 3. Падкаванне. 4. Аправа; абрамленне.
с. 141
Оковати дзеясл. 1. Акаваць, абабіць. 2. Закаваць. 3. Падкаваць. 4. Паралізаваць (?).
с. 141
Оковатися дзеясл. зв. Закавацца.
с. 142
Оковита наз. Гатунак гарэлкі (перагон).
с. 142
Оковитый прым. ад оковита.
с. 142
Оковка наз. Акаванне.
с. 142
Окововати, оковывати дзеясл. 1. Акоўваць. 2. Закоўваць.
с. 142
Оковы наз. Кайданы, путы. // перан.
с. 142
Оковываный дзеепрым. ад оковывати.
с. 142
Оковывати гл. окововати
с. 142
Окозанье гл. оказанье
с. 142
Окозати гл. оказати
с. 142
Околенье наз. Акружэнне.
с. 142
Околети дзеясл. Акалець.
с. 143
Околинный прым. Тое, што і околичный у 1 знач.
с. 143
Околити дзеясл. Забрудзіць калам.
с. 143
Околица наз. 1. Ваколіца. 2. Насельніцтва ваколіцы.
с. 143
Околично, околичне прысл. 1. З ваколіцамі. 2. Навокал.
с. 143
Околичность наз. 1. Ваколіца; абсяг. 2. Акалічнасць, умовы, абставіны. 3. Выпадак; дэталь.
с. 143
Околичный прым. 1. Навакольны. Параўн. околинный. 2. У знач. наз. Жыхар ваколіцы.
с. 144
Околничий гл. окольничий
с. 145
Околный гл. окольный
с. 145
Около прыназ. і прысл. 1. Каля, побач. 2. Вакол. Параўн. околъ I. 3. Прыблізна. 4. Адносна, наконт. 5. Па, над (пры абазначэнні аб’ектных адносін).
с. 145
Околотъ наз. Акалот.
с. 146
Околъ I прысл. Тое, што і около ў 2 знач.
с. 146
Околъ II наз. Месца часовага пасялення, прыстанішча.
с. 146
Окольничество наз. Званне акольнічага.
с. 146
Окольничий, околничий прым. у знач. наз. Прыдворны чын (і пасада) у Маскоўскай Русі XIII—XVII стст.
с. 146
Окольный, околный прым. 1. Навакольны. 2. мн. У знач. наз. Навакольныя жыхары.
с. 147
Окомгненье, окомгнение наз. Вокамгненне. Во (въ) окомгненьи (окомгнении, окомгненью), на окомгненье — вокамгненна. Параўн. оцемгненье.
с. 147
Оконечница наз. Тое, што і оконница.
с. 147
Оконко наз. Тое, што і оконце. // перан.
с. 147
Оконница наз. Аканіца. Параўн. окенница, оконечница, окончина.
с. 147
Окономичный прым. Які адносіца да эканоміі.
с. 148
Окономия гл. економия
с. 148
Окономовая гл. економовая
с. 148
Окономъ гл. економъ
с. 148
Оконочный прым. Аконны.
с. 148
Оконце, оконцо наз. Аконца. Параўн. окенцо, оконко.
с. 148
Окончанье наз. Дзеянне па дзеясл. окончати.
с. 148
Окончати дзеясл. Заканчваць.
с. 148
Оконченье, окончение наз. 1. Вырашэнне, заканчэнне. 2. Канчатак.
с. 148
Окончина, окончына наз. Тое, што і оконница.
с. 148
Окончитися дзеясл. зв. Закончыцца.
с. 149
Окончына гл. окончина
с. 149
Окончыти дзеясл. Закончыць.
с. 149
Окопаный дзеепрым. ад окопати.
с. 149
Окопанье наз. Дзеянне па дзеясл. окопати.
с. 149
Окопати, окопать дзеясл. Абкапаць.
с. 149
Окопатися дзеясл. зв. Акапацца.
с. 149
Окопать гл. окопати
с. 149
Окопованый дзеепрым. ад окоповати.
с. 149
Окопованье I наз. Дзеянне па дзеясл. окоповати.
с. 149
Окопованье II наз. Дзеянне па дзеясл. окопывати.
с. 149
Окоповати дзеясл. Ацаніць (на колькасць коп).
с. 149
Окоптети дзеясл. Закапцець.
с. 150
Окопъ наз. Акоп.
с. 150
Окопывати дзеясл. Абкопваць.
с. 150
Окорененый дзеепрым. Умацаваны.
с. 150
Окормити дзеясл. Атруціць.
с. 150
Окормленый дзеепрым. ад окормити.
с. 150
Окормовый прым. Атрутны.
с. 150
Окормъ наз. Атрута, яд.
с. 150
Окороджати дзеясл. Абгароджваць, абносіць што-н. агароджай.
с. 150
Окорунити дзеясл. // перан. Увянчаць; ушанаваць.
с. 150
Окосити дзеясл. Абкасіць, скасіць траву вакол чаго-н.
с. 150
Окострожоный дзеепрым. Абгароджаны.
с. 151
Окошенье наз. Дзеянне па дзеясл. окосити.
с. 151
Окоянство гл. окаянство
с. 151
Окравовити дзеясл. Тое, што і окрывавити ў 1 знач.
с. 151
Окравокъ наз. Тое, што і акравокъ.
с. 151
Окрадаемый дзеепрым. ад окрадати ў 2 знач.
с. 151
Окраданый дзеепрым. ад окрадати ў 1 знач.
с. 151
Окрадати дзеясл. 1. Абкрадаць, пазбаўляць якіх-н. каштоўнасцей. 2. Падманваць, хлусіць.
с. 151
Окрадатися дзеясл., зв. ад окрадати ў 2 знач.
с. 151
Окраденый дзеепрым. 1. Ад окрасти ў 1 знач. 2. Ашуканы.
с. 151
Окраденье наз. Дзеянне па дзеясл. окрасти ў 1 знач.
с. 151
Окрадовати дзеясл. Абкрадваць.
с. 152
Окраса наз. 1. Упрыгажэнне (дзеянне). 2. Прадмет, прызначаны для аздаблення каго-, чаго-н. // перан. Тое, што прыносіць славу каму-, чаму-н., прадмет гонару каго-, чаго-н. 3. Прыгажосць, хараство (уласцівасць прыгожага).
с. 152
Окрасити дзеясл. 1. Упрыгожыць, аздобіць. // перан. Прынесці славу чаму-н., стаць прадметам гонару каго-н.; прыхарашыць. 2. Афарбаваць.
с. 153
Окрасти дзеясл. 1. Абакрасці; пазбавіць якіх-н. каштоўнасцей. 2. Украсці, прысвоіць сабе (што-н. чужое).
с. 153
Окрачати дзеясл. Утаймоўваць, уціхамірваць.
с. 153
Окрашати дзеясл. Упрыгожваць, аздабляць. // перан. Прыносіць славу чаму-н., быць прадметам гонару каго-н.; надзяляць, адорваць (шчасцем, удачай і пад.).
с. 153
Окрашаючий дзеепрым. ад окрашати ў 1 знач.
с. 154
Окрашение наз. Дзеянне па дзеясл. окрасити ў 1 знач.
с. 154
Окрашеный, окрашоный дзеепрым.. 1. Ад окрасити ў 1 знач. // перан. Праслаўлены; ушанаваны; удастоены чаго-н.; аздоблены, прыпраўлены (пра мову). 2. Ад окрасити ў 2 знач.
с. 154
Окрашивати, окрашовати дзеясл. Упрыгожваць, аздабляць. // перан. Прыхарошваць.
с. 155
Окрашоный гл. окрашеный
с. 155
Окрвавеный дзеепрым. ад окрвавити.
с. 155
Окрвавенье наз. Апаганенне кроўю.
с. 155
Окрвавити дзеясл. Тое, што і окрывавити ў 1 знач.
с. 155
Окрвавление наз. Дзеянне па дзеясл. окрвавити.
с. 155
Окрвавляяй дзеепрым. у знач. наз. Той, хто раніць каго-н., пралівае чыю-н. кроў.
с. 155
Окрентовый прым. ад окрентъ.
с. 155
Окрентъ наз. Тое, што і окрутъ.
с. 155
Окрепити дзеясл. Умацаваць, зрабіць больш моцнымі асновы чаго-н.
с. 156
Окрепитися дзеясл. зв. 1. Ад окрепити. 2. // перан. Набыць большую сілу, стойкасць.
с. 156
Окреплый дзеепрым. Паздаравелы.
с. 156
Окресленый дзеепрым. Акрэслены, дакладна вызначаны.
с. 156
Окресленье наз. Акрэсленая мяжа чаго-н.
с. 156
Окрестити, окристити дзеясл. 1. Тое, што і охристити. Параўн. окстити. 2. // перан. Даць назву, мянушку каму-, чаму-н.
с. 156
Окреститися, окриститися дзеясл. зв. Тое, што і охриститися.
с. 156
Окрестный прым. Навакольны.
с. 157
Окрестъ I, вокрестъ прысл. Вакол.
с. 157
Окрестъ II прыназ. Вакол.
с. 157
Окресщение гл. окрещенье
с. 157
Окрещати дзеясл. Хрысціць, падвяргаць каго-н. абраду хрышчэння.
с. 157
Окрещение гл. окрещенье
с. 157
Окрещеный, окрещенный, окрещоный дзеепрым. 1. Ад окрестити ў 1 знач. Параўн. окрщеный. 2. У знач. наз. Чалавек, які прыняў хрысціянскае веравызнанне праз абрад хрышчэння.
с. 157
Окрещенье, окресщение, окрещение наз. Дзеянне па дзеясл. окрестити ў 1 знач.
с. 158
Окрещоный гл. окрещеный
с. 158
Окреяти дзеясл. Акрыяць, ачуняць, акрэпнуць. Параўн. откреати.
с. 158
Окривавити гл. окрывавити
с. 158
Окривавитися дзеясл., зв. ад окрывавити ў 1 знач.
с. 158
Окривавленный, окровавленый дзеепрым. 1. Ад окрывавити ў 1 знач. 2. Ад окрывавити ў 2 знач.
с. 158
Окриваный дзеепрым. ад окрывати ў 1 знач.
с. 159
Окривати гл. окрывати
с. 159
Окриватися гл. окрыватися
с. 159
Окриваючий гл. окрываючий
с. 159
Окривити дзеясл. 1. // перан. Сказіць, выставіць у няправільным святле. 2. // перан. Несправядліва абвінаваціць. Окривити уста — схлусіць, сказаць няпраўду.
с. 159
Окривленый дзеепрым. у знач. прым. // перан. Няправедны, грэшны.
с. 159
Окривляти дзеясл. 1. // перан. Скажаць, выстаўляць у няправільным святле. 2. // перан. Несправядліва абвінавачваць; няславіць. Окривляти пути — няправедна жыць.
с. 159
Окрикъ, окрыкъ наз. 1. Крык, вельмі моцны гук голасу; баявы кліч; вокрык пагрозы. 2. Папрокі, нападкі. 3. Рэзкія, моцныя па сіле гукі. 4. Лямант, плач.
с. 159
Окристити гл. окрестити
с. 160
Окриститися гл. окреститися
с. 160
Окрити гл. окрыти
с. 160
Окритися гл. окрытися
с. 160
Окритый гл. окрытый
с. 160
Окритье гл. окрытье
с. 160
Окровавленый гл. окривавленый
с. 160
Окровавленье наз. Дзеянне па дзеясл. окрывавити ў 1 знач.
с. 160
Окроме, окромя прыназ. 1. Тое, што і окромъ у 1 знач. 2. Тое, што і окромъ у 2 знач. Окроме того — акрамя таго, да таго ж (у знач. пабочнага слова). 3. Тое, што і окромъ у 3а знач.
с. 160
Окромешний, окромешный прым. Знешні, які знаходзіцца звонку ў адносінах да каго-, чаго-н.
с. 161
Окромный прым. Асобны; своеасаблівы.
с. 161
Окромъ прыназ. 1. Акрамя, апрача, за выключэннем каго-, чаго-н. Параўн. окроме ў 1 знач. 2. Больш каго-, чаго-н., у дадатак да каго-, чаго-н. Окромъ того — акрамя таго, да таго ж (у знач. пабочн. слова). Параўн. окроме ў 2 знач. 3. Без. а). Пры выражэнні акалічнасных адносін у спалучэнні з некаторымі назоўнікамі ўказвае на розныя акалічнасці (спосабу дзеяння, прычыны і інш.). Параўн. окроме ў 3 знач. б). Пры выражэнні аб’ектных адносін указвае на адсутнасць каго-, чаго-н. в). Пры выражэнні азначальных адносін указвае на адсутнасць якой-н. прыметы, якасці і інш., выражанай назоўнікам. 4. Па-за. Пры выражэнні прасторавых адносін указвае на месцазнаходжанне або дзеянне за межамі чаго-н.
с. 161
Окромя гл. окроме
с. 163
Окропити дзеясл. Акрапіць, апырскаць.
с. 163
Окропление наз. Дзеянне па дзеясл. окропити.
с. 163
Окропленый дзеепрым. ад окропити. // перан. Асвечаны.
с. 163
Окропляти дзеясл. Акрапляць, апырскваць. // перан. Асвячаць, выконваць царкоўны абрад надання святасці.
с. 163
Окроплящий дзеепрым. ад окропляти.
с. 163
Окротити дзеясл. Утаймаваць, уціхамірыць.
с. 163
Окротникъ гл. окрутникъ
с. 163
Округло прысл. 1. У даўжыню па акружнасці. 2. У форме круга. 3. // перан. Грунтоўна, дакладна.
с. 164
Округлость наз. 1. Акругласць (уласцівасць акруглага, круглага). 2. Тое, што і округъ I у 2 знач. 3. Тое, што і округъ I у 5 знач. 4. Прадмет круглай формы.
с. 164
Округлъ наз. Тое, што і округъ I у 1 знач.
с. 164
Округлый прым. Акруглы, круглы. Округлый столъ — круглы стол (кола рыцараў легендарнага брытанскага караля Артура).
с. 164
Округь I наз. 1. Круг, акружнасць. Параўн. округлъ. 2. Сфера (пра нябесную сферу). Параўн. округлость у 2 знач. 3. Акруга (тэрытарыяльна-адміністрацыйная адзінка ў Вялікім княстве Літоўскім). 4. Наваколле, мясцовасць, якая прылягае да чаго-н. 5. Паверхня, абмежаваная акружнасцю (пра зямную паверхню ва ўяўленні людзей у старажытнасці). Параўн. округлость у 3 знач. 6. Мяжа, граніца чаго-н. па акружнасці.
с. 165
Округь II прыназ. Вакол.
с. 166
Окружаемый дзеепрым. ад окружати ў 1 знач.
с. 166
Окружати дзеясл. 1. Акружаць, абступаць каго-, што-н., утвараючы круг. Параўн. обкружати. 2. Размяшчацца вакол каго-, чаго-н. 3. Ахутваць, укрываць з усіх бакоў. 4. Акаймоўваць.
с. 166
Окружаючий дзеепрым. 1. Ад окружати ў 1 знач. 2. Які вынікае з пэўных акалічнасцей, абставін.
с. 167
Окруженый, окружоный дзеепрым. 1. Ад окружити ў 1 знач. 2. Ад окружити ў 2 знач. 3. Ад окружити ў 5 знач.
с. 167
Окруженье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. окружити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. окружити ў 2 знач.
с. 167
Окружие наз. Акружнасць.
с. 167
Окружити, окружыти дзеясл. 1. Акружыць, размясціцца вакол каго-, чаго-н. 2. Узяць каго-, што-н. у кальцо, не даючы магчымасці выхаду; асадзіць. 3. Абысці кругом па ўсёй прасторы чаго-н. Параўн. обкружити. 4. Правесці мяжу па акружнасці. 5. Абгарадзіць, абнесці (сцяной, валам і інш.).
с. 168
Окружный прым. 1. Ад окружие. 2. Які акружае што-н.
с. 168
Окружоный гл. окруженый
с. 168
Окружыти гл. окружити
с. 168
Окрутенство, окрутеньство, окруценство наз. 1. Жорсткасць, бязлітаснасць, бесчалавечнасць, лютасць. Параўн. окрутность у 1 знач. 2. Жорсткі, бесчалавечны ўчынак. Параўн. окрутность у 2 знач.
с. 168
Окрутне, окрутно прысл. 1. Ад окрутный у 1 знач. 2. Ад окрутный у 4 знач. 3. Ад окрутный у 7 знач. 4. Ад окрутный у 8 знач. 5. Грозна, люта. 6. Вельмі, надзвычай.
с. 169
Окрутней прысл. выш. ст. 1. Ад окрутне ў 1 знач. 2. Ад окрутне ў 3 знач.
с. 170
Окрутнейший, окрутнейшый прым. выш. ст. 1. Ад окрутный у 1 знач. 2. Ад окрутный у 4 знач. 3. Ад окрутный у 8 знач.
с. 171
Окрутний гл. окрутный
с. 171
Окрутниковъ прым. ад окрутникъ.
с. 171
Окрутникъ, окротникъ наз. Жорсткі, бязлітасны чалавек; насільнік; тыран.
с. 171
Окрутница наз. Жорсткая, бязлітасная жанчына.
с. 172
Окрутно гл. окрутне
с. 172
Окрутность наз. 1. Тое, што і окрутенство ў 1 знач. 2. Тое, што і окрутенство ў 2 знач. 3. Бязлітаснасць.
с. 172
Окрутный, акрутный, окрутний прым. 1. Жорсткі, бязлітасны, бесчалавечны. 2. Які выражае жорсткасць, суровасць (пра вочы, выраз твару і інш.). 3. // перан. Суровы, крайне строгі. 4. Нясцерпны, вельмі цяжкі, балючы, які прычыняе пакуты. 5. Пакутлівы, цяжкі (пра жыццё, час і інш.). 6. Велізарны, вялізны, велічэзны. 7. Бязлітасны, кровапралітны. 8. // перан. Вельмі моцны па сіле праяўлення. 9. Небяспечны; цяжкі для пераадолення. 10. У знач. наз. Жорсткі, бязлітасны чалавек.
с. 172
Окрутовый прым. ад окрутъ.
с. 174
Окрутъ наз. Карабель, судна. // перан. Параўн. окрентъ.
с. 174
Окрухъ наз. Вялікая луста хлеба, адрэзаная ад цэлага бохана.
с. 175
Окруценство гл. окрутенство
с. 175
Окрщеный дзеепрым. Тое, што і окрещеный у 1 знач.
с. 175
Окрывавити, окривавити дзеясл. 1. Акрывавіць; параніўшы, пусціць кроў. Окрывавити руки — забіць каго-н. 2. Запэцкаць у кроў.
с. 175
Окрывавляти дзеясл. Окрывавляти пути свои — жыць няправедна; быць павінным у смерці людзей.
с. 175
Окрывати, окривати дзеясл. 1. Накрываць, пакрываць каго-, што-н. зверху. // перан. Ахутваць, ахінаць (пра туман, цемру і інш.). 2. Цалкам пакрываць, закрываць сабою. 3. // перан. Ахоўваць; абараняць.
с. 175
Окрыватися, окриватися дзеясл. зв. 1. Ад окрывати ў 1 знач. // перан. Ахутвацца, ахінацца. Окриватися безчестіемъ (встыдомъ) — ганьбіць, няславіць сябе; окриватися славою — праслаўляць сябе, рабіцца славутым. 2. Ад окрывати ў 2 знач. 3. Пакрывацца, запаўняцца чым-н. па паверхні.
с. 176
Окрываючий, окриваючий дзеепрым. ад окрывати ў 1 знач. // перан.
с. 176
Окрыкъ гл. окрикъ
с. 177
Окрынъ наз. Пасудзіна для вадкасці.
с. 177
Окрыти, окрити дзеясл. 1. Накрыць, пакрыць каго-, што-н. зверху. // перан. Ахутаць, ахінуць; ахаваць, абараніць. 2. Цалкам пакрыць, закрыць сабою. // перан. Запаланіць; адолець. 3. Абліцаваць, пакрыць паверхню слоем якога-н. іншага матэрыялу ці рэчыва. 4. Зрабіць дах над чым-н. 5. // перан. Ахаваць; абараніць. 6. Скрыць, утаіць.
с. 177
Окрытися, окритися дзеясл., зв. ад окрыти ў 1 знач. // перан. Ахутацца, ахінуцца; быць уключаным у сферу дзеяння, уплыву каго-, чаго-н.
с. 178
Окрытый, окритый дзеепрым. 1. Ад окрыти ў 1 знач. // перан. Ахутаны, ахінуты; ахоплены, апанаваны. 2. Ад окрыти ў 2 знач.
с. 178
Окрытье, окритье, окрыце наз. 1. Дзеянне па дзеясл. окрыти ў 1 знач. 2. Деянне па дзеясл. окрыти ў 5 знач. 3. Верхняе адзенне. 4. Тое, што пакрывае што-н. зверху.
с. 178
Оксамитный гл. аксамитный
с. 179
Оксамитъ гл. аксамитъ
с. 179
Оксемитный гл. аксамитный
с. 179
Окстити дзеясл. Тое, што і окрестити ў 1 знач.
с. 179
Октава наз. 1. Восьмы дзень пасля свята. 2. Старажытны музычны інструмент васьміграннай формы.
с. 179
Октебровый гл. октябровый
с. 179
Октебръ гл. окгябръ
с. 179
Октенья наз. Тое, што і ектения.
с. 179
Октоберъ гл. октобръ
с. 179
Октобрий гл. октобръ
с. 179
Октобровый прым. ад октобръ.
с. 179
Октобръ, октоберъ, октобрий наз. Тое, што і октябръ.
с. 179
Октоврий наз. Тое, што і октябръ.
с. 180
Окторъ наз. Тое, што і акторъ.
с. 180
Октябровый, октебровый прым. ад октябръ.
с. 180
Октябръ, актябрь, октебръ, октябрь наз. Кастрычнік. Параўн. октобръ, октоврий, октяврий.
с. 180
Октяврий наз. Тое, што і октябръ.
с. 180
Окуляры наз. Акуляры.
с. 180
Окунь наз. Акунь.
с. 181
Окупати дзеясл. 1. Выкупляць; заплаціўшы грошы, атрымліваць што-н. аддадзенае ў заклад, прададзенае раней і інш. Параўн. окуповати ў 1 знач. 2. Вызваляць каго-н. за выкуп. Окупати горло — плаціць выкуп за пазбаўленне ад пакарання смерцю. Параўн. окуповати ў 2 знач.
с. 181
Окупатися дзеясл., зв. ад окупати ў 2 знач.
с. 181
Окупенье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. окупити ў 1 знач. Параўн. окупленье. 2. Дзеянне па дзеясл. окупити ў 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. окупити ў 4 знач.
с. 181
Окупитель наз. 1. Той, хто дае выкуп за што-н. 2. Збавіцель, вызваліцель.
с. 182
Окупити дзеясл. 1. Выкупіць; заплаціўшы грошы, атрымаць што-н. аддадзенае ў заклад, прададзенае раней і інш. 2. Вызваліць каго-, што-н. за выкуп. Окупити горло (шию) — заплаціць выкуп за вызваленне ад пакарання смерцю. 3. Наняць за грошы. 4. Купіць; заплаціць за што-н. 5. // перан. Загладзіць (віну, ганебныя ўчынкі, грахі і інш.).
с. 182
Окупитися, окупитисе дзеясл., зв. ад окупити ў 2 знач.
с. 183
Окупление гл. окупленье
с. 184
Окупленый дзеепрым. 1. Ад окупити ў 1 знач. 2. Ад окупити ў 2 знач.
с. 184
Окупленье, окупление наз. Тое, што і окупенье ў 1 знач.
с. 184
Окупно наз. Выплата; плацёж. Параўн. откупно.
с. 184
Окупный прым. Прызначаны да выкупу.
с. 184
Окупованый дзеепрым. 1. Ад окуповати ў 1 знач. 2. Ад окуповати ў 2 знач.
с. 184
Окупованье I наз. 1. Дзеянне па дзеясл. окуповати ў 1 знач. 2. Аплата, пагашэнне чаго-н. шляхам унясення пэўнай сумы грошай.
с. 184
Окупованье II наз. Незаконны захоп чаго-н.
с. 185
Окуповати дзеясл. 1. Тое, што і окупати ў 1 знач. 2. Тое, што і окупати ў 2 знач. 3. // перан. Загладжваць (віну, ганебныя ўчынкі і інш.).
с. 185
Окуповатися, окуповатисе дзеясл., зв. ад окуповати ў 2 знач.
с. 186
Окупъ наз. 1. Выкуп. Выпустити (отпустити) на окупъ (на окупе) — вызваліць за выкуп (палонных, вязняў і інш.); дати на окупъ — аддаць, перадаць каму-н. за выкуп (палонных, вязняў і інш.). 2. Грошы і сродкі на выкуп каго-, чаго-н. // перан. Самаахвярны ўчынак і пад., што можа быць сродкам выратавання каго-н. Заплатити окупъ за каго-н. — выратаваць каго-н. цаной вялікіх намаганняў, ахвяр і інш. 3. // перан. Загладжванне (віны, ганебных учынкаў, грахоў і інш.). 4. Грошы, якія выплачваюцца для вызвалення ад якіх-н. павіннасцей, абавязкаў.
с. 186
Окуреный дзеепрым. ад окурити.
с. 187
Окурити дзеясл. Абкурыць, абдаць дымам каго-, што-н.
с. 187
Окутье наз. Акоўванне, акоўка (дзеянне).
с. 187
Окушати дзеясл. Паспрабаваць на смак.
с. 187
Окцидентальный прым. Заходні.
с. 187
Окша наз. Від сякеры.
с. 188
Оладья наз. Аладка. Параўн. олатка.
с. 188
Оламати дзеясл. Абламаць, зламаць.
с. 188
Олатка наз. Тое, што і оладья.
с. 188
Олафа наз. Узнагарода.
с. 188
Олбо зл. Тое, што і альбо ў 3 знач.
с. 188
Олбримовый, обримовый прым. ад олбримъ.
с. 188
Олбримский прым. ад олбримъ.
с. 188
Олбримъ, албримъ, обримъ, обрымъ, олбрымъ наз. Велікан.
с. 188
Оле зл. Тое, што і але I у 1 знач.
с. 188
Олевую I прысл. Злева.
с. 189
Олевую II прыназ. Злева, з левага боку ад каго-, чаго-н.
с. 189
Оледенити дзеясл. Абледзянець.
с. 189
Олеекъ, олеокъ наз. 1. Пахучы алей. Помазати олейкомъ веселья (радости) — узрадаваць, развесяліць каго-н. 2. Тое, што і олей у 2 знач. 3. Мазь, лекавы тлушч.
с. 189
Олей, алей наз. 1. Аліўкавы тлушч, а таксама любы тлушч з расліннага насення (канаплянага, ільнянога, гарчычнага, сланечнікавага, маркоўнага і інш.). Бить олей — вырабляць тлушч з расліннага насення; вливати олею милосердия — праяўляць міласэрнасць; помазати олеемъ милосердия — праявіць міласэрнасць. 2. Ялей, асвячоны пахучы алей, пераважна аліўкавы, які ўжываецца пры богаслужэнні; міра. Олей святый — міра. Параўн. олеекъ у 2 знач. 3. Духмяная або лекавая мазь.
с. 190
Олейникъ наз. Алейнік, спецыяліст па вырабу алею.
с. 191
Олейницкий, алейницкий прым. ад олейникъ.
с. 191
Олейный прым. ад олей у 1 знач.
с. 191
Олембикъ гл. алембикъ
с. 191
Олендерский прым. Тое, што і голендерский.
с. 191
Олений прым. ад олень.
с. 191
Олень наз. Алень.
с. 191
Оленя наз. Аленяня.
с. 192
Олеокъ гл. олеекъ
с. 192
Олесъ, волесъ наз. Нізкае багністае месца, зарослае хмызняком або трысцём.
с. 192
Олешникъ наз. Алешнік, альховы лес.
с. 192
Олешничокъ наз., памянш. ад олешникъ.
с. 192
Олива наз. 1. Аліва, аліўкавае дрэва. 2. Алей з пладоў аліўкавага дрэва. // перан. 3. Ялей; міра. Олива посвященная — міра. 4. Пахучы алей.
с. 192
Оливка наз. Аліва, масліна, плод аліўкавага дрэва.
с. 193
Оливникъ наз. Тое, што і оливница.
с. 193
Оливница наз. Сад, гай, дзе растуць алівы.
с. 193
Оливный прым. 1. Ад олива ў 1 знач. // перан. 2. Ад олива ў 2 знач.
с. 193
Оливовый прым. 1. Ад олива ў 1 знач. 2. Ад олива ў 4 знач.
с. 194
Оливъ наз. Оливъ древяный — аліўкавы тлушч.
с. 194
Олижъ гл. алижъ
с. 194
Олижь гл. алижъ
с. 194
Олимпийский прым. Алімпійскі, які мае адносіны да алімпійскіх гульняў.
с. 194
Олифа наз. Пакост, спецыяльна апрацаваны алей або тлушч, прызначаны для прыгатавання фарбаў, лакаў і інш.
с. 194
Олкаронъ гл. алкоранъ
с. 194
Олмарея гл. армария
с. 194
Оловеникъ, оловяникъ наз. Алавяная ці зробленая з іншага металу пасудзіна накшталт кубка або шклянкі.
с. 194
Оловеный гл. оловяный
с. 195
Оловина наз. Хмельны напітак з жыта, ячменю; брага, піва.
с. 195
Олово наз. 1. Свінец. Параўн. оловъ у 1 знач. 2. Волава. Белое олово — волава. Параўн. оловъ у 2 знач. 3. зб. Свінцовыя кулі.
с. 195
Оловъ наз. 1. Тое, што і олово ў 1 знач. 2. Тое, што і олово ў 2 знач.
с. 195
Оловый прым. Тое, што і оловяный.
с. 196
Оловяникъ гл. оловеникъ
с. 196
Оловяный, оловеный прым. Зроблены з волава або свінцу. Параўн. оловый.
с. 196
Оломеный дзеепрым. Абламаны.
с. 196
Олснути дзеясл. Аслепнуць.
с. 196
Олстерко гл. ольстерко
с. 196
Олстерникъ наз. Рамеснік, які вырабляў футляры.
с. 196
Олстро гл. ольстро
с. 196
Олтаревый прым. ад алтарь.
с. 196
Олтариста гл. альтариста
с. 196
Олтаристъ наз. Тое, што і альтариста.
с. 197
Олтарка наз., памянш. ад алтарь.
с. 197
Олтарный прым. ад алтарь.
с. 197
Олтаръ гл. алтарь
с. 197
Олтарь гл. алтарь
с. 197
Олтористинъ прым. ад альтариста.
с. 197
Олторокъ наз. Тое, што і второкъ.
с. 197
Олучицкий прым. Алучыцкі.
с. 197
Олховый гл. ольховый
с. 197
Олшына наз. Тое, што і ольсовина.
с. 197
Олыжъ зл. Тое, што і алижъ I у 2 знач.
с. 197
Ольсовина, ольшовина наз. Нізкае багністае месца, зарослае хмызняком. Параўн. олшына.
с. 197
Ольстерко, олстерко наз., памянш. ад ольстро ў 1 знач.
с. 197
Ольстро, вольстро, олстро наз. 1. Футляр. 2. Кабура.
с. 198
Ольха наз. Вольха. Параўн. вольха.
с. 198
Ольховый, олховый прым. Альховы.
с. 198
Ольшовина гл. ольсовина
с. 199
Ольщение наз. Бляск.
с. 199
Олюстраторъ наз. Тое, што і иллюстраторъ.
с. 199
Омавяти дзеясл. Тое, што і обмовяти ў 2 знач.
с. 199
Омазание наз. Мазанне, памазванне.
с. 199
Омакати дзеясл. Абмочваць.
с. 199
Омаль прысл. Амаль, ледзь.
с. 199
Омаменье наз. Ачмурэнне.
с. 199
Омана наз. Ашуканства.
с. 199
Оманение гл. оманенье
с. 200
Оманеный дзеепрым. ад оманути.
с. 200
Оманенье, оманение наз. Дзеянне па дзеясл. оманути.
с. 200
Оманити дзеясл. Тое, што і оманути.
с. 200
Омановати гл. оманывати
с. 200
Оманути дзеясл. Ашукаць. Параўн. оманити.
с. 200
Оманщикъ наз. Ашуканец.
с. 200
Оманывати, омановати дзеясл. Ашукваць.
с. 200
Омастити дзеясл. Памазаць алеем.
с. 200
Омацати дзеясл. Абмацаць.
с. 200
Омацовати дзеясл. Абмацваць.
с. 200
Омбаръ гл. амбаръ I
с. 200
Омдлевати дзеясл. Тое, што і омлевати.
с. 200
Омдленье наз. Дзеянне па дзеясл. омдлети.
с. 200
Омдлети дзеясл. Тое, што і омлети.
с. 201
Омедлети дзеясл. Стаць павольным.
с. 201
Омекга наз. Алфа и омекга гл. алфа
с. 201
Омеленникъ наз. Кусты драбналесся.
с. 201
Омелия гл. омилия
с. 201
Омененый дзеепрым. Абменены.
с. 201
Омерженье гл. омерзенье
с. 201
Омерзати гл. омерзяти
с. 201
Омерзение гл. омерзенье
с. 201
Омерзено прысл. Агідна.
с. 201
Омерзеный дзеепрым. ад омерзити.
с. 201
Омерзенье, омерженье, омерзение наз. Агіда.
с. 201
Омерзети дзеясл. Стаць агідным. Параўн. омерзти.
с. 201
Омерзити дзеясл. Выклікаць агіду, зрабіць агідным.
с. 201
Омерзитися дзеясл., зв. ад омерзити.
с. 201
Омерзлый прым. Гадкі, агідны, абрыдлы.
с. 202
Омерзти дзеясл. Тое, што і омерзети.
с. 202
Омерзяный дзеепрым. ад омерзяти.
с. 202
Омерзяти, омерзати дзеясл. Выклікаць агіду, рабіць агідным.
с. 202
Омериваный дзеепрым. Выдзелены.
с. 202
Омеркнути дзеясл. Тое, што і обмеркнути.
с. 202
Омертвети дзеясл. Памярцвець.
с. 202
Омерти дзеясл. Тое, што і обмерти ў 2 знач.
с. 202
Ометовати дзеясл. Лавіць.
с. 202
Омешкале прысл. Запознена.
с. 202
Омешкание гл. омешканье
с. 202
Омешканый дзеепрым. ад омешкати.
с. 202
Омешканье, омешкание наз. Дзеянне па дзеясл. омешкати.
с. 203
Омешкательный прым. Беззатрымны.
с. 203
Омешкати дзеясл. Затрымацца, замарудзіць; спазніцца.
с. 203
Омешкатися дзеясл., зв. ад омешкати.
с. 204
Омешкиваный дзеепрым. ад омешкивати.
с. 204
Омешкиванье наз. Дзеянне па дзеясл. омешкивати.
с. 204
Омешкивати, омешковати дзеясл. Затрымліваць, замаруджваць; спазняцца.
с. 204
Омешкиватися, омешковатися дзеясл., зв. ад омешкивати.
с. 204
Омешковати гл. омешкивати
с. 204
Омешковатися гл. омешкиватися
с. 204
Омилити гл. омылити
с. 204
Омилитисе гл. омылитися
с. 204
Омилия, гомилия, омелия наз. Пропаведзь, казанне.
с. 204
Оминати, оминяти дзеясл. 1. Абмінаць; абыходзіць, аб’язджаць. Параўн. омияти. 2. Мінаць, праходзіць.
с. 205
Оминаючий дзеепрым. ад оминати ў 2 знач.
с. 205
Оминеный дзеепрым. ад оминути ў 2 знач.
с. 205
Оминенье наз. Дзеянне па дзеясл. оминути ў 2 знач.
с. 205
Оминулый прым. Які мінуў.
с. 205
Оминути, омынути дзеясл. 1. Тое, што і обминути. 2. Мінуць, прамінуць, прайсці.
с. 206
Оминутися дзеясл., зв. ад оминути ў 2 знач.
с. 206
Оминяти гл. оминати
с. 206
Омияти дзеясл. Тое, што і оминати ў 1 знач.
с. 206
Омлеванье, омлевание наз. Дзеянне па дзеясл. омлевати.
с. 206
Омлевати дзеясл. Траціць прытомнасць. Параўн. омдлевати.
с. 206
Омлети дзеясл. Абамлець, страціць прытомнасць. Параўн. омдлети.
с. 207
Омножитися дзеясл. зв. Павялічыцца.
с. 207
Омова наз. Тое, што і обмова ў 2 знач.
с. 207
Омовенье наз. Дзеянне па дзеясл. омовити.
с. 207
Омовити дзеясл. Абумовіць.
с. 207
Омовляти, омовяти дзеясл. 1. Тое, што і обмовляти ў 2 знач. 2. Тое, што і обмовляти ў 3 знач.
с. 207
Омовятися дзеясл. зв. Адгаворвацца.
с. 207
Омолкнути дзеясл. Заціхнуць.
с. 207
Омолочоный дзеепрым. Абмалочаны.
с. 207
Оморкгованый дзеепрым. Вымераны (у маргах).
с. 207
Оморокъ наз. Змрок.
с. 208
Омороченый дзеепрым. ад оморочити.
с. 208
Омороченье наз. Адурманьванне.
с. 208
Оморочити дзеясл. Азмрочыць, адурманіць.
с. 208
Оморочовати дзеясл. Азмрочваць, адурманьваць.
с. 208
Омофоръ, амофоръ, онофоръ наз. Наплечнік архірэя.
с. 208
Омоцнити дзеясл. Узмацніць, умацаваць.
с. 208
Омоцнитися дзеясл., зв. ад омоцнити.
с. 208
Омочати дзеясл. 1. Рабіць мокрым, вільготным, намочваць. 2. Рабіць мокрым, абмакнуўшы ў што-н.
с. 208
Омоченый, омочоный дзеепрым. 1. Ад омочити ў 1 знач. 2. Ад омочити ў 2 знач.
с. 208
Омочивати дзеясл. Рабіць мокрым, абмакнуўшы ў што-н.
с. 208
Омочиваючий дзеепрым. ад омочивати.
с. 209
Омочити дзеясл. 1. Зрабіць мокрым, вільготным, намачыць. 2. Зрабіць мокрым, абмакнуўшы ў што-н.
с. 209
Омочитися дзеясл., зв. ад омочити ў 2 знач.
с. 209
Омочоный гл. омоченый
с. 209
Омочюватися дзеясл., зв. ад омочивати.
с. 209
Омрачение наз. Азмрочванне.
с. 209
Омурованый дзеепрым. ад омуровати.
с. 209
Омуровати дзеясл. Тое, што і обмуровати ў 2 знач.
с. 209
Омшара наз. Тое, што і мшара.
с. 209
Омыванье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. омывати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. омывати ў 3 знач.
с. 209
Омывати дзеясл. 1. Тое, што і обмывати ў 1 знач. 2. Змочваць, аброшваць. 3. // перан. Рабіць чыстым у маральных адносінах.
с. 210
Омыватися дзеясл. зв. 1. Ад омывати ў 1 знач. 2. Ад омывати ў 2 знач. 3. Ад омывати ў 3 знач.
с. 210
Омываючий дзеепрым. ад омывати ў 1 знач.
с. 210
Омыла наз. Памылка. Параўн. омылъ.
с. 210
Омыление гл. омыленье
с. 210
Омыленый дзеепрым. ад омылити.
с. 210
Омыленье, омыление наз. Дзеянне па дзеясл. омылити.
с. 211
Омылити, омилити дзеясл. Ашукаць.
с. 211
Омылитися, омилитисе, омылитьсе дзеясл. зв. Памыліцца.
с. 211
Омылка наз. Памылка.
с. 211
Омылне гл. омыльне
с. 211
Омылникъ наз. Ашуканец.
с. 212
Омылность гл. омыльность
с. 212
Омылный гл. омыльный
с. 212
Омылокъ наз. Тое, што і омылка.
с. 212
Омылъ наз. Тое, што і омыла.
с. 212
Омыльне, омылне прысл. Памылкова.
с. 212
Омыльность, омылность наз. Памылковасць.
с. 212
Омыльный, омылный прым. Памылковы.
с. 212
Омыляти дзеясл. Ашукваць.
с. 212
Омылятися дзеясл., зв. ад омыляти.
с. 213
Омынути гл. оминути
с. 213
Омыслити дзеясл. Тое, што і обмыслити ў 1 знач.
с. 213
Омыти дзеясл. 1. Тое, што і обмыти ў 1 знач. 2. Змачыць, арасіць. 3. Тое, што і обмыти ў 2 знач.
с. 213
Омытие гл. омытье
с. 213
Омытися дзеясл. зв. 1. Ад омыти ў 1 знач. 2. Ад омыти ў 3 знач.
с. 213
Омытый дзеепрым. 1. Ад омыти ў 1 знач. 2. Ад омыти ў 3 знач.
с. 214
Омытье, омытие наз. 1. Дзеянне па дзеясл. омыти ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. омыти ў 3 знач.
с. 214
Она займ. 1. Яна (ужываецца замест назоўніка жаночага роду адзіночнага ліку, які абазначае ў папярэднім кантэксце прадмет гаворкі). 2. Толькі ў родным склоне. Яе (ужываецца ў значэнні прыналежнага займенніка).
с. 214
Онагдайший гл. оногдайший
с. 215
Онакъ прысл. Гэтак.
с. 215
Онбаръ гл. амбаръ I
с. 215
Онбонъ гл. амбонъ
с. 215
Онде прысл. Там.
с. 215
Онегдайший прым. Пазаўчарашні. Параўн. оногдайший.
с. 215
Онемети, онимети дзеясл. 1. Страціць здольнасць гаварыць. 2. Страціць на некаторы час мову (ад здзіўлення, нечаканай радасці і інш.). 3. Застыць у нерухомасці пад уплывам якога-н. пачуцця; замерці. 4. Замоўкнуць, заціхнуць; перастаць гучаць. 5. Страціць адчувальнасць, змярцвець.
с. 215
Онемочи дзеясл. Абнемагчы.
с. 216
Онеровати дзеясл. Абцяжарваць.
с. 216
Онесеный дзеепрым. Абнесены.
с. 216
Они, оны займ. 1. Яны (ужываецца замест назоўніка множнага ліку, які ў папярэднім кантэксце абазначае прадмет гаворкі). 2. Толькі ў родным склоне. Іхні (ужываецца ў значэнні прыналежнага займенніка).
с. 216
Онимети гл. онемети
с. 217
Ониха наз. Духмяны алей (?).
с. 217
Онихимъ гл. онихинъ
с. 217
Онихиновый прым. ад онихинъ. Параўн. онихионовый.
с. 217
Онихинъ, онихимъ, онихионъ, онихонъ наз. Онікс. Параўн. онихисъ.
с. 217
Онихионовый прым. Тое, што і онихиновый.
с. 217
Онихионъ гл. онихинъ
с. 217
Онихисъ наз. Тое, што і онихинъ.
с. 217
Онихонъ гл. онихинъ
с. 217
Оничемнити дзеясл. Зрабіць нікчэмным.
с. 217
Оничемнитися дзеясл., зв. ад оничемнити. 2. Гэта.
с. 217
Оно I займ. 1. Яно (ужываецца замест назоўніка ніякага роду адзіночнага ліку, які ў папярэднім кантэксце абазначае прадмет гаворкі).
с. 217
Оно II часц. Вось; вунь.
с. 218
Оногда, оногды прысл. 1. Нядаўна. 2. Пазаўчора.
с. 218
Оногдайший, онагдайший прым. Тое, што і онегдайший.
с. 219
Оногдашний прым. ад оногда ў 2 знач.
с. 219
Оногды гл. оногда
с. 219
Онофоръ гл. омофоръ
с. 219
Онуздовати дзеясл. // перан. Закілзваць.
с. 219
Онуча, ануча наз. Ануча.
с. 219
Онъ I займ. 1. Ён (ужываецца замест назоўніка мужчынскага роду адзіночнага ліку, які ў папярэднім кантэксце абазначае прадмет гаворкі). 2. Толькі ў родным склоне. Ягоны (ужываецца ў значэнні прыналежнага займенніка).
с. 219
Онъ II займ. 1. Тое, што і оный у 1 знач. 2. Тое, што і оный у 2 знач.
с. 220
Оный займ. 1. Той. Параўн. онъ II у 1 знач. 2. Замагільны. Параўн. онъ II у 2 знач. 3. У ніякім родзе. Тое (у назоўным або вінавальным склоне).
с. 220
Ооскомети дзеясл. Набіць аскому.
с. 221
Опаасыватися гл. опоясоватися
с. 221
Опадати дзеясл. 1. Асыпацца; адвальвацца. 2. Станавіцца худым, знясіленым. 3. Памяншацца, паніжацца ўзроўнем.
с. 221
Опадлый прым. Тое, што і опалый у 3 знач.
с. 221
Опадти дзеясл. Паменшыцца, панізіцца ўзроўнем.
с. 221
Опадывати дзеясл. Прыходзіць у запусценне, абвальвацца.
с. 222
Опажение наз. Ападанне.
с. 222
Опаки прысл. 1. Назад. Параўн. опакъ у 1 знач. 2. У зваротным напрамку; супраць, наадварот. Параўн. опакъ у 2 знач.
с. 222
Опакъ прысл. 1. Тое, што і опаки ў 1 знач. 2. Тое, што і опаки ў 2 знач.
с. 222
Опала наз. Незадаволенасць.
с. 222
Опалати дзеясл. Веяць, ачышчаць ад мякіны.
с. 222
Опалатися дзеясл., зв. ад опалати.
с. 222
Опалаючий дзеепрым. ад опалати.
с. 222
Опаленый дзеепрым. ад опалити ў 1 знач.
с. 222
Опаленье наз. Дзеянне па дзеясл. опалити ў 1 знач.
с. 223
Опаливати дзеясл. Абпальваць.
с. 223
Опалити дзеясл. 1. Абпаліць; прымусіць абгарэць. 2. Спаліць. 3. // перан. Апаліць.
с. 223
Опалитися дзеясл. зв. 1. Ад опалити ў 1 знач. 2. Ад опалити ў 3 знач.
с. 223
Опалство наз. Гнеў.
с. 223
Опалъ наз. Апал, паліва.
с. 224
Опалый прым. 1. Які асыпаўся; адваліўся. 2. // перан. Які напаў, наваліўся. 3. Які апаў, апусціўся, абваліўся. Параўн. опадлый.
с. 224
Опаляти дзеясл. Абпальваць.
с. 224
Опаляючий дзеепрым. ад опаляти.
с. 224
Опанованый дзеепрым. ад опановати ў 3 знач.
с. 224
Опанованье наз. Дзеянне па дзеясл. опановати ў 1 знач.
с. 224
Опановати, опановать дзеясл. 1. Захапіць, авалодаць. Презъ мечъ опановати — гл. мечъ. 2. Перамагчы. 3. Ахапіць, авалодаць поўнасцю (пра настрой, думкі, пачуцці, фізічны стан чалавека, пэўную галіну грамадскай дзейнасці). 4. Перамагчы, узяць верх (над настроем, думкамі, пачуццямі).
с. 225
Опанча, опонча наз. 1. Тое, што і епанча ў 1 знач. 2. Тое, што і епанча ў 3 знач.
с. 226
Опаратъ гл. апаратъ
с. 226
Опаретися дзеясл. зв. Апарыцца (?).
с. 226
Опарканеный дзеепрым. Агароджаны.
с. 226
Опартися дзеясл. зв. Даць адпор.
с. 226
Опасаный дзеепрым. ад опасати ў 1 знач.
с. 226
Опасанье наз. ад опасати ў 1 знач.
с. 226
Опасати дзеясл. 1. Аперазаць. 2. // перан. Выратаваць.
с. 227
Опасатися дзеясл., зв. ад опасати ў 1 знач.
с. 227
Опасливый прым. Апаслівы.
с. 227
Опасно прысл. Старанна, рупліва, дбайна.
с. 227
Опасный прым. Надзейны; моцны. Опасный листъ — ахоўная грамата; опасная грамота — тое, што і опасный листъ.
с. 227
Опасство наз. Апаска, асцярога.
с. 227
Опасти I дзеясл. 1. Асыпацца; адваліцца. // перан. Знікнуць, прапасці. 2. Паменшыцца, панізіцца ўзроўнем. 3. Пахудзець; страціць сілу. 4. Упасці; апусціцца. 5. Састарэць, здрахлець; сапсавацца.
с. 227
Опасти II дзеясл. Напасці.
с. 228
Опасъ наз. 1. Апаска, асцярога, боязь. 2. Абарона, ахова; ахоўная грамата. По опасу — у бяспецы.
с. 228
Опатия наз. Тое, што і опатство.
с. 228
Опатовъ прым. ад опатъ.
с. 229
Опатрение гл. опатренье
с. 229
Опатреность, опатриность, опатрыность наз. Прадбачлівасць; разважлівасць; асцярожнасць. Зъ опатриности божьей (божской) — з ласкі божай.
с. 229
Опатреный гл. опатроный
с. 229
Опатренье, опатрение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. опатрити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. опатрити ў 5 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. опатрити ў 6 знач. Опатрение божее — міласць, ласка божая. 4. Дзеянне па дзеясл. опатрити ў 7 знач.
с. 229
Опатривати гл. опатровати
с. 230
Опатриность гл. опатреность
с. 230
Опатритель, опатрытель наз. Распарадчык, кіраўнік.
с. 230
Опатрити, опатрыти дзеясл. 1. Забяспечыць чым-н.; задаволіць чые-н. патрэбы; даць дастатковыя матэрыяльныя сродкі для жыцця. // перан. Адарыць каго-н. якімі-н. якасцямі; надзяліць чым-н. 2. Умацаваць, стварыць абарончыя збудаванні; забяспечыць сродкамі абароны. 3. Стварыць спрыяльныя ўмовы для ажыццяўлення, здзяйснення чаго-н.; прыняць меры, каб ахаваць, засцерагчы каго-, што-н. ад небяспекі, непрыемнасцей. 4. Надзяліць каго-н. чым-н. (званнем, правам і г.д.). 5. Паправіць, палепшыць; пракантраляваць. 6. Дагледзець, паклапаціцца аб чым-н. 7. Прывесці ў парадак, прыбраць. 8. Гарантаваць, запэўніць.
с. 230
Опатритися, опатритисе, опатрытисе дзеясл., зв. ад опатрити ў 3 знач. // перан.
с. 232
Опатрне, опатрно прысл. 1. Ад опатрный у 1 знач. 2. Ад опатрный у 2 знач.
с. 232
Опатрнейший прым., выш. ст. ад опатрный у 1 знач.
с. 232
Опатрно гл. опатрне
с. 232
Опатрность наз. 1. Апека, догляд, клопат. Божья (бозская) опатрность — ласка божая. 2. Ахова; забяспечанасць сродкамі аховы; нагляд, кантроль. 3. Абачлівасць, разважлівасць; прадбачлівасць. 4. Забяспечанасць чым-н., дастатак. 5. Папраўка, паляпшэнне стану здароўя.
с. 232
Опатрный прым. 1. Абачлівы, разважлівы; асцярожны; кемлівы. 2. Забяспечаны неабходнымі выгодамі; поўны пачуцця задаволенасці; добраўпарадкаваны.
с. 234
Опатрованый, опатрываный дзеепрым. ад опатровати ў 1 знач.
с. 234
Опатрованье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. опатровати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. опатровати ў 3 знач.
с. 234
Опатровати, опатривати, опатровать, опатрывати дзеясл. 1. Забяспечваць чым-н.; задавольваць чые-н. патрэбы. // перан. Ахінаць; акружаць; ствараць абставіны. 2. Ствараць спрыяльныя ўмовы для ахоўвання каго-, чаго-н. ад небяспекі, непрыемнасцей; засцерагаць. 3. Апекаваць, даглядаць, праяўляць клопат. 4. Забяспечваць сродкамі абароны. 5. Абдорваць, надзяляць чым-н. 6. Сабораваць. 7. Прыводзіць у належны парадак.
с. 235
Опатроватися дзеясл. зв. 1. Ад опатровати ў 2 знач. 2. Ад опатровати ў 4 знач.
с. 236
Опатровать гл. опатровати
с. 237
Опатроный, опатреный дзеепрым. 1. Ад опатрити ў 1 знач. // перан. 2. Ад опатрити ў 2 знач. 3. Ад опатрити ў 3 знач. 4. У знач. прым. Асцярожны, прадбачлівы.
с. 237
Опатрываный гл. опатрованый
с. 237
Опатрывати гл. опатровати
с. 237
Опатрыность гл. опатреность
с. 237
Опатрытель гл. опатритель
с. 237
Опатрыти гл. опатрити
с. 237
Опатрытисе гл. опатритися
с. 237
Опатство наз. Абацтва. Параўн. опатия.
с. 238
Опатъ наз. Абат.
с. 238
Опахатися дзеясл. зв. Закончыць ворыва.
с. 238
Опахнути дзеясл. Падперазаць.
с. 238
Опачина наз. Вясло.
с. 238
Опачне прысл. Няправільна, памылкова; скажона.
с. 238
Опачный прым. Няправільны, памылковы; скажоны.
с. 238
Опашъ I наз. Зад; хвост.
с. 239
Опашъ II прысл. Задам.
с. 239
Опбцевание гл. обцованье
с. 239
Опеваный дзеепрым. ад опевати ў 1 знач.
с. 239
Опевати дзеясл. 1. Апавядаць; паведамляць аб чым-н. 2. Апяваць.
с. 239
Опека наз. Апека.
с. 239
Опекальникъ, опекалникъ наз. Апякун. Параўн. опекательникъ.
с. 240
Опекальничка наз. Апякунка.
с. 240
Опекальный прым. Опекальный листъ гл. листъ. с. 240
Опекание гл. опеканье I
с. 240
Опеканка наз. Запяканка.
с. 240
Опеканый дзеепрым. ад опекати.
с. 240
Опеканье I, опекание наз. Дзеянне па дзеясл. опекати.
с. 240
Опеканье II наз. Запяканне.
с. 241
Опеканьеся наз. Дзеянне па дзеясл. опекатися.
с. 241
Опекательникъ наз. Тое, што і опекальникъ.
с. 241
Опекати дзеясл. Апекаваць. Параўн. опековати.
с. 241
Опекатися дзеясл. зв. Апекавацца.
с. 241
Опеклый дзеепрым. Запечаны.
с. 241
Опековати дзеясл. Тое, што і опекати.
с. 241
Опековатися дзеясл., зв. ад опековати.
с. 241
Опекунка наз. Апякунка.
с. 242
Опекуновъ прым. ад опекунъ.
с. 242
Опекунский прым. Апякунскі.
с. 242
Опекунство наз. Апякунства.
с. 242
Опекунъ наз. Апякун.
с. 242
Опелецыя, опелецея наз. Тое, што і апеляцыя.
с. 242
Опеловати гл. апелевати
с. 242
Опеляцыя гл. апеляцыя
с. 242
Опенка наз. Апенька.
с. 243
Опентаный прым. Шалёны.
с. 243
Операти дзеясл. Тое, што і опирати.
с. 243
Оператися, оператисе дзеясл. зв. 1. Тое, што і опиратися ў 1 знач. 2. Тое, што і опиратися ў 4 знач.
с. 243
Оператъ наз. Тое, што і апаратъ у 1 знач.
с. 243
Оперезаный дзеепрым. ад оперезати.
с. 243
Оперезати дзеясл. Падперазаць.
с. 243
Оперезатися дзеясл. зв. Падперазацца.
с. 243
Оперезоватися дзеясл. зв. Падпяразвацца.
с. 243
Оперетися, оперетисе дзеясл. зв. Тое, што і опертися ў 1 знач.
с. 243
Опернатити дзеясл. Натхніцца, акрыліцца.
с. 244
Оперти дзеясл. 1. Разлютаваць, зрабіць жорсткім. 2. Падхапіць, схапіць у момант палёту; злавіць.
с. 244
Опертися, опертисе, опертьсе дзеясл. зв. 1. Супярэчыць; аказаць супраціўленне. Параўн. оперетися. 2. Падставіць частку свайго цела для апоры, супраціўлення. 3. Наткнуцца ў час руху на якую-н. перашкоду; уткнуцца ў што-н. 4. // перан. Абаперціся, знайсці падтрымку ў чым-н.
с. 244
Опечаленый дзеепрым. ад опечалити.
с. 245
Опечалити дзеясл. Засмуціць.
с. 245
Опечаляти дзеясл. Засмучаць.
с. 245
Опеченье наз. Запяканне.
с. 245
Опилный прым. Тое, што і опилый.
с. 245
Опиловати дзеясл. Апілаваць.
с. 245
Опилокъ наз. Амеці.
с. 245
Опилство гл. опильство
с. 245
Опилца наз. П’яніца.
с. 245
Опилый прым. П’яны. Параўн. опилный.
с. 245
Опильство, опилство наз. П’янства.
с. 245
Опинатися дзеясл. зв. Нацягвацца.
с. 246
Опиния наз. Думка.
с. 246
Опирати дзеясл. Дасягаць. Параўн. операти.
с. 246
Опиратися, опиратисе дзеясл. зв. 1. Супрацьстаяць; супраціўляцца; адбіваць напад. Параўн. оператися ў 1 знач. 2. Аказваць супраціўленне каму-, чаму-н.; не згаджацца з чым-н. 3. Упірацца часткай цела аб што-н. для апоры; адштурхвацца. 4. // перан. Абапірацца, знаходзіць падтрымку ў кім-, чым-н. Параўн. оператися ў 2 знач.
с. 246
Описане гл. описанье
с. 247
Описаненый дзеепрым. Нарысованы, намаляваны.
с. 247
Описаный, описанный дзеепрым. 1. Ад описати ў 1 знач. 2. Ад описати ў 2 знач. 3. Ад описати ў 3 знач. 4. Намаляваны.
с. 247
Описанье, описане наз. 1. Дзеянне па дзеясл. описати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. описати ў 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. описати ў 3 знач. 4. Дзеянне па дзеясл. описати ў 7 знач. 5. Пісьмовае абяцанне; распараджэнне, загад.
с. 247
Описати дзеясл. 1. Апісаць, падрабязна расказаць пра каго-, што-н.; запісаць, напісаць дакументальна. 2. Скласці поўны спіс якіх-н. рэчаў з мэтай іх уліку. 3. Запісаць на каго-н. што-н., скласці дакумент аб перадачы каму-н. чаго-н., завяшчаць. 4. Перапісаць нанава; зрабіць копію. 5. Запісаць, уключыць у лік каго-н. 6. Аддаць на разгляд каму-н., перадаць, накіраваць у наступную інстанцыю. 7. Абмежаваць чым-н., абазначыць межы.
с. 248
Описатися, описатисе дзеясл. зв. 1. Даць пісьмовае абавязацельства; напісаць каму-н. аб сваіх намерах; узгадніцъ з кім-н. свае дзеянні. 2. Ад описати ў 1 знач. 3. Ад описати ў 3 знач.
с. 249
Описный прым. Выдзелены. Описный листъ гл. листъ.
с. 250
Описованье, описыванье наз. Дзеянне па дзеясл. описовати ў 1 знач.
с. 250
Описовати, описовать, описывати дзеясл. 1. Апісваць; падрабязна расказваць пра каго-, што-н. сродкамі пісьмовай мовы. 2. Рабіць вопіс, складаць спіс чаго-н. 3. Запісваць на каго-н. што-н., апісваць, завяшчаць што-н. каму-н. 4. Уключаць, упісваць, прымаць у склад, лік чаго-н. 5. Ствараць, маляваць, апісваць.
с. 250
Описоватися, описыватися дзеясл. зв. 1. Ад описовати ў 1 знач. 2. Даваць пісьмовае абавязацельства; абяцаць. 3. Называцца; пісацца.
с. 251
Описовать гл. описовати
с. 252
Описъ, опись наз. 1. Дакумент аб якім-н. юрыдычным акце. 2. Дагавор, абавязацельства; распіска.
с. 252
Описыванье гл. описованье
с. 253
Описывати гл. описовати
с. 253
Описыватися гл. описоватися
с. 253
Опись гл. описъ
с. 253
Опитемья наз. Тое, што і епитемия.
с. 253
Опитися дзеясл. зв. Напіцца, дайсці да стану ап’янення.
с. 253
Опитый дзеепрым. Які напіўся звыш меры.
с. 253
Опихати дзеясл. Таўчы; ачышчаць.
с. 253
Опихъ наз. Плюшч.
с. 253
Оплавите прысл. 1. Моцна, інтэнсіўна. 2. Багата, шчодра.
с. 253
Оплавитость наз. Мноства, шматлікасць.
с. 254
Оплавитый прым. Багаты, шчодры.
с. 254
Оплазивий прым. Дзёрзкі, нястрыманы; фанабэрысты.
с. 254
Оплазовати дзеясл. Рабіць дзёрзкім, нястрыманым, фанабэрыстым.
с. 254
Оплакание гл. оплаканье
с. 254
Оплаканый дзеепрым. ад оплакати.
с. 254
Оплаканье, оплакание наз. Дзеянне па дзеясл. оплакати.
с. 254
Оплакати, оплакать дзеясл. Аплакаць. // перан. Адчуць і выказаць сваё гора, смутак з выпадку якога-н. няшчасця.
с. 254
Оплакевати гл. оплакивати
с. 255
Оплакиваный дзеепрым. ад оплакивати.
с. 255
Оплакиванье наз. Дзеянне па дзеясл. оплакивати.
с. 255
Оплакивати, оплакевати, оплаковати, оплакывати дзеясл. Аплакваць. // перан. Выказваць сваё гора, смутак з выпадку якога-н. няшчасця.
с. 255
Оплата наз. Аплата.
с. 256
Оплатити дзеясл. Аплаціць. // перан. Страціць што-н. у імя чаго-н.
с. 256
Оплатне, оплатно прысл. За плату, не дарма.
с. 256
Оплатокъ наз. Аплатка, аладачка з прэснага цеста, якая выкарыстоўваецца католікамі і пратэстантамі пры прычасці. Параўн. облатокъ.
с. 256
Оплачивати, оплачывати дзеясл. Аплачваць.
с. 257
Оплваный дзеепрым. Тое, што і оплеваный.
с. 257
Оплеваный дзеепрым. Аплёваны. Параўн. оплваный.
с. 257
Оплеванье наз. Дзеянне па дзеясл. оплевати.
с. 257
Оплевати дзеясл. // перан. Апляваць, беспадстаўна зняважыць, зганьбіць, абняславіць каго-, што-н.
с. 257
Оплести дзеясл. 1. Акружыць, абнесці чым-н. 2. Загарадзіць, засланіць што-н. 3. // перан. Засцерагчы, ахаваць.
с. 257
Оплестися дзеясл., зв. ад оплести ў 2 знач.
с. 257
Оплетеный дзеепрым. ад оплести ў 2 знач.
с. 257
Опливати гл. оплывати
с. 257
Оплотный прым. ад оплотъ.
с. 257
Оплотокъ наз., памянш. ад оплотъ.
с. 257
Оплотъ наз. Агарожа, плот.
с. 258
Оплошати дзеясл. Ганьбіць, знеслаўляць.
с. 258
Оплошенство наз. Памылка; промах.
с. 258
Оплошеньеся наз. Дзеянне па дзеясл. оплошати.
с. 258
Оплутаный дзеепрым. Ахоплены, авалоданы, апанаваны.
с. 258
Оплутатися дзеясл. зв. Акружыць сябе чым-н.; падпарадкаваць сябе чаму-н.
с. 258
Оплчатися дзеясл. зв. Тое, што і ополчатися ў 1 знач.
с. 258
Оплывание наз. Дзеянне па дзеясл. оплывати ў 2 знач.
с. 258
Оплывати, опливати дзеясл. 1. Абмываць, акружаць. 2. // перан. Быць багатым, перапоўненым чым-н. 3. // перан. Падбірацца, набліжацца.
с. 258
Оплываючий дзеепрым. ад оплывати ў 1 знач.
с. 259
Оплынути дзеясл. Абмыць, абкружыць.
с. 259
Оплювовати дзеясл. Аплёўваць.
с. 259
Опновити гл. обновити
с. 259
Опнути дзеясл. Абапнуць.
с. 259
Опобалсамъ наз. Від бальзаму.
с. 259
Оповедаемый дзеепрым. ад оповедати.
с. 259
Оповедание гл. оповеданье
с. 259
Оповеданне гл. оповеданье
с. 259
Оповеданый, оповеданный, оповяданый дзеерым. ад оповедати.
с. 259
Оповеданье, оповедание, оповеданне, оповяданье наз. Паведамленне, апавяшчэнне. Параўн. оповеданьеся.
с. 260
Оповеданьеся наз. Тое, што і оповеданье.
с. 260
Оповедати, аповедати, оповядати дзеясл. Апавяшчаць; расказваць.
с. 261
Оповедатися дзеясл., зв. ад оповедати.
с. 261
Оповедачъ наз. Апавядальнік, расказчык.
с. 261
Оповедаючий дзеепрым. ад оповедати.
с. 261
Оповеденый, оповиденый дзеепрым. ад оповедети.
с. 262
Оповедети, оповедити, оповидети дзеясл. Апавясціць; расказаць; паведаміць.
с. 262
Оповедетися, оповедетисе, оповедитися дзеясл., зв. ад оповедети.
с. 262
Оповедити гл. оповедети
с. 263
Оповедитися гл. оповедетися
с. 263
Оповедникъ наз. Апавядальнік, расказчык.
с. 263
Оповедное наз. Плата за выслухоўванне скаргі.
с. 263
Оповедовати, оповедывати дзеясл. 1. Апавядаць; расказваць; паведамляць. 2. Прапаведваць; прадказваць.
с. 263
Оповедоватися дзеясл., зв. ад оповедовати ў 1 знач.
с. 263
Оповедывати гл. оповедовати
с. 263
Оповежати дзеясл. Паведамляць.
с. 263
Оповеженый дзеепрым. ад оповедети.
с. 263
Оповержение наз. Грэбаванне, зняважлівасць; адсутнасць павагі.
с. 263
Оповерженый дзеепрым. // перан. Адхілены, не прызнаны, адвергнуты.
с. 263
Оповестити дзеясл. Апавясціць, абвясціць.
с. 263
Оповеститисе дзеясл., зв. ад оповестити.
с. 264
Оповещати дзеясл. Апавяшчаць, абвяшчаць.
с. 264
Оповиденый гл. оповеденый
с. 264
Оповидети гл. оповедети
с. 264
Оповяданый гл. оповеданый
с. 264
Оповяданье гл. оповеданье
с. 264
Оповядати гл. оповедати
с. 264
Опоганивати дзеясл. Апаганьваць.
с. 264
Оподалей прысл. Далей.
с. 264
Оподаль I прысл. 1. Паводдаль, удалечыні, на некаторай адлегласці ад каго-, чаго-н.
с. 264
Оподаль II прыназ. Блізка, недалёка, паблізу.
с. 265
Опоевый прым. Запойны.
с. 265
Опоеный дзеепрым. // перан. Задураны, збіты з толку, адурманены.
с. 265
Опоенье наз. Апойванне.
с. 265
Опознавати дзеясл. Апазнаваць, пазнаваць.
с. 265
Опознаный дзеепрым. Апазнаны.
с. 265
Опознати дзеясл. 1. Апазнаць, пазнаць каго-, што-н. па якіх-н. адзнаках, прыкметах. 2. Уведаць, спазнаць, даведацца пра што-н.
с. 265
Опознатися дзеясл. зв. Пазнаёміцца.
с. 265
Опознивати дзеясл. Спазняцца.
с. 266
Опознитися дзеясл. зв. 1. Спазніцца, прыйсці, з’явіцца пазней, чым трэба. 2. Не паспець зрабіць што-н.
с. 266
Опозореный дзеепрым. Абняслаўлены, зняслаўлены.
с. 266
Опозорити дзеясл. Абняславіць, зняславіць.
с. 266
Опоити дзеясл. Апаіць.
с. 266
Опой наз. Дзеянне па дзеясл. опоити.
с. 266
Опойство наз. Апойванне.
с. 266
Опока наз. Скала; камень. Параўн. опокище.
с. 266
Опокище наз. Тое, што і опока.
с. 266
Ополети дзеясл. Абгарэць.
с. 267
Оползти дзеясл. Выпасці.
с. 267
Ополноцы наз. Тое, што і ополночи.
с. 267
Ополночи, ополночы прысл. Апоўначы. Параўн. ополноцы, ополунощи, опулночы.
с. 267
Ополоникъ наз. Вялікая лыжка, якой разліваюць страву.
с. 267
Ополошити дзеясл. Спалохаць.
с. 267
Ополудни прысл. Апоўдні.
с. 267
Ополунощи прысл. Тое, што і ополночи.
с. 267
Ополчатися дзеясл. зв. 1. Апалчацца; узбройвацца; рыхтавацца да бою. Параўн. оплчатися. 2. Біцца, змагацца, весці бой, выступаць супраць каго-н., ваяваць.
с. 268
Ополчитися, ополчытися дзеясл. зв, 1. Узброіцца; падрыхтавацца да бою, бітвы; сабраць войска. 2. Выступіць супраць каго-н.; апалчыцца.
с. 268
Опоминанье наз. Успамінанне.
с. 268
Опона наз. Пакрывала; занавеска, заслона.
с. 268
Опонка наз. Плеўка.
с. 269
Опонованье наз. Панаванне.
с. 269
Опоновати, оппоновати дзеясл. Пярэчыць.
с. 269
Опоноватися, оппоноватися дзеясл. зв. 1. Пярэчыць. 2. Зацвярджацца; усталёўвацца.
с. 269
Опоновъ наз. Тое, што і панва.
с. 270
Опоновый прым. ад опона.
с. 270
Опонча гл. опанча
с. 270
Опораниватися дзеясл. зв. Імкнуцца; спяшацца.
с. 270
Опоранитися дзеясл. зв. Устаць рана.
с. 270
Опорканити дзеясл. Абгарадзіць.
с. 270
Опорный прым. Непадатны.
с. 270
Опорожнити дзеясл. Зрабіць што-н. пустым, парожнім.
с. 270
Опорожнитися дзеясл. зв. Зрабіцца вольным, вызваліцца.
с. 270
Опорожье наз. Парог.
с. 270
Опороковый прым. ад опорокъ.
с. 270
Опорокъ наз. Ваенная прылада для кідання каменняў.
с. 270
Опорочникъ наз. Той, хто ўзброены кідальнай прыладай.
с. 271
Опорочный прым. ад опорокъ.
с. 271
Опосле I прысл. Пасля, у далейшым. Параўн. опоследе, опоследъ.
с. 271
Опосле II прыназ. Пасля. Параўн. опошле.
с. 271
Опоследе прысл. Тое, што і опосле I.
с. 271
Опоследний прым. Апошні.
с. 272
Опоследъ прысл. Тое, што і опосле I.
с. 272
Опотварыти дзеясл. Узвесці паклёп, абгаварыць.
с. 272
Опочиванье наз. Дзеянне па дзеясл. опочивати.
с. 272
Опочивати, опочывати дзеясл. Адпачываць. Параўн. отпочивати ў 1 знач.
с. 272
Опочиваючий дзеепрым. 1. Ад опочивати. 2. У знач. наз. Той, хто адпачывае.
с. 272
Опочивающий дзеепрым. 1. Ад опочивати. 2. У знач. наз. Той, хто адпачывае.
с. 272
Опочивище наз. Месца адпачынку.
с. 273
Опочивокъ наз. Тое, што і опочинокъ.
с. 273
Опочивший дзеепрым. ад опочити ў 2 знач.
с. 273
Опочилый дзеепръш. ад опочити ў 2 знач.
с. 273
Опочиненье, опочыненье наз. Дзеянне па дзеясл. опочинути.
с. 273
Опочинокъ наз. Адпачынак.
с. 273
Опочинути, опочынути, опучинути дзеясл. Тое, што і опочити ў 1 знач.
с. 273
Опочистый прым. Камяністы.
с. 274
Опочити, опочыти дзеясл. 1. Адпачыць. Параўн. опочинути, отпочити. 2. Памерці.
с. 274
Опочненье наз. Заспакаенне; адпачынак.
с. 274
Опочный прым. Каменны.
с. 274
Опочывати гл. опочивати
с. 274
Опочыненье гл. опочиненье
с. 274
Опочынути гл. опочинути
с. 274
Опочыти гл. опочити
с. 274
Опошле прыназ. Тое, што і опосле II.
с. 274
Опошний прым. Апошні.
с. 274
Опоясание наз. Пояс.
с. 275
Опоясаный дзеепрым. ад опоясати ў 1 знач.
с. 275
Опоясати дзеясл. 1. Падперазаць, аперазаць. 2. Акружыць.
с. 275
Опоясатися дзеясл. зв. Падперазацца.
с. 275
Опоясоватися, опаасыватися дзеясл. зв. Падпяразвацца.
с. 275
Оппоновати гл. опоновати
с. 276
Оппоноватися гл. опоноватися
с. 276
Оппресыя гл. опресия
с. 276
Оправа I наз. 1. Рамонт, папраўка. 2. Абалонка, аправа. 3. Выраб аправы.
с. 276
Оправа II наз. 1. Частка маёмасці, запісаная на імя жонкі ўзамен пасагу. 2. Дакумент на права жонкі на валоданне часткай маёмасці мужа ўзамен пасагу. 3. Афармленне права жонкі на маёмасць пры заключэнні шлюбу.
с. 277
Оправдание наз. 1. Запаведзь, загад быць праведным. 2. Схіленне да праўды, бязгрэшнасці. 3. Прызнанне невінаватасці.
с. 277
Оправданый, оправданный дзеепрым. 1. Прасякнуты праведнасцю, святасцю. 2. Памілаваны.
с. 278
Оправдати дзеяся. Апраўдаць.
с. 278
Оправдаючий дзеепрым. ад оправдати.
с. 278
Оправдити дзеяся. Напоўніць праведнасцю, святасцю.
с. 278
Оправдитися дзеяся. зв. 1. Напоўніцца праведнасцю, святасцю. 2. Апраўдацца, даказаць невінаватасць.
с. 278
Оправдовати дзеясл. Выпрабоўваць.
с. 279
Оправдывати дзеясл. Апраўдваць.
с. 279
Оправдыватися дзеясл. зв. Апраўдвацца.
с. 279
Оправение гл. оправенье
с. 279
Оправеный I, оправенный дзеепрым. 1. Ад оправити I у 1 знач. 2. Ад оправити I у 3 знач.
с. 279
Оправеный II дзеепрым. ад оправити II у 2 знач.
с. 279
Оправенье, оправение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. оправити I у 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. оправити I у 3 знач.
с. 279
Оправити I дзеясл. 1. Паправіць, адрамантаваць. 2. Падрыхтаваць. 3. Уставіць у аправу; упрыгожыць. 4. Палепшыць. 5. Вылечыць.
с. 280
Оправити II дзеясл. 1. Вырашыць судовую справу. 2. Аформіць юрыдычна. 3. Аплаціць, кампенсаваць у судовым парадку страты матэрыяльныя і маральныя. 4. Апраўдаць. 5. Вызваліць.
с. 281
Оправитися I дзеясл. зв. Спаражніцца.
с. 282
Оправитися II дзеясл. зв. 1. Апраўдацца. 2. Дамагчыся права.
с. 282
Оправление гл. оправленье I
с. 282
Оправленый I дзеепрым. 1. Ад оправити I у 1 знач. 2. Ад оправити I у 3 знач. 3. Падрыхтаваны.
с. 282
Оправленый II дзеепрым. ад оправити II у 2 знач.
с. 282
Оправленье I, оправление наз. 1. Дзеянне па дзеясл. оправити I у 1 знач. 2. Выкананне царкоўных служб, абрадаў.
с. 283
Оправленье II наз. Аддача замуж.
с. 283
Оправливаный дзеепрым. Рамантаваны.
с. 283
Оправливанье наз. Рамонт, папраўка.
с. 283
Оправлянье наз. Дзеянне па дзеясл. оправляти I у 1 знач.
с. 283
Оправляти I дзеясл. 1. Папраўляць, рамантаваць. Параўн. оправяти. 2. Устаўляць у аправу; упрыгожваць.
с. 283
Оправляти II дзеясл. Апраўдваць.
с. 284
Оправлятися дзеясл. зв. Спрачацца.
с. 284
Оправне прысл. Паводле аправы.
с. 284
Оправный прым. 1. Які знаходзіцца ў аправе. Параўн. отправный. 2. Выраблены.
с. 284
Оправованье наз. Дзеянне па дзеясл. оправовати I у 1 знач.
с. 284
Оправовати I дзеясл. 1. Рамантаваць, папраўляць. 2. Устаўляць у аправу, пераплёт. 3. Даглядаць.
с. 285
Оправовати II дзеясл. 1. Аплачваць, кампенсаваць у судовым парадку страты. 2. Апраўдваць.
с. 285
Оправоватися дзеясл. зв. Судзіцца, удзельнічаць у судовым працэсе.
с. 285
Оправуючий дзеепрым. ад оправовати I у 1 знач.
с. 285
Оправца наз. 1. Судовы выканаўца. 2. Кат, мучыцель. 3. Слуга.
с. 286
Оправяный дзеепрым. ад оправяти.
с. 286
Оправяти дзеясл. Тое, што і оправляти I у 1 знач.
с. 286
Опракосъ наз. Тое, што і апракосъ.
с. 286
Опранути, опрянути дзеясл. Накрыць; апрануць.
с. 286
Опранутися, опрянутися дзеясл., зв. ад опранути.
с. 286
Опратати, опрятати дзеясл. Апранаць; пакрываць.
с. 286
Опратистый, опрятистый прым. Насільны, прызначаны для нашэння на сабе. Параўн. опратный.
с. 287
Опратный прым. Тое, што і опратистый.
с. 287
Опрезпечити дзеясл. Зрабіць бяспечным.
с. 287
Опресия, оппресыя, опресея, опрессия, опресыя наз. Уціск, прыгнёт.
с. 287
Опреснокъ, опресникъ наз. 1. Прэсны хлеб. 2. Прэсны хлеб, які мае рытуальнае значэнне. Параўн. оприснокъ.
с. 287
Опресночный, опресночий прым. ад опреснокъ.
с. 288
Опресный прым. Прэсны.
с. 288
Опрессия гл. опресия
с. 288
Опресыя гл. опресия
с. 288
Оприкритися дзеясл. зв. Надакучыць.
с. 288
Опримовати, опрымовати дзеясл. Схапіць; затрымаць.
с. 288
Оприснокъ наз. Тое, што і опреснокъ.
с. 288
Оприче прыназ. Тое, што і опричь I.
с. 289
Опричей прысл. Асобна.
с. 289
Опричный, опричний, опрычный прым. Асобны. Параўн. опришный у 1 знач.
с. 289
Опричь I, опричъ прыназ. Акрамя. Параўн. оприче, оприше.
с. 289
Опричь II прысл. Асобна. Параўн. опришне.
с. 289
Оприше прыназ. Тое, што і опричь I.
с. 289
Опришне прысл. Тое, што і опричь II.
с. 290
Опришний гл. опришный
с. 290
Опришнина наз. Въ опришнине — асабліва.
с. 290
Опришный, опришний, опрышный прым. 1. Тое, што і опричный. 2. Асаблівы. 3. Уласны.
с. 290
Опровадити дзеясл. Правесці.
с. 290
Опровергнути дзеясл. Загубіць.
с. 290
Опроводити дзеясл. Правесці.
с. 291
Опровожати дзеясл. Праводзіць.
с. 291
Опроситися дзеясл. зв. Просячы, атрымаць адмову.
с. 291
Опростити дзеясл. 1. Спустошыць. 2. Вызваліць.
с. 291
Опроче I, опроча прыназ. Тое, што і опрочъ I у 1 знач.
с. 291
Опроче II прысл. Тое, што і опрочъ II.
с. 291
Опрочъ I, опрочь прыназ. 1. Апрача. Параўн. опроче I. 2. Без.
с. 291
Опрочъ II прысл. Асобна. Параўн. опроче II.
с. 292
Опрочъ III часц. Толькі.
с. 292
Опрочь гл. опрочъ I
с. 292
Опрощение наз. Дзеянне па дзеясл. опростити ў 2 знач.
с. 292
Опрымованый дзеепрым. ад опримовати.
с. 292
Опрымовати гл. опримовати
с. 292
Опрычный гл. опричный
с. 293
Опрышный гл. опришный
с. 293
Опрянути гл. опранути
с. 293
Опрянутися гл. опранутися
с. 293
Опрятати гл. опратати
с. 293
Опрятистый гл. опратистый
с. 293
Опрятка наз. Прыкрыццё (для цела).
с. 293
Опрятненье наз. Пакрыццё.
с. 293
Опубликованый дзеепрым. Абвешчаны.
с. 293
Опудити дзеясл. Прыгразіць.
с. 293
Опулночы прысл. Тое, што і ополночи.
с. 293
Опусканый дзеепрым. ад опускати ў 3 знач.
с. 293
Опускати дзеясл. 1. Тое, што і опущати ў 1 знач. 2. Тое, што і опущати ў 3 знач. 3. Тое, што і опущати ў 4 знач. 4. Тое, што і опущати ў 6 знач. 5. Тое, што і опущати ў 8 знач.
с. 293
Опускатися дзеясл., зв. ад опускати ў 4 знач.
с. 294
Опустелость наз. Спусташэнне.
с. 294
Опустелый дзеепрым. 1. Апусцелы. 2. Пакінуты. 3. Адзінокі. 4. Пазбаўлены чаго-н.
с. 294
Опустенье, опустение наз. Дзеянне па дзеясл. опустети ў 1 знач.
с. 294
Опустети дзеясл. 1. Апусцець. 2. Стаць адзінокім.
с. 295
Опустити дзеясл. 1. Апусціць. 2. Адпусціць. 3. Пакінуць. 4. Прапусціць (пры чытанні або на пісьме). 5. Спыніць. 6. Занядбаць; пакінуць без увагі. 7. Згубіць. 8. Дараваць.
с. 295
Опуститися дзеясл. зв. 1. Апусціцца. 2. Адхіліцца.
с. 297
Опустотети дзеясл. Стаць пустым.
с. 297
Опустошеный дзеепрым. ад опустошити.
с. 297
Опустошити дзеясл. Спустошыць.
с. 297
Опусчатися гл. опущатися
с. 298
Опусчоный гл. опущеный
с. 298
Опутаный дзеепрым. ад опутати.
с. 298
Опутати дзеясл. Апанаваць; падпарадкаваць сабе (пра злую сілу).
с. 298
Опуха наз. Апуха.
с. 298
Опухлина наз. Пухліна.
с. 298
Опухлый дзеепрым. 1. Апухлы. 2. // перан. Горды.
с. 298
Опухнатети дзеясл. Абрасці валасамі.
с. 298
Опухнути дзеясл. Апухнуць.
с. 298
Опучинути гл. опочинути
с. 299
Опушаючий дзеепрым. Які ашуквае.
с. 299
Опушоный дзеепрым. Абшыты па краях футрам.
с. 299
Опушчати гл. опущати
с. 299
Опущание наз. Дзеянне па дзеясл. опущати ў 3 знач.
с. 299
Опущаный дзеепрым. ад опущати ў 3 знач.
с. 299
Опущати, опушчати дзеясл. 1. Апускаць. Параўн. опускати ў 1 знач. 2. Адпускаць. 3. Пакідаць. Параўн. опускати ў 2 знач. 4. Прапускаць (пры чытанні, у размове, на пісьме). Параўн. опускати ў 3 знач. 5. Спыняць. 6. Пакідаць без увагі. Параўн. опускати ў 4 знач. 7. Губляць. 8. Дараваць. Параўн. опускати ў 5 знач.
с. 299
Опущатися, опусчатися дзеясл. зв. 1. Ад опущати ў 1 знач. 2. Ад опущати ў 2 знач. 3. Ад опущати ў 8 знач.
с. 301
Опущение гл. опущенье
с. 301
Опущеный, опусчоный, опущенный, опущоный дзеепрым. 1. Ад опустити ў 1 знач. 2. Ад опустити ў 3 знач. 3. Ад опустити ў 4 знач. 4. Ад опустити ў 6 знач. 5. Зняважаны, уніжаны. 6. Ад опустити ў 8 знач.
с. 301
Опущенье, опущение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. опустити ў 3 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. 3. Дзеянне па дзеясл. опустити ў 8 знач.
с. 303
Опущеньеся наз. Занядбанне.
с. 303
Опущоный гл. опущеный
с. 303
Опцевати гл. обцовати
с. 303
Опцовати гл. обцовати
с. 303
Опчий гл. обчий
с. 303
Опытавати гл. опытывати
с. 303
Опытание гл. опытанье
с. 303
Опытаный дзеепрым. 1. Ад опытати .ў 1 знач. 2. Ад опытати ў 2 знач.
с. 304
Опытанье, опытание наз. 1. Дзеянне па дзеясл. опытати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. опытати ў 2 знач. 3. Допыт.
с. 304
Опытати дзеясл. 1. Спытаць. 2. Дапытаць. 3. Дапытваючыся, выявіць нешта.
с. 304
Опытатися дзеясл. зв. Спытацца.
с. 305
Опытованье гл. опытыванье
с. 305
Опытъ наз. 1. Апытанне. 2. Дазнанне. 3. Допыт.
с. 305
Опытыванье, опытованье наз. Дзеянне па дзеясл. опытывати ў 2 знач.
с. 306
Опытывати, опытавати дзеясл. 1. Пытаць. 2. Дапытваць.
с. 306
Опэлевати гл. апелевати
с. 306
Опяти дзеясл. Абцягнуць.
с. 306
Опять прысл. 1. Зноў. 2. Назад. 3. Наадварот.
с. 306
Орабина наз. Рабіна.
с. 307
Оравитинъ наз. Тое, што і аравитинъ.
с. 307
Оразъ прысл. 1. Адразу. 2. Адначасова; разам. 3. Тады.
с. 307
Оралный прым. ад орало.
с. 308
Орало наз. Плуг.
с. 308
Оралый дзеепрым. Ворны.
с. 308
Оранда гл. аренда
с. 308
Орание гл. оранье
с. 308
Ораный дзеепрым. ад орати.
с. 308
Оранье, орание наз. 1. Дзеянне па дзеясл. орати. 2. Ворная зямля.
с. 308
Ораръ наз. Частка дыяканскага адзення ў выглядзе ленты цераз плячо. Параўн. урарь.
с. 309
Оратель наз. Тое, што і орачъ.
с. 309
Орати дзеясл. Араць.
с. 309
Оратовати дзеясл. Выратаваць.
с. 309
Ораторский прым. Прамоўніцкі.
с. 309
Ораторъ наз. Прамоўца.
с. 309
Орафовати дзеясл. Падлічыць.
с. 310
Орация, арацыя, орацея, орацыя наз. 1. Прамова. 2. Пісьмовы твор у выглядзе прамовы.
с. 310
Орацтво наз. Ворыва.
с. 310
Орацыя гл. орация
с. 310
Орачевъ, орачовъ прым. ад орачъ.
с. 310
Орачъ наз. Араты, земляроб. Параўн. оратель.
с. 310
Органиста, оркганиста наз. Арганіст.
с. 311
Органовъ прым. ад органъ.
с. 311
Органъ, арганъ, ворганъ наз. Музычны інструмент, арган.
с. 311
Оргишовый прым. ад оргишъ.
с. 311
Оргишъ гл. аргишъ
с. 311
Орда наз. 1. Дзяржаўнае аб’яднанне качавых плямён. 2. Сталіца дзяржаўнага аб’яднання качавых плямён. 3. Племя качэўнікаў. 4. Войска.
с. 311
Ординансъ, ордынансъ наз. Пісьмовы загад. Параўн. ординарсъ.
с. 312
Ординария наз. Плата зернем.
с. 312
Ординарсъ наз. Тое, што і ординансъ.
с. 312
Ординация наз. Распараджэнне; воля.
с. 313
Ординка гл. ордынка
с. 313
Ординованый, ардынованый, ордынованый дзеепрым. ад ординовати.
с. 313
Ординовати, ордыновати дзеясл. Вызначаць.
с. 313
Ординоватися дзеясл. зв. Вызначацца.
с. 313
Ординский гл. ордынский
с. 313
Ординщина гл. ордынщина
с. 313
Ординьский гл. ордынский
с. 313
Ордынансъ гл. ординансъ
с. 313
Ордынецъ наз. Прадстаўнік дзяржаўнага аб’яднання качавых плямён.
с. 313
Ордынка, ординка наз. Татарская шабля.
с. 313
Ордынованый гл. ординованый
с. 314
Ордыновати гл. ординовати
с. 314
Ордынокъ наз. Парадак.
с. 314
Ордынский, ординский, ординьский, ордыньский прым. ад орда ў 1 знач. 2. Зроблены на тэрыторыі арды ці па татарскаму ўзору.
с. 314
Ордынщина, ординщина, ордыншчина, ордынщына, ордыньщина, орьдыньшчина наз. Падатак на карысць Арды.
с. 314
Ордыньский гл. ордынский
с. 314
Ордыньщина гл. ордынщина
с. 314
Оребиновый прым. ад орабина.
с. 315
Орелъ, оролъ наз. Арол. Морский орелъ — арлан.
с. 315
Оремный дзеепрым. Тое, што і оремый у 1 знач.
с. 315
Оремый, оромый дзеепрым. 1. Ворны. Параўн. оремный, ореный. 2. Прызначаны для арання.
с. 315
Оренда гл. аренда
с. 316
Орендаръ наз. Тве, што і арендаръ.
с. 316
Орендовничка наз. Апякунка; заступніца.
с. 316
Ореный дзеепрым. Тое, што і оремый у 1 знач.
с. 316
Ореховый прым. Арэхавы.
с. 316
Орехъ наз. Арэх. Орехъ воденый — вадзяны арэх, рагульнік; орехъ волоский (влоский) — грэцкі арэх; орехъ индейский — грэцкі арэх; орехъ лесковый (лясковый) — лясны арэх.
с. 316
Оржаный гл. ржаный
с. 317
Орженый гл. ржаный
с. 317
Оржоный гл. ржаный
с. 317
Оривати, орывати дзеясл., шматкр. ад орати.
с. 317
Оривина наз. Ворыва.
с. 317
Оригениста наз. Паслядоўнік вучэння хрысціянскага багаслова і філосафа Арыгена.
с. 317
Оригиналъ, орииналъ, орикгиналъ, орикгналъ, ориналъ, орыгиналъ, орыиналъ, орыйналъ, орыкгиналъ, орыналъ наз. Арыгінал.
с. 318
Ориенталный, ориентальный прым. Усходні; праваслаўны.
с. 318
Оризонъ наз. Гарызонт.
с. 318
Орииналъ гл. оригиналъ
с. 318
Ориинальный, оринальный, орыиналный, орыналный прым. Арыгінальны.
с. 318
Орикгиналъ гл. оригиналъ
с. 319
Орикгналъ гл. оригиналъ
с. 319
Ориналъ гл. оригиналъ
с. 319
Оринальный гл. ориинальный
с. 319
Оркганиста гл. органиста
с. 319
Оркганокъ наз. Від старажытнай агнястрэльнай зброі XVI— XVII стст., якая ўяўляла сабой махіну з мноствам мушкетных ствалоў на адным ложы, насаджаных так, што за адным запалам стралялі ўсе (род пазнейшай метральезы).
с. 319
Оркишъ, аркишъ наз. Дзікі ячмень.
с. 319
Орлендеенинъ, орлендэенинъ наз. Жыхар Арлеана.
с. 319
Орлий прым. Арліны.
с. 319
Орлица наз. Самка арла.
с. 319
Орловъ, орловый прым. ад орелъ.
с. 319
Орля наз. Арляня.
с. 320
Орлянка наз. Аўстрыйская манета з выціснутым арлом.
с. 320
Ормата наз. 1. Тое, што і армата ў 2 знач. 2. Тое, што і армата ў 4 знач.
с. 320
Орменинъ гл. ормянинъ
с. 320
Орменский гл. ормянский
с. 320
Ормякъ наз. Армяк, світка.
с. 320
Ормянинъ, орменинъ наз. Тое, што і армянинъ.
с. 320
Ормянский, орменский прым. Тое, што і арменский.
с. 321
Орнаментъ наз. Арнамент.
с. 321
Орнатъ наз. Святочная рыза ксяндза.
с. 321
Оробей наз. Тое, што і воробей.
с. 321
Ородионъ наз. (?).
с. 321
Орожие гл. оружие
с. 321
Оролъ гл. орелъ
с. 321
Оромый гл. оремый
с. 321
Орочище гл. урочище
с. 322
Орошенье наз. Арашэнне.
с. 322
Ортель наз. Пастанова гарадского суда.
с. 322
Ортокграфея наз. Арфаграфія.
с. 322
Ортъ наз. Назва старажытнай сярэбранай манеты, якая складала чацвёртую частку талера. Ортъ даньский, кгданьский — назва орта па месцы, дзе яго чаканілі.
с. 322
Орудие наз. 1. Справа; работа. 2. Інструмент.
с. 322
Орудовати дзеясл. Звярнуцца па справе.
с. 322
Орудъ наз. Засек.
с. 322
Оруже гл. оружие
с. 322
Оружейничей наз. Чалавек, які наглядаў за вырабам і захаваннем зброі.
с. 323
Оруженикъ наз. Узброены воін. Параўн. оружникъ.
с. 323
Оруженый прым. Узброены.
с. 323
Оружие, горужо, орожие, оруже, оружо, оружъе, оружые, оружье, уружие, уружье наз. Зброя.
с. 323
Оружникъ наз. Тое, што і оруженикъ.
с. 323
Оружничество наз. Пасада чалавека, які наглядаў за вырабам і захаваннем зброі.
с. 323
Оружный прым. Які адносіцца да вытворчасці або захавання зброі.
с. 323
Оружо гл. оружие
с. 323
Оружъе гл. оружие
с. 323
Оружые гл. оружие
с. 323
Оружье гл. оружие
с. 323
Оружьеносецъ наз. Зброяносец.
с. 324
Орунитися дзеясл. зв. Стаць рунню.
с. 324
Оручий дзеепрым. 1. Ад орати. 2. У знач. наз. Араты.
с. 324
Орущий, орющий дзеепрым. 1. Ад орати. 2. У знач. наз. Араты.
с. 324
Орчакъ наз. Тое, што і ерчакъ.
с. 324
Орчикъ наз. Ворчык.
с. 324
Оршакъ наз. Світа, картэж.
с. 324
Оршанецъ наз. Тое, што і оршанинъ.
с. 325
Оршанинъ наз. Жыхар Оршы.
с. 325
Оршанский прым. Аршанскі.
с. 325
Оршинъ наз. Тое, што і аршинъ.
с. 325
Орывати гл. оривати
с. 325
Орыгиналъ гл. оригиналъ
с. 325
Орыиналный гл. ориинальный
с. 325
Орыиналъ гл. оригиналъ
с. 325
Орыйналъ гл. оригиналъ
с. 325
Орыкгиналъ гл. оригиналъ
с. 325
Орыналный гл. ориинальный
с. 325
Орыналъ гл. оригиналъ
с. 325
Орьдыньшчина гл. ордынщина
с. 325
Орющий гл. орущий
с. 325
Орябка наз. Курапатка.
с. 325
Оса, осса наз. Аса.
с. 325
Осада наз. 1. Пасяленне на месцы зямель, якія пустуюць, калонія. 2. Грашовы чынш, які плацілі сяляне за карыстанне зямлёй. 3. Крэпасць, умацаванае месца. 4. Асада, аблога. // перан. Дамаганне. 5. Сілы асады. 6. Умацаванне; насаджванне; устаўка.
с. 326
Осадиба наз. Дзеянне па дзеясл. осадити ў 2 знач.
с. 327
Осадити, осадить дзеясл. 1. Насяліць; размясціць. 2. Пасяліць на землях, якія пустуюць. 3. Пасадзіць; заключыць у няволю. 4. Абкружыць, аблажыць, узяць у асаду. 5. Насадзіць; заняць месца. 6. Назначыць, пасадзіць. Осадити на княженье гл. княженье. Параўн. осадитися ў 4 знач. 7. Звярнуцца ў суд для ўзбуджэння судовай справы. 8. Прымусіць. 9. Напусціць; накіраваць. 10. Абсадзіць. 11. Заснаваць; закласці. // перан. Закласці ў аснову. 12. Насадзіць; уставіць у аправу. 13. Умацаваць; убіць.
с. 327
Осадитися, осадитисе дзеясл. зв. 1. Насяліцца; размясціцца. 2. Пасяліцца. 3. Абкружыць сябе. 4. Тое, што і осадити ў 6 знач.
с. 329
Осадить гл. осадити
с. 330
Осадникъ наз. Пасяленец на месцы зямель, якія пустуюць, каланіст.
с. 330
Осаднити дзеясл. Параніць; збіць да сінякоў.
с. 330
Осадное наз. Падатак асадніка за карыстанне зямлёй.
с. 330
Осадный прым. 1. Ад осада ў 2 знач. Люди (подданые) осадные — асаднікі; осадный дворъ — сядзіба асадніка. Параўн. одсадный. 2. Асадны; аблогавы.
с. 330
Осажати дзеясл. 1. Насяляць. 2. Пасяляць на землях, якія пустуюць. 3. Усаджваць (за стол). 4. Займаць; акружаць. 5. Прызначаць на пасаду. 6. Асаджваць нешта, умацоўваць.
с. 331
Осажатися дзеясл. зв. 1. Пасяляцца. 2. Сяліцца на землях, якія пустуюць. 3. Абкружаць сябе.
с. 332
Осаженный гл. осажоный
с. 332
Осаженый гл. осажоный
с. 332
Осаженье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. осадити ў 2 знач. 2. Жыллёвыя і гаспадарчыя пабудовы на месцы пасялення. 3. Заключэнне ў няволю. 4. Асада, акружэнне. 5. Скліканне. 6. Дзеянне па дзеясл. осадити ў 12 знач. 7. Захоп.
с. 332
Осаживаный, осажованый, осажываный дзеепрым. ад осаживати ў 2 знач.
с. 333
Осаживати, осажовати, осажывати дзеясл. 1. Насяляць. 2. Пасяляць на пусташы дзеля яе асваення і апрацоўкі. 3. Пакідаць. 4. Падвяргаць асадзе.
с. 333
Осажованый гл. осаживаный
с. 334
Осажованье наз. Умацоўванне, асаджванне.
с. 334
Осажовати гл. осаживати
с. 334
Осажоный, осаженный, осаженый дзеепрым. 1. Населены. 2. Паселены на пусташы. 3. Заснаваны. 4. Заключаны ў няволю. 5. Аздоблены, апраўлены. 6. Сабраны, падрыхтаваны. 7. Абсаджаны. 8. Пасаджаны. 9. Прызначаны. 10. Умацаваны; убіты.
с. 334
Осажчий наз. Пасяленец, каланіст, які жыве ў асадзе.
с. 336
Осажываный гл. осаживаный
с. 336
Осажывати гл. осаживати
с. 336
Осварити дзеясл. Узбудзіць.
с. 336
Осведцанье наз. Сведчанне.
с. 336
Осведчати, осветчати, осьветчати дзеясл. Сведчыць; выяўляць, паказваць. Параўн. освядцати.
с. 336
Осведчатися, осветчатисе, осветчатися дзеясл., зв. ад осведчати.
с. 336
Осведчаючий дзеепрым. ад осведчати.
с. 337
Осведчаючийся, осведчаючийсе дзеепрым. ад осведчатися.
с. 337
Осведченый, осведченный, осветчоный дзеепрым. ад осведчити.
с. 337
Осведченье, осветчение, осветченье, осветчэнье наз. Сведчанне; паказанне сведкаў. Осветченье (осветчение) вчинити (учинити) — пацвердзіць; паказаць; выступіць сведкам. Параўн. освечение, освядченье.
с. 337
Осведчити, осведчыти, осветчити, осветчыти дзеясл. Выступіць сведкам; растлумачыць; паказаць. Параўн. освечити, освятчити.
с. 338
Осведчитися, осветчитися, осветчытися дзеясл. зв. Выказаць свае тлумачэнні; выступіць сведкам; паказаць.
с. 338
Осведчыти гл. осведчити
с. 339
Освенство наз. Адсутнасць.
с. 339
Освенути дзеясл. Рана ўстаць, сустрэць світанне.
с. 339
Освень прыназ. Без.
с. 339
Освенятися дзеясл. зв. Ухіляцца, аддаляцца.
с. 339
Освесчати гл. освещати I
с. 339
Осветитель наз. Той, хто нясе ісціну, свабоду; светач.
с. 339
Осветити I дзеясл. 1. Зрабіць светлай якую-н. прастору, напоўніць святлом. 2. // перан. Зрабіць ясным, спакойным, радасным. 3. Прасвятліць; развіць свядомасць; адукаваць. 4. Зрабіць відушчым. 5. Высветліць.
с. 339
Осветити II гл. освятити
с. 340
Осветитися I дзеясл. зв. 1. Зрабіцца светлым. 2. // перан. Зрабіцца ясным, радасным. 3. Прасвятліцца. 4. Пачаць бачыць, стаць відушчым. Осветитися светомъ животнымъ — прыняць чалавечы воблік.
с. 340
Осветитися II гл. освятитися
с. 341
Осветчати гл. осведчати
с. 341
Осветчатисе гл. осведчатися
с. 341
Осветчатися гл. осведчатися
с. 341
Осветчение гл. осведченье
с. 341
Осветченье гл. осведченье
с. 341
Осветчивати дзеясл. Асвятляць.
с. 341
Осветчити гл. осведчити
с. 341
Осветчитися гл. осведчитися
с. 341
Осветчоный гл. осведченый
с. 341
Осветчыти гл. осведчити
с. 341
Осветчытися гл. осведчитися
с. 341
Осветчэнье гл. осведченье
с. 341
Освецати дзеясл. 1. Тое, што і освечати ў 1 знач. // перан. Ажыўляць; азараць; прасвятляць. 2. Тое, што і освечати ў 2 знач.
с. 341
Освеценость гл. освецоность
с. 341
Освеценый гл. освецоный
с. 341
Освеценье наз. Тое, што і освеченье ў 4 знач.
с. 341
Освецоность, освеценость наз. Шаноўнасць; святасць.
с. 341
Освецоный, освеценый, освяцоный дзеепрым. Тое, што і освеченый у 4 знач.
с. 342
Освечавати гл. освечивати
с. 342
Освечаный дзеепрым. ад освечати ў 1 знач.
с. 342
Освечати дзеясл. 1. Асвечваць, рабіць светлай якую-н. прастору. // перан. Ажыўляць; рабіць радасным; асвятляць унутраным святлом. Параўн. освецати ў 1 знач., освещати I у 1 знач. 2. Адукоўваць; прасвятляць. Параўн. освецати ў 2 знач., освещати I у 2 знач. 3. Рабіць відушчым. 4. Тлумачыць.
с. 342
Освечатися дзеясл. зв. 1. Азарацца; асвечвацца. // перан. Асвятляцца, ажыўляцца, рабіцца радасным. 2. // перан. Прасвятляцца.
с. 343
Освечаючий дзеепрым. 1. Ад освечати ў 1 знач. 2. Ад освечати ў 2 знач.
с. 343
Освечение наз. Тое, што і осведченье.
с. 344
Освеченый, освеченный, освечоный, освяченый II, освячоный II дзеепрым. 1. Асветлены, напоўнены святлом. Параўн. освященый II у 1 знач. 2. Ажыўлены, прасветлены, напоўнены радасцю. 3. Якому вярнулі зрок, зрабілі відушчым. 4. Шаноўны, паважаны; адукаваны. Параўн. освецоный, освященый II у 2 знач.
с. 344
Освеченье наз. 1. Святло; асвятленне пэўнай прасторы. Параўн. освещенье I. 2. Прасвятленне; радасць. 3. // перан. Прасвятленне. 4. Адукацыя, навучанне. Параўн. освеценье. 5. Вобраз; адлюстраванне.
с. 345
Освечивати, освечавати, освечовати дзеясл. 1. Асвечваць, рабіць светлай якую-н. прастору, азараць. 2. Прасвятляць.
с. 345
Освечити дзеясл. Тое, што і осведчити.
с. 345
Освечовати гл. освечивати
с. 345
Освечоный гл. освеченый
с. 346
Освещати I, освесчати дзеясл. 1. Тое, што і освечати ў 1 знач. 2. Тое, што і освечати ў 2 знач.
с. 346
Освещати II гл. освящати
с. 346
Освещатися гл. освящатися I
с. 346
Освещающий дзеепрым. 1. Ад освещати I у 1 знач. 2. Ад освещати I у 2 знач.
с. 346
Освещение гл. освященье
с. 346
Освещенный гл. освященый I
с. 346
Освещеный гл. освященый I
с. 346
Освещенье I наз. Тое, што і освеченье ў 1 знач.
с. 346
Освещенье II гл. освященье
с. 346
Освещоный гл. освященый I
с. 346
Освободитель наз. Вызваліцель.
с. 346
Освободити дзеясл. Вызваліць.
с. 346
Освободитися дзеясл., зв. ад освободити.
с. 347
Освобожати дзеясл. Вызваляць. Параўн. ослобожати.
с. 347
Освобоженый, освобожоный дзеепрым. 1. Вызвалены. 2. У знач. наз. Той, хто вызвалены ад чаго-н.
с. 347
Освобоженье наз. Вызваленне.
с. 347
Освобожоный гл. освобоженый
с. 348
Освоити дзеясл. Асвоіць; прысвоіць.
с. 348
Освядцати дзеясл. Тое, што і осведчати.
с. 348
Освядченье наз. Тое, што і осведченье.
с. 348
Освятити, осветити II дзеясл. Далучыць да святасці, выканаць царкоўны абрад надання святасці; ачысціць ад усяго нячыстага, грахоўнага. Параўн. остити.
с. 348
Освятитися, осветитися II дзеясл. зв. Пасвяціцца, стаць прызначаным Богу.
с. 348
Освятчити, освятчыти дзеясл. Тое, што і осведчити.
с. 348
Освяцоный гл. освецоный
с. 349
Освячати дзеясл. Тое, што і освящати ў 1 знач.
с. 349
Освячатися дзеясл. зв. Тое, што і освящатися I.
с. 349
Освячаючий дзеепрым. ад освячати.
с. 349
Освячение гл. освяченье
с. 349
Освяченый I, освячоный I дзеепрым. 1. Тое, што і освященый I ў 1 знач. 2. Які набыў якасці святыні. 3. У знач наз. Свяшчэннаслужыцель.
с. 349
Освяченый II гл. освеченый
с. 349
Освяченье, освячение наз. Асвячэнне; ачышчэнне ад усяго грахоўнага, нячыстага; далучэнне да святасці.
с. 349
Освяченьесе наз. Абвяшчэнне; доказ; тлумачэнне.
с. 350
Освячоный I гл. освяченый I
с. 350
Освячоный II гл. освеченый
с. 350
Освящаемый дзеепрым. 1. Ад освящати ў 1 знач. 2. У знач. наз. Той, хто пасвячаецца ў царкоўны сан.
с. 350
Освящати, освещати II дзеясл. 1. Далучаць да святасці ў выніку царкоўнага абраду ачышчэння ад усяго грахоўнага, нячыстага. Параўн. освячати. 2. Надаваць якасці святыні ў выніку царкоўнага абраду ачышчэння ад усяго грахоўнага, нячыстага. 3. Пасвячаць у царкоўны сан.
с. 350
Освящатися I, освещатися дзеясл., зв. ад освящати ў 1 знач. Параўн. освячатися.
с. 350
Освящатися II дзеясл., зв. ад освещати I у 1 знач.
с. 351
Освящаючий дзеепрым. ад освящати ў 1 знач.
с. 351
Освящающий дзеепрым. ад освящати ў 2 знач.
с. 351
Освящение гл. освященье
с. 351
Освященый I, освещенный, освещеный, освещоный, освященный дзеепрым. 1. Далучаны да святасці праз царкоўны абрад. Параўн. освяченый I у 1 знач. 2. Які ў выніку царкоўнага абраду ачышчэння ад усяго грахоўнага набыў якасці святыні. 3. Пасвечаны ў царкоўны сан.
с. 351
Освященый II дзеепрым. 1. Тое, што і освеченый у 1 знач. 2. Тое, што і освеченый у 4 знач.
с. 352
Освященье, освещение, освещенье II, освящение наз. Далучэнне да святасці; асвячэнне.
с. 352
Осевати дзеяся. Засяваць.
с. 352
Осегати гл. осягати
с. 352
Осегненый гл. осягненый
с. 352
Осегненье гл. осягненье
с. 352
Осегнути гл. осягнути
с. 353
Оседанье наз. Дзеянне па дзеясл. оседати ў 2 знач.
с. 353
Оседати, осядати дзеясл. 1. Засяляцца, станавіцца заселеным; засноўвацца. 2. Пасяляцца на пастаяннае месца жыхарства. 3. Чакаць; спадзявацца. 4. // перан. Апаноўваць; авалодваць, завалодваць.
с. 353
Оседаючий дзеепрым. Які пакрывае нешта, распаўсюджваецца на пэўную прастору.
с. 353
Оседетися, оседитися дзеясл. зв. 1. Пасяліцца на пастаяннае месца жыхарства. 2. Застацца; захавацца; утрымацца.
с. 354
Оседланый, оседланный дзеепрым. Асядланы.
с. 354
Оседлати дзеясл. 1. Асядлаць. 2. Сесці верхам на каго-, што-н.
с. 354
Оседлость наз. 1. Тое, што і оселость у 1 знач. Оседлость гробу — фамільны склеп. Параўн. осядлость. 2. Уласцівасць; сутнасць.
с. 354
Оседлый дзеепрым. Тое, што і оселый у 1 знач. Параўн. осядлый.
с. 355
Оседное наз. Падатак.
с. 355
Оседший дзеепрым. Які пачаў правіць.
с. 355
Осезаемый дзеепрым. ад осезати.
с. 355
Осезание гл. осязание
с. 355
Осезати гл. осязати
с. 355
Осека наз. Доўгі металічны стрыжань з вострым гакам.
с. 355
Осекати дзеясл. Разбіваць, рассякаць.
с. 355
Осекливый прым. Гняўлівы; зласлівы.
с. 355
Оселенье наз. Уладанне; гаспадарка; сядзіба.
с. 355
Оселисчо наз. Аселішча, сядзіба; месца, занятае пабудовамі, агародамі, садамі.
с. 355
Оселитися дзеясл. зв. Пасяліцца; пачаць гаспадарыць.
с. 356
Оселица наз. Аселіца, абгароджанае наваколле паселішча.
с. 356
Оселичный прым. ад оселица.
с. 356
Оселникъ наз. Праваднік каравана з уючных жывёл (аслоў).
с. 356
Оселокъ I наз., памянш. ад оселъ.
с. 356
Оселокъ II наз. Брусок, тачыльны, шліфавальны камень.
с. 356
Оселость наз. 1. Нерухомая маёмасць; зямельныя ўладанні. Параўн. оседлость у 1 знач. 2. Сталае месца жыхарства. 3. Населены пункт, размешчаны побач з горадам.
с. 356
Оселъ наз. Асёл. // перан. Дурны, тупы чалавек. Дикий оселъ — анагр.
с. 357
Оселый дзеепрым. 1. Які пастаянна пражывае на якой-н. адной тэрыторыі, пастаянны жыхар. Параўн. оседлый. 2. Які жыве на чыёй-н. зямлі і падпадае пад юрысдыкцыю яе ўладальніка (у прыгонны час). 3. Абжыты, асвоены; аброблены; апрацаваны.
с. 357
Осельский прым. ад оселъ. Жерновъ (жорновъ) осельский — млынавыя жорны для вярчэння якіх выкарыстоўваўся хадзячы па крузе асёл.
с. 358
Осемдесятъ, осимьдесятъ ліч. Тое, што і осмдесятъ.
с. 359
Осемнадцатый ліч. Тое, што і осмнадцатый.
с. 359
Осемнасте ліч. Тое, што і осмнасте.
с. 359
Осемсотъ ліч. Тое, што і осмсотъ.
с. 359
Осемъ, осемь, осимъ ліч. Тое, што і осмъ.
с. 359
Осененье, осенение наз. Дзеянне па дзеясл. осенити.
с. 359
Осенити дзеясл. Закрыць, засланіць каго-, што-н. сабой, сваім ценем. // перан. Авалодаць кім-н., апанаваць каго-н.; ахапіць, агарнуць каго-н. сваім дзеяннем.
с. 359
Осенний, осенный прым. Асенні, восеньскі.
с. 360
Осеновати дзеясл. Пакрываць, засланяць сабой, сваім ценем.
с. 360
Осеновый прым. Тое, што і осиновый у 2 знач.
с. 360
Осень, осенъ наз. Восень, асенняя пара. Во осени, въ (у, увъ) осень — восенню, асенняй парой.
с. 360
Осеняти дзеясл. Пакрываць, засланяць каго-, што-н. сабой, сваім ценем. // перан. Авалодваць кім-н., ахопліваць, агортваць каго-н. сваім дзеяннем.
с. 361
Осеняющийся дзеепрым. Які рассцілаецца, цягнецца на вялікай прасторы.
с. 361
Осердети дзеясл. Заганарыцца, зафанабэрыцца.
с. 361
Осердье, осердие, осердъе наз. Вантробы, унутраныя органы грудной клеткі і жывата.
с. 361
Осеродъ гл. озеродъ
с. 361
Осеротелый дзеепрым. 1. Тое, што і осиротелый у 1 знач. 2. // перан. Тое, што і осиротелый у 2 знач.
с. 361
Осероченье наз. Тое, што і осироченье.
с. 362
Осести дзеясл. 1. Выбраць якое-н. месца, якую-н. тэрыторыю для пастаяннага пражывання; пасяліцца дзе-н. на пастаяннае жыхарства. 2. Заваяваць; заняць, захапіць сілай якую-н. тэрыторыю, зямлю, мясцовасць, забраць яе пад сваю ўладу. 3. Быць, стаць правіцелем, уладальнікам, гаспадаром якой-н. дзяржавы, зямлі, тэрыторыі, маёмасці. Осести на вене — застацца на маёмасці, атрымаць у спадчыну маёмасць адпаведную кошту пасагу. 4. Пасяліцца на чыёй-н. зямлі з мэтай яе апрацоўкі і гэтым самым падпасці пад юрысдыкцыю ўладальніка зямлі. 5. Апасці, апусціцца (на дно). 6. Акружыць, асадзіць; абступіць з усіх бакоў. 7. // перан. Авалодаць, агарнуць, адолець, апанаваць. 8. Абсыпаць, пакрыць; выскачыць. 9. Напасці.
с. 362
Осестися дзеясл., зв. ад осести ў 2 знач.
с. 364
Осетовый прым. Асотавы.
с. 364
Осетрий прым. Тое, што і осетрыный.
с. 364
Осетрина гл. осетрына
с. 364
Осетриный гл. осетрыный
с. 364
Осетровый прым. Тое, што і осетрыный.
с. 364
Осетръ наз. Асётр.
с. 365
Осетрына, осетрина наз. Асятрына.
с. 365
Осетрыный, осетриный прым. Асятровы. Параўн. осетрий, осетровый.
с. 365
Осетъ наз. Тое, што і осотъ.
с. 365
Осеть наз. 1. Асець, ёўня, сушня. 2. Мера збожжа ў снапах, саломы.
с. 365
Осеяный дзеепрым. ад осеяти.
с. 365
Осеяти дзеясл. Засеяць, заняць пасевамі які-н. участак зямлі.
с. 366
Осиавати дзеясл. Асвятляць, асвечваць, азараць ззяннем.
с. 366
Осивети дзеясл. Пасівець, стаць сівым.
с. 366
Осидлитися дзеясл. зв. // перан. Папасці ў сіло́ чаго-н., аказацца звязаным чым-н., трапіць у залежнаць ад чаго-н.
с. 366
Осилети дзеясл. 1. Перамагчы, адолець, асіліць. 2. Умацавацца, стаць больш моцным, набыць большую сілу, моц. Параўн. осилити. 3. Размножыць; распладзіць, развесці.
с. 366
Осилити дзеясл. Тое, што і осилети ў 2 знач.
с. 366
Осимнадцать ліч. Тое, што і осмнадцать.
с. 366
Осимъ гл. осемъ
с. 366
Осимьдесятъ гл. осемдесятъ
с. 366
Осина наз. Асіна.
с. 366
Осинникъ наз. Асінавы лес; хмызняк.
с. 367
Осиновый прым. 1. Які мае адносіны да асіны. 2. Зроблены з асіны. Параўн. осеновый.
с. 367
Осипети дзеясл. Асіпнуць.
с. 367
Осиплый прым. Асіплы.
с. 367
Осиротелый, осироталый, осиротелный дзеепрым. 1. Асірацелы, які стаў сіратою. Параўн. осеротелый у 1 знач. 2. Які страціў блізкага, любімага чалавека; які застаўся без блізкага, любімага чалавека; адзінокі. Параўн. осеротелый у 2 знач., осиротялый. 3. // перан. Апусцелы, пакінуты кім-н.
с. 367
Осиротети дзеясл. 1. Асірацець, стаць сіратою. 2. Адчуць сябе адзінокім, страціўшы блізкага, любімага чалавека.
с. 368
Осиротити дзеясл. 1. Асіраціць, зрабіць адзінокім. 2. Стаць, зрабіцца адзінокім.
с. 368
Осиротялый дзеепрым. Тое, што і осиротелый у 2 знач.
с. 368
Осироченый гл. осирочоный
с. 368
Осироченье, осыроценье наз. Стан паводле дзеясл. осиротити ў 1 і 2 знач. Параўн. осероченье.
с. 368
Осирочоный, осироченый дзеепрым. ад осиротити ў 1 знач.
с. 369
Осияный дзеепрым. ад осияти.
с. 369
Осияти, осьяти дзеясл. Азарыць, асвяціць.
с. 369
Оскарадненый дзеепрым. Апаганены, забруджаны.
с. 369
Оскарбляти гл. оскорбляти
с. 369
Оскаржатель наз. Тое, што і оскаржитель.
с. 369
Оскаржати дзеясл. 1. Папракаць, абвінавачваць каго-н. у чым-н., прыпісваць каму-н. якое-н. зло. Параўн. оскарживати ў 1 знач. 2. Падаваць скаргу на каго-н. у судовыя інстанцыі. Параўн. оскарживати ў 2 знач.
с. 369
Оскаржатисе дзеясл. зв. Каяцца, вініцца, прызнавацца ў чым-н.
с. 369
Оскаржачий дзеепрым. у знач. наз. Той, каго абвінавачваюць у чым-н.
с. 370
Оскаржаючий дзеепрым. 1. Ад оскаржати ў 1 знач. 2. У знач наз. Той, хто абвінавачвае, вініць каго-н. у чым-н.
с. 370
Оскаржение гл. оскарженье
с. 370
Оскарженый гл. оскаржоный
с. 370
Оскарженье, оскаржение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. оскаржити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. оскаржити ў 2 знач.
с. 370
Оскарживати, оскаржовати дзеясл. 1. Тое, што і оскаржати ў 1 знач. 2. Тое, што і оскаржати ў 2 знач.
с. 371
Оскаржитель наз. Абвінаваўца; той, хто папракае, абвінавачвае каго-н. у чым-н., прыпісвае каму-н. якое-н. зло. Параўн. оскаржатель, оскаржца.
с. 371
Оскаржити, оскаржыти дзеясл. 1. Абвінаваціць каго-н. у чым-н., асудзіць каго-н. за што-н., прыпісаць каму-н. якое-н. зло. 2. Падаць скаргу на каго-н. у судовую інстанцыю.
с. 371
Оскаржитися дзеясл. зв. Паскардзіцца, выказаць сваё незадавальненне.
с. 372
Оскаржовати гл. оскарживати
с. 372
Оскаржоный, оскарженый дзеепрым. 1. Ад оскаржити ў 1 знач. 2. Ад оскаржити ў 2 знач.
с. 372
Оскаржца наз. Тое, што і оскаржитель.
с. 372
Оскаржыти гл. оскаржити
с. 372
Оскверненый, оскверненный дзеепрым. ад осквернити.
с. 372
Осквернившийся дзеепрым. ад осквернитися.
с. 372
Осквернити дзеясл. Апаганіць; пазбавіць святасці; зняважыць, зняславіць. // перан.
с. 372
Осквернитися дзеясл. зв. Апаганіцца, зрабіцца нячыстым, грэшным (адносна правіл рэлігійнай маралі).
с. 373
Оскверняти дзеясл. 1. Рабіць нячыстым, грэшным (адносна правіл рэлігійнай маралі). 2. Непрыстойным, зняважлівым чынам паступаць адносна чаго-н.
с. 373
Осквернятися дзеясл., зв. ад оскверняти ў 1 знач.
с. 373
Оскверняючий дзеепрым. ад оскверняти ў 1 знач.
с. 373
Оскиритися дзеясл. зв. Усміхнуцца.
с. 373
Осклаба наз. Усмешка.
с. 373
Оскобленье наз. Ачэсванне, ачышчэнне.
с. 373
Оскодети гл. оскудети
с. 373
Осколокъ наз. Асколак.
с. 374
Оскомевати дзеясл. Адчуваць, зазнаваць аскому.
с. 374
Оскомина наз. Аскома.
с. 374
Оскорбети дзеясл. Засмуціцца.
с. 374
Оскорбити дзеясл. 1. Засмуціць; прычыніць душэўныя пакуты; абразіць. 2. Пашкодзіць, нанесці шкоду здароўю. 3. Учыніць насілле, гвалт над кім-н.; моцна пакрыўдзіць.
с. 374
Оскорбляти, оскарбляти дзеясл. 1. Засмучаць; прыносіць душэўныя пакуты. 2. Учыняць насілле, гвалт над кім-н.; прыгнятаць, уціскаць. 3. Абражаць, зневажаць; крыўдзіць.
с. 374
Оскорбляющий дзеепрым. 1. Ад оскорбляти ў 1 знач. 2. Ад оскорбляти ў 2 знач.
с. 375
Оскорети дзеясл. Паспяшацца.
с. 375
Оскоченье наз. Дзеянне па дзеясл. оскочити.
с. 375
Оскочити, оскочыти дзеясл. Абступіць; хутка акружыць каго-, што-н. з усіх бакоў. // перан. Спасцігнуць.
с. 375
Оскочоный дзеепрым. ад оскочити.
с. 375
Оскочыти гл. оскочити
с. 375
Оскробати дзеясл. Ачысціць; сцерці; саскрэбсці.
с. 375
Оскромленье наз. Пачатак яды скаромнага (пасля посту).
с. 375
Оскубаный дзеепрым. 1. Паранены, пакрыты ранамі. 2. Выдраны, вырваны.
с. 376
Оскудевати дзеясл. 1. Убываць, памяншацца, змяншацца. 2. Бяднець; прыходзіць да заняпаду.
с. 376
Оскудевшее наз. Тое, што засталося ад чаго-н., стала меншым.
с. 376
Оскудение гл. оскуденье
с. 376
Оскуденый дзеепрым. ад оскудети ў 1 знач.
с. 376
Оскуденье, оскудение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. оскудети ў 3 знач. 2. Беднасць, убогасць; нястача.
с. 376
Оскудети, оскодети дзеясл. 1. Зменшыцца, паменшыцца; убыць, вычарпацца. 2. Знікнуць, прапасці, перастаць існаваць. 3. Збяднець; прыйсці да заняпаду. 4. Стаць менш вострым на ўспрыманне; аслепнуць. 5. Адчаяцца, пасці духам; страціць ранейшую душэўную сілу. 6. Страціць у сіле сваёй выразнасці, значэння.
с. 376
Оскудити дзеясл. Знішчыць, зруйнаваць.
с. 377
Оскудно прысл. Мала, недастаткова, менш, чым патрэбна.
с. 377
Оскудный прым. Недастатковы, меншы, чым патрэбна.
с. 377
Оскудость наз. Беднасць, убогасць.
с. 377
Оскужение наз. Вынішчэнне, спусташэнне; зруйнаванне.
с. 378
Оскупети дзеясл. Зрабіцца скупым.
с. 378
Оскупити дзеясл. Зрабіць скупым.
с. 378
Оскурка наз. Скураны пасак, шнурок.
с. 378
Ослаба наз. Аблягчэнне, палёгка. // перан.
с. 378
Ослабеваный дзеепрым. ад ослабевати ў 1 знач.
с. 378
Ослабевати, ослабивати дзеясл. 1. Змяншаць сілу, ступень, інтэнсіўнасць, напружанасць чаго-н. 2. Траціць фізічныя сілы; слабець.
с. 378
Ослабелость наз. Аслабленне, слабасць.
с. 379
Ослабелый дзеепрым. 1. Ад ослабети ў 1 знач. 2. Ад ослабети ў 2 знач.
с. 379
Ослабеный дзеепрым. ад ослабети ў 2 знач.
с. 379
Ослабенье наз. Стан паводле дзеясл. ослабети ў 2 знач.
с. 379
Ослабети дзеясл. 1. Зменшыць ці страціць сілу, ступень, інтэнсіўнасць, напружанасць чаго-н. 2. Страціць фізічныя сілы, аслабець; стаміцца, змарыцца. 3. Стаць менш вострым на ўспрыманне; аслепнуць. 4. Паслабіцца, адпусціцца чаму-н. туга нацягнутаму, прымацаванаму.
с. 379
Ослабивати гл. ослабевати
с. 380
Ослабити дзеясл. 1. Зменшыць сілу, ступень, інтэнсіўнасць, напружанасць чаго-н. 2. Перастаць трымаць; адпусціць; паслабіць. 3. Зрабіць менш шчыльным; расхістаць.
с. 380
Ослабитися дзеясл. зв. Стаць слабейшым; паслабіцца.
с. 381
Ослабленый дзеепрым. 1. Ад ослабити ў 1 знач. 2. Знясілены; пазбаўлены сілы. 3. У знач. наз. Той, хто пазбаўлены здароўя; хворы. Параўн. ослабялый.
с. 381
Ослабленье наз. Дзеянне па дзеясл. ослабити ў 1 знач.
с. 381
Ослабляти дзеясл. Змяншаць сілу, моц, ступень, інтэнсіўнасць, напружанасць чаго-н. Параўн. ослабяти.
с. 381
Ослаблятися дзеясл. зв. 1. Пазбаўляцца сілы; траціць фізічную сілу. 2. Паслабіцца; расхістацца.
с. 381
Ослабляющий дзеепрым. Які пазбаўляе фізічнай сілы, робіць вялым і расслабленым.
с. 381
Ослабялый дзеепрым. у знач. наз. Тое, што і ослабленый у 3 знач.
с. 382
Ослабяти дзеясл. Тое, што і ослабляти.
с. 382
Ослава наз. Ганьба, няслава; сорам.
с. 382
Ославене гл. ославенье
с. 382
Ославеный дзеепрым. 1. Ад ославити ў 1 знач. 2. Ад ославити ў 2 знач.
с. 382
Ославенье, ославене наз. Дзеянне па дзеясл. ославити ў 1 знач.
с. 382
Ославити дзеясл. 1. Узвесці паклёп, зганьбіць, зняславіць. 2. Праславіць, зрабіць вядомым, славутым. 3. Расказаць; зрабіць што-н. вядомым; давесці да ведама другіх.
с. 382
Ославитися дзеясл. зв. 1. Ад ославити ў 1 знач. 2. Ад ославити ў 2 знач. 3. Ад ославити ў 3 знач.
с. 383
Ославне прысл. ад ославный.
с. 383
Ославный прым. Славуты, слаўны.
с. 383
Ославованый дзеепрым. ад ославовати ў 1 знач.
с. 384
Ославовати дзеясл. 1. Тое, што і ославяти. 2. Хваліць, усхваляць; услаўляць.
с. 384
Ославяти дзеясл. Няславіць, ганьбіць, чарніць. Параўн. ославовати ў 1 знач., ословляти.
с. 384
Осладети дзеясл. Тое, што і осолодети.
с. 384
Осладити наз. Тое, што і осолодити. // перан.
с. 384
Осладитися дзеясл., зв. ад осладити.
с. 384
Ослати дзеясл. Заслаць; пакласці, пакрываючы паверхню чаго-н.
с. 384
Ослепати дзеясл. Слепнуць, рабіцца сляпым. Параўн. ослепевати.
с. 384
Ослепевати дзеясл. Тое, што і ослепати.
с. 385
Ослепенье наз. Дзеянне па дзеясл. ослепити ў 1 знач.
с. 385
Ослепеный дзеепрым. 1. Ад ослепити ў 1 знач. 2. // перан. Ад ослепити ў 2 знач.
с. 385
Ослепити дзеясл. 1. Пазбавіць зроку, зрабіць сляпым. // перан. 2. // перан. Пазбавіць здольнасці правільна разумець што-н., разбірацца ў чым-н.
с. 385
Ослепленый, ослепленный дзеепрым. 1. Ад ослепити ў 1 знач. // перан. 2. // перан. Ад ослепити ў 2 знач.
с. 385
Ослепленье наз. Дзеянне па дзеясл. ослепити ў 1 знач.
с. 386
Ослепляти дзеясл. // перан. Пазбаўляць здольнасці правільна разумець што-н., разбірацца ў чым-н. Параўн. ослепяти ў 2 знач.
с. 386
Ослепнути дзеясл. 1. Аслепнуць, стаць сляпым, страціць зрок. 2. // перан. Пазбавіцца здольнасці, страціць здольнасць правільна зразумець што-н., разабрацца ў чым-н.
с. 386
Ослепъ прысл. Усляпую; неабачліва, неабдумана; неразважліва.
с. 387
Ослепяти дзеясл. 1. Часова пазбаўляць здольнасці бачыць. 2. // перан. Тое, што і ослепляти.
с. 387
Ослий прым. Асліны.
с. 387
Ослица, осьлица наз. Асліца, самка асла.
с. 387
Ослободити дзеясл. Тое, што і освободити.
с. 387
Ослобожати дзеясл. Тое, што і освобожати.
с. 387
Ослобоженье наз. Дзеянне па дзеясл. ослободити.
с. 388
Ослобонити дзеясл. Тое, што і освободити.
с. 388
Ословляти дзеясл. Тое, што і ославяти.
с. 388
Ословъ прым. Асліны.
с. 388
Ослодети дзеясл. Тое, што і осолодети.
с. 388
Ослоненый дзеепрым. Абматаны, абвязаны, завязаны.
с. 388
Ослонецъ наз. Крэсла; табурэтка.
с. 388
Ослувовати дзеясл. Тое, што і ославовати ў 1 знач.
с. 388
Ослужити дзеясл. Абслужыць; выканаць неабходную работу.
с. 388
Ослухатися дзеясл. зв. Не паслухаць, не паслухацца; не падпарадкавацца. Параўн. ослушатися.
с. 388
Ослухиватися дзеясл. зв., шматкр. ад ослухатися.
с. 389
Ослушавшийся дзеепрым. ад ослушатися.
с. 389
Ослушание наз. Непаслушэнства.
с. 389
Ослушатися дзеясл. зв. Тое, што і ослухатися.
с. 389
Ослушный прым. у знач наз. Той, хто не падпарадкаваўся каму-, чаму-н.
с. 389
Ослышенье наз. Атрыманне звестак аб чым-н.
с. 389
Осля наз. Асляня.
с. 389
Осмадцать гл. осмнадцать
с. 389
Осмаковый прым. 1. Ад осмакъ у 1 знач. 2. Ад осмакъ у 2 знач.
с. 389
Осмакъ, асмакъ, осьмакъ наз. 1. Дробная грашовая манета. 2. Адзінка вымярэння сыпучых і вадкіх рэчываў.
с. 390
Осмдесятъ, осмдесетъ, осмьдесятъ ліч. Восемдзесят. Параўн. восемдесятъ, осемдесятъ, осмидесятъ.
с. 390
Осмдесятый, осмьдесятый ліч. Васьмідзесяты. Параўн. осмидесятый.
с. 390
Осмеванье наз. Дзеянне па дзеясл. осмевати.
с. 391
Осмевати дзеясл. Абсмейваць, асмейваць. Параўн. осмевовати.
с. 391
Осмевовати дзеясл. Тое, што і осмевати.
с. 391
Осмедесятъ гл. осмидесятъ
с. 391
Осмеливатися дзеясл. зв. Асмельвацца.
с. 391
Осмелитися дзеясл. зв. Асмеліцца.
с. 391
Осмерка ліч. Васьмёрка; колькасць з васьмі адзінак.
с. 391
Осмеро, осмеры, осмиоро, осьмеро ліч. Восем, васьмёра.
с. 391
Осмеронадцатеро ліч. Васемнаццаць.
с. 391
Осмеры гл. осмеро
с. 391
Осмеханье наз. Дзеянне па дзеясл. осмехатися.
с. 391
Осмехатися дзеясл. зв. Усміхацца.
с. 392
Осмехненье наз. Абсмяянне.
с. 392
Осмеяный дзеепрым. ад осмеяти.
с. 392
Осмеяти дзеясл. Абсмяяць; высмеяць.
с. 392
Осмидесятъ, осмедесять ліч. Тое, што і осмдесятъ.
с. 392
Осмидесятый ліч. Тое, што і осмдесятый.
с. 392
Осмикъ наз. Тое, што і осмникъ.
с. 392
Осмина наз. 1. Адзінка вымярэння сыпучых рэчываў. 2. Адзінка вымярэння плошчы.
с. 392
Осминадесять ліч. Тое, што і осмнадесять.
с. 393
Осминадцатый, осьминадцатый ліч. Тое, што і осмнадцатый.
с. 393
Осминадцать, осминадцеть ліч. Тое, што і осмнадцать.
с. 393
Осминка наз., памянш. ад осмина ў 2 знач.
с. 393
Осминокъ наз., памянш. ад осмина ў 1 знач.
с. 393
Осмиоракий прым. Які складаецца з васьмі розных відаў, гатункаў і г.д.
с. 393
Осмиоро гл. осмеро
с. 393
Осмисотный ліч. Тое, што і осмсотный.
с. 393
Осмисотъ, осьмисотъ ліч. Тое, што і осмсотъ.
с. 393
Осмкрать прысл. Восем разоў.
с. 393
Осмлетный прым. Васьмігадовы.
с. 393
Осмнадесеть гл. осмнадесять
с. 393
Осмнадесятый ліч. Васемнаццаты.
с. 394
Осмнадесять, осмнадесеть, осмьнадесять ліч. Васемнаццаць. Параўн. осминадесять.
с. 394
Осмнадцатый, осмнанцатый, осмнатцатый ліч. Васемнаццаты. Параўн. осемнадцатый, осминадцатый.
с. 394
Осмнадцать, осмадцать, осмнанцать, осмнацать, осмьнадцать, осмьнатцеть, осьмнадцать ліч. Васемнаццаць. Параўн. осимнадцать, осминадцать.
с. 394
Осмнанцатый гл. осмнадцатый
с. 395
Осмнанцать гл. осмнадцать
с. 395
Осмнасте, осмьнасте ліч. Васемнаццаць. Параўн. осемнасте.
с. 395
Осмнатцатый гл. осмнадцатый
с. 395
Осмнацать гл. осмнадцать
с. 395
Осмникъ, осмьникъ наз. Зборшчык гандлёвай пошліны. Параўн. осмикъ.
с. 395
Осмництво наз. Пасада зборшчыка гандлёвай пошліны.
с. 395
Осмогласникъ наз. Царкоўны спеўнік, які складаецца з васьмі частак.
с. 395
Осмодневный прым. Васьмідзённы.
с. 395
Осмоленый дзеепрым. Асмалены; закопчаны.
с. 395
Осмотрати гл. осмотряти
с. 395
Осмотревати гл. осмотривати
с. 396
Осмотреетися дзеясл. зв. Выглядаць, глядзецца.
с. 396
Осмотрение гл. осмотренье
с. 396
Осмотреный дзеепрым. 1. Ад осмотрети ў 1 знач. 2. Ад осмотрети ў 2 знач.
с. 396
Осмотренье, осмотрение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. осмотрети ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. осмотрети ў 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. осмотрети ў 3 знач.
с. 396
Осмотрети, осмотреть дзеясл. 1. Агледзець. Параўн. осмотрити ў 1 знач. 2. Разгледзець. 3. Забяспечыць. Параўн. осмотрити ў 2 знач.
с. 397
Осмотретися дзеясл. зв. 1. Забяспечыцца. 2. Быць прадугледжаным.
с. 397
Осмотреть гл. осмотрети
с. 397
Осмотривати, осмотревати, осмотровати, осмотрувати, осмотрывати, осмотрювати дзеясл. 1. Аглядаць. 2. Забяспечваць.
с. 397
Осмотритель наз. Апякун.
с. 398
Осмотрити, осмотрыти дзеясл. 1. Тое, што і осмотрети ў 1 знач. 2. Тое, што і осмотрети ў 3 знач.
с. 398
Осмотрованье наз. Дзеянне па дзеясл. осмотривати ў 1 знач.
с. 398
Осмотровати гл. осмотривати
с. 398
Осмотрувати гл. осмотривати
с. 398
Осмотруючий дзеепрым. ад осмотривати ў 2 знач.
с. 398
Осмотрывати гл. осмотривати
с. 398
Осмотрыти гл. осмотрити
с. 398
Осмотрювати гл. осмотривати
с. 398
Осмотряти, осмотрати дзеясл. Аглядаць.
с. 398
Осмрадитися дзеясл. зв. Абсмуродзіцца.
с. 399
Осмсотный прым. Васьмісоты. Параўн. осмисотный.
с. 399
Осмсотъ, осмьсотъ ліч. Восемсот. Параўн. осемсотъ, осмисотъ.
с. 399
Осмъ, осмь, осьмъ, осьмь ліч. Восем. Параўн. восемъ, осемъ.
с. 399
Осмый, осьмый ліч. Восьмы. Параўн. восмый.
с. 399
Осмыйнадесеть, осмынадесять ліч. Васемнаццаты.
с. 400
Осмыйнадцать, осмыйнадцеть ліч. Васемнаццаты.
с. 400
Осмыйнастый ліч. Васемнаццаты.
с. 400
Осмынадесять гл. осмыйнадесеть
с. 400
Осмьдесятъ гл. осмдесятъ
с. 400
Осмьдесятый гл. осмдесятый
с. 400
Осмьнадесять гл. осмнадесять
с. 400
Осмьнадцать гл. осмнадцать
с. 400
Осмьнасте гл. осмнасте
с. 400
Осмьнатцеть гл. осмнадцать
с. 400
Осмьникъ гл. осмникъ
с. 400
Осмьсотъ гл. осмсотъ
с. 400
Оснавати гл. основати
с. 400
Основа наз. 1. Падоўжныя ніткі ў тканіне. 2. Асноватворнае, галоўнае палажэнне.
с. 400
Основание, основанье наз. 1. Фундамент, грунт, на якім знаходзіцца што-н. 2. Зыходны элемент. 3. Заснаванне, закладка.
с. 401
Основаный дзеепрым. ад основати.
с. 401
Основанье гл. основание
с. 401
Основательный прым. Грунтоўны.
с. 401
Основати, оснавати дзеясл. Заснаваць.
с. 401
Основка наз., памянш. ад основа ў 1 знач.
с. 402
Осный прым. Шылападобны.
с. 402
Особа наз. 1. Індывідуальнасць (сукупнасць якасцей чалавека). 2. Індывідуум. 3. Аблічча; выгляд. 4. Іпастась (рэліг.). 5. Від (біял.). Безъ браку (бракованья) особъ, не браковати особами — не даваць ганьбы асобам; въ особе — у асобе; въ (увъ) особу знати (познати) — ведаць (пазнаць) у твар; не глядети (не огледатисе) на особы, не мети взгляду на особу (особы) — не зважаць на асобу (асобы); не смотрети на особу (особы) — не зважаць на асобу (асобы); особою своею, особами своими — асабіста.
с. 402
Особе гл. особо
с. 404
Особистый прым. Асабісты.
с. 404
Особка наз. 1. Памянш. ад особа ў 1 знач. 2. Асобная частка чаго-н.
с. 404
Особление наз. Абавязак; уласцівасць.
с. 404
Особливе, особливо прысл. 1. Асабліва. 2. Асобна.
с. 404
Особливецъ наз. Пустэльнік, чалавек, які жыве ў адзіноце, у бязлюдным месцы.
с. 405
Особливо гл. особливе
с. 405
Особливость наз. 1. Асаблівасць. 2. Асобнасць.
с. 405
Особливший прым. выш. ст. 1. Ад особливый у 1 знач. 2. Ад особливый у 2 знач. 3. У знач. наз. Штосьці больш незвычайнае.
с. 405
Особливый прым. 1. Асаблівы, выключны. 2. Спецыяльны. 3. Асобны. 4. У знач. наз. Асаблівае.
с. 406
Особне гл. особно
с. 407
Особней прысл. Асобна.
с. 407
Особникъ наз. Індывідуум.
с. 407
Особно, особне прысл. 1. Асобна. 2. Асабліва.
с. 407
Особность наз. 1. Адзінота, самотнасць. 2. Адзнака.
с. 407
Особный прым. 1. Асобны, не агульны. 2. Асобны, адметны. 3. У знач. наз. Тое, што не з’яўляецца сумесным.
с. 408
Особо, особе прысл. 1. Асабліва. 2. Асобна. Параўн. особъ.
с. 409
Особъ прысл. Тое, што і особо ў 2 знач.
с. 409
Особый, особы прым. Асобы.
с. 409
Осовети дзеясл. Асавець.
с. 409
Осовитый прым. Тое, што і совитый.
с. 409
Осовякъ наз. Асавік, падасінавік.
с. 409
Осока I наз. Аблава (?).
с. 409
Осока II наз. Асака (трава).
с. 409
Осоленый дзеепрым. ад осолити. // перан.
с. 409
Осоливати дзеясл. // перан. Саліць.
с. 409
Осолити дзеясл. Пасаліць.
с. 410
Осолитися дзеясл., зв. ад осолити. // перан.
с. 410
Осолодети дзеясл. Стаць салодкім. // перан. Параўн. осладети, ослодети.
с. 410
Осолодити дзеясл. Падсаладзіць. Параўн. осладити.
с. 410
Осолодитися дзеясл., зв. ад осолодити.
с. 410
Осоложати дзеясл. Рабіць салодкім. // перан.
с. 410
Осоложенье наз. Дзеянне па дзеясл. осолодити. // перан.
с. 410
Осопный прым. Сыпны.
с. 410
Осоромотити дзеясл. Зганьбіць. Параўн. осромотити.
с. 411
Осоромочоный дзеепрым. ад осоромотити.
с. 411
Осотъ наз. Асот. Параўн. осетъ.
с. 411
Осохнути дзеясл. Абсохнуць. Параўн. осхнути.
с. 411
Осоченье, осочэнъе наз. Абгавор, паклёп.
с. 411
Осочити, осочыти дзеясл. Акружыць, аблажыць.
с. 411
Осочниковъ прым. ад осочникъ.
с. 411
Осочникъ наз. Наглядчык за паляўнічымі ўгоддзямі; аблаўнік.
с. 411
Осочницкий прым. ад осочникъ.
с. 412
Осочный прым. ад осока I.
с. 412
Осочоный дзеепрым. ад осочити.
с. 412
Осочыти гл. осочити
с. 412
Осочэнъе гл. осоченье
с. 412
Осоянъ наз. Тое, што і саянъ.
с. 412
Оспа наз. Воспа. Параўн. воспа.
с. 412
Оспале прысл. Вяла; ляніва.
с. 412
Оспалость наз. Вяласць; лянівасць.
с. 412
Оспалство наз. Вяласць; лянівасць.
с. 412
Оспалый прым. Вялы; лянівы.
с. 412
Осподариня гл. господариня
с. 413
Осподаровати гл. господаровати
с. 413
Осподарский гл. господарский
с. 413
Осподарство гл. господарство
с. 413
Осподаръ гл. господаръ
с. 413
Осподарь гл. господаръ
с. 413
Осподарьский гл. господарский
с. 413
Осподинъ гл. господинъ
с. 413
Оспожа гл. госпожа
с. 413
Осправедливенье, осправедливение наз. Дзеянне па дзеясл. осправедливити.
с. 413
Осправедливити дзеясл. Зрабіць невіноўным; апраўдаць.
с. 413
Осправедливитися дзеясл., зв. ад осправедливити.
с. 413
Осребрити дзеясл. Надарыць; забяспечыць грашамі.
с. 413
Осромотити дзеясл. Тое, што і осоромотити.
с. 413
Осромочати дзеясл. Ганьбіць.
с. 413
Оставати дзеясл. Тое, што і оставатися.
с. 413
Оставатися, оставатисе дзеясл. зв. Заставацца. Параўн. оставати.
с. 413
Оставеный дзеепрым. ад оставити ў 1 знач.
с. 414
Оставенье наз. Дзеянне па дзеясл. оставити ў 1 знач.
с. 414
Оставивший дзеепрым. у знач. наз. Той, хто пакінуў.
с. 414
Оставити дзеясл. 1. Не ўзяць, не забраць; пакінуць. Не оставити каменя на камени — не пакінуць каменя на камені. 2. Захаваць; не парушыць. 3. Адрачыся, адмовіцца. 4. Адысці; выбрацца. 5. Прызначыць; даручыць. 6. Адхіліць. 7. Перастаць. 8. Пазбавіць; дараваць. 9. Завяшчаць.
с. 414
Оставитися дзеясл. зв. Застацца.
с. 416
Оставление гл. оставленье
с. 416
Оставленый, оставленный дзеепрым. 1. Ад оставити ў 1 знач. 2. Ад оставити ў 2 знач. 3. Затрыманы. 4. Адлучаны. 5. Ад оставити ў 8 знач.
с. 416
Оставленье, оставление наз. 1. Дзеянне па дзеясл. оставити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. оставити ў 8 знач.
с. 417
Оставливати дзеясл. Пакідаць.
с. 417
Оставляти дзеясл. 1. Не забіраць. 2. Захоўваць. 3. Адракацца. 4. Прызначаць. 5. Адхіляцца. 6. Уступаць; вызваляць. 7. Пакідаць. Оставляти сесь светъ — паміраць. 8. Дараваць.
с. 417
Оставлятися дзеясл. зв. 1. Заставацца. 2. Рабіцца.
с. 418
Оставляючий дзеепрым. у знач. наз. Той, які даруе (віну, грахі і пад.)
с. 418
Оставовати дзеясл. 1. Захоўваць. 2. Адыходзіць. 3. Адхіляць. 4. Пераставаць. 5. Заставацца.
с. 418
Оставокъ наз. Астатак.
с. 419
Оставуючий дзеепрым. ад оставовати ў 3 знач.
с. 419
Оставший дзеепрым. 1. Ад остати ў 1 знач. 2. У знач. наз. Тое, што засталося. 3. У знач. наз. Той, хто застаўся.
с. 419
Оставшийся дзеепрым. ад остатися ў 1 знач.
с. 419
Оставый дзеепрым. ад остати ў 1 знач.
с. 419
Оставыйся дзеепрым. ад остатися ў 1 знач.
с. 419
Осталецъ наз. Той, хто застаўся.
с. 420
Осталый дзеепрым. 1. Які застаўся. 2. У знач. наз. Той, каго пакінулі.
с. 420
Останный прым. Апошні.
с. 420
Остановити дзеясл. Спыніць.
с. 420
Останокъ наз. 1. Астатак, рэшта. 2. Канец.
с. 420
Останочный прым. 1. Тое, што і остаточный у 1 знач. 2. Тое, што і остаточный у 2 знач.
с. 421
Остатечне прысл. Тое, што і остаточне.
с. 421
Остатечный прым. 1. Тое, што і остаточный у 1 знач. 2. Тое, што і остаточный у 2 знач. 3. Вышэйшай якасці. 4. Другарадны.
с. 421
Остати дзеясл. 1. Застацца (на сваім месцы). 2. Захавацца. 3. Стацца; аказацца. 4. Працягваць быць. 5. Адстаць. 6. Перастаць.
с. 421
Остатися дзеясл. зв. 1. Застацца (на сваім месцы). 2. Захавацца. 3. Аказацца ў астатку, звыш належнага. 4. Дастацца. 5. Зрабіцца; аказацца. 6. Разлучыцца. 7. Пакінуць; адрачыся. 8. Устаяць, утрымацца. Не остатьсе каменю на камени — не застацца каменю на камені.
с. 423
Остатне прысл. Канчаткова, нарэшце.
с. 424
Остатний, остатный прым. 1. Які знаходзіцца ў канцы шэрагу, пераліку. 2. Канчатковы, заключны; апошні. 3. Адзіны (што ёсць). 4. Вышэйшай меры. До остатнего духа гл. духъ; до остатнего тхненья гл. тхненье; на остатнемъ стопню гл. стопень; остатняя воля гл. воля; остатняя година гл. година; остатний день — дзень смерці, скону; остатняя дорога гл. дорога; остатний кресъ гл. кресъ I; остатний судъ гл. судъ; остатний часъ гл. часъ.
с. 424
Остатокъ наз. 1. Нявыкарыстаная, незрасходаваная частка. 2. Тое, што ўцалела, захавалася. Безъ остатку — без астатку. 3. Частка (часу, шляху), якая застаецца наперадзе. 4. Канец. До остатка (остатку) — да канца, канчаткова; на остатку, на остатокъ — нарэшце.
с. 425
Остаточне прысл. Канчаткова. Параўн. остатечне.
с. 427
Остаточный, остаточний прым. 1. Які знаходзіцца ў канцы шэрагу, пераліку. Параўн. останочный у 1 знач., остатечный у 1 знач. 2. Канчатковы, заключны; апошні. День остаточный — дзень канца свету (па рэлігійных уяўленнях); остаточная воля гл. воля. Параўн. останочный у 2 знач., остатечный у 2 знач. 3. Астаткавы.
с. 427
Остаятися гл. остоятися
с. 428
Остененый дзеепрым. ад остенити.
с. 428
Остененье наз. Дзеянне па дзеясл. остенити.
с. 428
Остенити дзеясл. Абгарадзіць (як сцяной).
с. 428
Остенъ, остень наз. 1. Завостраны прадмет; вастрыё. 2. Тое, што і остно ў 1 знач.
с. 428
Остерегание гл. остереганье
с. 429
Остереганый дзеепрым. ад остерегати ў 2 знач.
с. 429
Остереганье, остерегание наз. Дзеянне па дзеясл. остерегати ў 1 знач.
с. 429
Остерегати, остерэгати дзеясл. 1. Берагчы. 2. Перасцерагаць. 3. Ахоўваць. 4. Выконваць.
с. 429
Остерегатися, остерегатьсе дзеясл. зв. Асцерагацца.
с. 430
Остережение гл. остереженье
с. 430
Остереженый, остережоный дзеепрым. ад остеречи ў 1 знач.
с. 430
Остереженье, остережение наз. 1. Перасцярога. 2. Ахова.
с. 430
Остережоный гл. остереженый
с. 430
Остеречи, остеречы, остерочи дзеясл. 1. Перасцерагчы. Параўн. остречи. 2. Паберагчы.
с. 430
Остеречисе дзеясл., зв. ад остеречи ў 2 знач.
с. 431
Остеречы гл. остеречи
с. 431
Остерога, осторога наз. 1. Засцярога. 2. Перасцярога.
с. 431
Остерочи гл. остеречи
с. 431
Остерэгати гл. остерегати
с. 431
Остистый прым. Які мае калючкі.
с. 431
Остити дзеясл. Тое, што і освятити.
с. 431
Остка наз. Восці.
с. 432
Остникъ наз. Асцё.
с. 432
Остно, осно наз. 1. Завостраная палка, якой паганялі валоў. // перан. Параўн. остенъ у 2 знач. 2. Асцюк.
с. 432
Осторобленье наз. Вызваленне (ад хваробы).
с. 432
Осторога гл. остерога
с. 432
Осторожа наз. Варта, ахова. // перан.
с. 432
Осторожне прысл. Асцярожна, абачліва. Параўн. острожне.
с. 432
Осторожней прысл., выш. ст. ад осторожне.
с. 432
Осторожнейший, осторожнейшый прым., выш. ст. ад осторожный. Параўн. острожнейший.
с. 432
Осторожность наз. Асцярожнасць, абачлівасць. Параўн. острожность.
с. 433
Осторожный прыін. Асцярожны, абачлівы. // перан. Параўн. острожный.
с. 433
Остоянье наз. Дзеянне па дзеясл. остояти.
с. 433
Остояти, остоять дзеясл. Устаяць, стрымаць націск каго-, чаго-н. // перан. Астацца стойкім, не паддацца чаму-н.
с. 433
Остоятися, остаятися, остоятьсе дзеясл. зв. 1. Устаяць, утрымацца (на месцы). 2. Выстаяць, не быць пераможаным. 3. Застацца, захавацца. 4. Збыцца, ажыццявіцца.
с. 433
Остоять гл. остояти
с. 434
Остоятьсе гл. остоятися
с. 434
Острадати дзеясл. Страціць.
с. 434
Острадывати дзеясл. Траціць.
с. 434
Острашити дзеясл. Прыстрашыць.
с. 434
Остре прысл. Моцна.
с. 434
Острее гл. острие
с. 434
Острей прысл. Вастрэй.
с. 434
Острейший, острейшый прым. Вастрэйшы.
с. 435
Остреный дзеепрым. 1. Ад острити ў 1 знач. 2. Ад острити ў 2 знач.
с. 435
Остренье наз. Дзеянне па дзеясл. острити ў 1 знач.
с. 435
Остречи дзеясл. Тое, што і остеречи ў 1 знач.
с. 435
Остригати, острыгати дзеясл. Абстрыгаць.
с. 435
Острие, острее наз. 1. Адточаная грань, лязо; вастрыё. 2. Востры канец чаго-н.
с. 435
Острижоный, острыжоный дзеепрым. 1. Абстрыжаны. 2. Пастрыжаны (у манахі).
с. 436
Острий гл. острый
с. 436
Острити, острыть дзеясл. 1. Наточваць, тачыць. 2. Завострываць, рабіць востраканечным. 3. // перан. Рабіць больш успрымальным, дасціпным. 4. // перан. Рабіць больш устойлівым, трывалым. 5. // перан. Настройваць.
с. 436
Остритися дзеясл. зв. 1. // перан. Наточвацца. 2. // перан. Удасканальвацца; умацоўвацца. 3. // перан. Азлабляцца; настройвацца (супраць каго-, чаго-н).
с. 436
Остричи, острычи дзеясл. 1. Абстрыгчы (валасы). 2. Падвергнуць абраду пастрыжэння ў манахі.
с. 437
Остричися дзеясл. зв. Пастрыгчыся ў манахі.
с. 437
Остро прысл. 1. Востра (быццам з дапамогай калючага прадмета). 2. Рашуча і бязлітасна. 3. Пранізліва, пільна. 4. Аскетычна.
с. 437
Островедзъ наз. Рысь.
с. 437
Островецъ наз. Астравок.
с. 437
Островичанинъ наз. Астраўлянін.
с. 437
Островласный прым. З жорсткім воласам.
с. 437
Островокъ наз. Астравок.
с. 438
Островский прым. ад островъ.
с. 438
Островъ наз. Востраў.
с. 438
Острога I, остроха наз. 1. Шпора. 2. Палка з завостраным канцом.
с. 438
Острога II наз. Засцярога; ахова.
с. 438
Остроготский прым. ад остроготъ.
с. 438
Остроготъ наз. Прадстаўнік племя ўсходніх готаў.
с. 438
Острогъ наз. Агароджа з частаколу, частакол. // перан.
с. 439
Острое наз. Штосьці рэзкае, непрыемнае для слухача.
с. 439
Остроженье наз. Перасцярога.
с. 439
Острожити дзеясл. Агарадзіць.
с. 439
Острожковый прым. Які мае адносіны да частаколу.
с. 439
Острожне прым. Тое, што і осторожне.
с. 439
Острожнейший прым. Тое, што і осторожнейший.
с. 439
Острожность наз. Тое, што і осторожность.
с. 439
Острожный прым. Тое, што і осторожный.
с. 439
Остролиокгъ гл. остролокгъ
с. 440
Острология наз. Тое, што і астролиокгия.
с. 440
Остролокгъ, остролиокгъ наз. Тое, што і астрологъ.
с. 440
Острономия гл. астрономия
с. 440
Острономъ гл. астрономъ
с. 440
Острость наз. 1. Вастрата (уласцівасць наточанага прадмета). // перан. Колкасць. 2. Высокая канцэнтрацыя рэзкіх хімічных якасцей. 3. Высокі інтэлектуальны ўзровень. 4. Суровасць, строгасць.
с. 440
Остроуменье наз. Востры, бойкі розум; дасціпнасць.
с. 440
Остроумный прым. Дасціпны, бойкага розуму.
с. 440
Остроха гл. острога I
с. 441
Острочити, острочыти дзеясл. Абстрачыць.
с. 441
Острыгати гл. остригати
с. 441
Острыженье наз. Абстрыжэнне.
с. 441
Острыжоный гл. острижоный
с. 441
Острый, острий прым. 1. Які мае калючы канец або здольную для рэзання грань (лязо). // перан. Колкі, рэзкі. 2. Які мае высокую канцэнтрацыю рэзкіх хімічных якасцей, моцна дзейнічае на органы пачуццяў. 3. Строгі, суровы; нялёгкі. 4. Дасціпны, кемлівы. Острый розумъ гл. розумъ.
с. 441
Острыть гл. острити
с. 442
Острычи гл. остричи
с. 442
Острячый дзеепрым. ад острити ў 1 знач.
с. 442
Остудити дзеясл. // перан. Астудзіць.
с. 442
Оступати дзеясл. Акружаць.
с. 442
Оступити дзеясл. 1. Абступіць. 2. Акружыць, аблажыць.
с. 442
Оступный гл. отступный
с. 442
Оступъ наз. 1. Участак забалочанага драбналесся ў вялікім лясным масіве, дзе аблягалі заўважаных звяроў у час палявання. 2. Аблога, акружэнне.
с. 442
Остывати дзеясл. Астываць.
с. 443
Остылость наз. Астыласць.
с. 443
Остыти дзеясл. Астыць; зменшыць нервовае напружанне.
с. 443
Ость наз. 1. Калючка. 2. Асцюк.
с. 443
Осударский гл. государский
с. 3
Осударъ гл. государъ
с. 3
Осудивый дзеепрым. ад осудити ў 1 знач.
с. 3
Осудити, осудить дзеясл. 1. Прызнаць вінаватым і вынесці прыгавор. 2. Правесці судовае разбіральніцтва. 3. Выказаць неадабрэнне; прызнаць заганным.
с. 3
Осудитися дзеясл. зв. 1. Самому сабе вынесці прыгавор. 2. Быць асуджаным кімсьці. 3. Выказаць неадабрэнне сабе самому.
с. 3
Осудить гл. осудити
с. 4
Осудъ наз. Асуджэнне; неадабрэнне.
с. 4
Осужати, осужяти дзеясл. 1. Прысуджваць, выносіць прыгавор. 2. Неадобрываць; прызнаваць заганным. Параўн. осуждати ў 2 знач. 3. Тое, што і отсужати.
с. 4
Осужатися дзеясл. зв. Неадобрываць сябе, свае ўчынкі.
с. 4
Осужаючий дзеепрым. ад осужати ў 2 знач.
с. 5
Осуждати дзеясл. 1. Рабіць заключэнне, выснову. 2. Тое, што і осужати ў 2 знач.
с. 5
Осуждение гл. осужденье
с. 5
Осужденникъ наз. Асуджаны, асуджэнец.
с. 5
Осужденый, осужденный дзеепрым. 1. Ад осудити ў 1 знач. 2. У знач. наз. Той, каго засудзілі.
с. 5
Осужденье, осуждение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. осудити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. осудити ў 3 знач.
с. 5
Осужение гл. осуженье
с. 5
Осуженый, осуженный, осужоный дзеепрым. 1. Ад осудити ў 1 знач. 2. Ад осудити ў 3 знач. 3. Палічаны; атэставаны. 4. Пакінуты (на волю лёсу). 5. Адсуджаны. 6. У знач. наз. Той, каму вынесены прысуд.
с. 5
Осуженье, осужение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. осудити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. осудити ў 3 знач. 3. Вызначанасць, наканаванне. 4. Судовае разбіральніцтва.
с. 6
Осужоный гл. осуженый
с. 7
Осужяти гл. осужати
с. 7
Осумованый дзеепрым. ад осумовати.
с. 7
Осумовати дзеясл. Вызначыць сумарны кошт.
с. 7
Осуненый дзеепрым. Які мае выгляд сіняка ці садранай скуры.
с. 7
Осутый дзеепрым. Абтыканы, пазначаны.
с. 7
Осушитися гл. осушытися
с. 7
Осушыти дзеясл. Высушыць; зрабіць нежыццяздольным.
с. 8
Осушытися, осушитися дзеясл. зв. Абсушыцца.
с. 8
Осхлый дзеепрым. Высахлы, перасохлы.
с. 8
Осхнути дзеясл. Тое, што і осохнути.
с. 8
Осчажати дзеясл. Ашчаджаць, берагчы.
с. 8
Осчепъ гл. ощепъ
с. 8
Осчупати гл. ощупати
с. 8
Осщепъ гл. ощепъ
с. 8
Осыпаный дзеепрым. 1. Ад осыпати ў 1 знач. 2. Пакрыты язвамі (пра скуру). 3. Ад осыпати ў 2 знач. 4. Які абсыпаўся, абваліўся.
с. 8
Осыпанье наз. Дзеянне па дзеясл. осыпати ў 2 знач.
с. 8
Осыпати дзеясл. 1. Абсыпаць. 2. Насыпаць; падсыпаць.
с. 9
Осыпатися дзеясл. зв. Абсыпацца.
с. 9
Осыпывати дзеясл. Насыпаць; абсыпаць.
с. 9
Осыроценье гл. осироченье
с. 9
Осыхати дзеясл. Абсыхаць, падсыхаць.
с. 9
Ось, вось наз. Вось.
с. 9
Осьветчати гл. осведчати
с. 9
Осьлица гл. ослица
с. 9
Осьмакъ гл. осмакъ
с. 9
Осьмеро гл. осмеро
с. 9
Осьминадцатый гл. осминадцатый
с. 9
Осьмисотъ гл. осмисотъ
с. 9
Осьмнадцать гл. осмнадцать
с. 9
Осьмуха наз. Васьмушка.
с. 9
Осьмъ гл. осмъ
с. 9
Осьмый гл. осмый
с. 9
Осьмь гл. осмъ
с. 10
Осьяти гл. осияти
с. 10
Осягати, осегати дзеясл. Набываць.
с. 10
Осягаючий дзеепрым. ад осягати.
с. 10
Осягненый, осегненый, осягненный дзеепрым. ад осягнути ў 1 знач.
с. 10
Осягненье, осегненье наз. Дзеянне па дзеясл. осягнути ў 1 знач.
с. 10
Осягненьесе наз. Пасягненне.
с. 10
Осягнути, осегнути дзеясл. 1. Авалодаць; дабіцца. 2. Атрымаць; набыць. 3. Дасягнуць (памераў). 4. Наладзіць сувязь, кантакт.
с. 10
Осягывати дзеясл. Атрымліваць; набываць.
с. 11
Осядати гл. оседати
с. 11
Осядачъ наз. Чалавек аселы.
с. 11
Осяденый дзеепрым. Абсаджаны.
с. 11
Осядлость наз. Тое, што і оседлость у 1 знач.
с. 11
Осядлый прым. Тое, што і оседлый.
с. 12
Осяженье наз. Авалоданне; набыццё.
с. 12
Осяжучий дзеепрым. у знач. наз. Той, хто ўспрымае дотыкам рук.
с. 12
Осязание, осезание наз. Успрыйманне на дотык.
с. 12
Осязати, осезати дзеясл. Успрыймаць, адчуваць на дотык, датыкацца.
с. 12
Осякнути дзеясл. Скончыцца; перапыніцца.
с. 12
Отаборити дзеясл. Акружыць табарам.
с. 12
Отаи прысл. Тайком.
с. 12
Отаманъ гл. атаманъ
с. 12
Отамонъ гл. атаманъ
с. 12
Отамтуль гл. оттамтоль
с. 12
Отбавити дзеясл. Адбіць; пераманіць.
с. 13
Отбавляти, отбовляти дзеясл. Адбіваць; пераманьваць. Параўн. отбавяти.
с. 13
Отбавяти дзеясл. Тое, што і отбавляти.
с. 13
Отбати дзеясл. Тое, што і одбати.
с. 13
Отбеганый дзеепрым. ад отбегати.
с. 13
Отбегати дзеясл. 1. Ухіляцца; аддаляцца. Параўн. одбегати. 2. Адбягаць.
с. 13
Отбегаючий дзеепрым. ад отбегати ў 1 знач.
с. 13
Отбеглщина гл. отбегщина
с. 13
Отбегнути дзеясл. Адступіцца, адрачыся.
с. 13
Отбеговати дзеясл. Ухіляцца.
с. 14
Отбегчи, отбегчы, отбечы дзеясл. 1. Аддаліцца, адбегчыся. // перан. Параўн. одбегчи ў 1 знач. 2. Адрачыся; пакінуць. Параўн. одбегчи ў 2 знач.
с. 14
Отбегщина, отбеглщина, отбегщына наз. Маёмасць, ад якой адракліся, адступіліся. Параўн. отбегщызна.
с. 14
Отбегщызна наз. Тое, што і отбегщина.
с. 14
Отбегщына гл. отбегщина
с. 14
Отбежаный, отбеженый дзеепрым. Пакінуты.
с. 14
Отбежати дзеясл. 1. Адбегчы, аддаліцца (фізічна). 2. Адрачыся, адступіцца.
с. 15
Отбежене гл. отбеженье
с. 15
Отбеженый гл. отбежаный
с. 15
Отбеженье, отбежене наз. 1. Аддаленне (у часе). 2. Адступніцтва; адмаўленне ад намераў.
с. 15
Отбераный дзеепрым. ад отберати ў 1 знач.
с. 15
Отберанье наз. Дзеянне па дзеясл. отберати ў 2 знач.
с. 15
Отберати дзеясл. 1. Тое, што і отбирати ў 1 знач. 2. Тое, што і отбирати ў 2 знач. 3. Дэманціраваць, разбіраць.
с. 16
Отбечы гл. отбегчи
с. 16
Отбиати гл. отбияти
с. 16
Отбиванье наз. Дзеянне па дзеясл. отбивати ў 1 знач.
с. 16
Отбивати дзеясл. 1. Адбіваць, адломліваць. Параўн. отбияти ў 1 знач. 2. Ізаляваць, адмяжоўваць. 3. Перапыняць (дзеянне). Параўн. одбивати, отбияти ў 3 знач.
с. 16
Отбиватися дзеясл., зв. ад отбивати ў 3 знач.
с. 17
Отбирание гл. отбиранье
с. 17
Отбираный дзеепрым. 1. Ад отбирати ў 1 знач. 2. Ад отбирати ў 2 знач. 3. Ад отбирати ў 3 знач.
с. 17
Отбиранье, отбирание наз. 1. Дзеянне па дзеясл. отбирати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. отбирати ў 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. отбирати ў 3 знач. Отбиранье присеги — прыняцце прысягі.
с. 17
Отбирати дзеясл. 1. Адбіраць; забіраць. Параўн. одбирати ў 1 знач., отберати ў 1 знач. 2. Збіраць. Параўн. одбирати ў 2 знач., отберати ў 2 знач. 3. Прымаць; атрымліваць. Отбирати присягу — прымаць прысягу. 4. Выбіраць.
с. 18
Отбиратися дзеясл. зв. Выбірацца, аддзяляцца.
с. 19
Отбити дзеясл. 1. Ударамі адарваць, адкалоць, збіць. Параўн. одбити ў 1 знач. 2. Ударамі, пабоямі пашкодзіць. Параўн. одбити ў 2 знач. 3. Адмежаваць. Параўн. одбити ў 3 знач. 4. Адабраць, вярнуць шляхам змагання.
с. 19
Отбитися дзеясл. зв. Адпрэчыць, адвесці пагрозу.
с. 19
Отбитый дзеепрым. 1. Ад отбити ў 1 знач. 2. Ад отбити ў 2 знач. 3. Ад отбити ў 3 знач. 4. Ад отбити ў 4 знач.
с. 20
Отбитье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. отбити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. отбити ў 3 знач.
с. 20
Отбиянье наз. Дзеянне па дзеясл. отбияти ў 3 знач.
с. 20
Отбияти, отбиати дзеясл. 1. Тое, што і отбивати ў 1 знач. 2. Адварочваць, выклікаць агіду. 3. Тое, што і отбивати ў 3 знач.
с. 20
Отблудити дзеясл. Аддзяліць; адвесці.
с. 21
Отблудитися дзеясл. зв. Аддзяліцца, заблудзіўшыся.
с. 21
Отбовляти гл. отбавляти
с. 21
Отбой наз. Прыстасаванне для забівання паляў (?).
с. 21
Отборный прым. Адборны, вышэйшага гатунку.
с. 21
Отборонити дзеясл. Адбараніць. Параўн. одборонити.
с. 21
Отборонитися, отборонится дзеясл. зв. Адбараніцца.
с. 21
Отбрати дзеясл. 1. Тое, што і отобрати ў 3 знач. 2. Тое, што і отобрати ў 6 знач.
с. 21
Отбывати дзеясл. 1. Выконваць абавязак; задавальняць. Параўн. одбывати. 2. Збываць.
с. 21
Отбыти дзеясл. 1. Ад’ехаць. 2. Вытрымаць пэўны тэрмін. 3. Выканаць (абавязак, пастанову). Параўн. одбыти. 4. Збыць. 5. Пакінуць; страціць.
с. 22
Отбытье наз. Дзеянне па дзеясл. отбыти ў 4 знач.
с. 23
Отвабеный дзеепрым. ад отвабити.
с. 23
Отвабити дзеясл. Адцягнуць, адвадзіць, пераманіць.
с. 23
Отвабляти дзеясл. Адваджваць, адцягваць, пераманьваць. Параўн. отвабяти.
с. 23
Отвабяти дзеясл. Тое, што і отвабляти.
с. 23
Отвага наз. Адвага. Параўн. одвага.
с. 23
Отваженье I наз. Страта.
с. 23
Отваженье II наз. Дзеянне па дзеясл. отважити ў 1 знач.
с. 23
Отважити, отважыти дзеясл. 1. Адважыць. // перан. Ахвяраваць. Отважити горло — разявіць рот. Параўн. одважити ў 1 знач. 2. Тое, што і отважитися ў 2 знач. Параўн. одважити ў 2 знач.
с. 23
Отважитися, отважытися дзеясл. зв. 1. Ад отважити ў 1 знач. 2. Адважыцца, набрацца адвагі. Параўн. отважити ў 2 знач.
с. 24
Отважне прысл. Адважна.
с. 24
Отважовати дзеясл. Ахвяроўваць.
с. 24
Отважоный дзеепрым. ад отважити ў 1 знач.
с. 24
Отважыти гл. отважити
с. 24
Отважытися гл. отважитися
с. 24
Отвалати гл. отволати
с. 24
Отвалевати дзеясл. Адвальваць.
с. 24
Отваленый дзеепрым. ад отвалити.
с. 24
Отвалити дзеясл. Адваліць.
с. 24
Отвалитися дзеясл. зв. Адваліцца; адпасці.
с. 25
Отваляти дзеясл. Адвальваць.
с. 25
Отвараный дзеепрым. ад отворати ў 4 знач.
с. 25
Отварати гл. отворати
с. 25
Отвареный гл. отвореный
с. 25
Отварыти гл. отворити
с. 25
Отваряти гл. отворати
с. 25
Отведати дзеясл. Праведаць; разведаць.
с. 25
Отведение гл. отведенье
с. 25
Отведеный, отведенный дзеепрым. 1. Ад отвести ў 1 знач. 2. Ад отвести ў 2 знач. 3. Ад отвести ў 7 знач.
с. 25
Отведенье, отведение наз. Дзеянне па дзеясл. отвести ў 1 знач.
с. 25
Отведший дзеепрым. ад отвести ў 6 знач.
с. 26
Отведывати дзеясл. Цікавіцца.
с. 26
Отвезаный гл. отвязаный
с. 26
Отвезати гл. отвязати
с. 26
Отвезеный дзеепрым. ад отвезти ў 1 знач.
с. 26
Отвезенье наз. Дзеянне па дзеясл. отвезти ў 1 знач.
с. 26
Отвезти, отвезть, отвести II дзеясл. 1. Адтранспартаваць на іншае месца. Параўн. одвезти. 2. Аддаліць ад зыходнага месца, павялічыць прамежак.
с. 26
Отвелжанье наз. Дзеянне па дзеясл. отвелжати.
с. 26
Отвелжати дзеясл. Увільгатняць.
с. 26
Отверати дзеясл. Тое, што і отворати ў 1 знач.
с. 27
Отверговатися дзеясл. зв. Ухіляцца.
с. 27
Отвергти дзеясл. Адхіліць; не прыняць.
с. 27
Отвергтися дзеясл. зв. Адхіліцца; адрачыся. Параўн. отверечися.
с. 27
Отвергшийся дзеепрым. ад отвергтися.
с. 27
Отвердити дзеясл. Умацаваць.
с. 27
Отвердитися дзеясл. зв. Умацавацца.
с. 27
Отвереный дзеепрым. Адкрыты.
с. 27
Отверечися, отверичися дзеясл. зв. Тое, што і отвергтися.
с. 27
Отвержение I гл. отверженье
с. 27
Отвержение II наз. Дзеянне па дзеясл. отверзти II.
с. 27
Отверженый, отверженный дзеепрым. ад отверзти I.
с. 28
Отверженье, отвержение I наз. Дзеянне па дзеясл. отверзти I.
с. 28
Отверзати дзеясл. Адкрываць.
с. 28
Отверзающий дзеепрым. ад отверзати.
с. 28
Отверзеный дзеепрым. ад отверзти II.
с. 28
Отверзти I дзеясл. Адмовіць; адкінуць.
с. 28
Отверзти II, отверсти дзеясл. Адкрыць.
с. 28
Отверзтися I дзеясл., зв. ад отверзти I.
с. 28
Отверзтися II дзеясл., зв. ад отверзти II.
с. 29
Отверзтый дзеепрым. ад отверзти II.
с. 29
Отверичися гл. отверечися
с. 29
Отверненый дзеепрым. ад отвернути ў 5 знач.
с. 29
Отверненье наз. Дзеянне па дзеясл. отвернути ў 3 знач.
с. 29
Отверненьеся наз. Дзеянне па дзеясл. отвернутися ў 1 знач.
с. 29
Отвернути дзеясл. 1. Адвярнуць; павярнуць у другі бок. Параўн. одвернути ў 1 знач. 2. Не прыняць; адкінуць. 3. Адхіліць; адвесці. Параўн. одвернути ў 2 знач. 4. Адцягнуць (увагу, думкі, пачуцці і інш.). 5. Вярнуць.
с. 29
Отвернутися дзеясл. зв. 1. Ад отвернути ў 1 знач. Параўн. одвернутися ў 1 знач. 2. Ад отвернути ў 3 знач. Параўн. одвернутися ў 2 знач. 3. Ад отвернути ў 4 знач. 4. Ад отвернути ў 5 знач.
с. 30
Отверсти гл. отверзти II
с. 30
Отвертати дзеясл. 1. Адварочваць; паварочваць у другі бок. Параўн. одвертати. 2. Не прымаць; адкідаць. 3. Адхіляць; адводзіць. 4. Адцягваць (увагу, думкі, пачуцці і інш.). 5. Вяртаць.
с. 30
Отвертатися дзеясл. зв. 1. Ад отвертати ў 1 знач. 2. Ад отвертати ў 3 знач.
с. 31
Отвесити дзеясл. Адвесіць.
с. 31
Отвести I дзеясл. 1. Ведучы, суправаджаючы, даставіць у якое-н. месца. Параўн. одвести ў 1 знач. 2. Завесці на некаторую адлегласць ад каго-, чаго-н. 3. Адхіліць; змяніць напрамак руху чаго-н., накіраваць убок ад каго-, чаго-н. Параўн. одвести ў 2 знач. 4. Даць іншы кірунак; адцягнуць (увагу, думкі і інш.). 5. Папярэдзіць што-н. небяспечнае, непрыемнае. 6. Прымусіць адмовіцца; адцягнуць ад каго-, чаго-н. 7. Адхіліць што-н. беспадстаўнае, неадпаведнае. Отвести следъ — адвесці ад сябе доказ у выглядзе следу злачынства. Параўн. одвести ў 3 знач. 8. Даць у чыё-н. распараджэнне; выдзеліць для якой-н. мэты. 9. Звесці.
с. 31
Отвести II гл. отвезти
с. 33
Отвестися, отвестисе дзеясл. зв. 1. Ад отвести I у 2 знач. 2. Ад отвести I у 6 знач. 3. Ад отвести I у 7 знач.
с. 33
Ответити дзеясл. Адказаць.
с. 33
Ответный прым. ад ответъ.
с. 33
Ответовати дзеясл. Вярнуць; атрымаць кампенсацыю.
с. 34
Ответца наз. Той, хто адгукаецца ў адказ.
с. 34
Ответъ наз. 1. Выказванне, выкліканае пытаннем; адказ. Параўн. отвитъ. 2. Апраўданне; справаздача за свае дзеянні, учынкі. 3. Пісьмовы адказ; пасланне.
с. 34
Отвечаный дзеепрым. ад отвечати ў 1 знач.
с. 34
Отвечатель наз. Адказчык.
с. 34
Отвечати дзеясл. 1. Адказваць (на пытанне). Параўн. отвещати. 2. Несці адказнасць за каго-, што-н.
с. 34
Отвечивати дзеясл., шматкр. ад отвечати ў 1 знач.
с. 35
Отвещавати, отвещевати дзеясл. Даваць адказ на пытанне.
с. 35
Отвещати дзеясл. Тое, што і отвечати ў 1 знач.
с. 35
Отвещевати гл. отвещавати
с. 35
Отвещецъ наз. Той, хто адказвае.
с. 35
Отвиваючий дзеепрым. Які разгортвае, развівае.
с. 35
Отвинути дзеясл. Раскруціць, разматаць.
с. 35
Отвирати дзеясл. 1. Адчыняць. 2. Адкрываць (рот, вочы і інш.). 3. Адкрываць (аб зачацці).
с. 35
Отвитъ наз. Тое, што і ответъ у 1 знач.
с. 35
Отвлажати дзеясл. Тое, што і отволожати.
с. 35
Отвлачати, отвлочати дзеясл. Тое, што і отволочати.
с. 35
Отвлечи дзеясл. Адцягнуць, адвесці. Параўн. отвлещи.
с. 36
Отвлещи дзеясл. Тое, што і отвлечи.
с. 36
Отвлочати гл. отвлачати
с. 36
Отводжованье, отвожованье наз. Дзеянне па дзеясл. отводити ў 1 знач.
с. 36
Отводити дзеясл. 1. Ведучы, суправаджаючы, дастаўляць у якое-н. месца. 2. Заводзіць на некаторую адлегласць ад каго-, чаго-н. 3. Адхіляць; змяняць напрамак руху чаго-н.; накіроўваць убок ад каго-, чаго-н. 4. Даваць іншы кірунак; адцягваць (увагу, думкі і інш.). Параўн. одводити ў 1 знач. 5. Папярэджваць што-н. небяспечнае, непрыемнае. Параўн. одводити ў 2 знач. 6. Прымушаць адмовіцца; адцягваць ад каго-, чаго-н. Параўн. одводити ў 3 знач. 7. Адхіляць што-н. беспадстаўнае, неадпаведнае. Отводити следъ — адводзіць ад сябе доказ у выглядзе следу злачынства. 8. Даваць у чыё-н. распараджэнне; выдзяляць для якой-н. мэты. 9. Зводзіць.
с. 36
Отводитися, отводиться дзеясл., зв. ад отводити ў 7 знач.
с. 37
Отводъ наз. 1. Выдзяленне, адвядзенне. 2. Адвод; адхіленне абвінавачвання ў чым-н.; сведчанне невінаватасці. Отводъ следу — адхіленне ад сябе доказу ў выглядзе следу злачынства. Параўн. одводъ.
с. 38
Отводячий, отводячый дзеепрым. 1. Ад отводити ў 1 знач. 2. Ад отводити ў 6 знач.
с. 38
Отвоженый дзеепрым. 1. Ад отводити ў 2 знач. 2. Ад отводити ў 6 знач.
с. 38
Отвоженье I наз. Дзеянне па дзеясл. отводити ў 1 знач.
с. 38
Отвоженье II наз. Дзеянне па дзеясл. отвозити.
с. 38
Отвожованье гл. отводжованье
с. 39
Отвозити дзеясл. Адвозіць; завозіць. Параўн. одвозити.
с. 39
Отвозное наз. Плата за перавозку. Параўн. одвозное, отвозные пенязи, отвозовые пенязи.
с. 39
Отвозный прым. Отвозные пенязи — тое, што і отвозное.
с. 39
Отвозовый прым. Отвозовые пенязи — тое, што і отвозное.
с. 39
Отвозъ наз. 1. Адвоз. 2. Плата за перавозку.
с. 39
Отволаный дзеепрым. ад отволати ў 1 знач.
с. 40
Отволанье наз. Дзеянне па дзеясл. отволати ў 1 знач.
с. 40
Отволати, отвалати дзеясл. 1. Адмяніць; апраўдаць, зняць абвінавачанне; адклікаць. Параўн. одволати. 2. Узяць назад (свае словы), адмовіцца (ад сваіх слоў).
с. 40
Отволатися дзеясл. зв. Адмовіцца.
с. 40
Отволгнути дзеясл. Стаць вільготным.
с. 40
Отволжуючий дзеепрым. Які ўвільгатняе.
с. 40
Отволога наз. Увільгатненне.
с. 41
Отволожати дзеясл. Увільгатняць. Параўн. отвлажати.
с. 41
Отволожаючий дзеепрым. ад отволожати.
с. 41
Отволоженый дзеепрым. ад отволожити.
с. 41
Отволожити дзеясл. Увільгатніць.
с. 41
Отволожовати дзеясл. Увільгатняць, насычаць вільгаццю.
с. 41
Отволожуваючий дзеепрым. ад отволожовати.
с. 41
Отволока наз. Адтэрміноўка; затрымка. Параўн. одволока.
с. 41
Отволокати дзеясл. Адтэрміноўваць; затрымліваць. Параўн. одволокати.
с. 41
Отволокатися дзеясл., зв. ад отволокати.
с. 42
Отволочати дзеясл. Адцягваць; адтэрміноўваць. Параўн. отвлачати.
с. 42
Отволоченье наз. Дзеянне па дзеясл. отволочи ў 2 знач.
с. 42
Отволочи дзеясл. 1. Адвалачы. 2. Адцягнуць; адтэрмінаваць. Параўн. одволочи.
с. 42
Отволочися дзеясл., зв. ад отволочи ў 2 знач.
с. 42
Отволывати дзеясл. Апраўдваць; знімаць абвінавачванне; адклікаць. Параўн. одволывати.
с. 42
Отволыватися, отволыватьсе дзеясл. зв. Падаваць апеляцыю ў вышэйшую інстанцыю.
с. 42
Отворати, отварати, отваряти, отворяти, отворять, оттварати, оттворати, оттворяти дзеясл. 1. Адчыняць, адмыкаць.Параўн. одтворяти ў 1 знач., отверати. 2. Адкрываць (пра рот, вочы і інш.). Отворяти очи — дапамагаць каму-н. зразумець сутнасць чаго-н. Параўн. одтворяти ў 2 знач. 3. Рабіць адкрытым, даступным для каго-, чаго-н. Отворати животъ (ложесна) — рабіць жанчынай. 4. Раскрываць. 5. Разразаць (жылы), разрываць (грудзі). 6. Разгортваць. 7. Адкрываць; паведамляць што-н. важнае, таемнае.
с. 42
Отворатися, отворятися, оттворатися, оттворятися дзеясл. зв. 1. Ад отворати ў 1 знач. 2. Ад отворати ў 2 знач. 3. Ад отворати ў 3 знач. 4. Расчыняцца; адкрываць унутранасць. 5. Таіцца, не адкрываць сваёй прысутнасці.
с. 44
Отворение гл. отворенье
с. 44
Отвореный, отвареный, отворенный, отвороный, оттвореный, оттвороный дзеепрым. 1. Ад отворити ў 1 знач. 2. Ад отворити ў 2 знач. 3. Ад отворити ў 3 знач. Листъ отвороный гл. листъ. 4. Ад отворити ў 4 знач. 5. Ад отворити ў 5 знач. 6. Ад отворити ў 6 знач. 7. Ад отворити ў 7 знач. 8. Ад отворити ў 8 знач.
с. 44
Отворенье, отворение, оттворенье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. отворити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. отворити ў 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. отворити ў 3 знач. 4. Дзеянне па дзеясл. отворити ў 4 знач. 5. Дзеянне па дзеясл. отворити ў 5 знач. 6. Дзеянне па дзеясл. отворити ў 6 знач. 7. Дзеянне па дзеясл. отворити ў 7 знач.
с. 46
Отвористе прысл. Адкрыта. Параўн. одтвористе.
с. 46
Отвористый, отворыстый, оттвористый прым. Адкрыты. Листъ отвористый (отворыстый) гл. листъ. Параўн. одтвористый.
с. 46
Отворитель наз. Той, хто адчыняе.
с. 47
Отворити, отварыти, отворить, отворыти, оттворити дзеясл. 1. Адчыніць, адамкнуць. Отворити городъ (градъ, место) — здаць горад. Параўн. одтворити ў 1 знач. 2. Адкрыць (рот, вочы і інш.). Отворити очи — дапамагчы каму-н. зразумець сутнасць справы. Параўн. одтворити ў 2 знач. 3. Зрабіць адкрытым, даступным для каго-, чаго-н. Отворити животъ (утробу) — зрабіць жанчынай. Параўн. одтворити ў 3 знач. 4. Раскрыць. 5. Разрэзаць. 6. Расчыніць, зрабіць даступнай унутранасць чаго-н. 7. Разгарнуць. 8. Адкрыць, паведаміць што-н. важнае, таемнае.
с. 47
Отворитися, отворитисе, отворытися, оттворитися дзеясл. зв. 1. Ад отворити ў 1 знач. 2. Ад отворити ў 2 знач. Отворилися очи — стала ўсё зразумела. 3. Ад отворити ў 3 знач. 4. Ад отворити ў 4 знач. 5. Ад отворити ў 6 знач. 6. Ад отворити ў 7 знач. 7. Ад отворити ў 8 знач.
с. 49
Отворить гл. отворити
с. 50
Отворне прысл. Адкрыта.
с. 50
Отворный прым. Отворный листъ — тое, што і листъ отвороный (гл. листъ).
с. 50
Отвороный гл. отвореный
с. 50
Отворотити дзеясл. 1. Павярнуць у другі бок. Параўн. одворотити, отвратити ў 1 знач., отвротити. 2. Варочаючы, адсунуць. 3. Прымусіць змяніць напрамак; адвесці. Параўн. отвратити ў 2 знач. 4. Накіраваць назад. Параўн. отвратити ў 3 знач. 5. Вярнуць. Параўн. отвратити ў 4 знач. 6. Адцягнуць (увагу, думку і інш.); прымусіць адмовіцца ад чаго-н. Параўн. отвратити ў 5 знач.
с. 50
Отворотитися дзеясл. зв. 1. Ад отворотити ў 1 знач. 2. Ад отворотити ў 3 знач. 3. Ад отворотити ў 6 знач.
с. 51
Отворотный прым. ад отворотъ у 3 знач.
с. 51
Отворотъ наз. 1. Адварот. 2. Паварот. 3. Вяртанне, аддаванне ўзятага.
с. 51
Отворочати дзеясл. 1. Паварочваць у другі бок. Параўн. отвращати. 2. Прымушаць змяняць напрамак; адводзіць. 3. Накіроўваць назад. 4. Адцягваць (увагу, думку і інш.); прымушаць адмовіцца ад чаго-н. Параўн. отврачати.
с. 51
Отворочатися дзеясл. зв. 1. Ад отворочати ў 1 знач. 2. Ад отворочати ў 3 знач.
с. 52
Отвороченый, отворочоный дзеепрым. 1. Ад отворотити ў 1 знач. 2. Ад отворотити ў 6 знач.
с. 52
Отвороченье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. отворотити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. отворотити ў 6 знач.
с. 52
Отворочовати дзеясл. 1. Адварочваць; паварочваць у другі бок. Параўн. отвращевати. 2. Адкідаць; адмаўляцца ад чаго-н.
с. 52
Отворочоный гл. отвороченый
с. 52
Отворчыстый дзеепрым. Які адкрываецца.
с. 52
Отворъ наз. 1. Адкрытае месца. 2. Праход, уваход. Параўн. одтворъ.
с. 52
Отворыстый гл. отвористый
с. 52
Отворыти гл. отворити
с. 52
Отворытися гл. отворитися
с. 52
Отворяти гл. отворати
с. 52
Отворятися гл. отворатися
с. 53
Отворять гл. отворати
с. 53
Отворяючий, отворяючый дзеепрым. ад отворати ў 2 знач.
с. 53
Отвратити, отовратити дзеясл. 1. Тое, што і отворотити ў 1 знач. 2. Тое, што і отворотити ў 3 знач. 3. Тое, што і отворотити ў 4 знач. 4. Тое, што і отворотити ў 5 знач. Параўн. одвратити. 5. Тое, што і отворотити ў 6 знач.
с. 53
Отвратитися дзеясл. зв. 1. Ад отвратити ў 1 знач. 2. Ад отвратити ў 5 знач.
с. 53
Отврацати дзеясл. Тое, што і отврачати.
с. 53
Отврачати дзеясл. Тое, што і отворочати ў 4 знач. Параўн. отврацати.
с. 53
Отвраченый дзеепрым. ад отвратити ў 1 знач.
с. 53
Отвращавший дзеепрым. Які прымушае адмовіцца ад чаго-н.
с. 53
Отвращати дзеясл. Тое, што і отворочати ў 1 знач.
с. 53
Отвращевати дзеясл. Тое, што і отворочовати ў 1 знач.
с. 53
Отвращение наз. Дзеянне па дзеясл. отвратити ў 1 знач.
с. 54
Отврещися дзеясл. зв. Адрачыся.
с. 54
Отвротити дзеясл. Тое, што і отворотити ў 1 знач.
с. 54
Отвротитися дзеясл., зв. ад отвротити.
с. 54
Отвротный прым. Зваротны.
с. 54
Отвселе, отвсель, отвселя прысл. Тое, што і отвсюль. Параўн. отовселя.
с. 54
Отвсюду прысл. Адусюль.
с. 54
Отвсюль, отвсюлъ прысл. Адусюль. Параўн. одвсюль, отвселе, отовсюль.
с. 54
Отвыкати дзеясл. Адвыкаць.
с. 54
Отвыкнути дзеясл. Адвыкнуць.
с. 55
Отвягъ наз. Яцвяг.
с. 55
Отвязаный, отвезаный дзеепрым. ад отвязати.
с. 55
Отвязати, отвезати дзеясл. Адвязаць.
с. 55
Отвязывати, отвязовати дзеясл. Адвязваць. Параўн. одвязовати.
с. 55
Отгаданье наз. Дзеянне па дзеясл. отгадати.
с. 55
Отгадати дзеясл. Адгадаць.
с. 55
Отгаднути дзеясл. Адгадаць.
с. 55
Отгамовати дзеясл. Адцясніць.
с. 55
Отганяти гл. отгоняти
с. 55
Отганятися дзеясл., зв. ад отганяти.
с. 55
Отгвоздити дзеясл. Зняць, дастаўшы цвікі.
с. 56
Отгинати дзеясл. Адгінаць.
с. 56
Отгнаный, отгнанный дзеепрым. ад отгнати.
с. 56
Отгнати дзеясл. Тое, што і отогнати ў 1 знач. Параўн. одгнати.
с. 56
Отгнити дзеясл. Адгніць.
с. 56
Отговаривати гл. отговоривати
с. 56
Отговенье наз. Разгавенне. Параўн. одговенье, отговленье.
с. 56
Отговетися, отговеться дзеясл. Разгавецца.
с. 57
Отговленье наз. Тое, што і отговенье.
с. 57
Отговлянье наз. Разгаўлянне.
с. 57
Отговоривати, отговаривати дзеясл. Адгаворваць. Параўн. одговоривати.
с. 57
Отговорити дзеясл. Адгаварыць.
с. 57
Отгожатися дзеясл. зв. Парушаць дамоўленасць.
с. 57
Отголосъ наз. Адгалосак.
с. 57
Отгонимый дзеепрым. ад отгонити.
с. 57
Отгонитель наз. Той, хто адганяе.
с. 57
Отгонити дзеясл. Адагнаць. Параўн. одгонити.
с. 57
Отгонитися дзеясл., зв. ад отгонити.
с. 57
Отгоняти, отганяти дзеясл. Адганяць. Параўн. одгоняти.
с. 58
Отгоняющий дзеепрым. у знач. наз. Той, хто адганяе.
с. 58
Отгорненый дзеепрым. Адлучаны.
с. 58
Отграничати дзеясл. Адмяжоўваць.
с. 58
Отграничоный дзеепрым. Адмежаваны.
с. 58
Отгребающийся дзеепрым. Які адграбаецца, адпіхваецца.
с. 58
Отгромити дзеясл. 1. Адбіць; адваяваць. 2. Адагнаць. Параўн. одгромити.
с. 58
Отдавание гл. отдаванье
с. 59
Отдаваный дзеепрым. 1. Ад отдавати ў 1 знач. 2. Ад отдавати ў 2 знач. 3. Ад отдавати ў 3 знач. 4. Ад отдавати ў 4 знач. 5. Ад отдавати ў 5 знач. 6. Ад отдавати ў 7 знач. 7. Ад отдавати ў 8 знач.
с. 59
Отдаванье, отдавание наз. 1. Дзеянне па дзеясл. отдавати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. отдавати ў 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. отдавати ў 5 знач. 4. Дзеянне па дзеясл. отдавати ў 6 знач. 5. Дзеянне па дзеясл. отдавати у 7 знач.
с. 59
Отдавати, отдавать, отдовати дзеясл. 1. Вяртаць назад узятае або кампенсаваць што-н. Параўн. оддавати ў 1 знач. 2. Даваць, перадаваць што-н. каму-н. Параўн. оддавати ў 2 знач. 3. Перадаваць ва ўласнасць або на карыстанне. 4. Уручаць. 5. Выплачваць (падатак, штраф і інш.). Параўн. оддавати ў 3 знач. 6. Выдаваць (замуж). 7. Выказваць (удзячнасць, пашану і інш.). Отдавати поклонъ — кланяцца; отдавати честь — выказваць павагу, пашану; отдавати послушенство — выказваць пакорнасць. Параўн. оддавати ў 4 знач. 8. // перан. Адплачваць чым-н. Отдавати злое за злое — адплачваць той жа манетай. 9. Траціць час, намаганні на што-н.
с. 60
Отдаватися, отдаватисе дзеясл. зв. 1. Ад отдавати ў 2 знач. 2. Ад отдавати ў 6 знач. 3. Ад отдавати ў 7 знач. 4. Адклікацца; вяртацца.
с. 63
Отдавать гл. отдавати
с. 63
Отдаваючий дзеепрым. ад отдавати ў 2 знач.
с. 63
Отдавца наз. Дарыльшчык.
с. 63
Отдалаючийся гл. отдаляючийся
с. 63
Отдаление гл. отдаленье
с. 63
Отдаленый, отдаленный дзеепрым. 1. Ад отдалити ў 1 знач. 2. Ад отдалити ў 2 знач. 3. Ад отдалити ў 3 знач. 4. Ад отдалити ў 6 знач. 5. Ад отдалити ў 7 знач.
с. 63
Отдаленье, отдаление наз. 1. Дзеянне па дзеясл. отдалити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. отдалити ў 3 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. отдалити ў 6 знач. 4. Дзеянне па дзеясл. отдалити ў 7 знач.
с. 64
Отдаленьеся наз. Дзеянне па дзеясл. отдалитися ў 1 знач.
с. 65
Отдаливати дзеясл. Адбіраць, пазбаўляць права карыстацца чым-н.
с. 65
Отдалити, отдалить дзеясл. 1. Перамясціць на большую адлегласць ад каго-, чаго-н. 2. Адхіліць ад выканання якіх-н. абавязкаў. 3. Адабраць; пазбавіць права карыстацца чым-н. Параўн. оддалити ў 1 знач. 4. Адтэрмінаваць. 5. Выклікаць адчужанасць, стаць прычынай адчужанасці. 6. // перан. Адагнаць; пазбавіць ад чаго-н. Параўн. оддалити ў 2 знач. 7. // перан. Адагнаць; пазбавіцца ад чаго-н.
с. 65
Отдалитися, отдалитисе дзеясл. зв. 1. Ад отдалити ў 1 знач. 2. Ад отдалити ў 2 знач. 3. Ад отдалити ў 5 знач. 4. Ад отдалити ў 7 знач. 5. Адступіць; адмовіцца ад чаго-н.
с. 67
Отдалить гл. отдалити
с. 68
Отдаляние наз. Дзеянне па дзеясл. отдаляти ў 5 знач.
с. 68
Отдаляти, отдоляти дзеясл. 1. Перамяшчаць на большую адлегласць ад каго-, чаго-н. 2. Адхіляць ад выканання якіх-н. абавязкаў. 3. Адбіраць, пазбаўляць права карыстацца чым-н. Параўн. оддаляти ў 1 знач. 4. // перан. Адганяць; пазбаўляць ад чаго-н.5. Адганяць; пазбаўляцца ад чаго-н. Параўн. оддаляти ў 2 знач.
с. 68
Отдалятися дзеясл. зв. 1. Ад отдаляти ў 1 знач. 2. Ад отдаляти ў 4 знач. 3. Ад отдаляти ў 5 знач. 4. Адхіляцца. 5. Парываць адносіны.
с. 69
Отдаляючийся, отдалаючийся дзеепрым. 1. Ад отдалятися ў 2 знач. 2. Ад отдалятися ў 4 знач.
с. 69
Отдание гл. отданье
с. 70
Отданый, отданный дзеепрым. 1. Ад отдати ў 1 знач. 2. Ад отдати ў 2 знач. 3. Ад отдати ў 3 знач. 4. Ад отдати ў 4 знач. 5. Ад отдати ў 5 знач. 6. Ад отдати ў 6 знач. 7. Ад отдати ў 7 знач. 8. Верны, адданы чаму-н.
с. 70
Отданье, отдание наз. 1. Дзеянне па дзеясл. отдати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. отдати ў 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. отдати ў 3 знач. 4. Дзеянне па дзеясл. отдати ў 4 знач. 5. Дзеянне па дзеясл. отдати ў 5 знач. 6. Дзеянне па дзеясл. отдати ў 6 знач. 7. Дзеянне па дзеясл. отдати ў 7 знач. 8. Дзеянне па дзеясл. отдати ў 8 знач. 9. Здрада.
с. 71
Отдарити дзеясл. Аддарыць.
с. 72
Отдарованье наз. Дзеянне па дзеясл. отдаровати.
с. 73
Отдаровати дзеясл. Аддорваць.
с. 73
Отдароватися дзеясл., зв. ад отдаровати.
с. 73
Отдарти дзеясл. Адарваць, ададраць.
с. 73
Отдартье наз. Дзеянне па дзеясл. отдарти.
с. 73
Отдати, отдать дзеясл. 1. Вярнуць назад узятае або кампенсаваць што-н. Параўн. оддати ў 1 знач. 2. Даць, перадаць што-н. каму-н. Отдати духа (богу, пану) — памерці; отдати душу (богу, дьяволу) — тое, што і отдати духа. Параўн. оддати ў 2 знач. 3. Перадаць ва ўласнасць або на карыстанне. Параўн. оддати ў 3 знач. 4. Уручыць. 5. Выплаціць (падатак, штраф і інш.). Отдати личбу — скласці рахунак, даць справаздачу аб чым-н. Параўн. оддати ў 4 знач. 6. Выдаць (замуж). Параўн. оддати ў 5 знач. 7. Выказаць (удзячнасць, пашану і інш.). Отдати поклонъ — пакланіцца; отдати честь — выказаць павагу, пашану. ;отдати послушенство — выказаць пакорнасць, паслушэнства; отдати присегу — прысягнуць. Параўн. оддати ў 6 знач. 8. Адплаціць чым-н.
с. 73
Отдатися, отдатисе дзеясл. зв. 1. Ад отдати ў 2 знач. 2. Ад отдати ў 7 знач. 3. Ад отдати ў 8 знач.
с. 76
Отдатокъ наз. Адплата; узнагарода.
с. 76
Отдатый дзеепрым. Адданы, пераданы.
с. 77
Отдать гл. отдати
с. 77
Отдахнути гл. отдохнути
с. 77
Отдаючий дзеепрым. 1. Ад отдавати ў 2 знач. 2. Які выконвае.
с. 77
Отдаятель наз. Той, хто аддае, адплачвае.
с. 77
Отдверникъ наз. Тое, што і отдверный.
с. 77
Отдверный, отдзверный наз. Тое, што і одверный I. Параўн. отдверникъ.
с. 77
Отдвечоный дзеепрым. Адгаданы.
с. 77
Отдеймовати дзеясл. Аднімаць; адбіраць.
с. 77
Отделение гл. отделенье
с. 77
Отделеный, отделенный дзеепрым. 1. Ад отделити ў 1 знач. 2. Ад отделити ў 2 знач. 3. Ад отделити ў 3 знач. 4. Ад отделити ў 4 знач. 5. Ад отделити ў 5 знач. 6. Адмежаваны, размежаваны.
с. 77
Отделенье, отделение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. отделити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. отделити ў 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. отделити ў 3 знач. 4. Дзеянне па дзеясл. отделити ў 5 знач.
с. 78
Отделити дзеясл. 1. Адасобіць, раз’яднаць. Параўн. одделити. 2. Вылучаны з агульнай масы. 3. Выдзеліць, зрабіўшы падзел маёмасці, гаспадаркі. 4. Адмежаваўшы, аддаць у карыстанне. 5. Адлучыць. 6. Выбраць, прызначыць для чаго-н.
с. 79
Отделитися, отделитисе дзеясл. зв. 1. Ад отделити ў 1 знач. 2. Ад отделити ў 2 знач. 3. Ад отделити ў 5 знач.
с. 80
Отделне прысл. Асобна.
с. 80
Отделный прым. 1. Асобны. Параўн. одделный. 2. Уласны.
с. 80
Отделъ наз. 1. Аддзяленне (у выніку падзелу маёмасці, гаспадаркі). Параўн. одделъ, оделъ. 2. Выдзелены надзел зямлі. 3. Адасобленасць.
с. 80
Отделяти дзеясл. 1. Аддзяляць, адлучаць. Параўн. одделяти. 2. Раздзяляць, падзяляць. 3. Адмяжоўваць.
с. 81
Отделятися дзеясл. зв. 1. Ад отделяти ў 1 знач. Параўн. одделятися. 2. Ад отделяти ў 3 знач.
с. 81
Отдеранье гл отдрианье
с. 81
Отдержати дзеясл. Адслужыць; вытрымаць.
с. 81
Отдерти дзеясл. Адарваць.
с. 81
Отдесетиннывати дзеясл. Адкідаць.
с. 81
Отдзверный гл. отдверный
с. 81
Отдиный прым. Адзіны.
с. 81
Отдираный дзеепрым. ад отдирати.
с. 81
Отдиранье, отдеранье наз. Дзеянне па дзеясл. отдирати.
с. 81
Отдирати дзеясл. Адрываць. Параўн. оддирати.
с. 82
Отдовати гл. отдавати
с. 82
Отдоляти гл. отдаляти
с. 82
Отдохнути, отдахнути, отдыхнути дзеясл. Адпачыць. Параўн. отодхнути.
с. 82
Отдуховый прым. Артэрыяльны.
с. 82
Отдщепение гл. отшепение
с. 82
Отдыхати дзеясл. Адпачываць. Параўн. оддыхати.
с. 82
Отдыхаючий дзеепрым. ад отдыхати.
с. 82
Отдыхнути гл. отдохнути
с. 82
Отегатисе гл. отягатися
с. 82
Отегатися гл. отягатися
с. 82
Отегнати дзеясл. Тое, што і отогнати ў 2 знач.
с. 82
Отегчати гл. отягчати
с. 82
Отежалость гл. отяжалость
с. 82
Отежети гл. отяжети
с. 82
Отежчати гл. отъеждчати
с. 82
Отеклый дзеепрым. Ацёкшы, ацёклы.
с. 82
Отеленая дзеепрым. Якая ацялілася (пра карову).
с. 82
Отемнелый дзеепрым. 1. Зацемнены, пацямнелы. 2. // перан. Які пазбаўлены здольнасці правільна разумець што-н. Параўн. отемненый.
с. 83
Отемненый дзеепрым. // перан. Тое, што і отемнелый у 2 знач.
с. 83
Отемнетисе дзеясл. зв. Пацямнець, зрабіцца цёмным.
с. 83
Отенити дзеясл. // перан. Пакрыць сабой, ахапіць.
с. 83
Отеняти дзеясл. 1. Зацяняць, загароджваць ад святла. 2. // перан. Пакрываць сабой, ахопліваць.
с. 83
Отеняючий дзеепрым. ад отеняти ў 2 знач.
с. 83
Отерати гл. отирати
с. 83
Отеребины наз. зб. Пазадкі, адходы пры малацьбе або веянні.
с. 83
Отеребити дзеясл. Кастрыраваць, вылегчаць.
с. 83
Отерети дзеясл. Тое, што і отерти ў 1 знач.
с. 83
Отерпнути дзеясл. Зрабіцца цяжкім, маларухомым.
с. 83
Отерти дзеясл. 1. Абцерці, выціраючы, зрабіць што-н. сухім, чыстым. Параўн. отерети. 2. Сцерці, выціраючы, зняць што-н. з чаго-н. Отерти грехъ — зрабіцца чыстым у маральных адносінах.
с. 84
Отертие наз. Дзеянне па дзеясл. отерти у 1 знач.
с. 84
Отертье наз. Адхіленне; адштурхоўванне.
с. 84
Отесаный дзеепрым. ад отесати.
с. 84
Отесати дзеясл. Абчасаць; зрабіць што-н. гладкім, роўным з дапамогай сякеры і інш. інструментаў.
с. 84
Отесиваный дзеепрым. ад отесовати.
с. 84
Отесовати дзеясл. Абчэсваць; рабіць што-н. роўным, гладкім з дапамогай сякеры і інш. інструментаў.
с. 84
Отестацыйный прым. Тое, што і атестацейный.
с. 85
Отехати гл. отъехати
с. 85
Отецкый, отецский прым. 1. Бацькаў, які належыць бацьку. 2. Атрыманы ў спадчыну ад продкаў.
с. 85
Отецство наз. Паходжанне.
с. 85
Отецъ, оцецъ наз. 1. Бацька. Отецъ правды — пра час, па прашэсці якога праўда абавязкова стане вядомай, пераможа. 2. Прабацька, роданачальнік, продак. Отецъ всея вселенныя — Адам, які згодна з біблейскім паданнем быў першым чалавекам, прабацькам усяго чалавецтва; отецъ началный, отцемъ началникъ — патрыярх, родапачынальнік. 3. Бог як стваральнік усяго сусвету, а таксама як першая іпастась святой тройцы ў хрысціянскай рэлігіі. Отецъ небесный — Бог як першая іпастась святой тройцы. 4. Ганаровая назва духоўных асоб. Отецъ духовный — духоўны айцец, свяшчэннік, які пастаянна спавядае каго-н; отецъ отцовъ — рымскі папа як вярхоўны галава рымска-каталіцкай царквы; отецъ святый — а) святы айцец (пачцівы зварот да служыцеля рэлігійнага культу); б) царкоўны пісьменнік, свяціцель, які займаўся тлумачэннем дагматаў хрысціянскай рэлігіі. 5. Заступнік, абаронца; апякун. 6. Чалавек, якога шануюць як бацьку, па яго старшынству, годнасці, свецкай або духоўнай уладзе і інш; настаўнік. 7. Хросны бацька. Отецъ крещеный (хрестный) — хросны бацька.
с. 85
Отеческий прым. 1. Бацькоўскі, бацькаў. 2. Які адносіцца да бога-бацькі, уласцівы богу-бацьку. 3. Які мае адносіны да продкаў. 4. Які мае адносіны да айцоў царквы. 5. Ад отецъ у 5 знач.
с. 88
Отечествие наз. 1. Тое, што і отечество ў 1 знач. 2. Тое, што і отечество ў 2 знач.
с. 88
Отечество наз. 1. Радзіма, бацькаўшчына. Параўн. отечествие ў 1 знач. 2. Род, племя. Параўн. отечествие ў 2 знач. 3. Вотчына. 4. Адносіны, якія ўстанаўліваюцца паміж удзельнікамі абраду хрышчэння (паміж свяшчэннікам і тым, хто падвяргаецца абраду хрышчэння, з аднаго боку, і паміж хроснымі бацькамі і хроснікам, — з другога).
с. 89
Отечи дзеясл. Ацячы, апухнуць ад лішку вадкасці ў тканках.
с. 89
Отжаловати дзеясл. Суцешыцца, прымірыцца са стратай чаго-н. Параўн. оджаловати, отжелети.
с. 89
Отже выкл. Вось жа.
с. 89
Отжелети дзеясл. Тое, што і отжаловати.
с. 89
Отженитьсе дзеясл. зв. Ажаніцца.
с. 89
Отженути дзеясл. Выгнаць, адагнаць, выдаліць каго-н. ад- куль-н. // перан. Пазбавіць каго-н. якіх-н. думак, пачуццяў і інш.
с. 90
Отживати дзеясл. 1. Аджываць; абуджацца з надыходам вясны. 2. // перан. Адраджацца, з’яўляцца зноў. Параўн. одживати.
с. 90
Отживляти дзеясл. Ажыўляць, вяртаць да жыцця, зноў рабіць жывым. Параўн. одживляти.
с. 90
Отжововати дзеясл. Аджоўваць; жуючы, аддзяляць што-н. ад чаго-н.
с. 90
Отзватися, отзватисе дзеясл. зв. 1. Тое, што і отозватися ў 1 знач. 2. Тое, што і отозватися ў 4 знач.
с. 90
Отзовъ наз. Апеляцыя, зварот у вышэйшую інстанцыю са скаргай на рашэнне ніжэйшай. Параўн. отзывъ.
с. 90
Отзыванье наз. Дзеянне па дзеясл. отзывати ў 1 знач.
с. 91
Отзываньеся наз. Дзеянне па дзеясл. отзыватися ў 1 знач.
с. 91
Отзывати дзеясл. 1. Апеляваць. Параўн. одзывати. 2. Тое, што і отзыватися ў 2 знач. 3. Выклікаць. 4. Адмяняць, аб’яўляць што-н. узаконенае раней несапраўдным.
с. 91
Отзыватися, отзыватисе дзеясл. зв. 1. Ад отзывати ў 1 знач. 2. Звяртацца да каго-, чаго-н. за падтрымкай, спачуваннем і інш. Параўн. отзывати ў 2 знач. 3. Спасылацца на каго-, што-н.; прыводзіць у якасці доказу. 4. Адзывацца, адгукацца на зварот. 5. Адбівацца (пра гукі). 6. // перан. Выклікаць сабой якія-н. пачуцці.
с. 92
Отзывъ наз. Тое, што і отзовъ.
с. 93
Отиймованый дзеепрым. ад отыймовати ў 1 знач.
с. 93
Отиймовати гл. отыймовати
с. 93
Отийти гл. отыйти
с. 93
Отимати гл. отыймати
с. 93
Отимовати гл. отыймовати
с. 93
Отиненый гл. отыненый
с. 93
Отинудъ гл. отынудъ
с. 93
Отинуль гл. отынуль
с. 93
Отинюдъ гл. отынудъ
с. 93
Отиралникъ наз. Ручнік.
с. 93
Отиранити дзеясл. // перан. Надаць рысы, уласцівыя тыраніі — неабмежаванай аднаасобнай уладзе.
с. 93
Отиранье наз. Дзеянне па дзеясл. отирати ў 2 знач.
с. 93
Отирати, отерати, отырати, оцирати дзеясл. 1. Абціраць, выціраючы, рабіць што-н. чыстым. 2. Сціраць, выціраючы, здымаць што-н. з чаго-н.
с. 93
Отиратися дзеясл. зв. 1. // перан. Ад отирати ў 1 знач. 2. // перан. Знаходзіцца, бадзяцца каля каго-, чаго-н.
с. 94
Отисканый гл. отысканый
с. 94
Отисканье гл. отысканье
с. 94
Отискати гл. отыскати
с. 94
Отисковати гл. отыскивати
с. 94
Отистье гл. отыйтье
с. 94
Отити гл. отыйти
с. 94
Отишие наз. Зацішша.
с. 94
Отказаный дзеепрым. 1. Ад отказати ў 1 знач. 2. Ад отказати ў 3 знач.
с. 94
Отказанье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. отказати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. отказати ў 3 знач.
с. 94
Отказатель наз. Той, хто дае адказ на чые-н. словы або запытанні.
с. 95
Отказати, откозати дзеясл. 1. Адказаць; сказаць што-н. у адказ на зварот ці запытанне. Параўн. одказати ў 1 знач. 2. Выказаць што-н., паведаміць аб чым-н. 3. Завяшчаць. Параўн. одказати ў 2 знач. 4. Паказаць, прад’явіць. 5. Выступіць на судзе ў якасці адказчыка; даць паказанні перад судом.
с. 95
Отказатися дзеясл., зв. ад отказати ў 1 знач.
с. 96
Отказованье наз. Дзеянне па дзеясл. отказовати ў 3 знач.
с. 96
Отказовати, отказывати дзеясл. 1. Адказваць; гаварыць што-н. у адказ на зварот ці запытанне. Параўн. одказовати ў 1 знач. 2. Завяшчаць. 3. Выступаць на судзе ў якасці адказчыка; даваць паказанні на судзе; несці юрыдычную адказнасць. Параўн. одказовати ў 2 знач.
с. 96
Отказъ наз. 1. Адказ (словы, выкліканыя пытаннем або зваротам, выказаныя пісьмова або вусна). Чинити (учинити) отказъ — даваць (даць) адказ. Параўн. одказъ у 1 знач. 2. Справаздача за свае дзеянні, учынкі. Быти въ отказе — выступаць на судзе ў якасці адказчыка; чинити ( вчинити отказъ) — выступаць (выступіць) у якасці адказчыка; даваць (даць) паказанні на судзе. Параўн. одказъ у 2 знач.
с. 97
Отказываный дзеепрым. ад отказывати ў 3 знач.
с. 98
Отказываньеся наз. Дзеянне па дзеясл. отказыватися.
с. 98
Отказывати гл. отказовати
с. 99
Отказыватися, отказыватисе дзеясл. зв. Адмаўляцца.
с. 99
Отквитнути дзеясл. // перан. Адцвісці, адкрасаваць (пра чалавечае жыццё і пад.).
с. 99
Откгулъ наз. (?) Ухіленне, устрыманне ад якіх-н. дзеянняў, учынкаў.
с. 99
Откидание наз. Дзеянне па дзеясл. откидати ў 2 знач.
с. 99
Откидати, откидать дзеясл. 1. Адкідаць, кідаць убок; адсоўваць. Параўн. одкидати ў 1 знач. 2. Не прымаць, не прызнаваць каго-, што-н. // перан. Пазбаўляцца, вызваляцца ад чаго-н. Параўн. одкидати ў 3 знач. 3. // перан. Аддаляць, адтэрміноўваць.
с. 99
Откидатися дзеясл., зв. ад откидати ў 2 знач.
с. 100
Откидать гл. откидати
с. 100
Откидаючий дзеепрым. ад откидати ў 2 знач.
с. 100
Откидовати, откидывати дзеясл. 1. Адкідваць. 2. Не прымаць што-н.
с. 100
Откидоватисе дзеясл., зв. ад откидовати ў 2 знач.
с. 100
Откидывати гл. откидовати
с. 100
Откинение гл. откиненье
с. 100
Откиненый дзеепрым. 1. Ад откинути ў 1 знач. 2. Ад откинути ў 2 знач. 3. У знач. наз. Занядбаны, адрынуты чалавек. 4. Падкінуты, падкладзены ўпотай з пэўным намерам.
с. 100
Откиненье, откинение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. откинути ў 2 знач. 2. Збаўленне, вызваленне ад чаго-н. 3. Адняцце; пазбаўленне чаго-н. 4. Адасобленасць; незалежнасць.
с. 101
Откинути дзеясл. 1. Адкінуць, кінуць убок; выкінуць. 2. // перан. Пазбавіцца якіх-н. уласцівасцей, якасцей і пад. Параўн. одкинути ў 1 знач. 3. // перан. Адмовіцца ад каго-, чаго-н.; вырачыся каго-, чаго-н.; не прыняць, не прызнаць каго-, чаго-н. Параўн. одкинути ў 2 знач., откинутися ў 2 знач.
с. 101
Откинутися дзеясл. зв. 1. Ад откинути ў 2 знач. 2. Тое, што і откинути ў 3 знач. 3. Адасобіцца ад каго-, чаго-н.; парваць сувязь з кім-, чым-н. 4. Адмовіцца ад ранейшага намеру, не пацвердзіць чаго-н.
с. 102
Откладание гл. откладанье
с. 103
Откладаный дзеепрым. 1. Ад откладати ў 1 знач. 2. Ад откладати ў 3 знач.
с. 103
Откладанье, откладание наз. 1. Дзеянне па дзеясл. откладати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. откладати ў 3 знач. 3. Звяржэнне, скіданне.
с. 103
Откладатель наз. Складальнік, стваральнік.
с. 104
Откладати, откладать, отклодати дзеясл. 1. Адтэрміноўваць пераносіць на больш позні час. Параўн. одкладати. 2. Адмяняць, абяўляць несапраўдным што-н. прынятае ці ўзаконенае раней. Откладати на сторону — адмяняць, касаваць (што-н. прынятае ці ўзаконенае раней). 3. Выплачваць, адлічваць для выплаты (грошы і інш.). 4. Адхінаць, адхіляць, адводзіць убок. 5. // перан. Адвяргаць, не прымаць пад увагу, ігнараваць.
с. 104
Откладаючий дзеепрым. ад откладати ў 1 знач.
с. 105
Откладовати, откладывати дзеясл. Адтэрміноўваць. Откладовати на сторону — адмяняць, касаваць (што-н. узаконенае ці прынятае раней).
с. 105
Откладовый прым. ад откладъ.
с. 105
Откладъ наз. Адтэрміноўка, перанясенне на больш позні час. Параўн. одкладъ.
с. 106
Откладывати гл. откладовати
с. 106
Отклодати гл. откладати
с. 106
Откозати гл. отказати
с. 106
Отколе, отколь, отколя прысл. 1. Пытальнае. а). Адкуль, з якога месца? б). Адкуль, з якой крыніцы, ад каго? Параўн. одколе ў 1 знач. в) . Чаму, з якой прычыны? 2. Адноснае. Адкуль-небудзь. 3. У знач. зл. сл. Адкуль, з якога месца. а). Ужываецца для падпарадкавання даданых азначальных сказаў. б). Ужываецца для падпарадкавання даданых дапаўняльных сказаў. в). Ужываецца для падпарадкавання даданых сказаў месца. Параўн. одколе ў 2 знач. 4. У знач. зл. сл. З-за чаго, дзякуючы чаму; з прычыны чаго; адкуль. Ужываецца для падпарадкавання даданых далучальных сказаў. Параўн. одколе ў 3 знач. 5. У знач. зл. сл. З якой крыніцы, ад каго, адкуль. Ужываецца для падпарадкавання даданых дапаўняльных сказаў.
с. 106
Откольиноль, отколяиноля прысл. Тое, што і откульинудъ.
с. 108
Отколькольвекъ прысл. Тое, што і откульколвекъ у 1 знач.
с. 108
Отколя гл. отколе
с. 108
Отколяиноля гл. откольиноль
с. 108
Откопаный дзеепрым. ад откопати ў 1 знач.
с. 108
Откопати дзеясл. 1. Адкапаць, выкапаць, капаючы, дастаць што-н. з-пад чаго-н. Параўн. одкопати. 2. Капаючы, адкідаць што-н. ад чаго-н. 3. Раскапаць, капаючы, зрабіць або пашырыць аддтуліну, яму і інш.
с. 109
Откопованый дзеепрым. ад откоповати.
с. 109
Откоповати дзеясл. Адкопваць, выкопваць, капаючы, даставаць што-н. з-пад чаго-н. Параўн. одкопывати.
с. 109
Откормити дзеясл. Выкарміць, кормячы, выгадаваць.
с. 109
Откосъ наз. Адкос, нахільная паверхня чаго-н.
с. 109
Откочевати дзеясл. Адкочваць, коцячы, перамяшчаць у іншае месца.
с. 109
Откраденый дзеепрым. ад открасти.
с. 109
Открасти дзеясл. Адкрасці, украсці тое, што было адабрана.
с. 109
Откреати дзеясл. Тое, што і окреяти.
с. 109
Откривати гл. открывати
с. 110
Откриватися гл. открыватися
с. 110
Откривать гл. открывати
с. 110
Откривачъ наз. Той, хто адкрывае, робіць вядомым тое, што доўгі час было скрытым, тайным.
с. 110
Откривитися дзеясл. зв. Адхіліцца ад першапачатковага напрамку. Откривитися отъ очью — выпасці з вока (пра тое, што не заўважаецца, выпускаецца з-пад увагі).
с. 110
Открити гл. открыти
с. 110
Откритие гл. открытье
с. 110
Откритися гл. открытися
с. 110
Откритый гл. открытый
с. 110
Откритье гл. открытье
с. 110
Откричати дзеясл. Крыкам прымусіць каго-н. вярнуць што-н. адабранае.
с. 110
Откровение гл. откровенье
с. 110
Откровеный, откровенный прым. 1. Ад откровенье. 2. Адданы, прасякнуты любоўю. 3. Шчыры.
с. 110
Откровенье, откровение наз. Спасціжэнне ісціны, таямніцы. Откровенье (откровение) святого Иоанна — Апакаліпсіс (адна з кніг Новага запавету, аўтарам якой, згодна царкоўнай традыцыі, лічыцца апостал Іаан Багаслоў). Параўн. одкровенье, открытье ў 3 знач.
с. 110
Откручоный дзеепрым. Адкручаны, адшрубаваны.
с. 111
Открываемый дзеепрым. ад открывати ў 3 знач.
с. 111
Открывати, откривати, откривать дзеясл. 1. Адкрываць, агаляць. 2. Адчыняць. 3. Рабіць вядомым тое, што раней было скрытым, тайным. Параўн. одкривати.
с. 111
Открыватися, откриватися дзеясл. зв. 1. Агаляцца. Параўн. одкрыватися ў 1 знач. 2. Станавіцца вядомым. Параўн. одкрыватися ў 2 знач. 3. // перан. Рабіцца даступным.
с. 112
Открывляти дзеясл. // перан. Адхіляць, адвяргаць.
с. 112
Открывший дзеепрым. ад открыти ў 4 знач.
с. 112
Открыте гл. открыто
с. 112
Открыти, открити дзеясл. 1. Адкрыць, агаліць (твар, галаву і інш.). 2. Адчыніць. Открыти очи — дапамагчы каму-н. што-н. убачыць, зразумець; открыти ухо — даць здольнасць успрымаць што-н. пры дапамозе слыху. Параўн. одкрыти ў 1 знач. 3. Адхінуць, адхіліць тое, чым захінута што-н. 4. Зрабіць вядомым тое, што раней было скрытым, тайным. Параўн. одкрыти ў 2 знач. 5. Выявіць, вынайсці, выкрыць. 6. Арганізаваць, стварыць што-н.
с. 112
Открытие гл. открытье
с. 113
Открытися, откритися дзеясл. зв. 1. Агаліцца, стаць нічым не накрытым. 2. Рассунуцца, расхінуцца. 3. Стаць бачным. 4. Стаць вядомым. Параўн. одкрытися ў 1 знач. 5. Праявіць сябе, сваю сутнасць. 6. Адкрыцца, перастаць таіцца. Параўн. одкрытися ў 2 знач.
с. 113
Открыто, открыте прысл. 1. Адкрыта. 2. На віду; без покрыва.
с. 114
Открытый, откритый дзеепрым. 1. Ад открыти ў 1 знач. 2. Ад открыти ў 2 знач. 3. Ад открыти ў 4 знач. 4. У знач. прым. Яўны, не скрыты; шчыры. 5. У знач. прым. Нічым не заслонены, даступны зроку.
с. 114
Открытье, откритие, откритье, открытие наз. 1. Дзеянне па дзеясл. открыти ў 4 знач. 2. Пачатак чаго-н. 3. Тое, што і откровенье. 4. Дзеянне па дзеясл. открыти ў 6 знач.
с. 115
Откстити дзеясл. Перахрысціць, ахрысціць занава пры пераходзе ў іншую хрысціянскую веру.
с. 116
Откуду, откудъ прысл. 1. Пытальнае. а). Адкуль, з якога месца? б). Адкуль, з якой крыніцы, ад каго? 2. У знач. зл. сл. Адкуль, з якога месца. а). Ужываецца для падпарадкавання даданых азначальных сказаў. б). Ужываецца для падпарадкавання даданых сказаў месца. 3. У знач. зл. сл. Дзякуючы чаму, з прычыны чаго, адкуль. Ужываецца для падпарадкавання даданых далучальных сказаў.
с. 116
Откуле, откули, откуль, откуля прысл. 1. Пытальнае. а). Адкуль, з якога месца? б). Адкуль, з якой крыніцы, ад каго? Параўн. одкуле ў 1 знач. в) . Чаму, з якой прычыны? г). Калі, з якога часу? д) . Як, якім чынам? 2. Адноснае. Адкуль-небудзь. 3. У знач. зл. сл. Адкуль, з якога месца. а). Ужываецца для падпарадкавання даданых азначальных сказаў. Параўн. одкуле ў 2 знач. б). Ужываецца для падпарадкавання даданых дапаўняльных сказаў. в). Ужываецца для падпарадкавання даданых сказаў месца. 4. У знач. зл. сл. З-за чаго, дзякуючы чаму; з прычыны чаго; адкуль, з чаго. Ужываецца для падпарадкавання даданых далучальных сказаў. Параўн. одкуле ў 3 знач. 5. У знач. зл. сл. З якой крыніцы, ад каго, адкуль. Ужываецца для падпарадкавання даданых дапаўняльных сказаў.
с. 116
Откулупити дзеясл. Адкалупаць, калупаючы, аддзяліць.
с. 119
Откуль гл. откуле
с. 119
Откульинудъ, откульинудь, откуляинудъ прысл. Адкуль-небудзь, з якой-н. крыніцы. Параўн. откольиноль, откульинуль.
с. 119
Откульинуль прысл. Тое, што і откульинудъ.
с. 119
Откульколвекъ, откулькольвекъ, откуляколвекъ прысл. 1. Адкуль-небудзь. Параўн. одкулькольвекъ, отколькольвекъ. 2. У знач. зл. сл. Адкуль-небудзь.
с. 119
Откульсь прысл. Аднекуль.
с. 120
Откуля гл. откуле
с. 120
Откуляинудъ гл. откульинудъ
с. 120
Откуляколвекъ гл. откульколвекъ
с. 120
Откупатися дзеясл. зв. Адкупацца, вызваляцца ад якіх-н. абавязкаў ці залежнасці за выкуп.
с. 120
Откупение гл. откупенье
с. 120
Откупеный, откупенный дзеепрым. ад откупити ў 2 знач.
с. 120
Откупенье, откупение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. откупити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. откупити ў 2 знач. // перан. Збавіцельная ахвяра.
с. 120
Откупителевъ прым. ад откупитель.
с. 121
Откупитель наз. Вызваліцель, збавіцель. Параўн. одкупитель.
с. 121
Откупити, откупить дзеясл. 1. Выкупіць, заплаціўшы грошы, атрымаць што-н., аддадзенае ў заклад, прададзенае раней і інш. Параўн. одкупити ў 1 знач. 2. Вызваліць каго-, што-н. за выкуп. Откупити горло — пазбавіцца ад пакарання смерцю за выкуп. Параўн. одкупити ў 2 знач.
с. 121
Откупитися дзеясл. зв. 1. Ад откупити ў 1 знач. 2. Ад откупити ў 2 знач.
с. 122
Откупить гл. откупити
с. 122
Откупление гл. откупленье
с. 122
Откупленый дзеепрым. 1. Ад откупити ў 1 знач. 2. Ад откупити ў 2 знач. 3. // перан. Загладжаны, зменшаны (пра віну, грэх і пад.).
с. 122
Откупленье, откупление наз. 1. Дзеянне па дзеясл. откупити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. откупити ў 2 знач.
с. 123
Откупно прысл. Тое, што і окупно.
с. 123
Откуповати, откуповать дзеясл. 1. Адкупляць, вызваляць ад якіх-н. абавязкаў або залежнасці за выкуп. 2. Вызваляць каго-, што-н. за выкуп. 3. // перан. Загладжваць, змяншаць (пра грахі, віну і пад.).
с. 123
Откуповатися дзеясл., зв. ад откуповати ў 1 знач.
с. 124
Откуповать гл. откуповати
с. 124
Откупъ наз. 1. Выкуп. 2. Вызваленне за выкуп.
с. 124
Откусити дзеясл. Адкусіць.
с. 124
Отлаганье наз. Адкладанне, адтэрміноўка.
с. 124
Отлазити дзеясл. Паступіцца, уступіць.
с. 124
Отламовати дзеясл. Адломліваць.
с. 124
Отласецъ наз. Разнавіднасць атласу з дамешкай баваўняных валокан; кавалак гэтай тканіны пэўнай меры.
с. 124
Отласовый гл. атласовый
с. 125
Отласъ гл. атласъ
с. 125
Отлевъ прысл. Наводмаш, наводліў.
с. 125
Отледглины наз. Вылежанае месца.
с. 125
Отлегатися дзеясл. зв. // перан. Ухіляцца, устрымлівацца ад якіх-н. учынкаў, дзеянняў.
с. 125
Отлеглейший прым., выш. ст. ад отлеглый.
с. 125
Отлеглость наз. 1. Аддаленасць, знаходжанне на вялікай адлегласці ад чаго-н. Параўн. одлеглость, отлегность. 2. Адлегласць, адрэзак шляху пэўнай працягласці.
с. 125
Отлеглый прым. Аддалены, які знаходзіцца на вялікай адлегласці ад чаго-н. Параўн. одлеглый.
с. 125
Отлегность наз. Тое, што і отлеглость у 1 знач.
с. 126
Отлезти дзеясл. (?) Разлічыцца, расплаціцца.
с. 126
Отлетати, отлятати дзеясл. Адлятаць, летучы, аддаляцца ад каго-, чаго-н. // перан. Знікаць.
с. 126
Отлетети дзеясл. 1. Летучы, аддаліцца ад каго-, чаго-н. на пэўную адлегласць. Параўн. одлетети. 2. Вылецець; летучы, пакінуць якое-н. месца. Душа отлетитъ отъ тела — пра смерць чалавека.
с. 126
Отлечи дзеясл. Знаходзіцца на пэўнай адлегласці ад чаго-н.
с. 126
Отливаный I дзеепрым. 1. Адліваны, выраблены ліццём. Параўн. одливаный. 2. У знач. прым. Які мае адносіны да ліцця.
с. 126
Отливаный II дзеепрым. Прыведзены да прытомнасці з дапамогай аблівання вадой.
с. 127
Отливачъ наз. Чарпак.
с. 127
Отливный прым. Які мае адносіны да адліўкі друкарскіх літар і знакаў з металу.
с. 127
Отличенье наз. Дзеянне па дзеясл. отличити.
с. 127
Отличити, отличыти дзеясл. Адлічыць, налічыўшы, аддзяліць пэўную колькасць чаго-н. Параўн. одличити.
с. 127
Отличоный дзеепрым. ад отличити.
с. 127
Отличыти гл. отличити
с. 128
Отлогъ наз. Даўно не вораная зямля, звычайна пакрытая дзірваном. Зоставити отлогомъ — адтэрмінаваць выкананне чаго-н.; лежати отлогомъ — быць занядбаным, пакінутым без увагі; отложоный на отлогъ, пущоный отлогомъ — адтэрмінаваны. Параўн. одлогъ.
с. 128
Отложение гл. отложенье
с. 128
Отложеный гл. отложоный
с. 128
Отложенье, отложение, отложэнье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. отложити ў 2 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. отложити ў 3 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. отложити ў 4 знач. Отложенье на сторону — скасаванне. 4. Дзеянне па дзеясл. отложити ў 5 знач.
с. 128
Отложивший дзеепрым. ад отложити ў 5 знач.
с. 129
Отложити, отложить, отложыти дзеясл. 1. Адкласці асобна; падрыхтаваць да чаго-н. Параўн. одложити ў 1 знач. 2. Адлічыўшы, прызначыць для якой-н. справы. Параўн. одложити ў 2 знач. 3. Адтэрмінаваць, перанесці выкананне чаго-н. на больш позні тэрмін. Параўн. одложити ў 3 знач. 4. Адмяціць; спыніць; скасаваць. 5. // перан. Адмовіцца, вызваліцца ад якіх-н. думак, пачуццяў і інш. Отложити на сторону — адмовіцца, вызваліцца ад якіх-н. думак, пачуццяў і інш; занядбаць, пакінуць без увагі. Параўн. одложити ў 4 знач.
с. 129
Отложитися, отложытися дзеясл. зв. 1. Ад отложити ў 2 знач. 2. Ад отложити ў 3 знач. 3. Аддзяліцца, аб’явіўшы сябе незалежным.
с. 131
Отложить гл. отложити
с. 131
Отложоный, отложеный дзеепрым. 1. Ад отложити ў 2 знач. 2. Ад отложити ў 3 знач. Отложоный на сторону — скасаваны, адменены.
с. 131
Отложыти гл. отложити
с. 132
Отложытися гл. отложитися
с. 132
Отложэнье гл. отложенье
с. 132
Отломити дзеясл. Адламаць; зламаўшы, аддзяліць што-н. ад чаго-н.
с. 132
Отлупаный дзеепрым. ад отлупити ў 2 знач.
с. 132
Отлупати дзеясл. 1. Адрываць. 2. Адчыняць што-н., раскалоўшы, разламаўшы.
с. 132
Отлупити дзеясл. 1. Адарваць. Параўн. одлупити. 2. Адчыніць, адарваўшы, разламаўшы.
с. 133
Отлупленый дзеепрым. 1. Ад отлупити ў 1 знач. 2. Ад отлупити ў 2 знач.
с. 133
Отлуповати дзеясл. Адчыняць што-н., раскалоўшы, разламаўшы.
с. 133
Отлучаный дзеепрым. 1. Ад отлучати ў 1 знач. 2. Ад отлучати ў 2 знач.
с. 133
Отлучати дзеясл. 1. Адмяжоўваць, аддзяляць (частку чаго-н. ад цэлага). // перан. Падкрэсліваць адрозненні паміж з’явамі, прадметамі; проціпастаўляць часткі чаго-н. адзінага, цэлага. Параўн. одлучати. 2. // перан. Пазбаўляць сувязі з кім-н. 3. З’яўляцца мяжой, граніцай. 4. Не дапускаць да ўдзелу ў чым-н.; пазбаўляць пасады. 5. Адасобліваць, вылучаць з агульнай масы. 6. Вылучыўшы, прызначаць для якой-н. мэты; аддаваць частку чаго-н. каму-н. 7. // перан. Пазбаўляць чаго-н., пакідаць без чаго-н. 8. Пазбаўляць святых таямніц за якую-н. віну, адлучаць ад царквы. Отлучати отъ церкви — прызнаваць каго-н. чужым царкве, якому-н. веравызнанню; выключаць з рэлігійнай абшчыны. 9. Прымушаць адмовіцца ад чаго-н. 10. Вылучыўшы, захопліваць, забіраць.
с. 133
Отлучатися, отлучатисе дзеясл. зв. 1. Адлучацца, адыходзіць ад каго-, чаго-н. на пэўны час. 2. Разлучацца, расставацца з кім-н. 3. Аддзяліўшыся, станавіцца незалежным. 4. Адмаўляцца ад чаго-н., выракацца чаго-н. 5. Быць аддаленым у часе. 6. Ад отлучати ў 6 знач.
с. 135
Отлучаючий дзеепрым. ад отлучати ў 2 знач.
с. 136
Отлучение гл. отлученье
с. 136
Отлученный гл. отлучоный
с. 136
Отлученый гл. отлучоный
с. 136
Отлученье, отлучение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. отлучити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. отлучити ў 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. отлучити ў 5 знач. 4. Дзеянне па дзеясл. отлучити ў 6 знач. 5. Дзеянне па дзеясл. отлучити ў 7 знач. 6. Дзеянне па дзеясл. отлучити ў 9 знач. 7. Адмаўленне ад чаго-н., вырачэнне. 8. Асвячэнне, пасвячэнне, прызначэнне (Богу). 9. Ачышчэнне, пазбаўленне ўсяго нячыстага, грахоўнага (рытуал у старажытных яўрэяў). 10. Аддаленасць у часе.
с. 136
Отлученьеся наз. 1. Дзеянне па дзеясл. отлучитися ў 4 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. отлучитися ў 5 знач.
с. 137
Отлучиваный дзеепрым. Які пры вылучэнні з агульнай масы (каго-н.) падвяргаўся аддзяленню, адасабленню.
с. 138
Отлучивыися дзеепрым. Які страціў сувязь з кім-, чым-н.
с. 138
Отлучити, отлучыти дзеясл. 1. Адлучыць, аддаліць ад каго-, чаго-н., ізаляваць. // перан. Пазбавіць сувязі з кім-н. Параўн. одлучити ў 1 знач. 2. Аддзяліць, адасобіць; адмежаваць частку каго-, чаго-н. ад цэлага. Параўн. одлучити ў 2 знач. 3. Вылучыць, выбраўшы з агульнай масы каго-, што-н., адасобіць. 4. Прызначыць, вылучыць каго-, што-н. для пэўнай мэты. 5. // перан. Пазбавіць чаго-н., вызваліць ад чаго-н. 6. // перан. Пакінуць без чаго-н. 7. Адлучыць ад царквы, пазбавіць святых таямніц за якую-н. віну. Отлучити отъ церкви — прызнаць чужым царкве, якому-н. веравызнанню; выключыць з рэлігійнай абшчыны. 8. Выдаліць, выгнаць, прымусіць пакінуць якое-н. месца. 9. Аддзяліўшы, захапіць, забраць. 10. Прымусіць адмовіцца ад каго-, чаго-н., вырачыся каго-, чаго-н. 11. Адрозніць, выбраўшы, адзначыць нейкім чынам.
с. 138
Отлучитися, отлучытися дзеясл. зв. 1. Аддаліцца, ад’ехаць, адысці ад каго-н.; расстацца з кім-н. 2. Вылучыўшыся з агульнай масы, аддзяліцца, адасобіцца. // перан. 3. Адлучыцца, пакінуць каго-, што-н. на пэўны тэрмін. 4. Аддзяліўшыся, набыць незалежнасць, суверэнітэт. 5. // перан. Страціць сувязь з кім-, чым-н. 6. Вырачыся каго-н., адмовіцца ад каго-н. 7. Быць пакінутым, адвергнутым. 8. Пазбавіцца чаго-н. 9. Страціць што-н.
с. 140
Отлучоный, отлученный, отлученый дзеепрым. 1. Ад отлучити ў 1 знач. 2. Ад отлучити ў 2 знач. Отлученый отъ персей — адняты ад грудзей (аб дзіцяці, якое маці карміла сваім малаком). 3. Ад отлучити ў 3 знач. 4. Ад отлучити ў 4 знач. 5. Ад отлучити ў 5 знач. 6. Ад отлучити ў 6 знач. 7. Ад отлучити ў 7 знач. Отлучоный отъ церкви — прызнаны чужым царкве, якому-н. веравызнанню; выключаны з рэлігійнай абшчыны. 8. Ад отлучити ў 8 знач. 9. Ад отлучити ў 11 знач. 10. Адмежаваны, адгароджаны. 11. Не дапушчаны да ўдзелу ў чым-н. 12. Выбраны, прызначаны (Богу), асвячоны. 13. Падвергнуты рэлігійнаму абраду ачышчэння.
с. 141
Отлучшийся дзеепрым. Які аддзяліўся ад агульнай масы чаго-н.
с. 143
Отлучыти гл. отлучити
с. 143
Отлучытися гл. отлучитися
с. 143
Отлятати гл. отлетати
с. 143
Отмавяти дзеясл. Адмаўляць.
с. 143
Отмалеванье, отмалиованье наз. Маляванне.
с. 143
Отматати дзеясл. Разбурыць, раскідаць.
с. 143
Отмекчати гл. отмякчати
с. 143
Отмель наз. Водмель.
с. 143
Отмена, вотмена наз. 1. Замена, кампенсацыя. Въ (за, на) отмену (вотмену) — узамен, замест чаго-н. Параўн. одмена ў 1 знач. 2. Перамена, замена аднаго другім. Параўн. одмена ў 2 знач. 3. Перыядычная замена аднаго (адных) кім-, чым-н. іншым пасля заканчэння пэўнага прамежку часу. 4. Змена, паварот да чаго-н. іншага. Параўн. одмена ў 3 знач., отменна. 5. Скананне, скон; канец, сканчэнне. Параўн. одмена ў 5 знач. 6. Знак.
с. 143
Отменене гл. отмененье
с. 146
Отменение гл. отмененье
с. 146
Отмененый, отмененный дзеепрым. 1. Ад отменити ў 1 знач. 2. Ад отменити ў 2 знач. 3. Заменены кім-, чым-н. іншым.
с. 146
Отмененье, отменене, отменение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. отменити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. отменити ў 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. отменити ў 3 знач.
с. 146
Отменивати, отменювати дзеясл. Замяняць чым-н. іншым, другім. Параўн. одменивати.
с. 147
Отменити дзеясл. 1. Змяніць; памяняць. Параўн. одменити ў 1 знач. 2. Адмяніць; скасаваць. Параўн. одменити ў 2 знач. 3. Размяняць. Параўн. одменити ў 3 знач.
с. 147
Отменитися, отменитисе дзеясл. зв. 1. Ад отменити ў 1 знач. 2. Ад отменити ў 2 знач.
с. 148
Отменна наз. Тое, што і отмена ў 4 знач.
с. 149
Отменникъ наз. Здраднік.
с. 149
Отменность наз. 1. Зменлівасць; нядоўгавечнасць. Параўн. одменность. 2. Адметнасць, адрозненне.
с. 149
Отменный прым. 1. Зменлівы, непастаянны; часовы, нядоўгавечны. Параўн. одменный у 1 знач. 2. Адметны, своеасаблівы, характэрны, непаўторны; не падобны на іншых. Параўн. одменный у 2 знач. 3. Зменны, якога можна змяніць, які перыядычна змяняецца.
с. 149
Отменювати гл. отменивати
с. 150
Отменянье, отменяние наз. 1. Дзеянне па дзеясл. отменяти ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. отменяти ў 2 знач.
с. 150
Отменяти, отминяти дзеясл. 1. Мяняць, змяняць. Параўн. одменяти ў 1 знач. 2. Адмяняць; скасоўваць. Параўн. одменяти ў 2 знач.
с. 150
Отменятися дзеясл. зв. 1. Ад отменяти ў 1 знач. 2. Ад отменяти ў 2 знач.
с. 151
Отменяючий дзеепрым. 1. Ад отменяти ў 1 знач. 2. Які вылучае, адрознівае што-н. ад чаго-н.
с. 151
Отменяючийся дзеепрым. ад отменятися ў 1 знач.
с. 151
Отмерати, отмеряти дзеясл. Адмерваць.
с. 151
Отмереный, отмероный дзеепрым. ад отмерити. Параўн. отмерный.
с. 152
Отмеренье наз. Дзеянне па дзеясл. отмерити.
с. 152
Отмерити, отмерыти дзеясл. Адмераць. Параўн. одмерыти.
с. 152
Отмеритися дзеясл., зв. ад отмерити.
с. 152
Отмерный дзеепрым. Тое, што і отмереный.
с. 153
Отмероный гл. отмереный
с. 153
Отмерти дзеясл. Памерці. Параўн. одмерти.
с. 153
Отмертися дзеясл., зв. ад отмерти.
с. 153
Отмерщина, отмерщына наз. Тое, што і отумерщина.
с. 153
Отмерыти гл. отмерити
с. 153
Отмеряти гл. отмерати
с. 153
Отместися дзеясл. зв. Адрасці.
с. 153
Отместникъ наз. Мсцівец.
с. 153
Отметати дзеясл. 1. Адхіляць; не прымаць, не прызнаваць. Параўн. одметати. 2. Выключаць, адкідаць, апускаць. 3. // перан. Адкідаць, выкідаць, вызваляць ад чаго-н. 4. Адганяць, адштурхоўваць, не дапускаць да чаго-н.
с. 153
Отметатися дзеясл. зв. Адмаўляцца, адракацца ад каго-, чаго-н., цурацца каго-, чаго-н. Параўн. отмещатися.
с. 154
Отметающий дзеепрым. ад отметати ў 2 знач.
с. 154
Отмети дзеясл. // перан. Згінуць, прапасці.
с. 154
Отметникъ наз. Адступнік ад веры.
с. 154
Отметнути дзеясл. Адагнаць, адштурхнуць.
с. 155
Отметованье наз. Дзеянне па дзеясл. отметовати ў 1 знач.
с. 155
Отметовати, отметывати дзеясл. 1. Ігнараваць, не прызнаваць, не прымаць, адхіляць. 2. Адганяць, адштурхоўваць.
с. 155
Отметоватися дзеясл., зв. ад отметовати ў 1 знач.
с. 155
Отметывати гл. отметовати
с. 155
Отмещатися дзеясл. зв. Тое, што і отметатися.
с. 155
Отминяти гл. отменяти
с. 155
Отмитка наз. Абраза, знявага.
с. 155
Отмова наз. 1. Адмова, адмаўленне. Параўн. одмова, отмолва. 2. Адказ.
с. 155
Отмовеный дзеепрым. ад отмовити ў 1 знач.
с. 156
Отмовенье наз. Дзеянне па дзеясл. отмовити ў 1 знач.
с. 156
Отмовити дзеясл. 1. Адмовіць, не задаволіць чыёй-н. просьбы, патрабавання. Параўн. одмовити ў 1 знач. 2. Адказаць; сказаць, паведаміць што-н. у адказ. Параўн. одмовити ў 2 знач., отмолвити. 3. Дагаварыць, сказаць усё, выказаць да канца. Параўн. одмовити ў 3 знач.
с. 156
Отмовитися, отмовитьсе дзеясл. зв. Адмовіцца, не згадзіцца рабіць што-н.
с. 157
Отмовление наз. Дзеянне па дзеясл. отмовити ў 1 знач.
с. 157
Отмовленый дзеепрым. ад отмовити ў 1 знач.
с. 157
Отмовляти дзеясл. 1. Адмаўляць, не задавальняць чыёй-н. просьбы, патрабавання. Параўн. одмовляти, отмовяти. 2. Адгаворваць; пераконваць не рабіць чаго-н.; угаворваць адмовіцца ад чаго-н. 3. Адказваць; гаварыць, паведамляць што-н. у адказ. Параўн. отмолвяти. 4. Адмаўляць; абвяргаць што-н.
с. 157
Отмовлятися дзеясл. зв. Адмаўляцца, не згаджацца рабіць што-н., выказваць сваю нязгоду займацца чым-н. Параўн. одмовлятися.
с. 158
Отмовный прым. Які адмаўляецца.
с. 158
Отмовяти дзеясл. Тое, што і отмовляти ў 1 знач. Параўн. одмовяти.
с. 158
Отмовяючий дзеепрым. ад отмовяти.
с. 159
Отмолва наз. Тое, што і отмова ў 1 знач.
с. 159
Отмолвити дзеясл. Тое, што і отмовити ў 2 знач.
с. 159
Отмолвяти дзеясл. Тое, што і отмовляти ў 3 знач.
с. 159
Отмолодети дзеясл. Амаладзіцца. Параўн. одмолодети.
с. 159
Отмолоченый дзеепрым. Змалочаны.
с. 159
Отморозити дзеясл. Адмарозіць.
с. 159
Отмститель наз. Мсцівец.
с. 159
Отмщати дзеясл. Помсціць.
с. 159
Отмщатися дзеясл. зв. Помсціцца.
с. 159
Отмщеватися дзеясл. зв. Помсціць за што-н.
с. 160
Отмщение наз. Помста, адплата.
с. 160
Отмывальня наз. Спецыяльнае памяшканне, дзе мыюцца; лазня. Параўн. одмывальня.
с. 160
Отмывати дзеясл. 1. Адмываць; мыючы, ачышчаць ад чаго-н. 2. // перан. Знімаць, адпускаць (віну, грэх).
с. 160
Отмыканье наз. Дзеянне па дзеясл. отмыкати.
с. 160
Отмыкати дзеясл. Адмыкаць; адчыняць што-н. замкнёнае. Параўн. одмыкати.
с. 160
Отмыкатися дзеясл. зв. 1. Адмыкацца, адчыняцца. 2. // перан. Станавіцца даступным, магчымым для каго-н.
с. 161
Отмыкивати дзеясл. Адмыкаць неаднаразова.
с. 161
Отмылитися дзеясл. зв. Памыліцца.
с. 161
Отмыти дзеясл. // перан. Ачысціць ад чаго-н.; адпусціць, зняць (пра грахі і пад.).
с. 161
Отмытье наз. Адмыванне. Параўн. одмыце.
с. 161
Отмыченье наз. Збіранне пошлін.
с. 161
Отмычоный дзеепрым. За які заплачана пошліна.
с. 161
Отмякчати, отмекчати дзеясл. 1. Размякчаць. 2. // перан. Рабіць больш лагодным, міласэрным.
с. 161
Отнавяти гл. отновяти
с. 161
Отнарадка гл. однорадка
с. 161
Отнеле зл. З таго часу, як. Параўн. отнележе.
с. 161
Отнележе зл. Тое, што і отнеле.
с. 161
Отнесеный дзеепрым. 1. Ад отнести ў 1 знач. 2. Адведзены; дастаўлены ў якое-н. месца.
с. 162
Отнесенье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. отнести ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. отнести ў 2 знач.
с. 162
Отнести дзеясл. 1. Аднесці, занесці куды-н.; вывесці, вынесці адкуль-н. Параўн. однести ў 1 знач. 2. Атрымаць (узнагароду, славу і г.д.). Параўн. однести ў 2 знач. 3. // перан. Зазнаць што-н. непрыемнае, цяжкае; пацярпець ад чаго-н., панесці (кару, пакаранне і г.д.). Отнести корону мученическую — памерці ў пакутах за веру. Параўн. однести ў 3 знач.
с. 162
Отнестися дзеясл. зв. Адвярнуцца, выказваючы сваю непрыязнасць, парваць сувязі, адносіны з кім-н.
с. 163
Отнети гл. отняти
с. 163
Отнетье гл. отнятье
с. 163
Отнимание гл. отниманье
с. 163
Отниманый дзеепрым. ад отнимати ў 3 знач.
с. 163
Отниманье, отнимание наз. 1. Дзеянне па дзеясл. отнимати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. отнимати ў 3 знач.
с. 164
Отнимати дзеясл. 1. Забіраць сілай. 2. Памяншаць колькасць чаго-н. 3. Пазбаўляць права карыстацца чым-н. Параўн. однимати. 4. Пазбаўляць чаго-н.; касаваць, ліквідаваць.
с. 164
Отниматися дзеясл., зв. ад отнимати ў 4 знач.
с. 164
Отнова наз. Абнаўленне.
с. 165
Отновенье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. отновити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. отновити ў 2 знач.
с. 165
Отновиско наз. Аднаўленне, адраджэнне, узнаўленне.
с. 165
Отновити дзеясл. 1. Аднавіць, паправіўшы, адрамантаваўшы, вярнуць да ранейшага стану, выгляду што-н. пашкоджанае, парушанае. 2. // перан. Зрабіць іншым, новым; адрадзіць, ажывіць. Параўн. одновити. 3. Папоўніць што-н., уносячы новае; замяніць устарэлае новым. 4. Узнавіць.
с. 165
Отновитися дзеясл., зв. ад отновити ў 2 знач.
с. 166
Отновление гл. отновленье
с. 166
Отновленый дзеепрым. 1. Ад отновити ў 2 знач. 2. Ад отновити ў 4 знач.
с. 166
Отновленье, отновление наз. Дзеянне па дзеясл. отновити 2 знач.
с. 166
Отновляти, отновлять дзеясл. 1. Аднаўляць, папраўляючы, рамантуючы; вяртаць да ранейшага стану, выгляду што-н. пашкоджанае, парушанае. Параўн. одновляти ў 1 знач., отновяти ў 1 знач. 2. // перан. Рабіць іншым, новым; адраджаць, ажыўляць. Параўн. одновляти ў 2 знач. 3. Узнаўляць. Параўн. отновяти ў 2 знач.
с. 166
Отновлятися дзеясл. зв. 1. Ад отновляти ў 2 знач. 2. Вяртацца да ранейшага стану, выгляду. 3. // перан. Зноў узнікаць у памяці; прыпамінацца.
с. 167
Отновлять гл. отновляти
с. 167
Отновляючийся дзеепрым. ад отновлятися ў 1 знач.
с. 167
Отновяти, отнавяти дзеясл. 1. Тое, што і отновляти ў 1 знач. 2. Тое, што і отновляти ў 3 знач.
с. 167
Отнога наз. Рукаў (ракі), заліў. Параўн. однога ў 1 знач.
с. 168
Отноженье наз. Адхіленне.
с. 168
Относити дзеясл. 1. Несучы, дастаўляць куды-н; заносіць. Параўн. односити ў 1 знач. 2. Захапіўшы сваёй плынню, перамяшчаць што-н. 3. // перан. Атрымліваць (узнагароду, славу і інш.). Параўн. односити ў 3 знач. 4. // перан. Зазнаваць што-н. непрыемнае, цярпець што-н. Параўн. односити ў 4 знач. 5. // перан. Перадаваць што-н. 6. // перан. Даносіць, інфармаваць аб чым-н. Параўн. односити ў 5 знач. 7. // перан. Набываць. Параўн. односити ў 6 знач. 8. // перан. Забіраць назад.
с. 168
Относитися дзеясл., зв. ад относити ў 1 знач.
с. 170
Относячий дзеепрым. 1. Ад относити ў 4 знач. 2. Ад относити ў 7 знач.
с. 170
Отношеный, отношоный дзеепрым. 1. Ад относити ў 1 знач. 2. Ад относити ў 4 знач.
с. 170
Отношенье, отношэнье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. относити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. относити ў 4 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. относити ў 5 знач.
с. 170
Отношивати дзеясл., шматкр. ад относити ў 1 знач.
с. 170
Отношоный гл. отношеный
с. 170
Отношэнье гл. отношенье
с. 170
Отнуду гл. отнюду
с. 170
Отнудь гл. отнюдь
с. 170
Отныне прысл. Ад гэтага часу.
с. 170
Отнюду, отнуду прысл. 1. Адкуль. 2. Ад чаго, па гэтай прычыне.
с. 170
Отнюдь, отнудь, отнюдъ прысл. 1. Ніколі. 2. Зусім, ані, ні ў якім разе. 3. Вельмі, надзвычай.
с. 171
Отняти, отнети дзеясл. 1. Забраць сілай. Параўн. одняти ў 1 знач., отъяти ў 1 знач. 2. Паменшыць колькасць чаго-н. 3. Пазбавіць права карыстацца чым-н. Параўн. одняти ў 2 знач., отъяти ў 2 знач. 4. Адрэзаць, ампутаваць. Параўн. отъяти ў 3 знач. 5. Выратаваць, адстаяць. 6. Вызваліць ад чаго-н. Параўн. отъяти ў 4 знач. 7. Пазбавіць чаго-н.; скасаваць, ліквідаваць. Параўн. одняти ў 3 знач., отъяти ў 5 знач. 8. Зняць, адкінуць. Параўн. отъяти ў 6 знач. 9. Вярнуць назад. 10. Адгаварыць, адцягнуць.
с. 171
Отнятие гл. отнятье
с. 173
Отнятися, отнятисе дзеясл. зв. 1. Ад отняти ў 2 знач. 2. Ад отняти ў 3 знач. 3. Ад отняти ў 5 знач. 4. Ад отняти ў 6 знач. 5. Ад отняти ў 7 знач. 6. Працівіцца.
с. 173
Отнятый дзеепрым. 1. Ад отняти ў 1 знач. 2. Ад отняти ў 3 знач. 3. Ад отняти ў 4 знач. 4. Ад отняти ў 5 знач. 5. Ад отняти ў 6 знач. 6. Ад отняти ў 7 знач. 7. Ад отняти ў 8 знач.
с. 173
Отнятье, отнетье, отнятие наз. 1. Дзеянне па дзеясл. отняти ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. отняти ў 3 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. отняти ў 4 знач. 4. Дзеянне па дзеясл. отняти ў 6 знач. 5. Дзеянне па дзеясл. отняти ў 7 знач. 6. Дзеянне па дзеясл. отняти ў 9 знач.
с. 174
Ото I часц. Вось.
с. 175
Отобраный дзеепрым. 1. Ад отобрати ў 2 знач. 2. Ад отобрати ў 6 знач.
с. 175
Отобранье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. отобрати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. отобрати ў 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. отобрати ў 6 знач.
с. 176
Отобрати дзеясл. 1. Забраць сілай, адабраць. Параўн. одобрати ў 1 знач. 2. Пазбавіць права карыстацца чым-н. Параўн. одебрати ў 1 знач.; одобрати ў 2 знач. 3. Выбраць з агульнай масы. Параўн. отбрати ў 1 знач. 4. Выратаваць, адстаяць. 5. Вярнуць назад. 6. Атрымаць; спагнаць. Параўн. одебрати ў 2 знач., одобрати ў 3 знач., отбрати ў 2 знач. 7. Пазбавіць чаго-н., ліквідаваць.
с. 176
Отовратити гл. отвратити
с. 177
Отовреный дзеепрым. ад отоврети.
с. 177
Отоврети дзеясл. Адкрыць, адчыніць; расплюшчыць.
с. 177
Отовретися дзеясл., зв. ад отоврети.
с. 177
Отоврятися дзеясл. зв. Адчыняцца.
с. 177
Отовселя прысл. Тое, што і отвселе.
с. 177
Отовсюль прысл. Тое, што і отвсюль.
с. 177
Отогнавший дзеепрым. ад отогнати ў 2 знач.
с. 177
Отогнание гл. отогнанье
с. 177
Отогнаный дзеепрым. 1. Ад отогнати ў 2 знач. 2. Ад отогнати ў 4 знач.
с. 177
Отогнанье, отогнание наз. Дзеянне па дзеясл. отогнати ў 2 знач.
с. 178
Отогнати,, оттогнати дзеясл. 1. Адагнаць, прымусіць адысці. Параўн. одогнати ў 1 знач., отгнати. 2. Прагнаць. Параўн. одогнати ў 2 знач., отегнати. 3. Загнаць куды-н. Параўн. одогнати ў 3 знач. 4. Аддзяліць, праводзячы баразну.
с. 178
Отогненье наз. Адгінанне.
с. 179
Отодвинути дзеясл. Адсунуць, адхіліць.
с. 179
Отодраный дзеепрым. ад отодрати.
с. 179
Отодрати, оттодрати дзеясл. Ададраць, адарваць. Параўн. ододрати.
с. 179
Отодхнение наз. Адпачынак. Параўн. ододхненье.
с. 179
Отодхнути дзеясл. Тое, што і отдохнути. Параўн. ододхнути.
с. 179
Отожъ, отоже часц. Вось.
с. 180
Отозва наз. Адозва, апеляцыя. Параўн. отозовъ.
с. 180
Отозваный дзеепрым. Адкліканы.
с. 180
Отозванье наз. Дзеянне па дзеясл. отозвати ў 3 знач.
с. 180
Отозваньеся наз. Дзеянне па дзеясл. отозватися ў 2 знач.
с. 180
Отозвати дзеясл. 1. Адклікаць. 2. Адмовіцца ад абвінавачвання. 3. Падаць апеляцыю ў вышэйшую інстанцыю.
с. 181
Отозватися, отозватисе дзеясл. зв. 1. Адгукнуцца, адазвацца. Параўн. одезватися, одозватися ў 1 знач., отзватися ў 1 знач. 2. Заявіць прэтэнзію на што-н. 3. Выразіць згоду на што-н. (выканаць пэўнае дзеянне, з’явіцца ў суд і інш.) Параўн. одозватися ў 2 знач. 4. Падаць апеляцыю ў вышэйшую інстанцыю. Параўн. одозватися ў 3 знач., отзватися ў 2 знач.
с. 181
Отозовъ наз. Тое, што і отозва.
с. 182
Отойманый гл. отъиманый
с. 182
Отоймати гл. отыймати
с. 182
Отоймовати гл. отыймовати
с. 182
Отойти, оттойти дзеясл. 1. Пакінуць ранейшае месца; ідучы, аддаліцца ад каго-, чаго-н. Параўн. одойти ў 1 знач., одыйти ў 1 знач., отыйти ў 1 знач. 2. Пайсці, адправіцца куды-н. Параўн. одейти, одойти ў 2 знач., одыйти ў 2 знач., отыйти ў 2 знач. 3. Пакінуць свае ранейшыя пазіцыі; адступіць. Параўн. одойти ў 3 знач., одыйти ў 3 знач., отыйти ў 3 знач. 4. Перайсці ва ўласнасць каму-н. Параўн. одойти ў 4 знач., одыйти ў 4 знач., отыйти ў 4 знач. 5. Перастаць дамагацца чаго-н. 6. Перастаць падпарадкоўвацца каму-н. Параўн. отыйти ў 5 знач. 7. Знікнуць, адступіць. Параўн. одыйти ў 5 знач., отыйти ў 6 знач. 8. Памерці. Параўн. отыйти ў 7 знач. Отойти отъ розуму — звар’яцець, з’ехаць з глузду.
с. 182
Отойтье наз. Адыход, знікненне.
с. 184
Отока наз. Затока.
с. 184
Отокъ наз. 1. Востраў. 2. Край, краіна.
с. 184
Отоли зл. Тое, што і атоли.
с. 184
Отолстети дзеясл. Агрубець.
с. 184
Отолченый дзеепрым. Патоўчаны.
с. 184
Отольце прысл. Адтуль.
с. 184
Отоманчикъ наз. Асман (старая назва турка).
с. 184
Отоманьский прым. Асманскі.
с. 184
Отомкненье наз. Дзеянне па дзеясл. отомкнути.
с. 184
Отомкнути, оттомкнути дзеясл. Адамкнуць, адчыніць. Параўн. одомкнути.
с. 184
Отомста наз. Помста.
с. 185
Отомститель наз. Мсцівец.
с. 185
Отомщение наз. Помста.
с. 185
Отопретися дзеясл. зв. Адмовіцца.
с. 185
Отопхати дзеясл. Адаслаць.
с. 185
Отопхненый дзеепрым. 1. Ад отопхнути ў 1 знач. 2. Ад отопхнути ў 2 знач.
с. 185
Отопхненье наз. Дзеянне па дзеясл. отопхнути ў 1 знач.
с. 185
Отопхнути дзеясл. 1. Адапхнуць; піхнуўшы, аддаліць. Параўн. одопхнути ў 1 знач. 2. // перан. Адкінуць; не прыняць. Параўн. одопхнути ў 2 знач.
с. 185
Отопхнутися дзеясл., зв. ад отопхнути ў 1 знач.
с. 186
Оторванецъ наз. Адшчапенец. Параўн. одорванецъ.
с. 186
Оторвание гл. оторванье
с. 186
Оторваный дзеепрым. 1. Ад оторвати ў 1 знач. 2. Ад оторвати ў 5 знач.
с. 186
Оторванье, оторвание наз. 1. Дзеянне па дзеясл. оторвати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. оторвати ў 4 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. оторвати ў 5 знач.
с. 186
Оторваньеся наз. Дзеянне па дзеясл. оторватися ў 2 знач.
с. 186
Оторвати дзеясл. 1. Рыўком, пацягнуўшы, аддзяліць (частку ад цэлага, што-н. прымацаванае). Параўн. одервати ў 1 знач., одорвати ў 1 знач. 2. Адарваць (частку цела снарадам). 3. // перан. Разлучыць сілай. Параўн. одорвати ў 2 знач. 4. // перан. Пазбавіць сувязі з кім-, чым-н. Параўн. одорвати ў 3 знач. 5. Адабраць з дапамогай ваеннай сілы (тэрыторыю). Параўн. одервати ў 2 знач.
с. 187
Оторватися дзеясл. зв. 1. Ад оторвати ў 1 знач. 2. Ад оторвати ў 4 знач. Параўн. отрватися. 3. Ад оторвати ў 5 знач.
с. 187
Отоса наз. Тое, што і атоса.
с. 188
Отосланый дзеепрым. 1. Ад отослати ў 1 знач. 2. Ад отослати ў 2 знач. 3. Ад отослати ў 3 знач. 4. Ад отослати ў 4 знач.
с. 188
Отосланье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. отослати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. отослати ў 2 знач.
с. 188
Отослати дзеясл. 1. Адправіць, паслаць што-н. каму-н. Параўн. одеслати ў 1 знач., одослати ў 1 знач., одслати, отслати ў 1 знач. 2. Адправіць назад, вярнуць. Параўн. одеслати ў 2 знач., одослати ў 2 знач. 3. Выслаць каго-н. з якой-н. мэтай, па якой-н. прычыне. Параўн. одослати ў 3 знач. 4. Аддаліць. Параўн. одослати ў 4 знач., отслати ў 2 знач. 5. Указаць, дзе можна знайсці падрабязную даведку.
с. 189
Отослатися дзеясл., зв. ад отослати ў 3 знач.
с. 190
Отострованье, отостреванье наз. Завострыванне.
с. 190
Отострыти дзеясл. Завастрыць.
с. 190
Отосувати дзеясл. Ацаніць; падлічыць.
с. 190
Ототнути дзеясл. Адцяць.
с. 190
Ототхнути дзеясл. Адпачыць.
с. 190
Оточати дзеясл. Акружаць.
с. 190
Оточеный гл. оточоный
с. 190
Оточивати дзеясл. Акружаць.
с. 191
Оточина наз. Плеўка, абалонка ў арганізме.
с. 191
Оточити, оточыти дзеясл. 1. Размясціцца вакол чаго-н. 2. Аказацца размешчаным вакол чаго-н. 3. Абвесці, абнесці чым-н.; размясціць што-н. вакол чаго-н. 4. Узяць у кальцо, пазбавіўшы магчымасці выхаду, адступлення; асадзіць.
с. 191
Оточитися дзеясл., зв. ад оточити ў 1 знач.
с. 191
Оточный прым. ад отокъ у 2 знач.
с. 191
Оточовати дзеясл. Размяшчацца вакол чаго-н.
с. 191
Оточоный, оточеный дзеепрым. 1. Ад оточити ў 1 знач. 2. Ад оточити ў 2 знач. 3. Ад оточити ў 3 знач.
с. 191
Оточыти гл. оточити
с. 192
Оточь наз. Ацёк.
с. 192
Отошлый дзеепрым. Які адышоў.
с. 192
Отпадати дзеясл. 1. Аддзяліўшыся, адарваўшыся ад чаго-н., адвальвацца. Параўн. одпадати ў 1 знач. 2. Пазбаўляцца ад чаго-н., траціць што-н. Параўн. одпадати ў 2 знач. 3. Адступацца, адхіляцца ад каго-, чаго-н.; здраджваць чаму-н. 4. Слабець.
с. 192
Отпадаючий дзеепрым. ад отпадати ў 3 знач.
с. 193
Отпаденье, отпадение наз. 1. Адпадзенне. 2. Адлучэнне.
с. 193
Отпадовати гл. отпадывати
с. 193
Отпадший дзеепрым. Які адступіўся ад чаго-н.
с. 193
Отпадывати, отпадовати дзеясл. 1. Адвальвацца.2. Пазбаўляцца ад чаго-н., траціць што-н. Параўн. одпадывати.3. Адступацца, адхіляцца ад чаго-н. 4. Слабець. 5. Зноў упадаць (у хваробу).
с. 193
Отпалый дзеепрым. 1. Ад отпасти ў 1 знач. 2. Ад отпасти ў 4 знач. 3. Ад отпасти ў 5 знач. 4. У знач. наз. Той, хто адступіўся ад чаго-н., здрадзіў чаму- н.
с. 193
Отпартье наз. Адпор.
с. 194
Отпасти дзеясл. 1. Аддзяліўшыся, адарвацца ад чаго-н., адваліцца, адпасці. Параўн. одпасти ў 1 знач. 2. Выпасці, вываліцца; упасці. 3. Аддзяліцца,стаць самастойным. 4. Пазбавіцца каго-, чаго-н. Параўн. одпасти ў 2 знач. 5. Адступіцца, адмовіцца ад чаго-н.; здрадзіць. 6. Хутка знікнуць, прайсці.
с. 194
Отпахати дзеясл. Адпрацаваць; разлічыцца за даўгі, атрыманыя грошы і пад. сваёй працай; адрабіць.
с. 195
Отпевающий дзеепрым. у знач. наз. Той, хто адпраўляе набажэнства.
с. 195
Отпевший дзеепрым. ад отпети.
с. 195
Отперати гл. отпирати
с. 195
Отпереди прысл. Паперадзе.
с. 195
Отперезати дзеясл. Адперазаць.
с. 195
Отперети, отперти дзеясл. 1. Даць адпор, адбіць, адагнаць, сілай або пагрозай прымусіць адысці ад каго-, чаго-н. Параўн. отпрети. 2. Даслаць.
с. 195
Отпертися дзеясл. зв. Адмовіцца; адперціся, адрачыся.
с. 196
Отпертый дзееирым. ад отперти ў 1 знач.
с. 196
Отпертье наз. Адпор, супраціўленне.
с. 196
Отпети дзеясл. Спець, прапець; адслужыць, выканаць богаслужэнне.
с. 196
Отпечатати дзеясл. Адкрыць; распячатаць.
с. 196
Отпечатовати дзеясл. Адкрываць; распячатваць.
с. 196
Отпивати дзеясл. Выпіваць за кошт будучай аплаты.
с. 197
Отпирати, отперати дзеясл. 1. Адчыняць. 2. Пярэчыць; выказваць нязгоду з кім-, чым-н.; прыводзіць доказ супраць чаго-н. 3. Даваць адпор, супраціўляцца; адбіваць, адганяць сілай або пагрозай.
с. 197
Отпиратися дзеясл., зв. ад отпирати ў 3 знач.
с. 198
Отписаный дзеепрым. ад отписати ў 2 знач.
с. 198
Отписати дзеясл. 1. Даць пісьмовы адказ на запытанне, пісьмо і пад.; паведаміць аб чым-н. пісьмова. Параўн. одписати ў 1 знач. 2. Перадаць у спадчыну па завяшчанні, апісаць; перадаць ва ўладанне або распараджэнне, замацоўваючы гэта пісьмовым дакументам. Параўн. одписати ў 2 знач.
с. 198
Отписный прым. Які перададзены ў спадчыну і замацаваны пісьмовым дакументам. Параўн. одписный.
с. 199
Отписованье наз. Дзеянне па дзеясл. отписовати ў 1 знач.
с. 199
Отписовати, отписывати дзеясл. 1. Даваць пісьмовы адказ на запытанне, пісьмо і пад.; паведамляць аб чым-н. пісьмова. 2. Перадаваць у спадчыну па завяшчанні, апісваць; перадаваць ва ўладанне або распараджэнне, замацоўваючы гэта пісьмовым дакументам. Параўн. одписовати.
с. 199
Отписъ наз. Пісьмовае сведчанне; доказ; распіска. Параўн. одписъ.
с. 200
Отписывати гл. отписовати
с. 200
Отписыватися дзеясл., зв. ад отписывати ў 1 знач.
с. 200
Отпити дзеясл. Выпіць за кошт доўгу.
с. 200
Отпихати дзеясл. 1. Адсоўваць, аддаляць штуршком; адціскаць, прымушаць адступаць. 2. Перашкаджаць; затрымліваць. 3. // перан. Адхіляць; не дапускаць да чаго-н. Параўн. отпыхати.
с. 200
Отпихатися дзеясл., зв. ад отпихати ў 1 знач.
с. 201
Отплакати дзеясл. Плачучы, выказаць свой душэўны боль.
с. 201
Отплата наз. 1. Адплата; разлік, плата. 2. Аддзяка за клопат, дбанне і інш. Параўн. одплата.
с. 201
Отплатити дзеясл. 1. Аддзячыць; узнагародзіць за што-н. 2. Аддаць грошы за што-н., у замен чаго-н.
с. 201
Отплатитисе дзеясл. зв. // перан. Панесці якое-н. пакаранне за свае ўчынкі, дзеянні.
с. 201
Отплачовати дзеясл. Аддзячваць, узнагароджваць за што-н.
с. 202
Отплыти, отплынути дзеясл. 1. Адплысці, плывучы, аддаліцца на нейкую адлегласць ад чаго-н. 2. // перан. Прайсці, пратэрмінавацца.
с. 202
Отповедание гл. отповеданье
с. 202
Отповеданый дзеепрым. ад отповедати ў 1 знач.
с. 202
Отповеданье, отповедание наз. Адказ.
с. 202
Отповедати, отповедать дзеясл. 1. Адказваць, заяўляць, паведамляць што-н. у адказ на зварот ці запытанне. Параўн. одповедати, отповидати, отповядати. 2. Выступаць у судзе ў якасці адказчыка. Отповедати на горъло гл. горло; отповедати на здоровье гл. здоровье; отповедати у права — быць прыцягнутым да суда.
с. 202
Отповедатися дзеясл. зв. 1. Ад отповедати ў 1 знач. 2. Ад отповедати ў 2 знач.
с. 203
Отповедать гл. отповедати
с. 203
Отповедаючий дзеепрым. ад отповедати ў 1 знач.
с. 203
Отповеденье, отповедение наз. Дзеянне па дзеясл. одповедети ў 1 знач.
с. 203
Отповедети гл. отповедити
с. 204
Отповедетися гл. отповедитися
с. 204
Отповедити, отповедети дзеясл. 1. Адказаць, заявіць, паведаміць што-н. у адказ на зварот ці запытанне. Параўн. одповедити, отповидети. 2. Выступіць у судзе ў якасці адказчыка.
с. 204
Отповедитися, отповедетися дзеясл., зв. ад отповедити ў 1 знач.
с. 204
Отповедникъ наз. 1. Адказчык, асоба, якой прад’яўлены судовы іск. Параўн. одповедникъ. 2. Пасланец.
с. 204
Отповедный прым. ад отповедь ў 1 знач.
с. 205
Отповедовати дзеясл. Паведамляць, расказваць.
с. 205
Отповедь наз. 1. Адказ, тлумачэнне; выкліканыя пытаннем або зваротам словы, выказаныя вусна або пісьмова. Параўн. одповедь у 1 знач., отповесть, отповидь. 2. Водпаведзь, адпор; абраза. Параўн. одповедь у 2 знач.
с. 205
Отповесть наз. Тое, што і отповедь у 1 знач.
с. 206
Отповидати дзеясл. Тое, што і отповедати ў 1 знач.
с. 206
Отповидети дзеясл. Тое, што і отповедити ў 1 знач.
с. 206
Отповидь наз. Тое, што і отповедь у 1 знач.
с. 206
Отповядати дзеясл. Тое, што і отповедати ў 1 знач.
с. 206
Отпоесати гл. отпоясати
с. 206
Отпоити дзеясл. Адпусціць спіртныя напіткі замест платы.
с. 206
Отпокутовати дзеясл. Адпакутаваць.
с. 206
Отползати дзеясл. Спаўзаць; адштурхоўвацца.
с. 206
Отпорность наз. Тое, што і отпоръ у 2 знач.
с. 206
Отпорный прым. 1. Ад отпоръ у 1 знач. Отпорная сторона гл. сторона. 2. Ад отпоръ у 2 знач.
с. 206
Отпоровый прым. ад отпоръ у 1 знач. Отпоровая сторона гл. сторона.
с. 207
Отпорца наз. Праціўнік; той, хто аказвае супраціўленне.
с. 207
Отпоръ наз. 1. Адказ, водпаведзь. Параўн. одпоръ у 1 знач. 2. Супраціўленне; адбіццё нападу. Отпоръ давати гл. давати; отпоръ дати гл. дати. Параўн. одпоръ у 2 знач., отпорность. 3. Адказчык (у судзе).
с. 207
Отпочивадло наз. Падлакотнік.
с. 208
Отпочиванье, отпочивание, отпочыванье наз. 1. Адпачынак; аддуха, перадышка. 2. Часовае затрыманне, спыненне дзе-н. 3. Смерць як вечны спакой. Векуистое отпочиванье — смерць; вечное отпочиванье — тое, што і векуистое отпочиванье.
с. 208
Отпочивати, отпочывати дзеясл. 1. Адпачываць. // перан. Пакрываць, ахінаць суцэльнай заслонай. 2. Затрымлівацца, спыняцца, заставацца на пэўны час дзе-н. Параўн. одпочивати ў 1 знач. 3. Спачываць; быць пахаваным. Параўн. одпочивати ў 2 знач.
с. 208
Отпочиваючий дзеепрым. 1. Ад отпочивати ў 1 знач. 2. Ад отпочивати ў 3 знач.
с. 209
Отпочивающий дзеепрым. ад отпочивати ў 3 знач.
с. 209
Отпочивокъ, отпочывокъ наз. Тое, што і отпочинокъ.
с. 209
Отпочиненье, отпочинение, отпочыненье наз. Дзеянне па дзеясл. отпочинути. Вечное отпочиненье — смерць.
с. 209
Отпочинокъ наз. Адпачынак. Параўн. одпочинокъ у 1 знач., отпочивокъ.
с. 210
Отпочинути, отпочынути дзеясл. Тое, што і отпочити.
с. 210
Отпочинутие наз. Адпачынак.
с. 211
Отпочити, отпочыти дзеясл. Адпачыць. Параўн. одпочинути ў 1 знач., одпочити ў 1 знач., опочити ў 1 знач., отпочинути, отпочнути.
с. 211
Отпочненье наз. Дзеянне па дзеясл. отпочнути. Вечное отпочненье — смерць. Параўн. одпочненье.
с. 211
Отпочнути дзеясл. Тое, што і отпочити.
с. 212
Отпочыванье гл. отпочиванье
с. 212
Отпочывати гл. отпочивати
с. 212
Отпочывокъ гл. отпочивокъ
с. 212
Отпочыненье гл. отпочиненье
с. 212
Отпочынути гл. отпочинути
с. 212
Отпочыти гл. отпочити
с. 212
Отпоясаный дзеепрым. ад отпоясати.
с. 212
Отпоясати, отпоесати дзеясл. Адвязаць; зняць.
с. 212
Отправа наз. 1. Выкананне судовай пастановы, спагнанне грошай, маёмасці. Уделати (делати) отправу — выканаць выконваць) судовую пастанову; учинити (вчинити, вчынити, учынити, чинити, чынити) отправу — тое, што і уделати (делати) отправу. Параўн. одправа ў 1 знач. 2. Грашовая сума, спагнаная ў выніку выканання судовай пастановы. 3. Адбыванне (набажэнства). 4. Адбыццё, адпраўка. Параўн. одправа ў 2 знач.
с. 212
Отправажати гл. отпроважати
с. 213
Отправати гл. отправяти
с. 213
Отправеный дзеепрым. 1. Ад отправити ў 1 знач. 2. Ад отправити ў 4 знач. 3. Ад отправити ў 6 знач.
с. 213
Отправенье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. отправити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. отправити ў 5 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. отправити ў 6 знач.
с. 214
Отправити, отправить дзеясл. 1. Накіраваць, адаслаць каго-н. куды-н. Параўн. одправити ў 1 знач. 2. Пазбавіцца ад прысутнасці каго-н.; адпусціць. Параўн. одправити ў 2 знач. 3. Паслаць (карэспандэнцыю, пасылку і інш.). Параўн. одправити ў 3 знач. 4. Выканаць судовую пастанову, спагнаць грошы, маёмасць. 5. Ажыццявіць, здзейсніць што-н. Параўн. одправити ў 4 знач. 6. Адбыць, адслужыць (набажэнства, пахавальны абрад і інш.). Параўн. одправити ў 5 знач. 7. Аправіць. Отправити веномъ (пенезьми) — даць пасаг.
с. 214
Отправитися, отправитисе дзеясл. зв. 1. Ад отправити ў 1 знач. 2. Ад отправити ў 5 знач. 3. Ад отправити ў 6 знач.
с. 216
Отправить гл. отправити
с. 216
Отправление гл. отправленье
с. 216
Отправленый, отправленный дзеепрым. 1. Ад отправити ў 1 знач. 2. Ад отправити ў 4 знач. 3. Ад отправити ў 5 знач.
с. 216
Отправленье, отправление наз. 1. Дзеянне па дзеясл. отправити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. отправити ў 6 знач.
с. 217
Отправляти дзеясл. 1. Пасылаць (карэспандэнцыю, пасылку і інш.). 2. Выконваць судовую пастанову, спаганяць грошы, маёмасць. 3. Ажыццяўляць, здзяйсняць што-н. 4.Адбываць, адслужваць (набажэнства, пахавальны абрад і інш.). Параўн. одправляти. Отправляти веномъ — даваць пасаг.
с. 217
Отправный прым. Тое, што і оправный у 1 знач.
с. 217
Отправованый дзеепрым. 1. Ад отправовати ў 1 знач. 2 .Ад отправовати ў 2 знач. 3. Ад отправовати ў 4 знач. 4. Ад отправовати ў 5 знач. 5. Ад отправовати ў 6 знач.
с. 217
Отправованье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. отправовати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. отправовати ў 4 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. отправовати ў 5 знач. 4. Дзеянне па дзеясл. отправовати ў 6 знач.
с. 218
Отправованьеся наз. Дзеянне па дзеясл. отправоватися ў 1 знач.
с. 219
Отправовати, отправывати дзеясл. 1. Накіроўваць, адсылаць каго-н. куды-н. Параўн. одправовати ў 1 знач. 2. Пазбаўляцца ад прысутнасці каго-н.; адпускаць. 3. Пасылаць (карэспандэнцыю, пасылку і інш.). 4. Выконваць судовую пастанову; спаганяць грошы, маёмасць. 5. Ажыццяўляць, здзяйсняць што-н. Параўн. одправовати ў 2 знач. 6. Адбываць, адслужваць (набажэнства, пахавальны абрад і інш.). Параўн. одправовати ў 3 знач.
с. 219
Отправоватися, отправоватисе дзеясл. зв. 1. Ад отправовати ў 5 знач. 2. Ад отправовати ў 6 знач.
с. 220
Отправодити гл. отпровадити
с. 221
Отправуючий, отправуючый дзеепрым. 1. Ад отправовати ў 1 знач. 2. Ад отправовати ў 5 знач. 3. Ад отправовати ў 6 знач.
с. 221
Отправуючыйся дзеепрым. ад отправоватися ў 1 знач.
с. 221
Отправчий, отправчый прым. Листъ отправчий (отправчый) гл. листъ.
с. 221
Отправчое наз. Плата судоваму выканаўцу. Параўн. отправчоное
с. 221
Отправчоное наз. Тое, што і отправчое.
с. 222
Отправчый гл. отправчий
с. 222
Отправывати гл. отправовати
с. 222
Отправяти, отправати дзеясл. Адбываць, адслужваць (набажэнства, пахавальны рытуал і інш.).
с. 222
Отпрение наз. Дзеянне па дзеясл. отпрети.
с. 222
Отпрети дзеясл. Тое, што і отперети ў 1 знач.
с. 222
Отпретися дзеясл., зв. ад отпрети.
с. 222
Отприсеганьесе наз. Дзеянне па дзеясл. отприсягатися.
с. 222
Отприсегати, отпрысегати дзеясл. Адмаўляцца ад прысягі.
с. 222
Отприсегнути гл. отприсягнути
с. 222
Отприсегнутися гл. отприсягнутися
с. 222
Отприсеженье гл. отприсяженье
с. 222
Отприсягатися, отпрысегатися дзеясл., зв. ад отприсегати. Параўн. отприсягиватися.
с. 222
Отприсягиватися дзеясл. Тое, што і отприсягатися.
с. 222
Отприсягнути, отприсегнути дзеясл. Адмовіцца ад чаго-н. пад прысягай. Параўн. отприсячь.
с. 223
Отприсягнутися, отприсегнутися, отпрысегнутися, отпрысягнутися дзеясл., зв. ад отприсягнути. Параўн. одпрысегнутися.
с. 223
Отприсяженье, отприсеженье, отприсяжэнье, отпрысеженье, отпрысяженье наз. Дзеянне па дзеясл. отприсягнути.
с. 223
Отприсячь дзеясл. Тое, што і отприсягнути.
с. 223
Отприсячься дзеясл., зв. ад отприсячь.
с. 224
Отприяти дзеясл. Аддзякаваць.
с. 224
Отпровадити, отправодити, отпровадзити дзеясл. 1. Правесці, адправіць каго-н. 2. Даставіць каго-, што-н. куды-н. Параўн. одпровадити.
с. 224
Отпроважати, отправажати, отпровожати дзеясл. Праводзіць.
с. 224
Отпроваженый, отпроважоный дзеепрым. 1. Ад отпровадити ў 1 знач. 2. Ад отпровадити ў 2 знач.
с. 225
Отпроваженье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. отпровадити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. отпровадити ў 2 знач.
с. 225
Отпроваживати дзеясл. Накіроўваць, пасылаць.
с. 225
Отпроважоный гл. отпроваженый
с. 225
Отпровожати гл. отпроважати
с. 225
Отпросити дзеясл. Просьбамі дабіцца вызвалення ад чаго-н.
с. 225
Отпрошивати дзеясл. Звяртацца з просьбай да каго-н.
с. 225
Отпрошоный дзеепрым. ад отпросити.
с. 225
Отпрысегати гл. отприсегати
с. 225
Отпрысегатися гл. отприсягатися
с. 225
Отпрысегнутися гл. отприсягнутися
с. 225
Отпрысеженье гл. отприсяженье
с. 225
Отпрысягнутися гл. отприсягнутися
с. 225
Отпрысяженье гл. отприсяженье
с. 225
Отпудити дзеясл. Адпудзіць, адагнаць.
с. 226
Отпужати дзеясл. Адпужваць.
с. 226
Отпуженый, отпужоный дзеепрым. ад отпудити.
с. 226
Отпуженье наз. Дзеянне па дзеясл. отпудити.
с. 226
Отпужоный гл. отпуженый
с. 226
Отпусканый дзеепрым. ад отпускати ў 2 знач.
с. 226
Отпускати дзеясл. 1. Дазваляць каму-н. пайсці, адлучацца; адпускаць. Параўн. отпущати ў 1 знач. 2. Дараваць (віну, грэх і пад.). Параўн. одпускати ў 1 знач., отпущати ў 2 знач. 3. Даваць каму-н. свабоду, вызваляць. Параўн. отпусковати, отпущати ў 3 знач. 4. Выдаваць пэўную колькасць чаго-н. Параўн. отпущати ў 4 знач. 5. Дарыць, аддаваць бязвыплатна. Параўн. одпускати ў 2 знач. 6. Развітвацца.
с. 226
Отпускатися дзеясл., зв. ад отпускати ў 2 знач.
с. 227
Отпусковати дзеясл. Тое, што і отпускати ў 3 знач.
с. 227
Отпускъ наз. 1. Адпушчэнне, дазвол каму-н. пайсці, адлучыцца. 2. Дараванне, памілаванне.
с. 227
Отпуститель наз. Той, хто аказвае паблажку, даруе.
с. 228
Отпустити дзеясл. 1. Дазволіць каму-н. пайсці, адлучыцца; адпусціць, даць мажлівасць пайсці на новую працу і пад. Параўн. одпустити ў 1 знач. 2. Дараваць (віну, грэх, доўг і пад.), вызваліць ад чаго-н. Параўн. одпустити ў 2 знач. 3. Даць каму-н. свабоду, вызваліць. Параўн. одпустити ў 3 знач. 4. Выдаць пэўную колькасць чаго-н.; прадаць. 5. Падарыць, аддаць бязвыплатна. 6. Адказацца, адчурацца. 7. Назначыць, вызначыць (пэўны тэрмін). 8. Даць доступ да чаго-н.
с. 228
Отпуститися дзеясл., зв. ад отпустити ў 2 знач.
с. 230
Отпустный прым. Даравальны.
с. 230
Отпустъ наз. 1. Дараванне (віны, граху і пад.). Параўн. одпустъ у 1 знач. 2. Касцельная ўрачыстасць, у час якой адпускаецца грэх. Параўн. одпустъ у 2 знач. 3. Выключэнне, палёгка. 4. Радасць, асалода.
с. 230
Отпушчати гл. отпущати
с. 231
Отпушчоный гл. отпущеный
с. 231
Отпущалный прым. Звязаны з вызваленнем ад чаго-н.
с. 231
Отпущаный дзеепрым. ад отпущати ў 2 знач.
с. 231
Отпущанье наз. Дзеянне па дзеясл. отпущати ў 2 знач.
с. 231
Отпущати, отпушчати дзеясл. 1. Тое, што отпускати ў 1 знач. 2. Тое, што і отпускати ў 2 знач. 3. Тое, што і отпускати ў 3 знач. 4. Тое, што і отпускати ў 4 знач. 5.Траціць, губляць, пазбаўляцца чаго-н. (права, надзеі і г.д.).
с. 231
Отпущатися дзеясл., зв. ад отпущати ў 2 знач.
с. 232
Отпущаючий, отпущаючый дзеепрым. 1. Ад отпушати ў 2 знач. 2. Ад отпущати ў 3 знач.
с. 232
Отпущающий дзеепрым. ад отпущати ў 2 знач.
с. 232
Отпущение гл. отпущенье
с. 232
Отпущеный, отпушчоный, отпущоный дзеепрым. 1. Ад отпустити ў 1 знач. 2. Ад отпустити ў 2 знач. 3. Ад отпустити ў 3 знач. 4. Ад отпустити ў 4 знач. 5. Ад отпустити ў 7 знач. 6. Адпушчаны, вызвалены, збавёны ад чаго-н.
с. 232
Отпущенье, отпущение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. отпустити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. отпустити ў 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. отпустити ў 4 знач. 4. Дзеянне па дзеясл. отпустити ў 7 знач.
с. 233
Отпущоная наз. Жонка, ад якой адмовіўся муж, развядзёнка (у старажытных яўрэяў).
с. 234
Отпущоный гл. отпущеный
с. 234
Отпхнути дзеясл. Адапхнуць.
с. 234
Отпыханый дзеепрым. ад отпыхати.
с. 234
Отпыхати дзеясл. Тое, што і отпихати ў 3 знач.
с. 234
Отработина гл. отроботина
с. 234
Отрава наз. 1. Атрута. 2. Страва, яда.
с. 234
Отравение наз. Атручванне.
с. 234
Отравный прым. Атрутны.
с. 234
Отрада наз. Уцеха, радасць.
с. 234
Отраджовати, отражовати дзеясл. 1. Адгаворваць ад чаго-н. 2. Падрыхтоўваць.
с. 235
Отрадити дзеясл. 1. Адраіць, адгаварыць. Параўн. одрадити. 2. Падрыхтаваць.
с. 235
Отрадней прысл., выш. ст. ад отрадно.
с. 235
Отрадно прысл. Уцешна; радасна.
с. 235
Отражати дзеясл. 1. Адгаворваць ад чаго-н. 2. Адбіваць; адкідаць. Параўн. одражати.
с. 235
Отраждатися дзеясл. зв. Тое, што і отрожатися.
с. 235
Отраженый дзеепрым. Адсечаны.
с. 235
Отражовати гл. отраджовати
с. 235
Отразити дзеясл. Адбіць; адкінуць.
с. 236
Отразитисе дзеясл., зв. ад отразити.
с. 236
Отразу прысл. Адразу, за адзін раз.
с. 236
Отрасати дзеясл. Атрасаць.
с. 236
Отрасль, отросль наз. 1. Адростак; частка чаго-н., якая адыходзіць убок; адгалінаванне. 2. Патомак, нашчадак.
с. 236
Отраснутисе гл. отреснутися
с. 236
Отрасти гл. отрясти
с. 236
Отратовати, отретовати дзеясл. Адратаваць, выратаваць. Параўн. одратовати.
с. 237
Отрахованый дзеепрым. ад отраховати.
с. 237
Отраховати дзеясл. Вылічыць; утрымаць. Параўн. одраховати.
с. 237
Отрачати дзеясл. Адкладаць, адтэрміноўваць. Параўн. одрачати.
с. 237
Отрватися дзеясл. зв. Тое, што і оторватися ў 2 знач.
с. 237
Отребы наз. Вотруб’е.
с. 237
Отрезаный дзеепрым. 1. Ад отрезати ў 1 знач. 2. Ад отрезати ў 2 знач.
с. 237
Отрезанье наз. Дзеянне па дзеясл. отрезати ў 2 знач.
с. 237
Отрезати дзеясл. 1. Адрэзаць, аддзяліць частку чаго-н. рэжучым інструментам. 2. // перан. Адхіліць, не прыняць, адвергнуць.
с. 238
Отрезатися дзеясл., зв. ад отрезати ў 2 знач.
с. 238
Отрезвети дзеясл. Пачаць цвяроза думаць, разважаць.
с. 238
Отрезвити дзеясл. Вярнуць каму-н. здольнасць цвяроза думаць, меркаваць аб чым-н.
с. 238
Отрезвитися дзеясл. зв. 1. Ад отрезвити. 2. Працверазіцца, адчуць сябе цвярозым пасля выпіўкі.
с. 238
Отрезвятися дзеясл. зв. // перан. Рабіцца здольным цвяроза разважаць аб чым-н.
с. 239
Отрезовати дзеясл. Адразаць.
с. 239
Отрезоватися дзеясл., зв. ад отрезовати.
с. 239
Отрезокъ наз. Адрэзаная пры абразанні частка крайняй плоці. Параўн. одрезокъ.
с. 239
Отрекатися дзеясл. зв. Адракацца, не прызнаваць за сваё, адмаўляцца ад былых поглядаў, веры, ад каго-н. блізкага. Параўн. одрекатися.
с. 239
Отрентвелый прым. Адранцвелы. Параўн. одрентвелый.
с. 239
Отрепичъ наз. // перан. Трапло, чалавек, які гаворыць лухту, бязглуздзіцу.
с. 239
Отресенный гл. отрясеный
с. 239
Отреснутися, отраснутисе дзеясл. зв. Страсянуцца, страпянуцца.
с. 239
Отрести гл. отрясти
с. 240
Отретовати гл. отратовати
с. 240
Отречение гл. отреченье
с. 240
Отреченый дзеепрым. ад отречи ў 2 знач.
с. 240
Отреченье, отречение наз. Адрачэнне. Параўн. одреченье.
с. 240
Отречи дзеясл. 1. Адказаць. 2. Адмовіць.
с. 240
Отречися, отречыся дзеясл. зв. Адрачыся. Параўн. одречися, отрещися.
с. 240
Отрешати дзеясл. Адхіляць.
с. 240
Отрешити дзеясл. Развязаць; адчыніць.
с. 240
Отрещися дзеясл. зв. Тое, што і отречися.
с. 240
Отриваный гл. отрываный
с. 241
Отривати гл. отрывати
с. 241
Отриватися гл. отрыватися
с. 241
Отригати гл. отрыгати
с. 241
Отригнути гл. отрыгнути
с. 241
Отриманый гл. отрыманый
с. 241
Отриманье гл. отрыманье
с. 241
Отримати гл. отрымати
с. 241
Отримовати гл. отрымовати
с. 241
Отримывати гл. отрымовати
с. 241
Отримыватися дзеясл. зв. Атрымлівацца, заслугоўвацца.
с. 241
Отриновение наз. Адмаўленне, адхіленне.
с. 241
Отринути дзеясл. Адхіліць.
с. 241
Отринутие наз. Дзеянне па дзеясл отринути.
с. 241
Отринутися дзеясл., зв. ад отринути.
с. 241
Отрицатися гл. отрыцатися
с. 241
Отробенье наз. Дзеянне па дзеясл. отробити ў 3 знач.
с. 241
Отробити дзеясл. 1. Адпрацаваць (кампенсаваць работай). Параўн. одробити ў 1 знач. 2. Прарабіць пэўны тэрмін. 3. Зрабіць (кончыць работу). Параўн. одробити ў 2 знач.
с. 241
Отробитися дзеясл. зв. Выканаць работу.
с. 242
Отробляти дзеясл. Адрабляць, рабіць.
с. 242
Отробокъ наз. Тое, што і отроботокъ.
с. 242
Отроботина, отработина, отробоцина наз. Барыш на завяршэнне работы.
с. 242
Отроботокъ наз. Завяршэнне работы. Параўн. отробокъ.
с. 242
Отробоцина гл. отроботина
с. 242
Отровновати дзеясл. Даць у раўнацэннай колькасці.
с. 242
Отродити дзеясл. Адрадзіць. Параўн. одродити.
с. 242
Отродитися дзеясл., зв. ад отродити.
с. 242
Отродокъ наз. Нашчадак.
с. 243
Отрожати дзеясл. 1. Адроджваць, узнаўляць. 2. Хрысціць. Параўн. одрожати.
с. 243
Отрожатися дзеясл. зв. Адроджвацца. Параўн. отраждатися.
с. 243
Отрождение наз. Тое, што і отроженье.
с. 243
Отрожение гл. отроженье
с. 243
Отроженый дзеепрым. ад отродити.
с. 243
Отроженье, отрожение наз. Адраджэнне. Параўн. отрождение.
с. 243
Отроковица наз. Дзяўчына.
с. 243
Отрокъ наз. 1. Падлетак. 2. Служка, прыслужнік. Параўн. отрочищъ.
с. 243
Отронитися дзеясл. зв. Адхіліцца.
с. 244
Отрослецъ наз. Адростак.
с. 244
Отросль гл. отрасль
с. 244
Отростати дзеясл. Адрастаць.
с. 244
Отрости дзеясл. Адрасці. Параўн. одрости.
с. 244
Отросчовати дзеясл. Вырошчваць.
с. 244
Отроча, отрочя наз. 1. Немаўля, дзіця. 2. Падлетак.
с. 244
Отрочати дзеясл. Адтэрміноўваць.
с. 244
Отрочатко наз. Дзіцятка.
с. 245
Отроченье наз. Дзеянне па дзеясл. отрочити.
с. 245
Отроческий прым. Які мае адносіны да дзяцей. Параўн. отрочий.
с. 245
Отрочий прым. Тое, што і отроческий.
с. 245
Отрочити, отрочыти дзеясл. Адтэрмінаваць. Параўн. одрочити.
с. 245
Отрочищъ наз. Тое, што і отрокъ у 2 знач.
с. 245
Отрочный прым. Листъ отрочный гл. листъ.
с. 245
Отрочоный дзеепрым. 1. Адтэрмінаваны. 2. У знач. прым. Листъ отрочоный гл. листъ.
с. 245
Отрочыти гл. отрочити
с. 245
Отрочя гл. отроча
с. 245
Отрубаный дзеепрым. Адсечаны.
с. 246
Отрубати дзеясл. Адмяжоўваць, аддзяляць.
с. 246
Отруби, отрюби наз. Вотрубі.
с. 246
Отрубити дзеясл. 1. Адсекчы. 2. Адмежаваць, аддзяліць.
с. 246
Отрубленый дзеепрым. ад отрубити ў 2 знач.
с. 246
Отрудователый дзеепрым. 1. Заражаны. 2. У знач. наз. Хворы на праказу.
с. 246
Отруеный дзеепрым. ад отруити.
с. 246
Отруити дзеясл. Тое, што і отрути.
с. 246
Отрулый дзеепрым. ад отрути.
с. 247
Отрута наз. Атрута.
с. 247
Отрути дзеясл. Атруціць. Параўн. отруити.
с. 247
Отрутися дзеясл., зв. ад отрути.
с. 247
Отрутити дзеясл. Адкінуць, адхіліць, не прыняць. Параўн. одрутити.
с. 247
Отрутый дзеепрым. ад отрути.
с. 247
Отручати дзеясл. Адкідаць.
с. 247
Отрученый, отручоный дзеепрым. ад отрутити.
с. 247
Отрученье наз. Дзеянне па дзеясл. отрутити.
с. 247
Отручовати дзеясл. Адкідаць.
с. 247
Отручоный гл. отрученый
с. 247
Отрываный, отриваный дзеепрым. ад отрывати.
с. 247
Отрываньеся наз. Дзеянне па дзеясл. отрыватися.
с. 248
Отрывати, отривати дзеясл. Адрываць; адцягваць. Параўн. одрывати.
с. 248
Отрыватися, отриватися дзеясл., зв. ад отрывати.
с. 248
Отрыгати, отригати дзеясл. Адрыгаць. Параўн. одригати.
с. 248
Отрыгнути, отригнути дзеясл. Адрыгнуць.
с. 248
Отрымание гл. отрыманье
с. 248
Отрыманый, отриманый дзеепрым. ад отрымати.
с. 248
Отрыманье, отриманье, отрымание наз. Дзеянне па дзеясл. отрымати.
с. 249
Отрымати, отримати, отрымать, оттрымать дзеясл. Атрымаць.
с. 249
Отрыматися дзеясл. зв. Утрымацца.
с. 249
Отрымать гл. отрымати
с. 249
Отрымовати, отримовати, отримывати, отрымывати дзеясл. Атрымліваць.
с. 249
Отрымуючий дзеепрым. ад отрымовати.
с. 250
Отрымывати гл. отрымовати
с. 250
Отрысованье наз. Нарысаванне.
с. 250
Отрыцание наз. Адмаўленне.
с. 250
Отрыцаньеся наз. Дзеянне па дзеясл. отрыцатися.
с. 250
Отрыцатися, отрицатися дзеясл. зв. Адмаўляцца.
с. 250
Отрюби гл. отруби
с. 250
Отрясатися дзеясл. зв. Абтрэсвацца.
с. 250
Отрясеный, отресенный дзеепрым. ад отрясти.
с. 250
Отрясти, отрасти, отрести дзеясл. Абтрэсці, атрэсці.
с. 250
Отрястися дзеясл., зв. ад отрясти.
с. 251
Отсадити дзеясл. 1. Адсадзіць; адвучыць. 2. Пасадзіць.
с. 251
Отсветчити, отсветчыти дзеясл. Пасведчыць.
с. 251
Отсвядченье гл. отсвятченье
с. 251
Отсвятити дзеясл. Адсвяткаваць. Параўн. одсвятити.
с. 251
Отсвятный прым. Святочны.
с. 251
Отсвятченье, отсвядченье наз. Сведчанне.
с. 251
Отсевати дзеясл. Адсяваць, адмятаць.
с. 251
Отсегнути дзеясл. Справіцца.
с. 251
Отседетися дзеясл. зв. Адсядзецца.
с. 251
Отсекати дзеясл. Адсякаць. // перан.
с. 252
Отселе, отсель, отселя прысл. 1. Адсюль, з гэтага месца. Параўн. одселе, отсоля. 2. Ад гэтага часу.
с. 252
Отсести дзеясл. Апанаваць.
с. 252
Отсечение гл. отсеченье
с. 252
Отсеченый, отсеченный дзеепрым. ад отсечи ў 1 знач. // перан.
с. 252
Отсеченье, отсечение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. отсечи ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. отсечи ў 3 знач.
с. 253
Отсечи, отсечь дзеясл. 1. Адсячы. 2. Недапусціць. 3. Адгарадзіць; не прыняць. Параўн. одсечи.
с. 253
Отсечися дзеясл. зв. Адкалоцца.
с. 253
Отсечь гл. отсечи
с. 253
Отсказаный дзеепрым. Завешчаны.
с. 253
Отскакивати, отскаковати, отскакувати дзеясл. Адскокваць.
с. 253
Отскочити, отскочыти дзеясл. Адскочыць.
с. 253
Отслати, отслать дзеясл. 1. Тое, што і отослати ў 1 знач. 2. Тое, што і отослати ў 4 знач.
с. 254
Отслонити, отслонить дзеясл. Адсланіць, адкрыць. // перан.
с. 254
Отслугованье наз. Адслужванне.
с. 254
Отслужыти, отслужыть дзеясл. Адслужыць, адплаціць працай. Параўн. одслужити.
с. 254
Отслухати дзеясл. Адслухаць.
с. 254
Отсоля прысл. Тое, што і отселе ў 1 знач.
с. 254
Отсопный прым. ад отсопъ
с. 254
Отсопъ наз. Пазыка збожжа з мэтай атрымання ў вызначаны тэрмін большай колькасці. Параўн. отсыпъ.
с. 255
Отставати дзеясл. Адыходзіць, адхіляцца. Параўн. одставати.
с. 255
Отставенье наз. Дзеянне па дзеясл. отставити.
с. 255
Отставити дзеясл. Адставіць, адхіліць.
с. 255
Отставление наз. Лето отставления — юбілейны год.
с. 255
Отставленый дзеепрым. Адстаўлены, адхілены.
с. 255
Отставляти дзеясл. Адстаўляць, адхіляць.
с. 256
Отставуючый дзеепрым. у знач. наз. Той, хто дае адстаўку, адхіляе.
с. 256
Отстанее наз. Адступнае.
с. 256
Отстати дзеясл. 1. Адстаць; адлушчыцца. 2. Аддаліцца. 3. Адыйсці; выйсці з падпарадкавання. Параўн. одстати.
с. 256
Отстояти дзеясл. Знаходзіцца.
с. 256
Отстоячое дзеепрым. у знач. наз. Тое, што знаходзіцца на адлегласці.
с. 257
Отстоящий дзеепрым. ад отстояти.
с. 257
Отстрадати дзеясл. Страціць; пазбыцца. Розуму отстрадати — здурнець, страціць розум.
с. 257
Отстрадывати дзеясл. Страчваць.
с. 257
Отстрашати дзеясл. Палохаць.
с. 257
Отстрашеный дзеепрым. ад отстрашити ў 1 знач.
с. 257
Отстрашивати, отстрашывати дзеясл. Адпужваць.
с. 257
Отстрашити, отстрашить, отстрашыти дзеясл. 1. Застрашыць, напалохаць; адпужаць. Параўн. одстрашыти. 2. Адагнаць (застрашыўшы).
с. 257
Отстрашитися дзеясл., зв. ад отстрашити ў 1 знач.
с. 258
Отстрашить гл. отстрашити
с. 258
Отстрашоный дзеепрым. ад отстрашити ў 2 знач.
с. 258
Отстрашывати гл. отстрашивати
с. 258
Отстрашыти гл. отстрашити
с. 258
Отстреливати дзеясл. Адстрэльваць; адбіваць.
с. 258
Отстрелити дзеясл. Адляцець.
с. 258
Отстрелитися дзеясл. зв. Адмежавацца; аддаліцца.
с. 258
Отстрелятися дзеясл. зв. Адмяжоўвацца; аддаляцца.
с. 259
Отстригати дзеясл. Адстрыгаць.
с. 259
Отстригненье наз. Адстрыжэнне; недапушчэнне.
с. 259
Отстрикнутися дзеясл. зв. Адштурхнуцца.
с. 259
Отстриханый, отстрыганый дзеепрым. ад отстрыхати.
с. 259
Отстрихненый гл. отстрыхненый
с. 259
Отстрыганый гл. отстриханый
с. 259
Отстрыхати, отстрыгати дзеясл. Аддаляць; адсоўваць.
с. 259
Отстрыхненый, отстрихненый дзеепрым. ад отстрыхнути.
с. 259
Отстрыхнути дзеясл. Аддаліць; адсунуць.
с. 259
Отстудити дзеясл. Астудзіць.
с. 260
Отступати дзеясл. 1. Аддаляцца; адыходзіцца. 2. Адракацца. 3. Аддзяляцца, адмяжоўвацца. 4. Ухіляцца.
с. 260
Отступаючий дзеепрым. ад отступати ў 4 знач.
с. 260
Отступенство наз. Адступніцтва.
с. 260
Отступеный дзеепрым. ад отступити ў 4 знач.
с. 260
Отступенье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. отступити ў 3 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. отступити ў 5 знач.
с. 260
Отступивший дзеепрым. ад отступити ў 3 знач.
с. 261
Отступити, отступить дзеясл. 1. Адыйсціся на некаторую адлегласць. // перан. 2. Здаць пазіцыі. 3. Адрачыся, адмовіцца. Параўн. одступити. 4. Аддзяліцца. 5. Адлучыцца (на пэўны час). 6. Уступіць, аддаць.
с. 261
Отступитися дзеясл. зв. 1. Уступіць. 2. Аддзяліцца. 3. Адрачыся, адмовіцца.
с. 262
Отступить гл. отступити
с. 263
Отступление гл. отступленье
с. 263
Отступленый дзеепрым. Аддзелены; аддалены.
с. 263
Отступленье, отступление наз. 1. Дзеянне па дзеясл. отступити ў 2 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. отступити ў 3 знач.
с. 263
Отступльший дзеепрым. у знач. наз. Той, хто адрокся.
с. 263
Отступникъ наз. Адступнік.
с. 263
Отступнический прым. Адступніцкі.
с. 263
Отступный, оступный прым. і дзеепрым. 1. Які здрадзіў, адрокся. 2. Які аддаляецца, адмяжоўваецца. 3. У знач. наз. Адступнік.
с. 263
Отступованье, отступование наз. 1. Дзеянне па дзеясл. отступовати ў 3 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. отступовати ў 4 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. отступовати ў 6 знач.
с. 264
Отступовати, отступовать дзеясл. 1. Адыходзіцца на пэўную адлегласць. // перан. 2. Адхіляцца; збочваць. 3. Адмаўляцца, выракацца. Параўн. одступовати. 4. Здаваць пазіцыі. 5. Аддаляцца; аддзяляцца. 6. Уступаць; аддаваць. 7. Адыходзіць.
с. 264
Отступоватися, отступоватисе дзеясл. зв. 1. Ад отступовати ў 3 знач. 2. Ад отступовати ў 6 знач.
с. 266
Отступовать гл. отступовати
с. 266
Отступство наз. Адступніцтва; здрада. Параўн. одступство.
с. 266
Отступуючий дзеепрым. 1. Які ўхіляецца, пазбягае. 2. Які адрокся. 3. У знач. наз. Той, хто адракаецца.
с. 266
Отступуючийсе дзеепрым. Які ўступае.
с. 266
Отступца наз. Адступнік.
с. 267
Отсудити дзеясл. 1. Адсудзіць; забраць (пазбавіць) па рашэнні суда. Параўн. одсудити. 2. Давесці суд да канца. 3. Асудзіць; зганьбаваць.
с. 267
Отсудитися дзеясл. зв. Аднавіць судовым шляхам.
с. 267
Отсужати дзеясл. Адсуджваць. Параўн. одсужати, осужати ў 3 знач.
с. 268
Отсужаючий дзеепрым. ад отсужати.
с. 268
Отсужение гл. отсуженье
с. 268
Отсуженый гл. отсужоный
с. 268
Отсуженье, отсужение, отсужэнье наз. 1. Адсуджэнне, пазбаўленне па суду. 2. Судовы разгляд. 3. Асуджэнне. 4. Адлучыць, адняць (дзіця ад грудзей).
с. 268
Отсуживанье, отсужыванье наз. Дзеянне па дзеясл. отсуживати.
с. 268
Отсуживати, отсуживать дзеясл. Разглядаць на судзе.
с. 268
Отсужованый гл. отсужываный
с. 269
Отсужоный, отсуженый дзеепрым. 1. Адсуджаны, адняты судом. 2. Завершаны (судовы працэс). 3. Асуджаны; зганьбаваны. 4. Прысуджаны, засуджаны.
с. 269
Отсужываный, отсужованый дзеепрым. ад отсуживати.
с. 269
Отсужыванье гл. отсуживанье
с. 269
Отсужэнье гл. отсуженье
с. 269
Отсылаемый дзеепрым. ад отсылати ў 1 знач.
с. 270
Отсыланый дзеепрым. ад отсылати ў 1 знач.
с. 270
Отсыланье наз. Дзеянне па дзеясл. отсылати ў 1 знач.
с. 270
Отсылати, отсылать дзеясл. 1. Накіроўваць. Параўн. одсылати. 2. Адпраўляць назад. 3. Указваць крыніцу (для даведкі).
с. 270
Отсылатися дзеясл. зв. Суадносіцца.
с. 270
Отсылать гл. отсылати
с. 271
Отсылывати дзеясл. Пасылаць.
с. 271
Отсыпъ наз. Тое, што і отсопъ.
с. 271
Отсюду прысл. 1. Адсюль, з гэтага месца. 2. Па гэтай прычыне.
с. 271
Отсюль, отсюле, отсюля прысл. 1. Адсюль, з гэтага месца. 2. Па гэтай прычыне.
с. 271
Отсягнуть дзеясл. Дабрацца, дайсці.
с. 271
Оттамтоль, отамтуль, оттамтоле, оттамтоля, оттамтуле прысл. Адтуль, з таго месца.
с. 271
Оттварати гл. отворати
с. 272
Оттворати гл. отворати
с. 272
Оттворатися гл. отворатися
с. 272
Оттвореный гл. отвореный
с. 272
Оттворенье гл. отворенье
с. 272
Оттвористый гл. отвористый
с. 272
Оттворити гл. отворити
с. 272
Оттворитися гл. отворитися
с. 272
Оттвороный гл. отвореный
с. 272
Оттворяти гл. отворати
с. 272
Оттворятися гл. отворатися
с. 272
Оттегати дзеясл. Адхіляць.
с. 272
Оттегатися, оттегатисе дзеясл., зв. ад оттегати.
с. 272
Оттекати дзеясл. Аддаляцца.
с. 272
Оттерзати дзеясл. Насільна адарваць.
с. 272
Оттерпети дзеясл. Перацярпець.
с. 272
Оттерти дзеясл. Адціснуць.
с. 272
Оттертися дзеясл. зв. Адмежавацца.
с. 272
Оттерший дзеепрым. ад оттерти.
с. 272
Оттинаный дзеепрым. ад оттинати ў 2 знач.
с. 273
Оттинанье наз. Дзеянне па дзеясл. оттинати ў 1 знач.
с. 273
Оттинати дзеясл. 1. Адсякаць. 2. Адхіляць. Параўн. одтинати.
с. 273
Оттирати дзеясл. Аддаляць.
с. 273
Оттискати дзеясл. Адціскаць, адсоўваць.
с. 273
Оттисненое дзеепрым. у знач. наз. Адцісненае, аддаленае.
с. 274
Оттогнати гл. отогнати
с. 274
Оттодрати гл. отодрати
с. 274
Оттоймъ наз. Забраны ўчастак зямлі.
с. 274
Оттойти гл. отойти
с. 274
Оттоле, оттоль, оттоля прысл. 1. Адтуль, з таго месца. Параўн. одтоле ў 1 знач. 2. Па той прычыне. Параўн. одтоле у 2 знач. 3. З таго часу.
с. 274
Оттомкнути гл. отомкнути
с. 275
Отторгати дзеясл. Адрываць.
с. 275
Отторгнути дзеясл. Адарваць.
с. 275
Отторгнутися дзеясл., зв. ад отторгнути.
с. 275
Отторгшийся дзеепрым. ад отторгнутися.
с. 275
Отторженый, отторженный дзеепрым. ад отторгнути.
с. 275
Отточитися дзеясл. зв. Аддзяліцца.
с. 275
Оттрести гл. оттрясти
с. 275
Оттрубавати дзеясл. Адсякаць.
с. 275
Оттрутити дзеясл. 1. Выдзеліць; адкласці. 2. Адхіліць; адкінуць.
с. 275
Оттручати дзеясл. 1. Выдзяляць; адкладваць. 2. Адкідаць.
с. 276
Оттрученый дзеепрым. ад оттрутити ў 2 знач.
с. 276
Оттрученье наз. Дзеянне па дзеясл. оттрутити ў 2 знач.
с. 276
Оттручоный дзеепрым. Аддзелены; адкладзены.
с. 276
Оттрымать гл. отрымати
с. 276
Оттрясненый дзеепрым. ад оттряснути.
с. 276
Оттряснути дзеясл. Атрэсці.
с. 276
Оттрясти, оттрести дзеясл. 1. Адапхнуць, адкінуць. 2. Атрэсці. Параўн. одтрести.
с. 276
Оттуда, оттуде, оттуду, оттудъ, оттуды прысл. Адтуль, з таго месца.
с. 276
Оттуль, оттуле, оттуля прысл. 1. Адтуль, з таго месца. Параўн. одтуль. 2. Па гэтай прычыне. 3. З таго часу.
с. 277
Оттультамъ прысл. Адтуль.
с. 278
Оттуля гл. оттуль
с. 278
Оттыиматися гл. отъиматися
с. 278
Оттыхместъ прысл. З таго часу.
с. 278
Оттягати I дзеясл. Адцягваць. Параўн. одтягати.
с. 278
Оттягати II дзеясл. Адсудзіць, адабраць з дапамогай судовай цяжбы.
с. 278
Оттягатися, оттягатисе дзеясл. зв. Пазбавіцца чаго-н шляхам цяжбы.
с. 278
Оттягивати дзеясл. Адбіраць з дапамогай судовай цяжбы.
с. 278
Оттягненье наз. Дзеянне па дзеясл. оттягнути ў 2 знач.
с. 278
Оттягнути дзеясл. 1. Адцягнуць. 2. Адступіць.
с. 279
Оттяжити дзеясл. Адабраць у выніку судовай цяжбы.
с. 279
Оттяжитися, оттяжитисе дзеясл., зв. ад оттяжити.
с. 279
Оттяти дзеясл. Адсячы. // перан. Параўн. одтяти.
с. 279
Оттятися дзеясл., зв. ад оттяти.
с. 280
Оттятый дзеепрым. ад оттяти. // перан.
с. 280
Оттятье наз. Дзеянне па дзеясл. оттяти. // перан. Адрачэнне.
с. 280
Отуга гл. отуха
с. 280
Отумарти дзеясл. Тое, што і отумерти.
с. 280
Отумерлый дзеепрым. Які застаўся пасля смерці ўладальніка.
с. 280
Отумерти дзеясл. Памёршы, пакінуць каму-н. сваю маёмасць у спадчыну. Параўн. одумерти, отумарти.
с. 281
Отумерщина, вотумерщина, отумершчына наз. Маёмасць, якая засталася пасля смерці ўладальніка. Параўн. отмерщина.
с. 281
Отуселе прысл. Тое, што і отусюль.
с. 281
Отусюль прысл. Адусюль. Параўн. отуселе.
с. 281
Отуха, отуга наз. Смеласць, бадзёрасць; надзея; добры знак.
с. 282
Отучатися дзеясл. зв. Адвучвацца. Параўн. одучатися.
с. 282
Отучитися дзеясл. зв. Адвучыцца; адвыкнуць.
с. 282
Отучнение наз. Дзеянне па дзеясл. отучнети.
с. 282
Отучнети дзеясл. Растаўсцець.
с. 282
Отхиленый дзеепрым. Адхілены.
с. 282
Отхиленье наз. Адхіленне.
с. 282
Отхилитися дзеясл. зв. Адхіліцца.
с. 282
Отхиляньеся наз. Дзеянне па дзеясл. отхилятися.
с. 282
Отхилятися дзеясл. зв. Адхіляцца.
с. 283
Отхлание наз. Тое, што і отхлань.
с. 283
Отхлань наз. Бездань. Параўн. отхлание.
с. 283
Отхнути дзеясл. Удыхнуть.
с. 283
Отхованый дзеепрым. Выкармлены і адняты ад грудзей.
с. 283
Отхованье наз. Адняцце ад грудзей.
с. 283
Отходень наз. Адыходнік.
с. 283
Отходити дзеясл. 1. Адыходзіць. Параўн. одходити ў 1 знач., одыходити. 2. Адпраўляцца на заробкі. Параўн. одходити ў 2 знач. 3. Пераходзіць ва ўласнасць каго-н. іншага. 4. Знікаць. 5. Пазбаўляцца. Параўн. одходити ў 3 нач. 6. Выходзіць. Отходити зъ (съ) сего (того) света, отходити сего света (житья сего, мира сего) — паміраць; отходити зъ памети, отходити отъ розуму (себе), отходити розуму — страчваць розум, вар’яцець.
с. 283
Отходный прым. Які адносіцца да смерці, смяротны. Песня (молитва) отходная — адыходная (малітва, якую чытаюць над тым, хто памірае).
с. 285
Отходъ наз. 1. Адыход. Параўн. одходъ. 2. Страта. 3. Смерць; скон. Отходъ зъ сего света — смерць.
с. 285
Отходячий, отходячый дзеепрым. ад отходити ў 1 знач. Оть розуму отходячий, розума отходячый — той, хто пачынае страчваць розум, вар’яцець.
с. 286
Отходящый дзеепрым. ад отходити ў 1 знач.
с. 286
Отхожати дзеясл. 1. Адыходзіць. 2. // перан. Адступаць.
с. 286
Отхоженье, отхожение наз. Дзеянне па дзеясл. отходити ў 1 знач. Отхоженье зъ того света, отхоженье смертелное — смерць.
с. 286
Отхоживати дзеясл., шматкр. ад отходити ў 1 знач.
с. 287
Отхожий прым. Які пражывае ў іншай мясцовасці.
с. 287
Отхопотися дзеясл. зв. Адарвацца.
с. 287
Отцветати дзеясл. Адцвітаць. Параўн. одцвитати.
с. 287
Отцвисти дзеясл. Адцвісці. Параўн. оцвести.
с. 287
Отцевский гл. отцовский
с. 287
Отцевско гл. отцовско
с. 287
Отцевство гл. отцовство
с. 287
Отцевъ гл. отцовъ
с. 287
Отцеубийца, отцоубийца наз. Забойца бацькі.
с. 287
Отцовский, отцевский прым. 1. Бацькоўскі. 2. Апякунскі; заступніцкі. 3. Які належыць продкам.
с. 287
Отцовско, отцевско прысл. Па-бацькоўску.
с. 288
Отцовство, отцевство наз. 1. Бацькоўства. 2. Паходжанне ад продкаў; род.
с. 288
Отцовщизна, отцовщызна наз. Маёмасць, якая дасталася ў спадчыну ад бацькі.
с. 288
Отцовъ, отцевъ прым. 1. Бацькоўскі, бацькаў. 2. Які належыць богу-бацьку.
с. 289
Отцоубийца гл. отцеубийца
с. 289
Отчааватися гл. отчаиватися
с. 289
Отчааваючийся гл. отчаяваючийся
с. 289
Отчаание гл. отчаяние
с. 289
Отчаватися гл. отчаиватися
с. 289
Отчаевати дзеясл. Тое, што і отчаиватися.
с. 289
Отчаиватися, отчааватися, отчаватися, отчаеватися, отчеватися дзеясл. зв. Адчайвацца, упадаць у роспач. Параўн. отчаевати.
с. 289
Отчаити гл. отчаяти
с. 290
Отчасти прысл. Часткова. Параўн. одчасти.
с. 290
Отчаяваючийся, отчааваючийся дзеепрым. ад отчаиватися.
с. 290
Отчаялный гл. отчаянный
с. 290
Отчаяние, одчаяние, отчааніе, отчаянье наз. Адчай, роспач.
с. 290
Отчаянный, отчаялный, очаянный прым. 1. Небяспечны. 2. У знач. наз. Адчайны, той, хто знаходзіцца ў стане роспачы.
с. 290
Отчаянье гл. отчаяние
с. 290
Отчаяти, отчаити дзеясл. Прызнаць безнадзейным, страціць надзею.
с. 290
Отчаятися дзеясл. зв. Адчаяцца, прыйсці ў роспач.
с. 291
Отчеватися гл. отчаиватися
с. 291
Отченашъ наз. Назва хрысціянскай малітвы, утвораная ад першых слоў «отче наш».
с. 291
Отченикъ наз. Тое, што і отчичъ у 1 знач.
с. 291
Отченька наз. Бацечка.
с. 291
Отчепити дзеясл. Адчапіць.
с. 291
Отчепленый дзеепрым. ад отчепити.
с. 291
Отческий прым. Свяшчэнніцкі.
с. 291
Отчество, очество наз. 1. Радаслоўе. Параўн. отчьство. 2. Бацькаўшчына.
с. 291
Отчизна, одчизна, отчыжна, отчызна, очизна, оччизна, очызна наз. 1. Радзіма, айчына. Параўн. ойчизна ў 2 знач., отчина ў 2 знач. 2. Тое, што і отчина ў 1 знач. 3. Спадчына. Отчизна вечная (небесная) — царства нябеснае.
с. 292
Отчизный, отчыжный, отчызный, очизный, оччизный прым. 1. Тое, што і отчинный. Люди (подданные) отчизные, чоловекъ отчизный — катэгорыя прыгонных сялян, прымацаваных да зямлі свайго пана-вотчынніка, без волі якога яны не маглі нікуды перасяліцца; панъ (господаръ) отчизный — вотчыннік, які атрымаў сваю вотчыну ў спадчыну ад бацькі; челядь отчизная, челядникъ отчизный — прыгонныя, якія перайшлі ў спадчыну ад бацькі; право отчизное — спадчыннае права. 2. Айчынны; мясцовы.
с. 293
Отчий прым. 1. Бацькоўскі. 2. Які належыць богу-айцу або сыходзіць ад яго.
с. 294
Отчимъ, отчымъ наз. Айчым. Параўн. ойчимъ.
с. 294
Отчина, вотчина, вотчына, отчинна, отчына, отчынна, очина, оччина, очына наз. 1. Маёмасць, атрыманая ў спадчыну ад бацькі. Параўн. ойчизна ў 1 знач., отчизна ў 2 знач. 2. Тое, што і отчизна ў 1 знач. 3. Род.
с. 295
Отчинати дзеясл. Пачынаць.
с. 296
Отчинити, отчинить, отчынити дзеясл. 1. Адчыніць. 2. Паўтарыць учынак, зрабіць узаемна тое самае.
с. 296
Отчинитися дзеясл. зв. Адчыніцца.
с. 296
Отчинить гл. отчинити
с. 296
Отчинка, вотчинка наз., памянш. ад отчина ў 1 знач.
с. 296
Отчинна гл. отчина
с. 296
Отчинный, вотчинный, отчиный, отчынный, оччинный прым. Які дастаўся ў спадчыну ад бацькі. Люди отчинные, человекъ отчинный — катэгорыя прыгонных сялян, прымацаваных да зямлі свайго пана- вотчынніка, без волі якога яны не маглі нікуды перасяліцца; господаръ отчинный — вотчыннік, які атрымаў сваю вотчыну ў спадчыну ад бацькі. Параўн. ойчизный, отчизный у 1 знач.
с. 296
Отчиняти дзеясл. Адчыняць.
с. 297
Отчистый, отчыстый, оччистый, очыстый прым. 1. Атрыманы ў спадчыну ад бацькі. Параўн. ойчистый. 2. Айчынны. 3. Родавы. Гробъ отчистый — родавы склеп.
с. 297
Отчитати, отчытати дзеясл. Адчытаць, прачытаць.
с. 298
Отчицка, отчыцка наз. Тое, што і отчичка ў 1 знач.
с. 298
Отчицъ, отчыцъ наз. 1. Тое, што і отчичъ у 1 знач. 2. Тое, што і отчичъ у 2 знач.
с. 298
Отчичка, отчычка наз. 1. Наследніца бацькоўскага ўладання. Параўн. ойчичка, отчицка. 2. Прыгонная спадчынная сялянка, якая паходзіла з нявольнай чэлядзі, надзеленай зямлёй без права перамены месца жыхарства.
с. 298
Отчичъ, вотчичъ, отчычъ, очичъ, оччичъ, очычъ наз. 1. Наследнік бацькоўскага ўладання. Параўн. отченикъ, отчицъ у 1 знач. 2. Спадчынны прыгонны селянін, які паходзіў з нявольнай чэлядзі, надзеленай зямлёй без права мяняць месца жыхарства. Параўн. ойчыцъ, отчицъ у 2 знач.
с. 299
Отчищенье наз. Ачышчэнне.
с. 300
Отчотъ наз. Справаздача.
с. 300
Отчуженый, отчюженый дзеепрым. Адчужаны.
с. 300
Отчуженье наз. Адчужэнне.
с. 300
Отчыжна гл. отчизна
с. 300
Отчыжный гл. отчизный
с. 300
Отчызна гл. отчизна
с. 300
Отчызный гл. отчизный
с. 300
Отчымъ гл. отчимъ
с. 300
Отчына гл. отчина
с. 300
Отчынити гл. отчинити
с. 300
Отчынна гл. отчина
с. 300
Отчынный гл. отчинный
с. 300
Отчыстый гл. отчистый
с. 300
Отчытати гл. отчитати
с. 300
Отчыцка гл. отчицка
с. 301
Отчыцъ гл. отчицъ
с. 301
Отчычка гл. отчичка
с. 301
Отчычъ гл. отчичъ
с. 301
Отчьство наз. Тое, што і отчество ў 1 знач.
с. 301
Отчюженый гл. отчуженый
с. 301
Отшацовати дзеясл. Ацаніць, вызначыць кошт чаго-н.
с. 301
Отшедший дзеепрым. ад отойти ў 1 знач.
с. 301
Отшелецъ наз. Той, хто адышоў, пакінуў гэтае месца.
с. 301
Отшествие наз. 1. Адыход. 2. Ушэсце, узнясенне.
с. 301
Отшибати дзеясл. Адбіваць, адбіраць. Параўн. одшепенецъ.
с. 301
Отшибити дзеясл. Адбіць.
с. 301
Отшуковати дзеясл. Адшукваць.
с. 301
Отщепенецъ наз. Адшчапенец.
с. 301
Отщепение, отдщепение наз. Адшчапленне. Параўн. одщепение.
с. 302
Отщепенский прым. Адшчапенскі.
с. 302
Отщепенство, отщепеньство наз. Адшчапенства. Параўн. одщепенство.
с. 302
Отщепити дзеясл. 1. Адчыніць, адшчапіць. 2. Адняць.
с. 302
Отщепитися дзеясл. зв. Аддзяліцца.
с. 303
Отъ, ото II, отто прыназ. З родным склонам. Ад. 1. Ужываецца пры выражэнні прасторавых адносін. а). Указвае на месца, прадмет, ад якіх пачынаецца рух, перамяшчэнне каго-, чаго-н. б). Абазначае месца, пункт, ад якога ў пэўным напрамку пашыраецца, разыходзіцца, пачынаецца што-н. в). У спалучэнні з прыназоўнікам до і другім назоўнікам акрэслівае прастору, у межах якой адбываецца дзеянне, перамяшчэнне. г). Указвае на месца, якое з’яўляецца зыходным пунктам пры вызначэнні месцазнаходжання чаго-н. д). У спалучэнні з прыназоўнікам до і другім назоўнікам ужываецца пры абазначэнні адлегласці паміж чым-н., працягласці граніц чаго-н. е). У спалучэнні з прыназоўнікам до і другім назоўнікам ужываецца пры абазначэнні чарговасці, паслядоўнасці дзеяння. Параўн. одъ у 1 знач. 2. Пры выражэнні часавых адносін. а). У спалучэнні з назоўнікам, які мае часавае значэнне, указвае на момант пачатку якога-н. дзеяння, стану. б). У спалучэнні з прыназоўнікам до і другім назоўнікам ужываецца пры абазначэнні адрэзка часу, у межах якога адбываецца дзеянне, захоўваецца стан. в). Пры паўтарэнні назоўніка з часавым значэннем утварае прыслоўныя спалучэнні, якія ўказваюць на перыядычнасць, паслядоўнасць дзеяння. Параўн. одъ у 2 знач. 3. Пры выражэнні аб’ектных адносін. а). Указвае на асобу, прадмет, з’яву, ад якіх зыходзіць што-н. б). Ужываецца пры абазначэнні асобы, пад уздзеянне якой падпадае другая асоба або прадмет. в). Пры назве прадмета, ад якога аддзяляецца што-н. г) . Пры назвах прадметаў, з’яў, ад якіх пазбаўляюцца, якія ліквідуюцца дзеяннем, выражаным кіруючым словам. д). Пры абазначэнні з’явы, стану, супраць і для папярэджання якіх выкарыстоўваюцца нейкія дзеянні. е). Ужываецца пры абазначэнні грамадскага асяроддзя, ад імя якіх дзейнічае, выступае хто-н. Параўн. одъ у 3 знач. 4. Пры выражэнні адносін параўнання. 5. Пры выражэнні азначальных адносін. Параўн. одъ у 4 знач. 6. Пры выражэнні адносін прыналежнасці. Параўн. одъ у 5 знач 7. Пры выражэнні прычынных адносін. Параўн. одъ у 6 знач. 8. Пры выражэнні адносін спосабу дзеяння. Параўн. одъ у 7 знач.
с. 303
Отъежати гл. отъеждчати
с. 309
Отъеждати гл. отъеждчати
с. 309
Отъежджати гл. отъеждчати
с. 309
Отъежджаючий дзеепрым. ад отъеждчати ў 2 знач.
с. 309
Отъеждчати, отъежати, отъеждати, отъежджати, отъеждзати, отъеждяти, отъежчати, отъезджати, отъезджчати, отъезжати дзеясл. 1. Едучы, аддаляцца на пэўную адлегласць. 2. Ад ’язджаць, пакідаць пэўнае месца. Параўн. одъежджати. 3. Рабіць паездку для вымярэння зямельных угоддзяў; абмяжоўваць.
с. 309
Отъеждченье наз. Дзеянне па дзеясл. отъеждчати ў 2 знач.
с. 309
Отъеждяти гл. отъеждчати
с. 310
Отъежчати гл. огъеждчати
с. 310
Отъезджати гл. отъеждчати
с. 310
Отъездживати дзеясл. Ад’язджаць.
с. 310
Отъезджчати гл. отъеждчати
с. 310
Отъездка наз. Паездка.
с. 310
Отъездное, отъезное наз. Пачастунак або грашовая ўзнагарода з выпадку ад’езду. Параўн. одъездное.
с. 310
Отъездъ наз. Ад’езд Параўн. одъездъ.
с. 310
Отъезжати гл. отъеждчати
с. 311
Отъезное гл. отъездное
с. 311
Отъезный прым. ад отъездъ.
с. 311
Отъехавший дзеепрым. ад отъехати ў 2 знач.
с. 311
Отъеханый дзеепрым. ад отъехати ў 3 знач.
с. 311
Отъеханье наз. Дзеянне па дзеясл. отъехати ў 2 знач.
с. 311
Отъехати, отехати дзеясл. 1. Едучы, аддаліцца на нейкую адлегласць. Параўн. одъехати ў 1 знач. 2. Паехаць куды-н., пакінуць пэўнае месца. Параўн. одъехати ў 2 знач., отъяхати. 3. Адмежаваць зямельныя ўгоддзі, разворваючы сахой. Параўн. одъехати ў 3 знач.
с. 312
Отъиманый, отойманый дзеепрым. 1. Ад отыймати, отоймати ў 1 знач. 2. Ад отыймати ў 2 знач.
с. 312
Отъимати гл. отыймати
с. 313
Отъиматися, оттыиматися дзеясл., зв. ад отыймати ў 3 знач.
с. 313
Отъимовати гл. отыймовати
с. 313
Отъимуючий дзеепрым. ад отыймовати ў 3 знач.
с. 313
Отъинюдъ гл. отынудъ
с. 313
Отъискати гл. отыскати
с. 313
Отъискивати гл. отыскивати
с. 313
Отъисковати гл. отыскивати
с. 313
Отъистье гл. отыйтье
с. 313
Отъитие гл. отыйтье
с. 313
Отъити гл. отыйти
с. 313
Отъиходъ наз. Адыход.
с. 313
Отъуздное наз. Плата за догляд коней.
с. 313
Отъявити дзеясл. Аб’явіць.
с. 313
Отъяти дзеясл. 1. Тое, што і отняти ў 1 знач. 2. Тое, што і отняти ў 3 знач. 3. Тое, што і отняти ў 4 знач. 4. Тое, што і отняти ў 6 знач. Параўн. одъяти. 5. Тое, што і отняти ў 7 знач. 6. Тое, што і отняти ў 8 знач.
с. 313
Отъятися дзеясл., зв. ад отъяти ў 5 знач.
с. 314
Отъятый дзеепрым. ад отъяти ў 1 знач.
с. 314
Отъяхати дзеясл. Тое, што і отъехати ў 2 знач.
с. 314
Отывати дзеясл. Адміраць, вянуць.
с. 314
Отыймати, отимати, отоймати, отъимати, отымати дзеясл. 1. Забіраць сілай. 2. Пазбаўляць права карыстацца чым-н. Параўн. одыймати. 3. Выбаўляць, вызваляць ад чаго-н.
с. 314
Отыймованье наз. Дзеянне па дзеясл. отыймовати ў 1 знач.
с. 315
Отыймовати, отиймовати, отимовати, отоймовати, отъимовати, отымовати дзеясл. 1. Забіраць сілай. Параўн. одыймовати ў 1 знач. 2. Пазбаўляць права карыстацца чым-н. Параўн. одеймовати ў 1 знач., одыймовати ў 2 знач. 3. Пазбаўляць чаго-н.; касаваць, ліквідаваць. Параўн. одеймовати ў 2 знач., одыймовати ў 3 знач. 4. Адключаць. 5. Адхіляць, прымаць з месца.
с. 315
Отыймоватися дзеясл., зв. ад отыймовати ў 3 знач.
с. 315
Отыйсканье гл. отысканье
с. 316
Отыйскати гл. отыскати
с. 316
Отыйскивати гл. отыскивати
с. 316
Отыйсти гл. отыйти
с. 316
Отыйстье гл. отыйтье
с. 316
Отыйти, отийти, отити, отъити, отыйсти, отысти, отыти дзеясл. 1. Тое, што і отойти ў 1 знач. 2. Тое, што і отойти ў 2 знач. 3. Тое, што і отойти ў 3 знач. 4. Тое, што і отойти ў 4 знач. 5. Тое, што і отойти ў 6 знач. 6. Тое, што і отойти ў 7 знач. 7. Тое, што і отойти ў 8 знач. 8. // перан. Перастаць рабіць што-н. Отыйти отъ розуму — звяр’яцець, з’ехаць з глузду.
с. 316
Отыйтье, отистье, отъистье, отъитие, отыйстье, отыстье, отыштье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. отыйти ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. отыйти ў 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. отыйти ў 3 знач. 4. Дзеянне па дзеясл. отыйти ў 4 знач.
с. 317
Отыкати дзеясл. Абтыкаць.
с. 318
Отыкатися дзеясл., зв. ад отыкати.
с. 318
Отылый прым. Тлусты; поўны.
с. 318
Отымати гл. отыймати
с. 318
Отымовати гл. отыймовати
с. 318
Отыненый, отиненый дзеепрым. Абнесены тынам.
с. 318
Отынудъ, отинудъ, отинюдъ, отъинюдъ прысл. 1. З іншага месца. 2. Зусім.
с. 318
Отынуль, отинуль прысл. З іншага месца.
с. 318
Отырати гл. отирати
с. 319
Отысканый, отисканый дзеепрым. 1. Ад отыскати ў 1 знач. 2. Ад отыскати ў 2 знач.
с. 319
Отысканье, отисканье, отыйсканье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. отыскати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. отыскати ў 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. отыскати ў 3 знач.
с. 319
Отыскати, отискати, отъискати, отыйскати дзеясл. 1. Адшукаць; знайсці. Параўн. одыскати ў 1 знач. 2. Сыскаць; вярнуць назад. Параўн. одыскати ў 2 знач. 3. Набыць. Параўн. одыскати ў 3 знач.
с. 319
Отыскиваный дзеепрым. ад отыскивати ў 2 знач.
с. 320
Отыскивати, отисковати, отъискивати, отъисковати, отыйскивати, отысковати дзеясл. 1. Адшукваць; знаходзіць. Параўн. одыскивати ў 1 знач. 2. Сыскваць; вяртаць назад. Параўн. одыскивати ў 2 знач. 3. Набываць. Параўн. одыскивати ў 3 знач.
с. 320
Отысти гл. отыйти
с. 321
Отыстье гл. отыйтье
с. 321
Отыти гл. отыйти
с. 321
Отыштье гл. отыйтье
с. 321
Отюнникъ наз. Вотчыннік (?).
с. 321
Отягатися, отегатисе, отегатися, отягатисе дзеясл. Марудзіць; хістацца.
с. 321
Отягненый дзеепрым. Абцягнены.
с. 321
Отягчаваемый прым. Надзьмуты, напышлівы.
с. 321
Отягчати, отегчати дзеясл. Абцяжарваць.
с. 321
Отягчатися дзеясл. зв. Абцяжарвацца.
с. 322
Отягчити дзеясл. Абцяжарыць.
с. 322
Отягчитися дзеясл. зв. Абцяжарыцца.
с. 322
Отяжалость, отежалость наз. Вяласць.
с. 322
Отяжалый прым. Вялы.
с. 322
Отяжати дзеясл. 1. Абцяжарваць. 2. Стаць вялым.
с. 322
Отяжаючий дзеепрым. ад отяжати ў 1 знач.
с. 322
Отяжеляти дзеясл. Абцяжарваць.
с. 322
Отяженый, отяжоный дзеепрым ад отяжити.
с. 322
Отяжети, отежети дзеясл. 1. Стаць цяжкім, грузным. 2. Стаць абузай.
с. 322
Отяжити дзеясл. Асіліць, здолець падняць.
с. 323
Отяжитися дзеясл. зв. Абцяжарыцца.
с. 323
Отяжоный гл. отяженый
с. 323
Оубожети дзеясл. Збяднець, згалець.
с. 323
Оузданый дзеепрым. Закілзаны.
с. 323
Офектъ гл. афектъ
с. 323
Офера, офира, офяра, охвера наз. 1. Прадмет або жывая істота, прынесеныя ў дар бажаству. Безкровная (Христова) офера — хлеб і віно, якія сімвалізуюць цела і кроў Хрыста; мокрая офера — віно і аліўкавае масла, якія ўжываліся ў абрадзе ахвярапрынашэння. 2. Абрад ахвярапрынашэння. Отправовати оферу (оферы) — тое, што і приносити оферу (оферы); оферовати оферу (оферы) — тое, што і приносити оферу (оферы); приносити оферу — выконваць абрад ахвярапрынашэння; учинити оферу (оферы) — тое, што і приносити оферу.
с. 323
Оферникъ наз. Тое, што і оферовникъ у 1 знач.
с. 324
Оферництво наз. Пасада першасвяшчэнніка.
с. 324
Оферный прым. ад офера ў 1 знач.
с. 324
Оферование гл. оферованье
с. 324
Оферованый, оферованный, офярованый дзеепрым. 1. Ад оферовати ў 1 знач. 2. Ад оферовати ў 2 знач. 3. Ад оферовати ў 3 знач. 4. Ад оферовати ў 4 знач. 5. У знач. наз. Тое, што прынесена ў ахвяру.
с. 324
Оферованье, оферование, офярованье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. оферовати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. оферовати ў 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. оферовати ў 3 знач.
с. 325
Оферовати, офяровати, охверовати дзеясл. 1. Прыносіць (прынесці) у ахвяру каго-, што-н. 2. Адбываць (адбыць) абрад ахвярапрынашэння. 3. Прыносіць (прынесці) у дар што-н. 4. Прысвячаць (прысвяціць) што-н. каму-н.; не шкадаваць (не пашкадаваць) чаго-н.
с. 326
Офероватися, офероватисе, офероватьсе, офяроватися дзеясл. зв. 1. Ад оферовати ў 1 знач. 2. Ад оферовати ў 4 знач.
с. 327
Оферовниковъ прым. ад оферовникъ у 1 знач.
с. 327
Оферовникъ наз. 1. Першасвяшчэннік. Параўн. оферникъ, оферовца. 2. Месца, дзе складалі ахвяры.
с. 327
Оферовницкий прым. ад оферовникъ у 1 знач.
с. 328
Оферовный, офяровный прым. Прызначаны для ахвярапрынашэння.
с. 328
Оферовца наз. Тое, што і оферовникъ у 1 знач.
с. 328
Оферский гл. офирский
с. 328
Офертория наз. 1. Частка абедні, звязаная з ахвяраваннем хлеба і віна. 2. Ахвяра, прынесеная ў час абедні.
с. 328
Оферуемый дзеепрым. ад оферовати ў 1 знач.
с. 328
Оферуючий дзеепрым. 1. Ад оферовати ў 1 знач. 2. У знач. наз. Той, хто складае ахвяру.
с. 328
Офеториумъ наз. Тое, што і офетория ў 2 знач.
с. 329
Офира гл. офера
с. 329
Офировый прым. Які паходзіць з біблейскай краіны Афіру, багатай золатам і каштоўнымі камянямі.
с. 329
Офирский, оферский прым. Звязаны з біблейскай краінай Афірам, адкуль цару Саламону прывозілі золата і каштоўныя камяні.
с. 329
Офите гл. обфите
с. 329
Офитовати гл. обфитовати
с. 329
Офитость гл. обфитость
с. 329
Офицеръ, официеръ наз. Афіцэр.
с. 329
Официалъ гл. официялъ
с. 329
Официеръ гл. офицеръ
с. 329
Официялистъ наз. Афіцыйная асоба.
с. 329
Официялъ, официалъ, офицыалъ, оффициалъ наз. Намеснік епіскапа ў духоўнай юрысдыкцыі.
с. 329
Офияшъ наз. Апора, падтрымка.
с. 330
Офляндский, офлянский, охлянский прым. Фламандскі.
с. 330
Офмештеръ наз. Тое, што і охмистръ.
с. 330
Офница наз. Від каштоўнага каменя (?).
с. 330
Офрасунокъ наз. Тое, што і фрасунокъ.
с. 330
Офукнути дзеясл. Аблаяць.
с. 330
Офуковати дзеясл. Лаяць.
с. 330
Оффициалский прым. ад официалъ.
с. 330
Оффициалство наз. Пасада намесніка епіскапа.
с. 330
Оффициалъ гл. официялъ
с. 330
Офяра гл. офера
с. 330
Офярованый гл. оферованый
с. 330
Офярованье гл. оферованье
с. 330
Офяровати гл. оферовати
с. 330
Офяроватися гл. офероватися
с. 331
Офяровный гл. оферовный
с. 331
Охабенъ, охобенъ наз. Доўгі, шырокі мужчынскі кафтан з буйнымі гузікамі і вялікім чатырохвугольным адкідным каўняром.
с. 331
Охабити дзеясл. Адкінуць.
с. 331
Охабитися дзеясл., зв. ад охабити.
с. 331
Охабленый дзеепрым. ад охабити.
с. 331
Охандожати дзеясл. Прыводзіць у парадак; ачышчаць.
с. 331
Охандожити, охандужити, охендожити дзеясл. Прывесці ў парадак; ачысціць.
с. 331
Охандожия наз. Каштоўнае адзенне; упрыгожанне.
с. 331
Охандожный, охендожный прым. Прыгожы, аздобны, святочны; чысты.
с. 331
Охандожство, охандожтво, охандозство, охандозтво, охендождтво, охендожство, охендозство, охендозтво, охендоство, охондоство наз. 1. Каштоўнае адзенне; упрыгожанні. 2. Аздабленне, упрыгожванне. 3. Каштоўныя рэчы, начынне, пасуда. 4. Ахайнасць, чыстата.
с. 332
Охандужити гл. охандожити
с. 333
Охапитися дзеясл. зв. Спахапіцца.
с. 333
Охати дзеясл. Вохкаць, войкаць.
с. 333
Охаючий дзеепрым ад охати.
с. 333
Охвалити дзеясл. Пахваліць.
с. 333
Охватити дзеясл. Паразіць (хваробай).
с. 333
Охвера гл. офера
с. 333
Охверовати гл. оферовати
с. 333
Охвотно гл. охотне
с. 333
Охвочий гл. охочий
с. 333
Охендождтво гл. охандожство
с. 333
Охендожити гл. охандожити
с. 333
Охендожка наз. Святочнае ўбранне.
с. 333
Охендожне, охендожно, охэндожне прысл. 1. Аздобна. 2. Прыгожа, прыстойна.
с. 333
Охендожность наз. Аздабленне.
с. 334
Охендожный гл. охандожный
с. 334
Охендожство гл. охандожство
с. 334
Охендозство гл. охандожство
с. 334
Охендозтво гл. охандожство
с. 334
Охендоство гл. охандожство
с. 334
Охиленый дзеепрым. Атулены, ахінуты, ахутаны.
с. 334
Охиленье наз. Ухіленне.
с. 334
Охиляный дзеепрым. ад охиляти.
с. 334
Охиляньеся наз. Дзеянне па дзеясл. охилятися.
с. 334
Охиляти дзеясл. Абмінаць.
с. 334
Охилятися дзеясл., зв. ад охиляти.
с. 334
Охинутися дзеясл. Паспрабаваць, пасягнуць.
с. 334
Охлажати дзеясл. Тое, што і охоложати ў 2 знач.
с. 334
Охлажение наз. Тое, што і охоложенье.
с. 334
Охлода наз. 1. Тое, што і охолода ў 1 знач. 2. Тое, што і охолода ў 2 знач.
с. 335
Охложение гл. охложенье
с. 335
Охложеный, охложоный дзеепрым. Тое, што і охоложеный у 2 знач.
с. 335
Охложенье, охложение наз. Тое, што і охоложенье.
с. 335
Охложоный гл. охложеный
с. 335
Охлянский гл. офляндский
с. 335
Охмистриня наз. Ахмістрыня.
с. 335
Охмистровая наз. Жонка дварэцкага.
с. 335
Охмистровичъ наз. Сын дварэцкага.
с. 335
Охмистровство наз. Пасада дварэцкага.
с. 335
Охмистровъ прым. ад охмистръ. Параўн. офмештеръ.
с. 335
Охмистръ, гохмистръ наз. Гофмайстар; дварэцкі.
с. 335
Охобенъ гл. охабенъ
с. 336
Охожа наз. Апрацоўка.
с. 336
Охолода наз. 1. Прахалода. Параўн. охлода ў 1 знач. 2. // перан. Палёгка; раскоша. Параўн. охлода ў 2 знач.
с. 336
Охолодети дзеясл. Астыць.
с. 337
Охолодити дзеясл. 1. Зрабіць больш халодным, даць прахалоду. 2. // перан. Даць палёгку.
с. 337
Охолодитися дзеясл., зв. ад охолодити ў 1 знач.
с. 337
Охолоднети дзеясл. Астыць, зменшыць сілу пачуцця.
с. 337
Охоложати дзеясл. 1. Рабіць больш халодным, даваць прахалоду. 2. // перан. Даваць палёгку.
с. 337
Охоложатися дзеясл. зв. 1. Ад охоложати ў 1 знач. 2. Ад охоложати ў 2 знач.
с. 338
Охоложаючий дзеепрым. ад охоложати ў 2 знач.
с. 338
Охоложеный, охоложоный дзеепрым. 1. Ад охолодити ў 1 знач. 2. Ад охолодити ў 2 знач. Параўн. охложеный.
с. 338
Охоложенье наз. Дзеянне па дзеясл. охолодити ў 1 знач. Параўн. охлажение, охложение.
с. 338
Охоложоный гл. охоложеный
с. 338
Охондоство гл. охандожство
с. 338
Охопити дзеясл. Абхапіць.
с. 338
Охоробритися дзеясл. зв. Пасмялець.
с. 338
Охорона наз. Ахова.
с. 338
Охороненый дзеепрым. ад охоронити.
с. 338
Охороненье наз. Дзеянне па дзеясл. охоронити.
с. 339
Охоронити дзеясл. Ахаваць; абараніць. Параўн. охронити.
с. 339
Охороняти дзеясл. Ахоўваць; абараняць. Параўн. охраняти, охроняти.
с. 339
Охоронятися дзеясл. зв. Асцерагацца.
с. 339
Охота наз. Ахвота, жаданне.
с. 339
Охотливый прым. ад охота.
с. 340
Охотне, охвотно, охотно прысл. Ахвотна.
с. 340
Охотней, охотнее прысл. Больш ахвотна.
с. 340
Охотнейший, охотнейшый прым., выш. ст. ад охотный.
с. 340
Охотно гл. охотне
с. 341
Охотность наз. Жаданне.
с. 341
Охотный прым. 1. Які мае ахвоту на што-н., схільны да чаго-н. 2. Руплівы, старанны.
с. 341
Охоче прысл. ад охочий.
с. 341
Охочий, охвочий, охочый прым. Ахвочы.
с. 341
Охракъ наз. Харканне, макрота.
с. 342
Охранный прым. Ахоўны.
с. 342
Охраняемый дзеепрым. ад охраняти.
с. 342
Охраняти дзеясл. Тое, што і охороняти.
с. 342
Охрати, охряти дзеясл. Закульгаць.
с. 342
Охрестити гл. охристити
с. 342
Охреститися гл. охриститися
с. 342
Охрещоный дзеепрым. Ахрышчаны.
с. 342
Охрипнути дзеясл. Ахрыпнуць.
с. 342
Охрипяти дзеясл. Хрыпнуць.
с. 342
Охристити, охрестити дзеясл. Ахрысціць; падвергнуць абраду хрышчэння. Параўн. окрестити ў 1 знач., охрстити.
с. 342
Охриститися, охреститися, охрыститися дзеясл. Ахрысціцца, прыняць хрысціянскае веравызнанне. Параўн. окреститися.
с. 343
Охромение гл. охромленье
с. 343
Охроменый гл. охромленый
с. 343
Охроменье гл. охромленье
с. 343
Охромети дзеясл. Стаць кульгавым.
с. 343
Охромити, охромить дзеясл. Зрабіць кульгавым, пакалечыць.
с. 343
Охромленый, охроменый дзеепрым. ад охромити.
с. 343
Охромленье, охромение, охроменье наз. Дзеянне па дзеясл. охромити.
с. 344
Охромляный дзеепрым. Скалечаны.
с. 344
Охроненье наз. Дзеянне па дзеясл. охронити.
с. 344
Охронити дзеясл. Тое, што і охоронити.
с. 345
Охронный прым. Ахоўны.
с. 345
Охроняти дзеясл. Тое, што і охороняти.
с. 345
Охроняючий дзеепрым. ад охроняти.
с. 345
Охрстити дзеясл. Тое, што і охристити.
с. 345
Охрыститися гл. охриститися
с. 345
Охрьщеный дзеепрым. ад охрстити.
с. 345
Охряти гл. охрати
с. 345
Охтаикъ, охтаихъ наз. Царкоўная кніга песнапенняў, пакладзеных на 8 галасоў.
с. 345
Охтати дзеясл. Вохкаць.
с. 345
Охудети дзеясл. Стаць благім.
с. 345
Охуждатися дзеясл. зв. Станавіцца благім.
с. 346
Охщоный дзеепрым. ад охрстити.
с. 346
Охъ I выкл. (пры зваротку). Выказвае смутак, гора.
с. 346
Охъ, ахъ II наз. Гора.
с. 346
Охэндожне гл. охендожне
с. 346
Оцанити дзеясл. Ацаніць.
с. 346
Оцвести дзеясл. Тое, што і отцвисти.
с. 346
Оцвеценый дзеепрым. Дасведчаны; вывучаны.
с. 346
Оцеанъ, оцеянъ наз. Тое, што і окиянъ.
с. 346
Оцемгнение, оцемкгненье наз. Тое, што і окомгненье.
с. 347
Оцененый дзеепрым. Ацэнены.
с. 347
Оцепеневати дзеясл. Дранцвець.
с. 347
Оцепети дзеясл. Здранцвець.
с. 347
Оцестити гл. оцистити
с. 347
Оцеститися дзеясл. зв. Ачысціцца.
с. 347
Оцетъ, оцотъ наз. Воцат.
с. 347
Оцеховати дзеясл. Памеціць, пазначыць.
с. 347
Оцецъ гл. отецъ
с. 347
Оцеянъ гл. оцеанъ
с. 347
Оцирати гл. отирати
с. 347
Оцирклеваный гл. оцырклованый
с. 348
Оцистивый дзеепрым. ад оцистити.
с. 348
Оцистити, оцестити дзеясл. Тое, што і очистити ў 1 знач.
с. 348
Оцищати дзеясл. Тое, што і очищати ў 1 знач.
с. 348
Оцищение, оцищенье, оцыщение наз. Дзеянне па дзеясл. оцистити.
с. 348
Оцищовати дзеясл. Ачышчаць.
с. 348
Оцищоный дзеепрым. ад оцистити.
с. 348
Оцкнутися дзеясл. зв. Прачнуцца.
с. 348
Оцотъ гл. оцетъ
с. 348
Оцтовый прым. ад оцетъ.
с. 348
Оцукровати дзеясл. // перан. Прыхарашыць.
с. 348
Оцырклевати, оцыркловати дзеясл. Вызначыць, акрэсліць.
с. 349
Оцырклованый, оцирклеваный дзеепрым. ад оцырклевати.
с. 349
Оцыркловати гл. оцырклевати
с. 349
Оцыщение гл. оцищение
с. 349
Очапъ гл. очепъ
с. 349
Очарованый дзеепрым. ад очаровати.
с. 349
Очарованье наз. Дзеянне па дзеясл. очаровати.
с. 349
Очаровати дзеясл. Зачараваць.
с. 349
Очаянный гл. отчаянный
с. 349
Очевисте, очевисто, очивисте, очивисто, очувисте, очывисте, очывисто прысл. 1. Асабіста. Параўн. очевистно. 2. Увачавідкі. 3. На яве.
с. 349
Очевистно прысл. Тое, што і очевисте ў 1 знач.
с. 350
Очевистный прым. Тое, што і очевистый у 1 знач.
с. 350
Очевисто гл. очевисте
с. 350
Очевистый, очивистый, очовистый, очывистый прым. 1. Асабісты. Параўн. очевистный 2. Яўны.
с. 350
Очекивание гл. очекиванье
с. 351
Очекиваный, очекиванный дзеепрым. ад очекивати ў 1 знач.
с. 351
Очекиванье, очекивание наз. 1. Дзеянне па дзеясл. очекивати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. очекивати ў 2 знач.
с. 351
Очекивати дзеясл. 1. Чакаць. Параўн. очыкивати. 2. Спадзявацца; давярацца.
с. 352
Очекиваючий, очекиваючый дзеепрым. ад очекивати ў 1 знач.
с. 352
Очековучий дзеепрым. ад очекивати ў 1 знач.
с. 352
Очепити дзеясл. Зачапіць.
с. 352
Очепъ, очапъ, очопъ наз. Бервяно, якое выкарыстоўваецца як рычаг, падважнік.
с. 352
Очеркненье наз. Дзеянне па дзеясл. очеркнути.
с. 353
Очеркнути дзеясл. Абвесці.
с. 353
Очермнити дзеясл. Зрабіць чырвоным.
с. 353
Очернивати дзеясл. Рабіць чорным.
с. 353
Очернитися дзеясл. зв. Зрабіцца брудным.
с. 353
Очерти, очорти дзеясл. Абадраць (кару дрэва). Параўн. очертити.
с. 353
Очертися дзеясл. зв. Уперціся.
с. 353
Очертити дзеясл. Тое, што і очерти.
с. 353
Очертъ наз. Акружнасць.
с. 353
Очерченый дзеепрым. ад очертити.
с. 354
Очесатися дзеясл. зв. Абчасацца.
с. 354
Очество гл. отчество
с. 354
Очивисте гл. очевисте
с. 354
Очивистность наз. Асаблівасць.
с. 354
Очивисто гл. очевисте
с. 354
Очивистый гл. очевистый
с. 354
Очизна гл. отчизна
с. 354
Очизный гл. отчизный
с. 354
Очина гл. отчина
с. 354
Очинатисе дзеясл. зв. Пачынацца.
с. 354
Очиный прым. ад око.
с. 354
Очистение гл. очищение
с. 354
Очистеный гл. очищеный
с. 354
Очистилище наз. Месца, дзе прыносяць ахвяры богу, каб ачысціцца ад грахоў.
с. 354
Очистити, очистить, очищити, очыстити, очыщыти дзеясл. 1. Ачысціць, зрабіць чыстым. // перан. Дараваць. Параўн. оцистити. 2. Вызваліць, зрабіць незанятым. 3. Вызваліць ад судовых дамаганняў, плацяжоў. 4. Апраўдаць. 5. Давесці; пацвердзіць. 6. Абвергнуць, прызнаць ілжывым (паклёп). 7. Выдаліць; адкінуць.
с. 354
Очиститися, очыститися дзеясл. зв. 1. Ачысціцца. 2. Вызваліцца. 3. Апраўдацца.
с. 357
Очистить гл. очистити
с. 357
Очистятися гл. очищатися
с. 357
Очисченье гл. очищенье
с. 357
Очитый прым. Які мае вочы.
с. 357
Очичъ гл. отчичъ
с. 357
Очишчати гл. очищати
с. 357
Очишченье гл. очищенье
с. 357
Очищаемый дзеепрым. ад очищати ў 1 знач.
с. 357
Очищаный дзеепрым. ад очищати ў 1 знач.
с. 358
Очищанье, очыщанье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. очищати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. очищати ў 3 знач.
с. 358
Очищати, очишчати, очыстати, очысчати, очыщати дзеясл. 1. Рабіць чыстым, ачышчаць. // перан. Загладжваць (грэх). Параўн. оцищати. 2. Вызваляць, рабіць незанятым. 3. Вызваляць ад судовых дамаганняў, плацяжоў. 4. Апраўдваць. 5. Пацвярджаць.
с. 358
Очищатися, очистятися, очыщатися дзеясл. зв. 1. Рабіцца чыстым, ачышчацца. // перан. Загладжвацца (пра грэх). 2. Вызваляцца, станавіцца свабодным. 3. Пацвярджацца.
с. 359
Очищаючий дзеепрым. ад очищати ў 1 знач.
с. 360
Очищающийся дзеепрым. ад очищатися ў 1 знач.
с. 360
Очище наз. Месца ачышчэння.
с. 360
Очищевати дзеясл. Рабіць чыстым.
с. 360
Очищение гл. очищенье
с. 360
Очищеный, очистеный, очищенный, очищоный, очыстеный, очыщеный дзеепрым. 1. Ад очистити ў 1 знач. 2. Ад очистити ў 2 знач. 3. Ад очистити ў 3 знач. 4. Ад очистити ў 4 знач.
с. 360
Очищенье, очистение, очисченье, очишченье, очищение, очыщение, очыщенье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. очистити ў 1 знач. // перан. Ачышчэнне, збавенне ад грахоў; царкоўнае ачышчэнне жанчыны пасля нараджэння дзіцяці. 2. Дзеянне па дзеясл. очистити ў 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. очистити ў 3 знач. 4. Дзеянне па дзеясл. очистити ў 4 знач. 5. Дзеянне па дзеясл. очистити ў 5 знач.
с. 361
Очищеньеся наз. Дзеянне па дзеясл. очиститися ў 1 знач.
с. 362
Очищити гл. очистити
с. 362
Очищоный гл. очищеный
с. 362
Очкнутися дзеясл. зв. Тое, што і очнутися ў 1 знач.
с. 362
Очкованье наз. Дзеянне па дзеясл. очковати.
с. 363
Очковати дзеясл. Гафтаваць кругамі ў выглядзе «вочак».
с. 363
Очковатый прым. Гафтаваны кругамі ў выглядзе «вочак».
с. 363
Очнути дзеясл. Тое, што і очнутися ў 1 знач.
с. 363
Очнутися, очнутисе дзеясл. зв. 1. Прачнуцца. Параўн. очкнутися, очнути. 2. Апрытомнець.
с. 363
Очный прым. 1. Які мае адносіны да вока, вачэй. 2. Асабісты.
с. 363
Очовистый гл. очевистый
с. 364
Очопъ гл. очепъ
с. 364
Очорненый дзеепрым. Які стаў чорным.
с. 364
Очорти гл. очерти
с. 364
Очстрога наз. Восці, рыбалоўная прылада.
с. 364
Очувисте гл. очевисте
с. 364
Очужанье наз. Дзеянне па дзеясл. очужати.
с. 364
Очужати дзеясл. Рабіць чужым; адбіраць.
с. 364
Очуняти дзеясл. Ачуняць, апрытомнець.
с. 364
Очутити дзеясл. Тое, што і очутитися.
с. 364
Очутитися, очутитисе, очутытися, очютитися дзеясл. зв. Прачнуцца, ачнуцца. Параўн. очутити.
с. 364
Очучатися дзеясл. Прачынацца, уставаць.
с. 365
Оччизна гл. отчизна
с. 365
Оччизный гл. отчизный
с. 365
Оччина гл. отчина
с. 365
Оччинный гл. отчинный
с. 365
Оччистый гл. отчистый
с. 365
Оччичъ гл. отчичъ
с. 365
Очывисте гл. очевисте
с. 365
Очывисто гл. очевисте
с. 365
Очывистый гл. очевистый
с. 365
Очызна гл. отчизна
с. 365
Очыкивати дзеясл. Тое, што і очекивати ў 1 знач.
с. 365
Очына гл. отчина
с. 365
Очыстати гл. очищати
с. 365
Очыстеный гл. очищеный
с. 365
Очыстити гл. очистити
с. 365
Очыститися гл. очиститися
с. 365
Очыстый гл. отчистый
с. 365
Очысчати гл. очищати
с. 365
Очычъ гл. отчичъ
с. 365
Очыщанье гл. очищанье
с. 365
Очыщати гл. очищати
с. 365
Очыщатися гл. очищатися
с. 365
Очыщение гл. очищенье
с. 365
Очыщеный гл. очищеный
с. 365
Очыщенье гл. очищенье
с. 365
Очыщыти гл. очистити
с. 365
Очютитися гл. очутитися
с. 365
Очютливый прым. Чуйны да пахаў.
с. 365
Ошаленье наз. Дзеянне па дзеясл. ошалети.
с. 365
Ошалети дзеясл. Ашалець, звар’яцець.
с. 365
Ошалоный дзеепрым. Ашалелы.
с. 366
Ошарпанецъ наз. Абадранец.
с. 366
Ошарпаный, ошарпанный прым. 1. Падраны, зношаны, абадраны. 2. Адзеты ў падранае, жаноцкае адзенне. 3. Састарэлы; закінуты, занядбаны, недагледжаны.
с. 366
Ошарпати дзеясл. Абрабаваць, абабраць, пазабіраць.
с. 366
Ошацованый дзеепрым. ад ошацовати.
с. 366
Ошацованье, ошецованье наз. Дзеянне па дзеясл. ошацовати.
с. 367
Ошацовати, ошецовати дзеясл. Ацаніць, вызначыць кошт.
с. 367
Ошацоватися дзеясл., зв. ад ошацовати.
с. 368
Ошва наз. Аблямоўка.
с. 368
Ошедивети дзеясл. Пасівець.
с. 368
Ошеметникъ наз. Вераломны, каварны чалавек.
с. 368
Ошецованье гл. ошацованье
с. 368
Ошецовати гл. ошацовати
с. 368
Ошибеный дзеепрым. Удараны, выцяты.
с. 368
Ошидити дзеясл. Абсмяяць, высмеяць.
с. 368
Ошиекъ, ошыекъ наз. Частка свіной тушы, ашыек.
с. 368
Ошитокъ, ошытокъ наз. Мера вадкіх і сыпкіх рэчываў.
с. 368
Ошкалевати дзеясл. Абгаварыць, абылгаць, зняславіць.
с. 369
Ошкарадитися дзеясл. зв. Апаганіцца, пазбавіцца маральнай чысціні.
с. 369
Ошкаражати дзеясл. Забруджваць; апаганьваць, пазбаўляць маральнай чысціні.
с. 369
Ошкараженье наз. Дзеянне па дзеясл. ошкаражати.
с. 369
Ошкаражоный дзеепрым. Знявечаны, сапсаваны.
с. 369
Ошлюбеница наз. Жонка.
с. 369
Ошляхтеный дзеепрым. Узведзены ў стан вышэйшага саслоўя.
с. 369
Ошменецъ наз. Жыхар горада Ашмяны.
с. 369
Ошменский, ошмянский прым. Які адносіцца да горада Ашмяны.
с. 369
Ошпетеный гл. ошпечоный
с. 370
Ошпетити дзеясл. Знявечыць, сапсаваць.
с. 370
Ошпечоный, ошпетеный, ошпеценый, ошпецоный дзеепрым. ад ошпетити.
с. 370
Ошукавати гл. ошуковати
с. 370
Ошукание гл. ошуканье
с. 370
Ошуканина наз. Ашуканства, падман, махлярства, жульніцтва.
с. 370
Ошуканый дзеепрым. 1. Ад ошукати I у 1 знач. 2. Ад ошукати I у 2 знач.
с. 371
Ошуканье, ошукание наз. Дзеянне па дзеясл. ошукати I у 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. ошукати I у 2 знач.
с. 371
Ошукати I дзеясл. 1. Наўмысна ўвесці ў зман якім-н. спосабам, ашукаць. 2. Спакусіць; падманваючы, дамагчыся чаго-н.
с. 371
Ошукати II дзеясл. Абшукаць, старанна агледзець, шукаючы чаго-н.
с. 372
Ошукатися I дзеясл. зв. Ашукацца; памыліцца.
с. 372
Ошукатися II дзеясл. зв. Знайсціся, адшукацца.
с. 372
Ошукачъ наз. Спакуснік, зводнік, падманшчык.
с. 372
Ошукаючий дзеепрым. ад ошукати I у 1 знач.
с. 373
Ошукиванье наз. Дзеянне па дзеясл. ошукивати ў 1 знач. Параўн. ошукованье I.
с. 373
Ошукивати дзеясл. 1. Ашукваць, абманваць. Параўн. ошуковати. 2. Спакушаць.
с. 373
Ошукиватися дзеясл. зв. Ашуквацца, абманвацца, памыляцца. Параўн. ошуковатися.
с. 373
Ошукиваючий дзеепрым. 1. Ад ошукивати ў 1 знач. 2. У знач. прым. Абманлівы, падманлівы, падманны.
с. 374
Ошукованье I наз. Тое, што і ошукиванье.
с. 374
Ошукованье II наз. Размяшчэнне як парадак, сістэма месцазнаходжання каго-, чаго-н.
с. 374
Ошуковати, ошукавати дзеясл. Тое, што і ошукивати ў 1 знач.
с. 374
Ошуковатися дзеясл. зв. Тое, што і ошукиватися.
с. 374
Ошустъ наз. Ашуканец.
с. 374
Ошую, ошуюю прысл. Злева, з левага боку.
с. 375
Ошчупати гл. ощупати
с. 375
Ошыекъ гл. ошиекъ
с. 375
Ошылникъ наз. Нашыльнік.
с. 375
Ошытокъ гл. ошитокъ
с. 375
Ощаженье наз. Ашчаднасць, беражлівасць.
с. 375
Ощеписко наз. Тое, што і ощепище.
с. 375
Ощепище наз. Дрэўка кап’я. Параўн. ощеписко.
с. 375
Ощепъ, осчепъ, осщепъ, ощэпъ наз. Кап’ё.
с. 375
Ощичати дзеясл. Зацяняць, засланяць, загароджваць; засцерагаць ад святла.
с. 376
Ощупати, осчупати, ошчупати дзеясл. Абмацаць; намацаць.
с. 376
Ощутити дзеясл. Адчуць, пазнаць органамі пачуццяў, усвядоміць, зразумець.
с. 376
Ощущати дзеясл. Адчуваць, пазнаваць органамі пачуццяў.
с. 376
Ощэпъ гл. ощепъ
с. 376
Ощяжати дзеясл. Ашчаджаць, захоўваць, эканомна выдаткоўваць.
с. 376
П Літара старабеларускага алфавіта, якая абазначала гук «п» і мела лікавае значэнне «80».
с. 377
Пабирокъ наз. Вінаград, які застаўся на лазе пасля збору; рэшткі.
с. 377
Пава наз. 1. Самка паўліна. Параўн. павица. 2. Агульная назва самца і самкі паўліна.
с. 377
Павеза, павежа, павэза, повеза наз. Шчыт. Параўн. паежъ.
с. 377
Павезка, повезка наз., памянш. ад павеза.
с. 378
Павеня наз. Птушаня павы.
с. 378
Паветка гл. поветка
с. 378
Паветро гл. поветро
с. 378
Павечерница, повечерница наз. Тое, што і павечерня.
с. 378
Павечерня, повечерня наз. Багаслужэнне пасля вячэрні. Параўн. павечерница.
с. 378
Павзорь наз. Погляд, пункт гледжання.
с. 378
Павиментъ наз. Падлога.
с. 379
Павиный прым. Павіны.
с. 379
Павица наз. Тое, што і пава ў 1 знач.
с. 379
Павлочный прым. Тое, што і повлечоный.
с. 379
Павовъ прым. Паўлінавы.
с. 379
Паволока наз. Шыкарная прывазная тканіна; верхняе адзенне з такой тканіны.
с. 379
Паврозъ гл. поврозъ
с. 379
Павукъ гл. паукъ
с. 379
Павщати дзеясл. Паўстаць, пачацца, узнікнуць, настаць.
с. 379
Павъ наз. Паўлін.
с. 379
Павэза гл. павеза
с. 380
Паганинъ гл. поганинъ
с. 380
Паганка гл. поганка
с. 380
Паганский гл. поганский
с. 380
Паганство гл. поганство
с. 380
Паганый гл. поганый
с. 380
Паганьски прысл. Як язычнік, як нехрысціянін.
с. 380
Пагодити дзеясл. Угаворваць лагодзячы, дагаджаючы.
с. 380
Пагорокъ, погорокъ наз. Пагорак, узгорак.
с. 380
Пагосъ наз. Пагорак, узгорак.
с. 380
Пагуба наз. 1. Гібель, пагібель; смерць. 2. Мор, эпідэмія, язва.
с. 380
Пагубный прым. ад пагуба ў 1 знач.
с. 381
Падалецъ наз. Мерцвячына.
с. 381
Падание наз. Дзеянне па дзеясл. падати ў 1 знач.
с. 381
Падати дзеясл. 1. Падаць, валіцца, ляцець зверху ўніз. 2. Ствараць уражанне падаючага (аб зорках, маланцы). 3. Ісці, выпадаць (пра ападкі). 4. Выпадаць, вывальвацца. 5. Апускацца, ападаць, звісаць. 6. Падаць, асядаць. 7. Апускацца на каго-, што-н. (пры ўдары). 8. Апускацца, схіляцца з глыбокай пашанай, павагай; станавіцца на калені, падаць ніц. 9. Паміраць, гінуць.
с. 381
Падатися, падатисе дзеясл. зв. 1. Валіцца, падаць зверху ўніз пад уздзеяннем сілы цяжару. 2. Апускацца, рассоўвацца. 3. Упадаць у злосць, сердаваць.
с. 383
Падаючий дзеепрым. 1. Ад падати ў 1, 2, 3, 8 знач. 2. // перан. У знач. наз. Той, хто страціў высокае становішча, аўтарытэт.
с. 383
Падающий дзеепрым. 1. Ад падати ў 1 знач. 2. Ад падати ў 9 знач.
с. 383
Падежъ наз. 1. Падзеж, мор. 2. Склон.
с. 383
Падение гл. паденье
с. 384
Паденщикъ гл. поденщикъ
с. 384
Паденье, падение наз. 1. Падзенне. 2. Пакланенне, глыбокая павага. 3. Страта высокага становішча, аўтарытэту. 4. Смерць, гібель. 5. Склон.
с. 384
Падиаконъ гл. поддияконъ
с. 384
Падливый дзеепрым. Небяспечны.
с. 384
Падненье наз. 1. Пакланенне; глыбокая павага. 2. Склон.
с. 384
Падни наз. Густы сок, падзіна.
с. 384
Паднути дзеясл. 1. Упасці, паваліцца, зваліцца. 2. Схіліцца з глыбокай пашанай, павагай. 3. Пасці, загінуць.
с. 384
Падолъ гл. подолъ
с. 385
Падущенье гл. подущенье
с. 385
Падущий дзеепрым. ад падати ў 1 знач.
с. 385
Падчерица, падчерыца, патчерица, пачерица, пачерыца наз. Падчарыца.
с. 385
Падший дзеепрым. 1. Ад пасти I у 1 знач. 2. Ад пасти I у 10 знач.
с. 385
Падяцкий гл. подьяцкий
с. 385
Паежъ наз. Тое, што і павеза.
с. 385
Пажадати гл. пожадати
с. 385
Пажженый гл. пожженый
с. 386
Паживанье гл. поживанье
с. 386
Пажить наз. Месца, дзе пасецца скот; паша.
с. 386
Паздерникъ, паздэрникъ, поздерникъ наз. Кастрычнік.
с. 386
Паздеро гл. паздерье
с. 386
Паздеръ наз. Тое, што і паздерье.
с. 386
Паздерье, паздеро наз. Пакулле. Параўн. паздеръ.
с. 386
Паздэрникъ гл. паздерникъ
с. 386
Пазноготь, пазнокоть наз. 1. Ногаць, пазногаць. 2. Кіпцюр. 3. Капыт. 4. Завостраны крук як прылада для катавання.
с. 386
Пазоха гл. пазуха
с. 387
Пазуръ наз. Кіпцюр, пазур.
с. 387
Пазуха, пазоха наз. 1. Пазуха, запазуха. Параўн. пазушье. 2. Паха, падпаха. 3. Грудзі, поласць грудзей, жывата. 4. Каліта, сумка. 5. Нетры, глыбіні зямлі.
с. 387
Пазушка наз., памянш. ад пазуха ў 1 знач.
с. 388
Пазушье наз. Тое, што і пазуха ў 1 знач.
с. 388
Паказати гл. показати
с. 388
Паказовати гл. показовати
с. 388
Пакгурокъ наз. Пагорак.
с. 388
Паки, пакы прысл. 1. Назад. 2. Зноў, зноў-такі. 3. Як раней, па-ранейшаму. 4. Яшчэ.
с. 388
Пакли зл. Калі (пры выражэнні рэальнай і ў спалучэнні з часц. бы ірэальнай умовы). Параўн. паклижъ.
с. 389
Паклижъ зл. Тое, што і пакли.
с. 390
Пакляска, покляска наз. Бакавая жэрдка ў калёсах, санях. Параўн. паклясъ.
с. 390
Паклясъ наз. Тое, што і пакляска.
с. 391
Пакованье наз. Пакаванне.
с. 391
Пакора гл. покора
с. 391
Пакормъ гл. покармъ
с. 391
Пакостити, покостити дзеясл. Паскудзіць, рабіць гадасці.
с. 391
Пакоститися дзеясл. зв. Паскудзіцца.
с. 391
Пакостникъ наз. Паскуднік.
с. 391
Пакость, покость наз. Паскудства (пра што-н. дрэннае, непрыстойнае).
с. 391
Пактъ наз. Дагавор.
с. 392
Пакуле наз. Пакулле.
с. 392
Пакъ I часц. Ж; жа (пасля зычных).
с. 392
Пакъ II зл. Аднак.
с. 393
Пакъ III прысл. Зноў, зноў-такі.
с. 393
Паламаный гл. поламаный
с. 393
Паламаръ, поламаръ наз. Тое, што і панамаръ.
с. 393
Паланье наз. Ачыстка зерня ад мякіны і пылу.
с. 393
Палата гл. полата
с. 394
Палати I дзеясл. 1. Гарэць яркім полымем, зырка паліцца, павяваць жарам. 2. // перан. Прагнуць, быць ахопленым якім-н. пачуццём, быць узбуджаным. 3. Ярка свяціць, свяціцца.
с. 394
Палати II наз. Палаці.
с. 394
Палатный гл. полатный
с. 395
Палацовый прым. Палацавы.
с. 395
Палацъ, полацъ наз. Палац. Параўн. полаца.
с. 395
Палацыкъ наз., памянш. ад палацъ.
с. 395
Палачъ наз. Кат.
с. 395
Палашъ наз. Палаш.
с. 395
Палаючий, полаючий дзеепрым. 1. Ад палати I у 1 знач. 2. Ад палати I у 2 знач. 3. Ад палати I у 3 знач.
с. 395
Палающий, палающый дзеепрым. 1. Ад палати I у 1 знач. 2. Ад палати I у 2 знач.
с. 396
Палене гл. паленье
с. 396
Паление гл. паленье
с. 396
Паленица наз. Праснак.
с. 396
Паленый дзеепрым. 1. Ад палити ў 1 знач. 2. Ад палити ў 3 знач. 3. Ад палити ў 6 знач. 4. Падлеглы спальванню. 5. Распалены, раскладзены, разведзены (пра агонь). 6. Смалены. 7. Здабыты вінакурэннем. 8. Спалены, прынесены ў ахвяру праз спальванне.
с. 397
Паленье, палене, паление наз. 1. Дзеянне па дзеясл. палити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. палити ў 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. палити ў 3 знач. 4. Дзеянне па дзясл. палити ў 4 знач. 5. Дзеянне па дзеясл. палити ў 5 знач. 6. Спецыяльныя рэчывы, што спальваюцца для атрымання пахучага дыму. 7. Спальванне як разнавіднасць ахвярапрынашэння. 8. Дзеянне па дзеясл. палити ў 6 знач. 9. Самагонаварэнне. 10. Спальванне драўніны на попел для вытворчасці паташу і інш.
с. 398
Палестинский, палестынский прым. Палесцінскі.
с. 399
Палестинчикъ наз. Тое, што і палестинянинъ.
с. 400
Палестинъ наз. Тое, што і палестинянинъ.
с. 400
Палестинянинъ наз. Жыхар Палесціны. Параўн. палестинчикъ, палестинъ.
с. 400
Палестынский гл. пал естинский
с. 400
Палецъ наз. Палец. Палецъ божий — наканаванне, прадвызначэнне ўсявышняга.
с. 400
Палечный I прым. ад палецъ.
с. 401
Палечный II прым. Выгаралы, выпалены.
с. 401
Палечье гл. паличье
с. 401
Пализнутися дзеясл. зв. // перан. Памыліцца; сказаць не тое, што патрэба.
с. 401
Палити, палить, полити II дзеясл. 1. Знішчаць агнём, спальваць; учыняць пажар; вымушаць гарэць з мэтай асвятлення або ацяплення. 2. Распальваць, падтрымліваць агонь у печы і інш. 3. Моцна пячы, абдаваць жарам, прыпякаць (пра сонца, полымя і пад.). 4. Апрацоўваць агнём, абпальваць, выпальваць. 5. Курыць, спальваць спецыяльныя рэчывы для атрымання пахучага дыму. 6. Катаваць, жорстка мучыць, пазбаўляць жыцця, палячы агнём, прыпякаючы чым-н. гарачым, распаленым. 7. // перан. Мучыць, хваляваць, трывожыць. Палити горелку — гнаць гарэлку; палити кадило — кадзіць; офери палити — ахвяраваць, спальваючы што-н. на агні; палити попелы — спальваць драўніну на попел для вытворчасці паташу; палити смолу — гнаць смалу.
с. 401
Палитися дзеясл. зв. 1. Гарэць, знішчацца агнём, спальвацца. 2. // перан. Мучыцца, хвалявацца, трывожыцца.
с. 403
Палить гл. палити
с. 403
Палица наз. 1. Паліца, посах, дубіна, палка. // перан. Удар; выпадак, з’ява. 2. Тое, што і полица I у 2 знач.
с. 403
Паличье, палечье наз., зб. ад палица ў 1 знач.
с. 404
Палка наз. Палачка, адпаведна апрацаваны кавалачак дрэва з галоўкай для біцця ў бубен.
с. 404
Палма, пальма наз. Пальма. Палма звытяжства — пальма перамогі, перамога ў чым-н.
с. 404
Палмавый гл. палмовый
с. 404
Палмиренский прым. ад геагр. назвы.
с. 404
Палмий прым. Пальмавы.
с. 404
Палмовый, палмавый, пальмовый прым. Пальмавы.
с. 404
Палуба наз. Буда; верх, пакрыццё воза, саней і пад. Параўн. палубъ, полуба.
с. 405
Палубъ наз. Тое, што і палуба.
с. 405
Палцатъ наз. 1. Палка, кій, дубіна, посах. 2. Скіпетр.
с. 405
Палцокъ наз. Пальчык.
с. 405
Палый дзеепрым. Які ўпаў.
с. 405
Паль, палъ, паля наз. 1. Кол, прызначаны для забівання ў грунт або для іншых мэт. 2. Кол з завостраным канцом, прызначаны для прычынення каму-н. пакут ці смерці. 3. Паля.
с. 405
Пальма гл. палма
с. 406
Пальмовый гл. палмовый
с. 406
Пальчатый прым. Рукавицы пальчатые — рукавіцы з аддзяленнямі для кожнага пальца.
с. 406
Паляи дзеепрым. у знач. наз. Той, хто паліць, знішчае агнём.
с. 406
Палячий дзеепрым. 1. Ад палити ў 1 знач. 2. Ад палити ў 2 знач. 3. // перан. Які мучыць.
с. 406
Палящий, палящый дзеепрым, 1. Ад палити ў 1 знач. 2. Ад палити ў 2 знач.
с. 407
Памва гл. панва
с. 407
Паменть наз. Памяць. Годный паменти — варты вечнага, пачэснага ўспаміну.
с. 407
Памеръ гл. померъ
с. 407
Паметати гл. памятати
с. 407
Паметка гл. памятка
с. 407
Паметливый гл. памятливый
с. 407
Паметникъ наз. Памятны, незабыўны запіс, доказ; сведчанне.
с. 407
Паметное гл. памятное
с. 407
Паметность наз. Для паметности — на пасведчанне, на доказ.
с. 407
Паметный гл. памятный
с. 407
Паметованый дзеепрым. ад памятовати ў 2 знач.
с. 407
Паметовати гл. памятовати
с. 407
Паметь гл. память
с. 407
Паморока наз. Змрочнасць, пахмурнасць.
с. 407
Пампушокъ наз. Аладка, блін.
с. 408
Памятанье наз. Дзеянне па дзеясл. памятати ў 1 знач.
с. 408
Памятати, паметати, пометати II, помятати дзеясл. 1. Помніць, трымаць у памяці, памятаць; не забываць. Не памятати (паметати, помятати) — не помніць; забыць. 2. Прыпамінаць, успамінаць, аднаўляць у памяці.
с. 408
Памятатися дзеясл. зв. Помніць, трымаць у памяці, не забывацца.
с. 408
Памятка, паметка наз. 1. Успамін; памяць аб кім-, чым-н.; напамінанне аб чым-н. Для памятки (паметки), ку памятце, на памятку (паметку) — на ўспамін, памяць аб кім-н., чым-н.; у гонар каго-н., у знак ушанавання памяці аб кім-, чым-н. 2. Памятка, знак памяці; тое, што служыць напамінкам пра каго-, што-н. 3. Свята; дзень або дні, што ўрачыста адзначаліся і святкаваліся царквою ў памяць якой-н. падзеі ці ў гонар якіх-н. святых. 4. Памінальны абед, памінкі; памінанне, памінальная малітва ці служба (абедня або паніхіда). 5. Кніга з кароткімі звесткамі пра што-н.
с. 409
Памятливый, паметливый, помятливый прым. Памятлівы; які мае добрую памяць, здольны лёгка запамінаць што-н.
с. 411
Памятное, паметное наз. 1. Плата суду, капе ці прыватнай асобе за вядзенне або разгляд судовай ці якой-н. спрэчнай справы. 2. Штраф. 3. У рэлігійным абрадзе частка ахвяры, прынашэння, якая давалася ў памяць чаго-н.
с. 411
Памятный, паметный прым. 1. Які мае добрую памяць, памятлівы. 2. Які добра помніць аб чым-н., не забывае чаго-н., захоўвае ў памяці што-н. 3. Які добра помніцца, не забываецца, трывала захоўваецца ў памяці; вядомы. 4. Векапомны, незабыўны, памятны. 5. Вядомы; выдатны, незвычайны, выключны; славуты, праслаўлены. Паметные книги — кнігі, у якія запісваліся ўсялякія здарэнні для гісторыі; паметный день — дзень, які святкаваўся ў гонар каго-н.
с. 412
Памятовати, паметовати, помятовати дзеясл. 1. Помніць, трымаць у памяці, не забываць, мець на ўвазе. Не паметовати — не помніць. 2. Прыпамінаць, успамінаць, аднаўляць у памяці. 3. Аддзячваць, адплачваць, узнагароджваць.
с. 413
Памятозлобный прым. Злапамятны, злапамятлівы.
с. 414
Памятствовати дзеясл. Помніць, не забываць.
с. 414
Память, паметь наз. 1. Здольнасць чалавека запамінаць, захоўваць і аднаўляць у свядомасці якія-н. весткі, падзеі, уражанні. 2. Запас уражанняў, мінулы вопыт, якія захоўваюцца ў свядомасці і могуць быць адноўлены. Брати въ паметь гл. брати; выйти съ памяти гл. выйти; выпускати зъ памяти гл. выпускати; выпустити зъ памяти гл. выпустити; вырвати зъ памяти гл. вырвати; вытерти зъ памети гл. вытерти; выходити съ памяти гл. выходити; держати оу памяти — помніць пра каго-, што-н., шанаваць памяць аб кім-н, чым-н.; за нашей (моей) памяти (памети) — у гады жыцця каго-н.; зходити съ памети гл. зходити; мети на памяти гл. мети; на память (паметь) знати (приводити, умети) — знаць, помніць які-н. кантэкст так, каб вымавіць яго не гледзячы ў тэкст; подати къ памяти гл. подати; привести на память (паметь) гл. привести; приводити ку памети, на память (паметь) гл. приводити; прийти на память (паметь) гл. прийти; приходити на память (паметь) гл. приходити; сплывати съ памяти (памети) гл. сплывати; сходити съ памяти (памети) гл. сходити; ховати на памяти (памети) гл. ховати. 3. Захаванне ў свядомасці нашчадкаў успаміну пра каго-, што-н.; успамінанне, напамінак аб кім-, чым-н. Блаженной (светобливой, святой, славное, солодкое, щастное) памяти (памети) — частка тытула пры ўспаміне памёршых высокапастаўленых асоб; вечная (несмертелная) память (паметь) — несмяротны, існуючы вечна ўспамін, напамінак; въ вечной памяти — у існуючым вечна ўспаміне; годный памяти (памети) — варты вечнага, пачэснага ўспаміну; ку (къ) вечной памяти (памети), на вечную память (паметь) — на вечны ўспамін, напамінак; на память — на ўспамін аб кім-, чым-н., у азнаменаванне чаго-н., у гонар каго-н. 4. Прытомнасць, свядомасць. Въ (на) доброй памяти (памети), за чистой памяти, зъ доброю паметью, при памети — пры поўнай свядомасці; за доброе (при доброй) памети гл. добрый; отбыти памети гл. отбыти; отходити памети гл. отходити; прийти (прыйти) до (ку, къ) памяти (памети) гл. прийти. 5. Памінанне, малітвы ці царкоўная служба па памёршым; памінкі. 6. Дзень, які вызначаўся царквой на ўспамін аб якіх-н. святых ці якой-н. падзеі з іх жыцця, царкоўная служба з такой нагоды. 7. Літасць; міласць, ласка. 8. Настаўленне, інструкцыя, указанне. 9. Думка. 10. Павага, пашана. Для памети, про память (паметь) записаный (записати) — запіс у канцылярскіх ці судовых кнігах заяў, дакументаў, спраў, якія маглі б служыць як доказ у будучым.
с. 414
Панагия, понагея, поногия наз. Панагія.
с. 419
Панамаръ, панамарь, понамаръ, понамарь, пономаръ, пономарь наз. Ніжэйшы царкоўны служыцель у праваслаўнай царкве; дзяк, дзячок; псаломшчык. Параўн. паламаръ.
с. 419
Панахида, понахида наз. Паніхіда, царкоўная служба па нябожчыку.
с. 419
Панахидничокъ наз. Царкоўная кніжка, якая мае адносіны да паніхіды.
с. 420
Панва, памва наз. Патэльня, скаварада. Параўн. опоновъ, паневъ.
с. 420
Панева гл. понева
с. 420
Паневенька наз., памянш. ад панева.
с. 420
Паневка I, пановка наз. 1. Памянш. ад паневъ. 2. Брамка (дэталь ружжа).
с. 420
Паневка II наз., памянш. ад панева.
с. 420
Паневъ, пановъ I наз. Тое, што і панва.
с. 420
Паненка, паниенка, панянка наз. Тое, што і панна ў 1 знач. Святая паненка — манашка.
с. 421
Паненский, паненьский, панненский, панянский прым. 1. Які мае адносіны да паненкі, панны; дзявочы. 2. Цнатлівы, чысты ў маральных адносінах. Паненский встыдъ, паненская чистость (чыстость) — нявіннасць, цнатлівасць; чыстата ў маральных адносінах; паненский станъ — манаства. 3. Жаночы.
с. 421
Паненство, панянство наз. 1. Нявіннасць, цнота; чысціня ў маральных адносінах. 2. Стан не быўшай замужам жанчыны; дзявоцтва.
с. 422
Паненьский гл. паненский
с. 423
Панецкий прым. Тое, што і панский у 1 знач.
с. 423
Панея гл. пания
с. 423
Пани наз. 1. Уладарка, валадарка, правіцельніца. // перан. Параўн. пания ў 1 знач. 2. Знатная і багатая ўладальніца маёнтка, буйная памешчыца. Параўн. пания ў 2 знач. 3. Асоба, якая належала да прывілеяваных слаёў грамадства. Параўн. пания ў 3 знач. 4. Асоба, якая карысталася ўладай да залежных ад яе людзей; гаспадыня, уладальніца каго-, чаго-н. Пани старая — маці аднаго з маладых гаспадароў. Параўн. пания ў 4 знач. 5. Форма ветлівага звароту або ўпамінання асобы, якая належала да прывілеяваных слаёў грамадства. Параўн. пания ў 5 знач. 6. Жонка. Пани виленская (сенаторская) — жонка буйнога саноўніка, тэрытарыяльнага вяльможы. Параўн. пания ў 6 знач. 7. Асоба жаночага полу, якая была або знаходзіцца замужам. Пани молодая — нявеста, маладая. Параўн. пания ў 7 знач.
с. 423
Паниенка гл. паненка
с. 425
Паникадило наз. Панікадзіла.
с. 425
Паникадильный прым. ад паникадило.
с. 425
Паничъ, паницъ наз. 1. Малады пан. 2. Будучы муж.
с. 425
Паничыкъ наз. Пан (у іранічным значэнні).
с. 426
Пания, панея, панья наз. 1. Тое, што і пани ў 1 знач. 2. Тое, што і пани ў 2 знач. 3. Тое, што і пани ў 3 знач. 4. Тое, што і пани ў 4 знач. Панея старая — тое, што і пани старая. 5. Тое, што і пани ў 5 знач. 6. Тое, што і пани ў 6 знач. 7. Тое, што і пани ў 7 знач.
с. 426
Панки наз. Банкі.
с. 427
Панна наз. 1. Дзяўчына; жанчына, якая не была замужам. Панна законная — манашка; старая панна — дзяўчына, якая ў маладых гадах не выйшла замуж. Параўн. паненка. 2. Маладая дзяўчына, якая належала да прывілеяваных слаёў грамадства; незамужняя дачка пана. 3. Форма ветлівага ўпамінання маладой дзяўчыны, ветлівага звароту да маладой незамужняй дзяўчыны. Панна Мария, велебная (насветейшая, преблагословенная, пресвятая, пречистая, святая) панна — назвы Багародзіцы. 4. Служанка, пакаёўка; маладая дзяўчына са світы вельмі знатнай жанчыны. 5. Выбранніца сэрца сярэдневяковага рыцара.
с. 427
Панненский гл. паненский
с. 429
Панноней наз. Жыхар Паноніі (паўднёвадунайскай вобласці рымскай імперыі).
с. 429
Панование гл. панованье
с. 429
Панованне гл. панованье
с. 429
Панованый дзеепрым. ад пановати ў 1 знач.
с. 429
Панованье, панование, панованне, понованье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. пановати ў 1 знач. За панованья (чыйго-н.) — у адрэзак часу чыйго-н. знаходжання на троне. Параўн. пановенье. 2. Улада, праўленне; уладарства, царстваванне. 3. Дзяржава, краіна. 4. Веданне, распараджэнне.
с. 429
Пановати, пановать дзеясл. 1. Уладарыць, царстваваць, правіць краінай, народам; быць уладаром, мець уладу над кім-, чым-н. // перан. 2. // перан. Мець месца; пашырэнне, быць у наяўнасці, прысутнічаць. 3. // перан. Мець перавагу, дамінаваць. 4. Мець у сваёй уласнасці, распараджэнні, уладаць.
с. 431
Пановенье наз. Тое, што і панованье ў 1 знач.
с. 432
Пановка гл. паневка I
с. 432
Пановъ I гл. паневъ
с. 432
Пановъ II прым. ад панъ у 3 знач.
с. 432
Пански гл. панско
с. 432
Панский, паньский прым. 1. Ад панъ у 1 знач. Параўн. панецкий. 2. Ад панъ у 2 знач. Вина панская гл. вина. 3. Ад панъ у 3 знач. 4. Ад панъ у 7 знач. День панский, день гневу панского — судны дзень, дзень канца свету (паводле рэлігійных уяўленняў); нарожение панское, въ небо вступенье панское — хрысціянскія святы; року панского — у год ад нараджэння Хрыста.
с. 432
Панско, пански прысл. Па-панску, вельмі добра, багата.
с. 434
Панство, паньство наз. 1. Дзяржава, краіна; княства; зямля (тэрыторыя), якая знаходзілася пад уладай караля, цара, князя ці іншага ўладара. // перан. Народ; жыхары краіны, зямлі. Взяти (засести, опановати, осести, посести) панство — зрабіцца, стаць правіцелем; пачаць правіць, панаваць; захапіць уладу; вступити (наступити) на панство — тое, што і взяти панство; выгнати (зложити) съ панства — пазбавіць каго-н. панавання, улады правіцеля; выконати (выседети) на панстве — уладарыць, царстваваць (нейкі час); держати (поживати) панство — быць правіцелем, мець уладу; правіць, панаваць; посадити (впровадити, всадити, выбрати, зоставити, назначити, осадити, приняти) на панство — зрабіць, выбраць, прызначыць каго-н. правіцелем, уладаром. 2. Панаванне, царстваванне, праўленне; улада. // перан. Подбити панство — заваяваць, зняволіць, узяць пад уладу; поддати (се, себе) подъ панство — паддацца, аддаць сябе пад чыю-н. уладу. 3. Саслоўе арыстакратаў, магнатаў, паноў. 4. Стан саслоўя арыстакратаў, магнатаў; багацце, заможнасць, раскоша. 5. Уладанне, рапараджэнне, веданне чым-н. на правах уласніка. 6. Тое, што і каштелянство.
с. 434
Пансырный гл. панцерный
с. 437
Пансырь гл. панцеръ
с. 437
Пантофель наз. Тое, што і пантофля.
с. 437
Пантофля наз. Туфля; пантофля. Параўн. пантофель.
с. 437
Пануючий дзеепрым. 1. Ад пановати ў 1 знач. 2. У знач. наз. Манарх, кароль, правіцель.
с. 437
Панцера наз. Тое, што і панцеръ.
с. 437
Панцерный, пансырный, панцирный, панцырный прым. 1. Які мае адносіны да панцера. Бояринъ панцерный (панцырный) гл. бояринъ; подхоронкгевъ панцерная гл. подхоронкгевъ; рота панцерная гл. рота; слуга панцерный (пансырный, панцырный) гл. слуга; служба панцерная (панцирная, панцырная) гл. служба; чоловекъ панцерный гл. чоловекъ. Параўн. панцеровый. 2. У знач. наз. Той, хто нясе ваенную службу.
с. 437
Панцеровый прым. Тое, што і панцерный у 1 знач.
с. 438
Панцеръ, пансырь, панцерь, панциръ, панцирь, панцыръ, панцырь, панцэръ наз. Панцыр. // перан. Панцеремъ (пансыремъ, панцыремъ) служити гл. служити. Параўн. панцера.
с. 438
Панцирный гл. панцерный
с. 438
Панциръ гл. панцеръ
с. 438
Панцирь гл. панцеръ
с. 438
Панцырный гл. панцерный
с. 439
Панцыръ гл. панцеръ
с. 439
Панцырь гл. панцеръ
с. 439
Панцэръ гл. панцеръ
с. 439
Панчоха гл. пончоха
с. 439
Панщизна, панщызна наз. 1. Грашовы аброк замест адпрацоўкі на панскай зямлі. 2. Маёнтак; двор, памесце.
с. 439
Панъ наз. 1. Валадар, манарх, кароль, правіцель. // перан. панъ всему каменъю — самы каштоўны, самы цэнны сярод каштоўных камянёў. 2. Арыстакрат, магнат, буйны феадал; высокі саноўнік. Светейший панъ — папа, вярхоўны галава рымска-каталіцкай царквы і дзяржавы Ватыкан. Параўн. паня ў 2 знач. 3.Уладальнік, гаспадар; распарадчык; асоба, якая карысталася ўладай у адносінах да залежных ад яе людзей. // перан. 4. Форма называння або звароту да валадара, правіцеля, гаспадара ці асобы з прывілеяваных слаёў грамадства. а). Ужывалася самастойна ў клічнай форме. б). Ужывалася перад імем і прозвішчам. в). Ужывалася перад назвай асобы, якая займала нейкую пасаду ці мела якое-н. званне, тытул. Панъ виленский (каменецкий, троцкий і інш.) — ваявода ці кашталян данай тэрыторыі. Параўн. паня ў 3 знач. г). Ужывалася пры называнні ці звароце да асоб, якім выказвалася асаблівая павага. 5. Муж. 6. Мужчына. 7. Гасподзь, Бог; Ісус Хрыстос. Панъ Богъ — Гасподзь бог.
с. 439
Паньский гл. панский
с. 442
Паньство гл. панство
с. 442
Панья гл. пания
с. 442
Панюшка наз., памянш. ад пани ў 5 знач.
с. 442
Паня наз. 1. Сын асобы, якая належала да прывілеяваных слаёў грамадства; малады арыстакрат, магнат. 2. Тое, што і панъ у 2 знач. 3. Тое, што і панъ у 4 в знач.
с. 443
Панянка гл. паненка
с. 443
Панянский гл. паненский
с. 443
Панянство гл. паненство
с. 443
Папа наз. Папа, вярхоўны галава рымска-каталіцкай царквы і дзяржавы Ватыкан. Параўн. папежъ.
с. 443
Папасъ наз. Першая назва духоўных асоб.
с. 444
Папежиный прым. Тое, што і папежский ў 1 знач.
с. 444
Папежникъ наз. Той, хто прызнае вярхоўную ўладу папы рымскага; католік. Параўн. паписта.
с. 444
Папежовъ прым. ад папежъ.
с. 444
Папежский, папезкий, папезский, папеский прым. 1. Які мае адносіны да папы, належыць яму, папскі. Параўн. папежиный. 2. Каталіцкі, рымска-каталіцкі.
с. 444
Папежство, папезство, папество наз. 1. Папства, сан, пасада папы; перыяд улады папы. 2. Каталіцызм, рымска-каталіцкая вера.
с. 445
Папежъ наз. Тое, што і папа.
с. 445
Папезкий гл. папежский
с. 446
Папезский гл. папежский
с. 446
Папезство гл. папежство
с. 446
Папера наз. Тое, што і паперъ у 1 знач.
с. 446
Паперка наз., памянш. ад папера.
с. 446
Паперный прым. Які мае адносіны да паперы; зроблены з паперы. Игла паперная гл. игла; млынъ паперный — тое, што і паперня.
с. 446
Паперня наз. Паперня, папяровая фабрыка.
с. 446
Паперовый прым. ад паперъ у 1 знач.
с. 447
Паперть наз. Цвінтар.
с. 447
Паперъ, папиръ наз. 1. Папера. // перан. Запіс на паперы. Паперъ александрийский (рожанский, сломенский) — розныя гатункі паперы. Параўн. папера, паперь. 2. Лісток паперы, картка.
с. 447
Паперь наз. Тое, што і паперъ у 1 знач.
с. 448
Папеский гл. папежский
с. 448
Папество гл. папежство
с. 448
Папиръ гл. паперъ
с. 448
Паписовый гл. пописовый
с. 448
Паписта наз. Тое, што і папежникъ.
с. 448
Паприца, парплица, повприца, полприца, полпрыца наз. Шворан у жорнах ці ў лемяшы.
с. 3
Папуга наз. Папугай.
с. 3
Папужый прым. Пярэсты, рознакаляровы, стракаты.
с. 3
Папуть, папуць наз. Туфель.
с. 3
Папуша, попуша наз. Мера колькасці тытуню.
с. 4
Пара I наз. 1. Пара, выпарэнні; туман. 2. Дыханне; выдых. // перан. 3. Дым.
с. 4
Пара II наз. 1. Дзве істоты, два прадметы, дзве штукі чаго-н. По паре — па двое. 2. Дзве асобы: мужчына і жанчына; дзве жывёліны: самец і самка. 3. Касцюм (верхняя і ніжняя часткі). 4. Некалькі штук, невялікая колькасць чаго-н.
с. 4
Парабокъ гл. паробокъ
с. 5
Параболе наз. Тое, што і параболюмъ.
с. 5
Параболюмъ наз. Прытча, іншасказанне. Параўн. параболе.
с. 5
Параграфъ гл. паракграфъ
с. 5
Парадигма наз. Прыклад.
с. 5
Парадитися гл. порадитися
с. 5
Парадный прым. Парадны, прызначаны для ўрачыстых выпадкаў.
с. 5
Паракгностиконъ наз. Факт адступніцтва, адхілення ад чаго-н. ранейшага.
с. 5
Паракграфъ, параграфъ, парокграфъ наз. Параграф, пункт.
с. 5
Параклиитъ гл. параклитъ
с. 6
Параклитики наз. Грэчаская назва адной з царкоўных кніг.
с. 6
Параклитовъ прым. ад параклитъ.
с. 6
Параклитъ, параклиитъ наз. Заступнік; памочнік (у царкоўным значэнні яшчэ Дух святы).
с. 6
Паракони прым. Тое, што і пароконный.
с. 6
Параконный гл. пароконный
с. 6
Паралижъ наз. Параліч. Параўн. параличъ.
с. 7
Паралипоменонъ наз. Грэчаская назва дзвюх кніг Старога Запавету.Параўн. паралипоменъ.
с. 7
Паралипоменъ наз. Тое, што і паралипоменонъ.
с. 7
Паралитикъ гл. паралитыкъ
с. 7
Паралитыковъ прым. ад паралитыкъ.
с. 7
Паралитыкъ, паралитикъ наз. Паралітык.
с. 7
Параличъ наз. Тое, што і паралижъ.
с. 7
Парамантъ наз. Чатырохвугольная хуста з выявай крыжа і другіх знакаў пакут Хрыста, якую насілі манахі на грудзях і плячах.
с. 7
Параменты наз. Царкоўныя прылады, уборы, упрыгажэнні.
с. 8
Парамея гл. парамия
с. 8
Параминъ наз. Адна з прыналежнасцей адзення епіскапа.
с. 8
Парамионъ наз. Від зёлак.
с. 8
Парамия, парамея наз. Выбраныя месцы са Свяшчэннага Пісання, якія чытаюцца на богаслужэнні.
с. 8
Паранина гл. паренина
с. 8
Параномосъ наз. Той, хто паступае нязгодна з законам, неадпаведна праву.
с. 8
Параситъ наз. Паразіт; нахлебнік, дармаед. Параўн. пасоритъ.
с. 8
Паратися дзеясл. зв. Займацца, важдацца; забаўляцца. // перан. Абцяжарвацца, турбавацца. Параўн. парать.
с. 8
Парать дзеясл. Тое, што і паратися.
с. 9
Парафея гл. парафия
с. 9
Парафеялный прым. ад парафия
с. 9
Парафеянинъ гл. парафиянинъ
с. 9
Парафианинъ гл. парафиянинъ
с. 9
Парафия, парафея, парахвыя наз. Парафія, прыход. Параўн. парохия.
с. 9
Парафиянинъ, парафеянинъ, парафианинъ, парафянинъ, парофианинъ, парофиянинъ наз. Парафіянін.
с. 9
Парахвыя гл. парафия
с. 10
Паргаменъ гл. паркгаминъ
с. 10
Паргаминовый гл. паркгаминовый
с. 10
Паргаминъ гл. паркгаминъ
с. 10
Пардва наз. Белая курапатка.
с. 10
Пардусъ наз. Барс, леапард, пантэра. Параўн. пардъ.
с. 10
Пардъ наз. Тое, што і пардусъ.
с. 10
Паренина, паранина наз. Узаранае, але незасеянае поле, папар.
с. 10
Паренинный прым. ад паренина.
с. 11
Парентационный прым. Пасмяротны.
с. 11
Паренчъ гл. поренчъ
с. 11
Паренье наз. Дзеянне па дзеясл. парити I.
с. 11
Парепа наз. Кабыла, кляча.
с. 11
Паржъ наз. Прадстаўнік старажытнага блізкаўсходняга народа.
с. 11
Паригаменъ гл. паркгаминъ
с. 11
Парижский, париский прым. Парыжскі.
с. 11
Паристый прым. 1. Які складае з кім-, чым-н. пару; парны. 2. Які прызначаны для запрагання ў пару коней.
с. 11
Парити I дзеясл. Парыць, апрацоўваць парай, варам.
с. 11
Парити II дзеясл. Лятаць, лунаць, рухацца ў паветры. // перан. Вельмі хутка бегчы, ляцець.
с. 11
Парити III дзеясл. // перан. Біць, паражаць, знішчаць; абстрэльваць.
с. 12
Парка I наз. Футра, шкурка.
с. 12
Парка II наз. Парка, адна з трох рымскіх багінь лёсу.
с. 12
Парканный прым. Тое, што і паркановый.
с. 12
Паркановый, паркгановый, поркановый прым. ад парканъ. Параўн. парканный.
с. 12
Парканъ, паркганъ, порканъ наз. Паркан; у Сярэдневякоўі замкавая ці гарадская сцяна. Въ (у) паркане — унутры агароджы, сцяны; за парканомъ — па- за агароджай, парканам.
с. 12
Паркгаменный прым. Тое, што і паркгаминовый.
с. 13
Паркгаменовый гл. паркгаминовый
с. 13
Паркгаменъ гл. паркгаминъ
с. 13
Паркгаминовый, паргаминовый, паркгаменовый, перкгаменовый, поркгаминовый прым. ад паркгаминъ. Параўн. паркгаменный, пархаменовый.
с. 13
Паркгаминъ, паргаменъ, паргаминъ, паригаменъ, паркгаменъ, пергаменъ, перкаменъ, перкгаминъ, пиркгаминъ, поркгаминъ наз. Пергамент, спецыяльна апрацаваная скура жывёлы, на якой пісалі.
с. 14
Паркгановый гл. паркановый
с. 14
Паркганъ гл. парканъ
с. 14
Парность наз. Гарачыня.
с. 14
Парный I прым. Душны, насычаны вільгаццю, парны.
с. 14
Парный II прым. Парное поле гл. поле.
с. 14
Паробакъ гл. паробокъ
с. 14
Паробацкий гл. паробоцкий
с. 14
Паробокъ, парабокъ, паробакъ, поробокъ наз. Дваровы слуга, парабак; найміт.
с. 14
Паробоцкий, паробацкий, паробоцский прым. ад паробокъ.
с. 15
Паробчый прым. Які апрацоўваецца.
с. 15
Пароженье гл. пороженье
с. 15
Парожность гл. порожность
с. 15
Парокграфъ гл. паракграфъ
с. 15
Пароконный, параконный, паруконный прым. Параконны, прызначаны да пары коней. Параўн. паракони.
с. 15
Паромъ, поромъ наз. Паром. Параўн. промъ.
с. 15
Паросникъ наз. Пералесак, рэдкі ці малады лес паміж ляснымі масівамі.
с. 16
Паростка наз. Парастак. с. 16
Парофианинъ гл. парафиянинъ
с. 16
Парофиянинъ гл. парафиянинъ
с. 16
Парохиалный прым. ад парохия.
с. 16
Парохия наз. Тое, што і парафия.
с. 16
Парохъ наз. Прыхадскі ксёндз.
с. 16
Парпиянский гл. пурпурыянский
с. 17
Парпиянъ гл. пурпуриянъ
с. 17
Парплица гл. паприца
с. 17
Парпура гл. пурпура
с. 17
Парпъянъ гл. пурпуриянъ
с. 17
Парпьянский гл. пурпурыянский
с. 17
Парпьянъ гл. пурпуриянъ
с. 17
Парпянский гл. пурпурыянский
с. 17
Парсиянинъ, парсианинъ наз. Тое, што і персъ.
с. 17
Парскъ наз. Брыдота, паскудства.
с. 17
Парсона гл. персона
с. 17
Парсуна гл. персона
с. 17
Парсунный, порсунный прым. Асабісты, персанальны.
с. 17
Парсъ I наз. Павага.
с. 17
Парсъ II наз. Тое, што і персъ.
с. 17
Партенский прым. Які адносіцца да народнасці, што пражывала ў Старажытнай Грэцыі.
с. 17
Партесъ наз. Падтрымка.
с. 17
Партикулярный, партыкулярный прым. Прыватны, неафіцыйны.
с. 17
Партися дзеясл. зв. Тое, што і пертися.
с. 18
Партицыповати дзеясл. Удзельнічаць, мець сваю долю.
с. 18
Партужъ наз. Назва міфічнай драпежнай жывёлы.
с. 18
Партъ наз. Парфянін (прадстаўнік старажытнай народнасці, якая пражывала на поўдзень ад Каспійскага мора). Параўн. парфъ, парфянинъ.
с. 18
Партыка наз. Акраец, луста, скіба.
с. 18
Партыкулярный гл. партикулярный
с. 18
Парубокъ наз. Дзяцюк, хлопец.
с. 18
Парука гл. порука
с. 18
Паруконный гл. пароконный
с. 18
Парусъ наз. Парус.
с. 18
Паручникъ гл. поручникъ
с. 19
Паручный гл. поручный
с. 19
Парушоный гл. порушоный
с. 19
Парфума гл. перфума
с. 19
Парфъ наз. Тое, што і партъ.
с. 19
Парфянинъ наз. Тое, што і партъ.
с. 19
Пархаменовый прым. Тое, што і паркгаминовый.
с. 19
Парховатый прым. Тое, што і паршивый у 1 знач.
с. 19
Парцовский прым. Які мае адносіны да горада Парцова.
с. 19
Парша наз. Струпы, высыпка на целе.
с. 19
Паршивый прым. 1. Хворы на паршу; шалудзівы. Параўн. парховатый. 2. Вельмі дрэнны; нікчэмны.
с. 19
Парыстый прым. ад пара II у 1 знач.
с. 19
Парячий дзеепрым. ад парити I.
с. 19
Пасажати гл. посажати
с. 19
Пасаманъ, посаманъ наз. Пазумент, аблямоўка.
с. 19
Пасаный дзеепрым. ад пасати I.
с. 20
Пасати I дзеясл. Пасвячаць у рыцары.
с. 20
Пасати II дзеясл. Тое, што і пасти II у 1 знач.
с. 20
Пасатися дзеясл., зв. ад пасати I.
с. 20
Пасвеный дзеепрым. ад пасти II у 1 знач.
с. 20
Пасека наз. 1. Высечаная, выкарчаваная дзялянка лесу. 2. Поле на месцы выкарчаванага лесу. Параўн. пасечищо. 3. Месца, дзе размешчаны вуллі з пчоламі.
с. 20
Пасекъ наз. 1. Памянш. ад пасъ у 1 знач. 2. Тое, што і пасокъ у 2 знач.
с. 21
Пасение гл. пасенье
с. 21
Пасеный дзеепрым. 1. Ад пасти II у 1 знач. 2. Ад пасти II у 2 знач.
с. 21
Пасенье, пасение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. пасти II у 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. пасти II у 2 знач. 3. Спасванне.
с. 21
Пасербина наз. Тое, што і пасербица.
с. 22
Пасербица, посербица наз. Падчарыца. Параўн. пасербина.
с. 22
Пасербовичъ наз. Сын пасынка.
с. 22
Пасербокъ наз. Тое, што і пасербъ.
с. 22
Пасербъ, посербъ наз. Пасынак. Параўн. пасербокъ.
с. 22
Пасечищо, пасечисчо, посечищо наз. Тое, што і пасека ў 2 знач.
с. 23
Паска гл. пасха
с. 23
Паский прым. Тое, што і пашный у 1 знач.
с. 23
Пасконный гл. посконный
с. 23
Пасма наз. Пасма.
с. 23
Пасный прым. ад пасъ у 1 знач.
с. 23
Пасня наз. Тое, што і пашня ў 1 знач.
с. 23
Пасовиско наз. Тое, што і паствище ў 1 знач.
с. 23
Пасовище наз. Тое, што і паствище ў 1 знач.
с. 24
Пасовка наз. Пасавае кола ў брычцы.
с. 24
Пасовый прым. ад пасъ у 3 знач.
с. 24
Пасокъ наз. 1. Памянш. ад пасъ у 3 знач. 2. Частка конскай збруі — рэмень, працягнуты ад адной аглоблі да другой праз падсядзёлак. Параўн. пасекъ у 2 знач., пасъ у 4 знач.
с. 24
Пасомый прым. ад пасти II у 2 знач.
с. 24
Пасоритъ наз. Тое, што і параситъ.
с. 24
Пассия, пассыя наз. Заўзятасць; раз’юшанасць, шаленства.
с. 24
Пастановити гл. постановити
с. 24
Пастарнакъ гл. пастернакъ
с. 24
Паства, поства наз. 1. Пасьба. 2. Паша. Параўн. паствина ў 1 знач. 3. Стада. 4. Паства; веруючыя ў адносінах да Бога або да свяшчэнніка. Параўн. паствина ў 2 знач. 5. Кіраўніцтва; апека. Параўн. паствина ў 3 знач.
с. 24
Паственый дзеепрым. 1. Ад паствити ў 1 знач. 2. Ад паствити ў 2 знач.
с. 25
Паственье наз. Дзеянне па дзеясл. паствити ў 1 знач.
с. 26
Паствина, паствинна, паствынна наз. 1. Тое, што і паства ў 2 знач. 2. Тое, што і паства ў 4 знач. 3. Тое, што і паства ў 5 знач.
с. 26
Паствиско, паствишко наз. 1. Тое, што і паствище ў 1 знач. 2. Тое, што і паствище ў 2 знач.
с. 26
Паствити, пастьвити дзеясл. 1. Тое, што і пасти II у 1 знач. 2. Тое, што і пасти II у 2 знач. 3. Тое, што і пасти II у 3 знач. 4. Цешыць.
с. 26
Паствитися I дзеясл., зв. ад паствити ў 1 знач.
с. 27
Паствитися II, паствитисе дзеясл. зв. Здзекавацца, мучыць, катаваць, тыраніць.
с. 27
Паствишко гл. паствиско
с. 27
Паствище наз. 1. Паша. Параўн. пасовиско, пасовище, паствиско ў 1 знач. 2. Кіраўніцтва, апека. Параўн. паствиско ў 2 знач.
с. 27
Паство наз. Кіраўніцтва.
с. 28
Паствынна гл. паствина
с. 28
Пастевный гл. пастовный
с. 28
Пастернакъ, пастарнакъ, пасторнакъ, постарнакъ, постернакъ наз. Пастарнак.
с. 28
Пастерский прым. ад пастеръ.
с. 28
Пастерство наз. Дзейнасць пратэстанцкага свяшчэнніка.
с. 28
Пастеръ, пасторъ, пастэръ наз. Пратэстанцкі свяшчэннік.
с. 28
Пасти I дзеясл. 1. Упасці. 2. Абрушыцца, абваліцца. 3. Выпасці (аб ападках). 4. Выпасці (пра жэрабя, падазрэнне і інш.). 5. Кінуцца; імкліва апусціцца (у знак пакоры, павагі, удзячнасці). Пасти до ногъ (на ноги, на ногу, передъ ноги, предъ ногами, при ногахъ, у ногъ) — упасці ў ногі, выяўляючы пакорнасць; пасти крижемъ (крыжомъ) — упасці ніцма, раскінуўшы рукі, крыжападобна; пасти на колена — апусціцца на калені; пасти на лице (на лица, на лици) — упасці ніцма, выяўляючы пакорнасць; пасти на обличье — тое, што і пасти на лице; пасти на тваръ — тое, што і пасти на лице; пасти на шию (обличье, перси, рамена, тваръ) (каго-н.) — абняць каго-н., выражаючы павагу, удзячнасць, роспач; пасти ницъ — тое, што і пасти на лице. 6. Быць пераможаным, здацца, скарыцца. 7. Загінуць, памерці. 8. Напасці, накінуцца, наляцець. 9. Напасці, апанаваць (пра страх, роздум і інш). 10. Сысці, спусціцца. 11. Трапіць, апынуцца дзе-н. // перан. 12. Паддацца. 13. Упасці; прыйсці ў які-н. стан. Пасти съ тела — схуднець. 14. Запасці. 15. Упасці, уліцца (аб рацэ).
с. 29
Пасти II дзеясл. 1. Пасвіць. Параўн. пасати, паствити ў 1 знач., пастити. 2. Кіраваць, мець у сваім распараджэнні. Параўн. паствити ў 2 знач. 3. Клапаціцца; берагчы, ахоўваць. Параўн. паствити ў 3 знач.
с. 33
Пастирство гл. пастырство
с. 34
Пастиръ гл. пастыръ
с. 34
Пастися I дзеясл. зв. 1. Ад пасти I у 1 знач. 2. Паквапіцца на што-н.
с. 34
Пастися II, пастисе дзеясл. зв. 1. Ад пасти II у 1 знач. 2. Карміцца, жывіцца. 3. Вандраваць, качаваць.
с. 34
Пастити дзеясл. Тое, што і пасти II у 1 знач.
с. 34
Пастовникъ наз. Паша.
с. 34
Пастовный, пастевный прым. 1. Прыгодны для выпасу жывёлы. 2. Які корміцца, утрымліваецца на пашы.
с. 35
Пастоновенье гл. постановленье
с. 35
Пасторнакъ гл. пастернакъ
с. 35
Пасторъ гл. пастеръ
с. 35
Пастофорий наз. Скарбніца ў храме.
с. 35
Пастронокъ гл. постронокъ
с. 35
Паступовати гл. поступовати
с. 35
Пастуский прым. ад пастухъ.
с. 35
Пастуховъ прым. Пастухоў.
с. 35
Пастухъ, постухъ наз. Пастух.
с. 35
Пастуший, пастушный прым. Тое, што і пастушский.
с. 36
Пастушка наз. Пастушка.
с. 36
Пастушный гл. пастуший
с. 36
Пастушокъ наз., памянш. ад пастухъ.
с. 36
Пастушский прым. Пастухоўскі. Параўн. пастуший.
с. 36
Пастыревичъ наз. Сын пастыра, кіраўніка.
с. 36
Пастырский прым. 1. Ад пастыръ у 1 знач. 2. Ад пастыръ у 2 знач.
с. 36
Пастырско прысл. ад пастырский у 2 знач.
с. 37
Пастырство, пастирство наз. Дзейнасць пастыра, духоўнае кіраўніцтва.
с. 37
Пастыръ, пастиръ наз. 1. Пастух. 2. Пастыр, духоўны кіраўнік, настаўнік.
с. 37
Пастьвити гл. паствити
с. 38
Пастэръ гл. пастеръ
с. 38
Пасучий дзеепрым. 1. Які пасвіць. Параўн. пасущий. 2. Які пасвіцца. 3. У знач. наз. Пастух.
с. 38
Пасучийся дзеепрым. Які пасвіцца.
с. 38
Пасущий дзеепрым. Тое, што і пасучий у 1 знач.
с. 38
Пасха, паска наз. 1. Рэлігійнае свята ў яўрэяў у памяць вызвалення ад егіпецкага рабства. 2. Велікодная трапеза ў яўрэяў; ахвяравальнае ягня. 3. Вялікдзень, хрысціянскае свята. 4. Абрадавая ежа, якая гатуецца да Вялікадня і асвячаецца ў царкве.
с. 38
Пасхалия, пасхалея, пасхалья наз. Табліца для вызначэння штогадовай даты Вялікадня.
с. 39
Пасхалный прым. Велікодны.
с. 40
Пасхалья гл. пасхалия
с. 40
Пасъ наз. 1. Пояс. 2. Паясніца, талія. 3. Рэмень, шнур як прыстасаванне да чаго-н. 4. Тое, што і пасокъ у 2 знач.
с. 40
Пасываный дзеепрым. ад пасывати.
с. 41
Пасывати дзеясл. Пасвіць (час ад часу).
с. 41
Пасынокъ наз. Пасынак.
с. 41
Пателенка наз., памянш. ад пательня.
с. 41
Пательня, пателя, петелня наз. Патэльня.
с. 41
Патентъ наз. Распараджэнне.
с. 41
Патери наз., павеліч. ад патерки.
с. 42
Патерикъ наз. Зборнік дыдактычных навел аб аскетычным жыцці хрысціянскіх манахаў, дзе змешчаны і іх павучанні.
с. 42
Патерица наз. Посах архірэя.
с. 42
Патерки наз. Пацеркі.
с. 42
Патеръ I наз. Каталіцкі свяшчэннік.
с. 42
Патеръ II гл. пацеръ
с. 42
Патина гл. патына
с. 42
Патитъ наз. Назва расліны (?).
с. 42
Патока, патыка наз. Чысты мёд, адлучаны ад воску самацёкам.
с. 42
Паточный гл. поточный
с. 42
Патравка гл. потравка
с. 42
Патрахиль гл. потрахиль
с. 42
Патреархъ гл. патриархъ
с. 42
Патренье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. патрити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. патрити ў 2 знач.
с. 42
Патресъ наз. Тое, што і патрицый.
с. 43
Патриарха, патриярха, патрыярха наз. 1. Тое, што і патриархъ у 1 знач. 2. Тое, што і патриархъ у 2 знач.
с. 43
Патриархийский прым. ад патриархия ў 2 знач.
с. 43
Патриархия, патриярхия, патрыярхия наз. 1. Тое, што і патриаршество ў 1 знач. 2. Тое, што і патриаршество ў 2 знач.
с. 43
Патриарховъ, патриярховъ прым. ад патриархъ у 2 знач.
с. 44
Патриархъ, патреархъ, патриярхъ, патрыархъ, патрыярхъ наз. 1. Кіраўнік роду, прабацька, роданачальнік. Параўн. патриарха ў 1 знач. 2. Патрыярх, вышэйшы духоўны тытул служыцеля царквы. Параўн. патриарха ў 2 знач.
с. 44
Патриаршенский гл. патриаршеский
с. 44
Патриаршенство гл. патриаршество
с. 44
Патриаршеский, патриаршенский, патрияршеский, патриярьшеский, патрыаршеский, патрыяршеньский прым. Які мае адносіны да патрыярха. Параўн. патриарший.
с. 44
Патриаршество, патриаршенство, патрияршество, патрыаршество наз. 1. Пасада патрыярха, сан патрыярха. Параўн. патриархия ў 1 знач., патриярховство. 2. Царкоўная вобласць, падначаленая патрыярху. Параўн. патриархия ў 2 знач.
с. 45
Патриарший, патриаршый, патриаршь, патриярший прым. Тое, што і патриаршеский.
с. 45
Патрикий наз. Тое, што і патрицый.
с. 46
Патрити дзеясл. 1. Глядзець. 2. Сачыць. 3. Пільнаваць. 4. Клапаціцца аб чым-н.; шукаць чаго-н.
с. 46
Патрицый наз. Патрыцый, прадстаўнік родавай знаці ў Старажытным Рыме. Параўн. патресъ, патрикий.
с. 46
Патриярха гл. патриарха
с. 46
Патриярхия гл. патриархия
с. 46
Патриярховство, патрыярховство, патрыярьховство наз. Тое, што і патриаршество ў 1 знач.
с. 47
Патриярховъ гл. патриарховъ
с. 47
Патриярхъ гл. патриаръ
с. 47
Патрияршеский гл. патриаршеский
с. 47
Патрияршество гл. патриаршество
с. 47
Патриярший гл. патриарший
с. 47
Патриярьшеский гл. патриаршеский
с. 47
Патрованье наз. Дзеянне па дзеясл. патрити ў 1 знач.
с. 47
Патронатъ наз. Форма апекі ў Старажытным Рыме.
с. 47
Патронка наз. Заступніца; апякунка.
с. 47
Патронство наз. Заступніцтва; апякунства.
с. 47
Патронъ наз. 1. Апякун; заступнік, абаронца. 2. Святы, якога лічаць заступнікам таго, хто носіць яго імя, або апекуном, абаронцам горада, дзяржавы. 3. Судовы абаронца, адвакат.
с. 47
Патрыархъ гл. патриархъ
с. 48
Патрыаршеский гл. патриаршеский
с. 48
Патрыаршество гл. патриаршество
с. 48
Патрысыментъ гл. петерцыментъ
с. 48
Патрыярха гл. патриарха
с. 48
Патрыярхия гл. патриархия
с. 48
Патрыярховство гл. патриярховство
с. 48
Патрыярхъ гл. патриархъ
с. 48
Патрыяршеньский гл. патриаршеский
с. 49
Патрыярьховство гл. патриярховство
с. 49
Патушка наз. Гарнушак.
с. 49
Патчерица гл. падчерица
с. 49
Патыка гл. патока
с. 49
Патына, патина наз. Адзін з відаў царкоўнага посуду — талерка з паддонам, якая ўжывалася ў час літургіі.
с. 49
Патырь гл. потирь
с. 49
Пауковый прым. ад паукъ.
с. 49
Паукъ, павукъ, поукъ наз. Павук.
с. 49
Паутина наз. Тое, што і паучина.
с. 50
Паутинье наз. зб. Павуцінне.
с. 50
Паучина, паучына наз. Павуціна. Параўн. паутина.
с. 50
Паучый прым. Павуковы.
с. 50
Паучына гл. паучина
с. 50
Пафлягонъ гл. пафлякгонъ
с. 50
Пафлякгонский прым. Які мае адносіны да Пафлагоніі — горнай вобласці ў паўночнай частцы Малой Азіі.
с. 50
Пафлякгонъ, пафлягонъ наз. Жыхар Пафлагоніі — горнай вобласці ў паўночнай частцы Малой Азіі.
с. 50
Паха наз. Паха, унутраная частка плечавога выгібу.
с. 50
Паханый дзеепрым. ад пахати ў 1 знач.
с. 51
Паханье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. пахати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. пахати ў 3 знач.
с. 51
Пахаръ наз. Араты, земляроб.
с. 51
Пахати дзеясл. 1. Араць, апрацоўваць зямлю плугам, сахою. 2. Мець у карыстанні (зямлю). 3. Вырошчваць. 4. Учыняць, вытвараць.
с. 51
Пахатный прым. Ворны.
с. 52
Пахивати дзеясл., шматкр. ад пахати ў 1 знач. Параўн. паховати.
с. 52
Пахнути дзеясл. Пахнуць.
с. 52
Пахнучий, пахнучый дзеепрым. 1. Які пахне. Параўн. пахнущий. 2. // перан. Які мае прыкметы або рысы чаго-н.
с. 52
Пахнущий дзеепрым. Тое, што і пахнучий у 1 знач.
с. 53
Паховати дзеясл. Тое, што і пахивати.
с. 53
Пахоле гл. пахоля
с. 53
Пахолекъ гл. пахолокъ
с. 53
Пахоликъ, похоликъ наз. 1. Тое, што і пахолокъ у 1 знач. 2. Тое, што і пахолокъ у 2 знач. 3. Тое, што і пахолокъ у 3 знач. 4. Вучань майстра.
с. 53
Пахолокъ, пахолекъ, пахолэкъ, похолокъ наз. 1. Падростак, хлопец. Параўн. пахоликъ у 1 знач. 2. Прыслужнік, слуга. Параўн. пахоликъ у 2 знач. 3. Збраяносец. Параўн. пахоликъ у 3 знач.
с. 53
Пахоля, пахоле, похоля наз. 1. Хлопец, падростак. 2. Прыслужнік, слуга. 3. Збраяносец.
с. 54
Пахъ наз. Пах.
с. 55
Пахываный дзеепрым. ад пахивати.
с. 55
Пацеръ, патеръ II наз. Пацеры.
с. 55
Пациорекъ наз. Пацерка.
с. 55
Пацификаликъ наз. Пасудзіна для захоўвання царкоўных рэчаў.
с. 55
Паче прысл. Больш.
с. 55
Пачей прысл. Вышэй.
с. 55
Пачерица гл. падчерица
с. 55
Пачерыца гл. падчерица
с. 55
Пачесный гл. пачосный
с. 55
Пачокъ наз. Пачак.
с. 55
Пачосный, пачесный, почосный прым. Зроблены з пачаскаў.
с. 56
Пачосы наз. Пачаскі.
с. 56
Паша I наз. Паша. Параўн. пашъ.
с. 56
Паша II наз. Паша (ганаровы тытул турэцкіх саноўнікаў).
с. 56
Пашенка, пашенька наз., памянш. ад пашня ў 1 знач.
с. 56
Пашенный, пашеный прым. Ворны.
с. 56
Пашенька гл. пашенка
с. 56
Пашквиль наз. Пасквіль. Параўн. пашквилюсъ.
с. 56
Пашквилюсъ наз. Тое, што і пашквиль.
с. 56
Пашний гл. пашный
с. 57
Пашникъ наз. Араты; земляроб.
с. 57
Пашница наз., памянш. ад пашня ў 1 знач.
с. 57
Пашный, пашний прым. 1. Ад пашня ў 1 знач. Параўн. паский. 2. Ад пашня ў 2 знач. 3. Ад пашня ў 3 знач.
с. 57
Пашня, пашьня наз. 1. Ворнае ўгоддзе, ралля. Параўн. пасня. 2. Палявыя работы, апрацоўка зямлі. 3. Збожжа.
с. 58
Пашпортъ наз. Пашпарт, пасведчанне.
с. 58
Паштеръ наз. (?).
с. 58
Пашъ наз. Тое, што і паша I.
с. 59
Пашьня гл. пашня
с. 59
Пащека, пащика, пащока наз. Пашча. // перан. На обе пащеки — на ўвесь рот; розвязовати пащеку — разяўляць рот; розявити (роззявити) пащеку — разявіць рот.
с. 59
Пащити дзеясл. Лютаваць.
с. 59
Пащока гл. пащека.
с. 59
Паюсный прым. Паюсны.
с. 59
Певаемый дзеепрым. ад певати.
с. 59
Певати дзеясл. Спяваць.
с. 60
Певающий дзеепрым. ад певати.
с. 60
Певгъ наз. Піхта.
с. 60
Певель наз. Тое, што і певень.
с. 60
Певенъ прым. Упэўнены.
с. 60
Певень наз. Певень. Параўн. певель.
с. 60
Певецъ, певець наз. Спявак.
с. 60
Певица наз. Спявачка.
с. 60
Певне, певна, певно, пэвне прысл. 1. Дакладна. 2. Безасаб. у знач. выказніка. 3. Магчыма.
с. 60
Певневъ прым. ад певень.
с. 61
Певней прысл. Дакладней; больш пэўна.
с. 61
Певнейший, певнейшый, пэвнейший прым. 1. Больш дакладны. 2. Больш надзейны. 3. Больш упэўнены. 4. У знач. наз. Штосьці больш пэўнае.
с. 61
Певница наз. Спевы.
с. 62
Певно гл. певне
с. 62
Певность, пэвность наз. 1. Дакладнасць; пэўнасць. 2. Упэўненасць. 3. Надзейнасць.
с. 62
Певный, пэвный прым. 1. Канкрэтны; дакладны. Певная речъ — вядома, факт. 2. Надзейны. 3. Упэўнены, перакананы. 4. У знач. наз. Дакладнасць.
с. 63
Пегий прым. Стракаты.
с. 64
Педагогиа наз. Выхавальніцтва.
с. 64
Педакгокгъ, педагогъ, педакгогъ, петакгогъ наз. Педагог, выхавальнік.
с. 64
Педдесятъ гл. пятьдесятъ
с. 64
Пекаренка наз., памянш. ад пекарня.
с. 64
Пекареский гл. пекарский
с. 64
Пекарецъ наз. Тое, што і пекаръ.
с. 64
Пекарка наз. Пекарка.
с. 64
Пекарный прым. у знач наз. Пекар.
с. 65
Пекарня наз. Пякарня.
с. 65
Пекаровичъ наз. Сын пекара.
с. 65
Пекарский, пекареский прым. Пякарскі.
с. 65
Пекарство наз. Пякарства.
с. 65
Пекаръ, пекарь наз. Пекар. Параўн. пекарецъ.
с. 65
Пекелникъ наз. Пякельнік.
с. 65
Пекельный, пекелный прым. 1. Які належыць, адносіцца да пекла. // перан. Параўн. пекольный у 1 знач. 2. Страшэнны; цяжкі. Параўн. пекольный у 2 знач.
с. 66
Пекло наз. Пекла (месца паслясмяротных мук грэшнікаў).
с. 66
Пеклованье наз. Смутак, журба.
с. 66
Пекловатися дзеясл. зв. Клапаціцца, апекавацца.
с. 66
Пеклующийся дзеепрым. у знач наз. Той, хто клапоціцца, апякуецца.
с. 66
Пекне гл. пенкне
с. 67
Пекность гл. пенкность
с. 67
Пекный гл. пенкный
с. 67
Пекольный, пеколный прым. 1. Тое, што і пекельный у 1 знач. 2. Тое, што і пекельный у 2 знач.
с. 67
Пекти дзеясл. Тое, што і печи.
с. 67
Пекторалъ наз. Аздоблены кавалак тканіны, які носіць на грудзях свяшчэннаслужыцель у час богаслужэння.
с. 67
Пелгримованье гл. пелкгримованье
с. 67
Пелгримовати гл. пелкгримовати
с. 67
Пелгримство гл. пелкгримство
с. 67
Пелгримствованье наз. Тое, што і пелкгримованье.
с. 67
Пелгримъ гл. пелкгримъ
с. 67
Пелгрымованье гл. пелкгримованье
с. 67
Пелгрымъ гл. пелкгримъ
с. 67
Пелеканский прым. ад пелеканъ.
с. 67
Пелеканъ гл. пеликанъ
с. 67
Пелена наз. 1. Пялёнка. Въ пеленахъ и предъ пеленами — да нараджэння і з ранняга дзяцінства. 2. Дэталь жаночага адзення, шлейф (?).
с. 67
Пеленка наз. Пялёнка.
с. 68
Пеленный ирым. ад пелена ў 2 знач.
с. 68
Пеленчатко наз. Немаўля.
с. 68
Пеленъ прым. Поўны.
с. 68
Пелесавый прым. Плямісты.
с. 68
Пеликанъ, пелеканъ наз. Пелікан.
с. 68
Пелка наз. Няўдобіца.
с. 68
Пелкгримованье, пелгримованье, пелгрымованье, пелкгрымованье наз. Паломніцтва; вандраванне. Параўн. пелгримствованье.
с. 68
Пелкгримовати, пелгримовати, пелкгрымовати дзеясл. Паломнічаць; вандраваць.
с. 69
Пелкгримский, пелкгрымский прым. Паломніцкі.
с. 69
Пелкгримство, пелгримство, пелкгрымство, пелкрымство, пельгримство, пелькгрымство наз. Паломніцтва; вандраванне.
с. 69
Пелкгримъ, пелгримъ, пелгрымъ, пелкгрымъ, пельгрымъ наз. Паломнік; вандроўнік. Параўн. перкгримъ.
с. 69
Пелкгрымацыя наз. Паломніцтва; вандроўка.
с. 70
Пелкгрымованье гл. пелкгримованье
с. 70
Пелкгрымовати гл. пелкгримовати
с. 70
Пелкгрымский гл. пелкгримский
с. 70
Пелкгрымство гл. пелкгримство
с. 70
Пелкгрымъ гл. пелкгримъ
с. 70
Пелкрымство гл. пелкгримство
с. 70
Пелненье наз. Дзеянне па дзеясл. пелнити.
с. 70
Пелнити дзеясл. Выконваць.
с. 70
Пелный прым. Поўны.
с. 70
Пелынный прым. // перан. Палынны.
с. 70
Пелынъ, пелынь наз. Палын.
с. 70
Пельгримство гл. пелкгримство
с. 70
Пельгримъ гл. пелкгримъ
с. 70
Пелькгрымство гл. пелкгримство
с. 70
Пелюха наз. Пялёнка. 3ъ пелюхъ, отъ пелюхъ — з пялёнак, з маленства.
с. 70
Пелюшка наз., памянш. ад пелюха. Отъ пелюшокъ — з пялёнак, з маленства.
с. 71
Пелягианинъ наз. Паслядоўнік секты Пелагія.
с. 71
Пена I наз. Пена.
с. 71
Пена II наз. Тое, што і пеня.
с. 71
Пендзликъ наз. Пэндзлік.
с. 71
Пендъ наз. Цяга.
с. 71
Пеневье, пеневъе, пеньевье наз. Пні.
с. 71
Пенежникъ наз. Чалавек пры грошах (?).
с. 72
Пенежный гл. пеняжный
с. 72
Пенежы гл. пенязи
с. 72
Пенези гл. пенязи
с. 72
Пенезный гл. пеняжный
с. 72
Пенезокъ гл. пеняжокъ
с. 72
Пенезь гл. пенязь
с. 72
Пенезьный гл. пеняжный
с. 72
Пененжъ наз. Тое, што і пенязь.
с. 72
Пененьзи, пиениендзы наз. Тое, што і пенязи.
с. 72
Пение гл. пенье
с. 72
Пенизи гл. пенязи
с. 72
Пенистый прым. Пеністы.
с. 72
Пенити дзеясл. 1. Пускаць пену. 2. Пакрываць пенай.
с. 72
Пенитися дзеясл. зв. Пеніцца.
с. 72
Пенка гл. пенька
с. 72
Пенкне, пекне, пиекне, пиенкне, пякне прысл. Прыгожа.
с. 72
Пенкнейший прым. Прыгажэйшы.
с. 73
Пенкность, пекность, пенькность, пиекность, пиенкность, пякность, пянкность наз. Прыгажосць.
с. 73
Пенкный, пекный, пенькный, пиенкный, пякный, пянкный прым. Прыгожы.
с. 73
Пенковый гл. пеньковый
с. 73
Пенливый прым. Слюнявы (?).
с. 73
Пенный прым. Звязаны з грашовай запазычанасцю; падлеглы грашоваму штрафу.
с. 73
Пенованый дзеепрым. ад пеновати.
с. 74
Пеновати дзеясл. Падвяргаць грашоваму пакаранню.
с. 74
Пенокъ наз. Падмурак ( ?).
с. 74
Пенсыя наз. Даход; плацёж.
с. 74
Пентатися дзеясл. зв. Пляміцца.
с. 74
Пентиничный прым. Звязаны з пяцінай, адной з пяці акруг Наўгародскай зямлі.
с. 74
Пень, пенъ наз. 1. Ніжняя частка ствала дрэва з каранямі. // перан. 2. Месца высечкі лесу. Въ пень порубати — ссячы да асновы; зо (со) пня рубати (порубати) — сячы (ссячы) з пня.
с. 74
Пенье, пение наз. 1. Спяванне. 2. Песня.
с. 75
Пеньевье наз. пеневье
с. 75
Пенька, пенка наз. 1. Пянька. 2. Каноплі. На пеньку посадити — навязаць (?).
с. 75
Пенькность гл. пенкность
с. 76
Пенькный гл. пенкный
с. 76
Пеньковщына наз. Натуральны падатак пянькою.
с. 76
Пеньковый, пенковый прым. Пяньковы.
с. 76
Пеня наз. Грашовы штраф, грашовае пакаранне. Параўн. пена II.
с. 76
Пеняжный, пенежный, пенезный, пенезьный, пенязный прым. 1. Грашовы. Вина пенежная гл. вина. 2. Платны; наёмны. Люди пенежные гл. люди.
с. 76
Пеняжокъ, пенезокъ, пенязокъ наз. Грошык; манетка.
с. 77
Пенязи, пенежы, пенези, пенизи наз. Грошы. Болшие (великие) пенези (пенязи) — вялікая сума, вялікія грошы; готовые пенези гл. готовый; гуменные пенези — тое, што і гуменное ў 2 знач.; дубасные пенязи гл. дубасный; житные пенези — плата грашамі замест падатку жытам; капщизные пенязи — тое, што і капщизна; корчомные пенязи — плата за арэнду карчмы; куничные пенязи — тое, што і куничное; лняные пенязи — плата грашамі замест натуральнага падатку льном; медовые пенези — грашовая плата замест натуральнага падатку мёдам; неводничые пенязи — падатак за права лавіць рыбу; отвозовые пенези — грошы, прызначаныя на аплату падвозу тавару да партоў; подводные пенязи — грашовая кампенсацыя за падводную павіннасць; подякольные пенязи — грашовая замена падатку збожжам; поземные пенязи — плата за карыстанне зямлёй; поконевские пенези — плата за карыстанне коньмі; померные пенязи — плата за землямерныя работы; поручные пенези — сума грошай, якую абавязваўся заплаціць паручыцель у выпадку парушэння яго ручальніцтва; поселские (пословские) пенязи — тое, што і пословщына; постригалные пенязи — тое, што і постригалное; серебщизные пенязи (пенези) — тое, што і серебщизна; стравные пенези — грошы, якія выдаваліся на харчаванне (у дарозе, на рабоце). Параўн. пененьзи.
с. 77
Пенязики наз. Грошыкі.
с. 80
Пенязный гл. пеняжный
с. 80
Пенязокъ гл. пеняжокъ
с. 80
Пенязь, пенезь наз. Грашовая адзінка; манета ў Вялікім княстве Літоўскім. Пенязь (пенезь) белый (венецианский, золотый, литовский, польский, серебреный) — назвы грашовых адзінак; мети ни за одинъ пенезь — мець ні за грош; на одинъ пенязь — на грош. Параўн. пененжъ, пинязь.
с. 80
Пенянье наз. Цяжба, суд.
с. 81
Пеняти дзеясл. Дамагацца праз суд.
с. 81
Пенячий дзеепрым. ад пенити ў 1 знач.
с. 81
Пепелъ наз. Тое, што і попелъ.
с. 81
Пепръ наз. Перац.
с. 81
Пераберанье наз. Перабіранне.
с. 81
Перакажати гл. перекажати
с. 81
Перастати гл. перестати
с. 81
Перве прысл. 1. Тое, што і перво ў 1 знач. 2. Тое, што і перво ў 2 знач. 3. Тое, што і перво ў 5 знач.
с. 81
Первее прысл. 1. Тое, што і первей ў 1 знач. 2. Тое, што і первей у 2 знач. 3. Тое. што і первей у 3 знач.
с. 82
Первей прысл. 1. Спачатку. Параўн. первее ў 1 знач., первие ў 1 знач. 2. Раней. Параўн. первее ў 2 знач., первие ў 2 знач. 3. У знач. злучальнага слова ў складаных злучніках. а). Первей ... ажъ — перш (раней) чым. б). Первей ... нижли (анижли, нежли) — перш (раней) чым. в) . Первей нижъ (нежъ) — перш (раней) чым. г) . Первей нимъ — перш чым. Параўн. первее ў 3 знач., первие ў 3 знач. 4. У знач. прыназоўніка. Да. Параўн. первие ў 4 знач.
с. 82
Первейший прым. 1. Першапачатковы. 2. У знач наз. Найважнейшы.
с. 83
Первенецство наз. Першародства. Параўн. первенчество.
с. 83
Первенецъ, первнець наз. Першынец.
с. 83
Первенство наз. Першынство.
с. 84
Первенствовати дзеясл. Першынстваваць.
с. 84
Первенствующий дзеепрым. ад первенствовати.
с. 84
Первенчество наз. Тое, што і первенецство.
с. 84
Перверодство гл. первородство
с. 84
Первие прысл. 1. Тое, што і первей у 1 знач. 2. Тое, што і первей у 2 знач. 3. Тое, што і первей у 3 знач. 4. Тое, што і первей у 4 знач.
с. 84
Первина наз. Першыня (першы выпадак, першы вынік).
с. 84
Первнець гл. первенецъ
с. 84
Перво прысл. 1. Спачатку. Параўн. перве ў 1 знач., перву. 2. Раней. Параўн. перве ў 2 знач. 3. Па-першае. 4. У знач. злучальнага слова ў складаным злучніку. Перш чым. 5. У знач. прыназ. Перад. Параўн. перве ў 3 знач.
с. 84
Первовыписанный дзеепрым. Раней, вышэй напісаны (пералічаны).
с. 85
Перводеяние наз. Пачын, першы крок у якім-н. дзеянні.
с. 85
Первое прысл. 1. Упершыню. 2. Спачатку. 3. Раней. 4. Па-першае.
с. 86
Первозаконъ наз. Пачатковы этап хрысціянства.
с. 86
Первозванный прым. Закліканы першым (для апостальскага служэння).
с. 86
Первозданный прым. 1. Створаны першым. 2. У знач. наз. Першачалавек.
с. 86
Первомученикъ наз. Першы пакутнік за Хрыста.
с. 86
Первомученица наз. Першая пакутніца за Хрыста.
с. 86
Первоосветченый прым. Першапасвечаны.
с. 86
Первописаный прым. Першапачаткова запісаны, раней адзначаны запісам.
с. 87
Первопомененый прым. Першапачаткова названы, упамянуты.
с. 87
Первопрестолникъ наз. Асоба, якая займае першае месца сярод царкоўных іерархаў.
с. 87
Первореченый, первореченный, перворечоный прым. Названы, упамянуты раней.
с. 87
Первородное наз. Першыя, старэйшыя дзеці; першы прыплод; першынцы.
с. 87
Первородность наз. зб. 1. Першынцы, старэйшыя дзеці. Параўн. первородство ў 1 знач. 2. Тое, што і первородство ў 2 знач.
с. 88
Первородный прым. 1. Першы, старэйшы ў сям’і (пра першых сыноў, надзеленых асобымі правамі). 2. У знач. наз. Першынец, старэйшы сын у сям’і. 3. Першародны; самы ранні (пра патомства, плады і інш.). 4. // перан. У знач. наз. Асоба, якая мае вяршэнства, займае першынствуючае становішча сярод іншых асоб. Церковъ первородныхъ — у багаслоўі — суполка, згуртаванне божых абраннікаў. 5. Які мае адносіны да першых, старэйшых сыноў у сям’і. Право первородное — аб правах і прывілеях, якімі надзяляліся першыя, старэйшыя сыны ў сям’і. 6. Спрадвечны; прыроджаны.
с. 88
Первородокъ наз. Першынец, першы сын у сям’і.
с. 89
Первородство, перверодство наз. 1. Тое, што і первородность у 1 знач. 2. Асобыя правы, прывілеі, якімі, згодна з архаічным правам, надзяляліся першыя сыны ў сям’і. Параўн. первородность у 2 знач. 3. Спрадвечная, прыроджаная ўласцівасць.
с. 89
Первороженець наз. Той, хто нарадзіўся, з’явіўся на свет першым; першы прыплод.
с. 90
Перворожение наз. Першародства.
с. 90
Первороженый, первороженный, перворожоный дзеепрым. 1. Які нарадзіўся, з’явіўся на свет першым. 2. У знач. наз. Той, хто нарадзіўся, з’явіўся на свет першым.
с. 90
Первосаженый прым. Першапачаткова ўведзены, распаўсюджаны.
с. 90
Первосветитель наз. Першы сярод свяціцеляў, асоба найвышэйшай святасці (пра Ісуса Хрыста).
с. 90
Первосвященникъ наз. 1. Першасвяшчэннік (у старажытных яўрэяў). 2. Духоўная асоба вышэйшага сану.
с. 90
Первоседалникъ наз. Першынствуючы свяшчэннаслужыцель; старэйшы з сабраных з якой-н. нагоды асоб.
с. 91
Первоседанье наз. Старшынства сярод духоўных асоб, сабраных з якой-н. нагоды.
с. 91
Первоспы наз. Перыяд паміж вечарам і поўначчу, час першага начнога сну. Параўн. первоспь.
с. 91
Первоспь наз. Тое, што і первоспы.
с. 91
Первостина гл. первотина
с. 91
Первостокъ наз. 1. Тое, што і первястокъ у 1 знач. 2. Тое, што і первястокъ у 2 знач.
с. 91
Первость наз. 1. Ад первый у 3 знач. 2. Ад первый у 5 знач. 3. Ад первый у 10 знач. 4. Ад первый у 11 знач. 5. Першыя плады, першае патомства, першы плён працы.
с. 91
Первотина, первостина, перьвотина наз. Першыя плады, першае патомства.
с. 92
Первохрестьянский прым. Першы сярод хрысціян.
с. 92
Перву прысл. Тое, што і перво ў 1 знач.
с. 92
Первше прысл. Тое, што і перше.
с. 92
Первший, первшый ліч. і прым. 1. Тое, што і перший у 1 знач. 2. Тое, што і перший у 2 знач. 3. Тое, што і перший у 3 знач. 4. Тое, што і перший у 4 знач. Первший зъ первшихъ — найлепшы, найвышэйшай годнасці (пра чалавека). 5. Тое, што і перший у 5 знач. 6. У знач. займ. Названы раней. 7. Найважнейшы, найістотнейшы.
с. 92
Первшость наз. Першае месца, першынство.
с. 94
Первшый гл. первший
с. 94
Первшыйнадцать ліч. Адзінаццаты.
с. 94
Первый ліч. і прым. 1. Першы, пачатковы ў лічбавым радзе. 2. Які папярэднічае ўсім іншым аднародным або падобным прадметам, асобам, з’явам. 3. Старэйшы (сярод дзяцей, у родзе). 4. Ранейшы; даўнейшы. По первому — па-ранейшаму. 5. Які з’явіўся крыніцай або аб’ектам дзеяння раней за іншых. 6. Які з’явіўся ўпершыню ў сезоне, ранні, новы (пра з’явы прыроды, расліны і інш.). 7. Першынствуючы, старэйшы, найгалоўнейшы. 8. У знач. наз. Чалавек, які займае першынствуючае становішча сярод іншых. 9. Лепшы. 10. Найважнейшы, найістотнейшы. 11. Названы раней. 12. Бліжэйшы, першачарговы. 13. У знач. наз. Першы пункт (пры пералічэнні). 14. У знач. наз. Першапачатковая лічба, колькасць.
с. 94
Первыйкроть, первыйкротъ прысл. Першы раз.
с. 97
Первыйнадесять ліч. Адзінаццаты. Параўн. первыйнадцать.
с. 97
Первыйнадцать, первыйнайцять ліч. Тое, што і первыйнадесять.
с. 98
Первястокъ, первястекъ наз. 1. Першы плод, першы плён. // перан. Першы ўзор, прыклад, першая спроба; прадвеснік. Параўн. первостокъ у 1 знач. 2. Першааснова, першаэлемент. Параўн. первостокъ у 2 знач.
с. 98
Пергаменъ гл. паркгаминъ
с. 99
Перебачати дзеясл. 1. Пераглядаць, аглядаць усё або многае, праглядаць. 2. Прадбачваць, прадчуваць. 3. Нядбайна адносіцца да каго-, чаго-н.; пераставаць клапаціцца аб кім-, чым-н. 4. Тое, што і пробачати.
с. 99
Перебаченый, перебачоный дзеепрым. 1. Ад перебачити ў 1 знач. 2. Ад перебачити ў 2 знач.
с. 99
Перебачити дзеясл. 1. Тое, што і пробачити ў 1 знач. 2. Тое, што і пробачити ў 2 знач.
с. 99
Перебачоный гл. перебаченый
с. 99
Перебегати дзеясл. // перан. Ахопліваць, уключаць у сферу свайго ўздзеяння.
с. 99
Перебегатися дзеясл. зв. // перан. Пераплятацца, перавівацца.
с. 100
Перебегчи дзеясл. 1. Перабегчы (праз што-н.), бягом перасячы што-н. 2. Хутка пераадолець (што-н.), пераправіцца цераз цяжкае для праходу месца. Параўн. перебежати ў 3 знач. 3. // перан. Перабраць, прагледзець, ацаніць многія рэчы, з’явы і інш. Параўн. перебежати ў 5 знач.
с. 100
Перебежати дзеясл. 1. Перабегчы (з аднаго месца ў другое), бягом перамясціцца (куды-н.). 2. Хутка пераехаць, перамясціцца з аднаго месца у другое. 3. Тое, што і перебегчи ў 2 знач. 4. Аб’ездзіць многія месцы, пабываць усюды. 5. Тое, што і перебегчи ў 3 знач.
с. 100
Переберанье наз. Перабіранне, сартаванне.
с. 101
Перебиванье гл. перебыванье
с. 101
Перебивати дзеясл. Удараючы, пераломліваць.
с. 101
Перебиватися дзеясл. зв. Пераадольваючы цяжкасці, з боем пераходзіць, перапраўляцца праз што-н.
с. 101
Перебинда наз. Пояс, шнур для падпяразвання адзення, абвязка.
с. 101
Перебираючий дзеепрым. Перебираючий меру — які робіць лішняе, хапае цераз край.
с. 101
Перебити I дзеясл. 1. Забіць, знішчыць усіх, многіх. Параўн. перебитися ў 1 знач. 2. Пазбіваць, пабіць усіх, многіх. 3. Ударыўшы, пераламаць. Параўн. пребити. 4. Ударам раздзяліць на часткі.
с. 101
Перебити II гл. перебыти
с. 101
Перебитися дзеясл. зв. 1. Тое, што і перебити I у 1 знач. 2. Пераадолеўшы цяжкасці, перайсці, пераправіцца цераз што-н.
с. 101
Перебитый дзеепрым. 1. Ад перебити I у 2 знач. 2. Ад перебити I у 3 знач.
с. 102
Перебитье наз. Дзеянне па дзеясл. перебити I у 3 знач.
с. 102
Переблагословити дзеясл. Благаславіць (перахрысціць са словамі малітвы) усіх або ўсё.
с. 102
Перебракованье наз. Дзеянне па дзеясл. перебраковати.
с. 102
Перебраковати дзеясл. Перабраць; перагледзець, адбіраючы лепшае.
с. 102
Перебраный, перебранный дзеепрым. 1. Выбраны. 2. У знач. наз. Выбраны.
с. 102
Перебрати дзеясл. 1. Агледзеўшы, ацаніўшы, выбраць, адабраць (лепшае). 2. Панабраць. 3. Выбраць цалкам, вычарпаць. // перан. Перебрати меру — зрабіць лішняе, хапіць цераз край. Параўн. пребрати.
с. 102
Перебратися, перебратисе дзеясл. зв. 1. Перабрацца, перамясціцца (куды-н.). 2. Ад перебрати ў 3 знач.
с. 103
Перебринути дзеясл. Перайсці ўброд.
с. 103
Переброитися дзеясл. зв. Пераправіцца ўброд.
с. 103
Перебронший прым. Лепшы, адборнейшы.
с. 103
Перебудовати дзеясл. Перабудаваць.
с. 103
Перебыванье, перебиванье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. перебывати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. перебывати ў 2 знач.
с. 103
Перебывати дзеясл. 1. Тое, што і пробывати. 2. // перан. Пераадольваць (небяспеку, цяжкасці і інш.).
с. 104
Перебыти, перебити II дзеясл. 1. Прабыць, правесці пэўны час. Параўн. пребыти ў 1 знач. 2. Пражыць, праіснаваць. Параўн. пребыти ў 2 знач. 3. Знаходзячыся ў якім-н. месцы, перачакаць пэўны час ці да якой-н. пары. 4. Перабрацца, пераправіцца (цераз што-н.). // перан. Пераадолець. Параўн. пребыти ў 3 знач. 5. Пераехаць, перайсці (у якое-н. іншае месца).
с. 104
Перебытье наз. Дзеянне па дзеясл. перебыти ў 4 знач.
с. 104
Перевага наз. Намаганне, напружанне. Параўн. превага ў 2 знач.
с. 105
Переваженье наз. Пераважванне (перасяганне вагі на адным баку шаляў).
с. 105
Переважоный дзеепрым. Узважаны ўвесь, поўнасцю.
с. 105
Перевалокъ наз. Пралом; правал.
с. 105
Перевара наз. Месца, дзе варылі піва для феадала і яго слуг, якія прыязджалі для збору даніны.
с. 105
Перевареный дзеепрым. 1. Звараны, прыгатаваны варкай. 2. Звараны паўторна (для надання мацунку).
с. 105
Перевариваный дзеепрым. Які падвяргаўся паўторнай варцы (для надання мацунку).
с. 105
Перевевати, перевевать дзеясл. // перан. Разбураць, руйнаваць.
с. 105
Перевеваючий дзеепрым. Які прадзімае, вее з усіх бакоў (пра вецер). Параўн. перевеяючий.
с. 105
Переведати дзеясл. Тое, што і проведати ў 1 знач.
с. 106
Переведеный, перэведеный дзеепрым. 1. Ад перевести ў 2 знач. 2. Ад перевести ў 4 знач. Переведеный правомъ (с права) — даказаны судовым парадкам. 3. Ад перевести ў 5 знач. 4. Ад перевести ў 7 знач.
с. 106
Переведенье наз. Дзеянне па дзеясл. перевести ў 4 знач.
с. 106
Перевезаный дзеепрым. Перавязаны, абвязаны кругом.
с. 107
Перевезеный дзеепрым. ад перевезти.
с. 107
Перевезенье наз. Перавозка, дастаўка якім-н. транспартам з аднаго месца ў другое. Параўн. превезенье.
с. 107
Перевезти дзеясл. Перавезці (на другі бок чаго-н.), перамясціць цераз што-н.
с. 107
Перевезтися, перевезтисе дзеясл., зв. ад перевезти.
с. 107
Переверненый дзеепрым. ад перевернути ў 2 знач.
с. 108
Переверненье наз. Пераварот (дзяржаўны, палітычны і інш.).
с. 108
Перевернути дзеясл. 1. Перавярнуць уверх дном, перакуліць. 2. Разбурыць, зруйнаваць. 3. // перан. Ператварыць, змяніць. Параўн. превернути. 4. Падаць што-н. у іншых велічынях, адзінках.
с. 108
Перевернутися, перевернутисе дзеясл. зв. 1. Ад перевернути ў 1 знач. Сердце перевернулося — пра нясцерпны душэўны боль. 2. Ператварыцца пры дапамозе чараў у каго-, што-н. 3. Быць перададзеным, аддадзеным.
с. 108
Перевертати дзеясл. 1. Разбураць, знішчаць. 2. // перан. Скажаць, перакручваць (змест выказвання і інш.).
с. 109
Перевертатися дзеясл. зв. 1. Пераварочвацца (з аднаго боку на другі). 2. // перан. Ператварацца, змяняцца.
с. 109
Перевесие гл. перевесье
с. 109
Перевесный прым. ад перевесъ.
с. 109
Перевести, перэвести дзеясл. 1. Ведучы, пераправіць на другі бок чаго-н., дапамагчы перайсці цераз што-н:, правесці куды-н. Параўн. превести I у 1 знач. 2. Перамясціць з аднаго месца ў другое; перасяліць. Параўн. превести I ў 2 знач. 3. Перакласці, перадаць які-н. тэкст сродкамі іншай мовы. 4. Давесці, даказаць; пераканаць (каго-н. у чым-н.). Перевести правомъ (с права) — даказаць судовым парадкам. 5. Выйграць (судовую справу); судовым парадкам дамагчыся выплаты грошай за шкоду; правесці судовы працэс (на чыю-н. карысць). 6. Дабіцца, дамагчыся (чаго-н.); настаяць на сваім. 7. Аб пераводзе доўгу адной асобы на другую і аб перадачы іншай асобе права на атрыманне грошай ці карыстанне чым-н. 8. Адхіліць, адвесці (бяду, грэх і інш.).
с. 109
Перевестися дзеясл., зв. ад перевести ў 7 знач.
с. 111
Перевесъ наз. 1. Прылада для лоўлі птушак на ўзлёце. 2. Тое, што і перевесье.
с. 111
Перевесье, перевесие наз. Месца, дзе ўстанаўлівалася прылада для лоўлі птушак. Параўн. перевесъ у 2 знач.
с. 111
Переветяжити гл. перевитяжити
с. 111
Перевеяючий дзеепрым. Тое, што і перевеваючий.
с. 111
Перевиваный дзеепрым. Перавіты.
с. 112
Перевиватися дзеясл. зв. Пераносіцца павевамі ветру.
с. 112
Перевитежати гл. перевытяжати
с. 112
Перевитеженый гл. перевитяжоный
с. 112
Перевитежити гл. перевитяжити
с. 112
Перевитяженый гл. перевитяжоный
с. 112
Перевитяжити, переветяжити, перевитежити дзеясл. 1. Перамагчы (у бітве), разбіць праціўніка. Параўн. превытяжити ў 1 знач. 2. // перан. Перавысіць, перасягнуць, пераўзысці. Параўн. превытяжити ў 2 знач.
с. 112
Перевитяжоный, перевитеженый, перевитяженый дзеепрым. ад перевитяжити ў 1 знач.
с. 112
Переводити дзеясл. 1. Пераводзіць, праводзіць (цераз што-н.). 2. Перамяшчаць, перапраўляць з аднаго месца ў іншае. Параўн. преводити ў 1 знач. 3. Перакладаць, перадаваць які-н. тэкст сродкамі іншай мовы. Параўн. преводити ў 2 знач. 4. Даводзіць, даказваць; пераконваць (каго-н. у чым-н.). Параўн. перевожати. 5. Выйграваць (судовую справу); праводзіцъ (судовы працэс) у чыю-н. карысць. Переводити право мимо — пазбаўляць закон дзейнасці. 6. Дабівацца, дамагацца (чаго-н.); настойваць на сваім; браць верх (над кім-н.). 7. Пераводзіць (аб пераводзе доўгу адной асобы на другую). 8. // перан. Перавышаць, пераўзыходзіць. Параўн. преводити ў 3 знач.
с. 112
Переводка наз. Падман, ашуканства.
с. 113
Переводный прым. Які прызначаны для перавозу, пераправы з аднаго месца ў другое.
с. 113
Переводня наз. Указка, каманда.
с. 113
Переводца наз. Праваднік (чалавек, які паказвае дарогу ў незнаёмай мясцовасці).
с. 113
Переводчикъ наз. Перакладчык (чалавек, які займаецца перакладамі з адной мовы на другую).
с. 114
Переводъ наз. 1. Дзеянне па дзеясл. переводити ў 1 знач. Параўн. преводъ у 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. переводити ў 4 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. переводити ў 5 знач. 4. Прамаруджванне; адтэрміноўка, адклад.
с. 114
Перевожати дзеясл. Тое, што і переводити ў 4 знач.
с. 115
Перевоженый гл. перевожоный
с. 115
Перевоженье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. перевозити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. перевозити ў 2 знач.
с. 115
Перевожоватися дзеясл. зв. Тое, што і перевозитися.
с. 115
Перевожоный, перевоженый дзеепрым. ад переводити ў 4 знач. Параўн. превожоный.
с. 115
Перевозити дзеясл. 1. Перавозіць (на другі бок чаго-н.), перамяшчаць цераз што-н. 2. Дастаўляць якім-н. транспартам з аднаго месца ў другое.
с. 115
Перевозитися, перевозитисе, перевозитись дзеясл., зв. ад перевозити ў 1 знач. Параўн. перевожоватися.
с. 116
Перевозникъ наз. 1. Той, хто перавозіць людзей і грузы на судне з аднаго берага на другі, а таксама ўтрымлівае перавоз і збірае грошы за перавоз цераз раку. Параўн. превозникъ у 1 знач. 2. Той, хто займаецца якімі-н. перавозкамі. Параўн. превозникъ у 2 знач.
с. 116
Перевозное наз. Плата за перавоз цераз раку, а таксама падатак за права карыстання перавозам.
с. 117
Перевозный прым. ад перевозъ у 3 знач. Грошы перевозные гл. гроши.
с. 117
Перевозовый прым. ад перевозъ у 4 знач.
с. 117
Перевозъ, перэвозъ наз. 1. Дзеянне па дзеясл. перевозити ў 1, 2 знач. Параўн. превозъ. 2. Месца пераправы цераз водную прастору (раку, возера і інш.) на пароме, лодцы і пад. 3. Плата за перавоз цераз раку; падатак за права карыстання перавозам. 4. Права на трыманне перавозу і збіранне платы і падатку за карыстанне ім. 5. Сродкі для перавозу.
с. 117
Переволока наз. 1. Прамежак паміж рэкамі, цераз які перацягвалі караблі, лодкі і інш. для далейшага плавання. 2. Тое, што і проволока.
с. 118
Переволочанинъ наз. Жыхар вёскі Перавалокі (?).
с. 118
Переволочи дзеясл. Тое, што і проволочи ў 2 знач.
с. 118
Перевоняющий прым. Смярдзючы.
с. 119
Переворина наз. Папярочная жэрдка, перагародка.
с. 119
Переворотити дзеясл. 1. Перавярнуць, павярнуць процілеглым бокам. Параўн. преворотити. 2. // перан. Змяніць сэнс чаго-н., падаць у скажоным выглядзе.
с. 119
Переворотитися дзеясл. зв. // перан. Ператварыцца (у каго-, што-н.).
с. 119
Переворотный прым. 1. Тое, што і превротный у 1 знач. 2. Тое, што і превротный у 2 знач.
с. 119
Переворочати дзеясл. 1. Пераварочваць, паварочваць процілеглым бокам. Параўн. переворочивати. 2. Перакульваць, валіць набок. 3. // перан. Змяняць сэнс чаго-н., падаваць у скажоным выглядзе.
с. 119
Переворочатися дзеясл. зв. Пераварочвацца. Параўн. преворочатисе.
с. 120
Перевороченый прым. Каварны, вераломны.
с. 120
Перевороченье наз. Каварства, вераломства.
с. 120
Переворочивати дзеясл. Тое, што і переворочати ў 1 знач.
с. 120
Переворошеный дзеепрым. ад переворошити.
с. 120
Переворошивати дзеясл. Пераварушваць, пераварочваць.
с. 120
Переворошити дзеясл. // перан. Перагледзець, перабраць, выпрабаваць (многія прадметы, з’явы).
с. 120
Перевращатися дзеясл. зв. Аказвацца, станавіцца кім-н.
с. 120
Перевыжшати гл. перевышати
с. 120
Перевыкати дзеясл. Пераймаць, імітаваць.
с. 120
Перевытяжати, перевитежати дзеясл. 1. Перамагаць (у бітве), разбіваць праціўніка. 2. // перан. Пераадольваць (якія-н. цяжкасці), браць верх (над кім-, чым-н.). 3. // перан. Перавышаць, пераўзыходзіць. Параўн. превытяжати.
с. 120
Перевышаный дзеепрым. ад перевышати у 2 знач.
с. 121
Перевышати, перевыжшати, перевышшати дзеясл. 1. Перасягаць, выходзіць за якія-н. межы. Параўн. превышати ў 1 знач. 2. Выяўляць перавагу над кім-, чым-н. у якіх-н. адносінах. Параўн. превышати ў 2 знач. 3. Быць большым за што-н.; мець большую важнасць, значэнне ў параўнанні з чым-н. 4. // перан. Перамагаць, браць верх над кім-, чым-н.
с. 121
Перевышаючий, перевышшаючий дзеепрым. ад перевышати ў 3 знач.
с. 122
Перевышеный дзеепрым. ад перевышити ў 2 знач.
с. 122
Перевышити, перевышшити, перевышшыти, перевышыти дзеясл. 1. Перасягнуць, выйсці за якія-н. межы. 2. Выявіць перавагу над кім-, чым-н. у якіх-н. адносінах. 3. Стаць большым за што-н.; набыць большую важнасць, значэнне ў параўнанні з чым-н. 4. Зрабіць больш намечанага, запланаванага.
с. 122
Перевышшати гл. перевышати
с. 122
Перевышшаючий гл. перевышаючий
с. 122
Перевышшити гл. перевышити
с. 122
Перевышшыти гл. перевышити
с. 122
Перевышыти гл. перевышити
с. 122
Перевязистый прым. Паласаты; плямісты.
с. 122
Перевязованье наз. Перавязванне, абвязка.
с. 123
Перевязоватися дзеясл. зв. Перавязацца, падвязаць сябе чым-н.
с. 123
Перегаданый дзеепрым. ад перегадати.
с. 123
Перегадати, перегодати дзеясл. Пераспрачаць, перамагчы ў дыспуце. Параўн. прегадати.
с. 123
Перегибатисе дзеясл. зв. Перагібацца; згібацца дугой.
с. 123
Перегина наз. Цяжкапраходнае, моладаступнае месца.
с. 123
Перегледати гл. переглядати
с. 123
Перегледети дзеясл. Перагледзець, агледзець усё, многае.
с. 123
Перегляданье наз. Дзеянне па дзеясл. переглядати ў 1 знач.
с. 123
Переглядати, перегледати дзеясл. 1. Пераглядаць, аглядаць, праглядаць усё, многае. Параўн. прегледати ў 1 знач. 2. Пераглядаць нанава, яшчэ раз з мэтай праверкі. Параўн. прегледати ў 2 знач. 3. Наглядаць (за кім-, чым-н.), пільнаваць.
с. 123
Переглядетися дзеясл. зв. Перагледзець, агледзець адзін другога.
с. 124
Переглядывати, переглядовати дзеясл. Пераглядваць усё, многае.
с. 124
Переглянути дзеясл. Перагледзець, агледзець усё, многае.
с. 124
Перегнати дзеясл. Перасягнуць, выйсці за якія-н. межы.
с. 124
Перегнути дзеясл. // перан. Адхіліць, не дапусціць.
с. 124
Перегнутися дзеясл. зв. Перагнуцца.
с. 124
Перегода наз. Перапонка (анат.).
с. 124
Перегодати гл. перегадати
с. 124
Перегонъ I наз. Гарэлка. вырабленая шляхам перагонкі.
с. 124
Перегонъ II наз. Глыбокая папярочная баразна ў полі.
с. 125
Перегорелый дзеепрым. Перагарэлы, пашкоджаны агнём.
с. 125
Перегорение наз. Згаранне, гібель у агні.
с. 125
Перегорода наз. 1. Перагародка (сцяна, якая дзеліць на часткі памяшканне або прастору). 2. // перан. Перашкода. 3. Загарода; агароджа. 4. Перапонка (анат.).
с. 125
Перегородити дзеясл. Перагарадзіць (падзяліць памяшканне або прастору перагародкай).
с. 125
Перегороженье наз. Перагародка (тонкая сценка, якая дзеліць на часткі памяшканне або прастору).
с. 125
Перегорожоный дзеепрым. ад перегородити.
с. 125
Перегражати дзеясл. Пагражаць, выяўляць варожыя намеры, пагражаючы або палохаючы чым-н.
с. 126
Перегражатися дзеясл., зв. ад перегражати.
с. 126
Перегребти дзеясл. Перагрэбці; грабучы, перамясціць з аднаго месца на другое.
с. 126
Перегреватися дзеясл. зв. Грэцца некаторы час, быць у цяпле да пэўнага часу.
с. 126
Перегрызати дзеясл. Перагрызаць; грызучы, псаваць.
с. 126
Передаватися дзеясл. зв. Здавацца (спыніўшы супраціўленне, прызнаваць сябе пераможаным).
с. 126
Передавленый дзеепрым. Пераціснуты, здушаны.
с. 126
Передарованый дзеепрым. ад передаровати.
с. 126
Передаровати дзеясл. Пры дапамозе падарункаў або грошай падкупіць, схіліць на свой бок.
с. 126
Передати дзеясл. Перадаць, даць чаго-н. больш, чым трэба.
с. 126
Передатися, передатисе дзеясл. зв. 1. Здацца (спыніўшы супраціўленне, прызнаць сябе пераможаным). 2. Далучыцца да аднаго з ваюючых бакоў. 3. Перайсці на бок праціўніка.
с. 127
Переделати дзеясл. Перарабіць, зрабіць што-н. іначай.
с. 127
Переделеный дзеепрым. ад переделити ў 1 знач.
с. 127
Переделити дзеясл. 1. Раздзяліць; падзяліць (на часткі). Параўн. пределити. 2. Раздзяліўшы ўсё, многае, аддзяліць.
с. 127
Переделитися дзеясл. зв. 1. Ад переделити ў 1 знач. 2. Ад переделити ў 2 знач.
с. 127
Переделъ наз. 1. Адгароджаная частка памяшкання або прасторы. 2. Тое, што і пределъ у 2 знач. 3. // перан. Адмежаванне, аддзяленне.
с. 128
Передеспутовати дзеясл. Перамагчы ў дыспуце.
с. 128
Передклетье наз. Памяшканне перад клеццю (будынкам для захавання маёмасці).
с. 128
Передместье наз. Тое, што і предместье.
с. 128
Передмещанинъ наз. Тое, што і предмещанинъ.
с. 129
Переднейший, переднейшый прым. выш. ст. 1. Ад передний у 6 знач. 2. Ад передний у 8 знач. 3. Ад передний у 9 знач. 4. У знач. наз. Асоба, якая займае першынствуючае або старшынствуючае становішча.
с. 129
Передний прым. 1. Пярэдні (супрацьлеглы задняму). Параўн. предний у 1 знач. 2. Які знаходзіцца ў пярэдняй частцы двара або будынка. 3. Які знаходзіцца ў авангардзе (пра вайсковыя сілы). 4. У знач. наз. Той, хто ідзе наперадзе. 5. Першы, пачатковы ў радзе іншых падобных прадметаў або з’яў. Параўн. предний у 2 знач. 6. Папярэдні, ранейшы ў параўнанні з чым-н. Параўн. предний у 3 знач. 7. Даўні, старажытны. 8. // перан. Лепшы, вышэйшага гатунку. Параўн. предний у 6 знач. 9. // перан. Першынствуючы; старэйшы; галоўны.
с. 129
Передникъ наз. Упрыгожанне на жаночай сукенцы ў выглядзе нешырокага кавалка тканіны, прымацаванага спераду да каўняра. Параўн. предникъ.
с. 131
Передо гл. передъ III
с. 131
Передобывати дзеясл. Тое, што і передобыватисе.
с. 131
Передобыватисе дзеясл. зв. Перабірацца, перапраўляцца цераз што-н. Параўн. передобывати.
с. 131
Передобыти дзеясл. Тое, што і передобытися.
с. 131
Передобытися дзеясл. зв. Перабрацца, пераправіцца цераз што-н. Параўн. передобыти.
с. 131
Передовый прым. Які знаходзіцца, дзейнічае ў авангардзе (пра ваенныя сілы).
с. 131
Передоежджа наз. Прадстаўнік коннага авангарднага атрада.
с. 131
Передоеждчий, передоеждый прым. у знач. наз. Тое, што і передоежджа.
с. 132
Передокъ наз. 1. Пачатак. 2. Перавага; першынство. Держати передокъ — мець перавагу (над кім-, чым-н.); першынстваваць. Параўн. передъ I у 6 знач., продокъ у 2 знач. 3. Перадок (пярэдняя частка калёс, саней і інш.). Параўн. передъ I у 3 знач.
с. 132
Передопеклье наз. Месца перад уваходам у пекла.
с. 132
Передраный дзеепрым. 1. Перадраны, разадраны папалам або на часткі. 2. Абадраны, надрапаны.
с. 132
Передрукованье наз. Перадрук.
с. 132
Передсебевзятье наз. Тое, што і предсявзятье.
с. 132
Передсявзятье, передсевзетье, передсевзятье наз. Тое, што і предсявзятье.
с. 132
Передселье наз. Месца за межамі сяла.
с. 133
Передъ I наз. 1. Перад; пярэдняя частка чаго-н. 2. Фасад. Параўн. продъ. 3. Тое, што і передокъ у 3 знач. 4. Пярэдняя частка цела. 5. Пярэднія ногі жывёліны. 6. Тое, што і передокъ у 2 знач.
с. 133
Передъ II, перодъ I прысл. Раней, папярэдне. Параўн. предъ I.
с. 133
Передъ III, передо, перетъ, перодъ II, перэдъ прыназ. I. З вінавальным склонам. Перад (пры выражэнні прасторавых і аб’ектна- прасторавых адносін). а). Ужываецца пры ўказанні на прадмет, месца, насупраць якога або на некаторай адлегласці ад пярэдняй часткі якога хто-, што-н. знаходзіцца або адбываецца дзеянне. б). Ужываецца пры ўказанні на асобу, на якую непасрэдна звернута чыя-н. увага або ў адносінах да якой выконваюцца дзеянні іншай асобы. Передъ обличность (каго-н.) — на вочы (да каго-н.); передъ очи — а) увідавочкі, наглядна; б) тое, што і передъ обличность. в). Ужываецца пры ўказанні на рух да пэўнай асобы, зварот да пэўнай асобы; адпавядае па значэнню прыназоўніку "да". г). Ужываецца пры ўказанні на асобу ці групу асоб, да якіх, перад якімі хто-н. абавязаны з’явіцца. Передъ себе брати (взяти) — а) брацца (узяцца) (за якую-н. справу), пачынаць (пачаць) (якую-н. справу, дзейнасць); ускладаць (ускласці) на сябе (абавязкі і пад.); б) выкарыстоўваць у сваіх мэтах. Параўн. предъ II у I знач. II. З творным склонам. 1. Перад, наперадзе, насупраць (пры выражэнні прасторавых і аб’ектна-прасторавых адносін). а). Ужываецца пры ўказанні на размяшчэнне ці рух аднаго аб’екта наперадзе, насупраць другога або на нейкай адлегласці перад кім-, чым-н. б). Ужываецца пры ўказанні на асобу ці групу асоб, у прысутнасці якіх адбываецца дзеянне. Передъ лицемъ (обличностью, обличьемъ) (каго-н.) — на вачах, на віду (у каго-н.); передъ очима (каго-н.) — а) тое, што і передъ лицемъ (каго-н.); б) блізка, побач; в) увідавочкі, наглядна; перэдъ правомъ — на судзе. 2. Перад; адносна; у адносінах (да каго-н.); у параўнанні (з кім-н.) (пры выражэнні аб’ектыўных адносін). а). Ужываецца пры ўказанні на тое, у адносінах да каго, дзеля каго адбываецца дзеянне. б). Ужываецца пры ўказанні на параўнанне каго-, чаго-н. з кім-, чым-н. іншым; адпавядае па значэнню словазлучэнню "ў параўнанні з". в). Ужываецца пры ўказанні на асобу або групу асоб, з боку якіх даецца ацэнка ўчынкаў іншай асобы; адпавядае па значэнню словазлучэнню "згодна з меркаваннем (каго-н.)". Передъ очима (каго-н.) — у вачах (каго-н.); на думку (каго-н.). 3. Да, перад; раней за каго-, што-н. (пры выражэнні часавых адносін). а). Ужываецца пры ўказанні на падзею або момант, за некаторы час да якіх што-н. адбываецца. б). Ужываецца пры ўказанні да каго, чаго, раней за якую асобу хто-н. учыняе дзеянне. в). Ужываецца пры ўказанні на прамежак часу, які папярэднічае якому-н. дзеянню ці падзеі, адпавядае па значэнню словазлучэнню "таму назад". Передъ веки — спрадвеку; передъ давными часы — даўно, у старажытнасці; передъ тымъ — раней, даўней; передъ тымъ нижъ (нижли) — перш чым, раней чым (у знач. падпарадкавальнага злучніка); передъ часомъ — а) загадзя; б) заўчасна. 4. З-за, з прычыны (пры выражэнні прычынных адносін). а). Ужываецца пры ўказанні на стан, абставіны, падзеі, у выніку ці пад уплывам якіх што-н. адбываецца. б). Ужываецца пры ўказанні на асобу ці групу асоб, учынкі якіх выклікаюць пэўныя дзеянні з боку іншых асоб. Параўн. предъ II у 2 знач.
с. 134
Передъеднати дзеясл. Тое, што і перееднати ў 1 знач.
с. 140
Перееднаный дзеепрым. ад перееднати ў 3 знач.
с. 140
Перееднати дзеясл. 1. Улагодзіць; дагаджаючы, задаволіць каго-н. Параўн. передъеднати. 2. Схіліць, залучыць на свой бок; пераканаць. 3. Выпрасіць прабачэнне (за што-н.). 4. Суцішыць, змякчыць.
с. 140
Перееднывати дзеясл. Схіляць, залучаць на свой бок.
с. 141
Переежджати гл. переезжчати
с. 141
Переежджаючый дзеепрым. ад переезжчати ў 2 знач.
с. 141
Переежджый гл. переезджий
с. 141
Перееждий гл. переезджий
с. 141
Перееждчий гл. переезджий
с. 141
Перееждчый гл. переезджий
с. 141
Переежчати гл. переезжчати
с. 141
Переежчий гл. переезджий
с. 141
Переезджий, переежджый, перееждий, перееждчий, перееждчый, переежчий, переездчий, переезжий прым. 1. Які пераязджае з месца на месца, падарожнічае або знаходзіцца ў якім-н. месцы праездам. Параўн. переезный. 2. У знач. наз. Праезджы, падарожнік.
с. 141
Переездъ, перэездъ наз. 1. Паездка з аднаго месца ў іншае. 2. Пераправа (праз раку ці іншую перашкоду). 3. Месца, прыстасаванае для пераправы праз раку і інш.
с. 142
Переезжий гл. переезджий
с. 142
Переезжчати, переежджати, переежчати дзеясл. 1. Перасякаць, пераадольваць што-н. у час язды. 2. Пераязджаць на чым-н. з месца на месца. 3. Раз’язджаць.
с. 142
Переезный прым. Тое, што і переезджий у 1 знач.
с. 143
Переемъ, переймъ наз. 1. Перахопліванне, затрымліванне каго-н. у дарозе. 2. Плата за пошук, затрыманне і вяртанне каго-н. або чаго-н. уладальніку.
с. 143
Перееславленинъ гл. переяславленинъ
с. 143
Переести, переесть дзеясл. Пераесці; з’есці ўсё.
с. 143
Перееханье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. переехати ў 2 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. переехати ў 6 знач.
с. 144
Переехати, переехать дзеясл. 1. Праехаць праз што-н., на другі бок чаго-н. 2. Заехаць далей, мінуць што-н. 3. Праехаць, пераадолець пэўную адлегласць. 4. Перамяніць месцапрабыванне, перамясціцца, перасяліцца. Параўн. преехати. 5. Наехаўшы, пакалечыць або задушыць каго-н. 6. Едучы, заступіць каму-н. дарогу са злачыннай мэтай.
с. 144
Пережахненье наз. Жах, перапалох.
с. 145
Переже прысл. і прыназ. 1. Тое, што і прежде ў 1 знач. 2. Тое, што і прежде ў 2 знач.
с. 145
Пережегнатися дзеясл. зв. Перажагнацца, перахрысціцца.
с. 145
Переживати I дзеясл. Тое, што і проживати.
с. 145
Переживати II гл. пережувати
с. 145
Пережиганый дзеепрым. Перапалены.
с. 145
Пережити, пережыти дзеясл. 1. Тое, што і прожити. 2. Тое, што і прежити ў 1 знач.
с. 145
Пережкажовати дзеясл. Перашкаджаць.
с. 146
Пережний прым. 1. Пярэдні, процілеглы задняму. 2. Тое, што і прежний у 1 знач.
с. 146
Пережовывати, пережововати дзеясл. Перажоўваць. Параўн. пережувати, преживати.
с. 146
Пережувати, переживати II дзеясл. Тое, што і пережовывати.
с. 146
Пережъ, пережь прысл. і прыназ. 1. Тое, што і прежъ у 1 знач. 2. Тое, што і прежъ у 2 знач.
с. 146
Пережыти гл. пережити
с. 146
Пережь гл. пережъ
с. 146
Перезвати дзеясл. Перавабіць, пераманіць.
с. 147
Перезволока наз. Тое, што і проволока.
с. 147
Перезимовати дзеясл. Перазімаваць.
с. 147
Перезирати дзеясл. Тое, што і презирати.
с. 147
Перезнаменати дзеясл. Перахрысціць, зрабіць рукой знак крыжа над кім-, чым-н. Параўн. перезнаменовати.
с. 147
Перезнаменатисе дзеясл. зв. Перахрысціцца. Параўн. перезнаменоватисе.
с. 147
Перезнаменовати дзеясл. Тое, што і перезнаменати.
с. 147
Перезнаменоватисе дзеясл. зв. Тое, што і перезнаменатисе.
с. 147
Перезначати дзеясл. Тое, што і презначати.
с. 147
Перезначити, перезначыти дзеясл. Тое, што і презначити.
с. 148
Перезрети дзеясл. Перагледзець, агледзець.
с. 148
Перезтавати гл. переставати
с. 148
Перезъ прыназ. 1. Тое, што і презъ у 1 знач. 2. Тое, што і презъ у 2 знач. 3. Тое, што і презъ у 4 знач.
с. 148
Перезыскати дзеясл. Тое, што і презыскати.
с. 148
Перезыскъ наз. Тое, што і презыскъ.
с. 148
Переиманый дзеепрым. ад переимати ў 1 знач.
с. 148
Переимати, переймати дзеясл. 1. Рухаючыся насустрач, наперарэз, спыняць; затрымліваць каго-н. Параўн. переймовати ў 1 знач. 2. Перагароджваць праход, праезд. Параўн. перимати ў 1 знач. 3. Браць на сябе пэўныя абавязкі або ўнаследаваць што-н. Параўн. переймовати ў 2 знач., перимати ў 2 знач.
с. 148
Перейденый дзеепрым. ад перейти ў 1 знач.
с. 149
Переймати гл. переимати
с. 149
Переймовати дзеясл. 1. Тое, што і переимати ў 1 знач. 2. Тое, што і переимати ў 3 знач.
с. 149
Переймоватисе дзеясл., зв. ад переймовати ў 2 знач.
с. 149
Переймъ гл. переемъ
с. 149
Перейстье, перейтье наз. Дзеянне па дзеясл. перейти ў 5 знач.
с. 149
Перейти дзеясл. 1. Пераправіцца праз што-н., на процілеглы бок чаго-н. 2. Ідучы, пераадолець якую-н. адлегласць. 3. Перамясціцца з аднаго месца на другое; змяніць месца жыхарства, знаходжання. 4. Выйсці за якія-н. межы. 5. Мінуць, адысці ў мінулае (пра час, падзеі і інш.). 6. Пражыць. 7. Перасягнуць, перавысіць, выявіць перавагу над кім-, чым-н. 8. Дастацца каму-н., стаць чыёй-н. уласнасцю. 9. Падвергнуцца чаму-н.; падпасці пад што-н.; перацярпець што-н. 10. Змяніць характар дзеяння, пераключыцца на што-н. іншае.
с. 149
Перейтье гл. перейстье
с. 152
Перекажати, перакажати, перекажать дзеясл. 1. Перашкаджаць, замінаць; шкодзіць. Параўн. прекажати. 2. Парушаць, скажаць.
с. 152
Перекаженый дзеепрым. ад переказити ў 2 знач.
с. 153
Перекаженье наз. Дзеянне па дзеясл. переказити ў 2 знач.
с. 153
Перекаживати дзеясл. Перашкаджаць.
с. 153
Перекажца наз. Той, хто перашкаджае.
с. 153
Переказа, перэказа наз. Перашкода.
с. 153
Переказанье наз. Дзеянне па дзеясл. переказати ў 2 знач.
с. 153
Переказати дзеясл. 1. Перадаць на словах чыю-н. просьбу, даручэнне. 2. Давесці да ведама; распарадзіцца.
с. 153
Переказити дзеясл. 1. Перашкодзіць. 2. Парушыць, сказіць.
с. 154
Переказывати дзеясл. Перашкаджаць.
с. 154
Перекалъ наз. Перашыек паміж рэчкамі.
с. 154
Перекидатися дзеясл. зв. Перакідацца, станавіцца прыхільнікам каго-, чаго-н. іншага.
с. 154
Перекидчикъ наз. Перабежчык, здраднік.
с. 154
Перекиненье наз. Дзеянне па дзеясл. перекинути ў 2 знач.
с. 155
Перекинути дзеясл. 1. Кінуць што-н. цераз што-н. 2. Перамясціць, адправіць на новае месца.
с. 155
Перекинутися дзеясл. зв. Ператварыцца ў каго-н.
с. 155
Перекислый прым. Перакіслы.
с. 155
Перекладанне гл. перекладанье
с. 155
Перекладаный дзеепрым. 1. Ад перекладати ў 1 знач. 2. Ад перекладати ў 4 знач. 3. Ад перекладати ў 5 знач.
с. 155
Перекладанье, перекладанне наз. Складванне нанава.
с. 155
Перекладати дзеясл. 1. Перадаваць які-н. тэкст, вусную мову сродкамі другой мовы. Параўн. прекладати ў 1 знач. 2. Выказваць; тлумачыць; паведамляць, даносіць. Параўн. прекладати ў 2 знач. 3. Аддаваць перавагу. Параўн. прекладати ў 3 знач. 4. Тое, што і прекладати ў 4 знач. 5. Тое, што і прекладати ў 6 знач.
с. 155
Перекладатися дзеясл. зв. 1. Ад перекладати ў 2 знач. 2. Ад перекладати ў 5 знач.
с. 156
Перекладачъ наз. Перакладчык. Параўн. прекладачъ.
с. 156
Перекладъ наз. 1. Пераклад. 2. Перакладзіна.
с. 157
Перекладывати дзеясл. Перакладаць, перадаваць тэкст сродкамі другой мовы.
с. 157
Переклетье наз. Памяшканне перад клеццю.
с. 157
Перекнути дзеясл. Пярэчыць.
с. 157
Перекованье, перекованне наз. Дзеянне па дзеясл. перековати. Параўн. прекованье.
с. 157
Перековати дзеясл. Перакаваць.
с. 157
Перековы наз. Аковы.
с. 157
Переконаный дзеепрым. ад переконати.
с. 157
Переконанье наз. Дзеянне па дзеясл. переконати.
с. 158
Переконати, переконать дзеясл. Пераканаць; выкрыць, абвінаваціць. Параўн. преконати.
с. 158
Переконывати дзеясл. Пераконваць; выкрываць, абвінавачваць. Параўн. преконывати.
с. 158
Перекопанье наз. Дзеянне па дзеясл. перекопати.
с. 159
Перекопати дзеясл. Перакапаць, выкапаць роў упоперак чаго-н.
с. 159
Перекопский прым. Які мае адносіны да Перакопскага ханства.
с. 159
Перекопъ наз. Роў, канал. Параўн. прекопъ.
с. 159
Перекопье наз., зб. ад перекопъ.
с. 160
Перекормити дзеясл. Пракарміць, забяспечыць ежай. Параўн. прекормити.
с. 160
Перекормитися дзеясл. зв. Пракарміцца, забяспечыць сябе ежай.
с. 160
Перекосити дзеясл. Перакасіць, скасіць далей за вызначаную мяжу.
с. 160
Перекочованье наз. Перакочванне.
с. 160
Перекошенье наз. Дзеянне па дзеясл. перекосити.
с. 160
Перекошоный дзеепрым. ад перекосити.
с. 161
Перекрестити дзеясл. Перахрысціць, зрабіць рукой знак крыжа над кім-, чым-н.
с. 161
Перекреститися, перекреститисе дзеясл. зв. Перахрысціцца, зрабіць рукой знак крыжа над сабой. Параўн. перекреститися ў 1 знач., прехреститися.
с. 161
Перекресяти дзеясл. Перакрэсліваць.
с. 161
Перекрещатисе дзеясл. Перахрышчвацца.
с. 161
Перекрещивати дзеясл. Перахрышчваць.
с. 161
Перекрещоный дзеепрым. Ахрышчаны.
с. 161
Перекрыванье, перекриванье наз. Дзеянне па дзеясл. перекрывати ў 1 знач.
с. 161
Перекрывати дзеясл. 1. Накрываць нанава. 2. Пакрываць; засланяць; дапамагаць.
с. 161
Перекрытье наз. Перакрыццё.
с. 161
Перекупанье наз. Дзеянне па дзеясл. перекупати.
с. 162
Перекупати дзеясл. Тое, што і перекупляти.
с. 162
Перекупеный дзеепрым. ад перекупити ў 2 знач.
с. 162
Перекупень наз. Перакупшчык. Параўн. перекупникъ, перекупщикъ, прекупень, прекупникъ.
с. 162
Перекупенье наз. Дзеянне па дзеясл. перекупити ў 2 знач.
с. 162
Перекупити дзеясл. 1. Перакупіць, адкупіць у каго-н. што-н. набытае. 2. Падкупіць. Параўн. прекупити.
с. 162
Перекупитися дзеясл., зв. ад перекупити ў 2 знач.
с. 162
Перекупка наз. Перакупшчыца. Параўн. перекупщица.
с. 163
Перекупленый дзеепрым. ад перекупити ў 2 знач.
с. 163
Перекупляти дзеясл. Перакупляць. Параўн. перекупати.
с. 163
Перекупникъ наз. Тое, што і перекупень.
с. 163
Перекупницство, перекупничство наз. Перакупніцтва. Параўн. перекупство.
с. 163
Перекупованье, перекупование наз. Дзеянне па дзеясл. перекуповати.
с. 164
Перекуповати дзеясл. 1. Перакупліваць. 2. Падкупляць. Параўн. прекуповати.
с. 164
Перекупство наз. Тое, што і перекупницство.
с. 164
Перекупщикъ, перекупчикъ наз. Тое, што і перекупень.
с. 164
Перекупщица наз. Тое, што і перекупка.
с. 165
Перекупъ наз. Перакупка.
с. 165
Перекусити дзеясл. 1. Кусаючы, раздзяліць напалам, на часткі. 2. З’есці нямнога чаго-н., паесці збольшага.
с. 165
Перелазъ наз. Пералаз.
с. 165
Перележати дзеясл. Праляжаць.
с. 165
Перелезти дзеясл. Пералезці. Параўн. прелезти.
с. 165
Перелекнутися гл. перелякнутися
с. 165
Перелесанокъ наз. Пералесак. Параўн. перелесина.
с. 165
Перелесина наз. Тое, што і перелесанокъ.
с. 165
Перелестити дзеясл. Тое, што і прельстити.
с. 166
Перелетати дзеясл. Пералятаць.
с. 166
Перелещенье наз. Дзеянне па дзеясл. перелестити.
с. 166
Переливати дзеясл. Пераліваць. Параўн. преливати.
с. 166
Перелитие наз. Праліццё.
с. 166
Перелитый дзеепрым. Праліты.
с. 166
Перелити дзеясл. Пераліць.
с. 166
Переличити, переличить, переличыти дзеясл. Пералічыць, налічыць, зрабіць падлік. Параўн. преличити.
с. 166
Переличовати дзеясл. Пералічваць, рабіць падлік.
с. 166
Переличоный дзеепрым. ад переличити.
с. 166
Переличыти гл. переличити
с. 167
Переложеный гл. переложоный
с. 167
Переложенье наз. Дзеянне па дзеясл. переложити ў 1 знач.
с. 167
Переложити, переложыти дзеясл. 1. Перакласці, перадаць які-н. тэкст, вусную мову сродкамі другой мовы. Параўн. преложити ў 1 знач. 2. Тое, што і преложити ў 2 знач. 3. Тое, што і преложити ў 3 знач. 4. Тое, што і преложити ў 4 знач. 5. Тое, што і преложити ў 5 знач.
с. 167
Переложоный, переложеный дзеепрым. 1. Ад переложити ў 1 знач. 2. Ад переложити ў 3 знач.
с. 167
Переложыти гл. переложити
с. 168
Переломити дзеясл. 1. Паламаць напалам, на часткі. 2. // перан. Зламаць, пераадолець. Параўн. преломити.
с. 168
Переломитися дзеясл., зв. ад переломити ў 1 знач.
с. 168
Переломленый дзеепрым. 1. Ад переломити ў 1 знач. 2. Ад переломити ў 2 знач.
с. 168
Переломъ наз. Лес, пашкоджаны бурай.
с. 168
Перелуковатый прым. Крываваты.
с. 168
Перельстити дзеясл. Тое, што і прельстити.
с. 168
Перельщивати дзеясл. Ашукваць, падманваць.
с. 169
Перелякненый дзеепрым. ад перелякнутися.
с. 169
Перелякненьеся наз. Дзеянне па дзеясл. перелякнутися.
с. 169
Перелякнутися, перелекнутися, перелякнутисе дзеясл. зв. Тое, што і прелякнутися.
с. 169
Перемагати гл. перемогати
с. 169
Перемагатися дзеясл., зв. ад перемагати.
с. 169
Перемена наз. 1. Перамена; чаргаванне. На перемену, на (у) перемены — па чарзе. Параўн. премена. 2. Група людзей, якая замяняе іншую. 3. Змена, паварот да чаго-н. іншага.
с. 169
Перемененый дзеепрым. ад переменити ў 2 знач.
с. 170
Перемененье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. переменити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. переменити ў 2 знач.
с. 170
Перемениваный дзеепрым. ад переменивати.
с. 170
Переменивати дзеясл. Пераменьваць, перайначваць.
с. 170
Перемениватися дзеясл., зв. ад переменивати.
с. 170
Переменити, переменить дзеясл. 1. Замяніць адно другім; змяніць. 2. Зрабіць іншым, перайначыць. Параўн. пременити.
с. 170
Переменитися, переминитися дзеясл. зв. 1. Ад переменити ў 1 знач. 2. Ад переменити ў 2 знач.
с. 171
Переменный прым. Пераменны. Параўн. пременный.
с. 171
Переменшийся дзеепрым. ад переменитися ў 2 знач.
с. 171
Переменянье наз. Дзеянне па дзеясл. переменяти ў 2 знач.
с. 171
Переменяти дзеясл. 1. Замяняць адно другім: змяняць. 2. Рабіць іншым, перайначваць. Параўн. пременяти.
с. 172
Переменятися, переменятисе дзеясл. зв. 1.. Ад переменяти ў 1 знач. 2. Ад переменяти ў 2 знач.
с. 172
Переменяючийся дзеепрым. ад переменятися ў 2 знач.
с. 172
Перемеренье, перемеранье наз. Дзеянне па дзеясл. перемерити ў 1 знач.
с. 173
Перемерзнути дзеясл. Перамерзнуць.
с. 173
Перемерити дзеясл. 1. Перамераць, памераць яшчэ раз. 2. Шмат прайсці, пахадзіць па якой-н. тэрыторыі. 3. Разабраць, разбурыць.
с. 173
Переметати дзеясл. 1. Перакідаць.
с. 173
Переметникъ наз. Тое, што і переметчикъ.
с. 173
Переметчикъ наз. Перабежчык, здраднік. Параўн. переметникъ.
с. 173
Переметыватися дзеясл. зв. Перакідвацца.
с. 173
Перемешкаванье наз. Дзеянне па дзеясл. перемешкивати.
с. 173
Перемешкати дзеясл. Прабыць, пражыць. Параўн. премешкати.
с. 173
Перемешкивати, перемешковати дзеясл. Пражываць, знаходзіцца. Параўн. премешкивати.
с. 174
Перемешкиваючий, перемешкиваючый дзеепрым. ад перемешкивати.
с. 174
Перемешковати гл. перемешкивати
с. 174
Перемешовати дзеясл. Перашкаджаць.
с. 174
Переминати дзеясл. Тое, што і преминати.
с. 175
Переминаючий дзеепрым. ад переминати.
с. 175
Переминитися гл. переменитися
с. 175
Переминути дзеясл. 1. Тое, што і преминути ў 1 знач. 2. Тое, што і преминути ў 2 знач.
с. 175
Перемиренье наз. Тое, што і перемирье.
с. 175
Перемирие гл. перемирье
с. 175
Перемиритися дзеясл. зв. Заключыць перамір’е.
с. 175
Перемирный прым. Які адносіцца да перамір’я, часу перамір’я. Перемирная грамота, перемирный листъ — дакумент аб заключэнні перамір’я.
с. 175
Перемиръ наз. Тое, што і перемирье.
с. 176
Перемирье, перемирие, перэмирье наз. Перамір’е. Параўн. перемиренье, перемиръ, премирье.
с. 176
Перемного прысл. Вельмі многа.
с. 176
Перемовити дзеясл. Перавабіць.
с. 176
Перемовка наз. Кароткая размова.
с. 176
Перемовленый дзеепрым. ад перемовити.
с. 176
Перемогати, перемагати, перемогать дзеясл. 1. Перамагаць, дасягаць перамогі ў змаганні. 2. Адольваць, асільваць. Параўн. премогати.
с. 176
Переможение гл. переможенье
с. 177
Переможеный, переможоный дзеепрым. 1. Ад перемочи ў 1 знач. 2. Ад перемочи ў 2 знач.
с. 177
Переможенье, переможение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. перемочи ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. перемочи ў 2 знач.
с. 177
Переможоный гл. преможеный
с. 177
Преможчити дзеясл. Перабіць, раздрабіць.
с. 177
Перемолотити, перемолотить дзеясл. Перамалаціць, абмалаціць усё.
с. 177
Перемолчати дзеясл. Тое, што і премолчати.
с. 177
Перемолчивати дзеясл. Прамоўчваць.
с. 177
Переморенье наз. Тое, што і переморъ.
с. 178
Перемороный дзеепрым. Знясілены ад недахопу корму.
с. 178
Переморъ наз. Знясіленне ад недахопу корму. Параўн. переморенье.
с. 178
Перемочи дзеясл. 1. Дасягнуць перамогі ў змаганні; разбіць праціўніка. Параўн. премочи ў 1 знач. 2. Адолець, асіліць. Параўн. премочи ў 2 знач.
с. 178
Перемочися дзеясл., зв. ад перемочи ў 1 знач.
с. 178
Перенагабанье, перенакгебанье наз. Тое, што і пренагабанье.
с. 178
Перенайдовати дзеясл. Зноў знаходзіць, атрымліваць.
с. 179
Перенакгебанье гл. перенагабанье
с. 179
Перенаняти, перенанети дзеясл. Падкупіць. Параўн. пренаняти.
с. 179
Перенесение гл. перенесенье
с. 179
Перенесеный, перенесенный дзеепрым. 1. Ад перенести ў 1 знач. 2. Ад перенести ў 3 знач. 3. Ад перенести ў 5 знач.
с. 179
Перенесенье, перенесение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. перенести ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. перенести ў 3 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. перенести ў 4 знач. 4. Дзеянне па дзеясл. перенести ў 5 знач.
с. 180
Перенесеньеся наз. Дзеянне па дзеясл. перенестися ў 3 знач.
с. 181
Перенести, перэнести дзеясл. 1. Забраўшы з аднаго месца, перамясціць у другое, даставіць куды-н. Параўн. пренести ў 1 знач. 2. Несучы, перамясціць цераз што-н., на другі бок чаго-н. 3. Змяніць месцазнаходжанне чаго-н., размясціць у іншым месцы. Параўн. пренести ў 2 знач. 4. Пераставіць які-н. будынак у другое месца. 5. Перавесці, ажыццявіць перадачу, запіс або перамену чаго-н. 6. Пераняць, унаследаваць.
с. 181
Перенестися, перенестисе дзеясл. зв. 1. Ад перенести ў 1 знач. 2. Ад перенести у 2 знач. 3. Ад перенести ў 3 знач. 4. Ад перенести ў 4 знач. 5. Перайсці, перадацца; змяніць арыентацыю.
с. 182
Переницованый дзеепрым. Пераніцаваны.
с. 183
Переносины наз. Перамяшчэнне.
с. 183
Переносити дзеясл. 1. Забраўшы з аднаго месца, перамяшчаць у другое, дастаўляць куды-н. Параўн. преносити ў 1 знач. 2. Несучы, перамяшчаць цераз што-н., на другі бок чаго-н. 3. Змяняць месцазнаходжанне чаго-н., размяшчаць у іншым месцы. 4. Пераносіць будынак у другое месца. 5. Праводзіць, ажыццяўляць перадачу, запіс або перамену чаго-н. 6. Перабольшваць, пераўзыходзіць.
с. 183
Переноситися дзеясл. зв. 1. Ад переносити ў 2 знач. 2. Ад переносити ў 3 знач. 3. Ад переносити ў 5 знач. 4. Ад переносити ў 6 знач.
с. 184
Переносъ наз. 1. Перанясенне чаго-н. з аднаго месца на другое. 2. Перанясенне святых дароў у час літургіі. 3. Перадача справы на разгляд у іншую судовую інстанцыю; сама гэта справа.
с. 184
Переносячий дзеепрым. ад переносити ў 6 знач.
с. 185
Переносячийся дзеепрым. ад переноситися ў 2 знач.
с. 185
Переночевати гл. переночовати
с. 185
Переночованье наз. Дзеянне па дзеясл. переночовати.
с. 185
Переночовати, переночевати дзеясл. Пераначаваць.
с. 185
Переношеникъ наз. Той, хто пераносіць што-н.
с. 186
Переношеный дзеепрым. ад переносити ў 1 знач.
с. 186
Переношенье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. переносити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. переносити ў 5 знач.
с. 186
Переношивати дзеясл. Пераношваць.
с. 186
Переный дзеепрым. Збудаваны.
с. 186
Переняти дзеясл. 1. Рухаючыся насустрач, наперарэз, спыніць, затрымаць каго-н. 2. Перахапіць, падхапіць у час руху. 3. Узяць, забраць. Переняти меру — выйсці за межы чаго-н. 4. Засвоіць; унаследаваць. 5. Зразумець.
с. 186
Перенятися дзеясл. зв. Абавязацца.
с. 187
Перенятье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. переняти ў 1 знач. 2. Дзеянне на дзеясл. переняти ў 4 знач.
с. 187
Переора наз. Парушэнне мяжы зямельнага валодання ў час ворыва.
с. 188
Переораный дзеепрым. 1. Ад переорати ў 1 знач. 2. Ад переорати ў 2 знач.
с. 188
Переоранье наз. Дзеянне па дзеясл. переорати ў 1 знач.
с. 188
Переорати дзеясл. 1. Парушыць мяжу зямельнага валодання ў час ворыва. Параўн. преорати. 2. Правесці баразну, перарэзаць плугам.
с. 188
Переоривати, переорывати дзеясл. Парушаць мяжу зямельнага валодання ў час ворыва.
с. 189
Перепаленый дзеепрым. Перапалены.
с. 189
Перепалитисе дзеясл. зв. Перапаліцца.
с. 189
Перепасти дзеясл. Упасці; трапіць. Параўн. препасти.
с. 189
Перепастися дзеясл. зв. Схуднець.
с. 189
Перепекати дзеясл. Выпякаць. Параўн. препекати.
с. 189
Перепелочка наз. Перапёлачка.
с. 189
Переперети гл. переперти
с. 189
Переперка, перепюрка наз. Перапёлка. Параўн. препиолка.
с. 189
Переперти, переперети дзеясл. Даказаць, пераканаць. Параўн. перепрети, препрети.
с. 189
Перепертися дзеясл., зв. ад переперти.
с. 190
Перепертый дзеепрым. ад переперти.
с. 190
Перепечка наз. Хлеб круглай формы пераважна з пшанічнай мукі.
с. 190
Перепирати дзеясл. 1. Цясніць. 2. Пераконваць. Параўн. препирати.
с. 190
Перепиратися дзеясл. зв. Спрачацца.
с. 190
Переписаный дзеепрым. ад переписати ў 2 знач.
с. 190
Переписанье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. переписати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. переписати ў 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. переписати ў 4 знач.
с. 190
Переписати дзеясл. 1. Напісаць тэкст нанава, яшчэ раз. Параўн. преписати. 2. Зрабіць копію з якога-н. тэксту, спісаць. 3. Перапрацаваўшы, напісаць інакш. 4. Скласці спіс, рэестр каго-, чаго-н. 5. Апісаць; пералічыць.
с. 191
Переписатися дзеясл. зв. 1. Ад переписати ў 2 знач. 2. Ад переписати ў 4 знач.
с. 192
Переписованье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. переписовати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. переписовати ў 2 знач.
с. 192
Переписовати, переписывати дзеясл. 1. Пісаць тэкст нанава, яшчэ раз. Параўн. преписовати I у 1 знач. 2. Складаць спіс, рэестр каго-, чаго-н. Параўн. преписовати I у 2 знач.
с. 192
Переписъ, перепись наз. 1. Копія. Параўн. преписъ. 2. Перапіс.
с. 192
Переписываный дзеепрым. ад переписовати (переписывати) у 2 знач.
с. 193
Переписывати гл. переписовати
с. 193
Перепись гл. переписъ
с. 193
Перепити дзеясл. Перапіць.
с. 193
Переплавити, переплавить дзеясл. Перавезці (праз раку).
с. 193
Переплавитися дзеясл. зв. Пераплысці.
с. 193
Переплавить гл. переплавити
с. 193
Переплавливатися дзеясл. зв. Пераплываць.
с. 193
Переплавляти дзеясл. Перавозіць (праз раку).
с. 193
Переплатити дзеясл. Заплаціць. Параўн. преплатити.
с. 193
Переплетаный дзеепрым. ад переплетати ў 1 знач.
с. 193
Переплетанье наз. Дзеянне па дзеясл. переплетати ў 1 знач.
с. 193
Переплетати, переплятати дзеясл. 1. Пераплятаць, злучаць сплятаючы. 2. Уключаць, упісваць.
с. 193
Переплетеный дзеепрым. Пераплецены.
с. 194
Переплетъ, переплотъ наз. Азярод; прыстасаванне са слупоў і жэрдак для дасушвання збажыны. Параўн. преплетъ.
с. 194
Переплывати дзеясл. Пераплываць.
с. 194
Переплынути дзеясл. Тое, што і переплыти.
с. 194
Переплыти дзеясл. Пераплысці. // перан. Пераадолець. Параўн. переплынути, преплыти.
с. 194
Переплытье наз. Дзеянне па дзеясл. переплыти.
с. 194
Переплятати гл. переплетати
с. 194
Переповетрытися дзеясл. зв. Перахварэць.
с. 195
Перепоецъ наз. Кубак для віна.
с. 195
Перепой наз. Заздароўны тост.
с. 195
Переполохъ наз. Перапалох.
с. 195
Перепомняти дзеясл. Тое, што і препомнети.
с. 195
Перепона наз. Тое, што і препона.
с. 195
Перепостити дзеясл. Прапасціць.
с. 195
Перепочити дзеясл. Перачакаць.
с. 195
Перепоясаный дзеепрым. ад перепоясати.
с. 195
Перепоясати дзеясл. зв. Тое, што і препоясати.
с. 195
Перепоясатися дзеясл. зв. Тое, што і препоясатися ў 2 знач.
с. 195
Переправа наз. 1. Пераход, пераправа (звычайна праз раку). 2. Месца, дзе перапраўляюцца на другі бераг.
с. 195
Переправенье наз. Дзеянне па дзеясл. переправити I у 1 знач.
с. 196
Переправити I, переправить, перэправити дзеясл. 1. Ліквідаваўшы недахопы, зрабіць прыгодным для карыстання. 2. Паправіць недахопы, памылкі ў чым-н.
с. 196
Переправити II дзеясл. Перавезці, пераправіць (звычайна праз раку).
с. 196
Переправитися, переправитьсе дзеясл. зв. Пераправіцца (звычайна праз раку). Параўн. преправитися.
с. 196
Переправленый I дзеепрым. ад переправити I у 1 знач.
с. 196
Переправленый II дзеепрым. ад переправити II.
с. 196
Переправлянье наз. Дзеянне па дзеясл. переправляти I у 1 знач.
с. 197
Переправляти I дзеясл. 1. Ліквідаваўшы недахопы, рабіць прыгодным для карыстання. Параўн. переправовати ў 1 знач. 2. Папраўляць недахопы, памылкі. Параўн. переправовати ў 2 знач.
с. 197
Переправляти II дзеясл. Перавозіць, перапраўляць (звычайна праз раку).
с. 197
Переправлятися, переправятися дзеясл. зв. Перапраўляцца (звычайна праз раку). Параўн. переправоватися.
с. 197
Переправовати, переправовать, перэправовати дзеясл. 1. Тое, што і переправляти I у 1 знач. 2. Тое, што і переправляти I у 2 знач. 3. Рабіць папраўкі, уносіць змены ў што-н.
с. 197
Переправоватися, переправоваться дзеясл. зв. Тое, што і переправлятися.
с. 197
Переправовать гл. переправовати
с. 198
Переправоваться гл. переправоватися
с. 198
Переправянье наз. Дзеянне па дзеясл. переправятися.
с. 198
Переправятися гл. переправлятися
с. 198
Перепрети дзеясл. Тое, што і переперти.
с. 198
Перепретися дзеясл., зв. ад перепрети.
с. 198
Перепровадити дзеясл. 1. Перавезці, пераправіць (звычайна праз раку). Параўн. препровадити ў 1 знач. 2. Адправіць; перамясціць. Параўн. перепроводити. 3. Справадзіць.
с. 198
Перепровадитися дзеясл. зв. 1. Ад перепровадити ў 1 знач. 2. Ад перепровадити ў 2 знач.
с. 198
Перепроважати дзеясл. 1. Перавозіць, перапраўляць (звычайна праз раку). 2. Адпраўляць, перамяшчаць, выпраўляць. Параўн. перепроваживать, препроважати.
с. 199
Перепроваженье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. перепровадити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. перепровадити ў 2 знач.
с. 199
Перепроваживать дзеясл. Тое, што і перепроважати ў 2 знач.
с. 199
Перепроважоватися дзеясл. зв. 1. Пераязджаць, перапраўляцца (звычайна праз раку). 2. Перасяляцца, перамяшчацца.
с. 199
Перепроводити дзеясл. Тое, што і перепровадити ў 2 знач.
с. 199
Перепросити дзеясл. Перапрасіць, папрасіць прабачэння. Параўн. препросити.
с. 199
Перепроситися дзеясл., зв. ад перепросити.
с. 200
Перепрохать дзеясл. Тое, што і перепрошати.
с. 200
Перепрошати, перепрошать дзеясл. Перапрошваць, прасіць прабачэння. Параўн. перепрохать, препрошати.
с. 200
Перепрошенье наз. Дзеянне па дзеясл. перепросити.
с. 200
Перепрошуючий дзеепрым. ад перепросити.
с. 200
Перепудъ наз. Перапалох.
с. 200
Перепужатися дзеясл. зв. Перапужацца.
с. 200
Перепуженный дзеепрым. Перапужаны.
с. 201
Перепускати дзеясл. Тое, што і пропускати ў 1 знач.
с. 201
Перепустити, перепустить дзеясл. 1. Тое, што і пропустити ў 1 знач. 2. Тое, што і препустити ў 2 знач. 3. Тое, што і препустити ў 3 знач. 4. Тое, што і пропустити ў 2 знач.
с. 201
Перепущати, перепушчати дзеясл. 1. Тое, што і пропускати ў 1 знач. 2. Апрацоўваць якім-н. апаратам. 3. Тое, што і препушати ў 2 знач. 4. Тое, што і пропускати ў 2 знач.
с. 202
Перепущеный, перепущоный дзеепрым. ад перепустити ў 1 знач.
с. 202
Перепущенье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. перепустити ў 2 знач. 2. Апрацоўка якім-н. апаратам.
с. 202
Перепущоный гл. перепущеный
с. 203
Перепышный прым. Багаты, раскошны.
с. 203
Перепюрка гл. переперка
с. 203
Переразити дзеясл. Паразіць, разбіць.
с. 203
Перерваный дзеепрым. ад перервати ў 3 знач.
с. 203
Перервати дзеясл. 1. Разарваць, раздзяліць на часткі. 2. Разадраць, утварыўшы дзірку. 3. Перапыніць на некаторы час якое-н. дзеянне, парушыць працэс. Параўн. прервати. 4. Зламаць супраціўленне, прабіцца праз што-н.
с. 203
Перерватися, перерватисе дзеясл. зв. 1. Ад перервати ў 1 знач. 2. Ад перервати ў 3 знач.
с. 203
Перерезаный дзеепрым. ад перерезати ў 1 знач.
с. 203
Перерезанье наз. Дзеянне па дзеясл. перерезати ў 1 знач.
с. 203
Перерезати дзеясл. 1. Перарэзаць, разрэзаць. 2. Зарэзаць, парэзаць усіх, многіх.
с. 204
Переречоный дзеепрым. Тое, што і преречоный.
с. 204
Перериваный гл. перерываный
с. 204
Переривати гл. перерывати
с. 204
Перерисованый дзеепрым. Размаляваны.
с. 204
Переробенье, переробленье наз. Дзеянне па дзеясл. переробити ў 1 знач.
с. 204
Переробити, переробить дзеясл. 1. Зрабіць іначай, зрабіць нешта іншае. 2. Апрацаваць. Параўн. преробити. 3. Змяніць карэнным чынам.
с. 204
Переробленый дзеепрым. ад переробити ў 1 знач.
с. 204
Переробленье гл. переробене
с. 204
Переробливать дзеясл. Тое, што і переробляти.
с. 204
Переробляти дзеясл. Рабіць нанава, іначай што-н. зробленае. Параўн. переробливать, преробляти.
с. 205
Перерожение наз. Перараджэнне.
с. 205
Перерываный, перериваный дзеепрым. ад перерывати.
с. 205
Перерывати, переривати дзеясл. Перапыняць. Параўн. прерывати.
с. 205
Пересадити дзеясл. 1. Перасадзіць. 2. Перамясціць, пераставіць.
с. 205
Пересажати дзеясл. 1. Перамяшчаць. 2. Пасяляць уперамежку.
с. 205
Пересаженый, пересажоный дзеепрым. 1. Ад пересадити ў 1 знач. 2. Ад пересадити ў 2 знач.
с. 205
Пересварити дзеясл. Пераспрачаць.
с. 206
Пересведчити гл. пересветчити
с. 206
Пересведчоный гл. пересветчоный
с. 206
Пересветченье наз. Дзеянне па дзеясл. пересветчити.
с. 206
Пересветчити, пересведчити, пересвечити дзеясл. Засведчыць. Параўн. пресветчити.
с. 206
Пересветчоный, пересведчоный, пересвятчоный дзеепрым. ад пересветчити.
с. 206
Пересветъ, пересьветъ наз. Свяцільня.
с. 206
Пересвечити гл. пересветчити
с. 207
Пересвятчоный гл. пересветчоный
с. 207
Пересегати, пересигати дзеясл. Перасягаць.
с. 207
Переседына наз. Сядзіба.
с. 207
Пересека наз. Месца, дзе перасякаюцца дарогі; скрыжаванне.
с. 207
Пересекати дзеясл. Спыняць. Параўн. пресекати.
с. 207
Пересекатися дзеясл., зв. ад пересекати.
с. 207
Переселиватися дзеясл. зв. Перасяляцца.
с. 207
Переселити дзеясл. Перасяліць. Параўн. преселити.
с. 207
Переселитися, переселитисе дзеясл. зв. Перасяліцца. // перан. Памерці.
с. 207
Пересести дзеясл. Перасесці.
с. 208
Пересеченый дзеепрым. ад пересечи ў 2 знач.
с. 208
Пересеченье наз. Дзеянне па дзеясл. пересечи ў 1 знач.
с. 208
Пересечи дзеясл. 1. Перасякаць. 2. Засячы, забіць усіх, многіх халоднай зброяй. 3. Перарваць. Параўн. пресечи ў 1 знач. 4. Спыніць, адолець. Параўн. пресечи ў 2 знач.
с. 208
Пересечися дзеясл., зв. ад пересечи ў 3 знач.
с. 208
Пересигати гл. пересегати
с. 208
Перескажати гл. перешкажати
с. 208
Перескакати дзеясл. Тое, што і перескаковати.
с. 208
Перескаковати дзеясл. Пераскокваць. Параўн. перескакати, прескаковати.
с. 208
Перескакуючий дзеепрым. ад перескаковати.
с. 208
Перескожати гл. перешкажати
с. 208
Перескоженый гл. перешкоженый
с. 208
Перескоженье наз. Дзеянне па дзеясл. перешкодити.
с. 209
Перескокъ наз. Пераскок.
с. 209
Перескочити, перескочить дзеясл. 1. Перамясціцца скачком цераз што-н. Параўн. прескочити. 2. // перан. Раптоўна мінуць што-н., пераключыцца на што-н. другое.
с. 209
Переславный прым. Тое, што і преславный у 1 знач.
с. 209
Переслати дзеясл. 1. Пераслаць, паслаць. 2. Прызначыць. Параўн. преслати ў 1 знач. 3. Апавясціць, паведаміць. Параўн. преслати ў 2 знач.
с. 209
Переследованье, переследоване наз. Дзеянне па дзеясл. переследовати ў 2 знач.
с. 209
Переследовати дзеясл. Тое, што і преследовати ў 2 знач.
с. 209
Переследовникъ наз. Тое, што і преследовникъ.
с. 210
Переследовца наз. Тое, што і преследовца.
с. 210
Переслуханый дзеепрым. ад переслухати.
с. 210
Переслухати дзеясл. Пераслухаць.
с. 210
Переслухъ наз. Расследаванне, перагляд справы. Параўн. преслухъ.
с. 210
Пересмешение наз. Высмейванне.
с. 210
Пересмешливый прым. Насмешлівы.
с. 210
Пересмиханье наз. Насмешка.
с. 210
Пересмотрети дзеясл. Перагледзець, агледзець.
с. 210
Пересмотровати дзеясл. Пераглядаць, разглядаць, аглядаць.
с. 210
Пересмыкатися дзеясл. зв. Тое, што і пресмыкатися.
с. 210
Пересохлый прым. Перасохлы.
с. 210
Переспенокъ наз. Кіпень, вар.
с. 211
Переспросити дзеясл. Перапытаць.
с. 211
Перестава наз. Запруда.
с. 211
Переставанье наз. Перапынак, адпачынак.
с. 211
Переставати, перезтавати, перестовати, перэставати дзеясл. 1. Спыняць якое-н. дзеянне, выходзіць з якога-н. стану. Параўн. преставати ў 1 знач. 2. Спыняцца, канчацца (пра дождж, снег, вецер і інш.). 3. Абмяжоўвацца, задавольвацца, лічыць для сябе дастатковым. Параўн. преставати ў 2 знач. 4. Вадзіцца, мець зносіны. Параўн. преставати ў 3 знач.
с. 211
Переставаючий дзеепрым. ад переставати ў 1 знач.
с. 212
Переставенье наз. Дзеянне па дзеясл. переставити ў 1 знач.
с. 212
Переставити дзеясл. 1. Змяніць месцазнаходжанне. 2. Замяніць другім. 3. Перайначыць.
с. 212
Переставитися дзеясл. зв. 1. Тое, што і преставитися. 2. Перайначыцца.
с. 212
Переставленье наз. Тое, што і преставление.
с. 213
Переставляти дзеясл. 1. Перамяшчаць. Параўн. преставляти. 2. Перарабляць, перабудоўваць. 3. Перайначваць.
с. 213
Пересталый прым. Састарэлы, бяссільны.
с. 213
Перестаный дзеепрым. ад перестати ў 1 знач.
с. 213
Перестанье наз. Дзеянне па дзеясл. перестати ў 1 знач.
с. 213
Перестарелый прым. Тое, што і престарелый у 1 знач.
с. 213
Перестарь наз. Перастарак.
с. 213
Перестати, перастати дзеясл. 1. Спыніць якое-н. дзеянне, выйсці з якога-н. стану. Параўн престати ў 1 знач. 2. Спыніцца, скончыцца (пра дождж, снег, вецер і інш.). 3. Абмежавацца, задаволіцца, палічыць для сябе дастатковым. Параўн. престати ў 2 знач.
с. 213
Перестатый дзеепрым. ад перестати ў 1 знач.
с. 214
Перестатье наз. Дзеянне па дзеясл. перестати ў 1 знач.
с. 214
Перестереганый дзеепрым. ад перестерегати ў 1 знач.
с. 215
Перестереганье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. перестерегати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. перестерегати ў 2 знач.
с. 215
Перестерегати дзеясл. 1. Перасцерагаць, папярэджваць. 2. Сцерагчы, клапатліва аберагаць, захоўваць, пільнаваць.
с. 215
Перестерегатися дзеясл. зв. Перасцерагацца, сцерагчыся.
с. 216
Перестерегачъ наз. Той, хто перасцерагае.
с. 216
Перестерегаючий дзеепрым. ад перестерегати ў 2 знач. Параўн. перестрегаючий.
с. 216
Перестереженый, перестережоный, пересторожоный дзеепрым. ад перестеречи.
с. 217
Перестеречи, перэстерэчи дзеясл. Перасцерагчы, папярэдзіць; нагадаць, напомніць. Параўн. перестречи, престеречи.
с. 217
Перестеречися, перестеречисе дзеясл., зв. ад перестеречи.
с. 218
Перестерога гл. пересторога
с. 218
Перестиланье наз. Перасціланне.
с. 218
Перестичи дзеясл. Перасягнуць, перавысіць.
с. 218
Перестовати гл. переставати
с. 218
Пересторога, перестерога наз. Перасцярога, засцярога, папярэджанне. Параўн. перестрога, престорога, престрога.
с. 218
Пересторожоный гл. перестереженый
с. 218
Перестрахъ наз. Страх, жах, перапалох. Параўн. престрахъ.
с. 218
Перестрашати дзеясл. Страшыць, пужаць, палохаць.
с. 219
Перестрашатися дзеясл., зв. ад перестрашати.
с. 219
Перестрашеный дзеепрым. ад перестрашити.
с. 219
Перестрашенье наз. Дзеянне па дзеясл. перестрашити.
с. 219
Перестрашити, перестрашыти дзеясл. Перапужаць, напужаць, перапалохаць. Параўн. престрашити.
с. 220
Перестрашитися дзеясл., зв. ад перестрашити.
с. 220
Перестрашовати дзеясл. Палохаць.
с. 220
Перестрашоный дзеепрым. ад перестрашити.
с. 220
Перестрашыти гл. перестрашити
с. 221
Перестрегаючий дзеепрым. Тое, што і перестерегаючий.
с. 221
Перестрелити дзеясл. Тое, што і прострелити.
с. 221
Перестрелъ наз. Велічыня адлегласці, роўная палёту стралы.
с. 221
Перестречи дзеясл. Тое, што і перестеречи.
с. 221
Перестрога наз. Тое, што і пересторога.
с. 221
Переступати дзеясл. 1. Пераступаць, парушаць, не захоўваць што-н. Параўн. переступовати ў 1 знач., преступати ў 1 знач. 2. Пераступаць, парушаць граніцу, мяжу, уступаць у чужыя ўладанні. Параўн. переступовати ў 2 знач. 3. Пераступаць, ступіўшы, пераходзіць з аднаго месца на другое.
с. 221
Переступенье гл. переступление
с. 222
Переступити дзеясл. 1. Пераступіць, парушыць, не захаваць чаго-н. Параўн. преступити ў 1 знач. 2. Парушыць граніцу, мяжу. Параўн. преступити ў 2 знач.
с. 222
Переступление, переступенье наз. Дзеянне па дзеясл. переступити ў 1 знач.
с. 222
Переступленый дзеепрым. ад переступити ў 2 знач.
с. 222
Переступный прым. Пераходны.
с. 223
Переступовати дзеясл. 1. Тое, што і переступати ў 1 знач. Параўн. преступовати ў 1 знач. 2. Тое, што і переступати ў 2 знач.
с. 223
Переступство наз. Парушэнне, незахаванне чаго-н. Параўн. преступство ў 1 знач.
с. 223
Перестый прым. 1. Пярэсты, плямісты (звычайна пра масць жывёл). 2. Квяцісты.
с. 223
Пересть наз. Тое, што і персть.
с. 224
Перестье наз. Тое, што і престье ў 1 знач.
с. 224
Пересудокъ наз. Тое, што і пересудъ у 2 знач.
с. 224
Пересудъ, перэсудъ наз. 1. Паўторны суд; прыгавор паўторнага суда. 2. Плата за паўторны суд на карысць суддзі і іншых службовых асоб. Параўн. пересудокъ, прэсудъ.
с. 224
Пересуживати, пересужывати дзеясл. Паўторна разглядаць справу ў судзе.
с. 224
Пересушенье наз. Тое, што і пересушованье.
с. 225
Пересушованье наз. Дзеянне па дзеясл. пересушовати. Параўн. пересушенье.
с. 225
Пересушовати, пересушовать дзеясл. Перасушваць.
с. 225
Пересшкоженье гл. перешкоженье
с. 225
Пересылати дзеясл. Перасылаць, перадаваць. Параўн. пресылати.
с. 225
Пересылатися дзеясл. зв. Перасылацца, перадавацца.
с. 225
Пересыпаный дзеепрым. Перасыпаны.
с. 225
Пересыпанье наз. Перасыпанне, ператрасанне.
с. 225
Пересытитися дзеясл. зв. Аб’есціся, пераесці.
с. 225
Пересьветъ гл. пересветъ
с. 225
Пересягати дзеясл. Перасягаць, перавышаць.
с. 225
Пересягнути дзеясл. Перасягнуць, перавысіць. Параўн. пресягнути.
с. 225
Перетворити дзеясл. Ператварыць, змяніць якім-н. чынам. Параўн. претворити.
с. 225
Перетворитися дзеясл., зв. ад перетворити.
с. 226
Перетегнути дзеясл. 1. Перацягнуць, перайсці цераз што-н. 2. Перавесці; падправіць, падрабіць.
с. 226
Перетерпети дзеясл. Перацярпець, выцерпець, зазнаиь, перанесці. Параўн. претерпети.
с. 226
Перетерпливати дзеясл. Цярпець, пераносіць, зазнаваць.
с. 226
Перетерти дзеясл. Перацерці, раздзяліць трэннем на часткі, перапілаваць. Параўн. претерти.
с. 226
Перетечи дзеясл. Прайсці, прамінуць, мінуць, мільгануць.
с. 226
Перети I дзеясл. Тое, што і прети I у 2 знач.
с. 226
Перети II дзеясл. Шпарка рухацца, лунаць, плаўна лятаць. Параўн. прети II.
с. 226
Перетинати, перецинати дзеясл. Пераціраць; перасякаць надвое. Параўн. претинати.
с. 227
Перетиранье наз. Праціранне, працірка.
с. 227
Перетирати дзеясл. Пераціраць, раздзяляць трэннем на часткі, перапілоўваць.
с. 227
Перетнути дзеясл. Перацяць, перасячы надвое. Параўн. претнути.
с. 227
Перетокъ наз. Пратока, равок, які злучае два вадаёмы.
с. 227
Перетонъ наз. Вузкая паласа зямной паверхні, якая адрозніваецца ад размешчаных па яе баках аднародных элементаў ландшафту.
с. 227
Перетопити дзеясл. Ператапіць.
с. 227
Перетопливати дзеясл. Ператапляць, ператопліваць.
с. 227
Переточитися дзеясл. зв. Тое, што і преточитися.
с. 228
Перетрвати, перетрывати дзеясл. Пратрываць, прабыць, праіснаваць нейкі час. Параўн. претрвати.
с. 228
Перетресанье наз. Ператрасанне. перасыпанне.
с. 228
Перетрывати гл. перетрвати
с. 228
Перетъ гл. передъ III
с. 228
Перетыканый дзеепрым. Ператыканы; перастаўлены.
с. 228
Перетятый дзеепрым. Перацяты, разрэзаны. Параўн. претятый.
с. 228
Переформованый дзеепрым. ад переформовати.
с. 228
Переформовати дзеясл. Перафарміраваць.
с. 228
Переформоватися дзеясл., зв. ад переформовати.
с. 228
Перехваливатися дзеясл. зв. Перахвальвацца.
с. 229
Перехвалити дзеясл. Перахваліць.
с. 229
Перехваляти дзеясл. Пагражаць. Параўн. прехваляти.
с. 229
Перехвалятися, перехвалятисе дзеясл., зв. ад перехваляти.
с. 229
Перехватити дзеясл. Перахапіць, забраць сабе.
с. 229
Перехватитися дзеясл. зв. Пераправіцца, перабрацца, перамахнуць.
с. 229
Перехитривати, перехитровати дзеясл. Перахітраць, перахітроўваць.
с. 229
Перехитрити дзеясл. Перахітрыць, перахітраваць.
с. 229
Перехитровати гл. перехитривати
с. 230
Перехованый дзеепрым. ад переховати ў 1 знач.
с. 230
Перехованье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. переховати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. переховати у 2 знач.
с. 230
Переховати дзеясл. 1. Даць прыстанішча, укрыць. 2. Дагледзець, пракарміць.
с. 230
Переховатися дзеясл. зв. Укрыцца, схавацца.
с. 231
Переховываный дзеепрым. ад переховывати ў 2 знач.
с. 231
Переховыванье наз. Дзеянне па дзеясл. переховывати ў 2 знач.
с. 231
Переховывати дзеясл. 1. Хаваць (пра рэчы і пад.). 2. Даваць прыстанішча, укрываць. Параўн. преховывати. 3. Даглядаць, клапаціцца, утрымліваць.
с. 231
Переховыватися, переховыватисе дзеясл. зв. Знаходзіць прыстанішча, укрывацца.
с. 232
Переходень наз. Прышэлец, чужынец, вандроўнік, паломнік. Параўн. преходень.
с. 232
Переходити, переходить дзеясл. 1. Перапраўляцца праз што-н., на процілеглы бок чаго-н. Параўн. преходити ў 1 знач. 2. Ідучы, пераадольваць якую-н. прастору. 3. Перамяшчацца з аднаго месца на другое, мяняць месца жыхарства, знаходжання. Параўн. преходити ў 2 знач. 4. Выходзіць за якія-н. межы. Параўн. преходити ў 3 знач. 5. Мінаць, адыходзіць у мінулае (пра час, падзеі і інш.). 6. Перасягаць, перавышаць, выяўляць перавагу над кім-, чым-н. Параўн. преходити ў 5 знач.
с. 232
Переходитисе дзеясл. зв. Тое, што і преходитися.
с. 234
Переходъ наз. 1. Месца, прыгоднае для пераправы, перамяшчэння праз што-н., паміж чым-н. 2. Збудаванне, якое злучае адно памяшкане з другім. Параўн. преходъ. 3. Перамяшчэнне з аднаго месца на другое. // перан.
с. 234
Переходячий дзеепрым. ад переходити ў 6 знач.
с. 235
Перехожатися, перехожатисе дзеясл. зв. Тое, што і прехожатися.
с. 235
Перехоженье, перехожение, перехожене наз. 1. Дзеянне па дзеясл. переходити ў 1 знач. 2. Месца, прыгоднае для пераправы праз што-н.
с. 235
Перехожий, перехожый, перохожий дзеепрым. 1. Які пераходзіць з аднаго месца на другое, часта мяняе месца жыхарства, знаходжання; паломніцкі. 2. Дарожны, прызначаны для дарогі, падарожжа. 3. У знач. наз. Вандроўнік; паломнік; прышэлец; чужынец.
с. 236
Перехожывати, перехожовати дзеясл. 1. Перавышаць, быць якасна лепшым. 2. Перапраўляцца.
с. 236
Перехожывованье наз. Выконванне, захоўванне, прытрымліванне.
с. 236
Перехожый гл. перехожий
с. 236
Перехондоженье наз. Ачыстка; прывядзенне ў належны від.
с. 236
Перехотчый прым. Прышлы, нетутэйшы.
с. 237
Перехресный прым. Перакрыжаваны, размешчаны крыж-накрыж. Параўн. перехростный.
с. 237
Перехреститися, перехреститисе дзеясл. зв. 1. Тое, што і перекреститися. 2. Ахрысціцца нанава пры пераходзе ў іншую хрысціянскую веру.
с. 237
Перехрестынка наз. Перахрышчаная занава пры пераходзе з іншай у хрысціянскую ці з хрысціянскай у іншую хрысціянскую веру. Параўн. перехриста, перехрыстка.
с. 237
Перехрестье наз. Перакрыжаванне; месца, дзе перасякаецца, перакрыжоўваецца што-н.
с. 237
Перехриста наз. Тое, што і перехрестынка.
с. 237
Перехростный прым. Тое, што і перехресный.
с. 237
Перехрыстка наз. Тое, што і перехрестынка.
с. 237
Перехрыстъ наз. Перахрышчаны нанава пры пераходзе з іншай у хрысціянскую ці з хрысціянскай у іншую хрысціянскую веру.
с. 237
Перецинати гл. перетинати
с. 237
Перецъ, перець наз. Перац. Долгий перецъ — горкі струкаваты перац.
с. 238
Переченье наз. Дзеянне па дзеясл. перечити.
с. 238
Перечести I дзеясл. 1. Прачытаць.
с. 238
Перечести II дзеясл. Перечести кости — пералічыць косці.
с. 238
Перечестовати дзеясл. Пачаставаць усіх, многіх.
с. 238
Перечина наз. Памер у шырыню. Параўн. пречина.
с. 238
Перечинивати дзеясл. Перайначваць. Параўн. перечиняти.
с. 238
Перечиняти дзеясл. Тое, што і перечинивати.
с. 239
Перечистити дзеясл. Перачысціць, вычысціць, пачысціць нанава.
с. 239
Перечитаный дзеепрым. ад перечитати.
с. 239
Перечитати, перечытати дзеясл. 1. Прачытаць, перачытаць. Параўн. пречитати. 2. Пералічыць, злічыць.
с. 239
Перечити дзеясл. Пярэчыць, супярэчыць; спрачацца. Параўн. пречити.
с. 239
Перечитися дзеясл., зв. ад перечити.
с. 239
Перечищатися дзеясл. зв. Перачышчацца, ачышчацца, пазбаўляцца ад чужародных прымесей.
с. 239
Перечищоный дзеепрым. ад перечистити.
с. 239
Перечка наз. Пярэчанне; спрэчка.
с. 239
Перечница наз. Папярочка.
с. 240
Перечный прым. Папярочны.
с. 240
Перечтеный дзеепрым. ад перечести ў 1 знач.
с. 240
Перечъ прысл. Папярок, упоперак.
с. 240
Перечытати гл. перечитати
с. 240
Перешевникъ наз. Кравец, спецыяліст па перашыўцы адзення.
с. 240
Перешествие наз. Пераход, пераправа. Параўн. перешестие.
с. 240
Перешестие, перешестье наз. Тое, што і перешествие. Параўн. прешестье.
с. 240
Перешиваный дзеепрым. ад перешивать.
с. 240
Перешивать дзеясл. Перашываць, шыць з пашытага што-н. другое.
с. 240
Перешитье наз. Перашыванне. Параўн. прешытье.
с. 241
Перешкадзати гл. перешкажати
с. 241
Перешкажанье, перешкожанье наз. Дзеянне па дзеясл. перешкажати.
с. 241
Перешкажати, перескажати, перескожати, перешкадзати, перешкожати дзеясл. Перашкаджаць, не дапускаць чаго-н. Параўн. перешкожовати, прешкажати.
с. 241
Перешкода наз. Перашкода. Параўн. прешкода.
с. 241
Перешкодити, перешкодить дзеясл. Перашкодзіць. Параўн. прешкодити.
с. 242
Перешкодникъ наз. Тое, што і перешкодца.
с. 242
Перешкодца наз. Той, хто перашкаджае. робіць перашкоду. Параўн. перешкодникъ.
с. 242
Перешкожанье гл. перешкажанье
с. 243
Перешкожати гл. перешкажати
с. 243
Перешкожаючий дзеепрым. ад перешкажати.
с. 243
Перешкоженый, перескоженый дзеепрым. ад перешкодити.
с. 243
Перешкоженье, пересшкоженье наз. Дзеянне па дзеясл. перешкодити.
с. 243
Перешкожовати дзеясл. Тое, што і перешкажати.
с. 243
Перешлый прым. Тое. што і прешлый.
с. 243
Перешпекговати дзеясл. Разведаць, здабыць звесткі пра праціўніка.
с. 243
Перешукати дзеясл. Перашукаць, абшукаць.
с. 243
Перешыванье наз. Дзеянне па дзеясл. перешивать.
с. 243
Перея, перия наз. Бок вуліцы.
с. 243
Переяславленинъ, перееславленинъ, переяславлянинъ, переясловлянинъ, переясловянинъ наз. Жыхар Пераяслаўля.
с. 244
Переяславский, переясловский прым. Пераяслаўскі.
с. 244
Переясловлянинъ гл. переяславленинъ
с. 244
Переясловский гл. переяславский
с. 244
Переясловянинъ гл. переяславленинъ
с. 244
Перие гл. перье
с. 244
Перимати, перымати дзеясл. 1. Тое, што і переимати ў 2 знач. 2. Тое, што і переимати ў 3 знач.
с. 244
Перина, перына наз. Пярына.
с. 244
Перинка, перынка наз., памянш. ад перина.
с. 245
Перинный прым. Пярынны.
с. 245
Периодъ наз. Раздзел, пункт, параграф.
с. 245
Перисементъ гл. петерцыментъ
с. 245
Перити дзеясл. Аздабляць пёрамі.
с. 245
Перия гл. перея
с. 246
Перкаменъ гл. паркгаминъ
с. 246
Перкгаменовый гл. паркгаминовый
с. 246
Перкгаминъ гл. паркгаминъ
с. 246
Перкгримъ, перькгримъ наз. Тое, што і пелкгримъ.
с. 246
Перко наз. памянш. 1. Ад перо ў 1 знач. 2. Ад перо ў 2 знач.
с. 246
Перла I наз. Жамчужына. Параўн. перло у 1 знач.
с. 246
Перла II гл. перлы
с. 246
Перло наз. 1. Тое, што і перла. 2. Тое, што і перлы ў 1 знач.
с. 246
Перловый прым. Перлавы. Матка (матица) перловая — жамчужніца.
с. 247
Перлы, перла II, пэрлы наз. 1. Жэмчуг, перлы. Параўн. перло ў 2 знач. 2. // перан. Пра што-н. самае выдатнае на сваіх якасцях. Метати перлы гл. метати.
с. 247
Пернатети дзеясл. Абрастаць пер’ем, убірацца ў пер’е.
с. 248
Пернатый нрым. 1. Пакрыты пер’ем (пра птушак). 2. У знач. наз. Птушка.
с. 248
Перначъ наз. Пярнач. Параўн. перникъ у 1 знач.
с. 248
Перникъ наз. 1. Тое, што і перначъ. 2. Пернік.
с. 248
Перничекъ наз., памянш. ад перникъ у 2 знач.
с. 248
Перный наз. Пасцельнічы.
с. 248
Перо наз. 1. Рагавы полы стрыжань на скуры птушак з пушыстымі адросткамі на баках. 2. Спецыяльна апрацаванае птушынае пяро для пісання. Параўн. пиоро. 3. Металічная пласцінка ў выглядзе птушынага пяра. 4. Перспектыва, спрыяльная магчымасць у будучым.
с. 248
Перодъ I гл. передъ II
с. 249
Перодъ II гл. передъ III
с. 249
Пероробокъ наз. Поле, якое раней пераворвалася.
с. 249
Перохожий гл. перехожий
с. 249
Персвадованье наз. Дзеянне па дзеясл. персвадовати.
с. 249
Персвадовати, персфодовати дзеясл. Пераконваць, угаворваць.
с. 249
Персвазия наз. Пераконванне, угаворванне.
с. 250
Персеверовати дзеясл. Упарціцца, упірацца.
с. 250
Перси, перьси наз. 1. Пярэдняя частка тулава ад шыі да жывата. Бити перси гл. бити; битися въ перси гл. битися. Параўн. персти ў 1 знач. 2. Частка тулава млекакормячых і птушак, у якой змяшчаюцца сэрца, лёгкія і іншыя органы грудной клеткі. 3. Малочныя залозы ў жанчын. Параўн. персти ў 2 знач. 4. Верхняя пярэдняя частка адзення, якая пакрывае грудзі.
с. 250
Персидский прым. Тое, што і перский.
с. 251
Перский, персский, перьский, перьскый прым. Персідскі. Параўн. персидский.
с. 251
Персный прым. ад перси ў 1 знач.
с. 251
Персона, парсона, парсуна, персуна, порсуна наз. 1. Асоба, чалавек. 3ацная персона — важная, значная асоба. 2. Асоба, іпастась (у багаслоўі). 3. Відарыс, фігура. 4. Від, выгляд; аблічча, твар.
с. 251
Персоналитеръ прысл. Тое, што і персоналне.
с. 253
Персоналне прысл. Асабіста, персанальна. Параўн. персоналитеръ.
с. 253
Персоналный, персональный прым. Асабісты, персанальны.
с. 253
Персский гл. перский
с. 253
Перстенецъ наз. Тое, што і перстенокъ.
с. 254
Перстенный прым. ад перстень.
с. 254
Перстенокъ наз. Пярсцёнак. Параўн. перстенецъ.
с. 254
Перстень, перьстень наз. Персцень.
с. 254
Персти наз. 1. Тое, што і перси ў 1 знач. 2. Тое, што і перси ў 3 знач.
с. 255
Перстный прым. ад персть.
с. 255
Перстъ наз. Палец.
с. 255
Персть наз. Пыл, попел. Параўн. пересть.
с. 255
Персуна гл. персона
с. 256
Персфодовати гл. персвадовати
с. 256
Персъ, пэрсъ наз. Перс; чалавек, які паходзіць з Персіі. Параўн. парсиянинъ, парсъ II, персянинъ.
с. 256
Персь наз. Сасок.
с. 256
Персянинъ, першанинъ наз. Тое, што і персъ.
с. 256
Перти I дзеясл. Біць, стукаць.
с. 256
Перти II дзеясл. Тое, што і пертися.
с. 257
Пертися дзеясл. зв. Запірацца, адмаўляцца. Параўн. партися, перти II.
с. 257
Перуновый прым. 1. Перуновы. 2. Ад перунъ у 2 знач.
с. 257
Перунский прым. Які мае адносіны да Перуна як язычніцкага бажаства.
с. 257
Перунъ наз. 1. Аглушальны ўдар грому. // перан. Пра вельмі моцнае праяўленне чаго-н. 2. Язычніцкі бог грому і маланкі ва ўсходніх славян.
с. 257
Перучий дзеепрым. 1. Які мые бялізну і пад. 2. У знач. наз. Той, хто займаецца мыццём бялізны.
с. 258
Перфекция, перфекцыя наз. Дасканаласць.
с. 258
Перфума, парфума, перхума наз. Парфума.
с. 258
Перханье наз. Пырханне, лётанне, лятанне.
с. 258
Перхати, пирхати дзеясл. Паспешна адступаць, уцякаць.
с. 258
Перхливе прысл. Паспешна, паспешліва.
с. 258
Перхливость наз. Паспешнасць, паспешлівасць, запальчывасць, нястрыманасць.
с. 258
Перхливый прым. 1. Паспешлівы; запальчывы, нястрыманы. 2. У знач наз. Запальчывы, нястрыманы чалавек.
с. 259
Перхнути дзеясл. Паспешна адступіць, пабегчы, уцякаючы разбегчыся.
с. 259
Перхума гл. перфума
с. 259
Перчыкъ наз., памянш. ад перецъ.
с. 259
Перша прысл. Тое, што і перше.
с. 259
Першанинъ гл. персянинъ
с. 259
Перше прысл. Перш, спачатку, раней. Параўн. первше, перша, першей.
с. 259
Першей, першее прысл. Тое, што і перше.
с. 260
Перший, першый прым. 1. Першы, пачатковы ў радзе пералічаных прадметаў. Параўн. первший у 1 знач. 2. Папярэдні, ранейшы; былы, мінулы. Параўн. первший у 2 знач. 3. Будучы, наступны, які здарыцца, адбудзецца. Параўн. первший у 3 знач. 4. Лепшы за ўсіх у якіх-н. адносінах, самы дастойны, выдатны, старшы. Параўн. первший у 4 знач. 5. Старэйшы; першынствуючы. Параўн. первший у 5 знач.
с. 260
Першость наз. 1. Першае месца, першынство. 2. Першаснасць, першапачатковасць.
с. 261
Першый гл. перший
с. 261
Перымати гл. перимати
с. 261
Перына гл. перина
с. 261
Перынка гл. перинка
с. 261
Перьвотина гл. первотина
с. 261
Перье, перие наз. зб. 1. Пер’е (птушкі), пёры. 2. Апярэнне стрэл. 3. Апярэнне.
с. 261
Перькгримъ гл. перкгримъ
с. 262
Перьси гл. перси
с. 262
Перьский гл. перский
с. 262
Перьскый гл. перский
с. 262
Перьстень гл. перстень
с. 262
Перэведеный гл. переведеный
с. 262
Перэвести гл. перевести
с. 262
Перэвозъ гл. перевозъ
с. 262
Перэдъ гл. передъ III
с. 262
Перэездъ гл. переездъ
с. 262
Перэказа гл. переказа
с. 262
Перэмирье гл. перемирье
с. 262
Перэнести гл. перенести
с. 262
Перэправити гл. переправити I
с. 262
Перэправовати гл. переправовати
с. 262
Перэставати гл. переставати
с. 262
Перэстерэчи гл. перестеречи
с. 262
Перэсудъ гл. пересудъ
с. 262
Перярхъ наз. (?).
с. 262
Песенка, песнка, песнька наз. Песенька.
с. 262
Песенный прым. Песенны.
с. 263
Песий, пессий прым. Сабачы. Песья голова (глава) — міфічны чалавек з сабачай галавой; песьи мухи — розныя шкодныя насякомыя. Параўн. песский.
с. 263
Песковатый, пясковатый прым. Пескаваты.
с. 263
Песковый прым. Пясковы.
с. 263
Песница наз. Музычны інструмент накшталт арфы.
с. 263
Песнка гл. песенка
с. 264
Песнословие наз. Песнапенне.
с. 264
Песнь гл. песня
с. 264
Песнька гл. песенка
с. 264
Песня, песнь наз. 1. Невялікі паэтычны твор, прызначаны для спеваў. Набожная (божая, божественная, господняя, светая) песня — духоўная песня; еретицкая песня — песня, варожая дагматам пануючай рэлігіі; отходная (жалобливая) песня — пахавальная, жалобная песня; спросная (вшетечная, корчемная, сромоцская) песня — непрыстойная, саромная, пахабная песня. 2. Спяванне, выкананне песень. 3. Невялікі музычны твор, мелодыя. 4. Спеў птушак, шчэбет. 5. Кожны з рэлігійных спеваў, звязаных з біблейскімі падзеямі. Песня Моисеева — песнапенне, узятае з пяцікніжжа Майсея; песни (песнь) песней (песнямъ) — назва адной з біблейскіх кніг.
с. 264
Песокъ I, пясокъ наз. 1. Пясок, сыпучыя крупінкі кварцу або іншых цвёрдых мінералаў. 2. Вялікі пясчаны масіў. 3олотый песокъ — пясок з прымессю золата ў прыродным стане. 3. Пясчаная глеба. // перан. На песку — на нетрывалым грунце (пра галоўнае, на чым засноўваецца што-н). 4. Пясчаны бераг. 5. // перан. Вялікая колькасць чаго-н. Якъ (яко).песокъ, надъ песокъ — у незлічонай колькасці; якъ песку морского, яко песокъ морский — вялікая, незлічоная колькасць.
с. 266
Песокъ II наз. 1. Шчаня. 2. Футра пясца.
с. 267
Песочный прым. ад песокъ I. с. 267
Пессий гл. песий
с. 267
Песский прым. Тое, што і песий.
с. 267
Пестити дзеясл. Тое, што і пестовати ў 1 знач.
с. 267
Пестованье наз. Дзеянне па дзеясл. пестовати ў 3 знач.
с. 267
Пестовати дзеясл. 1. Любоўна даглядаць, гадаваць каго-н. Параўн. пестити. 2. Лашчыць, галубіць каго-н. 3. // перан. Аберагаць, ахоўваць.
с. 268
Пестоватися, пестоватисе дзеясл. зв. 1. Ад пестовати ў 1 знач. 2. Ад пестовати ў 2 знач.
с. 268
Пестрий гл. пестрый
с. 268
Пестротина наз. Каляровая пляма як упрыгожанне на чым-н.
с. 268
Пестрый, пестрий прым. 1. Рабы, пярэсты (аб масці жывёл). 2. Стракаты, рознакаляровы.
с. 268
Пестунка наз. Нянька. Параўн. пестунья.
с. 269
Пестунъ наз. 1. Выхавальнік. 2. Любімец.
с. 269
Пестунья наз. Тое, што і пестунка.
с. 269
Пестуючий дзеепрым. ад пестовати ў 1 знач.
с. 269
Пестъ наз. Таўкач, калодка.
с. 269
Песть гл. пясть
с. 269
Песчистый, пещистый прым. Пакрыты пяском.
с. 269
Песъ наз. 1. Сабака. Песъ бобровый — паляўнічы сабака, натрэніраваны на пошук і лоўлю баброў; песъ дворный (домовый, надворный) — дваровы сабака; песъ меделянский — міланскі дог (парода паляўнічых сабак, выведзеная ў Паўночнай Італіі); песъ мысливый — паляўнічы сабака; песъ обсочный (обточный) — паляўнічы сабака, прызначаны для высочвання, аблавы; песъ погончий — ганчак; песъ подстрелчий (подстреленый, подстрелий) — парода паляўнічых сабак. 2. // перан. Шкодны чалавек, нягоднік. 3. Драпежны лясны звер (ліс, шакал і інш.).
с. 269
Петакгогъ гл. педакгокгъ
с. 271
Петакъ, петокъ II наз. Пяцігадовая жывёліна.
с. 271
Петвержати гл. потвержати
с. 271
Петдесятъ гл. пятьдесятъ
с. 271
Петдесятый гл. пятьдесятый
с. 271
Петелня гл. пательня
с. 271
Петель наз. Певень. с. 271
Петелька наз. Тое, што і петлица.
с. 271
Петерный гл. пятерный
с. 271
Петеро гл. пятеро
с. 271
Петеронадцать ліч. Тое, што і пятнадцать.
с. 271
Петерцыментъ, патрысыментъ, перисиментъ, петерсиментъ, петрицыментъ, петрсиментъ, петрсыментъ, петрсыменъ, петрысыментъ, петрысыменъ наз. Гатунак іспанскага віна.
с. 272
Пети дзеясл. 1. Спяваць. 2. Абзывацца галасамі (пра птушак). 3. Апяваць, усхваляць, услаўляць. 4. Адбываць богаслужэнне, служыць (абедню, малебен і інш.). 5. Іграць на музычных інструментах.
с. 272
Петигорецъ наз. Прадстаўнік адной са славацкіх народнасцей.
с. 273
Петие гл. петье
с. 273
Петлица наз. Пятля на адзенні; прарэшак, гафтачка. Параўн. петелька.
с. 273
Петличка наз., памянш. ад петлица.
с. 273
Петнадесятъ гл. пятнадесять
с. 273
Петнадцатеро, петнадцетеро ліч. Пятнаццаць.
с. 274
Петнадцатый гл. пятнадцатый
с. 274
Петнадцать гл. пятнадцать
с. 274
Петнадцетеро гл. петнадцатеро
с. 274
Петнасте, петнаста ліч. Тое, што і пятнадцать.
с. 274
Петно гл. пятно
с. 274
Петокъ I наз. Пяток; колькасць, роўная пяці.
с. 274
Петокъ II гл. петакъ
с. 274
Петрахиль гл. потрахиль
с. 274
Петрицыментъ гл. петерцыментъ
с. 274
Петровка наз. Пятроўка, пост у праваслаўных перад святам апосталаў Пятра і Паўла, якое святкуецца 12 ліпеня.
с. 274
Петровщина, петровщына наз. Збор у карысць адміністрацыі, прымеркаваны да пятроўкі.
с. 274
Петровъ прым. 3апусты петровы гл. запусты. с. 274
Петрсиментъ гл. петерцыментъ
с. 274
Петрсыментъ гл. петерцыментъ
с. 274
Петрсыменъ гл. петерцыментъ
с. 274
Петрузелья наз. Пятрушка.
с. 274
Петрушка наз. Пятрушка.
с. 275
Петрысыментъ гл. петерцымент
с. 275
Петрысыменъ гл. петерцыментъ
с. 275
Петсотъ гл. пятьсотъ
с. 275
Петуховый прым. ад петухъ.
с. 275
Петухъ наз. Певень.
с. 275
Петуший прым. ад петухъ.
с. 275
Петый дзеепрым. ад пети ў 3 знач.
с. 275
Петьдесятъ гл. пятьдесятъ
с. 275
Петье, петие наз. 1. Дзеянне па дзеясл. пети ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. пети ў 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. пети ў 3 знач. 4. Дзеянне па дзеясл. пети у 4 знач.
с. 275
Петьнадесетъ гл. пятьнадесять
с. 276
Петьнадцатый гл. пятнадцатый
с. 276
Петьнадцать гл. пятнадцать
с. 276
Петьнатцатый гл. пятнадцатый
с. 276
Петьсотъ гл. пятьсотъ
с. 276
Пехота наз. Пяхота.
с. 276
Пехотный прым. ад пехота.
с. 276
Пехотою, пехотой прысл. Пяшком, пехатою.
с. 276
Пецъ наз. 1. Тое, што і печъ у 1 знач. 2. Тое, што і печъ у 2 знач.
с. 277
Печа I наз. Клопат, турбота.
с. 277
Печа II наз. Тое, што і печъ у 1 знач.
с. 277
Печалити дзеясл. Засмучаць.
с. 277
Печалитися дзеясл. зв. 1. Смуткаваць, маркоціцца. 2. Клапаціцца, турбавацца.
с. 277
Печалный гл. печальный
с. 277
Печалованье, печалование наз. 1. Смутак, маркота, журба. 2. Дзеянне па дзеясл. печаловати ў 1 знач.
с. 277
Печаловати дзеясл. 1. Тое. што і печаловатися ў 2 знач. 2. Тое, што і печаловатися ў 3 знач.
с. 278
Печаловатися, печаловаться дзеясл. зв. 1. Смуткаваць, бедаваць. 2. Клапаціцца, турбавацца. Параўн. печаловати ў 1 знач. 3. Хадайнічаць, прасіць за каго-н. Параўн. печаловати ў 2 знач.
с. 278
Печаловитый прым. Турботны.
с. 279
Печалуючийся дзеепрым. ад печаловатися ў 2 знач.
с. 279
Печаль наз. 1. Смутак, маркота. 2. Клопат, турбота. 3. Няшчасце, бяда.
с. 279
Печальный, печалный прым. 1. Сумны, засмучаны. 2. У знач. наз. Бедны, убогі. 3. Заклапочаны. 4. Які выклікае смутак, трывогу. 5. Заняпалы, мізэрны, убогі.
с. 280
Печарокиевский гл. печерокиевский
с. 280
Печатание наз. Дзеянне па дзеясл. печатати ў 1 знач.
с. 280
Печатаный дзеепрым. 1. Ад печатати ў 1 знач. 2. Ад печатати ў 2 знач.
с. 280
Печатарский прым. ад печатаръ.
с. 280
Печатаръ, печатарь, печаторъ, печетарь наз. Асоба, якая пацвярджала дакумент сваёй пячаткай. Параўн. печатникъ, печентаръ.
с. 281
Печатати, печатать, печатоти дзеясл. 1. Прымацоўваць пячаць (да дакумента). // перан. Зацвярджаць што-н. Параўн. печатовати ў 1 знач. 2. Ставіць кляймо на чым-н. 3. Апячатваць. Параўн. печатовати ў 2 знач. 4. Друкаваць.
с. 281
Печатка наз. Пячатка, невялікая пячаць.
с. 282
Печатленный прым. Засведчаны.
с. 282
Печатниковъ прым. ад печатникъ.
с. 282
Печатникъ наз. Тое, што і печатаръ. Параўн. печатовникъ.
с. 282
Печатный прым. Які мае адносіны да пячаткі.
с. 282
Печатня наз. Друкарня.
с. 282
Печатование гл. печатованье
с. 282
Печатованый, печэтованый дзеепрым. 1. Ад печатовати ў 1 знач. 2. Ад печатовати ў 2 знач. 3. Ад печатовати ў 3 знач.
с. 282
Печатованье, печатование наз. 1. Дзеянне па дзеясл. печатовати ў 1 знач. Параўн. печентованье ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. печатовати ў 2 знач. Параўн. печентованье ў 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. печатовати ў 3 знач.
с. 283
Печатовати, печатовать дзеясл. 1. Тое, што і печатати ў 1 знач. 2. Тое, што і печатати ў 3 знач. 3. // перан. Завяршаць, закрываць; пацвярджаць.
с. 283
Печатоватися дзеясл. зв. 1. Ад печатовати ў 1 знач. 2. Ад печатовати ў 3 знач.
с. 284
Печатовать гл. печатовати
с. 284
Печатовникъ наз. Тое, што і печатникъ.
с. 284
Печаторъ гл. печатаръ
с. 285
Печатоти гл. печатати
с. 285
Печать, печеть, печять наз. 1. Прылада з выразанымі выпуклымі знакамі для адціскання на паперы, пергаменце, воску, свінцы, сургучы; пячаць, пячатка. 2. Адбітак пячаці (пячаткі) на паперы, пергаменце або на прывешаным да дакумента кавалку воску, свінцу, сургучу для сведчання чаго-н. Печать листовая — адбітак пячаці (пячаткі) на паперы або на пергаменце. Параўн. печенць. 3. Тое, чым анячатваюць што-н., каб забараніць доступ. 4. Знак, сімвал, след, адбітак чаго-н.
с. 285
Печене гл. печенье
с. 286
Печенегъ гл. печенигъ
с. 286
Печенезский прым. Печанежскі.
с. 286
Печенигъ, печенегъ, печинегъ наз. Печанег.
с. 286
Печенка гл. печонка
с. 287
Печенный прым. ад печень у 1 знач.
с. 287
Печентаръ наз. Тое, што і печатаръ.
с. 287
Печентованье, печентованне наз. Тое, што і печатованье ў 1 знач. 2. Тое, што і печатованье ў 2 знач.
с. 287
Печенць наз. Тое, што і печать у 2 знач.
с. 287
Печеный, печоный дзеепрым. 1. Ад печи ў 1 знач. 2. Ад печи ў 2 знач.
с. 287
Печень наз. 1. Унутраны орган чалавека і жывёл, які вырабляе жоўць. 2. Печань жывёлы як прадукт харчавання. Параўн. печонка. 3. Бохан свежага хлеба.
с. 288
Печенье, печене наз. Дзеянне па дзеясл. печи ў 1 знач.
с. 288
Печеня, печенья наз. Тое, што спечана.
с. 288
Печера, печора наз. Пячора. Параўн. пещера.
с. 289
Печерокиевский, печарокиевский прым. Тое, што і печерский.
с. 289
Печерский, печерьский прым. Які мае адносіны да Кіева-Пячорскай лаўры. Параўн. печерокиевский.
с. 289
Печетарь гл. печатаръ
с. 289
Печеть гл. печать
с. 289
Печи дзеясл. 1. Пячы, гатаваць ежу ў духу або на патэльні. 2. Паліць агнём, выклікаць адчуванне апёку, вострага болю.
с. 289
Печинечъ гл. печенигъ
с. 290
Печися I дзеясл. зв. ад печи ў 1 знач.
с. 290
Печися II дзеясл. зв. 1. Смуткаваць, бедаваць. 2. Клапаціцца, старацца. Параўн. пещися.
с. 290
Печище, печищо, печыще наз. Рэшткі жылля (звычайна пасля пажару).
с. 290
Печка наз. Печка.
с. 290
Печный прым. Бяспечны.
с. 291
Печонка, печенка наз. Тое, што і печень у 2 знач.
с. 291
Печоный гл. печеный
с. 291
Печора гл. печера
с. 291
Печулка наз. Невялікая печка, пячурка.
с. 291
Печуръ наз. Пячнік.
с. 291
Печъ, печь наз. 1. Цаглянае збудаванне, дзе разводзяць агонь, каб нагрэць памяшканне, прыгатаваць ежу. Параўн. пецъ у 1 знач., печа II, пещъ, пичъ. 2. Спецыяльнае збудаванне для апрацоўкі розных матэрыялаў награваннем. Параўн. пецъ у 2 знач.
с. 291
Печыще гл. печище
с. 292
Печэтованый гл. печатованый
с. 292
Печять гл. печать
с. 292
Пеший, пешый прым. 1. Які ідзе пехатой. 2. У знач. наз. Той, хто ідзе пехатой. 3. Пяхотны, не конны. 4. Прызначаны для хады.
с. 292
Пешка наз. Пешка.
с. 293
Пешня, пешна наз. Пешня.
с. 293
Пешо, пеша, пеши, пешы прысл. Пеша, пяшком. Параўн. пешъ.
с. 293
Пешокъ наз. Пехацінец.
с. 294
Пешъ прысл. Тое, што і пешо.
с. 294
Пешый гл. пеший
с. 294
Пещаный, пещанный прым. Пясчаны.
с. 294
Пещеный гл. пещоный
с. 294
Пещера наз. Тое, што і печера.
с. 294
Пещистый гл. песчистый
с. 295
Пещися дзеясл. зв. Тое, што і печися II ў 2 знач.
с. 295
Пещный прым. ад пещъ.
с. 295
Пещоный, пещеный дзеепрым. ад пестити.
с. 295
Пещота наз. Пяшчота.
с. 295
Пещъ, пещь наз. Тое, што і печъ у 1 знач.
с. 295
Пиавица гл. пиявица
с. 295
Пианица гл. пияница
с. 295
Пианство гл. пиянство
с. 295
Пианый гл. пияный
с. 295
Пианьство гл. пиянство
с. 295
Пиати гл. пияти
с. 296
Пивати дзеясл., шматкр. ад пити.
с. 296
Пивница наз. 1. Пограб, склеп. 2. Піваварня. 3. Піўная.
с. 296
Пивничий гл. пивничый
с. 296
Пивничка наз., памянш. ад пивница ў 1 знач.
с. 297
Пивничный прым. 1. Які адносіцца да пивницы. 2. У знач. наз. Загадчык вінным пограбам. Параўн. пивничый.
с. 297
Пивничый, пивничий наз. Тое, што і пивничный у 2 знач.
с. 297
Пивный прым. Які мае адносіны да піва, прызначаны для піва.
с. 297
Пиво наз. 1. Піва. Пиво квасное, ковенское, немецкое, привозное, пшеничное, росходное (розходное), сыченое, чорное, шинковое — віды піва па спосабу прыгатавання або рэалізацыі, месцу вырабу. 2. Колькасць піва, зваранага за адзін раз. 3. Гулянка, пагулянка.
с. 298
Пивоваренье наз. Піваварэнне.
с. 299
Пивоварецъ наз. Тое, што і пивоваръ.
с. 299
Пивоваръ наз. Півавар. Параўн. пивоварецъ.
с. 299
Пивоносецъ наз. Работнік піваварні, заняты пераносам піва ў месца захоўвання.
с. 299
Пигмей наз. Пігмей.
с. 299
Пиекне гл. пенкне
с. 300
Пиекность гл. пенкность
с. 300
Пиениендзы гл. пененьзи
с. 300
Пиенкне гл. пенкне
с. 300
Пиенкность гл. пенкность
с. 300
Пиенкный гл. пенкный
с. 300
Пижмо наз. Піжма; парфумернае рэчыва з моцным пахам.
с. 300
Пила наз. 1. Піла. 2. Мяч; металічны прадмет у форме мяча.
с. 300
Пилатикъ наз. Кій.
с. 300
Пилечный прым. Зроблены з непагабляваных дошак.
с. 300
Пилица наз. Тое, што і пилка.
с. 301
Пилка наз. Пілка, маленькая ручная піла. Параўн. пилица.
с. 301
Пилне гл. пильно
с. 301
Пилней гл. пильней
с. 301
Пилнейший гл. пильнейший
с. 301
Пилнейшый гл. пильнейший
с. 301
Пилникъ гл. пильникъ
с. 301
Пилно гл. пильно
с. 301
Пилнованый гл. пильнованый
с. 301
Пилнованье гл. пильнованье
с. 301
Пилновати гл. пильновати
с. 301
Пилность гл. пильность
с. 301
Пилнуючий гл. пильнуючий
с. 301
Пилный гл. пильный
с. 301
Пилованый дзеепрым. ад пиловати.
с. 301
Пилованье наз. Дзеянне па дзеясл. пиловати.
с. 301
Пиловати дзеясл. Пілаваць.
с. 301
Пиловидный прым. Акруглы.
с. 301
Пилсть, пилсць наз. Пільсць.
с. 302
Пильне гл. пильно
с. 302
Пильней, пилней прысл., выш. ст. ад пильно.
с. 302
Пильнейший, пилнейший, пилнейшый, пильнейшый прым. выш. ст. 1. Ад пильный у 1 знач. 2. Ад пильный у 2 знач.
с. 302
Пильникъ, пилникъ наз. Пільшчык, пілавальшчык.
с. 303
Пильно, пилне, пилно, пильне прысл. 1. Неадкладна, тэрмінова. 2. Старанна, рупліва, дбайна. 3. Уважліва. 4. Скрупулёзна. 5. Настойліва.
с. 303
Пильнованый, пилнованый дзеепрым. 1. Ад пильновати ў 2 знач. 2. Ад пильновати ў 6 знач.
с. 305
Пильнованье, пилнованье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. пильновати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. пильновати ў 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. пильновати ў 3 знач. 4. Дзеянне па дзеясл. пильновати ў 6 знач.
с. 305
Пильновати, пилновати дзеясл. 1. Вартаваць, сцерагчы; ахоўваць. 2. Назіраць за кім-, чым-н. з мэтай кантролю. 3. Сачыць за станам, ходам чаго-н. 4. Падсцерагаць, падпільноўваць; асочваць. 5. Прыглядаць за кім-н. 6. Чакаць, не жадаючы прапусціць што-н.
с. 305
Пильность, пилность наз. 1. Тэрміновасць, пунктуальнасць. Пильность чинити гл. чинити. 2. Стараннасць, руплівасць, дбайнасць. 3. Настойлівасць. 4. Уважлівасць. 5. Скрупулёзнасць. 6. Асцярожнасць.
с. 307
Пильночуйный прым. Шчыры, дбайны.
с. 309
Пильнуючий, пилнуючий дзеепрым. 1. Ад пильновати ў 1 знач. 2. Ад пильновати ў 2 знач. 3. Ад пильновати ў 3 знач. 4. Ад пильновати ў 6 знач.
с. 309
Пильный, пилный прым. 1. Які патрабуе неадкладнага выканання, тэрміновы. 2. Старанны, руплівы, дбайны. 3. Уважлівы; неаслабны. 4. Скрупулёзны; строгі.
с. 310
Пильстяный прым. ад пилсть.
с. 311
Пинезь гл. пинязь
с. 311
Пинский прым. Пінскі.
с. 311
Пинсчанинъ, пинщанинъ наз. Тое, што і пинянинъ.
с. 312
Пинчукъ наз. Тое, што і пинянинъ.
с. 312
Пинщанинъ гл. пинсчанинъ
с. 312
Пинязь, пинезь наз. Тое, што і пенязь.
с. 312
Пинянинъ наз. Жыхар Пінска. Параўн. пинсчанинъ, пинчукъ.
с. 312
Пиолунковый прым. Настоены на палыне.
с. 312
Пиорко наз. Медыятар.
с. 312
Пиоро наз. Тое, што і перо ў 2 знач.
с. 312
Пипа наз. Адзінка вымярэння віна ў выглядзе бочкі на 40-50 ведраў.
с. 312
Пипка наз., памянш. ад пипа.
с. 312
Пирати дзеясл. Мыць.
с. 312
Пиратъ, питаръ наз. Пірат.
с. 312
Пирити дзеясл. Пиръ пирити — баляваць.
с. 313
Пиркгаминъ гл. паркгаминъ
с. 313
Пиркойта наз. Хатка.
с. 313
Пированье, пирование наз. Дзеянне па дзеясл. пировати.
с. 313
Пировати дзеясл. Баляваць.
с. 313
Пировный прым. Тое, што і пировый.
с. 313
Пировый прым. ад пиръ. Параўн. пировный.
с. 313
Пирогъ наз. 1. Пірог. Пирогъ белый — пірог з пшанічнай мукі; пирогъ скоромный — пірог з мясной начынкай. 2. // перан. Заработак; пасада.
с. 313
Пирожникъ наз. Пірожнік.
с. 314
Пирожница наз. Пірожніца.
с. 314
Пирожницкий прым. Рядъ пирожницкий гл. рядъ.
с. 314
Пирожный прым. Рядъ пирожный гл. рядъ.
с. 314
Пирующий дзеепрым. у знач. наз. Той, хто балюе, банкетуе.
с. 314
Пирхати гл. перхати
с. 314
Пиръ наз. Банкет, баль.
с. 314
Пирянинъ наз. Той, каго запрасілі на баль, удзельнік пагулянкі.
с. 314
Писалный прым. Прызначаны для пісьма.
с. 315
Писане гл. писанье
с. 315
Писание гл. писанье
с. 315
Писаный, писанный дзеепрым. 1. Ад писати ў 1 знач. 2. Ад писати ў 2 знач. 3. Ад писати ў 3 знач. Право писаное — узаконеная сістэма прававых норм у выглядзе юрыдычнага дакумента. 4. Ад писати ў 4 знач. 5. Ад писати ў 5 знач. 6. Ад писати ў 6 знач. 7. Рукапісны. 8. Ад писати ў 8 знач.
с. 315
Писанье, писане, писание наз. 1. Дзеянне па дзеясл. писати ў 1 знач. 2. Пісьмо; пісьмовая адукацыя, уменне пісаць. 3. Тое, што напісана. 4. Ліст, пасланне, пісьмовае паведамленне. 5. Свяшчэннае Пісанне. Святое (божественное) писанье — Свяшчэннае Пісанне. 6. Твор (літаратурны, гістарычны і інш.); дакумент. 7. Пісьменніцтва. 8. Почырк, манера пісьма. 9. Запіс, пералік; запіска.
с. 317
Писаревъ гл. писаровъ
с. 319
Писарецъ наз. Памочнік пісара; перапісчык.
с. 319
Писаровая наз. Жонка пісара.
с. 319
Писаровичъ наз. Памочнік пісара.
с. 319
Писаровъ, писаревъ прым. Які належыць пісару.
с. 320
Писарский, писарьский прым. Пісарскі. Изба писарская гл. изба.
с. 320
Писарство, писарьство наз. Занятак, пасада пісара.
с. 321
Писаръ, писарь наз. 1. Пісар; перапісчык. 2. Пісьменнік, аўтар.
с. 321
Писарьский гл. писарский
с. 322
Писарьство гл. писарство
с. 322
Писательное прым. у знач. наз. Пісчае пяро.
с. 322
Писати, писать дзеясл. 1. Перадаваць на паперы або на іншым матэрыяле графічныя знакі, пісаць. 2. Звяртацца да каго-н. пісьмова, паведамляць аб чым-н., выказваць што-н. у пісьмовай форме. 3. Складаць які-н. пісьмовы тэкст. 4. Апавядаць, апісваць. 5. Весці дакументацыю, выконваць іншую канцылярскую работу. 6. Запісваць, уносіць у спіс, дакумент, канцылярскую кнігу. 7. Называцца кім-н. у пісьмовым дакуменце, пасланні, звароце. 8. Маляваць.
с. 322
Писатися, писаться дзеясл. зв. 1. Ад писати ў 1 знач. 2. Ад писати ў 3 знач. 3. Ад писати ў 4 знач. 4. Ад писати ў 5 знач. 5. Ад писати ў 6 знач. 6. Ад писати ў 7 знач.
с. 324
Писать гл. писати
с. 325
Писаться гл. писатися
с. 325
Писецъ наз. Пісар; перапісчык.
с. 325
Писканье наз. Дзеянне па дзеясл. пискати ў 1 знач.
с. 325
Пискати дзеясл. 1. Іграць на дудцы, жалейцы. 2. Пішчаць.
с. 325
Пискля I наз. Кураня; птушаня.
с. 325
Пискупль прым. Біскупаў.
с. 325
Пискусовый прым. Кіпарысавы (?).
с. 326
Пискъ I наз. Духавы музычны інструмент, пішчык.
с. 326
Пискъ II гл. пыскъ
с. 326
Писменникъ наз. Пісьменны чалавек; пісар.
с. 326
Писменница наз. Граматыка.
с. 326
Писменный прым. 1. Пісьмовы; напісаны. 2. Пісьменны; адукаваны.
с. 326
Писмено наз. 1. Сістэма графічных знакаў, якія ўжываюцца для пісання; пісьменнасць. 2. Пісьмовы тэкст; тое, што напісана. 3. Уменне пісаць.
с. 326
Писмо гл. письмо
с. 327
Писовати гл. писывати
с. 327
Писомый дзеепрым. Які апісваецца.
с. 327
Пистолетовый прым. ад пистолетъ.
с. 327
Пистолетъ, пиштолетъ наз. Пісталет.
с. 327
Писцовый прым. Книги писцовые гл. книга
с. 327
Писчалка гл. пищалка
с. 327
Писчикъ гл. пищикъ
с. 327
Писчое, пишчое, пищее, пищое наз. Плата за пісьмовае афармленне ў канцылярыях розных спраў, дакументаў.
с. 327
Писывати, писовати дзеясл. Неаднаразова звяртацца да каго-н. пісьмова.
с. 328
Письмо, писмо наз. 1. Сістэма графічных знакаў, якія ўжываюцца для пісання; почырк. 2. Уменне пісаць, а таксама працэс пісання. 3. Пісьмовая мова, пісьмовая фіксацыя. На письме — у пісьмовым выглядзе. 4. Пісьменнасць; пісьмовы твор. 5. Пісьмовае сведчанне. 6. Пісьмо, ліст, пасланне. 7. Пісьмовы дакумент. 8. Свяшчэннае Пісанне. Божое (божее, божественное, бозское) письмо — тое, што і святое письмо; святое (светое) письмо — Свяшчэннае Пісанне.
с. 328
Питавший, питавшый дзеепрым. ад питати.
с. 331
Питание наз. Дзеянне па дзеясл. питати.
с. 331
Питаръ гл. пиратъ
с. 331
Питателница наз. Тая, што корміць.
с. 331
Питатель наз. Той, хто корміць. с. 331
Питати дзеясл. Жывіць, карміць.
с. 331
Питатися дзеясл. зв. Харчавацца, карміцца. // перан. Жывіцца.
с. 332
Питаючийся дзеепрым. ад питатися.
с. 332
Питающий дзеепрым. ад питати.
с. 332
Питейный прым. Піцейны.
с. 332
Пити, пить дзеясл. 1. Піць, глытаць якую-н. вадкасць. 2. Выпіваць, ужываць у вялікай колькасці спіртныя напіткі. Пити келихъ муки — мучыцца; пити кровь — здзекавацца, мучыць; пити питье духовное — набываць веру; пити смертную чашу — паміраць; пити чашу, пити чашу муки — мучыцца.
с. 332
Питие гл. питье
с. 333
Питный прым. Медъ питный гл. медъ.
с. 333
Питомый прым. 1. Уласны; які служыць сродкам існавання. 2. Тлусты, ускормлены. 3. У знач. наз. Тое, што служыць сродкам існавання.
с. 333
Питушка наз. Гаршчочак.
с. 333
Питый дзеепрым. 1. Выпіты. 2. У знач. прым. Медъ питыи гл. медъ.
с. 334
Питье, питие наз. 1. Дзеянне па дзеясл. пити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. пити ў 2 знач. 3. Тое, што п’юць, пітво. Питье духовное — вера. 4. Алкагольны напітак.
с. 334
Пицованье, пицыванье наз. Дзеянне па дзеясл. пицовати.
с. 335
Пицовати дзеясл. Збіраць харчы і фураж для войска.
с. 335
Пицыванье гл. пицованье
с. 335
Пичъ наз. Тое, што і печъ у 1 знач.
с. 335
Пишно гл. пышно
с. 335
Пишный гл. пышный
с. 335
Пиштолетъ гл. пистолетъ
с. 335
Пишучий дзеепрым. 1. Ад писати ў 1 знач. 2. Ад писати ў 2 знач. 3. Ад писати ў 4 знач.
с. 336
Пишущий, пишющий дзеепрым. 1. Ад писати ў 1 знач. 2. Ад писати ў 4 знач.
с. 336
Пишчое гл. писчое
с. 336
Пишющий гл. пишущий
с. 336
Пища наз. 1. Ежа, харч. Принимати пищу — есці, харчавацца. // перан. пища небесная — вера; пища райская — духоўнасць. 2. Корм.
с. 336
Пищалка, писчалка наз. Дудка з пранізлівым гукам, пішчалка. Параўн. пищаль у 1 знач.
с. 336
Пищалникъ наз. 1. Той, хто іграе на пішчалцы. 2. Той, хто страляе з пішчалі.
с. 337
Пищаль наз. 1. Тое, што і пищалка. 2. Ружжо або малакаліберная пушка, пішчаль.
с. 337
Пищати дзеясл. 1. Рабіць піск (пра птушак і насякомых). 2. Адбівацца ў вушах піскам. 3. Гаварыць або крычаць пісклявым голасам.
с. 337
Пищее гл. писчое
с. 338
Пищенье наз. Дзеянне па дзеясл. пишати ў 1 знач.
с. 338
Пищикъ, писчикъ наз. 1. Жалейка-пішчык. 2. Дудар, які іграе на дудках і пішчыках.
с. 338
Пищнитися гл. пышнитися
с. 338
Пищое гл. писчое
с. 338
Пиющий дзеепрым. 1. Ад пити ў 1 знач. 2. У знач. наз. П’яніца.
с. 338
Пиявица, пиавица наз. 1. П’яўка. 2. // перан. Тое, што ўсмоктвае, як п’яўка. 3. // перан. Славалюбства, ганарыстасць, фанабэрыя.
с. 338
Пияница, пианица наз. Тое, што і пъяница.
с. 338
Пиянство, пианство, пианьство наз. Тое, што і пъянство.
с. 339
Пияный, пианый прым. 1. Тое, што і пъяный у 1 знач. 2. Тое, што і пъяный у 2 знач. 3. Тое, што і пъяный у 3 знач.
с. 339
Пияти, пиати дзеясл., шматкр. ад пити.
с. 340
Плаванье наз. Дзеянне па дзеясл. плавати ў 3 знач.
с. 340
Плаватель наз. Плывец. с. 340
Плавати дзеясл. 1. Перамяшчацца па паверхні вады, робячы адпаведныя рухі рукамі і нагамі. 2. Не тануць, знаходзіцца на паверхні вады. 3. Здзяйсняць падарожжа па моры. 4. Плаўна перамяшчацца ў паветры. // перан. Трымацца, займаць нейкае прамежкавае становішча.
с. 340
Плаваючий дзеепрым. 1. Ад плавати ў 1 знач. 2. Ад плавати ў 2 знач. 3. Ад плавати ў 3 знач. 4. У знач. наз. Той, хто здзяйсняе падарожжа па моры.
с. 341
Плавающий дзеепрым. 1. Ад плавати ў 3 знач. 2. У знач. наз. Той, хто здзяйсняе падарожжа па моры або рацэ.
с. 341
Плавити дзеясл. Перапраўляць, накіроўваць.
с. 341
Плавитися, плавитисе дзеясл. зв. Перапраўляцца.
с. 342
Плавленый дзеепрым. Пераплаўлены.
с. 342
Плавомъ прысл. Уплаў.
с. 342
Плазъ наз. Плоскі бок халоднай зброі.
с. 342
Плаканье, плакане, плакание наз. Дзеянне па дзеясл. плакати ў 1 знач.
с. 342
Плакати, плакать дзеясл. 1. Плакаць, гараваць. Параўн. плакатися ў 1 знач. 2. Аплакваць, галасіць. // перан. Спяваць жалобныя песні. Параўн. плакатнися ў 2 знач. 3. Прасіць з плачам. 4. Скардзіцца. 5. Каяцца, замольваць грэх. Параўн. плакатися ў 3 знач.
с. 342
Плакатися, плакатисе дзеясл. зв. 1. Тое, што і плакати ў 1 знач. 2. Тое, што і плакати ў 2 знач. 3. Тое, што і плакати ў 5 знач.
с. 343
Плакать гл. плакати
с. 344
Плакга гл. плякга
с. 344
Плакивати дзеясл., шматкр. ад плакати у 1 знач.
с. 344
Плакыватися дзеясл. зв. Скардзіцца.
с. 344
Пламенеогнистый прым. Тое, што і пламенистый.
с. 344
Пламенистый прым. Які палае, ярка гарыць. Параўн. пламенеогнистый.
с. 344
Пламеннокрилный прым. З полымем на клылах.
с. 344
Пламенный прым. 1. Падобны на полымя, агністы, палымяны. 2. // перан. Светлы.
с. 344
Пламень наз. 1. Полымя, агонь. 2. // перан. Гарачае пачуццё, запал, страсць.
с. 344
Планета, планита, плянета наз. Нябеснае цела, планета.
с. 345
Планетникъ наз. Астролаг.
с. 345
Планетный прым. Планетны.
с. 345
Планита гл. планета
с. 345
Планый прым. Дзікі.
с. 345
Пласавица гл. плясавица
с. 345
Пласка наз. Палоска.
с. 346
Плаский прым. Тое, што і плоский.
с. 346
Пласковерхий прым. Тое, што і плосковерхий.
с. 346
Пласконосый прым. Пласканосы.
с. 346
Пластовый прым. Пластавы.
с. 346
Пластъ наз. Тое, што і плястъ у 1 знач.
с. 346
Пластыръ наз. Тое, што і плястрь ў 1 знач.
с. 346
Пласчъ гл. плащъ
с. 346
Плата наз. 1. Грашовая ўзнагарода за працу. 2. Тое, што і платъ I.
с. 346
Платежъ наз. 1. Дзеянне па дзеясл. платити. 2. Грашовая плата або кампенсацыя іншымі сродкамі за карыстанне чым-н.
с. 346
Платение гл. плаченье
с. 347
Платенка наз. Тое, што і плотенко.
с. 347
Платечий дзеепрым. ад платити ў 3 знач.
с. 347
Плативати гл. плачивати
с. 347
Платие гл. платье
с. 347
Платижный прым. Палатняны.
с. 347
Платити, платить дзеясл. 1. Пакрываць кошт чаго-н. грашыма, аддаваць, аплочваць што-н. 2. Матэрыяльна кампенсаваць зробленую шкоду або ўрон, выплачваць прызначаны судом штраф. 3. Выплочваць абавязковыя паборы. 4. // перан. Абысціся пэўным чынам у адказ на чые-н. адносіны, словы, учынак.
с. 347
Платитися дзеясл. зв. 1. Ад платити ў 3 знач. 2. Ад платити ў 4 знач.
с. 348
Платить гл. платити
с. 348
Платнейшый прым. Якому больш адплоціцца; удзячнейшы.
с. 348
Платнеръ наз. Збройнік.
с. 348
Платно наз. Тое, што і полотно.
с. 349
Платный дзеепрым. 1. Вінаваты; абавязаны выплаціць доўг. 2. Якому адплоціцца.
с. 349
Платняный прым. Палатняны.
с. 349
Платовый прым. ад платъ I.
с. 349
Платокъ I наз., памянш. ад платъ I.
с. 349
Платокъ II наз., памянш. ад плат II у 2 знач.
с. 349
Платца наз. Той, хто плоціць.
с. 349
Платъ I наз. Грашовы або натуральны падатак, кампенсацыя за карыстанне чым-н. Параўн. плата ў 2 знач.
с. 350
Платъ II наз. 1. Кусок тканіны разнастайнага прызначэння. 2. Выраб разнастайнага прызначэння з куска тканіны — хустка або сурвэтка.
с. 350
Платье, платие, плаце наз. 1. Агульная назва вырабаў з тканіны. 2. Адзенне. 3. Верхняе адзенне рознага прызначэння. 4. Сукенка. 5. Бялізна. Платье белое — бялізна (нацельнае адзенне).
с. 351
Плаха наз. Палавіна расколатага ўздоўж бервяна, плаха.
с. 352
Плахотка наз. Маленькая намітка або платок.
с. 352
Плахта, плохта наз. 1. Палотнішча якой-н. тканіны. Плахта коленская — палотнішча коленскага (кёльнскага) палатна. 2. Намітка, платок. 3. Верхняя вопратка, пашытая з аднаго куска грубага палатна.
с. 352
Плаце гл. платье
с. 353
Плаценье наз. 1. Тое, што і плаченье ў 1 знач. 2. Тое, што і плаченье ў 2 знач.
с. 353
Плацовый гл. пляцовый
с. 353
Плацоный дзеепрым. За які заплочана.
с. 353
Плацъ гл. пляцъ
с. 353
Плацывати гл. плачивати
с. 353
Плачевный прым. Жаласны, сумны.
с. 353
Плаченый, плачонный, плачоный, плоченый дзеепрым. 1. Аплочаны. 2. // перан. Адплочаны, зроблены ў адказ на чыё-н. дзеянне або адносіны.
с. 353
Плаченье, платение, плачэнье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. платити ў 1 знач. Параўн. плаценье у 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. платити ў 3 знач. Параўн. плаценье ў 2 знач.
с. 354
Плачиваный дзеепрым. ад плачивати ў 1 знач.
с. 355
Плачивати, плативати, плацывати, плачувати, плачывати дзеясл. шматкр. 1. Ад платити ў 1 знач. 2. Ад платити ў 3 знач.
с. 355
Плачливе, плачливо прысл. Слёзна, жалобна.
с. 355
Плачливый, плачьливый прым. Слёзны, жалобны, жаласны.
с. 356
Плачонный гл. плаченый
с. 356
Плачоный гл. плаченый
с. 356
Плачувати гл. плачивати
с. 356
Плачучий, плачючий дзеепрым. 1. Ад плакати ў 1 знач. 2. Ад плакати ў 2 знач. 3. Ад плакати ў 5 знач. 4. У знач. наз. Той, хто плача.
с. 356
Плачучийся дзеепрым. 1. Ад плакатися ў 1 знач. 2. Ад плакатися ў 2 знач.
с. 357
Плачущий, плачущый, плачющий дзеепрым. 1. Ад плакати ў 1 знач. 2. Ад плакати ў 2 знач. 3. У знач. наз. Той, хто плача.
с. 357
Плачущийся, плачущыйся, плачющийся дзеепрым. 1. Ад плакатися ў 1 знач. 2. У знач. наз. Той, хто плача.
с. 357
Плачущый гл. плачущий
с. 358
Плачущыйся гл. плачущийся
с. 358
Плачъ, плачь наз. 1. Дзеянне па дзеясл. плакати ў 1 знач. 2. Рыданне, плач уголас. 3. Абрадавая пахавальная песня — галашэнне. 4. Жалоба. 5. Слёзы.
с. 358
Плачывати гл. плачивати
с. 359
Плачь гл. плачъ
с. 359
Плачьливый гл. плачливый
с. 359
Плачэнье гл. плаченье
с. 359
Плачючий гл. плачучий
с. 359
Плачющий гл. плачущий
с. 359
Плачющийся гл. плачущийся
с. 359
Плашка наз. Палавіна расколатага ўздоўж бервяна, плашка.
с. 359
Плашчъ гл. плащъ
с. 359
Плашчыкъ гл. плащикъ
с. 359
Плащеница, плащаница наз. Плашчаніца.
с. 359
Плащикъ, плашчыкъ, плащыкъ наз. памянш. 1. Ад плащъ у 1 знач. 2. Ад плащъ у 2 знач.
с. 359
Плащъ, пласчъ, плашчъ, плащь наз. 1. Плашч, верхняя вопратка. 2. // перан. Покрыва, пакрыццё.
с. 360
Плащыкъ гл. плащикъ
с. 360
Плащь гл. плащъ
с. 360
Плебания, плебанея наз. Парафія, якой кіруе плябан, плябанія. Параўн. клебанея.
с. 360
Плебановый прым. ад плебанъ.
с. 361
Плебанский, плебаньский прым. ад плебанъ.
с. 361
Плебанство наз. Каталщкі прыход, парафія.
с. 361
Плебанъ наз. Каталіцкі прыхадскі свяшчэннік, плябан. Параўн. клебанъ.
с. 361
Плебаньский гл. плебанский
с. 362
Плебей наз. Плебей. Параўн. плебеусъ.
с. 362
Плебеусъ, плебеушъ наз. Тое, што і плебей.
с. 362
Плева наз. Плява.
с. 362
Плеванье наз. Дзеянне па дзеясл. плевати.
с. 362
Плевати, плевать, плювати дзеясл. Пляваць.
с. 362
Плевелъ наз. Пустазелле, жыцік. // перан. Шкодная думка, звычай. Параўн. плевы ў 2 знач.
с. 362
Плевка наз. Плеўка.
с. 362
Плевотина наз. Плявок.
с. 362
Плевы наз. 1. Мякіна, пацяруха. 2. Тое, што і плевелъ.
с. 362
Племеникъ гл. племенникъ
с. 363
Племенистый прым. Мутны (?).
с. 363
Племенникъ, племеникъ наз. Пляменнік.
с. 363
Племенница, племянница наз. 1. Пляменніца. 2. Сваячка.
с. 363
Племенство наз. Сваяцтва.
с. 363
Племя наз. 1. Аб’яднанне груп людзей у дакласавым грамадстве, звязаных агульнасцю мовы, тэрыторыі і генеалогіі. 2. Радня, сваякі; нашчадкі. Родъ племя — сваякі. 3. Група людзей з агульнымі рысамі (характарыстыкамі).
с. 363
Племянница гл. племенница
с. 364
Плендрованье наз. Грабеж.
с. 364
Плендровати дзеясл. Грабіць, рабаваць, спусташаць. Параўн. плюндровати.
с. 364
Пленение гл. плененье
с. 364
Плененый, плененный дзеепрым. 1. Ад пленити. 2. У знач. наз. Той, хто ў палоне.
с. 364
Плененье, пленение наз. Дзеянне па дзеясл. пленити.
с. 365
Пленивший дзеепрым. ад пленити. Параўн. пленивый.
с. 365
Пленивый дзеепрым. Тое, што і пленивший.
с. 365
Пленикъ гл. пленникъ
с. 365
Пленипотентция гл. пленипотенцыя
с. 365
Пленипотентъ, пленипотэнтъ наз. Упаўнаважаны, давераная асоба.
с. 365
Пленипотенцыя, пленипотентция наз. Паўнамоцтва.
с. 365
Пленипотэнтъ гл. пленипотентъ
с. 365
Пленити дзеясл. Тое, што і полонити.
с. 365
Пленица наз. 1. Пасма; касічка. 2. Сіло, пятля. 3. Вянок (рад бярвенняў).
с. 366
Пленникъ, пленикъ наз. Тое, што і полоняникъ.
с. 366
Пленный I прым. 1. Запалонены. 2. // перан. Які адносіцца да няволі. 3. У знач. наз. Палонны.
с. 366
Пленный II прым. Ураджайны.
с. 366
Пленъ, плионъ наз. 1. Тое, што і полонъ у 1 знач. Въ пленъ взяти (брати) — у палон узяць (браць). 2. Тое, што і полонъ у 3 знач.
с. 367
Пленяемый дзеепрым. Які трапляе ў палон.
с. 367
Плесавица гл. плясавица
с. 367
Плесание гл. плясанье
с. 367
Плесанье гл. плясанье
с. 367
Плесати I гл. плясати
с. 367
Плесати II дзеясл. Тое, што і плескати.
с. 367
Плескание наз. Дзеянне па дзеясл. плескати.
с. 367
Плескати, пляскати дзеясл. Пляскаць. Параўн. плесати II.
с. 367
Плесна наз. Тое, што і плюсна.
с. 367
Плеснивый, плесневый прым. Шэры, сівы з крапінкамі.
с. 368
Плесница наз. Сандаля.
с. 368
Плеснути дзеясл. Пляснуць.
с. 368
Плеснь наз. Плесня.
с. 368
Плесо наз. Плёс.
с. 368
Плести дзеясл. 1. Плесці. 2. // перан. Гаварыць няпраўду, што-н. без сэнсу.
с. 368
Плетейка наз. Тое, што і плетенка ў 1 знач.
с. 368
Плетеникъ наз. Кош, карзіна.
с. 368
Плетеница наз. 1. Пасма. 2. Сіло (?).
с. 368
Плетенка, плетионка, плетянка, плеценка, плеціонка, плецонка, плоцонка наз. 1. Пляцёнка. Параўн. плетейка, плетенъ. 2. Вязка бярвенняў пэўнага аб’ёму. 3. Кош, карзіна. 4. // перан. Сіло (?).
с. 368
Плетенъ наз. Тое, што і плетенка ў 1 знач.
с. 369
Плетеный дзеепрым. ад плести ў 1 знач.
с. 369
Плетенье, плеценье наз. Дзеянне па дзеясл. плести ў 1 знач.
с. 369
Плетионка гл. плетенка
с. 369
Плетка, плиотка, плотка II наз. Плётка.
с. 369
Плетливый, плетлевый прым. Пляткарскі.
с. 370
Плеть наз. Бізун.
с. 370
Плетянка гл. плетенка
с. 370
Плеценка гл. плетенка
с. 370
Плеценье гл. плетенье
с. 370
Плеціонка гл. плетенка
с. 370
Плецонка гл. плетенка
с. 370
Плеце гл. плечо
с. 370
Плецъ гл. пляцъ
с. 370
Плече гл. плечо
с. 370
Плечистый прым. Плячысты.
с. 370
Плечный прым. Плечавы.
с. 370
Плечо, плеце, плече наз. 1. Плячук; лапатка (у жывёліны). 2. У мн. л. Спіна; верхняя частка тулава. Изъ своего плеча, съ плечъ своихъ — са свайго пляча, са сваіх плеч; плечима своими остенити — засланіць сваімі плячыма; подати плечи — паказаць спіну. Параўн. плеще.
с. 370
Плешивецъ наз. Пляшывец.
с. 371
Плешивый пръім. Пляшывы.
с. 371
Плешъ наз. Плеш, лысіна.
с. 371
Плеще, плешие наз. Тое, што і плечо ў 2 знач.
с. 371
Пливати гл. плывати
с. 371
Плинути гл. плынути
с. 371
Плинучий гл. плынучий
с. 371
Плионъ гл. пленъ
с. 371
Плиотка гл. плетка
с. 371
Плита наз. 1. Пліта, плінфа (будаўнічы матэрыял). 2. Пліта (від печы).
с. 371
Плитеница наз. Пляцень.
с. 372
Плитка наз. Мера, адзінка абазначэння колькасці солі.
с. 372
Плитникъ наз. Майстар па вырабу цэглы і будаўнічых пліт (плінфы).
с. 372
Плитница наз. Манстэрня па вырабу будаўнічай пліткі (цэглы, плінфы).
с. 372
Плитяный прым. Які адносіцца да вырабу пліт (будаўнічага матэрыялу).
с. 372
Пловати дзеясл. Сцякаць, сплываць.
с. 372
Пловецъ наз. Плывец.
с. 372
Пловущий гл. плывущий
с. 372
Пловущый гл. плывущий
с. 372
Пловый прым. Тое, што і половый.
с. 372
Плодецъ наз. Тое, што і плодитель.
с. 372
Плодитель наз. Стваральнік; распаўсюджвальнік. Параўн. плодецъ.
с. 372
Плодити дзеясл. 1. Нараджаць; ствараць. 2. Распаўсюджваць; чыніць.
с. 373
Плодитися дзеясл. зв. Пладзіцца; множыцца.
с. 373
Плодность наз. 1. Пладавітасць; здольнасць пладзіць. 2. Плён, ураджай.
с. 373
Плодный прым. 1. Здольны даваць патомства, ураджай. 2. Рэзультатыўны.
с. 373
Плодовитость наз. Пладавітасць.
с. 373
Плодовитый прым. 1. Здольны даваць патомства, ураджай. Параўн. плодоносный. 2. Рэзультатыўны.
с. 373
Плодоносный прым. Тое, што і плодовитый ў 1 знач.
с. 374
Плодъ наз. 1. Насенная частка расліны. 2. Эмбрыён. // перан. 3. Прыплод; нашчадак (у людзей). На плодъ — на племя. 4. Вынік дзейнасці (матэрыяльнай і духоўнай).
с. 374
Плодяй дзеепрым. ад плодити ў 2 знач.
с. 375
Плодячий дзеепрым. 1. Ад плодити ў 1 знач. 2. Ад плодити ў 2 знач.
с. 375
Плодящийся дзеепрым. ад плодитися.
с. 375
Плокаръ наз. Прамыўшчык руды.
с. 375
Пломенный прым. ад пломень.
с. 375
Пломень, пломянь наз. Тое, што і поломень. Пломенемъ пойти — полымем пайсці; пломень вальки — полымя вайны.
с. 375
Плонно, плонна прысл. Дарэмна, марна, безвынікова.
с. 375
Плонный прым. 1. Непладаносны. 2. Марны; непраўдзівы.
с. 376
Плоский прым. Плоскі. Грошъ плоский гл. грошъ. Параўн. плаский.
с. 376
Плосковерхий прым. Пласкаверхі. Параўн. пласковерхий.
с. 376
Плосконный, плосконый прым. Канапляны.
с. 376
Плоскота наз. Плоскасць.
с. 376
Плосна наз. Тое, што і плюсна.
с. 376
Плотачка наз., памянш. ад плотка I.
с. 376
Плотва наз. Плотка.
с. 376
Плотекъ наз. Занавеска, якой дэкарыраваўся ложак ад падлогі да матраца. Параўн. плотецъ.
с. 376
Плотенко, плоценко наз. Тое, што і полотенко. Параўн. платенка.
с. 377
Плотенный прым. ад плотно.
с. 377
Плотецъ наз. Тое, што і плотекъ.
с. 377
Плотица наз. Тое, што і плотка I.
с. 377
Плотка I наз. Плотка.
с. 377
Плотка II гл. плетка
с. 377
Плотникъ I наз. Цясляр.
с. 377
Плотникъ II наз. ад плоть I.
с. 377
Плотницкий прым. ад плотникъ I.
с. 377
Плотно наз. Тое, што і полотно ў 1 знач. Плотно простое (виленское) — гатункі палатна.
с. 377
Плотный прым. ад плоть I у 1 знач.
с. 378
Плотняный прым. ад плотно.
с. 378
Плотовый прым. ад плотъ у 2 знач.
с. 378
Плотоносецъ наз. Той, хто прыняў на сябе плоць.
с. 378
Плотский, плотьский прым. Плоцевы.
с. 378
Плотъ наз. 1. Плот, агароджа. // перан. Перашкода. 2. Тое, што і плытъ.
с. 378
Плоть I, плоць I наз. 1. Плоць, цела. 2. Пол. Белая плоть — тое, што і белая голова; конечная (нижняя) плоть — крайняя плоць.
с. 379
Плоть II, плоць II наз. Плотка.
с. 379
Плотьский гл. плотский
с. 379
Плохий прым. 1. Дрэнны. 2. У знач. наз. Дрэнны чалавек.
с. 379
Плохо прысл. Дрэнна.
с. 380
Плоховство наз. Тое, што і плохость.
с. 380
Плохость наз. Уласцівасць дрэннага. Параўн. плоховство.
с. 380
Плохта гл. плахта
с. 380
Плохший, плошший прым. Горшы.
с. 380
Плоценко гл. плотенко
с. 380
Плоцонка гл. плетенка
с. 380
Плоць I гл. плоть I
с. 380
Плоць II гл. плоть II
с. 380
Плоченый гл. плаченый
с. 380
Плошший гл. плохший
с. 380
Площадь наз. Плошча.
с. 380
Площица наз. Клоп.
с. 380
Плуговый прым. ад плугъ.
с. 381
Плугъ наз. Плуг.
с. 381
Плужити дзеясл. Панаваць; шырыцца.
с. 381
Плужный прым. ад плугъ.
с. 381
Плунути гл. плюнути
с. 381
Плутъ наз. Жулік.
с. 381
Плывати, пливати дзеясл. 1. Перамяшчацца па паверхні вадкасці. 2. Знаходзіцца на паверхні вадкасці.
с. 381
Плывачъ наз. Плывец.
с. 381
Плываючий дзеепрым. ад плывати.
с. 381
Плывающий дзеепрым. ад плывати.
с. 382
Плывучий дзеепрым. 1. Ад плыти ў 2 знач. 2. У знач. наз. Той, хто плыве.
с. 382
Плывущий, пловущий, пловущый дзеепрым. 1. Ад плыти ў 1 знач. 2. Ад плыти ў 2 знач.
с. 382
Плыненье, плынене наз. 1. Дзеянне па дзеясл. плынути ў 1 знач. Плыненье месячное — менструацыя. 2. Дзеянне па дзеясл. плынути ў 2 знач.
с. 382
Плынути, плинути, плынуть дзеясл. 1. Цячы; выцякаць (пра вадкасць). // перан. 2. Плаваць (перамяшчацца па вадзе).
с. 382
Плынутие наз. Выцяканне. // перан.
с. 383
Плынуть гл. плынути
с. 383
Плынучий, плинучий, плынучый дзеепрым. 1. Ад плынути ў 1 знач. // перан. 2. Ад плынути ў 2 знач.
с. 383
Плынущий, плынущый дзеепрым. 1. Ад плынути ў 1 знач. 2. У знач. наз. Той, хто плыве.
с. 383
Плытва наз. Плаўнік.
с. 384
Плыти, плыть дзеясл. 1. Цячы; выцякаць (пра вадкасць). 2. Плысці, перамяшчацца (па вадзе). // перан.
с. 384
Плытити дзеясл. Звязваць бярвенні ў плыт.
с. 384
Плытница наз. Месца, дзе рыхтуюць плыты (?).
с. 384
Плытъ наз. Плыт. Параўн. плотъ у 2 знач.
с. 384
Плыть гл. плыти
с. 384
Плювати гл. плевати
с. 384
Плюгаве гл. плюгаво
с. 384
Плюгавети дзеясл. Плюгавець.
с. 384
Плюгавецъ наз. Плюгавец.
с. 384
Плюгавити дзеясл. Плюгавіць.
с. 384
Плюгавитися дзеясл., зв. ад плюгавити.
с. 385
Плюгаво, плюгаве прысл. Плюгава.
с. 385
Плюгавость, плюкгавость наз. Бруд.
с. 385
Плюгавство, плюгаство, плюкгавство наз. Бруд, нечыстоты. // перан.
с. 385
Плюгавший, плюгавшый прым., выш. ст. ад плюгавый.
с. 385
Плюгавый прым. Плюгавы, брудны. // перан.
с. 385
Плюгавячий дзеепрым. ад плюгавити.
с. 386
Плюгаство гл. плюгавство
с. 386
Плюдерки наз., памянш. ад плюдры.
с. 386
Плюдры, плюндры наз. Штаны шырокія, караткаватыя, нямецкага крою.
с. 386
Плюкгавость гл. плюгавость
с. 386
Плюкгавство гл. плюгавство
с. 386
Плюндровати дзеясл. Тое што і плендровати.
с. 386
Плюндры гл. плюдры
с. 386
Плюндрыки наз., памянш. ад плюндры.
с. 386
Плюненье наз. Дзеянне па дзеясл. плюнути.
с. 386
Плюновенный дзеепрым. ад плюнути.
с. 386
Плюновенье наз. Дзеянне па дзеясл. плюнути.
с. 386
Плюнути, плунути дзеясл. Плюнуць.
с. 386
Плюсква, плюска наз. Блашчыца.
с. 387
Плюскота наз. Тое, што і плюскъ.
с. 387
Плюскъ наз. Плюскат. Параўн. плюскота.
с. 387
Плюсна, плюсьна наз. Частка ступні паміж пяткай і пальцамі. Параўн. плесна, плосна.
с. 387
Плюснянки наз. Тып абутку.
с. 387
Плюсъ наз. Плюс, матэматычны знак для абазначэння складання. Плюсъ минусъ — прыблізна.
с. 387
Плюсьна гл. плюсна
с. 388
Плюта наз. Непагадзь, слота.
с. 388
Плюца, плюце, плюча наз. Лёгкія; орган дыхання ў чалавека і пазваночных жывёл.
с. 388
Плючный прым. Лёгачны; які мае адносіны да лёгкіх.
с. 388
Плюючий дзеепрым. ад плевати.
с. 388
Плякга, плакга, пляга наз. 1. Божая кара, біч; няшчасце. Плякга моровая — эпідэмія, пошасць; пляга посполитая — народнае бедства, спусташэнне. 2. Удар; шрам, рубец ад удару; пакаранне розгамі. 3. Вялікая колькасць, навала.
с. 388
Плянета гл. планета
с. 389
Плясавица, пласавица, плесавица наз. Танцорка.
с. 389
Плясанье, плесание, плесанье, плясание наз. Дзеянне па дзеясл. плясати.
с. 389
Плясати, плесати дзеясл. Танцаваць, скакаць.
с. 389
Пляскати гл. плескати
с. 389
Плястръ, плястеръ, флястръ наз. 1. Пластыр. Параўн. пластыръ. 2. Кусок, пласт меду разам з сотамі. Параўн. плястъ у 1 знач.
с. 390
Плястъ наз. 1. Тое, што і плястръ у 2 знач. Параўн. пластъ. 2. Кусок, кавалак чаго-н.
с. 390
Плясъ наз. Скокі.
с. 390
Пляцки наз. Аладкі.
с. 390
Пляцовое наз. Плата за месца на рынку.
с. 390
Пляцовый, плацовый прым. 1. Ад пляцъ у 3 знач. Пляцовый цыншъ гл. цыншъ. 2. У знач. наз. Той, хто збіраў плату за месца на рынку, вуліцах і г. д. 3. У знач. наз. Вартаўнік.
с. 390
Пляцокъ I наз. Гатунак пшанічнага хлеба; пірог. Параўн. пнячокъ.
с. 391
Пляцокъ II наз., памянш. ад пляцъ у 1 знач.
с. 391
Пляцъ, плацъ, плецъ, плячъ наз. 1. Пляц, надзел зямлі пад селішча, сядзібу. 2. Частка зямлі пад пасевы. 3. Пляц, незабудаваная тэрыторыя ў горадзе або вёсцы, прызначаная для якой-н. мэты. 4. Поле бітвы. 5. Месца (пляцоўка, арэна і пад.), прызначанае для правядзення спаборніцтваў, турніраў. 6. Месца пакарання, смерці. 7. Адлегласць, тэрыторыя.
с. 391
Пляша наз. Від пасудзіны для захоўвання вадкасці.
с. 393
Пневщизна, пневщызна наз. Плата за нарыхтоўку лесу.
с. 393
Пневье, пневъе наз. зб. Карчы, пні.
с. 393
Пнейвка наз. Від посуду. (?)
с. 393
Пнутися, пнутисе дзеясл. зв. 1. Пнуцца, дабівацца чаго-н. 2. Імкнуцца.
с. 393
Пнячокъ наз. Тое, што і пляцокъ I.
с. 393
По прыназ. Па. I. З давальным склонам. 1. Пры выражэнні размеркавальных адносін. а). З назоўнікамі. б). З лічэбнікамі. 2. Пры выражэнні колькасных адносін. а). Ужываецца пры ўказанні на велічыню, памер, колькасць. б). Ужываецца ў значэнні "колькі", "па колькі". 3. Пры выражэнні аб’ектных адносін. а). Ужываецца пры ўказанні на асобу, згодна з чыёй тэорыяй, думкамі адбываецца дзеянне. б) . За. Ужываецца пры ўказанні на паслядоўнасць дзеяння. в). За. Ужываецца пры ўказанні на аб’ект як прадмет продажу. г). Ужываецца пры ўказанні на прадмет, на які накіравана дзеянне. д) . Ужываецца пры ўказанні на аб’ект, адпаведна якому, згодна з якім адбываецца дзеянне. 4. Пры выражэнні часавых адносін. Ужываецца пры абазначэнні пэўнага часу, калі адбываецца дзеянне. II. З вінавальным склонам. 1. Пры выражэнні прасторавых адносін. Ужываецца пры абазначэнні месца ці прадмета, якія з’яўляюцца прасторавай мяжой распаўсюджання чаго-н. 2. Пры выражэнні аб’ектных адносін. а). Ужываецца пры ўказанні на асобу, аб’ект, якія трэба прывезці, атрымаць і пад. б). За. Ужываецца пры абазначэнні прадмета, на які накіравана дзеянне. 3. Пры выражэнні часавых адносін. а). Ужываецца пры ўказанні на працягласць дзеяння. б). Ужываецца пры ўказанні на час, тэрмін, калі канчаецца дзеянне. в). Ужываецца пры абазначэнні пэўнага часу, калі адбываецца дзеянне. 4. Пры выражэнні колькасных адносін. Ужываецца пры ўказанні на колькасць, памер. III. З месным склонам. 1. Пры выражэнні прасторавых адносін. а). Ужываецца пры абазначэнні месца, прасторы, у межах якіх адбываецца дзеянне. б). Указвае на месца размяшчэння прадмета ці асобы. в). З. Ужываецца ў знач. "з правага, з левага боку". По правой (лівой) руце — з правага (левага) боку; по правицы (левицы) — у знач. прысл. Справа, злева. г). Ужываецца пры абазначэнні месца, прасторы, уздоўж якіх ці дзе адбываецца рух альбо перамяшчэнне каго-, чаго-н. д). Указвае на напрамак шляху, руху ці перамяшчэння. е). Ужываецца пры ўказанні на тэрыторыю пашырэння якога-н. дзеяння, з’явы. ё). Ужываецца пры абазначэнні прадмета, прасторы, на паверхні якіх адбываецца дзеянне ці перамяшчэнне. ж). Ужываецца пры словах, што абазначаюць прадмет, паверхня якога служыць месцам выяўлення чаго-н. з). Ужываецца пры абазначэнні мноства месцаў, аб’ектаў, на якія распаўсюджваецца дзеянне. і). Ужываецца пры абазначэнні асобы, прадмета, услед за якімі рухаецца хто-, што-н. 2. Пры выражэнні аб’ектных адносін. а). Ужываецца пры абазначэнні прадмета, на які накіравана фізічнае ўздзеянне. б). Ужываецца пры абазначэнні асобы, прадмета, па якіх плачуць, тужаць, сумуюць і пад. в). Ужываецца пры ўказанні на таго, згодна з чыёй тэорыяй, думкамі адбываецца дзеянне; у значэнні "ў адпаведнасці з чым-н., паводле чаго-н." г). Ужываецца пры ўказанні на асобу, па якой вызначаюцца сваяцкія адносіны, лінія роду; пры ўказанні на блізкасць, роднасць. Кровный по мечу (кудели) гл. кровный. д). Ужываецца пры ўказанні на асобу, пасля смерці якой хто-н. або што-н. застаецца. е). Пасля. Указвае на асобу, пасля якой хто-н. ідзе па значнасці, становішчу, сану і пад. ё). Ужываецца пры ўказанні на падставу, аснову якога-н. дзеяння. ж). За. Ужываецца пры ўказанні на аб’ект зарукі. з). Ужываецца пры абазначэнні напрамку выбранай дзейнасці. і). Ад. Ужываецца пры ўказанні на аб’ект, ад якога што-н. патрабуюць, жадаюць, хочуць, чакаюць пэўных учынкаў, дзеянняў. к). Ужываецца пры ўказанні на падабенства, параўнанне. л). Ужываецца пры ўказанні на вобласць, галіну ведаў. м) . З. Ужываецца пры абазначэнні аб’екта, на які накіравана дзеянне. н). Ужываецца ў знач. "называць па імені". 3. Пры выражэнні часавых адносін. а). Пасля. Ужываецца пры ўказанні на падзеі, дзеянні, пасля якіх што-н. адбываецца. б). Пасля, праз. Ужываецца пры ўказанні на прамежак часу, праз які, пасля якога адбываецца дзеянне. в). Пасля. Ужываецца пры займенніках і назоўніках у знач. "пасля мяне, пасля смерці." г). Пасля. Ужываецца пры ўказанні на пераемнасць, паслядоўнасць; час, перыяд княжання. д). Ужываецца пры абазначэнні прамежку часу ці перыяду, які неаднаразова паўтараецца. е). Ужываецца пры ўказанні на працягласць дзеяння. ё). Ужываецца ў канструкцыях са знач. "праз пэўны час", "ніколі". 4. Пры выражэнні адносін спосабу дзеяння. а). Ужываецца пры абазначэнні спосабу дзеяння. б). Утварае з назоўнікамі прыслоўныя злучэнні спосабу дзеяння. Померти по собе — памерці адзін за другім. 5. Пры выражэнні прычынных адносін. а). Ужываецца для ўказання на прычыну дзеяння. б). Ужываецца для ўказання на падставу, абгрунтаванне ці прымету дзеяння. 6. Пры выражэнні азначальных адносін. Ужываецца пры абазначэнні пэўных прымет чаго-н.
с. 393
Поарабску, поарабски прысл. Па-арабску.
с. 407
Поасирийску прысл. Па-асірыйску.
с. 407
Поати гл. пояти II
с. 407
Побаченый дзеепрым. ад побачити.
с. 408
Побачити, побачыти дзеясл. Пабачыць.
с. 408
Побачитисе дзеясл. зв. Азірнуцца на сябе, паглядзець на сябе збоку.
с. 408
Побачыти гл. побачити
с. 408
Побдити дзеясл. Памкнуцца ў думках да каго-н.
с. 408
Побегнути дзеясл. 1. Тое, што і побечи ў 1 знач. 2. Тое, што і побечи ў 2 знач. 3. Тое, што і побечи ў 4 знач. 4. Тое, што і побечи ў 7 знач.
с. 408
Побегчи гл. побечи
с. 408
Побегъ наз. Уцёкі.
с. 408
Победа наз. 1. Перамога, поспех у вайне, змаганні. 2. Маральная перамога, дасягнутая ў выніку пераадолення якіх-н. перашкод, цяжкасцей.
с. 409
Победителный прым. Пераможны.
с. 409
Победитель наз. Пераможца.
с. 409
Победити дзеясл. Перамагчы, атрымаць перамогу над кім-, чым-н.
с. 409
Победитися дзеясл.,зв. ад победити.
с. 410
Победка наз., памянш. ад победа ў 1 знач.
с. 410
Победникъ наз. Пераможца. с. 410
Победный прым. ад победа.
с. 410
Победоносный прым. Пераможны.
с. 410
Победоносъ наз. Пераможца. с. 410
Побежаный дзеепрым. ад побежати ў 1 знач.
с. 410
Побежаемый дзеепрым. Пераможаны.
с. 410
Побежати дзеясл. 1. Тое, што і побечи ў 1 знач. 2. Тое, што і побечи ў 2 знач. Параўн. побежети. 3. Тое, што і побечи ў 5 знач. 4. // перан. Далучыцца да чыіх-н. думак, поглядаў.
с. 410
Побежаючій дзеепрым. Які перамагае.
с. 411
Побежающий дзеепрым. Які перамагае.
с. 411
Побежающийся дзеепрым. Які змагаецца.
с. 411
Побеждати дзеясл. Перамагаць.
с. 411
Побеждатися дзеясл., зв. ад побеждати.
с. 411
Побеждение наз. Паражэнне.
с. 411
Побежденый дзеепрым. ад победити.
с. 411
Побеждный прым. Які мае адносіны да перамогі.
с. 411
Побеженый, побежный дзеепрым. ад победити.
с. 411
Побежети дзеясл. Тое, што і побежати ў 2 знач.
с. 412
Побежный гл. побеженый
с. 412
Побела наз. Пабелка.
с. 412
Побеленый дзеепрым. 1. Ад побелити ў 1 знач. 2. Ад побелити ў 3 знач.
с. 412
Побеленье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. побелити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. побелити ў 3 знач.
с. 412
Побелети дзеясл. Пабялець; страціць першапачатковы колер. Параўн. поболети II.
с. 412
Побелити, побелить дзеясл. 1. Пабяліць, пакрыць крэйдай, вапнай. 2. Пафарбаваць. 3. Пакрыць тонкім слоем палівы, эмалі.
с. 412
Побеляный дзеепрым. 1. Ад побеляти ў 1 знач. 2. Пакрыты тонкім слоем палівы, эмалі.
с. 412
Побелянье наз. Пакрыццё тонкім слоем палівы, эмалі.
с. 413
Побеляти дзеясл. Бяліць, пакрываць крэйдай, вапнай.
с. 413
Поберати дзеясл. Тое, што і побирати ў 2 знач.
с. 413
Поберегати дзеясл. Берагчы, шанаваць.
с. 413
Побережникъ наз. Той, хто збіраў мыта за выгрузку тавараў з судна на бераг.
с. 413
Побережное наз. Мыта, якое бралі за выгрузку тавараў з судна на бераг.
с. 413
Побережный прым. Які размешчаны на беразе, узбярэжжы.
с. 414
Побеседовати, побеседовать дзеясл. Пагутарыць, уступіць у размову з кім-н.
с. 414
Побеситися дзеясл. зв. Звар’яцець.
с. 414
Побечи, побегчи дзеясл. 1. Хутка пайсці, накіравацца куды-н. Параўн. побегнути ў 1 знач., побежати ў 1 знач. 2. Пачаць хутка адступаць. Параўн. побегнути ў 2 знач., побежати ў 2 знач. 3. Пряцягнуцца, пралегчы (пра сцежку, сляды і пад.). 4. Уцячы. Параўн. побегнути ў 3 знач 5. Хутка паплысці (на караблі). Параўн. побежати ў 3 знач. 6. Разліцца. 7. // перан. Мінуць. Параўн. побегнути ў 4 знач.
с. 414
Побиати гл. побияти
с. 415
Побиваемый дзеепрым. ад побивати ў 2 знач.
с. 415
Побиваный дзеепрым. 1. Ад побивати ў 2 знач. 2. Ад побивати ў 3 знач.
с. 415
Побиванье наз. Дзеянне па дзеясл. побивати ў 3 знач.
с. 415
Побивати, побивать дзеясл. 1. Біць, наносіць удары. Параўн. побияти ў 1 знач. 2. Разбіваць ворага, перамагаць у баі; забіваць. Параўн. побияти ў 2 знач. 3. Абіваць, пакрываць чым-н. 4. Знішчаць, шкодзіць пасевы. Параўн. побияти ў 3 знач.
с. 415
Побиваючий дзеепрым. ад побивати ў 2 знач.
с. 416
Побивающий дзеепрым. ад побивати ў 2 знач.
с. 416
Побивший дзеепрым. ад побити ў 2 знач.
с. 416
Побиеный дзеепрым. ад побити ў 2 знач.
с. 416
Побиранье наз. Дзеянне па дзеясл. побирати ў 2 знач.
с. 416
Побиратель наз. Той, хто падбірае, збірае рэшткі чаго-н.
с. 416
Побирати дзеясл. 1. Падбіраць, збіраць, падымаць тое, што засталося. 2. Абіраць, забіраць што-н. сілай, ашуканствам. Параўн. поберати.
с. 417
Побирающий дзеепрым. Які знішчае, пашкоджвае (пра рунь).
с. 417
Побиръ наз. Збор (падаткаў, чыншаў, даўгоў і інш.).
с. 417
Побити, побить дзеясл. 1. Пабіць, нанесці пабоі. 2. Перамагчы, разбіць ворага; пазабіваць. 3. Забіць, вынішчыць (пра жывёл). 4. Пакараць. 5. Разбіць, раздрабіць. 6. Пашкодзіць, папсаваць, знішчыць (пра рунь, зерне і інш.). 7. Абабіць, пакрыць чым-н.
с. 417
Побитие гл. побитье
с. 419
Побитися дзеясл. зв. 1. Пабіцца, нанесці пабоі адзін аднаму. 2. Пазмагацца, паваяваць. 3. Перабіць адзін аднаго.
с. 419
Побитый дзеепрым. 1. Ад побити ў 1 знач. 2. Ад побити ў 2 знач. 3. У знач. наз. Забіты. Голова побитая — забіты. 4. Ад побити ў 3 знач. 5. Ад побити ў 5 знач. 6. Ад побити ў 6 знач. 7. Ад побити ў 7 знач.
с. 419
Побить гл. побити
с. 421
Побитье, побитие наз. 1. Дзеянне па дзеясл. побити ў 1 знач. 2. Забіццё (пра жывёл). 3. Паражэнне. 4. Бітва, пабоішча. 5. Перамога ў бітве. 6. Смерць, гібель; забіванне. 7. Дзеянне па дзеясл. побити ў 5 знач. 8. Дзеянне па дзеясл. побити ў 6 знач. 9. Дзеянне па дзеясл. побити ў 7 знач. 10. Тое, што пакрывае што-н. зверху.
с. 421
Побияный дзеепрым. 1. Ад побияти ў 2 знач. 2. Абабіты, пакрыты чым-н.
с. 422
Побиянье наз. Дзеянне па дзеясл. побияти ў 2 знач.
с. 422
Побияти, побиати дзеясл. Тое, што і побивати ў 1 знач. 2. Тое, што і побивати ў 2 знач. 3. Тое, што і побивати ў 4 знач.
с. 422
Поблагословити дзеясл. Паблагаславіць.
с. 423
Поблажанье, поблажане наз. Дзеянне па дзеясл. поблажати ў 1 знач.
с. 423
Поблажати дзеясл. 1. Рабіць паблажку каму-н., патураць. 2. Улагоджваць, гаварыць мякка, ласкава.
с. 423
Поблажаючий дзеепрым. ад поблажати ў 1 знач.
с. 423
Поблаженый дзеепрым. ад поблажити.
с. 423
Поблаженье наз. Дзеянне па дзеясл. поблажити.
с. 424
Поблажити дзеясл. Зрабіць паблажку, уступку.
с. 424
Поблазнити дзеясл. Ашукаць, увесці ў зман.
с. 424
Побледети дзеясл. Пабялець.
с. 424
Поближу гл. поблизу
с. 424
Поближший, поблишший прым. Найбліжэйшы, самы блізкі.
с. 424
Поблизку, поблиску прысл. і прыназ. Паблізу, блізка, непадалёку ад чаго-н.
с. 424
Поблизу, поближу прысл. і прыназ. Паблізу, блізка, непадалёку.
с. 424
Поблиску гл. поблизку
с. 425
Поблишший гл. поближший
с. 425
Поблудити, поблудить дзеясл. 1. Заблудзіць. 2. Саграшыць. 3. Памыліцца. 4. Заблытацца, аказацца ў цяжкім становішчы з-за чаго-н.
с. 425
Поблудитися, поблудитисе дзеясл. зв. 1. Ад поблудити ў 2 знач. 2. Ад поблудити ў 3 знач.
с. 426
Поблудить гл. поблудити
с. 426
Поблудне прысл. Фальшыва.
с. 426
Поблуженье, поблужение наз. Памылка; аблуда.
с. 426
Побоженство, побоженьство наз. Набажэнства.
с. 426
Побожеству прысл. Згодна з рэлігійнымі законамі.
с. 426
Побожию прысл. Тое, што і побожне ў 2 знач.
с. 427
Побожне, побожно прысл. 1. Набожна, богабаязна. 2. Па-боску, па-хрысціянску. Параўн. побожию. 3. Памяркоўна, справядліва.
с. 427
Побожней прысл., выш. ст. ад побожне ў 3 знач.
с. 428
Побожнейший, побожнейшый прым. 1. Самы набожны. 2. Памяркоўнейшы, справядлівейшы.
с. 428
Побожно гл. побожне
с. 428
Побожность наз. Набожнасць.
с. 428
Побожный прым. 1. Набожны, богабаязны; які жыве па-хрысціянску, справядліва, прыстойна. 2. У знач. наз. Тое, што адносіцца да набожнасці, богабаязнасці.
с. 428
Побои наз. Пабоі.
с. 429
Побоиско наз. Тое, што і побоище ў 2 знач.
с. 429
Побоище наз. 1. Бітва, змаганне, бой. 2. Месца змагання, бітвы, пабоішча. Параўн. побоиско. 3. Разгром, паражэнне.
с. 429
Побойный прым. Які прызначаны да прыбівання.
с. 430
Побойский прым. Які адносіцца да разгрому, паражэння.
с. 430
Поболе прысл. Найбольш.
с. 430
Поболети I дзеясл. 1. Пацярпець, памучыцца; перанесці душэўны боль. 2. Зведаць спачуванне, спагаду, душэўны боль за каго-, што-н.
с. 430
Поболети II дзеясл. Тое, што і побелети.
с. 430
Поболшити дзеясл. Павялічыць; глыбей спазнаць (пра веды).
с. 430
Поборение наз. Перамога, пераадоленне.
с. 430
Поборжати дзеясл. Паскараць.
с. 430
Поборженый дзеепрым. Хутка набыты.
с. 431
Поборзити дзеясл. Паспяшацца.
с. 431
Поборникъ наз. Заступнік, змагар за каго-, што-н.; прыхільнік якой-н. ідэалогіі.
с. 431
Поборное наз. Тое, што і поборъ у 1 знач.
с. 431
Поборный I прым. ад поборъ у 1 знач.
с. 431
Поборный II прым. Які перамагае спакусы; моцны духам.
с. 431
Поборовый прым. ад поборъ у 1 знач.
с. 431
Поборонити дзеясл. Забараніць; адмовіць у просьбе.
с. 432
Поборонованый дзеепрым. ад побороновати.
с. 432
Побороновати дзеясл. Пабаранаваць.
с. 432
Побороти дзеясл. Перамагчы. // перан. Мець перамогу над спакусамі, якія вядуць да граху.
с. 432
Поборотися дзеясл. зв. Пазмагацца.
с. 432
Поборца наз. Зборшчык падаткаў.
с. 432
Поборцова наз. Жонка зборшчыка падаткаў.
с. 433
Поборцовъ прым. ад поборца.
с. 433
Поборъ наз. 1. Падатак, часовая подаць. Поборъ земский (лановый, шосовый, чоповый) — збор падаткаў (зямельнага, карчомнага), якія ішлі на патрэбы дзяржавы; поборъ месткий — збор падаткаў ад горада; поборъ покгловный — пагалоўны падатак, прыняты ў 1520 г. для абароны айчыны ад набегаў татар і для выкупу палонных з татарскай няволі. Параўн. поборное. 2. Збор; збіранне падаткаў. Поборъ подводный — збор, плата за фурманку.
с. 433
Поборяти дзеясл. Абараняць; заступацца.
с. 434
Побости дзеясл. Падагнаць, прымусіць ісці хутчэй, адсцябаўшы чым-н. (пра скаціну).
с. 434
Побочати дзеясл. Зважаць на што-н., улічваць якія-н. матывы.
с. 434
Побочити дзеясл. Працяць; пракалоць.
с. 434
Побочный прым. 1. Бакавы. 2. Далёкі (сваяк).
с. 434
Побочъ прысл. Побач.
с. 435
Побочь наз. Рэмень (вяроўка), якім стрыножваюць каня.
с. 435
Побоятися дзеясл. зв. Пабаяцца.
с. 435
Побравшый дзеепрым. ад побрати ў 3 знач.
с. 435
Побранити дзеясл. Тое, што і побранитися.
с. 435
Побранитися дзеясл. зв. Пасварыцца. Параўн. побранити.
с. 435
Побраный дзеепрым. 1. Ад побрати ў 1 знач. 2. Ад побрати ў 2 знач. 3. Ад побрати ў 3 знач. 4. Узяты (у заклад і пад.). 5. Сабраны (аб ураджаі).
с. 435
Побранье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. побрати ў 2 знач. 2. Смерць.
с. 436
Побрататися, побрататисе дзеясл. зв. Пабратацца.
с. 437
По братерски прысл. Па-братэрску.
с. 437
Побрати, побрать дзеясл. 1. Узяць, забраць, прысвоіць што-н. // перан. Паланіць, завалодаць. 2. Забраць сілай, адабраць, абрабаваць, украсці. 3. Узяць у палон, захапіць; узяць ваенную здабычу. 4. Падабраць, падняць каго-, што-н. з зямлі. // перан. Падабраць, узяць да сябе (аб кім-н. пакінутым). 5. Узяць што-н. адкуль-н. ці ад каго-н. 6. Спагнаць, узяць плату за што-н. 7. Ажаніцца, узяць жонку. 8. Атрымаць ад каго-н. што-н. 9. Пазычыць. 10. Забраць, вярнуць страчанае.
с. 437
Побратимъ наз. Пабрацім.
с. 439
Побратисе дзеясл. зв. Узяцца, ухапіцца за што-н.
с. 439
Побратый дзеепрым. ад побрати ў 8 знач.
с. 439
Побрать гл. побрати
с. 439
Побредити дзеясл. Наблытаць; нагаварыць глупства.
с. 439
Побродити дзеясл. Тое, што і поброити.
с. 440
Поброити дзеясл. Пасваволіць; пабясчынстваваць, натварыць зла. Параўн. побродити.
с. 440
Побруканье наз. Забруджванне, запэцкванне.
с. 440
Побрызкгати дзеясл. Папырскаць.
с. 440
Побуджати дзеясл. Тое, што і побужати.
с. 440
Побудитель наз. Той, хто навучае, будзіць у іншых прагу да добрых спраў.
с. 440
Побудити дзеясл. 1. Разбудзіць. 2. Схіліць, падбухторыць (да чаго-н.), падбіць, натхніць (на што-н.).
с. 440
Побудитися дзеясл., зв. ад побудити ў 2 знач.
с. 441
Побудка, побутка наз. 1. Пабуджэнне; імкненне, імпульс, жаданне, патрэба зрабіць што-н. Параўн. побудъ. 2. Юр, жадлівасць.
с. 441
Побудованый, побудованный дзеепрым. ад побудовати ў 1 знач.
с. 442
Побудованье наз. Дзеянне па дзеясл. побудовати ў 1 знач.
с. 442
Побудовати дзеясл. 1. Пабудаваць. 2. Аднавіць. 3. // перан. Умацаваць. 4. // перан. Удасканаліць, выхаваць.
с. 442
Побудоватися дзеясл. зв. 1. Ад побудовати ў 1 знач. 2. Ад побудовати ў 2 знач.
с. 443
Побудокъ наз. Пабудка.
с. 443
Побудъ наз. Тое, што і побудка ў 1 знач.
с. 443
Побужаный дзеепрым. ад побужати.
с. 444
Побужати, побужать дзеясл. Падахвочваць, заахвочваць, схіляць да чаго-н., стымуляваць. Параўн. побуджати.
с. 444
Побужатися дзеясл., зв. ад побужати.
с. 444
Побужать гл. побужати
с. 444
Побужаючий дзеепрым. ад побужати.
с. 444
Побужденный дзеепрым. ад побудити ў 2 знач.
с. 444
Побужденье наз. Дзеянне па дзеясл. побудити ў 2 знач.
с. 444
Побуженый, побужоный дзеепрым. ад побудити ў 2 знач.
с. 445
Побуженье наз. Дзеянне па дзеясл. побудити ў 2 знач.
с. 445
Побужоный гл. побуженый.
с. 445
Побунтованье наз. Дзеянне па дзеясл. побунтовати. с. 3
Побунтовати дзеясл. Збунтаваць, узбунтаваць. с. 3
Побунтоватися, побунтоватисе дзеясл., зв. ад побунтовати. с. 3
Побурати дзеясл. Падбухторваць, падгаворваць, схіляць да чаго-н. с. 3
Побуреный, побуроный дзеепрым. 1. Ад побурити ў 1 знач. 2. Ад побурити ў 2 знач. с. 3
Побуренье наз. Дзеянне па дзеясл. побурити ў 2 знач. с. 4
Побуритель наз. Падбухторшчык. с. 4
Побурити, побурыти дзеясл. 1. Разбурыць; разарыць, разграбіць. 2. Падбухторыць, падгаварыць, схіліць каго-н. да чаго-н. с. 4
Побуритисе, побурытисе дзеясл. зв. Абурыцца; узбунтавацца. с. 4
Побуроный гл. побуреный с. 4
Побурыти гл. побурити с. 4
Побурытисе гл. побуритисе с. 4
Побутка гл. побудка с. 4
Побыванье наз. Пабыўка. с. 4
Побывший дзеепрым. ад побыти. с. 4
Побыти дзеясл. Пабыць, прабыць (нейкі час дзе-н.). с. 5
Побытокъ наз. Набытак. с. 5
Побытъ наз. Побыт, знаходжанне, прабыванне дзе-н. с. 5
Поваба наз. Прываба, прывабнасць. с. 5
Повабеный дзеепрым. ад повабити ў 1 знач. с. 5
Повабенье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. повабити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. повабити ў 2 знач. с. 5
Повабити дзеясл. 1. Прывабіць; зацікавіць. 2. Паклікаць, папрасіць прыйсці; схіліць да чаго-н. 3. Наўмысна выклікаць, падбухторыць каго-н. на якія-н. дзеянні, учынкі. Повабити на руку — выклікаць на паядынак. с. 5
Повабитися дзеясл. зв. Згаджацца на адзінаборства, паядынак. с. 6
Повабленый дзеепрым. 1. Ад повабити ў 1 знач. 2. Ад повабити ў 3 знач. с. 6
Повабленье наз. Дзеянне па дзеясл. повабити ў 3 знач. с. 6
Повабливати дзеясл. Прывабліваць. Параўн. повабляти. с. 6
Повабляти дзеясл. Тое, што і повабливати. с. 7
Поваблятися дзеясл. зв. Прываблівацца. с. 7
Повабный прым. Павабны, прывабны. с. 7
Повабяти дзеясл. Спакушаць, схіляць да чаго-н. с. 7
Повага наз. 1. Павага, пашана. 2. Вага, важнасць, значнасць, саліднасць. 3. Годнасць, паважнасць, сур’ёзнасць, аўтарытэт. 4. Пышнасць. 5. Саслоўе. с. 7
Повадити дзеясл. Пасварыць; пашкодзіць. с. 8
Повадитися, повадитисе дзеясл. зв. Пабіцца, патузацца; пасварыцца. с. 8
Повадливый дзеепрым. Панадлівы. с. 9
Поважаный дзеепрым. ад поважати. Легце поважаный — неістотны, малаважны, нязначны, які лічыцца ні за што. с. 9
Поважанье наз. Павага, пашана, паважанне, шанаванне. с. 9
Поважати дзеясл. Паважаць, шанаваць; любіць; цаніць. Барзей собе поважати — больш паважаць, цаніць, шанаваць; легко (легце, лекце) поважати — лічыць ні за што; легце (лекце,лехце) собе поважати — лічыць ні за што. с. 9
Поважатисе дзеясл., зв. ад поважати. с. 10
Поваженье наз. 1. Паважанне, шанаванне. 2. Беражлівыя адносіны да чаго-н. 3. Ганьбаванне, зневажэнне; парушэнне. Легкое (леккое, лехкое) поваженье — легкадумныя, несур’ёзныя адносіны. с. 10
Поважити, поважыти дзеясл. 1. Зраўняцца, адпавядаць па вартасці, каштоўнасці. 2. // перан. Узважыць, ацаніць; аддаць перавагу. Легце поважити, легце (лехко) собе поважити — палічыць ні за што; не за што не поважити — не палічыць ні за што. с. 11
Поважне, поважно прысл. Важна, паважна, дастойна. с. 11
Поважнейший прым., выш. ст. ад поважный. с. 12
Поважно гл. поважне с. 12
Поважность наз. Паважнасць, важнасць, годнасць. с. 12
Поважный прым. 1. Паважны, высакародны, дастойны. 2. Важны; рашаючы, значны. 3. Паважны, старэчы (пра ўзрост). 4. Поўны хараства, прыгажосці. 5. // перан. Пышны, раскошны; багаты. 6. Упарты, свавольны; ганарысты, фанабэрысты. с. 12
Поважыти гл. поважити с. 13
Повазнитися дзеясл. зв. Праявіць злосць, варожасць; накінуцца. с. 13
Повалакати гл. поволокати с. 14
Поваланый гл. поволаный с. 14
Повалати гл. поволати с. 14
Поваленый дзеепрым. 1. Выкачаны, вываляны ў чым-н. 2. // перан. Пазбаўлены ўплыву. с. 14
Повалити дзеясл. 1. Паваліць, зваліць, прымусіць упасці. 2. Адолець, асіліць, перамагчы. с. 14
Повалитися, повалитисе дзеясл. зв. 1. Паваліцца, зваліцца, упасці ў знямозе ад стомленасці, слабасці. 2. Паваліцца, абваліцца, абрушыцца. с. 14
Повалуша, повалюша наз. Тое, што і повалушъ. с. 14
Повалушокъ наз., памянш. ад повалушъ. с. 15
Повалушъ, повалюшъ наз. Агульная (асобна, праз сені ці на гары) летняя халодная спальня. Параўн. повалуша. с. 15
Повалюша гл. повалуша с. 15
Повалюшъ гл. повалушъ с. 15
Поваляный дзеепрым. ад поваляти ў 2 знач. с. 15
Поваляти дзеясл. 1. Паваляць, пазвальваць. 2. Вываляць, выкачаць. с. 15
Повалятися дзеясл. зв. Пападаць, пазвальвацца. с. 15
Повапленый, повапленный дзеепрым. Пакрыты вапнай. с. 15
Повариеваный дзеепрым. ад повариовати. с. 15
Повариовати дзеясл. Відазмяніць, перайначыць. с. 15
Поварка наз. Апалонік. с. 16
Поварня наз. Кухня. с. 16
Повархолитися дзеясл. зв. Палаяцца, пасварыцца, паспрачацца. с. 16
Поваръ наз. Повар, кухар. с. 16
По вашому прысл. Па-вашаму. с. 16
Повдень гл. полдень с. 16
Повдесяты гл. полдесяты с. 16
Повевати дзеясл. 1. Павяваць, дзьмуць злёгку або час ад часу. 2. // перан. Абдаваць позіркам. с. 16
Повеваючий дзеепрым. ад повевати ў 1 знач. с. 16
Поведание гл. поведанье с. 16
Поведаный дзеепрым. 1. Ад поведати I у 1 знач. с. 16
Поведанье, поведание наз. 1. Дзеянне па дзеясл. поведати І у 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. поведати I у 2 знач. с. 17
Поведати I, поведать дзеясл. 1. Паведамляць, расказваць, даводзіць да ведама. Параўн. повядати. 2. Сцвярджаць, сведчыць. 3. Лічыць, прызнаваць. с. 17
Поведати II гл. поведети с. 18
Поведатися, поведатисе дзеясл. зв. 1. Гаварыцца, паведамляцца. 2. Называцца, рэкамендавацца. 3. Лічыцца, прызнавацца, расцэньвацца. с. 18
Поведать гл. поведати I с. 19
Поведачъ наз. Веснік, паведамляльнік; прапаведнік. Параўн. повядачъ. с. 19
Поведаючий, поведаючый дзеепрым. ад поведати І у 1, 2 знач. 2. У знач. наз. Той, хто паведамляе, сцвярджае. с. 19
Поведающий дзеепрым. ад поведати I у 1 знач. с. 20
Поведение гл. поведенье с. 20
Поведеный I, поведяный дзеепрым. ад поведети. с. 20
Поведеный II дзеепрым. 1. Ад повести І у 2 знач. 2. У знач. наз. Суправаджаючы. с. 20
Поведенье, поведение наз. Паводзіны. с. 20
Поведети, поведати II, поведзети, поведити, поведить, поведяти дзеясл. Паведаміць, расказаць, давесці да ведама. Параўн. повядити. с. 20
Поведетися, поведзетися, поведитися дзеясл. зв. 1. Гаварыцца, паведамляцца. 2. Назвацца, адрэкамендавацца. с. 21
Поведзети гл. поведети с. 21
Поведзетися гл. поведетися с. 21
Поведити гл. поведети с. 21
Поведитися гл. поведетися с. 21
Поведить гл. поведети с. 21
Поведывати дзеясл. Паведамляць, даводзіць да ведама. с. 21
Поведяный гл. поведеный I с. 21
Поведяти гл. поведети с. 21
Повежное наз. Плата за ўтрыманне зняволеных. с. 22
Повеза гл. павеза с. 22
Повезати гл. повязати с. 22
Повезеный дзеепрым. ад повезти. с. 22
Повезка гл. павезка с. 22
Повезти дзеясл. Павезці, адвезці, даставіць. с. 22
Повека, повейка, повеко наз. Павека. с. 22
Повеконтъ прысл. Тое, што і понекондъ. с. 22
Повелевати, повеливати дзеясл. Загадваць, абавязваць, казаць. с. 22
Повелевающий дзеепрым. у знач наз. Той, хто загадвае. с. 23
Повеление, повеленье наз. Загад, распараджэнне. с. 23
Повеленный, повеленый дзеепрым. 1. Сказаны; загаданы. 2. У знач. наз. Тое, што сказана, загадана. с. 23
Повеленье гл. повеление с. 24
Повелети дзеясл. Загадаць, абавязаць; сказаць. с. 24
Повеливати гл. повелевати с. 24
Повеливатися дзеясл. зв. Загадвацца. с. 24
Повелителне прысл. Катэгарычна, безапеляцыйна. с. 24
Повелителница наз. Уладарка, валадарка. Татіана: Повели- телница (Бяр., 316). с. 24
Повелитель наз. Уладар, валадар. с. 24
Повелительный прым. Загаданы. с. 24
По венкгерску прысл. Па-венгерску. с. 24
Повенути дзеясл. 1. Павеяць, падзьмуць (аб ветры). 2. Згаснуць, загаснуць (пра канец дня і надыход ночы). с. 24
Повенчати дзеясл. Павянчаць, звянчаць. с. 25
Поверати гл. поверяти с. 25
Повератисе гл. поверятися с. 25
Повератися гл. поверятися с. 25
Повергнути дзеясл. 1. Кінуць; палажыць. 2. // перан. Кінуць, вырачыся, не прызнаць. с. 25
Повережати дзеясл. Пагарджаць, грэбаваць. с. 25
Повереный, поверенный, повероный дзеепрым. 1. Давераны, даручаны, дадзены. с. 25
Поверенье наз. Распараджэнне. с. 26
Поверечи дзеясл. Кінуць, скінуць. с. 26
Поверженый дзеепрым. 1. Кінуты, павалены; пакладзены. 2. Занядбаны, пакінуты без увагі. с. 26
Поверзти дзеясл. Кінуць, адмовіцца. с. 26
Поверити, поверыти дзеясл. 1. Паверыць, упэўніцца ў чым-н. 2. Паверыць, даверыць, даручыць. с. 26
Поверитися дзеясл. зв. Даверыцца, аказаць давер каму-н. с. 27
Поверка наз. Паверка, праверка. с. 27
Поверненый дзеепрым. Вернуты, аддадзены назад. с. 27
Поверненье наз. Вяртанне, зварот. с. 27
Повернути дзеясл. 1. Павярнуць, змяніць напрамак руху, пачаць або прымусіць рухаццаў іншым напрамку. 2. Завалодаць, прысвоіць; выкарыстаць. 3. // перан. Павярнуць; змяніць ход, даць іншы напрамак чаму-н. 4. Вярнуцца; прыйсці, прыехаць назад у тое ж месца, адкуль выйшаў выехаў. 5. // перан. Вярнуцца, прыйсці да ранейшага стану. 6. Павярнуцца; зрабіўшы паварот, змяніць сваё становішча. с. 27
Повернутися дзеясл. зв. 1. Павярнуцца; зрабіўшы паварот, змяніць становішча. 2. Павярнуцца, накіравацца супраць каго-н. 3. Вярнуцца; прыйсці, прыехаць назад. 4. // перан. Вярнуцца, прыйсці да ранейшага стану. 5. Вярнуць, атрымаць назад што-н. затрачанае, зрасходаванае. с. 28
Повероный гл. повереный с. 28
Поверстати дзеясл. Залічыць, назначыць на якую-н. пасаду, службу. с. 28
Повертати дзеясл. Вярнуць, аддаць назад. с. 29
Повертаючийся дзеепрым. Які лёгка і хутка паварочваецца. с. 29
Повертети дзеясл. Пакруціць; кругавым рухам змяніць становішча чаго-н. у чым-н. с. 29
Повертка наз. Паваротка. с. 29
Поверхний прым. 1. Паверхневы, знешні, вонкавы. 2. // перан. Павярхоўны, паказны, напускны. с. 29
Поверховне прысл. Знешне, вонкава; крывадушна, няшчыра. с. 29
Поверховный прым. Знешні, вонкавы; крывадушны, няшчыры. с. 29
Поверху прысл. 1. Зверху, паверх. 2. Знешне, вонкава; крывадушна, няшчыра. с. 29
Поверхъ прыназ. Паверх. с. 30
Повершити дзеясл. Сцяць, ссячы, зрэзаць верх чаго-н. с. 30
Поверыти гл. поверити с. 30
Поверяти, поверати дзеясл. 1. Давяраць. 2. Аказваючы давер, даручаць, перадаваць пад чыю-н. адказнасць. с. 30
Поверятися, повератисе, повератися дзеясл. зв. Давярацца. с. 31
Повеселити дзеясл. Павесяліць, пацешыць. с. 31
Повеселитися дзеясл. зв. Павесяліцца, пацешыцца. с. 31
Повесити, повесить дзеясл. 1. Пазбавіць жыцця, пакараць смерцю праз павешанне. 2. Падвесіць, прыдаць чаму-н. вісячае становішча.3. Распяць, раскрыжаваць. Повесити голову — замаркоціцца, затужыць. с. 31
Повеситися дзеясл. зв. 1. Павесіцца, скончыць сваё жыццё самагубствам праз павешанне. 2. Павіснуць, налегчы ўсім цяжарам на каго-н. с. 32
Повесить гл. повесити с. 32
Повесмо наз. Мера льновалакна. с. 32
Повесни, повесны прысл. Вясной, у час вясны, з вясны. с. 32
Повесникъ наз. Веснік, вяшчун, прадказальнік, прадракальнік. с. 32
Повести I дзеясл. 1. Павесці, памагчы ісці; прымусіць ісці за сабой. 2. Затрымаць сілаю; пазбавіць волі, запаланіць. 3. Адвесці; даставіць. 4. Правесці, вызначыць мяжу. 5. // перан. Наставіць; даючы парады, навучыць чаму-н. добраму ці злому. 6. Павысіць, падвысіць, узвысіць; прызначыць на больш высокую пасаду. 7. Узвесці, несправядліва абвінаваціць. с. 32
Повести II дзеясл. 1. Сказаць, паведаміць. 2. Назваць; палічыць. с. 33
Повестися I, повестисе дзеясл. зв. 1. Удацца, паспяхова ажыццявіцца, пашанцаваць. 2. Пачаць размнажацца. 3. Увайсці ў звычай, стаць прывычным. 4. Пайсці адзін да аднаго, паплесціся. с. 34
Повестися II дзеясл. зв. Сказацца, паведаміцца. с. 34
Повестителне прысл. Апавядальна. с. 34
Повестити дзеясл. Гаварыць размаўляць. с. 34
Повестка наз. Паведамленне. с. 34
Повестовати дзеясл. Гаварыць, размаўляць, паведамляць. с. 34
Повесть наз. 1. Весць, вестка, звесткі. 2. Расказ, паведамленне, апавяданне. 3. Заява; абвінавачванне; паказанне. 4. Расказ, апавяданне, паданне, легенда. 5. Прадказанне. 6. Павучэнне, настаўленне, указанне. 7. Гаворка, небыліца; нагавор. 8. Слых, думка, чутка, пагалоска. 9. Сказ. Водлугъ (подлугъ) повести — у адпаведнасці са сказаным, паведамленым; голая повесть — галаслоўна; на голую повесть — на слова, галаслоўна, не патрабуючы доказу, пацвярджэння; на повесть — верыць (паверыць) на слова. с. 35
Поветка, паветка наз. Павець, паветка. с. 38
Поветникъ наз. Апалчэнец, баец павятовага апалчэння. с. 38
Поветный прым. Павятовы. с. 38
Поветовати дзеясл. Адпомсціць; навярстаць упушчанае; вярнуць страчанае. с. 38
Поветовый прым. ад поветъ. с. 38
Поветре гл. поветро с. 39
Поветрее гл. поветро с. 39
Поветреный пръш. Паветраны; эфірны, лёгкі; насычаны парай, вільгаццю. с. 39
Поветрие гл. поветро с. 39
Поветрникъ наз. Паддувала. с. 39
Поветрный, поветроный, поветрьный прым. 1. Паветраны. 2. Маравы. с. 39
Поветро, паветро, поветре, поветрее, поветрие, поветрые, поветрье, поветрэ, поветрэе наз. 1. Паветра. 2. Пощасць, мор, эпідэмія. 3. // перан. Ерась. 4. Вецер. с. 40
Поветроный гл. поветрный с. 41
Поветрые гл. поветро с. 41
Поветрье гл. поветро с. 41
Поветрьный гл. поветрный с. 41
Поветрэ гл. поветро с. 41
Поветрэе гл. поветро с. 41
Поветщина наз. Грашовая павятовая пошліна за продаж чаго-н. с. 41
Поветъ, повитъ наз. 1. Павет. Параўн. повятъ. 2. Павятовае апалчэнне; жыхары павету. 3. Зямля, епархія, вобласць. с. 41
Поветь, повець наз. Павець, паветка, стрэшка. с. 42
Повечерница гл. павечерница с. 42
Повечерня гл. павечерня с. 42
Повешавати дзеясл. Вывешваць. с. 42
Повешаный гл. повешеный с. 42
Повешати дзеясл. 1. Павешаць, пакараць смерцю цераз павешанне. 2. Паразвешваць. с. 42
Повешеный, повешаный, повешенный, повешоный дзеепрым. 1. Павешаны, пакараны смерцю цераз павешанне. 2. Падвешаны, развешаны. с. 43
Повеяти дзеясл. Павеяць, падзьмуць. с. 43
Повзбивати дзеясл. Панасаджваць; пазбавіць жыцця, пасадзіўшы на кол. с. 43
Повзданье наз. Дзеянне па дзеясл. повздати. с. 43
Повздати дзеясл. Аддаць; аддаць належнае, ацаніць па заслугах. с. 43
Повздвигнути дзеясл. Повздвигнути руки — прылажыць (прыкласці) рукі. с. 44
Повздержати дзеясл. Прытрымаць, затрымаць на некаторы час. с. 44
Повздержатися дзеясл. зв. Устрымацца. с. 44
Повзмогчи дзеясл. Перасіліць, перамагчы, пераадолець. с. 44
Повзолотый гл. ползолотый с. 44
Повзыскати дзеясл. Спагнаць, сыскаць. с. 44
Повзятье наз. Задума. с. 44
Повивати дзеясл. 1. Спавіваць, укручваць у пялёнкі. 2. // перан. Ахутваць, ахінаць. с. 44
Повидетися дзеясл. зв. Пабачыцца; здацца, паказацца. с. 44
Повидирати дзеясл. Паграбіць. с. 44
Повидло наз. Павідла. с. 44
Повийско наз. Павека. с. 44
Повилийский прым. ад назвы ракі Віліі. Параўн. повилский. с. 45
Повилский прым. Тое, што і повилийский. с. 45
Повиненый дзеепрым. Абавязаны. с. 45
Повинити дзеясл. 1. Абавязаць, прымусіць. 2. Абвінаваціць. с. 45
Повинитися дзеясл. зв. Пакаяцца, прызнаць віну. с. 45
Повинней прысл., выш. ст. ад повинно. с. 45
Повиннейший прым., выш. ст. ад повинный у 4 знач. с. 45
Повинно прысл. Належыць, неабходна. с. 45
Повинное наз. Грашовы штраф або падатак. с. 45
Повинность наз. 1. Абавязак. Повинность кревная(ве крви) — сваяцтва. 1. Павіннасць, абавязацельства, абавязковы плацёж грашыма, натурай, работай (у адпаведнасці з сацыяльным становішчам). Повинность замковая — судовы плацёж, судовае абавязацельства; повинность земская — абавязак ваеннай службы; повинность подводная — абавязак даваць падводы; повинность тяглая — абавязак у сувязі з карыстаннем зямлёю. 3. Віна. 4. Пакорнасць, паслушэнства. с. 46
Повинный прым. 1. Абавязаны. 2. Абавязковы. 3. Належны, неабходны. 4. Які падлягае чаму-н. 5. Падпарадкаваны, падначалены. 6. Вінаваты. 7. Роднасны, сваяцкі. 8. У знач. наз. Сваяк; сваячка. с. 48
Повиновавшийся дзеепрым. Які падпарадкаваўся. с. 50
Повинованье наз. Дзеянне па дзеясл. повиновати. с. 50
Повиноватество гл. повиноватство с. 50
Повиновати дзеясл. Падпарадкаваць. с. 50
Повиноватися дзеясл. зв. Падпарадкавацца. Параўн. повинутися. с. 50
Повиноватити дзеясл. Абвінаваціць. с. 51
Повиноватость наз. 1. Павіннасць. 2. Сваяцтва. с. 51
Повиноватство, повиноватество, повиновацство, повиновацтво наз. 1. Падпарадкаванне. 2. Роднасць, сваяцтва. с. 51
Повиноватшый прым., выш. ст. ад повиноватый у 4 знач. с. 52
Повиноватый прым. 1. Абавязаны. 2. Абавязковы. 3. Вінаваты. 4. У знач. наз. Сваяк; сваячка. с. 52
Повиновацство гл. повиноватство с. 53
Повиновацтво гл. повиноватство с. 53
Повиноваченье наз. Сваяцтва. Параўн. повиноваченьеся. с. 53
Повиноваченьеся наз. Тое, што і повиноваченье. с. 53
Повиновачство наз. Павіннасць. с. 53
Повиновение наз. Падпарадкаванне. с. 53
Повинутие наз. Падпарадкаванне. с. 53
Повинутися дзеясл. зв. Тое, што і повиноватися. с. 53
Повинующийся дзеепрым. у знач. наз. Той, хто падпарадкоўваецца. с. 53
Повиснути дзеясл. Павіснуць. с. 53
Повити дзеясл. 1. Спавіць, абгарнуць. // перан. 2. Нарадзіць. с. 53
Повитинати гл. повытинати с. 54
Повитъ гл. поветъ с. 54
Повитый дзеепрым. ад повити ў 1 знач. с. 54
Повитье наз. Дзеянне па дзеясл. повити ў 1 знач. с. 54
Повквадранье наз. Палова месячнай фазы. с. 54
Повкиданый дзеепрым. ад повкидати. с. 54
Повкидати дзеясл. Паўкідаць. с. 54
Повкидывати дзеясл. Паўкідваць. с. 55
Повкладати дзеясл. Паўкладаць. с. 55
Повкрепити дзеясл. Умацаваць, усталяваць. с. 55
Повлазни наз. Палова лазні. с. 55
Повлеканье наз. Абцягванне. с. 55
Повлечи дзеясл. Пакрыць, абцягнуць. с. 55
Повлечоный, повлочоный дзеепрым. ад повлечи. Параўн. павлочный. с. 55
По влоску прысл. Па-італьянску. с. 55
Повлота гл. поллота с. 55
Повлочоный гл. повлечоный с. 55
Повмили гл. полмили с. 55
Повмудрити дзеясл. Умудрыць. с. 55
Повнегда зл. Калі. с. 55
Повный гл. полный с. 56
Поводие гл. поводье с. 56
Поводити дзеясл. Садзейнічаць поспеху. с. 56
Поводитися, поводитисе дзеясл. зв. Шанцаваць, удавацца. с. 56
Поводка I наз. Ісціца. с. 56
Поводка II наз. Тое, што і поводь. с. 56
Поводнение наз. Тое, што і поводь. с. 56
Поводникъ наз. Тое, што і подводникъ у 2 знач. с. 56
Поводный I прым. ад поводъ II. Сторона поводная гл. сторона. с. 56
Поводный II прым. 1. Ад поводъ III. 2. У знач. наз. Павіннасць, грашовы плацёж (за гандаль коньмі). с. 56
Поводня наз. Тое, што і поводь. с. 56
Поводовый I прым. 1. Ад поводъ II. Сторона поводовая гл. сторона. 2. У знач. наз. Ісцец. с. 57
Поводовый II прым. ад поводъ III. с. 57
Поводокъ наз. Тое, што і поводь. с. 57
Поводство наз., зб. ад поводъ II. с. 57
Поводъ I наз. 1. Кіраванне. 2. Наказ; парада. 3. Прычына. 4. Прыклад. 5. Падстава. с. 57
Поводъ II наз. 1. Ісцец. Параўн. подводца. 2. Іск. с. 59
Поводъ III наз. Повад, вяроўка. с. 59
Поводыръ наз. Праваднік; кіраўнік. с. 59
Поводъ наз. Паводка. с. 59
Поводье, поводие наз. Тое, што і поводь. с. 60
Повоевати дзеясл. 1. Заваяваць, захапіць. // перан. Перамагчы. 2. Парабаваць, паграбіць. с. 60
Повоенщизна наз. Тое, што і повоенщина. с. 60
Повоенщина наз. Ваенная пошліна. Параўн. повоенщизна. с. 60
Повоженье, повожэнье наз. Поспех, удача. Параўн. повоздзенье. с. 60
Повожоный дзеепрым. Такі, якому шанцуе, шчасціць. с. 61
Повожэнье гл. повоженье с. 61
Повоздвигати дзеясл. Паўзнімаць. с. 61
Повоздвигнути дзеясл. Падняць. с. 61
Повоздвигнутися дзеясл. зв. Падняцца. с. 61
Повоздзенье наз. Тое, што і повоженье. с. 61
Повозити дзеясл. Перавезці; звезці. с. 61
Повозка наз. Перавозка (як павіннасць па перавозцы грузаў). с. 62
Повозникъ наз. Возчык, вазак. с. 62
Повозное наз. Падатак (ад перавозкі грузаў). с. 62
Повозовый прым. ад повозъ II. Беремя повозовое — павіннасць па перавозцы грузаў. с. 62
Повозъ I наз. Павозка. с. 62
Повозъ II наз. Павіннасць па перавозцы грузаў. Повозъ возити — выконваць павіннасць па перавозцы грузаў. с. 62
Повой наз. Павой (расліна). с. 62
Повойникъ наз. Жгут, спавівач. с. 62
Поволаный, поваланый, поволанный дзеепрым. 1. Ад поволати ў 1 знач. 2. Ад поволати ў 2 знач. 3. Ад поволати ў 3 знач. с. 63
Поволанье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. поволати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. поволати ў 3 знач. с. 63
Поволати, повалати дзеясл. 1. Прызначыць. 2. Паклікаць. До хвалы своее светое поволати — забраць да сябе (пра Бога). 3. Абгаварыць (у судзе). с. 64
Поволеный дзеепрым. 1. Дазволены. 2. Падпарадкаваны; паслухмяны. с. 65
Поволи прысл. 1. Павольна, нетаропка. 2. Па сваёй волі, добраахвотна. 3. Без абмежавання, дастаткова. с. 65
Поволити дзеясл. Даць волю, дазволіць; пагадзіцца. с. 65
Поволне гл. повольно с. 66
Поволнейший гл. повольнейший с. 66
Поволность гл. повольность с. 66
Поволный гл. повольный с. 66
Поволованье гл. поволыванье с. 66
Поволоканый дзеепрым. 1. Ад поволокати ў 2 знач. 2. Абцягнуты. с. 66
Поволоканье наз. Дзеянне па дзеясл. поволокати ў 2 знач. с. 66
Поволокати, повалакати дзеясл. 1. Цягаць, валачыць. 2. Прыцягваць да суда. с. 66
Поволокатися дзеясл., зв. ад поволокати ў 2 знач. с. 67
По волоску прысл. Па-малдаўску. с. 67
Поволоченье наз. 1. Бадзянне. 2. Цяганне. с. 67
Поволочи дзеясл. 1. Пацягнуць, павалачы. 2. Абцягнуць, пакрыць. 3. Прыцягнуць да суда. с. 67
Поволочися дзеясл. зв. Пацягнуцца, павалачыся. с. 67
Поволочити дзеясл. 1. Пабаранаваць. 2. Павалачыць. 3. Прыцягнуць да суда. с. 67
Поволочоный дзеепрым. Абцягнуты, пакрыты. с. 68
Поволыванье, поволованье наз. Дзеянне па дзеясл. поволывати ў 2 знач. с. 68
Поволывати дзеясл. 1. Заклікаць. 2. Заяўляць, сведчыць. с. 68
Повольнейший, поволнейший прым., выш. ст. ад повольный у 2 знач. с. 68
Повольно, поволне прысл. Свабодна, без абмежаванняў. с. 69
Повольность, поволность наз. 1. Свабода; незалежнасць. 2. Добрыя адносіны, добразычлівасць. 3. Паслухмянасць. с. 69
Повольный, поволный прым. 1. Свабодны; незалежны; без абмежаванняў. 2. Добраахвотны. 3. Добразычлівы; задаволены; схільны. 4. Паслухмяны. с. 69
Повоненье, повонение наз. Нюх. с. 70
Поворожити дзеясл. Паваражыць. с. 71
Поворозокъ наз., памянш. ад поворозъ. с. 71
Поворозъ наз. Вяроўка, ланцуг, шнур, матуз. Параўн. повразъ, поврозъ. с. 71
Поворозье наз. зб. Ланцугі, путы, аковы. с. 71
Поворотити дзеясл. 1. Павярнуць. 2. Вярнуць. с. 71
Поворотитися дзеясл. зв. Вярнуцца. Параўн. повротитися. с. 71
Поворотное наз. Тое, што і поворотщина. с. 71
Поворотщизна наз. Тое, што і поворотщина. с. 71
Поворотщина наз. Падатак ад дому (ад варот) на ахову. Параўн. поворотное, поворотщизна. с. 71
Поворочаный дзеепрым. ад поворочати ў 2 знач. с. 72
Поворочати дзеясл. 1. Вярнуць. 2. Паварочваць. 3. Вяртацца. Параўн. поврачати, поврочати. с. 72
Поворочаючий дзеепрым. 1. Ад поворочати ў 2 знач. 2. Ад поворочати ў 3 знач. с. 72
Поворочка наз. Паварот. с. 72
Поворочоный дзеепрым. ад поворотити ў 2 знач. с. 72
Повоский прым. Прызначаны для праезду. с. 72
Повпадати дзеясл. Паўвальвацца. с. 73
Повпадывати дзеясл. Трапіць, папасці. с. 73
Повправитися дзеясл. зв. Умацавацца. с. 73
Повприца гл. паприца с. 73
Повразокъ наз., памянш. ад повразъ. с. 73
Повразъ наз. Тое, што і поворозъ. с. 73
Поврачати дзеясл. Тое, што і поворочати ў 3 знач. с. 73
Поврачаючийся дзеепрым. Які варочаецца. с. 73
Поврезовати, поврызывати дзеясл. Паадразаць. с. 73
Поврозокъ наз., памянш. ад поврозъ. с. 73
Поврозъ, паврозъ наз. Тое, што і поворозъ. с. 73
Повротити дзеясл. Тое, што і повротитися. с. 74
Повротитися дзеясл. зв. Тое, што і поворотитися. Параўн. повротити. с. 74
Повротный прым. ад повротъ. с. 74
Повротъ наз. Вяртанне. с. 74
Повроценье наз. Зварот. с. 74
Поврочати дзеясл. Тое, што і поворочати ў 3 знач. с. 74
Поврызывати гл. поврезовати с. 74
Повсевременный прым. Вечны, на ўсе часы. с. 74
Повсегды прысл. Заўсёды. с. 75
Повседати дзеясл. Пасесці. с. 75
Повседенный, повсяденный прым. Тое, што і повседневный у 1 знач. с. 75
Повседневно прысл. Штодзень, штодзённа. с. 75
Повседневное наз. Надзённае, жыццёва неабходнае. с. 75
Повседневный, повсядневный прым. 1. Штодзённы. 2. Звычайны. с. 75
Повсемадзесятъ ліч. Шэсцьдзесят пяць. с. 76
Повскладати дзеясл. Паўскладаць. с. 76
Повскликнути дзеясл. Усклікнуць. с. 76
Повскресити дзеясл. Уваскрэсіць. с. 76
Повслужка наз. Памочнік служкі. с. 76
Повспадати дзеясл. Паўскакваць. с. 76
Повставати I, повстовати дзеясл. 1. Узнімацца, уставаць. 2. Паўставаць (супраць каго-, чаго-н.) 3. З’яўляцца, узнікаць. с. 76
Повставати II дзеясл. Папрыставаць, патаміцца. с. 77
Повставаючий, повставаючый дзеепрым. 1. Ад повставати I у 1 знач. 2. Ад повставати I у 2 знач. с. 77
Повставающый дзеепрым. ад повставати I у 3 знач. с. 77
Повсталый дзеепрым. 1. Ад повстати ў 1 знач. 2. Ад повстати ў 2 знач. 3. Ачунялы, які пазбавіўся хваробы. с. 77
Повстанье, повстане, повстание наз. 1. Уздым; павелічэнне. 2. Супраціўленне. 3. Збаўленне. 4. Узнікненне, пачатак. // перан. 3ъ мертвыхъ повстане (повстание) — уваскрэсенне. с. 78
Повстати, повстать дзеясл. 1. Стаць, узняцца. // перан. Уваскрэснуць; адрадзіцца. Повстати зо сну — прачнуцца; повстати зъ мертвыхъ гл. мертвый; повстати на молитву — пачаць маліцца. 2. Паўстаць супраць каго-н.; спрацівіцца. 3. // перан. Вызваліцца ад чаго-н. (грахоў, хваробы і інш.). 4. З’явіцца, узнікнуць, пачацца. с. 79
Повстатися дзеясл. зв. Спыніцца. с. 80
Повстать гл. повстати с. 80
Повстаючий дзеепрым. 1. Ад повставати І у 1 знач. 2. Ад повставати І у 2 знач. 3. Ад повставати I у 3 знач. 4. У знач. наз. Той, хто паўстае супраць каго-н. с. 80
Повстегати гл. повстягати с. 81
Повстегатися гл. повстягатися с. 81
Повстегнути гл. повстягнути с. 81
Повстигливый гл. повстягливый с. 81
Повстигненый гл. повстягненый с. 81
Повстигнуться гл. повстягнутися с. 81
Повстовати гл. повставати I с. 81
Повсторонный прым. Чужы. с. 81
Повстримати дзеясл. Стрымаць. с. 81
Повстяганье наз. Стрымліванне. с. 81
Повстягати, повстегати дзеясл. Стрымліваць; прыпыняць. с. 81
Повстягатися, повстегатися дзеял. зв. Стрымлівацца; ухіляцца. с. 82
Повстягаючийся дзеепрым. ад повстягатися. с. 82
Повстягливе прысл. Стрымана; сціпла. с. 82
Повстягливость наз. Устрыманне; стрыманасць. с. 82
Повстягливший прым., выш. ст. ад повстягливый. с. 82
Повстягливый, повстигливый прым. Устрыманы. с. 83
Повстягненый, повстигненый дзеепрым. ад повстягнути ў 1 знач. с. 83
Повстягненье наз. Дзеянне па дзеясл. повстягнути ў 1 знач. с. 83
Повстягнути, повстегнути дзеясл. 1. Устрымаць. с. 83
Повстягнутися, повстигнуться, повстягнутисе дзеясл. зв. Устрымацца. Параўн. повстягнути ў 2 знач. с. 84
Повсюду прысл. Усюды. с. 84
Повсяденный гл. повседенный с. 84
Повсядневный гл. повседневный с. 84
Повтараный дзеепрым. ад повторати. с. 84
Повтаранье гл. повторанье с. 84
Повтарати гл. повторати с. 84
Повтаратися гл. повторатися с. 84
Повтараючий дзеепрым. ад повторати. с. 84
Повтаряти гл. повторати с. 84
Повтарятися гл. повторатися с. 84
Повтегати гл. повтягати с. 84
Повтекалый гл. поутекалый с. 84
Повтекати гл. поутекати с. 84
Повтина гл. полтина с. 84
Повтинаный гл. поутинаный с. 85
Повтинати гл. поутинати с. 85
Повторанье, повтаранье наз. Дзеянне па дзеясл. повторати. с. 85
Повторати, повтарати, повтаряти, повторяти дзеясл. Паўтараць. с. 85
Повторатися, повтаратися, повтарятися дзеясл. зв. Паўтарацца. с. 85
Повторе, повторо, повторэ, повтуре прысл. 1. Паўторна, у другі раз. Параўн. повторей, повторне. 2. Па-другое. Параўн. повторое. с. 85
Повторей, повторэй прысл. Тое, што і повторе ў 1 знач. с. 86
Повтореный гл. повтороный с. 86
Повторенье наз. Дзеянне па дзеясл. повторити. с. 86
Повтори гл. полторы с. 86
Повторити, повторыти дзеясл. Паўтарыць. с. 86
Повторитися дзеясл., зв. ад повторити. с. 87
Повторне, повтурне прысл. Тое, што і повторе ў 1 знач. с. 87
Повторный, повтурный прым. Паўторны; другі. с. 87
Повторо гл. повторе с. 87
Повторое прысл. Тое, што і повторе ў 2 знач. с. 87
Повтороный, повтореный дзеепрым. ад повторити. Повтороный законъ — Другазаконне. с. 88
Повторыти гл. повторити с. 88
Повторэ гл. повторе с. 88
Повторэй гл. повторей с. 88
Повторяти гл. повторати с. 88
Повтрачати гл. поутрачати с. 88
Повтуре гл. повторе с. 88
Повтурне гл. повторне с. 88
Повтурный гл. повторный с. 88
Повтягати, повтегати дзеясл. Уцягнуць. // перан. с. 88
Повунханье наз. Нюх. с. 88
Повчатися гл. поучатися с. 88
Повчение гл. поучение с. 88
Повченье гл. поученье с. 88
Повчити гл. поучыти с. 88
Повчитися гл. поучитися с. 88
Повшедный, повшедний прым. 1. Штодзённы. Xлебъ повшедний гл. хлебъ. 2. Несвяточны; паўсядзённы. с. 88
Повшехне прысл. Звычайна. с. 89
Повшехность наз. Усеагульнасць, паўсюднасць. с. 89
Повшехный, повшохный, повшэхный пръш. Усеагульны, паўсюдны. с. 89
Повыбиваный дзеепрым. ад повыбивати. с. 89
Повыбивати дзеясл. Павыбіваць. Параўн. повыбияти. с. 90
Повыбираный дзеепрым. ад повыбирати ў 2 знач. с. 90
Повыбирати, повыбырати дзеясл. 1. Выбраць, адабраць. 2. Дастаць, выняць. 3. Сабраць (падаткі). с. 90
Повыбияный, повыбиянный дзеепрым. ад повыбияти. с. 90
Повыбиянье наз. Дзеянне па дзеясл. повыбияти. с. 90
Повыбияти дзеясл. Тое, што і повыбивати. с. 90
Повыбырати гл. повыбирати с. 91
Повывозити дзеясл. Вывезці. с. 91
Повыворачивати дзеясл., шматкр. ад повыворочати. с. 91
Повыворочаный дзеепрым. Выкручаны (пра руку, нагу). с. 91
Повыворочати дзеясл. Разбурыць, знішчыць. с. 91
Повыганяти гл. повыгоняти с. 91
Повыгнивати дзеясл. Пагнісці. с. 91
Повыгоняти, повыганяти дзеясл. Павыганяць. с. 91
Повыдаваный дзеепрым. ад повыдавати ў 1 знач. с. 91
Повыдавати дзеясл. 1. Пааддаваць. 2. Павяртаць, паварочаць. 3. Павысылаць. с. 91
Повыдати дзеясл. Зрасходаваць, выдаткаваць. с. 92
Повыжыгати, повыжигати дзеясл. Папаліць; выпаліць. с. 92
Повыздыхати дзеясл. Паздыхаць. с. 92
Повыймати дзеясл. Павымаць. Параўн. повыймовати. с. 92
Повыймовати дзеясл. Тое, што і повыймати. с. 92
Повыкати дзеясл. Прывыкаць. с. 92
Повыкиданье наз. Дзеянне па дзеясл. повыкидати. с. 92
Повыкидати дзеясл. // перан. Павыкідаць. с. 93
Повыклинати дзеясл. Праклясці. с. 93
Повыкнути дзеясл. Прывыкнуць. с. 93
Повыколываный дзеепрым. Павыколваны. с. 93
Повыкопывати дзеясл. Павыкопваць. с. 93
Повыкупати дзеясл. Тое, што і повыкупляти. с. 93
Повыкупляти дзеясл. Павыкупляць. Параўн. повыкупати. с. 93
Повыкуповати дзеясл. Павызваляць за выкуп. с. 93
Повыломати дзеясл. Павыломваць. с. 93
Повыменяти дзеясл. Павыменьваць. с. 93
Повыметати дзеясл. Павыкідаць. с. 93
Повыметовати дзеясл. Павыкідаць. с. 93
Повыносити, повыносить дзеясл. Павыносіць. с. 93
Повыпадати дзеясл. Павыпадаць, павывальвацца. с. 94
Повыпалеваный дзеепрым. Павыпальваны. с. 94
Повыпужати дзеясл. Павыганяць. с. 94
Повыпускати дзеясл. Паадпускаць, павызваляць. с. 94
Повыривати, повырывати дзеясл. Павырываць, выдраць. с. 94
Повыростати дзеясл. Павырастаць. с. 94
Повырубати дзеясл. Павыбіваць, павысякаць. с. 94
Повырубованый дзеепрым. ад повырубати. с. 94
Повырывати гл. повыривати с. 94
Повысекати, повысекать дзеясл. 1. Павысякаць. 2. Зрабіць, стварыць высечкай. с. 94
Повысечоный дзеепрым. ад повысекати ў 2 знач. с. 95
Повысити дзеясл. Прызначыць на больш высокую пасаду. с. 95
Повыскаковати дзеясл. Павыскакваць. с. 95
Повыскокати дзеясл. Павылазіць. с. 95
Повысыхати дзеясл. Павысыхаць. с. 95
Повытесываный дзеепрым. ад повытесывати. с. 95
Повытесывати дзеясл. Пасчэсваць, пассякаць. с. 95
Повытинати, повитинати дзеясл. Павысякаць. с. 95
Повытно прысл. Па долях, па частках. с. 96
Повышаный дзеепрым. 1. Ад повышати ў 1 знач. 2. Ад повышати ў 3 знач. с. 96
Повышанье наз. Дзеянне па дзеясл. повышати ў 1 знач. с. 96
Повышати, повышшати дзеясл. 1. Павялічваць. 2. Рабіць больш высокім. 3. // перан. Узвышаць, надаваць большае значэнне. 4. // перан. Усхваляць. с. 96
Повышатися дзеясл., зв. ад повышати ў 1 знач. с. 97
Повышей, повышшей прысл. 1. Вышэй (у параўнанні з кім-, чым-н.; у адносінах да каго-, чаго-н.). Параўн. повышъ у 1 знач. 2. Раней. 3. Далей (у прасторавых адносінах). Параўн. повышъ у 2 знач. с. 97
Повышенейший прым. Больш магутны; больш славуты. с. 97
Повышение гл. повышенье с. 97
Повышенный гл. повышоный с. 97
Повышеный гл. повышоный с. 97
Повышенье, повышение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. повышити ў 2 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. повышити ў 3 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. повышити ў 4 знач. с. 97
Повышивший У знач. наз. Той, хто ўсхваляе, узвышае. с. 98
Повышити, повышыти, повышыть дзеясл. 1. Узняць, узвысіць. 2. Павялічыць; павысіць. // перан. 3. // перан. Узвысіць, надаць большае значэнне. 4. // перан. Усхваліць. с. 98
Повышитися, повышытися дзеясл. зв. 1. Ад повышити ў 1 знач. 2. Ад повышити ў 2 знач. // перан. 3. Ад повышити ў 4 знач. с. 99
Повышоный, повышенный, повышеный дзеепрым. 1. Ад повышити ў 1 знач. // перан. 2. Ад повышити ў 4 знач. 3. У знач. прым. Поўны глыбокага зместу, значэння; узнёслы. 4. У знач. прым. Знатны. 5. У знач. наз. Той, каго ўзвысілі, узвялічылі, узнеслі. с. 99
Повышшати гл. повышати с. 100
Павышшей гл. повышей с. 100
Повышъ прысл. 1. Тое, што і повышей у 1 знач. 2. Тое, што і повышей у 3 знач. с. 100
Повышыти гл. повышити с. 100
Повышытися гл. повышитися с. 100
Повышыть гл. повышити с. 100
Повыщепати дзеясл. Павысякаць. с. 100
Повяданье наз. Дзеянне па дзеясл. павядати. с. 100
Повядати дзеясл. Тое, што і поведати I у 1 знач. с. 100
Повядачъ наз. Тое, што і поведачъ. с. 100
Повядити дзеясл. Тое, што і поведети. с. 100
Повязаный дзеепрым. 1. Ад повязати ў 1 знач. 2. Ад повязати ў 2 знач. с. 100
Повязати, повезати дзеясл. 1. Звязаць. 2. Звязаўшы, пазбавіць волі. 3. Павязаць. с. 101
Повязатися дзеясл. зв. // перан. Звязацца; аб’яднацца. с. 101
Повязка наз. Павязка. с. 101
Повязывати дзеясл. Звязваць. с. 101
Повянути дзеясл. Звянуць, страціць свежасць. с. 101
Повятовецъ наз. Жыхар павета. с. 101
Повятовый прым. ад повятъ. с. 102
Повятъ наз. Тое, што і поветъ у 1 знач. с. 102
Погадати, погодати дзеясл. 1. Перагаварыць. 2. Падумаць. 3. Вырашыць. с. 102
Погажати дзеясл. Прыміраць. с. 102
По галилейску прысл. Па-галілейску. с. 102
Погамоване гл. погамованье с. 102
Погамованый дзеепрым. 1. Ад погамовати ў 1 знач. 2. Ад погамовати ў 2 знач. 3. Затрыманы. с. 102
Погамованье, погамоване наз. 1. Дзеянне па дзеясл. погамовати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. погамовати ў 2 знач. с. 103
Погамовати, погамовать дзеясл. 1. Стрымаць. 2. Уціхамірыць, утаймаваць. 3. Утрымацца. с. 103
Погамоватися,погамоватисе дзеясл. зв. Стрымацца. с. 104
Погамовать гл. погамовати с. 104
Поганбене гл. поганбенье с. 104
Поганбение гл. поганбенье с. 104
Поганбеный, поганьбеный дзеепрым. ад поганбити. с. 104
Поганбенье, поганбене, поганбение, поганьбенье наз. Дзеянне па дзеясл. поганбити. с. 104
Поганбити, поганьбити дзеясл. Зняважыць; асудзіць. с. 105
Поганбляти дзеясл. Ганьбіць. с. 105
Поганбятисе дзеясл. зв. Ганьбіцца. с. 105
Поганение наз. Дзеянне па дзеясл. поганити. с. 105
Поганецъ наз. 1. Тое, што і поганинъ у 1 знач. 2. Тое, што і поганинъ у 2 знач. с. 105
Поганий гл. поганый с. 106
Поганинъ, паганинъ наз. 1. Язычнік. Параўн. поганецъ у 1 знач., поганъ. 2. Чалавек нехрысціянскага веравызнання; іншаверац. Параўн. поганецъ у 2 знач. 3. Бязбожнік. с. 106
Поганити, поганить дзеясл. Ганіць; асуджаць. с. 107
Поганка, паганка наз. 1. Язычніца. 2. Іншаверка. с. 107
Поганский, паганский, паганьстий, поганьский прым. 1. Язычніцкі. 2. Нехрысціянскі. с. 107
Поганство, паганство, паганьство, поганьство наз. 1. Язычніцтва. 2. У знач. зб. Язычнікі. 3. У знач. зб. Іншаверцы; мусульмане. с. 108
Поганъ наз. Тое, што і поганинъ у 1 знач. с. 109
Поганый, паганый, поганий прым. 1. Язычніцкі. 2. Нехрысціянскі. 3. У знач. наз. Язычнік; іншаверац. 4. Агідны, непрыстойны. с. 109
Поганьбеный гл. поганбеный с. 109
Поганьбенье гл. поганбенье с. 109
Поганьбити гл. поганбити с. 109
Поганьский гл. поганский с. 109
Поганьство гл. поганство с. 109
Поганючий дзеепрым. Які ганьбіць. с. 109
Поганяти гл. погоняти с. 109
Погарати дзеясл. Згараць. с. 109
Погардити, погордити дзеясл. Выказаць пагарду; пагрэбаваць. с. 110
Погаржаный дзеепрым. ад погаржати. с. 110
Погаржанье наз. Дзеянне па дзеясл. погаржати. с. 110
Погаржати, погорджати, погоржати дзеясл. Выказваць пагарду; грэбаваць. Параўн. погордати. с. 110
Погарженье, погоржене, погорженье наз. Дзеянне па дзеясл. погардити. с. 111
Погарище наз. Пажарышча; выгаралае месца. с. 111
Погаръ гл. пугаръ с. 111
Погасати дзеясл. Затухаць, пераставаць гарэць, свяціць. с. 111
Погасити дзеясл. Патушыць, спыніць гарэнне. с. 111
Погаснути дзеясл. Затухнуць, перастаць гарэць. с. 111
Погатити дзеясл. Зрабіць гаць. с. 111
Погашати дзеясл. // перан. Не даваць развіцца (пра пачуцці і пад.) с. 111
Погвалтити гл. покгвалтити с. 111
Погибати I дзеясл. Гінуць, спыняцъ існаванне. с. 111
Погибати II дзеясл. Пагнуць. с. 112
Погибаючий, погибаючый дзеепрым. 1. Ад погибати I. 2. У знач. наз. Той, хто гіне, спыняе існаванне. с. 112
Погибающий, погыбающий дзеепрым. 1. Ад погибати I. 2. У знач. наз. Той, хто гіне, спыняе існаванне. с. 112
Погибелный прым. Пагібельны. с. 112
Погибель наз. Гібель, смерць; знішчэнне. с. 113
Погиблый дзеепрым. 1. Ад погибнути. 2. У знач. наз. Той, хто загінуў, спыніў існаванне. 3. У знач. наз. Тое, што загінула, спыніла існаванне. с. 113
Погибнути, погыбнути дзеясл. Загінуць, спыніць існаванне. с. 113
Погибший дзеепрым. 1. Ад погибнути. 2. У знач. прым. с. 113
Погиненье наз. Дзеянне па дзеясл. погинути. с. 114
Погинулый дзеепрым. ад погинути ў 2 знач. с. 114
Погинути дзеясл. 1. Загінуць. 2. Згубіцца; страціцца; прапасці. 3. Спыніць існаванне. с. 114
Поглавие, поглава наз. Тое, што і поголовье ў 1 знач. с. 115
Погладити дзеясл. 1. Пагладзіць. 2. Знішчыць. с. 115
Поглатати дзеясл. Упітваць, убіраць у сябе. с. 115
Погледати гл. поглядати с. 115
Погледаючий гл. поглядаючий с. 115
Погледение гл. погледенье с. 115
Погледеный дзеепрым. ад поглядети ў 1 знач. с. 115
Погледенье, погледение наз. 1. Позірк. 2. Выгляд. с. 115
Погледети гл. поглядети с. 115
Погледетися дзеясл. зв. Паглядзецца. с. 115
Погледъ гл. поглядъ с. 115
Поглонути дзеясл. // перан. Паглынуць; увабраць, уцягнуць у сябе. с. 115
Поглотити дзеясл. 1. Праглынуць. // перан. 2. //перан. Паглынуць, увабраць у сябе. с. 116
Поглочати дзеясл. // перан. Захопліваць. с. 116
Поглощение наз. Глыток. с. 116
Поглощеный дзеепрым. 1. Ад поглотити ў 2 знач. 2. Які страціў сілу, прапаў, загінуў, страціўся. с. 116
Поглумитися дзеясл. зв. Насмяяцца; наздзекавацца. с. 116
Поглумленье, поглумление наз. Дзеянне па дзеясл. поглумитися. с. 116
Поглумляние наз. Дзеянне па дзеясл. поглумлятися. с. 116
Поглумлятися дзеясл. зв. Насміхацца; здзекавацца. с. 116
Поглумникъ наз. Распуснік; той, хто насміхаецца, здзекуецца. Параўн. поглумца. с. 117
Поглумный прым. Небяспечны; шкадлівы. с. 117
Поглумца наз. Тое, што і поглумникъ. с. 117
Поглумъ наз. Глумленне; насміханне. с. 117
Погляданье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. поглядати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. поглядати ў 2 знач. 3. Погляд; думка. с. 117
Поглядати, погледати дзеясл. 1. Глядзець; разглядаць. 2. Назіраць, сачыць. 3. Звяртаць увагу на каго-, што-н. 4. // перан. Лічыцца з кім-н. 5. // перан. Звяртацца ў думках да каго-, чаго-н. с. 117
Поглядаючий, погледаючий дзеепрым. 1. Ад поглядати ў 1 знач. 2. У знач. наз. Той, хто разглядае, назірае. с. 118
Поглядети, погледети дзеясл. 1. Накіраваць погляд куды-н., на што-н. 2. Звярнуць увагу; заўважыць. 3. // перан. Прачытаць; пацікавіцца. 4. // перан. Упэўніцца, пераканацца. с. 118
Поглядовати дзеясл. Паглядваць. с. 119
Поглядъ, погледъ наз. Позірк. На першомъ погляду — паводле першага ўражання. с. 119
Поглянути дзеясл. Глянуць; паглядзець. с. 119
Погнаный дзеепрым. 1. Ад погнати ў 1 знач. 2. У знач. наз. с. 119
Погнати дзеясл. 1. Прымусіць рухацца; накіраваць рух каго-, чаго-н. // перан. 2. Пагнацца. 3. Выгнаць, прагнаць. 4. // перан. Вызваліць. с. 120
Погнатися, погнатисе дзеясл., зв. ад погнати ў 2 знач. с. 120
Погневати дзеясл. Давесці да стану гневу. с. 121
Погневатися дзеясл. зв. Раззлавацца. с. 121
Погнелый дзеепрым. Тое, што і погнилый. с. 121
Погнилый дзеепрым. ад погнити. Параўн. погнелый. с. 121
Погнисти, погнити дзеясл. Стаць гнілым. с. 121
Погнитье наз. Дзеянне па дзеясл. погнити. с. 122
Погноевый прым. Угноены. с. 122
Погноити дзеясл. 1. Згнаіць, пагнаіць. 2. // перан. Доўгі час пратрымаць каго-н. у цяжкіх умовах. с. 122
Погной наз. Угноены ўчастак зямлі. с. 122
Погнойный прым. Угноены. с. 123
Погнути дзеясл. 1. Нахіліцца. 2. Зрушыць. 3. // перан. Завалодаць; падпарадкаваць сабе. с. 123
Погнутися дзеясл. зв. 1. Зрабіцца пагнутым; сапсавацца. 2. Скрануцца з месца; перамясціцца. 3. // перан. Змяніцца. 4. // перан. Стаць падобным да чаго-н. с. 123
Поговоривати дзеясл. Гаварыць аб чым-н. час ад часу або з некаторага часу. с. 123
Поговорити, поговорыти дзеясл. 1. Сказаць, паведаміць. // перан. 2. Прагаварыць, абмяняцца думкамі. 3. Дамовіцца, правесці перамовы. с. 124
Поговорка наз. 1. Размова; гутарка. 2. Нагавор, паклёп. с. 124
Поговоръ наз. Абгавор. с. 124
Поговорыти гл. поговорити с. 124
Погода наз. 1. Добрае, яснае надвор’е. // перан. 2. Выпадак, зручны момант. с. 124
Погодати гл. погадати с. 125
Погодити I, погодить дзеясл. 1. Пагадзіць, памірыць. 2. Пагадзіцца. с. 125
Погодити II дзеясл. Пачакаць. с. 125
Погодитися, погодитисе дзеясл. зв. Пагадзіцца. с. 125
Погодить гл. погодити I с. 125
Погодливый прым. Пагодлівы. с. 125
Погодне, погодно прысл. У час, у пару. с. 126
Погодный, погодны, покгодный прым. 1. Пагодны, пагодлівы. // перан. Вясёлы. 2. Зручны, належны; які адбываецца ў пару. Погодный ветръ — спадарожны вецер. // перан. с. 126
Погожати дзеясл. Згаджацца. с. 126
Погоженый дзеепрым. Той, якога пагадзілі. с. 126
Погожий, погожый прым. Належны, зручны. с. 126
Погожость наз. Належнасць. с. 126
Погожый гл. погожий с. 127
Погоитисе дзеясл. зв. Вылечыцца. с. 127
Поголити дзеясл. Пагаліць. с. 127
Поголовное наз. Тое, што і поголовщина. с. 127
Поголовный прым. Пагалоўны. Параўн. покгловный. с. 127
Поголовшчизный прым. Які мае адносіны да пагалоўнага падатку. с. 127
Поголовщина, поголовшчина, поголовшчына, поголовщына наз. Падатак ад кожнай асобы. Параўн. поголовное. с. 127
Поголовье, поголовъе наз. 1. Пагалоўе. Параўн. поглавие. 2. Колькасць штук (аб прадметах). с. 127
Поголоска наз. Пагалоска. с. 128
Погоненый дзеепрым. 1. Ад погонити ў 1 знач. 2. Ад погонити ў 3 знач. с. 128
Погоненье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. погонити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. погонити ў 3 знач. с. 128
Погонити дзеясл. 1. Дагнаць. 2. Пагнацца. 3. Паразганяць. с. 128
Погончий прым. Песъ погончий гл. песъ. с. 129
Погонь наз. Тое, што і погоня ў 1 знач. с. 129
Погоня, покгоня наз. 1. Пагоня. Параўн. погонь. 2. Назва герба Вялікага княства Літоўскага. с. 129
Погоняти, поганяти дзеясл. Паганяць, падганяць. // перан. с. 129
Погордати дзеясл. Тое, што і погаржати. с. 129
Погорденый дзеепрым. ад погордети. с. 130
Погордети дзеясл. Выявіць пагарду. с. 130
Погорджати гл. погаржати с. 130
Погордити гл. погардити с. 130
Погорелиско наз. Тое, што і погорелище. с. 130
Погорелище наз. Пажарышча. Параўн. погорелиско. с. 130
Погорелый, погорылый дзеепрым. 1. Які згарэў (пра рэчы). 2. Які пацярпеў ад пажару. 3. У знач. наз. Пагарэлец. с. 130
Погоренье, погоренъе наз. 1. Дзеянне па дзеясл. погорети ў 1 знач. 2. Папялішча. с. 130
Погорети, погорити, погорэти дзеясл. 1. Пагарэць, згарэць. 2. Пацярпець ад пажару, стаць пагарэльцам. с. 131
Погоретисе дзеясл. зв. Згарэць. с. 131
Погоржати гл. погаржати с. 131
Погоржене гл. погарженье с. 131
Погорженье гл. погарженье с. 131
Погорити гл. погорети с. 131
Погородити дзеясл. Пазагароджваць. с. 131
Погородский прым. Прыгарадны. с. 131
Погорозка, погорожка наз. Тое, што і погрозка. с. 131
Погорокъ гл. пагорокъ с. 131
Погорчаючий дзеепрым. Які робіць больш горкім. с. 131
Погоршати дзеясл. Пагаршаць, псаваць (маральна). с. 132
Погоршатися дзеясл. зв. Станавіцца горшым. с. 132
Погоршаючийся дзеепрым. Які становіцца горшым. с. 132
Погоршене гл. погоршенье с. 132
Погоршение гл. погоршенье с. 132
Погоршеный дзеепрым. Пагоршаны. с. 132
Погоршенье, погоршене, погоршение наз. 1. Пагаршэнне, эвалюцыя ў дрэнны бок. 2. Дрэнны прыклад; спакуса. с. 132
Погоршитися дзеясл. зв. 1. Пагоршыцца. 2. Расчаравацца. с. 132
Погоршоватися дзеясл. зв. Пагаршацца. с. 133
Погорылый гл. погорелый с. 133
Погорэти гл. погорети с. 133
Погостити дзеясл. Пагасціць. с. 133
Погостъ наз. 1. Адміністрацыйна-падатковая адзінка. 2. Пасёлак з царквой. Параўн. погостье. с. 133
Погостье наз. Тое, што і погостъ у 2 знач. с. 133
Поготовати дзеясл. Падрыхтаваць. с. 133
Поготове прысл. 1. Напагатове. 2. Тым больш. с. 133
Поготовити дзеясл. Падрыхтаваць. с. 133
Поготову, поготовъю, поготовью, поготовю, покготовю прысл. 1. Пагатоў, тым больш. 2. Напагатове, у гатоўнасці. с. 134
Поготовый прым. Гатовы. с. 134
Поготовью гл. поготову с. 134
Поготовю гл. поготову с. 134
Пограбене гл. пограбленье с. 134
Пограбенъе гл. пограбленье с. 134
Пограбеный гл. пограбленый с. 134
Пограбенье гл. пограбленье с. 134
Пограбити, пограбить, покграбити дзеясл. Аграбіць, пабраць. с. 134
Пограбитисе дзеясл. зв. Падвергнуцца аграбленню. с. 135
Пограбить гл. пограбити с. 135
Пограбленый, пограбеный дзеепрым. 1. Паграблены. 2. У знач. наз. Тое, што паграблена. с. 135
Пограбленье, пограбене, пограбенъе, пограбенье наз. Грабеж, аграбленне. с. 135
Пограниче гл. пограничье с. 135
Пограниченье наз. Размежаванне. с. 135
Пограничникъ наз. Сумежнік. с. 136
Пограничный прым. 1. Пагранічны, сумежны. 2. Які звязаны з граніцаю. с. 136
Пограничье, пограниче наз. Пагранічча. с. 136
Погребанье наз. Пахаванне; закопванне. с. 136
Погребателный прым. Пахавальны. с. 136
Погребати дзеясл. Чыніць абрад пахавання; закопваць. // перан. с. 136
Погребатися дзеясл. зв. Падвергнуцца абраду пахавання. с. 137
Погребающий дзеепрым. ад погребати. с. 137
Погребельное наз. Плата за карыстанне грэблямі. с. 137
Погребение гл. погребенье с. 137
Погребеный, погребенный дзеепрым. 1. Пахаваны. // перан. 2. У знач. наз. Той, каго пахавалі. с. 137
Погребенье, погребение наз. Пахаванне. с. 137
Погребецъ наз., памянш. ад погребъ. с. 137
Погребитися дзеясл. зв. Закапацца. с. 138
Погребиско наз. Могілкі. с. 138
Погребищо наз. Месца, дзе быў пограб (?). с. 138
Погребный I прым. ад погребъ I. с. 138
Погребный II прым. ад погребъ II. с. 138
Погребовый прым. ад погребъ II. с. 138
Погребти, погребсти дзеясл. Пахаваць. Параўн. погрести. с. 138
Погребъ I наз. Пограб. с. 138
Погребъ II наз. Пахаванне. с. 138
Погреванье наз. Абаграванне. с. 139
Погревати дзеясл. Тое, што і погреватися. с. 139
Погреватися, погреваться дзеясл. зв. Абагравацца. Параўн. погревати. с. 139
Погрести, погресть дзеясл. Тое, што і погребти. с. 139
Погрестися дзеясл. зв. Пахавацца. с. 139
Погресть гл. погрести с. 139
По грецки гл. по кгрецки с. 139
По грецку гл. по кгрецку с. 139
По гречески, по греческии, по греческыи прысл. Тое, што і по греческу. с. 139
По греческу прысл. Па-грэчаску. Параўн. по гречески. с. 140
По греческыи гл. по гречески с. 140
Погрешити, погрешыти дзеясл. Паграшыць, зграшыць. с. 140
Погрешитися дзеясл. зв. Праграшыцца, зграшыць. с. 140
Погрешыти гл. погрешити с. 140
Погризеный дзеепрым. ад погризти. с. 140
Погризти, погрызти дзеясл. Пагрызці. с. 140
Погрожка гл. погрозка с. 140
Погрозити дзеясл. Пагразіць. с. 140
Погрозитися дзеясл. зв. Пагразіцца. с. 140
Погрозка, погрожка, погроска наз. Пагроза. Параўн. погорозка, погрозокъ, прогрозка. с. 140
Погрозокъ наз. Тое, што і погрозка. с. 141
Погромадить дзеясл. Скласці. с. 141
Погроменый дзеепрым. ад погромити. с. 141
Погромити дзеясл. Разграміць, пабіць. с. 141
Погромъ наз. Пагром. с. 141
Погроска гл. погрозка с. 141
Погрохотати дзеясл. Раструшчыць, пабіць с. 141
Погружанье наз. Дзеянне па дзеясл. погружати. с. 141
Погружати дзеясл. Пагружаць. // перан. с. 141
Погружатися дзеясл. зв. Пагружацца. // перан. Даходзіць; апускацца. с. 142
Погружене гл. погруженье с. 142
Погружение гл. погруженье с. 142
Погруженый, погруженный дзеепрым. Пагружаны, апушчаны. // перан. с. 142
Погруженье, погружене, погружение наз. Дзеянне па дзеясл. погрузити ў 1 знач. с. 142
Погрузити дзеясл. 1. Пагрузіць; утапіць. 2. Разбурыць, знішчыць. с. 142
Погрузитися дзеясл. зв. Пагрузіцца. с. 142
Погрызти гл. погризти с. 143
Погрязнути дзеясл. Пагразнуць. с. 143
Погубитель наз. Згубіцель. с. 143
Погубити дзеясл. 1. Загубіць. 2. Знішчыць. 3. Страціць. 4. Згубіць. с. 143
Погубитися дзеясл. зв. Згубіцца. с. 143
Погубление наз. Знішчэнне. с. 143
Погубленый дзеепрым. ад погубити ў 1 знач. с. 143
Погубливати дзеясл. Губіць, загубліваць. с. 144
Погублювый дзеепрым. ад погубити ў 1 знач. с. 144
Погубляемый дзеепрым. ад погубляти ў 1 знач. с. 144
Погубляти дзеясл. 1. Знішчаць. 2. Траціць. 3. Пагубляць. с. 144
Погублятися дзеясл. зв. Знікнуць. с. 144
Погубляючий дзеепрым. ад погубляти ў 1 знач. с. 144
Погубляющий дзеепрым. ад погубляти ў 1 знач. с. 144
Погубокъ наз. Удар па губах. с. 144
Погуженый дзеепрым. Зганьбаваны, заганены. с. 144
Погуменное наз. Падатак ад гумна. с. 145
По гусарски прысл. Па-гусарску. с. 145
Погыбающий гл. погибающий с. 145
Погыбнути гл. погибнути с. 145
Подабати гл. подобати с. 145
Подавание гл. подаванье с. 145
Подаваный дзеепрым. 1. Ад подавати ў 1 знач. 2. Ад подавати ў 3 знач. 3. Ад подавати ў 4 знач. 4. Ад подавати ў 5 знач. 5. Ад подавати ў 6 знач. с. 145
Подаванье, подавание наз. 1. Права распараджацца і валодаць маёмасцю (нерухомай). 2. Перадача ў распараджэнне маёмасці (нерухомай). 3. Перададзеная ў распараджэнне маёмасць. 4. Падаванне. Подаванье рукъ — падаванне рук. 5. Міласціна. 6. Паказванне. 7. Выкладанне, тлумачэнне. с. 145
Подавати, подавать, подовати дзеясл. 1. Беручы, перадаваць іншаму, аддваць з рук у рукі. Подавати мечъ въ руки — падбухторваць; подавати руку — падаваць руку (дапамогі). 2. Падносіць, падаваць услужваючы. Подавати веру — усяляць веру; подавати животъ — даваць жыццё; подавати оказию — ствараць умовы; подавати побудку — даваць стымул. 3. Даваць ва ўласнасць або распараджэнне. Подавати благословенство — даваць благаславенне; подавати замуже — павыдаваць замуж; подовати здравие — даваць здароўе; подавати имена (имяна) — падаваць імёны; подавати милостыню — падаваць міласціню; подавати на боргъ — пазычаць; подавати на поверу — параздаваць на павер; подавати плодъ — даваць плод; подавати прозвища — падаваць прозвішча; подавати силу — прыдаваць сілу. 4. Прад’яўляць, паказваць; спасылацца. Подавати до книгъ — рэгістраваць; подавати досуду — падаваць на суд; подавати до уваженья — звяртаць увагу; подавати на смехъ — на смех выстаўляць. 5. Рэкамендаваць, прапаноўваць. Подавати вота — аддаваць галасы (пры выбарах); подавати до мысли — даводзіць да ведама; подавати дорогу — даваць дарогу; подавати свое зданье — выказваць сваю думку; подавати образъ делъ — падаваць узор справы.; подавати прикладъ — падаваць прыклад. ; подавати цену — вызначаць цану; подаеть мысль — думка падказвае. 6. Выкладаць, тлумачыць; падносіць. Подавати въ вонтпливость — ставіць пад сумненне; подавати въ небеспеченство — падвяргаць небяспечнасці; подавати мову — гаварыць; подавати тылъ — уцякаць. с. 147
Подаватися, подаватисе дзеясл. зв. 1. Здавацца, аддавацца. 2. Паддавацца, падлягаць. 3. Згаджацца, схіляцца. 4. Выкладацца. 5. Прапаноўвацца. 6. Вылучацца. с. 150
Подавать гл. подавати с. 151
Подаваючий дзеепрым. ад подавати ў 1 знач. с. 151
Подавити дзеясл. 1. Раздушыць, растаптаць. 2. Перашкодзіць развіццю, росту. 3. Ліквідаваць; перапыніць. с. 151
Подавитися дзеясл. зв. 1. Падавіцца. 2. Раздушыцца. с. 152
Подавленый дзеепрым. Падушаны. с. 152
Подавляти дзеясл. Перашкаджаць, заглушваць. с. 152
Подавлятися дзеясл. зв. Затарможвацца ў развіцці. с. 152
Подавне прысл. Тое, што і по давному. с. 152
По давному, по давнему прысл. Па-ранейшаму. Параўн. подавне. с. 152
Подавокъ наз. Падаванне, аддаванне. с. 152
Подавца наз. 1. Той, хто дае, надзяляе, фундуе. // перан. 2. Апякун, заступнік. с. 152
Подавчий прым. Листъ подавчий гл. листъ. с. 153
Подагра гл. подакгра с. 153
Подайзраный гл. подойзреный с. 153
Подайзроный гл. подойзреный с. 153
Подакгра, подагра наз. Падагра. с. 153
Подале прысл. 1. Крыху далей. 2. Як мага далей. с. 153
Подалей прысл. Далей. с. 153
Подалеко прысл. Тое, што і подаль. с. 154
Подаль прысл. Воддаль. Параўн. подалеко. с. 154
Подане гл. поданье с. 154
Подание гл. поданье с. 154
Поданный гл. поданый I с. 154
Поданое дзеепрыму знач. наз. 1. Тое, што падалі, паднеслі. 2. Вызначанае. с. 154
Поданъе гл. поданье с. 154
Поданый I, поданный дзеепрым. 1. Ад подати ў 1 знач. 2. Ад подати ў 2 знач. 3. Ад подати ў 3 знач. 4. Ад подати ў 4 знач. 5. Ад подати ў 5 знач. 6. Даручаны, давераны. 7. Дэлегаваны; прысланы. 8. Дазволены. 9. Кваліфікаваны. 10. Прададзены. 11. Які падлягае. Подана причина — дадзена падстава; поданый прикладъ — пададзены прыклад. с. 154
Поданый II гл. подданый II с. 156
Поданье, подане, подание, поданъе наз. 1. Перадача (з рук у рукі). 2. Перадача, аддаваннеў карыстанне. 3. Прад’яўленне. Поданье причины — даванне подставы. 4. Здача абарончага аб’екта. 5. Распараджэнне, загадванне. 6. Прапанова, рэкамендацыя. 7. Паданне; вучэнне. До ведомости поданье — паданне да ведама. с. 156
Подарекъ гл. подарокъ с. 158
Подарити дзеясл. Падарыць. с. 158
Подарка наз. Тое, што і подарокъ. с. 158
Подарованый дзеепрым. ад подаровати. с. 158
Подарованье наз. Дзеянне па дзеясл. подаровати. с. 158
Подаровати дзеясл. Падарыць. с. 158
Подарокъ, подарекъ наз. Падарунак, гасцінец. Параўн. подарка. с. 158
Подаронный дзеепрым. Падараны. с. 159
Подартье наз. Выдранне, крадзеж. с. 159
Подарти дзеясл. Падзерці. с. 159
Подарунокъ наз. Падарунак. с. 159
Податекъ гл. податокъ с. 159
Податель наз. Падавец. с. 159
Подати, подать II дзеясл. 1. Перадаць (з рук у рукі), паднесці; падставіць. 2. Аддаць у распараджэнне ці карыстанне. Подати въ моцъ — аддаць у распараджэнне; подати заплату — узнагародзіць;подати збавенье — даць збавенне; подати местце — даць ход; подати миръ и благословение — благаславіць; подати помочъ — аказаць дапамогу; подати себе — ахвяраваць сябе; подати шиею — даставіць асабіста (?). 3. Здаць, уступіць як вынік ваеннай аперацыі. 4. Прад’явіць, выставіць. 5. Паведаміць; выкласці, выказаць. Подати ведомость — даць знаць, падаць сігнал; подати до ведомости — давесці да ведама; подати знакъ — падаць знак; подати къ памяти — занатаваць на памяць; подати мысль — падаць думку; подати пытанье — задаць пытанне; подати раду — даць параду. 6. Рэкамендаваць, раіць. 7. Устанавіць. Подати въ вонтпливость — ставіць пад сумненне;подати взоръ — падаць прыклад; подати волю — стаць на абарону (на бок) каго-н.; падати дорогу — адкрыць (паказаць) дарогу; подати руку помочи — падаць руку дапамогі; подати тылъ (плечи) — павярнуць назад, пусціцца наўцёкі. с. 159
Податися, податисе дзеясл. зв. 1. Аддацца ў распараджэнне. 2. Здацца, прызнаўшы перамогу над сабой. 3. Выкладацца, тлумачыцца. 4. Паказацца. 5. Здарыцца, надарыцца. 6. Накіравацца. 7. Адступіць. Податися въ руце — аддацца ў рукі; податися до ведомости — быць даведзеным да ведама. с. 163
Податка наз. Тое, што і податокъ. с. 164
Податковый прым. Падатковы. с. 164
Податливый прым. Падатлівы. с. 164
Податное прым. у знач. наз. Падатак. с. 164
Податный прым. ад податокъ. с. 164
Податокъ, податекъ наз. Падатак, устаноўленая законам рэгулярная выплата. Податокъ волосный (волочный, головный, господарский, мѣстский, огородный, пляцовый, поголовный, поголовшчизный, подводный, посполитый, публичный, приватный, серебшчызный, чоповый) — розныя віды спецыяльных падаткаў. Параўн. податка, подать I. с. 164
Подать I наз. Тое, што і податокъ. с. 165
Подать II гл. подати с. 165
Подачка наз. Даніна прадуктовая ці грашовая, якая бралася з пэўнай нагоды. Подачка господарская (грошовая, меская, местская, пеняжная, скарбовая) — віды спецыяльных пабораў. Параўн. подачокъ. с. 165
Подачокъ наз. Тое, што і подачка. Подачокъ местский — від спецыяльнага пабору. с. 166
Подаючий, подаючый дзеепрым. 1. Ад подавати ў 6 знач. 2. Які надае ўласцівасць. Подаючый овоцъ — які дае плод (плён); подаючий причину — які дае повад, падставу; подаючый тылъ — які ўцякае, адступае. с. 166
Подаючийся дзеепрым. ад подаватися ў 1 знач. с. 167
Подаючый гл. подаючий с. 167
Подбегати дзеясл. Падбягаць, набліжацца. с. 167
Подбежати дзеясл. Падбегчы. с. 167
Подберати дзеясл. Падбіраць, выбіраць (з некалькіх аднаго). с. 167
Подбиванье наз. Дзеянне па дзеясл. подбивати ў 2 знач. с. 167
Подбивати дзеясл. 1. Падпарадкоўваць; заваёўваць. 2. Падбіваць. с. 167
Подбирати дзеясл. Падглядаць пчол. с. 167
Подбити, подбить дзеясл. 1. Падпарадкаваць; заваяваць. 2. Падкаваць. с. 168
Подбитый дзеепрым. 1. Падбіты, выцяты. 2. Падшыты. с. 168
Подбить гл. подбити с. 168
Подбияне наз. Дзеянне па дзеясл. подбияти. с. 168
Подбияти дзеясл. Падпарадкоўваць, заваёўваць. с. 168
Подбияючий дзеепрым. ад подбияти. с. 168
Подближитися дзеясл. зв. Наблізіцца. с. 168
Подбой наз. Вушак. с. 169
Подбойка наз. Абіўка. с. 169
Подбудити дзеясл. Схіліць; падахвоціць. с. 169
Подбудца наз. Заахвочвальнік. с. 169
Подбужати дзеясл. Падбадзёрваць. с. 169
Подбунтованье наз. Дзеянне па дзеясл. подбунтовати. с. 169
Подбунтовати дзеясл. Падбухторыць. с. 169
Подбурати, подбуряти дзеясл. Падбухторваць. с. 169
Подбуренье, подбурене наз. Дзеянне па дзеясл. подбурити. с. 169
Подбурити дзеясл. Падбухторыць. с. 169
Подбуряти гл. подбурати с. 169
Подвакротный прым. Двухразовы. с. 170
Подведание наз. Разуменне. с. 170
Подвезанье, подвязанье наз. Абавязацельства, абяцанне выканаць што-н.; згода на што-н. с. 170
Подвезати I дзеясл. Прывязаць, прымацаваць што-н. пад чым-н. с. 170
Подвезати II дзеясл. Тое, што і подвезатися. с. 170
Подвезатися, подвязатися дзеясл. зв. Абавязацца, узяць на сябе пэўнае абавязацельства; згадзіцца. Параўн. подвезати II. с. 170
Подвезеный дзеепрым. Падвезены, які даставілі, прывезлі ў якое-н. месца. с. 171
Подвезенье наз. Адвоз, дастаўка. с. 171
Подвезоватися, подвязоватися, подвязыватися дзеясл. зв. Абавязвацца, браць на сябе пэўнае абавязацельства; згаджацца. с. 171
Подверженье наз. Тое, што і потверженье ў 1 знач. с. 171
Подверити дзеясл. Паверыць, прыняць за праўду, палічыць магчымым к здзяйсненню. с. 171
Подвернути дзеясл. Заваяваць, захапіць; сілай падпарадкаваць, вярнуць назад пад чыю-н. уладу. с. 171
Подвеселити дзеясл. 1. Тое, што і подвеселитисе. 2. Павесяліцца, правесці весела нейкі час. с. 171
Подвеселитисе дзеясл. зв. Падвесяліцца, зрабіцца весялейшым (пад уплывам спіртнога). Параўн. подвеселити ў 1 знач. с. 172
Подвесити дзеясл. Падвесіць, падмацаваць пад чым-н. у вісячым становішчы. с. 172
Подвести дзеясл. 1. Падбухторыць, падгаварыць, намовіць. 2. Падпарадкаваць, паставіць у залежнае становішча ад чаго-н. 3. Залажыць, заставіць, аддаць у залог. с. 172
Подвечорокъ наз. Падвячорак. с. 172
Подвивати дзеясл. Аддаваць, падпарадкоўваць. с. 172
Подвигненье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. подвигнути ў 1 знач. 2. // перан. Дзейнасць, намаганне. с. 172
Подвигнути дзеясл. 1. Падняць, перамясціць знізу ўверх, надаць стаячае становішча каму-н., паставіць на ногі. // перан. Памагчы ачуняць, паправіцца; вылячыць. Параўн. подвинути. 2. // перан. Натхніць, заахвоціць; схіліць да чаго-н. 3. // перан. Выклікаць, узбудзіць; скіраваць, узняць. 4. // перан. Пахіснуць, закалыхаць, захваляваць. 5. // перан. Пачаць, учыніць. с. 172
Подвигнутися дзеясл. зв. 1. Ад подвигнути ў 1 знач. // перан. Падняцца, зрабіцца больш чыстым, лепшым у маральных адносінах. 2. Ад подвигнути ў 2 знач. 3. // перан. Пахіснуцца, здрыгануцца; спыніць сваё існаванне. с. 173
Подвигнутый дзеепрым. ад подвигнути ў 4 знач. с. 174
Подвигоположникъ наз. Той, хто ўвенчвае славай падзвіжніка хрысціянскай веры. Вышний подвигоположникъ — Богъ. с. 174
Подвигшийся дзеепрым. Які здзейсніў цяжкую богаўгодную справу, перанёс богаўгодныя нягоды, мукі. с. 174
Подвигь наз. 1. Дзейнасць і справы, якія адпавядаюць законам хрысціянскай маралі і ўгодныя богу; падзвіжніцтва, аскетызм. 2. Ваенны, ратны подзвіг, гераічныя дзеянні супраць ворага. 3. Падарожжа, паездка, паход. с. 175
Подвиженникъ наз. Тое, што і подвижникъ у 1 знач. с. 175
Подвиженый дзеепрым. у знач. прым. Прыжмураны; падняты, узняты. с. 175
Подвиженье наз. Падахвочванне, заахвочванне; павучанне. с. 176
Подвижити дзеясл. Падлажыўшы што-н. пад ніз, падняць, зрушыць з месца, пахіснуць. // перан. Пахіснуць, зрушыць душэўны спакой. с. 176
Подвижитися дзеясл. зв. Зрушыцца, скрануцца, паварушыцца. с. 176
Подвижникъ наз. 1. Падзвіжнік; аскет. Параўн. подвиженникъ. 2. Удзельнік спаборніцтва, спартсмен. с. 176
Подвижный дзеепрым. 1. Які вызначаецца руплівасцю, стараннасцю да чаго-н. 2. У знач. прым. Падвіжніцкі, пакутніцкі. 3. Пераносны. Параўн. подвизальный. 4. Які маецца не ў наяўнасці, аддадзены ў доўг. с. 176
Подвизальный прым. Тое, што і подвижный у 3 знач. с. 177
Подвизание наз. Дзеянне па дзеясл. подвизати у 3 знач. с. 177
Подвизати дзеясл. 1. Зрушваць, скранаць з месца, перамяшчаць. 2. Варушыць, шавяліць; махаць. 3. // перан. Назначаць, прызначаць, ставіць. с. 177
Подвизатися дзеясл. зв. 1. Ад подвизати ў 1 знач. 2. Ад подвизати ў 2 знач. 3. Рупіцца, старацца; турбавацца. 4. Біцца, змагацца, ваяваць. 5. Спяшацца. с. 177
Подвизающийся дзеепрым. у знач. наз. Той, хто клапоціцца, рупіцца аб чым-н. с. 178
Подвика наз. Хустка, жаноцкае галаўное пакрывала. с. 178
Подвинути дзеясл. Тое, што і подвигнути ў 1 знач. с. 178
Подвичка наз., памянш. ад подвика. с. 178
Подвишенье гл. подвышенье с. 178
Подвишшити гл. подвышити с. 178
Подвишшоный гл. подвышеный с. 178
Подвода наз. 1. Асобая павіннасць цяглых людзей: абавязак пастаўлення коней для перавозу службовых асоб і грузу; грашовая плата, якая замяняла такую павіннасць. Подводу носити гл. носити; у подводахъ хоживати гл. хоживати; у подводы (в подводу) ходити гл. ходити. 2. Конь верхавы ці з калёсамі, які пастаўляўся для службовых асоб, пераезду ці перавозу грузаў; абоз, складзены з такіх коней і падвод. 3. Любыя перавозачныя сродкі на водным шляху, якія пастаўляліся цяглымі людзьмі для перавозу асоб і грузаў. 4. Стан, стаянка, месца, дзе мяняліся перакладныя коні. 5. Воз, падвода, фурманка. с. 178
Подводити дзеясл. Падбухторваць, падгаворваць супраць каго-н., намаўляць да чаго-н. с. 180
Подводка наз. Прыладжванне, дапасаванне. с. 180
Подводникъ наз. 1. Вазніца, вознік, фурман; вазак. 2. Ганец, пасланец, які для перамяшчэння выкарыстоўваў падводу. Параўн. поводникъ. с. 180
Подводное наз. Грашовая плата, якая замяняла павіннасць пастаўляць коней для перавозу асоб і грузаў, а таксама сама такая павіннасць. с. 180
Подводный прым. 1. Ад подвода ў 1 знач. Листъ подводный гл. листъ; люди подводные гл. люди; пенязи подводные гл. пенязи; поборъ подводный гл. поборъ;податокъ подводный гл. податокъ; служба подводная гл. служба. 2. Ад подвода ў 2 знач. с. 181
Подводовый прым. Подводовая служба гл. служба. с. 181
Подводца наз. Тое, што і поводъ II у 1 знач. с. 181
Подвоевода наз. Тое, што і подвоеводий. с. 181
Подвоеводий, подвоеводзий, подвоеводзый, подвоеводи наз. Памочнік, намеснік ваяводы. Параўн. подвоевода. с. 181
Подвоеводский прым. ад подвоеводий. с. 181
Подвоеводство наз. Пасада; час службы намесніка ваяводы. с. 181
Подвоеный дзеепрым. Падвоены, павялічаны ўдвая. с. 182
Подвозникъ наз. Той, хто займаецца перавозам грузаў на конях, возчык. с. 182
Подвозный наз. Памочнік (судовага выканаўцы). с. 182
Подвоивати дзеясл. Паўтараць; пацвярджаць. с. 182
Подвоити дзеясл. Паўтарыць; пацвердзіць. с. 182
Подвой наз. Бакавы брус у дзвярной асадзе ці ў варотах, вушак. с. 182
Подвойский, потвойский наз. Службовая асоба пры гарадскім урадзе, пры асобе войта, пры судзе, якая выконвала абавязкі судовага выканаўцы і др. с. 182
Подвойщанье наз. Дзейнасць, пасада, служба судовага выканаўцы. с. 183
Подволеный дзеепрым. Падпарадкаваны; вызначаны, прызначаны. с. 183
Подволокъ наз. Невялікая рыбалоўная сетка. с. 183
Подволочокъ наз., памянш. ад подволокъ. с. 183
Подворе гл. подворье с. 183
Подворие гл. подворье с. 183
Подворищный прым. ад подворье. с. 184
Подворниковый прым. ад подворникъ у 1 знач. с. 184
Подворникъ наз. 1. Дазорац, даглядчык за дваром, домам, прызначаным для часовага пражывання гаспадара; слуга, які выконваў дваровую работу. 2. Арандатар, трымальнік заезнага двара, шынка. с. 184
Подворница наз. 1. Гаспадыня, уладальніца дома. 2. Гаспадыня, трымальніца заезнага дома, шынка. 3. Наймальніца кватэры, кватарантка. с. 185
Подвороты наз. Весніцы, плот з варотамі ў канцы вёскі. с. 185
Подворъе гл. подворье с. 185
Подворыти дзеясл. Праявіць ветлівасць, галантнасць, далікатнасць. с. 185
Подворье, подворе, подворие, подворъе наз. 1. Дом з дваром і ўсімі гаспадарчымі пабудовамі; сядзіба. Параўн. подворя. 2. Заезны дом; дом, месца для часовага пражывання, знаходжання. 3. Двор, падворак, панадворак. 4. Вандраванне, падарожжа. с. 185
Подворьечко наз., памянш. ад подворье ў 1 знач. с. 187
Подворя наз. Тое, што і подворье ў 1 знач. с. 187
Подвратити дзеясл. 1. Разбурыць, паваліць; загубіць, знішчыць. 2. Звергнуць, скінуць. 3. Прысвоіць; падпарадкаваць. с. 187
Подвратитися дзеясл., зв. ад подвратити ў 1 знач. с. 187
Подвращати дзеясл. // перан. Рабіць няшчасным; пазбаўляць нармальнага жыцця; губіць. с. 187
Подвращение наз. Гібель, пагібель; заняпад, упадак. с. 187
Подвращеный дзеепрым. ад подвратити ў 1 знач. с. 187
Подвыжшатися дзеясл. зв. Тое, што і подвышатися. с. 187
Подвыжшенье наз. Дзеянне па дзеясл. подвыжшити. с. 188
Подвыжшити дзеясл. Тое, што і подвышити ў 3 знач. с. 188
Подвыситися гл. подвышитися с. 188
Подвышати, подвышшати дзеясл. 1. Павышаць, паднімаць, рабіць больш высокім (узровень чаго-н.). 2. Павышаць, павялічваць, паднімаць (цану). 3. // перан. Узвышаць, узносіць; рабіць больш высакародным, паважаным. с. 188
Подвышатися, подвышшатися дзеясл., зв. ад подвышати ў 3 знач. Параўн. подвыжшатися. с. 189
Подвышаючий дзеепрым. ад подвышати ў 3 знач. с. 189
Подвышаючийся дзеепрым. ад подвышатися. с. 189
Подвышене гл. подвышенье с. 189
Подвышеный, подвишшоный, подвышенный, подвышоный, подвышшеный, подвышшоный дзеепрым. 1. Ад подвышити ў 2 знач. 2. // перан. Ад подвышити ў 3 знач. с. 189
Подвышенье, подвишенье, подвышене, подвышшене, подвышшенье, подвышэнье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. подвышити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. подвышити ў 2 знач. 3. // перан. Дзеянне по дзеясл. подвышити ў 3 знач. с. 189
Подвышеньеся дзеясл. Дзеянне па дзеясл. подвышитися ў 2 знач. с. 190
Подвышити, подвишшити, подвышшити дзеясл. 1. Павысіць, падняць, зрабіць больш высокім (узровень чаго-н.). 2. Павысіць, павялічыць, падняць. 3. // перан. Узвысіць, узнесці; зрабіць больш высакародным, паважаным. Подвышити голову — асмялець, пасмялець; пачаць актыўна дзейнічаць. Параўн. подвыжшити. с. 190
Подвышитися, подвыситися дзеясл. зв. 1. Ад подвышити ў 2 знач. 2. // перан. Ад подвышити ў 3 знач. с. 191
Подвышоный гл. подвышеный с. 191
Подвышшати гл. подвышати с. 191
Подвышшатися гл. подвышатися с. 191
Подвышшене гл. подвышенье с. 191
Подвышшеный гл. подвышеный с. 191
Подвышшенье гл. подвышенье с. 191
Подвышшити гл. подвышити с. 191
Подвышшоный гл. подвышеный с. 191
Подвышэнье гл. подвышенье с. 191
Подвязанье гл. подвезанье с. 191
Подвязатися гл. подвезатися с. 191
Подвязка наз. 1. Тасьма; завязка, падвязка. 2. Раменьчык для абутку. с. 191
Подвязоватися гл. подвезоватися с. 191
Подвязыванье наз. Замацоўванне, падвязванне, прымацоўванне. с. 191
Подвязыватися гл. подвезоватися с. 191
Подгинати дзеясл. Складваць. с. 191
Подгляданье наз. Подгляданье пчолъ — выбіранне мёду з борці. с. 191
Подгнетене наз. Падпал, падпаленне. с. 192
Подгнилый прым. Падгнілы. с. 192
Подговаривати, подговоривати дзеясл. Падгаворваць, падбухторваць; угаворваць на што-н. с. 192
Подговорити дзеясл. Падгаварыць, падбухторыць; угаварыць на што-н. с. 192
Подгоитися дзеясл. зв. Падлячыцца, крыху паправіць сваё здароўе. с. 192
Подголовье наз. Падгалоўе. с. 192
Подгорети дзеясл. Падгарэць, згарэць знізу. с. 192
Подгорле наз. Тое, што і подгорлокъ у 1 знач. с. 192
Подгорлокъ наз. 1. Падгрудак. 2. Калье; каралі. с. 192
Подгорний прым. Мясо подгорнее — ялавічнае мяса, выразанае з пахвіны і падчарэўя. с. 192
Подгорнути дзеясл. Подгорнути под свою владзу (под себе) — падпарадкаваць сабе, пакарыць. с. 192
Подгорный прым. Які знаходзіцца на схіле гары, падгорны. с. 193
Подгородие наз. Месца, якое знаходзіцца на ўскраіне горада, побач з горадам. с. 193
Подгородничий наз. Намеснік, памочнік гараднічага. с. 193
Подгородский прым. Які знаходзіцца побач з горадам, прыгарадны. с. 193
Подгорский прым. Прыкарпацкі. с. 193
Подгорье, подгоръе наз. 1. Гара; узвышша, пагорак. 2. Ніжні схіл якога-н. узвышша, які пераходзіць у раўніну, пагор’е. с. 193
Подгребанье наз. Вычышчанне, чыстка. с. 193
Подгризати гл. подгрызати с. 193
Подгризеный дзеепрым. ад подгрызти. с. 193
Подгризти гл. подгрызти с. 194
Подгрызати, подгризати дзеясл. Падгрызаць, абгрызаць знізу. с. 194
Подгрызаючий дзеепрым. ад подгрызати. с. 194
Подгрызти, подгризти дзеясл. Падгрызці, аб’есці грызучы. с. 194
Поддаваный дзеепрым. ад поддавати ў 1 знач. с. 194
Поддаванье наз. Дзеянне па дзеясл. поддавати ў 1 знач. с. 194
Поддаваньеся наз. Дзеянне па дзеясл. поддаватися ў 1 знач. с. 194
Поддавати дзеясл. 1. Аддаваць, перадаваць каго-, што-н. пад чыю-н. уладу, распараджэнне, залежнасць і пад.; падпарадкоўваць каго-, што-н. каму-, чаму-н. 2. Абавязваць; ускладаць на каго-, што-н. якія-н. абавязкі. с. 194
Поддаватися, поддаватисе дзеясл. зв. 1. Ад поддавати ў 1 знач. 2. Ад поддавати ў 2 знач. с. 195
Поддаваючий дзеепрым. ад поддавати ў 1 знач. с. 195
Подданая, потданая наз., жан. ад подданый II у 2 знач. с. 195
Поддане гл. подданье с. 196
Поддание гл. подданье с. 196
Подданка наз. Асоба жаночага полу, якая падпарадкоўваецца каму-н., залежыць ад каго-н., падданая; прыгонная. с. 196
Подданность гл. подданость с. 196
Подданный I гл. подданый I с. 196
Подданный II гл. подданый II с. 196
Подданость, подданность наз. 1. Тое, што і подданство ў 1 знач. 2. Тое, што і подданство ў 2 знач. с. 196
Подданство, подданьство наз. 1. Подданстпва, залежнасць, падпарадкаванне, паслушэнства; прыгонная залежнасць. Параўн. подданость у 1 знач. 2. Адданасць, вернасць. Параўн. подданость у 2 знач. с. 196
Подданый I, подданный I, потданый I дзеепрым. Які знаходзіцца пад чыёй-н. уладай, залежнасцю, распараджэннем. с. 197
Подданый II, поданый II, подданный II, потданый II наз. 1. Асоба, якая знаходзіцца ў палітычнай падпарадкаванасці, у падданстве ў якога-н. уладыкі (караля, князя і пад.). 2. Асоба, якая знаходзіцца ў эканамічнай ці асабістай падпарадкаванасці, залежнасці ад каго-н. 3. Асоба, якая стаіць рангам ніжэй у іерархічных адносінах; слуга. с. 197
Подданье, поддане, поддание наз. Дзеянне па дзеясл. поддати ў 1 знач. с. 198
Подданьство гл. подданство с. 199
Поддати, поддать дзеясл. 1. Аддаць, перадаць каго-, што-н. пад чыю-н. уладу, распараджэнне, залежнасць, паслушэнства і пад.; падпарадкаваць каго-, што-н. каму-, чаму-н. 2. Даць, аддаць чаго-н. больш чым трэба, перадаць. с. 199
Поддатися дзеясл. зв. 1. Ад поддати ў 1 знач. Поддатися въ... (што-н., на што-н., пад што-н.) — абавязацца; пагадзіцца з чым-н., даць згоду на што-н. 2. Падацца; пралегчы, працягнуцца. 3. Аддацца, уступіць у палавую сувязь. с. 199
Поддать гл. поддати с. 200
Поддаючый дзеепрым. ад поддавати ў 1 знач. с. 200
Поддвигати дзеясл. Паднімаць, перамяшчаць знізу ўверх. с. 200
Поддвигненье наз. Дзеянне па дзеясл. поддвигати. с. 200
Подделати дзеясл. Аднавіць; наладзіць, направіць. с. 200
Подделко наз. Малая дробнакаліберная гармата. с. 200
Поддиаконство, подияконство наз. Сан памочніка дыякана. с. 200
Поддияконъ, падиаконъ, поддиаконъ, поддъяконъ, подьяконъ наз. Памочнік дыякана. Параўн. подьякъ. с. 201
Поддъяконъ гл. поддияконъ с. 201
Поддымати дзеясл. Паддзімаць, дзьмухаць. с. 201
Поддячий гл. подьячий II с. 201
Подебранье наз. Подебранье пчолъ — выбіранне мёду з борці. с. 201
Подевати дзеясл. Дзець, падзець, падзяваць. с. 201
Подеватися дзеясл., зв. ад подевати. с. 201
Подевяте пабоч. слова. Па-дзевятае. с. 202
Подездокъ гл. подъездокъ с. 202
Подейзраный гл. подейзроный с. 202
Подейзренье наз. Тое, што і подозренье ў 1 знач. с. 202
Подейзроный, подейзраный дзеепрым. Тое, што і подозреный у 1 знач. с. 202
Подеймовати дзеясл. 1. Тое, што і подыймовати ў 1 знач. 2. // перан. Тое, што і подыймовати ў 4 знач. 3. Тое, што і подыймоватися. с. 202
Подеймоватися дзеясл. зв. Тое, што і подыймоватися. с. 202
Подейсте наз. Ашуканства, падман; хітрасць. Параўн. подестье. с. 203
Подеканы наз. Намеснік старшага свяшчэнніка. с. 203
Поделаный, поделанный дзеепрым. ад поделати. с. 203
Поделанье наз. Дзеянне па дзеясл. поделати. с. 203
Поделати дзеясл. Зрабіць, нарабіць, парабіць. с. 203
Поделатися дзеясл., зв. ад поделати. с. 203
Поделеный дзеепрым. ад поделити ў 1 знач. Параўн. поделый. с. 203
Поделенье наз. Дзеянне па дзеясл. поделити ў 1 знач. с. 204
Поделити, поделить дзеясл. 1. Падзяліць, раздзяліць; надзяліць. // перан. Параўн. подилити. 2. Раздаць. с. 204
Поделитися, поделитисе дзеясл., зв. ад поделити ў 1 знач. с. 204
Поделить гл. поделити с. 205
Поделне прысл. Асобна, паасобку. с. 205
Поделомъ прысл. Па заслузе. с. 205
Поделство наз. Доля, належная каму-н., частка чаго-н., чый-н. удзел у чым-н. с. 205
Поделъ наз. 1. Дзеянне па дзеясл. поделити ў 1 знач. 2. Адасабленне, самастойнасць; доля, надзел, атрыманы ў выніку раздзелу маёмасці. с. 205
Поделый дзеепрым. Тое, што і поделеный. с. 205
Поделятися дзеясл. зв. 1. Дзяліцца. 2. Чаргавацца, заменьвацца па чарзе. с. 206
Поденкованье наз. Падзяка; удзячнасць. с. 206
Поденникъ наз. Тое, што і поденщикъ. с. 206
Поденно прысл. Падзённа. с. 206
Поденное наз. Плата за адзін дзень працы. с. 206
Поденный пръім. Падзённы. с. 206
Поденство наз. Падзённая праца. с. 206
Поденщикъ, паденщыкъ, поденщыкъ наз. Падзёншчык, падзённік. Параўн. поденникъ. с. 206
Подепреть дзеясл. Падтрымаць. с. 206
Подептати дзеясл. // перан. Зняважыць; парушыць, патаптаць. с. 207
Подержанъе гл. подержанье с. 207
Подержаный дзеепрым. Пратрыманы, затрыманы. с. 207
Подержанье, подержанъе наз. 1. Дзеянне па дзеясл. подержати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. подержати ў 2 знач. с. 207
Подержати дзеясл. 1. Затрымаць, пакінуць у сябе; дагледзець, пракарміць нейкі час. 2. Пакарыстацца чым-н. нейкі час. 3. Вытрымаць, устаяць; затрымаць, стрымаць. 4. // перан. Захаваць, утрымаць. с. 207
Подерти дзеясл. Падзерці, парваць, разарваць на часткі. с. 208
Подертый дзеепрым. ад подерти. с. 208
Подестье наз. Тое, што і подейсте. с. 208
Подесяте пабоч. слова. Па-дзесятае. с. 208
Подети I, подзети, подити дзеясл. 1. Падзець; схаваць; звесці каго-, што-н. так, каб другія не маглі знайсці. Где (куды) хотя подети (што-н.) — распарадзіцца чым-н. паводле свайго меркавання. // перан. Где подети (што-н.) — як збавіцца, вызваліцца ад чаго-н. 2. Пасяліць, знайсці месца прабывання, прытулак. с. 208
Подети II дзеясл. Выдзеўбці паглыбленне ў бортным дрэве для пчол. с. 209
Подетися, подетисе дзеясл. зв. 1. Ад подети I у 1 знач. // перан. 2. Ад подети I у 2 знач. // перан. Параўн. подетца. 3. Выдаткавацца, патраціцца. с. 209
Подетца дзеясл. зв. Тое, што і подетися ў 2 знач. с. 209
Подетый дзеепрым. ад подети I у 1 знач. с. 209
Подешва наз. Тое, што і подошва ў 1 знач. с. 209
Подешлый гл. подошлый с. 209
Подеятися дзеясл. зв. Парабіцца, учыніцца. с. 210
Поджечи дзеясл. Запаліць, распаліць. с. 210
Поджиганый дзеепрым. ад поджигати. с. 210
Поджигати дзеясл. Запальваць, распальваць. // перан. Настройваць, падбухторваць; узбуджаць. с. 210
Поджигачъ наз. Той, хто настройвае на што-н., падбухторвае да чаго-н. с. 210
Поджигаючий дзеепрым. ад поджигати. с. 210
Поджога наз. 1. Падпал; пажар. 2. Тое, чым распальваюць і падтрымліваюць агонь; падпалка, распалка. 3. Падбухторванне, настройванне, узбуджэнне. 4. // перан. Спакуса. с. 210
Поджутникъ наз. Памочнік. с. 211
Поджывотны прым. Уючны. с. 211
Подзаконный прым. у знач. наз. Той, хто прытрымліваецца закону Майсея. с. 211
Подземный прым. 1. Які знаходзіцца пад зямлёю, у зямлі. 2. Які адбываецца пад зямлёй. с. 211
Подзети гл. подети I с. 211
Подзирати дзеясл. Падглядаць. с. 211
Подзовыйковый прым. Зроблены з загрывачнай шыйнай часткі футра жывёлы. с. 211
Подзывати дзеясл. Прыцягваць другі раз да суда, уручыўшы позву. с. 211
Подивенье, подивене наз. 1. Здзіўленне. 2. Захапленне, зачараванне. с. 211
Подивити дзеясл. Здзівіцца. с. 212
Подивитися дзеясл. зв. 1. Паглядзець. 2. Здзівіўшыся, захапіцца. 3. Здзівіцца. с. 212
Подивленье, подивление, подивленне наз. 1. Здзіўленне. 2. Захапленне. с. 212
Подивованый дзеепрым. Які выклікаў здзіўленне. с. 212
Подивованье наз. Здзіўленне. с. 212
Подивоватися дзеясл. зв. Здзівіцца. с. 213
Подивъ наз. Здзіўленне. Въ подивъ — на здзіўленне. с. 213
Подизбица гл. подызбица с. 213
Подиймоватися гл. подыймоватися с. 213
Подийти гл. подыйти с. 213
Подилити дзеясл. Тое, што і поделити ў 1 знач. с. 213
Подискивати гл. подыйскивати с. 213
Подити гл. подети I с. 213
Подияконство гл. поддиаконство с. 213
Подканоникъ наз. Памочнік каноніка. с. 213
Подканцелярый наз. Тое, што і подканцлерый. с. 213
Подканцлеранка наз. Дачка падканцлера. с. 213
Подканцлерий гл. подканцлерый с. 213
Подканцлерский прым. ад подканцлеръ. с. 213
Подканцлеръ наз. Тое, што і подканцлерый. с. 213
Подканцлерый, подканцлерий наз. Міністр каралеўства, намеснік канцлера. Параўн. подканцелярый, подканцлеръ. с. 214
Подкасаный дзеепрым. ад подкасати. с. 214
Подкасати дзеясл. Падкасаць. с. 214
Подкасатися дзеясл., зв. ад подкасати. с. 214
Подкати дзеясл. 1. Тое, што і поткати ў 1 знач. 2. Тое, што і поткати ў 2 знач. с. 214
Подкатися дзеясл. зв. 1. Тое, што і поткатися ў 2 знач. 2. Тое, што і поткатися ў 3 знач. с. 215
Подкашивати дзеясл. Тое, што і подкошывати. с. 215
Подкгарликъ наз. Каўнер. с. 215
Подкиданый дзеепрым. 1. Падкінуты. 2. // перан. Падстаўны. с. 215
Подкидное прым.у знач. наз. Тое, што падкінута. с. 215
Подкиненый дзеепрым. ад подкинути. с. 215
Подкинути дзеясл. Патаемна падкласці што-н. с. 215
Подкладанье наз. Дзеянне па дзеясл. подкладати ў 2 знач. с. 215
Подкладати дзеясл. 1. Падсоўваць, падкладаць што-н. адно пад другое. // перан. 2. Дабаўляць, дадаваць. 3. // перан. Падкладаць патаемна, неўпрыкмет. 4. Прад’яўляць. 5. Прыстасоўваць, падганяць. с. 215
Покладаючий дзеепрым. ад подкладати ў 3 знач. с. 216
Покладованье наз. Падкладанне чаго-н. пад які-н. прадмет. с. 216
Подкладъ наз. 1. Падруба (ніжняе бервяно ў зрубе, якое з’яўляецца асновай, як бы фундаментам усёй пабудовы). // перан. Аснова, фундамент. с. 216
Подклетный прым. Які забяспечвае патрэбы царскага палаца ў харчаванні і інш. с. 216
Подклетокъ наз. Тое, што і подклетъ у 1 знач. с. 216
Подклетъ наз. 1. Халоднае памяшканне пад свірнам (клеццю), сцены якога з’яўляюцца фундаментам усяго будынка. Параўн. подклетокъ, подклеть, подклетье. 2. Часовае прыстасаванне для захавання харчовых прадуктаў. с. 217
Подклеть наз. Тое, што і подклетъ у 1 знач. с. 217
Подклетье наз. Тое, што і подклетъ у 1 знач. с. 217
Подклонити дзеясл. Прыхіліць. с. 217
Подклоняти дзеясл. Прыхіляць. с. 217
Подключая наз. Жонка памочніка ключніка. с. 218
Подключникъ наз. Тое, што і подключый. с. 218
Подключый наз. Памочнік ключніка. Параўн. подключникъ. с. 218
Подкова, поткова наз. Падкова. с. 218
Подкованне гл. подкованье с. 218
Подкованый дзеепрым. ад подковати. с. 218
Подкованье, подкованне наз. Дзеянне па дзеясл. подковати. с. 218
Подковати дзеясл. Падкаваць. с. 219
Подковка наз., памянш. ад подкова. с. 219
Подковывати дзеясл. Падкоўваць. с. 219
Подколский прым. Які ўпрагаецца ў воз (колы). с. 219
Подкоморанка наз. Дачка галоўнага межавага суддзі. с. 219
Подкоморей гл. подкоморый с. 219
Подкоморий гл. подкоморый с. 219
Подкомориная, подкоморына, подкоморыная наз. Жонка галоўнага межавага суддзі. с. 219
Подкоморичъ, подкоморычъ наз. Сын галоўнага межавага суддзі. с. 220
Подкоморникъ наз. Памочнік межавага суддзі. с. 220
Подкоморое, подкоморье наз. Тое, што і подкоморство. с. 220
Подкоморский прым. Які належыць межаваму суду. с. 220
Подкоморство наз. Пасада галоўнага межавага суддзі. Параўн. подкоморое. с. 221
Подкоморый, подкоморей, подкоморий, подкоморы, поткомори, поткоморый наз. Галоўны межавы суддзя. с. 221
Подкоморына гл. подкомориная с. 221
Подкоморыная гл. подкомориная с. 221
Подкоморычъ гл. подкоморичъ с. 221
Подкоморье гл. подкоморое с. 221
Подконий, подконный наз. Тое, што і подконюший. с. 221
Подконюший, подконюшый наз. Памочнік канюшага. Параўн. подконий. с. 222
Подкопаный дзеепрым. ад подкопати. с. 222
Подкопати дзеясл. Падкапаць. с. 222
Подкопатися дзеясл., зв. ад подкопати. с. 222
Подкоповати гл. подкопывати с. 223
Подкоповатисе гл. подкопыватися с. 223
Подкопуючий дзеепрым. ад подкопывати. с. 223
Подкопъ наз. Падкоп. с. 223
Подкопывати, подкоповати дзеясл. Падкопваць. с. 223
Подкопыватися, подкоповатисе дзеясл. зв. Падкопвацца. с. 223
Подкосити дзеясл. Падкасіць. с. 223
Подкошенье наз. Дзеянне па дзеясл. подкосити. с. 224
Подкошывати дзеясл. Падкошваць. Параўн. подкашивати. с. 224
Подкрадованый дзеепрым. ад подкрадывати. с. 224
Подкрадывати дзеясл. Падкрадацца; падпільноўваць. с. 224
Подкрасти дзеясл. 1. Падпільнаваць. 2. Употай адабраць. с. 224
Подкрепленье, подкрепление наз. Падмацаванне. с. 224
Подкрепляти дзеясл. Падмацоўваць. с. 224
Подкривати дзеясл. Прыкрываць, хаваць. с. 224
Подкупати дзеясл. Падкупляць. с. 224
Подкуповати дзеясл. Падкупляць. с. 225
Подкуповатися дзеясл. зв. Падкупляцца. с. 225
Подкупъ наз. Подкуп. с. 225
Подкурити дзеясл. Падкурыць. с. 225
Подкуроный дзеепрым. Падкураны. с. 225
Подкустошъ наз. Памочнік скарбніка. с. 225
Подлавенство наз. Пасада члена суда прысяжных. с. 225
Подлавити дзеясл. Падлавіць. с. 225
Подлавиче наз. Месца пад лавамі. с. 225
Подлагати дзеясл. Выкладаць, выказваць. с. 225
Подлаженый дзеепрым. ад подлазити. с. 225
Подлаженье наз. Дзеянне па дзеясл. подлазити. с. 225
Подлаживанье наз. Дзеянне па дзеясл. подлаживати. с. 226
Подлаживати, подлаживать дзеясл. Подлаживати бчолъ (медъ, пчолъ) — выбіраць мёд з борці. с. 226
Подлазити дзеясл. Подлазити бчолы (пчолы) — выбіраць мёд з борці. с. 226
Подлазникъ наз. Бортнік. Параўн. подлазчий. с. 226
Подлазный прым. Бортны. с. 226
Подлазчий наз. Тое, што і полазникъ. с. 226
Подлапенье, подлапленье наз. Умацаванне. с. 226
Подлаплеванье наз. Умацоўванне. с. 227
Подлапленье гл. подлапенье с. 227
Подласый прым. Падласы. с. 227
Подлатанье наз. Падлатанне. с. 227
Подле, подля прыназ. 1. Побач, поруч, каля. Параўн. подлугъ у 2 знач. 2. Па, паводле; згодна, адпаведна. Параўн. подлугъ у 1 знач. 3. Каля (пры прыблізным вызначэнні часу). 4. За (пры абазначэнні паслядоўнасці з’яў, падзей). с. 227
Подлеганье наз. Дзеянне па дзеясл. подлегати. с. 228
Подлегати дзеясл. Падлягаць, падвяргацца, падпадаць пад уздзеянне чаго-н., падпарадкоўвацца каму-н. Параўн. подлежати. с. 228
Подлегаючий, подлегаючый дзеепрым. ад подлегати. с. 228
Подлеглый прым. 1. Падлеглы, падвержаны непазбежнаму ўздзеянню. 2. Падлеглы, падуладны, падначалены. с. 228
Подлегчи гл. подлечи с. 229
Подлежати дзеясл. Тое, што і подлегати. с. 229
Подлежащий дзеепрым. ад подлежати. с. 230
Подлезовати дзеясл. Падлазіць. с. 230
Подлезти дзеясл. Падлезці. с. 230
Подлей прысл., выш. ст. ад подло. с. 230
Подлейший, подлейшый прым. выш. ст. 1. Ад подлый у 1 знач. 2. Ад подлый у 2 знач. 3. Ад подлый у 3 знач. 4. Ад подлый у 4 знач. с. 230
Подленникъ наз. Арыгінал. с. 231
Подлесничий, подлесничый наз. Памочнік ляснічага, старшы аб’ездчык. с. 231
Подлетный прым. Падвержаны ўздзеянню часу, гадоў. с. 231
Подлетъ наз. Падлёт. с. 231
Подлечи, подлегчи, подлечы, потлечи дзеясл. Падпасці, падвергнуцца, падпарадкавацца чаму-н., стаць аб’ектам якога-н. дзеяння. с. 231
Подлещовка наз. Тое, што і подлещыкъ. с. 232
Подлещъ наз. Тое, што і подлещыкъ. с. 232
Подлещыкъ наз. Падлешчык. с. 232
Подлизенъ наз. Дэталь у калёсах. с. 232
Подлинно прысл. Сапраўды, на самай справе, па-сапраўднаму. с. 232
Подлинный прым. Сапраўдны, арыгінальны. с. 232
Подло прысл. Подла; дрэнна; адмоўна, негатыўна. с. 232
Подлога наз. 1. Падлога. 2. Падстава, прычына, абставіны. Параўн. подложение. с. 232
Подложение наз. Тое, што і подлога ў 2 знач. с. 232
Подложеный, подложенный, подложоный дзеепрым. 1. Падкладзены, падложаны. 2. Падбіты, прышыты спадыспаду ў якасці падкладкі. с. 233
Подложенье наз. Дзеянне па дзеясл. подложити ў 1 знач. с. 233
Подложити, подложыти дзеясл. 1. Падкласці, падсунуць; падставіць; пакласці, паставіць што-н. пад што-н. Подложити подъ (потъ) крижъ — выконваючы прысягу на крыжы, палажыць пад яго што-н. у заклад. 2. Раскласці, развесці агонь, падпаліць што-н. спаднізу. 3. Падпарадкаваць, пакарыць, узяць пад сваю ўладу. 4. Падбіць, падшыць, прышыць спадыспаду ў якасці падкладкі. с. 233
Подложитися дзеясл. зв. Падлезці, падсунуцца пад каго-, што-н. с. 234
Подложница наз. Наложніца, палюбоўніца. с. 234
Подложоный гл. подложеный с. 234
Подложыти гл. подложити с. 234
Подлость наз. Подласць, нізасць, нікчэмнасць, неразумнасць, грэшнасць, беднасць, неўрадлівасць, нерадавітасць, нязнатнасць. с. 234
Подлугъ, потлугъ прын. 1. Тое, што і подле ў 2 знач. 2. Тое, што і подле ў 1 знач. с. 235
Подлужа наз. Даніна, падатак за карыстанне сенажаццю (?). с. 235
Подлужникъ наз.Даннік; той, хто плаціць падатак за карыстанне сенажаццю (?). с. 235
Подлый прым. 1. Подлы, нізкі ў маральных адносінах; грэшны. // перан. 2. Дрэнны, нізкі па сваіх якасцях, уласцівасцях; непрывабны. 3. Нізкі, нізкага паходжання, які належыць да непрывілеяванага класа, саслоўя. 4. У знач. наз. Дрэннае, адмоўнае, процілеглае добраму, дадатнаму. с. 235
Подля гл. подле с. 236
Подляский гл. подляшский с. 236
Подляшанинъ наз. Жыхар Падляшша. с. 237
Подляшский, подляский прым. Які мае адносіны да Падляшша. с. 237
Подмавяние наз. Падгаворванне, падахвочванне, імкненне схіліць да чаго-н. с. 237
Подмагати гл. подмогати с. 237
Подмазати дзеясл. Намазаць, памазаць. с. 237
Подмалеваный прым. Падмаляваны; аздоблены, упрыгожаны. с. 237
Подманеный дзеепрым. Падмануты, абмануты. с. 237
Подманити дзеясл. Падманіць, падманам авалодаць чым-н. с. 237
Подманывати дзеясл. Падманваць. с. 237
Подметанье, подмятанье наз. Падмятанне. с. 237
Подметати дзеясл. Падкінуць, падлажыць (употай, тайком). с. 238
Подметатися дзеясл. зв. Падлажыцца, падкласціся. с. 238
Подметина наз. Падкладка пад вулей. с. 238
Подметный пръім. Падложны; фальшывы. с. 238
Подметуючий дзеепрым. ад подметати. с. 238
Подметъ наз. 1. Падлог; тое, што падкінута, падкладзена з мэтай падману, ашуканства. 2. Тое, што падкладзена для ажыццяўлення выбуху. с. 238
Подмовенье наз. Дзеянне па дзеясл. подмовити. с. 238
Подмовити дзеясл. Падгаварыць, угаварыць, падбіць. Параўн. подмолвити. с. 238
Подмовка наз. Падбухторванне, падгаворванне, падгавор. с. 239
Подмовленый дзеепрым. ад подмовити. с. 239
Подмовливати дзеясл. Тое, што і подмовляти. с. 239
Помовляти дзеясл. Падгаворваць, падбухторваць, падбіваць. Параўн. подмовливати. с. 239
Подмогати, подмагати дзеясл. Памагаць, аказваць падмогу. с. 239
Подможенье, подможение наз. Падмога, дапамога. с. 239
Подмолвити дзеясл. Тое, што і подмовити. с. 240
Подмолвитися дзеясл. зв. Абмовіцца, прагаварыцца. с. 240
Подмолвяти дзеясл. Падгаворваць, падбіваць, падбухторваць. с. 240
Подмосковный прым. Падмаскоўны. с. 240
Подмочи дзеясл. Памагчы, аказаць падмогу. с. 240
Подмочывати дзеясл. Падмочваць. с. 240
Подмочыти дзеясл. Падмачыць. с. 240
Подмурованый прым. Падмураваны. с. 240
Подмурованье наз. Дзеянне па дзеясл. подмуровати. с. 240
Подмуровати дзеясл. Падмураваць. с. 240
Подмустити дзеясл. (?). с. 240
Подмывати дзеясл. Падмываць, размываць знізу. с. 241
Подмыти дзеясл. Падмыць, размыць знізу. с. 241
Подмятанье гл. подметанье с. 241
Поднаместникъ наз. Памочнік намесніка. с. 241
Поднараменникъ наз. Тое, што падкладваюць пад наплечнік, які засцерагае плячо ад удараў. с. 241
Подначалный дзеепрым. Падначалены. с. 241
Поднебенье, поднебене наз. 1. Паднябенне. 2. Скляпенне. 3. Падбіўка, падкладка. с. 241
Поднебесная наз. 1. Сусвет, уся зямля. 2. // перан. Чалавецтва. с. 241
Поднебесный прым. Паднябесны. с. 242
Подневольне прысл. Сілком, сілай, супраць волі. с. 242
Поднепровский прым. Падняпроўскі. Параўн. поднепрский. с. 242
Поднепрский прым. Тое, што і поднепровский. с. 242
Поднесеная наз. Узвышаная, узнёслая, высакародная (пра Багародзіцу). с. 242
Поднесене гл. поднесенье с. 242
Поднесение гл. поднесенье с. 242
Поднесенне гл. поднесенье с. 242
Поднесеный, поднесенный, поднесоный дзеепрым. 1. Ад поднести ў 1 знач. 2. Ад поднести ў 3 знач. 3. Ад поднести ў 4 знач. 4. Ад поднести ў 5 знач. 5. Ад поднести ў 6 знач. 6. Ад поднести ў 7 знач. 7. Ад поднести ў 8 знач. 8. У знач. прым. Стройны, статны, падцягнуты. Поднесеная шапка — гл. шапка; поднесенная глава — горда ўзнятая галава; поднесенный пыхою — гл. пыха; поднесеные очи и вежды — паднятыя (узнятыя) вочы, павекі; поднесеные руки — гл. рука; поднесеный въ (презъ) пыху — гл. пыха; поднесеный лицемъ — з горда ўзнятым тварам у знак упэўненасці, усведамлення сваёй сілы, магчымасці. с. 242
Поднесенье, поднесене, поднесение, поднесенне наз. 1. Дзеянне па дзеясл. поднести ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. поднести ў 3 знач. 3. // перан. Дзеянне па дзеясл. поднести ў 4 знач. 4. Дзеянне па дзеясл. поднести ў 5 знач. 5. Дзеянне па дзеясл. поднести ў 6 знач. 6. Дзеянне па дзеясл. поднести ў 8 знач. Параўн. подносенье. 7. Аб’ява, абвяшчэнне, афіцыйны пісьмовы дакумент. 8. Фанабэрыя, пыхлівасць, зазнайства, ганарыстасць. Поднесенье войны — аб’яўленне, развязванне вайны; поднесенье голосу — павышэнне, узмацненне голасу (тону); поднесенье рукъ — падняцце, узняцце ўверх рук у знак мальбы, закліку да справядлівасці. с. 244
Поднеслый прым. 1. Узвышаны, больш высокі, чым акаляючая паверхня. 2. // перан. Узнёслы, узвышаны, высакародны. с. 246
Поднесовати дзеясл. Падносіць, даваць у падарунак. с. 246
Поднесоный гл. поднесеный с. 246
Поднести, поднесть дзеясл. 1. Падняць, прыўзняць, перамясціць што-н. знізу ўверх. 2. Павысіць, павялічыць (пра цану). 3. Падаць, прынесці, даставіць што-н. куды-н. 4. Узвысіць, узняць, узвялічыць; прыдаць каму-, чаму-н. больш высокае грамадскае становішча; зрабіць больш значным у чыіх-н. вачах. 5. Абраць, пасадзіць, узвесці на трон. 6. Збудаваць, адбудаваць, зрабіць больш высокім, узвесці. 7. Зрабіць; ажыццявіць, здзейсніць; развязаць, распачаць. 8. Абвясціць; узбудзіць, распачаць слуханне справы ў судзе. Поднести войну (валку) — распачаць вайну; поднести голосъ — падняць крык, лямант, усклікнуць, закрычаць; рашуча выказаць сваю думку; поднести душу — ахвяраваць жыццё Усявышняму; поднести кгваръ гл. кгваръ; поднести лице (тварь) — узняць галаву як знак праяўлення праваты, смеласці, упэўненасці; поднести мысль — звярнуць увагу; пачаць задумвацца, цікавіцца; поднести очи — падняць, узняць вочы; глянуць на каго-, што-н.; поднести позовъ — прад’явіць для агалашэння выклік адказчыка ў суд; поднести право — паклясціся, прысягнуць; поднести роги — зрабіцца дзёрзкім, нахабным; поднести руки — падняць, узняць уверх рукі ў знак мальбы, закліку да справядлівасці; поднести руку — пасягнуць на жыццё, зрабіць замах на каго-н.; поднести шаблю — аб’явіць, распачаць вайну. с. 246
Поднестися, поднестисе дзеясл. зв. 1. Падняцца, узняцца, прыўзняцца, прыпадняцца ўверх, заняць больш высокае становішча. 2. Падняцца, перамясціцца ўверх, узляцець. 3. Хутка, з вялікай сілай узляцець угору, шугануць (пра полымя). 4. Падняцца, устаць на ногі, прыняць стаячае становішча. 5. Дасягнуць вышэйшага ўзроўню, ступені праяўлення. 6. Падняцца, павялічыцца ў росце. 7. Узвысіцца, дасягнуць больш высокага грамадскага становішча або значэння, зрабіцца больш значным у чыіх-н. вачах. 8. Падняцца, апалчыцца, узняцца на барацьбу з кім-, чым-н., супраць каго-, чаго-н. 9. Пацярпець ад чаго-н. Поднестися на крестъ (крестное древо) — ахвяраваць, прынесці сябе ў ахвяру. 10. Зазнацца, пачаць ганарыцца, фанабэрыцца. Поднестися въ пыху — зазнацца, стаць ганарыстым, фанабэрыстым. с. 250
Поднесть гл. поднести с. 252
Поднесь прысл. Па гэты дзень. с. 252
Подниманье наз. Дзеянне па дзеясл. поднимати ў 3 знач. Подниманье шапки — выкананне прысягі. с. 252
Поднимати, поднимать дзеясл. 1. Паднімаць, узнімаць, перамяшчаць знізу ўверх, у больш высокае, верхняе (вертыкальнае) становішча. 2. Браць, прымаць на сябе звязаныя з чым-н. абавязацельствы. 3. Браць, прымаць на сябе, аплочваць выдаткі, звязаныя з паездкамі службовых асоб. 4. Аздабляць, упрыгожваць. Поднимати руки — а) узнімаць уверх рукі ў знак мальбы, закліку да справядлівасці; б) зрабіць замах, пасягнуць на жыццё каго-н. с. 252
Подниматися дзеясл. зв. Брацца, збірацца, згаджацца, намервацца; абяцаць. Рука бы ся не поднимала — не было б жадання ваяваць. с. 253
Поднимать гл. поднимати с. 254
Поднимывати, поднимовати дзеясл., шматкр. ад поднимати ў 3 знач. с. 254
Подновое наз. Паднаўленне (?). с. 254
Подножекъ гл. подножокъ с. 254
Подножие гл. подножье с. 254
Подножити дзеясл. Пакарыць, падпарадкаваць. с. 254
Подножный прым. Уніжаны, пакорлівы, пакорны. с. 254
Подножокъ, подножекъ наз. 1. Лавачка, услончык, падстаўка пад ногі. 2. Прастора каля ног, пад нагамі, куды ставяць ногі, калі садзяцца, становяцца на калені. с. 254
Подножье, подножие наз. 1. Тое, што зноходзіцца ў нагах. 2. Ногі, ніжняя канечнасць чалавека. с. 255
Подносенье наз. Тое, што і поднесенье ў 6 знач. с. 255
Подносити дзеясл. 1. Падносіць; набліжаць да каго-, чаго-н. 2. Паднімаць, перамяшчаць знізу ўверх каго-, што-н. 3. Загінаць уверх край таго, што можа апускацца. 4. Знімаць, спыняць; адмяняць. 5. Прыбліжаць да чаго-н. з сілай руху. 6. Прад’яўляць, паказваць, заяўляць. 7. Рабіць вышэйшым. // перан. Рабіць больш значным у чыіх-н. вачах, у духоўных адносінах; расхвальваць. 8. Павышаць, прызначаць. 9. // перан. Ачышчаць, вызваляць. 10. // перан. Узносіць, прыўзнімаць, узвышаць. Подносити войну — аб’яўляць, пачынаць вайну; подносити голосъ — голасам выказваць што-н., апавядаць; подносити очи — глядзець на каго-н.;подносити руки — звяртацца да каго-н. з просьбай; подносити руку (руки, рога) — рабіць замах на каго-н. с. 255
Подноситися, подноситисе дзеясл. зв. 1. Перамяшчацца куды-н. уверх; узыходзіць. 2. Распаўсюджвацца над чым-н., вышэй чаго-н. 3. Узвышацца над чым-н., станавіцца бачным на фоне чаго-н. 4. Павялічвацца ў росце. 5. Набліжацца, прыбліжацца да каго-, чаго-н. 6. // перан. Прызначацца, павышацца. 7. // перан. Узносіцца, станавіцца ганарлівым, узнёслым. 8. Распаўсюджвацца, пашырацца, даносіцца. 9. Апалчацца, узнімацца, замахвацца. 10. Даходзіць, дасягаць пэўнага месца. Подноситисе на ноги — уставаць з месца. с. 258
Подносячий дзеепрым. ад подносити ў 2 знач. с. 259
Подношаный гл. подношеный с. 259
Подношати дзеясл. //перан. Падтрымліваць, паважаць. с. 259
Подношатися дзеясл. зв. Паднімацца. с. 259
Подношение гл. подношенье с. 259
Подношеный, подношаный, подношоный дзеепрым. 1. Ад подносити ў 1 знач. 2. Ад подносити ў 10 знач. с. 259
Подношенье, подношение наз. 1. Перамяшчэнне знізу ўверх. 2. // перан. Узвышэнне, узнясенне каго-н. 3. Паднясенне; дабаўленне. с. 260
Подношоный гл. подношеный с. 260
Подношуючий дзеепрым. ад подносити ў 1 знач. с. 260
Поднущати дзеясл. Падахвочваць. с. 260
Поднущенье дзеясл. Дзеянне па дзеясл. поднущати. с. 260
Поднявший дзеепрым. ад подняти ў 9 знач. с. 260
Подняние наз. Дзеянне па дзеясл. подняти ў 3 знач. с. 260
Подняти дзеясл. 1. Падняць, узняць, падабраць каго-, што-н. з зямлі, падлогі і пад. 2. Змагчы ўтрымаць, асіліць каго-, што-н., аддзяліўшы ад зямлі і пад. 3. Перамясціць знізу ўверх, перанесці або перамясціць у больш высокае становішча. 4. Прымусіць устаць, зрушыць з месца. 5. Схіліць да якога-н. дзеяння, заахвоціць. 6. Пачаць якое-н. дзеянне (у спалучэнні з назоўнікамі, якія выражаюць дзеянне). 7. Зрабіць вышэйшым, падняць вышэй што-н. 8. Павялічыць, павысіць. 9. Справіцца з чым-н., адолець, асіліць, выканаць. Дорогу подняти — асіліць, здужаць. 10. // перан. Прыдаць сілы, моцы, бадзёрасці. 11. Перанесці, вытрымаць, перасіліць, перацярпець, пераадолець. Подняти везенье — адбыць турэмнае заключэнне; подняти голосъ — падаць голас, загаласіць; подняти раны — атрымаць раны, быць параненым; подняти розумъ на далеко — асягнуць, ахапіць, прадказаць будучае; подняти руку — пакусіцца на жыццё; подняти смерть — прыняць смерць; подняти шапъки — выказаць сваю павагу каму-н., пакланіцца; подняти шкоду — панесці страты, убытак. с. 260
Поднятие гл. поднятье с. 264
Поднятися, поднятисе дзеясл. зв. 1. Устаць на ногі. 2. Вызвацца, добраахвотна згадзіцца на што-н. 3. Абавязацца, узяцца. 4. Прыняць, узяць у сваё распараджэнне. 5. Пачаць, прыступіць да гутаркі, размовы. Узяць, прыняць на сябе звязаныя з чым-н. выдаткі; дэклараваць, запэўніць. 7. // перан. Здолець перанесці. 8. // перан. Узрушыцца, усхвалявацца. с. 264
Поднятый дзеепрым. 1. Ад подняти ў 3 знач. 2. Ад подняти ў 4 знач. 3. Ад подняти ў 6 знач. 4. Ад подняти ў 7 знач. 5. Ад подняти ў 9 знач. 6. Ад подняти ў 11 знач. Поднятая рана — атрыманая рана; поднятая смерть — перанесеная смерць; поднятые шкоды — страты; поднятый у везенью — пакараны турэмным заключэннем 7. // перан. Узвышаны, узнесены, паважаны. с. 265
Поднятье, поднятие, потнетье наз. 1. Падняцце ўверх. 2. Падняцце на ногі, выздараўленне. 3. Прыняцце на сябе звязаных з чым-н. выдаткаў; дэклараванне, запэўніванне. 4. Дзеянне па дзеясл. подняти ў 7 знач. 5. Дзеянне па дзеясл. подняти ў 10 знач. Поднятье смерти — атрыманне смерці; поднятье шкоды — панясенне страты. с. 266
Подоба наз. Падабенства. с. 267
Подобало прысл. Падобна да чаго-н. с. 267
Подобание гл. подобанье с. 267
Подобаный прым. Тое, што і подобный у 1 знач. с. 267
Подобанье, подобание наз. Дзеянне па дзеясл. подобати. с. 267
Подобати, подабати дзеясл. Належаць, падыходзіць; быць вартым, патрэбным. Какъ (како, якъ) подобати — як належыць. Параўн. подобети. с. 267
Подобатися, подобатисе дзеясл. зв. Падабацца, быць прыемным, адпавядаць пэўным патрабаванням. с. 268
Подобаючийся дзеепрым. ад подобатися. с. 268
Подобающее дзеепрыму знач. наз. Вартае, належнае. с. 268
Подобети дзеясл. Тое, што і подобати. с. 269
Подобенство наз. 1. Падабенстпва. 2. Меркаванне; прыклад, узор. с. 269
Подобие, подобъе наз. Падабенства, падобнасць. По образу и подобию — па вобразу і падабенству. с. 269
Подобитися дзеясл. зв. Быць падобным да каго-, чаго-н., на каго-, што-н., станавіцца падобным. с. 270
Подобливе прысл. Падобна; таксама. с. 270
Подоблятися дзеясл. зв. Станавіцца падобным да каго-, ча- го-н., на каго-, што-н. с. 270
Подобляючый дзеепрым. Які прыпадабняе да каго-н.; прыпадабняючы. с. 270
Подобне гл. подобно с. 270
Подобней прысл. выш. ст. 1. Ад подобно ў 1 знач. 2. Лепш, лепей. с. 270
Подобнейший прым. выш ст. 1. Ад подобный у 1 знач. 2. Ад подобный у 2 знач. 3. Ад подобный у 3 знач. 4. Ад подобный у 4 знач. с. 271
Подобникъ наз. Той, хто падобны на каго-н.; паслядоўнік. с. 271
Подобно, подобне прысл. 1. Падобна, падобным чынам; таксама. 2. Магчыма, мабыць, напэўна. 3. Сапраўды; відавочна. с. 271
Подобность наз. Падобнасць,уласцівасць падобнага, падабенства. с. 272
Подобный прым. 1. Падобны да каго-, чаго-н., на каго-, што-н.; такі самы. Параўн. подобаный. 2. Падыходзячы; зручны. 3. Дастойны, варты. 4. Праўдападобны. Тому подобный — да таго падобны. с. 272
Подобоистинно прысл. Падобна да ісціны. с. 273
Подоболепно прысл. Паслядоўна. с. 273
Подобообразие наз. Падабенства. с. 273
Подобосущный прым. Падобны па сутнасці. с. 273
Подобраный дзеепрым. ад подобрати ў 1 знач. с. 274
Подобрати дзеясл. 1. Сабраць што-н. 2. // перан. Узяць пад сваю ўладу; захапіць. 3. Нахлынуць, падыйсці, наблізіцца. с. 274
Подобратися дзеясл., зв. ад подобрати ў 2 знач. с. 274
Подобственный прым. Падобны ў чым-н. с. 274
Подобтаный гл. подоптаный с. 274
Подобъе гл. подобие с. 274
Подобываный дзеепрым. ад подобывати. с. 274
Подобывати дзеясл. Паздабываць, падаставаць. с. 274
Подобящийся дзеепрым. ад подобитися. с. 274
Подовати гл. подавати с. 274
Подовчити дзеясл. Падвучыць, падгаварыць. с. 275
Подогнутися дзеяс. зв. Падагнуцца. с. 275
Подождати дзеясл. Пачакаць. с. 275
Подождити дзеясл. Пайсці на каго-н., супраць каго-н. с. 275
Подоженый дзеепрым. Падпалены. с. 275
Подожчити дзеясл. Пачаць ліць (пра дождж). с. 275
Подозраный гл. подозреный с. 275
Подозранье гл. подозренье с. 275
Подозрелый дзеепрым. Тое, што і подозреный у 1 знач. с. 275
Подозренно прысл. Падазрона. с. 275
Подозреный, подозраный, подозренный, подозроный, подозрэный дзеепрым. 1. Які выклікае падазрэнне, недавер. Параўн. подейзроный, подозрелый, подойзреный. 2. У знач. наз. Той, хто выклікае падазрэнне. с. 275
Подозренье, подозранье, подозрэнье наз. 1. Падазрэнне, меркаванне аб несумленнасці чыіх-н. паводзін і намераў. Параўн. подейзренье, подойзренье ў 1 знач., подойзронье. 2. Здагадка, дапушчэнне. Параўн. подойзренье ў 2 знач. с. 276
Подозроный гл. подозреный с. 276
Подозрэный гл. подозреный с. 276
Подозрэнье гл. подозренье с. 276
Подойзраный гл. подойзреный с. 276
Подойзрене гл. подойзренье с. 276
Подойзреный, подайзраный, подайзроный, подойзраный, подойзренный, подойзроный, подойзрэный, подойзряный прым. Тое, што і подозреный у 1 знач. с. 276
Подойзренье, подойзрене, подойзрэне наз. 1. Тое, што і подозренье ў 1 знач. 2. Тое, што і подозренье ў 2 знач. с. 277
Подойзроный гл. подойзреный с. 277
Подойзрэне гл. подойзренье с. 277
Подойзрэный гл. подойзреный с. 277
Подойзряный гл. подойзреный с. 277
Подоймати гл. подымати с. 277
Подоймованый, подъимованый дзеепрым. 1. Ад подыймовати ў 1 знач. 2. Ад подыймовати ў 5 знач. 3. Прызначаны на дапамогу, падтрымку. с. 277
Подоймовати гл. подыймовати с. 278
Подойти дзеясл. Ідучы, наблізіцца да каго-, чаго-н. с. 278
Подолати, подоляти дзеясл. Здолець, пераадолець. с. 278
Подолети дзеясл. Пераадолець; справіцца з чым-н. с. 278
Подолина наз. Даліна. с. 278
Подолний, подолный прым. Які знаходзіцца ў даліне, мае адносіны да даліны. с. 279
Подолокъ наз. Падол, ніжні край сукенкі, кашулі і пад. с. 279
Подолъ, падолъ наз. 1. Падгор’е, ніжні схіл гары, які пераходзіць у раўніну; нізіна. 2. Ніз, ніжняя частка чаго-н. с. 279
Подолье наз. Нізіна. с. 280
Подольский прым. Які знаходзіцца на тэрыторыі Падольска, выраблены там, адносіцца да Падольска. с. 280
Подолянинъ наз. Жыхар Падольска. с. 280
Подоляти гл. подолати с. 280
По домовому прысл. Па-дамашняму, па-хатняму. с. 280
Подоптаный, подобтаный дзеепрым. 1. Ад подоптати ў 1 знач. 2. Ад подоптати ў 2 знач. 3. Ад подоптати ў 3 знач. с. 280
Подоптанье наз. Дзеянне па дзеясл. подоптати ў 1 знач. с. 280
Подоптати дзеясл. 1. Тое, што і потоптати ў 1 знач. 2. Тое, што і потоптати ў 2 знач. 3. Знішчыць, спыніць існаванне каго-, чаго-н., разбіць праціўніка. с. 281
Подоптатися дзеясл., зв. ад подоптати ў 1 знач. с. 281
Подоптываный дзеепрым. Патаптаны. с. 281
Подорати дзеясл. Падараць, пашкодзіць. с. 281
Подоривати, подорывати дзеясл. Падорваць. с. 281
Подорожати, подорожети дзеясл. Падаражаць. с. 282
Подорожний гл. подорожный с. 282
Подорожникъ I наз. Чалавек, які выконваў дарожную службу. с. 282
Подорожникъ II наз. Трыпутнік. с. 282
Подорожное наз. 1. Наказ на дарогу. 2. Падарожнае (від падатку). с. 282
Подорожный, подорожний прым. 1. Які мае адносіны да падарожжа, звязаны з падарожжам. Подорожный листъ гл. листъ; подорожное мыто гл. мыто. Параўн. подрожный у 1 знач. 2. Які звязаны з дарогай, знаходзіцца ў дарозе, накіроўваецца ў дарогу. Параўн. подрожный у 2 знач. 3. У знач. наз.Падарожнік. Параўн. подрожный у 3 знач. с. 282
Подорощизна наз. Падатак за праезд па дарогах. с. 283
Подорывати гл. подоривати с. 283
Подосить гл. подосыть с. 283
Подоска наз. Тое, што і подосокъ. с. 283
Подослати дзеясл. Падаслаць, паслаць, накіраваць. с. 283
Подосокъ наз. Падосак; вузкая жалезная паласа, урэзаная пад ніз восі драўляных калёс. Параўн. подоска. с. 283
Подоспети дзеясл. Падаспець, настаць, надысці. с. 284
Подостаткомъ прысл. Дастаткова. с. 284
Подосыть, подосить прысл. Дастаткова. с. 284
Подотнути дзеясл. Падсячы, падрэзаць. с. 284
Подофициалъ наз. Член кансісторыі, капітулы. с. 284
Подошва наз. 1. Падэшва. Подошва земли — грунт пад глебай. Параўн. подешва. 2. Фундамент, заснаванне. с. 284
Подошлость наз. Старасць. с. 284
Подошлый, подешлый прым. Пажылы, стары. с. 284
Подощванье наз. Падбухторванне. с. 285
Подпадати дзеясл. Падпарадкоўвацца чаму-н.; апынуцца ў залежнасці ад чаго-н. с. 285
Подпадаючий дзеепрым. ад подпадати. с. 285
Подпаденье наз. Дзеянне па дзеясл. подпадати. с. 285
Подпадуючий дзеепрым. ад подпадати. с. 285
Подпалене гл. подпаленье с. 285
Подпаленный гл. подпаленый с. 285
Подпалено-гнедый прым. Падпалена-гняды (пра масць коней). с. 285
Подпаленый, подпаленный дзеепрым. ад подпалити. // перан. с. 286
Подпаленье, подпалене наз. Дзеянне па дзеясл. с. 286
Подпалити дзеясл. Падпаліць, паднёсшы агонь да чаго-н.; прымусіць гарэць. с. 286
Подпалый дзеепрым. ад подпасти. с. 286
Подпалювати дзеясл. Падпальваць. с. 286
Подпаляный дзеепрым. ад подпаляти. с. 286
Подпалянье наз. Дзеянне па дзеясл. подпаляти. с. 286
Подпаляти дзеясл. Падпальваць. с. 286
Подпареный, подпароный дзеепрым. ад подпарити. с. 286
Подпарити дзеясл. Падпарыць, ператрымаць над парай. с. 287
Подпароный гл. подпареный с. 287
Подпартье, подпарте наз. Падтрымка. с. 287
Подпасаный дзеепрым. Падпяразаны. с. 287
Подпасти дзеясл. Апынуцца ў залежнасці ад чаго-н., падпарадкавацца чаму-н. с. 287
Подпасычъ наз. Падпасак. с. 287
Подперети дзеясл. 1. Пацвердзіць; падтрымаць, падпісаць, прызнаць правільнасць чаго-н.; запэўніць. Параўн. подперти у 1 знач. 2. Паправіць; змяніць што-н. с. 287
Подперетися дзеясл. зв. 1. Ад подперети ў 1 знач. 2. Падперціся; абаперціся. с. 288
Подперетье наз. Дзеянне па дзеясл. подперети ў 1 знач. с. 288
Подперти дзеясл. 1. Тое, што і подперети у 1 знач. 2. Падперці, падтрымаць. 3. // перан. Абраміць, акружыць сабой што-н. с. 288
Подпертися дзеясл. зв. Падперціся; абаперціся. с. 288
Подпертье наз. Дзеянне па дзеясл. подперти ў 2 знач. с. 289
Подпечатованый дзеепрым. Зацверджаны пячаткай. с. 289
Подпивати дзеясл. Выпіваць, напівацца спіртнога, быць пад чаркай. Параўн. подпиять. с. 289
Подпилованый дзеепрым. Падпілаваны, пры дапамозе пілы зроблены больш кароткім. с. 289
Подпилокъ наз. Падпілак. с. 289
Подпилость наз. Выпіванне. с. 289
Подпилый прым. Падпіўшы, ап’янелы. с. 289
Подпираный дзеепрым. ад подпирати у 2 знач. с. 290
Подпиранье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. подпирати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. подпирати ў 2 знач. с. 290
Подпирати дзеясл. 1. Падпіраць, падтрымліваць каго-, што-н. чым-н. 2. Падтрымліваць, прызнаваць правільнасць чаго-н.; запэўніваць, пераконваць у верагоднасці чаго-н. с. 290
Подпиратися дзеясл. зв. 1. Ад подпирати ў 1 знач. 2. Ад подпирати ў 2 знач. с. 290
Подпираючий дзеепрым. ад подпирати ў 1 знач. с. 291
Подпираючийся дзеепрым. ад подпиратися ў 1 знач. с. 291
Подпирающийся дзеепрым. ад подпиратися ў 1 знач. с. 291
Подписание гл. подписанье с. 291
Подписаный дзеепрым. 1. Падпісаны, пастаўлены подпіс для пацвярджэння чаго-н. 2. Зроблены які-н. подпіс, паметка на чым-н. с. 291
Подписанье, подписание наз. Дзеянне па дзеясл. подписати. с. 291
Подписати дзеясл. Падпісаць, паставіць подпіс для пацвярджэння чаго-н. Руку подписати — падпісаць, паставіць подпіс. с. 292
Подписатися, подписатисе дзеясл., зв. ад подписати. с. 292
Подписковый прым. ад подписокъ. с. 292
Подписованый, подписываный дзеепрым. ад подписовати. с. 293
Подписованье наз. Падпісванне. с. 293
Подписованьеся наз. Дзеянне па дзеясл. подписоватися. с. 293
Подписовати, подписывати дзеясл. Падпісваць, ставіць подпіс для пацвярджэння сведчання чаго-н. Руки подписовати — падпісваць, ставіць подпіс. с. 293
Подписоватися дзеясл., зв. ад подписовати. с. 293
Подписокъ наз. Пісарчук, памочнік пісара. с. 294
Подписъ, подпись наз. Подпіс для пацвярджэння, пасведчання чаго-н. с. 294
Подписываный гл. подписованый с. 294
Подписывати гл. подписовати с. 294
Подпись гл. подписъ с. 294
Подписье наз. Дзеянне па дзеясл. подписовати. с. 294
Подпити дзеясл. Падпіць, ап’янець ад выпіўкі. с. 294
Подпитокъ наз. Выпіванне. с. 295
Подпиять дзеясл. Тое, што і подпивати. с. 295
Подпломичный прым. Спечаны на жары. с. 295
Подпломыкъ наз. Тое, што і подполоменикъ. с. 295
Подподможение наз. Падмога. с. 295
Подподсулити дзеясл. Падбухшорыць. с. 295
Подпоити дзеясл. Падпаіць, напаіць з якім-н. намерам да ап’янення. с. 295
Подполковникъ наз. Падпалкоўнік. Параўн. полуполковникъ. с. 295
Подполоменикъ наз. Хлеб, спечаны на жары. Параўн. подпломыкъ. с. 295
Подполялый прым. Які мае рыжавата-жоўтыя плямы. с. 295
Подпомагати гл. подпомогати с. 296
Подпомаговати дзеясл. Тое, што і подпомогати. с. 296
Подпомоганье наз. Дзеянне па дзеясл. подпомогати. с. 296
Подпомогати, подпомагати дзеясл. Падмагаць, трохі памагаць. Параўн. подпомаговати. с. 296
Подпоможенье, подпоможение наз. Дзеянне па дзеясл. подпомогати. с. 296
Подпоможитель наз. Той, хто памагае каму-н. чым-н. с. 296
Подпомочи дзеясл. Падпамагчы. с. 296
Подпопелный прым. Спечаны на попеле. с. 296
Подпора наз. 1. Падпора, слуп, падстаўка. Параўн. подпоръ у 1 знач. 2. // перан. Апора, падтрымка, дапамога. 3. Тое, што пацвярджае, падтрымлівае сказанае або што іншае. Параўн. подпоръ у 2 знач. с. 297
Подпорка наз., памянш. да подпора ў 1 знач. с. 297
Подпоръ наз. 1. Тое, што і подпора ў 1 знач. 2. Тое, што і подпора ў 3 знач. с. 297
Подпослати дзеясл. Паслаць, накіраваць. с. 298
Подправити дзеясл. Падправіць, выправіць; зрабіць прыгодным для карыстання. с. 298
Подправованье наз. Запраўка; тое, чым запраўляюцъ што-н., закраса. с. 298
Подпрасокъ наз. Месца пад ахвярнікам. с. 298
Подпрежка наз. Тое, што і подпруга. с. 298
Подпробощъ наз. Намеснік прыхадскога ксяндза. Параўн. подпробощый. с. 298
Подпробощый наз. Тое, што і подпробощъ. с. 298
Подпросити дзеясл. Папрасіць, звярнуцца з просьбай да каго-н. с. 298
Подпроситися дзеясл., зв. ад подпросити. с. 298
Подпрохати дзеясл. // перан. Падбрэхваць, нагаворваць на каго-н. с. 299
Подпруга наз. Падпруга. Параўн. подпрежка. с. 299
Подпущоный дзеепръш. Падпушчаны, набліжаны да каго-н. с. 299
Подпятка наз. Падпятнік, прыстасаванне для апоры восі вертыкальнага вала. с. 299
Подрадъ прысл. Без выключэння, без разбору. с. 299
Подражанье наз. Перайманне, наследаванне. с. 299
Подражатель наз. Пераемнік, прадаўжальнік; наследнік. Параўн. подражитель. с. 299
Подражати дзеясл. Пераймаць, наследаваць. с. 299
Подражитель наз. Тое, што і подражатель. с. 299
Подражненье наз. 1. Падражніванне, глумленне, насміханне. 2. Перайманне, імітаванне, імітацыя. с. 299
Подражнятися дзеясл. зв. Падражнівацца, дражніцца, глуміцца, насміхацца. с. 300
Подражняючий дзеепрым. Які падражнівае. с. 300
Подраный дзеепрым. 1. Ад подрати ў 1 знач. 2. Ад подрати ў 2 знач. Подраные пчолы — аграбленыя борць, вулей. 3. Ад подрати ў 4 знач. 4. У знач. прым. Падраны, парваны; дзіравы, зношаны. с. 300
Подранье наз. Дзеянне па дзеясл. подрати ў 2 знач. Подранье пчолъ — аграбленне борці, вулля. с. 301
Подрапаный дзеепрым. ад подрапати. // перан. с. 301
Подрапати дзеясл. Падраць, парваць, падзерці. с. 301
Подрастати дзеясл. Падрастаць. с. 301
Подрастающый дзеепрым. ад подрастати. с. 301
Подрати дзеясл. 1. Падраць, парваць. 2. Выдраць, вырваць, абарваць. Подрати пчолы — забраць мёд з борці, вулля; знішчыць пчол. 3. Падрапаць. 4. Узадраць, узараць. с. 301
Подратися дзеясл. зв. Падрацца, парвацца, знасіцца (пра адзенне, абутак). с. 302
Подратушный прым. Які знаходзіцца пад ратушай. с. 302
Подрачити дзеясл. Згадзіць, наняць. с. 302
Подрезаный дзеепрым. 1. Ад подрезати ў 3 знач. 2. Выразаны, выбраны (пра мёд з вулля). с. 302
Подрезанье наз. Падрэзванне. с. 302
Подрезати дзеясл. 1. Падрэзаць, падпіліць. 2. Зарэзаць, забіць. 3. Разрэзаць, перарэзаць. с. 303
Подремати дзеясл. Падрамаць. с. 303
Подречный прым. Прырэчны; які размешчаны каля ракі. с. 303
Подречье наз. Прырэчча; мясцовасць, размешчаная каля ракі. с. 303
Подробити дзеясл. Падрабіць, зрабіць падобным да чаго-н.; выбраць нешта патрэбнае, адпаведнае. с. 303
Подробленый дзеепрым. Паламаны. с. 303
Подроблять дзеясл. Падрабляць, падганяць, прылажваць. с. 303
Подробну прысл. 1. Падрабязна. 2. Па-дробнаму, невялікімі часткамі. с. 303
Подроглый прым. Празяблы, прамёрзлы. с. 304
Подрожный прым. 1. Тое, што і подорожный у 1 знач. 2. Тое, што і подорожный у 2 знач. 3. Тое, што і подорожный у 3 знач. с. 304
Подрослый прым. Падлеткавы, які мае адносіны да падлетка. с. 304
Подростати дзеясл. 1. Падрастаць; у выніку жыццёвага працэсу станавіцца сталым, дарослым. 2. Станавіцца даўжэйшымі (пра валасы, поўсць і г.д.). 3. //перан. Станавіцца ўзнёслым, багатым на маральныя каштоўнасці. с. 304
Подрости дзеясл. Падрасці; у выніку жыццёвага працэсу стаць больш сталым, дарослым. с. 305
Подростити дзеясл. Падрасціць, падгадаваць. с. 305
Подростокъ наз. Выпустак, пярэзімак. с. 305
Подрочокъ наз. Тэрмін склікання і паўнамоцтва павятовых судоў. Параўн. подрочникъ. с. 305
Подрочникъ наз. Тое, што і подрочокъ. с. 305
Подрубаный дзеепрым. ад подрубати. с. 305
Подрубанье наз. Падрубліванне, дабаўленне вянка або некалькіх вянкоў у зруб. с. 305
Подрубати дзеясл. Падсячы, надсячы знізу. с. 305
Подрубеный дзеепрым. ад подрубити ў 3 знач. с. 306
Подрубенье наз. Дзеянне па дзеясл. подрубити ў 2 знач. с. 306
Подрубити дзеясл. 1. Падсячы, надсячы знізу. 2. Падрубіць, дабавіць вянок або некалькі вянкоў у зруб. 3. // перан. Падарваць, абяссіліць, аслабіць, пазбавіць чаго-н. с. 306
Подрубовати дзеясл. Аслабляць, абяссільваць. с. 306
Подрубъ наз. Падруба. с. 306
Подруга наз. Сяброўка, прыяцелька. с. 306
Подругое прысл. Паўторна, другі раз, другім разам. с. 306
Подругъ наз. Сябар, прыяцель. с. 306
Подружие, подружье наз. 1. Жонка. 2. Сяброўка, прыяцелька, служыцелька. с. 306
Подружити дзеясл. Удружыць, аказацьь сяброўскую паслугу. с. 307
Подружчее наз. Плата за праезд. с. 307
Подружье гл. подружие с. 307
Подрузкотати дзеясл. Пабіць, паламаць. с. 307
Подрука наз. Парука, зарука, заклад. с. 307
Подруцоный дзеепрым. Падкінуты, падсунуты. с. 307
Подрученый дзеепрым. ад подручити. с. 307
Подручити дзеясл. Пайсці ў заклад, залажыць, закласці. с. 307
Подручникъ наз. Памагаты, памочнік. с. 308
Подручный дзеепрым. 1. Падлеглы, давераны. 2. Спадручны; які падыходзіць. с. 308
Подсада наз. 1. Асадак, прымесь. 2. Засада. 3. Прынада. с. 308
Подсадзати дзеясл. Пассаджваць. с. 308
Подсадити дзеясл. Падсадзіць, змясціць, падсунуць што-н. пад што-н. с. 308
Подсадский прым. Падсадны (?). с. 308
Подсажоный дзеепрым. ад подсадити. с. 309
Подсведчати дзеясл. Сведчыць, пацвярджаць. с. 309
Подсвинокъ наз. Падсвінак. с. 309
Подсевати дзеясл. Падвейваць, веяць, ачышчаць збожжа ад мякіны. с. 309
Подсевачъ наз. Падтасоўшчык. с. 309
Подседати дзеясл. 1. Падсядаць, падсаджвацца. 2. Падседжваць. 3. Пасягаць, квапіцца, спакушацца. с. 309
Подседельникъ наз. Падсядзёлак. с. 309
Подседокъ наз. 1. Намеснік. 2. Патомак, нашчадак. с. 309
Подсеканье наз. 1. Падсяканне. 2. //перан. Усяканне, падкарочванне, укарочванне (веку, жыцця). с. 309
Подсекати дзеясл. Падсякаць, падцінаць знізу. с. 310
Подсендекъ гл. подсондокъ с. 310
Подсени, потсени наз. Тое, што і подсенье ў 1 знач. с. 310
Подсенье наз. 1. Памяшканне пад сенямі. Параўн. подсени. 2. Помач, падмога, дапамога. с. 310
Подсести дзеясл. 1. Каварствам, вераломстпвам атрымаць што-н. 2. Падседзець, ашукаць. с. 310
Подсечи дзеясл. Падсячы, падцяць знізу. с. 310
Подсечоный дзеепрым. ад подсечи. с. 310
Подскарбий, потскарби наз. Хавальнік дзяржаўнай казны. с. 310
Подскарбий господарский (дворный) — прыдворны казначэй; подскарбий земский — урадавы казначэй, які кіраваў зборам падаткаў і распараджаўся сабранымі сродкамі; подскарбий коронный — урадавы казначэй, які распараджаўся фінансамі Рэчы Паспалітай; подскарбий надворный — тое, што і подскарбий дворный. с. 310
Подскарбиная наз. Жонка хавальніка дзяржаўнай казны. Параўн. подскарбяя. с. 311
Подскарбичъ наз. Сын хавальніка дзяржаўнай казны. с. 312
Подскарбский прым. ад подскарбий. с. 312
Подскарбство наз. 1. Пасада хавальніка дзяржаўнай казны. 2. Час знаходжання на пасадзе хавальніка дзяржаўнай казны. с. 312
Подскарбяя наз. Тое, што і подскарбиная. с. 312
Подслание наз. Дзеянне па дзеясл. подслати. с. 312
Подслати дзеясл. Падаслаць. с. 312
Подслатися дзеясл. зв. Падаслацца. с. 312
Подследжоный дзеепрым. Які ідзе следам, падлеглы, падначалены. с. 312
Подслухати дзеясл. Падслухаць. с. 313
Подслуховати дзеясл. Падслухваць. с. 313
Подсмужье наз. (?). с. 313
Подсоколий прым. Хортъ подсоколий гл. хортъ. с. 313
Подсолнечная наз. Сусвет, уся зямля. с. 313
Подсолнечный прым. Які знаходзіцца пад сонцам. с. 313
Подсондокъ, подсендекъ наз. Тое, што і подсудокъ. с. 313
Подсподность наз. Апраметная, пекла, падземнае царства. с. 313
Подспудомъ прысл. Скрыта, патаемна. с. 314
Подставити дзеясл. Падставіць. с. 314
Подставка, потставка наз. 1. Падстаўка. Параўн. подставокъ у 1 знач. 2. Падпора, падпорка. с. 314
Подставленье наз. Падстаўленне. с. 314
Подставляти дзеясл. Падстаўляць. с. 314
Подставникъ наз. Ніжняя частка якога-н. збудавання. с. 314
Подставокъ наз. 1. Тое, што і подставка ў 1 знач. 2. Аснова; тое галоўнае, на чым грунтуецца што-н. с. 314
Подставъ наз. Пастаў, сувой. с. 314
Подстарелый прым. Стары, старэчы, пастарэлы. с. 314
Подстароста наз. Тое, што і подстаростий. с. 315
Подстаростий, подстаростей, подстаросций, потстаростий наз. Намеснік старасты. Параўн. подстароста. с. 315
Подстаростиная, подстаростина наз. Жонка намесніка старасты. с. 315
Подстаросций гл. подстаростий с. 315
Подстерегати дзеясл. 1. Падсцерагаць, падпільноўваць. 2. Сцерагчы, пільнаваць, наглядаць. Параўн. подстрегати. с. 315
Подстивость гл. почтивость с. 316
Подстивый гл. почтивый с. 316
Подстиланье наз. Дзеянне па дзеясл. подстилати. с. 316
Подстилати, подстилать дзеясл. Падсцілаць. // перан. с. 316
Подстилатися дзеясл. зв. Падлашчвацца, падлізвацца. с. 316
Подстилать гл. подстилати с. 316
Подстилка наз. Подсціл, падсцілка. с. 316
Подстолее наз. Пасада, абавязкі і паўнамоцтвы намесніка стольніка. с. 316
Подстолий, подстоли наз. Намеснік, памочнік стольніка. Параўн. подстолникъ. с. 316
Подстолникъ наз. Тое, што і подстолий. с. 317
Подстрашеный дзеепрым. Падстрашаны. с. 317
Подстрегати дзеясл. Тое, што і подстерегати. с. 317
Подстреленый, подстрелоный дзеепрым. Падстрэлены. Подстреленый песъ гл. песъ. с. 317
Подстреленье наз. Дзеянне па дзеясл. подстрелити. с. 317
Подстрелий прым. Подстрелий песъ гл. песъ. с. 317
Подстрелити дзеясл. Падстраліць. с. 317
Подстрелоный гл. подстреленый с. 318
Подстрелчий прым. Подстрелчий песъ гл. песъ. с. 318
Подстрешье наз. Падстрэшак, падстрэшша. с. 318
Подстрыгачъ наз. Цырульнік. с. 318
Подступити дзеясл. 1. Падступіць. 2. Падмануць, ашукаць, абхітрыць. с. 318
Подступка наз. Абман, хітрасць; каварны, вераломны ўчынак. с. 318
Подступне, подступно прысл. Каварна, вераломна. с. 318
Подступникъ наз. Падманшчык, ашуканец. с. 319
Подступно гл. подступне с. 319
Подступный, потступный прым. 1. Каварны, вераломны. 2. Каверзны. с. 319
Подступокъ наз. Падман, хітрасць, каварны, вераломны ўчынак. Параўн. подступство, подступъ. с. 319
Подступство наз. Тое, што і подступокъ. с. 320
Подступца наз. Падманшчык, ашуканец. с. 320
Подступъ наз. Тое, што і подступокъ. с. 320
Подсудковая наз. Жонка намесніка суддзі. с. 320
Подсудковичъ наз. Сын намесніка суддзі. с. 320
Подсудковна наз. Дачка намесніка суддзі. с. 320
Подсудковский прым. ад подсудокъ. с. 321
Подсудковство наз. Пасада, званне, абавязкі і паўнамоцтвы намесніка суддзі. Параўн. подсудство. с. 321
Подсудковъ прым. ад подсудокъ. с. 321
Подсудокъ, потсудокъ наз. Намеснік суддзі. Параўн. подсондокъ. с. 321
Подсудство наз. Тое, што і подсудковство. с. 322
Подсуседокъ наз. Беззямельны селянін, які жыў па чужых дварах. с. 322
Подсчивость гл. почтивость с. 322
Подсчувати гл. подщувати с. 322
Подсыланье наз. Дзеянне па дзеясл. подсылати. с. 322
Подсылати дзеясл. Падсылаць, спецыяльна накіроўваць з якой-н. тайнай мэтай. с. 322
Подсылатися дзеясл. зв. Падсылацца. с. 322
Подсыпанье наз. Дзеянне па дзеясл. подсыпати. с. 322
Подсыпати дзеясл. Падсыпаць. с. 322
Подсыта наз. Сыта. с. 323
Подсябитье наз. Столь. с. 323
Подтачовати дзеясл. Падганяць, прыладжваць. с. 323
Подтвердительный прым. Пацвярджальны. с. 323
Подтвердити дзеясл. 1. Тое, што і потвердити ў 2 знач. 2. Тое, што і потвердити ў 4 знач. с. 323
Подтвержати дзеясл. Тое, што і потвержати ў 2 знач. с. 323
Подтверженый дзеепрым. ад подтвердити ў 1 знач. с. 323
Подтверженье наз. Дзеянне па дзеясл. подтвердити ў 2 знач. с. 323
Подтегати дзеясл. Дамагацца, прэтэндаваць. с. 323
Подтеклый дзеепрым. Падцёклы. с. 324
Подтелокъ, подтелекъ наз. Падцёлак. Параўн. подцялокъ. с. 324
Подтерти дзеясл. Падхапіць, злавіць. с. 324
Подтечи дзеясл. Падцячы, падпухнуць ад падскуранога кровазліцця. с. 324
Подтивунъ наз. Намеснік, памочнік цівуна. с. 324
Подтинати дзеясл. Падцінаць, падсякаць. с. 324
Подтинаючий дзеепрым. ад подтинати. с. 324
Подтопа наз. Падпал, распал. с. 324
Подтопенье гл. подтопленье с. 325
Подтопити дзеясл. Падтапіць, часткова затапіць, заліць вадой. с. 325
Подтопленье, подтопенье наз. Дзеянне па дзеясл. подтопити. с. 325
Подторгнути дзеясл. Падштурхнуць, штуршком рэзка скрануць з месца. с. 325
Подточитель наз. Уладар, вярхоўны правіцель. с. 325
Подточити дзеясл. Падкаціць, размясціць пад чым-н. с. 325
Подтребный прым. Тое, што і потребный. с. 325
Подтыкати дзеясл. Падбіваць, падштурхоўваць, схіляць на што-н. с. 325
Подтынкованье наз. Папраўка, частковая атынкоўка. с. 325
Подтягнути дзеясл. Падцягнуць; перамясціцца. с. 325
Подтяти дзеясл. Падцяць. с. 326
Подтятый дзеепрым. ад подтяти. с. 326
Подужати дзеясл. Адолець, перамагчы, асіліць. с. 326
Подужное наз. Плата з кожнай падводы (ад дугі) за праезд і правоз тавараў. Параўн. подужчына. с. 326
Подужчына наз. Тое, што і подужное. с. 326
Подуза наз. Шляя. с. 326
Подумати дзеясл. Падумаць. с. 326
Подуматися дзеясл. зв. Падумацца. с. 326
Подунайский прым. Размешчаны па Дунаю. с. 326
Подупалый дзеепрым. Які падпаў, апынуўся ў залежнасці ад каго-н.; збяднелы, агалелы. с. 327
Подустити, подусчити дзеясл. Падбіць, падбухторыць, схіліць да чаго-н. с. 327
Подучити дзеясл. Падвучыць, падбіць, падгаварыць на што-н. с. 327
Подучоный дзеепрым. Падвучаны, дастаткова навучаны, падрыхтаваны. с. 327
Подушитися дзеясл. зв. 1. Падушыцца, парасціскацца. 2. Задушыцца, задыхнуцца. с. 327
Подушка наз. 1. Падушка. // перан. Падбухторванне, пад’юджванне. 2. Падкладка. с. 327
Подушченье гл. подущенье с. 328
Подущанье наз. Дзеянне па дзеясл. подущати ў 1 знач. с. 328
Подущати дзеясл. 1. Падбіваць, падбухторваць, пад’юджваць, схіляць да чаго-н. 2. Падбадзёрваць. с. 328
Подущение гл. подущенье с. 328
Подущенне гл. подущенье с. 328
Подущеный, подущоный дзеепрым. Падбіты, падбухтораны, пад’юджаны. с. 328
Подущенье, падущенье, подушченье, подущение, подущенне наз. Дзеянне па дзеясл. подустити. с. 329
Подущоный гл. подущеный с. 329
Подфатити гл. подхватити с. 329
Подхватитель наз. Перахватчык. Параўн. подхвитачъ. с. 329
Подхватити, подфатити дзеясл. // перан. Падлавіць, злавіць на чым-н. няўдала сказаным. с. 329
Подхвитачъ наз. Тое, што і подхватитель. с. 329
Подхвитаючый дзеепрым. ад подхватити. с. 330
Подходити дзеясл. 1. Падыходзіць, набліжацца да каго-, чаго-н. 2. // перан. Ашукваць, падлоўліваць, лавіць на чым-н. няўдала сказаным ці напісаным. с. 330
Подхоживати дзеясл. Дасягаць, даходзіць, даносіцца. с. 330
Подхоронгвь, подхоронкгвь наз. Вайсковая адзінка. с. 330
Подцялокъ наз. Тое, што і подтелокъ. с. 330
Подчасомъ прысл. З цягам часу, праз некаторы час. с. 330
Подчасъ прысл. і прыназ. 1. прысл. Часам, іншы раз, калі-нікалі. 2. прыназ. З родным склонам. У, у час (пры выражэнні часавых адносін). У спалучэнні з назоўнікам ужываецца пры ўказанні на момант, тэрмін, з’яву або падзею, у час якіх адбываецца дзеянне. с. 330
Подчаший, подчашый наз. 1. Службовая асоба, якая загадвала напіткамі, разлівала і разносіла іх на бяседзе. 2. Службовая асоба ў Вялікім княстве Літоўскім, намеснік чашніка — чыноўніка, у распараджэнні якога знаходзіліся пітныя скляпы. с. 331
Подчашиная, подчашыная наз. Жонка або дачка падчашага. с. 332
Подчашое наз. Пасада падчашага. с. 332
Подчашый гл. подчаший с. 332
Подчашыная гл. подчашиная с. 332
Подчерченье наз. Паўторнае, дадатковае правядзенне рысы, лініі. с. 332
Подчерчоный дзеепрым. Які паўторна, дадаткова быў падвергнуты правядзенню рысы, лініі. с. 332
Подчищанье наз. Падчыстка, прывядзенне ў парадак. с. 332
Подчопный прым. Які падстаўляецца пад чоп, прызначаны выкарыстоўвацца ў якасці падстаўкі пад чопам. с. 332
Подчтивый гл. почтивый с. 333
Подчувачъ наз. Падбухторшчык. с. 333
Подшевка, подшивка, подшывка наз. 1. Падкладка, падшэўка (матэрыял, які прышываецца з унутранага боку адзення або якога-н. вырабу). 2. Падкладачная тканіна; кавалак такой тканіны пэўнай меры. Параўн. подшевъ. с. 333
Подшевъ наз. Тое, што і подшевка ў 2 знач. с. 333
Подшиванье наз. Дзеянне па дзеясл. подшивати. с. 333
Подшивати дзеясл. Прышываць падкладку, падбіваць футрам, тканінай і пад. с. 333
Подшивка гл. подшевка с. 333
Подшити, подшыти дзеясл. Падшыць падкладку, падбіць (футрам, тканінай і пад.). с. 333
Подшитый, подшытый дзеепрым. 1. Ад подшити. 2. Аблямаваны, абшыты. 3. Прышыты. с. 333
Подшитье, подшытье, подшыце, потшитье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. подшити. 2. Аблямоўка, абшыўка (дзеянне). 3. Падкладка, падшэўка. с. 334
Подшывка гл. подшевка с. 334
Подшыти гл. подшити с. 334
Подшытый гл. подшитый с. 334
Подшытье гл. подшитье с. 334
Подшыце гл. подшитье с. 334
Подщепенецъ наз. Асоба, ушчэмленая ў сваіх правах, магчымасцях і інш. с. 334
Подщепити дзеясл. //перан. Ушчаміць, абмежаваць (каго-н. у правах, магчымасцях і інш.). с. 334
Подщувати, подсчувати дзеясл. Падбухторваць. с. 335
Подъ I, поддъ, подо, потъ прыназ. I. З вінавальным склонам. 1. Пад, уніз; да (пры выражэнні прасторавых адносін). а) Ужываецца пры абазначэнні прадмета, ніжэй якога накіравана дзеянне. Подъ головы — пад узгалоўе. б) Ужываецца пры абазначэнні прадмета, да ніжняй часткі якога накіравана дзеянне. в) Ужываецца пры абазначэнні месца, прадмета ці асобы, у непасрэдную блізкасць да якіх накіравана дзеянне; адпавядае па значэнню прыназоўніку «да». Подъ дахъ (кровлю) — у памяшканне, у будынак; подъ крыле (крила, скридла) — пад ахову, пад апеку.; подъ руку — пад чыю-н. уладу. 2. Пад, для (пры выражэнні мэтавых адносін). Ужываецца пры ўказанні на мэту выкарыстання або прызначэння чаго-н. 3. Пад (пры абазначэнні адносін спосабу дзеяння). а) Ужываецца пры ўказанні на прыём, з дапамогай якога адбываецца дзеянне. б) Ужываецца пры ўказанні на ступень інтэнсіўнасці дзеяння. 4. Пад, у (пры выражэнні меры, колькасці, цаны і г.д.). а) Ужываецца пры ўказанні на меру дзеяння. б) Ужываецца пры ўказанні на прадмет, які з’яўляецца аб’ектам замяшчэння, аплаты. 5. У, у час; перад, пад (пры выражэнні часавых адносін). а) Ужываецца пры абазначэнні моманту, адрэзку часу,у які што-н. адбываецца, або падзеі, з якой супадае ў часе пэўнае дзеянне; адпавядае па значэнню прыназоўніку «ў» або словазлучэнню «ў час». б) Ужываецца пры абазначэнні моманту ці падзеі, якія папярэднічаюць пэўнаму дзеянню; адпавядае па значэнню прыназоўніку «перад». 6. Пад. Ужываецца пры абазначэнні з’явы або аб’екта дзеяння, у сферы распаўсюджання якіх хто-, што-н. знаходзіцца або ўплыву якіх ці ўздзеянню якіх хто-, што-н. падлягае. 7. У спалучэнні з назоўнікам або займеннікам ужываецца ў значэнні "пад уладу, кіраўніцтва каго-н." 8. Пад. Ужываецца пры ўказанні на стан, у які хто-н. трапляе. Подъ мечъ — на пагібель ад зброі. II. З творным склонам. 1. Пад, пада; унізе; каля (пры выражэнні прасторавых адносін). а) Ужываецца пры абазначэнні прадмета, ніжэй якога што-н. знаходзіцца або адбываецца дзеянне. Подъ небомъ (слонцемъ) — ва ўсім свеце; подъ руками (рукою) — пад уладай. б) Ужываецца ў значэнні "ніжэй паверхні (чаго-н.)" в) Ужываецца пры ўказанні прадмета, матэрыялу, які служыць покрывам для іншага прадмета. г) Ужываецца пры абазначэнні прадмета, на ніжнім баку якога што-н. знаходзіцца, існуе. д) Ужываецца пры абазначэнні прадмета, унізе каля якога, побач з ніжняй часткай якога хто-, што-н. знаходзіцца або адбываецца якое-н. дзеянне. Служити подъ хоруговъю (каго-н.) — служыць у войску пад чыім-н. камандаваннем. е) Ужываецца пры ўказанні на месца, у непасрэднай блізкасці да якога што-н. адбываецца. ж) Ужываецца пры ўказанні на прадмет, які служыць прыкрыццём, аховай для каго-, чаго-н. Подъ дахемъ — у памяшканні, у будынку; подъ заслоною — пад аховай, пад прыкрыццём; подъ крилами — пад аховай. з) Ужываецца пры абазначэнні з’явы або прадмета, уздзеянню якіх хто-н. падвяргаецца. і) Ужываецца пры абазначэнні з’явы або аб’екта дзеяння, у сферы распаўсюджання якіх хто-, што-н. знаходзіцца або ўплыву якіх хто-, што-н. падлягае. Мети подъ благословениемъ — мець у падначаленні (пра патрыярха, епіскапа і інш. царкоўных іерархаў). к) У спалучэнні з назоўнікам або займеннікам ужываецца ў значэнні "пад уладай каго-н.". 2. Пад (пры выражэнні адносін спосабу дзеяння). а) Ужываецца пры абазначэнні абставін, умоў, неабходных або дастатковых для таго, каб адбылося дзеянне. б) Ужываецца для характарыстыкі спосабу дзеяння. в) Ужываецца пры ўказанні на тое, у якасці чаго, у выглядзе або ў форме чаго што-н. выступае. 3. З-за, з прычыны (пры выражэнні прычынна-выніковых адносін). а) Ужываецца пры ўказанні на прычыну дзеяння. б) Ужываецца пры ўказанні на тое, што пагражае каму-н. у выніку пэўных дзеянняў. Подъ горломъ — пад пагрозай смерці. 4. Пад (пры выражэнні азначальных адносін). а) Ужываецца пры ўказанні на адметную ўласцівасць прадмета. б) Ужываецца пры якаснай характарыстыцы прадмета, указваючы на прадмет, з якім у пэўных якасных адносінах супастаўляецца іншы прадмет. 5. У, у час; перад, пад (пры выражэнні часавых адносін). а) Ужываецца пры абазначэнні моманту, адрэзку часу, у які што-н. адбываецца, або падзеі, з якой супадае ў часе пэўнае дзеянне; адпавядае па значэнню прыназоўніку «у» або словазлучэнню «ў час». Подъ кождымъ часомъ — заўсёды. ; подъ своимъ часомъ — своечасова, у належны час. б) Ужываецца пры абазначэнні моманту ці падзеі, якія папярэднічаюць пэўнаму дзеянню, адпавядае па значэнню прыназоўнікам «перад», «пад». 6. Ад, у (пры выражэнні аб’ектных адносін). Ужываецца пры ўказанні на асобу ці групу асоб, ад якіх што-н. адбіраецца, якія чаго-н. пазбаўляюцца. 7. Каля (пры выражэнні адносін прыблізнасці). Ужываецца пры недакладным, прыблізным абазначэнні колькасці. 8. У (пры выражэнні адносін прыналежнасці і адначасова прасторавых). Ужываецца прыўказанні на асобу, якой належыць прадмет, што знаходзіцца пад ёю. с. 335
Подъ II наз. 1. Ніжні насціл у памяшканні, на днішчы судна, па якім ходзяць. 2. Насціл для сушкі збожжа, насення і інш. 3. Парастак; гадавы прырост (расліны). с. 346
Подъежжати, подъеждчати, подъежчати дзеясл. Едучы, наблізіцца да каго-, чаго-н., пад’язджаць. с. 346
Подъездокъ наз. Нізкарослы, прысадзісты конь. с. 346
Подъездъ наз. Невялікі конны разведвальны атрад. с. 346
Подъемлити дзеясл. Пераносіць, зазнаваць, зведваць. с. 346
Подъемникъ наз. Чалавек, які бярэ на сябе выкананне якіх-н. спраў, абавязкаў. с. 347
Подъехати дзеясл. Едучы, наблізіцца да чаго-, каго-н., пад’ехаць. Параўн. подъяхати. с. 347
Подъизбица гл. подызбица с. 347
Подъимати гл. подымати с. 347
Подъимованый гл. подоймованый с. 347
Подъимовати гл. подыймовати с. 347
Подъискивати гл. подыйскивати с. 347
Подъисковати гл. подыйскивати с. 347
Подъюхтокъ наз. Кавалак вырабленай скуры буйной рагатай жывёлы (відавочна, у адрозненне ад юхту, на выраб пад’юхткаў ішлі скуры маладых жывёл). с. 347
Подъяздовый прым. Пад’язны, які прызначаны для пад’езду ў які-н. важны пункт. с. 347
Подъяконъ гл. поддияконъ с. 347
Подъяти дзеясл. 1. Узяцца за выкананне якой-н. справы. 2. Перанесці, зазнаць, зведаць. Подъяти смерть — памерці. 3. Умацаваць, вылечыць (хворага). с. 347
Подъятый дзеепрым. ад подъяти ў 1 знач. с. 347
Подъяхати дзеясл. Тое, што і подъехати. с. 348
Подъячей гл. подьячий II с. 348
Подъячество наз. Пасада пад’ячага (у Маскоўскай Русі). с. 348
Подъячий гл. подьячий II с. 348
Подызбица, подизбица, подъизбица, потизбица наз. Ніжні паверх дома, дзе звычайна размяшчаліся клець, кладоўка або пограб. с. 348
Подыйма наз. Кавалак дрэва пад адтулінай у возе для падтрымлівання дышла ў гарызантальным становішчы. с. 348
Подыймати гл. подымати с. 348
Подыйматисе гл. подыматися с. 348
Подыймованье, подымованье, пойдыймованье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. подыймовати ў 4 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. подыймовати ў 6 знач. с. 348
Подыймовати, подоймовати, подъимовати, подымовати дзеясл. 1. Браць, падымаць што-н. з зямлі, падлогі і пад. // перан. Дапамагаць каму-н., падтрымліваць каго-н. Подыймовати шапки — сімвалічным жэстам падняцця кінутых на падлогу шапак выказваць на судзе нязгоду з абвінавачваннямі ці прэтэнзіямі каго-н. Параўн. подеймовати ў 1 знач. 2. Перамяшчаць знізу ўверх, уздымаць. 3. Рабіць больш высокім, надбудоўваць. 4. Браць на сябе расходы, выдаткі на што-н. Параўн. подеймовати ў 2 знач. 5. Брацца за выкананне якой-н. справы, прадпрымаць што-н. 6. Пераносіць, зазнаваць, зведваць. Подыймовати смерть — паміраць. 7. // перан. Выставіць, падаць у якім-н. святле. с. 349
Подыймоватися, подиймоватися, подымоватися дзеясл. зв. Брацца за выкананне якой-н. справы. Параўн. подеймовати ў 3 знач., подеймоватися. с. 351
Подыйскивати, подискивати, подъискивати, подъисковати, подыйскывати дзеясл. Імкнуцца прысвоіць што-н. Параўн. подыскиватися. с. 351
Подыйти, подийти дзеясл. 1. Наблізіцца, падыйсці. 2. Ашукаць, перахітрыць. с. 351
Подыманье наз. Дзеянне па дзеясл. подымати ў 2 знач. с. 352
Подымати, подоймати, подъимати, подыймати дзеясл. 1. Браць, падымаць што-н. з зямлі, з падлогі і пад. 2. Перамяшчаць знізу ўверх, уздымаць. Подымати въ честь — узвышаць каго-н., пераводзіць у больш высокае грамадскае становішча. 3. //перан. Узмацняць, павялічваць. 4. Браць на сябе расходы, выдаткі на што-н. 5. Пераносіць, цярпець, зазнаваць. 6. Рабіць больш працяглым (аб жыцці, часе і пад.). с. 352
Подыматися, подыйматисе дзеясл. зв. 1. Брацца за выкананне якой-н. справы. 2. Уздымаць, станавіцца тарчма (пра лёд). с. 353
Подымное наз. Падатак з "дыма" (ачага), хаты, двара. Параўн. гроши подымные, подымовщина, подымщина. с. 353
Подымный прым. Які мае адносіны да падымнага (падатку з "дыму"). с. 353
Подымованье гл. подыймованье с. 353
Подымовати гл. подыймовати с. 353
Подымоватися гл. подыймоватися с. 353
Подымовщина наз. Тое, што і подымное. с. 353
Подымщина наз. Тое, што і подымное. с. 353
Подымщиный прым. Які мае адносіны да падымшчыны. с. 354
Подымь наз. Двор як адзінка, якая падлягае падаткаабкладанню. с. 354
Подыскати дзеясл. // перан. Здабыць, дабіцца чаго-н. с. 354
Подыскиватися дзеясл. зв. Тое, што і подыйскивати. с. 354
Подысподъ прысл. Знізу, спадыспаду. с. 354
Подыстье наз. Падман, падвох. с. 354
Подыходити дзеясл. Набліжацца, падыходзіць. с. 354
Подьяконъ гл. поддияконъ с. 354
Подьякъ наз. Тое, што і поддияконъ. с. 354
Подьямъ наз. Въ подьямы — падняўшы. с. 354
Подьяцкий, падяцкий прым. ад подьякъ. Параўн. подьячий I. с. 354
Подьячий I прым. Тое, што і подьяцкий. с. 355
Подьячий II, поддячий, подъячей, подъячий наз. У Маскоўскай дзяржаве з XVI ст. — найніжэйшы чын адміністрацыі прыказа, які пад кіраўніцтвам дзяка выконваў справаводчую работу ў цэнтральных і мясцовых установах. с. 355
Подякованье, подяковане наз. Падзяка (пачуццё ўдзячнасці за што-н. добрае); знак выражэння гэтага пачуцця. с. 355
Подяковати, подякувати дзеясл. Падзякаваць (выказаць падзяку за што-н. добрае). с. 355
Подякольный, подяколный прым. Які мае адносіны да дзякла (падатку збожжам і сенам). с. 356
Подякувати гл. подяковати с. 356
Подячка наз. Падзяка. с. 356
Подячливый прым. Удзячны. с. 356
По евреиски, по евреискии прысл. Па-яўрэйску. Параўн. по еврейску. с. 356
По еврейску, по евреиску прысл. Тое, што і по евреиски. с. 356
По египетску прысл. Па-егіпецку. с. 357
Поедати, поидати, поядати дзеясл. 1. Есці, з’ядаць усё або ў вялікай колькасці. 2. // перан. Знішчаць, губіць. с. 357
Поеденый дзеепрым. 1. Ад поести ў 1 знач. 2. Ад поести ў 2 знач. с. 357
Поеденье наз. Дзеянне па дзеясл. поести ў 1 знач. с. 357
Поединковати дзеясл. Біцца на паядынку. с. 357
Поединковатость наз. Адзінкавасць. с. 357
Поединковый, поедынковый прым. 1. Ад поединокъ. 2. Асобны, вылучаны з якога-н. мноства падобных прадметаў. Параўн. поодинковый. 3. Некаторы, адзінкавы. 4. Паасобны. 5. Асаблівы, адметны. 6. Адзінарны, з адным лязом. 7. Аднаконны; прызначаны для аднаконнай запрэжкі. с. 357
Поединкомъ,поедынкомъ прысл. 1. Паадным, паасобку. Параўн. поодинкомъ. 2. Асобна, без удзелу іншых. с. 358
Поединникъ наз. Асоба, якая ўдзельнічае ў паядынку. с. 359
Поединовый прым. Асобны, вылучаны з якога-н. мноства падобных прадметаў. с. 359
Поединокъ, поедынокъ наз. Паядынак (бітва двух праціўнікаў). с. 359
По единому прысл. Па адным, адзін за адным. с. 360
По едину прысл. Асобна, паасобку. с. 360
Поеднанеся наз. Дзеянне па дзеясл. поеднатися ў 2 знач. с. 360
Поеднаный дзеепрым. 1. Ад поеднати ў 1 знач. 2. Ад поеднати ў 4 знач. 3. Ад поеднати ў 5 знач. с. 360
Поеднанье, поиднанье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. поеднати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. поеднати ў 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. поеднати ў 4 знач. 4. Ад поеднати ў 5 знач. с. 360
Поеднати, поеднать дзеясл. 1. Дагаджаючы чым-н., улагодзіць, задобрыць, схіліць на свой бок (каго-н.). 2. Памірыць, прывесці да згоды. 3. Памірыцца, прыйсці да згоды. 4. Змовіць, дамовіцца з кім-н. аб чым-н. 5. // перан. Злучыць, звязаць якімі-н. адносінамі, пачуццямі. с. 361
Поеднатися, поеднатисе, поеднаться дзеясл. зв. 1. Ад поеднати ў 1 знач. 2. Ад поеднати ў 5 знач. с. 361
Поеднаться гл. поеднатися с. 362
Поедначъ наз. Прымірыцель. с. 362
Поедновати дзеясл. Дамаўляцца, заключаць дагавор. с. 362
Поедынковый гл. поединковый с. 362
Поедынкомъ гл. поединкомъ с. 362
Поедынокъ гл. поединокъ с. 362
Поедь наз. Патрава (знішчэнне пасеваў або травы жывёлай). с. 362
Поежджати гл. поезджати с. 362
Поежджый гл. поезджий с. 362
Поеждчанье наз. Дзеянне па дзеясл. поезджати. с. 362
Поеждчий гл. поезджий с. 362
Поеждчый гл. поезджий с. 362
Поеже прысл. Менавіта. с. 362
Поежчий гл. поезджий с. 363
Поезджати, поежджати дзеясл. Рабіць службовую паездку з мэтай збору падаткаў. с. 363
Поезджий, поежджый, поеждчий, поеждчый, поежчий, поездчий прым. у знач. наз. Зборшчык падаткаў. Листъ поезджий (поежджый, поеждчий, поеждчый, поежчий, поездчий) гл. листъ. с. 363
Поездникъ, поезникъ наз. Зборшчык падаткаў. с. 363
Поездовый прым. ад поездъ у 1 знач. Листъ поездовый гл. листъ. с. 363
Поездчий гл. поезджий с. 363
Поездъ наз. 1. Транспартныя сродкі (брычкі, вазы, калясніцы і пад.). Параўн. пояздъ у 1 знач. 2. Паездка, язда. Параўн. пояздъ у 2 знач. 3. Службовая паездка судовай асобы з мэтай праверкі выканання рашэнняў суда. Листъ поезду гл. листъ. с. 363
Поездьниство наз. Від павіннасці (забеспячэнне праезду дзяржаўных службовых асоб). с. 364
Поезникъ гл. поездникъ с. 364
Поемщикъ наз. Наёмны селянін. с. 364
Поемый дзеепрым. ад пети ў 2 знач. с. 364
Поеный дзеепрым. 1. Ад поити ў 1 знач. 2. // перан. Які насычаецца вадой, увільгатняецца. с. 364
Поенье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. поити ў 1 знач. 2. Пітво, напой. с. 364
Поесница наз. Паясніца (частка спіны крыху ніжэй пояса). с. 364
Поесокь гл. поясокъ с. 364
Поести дзеясл. 1. З’есці, паесці (усё або многае). // перан. Паесці, патраціць на ежу (пра грошы, маёмасць і пад.); раз’есці (пра ржу, едкія рэчывы і пад.); паглынуць, увабраць у сябе. Параўн. поясти. 2. Грызучы, раз’ядаючы, сапсаваць што-н. 3. // перан. Знішчыць, згубіць. с. 364
Поесъ гл. поясъ с. 365
Поета, поэта наз. Тое, што і поетъ. с. 365
Поетицкий, поэтыцкий прым. Які мае адносіны да паэзіі. с. 365
Поетъ наз. Паэт. Параўн. поета. с. 366
Поеханье наз. Дзеянне па дзеясл. поехати ў 3 знач. с. 366
Поехати дзеясл. 1. Пачаць ехаць, перамяшчацца пры дапамозе якога-н. транспарту. 2. Накіравацца, адправіцца куды-н., да каго-н. Поехати по рыцэрству (рыцерстве) — накіравацца на вайсковую службу (пра шляхту). 3. З’ехаць, пакінуць якое-н. месца. с. 366
Пожадавший дзеепрым. ад пожадати. с. 367
Пожадане гл. пожаданье с. 367
Пожаданей прым., выш. ст. ад пожаданый у 3 знач. с. 367
Пожаданейший прым., выш. ст. ад пожаданый у 3 знач. с. 367
Пожадание гл. пожаданье с. 367
Пожаданный гл. пожаданый с. 367
Пожаданое наз. Аб’ект жаданняў каго-н. с. 367
Пожаданый, пожаданный, пожеданый, пожоданый дзеепрым. 1. Ад пожадати. 2. Такі, якога чакаюць; жаданы. 3. У знач. прым. Мілы, прыемны; любімы. с. 367
Пожаданье, пожадане, пожадание, пожеданье, пожодане наз. Жаданне, унутранае імкненне да чаго-н. (дзеянне і стан). с. 368
Пожадати, пажадати, пожедати, пожодати дзеясл. Захацець, займець нейкае жаданне, пажадаць. с. 368
Пожадачъ наз. Той, хто жадае, прагне чаго-н. с. 369
Пожадаючий, пожадаючый дзеепрым. 1. Ад пожадати. 2. У знач. наз. Той, хто жадае, прагне чаго-н. с. 369
Пожадливе прысл. ад пожадливый у 2 знач. с. 369
Пожадливость наз. 1. Жаданне, прага. 2. Юрлівасць, пажаднасць; прагнасць. Паран. пожондливость. с. 369
Пожадливший прым., выш. ст. ад пожадливый у 1 знач. с. 370
Пожадливый прым. 1. Пажаданы, жаданы. 2. Юрлівы, пажадны. с. 370
Пожалитисе дзеясл. зв. Злітавацца над кім-, чым-н., пашкадаваць каго-, што-н. с. 370
Пожалованье, пожаловане наз. 1. Дзеянне па дзеясл. пожаловати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. пожаловати ў 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. пожаловати ў 5 знач. 4. Плата. с. 370
Пожаловати дзеясл. 1. Пашкадаваць каго-, што-н., злітасцівіцца над кім-, чым-н. 2. Аказаць якую-н. міласць (за службу, паслугу і пад.). 3. Паскупіцца на што-н., пашкадаваць што-н. для каго-н. 4. Паскардзіцца. 5. Патужыць, пасумаваць. 6. Зрабіць ласку, пажадаць зрабіць што-н. с. 371
Пожаловатися дзеясл. зв. Паскардзіцца. с. 371
Пожарище наз. Пажарышча (тое, што засталося пасля пажару). с. 372
Пожарный прым. ад пожаръ. с. 372
Пожарте гл. пожартье с. 372
Пожарти дзеясл. 1. Тое, што і пожерти ў 1 знач. 2. // перан. Тое, што і пожерти ў 2 знач. 3. //перан. Тое, што і пожерти ў 3 знач. с. 372
Пожартие гл. пожартье с. 372
Пожартый дзеепрым. 1. Ад пожарти ў 1 знач. 2. Ад пожарти ў 2 знач. 3. Ад пожарти ў 3 знач. с. 372
Пожартье, пожарте, пожартие наз. 1. Дзеянне па дзеясл. пожарти ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. пожарти ў 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. пожарти ў 3 знач. с. 372
Пожаръ наз. Пажар (моцны агонь, які ахоплівае ўсё, што можа гарэць, і сам працэс гарэння). // перан. с. 373
Пожати, пожать дзеясл. Зжаць, зрэзаць сярпом. // перан. Атрымаць; дасягнуць. с. 373
Пожатый дзеепрым. ад пожати. с. 374
Пожать гл. пожати с. 374
Пожатье наз. Дзеянне па дзеясл. пожати. Параўн. пожетье. с. 374
Пожвати дзеясл. Зжаваць, з’есці (усё або многае). с. 374
Пожглецъ наз. Падпальшчык. с. 374
Пожданый дзеепрым. ад пождати ў 1 знач. с. 374
Пожданье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. пождати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. пождати ў 3 знач. с. 374
Пождательный прым. Гатовы чакаць. с. 375
Пождати дзеясл. 1. Пачакаць, чакаць некаторы час. Параўн. пождатисе. 2. Памарудзіць, не пачынаць дзейнічаць некаторы час. 3. Адтэрміноўваць час выплаты доўгу. с. 375
Пождатисе дзеясл. зв. Тое, што і пождати ў 1 знач. с. 376
Пожегнанье наз. Дзеянне па дзеясл. пожекгнати. Пожегнанье света — смерць. с. 376
Пожегнати гл. пожекгнати с. 376
Пожегнатися гл. пожекгнатися с. 376
Пожегца гл. пожогца с. 376
Пожеданый гл. пожаданый с. 376
Пожеданье гл. пожаданье с. 376
Пожедати гл. пожадати с. 376
Пожекгнати, пожегнати дзеясл. Тое, што і пожекгнатися. Пожекгнати векъ (светъ) — памерці. с. 376
Пожекгнатися, пожегнатися, пожекгнатисе, пожекнатисе дзеясл. зв. Развітацца. Пожекгнатися (пожекгнатисе) зъ светомъ — памерці. Параўн. пожекгнати. с. 376
Пожеланный прым. Жаданы. с. 377
Пожеланье наз. Жаданне, што-н. пажаданае. с. 377
Поженити дзеясл. Пажаніць (ажаніць усіх, многіх). с. 377
Поженитися дзеясл. зв. Уступіць у шлюб, пажаніцца. с. 377
Поженка, поженька наз., памянш. ад пожня. с. 377
Пожерети дзеясл. 1. Тое, што і пожерти ў 1 знач. 2. Тое, што і пожерти ў 3 знач. с. 377
Пожерте гл. пожертье с. 377
Пожерти дзеясл. 1. З’есці прагна ўсё або многае. Параўн. пожарти ў 1 знач., пожерети ў 1 знач., пожрати ў 1 знач., пожрети ў 1 знач. 2. // перан. Паглынуць, уцягнуць у свае нетры. Параўн. пожарти ў 2 знач., пожрати ў 2 знач., пожрети ў 2 знач. 3. // перан. Знішчыць, згубіць. Параўн. пожарти ў 3 знач., пожерети ў 2 знач., пожрати ў 3 знач. с. 378
Пожертый дзеепрым. 1. Ад пожерти ў 1 знач. 2. Ад пожерти ў 2 знач. 3. Ад пожерти ў 3 знач. 4. Раз’едзены, пашкоджаны (ад хваробы, якімі-н. рэчывамі і пад.). с. 378
Пожертье, пожерте, пожертя наз. Дзеянне па дзеясл. пожерти ў 1 знач. с. 379
Пожетье наз. Тое, што і пожатье. с. 379
Пожечи, пожечы, позжечи дзеясл. Спаліць, знішчыць агнём. с. 379
Пожечисе дзеясл., зв. ад пожечи. с. 380
Пожечы гл. пожечи с. 380
Пожженый, позженый дзеепрым. ад пожечи. с. 380
Пожива наз. Карысць, даход. с. 380
Поживание гл. поживанье с. 380
Поживаный дзеепрым. І.Ад поживати ў 1 знач. 2. Ад поживати ў 2 знач. с. 380
Поживанье, поживание, пожыванье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. поживати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. поживати ў 2 знач. с. 380
Поживати, поживать, пожывати дзеясл. 1. Спажываць (ежу, пітво і інш.). 2. Ужываць у сваіх мэтах; атрымліваць даход, пажытак з чаго-н. Поживати роботы (працу) — карыстацца вынікамі працы. 3. Карыстацца чым-н., ужываць як прыладу, сродак. 4. Мець ва ўжытку, у звычаі (пра законы, правы і інш.). 5. Мець ва ўладзе, уладарыць над кім-, чым-н. 6. Зведваць, зазнаваць. 7. Знаходзіць прымяненне. с. 381
Поживатися дзеясл., зв. ад поживати ў 1 знач. с. 382
Поживать гл. поживати с. 382
Поживаючий дзеепрым. у знач. наз. Той, хто спажывае. с. 382
Поживенье, поживене, поживение, пожывенье наз. 1. Харчаванне (задавальненне патрэбы арганізма). Параўн. поживленье ў 1 знач. 2. Прадукты харчавання, ежа. Параўн. поживленье ў 2 знач. 3. Сродкі на пражыццё. Параўн. поживленье ў 3 знач. с. 383
Поживитися, пожывитися дзеясл. зв. Атрымаць сродкі на пражыццё. с. 384
Поживленье, поживление, пожывленье наз. 1. Тое, што і поживенье ў 1 знач. 2. Тое, што і поживенье ў 2 знач. 3. Тое, што і поживенье ў 3 знач. с. 384
Поживный прым. Пажыўны. с. 384
Поживший дзеепрым. ад пожити ў 1 знач. с. 385
Пожигатель наз. Той, хто распальвае агонь. с. 385
Пожигати дзеясл. Спальваць, нішчыць агнём. с. 385
По жидовски, по жидовскии, по жыдовски прысл. 1. Па- яўрэйску, на яўрэйскай мове. Параўн. по жидовскуу 1 знач. 2. Згодна са звычаямі яўрэяў. Параўн. по жидовску ў 2 знач. с. 385
По жидовску, по жыдовску прысл. 1. Тое, што і по жидовски ў 1 знач. 2. Тое, што і по жидовски ў 2 знач. с. 385
Пожилый прым. Пажылы. с. 385
Пожинати дзеясл. 1. Зжынаць, зразаць сярпом. 2. // перан. Атрымліваць вынік, прыбытак з чаго-н. 3. //перан. Знішчаць, забіваць. с. 385
Пожинаючий дзеепрым. ад пожинати ў 1 знач. с. 386
Пожираный, пожыраный дзеепрым. 1. Ад пожирати ў 3 знач. 2. Ад пожирати ў 4 знач. с. 386
Пожирати, пожырати дзеясл. 1. Пажыраць, з’ядаць прагна. 2. Праядаць, растрачваць. 3. Паглынаць, хаваць у сваіх нетрах. 4. Губіць. 5. Знішчаць, спальваючы. с. 386
Пожираючий дзеепрым. 1. Ад пожирати ў 4 знач. 2. Ад пожирати ў 5 знач. с. 387
Пожирающий дзеепрым. 1. Ад пожирати ў 1 знач. 2. Ад пожирати ў 5 знач. с. 387
Пожирца наз. Пажыральнік. с. 387
Пожитечне гл. пожиточне с. 387
Пожитечней гл. пожиточней с. 387
Пожитечнейший гл. пожиточнейший с. 387
Пожитечно гл. пожиточне с. 387
Пожитечный гл. пожиточный с. 387
Пожити, пожыти, пожыть дзеясл. 1. Пажыць; пражыць, праіснаваць. 2. Асіліць, перамагчы. 3. Атрымаць. 4. Спажыць. с. 387
Пожитие гл. пожитье с. 388
Пожиткованье наз. Дзеянне па дзеясл. пожитковати. с. 388
Пожитковати, пожытковати дзеясл. Спажываць, карыстацца. с. 388
Пожитокъ, пожытекъ, пожытокъ наз. Пажытак, даход, карысць. с. 388
Пожиточне, пожитечне, пожитечно, пожиточно, пожытечно, пожыточне, пожыточно прысл. Карысна, з карысцю. с. 389
Пожиточней, пожитечней, пожыточней прысл., выш. ст. ад пожитечне. с. 389
Пожиточнейший, пожитечнейший, пожытечнейший, пожытечнейшый, пожыточнейшый прым., выш. ст. ад пожиточный. Параўн. пожытнейший. с. 389
Пожиточно гл. пожиточне с. 390
Пожиточный, пожитечный, пожытечный, пожыточный прым. 1. Карысны. 2. У знач. наз. Карысць. с. 390
Пожитый дзеепрым. 1. Ад пожити ў 1 знач. 2. Ад пожити ў 4 знач. с. 390
Пожитье, пожитие, пожытье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. пожити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. пожити ў 4 знач. с. 390
Пожичальникъ наз. Тое, што і позычальникъ. с. 391
Пожичаный дзеепрым. ад пожичати. с. 391
Пожичанье наз. Дзеянне па дзеясл. пожичати. с. 391
Пожичати, пожычати дзеясл. 1. Тое, што і позычати ў 1 знач. 2. Тое, што і позычати ў 2 знач. с. 391
Пожичаючий дзеепрым. ад пожичати. с. 391
Пожичивание наз. Шматразовае пазычанне. с. 391
Пожичити, пожычыти дзеясл. 1. Тое, што і позычити ў 1 знач. 2. Тое, што і позычити ў 2 знач. с. 391
Пожичоный, пожычоный дзеепрым. ад пожичити. с. 392
Пожня наз. Пожня, сенажаць. с. 392
Пожовкнути дзеясл. Пажоўкнуць. с. 392
Пожога наз. 1. Пажар. 2. Падпал. Параўн. пожогъ. 3. Пажарышча. с. 392
Пожогникъ наз. Тое, што і пожогца. с. 393
Пожогца, пожегца наз. Падпальшчык. Параўн. пожогникъ. с. 393
Пожогъ наз. Тое, што і пожога ў 2 знач. с. 393
Пожодане гл. пожаданье с. 393
Пожоданый гл. пожаданый с. 394
Пожодати гл. пожадати с. 394
По жолнерски прысл. Па-ваеннаму. Параўн. по жолнерску. с. 394
По жолнерску прысл. Тое, што і по жолнерски. с. 394
Пожондливость наз. Тое, што і пожадливость у 2 знач. с. 394
Пожрание наз. Дзеянне па дзеясл. пожрати ў 1 знач. с. 394
Пожраный дзеепрым. 1. Ад пожрати ў 1 знач. 2. Ад пожрати ў 2 знач. с. 394
Пожрати дзеясл. 1. Тое, што і пожерти ў 1 знач. 2. Тое, што і пожерти ў 2 знач. 3. Тое, што і пожерти ў 3 знач. с. 394
Пожратися дзеясл., зв. ад пожрати ў 1 знач. с. 395
Пожрение, пожренье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. пожрети ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. пожрети ў 2 знач. с. 395
Пожрети дзеясл. 1. Тое, што і пожерти ў 1 знач. 2. Тое, што і пожерти ў 2 знач. с. 395
Пожыванье гл. поживанье с. 395
Пожывати гл. поживати с. 395
Пожывающый дзеепрым. ад поживати ў 1 знач. с. 395
Пожывенье гл. поживенье с. 395
Пожывитися гл. поживитися с. 395
Пожывленье гл. поживленье с. 395
По жыдовски гл. по жидовски с. 395
По жыдовску гл. по жидовску с. 395
Пожыраный гл. пожираный с. 395
Пожырати гл. пожирати с. 395
Пожытекъ гл. пожитокъ с. 395
Пожытечнейший гл. пожиточнейший с. 395
Пожытечнейшый гл. пожиточнейший с. 395
Пожытечно гл. пожиточне с. 395
Пожытечный гл. пожиточный с. 395
Пожыти гл. пожити с. 395
Пожытковати гл. пожитковати с. 395
Пожытнейший прым. Тое, што і пожиточнейший. с. 395
Пожытокъ гл. пожитокъ с. 395
Пожыточне гл. пожиточне с. 395
Пожыточней гл. пожиточней с. 395
Пожыточнейшый гл. пожиточнейший с. 395
Пожыточно гл. пожиточне с. 396
Пожыточный гл. пожиточный с. 396
Пожыть гл. пожити с. 396
Пожытье гл. пожитье с. 396
Пожычати гл. пожичати с. 396
Пожыченье наз. Дзеянне па дзеясл. пожичити. с. 396
Пожычоный гл. пожичоный с. 396
Пожычыти гл. пожичити с. 396
Позаберати гл. позабирати с. 396
Позабианый гл. позабияный с. 396
Позабиваный дзеепрым. ад позабивати ў 1 знач. с. 396
Позабивати дзеясл. 1. Пазабіваць, знішчыць усіх, многіх. Параўн. позабияти. 2. Паўганяць што-н. куды-н. 3. Папрыбіваўшы, закрыць наглуха. с. 396
Позабиватися дзеясл., зв. ад позабивати ў 1 знач. с. 397
Позабиваючий дзеепрым. ад позабивати ў 1 знач. с. 397
Позабиранье наз. Дзеянне па дзеясл. позабирати ў 1 знач. с. 397
Позабирати, позаберати дзеясл. 1. Пазабіраць. 2. Пазакладваць. с. 397
Позабитый дзеепрым. Пазабіваны. с. 397
Позабияный, позабианый дзеепрым. ад позабияти. с. 397
Позабиянье наз. Дзеянне па дзеясл. позабияти. с. 397
Позабияти, позабиять дзеясл. Тое, што і позабивати ў 1 знач. с. 397
Позабрати дзеясл. Забраць. с. 398
Позабыти дзеясл. Забыць. с. 398
Позавестися дзеясл. зв. Завесціся, учыніць цяжбу. с. 398
Позавешати дзеясл. Павешаць. с. 398
Позавидети, позавидити дзеясл. 1. Пазайздросціць. 2. Паквапіцца. с. 398
Позаводити дзеясл. Пааддаваць. с. 398
Позавстегнутися дзеясл. зв. Супакоіцца. с. 398
Позавтреемъ, позаутреи, позаутрею прысл. Паслязаўтра. с. 398
Позагамовати, позагомовати дзеясл. Затрымаць. с. 399
Позагамовыватися дзеясл. зв. Стрымлівацца. с. 399
Позагараженье наз. Загароджванне. с. 399
Позагомованье наз. Дзеянне па дзеясл. позагамовати. с. 399
Позагомовати гл. позагамовати с. 399
Позагорожати дзеясл. Пазагароджваць. с. 399
Позаграбити дзеясл. Паадбіраць. с. 399
Позадаваный дзеепрым. ад позадавати. с. 399
Позадаванье наз. Дзеянне па дзеясл. позадавати. с. 399
Позадавати дзеясл. Прычыніць. с. 399
Позаде гл. позаду с. 399
Позадеванье наз. Падзяванне. с. 399
Позадержати дзеясл. Затрымаць. с. 399
Позадержатися дзеясл. зв. Затрымацца. с. 400
Позаду, позаде прысл. і прыназ. 1. прысл. Ззаду. Параўн. позадъ. 2. прыназ. За. с. 400
Позадъ, позадь прысл. Тое, што і позаду ў 1 знач. с. 400
Позазрети, позазрити, позайзрети дзеясл. 1. Пазайздросціць. 2. Раззлавацца. с. 400
Позаймованный дзеепрым. ад позаймовати. с. 400
Позаймованье наз. Дзеянне па дзеясл. позаймовати. с. 400
Позаймовати дзеясл. Пазаймаць. с. 400
Позакарачывати дзеясл. Паўкарочваць. с. 400
Позакидати дзеясл. Пазакідаць. с. 400
Позакладати дзеясл. Пазакладваць. с. 400
Позакладыватися дзеясл. зв. Пазакладвацца, пааддаваць што-н. у заклад. с. 401
Позакопувати дзеясл. Пазакопваць. с. 401
Позакупати дзеясл. Пакупляць. с. 401
Позакуповати дзеясл. Пакупляць. с. 401
Позалегати дзеясл. Пазагароджваць, паперакрываць. с. 401
Позаливанье наз. Дзеянне па дзеясл. позаливати. с. 401
Позаливати дзеясл. Пазаліваць. с. 401
Позаметати дзеясл. Пазамятаць. с. 401
Позамикати гл. позамыкати с. 401
Позамуровати дзеясл. Пазамуроўваць. с. 401
Позамучивати дзеясл. Замучваць. с. 401
Позамучити дзеясл. Замучыць. с. 401
Позамыканый дзеепрым. ад позамыкати. с. 401
Позамыкати, позамикати, позамыкать дзеясл. Пазамыкаць. с. 401
Позамыкатися дзеясл., зв. ад позамыкати. с. 402
Позамыкать гл. позамыкати с. 402
Позанехати дзеясл. Пакінуць. с. 402
Позаорывати дзеясл. Паараць. с. 402
Позападанье наз. Клопат, турбота, руплівасць. с. 402
Позапирати дзеясл. Пазачыняць. с. 402
Позапияти дзеясл. Папрапіваць. с. 402
Позаправовывати дзеясл. Папраўляць, рамантаваць. с. 402
Позаправяти дзеясл. Паправіць, адрамантаваць. с. 402
Позапроважати, позапровожати дзеясл. Правадзіць. с. 402
Позапродавати дзеясл. Папрадаваць. с. 402
Позаражатися дзеясл. зв. Заразіцца. с. 402
Позаростати дзеясл. Пазарастаць. с. 402
Позасадити дзеясл. Пасадзіць. с. 403
Позасеваный дзеепрым. ад позасевати. с. 403
Позасевати дзеясл. Пазасяваць. с. 403
Позаседати, позасидати дзеясл. Пазаймаць, пазахопліваць. с. 403
Позасланяти дзеясл. Пазасланяць, пазакрываць. с. 403
Позаставитися дзеясл. зв. Застацца. с. 403
Позаставляти, позаставяти дзеясл. Пааддаваць у заклад. с. 403
Позасталый гл. позосталый с. 403
Позатворати дзеясл. Пазачыняць. с. 403
Позатегати дзеясл. Пазацягваць. с. 403
Позатисканый дзеепрым. Пазацісканы. с. 403
Позатыканый дзеепрым. ад позатыкати. с. 404
Позатыкати дзеясл. Пазатыкаць. с. 404
Позаутреи гл. позавтреемъ с. 404
Позаутрею гл. позавтреемъ с. 404
Позаутрикати дзеясл. Паснедаць. с. 404
Позаходити дзеясл. Пазаходзіць. с. 404
Позачиняти, позачынять дзеясл. Пазачыняць. с. 404
Позбавити, позбавить дзеясл. Пазбавіць. с. 404
Позбавитися дзеясл., зв. ад позбавити. с. 404
Позбавить гл. позбавити с. 404
Позбавленый дзеепрым. ад позбавити. с. 404
Позбавляти, позбавяти дзеясл. Пазбаўляць. с. 405
Позбиваный дзеепрым. 1. Ад позбивати ў 1 знач. 2. Ад позбивати ў 2 знач. с. 405
Позбиванье наз. Дзеянне па дзеясл. позбивати ў 1 знач. с. 405
Позбивати, позбияти дзеясл. 1. Моцна пабіць, знявечыць пабоямі. 2. Ударамі паадбіваць. с. 405
Позбираный дзеепрым. ад позбирати. с. 405
Позбирати, позбирать дзеясл. Пазбіраць. с. 405
Позбити дзеясл. Пабіць, нанесці пабоі. с. 405
Позбияти гл. позбивати с. 406
Позбывати дзеясл. Пазбываць. с. 406
Позбыватися дзеясл. зв. Пазбывацца. с. 406
Позбылый дзеепрым. ад позбыти. с. 406
Позбыте наз. Дзеянне па дзеясл. позбыти. с. 406
Позбыти дзеясл. Пазбыць. с. 406
Позва наз. Тое, што і позовъ. с. 406
Позвавый дзеепрым. ад позвати ў 1 знач. с. 406
Позваляти гл. позволяти с. 406
Позваляющий дзеепрым. ад позволяти. с. 406
Позвание гл. позванье с. 406
Позваный дзеепрым. 1. Ад позвати ў 1 знач. 2. Ад позвати ў 2 знач. Позваная сторона гл. сторона. 3. У знач. наз. Адказчык. с. 406
Позванье, позвание наз. Дзеянне па дзеясл. позвати ў 2 знач. с. 407
Позвати, позвать дзеясл. 1. Паклікаць, запрасіць. 2. Выклікаць (у суд). с. 408
Позватися дзеясл., зв. ад позвати ў 2 знач. с. 408
Позвать гл. позвати с. 408
Позведомо прысл. Вядома. с. 408
Позверхне прысл. Тое, што і позверховне. с. 408
Позверхность наз. Тое, што і позверховность. с. 408
Позверхный, позвирхний прым. Тое, што і позверховный. с. 409
Позверховне прысл. Знешне, вонкава; павярхоўна. Параўн. позверхне. с. 409
Позверховность наз. Вонкавы выгляд. Параўн. позверхность. с. 409
Позверховный, позвирховный прым. Знешні, вонкавы. Параўн. позверхный. с. 409
Позветшалый прым. Зношаны, састарэлы. с. 409
Позвинети дзеясл. Зазвінець, загучаць. с. 409
Позвирхний гл. позверхный с. 410
Позвирховный гл. позверховный с. 410
Позводити дзеясл. Пазводзіць, паашукваць. с. 410
Позвоживанье наз. Дзеянне па дзеясл. позвожывати. с. 410
Позвожывати дзеясл. Пазвожваць. с. 410
Позвозити, позвозить дзеясл. Пазвозіць. с. 410
Позволене гл. позволенье с. 410
Позволение гл. позволенье с. 410
Позволеный дзеепрым. 1. Ад позволити ў 1 знач. 2. Ад позволити ў 2 знач. с. 410
Позволенье, позволене, позволение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. позволити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. позволити ў 2 знач. с. 410
Позволити дзеясл. 1. Дазволіць. 2. Згадзіцца, пагадзіцца. с. 411
Позволитися дзеясл. зв. Згадзіцца, пагадзіцца. с. 412
Позволочити дзеясл. Знасіць. с. 412
Позволювати дзеясл. Дазваляць. с. 412
Позволяти, позваляти дзеясл. 1. Дазваляць. 2. Згаджацца; дараваць. с. 412
Позволятися дзеясл. зв. Дазваляцца. с. 413
Позволяючий дзеепрым. ад позволяти ў 1 знач. с. 413
Позвонити дзеясл. Пазваніць. с. 413
Позвонное наз. Плата званару. с. 413
По звыклому прысл. Прывычна. с. 413
Позганяти дзеясл. Пазганяць. с. 413
Позгордети дзеясл. Заганарыцца. с. 413
Поздвигатися дзеясл. зв. Пасоўвацца. с. 413
Поздвигнути дзеясл. Пасунуць, адсунуць. с. 413
Поздвигнутися дзеясл. зв. Пасунуцца, узвысіцца. с. 413
Поздвижение наз. Узлёт. с. 413
Поздеймовать дзеясл. Тое, што і поздыймовати. с. 414
Поздерникъ гл. паздерникъ с. 414
Поздникъ наз. Прасека. с. 414
Поздно гл. позно с. 414
Поздоровене гл. поздоровенье с. 414
Поздоровеный дзеепрым. ад поздоровити. с. 414
Поздоровенье, поздоровене наз. Дзеянне па дзеясл. поздоровити. с. 414
Поздоровети дзеясл. 1. Палепшаць (у здароўі). 2. Ачуняць, паправіцца. с. 414
Поздороветися гл. поздоровитися с. 414
Поздоровити, поздоровить дзеясл. Прывітаць з пажаданнем здароўя; павіншаваць. Параўн. поздравити ў 2 знач, поздровити. с. 414
Поздоровитися, поздороветися дзеясл. зв. 1. Палепшаць (у здароўі). 2. Паздароўкацца. с. 415
Поздоровить гл. поздоровити с. 415
Поздоровлене гл. поздоровленье с. 415
Поздоровление гл. поздоровленье с. 415
Поздоровленый дзеепрым. ад поздоровити. с. 415
Поздоровленье, поздоровлене, поздоровление наз. Дзеянне па дзеясл. поздоровити. с. 415
Поздоровлянье, поздоровляне наз. Дзеянне па дзеясл. поздоровляти. с. 415
Поздоровляти, поздоровлять дзеясл. Вітаць з пажаданнем здароўя; віншаваць. Параўн. поздоровяти, поздравляти, поздровляти. с. 415
Поздоровлятися дзеясл., зв. ад поздоровляти. с. 416
Поздоровлять гл. поздоровляти с. 416
Поздоровяти дзеясл. Тое, што і поздоровляти. с. 416
Поздравити дзеясл. 1. Зрабіць здаровым, вылечыць. 2. Тое, што і поздоровити. с. 416
Поздравленье наз. Дзеянне па дзеясл. поздравити ў 2 знач. с. 416
Поздравляный дзеепрым. ад поздравляти. с. 416
Поздравляти дзеясл. Тое, што і поздоровляти. с. 416
Поздровенье, поздровение наз. Дзеянне па дзеясл. поздровити. с. 416
Поздровити дзеясл. Тое, што і поздоровити. с. 417
Поздровитися дзеясл., зв. ад поздровити. с. 417
Поздровленье наз. Дзеянне па дзеясл. поздровити. с. 417
Поздровляти дзеясл. Тое, што і поздоровляти. с. 417
Поздрухотатися дзеясл. зв. Пабіцца, паламацца. с. 417
Поздыймовати дзеясл. Паздымаць. Параўн. поздеймовать. с. 417
Поздыханье наз. Дзеянне па дзеясл. поздыхати. с. 417
Поздыхати дзеясл. Паздыхаць. с. 417
Поздэхлый дзеепрым. Які здох. с. 418
Позевати дзеясл. Пазяхаць. с. 418
Позевный прым. ад позевъ. с. 418
Позевъ, позэвъ наз. Тое, што і позовъ. Позевъ земский — тое, што і позовъ земский. с. 418
Поземенинъ гл. поземянинъ с. 418
Поземное наз. Тое, што і поземъ. с. 418
Поземный прым. Тое, што і поземый. с. 418
Поземъ, поземь, позимъ наз. Від падатку — пазямельнае. Поземъ выводчий — пазямельны падатак, спаганяемы пры перасяленні арандатара зямельнага надзелу. Параўн. поземное. с. 418
Поземый прым. Нізкі, прыземісты. Параўн. поземный. с. 419
Поземь гл. поземъ с. 419
Поземянинъ, поземенинъ наз. Тое, што і земенинъ. с. 419
Позженый гл. пожженый с. 419
Позжечи гл. пожечи с. 419
Позимъ гл. поземъ с. 419
Позиранье наз. Дзеянне па дзеясл. позирати. с. 419
Позирати дзеясл. Пазіраць. с. 419
Позирище наз. Въ позирище — у полі зроку, на вачах. с. 419
Позиченье гл. позыченье с. 419
Позичити гл. позычити с. 419
Позичоный гл. позычоный с. 419
Позкидати гл. поскидати с. 419
Позламовати дзеясл. Зламаць, разбіць адзін за другім. с. 419
Позлатити дзеясл. Тое, што і позолотити. с. 420
Позлацоный дзеепрым. ад позлатити. с. 420
Позлащеный, позлащенный дзеепрым. ад позлатити. с. 420
Позлекати дзеясл. Напалохаць аднаго за другім. с. 420
По злодейску прысл. Па-зладзейску. с. 420
Позлота наз. Тое, што і позолота. с. 420
Позлотистый, позлоцистый прым. Тое, што і позолотистый. с. 420
Позлотити дзеясл. Тое, што і позолотити. с. 420
Позлоцистый гл. позлотистый с. 421
Позлоцоный гл. позлочоный с. 421
Позлоченье наз. Дзеянне па дзеясл. позлотити. с. 421
Позлочоный, позлоцоный дзеепрым. ад позлотити. с. 421
Позлюбити гл. послюбити с. 421
Позметати дзеясл. Паскідаць. с. 421
Позметывати дзеясл. Паскідваць. с. 421
Познаваемый дзеепрым. ад познавати ў 1 знач. с. 421
Познаваный дзеепрым. 1. Ад познавати ў 1 знач. 2. Ад познавати ў 3 знач. 3. Ад познавати ў 4 знач. с. 421
Познаванье наз. Дзеянне па дзеясл. познавати ў 1 знач. с. 421
Познаватель наз. Той, хто пазнае, спасцігае; даследчык. с. 422
Познавати, познавать дзеясл. 1. Спасцігаць розумам, разумець; вучыцца. 2. Разумець, цяміць, кеміць. 3. Заключаць, дадумвацца, даследаваць, вывучаць, дазнавацца, разведваць. 4. Адгадваць, дадумвацца; адрозніваць; пазнаваць, апазнаваць. с. 422
Познаватися, познаваться дзеясл.зв. 1. Ад познавати ў 3 знач. 2. Ад познавати ў 4 знач. с. 423
Познавать гл. познавати с. 423
Познаваться гл. познаватися с. 423
Познаваючий дзеепрым. 1. Ад познавати ў 1 знач. 2. Ад познавати ў 4 знач. с. 423
Познавший дзеепрым. 1. Ад познати ў 1 знач. 2. Які ўступаў у палавыя зносіны. с. 423
Познайдувати дзеясл. Пазнаходзіць. с. 423
Познане гл. познанье с. 423
Познание гл. познанье с. 424
Познанский прым. Які адносіцца да Познані — горада ў Польшчы. с. 424
Познаный дзеепрым. 1. Ад познати ў 1 знач. 2. Ад познати ў 2 знач. 3. Ад познати ў 3 знач. 4. Ад познати ў 4 знач. 5. Ад познати ў 5 знач. 6. Ад познати ў 7 знач. с. 424
Познанье, познане, познание наз. Дзеянне па дзеясл. познати ў 1 знач. с. 424
Познати, познать дзеясл. 1. Спасцігнуць розумам. 2. Зразумець, сцяміць. 3. Дадумацца; дазнацца, даведацца. 4. Здзейсніць палавы акт. 5. Пазнаць, апазнаць. 6. Даць паказанні, прызнацца ў чым-н. 7. Пагадзіцца. с. 425
Познатися, познаться дзеясл. зв. 1. Ад познати ў 1 знач. 2. Ад познати ў 3 знач. 3. Ад познати ў 4 знач. 4. Ад познати ў 5 знач. 5. Ад познати ў 6 знач. 6. Пазнаёміцца. с. 427
Познатый дзеепрым. ад познати ў 5 знач. с. 427
Познать гл. познати с. 427
Познатье наз. Дзеянне па дзеясл. познати ў 5 знач. с. 427
Познаться гл. познатися с. 428
Познаходити дзеясл. Пазнаходзіць. с. 428
Позначити, позначыть дзеясл. Пазначыць, адзначыць. с. 428
Позней прысл. Пазней.
с. 3
Познейший прым., выш. ст. ад позный.
с. 3
Позний гл. позный
с. 3
Позниманье наз. Дзеянне па дзеясл. познимати.
с. 3
Познимати дзеясл. Зняць адно за другім, паздымаць.
с. 3
Позно, поздно прысл. Позна. Параўн. позну.
с. 3
Позносить дзеясл. Знесці ў адно месца, пазносіць.
с. 4
Позну прысл. Тое, што і позно.
с. 4
Позный, позний прым. Позні.
с. 4
Позобанье наз. Дзеянне па дзеясл. позобати.
с. 4
Позобати дзеясл. Пакляваць.
с. 4
Позовный прым. Жалоба позовная гл. жалоба; листъ позовный гл. листь.
с. 5
Позовъ наз. Выклік у суд, павестка, позва. Позовъ бискупий (господарский, дворный, духовный, земский, кгродский, надворный, подкоморский) — віды позваў у залежнасці ад урадавай інстанцыі, з якой яны зыходзілі. Параўн. позва, позевъ, позывъ.
с. 5
Позолота наз. Пазалота. Параўн. позлота.
с. 6
Позолотистый прым. Пазалочаны. Параўн. позлотистый.
с. 6
Позолотити дзеясл. Пакрыць пазалотай, пазалаціць. Параўн. позлатити, позлотити.
с. 6
Позолотковый прым. Пакрыты пазалотай, пазалочаны.
с. 6
Позолоченый, позолочаный, позолочоный дзеепрым. ад позолотити.
с. 6
Позолоченье наз. Дзеянне па дзеясл. позолотити.
с. 7
Позолочиваный дзеепрым. Пакрыты пазалотай. пазалочаны.
с. 7
Позолочоный гл. позолоченый
с. 7
Позорище наз. Відовішча.
с. 7
Позорищный прым. ад позорище.
с. 7
Позорникъ наз. Сведка.
с. 7
Позорный прым. 1. Наглядны. 2. Непрыгожы, непрыстойны, ганебны.
с. 7
Позоровати дзеясл. Глядзець, назіраць.
с. 8
Позоръ наз. 1. Выгляд. На позоръ — на выгляд. 2. Погляд, думка. 3. Ганьба.
с. 8
Позоставати дзеясл. Пазаставацца, застацца (аб многіх).
с. 8
Позоставити дзеясл. Пакінуць што-н. многае.
с. 9
Позоставленый, позоставленный дзеепрым. ад позоставити.
с. 9
Позоставляти дзеясл. Пакідаць што-н. многае.
с. 9
Позосталое дзеепрым. у знач. наз. Тое, што засталося, рэшткі чаго-н.
с. 9
Позосталый, позасталый дзеепрым. ад позостати.
с. 9
Позостати дзеясл. Пазаставацца (аб многіх, аб многім).
с. 10
Позостатися дзеясл. Пазаставацца.
с. 10
Позостаючый дзеепрым. ад позостати.
с. 10
Позотрвати дзеясл. Патрываць.
с. 10
Позполу гл. посполу
с. 10
Позренье, позрение наз. 1. Позірк. Параўн. пойзренье ў 1 знач. 2. Выгляд. Къ позрению, на позренье — на выгляд, з выгляду. Параўн. пойзренье ў 2 знач
с. 10
Позрети I дзеясл. Паглядзець. Параўн. пойзрети.
с. 11
Позрети II дзеясл. Зрабіцца, стаць спелым.
с. 11
Позрывати дзеясл. Пазрываць.
с. 11
Позскасованый дзеепрым. Скасаваны, адменены адзін за другім.
с. 11
Позсягнути гл. посягнути
с. 11
Позыбати дзеясл. Пахіснуць.
с. 11
Позыване гл. позыванье
с. 11
Позывание гл. позыванье
с. 12
Позываный дзеепрым. ад позывати ў 2 знач.
с. 12
Позыванье, позыване, позывание наз. Дзеянне па дзеясл. позывати ў 2 знач.
с. 12
Позывати, позывать дзеясл. 1. Клікаць, гукаць. зваць. 2. Выклікаць у суд.
с. 12
Позыватися, позыватисе, позыватись дзеясл., зв. ад позывати ў 2 знач.
с. 13
Позывать гл. позывати
с. 13
Позываючий дзеепрым. ад позывати ў 2 знач.
с. 13
Позывный прым. ад позывъ.
с. 14
Позывъ наз. Тое, што і позовъ.
с. 14
Позыйскати гл. позыскати
с. 14
Позыйти дзеясл. Прымусіць зыйсціся, сабраць каго-н., зайсці па чарзе ў некалькі месцаў.
с. 14
Позыка наз. Брати въ позыку — пазычаць.
с. 14
Позынутися дзеясл. Пахіснуцца.
с. 14
Позыскане гл. позысканье
с. 14
Позысканый дзеепрым. ад позыскати.
с. 14
Позысканье, позыскане наз. Дзеянне па дзеясл. позыскати.
с. 14
Позыскати, позыйскати дзеясл. Заваяваць; набыць; прыцягнуць на чый-н. бок.
с. 15
Позыскатися дзеясл., зв. ад позыскати.
с. 15
Позыскивати гл. позысковати
с. 15
Позыскивать гл. позысковати
с. 15
Позыскованый дзеепрым. 1. Ад позысковати ў 1 знач. 2. Ад позысковати ў 2 знач.
с. 15
Позыскованье наз. Дзеянне па дзеясл. позысковати ў 2 знач.
с. 15
Позысковати, позыскивати, позыскивать дзеясл. 1. Здабываць, набываць. 2. Спаганяць.
с. 15
Позыскуючий дзеепрым. ад позысковати ў 2 знач.
с. 16
Позычалный прым. ад позычати.
с. 16
Позычальникъ наз. Пазычальнік. Параўн. пожичальникъ.
с. 16
Позычаный дзеепрым. 1. Ад позычати ў 1 знач. 2. Ад позычати ў 2 знач.
с. 16
Позычанье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. позычати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. позычати ў 2 знач.
с. 17
Позычати дзеясл. 1. Даваць каму-н. што-н. у доўг. Параўн. пожичати ў 1 знач. 2. Браць у каго-н. што-н. у доўг. Параўн. пожичати ў 2 знач.
с. 17
Позычаючий дзеепрым. ад позычати ў 2 знач.
с. 18
Позычающый дзеепрым. у знач. наз. Той. хто пазычае.
с. 18
Позычение гл. позыченье
с. 18
Позыченый, позичоный, позыченный, позычиный, позычоный дзеепрым. 1. Ад позычити ў 1 знач. 2. Ад позычити ў 2 знач. Позычонымъ обычаемъ — пазычыўшы, узяўшы ў доўг. 3. У знач. наз. Тое, што дадзена ў доўг.
с. 18
Позыченье, позиченье, позычение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. позычити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. позычити ў 2 знач. 3. Тое, што дадзена ў доўг.
с. 19
Позычивати гл. позычовати
с. 19
Позычиный гл. позыченый
с. 19
Позычити, позичити, позычыти дзеясл. 1. Даць што-н. у доўг. Параўн. пожичити ў 1 знач. 2. Узяць што-н. у доўг. Параўн. пожичити ў 2 знач.
с. 19
Позычка наз. Пазыка. Набрати позычкою, узяти у позычку — узяць у доўг; дати у позычку — даць у доўг, пазычыць каму-н. што-н.
с. 20
Позычникъ наз. Даўжнік.
с. 20
Позычный прым. ад позычка.
с. 20
Позычовати, позычивати дзеясл., шматкр. ад позычати.
с. 20
Позычоный гл. позыченый
с. 21
Позычыти гл. позычити
с. 21
Позэвъ гл. позевъ
с. 21
Поивати дзеясл. Шматразова паіць.
с. 21
Поигравати гл. поигрывати
с. 21
Поиграти, пойграти дзеясл. 1. Пазабаўляцца гульнёй. 2. Выйграць, гуляючы з кім-н. у што-н.
с. 21
Поигрывати, поигравати дзеясл. Час ад часу гуляць.
с. 21
Поидати гл. поедати
с. 21
Поиднанье гл. поеднанье
с. 21
Поизбавляти дзеясл. Пазбаўляцца.
с. 21
Поило наз. Карыта для паення жывёлы.
с. 21
Поимане гл. пойманье
с. 21
Поиманецъ гл. пойманецъ
с. 21
Поиманый гл. пойманый
с. 21
Поиманье гл. пойманье
с. 21
Поимати гл. поймати
с. 21
Поиматися гл. пойматися
с. 21
Поимать гл. поймати
с. 22
Поимети гл. поймети
с. 22
Поимовати гл. поймовати
с. 22
По инехъ прысл. Па-іншаму, інакш.
с. 22
По иноческу прысл. Па-манашаску.
с. 22
Поискание наз. Дзеянне па дзеясл. поискати.
с. 22
Поисканый дзеепрым. ад поискати.
с. 22
Поискати, пойскати дзеясл. 1. Заняцца пошукамі каго-, чаго-н. 2. Спагнаць.
с. 22
Поискиванье наз. Дзеянне па дзеясл. поискивати ў 1 знач.
с. 22
Поискивати, поисковати, пойскивати дзеясл. 1. Спаганяць, вяртаць што-н. страчанае. 2. Імкнуцца пра што-н. даведацца.
с. 22
Поискъ наз. Дзеянне па спагнанню з каго-н. чаго-н. страчанага.
с. 23
Поисовый прым. Які адносіцца да пояса, паясовы.
с. 23
Поистине, поистинне прысл. Сапраўды, папраўдзе.
с. 23
Поити I, поить дзеясл. 1. Паіць, даваць піць каму-н. // перан. Дапамагаць. 2. Частаваць спіртнымі напіткамі.
с. 23
Поити II гл. пойти
с. 24
Поитие гл. поитье
с. 24
Поить гл. поити I
с. 24
Поитье, поитие наз. Дзеянне па дзеясл. пойти ў 3 знач.
с. 24
По иудейску, по июдейску прысл. Па-іудзейску.
с. 24
Пойграти гл. поиграти
с. 24
Пойденье наз. Дзеянне па дзеясл. пойти ў 4 знач.
с. 24
Пойдыймованье гл. подыймованье
с. 24
Пойзренье, пойзрене, пойзрение наз. 1. Тое, што і позренье ў 1 знач. 2. Тое, што і позренье ў 2 знач. До пойзрения, на пойзренью — на выгляд, з выгляду. 3. Від, пейзаж, ландшафт.
с. 24
Пойзрети дзеясл. Тое, што і позрети I.
с. 25
Пойманецъ, поиманецъ наз. Палонны.
с. 25
Поймание гл. пойманье
с. 25
Пойманый, поиманый дзеепрым. 1. Ад поймати ў 1 знач. 2. Ад поймати ў 2 знач.
с. 25
Пойманье, поимане, поиманье, поймание наз. 1. Дзеянне па дзеясл. поймати ў 1 знач. 2. Зняволенне, арышт. 3. Паляўнічы трафей, здабыча, улоў.
с. 26
Поймати, поимати, поимать, помати дзеясл. 1. Злавіць, затрымаць, схапіць каго-н. 2. Узяць сабе, прысвоіць. 3. Узяць за жонку, ажаніцца.
с. 26
Пойматися, поиматися, пойматисе дзеясл. 1. Дазволіць сябе злавіць, схапіць, затрымаць. 2. Сыйсціся.
с. 27
Поймети, поимети дзеясл. 1. Знайсці, займець. 2. Узяць у жонкі, ажаніцца.
с. 27
Поймованый дзеепрым. ад поймовати ў 3 знач.
с. 27
Поймованье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. поймовати ў 3 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. поймовати ў 5 знач. Поймованье жоны — шлюб. Параўн. поймовенье.
с. 27
Поймовати, поимовати дзеясл. 1. Атрымліваць. 2. Змяшчаць у сябе. 3. Разумець. 4. Браць у жонкі, жаніцца. Параўн. поймоватися.
с. 28
Поймоватися дзеясл. Тое, што і поймовати ў 4 знач.
с. 28
Поймовенье наз. Тое, што і поймованье ў 2 знач.
с. 29
Поймуючий, поймуючый дзеепрым. 1. Ад поймовати ў 1 знач. 2. Ад поймовати ў 4 знач.
с. 29
Пойскати гл. поискати
с. 29
Пойскивати гл. поискивати
с. 29
Пойсредникъ наз. Тое, што і посредникъ.
с. 29
Пойсредничка наз. Тое, што і посредничка.
с. 29
Пойстье, пойшстье, постье, пошстье, поштье наз. Дзеянне па дзеясл. пойти ў 4 знач.
с. 29
Пойти, поити II дзеясл. 1. Пайсці, перамясціцца ў прасторы, ступаючы нагамі. // перан. 2. Паплысці (пра водныя сродкі перамяшчэння). // перан. Паехаць, паплысці на якім-н. са сродкаў перамяшчэння. 3. Накіравацца; адправіцца, выступіць куды-н. (з якой-н. мэтай). // перан. 4. Уступіць у шлюб. 5. Узяць пачатак ад каго-, чаго-н. // перан. Нарадзіцца ад каго-н. 6. Прыступіць да якой-н. службы, дзейнасці; зрабіцца кім-н. 7. У спалучэнні з назоўнікамі азначае дзеянне (працэс, стан), якое выражана назоўнікам. Пойти до шабель — пачаць біцца на шаблях; пойти у згоду — згадзіцца; поити у право — пачаць судзіцца; пойти у тяжу — зацяжарыць. 8. Пацячы, закапаць. 9. // перан. Распаўсюдзіцца (пра святло, гукі і г. д.). 10. // перан. Павесці сябе пэўным чынам; далучыцца да чыіх-н. думак, поглядаў; стаць паслядоўнікам (прыхільнікам) якой-н. рэлігіі (веры). 11. // перан. Падзяліцца; распасціся. 12. Аказацца дзе-н. 13. // перан. Накіраваць, указаць, прывесці. 14. // перан. Быць адпраўленым. 15. // перан. Быць накіраваным. 16. Прыняць абарот. 17. Мінуць (пра час). 18. // перан. Перамясціцца (пра нябеснае свяціла). 19. Запрасіць або загадаць ісці куды-н., прыступіць да чаго-н. // перан. 20. Павесціся (пра гаворку, гутарку, справу і пад.). // перан. Як заведзена, устаноўлена. 21. // перан. Прывесці да якого-н. выніку. Поити внивечь (вневечъ, на ветеръ, подъ лаву) — марна прапасці; пошли очи (зрение) — страціць зрок. 22. // перан. Памерці. Пойти до вечного живота (до мешканя небесного, до пекла, на смерть, стого света) — памерці.
с. 29
Пойшстье гл. пойстье
с. 36
Пока зл. Тое, што і поки.
с. 36
Покаание гл. покаянье
с. 36
Покаатися гл. покаятися
с. 36
Покадити дзеясл. Пакадзіць.
с. 36
Покаженый гл. покажоный
с. 36
Покаженье наз. Дзеянне па дзеясл. показити ў 1 знач.
с. 36
Покажоный, покаженый дзеепрым. ад показити ў 1 знач.
с. 37
Показавати гл. показовати
с. 37
Показалость наз. Паважнасць; трываласць.
с. 37
Показалый прым. Паважны.
с. 37
Показание гл. показанье
с. 37
Показаный, показанный дзеепрым. 1. Ад показати ў 1 знач. 2. Ад показати ў 2 знач.
с. 37
Показанье, показание наз. Дзеянне па дзеясл. показати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. показати ў 3 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. показати ў 4 знач.
с. 37
Показатель, показацель наз. 1. Прад’яўнік; падацель адклікання, паказання, пасведчання. 2. Той, хто паказвае.
с. 38
Показати, паказати, показать, покозати дзеясл 1. Паказаць; прадэманстраваць. 2. Выявіць, зрабіць прыкметным якія-н. якасці, уласцівасці, пачуцці. Показати волчый зубъ — агрызнуцца, выявіць сваю агрэсіўнасць. 3. Даць паказанні на допыце, у судзе. 4. Даказаць, выявіць. 5. Вызначыць кірунак; указаць. 6. Выказаць, выкласці, вытлумачыць.
с. 39
Показатися, показатисе дзеясл. 1. Аб’явіцца, з’явіцца; стаць бачным. 2. Здацца, уявіцца. 3. Выявіцца; праявіцца. 4. Даць магчымасць каму-н. паглядзець на сябе. Въ очи показатися — з’явіцца перад кім-н., у каго-н. 5. Аказацца на самай справе. 6. Прыйсці, з’явіцца дзе-н. 7. Прад’явіць.
с. 40
Показать гл. показати
с. 42
Показацель гл. показатель
с. 42
По казацку гл. по козацку
с. 42
Показвати гл. показовати
с. 42
Показити дзеясл. 1. Знішчыць; папсаваць. 2. Скалечыць.
с. 42
Показитися дзеясл. Папсавацца, прыйсці ў заняпад.
с. 42
Показненый дзеепрым. ад показнити.
с. 43
Показнити дзеясл. Пакараць.
с. 43
Показный прым. Прызначаны для агульнага агляду.
с. 43
Показованый, показываный дзеепрым. 1. Ад показовати ў 1 знач. 2. Ад показовати ў 2 знач.
с. 43
Показованье, показыванье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. показовати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. показовати ў 2 знач.
с. 43
Показовати, паказовати, показавати, показвати, показывати дзеясл. 1. Паказваць, прад’яўляць. 2. Выяўляць, рабіць прыкметнымі якія-н. якасці, уласцівасці, пачуцці. 3. Сведчыць. 4. Вызначаць кірунак, указваць. 5. Прадказваць.
с. 44
Показоватися, показоватисе, показыватисе, показыватися дзеясл. 1. Паказвацца, дэманстравацца. 2. Выяўляцца, высвятляцца. 3. Раскрывацца (пра якасці, пачуцці, уласцівасці). 4. З’яўляцца, станавіцца бачным. 5. Здавацца, уяўляцца.
с. 45
Показуючий, показуючый дзеепрым. 1. Ад показати ў 1 знач. 2. Ад показати ў 2 знач.
с. 46
Показываный гл. показованый
с. 46
Показыванье гл. показованье
с. 46
Показывати гл. показовати
с. 46
Показыватисе гл. показоватися
с. 46
Показыватися гл. показоватися
с. 46
Покаиватися дзеясл. Каяцца.
с. 46
По калдеиски прысл. Па-халдзейску.
с. 47
Покалене наз. Дзеянне па дзеясл. покаляти.
с. 47
Покаленый гл. покаляный
с. 47
Покалеченье наз. Пакалечанне.
с. 47
Покалипсия наз. Апакаліпсіс.
с. 47
Покаляный, покаленый дзеепрым. Забруджаны, загаджаны; зганьбаваны, апаганены.
с. 47
Покаляти, поколяти дзеясл. Забруджваць; ганьбіць, няславіць.
с. 47
Покалятися, покалятисе дзеясл., зв. ад покаляти.
с. 47
Покаместа прысл. у знач. зл. На працягу таго часу, як; у той час, як.
с. 48
Покаморный гл. покоморный
с. 48
Покананый гл. поконаный
с. 48
Поканатисе дзеясл. Асудзіцца.
с. 48
Покапати дзеясл. Акрапіць, апырскаць, пакапаць.
с. 48
Покара наз. Тое, што і покаранье.
с. 48
Покараный дзеепрым. 1. Ад покарати. На горле покараный — забіты, пакараны смерцю. 2. У знач. наз. Той, каго пакаралі.
с. 48
Покаранье наз. Пакаранне. Параўн. покара.
с. 48
Покарати, покарать дзеясл. Пакараць. Крестною смертю покарати — распяць на крыжы; на смерть покарать — забіць.
с. 49
Покарменье гл. покармление
с. 49
Покармити, покормити дзеясл. Пакарміць.
с. 49
Покармление, покарменье, покормление наз. Дзеянне па дзеясл. покармити.
с. 49
Покармъ, пакормъ, покормъ наз. Ежа, страва, харч.
с. 49
Покарне гл. покорне
с. 50
Покаряти, покоряти дзеясл. Падпарадкоўваць.
с. 50
Покарятися дзеясл., зв. ад покаряти.
с. 50
Покасованье наз. Дзеянне па дзеясл. покасовати.
с. 50
Покасовати, покосовати дзеясл. Скасаваць.
с. 50
По кашубску прысл. Па-кашубску.
с. 50
Покаялный прым. Тое, што і покаянный.
с. 50
Покаяние гл. покаянье
с. 51
Покаянный прым. Пакаянны. Параўн. покаялный.
с. 51
Покаянье, покаание, покаяние, покоянье наз. Пакаянне.
с. 51
Покаятися, покаатися дзеясл. Пакаяцца.
с. 51
Поквапитися, поквапитисе дзеясл. Паспяшацца.
с. 51
Поквитное наз. Мытная пошліна.
с. 51
Поквитоватися дзеясл. Пацвердзіць што-н. квітанцыяй; абмяняцца квітамі.
с. 52
Покгардзэный прым. Пагарджаны.
с. 52
Покгвалтити, погвалтити дзеясл. 1. Згвалціць. 2. Разбурыць, знішчыць; апаганіць.
с. 52
Покгвалчоный дзеепрым. ад покгвалтити ў 1 знач.
с. 52
Покгласкатисе дзеясл. Пагладзіцца.
с. 52
Покгловный прым. Тое, што і поголовный.
с. 52
Покгодный гл. погодный
с. 52
Покгоня гл. погоня
с. 52
Покготовю гл. поготову
с. 52
Покграбити гл. пограбити
с. 52
По кгрецкии, по грецки прысл. Тое, што і по кгрецку.
с. 52
По кгрецку, по грецку прысл. Па-грэчаску. Параўн. по кгрецкии.
с. 53
Покгродка наз. Перагародка.
с. 53
Покгрухотати дзеясл. Паламаць, пакрышыць.
с. 53
Покгулька наз. (?).
с. 53
Покелезованый дзеепрым. Пакрэслены.
с. 53
Покеля зл. Дакуль, да якога месца.
с. 53
Поки прысл. у знач. зл. Пакуль. Параўн. пока.
с. 53
Покиванье, покивание наз. Дзеянне па дзеясл. покивати.
с. 54
Покивати дзеясл. Паківаць, кіўнуць некалькі разоў.
с. 54
Покивнути дзеясл. Папаварочваць.
с. 54
Покивывати дзеясл. Ківаць некалькі разоў.
с. 54
Покиданый дзеепрым. ад покидати ў 1 знач.
с. 54
Покидати дзеясл. 1. Пакідаць, пашпурляць. 2. Расставацца з кім-н. 3. Захоўваць у якім-н. стане. 4. Адмаўляцца ад чаго-н.
с. 54
Покидатисе дзеясл., зв. ад покидати ў 1 знач.
с. 55
Покижь, покижъ прысл. Дакуль, да якога часу.
с. 55
Покилькакротный гл. поколкокротный
с. 55
Покиненый дзеепрым. ад покинути ў 1 знач.
с. 55
Покиненье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. покинути ў 1 знач. 2. Дзеянне на дзеясл. покинути ў 4 знач.
с. 55
Покинути дзеясл. 1. Адпраўляючыся куды-н., не ўзяць з сабой; пакінуць. 2. Пайсці ад каго-, чаго-н.; расстацца з кім-, чым-н. 3. Кінуць што-н. // перан. Абрушыць. 4. Адмовіцца ад чаго-н. 5. Захаваць у якім-н. стане. 6. Спыніць якое-н. дзеянне. 7. Аддаць.
с. 55
Покинутися дзеясл. Кінуцца, паваліцца.
с. 57
Покинутый дзеепрым. ад покинути ў 1 знач.
с. 57
По кипрску прысл. Па-кіпрску.
с. 57
Покладание гл. покладанье
с. 57
Покладаный, поклоданый дзеепрым. 1. Ад покладати ў 1 знач. 2. Ад покладати ў 2 знач. 3. Ад покладати ў 6 знач.
с. 57
Покладанье, покладание наз. 1. Дзеянне па дзеясл. покладати ў 2 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. покладати ў 3 знач. 3. Пракладанне. 4. Дзеянне па дзеясл. покладати ў 6 знач.
с. 58
Покладати, поклодати дзеясл. 1. Класці; закладваць. Покладати головы — паміраць; ахвяроўваць жыццём; покладати надею — ускладваць надзею; покладати уфность — давяраць, быць упэўненым (у кім-, чым-н.). 2. Прад’яўляць; падаваць (дакументы). 3. Класці, укладваць (дзе-н.). 4. Уручаць. 5. Укладваць (у што-н.), змяшчаць. 6. Назначаць, вызначаць.
с. 58
Покладатися дзеясл. 1. Лажыцца, класціся. 2. Змяшчацца, знаходзіцца.
с. 60
Покладаючий дзеепрым. 1. Ад покладати ў 1 знач. 2. Ад покладати ў 2 знач.
с. 60
Покладающий дзеепрым. ад покладати ў 1 знач.
с. 60
Покладеный дзеепрым. ад покласти ў 2 знач.
с. 60
Покладенье наз. Дзеянне па дзеясл. покласти ў 2 знач.
с. 61
Покладишче наз. Могілкі; могільнік.
с. 61
Покладница наз. Шкатулка для каштоўнасцей, скарбніца.
с. 61
Покладный дзеепрым. Пакладзены. Покладный хлебъ гл. хлебъ.
с. 61
Покладовати, покладывати дзеясл. 1. Класці. Покладовати молбены — маліцца. 2. Укладваць (у пасцель).
с. 61
Покладъ наз. Скарб.
с. 61
Покладывати гл. покладовати
с. 61
Поклажа наз. Тое, што пакладзена або схавана.
с. 61
Поклаженье наз. Сховішча.
с. 62
Покланение гл. поклонение
с. 62
Покланитися гл. поклонитися
с. 62
Покланяемый гл. поклоняемый
с. 62
Покланяние гл. поклонение
с. 62
Покланятися гл. поклонятися
с. 62
Покланяючийся дзеепрым. Які пакланяецца каму-, чаму-н.
с. 62
Покласти, пакласти дзеясл. 1. Пакласці, змясціць, размясціць дзе-н. 2. Пракласці, абазначыць.
с. 62
Поклеветати дзеясл. Узвесці паклёп.
с. 62
Поклееный дзеепрым. ад поклеити.
с. 62
Поклеити дзеясл. Паклеіць, склеіць, прыклеіць.
с. 62
Поклекнути, поклякнути дзеясл. Укленчыць.
с. 63
Поклепати дзеясл. Няправільна абвінаваціць, абгаварыць.
с. 63
Поклепецъ наз. Тое, што і поклепникъ.
с. 63
Поклепникъ наз. Паклёпнік. Параўн. поклепецъ.
с. 63
Поклепъ наз. Паклёп.
с. 63
Поклетъ наз. 1. Альтанка. 2. Клець.
с. 63
Покликъ наз. Вокрык.
с. 63
Поклоданый гл. покладаный
с. 63
Поклодати гл. покладати
с. 63
Поклонение, покланение, покланяние, поклоненье наз. 1. Паклон. 2. Пакланенне. 3. Глыбокая павага. Поклонение коленъ — кленчанне.
с. 64
Поклонити дзеясл. Паднесці, падарыць. Голову поклонити — пакарыцца; подъ мечь поклонити — казніць, забіць.
с. 64
Поклонитися, покланитися, поклонитисе дзеясл. 1. Пакланіцца (як знак прывітання, удзячнасці, павагі, у час малення). Поклонитися на колени — прыпасці да калень. 2. Перадаць каму-н. паклон, прывітанне. 3. Уніжана папрасіць.
с. 64
Поклонникъ наз. Паклоннік.
с. 65
Поклонный прым. 1. Свяшчэнны. 2. Ад поклонъ ў 4 знач.
с. 65
Поклонъ наз. 1. Паклон. Поклонъ отдати гл. отдати; поклонъ учинити гл. учинити. 2. Пакланенне. 3. Шчырае, сардэчнае пажаданне дабра, шчасця ў пісьмовай або вуснай форме. 4. Падатак, які збіраўся на карысць службовых асоб; падарунак.
с. 65
Поклоняемый, покланяемый дзеепрым. ад поклоняти.
с. 66
Поклоняти дзеясл. Выражаць пачцівае пакланенне перад кім-, чым-н. малітвай, паклонамі.
с. 67
Поклонятися, покланятися дзеясл. Пакланяцца.
с. 67
Поклоти дзеясл. Тое, што і поколоти.
с. 67
Поклякнути гл. поклекнути
с. 67
Поклякъ наз. Від тканіны (грубае тканае сукно).
с. 67
Покляска гл. пакляска
с. 67
Покоа наз. Тое, што і покой ў 3 знач.
с. 67
Покованый дзеепрым. ад поковати ў 1 знач.
с. 67
Поковати дзеясл. 1. Закаваць. 2. Зрабіць што-н. каваннем.
с. 68
Покоевый, покоиовый прым. 1. Які .мае адносіны да пакой у 3 знач. 2. У знач. наз. Камердынер.
с. 68
Покоецъ наз., памянш. ад покой у 3 знач.
с. 69
Покозати гл. показати
с. 69
По козацку, по казацку, по козацки прысл. Па-казацку.
с. 69
Покоикъ наз., памянш. ад покой у 3 знач.
с. 69
Покоиовый гл. покоевый
с. 69
Покоити дзеясл. Даць заспакаенне; супакоіць, суцешыць.
с. 69
Покой наз. 1. Спакой. Вечный покой — вечны спакой; дати покой гл. дати. 2. Мір. 3. Пакой. Параўн. покоа.
с. 69
Покойникъ наз. Нябожчык.
с. 70
Покойница наз. Нябожчыца.
с. 70
Покойный прым. 1. Спакойны. 2. Зручны. адпаведны.
с. 70
Поколе гл. поколь
с. 71
Поколебати дзеясл. Пахістаць, пакалыхаць, пагайдаць.
с. 71
Поколебатися дзеясл. Патрэсціся, пахістацца.
с. 71
Поколенье, поколене, поколение наз. Пакаленне.
с. 71
Поколкокротный, покилькакротный, поколькокротный прым. Мнагакратны, шматразовы.
с. 71
Поколодва наз. Рыбачоўная прылада. Параўн. поколотка.
с. 71
Поколодное наз. Плата з вязня пры выхадзе яго з турмы, дзе ён сядзеў у калодзе.
с. 72
Поколодный прым. (?).
с. 72
Поколотати дзеясл. Паразбіваць; пастукаць.
с. 72
Поколотатисе дзеясл. Пастукацца.
с. 72
Поколоти, поколоть дзеясл. Пакалоць; парэзаць. Параўн. поклоти.
с. 72
Поколотися дзеясл. Закалоцца. зарэзацца.
с. 72
Поколотитися дзеясл. Здацца, паказацца.
с. 73
Поколотка наз. Тое, што і поколодва.
с. 73
Поколотый дзеепрым. ад поколоти.
с. 73
Поколоть гл. поколоти
с. 73
Поколь, поколе, поколя зл. Тое, што і покуль у 3 знач.
с. 73
Поколькокротный гл. поколкокротный
с. 73
Поколя гл. поколь
с. 73
Поколяти гл. покаляти
с. 73
Покоморное наз. Тое, што і покоморщина.
с. 73
Покоморный, покаморный прым. 1. Які мае адносіны да покоморщины. 2. Які мае адносіны да коморы.
с. 74
Покоморщина наз. Від падатку за арэнду памяшкання (коморы). Параўн. покоморное.
с. 74
Поконаный, покананый, поконанный дзеепрым. ад поконати ў 1 знач. На смерть поконаный — асуджаны на смерць; правомъ (справа) поконаный (поконанный) — асуджаны.
с. 74
Поконанье наз. Дзеянне на дзеясл. поконати ў 1 знач.
с. 75
Поконати, поконать дзеясл. 1. Асудзіць. На горло (смертю) поконати — асудзіць на смерць; судомъ поконати — асудзіць. 2. Перамагчы, пакарыць; даканаць. Жывотъ поконати — скончыць жыццё, памерці.
с. 75
Поконевский прым. Пенези поконевские гл. пенязи.
с. 76
Поконевшчызна наз. Плата за карыстанне коньмі. Параўн. поконщина.
с. 76
Покончати дзеясл. Дамовіцца аб чым-н.
с. 76
Поконщина наз. Тое, што і поконевшчызна.
с. 76
Поконываный дзеепрым. ад поконывати.
с. 76
Поконывати дзеясл. Асуджаць.
с. 77
Покопаный дзеепрым. ад покопати ў 1 знач.
с. 77
Покопанье наз. Дзеянне па дзеясл. покопати ў 2 знач.
с. 77
Покопати дзеясл. 1. Выкапаць. 2. Перакапаць. 3. Закапаць. 4. Насыпаць.
с. 77
Покопатися дзеясл. Быць пахаваным.
с. 77
Покопище наз. Тое, што і коповище.
с. 77
Покопное наз. Від падатку.
с. 78
Покора, пакора наз. Пакора.
с. 78
Покорение гл. покоренье
с. 78
Покореный дзеепрым. ад покорити ў 2 знач.
с. 78
Покоренье, покорение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. покорити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. покорити ў 2 знач.
с. 78
Покористити дзеясл. Скарыстаць, выкарыстаць.
с. 78
Покорити дзеясл. 1. Сілай прымусіць, падпарадкаваць сваёй уладзе. 2. Моцна ўздзейнічаць, падпарадкоўваць сабе.
с. 78
Покоритися, покорытися дзеясл. 1. Падпарадкавацца чыёй-н. сіле, уладзе, выявіўшы пакорлівасць. // перан. Супакоіцца. 2. Змірыцца з чым-н.
с. 79
Покормити гл. покармити
с. 79
Покормитися дзеясл. Пракарміцца.
с. 79
Покормление гл. покармление
с. 79
Покормъ гл. покармъ
с. 79
Покорне, покарне, покорно прысл. Пакорна.
с. 79
Покорней прысл., выш. ст. ад покорне.
с. 80
Покорнейший, покорнейшый прым., выш. ст. ад покорный.
с. 80
Покорно гл. покорне
с. 80
Покорность наз. Пакорнасць.
с. 80
Покорный прым. 1. Пакорны. Покорная голова гл. голова; покорное сердце гл. сердце. 2. Сціплы.
с. 80
По королевску прысл. Па-каралеўску. Параўн. по кролевску.
с. 81
Покорство наз. Пакорнасць.
с. 81
Покорыстовати, покорыстовать, покорьставати дзеясл. Выкарыстаць.
с. 81
Покорытися гл. покоритися
с. 81
Покорьставати гл. покорыстовати
с. 81
Покоряти гл. покаряти
с. 81
Покосенье гл. покошенье
с. 81
Покосити, покосить дзеясл. Пакасіць.
с. 81
Покосовати гл. покасовати
с. 81
Покостити гл. пакостити
с. 81
Покостъ наз. Пакост.
с. 82
Покость гл. пакость
с. 82
Покосъ наз. Сенажаць.
с. 82
Покотелщизна наз. Тое, што і покотельщина.
с. 82
Покотельщина, покоцелщина наз. Плата за арэнду броварнага абсталявання. Параўн. покотелщизна.
с. 82
Покотитисе дзеясл. Пакаціцца.
с. 82
Покоцелщина гл. покотельщина
с. 82
Покошенное дзеепрым. у знач. наз. Тое, што пакасілі.
с. 82
Покошенъе гл. покошенье
с. 82
Покошеный гл. покошоный
с. 82
Покошенье, покосенье, покошенъе наз. Пакашэнне.
с. 82
Покошованый дзеепрым. Пакошаны.
с. 83
Покошоный, покошеный дзеепрым. Пакошаны.
с. 83
Покоштованье наз. Спакуса.
с. 83
Покоштоватися дзеясл. Выпрабаваць сябе ў чым-н.
с. 83
Покощаный дзеепрым. Паліваны.
с. 83
Покоянье гл. покаянье
с. 83
Покраданье наз. Дзеянне па дзеясл. покрадати.
с. 83
Покрадати дзеясл. Красці.
с. 83
Покраденый, покраденный дзеепрым. 1. Пакрадзены. 2. У знач. наз. Той, каго абакралі.
с. 83
Покраденье наз. Дзеянне па дзеясл. покрасти ў 2 знач.
с. 84
Покраити гл. покроити
с. 84
Покрапляти дзеясл. Пакрапляць.
с. 84
Покраса наз. Упрыгожанне.
с. 84
Покрасти дзеясл. 1. Пакрасці, пабраць. 2. Абакрасці.
с. 84
Покраяный дзеепрым. 1. Пакроены. 2. Пасечаны, пабіты.
с. 85
Покраяти дзеясл. Пакроіць, парэзаць.
с. 85
Покрвавенье наз. Дзеянне па дзеясл. покрвавити.
с. 85
Покрвавити дзеясл. Пакрывавіць.
с. 85
Покревенство наз. Роднасць.
с. 85
Покревний гл. покревный
с. 85
Покревность наз. Роднасць.
с. 85
Покревный, покревний прым. 1. Сваяцкі, родны. 2. У знач. наз. Сваяк, сваячка.
с. 85
Покрепение гл. покрепленье
с. 86
Покрепити, покрипити дзеясл. 1. Падмацаваць, падсілкаваць. 2. Падтрымаць. 3. Сцвердзіць.
с. 86
Покрепитися, покрепиться дзеясл. 1. Падсілкавацца. 2. Сабрацца з сіламі. 3. Умацавацца, угрунтавацца. 4. Падмацавацца.
с. 86
Покреплати гл. покрепляти
с. 87
Покрепленье, покрепение наз. Умацаванне. // перан.
с. 87
Покрепляти, покреплати, покрепяти, покрипляти дзеясл. 1. Падтрымліваць. 2. Пацвярджаць.
с. 87
Покрестити дзеясл. Пахрысціць.
с. 87
Покреститися, покреститисе дзеясл., зв. ад покрестити.
с. 87
Покрещеный дзеепрым. Пахрышчаны.
с. 87
Покривавленый дзеепрым. Акрываўлены.
с. 87
Покривало гл. покрывало
с. 88
Покриванье гл. покрыванье
с. 88
Покривати гл. покрывати
с. 88
Покриватися гл. покрыватися
с. 88
Покриваючий гл. покрываючий
с. 88
Покривающий дзеепрым. ад покрывати ў 2 знач.
с. 88
Покривденый дзеепрым. ад покривдити.
с. 88
Покривдити дзеясл. Пакрыўдзіць.
с. 88
Покривити дзеясл. Адступіць.
с. 88
Покривка гл. покрывка
с. 88
Покривляти дзеясл. Распачынаць.
с. 88
Покривлятися дзеясл. Сагнуцца.
с. 88
Покриво наз. Покрыва (?).
с. 88
Покрижовати дзеясл. Распяць.
с. 88
Покрикъ I наз. 1. Вокрык.
с. 88
Покрикъ II, покрыкъ наз. Мандрагора.
с. 88
Покрипити гл. покрепити
с. 89
Покрипляти гл. покрепляти
с. 89
Покрити гл. покрыти
с. 89
Покритися гл. покрытися
с. 89
Покритость наз. Скрытнасць.
с. 89
Покритый гл. покрытый
с. 89
Покритье гл. покрытье
с. 89
Покрова, покровя наз. 1. Страха. 2. Тое, што і покровъ у 3 знач.
с. 89
Покровавити гл. покрывавити
с. 89
Покровавленый гл. покрывавеный
с. 89
Покровение наз. Страха.
с. 89
Покровеный дзеепрым. Накрыты, пакрыты.
с. 89
Покровецъ наз. 1. Пакрывала. // перан. 2. Кабура (?).
с. 89
Покровитель наз. Заступнік, абаронца.
с. 89
Покровный прым. Роднасны.
с. 90
Покровъ наз. 1. Пакрывала. 2. Покрыва. 3. Пакровы (свята). Параўн. покрова ў 2 знач.
с. 90
Покровя гл. покрова
с. 90
Покроеный дзеепрым. Пакроены.
с. 90
Покроити, покраити дзеясл. Парэзаць.
с. 90
По кролевску прысл. Тое, што і по королевску.
с. 90
Покромъ наз. Тканіна ў форме вузкіх палос.
с. 90
Покропеный гл. покропленый
с. 91
Покропенье гл. покропленье
с. 91
Покропити дзеясл. Пакрапіць.
с. 91
Покропитися дзеясл. Пакрапіцца.
с. 91
Покроплевати дзеясл. Крапіць, пырскаць.
с. 91
Покроплеватися дзеясл. Крапіцца, апырсквацца.
с. 91
Покропление гл. покропленье
с. 91
Покропленый, покропеный, покропленный дзеепрым. ад покропити. // перан.
с. 91
Покропленье, покропенье, покропление наз. Дзеянне па дзеясл. покропити.
с. 91
Покропляти, покропляти дзеясл. Пакрапляць.
с. 92
Покропястый прым. Пярэсты.
с. 92
Покропяти гл. покропляти
с. 92
Покружати дзеясл. Парэзаць на кавалкі (на круглякі).
с. 92
Покруженье наз. Дзеянне па дзеясл. покружати.
с. 92
Покрутый прым. (?)
с. 92
Покручоный дзеепрым. Кучаравы.
с. 92
Покрушаючий дзеепрым. Які знішчае.
с. 92
Покрушенье наз. Дзеянне па дзеясл. покрушити.
с. 92
Покрушити, покрушыти дзеясл. Патрушчыць, разбіць. // перан.
с. 92
Покрушитися дзеясл. Патрушчыцца, разбіцца.
с. 93
Покрушовуючий дзеепрым. Які крышыць, нішчыць.
с. 93
Покрушоный дзеепрым. ад покрушити.
с. 93
Покрушыти гл. покрушити
с. 93
Покрывавеный, покровавленый дзеепрым. Пакрываўлены.
с. 93
Покрывавити, покровавити дзеясл. Пакрывавіць.
с. 93
Покрывало, покривало наз. Пакрывала. // перан.
с. 93
Покрываный дзеепрым. Пакрываны.
с. 93
Покрыванье, покриванье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. покрывати ў 3 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. покрывати ў 4 знач.
с. 93
Покрывати, покривати, покрывать дзеясл. 1. Накрываць, прыкрываць (класці адзін прадмет на другі). 2. Размяркоўваць, распаўсюджваць па паверхні. 3. Крыць, рабіць страху. 4. Прыхоўваць, затойваць.
с. 94
Покрыватися, покриватися дзеясл. 1. Адзявацца. 2. Маскіравацца, прыхоўвацца. // перан. 3. Засланяцца. 4. Пахавацца (?).
с. 94
Покрывать гл. покрывати
с. 95
Покрываючый, покриваючий дзеепрым. Які прыхоўвае.
с. 95
Покрывеный гл. покрывленный
с. 95
Покрывка, покривка наз. Прыкрыццё, заслона.
с. 95
Покрывкою прысл. Патаемна.
с. 95
Покрывленный, покрывеный дзеепрым. Скрыўлены; пераіначаны.
с. 95
Покрывшийся дзеепрым. Які пакрыўся.
с. 96
Покрыкъ гл. покрикъ
с. 96
Покрыте I гл. покрытье
с. 96
Покрыте II прысл. Патаемна.
с. 96
Покрыти, покрити, покрыть дзеясл. 1. Накрыць. прыкрыць. 2. Размеркаваць на паверхні, пакрыць. // перан. 3. Нанесці тонкім слоем на паверхню, абліцаваць. 4. Зрабіць страху. 5. Схаваць.
с. 96
Покрытие гл. покрытье
с. 97
Покрытися, покритисе, покритися, покрытисе дзеясл. 1. Схавацца; знікнуць. 2. Апрануцца.
с. 97
Покрытый, покритый дзеепрым. 1. Ад покрыти ў 1 знач. // перан. 2. Ад покрыти ў 3 знач. 3. Ад покрыти ў 4 знач. 4. Ад покрыти ў 5 знач. 5. У знач. наз. Тайна.
с. 97
Покрыть гл. покрыти
с. 98
Покрытье, покритье, покрыте I, покрытие, покрыце наз. 1. Пакрывала. // перан. 2. Абгортванне, запакоўванне, укручванне. 3. Страха. 4. Дзеянне па дзеясл. покрыти ў 1 знач. 5. Дзеянне па дзеясл. покрыти ў 3 знач. 6. Дзеянне па дзеясл. покрыти ў 4 знач. 7. Дзеянне па дзеясл. покрыти ў 5 знач.
с. 98
Покрышити дзеясл. Пакрышыць.
с. 99
Покуль, покуле, покуля прысл. і зл. 1. прысл. Да якога часу. 2. прысл. Куды. да якога месца. а). Без суадноснага слова. б). З суадносным словам. 3. зл. Да таго часу як. а). Без суадноснага слова. б). З суадноснымі словамі. Параўн. поколь.
с. 99
Покуманьеся наз. Дзеянне па дзеясл. покуматися.
с. 100
Покуматися дзеясл. Абвясціць сябе кумамі. // перан.
с. 100
Покупанье наз. Куплянне.
с. 100
Покупити дзеясл. Купіць.
с. 101
Покупленый, покупленный дзеепрым. ад покупити.
с. 101
Покупленье наз. Дзеянне па дзеясл. покупити.
с. 101
Покупованье, покупование наз. Дзеянне па дзеясл. покуповати.
с. 101
Покуповати, покуповать дзеясл. 1. Купляць. 2. Купіць.
с. 101
Покурыть дзеясл. Падакараць.
с. 101
Покуса дзеясл. 1. Спакуса. 2. Здань, прывід.
с. 102
Покусати дзеясл. Пакусаць. Параўн. покусити ў 4 знач.
с. 102
Покуситель наз. Спакушальнік.
с. 102
Покусити, покусить дзеясл. 1. Пакаштаваць. 2. Праверыць. Покусити фортуны — праверыць лёс; покусить щастья — пакаштаваць шчасця. 3. Спакушаць. 4. Тое. што і покусати.
с. 102
Покуситися дзеясл. Спакусіцца; паспрабаваць; адважыцца.
с. 103
Покусить гл. покусити
с. 103
Покута наз. 1. Мука фізічная, мучэнне. 2. Кара маральная, самапакута ачышчальная. Двери покуты — сродак маральнага ачышчэння; дорога покуты — шлях мукі; роля покуты — ніва пакуты, пакутлівае жыццё. 3. Таінства хрысціянскай царквы, якое ачышчае душу грэшніка. 4. Грашовы водкуп за грэх.
с. 103
Покутне прысл. ад покутный I у 2 знач.
с. 104
Покутникъ наз. Рамеснік, які працуе на сябе патаемна, без дазволу цэху.
с. 104
Покутный I прым. 1. Вуглавы; які знаходзіцца ў куце. 2. Нелегальны, патаемны; сепаратны (па-за цэхавы).
с. 105
Покутный II прым. Які адносіцца да покуты ў 1 знач. // перан.
с. 105
Покутованье, покутоване наз. Дзеянне па дзеясл. покутовати ў 1 знач.
с. 105
Покутовати, покутовать, покутывати дзеясл. 1. Цярпець фізічныя мукі. 2. Цярпець мукі сумлення. 3. Адпраўляць царкоўнае таінства для ачышчэння душы ад граху ў выглядзе прынятых дабравольна ці назначаных папом абмежаванняў і абавязкаў у побыце.
с. 105
Покутуючий, покутуючый дзеепрым. 1. Ад покутовати ў 3 знач. 2. У знач. наз. Той, хто чыніць таінства пакуты.
с. 106
Покутующий, покутующый дзеепрым. 1. Ад покутовати ў 3 знач. 2. У знач. наз. Той, хто чыніць таінства пакуты.
с. 107
Покутывати гл. покутовати
с. 107
Покушалный прым. Спакушальны.
с. 107
Покушати дзеясл. 1. Паспрабаваць. 2. Спакушаць. 3. Правяраць.
с. 107
Покушатися дзеясл. 1. Спакушацца. 2. Спрабаваць, пасягаць.
с. 107
Покушене гл. покушенье
с. 107
Покушение гл. покушенье
с. 107
Покушеный, покушенный дзеепрым. 1. Пакаштаваны, паспрабаваны. 2. Правераны, выпрабаваны.
с. 107
Покушенье, покушене, покушение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. покусити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. покусити ў 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. покусити ў 3 знач.
с. 108
Пола наз. 1. Крысо. 2. Палетак.
с. 108
Полавочникъ наз. Пакрывала на лаву.
с. 108
Полагати, пологати дзеясл. 1. Класці. 2. Закладваць, будаваць. Полагати фундаментъ — закладваць фундамент. 3. Ускладваць, прыпісваць. 4. Распасціраць. 5. Прапаноўваць. 6. Думаць, меркаваць. 7. Выкладаць.
с. 108
Полагающий дзеепрым. ад полагати ў 1 знач.
с. 109
Полаженый дзеепрым. ад полазити.
с. 109
Полазити дзеясл. Падгледзець (пра пчол).
с. 109
Полазникъ наз. Падглядчык борцей.
с. 109
Полазный прым. Земля полазная гл. земля.
с. 110
Поламаный гл. поломаный
с. 110
Поламанье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. поломати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. поломати ў 2 знач.
с. 110
Поламаръ гл. паламаръ
с. 110
Поламати гл. поломати
с. 110
Поламатисе гл. поломатися
с. 110
Поламатися гл. поломатися
с. 110
Поламеный гл. поломеный
с. 110
Поламень гл. поломень
с. 110
Поламити гл. поломити
с. 110
Поламовати дзеясл. Разбураць.
с. 110
Поланцужное наз. Плата, якую бралі ад вязня за ўтрыманне ў турме.
с. 110
Полапаный дзеепрым. ад полапати.
с. 110
Полапати дзеясл. Палавіць.
с. 110
Полапеный дзеепрым. ад полапити.
с. 110
Полапити дзеясл. Злавіць.
с. 111
Поларкушный прым. Паўаркушны.
с. 111
Поларкушъ наз. Паўаркуш. Параўн. полуаркушъ.
с. 111
Полата, палата наз. Пакой, багата абстаўленае памяшканне.
с. 111
Полатаный дзеепрым. ад полатати.
с. 111
Полатанье наз. // перан. Падмацаванне, папраўленне.
с. 111
Полатати дзеясл. Палапіць, паправіць.
с. 111
По латине, по латыне прысл. Па-лацінску.
с. 111
По латински, по латынски, по лацинску прысл. Па-лацінску.
с. 112
Полатникъ наз. Даглядчык палаты. Параўн. полатный у 2 знач.
с. 112
Полатный, палатный прым. 1. Які мае адносіны да полаты. 2. У знач. наз. Тое, што і полатникъ.
с. 112
По латыне гл. по латине
с. 112
По латынски гл. по латински
с. 112
Полаца наз. Тое, што і палацъ.
с. 112
По лацинску гл. по латински
с. 112
Полацъ гл. палацъ
с. 112
Полаючий гл. палаючий
с. 112
Полаянье наз. Дзеянне па дзеясл. полаяти.
с. 112
Полаяти дзеясл. Аблаяць.
с. 112
Полба наз. Полба; разнавіднасць пшаніцы.
с. 113
Полбаекъ наз. Тое, што і полбайка.
с. 113
Полбайка наз. Шарсцяная тканіна з дамешкай бавоўны. Параўн. полбаекъ.
с. 113
Полбезмена наз. Мера вагі, роўная каля 500 г.
с. 113
Полберковеска наз. Паўберкаўца.
с. 113
Полберковескъ наз. Мера вагі, роўная палавіне беркаўца. Параўн. полуберковескъ.
с. 113
Полбожный прым. у знач. наз. Паўбог; герой.
с. 113
Полбороды наз. Паўбарады. Параўн. полбрады.
с. 113
Полботки наз. Тое, што і полуботки.
с. 113
Полбохона наз. Паўбохана.
с. 113
Полбохонокъ наз. Паўбаханкі.
с. 113
Полбочка наз. Мера сыпкіх і вадкіх рэчываў, роўная палавіне бочкі, а таксама адпаведная пасудзіна. Параўн. полубочка, полубочокъ, полубочье.
с. 113
Полбочки наз. Паўбочкі. Параўн. пулбочки.
с. 113
Полбрады наз. Тое, што і полбороды.
с. 114
Полваркгельта наз. Палова штрафу (грашовага).
с. 114
Полверсты наз. Паўвярсты.
с. 114
Полвоза наз. Паўвоза.
с. 114
Полвозка наз. Паўвазка.
с. 114
Полвозокъ наз. Тое, што і полувозокъ.
с. 114
Полволоки наз. Паўвалокі.
с. 114
Полволоковый прым Які адносіцца да полволоки.
с. 114
Полволочекъ наз. Тое, што і полуволочокъ.
с. 114
Полвремене, польвремене, польвремени наз. Паўгода. Параўн. полувремяня.
с. 114
Полвстава наз. Мера роўная палавіне меры мёду.
с. 115
Полвтора ліч. Тое, што і полтора.
с. 115
Полгакъ наз. Стрэльба сярэдняй велічыні. Параўн. пулгакъ.
с. 115
Полгарнца наз. Тое, што і полкгарца.
с. 115
Полгарнцовка наз. Тое, што і полкгарцовка.
с. 115
Полгарца гл. полкгарца
с. 115
Полгарцовый гл. полкгарцовый
с. 115
Полглека наз. Палавіна гляка, аб’ём вадкасці ў палову гляка.
с. 115
Полгода наз. Паўгода, палавіна года.
с. 115
Полгодины I наз. Паўгадзіны, палавіна гадзіны. Параўн. пулгодины.
с. 115
Полгодины II наз. Палова тэрміну гадавых памінак.
с. 116
Полголени наз. Палавіна галёнкі, даўжыня ў палову галёнкі.
с. 116
Полголовы наз. Палавіна галавы.
с. 116
Полгори наз. Палавіна гары.
с. 116
Полгривенки наз.. памянш. ад полгривны.
с. 116
Полгривны наз. Палавіна грыўні (грашовай і вагавай адзінкі). Параўн. полугривна.
с. 116
Полгроша наз. Палавіна гроша.
с. 116
Полгрошокъ наз., памянш. ад полгрошъ.
с. 117
Полгрошъ наз. Манета вартасцю ў палавіну гроша. Параўн. полугрошъ.
с. 117
Полгрудины наз. Палавіна грудзіны, грудзінкі.
с. 117
Полдвора наз. Адлегласць працягам у палавіну двара; сярэдзіна двара.
с. 117
Полдворища, полдворыща наз. Палавіна прысядзібнага ўчастка.
с. 117
Полдевета гл. полдевята
с. 117
Полдеветаста ліч. Васемсот пяцьдзесят.
с. 117
Полдевята, полдевета, полдевети, полдеветы, полдевяты ліч. Восем з палавінай.
с. 117
Полдень I, повдень наз. Тое, што і полудень I у 1 знач.
с. 118
Полдень II наз. Тое, што і полудень II. Параўн. полдне.
с. 118
Полдеревни наз. Палавіна вёскі.
с. 118
Полдесета гл. полдесята
с. 118
Полдесеты гл. полдесята
с. 118
Полдесть наз. Адзінка вымярэння паперы, роўная чацвёртай долі аркуша.
с. 118
Полдесята, повдесяты, полдесета, полдесеты, полдесяты ліч. Дзевяць з палавінай.
с. 119
Полдесятка ліч. Паўдзесятка, палавіна дзесятка, пяць штук.
с. 119
Полдесяты гл. полдесята
с. 119
Полдне наз. Тое, што і полдень II.
с. 119
Полдня наз. Палавіна дня, паўдня. Параўн. пулдня.
с. 119
Полдому наз. Палавіна дома, хаты, памяшкання для жылля. Параўн. пулдому.
с. 119
Полдороги наз. Паўдарогі, палавіна дарогі.
с. 119
Полдруга ліч. Адзін з паловай, паўтара.
с. 120
Поле наз. 1. Плоскі, чысты абшар, раўніна. 2. Стэп. Дикие поля — назва часткі стэпавай тэрыторыі; татарское поле — назва часткі стэпу, якую засялялі татары. 3. Зямля, краіна, тэрыторыя, якая належыць каму-, чаму-н. 4. Чыстая прастора, месца за межамі чаго-н., звонку чаго-н. 5. Ралля, ніва, участак уробленай зямлі; зямля, прызначаная для ворыва. Парное поле — папарнае поле, папар. 6. Выпас, паша. 7. Участак, дзялянка. 8. Месца стаянкі войска; месца бітвы, бітва. Поле ставити, полемъ ставитися — даць бой, бітву, выступіць супраць ворага на адкрытым месцы. 9. Месца рыцарскага спаборніцтва, рысталішча. Поле брати гл. брати; поле держати (держывати) — выступаць удачна на турніры. 10. Месцы, на якіх палююць; паляўнічыя ўгоддзі. 11. Фон; асноўны колер, на якім вылучаецца што-н.
с. 120
Полевание гл. поливанье
с. 124
Полеваный гл. поливаный
с. 124
Полеванье наз. Дзеянне па дзеясл. полевати II.
с. 124
Полевати I гл. поливати
с. 124
Полевати II, половать дзеясл. Паляваць.
с. 124
Полеве прысл. Злева, з левага боку; улева. Параўн. полеву.
с. 124
Полеву прысл. Тое, што і полеве.
с. 124
Полевый, полиовый прым. 1. Які мае адносіны да поля ў 1 знач. 2. Які расце ці жыве ў полі; дзікі; дзікарослы. Медъ полевый — мёд, сабраны з палявых кветак. 3. Які мае адносіны да поля ў 4 знач. 4. Які мае адносіны да поля ў 5 знач. 5. Які мае адносіны да поля ў 8 знач. Битва полевая — рашаючы бой на адкрытым месцы; делко полевое — лёгкая ў перамяшчэнні гармата, якая прымянялася ў ваеннай кампаніі.
с. 125
Полега наз. Тое, што і полегка.
с. 126
Полеганье наз. Дзеянне па дзеясл. полегати ў 1 знач. Параўн. полеганьеся.
с. 126
Полеганьеся наз. Тое, што і полеганье.
с. 126
Полегати дзеясл. 1. Разлічваць, спадзявацца на каго-, што-н. 2. Асноўвацца, базіравацца, грунтавацца на чым-н. 3. Падаць; гінуць, паміраць. // перан. Прыносіць каму-н. турботы, трывогу, роздум.
с. 126
Полегаючий дзеепрым. ад полегати ў 1 знач.
с. 127
Полегка наз. Палёгка, паслабленне ў чым-н. Параўн. полега.
с. 127
Полегку прыс. 1. Няспешна, павольна. 2. Паступова, патроху, мала-памалу. 3. Злёгку; крыху, трохі.
с. 128
Полегчати дзеясл. Аблягчаць.
с. 128
Полегченье, полегчение, полехченье наз. Дзеянне па дзеясл. полегчити.
с. 128
Полегчити дзеясл. Даць, зрабіць палёгку, палягчэнне ў чым-н. Животъ полегчити — апаражніць, ачысціць.
с. 128
Полегчитися дзеясл. Адчуць палёгку (пра самаадчуванне, настрой).
с. 129
Полежати дзеясл. Паляжаць, ляжаць нейкі час.
с. 129
Полезнее прысл., выш. ст. ад полезно I.
с. 129
Полезнейший прым., выш. ст. ад полезный.
с. 129
Полезненый прым. Карысны.
с. 129
Полезно I прысл. Карысна.
с. 129
Полезно II наз. Асвяжэнне; палёгка.
с. 129
Полезный прым. 1. Карысны. 2. У знач. наз. Тое, што ідзе на карысць, дабро, выгаду; карысць, дабро, выгада.
с. 129
Полезти дзеясл. 1. Увайсці куды-н., забрацца ўнутр чаго-н. 2. Пачаць узбірацца, падымацца ўверх па чым-н. Ноздрами полезти, празъ ноздри полезти — аб’есціся, пераесці, з’есці больш, чым трэба.
с. 130
Полекатися, полякатися дзеясл. Перапалохацца.
с. 130
Полено наз. Палена; дровы, галлё на паліва.
с. 130
Полентъ наз. Заляцанне.
с. 131
Поленце, поленцо наз., памянш. ад полено.
с. 131
Полепей прысл. Найлепш.
с. 131
Полепленый дзеепрым. Налеплены, прылеплены.
с. 131
Полепшати дзеясл. Мяняць на лепшае, рабіць лепшым, паляпшаць, папраўляць.
с. 131
Полепшатися дзеясл., зв. ад полепшати. // перан. Станавіцца ўзвышаным, узнёслым, высакародным. На здоровью полепшатися — адчуваць сябе лепей; папраўляцца пасля хваробы.
с. 131
Полепшеватися дзеясл. Рабіцца, станавіцца лепш, дабрэй у адносінах настрою, душэўнага стану.
с. 131
Полепшенье, полепшение, полепшэнье наз. 1. Дзеянне і стан паводле дзеясл. полепшити. 2. Папраўка ў здароўі.
с. 132
Полепшивати дзеясл., шматкр. ад полепшити.
с. 132
Полепшити дзеясл. Палепшыць, змяніць што-н. у лепшы бок; зрабіць, стаць лепшым па якасці, уласцівасці. // перан.
с. 132
Полепшитися, полепшитисе, полепшытися дзеясл., зв. ад полепшити.
с. 133
Полепшэнье гл. полепшенье
с. 133
Полерованый, полированый дзеепрым. ад полеровати. // перан. Добра прадуманы, ачышчаны, адшліфаваны ў рэлігійным і маральным аспекце.
с. 133
Полерованье, полиорованье, полированье наз. Дзеянне па дзеясл. полеровати.
с. 133
Полеровати, полеровать дзеясл. Паліраваць.
с. 134
Полероватися, поляроватися дзеясл. // перан. Ачышчацца, рабіцца чыстым, узнёслым у рэлігійным і маральным аспекце.
с. 134
Полеровать гл. полеровати
с. 134
Полеровный прым. // перан. Які прыносіць дараванне, ачышчэнне; ачышчальны.
с. 134
Полеруючий дзеепрым. ад полеровати. // перан.
с. 134
Полеский прым. Які мае дачыненне да Палесся, палескі.
с. 134
Полесье наз. Пабочная, іншая назва драўлян.
с. 134
Полета наз. Ніжняя надкапытная частка нагі каня.
с. 134
Полетети дзеясл. 1. Паляцець, пачаць перамяшчацца ў паветры. 2. // перан. Пачаць вельмі хутка перамяшчацца, хутка паехаць. 3. Не ўтрымаўшыся ў якім-н. становішчы, зваліцца, паваліцца, упасці.
с. 135
Полетити гл. полецити
с. 135
Полетное, полетнее наз. Даніна ці падатак, якія вызначаліся на год.
с. 135
Полетный прым. Полетный листъ — дакумент, які вызначаў гадавы падатак.
с. 135
Полетокъ наз. Участак поля, які выкарыстоўваецца пад пасевы; палетак.
с. 135
Полехченье гл. полегченье
с. 135
Полецаный дзеепрым. ад полецати.
с. 136
Полецанье наз. Дзеянне па дзеясл. полецати.
с. 136
Полецати, полицати дзеясл. Аддаваць, давяраць, даручаць; прадпісваць, рэкамендаваць.
с. 136
Полецатися дзеясл., зв. ад полецати.
с. 136
Полецение гл. полеценье
с. 136
Полеценникъ наз. Той, каму аддаюць. даручаюць каго-н. у апеку; апякун.
с. 137
Полеценый гл. полецоный
с. 137
Полеценье, полецение, полиценье наз. Дзеянне па дзеясл. полецити.
с. 137
Полецити, полетити, полецыти, полецыть дзеясл. Аддаць, даверыць, даручыць, перадаць; прадпісаць.
с. 137
Полецитися, полециться, полецытисе дзеясл., зв. ад полецити.
с. 137
Полецоный, полеценый, полиценый дзеепрым. ад полецити.
с. 138
Полецыти гл. полецити
с. 138
Полецытисе гл. полецитися
с. 138
Полецыть гл. полецити
с. 138
Полечати дзеясл. Папраўляць, вылечваць.
с. 138
Полечи I, полечы дзеясл. Быць забітым, загінуць, палегчы.
с. 138
Полечи II дзеясл. 1. Ускласці надзею, спадзявацца на каго-, што-н. 2. // перан. Абаперціся на што-н., узяць што-н. за аснову.
с. 139
Полечися, полечисе дзеясл. Спалохацца, спужацца.
с. 139
Полечы гл. полечи I
с. 139
Полженье наз. Дзеянне па дзеясл. полжити.
с. 139
Полжеребя наз. Палова дзялянкі, зямельнага надзела.
с. 139
Полжити дзеясл. Зняважыць, зняславіць, зганьбіць.
с. 139
Полза гл. польза
с. 139
Ползавыйковый, ползовыйковый прым. Абшыты напалавіну футрам з шыйных частак скуры пушнога звера.
с. 139
Ползагона наз. Палавіна загона, паласы ворнай зямлі.
с. 140
Ползати, ползать дзеясл. Поўзаць. // перан. Параўн. полозити.
с. 140
Ползатися, ползатисе дзеясл., зв. ад ползати.
с. 140
Ползать гл. ползати
с. 140
Ползаючий дзеепрым. ад ползати. // перан.
с. 140
Ползающий дзеепрым. ад ползати.
с. 140
Ползвера наз. Напалову звер.
с. 141
Ползекгаръ наз. Стары гадзіннік, на цыферблаце якога адзначаліся 12 гадзін (а не 24).
с. 141
Ползкий прым. 1. Слізкі, коўзкі. 2. // перан. Ліслівы, няшчыры, угодлівы.
с. 141
Ползкое наз. Нясталасць, зменлівасць.
с. 141
Ползователный прым. Які прыносіць карысць, дабро.
с. 141
Ползовати гл. пользовати
с. 141
Ползовыйковый гл. ползавыйковый
с. 141
Ползолотника наз. Палавіна залатніка.
с. 141
Ползолотый, повзолотый наз. Манета вартасцю ў палову залатога. Параўн. полозолотый, пулзолотый.
с. 141
Ползти дзеясл. Паўзці.
с. 142
Ползущий дзеепрым. ад ползти.
с. 142
Поливаный, полеваный дзееирым. 1. Ад поливати ў 1 знач. 2. Забяспечаны вадою. 3. Пакрыты палівай.
с. 142
Поливанье, полевание наз. Дзеянне па дзеясл. поливати ў 1 знач.
с. 142
Поливати, полевати I дзеясл. 1. Паліваць, рабіць каго-, што-н. мокрым, вільготным, абліваць; хрысціць. // перан. Поливати слезами — горка плакаць. 2. Жывіць, папаўняць.
с. 143
Поливатися дзеясл., зв. ад поливати ў 1 знач.
с. 144
Поливенка наз. Паліваны збан.
с. 144
Поливеска наз. (?).
с. 144
Поливка наз. Поліўка, булён, навар: падліўка.
с. 144
Полизачъ наз. Лізальшчык.
с. 144
Полика наз. Абвінавачванне, доказ; сведчанне, дача паказанняў на судзе.
с. 144
Полинатъ наз. Прадстаўнік старажытнага народа.
с. 144
Полиовый гл. полевый
с. 144
Полиорованье гл. полерованье
с. 144
Полированый гл. полерованый
с. 144
Полированье гл. полерованье
с. 144
Полистъ наз. Вопіс, пералік, спіс.
с. 144
Полити I дзеясл. 1. Паліць, абліць, намачыць; пакрапіць. // перан. Светъ полити кровью — праліць многа людской крыві. Параўн. поляти. 2. Заліць, затапіць.
с. 145
Полити II гл. палити
с. 145
Политика гл. политыка
с. 145
Политися дзеясл., зв. ад полити I у 1 знач.
с. 145
Политицкий гл. политыцкий
с. 145
Политичный прым. Свецкі, людскі. Параўн. политыцкий.
с. 145
Политованье, политованне наз. Жаль, літасць; спагада, спачуванне.
с. 145
По литовски, по литовску прысл. Па-літоўску. Параўн. по литовскому.
с. 146
По литовскому прысл. Тое, што і по литовски.
с. 146
По литовску гл. по литовски
с. 146
Политый дзеепрым. ад полити I у 1 знач. // перан.
с. 146
Политыка, политика наз. 1. Палітыка, падзеі і пытанні ўнутранага і міжнароднага грамадскага жыцця. 2. Далікатнасць, тактоўнасць; дыпламатыя, этыкет.
с. 146
Политыкъ наз. Палітык.
с. 146
Политыцкий, политицкий прым. Тое, што і политичный.
с. 146
Полица I наз. 1. Частка ўбору свяшчэннаслужыцеля старажытнай Іудзеі, якую насілі на грудзях; нагруднік.2. Частка ўбору архірэя праваслаўнай царквы, якую насілі на правым бядры, набедранік. Параўн. палица ў 2 знач.
с. 146
Полица II наз. Дошка або некалькі дошак, прымацаваных да сцяны, паліца.
с. 147
Полицати гл. полецати
с. 147
По лицемерски прысл. Крывадушна, няшчыра, двудушна.
с. 147
Полиценый гл. полецоный
с. 147
Полиценье гл. полеценье
с. 147
Полициа наз. Дзяржаўны лад.
с. 147
Поличаный дзеепрым. ад поличати ў 1 знач.
с. 147
Поличати дзеясл. 1. Лічыць, прызнаваць. 2. Адносіць, залічваць.
с. 148
Поличатися дзеясл., зв. ад поличати ў 1 знач.
с. 148
Поличекъ гл. поличокъ
с. 148
Поличеный гл. поличоный
с. 148
Поличенье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. поличити ў 1 знач. 2. Рэестр, спісак; падлік.
с. 148
Поличити, поличыти дзеясл. 1. Зрабіць падлік, злічыць. // перан. Ахапіць; зразумець. 2. Палічыць, прызнаць за каго-, што-н., якім-н. 3. Аднесці, далучыць; прыняць, уключыць у склад каго-, чаго-н.
с. 148
Поличитися дзеясл., зв. ад поличити ў 2 знач.
с. 149
Поличкованый дзеепрым. ад поличковати.
с. 149
Поличкованье наз. Дзеянне па дзеясл. поличковати.
с. 149
Поличковати дзеясл. Даваць аплявухі, біць.
с. 150
Поличное наз. Від судовай пошліны.
с. 150
Поличокъ, поличекъ наз. 1. Шчака. 2. Удар рукою па шчацэ, аплявуха. // перан. Абраза, знявага. Вытяти поличекъ (поличокъ) гл. вытяти.
с. 150
Поличоный, поличеный дзеепрым. 1. Ад поличити ў 1 знач. 2. Ад поличити ў 2 знач. 3. Ад поличити ў 3 знач.
с. 150
Поличыти гл. поличити
с. 151
Полишати дзеясл. 1. Пакідаць. 2. Абмінаць. абыходзіць.
с. 151
Полишити дзеясл. Пакінуць.
с. 151
Полка наз. 1. Паліца. 2. Брамка (у агнястрэльнай зброі).
с. 152
Полкаменицы наз. Палавіна мураванага будынка.
с. 152
Полкаменя наз. Палова каменя (адзінка вагі).
с. 152
Полкарновый прым. Сукно полкарновое гл. сукно. с. 152
Полквартакъ наз. Пасудзіна на паўкварты вадкіх ці сыпкіх рэчываў.
с. 152
Полкварты наз. Палова кварты (мера вадкіх або сыпкіх рэчываў).
с. 152
Полкватерки наз. Палова кватэркі (мера вадкіх або сыпкіх рэчываў, роўная 1/4 кварты).
с. 152
Полкватеры наз. Палавіна аконнай рамы.
с. 152
Полкгарца, полгарца наз. Палова гарца (мера вадкіх і сыпкіх рэчываў). Параўн. полгарнца, пулкгарца.
с. 152
Полкгарцовка наз. Пасудзіна на паўгарца. Параўн. полгарнцовка.
с. 152
Полкгарцовый, полгарцовый прым. ад полкгарца. Параўн. пулкгарцовый.
с. 153
Полкгранатный прым. Зроблены з разнавіднасці сукна «кгранату» з дабаўленнем баваўнянага валакна. Параўн. полкгранатовый, пулкгранатный.
с. 153
Полкгранатовый прым. Тое. што і полкгранатный. Параўн. пулкгранатовый.
с. 153
Полкилимокъ наз. Шарсцяны бязворсавы дыванік ручной работы малых памераў (у палову кілімка).
с. 153
Полкинение наз. На полкинениа каменомъ — на палавіну адлегласці, на якую можна кінуць камень.
с. 153
Полкинка наз. (?).
с. 153
Полкненый дзеепрым. ад полкнути ў 2 знач.
с. 153
Полкненье наз. Дзеянне па дзеясл. полкнути ў 1 знач.
с. 153
Полкнути дзеясл. 1. Праглынуць. 2. // перан. Захапіць; падначаліць сабе, падпарадкаваць свайму ўплыву.
с. 153
Полко гл. полько
с. 154
Полкобенючье наз. Разнавіднасць кафтана без падшэўкі.
с. 154
Полковникъ наз. 1. Камандуючы любым вайсковым злучэннем; ваенаначальнік. 2. Палкоўнік. камандуючы палком. Параўн. пулковникъ.
с. 154
Полковницкий прым. ад полковникъ у 2 знач.
с. 155
Полковый прым. 1. Ад полкъ у 1, 2 знач. 2. Паходны, палявы, прызначаны для воінскіх мэт у час ваеннага паходу. Параўн. пулковый.
с. 155
Полкомора наз. Сярэдзіна пакоя.
с. 155
Полконя наз. 1. Паўконь (аб кентаўры). 2. Палавіна кошту за каня.
с. 155
Полкопокъ наз. Палавіна капы. Параўн. полукопокъ.
с. 155
Полкопы наз. Палавіна капы: 30 штук чаго-н., 30 грошай, 30 снапоў і г.д. Параўн. полкопье, полукопы, пулкопы.
с. 155
Полкопье наз. Тое, што і полкопы. Параўн. полукопье.
с. 156
Полкоролевства наз. Палова каралеўства. Параўн. полкролевства.
с. 156
Полкорца наз. Адзінка вымярэння сыпкіх рэчываў, роўная палове карца.
с. 156
Полкраковка наз. Палавіна кракаўскай меры.
с. 156
Полкролевства наз. Тое, што і полкоролевства.
с. 156
Полкунтушъ наз. Разнавіднасць верхняга адзення; кунтуш, пашыты без падшэўкі.
с. 156
Полкуфа наз. Пасудзіна для захоўвання вадкасцей, роўная палове куфы.
с. 156
Полкуфокъ наз. 1. Памянш. ад полкуфа. 2. Адзінка вымярэння вадкасці.
с. 156
Полкъ наз. 1. Воінская сіла, войска; апалчэнне. Параўн. пулкъ у 1 знач. 2. Воінская адзінка, падраздзяленне; атрад; полк. // перан. Параўн. пулкъ у 2 знач. 3. Бітва. бой. 4. Воінскі стан, лагер; месца стаянкі, часовага пасялення. 5. // перан. Воінства, сілы; мноства, полчышча, процьма. 6. Народ, племя, род. 7. Частка, доля; група. 8. Абшчына, брацтва. Полкъ мученический — сукупнасць пакутнікаў за веру.
с. 157
Поллеса наз. Палавіна лесу, сярэдзіна лесу.
с. 159
Поллещъ наз. Рыба лешч малых памераў, падлешчык.
с. 159
Поллибры наз. Адзінка лічэння паперы, роўная палавіне лібры. Параўн. пуллибры.
с. 159
Поллитры наз. Адзінка вагі, роўная палавіне літры.
с. 159
Поллоктя наз. Адзінка вымярэння даўжыні, роўная палавіне локця. Параўн. пуллоктя.
с. 159
Поллота, повлота наз. Адзінка вагі, роўная палове лота.
с. 159
Полмаетности наз. Палавіна якой-н. маёмасці, грашовых сродкаў.
с. 160
Полмери гл. полмеры
с. 160
Полмерки наз., памянш. ад полмеры.
с. 160
Полмерокъ наз. Тое, што і полмеры. Параўн. полмярокъ, полумерокъ.
с. 160
Полмеры, полмери наз. Палавіна меры (адзінкі вымярэння сыпкіх і вадкіх рэчываў). Параўн. полмерокъ, полумеръ.
с. 160
Полмесеца наз. Палавіна месяца.
с. 160
Полместа наз. 1. Палавіна горада. 2. Цэнтр горада.
с. 160
Полмили, повмили наз. Палавіна мілі (Меры даўжыні).
с. 160
Полмиля наз. Адлегласць у палавіну мілі. Параўн. полумиля.
с. 161
Полмиса наз. Тое, што і полмисокъ.
с. 161
Полмисокъ наз. Неглыбокая міска, паўмісак. Параўн. полмиса, полумисокъ, пулмисокъ.
с. 161
Полморкга, полморку наз. Паўморга.
с. 161
Полмосту наз. Сярэдзіна маста.
с. 162
Полмярокъ наз. Тое, што і полмерокъ.
с. 162
Полнеба наз. Сярэдзіна неба.
с. 162
Полневесты наз. Палавіна платы за шлюб.
с. 162
Полнедели наз. Палавіна тыдня. Параўн. полунедели.
с. 162
Полнейшый прым., выш. ст. ад полный.
с. 162
Полнене гл. полненье
с. 162
Полнение гл. полненье
с. 162
Полненый дзеепрым. 1. Ад полнити ў 1 знач. 2. Ад полнити ў 2 знач.
с. 162
Полненье, полнене, полнение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. полнити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. полнити ў 2 знач.
с. 162
Полнивати дзеясл. Выконваць (пастаянна, неаднаразова).
с. 163
Полнитель наз. Выканаўца.
с. 163
Полнити, полнить дзеясл. 1. Здзяйсняць, выконваць. 2. Тварыць, вытвараць. 3. Напаўняць.
с. 163
Полнитися, полниться дзеясл. зв. 1. Ад полнити ў 1 знач. 2. Ад полнити ў 2 знач.
с. 164
Полнить гл. полнити
с. 164
Полниться гл. полнитися
с. 164
Полница наз. Палявая кветка.
с. 164
Полно прысл. 1. Поўна. 2. Многа. 3. Поўнасцю. 4. Дастаткова.
с. 164
Полновенье наз. Напаўненне.
с. 165
Полногтя наз. Палавіна ногця.
с. 165
Полнопутный прым. у знач. наз. Той, хто ідзе правільным шляхам.
с. 165
Полноса наз. Паўноса.
с. 165
Полность наз. 1. Паўната, напоўненасць. 2. Мноства, багацце.
с. 165
Полнота наз. Тое, што і полня.
с. 165
Полноцный прым. Тое. што і полночный II.
с. 166
Полночие наз. Тое, што і полночь II.
с. 166
Полночный I прым. ад полночь I.
с. 166
Полночный II прым. ад полночь II. Параўн. полноцный.
с. 166
Полночъ гл. полночь II
с. 166
Полночь I наз. Сярэдзіна ночы. Параўн. полуночь I, полуночье, полунощь I.
с. 166
Полночь II, полночъ наз. Напрамак свету, процілеглы поўдню. Параўн. полночие, полнощь, полуночь II, полунощь II, пулночь.
с. 166
Полнощь, полнощъ наз. Тое, што і полночь II.
с. 167
Полный I, повный прым. 1. Напоўнены да самага верху, да берагоў. 2. Які змясціў у сабе вялікую колькасць каго-, чаго-н. 3. Цалкам ахоплены чым-н., прасякнуты чым-н. 4. Поўны, цэлы, канечны, абсалютны.
с. 167
Полный II гл. польный
с. 168
Полня, польня наз. Поўня. Параўн. полнота.
с. 168
Полнячий дзеепрым. ад полнити ў 2 знач.
с. 169
Полнящий дзеепрым. ад полнити ў 1 знач.
с. 169
Полова I наз. Рэшткі, якія застаюцца пры абмалоце збожжа і ачыстцы зерня; мякіна.
с. 169
Полова II наз. Тое, што і половина ў 1 знач.
с. 169
Половать гл. полевати
с. 169
Половочалый прым. Дарашаваты.
с. 169
Половенье наз. Дзеянне па дзеясл. половити.
с. 169
Половецкий прым. Палавецкі.
с. 169
Половецъ наз. Полавец.
с. 169
Половина наз. 1. Палавіна. Параўн. полова II, половица ў 1 знач. 2. Адна з дзвюх частак каго-, чаго-н. Параўн. половица ў 2 знач. 3. Сярэдзіна чаго-н. Параўн. половица ў 3 знач.
с. 169
Половинитьство наз. Апрацоўка зямлі за палавіну ўраджаю ў якасці платы за карыстанне ёю.
с. 170
Половинникъ наз. Асоба, якая апрацоўвае зямлю за палавіну ўраджаю ў якасці платы за карыстанне ёю; палавіншчык.
с. 170
Половинный прым. Палавінны.
с. 170
Половити, половить дзеясл. Палавіць, налавіць; лоўляй апустошыць.
с. 171
Половица, половича наз. 1. Тое, што і половина ў 1 знач. 2. Тое, што і половина ў 2 знач. 3. Тое, што і половина ў 3 знач. По половицы — напалавіну.
с. 171
Половичий прым. Які рассцілаецца на падлозе.
с. 172
Половичный прым. ад половица ў 1 знач.
с. 172
Половленый дзеепрым. ад половити.
с. 172
Половница наз. Адгароджаная частка ў гумне для мякіны.
с. 172
Половчанинъ наз. Жыхар вёскі Полаўцы.
с. 173
Половъ наз. Улоў; адлоў.
с. 173
Половый прым. Палавы, бледна-жоўтай масці.
с. 173
Половяти дзеясл. Лавіць.
с. 173
Пологати гл. полагати
с. 173
Пологъ I наз. 1. Полаг. 2. Перадродавы стан цяжарнай жанчыны.
с. 173
Пологъ II наз. 1. Нізіннае месца, спадзісты бераг. 2. Умацаваная частка горада.
с. 174
Полодиннадцата, полодынадцата, полодинадцати, полодиннадцаты ліч. Дзесяць з палавінай.
с. 174
Полодъ наз. Парастак.
с. 174
Положаный гл. положеный
с. 174
Положение гл. положенье
с. 174
Положеный, положаный, положенный, положоный дзеепрым. 1. Ад положити ў 1 знач. 2. Ад положити ў 2 знач. 3. Ад положити ў 4 знач. 4. Ад положити ў 5 знач. 5. Ад положити ў 6 знач. 6. Ад положити ў 7 знач. 7. Ад положити ў 8 знач. 8. Ад положити ў 9 знач. 9. Ад положити ў 11 знач. 10. Ад положити ў 12 знач. 11. Ад положити ў 13 знач. 12. Ад положити ў 14 знач. 13. Ад положити ў 15 знач. 14. Нанесены зверху, абліцаваны.
с. 174
Положенье, положение, положэнье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. положити ў 1 знач. На положенье пальца — як пакласці палец. 2. Дзеянне па дзеясл. положити ў 2 знач. Положенье ризы — царкоўнае свята. 3. Дзеянне па дзеясл. положити ў 4 знач. 4. Дзеянне па дзеясл. положити ў 5 знач. 5. Дзеянне па дзеясл. положити ў 6 знач. 6. Дзеянне па дзеясл. положити ў 7 знач. Положенье души — ахвяраванне сабой. 7. Дзеянне па дзеясл. положити ў 8 знач. 8. Дзеянне па дзеясл. положити ў 9 знач. 9. Дзеянне па дзеясл. положити ў 11 знач. 10. Дзеянне па дзеясл. положити ў 15 знач. 11. Становішча (у жыцці, грамадстве).
с. 178
Положивый дзеепрым. ад положити ў 15 знач.
с. 180
Положитель наз. Стваральнік.
с. 180
Положити, положить, положыти дзеясл. 1. Кладучы, размясціць зверху чаго-н. 2. Пакласці ў гарызантальным становішчы, перад чым-н. або ў чым-н. 3. Улажыць (спаць, адпачываць). 4. Размясціць дзе-н. 5. Абазначыць (мяжу, граніцу), зрабіўшы знак, метку. 6. Змясціць куды-н., аддаць каму-н. для захавання. 7. Ахвяраваць; унесці пэўны грашовы ўклад; аплаціць што-н. Заруку положити — заручыцца аплаціць што-н.; положити голову (горло, душу, животъ, здоровье) — ахвяраваць сваім жыццём, здароўем. 8. Пахаваць. 9. Пракласці (дарогу). 10. Надзець (вопратку, упрыгожанні), ускласці (карону). 11. Прад’явіць што-н. (дакумент, доказ) афіцыйным уладам. 12. Вызначыць (падатак, цану, тэрмін). 13. Выкласці. 14. Ускласці, даверыцца, спаслацца. 15. Прызначыць, зацвердзіць, устанавіць. 16. Прапанаваць. 17. Закласці. 18. Раскласці, распаліць (агонь). 19. У спалучэнні з некаторымі адцягненымі назоўнікамі абазначае: выканаць дзеянне ў адпаведнасці са значэннем данага назоўніка. Положити на сердци (розуме) — усяліць думку аб чым-н.; положити очи — скіраваць позірк на каго-н.; положити подъ ноги — выразіць пагарду да чаго-н.; положити сердце — аднесціся з прыхільнасцю да каго-н.
с. 180
Положитися, положитисе, положытися дзеясл. зв. 1. Ад положити ў 1 знач. 2. Ад положити ў 2 знач. 3. Ад положити ў 3 знач. 4. Ад положити ў 4 знач. 5. Ад положити ў 5 знач. 6. Ад положити ў 6 знач.
с. 185
Положить гл. положити
с. 187
Положница наз. Парадзіха.
с. 187
Положоный гл. положеный
с. 187
Положыти гл. положити
с. 187
Положытися гл. положитися
с. 187
Положэнье гл. положенье
с. 187
Полозера наз. Палавіна возера.
с. 187
Полозити дзеясл. Тое, што і ползати.
с. 187
Полозолотый прым. Тое. што і ползолотый.
с. 187
Полозъ наз. Полаз.
с. 187
Полозячий дзеепрым. ад полозити.
с. 187
Полозящий дзеепрым. ад полозити.
с. 188
Полокати дзеясл. Тое, што і полоскати.
с. 188
Полокотное наз. Тое, што і полокотщина.
с. 188
Полокотный прым. Полокотные гроши — тое, што і полокотщина.
с. 188
Полокотщизна наз. Тое, што і полокотщина.
с. 188
Полокотщина, полокотщына наз. Пошліна з гандляроў. Параўн. полокотное, полокотщизна.
с. 188
Пололтара наз. Палавіна алтара.
с. 188
Поломаный, паламаный, поламаный дзеепрым. 1. Ад поломати ў 1 знач. 2. Ад поломати ў 2 знач. 3. У знач. наз. Той, хто скалечаны.
с. 188
Поломати, поламати дзеясл. 1. Паламаць. 2. Разбурыць. 3. Парушыць (умову).
с. 189
Поломатися, поломатисе, поламатися дзеясл. зв. 1. Ад поломати ў 1 знач. 2. Ад поломати ў 2 знач.
с. 189
Поломатый дзеепрым. ад поломати ў 1 знач.
с. 190
Поломе гл. поломя
с. 190
Поломеный, поламеный дзеепрым. ад поломити.
с. 190
Поломень, поламень наз. Тое, што і поломя ў 1 знач. Параўн. пломень.
с. 190
Поломити, поламити дзеясл. Зламаць.
с. 190
Поломитися дзеясл., зв. ад поломити.
с. 190
Поломливати дзеясл. Разбураць.
с. 191
Поломя, поломе наз. 1. Полымя. Параўн. пламя, поломень. 2. Гарачка.
с. 191
Поломянный прым. ад поломя ў 1 знач. Параўн. пламенный.
с. 191
Полоненикъ гл. полоняникъ
с. 191
Полоненица наз. Тое, што і полонянка.
с. 191
Полоненый дзеепрым. 1. Ад полонити. 2. У знач. наз. Палонны.
с. 191
Полоненье наз. Дзеянне па дзеясл. полонити.
с. 192
Полонивший дзеепрым. ад полонити.
с. 192
Полоникъ наз. Тое, што і ополоникъ.
с. 192
Полонина наз. Даліна.
с. 192
Полонити дзеясл. Узяць у палон; захапіць. Параўн. пленити.
с. 192
Полонка наз. Палонка.
с. 192
Полонный прым. Запалонены.
с. 192
Полономъ прысл. Узяўшы ў палон, захапіўшы.
с. 192
Полонъ наз. 1. Палон, няволя. Параўн. пленъ у 1 знач. 2. Ваенная здабыча; тое, што захоплена. Параўн. пленъ у 2 знач.
с. 193
Полонякъ наз. Тое, што і полоняникъ.
с. 193
Полоняникъ, полоненикъ наз. Палонны.
с. 193
Полонянинъ наз. Тое, што і полоняникъ.
с. 194
Полонянка наз. Паланянка. Параўн. полоненица.
с. 194
Полоняность наз. Тое, што захоплена.
с. 194
Полоса наз. 1. Тонкі, доўгі кавалак чаго-н. 2. Нешырокі ўчастак ворнай зямлі. 3. Доўгая, параўнальна вузкая частка якой-н. прасторы, паверхні.
с. 194
Полосатый прым. З афарбоўкай у палоску, паласаты.
с. 194
Полосетра наз. Палавіна асятра.
с. 194
Полосканый дзеепрым. ад полоскати.
с. 194
Полоскати дзеясл. Паласкаць. Параўн. полокати.
с. 195
Полосма, полосьма, полосмы ліч. Сем з палавінай. Параўн. пулосма.
с. 195
Полосмадесятъ, полосмадесять ліч. Семдзесят пяць.
с. 195
Полосманадцать ліч. Семнаццаць з палавінай.
с. 195
Полосмаста ліч. Семсот пяцьдзесят.
с. 195
Полосмина, полосмины наз. Палавіна асьміны, шаснаццатая частка бочкі. Параўн. полосминокъ.
с. 195
Полосминокъ наз. Тое, што і полосмина.
с. 195
Полосмины гл. полосмина
с. 196
Полосмы гл. полосма
с. 196
Полосьма гл. полосма
с. 196
Полотенко, полотенько наз. Кавалак ільняной тканіны рознага прызначэння. Параўн. плотенко.
с. 196
Полотенный прым. ад полотно ў 1 знач.
с. 196
Полотенько гл. полотенко
с. 196
Полоти дзеясл. Палоць.
с. 196
Полотненый гл. полотняный
с. 196
Полотно наз. 1. Палатно, льняная тканіна. Полотно грубое, згребное, кужельное (кужольное), льняное, посконное, простое, ровное, ткацкое, толстое, тонкое — гатункі палатна ў залежнасці ад матэрыялу і спосабу вырабу; полотно коленское (колинское), летское, московское, швабское — гатункі палатна ў залежнасці ад месца вырабу. Параўн. платно, плотно. 2. Кавалак палатнянай тканіны. 3. Палатняны матэрыял для жывапісу.
с. 196
Полотновый прым. ад полотно ў 1 знач.
с. 198
Полотный прым. ад полоть.
с. 198
Полотняный, полотненый прым. ад полотно ў 1 знач.
с. 198
Полотский гл. полоцкий
с. 198
Полоть, полоць, полть наз. Палавіна мясной тушы, рассечанай удаўжыню; вялікі кавалак мяса.
с. 198
Полотье наз. Дзеянне па дзеясл. полоти.
с. 198
Полохливый прым. Баязлівы, палахлівы.
с. 199
Полоцанинъ гл. полочанинъ
с. 199
Полоцкий, полотский, полоцький, полочький прым. Полацкі.
с. 199
Полоць гл. полоть
с. 199
Полоцький гл. полоцкий
с. 199
Полочанинъ, полоцанинъ, полоченинъ, полочянинъ наз. Жыхар Полацка.
с. 199
Полочанский прым. ад полочанинъ.
с. 200
Полоченинъ гл. полочанинъ
с. 200
Полочка наз., памянш. ад полка ў 1 знач.
с. 200
Полочький гл. полоцкий
с. 200
Полочянинъ гл. полочанинъ
с. 200
Полошати дзеясл. Палохаць.
с. 200
Полпальца наз. Палавіна даўжыні пальца.
с. 200
Полпанства наз. Палавіна дзяржавы.
с. 200
Полпашни наз. Палавіна ворыўнай зямлі.
с. 200
Полпереплета наз. Палавіна азярода.
с. 200
Полпета гл. полпята
с. 200
Полпетадесятъ гл. полпятадесятъ
с. 200
Полпети гл. полпята
с. 200
Полпеты гл. полпята
с. 200
Полпляцу, полпляцъ наз. Палавіна пляца.
с. 200
Полпляшокъ наз. Пасудзіна аб’ёмам у паўпляшкі (паўбутэлькі). Параўн. полуфляшокъ.
с. 200
Полполтя наз. Чвэрць мясной тушы.
с. 200
Полприца гл. паприца
с. 201
Полпричина наз. Зачэпка для якіх-н. дзеянняў.
с. 201
Полпруда наз. Палавіна сажалкі.
с. 201
Полпрута наз. Палавіна меры даўжыні і плошчы, роўная прыблізна 2,25 м.
с. 201
Полпрыца гл. паприца
с. 201
Полпуда наз. Паўпуда. Параўн. полупуда.
с. 201
Полпята, полпета, полпети, полпеты, полпяти, полпяты ліч. Чатыры з палавінай. Параўн. полупяты, пулпета.
с. 201
Полпятадесятъ, полпетадесятъ ліч. Сорак пяць. Параўн. полупятадесятъ.
с. 201
Полпятанадцать, полпятанадцата, полпятынадцаты ліч. Чатырнаццаць з палавінай.
с. 202
Полпятаста ліч. Чатырыста пяцьдзесят.
с. 202
Полпяти гл. полпята
с. 202
Полпяты гл. полпята
с. 202
Полпятынадцаты гл. полпятанадцать
с. 202
Полредна наз. Паўкавалка грубай зрэбнай тканіны.
с. 202
Полреза, полрезу, полрезы наз. Палавіна аркуша (меры паперы).
с. 202
Полреки наз. Палавіна ракі.
с. 202
Полречки наз., памянш. ад полреки.
с. 202
Полрока наз. Паўгода.
с. 202
Полроли наз. Палавіна ворыўнай зямлі.
с. 203
Полрочье, полроча, полроче наз. Паўгоддзе.
с. 203
Полседмици наз. Пачавіна тыдня.
с. 203
Полсела наз. Палавіна сяла.
с. 203
Полселца наз., памянш. ад полсела. Параўн. полуселца.
с. 203
Полсема, полсемы ліч. Шэсць з палавінай. Параўн. пулсема.
с. 203
Полсемадесятъ, полсемадесять ліч. Шэсцьдзесят пяць.
с. 204
Полсемаста ліч. Шэсцьсот пяцьдзесят.
с. 204
Полсемнадцата ліч. Шаснаццаць з палавінай.
с. 204
Полсемы гл. полсема
с. 204
Полсеней наз. Сярэдзіна сяней.
с. 204
Полсикля, полсыкла наз. Палавіна сікля, меры вагі і грашовай адзінкі ў старажытнай Іудзеі. Параўн. полусикля, пулсыкля.
с. 204
Полский гл. польский
с. 204
Полслужбы наз. Зямельны надзел за выкананне вайсковых павіннасцей, з якога ўладальнік атрымліваў палавіну ўраджаю.
с. 204
Полслужка наз. Выканаўца якіх-н. абавязкаў за пачавіну платы.
с. 205
Полсмерти наз. До полсмерти — вельмі моцна.
с. 205
Полсолянки наз. Палавіна салянкі (бочкі).
с. 205
Полсорока ліч. Дваццаць.
с. 205
Полсорочины наз. Памінкі на дваццаты дзень пасля смерці. Параўн. полусорочье.
с. 205
Полсотца наз. Паўсотні.
с. 205
Полсохи наз. Палавіна запрэжкі.
с. 205
Полста ліч. Пяцьдзесят.
с. 205
Полставокъ наз. Малы стаў.
с. 205
Полстадии наз. Палавіна стадыі (меры адлегласці).
с. 205
Полстенка наз. Лямцавая шапка.
с. 205
Полстеный прым. ад полсть.
с. 206
Полстрана наз. Адзін з бакоў чаго-н.
с. 206
Полстреленье наз. Палавіна адлегласці палёту стралы.
с. 206
Полсть наз. Лямец.
с. 206
Полсыкла гл. полсикля
с. 206
Полтабинокъ наз., памянш. ад полтабинъ.
с. 206
Полтабинъ наз. Шоўк з прымессю бавоўны або воўны.
с. 206
Полталера, полталяра наз. Палавіна талера. Параўн. пулталера.
с. 206
Полталерокъ, полталярокъ наз. памянш. ад полталеръ. Параўн. пулталярокъ.
с. 206
Полталеръ наз. Манета вартасцю ў палавіну талера.
с. 206
Полталяра гл. полталера
с. 206
Полталярокъ гл. полталерокъ
с. 206
Полтаракъ гл. полторакъ
с. 206
Полтараста гл. полтораста
с. 206
Полтары гл. полторы
с. 206
Полтина, повтина, полтына наз. Манета вартасцю ў паўрубля.
с. 206
Полтора, полторя ліч. Паўтара. Параўн. полвтора, пултора.
с. 207
Полторакроть, полторакротъ ліч. Паўтара раза.
с. 207
Полторакъ, полтаракъ наз. Манета вартасцю ў паўтара гроша. Параўн. пулторакъ.
с. 207
Полтораста, полтараста, полторяста ліч. Паўтараста. Параўн. полутораста, пултораста.
с. 208
Полторы, повтори, полтары, полтори ліч. Паўтары. Параўн. пулторы.
с. 208
Полторынадцаты ліч. Адзінаццаць з палавінай. Параўн. пулторынадцать.
с. 208
Полторя гл. полтора
с. 209
Полторяста гл. полтораста
с. 209
Полтрети гл. полтретьи
с. 209
Полтретинадцати гл. полтретьянадцата
с. 209
Полтретинадцать гл. полтретьянадцата
с. 209
Полтретьи, полтрети, полтреты, полтрецы, полтрэти ліч. Дзве з палавінай. Параўн. пултрети.
с. 209
Полтретья, полтретя, полтрятья ліч. Два з палавінай. Параўн. пултретя.
с. 209
Полтретьядцать, полтретьяцеть, полтретядцать, полтретятеть, полтретятцать, полтретяцать ліч. Дваццаць пяць. Параўн. полтридцать.
с. 209
Полтретьянадцата, полтретинадцати, полтретинадцать ліч. Дванаццаць з палавінай. Параўн. полтринасты, полтрынадцаты.
с. 210
Полтретьяста, полтретяста ліч. Дзвесце пяцьдзесят. Параўн. полутретяста.
с. 210
Полтретьяцеть гл. полтретьядцать
с. 211
Полтретя гл. полтретья
с. 211
Полтретядцать гл. полтретьядцать
с. 211
Полтретяста гл. полтретьяста
с. 211
Полтретятеть гл. полтретьядцать
с. 211
Полтретятцать гл. полтретьядцать
с. 211
Полтретяцать гл. полтретьядцать
с. 211
Полтрецы гл. полтретьи
с. 211
Полтридцать ліч. Тое. што і полтретьядцать.
с. 211
Полтринасты ліч. Тое. што і полтретьянадцата.
с. 211
Полтрынадцаты ліч. Тое, што і полтретьянадцата.
с. 211
Полтрэти гл. полтретьи
с. 211
Полтрятья гл. полтретья
с. 211
Полтуши наз. Палавіна тушы.
с. 211
Полтыдня наз. Палавіна тыдня.
с. 211
Полтына гл. полтина
с. 211
Полтысячы наз. Палавіна тысячы.
с. 211
Полть гл. полоть
с. 211
Полуаркушъ наз. Тое, што і поларкушъ.
с. 211
Полуатласовый прым. ад полуатласъ.
с. 211
Полуатласъ, полуотласъ наз. Тканіна ніжэйшага гатунку ў параўнанні з атласам.
с. 211
Полуба наз. Тое, што і палуба.
с. 212
Полуберковескъ, полуберковискъ наз. Тое, што і полберковескъ.
с. 212
Полуботки наз. Боты з кароткімі халявамі. Параўн. полботки.
с. 212
Полубочка наз. Тое, што і полбочка.
с. 212
Полубочковый прым. ад полубочка.
с. 212
Полубочокъ наз. Тое, што і полбочка.
с. 212
Полубочье наз. Тое, што і полбочка.
с. 212
Полувозокъ наз. Невялікі вазок. Параўн. полвозокъ.
с. 213
Полуволокъ наз. Зямельны надзел плошчай у палавіну валокі.
с. 213
Полуволочокъ наз., памянш. ад полуволокъ. Параўн. полволочекъ.
с. 213
Полувремяня наз. Тое, што і полвремене.
с. 213
Полугодье наз. Тэрмін, роўны палавіне года.
с. 213
Полугривенка наз., памянш. ад полугривна.
с. 213
Полугривна, полугривны наз. Тое, што і полгривны.
с. 213
Полугрошикъ гл. полугрошокъ
с. 213
Полугрошковый прым. ад полугрошокъ.
с. 213
Полугрошникъ наз. Тое, што і полугрошокъ.
с. 213
Полугрошокъ, полугрошикъ наз., памянш. ад полугрошъ. Параўн. полугрошникъ.
с. 214
Полугрошъ наз. Тое, што і полгрошъ. Параўн. полугрошье.
с. 214
Полугрошье наз. Тое, што і полугрошъ.
с. 214
Полуденный I прым. ад полудень I.
с. 214
Полуденный II прым. ад полудень II.
с. 214
Полуденокъ наз. Паўдзённая гадзіна.
с. 215
Полудень I наз. 1. Сярэдзіна дня, поўдзень. Параўн. полдень I, полудне I. 2. Палавіна дня (адрэзак часу). 3. Полудзень (прыём ежы). Параўн. полуднее.
с. 215
Полудень II наз. Поўдзень, напрамак свету, супрацьлеглы поўначы. Параўн. полдень II, полудне II.
с. 215
Полудне I наз. Тое, што і полудень I у 1 знач.
с. 216
Полудне II наз. Тое, што і полудень II.
с. 216
Полудневный прым. ад полудень II.
с. 216
Полудневый I прым. ад полудень I у 1 знач.
с. 216
Полудневый II прым. ад полудень II.
с. 216
Полуднее наз. Тое, што і полудень I у 3 знач.
с. 217
Полудний, полудный прым. ад полудень II.
с. 217
Полужоный дзеепрым. Палуджаны.
с. 217
Полузолотникъ наз. Мера вагі, роўная палавіне залатніка.
с. 217
Полуйца наз. Мера абмалочанага збожжа.
с. 217
Полуйчастый прым. Які складаецца з дзвюх частак.
с. 217
Полуколодокъ наз. Мера мёду, роўная палавіне калоды.
с. 217
Полукомяжекъ наз. Невялікае рачное судна.
с. 217
Полуконное наз. Падатак ад сыпкіх і вязкіх рэчываў.
с. 217
Полукопа наз. Палавіна капы.
с. 217
Полукопка наз., памянш. ад полукопа.
с. 217
Полукопокъ наз. Тое. што і полкопокъ.
с. 218
Полукопы наз. Тое, што і полкопы.
с. 218
Полукопье наз. Тое, што і полкопье.
с. 218
Полукошекъ наз. Палукашак.
с. 218
Полумерокъ наз. Тое, што і полмерокъ.
с. 218
Полумеръ наз. Тое, што і полмеры.
с. 218
Полумиля наз. Тое, што і полмиля.
с. 218
Полумисокъ наз. Тое, што і полмисокъ.
с. 218
Полунедели наз. Тое, што і полнедели.
с. 219
Полуночница наз. Начная царкоўная служба. Параўн. полунощница.
с. 219
Полуночный прым. ад полуночь II.
с. 219
Полуночь I наз. Тое, што і полночь I. Параўн. полунощь I.
с. 219
Полуночь II наз. Тое, што і полночь II. Параўн. полунощь II.
с. 219
Полуночье наз. Тое, што і полночь I.
с. 219
Полунощница, полуношница наз. Тое, што і полуночница.
с. 219
Полунощный I прым. ад полунощь I.
с. 219
Полунощный II прым. ад полунощь II.
с. 219
Полунощь I наз. Тое, што і полуночь I.
с. 220
Полунощь II наз. Тое, што і полуночь II.
с. 220
Полуолтаря наз. Тое, што і пололтара.
с. 220
Полуотласъ гл. полуатласъ
с. 220
Полупаный дзеепрым. ад полупати.
с. 220
Полупанье наз. Дзеянне па дзеясл. полупати.
с. 220
Полупати дзеясл. Паразбіваць; паабдзіраць.
с. 220
Полупеный дзеепрым. ад полупити ў 2 знач.
с. 220
Полупити дзеясл. 1. Паразбіваць. паразломваць. 2. Абрабаваць.
с. 221
Полуплемя наз. Род, які толькі напалавіну належыць каму-н. Параўн. полупоколение.
с. 221
Полупляшье наз. Панцыр. які закрываў толькі верхнюю частку тулава.
с. 221
Полупоколение наз. Тое, што і полуплемя.
с. 221
Полуполковникъ наз. Тое, што і подполковникъ.
с. 221
Полупоставецъ наз. Палавіна пастава тканіны.
с. 221
Полупуда, полупудъ наз. Тое, што і полпуда.
с. 221
Полупятадесять ліч. Тое. што і полпятадесять.
с. 221
Полупяты ліч. Тое, што і полпяты.
с. 222
Полуреферцатъ наз. Гатунак аксаміту.
с. 222
Полуселца наз. Тое, што і полселца.
с. 222
Полусикля наз. Тое, што і полсикля.
с. 222
Полусорочье наз. Тое, што і полсорочины.
с. 222
Полусоянъ наз. Кароткі саян.
с. 222
Полуставъ наз. Паўустаў (скарочаны варыянт Устава, царкоўнай кнігі).
с. 222
Полустучокъ гл. полуштучокъ
с. 222
Полутарасница наз. Невялікая гармата.
с. 222
Полутораста, полутараста ліч. Тое, што і полтораста.
с. 222
Полуторный прым. Паўтарачны.
с. 222
Полутретий ліч. Другі з палавінай.
с. 222
Полутретяста ліч. Тое, што і полтретьяста.
с. 222
Полуфляшокъ наз. Тое, што і полпляшокъ.
с. 222
Получасъ наз. Тое, што і полчаса ў 1 знач.
с. 222
Получеский прым. Ніжэйшага гатунку ў параўнанні з чэшскім (пра сукно).
с. 223
Получетвертадцать ліч. Тое, што і полчетвертадцать.
с. 223
Получетверти ліч. Тое. што і полчетверти.
с. 223
Получитель наз. Атрымальнік.
с. 223
Получити, получыти дзеясл. 1. Атрымаць. 2. Дамагчыся.
с. 223
Полушаль наз. Паўшаль.
с. 223
Полушарлатный прым. Тое, што і полшарлатный.
с. 223
Полушоры наз. Паўшоры. Параўн. полшорокъ.
с. 223
Полушосты ліч. Тое, што і полшосты.
с. 223
Полуштучокъ, полустучокъ наз. Тое, што і полштучокъ.
с. 223
Полушубокъ наз. Паўкажушак.
с. 223
Полфодра наз. Палавіна фодра (меры вадкасці).
с. 224
Полфунта наз. Палавіна фунта. Параўн. пулфунта.
с. 224
Полфутра наз. Палавіна футра.
с. 224
Полцарства наз. Палавіна царства.
с. 224
Полце гл. польце
с. 224
Полцеляця наз. Пачавіна тушы цяляці.
с. 224
Полцеркви наз. 1. Палавіна царквы. 2. Палавіна царкоўнай службы.
с. 224
Полцовый прым. ад полть.
с. 224
Полчамарокъ, полчомарокъ наз. Кароткая сярмяга.
с. 224
Полчаса, полчасъ наз. 1. Палавина гадзіны. Параўн. получасъ. 2. Адрэзак часу, удвая меншы за пэўны тэрмін.
с. 224
Полчасти наз. Палавіна часткі.
с. 225
Полчасъ гл. полчаса
с. 225
Полчатверта гл. полчетверта
с. 225
Полчварта, полчварты, полчвярты ліч. Тое, што і полчетверта. Параўн. пулчварта.
с. 225
Полчвартадесятка ліч. Тое, што і полчверткадесятка.
с. 225
Полчвартаста ліч. Тое, што і полчетвертаста.
с. 225
Полчвартка наз. Тое, што і полчвертка.
с. 225
Полчварты гл. полчварта
с. 225
Полчверта, полчверты ліч. Тое, што і полчетверта.
с. 225
Полчверти наз. Паўчвэрці (меры вагі). Параўн. получетверти, полчетверти, пулчверти.
с. 226
Полчвертка наз. Пасудзіна аб’ёмам у паўчвэрці. Параўн. полчвартка.
с. 226
Полчверткадесятка ліч. Трыццаць пяць. Параўн. полчвартадесятка.
с. 226
Полчвертки наз., памянш. ад полчверти.
с. 226
Полчвертникъ наз. Мера збожжа.
с. 226
Полчверты гл. полчварта
с. 226
Полчвярты гл. полчварта
с. 226
Полчеловека, полчоловека наз. 1. Напаўчалавек. Параўн. полчловека. 2. Паясны відарыс чалавека. 3. Паўасобы.
с. 226
Полчетверта, полчатверта, полчетверты, полчетьверта, полчотверты ліч. Тры з палавінай. Параўн. полчварта, полчверта.
с. 226
Полчетвертадесятъ, полчетвертадесять ліч. Трыццаць пяць.
с. 227
Полчетвертадцать, полчетвертадцеть, полчетвертатцать ліч. Трыццаць пяць. Параўн. получетвертадцать.
с. 227
Полчетвертанадцата, полчетвертынадцаты ліч. Трынаццаць з палавінай. Параўн. полчетвертынадцать, полчотырынадцать.
с. 227
Полчетвертаста ліч. Трыста пяцьдзесят. Параўн. полчвартаста.
с. 227
Полчетвертатцать гл. полчетвертадцать
с. 227
Полчетверти наз. Тое, што і полчверти.
с. 227
Полчетвертки наз., памянш. ад полчетверти.
с. 228
Полчетвертнадцать гл. полчетвертынадцать
с. 228
Полчетвертпляцъ наз. Участак памерам у палавіну чвэрці (восьмую частку) пляца.
с. 228
Полчетверты гл. полчетверта
с. 228
Полчетвертынадцаты гл. полчетвертанадцата
с. 228
Полчетвертынадцать, полчетвертнадцать, полчетьвертынадцать ліч. Тое, што і полчетвертанадцата.
с. 228
Полчетьверта гл. полчетверта
с. 228
Полчетьвертынадцать гл. полчетвертынадцать
с. 228
Полчетьверъ ліч. Тры з палавінай.
с. 228
Полчловека наз. Тое, што і полчеловека ў 1 знач.
с. 228
Полчоловека гл. полчеловека
с. 228
Полчомарокъ гл. полчамарокъ
с. 228
Полчотверты гл. полчетверта
с. 228
Полчотыри ліч. Тры з палавінай.
с. 228
Полчотырынадцать ліч. Тое, што і полчетвертанадцата.
с. 228
Полшанка наз. Палавіна шанка (меры сыпкіх рэчываў). Параўн. пулшанка.
с. 229
Полшарлатный, полшкарлатный прым. ад полшорлатъ. Параўн. полушарлатный, пулшкарлатный.
с. 229
Полшеста, полшесты, полшоста, полшосты ліч. Пяць з палавінай. Параўн. полушосты, пулшта.
с. 229
Полшестадесять, полшостадесять, полшостыдесятъ ліч. Пяцьдзесят пяць.
с. 229
Полшесты гл. полшеста
с. 229
Полшестынадцать ліч. Пятнаццаць з палавінай.
с. 229
Полшкарлатный гл. полшарлатный
с. 229
Полшнура наз. Палавіна шнура (меры зямлі).
с. 230
Полшорлатъ наз. Чырвонае сукно ніжэйшага гатунку ў параўнанні з шарлатам.
с. 230
Полшорокъ наз. Тое. што і полушоры.
с. 230
Полшоста гл. полшеста
с. 230
Полшостадесять гл. полшестадесять
с. 230
Полшосты гл. полшеста
с. 230
Полшостыдесятъ гл. полшестадесять
с. 230
Полштабы наз. Палавіна металічнага бруса.
с. 230
Полштучокъ, полштучекъ наз. Палавіна штукі. Параўн. полуштучокъ.
с. 230
Полъ I наз. Палавіна. Параўн. пулъ.
с. 230
Полъ II наз. Пол (біялагічны).
с. 231
Полъ III наз. 1. Падлога. 2. Палок.
с. 231
Полъедвабный прым. Паўшаўковы.
с. 231
Полъимение наз. Палавіна маёмасці; палавіна маёнтка.
с. 231
Полъюхтовый прым. ад полъюхтокъ.
с. 231
Полъюхтокъ наз. Скура ніжэйшага гатунку ў параўнанні з юхтам.
с. 231
Полъяловицы наз. Палавіна ялавічнай тушы.
с. 232
Полыкать дзеясл. Глытаць.
с. 232
Полынковый прым. ад полынъ.
с. 232
Полынъ наз. 1. Палын. 2. Настой палыну.
с. 232
Полысканье наз. Блісканне, зіхаценне.
с. 232
Польвремене гл. полвремене
с. 232
Польвремени гл. полвремене
с. 232
Польга наз. Тое, што і польза.
с. 232
Польза, полза наз. Выгада, карысць. Параўн. польга.
с. 232
Пользовати, ползовати дзеясл. 1. Прыносіць карысць, памагаць каму-, чаму-н. 2. Атрымліваць карысць.
с. 232
Пользоваться дзеясл. зв. Карыстацца.
с. 232
Полько, полко наз., памянш. ад поле ў 5 знач.
с. 233
Польный, полный II, польний прым. 1. Ад поле ў 1 знач. Гетманъ польный гл. гетманъ. 2. Ад поле ў 2 знач. 3. Ад поле ў 4 знач. 4. Ад поле ў 5 знач. 5. Дзікі; дзікарослы.
с. 233
Польня гл. полня
с. 234
Польский I, полский I прым. Польскі. Грошъ польский гл. грошъ; грошъ польской монеты гл. грошъ; золотый польский гл. золотый; корона (коруна) польская гл. корона; польская монета гл. монета.
с. 234
Польский II, полский II прым. Дзікі.
с. 234
Польце, полце наз., памянш. ад поле ў 5 знач.
с. 234
Польяный дзеепрым. ад польяти.
с. 234
Польяти дзеясл. Паліць.
с. 235
Полюбити дзеясл. 1. Палюбіць, упадабаць. 2. Пакахаць. 3. Ухваліць, згадзіцца.
с. 235
Полюбитися дзеясл. Спадабацца; быць прыдатным.
с. 235
Полюбленый дзеепрым. 1. Ад полюбити ў 1 знач. 2. Ад полюбити ў 3 знач.
с. 235
Полюбовно прысл. Палюбоўна, па добрай згодзе.
с. 236
Полюбовный прым. Дасягнуты ў выніку згоды. Судъ полюбовный гл. судъ.
с. 236
Полюдие гл. полюдье
с. 236
Полюдное наз. Тое, што і полюдье.
с. 236
Полюдованье наз. Тое, што і полюдье.
с. 236
Полюдье, полюдие наз. Палюддзе. Параўн. полюдное, полюдованье.
с. 236
Полюючий дзеепрым. ад полевати II.
с. 236
Полякатися гл. полекатися
с. 236
Полякнутися дзеясл. Перапалохацца.
с. 236
Полякъ наз. Паляк. Параўн. поляненинъ.
с. 236
Поляна наз.Участак зямлі, дзе расцерабілі лес, кусты.
с. 237
Поляненинъ наз. Тое, што і полякъ.
с. 237
Полянинъ наз. Палянін, прадстаўнік племені, якое жыло ў старажытнасці на тэрыторыі леса стэпавага Прыдняпроўя.
с. 237
Поляница наз. Пасяленец на паўднёвых стэпавых ускраінах Вялікага княства Літоўскага, які нёс палявую дазорную службу.
с. 237
Полянка наз., памянш. ад поляна.
с. 237
Поляночка наз., памянш. ад полянка.
с. 238
Полянский прым. ад полянинъ.
с. 238
Полярисъ наз. Слуп-апора.
с. 238
Поляроватися гл. полероватися
с. 238
Поляти дзеясл. Тое, што і полити I у 1 знач.
с. 238
Помавляти гл. помовляти
с. 238
Помавянье наз. Дзеянне па дзеясл. помовяти.
с. 238
Помавяти гл. помовяти
с. 238
Помаганье наз. Дзеянне па дзеясл. помогати ў 1 знач.
с. 238
Помагатель наз. Тое, што і помагачъ.
с. 238
Помагати гл. помогати
с. 238
Помагачъ наз. Памочнік. Параўн. помогатель.
с. 238
Помагаючий гл. помогаючий
с. 238
Помагающий гл. помагающий
с. 238
Помазане гл. помазанье
с. 238
Помазанецъ наз. Тое, што і помазанникъ.
с. 238
Помазание гл. помазанье
с. 239
Помазанникъ, помазаникъ наз. Памазаннік. Параўн. помазанецъ.
с. 239
Помазаный, помазанный дзеепрым. 1. Ад помазати ў 1 знач. 2. Ад помазати ў 2 знач. 3. Ад помазати ў 4 знач. 4. Ад помазати ў 5 знач. 5. Ад помазати ў 6 знач. 6. Ад помазати ў 8 знач. 7. У знач. наз. Памазаннік.
с. 239
Помазанье, помазане, помазание наз. 1. Дзеянне па дзеясл. помазати ў 2 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. помазати ў 5 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. помазати ў 6 знач. 4. Дзеянне па дзеясл. помазати ў 8 знач.
с. 240
Помазати, помазать дзеясл. 1. Пакрыць слоем чаго-н. тлустага або вадкага. 2. Намазаць, нацерці духмянымі рэчывамі. 3. Пафарбаваць. 4. Памазаць. 5. Запляміць, зняславіць; акрапіць (крывёю). 6. Асвяціць (мірам, алеем). 7. Благаславіць каго-н. на высокае служэнне. 8. Учыніць над кім-н. абрад памазання пры ўступленні на трон.
с. 241
Помазатися дзеясл. зв. 1. Ад помазати ў 2 знач. 2. Ад помазати ў 4 знач. 3. Ад помазати ў 5 знач. 4. Ад помазати ў 6 знач.
с. 243
Помазать гл. помазати
с. 243
Помазование гл. помазованье
с. 243
Помазованый дзеепрым. 1. Ад помазовати ў 2 знач. 2. Ад помазовати ў 6 знач.
с. 243
Помазованье, помазование, помазыванье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. помазовати ў 5 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. помазовати ў 6 знач.
с. 244
Помазовати, помазывати дзеясл. 1. Пакрываць слоем чаго-н. тлустага або вадкага. 2. Націраць духмянымі рэчывамі. 3. Змазваць. 4. Пляміць, запэцкаваць. 5. Асвячаць (мірам, алеем). 6. Учыняць над кім-н. абрад памазання пры ўступленні на трон, іерэйства.
с. 244
Помазоватися, помазыватися дзеясл. зв. 1. Ад помазовати ў 2 знач. 2. Ад помазовати ў 4 знач. 3. Ад помазовати ў 5 знач. 4. Ад помазовати ў 6 знач.
с. 245
Помазуемый дзеепрым. ад помазовати ў 5 знач.
с. 245
Помазыванье гл. помазованье
с. 245
Помазывати гл. помазовати
с. 245
Помазыватися гл. помазоватися
с. 245
Помакати дзеясл. Абмакваць, мачыць.
с. 245
Помакгранатъ наз. Гранат.
с. 245
Помале гл. помалу
с. 245
Помалеваный дзеепрым. ад помаловати.
с. 245
Помаленьку, помаленку прысл. Памаленьку, паступова. Параўн. помалючку.
с. 246
Помалети дзеясл. Здрабнець, стаць менш значным.
с. 246
Помаловати дзеясл. Памаляваць.
с. 246
Помалу, помале прысл. 1. Не спяшаючыся, марудна. 2. Паступова, не адразу. Помалу малу — паступова. 3. Патроху, пакрысе; невялікімі дозамі. 4. Неўзабаве, у хуткім часе. 5. Асцярожна, цішком.
с. 246
Помалючку прысл. Тое, што і помаленьку.
с. 247
Помаранчовый, померанцовый прым. 1. Ад помаранчъ. 2. Колеру пладоў памяранца, аранжава-чырвоны.
с. 247
Помаранчъ наз. Памяранец.
с. 247
Помастити дзеясл. Выканаць абрад мірапамазання.
с. 247
Помати гл. поймати
с. 247
Помацати дзеясл. Памацаць.
с. 247
Помащение наз. Дзеянне па дзеясл. помастити.
с. 248
Помедлети дзеясл. Пачакаць некаторы час.
с. 248
Помежъ, помежы прыназ. Паміж.
с. 248
Помело наз. Памяло.
с. 248
Помененый, помененный, помяненый дзеепрым. 1. Ад поменити I у 1 знач. 2. Вызначаны. 3. У знач. наз. Тое, што ўпамянута, названа.
с. 248
Помененье наз. Дзеянне па дзеясл. поменити I у 1 знач.
с. 249
Поменити I, помянити дзеясл. 1. Упамянуць, назваць. 2. Пайменаваць, назваць па імені. 3. Прыпомніць, успомніць. 4. Узвесці паклёп. 5. Апісаць, завяшчаць.
с. 249
Поменити II дзеясл. Паменшыць.
с. 250
Поменитися, поменитисе дзеясл., зв. ад поменити I у 1 знач.
с. 250
Поменути, помянути дзеясл. 1. Успомніць, прыпомніць. 2. Справіць памінкі.
с. 250
Поменутисе дзеясл., зв. ад поменути ў 1 знач.
с. 251
Поменшити дзеясл. Паменшыць.
с. 251
Поменяти дзеясл. Абазначаць, называць.
с. 251
Помера наз. 1. Меранне, вымярэнне плошчы. 2. Памер, велічыня.
с. 251
Померанцовый гл. помаранчовый
с. 251
Помераный дзеепрым. ад померати.
с. 251
Померанье наз. Дзеянне па дзеясл. померати.
с. 252
Померати, померяти дзеясл. Вымяраць, абмерваць.
с. 252
Помератися дзеясл., зв. ад померати.
с. 252
Помереный, помероный дзеепрым. ад померити.
с. 252
Померенье I наз. Дзеянне па дзеясл. померити.
с. 252
Померенье II наз. Прывядзенне ў адпаведнасць, прымірэнне.
с. 253
Померети гл. померти
с. 253
Помереть гл. померти
с. 253
Померзнути дзеясл. Прамерзнуць, зацвярдзець ад марозу.
с. 253
Померзший дзеепрым. ад померзнути.
с. 253
Помериваный, померываный дзеепрым. ад померивати.
с. 253
Померивати дзеясл. Вымяраць, абмерваць.
с. 253
Померити, померыти, померыть дзеясл. Памераць, абмераць.
с. 253
Померканье наз. Зацямненне.
с. 254
Померкаючий дзеепрым. Які страчвае яркасць.
с. 254
Померклый дзеепрым. ад померкнути ў 1 знач.
с. 254
Померкнути дзеясл. 1. Памеркнуць, пацямнець. 2. // перан. Зацямніцца.
с. 254
Померкнутися дзеясл., зв. ад померкнути.
с. 254
Померкованье, помяркованье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. померковати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. померковати ў 2 знач.
с. 254
Померковати, померковать, помярковати дзеясл. 1. Усебакова разгледзець, абдумаць. 2. Падумаўшы, прыйсці да якога-н. вываду, дамовіцца аб чым-н.
с. 255
Померковатися дзеясл. Памеркавацца, прыйсці да ўзаемнага пагаднення.
с. 256
Померковать гл. померковати
с. 256
Померлый дзеепрым. ад померти ў 1 знач.
с. 256
Померне прысл. У меру.
с. 256
Помернее прысл., выш. ст. ад померне.
с. 256
Померниковъ прым. ад померникъ.
с. 256
Померникъ наз. Землямер.
с. 256
Померница наз. Установа, якая займалася ўпарадкаваннем мер.
с. 256
Померничий наз. Тое, што і померчий.
с. 256
Померное наз. Пошліна за меранне.
с. 256
Померность наз. Умеранасць.
с. 257
Померный прым. 1. Умераны, сярэдні па памерах, велічыні, сіле. 2. Звязаны з мераннем. Бочка померная гл. бочка.
с. 257
Померокъ наз., памянш. ад померъ.
с. 257
Помероный гл. помереный
с. 257
Помертвити дзеясл. Скасаваць, прызнаць страціўшым сілу.
с. 257
Померти, померети, помереть дзеясл. 1. Памерці. 2. // перан. Знікнуць, прапасці.
с. 257
Померченье наз. Наступленне змроку.
с. 258
Померчий, померчый наз. Чыноўнік, які займаўся землеўпарадкаваннем. Параўн. померничий.
с. 258
Померший дзеепрым. ад померти ў 1 знач.
с. 258
Померъ, памеръ наз. 1. Замер, абмер. 2. Плата за абмерванне.
с. 259
Померываный гл. помериваный
с. 259
Померыти гл. померити
с. 259
Померыть гл. померити
с. 259
Померяти гл. померати
с. 259
Помесный гл. поместный
с. 259
Поместейцо наз., памянш. ад поместье.
с. 259
Помести дзеясл. Падмесці.
с. 259
Поместитися дзеясл. Змясціцца.
с. 259
Поместное наз. Падатак за карыстанне памесцем.
с. 260
Поместный, помесный, поместьный прым. 1. Памесны. 2. Мясцовы.
с. 260
Поместский прым. Памесны.
с. 260
Поместчикъ гл. помещикъ
с. 260
Поместье наз. Памесце.
с. 260
Поместьный гл. поместный
с. 260
Помета наз. Замах.
с. 260
Пометаный дзеепрым. ад пометати I.
с. 260
Пометати I дзеясл. Пакідаць.
с. 261
Пометати II гл. памятати
с. 261
Пометля наз. Бруд, памёт.
с. 261
Пометъ наз. Кіданне.
с. 261
Помечоный дзеепрым. Памечаны.
с. 261
Помешане гл. помешанье
с. 261
Помешание гл. помешанье
с. 261
Помешаный, помешанный дзеепрым. ад помешати ў 1 знач.
с. 261
Помешанье, помешане, помешание наз. Дзеянне па дзеясл. помешати ў 1 знач.
с. 262
Помешати дзеясл. 1. Перамяшаць, змяшаць. 2. Пашкодзіць; перашкодзіць. 3. Пабаранаваць.
с. 262
Помешатися дзеясл., зв. ад помешати ў 1 знач.
с. 263
Помешка наз. Перашкода, цяжкасць.
с. 263
Помешканье, помешкане наз. 1. Пражыванне, прабыванне. 2. Абыходжанне, узаемаадносіны. 3. Жыллё, памяшканне.
с. 263
Помешкати дзеясл. 1. Пражыць, прабыць некаторы час. 2. Пачакаць, перачакаць некаторы час.
с. 264
Помещати дзеясл. Змяшчаць, размяшчаць.
с. 265
Помещеный, помещоный дзеепрым. Змешчаны.
с. 265
Помещикъ, памещикъ, поместчикъ наз. Уладальнік памесця.
с. 265
Помещоный гл. помещеный
с. 265
Помиговати дзеясл. Паморгваць. Параўн. помизати.
с. 265
Помизати дзеясл. Тое, што і помиговати.
с. 265
Помии гл. помыи
с. 265
Помилное гл. помильное
с. 265
Помиловане гл. помилованье
с. 265
Помилование гл. помилованье
с. 265
Помилованый дзеепрым. ад помиловати ў 1 знач.
с. 265
Помилованье, помиловане, помилование наз. Дзеянне па дзеясл. помиловати ў 1 знач.
с. 266
Помиловати, помиловать дзеясл. 1. Злітавацца над кім-н., праявіць міласэрнасць да каго-н. 2. Дараваць каму-н. 3. Зберагчы ад чаго-н.
с. 266
Помилчене наз. Маўчанне.
с. 266
Помильное, помилное наз. Плата пасыльным і фурманам за раз’езды па службовых справах.
с. 266
Поминалникъ наз. Памінальнік.
с. 267
Поминалница гл. поминальница
с. 267
Поминалный гл. поминальный
с. 267
Поминальница, поминалница наз. Абрад памінання нябожчыкаў.
с. 267
Поминальный, поминалный прым. Памінальны.
с. 267
Поминане гл. поминанье
с. 267
Поминание гл. поминанье
с. 267
Поминаный дзеепрым. 1. Ад поминати ў 3 знач. 2. Ад поминати ў 4 знач.
с. 268
Поминанье, поминане, поминание наз. 1. Дзеянне па дзеясл. поминати ў 2 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. поминати ў 4 знач.
с. 268
Поминатель наз. Той, хто спраўляе памінкі.
с. 268
Поминати, поминать дзеясл. 1. Успамінаць, помніць. 2. Напамінаць. 3. Упамінаць. 4. Памінаць, маліцца за ўпакой памёршых.
с. 268
Поминатися I дзеясл., зв. ад поминати ў 3 знач.
с. 269
Поминатися II дзеясл. Перамяшчацца.
с. 269
Поминать гл. поминати
с. 269
Поминки наз. Памінкі.
с. 269
Поминникъ, поминьникъ наз. Паміначьны спіс.
с. 270
Поминокъ наз. Дар, падарунак; від падатку.
с. 270
Поминути дзеясл. 1. Прайсці, праехаць міма. 2. Скончыцца, прайсці (пра час, падзеі, пару і пад.). 3. Прамінуць; прапусціць.
с. 270
Поминутися дзеясл., зв. ад поминути ў 1 знач.
с. 271
Поминъ наз. Памін. Не было въ помине — і паміну няма.
с. 271
Поминьникъ гл. поминникъ
с. 271
Поминяти дзеясл. Прайсці, прамінуць (пра час, падзеі, пару і пад.).
с. 271
Помирати дзеясл. Паміраць.
с. 271
Помиренье наз. Дзеянне па дзеясл. помирити.
с. 271
Помирити дзеясл. Памірыць.
с. 271
Помиритися, помиритись дзеясл. Памірыцца.
с. 271
Помкненый дзеепрым. 1. Ад помкнути ў 1 знач. 2. Ад помкнути ў 2 знач.
с. 272
Помкненье наз. Дзеянне па дзеясл. помкнути ў 1 знач.
с. 272
Помкнути дзеясл. 1. Адкласці. 2. Забраць; злавіць.
с. 272
Помкнутися дзеясл. Памкнуцца.
с. 273
Помлети дзеясл. Памлець.
с. 273
Помнажати гл. помножати
с. 273
Помнажатися гл. помножатися
с. 273
Помнажаючий гл. помножаючий
с. 273
Помнажаючийся гл. помножаючийся
с. 273
Помнити, помнети, помнеть, помнить, помняти дзеясл. Памятаць.
с. 273
Помнитися дзеясл. Помніцца, памятацца.
с. 273
Помница наз. Завяшчанне.
с. 273
Помногу прысл. Памногу.
с. 273
Помножати, помнажати дзеясл. Памнажаць.
с. 274
Помножатися, помнажатися, помножатисе дзеясл. Памнажацца, павялічвацца.
с. 274
Помножаючий, помнажаючий дзеепрым. ад помножати.
с. 274
Помножаючийся, помнажаючийся дзеепрым. ад. помножатися.
с. 275
Помножене гл. помноженье
с. 275
Помножение гл. помноженье
с. 275
Помноженый, помножоный дзеепрым. ад помножити.
с. 275
Помноженье, помножене, помножение наз. Дзеянне па дзеясл. помножити.
с. 275
Помноженьеся наз. Дзеянне па дзеясл. помножитися.
с. 276
Помножити, помножить дзеясл. Памножыць, павялічыць.
с. 276
Помножитися, помножиться, помножытисе дзеясл., зв. ад помножити.
с. 276
Помножить гл. помножити
с. 276
Помножиться гл. помножитися
с. 276
Помножовати дзеясл. Памножваць.
с. 276
Помножоватися дзеясл., зв. ад помножовати.
с. 276
Помножоный гл. помноженый
с. 276
Помножытисе гл. помножитися
с. 276
Помняти гл. помнити
с. 276
Помова наз. Нагавор. Параўн. помовиско.
с. 277
Помовеный дзеепрым. ад помовити ў 1 зн.
с. 277
Помовенье наз. Дзеянне па дзеясл. помовити ў 1 знач.
с. 277
Помовиско наз. Тое, што і помова.
с. 278
Помовити дзеясл. 1. Абгаварыць; абвінаваціць. Параўн. помолвити ў 1 знач. 2. Сказаць, перагаварыць, пагаварыць. Параўн. помолвити ў 2 знач.
с. 278
Помовитися дзеясл., зв. ад помовити ў 2 знач.
с. 278
Помовка наз., 1. памянш. ад помова ў 1 знач. 2. Размова.
с. 279
Помовление наз. Тое, што і помовенье.
с. 279
Помовляти, помавляти дзеясл. Абвінавачваць, абгаворваць. Параўн. помовяти.
с. 279
Помовне прысл. Абразліва, зняважліва.
с. 280
Помовный прым. Абразлівы, зняважлівы.
с. 280
Помовца наз. Нагаворшчык, паклёпнік.
с. 280
Помовяти, помавяти дзеясл. Тое, што і помовляти.
с. 280
Помогати, помагати дзеясл. 1. Аказваць дапамогу, садзеянне, падтрымку. 2. Аказваць патрэбнае дзеянне, даваць патрэбны вынік.
с. 280
Помогаючий, помагаючий дзеепрым. ад помогати.
с. 281
Помогающий, помагающий дзеепрым. у знач. наз. Той, хто дапамагае.
с. 281
Помоглый дзеепрым. ад помочи.
с. 281
Поможеный дзеепрым. ад помочи ў 2 знач.
с. 281
Поможенье наз. Дзеянне па дзеясл. помочи ў 1 знач.
с. 281
Поможность наз. Магчымасць.
с. 282
Помолвити дзеясл. 1. Тое, што і помовити ў 1 знач. 2. Тое, што і помовити ў 2 знач.
с. 282
Помолитися, помолитисе дзеясл. Памаліцца.
с. 282
Помолодецку прысл. Па-маладзецку.
с. 282
Помолотити дзеясл. Памалаціць, абмалаціць.
с. 283
Помолчати, помолчать дзеясл. Памаўчаць.
с. 283
Поморанинъ, поморянинъ наз. Памаранін. Параўн. поморчикъ.
с. 283
Помордованый дзеепрым. ад помордовати.
с. 283
Помордованье наз. Дзеянне па дзеясл. помордовати.
с. 284
Помордовати дзеясл. Памардаваць.
с. 284
Помордоватися дзеясл. Выбіцца з сіл, знясіліцца.
с. 284
Помореный дзеепрым. ад поморити.
с. 284
Поморие гл. поморье
с. 284
Поморити дзеясл. Памарыць, замарыць.
с. 285
Поморкгованый дзеепрым. ад поморкговати.
с. 285
Поморкгованье наз. Дзеянне па дзеясл. поморкговати.
с. 285
Поморкговати дзеясл. Разбіць на моргі.
с. 285
Поморозити дзеясл. Памарозіць.
с. 285
Поморский прым. Паморскі.
с. 285
Поморчикъ, поморчакъ наз. Тое, што і поморанинъ.
с. 286
Поморье, поморие наз. Памор’е.
с. 286
Поморянинъ гл. поморанинъ
с. 286
Помостити дзеясл. Памасціць, вымасціць, выслаць.
с. 286
Помостное наз. Маставая павіннасць.
с. 286
Помостъ наз. 1. Памост, падлога. 2. Насціл.
с. 287
Помоцнее наз. Тое, што і помочное.
с. 287
Помоцненый дзеепрым. Падмацаваны.
с. 287
Помоцненье наз. Падмацаванне.
с. 287
Помоцникъ наз. Тое, што і помочникъ у 3 знач.
с. 287
Помоцнитися дзеясл. Падмацавацца.
с. 288
Помоцный прым. Тое, што і помочный у 1 знач.
с. 288
Помоцняти дзеясл. Умацоўваць.
с. 288
Помоцнятися дзеясл. Падмацоўвацца.
с. 288
Помоцовати дзеясл. Умацаваць.
с. 288
Помоцъ, помоць наз. 1. Тое, што і помочъ у 1 знач. 2. Тое, што і помочъ у 3 знач.
с. 288
Помочати дзеясл. Намочваць.
с. 289
Помоченье наз. Дзеянне па дзеясл. помочити.
с. 289
Помочи, помочы дзеясл. 1. Аказаць дапамогу, садзеянне, падтрымку. Параўн. помощи. 2. Аказаць патрэбнае дзеянне, даць патрэбны вынік.
с. 289
Помочити, помочыти дзеясл. 1. Памачыць, намачыць. 2. Абмакнуць.
с. 290
Помочний гл. помочный
с. 290
Помочникъ наз. 1. Памочнік. Параўн. помощникъ у 1 знач. 2. Абаронца, заступнік. Параўн. помощекъ, помощникъ у 2 знач. 3. Саюзнік, памагаты. Параўн. помоцникъ, помощникъ у 3 знач.
с. 290
Помочница наз. 1. Памочніца. Параўн. помощница ў 1 знач. 2. Заступніца. Параўн. помощница ў 2 знач. 3. Памагатая.
с. 291
Помочное наз. Від падатку. Параўн. помоцнее, помощнее.
с. 292
Помочный, помочний прым. 1. Які дапамагае, карысны. Параўн. помоцный, помошний, помощный. 2. У знач. наз. Памагаты. Параўн. помощный.
с. 292
Помочъ, помочь наз. 1. Дапамога. Параўн. помоцъ у 1 знач., помощъ у 1 знач. 2. Дапаможнае саюзнае войска. 3. Апякунства; заступніцтва, абарона. Параўн. помоцъ у 2 знач., помощъ у 2 знач.
с. 292
Помочы гл. помочи
с. 293
Помочыти гл. помочити
с. 293
Помочь гл. помочъ
с. 293
Помошний прым. Тое, што і помочный у 1 знач.
с. 293
Помощекъ наз. Тое, што і помочникъ у 2 знач.
с. 293
Помощенье наз. Дзеянне па дзеясл. помостити.
с. 294
Помощи дзеясл. Тое, што і помочи ў 1 знач.
с. 294
Помощнее прым. Тое, што і помочное.
с. 294
Помощней прысл. Больш дапаможна.
с. 294
Помощникъ наз. 1. Тое, што і помочникъ у 1 знач. 2. Тое, што і помочникъ у 2 знач. 3. Тое, што і помочникъ у 3 знач.
с. 294
Помощница наз. 1. Тое, што і помочница ў 1 знач. 2. Тое, што і помочница ў 2 знач.
с. 295
Помощный прым. Тое, што і помочный у 1 знач.
с. 295
Помощъ, помощь наз. 1. Тое, што і помочъ у 1 знач. 2. Тое, што і помочъ у 3 знач.
с. 295
Помпа, понпа наз. Помпа, пышнасць, пампезнасць.
с. 296
Помпушекъ, понпушекъ наз. Тое, што і пампушокъ.
с. 296
Помраченый дзеепрым. ад помрачити.
с. 296
Помрачити дзеясл. Зацямніць, захмурыць, азмрочыць.
с. 297
Помрачь наз. Зацьменне.
с. 297
Помрэти дзеясл. Тое, што і померти.
с. 297
Помста наз. Помста, кара.
с. 297
Помститель наз. Мсцівец.
с. 297
Помстити, помстить дзеясл. Помсціць, адпомсціць.
с. 297
Помститися, помститисе, помститьс я дзеясл., зв. ад помстити.
с. 298
Помстить гл. помстити
с. 298
Помститься гл. помститися
с. 298
Помужицку прысл. Па-мужыцку.
с. 298
Помузковати дзеясл. Каламуціць.
с. 298
Помуленый дзеепрым. Намуляны.
с. 298
Помуровати дзеясл. Памураваць.
с. 298
Помученый гл. помучоный
с. 298
Помучити, помучыти дзеясл. Памучыць.
с. 298
Помучоный, помученый дзеепрым. ад помучити.
с. 299
Помучыти гл. помучити
с. 299
Помчати дзеясл. Памчаць.
с. 299
Помщати, помшчати дзеясл. Помсціць.
с. 299
Помщатися дзеясл.. зв. ад помщати.
с. 299
Помщение гл. помщенье
с. 300
Помщеный, помщоный дзеепрым. ад помстити.
с. 300
Помщенье, помщение наз. Дзеянне па дзеясл. помстити.
с. 300
Помщиватисе дзеясл. Помсціцца.
с. 300
Помщоный гл. помщеный
с. 300
Помыи, помии, помые наз. Памыі.
с. 300
Помыкати дзеясл. 1. Тое, што і помыкатися ў 2 знач. 2. Лавіць.
с. 300
Помыкатися дзеясл. 1. Парывацца, імкнуцца, намагацца. 2. Памыкацца, урывацца. Параўн. помыкати ў 1 знач.
с. 300
Помыкаючийсе дзеепрым. ад помыкатися ў 1 знач.
с. 301
Помылитися, помылитисе дзеясл. Памыліцца.
с. 301
Помылка наз. Памылка. Параўн. омылка.
с. 301
Помысление гл. помышленье
с. 302
Помысленый дзеепрым. ад помыслити ў 2 знач.
с. 302
Помыслитель наз. Мысліцель, мудрэц.
с. 302
Помыслити дзеясл. 1. Падумаць. 2. Задумаць, замысліць.
с. 302
Помыслитися дзеясл., зв. ад помыслити ў 1 знач.
с. 302
Помыслне прысл. Мысленна, у думках.
с. 303
Помыслнейший прым., выш. ст. ад помыслный.
с. 303
Помыслность наз. Жаданне.
с. 303
Помыслный прым. Жаданы, пажаданы.
с. 303
Помыслъ наз. 1. Думка, роздум. 2. Замысел, задума.
с. 303
Помысляти гл. помышляти
с. 304
Помыти дзеясл. Памыць.
с. 304
Помытье наз. Дзеянне па дзеясл. помыти.
с. 304
Помышлевати дзеясл. Раздумваць.
с. 304
Помышленье, помысление, помышлене, помышление наз. 1. Думка, роздум. 2. Задума, намер.
с. 304
Помышляти, помысляти дзеясл. 1. Думаць, раздумваць. 2. Задумваць штосьці зрабіць, мець нейкі намер.
с. 305
Помышляючий дзеепрым. ад помышляти ў 2 знач.
с. 305
Помышляющий дзеепрым. ад помышляти ў 1 знач.
с. 306
Помяненый гл. помененый
с. 306
Помяникъ наз. Памінальная кніга.
с. 306
Помянити гл. поменити I
с. 306
Помянути гл. поменути
с. 306
Помяркованье гл. померкованье
с. 306
Помярковати гл. померковати
с. 306
Помятати гл. памятати
с. 306
Помяти дзеясл. Памяць.
с. 306
Помятливый гл. памятливый
с. 306
Помятовати гл. памятовати
с. 306
Помятоватися дзеясл., зв. ад памятовати.
с. 306
Понабивати дзеясл. Панабіваць.
с. 306
Понабрати дзеясл. Панабіраць.
с. 306
Понавляти гл. поновляти
с. 306
Понавязывати, поновязовати дзеясл. Абавязаць заплаціць штраф.
с. 306
Понавяти гл. поновяти
с. 306
Понагея гл. панагия
с. 306
Понаймовати дзеясл. Панаймаць.
с. 307
Понакладати дзеясл. Тое, што і понакладывати.
с. 307
Понакладыванье наз. Дзеянне па дзеясл. понакладывати.
с. 307
Понакладывати дзеясл. Панакладваць.
с. 307
Поналивати дзеясл. Паналіваць.
с. 307
Понамаръ гл. панамаръ
с. 307
Понамарь гл. панамаръ
с. 307
Понаместникъ, понамесникъ наз. Намеснік, службовая асоба мясцовага кіравання.
с. 307
Понаместьничокъ наз., памянш. ад понаместникъ.
с. 308
Понаписовати дзеясл. Панапісваць.
с. 308
Понаполняти дзеясл. Панапаўняць.
с. 308
Понаправляти дзеясл. Паправіць.
с. 308
Понаправованый дзеепрым. ад понаправовати.
с. 308
Понаправовати, понаправовать дзеясл. Паправіць.
с. 308
Понапущати дзеясл. Панапускаць.
с. 308
Понаростати дзеясл. Панарастаць.
с. 308
Понарь наз. Ліхтар.
с. 308
Понарятися дзеясл. Ныраць.
с. 309
Понасевати дзеясл. Панасяваць.
с. 309
Понаседати дзеясл. Падцячы (пра кроў).
с. 309
Понасеканый дзеепрым. Насечаны.
с. 309
Понасыпати дзеясл. Панасыпаць.
с. 309
Понатесывати дзеясл. Паначэсваць.
с. 309
Понаучати дзеясл. Навучыць, панавучваць.
с. 309
Понахида гл. панахида
с. 309
Понаходити дзеясл. Пазнаходзіць.
с. 309
Понаходитися дзеясл., зв. ад понаходити.
с. 309
Понацеховати дзеясл. Памеціць, пазначыць.
с. 309
Поначати дзеясл. Пачаць.
с. 309
Понашатель наз. Ганьбавальнік.
с. 309
По нашому, по нашему прысл. Па-нашаму.
с. 309
Понащеловатися дзеясл. Парэзацца шчылінамі.
с. 310
Поне зл. Таму што.
с. 310
Понева, панева, понява наз. Пакрывала, кавалак палатна.
с. 310
Поневажъ, поневажь, поневашъ зл. Бо, таму што, паколькі.
с. 310
Поневоленство наз. Прымус.
с. 311
Поневоли прысл. Паняволі.
с. 311
Поневолити дзеясл. Заняволіць.
с. 311
Поневолне, поневольне прысл. 1. Прымусова. 2. Вымушана.
с. 311
Поневолный, поневольный прым. 1. Прымусовы, прымушаны. 2. Вымушаны. 3. Заняволены. 4. У знач. наз. Нявольнік.
с. 312
Поневольне гл. поневолне
с. 312
Поневольный гл. поневолный
с. 312
Поневоляти дзеясл. Прымушаць.
с. 312
Понедалеку, понедалеко прысл. 1. Непадалёку. 2. У знач. прыназоўніка. Непадалёку.
с. 312
Понеделковый, понеделковы прым. ад понеделокъ.
с. 312
Понеделникъ наз. Тое, што і понеделокъ.
с. 313
Понеделное наз. Тое, што і понеделщина.
с. 313
Понеделничный прым. ад понеделникъ.
с. 313
Понеделокъ, понедилокъ, понидилокъ, поноделокъ наз. Панядзелак. Параўн. понеделникъ.
с. 313
Понеделщина, понеделщына, понедельщина наз. Патыднёвая форма аплаты. Параўн. понеделное.
с. 313
Понедилокъ гл. понеделокъ
с. 314
Понедялковы прым. Панядзелкавы.
с. 314
Понеже зл. Таму што. Параўн. понежъ.
с. 314
Понежъ зл. Тое, што і понеже.
с. 314
Понеколь прысл. Тое, што і понекондъ.
с. 314
Понекондъ, понеконтъ прысл. У пэўнай ступені, часткова. Параўн. повеконтъ, понеколь.
с. 315
Понемалу прысл. Пакрысе.
с. 315
По немецку прысл. Па-нямецку.
с. 315
Понемногу прысл. Пакрысе.
с. 315
Поненье наз. Павеў, павяванне.
с. 315
Понеоднокротный прым. Неаднаразовы.
с. 315
Понеоднокроть прысл. Неаднаразова.
с. 315
Понесеный дзеепрым. ад понести I у 1 знач.
с. 315
Понесенье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. понести I у 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. понести I у 3 знач.
с. 316
Понести I дзеясл. 1. Панесці. // перан. Понести бремя — панесці цяжар; понести грехъ — панесці грэх; понести крестъ — панесці крыж; понести огнь (+наз.) — нанесці агонь (+ наз.). 2. Павезці, даставіць. Куды ветръ понесеть — куды вецер панясе. 3. Зведаць, атрымаць, спазнаць, падвергнуцца. 4. Вытрываць. 5. Зацяжарыць.
с. 316
Понести II дзеясл. Адкласці.
с. 317
Понеханье наз. Дзеянне па дзеясл. понехати.
с. 317
Понехати дзеясл. Адмовіцца; пакінуць.
с. 317
Понехивати дзеясл. Адмаўляцца.
с. 318
Понидилокъ гл. понеделокъ
с. 318
Понижати I дзеясл. Паменшаць.
с. 318
Понижати II дзеясл. 1. Паніжаць у становішчы, пасадзе. 2. Прыніжаць у годнасці.
с. 318
Понижатися, понижатисе дзеясл. 1. Змяншацца. 2. Уніжацца.
с. 319
Понижаючий дзеепрым. ад понижати ў 2 знач.
с. 319
Пониже прысл. Тое, што і понижей у 2 знач.
с. 319
Понижей прысл. 1. Ніжэй звычайнага ўзроўню. 2. У знач. прыназ. а). Ніжэй якой-н. адзнакі. Параўн. пониже. б). Ніжэй вядомага месца па цячэнні ракі.
с. 319
Понижене гл. пониженье
с. 319
Понижение гл. пониженье
с. 319
Пониженый гл. понижоный
с. 319
Пониженье, понижене, понижение, понижэнье наз. 1. Ганьба, уніжэнне. 2. Перамяшчэнне на больш нізкае становішча. 3. Змяншэнне гучнасці.
с. 319
Понижити, понизити дзеясл. 1. Унізіць, зганьбіць. 2. Зрабіць менш значным, менш важкім. 3. Пагрузіць, апусціць.
с. 320
Понижитися, понижытися дзеясл. 1. Паменшаць. 2. Спусціцца на ніжэйшую сацыяльную ступень. 3. Зменшыць сваю грамадскую вагу. 4. Нахіліцца.
с. 320
Понижовати дзеясл. Прыніжаць.
с. 321
Понижоный, пониженый дзеепрым. 1. Ад понижити ў 1 знач. 2. Ад понижити ў 2 знач. 3. У знач. наз. Той, каго зневажаюць, уніжаюць.
с. 321
Понижытися гл. понижитися
с. 321
Понижэнье гл. пониженье
с. 321
Понизе прысл. Знізу, ніжэй.
с. 321
Понизити гл. понижити
с. 321
Понизовое наз. Від пошліны.
с. 321
Поникати дзеясл. Знікаць.
с. 322
Поникнути дзеясл. 1. Схіліцца. 2. Панікнуць. 3. Знікнуць.
с. 322
Поникомъ прысл. Знікаючы.
с. 322
Поникъ наз. Знікненне.
с. 322
Понимание наз. Дзеянне па дзеясл. понимати.
с. 322
Понимати дзеясл. Браць.
с. 322
Понине гл. поныне
с. 322
Понктъ наз. Тое, што і пунктъ у 1 знач.
с. 322
Понованье гл. панованье
с. 323
Поновение гл. поновенье
с. 323
Поновеный дзеепрым. ад поновити.
с. 323
Поновенье, поновение наз. Дзеянне па дзеясл. поновити.
с. 323
Поновити, поновить дзеясл. Аднавіць; абнавіць.
с. 323
Поновитися, поновитисе дзеясл. Аднавіцца; абнавіцца.
с. 323
Поновить гл. поновити
с. 324
Поновление гл. поновленье
с. 324
Поновленый дзеепрым. ад поновити.
с. 324
Поновленье, поновление наз. Дзеянне па дзеясл. поновити.
с. 324
Поновляный дзеепрым. ад поновляти.
с. 324
Поновляти, понавляти, поновлять дзеясл. Абнаўляць. Параўн. поновяти.
с. 324
Поновлятися дзеясл., зв. ад поновляти.
с. 325
Поновлять гл. поновляти
с. 325
По новому прысл. Па-новаму.
с. 325
Понову прысл. Зноў.
с. 325
Поновязовати гл. понавязывати
с. 325
Поновяный дзеепрым. ад поновяти.
с. 325
Поновяти, понавяти дзеясл. Тое, што і поновляти.
с. 325
Поногия гл. панагия
с. 326
Поноделокъ гл. понедолокъ
с. 326
Пономаръ гл. панамаръ
с. 326
Пономарь гл. панамаръ
с. 326
Понореный дзеепрым. ад понорити.
с. 326
Понорити дзеясл. Тое. што і понурити ў 1 знач.
с. 326
Поноритисе дзеясл. Тое, што і понуритисе.
с. 326
Поносити I дзеясл. Пазносіць.
с. 326
Поносити II, поносить дзеясл. 1. Зведваць, спазнаваць, цярпець. 2. Пакрываць, плаціць, кампенсаваць.
с. 326
Поносный прым. Ганебны.
с. 327
Поносъ наз. Знявага, зняслаўленне.
с. 327
Поносячий, поносячый дзеепрым. ад поносити II у 1 знач.
с. 327
Поношати дзеясл. Ганіць.
с. 327
Поношение гл. поношенье I
с. 327
Поношеный гл. поношоный
с. 327
Поношенье I, поношение наз. Знявага, зняслаўленне.
с. 327
Поношенье II наз. ад поносити II у 2 знач.
с. 327
Поношоный, поношеный, поношоны дзеепрым. Паношаны, не новы.
с. 327
Понпа гл. помпа
с. 327
Понпушекъ гл. помпушекъ
с. 327
Понравитисе дзеясл. Спадабацца.
с. 328
Понталъ наз. Тое, што і пунталь.
с. 328
Понтский прым. Які мае адносіны да Понта, старажытнай краіны ў Малой Азіі. Море Понтское гл. море.
с. 328
Понудити дзеясл. Прымусіць.
с. 328
Понудитися дзеясл. Прымусіць сябе.
с. 328
Понужати дзеясл. Прымушаць.
с. 328
Понукати, понюкати дзеясл. Панукваць.
с. 328
Понукнути дзеясл. Паўплываць; прымусіць.
с. 328
Понуремъ прысл. Знікаючы пад землю.
с. 328
Понуренье наз. ад понурити ў 1 знач.
с. 328
Понурити, понърити дзеясл. 1. Пагрузіць. Параўн. понорити. 2. Тое, што і понуритися.
с. 328
Понуритися дзеясл. Пагрузіцца, схавацца. Параўн. поноритисе, понурити ў 2 знач.
с. 329
Понурия наз. Засмучэнне (?).
с. 329
Понурый прым. Пануры.
с. 329
Пончоха, панчоха, пунчоха наз. Панчоха.
с. 329
Пончошка, пунчошка наз. Панчошка.
с. 329
Понърити гл. понурити
с. 329
Поныне, понине прысл. Да гэтага часу.
с. 329
Понырати дзеясл. Ныраць.
с. 329
Понырнути дзеясл. Нырнуць.
с. 329
Понюкати гл. понукати
с. 329
Понюкающий дзеепрым. у знач. наз. Той, хто пануквае.
с. 329
Понюханье наз. Нюх.
с. 330
Понява гл. понева
с. 330
Поняте гл. понятье II
с. 330
Поняти I, понять дзеясл. 1. Далучыць. 2. Прыняць, даць прытулак. 3. Узяць (замуж, у якасці мужа). 4. Закрыць, заняць. Поняти следъ — узяць след.
с. 330
Поняти II дзеясл. Зразумець.
с. 330
Понятие I гл. понятье I
с. 331
Понятие II гл. понятье II
с. 331
Понятися I дзеясл. Пажаніцца.
с. 331
Понятися II дзеясл. Зразумецца.
с. 331
Понятнейший прым. Больш зразумелы.
с. 331
Понятый I дзеепрым. ад поняти I у 3 знач.
с. 331
Понятый II дзеепрым. ад поняти II.
с. 331
Понять гл. поняти I
с. 331
Понятье I, понятие I наз. Дзеянне па дзеясл. поняти I у 3 знач.
с. 331
Понятье II, поняте, понятие II наз. 1. Зразуменне, спасціжэнне. 2. Разуменне.
с. 331
Пообалятися дзеясл. Паабвальвацца, паразбурвацца.
с. 332
Пообаполъ прысл. у знач. прыназ. Паабапал.
с. 332
Пообваленый дзеепрым. Павалены, разбураны.
с. 332
Пообголевати дзеясл. Паабгольваць.
с. 332
Пообиватисе дзеясл. Паабівацца.
с. 332
Пообиденый дзеепрым. Пакрыўджаны.
с. 332
Пообирати дзеясл. Паабіраць.
с. 332
Пооблупанье наз. Пааблупліванне, аграбленне.
с. 332
Пооблупити дзеясл. Пааблупліваць, паабстругваць.
с. 333
Поображаный гл. поображоный
с. 333
Поображатисе дзеясл. зв. Пакалечыцца.
с. 333
Поображоный, поображаный дзеепрым. Пакалечаны.
с. 333
Пообразити дзеясл. Абразіць.
с. 333
Пооброкидати дзеясл. Папераварочваць.
с. 333
Пообседати дзеясл. Засяліць.
с. 333
Пообшывать дзеясл. Паабшываць.
с. 333
Поодале прысл. Тое, што і поодаль.
с. 333
Поодаль прысл. Воддаль. Параўн. поодале.
с. 333
Поодбивати гл. поотбивати
с. 333
Поодбирати гл. поотбирати
с. 334
Поодбияный гл. поотбияный
с. 334
Поодбиянье наз. Дзеянне па дзеясл. поотбияти.
с. 334
Пооддирати гл. поотдирати
с. 334
Поодеватися дзеясл. Паадзявацца.
с. 334
Поодеймованый дзеепрым. Адабраны.
с. 334
Пооденкомъ гл. поодинкомъ
с. 334
Поодерживаный дзеепрым. Атрыманы.
с. 334
Поодинковый прым. Тое, што і поединковый у 2 знач.
с. 334
Поодинкомъ, пооденкомъ, поодинокомъ прысл. Тое, што і поединкомъ у 1 знач.
с. 334
Поодменяти гл. поотменяти
с. 334
Поодмыканье наз. Паадмыканне.
с. 334
Пооднимати гл. поотнимати
с. 334
По одновчи прысл. Па аднаму разу.
с. 334
По одному прысл. Па аднаму.
с. 335
Поодносити гл. поотносити
с. 335
Поодрываный гл. поотрываный
с. 335
Поодсекати гл. поотсекати
с. 335
Поодыймовати дзеясл. Адабраць.
с. 335
Поодыраный дзеепрым. Паабдзіраны.
с. 335
Пооженятися дзеясл. Пажаніцца; ажаніцца (пра ўсіх, многіх).
с. 335
Пооздобленый дзеепрым. // перан. Надзелены высокімі маральнымі якасцямі, багатым унутраным зместам.
с. 335
Поокалечати дзеясл. Пакалечыць (усіх, многіх).
с. 335
Пооковати, пооковать дзеясл. 1. Паабіваць металам што-н. 2. Панадзяваць на каго-н. кайданы, ланцугі, скаваўшы іх.
с. 335
Поокупати дзеясл. Пакупляць, скупіць усё, многае.
с. 335
Поокупатисе дзеясл., зв. ад поокупати.
с. 335
Поокупити дзеясл. Накупіць, скупіць многае, у розных людзей, у розны час.
с. 335
Поокуповати дзеясл. шматкр. ад поокупати.
с. 336
Поомешканый дзеепрым. Спознены.
с. 336
Поопаленый дзеепрым. Паабпальваны; абпалены (пра ўсё, многае).
с. 336
Пооправяти дзеясл. Патравіць; ліквідаваць пашкоджанні.
с. 336
Поопусканый дзеепрым. Які падвергнуты спусташэнню, разарэнню (пра ўсё, многае).
с. 336
Поораный дзеепрым. 1. Ад поорати ў 1 знач. 2. Ад поорати ў 2 знач. 3. // перан. Падрапаны; пашкоджаны.
с. 336
Пооранье наз. Дзеянне па дзеясл. поорати ў 2 знач.
с. 337
Поорати дзеясл. 1. Паараць; узараць усё, многае; апрацаваць зямлю плугам. 2. Заараць; аручы, прыкрыць, засыпаць зямлёй; пашкодзіць, знішчыць.
с. 337
Поосажати дзеясл. Пасяліць (усіх, многіх).
с. 338
Поосажовати дзеясл., шматкр. ад поосажати.
с. 338
Пооседаный дзеепрым. Аселы; які пасяліўся, асеў дзе-н. пастаянна (пра ўсіх, многіх).
с. 338
Поосекати дзеясл. Паадсякаць.
с. 338
Поосмаливатисе дзеясл. Паабсмальвацца; крыху абгарэць (пра ўсё, многае).
с. 338
По осме пабочн. слова. Па-восьмае.
с. 338
Поосмотреться дзеясл. Агледзецца.
с. 338
Поособе прысл. Асобна; убаку ад іншых.
с. 338
Поособку прысл. Паасобку; па адным, не разам. Параўн. поособно, поособности.
с. 339
Поособно, поособну прысл. 1. Тое, што і поособку. 2. Асобна.
с. 339
Поособности прысл. Тое, што і поособку.
с. 339
Поособну гл. поособно
с. 339
Пооставатися дзеясл. Спыніцца, затрымацца на некаторы час (пра ўсіх, многіх).
с. 339
Пооставити дзеясл. Пакінуць; перастаць удзяляць увагу каму-н.
с. 339
Поостати дзеясл. Застацца, не змяніць свайго месца знаходжання.
с. 339
Поострити дзеясл. 1. Павастрыць; зрабіць вострым. 2. Падгаварыць, схіліць да якога-н. дзеяння.
с. 339
Поостряти дзеясл. Падгаворваць, схіляць да якога-н. дзеяння.
с. 340
Поотберати гл. поотбирати
с. 340
Поотбиваный дзеепрым. ад поотбивати.
с. 340
Поотбивати, поодбивати дзеясл. Паадбіваць. Параўн. поотбияти.
с. 340
Поотбирати, поодбирати, поотберати дзеясл. Паадбіраць.
с. 340
Поотбияный, поодбияный дзеепрым. ад поотбияти.
с. 341
Поотбияти дзеясл. Тое. што і поотбивати.
с. 341
Поотвирати дзеясл. Тое, што і поотворати.
с. 341
Поотвожывати дзеясл., шматкр. ад поотвозити.
с. 341
Поотвозити дзеясл. Паадвозіць; адвезці ўсё, многае.
с. 341
Поотворати дзеясл. Паадкрываць; адкрыць усё, многае, адкрыць у многіх месцах. Параўн. поотвирати.
с. 341
Поотворатися дзеясл. // перан. Паагаляцца; адкрыцца вачам, пазбавіўшыся верхняга слоя.
с. 341
Поотганяти дзеясл. Паадганяць; адагнаць усіх, многіх.
с. 341
Поотдавати, пооддавати, поотдавать дзеясл. 1. Пааддаваць; аддаць адно за другім усё, многае. 2. Аддаць; вярнуць назад узятае ў каго-н.
с. 341
Поотдалити дзеясл. Перанесці тэрмін выканання чаго-н. на пазнейшы час; адтэрмінаваць.
с. 342
Поотдалитисе дзеясл. Аддаліцца; перамясціцца на нейкую адлегласць ад каго-, чаго-н.
с. 342
Поотдати дзеясл. Павыдаваць (замуж).
с. 343
Поотдирати, пооддирати дзеясл. Паадрываць усё, многае.
с. 343
Пооткладати дзеясл. Паадкладаць; адлажыць адно за другім.
с. 343
Поотлупити дзеясл. Паадлупліваць, паадрываць, ададраць у многіх месцах, усюды.
с. 343
Поотлупованый дзеепрым. Паадрываны.
с. 343
Поотлупыванье наз. Адрыванне.
с. 343
Поотменяти, поодменяти дзеясл. Пазамяняць.
с. 343
Поотменятисе дзеясл., зв. ад поотменяти.
с. 343
Поотмыканый дзеепрым. Паадмыканы.
с. 344
Поотниманый дзеепрым. ад поотнимати.
с. 344
Поотниманье наз. Дзеянне па дзеясл. поотнимати.
с. 344
Поотнимати, пооднимати, поотнимать дзеясл. Пааднімаць, паадбіраць.
с. 344
Поотнимовати дзеясл., шматкр. ад поотнимати.
с. 344
Поотносити, поодносити, поотносить дзеясл. Паадносіць; аднесці, занесці адно за другім усё, многае.
с. 344
Поотострявать дзеясл. Павастрыць; зрабіць вастрэйшым усё, многае.
с. 345
Поотпадати дзеясл. Паадпадаць; адпасці, адваліцца ад чаго-н.
с. 345
Поотпускати дзеясл. Паадпускаць; адпусціць усіх, многіх. Параўн. поотпущати.
с. 345
Поотпущати дзеясл. Тое, што і поотпускати.
с. 345
Поотрезываный дзеепрым. Паадразаны, адрэзаны.
с. 345
Поотримывать дзеясл. Атрымаць усё, многае.
с. 345
Поотрубати дзеясл. Паадсякаць, адсячы што-н. у многіх месцах.
с. 345
Поотрутити дзеясл. Павылічаць; утрымаць.
с. 345
Поотручати дзеясл. Вылічаць, утрымліваць.
с. 345
Поотрываный, поодрываный дзеепрым. 1. Ад дзеясл. поотрывати. 2. // перан. Паадбіраны; адабраны сілай. забраны.
с. 346
Поотрывати дзеясл. Паадрываць.
с. 346
Поотсекати, поодсекати дзеясл. Паадсякаць.
с. 346
Пооттинати дзеясл. Паадцінаць.
с. 346
Поотходити дзеясл. Адысці, перайсці ва ўласнасць каго-н. другога.
с. 346
По отцовску прысл. Па-бацькоўску.
с. 346
Поотыскати дзеясл. Адшукаць усё, многае.
с. 346
Поотыскивати дзеясл. Паадшукваць.
с. 346
Поощренье, поощрение наз. Заахвочванне, падтрымка.
с. 347
Поощряти дзеясл. Заахвочваць, падтрымліваць.
с. 347
Попадалый дзеепрым. ад попадати II.
с. 347
Попадати I, попадать дзеясл. Трапляць у якія-н. умовы, абставіны (звычайна неспрыяльныя).
с. 347
Попадати II дзеясл. Пападаць; упасці адзін за другім.
с. 347
Попадать гл. попадати I
с. 347
Попаденье наз. Дзеянне па дзеясл. попасти I у 1 знач.
с. 347
Попадьинъ прым. ад попадья.
с. 348
Попадья наз. Пападдзя.
с. 348
Попаленый дзеепрым. 1. Ад попалити ў 1 знач. 2. Запалены; які гарыць (выкарыстоўваючыся для асвятлення).
с. 348
Попаленье наз. Дзеянне па дзеясл. попалити ў 1 знач.
с. 348
Попалити дзеясл. 1. Папаліць; знішчыць агнём, спёкай. // перан. Паразіць, знішчыць. 2. Паапякаць. 3. Зрасходаваць на асвятленне, ацяпленне. Попалити попелъ — перапаліць (дрэва) у попел.
с. 349
Попалитися дзеясл., зв. ад попалити ў 2 знач.
с. 350
Попалый дзеепрым. ад попасти I у 1 знач.
с. 350
Попаляти дзеясл. Спальваць, знішчаць агнём.
с. 350
Попаметовати дзеясл. Запомніць, утрымаць у памяці.
с. 350
По панску прысл. Па-панску; раскошна, багата, пышна, шыкоўна.
с. 350
Попарити дзеясл. Паапякаць, паабпальваць.
с. 350
Попаритися дзеясл., зв. ад попарити.
с. 350
Попартье, попарце наз. Падтрымка; абарона; абгрунтаванне.
с. 350
Попаръ наз. Папар.
с. 351
Попасати дзеясл. Пакіраваць.
с. 351
Попасенье наз. Дзеянне па дзеясл. попаствити.
с. 351
Попаска наз. Папаска; прыпынак у дарозе для кармлення, яды.
с. 351
Попасовати дзеясл. Пасвіць некаторы час.
с. 352
Попаствити дзеясл. Папсаваць выпасам жывёлы; патравіць, спасвіць. Параўн. попасти II.
с. 352
Попасти I дзеясл. 1. Папасці куды-н., апынуцца ў якіх-н. абставінах, умовах; трапіць у якое-н. становішча. Попасти въ долги — запазычыцца; завінаваціцца. 2. Напаткаць; сустрэць каго-н. 3. // перан. Спасцігнуць што-н.; атрымаць, зведаць, перажыць што-н., апынуўшыся ў якім-н. становішчы. 4. // перан. Сысці, спусціцца; з’явіцца.
с. 352
Попасти II дзеясл. Тое. што і попаствити.
с. 353
Попасъ наз. Паша; выган для жывёлы.
с. 353
Попатрити дзеясл. Паглядзець.
с. 353
Попахати дзеясл. Паараць, узараць.
с. 353
Попашоный дзеепрым. Патраўлены выпасам; знішчаны, папсаваны.
с. 353
Попелиско наз. Тое, што і попелище.
с. 354
Попелица наз. Шкурка зімовай паўночнай вавёркі.
с. 354
Попелицовый прым. ад попелица.
с. 354
Попеличий, попеличый прым. ад попелица.
с. 354
Попеличный прым. ад попелица.
с. 354
Попеличый гл. попеличий
с. 354
Попелище наз. Папялішча. Параўн. попелиско.
с. 354
Попелненый, попелненный, попелнионый дзеепрым. ад попелнити.
с. 354
Попелненье наз. Дзеянне па дзеясл. попелнити.
с. 355
Попелнионый гл. попелненый
с. 355
Попелнити дзеясл. Тое, што і пополнити ў 2 знач.
с. 355
Попелный гл попельный
с. 355
Попелняти, попелнять дзеясл. Тое, што і пополняти ў 2 знач.
с. 355
Попелняющий дзеепрым. ад попелняти.
с. 356
Попелъ, попиолъ наз. Попел; прах. Попелы палити гл. палити. Параўн. пепелъ.
с. 356
Попельный, попелный прым. ад попелъ.
с. 356
Попеляный прым. Тое, што і попелятый.
с. 356
Попелятый прым. Папялісты, колеру попелу. Параўн. попеляный.
с. 356
Поперанье гл. попиранье
с. 356
По первому прысл. Па-ранейшаму.
с. 356
По первши пабочн. сл. Па-першае (першы раз).
с. 357
Поперебиванье наз. Дзеянне па дзеясл. поперебивати.
с. 357
Поперебивати дзеясл. Паперабіваць. Параўн. поперебияти.
с. 357
Поперебиянье наз. Дзеянне па дзеясл. поперебияти.
с. 357
Поперебияти дзеясл. Тое, што і поперебивати.
с. 357
Поперевертати дзеясл. Папераварочваць.
с. 357
Поперегъ гл. поперекъ
с. 357
Попередити дзеясл. 1. Апярэдзіць, зрабіць што-н. раней за другога. 2. Рухаючыся ў адным кірунку з кім-, чым-н., апынуцца наперадзе; абагнаць. 3. Папярэдзіць, загадзя паведаміць каму-н. што-н.
с. 357
Попережати дзеясл. Папярэджваць, загадзя паведамляць каму-н. што-н., апавяшчаць.
с. 358
Попереженье наз. Дзеянне па дзеясл. попередити ў 3 знач.
с. 358
Поперекладати дзеясл. Паперакладаць.
с. 358
Поперекъ, поперегъ, поперокъ прысл. і прыназ. I прысл. 1. Упоперак, ушырыню; па шырыні. Вдолжъ и поперекъ (поперокъ) — ва ўсіх напрамках, усюды. Параўн. попрекъ. 2. // перан. Насуперак. II прыназ. Выражае прасторавыя адносіны; указвае на напрамак, які адпавядае шырыні чаго-н.
с. 358
Поперестати дзеясл. Спыніць якое-н. дзеянне; выйсці з якога-н. стану. Параўн. попрестати.
с. 359
Поперестрашанье наз. Запалохванне.
с. 360
Поперети, поперти дзеясл. Падтрымаць; абараніць, адстаяць. Параўн. попрети I.
с. 360
Поперечница наз. Тое, што знаходзіцца, размешчана ўпоперак, па шырыні чаго-н.
с. 360
Поперечный прым. Папярэчны, папярочны; які праходзіць, размяшчаецца ўпоперак чаго-н. Параўн. попречный.
с. 360
Поперокъ гл. поперекъ
с. 361
Поперсинъ наз. Тое, што і поперсе.
с. 361
Поперсе наз. Нагрудны рэмень (частка збруі верхавога каня). Параўн. поперсинъ.
с. 361
Поперти гл. поперети
с. 361
Попецися гл. попечися
с. 361
Попечаловатися дзеясл. Паклапаціцца аб кім-, чым-н.
с. 361
Попечатаный дзеепрым. ад попечатати.
с. 361
Попечатати дзеясл. Апячатаць.
с. 361
Попечатованый дзеепрым. ад попечатати.
с. 361
Попечение наз. 1. Апека, анекаванне; клопат, нагляд. 2. Задума, намер; імкненне.
с. 361
Попечи дзеясл. 1. Папячы, спячы ўсё, многае. 2. Пашкодзіць чым-н. гарачым, едкім, пякучым.
с. 362
Попечися, попецися дзеясл. Паклапаціцца аб кім-н., быць заклапочаным чым-н.
с. 362
Попинъ наз. Свяшчэннік.
с. 362
Попиолъ гл. попелъ
с. 362
Попираемый дзеепрым. ад попирати I.
с. 362
Попираный дзеепрым. ад попирати II.
с. 362
Попиранье, поперанье наз. Дзеянне па дзеясл. попирати II.
с. 362
Попирати I дзеясл. Таптаць, біць нагамі; напіраць.
с. 363
Попирати II дзеясл. Падтрымліваць; адстойваць, абараняць што-н.
с. 363
Попиратисе дзеясл., зв. ад попирати II.
с. 364
Пописавати гл. пописовати
с. 364
Пописание гл. пописанье
с. 364
Пописаный, пописанный дзеепрым. 1. Ад пописати ў 1 знач. 2. Ад пописати ў 2 знач.
с. 364
Пописанье, пописание наз. 1. Дзеянне па дзеясл. пописати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. пописати ў 2 знач.
с. 365
Пописати дзеясл. 1. Перапісаць, скласці спіс каго-, чаго-н. 2. Напісаць, скласці які-н. пісьмовы тэкст; апісаць, падрабязна расказаць пра каго-, што-н. сродкамі пісьмовай мовы.
с. 365
Пописатися дзеясл. Запісацца, унесці сябе ў які-н. спіс; аказацца запісаным, улічаным.
с. 366
Пописный прым. ад пописъ.
с. 366
Пописованый, пописываный дзеепрым. ад пописовати.
с. 366
Пописованье, пописыванье наз. Дзеянне па дзеясл. пописовати.
с. 367
Пописовати, пописавати, пописывати дзеясл. Апісваць, перапісваць, складаць спіс, рэестр каго-, чаго-н.; запісваць каго-, што-н.
с. 367
Пописоватися, пописоватисе, пописыватися дзеясл., зв. ад пописовати.
с. 368
Пописовый, паписовый прым. ад пописъ у 1 знач.
с. 368
Пописуючыйсе дзеепрым. ад пописоватися.
с. 368
Пописъ, попись наз. 1. Спіс, вопіс. 2. Перапіс, рэестр.
с. 368
Пописываный гл. пописованый
с. 369
Пописыванье гл. пописованье
с. 369
Пописывати гл. пописовати
с. 369
Пописыватися гл. пописоватися
с. 369
Попись гл. пописъ
с. 369
Попити дзеясл. Папіць.
с. 369
Попитися дзеясл. Напіцца; дайсці да стану ап’янення.
с. 369
Попиханый, попыханый дзеепрым. ад попихати ў 1 знач.
с. 369
Попиханье, попыханье наз. Дзеянне па дзеясл. попыхати. Параўн. попхане.
с. 370
Попихати, попихать, попыхати дзеясл. 1. Папіхаць, падштурхоўваць. 2. // перан. Абыходзіцца зняважліва з кім-н.
с. 370
Поплавецъ наз. Невялікі поплаў.
с. 370
Поплавити дзеясл. Патапіць, затапіць; знішчыць.
с. 370
Поплавка наз. Паплавок (прыстасаванне да рыбалоўнай сеткі, якое трымае яе на пэўнай глыбіні).
с. 370
Поплавление наз. Выліванне, выпадзенне на зямлю (пра дождж, ваду, ападкі).
с. 370
Поплавный прым. ад поплавъ.
с. 370
Поплавъ наз. Поплаў, луг у пойме ракі.
с. 371
Поплакати дзеясл. 1. Паплакаць; плакаць некаторы час. 2. Аплакваць каго-н.
с. 371
Поплата наз. Плата, выплата. Параўн. поплатъ.
с. 371
Поплатити, поплатить, поплотити дзеясл. Заплаціць; пакрыць, аплаціць, кампенсаваць якім-н. чынам нанесеную страту, шкоду і пад.
с. 371
Поплатка наз., памянш. ад поплата.
с. 372
Поплатокъ наз., памянш. ад поплатъ.
с. 372
Поплатъ наз. Тое, што і поплата.
с. 372
Поплачоный, поплоченый дзеепрым. ад поплатити.
с. 373
Поплендровати дзеясл. Паграбіць.
с. 373
Попленити дзеясл. 1. Захапіць, узяць у палон. 2. Спустошыць, паграбіць, парабаваць.
с. 373
Поплескати дзеясл. Папляскаць.
с. 373
Поплести дзеясл. Паплесці, пераплесці, сплесці.
с. 373
Поплетеный дзеепрым. ад поплести.
с. 373
Поплечникъ наз. Паплечнік, таварыш па справе, саўдзельнік, кампаньён.
с. 374
Поплечница наз. Паплечніца.
с. 374
Поплечничокъ наз., памянш. да поплечникъ.
с. 374
Поплечъ прысл. Поплеч, побач.
с. 374
Поплотити гл. поплатити
с. 374
Поплоченый гл. поплачоный
с. 374
Поплынути дзеясл. Тое, што і поплыти.
с. 374
Поплыти, поплысти дзеясл. Паплысці; пачаць рухацца, перамяшчацца на паверхні вады ў пэўным напрамку. Параўн. поплынути.
с. 375
Поплюгавити дзеясл. Апаганіць, зганьбіць, зняважыць.
с. 375
Поплюска наз. Кропля вадкасці; плямка.
с. 375
Поплюсканый дзеепрым. // перан. Забруджаны, заплямлены; пазбаўлены маральнай чысціні.
с. 375
Поплюскати дзеясл. Заплюхаць; пакрыць пырскамі (вады, гразі і пад.).
с. 375
Поплюскатися дзеясл., зв. ад поплюскати.
с. 376
Поповичъ наз. Сын папа.
с. 376
Поповна наз. Дачка папа.
с. 376
Поповский прым. Які мае адносіны да папа або належыць папу.
с. 376
Поповство наз. Сан папа, свяшчэнніка.
с. 377
Поповъ прым. ад попъ.
с. 377
Поповсходити дзеясл. Увайсці, уступіць куды-н., у межы чаго-н.
с. 377
Попоганити дзеясл. Апаганіць усіх або многіх, наздзекавацца.
с. 377
По поганску прысл. Па-язычніцку.
с. 378
Поподсекати дзеясл. Пападсякаць.
с. 378
Поподтинати дзеясл. Пападсякаць.
с. 378
Попоехати дзеясл. Ад’ехаць на невялікую адлегласць.
с. 378
Попоити дзеясл. Напаіць, давесці да стану ап’янення.
с. 378
Попоймати дзеясл. Пабраць (за жонак), ажаніцца са многімі. Параўн. попоймовати.
с. 378
Попойменый дзеепрым. Пералоўлены.
с. 378
Попоймовати дзеясл. Тое, што і попоймати.
с. 378
Попойти дзеясл. Адысці на невялікую адлегласць.
с. 378
Пополамъ прысл. Папалам, на роўных долях з кім-н.
с. 378
Поползенье наз. Спаўзанне.
с. 379
Пополненый дзеепрым. ад пополнити ў 2 знач.
с. 379
Пополненье наз. Дзеянне па дзеясл. пополнити ў 2 знач.
с. 379
Пополнивший дзеепрым. ад пополнити ў 2 знач.
с. 379
Пополнити дзеясл. 1. Выканаць. 2. Здзейсніць, ажыццявіць, учыніць. Параўн. попелнити. 3. Дапоўніць, папоўніць (да пэўнай нормы).
с. 379
Пополнитися, пополнитисе дзеясл.. зв. ад пополнити ў 2 знач.
с. 380
Пополняти дзеясл. 1. Выконваць. 2. Здзяйсняць, ажыццяўляць; учыняць. Параўн. попелняти.
с. 380
Пополнятися дзеясл., зв. ад пополняти ў 2 знач.
с. 381
Пополняючий дзеепрым. ад пополняти ў 1 знач.
с. 381
Пополохатися дзеясл. Спалохацца (пра ўсіх, многіх).
с. 381
Пополохъ наз. Нешта жахлівае; тое, што выклікае страх.
с. 381
По полску гл. по польску
с. 381
Пополудни прысл. Папаўдні.
с. 381
По польску, по полску прысл. Па-польску.
с. 381
Попомнити дзеясл. Прыпомніць, успомніць.
с. 382
Попона наз. Гунька.
с. 382
Попонка наз., памянш. ад попона.
с. 382
Попопелети дзеясл. Спапялець, сатлець (пра ўсё або многае).
с. 382
По порожницы прысл. Дарэмна, попусту, беспрычынна. Параўн. по прожницы.
с. 382
Попороти дзеясл. Папароць, пакалоць чым-н. вострым усё або многае.
с. 382
Попоротый дзеепрым. ад попороти.
с. 383
По посольску прысл. Так, як належыць паслам.
с. 383
Попостошоный гл. попустошеный
с. 383
Поправа наз. 1. Рамонт. 2. Выпраўленне, удасканаленне. 3. Месца ў тэксце, якое было падвергнута праўцы. 4. Паляпшэнне фізічнага стану, выздараўленне.
с. 383
Поправде прысл. 1. Сапраўды, на самой справе. 2. Па-сапраўднаму. 3. Праўдзіва. 4. У знач. пабочн. слова. Сапраўды, на самой справе. 5. У знач. пабочн. слова. Папраўдзе, праўду кажучы.
с. 384
Поправе прысл. і прыназ. 1. прысл. Справа, з правага боку. Параўн. поправу. 2. прыназ. Справа ад (каго-, чаго-н.).
с. 385
Поправеный дзеепрым. ад поправити ў 2 знач.
с. 385
Поправенье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. поправити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. поправити ў 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. поправити ў 5 знач. 4. Месца ў тэксце, якое было падвергнута праўцы.
с. 385
Поправити, поправить дзеясл. 1. Паправіць, зрабіць прыгодным для карыстання, адрамантаваць. 2. Выправіць (памылкі, недакладнасці); унесці змяненні; упарадкаваць; удасканаліць. 3. Змяніць становішча на лепшае або вярнуцца да ранейшага. 4. // перан. Накіраваць на верны шлях. 5. Указаўшы на зробленую памылку ці недакладнасць, прапананаць правільнае меркаванне. 6. Пацвердзіць; давесці. Поправити сумненьемъ — прысягнуць. 7. Прывесці да належнага выгляду, парадку.
с. 386
Поправитися, поправитисе, поправитьсе дзеясл. зв. 1. Ад поправити ў 2 знач. 2. Унесці папраўкі, змяненні ў рукапіс. 3. Выправіцца, стаць лепшым у маральных адносінах. 4. Выправіць сваю памылку або недакладнасць пры выказванні. 5. Аднавіць свае сілы, ачуняць.
с. 389
Поправить гл. поправити
с. 390
Поправка наз., памянш. ад поправа ў 1 знач.
с. 390
Поправление гл. поправленье
с. 390
Поправленый дзеепрым. ад поправити ў 2 знач.
с. 390
Поправленье, поправление наз. 1. Дзеянне па дзеясл. поправити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. поправити ў 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. поправити ў 4 знач.
с. 390
Поправливати дзеясл. Пацвярджаць; даводзіць.
с. 391
Поправлянье наз. Дзеянне па дзеясл. поправляти ў 1 знач.
с. 391
Поправляти дзеясл. 1. Папраўляць, рабіць прыгодным для карыстання, рамантаваць. 2. Выпраўляць (памылкі, недакладнасці); упарадкоўваць; удасканальваць. Параўн. поправяти. 3. Накіроўваць на верны шлях, паляпшаць маральна. 4. Указаўшы на зробленую памылку ці недакладнасць, прапаноўваць правільнае меркаванне.
с. 391
Поправлятися, поправлятисе дзеясл. 1. Выпраўляцца, станавіцца лепшым у маральных адносінах. Параўн. поправятися. 2. Выпраўляць сваю памылку або недакладнасць пры выказванні.
с. 392
Поправованый дзеепрым. 1. Ад поправовати ў 1 знач. 2. Ад поправовати ў 2 знач.
с. 392
Поправованье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. поправовати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. поправовати ў 2 знач.
с. 393
Поправовати, поправовать дзеясл. 1. Папраўляць, рабіць прыгодным для карыстання, рамантаваць. 2. Выпраўляць (памылкі, недакладнасці); упарадкоўваць, удасканальваць. 3. Змяняць становішча на лепшае або вяртацца да ранейшага. 4. // перан. Накіроўваць на верны шлях, паляпшаць маральна. 5. Указаўшы на зробленую памылку або недакладнасць, прапаноўваць правільнае меркаванне. 6. Прыводзіць да належнага стану, парадку.
с. 393
Поправоватися, поправоватисе дзеясл. 1. Уносіць папраўкі, змяненні ў рукапіс. 2. Выпраўляцца, станавіцца лепшым у маральных адносінах. 3. Паляпшацца (пра здароўе, стан і пад.). 4. Праводзіць судовы працэс.
с. 394
Поправовывати дзеясл., шматкр. ад поправовати ў 1 знач.
с. 395
Поправу прысл. Тое, што і поправе ў 1 знач.
с. 395
Поправуючий дзеепрым. ад поправовати ў 1 знач.
с. 395
Поправянье наз. Дзеянне па дзеясл. поправяти.
с. 395
Поправяти дзеясл. Тое, што і поправляти ў 2 знач.
с. 395
Поправятися дзеясл. Тое, што і поправлятися ў 1 знач.
с. 396
Попрадати гл. попродати
с. 396
Попрадовати гл. попродавати
с. 396
Попрадуха наз. Пралля.
с. 396
Попрание наз. Дзеянне па дзеясл. попрати.
с. 396
Попраный дзеепрым. ад попрати.
с. 396
Попратати гл. попрятати
с. 396
Попрати дзеясл. // перан. Перамагчы, узяць верх (над кім-н.); нанесці паражэнне.
с. 396
Попрацовати, попрацовать дзеясл. Папрацаваць, прыкласці намаганні для выканання чаго-н.
с. 396
Попращатисе гл. попрощатися
с. 396
Попращатися гл. попрощатися
с. 396
Попредаваный дзеепрым. ад попродавати.
с. 396
Попредати гл. попродати
с. 397
Попрекъ прысл. Тое, што і поперекъ I у 1 знач.
с. 397
Попремногу прысл. Памногу, шмат.
с. 397
Попреношываный дзеепрым. Папераношаны, перанесены (пра ўсё або многае).
с. 397
Попререзати дзеясл. Паперарэзаць, перарэзаць усё або многае.
с. 397
Попрестати дзеясл. Тое, што і поперестати.
с. 397
Попрети I дзеясл. Тое, што і поперети.
с. 397
Попрети II дзеясл. Папрэць, сапсавацца ад сырасці.
с. 397
Попречный прым. Тое, што і поперечный.
с. 397
Поприбиваный дзеепрым. ад поприбивати.
с. 397
Поприбивати дзеясл. Папрыбіваць, прыбіць усё, многае. Параўн. поприбити, поприбияти.
с. 398
Поприбити дзеясл. Тое, што і поприбивати.
с. 398
Поприбияный дзеепрым. ад поприбияти.
с. 398
Поприбияти дзеясл. Тое, што і поприбивати.
с. 398
Попривязувати дзеясл. Папрывязваць.
с. 398
Попригожу прысл. Належным чынам.
с. 398
Попридавати дзеясл. Дадаць, далучыць усё або многае.
с. 398
Поприймовати дзеясл. Пабраць (за мужоў), павыходзіць замуж (пра ўсіх або многіх).
с. 399
Поприкладати дзеясл. Папрыкладваць.
с. 399
Поприсегати гл. поприсягати
с. 399
Поприсегнути гл. поприсягнути
с. 399
Поприсеженье гл. поприсяженье
с. 399
Поприсежоный гл. поприсяжоный
с. 399
Поприсечи гл. поприсячи
с. 399
Поприставъ наз. Памочнік прыстава.
с. 399
Поприсыпати дзеясл. Папрысыпаць.
с. 399
Поприсяганье наз. Дзеянне па дзеясл. поприсягати ў 1 знач.
с. 399
Поприсягати, поприсегати, попрысегати дзеясл. 1. Клясціся, прыносіць прысягу. 2. Звязваць клятвай, абавязваць; прыводзіць да прысягі. Параўн. поприсяговати.
с. 399
Поприсягненый дзеепрым. ад поприсягнути ў 1 знач.
с. 400
Поприсягнути, поприсегнути, попрысегнути дзеясл. 1. Паклясціся; прынесці прысягу. Параўн. поприсячи ў 1 знач. 2. Пацвердзіць абвінавачанне прысягай. Параўн. поприсячи ў 2 знач.
с. 400
Поприсяговати дзеясл. Тое, што і поприсягати ў 2 знач.
с. 401
Поприсяжение гл. поприсяженье
с. 401
Поприсяженый гл. поприсяжоный
с. 401
Поприсяженье, поприсеженье, поприсяжение, попрысеженье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. поприсягнути ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. поприсягнути ў 2 знач.
с. 401
Поприсяжоный, поприсежоный, поприсяженый, попрысяжоный дзеепрым. 1. Ад поприсягнути ў 1 знач. 2. Ад поприсягнути ў 2 знач.
с. 402
Поприсячи, поприсечи, попрысячи дзеясл. 1. Тое, што і поприсягнути ў 1 знач. 2. Тое, што і поприсягнути ў 2 знач.
с. 402
Поприще наз. Старажытная мера адлегласці (стадый), роўная прыблізна 200 м.
с. 403
Поприятелитися дзеясл. Пасябраваць, уступіць у таварыскія адносіны (пра ўсіх або многіх).
с. 403
Попробияти дзеясл. Прастрэліць (пра ўсіх або многіх).
с. 403
Попровадити дзеясл. 1. Даставіць, прывезці або прывесці куды-н. 2. Правесці каго-н. адыходзячага, суправадзіць. Попровадити до смерти — выканаўшы пэўныя абрады, прабыць з паміраючым да моманту смерці. 3. Накіраваць, адправіць (каго-н. куды-н.).
с. 403
Попрогоняти дзеясл. Хуткімі тэмпамі правесці вымярэнне зямельных плошчаў (пра ўсё або многае).
с. 404
Попродавати, попрадовати, попродовати дзеясл. Прадаць усё або многае. Параўн. попродати.
с. 404
Попроданье наз. Дзеянне па дзеясл. попродати.
с. 405
Попродати, попрадати, попредати дзеясл. Тое, што і попродавати.
с. 405
Попродовати гл. попродавати
с. 405
По прожницы, по прожници прысл. Тое, што і по порожницы.
с. 405
Попрокидати дзеясл. Параскідаць, раскідаць усё або многае.
с. 405
Попронга наз. Тое, што і попруга.
с. 406
Попрорыватьсе дзеясл. Быць разбураным, прадзіраўленым пад моцным напорам вады (пра ўсё або многае).
с. 406
Попросити дзеясл. Папрасіць, звярнуцца з просьбай аб чым-н.
с. 406
Попроситися дзеясл., зв. ад попросити.
с. 406
По простацку прысл. Груба, прымітыўна.
с. 406
Попросту прысл. 1. Проста, груба, прымітыўна. 2. У простай, даступнай для разумення форме. 3. Шчыра, адкрыта, прастадушна, без тайных намераў. 4. Без цырымоній, папярэдніх прыгатаванняў. 5. На мясцовай гаворцы. 6. У знач. абмежавальн. часціцы. Толькі, усяго толькі, проста.
с. 406
Попроторити дзеясл. Запраторыць, схаваць усё або многае.
с. 407
Попрощати дзеясл. Тое, што і попрощатися.
с. 407
Попрощатися, попращатисе, попращатися дзеясл. Развітацца.
с. 407
Попруга наз. Папруга (частка збруі для ўмацавання сядла). Параўн. попронга.
с. 408
Попрудище наз. Гаць, запруда.
с. 408
Попружка наз. Раменны пасак.
с. 408
Попрутшчизный прым. ад попрутщизна.
с. 408
Попрутщизна наз. Тое, што і прутовшина.
с. 408
Попрутщина, попрутщына наз. Тое, што і прутовщина.
с. 408
Попрутщинный, попрутщиный прым. ад попрутщина.
с. 408
Попрутщиновый прым. ад попрутщина.
с. 408
Попрутщиный гл. попрутщинный
с. 409
Попрутщына гл. попрутщина
с. 409
Попрысегати гл. поприсягати
с. 409
Попрысегнути гл. поприсягнути
с. 409
Попрысеженье гл. поприсяженье
с. 409
Попрыставати дзеясл. Стаміцца, прыстаць (пра ўсіх або многіх).
с. 409
Попрысяжоный гл. поприсяжоный
с. 409
Попрысячи гл. поприсячи
с. 409
Попрытискати дзеясл. Папрыціскаць.
с. 409
Попрятати, попратати дзеясл. Сабраць (ураджай).
с. 409
Попсаный дзеепрым. Запісаны (пра ўсё або многае).
с. 409
Попсованый дзеепрым. 1. Ад попсовати ў 1 знач. 2. Ад попсовати ў 2 знач. 3. // перан. Скажоны, перайначаны, выстаўлены ў няправільным святле (пра ўсё або многае).
с. 409
Попсованье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. попсовати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. попсовати ў 4 знач. 3. Скажэнне, перайначванне.
с. 410
Попсовати дзеясл. 1. Сапсаваць усё або многае. 2. Прывесці ў няспраўны стан, пашкодзіць. 3. Давесці да дрэннага стану (пра здароўе). 4. Зрабіць горшым у маральных адносінах (пра ўсіх або многіх). 5. Сурочыць, счараваць (пра ўсіх або многіх).
с. 410
Попсоватися, попсоватисе дзеясл. 1. Стаць непрыгодным, няспраўным; сапсавацца. 2. Згнісці, пратухнуць. 3. // перан. Пагоршыцца ў маральных адносінах. 4. Захварэць на шаленства.
с. 411
Попуджовати дзеясл. Гнаць, прымушаць рухацца ў якім-н. кірунку.
с. 412
Попудити дзеясл. 1. Пагнаць, прымусіць рухацца ў якім-н. кірунку. 2. Абудзіць. разбудзіць, прымусіць прачнуцца. 3. Стымуляваць, падштурхнуць (да якіх-н. учынкаў).
с. 412
Попудитися, попудитисе дзеясл. зв. 1. Ад попудити ў 3 знач. 2. Памкнуцца, імкліва рушыцца ў якім-н. кірунку.
с. 412
Попудливе прысл. ад попудливый у 3 знач.
с. 412
Попудливость наз. 1. Запальчывасць, гарачнасць, нястрыманасць. 2. Імклівасць. 3. Пажадлівасць, юрлівасць, падкасць да чаго-, каго-н.
с. 413
Попудливый прым. 1. Які лёгка ўзбуджаецца, запаляецца; гарачы (пра чалавека і яго якасці). Параўн. попудный. 2. Запальчывы, задзірлівы (пра словы). Кинути попудливымъ языкомъ гл. кинути. 3. Імклівы, нястрымны. 4. Пажадлівы, падкі да каго-, чаго-н.
с. 413
Попудный прым. Тое, што і попудливый у 1 знач.
с. 414
Попужаный дзеепрым. Гнаны (пра ўсіх або многіх).
с. 414
Попужати дзеясл. 1. Абудзіць, прымусіць прачнуцца. 2. // перан. Падштурхнуць, узбудзіць (да якіх-н. учынкаў).
с. 414
Попужение наз. Узбуджэнне, запальчывасць.
с. 414
Попужковый прым. Жоўта-зялёны.
с. 414
Попужоный дзеепрым. ад попудити ў 3 знач.
с. 415
Попускати I дзеясл. 1. Павыпускаць на волю, даць магчымасць выйсці ўсім або многім. Параўн. попущати I. 2. Дазволіць знаходзіцца дзе-н. (пра ўсіх або многіх). 3. Прымусіць перамяшчацца куды-н. (пра ўсіх або многіх).
с. 415
Попускати II дзеясл. 1. Дапускаць, дазваляць адбывацца чаму-н. Параўн. попущати II у 1 знач. 2. Аддаваць (у чыё-н. распараджэнне, на волю лёсу і пад.). Параўн. попущати II у 2 знач.
с. 415
Попуснети дзеясл. Насупіцца, нахмурыцца.
с. 415
Попустити дзеясл. 1. Выпусціць на волю. 2. Упусціць (куды-н.), даць .магчымасць увайсці. 3. Выпусціць з рук, перастаць сціскаць. 4. Выгнаць на пашу. 5. Даць дазвол займацца чым-н., удзельнічаць у чым-н. 6. Наслаць, накіраваць (пакаранне, помсту і пад.). 7. Дапусціць, дазволіць адбывацца чаму-н. 8. // перан. Паспрыяць, пасадзейнічаць. 9. Уступіць, добраахвотна адмовіцца на карысць іншай асобы. Попустити на светъ — стварыць, парадзіць.
с. 415
Попустошеный, попостошоный дзеепрым. 1. Ад попустошити ў 1 знач. 2. Ад попустошити ў 2 знач.
с. 416
Попустошенье наз. Дзеянне па дзеясл. попустошити ў 2 знач.
с. 416
Попустошити, попустошыти дзеясл. 1. Спустошыць, зруйнаваць, разбурыць, знішчыць. 2. Зрабіць пустым, зрасходаваўшы грашовыя сродкі (пра казну, скарбонку і пад.).
с. 417
Попутати дзеясл. Пастрыножваць (пра коней).
с. 417
Попухлый дзеепрым. ад попухнути.
с. 417
Попухнути дзеясл. Папухнуць, апухнуць (пра ўсё або многае).
с. 417
Попуша гл. папуша
с. 417
Попушчати гл. попущати I
с. 417
Попущаный дзеепрым. Які прызначаўся, адпускаўся для пэўных мэт.
с. 417
Попущати I, попушчати дзеясл. Тое, што і попускати I у 1 знач.
с. 417
Попущати II дзеясл. 1. Тое, што і попускати II у 1 знач. 2. Тое, што і попускати II у 2 знач. 3. Уступаць, добраахвотна адмаўляцца ад чаго-н. на карысць іншай асобы. 4. Насылаць, накіроўваць (пакаранне, помсту і пад.).
с. 418
Попущение гл. попущенье
с. 418
Попущенный гл. попущоный
с. 418
Попущенье, попущение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. попустити ў 7 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. попустити ў 9 знач. 3. Літасць, памілаванне.
с. 418
Попущоный, попущенный дзеепрым. 1. Ад попустити ў 5 знач. 2. Ад попустити ў 7 знач.
с. 419
Попхане наз. Тое, што і попиханье.
с. 419
Попхненый дзеепрым. ад попхнути.
с. 419
Попхнути дзеясл. Штурхнуць.
с. 419
Попъ наз. Свяшчэннік.
с. 419
Попытанье наз. Выпрабаванне; праверка.
с. 420
Попытати дзеясл. 1. Спытаць аб чым-н., задаць пытанне наконт чаго-н. 2. Даследаваць, паспрабаваць высветліць што-н. 3. Выразіць жаданне пабачыць каго-н. 4. Запатрабаваць адказу за што-н., ускласці адказнасць за што-н.
с. 420
Попыханый гл. попиханый
с. 420
Попыханье гл. попиханье
с. 420
Попыхати гл. попихати
с. 420
По пятое, по пяте, по пято пабочн. сл. Па-пятае.
с. 420
Пора I наз. 1. Пара, перыяд, час. Въ ту пору — тады, у той час; на поре — часова, на пэўны час; о сей поре — зараз, у цяперашні час. 2. У знач. вык. Настаў час (для чаго-н.).
с. 420
Пора II наз. Пора (дробная адтуліна потавых залоз на паверхні скуры людзей і жывёл).
с. 421
Порабованье наз. Дзеянне па дзеясл. порабовати.
с. 421
Порабовати дзеясл. Абрабаваць.
с. 421
Поработание наз. Дзеянне па дзеясл. поработати ў 1 знач.
с. 421
Поработати дзеясл. 1. Паслужыць (каму-н.). 2. // перан. Пакарыцца, падначаліцца (каму-, чаму-н.); аддацца ва ўладу чаго-н.
с. 421
Поработившийся дзеепрым. ад поработитися.
с. 421
Поработитися дзеясл. Пакарыцца, падначаліцца (каму-, чаму-н.), аддацца пад уладу чаго-н.
с. 421
Порада наз. 1. Рада, прапанова, як дзейнічаць. 2. Нарада, сумеснае абмеркаванне чаго-н.
с. 421
Порадженье наз. Дзеянне па дзеясл. порадити ў 1 знач.
с. 422
Порадити I дзеясл. 1. Даць параду, прапанаваць, як дзейнічаць. 2. Тое, што і порадитися ў 1 знач. 3. Тое, што і порадитися ў 2 знач. 4. Паспрыяць, пасадзейнічаць.
с. 422
Порадити II дзеясл. Узяць у сваё распараджэнне.
с. 423
Порадитися, парадитися, порадитисе дзеясл. 1. Параіцца, сумесна абмеркаваць што-н. Параўн. порадити I у 2 знач. 2. Папрасіць парады ў каго-н. Параўн. порадити I у 3 знач. 3. Звярнуцца за даведкай (да чаго-н.).
с. 423
Порадкомъ гл. порядкомъ
с. 424
Порадне гл. порядне
с. 424
Порадней гл. порядней
с. 424
Пораднейшый прым. выш. ст. 1. Ад порядный у 1 знач. 2. Ад порядный у 2 знач.
с. 424
Порадникъ наз. Тое. што і порадца.
с. 424
Порадно гл. порядне
с. 424
Порадное наз. Падатак пры заключэнні гандлёвай здзелкі.
с. 424
Порадность наз. Скрупулёзнасць, акуратнасць пры выкананні чаго-н.
с. 424
Порадный гл. порядный
с. 424
Порадоватися, порадоватисе дзеясл. Адчуць радасць.
с. 424
Порадокъ гл. порядокъ
с. 425
Пораду гл. поряду
с. 425
Порадца наз. Дарадчык. Параўн. порадникъ.
с. 425
Поражати I дзеясл. 1. Наносіць удары; забіваць; паражаць. 2. Наносіць паражэнне (каму-н.); перамагаць (каго-н.). // перан. Поражати наголову — разбіваць цалкам, канчаткова (пра варожае войска).
с. 425
Поражати II дзеясл. Распараджацца.
с. 426
Поражение гл. пораженье II
с. 426
Пораженый гл. поражоный
с. 426
Пораженье I наз. 1. Дзеянне па дзеясл. порадити I у 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. порадити I у 2 знач.
с. 426
Пораженье II, поражение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. поразити ў 1 знач. 2. Паранены або пашкоджаны хваробай участак цела.
с. 426
Поражка, поряжка наз. 1. Разгром (войска), паражэнне. 2. Бітва, схватка, сутычка.
с. 426
Поражоный, пораженый, порожоный II дзеепрым. 1. Ад поразити ў 1 знач. // перан. 2. Ад поразити ў 2 знач. Пораженый на голову (на головы) — разгромлены цалкам, канчаткова (пра войска). 3. Ад поразити ў 3 знач. 4. Сапсаваны, пашкоджаны.
с. 427
Поразбивати дзеясл. Разбіць, знішчыць у баі ўсіх або многіх. Параўн. порозбивати.
с. 428
Поразивший дзеепрым. 1. Ад поразити ў 3 знач.
с. 428
Поразивый дзеепрым. ад поразити ў 1 знач.
с. 428
Поразити, поразить, порозити дзеясл. 1. Нанесці ўдар; забіць. // перан. 2. Нанесці паражэнне (каму-н.), перамагчы (каго-н.). Поразити дощенту — разбіць цалкам, канчаткова (пра варожае войска); поразити на голову — тое, што і поразити дощенту. 3. Нанесці шкоду здароўю, звыкламу ўкладу жыцця і пад.
с. 428
По разну прысл. Тое, што і по розну.
с. 429
Поразумеватися дзеясл. Прыходзіць да згоды, аднадушнасці; дагаворвацца.
с. 429
Поразумено прысл. Зразумела.
с. 430
Поразуменье наз. Дзеянне па дзеясл. поразумети.
с. 430
Поразумети дзеясл. Усвядоміць, зразумець, асэнсаваць што-н. Параўн. порозумети.
с. 430
Поразуметисе дзеясл., зв. ад поразумети.
с. 430
Поракграфъ наз. Параграф.
с. 430
Поране, порано прысл. Зранку, раніцай, ранкам.
с. 430
Пораневатися, пораниватися дзеясл. Рана ўставаць.
с. 431
Поранение гл. пораненье
с. 431
Пораненку прысл. Уранку, раненька.
с. 431
Пораненый дзеепрым. ад поранити.
с. 431
Пораненье, поранение наз. Дзеянне па дзеясл. поранити.
с. 431
Поранешний прым. Ранішні.
с. 432
Пораниватися гл. пораневатися
с. 432
Поранити дзеясл. Параніць, нанесці каму-н. рану, раніць каго-, што-н.
с. 432
Поранитися дзеясл. Рана ўстаць.
с. 432
Поранку прысл. Зранку, ранкам.
с. 432
Поранний, поранный Ранішні.
с. 432
Порано гл. поране
с. 433
Поранокъ наз. Раніца.
с. 433
Порану прысл. Уранку, ранкам.
с. 433
Поранятися дзеясл. Рана ўставаць.
с. 433
Поратованый дзеепрым. ад поратовати.
с. 433
Поратованье, поретованье наз. Дзеянне па дзеясл. поратовати.
с. 434
Поратовати, поратовать дзеясл. Выратаваць, дапамагчы ў бядзе.
с. 434
Порахование гл. порахованье
с. 434
Порахованый дзеепрым. ад пораховати.
с. 434
Порахованье, порахование наз. Дзеянне па дзеясл. пораховати.
с. 434
Порахованьесе наз. Дзеянне па дзеясл. пораховатися.
с. 435
Пораховати, пораховать дзеясл. Зрабіць падлікі, супаставіць што-н.
с. 435
Пораховатися, пораховатисе, пороховатися дзеясл., зв. ад пораховати. // перан.
с. 435
Порахунокъ, порахунекъ наз. Рахунак, дакумент, дзе вызначана сума грошай, якая павінна быць заплачана за што-н.
с. 436
Порваный дзеепрым. 1. Ад порвати ў 1 знач. 2. Ад порвати ў 2 знач. 3. Ад порвати ў 5 знач. 4. Пазваны, пакліканы з якой-н. мэтай.
с. 436
Порванье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. порвати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. порвати ў 4 знач.
с. 437
Порваньесе наз. Дзеянне па дзеясл. порватися ў 1 знач.
с. 437
Порвати, порвать дзеясл. 1. Схапіць, узяць, злавіць хуткім, рэзкім рухам рук; імгненна дастаць. 2. Парваць, разарваць. 3. Пашкодзіць, парваць, моцным напорам прамыць дзірку ў чым-н. 4. Сарваць усё, многае; выбраць. 5. Пакусаць, парваць. 6. Выкрасці. 7. Падхапіць, прадоўжыць, падтрымаць пачатае другім. 8. // перан. Захапіць, дабіцца, дамагчыся чаго-н. 9. // перан. Спыніць, скончыць (сувязі, адносіны). 10. // перан. Спасцігнуць, выпасці на долю каго-н. 11. // перан. Хутка ўспрыняць, засвоіць. 12. Пачаць праследаваць, пагнаць.
с. 437
Порватися, порватисе дзеясл. 1. Ускочыць, усхапіцца, хутка ўстаць. 2. Накінуцца, напасці на каго-н. 3. Сарвацца, саскочыць. 4. Вельмі хутка пакінуць якое-н. месца, сарвацца. 5. Парвацца, разарвацца на часткі. 6. Кінуцца. 7. // перан. Вызваліцца ад чаго-н.
с. 439
Порвать гл. порвати
с. 440
Поребре, поребье наз. Мяса грудной часткі тушы з рэбернымі касцямі.
с. 440
Поревновавый дзеепрым. ад поревновати.
с. 440
Поревновати дзеясл. Праявіць старанне.
с. 440
Порезаный дзеепрым. 1. Ад порезати ў 1 знач. 2. Ад порезати ў 2 знач. 3. Ад порезати ў 3 знач.
с. 440
Порезати дзеясл. 1. Зарэзаць, забіць усё, многае або ўсіх. 2. Разрэзаць на часткі; падзяліць. 3. Параніць чым-н. вострым, абрэзаць. 4. Павыразаць, выразаць усё, многае.
с. 441
Порезатися дзеясл. Парэзацца, пазабівацца.
с. 441
Порекреовати дзеясл. Адпачыць; прыйсці ў сябе.
с. 441
Поренчъ, паренчъ наз. Поручань.
с. 442
Пореоривати дзеясл. Тое, што і переоривати.
с. 442
Порестати дзеясл. Тое, што і перестати ў 3 знач.
с. 442
Поретованье гл. поратованье
с. 442
Пореченный дзеепрым. ад поречи.
с. 442
Поречи дзеясл. Абразіць, зняважыць.
с. 442
Поречье наз. Мясцовасць уздоўж цячэння ракі.
с. 442
Порешотщына наз. Від даніны.
с. 442
Поржавети дзеясл. Паржавець.
с. 442
Пориваный гл. порываный
с. 442
Пориванье гл. порыванье
с. 442
Поривати гл. порывати
с. 442
Пориватисе гл. порыватися
с. 442
Пориватися гл. порыватися
с. 442
Пориваючий гл. порываючий
с. 442
Поривчий гл. порывчий
с. 442
Поринути дзеясл. Паваліць, прымусіць упасці.
с. 442
Порицати дзеясл. Ганіць, ганьбаваць.
с. 443
Порканити дзеясл. Абгароджваць.
с. 443
Поркановый гл. паркановый
с. 443
Порканъ гл. парканъ
с. 443
Поркгаминовый гл. паркгаминовый
с. 443
Поркгаминъ гл. паркгаминъ
с. 443
Порнути дзеясл. Паплыць, нырнуць.
с. 443
Поробенье наз. Дзеянне па дзеясл. поробити.
с. 443
Поробийство, поробийтство, поробнитство наз. Парабкоўства.
с. 443
Поробити, поробить дзеясл. Парабіць, змайстраваць.
с. 443
Поробленый дзеепрым. ад поробити.
с. 443
Поробникъ наз. Распуснік.
с. 444
Поробнитство гл. поробийство
с. 444
Поробокъ гл. паробокъ
с. 444
Пороботатися дзеясл. Заняволіцца.
с. 444
Поробтати гл. пороптати
с. 444
Поровенъ прысл. Пароўну.
с. 3
Поровнавати гл. поровновати
с. 3
Поровнание гл. поровнанье
с. 3
Поровнаный дзеепрым. 1. Ад поровнати ў 1 знач. 2. Ад поровнати ў 3 знач.
с. 3
Поровнанье, поровнание, поровнане наз. 1. Дзеянне па дзеясл. поровнати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. поровнати ў 3 знач. Поровнане ночи съ днемъ — раўнадзенства.
с. 3
Поровнати, поровняти дзеясл. 1. Зрабіць роўным, аднолькавым. 2. Зрабіць што-н. роўным, аднаго ўзроўню з зямлёй, зраўняць. 3. Параўнаць, стаць роўным каму-, чаму-н. у якіх-н. адносінах; супаставіць.
с. 4
Поровнатися, поровнатисе, поровнятисе, поровнятися дзеясл. 1. Рухаючыся, аказацца на адной лініі з кім-н. 2. Параўнацца, стаць нароўні з кім-, чым-н. у якіх-н. адносінах. 3. Зрабіцца роўным, аднолькавым.
с. 5
Поровнованый дзеепрым. ад поровновати ў 1 знач.
с. 5
Поровновати, поровнавати дзеясл. 1. Параўнаць; супаставіць. 2. Рабіць роўным, адпаведным каму-, чаму-н. у якіх-н. адносінах.
с. 6
Поровноватися дзеясл., зв. ад поровновати ў 1 знач.
с. 6
Поровновыватися дзеясл. Станавіцца роўным каму-, чаму-н. у якіх-н. адносінах.
с. 6
Поровну прысл. Пароўну.
с. 6
Поровнывати дзеясл. 1. Рабіць роўным, аднолькавым. 2. Параўноўваць, станавіцца роўным каму-, чаму-н. у якіх-н. адносінах; супастаўляць. 3. // перан. Згладжваць, рабіць што-н. менш прыкметным, змякчаць.
с. 6
Поровняти гл. поровнати
с. 6
Поровнятися гл. поровнатися
с. 6
Пороговый прым. ад порогъ у 1 знач.
с. 6
Порогъ наз. 1. Парог, бервяно або брус, прымацаваныя пад дзвярамі паміж вушакамі. Параўн. напорожникъ. 2. Камяністы, папярочны выступ на дне ракі, які парушае плаўнасць цячэння.
с. 7
Порода наз. Прыналежнасць да якой-н. сацыяльнай групы.
с. 7
Породеля наз. Тое, што і пороженица.
с. 7
Породивший дзеепрым. ад породити ў 1 знач.
с. 7
Породивый дзеепрым. ад породити ў 2 знач.
с. 7
Породити дзеясл. 1. Нарадзіць, даць жыццё каму-н. шляхам родаў. 2. // перан. Даць пачатак чаму-н.
с. 7
Породитися дзеясл., зв. ад породити ў 1 знач.
с. 8
Породъ наз. Роды.
с. 8
Порожатися дзеясл. Нарадзіцца.
с. 8
Порождение наз. Нараджэнне, момант з’яўлення на свет.
с. 8
Порожденый дзеепрым. ад породити ў 1 знач.
с. 8
Порождень прым. Пусты, парожні, свабодны, нікім не заняты.
с. 8
Порожение гл. пороженье
с. 8
Пороженица наз. Парадзіха. Параўн. породеля.
с. 8
Пороженый I, порожоный I дзеепрым. Народжаны.
с. 8
Пороженый II дзеепрым. 1. Які нічога пры сабе не мае, з пустымі рукамі. 2. Пазбаўлены чаго-н.
с. 9
Пороженье, пароженье, порожение, порожэнье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. породити ў 1 знач. 2. Дзень, дата, калі хто-н. нарадзіўся. 3. Дзеянне па дзеясл. породити ў 2 знач.
с. 9
Порожжий прым. Тое, што і порожний у 3 знач
с. 9
Порожне прысл. 1. Марна, дарэмна. Параўн. прожно. 2. Ні з чым.
с. 10
Порожневанье, порожнованье наз. Дзеянне па дзеясл. порожневати ў 1 знач.
с. 10
Порожневати, порожновати дзеясл. 1. Марна праводзіць час; гультаяваць. Параўн. порожнети. 2. Пераставаць дзейнічаць. 3. Пераставаць цячы (пра ваду).
с. 11
Порожнети дзеясл. Тое, што і порожневати ў 1 знач.
с. 11
Порожний, порожный, порозний прым. 1. Пусты, нічым не запоўнены. Параўн. прожний I у 1 знач. 2. Які не мае пры сабе нічога; з пустымі рукамі. 3. Свабодны, нікому не прыналежны, ні за кім не замацаваны; нікім, нічым не заняты; пусты. Параўн. порожжий, прожний I у 2 знач. 4. Нявыкарыстаны. 5. Бясплодны, няздольны даваць патомства. 6. // перан. Марны, дарэмны, нікчэмны, пусты. Параўн. прожний І у 3 знач. 7. // перан. Вольны, які знаходзіцца на свабодзе. 8. // перан. Які не мае сур’ёзнага значэння; беспадстаўны. Параўн. прожний I у 4 знач. 9. // перан. Неглыбокі, бяссэнсавы; несур’ёзны. 10. // перан. Ідальскі.
с. 11
Порожнованье гл. порожневанье
с. 14
Порожновати гл. порожневати
с. 14
Порожность, парожность наз. 1. // перан. Ад порожний у 6 знач. Параўн. прожность. 2. // перан. Ад порожний у 9 знач.
с. 14
Порожнохвала наз. Пахвала пустая, беспадстаўная.
с. 14
Порожнохвалца наз. Той, хто сам сябе дарэмна расхвальвае; хвалько. Параўн. прожнохвалца.
с. 14
Порожнуючий гл. порожнюючий
с. 14
Порожный гл. порожний
с. 14
Порожнюючий, порожнуючий, порожнюючый дзеепрым. 1. Пусты, нічым не запоўнены. 2. Які праводзіць марна час, бяздзейнічае. Параўн. прожнуючий.
с. 14
Порожоный I гл. пороженый I
с. 15
Порожоный II гл. поражоный
с. 15
Порожэнье гл. пороженье
с. 15
Порозбиваный дзеепрым. ад порозбивати.
с. 15
Порозбивати дзеясл. Тое, што і поразбивати.
с. 15
Порозбиватися дзеясл., зв. ад порозбивати.
с. 15
Порозбирати дзеясл. Паразбіраць.
с. 15
Порозбиратися дзеясл., зв. ад порозбирати.
с. 15
Порозбияти дзеясл. Забіць, пазабіваць.
с. 15
Порозваляти дзеясл. Паразвальваць.
с. 15
Порозвоженье наз. Паразвожванне.
с. 15
Порозганяти, порозгоняти, поросгоняти дзеясл. Паразганяць.
с. 16
Пороздаванье наз. Дзеянне па дзеясл. пороздавати.
с. 16
Пороздавати, пороздовати дзеясл. Параздаваць.
с. 16
Пороздирати, пороздерати дзеясл. Параздзіраць.
с. 16
Пороздовати гл. пороздавати
с. 16
Порозити гл. поразити
с. 16
Порозкиданье наз. Дзеянне па дзеясл. пороскидати.
с. 16
Порозлеваный дзеепрым. ад порозливати.
с. 17
Порозливати дзеясл. Паразліваць.
с. 17
Порозметати дзеясл. Паразмятаць. Параўн. порозметовати.
с. 17
Порозметовати дзеясл. Тое, што і порозметати.
с. 17
Порозненый, порозненный дзеепрым. ад порознити.
с. 17
Порозненье наз. Дзеянне па дзеясл. порознити.
с. 17
Порозний гл. порожний
с. 17
Порознити дзеясл. Адрозніць; разысціся ў думках. // перан. Змяніць, знішчыць, раз’яднаць.
с. 17
Порознитися дзеясл., зв. ад порознити.
с. 18
По розницы прысл. У розніцу.
с. 18
По розно прысл. Тое, што і по розну.
с. 18
Порозносити дзеясл. 1. Паразносіць. 2. Разнесці, даставіць кожны прадмет у пэўнае месца.
с. 18
По розну прысл. Паасобку, паасобна. Параўн. по разну, по розно.
с. 18
Порозорываный дзеепрым. Разараны.
с. 18
Порозробливати дзеясл. Раздзяліць на часткі.
с. 19
Порозседати дзеясл. Парассядацца.
с. 19
Порозсекати дзеясл. Парассякаць.
с. 19
Порозспинаный дзеепрым. Распяты.
с. 19
Порозставляти дзеясл. Парасстаўляць.
с. 19
Порозстинати гл. поростинати
с. 19
Порозсылати дзеясл. Парассылаць.
с. 19
Порозсыпаный дзеепрым. Парассыпаны.
с. 19
Порозсыпованый дзеепрым. ад порозсыповати.
с. 19
Порозсыповати дзеясл. Парассыпаць.
с. 19
Порозумеваньеся наз. Дзеянне па дзеясл. порозумеватися.
с. 19
Порозумевати дзеясл. Разумець, усведамляць, спасцігаць розумам сэнс, змест і пад. чаго-н.
с. 20
Порозумеватися, порозумеватисе дзеясл., зв. ад порозумевати.
с. 20
Порозумение гл. порозуменье
с. 20
Порозуменый дзеепрым. ад порозумети.
с. 20
Порозуменье, порозумение наз. Дзеянне па дзеясл. порозумети.
с. 20
Порозуменьеся наз. Дзеянне па дзеясл. порозуметися.
с. 21
Порозумети, порузумети дзеясл. Тое, што і поразумети.
с. 21
Порозуметися дзеясл., зв. ад порозумети.
с. 21
Порозумленье наз. Дзеянне па дзеясл. порозумети.
с. 22
Порозходитисе дзеясл. Парасходзіцца.
с. 22
Пороковати дзеясл. Груба, раздражнёна і адрывіста крычаць на каго-н.
с. 22
Порокъ I наз. Недахоп, загана.
с. 22
Порокъ II наз. Сценабітная гармата; кідальная зброя, прашча.
с. 22
Поромовати дзеясл. Перамяшчаць; устанаўліваць.
с. 22
Поромъ гл. паромъ
с. 22
Пороненый дзеепрым. ад поронити.
с. 22
Пороненье наз. Дзеянне па дзеясл. поронити.
с. 23
Поронити дзеясл. Дачасна пазбавіцца ад цяжарнасці па якой-н. прычыне.
с. 23
Пороптати, поробтати дзеясл. Выказаць незадавальненне, пачаць наракаць.
с. 23
Поросгоняти гл. порозгоняти
с. 23
Поросенокъ наз. Парася.
с. 23
Пороскиданый дзеепрым. ад пороскидати.
с. 23
Пороскидати дзеясл. Параскідаць.
с. 23
Пороскопаный дзеепрым. Параскопваны.
с. 23
Пороскопывати дзеясл. Параскопваць.
с. 23
Порослый прым. Парослы, які зарос чым-н.
с. 23
Поросль наз. Малады лес; месца, якое пакрыта дробным лесам, кустамі.
с. 24
Поросная прым. Паросная.
с. 24
Пороспукатисе дзеясл. Паразбівацца.
с. 24
Поростеребливати дзеясл. Парасцярэбліваць.
с. 24
Порости дзеясл. 1. Парасці, павялічыцца ў росце. 2. Павырастаць, вырасці. 3. Пакрыцца расліннасцю, зарасці.
с. 24
Поростинати, порозстинати дзеясл. Парассякаць.
с. 24
Порося наз. Парася.
с. 24
Поросятина наз. Парасяціна.
с. 25
Поросятникъ наз. Свінар.
с. 25
Пороти дзеясл. 1. Распорваць, успорваць; наносіць рану чым-н. вострым. 2. Разразаць (зямлю).
с. 25
Поротисе дзеясл. Не по шву поротисе — не адпавядаць намеру, замыслу.
с. 25
Порохнети дзеясл. Парахнець.
с. 25
Порохнеючий дзеепрым. ад порохнети.
с. 25
Порохно наз. Парахня. с. 26
Пороховатися гл. пораховатися
с. 26
Пороховникъ наз. Той, хто вырабляе і прадае порах. Параўн. проховникъ.
с. 26
Пороховница наз. Парахаўніца. Параўн. проховница.
с. 26
Пороховничка наз., памянш. ад пороховница.
с. 26
Пороховый прым. Парахавы, які мае адносіны да пораху.
с. 26
Порохонь наз. Пра вельмі старога, слабага чалавека.
с. 26
Порохъ наз. 1. Порах, выбуховае рэчыва, якое ўжываецца для вырабу зарадаў агнястрэльнай зброі. Параўн. прохъ у 1 знач. 2. Пыл. Параўн. прахъ у 1 знач., прохъ у 2 знач. 3. Парашок. 4. Тое, што і прахъ у 2 знач.
с. 26
Порочникъ наз. Воін, узброены прыладай для кідання камянёў.
с. 28
Порошекъ наз. Парашок, лекавае рэчыва пэўнай дазіроўкі ў раздробленым выглядзе.
с. 28
Порошка наз. Пароша.
с. 28
Порошокъ наз. Парушына.
с. 28
Порприянъ гл. пурпурыянъ
с. 28
Порпруянский гл. пурприянский
с. 28
Порпура гл. пурпура
с. 28
Порпурияновый гл. пурпурыяновый
с. 28
Порпъянский гл. пурпурыянский
с. 28
Порпъянъ гл. пурпурыянъ
с. 28
Порпыянский гл. пурпурыянский
с. 28
Порпьянский гл. пурпурыянский
с. 28
Порсуна гл. персона
с. 28
Порсунный гл. парсунный
с. 28
Портище наз. 1. Адзенне, вопратка. 2. Адзенне з грубай тканіны (дзяругі, зрэб’я), якое адзявалі пры пакаянні ці вялікім смутку.
с. 28
Портка наз. Фортачка.
с. 29
Портки, портьки наз. Порткі, штаны.
с. 29
Портовый прым. 1. Ад портъ І у 1 знач. 2. Ад портъ I у 2 знач.
с. 29
Португалский прым. Партугальскі.
с. 29
Портукгалчикъ наз. Партугалец.
с. 29
Портукгалъ, португалъ, портукалъ, фортугалъ наз. 1. Буйная залатая манета, якая чаканілася па ўзору партугальскіх. 2. Сукенка-крыналін.
с. 29
Портъ I наз. 1. Порт, прыстань. // перан. Месца пастаяннага знаходжання, прыстанішча. 2. Водны (рачны) шлях, па якім перавозілі тавары, рабілі сплаў.
с. 30
Портъ II наз. Тое, што і порты.
с. 30
Порты, порьты наз. Адзенне, вопратка. Параўн. портъ II.
с. 31
Портьки гл. портки
с. 31
Порубаный дзеепрым. 1. Ад порубати І у 1 знач. 2. Ад порубати I у 2 знач. 3. Ад порубати I у 3 знач.
с. 31
Порубанье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. порубати І у 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. порубати I у 2 знач.
с. 32
Порубати I дзеясл. 1. Ссячы, зваліць, паваліць, парубіць; высечы (многае). 2. Рассячы на часткі, кавалкі ўдарам вострага прадмета. 3. Нанесці раны, цяжка раніць, пакалечыць; засячы каго-н. халоднай зброяй.
с. 32
Порубати II дзеясл. Затрымаць, арыштаваць каго-н. і канфіскаваць яго маёмасць.
с. 33
Порубежный прым. 1. Які знаходзіцца, размяшчаецца каля граніцы, прыгранічны. 2. Які мяжуецца з кім-, чым-н., межавы.
с. 33
Порубежский прым. Межавы.
с. 33
Порубежье наз. Мясцовасць уздоўж мяжы, рубяжа.
с. 33
Порубити дзеясл. Ссячы, зваліць.
с. 33
Порубленый I дзеепрым. ад порубити.
с. 34
Порубленый II дзеепрым. 1. Аграблены. 2. У знач. наз. Захопленая маёмасць.
с. 34
Порубный прым. Які з’явіўся ў выніку вырубкі і выкарчоўвання лесу.
с. 34
Порубство, порубьство наз. Блуд, распуста, пралюбадзейства.
с. 34
Порубъ I наз. Месца зняволення, турма.
с. 34
Порубъ II наз. Захват, канфіскацыя маёмасці; затрыманне каго-н.
с. 34
Порубьство гл. порубство
с. 34
Поругание гл. поруганье
с. 34
Поруганый дзеепрым. ад поругати.
с. 35
Поруганье, поругание наз. Ганьбаванне, зневажанне; высмейванне.
с. 35
Поругати дзеясл. Зганьбаваць, зняважыць, зняславіць; палаяць, пасварыцца.
с. 35
Поругатися дзеясл., зв. ад поругати.
с. 35
Поругъ наз. Знявага; лаянка.
с. 36
Порузумети гл. порозумети
с. 36
Порука, парука наз. Парука, паручыцельства; гарантыя.
с. 36
По руски, по рускии, по рускы, по рускыи прысл. Тое, што і по руску.
с. 36
По руску прысл. Па-беларуску. Параўн. по руски.
с. 37
По рускы гл. по руски
с. 37
По рускыи гл. по руски
с. 37
Порутити, поруцити дзеясл. Кінуць, пакідаць. // перан.
с. 37
Порутчикъ гл. поруччикъ
с. 37
Поруха наз. Шкода, перашкода; страта.
с. 37
Поруцити гл. порутити
с. 37
Поручати дзеясл. 1. Даручаць, давяраць каго-, што-н. чыім-н. клопатам, анецы. 2. Ускладаць на каго-н. абавязак выканаць што-н.; наказваць, прадпісваць. 3. Ручацца, даваць паруку за каго-, што-н. у чым-н.
с. 37
Поручатися, поручатисе дзеясл. зв. 1. Ад поручати ў 1 знач. 2. Ад поручати ў 3 знач.
с. 38
Порученный гл. порученый
с. 38
Порученство наз. 1. Апека, догляд; нагляд, загадванне. 2. Даручэнне, паўнамоцтва. 3. Даручаная справа, абавязак. 4. Кіраўніцтва з боку каго-н. над кім-н., камандаванне.
с. 38
Порученый, порученный, поручоный дзеепрым. 1. Ад поручити ў 1 знач. 2. Ад поручити ў 2 знач. 3. Пакінуты. 4. У знач. наз. Тое, што даручана, даверана.
с. 39
Порученье, поручэнье наз. 1. Апека; нагляд, загадванне. 2. Даручэнне, паўнамоцтва; воля, жаданне. 3. Паручыцельства, парука.
с. 40
Поручи наз. Парчовыя нарукаўнікі ў адзенні свяшчэннаслужыцеляў. Параўн. поручье II, порушни.
с. 41
Поручие гл. поручье I
с. 41
Поручити, поручыти дзеясл. 1. Даручыць, даверыць каго-, што-н. чыім-н. клопатам, апецы; перадаць каго-, што-н. пад чыю-н. адказнасць, пад чыё-н. начальства. 2. Ускласці на каго-н. абавязак выканаць што-н., даць паўнамоцтвы каму-н. выканаць што-н.; прадпісаць, рэкамендаваць, наказаць. 3. Паручыцца, даць паруку за каго-н. у чым-н.
с. 41
Поручитися, поручытися дзеясл. зв. 1. Ад поручити ў 1 знач. 2. Ад поручити ў 3 знач.
с. 42
Поручниковъ прым. ад поручникъ у 1 знач.
с. 42
Поручникъ, паручникъ, поручьникъ наз. 1. Паручыцель. 2. Заложнік. 3. Паручнік; начальнік над войскам. Параўн. поруччикъ.
с. 42
Поручница наз. Заступніца; паручыцелька.
с. 43
Поручничка наз., памянш. ад поручница.
с. 43
Поручное наз. Тое, што аддадзена ў заклад (ці ў паруку).
с. 43
Поручный, паручный прым. За які дадзена парука, які ўзяты за парукай. 2. У знач. наз. Паручыцель.
с. 44
Поручоный гл. порученый
с. 44
Поруччикъ, порутчыкъ, поручщыкъ наз. Тое, што і поручникъ у 3 знач.
с. 44
Поручъе гл. поручье
с. 44
Поручыти гл. поручити
с. 44
Поручытися гл. поручитися
с. 44
Поручье I, поручие, поручъе наз. Поручні, парэнчы.
с. 44
Поручье II наз. Тое, што і поручи.
с. 44
Поручьникъ гл. поручникъ
с. 44
Поручэнье гл. порученье
с. 44
Порушаный дзеепрым. 1. Ад порушати ў 2 знач. 2. Ад порушати ў 4 знач.
с. 44
Порушати дзеясл. 1. Зрушаць, скранаць з месца; варушыць; уздымаць, узнімаць, падымаць. 2. Знішчаць, разбураць. 3. Настройваць, схіляць; узбуджаць; хваляваць. 4. Шкодзіць, псаваць. 5 // перан. Падрываць, разгладжваць.
с. 45
Порушатися, порушатисе дзеясл. зв. 1. Ад порушати ў 1 знач. 2. Ад порушати ў 3 знач.
с. 46
Порушаючий дзеепрым. ад порушати ў 1 знач.
с. 46
Порушение гл. порушенье
с. 46
Порушеный гл. порушоный
с. 46
Порушенье, порушение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. порушити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. порушити ў 2 знач. 3. Афект, душэўнае хваляванне; узбуджэнне, усхваляванасць. 4. Парушэнне, не захаванне чаго-н.; адмена змяненне чаго-н. 5. Вяртанне да якой-н. ранейшай справы. 6. Вада, дэфект.
с. 46
Порушити, порушыти дзеясл. 1. Зрушыць, скрануць з месца; захістаць; паварушыць; захваляваць. 2. Знішчыць, разбурыць; загубіць. // перан. 3. Пашкодзіць, папсаваць. 4. Выклікаць, узбудзіць; настроіць, схіліць; усхваліць. 5. Парушыць, не захаваць чаго-н.; змяніць, перайначыць. 6. Забраць, узяць. 7. Адправіць, выправіць; накіраваць, паслаць.
с. 47
Порушитися, порушитисе, порушытися дзеясл. зв. 1. Ад порушити ў 1 знач. // перан. Завагацца, захістацца. 2. Ад порушити ў 2 знач. // перан. 3. Ад порушити ў 4 знач. 4. Ад порушити ў 5 знач. 5. Зашкодзіць сабе, надарвацца, празмернымі намаганнямі пашкодзіць сваё здароўе.
с. 49
Порушни наз. Тое, што і поручи.
с. 50
Порушоный, парушоный, порушеный дзеепрым. 1. Ад порушити ў 1 знач. 2. Ад порушити ў 2 знач. 3. Ад порушити ў 3 знач. 4. Ад порушити ў 4 знач. 5. Ад порушити ў 5 знач. 6. Разгледжаны; падняты.
с. 50
Порушыти гл. порушити
с. 51
Порушытися гл. порушитися
с. 51
Порфира наз. Парфіра, адзенне з дарагой тканіны.
с. 51
Порфирионовый прым. Порфирионовый камень — гл. камень.
с. 51
Порфирогонитъ наз. Тытул, які дабаўляўся да імя грэчаскіх імператараў.
с. 51
Порхати дзеясл. Уцякаць.
с. 52
Порхнути дзеясл. Уцячы.
с. 52
Порционные наз. Грошы на ежу і другія выдаткі вайскоўцам.
с. 52
Порцыя наз. Падатак на вайсковыя выдаткі.
с. 52
Порыбокъ наз. Пакос, сенажаць.
с. 52
Порываный, пориваный дзеепрым. ад порывати.
с. 52
Порыванье, пориванье наз. Дзеянне па дзеясл. порывати.
с. 52
Порыватель наз. Той, хто крадзе.
с. 53
Порывати, поривати дзеясл. Хапаць рэзкім рухам, схопліваць, захопліваць. // перан. Адольваць, апаноўваць.
с. 53
Порыватися, пориватисе, пориватися дзеясл. 1. Парывацца, імкнуцца, намервацца зрабіць што-н.; кідацца з якой-н. мэтай. 2. Імкнуцца да чаго-н., авалодваць чым-н.
с. 53
Порываючий, пориваючий дзеепрым. 1. Ад порывати. 2. Які імкнецца да чаго-н.
с. 54
Порывчый, поривчий дзеепрым. Запальчывы, гарачы, пылкі.
с. 54
Порыти дзеясл. Падмыць, размыць.
с. 54
Порытый дзеепрым. Зрыты, парыты.
с. 54
По рыцерску прысл. Па-рыцарску.
с. 55
Порьты гл. порты
с. 55
Порядити дзеясл. Выпрастаць, выраўнаваць.
с. 55
Порядитися дзеясл. Дамовіцца; згадзіцца.
с. 55
Порядкомъ, порадкомъ прысл. 1. Па парадку, па чарзе, адзін за адным; паслядоўна. 2. Як трэба, як мае быць, толкам. 3. Даволі-такі, парадкам, у значнай ступені.
с. 55
Порядне, порадне, порадно прысл. 1. Як мае быць, як трэба, добра, належным чынам; згодна з законам, правіламі, звычаямі. Параўн. порядочне. 2. Па парадку, па чарзе; адзін за адным, у адну лінію. Параўн. поряду.
с. 55
Порядней, порадней прысл., выш. ст. ад порядне ў 1 знач.
с. 56
Порядный, порадный прым. 1. Адпаведны, належны; належным чынам аформлены; законны. 2. Які вызначаецца высокімі маральнымі ці фізічнымі якасцямі; высакародны, праведны; справядлівы, правільны; добры, харошы. 3. Вышэйшы, найвышэйшы; галоўны. // перан. 4. Разважлівы, разважны; які можа даць добрую раду. 5. Неабходны; патрэбны. 6. // перан. Прамы.
с. 56
Порядокъ, порадокъ наз. 1. Закон, правіла; канон, звод законаў, правіл. 2. Кіраванне, праяўленне; устаноўлены лад, улада. 3. Згода, мір, спакой; добры, належны стан чаго-н., дзе-н., парадак. 4. Чарга, чарговасць, пэўны парадак, паслядоўнасць у адбыванні чаго-н. 5. Метад, спосаб, правілы ажыццяўлення чаго-н. 6. Распарадак, ход, цячэнне чаго-н. 7. Распараджэнне; воля. 8. Указанне, парада. 9. Лінія, паслядоўны рад асоб, аб’яднаных кроўнымі сувязямі. 10. Маёмасць, рыштунак.
с. 58
Порядочне прысл. Тое, што і порядне ў 1 знач.
с. 61
Поряду, пораду прысл. Тое, што і порядне ў 2 знач.
с. 61
Поряженый дзеепрым. ад порадити I у 1 знач.
с. 61
Поряжка гл. поражка
с. 61
Посабляти гл. пособляти
с. 61
Посагати дзеясл. Выходзіць замуж.
с. 61
Посагнути дзеясл. Выйсці замуж. Посагнути замужъ — выйсці замуж. Параўн. посягнутиу 3 знач.
с. 61
Посаговый прым. ад посагъ.
с. 61
Посагъ, посакгъ, посягъ наз. 1. Маёмасць, якую давалі бацькі або родзічы дзяўчыне, калі тая выходзіла замуж ці ішла ў манастыр; пасаг. 2. Сродкі для забеспячэння адзінокіх жанчын.
с. 61
Посада I наз. 1. Панаванне; уладанне. 2. Тое, што і посадъ у 1 знач.
с. 62
Посада II наз. Месца, засаджанае дрэвамі, кустамі.
с. 62
Посадзити гл. посадити
с. 62
Посадзка, посацка наз. 1. Вымашчаная пліткамі падлога. Параўн. посажка. 2. Чарэнь; под.
с. 62
Посадивший дзеепрым. ад посадити ў 3 знач.
с. 62
Посадити, посадзити, посадить дзеясл. 1. Пасадзіць, усадзіць, прапанаваць сесці. 2. Выбраць; назначыць, прызначыць, надзяліць уладай. Посадити на княженье гл. княженье 3. Зняволіць, пазбавіць волі; пасадзіць у турму, узяць пад варту. 4. Пасяліць, засяліць людзьмі якую-н. зямлю, мясцовасць. 5. Даць, пакінуць у спадчыну. 6. Усадзіць у зямлю, засыпаць зямлёй карэнне расліны для далейшага росту. 7. Залажыць, заснаваць, пабудаваць. 8. Пакінуць, размясціць.
с. 63
Посадитисе дзеясл., зв. ад посадити ў 4 знач.
с. 64
Посадникъ наз. 1. Начальнік, правіцель; намеснік князя для кіраўніцтва горадам, вобласцю, княствам. 2. У старажытных Ноўгарадзе і Пскове — прадстаўнік вышэйшай дзяржаўнай улады, які выбіраўся вечам. Посадникъ степенный — пасаднік, які ў пэўны час выконваў свае абавязкі; посадникъ старый — былы пасаднік.
с. 65
Посаднити дзеясл. Нацерці каню скуру (сядлом, хамутом).
с. 65
Посадничий прым. ад посадникъ у 2 знач.
с. 65
Посадный прым. Прыдатны для сяўбы.
с. 66
Посадский прым. ад посадъ у 1 знач.
с. 66
Посадъ наз. 1. Прыгарад, прадмесце; пасёлак. Параўн. посада І у 2 знач. 2. Гандлёва-рамесная частка горада за крапасной сцяной. 3. Апорная бэлька.
с. 66
Посадь наз. Тое, што і поседь.
с. 67
Посажанинъ наз. Жыхар пасада.
с. 67
Посажаный прым. ад посажати ў 4 знач.
с. 67
Посажанье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. посажати ў 3 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. посажати ў 4 знач.
с. 67
Посажати, пасажати дзеясл. 1. Паўсаджваць. 2. Папрызначаць. Посажати на кролевство (престоле) — прызначаць каго-н. каралём. 3. Пазасаджваць (у турму). 4. Пазасельваць.
с. 67
Посажение гл. посаженье
с. 68
Посаженый гл. посажоный
с. 68
Посаженье, посажение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. посадити ў 2 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. посадити ў 3 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. посадити ў 7 знач. 4. Месцазнаходжанне.
с. 68
Посаженьесе наз. Дзеянне па дзеясл. посадити ў 2 знач.
с. 68
Посажка наз. Тое, што і посадзка ў 1 знач.
с. 69
Посажоный, посаженый дзеепрым. 1. Ад посадити ў 1 знач. 2. Ад посадити ў 2 знач. 3. Ад посадити ў 3 знач. 4. Які знаходзіцца ў якім-н. месцы, размешчаны. 5. Падрыхтаваны, прыдатны да пасадкі. Быти посажонымъ — быць надзеленым пасагам, атрымаць у пасаг.
с. 69
Посакгъ гл. посагъ
с. 70
Посаманъ гл. пасаманъ
с. 70
Посарамоченый гл. посоромоченый
с. 70
Посацка гл. посадзка
с. 70
Посварекъ гл. посварокъ
с. 70
Посваритися, посваритисе, посварытися дзеясл. Пасварыцца, палаяцца; паспрачацца. Параўн. посварыти.
с. 70
Посварка наз. Сварка, спрэчка, лаянка. Параўн. посварокъ, посваръ.
с. 70
Посварокъ, посварекъ наз. Тое, што і посварка.
с. 70
Посваръ наз. Тое, што і посварка.
с. 70
Посварыти дзеясл. Тое, што і посваритися.
с. 71
Посварытися гл. посваритися
с. 71
Посведчаный дзеепрым. ад посведчати.
с. 71
Посведчати, посветчати, посвечати I, посвядчати, посвятчати дзеясл. Сведчыць, паказваць; даказваць.
с. 71
Посведчаючий, посветчаючий дзеепрым. ад посведчати.
с. 71
Посведченый, посведченный, посветчоный дзеепрым. ад посведчити.
с. 71
Посведченье наз. Дзеянне па дзеясл. посведчити.
с. 72
Посведчити, посветчити, посветчыти, посвечити дзеясл. Засведчыць, пасведчыць, паказаць; даказаць.
с. 72
Посвенцати дзеясл. Тое, што і посвячати ў 1 знач.
с. 72
Посвенценье наз. 1. Тое, што і посвяченье ў 1 знач. 2. Тое, што і посвяченье ў 2 знач.
с. 72
Посвесчать гл. посвящати
с. 73
Посветити I гл. посвятити
с. 73
Посветити II дзеясл. Пасвяціць, асвятліць каго-, што-н. на некаторы час. // перан. Зрабіць больш светлым, напоўніць святлом.
с. 73
Посветитися гл. посвятитися
с. 73
По светску, по свецку прысл. Па-свецку.
с. 73
Посветчати гл. посведчати
с. 73
Посветчаючий гл. посведчаючий
с. 73
Посветчити гл. посведчити
с. 73
Посветчоный гл. посведченый
с. 73
Посветчыти гл. посведчити
с. 73
Посветъ наз. Светласць, яснасць; бляск, святло месяца.
с. 73
Посвецанье наз. Асвячэнне.
с. 73
Посвеценье гл. посвяценье
с. 73
Посвецку гл. по светску
с. 74
Посвецоный гл. посвяцоный
с. 74
Посвечати I гл. посведчати
с. 74
Посвечати II гл. посвячати
с. 74
Посвечаючий гл. посвячаючий
с. 74
Посвеченье гл. посвяченье
с. 74
Посвечити гл. посведчити
с. 74
Посвечоный гл. посвячоный
с. 74
Посвешчать гл. посвящати
с. 74
Посвещание гл. посвящанье
с. 74
Посвещати гл. посвящати
с. 74
Посвещатися гл. посвящатися
с. 74
Посвещевати, посвещовати дзеясл. 1. Тое, што і посвячевати. 2. Прысвечваць, прызначаць; ахвяроўваць. Посвещовати сына или дщеру скрозе огнь — прыносіць чалавечую ахвяру праз спаленне на агні.
с. 74
Посвещение гл. посвященье
с. 74
Посвещенный гл. посвящоный
с. 74
Посвещеный гл. посвящоный
с. 74
Посвещенье гл. посвященье
с. 74
Посвещовати гл. посвещевати
с. 74
Посвещоный гл. посвящоный
с. 74
По свойску прысл. Па-свойску, так, як дзе-н. прынята, заведзена.
с. 74
Посвядчати гл. посведчати
с. 74
Посвятитель наз. Той, хто асвячае, пасвячае.
с. 74
Посвятити, посветити I дзеясл. 1. Выканаць над чым-н. абрад надання святасці, асвяціць; зрабіць свяшчэнным.2. Пры дапамозе пэўных абрадаў надаць каму-н. духоўны сан, якое-н. званне, пасвяціць. 3. Прысвяціць, прызначыць; ахвяраваць.
с. 74
Посвятитися, посветитися, посвятиться дзеясл. зв. 1. Ад посвятити ў 1 знач. 2. Ад посвятити ў 2 знач. 3. Ад посвятити ў 3 знач. 4. Прыняць прычасце, прычасціцца.
с. 75
Посвятный прым. Запаветны; свяшчэнны.
с. 76
Посвятчати гл. посведчати
с. 76
Посвятчоный дзеепрым. Тое, што і посвячоный у 3 знач.
с. 76
Посвяцатися дзеясл. Асвячацца, рабіцца святым.
с. 76
Посвяцаючий дзеепрым. ад посвяцатися.
с. 76
Посвяценье, посвеценье наз. Тое, што і посвяченье ў 1 знач.
с. 77
Посвяцоный, посвецоный дзеепрым. 1. Тое, што і посвячоный у 1 знач. 2. Тое, што і посвячоный у 2 знач.
с. 77
Посвячаный дзеепрым. ад посвячати ў 1 знач.
с. 77
Посвячанье наз. Дзеянне па дзеясл. посвячати ў 2 знач.
с. 77
Посвячати, посвечати II дзеясл. 1. Выконваць над чым-н. абрад надання святасці, асвячаць, свяціць; рабіць свяшчэнным. // перан. Біць, караць. Параўн. посвенцати, посвящати ў 1 знач. 2. Пры дапамозе пэўных абрадаў надаваць каму-н. духоўны сан, якое-н. званне, пасвячаць. Параўн. посвящати ў 2 знач. 3. Прысвячаць, прызначаць; ахвяроўваць. Посвячати сыны и дочки презъ огонь — прыносіць чалавечую ахвяру праз спаленне на агні. Параўн. посвящати ў 3 знач.
с. 77
Посвячатисе дзеясл., зв. ад посвячати ў 3 знач.
с. 78
Посвячаючий, посвечаючий дзеепрым. ад посвячати ў 1 знач.
с. 78
Посвячевати дзеясл. Рабіць святым, свяшчэнным. Параўн. посвещевати ў 1 знач.
с. 78
Посвяченый гл. посвячоный
с. 78
Посвяченье, посвеченье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. посвятити ў 1 знач. Параўн. посвенценье ў 1 знач., посвяценье, посвященье ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. посвятити ў 2 знач. Параўн. посвенценье ў 2 знач., посвященье ў 2 знач. 3. Свяцілішча, храм. 4. Святасць.
с. 78
Посвячоный, посвечоный, посвяченый дзеепрым. 1. Ад посвятити ў 1 знач. Параўн. посвяцоный у 1 знач., посвящоный у 1 знач. 2. Ад посвятити ў 2 знач. Параўн. посвяцоный ў 2 знач., посвящоный ў 2 знач. 3. Ад посвятити ў 3 знач. Параўн. посвятчоный, посвящоный у 3 знач. 4. У знач. прым. Свянцоны, асвячоны, пасвячоны. 5. У знач. наз. Святы.
с. 79
Посвяшченье гл. посвященье
с. 80
Посвящанье, посвещание наз. Дзеянне па дзеясл. посвящати ў 1 знач.
с. 80
Посвящати, посвесчать, посвешчать, посвещати дзеясл. 1. Тое, што і посвячати ў 1 знач. 2. Тое, што і посвячати ў 2 знач. 3. Тое, што і посвячати ў 3 знач.
с. 80
Посвящатися, посвещатися дзеясл. зв. 1. Ад посвящати ў 1 знач. 2. Ад посвящати ў 2 знач. 3. Ад посвящати ў 3 знач.
с. 81
Посвящение гл. посвященье
с. 81
Посвященный гл. посвящоный
с. 81
Посвященый гл. посвящоный
с. 81
Посвященье, посвещение, посвещенье, посвяшченье, посвящение наз. 1. Тое, што і посвяченье ў 1 знач. 2. Тое, што і посвяченье ў 2 знач.
с. 81
Посвящоный, посвещенный, посвещеный, посвещоный, посвященный, посвященый дзеепрым. 1. Тое, што і посвячоный у 1 знач. 2. Тое, што і посвячоный у 2 знач. 3. Тое, што і посвячоный у 3 знач. 4. У знач. прым. Святы; свяшчэнны, які ўспрымаецца як святасць; які звязаны з рэлігійным абрадам, з рэлігійным культам. Чинъ посвещенный — свяшчэннаслужыцель. 5. У знач. наз. Выбраннік; свяшчэннаслужыцель.
с. 82
Посевати дзеясл. Засяваць.
с. 84
Посевщина наз. Падатак за пасевы.
с. 84
Посеганье наз. Дзеянне па дзеясл. посягати ў 1 знач.
с. 84
Посегати гл. посягати
с. 84
Посегивати дзеясл., шматкр. ад посягати ў 1 знач.
с. 84
Посегнанье наз. Дзеянне па дзеясл. посягнути.
с. 84
Посегнение гл. посягненье
с. 84
Посегнути гл. посягнути
с. 84
Поседанье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. поседати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. поседати ў 2 знач.
с. 84
Поседати, посядати дзеясл. 1. Заваёўваць, завалодваць, захопліваць. // перан. 2. Атрымліваць у спадчыну што-н.; валодаць, мець, быць уладальнікам чаго-н; набываць. 3. Сядаючы, займаць больш пачэснае месца за каго-н.
с. 85
Поседаючий дзеепрым. ад поседати ў 1 знач.
с. 86
Поседение гл. поседенье
с. 86
Поседенка наз. Тое, што і поседеное.
с. 86
Поседеное наз. Від чыншу за пасяленне на чыёй-н. зямлі. Параўн. поседенка.
с. 86
Поседеный прым. Які адносіцца да платы за карыстанне зямлёй.
с. 86
Поседенье, поседение наз. 1. Акружэнне, кампанія; гутарка, размова. 2. Бяседа, застолле. Параўн. посеженье. 3. Наём жылля; пражыванне. 4. Карыстанне чыёй-н. зямлёй; пасяленне на чыёй-н. зямлі.
с. 87
Поседети, посидети дзеясл. 1. Пасядзець. 2. Прабыць дзе-н., правесці некаторы час дзе-н., у каго-н. 3. Застацца, затрымацца дзе-н. 4. Пачакаць. 5. Правесці некаторы час у зняволенні, турме.
с. 87
По седме пабочн. сл. Па-сёмае.
с. 88
Поседный прым. ад поседь.
с. 88
Поседь наз. Плата за карыстанне зямлёю. Параўн. посадь.
с. 88
Посееный гл. посеяный
с. 88
Посеенье гл. посеянье
с. 89
Посеети гл. посеяти
с. 89
Посеженье наз. Тое, што і поседенье.
с. 89
Посекаемый дзеепрым. ад посекати.
с. 89
Посеканый дзеепрым. ад посекати.
с. 89
Посекати дзеясл. Ссякаць.
с. 89
Посекирщина гл. посокерщина
с. 89
Поселеный дзеепрым. ад поселити.
с. 89
Поселенье наз. Дзеянне па дзеясл. поселити.
с. 89
Поселити дзеясл. Пасяліць.
с. 89
Поселитися дзеясл., зв. ад поселити.
с. 90
Поселкини наз. Пасланніца.
с. 90
Поселний наз. Селянін. с. 90
Поселский гл. посельский
с. 90
Поселство гл. посельство
с. 90
Поселщизна наз. Тое, што і поселщина.
с. 90
Поселщина, поселщына наз. Падатак з сяла. Параўн. поселщизна.
с. 90
Поселъ наз. 1. Тое, што і посолъ у 1 знач. 2. Тое, што і посолъ у 2 знач. 3. Тое, што і посолъ у 3 знач.
с. 91
Поселый дзеепрым. Абжыты, заселены.
с. 91
Посельникъ наз. Кіраўнік вотчыны, сяла.
с. 91
Посельский, поселский прым. 1. Ад поселъ у 1 знач. 2. Ад поселъ у 2 знач. 3. Ад поселъ у 3 знач. 4. Прасёлачны.
с. 91
Посельство, поселство, посэлство, посэльство наз. 1. Тое, што і посольство ў 1 знач. Посельство правити (справовати) — тое, што і посольство правити. 2. Тое, што і посольство ў 2 знач.
с. 92
Посемкроть прысл. Па сем разоў.
с. 93
Посему прысл. Таму, пагэтаму.
с. 93
Посемъ прысл. Пасля, затым, пасля гэтага (таго).
с. 93
Посербица гл. пасербица
с. 93
Посербъ гл. пасербъ
с. 93
Посереди, посереде прыназ. Тое, што і посередъ. Параўн. посреди.
с. 93
Посередина наз. Сярэдзіна. Параўн. посередокъ.
с. 93
Посередине прысл. і прыназ. 1. прысл. Пасярэдзіне. Параўн. посредине ў 1 знач. 2. прыназ. Тое, што і посередъ. Параўн. посредине ў 2 знач.
с. 93
Посередку прыназ. Тое, што і посередъ.
с. 94
Посередокъ наз. Тое, што і посередина. Параўн. посредокъ у 1 знач.
с. 94
Посередъ, посеродъ прыназ. Пасярод. Параўн. посереди, посередине у 2 знач., посередку, посредъ.
с. 94
Посесия, посесея, посессия, посессыя, посесыя, поссесия, поссесыя, посэсыя наз. 1. Нерухомая маёмасць, маёнтак, валоданне. 2. Дакумент на валоданне маёмасцю, зямлёю.
с. 94
Посесорство наз. Пасада пасэсара.
с. 95
Посесоръ, поссесоръ, поссессоръ наз. Уладальнік, арандатар.
с. 95
Посессия гл. посесия
с. 95
Посессыя гл. посесия
с. 95
Посести, посесть дзеясл. 1. Захапіць, заваяваць. Мечомъ посести гл. мечъ. 2. Завалодаць. 3. Засяліць.
с. 95
Посесыя гл. посесия
с. 96
Посетителный прым. Уласцівы.
с. 96
Посетитель наз. Клапатлівы кіраўнік.
с. 97
Посетити дзеясл. 1. Наведаць. 2. Паразіць, пакараць. 3. Паклапаціцца, аказаць міласць, увагу. 4. Даведацца.
с. 97
Посечение гл. посеченье
с. 97
Посеченый гл. посечоный
с. 97
Посеченье, посечение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. посечи ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. посечи ў 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. посечи ў 3 знач. // перан. Расплата. 4. Дзеянне па дзеясл. посечи ў 4 знач.
с. 97
Посечи, посечъ, посечы, посячи дзеясл. 1. Пасячы, рассячы на кавалкі. 2. Высечы, ссячы. 3. Засячы (халоднай зброяй). Параўн. посещи. 4. Параніць (зброяй ці якой-н. прыладай).
с. 98
Посечищо гл. пасечищо
с. 99
Посечоный, посеченый дзеепрым. 1. Ад посечи ў 1 знач. 2. Ад посечи ў 2 знач. 3. Ад посечи ў 3 знач. 4. Ад посечи ў 4 знач.
с. 99
Посечъ гл. посечи
с. 100
Посечы гл. посечи
с. 100
Посещати дзеясл. Наведваць.
с. 100
Посещение наз. Дзеянне па дзеясл. посещати.
с. 100
Посещеный дзеепрым. Ушанаваны.
с. 101
Посещи дзеясл. Тое, што і посечи ў 3 знач.
с. 101
Посеяный, посееный дзеепрым. ад посеяти ў 1 знач. // перан. Выкліканае, узбуджанае ў кім-н. якое-н. пачуццё, перажыванне. 2. Ад посеяти ў 2 знач.
с. 101
Посеянье, посеенье наз. Дзеянне па дзеясл. посеяти ў 1 знач.
с. 101
Посеяти, посеети дзеясл. 1. Пасеяць; укінуць зерне ў зямлю для вырошчвання. // перан. (у адносінах да ўчынкаў). 2. Засеяць; заняць пасевамі які-н. участак зямлі.
с. 101
Посеятися дзеясл., зв. ад посеяти ў 1 знач.
с. 102
Посивелый прым. Пасівелы.
с. 102
Посидети гл. поседети
с. 102
Посилати гл. посылати
с. 102
Посилене гл. посиленье
с. 102
Посиление гл. посиленье
с. 102
Посиленый, посыленый дзеепрым. ад посилити ў 1 знач.
с. 102
Посиленье, посилене, посиление наз. Дзеянне па дзеясл. посилити ў 1 знач.
с. 103
Посилечный прым. Які служыць для падмацавання, дапамогі.
с. 103
Посилити дзеясл. 1. Умацаваць. // перан. Надаць сілу, стойкасць (думкам, пачуццям, учынкам і г.д.). 2. Падмацаваць, падсілкаваць.
с. 103
Посилитися, посылитися дзеясл. зв. 1. Ад посилити ў 1 знач. 2. Ад посилити ў 2 знач.
с. 104
Посилкованый дзеепрым. ад посилковати ў 1 знач.
с. 104
Посилковати дзеясл. 1. Падтрымаць, аказаць дапамогу. 2. Падмацаваць, падкарміць.
с. 104
Посилковатися дзеясл., зв. ад посилковати ў 2 знач.
с. 105
Посилковый прым. ад посилокъ у 1 знач.
с. 105
Посилкуючий дзеепрым. ад посилковати ў 2 знач.
с. 105
Посилнитися дзеясл. Падмацавацца.
с. 105
Посилованый дзеепрым. ад посиловати.
с. 105
Посиловати дзеясл. Згвалтаваць.
с. 105
Посилокъ наз. 1. Падтрымка, дапамога. Параўн. посилье. 2. Падмацаванне (арганізма ежай).
с. 105
Посилье наз. Тое, што і посилокъ у 1 знач.
с. 106
Посиляный дзеепрым. ад посиляти.
с. 106
Посиляти дзеясл. Падмацоўваць, надаваць сілу. // перан. Умацоўваць, надаваць сілу (думкам, пачуццям).
с. 106
Посилятися, посилятисе дзеясл., зв. ад посиляти.
с. 107
Посинети дзеясл. Пасінець.
с. 107
По сирску прысл. Па-сірыйску.
с. 107
Поскакивати, поскаковати дзеясл. Паскокваць.
с. 107
Посквернение наз. Дзеянне па дзеясл. посквернити.
с. 107
Поскверненый дзеепрым. Апаганены.
с. 107
Посквернивший дзеепрым. Апаганіўшы.
с. 107
Посквернити дзеясл. Апаганіць.
с. 107
Посквернитися, посквернитисе дзеясл., зв. ад посквернити.
с. 108
Поскверняти дзеясл. Апаганьваць.
с. 108
Посквернятися дзеясл., зв. ад поскверняти.
с. 108
Поскверняющийся дзеепрым. ад посквернятися.
с. 108
Поскепаный дзеепрым. ад поскепати.
с. 108
Поскепати дзеясл. Пашчапаць, раскалоць.
с. 108
Поскидати, позкидати дзеясл. 1. Паскідаць уніз адкуль-н., з чаго-н. 2. Пазбавіць пасады, улады. 3. Паразбураць, пазносіць.
с. 108
Поскладати дзеясл. Паскладаць.
с. 109
Посконина, посконнина наз. Гатунак даматканага моцнага палатна з маніц.
с. 109
Посконный прым. Полотно посконное гл. полотно. с. 109
Поскорбети дзеясл. Пасмуткаваць.
с. 109
Поскочити дзеясл. Скокнуць, хутка пайсці.
с. 109
Поскробаный дзеепрым. Павыскрэбваны.
с. 109
Поскромити дзеясл. Утаймаваць, уціхамірыць.
с. 110
Поскубеный дзеепрым. Паскубены.
с. 110
Послабити дзеясл. Паслабіць.
с. 110
По славенску прысл. Па-славянску. Параўн. по словенску.
с. 110
Пославший дзеепрым. ад послати I у 1 знач.
с. 110
Посланецъ наз. Пасланец; давераная асоба. Параўн. посланникъ, посланьца, послець.
с. 110
Послание гл. посланье I
с. 111
Посланикъ гл. посланникъ
с. 111
Посланниковъ прым. ад посланникъ.
с. 111
Посланникъ, посланикъ наз. Тое, што і посланецъ.
с. 111
Посланый I, посланный дзеепрым. 1. Ад послати I у 1 знач. 2. Ад послати І у 2 знач.
с. 111
Посланый II дзеепрым. ад послати II у 1 знач.
с. 112
Посланье I, послание наз. 1. Дзеянне па дзеясл. послати I у 1 знач. 2. Пісьмовы зварот да каго-н., пасланне, пісьмо.
с. 112
Посланье II, послание наз. 1. Падсціланне. 2. Тое, што пасцелена, заслана.
с. 113
Посланьца наз. Тое, што і посланецъ.
с. 113
Послателевъ прым. ад послатель.
с. 113
Послатель наз. Той, хто пасылае.
с. 113
Послати I, послать дзеясл. 1. Накіраваць, выправіць каго-н. куды-н. з якой-н. мэтай. 3 сего света послати — са свету звесці (зжыць). 2. Адправіць што-н. каму-н. па пошце, праз пасланца. 3. Наслаць, напусціць.
с. 113
Послати II дзеясл. 1. Пакласці, накрываючы паверхню чаго-н. 2. Падрыхтаваць месца для спання. Параўн. послати. 3. Пракласці.
с. 114
Послатися дзеясл. Спаслацца на каго-, што-н.
с. 115
Послать гл. послати I
с. 115
После, посли, посль, посьле прыназ. Пасля. Параўн. последе.
с. 115
Последе, последи прысл. і прыназ. 1. прысл. Потым. 2. прыназ. Тое, што і после.
с. 115
Последети дзеясл. Пасачыць.
с. 116
Последи гл. последе
с. 116
Последне прысл. У апошнюю чаргу.
с. 116
Последнее пръгм. у знач. наз. Апошняе.
с. 116
Последнейший прым. выш. ст. 1. Ад последний у 1 знач. 2. Ад последний у 3 знач. 3. Ад последний у 4 знач.
с. 116
Последний, последный, посьледний прым. 1. Апошні. // перан. Перадсмяротны. 2. Канчатковы. 3. Гранічны, крайні. 4. Самы нязначны з усіх падобных; горшы.
с. 116
Последность наз. Апошняе месца.
с. 117
Последный гл. последний
с. 117
Последование наз. Дзеянне па дзеясл. последовати ў 2 знач.
с. 117
Последовательне, последовательно прысл. Належным чынам.
с. 118
Последовати дзеясл. 1. Пайсці, рушыць (следам). 2. Зрабіць так, як хто-н., узяць прыклад; паслухацца. Параўн. последствовати. 3. Наступаць, з’яўляцца.
с. 118
Последовникъ наз. Паслядоўнік.
с. 118
Последокъ наз. 1. Заканчэнне, канец. 2. Астаткі чаго-н. Параўн. последь. 3. Наступнік, прадаўжальнік. 4. Наступства; вынік.
с. 118
Последственный прым. Выніковы.
с. 119
Последствовати дзеясл. Тое, што і последовати ў 2 знач.
с. 119
Последуемый дзеепрым. у знач. наз. Паслядоўнік.
с. 119
Последуючий прым. Наступны; далейшы. Параўн. последующий у 2 знач.
с. 119
Последующий дзеепрым. 1. Які суправаджае, ідзе следам за кім-н. 2. У знач. прым. Тое, што і последуючий.
с. 120
Последъ прысл. Услед.
с. 120
Последь наз. Тое, што і последокъ у 2 знач.
с. 120
Послепити дзеясл. Пасляпіць. // перан. Зрабіць моцнае ўражанне на каго-н.
с. 120
Послепнути дзеясл. Паслепнуць.
с. 120
Послець наз. Тое, што і посланецъ.
с. 120
Посли гл. после
с. 121
Послижоный дзеепрым. Тое, што і послизненый.
с. 121
Послизатися дзеясл. // перан. Памыляцца.
с. 121
Послизненый дзеепрым. ад послизнути. Параўн. послижоный.
с. 121
Послизненье наз. Памылка; недахоп.
с. 121
Послизнути дзеясл. // перан. Зрабіць памылку.
с. 121
Послизнутися, послизнутисе дзеясл. 1. Паслізнуцца, аступіцца. 2. // перан. Памыліцца.
с. 121
Пословати дзеясл. Быць паслом, весці пасольскую справу.
с. 122
По словацку прысл. Па-славацку.
с. 122
По словенску, по словенски прысл. Тое, што і по славенску.
с. 122
Пословица наз. 1. Выслоўе, прыказка. 2. Мянушка.
с. 122
Пословский прым. Пенязи пословские гл. пенязи. с. 122
Пословщызна, пословщизна наз. Тое, што і пословщына.
с. 122
Пословщына наз. Грошы на ўтрыманне пасла. Параўн. пословщызна.
с. 123
Пословъ прым. ад посолъ.
с. 123
Пословъе наз. Выслоўе.
с. 123
Послонитися дзеясл. Збіцца з дарогі.
с. 123
Послуга наз. 1. Паслуга; работа, што выконваецца для задавальнення чыіх-н. патрэб. 2. Служба; выкананне выенных і інш. абавязкаў. Послуга земъская — павіннасць, якая ўскладвалася на пэўную адміністрацыйную адзінку. 3. Богаслужэнне; адпраўленне рэлігійных абрадаў.
с. 123
Послугачъ наз. Слуга. Параўн. послужка.
с. 124
Послугованье, послуговане, послугование наз. Дзеянне па дзеясл. послуговати.
с. 125
Послуговати дзеясл. Служыць, прыслужваць.
с. 125
Послугуючий дзеепрым. ад послуговати.
с. 125
Послуженье наз. Дзеянне па дзеясл. послужити ў 2 знач.
с. 125
Послужити, послужыти дзеясл. 1. Паслужыць; служыць некаторы час. 2. Служыць Богу. 3. Аказаць паслугу; пасадзейнічаць.
с. 125
Послужка наз. Тое, што і послугачъ.
с. 127
Послужывати дзеясл., шматкр. ад послужити ў 1 знач.
с. 127
Послужыти гл. послужити
с. 127
Послуханье наз. Дзеянне па дзеясл. послухати ў 1 знач.
с. 127
Послухатель наз. Тое, што і послухачь.
с. 127
Послухати дзеясл. 1. Паслухаць. Параўн. послушати ў 1 знач. 2. Паслухацца. Параўн. послушати ў 2 знач.
с. 127
Послухачь наз. Слухач. Параўн. послухатель.
с. 128
Послухающий дзеепрым. ад послухати ў 1 знач.
с. 128
Послухъ наз. 1. Сведка, відавочнік. 2. Чутка.
с. 128
Послушавший дзеепрым. ад послушати ў 2 знач.
с. 128
Послушавый дзеепрым. ад послушати ў 1 знач.
с. 128
Послушание, послушане, послушанние наз. 1. Дзеянне па дзеясл. послушати ў 1 знач. 2. Тое, што і послушенство ў 1 знач. 3. Тое, што і послушенство ў 3 знач.
с. 128
Послушати дзеясл. 1. Тое, што і послухати ў 1 знач. 2. Тое, што і послухати ў 2 знач.
с. 129
Послушенство, послушеньство, послушэнство наз. 1. Паслухмянасць. Параўн. послушание ў 2 знач. 2. Распараджэнне, падначаленне. 3. Абавязак падпарадкавання, які ўскладваецца на кожнага манаха і паслушніка. Параўн. послушане ў 3 знач, послушество ў 1 знач. 4. Канфесія, веравызнанне.
с. 130
Послушество наз. 1. Тое, што і послушенство ў 3 знач. 2. Сведка, сведчанне.
с. 132
Послушествовати дзеясл. Сведчыць.
с. 132
Послушливый прым. Тое, што і послушный.
с. 132
Послушне, послушно прысл. Паслухмяна; пакорна.
с. 132
Послушнейшый прым., выш. ст. ад послушный.
с. 133
Послушникъ наз. 1. Памочнік; прыслужнік, слуга. 2. Служачы ў манастыры або брацтве дзеля пакоры; прыслужнік. 3. Слухач. 4. Сведка.
с. 133
Послушница наз. Памочніца; прыслужніца.
с. 133
Послушно гл. послушне
с. 133
Послушный прым. Паслухмяны; падпарадкаваны. Параўн. послушливый.
с. 133
Послушэнство гл. послушенство
с. 134
Послышати, послышети дзеясл. Пачуць.
с. 134
Посль гл. после
с. 134
Послюбеный гл. пошлюбеный
с. 134
Посмаковати дзеясл. 1. Пасмакаваць. 2. Спадабацца.
с. 134
Посмевание гл. посмеванье
с. 135
Посмеваный дзеепрым. ад посмевати.
с. 135
Посмеванье, посмевание наз. Дзеянне па дзеясл. посмевати.
с. 135
Посмевати дзеясл. Абсмейваць.
с. 135
Посмеватися, посмеватисе дзеясл. Смяяцца з каго-, чаго-н.
с. 135
Посмевачъ, посмевачь наз. Насмешнік.
с. 136
Посмевиско, посмевишко наз. Насміханне; пасмешышча. Параўн. посмевище.
с. 136
Посмевище наз. Тое, што і посмевиско.
с. 136
Посменный прым. Пераменны.
с. 136
Посмети дзеясл. Пасмець.
с. 136
Посмеханый дзеепрым. ад посмехати.
с. 136
Посмехати дзеясл. Насміхацца.
с. 137
Посмехъ наз. Насміханне; здзек, пасмешышча.
с. 137
Посмешникъ наз. Насмешнік.
с. 137
Посмеяный дзеепрым. ад посмеяти.
с. 137
Посмеянье наз. Дзеянне па дзеясл. посмеяти.
с. 137
Посмеяти дзеясл. Абсмяяць.
с. 137
Посмеятися дзеясл. 1. Пасмяяцца. 2. Насмяяцца.
с. 137
Посмирити дзеясл. Уціхамірыць, утаймаваць.
с. 137
Посмотренье, посмотрение наз. Дзеянне па дзеясл. посмотрети ў 1 знач.
с. 137
Посмотрети, посмотреть, посмотрити, посмотрыти, посмотрэти дзеясл. 1. Паглядзець; накіраваць позірк, каб убачыць. 2. Падумаць, унікнуць. 3. Азнаёміцца, разабрацца. 4. Наглядзецца, налюбавацца.
с. 138
Посмотретися дзеясл., зв. ад посмотрети ў 2 знач. кнзь Кос- ткХньтинъ на кглеитовных листехъ к Польскомоу королю ездиль и тамь как са емоу посмотрело не похотель к тои вере прист^- пит8 (Увар., 100).
с. 139
Посмотреть гл. посмотрети
с. 139
Посмотрити гл. посмотрети
с. 139
Посмотръ наз. Позірк.
с. 139
Посмотрыти гл. посмотрети
с. 139
Посмотрэти гл. посмотрети
с. 139
Посмотряти дзеясл. Глядзець, звяртаць увагу.
с. 139
Посмурити дзеясл. Нахмурыць, насупіць.
с. 139
Посмыкатися дзеясл. Перасмыкацца.
с. 139
Посмыковати дзеясл. Выгінаць, перасмыкваць.
с. 139
Посмыкъ наз. Тоўстая жэрдка.
с. 139
Посникъ гл. постникъ
с. 140
Посниманье наз. Дзеянне па дзеясл. поснимати ў 2 знач.
с. 140
Поснимати дзеясл. 1. Пазнімаць, паздзяваць. 2. Паспускаць, пазнімаць.
с. 140
Поснути дзеясл. Паснуць.
с. 140
Пособа наз. Тое, што і пособство.
с. 140
Пособенье наз. Дзеянне па дзеясл. пособити.
с. 140
Пособие наз. Тое, што і пособство.
с. 140
Пособитель наз. Памочнік, памагаты. Параўн. пособляникъ,пособникъ.
с. 140
Пособительный прым. Які дапамагае, садзейнічае.
с. 141
Пособити дзеясл. Пасабіць, дапамагчы.
с. 141
Пособленье наз. Дзеянне па дзеясл. пособити.
с. 141
Пособляникъ наз. Тое, што і пособитель.
с. 141
Пособлянье наз. Дзеянне па дзеясл. пособляти.
с. 141
Пособляти, посабляти дзеясл. Пасабляць, дапамагаць.
с. 141
Пособникъ наз. Тое, што і пособитель.
с. 142
Пособство наз. Падтрымка, садзейнічанне, дапамога. Параўн. пособа, пособие, пособъ.
с. 142
Пособствовати дзеясл. Садзейнічаць, дапамагаць.
с. 142
Пособствующий дзеепрым. ад пособствовати.
с. 142
Пособъ наз. Тое, што і пособство.
с. 142
Посока наз. Вышук.
с. 142
Посокерщина, посекирщина, посокирщина наз. Грашовы падатак замест удзелу ў цяслярскіх работах. Параўн. посокирное.
с. 142
Посокирное наз. Тое, што і посокерщина.
с. 142
Посокирщина гл. посокерщина
с. 142
Посоленый дзеепрым. ад посолити.
с. 142
Посолити, посолить дзеясл. Пасаліць.
с. 143
Посолитися дзеясл., зв. ад посолити.
с. 143
Посолить гл. посолити
с. 143
Посолский гл. посольский
с. 143
Посолство гл. посольство
с. 143
Посолъ наз. 1. Пасол, дыпламатычны прадстаўнік, пасланы ў іншую дзяржаву з пэўнай місіяй. Параўн. поселъ у 1 знач. 2. Дэпутат, дэлегат. Параўн. поселъ у 2 знач. 3. Пасланец, пасыльны. Параўн. поселъ у 3 знач., посольникъ.
с. 143
Посольникъ наз. Тое, што і посолъ у 3 знач.
с. 144
Посольский, посолский прым. Пасольскі. Книга посольская гл. книга.
с. 144
Посольство, посолство наз. 1. Асоба або група асоб, пасланых у іншую дзяржаву з пэўнай місіяй; пасольская дзейнасць. Посольство правити (справовати) — выконваць пасольскую місію (даручэнне). Параўн. посельство ў 1 знач. 2. Пасланне, даручэнне; тэкст пасольскаго даручэння. Параўн. посельство ў 2 знач.
с. 144
Посольствовати дзеясл. Выконваць місію пасла.
с. 145
Посопъ наз. Від падатку зернем.
с. 145
Посорометися дзеясл. Пасаромецца.
с. 145
Посоромити дзеясл. Пасароміць. Параўн. посрамити.
с. 145
Посоромотити дзеясл. Пасарамаціць. Параўн. посрамотити, посромотити.
с. 145
Посоромотитися дзеясл., зв. ад посоромотити.
с. 146
Посормоцене гл. посоромоченье
с. 146
Посоромочене гл. посоромоченье
с. 146
Посоромоченый, посарамоченый, посоромочоный дзеепрым. ад посоромотити.
с. 146
Посоромоченье, посоромоцене, посоромочене наз. Дзеянне па дзеясл. посоромотити.
с. 146
Посоромочовати дзеясл. Сарамаціць.
с. 146
Посоромочоный гл. посоромоченый
с. 146
Посохнути, посхнути дзеясл. 1. Пасохнуць, высахнуць. 2. Схуднець.
с. 146
Посохъ, посухъ наз. 1. Кій, палка. 2. Жазло, скіпетр. 3. // перан. Апора, аснова.
с. 147
Посочити дзеясл. Пасачыць, высачыць.
с. 147
Посочоный дзеепрым. ад посочити.
с. 147
Посощина, посощына наз. Пазямельны падатак (за адзінку абкладання бралася саха).
с. 147
Посощинный прым. ад посощина.
с. 148
Посощына гл. посощина
с. 148
Поспадати дзеясл. Пазвальвацца.
с. 148
Поспати дзеясл. Паспаць.
с. 148
Поспевати I дзеясл. Паспяваць, выспяваць.
с. 148
Поспевати II дзеясл. Паспяваць, прыбываць своечасова, не спазняцца.
с. 148
Поспелый прым. Паспелы.
с. 148
Поспети I дзеясл. Паспець, выспець.
с. 148
Поспети II дзеясл. Паспець, прыбыць своечасова, не спазніцца.
с. 148
Поспехъ наз. 1. Поспех, удача. 2. Дбанне, старанне, руплівасць. 3. Дапамога, садзейнічанне. 4. Паспех, спешка.
с. 149
Поспешание наз. Дзеянне па дзеясл. поспешати ў 1 знач.
с. 149
Поспешаньесе наз. Дзеянне па дзеясл. поспешатися.
с. 149
Поспешати, поспешать дзеясл. 1. Паспяшаць. 2. Дапамагаць.
с. 149
Поспешатися дзеясл., зв. ад поспешати ў 1 знач.
с. 150
Поспешать гл. поспешати
с. 150
Поспешаючий дзеепрым. ад поспешати.
с. 150
Поспешаючийся дзеепрым. ад поспешатися.
с. 150
Поспешающий дзеепрым. ад поспешати.
с. 150
Поспешенье, поспешение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. поспешити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. поспешити ў 4 знач.
с. 150
Поспешествовати, поспешествовать дзеясл. Садзейнічаць.
с. 151
Поспешествующий дзеепрым. ад поспешествовати.
с. 151
Поспешити, поспешить дзеясл. 1. Паспяшыць. 2. Зрабіць своечасова. 3. Дапамагчы. 4. Пастарацца. 5. Апярэдзіць.
с. 151
Поспешитися, поспешиться, поспешытися, поспешыться дзеясл., зв. ад поспешити ў 1 знач.
с. 152
Поспешить гл. поспешити
с. 152
Поспешиться гл. поспешитися
с. 152
Поспешне гл. поспешно
с. 152
Поспешней прысл., выш. ст. ад поспешно.
с. 152
Поспешнейший, поспешнейшый прым., выш. ст. ад поспешный у 1 знач.
с. 152
Поспешникъ наз. Памочнік, памагаты.
с. 153
Поспешно, поспешне прысл. Спешна, паспешна.
с. 153
Поспешное наз. Пачастунак за паспешную работу.
с. 153
Поспешность наз. Паспешнасць.
с. 153
Поспешный прым. 1. Паспешны, хуткі; ахвотны. 2. Паспяховы; які забяспечвае поспех.
с. 153
Поспешытися гл. поспешитися
с. 153
Поспешыться гл. поспешитися
с. 154
Посписати дзеясл. Паспісваць.
с. 154
Поспихати дзеясл. Паспіхаць.
с. 154
Посполе гл. посполу
с. 154
Посполито, посполите прысл. 1. Звычайна, заўсёды, наогул. 2. Супольна, сумесна, разам.
с. 154
Посполитованье, посполитоване, посполитование, посполитованне наз. Дзеянне па дзеясл. посполитовати.
с. 154
Посполитовати дзеясл. Мець зносіны.
с. 155
Посполитоватися дзеясл. 1. Рабіцца звычайным, практыкавацца. 2. Вадзіцца, знацца.
с. 155
Посполитовникъ наз. Саўдзельнік, паплечнік.
с. 155
Посполитое наз. Агульнае, сумеснае, супольнае.
с. 155
Посполитость наз. 1. Звычайнасць, паўсядзённасць. 2. Агульнасць, сумеснасць, супольнасць.
с. 155
Посполитство наз. Кампанія, грамада, сход.
с. 156
Посполитший прым. ад посполитый у 6 знач.
с. 156
Посполитый прым. 1. Агульны, усеагульны. Посполитое рушенье гл. рушенье; Речъ Посполитая гл. речъ. 2. Грамадскі, публічны. 3. Супольны, сумесны. 4. Просты, простанародны. 5. Звычайны. 6. Дастпупны, зразумелы.
с. 156
Посполней прысл. Больш поўна, выразней.
с. 158
Посполно прысл. Разам, сумесна.
с. 158
Посполный гл. поспольный
с. 158
Посполство гл. поспольство
с. 158
Посполу, позполу, посполе прысл. 1. Разам, сумесна, супольна. Параўн. посполъ у 1 знач. 2. Адначасова. Параўн. посполъ у 2 знач. 3. Побач, поруч. Параўн. посполъ у 4 знач. 4. Аднадушна, аднагалосна.
с. 159
Посполъ, посполь прысл. 1. Тое, што і посполу ў 1 знач. 2. Тое, што і посполу ў 2 знач. 3. Тое, што і посполу ў 3 знач.
с. 160
Поспольный, посполный прым. 1. Агульны, сумесны. 2. Просты, простанародны. 3. Звычайны.
с. 160
Поспольство, посполство, поспульство наз. 1. Народ, грамада. 2. Насельніцтва (горада). 3. Простанароддзе. 4. Зборышча, натоўп.
с. 161
Поспоновати гл. постпоновати
с. 162
Поспореный дзеепрым. Падтрыманы.
с. 162
Поспоритися дзеясл. Зрабіцца спорным.
с. 162
Посправити дзеясл. Справіць, выканаць.
с. 162
Посправляти дзеясл. Паспраўляць, парабіць.
с. 162
Поспульство гл. поспольство
с. 163
Поспустошити дзеясл. Паспусташаць, паразбураць.
с. 163
Поспущанье наз. Прысваенне, далучэнне.
с. 163
Посрамити, пострамити дзеясл. Тое, што і посоромити.
с. 163
Посрамитися дзеясл., зв. ад посрамити.
с. 163
Посрамленый дзеепрым. ад посрамити.
с. 163
Посрамляти дзеясл. Сароміць.
с. 163
Посрамотити дзеясл. Тое, што і посоромотити.
с. 163
Посрамотитися дзеясл., зв. ад посрамотити.
с. 163
Посрамочение гл. посрамоченье
с. 163
Посрамоченый дзеепрым. ад посрамотити.
с. 163
Посрамоченье, посрамочение наз. Дзеянне па дзеясл. посрамотити.
с. 163
Посребничое наз. Плата серабром.
с. 164
Посребранье гл. посребренье
с. 164
Посребреный дзееирым. 1. Пакрыты тонкім слоем серабра. 2. У знач. прым. Серабрысты.
с. 164
Посребренье, посребранье наз. Пакрыццё якой-н. паверхні тонкім слоем серабра.
с. 164
Посреди, посреде прыназ. Тое, што і посереди.
с. 164
Посредине прысл. і прыназ. 1. прысл. Тое, што і посередине ў 1 знач. 2. прыназ. Тое, што і посередине ў 2 знач.
с. 164
Посредку, посриодку, посродку, посротку прыназ. Тое, што і посередку.
с. 164
Посредний, посрэдний прым. Сярэдні.
с. 165
Посредникъ наз. Пасрэднік, хадайнік. Параўн. пойсредникъ.
с. 165
Посредництво наз. Пасрэдніцтва, хадайніцтва.
с. 165
Посредничка наз. Пасрэдніца.
с. 165
Посредокъ, посродокъ наз. 1. Тое, што і посередокъ у 1 знач. 2. Пасрэдніцтва. 3. Пасрэднік. 4. Сродак.
с. 166
Посредствовати дзеясл. Пасрэднічаць.
с. 166
Посредъ, посриодъ, посродъ, посрюдъ прыназ. Тое, што і посередъ.
с. 166
Посриодку гл. посредку
с. 166
Посриодъ гл. посредъ
с. 166
Посродку гл. посредку
с. 166
Посродокъ гл. посредокъ
с. 166
Посродъ гл. посредъ
с. 166
Посромотити дзеясл. Тое, што і посоромотити.
с. 166
Посромоченый дзеепрым. ад посромотити.
с. 167
Посротку гл. посредку
с. 167
Посрэдний гл. посредний
с. 167
Посрюдъ гл. посредъ
с. 167
Поссати дзеясл. Пассаць.
с. 167
Поссесия гл. посесия
с. 167
Поссесоръ гл. посесоръ
с. 167
Поссессорка наз. Уладальніца, арандатарка.
с. 167
Поссессоръ гл. посесоръ
с. 167
Поссесыя гл. посесия
с. 167
Посстинати гл. постинати
с. 167
Постава I наз. 1. Постаць, фігура. 2. Знешні выгляд, вонкавае аблічча. 3. Поза, становішча фігуры. 4. Маска; прытворства, якое скрывае сутнасць чаго-н. 5. Выраз (твару).
с. 167
Постава II наз. Прычына, якая з’яўляецца асновай для чаго-н.
с. 168
Поставати дзеясл. Уставаць.
с. 168
Поставаючый дзеепрым. ад поставати.
с. 169
Поставеный, поставенный дзеепрым. 1. Ад поставити ў 3 знач. 2. Ад поставити ў 4 знач. 3. Ад поставити ў 6 знач. 4. Ад поставити ў 8 знач. 5. Ад поставити ў 10 знач. 6. Ад поставити ў 11 знач. 7. Ад поставити ў 12 знач.
с. 169
Поставенье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. поставити ў 5 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. поставити ў 6 знач. 3. Ад поставити ў 10 знач. 4. Ад поставити ў 19 знач. 5. Устаноўка. 6. Душэўны стан.
с. 170
Поставецъ наз., памянш. ад поставъ.
с. 170
Поставити, поставить дзеясл. 1. Прымусіць каго-н. або памагчы каму-н. заняць месца стоячы. 2. Размясціць каго-н. або што-н. дзе-н. 3. Паставіць, пакласці што-н. дзе-н. 4. Паставіць, падрыхтаваць (для якой-н. мэты). Поставити наметы (станы, шатры) — разбіць ваенны лагер. 5. Прывесці, прымусіць прыйсці. 6. Забяспечыць яўку. Поставити на суде (на судъ) — выклікаць у суд; поставити передъ (предъ) судомъ (судьею) — тое, што і поставити на суде; поставити передъ правомъ (ку праву, у праве) — тое, што і поставити на суде; поставити очи на очи — правесці вочную стаўку; поставити шапку — прысягнуць. 7. Прыцягнуць (да адбывання воінскай павіннасці), вылучыць (для ўдзелу ў бітве, паядынку). 8. Прызначыць (на пасаду, на прастол). 9. Стварыць, заснаваць. 10. Збудаваць. 11. Узвесці (помнік). 12. Устанавіць, вызначыць. 13. Вырашыць. 14. Заключыць (мір). 15. Палічыць (за што-н.). 16. Прызначыць (для варты, назірання). 17. Прад’явіць. 18. Накіраваць каго-н. куды-н. 19. Даставіць (прывезці або прынесці). 20. Даць на захаванне. 21. Арганізаваць. 22. Учыніць. 23. Нацэліць.
с. 170
Поставитися, поставиться дзеясл. зв. 1. Ад поставити ў 5 знач. 2. Ад поставити ў 6 знач. 3. Ад поставити ў 8 знач. 4. Ад поставити ў 9 знач. 5. Выпусціць (супраць каго-н.). 6. Выявіць свае адносіны да каго-н., чаго-н. 7. Праявіцца (пра якасці, уласцівасці). 8. Зрабіць выгляд.
с. 176
Поставить гл. поставити
с. 177
Поставиться гл. поставитися
с. 177
Поставка наз. 1. Памянш. ад постава ў 1 знач. 2. Памянш. ад постава ў 2 знач. 3. Падсвечнік.
с. 177
Поставлати гл. поставляти
с. 177
Поставление гл. поставленье
с. 177
Поставленникъ наз. Той, хто атрымаў пасаду, званне, сан з дапамогай каго-н.
с. 177
Поставленый, поставленный дзеепрым. 1. Ад поставити ў 1 знач. 2. Ад поставити ў 2 знач. 3. Ад поставити ў 3 знач. 4. Ад поставити ў 5 знач. 5. Ад поставити ў 6 знач. 6. Ад поставити ў 8 знач. 7. Ад поставити ў 9 знач. 8. Ад поставити ў 10 знач. 9. Ад поставити ў 11 знач. 10. Ад поставити ў 12 знач. 11. Ад поставити ў 16 знач. 12. Ад поставити ў 18 знач. 13. Ад поставити ў 20 знач.
с. 178
Поставленье, поставление наз. 1. Дзеянне па дзеясл. поставити ў 2 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. поставити ў 3 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. поставити ў 6 знач. 4. Дзеянне па дзеясл. поставити ў 8 знач. 5. Дзеянне па дзеясл. поставити ў 10 знач.
с. 180
Поставливаный дзеепрым. Які ставіццца.
с. 181
Поставляти, поставлати дзеясл. 1. Ставіць, размяшчаць каго-н. або што-н. дзе-н. 2. Прызначаць (на пасаду, прастол). Параўн. поставяти ў 1 знач. 3. Будаваць. 4. Устанаўліваць, вызначаць. 5. Паказваць.
с. 181
Поставлятися дзеясл. зв. 1. Ад поставляти ў 1 знач. 2. Ад поставляти ў 2 знач. 3. Уяўляцца. 4. Адносіцца.
с. 181
Поставникъ наз. Пастаўнік, загарадка для жывёлы ў полі.
с. 182
Поставный прым. 1. Перастаўны, пераносны. Поставная свеча — вялікая васкавая свечка, якая ставіцца перад іконай. 2. Значны. 3. Зменлівы. Поставная свадьба — несапраўдны шлюб.
с. 182
Поставъ наз. Пастаў, сувой.
с. 182
Поставяный дзеепрым, Пастаўлены.
с. 183
Поставяти дзеясл. 1. Тое, што і поставляти ў 2 знач. 2. Забяспечваць яўку.
с. 183
Постагнать гл. постогнати
с. 183
Постановене гл. постановенье
с. 183
Постановение гл. постановенье
с. 183
Постановенне гл. постановенье
с. 183
Постановеный дзеепрым. 1. Ад постановити ў 1 знач. 2. Ад постановити ў 2 знач. 3. Ад постановити ў 3 знач. 4. Ад постановити ў 6 знач. 5. Ад постановити ў 8 знач. 6. Ад постановити ў 12 знач. 7. Ад постановити ў 13 знач. 8. Ад постановити ў 17 знач. 9. Ад постановити ў 18 знач.
с. 183
Постановенье, постановене, постановение, постановенне наз. 1. Дзеянне па дзеясл. постановити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. постановити ў 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. постановити ў 3 знач. 4. Дзеянне па дзеясл. постановити ў 4 знач. 5. Дзеянне па дзеясл. постановити ў 5 знач. 6. Дзеянне па дзеясл. постановити ў 9 знач. 7. Дзеянне па дзеясл. постановити ў 13 знач. 8. Дзеянне па дзеясл. постановити ў 17 знач. 9. Дзеянне па дзеясл. постановити ў 18 знач. 10. Заключэнне (умовы). 11. Адносіны. 12. Становішча, стан. 13. Дастаўка.
с. 185
Постановити, пастановити, постановить дзеясл. 1. Пастанавіць, узаконіць. 2. Вырашыць. 3. Вызначыць. 4. Дамовіцца. 5. Уладкаваць, прывесці ў належны парадак. 6. Устанавіць, увесці. 7. Прыцягнуць (да адбывання воінскай павіннасці), вылучыць (для ўдзелу ў бітве, паядынку). 8. Прызначыць (на пасаду, прастол). 9. Стварыць, заснаваць. 10. Збудаваць. 11. Узвесці (помнік). 12. Заключыць (мір). 13. Усталяваць. 14. Накіраваць. 15. Паставіць каго-н. стойма дзе-н. 16. Размясціць. 17. Паставіць, пакласці што-н. дзе-н. 18. Забяспечыць яўку. 19. Прызначыць (для варты).
с. 188
Постановитися, постановиться дзеясл. зв. 1. Ад постановити ў 1 знач. 2. Ад постановити ў 2 знач. 3. Ад постановити ў 4 знач. 4. Ад постановити ў 5 знач. 5. Ад постановити ў 16 знач. 6. Ад постановити ў 18 знач.
с. 192
Постановить гл. постановити
с. 193
Постановиться гл. постановитися
с. 193
Постановление гл. постановленье
с. 193
Постановленне гл. постановленье
с. 193
Постановленый, постановленный дзеепрым. 1. Ад постановити ў 1 знач. 2. Ад постановити ў 2 знач. 3. Ад постановити ў 3 знач. 4. Ад постановити ў 6 знач. 5. Ад постановити ў 7 знач. 6. Ад постановити ў 8 знач. 7. Ад постановити ў 9 знач. 8. Ад постановити ў 10 знач. 9. Ад постановити ў 11 знач. 10. Ад постановити ў 12 знач. 11. Ад постановити ў 13 знач. 12. Ад постановити ў 15 знач. 13. Ад постановити ў 16 знач. 14. Ад постановити ў 19 знач.
с. 193
Постановленье, постановление, постановленне наз. 1. Дзеянне па дзеясл. постановити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. постановити ў 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. постановити ў 3 знач. 4. Дзеянне па дзеясл. постановити ў 4 знач. 5. Дзеянне па дзеясл. постановити ў 5 знач. 6. Дзеянне па дзеясл. постановити ў 8 знач. 7. Дзеянне па дзеясл. постановити ў 10 знач. 8. Дзеянне па дзеясл. постановити ў 13 знач.
с. 196
Постановляемый дзеепрым. ад постановляти ў 6 знач.
с. 197
Постановляти, постановлять, постоновляти дзеясл. 1. Пастанаўляць, узаконьваць. 2. Вырашаць. 3. Вызначаць. 4. Уладкоўваць, прыводзіць у належны парадак. 5. Устанаўляць, уводзіць. 6. Прызначаць (на пасаду). Параўн. постановяти. 7. Усталёўваць. 8. Аднаўляць. 9. Ставіць, размяшчаць.
с. 197
Постановлятися, постоновлятися дзеясл. зв. 1. Ад постановляти ў 2 знач. 2. Ад постановляти ў 3 знач. 3. Ад постановляти ў 6 знач. 4. Ад постановляти ў 7 знач. 5. Ад постановляти ў 8 знач.
с. 198
Постановлять гл. постановляти
с. 199
Постановяти дзеясл. Тое, што і постановляти ў 6 знач.
с. 199
Постанути дзеясл. Выпасці (пра атмасферныя ападкі).
с. 199
Постаратися дзеясл. Пастарацца, паклапаціцца; прыкласці намаганні да чаго-н.
с. 199
По старине прысл. Тое, што і по старому.
с. 200
Постарнаковый прым. ад пастернакъ.
с. 200
Постарнакъ гл. пастернакъ
с. 200
По старому прысл. Так, як і раней. Параўн. по старине.
с. 200
Постаростий наз. Тое, што і подстаростий.
с. 200
Постарый прым. Не новы.
с. 200
Постасия наз. Тое, што і ипостасия.
с. 200
Постась наз. Тое, што і ипостась.
с. 201
Постати дзеясл. З’явіцца, прыйсці; ступіць.
с. 201
Постатися дзеясл., зв. ад постати.
с. 201
Постатку прысл. Да астатку, да канца.
с. 201
Постать наз. 1. Постаць, фігура. 2. Знешні выгляд, вонкавае аблічча. 3. Прытворства, якое скрывае сутнасць чаго-н.
с. 201
Поства гл. паства
с. 202
Постелникъ гл. постельникъ
с. 202
Постелный прым. 1. Прызначаны для пасцелі. 2. У знач. наз. Тое, што і постельникъ у 1 знач.
с. 202
Постель, постеля, посьтель наз. 1. Тое, што сцелецца для спання, спальныя рэчы. 2. Месца для спання, ложак. Лежати (быти) на смертной (смертельной) постели — быць цяжка хворым, пры смерці. 3. Подсціл для скаціны.
с. 202
Постелька наз., памянш. ад постель у 2 знач.
с. 203
Постельникъ, постелникъ наз. 1. Асоба, якая ведала пасцеллю знатнай асобы; пакаёвы. 2. Лубяны посціл на дне саней ці воза.
с. 203
Постельница наз. Прыслуга ў спальні, пакаёўка.
с. 204
Постельничий наз. Прыдворны, які адказваў за спальню, асабістую казну і гардэроб вялікага князя.
с. 204
Постеля гл. постель
с. 204
Постерагати гл. постерегати
с. 204
Постереганье, постерегане наз. Дзеянне па дзеясл. постерегати ў 1 знач.
с. 204
Постерегати, постерагати, постерегать, постерэгати дзеясл. 1. Сачыць; захоўваць; прытрымлівацца чаго-н. 2. Засцерагаць, папярэджваць аб чым-н. 3. Сцерагчы, ахоўваць.
с. 204
Постерегачъ наз. Вартаўнік, ахоўнік.
с. 205
Постерегаючий дзеепрым. ад постерегати ў 1 знач.
с. 206
Постереженый, постережоный дзеепрым. 1. Ад постеречи ў 1 знач. 2. Ад постеречи ў 2 знач.
с. 206
Постереженье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. постеречи ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. постеречи ў 2 знач.
с. 206
Постережоный гл. постереженый
с. 206
Постеречи, постеречы, постеречь дзеясл. 1. Прасачыць, дагледзець, захаваць што-н. 2. Падсцерагчы, падпільнаваць; заўважыць. 3. Абараніць, ахапіць.
с. 206
Постеречися, постеречыся дзеясл., зв. ад постеречи ў 2 знач. Параўн. постречысе.
с. 207
Постеречы гл. постеречи
с. 208
Постеречыся гл. постеречися
с. 208
Постеречь гл. постеречи
с. 208
Постернакъ гл. пастернакъ
с. 208
Постерэгати гл. постерегати
с. 208
Постесыванье наз. Пасчэсванне.
с. 208
Постиве гл. почтиве
с. 208
Постивый гл. почтивый
с. 208
Постигати дзеясл. 1. Даганяць, лавіць. 2. Дасягаць. 3. Выпадаць на долю, здарацца. 4. Разумець, усведамляць. 5. Спаганяць.
с. 208
Постигатися дзеясл., зв. ад постигати ў 4 знач.
с. 208
Постигнене гл. постигненье
с. 208
Постигненый, постигненный дзеепрым. 1. Ад постигнути ў 1 знач. 2. Ад постигнути ў 4 знач.
с. 208
Постигненье, постигнене наз. Дзеянне па дзеясл. постигнути ў 1 знач.
с. 209
Постигнути, постигнуть, постыгнути дзеясл. 1. Дагнаць, злавіць. 2. Заўважыць, пабачыць; падпільнаваць. 3. Спасцігнуць, напаткаць. 4. Зразумець, усвядоміць.
с. 209
Постигнутися дзеясл., зв. ад постигнути ў 4 знач.
с. 210
Постигнуть гл. постигнути
с. 210
Постигший дзеепрым. ад постигнути ў 2 знач.
с. 210
Постиженый, постижоный дзеепрым. ад постигнути ў 1 знач.
с. 210
Постизати дзеясл. Спасцігаць, асэнсоўваць.
с. 210
Постиланье наз. Дзеянне па дзеясл. постилати.
с. 211
Постилати, посьтилати дзеясл. Засцілаць, падсцілаць.
с. 211
Постинаный дзеепрым. ад постинати.
с. 211
Постинати, посетинати, посстинати, постинать дзеясл. Пасцінаць, пазасякаць, пазабіваць.
с. 211
Постити, постить дзеясл. Пасцінаць.
с. 212
Поститися, поститься дзеясл., зв. ад постити.
с. 212
Постить гл. постити
с. 212
Поститься гл. поститися
с. 212
Постланый дзеепрым. ад постлати.
с. 212
Постлати дзеясл. Тое, што і послати II у 2 знач.
с. 212
Постникъ, посникъ наз. 1. Той, хто посціць. 2. Манах, які даваў зарок большага, чым звычайна, устрымання ад ежы, а часам і зарок маўчання.
с. 213
Постный прым. 1. Звязаны з постам, выкліканы постам. 2. Такі, у які посцяцца. Соборникъ постный — тое, што і триодь постная; триодь (треодь) постная — царкоўная кніга, якой карыстаюцца пры набажэнстве ў час посту; масло постное — алей.
с. 213
Постовщина гл. пустовщина
с. 214
Постогнати, постагнать дзеясл. Пастагнаць, памучыцца.
с. 214
Постолы наз. Пасталы.
с. 214
Постоновлятися гл. постановлятися
с. 214
Посторога наз. Перасцярога, засцярога.
с. 214
Посторонецъ наз. Чужы, старонні чалавек.
с. 214
Посторонний, посторонный, постороный, постороньний прым. 1. Чужы, не свой, старонні. Параўн. постронний у 1 знач. 2. Знешні, які зыходзіць звонку. Параўн. постронний у 2 знач. 3. Суседні, які знаходзіцца побач. Параўн. постронний у 3 знач. 4. Замежны, іншаземны. Параўн. постронний у 4 знач.
с. 214
Посторонокъ наз. Тое, што і постронокъ.
с. 215
Постороный гл. посторонний
с. 215
Постороньний гл. посторонний
с. 215
Постошачий гл. пустошачий
с. 215
Постоялка I наз. Кватарантка.
с. 215
Постоялка II наз. Адстоенае малако.
с. 216
Постояное, постоянное наз. 1. Плата за пастой, часовае знаходжанне дзе-н. 2. Плата за карыстанне складам.
с. 216
Постояти дзеясл. 1. Пастаяць. 2. Пабыць у якім-н. месцы. 3. Пачакаць, памарудзіць. 4. Спыніцца, затрымацца. 5. Устаяць, выстаяць.
с. 216
Постпоновати, поспоновати дзеясл. Ігнараваць, пакідаць без увагі.
с. 216
Пострадавший дзеепрым. ад пострадати ў 1 знач.
с. 216
Пострадание, пострадане наз. 1. Дзеянне па дзеясл. пострадати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. пострадати ў 2 знач.
с. 217
Пострадати, пострадать дзеясл. 1. Перанесці (муку крыўду і інш), памучыцца. Параўн. постраждати. 2. Панесці страту. Живота пострадати — страціць жыццё, загінуць.
с. 217
Постраждати дзеясл. Тое, што і пострадати ў 1 знач.
с. 217
Пострамити гл. посрамити
с. 218
Пострахъ наз. Страх, запалохванне.
с. 218
Пострашеный дзеепрым. ад пострашити.
с. 218
Пострашити, пострашыти дзеясл. Застрашыць, напалохаць.
с. 218
Пострашка наз. Запалохванне.
с. 218
Пострашовати дзеясл., шматкр. ад пострашити.
с. 218
Пострашыти гл. пострашити
с. 218
Постреганье наз. Захаванне, зберажэнне.
с. 219
Постреланый гл. постреляный
с. 219
Постреленый дзеепрым. 1. Ад пострелити ў 1 знач. 2. Ад пострелити ў 2 знач.
с. 219
Постреленье наз. Дзеянне па дзеясл. пострелити ў 1 знач.
с. 219
Пострелити дзеясл. 1. Страляючы, забіць або раніць. 2. Падстрэліць (пра птушку, звера).
с. 220
Пострелный прым. ад пострелъ у 1 знач.
с. 220
Пострелъ наз. 1. Выстрал, стрэл. 2. Снарад (куля, страла і інш.), прызначаны для страляння. 3. Падстрэльванне; рана, нанесеная стрэлам. 4. // перан. Імпульс, удар.
с. 220
Постреляный, постреланый дзеепрым. 1. Ад постреляти ў 2 знач. 2. Ад постреляти ў 3 знач.
с. 221
Пострелянье наз. Дзеянне па дзеясл. постреляти ў 2 знач.
с. 221
Постреляти дзеясл. 1. Пастраляць (некаторы час). 2. Страляючы, пазабіваць або параніць. 3. Прастрэліць, пашкодзіць.
с. 221
Постретати дзеясл. Сустракаць.
с. 222
Постретъ наз. Сустрэча. с. 222
Постречаючий дзеепрым. Які сустракае. Ср^татель: Пост- р'кчаючій (Бяр., 155).
с. 222
Постречысе дзеясл. Тое, што і постеречися.
с. 222
Постригалня гл. постригальня
с. 222
Постригальное, пострыгалное наз. Плата за стрыжку.
с. 222
Постригальный, пострыгальный прым. Комора постригальная (пострыгальная) гл. комора.
с. 222
Постригальня, постригалня, пострыгална, пострыгальня наз. Прадпрыемства па абстрыганню сукна.
с. 222
Постриганый, пострикганый дзеепрым. 1. Ад постригати ў 1 знач. Параўн. пострызаный. 2. Ад постригати ў 3 знач.
с. 223
Постриганье, пострыганье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. постригати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. постригати ў 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. постригати ў 3 знач.
с. 223
Постригати дзеясл. 1. Падстрыгаць пэўным чынам валасы (як знак прыняцця сану або выканання пэўнага абраду). 2. Пастрыгаць (у манахі). 3. Абстрыгаць (сукно).
с. 223
Постригацство наз. Рамяство, звязанае са стрыжкай сукна.
с. 223
Постригачъ, пострыгачъ наз. Рамеснік, які займаўся стрыжкай сукна.
с. 224
Постриженецъ наз. Той, хто прыняў пострыг, пасвечаны ў манаства. Параўн. пострыженикъ.
с. 224
Постриженый, пострижоный, пострыженый, пострыжоный дзеепрым. 1. Ад постричи ў 1 знач. 2. Ад постричи ў 3 знач. 3. Ад постричи ў 4 знач.
с. 224
Пострижникъ наз. Той, хто стрыжэ авечкі.
с. 224
Пострижоный гл. постриженый
с. 225
Пострикатель наз. Падбухторшчык.
с. 225
Пострикганый гл. постриганый
с. 225
Постричи, постричь, пострыгчы, пострычи, пострычъ дзеясл. 1. Пастрыгчы, абрэзаць валасы. 2. Пастрыгчы (як знак выканання пэўнага абраду). 3. Выканаўшы абрад пострыгу, пасвяціць у манахі. 4. // перан. Зрабіць кім-н., ператварыць у каго-н.
с. 225
Постричися, постричыся, пострычися дзеясл., зв. ад постричи ў 3 знач.
с. 225
Постричь гл. постричи
с. 226
Постромокъ гл. постронокъ
с. 226
Постронний, постронный прым. 1. Тое, што і посторонний у 1 знач. 2. Тое, што і посторонний у 2 знач. 3. Тое, што і посторонний у 3 знач. 4. Тое, што і посторонний у 4 знач.
с. 226
Постронокъ, пастронокъ, постромокъ наз. Пастронакъ. Параўн. посторонокъ.
с. 226
Пострыгална гл. постригальня
с. 226
Пострыгалное гл. постригальное
с. 226
Пострыгальный гл. постригальный
с. 226
Пострыгальня гл. постригальня
с. 226
Пострыганье гл. постриганье
с. 226
Пострыгачъ гл. постригачъ
с. 226
Пострыгчы гл. постричи
с. 226
Пострыжение наз. Дзеянне па дзеясл. постричи ў 3 знач.
с. 226
Пострыженикъ наз. Тое, што і постриженецъ.
с. 227
Пострыженый гл. постриженый
с. 227
Пострыжоный гл. постриженый
с. 227
Пострызаный дзеепрым. Тое, што і постриганый у 1 знач.
с. 227
Пострычи гл. постричи
с. 227
Пострычися гл. постричися
с. 227
Пострычъ гл. постричи
с. 227
Постукатисе дзеясл. Пастукацца.
с. 227
Постумусъ наз. Той, хто нарадзіўся апошнім, самы меншы.
с. 227
Поступати дзеясл. 1. Ісці, рухацца наперад. 2. Пераходзіць у спадчыну. 3. Наступаць на каго-н., выступаць (з боем). 4. Уступаць, аддаваць каму-н. што-н. 5. Дзейнічаць, паводзіць сябе пэўным чынам.
с. 227
Поступатися дзеясл., зв. ад поступати ў 4 знач.
с. 228
Поступенный дзеепрым. ад поступити ў 6 знач.
с. 228
Поступенье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. поступити ў 6 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. поступити ў 8 знач.
с. 228
Поступити, поступить дзеясл. 1. Зрушыцца з месца, ступіць; выступіць. 2. Пайсці, накіравацца, рушыць куды-н. 3. Падысці, прыблізіцца, падступіць. 4. Прайсці (пэўную адлегласць). 5. Адступіць. 6. Уступіць, аддаць каму-н. што-н. 7. Уступіць (у валоданне). 8. Паступіць, павесці сябе пэўным чынам. 9. Вызначыць, вырашыць. 10. Пранікнуць у сутнасць, дасягнуць чаго-н.
с. 228
Поступитися дзеясл. зв. 1. Ад поступити ў 1 знач. 2. Ад поступити ў 6 знач.
с. 231
Поступить гл. поступити
с. 232
Поступка наз. 1. Тое, што паступае, накіроўваецца куды-н. (грашовыя сродкі, афіцыйныя матэрыялы). 2. Учынак.
с. 232
Поступлене гл. поступленье
с. 232
Поступленый дзеепрым. 1. Ад поступити ў 6 знач. 2. Ад поступити ў 9 знач. 3. Зроблены ў адпаведнасці з рашэннем суда. 4. Дазволены. 5. Дадзены. 6. Працягнуты, прадоўжаны.
с. 232
Поступленье, поступлене наз. 1. Дзеянне па дзеясл. поступити ў 7 знач. 2. Тое, што паступае куды-н. (грашовыя сумы, афіцыйныя матэрыялы). 3. Добраахвотнае пазбаўленне або адмаўленне ад чаго-н. 4. Учынак, паводзіны.
с. 233
Поступне прысл. Здрадліва; несумленна.
с. 234
Поступный прым. Які паступаецца сумленнем; здрадлівы.
с. 234
Поступованье, поступоване наз. 1. Дзеянне па дзеясл. поступовати ў 4 знач. 2. Узыходжанне, узняцце над гарызонтам (пра нябесныя свяцілы). 3. // перан. Парадак, звычай.
с. 234
Поступовати, паступовати, поступовать дзеясл. 1. Рабіць крокі, ступаць; зрушвацца з месца; хадзіць. 2. Ісці, накіроўвацца, рушыць куды-н. // перан. // перан. Распаўсюджвацца. // перан. Зрушвацца з месца, плысці. 3. Наступаць, выступаць з боем. 4. Дзейнічаць, паводзіць сябе пэўным чынам. 5. Падаваць, накіроўваць, звяртацца ў суд. 6. Уступаць, аддаваць каму-н. што-н. 7. Вызначаць, вырашаць. 8. Прыступаць, пачынаць што-н. рабіць. 9. Падыходзіць, падступаць да чаго-н. (пра лес, мора і г. д.). 10. Выконваць якую-н. работу. 11. Паступаць вучыцца. 12. Адбывацца. 13. Адыходзіць, адступаць.
с. 235
Поступоватисе дзеясл. зв. 1. Ад поступовати ў 4 знач. 2. Ад поступовати ў 5 знач.
с. 238
Поступовать гл. поступовати
с. 238
Поступокъ наз. 1. Дзеянне, рух. За поступкомъ часу — з цягам часу, праз некаторы час. Параўн. поступъ у 1 знач. 2. Учынак, паводзіны. Брати (взяти) поступокъ — браць прыклад з каго-, чаго-н. 3. Працэдура, парадак, рэгламент; рашэнне суда. Поступокъ права (правный) — судовая працэдура; суд; рашэнне суда. Параўн. поступъ у 2 знач.
с. 238
Поступуючий, поступуючый дзеепрым. 1. Ад поступовати ў 1 знач. 2. Ад поступовати ў 4 знач. 3. Які займае тое або іншае месца ў адносінах да каго-, чаго- н. 4. Які ўдасканальваецца. 5. У знач. наз. Перадавы чалавек.
с. 240
Поступующий дзеепрым. Які ўдасканальваецца.
с. 240
Поступъ наз. 1. Тое, што і поступокъ у 1 знач. 2. Тое, што і поступокъ у 3 знач. Поступъ права — тое, што і поступокъ права. 3. // перан. Ход, крок (да чаго-н.).
с. 241
Постухъ гл. пастухъ
с. 241
Постъ I наз. Пост, застава.
с. 241
Постъ II наз. 1. Пост; устрыманне ад скаромнай ежы згодна з царкоўным законам. Великий постъ — сямітыднёвы пост перад Вялікаднем; Петровъ постъ — пост перад святам у гонар апосталаў Пятра і Паўла; Спасовъ постъ — пост у гонар Божай Маці; Филиповъ (Пилиповъ) постъ — пост перад святам божага нараджэння; четыридесятный постъ — першыя сорак дзён Вялікага посту. 2. Устрыманне ад чаго-н. наогул. 3. Голад.
с. 241
Постыгнути гл. постигнути
с. 243
Постыдити дзеясл. Пасароміць.
с. 243
Постыдитися дзеясл. Пасаромецца.
с. 243
Постыкъ наз. Заручыны.
с. 243
Постыля наз. Зборнік пропаведзяў, якія тлумачаць евангелле.
с. 243
Постычи дзеясл. Ахапіць.
с. 243
Постье гл. пойстье
с. 243
Постячий, постячый дзеепрым. 1. Ад постити. Параўн. постящий. 2. У знач. наз. Той, хто прытрымліваецца посту.
с. 243
Постячийся, постячыйся дзеепрым. 1. Ад поститися. 2. У знач. наз. Той, хто прытрымліваецца посту.
с. 244
Постящийся дзеепрым. у знач. наз. Той, хто прытрымліваецца посту.
с. 244
Постящый дзеепрым. ад постити.
с. 244
Посудина наз. Пасудзіна, асобны прадмет посуду, у які можна наліць, насыпаць ці пакласці што-н.
с. 244
Посудокъ наз. Посуд; гаспадарчае начынне.
с. 244
Посудъ наз. Посуд.
с. 244
Посудье наз. Начынне.
с. 245
Посужанье наз. Дзеянне па дзеясл. посужати.
с. 245
Посужати, посужать дзеясл. Асуджаць; вінаваціць.
с. 245
Посуженье, посужене, посужение, посуженъе наз. Дзеянне па дзеясл. посужати.
с. 245
Посуживати, посужывати, посыжывати дзеясл. Абвінавачваць.
с. 246
Посулница наз. Хабарніца.
с. 246
Посулоимание наз. Хабарніцтва.
с. 246
Посулъ наз. Прапанова, абяцанне падарунка; выкуп; хабар.
с. 246
Посумнетися дзеясл. Засмуціцца; азмрочыцца.
с. 247
Посунути дзеясл. // перан. Адцясніць куды-н. каго-н.
с. 247
Посунутися дзеясл. Пасунуцца, павольна пайсці, паплесціся.
с. 247
Посупленье наз. Патупленне твару, галавы; хмурнасць, панурасць.
с. 247
По суседску прысл. Па-суседску.
с. 247
Посутный прым. Судзейскі.
с. 247
Посуха наз. Засуха, спякота. с. 247
Посуху прысл. Па сухім месцы, сухім шляхам.
с. 247
Посухъ гл. посохъ
с. 247
Посушеный гл. посушоный
с. 247
Посушити, посушить дзеясл. Пасушыць, высушыць.
с. 248
Посушоный, посушеный дзеепрым. ад посушити.
с. 248
Посушыть гл. посушити
с. 248
Посхнути гл. посохнути
с. 248
Посховати дзеясл. Схаваць, пахаваць што-н. дзе-н.
с. 248
Посходити дзеясл. 3 сего света посходити — паўміраць.
с. 248
Посчастити, посчастить, пощастити дзеясл. Даць шчасце, удачу.
с. 248
Посчаститися, посчаститисе, пощаститисе, пощаститися дзеясл. Пашчаслівіцца.
с. 248
Посчванье гл. пощванье
с. 249
Посшиваный дзеепрым. ад посшивати.
с. 249
Посшивати дзеясл. Пасшываць.
с. 249
Посшлюбовати гл. пошлюбовати
с. 249
Посывати дзеясл. Тое, што і пасывати.
с. 249
Посыжывати гл. посуживати
с. 249
Посылаемый дзеепрым. ад посылати.
с. 249
Посылане гл. посыланье
с. 249
Посылание гл. посыланье
с. 249
Посыланый дзеепрым. ад посылати.
с. 249
Посыланье, посылане, посылание наз. Дзеянне па дзеясл. посылати.
с. 250
Посылати, посилати, посылать дзеясл. Пасылаць, накіроўваць каго-н. куды-н.
с. 250
Посылатися дзеясл. 1. Пасылацца, накіроўвацца кім-н. куды-н. 2. Спасылацца на каго-, што-н.
с. 251
Посылать гл. посылати
с. 251
Посылаючий дзеепрым. ад посылати.
с. 251
Посыленый гл. посиленый
с. 251
Посылитися гл. посилитися
с. 251
Посылка наз. Пасыланне.
с. 251
Посылывати, посыловати дзеясл. Пасылаць (час ад часу).
с. 252
Посыпаный дзеепрым. ад посыпати ў 1 знач.
с. 252
Посыпанье, посыпане наз. Дзеянне па дзеясл. посыпати ў 1 знач.
с. 252
Посыпати, посыпать дзеясл. 1. Сыплючы, пакрыць паверхню чаго-н., высыпаць на што-н.; нацерушыць, рассыпаць. Посыпати голову попеломъ (пескомъ, порохомъ, прахомъ) — упасці ў роспач, смутак з выпадку якой-н. страты, бяды (першапачаткова: старажытнаяўрэйскі абрад, які сімвалізаваў агульную жалобу). 2. Насыпаць, пабудаваць насып з якога-н. сыпкага матэрыялу.
с. 252
Посыпатися, посыпатисе дзеясл., зв. ад посыпати ў 3 знач.
с. 253
Посыпать гл. посыпати
с. 253
Посыпляти дзеясл. Тое, што і посыповати.
с. 253
Посыповати, посыпывати дзеясл. Пасыпаць (час ад часу). Параўн. посыпляти.
с. 253
Посьветчыть дзеясл. Пасведчыць.
с. 254
Посьле гл. после
с. 254
Посьледний гл. последний
с. 254
Посьтель гл. постель
с. 254
Посьтилати гл. постилати
с. 254
Посэлство гл. посельство
с. 254
Посэльство гл. посельство
с. 254
Посэсыя гл. посесия
с. 254
Посягати, посегати дзеясл. 1. Завалодваць, захопліваць; прыбіраць у свае рукі. На кровь не посегати — не задумваць кровапраліцця. 2. Атрымліваць што-н. у спадчыну; дамагацца чаго-н.
с. 254
Посягаючий дзеепрым. ад посягати ў 1 знач.
с. 254
Посягающийся дзеепрым. у знач. наз. Той, хто ўступае ў шлюб.
с. 254
Посягнение гл. посягненье
с. 254
Посягненый дзеепрым. ад посягнути ў 1 знач.
с. 254
Посягненье, посегнение, посягнение наз. Дзеянне па дзеясл. посягнути ў 1 знач.
с. 255
Посягнувший дзеепрым. ад посягнути ў 1 знач.
с. 255
Посягнути, позсягнути, посегнути дзеясл. 1. Замысліць зло, выступіць супраць каго-н.; прысвоіць чужое. 2. Авалодаць; атрымаць у спадчыну што-н. 3. Тое, што і посагнути.
с. 255
Посягъ гл. посагъ
с. 256
Посядати гл. поседати
с. 256
Посяжоный дзеепрым. ад посягнути ў 2 знач.
с. 256
Посяместа прысл. Дагэтуль.
с. 256
Посячи гл. посечи
с. 256
Потаемне, потаемно, потоемне прысл. Патаемна, употай, цішком.
с. 256
Потаемнейшый прым., выш. ст. ад потаемный.
с. 257
Потаемно гл. потаемне
с. 257
Потаемный прым. Патаемны. Параўн. потаенный.
с. 257
Потаенный, потаеный прым. Тое, што і потаемный.
с. 257
Потаи, потай прысл. Тайна, патаемна, цішком.
с. 257
Потаивати дзеясл. Захоўваць у тайне.
с. 257
Потаити, потоити дзеясл. Захаваць у тайне што-н.
с. 258
Потаитися дзеясл., зв. ад потаити. Затаіцца.
с. 258
Потай гл. потаи
с. 258
Потайкомъ прысл. Употайкі, цішком.
с. 258
Потайне прысл. Тайна.
с. 258
Потайникъ наз. Патайнік.
с. 258
Потайный прым. Тайны, сакрэтны.
с. 258
Потаковникъ наз. Патуральнік.
с. 258
Потаковница наз. Патуральніца.
с. 259
Поталь наз. Паталь.
с. 259
Потальный прым. Патальны.
с. 259
Потапляти гл. потопляти
с. 259
Потарганый дзеепрым. ад потаргати.
с. 259
Потаргати гл. поторгати
с. 259
Потаргненье наз. Дзеянне па дзеясл. потаргати.
с. 259
Потаргнути гл. поторгнути
с. 259
Потаржка наз. Бітва, бойка, сутычка, схватка. Параўн. потарчка, поторжка.
с. 259
Потарсти дзеясл. Паторгаць, патрэсці.
с. 259
Потарчка наз. Тое, што і потаржка.
с. 259
Потасовать дзеясл. Прыстасаваць.
с. 260
Потатарскии прысл. Па-татарску.
с. 260
Поташъ наз. Паташ.
с. 260
Потбитый дзеепрым. Тое, што і подбитый у 2 знач.
с. 260
Потварати гл. потваряти
с. 260
Потвараючий гл. потваряючий
с. 260
Потвареный, потваренный дзеепрым. ад потварити.
с. 260
Потварити, потворити дзеясл. Абгаварыць, узвесці паклёп.
с. 260
Потварливый прым. Непрыстойны, ілжывы.
с. 261
Потварне, потварно прысл. Ілжыва.
с. 261
Потварница наз. Паклёпніца. Параўн. потварца II.
с. 261
Потварно гл. потварне
с. 261
Потварный, потворный прым. Хлуслівы, паклёпніцкі.
с. 261
Потварство, потворство наз. Тое, што і потваръ.
с. 262
Потварца I, потворца наз. Паклёпнік.
с. 262
Потварца II наз. Тое, што і потварница.
с. 262
Потваръ, потварь наз. Паклёп. Параўн. потварство.
с. 262
Потваряный дзеепрым. ад потваряти.
с. 263
Потваряти, потварати дзеясл. Узводзіць паклёп, абгаворваць.
с. 263
Потваряючий, потвараючий дзеепрым. ад потваряти.
с. 263
Потвезатися гл. подвязатися
с. 264
Потвезоватися гл. подвязоватися
с. 264
Потвердити, потвердыти дзеясл. 1. Пацвердзіць, зацвердзіць. 2. Замацаваць за кім-н. што-н.; аддаць у валоданне. Параўн. подтвердити ў 1 знач. 3. Умацаваць. // перан. Надаць сілу, стойкасць (думкам, пачуццям, якасцям і г. д.). 4. Назначыць; прызнаць. Параўн. подтвердити ў 2 знач.
с. 264
Потвердитися, потвердитисе дзеясл. зв. 1. Ад потвердити ў 1 знач. 2. Ад потвердити ў 3 знач. 3. Ад потвердити ў 4 знач. 4. Упэўніцца.
с. 265
Потвердыти гл. потвердити
с. 265
Потвержалный прым. Які пацвярджае што-н.
с. 265
Потвержанье наз. Сцвярджэнне, пацвярджэнне чаго-н.
с. 265
Потвержати, потвержать дзеясл. 1. Пацвярджаць. Параўн. потвержовати. 2. Замацоўваць за кім-н. што-н.; аддаваць у валоданне. 3. Умацоўваць. Параўн. подтвержати.
с. 266
Потвержачъ наз. Той, хто пацвярджае, сцвярджае што-н.
с. 267
Потвержаючий дзеепрым. ад потвержати ў 1 знач.
с. 267
Потверждательный прым. Листъ потверждателный гл. листъ.
с. 267
Потвержденье, потверждение наз. Тое, што і потверженье ў 1 знач.
с. 267
Потвержение гл. потверженье
с. 267
Потверженый гл. потвержоный
с. 267
Потверженье, потвержение, потвержэнье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. потвердити ў 1 знач. Параўн. потвержденье. 2. Дзеянне па дзеясл. потвердити ў 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. потвердити ў 3 знач. 4. Дзеянне па дзеясл. потвердити ў 4 знач.
с. 267
Потвержовати дзеясл. Тое, што і потвержати ў 1 знач.
с. 269
Потвержоный, потверженый, потвержэный дзеепрым. 1. Ад потвердити ў 1 знач. 2. Ад потвердити ў 2 знач. Листъ потвержоный (потверженый) гл. листъ. 3. Ад потвердити ў 3 знач. 4. Ад потвердити ў 4 знач.
с. 269
Потвержэнье гл. потверженье
с. 270
Потвойский гл. подвойский
с. 270
Потворити гл. потварити
с. 270
Потворный гл. потварный
с. 270
Потворство гл. потварство
с. 270
Потворца гл. потварца I
с. 270
Потворъ наз. Пачвара; здань.
с. 270
Потврждение наз. Тое, што і потверженье ў 1 знач.
с. 270
Потданая гл. подданая
с. 270
Потданый гл. подданый
с. 270
Потеганый гл. потяганый
с. 270
Потеганье гл. потяганье
с. 270
Потегати гл. потягати
с. 270
Потегатисе гл. потягатися
с. 270
Потегивати гл. потягивати
с. 270
Потегль гл. потягль
с. 270
Потегнути гл. потягнути
с. 270
Потеклый дзеепрым. ад потечи ў 1 знач.
с. 270
Потелити дзеясл. Ацяліцца.
с. 271
Потемневающийся дзеепрым. ад потемнети ў 1 знач.
с. 271
Потемнелость наз. Змрочнасць.
с. 271
Потемнелый дзеепрым. 1. Ад потемнети ў 1 знач. 2. // перан. Ад потемнети ў 2 знач. 3. У знач. наз. Той, хто страціў яснасць, стаў змрочным.
с. 271
Потемненый дзеепрым. 1. Ад потемнети ў 2 знач.
с. 271
Потемненье наз. 1. Зацьменне. 2. // перан. Дзеянне па дзеясл. потемнети ў 2 знач.
с. 272
Потемнети дзеясл. 1. Пацямнець, патускнець. 2. // перан. Стаць змрочным.
с. 272
Потемнити дзеясл. 1. Зацямніць. 2. // перан. Азмрочыцца.
с. 272
Потемнитися дзеясл. // перан. Пазбавіцца здольнасці ясна разважаць, мысліць.
с. 272
Потемность наз. // перан. Тайна; захаванне ў тайне.
с. 273
Потемняти дзеясл. 1. // перан. Зацямняць; азмрочваць. 2. // перан. Пазбаўляць здольнасці ясна разважаць, мысліць. 3. // перан. Рабіць злым, дрэнным каго-, што-н.
с. 273
Потемнятися дзеясл. зв. 1. Ад потемняти ў 1 знач. 2. // перан. Ад потемняти ў 2 знач.
с. 273
Потемняючий дзеепрым. ад потемняти ў 2 знач.
с. 273
Потемпене наз. Тое, што і потопенье.
с. 273
Потене, потение наз. Паценне. // перан.
с. 273
Потенкга наз. Тое, што і потуга ў 1 знач.
с. 274
Потентатъ наз. Магнат.
с. 274
Потенция наз. Сіла, магутнасць.
с. 274
Потерати гл. потеряти
с. 274
Потерать гл. потеряти
с. 274
Потеребити дзеясл. Пацерабіць.
с. 274
Потеребленый, потеребненый дзеепрым. ад потеребити.
с. 274
Потеребленье наз. Дзеянне па дзеясл. потеребити.
с. 274
Потеребненый гл. потеребленый
с. 274
Потерпевший дзеепрым. у знач. наз. Той, хто пацярпеў ад каго-, чаго-н.
с. 274
Потерпение наз. Дзеянне па дзеясл. потерпети ў 1 знач.
с. 274
Потерпети дзеясл. 1. Цярпліва перанесці што-н., вытрымаць (боль і пад.) некаторы час. 2. Быць пакараным. Потерпети плотию — быць пакараным. 3. У спалучэнні з назоўнікам абазначае: перажыць, перанесці, зведаць тое, што абазначае назоўнік. 4. Дапусціць, змірыцца з кім-, чым-н.
с. 274
Потерти дзеясл. 1. Пацерці што-н. 2. Знішчыць; затаптаць.
с. 275
Потертися дзеясл. 1. Пацерціся; вынасіцца. 2. Зацерціся; затаптацца.
с. 275
Потертый дзеепрым. 1. Адшліфаваны. 2. Ад потерти ў 2 знач.
с. 275
Потеруха наз. Пацяруха.
с. 276
Потерушоный дзеепрым. Пацярушаны.
с. 276
Потерший дзеепрым. ад потерти ў 2 знач.
с. 276
Потеряти, потерати, потерать дзеясл. 1. Згубіць, страціць каго-, што-н. // перан. Потерати вечный животъ — пазбавіцца бессмяротнасці; страціць магчымасць трапіць у рай. 2. Пазбавіцца часткова або поўнасцю якіх-н. уласцівасцей, якасцей, стану. 3. Знішчыць, забіць.
с. 276
Потесати дзеясл. Пачасаць, абчасаць.
с. 277
Потеха наз. 1. Уцяшэнне; радасць. 2. Забава; забаўка.
с. 277
Потечи дзеясл. 1. Пацячы; паліцца. 2. Рынуцца, накіравацца, кінуцца.
с. 278
Потечникъ наз. Той, хто нападае.
с. 278
Потешати дзеясл. 1. Уцяшаць, суцяшаць; заспакойваць. 2. Пацяшаць, забаўляць, радаваць.
с. 278
Потешатися, потешатисе дзеясл. зв. 1. Ад потешати ў 1 знач. 2. Ад потешати ў 2 знач. 3. Здзекавацца, смяяцца, кпіць з каго-, чаго-н.
с. 279
Потешене гл. потешенье
с. 279
Потешение гл. потешенье
с. 279
Потешеный, потешоный дзеепрым. 1. Ад потешити ў 1 знач. 2. Ад потешити ў 2 знач.
с. 279
Потешенье, потешение, потешене наз. 1. Дзеянне па дзеясл. потешити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. потешити ў 2 знач.
с. 279
Потешивати дзеясл. Суцяшаць (час ад часу).
с. 280
Потешителка наз. Суцяшальніца.
с. 280
Потешитель наз. Суцяшальнік; выратавальнік, збавіцель.
с. 280
Потешити, потешить, потешыти дзеясл. 1. Суцешыць, супакоіць. 2. Парадаваць, пацешыць. 3. Уратаваць.
с. 280
Потешитися, потешитисе, потешытися дзеясл. зв. 1. Ад потешити ў 1 знач. 2. Ад потешити ў 2 знач.
с. 281
Потешить гл. потешити
с. 282
Потешливе прысл. Радасна.
с. 282
Потешливый прым. Радасны.
с. 282
Потешне прысл. Пацешна.
с. 282
Потешнейшое прым. у знач. наз. Вельмі радаснае.
с. 282
Потешнейшый прым., выш. ст. ад потешный у 1 знач.
с. 282
Потешное прым. у знач. наз. Тое, што суцяшае.
с. 282
Потешность наз. Радасць.
с. 282
Потешный прым. 1. Суцяшальны. 2. Радасны.
с. 282
Потешоный гл. потешеный
с. 283
Потешыти гл. потешити
с. 283
Потешытися гл. потешитися
с. 283
Потизбица наз. Тое, што і подызбица.
с. 283
Потиканье гл. потыканье
с. 283
Потирати дзеясл. 1. Тое, што і потиратися. 2. Церці; шчыпаць.
с. 283
Потиратися дзеясл. Ацірацца. Параўн. потирати ў 1 знач.
с. 284
Потирионъ наз. Тое, што і потиръ.
с. 284
Потирь, патырь, потиръ наз. Чаша, богаслужэбная пасудзіна. Параўн. потирионъ.
с. 284
Потисканье наз. Прыгнятанне.
с. 284
Потискатель наз. Прыгнятальнік.
с. 284
Потискъ, потыскъ наз. Кідальны снарад.
с. 284
Потиснути дзеясл. 1. Націснуць. 2. Кінуць.
с. 285
Потитися дзеясл. Пацець, пакрывацца потам, станавіцца потным.
с. 285
Потиху прысл. 1. Паціху; ціха. 2. Употайкі. 3. Павольна, не спяшаючыся.
с. 285
Потичка гл. потычка
с. 285
Потка наз. Птушка.
с. 285
Поткане гл. потканье
с. 285
Потканый дзеепрым. Сатканы, тканы.
с. 285
Потканье, поткане, потканне наз. 1. Спатканне, сустрэча. 2. Сутычка, бойка, бой.
с. 286
Потканьеся наз. Дзеянне па дзеясл. поткатися ў 1 знач.
с. 286
Поткати дзеясл. 1. Спаткаць, сустрэць каго-н. Параўн. подкати ў 1 знач. 2. // перан. Напаткаць, спасцігнуць. Параўн. подкати ў 2 знач.
с. 286
Поткатися, поткатись дзеясл., зв. ад поткати. 1. Сустрэцца з кім-, чым-н. // перан. 2. Сутыкнуцца, сысціся (у баі). Параўн. подкатися ў 1 знач. 3. Здарыцца. Параўн. подкатися ў 2 знач.
с. 287
Поткнути дзеясл. 1. Ткнуць, ударыць. 2. // перан. Тое, што і поткнутися ў 3 знач. 3. Устанавіць, размясціць. 4. // перан. Сутыкнуць, зблізіць, злучыць.
с. 288
Поткнутися, поткнутисе, поткнутьсе дзеясл. 1. Спатыкнуцца, зачапіўшыся за што-н.; страціць раўнавагу. 2. // перан. Сустрэць цяжкасці, перашкоды ў якой-н. дзейнасці. 3. // перан. Зрабіць памылку (у якой-н. дзейнасці, жыцці).
с. 288
Поткова гл. подкова
с. 289
Поткомори гл. подкоморый
с. 289
Поткоморый гл. подкоморый
с. 289
Потлаченый дзеепрым. Разбіты, разгромлены.
с. 289
Потлечи гл. подлечи
с. 289
Потлугъ гл. подлугъ
с. 289
Потлуменый дзеепрым. ад потлумити ў 2 знач.
с. 289
Потлуменье наз. Дзеянне па дзеясл. потлумити ў 2 знач.
с. 289
Потлумити, потлумить дзеясл. 1. Падавіць; утаймаваць, уціхамірыць. 2. // перан. Заглушыць, заціснуць, ліквідаваць.
с. 289
Потлумитися дзеясл., зв. ад потлумити ў 1 знач.
с. 290
Потлумленый дзеепрым. Ад потлумити ў 1 знач.
с. 290
Потлумленье наз. Дзеянне па дзеясл. потлумити ў 1 знач.
с. 290
Потлумляти дзеясл. 1. Падаўляць;утаймоўваць,уціхамірваць. 2. // перан. Заглушаць, заціскаць, ліквідаваць.
с. 290
Потлучи дзеясл. 1. Тое, што і потолчи ў 1 знач. 2. // перан. Разграміць, нанесці паражэнне.
с. 290
Потлучоный дзеепрым. 1. Ад потлучи ў 1 знач. 2. Ад потлучи ў 2 знач.
с. 291
Потмитися дзеясл. 1. // перан. Згубіць здольнасць ясна бачыць. 2. // перан. Быць пазбаўленым здольнасці ясна мысліць, разумець.
с. 291
Потнесенье наз. Дзеянне па дзеясл. потнести.
с. 291
Потнести дзеясл. Тое, што і поднести.
с. 291
Потнети дзеясл. Пацець, пакрывацца потам.
с. 291
Потнетье гл. поднятье
с. 291
Потнути дзеясл. Падганяючы, падштурхоўваючы, прымусіць ісці ў якім-н. напрамку.
с. 291
Потный прым. Потны, пакрыты потам.
с. 291
Потнятисе гл. поднятися.
с. 292
Потовченый гл. потолчоный
с. 292
Потовченье гл. потолченье
с. 292
Потоемне гл. потаемне
с. 292
Потоити гл. потаити
с. 292
Потока наз. Тое, што і потокъ у 1 знач.
с. 292
Потоковина наз. Роў з вадой. Параўн. поточина.
с. 292
Потоковый прым. ад потокъ у 1 знач.
с. 292
Потокъ наз. 1. Паток, ручай або рака, звычайна з вузкім рэчышчам і імклівым цячэннем. Параўн. потока. 2. Імкліва цякучая маса якой-н. вадкасці. 3. // перан. Вялікая маса святла, паветра і пад., якая імкліва рухаецца ў якім-н. напрамку. 4. // перан. Тое, што знаходзіцца ў вялікай колькасці. 5. Яма, роў з вадой. 6. Даліна.
с. 292
Потоле гл. потоля
с. 293
Потолику прысл. Так, такім чынам.
с. 293
Потолока наз. Патаптанае месца.
с. 293
Потолочити дзеясл. Топчучы, знішчыць, змяць; вытаптаць.
с. 293
Потолченный гл. потолчоный
с. 294
Потолченый гл. потолчоный
с. 294
Потолченье, потовченье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. потолчи ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. потолчи ў 3 знач.
с. 294
Потолчи дзеясл. 1. Растаўчы, разбіць; ператаўчы (усё або многае). Параўн. потлучи ў 1 знач. 2. Разбурыць, зруйнаваць. 3. Збіць, пабіць.
с. 294
Потолчоный, потовченый, потолченный, потолченый дзеепрым. 1. Ад потолчи ў 1 знач. 2. Ад потолчи ў 2 знач. 3. Ад потолчи ў 3 знач. // перан.
с. 294
Потоль, потоле, потоля прысл. 1. Тое, што і потуль у 1 знач. 2. Тое, што і потуль у 2 знач. 3. Дагэтуль, да гэтага часу.
с. 295
Потомекъ наз. Тое, што і потомокъ у 1 знач.
с. 295
Потомковый прым. ад потомокъ.
с. 296
Потомне прысл. Трывала, на доўгі час.
с. 296
Потомненый прым. Стомлены.
с. 296
Потомность наз. Будучыня; тое, што мае адбыцца ў будучыні.
с. 296
Потомный прым. 1. Будучы, які мае наступіць ці адбыцца ў будучыні; які мае прыйсці на змену каму-, чаму-н. цяперашняму. На (вси) потомные (и вечные) часы — назаўсёды, навекі. 2. Які мае адносіны да патомства. 3. У знач. наз. (мн.). Патомкі, патомства.
с. 296
Потомокъ наз. 1. Нашчадак, патомак, прадстаўнік малодшага пакалення ў адносінах да старэйшага. // перан. Духоўны нашчадак. Параўн. потомекъ. 2. зб. Нашчадкі, патомкі. 3. Пераемнік, наследнік у якой-н. справе.
с. 297
Потомство наз. 1. Патомства, малодшае пакаленне ў адносінах да старэйшых, да бацькоў; дзеці. // перан. Духоўныя нашчадкі. 2. Людзі будучых пакаленняў.
с. 298
Потому прысл. і зл. 1. прысл. Таму, па гэтай прычыне, вось чаму. По тому — так, такім чынам; часъ по тому — спрыяльны час. 2. Уваходзіць у склад састаўнога прычыннага злучніка потому что.
с. 299
Потомъ прысл. 1. Праз нейкі час, пазней, у далейшым. Параўн. потымъ у 1 знач. 2. Затым, пасля чаго-н. Параўн. потымъ у 2 знач.
с. 300
Потоненье наз. Дзеянне па дзеясл. потонути.
с. 300
Потонути дзеясл. Патануць.
с. 301
Потонучий дзеепрым. ад потонути.
с. 301
Потопа наз. Тое, што і потопъ у 1 знач.
с. 301
Потопене гл. потопенье
с. 301
Потопение гл. потопенье
с. 301
Потопеный дзеепрым. ад потопити ў 1 знач.
с. 301
Потопенье, потопене, потопение наз. Дзеянне па дзеясл. потопити ў 1 знач. // перан. Згуба. // перан. Асуджэнне, пакаранне. // перан. Знішчэнне, ліквідацыя. Параўн. потемпене.
с. 301
Потопити, потопить дзеясл. 1. Патапіць, знішчыць, апусціўшы пад ваду, на дно ўсіх або многіх. // перан. Загубіць, давесці да згубы, да няшчасця. // перан. Асудзіць, прыгаварыць да пакарання. // перан. Знішчыць, ліквідаваць. // перан. Змарнаваць, страціць што-н. 2. Утапіць, пазбавіць каго-н. жыцця, сілай кінуўшы ў ваду. 3. Затапіць, заліць вадой (пра землі, сельскагаспадарчыя ўгоддзі і пад.).
с. 302
Потопитися дзеясл. Патануць, утапіцца. // перан. Загінуць.
с. 303
Потопить гл. потопити
с. 303
Потоплене гл. потопленье
с. 303
Потопление гл. потопленье
с. 303
Потопленый дзеепрым. 1. Ад потопити ў 1 знач. // перан. Загублены, даведзены да згубы. // перан. Асуджаны, прыгавораны да пакарання. // перан. Знішчаны, ліквідаваны. Параўн. потопеный. 2. Ад потопити ў 2 знач.
с. 303
Потопленье, потоплене, потопление наз. Дзеянне па дзеясл. потопити ў 1 знач. // перан. Згуба. // перан. Асуджэнне, пакаранне. // перан. Знішчэнне, ліквідацыя.
с. 304
Потопляный дзеепрым. ад потопляти.
с. 304
Потопляти, потапляти дзеясл. Тапіць, пазбаўляць каго-н. жыцця, сілай кідаць у ваду. // перан. Губіць, прыводзіць да згубы, да няшчасця. // перан. Асуджаць; прыгаворваць да пакарання. // перан. Знішчаць, ліквідаваць, выкараняць. Параўн. потопяти.
с. 304
Потопляючий дзеепрым. ад потопляти.
с. 305
Потопляющий дзеепрым. ад потопляти.
с. 305
Потопный прым. 1. Ад потопъ у 1 знач. 2. // перан. Пагібельны.
с. 305
Потопнути дзеясл. Патануць, утануць, утапіцца.
с. 305
Потоптаный дзеепрым. 1. Ад потоптати ў 1 знач. 2. Ад потоптати ў 2 знач. 3. Ад потоптати ў 3 знач.
с. 305
Потоптанье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. потоптати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. потоптати ў 3 знач.
с. 306
Потоптати дзеясл. 1. Топчучы, змяць, знішчыць, падушыць. // перан. Параўн. подоптати ў 1 знач. 2. // перан. Перамагчы, пераадолець. Параўн. подоптати ў 2 знач. 3. // перан. Зняважыць. 4. // перан. Перасіліць, перамагчы ў сабе якія-н. пачуцці. 5. Панатаптаць (сляды).
с. 306
Потоптованый дзеепрым. ад потоптовати ў 1 знач.
с. 307
Потоптовати, потоптывати дзеясл., шматкр. 1. Ад потоптати ў 1 знач. 2. Ад потоптати ў 3 знач.
с. 307
Потопъ наз. 1. Паводле біблейскай легенды, вялікая паводка, якая за грахі людзей затапіла ўсю зямлю. // перан. Пакаранне за грахі. // перан. Вялікае мноства чаго-н. Параўн. потопа. 2. Паводка, навадненне. 3. Патапленне.
с. 307
Потопяти дзеясл. Тое, што і потопляти.
с. 308
Поторгати, потаргати дзеясл. Паторгаць, параздзіраць (усіх, многіх або ўсё, многае). // перан. Разарваць, парушыць (сувязі, адносіны і пад.).
с. 308
Поторгнути, потаргнути дзеясл. Таргануць, штурхануць. // перан. Натхніць, падштурхнуць на выкананне якіх-н. учынкаў.
с. 309
Поторгованый дзеепрым. ад поторговати.
с. 309
Поторговати дзеясл. Нагандляваць, набыць гандлем у нейкай колькасці.
с. 309
Поторжка наз. Тое, што і потаржка.
с. 309
Поточеный дзеепрым. Пацягнены.
с. 309
Поточенье наз. Натачэнне, навастрэнне.
с. 309
Поточина, поточына наз. Тое, што і потоковина.
с. 309
Поточитися дзеясл. 1. Паваліцца, пакаціцца, пахіснуцца. 2. // перан. 3 цяжкасцю пайсці, пацягнуцца. 3. Адбыцца, мець месца (пра судовую справу і пад.).
с. 309
Поточний прым. ад потокъ у 6 знач.
с. 310
Поточный прым. Звыклы, звычайны; штодзённы. Врадъ поточный гл. урадъ; судъ поточный гл. судъ.
с. 310
Поточокъ наз., памянш. ад потокъ. // перан.
с. 310
Поточына гл. поточина
с. 311
Поточынка наз., памянш. ад поточина.
с. 311
Потрава, патрава наз. Страва.
с. 311
Потравеный дзеепрым. 1. Ад потравити ў 1 знач. 2. У знач. прым. Тое, што і потравный.
с. 311
Потравенье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. потравити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. потравити ў 3 знач.
с. 312
Потравити дзеясл. 1. Знішчыць, змяць, папсаваць (пасевы, траву і пад.). 2. Стравіць, не па-гаспадарску скарміць. 3. Зацкаваць усіх або многіх. 4. // перан. Марна патраціць, зрасходаваць усё або многае.
с. 312
Потравка, патравка наз., памянш. ад потрава.
с. 312
Потравленый дзеепрым. ад потравити ў 1 знач.
с. 313
Потравленье наз. Дзеянне па дзеясл. потравити ў 1 знач.
с. 313
Потравный прым. ад потрава.
с. 313
Потрапити гл. потрафити
с. 313
Потрасеный дзеепрым. 1. Ад потрясти ў 2 знач. 2. Паабсыпаны.
с. 313
Потрасенье наз. Дзеянне па дзеясл. потрясти ў 2 знач.
с. 313
Потрасти гл. потрясти
с. 313
Потратити дзеясл. 1. Зрасходаваць, затраціць (грашовыя сродкі і пад.). 2. Растраціць. 3. Учыніць растрату, незаконна патраціць грошы, маёмасць і пад. 4. Згубіць; пазбавіцца чаго-н., пакінуўшы па няўважлівасці. 5. // перан. Застацца без якіх-н. якасцей, уласцівасцей. 6. Загубіць, знішчыць; пакараць смерцю. // перан.
с. 313
Потрафенье наз. Дзеянне па дзеясл. потрафити ў 2 знач.
с. 314
Потрафиль гл. потрахиль
с. 314
Потрафити, потрапити дзеясл. 1. Змагчы, здолець зрабіць што-н. 2. Натрапіць, набрысці (на каго-, што-н.). 3. Тое, што і потрафитися.
с. 314
Потрафитися дзеясл. Трапіцца, здарыцца. Параўн. потрафити.
с. 315
Потрафляти дзеясл. 1. Магчы, быць здольным зрабіць што-н. 2. Імкнуцца дасягнуць якой-н. мэты, намервацца зрабіць што-н. 3. Трапна перадаваць падабенства, капіраваць (каго-, што-н.).
с. 315
Потрафяти дзеясл. Дагаджаць, быць даспадобы.
с. 316
Потрахиль, патрахиль, петрахель, петрахиль, петрахыль, потрафиль наз. 1. Частка абрадавага адзення свяшчэнніка праваслаўнай царквы ў выглядзе доўгага фартуха з крыжамі, пашытага з дзвюх шырокіх стужак. 2. Нагрудная частка адзення іудзейскага першасвяшчэнніка ў выглядзе доўгай полкі.
с. 316
Потрахильный прым. ад потрахиль.
с. 316
Потрахъ наз. Вантробы.
с. 316
Потрачоный, потраченый дзеепрым. ад потратити ў 6 знач.
с. 316
Потрвати дзеясл. Тое, што і потривати.
с. 317
Потрвожене наз. Дзеянне па дзеясл. потрвожити ў 2 знач.
с. 317
Потрвожити дзеясл. 1. Выклікаць трывогу, пачуццё неспакою. 2. Патурбаваць (каго-н.).
с. 317
Потрвожитися дзеясл. зв. 1. Ад потрвожити ў 1 знач. 2. Ад потрвожити ў 2 знач.
с. 317
Потреба I, потрэба I наз. 1. Неабходнасць, патрэба. Безъ потребы — без неабходнасці; дарэмна; зъ (съ) потребы — а) столькі, колькі трэба; б) па неабходнасці; в) з неабходнасцю, дэтэрмінавана, абумоўлена. Параўн. потребизна ў 1 знач., потребъ I. 2. Патрэбнасць. До потребы — тое, што і на потребу; потреба дворовая (натуралная, потаемная, прирожоная) — натуральная патрэба спаражнення. 3. Справа, інтарэс. Параўн. потребизна ў 2 знач. 4. Убоства; цяжкае, крытычнае становішча. 5. (мн.). Рэчы, неабходныя для жыцця, сродкі на жыццё. 6. (мн.). Прыналежнасці, рэквізіт (інструменты, начынне і пад.). 7. (мн.). Дадаткі (гузікі, спражкі і іншыя дробныя рэчы як элементы чаго-н.). 8. Бітва, ваенны паход. 9. Належная справа, абавязак.
с. 317
Потреба II, потрэба II прысл. у знач. выказнікаў безасобовых сказах. 1. Трэба, неабходна (зрабіць што-н.). Параўн. потребе, потребно ў 1 знач. 2. Патрабуецца, патрэбна (мець, атрымаць што-н., дамагчыся чаго-н.). Якъ потреба — належным чынам.
с. 321
Потребе прысл. у знач. выказніка ў безасабовых сказах. Тое, што і потреба II у 1 знач.
с. 322
Потребене наз. Спажыванне.
с. 322
Потребеный дзеепрым. ад потребити ў 1 знач.
с. 322
Потребизна наз. 1. Тое, што і потреба ў 1 знач. 2. Тое, што і потреба ў 3 знач.
с. 322
Потребизный прым. ад потребизна ў 1 знач.
с. 322
Потребити дзеясл. 1. Знішчыць; загубіць. 2. Выгнаць.
с. 322
Потребитися дзеясл. зв. 1. Ад потребити ў 1 знач. 2. // перан. Знікнуць, быць забытым, згладзіцца з памяці.
с. 323
Потребление наз. Дзеянне па дзеясл. потребити ў 1 знач.
с. 323
Потребленый дзеепрым. ад потребити ў 1 знач.
с. 323
Потребляти дзеясл. Знішчаць, губіць.
с. 323
Потреблятися дзеясл., зв. ад потребляти.
с. 323
Потребне гл. потребно
с. 323
Потребней прысл., выш. ст. ад потребно ў 3 знач.
с. 323
Потребнейший, потребнейшый прым., выш. і найвыш. ст. 1. Выш. ст. ад потребный у 1 знач. 2. Найвыш. ст. ад потребный у 1 знач.
с. 323
Потребникъ наз. Тое, што і требникъ.
с. 324
Потребно, потребне прысл. 1. Тое, што і потреба ў 1 знач. 2. Тое, што і потреба ў 2 знач. 3. Па неабходнасці, з патрэбы. 4. Належным чынам, як трэба.
с. 324
Потребное прым. у знач. наз. Тое, што патрабуецца, без чаго нельга абысціся.
с. 325
Потребный, потрэбный прым. 1. Неабходны, які патрабуецца. Параўн. подтребный. Коморка потребная гл. коморка. 2. У складзе выказніка. Неабходны, патрэбны. 3. Адпаведны, які падыходзіць да дадзенага выпадку. 4. Той, які мае патрэбу ў чым-н. 5. У знач. наз. Той, хто церпіць нястачу, бяду, мае патрэбу ў чым-н. Параўн. потребуючий у 4 знач.
с. 325
Потребование гл. потребованье
с. 327
Потребованый, потрэбованый дзеепрым. 1. Ад потребовати ў 1 знач. 2. Ад потребовати ў 3 знач. 3. Ад потребовати ў 4 знач.
с. 327
Потребованье, потребование наз. Дзеянне па дзеясл. потребовати ў 1 знач.
с. 327
Потребовати, потрэбовати дзеясл. 1. Прасіць у катэгарычнай форме, дамагацца чаго-н.; прад’яўляць да каго-н. якія-н. патрабаванні. 2. Абавязваць, прымушаць да чаго-н. 3. Мець патрэбу ў чым-н. 4. Загадаць прыйсці, з’явіцца (куды-н., да каго-н.).
с. 328
Потребуючий, потребуючый дзеепрым. 1. Ад потребовати ў 1 знач. 2. Ад потребовати ў 2 знач. 3. Ад потребовати ў 3 знач. 4. У знач. наз. Тое, што і потребный у 5 знач.
с. 329
Потребъ прысл. у знач. выказніка ў безасаб. сказах. Тое, што і потреба II у 1 знач.
с. 331
Потрезву прысл. У цвярозым стане.
с. 331
Потренный дзеепрым. Пацёрты, дзіравы.
с. 331
Потрепати дзеясл. Злёгку, лагодна паляпаць, пагладзіць рукой.
с. 331
Потресати гл. потрясати
с. 331
Потресеный дзеепрым. 1. Ад потрясти ў 2 знач. 2. // перан. Парушаны, не захаваны.
с. 331
Потресенье наз. Дзеянне па дзеясл. потрясти ў 2 знач.
с. 331
Потресковати дзеясл. Лаяць, абзываць (каго-н.); дакараць; рабіць заўвагу (каму-н.). Параўн. потрискивати.
с. 331
Потрести гл. потрясти
с. 331
Потрестися гл. потрястися
с. 331
По третее гл. по третье
с. 331
По третей прысл. Тое, што і по трете ў 1 знач.
с. 331
По третье, по трете, по третее, по третю прысл. 1. У трэці раз. Параўн. по третей. 2. У знач. пабочнага слова. Па-трэцяе (пры пералічэнні).
с. 332
Потривати дзеясл. Пацярпець (нейкі час), патрываць. Параўн. потрвати.
с. 332
Потрикротный, потрыкротный прым. Трохразовы; трохкратны. Параўн. потрокротный.
с. 333
Потрикроть, потрыкроть прысл. 1. Тройчы, тры разы. 2. Утрайне.
с. 333
Потрискивати дзеясл. Тое, што і потресковати.
с. 333
Потройный прым. Трайны, павялічаны ў тры разы.
с. 333
Потрокротный прым. Тое, што і потрикротный.
с. 334
Потронценье наз. Тое, што і потрученье.
с. 334
Потросе прысл. 1. У невялікай колькасці, трошкі, нямнога. Параўн. потроху ў 1 знач., потроце, потроше ў 1 знач., потрошку. 2. Паступова, памаленьку. Параўн. потроше ў 2 знач. 3. Крыху, трохі. Параўн. потроху ў 2 знач. 4. У нязначнай ступені.
с. 334
Потроху прысл. 1. Тое, што і потросе ў 1 знач. 2. Тое, што і потросе ў 3 знач.
с. 334
Потрохъ наз. зб. Вантробы, трыбухі.
с. 335
Потроце прысл. Тое, што і потросе ў 1 знач.
с. 335
Потроше прысл. 1. Тое, што і потросе ў 1 знач. 2. Тое, што і потросе ў 2 знач.
с. 335
Потрошку прысл. Тое, што і потросе ў 1 знач.
с. 335
Потрощаный дзеепрым. Патрушчаны, паламаны.
с. 335
Потрудивыйся дзеепрым. ад потрудитися ў 1 знач.
с. 335
Потрудити дзеясл. 1. Абцяжарыць працай. 2. Стаміць працай усіх, многіх.
с. 335
Потрудитися дзеясл. 1. Папрацаваць; прыкласці шмат старання. Параўн. потружатися. 2. Перанесці, перацярпець пакуты.
с. 335
Потружати дзеясл. Натруджваць.
с. 336
Потружатися дзеясл. Тое, што і потрудитися ў 1 знач.
с. 336
Потрусити, потрусить дзеясл. 1. Трасучы, пасыпаць (чым-н.), пацерушыць. 2. Раскідаць, рассыпаць па паверхні (насенне, збожжа і пад.). 3. Патрэсці, пацерабіць (каго-н., чыё-н. адзенне) з мэтай вобыску.
с. 336
Потрути дзеясл. Патруціць, атруціць усіх або многіх.
с. 336
Потрутити дзеясл. 1. Штурхаючы, закранаючы каго-н., нанесці пашкоджанні. 2. Падштурхнуць, штурхнуць. 3. Адлічыць, вылічыць.
с. 336
Потруха наз. Тое, што парастрэсена, парассыпана.
с. 337
Потручати дзеясл. Штурхаючы, закранаючы каго-н., наносіць пашкоджанні.
с. 337
Потрученье наз. Дзеянне па дзеясл. потрутити ў 1 знач. Параўн. потронценье.
с. 337
Потручоный дзеепрым. ад потрутити ў 3 знач.
с. 337
Потрушеный гл. потрушоный
с. 337
Потрушенье наз. Дзеянне па дзеясл. потрусити ў 1 знач.
с. 337
Потрушоный, потрушеный дзеепрым. ад потрусити ў 1 знач.
с. 337
Потрыкротный гл. потрикротный
с. 337
Потрыкроть гл. потрикроть
с. 337
Потрэба I гл. потреба I
с. 337
Потрэба II гл. потреба II
с. 338
Потрэбный гл. потребный
с. 338
Потрэбованый гл. потребованый
с. 338
Потрэбовати гл. потребовати
с. 338
Потрясанье наз. Дзеянне па дзеясл. потрясати ў 2 знач.
с. 338
Потрясати, потресати дзеясл. 1. Выклікаць дрыжанне, рух чаго-н. 2. Трэсці, размахваць чым-н., выхваляючыся і пагражаючы каму-н. // перан. Ваяўніча спасылацца на пэўную аргументацыю, сведкаў, прыхільнікаў і пад. Параўн. потрясывати.
с. 338
Потрясненый дзеепрым. // перан. Пазбаўлены ўстойлівасці, трываласці.
с. 338
Потрясовати гл. потрясывати
с. 338
Потрясти, потрасти, потрести дзеясл. 1. Выклікаць дрыжанне, рух чаго-н. 2. Абтрэсці ўсё, многае (пра плады).
с. 338
Потрястися, потрестися дзеясл. Страсянуцца.
с. 339
Потрясывати, потрясовати дзеясл. 1. Патрэсваць. 2. Тое, што і потрясати ў 2 знач. //перан. Ваяўніча спасылацца на пэўную аргументацыю, сведкаў, прыхільнікаў і пад.
с. 339
Потселый прым. Згусцелы (пра вадкасці).
с. 339
Потсени гл. подсени
с. 339
Потскарби гл. подскарбий
с. 339
Потставка гл. подставка
с. 339
Потстаростий гл. подстаростий
с. 339
Потстивость гл. почстивость
с. 339
Потстивый гл. почстивый
с. 339
Потступный гл. подступный
с. 339
Потсудокъ гл. подсудокъ
с. 339
Поттати дзеясл. Падтаць, злёгку растаць.
с. 339
Потуга наз. 1. Магутнасць, моц, сіла. Зо всей потуги — інтэнсіўна, моцна; на потугу — у меру магчымасцей, наколькі магчыма. Параўн. потенкга, потужность у 1 знач. 2. Моцнае войска, узброеныя сілы. Параўн. потужность у 2 знач. 3. Намаганне. 4. Падмацаванне, дапамога. Параўн. потужность у 4 знач.
с. 339
Потугъ наз. Пабор; вызначаная колькасць людзей, якая абкладалася пэўным паборам.
с. 340
Потужне прысл. 1. З вялікай сілай, моцна, магутна. Параўн. потэжне. 2. Трывала, стойка, непахісна. 3. Пераканаўча, абгрунтавана. 4. Інтэнсіўна; моцна праяўляючы якія-н. здольнасці або ўласцівасці; з вялікай напружанасцю і эфектыўнасцю. 5. У значнай ступені, вельмі, крайне.
с. 340
Потужней прысл. выш. ст. 1. Ад потужне ў 1 знач. 2. Ад потужне ў 2 знач. 3. Ад потужне ў 4 знач. 4. Больш дасканала, умела, дакладна.
с. 341
Потужнейший, потужнейшый прым. выш. ст. 1. Ад потужный у 1 знач. 2. Ад потужный у 5 знач. 3. Ад потужный у 6 знач. 4. Ад потужный у 7 знач.
с. 342
Потужникъ наз. Саўдзельнік у якой-н. справе, памочнік.
с. 343
Потужное прым. у знач. наз. Від падатку.
с. 343
Потужность наз. 1. Тое, што і потуга ў 1 знач. 2. Тое, што і потуга ў 2 знач. 3. Тое, што і потуга ў 3 знач. 4. Тое, што і потуга ў 4 знач. 5. Аўтарытэт, уплывовасць. 6. Дзейнасць, абгрунтаванасць. Параўн. потужство.
с. 343
Потужный прым. 1. Які валодае вялікай фізічнай сілай, дужы (пра чалавека і жывёлу). 2. Цвёрды, стойкі, з валявым характарам (пра асобу). 3. Добра ўзброены, баяздольны (пра войска). 4. Магутны; які мае вялікую ўладу, уплыў, аўтарытэт (пра дзяржаву, манарха, значную асобу). 5. Значны па свайму ўздзеянню на каго-н., абгрунтаваны, пераканаўчы. 6. Значны па напружанасці, інтэнсіўнасці, ступені праяўлення якіх-н. якасцей, уласцівасцей. 7. Здольны, умелы, дасведчаны. 8. Моцнадзейны (пра лекі). Мыто потужное — від падатку.
с. 344
Потужство наз. Тое, што і потужность у 6 знач.
с. 346
Потуль, потуле прысл. 1. Датуль, да таго месца. Параўн. потоль у 1 знач. 2. Датуль, да таго часу. Параўн. потоль у 2 знач.
с. 346
Потумъ гл. потымъ
с. 347
Потупенье гл. потупленье
с. 347
Потупление гл. потупленье
с. 347
Потупленый дзеепрым. Асуджаны, пакараны.
с. 347
Потупленье, потупенье, потупление наз. Асуджэнне, пакаранне.
с. 347
Потупляти, потупяти дзеясл. Асуджаць, караць.
с. 347
Потурбованье наз. Дзеянне па дзеясл. потурбовати.
с. 348
Потурбовати дзеясл. Патурбаваць.
с. 348
Потуремникъ наз. Турэмшчык. Параўн. потуремный у 2 знач.
с. 348
Потуремное, потуромное наз. Плата ад вязня за сядзенне ў турме.
с. 348
Потуремный, потуромный прым. 1. Які мае адносіны да турмы. 2. У знач. наз. Тое, што і потуремникъ.
с. 348
По турецку прысл. Па-турэцку.
с. 348
Потурнейший прым. Больш адпаведны, лепшы.
с. 349
Потуромное гл. потуремное
с. 349
Потуромный гл. потуремный
с. 349
Потурчаючийся дзеепрым. Які прымае мусульманства.
с. 349
Потурчити дзеясл. Прыняць мусульманства.
с. 349
Потурчитися дзеясл., зв. ад потурчити.
с. 349
Потутнати дзеясл. Загрымець, загрукацець. Параўн. потутнути.
с. 349
Потутнути дзеясл. Тое, што і потутнати.
с. 349
Потуха наз. Надзея.
с. 349
Потушити дзеясл. Абнадзеіць.
с. 349
Потчение наз. Узняцце.
с. 349
Потчися дзеясл. Спатыкнуцца.
с. 349
Потштовый гл. почтовый
с. 349
Потщание наз. Стараннасць, імкненне.
с. 350
Потщательный прым. Дбайны, руплівы.
с. 350
Потщивати, потщювати дзеясл. Падцкоўваць.
с. 350
Потщиватися дзеясл. Пастарацца, паклапаціцца.
с. 350
Потщювати гл. потщивати
с. 350
Потъ I наз. 1. Пот. Потъ кривавый — пот, змешаны з кроўю. 2. Вадкае выдзяленне (часам як сімвал трагедыі). 3. Праца, вялікае намаганне. Въ поте лица (облича, чола) — прыкладваючы вялікія намаганні; до кривавого поту — да поўнай знямогі; съ потомъ (у поте) — з вялікімі намаганнямі.
с. 350
Поты прысл. 1. Датуль, да таго часу. 2. Затым, потым; пасля гэтага.
с. 352
Потыканье, потиканье наз. 1. Спатканне, сустрэча. 2. Сутыкненне, сутычка, бой.
с. 352
Потыканьеся наз. Дзеянне па дзеясл. потыкатися ў 1 знач.
с. 353
Потыкати дзеясл. 1. Спатыкаць, сустракаць каго-н. 2. Выходзіць насустрач, вітаць каго-н. 3. // перан. Спасцігаць, здарацца (пра бяду, няшчасце і пад.). 4. Тое, што і потыкатися I у 2 знач.
с. 353
Потыкати II дзеясл. 1. Натыкаць, расставіць, размясціць што-н. 2. Патыкаць (папароць, пакалоць).
с. 354
Потыкатися, потыкаться I дзеясл. 1. Спатыкацца, трапляцца каму-н. насустрач. 2. Сутыкацца, уступаць у сутычку, сыходзіцца ў баі.
с. 354
Потыкатися II дзеясл. Спатыкацца, ісці, няспрытна ступаючы.
с. 355
Потыкаться гл. потыкатися I
с. 355
Потыкаючийся I дзеепрым. ад потыкатися I у 2 знач.
с. 355
Потыкаючийся II дзеепрым. ад потыкатися II.
с. 355
Потыкающыйся дзеепрым. ад потыкатися I у 2 знач.
с. 355
Потылица, патылица наз. Патыліца.
с. 355
Потымъ, потумъ прысл. 1. Тое, што і потомъ у 1 знач. 2. Тое, што і потомъ у 2 знач.
с. 356
Потынка наз., памянш. ад патына.
с. 356
Потынкованье наз. Дзеянне па дзеясл. потынковати.
с. 357
Потынковати дзеясл. Патынкаваць, атынкаваць усё, многае.
с. 357
По тыранску прысл. Па-тыранску.
с. 357
Потычка, потичка наз. Сутычка.
с. 357
Потьтивый гл. почтивый
с. 357
Потэжне прысл. Тое, што і потужне ў 1 знач.
с. 357
Потя наз. Птушаня.
с. 357
Потяганый, потеганый дзеепрым. 1. Ад потягати ў 1 знач. 2. Ад потягати ў 2 знач. Потяганый до соудовъ (до права) — прыцягнены да адказнасці.
с. 357
Потяганье, потеганье наз. Прыцягванне (да права, суда, адказнасці). Потяганье до права — прыцягванне да адказнасці.
с. 358
Потягати, потегати дзеясл. 1. Цягнуць, прыцягваць; вабіць. 2. // перан. Прымушаць, вымагаць. Потягати до права (правомъ) — прыцягваць да адказнасці; да суда.
с. 358
Потягатися, потегатисе дзеясл., зв. ад потягати ў 1 знач.
с. 359
Потягаючий дзеепрым. 1. Ад потягати ў 1 знач. 2. Які ўбірае, уцягвае ў сябе што-н. (пра цяпло, вільгаць і г. д.).
с. 359
Потягиваный дзеепрым. ад потягивати.
с. 359
Потягивати, потегивати дзеясл., шматкр. ад потягати ў 1 знач.
с. 359
Потягль, потегль наз. Выкананне земскіх павіннасцей. Параўн. потягъ.
с. 360
Потягненый дзеепрым. // перан. Ад потягнути ў 4 знач. Потягненый до вряду (на врядъ) — прыцягнуты да адказнасці; потягненый на муку — асуджаны на муку; потягненый до права (через право) — тое, што і потягненый до вряду.
с. 360
Потягненье наз. Дзеянне па дзеясл. потягнути ў 4 знач.
с. 361
Потягнути, потегнути дзеясл. 1. Пацягнуць, пачаць цягнуць каго-, што-н., прымушаючы рухацца. 2. Нацягнуць, расцягваючы, напяць, зрабіць тугім. 3. Накіравацца куды-н. у якім-н. напрамку. 4. // перан. Схіліць, прывабіць. 5. // перан. Здужаць, справіцца з тым, што патрабуе вялікіх намаганняў. Потягнути до права (ку праву), на судъ — прыцягнуць да адказнасці; да суда. 6. Насыціць, напоўніць праз меру. Параўн. потяжити.
с. 361
Потягнутися дзеясл., зв. ад потягнути ў 4 знач.
с. 363
Потягнутый дзеепрым. Потягнутый до права — прыцягнены да адказнасці.
с. 363
Потягъ наз. Тое, што і потяглъ.
с. 363
Потяжити дзеясл. Тое, што і потягнути ў 5 знач.
с. 363
Потяжъ наз. Падоўжанае нізкае месца, дзе заўсёды сочыцца вада.
с. 363
Потятко наз. Птушанятка.
с. 363
Поубивати дзеясл. Пазабіваць, пазаганяць.
с. 363
По угорски, по угорску прысл. Па-венгерску.
с. 363
Поудня наз. Сярэдзіна дня.
с. 363
Поукъ гл. паукъ
с. 363
Поумирати, поумерати дзеясл. Паўміраць.
с. 363
Поупадати дзеясл. Паўпадаць; упасці (пра ўсё, многае або пра ўсіх, многіх).
с. 364
Поупасти дзеясл. Падупасці, паслабець.
с. 364
Поурезаный дзеепрым. ад поурезати.
с. 364
Поурезати дзеясл. Паадрэзваць. Параўн. поурезовати.
с. 364
Поурезовати, поурезывати дзеясл. Тое, што і поурезати.
с. 364
Поуривати дзеясл. Пахапаць.
с. 364
Поуриватися, поурыватися дзеясл. Парвацца.
с. 364
По усарску прысл. Тое, што і по гусарски.
с. 364
Поуспокоитисе дзеясл. Супакоіцца.
с. 364
Поуставляти дзеясл. Паўстаўляць.
с. 364
Поутаиваный дзеепрым. Паўтойваны.
с. 364
Поутекалый, повтекалый дзеепрым. ад поутекати.
с. 365
Поутекати, повтекати дзеясл. Паўцякаць.
с. 365
Поутекатися дзеясл., зв. ад поутекати.
с. 365
Поутинаный, повтинаный дзеепрым. ад поутинати.
с. 365
Поутинанье наз. Дзеянне па дзеясл. поутинати.
с. 365
Поутинати, повтинати дзеясл. Паадсякаць, паадразаць.
с. 365
Поутрачати, повтрачати дзеясл. Пазбавіцца; страціць што-н.
с. 366
Поутру прысл. Раніцай, ранкам.
с. 366
Поутыкати дзеясл. Паўтыкаць.
с. 366
Поуходити дзеясл. Накіравацца, адправіцца куды-н.
с. 366
Поучаньесе наз. Дзеянне па дзеясл. поучатися.
с. 366
Поучати дзеясл. Павучаць.
с. 366
Поучатися, повчатися дзеясл., зв. ад поучати.
с. 366
Поучающий дзеепрым. ад поучати.
с. 367
Поучение, повчение наз. Павучэнне, парада, настаўленне. Параўн. поущение.
с. 367
Поучительный прым. Павучальны, які можа навучыць чаму-н.
с. 367
Поучитися, повчитися дзеясл. Навучыцца чаму-н., набыць якія-н. веды, навыкі.
с. 367
Поучоный прым. Пісьменны, адукаваны.
с. 367
Поучыти, повчити дзеясл. Даць павучальныя парады, настаўленні.
с. 367
Поушкольникъ наз. Школьнік (пачатковых малодшых класаў).
с. 368
Поущенье наз. Тое, што і поучение.
с. 368
Пофала гл. похвала
с. 368
Пофалити гл. похвалити
с. 368
Пофалитися гл. похвалитися
с. 368
Пофалка гл. похвалка
с. 368
Пофальшовати, пофалшовати дзеясл. // перан. Сфальшывіць, сказіць што-н.
с. 368
Пофалятися гл. похвалятися
с. 368
Пофарбовати дзеясл. Пафарбаваць, пакрыць фарбай ці іншым фарбавальным рэчывам.
с. 368
Пофатати гл. похватати
с. 368
Пофатити гл. похватити
с. 368
Пофолкговати, пофолговати, похвалговати дзеясл. Паспрыяць чаму-н., зрабіць палёгку, палегчыць.
с. 368
Пофортунитися дзеясл. Пашчаслівіцца.
с. 368
Пофрасованый дзеепрым. Занепакоены, засмучаны.
с. 368
Пофрымарчыти дзеясл. Правесці абменны гандаль; пагандляваць.
с. 369
Пофукати дзеясл. Выказаць сваё незадавальненне.
с. 369
Пофундовати дзеясл. Даць сродкі на заснаванне чаго-н.
с. 369
Похавати гл. поховати
с. 369
По халдейску прысл. Па-халдзейску.
с. 369
Похаповати дзеясл. Хапаць.
с. 369
Похати гл. пахати
с. 369
Похва наз. 1. Ножны. 2. Задняя частка конскай збруі. 3. Падхвосце ў каня.
с. 369
Похвала, пофала наз. 1. Пахвала, адабрэнне. 2. Тое, што і похвалка.
с. 370
Похвалати гл. похваляти
с. 370
Похвалговати гл. пофолговати
с. 370
Похвалене гл. похваленье
с. 370
Похваление гл. похваленье
с. 370
Похваленый дзеепрым. ад похвалити.
с. 370
Похваленыйся дзеепрым. ад похвалитися ў 2 знач.
с. 371
Похваленье, похвалене, похваление наз. 1. Дзеянне па дзеясл. похвалити. 2. Тое, што і похвалка.
с. 371
Похвалити, пофалити дзеясл. Пахваліць.
с. 371
Похвалитися, пофалитися дзеясл. 1. Пахваліцца. 2. Хвалячыся, прыгразіць.
с. 371
Похвалка, пофалка, похвалька наз. Пагроза, абяцанне зрабіць каму-н. зло, непрыемнасць. Параўн. похвала ў 2 знач., похваленье ў 2 знач.
с. 372
Похвалковый прым. Пагрозлівы.
с. 373
Похвалне прысл. Пахвальна.
с. 373
Похвалный гл. похвальный
с. 373
Похвалца гл. похвальца
с. 373
Похвалька гл. похвалка
с. 373
Похвальный, похвалный прым. 1. Пахвальны. Похвалная субота — субота пахвальнай нядзелі, якая прыпадае на шосты тыдзень вялікага посту. 2. Пагрозлівы.
с. 373
Похвальца, похвалца наз. Той, хто пагражае.
с. 373
Похваляти, похвалати дзеясл. 1. Хваліць. 2. Шанаваць, паважаць. 3. Пагражаць.
с. 373
Похвалятися, пофалятися дзеясл. 1. Хваліцца, выхваляцца. 2. Пахваляцца; пагражаць.
с. 374
Похватати, пофатати, похвытати дзеясл. Пахватаць каго-, што-н.
с. 374
Похватити, пофатити дзеясл. Схапіць, узяць, злавіць хуткім, рэзкім рухам рук і пад. // перан. Атрымаць, здабыць.
с. 375
Похватитися дзеясл. Падхапіцца, усхапіцца з месца, хутка, імкліва ўстаць.
с. 375
Похватъ наз. Кірунак, напрамак.
с. 375
Похваченый, похвачоный дзеепрым. ад похватити.
с. 375
Похвищети дзеясл. Прысвіснуць.
с. 376
Похвытати гл. похватати
с. 376
Похевка наз., памянш. ад похва ў 2 знач.
с. 376
Похиба, похыба наз. Памылка, сумненне.
с. 376
Похибати гл. похибяти
с. 376
Похибенье наз. Дзеянне па дзеясл. похибити.
с. 376
Похибити дзеясл. Памыліцца; памылкова прапусціць.
с. 376
Похибитися дзеясл., зв. ад похибити.
с. 377
Похиблати гл. похибляти
с. 377
Похибленье наз. Дзеянне па дзеясл. похибити.
с. 377
Похибливе прысл. Неаднолькава, памылкова.
с. 377
Похибляти, похиблати, похыбляти дзеясл. Памыляцца, памылкова прапускаць. Параўн. похибяти.
с. 377
Похибяти, похибати дзеясл. Тое, што і похибляти.
с. 378
Похиленый, похылоный дзеепрым. Пахілены, нахілены.
с. 378
Похиленье наз. // перан. Прыхільнасць, пацягненне да чаго-н.
с. 378
Похилитися дзеясл. зв. Пахіліцца, нахіліцца. // перан. Адчуць прыхільнасць, пацягнуцца да каго-, чаго-н.
с. 378
Похилность наз. Схільнасць, цяга да чаго-н., прыхільнасць.
с. 379
Похилость наз. Прыхільнасць.
с. 379
Похилый прым. Які пахіліўся, нагнуўся.
с. 379
Похилятися дзеясл. 1. Похіляцца, нахіляцца. 2. // перан. Адчуваць прыхільнасць.
с. 379
Похитити дзеясл. 1. Захапіць, заваяваць. 2. Забраць.
с. 379
Похищеный, похыщеный дзеепрым. Панесены чым-н. (ветрам, завірухай і пад.).
с. 379
Похлебати гл. похлебяти
с. 379
Похлебляти дзеясл. Тое, што і похлебовати.
с. 379
Похлебникъ наз. Ліслівец.
с. 379
Похлебный прым. Ліслівы; які дагаджае, падлізваецца.
с. 379
Похлебованье наз. Дзеянне па дзеясл. похлебовати.
с. 380
Похлебовати, похлебовать дзеясл. Ліслівіць. Параўн. похлебляти, похлебяти.
с. 380
Похлебосердый прым. Ліслівы.
с. 380
Похлебство наз. Ліслівасць, празмернае ўсхваленне.
с. 380
Похлебуючий дзеепрым. ад похлебовати.
с. 381
Похлебца наз. Ліслівец, падлізнік.
с. 381
Похлебцовъ прым. ад похлебца.
с. 381
Похлебяти, похлебати дзеясл. Тое, што і похлебовати.
с. 381
Похлинутися дзеясл. Захлябнуцца, задыхнуцца ад вады, што трапіла ў рот.
с. 382
Похлюбитисе дзеясл. Пасмяяцца, паздзекавацца.
с. 382
Похмелный прым. Які пахмяліўся пасля выпіўкі на другі дзень.
с. 382
Похмелятсе дзеясл. Пахмяляцца.
с. 382
Похмурати дзеясл.// перан. Хмурыць, насупліваць (лоб, бровы, твар).
с. 382
Похмурнейший прым.// перан. Хмурнейшы, які выражае суровасць, панурасць.
с. 382
Похмурность наз. // перан. Пахмурнасць, змрочнасць, невясёласць, панурасць.
с. 382
Похованый дзеепрым. 1. Ад поховати ў 1 знач. // перан. 2. Ад поховати ў 2 знач.
с. 382
Похованье наз. Дзеянне па дзеясл. поховати ў 2 знач.
с. 383
Поховати, похавати, поховать дзеясл. 1. Пахаваць, схаваць усё, многае. // перан. Затаіць, скрыць, утаіць ад іншых што-н. 2. Пахаваць, закапаць нябожчыка ў зямлю.
с. 383
Поховатися дзеясл., зв. ад поховати ў 1 знач.
с. 384
Походивый прым. Падобны, які нагадвае што-н.
с. 384
Походистый прым. 1. Расшыраны, прасторны. 2. Хуткі, быстры ў сваіх рухах, дзеяннях.
с. 384
Походити I дзеясл. 1. Пахадзіць, узнікаць, утварацца ад чаго-н. 2. Весці ад каго-н. сваё паходжанне. 3. Быць падобным да каго-, чаго-н. 4. Дасягаць якога-н. месца. 5. Даставацца, пераходзіць у чыё-н. распараджэнне. 6. Выходзіць, выдзяляцца, распаўсюджвацца.
с. 384
Походити II дзеясл. Пахадзіць.
с. 386
Походка наз. Паходка; хада. Параўн. походъ у 2 знач.
с. 386
Походный прым. Прызначаны для паездак.
с. 386
Походня наз. Паходня.
с. 386
Походъ наз. 1. Паход. 2. Тое, што і походка.
с. 386
Походячий, походячый дзеепрым. 1. Ад походити І у 1 знач. 2. Ад походити ў 2 знач.
с. 386
Походящий, походяшчый, походящый дзеепрым. ад походити I у 1 знач.
с. 387
Похожати дзеясл. Дахадзіць да якога-н. месца.
с. 387
Похождение наз. Дзеянне па дзеясл. походити I у 2 знач.
с. 387
Похоженье, похожене, похожение наз. Дзеянне па дзеясл. походити ў 2 знач.
с. 388
Похожий, похожый прым. Неаседлы.
с. 388
Похожовати дзеясл. Пахаджваць.
с. 388
Похожоный дзеепрым. Паношаны.
с. 388
Похожый гл. похожий
с. 389
Похоликъ гл. пахоликъ
с. 389
Похолокъ гл. пахолокъ
с. 389
Похоля гл. пахоля
с. 389
Похолятко наз. Хлопчык.
с. 389
Похопити дзеясл. Схапіць.
с. 389
Похопливый прым. Схільны да чаго-н., гатовы на што-н.
с. 389
Похопнейший прым., выш. ст. ад похопный.
с. 389
Похопный прым. Схільны да чаго-н., гатовы на што-н.
с. 389
Похопъ наз. 1. Ахвота, жаданне, імкненне. 2. Поспех, дасягненне.
с. 389
Похоронение гл. похороненье
с. 390
Похороненый дзеепрым. ад похоронити.
с. 390
Похороненье, похоронение наз. Дзеянне па дзеясл. похоронити.
с. 390
Похоронити дзеясл. Пахаваць, закапаць нябожчыка ў зямлю. Параўн. похранити.
с. 390
Похоронитися дзеясл. Пахавацца.
с. 390
Похоронка наз. Схаванне, сховішча.
с. 390
Похоронокъ наз. Тое, што і похоронъ.
с. 390
Похоронъ наз. Пахаванне.
с. 390
Похотение наз. 1. Хаценне, прага. 2. Намер, жаданне.
с. 390
Похотети дзеясл. Захацець.
с. 391
Похотное наз. Тое, што адносіцца да юру, пажаднасці.
с. 391
Похотный прым. Юрлівы.
с. 391
Похоть наз. Юр; моцнае хаценне.
с. 391
Похотьствовати дзеясл. Паддавацца юру.
с. 391
Похранити дзеясл. Тое, што і похоронити.
с. 392
Похрестити дзеясл. Пахрысціць.
с. 392
По хрестиянски, по хрестиянскии, по хрестиянску, по християнскии прысл. Па-хрысціянску.
с. 392
Похроменье наз. Дзеянне па дзеясл. похромити.
с. 392
Похромети дзеясл. Стаць кульгавым.
с. 392
Похромити дзеясл. Зрабіць кульгавым.
с. 392
Похромленый дзеепрым. ад похромити.
с. 392
Похтитися дзеясл. Перакінуцца.
с. 392
Похуление наз. Дзеянне па дзеясл. похулити.
с. 393
Похулити дзеясл. Зганьбіць, зняславіць.
с. 393
Похыба гл. похиба
с. 393
Похыбляти гл. похибляти
с. 393
Похылоный гл. похиленый
с. 393
Похыщеный гл. похищеный
с. 393
Поцаловане гл. поцалованье
с. 393
Поцалование гл. поцалованье
с. 393
Поцалованый дзеепрым. ад поцаловати.
с. 393
Поцалованье, поцаловане, поцалование, поцелованье наз. Цалаванне, пацалунак.
с. 393
Поцаловати, поцеловати, поцоловати дзеясл. Пацалаваць. Поцеловати крестъ — пацалаваць крыж (даць прысягу). Параўн. поциловати.
с. 393
Поцаловатися, поцеловатися дзеясл. Пацалавацца. // перан.
с. 394
Поцвиченье наз. Выхаванне.
с. 394
Поцелованье гл. поцалованье
с. 394
Поцеловати гл. поцаловати
с. 394
Поцеловатися гл. поцаловатися
с. 394
Поцеловачъ наз. Той, хто цалуе.
с. 394
Поценно прысл. У залежнасці ад цаны.
с. 394
По цесарскии прысл. Па-царску.
с. 394
Поцехованый дзеепрым. Пазначаны.
с. 394
Поциловати дзеясл. Тое, што і поцаловати.
с. 394
Поцоловати гл. поцаловати
с. 394
Поцтивость гл. почтивость
с. 394
Поцтивый гл. почтивый
с. 394
Почарнети гл. почернети
с. 394
Почарованье наз. Ачараванне, навядзенне чараў (порчы).
с. 394
Почасный гл. почесный
с. 395
Почасти прысл. Часткова.
с. 395
Почастка наз. Пачастунак.
с. 395
Почастовати гл. почестовати
с. 395
Почати, почать дзеясл. 1. Прыступіць да выканання (дзеяння, задумы, плана). 2. Праявіць першыя прыкметы, вынікі. 3. Абазначыць пачатковую мяжу (у прасторы, часе і інш.). 4. Зацяжарыць.
с. 395
Початие гл. початье
с. 396
Початися, початисе дзеясл. 1. Пачацца (у плане выканання запланаванага). 2. Праявіцца (у выглядзе першых прыкмет). 3. Абазначыць (пра межы прасторавыя і часавыя). 4. Зарадзіцца (пра чалавека).
с. 396
Початковый прым. Пачатковы.
с. 397
Початокъ, пачатокъ наз. 1. Пункт, з якога пачынаецца што-н. Зъ початку до конца гл. конецъ у 3 знач. 2. Першапрычына (з’явы, падзеі). 3. Сутнасная аснова чаго-н.
с. 397
Початый дзеепрым. 1. Пачаты, распачаты (які знаходзіцца ў пачатковай стадыі выканання). 2. Які зарадзіўся.
с. 398
Почать гл. почати
с. 399
Початье, початие наз. 1. Пачатак (першы момант выканання). 2. Вытокі. 3. Цяжарнасць; зараджэнне.
с. 399
По чварте, по чварто прысл. Па-чацвёртае.
с. 399
Почвартокротный прым. Чатырохразовы.
с. 399
Почвертовати дзеясл. Чацвертаваць (казніць чацвертаваннем).
с. 399
Почворный прым. Прызначаны для чатырох.
с. 400
Почеканье наз. Дзеянне па дзеясл. почекати.
с. 400
Почекати дзеясл. Пачакаць.
с. 400
По человеческу прысл. Па-чалавечы. Параўн. по чоловедски.
с. 400
Почелюстка наз. Аплявуха.
с. 400
Почепенье наз. Дзеянне па дзеясл. почепити.
с. 401
Почепити дзеясл. Пачапіць.
с. 401
Почеревизна наз. Скурка з падчарэўнай часткі звера. Параўн. почеревесина, почеревъе.
с. 401
Почеревесина наз. Тое, што і почеревизна.
с. 401
Почеревъе наз. Тое, што і почеревизна.
с. 401
Почерленети дзеясл. Пачырванець.
с. 401
Почернети, почарнети дзеясл. Пачарнець.
с. 401
Почернити, почернить дзеясл. Пачарніць.
с. 401
Почерпало наз. Чарпак.
с. 401
Почерпати дзеясл. Чэрпаць.
с. 401
Почерпнути дзеясл. Зачарпнуць.
с. 402
Почерпсти, почерпти дзеясл. Тое, што і почерпнути.
с. 402
Почерчоный дзеепрым. Начэрчаны.
с. 402
Почесливый гл. почестливый
с. 402
Почесне гл. почестно
с. 402
Почесней прысл. З большай пашанай.
с. 402
Почесно гл. почестно
с. 402
Почесность гл. почестность
с. 402
Почесный I гл. почестный
с. 402
Почесный II прым. Які адносіцца да пачаскаў (адходаў пры часанні льну).
с. 402
Почести I дзеясл. Пачытаць.
с. 402
Почести II дзеясл. Палічыць (мець) за што-н.
с. 402
Почестися дзеясл. Залічыцца.
с. 402
Почестити дзеясл. Выказаць пашану.
с. 402
Почестливый, почесливый, почестьливый прым. Пачэсны.
с. 403
Почестно, почесне, почесно, почестне прысл. Пачэсна, з гонарам.
с. 403
Почестность, почесность наз. Пашана.
с. 403
Почестный, почасный, почесный I прым. 1. Шаноўны, пачэсны. 2. У знач. наз. Тое, што з’яўляецца пачэсным.
с. 403
Почестовати, почастовати, почостовати дзеясл. 1. Пачаставаць. // перан. Пабіць. 2. Ушанаваць.
с. 404
Почесть наз. Ушанаванне, павага.
с. 404
Почестьливый гл. почестливый
с. 404
Почесчене наз. Пашана, слова павагі.
с. 404
По четвертое, по четверте, по четверто прысл. Па-чацвёртае.
с. 404
Почетъ гл. почотъ
с. 404
Почиваемый дзеепрым. ад почивати.
с. 404
Почивати, почывати дзеясл. Адпачываць.
с. 404
Почиваючий, почываючий дзеепрым. ад почивати.
с. 405
Почивокъ наз. Тое, што і починокъ у 2 знач.
с. 405
Починаемый дзеепрым. Які пачынаецца.
с. 405
Починакъ гл. починокъ
с. 405
Починалникъ наз. Пачынальнік.
с. 405
Починание наз. Зачацце.
с. 405
Починаный дзеепрым. ад починати ў 1 знач.
с. 405
Починати, починать, почынати дзеясл. 1. Прыступаць да выканання справы. 2. Абазначаць пачатковую мяжу (прасторавую, часавую).
с. 405
Починатися, починатисе, почынатисе, почынатися дзеясл. 1. Мець пачатак (пра дзеянне, справу). 2. Праяўляцца (пра з’яву, працэс). 3. Пачынацца (пра пачатак у прасторы, часе). 4. Зараджацца, быць зачатым.
с. 406
Починать гл. починати
с. 406
Починаючий дзеепрым. 1. Які пачынае. 2. У знач. наз. Той, хто пачынае.
с. 406
Починаючийся дзеепрым. Які пачынаецца.
с. 407
Починающий, починающый дзеепрым. 1. Які пачынае. 2. У знач. наз. Той, хто пачынае.
с. 407
Починеный, почыненый дзеепрым. 1. Зроблены (змайстраваны). 2. Прычынены. 3. Ажыццёўлены.
с. 407
Починенье, почыненье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. починити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. починити ў 2 знач.
с. 407
Починити, почынити дзеясл. 1. Парабіць (змайстраваць). 2. Прычыніць (стаць прычынай). 3. Надаць статус. 4. Скласці (суму).
с. 408
Починитися дзеясл. 1. Парабіцца, узнікнуць. 2. Прычыніцца, зрабіцца. 3. Ператварыцца.
с. 408
Починокъ, починакъ наз. 1. Пачатак. 2. Новапасяленне. Параўн. почивокъ.
с. 409
Починутися дзеясл. Пачацца.
с. 409
Починяти гл. почыняти
с. 409
Почирвонити дзеясл. Пачырваніць.
с. 409
Почитаемый дзеепрым. Які чытаюць.
с. 409
Почитание гл. почитанье
с. 409
Почитаный, почитанный, почытаный дзеепрым. 1. Ад почитати ў 1 знач. 2. Залічаны (у кошт). 3. Ад почитати ў 3 знач.
с. 409
Почитанье, почитание наз. 1. Чытанне. 2. Залічэнне.
с. 410
Почитати, почытати дзеясл. 1. Прымаць за каго-, што-н., залічваць. 2. Лічыць (пералічваць). 3. Паважаць.
с. 410
Почитатися, почытатисе дзеясл. 1. Быць прынятым за каго-, што-н. 2. Быць залічаным да каго-н. 3. Шанавацца.
с. 411
Почити дзеясл. 1. Заснуць; адпачыць. 2. Памерці.
с. 411
Почитовати дзеясл. Мець за што-н.
с. 412
Почка, пошка наз. Нырка.
с. 412
Почливе прысл. Тое, што і почтиве.
с. 412
Почливость наз. Тое, што і почтивость.
с. 412
Почливый прым. Тое, што і почтивый у 1 знач.
с. 412
По чоловедски прысл. Тое, што і по человеческу.
с. 412
Почому займ. Чаму.
с. 412
Почопное наз. Падатак за вытворчасць спіртных напіткаў.
с. 412
Почорти дзеясл. Падцерабіць.
с. 412
Почосный гл. пачосный
с. 413
Почостивость гл. почтивость
с. 413
Почостовати гл. почестовати
с. 413
Почотъ, почетъ, почтъ, почштъ наз. 1. Воінскае падраздзяленне, атрад. Ити въ почетъ гл. ити. 2. Світа, грамада, суправаджэнне. Параўн. почство. 3. Рад, колькасць, пералік.
с. 413
Почочный прым. ад почка.
с. 413
Почство наз. Тое, што і почотъ у 2 знач.
с. 413
Почстеный гл. почтеный I
с. 414
Почстенье гл. почтенье
с. 414
Почстиве гл. почтиве
с. 414
Почстиво гл. почтиве
с. 414
Почстивость гл. почтивость
с. 414
Почстивый гл. почтивый
с. 414
Почстити гл. почтити
с. 414
Почститися дзеясл. Уганаравацца.
с. 414
Почта наз. Пошта.
с. 414
Почтаровая наз. Жонка паштара.
с. 414
Почтаръ наз. Паштар.
с. 414
Почтарыха наз. Паштарка.
с. 414
Почтеный I, почстеный, почтенный дзеепрым. 1. Ушанаваны. 2. У знач. прым. Шаноўны, паважаны.
с. 414
Почтеный II дзеепрым. Палічаны, прыняты.
с. 415
Почтенье, почстенье наз. Павага, пашана.
с. 415
Почтиве, постиве, почстиве, почстиво прысл. Пачціва, з павагай. Параўн. почливе.
с. 415
Почтивей прысл., выш. ст. ад почтиве.
с. 415
Почтивость, подстивость, подсчивость, поцтивость, почостивость, почстивость наз. 1. Пачцівасць, пашана, павага. 2. Чэсць, гонар. Параўн. почливость. 3. Цнота (жаночая).
с. 415
Почтившый, почцивший прым., выш. ст. ад почтивый у 1 знач.
с. 416
Почтивый, подстивый, подчтивый, постивый, потьтивый, поцтивый, почстивый прым. 1. Годны, паважаны, шаноўны; добразычлівы. 2. У знач. наз. Годны, паважаны чалавек.
с. 416
Почтити, почстити, почтить дзеясл. 1. Ушанаваць, адзначыць, узнагародзіць. 2. Выказаць павагу, прывітаць.
с. 417
Почтмайстеръ, почтмейстеръ наз. Паштмайстар.
с. 417
Почто прысл. Тое, што і пошто.
с. 418
Почтованый дзеепрым. у знач. прым. Які належыць да світы, суправаджэння.
с. 418
Почтовый I, потштовый прым. 1. Які мае адносіны да пошты. 2. У знач. наз. Работнік пошты.
с. 418
Почтовый II прым. ад почотъ у 2 знач.
с. 418
Почтъ гл. почотъ
с. 418
Почувати дзеясл. Адчуваць.
с. 418
Почуватися дзеясл., зв. ад почувати.
с. 419
Почудитися, почюдитися дзеясл. 1. Здацца, праявіцца. 2. Здзівіцца.
с. 419
Почути, почюти дзеясл. 1. Успрыняць слыхам. 2. Адчуць, успрыняць органамі пачуццяў (не вушамі). 3. Атрымаць звесткі, даведацца. 4. Зразумець, усвядоміць.
с. 419
Почутися, почютися дзеясл. 1. Адчуць сябе, усвядоміць. 2. Дачуцца, даведацца.
с. 420
Почцивший гл. почтившый
с. 421
Почштъ гл. почотъ
с. 421
Почывати гл. почивати
с. 421
Почываючий гл. почиваючий
с. 421
Почынати гл. починати
с. 421
Почынатисе гл. починатися
с. 421
Почынатися гл. починатися
с. 421
Почыненый гл. починеный
с. 421
Почыненье гл. починенье
с. 421
Почынити гл. починити
с. 421
Почынути дзеясл. Адпачыць.
с. 421
Почыняти, починяти дзеясл. Чыніць, рабіць.
с. 421
Почытаный гл. почитаный
с. 421
Почытати гл. почитати
с. 421
Почытатисе гл. почитатися
с. 421
Почытаючий дзеепрым. у знач. наз. Той, хто шануе.
с. 421
Почюдитися гл. почудитися
с. 421
Почюти гл. почути
с. 421
Почютися гл. почутися
с. 421
Почясто прысл. Частавата. с. 421
Пошалети дзеясл. Пашалець, ашалець.
с. 421
Пошанованье, пошановане наз. 1. Пашана. 2. Выражэнне пашаны.
с. 422
Пошановати дзеясл. Аднесціся з пашанай.
с. 422
Пошанововати дзеясл. Шанаваць.
с. 422
Пошанцовати дзеясл. Надарыцца, напаткаць.
с. 422
Пошанцоватися дзеясл., зв. ад пошанцовати.
с. 422
Пошаркганый дзеепрым. Заплямлены.
с. 422
Пошарпаный дзеепрым. 1. Ад пошарпати ў 1 знач. 2. Ад пошарпати ў 2 знач.
с. 422
Пошарпанье наз. Дзеянне па дзеясл. пошарпати ў 2 знач.
с. 423
Пошарпати дзеясл. 1. Параніць; паразрываць. 2. Падраць, пашкодзіць.
с. 423
Пошарпатися дзеясл., зв. ад пошарпати ў 2 знач.
с. 423
Пошва наз. Навалочка.
с. 423
Пошвы наз. Ножны.
с. 423
Пошевка, пошовка наз. 1. Памянш. ад пошва. 2. Чахольчык.
с. 423
Пошемрати дзеясл. Панаракаць.
с. 424
Пошептати дзеясл. Пашаптаць.
с. 424
Пошивати дзеясл. 1. Шыць. 2. // перан. Называць.
с. 424
Пошиекъ наз. Удар па шыі.
с. 424
Пошийковати, пошиковати дзеясл. Наносіць удары па шыі.
с. 424
Поширити дзеясл. Пашырыць.
с. 424
Пошити, пошыти дзеясл. Пашыць.
с. 424
Пошитте гл. пошитье
с. 425
Пошитый дзеепрым. 1. Ад пошити. 2. Абшыты, абабіты.
с. 425
Пошитье, пошитте, пошытье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. пошити. 2. Абшыўка.
с. 425
Пошка гл. почка
с. 425
Пошкарадити дзеясл. Замазаць, запэцкаць.
с. 425
Пошкаражене наз. Дзеянне па дзеясл. пошкарадити.
с. 425
Пошкаражоный дзеепрым. ад пошкарадити.
с. 425
Пошкодити дзеясл. Пашкодзіць, сапсаваць.
с. 425
Пошкодовати дзеясл. Пашкадаваць, паскупіцца.
с. 425
Пошлина наз. 1. Грашовы збор за што-н., від падатку. 2. Грашовы збор за тавары, якія вывозяцца або ўвозяцца.
с. 426
Пошлинникъ наз. Зборшчык пошліны.
с. 426
Пошлубити гл. пошлюбити
с. 426
Пошлый прым. Які мае пачатак, паходзіць.
с. 426
Пошлюбение гл. пошлюбенье
с. 426
Пошлюбенне гл. пошлюбенье
с. 426
Пошлюбеный, послюбеный, пошлюбенный дзеепрым. 1. Ад пошлюбити ў 1 знач. 2. Ад пошлюбити ў 2 знач.
с. 427
Пошлюбенье, пошлюбение, пошлюбенне наз. 1. Дзеянне па дзеясл. пошлюбити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. пошлюбити ў 2 знач.
с. 427
Пошлюбити, позлюбити, пошлубити дзеясл. 1. Уступіць у шлюб; выдаць замуж. 2. Даць абяцанне, клятву.
с. 428
Пошлюбитися дзеясл., зв. ад пошлюбити ў 2 знач.
с. 428
Пошлюбленый дзеепрым. 1. Ад пошлюбити ў 1 знач. 2. Ад пошлюбити ў 2 знач.
с. 429
Пошлюбовати, послюбовати, посшлюбовати дзеясл. 1. Спалучаць шлюбам. 2. Даваць абяцанне, клятву.
с. 429
Пошлякованый дзеепрым. ад пошляковати.
с. 429
Пошляковати дзеясл. Заўважыць, адзначыць.
с. 429
Пошмарованье наз. Дзеянне па дзеясл. пошмаровати.
с. 429
Пошмаровати, пошмаровать дзеясл. Пашмараваць.
с. 429
Пошовка гл. пошевка
с. 429
Пошосный гл. пошостный
с. 429
По шосте гл. по шостое
с. 429
Пошостный, пошосный прым. Які ўключае шэсць адзінак.
с. 430
По шостое, по шосте, по шосто пабочн. сл. Па-шостае.
с. 430
Пошпетити, пошпатити, пошпецити дзеясл. Знявечыць, сапсаваць, збрыдзіць.
с. 430
Пошпетитисе дзеясл., зв. ад пошпетити.
с. 430
Пошпецити гл. пошпетити
с. 430
Пошпечоный, пошпецоный дзеепрым. ад пошпетити.
с. 430
Пошстье, поштье наз. Дзеянне па дзеясл. пойти.
с. 430
Пошто прысл. Чаму, нашто, навошта. Параўн. почто, поштось, пощось.
с. 431
Поштось прысл. Тое, што і пошто.
с. 431
Поштье гл. пошстье
с. 431
Пошукати, пошюкать дзеясл. 1. Заняцца пошукамі. 2. Пастарацца прадаставіць каму-н. што-н.
с. 431
Пошчванье гл. пощванье
с. 431
Пошчупати дзеясл. Памацаць.
с. 431
Пошыбеный дзеепрым. Выцяты, удараны.
с. 432
Пошыбокъ наз. Удар, выспяк.
с. 432
Пошыти гл. пошити
с. 432
Пошытье гл. пошитье
с. 432
Пошюкать гл. пошукати
с. 432
Пощадити, пощадети дзеясл. 1. Злітавацца, памілаваць. 2. Паберагчы, ашчадзіць. 3. Паскупіцца, пашкадаваць аддаць.
с. 432
Пощастеный дзеепрым. Ашчасліўлены.
с. 432
Пощастити гл. посчастить
с. 432
Пощаститися гл. посчаститися
с. 432
Пощащенье наз. Пачашчэнне.
с. 432
Пощванье, посчванье, пошчванье, пощеванье наз. Дзеянне па дзеясл. пощвати.
с. 432
Пощвати дзеясл. Зацкаваць, напусціць сабак на каго-н.
с. 432
Пощеванье гл. пощванье
с. 433
Пощенье, пощение наз. Дзеянне па дзеясл. постити.
с. 433
Пощепаный дзеепрым. ад пощепати.
с. 433
Пощепанье наз. Дзеянне па дзеясл. пощепати.
с. 433
Пощепати дзеясл. Пашчапаць.
с. 433
Пощось прысл. Тое, што і пошто.
с. 433
Пощоный дзеепрым. ад постити.
с. 433
Пощыпати дзеясл. Пашчыпаць.
с. 433
Поэта гл. поета
с. 433
Поэтыцкий гл. поетицкий
с. 433
Поючый дзеепрым. ад пети.
с. 433
Поющий дзеепрым. ад пети.
с. 434
Появитися дзеясл. 1. З’явіцца, узнікнуць. 2. З’явіцца, прыйсці куды-н.
с. 434
Появлятися дзеясл. З’яўляцца.
с. 434
Поядати гл. поедати
с. 434
Поядаючий дзеепрым. ад поядати.
с. 434
Пояздъ наз. 1. Тое, што і поездъ у 1 знач. 2. Тое, што і поездъ у 2 знач.
с. 434
Поясовый прым. ад поясъ у 1 знач.
с. 434
Поясокъ, поесокъ наз. 1. Памянш. ад поясъ у 1 знач. 2. Раменьчык, палоска скуры для прымацавання чаго-н.
с. 434
Поясти дзеясл. 1. Тое, што і поести ў 1 знач. 2. // перан. Знішчыць, спаліць.
с. 435
Поясъ, поесъ наз. 1. Рэмень або шнур, якім падпярэзваюць адзежу па таліі. // перан. 2. Паясніца, талія. 3. Кола нябеснай сферы. 4. Брус (распора) паміж кроквамі.
с. 435
Пояти I, поять дзеясл. 1. Тое, што і поняти І у 1 знач. 2. Тое, што і поняти I у 2 знач. 3. Тое, што і поняти I у 3 знач. 4. Тое, што і поняти I у 4 знач.
с. 436
Пояти II, поати дзеясл. Спяваць.
с. 436
Поятый дзеепрым. ад пояти I у 1 знач.
с. 436
Поять гл. пояти I
с. 436
Прабаба наз. 1. Прамаці чалавечага роду (аб Еве). 2. Тое, што і прабабка.
с. 436
Прабабка наз. Прабабка. Параўн. прабаба ў 2 знач.
с. 436
Праважоный гл. проважоный
с. 437
Правда наз. 1. Тое, што адпавядае рэчаіснасці; ісціна. 2. Праўдзівасць; справядлівасць. Въ (во, у) правду — справядліва; по правде — тое, што і въ правду. 3. Праведнасць; дабрачыннасць, дабрадзейнасць. 4. У знач. выказніка. Ужываецца для пацвярджэння слоў, азначае: сапраўдны, на самой справе. Въ правде — сапраўды. 5. Згода, вернасць. 6. Дагавор, умова, абяцанне. 7. Закон, звод правіл. Правда божая (евангельская, кафолицкая, кафолическая, святая) — асноўныя палажэнні хрысціянскага веравучэння.
с. 437
Правдзивый гл. правдивый
с. 439
Правдиве, правдиво прысл. 1. Правільна, дакладна, без ашуканства. 2. Сапраўды, на самой справе. 3. Праведна, набожна.
с. 439
Правдивей прысл., выш. ст. ад правдиве ў 1 знач.
с. 441
Правдивейший прым., выш. ст. ад правдивый у 1 знач.
с. 441
Правдиво гл. правдиве
с. 441
Правдивость наз. 1. Уласцівасць праўдзівага. 2. Сапраўднасць, праўда.
с. 441
Правдивший прым. выш. ст. 1. Ад правдивый у 1 знач. 2. Ад правдивый у 5 знач.
с. 441
Правдивый, правдзивый прым. 1. Які адпавядае рэчаіснасці. 2. Справядлівы, які дзейнічае ў адпаведнасці з праўдай. 3. Праведны, набожны; дабрачынны, дабрадзейны. 4. У знач. наз. Праведнік. 5. Чэсны, добрасумленны. 6. Сапраўдны. 7. Правільны. 8. У знач. наз. Праўдзівасць.
с. 441
Правдолюбецъ наз. Праўдалюб.
с. 443
Правдолюбие наз. Праўдалюбства.
с. 443
Правдомовный, правдумовный, правдумолвный прым. 1. Схільны гаварыць праўду, прытрымлівацца ісціны. 2. У знач. наз. Той, хто гаворыць праўду, прытрымліваецца ісціны.
с. 443
Праве, прави прысл. 1. Амаль. 2. Дакладна, якраз. 3. Ісцінна, сапраўды.
с. 444
Праведливый прым. Тое, што і праведный у 1 знач
с. 445
Праведне гл. праведно
с. 445
Праведникъ наз. Праведнік; той, хто жыве па запаведзях рэлігіі. Параўн. праведный у 2 знач.
с. 445
Праведничий прым. ад праведникъ.
с. 445
Праведно, праведне прысл. 1. Набожна, сумленна. 2. Справядліва.
с. 445
Праведный прым. 1. Праведны, які не парушае правіл рэлігійнай маралі. 2. У знач. наз. Тое, што і праведникъ. 3. Справядлівы. 4. Праўдзівы. 5. У знач. наз. Праведнасць.
с. 446
Правежа наз. Спагнанне па прыгавору суда.
с. 447
Правей прысл. Праўдзівей.
с. 447
Правемоцность наз. Правамоцтва.
с. 447
Правеный дзеепрым. ад правити ў 1 знач.
с. 447
Правенье наз. Дзеянне па дзеясл. правити ў 1 знач.
с. 447
Правести гл. провести
с. 447
Прави гл. праве
с. 447
Правило I наз. 1. Канон; палажэнне, устаноўленае вышэйшай царкоўнай іерархіяй. Правила великие (Григорьевские) — назвы кананічных кніг, якія служаць вернікам нязменным правілам іх веры. 2. Статут; звод правіл, якія вызначаюць і рэгулююць парадак дзейнасці. 3. Набажэнства; маленне. 4. Норма паводзін; прывычка. Подлугъ правила — так, як трэба.
с. 447
Правило II наз. 1. Стырно, руль. 2. Дэталь вагаў. 3. Злітак (золата). 4. Рыска, лінія.
с. 448
Правилье гл. привилье
с. 449
Правильце наз. памянш. ад правило II у 1 знач.
с. 449
Правина, правиня наз. Правільнасць, справядлівасць.
с. 449
Правителница наз. Правіцельніца.
с. 449
Правитель наз. Правіцель; распарадчык.
с. 449
Правительство наз. Праўленне, кіраванне.
с. 449
Правити, править наз. 1. Маючы ўладу, кіраваць, распараджацца кім-, чым-н. 2. Накіроўваць, надаваць кірунак руху каму-, чаму-н. Правити путь — указваць кірунак, дарогу. 3. Апавядаць, паведамляць гаварыць аб чым-н. 4. Выконваць што-н. Посольство (посельство) правити — выконваць пасольскае даручэнне. 5. Спаганяць, сыскваць; адсуджваць. 6. Укладваць грошы; плаціць. 7. Падтрымліваць; апраўдваць. 8. Тачыць, вастрыць. 9. Папраўляць, аднаўляць.
с. 449
Правитися дзеясл. Кіравацца, накіроўвацца.
с. 451
Правица наз. Правая рука. На (въ, по, у) правицы — з правага боку; правица товаришства — рука дапамогі.
с. 451
Правление наз. 1. Дзеянне па дзеясл. правити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. правити ў 2 знач.
с. 452
Правленый дзеепрым. 1. Ад правити ў 1 знач. 2. Ад правити ў 2 знач. 3. Ад правити ў 5 знач. 4. Ад правити ў 6 знач.
с. 452
Правляти дзеясл. Тое, што і правити ў 2 знач.
с. 452
Правне прысл. 1. Судовым парадкам; у судовай інстанцыі. 2. У адпаведнасці з юрыдычнымі нормамі. 3. Законна, па праву.
с. 452
Правникъ наз. Той, хто займаецца судовымі справамі.
с. 453
Правность наз. Папраўка.
с. 453
Правнука наз. Тое, што і правнучка.
с. 453
Правнукъ наз. Праўнук.
с. 453
Правнуча наз. Праўнук або праўнучка.
с. 454
Правнучка наз. Праўнучка. Параўн. правнука.
с. 454
Правный прым. 1. Прававы, юрыдычны, законны; судовы. 2. Правільны, справядлівы.
с. 454
Право I наз. 1. Закон, сістэма ўстаноўленых дзяржавай сацыяльных норм. По праву — законна; право божее (божое, бозское) — закон, устаноўлены Богам; право военное (воинское) — прававыя нормы, устаноўленыя для ваеннаслужачых; право городское (городовое, кгродское) — прававыя нормы, якія рэгулявалі жыццё гараджан; право замковое — прававыя нормы, якія рэгулявалі жыццё ў замках; право земское — прававыя нормы, якія рэгулявалі жыццё сельскай мясцовасці;право литовское — сукупнасць прававых норм, выпрацаваных у Вялікім княстве Літоўскім; право немецкое — тое, што і право майдеборское; право польское — сукупнасць прававых норм, выпрацаваных у Польшчы; право посполитое — грамадзянскае права; право упривильеваное — узаконенае права. 2. Юрысдыкцыя. 3. Суд, судовы орган. Вести право гл. вести; горачое (кгоронцое) право — неадкладнае судовае пасяджэнне; доводити правомъ гл. доводити; переведеный правомъ (съ права) гл. переведеный; перевести правомъ (съ права) гл. перевести; переводити право гл. переводити; переводъ права — адтэрміноўка, адклад судовага пасяджэння; правомъ доходити гл. доходити; правомъ чинити гл. чинити; право поднести гл. поднести. 4. Судовы працэс, судовае разбіральніцтва. 5. Паўнамоцтва; прадастаўленая каму-н. свабода дзейнічаць або карыстацца чым-н. Право близкости гл. близкость; право гостинное гл. гостинный; право даровное — права на падараванне маёмасці; право дедичное — спадчыннае права; право духовное — паўнамоцтва духоўных асоб; право закупное — права на арэнду; право залоговое — права на забранне маёмасці ў выпадку нявыплаты закладу; право заставное — тое, што і право залоговое; право кадуковое гл. кадуковый; право купное — права на куплю маёмасці; право ленное гл. ленный; право мытельное гл. мытельный; право набытое — права набываць маёмасць; право неотзовное гл. неотзовный; право отчизное гл. отчизный; право первородное гл. первородный; право прирожоное — тое, што і право дедичное; право свецкое — паўнамоцтва свецкіх людзей; право спадковое — тое, што і право кадуковое; право шляхетское — шляхецкія прывілегіі. 6. Улада; магчымасць дзейнічаць якім-н. чынам.
с. 454
Право II, праву прысл. 1. Прама. 2. Правільна. 3. Справядліва.
с. 460
Правованый дзеепрым. Заснаваны на праве.
с. 460
Правованье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. правовати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. правовати ў 2 знач.
с. 461
Правовати, правовать дзеясл. 1. Кіраваць, забяспечваць захаванне прававых норм. 2. Тое, што і правоватися.
с. 461
Правоватися, правоваться дзеясл. Судзіцца.
с. 461
Правоверие, правоверые наз. Ісцінная, праўдзівая вера; вызнанне гэтай веры.
с. 461
Правоверникъ наз. Той, хто прытрымліваецца правіл ісціннага веравучэння. Параўн. правникъ у 2 знач., правоверующий.
с. 462
Правоверность наз. Вера ў догмы сваёй рэлігіі.
с. 462
Правоверный прым. 1. Заснаваны на правілах ісціннага веравучэння. 2. Які строга верыць у догмы рэлігіі. 3. У знач. наз. Тое, што і правоверникъ.
с. 462
Правоверующий дзеепрым. у знач. наз. Тое, што і правоверникъ.
с. 463
Правоверые гл. прововерие
с. 463
Праводавца наз. Той, хто выпрацоўвае прававыя нормы.
с. 463
Праводейстный прым. Правадзейны.
с. 463
Праволение наз. Запрашэнне, выклік.
с. 463
Правосердие наз. Сардэчныя адносіны.
с. 463
Православие наз. Праваслаўе.
с. 463
Православникъ наз. Той, хто вызнае праваслаўе.
с. 464
Православно прысл. Згодна з праваслаўным веравучэннем.
с. 464
Православный прым. 1. Заснаваны на догмах праваслаўя. Православная неделя — першая нядзеля ад пачатку вялікага посту. 2. Які вызнае праваслаўе. 3. У знач. наз. Той, хто вызнае праваслаўе.
с. 464
Правость наз. 1. Правільнасць, праўдзівасць. 2. Правата. 3. Чэснасць, сумленнасць; шчырасць. 4. Справядлівасць. Параўн. правота. 5. Праведнасць.
с. 465
Правосудный прым. Правасудны.
с. 466
Правота наз. Тое, што і правость у 4 знач.
с. 466
Правотворенье наз. Правасуддзе.
с. 466
Правотный прым. Справядлівы.
с. 466
Правоумье наз. Разважнасць, цвярозы розум.
с. 466
Правоучиненый прым. Законны, адпаведны прававым нормам.
с. 466
Праву гл. право II
с. 466
Правуючий дзеепрым. ад правовати ў 1 знач.
с. 466
Правуючийся дзеепрым. ад правоватися.
с. 466
Правчий прым. у знач. наз. Судовы выканаўца.
с. 466
Правый I прым. Размешчаны з таго боку, які з’яўляецца процілеглым леваму. По правой руце — з правага боку, справа.
с. 466
Правый II прым. 1. Прамы. 2. Правільны, праўдзівы. 3. Той, на чыім баку правата. 4. Не вінаваты. 5. Чэсны, сумленны; шчыры. Съ правого сердца (правымъ сердцемъ) — чыстасардэчна. 6. Справядлівы. 7. Сапраўдны. 8. Натуральны. 9. Праведны. 10. У знач. наз. Праведнасць.
с. 467
Правячий дзеепрым. ад правити ў 3 знач.
с. 470
Прагнене гл. прагненье
с. 470
Прагненне гл. прагненье
с. 470
Прагненый дзеепрым. ад прагнути ў 2 знач.
с. 470
Прагненье, прагнене, прагненне, прегненье, прягненье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. прагнути ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. прагнути ў 2 знач.
с. 470
Прагнути, прягнути дзеясл. 1. Прагнуць, смагнуць. 2. Моцна жадаць чаго-н.
с. 471
Прагнутися дзеясл., зв. ад прагнути ў 2 знач.
с. 472
Прагнучий, прагнучый, прягнучий дзеепрым. 1. Ад прагнути ў 1 знач. 2. Ад прагнути ў 2 знач.
с. 472
Прагнущый дзеепрым. ад прагнути ў 1 знач.
с. 472
Прагъ наз. Тое, што і порогъ у 1 знач.
с. 472
Прадавати гл. продавати
с. 473
Прадати гл. продати
с. 473
Прадедизный прым. ад прадедина.
с. 473
Прадедина наз. Спадчыннае ўладанне, якое перайшло ад прадзеда. Параўн. прадядовщызна.
с. 473
Прадедний прым. ад прадедъ у 3 знач.
с. 473
Прадедъ, прадядъ наз. 1. Прадзед. 2. Продак. 3. Прабацька. роду чалавечага (аб Адаме).
с. 473
Прадивный прым. ад прадиво.
с. 474
Прадиво гл. прядиво
с. 474
Прадухъ гл. продухъ
с. 474
Прадядовщызна наз. Тое, што і прадедина.
с. 474
Прадядъ гл. прадедъ
с. 474
Пража, пряжа наз. 1. Ніткі, атрыманыя прадзеннем. 2. Прадзенне.
с. 474
Праженый гл. прыженый
с. 474
Пражитися дзеясл. 1. Падвяргацца пражанню. 2. // перан. Моцна апякацца.
с. 474
Пражка, прашка, пряжка наз. Спражка.
с. 475
Пражмо, пряжмо наз. Калоссе, падпражанае на агні.
с. 475
Празднество гл. празнество
с. 475
Праздниковати дзеясл. Святкаваць.
с. 475
Праздникъ гл. празникъ
с. 475
Праздничное гл. празничное
с. 475
Праздничный гл. празничный
с. 475
Празднованье гл. празнованье
с. 475
Праздновати гл. празновати
с. 475
Празеленый прым. Сінявата-зялёны.
с. 475
Празненье наз. Марнасць, бяздзейнасць.
с. 476
Празнество, празднество наз. Урачыстасць.
с. 476
Празникъ, праздникъ наз. 1. Свята. 2. Урачыстасць; святкаванне. 3. Вольны ад працы час. 4. Адлюстраванне на іконе свяшчэннай падзеі.
с. 476
Празничное, праздничное наз. Від дадатковага ганарару, прымеркаваны да пэўнага свята.
с. 477
Празничный, праздничный прым. 1. Ад празникъ у 1 знач. 2. Ад празникъ у 2 знач.
с. 477
Празно прысл. Дарэмна, марна.
с. 477
Празнованье, празднованье, празнование наз. 1. Святкаванне. 2. Марнаванне часу.
с. 477
Празновати, праздновати дзеясл. Святкаваць, адзначаць.
с. 477
Празнолюбецъ наз. Той, хто шануе царкоўныя святы.
с. 478
Празнословие наз. Пустаслоўе.
с. 478
Празность наз. Бяздзейнасць, гультаяванне. Параўн. празнота.
с. 478
Празнота наз. Тое, што і празность.
с. 478
Празнуючий дзеепрым. у знач. наз. Той, хто святкуе.
с. 478
Празнующий дзеепрым. 1. Ад празновати. 2. Які гультайнічае. 3. У знач. наз. Той, хто святкуе.
с. 478
Празный прым. 1. Вольны, незаняты. 2. Ненагружаны, з пустымі рукамі. 3. Непатрэбны, пусты, дарэмны.
с. 478
Праксисъ наз. Тое, што і апракасъ.
с. 478
Практика гл. практыка
с. 479
Практикаръ гл. практыкаръ
с. 479
Практиковане гл. практыкованье
с. 479
Практикованый гл. практыкованый
с. 479
Практиковати гл. практыковати
с. 479
Практикъ гл. практыкъ
с. 479
Практыка, практика наз. 1. Прадказанне, прароцтва. 2. Інтрыга.
с. 479
Практыкаръ, практикаръ наз. Варажбіт, прадказальнік. Параўн. практыкъ.
с. 479
Практыкованый, практикованый дзеепрым. ад практыковати.
с. 480
Практыкованье, практиковане наз. Дзеянне па дзеясл. практыковати.
с. 480
Практыковати, практиковати дзеясл. Варажыць, прадказваць.
с. 480
Практыкъ, практикъ наз. Тое, што і практыкаръ.
с. 480
Практычный прым. ад практыка ў 1 знач.
с. 480
Пралатъ гл. прелатъ
с. 480
Пральня наз. Пральня.
с. 480
Праматерь наз. Тое, што і прамати.
с. 480
Прамати наз. Прамаці (аб біблейскай Еве, жонцы першачалавека Адама). Параўн. праматерь.
с. 480
Прамый гл. прямый
с. 481
Пранткий тгрым. Тое, што і прудкий.
с. 481
Пранье наз. Дзеянне па дзеясл. прати.
с. 481
Праотецъ наз. 1. Далёкі продак па мужчынскай лініі. 2. Прабацька (аб Адаме, біблейскім першачалавеку).
с. 481
Праотеческий прым. Прабацькоўскі.
с. 481
Прапорецъ, прапорець наз. 1. Памянш. ад прапоръ. Параўн. пропорецъ. 2. // перан. Знак улады.
с. 481
Прапорщикъ наз. Прапаршчык.
с. 482
Прапоръ наз. Сцяг, харугва. Параўн. пропоръ.
с. 482
Прапрадедъ наз. Прапрадзед.
с. 482
Прародитель наз. Прародзіч.
с. 482
Праса наз. 1. Прэс, прылада для выціскання, сціскання. // перан. 2. Вінаробства.
с. 482
Прасальский прым. ад прасолъ.
с. 483
Прасина, прасына наз. Прасіна.
с. 483
Праска наз. Загана.
с. 483
Праславляти гл. прославляти
с. 483
Праслица, пряслица наз. Прасніца.
с. 483
Прасло, прясло наз. Прасла.
с. 483
Прасолъ наз. Прасол.
с. 483
Прасти, прасть, прясти дзеясл. Прасці.
с. 483
Прасына гл. прасина
с. 483
Пратати гл. прятати
с. 483
Прати дзеясл. Мыць.
с. 483
Пративный гл. противный
с. 484
Пратисе гл. претисе
с. 484
Пратъ наз. Набытак.
с. 484
Прахъ наз. 1. Тое, што і порохъ у 2 знач. 2. Астанкі, прах. Параўн. порохъ у 4 знач.
с. 484
Праца наз. 1. Праца, стваральная дзейнасць чалавека. 2. Намаганне; клопат. 3. Вынік, плод работы.
с. 484
Працевати гл. працовати
с. 485
Працеполный прым. Працаёмкі.
с. 485
Працованье, працоване наз. 1. Працэс выканання работы. 2. Вынік, плён працы.
с. 485
Працовати, працевати, працовать дзеясл. Працаваць, рабіць.
с. 485
Працоватися, працоватисе дзеясл. Старацца, клапаціцца.
с. 486
Працовать гл. працовати
с. 486
Працовистый прым. Працаёмкі.
с. 486
Працовите прысл. Старанна.
с. 486
Працовитое наз. Працаёмкае.
с. 486
Працовитость наз. Працавітасць.
с. 486
Працовитший прым., выш. ст. ад працовитый.
с. 487
Працовитый прым. 1. Працалюбівы, старанны. 2. Напоўнены працоўнымі клопатамі; працаёмкі.
с. 487
Працуючий дзеепрым. 1. Ад працовати. 2. У знач. наз. Той, хто працуе.
с. 487
Працша гл. праща
с. 487
Прачка наз. 1. Прачка. 2. Пральня.
с. 487
Прачъ наз. Работнік, які займаецца мыццём воўны.
с. 488
Прашивати дзеясл. Распытваць.
с. 488
Прашка гл. пражка
с. 488
Праща, працша наз. Прашча.
с. 488
Пращати гл. прощати
с. 488
Пращникъ наз. Узброены прашчай воін.
с. 488
Пращный прым. ад праща.
с. 488
Пращуръ, пращоръ наз. Прашчур.
с. 488
Пращуря наз. Прашчураня.
с. 488
Пре прыназ. 1. Тое, што і презъ у 1(б) знач. 2. Тое, што і презъ у 3 знач.
с. 488
Пребагатый гл. пребогатый
с. 489
Пребачати, пребачать дзеясл. 1. Не зважаць, не заўважаць. 2. Тое, што і пробачати.
с. 489
Пребаченый дзеепрым. ад пребачити ў 1 знач.
с. 489
Пребаченье наз. Дзеянне па дзеясл. пребачити ў 1 знач.
с. 489
Пребачити дзеясл. 1. Тое, што і пробачити ў 1 знач. 2. Тое, што і пробачити ў 2 знач.
с. 489
Пребачовати дзеясл. Не заўважаць.
с. 489
Пребедне прысл. Нядобрым чынам, дрэнна.
с. 489
Пребезаконный прым. У вышэйшай ступені нядобры.
с. 490
Пребенда наз. Частка касцельных даходаў, прызначаная для духоўных асоб.
с. 490
Пребечи дзеясл. 1. // перан. Прайсці, прамінуць. 2. // перан. Зрабіць агляд. Пребечи разумомъ — спасцігнуць розумам.
с. 490
Пребивати гл. пробивати
с. 490
Пребиратися дзеясл. Перабірацца.
с. 490
Пребирать дзеясл. Перабіраць.
с. 490
Пребитекъ наз. Месца прабывання.
с. 490
Пребити дзеясл. Тое, што і перебити I у 3 знач.
с. 490
Пребитисе гл. пробитися
с. 490
Пребитый гл. пробитый
с. 490
Пребияти дзеясл. Дамінаваць.
с. 490
Преблагий прым. Надзвычай добры.
с. 490
Преблагославенный прым. Тое, што і преблагословенный.
с. 490
Преблагословенный, преблагословеный прым. У вышэйшай ступені благаславёны. Параўн. преблагославенный.
с. 491
Преблаженный прым. У вышэйшай ступені шчаслівы, блажэнны.
с. 491
Преблудный прым. Тое, што і приблудный.
с. 491
Пребогатый, пребагатый прым. Надзвычай багаты.
с. 491
Пребокгъ выкл. Далібог. Параўн. пробогъ.
с. 491
Преболшити дзеясл. Перабольшыць.
с. 492
Преболшость наз. Пераважная большасць; перавага.
с. 492
Преборщъ гл. проборщъ
с. 492
Пребраный прым. Тое, што і перебраный.
с. 492
Пребрати, пребрать дзеясл. Пребрати меру — тое, што і перебрати меру.
с. 492
Пребратися дзеясл. Пераапрануцца.
с. 492
Пребрать гл. пребрати
с. 492
Пребудити гл. пробудити
с. 492
Пребыванье, пребыване, пребывание наз. Знаходжанне.
с. 492
Пребывати, пребывать дзеясл. 1. Тое, што і пробывати. 2. Існаваць, быць у наяўнасці, трываць. 3. Тое, што і прибывати ў 2 знач.
с. 492
Пребываючий дзеепрым. 1. Ад пребывати ў 1 знач. 2. Ад пребывати ў 2 знач. 3. У знач. наз. Той, хто знаходзіцца, размяшчаецца.
с. 493
Пребывающее дзеепрым. У знач. наз. Тое, што існуе.
с. 493
Пребывающий дзеепрым. 1. Ад пребывати ў 1 знач. 2. Ад пребывати ў 2 знач.
с. 494
Пребывший дзеепрым. ад пребыти ў 1 знач.
с. 494
Пребытекъ гл. пребытокъ
с. 494
Пребыти дзеясл. 1. Тое, што і перебыти ў 1 знач. 2. Пражыць, праіснаваць; застацца. 3. Тое, што і перебыти ў 4 знач.
с. 494
Пребытно прысл. 1. Стала. 2. Завельмі.
с. 494
Пребытокъ, пребытекъ наз. Месца жыхарства, знаходжання.
с. 494
Пребытый дзеепрым. Перажыты.
с. 495
Превага наз. 1. Перавага; мужнасць. 2. Тое, што і перевага.
с. 495
Преважити дзеясл. Пераважыць.
с. 495
Преважне прысл. 1. З вялікай мужнасцю, храбрасцю. 2. Найлепшым чынам.
с. 495
Преважность наз. Мужнасць.
с. 495
Преважный прым. 1. Надзвычай важны, істотны. 2. Вельмі вялікі, выключны. 3. Паважаны, вядомы. 4. Велічны.
с. 495
Преваръ наз. Тое, што і преоръ.
с. 496
Превдячный прым. Вельмі прыемны, цудоўны.
с. 496
Преведати дзеясл. Тое, што і проведати ў 1 знач.
с. 496
Преведеный дзеепрым. 1. Пераведзены. 2. Перакладзены (з іншай мовы).
с. 496
Превезенье наз. Тое, што і перевезене.
с. 496
Превелебный прым. Вельмі шаноўны, славуты.
с. 496
Превелие прысл. Надзвычай многа.
с. 497
Превеликий прым. 1. Вельмі вялікі (памерам). 2. Вельмі значны (па ступені). 3. Шматлікі; магутны.
с. 497
Превелико прысл. Вельмі, надта. Параўн. превелице.
с. 497
Превелице прысл. Тое, што і превелико.
с. 497
Превеличество наз. Велізарнасць.
с. 497
Превельми, превелми прысл. Вельмі-вельмі, завельмі.
с. 497
Превельможны прым. Вельмі знатны.
с. 497
Превернути дзеясл. Тое, што і перевернути ў 3 знач.
с. 497
Превернутися дзеясл., зв. ад превернути ў 1 знач.
с. 497
Превести I дзеясл. Тое, што і перевести ў 1 знач. 2. Тое, што і перевести ў 2 знач.
с. 497
Превести II дзеясл. Тое, што і привести ў 1 знач. 2. Тое, што і привести ў 2 знач.
с. 498
Преветъ наз. Прыбіральня. Параўн. проветъ.
с. 498
Превечность наз. Вечнасць.
с. 498
Превечный прым. Вечны.
с. 498
Превзъложение гл. превозложение
с. 498
Превзятие наз. Тое, што і превзятость.
с. 498
Превзятость наз. Перавага. Параўн. превзятие.
с. 499
Превзятый прым. 1. Горды. 2. Які перавышае ў чым-н.
с. 499
Превиненье, превинене, превинение наз. Тое, што і провиненье.
с. 499
Превинитися дзеясл. Тое, што і провинитися.
с. 499
Превирутный прым. Вераломны.
с. 499
Превитежаный дзеепрым. ад превытяжати.
с. 499
Превитежати гл. превытяжати
с. 499
Превитежоный гл. превытяжоный
с. 499
Превитый дзеепрым. Перавіты.
с. 499
Превитяжати гл. превытяжати
с. 499
Превитяжаючий дзеепрым. Той, хто перамагае.
с. 499
Превитяженый гл. превытяжоный
с. 499
Превитяжити гл. превытяжити
с. 499
Превитяжоный гл. превытяжоный
с. 499
Превлачати дзеясл. Адцягваць, адтэрміноўваць.
с. 499
Превлеченье наз. Тое, што і превлоченье.
с. 499
Превлечися дзеясл. Зацягнуцца, прадоўжыцца.
с. 500
Превлоченье наз. Адцягванне, адтэрміноўка.
с. 500
Превлочитися дзеясл. Працягнуцца.
с. 500
Преводити дзеясл. 1. Тое, што і переводити ў 2 знач. 2. Тое, што і переводити ў 3 знач. 3. Тое, што і переводити ў 8 знач.
с. 500
Преводникъ наз. 1. Тое, што і проводникъ у 1 знач. 2. Тлумач, перакладчык.
с. 500
Преводный прым. Тое, што і проводный.
с. 500
Преводъ наз. 1. Тое, што і переводъ у 1 знач. 2. Тое, што переводъ у 3 знач. 3. Пераклад, тлумачэнне.
с. 500
Превожделенный прым. Надзвычай прыемны, мілы.
с. 501
Превоженый дзеепрым. Тое, што і перевожоный.
с. 501
Превоззнестися гл. превознестися
с. 501
Превозложение, превъзложение наз. Вялікасць, важнасць.
с. 501
Превозлюбленный прым. Горачалюбімы.
с. 501
Превознесене прысл. Вышэй за ўсіх.
с. 501
Превознесеный дзеепрым. Узвялічаны.
с. 501
Превознести дзеясл. Узвялічыць.
с. 501
Превознестися, превоззнестися дзеясл. Узвялічыцца, стаць вышэй.
с. 501
Превозникъ наз. Тое, што і перевозникъ.
с. 501
Превозносимый дзеепрым. Узвялічаны.
с. 502
Превозносити дзеясл. Узвялічваць, ставіць вельмі высока.
с. 502
Превозноситися дзеясл. Ставіць сябе вельмі высока, перавялічваць свае заслугі.
с. 502
Превозношенье, превозношение наз. Перабольшаная самаацэнка.
с. 502
Превозный прым. ад превозъ.
с. 502
Превозъ наз. Тое, што і перевозъ у 1 знач.
с. 502
Преволокати, прэволокати дзеясл. Тое, што і проволокати ў 1 знач.
с. 502
Преволочи дзеясл. Тое, што і проволочи ў 2 знач.
с. 502
Преворотити дзеясл. Тое, што і переворотити ў 1 знач.
с. 502
Преворотный прым. 1. Тое, што і превротный у 1 знач. 2. Тое, што і превротный у 2 знач.
с. 502
Преворочатисе дзеясл. Тое, што і переворочатися.
с. 503
Преворъ наз. Перагародка.
с. 503
Превосходити дзеясл. Абыходзіць.
с. 503
Превосходячий дзеепрым. Які пераўзыходзіць.
с. 503
Превратити дзеясл. Перамяніць, пераўтварыць.
с. 503
Превратитися дзеясл. Перамяніцца, пераўтварыцца.
с. 503
Превратно прысл. Тое, што і превротне.
с. 503
Превратный прым. Пераменлівы.
с. 503
Преврачати дзеясл. Тое, што і превращати.
с. 503
Преврачение гл. превраченье
с. 503
Превраченый прым. Тое, што і превращенный у 3 знач.
с. 503
Превраченье, преврачение наз. Тое, што і превращенье ў 2 знач.
с. 504
Превращати дзеясл. Перакручваць, скажаць.
с. 504
Превращающийсе дзеепрым. Які мяняецца.
с. 504
Превращевати дзеясл. Тое, што і превращати.
с. 504
Превращение гл. превращенье
с. 504
Превращенный, превращеный прым. 1. Перайначаны, перакручаны. 2. Супрацьлеглы. 3. Разбэшчаны. 4. Скрыўлены.
с. 504
Превращенье, превращение наз. 1. Перамена да супрацьлеглага. 2. Супрацьлеглае. Параўн. превраченье.
с. 504
Превротне прысл. Супрацьлеглым чынам, наадварот. Параўн. превратно.
с. 505
Превротникъ наз. Двудушны, каварны чалавек. Параўн. превротныйу 4 знач.
с. 505
Превротное наз. Фальшывае.
с. 505
Превротность наз. Каварства, двудушнасць.
с. 505
Превротный прым. 1. Хітры, каварны, двудушны. Параўн. переворотный у 1 знач., преворотный у 1 знач. 2. Фальшывы, падманлівы, здрадлівы. Параўн. переворотный у 2 знач., преворотный у 2 знач. 3. Распусны. 4. У знач. наз. Тое, што і превротникъ.
с. 505
Преврочовати дзеясл. Тое, што і переворочивати.
с. 506
Превыборне прысл. Ад превыборный у 2 знач.
с. 506
Превыборный прым. 1. Адборны. 2. Найвышэйшай якасці, ступені.
с. 506
Превыжшати дзеясл. Тое, што і перевышати ў 2 знач.
с. 506
Превыжшити гл. превышити
с. 507
Превысокий прым. Вельмі высокі.
с. 507
Превысота наз. Нябёсы.
с. 507
Превысшити гл. превышити
с. 507
Превытежоный гл. превытяжоный
с. 507
Превытяжати, превитежати, превитяжати дзеясл. Тое, што і перевитяжати.
с. 507
Превытяжити, превитяжити, превытяжыти дзеясл. 1. Тое, што і перевитяжити ў 1 знач. 2. Тое, што і перевитяжити ў 2 знач.
с. 507
Превытяжоный, превитежоный, превитяженый, превитяжоный, превытежоный дзеепрым. ад превытяжити.
с. 507
Превытяжыти гл. превытяжити
с. 508
Превышанье наз. Дзеянне па дзеясл. превышати ў 2 знач.
с. 508
Превышати, превышшати, прэвышати дзеясл. 1. Тое, што і перевышати у 1 знач. 2. Тое, што і перевышати ў 2 знач.
с. 508
Превышаючий, превышшаючий дзеепрым. 1. Ад превышати ў 2 знач. 2. У знач. наз. Той, хто пераўзыходзіць.
с. 508
Превышающее наз. Тое, што пераўзыходзіць, перавышае.
с. 508
Превышающий дзеепрым. ад превышати ў 2 знач.
с. 508
Превыше, превышше прысл. Найвышэй, вышэй за ўсё.
с. 508
Превышение наз. Дзеянне па дзеясл. превышити.
с. 509
Превышеный дзеепрым. ад превышити.
с. 509
Превышити, превыжшити, превысшити, превышшити, превышыти, превышыти дзеясл. Тое, што і перевышити ў 2 знач.
с. 509
Превышнее наз. Верхнія межы паднябесся.
с. 509
Превышний, превышный дзеепрым. 1. Узвялічаны. 2. Той, які зыходзіць ад Бога. 3. У знач. прым. Самы высокі; вярхоўны. 4. У знач. наз. Бог. 5. У знач. наз. Нябёсы.
с. 509
Превышовати дзеясл. Тое, што і перевышати.
с. 510
Превышоный дзеепрым. ад превышити.
с. 510
Превышшати гл. превышати
с. 510
Превышшаючий гл. превышаючий
с. 510
Превышше гл. превыше
с. 510
Превышший прым. Найвышэйшы, самы высокі.
с. 510
Превышшити гл. превышити
с. 510
Превышшыти гл. превышити
с. 510
Превышыти гл. превышити
с. 510
Прегадати дзеясл. Тое, што і перегадати.
с. 510
Преганебный прым. Мярзотны.
с. 510
Прегибанье наз. Згінанне.
с. 510
Прегледанъе наз. Дзеянне па дзеясл. преглядати.
с. 510
Прегледованье наз. Дзеянне па дзеясл. прегледовати.
с. 510
Прегледовати дзеясл. Праглядваць.
с. 510
Преглядати дзеясл. 1. Тое, што і переглядати ў 1 знач. 2. Тое, што і переглядати ў 2 знач.
с. 511
Прегляденый дзеепрым. Прагледжаны.
с. 511
Прегненье гл. прагненье
с. 511
Преговорити дзеясл. Тое, што проговорити.
с. 511
Прегоненье наз. Правядзенне, пазначэнне.
с. 511
Прегордый прым. Вельмі горды.
с. 511
Прегоркий, прегоркый прым. Вельмі горкі.
с. 511
Прегорко прысл. Вельмі горка.
с. 511
Прегоркый гл. прегоркий
с. 511
Прегорчити дзеясл. Перагарчыць.
с. 511
Прегорячий прым. Вельмі гарачы.
с. 511
Прегражение наз. Перашкода (перагародка).
с. 511
Прегревати дзеясл. Праграваць.
с. 512
Прегрешение наз. Грэх, парушэнне забароны. Параўн. прогрешение.
с. 512
Прегрешити дзеясл. Зграшыць.
с. 512
Прегроза наз. Пагроза, небяспека, якая тоіцца ў чым-н.
с. 3
Прегрозный прым. Які тоіць у сабе пагрозу.
с. 3
Прегудница наз. Музычны інструмент.
с. 3
Прегустый прым., найвыш. ст. ад густый у 3 знач.
с. 3
Предавати дзеясл. 1. Перадаваць, аддаваць. Предавати анафтаме — праклінаць; предавати зъ стану духовного (предавати извержению) — звяргаць, скідаць каго-н., пазбаўляць чаго-н.; предавати клятве — прыводзіць да прысягі; предавати ложь — казаць няпраўду. Параўн. предаяти. 2. Тое, што і продавати ў 1 знач.
с. 3
Предаватися дзеясл. Предаватися на смерть — асуджацца на пазбаўленне жыцця.
с. 4
Предавый дзеепрым. ад предати ў 3 знач.
с. 4
Предалекий прым., найвыш. ст. ад далекий у 1 знач.
с. 4
Предане гл. преданье
с. 4
Предание гл. преданье
с. 4
Преданый, преданный дзеепрым. 1. Ад предати ў 1 знач. 2. Атрыманы ў спадчыну. Преданый мечю — пакараны смерцю. 3. Ад предати ў 3 знач. 4. Адданы; прасякнуты любоўю і вернасцю да чаго-н. 5. Ад предати ў 4 знач.
с. 4
Преданье, предане, предание наз. 1. Вусна перададзенае правіла; запавет. 2. Зласлоўе. 3. Здрада. 4. Дзеянне па дзеясл. предати ў 4 знач.
с. 5
Предарованье наз. Перадача падараванай маёмасці.
с. 6
Предатель наз. Здраднік; прадажнік.
с. 6
Предательство наз. Здрадніцтва.
с. 6
Предати дзеясл. 1. Перадаць, аддаць, уручыць каму-н. 2. Падвергнуць. Предати анафеме — праклясці, адлучыць ад царквы; предати во вечный огонь (огневи вечному) — аддаць агню, спаліць; предати мечю — казніць; предати на послушание — прысвяціць каго-н. чаму-н.; предати на роспятие — распяць; предати на смерть — пазбавіць жыцця. Предати писанию — апісаць, перадаць пісьмова. 3. Выдаць, здрадзіць. 4. Тое, што і продати ў 1 знач.
с. 6
Предатися дзеясл. зв. 1. Ад предати ў 1 знач. 2. Ад предати у 3 знач. Предатися на смерть — пазбавіцца жыцця.
с. 7
Предаяти дзеясл. Тое, што і предавати ў 1 знач.
с. 7
Предварати гл. предваряти
с. 8
Предварити дзеясл. Прадухіліць.
с. 8
Предварший дзеепрым. ад предварити.
с. 8
Предваряти, предварати дзеясл. Апярэджваць, рабіць што-н. раней.
с. 8
Предведание наз. Прадбачанне.
с. 8
Предвеки прысл. Спрадвеку.
с. 8
Предверые наз. Месца перад уваходам.
с. 8
Предвечне прысл. Спрадвечна.
с. 8
Предвечность наз. Спрадвечнасць.
с. 8
Предвечный прым. Спрадвечны, адвечны.
с. 8
Предвзятье наз. Тое, што і предсявзятье.
с. 9
Предвизание наз. Меркаванне.
с. 9
Предводитель наз. Правадыр, кіраўнік. Параўн. предвождъ.
с. 9
Предвождъ наз. Тое, што і предводитель.
с. 9
Преде гл. предъ II
с. 9
Пределити дзеясл. Тое, што і переделити ў 1 знач.
с. 9
Пределъ наз. 1. Частка праваслаўнага храма з самастойным прастолам. 2. Граніца, мяжа. Параўн. переделъ у 2 знач. 3. Вобласць.
с. 10
Пределяти дзеясл. Раздзяляць, адмяжоўваць.
с. 11
Предзамче наз. Паселішча перад замкам.
с. 11
Предзятый дзеепрым. Тое, што і предсявзятый.
с. 11
Преди гл. преды
с. 11
Предивне, предивно прысл., найвыш. ст. ад дивне.
с. 11
Предивный прым., найвыш. ст. ад дивный.
с. 11
Предизбранный дзеепрым. Панярэдне выбраны.
с. 11
Предизображеный дзеепрым. Папярэдне створаны, апісаны, намаляваны.
с. 11
Предикантъ наз. Пратэстанцкі прапаведнік.
с. 12
Предиреченный дзеепрым. Тое, што і предреченый.
с. 12
Предитеча гл. предтеча
с. 12
Предка наз., жан. ад предокъ.
с. 12
Предкладати дзеясл. Праианоўваць, выказваць.
с. 12
Предкладатися дзеясл., зв. ад предкладати
с. 12
Предкладъ наз. Выклад.
с. 12
Предкнути дзеясл. Выцяць.
с. 12
Предлагати дзеясл. Прапаноўваць.
с. 12
Предлежати дзеясл. 1. Прадвызначацца, наканоўвацца. 2. // перан. Прызначацца.
с. 12
Предлежащий дзеепрым. 1. Прадвызначаны, які павінен адбыцца. 2. Які належыць каму-, чаму-н.
с. 12
Предлогъ наз. Прыназоўнік.
с. 13
Предложение гл. предложенье
с. 13
Предложеный, предложенный, предложоный дзеепрым. 1. Ад предложити ў 1 знач. 2. Ад предложити ў 3 знач. 3. Ад предложити ў 5 знач.
с. 13
Предложенье, предложение, прэдложэнье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. предложити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. предложити ў 5 знач.
с. 13
Предложити дзеясл. 1. Даць, надзяліць чым-н. 2. Аддаць перавагу каму-, чаму-н. 3. Паказаць. 4. Прамовіць, выступіць, расказаць. 5. Прапанаваць што-н.
с. 13
Предложоный гл. предложеный
с. 14
Предлуговатый, продлуговатый прым. Тое што і продолговатый.
с. 14
Предлужати, продлужати дзеясл. 1. Тое, што і продолжати ў 1 знач. 2. Тое, што і продолжати ў 2 знач.
с. 14
Предлужатися дзеясл. Тое, што і продолжатися ў 1 знач.
с. 15
Предлуженье, предлужене, продлужене, продлуженье наз. 1. Тое, што і продолженье ў 1 знач. 2. Тое, што і продолженье ў 2 знач.
с. 15
Предлужити дзеясл. Тое, што і продолжити.
с. 15
Предлужоный дзеепрым. ад предлужити.
с. 15
Предместе гл. предместье
с. 15
Предместникъ наз. Тое, што і предмещанинъ.
с. 15
Предместский прым. ад предместье.
с. 16
Предместье, предместе наз. Прадмесце; пасёлак, размешчаны непадалёку ад горада, або гарадская ўскраіна. Параўн. передместье.
с. 16
Предмещанинъ наз. Жыхар прадмесця. Параўн. передмещанинъ, предместникъ.
с. 16
Предмова наз. 1. Прадмова, уступ з папярэднімі заўвагамі аўтара да твора кнігі. Параўн. предмолва. 2. Папярэднія выказванні, уступ перад чым-н. больш важным.
с. 16
Предмолва наз. Тое, што і предмова ў 1 знач.
с. 17
Предназначати дзеясл. Прадвызначаць, прадказваць, прадбачваць.
с. 17
Предназначенный, предназначоный дзеепрым. ад предназначити.
с. 17
Предназначити дзеясл. Прадвызначыць, прадбачыць, прадказаць.
с. 17
Предназначитися дзеясл., зв. ад предназначити.
с. 17
Предназначоный гл. предназначенный
с. 17
Преднаписанный дзееирым. ад преднаписати.
с. 17
Преднаписати дзеясл. Прадвызначыць, прадбачыць, прадказаць.
с. 18
Преднаречися дзеясл. Раней упамянуць.
с. 18
Предне прысл. Добра, прыстойна.
с. 18
Предней прысл. Раней, перш.
с. 18
Преднейший, преднейшый прым. 1. Выш. ст. ад предний у 2 знач. 2. Выш. ст. ад предний у 4 знач.
с. 18
Преднейшость наз. Важнасць, знатнасць.
с. 19
Преднейшый гл. преднейший
с. 19
Преднецудный прым. Вельмі прыгожы.
с. 19
Предний, предный, прэдний прым. 1. Тое, што і передний у 1 знач. 2. Тое, што і передний у 5 знач. 3. Тое, што і передний у 6 знач. 4. Знатны, высакародны, важны. 5. Будучы. 6. Тое, што і передний у 8 знач.
с. 19
Предникъ наз. Тое, што і передникъ.
с. 20
Предный гл. предний
с. 20
Предо гл. предъ II
с. 20
Предобразити дзеясл. Перайначыць, змяніць.
с. 20
Предобрейший прым., найвыш. ст. ад добрый у 11 знач.
с. 20
Предобрий гл. предобрый
с. 20
Предобротливость наз. Дабратлівасць.
с. 20
Предобручати дзеясл. Заахвочваць.
с. 20
Предобрый, предобрий прым. 1. Найвыш. ст. ад добрый у 1 знач. 2. Найвыш. ст. ад добрый у 11 знач.
с. 21
Предойти дзеясл. Папярэдзіць.
с. 21
Предокъ наз. 1. Тое, што і продокъ І у 1 знач. 2. Тое, што і продокъ І у 2 знач.
с. 21
Предолгий прым., найвыш. ст. ад долгий у 5 знач.
с. 22
Предолжити дзеясл. Тое, што і продолжити ў 1 знач.
с. 22
Предосвяченый дзеепрым. Паведамлены, паінфармаваны.
с. 22
Предословие, предсловие наз. Прадмова.
с. 22
Предостатель гл. предстатель
с. 22
Предостояние наз. Дзеянне на дзеясл. предостояти.
с. 22
Предостояти дзеясл. Тое, што і предстояти.
с. 22
Предотеча гл. предтеча
с. 22
Предотечавый гл. предтечевый
с. 22
Предотечевый гл. предтечевый
с. 22
Предотечовати гл. предтечевати
с. 22
Предповедати дзеясл. Прадказваць. Параўн. предпроповедати.
с. 22
Предповедети, предповедити дзеясл. Прадказаць.
с. 22
Предподлый прым. Амаль самай нізкай якасці.
с. 22
Предпокой наз. Прыхожая, пярэдняя.
с. 22
Предпостизати дзеясл. Апярэджваць, ахопліваць.
с. 23
Предпочести дзеясл. Аддаць перавагу.
с. 23
Предпразнество наз. Царкоўная служба напярэдадні вялікіх свят.
с. 23
Предпроповедати дзеясл. Тое, што і предповедати.
с. 23
Предратисе дзеясл. Прабіцца.
с. 23
Предреченый, предречеиный, предречонный, предречоный дзеепрым. Вышэйсказаны, вышэйпамянёны. Параўн. предиреченный, продреченый.
с. 23
Предречи дзеясл. Прадказаць, напрарочыць.
с. 24
Предречонный гл. предреченый
с. 24
Предречоный гл. предреченый
с. 24
Предсе гл. предся
с. 24
Предсебевзятье наз. Тое, што і предсявзятье.
с. 24
Предсевзетье гл. предсявзятье
с. 24
Предсевзяти гл. предсявзяти
с. 24
Предсевзятие гл. предсявзятье
с. 24
Предсевзятый гл. предсявзятый
с. 24
Предсевзятье гл. предсявзятье
с. 24
Предсеймовый прым. Прадсеймавы.
с. 24
Предсловие гл. предословие
с. 24
Предспеяние наз. Падзвіжніцтва.
с. 24
Представити дзеясл. Прадставіць, адрэкамендаваць.
с. 24
Предстателница гл. предстательница
с. 25
Предстатель, предостатель наз. Той, хто стаіць на чале; абаронца.
с. 25
Предстательница, предстателница наз. Заступніца, апякунка. Параўн. предстоятельница.
с. 25
Предстательство наз. Прадстаўніцтва.
с. 25
Предстати дзеясл. З’явіцца, паявіцца (перад кім-, чым-н.).
с. 25
Предстоащий гл. предстояший
с. 25
Предстояние наз. Дзеянне па дзеясл. предстояти.
с. 25
Предстоятельница наз. Тое, што і предстательница.
с. 25
Предстояти дзеясл. Стаяць, знаходзіцца (перад кім-н.). Параўн. предостояти.
с. 25
Предстоящий, предстоащий, предстоящый дзеепрым. ад предстояти.
с. 26
Предсылати дзеясл. Раней адсылаць, пасылаць.
с. 26
Предся, предсе, прэдсе, прэдся, претсе зл. Усё ж, аднак.
с. 26
Предсявзяти, предсевзяти дзеясл. Распачаць; узяцца за што-н.; арганізаваць.
с. 26
Предсявзяте гл. предсявзятье
с. 27
Предсявзятие гл. предсявзятье
с. 27
Предсявзятый, предсевзятый, претсевзятый дзеепрым. ад предсявзяти. Параўн. предзятый.
с. 27
Предсявзятье, предсевзетье, предсевзятие, предсевзятье, предсявзяте, предсявзятие наз. Намер, пачын, пачынанне. Параўн. передсебевзятье, передсевзетье, передсевзятье, передсявзятье, предсебевзятье.
с. 27
Предтеча, предитеча, предотеча наз. 1. Прадвеснік, папярэднік. 2. Найменне св. Іаана Хрысціцеля.
с. 27
Предтечевати, предотечовати дзеясл. Папярэднічаць, прадвяшчаць.
с. 28
Предтечевый, предотечавый, предотечевый, предтечовый прым. ад предтеча.
с. 28
Предуведение наз. Прадбачанне.
с. 28
Предувидети дзеясл. Прадбачыць.
с. 28
Предуготованый дзеепрым. Падрыхтаваны.
с. 29
Предужий ирым., найвыш. ст. ад дужий у 1 знач.
с. 29
Предуставити дзеясл. Вызначыць, прадвызначыць.
с. 29
Предуставленый дзеепрым. ад предуставити.
с. 29
Предуставленье наз. Дзеянне па дзеясл. предуставити.
с. 29
Предходити дзеясл. Папярэднічаць.
с. 29
Предходящий дзеепрым. ад предходити.
с. 29
Предхожати дзеясл. Папярэднічаць.
с. 29
Предчинный прым. Які стаіць наперадзе.
с. 29
Предчына наз. Папярэчына, памер у шырыню.
с. 29
Предъ I, претъ прысл. Тое, што і передъ II.
с. 29
Предъ II, преде, предо, предэ, претъ, прэдъ прыназ. І 3 вінавальным скл. а) Тое, што і передъ б) Тое, што і передъ III у Іб знач. в) Тое, што і передъ III у Ів знач. Предъ обличность (обличье) — тое, што і передъ обличность; предъ очи — тое, што і передъ очи. г) Тое, што і передъ III у Іг знач. Предъ себе брати (взяти) — тое, што і передъ себе брати. II. 3 творным склонам. 1. а) Тое, што і передъ ІІІ у ІІ 1а знач. б) Тое, што і передъ ІІІ у ІІ 1б знач. Предъ лицемъ (о6личностью, обличьемъ) (каго-н.) — тое, што і передъ лицомъ; предъ очима (каго-н.) — тое, што і передъ очима. 2. а) Тое, што і передъ ІІІ у II знач. б) Тое, што і передъ III у II 2б знач. в) Тое, што і передъ III у ІІв знач. 3. а) Тое, што і передъ III у II 3а знач. б) Тое, што і передъ III у II 3б знач. в) Тое, што і передъ III у II 3в знач. Предъ веки — тое, што і передъ веки; предъ тымъ — тое, што і передъ тымъ; предъ тымъ нежли — тое, што і передъ тымъ нижъ;предъ часом — тое што і передъ часомъ; предъ часы — тое, што і передъ давными часы. 4. а) Тое, што і передъ ІІІ у II 4а знач. б) Тое, што і передъ III у II 4б знач.
с. 30
Преды, преди прысл. Тое, што і передъ II.
с. 34
Предыведети дзеясл. Папярэдне ведаць, мець паняцце, звесткі аб чым-н.
с. 35
Предыйти дзеясл. 1. Наступіць, паявіцца. 2. Даставіць што-н. куды-н.
с. 35
Предыслати дзеясл. Папярэдне паслаць.
с. 35
Предэ гл. предъ II
с. 35
Прееднане наз. Улагоджанне.
с. 35
Прееднаный дзеепрым. Улагоджаны.
с. 35
Прееднывати дзеясл. Улагоджваць.
с. 35
Прееждати гл. преежчати
с. 35
Преежденье наз. Пераезд, змяненне месцапрабывання.
с. 35
Преежчати, прееждати, преездять дзеясл. 1. Тое, што і переезжчати ў 1 знач. 2. Тое, што і переезжчати ў 2 знач.
с. 35
Преездъ, прэездъ наз. Тое, што і переездъ у 2 знач.
с. 36
Преездяти гл. преежчати
с. 36
Прееминентъ наз. Верхавод, завадатай.
с. 36
Прееминенция наз. Ступень у вышэйшай кіраўнічай іерархіі.
с. 36
Преемникъ наз. Пераемнік.
с. 36
Преестественный прым. Звышнатуральны.
с. 36
Преехати дзеясл. Тое, што і переехати ў 4 знач.
с. 36
Прежадливость наз. Прагнасць, хцівасць.
с. 36
Прежде прысл. і прыназ. 1. прысл. Раней перш за ўсё. Параўн. переже ў 1 знач., преже ў 1 знач. 2. прыназ. З родным склонам. Раней, да. Параўн. переже ў 2 знач., преже ў 2 знач.
с. 36
Преждевекъ прысл. Спрадвечна, першапачаткова.
с. 37
Преждей прысл. Раней, спачатку.
с. 37
Преждеосвяцоный дзеепрым. Тое, што і прежесвященный.
с. 37
Преже прысл. і прыназ. 1. прысл. Тое, што і прежде ў 1 знач. 2. прыназ. Тое, што і прежде ў 2 знач. Преже сего — перш за ўсё.
с. 37
Прежегнаный прым. Перахрышчаны, асвячоны.
с. 38
Прежегнанье наз. Хрышчэнне.
с. 38
Преженица гл. пряженица
с. 38
Прежереченый прым. Тое, што і прежреченый.
с. 38
Прежесвященный дзеепрым. Раней асвячоны. Параўн. преждеосвяцоный.
с. 38
Преживание наз. Дзеянне на дзеясл. преживати.
с. 38
Преживати дзеясл. Тое, што і пережовывати.
с. 38
Прежити дзеясл. 1. Прабыць які-н. час, жывучы дзе-н. або як-н. Параўн. пережити ў 2 знач. 2. Пражыць даўжэй за каго-н., застацца жыць пасля смерці каго-н.
с. 38
Прежний прым. 1. Ранейшы, які мае адносіны да мінулага. Параўн. пережний у 2 знач. 2. Які быў перад гэтым; папярэдні. 3. У знач. наз. Папярэднік.
с. 38
Прежреченый, прежречоный прым. Вышэйпамянёны. Параўн. прежереченый.
с. 39
Прежъ, прежь прысл. і прыназ. 1. прысл. Раней, перш, спачатку. Параўн. пережъ у 1 знач. 2. прыназ. 3 родным склонам. Раней, да.
с. 39
Презацный прым. 1. Найвыш. ст. ад зацный у 1 знач. 2. Найвыш. ст. ад зацный у 2 знач.
с. 39
Презбитеръ, презбиторъ, пресбитеръ наз. Тое, што і презвитеръ.
с. 40
Презвиско гл. прозвиско
с. 40
Презвитерский прым. ад презвитеръ.
с. 40
Презвитерство наз. Сан прэсвітэра.
с. 40
Презвитеръ, презвитиръ, презвиторъ, пресвитеръ, прозвитеръ наз. Прэсвітэр. Параўн. презбитеръ.
с. 41
Презвище гл. прозвище
с. 41
Презволение гл. прозволение
с. 41
Презволити гл. прозволити
с. 41
Презелней прысл. Найбольш.
с. 41
Презелность наз. Моцнасць, магутнасць.
с. 41
Презенсъ I наз. Кіраўнік судовай інстанцыі.
с. 41
Презенсъ II гл. презентъ
с. 41
Презента наз. Прадстаўленне да зацвярджэння.
с. 41
Презентальный прым. Презентальный листъ гл. листъ.
с. 42
Презентация, презентацыя наз. Прадстаўленне, падача чаго-н.
с. 42
Презентованый дзеепрым. ад презентовати.
с. 42
Презентованье наз. Дзеянне па дзеясл. презентовати.
с. 42
Презентованеся наз. Дзеянне па дзеясл. презентозатися.
с. 42
Презентовати, презэнтовати дзеясл. Прадстаўляць, рэкамендаваць.
с. 42
Презентоватися дзеясл., зв. ад презентовати.
с. 42
Презентъ, презенсъ II наз. Падарунак.
с. 43
Президия наз. Каравул, гарнізон.
с. 43
Президованье наз. Дзеянне па дзеясл. президовати.
с. 43
Президовати дзеясл. Старшынстваваць.
с. 43
Презизскъ гл. презыскъ
с. 43
Презирати дзеясл. 1. Тое, што і прозирати ў 1 знач. 2. Пагарджаць. Параўн. перезирати.
с. 43
Презисковый гл. презысковый
с. 43
Презлишний прым. Тое, што і преизлишний.
с. 43
Презлишь прысл. Празмерна, занадта.
с. 43
Презлостивый прым., найвыш. ст. ад злостивый у 1 знач.
с. 43
Презлый, преззлый прым., найвыш. ст. ад злый у 1 знач.
с. 44
Презнаменитость наз. Славутасць.
с. 44
Презнаменоватися дзеясл. Перахрысціцца. Параўн. презнамнитися.
с. 44
Презнамнитися дзеясл. Тое, што і презнаменоватися.
с. 44
Презначати дзеясл. Вызначаць. Параўн. перезначати, прозначати.
с. 44
Презначаючий дзеепрым. ад презначати.
с. 44
Презначение гл. презначенье
с. 44
Презначеный, презначоный дзеепрым. ад презначити.
с. 44
Презначенье, презначение наз. Дзеянне па дзеясл. презначити.
с. 44
Презначити, презначыти дзеясл. Вызначыць. Параўн. перезначити, прозначити.
с. 44
Презначоный гл. презначеный
с. 45
Презначыти гл. презначити
с. 45
Презоривый прым. Празорлівы.
с. 45
Презорство наз. Празорлівасць.
с. 45
Презоръ наз. Празорлівасць.
с. 45
Презпечитися дзеясл. Пагадзіцца, змірыцца.
с. 45
Презпечне, презпечно, преспечне, преспечно прысл. Бяспечна.
с. 45
Презпечность, преспечность наз. Бяспечнасць.
с. 45
Презпечный, преспечный прым. Бяспечны.
с. 45
Презрене гл. презренье
с. 46
Презрение гл. презренье
с. 46
Презреный, презраный, презроный дзеепрым. 1. Ад презрети ў 2 знач. 2. Ад презрети ў 3 знач. 3. Ад презрети ў 4 знач. 4. Акінуты, ахоплены.
с. 46
Презренье, презрене, презрение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. презрети ў 4 знач. 2. Дапушчэнне, дазваленне, вышэйшая воля.
с. 46
Презрети дзеясл. 1. Тое, што і прозрети ў 1 знач. 2. Тое, што і прозрети ў 2 знач. 3. Тое, што і прозрети ў 3 знач. 4. Адхіліць, адвергнуць, пакінуць без увагі.
с. 46
Презроный гл. презреный
с. 47
Презрочистость, презрочитость, прозрочистость наз. Празрыстасць.
с. 47
Презрочистший прым., выш. ст. ад презрочистый.
с. 47
Презрочистый, презрочыстый, прозрочистый прым. Празрысты.
с. 47
Презрочитость гл. презрочистость
с. 47
Презрочыстый гл. презрочистый
с. 47
Презрящий прым. Прадбачлівы.
с. 48
Презспытати дзеясл. Распытаць.
с. 48
Презумыслный прым. Наўмысны.
с. 48
Презъ, презь, пресъ, прэзъ прыназ. 3 вінавальным склонам. 1. Праз, на працягу (пры выражэнні часавых адносін). а) Ужываецца пры ўказанні на адрэзак часу, на тэрмін, пасля якога што-н. адбываецца або наступае. Параўн. призъ у 1 знач. б) Ужываецца пры ўказанні на адрэзак часу, на працягу якога што-н. існуе ці адбываецца. Параўн. перезъ у 1 знач., пре ў 1 знач. 2. Праз, цераз (пры выражэнні прасторавых адносін). а) Ужываецца для абазначэння якой-н. прасторы, месца і г. д., упоперак якіх размяркоўваецца што-н., з аднаго боку якога на другі здзяйсняецца рух, дзеянне. б) Ужываецца пры абазначэнні прасторы, асяроддзя, якога-н. устройства і г. д., праз якія пранікае, праходзіць і г. д. хто-, што-н. в) Паўз. Ужываецца пры назвах месцаў, прадметаў, непадалёку ад якіх што-н. размяшчаецца ці рухаецца. Параўн. перезъ у 2 знач. 3. Праз, цераз (пры выражэнні аб’ектных адносін). Ужываецца пры ўказанні на асобу, прадмет, сродак, з дапамогай або пры пасрэдніцтве якіх што-н. адбываецца. Параўн. призъ у 2 знач. 4. Праз, дзякуючы чаму, якім спосабам, якім чынам (пры выражэнні прычынных адносін і спосабу дзеяння). Ужываецца пры ўказанні на прычыну ці на віноўніка якога-н. дзеяння. Презъ ногу кинути — абхітрыць, абвесці каго-н.; презъ руку моцную выпустити — мець вялікую ўладу над кім-н. Параўн. перезъ у 3 знач. 5. Як, якім чынам, з дапамогай чаго-н. (пры выражэнні акалічнасных адносін). Ужываецца для ўказання на акалічнасці, якія суправаджаюць якое-н. дзеянне. Презъ лишъ — праз меру.
с. 48
Презываный дзеепрым. Празваны.
с. 51
Презыдентъ, пресыдентъ наз. Галоўны чыноўнік мясцовасці.
с. 51
Презысканый дзеепрым. ад презыскати.
с. 51
Презысканье наз. Дзеянне па дзеясл. презыскати.
с. 51
Презыскати, призыскати, прозыскати, прэзыскати дзеясл. Дабіцца чаго-н., атрымаць, спагнаць, сыскаць што-н. Параўн. перезыскати.
с. 51
Презыскивати, презысковати, презыскывати дзеясл. Дабівацца чаго-н., атрымліваць, сыскваць, спаганяць што-н.
с. 52
Презысковый, презисковый прым. ад презыскъ.
с. 52
Презыскъ, презизскъ, прозыскъ, прэзыскъ наз. Прыбытак, барыш, выгада. Параўн. перезыскъ.
с. 52
Презь гл. презъ
с. 53
Презэнтовати гл. презентовати
с. 53
Преигрывати дзеясл. Тое, што і пройгравати.
с. 53
Преидущий дзеепрым. Які наступіць.
с. 53
Преизбыточество наз. Празмернасць.
с. 53
Преизволение гл. произволение
с. 53
Преизволити гл. произволити
с. 53
Преизлиша прысл. Найбольш.
с. 53
Преизлишество наз. Празмернасць.
с. 53
Преизлишний, преизлишный прым. Празмерны. Параўн. презлишний.
с. 53
Преизменити дзеясл. Здрадзіць.
с. 53
Преиметелство наз. Перавага.
с. 53
Преимеющий прым. Тое, што і преимуючий.
с. 54
Преимущий прым. Тое, што і преимуючий.
с. 54
Преимуючий прым. Які пераважае.
с. 54
Преисподний прым. Пякельны, апраметны; падземны. Параўн. пресподний.
с. 54
Преисподняя прым. у знач. наз. Пекла, падземнае царства.
с. 54
Преисточенье наз. Пераўтварэнне, пераўвасабленне.
с. 54
Преистье гл. прейстье
с. 54
Преисходити дзеясл. Браць пачатак, паходзіць.
с. 54
Преисходящий дзеепрым. ад преисходити.
с. 54
Преити гл. прейти
с. 54
Прейденый дзеепрым. ад прейти ў 3 знач.
с. 55
Прейзрене гл. прейзренье
с. 55
Прейзрение гл. прейзренье
с. 55
Прейзреный, прейзроный дзеепрым. 1. Ад прейзрети ў 2 знач. 2. Прадвызначаны.
с. 55
Прейзренье, прейзрене, прейзрение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. прейзрети ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. прейзрети ў 2 знач.
с. 55
Прейзрети дзеясл. 1. Тое, што і прозрети ў 2 знач. 2. Тое, што і прозрети ў 3 знач.
с. 55
Прейзроный гл. прейзреный
с. 55
Преймованье наз. Перайманне.
с. 56
Преймоватися дзеясл. Пе шкадаваць сябе.
с. 56
Прейстье, преистье наз. Пераход.
с. 56
Прейти, преити дзеясл. 1. Тое, што і перейти ў 1 знач. 2. Тое, што і перейти ў 2 знач. 3. Тое што і перейти ў 3 знач. 4. Тое, што і перейти ў 5 знач. 5. Тое, што і перейти ў 6 знач. 6. Тое, што і перейти ў 9 знач.
с. 56
Прекажати дзеясл. Тое, што і перекажати ў 1 знач.
с. 57
Прекажоный дзеепрым. ад прекажати.
с. 57
Преквентованье наз. Дзеянне па дзеясл. преквинтовати.
с. 57
Преквинтовати дзеясл. Перабіраць, быць залішне пераборлівым.
с. 57
Прекга наз. Тое, што і пренкгеръ.
с. 58
Прекгране наз. Проігрыш.
с. 58
Прекерованый дзеепрым. Разбэшчаны.
с. 58
Преки прысл. Насуперак. Параўн. преко.
с. 58
Прекладаный дзеепрым. 1. Ад прекладати ў 3 знач. 2. Ад прекладати ў 4 знач. 3. Ад прекладати ў 6 знач.
с. 58
Прекладанье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. прекладати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. прекладати ў 5 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. прекладати ў 4 знач. 4. Дзеянне па дзеясл. прекладати ў 10 знач. 5. Прапанаванне. 6. Наданне чаго-н. 7. Выказванне; тлумачэнне; данясенне.
с. 58
Прекладати, прэкладати дзеясл. 1. Тое, што і перекладати ў 1 знач. 2. Тое, што і перекладати ў 2 знач. 3. Тое, што і перекладати ў 3 знач. 4. Падаваць; прыкладаць; дадаваць. Параўн. перекладати ў 4 знач. 5. Прызначаць старшым; прызначаць на якую-н. пасаду. 6. Ставіць вышэй за каго-, што-н. Параўн. перекладати ў 5 знач. 7. Браць за прыклад; даваць прыклад; прыводзіць, паказваць прыклад. 8. Пераносіць з аднаго месца на другое. 9. Ускладваць надзеі на каго-н. 10. Пераносіць на другі тэрмін; прызначаць тэрмін. 11. Уяўляць.
с. 59
Прекладатися дзеясл. зв. 1. Ад прекладати ў 1 знач. 2. Ад прекладати ў 2 знач. 3. Ад прекладати ў 6 знач. 4. Падносіцца, падавацца.
с. 61
Прекладачъ наз. Тое, што і перекладачъ.
с. 62
Прекладаючый дзеепрым. ад прекладати у 1 знач.
с. 62
Прекладовати дзеясл. Тлумачыць.
с. 62
Прекладъ наз. Вобразны перанос з аднаго на другое.
с. 62
Прекланяти дзеясл. Прекланяти главу — схіляць.
с. 62
Преклоненый дзеепрым. ад преклонити ў 1 знач.
с. 62
Преклонити дзеясл. 1. Схіліць. Преклонити колени — укленчыць. 2. Схіліць да чаго-н., спакусіць.
с. 62
Преклонитися дзеясл. зв. 1. Схіліцца (да маленняў або просьбаў). 2. // перан. Пайсці на спад (змяншэнне).
с. 63
Преклонный дзеепрым. Нахілены.
с. 63
Преклонятися дзеясл. Укленчваць.
с. 63
Преклоняяй дзеепрым. Схіляючы.
с. 63
Преклятство наз. Тое, што і проклятство.
с. 63
Преклятый прым. Тое, што і проклятый.
с. 63
Преко прысл. Тое, што і преки.
с. 63
Прекованье наз. Тое, што і перекованье.
с. 63
Преколотисе дзеясл. Тое, што і проколотися.
с. 63
Преколотый дзеепрым. Тое, што і проколотый.
с. 63
Преконаный дзеепрым. ад преконати.
с. 64
Преконанье наз. Дзеянне па дзеясл. преконати.
с. 64
Преконати дзеясл. Тое, што і переконати.
с. 64
Преконывати дзеясл. Тое, што і переконывати.
с. 64
Прекопати дзеясл. Пракапаць.
с. 64
Прекопъ наз. Тое, што і перекопъ.
с. 64
Прекормивший дзеепрым. ад прекормити.
с. 64
Прекормити дзеясл. Тое, што і перекормити.
с. 64
Прекословие наз. Пярэчанне.
с. 65
Прекословный прым. Пярэчлівы.
с. 65
Прекраснейший прым., выш. ст. ад прекрасный у 1 знач.
с. 65
Прекрасный прым. 1. Прыгожы. 2. Цудоўны.
с. 65
Прекращеный дзеепрым. Спынены.
с. 65
Прекревкость наз. Вялікая гарачнасць, палкасць.
с. 65
Прекрестити дзеясл. Перахрысціць; выканаць абрад хрышчэння.
с. 66
Прекреститися дзеясл. Тое, што і перекреститися.
с. 66
Прекривити дзеясл. Скрывіць.
с. 66
Прекупень наз. Тое, што і перекупень. Параўн. прекупникъ.
с. 66
Прекупити дзеясл. Тое, што і перекупити ў 2 знач.
с. 66
Прекупникъ наз. Тое, што і прекупень.
с. 66
Прекуповати дзеясл. Тое, што і перекуповати ў 2 знач.
с. 66
Прелагание наз. Перакладанне.
с. 66
Прелазити дзеясл. Пралазіць.
с. 66
Преламати дзеясл. 1. Пераламаць. 2. Пераадолець.
с. 66
Преламливати дзеясл. Пераадольваць.
с. 66
Прелатъ, пралатъ, пролатъ, прэлатъ наз. Прэлат. Параўн. прилатъ.
с. 67
Прелацство наз. Прэлацтва.
с. 67
Прелегкий прым., найвыш. ст. ад легкий.
с. 67
Прележати дзеясл. Правесці ноч, пераначаваць.
с. 67
Прележенство гл. преложенство
с. 67
Прелезти дзеясл. Тое, што і перелезти.
с. 67
Прелекненье гл. прелякненье
с. 67
Прелекнутися гл. прелякнутися
с. 67
Преленость наз. Лянота.
с. 67
Прелестникъ наз. Спакусіцель.
с. 67
Прелестный прым. Спакуслівы, каварны; вераломны.
с. 67
Прелесть наз. Спакуса, падман; памылка.
с. 68
Прелетети дзеясл. Пераляцець, абляцець.
с. 68
Преливати дзеясл. Тое, што і переливати.
с. 68
Прелихий прым., найвыш. ст. ад лихий.
с. 68
Преличити дзеясл. Тое, што і переличити.
с. 68
Прелогъ гл. прологъ
с. 68
Преложение гл. преложенье
с. 68
Преложенство, прележенство, преложеньство, проложэнство, прэложэнство наз. Улада, кіраўнічая пасада. Параўн. преложенье ў 3 знач.
с. 69
Преложеный гл. преложоный
с. 69
Преложенье, преложение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. преложити ў 4 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. преложити ў 5 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. преложити ў 6 знач. 4. Змяненне месцазнаходжання чаго-н., размяшчэнне ў іншым месцы. 5. Магчымасць. Хлебъ преложения — дванаццаць хлябоў, якія пастаянна ляжалі ў старазапаветным храме на трапезе па ліку дванаццаці кален Ізраільскіх.
с. 69
Преложеньство гл. преложенство
с. 70
Преложити, преложыти, проложити, прэложить дзеясл. 1. Тое, што і переложити ў 1 знач. 2. Прызначыць на якую-н. пасаду; прызначыць старшым. 3. Расказаць, паясніць; растлумачыць. Параўн. переложити ў 3 знач. 4. Перамяніць, змяніць. Параўн. переложити ў 4 знач. 5. Перанесці; адкласці на другі тэрмін. Параўн. переложити ў 5 знач. 6. Даручыць каму-н. што-н., ускласці на каго-н. што-н. 7. Прыкласці, дадаць; падаць. 8. Прапанаваць. 9. Аддаць перавагу. 10. Скласці, злажыць.
с. 70
Преложитися дзеясл. 1. Перамяніцца, змяніцца. 2. Вынікнуць.
с. 72
Преложоный, преложеный, преложный дзеепрым. 1. Перакладзены з адной мовы на другую. 2. У знач. наз. Загадчык, кіраўнік, начальнік. 3. Дададзены, прыкладзены. 4. Ускладзены; даручаны.
с. 72
Преложыти гл. преложити
с. 73
Преломане наз. Пераламанне.
с. 73
Преломение гл. преломенье
с. 73
Преломеный дзеепрым. ад преломити.
с. 73
Преломенье, преломение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. преломити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. преломити ў 2 знач.
с. 73
Преломити дзеясл. 1. Тое, што і переломити ў 1 знач. 2. Тое, што і переломити ў 2 знач.
с. 73
Преломленье, преломление наз. Дзеянне па дзеясл. преломити ў 1 знач.
с. 74
Преломывание наз. Пералом
с. 74
Прелстити гл. прельстити
с. 74
Прелучшаа прым., найвыш. ст. ад добрый.
с. 74
Прелщаемый дзеепрым. ад прельщати ў 1 знач.
с. 74
Прелщати гл. прельщати
с. 74
Прелщающий дзеепрым. ад прельщати ў 1 знач.
с. 74
Прелщеный гл. прельщеный
с. 74
Прель наз. (?).
с. 74
Прельстити, прелстити дзеясл. 1. Ашукаць, падмануць. Параўн. перелестити, перельстить. 2. Спакусіць, прывабіць; зачараваць.
с. 74
Прельститися дзеясл. 1. Падмануцца, ашукацца. // перан. Памыліцца. 2. Спакусіцца.
с. 75
Прельщати, прелщати дзеясл. 1. Ашукваць, падманваць. 2. Прывабліваць, спакушаць.
с. 75
Прельщатися дзеясл., зв. ад прельщати ў 2 знач.
с. 75
Прельщение наз. Дзеянне па дзеясл. прельстити ў 2 знач.
с. 76
Прельщеный, прелщеный дзеепрым. 1. Ад прельстити ў 1 знач. 2. Ад прельстити ў 2 знач.
с. 76
Прелюбезный прым., найвыш. ст. ад любезный.
с. 76
Прелюбодеание гл. прелюбодеяние
с. 76
Прелюбодей, прелюбыдей наз. Пралюбадзей.
с. 76
Прелюбодейство, прелюбыдейство наз. Пралюбадзейства.
с. 76
Прелюбодействовати дзеясл. Пралюбадзейнічаць. Параўн. прелюбыдеяти.
с. 76
Прелюбодейца, прелюбыдейца наз., жан. ад прелюбодей.
с. 77
Прелюбодеяние, прелюбодеание, прелюбыдеание, прелюбыдеяние наз. Пралюбадзейства. Параўн. прелюбы.
с. 77
Прелюбы наз. Тое, што і прелюбодеяние.
с. 77
Прелюбыдеание гл. прелюбодеяние
с. 77
Прелюбыдей гл. прелюбодей
с. 77
Прелюбыдейство гл. прелюбодейство
с. 77
Прелюбыдейца гл. прелюбодейца
с. 77
Прелюбыдеяние гл. прелюбодеяние
с. 77
Прелюбыдеяти дзеясл. Тое, што і прелюбодействовати.
с. 77
Прелякненье, прелекненье наз. Перапуд.
с. 78
Прелякнутися, прелекнутися, пролякнутися дзеясл. Спалохацца, перапудзіцца. Параўн. перелякнутися.
с. 78
Премагати гл. премогати
с. 78
Премагаючий дзеепрым. ад премагати.
с. 78
Премена наз. Тое, што і перемена ў 1 знач.
с. 78
Пременение гл. премененье
с. 78
Премененый дзеепрым. ад пременити.
с. 78
Премененье, пременение наз. Дзеянне па дзеясл. пременити.
с. 79
Пременити дзеясл. Тое, што і переменити ў 2 знач.
с. 79
Пременитися дзеясл., зв. ад пременити.
с. 79
Пременность наз. Пераменнасць, зменнасць.
с. 80
Пременный прым. Тое, што і переменный.
с. 80
Пременулый гл. преминулый
с. 80
Пременути гл. преминути
с. 80
Премень гл. промень
с. 80
Пременяти дзеясл. Тое, што і переменяти ў 2 знач.
с. 80
Пременятися, пременятисе, премянятися дзеясл., зв. ад пременяти. Тое, што і переменятися.
с. 80
Преметание наз. Пабуджэнне.
с. 80
Премешкати дзеясл. Тое, што і перемешкати.
с. 81
Премешкивати, примешкивати дзеясл. Тое, што і перемешкивати.
с. 81
Премешкиваючый дзеепрым. ад премешкивати.
с. 81
Премилостиве прысл., найвыш. ст. ад милостиве.
с. 81
Премилостивый прым., найвыш. ст. ад милостивый.
с. 81
Премилость наз. Вялікая міласць, літасць.
с. 81
Премилый прым., найвыш. ст. ад милый.
с. 82
Преминати дзеясл. Тое, што і проминати ў 1 знач.
с. 82
Преминаючий дзеепрым. ад преминати.
с. 82
Преминающий дзеепрым. ад преминати.
с. 82
Преминенье наз. Дзеянне па дзеясл. преминути ў 1 знач.
с. 82
Преминовати дзеясл. Тое, што і проминовати.
с. 82
Преминулый, пременулый дзеепрым. ад преминути ў 1 знач.
с. 82
Преминути, пременути дзеясл. 1. Тое, што і проминути ў 1 знач. Параўн. переминути. 2. Тое, што і проминути ў 2 знач.
с. 82
Преминутися дзеясл. Перамяніцца, змяніцца.
с. 83
Премирати дзеясл. Паміраць.
с. 83
Премире гл. премирье
с. 83
Премирие гл. премирье
с. 83
Премирный прым. Які знаходзіцца вышэй гэтага свету, нябесны; вышэйшы.
с. 83
Премирье, премире, премирие, прэмирье наз. Тое, што і перемирье.
с. 83
Премислный прым. Знаходлівы, кемлівы; спрытны, хітры.
с. 83
Премкнути дзеясл. Прысунуцца, прыйсці.
с. 83
Премногий прым., найвыш. ст. ад многий.
с. 83
Премноженье гл. примноженье
с. 84
Премножество наз. Вялікае мноства чаго-н.
с. 84
Премова гл. примова
с. 84
Премовити дзеясл. Тое, што і промовити.
с. 84
Премовитися дзеясл., зв. ад премовити. Дамовіцца.
с. 84
Премовляти дзеясл. Тое, што і примовляти.
с. 84
Премовный прым. Красамоўны.
с. 84
Премога наз. Перамога.
с. 84
Премогати, премагати дзеясл. Тое, што і перемогати ў 2 знач.
с. 84
Преможене гл. преможенье
с. 84
Преможенне гл. преможенье. Параўн. приможенье, проможенье.
с. 84
Преможеный гл. преможоный
с. 84
Преможенье, преможене, преможенне наз. Дастатак; магчымасць, мажлівасць.
с. 84
Преможнейший прым., выш. ст. ад преможный. Самы магутны; заможны.
с. 85
Преможность наз. Заможнасць.
с. 85
Преможный прым. 1. Магутны. 2. Заможны; вельмі багаты.
с. 85
Преможоный, преможеный дзеепрым. ад премочи.
с. 86
Премолвити дзеясл. Тое, што і промовити.
с. 86
Премолчанье наз. Дзеянне па дзеясл.
с. 86
Премолчати дзеясл. Тое, што і промолчати.
с. 86
Премоцный прым., выш. ст. ад моцный.
с. 86
Премочи дзеясл. 1. Тое, што і перемочи ў 1 знач. 2. Тое, што і перемочи ў 2 знач.
с. 86
Премудре прысл. Прамудра.
с. 86
Премудрейший прым., выш. ст. ад премудрый.
с. 87
Премудрий гл. премудрый
с. 87
Премудростный прым. Тое, што і премудрый.
с. 87
Премудрость, примудрость наз. Мудрасць, уменне, веданне, вопытнасць, вучонасць.
с. 87
Премудрый, премудрий прым. Прамудры. Параўн. премудростный.
с. 87
Премусъ наз. Тое, што і примусъ.
с. 88
Премытный гл. промытный
с. 88
Премышлевание наз. Тое, што і премышляние.
с. 88
Премышляние наз. Дзеянне па дзеясл. премышляти. Параўн. премышлевание.
с. 88
Премышляти дзеясл. Прадбачваць; абдумваць, раздумваць.
с. 88
Премяна наз. Тое, што і перемена ў 1 знач.
с. 88
Премянятися гл. пременятися
с. 88
Пренабожне прысл., найвыш. ст. ад набожне.
с. 88
Пренагабание гл. пренагабанье
с. 88
Пренагабаный, принагабаный дзеепрым. ад пренагабати.
с. 88
Пренагабанье, пренагабане, пренакгабанье, пренакгобанье, преногабанье, пронагабанье наз. Турбота, непакой. Параўн. перенагабанье.
с. 88
Пренагабати, принагабати дзеясл. Нападаць, турбаваць, непакоіць.
с. 89
Пренагабыванье, пренакгабыванье наз. Нападзенне, турбаванне.
с. 89
Пренадорожший прым. Тое, што і пренайдорожший.
с. 89
Пренадостойнейший прым. Тое, што і пренайдостойнейший.
с. 89
Преназначити, преназначыти дзеясл. Вызначыць, прызначыць.
с. 89
Пренайдорожший прым. Вельмі дарагі. Параўн. пренадорожший.
с. 89
Пренайдостойнейший прым. Самы дастойны. Параўн. пренадостойнейший.
с. 90
Пренаймилоснейший прым. Самы любімы.
с. 90
Пренайсвентший прым. Тое, што і пренайсвятейший.
с. 90
Пренайсвятейший прым. Самы святы.
с. 90
Пренайчистший прым. Самы чысты. Параўн. преначистший.
с. 90
Пренайщасливший прым. Самы шчаслівы.
с. 90
Пренакгабанье гл. пренагабанье
с. 90
Пренакгабыванье гл. пренагабыванье
с. 90
Пренакгобанье гл. пренагабанье
с. 90
Пренаняти дзеясл. Тое, што і перенаняти.
с. 90
Пренасветейший гл. пренасвятейший
с. 90
Пренасветший гл. пренасвятший
с. 90
Пренасвятейший, пренасветейший прым. Тое, што і пренайсвятейший.
с. 90
Пренасвятший, пренасветший прым. Тое, што і пренайсвятейший.
с. 91
Пренаследованый дзеепрым. ад пренаследовати.
с. 91
Пренаследованье наз. Дзеянне па дзеясл.
с. 91
Пренаследовати дзеясл. Праследаваць. Параўн. пренаслядовати.
с. 91
Пренаследовникъ наз. Праследавацель, ганіцель. Параўн. пренаследовца.
с. 91
Пренаследовца наз. Тое, што і пренаследовникъ.
с. 91
Пренасличнейшый прым. Вельмі прыгожы.
с. 91
Пренаслядовати дзеясл. Тое, што і пренаследовати.
с. 91
Преначистший прым. Тое, што і пренайчистший.
с. 91
Пренашати дзеясл. Узносіць, пераносіць.
с. 92
Пренашатисе дзеясл., зв. ад пренашати.
с. 92
Пренаяснейший прым. Самы ясны, светлы.
с. 92
Пренгеръ гл. пренкгеръ
с. 92
Пренебрегати дзеясл. Грэбаваць, пагарджаць.
с. 92
Пренебрегомый дзеепрым. Якім грэбуюць, пагарджаюць.
с. 92
Преневдячность наз. Вялікая няўдзячнасць.
с. 92
Преневерный прым., найвыш. ст. ад неверный.
с. 92
Пренегодность наз. Непатрэбнасць.
с. 92
Пренедбалство наз. Нядбайства.
с. 92
Пренедбалший, пренедбалшый прым., найвыш. ст. ад недбалый.
с. 92
Пренемагание наз. Знямога, знясіленне.
с. 92
Пренепорочная прым. Самая чыстая, цнатлівая.
с. 92
Пренесение гл. пренесенье
с. 93
Пренесеный дзеепрым. 1. Ад пренести ў 1 знач. 2. Ад пренести ў 2 знач. 3. Ад пренести ў 3 знач.
с. 93
Пренесенье, пренесение наз. Дзеянне па дзеясл. пренести ў 1 знач.
с. 93
Пренесеньеся наз. Дзеянне па дзеясл.
с. 93
Пренести, пренесть дзеясл. 1. Тое, што і перенести ў 1 знач. 2. Тое, што і перенести ў 3 знач. 3. Перадаць, даручыць. 4. Перажыць што-н., перацярпець.
с. 93
Пренестися дзеясл., зв. ад пренести ў 2 знач.
с. 94
Пренесть гл. пренести
с. 94
Пренесчастный прым. Вельмі няшчасны.
с. 94
Пренечистый прым. Паганы, пякельны.
с. 94
Прение гл. пренье
с. 94
Пренизкий прым. Вельмі нізкі.
с. 94
Преникати гл. проникати
с. 94
Преникнение наз. Пранікненне.
с. 94
Преникнути гл. проникнути
с. 94
Пренкгеръ, пренгеръ, пренкгиръ наз. Ганебны слуп. Параўн. прекга.
с. 94
Преногабанье гл. пренагабанье
с. 95
Преносити дзеясл. 1. Тое, што і переносити ў 1 знач. 2. Тое, што і переносити ў 6 знач.
с. 95
Преноситися дзеясл. зв. 1. Ад преносити ў 1 знач. 2. Ад преносити ў 2 знач.
с. 95
Преносне прысл. У пераносным сэнсе; вобразна.
с. 95
Преноцованый прым. Задаўнены.
с. 95
Преношати дзеясл. Перанасіць.
с. 95
Преношене наз. Дзеянне па дзеясл. преносити ў 1 знач.
с. 95
Преношеный, преношоный дзеепрым. ад преносити ў 1 знач.
с. 96
Пренцикъ наз. Пруток.
с. 96
Пренье, прение наз. Спрэчка.
с. 96
Преобидение, приобидение наз. Дзеянне па дзеясл. преобидети.
с. 96
Преобидети дзеясл. Зняважыць.
с. 96
Преобижати дзеясл. Зневажаць.
с. 96
Преобладающий дзеепрым. Які пераважае.
с. 96
Преображатися дзеясл. Ператварацца, змяняцца.
с. 96
Преображение, преображенье наз. 1. Ператварэнне, змяненне. 2. Эпізод з жыцця Хрыста, евангельская падзея. 3. Царкоўнае свята.
с. 96
Преобразитися дзеясл. Ператварыцца, змяніцца.
с. 97
Преобразовати дзеясл. Пераўтварыць, змяніць.
с. 97
Преобразоватися дзеясл. Пераўтварыцца, змяніцца.
с. 97
Преобрести гл. приобрести
с. 97
Преобтека наз. Лякарства.
с. 97
Преограженный дзеепрым. Абгароджаны.
с. 97
Преодолети, приодолети дзеясл. Пераадолець, перасягнуць.
с. 97
Преоздобнейший прым. Вельмі вытанчаны.
с. 97
Преокрутно прысл. Вельмі жорстка.
с. 98
Преокрутный прым. Вельмі жорсткі.
с. 98
Преоранье наз. Дзеянне па дзеясл.
с. 98
Преорати дзеясл. Тое, што і переорати ў 1 знач.
с. 98
Преоръ, приоръ наз. Абат. Параўн. преваръ.
с. 98
Преосвецоный прым. Тое, што і преосвященный.
с. 98
Преосвященный, преосвещенный, преосвященый прым. Праасвяшчэнны. Параўн. преосвецоный.
с. 98
Преосвященство наз. Праасвяшчэнства.
с. 99
Преосененный дзеепрым. Ахінуты, агорнуты.
с. 99
Преославный прым. Тое, што і преславный у 1 знач.
с. 99
Преособно прысл. Асабліва.
с. 99
Преострый прым. Вельмі востры.
с. 99
Препадение наз. Дзеянне па дзеясл. препасти.
с. 99
Препаленый дзеепрым. Тое, што і перепаленый.
с. 99
Препалитися дзеясл. Тое, што і перепалитися.
с. 99
Препасти дзеясл. Тое, што і перепасти.
с. 99
Препедиция наз. Перашкода.
с. 99
Препекати дзеясл. Тое, што і перепекати.
с. 99
Препетый дзеепрым. Апеты.
с. 99
Препинати дзеясл. Перашкаджаць.
с. 99
Препиорка, препюрка наз. Тое, што і переперка.
с. 100
Препирати дзеясл. Тое, што і перепирати ў 2 знач.
с. 100
Преписанне гл. преписанье
с. 100
Преписаный дзеепрым. ад преписати.
с. 100
Преписанье, преписанне наз. Дзеянне па дзеясл. преписати.
с. 100
Преписати дзеясл. Тое, што і переписати ў 1 знач.
с. 100
Преписованый дзеепрым. ад преписовати І у 1 знач.
с. 100
Преписовати I дзеясл. 1. Тое, што і переписовати у 1 знач. 2. Тое, што і переписовати ў 2 знач.
с. 100
Преписовати II дзеясл. Прыпісваць.
с. 100
Преписъ наз. Тое, што і переписъ у 1 знач.
с. 100
Препитание наз. Дзеянне па дзеясл. препитати.
с. 101
Препитати дзеясл. Пракарміць.
с. 101
Препишный прым. Вельмі пышны.
с. 101
Преплавеный дзеепрым. Пераплаўлены.
с. 101
Преплавенье наз. Плаванне.
с. 101
Преплавитися дзеясл. Тое, што і переплавитися.
с. 101
Преплатити дзеясл. Тое, што і переплатити.
с. 101
Преплачоный дзеепрым. ад преплатити.
с. 101
Преплетъ, преплотъ наз. Тое, што і переплетъ.
с. 101
Преплыти дзеясл. Тое, што і переплыти.
с. 102
Преповадити гл. препровадити
с. 102
Преповеданый дзеепрым. ад преповедати ў 1 знач.
с. 102
Преповеданье наз. Дзеянне па дзеясл. преповедати у 1 знач.
с. 102
Преповедати дзеясл. 1. Тое, што і проповедати ў 1 знач. 2. Тое, што і проповедати ў 2 знач.
с. 102
Преповедающий дзеепрым. ад преповедати ў 1 знач.
с. 102
Преповеденый дзеепрым. Прадказаны.
с. 102
Преповоженье наз. Прадказанне.
с. 102
Преподаати дзеясл. Дабівацца поспеху.
с. 102
Преподатися дзеясл. Дадавацца, далучацца.
с. 102
Преподлый прым. Вельмі дрэнны.
с. 102
Преподобне прысл. Таксама.
с. 102
Преподобникъ наз. Святы ўгоднік.
с. 103
Преподобность наз. Праведнасць.
с. 103
Преподобный прым. 1. Прападобны, праведны, святы. 2. У знач. наз. Праведнік, святы ўгоднік.
с. 103
Препожеланный прым. Вельмі жаданы.
с. 103
Препозитъ наз. Прыхадскі ксёндз.
с. 103
Препокорный прым. Вельмі пакорны.
с. 103
Преполнение наз. Перапаўненне.
с. 104
Преполненый дзеепрым. Перапоўнены.
с. 104
Преполный прым. Вельмі поўны.
с. 104
Преполовление наз. Скарачэнне напалавіну.
с. 104
Препомагати гл. препомогати
с. 104
Препометаный дзеепрым. Забыты.
с. 104
Препоминати, препоминать дзеясл. Забываць. Параўн. пропоминати.
с. 104
Препоминатися дзеясл. Не прызнавацца, адпірацца.
с. 104
Препоминать гл. препоминати
с. 104
Препоминающий дзеепрым. ад препоминати.
с. 104
Препомнети, препомнити, препомняти дзеясл. Забыць. Параўн. перепомняти, пропомнети.
с. 104
Препомогати, препомагати дзеясл. Дапамагаць.
с. 105
Препоможеный, препоможенный дзеепрым. ад препомогати.
с. 105
Препоможенье наз. Дапамога.
с. 105
Препона наз. Перашкода. Параўн. перепона.
с. 105
Препондита наз. Праліў.
с. 105
Препорцыя гл. пропорция
с. 105
Препосилати гл. препосылати
с. 105
Препослати дзеясл. Паслаць.
с. 105
Препосылати, препосилати дзеясл. Пасылаць.
с. 106
Препочесный прым. Вельмі пачэсны.
с. 106
Препоясавыйся дзеепрым. ад препоясатися ў 1 знач.
с. 106
Препоясанецъ наз. Той, хто падперазаўся.
с. 106
Препоясание наз. 1. Дзеянне на дзеясл. препоясати ў 1 знач. 2. Пояс.
с. 106
Препоясаный, препоясанный дзеепрым. ад препоясати ў 1 знач.
с. 106
Препоясати дзеясл. 1. Падперазаць; прымацаваць прывязаннем. Параўн. перепоясати, пропоясати. 2. // перан. Ахутаць, пакрыць.
с. 106
Препоясатися дзеясл. 1. Падперазацца. 2. Ахутацца. Параўн. перепоясатися.
с. 107
Препоясованый дзеепрым. ад препоясовати.
с. 107
Препоясовати дзеясл. Падпяразваць.
с. 107
Препоясоватися дзеясл. Падпяразвацца.
с. 107
Преправадити гл. препровадити
с. 107
Преправити дзеясл. Правесці.
с. 107
Преправитися дзеясл. Тое, што і переправитися.
с. 107
Преправоватися дзеясл. Тое, што і переправлятися.
с. 107
Препрашати гл. препрошати
с. 107
Препрение наз. Дзеянне па дзеясл. препрети.
с. 107
Препрети дзеясл. Тое, што і переперти.
с. 107
Препровадити, преповадити, преправадити дзеясл. 1. Тое, што і перепровадити ў 1 знач. 2. Перайсці. 3. Тое, што і перепровадити ў 3 знач.
с. 108
Препроважати дзеясл. Тое, што і перепроважати ў 2 знач.
с. 108
Препроваженье, препроважене наз. Праводжанне.
с. 108
Препросити, препросить дзеясл. Тое, што і перепросити.
с. 108
Препрославленый дзеепрым. Вельмі праслаўлены.
с. 108
Препростый прым. Вельмі просты.
с. 108
Препрошати, препрашати дзеясл. Тое, што і перепрошати.
с. 108
Препрошенье наз. Дзеянне па дзеясл. препросити.
с. 109
Препудити дзеясл. Вельмі напалохаць.
с. 109
Препускати дзеясл. Тое, што і пропускати ў 2 знач.
с. 109
Препустити, препустить, прэпустить дзеясл. 1. Тое, што і пропустити ў 1 знач. 2. Напусціць, наслаць. Параўн. перепустити ў 2 знач. 3. Дазволіць, дапусціць. Параўн. перепустити ў 3 знач. 4. Тое, што і пропустити ў 2 знач.
с. 109
Препущаный дзеепрым. 1. Ад препущати ў 1 знач. 2. Апрацаваны, перагнаны.
с. 110
Препущати дзеясл. 1. Тое, што і пропускати ў 1 знач. 2. Насылаць, напускаць. Параўн. перепущати ў 3 знач. 3. Тое, што і пропускати ў 2 знач.
с. 110
Препущене, препущение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. препустити ў 2 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. препустити ў 4 знач.
с. 110
Препущеный, препущоный дзеепрым. 1. Ад препустити ў 1 знач. 2. Ад препустити ў 2 знач. 3. Ад препустити ў 3 знач.
с. 110
Препхнути дзеясл. Пранізаць.
с. 110
Препытати дзеясл. Распытаць.
с. 111
Препытатися дзеясл. Дапытацца.
с. 111
Препыхъ наз. Важнасць, надзьмутасць.
с. 111
Препюрка гл. препиорка
с. 111
Препятие наз. Распінанне.
с. 111
Прерабяти дзеясл. Тое, што і переробляти.
с. 111
Прерадованный дзеепрым. Узрадаваны.
с. 111
Преражати дзеясл. Тое, што і проражати.
с. 111
Преражатися дзеясл., зв. ад преражати.
с. 111
Преражоный, прераженый дзеепрым. ад преразити.
с. 111
Преразити дзеясл. Тое, што і проразити.
с. 111
Преразитися дзеясл., зв. ад преразити.
с. 111
Прерва наз. Тое, што і прорва.
с. 111
Прерване, прервание наз. Дзеянне па дзеясл. прервати.
с. 112
Прерваный дзеепрым. ад прервати.
с. 112
Прервати дзеясл. Тое, што і перерывати ў 3 знач.
с. 112
Пререзанье наз. Праразанне.
с. 112
Пререзатися дзеясл. Прарэзвацца.
с. 112
Пререкаемый, прерикаемый дзеепрым. Які прадказваецца.
с. 112
Пререкание наз. Прадказанне.
с. 112
Пререченный гл. преречоный
с. 112
Пререченый гл. преречоный
с. 112
Пререченье наз. Распараджэнне.
с. 112
Преречися дзеясл. Адрачыся.
с. 112
Преречоный, пререченный, пререченый, прерочоный дзеепрым. Вышэйпамянёны. Параўн. переречоный.
с. 112
Прериване наз. Дзеянне па дзеясл. прерывати.
с. 113
Прерикаемый гл. пререкаемый
с. 113
Преробеный дзеепрым. ад преробити.
с. 113
Преробенье наз. Дзеянне па дзеясл. преробити.
с. 113
Преробить дзеясл. Тое, што і переробити ў 2 знач.
с. 113
Преробляти дзеясл. Тое, што і переробляти.
с. 113
Преробокъ наз. Тое, што і проробокъ.
с. 114
Прерокгатива, прерогатива, прероготива, прерокгатыва, пророгатива наз. Выключнае права. Параўн. прерокгацыя.
с. 114
Прерокгацыя наз. Тое, што і прерокгатива.
с. 114
Преростропный прым. Вельмі кемлівы.
с. 114
Прерочоный гл. преречоный
с. 114
Прерывати дзеясл. Тое, што і перерывати.
с. 114
Прерыватися дзеясл. Разрывацца.
с. 114
Пресажатися дзеясл. Намагацца.
с. 114
Пресбитеръ гл. презбитеръ
с. 114
Пресветейшый гл. пресвятейший
с. 114
Пресветлый прым. 1. Вельмі светлы, яркі. 2. Слаўны, славуты. Параўн. пресветный.
с. 114
Пресветный прым. Тое, што і пресветлый у 2 знач.
с. 115
Пресветчити дзеясл. Тое, што і пересветчити.
с. 115
Пресветый гл. пресвятый
с. 115
Пресвитеръ гл. презвитеръ
с. 115
Пресвядченье наз. Сведчанне.
с. 115
Пресвятейший, пресветейшый прым., выш. ст. ад пресвятый у 2 знач.
с. 115
Пресвято прысл. Свята, святым чынам.
с. 116
Пресвятченый дзеепрым. Засведчаны.
с. 116
Пресвятый, пресветый прым. 1. Прасвяты. 2. Праасвяшчэнны.
с. 116
Пресевокъ наз. Тое, што і присевокъ.
с. 116
Преседатися дзеясл. Асядаць.
с. 116
Преседети дзеясл. Прасядзець.
с. 116
Преседлый ирым. Сталы.
с. 116
Преседящий дзеепрым. ад преседети.
с. 116
Пресекати дзеясл. Тое, што і пересекати.
с. 116
Преселение гл. преселенье
с. 116
Преселеный дзеепрым. ад преселити.
с. 116
Преселенье, преселение наз. Дзеянне па дзеясл. преселити.
с. 117
Преселити, пресялити дзеясл. Тое, што і переселити.
с. 117
Преселитися дзеясл. Тое, што і переселитися.
с. 117
Преселникъ наз. Перасяленец.
с. 117
Пресести дзеясл. Атрымаць ва ўладанне.
с. 117
Пресечение гл. пресеченье
с. 117
Пресеченый дзеепрым. ад пресечи ў 1 знач.
с. 117
Пресеченье, пресечение наз. Дзеянне па дзеясл. пресечи ў 1 знач.
с. 117
Пресечи дзеясл. 1. Тое, што і пересечи ў 3 знач. 2. Тое, што і пересечи ў 4 знач.
с. 117
Пресилне, пресильне прысл. Вельмі моцна.
с. 118
Пресилный, пресильный прым. Вельмі моцны, магутны.
с. 118
Пресильне гл. пресилне
с. 118
Пресильный гл. пресилный
с. 118
Прескаковати дзеясл. Тое, што і перескаковати.
с. 118
Прескакующий дзеепрым. ад прескаковати.
с. 118
Прескварный прым. Спякотны.
с. 118
Пресквръненый дзеепрым. Апаганены.
с. 118
Прескочити дзеясл. Тое, што і перескочити ў 1 знач.
с. 118
Прескудность наз. Беднасць, мізэрнасць.
с. 118
Прескура наз. Тое, што і проскура.
с. 118
Преславно прысл. Незвычайна.
с. 118
Преславный прым. 1. Годны пахвалы ў высокай ступені; славуты. Параўн. переславный, преославный. 2. Незвычайны, дзівосны.
с. 119
Пресладкий прым. 1. Вельмі салодкі. 2. // перан. Вельмі прыемны на ўспрыманне. 3. // перан. Напоўнены дабрынёй, міласэрнасцю.
с. 119
Пресланецъ наз. Пасланец.
с. 119
Пресланый I дзеепрым. ад преслати ў 1 знач.
с. 120
Пресланый II прым. Вельмі салёны.
с. 120
Пресланье наз. Перавоз, правоз.
с. 120
Пресласный прым. 1. // перан. Вельмі дарагі, мілы сэрцу. 2. Вельмі прыемны, чароўны.
с. 120
Преслати дзеясл. 1. Тое, што і переслати ў 2 знач. 2. Тое, што і переслати ў 3 знач.
с. 120
Преследоване гл. преследованье
с. 120
Преследование гл. преследованье
с. 120
Преследованый, преслядованый дзеепрым. ад преследовати ў 2 знач.
с. 121
Преследованье, преследоване, преследование, преслядоване, преслядование, преслядованне, преслядованье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. преследовати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. преследовати ў 2 знач.
с. 121
Преследовати, преслядовати, пряследовати дзеясл. 1. Гнацца за кім-, чым-н., стараючыся дагнаць, захапіць, знішчыць. 2. Учыняць ганенні, ствараць цяжкія ўмовы жыцця каму-н., мучыць. Параўн. переследовати. 3. Трывожыць, турбаваць каго-н. войнамі, нападамі. 4. // перан. Даймаць, дакучаць.
с. 121
Преследовникъ, преслядовникъ наз. Тое, што і преследовца. Параўн. переследовникъ.
с. 122
Преследовца, преслядовца наз. Праследавацель, ганіцель. Параўн. переследовца, преследовникъ.
с. 123
Преследуючий дзеепрым. у знач. наз. Той, хто праследуе каго-н., учыняе ганенні на каго-н.
с. 123
Пресличный прым. Незвычайнай прыгажосці, цудоўны; дзівосны.
с. 123
Преслодкий прым. // перан. Надзвычай прыемны, чароўны.
с. 124
Преслуханье наз. Выслухванне; перагаворы.
с. 124
Преслухъ наз. Тое, што і переслухъ.
с. 124
Преслушание наз. Непаслушэнства. Параўн. преслушенство.
с. 124
Преслушачий гл. прислушачий
с. 124
Преслушенство наз. Тое, што і преслушание.
с. 124
Преслушникъ наз. Той, хто не падпарадкоўваецца каму-, чаму-н.; парушальнік.
с. 124
Преслядоване гл. преследованье
с. 124
Преслядование гл. преследованье
с. 124
Преслядованне гл. преследованье
с. 124
Преслядованый гл. преследованый
с. 125
Преслядованье гл. преследованье
с. 125
Преслядовати гл. преследовати
с. 125
Преслядовникъ гл. преследовникъ
с. 125
Преслядовца гл. преследовца
с. 125
Пресмутный прым. 1. Ахоплены вялікай журбою, вялікім сумам. 2. Поўны вялікай журбы, смутку.
с. 125
Пресмыкатися дзеясл. Паўзці; поўзаць. Параўн. пересмыкатися.
с. 125
Пресмыкающийся дзеепрым. ад пресмыкатися.
с. 125
Пресначокъ наз., памянш. ад преснокъ.
с. 125
Преснокъ, пресникъ наз. Тое, што і опреснокъ.
с. 125
Пресность наз. 1. Прэснасць. 2. Яда, прыгатаваная без солі, прыпраў, якая не мае пэўнага смаку.
с. 125
Пресночный прым. ад преснокъ.
с. 126
Пресный прым. 1. Прэсны, прыгатаваны без закваскі. 2. Салодкі; свежы, не кіслы.
с. 126
Пресовершеный прым. Дасканалы, надзвычайны, светлы, ясны (пра розум).
с. 126
Преспанье наз. Дзеянне па дзеясл. преспатьсе.
с. 126
Преспатьсе дзеясл. Тое, што і проспатися.
с. 126
Преспевати дзеясл. Тое, што і проспевати I.
с. 126
Преспечне гл. презпечне
с. 127
Преспечнейший прым., выш. ст. ад преспечный.
с. 127
Преспечно гл. презпечне
с. 127
Преспечность гл. презпечность
с. 127
Преспечный гл. презпечный
с. 127
Преспеющее наз. Тое, што перавышае, перасягае што-н.
с. 127
Преспеяние наз. Дасягненне вялікіх поспехаў у чым-н.
с. 127
Пресподний, пресподный прым. Тое, што і преисподний.
с. 127
Преставати, престовати, прэставати дзеясл. 1. Тое, што і переставати ў 1 знач. 2. Тое, што і переставати ў 3 знач. 3. Тое, што і переставати 4 знач.
с. 127
Преставитися дзеясл. Памерці, сканаць. Параўн. переставитися ў 1 знач.
с. 128
Преставление гл. преставленье
с. 128
Преставленый, преставленный дзеепрым. // перан. Перанесены, пераселены ў вечнасць, на неба.
с. 128
Преставленье, преставление наз. Смерць, скон. Параўн. переставленье.
с. 128
Преставляти дзеясл. Тое, што і переставляти ў 1 знач.
с. 128
Преставлятися дзеясл., зв. ад преставляти. // перан.
с. 129
Преставшийся дзеепрым. ад преставитися.
с. 129
Престанье, престание наз. Спыненне якой-н. дзейнасці. Безъ престанья (престания) — бесперастанку, бесперапынку.
с. 129
Престарелый прым. 1. Вельмі стары. Параўн. перестарелый. 2. Закаранелы, застарэлы. 3. У знач. наз. Той, хто дажыў да глыбокай старасці.
с. 129
Престати, престать дзеясл. 1. Тое, што і перестати ў 1 знач. 2. Тое, што і перестати ў 3 знач.
с. 130
Престатье, престатие наз. Дзеянне па дзеясл. престати ў 1 знач.
с. 130
Престерега наз. Тое, што і пересторога.
с. 130
Престерегати дзеясл. Тое, што і перестерегати ў 2 знач.
с. 130
Престеречи дзеясл. Тое, што і перестеречи.
с. 131
Престирадло наз. 1. Тое, што і простирадло ў 1 знач. 2. Тое, што і простирадло ў 2 знач.
с. 131
Престовати гл. преставати
с. 131
Престоловый прым. ад престолъ у 1 знач.
с. 131
Престолъ наз. 1. Багата аздобленае крэсла на спецыяльным узвышэнні, на якім сядзяць манархі, Бог; трон. // перан. 2. // перан. Царства; улада; панаванне. 3. // перан. Высокі сан, годнасць, званне; пасада. 4. Свяшчэнны стол пасярод алтара, прастол. 5. Трэці ранг, чын, сан анёльскі. 6. Страшны суд.
с. 131
Престорога наз. Тое, што і пересторога.
с. 133
Престороненый прым. Які перамяніўся, перайшоў у новую якасць.
с. 133
Престрахъ наз. Тое, што і перестрахъ.
с. 133
Престрашанье наз., шматкр. ад престрашенье.
с. 133
Престрашеный гл. престрашоный
с. 133
Престрашенье наз. Дзеянне па дзеясл. престрашити.
с. 133
Престрашити, престрашыти, престрашыть дзеясл. Напалохаць, спужаць.
с. 134
Престрашитисе, престрашытися дзеясл., зв. ад престрашити.
с. 134
Престрашоный, престрашеный дзеепрым. ад престрашити.
с. 134
Престрашыти гл. престрашити
с. 134
Престрашытися гл. престрашитисе
с. 134
Престрашыть гл. престрашити
с. 134
Престреженье наз. Папярэджанне, перасцярога.
с. 134
Престреленье наз. Дзеянне па дзеясл. престрелити.
с. 134
Престрелити дзеясл. Тое, што і прострелити.
с. 135
Престренство наз. // перан. Паўната; поўны аб’ём чаго-н.
с. 135
Престрога, престрокга наз. Тое, што і пересторога.
с. 135
Престронность наз. Прасторнасць.
с. 135
Престронный прым. Прасторны; вялікі, шырокі.
с. 135
Преступати дзеясл. 1. Тое, што і переступати. 2. Перадавацца, пераносіцца; пераходзіць.
с. 135
Преступаючий дзеепрым. ад преступати ў 1 знач.
с. 136
Преступити дзеясл. 1. Тое, што і переступити ў 1 знач. 2. Тое, што і переступити ў 2 знач.
с. 136
Преступление гл. преступленье
с. 136
Преступленый дзеепрым. ад преступити ў 1 знач.
с. 136
Преступленье, преступление наз. 1. Дзеянне па дзеясл. преступити ў 1 знач. 2. Злачынства.
с. 136
Преступникъ наз. 1. Парушальнік. Параўн. преступца ў 1 знач. 2. Злачынец; зламыснік, злоснік. Параўн. преступца ў 2 знач. 3. Той, хто адносіцца з пагардай да чаго-н., грэбуе чым-н., зневажае, прыніжае што-н.
с. 137
Преступный I прым. у знач. наз. Той, хто ідзе на прыступ, штурм.
с. 137
Преступный II прым. Преступный рокъ гл. рокъ. с. 137
Преступованье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. преступовати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. преступовати ў 2 знач.
с. 137
Преступовати дзеясл. 1. Парушаць. 2. Мінаць, праходзіць міма. 3. Прабірацца, праходзіць.
с. 138
Преступство наз. 1. Тое, што і переступство. 2. Правіннасць; злачынства.
с. 138
Преступца наз. 1. Тое, што і преступникъ у 1 знач. 2. Тое, што і преступникъ у 2 знач.
с. 138
Преступуючый дзеепрым. у знач. наз. Парушальнік.
с. 139
Престье, преште наз. 1. Перамяшчэнне цераз што-н.; пераход якой-н. адлегласці, прасторы. // перан. Параўн. перестье. 2. Перавод, пераход на другое месца вучобы. 3. Месца, па якім можна прайсці праз што-н., паміж чым-н., праход.
с. 139
Пресукиваный, пресукованый дзеепрым. у знач. прым. Скручаны, ссуканы.
с. 139
Пресушыти дзеясл. Прасушыць.
с. 140
Пресъ гл. презъ
с. 140
Пресыдентъ гл. презыдентъ
с. 140
Пресыланый дзеепрым. ад пресылати.
с. 140
Пресылати дзеясл. Тое, што і пересылати.
с. 140
Пресылка наз. Зносіны двух бакоў праз пасыльнага.
с. 140
Пресыпятисе дзеясл. Трохі спаць, драмаць.
с. 140
Пресыщатися дзеясл. Аб’ядацца, наядацца.
с. 140
Пресягати дзеясл. Выяўляць перавагу над кім-, чым-н., перавышаць.
с. 140
Пресягнути дзеясл. Тое, што і пересягнути.
с. 140
Пресялити гл. преселити
с. 140
Претваряючийся дзеепрым. ад претворятися.
с. 140
Претвердый прым., найвыш. ст. ад твердый у 1 знач. Людие претвердое шии — непакорныя, непаслухмяныя людзі; претвердый путь— правераны шлях.
с. 140
Претворенье наз. Дзеянне па дзеясл. претворити.
с. 141
Претворити дзеясл. Тое, што і перетворити.
с. 141
Претворитися дзеясл., зв. ад претворити.
с. 141
Претворятися дзеясл. Замяняцца, перамяняцца, ператварацца.
с. 141
Прете часц. Тое, што і прецежъ.
с. 141
Претекстъ наз. 1. Зачэпка, падстава, прычына; хітрасць. За претекстомъ — на падставе, па прычыне; подъ претекстомъ — пад выглядам, пад маркай. Параўн. протекстъ. 2. Дамаганне, патрабаванне, права; прэтэнзія. 3. Дакор, папрок.
с. 141
Претендовати, протендовати дзеясл. Прэтэндаваць, прад’яўляць.
с. 142
Претенсыя, претензыя, претенсия наз. Прэтэнзія.
с. 142
Претерпевый дзеепрым. у знач. наз. Той, хто цярпліва перанёс, перацярпеў што-н.
с. 142
Претерпети, претерпеть дзеясл. Тое, што і перетерпети. Смерть претерпети — памерці.
с. 143
Претерти дзеясл. Тое, што і перетерти.
с. 143
Претесность наз. Вялікая цесната, вузкасць чаго-н.
с. 143
Претестоватися дзеясл. Тое, што і протестоватися.
с. 143
Претестъ гл. протестъ
с. 143
Прети I дзеясл. 1. Абвяргаць, адмаўляць што-н., не прызнаваць чаго-н., быць праціўнікам чаго-н. 2. Адмаўляцца ад чаго-н., не прызнавацца ў чым-н., адпірацца, пярэчыць. Параўн. перети I. 3. Адракацца, выракацца.
с. 143
Прети II дзеясл. Станавіцца запалёным ад перагравання і поту, прэць.
с. 144
Прети III дзеясл. Тое, што і перети II.
с. 144
Претивитисе дзеясл. Тое, што і противитися.
с. 144
Претивко, прецивко прыназ. Тое, што і противъ у 2 знач.
с. 144
Претивляти дзеясл. Тое, што і противляти.
с. 144
Претивникъ наз. Тое, што і противникъ.
с. 145
Претивность наз. Тое, што і противность у 1 знач.
с. 145
Претивный прым. 1. Тое, што і противный у 2 знач. 2. Тое, што і противный у 6 знач.
с. 145
Претивъ, прецивъ прыназ. 1. Тое, што і противъ у 2 знач. 2. Тое, што і противъ у 3 знач. 3. Тое, што і противъ у 4 знач. 4. Тое, што і противъ у 5 знач.
с. 145
Претинати дзеясл. Тое, што і перетинати.
с. 145
Претиснутьсе дзеясл. Тое, што і протиснуться.
с. 145
Претися, пратисе, претисе дзеясл. 1. Адмаўляцца, адпірацца ад чаго-н., не прызнавацца ў чым-н., пярэчыць. 2. Адракацца ад каго-, чаго-н. 3. Дыспутаваць, спрачацца; сварыцца.
с. 145
Претихий прым. Вельмі лагодны, рахманы, ціхі.
с. 146
Претлумаченый дзеепрым. ад претлумачити.
с. 146
Претлумачити дзеясл. Перакласці. Параўн. претолмачити.
с. 146
Претнути дзеясл. Тое, што і перетнути.
с. 146
Прето зл. Таму. Параўн. претожъ, прото.
с. 146
Претожъ зл. Тое, што і прето.
с. 147
Претолмаченье наз. Дзеянне па дзеясл. претолмачити.
с. 147
Претолмачити дзеясл. Тое, што і претлумачити.
с. 147
Преторъ наз. 1. Прэтар. 2. Будынак, дзе знаходзіўся прэтар ці вяршыўся суд.
с. 147
Преточитися дзеясл. Працягнуцца. Параўн. переточитися, проточитися.
с. 148
Претрвати, претрывати дзеясл. Тое, што і перетрвати.
с. 148
Претрезвитися дзеясл. Працверазіцца.
с. 148
Претрухленый прым. Вельмі журботны; збалелы.
с. 148
Претрухливый прым. Вельмі журботны, маркотны, смутны; засмучаны.
с. 148
Претрывати гл. претрвати
с. 148
Претсе гл. предся
с. 148
Претстити дзеясл. Прачытаць.
с. 148
Претучный прым. Вельмі сыты, укормлены, тлусты.
с. 148
Претъ гл. предъ
с. 148
Претыканье, претыкание наз. Перашкода. Камень претыкания — камень спатыкнення.
с. 148
Претыкатися дзеясл. Спатыкацца.
с. 149
Претяжкий прым. 1. Звязаны з вельмі вялікім фізічным болем. 2. Вельмі сур’ёзны, небяспечны, вельмі цяжкі ў лячэнні. 3. Вельмі дакучлівы, куслівы, злы. 4. // перан. Надзвычайны па сіле праяўлення, вельмі глыбокі, бязмежны. 5. Вельмі вялікі, значны па ступені праяўлення; недаравальны.
с. 149
Претяжко прысл. Надзвычай сумна, жаласна, горка.
с. 149
Претяти дзеясл. Тое, што і протяти.
с. 149
Претятый дзеепрым. Тое, што і перетятый.
с. 149
Преукрашенный дзеепрым. у знач. прым. 1. Аздоблены, упрыгожаны. // перан. 2. Багата апрануты, разадзеты.
с. 149
Преумноженне прысл. Вельмі павялічана, памножана.
с. 150
Преуспевати дзеясл. Мець вялікі поспех, дасягаць; перавышаць.
с. 150
Преуспеваючий дзеепрым. ад преуспевати.
с. 150
Преуспети дзеясл. Дабіцца, дасягнуць вялікага поспеху.
с. 150
Преуспеяние наз. Вялікі поспех у якой-н. справе.
с. 150
Преутверженный дзеепрым. у знач. прым. Вельмі ўмацаваны.
с. 150
Преучтивый прым. у знач. наз. Той, хто вельмі сумленны; праведнік.
с. 150
Префалный гл. прехвалный.
с. 150
Префалятися гл. прехвалятися
с. 150
Префация наз. Частка імшы, якая з’яўлялася ўступам да малітваў падчас пасвячэння.
с. 150
Префектъ наз. Намеснік рэктара ў духоўнай семінарыі.
с. 151
Префикгурованый дзеепрым. ад префикгуровати.
с. 151
Префикгуровати, префигуровати дзеясл. Ператварыцца, змяніцца.
с. 151
Префикгуроватися дзеясл. Пераўвасобіцца; ператварыіща, змяніцца.
с. 151
Префоритованый дзеепрым. Разбэшчаны; крывадушны, няшчыры.
с. 151
Префримарчати дзеясл. Неразумна траціць што-н.
с. 151
Прехадка гл. прехажка
с. 151
Прехажатися гл. прехожатися
с. 151
Прехажка, прехадка наз. Тое, што і прохажка.
с. 151
Прехвалебный прым. Вельмі хвалебны.
с. 152
Прехвалный, префалный прым. Дастойны высокай пахвалы, вельмі слаўны.
с. 152
Прехваляти дзеясл. Тое, што і перехваляти.
с. 152
Прехвалятися, префалятися дзеясл., зв ад прехваляти.
с. 152
Прехирный прым. Тое, што і прохирный.
с. 152
Прехирство наз. Тое, што і прохирство.
с. 152
Прехитрый прым. Вельмі здольны, таленавіты, умелы.
с. 152
Преховыванье наз. Дзеянне па дзеясл. преховывати.
с. 152
Преховывати, преховывать дзеясл. Тое, што і переховывати ў 2 знач.
с. 153
Преходень наз. Тое, што і переходень.
с. 153
Преходити, преходить дзеясл. 1. Тое, што і переходити у 1 знач. 2. Тое, што і переходити ў 3 знач. Параўн. прехожати. 3. Тое, што і переходити ў 4 знач. 4. Пераўтварацца. 5. Тое, што і переходити ў 6 знач.
с. 153
Преходитися дзеясл. Праходжвацца, прагульвацца. Параўн. переходитися.
с. 153
Преходъ наз. Тое, што і переходъ у 2 знач.
с. 154
Преходячий, преходячый дзеепрым. 1. Ад преходити ў 1 знач. 2. Ад преходити ў 5 знач.
с. 154
Преходящий дзеепрым. ад преходити ў 1 знач.
с. 154
Прехожати, прехождати дзеясл. 1. Тое, што і преходити ў 2 знач. 2. Праходжвацца.
с. 154
Прехожатися, прехажатися дзеясл. Тое, што і прохожатися ў 1 знач. // перан. Параўн. перехожатися.
с. 154
Прехождати гл. прехожати
с. 154
Прехожене гл. прехоженье
с. 154
Прехожение гл. прехоженье
с. 154
Прехоженый дзеепрым. Пераўзыдзены.
с. 154
Прехоженье, прехожене, прехожение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. преходити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. преходити ў 3 знач.
с. 155
Прехожый прым. Тое, што і перехожий у 1 знач.
с. 155
Прехорелый прым. Прыхварэлы.
с. 155
Прецажоный дзеепрым. Працэджаны.
с. 155
Преце, прецие часц. Тое, што і прецежъ.
с. 155
Прецежъ часц. Усё ж. Параўн. прете, преце.
с. 155
Прецепторъ наз. Настаўнік.
с. 155
Прецивко гл. претивко
с. 155
Прецивъ гл. претивъ
с. 155
Прецие гл. преце
с. 155
Преченый дзеепрым. ад пречити.
с. 155
Пречесный гл. пречестный
с. 156
Пречести дзеясл. Тое, што і прочести.
с. 156
Пречестне прысл. Самым сумленным чынам.
с. 156
Пречестный, пречесный прым. 1. У вышэйшай ступені сумленны, прыстойны. 2. Высакародны, найвышэйшых якасцей.
с. 156
Пречина, пречына наз. Тое, што і перечина.
с. 156
Пречистая, пречыстая прым. у знач. наз. 1. Багародзіца. Пречистая богоматерь (богородица, владычица, дева, девица, матеръ, матка, панна, приснодева) — Багародзіца. 2. Свята ў гонар Багародзіцы, прачыстая.
с. 156
Пречистейший прым., выш. ст. ад пречистый.
с. 157
Пречистый, пречыстый прым. Ідэальна чысты. Пречистая таина (таемница) — адно з сямі таінстваў хрысціянскага веравучэння (хрышчэнне, мірапамазанне, прычасце, пакаянне, ялеясвяшчэнне, шлюб, святарства); пречистое тело — сімвал цела Ісуса Хрыста, якім ён, згодна з хрысціянскай легендай, частаваў сваіх вучняў на Тайнай Вячэры.
с. 157
Пречитанье, пречытанье наз. Дзеянне па дзеясл. пречитати.
с. 158
Пречитати, пречытати дзеясл. Тое, што і прочитати.
с. 158
Пречити дзеясл. Тое, што і перечити.
с. 158
Пречитися дзеясл., зв. ад пречити.
с. 158
Пречный прым. Які пярэчыць.
с. 158
Пречудне, пречюдно прысл. Надзвычай прыгожа.
с. 158
Пречудность наз. Вышэйшая ступень цудоўнасці.
с. 158
Пречудный прым. Надзвычай прыгожы.
с. 159
Пречъ, пречь прысл. 1. Тое, што і прочъ у 1 знач. 2. Тое, што і прочъ у 2 знач. 3. выкл. Тое, што і прочъ у 4 знач.
с. 159
Пречына гл. пречина
с. 159
Пречыстая гл. пречистая
с. 159
Пречыстый гл. пречистый
с. 159
Пречытанье гл. пречитанье
с. 159
Пречытати гл. пречитати
с. 159
Пречыщаный дзеепрым. Прачышчаны.
с. 159
Пречь гл. пречъ
с. 159
Пречюдно гл. пречудне
с. 159
Прешедший дзеепрым. Які перайшоў што-н.
с. 159
Прешередный прым. Тое, што і прешкарядный.
с. 159
Прешестье наз. Тое, што і перешестье.
с. 160
Прешибити дзеясл. Ударыць.
с. 160
Преширокий прым. Вельмі шырокі.
с. 160
Прешкажати дзеясл. Тое, што і перешкажати.
с. 160
Прешкажаючий дзеепрым. ад прешкажати.
с. 160
Прешкажающий дзеепрым. ад прешкажати.
с. 160
Прешкаредший прым. Найбольш агідны, плюгавы.
с. 160
Прешкарядный прым. Надзвычай агідны, плюгавы. Параўн. прешередный.
с. 160
Прешкода наз. Тое, што і перешкода.
с. 160
Прешкодити, прешкодить дзеясл. Тое, што і перешкодити.
с. 161
Прешлехетный гл. прешляхетный
с. 161
Прешлехотный гл. прешляхетный
с. 161
Прешлое наз. Мінулае.
с. 161
Прешлый дзеепрым. у знач. прым. Мінулы, былы. Параўн. перешлый.
с. 161
Прешляхетный, прешлехетный, прешлехотный прым. 1. Надзвычай шляхетны. 2. Цудоўны, вельмі прыгожы.
с. 161
Преште гл. престье
с. 162
Прешытье наз. Тое, што і перешытье.
с. 162
Прещедрый прым. Вельмі шчодры.
с. 162
Прещение гл. прощенье
с. 162
Прещенье гл. прощенье
с. 162
Преюдикатъ наз. Папярэдняе судовае вызваленне.
с. 162
Преяждка гл. прояздка
с. 162
Преяздка гл. прояздка
с. 162
Преясный прым. Надзвычай ясны.
с. 162
При, пры прыназ. з месным скл. 1. Ужываецца для абазначэння месца, прадмета, асобы, каля якіх штосьці знаходзіцца. 2. Ужываецца для абазначэння асобы, аб’екта і інш., да якіх падпарадкавана, далучана што-н.; пры якіх знаходзіцца што-н. Одинъ при одномъ — разам, неразлучна. 3. Ужываецца для абазначэння прысутнай асобы. 4. Ужываецца пры ўказанні на захаванне ранейшага статуса. Пры смерти — пры смерці. 5. Ужываецца для ўказання на з’яву, стан, падзею, адначасова з якой адбываецца дзеянне. 6. Ужываецца пры ўказанні на спадарожныя абставіны, умовы, прыкметы.
с. 162
Приазне прысл. Прыязна. с. 164
Приазнь наз. Тое, што і приязнь.
с. 165
Приарештовати дзеясл. Затрымаць да суда.
с. 165
Приателка наз. Тое, што і приятелка.
с. 165
Приателски прысл. Тое, што і приятелски.
с. 165
Приателский гл. приательский
с. 165
Приателство гл. приательство
с. 165
Приатель наз. Тое, што і приятель.
с. 165
Приательский, приателский прым. Тое, што і приятельский.
с. 165
Приательство, приателство наз. Тое, што і приятельство.
с. 165
Приати I дзеясл. 1. Тое, што і прияти ў 1 знач. 2. Тое, што і прияти ў 2 знач.
с. 165
Приати II дзеясл. Спрыяць.
с. 165
Приатие наз. Прыняцце.
с. 166
Приатнейший прым., выш. ст. ад приатный.
с. 166
Приатно прысл. Тое, што і приятно.
с. 166
Приатный прым. Тое, што і приятный.
с. 166
Приатый дзеепрым. Тое, што і приятый.
с. 166
Прибава наз. Дабаўка.
с. 166
Прибавеный дзеепрым. ад прибавити I.
с. 166
Прибавенье наз. Дзеянне па дзеясл. прибавити I.
с. 166
Прибавити, прыбавити I дзеясл. Прыбавіць, дабавіць.
с. 166
Прибавити II дзеясл. Даставіць, прывезці.
с. 167
Прибавитися дзеясл., зв. ад прибавити I.
с. 167
Прибавка, прыбавка наз. Прыбаўка, дабаўка. Параўн. прибавокъ.
с. 167
Прибавленый, прыбавленый I дзеепрым. ад прибавити I.
с. 167
Прибавленый II дзеепрым. ад прибавити II.
с. 168
Прибавленье наз. Дзеянне па дзеясл. прибавити I.
с. 168
Прибавливати, прыбавливати дзеясл. Прыбаўляць, дабаўляць.
с. 168
Прибавляти, прибовляти, прыбавляти дзеясл. Прыбаўляць, дабаўляць. Параўн. прибавяти.
с. 168
Прибавляючий дзеепрым. Дабаўлены.
с. 169
Прибавокъ, прыбавокъ наз. Тое, што і прибавка.
с. 169
Прибавяти дзеясл. Тое, што і прибавляти.
с. 169
Прибачити дзеясл. Звярнуць увагу, заўважыць.
с. 169
Прибегати дзеясл. 1. Прыбягаць. 2. Звяртацца. 3. Належаць.
с. 169
Прибегатися дзеясл. Звяртацца.
с. 169
Прибегаючий дзеепрым. ад прибегати ў 2 знач.
с. 169
Прибегающий, прибегающый дзеепрым. ад прибегати ў 2 знач.
с. 170
Прибегнути дзеясл. 1. Тое, што і прибечи ў 1 знач. 2. Звярнуцца.
с. 170
Прибегчи гл. прибечи
с. 170
Прибежати, прыбежати дзеясл. 1. Тое, што і прибечи ў 1 знач. 2. Тое, што і прибечи ў 2 знач.
с. 170
Прибежище, прыбежыще наз. Прыстанішча, прытулак.
с. 170
Приберати гл. прибирати
с. 171
Прибератисе гл. прибиратися
с. 171
Прибечи, прибегчы, прыбегчи дзеясл. 1. Прыбегчы. Параўн. прибегнути ў 1 знач., прибежати ў 1 знач. 2. Дабрацца, даехаць. Параўн. прибежати ў 2 знач. 3. // перан. Адчуць прыхільнасць да каго-, чаго-н.; знайсці спачуванне.
с. 171
Прибеяный гл. прибияный
с. 172
Прибиваный дзеепрым. Прыбіваны.
с. 172
Прибиванье, прыбиванье наз. Дзеянне па дзеясл. прибивати ў 1 знач.
с. 172
Прибивати, прыбивати дзеясл. 1. Прыбіваць. // перан. Прымушаць, абавязваць. Параўн. прибияти. 2. Атакаваць.
с. 172
Прибиватисе дзеясл., зв. ад прибивати ў 1 знач.
с. 173
Прибиранье наз. Дзеянне па дзеясл. прибирати ў 3 знач.
с. 173
Прибирати, приберати, прыберати, прыбирати дзеясл. 1. Прыбіраць, прыгожа апранаць. 2. Прыводзіць у парадак, упрыгожваць. 3. Рыхтаваць. 4. Прымаць. 5. Браць, забіраць. 6. Падбіраць, выбіраць.
с. 173
Прибиратися, прибератисе, прибиратисе, прыбираться дзеясл. зв. 1. Ад прибирати ў 1 знач. 2. Ад прибирати ў 3 знач.
с. 173
Прибити, прыбити дзеясл. 1. Прыбіць (прымацаваць цвіком). 2. Моцна пабіць, скалечыць.
с. 174
Прибитися, прибитисе дзеясл. 1. Пацярпець ад стыхіі, быць разбураным. 2. Прыстаць, прычаліць.
с. 174
Прибитый, прыбитый дзеепрым. 1. Ад прибити ў 1 знач. 2. Ад прибити ў 2 знач. 3. Прыціснены, прыклеены.
с. 174
Прибитье, прибице, прыбице наз. Дзеянне па дзеясл. прибити ў 1 знач.
с. 175
Прибияный, прибеяный, прыбияный дзеепрым. Прыбіваны.
с. 175
Прибиянье, прыбиянье наз. Дзеянне па дзеясл. прибияти.
с. 175
Прибияти, прыбияти дзеясл. Тое, што і прибивати ў 1 знач.
с. 176
Прибледый прым. Бледнаваты.
с. 176
Приближаньеся наз. Дзеянне па дзеясл. приближатися ў 1 знач.
с. 176
Приближати дзеясл. Прыбліжаць, набліжаць.
с. 176
Приближатися, приближатисе, приближаться, прыближатися дзеясл. 1. Перамяшчацца на больш блізкую адлегласць. 2. Станавіцца больш блізкім па часе. 3. Станавіцца бліжэй па якасці, у духоўным ці маральным плане.
с. 176
Приближаючийся, приближаючийсе дзеепрым. ад приближатися ў 1 знач. Той, што набліжаецца (у прасторы).
с. 177
Приближающий дзеепрым. ад приближати.
с. 177
Приближающийся дзеепрым. ад приближатися ў 3 знач.
с. 177
Приближение гл. приближенье
с. 177
Приближеный дзеепрым. ад приближити.
с. 177
Приближенье, приближение наз. Дзеянне па дзеясл. приближити.
с. 177
Приближиватися дзеясл. 1. Набліжацца да аб’екта (у прасторы). 2. Станавіцца больш блізкім па часе. 3. Станавіцца больш блізкім па якасці.
с. 177
Приближити дзеясл. Зрабіць больш блізкім у адносінах.
с. 177
Приближитися, приближитисе, приближитьсе, приближытьсе, прыближитися, прыближытися дзеясл. 1. Перамясціцца на больш блізкую адлегласць. 2. Стаць больш блізкім (пра пару, час). 3. Стаць бліжэй па якасці, у духоўным ці маральным плане.
с. 178
Приблуджовати дзеясл. Распуснічаць.
с. 178
Приблудитися дзеясл. Прыблудзіцца.
с. 178
Приблудный прым. Прыблудны.
с. 179
Приблукатися дзеясл. Прыблукацца.
с. 179
Прибовляти гл. прибавляти
с. 179
Прибой наз. Тое, што і пробой.
с. 179
Приболшати дзеясл. Павялічваць.
с. 179
Приболшивати дзеясл. Дабаўляць.
с. 179
Приболшити дзеясл. Дабавіць, павялічыць.
с. 179
Приболшитися дзеясл., зв. ад приболшити.
с. 179
Прибочити дзеясл. Пад’ехаць бокам.
с. 179
Прибраный, прыбраный дзеепрым. 1. Ад прибрати ў 1 знач. 2. Ад прибрати ў 2 знач. 3. Ад прибрати ў 3 знач. 4. Узяты.
с. 179
Прибранье наз. Тое, што прыгатавалі.
с. 180
Прибрати, прибрать дзеясл. 1. Прыбраць, прыгожа апрануць. 2. Прывесці ў парадак, упрыгожыць. 3. Падрыхтаваць; экіпіраваць, абсталяваць.
с. 180
Прибратися, прибратисе, прыбратися дзеясл. зв. 1. Ад прибрати ў 1 знач. 2. Ад прибрати ў 2 знач.
с. 180
Прибрать гл. прибрати
с. 181
Прибудованый дзеепрым. ад прибудовати.
с. 181
Прибудованье, прыбудованье наз. 1. Прыбудова. 2. Падача заведама ілжывых звестак аб чым-н.
с. 181
Прибудовати, прыбудовати дзеясл. Прыбудаваць.
с. 181
Прибудоватися дзеясл., зв. ад прибудовати.
с. 182
Прибудынокъ наз. Прыбудова.
с. 182
Прибывати, прыбывати дзеясл. 1. Прыходзіць, прыязджаць. 2. Павялічвацца (у колькасці, аб’ёме і г. д.). 3. Знаходзіцца, быць.
с. 182
Прибываючий дзеепрым. ад прибывати ў 2 знач.
с. 183
Прибывший, прыбывший дзеепрым. ад прибывати ў 1 знач.
с. 183
Прибылный дзеепрым. Тое, што і прибылый у 1 знач.
с. 183
Прибылый, прыбылый дзеепрым. 1. Ад прибыти ў 1 знач. Параўн. прибылный. 2. Ад прибыти ў 2 знач. 3. Ад прибыти ў 3 знач. 4. У знач. наз. Той, хто прыйшоў (прыехаў).
с. 183
Прибыти, прибыть, прыбыти дзеясл. 1. Прыехаць, прыйсці, з’явіцца. 2. Павялічыцца. 3. Набыць, нажыць (нарадзіць).
с. 183
Прибытие гл. прибытье
с. 184
Прибытность наз. Прыбыццё; прысутнасць.
с. 184
Прибытокъ, прыбытокъ I наз. 1. Прыбытак (даход). 2. Прыплод.
с. 184
Прибытокъ, прыбытокъ II наз. Памяшканне, прыстанішча, месцазнаходжанне. // перан.
с. 185
Прибыточный прым. Прыбытковы.
с. 185
Прибытый дзеепрым. Набыты.
с. 185
Прибытье, прибытие, прибыце, прыбытье наз. Прыбыццё.
с. 185
Привабеный дзеепрым. ад привабити.
с. 186
Привабити дзеясл. Прывабіць.
с. 186
Привабленый дзеепрым. ад привабити.
с. 186
Привабяти дзеясл. Тое, што і прывабляти.
с. 186
Приваленый дзеепрым. Прывалены. // перан.
с. 186
Приваленье наз. Дзеянне па дзеясл. привалити.
с. 186
Привалити, привалить дзеясл. Прываліць.
с. 186
Приваляти дзеясл. Прывальваць.
с. 187
Привара, прывара наз. Загана, недахоп.
с. 187
Приварокъ наз. Прэсная дабаўка да блюда (бабовая, мучная).
с. 187
Привата наз. Асабістая выгада.
с. 187
Приватне прысл. Прыватна.
с. 187
Приватный, прыватный прым. 1. Які датычыць кагосьці асабіста, не ўсіх. 2. Які належыць індывідууму, асобе (не калектыўны). 3. Асобны, як частка нейкай сукупнасці.
с. 187
Привбожати дзеясл. Збяднець.
с. 188
Привдячный прым. Тое, што і превдячный.
с. 188
Приведене гл. приведенье
с. 188
Приведение наз. Тое, што і привидение.
с. 188
Приведеный, приведенный, прыведенный, прыведеный дзеепрым. 1. Ад привести ў 1 знач. 2. Ад привести ў 2 знач. 3. Ад привести ў 3 знач. 4. Ад привести ў 6 знач. 5. У знач. наз. Той, каго прывялі.
с. 188
Приведенье, приведене, прыведенье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. привести ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. привести ў 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. привести ў 3 знач. Приведенье ку присязе — прывядзенне да прысягі.
с. 189
Привезаный гл. привязаный
с. 190
Привезанье гл. привязанье
с. 190
Привезати гл. привязати
с. 190
Привезение гл. привезенье
с. 190
Привезеный, прывезеный дзеепрым. Прывезены.
с. 190
Привезенье, привезение, прывезенье наз. Прывоз.
с. 190
Привезовати гл. привязовати
с. 191
Привезоватисе гл. привязоватися
с. 191
Привезти, прывезти дзеясл. Прывезці. Параўн. привести ў 7 знач.
с. 191
Привезь гл. привязь
с. 191
Привелей гл. привилей
с. 191
Привендровати дзеясл. Прывандраваць.
с. 191
Привенокъ, прывенокъ наз. Шлюбны падарунак.
с. 191
Привернене гл. приверненье
с. 192
Приверненый, приверненный, прыверненый дзеепрым. 1. Ад привернути ў 1 знач. 2. Ад привернути ў 3 знач.
с. 192
Приверненье, привернене, прыверненье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. привернути ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. привернути ў 3 знач.
с. 192
Приверненьеся наз. Дзеянне па дзеясл. привернутися ў 1 знач.
с. 193
Привернути, прывернути дзеясл. 1. Перадаць. 2. Забраць, далучыць. 3. Вярнуць. 4. Прыхіліць.
с. 193
Привернутися, привернутисе дзеясл. 1. Вярнуцца. 2. Прыхіліцца.
с. 194
Привернутый дзеепрым. ад привернути ў 1 знач.
с. 194
Привертати дзеясл. Вяртаць.
с. 194
Привертатися дзеясл., зв. ад привертати.
с. 194
Приверхъ наз. (?).
с. 194
Привесистый, прывесистый, прывисистый прым. Падвесны. Параўн. привесчатый, провесистый.
с. 195
Привесити, прывесити дзеясл. Прывесіць.
с. 195
Привести, привесть, прывести дзеясл. 1. Даставіць. // перан. Параўн. превести II. 2. Паслужыць шляхам. 3. Давесці да выніку. Привести до присяги — прывесці да прысягі; привести на присегу — прывесці да прысягі; привести о згубу — прывесці да страты. 4. Паслужыць прычынай. 5. Наслаць, напусціць; наклікаць. 6. Паведаміць, назваць. Прывести до ведомости — давесці да ведама; привести на мысль (каму) — напомніць; привести на мысль (сабе) — успомніць; привести на паметь (каму) — напомніць, уз- навіць у памяці; при вести на паметь (память) (сабе) — успомніць; привести у ведомость — давесці да ведама. 7. Тое, што і привезти.
с. 195
Привестися, привестисе, прывестисе, прывестьсе дзеясл. 1. Быць прыведзеным (дастаўленым). 2. Дазволіць схіліць, загітаваць сябе. 3. Стацца, збыцца.
с. 198
Привесчатый прым. Тое, што і привесистый.
с. 198
Приветливость наз. Прыветлівасць, добразычлівасць, спагадлівасць; гасціннасць.
с. 198
Приветливый прым. Прыветлівы, добразычлівы, ласкавы.
с. 198
Приветный прым. Прыветны, добразычлівы, спагадлівы.
с. 198
Приветотворити дзеясл. Вітаць; звяртацца да каго-н. з прывітаннем.
с. 198
Приветствовати дзеясл. Вітаць.
с. 198
Приветъ I наз. 1. Прывітанне; сустрэча. 2. Прыхільнае выказванне; узнёслае слова, зварот.
с. 199
Приветъ II наз. Мача.
с. 199
Привечати дзеясл. Прывячаць.
с. 199
Привешаный дзеепрым. ад привешати.
с. 199
Привешати дзеясл. Падвешваць.
с. 199
Привешатьчатый прым. Падвешаны.
с. 199
Привешеный, привешоный, прывешоный дзеепрым. ад привесити.
с. 199
Привешенье наз. Дзеянне па дзеясл. привесити.
с. 199
Привешоный гл. привешеный
с. 199
Привиденье, привидение, привидзенье наз. Здань, прывід, мара. Параўн. приведение.
с. 199
Привидитисе дзеясл. Паказацца, прымроіцца.
с. 200
Привижоватися дзеясл. Марыцца; мроіцца.
с. 200
Привилегия, привиллегия наз. 1. Тое, што і привилей у 1 знач. 2. Тое, што і привилей у 2 знач.
с. 200
Привилей, привелей, привилий, прывилей, прывилий наз. 1. Прывілея. Параўн. привилегия ў 1 знач., привилье ў 1 знач. 2. Дакумент, які сцвярджае чыё-н. права карыстацца атрыманай прывілеяй. Параўн. привилегия ў 1 знач., привилье ў 2 знач.
с. 200
Привилейный прым. ад привилей у 1 і 2 знач. <> Листъ привилейный гл. листъ. Параўн. листъ привилияный.
с. 201
Привилие гл. привилье
с. 201
Привилий гл. привилей
с. 201
Привилияный прым. Листъ привилияный — тое, што і листъ привилейный.
с. 201
Привиллегия гл. привилегия
с. 201
Привилье, правилье, привилие, прывилье наз. 1. Тое, што і привилей у 1 знач. 2. Тое, што і привилей у 2 знач.
с. 201
Привильеваный прым. Прывілеяваны.
с. 202
Привильеванье наз. Прывілеяванасць.
с. 202
Привильевый прым. ад привилье ў 1 знач.
с. 202
Привиненье наз. Віна, правіннасць; грэх.
с. 202
Привинный дзеепрым. Які мае дачыненне да чаго-н.; які далучыўся, прымкнуў да чаго-н.
с. 202
Привирати дзеясл. Замыкаць, зачыняць.
с. 202
Привитание гл. привитанье
с. 202
Привитаное наз. Грашовае паднашэнне каму-н. пры займанні ім нейкай пасады.
с. 202
Привитанъе гл. привитанье
с. 203
Привитаный, прывитаный дзеепрым. 1. Ад привитати ў 1 знач. 2. Ад привитати ў 3 знач.
с. 203
Привитанье, привитание, прывитанье наз. 1. Прыветлівыя словы, рух, жэсты, звернутыя да каго-н. пры сустрэчы; добразычлівая, дружалюбная сустрэча. 2. Вусны або пісьмовы зварот да каго-н., у якім выказваецца адабрэнне, добразычлівасць, пахвала.
с. 203
Привитати, прывитати дзеясл. 1. Звярнуцца да каго-н. пры сустрэчы з прыветлівымі словамі, жэстамі; добразычліва, дружалюбна сустрэць. 2. Дачакацца пачатку, надыходу, наступлення чаго-н. 3. Адобрыць, ухваліць; добразычліва, дружалюбна ўспрыняць што-н.
с. 203
Привитатися, прывитатися дзеясл. Прывітацца; паздароўкацца.
с. 204
Привитяженье наз. Дзеянне па дзеясл. привитяжити.
с. 204
Привитяжити дзеясл. Перамагчы.
с. 204
Привластити гл. привлащити
с. 205
Привласчити гл. привлащити
с. 205
Привлашчати гл. привлащати
с. 205
Привлащаный дзеепрым. ад привлащати ў 3 знач.
с. 205
Привлащати, привлашчати, привлашчать, привлощати, прывлашчати, прывлашчать, прывлащати, прыйвлащати дзеясл. 1. Браць, захопліваць што-н. чужое сабе ва ўласнасць; далучаць, прылучаць, уключаць што-н. у склад чаго-н. 2. Выдаваць за сваё, прыпісваць. 3. Прыпісваць што-н. каму-, чаму-н.; лічыць што-н. уласцівым каму-, чаму-н. 4. Аддаваць, перадаваць. 5. Залучаць, перацягваць, схіляць на свой бок; выклікаць прыхільнасць да сябе. 6. Удачараць; усынаўляць.
с. 205
Привлащатися дзеясл., зв. ад привлащати ў 6 знач.
с. 206
Привлащаючий дзеепрым. ад привлащати ў 3 знач.
с. 206
Привлащеный гл. привлащоный
с. 206
Привлащенье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. привлащити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. привлащити ў 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. привлащити ў 3 знач.
с. 206
Привлащити, привластити, привласчити, привлащить, привлащыти, привлощить, прывлашчыти, прывлащити, прывлащить, прывлащыти дзеясл. 1. Забраць, захапіць каго-н. ці што-н. чужое сабе ва ўласнасць; далучыць, прылучыць, уключыць што-н. у склад чаго-н. 2. Выдаць за сваё. Привлащити (привластити, привласчити) за сына — узяць за сына, усынавіць. 3. Надаць, надзяліць каго-н. чым-н.; прызнаць за кім-н. што-н.; прыпісаць каму-н. што-н. 4. Аддаць.
с. 207
Привлащоный, привлащеный дзеепрым. 1. Ад привлащити ў 1 знач. 2. Ад привлащити ў 2 знач. 3. Ад привлащити ў 3 знач.
с. 208
Привлащыти гл. привлащити
с. 209
Привлечи дзеясл. Нанесці, прычыніць, назначыць.
с. 209
Привлощати гл. привлащати
с. 209
Привлощить гл. привлащити
с. 209
Привмети дзеясл. Уявіць, прадставіць, навесці на думку, на розум.
с. 209
Привносити дзеясл. Прыўносіць.
с. 209
Приводимый дзеепрым. ад приводити ў 1 знач.
с. 209
Приводити, прыводити дзеясл. 1. Дастаўляць; прыводзіць. Приводити до вери Христовой (ко Христу, къ слову божому, на веру Христову, у веру Христову) — паварочваць да хрысціянскай веры, схіляць да веры ў Хрыста; хрысціць; приводити къ праву — падаваць скаргу ў суд на каго-н.; приводити къ Римскому закону — схіляць, прымушаць да пераходу ў каталіцызм. 2. Зваць, клікаць; запрашаць. 3. Даводзіць каго-, што-н. да якога-н. выніку, стану. Въ вонтпливость приводити, до вонтпливости приводити — сумнявацца; выклікаць сумненне; ставіць пад сумненне; до екзекуцыи приводити — тое, што і судъ ку выполнению приводити; приводити в накладъ (в шкоду, до шкоды и утраты, ку накладомъ, ку утрате, ку шкоде) — даводзіць да непрадбачаных выдаткаў, шкоды; приводити до присеги (к присязе, на присягу) — абавязваць каго-н. даваць прысягу, патрабаваць ад каго-н. выканання прысягі; приводити к целованию — тое, што і приводити до присеги; судъ ку выполненью (выконанью) приводити — выконваць судовы ці адміністрацыйны прыгавор, рашэнне. 4. Быць, служыць прычынай чаго-н.; выклікаць што-н. 5. Даводзіць, даказваць; называць, прыводзіць у якасці прыкладу; паведамляць. Приводити до ведомости (ку ведомости) — даводзіць да ведама, паведамляць; приводити на мысль — напамінаць; приводити ку памяти (на память) — напамінаць, узнаўляць у памяці. 6. Заклікаць; схіляць, угаворваць. 7. Наносіць, прычыняць. 8. Браць жонку, жаніцца.
с. 209
Приводитися, прыводетися дзеясл. зв. 1. Ад приводити ў 3 знач. 2. Ад приводити ў 5 знач.
с. 213
Приводникъ наз. // перан. Той, хто прыводзіць куды-н. да чаго-н.
с. 213
Приводница наз., жан. ад приводникъ.
с. 214
Приводца, прыводца наз. 1. Той, хто прыводзіць куды-н. 2. // перан. Той, хто даводзіць да чаго-н., з’яўляецца прычынай чаго-н.
с. 214
Приводъ, прыводъ наз. 1. Дзеянне па дзеясл. привести ў 1 знач. 2. Прычына. 3. Нагавор, паклёп, ілжывае абвінавачванне. 4. Прыклад.
с. 214
Приводячий, приводячый дзеепрым. 1. Ад приводити ў 1 знач. 2. Ад приводити ў 3 знач.
с. 215
Приводящий дзеепрым. ад приводити ў 1 знач.
с. 215
Привоженый I гл. привожоный I
с. 215
Привоженый II гл. привожоный II
с. 215
Привоженье I наз. Дзеянне па дзеясл. приводити ў 3 знач.
с. 215
Привоженье II наз. 1. Дзеянне па дзеясл. привозити.
с. 215
Привоживати дзеясл. шматкр. 1. Ад приводити ў 1 знач. 2. Ад приводити ў 3 знач.
с. 215
Привожоный I, привоженый I дзеепрым. 1. Ад приводити ў 1 знач. // перан. Заменены, пераведзены, ператвораны. 2. Ад приводити ў 3 знач. 3. Ад приводити ў 5 знач. 4. Запісаны.
с. 215
Привожоный II, привоженый II, прывожоный дзеепрым. ад привозити.
с. 216
Привозити, прывозити дзеясл. Прывозіць, дастаўляць адкуль-н.
с. 216
Привозный, прывозный прым. Прывазны.
с. 217
Привозъ, прывозъ наз. Прывоз.
с. 217
Приволаный, прыволаный дзеепрым. 1. Выкліканы, запрошаны. 2. Абвешчаны.
с. 217
Приволанье, прываланье, прыволанье наз. 1. Выклік старон на суд (на слуханне справы). 2. Абвяшчэнне аб выкліку ў суд ці аб якой-н. іншай справе.
с. 218
Приволати, приволать, прыволати дзеясл. Выклікаць, прызваць; запрасіць.
с. 218
Приволеный дзеепрым. Змушаны, прыняволены.
с. 218
Приволити дзеясл. Даць дазвол на што-н.
с. 219
Приволока наз. Элемент ліўрэі.
с. 219
Приволокати дзеясл. 1. Схіляць, уцягваць. 2. Наклікаць, выклікаць. 3. Прыцягваць, уключаць.
с. 219
Приволочи дзеясл. 1. Прывалачы, прыцягнуць. // перан. Прывесці, давесці. 2. Адзець.
с. 219
Приволочити дзеясл. Забаранаваць.
с. 219
Приволываный дзеепрым. ад приволывати.
с. 220
Приволыванье, прыволыванье наз. Дзеянне па дзеясл. приволывати.
с. 220
Приволывати, прыволывати, прыволывать дзеясл., шматкр. ад приволать.
с. 220
Приволыватьсе дзеясл., зв. ад приволывати.
с. 221
Приворотити, приворотить дзеясл. 1. Вярнуць. Параўн. привратити, привротити ў 1 знач. 2. Узнавіць што-н. ранейшае. Параўн. привротити ў 2 знач.
с. 221
Приворотитися дзеясл., зв. ад приворотити ў 1 знач. Параўн. привратитися.
с. 221
Приворотить гл. приворотити
с. 221
Приворотъ наз. Граніца.
с. 221
Приворочаный дзеепрым. ад приворочати ў 2 знач. // перан.
с. 222
Приворочанье наз. Дзеянне па дзеясл. приворочати ў 2 знач.
с. 222
Приворочати, прыворочати дзеясл. 1. Вяртаць. Параўн. приврацати. 2. Узнаўляць што-н. ранейшае. Параўн. приврачати, приврочати.
с. 222
Приворочатися дзеясл., зв. ад приворочати ў 1 знач.
с. 222
Приворочаючий дзеепрым. ад приворочати ў 1 знач.
с. 222
Привороченый гл. приворочоный
с. 223
Привороченье, прывороченье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. приворотити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. приворотити ў 2 знач.
с. 223
Приворочиваный, приворочываный дзеепрым. ад приворочивати.
с. 223
Приворочивати дзеясл., шматкр. ад приворотити ў 1 знач.
с. 223
Приворочоный, привороченый дзеепрым. 1. Ад приворотити ў 1 знач. 2. Ад приворотити ў 2 знач.
с. 223
Приворочываный гл. приворочиваный
с. 223
Привподобитися дзеясл. Тое, што і приподобитися.
с. 223
Привпоминати дзеясл. Тое, што і припоминати ў 1 знач.
с. 224
Привпомянути дзеясл. Тое, што і припомянути ў 1 знач.
с. 224
Привратити гл. привротити
с. 224
Привратитися дзеясл. Тое, што і приворотитися.
с. 224
Приврацати дзеясл. Тое, што і приворочати ў 1 знач.
с. 224
Приврачати гл. приврочати
с. 224
Привращение наз. Дзеянне па дзеясл. привротити ў 2 знач.
с. 224
Привращенный, привращеный дзеепрым. 1. Ад дзеясл. привратити ў 1 знач. 2. Аб’яднаны, злучаны, спалучаны.
с. 224
Привременный прым. Зменлівы; часовы.
с. 224
Привротити, привратити, прывротити дзеясл. 1. Тое, што і приворотити ў 1 знач. 2. Тое, што і приворотити ў 2 знач.
с. 224
Приврочати, приврачати дзеясл. Тое, што і приворочати ў 2 знач. // перан.
с. 225
Привроченый гл. приврочоный
с. 225
Привроченье наз. Дзеянне па дзеясл. привротити ў 1 знач.
с. 225
Приврочоный, привроченый дзеепрым. ад привротити ў 1 знач.
с. 225
Привчати гл. приучати
с. 225
Привчиненье наз. Выкананне, учыненне.
с. 225
Привыборный прым. Тое, што і превыборный.
с. 225
Привыкати, прывыкати дзеясл. Прывыкаць; засвойваць.
с. 225
Привыклый, прывыклый дзеепрым. ад привыкнути.
с. 225
Привыкнути, прывыкнути дзеясл. Прывыкнуць, прызвычаіцца.
с. 225
Привязаный, привезаный, прывязаный дзеепрым. 1. Ад привязати ў 1 знач. // перан. 2. Ад привязати ў 3 знач. 3. Ад привязати ў 4 знач.
с. 226
Привязанье, привезанье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. привязати ў 1 знач. 2. Дзеянне ад дзеясл. привязати ў 4 знач.
с. 226
Привязати, привезати, привязать, прывезати, прывязати дзеясл. 1. Прывязаць. 2. Звязаць. 3. Дадаць, далучыць, прыдаць. 4. Прымкнуць, далучыцца. 5. Удыхнуць, усяліць.
с. 227
Привязатися дзеясл. зв. 1. Ад привязати ў 1 знач. 2. Ад привязати ў 4 знач. 3. Выказаць любоў, прыхільнасць, цягу да каго-, чаго-н.
с. 227
Привязать гл. привязати
с. 228
Привязованый, привязываный дзеепрым. 1. Ад привязовати ў 1 знач. 2. Ад привязовати ў 3 знач.
с. 228
Привязовати, привезовати, прывязовати дзеясл. 1. Прывязваць. // перан. 2. // перан. Адносіць; звязваць. 3. Далучаць, прылучаць. 4. // перан. Звяртаць, накіроўваць, схіляць.
с. 228
Привязоватися, привезоватися дзеясл. зв. 1. Ад привязовати ў 2 знач. 2. Ад привязовати ў 3 знач.
с. 229
Привязуючий дзеепрым. ад привязовати ў 1 знач.
с. 229
Привязываный гл. привязованый
с. 229
Привязь, привезь наз. Прывязь.
с. 229
Привяска наз. Прывязка.
с. 229
Пригадати дзеясл. Запрапанаваць.
с. 229
Пригажатися гл. пригожатися
с. 229
Пригалавашка гл. приголовашка
с. 229
Пригана, прыгана наз. 1. Абвінавачванне, асуджэнне; дакор. 2. Загана, недахоп.
с. 229
Приганеный, приганенный дзеепрым. 1. Ад приганити ў 1 знач. 2. Ад приганити ў 2 знач.
с. 230
Приганенье наз. Дзеянне па дзеясл. приганити у 2 знач.
с. 230
Приганити, прыганити дзеясл. 1. Асудзіць, папракнуць. 2. Абразіць, абняславіць.
с. 230
Приганитися дзеясл., зв. ад приганити ў 1 знач.
с. 231
Приганянье, пригонянье II наз. Дзеянне па дзеясл. приганяти I.
с. 231
Приганяти I, пригонати, пригоняти II дзеясл. 1. Дакараць; папракаць. 2. Абражаць, зневажаць.
с. 231
Приганяти II гл. пригоняти I
с. 232
Приганячъ наз. Дазорац, наглядчык. Параўн. пригонатай.
с. 232
Пригвождатися, пригвождятися дзеясл. Прыбівацца.
с. 232
Пригвождение наз. Дзеянне па дзеясл. пригвоздити.
с. 232
Пригвожденый, пригвожденный, пригвоздженый, пригвозжденый дзеепрым. ад пригвоздити. // перан.
с. 232
Пригвождятися гл. пригвождатися
с. 232
Пригвоздженый гл. пригвожденый
с. 232
Пригвоздити дзеясл. Прыбіць цвікамі.
с. 232
Пригвоздитися дзеясл., зв. ад пригвоздити.
с. 232
Пригвозжденый гл. пригвожденый
с. 233
Пригибати дзеясл. Прыгінаць.
с. 233
Пригласие наз. Націск, павышэнне голасу.
с. 233
Пригледанье гл. пригляданье
с. 233
Пригледатай наз. Лазутчык; наглядчык.
с. 233
Пригледати гл. приглядати
с. 233
Пригледатися гл. приглядатися
с. 233
Пригледетися гл. приглядетися
с. 233
Пригледоватисе гл. приглядоватися
с. 233
Пригляданье, пригледанье, прыгледанье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. приглядати ў 1 знач. 2. Агляданне.
с. 233
Приглядати, пригледати дзеясл. 1. Наглядаць, пільнаваць; сачыць. 2. Назіраць за дзейнасцю каго-, чаго-н.
с. 233
Приглядатися, пригледатисе дзеясл. зв. 1. Прыглядацца. 2. Разглядваць; назіраць за кім-, чым-н. 3. Знаёміцца, атрымліваць сапраўднае ўяўленне аб кім-, чым-н. 4. Прыслухоўвацца.
с. 234
Приглядети дзеясл. Прыглядзець; даглядзець.
с. 234
Приглядетися, пригледетися, прыгледетися дзеясл. зв. 1. Уважліва паглядзець, каб добра ўбачыць, разгледзець. 2. Уважліва вывучыць, даследаваць што-н., паназіраць за чым-н., дакладна пазнаёміцца з чым-н., звярнуць асаблівую ўвагу на што-н.
с. 234
Приглядоватися, пригледоватисе, прыглядыватися дзеясл. 1. Прыглядвацца,разглядваць. 2. Уважліва вывучаць, даследаваць што-н., знаёміцца з чым-н.; звяртаць асаблівую ўвагу на што-н.
с. 235
Пригнавшийся дзеепрым. Які хутка прыехаў, прымчаўся за кім-н. уздагон.
с. 235
Пригнаный дзеепрым. ад пригнати ў 1 знач.
с. 235
Пригнати, прыгнати дзеясл. 1. Прыгнаць; гонячы, даставіць, прывесці куды-н. // перан.; нагнаць. 2. Хутка прыехаць, прымчацца куды-н.
с. 236
Пригнедый прым. Блізкі да гнядога колеру.
с. 236
Пригнести дзеясл. Застаць; зваліць з ног.
с. 236
Пригнути дзеясл. 1. Прыгнуць. 2. Прыціснуць.
с. 236
Приговоренье наз. Дзеянне па дзеясл. приговорити.
с. 237
Приговоривати дзеясл. Ужываць, скарыстоўваць.
с. 237
Приговорити дзеясл. Дагаварыцца; рашыць.
с. 237
Приговоритися дзеясл. Дагаварыцца, дамовіцца; прасіцца.
с. 237
Приговоръ наз. Дагавор, рашэнне.
с. 237
Пригода, прыгода наз. 1. Бяда; нечаканае непрыемнае здарэнне. 2. Выпадак; прыгода. 3. Спрэчка. 4. У знач. прысл. Выпадкова, незнарок, ненаўмысна. 3 (с) пригоды (прыгоды) — выпадкова; незнарок, ненаўмысна; для пригоды — на (у) запас, на ўсякі выпадак.
с. 237
Пригодити дзеясл. Тое, што і пригодитися ў 1 знач.
с. 238
Пригодитися, прыгодитися дзеясл. 1. Здарыцца, выпасці, дастацца на долю. Параўн. пригодити. 2. Апынуцца; быць, знайсціся.
с. 238
Пригодка наз., памянш. ад пригода ў 2 знач.
с. 239
Пригодне, прыгодне прысл. Выпадкова.
с. 239
Пригодный прым. 1. Выпадковы, непрадугледжаны. 2. Зручны; прыдатны.
с. 239
Пригодоватися дзеясл. Выгадавацца, вырасці.
с. 240
Пригожатися, пригажатися, прыгожатися дзеясл. Здарацца, выпадаць. Параўн. прыгодятися.
с. 240
Пригоже гл. пригожо
с. 240
Пригоживатися дзеясл. Выпадаць, даводзіцца, здарацца.
с. 240
Пригожий прым. 1. Карысны. 2. Прыстойны, сумленны.
с. 241
Пригожо, пригоже прысл. 1. Выгадна, зручна; прыстойна. 2. Належна, неабходна. 3. Адпаведна, належным чынам. 4. Прыгожа.
с. 241
Пригожовати дзеясл. Рабіць прыгодным, прыдатным.
с. 241
Пригожуючийся дзеепрым. Прыгодны, прыдатны.
с. 241
Приголовашка, пригалавашка, прыгаловашка, прыголовашка наз. Падушка; брус у калёсах, які служыць асноваю для драбін і абапіраецца на вось.
с. 241
Приголтяевичъ наз. Беззямельны селянін.
с. 242
Пригольтяевити дзеясл. Стаць беззямельным селянінам.
с. 242
Пригонатай наз. Тое, што і приганячъ.
с. 242
Пригонити дзеясл. Прыгнаць.
с. 242
Пригонный, прыгонный прым. Пригонные люди гл. люди.
с. 242
Пригонъ, пригонь, прыгонъ наз. 1. Паншчына, прыгон. 2. Пэўная тэрыторыя, з якой накладалася на сялян паншчына.
с. 242
Пригоняный дзеепрым. ад пригоняти I у 1 знач.
с. 243
Пригонянье I наз. Дзеянне па дзеясл. пригоняти I у 2 знач.
с. 243
Пригонянье II гл. приганянье
с. 243
Пригоняти I, приганяти II, прыганяти дзеясл. 1. Прыганяць; гонячы, падганяючы, дастаўляць куды-н. // перан. 2. Наймаць, гадзіць; прыводзіць. 3. Падганяць, прымушаць.
с. 243
Пригоняти II гл. приганяти I
с. 243
Пригорненый дзеепрым. ад пригорнути ў 1 знач.
с. 244
Пригорненье наз. Дзеянне па дзеясл. пригорнути ў 1 знач.
с. 244
Пригорнути дзеясл. 1. Далучыць, прыблізіць. 2. Наблізіць, прыгрэбці. 3. Прытуліць, прыхіліць.
с. 244
Пригорнутися дзеясл. 1. Ад пригорнути ў 1 знач. 2. Стаць блізкім, родным каму-н.
с. 244
Пригорнывати дзеясл. 1. Прытуляць, прыхіляць да сябе з ласкай, пяшчотай. 2. Прыбліжаць, далучаць да сябе.
с. 244
Пригорода наз. Агароджанае месца пры царкве, цвінтар.
с. 244
Пригородити, прыгородити дзеясл. Прыгарадзіць.
с. 245
Пригородокъ, прыгородокъ наз. 1. Невялічкі населены пункт, размешчаны паблізу горада, замка. 2. Невялікі горад, пасяленне.
с. 245
Пригорожоный, пригороженый дзеепрым. ад пригородити.
с. 245
Пригортатися дзеясл. Прытуляцца.
с. 245
Пригорши гл. пригорщи
с. 245
Пригоршитися дзеясл. Стаць горшым, злосным.
с. 245
Пригорщи, пригорши, пригорщы наз. 1. Прыгаршчы. 2. Колькасць чаго-н., якая можа ўмяшчацца ў прыгаршчах. // перан.
с. 245
Пригоръ наз. Пагорак, узгорак.
с. 246
Приготованый, прыготованый дзеепрым. 1. Ад приготовати ў 1 знач. // перан. 2. Ад приготовати ў 3 знач.
с. 246
Приготованье, прыготованье наз. 1. Падрыхтоўка. 2. Колькасць. 3. У яўрэйскай рэлігіі — дзень перад шабасам (пятніца) ці дні перад святамі. 4. Пісьмовая заява, зварот, просьба.
с. 246
Приготованьеся, прыготованьеся наз. Падрыхтоўка.
с. 247
Приготовати, прыготовати дзеясл. 1. Падрыхтаваць, сабраць. // перан. 2. Зварыць, згатаваць. 3. Настроіць адпаведным чынам.
с. 247
Приготоватися дзеясл. 1. Ад приготовати ў 1 знач. 2. Ад приготовати ў 3 знач.
с. 248
Приготовити дзеясл. Падрыхтаваць.
с. 248
Приготовитися дзеясл. Падрыхтавацца.
с. 248
Приготовляти дзеясл. Падрыхтоўваць.
с. 248
Приготовляючий дзеепрым. ад приготовляти.
с. 248
Приготуючий дзеепрым. ад приготовити.
с. 248
Пригребица наз. Пограб, склеп.
с. 249
Пригрожати дзеясл. Пагражаць.
с. 249
Пригроженый дзеепрым. ад пригрозити.
с. 249
Пригроженье наз. Дзеянне па дзеясл. пригрозити.
с. 249
Пригрожовати дзеясл. Пагражаць.
с. 249
Пригроза наз. Пагроза. Параўн. пригрозка, пригрозъ.
с. 249
Пригрозити дзеясл. Прыгразіць.
с. 249
Пригрозка наз. Тое, што і пригроза.
с. 249
Пригрозъ наз. Тое, што і пригроза.
с. 249
Пригубити дзеясл. Прывесці да пагібелі.
с. 249
Придаване гл. придаванье
с. 249
Придаваный, прыдаваный дзеепрым. 1. Ад придавати ў 1 знач. 2. Ад придавати ў 2 знач.
с. 250
Придаванье, придаване наз. Дзеянне па дзеясл. придавати ў 1 знач.
с. 250
Придавати, прыдавати, прыдовати дзеясл. 1. Дадаваць, далучаць. 2. Павялічваць якую-н. якасць, уласцівасць. 3. Прызначаць.
с. 250
Придаватися, прыдаватися дзеясл. Здарацца.
с. 251
Придавокъ наз. Дадатак.
с. 251
Приданка наз. Памочніца, сяброўка.
с. 251
Приданое наз. Пасаг.
с. 251
Приданство наз. Даванне пасагу.
с. 251
Приданый, прыданый дзеепрым. 1. Ад придати ў 1 знач. 2. Ад придати ў 2 знач. 3. Ад придати ў 3 знач.
с. 251
Приданье, прыданье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. придати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. придати ў 3 знач.
с. 252
Придаровати дзеясл. Дадаць у якасці падарунка.
с. 253
Придати, придать, прыдати дзеясл. 1. Дадаць, далучыць. 2. Павялічыць якую-н. якасць, уласцівасць. 3. Прызначыць. 4. Тое, што і придатися ў 1 знач.
с. 253
Придатися, прыдатися дзеясл. 1. Здарыцца. Параўн. придати ў 4 знач. 2. Выпасці, давесціся. 3. Спатрэбіцца.
с. 255
Придатный прым. Прыдатны.
с. 255
Придатокъ, прыдатокъ наз. Прыдатак.
с. 256
Придать гл. придати
с. 256
Придаючийся дзеепрым. ад передоватися ў 1 знач.
с. 256
Придверникъ наз. Стораж, ахоўнік.
с. 256
Приделный, прыдельный прым. ад приделъ.
с. 256
Приделъ, прыделъ наз. Прыдзел, дадатковы алтар.
с. 256
Приделывати дзеясл. Прырабляць.
с. 257
Придержати дзеясл. Прытрымаць.
с. 257
Придержатися дзеясл. Прытрымлівацца.
с. 257
Придержащийся дзеепрым. ад придержатися.
с. 257
Придети дзеясл. Далучыць.
с. 257
Придивитися дзеясл. Здзівіцца.
с. 257
Придобыти, прыдобыти дзеясл. Набыць.
с. 257
Придомокъ наз. Прозвішча, мянушка.
с. 257
Придорожный прым. Прыдарожны.
с. 257
Придорожье наз. Прыдарожжа.
с. 258
Придрати дзеясл. Прыхапіць.
с. 258
Придружие наз. Сяброўства.
с. 258
Придуха, прыдуха наз. Вір.
с. 258
Придучий, придучый дзеепрым. ад прийти ў 4 знач. Параўн. придущий.
с. 258
Придущий, прыдущый дзеепрым. ад прийти ў 4 знач.
с. 258
Приежати гл. приезджати
с. 258
Приеждати гл. приезджати
с. 258
Приежджати гл. приезджати
с. 258
Приежджаючий гл. приезджаючий
с. 258
Приежджающый дзеепрым. ад приезджати.
с. 258
Приежджий гл. приезджий
с. 258
Приеждзати гл. приезджати
с. 258
Приеждчанье, прыеждчанье наз. Дзеянне па дзеясл. приезджати.
с. 258
Приеждчати гл. приезджати
с. 259
Приеждчаючий гл. приезджаючий
с. 259
Приеждчивати гл. приездживати
с. 259
Приеждчий гл. приезджий
с. 259
Приеждяти гл. приезджати
с. 259
Приежий гл. приезджий
с. 259
Приежчати гл. приезджати
с. 259
Приежчаючий гл. приезджаючий
с. 259
Приежчий гл. приезджий
с. 259
Приезджати, приежати, приеждати, приежджати, приеждзати, приеждчати, приеждяти, приежчати, приезджати, приезжати, приезждчати, приезжчати, прыеждати, прыежджати, прыеждзати, прыеждчати, прыежчати, прыездати, прыездзати, прыезжати дзеясл. Прыязджаць.
с. 259
Приезджаючий, приежджаючий, приеждчаючий, приежчаючий, приезжаючий, прыеждаючый, прыеждчаючый дзеепрым. 1. Ад приезджати. 2. У знач. наз. Той, хто прыязджае.
с. 260
Приездживати, приеждчивати, прыездживати дзеясл. Прыязджаць час ад часу.
с. 260
Приезджий, приежджий, приеждчий, приеждчый, приежий, приежчий, приежчый, приежый, приезджый, приездчий, приезжий, прыеждчий, прыеждчый прым. Прыезджы.
с. 260
Приездити, прыездити дзеясл. Прыехаць.
с. 261
Приездчий гл. приезджий
с. 261
Приездъ, прыездъ наз. 1. Прыезд. Параўн. прияздъ, прыяздъ. 2. Месца ўезду куды-н.
с. 261
Приезжати гл. приезджати
с. 262
Приезжаючий гл. приезджаючий
с. 262
Приезждчати гл. приезджати
с. 262
Приезжий гл. приезджий
с. 262
Приезжчати гл. приезджати
с. 262
Приезнь гл. приязнь
с. 262
Приемецъ наз. Тое, што і приемникъ.
с. 262
Приемлющий, прыемлющий дзеепрым. Які прымае, набывае што-н.
с. 262
Приемне гл. приемно
с. 262
Приемней прысл., выш. ст. ад приемно.
с. 262
Приемнейший, приемнейшый прым., выш. ст. ад приемный.
с. 262
Приемникъ наз. Наступнік, пераемнік. Параўн. приемецъ.
с. 263
Приемно, приемне прысл. Прыемна.
с. 263
Приемное, прыемное наз. 1. Прыемнае. 2. Плата за прыём.
с. 263
Приемность, прыемность наз. Прыемнасць.
с. 263
Приемный, прыемный прым. Прыемны.
с. 264
Приемший дзеепрым. Які прыняў, узяў, успрыняў.
с. 264
Приемый дзеепрым. Тое, што і приемший.
с. 264
Приетелка гл. приятелька
с. 264
Приетель гл. приятель
с. 264
Приетельски гл. приятельски
с. 264
Приетельство гл. приятельство
с. 264
Приехавший дзеепрым. ад приехати.
с. 264
Приехание гл. приеханье
с. 264
Приеханый дзеепрым. ад приехати.
с. 264
Приеханье, приехание, прыеханье наз. Дзеянне па дзеясл. приехати. Параўн. прияханье.
с. 264
Приехати, приехать, прыехати, прыехать дзеясл. Прыехаць. Параўн. прияхати.
с. 265
Прижаловати, прыжалувати дзеясл. Пашкадаваць, паспачуваць.
с. 265
Прижекглевати дзеясл. Прыплысці морам.
с. 266
Приженути дзеясл. 1. Спешна прыехаць, хутка прыбыць. 2. Прыгнаць.
с. 266
Приженутися дзеясл., зв. ад приженути ў 1 знач.
с. 266
Прижжоный дзеепрым. Апалены, прыпечаны.
с. 266
Прижинати дзеясл. Зжынаць.
с. 266
Прижити дзеясл. Прыдбаць, набыць.
с. 266
Прижитися дзеясл. Прыблізіцца.
с. 266
Прижитый дзеепрым. ад прижити.
с. 266
Призвавый дзеепрым. ад призвати ў 1 знач.
с. 266
Призваляти гл. призволяти
с. 266
Призваный дзеепрым. 1. Ад призвати ў 1 знач. 2. Ад призвати ў 2 знач. 3. Ад призвати ў 4 знач.
с. 266
Призванье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. призвати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. призвати ў 2 знач.
с. 267
Призвати, призвать, прызвати дзеясл. 1. Паклікаць. 2. Выкліксщь, загадаць з’явіцца куды-н. 3. Запрасіць, папрасіць прыйсці або прыехаць куды-н. 4. Заклікаць да ўдзелу ў якой-н. справе; прыцягнуць. 5. Наклікаць.
с. 267
Призвоите, призвоито прысл. Прыстойна; звычайна, адпаведна. Параўн. присвоите.
с. 269
Призвоитый, прызвоитый прым. Адпаведны, належны, уласцівы. Параўн. присвоитый.
с. 269
Призволевати дзеясл. Дазваляць.
с. 269
Призволене гл. призволенье
с. 269
Призволение гл. призволенье
с. 269
Призволеный, прызволеный дзеепрым. ад призволити.
с. 269
Призволенье, призволене, призволение, прызволене, прызволенье наз. Дзеянне па дзеясл. призволити.
с. 270
Призволити, призволить, прызволити дзеясл. Дазволіць.
с. 270
Призволитися дзеясл., зв. ад призволити.
с. 270
Призволить гл. призволити
с. 271
Призволяти, призваляти, прызволяти дзеясл. Дазваляць.
с. 271
Призволяючий дзеепрым. ад призволяти.
с. 271
Призволяющий дзеепрым. ад призволяти.
с. 271
Призвычаеный дзеепрым. ад призвычаити.
с. 271
Призвычаенье наз. Дзеянне па дзеясл. призвычаити.
с. 271
Призвычаивати дзеясл. Прызвычайваць.
с. 271
Призвычаиватися дзеясл. Прызвычайвацца.
с. 272
Призвычаити дзеясл. Прызвычаіць.
с. 272
Призвычаитися дзеясл. Прызвычаіцца.
с. 272
Призвычовати дзеясл. Прывучацъ. <Мб^чаю: Цвич^, привы- каю, призвычЛо, оум^ч^ю (Бяр., 194).
с. 272
Призвычоватися дзеясл. Прывучацца.
с. 272
Приздобывати дзеясл. Набываць.
с. 272
Приземный прым. Прыземісты.
с. 272
Призивание гл. призыванье
с. 272
Призиранье наз. Дзеянне па дзеясл. призирати ў 1 знач.
с. 272
Призирати дзеясл. 1. Глядзець, сачыць, назіраць. 2. Даглядаць.
с. 272
Признаваный дзеепрым. ад признавати ў 2 знач.
с. 273
Признаванье наз. Дзеянне па дзеясл. признавати ў 1 знач.
с. 273
Признавати, прызнавати дзеясл. 1. Прызнаваць. 2. Тое, што і признаватися ў 2 знач.
с. 273
Признаватися, прызнаватися дзеясл. зв. 1. Ад признавати ў 1 знач. 2. Прызнавацца, адкрыта расказваць аб чым-н. Параўн. признавати ў 2 знач.
с. 273
Признавачъ наз. Той, хто прызнаецца ў чым-н.
с. 274
Признаваючий дзеепрым. ад признавати ў 1 знач.
с. 274
Признавовати дзеясл., шматкр. ад признавати ў 1 знач.
с. 274
Признака наз. Адзнака, прымета.
с. 274
Признание гл. признанье
с. 274
Признаный, прызнаный дзеепрым. ад признати ў 1 знач.
с. 274
Признанье, признание, прызнанье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. признати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. признати ў 2 знач.
с. 275
Признати, прызнати дзеясл. 1. Прызнаць. 2. Тое, што і признатися ў 2 знач.
с. 276
Признатися, прызнатися дзеясл. зв. 1. Ад признати ў 1 знач. 2. Прызнацца, адкрыта расказаць аб чым-н.
с. 276
Призоръ наз. Нагляд.
с. 277
Призракъ наз. Здань. Параўн. призрачие.
с. 277
Призрачие наз. Тое, што і призракъ.
с. 277
Призренье, призрение, призренне наз. Дзеянне па дзеясл. призрети ў 1 знач.
с. 277
Призрети дзеясл. 1. Паглядзець, звярнуць увагу. 2. Дагледзець.
с. 277
Призъ наз. 1. Тое, што і презъ у 1 знач. 2. Тое, што і презъ у 3 знач.
с. 278
Призыване гл. призыванье
с. 278
Призывание гл. призыванье
с. 278
Призываный дзеепрым. 1. Ад призывати у 1 знач. 2. Ад призывати ў 2 знач.
с. 278
Призыванье, призивание, призыване, призывание наз. 1. Дзеянне па дзеясл. призывати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. призывати ў 2 знач.
с. 278
Призывати, призывать, прызывати дзеясл. 1. Клікаць. 2. Выклікаць, загадваць з’явіцца куды-н. 3. Запрашаць, прасіць прыйсці або прыехаць куды-н. 4. Заклікаць да ўдзелу ў якой-н. справе; прыцягваць. 5. Наклікаць.
с. 278
Призыватися дзеясл., зв. ад призывати ў 1 знач.
с. 280
Призывать гл. призывати
с. 280
Призываючий дзеепрым. ад призывати ў 1 знач.
с. 280
Призывающий, призывающый дзеепрым. ад призывати ў 1 знач.
с. 280
Призыскати гл. презыскати
с. 280
Прииденье, приидение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. прийти ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. прийти ў 4 знач.
с. 280
Приидущий гл. прийдущий
с. 280
Приизволение наз. Праяўленне.
с. 280
Приимание наз. 1. Дзеянне па дзеясл. приимати ў 3 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. приимати ў 8 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. приимати ў 9 знач.
с. 280
Прииманый дзеепрым. ад приимати ў 5 знач.
с. 281
Приимати гл. прыймати
с. 281
Приимать гл. приймати
с. 281
Приимающий дзеепрым. ад приимати ў 1 знач.
с. 281
Приимование гл. приймованье
с. 281
Приимованый гл. приймованый
с. 281
Приимовати гл. приймовати
с. 281
Приимуючий гл. приймуючий
с. 281
Приимующий, прыимующый дзеепрым. у знач. наз. Той, хто ўспрымае.
с. 281
Приимый дзеепрым. ад приимати ў 1 знач.
с. 281
Приимя наз. Мянушка.
с. 281
Приискати дзеясл. Здабыць, адшукаць.
с. 281
Приискатися дзеясл., зв. ад приискати.
с. 281
Приискивати дзеясл. Здабываць, адшукваць.
с. 281
Приистье гл. прийстье
с. 282
Приити гл. прийти
с. 282
Приитие гл. прийстье
с. 282
Приитье гл. прийстье
с. 282
Прийдати дзеясл. Прывесці.
с. 282
Прийдучий, прийдучый, прыйдучый дзеепрым. ад прийти ў 4 знач.
с. 282
Прийдущий, приидущий, прыйдущый дзеепрым. 1. Ад прийти ў 3 знач. 2. Ад прийти ў 4 знач.
с. 282
Прийма гл. прима
с. 283
Приймати, приимати, приимать, примати, прыимати, прыймати дзеясл. 1. Браць, атрымліваць што-н. ад каго-н. Параўн. приймовати ў 1 знач. 2. Атрымліваць ва ўласнасць. Параўн. приймовати ў 2 знач. 3. Сустракаць каго-н. пэўным чынам; аказваць каму-н. пэўны прыём. Параўн. приймовати ў 3 знач. 4. Браць да сябе, даваць прытулак. Параўн. приймовати ў 4 знач. 5. Прызнаваць каго-н., што-н. Параўн. приймовати ў 5 знач. 6. Праяўляць якія-н. адносіны да каго-, чаго-н.; успрымаць што-н. пэўным чынам. Прыимати в сэрце — успрымаць вельмі блізка. Параўн. приймовати ў 6 знач. 7. Станавіцца (рабіцца) паслядоўнікам рэлігіі, вучэння і г. д. Параўн. приймовати ў 7 знач. 8. Набываць які-н. выгляд. Параўн. приймовати ў 8 знач. 9. Выконваць дзеянне, характар якога вызначаецца сэнсам назоўніка. Приймати еднанье — заключаць пагадненне. Параўн. приймовати ў 9 знач. 10. Лічыць адно за другое. Параўн. приймовати ў 10 знач. 11. Уключаць у склад чаго-н., далучаць да каго-, чаго-н. Параўн. приймовати ў 11 знач. 12. Займаць якое-н. становішча. Параўн. приймовати ў 12 знач. 13. Перажываць, выносіць што-н. Параўн. приймовати ў 13 знач. 14. Прыбіраць, перастаўляць, перакладаць (у іншае месца). Параўн. приймовати ў 14 знач. 15. Ужываць (выпіваць, з’ядаць і інш.). Параўн. приймивати, приймо- вати ў 15 знач. 16. Падвяргацца чаму-н. Параўн. приймовати ў 16 знач.
с. 283
Прийматися дзеясл., зв. ад приймати ў 9 знач.
с. 285
Приймаючий дзеепрым. ад приймати ў 5 знач.
с. 285
Прийменъ гл. применъ
с. 285
Приймивати дзеясл. Тое, што і приймати ў 15 знач.
с. 285
Приймичъ, прыймичъ наз. Прымак; той, хто прыняты ў дом.
с. 286
Приймоване гл. приймованье
с. 286
Приймованый, приимованый, примованый, прыймованый, прымованый дзеепрым. 1. Ад приймовати ў 1 знач. 2. Ад приймовати ў 3 знач. 3. Ад приймовати ў 4 знач. 4. Ад приймовати ў 5 знач. 5. Ад приймовати ў 6 знач. 6. Ад приймовати ў 12 знач.
с. 286
Приймованье, приимование, приймоване, прыймованье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. приймовати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. приймовати ў 3 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. приймовати ў 4 знач. 4. Дзеянне па дзеясл. приймовати ў 6 знач. 5. Дзеянне па дзеясл. приймовати ў 7 знач. 6. Дзеянне па дзеясл. приймовати ў 9 знач. 7. Дзеянне па дзеясл. приймовати ў 15 знач.
с. 287
Приймовати, приимовати, приймовать, примовати, примовать, прыимовати, прыимовать, прыимовати, прымовати, прымовать дзеясл. 1. Тое, што і приймати ў 1 знач. 2. Тое, што і приймати ў 2 знач. 3. Тое, што і приймати ў 3 знач. 4. Тое, што і приймати ў 4 знач. 5. Тое, што і приймати ў 5 знач. 6. Тое, што і приймати ў 6 знач. Прыймовать въ ласку — абыходзіцца ласкава. 7. Тое, што і приймати ў 7 знач. // перан. Выконваць пэўны абрад. 8. Тое, што і приймати ў 8 знач. 9. Тое, што і приймати ў 9 знач. 10. Тое, што і приймати ў 10 знач. 11. Тое, што і приймати ў 11 знач. 12. Тое, што і приймати ў 12 знач. 13. Тое, што і приймати ў 13 знач. 14. Тое, што і приймати ў 14 знач. 15. Тое, што і приймати ў 15 знач. 16. Тое, што і приймати ў 16 знач.
с. 288
Приймоватися, примоватися, прыймоватися дзеясл. зв. 1. Ад приймовати ў 1 знач. 2. Ад приймовати ў 7 знач. 3. Ад приймовати ў 9 знач. 4. Ад приймовати ў 11 знач. 5. Укараняцца, прыжывацца.
с. 293
Приймовать гл. приймовати
с. 293
Приймуючий, приимуючий, приймуючый дзеепрым. 1. Ад приймовати ў 1 знач. 2. Ад приймовати ў 3 знач. 3. Ад приймовати ў 5 знач. 4. Ад приймовати ў 7 знач. 5. Ад приймати ў 16 знач. 6. У знач. наз. Той, хто прымае або падвяргаецца чаму-н.
с. 293
Прийняти гл. приняти
с. 294
Прийстье, приистье, прийсте, приитие, приитье, прийштье, прыйсте, прыйстье, прыйтье наз. Прыход, з’яўленне. Параўн. пристье, притье, приштье.
с. 294
Прийти, приити, прыити, прыйти дзеясл. 1. Ідучы, дасягнуць пэўнага месца; прыбыць. Прийти на помочъ (вспоможенье, помощь) — прыйсці на дапамогу. 2. Дасягнуць месца прызначэння; быць дастаўленым. 3. З’явіцца куды-н. з якой-н. мэтай для чаго-н. Прийти въ помыслъ (на мысль) — з’явіцца ў думках; прыйти на умъ — тое, што і прийти въ помыслъ. 4. Настаць, здарыцца. Прийти въ розумъ (до розуму) — набыць здольнасць ацэньваць жыццёвыя сітуацыі; прийти къ летомъ (до летъ, ку летамъ) — дасягнуць сталасці. 5. Дасягнуць, дамагчыся. 6. Мець вынікам, адбыцца, стацца. Прийти до (ку) ведомости — стаць вядомым; прийти въ память (до, къ памети) — апамятацца; прийти до (къ) себе (собе) — апрытомнець; прийти въ чувство — апрытомнець. 7. Дастацца; прыйсціся. Прийти кадукомъ гл. кадукъ. 8. Далучыцца; паддацца. 9. Размясціцца, супасці. 10. // перан. Прывесці.
с. 294
Прийтися, прыйтися дзеясл. 1. Дастацца, належаць. 2. Давесціся.
с. 298
Прийштье гл. прийстье
с. 298
Прикажчикъ гл. приказчикъ
с. 298
Приказавати гл. приказовати
с. 298
Приказание гл. приказанье
с. 298
Приказанный гл. приказаный
с. 298
Приказаный, приказанный, прикозаный дзеепрым. 1. Ад приказати ў 1 знач. 2. Ад приказати ў 2 знач.
с. 298
Приказанье, приказание, прыказане, прыказанье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. приказати ў 1 знач. 2. Запаведзь. 3. Запавет, наказ.
с. 299
Приказатель наз. Камандзір.
с. 299
Приказати, прикозати, прыказати дзеясл. 1. Загадаць. 2. Даручыць, перадаць.
с. 300
Приказатися, прыказатися дзеясл. Даручыць сябе, падпарадкавацца.
с. 300
Приказка наз. Прыказка.
с. 300
Приказникъ, прыказникъ наз. Прыказчык.
с. 300
Приказный дзеепрым. 1. Даручаны, дадзены. 2. Загадны.
с. 300
Приказовати, приказавати, прикозовати, прыказовати дзеясл. 1. Загадваць; прадпісваць. Параўн. приказывати. 2. Даручаць; завяшчаць.
с. 301
Приказуючий дзеепрым. Які загадвае.
с. 301
Приказца, прыказца наз. Той, хто даручае, перадае (у падпарадкаванне).
с. 301
Приказчикъ, прикажчикъ наз. Прыказчык (аканом).
с. 301
Приказъ наз. 1. Загад. 2. Даручэнне. 3. Кіраўнічая ўстанова (дэпартамент).
с. 301
Приказывати дзеясл. Тое, што і приказовати ў 1 знач.
с. 302
Прикасающийся дзеепрым. Які адносіцца, належыць.
с. 302
Прикаснутися гл. прикоснутися
с. 302
Прикгрость гл. прикрость
с. 302
Прикидатися дзеясл. Бавіць час.
с. 302
Прикидка наз. Дабаўка.
с. 302
Прикинути, прыкинути дзеясл. Накінуць, прыкрыць.
с. 302
Прикипети дзеясл. // перан. Прыліпнуць.
с. 302
Прикладание гл. прикладанье
с. 303
Прикладаный, прыкладаный дзеепрым. 1. Ад прикладати ў 1 знач. 2. Ад прикладати ў 2 знач.
с. 303
Прикладанье, прикладание наз. 1. Дзеянне па дзеясл. прикладати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. прикладати ў 3 знач.
с. 303
Прикладати, прыкладати дзеясл. 1. Прыкладваць. // перан. Прикладати сердце (серце) — прымаць да сэрца. 2. Дадаваць, прыбаўляць, далучаць. 3. Прымяняць, дастасоўваць. Прикладати веру — верыць. 4. Аддаваць. 5. Супастаўляць. Прикладати на врядъ — даваць пасаду.
с. 303
Прикладатися, прыкладатися дзеясл. 1. // перан. Дакранацца, прыкладвацца. 2. Прымаць удзел (часцей у фінансаванні, матэрыяльным забеспячэнні).
с. 304
Прикладаючий дзеепрым. 1. Які дадае, прыбаўляе. 2. Які ўжывае, называе.
с. 305
Прикладеный дзеепрым. ад прикладати ў 1 знач.
с. 305
Прикладне прысл. 1. На прыкладзе. 2. Узорна, належна.
с. 305
Прикладнейший прым. Больш узорны, паказальны.
с. 305
Прикладность наз. Узорнасць.
с. 305
Прикладный прым. 1. Узорны. 2. Які выяўляецца на прыкладзе.
с. 305
Прикладовати, прыкладовати дзеясл. 1. Прыкладваць. Параўн. прикладывати ў 1 знач. 2. Дастасоўваць. Параўн. прикладывати ў 2 знач.
с. 306
Прикладомъ, прыкладомъ прысл. Па прыкладу, на ўзор.
с. 306
Прикладъ, прыкладъ I наз. 1. Дзеянне, учынак, з’ява, якія служаць узорам. Брати въ прикладъ — браць (за) прыклад; брати прикладъ гл. брати; давати прикладъ (прыкладъ) гл. давати; дати прикладъ гл. дати. 2. Ілюстрацыя, доказ, выпадак.
с. 306
Прикладъ II наз. 1. Узнос, задатак. 2. Дабаўка.
с. 307
Прикладываный дзеепрым. Прыкладваны.
с. 307
Прикладывати дзеясл. 1. Тое, што і прикладовати ў 1 знач. Прикладывати сердце — браць да сэрца. 2. Тое, што і прикладовати ў 2 знач.
с. 307
Прикланяти гл. приклоняти
с. 307
Прикласти, прыкласти дзеясл. 1. Прыкласці. 2. Супаставіць, параўнаць.
с. 307
Приклеить дзеясл. Прыклеіць.
с. 308
Приклекати, приклякати дзеясл. Прыкленчваць.
с. 308
Приклекнути, приклякнути, прыклекнути, прыклякнути дзеясл. Прыкленчыць.
с. 308
Приклепка наз. Зачэпка.
с. 308
Приклеть, приклетъ наз. Прыбудова да клеці.
с. 308
Прикликати дзеясл. Прыклікаць.
с. 308
Приклоненый дзеепрым. ад приклонити ў 1 знач.
с. 308
Приклонити дзеясл. 1. Прыкленчыць. 2. Нахіліць. 3. Прыкласці. // перан. Накіраваць, з увагай аднесціся. Приклонити голову (главу) — прыхіліць галаву, знайсці прытулак.
с. 308
Приклонитися дзеясл. 1. Прыгнуцца, нахіліцца. 2. Апусціцца. 3. Аднесціся.
с. 309
Приклоньшийся дзеепрым. Які нахіліўся, прыкланіўся.
с. 309
Приклоняти, прикланяти дзеясл. Прыкланяць, прыкленчваць.
с. 309
Приключение гл. приключенье
с. 309
Приключеный дзеепрым. ад приключити.
с. 309
Приключенье, приключение наз. Хвароба, недамаганне.
с. 309
Приключити дзеясл. Ахапіць; здарыцца.
с. 309
Приключитися дзеясл. Здарыцца, наступіць.
с. 310
Приключшийся дзеепрым. Які здарыўся.
с. 310
Приклякати гл. приклекати
с. 310
Приклякнути гл. приклекнути
с. 310
Прикованье наз. Дзеянне па дзеясл. приковати.
с. 310
Прикованый дзеепрым. ад приковати.
с. 310
Приковати дзеясл. Прыкаваць.
с. 310
Приковъ наз. Прыкоўка.
с. 310
Приковывати дзеясл. Прыкоўваць.
с. 310
Прикозаный гл. приказаный
с. 310
Прикозати гл. приказати
с. 310
Прикозовати гл. приказовати
с. 310
Прикомора наз. Тое, што і прикоморокъ ў 1 знач.
с. 310
Прикоморокъ, прыкоморокъ наз. 1. Філіял каморы (мытні). Параўн. прикомора. 2. Кладоўка. Параўн. прикомора.
с. 311
Прикопъ наз. Тое, што і перекопъ.
с. 311
Прикоръ наз. Дакор.
с. 311
Прикосновение наз. Дакрананне.
с. 311
Прикоснутися, прикаснутися дзеясл. Дакрануцца.
с. 311
Прикотитися дзеясл. 1. Прыкаціцца. 2. Пад’ехаць.
с. 311
Прикочевати дзеясл. Прыкачаваць.
с. 311
Прикре гл. прикро
с. 311
Прикрейший прым. Вельмі прыкры.
с. 311
Прикреныйсе дзеепрым. ад прикритися I.
с. 311
Прикривало наз. 1. Накрыўка. 2. Пакрыццё.
с. 311
Прикриванье, прикривание наз. Прыкрыванне, накрыванне. // перан.
с. 312
Прикривати гл. прикрывати
с. 312
Прикриватисе дзеясл. Прыкрывацца.
с. 312
Прикривающий дзеепрым. Які што-н. прыкрывае.
с. 312
Прикрий гл. прикрый
с. 312
Прикрите гл. прикрытье
с. 312
Прикрити I дзеясл. Рабіць прыкрасці.
с. 312
Прикрити II гл. прикрыти ІІ
с. 312
Прикритие гл. прикрытье
с. 312
Прикритисе I гл. прикрытися I
с. 312
Прикритися I гл. прикрытися I
с. 312
Прикритися II гл. прикрытися II
с. 312
Прикритство наз. Прытворства.
с. 312
Прикритца наз. Прытворца.
с. 312
Прикритый гл. прикрытый
с. 312
Прикритье гл. прикрытье
с. 312
Прикро, прикре, прыкро прысл. 1. Непрыемна. 2. Непрыязна. 3. Недарэчна.
с. 312
Прикровъ наз. Страха, дах.
с. 313
Прикрое, прыкрое наз. Непрыемнае.
с. 313
Прикрость, прикгрость, прыкрость наз. Непрыемнасць.
с. 313
Прикрывати, прикривати, прыкрывати наз. 1. Прыкрываць. 2. Засланяць. 3. Прыхоўваць, маскіраваць. 4. Аберагаць.
с. 314
Прикрый, прикрий, прыкрый прым. 1. Непрыемны. 2. Дрэнны, нязручны (для пераадолення). 3. Непрыязны. 4. Нядобры, непрыемны па смакавых і абаняльных якасцях. 5. Недарэчны.
с. 314
Прикрыти, прикрити II дзеясл. 1. Злёгку накрыць. 2. Прыхаваць. // перан.
с. 315
Прикрытие гл. прикрытье
с. 315
Прикрытися I, прикритисе I, прикритися I дзеясл., зв. ад прикрити I.
с. 315
Прикрытися II, прикритися II, прыкрытися дзеясл. зв. 1. Ад прикрыти ў 1 знач. // перан. 2. Ад прикрыти II у 2 знач.
с. 316
Прикрыто прысл. Прыхавана.
с. 316
Прикрытый, прикритый, прыкрытый дзеепрым. 1. Злёгку накрыты. 2. Прыхаваны, замаскіраваны. 3. Які мае страху ці іншае прыкрыіще ў выглядзе страхі (стрэшкі). 4. Абшыты. 5. Абаронены.
с. 316
Прикрытье, прикрите, прикритие, прикритье, прыкритье наз. 1. Пакрывала. 2. Прыкрыццё. 3. Шырма; маскіроўка. 4. Страха. // перан.
с. 317
Прикупень наз. Той, каго купілі.
с. 317
Прикупенье наз. Дзеянне па дзеясл. прикупити.
с. 318
Прикупити, прикупить, прыкупити дзеясл. Прыкупіць, дадаткова купіць. // перан.
с. 318
Прикупка наз. Тое, што і прикупля.
с. 318
Прикупленина наз. Тое, што і прикупля.
с. 318
Прикупленый дзеепрым. ад прикупити.
с. 318
Прикупля, прыкупля наз. Прыкупленая маёмасць. Параўн. прикупка, прикупленина.
с. 318
Прикупляти дзеясл. Прыкупліваць.
с. 319
Прикупный, прыкупный дзеепрым. Прыкупны. Листъ прикупный гл. листъ.
с. 319
Прикуповати дзеясл. // перан. Прыкупліваць.
с. 319
Прикупъ, прикупь наз. Дадатковая пакупка.
с. 319
Прикупыванье наз. Прыкупліванне.
с. 320
Прикупь гл. прикупъ
с. 320
Прикшталтовыватися дзеясл. Прыпадабняцца.
с. 320
Прилавка наз. Тое, што і прилавокъ ў 1 знач.
с. 320
Прилавокъ, прылавокъ наз. 1. Прылавак (гандлёвы стол). Параўн. прилавка. 2. Насып, дамба.
с. 320
Прилагателно, прилагателне наз. Прыметнік.
с. 320
Прилагати дзеясл. // перан. Прыкладваць.
с. 320
Прилагатися дзеясл. Звяртацца.
с. 320
Прилазникъ наз. Прылазнік.
с. 320
Прилазъ наз. Узятак мёду.
с. 321
Приламанье наз. Духоўны ўпадак.
с. 321
Прилатъ наз. Тое, што і прелатъ.
с. 321
Прилбица, прильбица, прылбица, прыльбица наз. Шлем. // перан.
с. 321
Прилегати дзеясл. Прылягаць (размяшчацца).
с. 321
Прилеглость, прылеглость наз. 1. Размяшчэнне, знаходжанне побач. 2. Нерухомасць (зямля), якая размешчана побач.
с. 321
Прилеглый, прилекглый, прылеглы, прылеглый дзеепрым. 1. Які размяшчаецца побач. 2. Блізкі, наступны (пра час). 3. Падданы, залежны.
с. 322
Прилежанье, прилежание наз. 1. Ад прилежати ў 1 знач. 2. Ад прилежати ў 3 знач.
с. 322
Прилежати, прылежати дзеясл. 1. Належаць, адносіцца. 2. Падыходзіць. 3. Клапаціцца. 4. Размяшчацца побач.
с. 323
Прилежащий дзеепрым. 1. Які належыць 2. Які прылягае.
с. 323
Прилежней прысл. Старанней.
с. 323
Прилежно прысл. Старанна.
с. 323
Прилежный прым. Старанны.
с. 323
Прилежоный дзеепрым. Размешчаны побач.
с. 324
Прилекглый гл. прилеглый
с. 324
Приленчоный дзеепрым. Далучаны.
с. 324
Прилепитися, прилепитисе дзеясл. 1. Прыляпіцца, злучыцца. 2. Далучыцца (да кампаніі, думак, ідэі і г. д.).
с. 324
Прилепленый, прилепленный дзеепрым. Прылеплены; прымацаваны. // перан.
с. 324
Прилепленье наз. Далучэнне.
с. 324
Прилепляти наз. Прымацоўваць, прылепліваць.
с. 324
Прилеплятися, прилеплятисе дзеясл. 1. Прылеплівацца, прымацоўвацца. // перан. 2. Ад прилежати ў 3 знач.
с. 324
Прилетати дзеясл. Прылятаць.
с. 325
Прилетаючий дзеепрым. Які прылятае.
с. 325
Прилетети, прылетети дзеясл. 1. Прыляцець. Параўн. прилетити. 2. Дасягнуць, дастаць.
с. 325
Прилетити дзеясл. Тое, што і прилетети ў 1 знач.
с. 325
Прилетывати дзеясл. Прылятаць.
с. 325
Прилечи, прылечи дзеясл. 1. Легчы на невялікі час. 2. Прыдавіць лежачы. 3. Размясціцца.
с. 325
Приливанье наз. Дзеянне па дзеясл. приливати.
с. 326
Приливати дзеясл. Даліваць, падліваць.
с. 326
Прилипати дзеясл. Прыліпаць.
с. 326
Прилипити дзеясл. Прыляпіць.
с. 326
Прилиплый дзеепрым. // перан. Прыліплы.
с. 326
Прилипнути дзеясл. Прыліпнуць.
с. 326
Прилити дзеясл. Даліць.
с. 326
Приличати дзеясл. Выкрываць, абвінавачваць.
с. 326
Приличитися дзеясл. Даплюсавацца, дабавіцца.
с. 327
Приличне прысл. Асабіста, наяву.
с. 327
Приличное, прыличное наз. 1. Вартае. 2. Рэчавы доказ.
с. 327
Приличный, прыличный прым. З рэчавымі доказамі.
с. 327
Приличовати дзеясл. Дадаваць, далічваць.
с. 327
Приличоный дзеепрым. Атаясамлены.
с. 327
Прилнути гл. прильнути
с. 327
Прилогъ наз. Падыход, пад’езд.
с. 327
Приложение гл. приложенье
с. 328
Приложеный гл. приложоный I
с. 328
Приложенье, приложение, приложэнье, прыложенье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. приложити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. приложити ў 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. приложити ў 3 знач. 4. Дзеянне па дзеясл. приложити ў 4 знач.
с. 328
Приложити, приложить, приложыти, прыложити, прыложыти дзеясл. 1. Прыкласці. // перан. 2. Дабавіць. 3. Дадаць, далучыць. 4. Накіраваць (дзейнасць, намаганні). Приложити руку — прыкласці руку; приложити сердце — пастарацца; приложити умыслъ — падумаць. 5. Залічыць (аднесці). 6. Вырашыць, намерыцца.
с. 328
Приложитися, приложитисе, приложитись, приложытися дзеясл. 1. Далучыцца; прычыніцца. 2. Здзейсніцца, стацца.
с. 330
Приложоный I, приложеный, приложонный, прыложоный дзеепрым. 1. Ад приложити ў 1 знач. 2. Далучаны. 3. Здзейснены.
с. 330
Приложоный II дзеепрым. Тое, што і преложоный.
с. 331
Приложыти гл. приложити
с. 331
Приложытися гл. приложитися
с. 331
Приложэнье гл. приложенье
с. 331
Прилпети, прильпети дзеясл. Прыліпнуць.
с. 331
Прилучати, прылучати дзеясл. 1. Далучаць; дадаваць. 2. Залічваць.
с. 331
Прилучатися, прилучатисе, прылучатися дзеясл. 1. Далучацца. 2. Прылягаць.
с. 332
Прилучение гл. прилученье
с. 332
Прилученый, прилучоный, прылучоный дзеепрым. 1. Ад прилучити ў 1 знач. 2. Ад прилучити ў 2 знач.
с. 332
Прилученье, прилучение наз. Дзеянне па дзеясл. прилучити ў 1 знач.
с. 333
Прилученьеся наз. Далучэнне.
с. 333
Прилучившийся дзеепрым. Які здарыўся.
с. 333
Прилучити, прилучить, прилучыти, прылучити, прылучыти дзеясл. 1. Далучыць. 2. Залічыць.
с. 333
Прилучитися, прилучитисе, прилучиться, прилучытисе, прылучитися, прылучытися дзеясл. 1. Далучыцца. 2. Здарыцца.
с. 334
Прилучить гл. прилучити
с. 334
Прилучоный гл. прилученый
с. 334
Прилучыти гл. прилучити
с. 334
Прилучытися гл. прилучитися
с. 334
Прилыгати дзеясл. Маніць.
с. 334
Прилысый прым. Лысаваты.
с. 334
Прильбица гл. прилбица
с. 334
Прильнувший дзеепрым. Прыліплы.
с. 334
Прильнути, прилнути, прылнути, прыльнути дзеясл. 1. Прыліпнуць, прыстаць. // перан. 2. Далучыцца. 3. Прытуліцца. 4. Настаць.
с. 334
Прильпети гл. прилпети
с. 335
Прилюбити дзеясл. Дабіцца любові.
с. 335
Прилюбляти дзеясл. Дабівацца любові.
с. 335
Прима, прийма, прыма наз. Лепшая сенажаць.
с. 335
Примавяный дзеепрым. ад примавяти.
с. 335
Примавяти, примавять, прымавяти, прымовяти дзеясл. Тое, што і примовляти.
с. 335
Примака наз. Прымак.
с. 336
Приманити дзеясл. Прывабіць.
с. 336
Примасъ, прымасъ наз. Прымас.
с. 336
Примати гл. приймати
с. 336
Применецъ наз., памянш. ад применъ.
с. 336
Применъ, прийменъ, прыменъ наз. Гаспадарчая прыбудова.
с. 336
Применятися дзеясл. Ужывацца.
с. 337
Примеранье наз. Дзеянне па дзеясл. примеряти ў 2 знач.
с. 337
Примере гл. примирье
с. 337
Примереный дзеепрым. ад примерити ў 1 знач.
с. 337
Примеренье наз. Параўнанне.
с. 337
Примерзати дзеясл. Прымярзаць.
с. 337
Примерзнути дзеясл. 1. Прымерзнуць, адмарозіцца. 2. Замерзнуць, падмерзнуць.
с. 337
Примерити, прымерыти дзеясл. 1. Дамераць, дадаць. 2. Прыставіць.
с. 337
Примерканье наз. Прыцемак, змрок.
с. 337
Примеркнути дзеясл. Прымеркнуць.
с. 337
Примерье гл. примирье
с. 337
Примеряти дзеясл. 1. Прымерваць. 2. Прыстаўляць.
с. 337
Примесити дзеясл. Прымясіць, дадаць у што-н.
с. 338
Примета наз. Прыкмета; рыса, якасць каго-, чаго-н. Параўн. приметъ II.
с. 338
Приметатися дзеясл. Уладкавацца.
с. 338
Приметъ I наз. 1. Фашыннік, які наношвалі пры асадзе крэпасці, горада.
с. 338
Приметъ II, примиотъ, прыметъ, прымиотъ наз. Тое, што і примета.
с. 338
Примеченый дзеепрым. Намечаны; нацэлены.
с. 339
Примешаванье наз. // перан. Далучэнне.
с. 339
Примешаватися гл. примешоватися
с. 339
Примешаный, примешеный дзеепрым. 1. Ад примешати ў 1 знач. 2. Ад примешати ў 2 знач.
с. 339
Примешати, прымешати дзеясл. 1. Прымяшаць, падмяшаць, дадаць да чаго-н. // перан. 2. Далучыць, аднесці.
с. 339
Примешатися, примешатисе дзеясл. зв. 1. // перан. Ад примешати ў 1 знач. 2. Ад примешати ў 2 знач.
с. 339
Примешеный гл. примешаный
с. 340
Примешиватися, прымешыватися дзеясл. 1. Тое, што і примешоватися ў 1 знач. // перан. 2. Тое, што і примешоватися ў 2 знач.
с. 340
Примешкивати гл. премешкивати
с. 340
Примешоватися, примешаватися, примешуватися дзеясл. 1. Прымешвацца Параўн. примешиватися ў 1 знач. 2. Адносіцца, належаць, мець дачыненне. Параўн. примешиватися ў 2 знач.
с. 340
Примилитися дзеясл. Старацца спадабацца.
с. 340
Примилникъ наз. Мыльнік.
с. 340
Примиотъ гл. приметъ II
с. 340
Примире гл. примирье
с. 340
Примиренье, примирение наз. Дзеянне па дзеясл. примирити.
с. 341
Примирити дзеясл. Прымірыць; падпарадкаваць.
с. 341
Примирный прым. Прымірыцельны.
с. 341
Примирье, примере, примерье, примире, прымерье, прымирье, прэмирье наз. Перамір’е. Книга примирья — біблейскія кнігі Старога запавету.
с. 341
Примирянье наз. // перан. Прымерванне.
с. 342
Примиряти дзеясл. Прыміраць.
с. 342
Примкнути дзеясл. Прыблізіцца; далучыцца.
с. 342
Примкнутисе дзеясл. Прысунуцца блізка да чаго-н.
с. 342
Примножати, примнажати, прымнажати, прымножати дзеясл. Памнажаць, павялічваць; прыбаўляць.
с. 342
Примножене гл. примноженье
с. 343
Примножение гл. примноженье
с. 343
Примноженый дзеепрым. ад примножити.
с. 343
Примноженье, премноженье, примножене, примножение, примножэнье, прымножение, прымноженье наз. Дзеянне па дзеясл. примножати.
с. 343
Примножити дзеясл. Памножыць, павялічыць.
с. 343
Примножэнье гл. примноженье
с. 344
Примова, премова, прымова наз. 1. Выказванне; папрок. 2. Прадмова.
с. 344
Примованый гл. приймованый
с. 344
Примовати гл. приймовати
с. 344
Примоватися гл. приймоватися
с. 344
Примовать гл. приймовати
с. 344
Примовеный дзеепрым. ад примовити ў 1 знач.
с. 344
Примовенье наз. Дзеянне па дзеясл. примовити ў 1 знач.
с. 344
Примовити, примовить дзеясл. 1. Папракнуць, сказаць з’едліва; зрабіць заўвагу. 2. Прамовіць; звярнуцца да каго-н. са словамі. 3. Паклікаць; дамовіцца аб чым-н.
с. 345
Примовитися дзеясл., зв. ад примовити ў 2 знач.
с. 345
Примовить гл. примовити
с. 345
Примовица наз. Прымаўка.
с. 345
Примовка, прымовка наз. Папрок; абраза, знявага.
с. 345
Примовленый дзеепрым. ад примовити ў 1 знач.
с. 346
Примовляти, прымавляти дзеясл. Папракаць; гаварыць колкасці; зневажаць. Параўн. премовляти, примавяти.
с. 346
Примовлятися, прымавлятися дзеясл. Дамагацца чаго-н. на словах; дамаўляцца аб чым-н. Параўн. примовятисе.
с. 347
Примовятися дзеясл. Тое, што і примовлятися.
с. 347
Приможенье наз. Тое, што і преможенье.
с. 347
Примолвение наз. Дзеянне па дзеясл. примолвяти.
с. 347
Примолвяти дзеясл. Заклінаць.
с. 347
Приморие наз. Прымор’е.
с. 347
Примостокъ наз. Памост, які выкарыстоўвалі пры асадзе горада.
с. 347
Примракъ наз. Цемра.
с. 347
Примудрость гл. премудрость
с. 348
Примуроване наз. Надбудова; будаванне.
с. 348
Примусити, прымусити дзеясл. Прымусіць.
с. 348
Примусный прым. Прымусовы.
с. 348
Примусъ, прымусъ наз. Прымус. Параўн. премусъ.
с. 348
Примушаный, прымушаный дзеепрым. ад примушати.
с. 349
Примушанье наз. Дзеянне па дзеясл. примушати.
с. 349
Примушати, прымушати дзеясл. Прымушаць. Параўн. примушовати.
с. 349
Примушаючий дзеепрым. ад примушати.
с. 350
Примушающий дзеепрым. ад примушати.
с. 350
Примушене гл. примушенье
с. 350
Примушеный гл. примушоный
с. 350
Примушенье, примушене, примушэнье, прымушенье наз. Дзеянне па дзеясл. примушати.
с. 350
Примушовати дзеясл. Тое, што і примушати.
с. 350
Примушоный, примушеный, прымушеный, прымушоный дзеепрым. ад примусити.
с. 350
Примушэнье гл. примушенье
с. 351
Примывати дзеясл. Мыць, абмываць.
с. 351
Примыслити дзеясл. Набыць; атрымаць. Параўн. примышлити.
с. 351
Примышлити дзеясл. Тое, што і примыслити.
с. 351
Примышляти дзеясл. Прыбаўляць, дадаваць што-н. да чаго-н.
с. 351
Принабывати дзеясл. Набываць.
с. 351
Принагабаный гл. пренагабаный
с. 352
Принагабати гл. пренагабати
с. 352
Принаглянье наз. Дзеянне па дзеясл. принагляти.
с. 352
Принагляти дзеясл. Прыспешваць, падганяць.
с. 352
Принагляючий дзеепрым. ад принагляти.
с. 352
Принада, приняда, прынада наз. Прынада. // перан. Спакуса.
с. 352
Принадлежати дзеясл. Тое, што і приналежати ў 1 знач.
с. 352
Принадлежачий дзеепрым. ад приналежати ў 1 знач.
с. 353
Принадлежность наз. Тое, што і приналежность.
с. 353
Принаживати дзеясл. Прывабліваць, спакушаць.
с. 353
Принажоный дзеепрым. Прываблены.
с. 353
Принаименей прысл. Тое, што і принаймней.
с. 353
Принаймней, принамней, принамний, прынамне, прынамней прысл. Па крайняй меры, па меншай меры. Параўн. принаименей.
с. 353
Приналегати дзеясл. // перан. Націскаць, налягаць з вялікай энергіяй, каб дасягнуць пэўнага выніку.
с. 354
Приналежати, приналежать, прыналежати дзеясл. 1. Належаць, быць чыёй-н. уласнасцю. Параўн. принадлежати. 2. Мець адносіны да чаго-н. 3. Належаць; быць неабходным. 4. Мець месца. 5. Быць, з’яўляцца чыёй-н. асаблівасцю. 6. Быць чыім-н. правам.
с. 354
Приналежачий, приналежачый, прыналежачий, прыналежачый дзеепрым. 1. Ад приналежати ў 1 знач. 2. Ад приналежати ў 2 знач. 3. Ад приналежати ў 3 знач.
с. 355
Приналежащий дзеепрым. ад приналежати ў 1 знач.
с. 356
Приналежность, прыналежность наз. Маёмасць; уласнасць. Параўн. принадлежность.
с. 356
Приналежный, прыналежный прым. 1. Неабходны. 2. Належны; адпаведны.
с. 357
Принамней гл. принаймней
с. 357
Принамний гл. принаймней
с. 357
Принаняти дзеясл. Наняць.
с. 357
Принашати дзеясл. Прыносіць, з’яўляцца прычынай чаго-н.
с. 357
Приневоленый, прыневоленый дзеепрым. ад приневолити.
с. 357
Приневоленье наз. Дзеянне па дзеясл. приневолити.
с. 357
Приневоливати дзеясл. Прымушаць.
с. 357
Приневолити, прыневолить дзеясл. Прымусіць.
с. 357
Приневоляный дзеепрым. ад приневоляти.
с. 358
Приневоляти, прыневоляти дзеясл. Прымушаць.
с. 358
Принедужный прым. Вельмі слабы; хворы.
с. 358
Принентити дзеясл. Тое, што і принудити ў 3 знач.
с. 358
Принесение гл. принесенье
с. 358
Принесеный, прынесеный дзеепрым. 1. Ад принести ў 1 знач. // перан. 2. Ад принести ў 4 знач. 3. Ад принести ў 7 знач. 4. Быць адданай замуж. 5. Устаноўлены, заведзены.
с. 358
Принесенье, принесение, прынесенье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. принести ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. принести ў 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. принести ў 5 знач. 4. Пасаг.
с. 359
Принести, принесьти, прынести дзеясл. 1. Прынесці, даставіць што-н. // перан. Прыйшоўшы, з’явіўшыся, даставіць, унесці што-н. новае або паведаміць што-н. Ядовитая слинка до оустъ принесла — прыйсці ў галаву (на розум). 2. Даць даход, прыбытак. 3. З’явіцца прычынай чаго-н.; выклікаць што-н. 4. Учыніць рэлігійны абрад ахвярапрынашэння. 5. Падаць, прадставіць для азнаямлення. 6. З назоўнікамі ўтварае спалучэнні са значэннем якога-н. дзеяння, адпаведнага значэнню назоўніка. 7. Наблізіць да чаго-н. 8. // перан. Прывесці, даць магчымасць прыйсці куды-н.; змяніць стан.
с. 360
Принестися дзеясл., зв. ад принести ў 4 знач.
с. 362
Принесший дзеепрым. ад принести ў 1 знач.
с. 362
Принесьти гл. принести
с. 362
Принети гл. приняти
с. 362
Принижити дзеясл. Зменшыць, знізіць (значэнне, ролю каго-, чаго-н.).
с. 362
Приникати дзеясл. Пранікаць, пракрадацца (у душу, сэрца, думкі і інш.).
с. 362
Приникнути дзеясл. 1. Сысці адкуль-н.; спусціцца. // перан. 2. Схіліць. 3. Далучыцца да чаго-н.
с. 362
Принопинати дзеясл. (?).
с. 363
Приносеный гл. приношеный
с. 363
Приносимый дзеепрым. ад приносити ў 1 знач.
с. 363
Приносити, прыносити дзеясл. 1. Прыносіць, дастаўляць што-н. // перан. Прыйшоўшы, з’явіўшыся, дастаўляць, уносіць што-н. новае або паведамляць што-н. Параўн. приношати ў 1 знач. 2. З’яўляцца прычынай чаго-н.; выклікаць што-н. Параўн. приношати ў 2 знач. 3. Учыняць рэлігійны абрад ахвярапрынашэння. Параўн. приношати ў 3 знач. 4. Падаваць, прадстаўляць для азнаямлення. 5. Са шматлікімі назоўнікамі ўтварае спалучэнні са значэннем якога-н. дзеяння, адпаведнага значэнню назоўніка. 6. Узяўшы ў рукі, набліжаць да чаго-н. 7. Радзіць. 8. Падносіць, частаваць; дарыць.
с. 363
Приноситися дзеясл. зв. 1. // перан. Ад приносити ў 1 знач. 2. Ад приносити ў 3 знач.
с. 365
Приносный дзеепрым. ад приносити ў 1 знач.
с. 365
Приносъ наз. Прынашэнне, паднашэнне, дар.
с. 365
Приносячый, приносячий, прыносячый дзеепрым. 1. Ад приносити ў 1 знач. 2. Ад приносити ў 2 знач. 3. Ад приносити ў 7 знач. 4. У знач. наз. Той, хто прыносіць.
с. 365
Приносящий дзеепрым. 1. Ад приносити ў 2 знач. 2. Ад приносити ў 5 знач. 3. У знач. наз. Той, хто прыносіць.
с. 366
Приношане наз. Дзеянне па дзеясл. приношати ў 3 знач.
с. 366
Приношати, приношать дзеясл. 1. Тое, што і приносити ў 1 знач. 2. Тое, што і приносити ў 2 знач. 3. Тое, што і приносити ў 3 знач.
с. 366
Приношатися дзеясл., зв. ад приношати ў 3 знач.
с. 367
Приношать гл. приношати
с. 367
Приношающий дзеепрым. Які родзіць, пладаносіць.
с. 367
Приношение гл. приношенье
с. 367
Приношеный, приносеный, приношоный, прыношоный дзеепрым. 1. Ад приносити ў 1 знач. 2. Ад приносити ў 3 знач. 3. Ад приносити ў 4 знач. 4. Ад приносити ў 5 знач.
с. 367
Приношенье, приношение, прыношение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. приносити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. приносити ў 3 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. приносити ў 4 знач. 4. Дзеянне па дзеясл. приносити ў 7 знач. 5. Дзеянне па дзеясл. приносити ў 8 знач.
с. 368
Приношеньеся наз. Дзеянне па дзеясл. приноситися ў 2 знач.
с. 368
Приношовати, прыношывати дзеясл. шматкр. 1. Ад приношати ў 1 знач. 2. Ад приношати ў 3 знач.
с. 368
Приношоный гл. приношеный
с. 368
Приношуючий дзеепрым. ад приношовати ў 1 знач.
с. 369
Принуденый дзеепрым. ад принудити ў 1 знач.
с. 369
Принудити дзеясл. 1. Прымусіць. Параўн. принутити ў 1 знач. 2. Пераканаць. Параўн. принутити ў 2 знач. 3. Спакусіць. Параўн. принентити.
с. 369
Принудцоный дзеепрым. ад принудити ў 1 знач.
с. 369
Принудъ наз. Прымус.
с. 369
Принужати дзеясл. Прымушаць.
с. 369
Принужаючий дзеепрым. ад принужати. Параўн. принуждаючий.
с. 369
Принуждаючий дзеепрым. Тое, што і принужаючий.
с. 369
Принуждение наз. Тое, што і принуженье.
с. 369
Принужденый дзеепрым. Тое, што і принужоный.
с. 370
Принужене гл. принуженье
с. 370
Принуженый гл. принужоный
с. 370
Принуженье, принужене наз. Прымушэнне. Параўн. принуждение.
с. 370
Принужоный, принуженый дзеепрым. Прымушаны. Параўн. принужденый.
с. 370
Принуканый дзеепрым. Прымушаны да чаго-н.
с. 370
Принутити дзеясл. 1. Тое, што і принудити ў 1 знач. 2. Тое, што і принудити ў 2 знач.
с. 370
Принцепсъ наз. Кіраўнік, начальнік. Параўн. прынчипъ.
с. 370
Принципалка, прынцыпалка наз., жан. ад принципалъ у 1 знач.
с. 371
Принципалъ, принцыпалъ, прынципалъ, прынцыпалъ наз. 1. Зачыншчык якой-н. крымінальнай справы. 2. Начальнік, гаспадар у адносінах да падначаленых.
с. 371
Принципальный, прынцыпальный прым. 1. Які мае адносіны да пачатковага капіталу. 2. Галоўны.
с. 371
Принцыпалъ гл. принципалъ
с. 371
Принюкувати дзеясл. Прымушаць.
с. 371
Приняда гл. принада
с. 372
Принялый дзеепрым. ад приняти ў 1 знач.
с. 372
Приняти, прийняти, прыйняти, прыняти дзеясл. 1. Узяць, атрымаць што-н. ад каго-н. 2. Атрымаць у сваю ўласнасць што-н., набыць што-н. 3. Сустрэць каго-н. пэўным чынам; аказаць каму-н. пэўны прыём. 4. Змясціць у сябе; даць прытулак. // перан. 5. Прызнаць каго-, што-н. 6. Праявіць якія-н. адносіны да чаго-н.; успрыняць што-н. пэўным чынам (адобрыць, згадзіцца, зацвердзіць і г. д.). Приняти въ ласку — абысціся ласкава; приняти обема руками — з радасцю згадзіцца з чым-н.; приняти сердцемъ (до сердца) — блізка ўспрыняць. 7. Стаць паслядоўнікам рэлігіі, вучэння і г. д. // пе- ран. Выканаць пэўны абрад. 8. Набыць які-н. выгляд, якія-н. асаблівасці. 9. Выканаць дзеянне, характар якога вызначаецца сэнсам назоўніка. Приняти еднанье — заключыць пагадненне; приняти конецъ (живота) — памерці. 10. Памылкова палічыць за другое. 11. Узяць пад сваё начальства, камандаванне, кіраўніцтва. 12. Уключыць у склад чаго-н., далучыць да каго-, чаго-н. Приняти товариство — уступіць у долю. 13. Прызначыць (на пасаду), узяць (на службу). 14. Перажыць, вынесці што-н. 15. Прыбраць, пераставіць, перакласці (у іншае месца). 16. Прызнаць выкананым. 17. Выпіць, ужыць што-н. 18. Падвергнуцца чаму-н. Приняти за шию — узяць за горла. Параўн. прийняти.
с. 372
Принятие гл. принятье
с. 376
Принятися, прынятися дзеясл. зв. 1. Дакрануцца. 2. Узяцца, схапіцца. 3. Далучыцца да чаго-н. 4. Ухіліцца, пасунуцца трохі ў якім-н. напрамку. 5. Укараніцца, прыжыцца.
с. 376
Принятый, прынятый дзеепрым. 1. Ад приняти ў 1 знач. 2. Ад приняти ў 2 знач. 3. Ад приняти ў 3 знач. 4. Ад приняти ў 5 знач. 5. Ад приняти ў 6 знач. 6. Ад приняти ў 7 знач. 7. Ад приняти ў 9 знач. 8. Ад приняти ў 11 знач. 9. Ад приняти ў 13 знач. 10. Ад приняти ў 17 знач. 11. Набыты.
с. 377
Принятье, принятие, прынятье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. приняти ў 1 знач. // перан. 2. Дзеянне па дзеясл. приняти ў 3 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. приняти ў 4 знач. 4. Дзеянне па дзеясл. приняти ў 6 знач. 5. Дзеянне па дзеясл. приняти ў 7 знач. 6. Дзеянне па дзеясл. приняти ў 9 знач. Принятье таинъ — хрышчэнне. 7. Дзеянне па дзеясл. приняти ў 12 знач. 8. Дзеянне па дзеясл. приняти ў 13 знач.
с. 378
Приобецанье наз. Дзеянне па дзеясл. приобецати.
с. 380
Приобецати, прыобецати дзеясл. Паабяцаць.
с. 380
Приобецатися, прыобецатися дзеясл., зв. ад приобецати.
с. 380
Приобецовати дзеясл. Абяцаць.
с. 381
Приобецоватися дзеясл., зв. ад приобецовати.
с. 381
Приобидети, приобидити дзеясл. Пакрыўдзіць; зняважыць.
с. 381
Приобижати дзеясл. Крыўдзіць.
с. 381
Приоблеченый гл. приоблечоный
с. 381
Приоблечи дзеясл. Тое, што і приоболочи.
с. 381
Приоблечися дзеясл., зв. ад приоблечи.
с. 381
Приоблечоный, приоблеченый дзеепрым. ад приоблечи.
с. 381
Приоболочати дзеясл. Апранаць.
с. 381
Приоболоченный гл. приоболочоный
с. 382
Приоболоченый гл. приоболочоный
с. 382
Приоболочи дзеясл. Апрануць; пакрыць чым-н. // перан. Параўн. приоблечи.
с. 382
Приоболочися дзеясл., зв. ад приоболочи. // перан. Пакрыцца чым-н. Приоболочися в силу (моцъ) — набыць моц.
с. 382
Приоболочоный, приоболоченный, приоболоченый дзеепрым. ад приоболочи. // перан.
с. 382
Приобрести, преобрести дзеясл. Набыць; здабыць; займець.
с. 382
Приобретение наз. Набыццё; здабытак.
с. 383
Приобути дзеясл. Забяспечыць абуткам.
с. 383
Приобщатися дзеясл. Прылучацца, далучацца (да чаго-н.).
с. 383
Приобщение наз. Прылучэнне, далучэнне (да чаго-н.).
с. 383
Приобщитисе дзеясл. Прылучыцца, далучыцца (да чаго-н.).
с. 383
Приодеваный дзееирым. ад приодевати ў 1 знач.
с. 383
Приодеванье наз. Дзеянне па дзеясл. приодевати ў 1 знач.
с. 383
Приодевати дзеясл. 1. Апранаць; забяспечваць адзеннем. // перан. Прыкрываць што-н. чым-н. 2. // перан. Надаваць выгляд.
с. 383
Приодеватися, приодеватисе, приодиватися дзеясл. зв. 1. Ад приодевати ў 1 знач. 2. Ад приодевати ў 2 знач.
с. 384
Приодеваючий дзеепрым. ад приодевати ў 1 знач.
с. 384
Приодеженье наз. Апрананне.
с. 384
Приоделый дзеепрым. ад приодети.
с. 384
Приоденене наз. Адзенне.
с. 384
Приодение наз. Дзеянне па дзеясл. приодети.
с. 384
Приодененый дзеепрым. ад приодети.
с. 384
Приоденый, приодяный дзеепрым. ад приодети. // перан.
с. 384
Приодети дзеясл. Апрануць; забяспечыць адзеннем. // перан. Надзяліць чым-н. // перан. Пакрыць чым-н.
с. 385
Приодетися, приодетисе дзеясл., зв. ад приодети. // перан. Увасобіцца.
с. 385
Приодетый дзеепрым. ад приодети. // перан.
с. 385
Приодиватися гл. приодеватися
с. 386
Приодолети гл. преодолети
с. 386
Приодяный гл. приоденый
с. 386
Приоздобенный гл. приоздобленый
с. 386
Приоздобеный гл. приоздобленый
с. 386
Приоздобити дзеясл. Аздобіць. // перан. Зрабіиь больш поўным, багатым на ўнутраны змест.
с. 386
Приоздобленый, приоздобенный, приоздобеный, приоздобленный дзеепрым. ад приоздобити. // перан.
с. 386
Приоздобляти дзеясл. Аздабляць. // перан. Рабіць больш поўным, багатым на ўнутраны змест.
с. 386
Приоздобнейшы прысл. Аздобней.
с. 387
Приоръ гл. преоръ
с. 387
Приоставити дзеясл. Пакінуць што-н.; спыніць якое-н. дзеянне, занятак.
с. 387
Приострший, приостршый прым., выш. ст. ад острый. // перан. Вастрэйшы, больш дасціпны, з’едлівы (пра слова).
с. 387
Приохандожити, приохендожити дзеясл. Упрыгожыць, аздобіць.
с. 387
Приохандожоный дзеепрым. Упрыгожаны, аздоблены.
с. 387
Приохендожати дзеясл. Упрыгожваць, аздабляць.
с. 387
Приохендожити гл. приохандожити
с. 387
Припаданье наз. Дзеянне па дзеясл. припадати ў 1 знач.
с. 387
Припадати, припадать, прыпадати дзеяс. 1. Прыпадаць, дастасоўвацца. Параўн. припадывати ў 1 знач. 2. Даставацца. 3. Належаць. 4. Надарацца, здарацца. 5. Нахіляцца, дакранацца. Припадати до ногъ (къ ногамъ) — кланяцца; припадати на колена — кленчыць. Параўн. припадовати, припадывати ў 2 знач. 6. Гнацца.
с. 388
Припадаючий, припадаючый, прыпадаючый дзеепрым. 1. Ад припадати ў 1 знач. 2. Ад припадати ў 2 знач. 3. Які належыць.
с. 389
Припадковый, прыпадковый прым. Выпадковы.
с. 389
Припадлый дзеепрым. 1. Ад припасти ў 1 знач. 2. Ад припасти ў 2 знач.
с. 389
Припадненье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. припасти ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. припасти ў 3 знач.
с. 390
Припаднути дзеясл. 1. Тое, што і припасти ў 1 знач. 2. Тое, што і припасти ў 4 знач.
с. 390
Припадовати дзеясл. Тое, што і припадати ў 5 знач.
с. 390
Припадокъ, прыпадокъ наз. 1. Здарэнне, прыгода. 2. Абставіны, акалічнасць. 3. Выпадковасць непрадбачаная. 4. Падучая, прыпадак хваробы.
с. 390
Припадывати дзеясл. 1. Тое, што і припадати ў 1 знач. 2. Тое, што і припадати ў 5 знач.
с. 391
Припаливати дзеясл. Прыпальваць.
с. 391
Припалитися дзеясл. Прыпаліцца.
с. 391
Припалый, прыпалый дзеепрым. 1. Ад припасти ў 1 знач. 2. Ад припасти ў 2 знач. 3. Ад припасти ў 3 знач.
с. 391
Припаметоване наз. Прыпамінанне; успамін.
с. 392
Припаминати гл. припоминати
с. 392
Припарука гл. припорука
с. 392
Припаручати гл. припоручати
с. 392
Припарученье гл. припорученье
с. 392
Припаручити гл. припоручити
с. 392
Припасати, прыпасати дзеясл. Падвязаць поясам, падпярэзаць (зброю і пад.).
с. 392
Припасованый дзеепрым. Падпяразаны.
с. 392
Припасти, прыпасти дзеясл. 1. Настаць, супасці, прыпасці. Параўн. припаднути ў 1 знач. 2. Дастацца. 3. Стацца, здарыцца. 4. Напасці, наскочыць. Параўн. припаднути ў 2 знач. 5. Прыхіліцца, дакрануцца. На колена (колену) припасти (прыпасти) — прыкленчыць. 6. Супасці; прыйсціся.
с. 392
Припатритися, прыпатрытисе дзеясл. 1. Прыгледзецца. 2. Прааналізаваць, уважліва аднесціся.
с. 393
Припатрованье наз. Дзеянне па дзеясл. припатровати.
с. 394
Припатрованьеся, припатрованьесе наз. Дзеянне па дзеясл. припатроватися ў 2 знач.
с. 394
Припатровати дзеясл. Заглядаць.
с. 394
Припатроватися, припатроватисе, прыпатроватися дзеясл. 1. Прыглядацца. 2. Уважліва адносіцца, аналізаваць.
с. 394
Припатряти, припотряти дзеясл. 1. Прыглядвацца, аглядаць. 2. Даглядаць.
с. 395
Припаханье наз. Дзеянне па дзеясл. припахати.
с. 395
Припахати дзеясл. Прыараць.
с. 395
Припахивати дзеясл. Прыворваць.
с. 395
Припашъ, припашь, прыпашъ, прыпашь наз. Новаасвоеная ворная зямля каля асноўнага масіву. Параўн. прыпашокъ.
с. 395
Припевати, прыпевати дзеясл. Прыпяваць.
с. 395
Припекати дзеясл. Дапякаць.
с. 396
Припелъ наз. Верш, прыпеў.
с. 396
Приперезати дзеясл. Прыперазаць, падперазаць.
с. 396
Приперети дзеясл. // перан. Давесці ўлікамі.
с. 396
Приперти, прыперти дзеясл. 1. Прыціснуць, даткнуцца. 2. Абмежаваць перамяшчэнне. 3. Ушчыльную размясціцца.
с. 396
Припертися дзеясл. Дакрануцца, наваліцца.
с. 396
Приперязатися дзеясл. // перан. Прыперазацца, падперазацца.
с. 396
Припечатати дзеясл. Замацаваць пячаткай. // перан. Сцвердзіць. Параўн. припечатовати.
с. 396
Припечатованый дзеепрым. ад припечатовати.
с. 396
Припечатовати, припечэтовати, прыпечатовати дзеясл. Тое, што і припечатати. // перан.
с. 396
Припечокъ наз. Прыпечак.
с. 397
Припечэтовати гл. припечатовати
с. 397
Припилнованье наз. Дзеянне па дзеясл. припилновати ў 1 знач.
с. 397
Припилновати, припильновати дзеясл. 1. Прыпільнаваць, дасачыць. 2. Паклапаціцца.
с. 397
Припинаный дзеепрым. ад припинати.
с. 397
Припинати дзеясл. Прыпінаць, прышпільваць.
с. 397
Припирати дзеясл. 1. Прылягаць, размяшчацца ўпрытык. 2. Прымушаць.
с. 397
Приписаный дзеепрым. 1. Ад приписати у 1 знач. 2. Ад приписати ў 2 знач.
с. 398
Приписанье, прыписанье наз. Дзеянне па дзеясл. приписати ў 1 знач.
с. 398
Приписати, прыписати дзеясл. 1. Дапісаць дадаткова, далучыць да асноўнага тэксту. 2. Залічыць, аднесці.
с. 398
Приписатися дзеясл., зв. ад приписати ў 2 знач.
с. 399
Приписоване гл. приписованье
с. 399
Приписованый дзеепрым. ад приписовати ў 2 знач.
с. 399
Приписованье, приписоване наз. Дзеянне па дзеясл. приписовати ў 2 знач.
с. 399
Приписовати, прыписовати дзеясл. 1. Дапісваць да асноўнага тэксту. 2. Залічваць, адносіць. 3. Прызначаць, устанаўліваць.
с. 399
Приписоватися, приписоватисе дзеясл. 1. Дапісвацца да асноўнага тэксту. 2. Залічвацца.
с. 399
Приписокъ, прыписокъ наз. Прыпіска, дапіска. Параўн. приписъ.
с. 400
Приписъ наз. Тое, што і приписокъ.
с. 400
Приплавити дзеясл. Прывезці водным шляхам.
с. 400
Приплавитися дзеясл. Прыплысці.
с. 400
Приплата наз. Прыплата, даплата.
с. 400
Приплатити, прыплатити дзеясл. 1. Прыплаціць, даплаціць. 2. // перан. Разлічыцца.
с. 400
Приплачованый дзеепрым. За які прыплацілі, даплацілі.
с. 400
Приплестися дзеясл. Прыплясціся, прыляпіцца.
с. 400
Приплетоватися дзеясл. Прылеплівацца.
с. 401
Приплодити дзеясл. 1. Выдаць прыплод. 2. Атрымаць прыплод.
с. 401
Приплодитисе дзеясл. Прыпладзіцца.
с. 401
Приплодокъ, прыплодокъ наз. Тое, што і приплодъ.
с. 401
Приплодъ, прыплодъ наз. Прыплод. Параўн. приплодокъ.
с. 401
Припложати дзеясл. Даваць прыплод.
с. 401
Приплужити дзеясл. Прыпаўзці.
с. 401
Приплывати, прыплывати дзеясл. Прыплываць.
с. 401
Приплынути, прыплынути дзеясл. Тое, што і приплыти. // перан.
с. 401
Приплыти, прыплыти дзеясл. Прыплысці. // перан. Параўн. приплынути.
с. 402
Припнутисе дзеясл. Прыстаць, прыліпнуць.
с. 402
Приповедание гл. приповеданье
с. 402
Приповеданъе гл. приповеданье
с. 402
Приповеданый, прыповеданый дзеепрым. ад приповедати.
с. 402
Приповеданье, приповедание, приповеданъе, прыповеданье наз. Дзеянне па дзеясл. приповедати.
с. 402
Приповедати, прыповедати дзеясл, Абвяшчаць, заяўляць, паведамляць.
с. 403
Приповедатися, приповедатисе, прыповедатисе, прыповядатисе дзеясл., зв. ад приповедати.
с. 403
Приповедаючийся дзеепрым. ад приповедатися.
с. 403
Приповедити дзеясл. Абвясціць, заявіць, паведаміць.
с. 403
Приповедитися дзеясл., зв. ад приповедити.
с. 404
Приповедный прым. Листъ приповедный гл. листъ.
с. 404
Приповедовати дзеясл. Заяўляць, паведамляць.
с. 404
Приповедоватися дзеясл., зв. ад приповедовати.
с. 404
Приповедуючий дзеепрым. ад приповедовати.
с. 404
Приповежоный дзеепрым. ад приповедити.
с. 404
Приповестный прым. Іншасказальны.
с. 404
Приповесть, прыповесть наз. 1. Выслоўе, прытча. Параўн. приповясть. 2. Павучальнае апавяданне іншасказальнага характару.
с. 404
Приповзти гл. приползти
с. 405
Приповястка наз., памянш. ад приповясть.
с. 405
Приповясть наз. Тое, што і приповесть у 1 знач.
с. 405
Приподаванье наз. Аддаванне.
с. 405
Приподобанеся гл. приподобаньеся
с. 405
Приподобаный дзеепрым. Прыпадобнены, параўнаны.
с. 405
Приподобанье наз. Дзеянне па дзеясл. приподобати.
с. 405
Приподобаньеся, приподобанеся наз. Дзеянне па дзеясл. приподобатисе.
с. 405
Приподобати дзеясл. Прыпадабняць. Параўн. приподобляти.
с. 405
Приподобатисе дзеясл., зв. ад приподобати.
с. 405
Приподобаючийся дзеепрым. ад приподобатисе.
с. 405
Приподобити дзеясл. Прыпадабніць.
с. 406
Приподобитися, приподобитисе дзеясл., зв. ад приподобити. Параўн. привподобитися.
с. 406
Приподобленье наз. Дзеянне па дзеясл. приподобити.
с. 406
Приподобленеся наз. Дзеянне па дзеясл. приподобитися.
с. 406
Приподобляти дзеясл. Тое, што і приподобати.
с. 406
Приподоблятися дзеясл., зв. ад приподобляти.
с. 406
Приподобный прым. Прападобны.
с. 406
Приподобывати дзеясл. Прыпадабняць, параўноўваць.
с. 406
Приподобыватися, приподобыватисе дзеяслзв. ад приподобывати.
с. 406
Приподованьеся наз. Самааддача, служэнне.
с. 406
Припоеный дзеепрым. // перан. Прыпаяны, прымацаваны.
с. 406
Припозваный, прыпозваный дзеепрым. ад припозвати ў 2 знач.
с. 407
Припозванье, прыпозванье наз. Дзеянне па дзеясл. припозвати ў 2 знач.
с. 407
Припозвати, припозвать, прыпозвати дзеясл. 1. Паклікаць (на сустрэчу). 2. Прыцягнуць да адказнасці, выклікаць на суд.
с. 407
Припозватися, прыпозватися дзеясл., зв. ад припозвати ў 2 знач.
с. 407
Припозвать гл. припозвати
с. 408
Припознати дзеясл. Прызнаць, палічыць.
с. 408
Припознитися дзеясл. Прыпазніцца.
с. 408
Припозваный прым. Листъ припозваный гл. листъ. с. 408
Припозовъ наз. Выклік.
с. 408
Припозыванье наз. Дзеянне па дзеясл. припозывати.
с. 408
Припозывати дзеясл. Прыцягваць да адказнасці, выклікаць у суд.
с. 408
Припозыватися дзеясл., зв. ад припозывати.
с. 408
Припозычити дзеясл. Пазычыць.
с. 408
Припоити дзеясл. Далучыць, прымацаваць.
с. 409
Припоитися дзеясл. // перан. Далучыцца.
с. 409
Приползти, приповзти, прыползти дзеясл. Прыпаўзці.
с. 409
Приполовый прым. Светла-буры.
с. 409
Приполъ наз. Прыпол.
с. 409
Припомененый дзеепрым. Прыпомнены, названы.
с. 409
Припоменути, припоменуть, прыпоменути дзеясл. 1. Прыпомніць, напомніць. Параўн. припомянути ў 1 знач. 2. Успомніць. Параўн. припомянути ў 2 знач.
с. 409
Припоменутисе, прыпоменутися дзеясл., зв. ад припоменути ў 1 знач.
с. 409
Припоменуть гл. припоменути
с. 410
Припоминальный прым. Припоминальный листъ гл. листъ.
с. 410
Припоминане гл. припоминанье
с. 410
Припоминание гл. припоминанье
с. 410
Припоминаный дзеепрым. ад припоминати ў 1 знач.
с. 410
Припоминанье, припоминане, припоминание, прыпоминане, прыпоминанье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. припоминати у 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. припоминати ў 2 знач.
с. 410
Припоминати, припаминати, припоминать, прыпоминати наз. 1. Напамінаць; выстаўляць прэтэнзію. Параўн. привпоминати. 2. Успамінаць.
с. 410
Припоминатися, припоминатисе, прыпоминатися дзеясл. зв. 1. Ад припоминати ў 1 знач. 2. Ад припоминати ў 2 знач.
с. 411
Припомненый дзеепрым. ад припомнити ў 2 знач.
с. 411
Припомненье наз. Дзеянне па дзеясл. припомнити ў 1 знач.
с. 411
Припомнети гл. припомнити
с. 411
Припомнетисе гл. припомнитися
с. 411
Припомнетися гл. припомнитися
с. 412
Припомнити, припомнети, припомнеть, прыпомнети, прыпомнити дзеясл. 1. Напомніць (камусьці). Параўн. припомняти. 2. Успомніць.
с. 412
Припомнитися, припомнетисе, припомнетися дзеясл., зв. ад припомнити ў 1 знач.
с. 412
Припомняти дзеясл. Тое, што і припомнити ў 1 знач.
с. 412
Припомогати дзеясл. Дапамагаць.
с. 412
Припомяненый дзеепрым. ад припомянути ў 1 знач.
с. 412
Припомяненье наз. Дзеянне па дзеясл. припомянути ў 1 знач.
с. 413
Припомянулый дзеепрым. Успомнены.
с. 413
Припомянути дзеясл. 1. Тое, што і припоменути ў 1 знач. Параўн. привпомянути. 2. Тое, што і припоменути ў 2 знач.
с. 413
Припомянутися дзеясл., зв. ад припомянути ў 1 знач.
с. 413
Припоромокъ, прыпоромокъ наз. Месца на беразе ракі, куды прычальваецца паром.
с. 413
Припорука, припарука, прыпарука, прыпорука наз. Парука.
с. 413
Припоручаный дзеепрым. ад припоручати.
с. 414
Припоручати, припаручати, прыпоручати дзеясл. Прыпаручаць, паручаць.
с. 414
Припорученый, припоручоный дзеепрым. ад припоручити.
с. 414
Припорученье, припарученье наз. Дзеянне па дзеясл. припоручити.
с. 414
Припоручити, припаручити, припоручыти, прыпоручити, прыпоручыти дзеясл. Прыпаручыць, паручыць.
с. 414
Припоручный прым. Листъ припоручный гл. листъ.
с. 415
Припоручоный гл. припорученый
с. 415
Припоручувати дзеясл. Прыпаручваць.
с. 415
Припоручыти гл. припоручити
с. 415
Припослуга наз. Паслуга.
с. 415
Припостигненый дзеепрым. Насцігнены.
с. 415
Припостигнути дзеясл. Насцігнуць.
с. 415
Припотряти гл. припатряти
с. 415
Припохлебиться дзеясл. Падлізацца.
с. 415
Припоясаный дзеепрым. ад припоясати.
с. 415
Припоясати, прыпоесати дзеясл. Падперазаць, падвязаць поясам. // перан. Запамятаць.
с. 415
Припоясатися дзеясл. Падперазацца. // перан.
с. 415
Припоясоватися дзеясл. // перан. Падпярэзвацца.
с. 416
Приправа, прыправа наз. 1. Прыправа (кулінарная, парфумерная). // перан. 2. Упрыгожанне (каштоўнасць). 3. Пачынне, прылада, рыштунак. 4. Прыладжванне.
с. 416
Приправатися дзеясл. Тое, што і приправитися.
с. 417
Приправеный дзеепрым. ад приправити ў 1 знач.
с. 417
Приправенье, прыправенье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. приправити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. приправити ў 2 знач.
с. 417
Приправити, приправить, прыправити дзеясл. 1. Зрабіць, падрыхтаваць. 2. Прыладзіць, абсталяваць. 3. Давесці, прывесці. О везенье (вязенье) приправити — запраторыць у турму; о горло приправити — адправіць на той свет; о грехъ приправити — давесці да граху; о зельживости приправити — абылгаць, скампраметаваць; о лекгость прыправити — зняважыць, пакрыўдзіць; о нездоровье приправити — падарваць здароўе; о смерть приправити — паслаць на той свет; о утрату встыду приправити — зганьбіць; о фальшъ приправити — абвінаваціць у фальшы.
с. 417
Приправитися дзеясл., зв. ад приправити ў 1 знач. Параўн. приправатися.
с. 419
Приправить гл. приправити
с. 419
Приправление гл. приправленье
с. 419
Приправленый дзеепрым. 1. Ад приправити ў 1 знач. 2. Ад приправити ў 2 знач.
с. 419
Приправленье, приправление наз. 1. Дзеянне па дзеясл. приправити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. приправити ў 2 знач.
с. 420
Приправлянье наз. Дзеянне па дзеясл. приправляти ў 2 знач.
с. 420
Приправляти, приправлять, прыправляти дзеясл. 1. Прыпраўляць (гатаваць). 2. Ладзіць, рабіць. На муки приправляти — аддаваць на мукі. Параўн. приправяти.
с. 420
Приправлятися, приправлятисе, прыправлятися дзеясл. Рыхтавацца.
с. 420
Приправлять гл. приправляти
с. 420
Приправный прым. 1. Прыпраўлены (з прыправай). 2. // перан. Адборны, прыгожы. 3. Аздобны. 4. У знач. дзеепрым. Прыладжаны, прыроблены.
с. 420
Приправованье, приправование наз. 1. Дзеянне па дзеясл. приправовати ў 2 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. приправовати ў 3 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. приправовати ў 4 знач.
с. 421
Приправовати, приправовать, прыправовати дзеясл. 1. Прыпраўляць (гатаваць). 2. Запраўляць (напаўняць). 3. Падрыхтоўваць. 4. Прыладжваць (прымацоўваць). 5. Даводзіць. Приправовать о каранье — караць.; приправовати (о) смерть (-и) — даводзіць да смерці; приправовати о хоробу — даводзіць да хваробы; приправовати о шкоды — рабіць шкоду. 6. Рабіць.
с. 421
Приправоватися, приправоватисе дзеясл. 1. Гатавацца (пра харч). 2. Рыхтавацца.
с. 422
Приправовать гл. приправовати
с. 422
Приправяти дзеясл. Тое, што і приправляти ў 2 знач.
с. 422
Припретися дзеясл. Прыперціся.
с. 422
Припривлятисе дзеясл. Арыентавацца.
с. 422
Припроваденье наз. Дзеянне па дзеясл. припровадити.
с. 422
Припровадити, припровадить, прыпровадити дзеясл. Прывесці; даставіць. // перан.
с. 422
Припровадитися, припровадитисе дзеясл., зв. ад припровадити.
с. 423
Припровадить гл. припровадити
с. 423
Припроваженый гл. припроважоный
с. 423
Припроваженье, припровоженье наз. Дзеянне па дзеясл. припровадити.
с. 423
Припроважоный, припроваженый, припровожоный, прыпроважоный дзеепрым. ад припровадити.
с. 423
Припровоженье гл. припроваженье
с. 424
Припровожоный гл. припроважоный
с. 424
Припросити, прыпросити дзеясл. Запрасіць.
с. 424
Припрошоный дзеепрым. ад припросити.
с. 424
Припрягати дзеясл. Прыпрагаць.
с. 424
Припряженый дзеепрым. // перан. Прыпрэжаны.
с. 424
Припрятовати дзеясл. Прыхоўваць.
с. 424
Припстренье наз Учыненне рабым, стракатым.
с. 424
Припстровати дзеясл. Рабіць стракатым, рабым.
с. 424
Припудити дзеясл. Прыстрашыць; прымусіць. Параўн. припудцити.
с. 424
Припудценый гл. припудцоный
с. 424
Припудцити дзеясл. Тое, што і припудити.
с. 424
Припудцоный, припудценый дзеепрым. ад припудцити.
с. 424
Припудъ наз. Застрашванне.
с. 425
Припужаный дзеепрым. ад припужати.
с. 425
Припужати дзеясл. Застрашваць.
с. 425
Припужене гл. припуженье
с. 425
Припуженый гл. припужоный
с. 425
Припуженье, припужене наз. Дзеянне па дзеясл. припудити.
с. 425
Припужоный, припуженый, прыпуженый дзеепрым. 1. Ад припудити. 2. Прыгнаны.
с. 425
Припусканый, прыпусканый дзеепрым. ад припускати ў 1 знач.
с. 425
Припускати, прыпускати дзеясл. 1. Дапускаць, дазваляць. Параўн. припущати ў 1 знач. 2. Падпускаць (фізічна). Параўн. припущати ў 2 знач. 3. Дадаваць, дабаўляць. 4. Даручаць, адрасаваць. Параўн. припущати ў 4 знач.
с. 426
Припускъ наз. Прыпуск.
с. 426
Припустити, припустить, прыпустити, прыпустить дзеясл. 1. Дапусціць, дазволіць (юрыдычна). 2. Падпусціць, даць доступ (фізічна). Припустити въ уши — пачуць; припустити до сердца — прыняць да сэрца; припустити ку (до) ведомости — прыняць да ведама; припустити на волю божию — здацца на волю Бога. 3. Наслаць, напусціць. 4. Дадаць, прыбавіць.
с. 426
Припуститися дзеясл., зв. ад припустити ў 2 знач.
с. 428
Припустить гл. припустити
с. 428
Припущаный, прыпушчаный дзеепрым. 1. Ад припущати ў 1 знач. 2. Ад припущати ў 2 знач.
с. 428
Припущанье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. припущати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. припущати ў 2 знач.
с. 428
Припущати, прыпушчати дзеясл. 1. Тое, што і припускати ў 1 знач. 2. Тое, што і припускати ў 2 знач. // перан. Припущати вонтпенье — сумнявацца. 3. Кідаць, дасылаць. 4. Тое, што і припускати ў 4 знач.
с. 428
Припущение гл. припущенье
с. 429
Припущеный гл. припущоный
с. 429
Припущенье, припущение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. припустити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. припустити ў 2 знач.
с. 429
Припущоный, припущеный, прыпущеный, прыпущоный дзеепрым. 1. Ад припустити ў 1 знач. 2. Ад припустити ў 2 знач. 3. Набліжаны ўшчыльную.
с. 430
Припытыватися, припытаватисе, припытоватися, прыпытоватисе, прыпытыватися дзеясл. 1. Распытваць. 2. Прад’яўляць прэтэнзіі, дамагацца.
с. 430
Припяти дзеясл. Прыпяць.
с. 431
Прирада наз. Парада.
с. 431
Прирадити, прирядити дзеясл. Парадзіць.
с. 431
Приражатися дзеясл. Наладжвацца; здарацца.
с. 431
Приражающийся дзеепрым. ад приражатися.
с. 431
Приражовати, приряжовати дзеясл. Радзіць.
с. 431
Приразитися дзеясл. Здарыцца.
с. 431
Приразный прым. Пранізлівы.
с. 431
Прирастаючий дзеепрым. Які расце, падрастае.
с. 431
Прирекати, прирэкати, прырекати дзеясл. Запэўніваць, гарантаваць.
с. 431
Прирець гл. приречи
с. 432
Приреченый, приречоный дзеепрым. ад приречи.
с. 432
Приреченье, прыреченье наз. Дзеянне па дзеясл. приречи.
с. 432
Приречи, прирець, прыречи дзеясл. Паабяцаць; запэўніць.
с. 432
Приречоный гл. приреченый
с. 433
Приристанье наз. Змаганне.
с. 433
Приробенье, приробенне, прыробенье наз. Дзеянне па дзеясл. приробити.
с. 433
Приробить, прыробити дзеясл. Прырабіць.
с. 433
Приробливати дзеясл. Апрацоўваць.
с. 433
Приробляти, прироблять, прыробляти дзеясл. Прырабляць.
с. 433
Приробокъ, прыробокъ наз. Дадаткова апрацаваны ўчастак ворнай зямлі.
с. 433
Прировнавати дзеясл. Параўнаць.
с. 433
Прировнаватися дзеясл., зв. ад прировнати.
с. 433
Прировнане гл. прировнанье
с. 434
Прировнание гл. прировнанье
с. 434
Прировнаный, прыровнаный дзеепрым. ад прировнати.
с. 434
Прировнанье, прировнане, прировнание наз. Дзеянне па дзеясл. прировнати.
с. 434
Прировнати дзеясл. Параўнаць.
с. 434
Прировнатися, прировнатисе дзеясл., зв. ад прировнати.
с. 434
Прировнивати гл. прировнывати
с. 434
Прировновати дзеясл. Тое, што і прировнывати.
с. 434
Прировнывати, прировнивати, прыровнывати дзеясл. Параўноўваць. Параўн. прировновати.
с. 434
Прировныватися дзеясл., зв. ад прировнывати.
с. 435
Природа наз. Прырода.
с. 435
Природзене наз. Натура.
с. 435
Природитися дзеясл. Зрадніцца.
с. 435
Природный, прыродный прым. 1. Натуральны, уласцівы ад прыроды; ад нараджэння. 2. Блізкі па роднасці, сваяк.
с. 435
Природокъ наз. Натчадак; нашчадкі.
с. 435
Природценый прым. Тое, што і прирожоный у 1 знач.
с. 436
Природъ наз. Тое, што і природокъ.
с. 436
Прироженейший прым. Прыроджаны; такі, якім чалавек валодае ад самага нараджэння. Параўн. прироженшый.
с. 436
Прироженецъ, прыроженецъ наз. Ураджэнец.
с. 436
Прирожение гл. прироженье
с. 436
Прироженне гл. прироженье
с. 436
Прироженный гл. прирожоный
с. 436
Прироженое наз. Уласцівасць прыроджанага; прыроджанасць.
с. 436
Прироженость наз. Прыроджанасць.
с. 436
Прироженшый прым. Тое, што і прироженейший.
с. 436
Прироженый гл. прирожоный
с. 436
Прироженье, прирожение, прироженне, прырожене, прыроженье, прырожэнье наз. 1. Паходжанне. 2. Характар, уласцівасць; натура, прыроджанасць.
с. 436
Прирожоне прысл. Прыроджана.
с. 437
Прирожоный, прироженый, прироженный, прыроженый, прырожоный прым. 1. Сваяцкі, які мае адносіны да сваяцтва. Параўн. природценый. 2. Прыродны; уласцівы ад самага нараджэння; прыроджаны. 3. Які мае адносіны да прыроды; створаны прыродай. 4. Які ўласцівы мясцовасці, краіне; карэнны. Потреба прироженая гл. потреба; право прирожоное гл. право.
с. 437
Прирослый прым. Мажны, статны.
с. 439
Приростати, прыростати дзеясл. Павялічвацца ў колькасці, у памерах.
с. 439
Прирости дзеясл. Пашырыцца, павялічыцца, распаўсюдзіцца.
с. 439
Приростокъ наз. Падлетак.
с. 439
Прирощенье наз. Прырост.
с. 439
Прирука, прырука наз. Парука, зарука ў чым-н., пацвярджэнне чаго-н.
с. 439
Приручати дзеясл. Даручаць. Параўн. приручовати.
с. 440
Прирученье наз. Дзеянне па дзеясл. приручити.
с. 440
Приручити, приручыти дзеясл. Даручыць.
с. 440
Приручовати дзеясл. Тое, што і приручати.
с. 440
Приручоный, приручонный дзеепрым. ад приручити.
с. 440
Прирчение наз. Прадказанне.
с. 440
Прирченый дзеепрым. Прадказаны.
с. 440
Прирэкати гл. прирекати
с. 440
Прирядити гл. прирадити
с. 440
Приряжовати гл. приражовати
с. 440
Присада, прысада наз. Участак з пасаджанымі дрэвамі.
с. 441
Присадити дзеясл. Падсадзіць, пасадзіць разам з кім-, чым-н.
с. 441
Присажати дзеясл. Падсаджваць, садзіць разам з кім-н., да каго-н.
с. 441
Присаженье наз. Дзеянне па дзеясл. присадити.
с. 441
Присаживати дзеясл. Прысаджваць дадаткова да ўжо пасаджанага.
с. 441
Присвиренокъ наз. Дабудоўка да свірна.
с. 441
Присвоенье, присвоение наз. Дзеянне па дзеясл. присвоити.
с. 441
Присвоеный дзеепрым. ад присвоити.
с. 442
Присвоивати дзеясл. Прысвойваць, рабіць што-н. чужое сваёй уласнасцю. Параўн. присвояти.
с. 442
Присвоиватися дзеясл., зв. ад присвоивати.
с. 442
Присвоите, присвоито прысл. Уласціва, слушна.
с. 442
Присвоити дзеясл. Прысвоіць, зрабіць што-н. чужое сваёй уласнасцю.
с. 442
Присвоитися дзеясл. Прыблізіцца, далучыцца.
с. 442
Присвоито гл. присвоите
с. 442
Присвоитость наз. Прыналежнасць.
с. 442
Присвоитший, присвоитшый дзеепрым., выш. ст. ад присвоитый.
с. 442
Присвоитый дзеепрым. Тое, што і призвоитый.
с. 442
Присвояти дзеясл. Тое, што і присвоивати.
с. 442
Присвоятися дзеясл., зв. ад присвояти.
с. 442
Присевати дзеясл. Прысяваць дадаткова да ўжо пасеянага.
с. 443
Присевковый прым. ад присевокъ.
с. 443
Присевокъ, присивокъ, прысевокъ наз. Дадатковы пасеў.
с. 443
Присега гл. присяга
с. 443
Присегание гл. присяганье
с. 443
Присегати гл. присягати
с. 443
Присегатися гл. присягатися
с. 443
Присегаючий гл. присягаючий
с. 443
Присегаючийсе дзеепрым., зв. ад присягатися.
с. 443
Присегнути гл. присягнути
с. 443
Приседати дзеясл. Прысядаць, садзіцца на нядоўгі час.
с. 443
Приседети дзеясл. // перан. Асесці, затрымацца, замацавацца.
с. 443
Приседленье наз. Тое, што знаходзіцца пры сядзібе.
с. 443
Приседокъ наз. Еднымъ приседкомъ — за адзін раз, адразу, за адзін прыём.
с. 444
Присеети гл. присеяти
с. 444
Присека наз. Прасека.
с. 444
Приселенье наз. Падсяленне.
с. 444
Приселитися дзеясл. Падсяліцца.
с. 444
Приселникъ гл. присельникъ
с. 444
Приселокъ, прыселокъ наз. Невялікае сяло, вёска, якая прысялілася да вялікага збоку.
с. 444
Присельникъ, приселникъ наз. Той, хто падсяліўся да старажылаў.
с. 445
Присенокъ, прысенокъ наз. 1. Прытвор. 2. Порцік, вестыбюль, галерэя з калонамі, якая амаль заўсёды з’яўляецца часткай вялікага будынка. 3. Сенцы; крыты ўваход. // перан.
с. 445
Присести дзеясл. Сесці на нядоўгі час, прысесці.
с. 445
Присечи гл. присячи
с. 445
Присеяти, присеети дзеясл. Прысеяць, пасеяць у дадатак да ўжо пасеянага.
с. 446
Присивокъ гл. присевокъ
с. 446
Присилати гл. присылати.
с. 446
Присиленый дзеепрым. Звернуты, прыцягнуты.
с. 446
Присканый дзеепрым. // перан. Прыціснуты, пазбаўлены магчымасці адмаўляць што-н.
с. 446
Прискованый, прыскованый прым. Конь прискованый — конь масцю ў крапінкі. Параўн. прысковатый.
с. 446
Прискорбети дзеясл. Засмуткаваць.
с. 446
Прискорбие наз. Смутак, жаль.
с. 446
Прискорбный прым. 1. Смутны, журботны. 2. Цяжкі.
с. 446
Прискочити, прискочыти, прыскочыти дзеясл. Прыскочыць, хутка прыехаць, прыбегчы.
с. 447
Прискупшый прым. Скупаваты.
с. 447
Присланне гл. присланье
с. 447
Присланый, присланный, прысланый дзеепрым. 1. Ад прислати ў 1 знач. 2. Ад прислати ў 2 знач.
с. 447
Присланье, присланне, прысланье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. прислати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. прислати ў 2 знач.
с. 448
Прислати, прислать, прыслати дзеясл. 1. Прыслаць, даставіць што-н. поштай або праз каго-н. 2. Накіраваць каго-, што-н. куды-н. з якой-н. мэтай, па якой-н. справе.
с. 448
Прислатися дзеясл., зв. ад прислати ў 2 знач.
с. 449
Прислать гл. прислати
с. 449
Присловье, присловие, прысловье наз. Прытча, прыслоўе.
с. 449
Прислонити, прыслонити дзеясл. 1. Прыхіліць, шчыльна наблізіць да чаго-н., абаперці аб што-н. 2. Пакінуць, прапанаваць застацца дзе-н.
с. 449
Прислонитися дзеясл. Прыхіліцца, шчыльна наблізіцца да чаго-н.
с. 449
Прислонка наз. Дадатак.
с. 449
Прислонъ наз. Дадатковы насып.
с. 449
Прислонье наз. Святое месца, дзе можна схавацца, укрыцца.
с. 450
Прислуга, прыслуга наз. Паслуга.
с. 450
Прислугованый дзеепрым. ад прислуговати.
с. 450
Прислуговати дзеясл. Прыслужваць, рабіць паслугі.
с. 450
Прислуговатися дзеясл., зв. ад прислуговати.
с. 450
Прислужити, прислужыти дзеясл. Прыслужыць, зрабіць паслугі, дагадзіць каму-н.
с. 450
Прислужитися, прислужытисе дзеясл., зв. ад прислужити.
с. 450
Прислужыти гл. прислужити
с. 451
Прислужытисе гл. прислужитися
с. 451
Прислуханый дзеепрым. 1. Ад прислухати ў 1 знач. 2. Ад прислухати ў 2 знач.
с. 451
Прислуханье, прыслуханье наз. Выслухванне, праслухванне.
с. 451
Прислухати, прыслухати дзеясл. 1. Належаць; быць, знаходзіцца ў распараджэнні каго-н. Параўн. прислушати. 2. Тое, што і прислухатися ў 2 знач.
с. 451
Прислухатися, прыслухатисе, прыслухатися дзеясл. зв. 1. Ад прислухати ў 1 знач. 2. Прыслухацца, аднесціся да чаго-н. уважліва. Параўн. прислухати ў 2 знач.
с. 452
Прислухаючий, прислухаючый, прыслухаючий, прыслухаючый дзеепрым. ад прислухати ў 1 знач.
с. 452
Прислухающий дзеепрым. ад прислухати ў 1 знач.
с. 453
Прислухиванье наз. Дзеянне па дзеясл. прислухивати ў 1 знач.
с. 453
Прислухивати, прыслухивати дзеясл. 1. Належаць, быць, знаходзіцца ў распараджэнні каго-, чаго-н. 2. Выслухваць, уважліва адносіцца да каго-, чаго-н.
с. 453
Прислухиватися дзеясл., зв. ад прислухивати у 2 знач.
с. 454
Прислушати, прыслушати дзеясл. Тое, што і прислухати ў 1 знач.
с. 454
Прислушачий дзеепрым. ад прислушати.
с. 454
Прислушаючий дзеепрым. ад прислушати.
с. 454
Прислушити, прислушить, прыслушыти дзеясл. Будзе належаць.
с. 454
Присмаки, прысмаки наз. Прысмакі; смачныя, асабліва прыгатаваныя стравы.
с. 454
Присмотрати, присмотряти, прысмотрати дзеясл. Даглядаць, клапаціцца аб кім-, чым-н., ствараць добры догляд.
с. 455
Присмотреватися, присмотриватися, присмотроватися, присмотрюватися дзеясл. Прыглядацца, уважліва вывучаць, назіраць за чым-н.
с. 455
Присмотренье, прысмотренье наз. Дзеянне па дзеясл. присмотрети.
с. 456
Присмотрети дзеясл. Паназіраць; дагледзець. Параўн. присмотрити.
с. 456
Присмотретися, присмотретисе, прысмотретися дзеясл. Прыгледзецца, уважліва вывучыць, даследаваць што-н., паназіраць за чым-н. Параўн. присмотритися.
с. 456
Присмотриватися гл. присмотреватися
с. 456
Присмотрити дзеясл. Тое, што і присмотрети.
с. 456
Присмотритися дзеясл. Тое, што і присмотретися.
с. 457
Присмотрованьеся наз. Дзеянне па дзеясл. присмотроватися.
с. 457
Присмотровати дзеясл. Уважліва вывучаць што-н.
с. 457
Присмотроватися гл. присмотреватися
с. 457
Присмотрюватися гл. присмотреватися
с. 457
Присмотряти гл. присмотрати
с. 457
Присмотрятися дзеясл. Прыглядацца, уважліва вывучаць што-н.
с. 457
Присмутнейший прым. Вельмі смутны, сумны; поўны журбы.
с. 457
Присникъ наз. Праснак.
с. 457
Присно прысл. Заўсёды, пастаянна.
с. 457
Приснодева наз. Заўсёдашняя нявінніца (такое найменне прысвойваецца Багародзіцы як вечна захоўваючай нявіннасць). Параўн. приснодевица.
с. 457
Приснодевица наз. Тое, што і приснодева.
с. 457
Приснолиственный прым. Вечназялёны.
с. 458
Приснопамятный прым. Варты заўсёдашняга ўспаміну.
с. 458
Присноравеный прым. Вечна прыраўнаваны.
с. 458
Присносущие наз. Вечнасць, без пачатку і канца.
с. 458
Присносущный дзеепрым. Які вечна існуе.
с. 458
Присный прым. Блізкі, праўдзівы, дастойны.
с. 458
Присокъ наз. Прысак.
с. 458
Присоромотити дзеясл. Засароміць.
с. 458
Присоромяжливый дзеепрым. Засаромлены.
с. 458
Присохнути дзеясл. Прысохнуць. Параўн. присхнути.
с. 459
Присочоный дзеепрым. Высачаны.
с. 459
Приспарати, приспаряти дзеясл. Дбаць, турбавацца пра каго-, што-н.
с. 459
Приспати дзеясл. Прыспаць, дачакацца засынання каго-н.
с. 459
Приспевати дзеясл. Апяваць, услаўляць.
с. 459
Приспевший дзеепрым. ад приспети ў 2 знач.
с. 459
Приспети, прыспети I дзеясл. 1. Прыбыць, прыехаць. 2. Настаць, наступіць (пра час, падзею і пад.). 3. Паспець, змагчы зрабіць што-н. у тэрмін, своечасова; падаспець.
с. 459
Приспети, прыспети II дзеясл. Паспець, выспець, стаць спелым.
с. 460
Приспешаючий дзеепрым. Які паспешліва даганяе.
с. 460
Приспораючий дзеепрым. Які прымножваецца, павялічваецца.
с. 460
Приспорити дзеясл. Прыспорыць, прымножыць, павялічыць.
с. 460
Приспороный дзеепрым. ад приспорити.
с. 460
Приспоряжатися дзеясл. Цягнуцца, мець схільнасць, імкнуцца да чаго-н.
с. 460
Приспосабять гл. приспособяти
с. 460
Приспособеный, прыспособионый дзеепрым. 1. Ад приспособити ў 1 знач. 2. Ад приспособити ў 2 знач. 3. Ад приспособити ў 3 знач.
с. 460
Приспособенье наз. Дзеянне па дзеясл. приспособити ў 3 знач.
с. 460
Приспособити, прыспособити дзеясл. 1. Прыстасаваць, падабраць. 2. Падрыхтаваць, зрабіць прыдатным для выкарыстання. 3. Усынавіць, прыняць за роднага. 4. Аддаць замуж.
с. 461
Приспособитися, прыспособитися дзеясл. Прыстасавацца, асвоіўшыся з чым-н., набыць навыкі, уменне жыць, працаваць, абыходзіцца ў пэўных абставінах.
с. 461
Приспособленый, приспособленный, прыспособленый дзеепрым. 1. Ад приспособити ў 1 знач. 2. Ад приспособити ў 2 знач. 3. Ад приспособити ў 3 знач.
с. 462
Приспособляти, прыспособляти дзеясл. Прыстасоўваць, выкарыстоўваць у пэўных мэтах. Параўн. приспособяти.
с. 462
Приспособлятися дзеясл. Прыстасоўвацца да каго-, чаго-н. Параўн. приспособятися.
с. 462
Приспособляючий дзеепрым. ад приспособляти.
с. 463
Приспособляючийся дзеепрым. ад приспособлятися.
с. 463
Приспособный дзеепрым. Прыстасаваны, падрыхтаваны, настроены на што-н.
с. 463
Приспособяти, приспосабять дзеясл. Тое, што і приспособляти.
с. 463
Приспособятися дзеясл. Тое, што і приспособлятися.
с. 463
Присрожше прысл. Вельмі строга.
с. 463
Приставати, приставать, пристовати, прыставати дзеясл. 1. Далучацца, прымыкаць да каго-, чаго-н. // перан. Параўн. приставовати ў 1 знач. 2. Прыставаць, дамагацца чаго-н. 3. Спыняцца на нейкі час; прыпыняцца. 4. Гнацца, праследаваць каго-н. 5. // перан. Спыняцца, затрымлівацца на чым-н.
с. 463
Приставаючый дзеепрым. ад приставати ў 1 знач.
с. 464
Приставеный дзеепрым. ад приставити ў 3 знач.
с. 464
Приставечка гл. приставочка
с. 464
Приставити, прыставити дзеясл. 1. Паставіць, прыставіць блізка да чаго-н. 2. Назначыць, прызначыць для аказання якіх-н. паслуг. 3. Накіраваць, сканцэнтраваць супраць каго-н. што-н. 4. Прышвартаваць. 5. Далучыць да чаго-н. Приставити шапку — прысягнуць, паклясціся.
с. 465
Приставка наз. Салатніца.
с. 466
Приставление наз. Дзеянне па дзеясл. приставити ў 5 знач.
с. 466
Приставленый, приставленный дзеепрым. 1. Ад приставити у 1 знач. 2. Ад приставити ў 2 знач.
с. 466
Приставливаный дзеепрым. Прызначаны.
с. 466
Приставляти, прыставляти дзеясл. 1. Прыхіляць да чаго-н.} прыпіраць. Параўн. приставовати ў 1 знач., приставяти. 2. Далучаць, дадаваць што-н. новае да чаго-н. ужо зробленага. 3. Прызначаць для нагляду, для аказання якіх-н. паслуг. Параўн. приставовати ў 2 знач. 4. Натхняць. 5. Ахвяраваць. 6. Прымушаць.
с. 466
Приставникъ наз. Наглядчык; служыцель.
с. 467
Приставница наз. Служыцелька.
с. 467
Приставницство, приставництво наз. Упраўленне.
с. 467
Приставный прым. Пагранічны.
с. 467
Приставовати, прыставовати дзеясл. 1. Тое, што і приставати ў 1 знач. 2. Тое, што і приставляти ў 3 знач.
с. 467
Приставовъ прым. ад приставъ у 1 знач.
с. 468
Приставочка, приставечка, прыставечка наз., памянш. ад приставка.
с. 468
Приставство наз. Падатак, які ішоў на ўтрыманне войска на стаянках.
с. 468
Приставший дзеепрым. ад пристати ў 1 знач.
с. 468
Приставщикъ наз. Службовая асоба.
с. 468
Приставъ, прыставъ наз. 1. Наглядчык. 2. Ахоўнік, вартаўнік. 3. Начальнік, правіцель. 4. Прыстаўлены выхавацель.
с. 468
Приставяти дзеясл. Тое, што і приставляти ў 1 знач.
с. 469
Пристайный прым. Дастойны, варты.
с. 469
Пристанище, прыстанище, прыстанищо наз. 1. Прыстань; горад з прыстанямі, гавань. 2. Прыстанішча, прытулак, ратунак.
с. 469
Пристанство наз. Тое, што і пристанише ў 1 знач.
с. 470
Пристань, прыстань наз. Прыстань.
с. 470
Пристанье, прыстанье наз. Дзеянне па дзеясл. пристати ў 1 знач.
с. 470
Пристаринокъ, прыстарынокъ наз. Аблога, даўно не воранае поле.
с. 470
Пристароста наз. Адміністрацыйная асоба пры старасце.
с. 471
Пристати, прыстати дзеясл. 1. Далучыцца, прымкнуць да каго-, чаго-н. 2. Прычаліць, падыйшоўшы да берага, прыстані. 3. Спыніцца, застацца з якой-н. мэтай на некаторы час. 4. Стаміцца, змагчыся. 5. Шчыльна прылягаючы, прымацавацца. 6. Здарыцца, прыпасці, аказацца. 7. Звярнуцца да каго-н. з чым-н. 8. Прыступіць, пачаць што-н. рабіць, выконваць. 9. // перан. Замацавацца за кім-н.; запасці ў душу.
с. 471
Пристаючий, пристаючый дзеепрым. 1. Ад приставати ў 1 знач. 2. Ад приставати ў 5 знач.
с. 472
Пристегненый дзеепрым. ад пристегнути.
с. 473
Пристегненье наз. Дзеянне па дзеясл. пристегнути.
с. 473
Пристегнути дзеясл. Тое, што і пристигнути ў 1 знач.
с. 473
Пристенокъ, прыстенокъ наз. Прысценак.
с. 473
Пристерегати дзеясл. Падсцерагаць.
с. 473
Пристерегчи дзеясл. Падсцерагчы.
с. 474
Пристигать дзеясл. До права пристигати — прыцягваць да адказнасці.
с. 474
Пристигненый, прыстигненый дзеепрым. ад пристигнути ў 1 знач.
с. 474
Пристигнути, прыстигнути дзеясл. 1. Дагнаць, адшукаць. Параўн пристегнути. 2. Настаць, надысці.
с. 474
Пристованье наз. Дзеянне па дзеясл. приставати ў 2 знач.
с. 474
Пристовати гл. приставати
с. 474
Пристоваюций дзеепрым. ад приставати ў 2 знач.
с. 474
Пристоити, прыстоити дзеясл. Адпавядаць, быць вартым чаго-н.; належаць. Яко (якъ) пристоитъ ( прыстоитъ) — як патрэбна, як мае быць.
с. 474
Пристойне, пристойна, пристойно, прыстойне, прыстойно прысл. Прыстойна; адпаведна правілам прыстойнасці.
с. 475
Пристойней прысл., выш. ст. ад пристойне.
с. 476
Пристойнейший прым., выш. ст. 1. Ад пристойный у 1 знач. 2. Ад пристойный у 2 знач.
с. 476
Пристойно гл. пристойне
с. 476
Пристойное наз. Уласцівасць прыстойнага.
с. 476
Пристойность, прыстойность наз. Уласцівасць прыстойнага; далікатнасць, ветлівасць, выхаванасць у манерах і г. д.
с. 476
Пристойный, прыстойный прым. 1. Які адпавядае прынятым правілам прыстойнасці. 2. Дастаткова добры, нядрэнны; такі, якім належыць быць. 3. Які адпавядае абставінам, якраз у патрэбны час.
с. 477
Присторожный прым. Вельмі зладжаны, стройны.
с. 477
Пристосованый дзеепрым. ад пристосовати.
с. 477
Пристосовати дзеясл. Прыстасаваць, зрабіць прыгодным для выкарыстання, прымянення ў пэўных мэтах.
с. 478
Пристосоватисе дзеясл. Прыстасавацца; асвоіўшыся з чым-н., набыць навыкі, уменне жыць, працаваць, абыходзіцца ў пэўных абставінах.
с. 478
Пристранство наз. Далучэнне.
с. 478
Пристрастный прым. Адданы.
с. 3
Пристрашити, прыстрашыти дзеясл. Прыстрашыць.
с. 3
Пристретити дзеясл. Сустрэць.
с. 3
Пристреченье наз. Прыход; сустрэча.
с. 3
Пристроеный дзеепрым. Прыгатаваны; падрыхтаваны.
с. 3
Пристрой наз. Прыстасаванне.
с. 3
Приступати, прыступати дзеясл. 1. Падступаць, падыходзіць, прыбліжацца да каго-, чаго-н. // перан. Надыходзіць.2. Пачынаць што-н.; брацца за якую-н. справу. 3. Звяртацца да каго-, чаго-н.
с. 3
Приступаючий дзеепрым. ад приступати ў 2 знач.
с. 4
Приступити, приступить, прыступити дзеясл. 1. Падступіць, падысці, прыблізіцца. // перан. Нечакана з’явіцца, раптам ахапіць (пра адчуванні, пачуцці). 2. Пачаць што-н., узяцца за якую-н. справу. 3. Звярнуцца да каго-, чаго-н. 4. Далучыцца да каго-, чаго-н. Приступити къ вере — прыняць веру
с. 4
Приступитися, приступитисе дзеясл., зв. ад приступити ў 1 знач.
с. 5
Приступить гл. приступити
с. 5
Приступление гл. приступленье
с. 5
Приступленый дзеепрым. ад приступити ў 1 знач.
с. 5
Приступленье, приступление наз. 1. Дзеянне па дзеясл. приступити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. приступити ў 2 знач. 3. Учынак.
с. 5
Приступнейший прым., выш. ст. ад приступный.
с. 6
Приступникъ наз. Той, хто мае доступ да чаго-н.
с. 6
Приступный прым. Падыходзячы, зручны.
с. 6
Приступованье, приступоване наз. 1. Дзеянне па дзеясл. приступовати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. приступовати ў 2 знач.
с. 6
Приступовати, приступовать, прыступовати дзеясл., шматкр. 1. Ад приступати ў 1 знач. // перан. Прыходзіць. // перан. Наступаць; рухацца наперад, праводзячы ваенныя дзеянні. 2. Ад приступати ў 2 знач. 3. Ад приступати ў 3 знач. Приступовати доверы — прымаць веру.
с. 6
Приступоватися дзеясл., зв. 1. Ад приступовати ў 1 знач. 2. Ад приступовати ў 2 знач.
с. 8
Приступовать гл. приступовати
с. 8
Приступокъ наз. Праступак, віна.
с. 8
Приступуючий дзеепрым. 1. Ад приступовати ў 1 знач. 2. У знач. наз. Той, хто прыходзіць куды-н. Приступуючий къ Богу — той, хто прымае веру.
с. 8
Приступующий, прыступующый дзеепрым. 1. Ад приступовати ў 1 знач. 2. У знач. наз. Той, хто прыходзіць куды-н. Приступующий к вере— які становіцца паслядоўнікам якой-н. рэлігіі.
с. 8
Приступца наз. 1. Адступнік. 2. Прыступка.
с. 9
Приступъ, прыступъ наз. 1. Подступ; падыход. 2. Падыход; магчымасць, спосаб дасягнення чаго-н. 3. Доступ, допуск; магчымасць уваходу куды-н., наведвання каго-, чаго-н. 4. Магчымасць карыстацца чым-н., права на што-н. 5. Атака, штурм.
с. 9
Пристье, прыстье наз. Тое, што і прийстье. Пристье до своей власности — вяртанне сваёй маёмасці.
с. 11
Присудити, прысудити, прысудить дзеясл. 1. Прысудзіць; прыгаварыць да якога-н. пакарання, спагнання чаго-н. 2. Вынесці судовы прыгавор аб перадачы каго-, чаго-н. каму-н. 3. Наканаваць.
с. 11
Присудъ, присутъ, прысудъ наз. 1. Юрысдыкцыя. 2. Судовая ўстанова. 3. Тэрытарыяльна-адміністрацыйная адзінка. 4. Пошліна.
с. 12
Присужати дзеясл. 1. Прысуджаць; прыгаворваць да пакарання, спагнання чаго-н. 2. Выносіць судовы прыгавор аб перадачы каго-, чаго-н. каму-н.
с. 14
Присуждение наз. Дзеянне па дзеясл. присудити ў 2 знач.
с. 14
Присужение гл. присуженье
с. 14
Присуженый гл. присужоный
с. 14
Присуженье, присужение, присужэнье, прысуженье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. присудити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. присудити ў 2 знач.
с. 14
Присужоный, присуженый, присужонный, прысужоный дзеепрым. 1. Ад присудити ў 1 знач. 2. Ад присудити ў 2 знач. 3. Ад присудити ў 3 знач.
с. 15
Присужэнье гл. присуженье
с. 16
Присумнящий дзеепрым. Які сумняваецца.
с. 16
Присутъ гл. присудъ
с. 16
Присхлый дзеепрым. ад присхнути.
с. 16
Присхнути дзеясл. Тое, што і присохнути.
с. 16
Присчванье наз. Нацкоўванне.
с. 16
Присыланье наз. Дзеянне па дзеясл. присылати ў 2 знач.
с. 16
Присылати, присилати, прысылати дзеясл. 1. Дастаўляць што-н. поштай або праз каго-н. 2. Накіроўваць каго-, што-н. куды-н. з якой-н. мэтай, па якой-н. справе.
с. 16
Присылатися дзеясл., зв. ад присылати ў 2 знач.
с. 17
Присыливати гл. присылывати
с. 17
Присылка наз. Пасыланне, прысылка.
с. 17
Присылывати, присыливати, присыловати, прысылывати дзеясл., шматкр. 1. Ад присылати ў 1 знач. 2. Ад присылати ў 2 знач.
с. 17
Присыпаный дзеепрым. ад присыпати ў 1 знач.
с. 18
Присыпанье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. присыпати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. присыпати ў 2 знач.
с. 18
Присыпати дзеясл. 1. Прысы́паць. 2. Засыпаць.
с. 18
Присыпывати дзеясл. Прысыпа́ць.
с. 19
Присяга, присега, прысяга наз. Прысяга, клятва; абяцанне. Присяга телесная — прысяга, прынесеная асабіста, не праз намесніка.
с. 19
Присяганье, присягание наз. Дзеянне па дзеясл. присягати ў 1 знач.
с. 19
Присягати, присегати, присегать, прысегати, прысягати дзеясл. 1. Прысягаць. 2. Пакляўшыся, запэўніваць каго-н. у чым-н.
с. 20
Присягатися, присегатисе, присегатися дзеясл., зв. 1. Ад присягати ў 1 знач. 2. Ад присягати ў 2 знач.
с. 21
Присягаючий, присегаючий дзеепрым. 1. Ад присягати ў 1 знач. 2. У знач. наз. Той, хто прысягае.
с. 21
Присягающий дзеепрым. ад присягати ў 2 знач.
с. 21
Присяглый, прысяглый дзеепрым. 1. Які прыняў прысягу, пакляўся. Крестъ присяглый гл. крестъ; слуга присяглый — службовая асоба, якая адказвала за правядзенне прысягі. 2. У знач. наз. Той, хто прысягнуў.
с. 21
Присягненый дзеепрым. ад присягнути ў 1 знач.
с. 22
Присягнути, присегнути, присегнуть, прысегнути, прысягнути дзеясл. 1. Прысягнуць; паклясціся. Параўн. присячи ў 1 знач. 2. Запэўніць каго-н. у чым-н. Параўн. присячи ў 2 знач. Параўн. присячи ў 2 знач.
с. 22
Присягнутие наз. Дзеянне па дзеясл. присягнути ў 1 знач.
с. 23
Присяженье, прысеженье наз. Дзеянне па дзеясл. присягнути ў 1 знач.
с. 23
Присяжникъ, прысяжникъ наз. 1. Той, хто пакляўся каму-н. у чым-н. 2. Асоба, якая ўдзельнічала ў разборы судовых спраў.
с. 23
Присяжный, прысяжный прым. Які мае адносіны да прысягі. Крыжъ прысяжный — тое, што і крестъ присяглый; листъ присяжный гл. листъ.
с. 24
Присячи, присечи, присячь, присячы дзеясл. 1. Тое, што і присягнути ў 1 знач. 2. Тое, што і присягнути ў 2 знач.
с. 24
Притачаный дзеепрым. ад притачати.
с. 25
Притачати дзеясл. Прыводзіць у прыклад; цытаваць.
с. 25
Притачатися дзеясл., зв. ад притачати.
с. 25
Притворникъ наз. Прытворшчык.
с. 25
Притворный прым. ад притворъ.
с. 25
Притворовый прым. ад притворъ.
с. 25
Притворъ, прытворъ наз. Бабінец.
с. 25
Притеганье наз. Дзеянне па дзеясл. притягати ў 3 знач.
с. 25
Притегати гл. притягати
с. 26
Притегать гл. притягати
с. 26
Притегнути гл. притягнути
с. 26
Притекати дзеясл. 1. Прыцякаць. 2. Прыходзіць.
с. 26
Притерпети, прытерпети дзеясл. Перажыць, зведаць, перанесці што-н.
с. 26
Притерти дзеясл. 1. Прыперці да чаго-н. каго-, што-н. 2. Падысці, шчыльна прысунуцца, наблізіцца да каго-, чаго-н.
с. 26
Притертися дзеясл., зв. ад притерти ў 2 знач.
с. 26
Притертый дзеепрым. Пазбаўлены сілы, волі; падпарадкаваны.
с. 26
Притеснейший прым. Вельмі цесны.
с. 27
Притесненый гл. притисненый
с. 27
Притечи, прытечи дзеясл. Прыйсці; прыблізіцца.
с. 27
Прити, притти, прыти дзеясл. 1. Тое, што і прийти ў 1 знач. 2. Тое, што і прийти ў 3 знач. 3. Тое, што і прийти ў 4 знач. 4. Дайсці (пра чуткі, весткі і г. д.). 5. Паступіць, перайсці, перадацца каму-н. ад каго-н.
с. 27
Притирати дзеясл. 1. Учыняць. 2. Наступаць.
с. 28
Притиратися дзеясл. Дакранацца, датыкацца.
с. 28
Притисканый дзеепрым. ад притискати ў 2 знач.
с. 28
Притискати, прытискать дзеясл. 1. Прыціскаць. 2. Прымушаць; ствараць неспрыяльныя ўмовы, становішча для каго-н.
с. 28
Притиснение гл. притисненье
с. 29
Притисненый, притесненый, притисненный, прытесненый, прытисненый дзеепрым. 1. Ад притиснути ў 1 знач. 2. Ад притиснути ў 3 знач. 3. Ад притиснути ў 6 знач.
с. 29
Притисненье, притиснение, прытисненье наз. Дзеянне па дзеясл. притиснути ў 1 знач.
с. 30
Притиснути, притиснуть, прытиснути, прытиснуть дзеясл. 1. Прыціснуць, прыкласці, шчыльна наблізіць што-н. да чаго-н. 2. Прышчаміць. 3. Прымусіць. 4. Моцна абняць, прытуліць да сябе. 5. Прымусіць падступіць да якой-н. перашкоды, якая не дае магчымасці манеўраваць, адступаць далей. 6. // перан. Аказаць моцнае непрыемнае ўздзеянне (пра што-н. непажаданае і пад.); схіліць да чаго-н.
с. 30
Притися дзеясл. Прыйсціся, дастацца каму-н.
с. 31
Приткатися дзеясл. Здарыцца.
с. 31
Приткненый, прыткненый дзеепрым. ад приткнути ў 1 знач.
с. 31
Приткнувыйся дзеепрым. ад приткнутися.
с. 31
Приткнути, приткнуть дзеясл. 1. Прыткнуць. 2. Далучыць.
с. 31
Приткнутися дзеясл. Дакрануцца; наблізіцца.
с. 32
Приткнуть гл. приткнути
с. 32
Притлочоный дзеепрым. Затлумлены.
с. 32
Притнути дзеясл. Прыперці каго-, што-н. да чаго-н.
с. 32
Притоваришеный дзеепрым. Далучаны да сяброўства.
с. 32
Притолока, прытолока наз. Вяршнік.
с. 32
Притомне прысл. Прытомна, пры памяці; свядома.
с. 32
Притомность, прытомность наз. Прысутнасць; бытнасць.
с. 32
Притомный, прытомный прым. 1. Прысутны. 2. Здольны. 3. Яўны, цяперашні. 4. У знач. наз. Той, хто прысутнічае дзе-н.
с. 33
Притомъ, прытомъ зл. Прытым.
с. 34
Притонъ, прытонъ наз. Прыстанішча.
с. 34
Притоптати дзеясл. Прытаптаць, наступіць; прымяць, топчучы, прыціснуць.
с. 34
Приторгованый дзеепрым. ад приторговати.
с. 35
Приторговати дзеясл. Зарабіць, атрымаць што-н.
с. 35
Приточанье наз. Дзеянне па дзеясл.
с. 35
Приточати дзеясл. Гаварыць што-н. у дадатак да ўжо сказанага; дадаваць.
с. 35
Приточеный гл. приточоный
с. 35
Приточенье, прыточенье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. приточити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. приточити ў 4 знач.
с. 35
Приточити, приточыти, прыточити дзеясл. 1. Сказаць што-н. да ўжо сказанага; дадаць; працытаваць; прывесці ў прыклад; упамянуць. 2. Прыцягнуць, прыкаціць. 3. Размясціцца, прымкнуць да чаго-н. 4. Паступіць; стаць аб’ектам разгляду. 5. Прыйсці; прыблізіцца.
с. 35
Приточитися, приточытися, прыточитися, прыточытися дзеясл. зв. 1. Ад приточити ў 1 знач. 2. Ад приточити ў 4 знач.
с. 36
Приточникъ наз. Дадатак.
с. 37
Приточный прым. Дадатковы.
с. 37
Приточованый дзеепрым. ад приточовати.
с. 37
Приточовати дзеясл. Прыводзіць у прыклад; цытаваць.
с. 37
Приточоный, приточенын дзеепрым. ад приточити ў 1 знач.
с. 37
Приточыти гл. приточити
с. 38
Приточытися гл. приточитися
с. 38
Притрафити дзеясл. 1. Адбыцца, здарыцца. 2. Прыпасці, прыйсціся.
с. 38
Притрафитися, притрафитисе, прытрафитися дзеясл., зв. 1. Ад притрафити ў 1 знач. 2. Давесціся. 3. Прыпасці, выпасці (пра час, падзеі). 4. Трапіцца.
с. 38
Притрафленье наз. Выпадак, здарэнне.
с. 39
Притрафляти дзеясл. Прыстасоўваць.
с. 39
Притрафлятися, притрафлятисе дзеясл. Здарацца, адбывацца. Параўн. притрафятися.
с. 39
Притрафляючийся дзеепрым. ад притрафляти.
с. 40
Притрафность наз. Прыдатнасць, прыгоднасць.
с. 40
Притрафный прым. Прыдатны, прыгодны.
с. 40
Притрафятися, притрафятисе дзеясл. Тое, што і притрафлятися.
с. 40
Притримати дзеясл. Прытрымаць.
с. 40
Притруденъ прым. Цяжкі, цяжкаваты.
с. 40
Притруднейший, прытруднейшый прым., выш. ст. ад трудный.
с. 40
Притти гл. прийти
с. 40
Притужати дзеясл. Скавытаць.
с. 40
Притуленый дзеепрым. ад притулити.
с. 41
Притулити дзеясл. Прытуліць.
с. 41
Притулитисе дзеясл., зв. ад притулити.
с. 41
Притуляти дзеясл. 1. Прытуляць да сябе з ласкай, пяшчотай. 2. Даваць прыстанішча, прытулак каму-н.
с. 41
Притупити дзеясл. 1. Прытупіць. 2. // перан. Зрабіць менш адчувальным, менш успрыімлівым да чаго-н.
с. 41
Притупитися дзеясл., зв. ад притупити ў 1 знач.
с. 41
Притупленый дзеепрым. ад притупити ў 1 знач.
с. 41
Притча, прытча наз. 1. Прытча, павучальнае апавяданне. 2. Выпадак, здарэнне, прыгода. 3. Пасмешышча. 4. Прыпадабненне. 5. Паведамленне. 6. Радавод. 7. Сюжэт, хада падзей; спосаб уздзеяння.
с. 41
Притыкати дзеясл. Мець дачыненне.
с. 42
Притье наз. Тое, што і прийстье.
с. 43
Притягати, притегати, притегать, прытегати дзеясл. 1. Прыцягваць, набліжаць з сілай, намаганнямі што-н. 2. Дастаўляць. 3. Уцягваць у што-н., схіляць да чаго-н., прымушаць прыняць удзел у чым-н. 4. Прыцягваць да адказанасці; выклікаць у суд. 5. // перан. Прыцягваць увагу, прывабліваць.
с. 43
Притягаючий дзеепрым. 1. Які прыходзіць, прыбывае. 2. Ад притягати ў 1 знач.
с. 44
Притягиваный дзеепрым. ад притягивати ў 2 знач.
с. 44
Притягивати, притяговати, прытягивати дзеясл. 1. Уцягваць у што-н., прымушаць да чаго-н. 2. Прыцягваць да адказнасці, выклікаць у суд. 3. Уводзіць, уганяць (у які-н. стан).
с. 44
Притягненый, прытягненый дзеепрым. 1. Ад притягнути ў 1 знач. 2. Ад притягнути ў 5 знач. 3. Прымацаваны.
с. 45
Притягненье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. притягнути ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. притягнути ў 2 знач. 3. Ад притягнути ў 5 знач.
с. 45
Притягнути, притягнуть, притегнути, прытегнути, прытягнути дзеясл. 1. Прыцягнуць, наблізіць з сілай, намаганнямі што-н. 2. Прыйсці, прыбыць. 3. Даставіць. 4. Прыцягнуць, наблізіць да сябе. 5. Прыцягнуць да адказнасці, выклікаць у суд. Параўн. притянути. 6. Наклікаць. 7. // перан. Прывабіць. 8. Зрабіць блізкім. 9. Забраць, завалодаць. 10. Уцягнуць, схіліць да чаго-н.
с. 46
Притяговати гл. притягивати
с. 47
Притягъ наз. Адлегласць.
с. 47
Притяжание наз. 1. Выдатак. 2. Набытак.
с. 47
Притяжаный дзеепрым. ад притяжати.
с. 48
Притяжатель наз. Той, хто набывае што-н.
с. 48
Притяжати дзеясл. Мець што-н., набываць.
с. 48
Притяжити дзеясл. Набыць каго-, што-н.
с. 48
Притяжший прым. Горшы.
с. 48
Притянути дзеясл. Тое, што і притягнути ў 5 знач.
с. 48
Притятися дзеясл. Расступіцца, разысціся.
с. 48
Притятье наз. Далучэнне.
с. 48
Приубожати дзеясл. Збяднець.
с. 48
Приубожший прым. Вельмі збяднелы.
с. 48
Приуготовляти дзеясл. Падрыхтоўваць.
с. 48
Приумение наз. Дзеянне па дзеясл. приумети.
с. 48
Приумерти, прыумерти дзеясл. Завяшчаць.
с. 48
Приумети дзеясл. Разумець.
с. 49
Приуподобаный дзеепрым. Прыпадобнены.
с. 49
Приуподобатися дзеясл. Упадабацца.
с. 49
Приуподобленье наз. Прыпадабненне.
с. 49
Приупоминанье наз. Прыпамінанне, нагадванне.
с. 49
Приучаный дзеепрым. ад приучати.
с. 49
Приучати, привчати дзеясл. Навучаць, прывучаць.
с. 49
Приучатися, приучатисе дзеясл., зв. ад приучати.
с. 49
Приучаючий дзеепрым. ад приучати.
с. 49
Приученый гл. приучоный
с. 49
Приучиватися дзеясл. Прывучвацца.
с. 49
Приучити, приучить, приучыть дзеясл. 1. Навучыць каго-н. чаму-н. 2. Прывучыць.
с. 50
Приучитися, приучытисе, прывчытися дзеясл. зв. 1. Ад приучити ў 1 знач. 2. Ад приучити ў 2 знач.
с. 50
Приучить гл. приучити
с. 50
Приучоный, приученый дзеепрым. ад приучити ў 2 знач.
с. 50
Приучыть гл. приучити
с. 50
Приформованый прым. Прыстасаваны.
с. 50
Прифрасовливый прым. Засмучаны.
с. 51
Прихажающий дзеепрым. Які наступае, надыходзіць.
с. 51
Прихандожоный, прижендожоный дзеепрым. Упрыгожаны.
с. 51
Прихватити дзеясл. Схапіць.
с. 51
Прихваткомъ прысл. Прыхваткам.
с. 51
Прихватокъ наз. Прыхватак.
с. 51
Прихворети дзеясл. Прыхварэць, занядужаць.
с. 51
Прихендожоный гл. прихандожоный
с. 51
Прихиленье наз. Прыхільнасць.
с. 51
Прихилити дзеясл. 1. Прыхіліць, прытуліць да сябе. 2. Нахіліць. 3. // перан. Схіліць, павярнуць.
с. 51
Прихилитися, прыхилитисе дзеясл. 1. Звярнуцца да чаго-н., грунтавацца на чым-н. 2. Схіліцца да чаго-н., аддаць перавагу якой-н. думцы, перакананню і пад. 3. Далучыцца да каго-, чаго-н.; перайсці на чый-н. бок.
с. 52
Прихилнейшей прысл. Больш прыхільна.
с. 52
Прихилнейший, прихильнейшый прым., выш. ст. 1. Ад прихилный у 1 знач. 2. Ад прихилный у 2 знач.
с. 52
Прихильность, прихилность, прыхильность наз. Прыхільнасць, добразычлівасць, сімпатыя.
с. 53
Прихилный, прихилны, прихильный, прыхилный прым. 1. Добразычлівы; які выказвае сімпатыі каму-, чаму-н. // перан. Які аддае перавагу каму-, чаму-н. 2. Схільны, які мае які-н. намер, жаданне, гатовы да чаго-н.
с. 53
Прихильнейший гл. прихилнейший
с. 54
Прихильность гл. прихилность
с. 54
Прихильный гл. прихилный
с. 54
Прихиляти дзеясл. Схіляць да чаго-н., пераконваць згадзіцца на што-н.
с. 54
Прихилятися, прихилятисе, прыхилятисе, прыхилятися дзеясл. 1. Абапірацца на што-н., звяртацца да чаго-н., грунтавацца на чым-н. 2. Схіляцца, аддаваць перавагу чаму-н. 3. Далучацца; мець адносіны да чаго-н.
с. 54
Приходень, прыходень наз. Прыхадзень, прышэлец; чужынец. Параўн. приходъ II.
с. 55
Приходити, приходить, прыходити, прыходить дзеясл. 1. Прыходзіць, прыбываць куды-н. (да каго-н.). // перан. Прыпаўзаць. // перан. Прыплываць. // перан. Прыбываць (пра ваду). // перан. Вяртацца да ранейшага. 2. З’яўляцца куды-н. (дзе-н.) з якой-н. мэтай, для чаго-н. 3. Падыходзіць, прыбліжацца; падступаць. 4. Узнікаць, з’яўляцца. // перан. Здарацца з кім-н., з’яўляцца ў каго-н. Приходити до головы — прыходзіць у галаву; приходити на память — прыходзіць на памяць. 5. Даходзіць да якога-н. стану; аказвацца ў якім-н. становішчы. // перан. Пранікацца якім-н. пачуццём. Приходити до обаченьяся — усведамляць што-н.; приходити до розуму — сталець; приходити къ (в) собе (себе) — прыходзіць у сябе. 6. Наставаць, наступаць, надыходзіць (пра час, падзеі і пад.). 7. Даставацца ў спадчыну; станавіцца чыёй-н. уласнасцю, пераходзіць у чыё-н. распараджэнне ці валоданне. Приходити кадукомъ гл. кадукъ у 2 знач. 8. Дасягаць чаго-н. шляхам якіх-н. дзеянняў, намаганняў. // перан. Станавіцца паслядоўнікам каго-, чаго-н. 9. Быць дастаўленым да месца прызначэння (пра што-н. адпраўленае, пасланае і г. д.). 10. Даходзіць да каго-н. (пра чуткі і г. д.). Приходити ку ведомости — даводзіць да ведама; прыходити до ушъю — станавіцца вядомым каму-н. 11. Быць вымушаным рабіць што-н.; прыходзіцца. 12. Давацца ці набывацца пэўным чынам.
с. 56
Приходитися, приходитисе, прыходитися дзеясл. Належаць.
с. 61
Приходный, приходний прым. 1. Ад приходъ I у 1 знач. 2. Ад приходъ I у 4 знач.
с. 61
Приходовый дзеепрым. ад приход I у 4 знач.
с. 61
Приходъ, прыходъ I наз. 1. Прыход. 2. Падход, доступ. 3. Прышэсце, з’яўленне. 4. Даход, прыбытак. 5. Прыход, ніжэйшая царкоўная арганізацыя ў хрысціянскай царкве; мясцовасць, дзе жывуць члены гэтай арганізацыі.
с. 61
Приходъ II наз. Тое, што і приходень.
с. 63
Приходый дзеепрым. ад приходити ў 1 знач.
с. 63
Приходясщий гл. приходящий
с. 63
Приходячий, приходячый, прыходячий, прыходячый дзеепрым. 1. Ад приходити ў 1 знач. // перан. Які прыплывае, прыбывае куды-н. (пра сродкі перамяшчэння). // перан. Які вяртаецца да ранейшага. 2. Ад приходити ў 2 знач. 3. Ад приходити ў 3 знач. 4. Ад приходити ў 4 знач. 5. Ад приходити ў 5 знач. // перан. 6. Ад приходити ў 6 знач. 7. Ад приходити ў 7 знач. 8. Звязаны з паступленнем грошай або іншых матэрыяльных каштоўнасцей. 9. У знач. наз. Той, хто прыходзіць куды-н.
с. 63
Приходящий, приходясщий, приходящый, прыходящый дзеепрым. 1. Ад приходити ў 1 знач. 2. Ад приходити ў 3 знач. 3. Ад приходити ў 4 знач. // перан. 4. Ад приходити ў 5 знач. // перан. 5. Ад приходити ў 6 знач. 6. У знач. наз. Той, хто прыходзіць куды-н.
с. 65
Прихожати, прихождати, прыхожати дзеясл., шматкр. 1. Ад приходити ў 1 знач. 2. Ад приходити ў 2 знач. 3. Ад приходити ў 4 знач. // перан. 4. Знаходзіцца, размяшчацца.
с. 66
Прихожденье, прихождение наз. Дзеянне па дзеясл. приходити ў 1 знач.
с. 66
Прихоженье, прихожение, прыхоженье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. приходити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. приходити ў 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. приходити ў 3 знач. // перан. Сашэсце, сыходжанне. 4. Дзеянне па дзеясл. приходити ў 7 знач.
с. 66
Прихоживати, прихожувати, прыхожывати дзеясл., шматкр. 1. Ад приходити ў 1 знач. 2. Ад приходити ў 2 знач. 3. Ад приходити ў 3 знач. 4. Ад приходити ў 9 знач.
с. 67
Прихожий, прихожый, прыхожий, прыхожый прым. 1. Які прыйшоў адкуль-н., з другой мясцовасці, прышлы, нетутэйшы, чужы. // перан. Засвоены, набыты, нажыты, прыдбаны. Люди прихожие гл. люди. 2. У знач. наз. Прышэлец, чужынец.
с. 67
Прихожувати гл. прихоживати
с. 68
Прихожый гл. прихожий
с. 68
Прихорати дзеясл. Тое, што і прихорети.
с. 68
Прихорети дзеясл. Прыхварэць, няцяжка або ненадоўга захварэць. Параўн. прихорати.
с. 68
Прихороненый, прихороненный дзеепрым. Прыхаваны, схаваны.
с. 68
Прихорошувати дзеясл. Ператрэсваць, прыводзіць у парадак.
с. 69
Прицвичати дзеясл. // перан. Абучаць, падрыхтоўваць, прывучаць; умацоўваць.
с. 69
Прицвиченый дзеепрым. ад прицвичыти.
с. 69
Прицвичитисе дзеясл. зв. ад прицвичыти.
с. 69
Прицвичыти дзеясл. Выхаваць, падвучыць.
с. 69
Прицерклеванье наз. Дастасаванне; прымацаванне.
с. 69
Причасникъ гл. причастникъ
с. 69
Причастие, причастье, прычастие наз. 1. Прычасце, прычашчэнне. Отлученье от причастия — адлучэнне ад царквы. 2. Далучэнне, прылучэнне; прысутнасць. 3. Доля, удзел, уладанне; частка.
с. 69
Причастити дзеясл. Прычасціць, даць прычасце.
с. 70
Причаститися дзеясл. 1. Быць (стаць) удзелънікам чаго-н., узяць удзел у чым-н. 2. Прыняць прычасце, прычасціцца. Параўн. причиститися.
с. 70
Причастникъ, причасникъ, прычасникъ наз. 1. Удзельнік, саўдзельнік. 2. Той, хто прысутнічае, знаходзіцца дзе-н., прысутны. 3. Той, хто прымае прычасце, прычашчаецца. 4. Літургічны гімн, які спяваюць падчас прыняцця святарамі прычасця.
с. 70
Причастный прым. Які мае дачыненне да чаго-н., звязаны з чым-н., прымае ўдзел у чым-н.
с. 71
Причастье гл. причастие
с. 71
Причащаемыйся дзеепрым. у знач. наз. Той, хто прымае прычасце, прычашчаецца.
с. 71
Причащание, причащанье наз. Дзеянне па дзеясл. причащати.
с. 71
Причащаный дзеепрым. ад причащати.
с. 71
Причащати, прычащати дзеясл. Даваць прычасце, прычашчаць.
с. 71
Причащатися, прычащатися дзеясл. Прычашчацца, прымаць прычасце. Крови причащатися — быць саўдзельнікам у злых учынках, мець дачыненне да кровапраліцця.
с. 72
Причащаючийся дзеепрым. у знач. наз. Той, хто прымае прычасце.
с. 72
Причащающийся дзеепрым. у знач. наз. Той, хто прымае прычасце.
с. 72
Причащение, причашенье, прычащение, прычащенье наз. 1. Прычашчэнне. 2. Хрысціянскі абрад прыняцця хлеба і віна, быццам цела і крыві Хрыста.
с. 72
Причащеный дзеепрым. ад причастити.
с. 73
Причащенье гл. причащение
с. 73
Причеплеватися дзеясл. Прычапляцца.
с. 73
Причести дзеясл. Залічыць, прылічыць, аднесці да ліку каго-, чаго-н.; далучыць, прыняць.
с. 73
Причестися дзеясл., зв. ад причести.
с. 73
Причетникъ, прычетникъ наз. Дзяк; дзячок; псаломшчык.
с. 73
Причетно прысл. Дастойна.
с. 73
Причетъ наз. Тое, што і причтъ.
с. 73
Причина, причына, прычина, прычына наз. 1. Прычына; з’ява, акалічнасць, якая абумовіла другую з’яву. 2. Просьба, хадайніцтва, падтрымка, садзейнічанне, заступніцтва. 3. Аргумент, довад, доказ. 4. Віна, правіннасць. Крвавая (крывавая) прычына — забойства; причиною умерети — памерці па сваёй віне, без умяшальніцтва другой асобы. 5. Аўтар, заснавальнік, ініцыятар. 6. Прэтэнзія. Брати причину гл. брати ў 8 знач; давати причину (прычыну) — вытлумачваць, растлумачваць; данье причины гл. данье; дати прычыну гл. дати; для которое прычыны — чаму.
с. 74
Причиненый, причыненый, прычыненый дзеепрым. 1. Ад причинити ў 1 знач. 2. Ад причинити ў 2 знач. 3. Вызначаны, назначаны, прызначаны.
с. 76
Причиненье, прычыненье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. причинити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. причинити ў 2 знач. 3. Просьба, хадайніцтва.
с. 76
Причиненьеся наз. Заступніцтва, просьба, хадайніцтва.
с. 77
Причинивати дзеясл. Вынаходзіць, знаходзіць, прыдумваць.
с. 77
Причинитель наз. Дабрадзей, дабрачынец; заступнік, абаронца.
с. 77
Причинити, причинить, причынити, прычинити, прычынити дзеясл. 1. Дабавіць, павялічыць, прыбавіць; прымножыць. 2. Дадаць, дапоўніць, папоўніць; унесці. 3. Прыдаць, узмацніць. 4. Здзейсніць, зрабіць звыш чаго-н. 5. Вырашыць. 6. Вызначыць, прадвызначыць, наканаваць.
с. 77
Причинитися, причынитися дзеясл. 1. Пасадзейнічаць, паспрыяць; дапамагчы; прыкласціся. 2. Звярнуцца з просьбай да каго-н.; заступіцца за каго-н., пахадайнічаць за каго-н. 3. Дабавіцца, павялічыцца, прыбавіцца.
с. 78
Причинить гл. причинити
с. 79
Причинка наз., памянш. ад причина ў 1 знач.
с. 79
Причинный, прычынный прым. 1. Які мае дачыненне да ча- го-н., прычынны. 2. Які заступаецца, хадайнічае за каго-н. Листъ причинный гл. листъ.
с. 79
Причинокъ, прычынокъ наз. 1. Прыдатак, дабавачная частка. 2. Дадатковыя даныя; прыклады.
с. 79
Причинца, причынца, прычинца, прычынца наз. 1. Віноўнік. 2. Абаронца, заступнік, хадайнік.
с. 80
Причиняный дзеепрым. ад причиняти ў 2 знач.
с. 80
Причинянье наз. Дзеянне па дзеясл. причиняти ў 3 знач.
с. 80
Причиняти, причинять, причыняти, прычыняти дзеясл. 1. Дабаўляць, павялічваць, прыбаўляць; прымнажаць. 2. Дадаваць, дапаўняць, уносіць дадаткова. 3. Заступацца, прасіць, хадайнічаць за каго-н. 4. Учыняць, рабіць.
с. 80
Причинятися, причынятисе, прычинятыся, прычынятися дзеясл. 1. Садзейнічаць, спрыяць, памагаць, прыкладвацца. 2. Прасіць, заступацца, хадайнічаць за каго-н. 3. Дабаўляцца, павялічвацца, прыбаўляцца.
с. 81
Причинять гл. причиняти
с. 82
Причиняючий дзеепрым. ад причиняти ў 1 знач.
с. 82
Причиститися дзеясл. Тое, што і причаститися ў 2 знач.
с. 82
Причитаный, прычитаный дзеепрым. ад причитати ў 1 знач.
с. 82
Причитанье наз. Дзеянне па дзеясл. причитати ў 1 знач.
с. 83
Причитати, причытати, прычитати, прычытати дзеясл. 1. Прыпісваць; адносіць; залічваць. 2. Лічыць; прызнаваць. 3. Аказваць.
с. 83
Причитатися дзеясл., зв. ад причитати ў 1 знач.
с. 83
Причтеный, причтенный дзеепрым. 1. Ад причести. 2. Вызначаны, назначаны, прызначаны.
с. 84
Причтъ наз. Прычт, клір. Параўн. причетъ.
с. 84
Причына гл. причина
с. 84
Причыненый гл. причиненый
с. 84
Причынити гл. причинити
с. 84
Причынитисе гл. причинитися
с. 84
Причынца гл. причинца
с. 84
Причыняти гл. причиняти
с. 84
Причынятисе гл. причинятися
с. 84
Причытати гл. причитати
с. 84
Пришанцовати дзеясл. Падрыхтаваць; акапаць.
с. 84
Пришанцоватися дзеясл., зв. ад пришанцовати.
с. 84
Пришедший, пришедшый, пришодший, прышодший дзеепрым. 1. Ад прийти ў 1 знач. 2. Ад прийти ў 3 знач. 3. Ад прийти ў 4 знач. Пришедший до взросту — які выйшаў з дзіцячага ўзросту, стаў паўналетнім.
с. 85
Пришедый дзеепрым. 1. Ад прийти ў 1 знач. 2. Ад прийти ў 3 знач.
с. 85
Пришелецъ наз. Прышэлец, чужынец; чужы, прышлы чалавек, вандроўнік. Параўн. пришелникъ, пришлецъ.
с. 85
Пришелникъ наз. Тое, што і пришелецъ.
с. 86
Пришельствие, пришельствее наз. Вандраванне, падарожніцтва, бадзянне, блуканне.
с. 86
Пришельствовати дзеясл. Падарожнічаць, вандраваць, бадзяцца, блукаць.
с. 86
Пришествие, пришествее, прышествие наз. 1. Прыбыццё, прыход. Параўн. пришестье ў 1 знач. 2. // перан. Надыход, наступленне. 3. Нараджэнне, з’яўленне на свет. 4. З’яўленне, прышэсце. Второе пришествие — у хрысціянскай рэлігіі другое прышэсце Ісуса Хрыста на зямлю ў дзень страшнага суда, канца свету. Параўн. пришестье ў 2 знач.
с. 86
Пришестье, пришестие наз. 1. Тое, што і пришествие ў 1 знач. 2. Тое, што і пришествие ў 4 знач.
с. 87
Пришивати дзеясл. Прышываць.
с. 88
Пришиватися дзеясл. // перан. Далучацца, прыставаць, прымыкаць.
с. 88
Пришивка наз. Тое, што прышыта, прышыўка, латка.
с. 88
Пришивокъ наз. Дапіска, прыпіска, дадатак да напісанага.
с. 88
Пришити дзеясл. Прышыць. // перан. Аднесці; прыкласці; прыпісаць.
с. 88
Пришитый дзеепрым. 1. Ад дзеясл. пришити. 2. // перан. Аднесены, прымацаваны, прыпісаны.
с. 88
Пришкожати дзяесл. Замінаць, перашкаджаць.
с. 88
Пришлецъ наз. Тое, што і пришелецъ.
с. 89
Пришловечный прым. Які наступіць назаўжды.
с. 89
Пришлый, прышлый прым. Будучы, які наступіць, адбудзецца. 2. Наступны; бліжэйшы. 3. Які набліжаецца, надыходзіць, настае. 4. Які прыйшоў адкуль-н.
с. 89
Пришодший гл. пришедший
с. 90
Приштие гл. приштье
с. 90
Приштурмоватися дзеясл. Штурмуючы, наблізіцца да апорнага пункта праціўніка.
с. 90
Приштье, приштие наз. Тое, што і прийстье.
с. 90
Прищепеный дзеепрым. у знач. прым. Прышчэплены.
с. 90
Прищепленый дзеепрым. // перан. Аб’яднаны, злучаны, спалучаны.
с. 90
Прищъ гл. прыщъ
с. 90
Приядлость наз. Пераяданне.
с. 90
Прияздъ, прыяздъ наз. Тое, што і приездъ.
с. 90
Приязливе прысл. ад приязливый.
с. 91
Приязливый прым. Добры, сардэчны, спагадлівы, чулы. Параўн. приязнивый.
с. 91
Приязнивый прым. Тое, што і приязливый.
с. 91
Приязний гл. приязный
с. 91
Приязность наз. Зычлівасць, прыхільнасць, спрыяльнасць.
с. 91
Приязнъ гл. приязнь
с. 91
Приязный, приязний прым. 1. Зычлівы, прыхільны, спагадлівы. 2. Пажаданы, прыемны.
с. 91
Приязнь, приезнь, приязнъ, прыезнь, прыязнъ, прыязнь наз. 1. Дружба, прыяцельства, сяброўства; любоў. Войти в приязнь (прыязнь) гл. войти ў 1 знач. Параўн. приазнь, приязньство. 2. Добразычлівасць, зычлівасць, прыхільнасць, прыязнасць, спагадлівасць.
с. 91
Приязньство наз. Тое, што і приязнь у 1 знач.
с. 92
Приятелевъ прым. ад приятель.
с. 92
Приятелка гл. приятелька
с. 92
Приятелски, приетельскы прысл. Па-сяброўску. Параўн. приателски.
с. 92
Приятелский гл. приятельский
с. 92
Приятелско гл. приятельско
с. 92
Приятелство гл. приятельство
с. 92
Приятель, приетель, прыетель, прыятель наз. 1. Друг, сябар, прыяцель. 2. Сваяк, радня. 3. Паплечнік, саратнік; прыхільнік. 4. Любіцель, паклоннік.
с. 93
Приятелька, приетелка, приятелка, прыятелка наз. Сяброўка, прыяцелька; любая. 2. Сваячка. Параўн. приателка.
с. 93
Приятельский, приятелский, прыятелский, прыятельский прым. Сяброўскі. Параўн. приателский.
с. 94
Приятельско, приятелско, прыятелско, прыятельско прысл. ад приятельский.
с. 94
Приятельство, приетельство, приятелство наз. Дружба, сяброўства. Параўн. приательство, приятьство.
с. 95
Прияти I дзеясл. 1. Атрымаць; узяць, прыняць. Прияти крешчение — прыняць хрышчэнне; прияти мнишески чинъ — стаць манахам; прияти постъ — прытрымацца посту; прияти смерть — памерці. Параўн. приати I. 2. Сустрэць каго-н. пэўным чынам; аказаць каму-н. пэўны прыём. 3. Зацвердзіць, прызнаць; устанавіць. 4. Вынесці, выцерпець, перанесці. 5. Выпіць, праглынуць. 6. Ахапіць, уключыць у сферу свайго дзеяння.
с. 95
Прияти II, приять, прыяти дзеясл. Спрыяць, дапамагаць. Параўн. приати II.
с. 96
Приятие, приятье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. прияти I у 1 знач. Мало приятие — атрыманне нешматлікага, нямногага; приятие святыхъ христовыхъ таинъ — прычашчэнне. 2. Дзеянне па дзеясл. прияти I у 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. прияти I у 6 знач.
с. 97
Приятный прым. 1. Такі, якога чакаюць, якога ахвотна прымаюць, пажаданы, прыемны. Параўн. приатный. 2. Карысны, патрэбны, прыдатны. Параўн. приатный.
с. 97
Приятый дзеепрым. ад прияти I у 1 знач. Параўн. приатый.
с. 97
Приятье гл. приятие
с. 98
Приятьство наз. Тое, што і приятельство.
с. 98
Про прыназ. 1. 3-за, праз; з прычыны; пры (пры выражэнні прычынных адносін). 2. Дзеля, для; на (пры выражэнні аб’ектных адносін). 3. Пра; адносна (пры выражэнні аб’ектных адносін). 4. За (пры выражэнні аб’ектных адносін). 5. Дзеля, для, на; за (пры выражэнні мэтавых адносін). 6. Праз (пры выражэнні прасторавых адносін). 7. Праз, на працягу; на (пры выражэнні часавых адносін). 8. У (пры выражэнні адносін стану).
с. 98
Проба наз. 1. Проба, праверка, эксперымент; спроба. // перан. Выпрабаванне, праверка. 2. Допыт з катаваннямі. 3. Метад, прыём, спосаб. 4. Адзнака, знак, метка.
с. 99
Пробавити дзеясл. Прадоўжыць, працягнуць; захаваць.
с. 100
Пробавитися дзеясл., зв. ад пробавити.
с. 100
Пробавленье, пробавление наз. 1. Прадаўжэнне, працягненне; захаванне; набыванне. 2. Арбіта, круг, шлях руху нябеснага цела.
с. 101
Пробаръ наз. Прабіршчык; правершчык. Параўн. проберъ.
с. 101
Пробация, пробацыя наз. Выпрабаванне. 2. Доказ; довад.
с. 101
Пробачати дзеясл. Прабачаць, дараваць. Параўн. перебачати ў 4 знач., пребачати ў 2 знач.
с. 101
Пробаченье наз. Дзеянне па дзеясл. пробачити ў 1 знач.
с. 101
Пробачити, пробачыти дзеясл. 1. Забыць; праігнараваць, не прыняць да ўвагі. Параўн. перебачити ў 1 знач., пребачити ў 1 знач. 2. Дараваць, прабачыць. Параўн. перебачити ў 1 знач, пребачити ў 2 знач. 3. Прадбачыць, прадугадаць.
с. 101
Пробачка наз. Забыўчывасць; недагляд.
с. 102
Пробачыти гл. пробачити
с. 102
Пробегати дзеясл. // перан. Перастаць валодаць чым-н., не захоўваць, страчваць.
с. 102
Пробегаючый дзеепрым. Які прабягае, хутка знікаючы.
с. 102
Пробежати дзеясл. Прабегчы.
с. 102
Проберъ наз. Тое, што і пробаръ.
с. 102
Пробечы дзеясл. Працяць, прабіць, прайсці.
с. 103
Пробиванье наз. Дзеянне па дзеясл. пробивати ў 1 знач.
с. 103
Пробивати, пребивати дзеясл. 1. Праколваць, пратыкаць наскрозь, навылет чым-н. вострым. // перан. Пранікаць праз што-н. 2. Раніць, забіваць чым-н. вострым, колючым. Параўн. пробияти. 3. Збіваць, наносіць пабоі. 4. Праходзіць праз што-н. з сілай. 5. // перан. Перавышаць, перасягаць.
с. 103
Пробиватися дзеясл. зв. 1. // перан. Ад пробивати ў 1 знач. 2. Ад пробивати ў 2 знач. 3. Ад пробивати ў 4 знач. Параўн. пробиятися.
с. 103
Пробирский прым. Камень пробирский гл. камень.
с. 104
Пробити дзеясл. 1. Пракалоць, праткнуць наскрозь, навылет чым-н. вострым, колючым. Головою муру не пробить — пра марныя намаганні дасягнуць чаго-н. 2. Раніць, забіць каго-н., колючы, б’ючы чым-н. вострым. 3. Пабіць, перабіць. 4. Збіць, моцна пабіць, нанесці пабоі. 5. Прайсці з сілай праз што-н. (ваенны манеўр). 6. Зрабіць дзірку; разбіць. 7. Падмыць, прамыць, размыць, зрабіць паглыбленне ў чым-н.
с. 104
Пробитие гл. пробитье
с. 105
Пробитися, пробитисе дзеясл., зв. 1. Ад пробити ў 2 знач. 2. Ад пробити ў 5 знач. 3. Дабрацца, дайсці; пранікнуць.
с. 105
Пробитый, пребитый дзеепрым. 1. Ад пробити ў 1 знач. 2. Ад пробити ў 2 знач. 3. У знач. прым. Пашкоджаны, прадзіраўлены. 4. У знач. прым. Паранены. 5. У знач. прым. Праезджы, пратаптаны, убіты, утрамбаваны.
с. 105
Пробитье, пробите, пробитие, пробице, пробытье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. пробити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. пробити ў 2 знач.
с. 106
Пробиянье наз. Вызначэнне якасці тавару праз кляймо.
с. 106
Пробияти дзеясл. Тое, што і пробивати ў 2 знач.
с. 106
Пробиятися дзеясл. // перан. Тое, што і пробиватися ў 3 знач.
с. 106
Проблядитися дзеясл. Разбэсціцца.
с. 106
Пробованый дзеепрым. 1. Ад пробовати ў 1 знач. 2. Ад пробовати ў 3 знач. 3. Прадстаўлены, прад’яўлены. 4. Катаваны, мучаны.
с. 107
Пробованье наз. Дзеянне па дзеясл. пробовати ў 1 знач.
с. 107
Пробовати, пробовать дзеясл. 1. Правяраць стан або якасць чаго-н. // перан. Выпрабоўваць, правяраць каго-н. 2. Рабіць спробу чаго-н. 3. Даводзіць, даказваць; пацвярджаць.
с. 107
Пробоватися дзеясл. зв. ад пробовати ў 1 знач.
с. 108
Пробогъ выкл. Тое, што і пребокгъ.
с. 108
Прободение наз. Дзеянне па дзеясл. пробости ў 2 знач.
с. 108
Прободеный дзеепрым. ад пробости ў 2 знач. // перан. Пранізаны, працяты.
с. 108
Прободовати дзеясл. Колючы, б’ючы чым-н. вострым, раніць, забіваць каго-н.
с. 108
Прободший, пробождший дзеепрым. ад пробости 2 знач.
с. 108
Пробой наз. Прабой. Параўн. прибой.
с. 109
Проборщовый прым. ад проборщъ.
с. 109
Проборщъ, преборщъ наз. Тое, што і пробощъ.
с. 109
Пробоство, пробощство наз. Парафія, прыход.
с. 109
Пробости дзеясл. 1. Пракалоць, праткнуць навылет, наскрозь чым-н. вострым, колючым. 2. Раніць, забіць каго-н., колючы, б’ючы чым-н. вострым. 3. Прыбіць, прыткнуць да чаго-н. чым-н. вострым, колючым. 4. Прабадаць, пракалоць рагамі; забадаць.
с. 109
Пробошчъ гл. пробощъ
с. 110
Пробощовский прым. ад пробощъ.
с. 110
Пробощовый прым. ад пробощъ.
с. 110
Пробощство гл. пробоство
с. 110
Пробощъ, пробошчъ, пробощь наз. Пробашч, прыхадскі ксёндз. Параўн. проборщъ.
с. 110
Пробрати дзеясл. Прадраць, прадзерці.
с. 110
Пробудити, пребудити дзеясл. Пабудзіць, разбудзіць.
с. 110
Пробудитися дзеясл. Абудзіцца, прабудзіцца, прачнуцца. // перан. Накіраваць сваю ўвагу на каго-н., змяніцца ў адносінах да каго-н.
с. 111
Пробудовати дзеясл. // перан. Аснаваць, заснаваць, стварыць.
с. 111
Пробужатися дзеясл. Абуджацца, прабуджацца, прачынацца.
с. 111
Пробужоный дзеепрым. ад пробудити.
с. 111
Пробуючий дзеепрым. ад пробовати ў 1 знач.
с. 111
Пробывати дзеясл. Жыць, знаходзіцца, прабываць, пражываць. Параўн. перебывати ў 1 знач., пребывати ў 1 знач.
с. 111
Пробываючий, пробываючый дзеепрым. ад пробывати.
с. 111
Пробытье гл. пробитье
с. 111
Проваденный дзееирым. ад провадити ў 1 знач.
с. 111
Провадити, провадить, провадзити дзеясл. 1. Весці, суправаджаць; быць правадыром; канваіраваць. 2. Везці; дастаўляць; сплаўляць. 3. Накіроўваць; настаўляць. Животъ (житие) провадити — жыць; речъ провадити — гаварыць; пісаць.
с. 111
Провадитися, провадитисе дзеясл. зв. 1. Ад провадити ў 3 знач. 2. Выязджаць; выбірацца. 3. Ісці, рухацца. 4. Плысці. 5. Усяляцца.
с. 113
Провадить гл. провадити
с. 114
Провадникъ наз. Тое, што і проводникъ у 1 знач.
с. 114
Провадячий дзеепрым. 1. Ад провадити ў 1 знач. 2. Ад провадити ў 2 знач. 3. Ад провадити ў 3 знач. 4. У знач. наз. Той, хто вядзе. 5. У знач. наз. Той, хто жыве адпаведна чаму-н.
с. 114
Проважати дзеясл. Проважати дни — жыць, праводзіць жыццё.
с. 114
Проваженый гл. проважоный
с. 114
Проваженье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. провадити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. провадити ў 2 знач. Проваженье войны — вядзенне вайны; проваженье службы божой — вядзенне набажэнства.
с. 114
Проваживати дзеясл., шматкр. 1. Ад провадити ў 1 знач. 2. Ад провадити ў 2 знач.
с. 115
Проважоный, проваженый дзеепрым. 1. Ад провадити ў 1 знач. 2. Ад провадити ў 2 знач. 3. У знач. наз. Той, каго вядуць.
с. 115
Проварный прым. ад проваръ.
с. 116
Проваръ гл. броваръ
с. 116
Провевати дзеясл. Дзьмуць; прадзімаць; пранізваць.
с. 116
Проведати дзеясл. 1. Даведацца, дазнацца. Параўн. переведати, преведати. 2. Гаварыць, паведамляць; апавядаць, расказваць. 3. Прадбачыць, прадугадаць, прадугледзець.
с. 116
Проведение наз. Проведение пути — падарожжа.
с. 116
Проведети дзеясл. Растлумачыць.
с. 116
Проведка наз. Разведка; збіранне звестак аб кім-, чым-н.
с. 117
Проведший дзеепрым. ад провести ў 1 знач.
с. 117
Проведыванье наз. Дазнаванне, разведванне.
с. 117
Провежоный гл. провожоный
с. 117
Провентовый прым. ад провентъ. Писаръ провентовый — службовая асоба, якая займалася ўлікам якіх-н. даходаў, прыбыткаў.
с. 117
Провентъ наз. Даход; прыбытак.
с. 117
Провенути дзеясл. Скончыцца, мінуць.
с. 118
Провенциалъ гл. провинциялъ
с. 118
Провербиюмъ наз. Прыказка.
с. 118
Провертеный дзеепрым. ад провертети.
с. 118
Провертети дзеясл. Пракруціць, прасвідраваць.
с. 118
Проверчовати дзеясл. Прасвідроўваць.
с. 118
Провесистый прым. Тое, што і привесистый.
с. 118
Провести, правести дзеясл. 1. Правесці, дапамагчы прайсці куды-н., праз што-н. // перан. Прасвятліць, зрабіць (што-н. для каго-н.) ясным, зразумелым. Провести по путяхъ правыхъ — накіраваць, далучыць да ісціны; провести презъ огонь — правесці праз шматлікія выпрабаванні. 2. Суправадзіць каго-н. да пэўнага пункта.
с. 118
Проветъ наз. Тое, што і преветъ.
с. 119
Провещати дзеясл. Прадвяшчаць, прадказваць.
с. 119
Провеяти дзеясл. Прадзьмуць, абдаць моцным струменем паветра.
с. 119
Провидети дзеясл. Прадбачыць; угадаць тое, што павінна адбыцца. Параўн. провидити.
с. 119
Провидецъ наз. Той, хто прадбачыць; празорца.
с. 119
Провидити дзеясл. Тое, што і провидети.
с. 119
Провидовати, провидовать дзеясл. Забяспечваць каго-н. чым-н. (напрыклад, прадуктамі харчавання).
с. 119
Провизия, провизыя наз. 1. Грашовыя прыбыткі, якія атрымліваліся ў выніку гандлёвых ці іншых камерцыйных аперацый; ліхвярскія працэнты. 2. Харчаванне.
с. 119
Провизоръ наз. Адміністратар.
с. 120
Провизыя гл. провизия
с. 120
Провиненье, провинение наз. Правіннасць, дрэнны ўчынак; грэх. Параўн. превиненье.
с. 120
Провинити дзеясл. Правініцца, зрабіць дрэнны ўчынак, учыніць якую-н. правіннасць; награшыць. Параўн. превинитися.
с. 120
Провинциаловъ прым. ад провинциялъ.
с. 121
Провинциалъ гл. провинциялъ
с. 121
Провинция, провинцыя наз. 1. Адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка. 2. Заваяваная старажытнымі рымлянамі тэрыторыя. 3. Царкоўная акруга; пэўная колькасць манастыроў, касцёлаў у данай акрузе.
с. 121
Провинциялъ, провенциалъ, провинциалъ, провинцыалъ наз. Высокая духоўная асоба, якая кіравала манастырамі ў пэўнай царкоўнай акрузе.
с. 121
Провинцыалный гл. провинцыяльный
с. 122
Провинцыалъ гл. провинциялъ
с. 122
Провинцыя гл. провинция
с. 122
Провинцыяльный, провинцыалный прым. ад провинция. Синодъ провинцыалный гл. синодъ.
с. 122
Провиянтовый прым. Які займаецца нарыхтоўкай правіянту.
с. 122
Провиянтъ наз. Прадукты харчавання, правізія.
с. 122
Провлачеваный дзеепрым. Працягнуты праз што-н.
с. 122
Провлеченый дзеепрым. ад провлечи.
с. 122
Провлечи дзеясл. Тое, што і проволочи ў 1 знач.
с. 122
Проводити дзеясл. 1. Дапамагаць прайсці куды-н., праз што-н.; суправаджаць каго-н. (што-н.). 2. Адбываць царкоўны абрад пахавання. 3. Пражываць, знаходзіцца які-н. час дзе-н. або якім-н. спосабам. 4. // перан. Накіроўваць на правільны шлях, навучаць. 5. Браць пачатак, паходзіць. 6. Накіроўваць, пасылаць куды-н.
с. 122
Проводитися дзеясл., зв. ад проводити ў 2 знач.
с. 124
Проводникъ наз. 1. Праваднік; той, хто паказвае дарогу ў незнаёмай мясцовасці. Параўн. преводникъ у 1 знач., провадникъ. 2. / перан. Той, хто накіроўвае на правільны шлях, настаўнік.
с. 124
Проводница наз. Правадніца.
с. 124
Проводное наз. Плата за праводжанне.
с. 124
Проводный, провудный прым. ад проводы. Параўн. преводный.
с. 125
Проводъ наз. 1. Суправаджэнне, праводзіны. 2. Адпяванне, пахавальнае богаслужэнне.
с. 125
Проводы наз. Радаўніца.
с. 125
Проводячий, проводячый дзеепрым. 1. Ад проводити ў 1 знач. 2. Ад проводити ў 3 знач.
с. 125
Провожати дзеясл. 1. Ісці, суправаджаючы каго-н. 2. Праводзіць час.
с. 125
Провождатель наз. Той, хто праводзіць, суправаджае каго-н.
с. 126
Провожение гл. провоженье
с. 126
Провоженый гл. провожоный
с. 126
Провоженье, провожение наз. 1. Праводзіны, суправаджэнне. 2. Адпяванне, пахавальнае богаслужэнне.
с. 126
Провожоный, провежоный, провоженый дзеепрым. 1. Ад проводити ў 1 знач. 2. Ад проводити ў 3 знач.
с. 126
Провозвестный прым. Провозвестная неделя гл. неделя.
с. 126
Провозглашение наз. Абвяшчэнне.
с. 126
Провозити дзеясл. Правозіць.
с. 126
Провозъ наз. Правоз.
с. 126
Проволати дзеясл. Абвясціць, публічна аб’явіць.
с. 127
Проволачати дзеясл. Тое, што і проволокати ў 1 знач.
с. 127
Проволока наз. Прамаруджванне, затрымка; валакіта. Параўн. переволока ў 2 знач., перезволока, прыволока.
с. 127
Проволокати дзеясл. Прамаруджваць, валакіціць. Параўн. проволочати.
с. 127
Проволокатися дзеясл., зв. ад проволокати.
с. 128
Проволокомъ прысл. Працягла.
с. 128
Проволокъ наз. Працягласць.
с. 128
Проволочеваный дзеепрым. Працягнуты.
с. 128
Проволоченый, проволочоный дзеепрым. 1. Ад проволочи ў 1 знач. 2. Ад проволочи ў 2 знач.
с. 128
Проволочи дзеясл. 1. Працягнуць, прапусціць праз што-н. Параўн. провлечи. 2. Прамарудзіць, адтэрмінаваць час. Параўн. переволочи, преволочи. 3. // перан. Запаволіць, замарудзіць.
с. 128
Проволочися, проволочисе дзеясл. Прамарудзіцца; працягнуцца, прадоўжыцца.
с. 129
Проволочный прым. ад проволока.
с. 129
Проволочоный гл. проволоченый
с. 129
Провоняти дзеясл. Сапсавацца; пратухнуць.
с. 129
Проворотье, провортье наз. Паварот ракі.
с. 129
Провудный гл. проводный
с. 129
Провшнякъ наз. Вушак.
с. 129
Проганяти гл. прогоняти
с. 129
Проглаголати дзеясл. Прагаварыць, прамовіць.
с. 129
Прогледаный дзеепрым. ад прогледати ў 1 знач.
с. 129
Прогледанье гл. прогляданье
с. 130
Прогледати дзеясл. 1. Правяраць; вывучаць, дасканала даследаваць. 2. Станавіцца відушчым, пачынаць бачыць.
с. 130
Прогледети дзеясл. Прагледзець, не заўважыць каго-, што-н.
с. 130
Проглонути дзеясл. Тое, што і проглынути.
с. 130
Проглотити дзеясл. Тое, што і проглынути.
с. 130
Проглынути дзеясл. Праглынуць, з’есці. Параўн. проглонути, проглотити.
с. 130
Прогляданье, прогледанье наз. 1. Праверка, даследаванне. 2. Кантроль, назіранне.
с. 130
Проглянути дзеясл. Разгледзець, прыгледзецца, заўважыць.
с. 130
Прогнане гл. прогнанье
с. 130
Прогнание гл. прогнанье
с. 130
Прогнаный дзеепрым. ад прогнати ў 1 знач.
с. 130
Прогнанье, прогнане, прогнание наз. Дзеянне па дзеясл. прогнати ў 1 знач.
с. 131
Прогнатель наз. Тое, што і прогонникъ.
с. 131
Прогнати дзеясл. 1. Выгнаць, прагнаць, прымусіць каго-н. пайсці аднекуль; перамагчы. Параўн. прогонити. 2. Вельмі хутка праехаць, прабегчы. 3. Прабіць, пракалоць.
с. 131
Прогневанье наз. Дзеянне па дзеясл.
с. 131
Прогневати дзеясл. Разгнявіць, раззлаваць. Параўн. прогневити.
с. 132
Прогневатися, прогневатисе дзеясл. Разгневацца, раззлавацца.
с. 132
Прогневити дзеясл. Тое, што і прогневати.
с. 132
Прогненье гл. прагненье
с. 132
Проговорити дзеясл. Сказаць, прагаварыць; загаварыць. Параўн. преговорити.
с. 132
Прогоненый дзеепрым. Абмежаваны, аслупаваны.
с. 132
Прогонимый дзеепрым. ад прогонити.
с. 132
Прогонити дзеясл. Тое, што і прогнати ў 1 знач.
с. 133
Прогонникъ наз. Той, хто праганяе каго-н.
с. 133
Прогонный прым. Рэдкі, мімалётны.
с. 133
Прогономъ прысл. З налёту, не спыняючы руху, на поўным хаду.
с. 133
Прогонъ наз. Праход для жывёлы; дарога на пашу ці вадапой.
с. 133
Прогоняный дзеепрым. ад прогоняти ў 2 знач.
с. 133
Прогоняти, проганяти дзеясл. 1. Выганяць, праганяць. 2. Абмяжоўваць, аслупоўваць.
с. 133
Програти дзеясл. Тое, што і пройграти ў 2 знач.
с. 133
Прогрезтисе дзеясл. Прагрызціся.
с. 133
Прогрешение наз. Тое, што і прегрешение.
с. 134
Прогризти дзеясл. Прагрызці.
с. 134
Прогрозка наз. Тое, што і погрозка.
с. 134
Продаване гл. продаванье
с. 134
Продавание гл. продаванье
с. 134
Продаваный дзеепрым. ад продавати ў 1 знач.
с. 134
Продаванье, продаване, продавание, продованье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. продавати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. продавати ў 2 знач
с. 134
Продавати, прадавати, продавать, продовати дзеясл. 1. Прадаваць, аддаваць за пэўную плату. Параўн. предавати ў 2 знач., продаивати ў 1 знач. 2. // перан. Выдаваць каго-н; здраджваць каму-, чаму-н. 3. // перан. Распаўсюджваць; рабіць вядомым, даступным многім.
с. 135
Продаватися дзясл. зв. 1. Ад продавати ў 1 знач. 2. Ад продавати ў 2 знач.
с. 136
Продавачъ наз. Тое, што і продавца ў 1 знач.
с. 136
Продаваючий дзеепрым. ад продавати ў 1 знач.
с. 136
Продавающий дзеепрым. ад продавати ў 2 знач.
с. 136
Продавный прым. Тое, што і продажный у 1 знач.
с. 136
Продавца наз. 1. Прадавец; той, хто прадае што-н. за грошы. Параўн. продавачъ. 2. Прадажнік, здраднік.
с. 136
Продажа наз. 1. Гандаль, продаж. Параўн. продажъ. 2. Аб’ект куплі-продажу; прадмет ці рэч, якую прадалі або купілі. 3. Страта.
с. 137
Продажное наз. Тавар, прызначаны на продаж.
с. 137
Продажный прым. 1. Прызначаны для продажу; прададзены. 3аписъ продажный гл. записъ; листъ продажный гл. листъ. Параўн. продавный, продайный. 2. // перан. Прадажніцкі, здрадніцкі.
с. 137
Продажъ наз. Тое, што і продажа ў 1 знач.
с. 138
Продаивати дзеясл. 1. Тое, што і продавати ў 1 знач. 2. Браць грашовую пеню за злачынства; назначаць штраф.
с. 138
Продайный прым. Тое, што і продажный у 1 знач.
с. 138
Продание гл. проданье
с. 138
Проданый, проданный дзеепрым. 1. Ад продати ў 1 знач. 2. Ад продати ў 2 знач.
с. 138
Проданье, продание наз. 1. Дзеянне па дзеясл. продати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. продати ў 2 знач.
с. 139
Продати, прадати, продать дзеясл. 1. Прадаць, аддаць за пэўную плату. Параўн. предати ў 3 знач. 2. // перан. Выдаць каго-н., здрадзіць каму-н. 3. // перан. Прысвяціць, прызначыць каму-, чаму-н. 4. Здаць у арэнду.
с. 140
Продатися дзеясл. Прадаць сябе.
с. 140
Продать гл. продати
с. 141
Продаючий, продаючый дзеепрым. у знач. наз. Той, хто прадае што-н.; прадавец. Параўн. продающий.
с. 141
Продающий, продающый дзеепрым. у знач. наз. Тое, што і продаючий.
с. 141
Продевчитися дзеясл. Страціць цнатлівасць.
с. 141
Продекъ I, продокъ наз. Тое, што і передокъ у 2 знач.
с. 141
Продекъ II гл. продокъ I
с. 141
Проделанный дзеепрым. Апрацаваны.
с. 141
Продерзливый прым. Вельмі дзёрзкі, грубы, непачцівы.
с. 142
Продерзяй дзеепрым. Які адважваецца, асмельваецца, рызыкуе.
с. 142
Продерти дзеясл. Прадраць, прадзерці. Параўн. продрати.
с. 142
Продирати дзеясл. Прадзіраць, рабіць дзірку.
с. 142
Продкемъ прысл. 1. Спачатку, раней. 2. Уперадзе.
с. 142
Продкованье наз. Перавага, пяршынства.
с. 142
Продковати, продковать дзеясл. Пяршынстваваць, вяршынстваваць.
с. 142
Продкуючий дзеепрым. ад продковати.
с. 143
Продленый дзеепрым. Адтэрмінаваны, аднесены ў часе.
с. 143
Продлуговатый гл. предлуговатый
с. 143
Продлужати гл. предлужати
с. 143
Продлуженье гл. предлуженье
с. 143
Продованье гл. продаванье
с. 143
Продовати гл. продавати
с. 143
Продокъ I, продекъ наз. 1. Асоба, якая з’яўляецца папярэднікам у сям’і, родзе, племені па бацькоўскай альбо мацярынскай лініі. Параўн. предокъ у 1 знач. 2. толькі мн. Людзі, якія жылі ў далёкія часы. Параўн. предокъ у 2 знач.
с. 143
Продокъ II гл. продекъ I
с. 144
Продолговатый прым. Прадаўгаваты. Параўн. предлуговатый.
с. 144
Продолжати дзеясл. 1. Прадаўжаць, працягваць якое-н. дзеянне. Параўн. предлужати ў 1 знач. 2. Марудзіць. Параўн. предлужати ў 2 знач. 3. Павялічваць; падаўжаць.
с. 144
Продолжатися, продолжатисе дзеясл. Працягвацца. Параўн. предлужатися.
с. 145
Продолжающийся дзеепрым. ад продолжатися.
с. 145
Продолженье, продолжение наз. 1. Прамаруджванне, затрымка; перашкода. Параўн. предлуженье ў 1 знач. 2. Прадаўжэнне, працяг. Параўн. предлуженье ў 2 знач.
с. 145
Продолживание наз. Дзеянне па дзеясл.
с. 145
Продолживати дзеясл. шматкр. 1. Ад продолжити ў 1 знач. 2. Ад продолжити ў 2 знач.
с. 146
Продолжити, продолжыти дзеясл. 1. Прадоўжыць, павялічыць. Параўн. предлужити, предолжити. 2. Адкласці, адтэрмінаваць.
с. 146
Продолжитися, продолжытисе дзеясл. 1. Прадоўжыцца, працягнуцца. 2. Расцягнуцца; зацягнуцца; павялічыцца.
с. 146
Продолжоный дзеепрым. ад продолжити ў 1 знач.
с. 147
Продолжыти гл. продолжити
с. 147
Продолжытисе гл. продолжитися
с. 147
Продраный дзеепрым. ад продрати.
с. 147
Продрати дзеясл. Тое, што і продерти.
с. 147
Продремати дзеясл. Праспаць; прапусціць, празяваць каго-, што-н.
с. 147
Продреченый, продречоный дзеепрым. Тое, што і предреченый.
с. 147
Продруханье наз. Выцвярэжванне.
с. 147
Продукованый дзеепрым. ад продукавати.
с. 147
Продукованье наз. Дзеянне па дзеясл. продуковати.
с. 148
Продуковати, продуктовати дзеясл. Выкладаць ход справы.
с. 148
Продуктъ наз. Даклад; выкладанне сутнасці судовай справы.
с. 149
Продупленый прым. Які мае ход ці адтуліну.
с. 149
Продухъ, прадухъ наз. Адтуліна, аддушына, прадуха.
с. 149
Продхлина наз. Глыб, глыбіня; прорва, бездань.
с. 149
Продъ наз. Тое, што і передъ I у 2 знач.
с. 149
Проеждати гл. проезджати
с. 149
Проежджати гл. проезджати
с. 149
Проежджатися, проежчатися, проезжатися дзеясл. Праязджацца; праходжвацца.
с. 150
Проежджый Листъ проежджый гл. листъ.
с. 150
Проеждчати гл. проезджати
с. 150
Проеждяти гл. проезджати
с. 150
Проежчанье наз. Дзеянне па дзеясл. проезджати.
с. 150
Проежчати гл. проезджати
с. 150
Проежчатися гл. проежджатися
с. 150
Проежчка наз. Паездка.
с. 150
Проезджати, проеждати, проежджати, проеждчати, проеждяти, проежчати дзеясл. Праязджаць.
с. 150
Проезжатися гл. проежджатися
с. 151
Проездити дзеясл. Паездзіць, праездзіць.
с. 151
Проездитися дзеясл. Праехацца.
с. 151
Проездный прым. ад проездъ у 3 знач. Рубль проездный — квота (пошліна) за праезд.
с. 151
Проездъ наз. 1. Перамяшчэнне на транспартных сродках. 2. Месца, дзе можна праехаць. 3. Плата за праезд; пошліна. 4. Маршрут, шлях, тракт. 5. Віна, правіннасць.
с. 151
Проеретонъ наз. Рэч, якой аддалі перавагу пры выбары.
с. 152
Проехати дзеясл. 1. Перамясціцца ў якім-н. напрамку; праехаць. 2. Едучы, мінуць, пакінуць убаку, ззаду.
с. 152
Прожерти, прожрети дзеясл. Праглынуць; праесці.
с. 152
Проживати дзеясл. Пражываць, існаваць. Параўн. переживати I.
с. 152
Прожира наз. Пражора.
с. 152
Прожити дзеясл. Пражыць, праіснаваць. Параўн. пережити ў 1 знач.
с. 152
Прожитися дзеясл., зв. ад прожити.
с. 153
Прожне, прожно прысл. 1. Тое, што і порожне ў 1 знач. 2. Тое, што і порожне ў 2 знач.
с. 153
Прожневанне гл. прожнованье
с. 153
Прожневанье гл. прожнованье
с. 153
Прожнейший, прожнейшый прым., выш. ст. ад прожный у 3 знач.
с. 153
Прожнетъ наз. Той, хто марна праводзіць час; гультай.
с. 153
Прожний гл. прожный
с. 153
Прожно гл. прожне
с. 153
Прожнованье, прожневанне, прожневанье, прожноване наз. Дзеянне па дзеясл. прожновати.
с. 153
Прожновати дзеясл. Тое, што і порожневати ў 1 знач.
с. 154
Прожность наз. Тое, што і порожность.
с. 154
Прожнохвалца наз. Тое, што і порожнохвалца.
с. 154
Прожнуючий, прожнуючый дзеепрым. ад прожновати.
с. 154
Прожнующый дзеепрым. ад прожновати.
с. 154
Прожный, прожний прым. 1. Тое, шшо і порожний у 1 знач. 2. Тое, што і порожний у 3 знач. 3. Тое, што і порожний у 6 знач. 4. Тое, што і порожний у 8 знач. 5. Тое, што і порожний у 9 знач.
с. 155
Прозатакрочный прым. Пазамінулагодні.
с. 155
Прозба гл. просьба
с. 155
Прозваный дзеепрым. ад прозвати.
с. 156
Прозвати дзеясл. Назваць; даць імя, назву.
с. 156
Прозватися дзеясл., зв. ад прозвати.
с. 156
Прозвинети дзеясл. Прагучаць.
с. 156
Прозвиско, презвиско, прозвыско наз. 1. Тое, што і прозвище ў 1 знач. 2. Тое, што і прозвище ў 2 знач.
с. 156
Прозвитеръ гл. презвитеръ
с. 157
Прозвище, презвище, прозвищо, прозвыщо наз. 1. Імя; празванне, клічка; прозвішча. Параўн. прозвиско ў 1 знач. 2. Назва, найменне. Параўн. прозвиско ў 2 знач.
с. 157
Прозволение, презволение наз. Дзеянне па дзеясл. прозволити.
с. 158
Прозволити, презволити дзеясл. Тое, што і произволити ў 2 знач.
с. 158
Прозвыско гл. прозвиско
с. 158
Прозвыщо гл. прозвище
с. 158
Прозжение наз. Кляймо.
с. 158
Прозиваемый гл. прозываемый
с. 158
Прозиратай наз. Наглядчык.
с. 158
Прозирати дзеясл. 1. Ахопліваць позіркам; мець здольнасць бачыць. Параўн. презирати ў 1 знач. 2. Станавіцца відушчым.
с. 158
Прозираючий дзеепрым. ад прозирати ў 2 знач.
с. 159
Прознаменование наз. Дзеянне па дзеясл. прознаменовати.
с. 159
Прознаменованый дзеепрым. ад прознаменовати.
с. 159
Прознаменовати дзеясл. Прадказаць.
с. 159
Прознаменоватися дзеясл., зв. ад прознаменовати.
с. 159
Прозначати дзеясл. Тое, што і презначати.
с. 159
Прозначеный дзеепрым. ад прозначити.
с. 159
Прозначити дзеясл. Тое, што і презначити.
с. 159
Прозношать дзеясл. Вымаўляць.
с. 159
Прозорливецъ наз. Празорлівец.
с. 159
Прозорливость наз. Празорлівасць.
с. 159
Прозорливый прым. Празорлівы.
с. 159
Прозрачный прым. Празрысты.
с. 160
Прозрение гл. прозренье
с. 160
Прозреный, прозроный дзеепрым. 1. Ад прозрети ў 2 знач. 2. Ад прозрети ў 3 знач.
с. 160
Прозренье, прозрение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. прозрети ў 3 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. прозрети ў 4 знач.
с. 160
Прозрети дзеясл. 1. Паглядзець, убачыць. Параўн. презрети ў 1 знач. 2. Прагледзець, азнаёміцца з чым-н. Параўн. презрети ў 2 знач., прейзрети ў 1 знач. 3. Прадбачыць, прадвызначыць. Параўн. презрети ў 3 знач., прейзрети ў 2 знач., пройзрети ў 1 знач. 4. Стаць відушчым. Параўн. прозрити, пройзрети ў 2 знач.
с. 160
Прозрити дзеясл. Тое, што і прозрети ў 4 знач.
с. 161
Прозроный гл. прозреный
с. 161
Прозрочистость гл. презрочистость
с. 161
Прозрочистый гл. презрочистый
с. 161
Прозряй дзеепрым. ад прозрети ў 3 знач.
с. 161
Прозываемый, прозиваемый дзеепрым. ад прозывати.
с. 161
Прозывати дзеясл. Называць.
с. 161
Прозыватися дзеясл., зв. ад прозывати.
с. 162
Прозываючий, прозываючый дзеепрым. ад прозывати.
с. 162
Прозыскати гл. презыскати
с. 162
Прозыскъ гл. презыскъ
с. 162
Прозьба гл. просьба
с. 162
Прозябати дзеясл. Садзейнічаць росту.
с. 162
Прозябающий дзеепрым. ад прозябати.
с. 162
Прозябити дзеясл. // перан. Нарадзіць; прарасціць.
с. 162
Прозябль наз. Зябліва.
с. 162
Прозябший дзеепрым. ад прозябити.
с. 162
Проиграти гл. пройграти
с. 162
Проижджатися дзеясл. Насміхацца, кпіць.
с. 162
Произвести дзеясл. Нарадзіць, стварыць.
с. 162
Производити дзеясл. Узводзіць (у чын).
с. 162
Произволение, преизволение, произволенье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. произволити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. произволити ў 2 знач.
с. 163
Произволити, преизволити дзеясл. 1. Пажадаць. 2. Дазволіць. Параўн. прозволити.
с. 163
Произволне прысл. Па сваёй волі.
с. 163
Произволяти дзеясл. Дазваляць.
с. 163
Произыйти дзеясл. Узяць пачатак, пайсці.
с. 163
Проимати дзеясл. Разабраць, зрабіўшы ў чым-н. праход.
с. 163
Проити гл. прийти
с. 163
Проитье гл. пройтье
с. 163
Пройгравати дзеясл. Цярпець паражэнне.
с. 164
Пройграный дзеепрым. 1. Ад пройграти ў 1 знач. 2. Ад пройграти ў 2 знач.
с. 164
Пройграти, проиграти дзеясл. 1. Страціць у гульні, судзе і г. д. 2. Пацярпець паражэнне. Параўн. програти.
с. 164
Пройзренье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. пройзрети ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. пройзрети ў 2 знач.
с. 164
Пройзрети дзеясл. 1. Тое, што і прозрети ў 3 знач. 2. Тое, што і прозрети ў 4 знач.
с. 164
Пройзристый прым. Празрысты.
с. 165
Пройзрити дзеясл. Зрабіць відушчым.
с. 165
Пройти, проити дзеясл. 1. Пешшу пераадолець якую-н. адлегласць. 2. Ідучы, едучы або плывучы, пакінуць што-н. ззаду. 3. Ідучы або рухаючыся, праціснуцца праз што-н. 4. Пранізаць і прабіць. 5. Перажыць, зведаць, перанесці. 6. Мінуць, адысці ў мінулае (пра час, падзеі і інш.).
с. 165
Пройтье, проитье, пройштье, проштие, проштье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. пройти ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. пройти ў 6 знач.
с. 166
Прокажение наз. Захворванне на праказу.
с. 166
Прокаженникъ наз. Чалавек, хворы на праказу. Параўн. прокаженый у 2 знач.
с. 166
Прокаженый, прокаженный прым. 1. Які хворы на праказу. 2. У знач. наз. Тое, што і прокаженникъ.
с. 166
Проказа наз. Праказа.
с. 167
Проквитнути, прокветнути дзеясл. Расцвісці.
с. 167
Прокгресъ наз. 1. Прасоўванне наперад судовай справы. 2. Працэнты.
с. 167
Прокгъ наз. Тое, што і порогъ.
с. 167
Прокласти дзеясл. Пакласці.
с. 168
Проклатый гл. проклятый
с. 168
Проклетие гл. проклятье
с. 168
Проклетый гл. проклятый
с. 168
Проклианье гл. проклинанье
с. 168
Проклинане гл. проклинанье
с. 168
Проклинание гл. проклинанье
с. 168
Проклинаный дзеепрым. ад проклинати.
с. 168
Проклинанье, проклианье, проклинане, проклинание наз. Дзеянне па дзеясл. проклинати.
с. 168
Проклинати, проклинать дзеясл. Праклінаць.
с. 168
Проклинатися дзеясл., зв. ад проклинати.
с. 169
Проклинать гл. проклинати
с. 169
Проклинаючий дзеепрым. ад проклинати.
с. 169
Проклинающий дзеепрым. ад проклинати.
с. 169
Проклинутися дзеясл. Дацъ усходы, парасткі.
с. 169
Проклоти дзеясл. Тое, што і проколоти.
с. 169
Проклотый дзеепрым. ад проклоти.
с. 169
Проклусатися дзеясл. Правесці пэўны час у турботах, правазіцца.
с. 169
Проклявший дзеепрым. ад прокляти.
с. 169
Прокляти дзеясл. Праклясці.
с. 169
Проклятие гл. проклятье
с. 170
Проклято наз. Тое, иіто заслугоўвае праклёнаў.
с. 170
Проклятство, прокляцство, прокляцтво наз. Праклён. Параўн. преклятство.
с. 170
Проклятый, проклатый, проклетый дзеепрым. 1. Ад прокляти. 2. У знач. прым. Які выклікае праклён; ненавісны. 3. У знач. наз. Пракляты.
с. 170
Проклятье, проклетие, проклятие наз. Праклён.
с. 171
Прокляцство гл. проклятство
с. 171
Прокляцтво гл. проклятство
с. 171
Проколкнути дзеясл. Праглынуць.
с. 171
Проколоти дзеясл. Пракалоць. Параўн. проклоти.
с. 172
Проколотися дзеясл. зв. ад проколоти.
с. 172
Проколотый дзеепрым. ад проколоти.
с. 172
Проколотье наз. Дзеянне па дзеясл. проколоти.
с. 172
Проконсулъ наз. Намеснік у старажытнарымскай правінцыі.
с. 172
Прокопаный дзеепрым. ад прокопати.
с. 172
Прокопанье наз. Дзеянне па дзеясл. прокопати.
с. 172
Прокопати дзеясл. Пракапаць.
с. 173
Прокопывати дзеясл. Пракопваць.
с. 173
Прокормиться дзеясл. Пракарміцца.
с. 173
Прокормленый дзеепрым. Пракормлены.
с. 173
Прокормъ наз. Пракорм.
с. 173
Прокосити дзеясл. Пракасіць.
с. 173
Прокрадыванье наз. Крадзеж, абкраданне.
с. 173
Прокрастися дзеясл. 1. Пракрасціся, папасціся на крадзяжы. 2. Прабрацца цішком.
с. 173
Прокрутити дзеясл. Пракруціць.
с. 173
Прокудити дзеясл. Сапсаваць.
с. 173
Прокураторовати дзеясл. Выконваць абавязкі адваката.
с. 174
Прокураторский прым. ад прокураторъ.
с. 174
Прокураторство наз. Дзейнасць адваката, абаронцы.
с. 174
Прокураторъ наз. Адвакат; абаронца.
с. 174
Прокуратура наз. Калегія адвакатаў.
с. 174
Прокурация наз. Кіраванне, заступніцтва.
с. 174
Прокусити дзеясл. Пракусіць.
с. 175
Прокъ наз. 1. Вынік, карысць. 2. Мяжа, граніца.
с. 175
Пролатъ гл. прелатъ
с. 175
Пролезти дзеясл. Пралезці.
с. 175
Проленкгованый дзеепрым. Працягнены.
с. 175
Пролетети дзеясл. Праляцець.
с. 175
Проливанье, проливание наз. Дзеянне па дзеясл. проливати ў 1 знач.
с. 175
Проливати, проливать дзеясл. 1. Разліваць; выліваць. 2. Праліваць. Параўн. пролияти.
с. 175
Проливатися дзеясл., зв. 1. Ад проливати ў 1 знач. 2. Ад проливати ў 2 знач.
с. 176
Проливать гл. проливати
с. 176
Проливаючий дзеепрым. ад проливати ў 2 знач.
с. 176
Проливаючийся дзеепрым. ад проливатися ў 2 знач.
с. 176
Проливающий дзеепрым. ад проливати ў 2 знач.
с. 176
Пролийца наз. Той, хто пралівае.
с. 176
Пролити дзеясл. 1. Разліць; выліць. 2. Праліць.
с. 176
Пролитие гл. пролитье
с. 177
Пролитися дзеясл. зв. ад пролити ў 1 знач.
с. 177
Пролитый дзеепрым. ад пролити ў 2 знач.
с. 177
Пролитье, пролитие наз. Дзеянне па дзеясл. пролити ў 2 знач.
с. 177
Пролияный, прольяный дзеепрым. ад пролияти.
с. 177
Пролияти, пролиять, прольяти дзеясл. Тое, што і проливати ў 2 знач.
с. 177
Прологъ, прелогъ наз. Зборнік жыційных і павучальных тэкстаў на кожны дзень года.
с. 178
Проложити I дзеясл. Пакласці.
с. 178
Проложити II гл. преложити
с. 178
Проложэнство гл. преложенство
с. 178
Проломити дзеясл. 1. Праламіць. 2. Тое, што і переломити ў 2 знач.
с. 178
Проломитися дзеясл. Праламацца.
с. 178
Проломленый дзеепрым. ад проломити ў 1 знач.
с. 178
Проломленье наз. Дзеянне па дзеясл. проломити ў 2 знач.
с. 178
Пролонкгация, пролонгацыя, пролонкгацыя, пролюнкгацыя наз. Працягванне тэрміну, адтэрміноўка.
с. 179
Пролубъ наз. Палонка.
с. 179
Пролюнкгацыя гл. пролонкгация
с. 179
Прольяный гл. пролияный
с. 179
Прольяти гл. пролияти
с. 179
Пролякнутися гл. прелякнутися
с. 179
Промежду прыназ. 1. Тое, што і промежи ў I 1 знач. 2. Тое, што промежи ў II 1 знач.
с. 179
Промежи, промеже, промежу, промежы, промежю прыназ. Паміж, сярод. I. З творным склонам. 1. Пры выражэнні аб’ектных адносін. Параўн. промежду ў 1 знач., промежку ў 1 знач., промежутку, промежъ у 1 знач. 2. Пры выражэнні прасторавых адносін. II. З родным склонам. 1. Пры выражэнні аб’ектных адносін. Параўн. промежду ў 2 знач., промежку ў 2 знач., промежъ у 2 знач. 2. Пры выражэнні прасторавых адносін. Параўн. промежку ў 3 знач., промежъ у 3 знач.
с. 179
Промежку, промешку прыназ. 1. Тое, што і промежи ў I 1 знач. 2. Тое, што і промежи ў II 1 знач. 3. Тое, што і промежи ў II 2 знач.
с. 180
Промежу гл. промежи
с. 181
Промежутку прыназ. Тое, што і промежи ў I 1 знач.
с. 181
Промежъ, промежь прыназ. 1. Тое, што і промежи ў I 1 знач. 2. Тое, што і промежи ў II 1 знач. 3. Тое, што і промежи ў II 2 знач.
с. 181
Промежы гл. промежи
с. 182
Промежь гл. промежъ
с. 182
Промежю гл. промежи
с. 182
Промена наз. Абмен.
с. 182
Променение наз. Змяненне.
с. 182
Промененый дзеепрым. Зменены.
с. 182
Променивати дзеясл. Выменьваць.
с. 183
Променити дзеясл. Выменяць.
с. 183
Променитися дзеясл. Змяніцца.
с. 183
Променитший прым. Які далёка разносіцца.
с. 183
Променный прым. ад промень.
с. 183
Променокъ наз. Мянушка.
с. 183
Промень, премень, променъ наз. Прамень.
с. 183
Променье наз. зб. ад промень.
с. 184
Променяти дзеясл. Прамяняць, абмяняць.
с. 184
Прометный прым. ад прометъ.
с. 184
Прометъ наз. Штраф.
с. 184
Промешиваный дзеепрым. ад промешивати.
с. 184
Промешивати дзеясл. Змешваць.
с. 185
Промешканье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. промешкати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. промешкати ў 2 знач.
с. 185
Промешкати дзеясл. 1. Тое, што і перемешкати. 2. Прамарудзіць, пратэрмінаваць.
с. 185
Промешкиванье наз. Дзеянне па дзеясл. промешкивати.
с. 185
Промешкивати, промешковати дзеясл. Тое, што і перемешкивати.
с. 185
Промешку гл. промежку
с. 185
Проминати дзеясл. 1. Праходзіць, мінаць (пра час, падзеі). Параўн. переминати, преминати. 2. Абмінаць, праходзіць міма.
с. 185
Проминаючий дзеепрым. ад проминати ў 1 знач.
с. 186
Проминовати дзеясл. Аб’язджаць іншай дарогай; абмінаць. Параўн. преминовати.
с. 186
Проминулый дзеепрым. ад проминути ў 1 знач.
с. 186
Проминути дзеясл. 1. Прайсці, мінуць (пра час, падзеі). Параўн. переминути ў 1 знач., преминути ў 1 знач. 2. Абмінуць, прайсці міма. Параўн. переминути ў 2 знач., преминути ў 2 знач.
с. 186
Проминуючий дзеепрым. ад проминовати.
с. 186
Промкненье наз. Паглынанне; усмоктванне.
с. 186
Промова наз. Прамова.
с. 186
Промовити, промовить дзеясл. Сказаць. Параўн. премовити, премолвити, промолвити.
с. 187
Промововати дзеясл. Казаць.
с. 187
Промовуючий дзеепрым. ад промововати.
с. 187
Промовыванье наз. Дзеянне па дзеясл. промововати.
с. 187
Проможенье наз. Тое, што і преможенье.
с. 187
Промолвити дзеясл. Тое, што і промовити.
с. 187
Промолчанье наз. Дзеянне па дзеясл. промолчати.
с. 187
Промолчати дзеясл. Прапусціць тэрмін даўнасці; прамаўчаць. Параўн. перемолчати, премолчати.
с. 188
Промоторъ наз. Натхніцель, заступнік.
с. 188
Промоция наз. Заступніцтва.
с. 188
Промочи дзеясл. Тое, што і перемочи ў 2 знач.
с. 188
Промочыти дзеясл. Прамачыць.
с. 188
Промука наз. Катаванне.
с. 188
Промъ наз. Тое, што і паромъ.
с. 188
Промыкатися дзеясл. Пранікаць, прабірацца.
с. 188
Промысленикъ, промыслникъ, промысльникъ, промышленикъ наз. Апякун, руплівец. Параўн. промыстникъ.
с. 188
Промысленый, промыслный, промышленый прым. Дбайны, старанны; прадпрымальны. Параўн. промысливый.
с. 189
Промысливый прым. Тое, што і промысленый.
с. 189
Промыслити, промышлити дзеясл. 1. Паклапаціцца. 2. Прадвызначыць.
с. 189
Промыслникъ гл. промысленикъ
с. 189
Промыслный гл. промысленый
с. 189
Промыслъ наз. 1. Справа, дзейнасць; старанне. 2. Клопат, увага. 3. Прадвызначэнне; воля, задума.4. Хітрасць; мудрасць.
с. 189
Промысльне прысл. Клапатліва.
с. 191
Промысльникъ гл. промысленикъ
с. 191
Промыстникъ наз. Тое, што і промысленикъ.
с. 191
Промыта наз. 1. Штраф за нявыплату мытнай пошліны. 2. Месца, дзе збіралі штраф за нявыплату мытнай пошліны.
с. 191
Промыти дзеясл. Прамыць.
с. 192
Промытити, промытить дзеясл. 1. Заплаціць штраф за нявыплату мытнай пошліны. 2. Спагнаць штраф за нявыплату мытнай пошліны.
с. 192
Промытитися дзеясл. Быць вінаватым у нявыплаце мытнай пошліны.
с. 192
Промытить гл. промытити
с. 192
Промытка наз. Нявыплата мытнай пошліны.
с. 192
Промытникъ наз. Той, хто ўхіляецца ад выплаты мытнай пошліны.
с. 192
Промытный, премытный прым. ад промыта.
с. 192
Промычоный дзеепрым. ад промытити ў 2 знач.
с. 192
Промышление гл. промышленье
с. 193
Промышленикъ гл. промысленикъ
с. 193
Промышленый гл. промысленый
с. 193
Промышленье, промышление наз. 1. Дзеянне па дзеясл. промыслити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. промыслити ў 2 знач.
с. 193
Промышливанье наз. Дзеянне па дзеясл. промышливати.
с. 193
Промышливати дзеясл. Пастаянна клапаціцца.
с. 193
Промышлити гл. промыслити
с. 193
Промышляваючий дзеепрым. ад промышливати.
с. 193
Промышляный дзеепрым. ад промышляти ў 1 знач.
с. 193
Промышляти, промышлять дзеясл. 1. Клапаціцца. 2. Намагацца, старацца, прымаць меры, дзейнічаць.
с. 193
Промышляючий дзеепрым. ад промышляти ў 1 знач.
с. 194
Пронагабанье гл. пренагабанье
с. 194
Пронашати дзеясл. Ператвараць.
с. 194
Проневеритися дзеясл. Стаць няверным, здрадзіць.
с. 194
Пронесение наз. Перанос.
с. 195
Пронестися дзеясл. Прамчацца.
с. 195
Пронизнути дзеясл. Пранізаць. Параўн. проньзнути.
с. 195
Проникати, преникати дзеясл. 1. Пранікаць, праходзіць наскрозъ, да пэўнай мяжы. 2. Распаўсюджвацца.
с. 195
Проникаючий, проникаючы, проникаючый дзеепрым. ад проникати ў 1 знач.
с. 195
Проникнути, преникнути дзеясл. 1. Прайсці наскрозь ці да пэўнай мяжы.
с. 195
Прономия наз. Царкоўнае (касцёльнае) зямельнае ўладанне.
с. 195
Пронырати дзеясл. Пранырліва дакопвацца, дазнавацца.
с. 196
Пронырство наз. Пранырлівасць.
с. 196
Проньзнути дзеясл. Тое, што і пронизнути.
с. 196
Прообиванье наз. Прабіванне.
с. 196
Прообразити дзеясл. Паказаў прыклад.
с. 196
Прообразование наз. Дзеянне па дзеясл. прообразовати.
с. 196
Прообразовати дзеясл. Паказваць прыклад.
с. 196
Прооминути дзеясл. Прайсці міма, прамінуць.
с. 196
Пропадати дзеясл. Прападаць.
с. 196
Пропадаючый дзеепрым. ад пропадати.
с. 196
Пропадовати дзеясл. Прападаць.
с. 196
Пропалвовати дзеясл. Прапальваць.
с. 196
Пропалити дзеясл. Прапаліць.
с. 197
Пропалый дзеепрым. ад пропасти.
с. 197
Пропаляти дзеясл. Прапальваць.
с. 197
Пропаметати, пропометати дзеясл. Забыць.
с. 197
Пропасти дзеясл. Прапасці, згінуць.
с. 197
Пропастный прым. ад пропасть.
с. 197
Пропасть, пропость наз. Бездань, прорва.
с. 197
Пропахивати дзеясл. Праворваць.
с. 197
Пропашъ наз. Распрацаваны пад ворыва кусок ляснога масіву.
с. 198
Пропиватись дзеясл. Прапівацца.
с. 198
Пропинати дзеясл. Напінаць, нацягваць.
с. 198
Прописатель наз. Той, хто прадпісвае.
с. 198
Прописати дзеясл. Прадказаць.
с. 198
Прописованье наз. Напісанне, фіксацыя.
с. 198
Прописоватисе дзеясл. Тое, што і прописыватися ў 1 знач.
с. 198
Прописыватися, прописываться дзеясл. 1. Запісвацца, фіксавацца. Параўн. прописоватисе. 2. Рабіць апіску (памылку).
с. 198
Пропити дзеясл. Прапіць.
с. 198
Пропитье наз. Прапіццё.
с. 198
Проплакати дзеясл. Праплакаць.
с. 198
Проплакатися дзеясл. Праплакацца.
с. 199
Проплакивати дзеясл. Паплакваць.
с. 199
Проповедание гл. проповеданье
с. 199
Проповеданый, проповеданный дзеепрым. 1. Ад проповедати ў 1 знач. 2. Ад проповедати ў 2 знач.
с. 199
Проповеданье, проповедание наз. 1. Дзеянне па дзеясл. проповедати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. проповедати ў 2 знач.
с. 199
Проповедатель наз. Тое, што і проповедникъ.
с. 199
Проповедати, проповедать дзеясл. 1. Выкладаць; прапагандаваць, папулярызаваць. Параўн. преповедати ў 1 знач. 2. Прадказваць. Параўн. преповедати ў 2 знач. 3. Абяцаць.
с. 200
Проповедатися, проповедатьсе дзеясл., зв. ад проповедати ў 1 знач.
с. 200
Проповедать гл. проповедати
с. 200
Проповедатьсе гл. проповедатися
с. 200
Проповедачъ наз. Тое, што і проповедникъ.
с. 200
Проповедаючий дзеепрым. ад проповедати ў 1 знач.
с. 200
Проповедающий дзеепрым. ад проповедати ў 1 знач.
с. 200
Проповеденый дзеепрым. ад проповедети.
с. 201
Проповедети дзеясл. Прадказаць. Параўн. проповедити ў 1 знач.
с. 201
Проповедити дзеясл. 1. Данесці (да каго), расказаць. 2. Тое, што і проповедети.
с. 201
Проповедитисе дзеясл., зв. ад проповедити ў 1 знач.
с. 201
Проповедникъ наз. Прапаведнік. Параўн. проповедатель, проповедачъ.
с. 201
Проповедовати дзеясл. Прапаведваць, прапагандаваць.
с. 201
Проповедуючый дзеепрым. ад проповедовати.
с. 201
Проповедующий дзеепрым. ад проповедовати.
с. 201
Проповедь наз. 1. Пропаведзь (тое, што прапаведуюць). 2. Прапаведаванне, прапаганда. Параўн. проповесть.
с. 202
Проповести дзеясл. Паведаміць, выкласці.
с. 202
Проповестися дзеясл., зв. ад проповести.
с. 202
Проповесть наз. Тое, што і проповедь у 2 знач.
с. 202
Пропозиция, пропозицыя, пропозыция, пропозыцыя наз. Прапанова; праект.
с. 202
Пропометати гл. пропаметати
с. 202
Пропометатисе дзеясл., зв. ад пропаметати.
с. 202
Пропоминати дзеясл. Тое, што і препоминати.
с. 203
Пропомненье наз. Дзеянне па дзеясл. пропомнети.
с. 203
Пропомнети, пропомнити, пропомняти дзеясл. Тое, што і препомнети.
с. 203
Пропомнявшый дзеепрым. ад пропомнети.
с. 203
Пропомняти гл. пропомнети
с. 203
Пропонованый дзеепрым. ад пропоновати.
с. 203
Пропонованье наз. Дзеянне па дзеясл. пропоновати.
с. 203
Пропоновати, пропоновать дзеясл. Прапанаваць; заявіць.
с. 203
Пропорецъ наз. Тое, што і прапорецъ.
с. 204
Пропорционалный прым. Прапарцыянальны, адпаведны.
с. 204
Пропорция, препорцыя наз. Прапорцыя.
с. 204
Пропорцовный прым. ад пропорецъ.
с. 204
Пропорчникъ наз. Сцяганосец.
с. 204
Пропоръ Тое, што і прапоръ.
с. 204
Пропость гл. пропасть
с. 205
Пропоясати дзеясл. Тое, што і препоясати ў 1 знач.
с. 205
Пропровадити дзеясл. Тое, што і перепровадити ў 2 знач.
с. 205
Пропровожать дзеясл. Тое, што і перепровожати ў 2 знач.
с. 205
Пропукнути дзеясл. 1. Прарваць. 2. Тое, што і пропукнутися.
с. 205
Пропукнутися дзеясл. Прарвацца. Параўн. пропукнути.
с. 205
Пропускание наз. Слабіцельнае.
с. 205
Пропусканый дзеепрым. ад пропускати ў 1 знач.
с. 205
Пропускати, пропускать дзеясл. 1. Прапускаць (даваць вольны праезд,праход). Параўн. перепускати, перепущати ў 1 знач., препущати ў 1 знач., пропущати ў 1 знач. 2. Рабіць выключэнне; дараваць. Параўн. перепускати, перепущати ў 4 знач., препускати, препущати ў 3 знач., пропущати ў 2 знач.
с. 205
Пропускивати дзеясл., шматкр. ад пропускати ў 1 знач.
с. 206
Пропустити дзеясл. 1. Прапусціць (даць дарогу). Параўн. перепустити ў 1 знач., препустити ў 1 знач. 2. Зрабіць выключэнне; дараваць. Ку ведомости пропустити — прыняць да ведама. Параўн. перепустити ў 4 знач., препустити ў 4 знач.
с. 206
Пропустный прым. Слабіцельны.
с. 206
Пропустъ наз. Праход.
с. 206
Пропушчаный гл. пропущаный
с. 206
Пропушчанье наз. Прапусканне.
с. 206
Пропущаный, пропушчаный дзеепрым. 1. Ад пропущати ў 1 знач. 2. Ад пропущати ў 2 знач.
с. 206
Пропущати, пропушчати, пропущать дзеясл. 1. Тое, што і пропускати ў 1 знач. 2. Тое, што і пропускати ў 2 знач.
с. 207
Пропущение наз. 1. Слабіцельнае. 2. Панос.
с. 207
Пропущенье наз. Дзеянне па дзеясл. пропустити ў 1 знач.
с. 207
Пропущоный, пропущеный дзеепрым. 1. Ад пропустити ў 1 знач. 2. Ад пропустити ў 2 знач.
с. 207
Пропяти дзеясл. Распяць.
с. 208
Пропятый дзеепрым. ад пропяти.
с. 208
Прорабливати гл. проробливати
с. 208
Проражати дзеясл. Паражаць, пранізваць. Параўн. преражати.
с. 208
Проражаючий дзеепрым. ад проражати.
с. 208
Прораживаный дзеепрым. Прашываны.
с. 208
Проражоный дзеепрым. ад проразити.
с. 208
Проразити дзеясл. Прабіць. Параўн. преразити.
с. 208
Проразитися дзеясл. Праламацца, прабіцца.
с. 208
Проразливый прым. Праніклівы.
с. 208
Проразумети дзеясл. Зразумець.
с. 208
Прорасти, прорости дзеясл. Прарасці.
с. 208
Прорва наз. Прорва. Параўн. прерва, прорвиско.
с. 208
Прорванецъ наз. Прарванец.
с. 208
Прорваный дзеепрым. ад прорвати.
с. 209
Прорванье наз. Дзеянне па дзеясл. прорвати.
с. 209
Прорвати дзеясл. Прарваць.
с. 209
Прорватися дзеясл. Прарвацца.
с. 209
Прорвиско наз. Тое, што і прорва.
с. 209
Прорвистый прым. ад прорва.
с. 209
Прорезаный дзеепрым. ад прорезати.
с. 209
Прорезанье наз. Дзеянне па дзеясл. прорезати.
с. 209
Прорезати дзеясл. Прарэзаць.
с. 209
Прорезованье наз. Прарэзванне.
с. 209
Прорекати дзеясл. Прадказваць.
с. 209
Прорекомый дзеепрым. Празваны.
с. 209
Проречи дзеясл. 1. Прамовіць, сказаць. 2. Прадказаць.
с. 210
Проречоный дзеепрым. ад проречи ў 1 знач.
с. 210
Проривати дзеясл. Перарываць.
с. 210
Прорицание наз. Прадказанне.
с. 210
Проробити дзеясл. 1. Прапрацаваць (нейкі час). 2. Апрацаваць.
с. 210
Проробленый дзеепрым. ад проробити ў 2 знач.
с. 210
Проробливати дзеясл. Апрацоўваць.
с. 210
Проробля наз. Тое, што і проробокъ.
с. 210
Проробный прым. ад проробокъ.
с. 211
Проробокъ наз. Кусок ляснога масіву, апрацаваны пад ворыва ці сенакос. Параўн. преробокъ, проробля.
с. 211
Пророгатива гл. прерокгатива
с. 211
Прородичъ наз. Нашчадак.
с. 211
Пророженый дзеепрым. Тое, што і прироженый у 2 знач.
с. 211
Пророкгатива гл. прерокгатива
с. 211
Пророки наз. Кнігі, напісаныя прарокамі.
с. 211
Пророкини наз. Тое, што і пророкиня.
с. 211
Пророкиня наз. Тое, што і пророчица. Параўн. пророкини.
с. 211
Пророковане гл. пророкованье
с. 211
Пророкование гл. пророкованье
с. 211
Пророкованый, пророкованный дзеепрым. ад пророковати ў 1 знач.
с. 212
Пророкованье, пророковане, пророкование наз. Дзеянне па дзеясл. пророковати ў 1 знач.
с. 212
Пророковати, пророковать дзеясл. 1. Прарочыць, прадказваць. 2. Угадваць (у гэты момант).
с. 212
Пророкуючий дзеепрым. ад пророковати ў 1 знач.
с. 212
Пророкующий дзеепрым. ад пророковати ў 1 знач.
с. 213
Пророкъ наз. Прарок, прадказальнік.
с. 213
Проросль наз. Парастак.
с. 213
Проростати дзеясл. Прарастаць.
с. 213
Прорости гл. прорасти
с. 213
Проростовати дзеясл. Прарастаць.
с. 213
Проротство гл. пророцтво
с. 213
Пророцки прысл. Па-прароцку.
с. 213
Пророцкий прым. ад пророцтво.
с. 213
Пророцтво, проротство, пророцство наз. Прароцтва. Параўн. пророчество, пророчство.
с. 213
Пророческий прым. ад пророчество.
с. 214
Пророчествие наз. Тое, што і пророчество.
с. 214
Пророчество, пророчэство наз. Тое, што і пророцтво. Параўн. пророчествие.
с. 214
Пророчествованный дзеепрым. ад пророчествовати.
с. 214
Пророчествовати дзеясл. Прарочыць.
с. 214
Пророчий прым. Прарочы.
с. 214
Пророчица наз. Прарочыца. Параўн. пророкиня.
с. 215
Пророчоный дзеепрым. Названы.
с. 215
Пророчство наз. Тое, што і пророцтво.
с. 215
Пророчэство гл. пророчество
с. 215
Прорубывати дзеясл. Высякаць, выцярэбліваць.
с. 215
Прорывалый прым. Перарывісты.
с. 215
Прорытый дзеепрым. Пракапаны.
с. 215
Проса наз. Тое, што і просо.
с. 215
Просаженый дзеепрым. Засаджаны.
с. 215
Просба гл. просьба
с. 215
Просветивый дзеепрым. ад просветити ў 1 знач. 2. Ад просветити ў 2 знач.
с. 215
Просветитель наз. Асветнік.
с. 215
Просветити дзеясл. 1. Накіраваць святло, асвятліць. 2. Прывесці да праўдзівага разумення, адукаваць. 3. Вярнуць зрок.
с. 215
Просветитися дзеясл. 1. Засвяціцца, заззяць. 2. Адукавацца, паразумнець.
с. 216
Просветъ наз. Свята.
с. 216
Просвечати дзеясл. Просвечати очи — адкрываць вочы, вяртаць зрок.
с. 216
Просвечоный дзеепрым. ад просветити ў 1 знач.
с. 216
Просвещати дзеясл. 1. Асвятляць (па паверхні). 2. Рабіць высакародным. 3. Адукоўваць. Просвещати очи — адкрываць вочы, вяртаць зрок.
с. 217
Просвещатися дзеясл. 1. Развідняцца. 2. Станавіцца высакародным. 3. Станавіцца радасным.
с. 217
Просвещающий дзеепрым. ад просвещати ў 2 знач.
с. 217
Просвещевати дзеясл. 1. Прасвечваць, пранізваць. 2. Ззяць, зіхацець.
с. 217
Просвещение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. просветити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. просветити ў 2 знач.
с. 217
Просвещенный, просвещеный дзеепрым. ад просветити ў 2 знач.
с. 218
Просвещникъ наз. Той, хто робіць каго-н. высакародным, лепшым.
с. 218
Проседетисе дзеясл. Адсядзецца.
с. 218
Просека наз. Сякера для цераблення хмызняку. Параўн. просекъ.
с. 218
Просеканье наз. Дзеянне па дзеясл. просекати.
с. 218
Просекати дзеясл. Прасякаць.
с. 218
Просекъ наз. Тое, што і просека.
с. 218
Просець наз. Просьбіт.
с. 218
Просеченый гл. просечоный
с. 218
Просеченье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. просечи ў 1 знач. 2. Прасека, працярэбленае месца.
с. 218
Просечи дзеясл. 1. Прасекчы. 2. Працерабіць.
с. 218
Просечоный, просеченый дзеепрым. ад просечи ў 2 знач.
с. 219
Просеяти дзеясл. Прасеяць.
с. 219
Просительный прым. Прасіцельны.
с. 219
Просити, просить дзеясл. 1. Прасіць, звяртацца з просьбай. 2. Запрашаць (прапаноўваць). 3. Патрабаваць. 4. Калі ласка (пры ўжыванні ў якасці пабочнага слова).
с. 219
Проситися дзеясл. Прасіцца.
с. 219
Просиявати дзеясл. Ззяць.
с. 220
Просияти дзеясл. Заззяць.
с. 220
Просказати дзеясл. Прапанаваць.
с. 220
Проскомидия, проскумидия наз. Частка богаслужэння, калі рыхтуюцца святыя дары.
с. 220
Проскура наз. 1. Прасвіра. Параўн. прескура, просфора. 2. Падатак царкве на набыццё прасвіры. 3. Тое, што і проскурництво.
с. 220
Проскурниковъ прым. Які належыць выпякальніку прасвіры.
с. 220
Проскурнинъ прым. ад проскурня.
с. 221
Проскурница наз. Тое, што і проскурня.
с. 221
Проскурництво наз. Занятак выпякальніка прасвіры.
с. 221
Проскурня наз. Выпякальніца прасвіры. Параўн. проскурница.
с. 221
Прославеный дзеепрым. ад прославити.
с. 221
Прославивший дзеепрым. ад прославити.
с. 221
Прославити дзеясл. Праславіць.
с. 221
Прославитися дзеясл. Праславіцца.
с. 222
Прославление гл. прославленье
с. 222
Прославленый, прославленный дзеепрым. ад прославити.
с. 222
Прославленье, прославление наз. Дзеянне па дзеясл. прославити.
с. 222
Прославляемый дзеепрым. ад прославляти.
с. 222
Прославляти дзеясл. Праслаўляць.
с. 222
Прославлятися дзеясл. Праслаўляцца.
с. 223
Прославляючий дзеепрым. ад прославляти.
с. 223
Прославляющий дзеепрым. ад прославляти.
с. 223
Прослаженье наз. Асалода.
с. 223
Прослезитися дзеясл. Праслязіцца.
с. 223
Прослухати дзеясл. Праслухаць.
с. 223
Прослухивати дзеясл. Праслухоўваць.
с. 223
Прослывати дзеясл. Праслываць.
с. 223
Прослыти дзеясл. Праслыць.
с. 223
Прослытися дзеясл., зв. ад прослыти.
с. 223
Прослышати дзеясл. Вярнуць слых.
с. 224
Просмрадити дзеясл. Засмуродзіць.
с. 224
Просо наз. 1. Проса, расліна сямейства злакавых. 2. Зерне гэтага злака.
с. 224
Просовецъ наз. Засаўка.
с. 224
Просока наз. 1. Вышук. 2. Плата за вышук.
с. 224
Просоленый дзеепрым. Тое, што і просольный.
с. 225
Просолный гл. просольный
с. 225
Просоловый прым. Тое, што і просольный.
с. 225
Просолъ наз. Гандляр хатняй жывёлай.
с. 225
Просольный, просолный прым. Салёны. Параўн. просоленый, просоловый.
с. 225
Просочити дзеясл. Прасачыць, высачыць.
с. 225
Проспанье наз. Дзеянне па дзеясл. проспатися.
с. 225
Проспатися дзеясл. Праспацца; выспацца. Параўн. преспатьсе.
с. 225
Проспевати I дзеясл. Дасягаць (поспеху), памнажаць. Параўн. преспевати.
с. 226
Проспевати II дзеясл. Праспяваць.
с. 226
Проспевовати дзеясл., шматкр. ад проспевати II.
с. 226
Проспектъ наз. Агляд.
с. 226
Проспети дзеясл. Дасягнуць (поспеху), памножыць.
с. 226
Простакъ наз. Прасцяк.
с. 226
Простацкий прым. Уласцівы прасцяку.
с. 226
Простацство наз. Прастата, невуцтва.
с. 226
Простачокъ наз. Прастачок.
с. 227
Просте гл. просто
с. 227
Простее прысл. Тое, што і простей.
с. 227
Простей прысл., выш. ст. ад простый. Параўн. простее.
с. 227
Простейшый прым., выш. ст. ад простый.
с. 227
Простера гл. простира
с. 227
Простерегати дзеясл. Сачыць, назіраць; засцерагаць.
с. 227
Простерти, простерети дзеясл. Працягнуць, накіраваць.
с. 227
Простертися дзеясл., зв. ад простерти.
с. 228
Простертый дзеепрым. ад простерти.
с. 228
Простина, простыня наз. Прасціна. Параўн. простица ў 1 знач.
с. 228
Простира, простера, простыра наз. 1. Тое, што і простирадло ў 1 знач. 2. Кавалак палатна; палотнішча.
с. 228
Простирадло наз. 1. Пакрывала. Параўн. престирадло ў 1 знач., простира ў 1 знач., простирало. 2. Плашчаніца. Параўн. престирадло ў 2 знач.
с. 228
Простирало наз. Тое, што і простирадло ў 1 знач.
с. 229
Простирание наз. Расціранне.
с. 229
Простирати дзеясл. Працягваць, накіроўваць.
с. 229
Простиратися дзеясл., зв. ад простирати.
с. 229
Простиртие наз. Працягласць.
с. 230
Простителный прым. Даравальны.
с. 230
Простити дзеясл. Дараваць.
с. 230
Проститися дзеясл. Памірыцца.
с. 230
Простица, просцица наз. 1. Тое, што і простина. 2. Накідка (на плечы).
с. 230
Простичный прым. ад простица ў 1 знач.
с. 231
Просто, просте прысл. 1. Прама, не зварочваючы ўбок. 2. Прама, роўна, без выгібаў. 3. Непасрэдна. 4. Адкрыта. 5. Не цяжка для разумення, не мудрагеліста. 6. Проста, звычайна. 7. Без перашкод.
с. 231
Простованый дзеепрым. ад простовати ў 2 знач.
с. 232
Простованье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. простовати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. простовати ў 2 знач.
с. 232
Простовати дзеясл. 1. Выпростваць. 2. Дастасоўваць; накіроўваць.
с. 232
Простоволосый, простыйволосый прым. Проставалосы.
с. 233
Просторнейший прым., выш. ст. ад просторный.
с. 233
Просторность наз. Прасторнасць. Параўн. престронность, пространность, простронность.
с. 233
Просторный прым. Прасторны. Параўн. престронный, просторонный, пространный, простронный.
с. 233
Просторовный гл. просторонный
с. 234
Просторонно, простороно прысл. Прасторна. Параўн. пространно.
с. 234
Просторонный, просторовный прым. Тое, што і просторный.
с. 234
Простороно гл. просторонно
с. 234
Просторонший прым., выш. ст. ад просторонный.
с. 234
Просторъ наз. Прастор.
с. 234
Просторый прым. Тое, што і просторный.
с. 234
Простость наз. 1. Тое, што і простота ў 1 знач. 2. Тое, што і простота ў 2 знач. 3. Адсутнасць паваротаў.
с. 234
Простота наз. 1. Адкрытасць, шчырасць. Параўн. простость у 1 знач. 2. Наіўнасць, недалёкасць. Параўн. простость у 2 знач.
с. 235
Пространней, пространее прысл., выш. ст. ад пространно.
с. 235
Пространно прысл. Тое, што і просторонно.
с. 236
Пространность наз. Тое, што і просторность.
с. 236
Пространный, пространый прым. Тое, што і просторный.
с. 236
Пространство наз. Прастора, прасторнасць.
с. 236
Пространый гл. пространный
с. 236
Простреленый дзееирым. ад прострелити.
с. 236
Прострелити дзеясл. Прастрэліць. Параўн. перестрелити, престрелити.
с. 236
Простренье наз. Дзеянне па дзеясл. простерти.
с. 237
Прострогати дзеясл. Прастругаць.
с. 237
Простронность, простроность наз. Тое, што і просторность.
с. 237
Простронный прым. Тое, што і просторный.
с. 237
Простроность гл. простронность
с. 237
Проступати дзеясл. Тое, што і переступати ў 1 знач.
с. 237
Проступаючий дзеепрым. ад проступати.
с. 237
Проступити дзеясл. 1. Тое, што і переступити ў 1 знач. 2. Тое, што і переступити ў 2 знач.
с. 237
Проступка наз. Правіннасць. Параўн. проступокъ, проступъ.
с. 238
Проступление наз. Дзеянне па дзеясл. проступити ў 1 знач.
с. 238
Проступникъ наз. Тое, што і преступникъ.
с. 238
Проступный прым. Тое, што і преступный.
с. 238
Проступокъ наз. Тое, што і проступка.
с. 238
Проступство наз. Тое, што і переступство.
с. 238
Проступца наз. Тое, што і преступникъ.
с. 239
Проступъ наз. Тое, што і проступка.
с. 239
Простуючий дзеепрым. ад простовати ў 2 знач.
с. 239
Простший, простшый прым., выш. ст. 1. Ад простый у 1 знач. 2. Ад простый у 5 знач. 3. Ад простый у 9 знач.
с. 239
Простый прым. 1. Не складаны, не састаўны. 2. Не цяжкі для разумення; не ускладнены. 3. Тыповы для пэўнага віду прадметаў, без аздобы або асаблівых прымет. 4. Натуральны, немудрагелісты; без спецыяльнай апрацоўкі. 5. Грубы па якасці. 6. Звычайны, радавы, без заслуг або званняў. 7. Які належыць да непрывілеяванага саслоўя. 8. Адкрыты, прастадушны, шчыры. 9. Наіўны, няхітры. 10. Непародзісты. 11. Прамы, без паваротаў. 12. Прамы, роўны; стройны. 13. Вольны, свабодны.
с. 239
Простыня I наз. Дараванне.
с. 242
Простыня II гл. простина
с. 243
Простыра гл. простира
с. 243
Простянище наз. Чалавек, які належыць да непрывілеяванага саслоўя.
с. 243
Просудъ наз. Тое, што і пересудъ у 2 знач.
с. 243
Просфора, просфура наз. Тое, што і проскура.
с. 243
Просыпати дзеясл. Высыпаць.
с. 243
Просыпатися дзеясл. Прачынацца.
с. 243
Просьба, прозба, прозьба, просба наз. Просьба.
с. 243
Просячий, просячый дзеепрым. 1. Ад просити ў 1 знач. 2. У знач. наз. Той, хто просіць.
с. 243
Просящий, просящый дзеепрым. 1. Ад просити ў 1 знач. 2. У знач. наз. Той, хто просіць.
с. 244
Протаархимандрита гл. протоархимандрита
с. 244
Протапопа гл. протопопа
с. 244
Протегати гл. протягати
с. 244
Протекстъ, протектъ наз. Тое, што і претекстъ у 1 знач.
с. 244
Протекторъ наз. Апякун, абаронца.
с. 244
Протектъ гл. протекстъ
с. 244
Протекция, протекцыя наз. Пратэкцыя, заступніцтва.
с. 244
Протендовати гл. претендовати
с. 245
Протеребити дзеясл. Працерабіць.
с. 245
Протеребленина наз. Тое, што і протеребокъ.
с. 245
Протеребленый дзеепрым. ад протеребити.
с. 245
Протеребокъ, протеробокъ наз. Працярэблены ўчастак. поля, сенажаці, лесу. Параўн. протеребленина, протеребъ.
с. 245
Протеребъ наз. Тое, што і протеребокъ.
с. 245
Протеробокъ гл. протеребокъ
с. 245
Протесовый прым. ад протесъ.
с. 246
Протестантъ наз. Пратэстант.
с. 246
Протестация, протестацея, протестацыя, протыстацыя наз. Судовае апратэставанне.
с. 246
Протестовати дзеясл. Пратэставаць.
с. 246
Протестоватися, претестоватисе дзеясл., зв. ад протестовати.
с. 247
Протестуючый дзеепрым. ад протестовати.
с. 247
Протестъ наз. Пратэст.
с. 247
Протесъ наз. Абчасанае бервяно.
с. 247
Протесье наз. зб. ад протесъ.
с. 247
Протеченье наз. Працяканне, прасочванне.
с. 248
Проти гл. противъ
с. 248
Противение гл. противенье
с. 248
Противенство наз. 1. Супраціўленне. 2. Супярэчнасць. 3. Перашкода.
с. 248
Противень, противенъ наз. 1. Пісьмовае абавязацельства. 2. Штраф за ўчыненую шкоду. Параўн. противность у 3 знач., противня.
с. 248
Противенье, противение наз. Супраціўленне.
с. 249
Противетися гл. противитися
с. 249
Противити, противить дзеясл. Тое, што і противитися.
с. 249
Противитися, противетися, противитца, противиться дзеясл. Працівіцца, супраціўляцца. Параўн. претивитися, противити.
с. 249
Противить гл. противити
с. 249
Противиться гл. противитися
с. 249
Противко, противку прыназ. 1. Тое, што і противъ у 1 знач. 2. Тое, што і противъ у 2 знач. 3. Тое, што і противъ у 3 знач. 4. Тое, што і противъ у 4 знач. 5. Тое, што і противъ у 5 знач. 6. Тое, што і противъ у 6 знач. 7. Тое, што і противъ у 7 знач.
с. 249
Противленье, противление наз. Дзеянне па дзеясл. противити.
с. 251
Противленьеся наз. Дзеянне па дзеясл. противитися.
с. 251
Противляти дзеясл. Пярэчыць. Параўн. претивляти.
с. 251
Противлятися дзеясл. Супраціўляцца. Параўн. противлятися.
с. 251
Противляющийся дзеепрым. ад противлятися.
с. 252
Противне гл. противно
с. 252
Противней прысл., выш. ст. ад противно ў 1 знач.
с. 252
Противнейший прым., выш. ст. ад противный у 3 знач.
с. 252
Противниковъ прым. ад противникъ.
с. 252
Противникъ наз. Праціўнік. Параўн. претивникъ.
с. 252
Противница наз. Праціўніца.
с. 252
Противно, противне прысл. 1. Супраць; насуперак. 2. Агідна, прыкра.
с. 253
Противное прым. у знач. наз. Што-н. адваротнае, процілеглае дадзенаму.
с. 253
Противность наз. 1. Супраціўленне, процідзеянне. Параўн. претивность. 2. Перашкода. 3. Тое, што і противень у 2 знач.
с. 253
Противный прым. 1. Размешчаны насупраць. 2. Сустрэчны (аб ветры, плыні і г. д.). Параўн. претивный у 1 знач. 3. Процілеглы. 4. Варожы. 5. У знач. наз. Праціўнік. 6. Нязгодны; які выступае супраць чаго-н. Противнымъ обычаемъ гл. обычай; противнымъ способомъ гл. способъ; сторона противная гл. сторона. Параўн. претивный у 2 знач. 7. Які зыходзіць ад процілеглага боку. 8. Які супярэчыць сутнасці чаго-н.
с. 254
Противня наз. Тое, што і противень у 2 знач.
с. 256
Противо, противу прыназ. 1. Тое, што і противъ у 1 знач. 2. Тое, што і противъ у 2 знач. 3. Тое, што і противъ у 3 знач. 4. Тое, што і противъ у 4 знач. 5. Тое, што і противъ у 5 знач. 6. Тое, што і противъ у 6 знач.
с. 257
Противообразный прым. Ненатуральны.
с. 258
Противоподвизание наз. Процідзеянне.
с. 258
Противоречие наз. Пярэчанне.
с. 258
Противословие наз. Пярэчанне, нязгода.
с. 258
Противу гл. противо
с. 258
Противъ, проти, процивъ прыназ. 1. Насупраць, прама перад кім-, чым-н.; на процілеглым баку. Параўн. противко ў 1 знач., противо ў 1 знач.. 2. Супраць, варожа ў адносінах да каго-, чаго-н. Параўн. претивко, претивъ у 1 знач., противко ў 2 знач., противо ў 2 знач. 3. Наперакор, насуперак. Параўн. претивъ у 2 знач., противко ў 3 знач., противо ў 3 знач. 4. Насустрач; у супрацьлеглым кірунку. Параўн. претивъ у 3 знач., противко ў 4 знач., противо ў 4 знач. 5. У адносінах да каго-н., чаго-н. Параўн. претивъ у 4 знач., противко ў 5 знач., противо ў 5 знач. 6. За. Параўн. противко ў 6 знач., противо ў 6 знач. 7. Напярэдадні. Параўн. противко ў 7 знач.
с. 258
Противятися дзеясл. Тое, што і противлятися.
с. 260
Противячийся дзеепрым. ад противитися.
с. 261
Противящийся дзеепрым. ад противитися.
с. 261
Протинаный дзеепрым. Перарэзаны.
с. 261
Протирати дзеясл. Праціраць.
с. 261
Протиснуться дзеясл. Праціснуцца. Параўн. претиснуться.
с. 261
Прото злучн. Тое, што і прето.
с. 261
Протоархимандрита, протаархимандрита наз. Старшы над архімандрытамі некалькіх манастыроў. Параўн, протоархимандритъ.
с. 261
Протоархимандритъ наз. Тое, што і протоархимандрита.
с. 262
Протодияконъ, протодьяконъ наз. Протадыякан.
с. 262
Протоколъ, протокулъ наз. Пратакол.
с. 262
Протолковатися дзеясл. Прабівацца.
с. 262
Протонарий наз. Тое, што і протонотарий.
с. 262
Протонотарий, протонотарыушъ наз. Ганаровы тытул некаторых касцёльных саноўнікаў. Параўн. протонарий.
с. 262
Протопа, протопя наз. Тое, што і протопопъ.
с. 263
Протопопа, протапопа наз. Тое, што і протопопъ.
с. 263
Протопопиная наз. Жонка пратапопа.
с. 263
Протопопиничъ наз. Сын пратапопа. Параўн. протопопичъ, протопоповичъ.
с. 263
Протопопинъ прым. Які належыць пратапопу, адносіцца да пратапопа.
с. 263
Протопопичъ наз. Тое, што і протопопиничъ.
с. 264
Протопопия наз. Тэрытарыяльна-адміністрацыйная царкоўная адзінка на чале з пратапопам.
с. 264
Протопоповичъ наз. Тое, што і протопопиничъ.
с. 264
Протопоповъ прым. Які належыць пратапопу, адносіцца да яго.
с. 264
Протопопский прым. ад протопопъ.
с. 264
Протопопство наз. Сан, пасада пратапопа.
с. 264
Протопопъ наз. Пратапоп. Параўн. протопа, протопопа.
с. 264
Протопрезвитеръ наз. Протапрэсвітэр. Параўн. протопресбитеръ.
с. 265
Протопресбитеръ наз. Тое, што і протопрезвитеръ.
с. 265
Протопсалтъ наз. Рэгент пеўчых.
с. 265
Протопя гл. протопа
с. 265
Проторженый дзеепрым. Які раскрыўся, рассунуўся, утвараючы глыбіню, бездань (пра неба, зямлю, пекла).
с. 265
Проторъ наз. Прыход.
с. 265
Протосиггелъ гл. протосинкгелъ
с. 265
Протосикгеловъ прым. ад протосинкгелъ.
с. 265
Протосинкгелъ, протосиггеллъ, протосиггелъ, протосингелъ наз. Галоўная службовая асоба пры патрыярху.
с. 265
Протосинкгельский прым. ад протосинкгелъ.
с. 266
Прототроние наз. Тое, што і прототроний.
с. 266
Прототроний, протофроний наз. Старшы ўладыка. Параўн. прототроние, прототронъ.
с. 266
Прототронъ наз. Тое, што і прототроний.
с. 267
Протофроний гл. прототроний
с. 267
Проточитися дзеясл. Тое, што і преточитися.
с. 267
Протрети гл. протерети
с. 267
Протцесъ гл. процесъ
с. 267
Протыветисе гл. противетися
с. 267
Протывку гл. противку
с. 267
Протыстацыя гл. протестация
с. 267
Протягати, протегати дзеясл. 1. Працягваць, прадаўжаць. 2. Распасціраць, зацягваць. 3. Прывабліваць. 4. Прагульваць, растранжырваць. Протягати руку — замахвацца на каго-н.
с. 267
Протягатися дзеясл. 1. Расцягвацца на вялікую адлегласць. 2. // перан. Працягвацца, прадаўжацца.
с. 267
Протягивати дзеясл. Расходваць, прадаваць.
с. 268
Протягиватися дзеясл. Працягвацца, прадаўжацца.
с. 268
Протягнение гл. протягненье
с. 268
Протягненый дзеепрым. 1. Ад протягнути ў 1 знач. 2. Ад протягнути ў 5 знач.
с. 268
Протягненье, протягнение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. протягнути ў 1 знач. 2. Павелічэнне, памнажэнне.
с. 268
Протягнувый дзеепрым. ад протягнути ў 1 знач.
с. 268
Протягнути дзеясл. 1. Выцягнуць, выпрастаць (руку, нагу і пад.) у якім-н. напрамку. Параўн. протягчи. 2. Распаўсюдзіць, пашырыць уплыў (уздзеянне) на каго-н. 3. Прадоўжыць, узнавіць. 4. Павялічыць, пашырыць, распаўсюдзіць. 5. Нацягнуць, расцягнуць што-н. у якім-н. напрамку.
с. 268
Протягнутися дзеясл., зв. 1. Распаўсюдзіцца, пашырыцца. 2. Распасцерціся, раскінуцца.
с. 269
Протяговати дзеясл. Выцягваць, працягваць (руку і пад.).
с. 269
Протягчи дзеясл. Тое, што і протягнути ў 1 знач.
с. 269
Протягъ наз. Прастора.
с. 269
Протяженый дзеепрым. Распасцёрты.
с. 269
Протяженье наз. Вялікасць, магутнасць.
с. 270
Протязатися дзеясл. Падаўжацца, працягвацца ў часе.
с. 270
Протяти дзеясл. Прасячы, рассячы. Параўн. претяти.
с. 270
Протятый дзеепрым. ад протяти.
с. 270
Проуведети дзеясл. Даведацца, дазнацца.
с. 270
Проувидети дзеясл. Убачыць, разгледзець.
с. 270
Проуготовляти дзеясл. Падрыхтоўваць.
с. 270
Професия, профессия, проффесыя наз. Прафесія, занятак.
с. 270
Професоръ, профессоръ наз. 1. Настаўнік. 2. Прафесар; вучонае званне. 3. Добры спецыяліст у якой-н. справе, прафесіянал.
с. 270
Профессия гл. професия
с. 271
Профессоръ гл. професоръ
с. 271
Проффесыя гл. професия
с. 271
Прохажатися гл. прохожатися
с. 271
Прохажка наз. Праходка, прагулка. Параўн. прехажка.
с. 271
Прохати дзеясл. Прасіць.
с. 271
Прохира наз. Праныра, ашуканец. Параўн. прохирца.
с. 271
Прохирный прым. Пранырлівы. Параўн. прехирный.
с. 271
Прохирство наз. Пранырлівасць, ашуканства. Параўн. прехирство.
с. 271
Прохирца наз. Тое, што і прохира.
с. 272
Прохладити дзеясл. Ахаладзіць, астудзіць.
с. 272
Прохладный прым. Халаднаваты.
с. 272
Прохлажати дзеясл. Астуджваць, ахалоджваць.
с. 272
Прохница наз. Тое, што і пороховница.
с. 272
Прохно наз. Тое, што і порохно.
с. 272
Проховникъ наз. Тое, што і пороховникъ.
с. 272
Проховница наз. Тое, што і пороховница.
с. 272
Проховный прым. Млынъ проховный — спецыяльны млын для выпрацоўкі пораху, аснашчаны ступамі.
с. 272
Проходень наз. Прайдзісвет.
с. 272
Проходжоватися дзеясл. Праходжвацца.
с. 272
Проходимый дзеепрым. Які можна прайсці, пераадолець.
с. 272
Проходити дзеясл. 1. Праходзіць. 2. Перамяшчацца па якім-н. шляху (сухапутным, водным і інш.). 3. Пралягаць, працягвацца ў якім-н. напрамку. 4. Перасякаць якую-н. адлегласць. 5. Пакрываць у руху якую-н. прастору, адлегласць. 6. Вынікаць. 7. Пранікаць углыб, у сярэдзіну чаго-н. 8. Пераадольваць.
с. 273
Проходитися, проходитисе дзеясл., зв. ад проходити ў 1 знач.
с. 274
Проходки наз., мн. Кнігі, у якіх апісана святочнае адзенне і ўпрыгожанні цароў і вялікіх князёў на выхадах у святочныя дні.
с. 274
Проходня наз. Усходнеславянская назва планеты Венера.
с. 274
Проходовое наз. Від падатку.
с. 274
Проходъ наз. 1. Месца, дзе можна прайсці праз што-н., паміж чым-н. 2. Дзеянне па дзеясл. проходити ў 4 знач. 3. Дарога. 4. Фекаліі. Задний проходъ — задні праход.
с. 274
Проходящий дзеепрым. ад проходити ў 7 знач.
с. 275
Прохожанье наз. Дзеянне па дзеясл. прохожати ў 2 знач.
с. 275
Прохожати дзеясл. 1. Хадзіць, перасякаць якую-н. адлегласць пешшу; праводзіць пэўны час у хадзьбе. 2. Размяшчацца.
с. 275
Прохожатися, прохажатися, прохожатисе дзеясл. 1. Праходжвацца, прагульвацца. Параўн. прехожатися, прохоживатися ў 1 знач. 2. Перамяшчацца. 3. Распаўсюджвацца. 4. // перан. Насміхацца, здзекавацца. Параўн. прохоживатися ў 3 знач.
с. 275
Прохожаючийся дзеепрым. ад прохожатися ў 1 знач.
с. 276
Прохоженье наз. Дзеянне па дзеясл. проходити ў 1 знач.
с. 276
Прохоживати дзеясл. Тое, што і проходити ў 3 знач.
с. 276
Прохоживатися, прохожеватися дзеясл., зв. 1. Тое, што і прохожатися ў 1 знач. 2. Мець месца, знаходзіцца. 3. // перан. Тое, што і прохожатися ў 4 знач.
с. 276
Прохтовати дзеясл. Тое, што і фрактовати.
с. 277
Прохъ наз. 1. Тое, што і порохъ у 1 знач. 2. Тое, што і порохъ у 2 знач.
с. 277
Процвекнути дзеясл. Тое, што і процвисти ў 1 знач.
с. 277
Процвести гл. процвисти
с. 277
Процвестися дзеясл. // перан. Прыйсці ў стан росквіту, расквітнець.
с. 277
Процветати гл. процвитати
с. 277
Процветающий дзеепрым. ад процветати.
с. 277
Процвисти, процвести дзеясл. 1. Расцвісці, распусціцца. Параўн. процвекнути. 2. Праславіцца. 3. Прыйсці ў стан росквіту.
с. 277
Процвитати, процветати дзеясл. // перан. Прыходзіць у стан росквіту, паспяхова развівацца, распаўсюджвацца.
с. 278
Процвитатисе дзеясл., зв. ад процвитати.
с. 278
Процвитенье наз. Дзеянне па дзеясл. процвисти ў 1 знач.
с. 278
Процвитшый дзеепрым. ад процвисти ў 1 знач.
с. 278
Процедера наз. Тое, што і процедеръ.
с. 279
Процедеръ наз. Працэдура; спосаб. Параўн. процедера.
с. 279
Процедити дзеясл. Працадзіць.
с. 279
Процедованье наз. Дзеянне па дзеясл. процедовати.
с. 279
Процедовати дзеясл. Весці далей судовую справу.
с. 279
Процеживаючий дзеепрым. Які п’е кроў (пра камароў).
с. 280
Процесия, процесея, процессия, процессыа, процессыя, процесыя наз. Шэсце, працэсія. Параўн. процеша.
с. 280
Процесъ, протцесъ, процессъ наз. Працэс, судовая справа.
с. 280
Процесыя гл. процесия
с. 281
Процеша наз. Тое, што і процесия.
с. 281
Процивъ гл. противъ
с. 281
Прочатие наз. Пачатак.
с. 281
Прочатое дзеепрым. у знач. наз. Сказанае вышэй.
с. 281
Проче прыназ. Апроч; за выключэннем каго-, чаго-н.
с. 282
Прочерный прым. Вельмі чорны.
с. 282
Прочести дзеясл. Прачытаць. Параўн. пречести.
с. 282
Прочий прым. 1. Іншы; астатні. 2. У знач. наз. Іншы.
с. 282
Прочистити дзеясл. 1. Ачысціць (паверхню, унутранасць чаго-н.). 2. // перан. Ачысціць у маральных адносінах (душу і г. д.).
с. 283
Прочитание гл. прочитанье
с. 283
Прочитаный, прочытаный дзеепрым. ад прочитати.
с. 283
Прочитанье, прочитание, прочытанье наз. Дзеянне па дзеясл. прочитати.
с. 284
Прочитати, прочытати, прочытаць дзеясл. Прачытаць. Параўн. пречитати, прочстити.
с. 284
Прочити дзеясл. Загадзя прадвызначаць.
с. 284
Прочищати, прочыщати дзеясл. 1. Ачышчаць, рабіць чыстым. 2. Прачышчаць, расчышчаць (раку, дарогу).
с. 285
Прочищенье наз. Дзеянне па дзеясл.
с. 285
Прочный прым. Моцны, трывалы (пра сяброўства і інш.).
с. 285
Прочоный дзеепрым. ад прочести.
с. 285
Прочстити дзеясл. Тое, што і прочитати.
с. 285
Прочтеный дзеепрым. ад прочести.
с. 285
Прочто прысл. Чаму, з якой прычыны, навошта. Параўн. прошто.
с. 285
Прочути дзеясл. Прыйсці ў сябе, прачнуцца.
с. 286
Прочутитися дзеясл. Прачнуцца.
с. 286
Прочъ, прочь прысл. 1. Прэч. Прочъ зъ очью зыйти — пайсці, знікнуць з поля зроку; прочъ з очи — прэч з вачэй. Параўн. пречъ у 1 знач. 2. Поўнасцю, цалкам; абсалютна. Параўн. пречъ у 2 знач. 3. У знач. прыназ. Акрамя. Прочъ того — акрамя таго. 4. У знач. вык. Як патрабаванне або пажаданне пазбавіцца ад каго-, чаго-н. Параўн. пречъ у 3 знач.
с. 286
Прочытаный гл. прочитаный
с. 287
Прочытанье гл. прочитанье
с. 287
Прочытати гл. прочитати
с. 287
Прочытаць гл. прочитати
с. 287
Прочыщанье наз. Дзеянне па дзеясл. прочищати ў 2 знач.
с. 287
Прочыщати гл. прочищати
с. 287
Прочь гл. прочъ
с. 287
Прошацкий гл. листъ прошацкий
с. 287
Прошедший дзеепрым. Прошедшее время — граматычная катэгорыя дзеяслова, якая абазначае дзеянне або стан у момант, які адбываўся (або адбыўся) перад момантам маўлення.
с. 287
Прошедый дзеепрым. Які прайшоў, перасек якую-н. адлегласць, прастору.
с. 287
Прошекъ наз. Парашок.
с. 287
Прошене гл. прошенье
с. 287
Прошение гл. прошенье
с. 287
Прошеный гл. прошоный
с. 287
Прошенье, прошене, прошение, прошэнье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. просити. 2. Просьба. 3. Пісьмовае хадайніцтва па афіцыйна ўстаноўленай форме. Устное прошенье — вусны зварот з афіцыйнай просьбай.
с. 287
Прошибити дзеясл. Прабіць.
с. 288
Прошивати дзеясл. Запрашаць.
с. 288
Прошлецъ наз. Прышлы чалавек, чужынец, вандроўнік.
с. 289
Прошлой гл. прошлый
с. 289
Прошлорочный прым. Леташні.
с. 289
Прошлый, прешлый, прошлой прым. Які ўжо прайшоў, мінуў; які быў раней, былы.
с. 289
Прошоный, прошеный дзеепрым. 1. Ад просити ў 1 знач. 2. Ад просити ў 2 знач. 3. Запрошаны на судовую справу. Устне прошоный — запрошаны на судовую справу ў вуснай форме. 4. У знач. наз. Тое, што просяць, патрабуюць.
с. 289
Проштие гл. пройтье
с. 291
Прошто прысл. Тое, што і прочто.
с. 291
Проштье гл. пройтье
с. 291
Прошэнье гл. прошенье
с. 291
Проща наз. Даніна, падатак за адпушчэнне грахоў.
с. 291
Прощаный дзеепрым. ад прощати.
с. 291
Прощательный прым. Офера прощательная — назва царкоўнай службы, на якой даецца адпушчэнне грахоў.
с. 291
Прощати дзеясл. Дараваць, адпускаць грахі.
с. 291
Прощатися, прощатисе дзеясл. Развітвацца.
с. 292
Прощение гл. прощенье
с. 292
Прощенно прысл. З лёгкім сэрцам.
с. 292
Прощеный, прощоный дзеепрым. ад простити.
с. 292
Прощенье, прещение, прещенье, прощение наз. Дзеянне па дзеясл. простити.
с. 292
Прощоный гл. прощеный
с. 293
Проявити дзеясл. Паказаць, явіць.
с. 293
Проявитися дзеясл. 1. З’явіцца, аб’явіцца. 2. Выявіцца.
с. 293
Проявлятися дзеясл. Выяўляцца.
с. 293
Проявлячийся дзеепрым. ад проявлятися.
с. 293
Прояздка, преяждка, преяздка наз. Паездка.
с. 293
Пругъ наз. Саранча.
с. 294
Прудецъ наз. Невялікі стаў, сажалка.
с. 294
Прудина наз. Тое, што і прудищо.
с. 294
Прудищко наз. Тое, што і прудищо.
с. 294
Прудищо (прудишче, прудище, прудыще) наз. Месца вакол става; месца, дзе быў стаў. Параўн. прудина, прудищко.
с. 294
Прудкий, пруткий прым. 1. Хуткі ў сваіх рухах, дзеяннях. 2. Які адбываецца ў кароткі перыяд часу. Въ (у) прудкомъ часе (хвили) — у бліжэйшы час. 3. Энергічны, здольны; які хутка арыентуецца і прымае рашэнні. 4. // перан. Кемлівы, цямлівы. 5. Раптоўны, імклівы.
с. 295
Прудко, прутко прысл. 1. Хутка, жвава, шпарка. 2. У кароткі час, тэрмінова.
с. 296
Прудкобежачий прым. Які шпарка рухаецца, бяжыць.
с. 297
Прудкость наз. 1. Хуткасць. 2. Плынь.
с. 297
Прудниковъ прым. ад прудникъ у 1 знач.
с. 297
Прудникъ наз. 1. Млынар на вадзяным млыне. 2. Плаціна, запруда.
с. 298
Прудничокъ наз., памянш. ад прудникъ у 1 знач.
с. 298
Прудовый прым. 1. Які мае адносіны да става, размешчаны на беразе става. 2. Млынавы.
с. 298
Прудокъ наз., памянш. Ад прудъ.
с. 298
Прудце прысл. Больш хутка, шпарка.
с. 298
Прудчей, прудше, прудшей прысл. Хутчэй.
с. 298
Прудший, прудшый, пружший прым., выш. ст. 1. Ад прудкий у 1 знач. 2. Ад прудкий у 2 знач. 3. Ад прудкий у 3 знач.
с. 299
Прудъ наз. 1. Стаў, сажалка. 2. Хуткая плынь.
с. 299
Прудыще гл. прудищо
с. 300
Пружей, пружшей прысл., выш. ст. 1. Ад прудко ў 1 знач. 2. Ад прудко ў 2 знач.
с. 300
Пружие наз., зб. Дробная саранча, конікі.
с. 300
Пружка наз. Спражка.
с. 300
Пружномовный прым. Які маніць, гаворыць няпраўду.
с. 300
Пружшей гл. пружей
с. 300
Пружший гл. прудший
с. 301
Прусакъ наз. Тое, што і прусъ.
с. 301
Прусинъ наз. Тое, што і прусъ.
с. 301
Пруский, прусский прым. ад прусъ.
с. 301
Прусъ наз. Ураджэнец або жыхар Прусіі. Параўн. прусакъ, прусинъ.
с. 301
Прутие гл. прутье
с. 302
Прутикъ наз., памянш. 1. Ад прутъ у 3 знач. 2. Ад прутъ у 4 знач.
с. 302
Пруткий гл. прудкий
с. 302
Прутко гл. прудко
с. 302
Прутовщина, прутовщына наз. Падатак за карыстанне зямлёй (у гарадах). Параўн. попрутщина.
с. 302
Прутовщинный, прутовщиный прым. ад прутовщина.
с. 302
Прутовщына гл. прутовщина.
с. 302
Прутовый прым. 1. Ад прутъ у 3 знач. 2. Ад прутъ у 4 знач.
с. 302
Прутший гл. прудший
с. 302
Прутъ наз. 1. Тонкая доўгая палка без сучча; дубец. 2. След на целе ад дубца. 3. Доўгі металічны стрыжань. 4. Мера даўжыні і плошчы.
с. 303
Прутье, прутие, пруцье наз., зб. 1. Ад прутъ у 1 знач. 2. Ад прутъ у 3 знач.
с. 303
Прыарештованый дзеепрым. ад приарештовати.
с. 304
Прыарештованье наз. Дзеянне па дзеясл. приарештовати.
с. 304
Прыбавити гл. прибавити
с. 304
Прыбавитисе гл. прибавитисе
с. 304
Прыбавка гл. прибавка
с. 304
Прыбавленый гл. прибавленый
с. 304
Прыбавливати гл. прибавливати
с. 304
Прыбавляти гл. прибавляти
с. 304
Прыбавный прым. Дадаткова набыты.
с. 304
Прыбавокъ гл. прибавокъ
с. 304
Прыбегчи гл. прибечи
с. 304
Прыбежати гл. прибежати
с. 304
Прыбежыще гл. прибежище
с. 304
Прыберати гл. прибирати
с. 304
Прыбиванье гл. прибиванье
с. 304
Прыбивати гл. прибивати
с. 304
Прыбирати гл. прибирати
с. 304
Прыбираться гл. прибиратися
с. 304
Прыбити гл. прибити
с. 304
Прыбитый гл. прибитый
с. 304
Прыбицье гл. прибитье
с. 304
Прыбияный гл. прибияный
с. 304
Прыбиянье гл. прибиянье
с. 304
Прыбияти гл. прибияти
с. 304
Прыближатися гл. приближатися
с. 304
Прыближитися гл. приближитися
с. 304
Прыборонованый дзеепрым. Прыбаранаваны.
с. 304
Прыбраный гл. прибраный
с. 304
Прыбратися гл. прибратися
с. 305
Прыбудованье гл. прибудованье
с. 305
Прыбудовати гл. прибудовати
с. 305
Прыбудучий дзеепрым. Які настане, з’явіцца.
с. 305
Прыбывати гл. прибывати
с. 305
Прыбывшый гл. прибывший
с. 305
Прыбылый гл. прибылый
с. 305
Прыбыти гл. прибыти
с. 305
Прыбытокъ гл. прибытокъ
с. 305
Прыбыть гл. прибыти
с. 305
Прыбытье гл. прибытье
с. 305
Прывавляти дзеясл. Прыцягваць; запрашаць.
с. 305
Прываланье гл. приволанье
с. 305
Прывалье наз. Месца перад насыпам.
с. 305
Прывара гл. привара
с. 305
Прыватный гл. приватный
с. 305
Прыватомъ прысл. Прыватна, неафіцыйна.
с. 305
Прыведенка наз. Жанчына, якую прывялі.
с. 305
Прыведеный гл. приведеный
с. 305
Прыведенье гл. приведенье
с. 305
Прывезати гл. привязати
с. 305
Прывезеный гл. привезеный
с. 305
Прывезенье гл. привезенье
с. 305
Прывезти гл. привезти
с. 305
Прывенокъ гл. привенокъ
с. 305
Прыверненый гл. приверненый
с. 305
Прыверненье гл. приверненье
с. 305
Прывернути гл. привернути
с. 305
Прывесистый гл. привесистый
с. 305
Прывесити гл. привесити
с. 306
Прывесный прым. Прывясны, падвясны.
с. 306
Прывести гл. привести
с. 306
Прывестьсе гл. привестися
с. 306
Прывешоный гл. привешеный
с. 306
Прывилей гл. привилей
с. 306
Прывилий гл. привилей
с. 306
Прывилье гл. привилье
с. 306
Прывитаный гл. привитаный
с. 306
Прывитанье гл. привитанье
с. 306
Прывитати гл. привитати
с. 306
Прывитатися гл. привитатися
с. 306
Прывлащати гл. привлащати
с. 306
Прывлащити гл. привлащити
с. 306
Прыводити гл. приводити
с. 306
Прыводитися гл. приводитися
с. 306
Прыводца гл. приводца
с. 306
Прыводъ гл. приводъ
с. 306
Прывожоный гл. привожоный II
с. 306
Прывозити гл. привозити
с. 306
Прывозный гл. привозный
с. 306
Прывозъ гл. привозъ
с. 306
Прыволаный гл. приволаный
с. 306
Прыволанье гл. приволанье
с. 306
Прыволать гл. приволать
с. 306
Прыволока наз. Тое, што і проволока.
с. 306
Прыволыванье гл. приволыванье
с. 306
Прыволывати гл. приволывати
с. 306
Прыворотити гл. приворотити
с. 306
Прыворочати гл. приворочати
с. 306
Прывороченье гл. привороченье
с. 306
Прывчытися гл. приучитися
с. 306
Прывыкати гл. привыкати
с. 306
Прывыклый гл. привыклый
с. 306
Прывыкнути гл. привыкнути
с. 306
Прывышшыти дзеясл. Тое, што і перевышити ў 2 знач.
с. 306
Прывязаный гл. привязаный
с. 307
Прывязати гл. привязати
с. 307
Прывязовати гл. привязовати
с. 307
Прывязыванье наз. Прывязванне.
с. 307
Прыгалавашка гл. приголовашка
с. 307
Прыгана гл. пригана
с. 307
Прыганити гл. приганити
с. 307
Прыганяти гл. пригоняти
с. 307
Прыгледанье гл. пригляданье
с. 307
Прыгледетися гл. приглядетися
с. 307
Прыглядыватися гл. приглядоватися
с. 307
Прыгнати гл. пригнати
с. 307
Прыгнатисе дзеясл., зв. ад пригнати ў 2 знач.
с. 307
Прыгнутися дзеясл., зв. ад пригнути ў 1 знач.
с. 307
Прыгода гл. пригода
с. 307
Прыгодитися гл. пригодитися
с. 307
Прыгодне гл. пригодне
с. 307
Прыгодятися дзеясл. Тое, што і пригожатися.
с. 307
Прыгожатися гл. пригожатися
с. 307
Прыголовашка гл. приголовашка
с. 307
Прыгонитися дзеясл., зв. ад пригонити.
с. 307
Прыгонный гл. пригонный
с. 307
Прыгонщыкъ наз. Той, хто кіруючы суднам, даставіў што-н.
с. 307
Прыгонъ гл. пригонъ.
с. 307
Прыгородити гл. пригородити
с. 307
Прыгородокъ гл. пригородокъ
с. 307
Прыгородъ наз. Прыгарад.
с. 307
Прыготованый гл. приготованый
с. 308
Прыготованье гл. приготованье
с. 308
Прыготованьеся гл. приготованьеся
с. 308
Прыготовати гл. приготовати
с. 308
Прыготовлятися дзеясл., зв. ад приготовляти.
с. 308
Прыдаваный гл. придаваный
с. 308
Прыдавати гл. придавати
с. 308
Прыдаватися гл. придаватися
с. 308
Прыданый гл. приданый
с. 308
Прыданье гл. приданье
с. 308
Прыдати гл. придати
с. 308
Прыдатися гл. придатися
с. 308
Прыдатокъ гл. придатокъ
с. 308
Прыделъ гл. приделъ
с. 308
Прыдельный гл. приделный
с. 308
Прыдный дзеепрым. Прышлы, які наступіць.
с. 308
Прыдобыти гл. придобыти
с. 308
Прыдовати гл. придавати
с. 308
Прыдуха гл. придуха
с. 308
Прыдущый гл. придущий
с. 308
Прыеждати гл. приезджати
с. 308
Прыеждаючый гл. приезджаючий
с. 308
Прыежджати гл. приезджати
с. 308
Прыеждчанье гл. приеждчанье
с. 308
Прыеждчати гл. приезджати
с. 308
Прыеждчаючый гл. приезджаючий
с. 308
Прыежчати гл. приезджати
с. 308
Прыездживати гл. приездживати
с. 308
Прыездзати гл. приезджати
с. 308
Прыездити гл. приездити
с. 308
Прыездное наз. Грошы, выдзеленыя на прыезд каго-н.
с. 308
Прыездъ гл. приездъ
с. 308
Прыезжати гл. приезджати
с. 308
Прыезнь гл. приязнь
с. 308
Прыемлющий гл. приемлющий
с. 308
Прыемное гл. приемное
с. 309
Прыемность гл. приемность
с. 309
Прыемный гл. приемный
с. 309
Прыетель гл. приятель
с. 309
Прыеханье гл. приеханье
с. 309
Прыехати гл. приехати
с. 309
Прыжалувати гл. прижаловати
с. 309
Прыждати дзеясл. Прычакаць.
с. 309
Прызвати гл. призвати
с. 309
Прызвоитый гл. призвоитый
с. 309
Прызволеный гл. призволеный
с. 309
Прызволенье гл. призволенье
с. 309
Прызволити гл. призволити
с. 309
Прызволяти гл. призволяти
с. 309
Прызнаваньесе наз. Дзеянне па дзеясл. признаватися ў 2 знач.
с. 309
Прызнавати гл. признавати
с. 309
Прызнаватисе гл. признаватися
с. 309
Прызнаный гл. признаный
с. 309
Прызнанье гл. признанье
с. 309
Прызнати гл. признати
с. 309
Прызнатися гл. признатися
с. 309
Прызывати гл. призывати
с. 309
Прыимати гл. приймати
с. 309
Прыимовати гл. приймовати
с. 309
Прыимущый гл. приимущий
с. 309
Прыити гл. прийти
с. 309
Прыйвлащати гл. привлащати
с. 309
Прыйдучый гл. прийдучий
с. 309
Прыйдущый гл. прийдущий
с. 309
Прыймати гл. приймати
с. 309
Прыймичъ гл. приймичъ
с. 309
Прыймованый гл. приймованый
с. 309
Прыймованье гл. приймованье
с. 309
Прыймовати гл. приймовати
с. 309
Прыйняти гл. приняти
с. 309
Прыйстье гл. прийстье
с. 309
Прыйти гл. прийти
с. 309
Прыйтися гл. прийтися
с. 310
Прыйтье гл. прийстье
с. 310
Прыказанье гл. приказанье
с. 310
Прыказати гл. приказати
с. 310
Прыказатися гл. приказатися
с. 310
Прыказникъ гл. приказникъ
с. 310
Прыказовати гл. приказовати
с. 310
Прыказца гл. приказца
с. 310
Прыкинути гл. прикинути
с. 310
Прыкладаный гл. прикладаный
с. 310
Прыкладати гл. прикладати
с. 310
Прыкладатисе гл. прикладатисе
с. 310
Прыкладовати гл. прикладовати
с. 310
Прыкладомъ гл. прикладомъ
с. 310
Прыкладъ гл. прикладъ
с. 310
Прыкласти гл. прикласти
с. 310
Прыклекнути гл. приклекнути
с. 310
Прыклетокъ наз. Прыбудова да клеці.
с. 310
Прыклякнути гл. приклекнути
с. 310
Прыкоморокъ гл. прикоморокъ
с. 310
Прыкопаный дзееирым. Вызначаны копным судом.
с. 310
Прыкрытье гл. прикрытье
с. 310
Прыкро гл. прикро
с. 310
Прыкрость гл. прикрость
с. 310
Прыкрывати гл. прикрывати
с. 310
Прыкрый гл. прикрый
с. 310
Прыкрыти гл. прикрыти
с. 310
Прыкрытися гл. прикрытися
с. 310
Прыкрытый гл. прикрытый
с. 310
Прыкупить гл. прикупить
с. 310
Прыкупля гл. прикупля
с. 310
Прыкупный гл. прикупный
с. 310
Прылавокъ гл. прилавокъ
с. 310
Прыласкатися дзеясл. Прылашчыцца.
с. 310
Прылбица гл. прилбица
с. 311
Прылеглость гл. прилеглость
с. 311
Прылеглый гл. прилеглый
с. 311
Прылежати гл. прилежати
с. 311
Прылежачый дзеепрым. ад прилежати ў 4 знач.
с. 311
Прылетети гл. прилетети
с. 311
Прылечи гл. прилечи
с. 311
Прыличный гл. приличный
с. 311
Прылнути гл. прильнути
с. 311
Прыложенье гл. приложенье
с. 311
Прыложити гл. приложити
с. 311
Прыложоный гл. приложоный
с. 311
Прыложыти гл. приложити
с. 311
Прылучати гл. прилучати
с. 311
Прылучатися гл. прилучатися
с. 311
Прылучити гл. прилучити
с. 311
Прылучитися гл. прилучитися
с. 311
Прылучный прым. Злучаны якімі-н. адносінамі з чым-н.
с. 311
Прылучоный гл. прилученый
с. 311
Прылучыти гл. прилучити
с. 311
Прылучытися гл. прилучитися
с. 311
Прыльбица гл. прилбица
с. 311
Прыльнути гл. прильнути
с. 311
Прыма гл. прима
с. 311
Прымавляти гл. примовляти
с. 311
Прымавлятися гл. примовлятися
с. 311
Прымавяти гл. примавяти
с. 311
Прымасъ гл. примасъ
с. 311
Прыменный прым. ад применъ.
с. 311
Прыменокъ наз. памянш. ад применъ.
с. 311
Прыменъ гл. применъ
с. 311
Прымерыти гл. примерити
с. 311
Прымерье гл. примирье
с. 311
Прыметъ гл. приметъ II
с. 312
Прымешанье наз. Дзеянне па дзеясл. примешати.
с. 312
Прымешати гл. примешати
с. 312
Прымешыватися гл. примешиватися
с. 312
Прымиотъ гл. приметъ II
с. 312
Прымирье гл. примирье
с. 312
Прымнажати гл. примножати
с. 312
Прымножати гл. примножати
с. 312
Прымножающый дзеепрым. ад примножати.
с. 312
Прымножение гл. примноженье
с. 312
Прымноженье гл. примноженье
с. 312
Прымножытися дзеясл., зв. ад примножити.
с. 312
Прымова гл. примова
с. 312
Прымованый гл. приймованый
с. 312
Прымовати гл. приймовати
с. 312
Прымовка гл. примовка
с. 312
Прымовяти гл. примавяти
с. 312
Прымусити гл. примусити
с. 312
Прымусъ гл. примусъ
с. 312
Прымушаный гл. примушаный
с. 312
Прымушати гл. примушати
с. 312
Прымушеный гл. примушоный
с. 312
Прымушенье гл. примушенье
с. 312
Прымушоный гл. примушоный
с. 312
Прынада гл. принада
с. 312
Прыналежати гл. приналежати
с. 312
Прыналежачий гл. приналежачий
с. 312
Прыналежность гл. приналежность
с. 312
Прынамней гл. принаймней
с. 312
Прыневоленый гл. приневоленый
с. 312
Прыневолить гл. приневолити
с. 312
Прыневоляти гл. приневоляти
с. 312
Прынесеный гл. принесеный
с. 312
Прынесенье гл. принесенье
с. 312
Прынести гл. принести
с. 312
Прыносити гл. приносити
с. 312
Прыносячый гл. приносячый
с. 313
Прыношение гл. приношенье
с. 313
Прыношоный гл. приношеный
с. 313
Прыношывати гл. приношовати
с. 313
Прынцыпалка гл. принципалка
с. 313
Прынцыпалъ гл. принципалъ
с. 313
Прынцыпальный гл. принципальный
с. 313
Прынчипъ, прынчыпъ наз. Тое, што і принцепсъ.
с. 313
Прыняти гл. приняти
с. 313
Прынятися гл. принятися
с. 313
Прынятый гл. принятый
с. 313
Прынять гл. приняти
с. 313
Прынятье гл. принятье
с. 313
Прыобецати гл. приобецати
с. 313
Прыобецатися гл. приобецатися
с. 313
Прыоблечоный гл. приоблечоный
с. 313
Прыолше наз. Тэрыторыя, якая прылягае да алешніку.
с. 313
Прыоръ наз. Узараны ўчастак, далучаны да поля.
с. 313
Прыорывати дзеясл. Прыворваць.
с. 313
Прыпадати гл. припадати
с. 313
Прыпадаючый гл. припадаючий
с. 313
Прыпадковый гл. припадковый
с. 313
Прыпадокъ гл. припадокъ
с. 313
Прыпаленый дзеепрым. Прыпалены, месцамі спалены.
с. 313
Прыпалый гл. припалый
с. 313
Прыпарука гл. припорука
с. 313
Прыпасати гл. припасати
с. 313
Прыпасти гл. припасти
с. 313
Прыпатренье наз. Нагляд, назіранне.
с. 313
Прыпатроватисе гл. припатроватися
с. 314
Прыпатрытисе гл. припатритися
с. 314
Прыпатрыть дзеясл. Тое, што і припатритися.
с. 314
Прыпашокъ наз. Тое, што і припашъ.
с. 314
Прыпашъ гл. припашъ
с. 314
Прыпевати гл. припевати
с. 314
Прыперти гл. приперти
с. 314
Прыпечатаный дзеепрым. ад припечатати.
с. 314
Прыпечатованье, прыпечотованье наз. Дзеянне па дзеясл. припечатовати.
с. 314
Прыпечатовати гл. припечатовати
с. 314
Прыписанье гл. приписанье
с. 314
Прыписати гл. приписати
с. 314
Прыписовати гл. приписовати
с. 314
Прыписокъ гл. приписокъ
с. 314
Прыплатити гл. приплатити
с. 314
Прыплодокъ гл. приплодокъ
с. 314
Прыплодъ гл. приплодъ
с. 314
Прыплывати гл. приплывати
с. 314
Прыплынути гл. приплынути
с. 314
Прыплыти гл. приплыти
с. 314
Прыповеданый гл. приповеданый
с. 314
Прыповеданье гл. приповеданье
с. 314
Прыповедати гл. приповедати
с. 314
Прыповедатися гл. приповедатися
с. 314
Прыповедный гл. приповедный
с. 314
Прыповесть гл. приповесть
с. 315
Прыповядатися гл. приповедатися
с. 315
Прыпоесати гл. припоясати
с. 315
Прыпозваный гл. припозваный
с. 315
Прыпозванье гл. припозванье
с. 315
Прыпозвати гл. припозвати
с. 315
Прыпозватися гл. припозватися
с. 315
Прыпозволити дзеясл. Даць дазвол.
с. 315
Прыползти гл. приползти
с. 315
Прыпоменути гл. припоменути
с. 315
Прыпоменутися гл. припоменутисе
с. 315
Прыпоминанье гл. припоминанье
с. 315
Прыпоминати гл. припоминати
с. 315
Прыпоминатися гл. припоминатися
с. 315
Прыпоминаючый дзеепрым. ад припоминати ў 2 знач.
с. 315
Прыпомнети гл. припомнити
с. 315
Прыпомнити гл. припомнити
с. 315
Прыпоромокъ гл. припоромокъ
с. 315
Прыпорошыти дзеясл. Прыпарушыць, прыцерушыць.
с. 315
Прыпорука гл. припорука
с. 315
Прыпоручати гл. припоручати
с. 315
Прыпоручити гл. припоручити
с. 315
Прыправа гл. приправа
с. 315
Прыправенье гл. приправенье
с. 315
Прыправити гл. приправити
с. 315
Прыправляти гл. приправляти
с. 315
Прыправлятися гл. приправлятися
с. 315
Прыправовати гл. приправовати
с. 315
Прыпровадити гл. припровадити
с. 315
Прыпроважати дзеясл. Прыводзіць, даводзіць.
с. 315
Прыпроважоный гл. припроважоный
с. 316
Прыпросити гл. припросити
с. 316
Прыпуженый гл. припужоный
с. 316
Прыпуженье гл. припуженье
с. 316
Прыпусканый гл. припусканый
с. 316
Прыпускати гл. припускати
с. 316
Прыпустити гл. припустити
с. 316
Прыпушчаный гл. припущаный
с. 316
Прыпущати гл. припущати
с. 316
Прыпущеный гл. припущоный
с. 316
Прыпытоватися гл. припытыватися
с. 316
Прыпытыванье наз. Дзеянне па дзеясл. прыпытывати.
с. 316
Прыпытывати дзеясл. Тое, што і припытыватися ў 1 знач.
с. 316
Прыпять наз. Прымацаванне, прывязь.
с. 316
Прырекати гл. прирекати
с. 316
Прыреклый дзеепрым. ад приречи.
с. 316
Прыреченье гл. приреченье
с. 316
Прыречи гл. приречи
с. 316
Прыробенье гл. приробенье
с. 316
Прыробити гл. приробить
с. 316
Прыробляти гл. прироблять
с. 316
Прыробокъ гл. приробокъ
с. 316
Прыровнаный гл. прировнаный
с. 316
Прыровниваный дзеепрым. ад прировнывати.
с. 316
Прыровнывати гл. прировнывати
с. 316
Прыровняти гл. прировнати
с. 316
Прыродный гл. природный
с. 316
Прыроженецъ гл. прироженецъ
с. 316
Прыроженый гл. прирожоный
с. 316
Прыроженье гл. прироженье
с. 317
Прырожоный гл. прирожоный
с. 317
Прырожэнье гл. прироженье
с. 317
Прыростати гл. приростати
с. 317
Прырости гл. прирости
с. 317
Прырука гл. прирука
с. 317
Прысада гл. присада
с. 317
Прысевокъ гл. присевокъ
с. 317
Прысега гл. присяга
с. 317
Прысегати гл. присягати
с. 317
Прысегнути гл. присягнути
с. 317
Прыседенье наз. Угоддзе, уладанне.
с. 317
Прысеженье гл. присяженье
с. 317
Прыселокъ гл. приселокъ
с. 317
Прысенокъ гл. присенокъ
с. 317
Прысканье наз. Пырсканне, конскі храп.
с. 317
Прыскованый гл. прискованый
с. 317
Прысковатый прым. Тое, што і прискованый.
с. 317
Прыскочыти гл. прискочити
с. 317
Прысланый гл. присланый
с. 317
Прысланье гл. присланье
с. 317
Прыслати гл. прислати
с. 317
Прысловье гл. присловье
с. 317
Прыслонити гл. прислонити
с. 317
Прыслуга гл. прислуга
с. 317
Прыслуханье гл. прислуханье
с. 317
Прыслухати гл. прислухати
с. 317
Прыслухатися гл. прислухатися
с. 317
Прыслухаючий гл. прислухаючий
с. 317
Прыслухивати гл. прислухивати
с. 317
Прыслушати гл. прислушати
с. 317
Прыслушыти гл. прислушити
с. 317
Прысмаки гл. присмаки
с. 317
Прысмотрати гл. присмотрати
с. 317
Прысмотренье гл. присмотренье
с. 317
Прысмотретися гл. присмотретися
с. 318
Прысмотрованье наз. Назіранне.
с. 318
Прыспети гл. приспети
с. 318
Прыспособионый гл. приспособеный
с. 318
Прыспособити гл. приспособити
с. 318
Прыспособитися гл. приспособитися
с. 318
Прыспособленый гл. приспособленный
с. 318
Прыспособляти гл. приспособляти
с. 318
Прыставати гл. приставати
с. 318
Прыставечка гл. приставочка
с. 318
Прыставити гл. приставити
с. 318
Прыставитися дзеясл. Наблізіцца, далучыцца да каго-, чаго-н.
с. 318
Прыставка наз. Жанчына, прыстаўленая для нагляду за кім-, чым-н.; аканомка.
с. 318
Прыставляти гл. приставляти
с. 318
Прыставовати гл. приставовати
с. 318
Прыставъ гл. приставъ
с. 318
Прыстанище гл. пристанище
с. 318
Прыстань гл. пристань
с. 318
Прыстанье гл. пристанье
с. 318
Прыстарынокъ гл. пристаринокъ
с. 318
Прыстати гл. пристати
с. 318
Прыстенокъ гл. пристенокъ
с. 318
Прыстигненый гл. пристигненый
с. 318
Прыстигнути гл. пристигнути
с. 318
Прыстоенство наз. Тое, што і пристойность.
с. 318
Прыстоити гл. пристоити
с. 318
Прыстойне гл. пристойне
с. 318
Прыстойно гл. пристойне
с. 318
Прыстойность гл. пристойность
с. 318
Прыстойный гл. пристойный
с. 318
Прыстрашыти гл. пристрашити
с. 318
Прыступати гл. приступати
с. 319
Прыступити гл. приступити
с. 319
Прыступовати гл. приступовати
с. 319
Прыступующый гл. приступующий
с. 319
Прыступъ гл. приступъ
с. 319
Прыстье гл. пристье
с. 319
Прысудити гл. присудити
с. 319
Прысудъ гл. присудъ
с. 319
Прысуженье гл. присуженье
с. 319
Прысуживати, прысужывати дзеясл. Прысуджваць, выносіць судовае рашэнне аб перадачы ў чыю-н. уласнасць грошай, маёмасці.
с. 319
Прысужоный гл. присужоный
с. 319
Прысужывати гл. прысуживати
с. 319
Прысылати гл. присылати
с. 319
Прысылывати гл. присылывати
с. 319
Прысяга гл. присяга
с. 319
Прысягати гл. присягати
с. 319
Прысяглый гл. присяглый
с. 319
Прысягнути гл. присягнути
с. 319
Прысяжникъ гл. присяжникъ
с. 319
Прысяжное наз. Плата суду за слуханне прысягі.
с. 319
Прысяжный гл. присяжный
с. 319
Прытворъ гл. притворъ
с. 319
Прытегати гл. притягати
с. 319
Прытегнути гл. притягнути
с. 319
Прытеребити дзеясл. Высякаючы дрэвы, кусты, дадаткова расчысціць (зямельны ўчастак).
с. 319
Прытеребъ наз. Дадаткова расчышчаны ад дрэў і кустоў зямельны ўчастак.
с. 319
Прытерпети гл. притерпети
с. 319
Прытесанье наз. Абчэсванне.
с. 320
Прытесненый гл. притисненый
с. 320
Прытечи гл. притечи
с. 320
Прыти гл. прити
с. 320
Прытискать гл. притискати
с. 320
Прытисненый гл. притисненый
с. 320
Прытисненье гл. притисненье
с. 320
Прытиснути гл. притиснути
с. 320
Прыткненый гл. приткненый
с. 320
Прытолока гл. притолока
с. 320
Прытомность гл. притомность
с. 320
Прытомный гл. притомный
с. 320
Прытомъ гл. притомъ
с. 320
Прытонъ гл. притонъ
с. 320
Прыточенье гл. приточенье
с. 320
Прыточити гл. приточити
с. 320
Прыточитися гл. приточитися
с. 320
Прытрафитися гл. притрафитися
с. 320
Прытрубокъ наз. Адвод ад трубы.
с. 320
Прытруднейшый гл. притруднейший
с. 320
Прытча гл. притча
с. 320
Прытягивати гл. притягивати
с. 320
Прытягненый гл. притягненый
с. 320
Прытягнути гл. притягнути
с. 320
Прыумерти гл. приумерти
с. 320
Прыхилитисе гл. прихилитися
с. 320
Прыхильность гл. прихильность
с. 320
Прыхильный гл. прихильный
с. 320
Прыхилятися гл. прихилятися
с. 320
Прыходень гл. приходень
с. 320
Прыходити гл. приходити
с. 320
Прыходитися гл. приходитися
с. 320
Прыходъ гл. приходъ
с. 320
Прыходячий гл. приходячий
с. 320
Прыходящый гл. приходящий
с. 320
Прыхожати гл. прихожати
с. 320
Прыхоженье гл. прихоженье
с. 320
Прыхожий гл. прихожий
с. 320
Прыхожывати гл. прихоживати
с. 321
Прычасникъ гл. причастникъ
с. 321
Прычастие гл. причастие
с. 321
Прычащати гл. причащати
с. 321
Прычащатися гл. причащатися
с. 321
Прычащение гл. причащенье
с. 321
Прычетникъ гл. причетникъ
с. 321
Прычина гл. причина
с. 321
Прычинити гл. причинити
с. 321
Прычинца гл. причинца
с. 321
Прычинятися гл. причинятися
с. 321
Прычитаный гл. причитаный
с. 321
Прычитати гл. причитати
с. 321
Прычына гл. причина
с. 321
Прычыненый гл. причиненый
с. 321
Прычыненье гл. причиненье
с. 321
Прычынити гл. причинити
с. 321
Прычынный гл. причинный
с. 321
Прычынокъ гл. причинокъ
с. 321
Прычынца гл. причинца
с. 321
Прычыняти гл. причиняти
с. 321
Прычынятися гл. причинятися
с. 321
Прычытати гл. причитати
с. 321
Прышествие гл. пришествие
с. 321
Прышлый гл. пришлый
с. 321
Прышодший гл. пришедший
с. 321
Прыщъ, прищъ наз. Прышч. Вдарити прыщомъ — наслаць хваробу з нарывамі.
с. 321
Прыяздъ гл. прияздъ
с. 321
Прыязнъ гл. приязнь
с. 321
Прыятелка гл. приятелька
с. 321
Прыятелский гл. приятельский
с. 321
Прыятелско гл. приятельско
с. 321
Прыятель гл. приятель
с. 321
Прыятельский гл. приятельский
с. 321
Прыятельско гл. приятельско
с. 322
Прыяти гл. прияти
с. 322
Прэволокати гл. преволокати
с. 322
Прэвышати гл. превышати
с. 322
Прэганянье наз. Правядзенне, пазначэнне (мяжы).
с. 322
Прэдложэнье гл. предложенье
с. 322
Прэдний гл. предний
с. 322
Прэдся гл. предся
с. 322
Прэдъ гл. предъ
с. 322
Прэездъ гл. преездъ
с. 322
Прэзъ гл. презъ
с. 322
Прэзыскати гл. презыскати
с. 322
Прэзыскъ гл. презыскъ
с. 322
Прэкладати гл. прекладати
с. 322
Прэлатъ гл. прелатъ
с. 322
Прэложить гл. преложити
с. 322
Прэложэнство гл. преложенство
с. 322
Прэмирье гл. примирье
с. 322
Прэпустить гл. препустити
с. 322
Прэставати гл. преставати
с. 322
Прэсудъ наз. Тое, што і пересудъ у 2 знач.
с. 322
Пря, пра наз. 1. Спрэчка, сварка. 2. Цяжба, судовая справа.
с. 322
Прягненье гл. прагненье
с. 323
Прягнути гл. прагнути
с. 323
Прягнучий гл. прагнучий
с. 323
Пряденый дзеепрым. ад прасти.
с. 323
Прядиво, прадиво наз. Матэрыял для прадзення (лён, кудзеля і інш.).
с. 323
Пряжа гл. пража
с. 323
Пряженица, преженица, пряжаница наз. Страва, прыгатаваная шляхам пражання ў масле ці алеі кавалачкаў мяса, яец і інш.
с. 323
Пряженый, праженый, пряжоный дзеепрым. ад пряжити.
с. 323
Пряжити дзеясл. Пражыць, апрацоўваць моцным жарам перад спажываннем.
с. 324
Пряжка гл. пражка
с. 324
Пряжменый прым. ад пражмо.
с. 324
Пряжмо гл. пражмо
с. 324
Пряжоный гл. пряженый
с. 324
Прямити дзеясл. Гаварыць і дзейнічаць прама, адкрыта, па праўдзе.
с. 324
Прямо прыназ. з давальным склонам. 1. Перад, насупраць. 2. Адпаведна, згодна.
с. 324
Прямопутный прым. у знач. наз. Той, хто ідзе сумленным, праведным шляхам.
с. 324
Прямость наз. 1. Шчырасць, праўдзівасць. 2. Праведнасць, сумленнасць.
с. 324
Прямый, прамый прым. 1. Які вядзе напрасткі (пра шлях). 2. Выцягнуты прама, без выгібаў. 3. Стройны, не сутулы, не сагнуты (пра фігуру чалавека). 4. Праведны, сумленны, справядлівы. 5. Шчыры, праўдзівы.
с. 325
Пряность наз. Вострая прыправа.
с. 325
Пряследовати гл. преследовати
с. 325
Пряслица гл. праслица
с. 325
Прясло гл. прасло
с. 325
Прясти гл. прасти
с. 325
Прястися дзеясл., зв. ад прясти.
с. 325
Прятати, пратати дзеясл. 1. Хаваць, захоўваць. Прятати у руку — накопліваць. 2. Упарадкаваць.
с. 325
Псалмиста наз. Аўтар псалмоў. Параўн. псаломникъ.
с. 325
Псалмопение наз. Спяванне псалмоў. Параўн. псалмопие.
с. 326
Псалмопие наз. Тое, што і псалмопение.
с. 326
Псалмъ, псаломъ, псальмъ наз. Псалом.
с. 326
Псаломникъ наз. Тое, што і псалмиста.
с. 326
Псаломъ гл. псалмъ
с. 326
Псалтирь гл. псалтырь
с. 326
Псалтыра гл. псалтыря
с. 326
Псалтырный прым. 1. Ад псалтырь у 1 знач. 2. Ад псалтырь у 2 знач.
с. 326
Псалтырь, псалтирь, псалтыръ наз. 1. Старажытны шчыпковы музычны інструмент. 2. Адна з кніг Старога запавету, якая складаецца з псалмоў. Параўн. псалтыря.
с. 327
Псалтыря, псалтыра наз. Тое, што і псалтырь у 2 знач.
с. 327
Псальмъ гл. псалмъ
с. 327
Псарецкий прым. ад псарецъ.
с. 327
Псарецъ наз. Псяр. Параўн. псаръ.
с. 327
Псарня наз. Псярня.
с. 328
Псаръ наз. Тое, што і псарецъ.
с. 328
Псий прым. 1. Які мае адносіны да сабакі, належыць яму. Указовати псий зубъ — рабіць ганебны ўчынак. 2. Зроблены з сабачай шкуры. 3. Сабачы (у складзе некаторых лаянкавых выразаў). 4. Сабачы (у складзе некаторых заалагічных назваў). Псяя муха — авадзень.
с. 328
Псица наз. 1. Самка свойскай сабакі. 2. Сука (ужывалася ў якасці лаянкавага слова ў адносінах да жанчыны).
с. 328
Псковитинъ наз. Тое, што і псковичъ.
с. 329
Псковичъ наз. Жыхар горада Пскова. Параўн. псковитинъ, псковянинъ.
с. 329
Псковянинъ наз. Тое, што і псковичъ.
с. 329
Псковянка наз. Жыхарка горада Пскова.
с. 329
Псованый дзеепрым. ад псовати ў 1 знач.
с. 329
Псованье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. псовати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. псовати ў 3 знач.
с. 329
Псователь наз. Той, хто псуе, робіць непрыдатным што-н.
с. 330
Псовати, псовать дзеясл. 1. Прыводзіць у непрыгодны, непрыдатны стан. 2. Парушаць, не выконваць (закон, пагадненне і інш.). 3. Наносіць шкоду (здароўю, стану каго-н.). 4. Дрэнна ўплываць на каго-, што-н. 5. Дарэмна пераводзіць, глуміць.
с. 330
Псоватися, псоваться дзеясл. 1. Прыходзіць у непрыгодны, непрыдатны стан. 2. Пагаршацца (пра надвор’е, з’явы прыроды і інш.). 3. Парушацца, перапыняцца з-за перашкод. 4. Падвяргацца хваробам, цялесным пашкоджанням. 5. Станавіцца дрэнным у маральных адносінах.
с. 331
Псовать гл. псовати
с. 331
Псоваться гл. псоватися
с. 331
Псота наз. 1. Мярзота, брыдота. 2. Палавы акт; палавая ненармальнасць. Параўн. псотливость.
с. 331
Псотливость наз. Тое, што і псота ў 2 знач.
с. 332
Псотливый прым. ад псота ў 2 знач.
с. 332
Псотный прым. ад псота ў 1 знач.
с. 332
Псотовати дзеясл. Распуснічаць, парушаць агульнапрынятыя нормы ў палавых адносінах.
с. 332
Пстрити дзеясл. Рабіць стракатым.
с. 332
Пстро прысл. Пярэста, страката, разнастайна.
с. 332
Пстротина наз. 1. Пляма другога колеру на шэрсці жывёлы. 2. Пярэстасць. 3. Стракатае ўбранне. 4. // перан. Загана, недахоп маральнага характару.
с. 332
Пструсовый прым. ад пструсъ.
с. 333
Пструсъ наз. Страус.
с. 333
Пстрый, пстрий прым. Пярэсты, стракаты.
с. 333
Псуючий дзеепрым. ад псовати.
с. 333
Псуючийся дзеепрым. ад псоватися.
с. 333
Птакъ наз. Тое, што і птахъ.
с. 333
Птаства наз. Тое, што і птаство.
с. 334
Птаство, птацтво, птачство, пташство наз., зб. Птушкі Параўн. птаства.
с. 334
Птаха наз. Тое, што і птахъ.
с. 334
Птаховъ прым. ад птахъ.
с. 334
Птахъ наз. Птушка. Параўн. птакъ, птаха.
с. 334
Птацство гл. птаство
с. 335
Птачство гл. птаство
с. 335
Пташа наз. Птушаня.
с. 335
Пташатко наз., памянш. ад пташа.
с. 335
Пташекъ гл. пташокъ
с. 335
Пташечка наз., памянш. ад пташка.
с. 335
Пташечный прым. ад пташка.
с. 335
Пташий, пташый прым. ад птахъ, птаха.
с. 335
Пташина, пташына наз. Від агнястрэльнай ручной зброі.
с. 335
Пташинка наз., памянш. ад пташина.
с. 336
Пташинный, пташынный прым. ад птаха.
с. 336
Пташка наз., памянш. ад птаха.
с. 336
Пташний гл. пташный
с. 336
Пташникъ наз. Птушкалоў.
с. 336
Пташницство наз. Птушкалоўства.
с. 336
Пташный, пташний прам. ад птахъ, птаха.
с. 336
Пташокъ, пташекъ наз., памянш. ад птахъ.
с. 337
Пташство гл. птаство
с. 337
Пташый гл. пташий
с. 337
Пташына гл. пташина
с. 337
Пташынный гл. пташинный
с. 337
Пташыный прым. ад пташина.
с. 337
Птенецъ наз. Птушаня.
с. 337
Птица наз. Птушка.
с. 337
Птический прым. ад птица.
с. 337
Птичий прым. ад птица. Играние птичье гл. игранье ў 2 знач.
с. 338
Птичка наз., памянш. ад птица.
с. 338
Птичный прым. ад птица.
с. 338
Птоломаидчикъ наз. Жыхар горада Пталамаіды.
с. 338
Публикация, публикацыя наз. Аб’яўленне, паведамленне.
с. 338
Публикованый, публикованный дзеепрым. ад публиковати.
с. 338
Публикованье наз. Дзеянне па дзеясл. публиковати.
с. 338
Публиковати, публиковать дзеясл. Публікаваць, паведамляць публічна, афіцыйна.
с. 339
Публице прысл. Тое, што і публичне.
с. 339
Публичне, публично прысл. Публічна, афіцыйна. Параўн. публице.
с. 339
Публичный прым. Афіцыйны; грамадскі.
с. 339
Пугавица гл. пугвица
с. 340
Пугаръ, погаръ наз. Келіх, чаша.
с. 340
Пугачъ наз. Пугач.
с. 340
Пугвица, пугавица, пуговица наз. Гузік.
с. 340
Пугвичка, пугвочка наз., памянш. ад пугвица.
с. 341
Пуговица гл. пугвица
с. 341
Пуговка наз., памянш. ад пугвица.
с. 341
Пуделечко наз., памянш. ад пуделко.
с. 341
Пуделко наз., памянш. ад пудло.
с. 341
Пудженье наз. Дзеянне па дзеясл. пудити.
с. 341
Пудити, пудить дзеясл. Гнаць.
с. 341
Пудкий прым. Палахлівы, пужлівы.
с. 341
Пудло наз. Каробка, скрынка.
с. 341
Пудовня наз. Пасудзіна, у якой змяшчаецца пуд мёду.
с. 341
Пудовое наз. Збожжавы падатак.
с. 342
Пудовщизна наз. Тое, што і пудовое.
с. 342
Пудовый прым. ад пудъ I.
с. 342
Пудокъ наз., памянш. ад пудъ I.
с. 342
Пудъ I наз. Пуд (мера вагі).
с. 342
Пудъ II наз. 1. Хуткасць. 2. Націск, напор.
с. 342
Пужилно наз. Пугаўё, пужальна.
с. 342
Пуздерка наз. Тое, што і пуздерко.
с. 342
Пуздерко наз., памянш. ад пуздро. Параўн. пуздерка.
с. 343
Пуздро наз. Шкатулка, скрыня.
с. 343
Пузырь наз. Пузыр.
с. 343
Пуйналъ наз. Штылет.
с. 343
Пукавка наз. Пукаўка, пугач.
с. 343
Пукатися дзеясл. Пукацца, лопацца з трэскам.
с. 343
Пукатый прым. Пукаты.
с. 343
Пуклеръ наз. Невялікі круглы шчыт. Параўн. куплеръ, фуклеръ.
с. 343
Пукля наз. 1. Залатая або сярэбраная бляшка, якая служыла для аздобы розных прадметаў. 2. Кутас. 3. Мускул.
с. 344
Пуклярысъ наз. Кашалёк.
с. 344
Пуклястый прым. ад пукля.
с. 344
Пуколька наз., памянш. ад пукля ў 1 знач.
с. 344
Пулбочки наз. Тое, што і полбочки.
с. 344
Пулверша наз. Тое, што і полверша.
с. 344
Пулгакъ наз. Тое, што і полгакъ.
с. 344
Пулгарца гл. пулкгарца
с. 345
Пулгодины наз. Тое, што і полгодины.
с. 345
Пулдня наз. Тое, што і полдня.
с. 345
Пулдому наз. Тое, што і полдому.
с. 345
Пулзолотый наз. Тое, што і ползолотый.
с. 345
Пулкгарца, пулгарца наз. Тое, што і полкгарца.
с. 345
Пулкгарцовый прым. ад пулкгарца.
с. 345
Пулкгранатный прым. Тое, што і полкгранатный.
с. 345
Пулкгранатовый прым. Тое, што і полкгранатовый.
с. 345
Пулковникъ наз. Тое, што і полковникъ.
с. 345
Пулковый прым. ад пулкъ у 2 знач.
с. 346
Пулкопы наз. Тое, што і полкопы.
с. 346
Пулкъ наз. 1. Тое, што і полкъ у 1 знач. 2. Тое, што і полкъ у 2 знач.
с. 346
Пуллибры наз. Тое, што і поллибры.
с. 346
Пуллоктя наз. Тое, што і поллоктя.
с. 346
Пулмисокъ наз. Тое, што і полмисокъ.
с. 346
Пулночъ, пулноцъ наз. Тое, што і полночь II.
с. 346
Пулосма ліч. Тое, што і полосма.
с. 347
Пулпета ліч. Тое, што і полпята.
с. 347
Пулпитъ наз. Трыбуна, кафедра.
с. 347
Пулсема ліч. Тое, што і полсема.
с. 347
Пулсовый прым. ад пулсъ.
с. 347
Пулсъ наз. Пульс.
с. 347
Пулсыкля наз. Тое, што і полсикля.
с. 347
Пулталера наз. Тое, што і полталера.
с. 347
Пулталярокъ наз. Тое, што і полталярокъ.
с. 347
Пултора ліч. Тое, што і полтора.
с. 347
Пулторакъ наз. Тое, што і полторакъ.
с. 347
Пултораста ліч. Тое, што і полтораста.
с. 347
Пулторы, пултори ліч. Тое, што і полторы.
с. 347
Пулторынадцать ліч. Тое, што і полторынадцаты.
с. 347
Пултрети ліч. Тое, што і полтретьи.
с. 348
Пултретя ліч. Тое, што і полтретья.
с. 348
Пулфунта наз. Тое, што і полфунта.
с. 348
Пулчварта ліч. Тое, што і полчварта.
с. 348
Пулчверти наз. Тое, што і полчверти.
с. 348
Пулчвертки наз., памянш. ад пулчверти.
с. 348
Пулчвертница наз. Пасудзіна, якая змяшчае палавіну чвэрці зерня.
с. 348
Пулчетверта ліч. Тое, што і полчетверта.
с. 348
Пулчетверты ліч. Тое, што і полчетверты.
с. 348
Пулшанка наз. Тое, што і полшанка.
с. 348
Пулшкарлатный прым. Тое, што і полшарлатный.
с. 348
Пулшта ліч. Тое, што і полшеста.
с. 348
Пулъ наз. Тое, што і полъ I.
с. 348
Пунище наз. Месца, дзе была пуня.
с. 348
Пунка гл. пунька
с. 348
Пунктикъ наз., памянш. ад пунктъ у 1 знач.
с. 349
Пунктъ наз. 1. Пэўнае месца ў прасторы або на паверхні чаго-н.; кропка. 2. Асобны параграф афіцыйнага дакумента або якога-н. іншага тэксту. Параўн. понктъ. 3. Пытанне, тэма, прадмет абмеркавання. 4. Пэўны момант у развіцці чаго-н.
с. 349
Пунталъ, пунталь наз. Спражка.
с. 350
Пунчоха гл. пончоха
с. 350
Пунчошка гл. пончошка
с. 350
Пунька, пунка наз., памяніи. ад пуня.
с. 350
Пуня наз. Гаспадарчая пабудова для жывёлы, для захоўвання сена, саломы. // перан. Колькасць сена, якая змяшчаецца ў пуні.
с. 350
Пупава наз. Рамонак (?).
с. 351
Пупенецъ наз. Тое, што і пупышка.
с. 351
Пупець наз. Макушка (галавы) чалавека.
с. 351
Пупешка наз. Тое, што і пупышка.
с. 351
Пупковый прым. З чэраўнай часткі футра пушнога звера. Параўн. пупчатый.
с. 351
Пупокъ наз. 1. Памянш. ад пупъ. 2. Тое, што і пупышка.
с. 351
Пупчатый прым. Тое, што і пупковый.
с. 351
Пупышка наз. Пупышка. Параўн. пупенецъ, пупешка, пупокъ у 2 знач.
с. 352
Пургаториумъ гл. пуркгаториумъ
с. 352
Пуримъ наз. Пурым (назва яўрэйскага свята).
с. 352
Пуркгаториумъ, пургаториумъ, пуркгаторий наз. Чысцец.
с. 352
Пуркгаторъ наз. Ачышчальны агонь.
с. 352
Пуркгуючый дзеепрым. Ачышчальны.
с. 352
Пурпиянский гл. пурпурыянский
с. 352
Пурпиянъ гл. пурпуриянъ
с. 352
Пурприяновый гл. пурпурияновый
с. 352
Пурпрыянский гл. пурпурыянский
с. 352
Пурпура, парпура, порпура наз. 1. Ярка-чырвоная фарба. 2. Дарагое адзенне або тканіна ярка-чырвонага колеру з фіялетавым адценнем.
с. 352
Пурпуриянъ, парпиянъ, парпъянъ, парпьянъ, порприянъ, порпьянъ, пурпиянъ, пурпурыянъ, пурпурьянъ наз. Гатунак рознакаляровай дарагой тканіны.
с. 353
Пурпурыяновый, порпурыяновый, порпьяновый, пурприяновый прым. ад пурпуриянъ.
с. 353
Пурпурыянский, парпиянский, парпьянский, парпянский, порпруянский, порпъянский, порпыянский, пурпиянский, пурприянский, пурпурыяньский прым. ад пурпуриянъ.
с. 353
Пурпурыянъ гл. пурпуриянъ
с. 354
Пурпурыяньский гл. пурпурыянский
с. 354
Пурпурьянъ гл. пурпуриянъ
с. 354
Пуртугалский, пуртогалский прым. Партугальскі.
с. 354
Пуръ наз. Жарабя.
с. 354
Пусилиско гл. пуслиско
с. 354
Пускание наз. Дзеянне па дзеясл. пускати ў 5 знач.
с. 354
Пусканый дзеепрым. 1. Ад пускати ў 2 знач. 2. Ад пускати ў 6 знач.
с. 354
Пускати, пускать дзеясл. 1. Адпускаць, не затрымліваць каго-н.; даваць волю. Параўн. пущати ў 1 знач. 2. Выпускаць на пашу (пра жывёлу). Параўн. пущати ў 2 знач. 3. Дазваляць увайсці куды-н.; дапускаць. Параўн. пущати ў 3 знач. 4. Спускаць, ссякаць, спілоўваць. Параўн. пущати ў 4 знач. 5. Выпускаць (з сябе, з каго-, чаго-н.). Пускати кровъ — выконваць лячэбную працэдуру пусканнем крыві. Параўн. пущати ў 5 знач. 6. Пасылаць, накіроўваць. Пускати мимо себе — не прымаць пад увагу; пускати войну — распачынаць ваенныя дзеянні. Параўн. пущати ў 6 знач. 7. Кідаць. Параўн. пущати ў 8 знач. 8. Аддаваць; збываць. Параўн. пущати ў 9 знач. 9. Даваць парасткі, карані (пра расліны).
с. 354
Пускатися дзеясл. 1. Адпраўляцца куды-н. 2. Распачынаць пэўную дзейнасць. 3. Абапірацца, спадзявацца. 4. Пазбаўляцца, адмаўляцца.
с. 355
Пускать гл. пускатися
с. 356
Пуслиско, пусилиско наз. Рэмень ад сядла. Параўн. путлиско, пушлищо.
с. 356
Пустелникъ, пустэлникъ наз. Пустэльнік. Параўн. пустынникъ, пустынничокъ, пустынножитель.
с. 356
Пустелницкий прым. ад пустелникъ.
с. 356
Пустелничий, пустелничый прым. ад пустелникъ.
с. 356
Пустелный прым. Які жыве пустэльнікам.
с. 356
Пустети дзеясл. Пусцець.
с. 356
Пустивший дзеепрым. ад пустити ў 9 знач.
с. 357
Пустизна наз. Тое, што і пустовщина ў 2 знач.
с. 357
Пустинникъ гл. пустынникъ
с. 357
Пустинничий гл. пустынничый
с. 357
Пустиня гл. пустыня
с. 357
Пустити, пустить дзеясл. 1. Перастаць трымаць каго-, што-н. 2. Адпусціць, не затрымліваць каго-н. 3. Перастаць трымаць дзе-н., даць волю. 4. Дазволіць або даць магчымасць пайсці, паехаць куды-н. 5. Дазволіць увайсці куды-н., упусціць. 6. Дапусціць. Пустити на очи — прыняць, дазволіць прыйсці; пустити на поруку — дапусціць да паручыцельства; пустити на присягу (къ присязе ) — дапусціць да прысягі. 7. Выпусціць (з сябе, з каго-н. або чаго-н.). Пустити кровъ — выканаць лячэбную працэдуру пускання крыві. 8. Паслаць, накіраваць. Пустити войну — распачаць ваенныя дзеянні; пустити въ друкъ — надрукаваць; пустити въ сиротство — асіраціць; пустити голосъ — абвясціць; пустити мимо себе — не прыняць пад увагу; пустити на волю божую — паспадзявацца на Бога; пустити на светъ — нарадзіць; пустити на сторону — занядбаць, не ўлічыць. 9. Накіравацца; выправіцца. 10. Наслаць, напусціць. Пустити огонь (пожаръ) — падпаліць. 11. Кінуць; укінуць. Пустити душу — памерці; пустити светъ — памерці. 12. Перадаць, аддаць, прадаць; збыць. 13. Даць парасткі, карані (пра расліны). 14. Разнесці чутку, пагалоску.
с. 357
Пуститися дзеясл. 1. Адправіцца, накіравацца куды-н. 2. Кінуцца (уцякаць, даганяць) насустрач каму-н. 3. // перан. Удацца, упасці ў што-н., прыйсці ў які-н. стан. 4. Паспадзявацца, даверыцца. 5. Хлынуць; наляцець. 6. Вырасці, распусціцца (пра расліны). 7. Пазбавіцца, адмовіцца.
с. 362
Пустить гл. пустити
с. 364
Пустка наз. 1. Закінуты зямельны ўчастак (звычайна ў сувязі са смерцю ўладальніка). 2. Пустое памяшканне, пабудова. 3. Пустое, бязлюднае месца.
с. 364
Пустный прым. Які жыве пустэльнікам.
с. 364
Пусто прысл. 1. Пуста (дзе нічога або нікога няма). Пусто учинити (вчынити) — спустошыць. 2. Мала, не хапае.
с. 364
Пустовати дзеясл. Пуставаць.
с. 365
Пустовина наз. Тое, што і пустовщина ў 1 знач.
с. 365
Пустовский прым. 1. Які не мае пастаяннага гаспадара. 2. Неапрацаваны.
с. 365
Пустовщизна, пустовчизна, пустовчызна, пустовщызна наз. 1. Тое, што і пустовщина ў 1 знач. 2. Тое, што і пустовщина ў 2 знач.
с. 365
Пустовщина, пустовшчина, пустовщына наз. 1. Зямля без пастаяннага гаспадара. Параўн. пустовина, пустовщизна ў 1 знач. 2. Неапрацаваная, пустая зямля. Параўн. пустовщизна ў 2 знач., пустизна.
с. 366
Пустовщинка наз., памянш. ад пустовщина ў 1 знач.
с. 367
Пустовщызна гл. пустовщизна
с. 367
Пустовщына гл. пустовщина
с. 367
Пустолежачий прым. Які не апрацоўваецца.
с. 367
Пустольниковъ гл. пустэльниковъ.
с. 367
Пустопорожный прым. Пустапарожні.
с. 367
Пустота наз. Пустата.
с. 367
Пустотина наз. 1. Спустошанае паселішча. 2. Пакінуты ўчастак зямлі, які апрацоўваецца. Параўн. пустошина.
с. 367
Пустотницею прысл. Упустую.
с. 367
Пустотный прым. ад пустота.
с. 367
Пустошачий, постошачий дзеепрым. ад пустошити.
с. 367
Пустошенье, пустошэнье наз. Дзеянне па дзеясл. пустошити.
с. 368
Пустошети дзеясл. Руйнавацца.
с. 368
Пустошие наз. Тое, што і пустошъ у 2 знач.
с. 368
Пустошина наз. Тое, што і пустотина ў 2 знач.
с. 368
Пустошитель наз. Спусташальнік.
с. 368
Пустошити, пустошить, пустошыти дзеясл. Пустошыць.
с. 368
Пустошникъ наз. Пусты, нікчэмны чалавек.
с. 369
Пустошный прым. ад пустошъ у 2 знач.
с. 369
Пустошъ, пустошь, пустощъ наз. 1. Пустка. Параўн. пустыня ў 4 знач. 2. Пустата, нікчэмнасць.
с. 369
Пустошыти гл. пустошити
с. 369
Пустошь гл. пустошъ
с. 369
Пустошэнье гл. пустошенье
с. 369
Пустощъ гл. пустошъ
с. 369
Пустуючий дзеепрым. ад пустовати.
с. 369
Пустый прым. 1. Пусты, не запоўнены. 2. Нікім не заняты, нічый; свабодны, вольны. 3. Які не апрацоўваецца. 4. Пустынны. 5. Бязлюдны; спустошаны. 6. Бясплодны, бяздзетны. 7. Безмаёмасны.
с. 370
Пустылникъ гл. пустынникъ
с. 371
Пустынелюбица наз. Прыхільніца адзіноты.
с. 371
Пустыничий гл. пустынничый
с. 371
Пустынниковъ прым. ад пустынникъ.
с. 371
Пустынникъ, пустинникъ, пустылникъ наз. Тое, што і пустелникъ.
с. 371
Пустыннический прым. ад пустынникъ.
с. 372
Пустынничка наз. Пустэльніца.
с. 372
Пустынничокъ наз. Тое, што і пустелникъ.
с. 372
Пустынничый, пустинничий, пустинничый, пустыничий прым. ад пустынникъ.
с. 372
Пустынножитель наз. Тое, што і пустелникъ.
с. 372
Пустынный прым. 1. Ад пустыня ў 1 знач. 2. Ад пустыня ў 2 знач. 3. Ад пустыня ў 3 знач.
с. 373
Пустыня, постиня, пустиня наз. 1. Пустыня, вялікая бязводная прастора з беднай расліннасцю. 2. Прастора, якая рассцілаецца на вялікую адлегласць. 3. Глухое, бязлюднае месца. 4. Тое, што і пустошъ у 1 знач.
с. 373
Пустэлниковъ, пустольниковъ прым. ад пустелникъ.
с. 374
Пустэлникъ гл. пустелникъ
с. 374
Пустякъ наз. Марнасць, дарэмнасць.
с. 374
Пусчаный гл. пущаный
с. 375
Пусчати гл. пущати
с. 375
Пусчоный гл. пущоный
с. 375
Пута наз. Тое, што і путо ў 1 знач.
с. 375
Путати дзеясл. Путаць.
с. 375
Путевщина наз. Абавязак пастаўляць падводы.
с. 375
Путевый прым. Путевые деньги — грошы, прызначаныя для забеспячэння асобы ў паездках па службовых справах.
с. 375
Путивецъ наз. Тое, што і путивлянинъ.
с. 375
Путивлецъ наз. Тое, што і путивлянинъ.
с. 375
Путивлский прым. Які мае адносіны да Пуціўля.
с. 375
Путивлянинъ, путимлянинъ наз. Жыхар Пуціўля. Параўн. путивецъ, путивлецъ.
с. 375
Путилковецъ наз. Жыхар вёскі Пуцілкавічы. Параўн. путилковлянинъ.
с. 375
Путилковлянинъ наз. Тое, што і путилковецъ.
с. 376
Путимлянинъ гл. путивлянинъ
с. 376
Путищо наз. Сцяжына.
с. 376
Путлиско наз. Тое, што і пуслиско.
с. 376
Путний гл. путный
с. 376
Путникъ наз. 1. Падарожнік; той, хто знаходзіцца ў дарозе. 2. Падданы, абавязкам якога было пастаўляць падводу і выязджаць на месцы.
с. 376
Путницкий прым. ♦ 3емля путницкая — тое, што і земля путная; именье путницкое — гаспадарка, з якой ішла служба путніцкая; служба путницкая гл. служба.
с. 376
Путнованье наз. Падарожжа, вандраванне.
с. 377
Путный, путний прым. Які мае адносіны да дарогі, паездкі. Путный бояринъ гл. бояринъ; путная земля гл. земля; путный конь гл. конь; путные (путние) люди гл. люди; путный слуга гл. слуга; путная служба гл. служба; путный человекъ гл. человекъ.
с. 377
Путо наз. 1. Вяроўка або ланцуг, якім перавязваюць пярэднія ногі каню ў час пасьбы. Параўн. пута. 2. мн. Ланцугі, вярыгі, кайданы.
с. 377
Путовщызна наз. Тое, што і пустовщина.
с. 377
Путшествие гл. путьшествие
с. 378
Путь наз. 1. Дарога, прыстасаваная для руху, перамяшчэння каго-, чаго-н. 2. Прастора, па якой адбываецца рух, перамяшчэнне каго-, чаго-н. 3. Свабодны праход, праезд.4. Месца для праходу, праезду. 5. Перамяшчэнне куды-н., падарожжа, паездка. 6. Напрамак руху, маршрут. 7. // перан. Выйсце, спосаб вырашэння чаго-н.
с. 378
Путьшествие, путшествие наз. Паездка, падарожжа.
с. 380
Путьшествующий дзеепрым. у знач. наз. Той, хто прадпрымае паездку куды-н. ці падарожжа.
с. 380
Пухирикъ наз. Валляк.
с. 380
Пухировый прым. ад пухиръ.
с. 380
Пухиръ наз. Пухір.
с. 380
Пухлина наз. 1. Пухліна; хваравітае ўздуцце тканак арганізма. 2. // перан. Фанабэрыстасць, ганарыстасць, напышлівасць, надзьмутасць.
с. 380
Пухлый прым. Апухлы.
с. 381
Пухнение наз. Апуханне, распуханне.
с. 381
Пухнути дзеясл. 1. Пухнуць. 2. // перан. Надзімацца, насуплівацца.
с. 381
Пухнущий дзеепрым. ад пухнути.
с. 381
Пуховый прым. Пуховы, зроблены з пуху. Параўн. пушный овесъ.
с. 381
Пучина наз. 1. Бяздонне, бездань. 2. Ненасытнае, пражэрлівае чэрава, прорва.
с. 382
Пучинный прым. Марскі.
с. 382
Пучитисе дзеясл. Пучыцца, выпінацца, выпучвацца.
с. 382
Пучокъ наз. Пэўная мера колькасці чаго-н.
с. 382
Пучя наз. Макаўка, вяршок.
с. 382
Пушечный прым. ад пушка I. с. 382
Пушечникъ наз. Тое, што і пушкаръ.
с. 382
Пушечный прым. ад пушка I. быхмо мели слати на замки украинные пищали и самострелы и порохъ пушечный (КЗ, 513, 1492); Александръ приоучи кони свои гдсоу поушечном^, и зверел/ дикил/ дабы са не боідли ничого (Арыст., 172).
с. 382
Пушка I наз. Гармата, якая мае насцільную траекторыю стральбы і прызначаецца для паражэння далёкіх, адкрытых цэлей.
с. 382
Пушка II наз. Каробка, скрынка, прыстасаваная для захоўвання чаго-н.
с. 383
Пушкариха, пушкарыха наз. Тое, што і пушкаровая.
с. 383
Пушкарня наз. Майстэрня, дзе выраблялі пушкі.
с. 383
Пушкаровая, пушкарева наз. Жонка пушкара. Параўн. пушкариха.
с. 383
Пушкаровский, пушкоровский прым. ад пушкаръ.
с. 383
Пушкаровъ прым. ад пушкаръ.
с. 383
Пушкарский прым. ад пушкаръ.
с. 384
Пушкарство наз. Рамяство па вырабу пушак.
с. 384
Пушкаръ, пушкарь наз. Пушкар (майстар па вырабу пушак; артылерыст). Параўн. пушечникъ.
с. 384
Пушкарыха гл. пушкариха
с. 384
Пушкоровский гл. пушкаровский
с. 384
Пушлишчо наз. Тое, што і пуслиско.
с. 384
Пушный прым. Пушный овесъ — тое, што і пуховый овесъ.
с. 385
Пушчати гл. пущати
с. 385
Пушченье гл. пущенье
с. 385
Пушчоный гл. пущоный
с. 385
Пуща, пусча, пусща, пушча наз. 1. Пушча. 2. Пустыня. 3. Пустка.4. Глухое, бязлюднае месца.
с. 385
Пущадло наз. Інструмент для кровапускання; ланцэт.
с. 386
Пущание гл. пущанье
с. 386
Пущаный, пусчаный дзеепрым. 1. Ад пущати ў 1 знач. 2. Ад пущати ў 2 знач. 3. Ад пущати ў 9 знач.
с. 386
Пущанье, пущание наз. Дзеянне па дзеясл. пущати ў 5 знач.
с. 386
Пущати, пусчати, пушчати, пущать дзеясл. 1. Тое, што і пускати ў 1 знач. 2. Тое, што і пускати ў 2 знач. 3. Тое, што і пускати ў 3 знач. Пущати на поруку — дапускаць да паручыцельства; пущати на присягу (до присяги) — дапускаць да прысягі; пущати на светочство — дапускаць да сведчання. 4. Тое, што і пускати ў 4 знач. 5. Тое, што і пускати ў 5 знач. Пущати кровъ — тое, што і пускати кровъ; пущати слезы — плакаць. 6. Тое, што і пускати ў 6 знач. Пущати мимо себе — не прымаць пад увагу. 7. Насылаць, напускаць. Пущати пожаръ — падпальваць. 8. Тое, што і пускати ў 7 знач. 9. Тое, што і пускати ў 8 знач. 10. Разносіць чутку, пагалоску.
с. 386
Пущатися, пущаться дзеясл., зв. 1. Ад пущати ў 5 знач. 2. Ад пущати ў 6 знач. 3. Выпускацца (аб карэннях, парастках і г. д.). 4. Павялічвацца, падрастаць. 5. // перан. Накідацца.
с. 389
Пущать гл. пущати
с. 390
Пущаться гл. пущатися
с. 390
Пущаючий дзеепрым. ад пущати ў 5 знач.
с. 390
Пущеи прысл., выш. ст. Больш. Параўн. пущести, пущи.
с. 390
Пущеница наз. Разведзеная жонка.
с. 390
Пущеный гл. пущоный
с. 390
Пущенье, пушченье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. пустити ў 8 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. пустити ў 10 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. пустити ў 12 знач.
с. 390
Пущести прысл. Тое, што і пущеи.
с. 391
Пущи прысл. Тое, што і пущеи.
с. 391
Пущий, пущый прым. Горшы; дрэнны.
с. 391
Пущоный, пусчоный, пушчоный, пущеный дзеепрым. 1. Ад пустити ў 1 знач. 2. Ад пустити ў 2 знач. 3. Ад пустити ў 3 знач. 4. Ад пустити ў 4 знач. 5. Ад пустити ў 5 знач. 6. Ад пустити ў 6 знач. 7. Ад пустити ў 8 знач. Пущоный на светъ — народжаны. 8. Ад пустити ў 10 знач. 9. Ад пустити ў 12 знач.
с. 392
Пущый гл. пущий
с. 394
Пханый дзеепрым. ад пхати ў 2 знач.
с. 394
Пхати, пхать дзеясл. 1. Піхаць, штурхаць. 2. Запіхваць. 3. Выпіхваць.
с. 394
Пхненье наз. Дзеянне па дзеясл. пхнути ў 2 знач.
с. 394
Пхнути дзеясл. 1. Піхнуць, штурхнуць. 2. Парнуць, кальнуць. 3. Адпіхнуць.
с. 395
Пчела гл. пчола
с. 395
Пчелникъ наз. Чалавек, які займаецца бортніцтвам; пчаляр.
с. 395
Пчелница, пчолница наз. Дрэва з борцю.
с. 395
Пчола, пчела, пщола наз. Пчала. Параўн. бчола.
с. 395
Пчолка наз., иамяниі. ад пчола.
с. 396
Пчолница гл. пчелница
с. 396
Пчольный, пчолный прым. Пчаліны.
с. 396
Пшаная прым. у знач. наз. Від гульні.
с. 396
Пшеница, пшаница, пшоница наз. 1. Пшаніца, расліна сямейства злакавых. 2. Пшанічнае зерне. 3. Каша з пшанічных круп як абрадавая яда; куцця.
с. 396
Пшеницный гл. пшеничный
с. 398
Пшеничникъ наз. Чалавек, які займаецца вырошчваннем пшаніцы.
с. 398
Пшеничница наз. Салома, якая застаецца пасля вымалочвання пшанічнага зерня.
с. 398
Пшеничный, пшеницный прым. 1. Які мае адносіны да пшаніцы. 2. Выраблены, прыгатаваны з зерня пшаніцы. Параўн. пшенный.
с. 398
Пшенный, пшенний, пшеный, пшонний прым. Тое, што і пшеничный у 2 знач.
с. 398
Пшено гл. пшоно
с. 399
Пшеный гл. пшенный
с. 399
Пшоница гл. пшеница
с. 399
Пшонный гл. пшенный
с. 399
Пшоно, пшено, пшчоно наз. Проса.
с. 399
Пщола гл. пчола
с. 399
Пъаница гл. пьяница
с. 399
Пъючий, пьючий дзеепрым. 1. Ад пити ў 1 знач. 2. Ад пити ў 2 знач.
с. 399
Пъявицинъ прым. Які адносіцца да п’яўкі.
с. 400
Пъяница, пъаница, пьяница, пяница наз. П’яніца. Параўн. пияница.
с. 400
Пъянство, пьянство, пянство наз. 1. П’янства. Параўн. пиянство. 2. // перан. Захапленне; самазабыццё.
с. 400
Пъяный, пьяный, пяный прым. 1. П’яны; які знаходзіцца ў стане ап’янення, нецвярозы. // перан. Ап’янелы, узбуджаны чым-н., які знаходзіцца ў стане захаплення. Параўн. пияный у 1 знач. 2. У знач. наз. П’яны; нецвярозы чалавек. Параўн. пияный у 2 знач. 3. Які прыводзіць да стану ап’янення Параўн. пияный у 3 знач. 4. Уласцівы п’яным, нецвярозым людзям. Пьянымъ обычаемъ, съ пьяное речи — знаходзячыся ў стане ап’янення.
с. 401
Пъятый ліч. Тое, што і пятый.
с. 402
Пылати дзеясл. Быць у запалёным, ліхаманкавым стане.
с. 402
Пырей наз. Пырнік.
с. 402
Пырцанье наз. Дзеянне па дзеясл. пырцати.
с. 402
Пырцати дзеясл. Сачыць, выведваць.
с. 402
Пыскъ, пискъ, пысокъ наз. 1. Пыса. 2. Дзюба. 3. Морда, мурло (груба аб чалавечым твары).
с. 402
Пысный прым. Схуднелы, змарнелы.
с. 403
Пысокъ гл. пыскъ
с. 403
Пытавшийся дзеепрым. ад пытатися ў 1 знач.
с. 403
Пытане гл. пытанье
с. 403
Пытанеся наз. Дзеянне па дзеясл. пытатися ў 1 знач.
с. 403
Пытание гл. пытанье
с. 403
Пытаный дзеепрым. 1. Ад пытати ў 1 знач. 2. Катаваны.
с. 403
Пытанье, пытане, пытание наз. 1. Пытанне, выведванне, вызнаванне. 2. Допыт, дапытванне. 3. Праблема, якая патрабуе вырашэння. 4. Запыт, запытанне. 5. Выпрабаванне. 6. Катаванне, мучэнне.
с. 403
Пытателне прысл. Пытальна.
с. 405
Пытати дзеясл. 1. Пытаць, задаваць пытанне. 2. Выказваць жаданне бачыць каго-н.; шукаць каго-н. 3. Прасіць, звяртацца з просьбай да каго-н. 4. Патрабаваць, абавязваць, прымушаць. 5. Правяраць, выпрабоўваць.
с. 405
Пытатися, пытатисе, пытатьсе дзеясл., зв. 1. Ад пытати ў 1 знач. 2. Дазнавацца, даследаваць, вывучаць.
с. 406
Пытачъ наз. Той, хто пытае.
с. 406
Пытаючий дзеепрым. ад пытати ў 1 знач.
с. 406
Пытаючийся дзеепрым. ад пытатися ў 1 знач.
с. 406
Пытающий дзеепрым. ад пытати ў 1 знач.
с. 407
Пытающийся дзеепрым. ад пытатися ў 1 знач.
с. 407
Пытка наз. Катаванне.
с. 407
Пытливе прысл. Дапытліва.
с. 407
Пытливый прым. Які валодае звышнатуральнай, чарадзейнай сілай.
с. 407
Пытлованый дзеепрым. у знач. прым. Пытляваны.
с. 407
Пытонъ наз. Язычніцкі ідал, праз якога ці пры дапамозе якога язычніцкія прадракальнікі, прарокі, чарадзейнікі выклікалі духі памерлых людзей.
с. 407
Пытывати дзеясл., шматкр. ад пытати ў 1 знач.
с. 407
Пыха, пиха наз. 1. Пыха, фанабэрыстасць, ганарлівасць. Параўн. пыхъ. 2. Помпа, пышнасць.
с. 407
Пыхъ наз. Тое, што і пыха ў 1 знач.
с. 408
Пышне гл. пышно
с. 408
Пышнейший прым., выш. ст. ад пышный у 4 знач.
с. 408
Пышнитися, пищнитися дзеясл. 1. Узносіцца, заганарыцца; фанабэрыцца, ганарыцца. 2. Распускацца, рабіцца пышным.
с. 408
Пышно, пишно, пышне прысл. 1. Напышліва, ганарліва; фанабэрыста. 2. Перапоўнена, прасякнута гардыняй. 3. Пышна; раскошна, багата.
с. 409
Пышный, пишный прысл. 1. Прасякнуты гардыняй. 2. Напышлівы, ганарысты; фанабэрысты, свавольны. 3. У знач. наз. Ганарлівец; пыхлівы, фанабэрысты. 4. Пышны, раскошны; цудоўны, надзвычайны. 5. Горды. 6. Значны, выдатны.
с. 409
Пьючий гл. пъючий
с. 411
Пьющий дзеепрым. ад пити ў 1 знач.
с. 411
Пьяница гл. пъяница
с. 411
Пьянство гл. пъянство
с. 411
Пьяный гл. пъяный
с. 411
Пэвне гл. певне
с. 411
Пэвнейший гл. певнейший
с. 411
Пэвность гл. певность
с. 411
Пэвный гл. певный
с. 411
Пэрсуна гл. персона
с. 411
Пэрсъ гл. персъ
с. 411
Пяда наз. Тое, што і пядь у 1 знач.
с. 411
Пяддесятъ гл. пятьдесятъ
с. 411
Пядесятный гл. пятьдесятный
с. 411
Пядь наз. 1. Пядзя (мера даўжыні, роўная адлегласці паміж канцамі расцягнутых вялікага і ўказальнага пальцаў). Параўн. пяда. 2. Невялікі ўчастак зямлі, прасторы.
с. 411
Пякне гл. пенкне
с. 412
Пякность гл. пенкность
с. 412
Пякный гл. пенкный
с. 412
Пяльца, пялца наз., мн. Пяльцы.
с. 412
Пяница гл. пъяница
с. 412
Пянкность гл. пенкность
с. 412
Пянкный гл. пенкный
с. 412
Пянство гл. пъянство
с. 412
Пянтикостие наз. Тройца (рэлігійнае свята, якое адзначаецца на пяцідзесяты дзень пасля Вялікадня).
с. 412
Пяный гл. пьяный
с. 413
Пясаръ наз. Тое, што і писаръ.
с. 413
Пясковатый гл. песковатый
с. 413
Пясокъ гл. песокъ
с. 413
Пястка наз. Рукаўчык.
с. 413
Пясть, песть, пястъ наз. Пясць. Параўн. пястье.
с. 413
Пястье наз. Тое, што і пясть.
с. 413
Пята, пета, пьята наз. 1. Пята. 2. Вугал, утвораны межамі зямель, уладанняў, надзелаў. 3. Апорная частка чаго-н. (якая можа ўстаўляцца ў якую-н. аснову, гняздо). 4. Капыт.
с. 413
Пятакъ наз. Манета вартасцю 5 грошаў.
с. 414
Пятдесятникъ гл. пятьдесятникъ
с. 414
Пятдесятница гл. пятьдесятница
с. 414
Пятдесятный гл. пятьдесятный
с. 414
Пятдесятъ гл. пятьдесятъ
с. 414
Пятдесятый гл. пятьдесятый
с. 415
Пятенка наз. Рэлігійнае свята ў гонар святой Параскевы.
с. 415
Пятера гл. пятеро
с. 415
Пятеракий прым. Пяці відаў.
с. 415
Пятерако прысл. У пяці відах.
с. 415
Пятерица наз. Тое, што і пятерница.
с. 415
Пятерний гл. пятерный
с. 415
Пятерница наз. Пяцёрка, колькасць 5; група, якая складаецца з пяці адзінак. Параўн. пятерица.
с. 415
Пятерный, петерный, пятерний прым. Які важыць пяць бязменаў.
с. 415
Пятеро, петеро, пятера ліч. Пяцёра.
с. 415
Пятеронадцатеро, пятеронадцетеро ліч. Тое, што і пятнадцать.
с. 416
Пятина наз. Кожная з пяці акруг старажытнай Наўгародскай зямлі.
с. 416
Пятипядный прым. Памер якога роўны пяці пядзям.
с. 416
Пятка наз., памянш. ад пята ў 3 знач.
с. 416
Пятковый прым. ад пятокъ.
с. 416
Пятиграный прым. Пяцігранны.
с. 416
Пятидневный прым. Пяцідзённы; які працягваецца пяць дзён.
с. 416
Пятнадесеть гл. пятьнадесять
с. 416
Пятнадесятый гл. пятьнадесятый
с. 416
Пятнадцатый, петнадцатый, петьнадцатый, петьнатцатый, пятнатцатый, пятьнатцатый ліч. Пятнаццаты. Параўн. пятьнадесятый.
с. 416
Пятнадцать, петнадцать, петнанцать, петьнадцать, пятнадцатъ, пятнадцеть, пятнадцоть, пятнатцать, пятнатцеть, пятьнадцать, пятьнадцеть ліч. Пятнаццаць. Параўн. петеронадцать, петнасте, пятеронадцатеро, пятьнадесять.
с. 417
Пятнадцоть гл. пятнадцать
с. 418
Пятнати дзеясл. Кляйміць.
с. 418
Пятнатцатый гл. пятнадцатый
с. 418
Пятнатцать гл. пятнадцать
с. 418
Пятнатцеть гл. пятнадцать
с. 418
Пятница, пятьница наз. Пятніца. Великая пятница — пятніца перадвелікоднага тыдня. Параўн. пятокъ.
с. 418
Пятничынъ прым. да пятница.
с. 418
Пятно, петно, пятмо наз. 1. Кляймо. 2. Прылада для кляймення. 3. Знак, прыкмета. 4. Пляма.
с. 418
Пятнованый дзеепрым. Кляймёны.
с. 419
Пятокъ наз. Тое, што і пятница.
с. 419
Пятолетка наз. Самка свойскай жывёлы пяцігадовага ўзросту.
с. 420
Пятолетний прым. Пяцігадовы.
с. 420
Пятолетокъ наз. Самец свойскай жывёлы пяцігадовага ўзросту.
с. 420
Пятреный прым. ад пятро.
с. 420
Пятро наз. Паверх.
с. 420
Пятсотный гл. пятьсотный
с. 420
Пятсотъ гл. пятьсотъ
с. 420
Пятсотый гл. пятьсотый
с. 420
Пятый ліч. 1. Пяты. 2. У знач. прысл. Па-пятае.
с. 420
Пятыйнадесятъ, пятыйнадесеть ліч. Тое, што і пятнадцатый.
с. 421
Пятыйнадесятый ліч. Тое, што і пятнадцатый.
с. 421
Пятыйнадцать, пятыйнадцеть ліч. 1. Тое, што і пятнадцатый. 2. У знач. прысл. Па-пятнаццатае.
с. 421
Пятыйнасте ліч. Тое што і пятнадцатый.
с. 421
Пять, петь ліч. Пяць.
с. 421
Пятьдесятникъ, пятдесятникъ наз. Начальнік пяцідзесяці воінаў.
с. 422
Пятьдесятница, пятдесятница наз. Старажытнаяўрэйскае свята ў памяць даравання народу закона на Сінайскай гары, якое адзначалася на пяцідзесяты дзень пасля Вялікадня; хрысціянская Тройца.
с. 422
Пятьдесятный, пядесятный, пятдесятный ліч. Тое, што і пятьдесятый.
с. 422
Пятьдесятъ, педдесятъ, петдесятъ, петьдесятъ, пяддесятъ, пятдесять, пятьдесять ліч. Пяцьдзесят.
с. 422
Пятьдесятый, петдесятый, пятдесятый ліч. Пяцідзесяты. Параўн. пятьдесятный.
с. 423
Пятьдесять гл. пятьдесятъ
с. 423
Пятькратъ, пятькрать прысл. Тое, што і пятькроть.
с. 423
Пятькроть, пятькротъ прысл. Пяць разоў. Параўн. пятькрать.
с. 423
Пятьлетный прым. Пяцігадовы.
с. 424
Пятьнадесятый ліч. Тое, што і пятнадцатый.
с. 424
Пятьнадесять, петнадесять ліч. Тое, што і пятнадцать.
с. 424
Пятьнадцать гл. пятнадцать
с. 424
Пятьнадцеть гл. пятнадцать
с. 424
Пятьнатцатый гл. пятнадцатый
с. 424
Пятьница гл. пятница
с. 424
Пятьсотный, пятсотный ліч. Тое, што і пятьсотый.
с. 424
Пятьсотъ, петсотъ, петьсотъ, пятсотъ ліч. Пяцьсот.
с. 424
Пятьсотый, пятсотый ліч. Пяцісоты. Параўн. пятьсотный.
с. 424
Пятьтисечный ліч. Пяцітысячны.
с. 424
Раба наз. Раба, нявольніца. Раба божая (господняя, Христова — пакорлівая хрысціянка. Параўн. роба.
с. 425
Рабасъ наз. Памочнік рабіна.
с. 425
Рабби наз. Тое, што і рабинъ.
с. 425
Раббинъ гл. рабинъ
с. 425
Рабецъ, рябецъ наз. Ястраб-перапёлачнік.
с. 425
Рабий прым. ад рабъ.
с. 425
Рабинъ, раббинъ наз. Рабін. Параўн. рабби, равви.
с. 425
Рабиня гл. рабыня
с. 426
Рабливати дзеясл. Тое, што і робливати ў 2 знач.
с. 426
Рабованье наз. Дзеянне па дзеясл.
с. 426
Рабовати дзеясл. Рабаваць.
с. 426
Рабовничый прым. Рабаўніцкі.
с. 426
Раболепно прысл. Рабалепна.
с. 426
Работа наз. 1. Работа, праца. Параўн. робота ў 1 знач. 2. Від працоўнай павіннасці. Параўн. робота ў 2 знач. 3. Выраб, апрацоўка чаго-н. Параўн. робота ў 3 знач. 4. Спосаб вырабу, апрацоўкі чаго-н. Параўн. робота ў 4 знач. 5. Вынік працы. Параўн. робота ў 5 знач.
с. 426
Работати, работать дзеясл. Працаваць.
с. 427
Работающий дзеепрым. ад работати.
с. 427
Работникъ наз. Работнік. Параўн. роботникъ.
с. 427
Работница наз. Работніца.
с. 427
Работный прым. 1. Які мае адносіны да работы. Параўн. роботный. 2. У знач. наз. Работнік.
с. 428
Работяговъ гл. роботяговъ
с. 428
Рабоугодникъ наз. Патуральнік рабам.
с. 428
Рабочий, рабочый прым. 1. Які мае адносіны да работы. Параўн. робочий у 1 знач. 2. Прызначаны для работы. Параўн. робочий у 2 знач.
с. 428
Рабтухъ, рябтухъ наз. Тое, што і ребтухъ.
с. 428
Рабъ наз. Раб, нявольнік. Рабъ божий (господенъ, Христовъ) — пакорлівы хрысціянін. Параўн. робъ.
с. 428
Рабый, ребый, рябый прым. Рабы.
с. 429
Рабыня, рабиня наз. Рабыня.
с. 429
Рабята гл. робята
с. 429
Равви наз. Тое, што і рабинъ.
с. 429
Равно, равне прысл. 1. Тое, што і ровно ў 1 знач. 2. Тое, што і ровно ў 4 знач. 3. Тое, што і ровно ў 6 знач.
с. 429
Равноденьство, равноденьствие наз. Раўнадзенства.
с. 430
Равномощный прым. Роўны па магутнасці.
с. 430
Равносильный прым. Раўнасільны.
с. 430
Равночестно прысл. З аднолькавымі ўшанаваннямі.
с. 430
Равный прым. 1. Тое, што і ровный у 1 знач. 2. Тое, што і ровный у 4 знач. 3. Тое, што і ровный у 5 знач.
с. 430
Рагулка гл. рогулка
с. 430
Рагъ наз. Прадстаўнік народнасці рагаў, што пражывала на Балканскім паўвостраве.
с. 430
Рада, ряда наз. 1. Парада. Дати раду — парадзіць; перестати (престати)на раде — задаволіцца парадай. 2. Воля, жаданне, патрабаванне. 3. Нарада. Войти (вступити) в раду — змовіцца; дамовіцца; посполитая рада — агульны сход. 4. Спосаб, сродак. Рады дати — знайсці выйсце з цяжкага становішча. 5. Рада, калегіяльны орган улады. Рада духовная, кролевская, коронная (корунная), местская (меская), светская (свецкая), судовая і інш. — назвы розных калегіяльных органаў улады. 6. Тое, што і радца ў 2 знач.
с. 430
Радей, радее прысл. Хутчэй.
с. 433
Раденье наз. Дзеянне па дзеясл. радети.
с. 433
Радети дзеясл. Дбаць, клапаціцца.
с. 433
Радецкий, радецский, рядецкий прым. ад рада ў 4 знач.
с. 434
Радецтво наз. Пасада члена рады, калегіяльнага органа ўлады.
с. 434
Радечий гл. радячий
с. 434
Ради прыназ. 1. Дзеля (пры выражэнні мэтавых адносін). 2. З-за (пры выражэнні прычынных адносін). Того (сего) ради — дзеля таго, таму.
с. 434
Радикъ наз., памянш. да радъ у 3 знач.
с. 435
Радимчанинъ наз. Прадстаўнік племені радзімічаў.
с. 435
Радитель гл. рядитель
с. 435
Радити I, радить, редити, рядити дзеясл. 1. Даваць параду, раіць. Параўн. раити. 2. Меркаваць; раіцца. 3. Кіраваць, распараджацца. Параўн. рондити.
с. 435
Радити II гл. рядити I
с. 436
Радитися, радиться, редитися, рядитися дзеясл. зв. 1. Раіцца. 2. Слухаць парады. 3. Кіравацца.
с. 436
Радить гл. радити
с. 437
Радиться гл. радитися
с. 437
Радкий прым. Тое, што і редкий у 3 знач.
с. 437
Радко прысл. Тое, што і редко.
с. 437
Радлица наз. Тое, што і рало.
с. 437
Радне, рядне прысл. Прыстойна, як належыць.
с. 437
Радней прысл. Лепш, ахвотней. Параўн. раднейше.
с. 438
Раднейше прысл. Тое, што і радней.
с. 438
Раднейший прым. Больш задаволены.
с. 438
Радникъ, рядникъ наз. 1. Тое, што і радца ў 1 знач. 2. Тое, што і радца ў 2 знач.
с. 438
Радно, редно, рядно наз. Радно.
с. 438
Радный I прым. ад рада ў 5 знач.
с. 439
Радный II гл. рядный
с. 439
Радованье, радование наз. Праяўленне радасці, трыумфаванне.
с. 439
Радованьеся наз. Дзеянне па дзеясл. радоватися.
с. 439
Радоватися дзеясл. Радавацца.
с. 439
Радовый прым. ад рада ў 5 знач.
с. 440
Радосно гл. радостно
с. 440
Радостиве прысл. Адчуваючы радасць.
с. 440
Радостне гл. радостно
с. 440
Радостнейший прым. выш. ст. ад радостный.
с. 440
Радостно, радосно, радостне прысл. Радасна, з пачуццём радасці.
с. 440
Радостный прым. 1. Які адчувае радасць. 2. Які прыносіць радасць.
с. 440
Радостосиательный прым. Які свеціцца радасцю.
с. 441
Радостотворный дзеепрым. Жартаўлівы.
с. 441
Радость наз. 1. Пачуццё задавальнення, якое выклікае вясёлы настрой. 2. Весялосць; трыумф. 3. Тое, што выклікае задавальненне.
с. 441
Радский, радцкий, рядский, рядцкий наз. Тое, што і радца ў 2 знач.
с. 442
Радуницкий пръім. Неделя радуницкая гл. неделя.
с. 442
Радуница наз. Радаўніца.
с. 442
Радуничный прым. ад радуница.
с. 442
Радуючийся дзеепрым. 1. Ад радоватися. 2. У знач. наз. Той, хто радуецца.
с. 443
Радующийся дзеепрым. ад радоватися.
с. 443
Радца, рядца наз. 1. Дарадчык. Параўн. радникъ у 1 знач., райца ў 1 знач. 2. Член калегіяльнага органа ўлады. Параўн. рада ў 6 знач., радникъ у 2 знач., радский, райца ў 1 знач.
с. 443
Радцкий гл. радский
с. 443
Радчиха наз. Жонка члена калегіяльнага органа ўлады. Параўн. райчина.
с. 443
Радшей, радше прысл. Хутчэй.
с. 444
Радъ I, радый прым. Які перажывае пачуццё радасці. Радъ не радъ — паняволі, хочаш не хочаш.
с. 444
Радячий, радечий дзеепрым. 1. Ад радити ў 1 знач. 2. У знач. наз. Дарадчык. 3. Ад радити ў 3 знач.
с. 444
Радячийся дзеепрым. ад радитися ў 2 знач.
с. 444
Радящий дзеепрым. ад радити ў 3 знач.
с. 445
Ражати гл. рожати
с. 445
Ражатися гл. рожатися
с. 445
Ражающий гл. рожающий
с. 445
Раждатися дзеясл. Тое, што і рожатися ў 1 знач.
с. 445
Раждеженый дзеепрым. Размякчаны.
с. 445
Раждеженье, раждежение наз. Размякчэнне.
с. 445
Ражденный гл. рожденный
с. 445
Раженье гл. ряженье
с. 445
Ражжечи гл. разжечи
с. 445
Ражжечися гл. разжечися
с. 445
Ражжигати дзеясл. // перан. Распальваць, узбуджаць.
с. 445
Раживати гл. ряживати
с. 445
Ражка гл. ряжка
с. 445
Ражоный гл. ряженый
с. 445
Разарати гл. разоряти
с. 445
Разбегчися дзеясл. Тое, што і розбегчися.
с. 445
Разбегшийся дзеепрым. ад разбегчися.
с. 445
Разбивати дзеясл. Тое, што і розбивати ў 4 знач.
с. 445
Разбиватися дзеясл. Тое, што і розбиватися ў 1 знач.
с. 445
Разбирати, разбирать дзеясл. Тое, што і розбирати ў 1 знач.
с. 445
Разбити дзеясл. 1. Тое, што і розбити ў 1 знач. 2. Тое, што і розбити ў 2 знач. 3. Тое, што і розбити ў 4 знач. 4. Тое, што і розбити ў 5 знач. 5. Тое, што і розбити ў 6 знач.
с. 446
Разбитый дзеепрым. Пастаўлены, раскінуты.
с. 446
Разблудитися дзеясл. Разбрысціся.
с. 446
Разбогатети дзеясл. Тое, што і розбогатети.
с. 446
Разбой наз. Тое, што і розбой у 1 знач.
с. 446
Разбойниковъ прым. ад разбойникъ у 1 знач.
с. 446
Разбойникъ наз. 1. Тое, што і розбойникъ у 1 знач. 2. Тое, што і розбойникъ у 2 знач.
с. 446
Разбойницкий прым. ад разбойникъ у 2 знач.
с. 447
Разбойнический прым. 1. Ад разбойникъ у 1 знач. 2. Ад разбойникъ у 2 знач.
с. 447
Разбойничый прым. ад разбойникъ у 1 знач.
с. 447
Разбойный прым. ад разбой.
с. 447
Разбойца наз. Тое, што і розбойца ў 2 знач.
с. 447
Разболевшийся дзеепрым. у знач. наз. ад разболетися.
с. 448
Разболевыйся дзеепрым. у знач. наз. ад разболетися.
с. 448
Разболетися дзеясл. Тое, што і розболетися.
с. 448
Разбранити дзеясл. Уступіць у бой.
с. 448
Разбьеный дзеепрым. ад разбити ў 3 знач.
с. 448
Развалитися дзеясл. Тое, што і розвалитися.
с. 448
Разве прысл. Хіба, хіба толькі. Параўн. развей.
с. 448
Развевающийся дзеепрым. Які калышацца, хвалюецца.
с. 448
Развее гл. развей
с. 448
Развезати дзеясл. Тое, што і розвязати ў 4 знач.
с. 448
Развезатися дзеясл. Тое, што і розвязатися ў 1 знач.
с. 448
Развей, развее прысл. Тое, што і разве.
с. 448
Разверзати дзеясл. Раскрываць.
с. 449
Разверзенье наз. Дзеянне па дзеясл. разверзти.
с. 449
Разверзти дзеясл. Раскрыць.
с. 449
Разверзтися дзеясл., зв. ад разверзти.
с. 449
Развести дзеясл. 1. Тое, што і розвести ў 1 знач. 2. Тое, што і розвести ў 3 знач.
с. 449
Развеяти дзеясл. Тое, што і розвеяти.
с. 449
Разводнитися дзеясл. Тое, што і розводнитися.
с. 449
Разводъ наз. Тое, што і розводъ.
с. 449
Разволочитися дзеясл. Распрануцца.
с. 449
Развратити дзеясл. Разбурыць, парушыць. Параўн. разовратити.
с. 449
Развратитися дзеясл., зв. ад развратити.
с. 449
Развратникъ наз. Разбуральнік, парушальнік.
с. 449
Развращати дзеясл. Разбураць, парушаць. Параўн. розвращати.
с. 449
Развращение наз. Дзеянне па дзеясл. развратити.
с. 450
Развращеный, развращенный дзеепрым. ад развратити.
с. 450
Развязаный дзеепрым. Развязаны.
с. 450
Разгласие наз. Рознагалоссе.
с. 450
Разгнати дзеясл. Тое, што і розогнати ў 1 знач.
с. 450
Разгневанье наз. Дзеянне па дзеясл. разгневати.
с. 450
Разгневати дзеясл. Тое, што і розгневати.
с. 450
Разгневатися дзеясл. Тое, што і розгневатися.
с. 450
Разгневити дзеясл. Тое, што і розгневити.
с. 450
Разговоръ наз. Тое, што і розговоръ.
с. 450
Разгоняти дзеясл. Тое, што і розгоняти ў 2 знач.
с. 450
Разгонятися дзеясл., зв. ад разгоняти.
с. 450
Разгордитися дзеясл., зв. Заганарыцца, зазнацца.
с. 451
Разгоретися дзеясл. 1. Тое, што і розгоретися ў 1 знач. 2. Тое, што і розгоретися ў 2 знач.
с. 451
Разграбити дзеясл. Тое, што і розграбити.
с. 451
Разграбление наз. Дзеянне па дзеясл. разграбити.
с. 451
Разграниченье наз. Вызначэнне граніц, размежаванне.
с. 451
Разграничоный дзеепрым. Размежаваны.
с. 451
Разгревати дзеясл. Разаграваць.
с. 451
Разгрети дзеясл. Разагрэць.
с. 451
Разгрешати дзеясл. Тое, што і розгрешати.
с. 451
Разгрешение наз. Дзеянне па дзеясл. разгрешати.
с. 451
Разгромити дзеясл. Тое, што і розгромити.
с. 451
Раздавати дзеясл. Тое, што і роздавати.
с. 452
Раздати дзеясл. Тое, што і роздати.
с. 452
Раздвиговатися дзеясл., зв. Рассоўвацца.
с. 452
Разделение гл. разделенье
с. 452
Разделеный, разделенный дзеепрым. 1. Ад разделити ў 1 знач. 2. Ад разделити ў 2 знач. 3. Ад разделити ў 3 знач. 4. Ад разделити ў 5 знач.
с. 452
Разделенье, разделение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. разделити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. разделити ў 2 знач.
с. 452
Разделити, разделить дзеясл. 1. Тое, што і розделити ў 1 знач. 2. Тое, што і розделити ў 2 знач. 3. Тое, што і розделити ў 3 знач. 4. Тое, што і розделити ў 4 знач. 5. Тое, што і розделити ў 5 знач.
с. 452
Разделитися дзеясл., зв. ад разделити ў 1 знач.
с. 453
Разделить гл. разделити
с. 453
Разделне прысл. Тое, што і роздельне.
с. 453
Разделный гл. раздельный
с. 453
Разделокъ наз. Тое, што і разделъ у 1 знач.
с. 453
Разделъ наз. 1. Тое, што і розделъ у 2 знач. Параўн. разделокъ. 2. Тое, што і розделъ у 6 знач.
с. 453
Раздельный, разделный прым. Асобны.
с. 453
Разделяай прым. Раздзяляльны.
с. 453
Разделяти дзеясл. 1. Тое, што і розделяти ў 1 знач. 2. Тое, што і розделяти ў 2 знач. 3. Тое, што і розделяти ў 3 знач.
с. 453
Разделятися дзеясл., зв. ад разделяти ў 3 знач.
с. 454
Раздирати дзеясл. Тое, што і роздирати.
с. 454
Разднитися дзеясл., зв. Адрознівацца.
с. 454
Раздорникъ наз. Той, хто ўчыняе сварку, садзейнічае расколу, выклікае яго.
с. 454
Раздоръ наз. Тое, што і роздоръ.
с. 454
Раздрабляти дзеясл. Раздзяляць.
с. 454
Раздражитель наз. Раздражняльнік; чалавек, які пэўным чынам уздзейнічае на каго-, што-н.
с. 454
Раздражненый дзеепрым. ад раздражнити.
с. 454
Раздражнити дзеясл. Раздражніць, раззлаваць. Параўн. роздражнити.
с. 454
Раздражняти дзеясл. Раздражняць.
с. 455
Раздраный дзеепрым. ад раздрати.
с. 455
Раздранье наз. Раз’яднанне.
с. 455
Раздрати дзеясл. Тое, што і розодрати.
с. 455
Раздратися дзеясл., зв. ад раздрати.
с. 455
Раздрешалный гл. разрешальный
с. 455
Раздрешати гл. разрешати
с. 455
Раздрешение гл. разрешенье
с. 455
Раздрешеный гл. разрешеный
с. 455
Раздрешителный дзеепрым. Які можа быць вырашаны пэўным чынам.
с. 455
Раздрешитель наз. Той, хто даруе, вызваляе ад пакут.
с. 455
Раздрешити гл. разрешити
с. 455
Раздрешитися гл. разрешитися
с. 455
Раздригаючийся дзеепрым. Які дае трэшчыны, расколваецца.
с. 455
Раздробенство наз. Пазбаўленне цэльнасці.
с. 456
Раздробити дзеясл. Тое, што і роздробити.
с. 456
Раздрушение гл. разрушенье
с. 456
Раздрушивый дзеепрым. Які разбурае.
с. 456
Раздрушити гл. разрушити
с. 456
Раздрушитися гл. разрушитися
с. 456
Раздрышение гл. разрешенье
с. 456
Раздумати дзеясл. Абдумаць.
с. 456
Разжарити дзеясл. Тое, што і розжарити.
с. 456
Разженый дзеепрым. ад разжечи.
с. 456
Разжечи, ражечи, ражжечи дзеясл. Тое, што і розжечи ў 2 знач.
с. 456
Разжечися, ражжечися дзеясл., зв. ад разжечи.
с. 456
Разжигатися дзеясл. Тое, што і розжигатися.
с. 456
Разказанье гл. расказанье
с. 456
Разказати гл. расказати
с. 456
Разкинути дзеясл. Раздзяліць, размеркаваць.
с. 456
Разламати дзеясл. Тое, што і розломати.
с. 457
Разленитися дзеясл. Тое, што і розленитися.
с. 457
Разлиание наз. Распаўсюджанне.
с. 457
Разливатися дзеясл. Залівацца.
с. 457
Разливаючийся дзеепрым. Які разліваецца, расцякаецца.
с. 457
Разливе прысл. Па-рознаму.
с. 457
Разливший дзеепрым. ад разлити.
с. 457
Разликовати дзеясл. Быць (рабіць) разнастпайным.
с. 457
Разлити дзеясл. Тое, што і розлити.
с. 457
Разлитися дзеясл., зв. ад разлити.
с. 457
Различие наз. 1. Адрозненне. 2. Граматычная катэгорыя.
с. 457
Различне прысл. Тое, што і розличне.
с. 457
Различней прысл., выш. ст. ад различне.
с. 457
Различность наз. Тое, што і розличность.
с. 457
Различный прым. Тое, што і розличный.
с. 458
Разложеный дзеепрым. Схільны.
с. 458
Разложенье наз. Месцазнаходжанне.
с. 458
Разлоистый прым. Тое, што і розлоистый.
с. 458
Разлупити дзеясл. Тое, што і розлупити.
с. 458
Разлучати, разлучать дзеясл. Тое, што і розлучати.
с. 458
Разлучатися, разлучатисе дзеясл., зв. ад разлучати.
с. 458
Разлучение наз. Дзеянне па дзеясл. разлучити.
с. 458
Разлученый дзеепрым. ад разлучити. 2. Раздзелены.
с. 459
Разлучити, разлучыти дзеясл. Тое, што і розлучити.
с. 459
Разлучитися дзеясл., зв. ад разлучити.
с. 459
Разлучыти гл. разлучити
с. 459
Размаитый прым. Тое, што і розмаитый у 2 знач.
с. 459
Размеренье наз. Абмерванне.
с. 459
Размеръ наз. Тое, што і розмеръ.
с. 459
Размесъ наз. Змяшэнне.
с. 459
Разметати дзеясл. Тое, што і розметати.
с. 459
Разметывати дзеясл. Тое, што і розметовати.
с. 459
Размноженый, размножоный дзеепрым. ад размножити ў 1 знач.
с. 460
Размноженье наз. Дзеянне па дзеясл. размножити.
с. 460
Размножити дзеясл. Тое, што і розмножити ў 1 знач.
с. 460
Размножитися дзеясл., зв. ад размножити.
с. 460
Размножоный гл. размноженый
с. 460
Размова наз. Тое, што і розмова ў 1 знач.
с. 460
Размовитый прым. Тое, што і розмаитый у 3 знач.
с. 460
Размовливый прым. Гаваркі.
с. 460
Размолвяти дзеясл. Тое, што і розмовляти.
с. 460
Размомляючый дзеепрым. ад размолвяти.
с. 460
Размысленье гл. размышленье
с. 460
Размыслити дзеясл. Тое, што і розмыслити.
с. 460
Размыслитися дзеясл., зв. ад размыслити.
с. 461
Размыслне прысл. Тое, што і розмысльне.
с. 461
Размышленье, размысленье, размышление наз. Дзеянне па дзеясл. размыслити.
с. 461
Размышляти дзеясл. Тое, што і розмышляти ў 1 знач.
с. 461
Разнемогчися дзеясл. Тое, што і рознемогчися.
с. 461
Разница наз. 1. Тое, што і розница ў 1 знач. 2. Тое, што і розница ў 2 знач.
с. 461
Разноличне прысл. Па-рознаму.
с. 461
Разноличность наз. Разнастайнасць.
с. 461
Разноличный прым. Тое, што і розноличный.
с. 461
Разносити дзеясл. 1. Тое, што і розносити. 2. Рассейваць, развейваць; раскідваць.
с. 461
Разность наз. 1. Тое, што і розность у 1 знач. 2. Тое, што і розность у 2 знач.
с. 462
Разнственнее прысл., выш. ст. ад разнственно.
с. 462
Разнственно прысл. Разнастайна.
с. 462
Разнствие наз. Нешта сярэдняе паміж нечым.
с. 462
Разный прым. 1. Тое, што і розный у 1 знач. 2. Тое, што і розный у 2 знач. 3. Тое, што і розный у 3 знач.
с. 462
Разнь наз. Адрозненне.
с. 462
Разобраный дзеепрым. ад разобрати ў 2 знач.
с. 462
Разобранье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. разобрати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. разобрати ў 2 знач.
с. 462
Разобрати дзеясл. 1. Тое, што і розобрати ў 1 знач. 2. Тое, што і розобрати ў 2 знач. 3. Тое, што і розобрати ў 4 знач.
с. 463
Разованый прым. Асобны.
с. 463
Разовратити дзеясл. Тое, што і развратити.
с. 463
Разовратитися дзеясл., зв. ад разовратити.
с. 463
Разовый прым. Хлеб разовый гл. хлебъ.
с. 463
Разогнати дзеясл. Тое, што і розогнати ў 1 знач.
с. 463
Разогнутися дзеясл. Разгарнуцца, раскрыцца.
с. 463
Разодрати дзеясл. Тое, што і розодрати.
с. 463
Разознаванье наз. Дзеянне па дзеясл. разознавати.
с. 463
Разознавати дзеясл. Тое, што і розознавати ў 2 знач.
с. 463
Разознанье, разознание наз. Дазнанне.
с. 463
Разойти дзеясл. Разліцца.
с. 464
Разойтися дзеясл. 1. Тое, што і розыйтися ў 1 знач. 2. Тое, што і розыйтися ў 3 знач.
с. 464
Разомъ прысл. 1. Разам, сумесна з кім-, чым-н. 2. Адным махам, адразу, у адзін прыём, адначасова. 3. Усяго (агульная сума чаго-н.).
с. 464
Разора наз. Раз’яднанасць.
с. 464
Разораный дзеепрым. Разараны.
с. 464
Разорати гл. разоряти
с. 464
Разорвати дзеясл. 1. Тое, што і розорвати ў 1 знач. 2. Тое, што і розорвати ў 4 знач.
с. 464
Разорватися дзеясл., зв. ад разорвати ў 2 знач.
с. 465
Разорение гл. разоренье
с. 465
Разореный дзеепрым. ад разорити ў 2 знач.
с. 465
Разоренье, разорение наз. Дзеянне па дзеясл. разорити ў 1 знач.
с. 465
Разоритель наз. 1. Разбуральнік. 2. Парушальнік.
с. 465
Разорити дзеясл. 1. Разбурыць, спустошыць. Параўн. розорити ў 1 знач. 2. Загубіць, знішчыць. Параўн. розорити ў 2 знач.
с. 465
Разоритися дзеясл., зв. 1. Ад разорити ў 1 знач. 2. Ад разорити ў 2 знач.
с. 466
Разоряти, разарати, разорати дзеясл. 1. Разбураць, пустошыць. 2. Губіць, нішчыць.
с. 466
Разослати дзеясл. Тое, што і розослати I.
с. 466
Разплотати дзеясл. Тое, што і розплатати.
с. 466
Разплаченье наз. Расплата; разлік за паслугі.
с. 466
Разпорадити гл. распорядити
с. 466
Разпростерти гл. распостерти
с. 466
Разпяти гл. распяти
с. 466
Разражати I дзеясл. Тое, што і розражати.
с. 466
Разражати II дзеясл. Тое, што і розражати.
с. 466
Разразити дзеясл. Разбіць.
с. 466
Разрезати дзеясл. Тое, што і розрезати.
с. 466
Разречися дзеясл. Дамовіцца.
с. 467
Разрешальный, раздрешалный прым. Даравальны.
с. 467
Разрешати, раздрешати дзеясл. 1. Дараваць, адпускаць (грахі, віну і пад.); вызваляць. Параўн. розрешати.
с. 467
Разрешатися дзеясл. Дазваляцца.
с. 467
Разрешение гл. разрешенье
с. 467
Разрешеный, раздрешенный, раздрешеный, разрешенный, разришеный дзеепрым. ад разрешити.
с. 467
Разрешенье, раздрешение, раздрышение, разрешение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. разрешити. 2. Дазвол.
с. 467
Разрешити, раздрешити, разришити дзеясл. Дараваць, адпусціць (грахі, віну і пад.); вызваліць. Параўн. розрешити.
с. 468
Разрешитися, раздрешитися, разрешытися дзеясл., зв. ад разрешити.
с. 468
Разришеный гл. разрешеный
с. 468
Разришити гл. разрешити
с. 468
Разробити дзеясл. Тое, што і розробити ў 1 знач.
с. 468
Разробливати, разроблевати дзеясл. Распрацоўваць, апрацоўваць.
с. 468
Разробокъ наз. Тое, што і розробокъ у 2 знач.
с. 469
Разроженье наз. Узраджэнне. с. 469
Разрозненье наз. Разрозненасць.
с. 469
Разрубывати дзеясл. Высякаць.
с. 469
Разрухъ наз. Разруха.
с. 469
Разрушати дзеясл. Тое, што і розрушати.
с. 469
Разрушенье, раздрушение наз. Дзеянне па дзеясл. разрушити ў 1 знач.
с. 469
Разрушити, раздрушити дзеясл. 1. Разбурыць, знішчыць. // перан. Расстроіць. Параўн. розрушити ў 1 знач. 2. Парушыць. Параўн. розрушити ў 2 знач.
с. 469
Разрушитися, раздрушитися дзеясл. зв. 1. Ад разрушити ў 1 знач. 2. Ад разрушити ў 2 знач.
с. 469
Разрушникъ наз. Разбуральнік.
с. 469
Разрывати дзеясл. Тое, што і розрывати ў 2 знач.
с. 470
Разсевати дзеясл. Тое, што і розсевати ў 2 знач.
с. 470
Разсеканый дзеепрым. Рассечаны, пасечаны.
с. 470
Разселина наз. Тое, што і розселина.
с. 470
Разсечение наз. Дзеянне па дзеясл. разсечи.
с. 470
Разсечи, рассечи дзеясл. Тое, што і розсечи.
с. 470
Разсеяный дзеепрым. ад разсеяти.
с. 470
Разсеяти дзеясл. Тое, што і розсеяти ў 1 знач.
с. 470
Разсеятися, расеятися дзеясл., зв. ад разсеяти.
с. 470
Разсирити дзеясл. Расслабіць; апустошыць.
с. 470
Разслабленый гл. раслабленый
с. 470
Разсмотренье, разсмотрение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. разсмотрети ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. разсмотрети ў 2 знач.
с. 470
Разсмотрети, расмотрети, рассмотрети дзеясл. 1. Тое, што і розсмотрети ў 1 знач. 2. Тое, што і розсмотрети ў 2 знач. 3. Тое, што і розсмотрети ў 3 знач.
с. 471
Разсмотровати дзеясл., шматкр. ад разсмотрети ў 1 знач.
с. 471
Разсохлый дзеепрым. Рассохлы.
с. 471
Разсправа наз. Тое, што і росправа ў 1 знач.
с. 471
Разспятый гл. распятый
с. 471
Разстоити дзеясл. Размяшчацца.
с. 471
Разсторгати гл. разторгати
с. 471
Разстерзати гл. растерзати
с. 471
Разсудити дзеясл. 1. Тое, што і розсудити ў 1 знач. 2. Тое, што і розсудити ў 2 знач.
с. 471
Разсудитися, разсудитисе, разсудытися, рассудитися, расудитися дзеясл., зв. ад разсудити ў 1 знач.
с. 472
Разсудный прым. Тое, што і розсудный.
с. 472
Разсудокъ наз. Тое, што і розсудокъ у 3 знач.
с. 472
Разсудытися гл. разсудитися
с. 472
Разсужати дзеясл. Тое, што і разсуждати ў 1 знач.
с. 472
Разсужданье наз. Дзеянне па дзеясл. разсуждати ў 1 знач.
с. 472
Разсуждати дзеясл. 1. Разважаць, думаць, меркаваць. Параўн. разсужати, розсужати ў 2 знач., россуждати. 2. Тое, што і розсужати ў 1 знач.
с. 472
Разсуждение наз. Дзеянне па дзеясл. разсудити ў 2 знач.
с. 473
Разсужение, рассужение, расуженье наз. Дзеянне па дзеясл. разсудити ў 2 знач.
с. 473
Разсуживати дзеясл. Рассуджваць, разглядаць.
с. 473
Разсыпанье наз. Рассыпанне.
с. 473
Разсыпатися, рассыпатися дзеясл. Тое, што і розсыпатися ў 1 знач.
с. 473
Разсыповати дзеясл. Рассыпаць.
с. 473
Разсыпываный дзеепрым. ад разсыповати.
с. 473
Разсычоный дзеепрым. Тое, што і розсычоный.
с. 473
Разтворчистый гл. растворчистый
с. 473
Разтелитися дзеясл. Ацяліцца.
с. 474
Разтерзаный гл. растерзаный
с. 474
Разтерзати гл. растерзати
с. 474
Разтерти дзеясл. Тое, што і розтерти.
с. 474
Разторгати, разсторгати, расторгати дзеясл. Тое, што і росторгати.
с. 474
Разторгивати дзеясл. Разрываць.
с. 474
Разторгненый дзеепрым. ад разторгнути.
с. 474
Разторгнути, расторгнути дзеясл. Тое, што і росторгнути.
с. 474
Разторгнутися, расторгнутися дзеясл., зв. ад разторгнути.
с. 474
Разумевати дзеясл. Разумець.
с. 474
Разумеватися дзеясл., зв. ад разумевати.
с. 474
Разумевающий дзеепрым. ад разумевати.
с. 474
Разумеваяй дзеепрым. ад разумевати.
с. 475
Разумение наз. Дзеянне па дзеясл. разумети ў 1 знач.
с. 475
Разуменый дзеепрым. ад разумети ў 2 знач.
с. 475
Разумети дзеясл. 1. Тое, што і розумети ў 1 знач. 2. Тое, што і розумети ў 3 знач.
с. 475
Разуметися, разуметисе дзеясл., зв. 1. Ад разумети ў 1 знач. 2. Ад разумети ў 2 знач.
с. 475
Разумеющий, разумеющый дзеепрым. 1. Ад разумети ў 1 знач. 2. У знач. наз. Той, хто разумее.
с. 475
Разумне гл. разумно
с. 475
Разумнейший прым. 1. Выш. ст. ад разумный у 1 знач. 2. У знач. наз. Той, хто больш разважлівы, кемлівы.
с. 475
Разумно, разумне прысл. Тое, што і розумне.
с. 476
Разумность наз. Разумнасць, разважлівасць.
с. 476
Разумный прым. 1. Тое, што і розумный у 1 знач. 2. Тое, што і розумный у 2 знач. 3. Тое, што і розумный у 3 знач. 4. Тое, што і розумный у 4 знач.
с. 476
Разумъ, разумь наз. 1. Тое, што і розумъ у 1 знач. 2. Тое, што і розумъ у 2 знач. Зуполный разумъ — тое, што і зуполный розумъ.
с. 476
Разхитити дзеясл. Захапіць.
с. 477
Разхищати дзеясл. Захопліваць, раскрадваць. Параўн. розхищати.
с. 477
Разходитися гл. расходитися
с. 477
Разходъ гл. расходъ
с. 477
Разчиненый дзеепрым. Размеркаваны.
с. 477
Разчитати дзеясл. Тое, што і розчитати.
с. 477
Разшарпаный дзеепрым. ад розшарпати.
с. 477
Разшарпати дзеясл. Тое, што і розшарпати ў 2 знач.
с. 477
Разширатися гл. разшырятися
с. 477
Разширение наз. Дзеянне па дзеясл. разширити ў 1 знач.
с. 477
Разширити, расширити дзеясл. 1. Тое, што і розширити ў 1 знач. 2. Тое, што і розширити ў 2 знач.
с. 478
Разширитися дзеясл., зв. 1. Ад разширити ў 1 знач. 2. Ад разширити ў 2 знач.
с. 478
Разшырати, разширяти дзеясл. Тое, што і розширати ў 1 знач.
с. 478
Разшырятися, разширатися дзеясл., зв. ад разшырати.
с. 478
Разъ I наз. 1. а) У спалучэнні з колькаснымі і неазначальна- колькаснымі лічэбнікамі або без іх абазначае аднакратнасць дзеяння; б) з парадкавымі лічэбнікамі і з прыметнікамі ўказвае, каторы раз адбываецца дзеянне. 2. У спалучэнні з прыметнікамі і ўказальнымі займеннікамі ўказвае на час дзеяння ў адносінах да раду падобных дзеянняў. 3. У значэнні колькаснага лічэбніка (пры падліку). Однымъ (единымъ) разомъ — адразу, у адзін прыём; не разъ — многа разоў, неаднаразова; разъ по разъ — безупынна, пастаянна, зноў і зноў.
с. 478
Разъ II прысл. Аднойчы.
с. 480
Разъ III злучн. Ужываецца ў даданых умоўных сказах, у якіх умова з ’яўляецца абгрунтаваннем таго, аб чым гаворыцца ў галоўным сказе.
с. 480
Разъ IV наз. 1. Удар, нанесены халоднай зброяй, а таксама атрыманая пры гэтым рана. 2. Тое, што і резъ у 4 знач.
с. 480
Разъехатися дзеясл. Тое, што і розъехатися.
с. 480
Разыйтися дзеясл. 1. Тое, што і розыйтися ў 1 знач. 2. Тое, што і розыйтися ў 3 знач.
с. 481
Раистръ гл. реестръ
с. 481
Раити дзеясл. Тое, што і радити I у 1 знач.
с. 481
Рай наз. 1. Рай, месца для праведнікаў пасля іх смерці. 2. Раскоша, празмерны дастатак; месца, дзе можна шчасліва і прывольна жыць.
с. 481
Райский прым. 1. Ад рай у 1 знач. 2. Ад рай у 2 знач. Райская брама гл. брама.
с. 482
Райтарский прым. ад райтаръ.
с. 482
Райтаръ наз. Тое, што і рейтаръ.
с. 482
Райтиницкий гл. ройтиницкий
с. 482
Райца наз. 1. Тое, што і радца ў 1 знач. 2. Тое, што і радца ў 2 знач.
с. 482
Райцовичъ наз. Сын члена калегіяльнага органа ўлады.
с. 483
Райчина наз. Тое, што і радчиха.
с. 483
Рака I наз. Рака.
с. 483
Рака II наз. Тое, што і река.
с. 483
Ракгула наз. Тое, што і рекгула.
с. 483
Ракментъ наз. Тое, што і региментъ у 1 знач.
с. 483
Раковникъ наз. Лавец ракаў.
с. 483
Раковый прым. ад ракъ.
с. 483
Ракъ I наз. 1. Рак. 2. Назва сузор’я.
с. 484
Ракъ II наз. Хвароба.
с. 484
Ралецъ наз. Падатак ад сахі, плуга.
с. 3
Рало наз. Плуг, саха, прылада для ворыва. Параўн. радлица.
с. 3
Рама I наз. Рама.
с. 3
Рама II наз. Тое, што і рамя ў 1 знач.
с. 3
Раме гл. рамя
с. 3
Раменникъ наз. Наплечнік.
с. 3
Раминъ наз. Прадстаўнік старажытнага блізкаўсходняга племені.
с. 4
Рамнъ наз. Белы цярноўнік, глог.
с. 4
Рамо наз. Тое, што і рамя ў 1 знач.
с. 4
Рамя, раме наз. 1. Плячо. На рамена свои взяти — абцяжарыць сябе чым-н., звычайна справамі, клопатам і пад. Параўн. рама II, рамо. 2. Улада.
с. 4
Рана наз. 1. Рана, пашкоджанне цэласнасці цела. Раны задавати (задати) гл. задавати (задати) у 1 знач. 2. След на целе ад удара; сіняк. 3. Хвароба. 4. Кара, пакаранне. 5. // перан. Душэўны боль; пакуты. 6. Прычыненая каму-н. шкода. 7. Плата за нанясенне ран.
с. 5
Рандаръ наз. Тое, што і арендаръ.
с. 6
Раней прысл. 1. Выш. ст. ад рано ў 1 знач. 2. Да ўстаноўленага або патрэбнага часу.
с. 6
Ранение гл. раненье
с. 6
Раненый дзеепрым. 1. Ад ранити ў 1 знач. 2. Ад ранити ў 2 знач. 3. У знач. наз. Чалавек, які атрымаў раненне.
с. 7
Раненье, ранение наз. Дзеянне па дзеясл. ранити ў 1 знач.
с. 7
Раненько прысл. Раненька.
с. 7
Раний гл. ранний
с. 7
Ранина наз. Раніца.
с. 7
Ранити дзеясл. 1. Нанесці (наносіць) рану (раны). 2. // перан. Прычыніць (прычыняць) каму-н. душэўны боль, пакуты.
с. 7
Ранитися дзеясл., зв. ад ранити ў 1 знач.
с. 8
Ранка наз. Ранка, невялікая рана.
с. 8
Ранкгортъ гл. рынкгортъ
с. 8
Ранкоръ, ренкоръ, ронкоръ наз. Гнеў.
с. 8
Ранни прысл. Ранкам.
с. 8
Ранний, раний, ранный I, раный прым. 1. Які мае адносіны да рання; ранішні. 2. Які адносіцца да самай першай, пачатковай пары якога-н. часу.
с. 9
Ранность наз. Ранне.
с. 9
Ранный I гл. ранний
с. 9
Ранный II дзеепрым. 1. Ад ранити ў 1 знач. 2. У знач. наз. Чалавек, які атрымаў раненне.
с. 9
Рано прысл. 1. Раніцай, уранні. 2. Раннім часам, у першы перыяд раніцы. 3. Да ўстаноўленага, да патрэбнага часу. 4. У знач. наз. Раніца.
с. 9
Ранокъ наз. Ранак, раніца. Параўн. ранье.
с. 10
Ранпушекъ гл. рантушекъ
с. 10
Рантухъ наз. Вялікая хустка.
с. 10
Рантушекъ, ранпушекъ, рантушокъ наз., памянш. ад рантухъ.
с. 10
Раный гл. ранний
с. 11
Ранье наз. Тое, што і ранокъ.
с. 11
Ранючко прысл. Раненька.
с. 11
Ранящий дзеепрым. ад ранити ў 1 знач.
с. 11
Раптомъ прысл. Раптам.
с. 11
Рароговъ прым. ад рарогъ.
с. 11
Рарогъ наз. Парода сокала.
с. 11
Раса гл. ряса
с. 11
Расеятися гл. разсеятися
с. 11
Расказанье, разказанье, расказание наз. Дзеянне па дзеясл. расказати ў 2 знач.
с. 11
Расказати, разказати дзеясл. 1. Тое, што і росказати ў 1 знач. 2. Тое, што і росказати ў 2 знач.
с. 11
Расказъ наз. Тое, што і росказъ у 1 знач.
с. 12
Раскаятися дзеясл. Тое, што і роскаятися.
с. 12
Расковати дзеясл. Тое, што і росковати ў 2 знач.
с. 12
Расковатися дзеясл., зв. ад расковати.
с. 12
Расколный прым. ад расколъ.
с. 12
Расколъ наз. Раскол, раздзяленне, раз’яднанне.
с. 12
Раскопати дзеясл. Тое, што і роскопати.
с. 12
Раскоша наз. Тое, што і роскошъ у 1 знач.
с. 12
Раскрепляти дзеясл. Расслабляць.
с. 12
Раслабети дзеясл. Аслабець.
с. 13
Раслабление наз. Расслабленасць, упадак сіл, слабасць.
с. 13
Раслабленый, разслабленный, разслабленый, раслабленный дзеепрым. 1. Моцна аслабелы, пазбаўлены сіл. 2. Паралічны, паражоны паралічам. 3. У знач. наз. Паралітык.
с. 13
Раслабляти, раслобляти дзеясл. Тое, што і розслабляти ў 2 знач.
с. 13
Расмотрети гл. разсмотрети
с. 13
Расмотретися дзеясл. Прыгледзецца, паназіраць.
с. 13
Расмотряти дзеясл. Разглядаць.
с. 13
Расоха наз. Расоха.
с. 13
Распадатися дзеясл. Тое, што і роспадатися.
с. 13
Распаленый, распаленный дзеепрым. 1. Распалены; моцна нагрэты. 2. // перан. Прыведзены ў стан узрушэння; запалены якім-н. жаданнем.
с. 13
Распаляти дзеясл. 1. Тое, што і роспаляти ў 1 знач. 2. Тое, што і роспаляти ў 2 знач.
с. 14
Распаметоватися дзеясл. Апамятацца, схамянуцца; сабрацца з думкамі.
с. 14
Распастися дзеясл. Тое, што і роспастися ў 1 знач.
с. 14
Распахивати дзеясл. Тое, што і роспахивати.
с. 14
Распеншыйся дзеепрым. ад распяти.
с. 14
Распинати дзеясл. Тое, што і роспинати.
с. 14
Распинатися дзеясл., зв. ад распинати.
с. 14
Расплодити наз. Тое, што і росплодити.
с. 14
Расплодитися дзеясл., зв. ад расплодити. // перан.
с. 14
Расположение наз. Прыхільнасць.
с. 14
Распометатися дзеясл. Тое, што і роспамятатися.
с. 14
Распоражати, распоряжати дзеясл. Тое, што і роспоражати.
с. 15
Распорка наз. Тое, што і роспорка.
с. 15
Распорядити, разпорадити дзеясл. Тое, што і роспорадити ў 1 знач.
с. 15
Распоряжати гл. распоражати
с. 15
Распоряженый дзеепрым. ад распорядити.
с. 15
Распра гл. распря
с. 15
Расправити дзеясл. Тое, што і росправити ў 3 знач.
с. 15
Расправитися дзеясл. Тое, што і росправитися ў 1 знач.
с. 15
Расправленый дзеепрым. ад расправити.
с. 15
Расправляти дзеясл. Тое, што і росправляти ў 2 знач.
с. 15
Расправность наз. Распарадлівасць.
с. 15
Расправоваться дзеясл. Распараджацца.
с. 15
Распрашати дзеясл. Тое, што і роспорошати ў 4 знач.
с. 16
Распрашити дзеясл. 1. Тое, што і роспорошити ў 1 знач. 2. Тое, што і роспорошити ў 5 знач.
с. 16
Распретворецъ наз. Падбухторшчык да сваркі, разладу.
с. 16
Распрововати дзеясл. Тое, што і росправовати ў 2 знач.
с. 16
Распродати дзеясл. Тое, што і роспродати.
с. 16
Распростерти, разпростерти дзеясл. Тое, што і роспостерти ў 1 знач.
с. 16
Распростиратися дзеясл. Тое, што і роспростиратися.
с. 16
Распространенье, распространение наз. Распаўсюджванне.
с. 16
Распространивати дзеясл. Расслабляць; пашыраць.
с. 16
Распрошатися дзеясл. Тое, што і роспорошатися ў 1 знач.
с. 17
Распрошенье наз. Тое, што і роспорошенье ў 1 знач.
с. 17
Распря, распра наз. Сварка, разлад.
с. 17
Распустити дзеясл. Тое, што і роспустити ў 1 знач.
с. 17
Распутье, распутие наз. 1. Тое, што і роспутье ў 1 знач. 2. Бездараж.
с. 17
Распущенство наз. Тое, што і роспущенство.
с. 17
Распущеный дзеепрым. ад распустити.
с. 17
Распяти, разпяти дзеясл. 1. Тое, што і роспяти ў 1 знач. 2. Ахвяраваць; прысвяціць, прызначыць.
с. 17
Распятие гл. распятье
с. 18
Распятися дзеясл. Ад распяти ў 1 знач.
с. 18
Распятый, разспятый дзеепрым. 1. Ад распяти ў 1 знач. 2. У знач. наз. Той, каго распялі. 3. // перан. Адкрыты, раскрыты.
с. 18
Распятье, распятие наз. 1. Дзеянне па дзеясл. распяти ў 1 знач. 2. Дзень у памяць распяцця Хрыста. 3. Абраз, ікона распяцця Хрыста.
с. 18
Расседшийся дзеепрым. ад рассестися.
с. 19
Рассестися дзеясл. Тое, што і россестися. // перан. Зрабіцца вядомым многім.
с. 19
Рассечи гл. разсечи
с. 19
Рассмотрети гл. разсмотрети
с. 19
Рассудитися гл. разсудитися
с. 19
Рассужение гл. разсужение
с. 19
Рассыпати дзеясл. Тое, што і розсыпати ў 4 знач.
с. 19
Рассыпатися гл. разсыпатися
с. 19
Раставатися дзеясл. Тое, што і розставатися.
с. 19
Раставляти дзеясл. Тое, што і розставляти.
с. 19
Растатися дзеясл. Тое, што і розстатися.
с. 19
Растаяти дзеясл. Размарыцца.
с. 19
Растаятися дзеясл., зв. 1. Ад растаяти. 2. Растаць, перайсці ў вадкі стан. Параўн. ростаятися.
с. 19
Растваряти гл. растворяти
с. 19
Растворчистый, разтворчистый прым. Які мае дзве створкі.
с. 19
Растворяти, растваряти дзеясл. Тое, што і ростворяти.
с. 20
Растегнути гл. растягнути
с. 20
Растение наз. Рост, узрастанне. Параўн. ростение.
с. 20
Растерзавый дзеепрым. ад растерзати.
с. 20
Растерзаный, разтерзаный дзеепрым. ад растерзати.
с. 20
Растерзати, разстерзати, разтерзати дзеясл. Разарваць, разадраць, пашматаць.
с. 20
Растерзатися дзеясл., зв. ад растерзати.
с. 20
Растесати дзеясл. Тое, што і ростесати.
с. 20
Расти дзеясл. 1. Тое, што і рости ў 1 знач. 2. Тое, што і рости ў 2 знач. 3. Тое, што і рости ў 3 знач.
с. 20
Растинати дзеясл. Тое, што і ростинати.
с. 21
Растителенъ прым. Раслінны. с. 21
Растити дзеясл. Тое, што і ростити.
с. 21
Раститися дзеясл. Расплоджвацца, размнажацца.
с. 21
Растлевати дзеясл. Знішчаць, разбураць.
с. 21
Растление наз. Дзеянне па дзеясл. растлити.
с. 21
Растленный прым. Фальшывы, ілжывы.
с. 21
Растлети дзеясл. Тлець, слаба гарэць.
с. 21
Растлити дзеясл. Пагубіць, знішчыць.
с. 21
Растлитие наз. Дзеянне па дзеясл. растлити.
с. 21
Растолкованый дзеепрым. Растлумачаны.
с. 21
Растоптати дзеясл. Тое, што і ростоптати.
с. 21
Расторганый дзеепрым. ад расторгати.
с. 22
Расторгати гл. разторгати
с. 22
Расторгнути гл. разторгнути
с. 22
Расторгнутися гл. разторгнутися
с. 22
Расторка наз. Тое, што і ростыркъ.
с. 22
Расторопотный прым. Тое, што і росторопный.
с. 22
Расточати дзеясл. Растрачваць.
с. 22
Расточение наз. Дзеянне па дзеясл. расточити.
с. 22
Расточеный дзеепрым. ад расточити.
с. 22
Расточити дзеясл. Тое, што і росточити ў 2 знач.
с. 22
Растоящийся дзеепрым. у знач. наз. Той, хто аддзелены, аддалены, адчужаны.
с. 22
Растраченье наз. Растрата, страта.
с. 22
Растрепатися дзеясл. Растрапацца, раскудлаціцца.
с. 22
Растропне прысл. Тое, што і росторопне.
с. 23
Растропный прым. Тое, што і росторопный.
с. 23
Растропотность наз. Тое, што і ростропность.
с. 23
Растропотный прым. Тое, што і росторопный.
с. 23
Раступитися дзеясл. 1. Тое, што і розступитися ў 1 знач. 2. Тое, што і розступитися ў 3 знач.
с. 23
Растучий дзеепрым. ад расти ў 1 знач.
с. 23
Растущий дзеепрым. ад расти ў 3 знач.
с. 23
Растягнути, растегнути дзеясл. Тое, што і ростягнути ў 1 знач.
с. 23
Расудитися гл. разсудитися
с. 23
Расуженье гл. разсуждение
с. 23
Расхищение наз. Раскраданне.
с. 23
Расхищеный дзеепрым. Раскрадзены. Параўн. розхищеный.
с. 23
Расходитися, разходитися дзеясл. 1. Тое, што і росходитися ў 1 знач. 2. Тое, што і росходитися ў 2 знач.
с. 23
Расходный прым. Тое, што і росходный.
с. 24
Расходъ, разходъ наз. Тое, што і росходъ у 2 знач.
с. 24
Расширити гл. разширити
с. 24
Рата наз. 1. Частковы плацёж, узнос. 2. Тэрмін платы ўзносу.
с. 24
Ратавати гл. ратовати
с. 24
Ратаевъ прым. ад ратай.
с. 24
Ратай, ротай наз. Араты.
с. 25
Ратище наз. Кап’ё.
с. 25
Ратищо наз. Ралля.
с. 25
Ратманинъ наз. Тое, што і ратманъ.
с. 25
Ратманъ, ратмонъ, ратьманъ, ратьмянъ наз. Член магістрата ў Рызе ў 13-15 стст. Параўн. ратманинъ.
с. 25
Ратникъ наз. Воін.
с. 25
Ратное наз. Гандаль ваенным таварам.
с. 25
Ратный, ратьный прым. 1. Ваенны. 2. Вайсковы. 3. У знач. наз. Вайсковец.
с. 25
Ратованый, ретованый дзеепрым. ад ратовати.
с. 26
Ратованье наз. Дзеянне па дзеясл. ратовати.
с. 26
Ратовати, ратавати, ратовать, ретовати, ротовати дзеясл. Ратаваць, выратоўваць.
с. 27
Ратоватися, рятоватися дзеясл., зв. ад ратовати.
с. 27
Ратовать гл. ратовати
с. 27
Ратолесный прым. Разложысты. галіністы.
с. 27
Ратрактовати дзеясл. Браць назад, адмаўляцца.
с. 27
Ратунокъ, ретунокъ, ротунокъ, рятунокъ наз. 1. Ратаванне. 2. Сродак выратавання. 3. Дапамога; падтрымка. Дати ратунокъ — аказаць падтрымку; ратунку кликати гл. кликати.
с. 27
Ратуша наз. 1. Тое, што і ратушъ у 1 знач. 2. Тое, што і ратушъ у 2 знач.
с. 28
Ратушный прым. 1. Ад ратушъ у 1 знач. Бочка ратушная гл. бочка; книги ратушные гл. книги. 2. Ад ратушъ у 2 знач.
с. 29
Ратушъ наз. 1. Орган гарадскога самакіравання. Параўн. ратуша ў 1 знач. 2. Будынак, дзе размяшчаўся орган гарадскога самакіравання. Параўн. ратуша ў 2 знач.
с. 30
Ратуючий дзеепрым. ад ратовати.
с. 30
Рать наз. 1. Войска, раць. 2. Вайна, бітва.
с. 30
Ратьманъ гл. ратманъ
с. 31
Ратьмянъ гл. ратманъ
с. 31
Ратьный гл. ратный
с. 31
Рафунокъ гл. рахунокъ
с. 31
Рахманство наз. Рахманасць.
с. 31
Рахманый, рохманый прым. Рахманы.
с. 31
Рахмистръ, рохмистръ наз. Рахункавод.
с. 31
Раховане гл. рахованье
с. 31
Рахованый, рохованый дзеепрым. 1. Ад роховати ў 1 знач. 2. Ад роховати ў 2 знач.
с. 31
Рахованье, раховане, рохованье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. раховати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. раховати ў 2 знач.
с. 31
Раховати, раховать, роховати дзеясл. 1. Рабіць падлікі, лічыць. 2. Улічваць, прыкідваць, браць пад увагу.
с. 32
Раховатися, раховаться, роховатися дзеясл., зв. 1. Ад раховати ў 1 знач. 2. Ад раховати ў 2 знач.
с. 32
Раховать гл. раховати
с. 33
Раховаться гл. раховатися
с. 33
Рахуба наз. Падлікі, разлікі.
с. 33
Рахубарь наз. Асоба, якая робіць падлікі.
с. 33
Рахунецъ наз. Тое, што і рахунникъ.
с. 33
Рахункъ гл. рахунокъ
с. 33
Рахунникъ наз. Сведка пры падліках. Параўн. рахунецъ.
с. 33
Рахунный прым. Звязаны з падлікамі.
с. 33
Рахунокъ, рафунокъ, рахункъ, рохунокъ наз. 1. Падсумаванне гандлёва-эканамічнай дзейнасці; разлік. 2. Справаздача за дзеянні. Дати (отдати) рахунокъ — зрабіць справаздачу. 3. Лічэнне, падлічванне.
с. 34
Рахуючийся дзеепрым. ад раховатися ў 1 знач.
с. 34
Рацея гл. рация
с. 34
Рационалъ наз. Нагрудная табліца з назвамі дванаццаці пакаленняў Ізраільскіх, якую надзявалі суддзі.
с. 35
Рационе прысл. Адносна.
с. 35
Рация, рацея, рацыя наз. Абгрунтаваная думка, падстава.
с. 35
Рацъ наз. Прадстаўнік старажытнага народа.
с. 35
Рацыя гл. рация
с. 35
Рачачийся дзеепрым. ад рачитися.
с. 35
Рачей прысл. Хутчэй; лепш.
с. 36
Рачение гл. раченье
с. 36
Раченый дзеепрым. ад рачити.
с. 36
Раченье, рачение наз. 1. Хаценне. 2. Тое, што і рачителство.
с. 36
Рачителство наз. Клопат, рупнасць. Параўн. раченье ў 2 знач.
с. 36
Рачитель наз. Руплівец.
с. 36
Рачити, рачыти дзеясл. Мець ласку; захацець, пажадаць.
с. 36
Ращение наз. Дзеянне па дзеясл. растити.
с. 37
Ращепаный дзеепрым. Расшчэплены.
с. 37
Рване гл. рванье
с. 37
Рвание гл. рванье
с. 37
Рваный дзеепрым. ад рвати ў 1 знач.
с. 37
Рванье, рване, рвание наз. Дзеянне па дзеясл. рвати ў 1 знач. // перан.
с. 37
Рвати дзеясл. 1. Вырываць, зрываць (аддзяляць ад асновы). Параўн. ирвати ў 1 знач. 2. Моцна тузаць, скубсці. Параўн. ирвати ў 2 знач. 3. Перапыняць адносіны, дзейнасць. 4. Рвацца (на часткі).
с. 37
Рватися, рватьсе дзеясл. 1. Намагацца зрабіць што-н. 2. Старацца вырвацца, вызваліцца.
с. 38
Рвение наз. Імкненне, запал.
с. 38
Рдение наз. Чырваненне, рдзенне.
с. 38
Рдетися дзеясл. Чырванець, пунсавець.
с. 38
Реальный, реалный прым. Сапраўдны.
с. 38
Реассумованый дзеепрым. Успрыняты.
с. 38
Реатъ наз. Стан пад судом, абвінавачванне.
с. 39
Ребелизантъ наз. Бунтаўшчык.
с. 39
Ребелизованый дзеепрым. ад ребелизовати.
с. 39
Ребелизовати дзеясл. Паўставаць, бунтаваць.
с. 39
Ребелизыя наз. Тое, што і ребелия.
с. 39
Ребелия, ребеллия наз. Бунт, паўстанне. Параўн. ребелизыя.
с. 39
Ребеняръ наз. Абрус.
с. 39
Ребреный прым. ад ребро.
с. 39
Ребро наз. Рабро.
с. 39
Ребтухъ наз. Мех для конскага корму. Параўн. рабтухъ.
с. 40
Ребый гл. рабый
с. 40
Ревелевати дзеясл. Адкрываць; аб’яўляць.
с. 40
Ревенъ наз. Рэвень.
с. 40
Ревень наз. Руплівасць, стараннасць.
с. 40
Реверенция наз. Ушанаванне, павага.
с. 40
Реверсалъ наз. Пісьмовае абавязацельства.
с. 40
Реверсальный прым. ад реверсалъ.
с. 40
Ревидованый, рэвидованый дзеепрым. ад ревидовати.
с. 40
Ревидованье наз. Дзеянне па дзеясл. ревидовати.
с. 41
Ревидовати, ревидовать дзеясл. Рэвізаваць.
с. 41
Ревизия, ревизея, ревизыя, ревызыя наз. 1. Рэвізія, вопіс маёмасці, праверка гаспадарчай дзейнасці. 2. Пісьмовы дакумент, у якім выкладзены вынікі праверкі чаго-н.
с. 41
Ревизорный прым. ад ревизоръ.
с. 42
Ревизоровая наз. Жонка рэвізора.
с. 42
Ревизорский, ревизорски прым. Рэвізорскі.
с. 42
Ревизоръ наз. Рэвізор.
с. 42
Ревизыя гл. ревизия
с. 43
Ревливе прысл. Адчувальна.
с. 43
Ревливый прым. Адчувальны.
с. 43
Ревне гл. ревно
с. 43
Ревнивый прым. Раўнівы.
с. 43
Ревникъ наз. Раўнівы чалавек.
с. 43
Ревнителный прым. Гарачы; старанны.
с. 44
Ревнитель наз. Гарачы прыхільнік.
с. 44
Ревно, ревне прысл. З глыбіні душы; моцна, кранальна.
с. 44
Ревнованье, ревнование наз. Дзеянне па дзеясл. ревновати.
с. 44
Ревновати дзеясл. Праяўляць рэўнасць.
с. 44
Ревнообразие наз. Падабенства рэўнасці.
с. 45
Ревность наз. Рэўнасць.
с. 45
Ревнуючий дзеепрым. ад ревновати.
с. 45
Ревный прым. Старанны, кранальны.
с. 45
Ревоковати дзеясл. Браць назад, адмяняць.
с. 45
Ревти, реути дзеясл. 1. Раўці, выць. 2. Моцна плакаць.
с. 45
Ревущий дзеепрым. ад ревти.
с. 46
Ревызыя гл. ревизия
с. 46
Регалъ гл. рекгалъ
с. 46
Регентовство наз. Пасада рэгента (кіраўніка царкоўнага хору).
с. 46
Регестръ гл. реестръ
с. 46
Региментаръ, реиментаръ, рейментаръ наз. Кіраўнік; камандзір. Параўн. рекментарь.
с. 46
Региментъ, реиментъ наз. 1. Кіраўніцтва; камандаванне. Параўн. ракментъ. 2. Вайсковае падраздзяленне.
с. 46
Реготаньеся наз. Дзеянне па дзеясл. реготатися.
с. 46
Реготатися дзеясл. Рагатаць.
с. 46
Реготъ наз. Рогат.
с. 46
Регтание, ректанье наз. Рохканне.
с. 47
Регтати дзеясл. Храпці (?).
с. 47
Регула гл. рекгула
с. 47
Редити гл. радити
с. 47
Редитисе гл. радитися
с. 47
Редка I гл. редька
с. 47
Редка II гл. редко
с. 47
Редкий прым. 1. Нешматлікі; які не часта сустракаецца. 2. У знач. наз. Той, хто не часта фігуруе. 3. Негусты, рэдка размешчаны. Параўн. радкий. 4. Нячасты. 5. Вадзяністы.
с. 47
Редко, редка прысл. Нячаста (па з’яўленні, па паўтаральнасці). Параўн. радко.
с. 47
Редкость наз. Рэдкасць.
с. 48
Редно гл. радно
с. 48
Редный прым. Зроблены з радна.
с. 48
Редовый прым. Які ўтварае рад.
с. 48
Редочный прым. ад редька.
с. 48
Редшей прысл. Радзей.
с. 48
Редька, редка наз. Рэдзька.
с. 48
Реентъ наз. 1. Начальнік канцылярыі, справавод. 2. Кіраўнік царкоўнага хору.
с. 48
Реестрикъ гл. реестрыкъ
с. 49
Реестровый прым. Рэестравы.
с. 49
Реестръ, раистръ, регестръ, реистръ, рейстръ, риестръ, рэйстръ, рээстръ наз. Рэестр. Параўн. лейстръ.
с. 49
Реестрыкъ, реестрикъ, реистрикъ, рейстрыкъ наз., памянш. ад реестръ.
с. 49
Реетися гл. реятися
с. 50
Режа гл. реза
с. 50
Режемый дзеепрым. ад резати ў 3 знач.
с. 50
Режъ гл. резъ
с. 50
Реза, режа наз. 1. Тое, што і резъ у 1 знач. 2. Тое, што і резъ у 2 знач.
с. 50
Резане гл. резанье
с. 50
Резанецъ I наз. Кастрат, пакладанец.
с. 50
Резанецъ II наз. Разанец, жыхар Разані.
с. 50
Резание гл. резанье
с. 51
Резанский, рэзанский, рязаньский прым. Разанскі.
с. 51
Резаный дзеепрым. 1. Ад резати ў 2 знач. 2. Ад резати ў 3 знач. 3. Ад резати ў 5 знач. 4. Ад резати ў 6 знач. 5. Пакладаны, кастрыраваны.
с. 51
Резанье, резане, резание наз. 1. Рэзанне (як працэс). 2. Тое, што зарэзана. 3. Выява, гравюра. 4. Абразанне (абрад).
с. 51
Резати, резать дзеясл. 1. Зрэзваць. 2. Абразаць. 3. Наносіць парэзы, раны, знакі. 4. Кроіць. 5. Забіваць чым-н. вострым. 6. Выразаць, прыдаваць форму.
с. 52
Резатися дзеясл. ад резати ў 3 знач.
с. 53
Резать гл. резати
с. 53
Резвость наз. Жвавасць.
с. 53
Резвый прым. Жвавы.
с. 53
Резекгноватися дзеясл. Адмаўляцца ад спадчынных правоў.
с. 53
Резецъ наз. 1. Разец (рэжучы інструмент). 2. Разец, пярэдні зуб у чалавека і жывёлы.
с. 53
Резидевать гл. резидовати
с. 53
Резидентъ, резыдентъ наз. Упаўнаважаны прадстаўнік.
с. 53
Резидовати, резидевать, ресидовати дзеясл. Знаходзіцца.
с. 54
Резидуючий, резыдуючий дзеепрым. ад резидовати.
с. 54
Резка наз., памянш. ад реза ў 1 знач.
с. 54
Резникъ наз. Разнік, мяснік.
с. 54
Резница наз. Разніца, бойня.
с. 55
Резницкий, резницский прым. ад резникъ.
с. 55
Резницство наз. Прафесія разніка.
с. 55
Резничий прым. ад резница.
с. 55
Резничое наз. Пошліна ад разніц.
с. 55
Резня наз. Тое, што і резъ у 1 знач.
с. 55
Резовый прым. Хлебъ резовый гл. хлебъ.
с. 55
Резоемецъ наз. Ліхвяр, хабарнік.
с. 56
Резоемство, резоимство наз. Ліхвярства, хабарніцтва. Параўн. резоиманье.
с. 56
Резоиманье наз. Тое, што і резоемство.
с. 56
Резоимство гл. резоемство
с. 56
Резольвоватися, резолвоватися дзеясл. Вызначыцца.
с. 56
Резонъ наз. Довад.
с. 56
Резорвати дзеясл. Тое, што і розорвати ў 1 знач.
с. 56
Резумный гл. розумный
с. 56
Резъ, режъ наз. 1. Участак зямлі, надзел. Параўн. реза ў 1 знач., резня. 2. Мера паперы. Параўн. реза ў 2 знач. 3. Ліхва, працэнты. 4. Разрэз. Параўн. разъ IV у 2 знач.
с. 56
Резывати дзеясл., шматкр. ад резати ў 5 знач.
с. 57
Резыдентъ гл. резидентъ
с. 57
Резыдуючий гл. резидуючий
с. 57
Резыкгнацыя наз. Адмова.
с. 57
Резь наз. 1. Рэзь (у жываце). 2. Заразанне.
с. 57
Реиментаръ гл. региментаръ
с. 57
Реиментовати дзеясл. Кіраваць.
с. 57
Реиментъ гл. региментъ
с. 57
Реинъ наз. Прадстаўнік старажытнага народа.
с. 57
Реистрикъ гл. реестрыкъ
с. 57
Реистръ гл. реестръ
с. 57
Реитария гл. рейтарыя
с. 57
Реитися гл. реятися
с. 57
Рейкойме гл. рукойме
с. 57
Рейментаръ гл. региментаръ
с. 57
Рейспондовати гл. респондовати
с. 57
Рейстръ гл. реестръ
с. 57
Рейстрыкъ гл. реестрыкъ
с. 58
Рейтарский прым. ад рейтаръ.
с. 58
Рейтаръ наз. Коннік (кавалерыст). Параўн. райтаръ.
с. 58
Рейтарыя, реитария наз. Коннікі (кавалерысты).
с. 58
Река, рэка наз. 1. Рака. Параўн. рака I. 2. // перан. Вялікая колькасць, няспынны паток чаго-н.
с. 58
Рекати дзеясл. Гаварыць; загадваць.
с. 58
Реквезиция гл. реквизиция
с. 59
Реквизировать дзеясл. Тое, што і реквировати.
с. 59
Реквизиция, реквезиция, реквизыцыя наз. Зварот да судовых улад з пэўнай просьбай.
с. 59
Реквированый дзеепрым. ад реквировати.
с. 59
Реквировати, реквировать дзеясл. Сыскаць, кампенсаваць. Параўн. реквизировать.
с. 59
Рекгалъ, регалъ наз. Невялікі арган.
с. 59
Рекгула, регула наз. 1. Правіла; закон. Параўн. ракгула, рекгулатъ. 2. Абрад.
с. 59
Рекгулатъ наз. Тое, што і рекгула ў 1 знач.
с. 60
Рекгулка наз., памянш. ад рекгула ў 1 знач.
с. 60
Рекментарь наз. Тое, што і региментаръ.
с. 60
Рекнути дзеясл. Сказаць, прамовіць.
с. 60
Рекогниция гл. рекокгницыя
с. 60
Рекогницыя гл. рекокгницыя
с. 60
Рекоемство гл. рукоемство
с. 60
Рекокгницыя, рекогниция, рекогницыя, рекокгниция наз. Пісьмовае сведчанне; квітанцыя.
с. 61
Рекомо, рекома зл. і часц. Быццам бы. Параўн. ркомо.
с. 61
Рекомый дзеепрым. Які называецца; так званы.
с. 61
Рекрация, рекрацыя, рекреяция наз. Адпачынак; занятак.
с. 61
Рексъ наз. Кароль.
с. 61
Ректанье гл. регтание
с. 62
Ректоръ наз. Рэктар, кіраўнік духоўнай навучальнай установы.
с. 62
Рекуперация наз. Вяртанне чаго-н. страчанага або адабранага.
с. 62
Рекуперованый дзеепрым. ад рекуперовати.
с. 62
Рекуперованье, рекупорованье наз. Дзеянне па дзеясл. рекуперовати.
с. 62
Рекуперовати, рекуперовать, рекупоровать, рекупуровати дзеясл. Вяртаць што-н. страчанае або адабранае.
с. 63
Рекупорованье гл. рекуперованье
с. 63
Рекупоровать гл. рекуперовати
с. 63
Рекупуровати гл. рекуперовати
с. 63
Рекучий дзеепрым. 1. Ад речи. 2. Які завецца, званы.
с. 63
Рекше дзеепрысл. у знач. зл. Гэта значыць, іншымі словамі.
с. 63
Рекший дзеепрым. ад речи.
с. 63
Релацыйный гл. реляцыйный
с. 64
Релацыя гл. реляцыя
с. 64
Релеквея гл. реликвия
с. 64
Релексацыя гл. реляксацыя
с. 64
Релея, релийя, релия наз. Рэлігія, вера, веравызнанне. Параўн. реликгия.
с. 64
Религия гл. реликгия
с. 64
Релийя гл. релея
с. 64
Реликва гл. реликвия
с. 64
Реликвиаръ наз. Футаральчык для нашэння мошчаў.
с. 64
Реликвия, релеквея, реликва, реликуя наз. Мошчы святых і іншыя прадметы рэлігійнага шанавання. Реликве (реликуе) домове — дзетародныя часткі цела.
с. 64
Реликгия, религия наз. Тое, што і релея.
с. 65
Реликуя гл. реликвия
с. 65
Релия гл. релея
с. 65
Рель наз. Перакладзіна.
с. 65
Реляксацыйный прым. Листъ реляксацыйный гл. листъ.
с. 65
Реляксацыя, релексацыя наз. Вызваленне ад чаго-н.; палёгка.
с. 65
Реляца гл. реляцыя
с. 65
Реляцийный гл. реляцыйный
с. 65
Реляция гл. реляцыя
с. 65
Реляцыйный, релацыйный, реляцийный, роляцыйный прым. 1. Ад реляцыя ў 2 знач. 2. Ад реляцыя ў 3 знач. Соймикъ реляцыйный — правінцыяльны сеймік, на якім дэпутат галоўнага сейма рабіў справаздачу аб тым, што адбылося на сейме; судъ (сондъ) реляцыйный (роляцыйный) — суд, на якім кароль заслухоўваў даклад аб пададзеных скаргах і просьбах.
с. 65
Реляцыя, релацыя, реляца, реляция наз. 1. Данясенне, паведамленне, рапарт, справаздача. 2. Пісьмовае сведчанне судовага выканаўцы аб сваёй дзейнасці. 3. Справаздача дэпутата сейма перад павятовай шляхтай аб пастановах сейма і сваіх дзеяннях на ім.
с. 66
Ремарь гл. римаръ
с. 67
Ременне гл. ременье
с. 67
Ременный, ременны, ременый, ременьный прым. Скураны. Параўн. ремянный.
с. 67
Ременъ гл. ремень
с. 67
Ременый гл. ременный
с. 67
Ремень, ременъ наз. 1. Доўгая паласа скуры, звычайна вырабленай. 2. Вырабленая скура (матэрыял). 3. Скураная завязка. 4. Скураны пояс, папруга.
с. 67
Ременье, ременне наз., зб. Рамяні, доўгія палосы скуры.
с. 68
Ременьный гл. ременный
с. 68
Ремесленикъ, ремесленникъ наз. Тое, што і ремесникъ у 1 знач.
с. 68
Ремесленый прым. Люди ремесленые гл. люди. с. 69
Ремеслникъ гл. ремесникъ
с. 69
Ремесло, рэмесло наз. 1. Праца па вытворчасці якіх-н. вырабаў ручным спосабам. Параўн. ремество. 2. Занятак, прафесія. 3. Майстэрства, уменне.
с. 69
Ремесникъ, ремеслникъ, реместникъ наз. 1. Рамеснік, майстар па вырабе якой-н. прадукцыі. // перан. Стваральнік (пра Бога). Параўн. ремесленикъ, ремисникъ. 2. Мастак.
с. 70
Ремесничий прым. ад ремесникъ у 1 знач.
с. 70
Ремесничокъ наз. Памочнік рамесніка.
с. 71
Ремесный, реместный прым Які займаецца рамяством. Люди ремесные (реместные) гл. люди.
с. 71
Ремество наз. Тое, што і ремесло ў 1 знач.
с. 71
Реместникъ гл. ремесникъ
с. 71
Реместный гл. ремесный
с. 71
Ремиса гл. ремиссия
с. 71
Ремисийный, ремиссыйный, ремисыйный прым. ад ремиссия. Листъ ремисыйный гл. листъ.
с. 71
Ремисия гл. ремиссия
с. 72
Ремисникъ наз. Тое, што і ремесникъ у 1 знач.
с. 72
Ремиссия, ремиса, ремисия, ремисса, ремиссыя, ремисыя наз. Дакумент аб адтэрміноўцы рашэння справы на судзе; перадача справы судом для разгляду на іншым судзе.
с. 72
Ремиссыйный гл. ремисийный
с. 72
Ремиссыя гл. ремиссия
с. 72
Ремисыйный гл. ремисийный
с. 72
Ремисыя гл. ремиссия
с. 72
Ремония наз. Гатунак салодкага вінаграднага віна.
с. 72
Ремора наз. Рыба-прыліпала.
с. 72
Ремунерация наз. Узнагарода.
с. 72
Ремыкъ наз. Раменьчык.
с. 73
Ремышокъ наз., памянш. ад ремыкъ.
с. 73
Ремэнский прым. ад ремэнсъ.
с. 73
Ремэнсъ, рэмэнсъ наз. Прадстаўнік племені рэмаў, якія жылі на тэрыторыі старажытнай Бельгіі (сучасны горад Рэймс у Францыі і яго наваколле).
с. 73
Ремянный, ремяный прым. Тое, што і ременный.
с. 73
Ренгартъ гл. рынкгортъ
с. 73
Ренгортъ гл. рынкгортъ
с. 73
Рендаръ гл. арендаръ
с. 73
Рендзикъ, рендикъ наз. Збруя.
с. 73
Рендъ наз. Тое, што і рядъ у 1 знач.
с. 73
Рение наз. Штурханне.
с. 73
Ренка наз. Тое, што і рука ў 1 знач.
с. 74
Ренкгортъ гл. рынкгортъ
с. 74
Ренкоесть наз. Тое, што і рукоесть.
с. 74
Ренкоръ гл. ранкоръ
с. 74
Реновация, реновацыя наз. Абнаўленне; новы тэкст у дакуменце.
с. 74
Ренунция, ренунцияция наз. Адмаўленне ад асабістых інтарэсаў у імя веры.
с. 74
Ренчникъ наз. Тое, што і ручникъ.
с. 74
Ренъ наз. Прадстаўнік старажытнай народнасці.
с. 74
Репа наз. Рэпа.
с. 74
Репей наз. Лопух.
с. 74
Репетовати дзеясл. Паўтараць.
с. 75
Репица наз. Прадмет акруглай чашападобнай формы.
с. 75
Реплика наз. Пярэчанне.
с. 75
Репликовати дзеясл. Пярэчыць, высоўваць контраргументы.
с. 75
Репный прым. ад репа.
с. 75
Репротестация, репротестацыя наз. Контрпратэст. Параўн. репротестъ.
с. 76
Репротестовати дзеясл. Апратэстоўваць чыю-н. скаргу.
с. 76
Репротестоватися дзеясл., зв. ад репротестовати.
с. 76
Репротестъ наз. Тое, што і репротестация.
с. 76
Репроцессъ наз. Контрпрацэс.
с. 76
Рептати гл. роптати
с. 76
Репутация, репутацыя наз. Рэпутацыя.
с. 76
Репъе наз., зб. ад репей.
с. 77
Рерюха наз. Буйная травяністая расліна сямейства крыжакветных.
с. 77
Ресидовати гл. резидовати
с. 77
Ресина наз. Смала-жывіца.
с. 77
Реский прым. ад реша ў 1 знач.
с. 77
Рескриптъ наз. Рэскрыпт; маніфест.
с. 77
Реснетивый прым. Годны, прыстойны (?).
с. 77
Респектовати дзеясл. Паважаць, шанаваць.
с. 77
Респектъ наз. 1. Павага, пашана. 2. Ушанаванне, знешняе выражэнне павагі, якія-н. цырыманіяльныя дзеянні ў знак пашаны да каго-н.
с. 78
Респондовати, рейспондовати дзеясл. Адказваць.
с. 78
Респонсъ наз. Адказ.
с. 78
Реставрацыя, рестаурацыя, рестоврацыя наз. Рэстаўрацыя, аднаўленне.
с. 79
Реставрованье наз. Дзеянне па дзеясл. реставровати.
с. 79
Реставровати дзеясл. Рэстаўрыраваць, аднавіць.
с. 79
Рестаурацыя гл. реставрацыя
с. 79
Рестоврацыя гл. реставрацыя
с. 79
Ретезкование наз. Упрыгожанне з ланцужкоў.
с. 80
Ретезокъ наз., памянш. ад ретязь.
с. 80
Ретезь гл. ретязь
с. 80
Ретелне прысл. Добрасумленна; акуратна.
с. 80
Ретельный, ретелный прым. 1. Добрасумленны; акуратны. 2. Шчыры, праўдзівы.
с. 80
Ретентовый прым. ад ретентъ.
с. 80
Ретентъ наз. Частка падатку, збору, не выплачаная ў вызначаны тэрмін.
с. 80
Ретованый гл. ратованый
с. 81
Ретовати гл. ратовати
с. 81
Реторика, риторика наз. 1. Рыторыка (навука аб аратарскім майстэрстве). 2. Прыгожая мова, уласцівая аратарам.
с. 81
Реторицкий, риторицкий прым. ад реторика ў 1 знач. Параўн. риторический.
с. 81
Реторъ, риторъ, рыторъ наз. Аратар; настаўнік рыторыкі.
с. 81
Ретунокъ гл. ратунокъ
с. 81
Ретъ наз. Прадстаўнік старажытнай народнасці на тэрыторыі сучаснай Швейцарыі і Паўночнай Італіі.
с. 81
Реть наз. Сварка, спрэчка.
с. 82
Ретьба наз. Штурханне.
с. 82
Ретязь, ретезь наз. 1. Ланцуг. 2. Ланцужок на дзвярах пры ўваходзе ў сінагогу, узяўшыся за які, яўрэі прыносілі прысягу ў справах не вельмі важных, якія датычыліся не больш чым 50 грыўняў грошай.
с. 82
Реути гл. ревти
с. 82
Реферандаръ гл. референдаръ
с. 82
Реферацыя наз. Даклад.
с. 82
Референдаровая наз. Жонка прыдворнага, які дакладваў аб скаргах падданых.
с. 82
Референдаръ, реферандаръ, референдарь наз. Каралеўскі саноўнік, які праз пасрэдніцтва канцлера рабіў справаздачу каралю аб пададзеных скаргах і просьбах.
с. 82
Реферованый дзеепрым. ад реферовати.
с. 83
Реферованье наз. Дзеянне па дзеясл. реферовати.
с. 83
Реферовати дзеясл. Дакладваць, прадстаўляць справу ў выглядзе рэферата.
с. 83
Рефероватися, рефероватисе дзеясл., зв. ад реферовати.
с. 83
Реферцатъ наз. Гатунак набіванага аксаміту.
с. 84
Рефлекцыя наз. Роздум, развага.
с. 84
Реформаторъ наз. Рэфарматар.
с. 84
Реформацыя наз. Пераўтварэнне.
с. 84
Реформованый дзеепрым. ад реформовати.
с. 84
Реформовати дзеясл. Пераўтвараць.
с. 84
Рефундовати дзеясл. Вяртаць эквівалент пэўнай грашовай сумы.
с. 84
Рефъ наз. Рэхва. Параўн. рыфъ.
с. 84
Рецептъ наз. Рэцэпт.
с. 84
Рецесъ, рецэсъ наз. Дакумент аб адтэрміноўцы прыняцця сеймавай пастановы да наступнага пасяджэння.
с. 84
Речевисте гл. речивисте
с. 85
Речевистый гл. речивистый
с. 85
Речение гл. реченье
с. 85
Реченникъ наз. Слоўнік.
с. 85
Реченное гл. реченое
с. 85
Реченный гл. реченый
с. 85
Реченое, реченное наз. 1. Словы, сказаныя кім-н. 2. Тое, што было сказана даўно, прадказана.
с. 85
Реченый, реченный, речоный, рэчоный дзеепрым. 1. Сказаны, выказаны. 2. Названы. 3. Указаны, вызначаны. 4. Вышэйназваны, згаданы раней. 5. Сказаны даўно; прадказаны.
с. 85
Реченье, речение, речынье, рэченье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. речи. На (голое) реченье слова — на падставе чыіх-н. слоў, не падмацаваных доказамі, фактамі і інш. 2. Слова. 3. Фраза, выраз. 4. Прадказанне.
с. 86
Речеточецъ наз. Аратар.
с. 87
Речи, речы, речь III, рэчи дзеясл. Гаварыць; сказаць. Вкоротце рекши (у знач. пабочн.) — коратка, сцісла. Параўн. рещи.
с. 87
Речивисте, речевисте, речивисто прысл. На самай справе.
с. 88
Речивистый, речевистый прым. Сапраўдны.
с. 88
Речисе гл. речися
с. 88
Речистый прым. 1. Які ўмее прыгожа гаварыць, красамоўны. 2. // перан. Які выразна перадае, паказвае што-н.
с. 88
Речися, речисе дзеясл., зв. ад речи.
с. 88
Речити дзеясл. Добре речити — ухваляць, падтрымліваць каго-н.
с. 89
Речичанинъ, речычанинъ наз. Жыхар Рэчыцы.
с. 89
Речищо, речишче, речыщо наз. Рэчышча.
с. 89
Речка наз., памянш. ад река.
с. 89
Речне прысл. Ручным спосабам, уручную.
с. 90
Речникъ наз. Адвакат, павераны. 2. Красамоўца.
с. 90
Речный I прым. ад река.
с. 90
Речный II прым. 1. Ад речъ II у 1 знач. 2. Ад речъ II у 3 знач.
с. 91
Речодья наз. Рачная даліна. Параўн. речъядь.
с. 91
Речоный гл. реченый
с. 91
Речъ I, речь, рэчъ наз. 1. Неадушаўлёны прадмет. Речи овощовые (огородные) — агародніна; речи стравные — прадукты харчавання; речъ живая — жывёльны свет. 2. мн. Маёмасць, пажыткі. Речъ лежачая — прадмет нерухомай маёмасці; речъ рухомая — прадмет рухомай маёмасці. 3. Факт, з’ява, падзея рэчаіснасці. Дивна речъ — вартая здзіўлення справа; жадною речъю — ніякім чынам; порядокъ речи — паслядоўнасць з’яў рэчаіснасці, ход падзей. 4. Учынак, дзеянне, справа. Приступовати до речи — пачынаць якую-н. справу; провадити речъ — весці справу; речъ кривавая (крвавая) — найбольш небяспечнае крымінальнае злачынства, за якое магло быць прысуджана пакаранне смерцю. 5. Прадмет увагі, абмеркавання, інтарэсу каго-н. 6. Судовая справа, судовы працэс. 7. Колькасць. Большою речью — у большасці. 8. Сутнасць, квінтэсенцыя. Въ (самой) речи — па сутнасці; мовечий не къ речи — той, хто гаворыць не па сутнасці справы; самою речью (речию) — на самай справе. 9. Рэчыва. Речъ мокрая — вадкасць. 10. Інтарэс. Зъ речи — дарэчы, выцякаючы з ходу падзей; не служити до речи — быць недарэчным, не адпавядаць якой-н. патрэбе; речъ въ споръ пришла — аб узнікненні спрэчнай сітуацыі ў якой-н. справе; речъ помоцна — важная прычына нез’яўлення ў суд; речъ (рэчъ) посполитая — а) дзяржава; б) сейм (орган дзяржаўнага кіравання); в) народ, грамадства; г) грамадская карысць; дзяржаўныя інтарэсы, дабрабыт; д) назва федэратыўнай дзяржавы, у якую ў 1569 г. абядналіся Каралеўства Польскае і Вялікае Княства Літоўскае; розважити речь — даць абгрунтаванае меркаванне па якому-н. пытанню, справе; ставити въ малую речъ — лічыць (што-н.) нязначным; съ пьяное речи — сп’яна.
с. 91
Речъ II, речь, рэчъ наз. 1. Словы; гутарка. Подвоити речъ — салгаць, схлусіць; речъ идетъ (аб чым-н.) — пытанне датычыцца (чаго-н.). 2. Прамова, публічнае выступленне. 3. Здольнасць гаварыць, выражаць думкі словамі. Замкнути речъ — а) страціць здольнасць гаварыць (у асабовых сказах); б) пазбавіць здольнасці гаварыць (у безасабовых сказах); затуляти речъ — пазбаўляць здольнасці гаварыць. 4. Мова, дыялект. 5. Манера гаварыць, уласцівасці мовы каго-н.
с. 97
Речъядь наз. Тое, што і речодья.
с. 98
Речы гл. речи
с. 99
Речынье гл. реченье
с. 99
Речычанинъ гл. речичанинъ
с. 99
Речыщо гл. речищо
с. 99
Речь I гл. речъ I
с. 99
Речь II гл. речъ II
с. 99
Речь III гл. речи
с. 99
Речющий дзеепрым. Які папракае, лае каго-н.
с. 99
Реша наз. 1. Саюз дзяржаў, імперыя (пра нямецкую імперыю). 2. Натоўп, мноства людзей.
с. 99
Решетина наз. Рашэціна (перакладзіна ў рашотцы).
с. 99
Решетка наз. Краты; рашотка.
с. 99
Решетный прым. ад решето ў 1 знач.
с. 99
Решето, решото наз. 1. Рэшата. 2. Рэшата як мера сыпкіх рэчываў.
с. 99
Решити дзеясл. Вырашыць.
с. 100
Решитися дзеясл., зв. ад решити.
с. 100
Решото гл. решето
с. 100
Решта наз. Рэшта (частка чаго-н., якая засталася нявыкарыстанай; астатак, астача).
с. 100
Рештованье гл. рыштованье
с. 100
Рещи дзеясл. Тое, што і речи.
с. 100
Реятися, реетися, реитися дзеясл. Раз’юшвацца.
с. 101
Ржа наз. 1. Тое, што і иржа ў 1 знач. 2. Тое, што і иржа ў 2 знач.
с. 101
Ржавети дзеясл. Тое, што і иржавети.
с. 101
Ржавецъ наз. Іржавінне (балота з іржавай вадой).
с. 101
Ржаный, аржаный, оржаный, орженый, ржаний прым. Тое, што і иржаный.
с. 102
Ржати дзеясл. Іржаць. Параўн. рзати.
с. 102
Ржищо, ржище, ржищко, ржыщо наз. Тое, што і иржищо.
с. 102
Рзанье, рзане, рзание наз. Дзеянне па дзеясл. рзати.
с. 103
Рзати дзеясл. Тое, што і ржати.
с. 103
Рзеный дзеепрым. Разьблёны.
с. 103
Рибакъ гл. рыбакъ
с. 103
Рибаръ гл. рыбаръ
с. 103
Рибати дзеясл. Пляваць.
с. 103
Рибей гл. рыбий
с. 103
Рибий гл. рыбий
с. 103
Рибитвъ гл. рыбитвъ
с. 103
Рибка гл. рыбка
с. 103
Рибникъ гл. рыбникъ
с. 103
Рибница гл. рыбница
с. 103
Рибный гл. рыбный
с. 103
Риболовая наз. Жонка рыбака.
с. 103
Риболовичъ наз. Сын рыбака.
с. 103
Риболовский гл. рыболовский
с. 103
Риболовъ гл. рыболовъ
с. 103
Ригнути дзеясл. Адрыгнуць.
с. 103
Ридание гл. рыданье
с. 103
Риданье гл. рыданье
с. 103
Ридати гл. рыдати
с. 103
Ридатися гл. рыдатися
с. 104
Ридаючий дзеепрым. ад ридати.
с. 104
Ридающий гл. рыдающий
с. 104
Ридель I наз. Тое, што і рыцеръ.
с. 104
Ридель II гл. рыдель
с. 104
Риестръ гл. реестръ
с. 104
Рижанинъ, риженинъ, рыжанинъ наз. Рыжанін.
с. 104
Рижовый, рыжовый прым. Рысавы.
с. 104
Рижский, ризкий, ризкый, ризский, ризький, ризькый, ризьский, рыжский, рызский, рыский прым. Рыжскі.
с. 104
Рижъ, рыжъ наз. Тое, што і рисъ I. Параўн. рыжа.
с. 105
Рижый гл. рыжий
с. 105
Риза, рыза наз. 1. Адзенне, світа. 2. Адзенне, якое надзявае свяшчэннік пры набажэнстве. Чорная риза — манаскае адзенне. 3. Металічная накладка на іконах.
с. 105
Ризкий гл. рижский
с. 106
Ризкый гл. рижский
с. 106
Ризница, рызница наз. Рызніца.
с. 106
Ризохранитель наз. Захавальнік адзення свяшчэнніка.
с. 106
Ризошвецъ наз. Той, хто шые рызы.
с. 107
Ризский гл. рижский
с. 107
Ризькый гл. рижский
с. 107
Ризьский гл. рижский
с. 107
Рикание гл. рыканье
с. 107
Риканье гл. рыканье
с. 107
Рикати гл. рыкати
с. 107
Рикающий гл. рыкающий
с. 107
Рикнути, рикнуть дзеясл. 1. Зарычаць. 2. Прастагнаць.
с. 107
Рикуньинъ, рикунинъ прым. ад рикунья.
с. 107
Рикунья гл. рыкунья
с. 107
Римаровая наз. Жонка рымара.
с. 107
Римарский прым. Збруйны.
с. 107
Римарчикъ наз. Малады рымар.
с. 107
Римаръ, ремарь, римарь, рымаръ наз. Рымар.
с. 107
Римлянинъ, рымлянинъ наз. 1. Рымлянін, грамадзянін старажытнай Рымскай дзяржавы. Параўн. римянинъ у 1 знач. 2. Прадстаўнік рымска-каталіцкай царквы.
с. 108
Римоватися, рымоватися дзеясл. Рыфмавацца.
с. 109
Римодееписъ наз. Стваральнік вершаваных летапісаў.
с. 109
Римский, рымский прым. 1. Які мае адносіны да Рыма, рымлян. 2. Каталіцкі.
с. 109
Римъ наз. Верш, вершаваны радок.
с. 110
Римянинъ, рымянинъ наз. 1. Тое, што і римлянинъ у 1 знач. 2. Тое, што і римлянинъ у 2 знач.
с. 110
Римянка, рымянка наз. Рымлянка.
с. 111
Рина, ринна, рына, рынва наз. Жолаб, латок.
с. 111
Ринкгортъ гл. рынкгортъ
с. 111
Ринковый гл. рынковый
с. 111
Ринокъ гл. рынокъ
с. 111
Риноцефалъ, ринотефаль наз. Міфічная істота.
с. 111
Ринский прым. Рэйнскі.
с. 111
Ринштокъ гл. рынштокъ
с. 111
Ринштунокъ гл. рыштунокъ
с. 111
Рипида наз. Веер, махала.
с. 111
Риса наз. Рыса, лінія.
с. 112
Рисий гл. рысий
с. 112
Риснотивый прым. Рухавы.
с. 112
Рисованье, рысованье наз. Дзеянне па дзеясл. рисовати.
с. 112
Рисовати, рысовати дзеясл. Маляваць.
с. 112
Ристию прысл. Хутка.
с. 112
Рисъ I наз. Рыс. Параўн. рижъ.
с. 112
Ритеръ гл. рыцеръ
с. 112
Ритерь гл. рыцеръ
с. 112
Ритерьский гл. рыцерский
с. 112
Ритерьство гл. рыцерство
с. 112
Рити, рить, рыти дзеясл. 1. Выразаць; гравіраваць; выдзёўбваць. 2. Рыць што-н. // перан. Рабіць што-н. непрыемнае; дзейнічаць пэўным чынам.
с. 112
Ритина, рицина, рытина, рытына наз. 1. Узор, малюнак, выразаны на цвёрдых матэрыялах. 2. Ідал, кумір.
с. 113
Ритовина наз. Скульптурны злепак.
с. 113
Риторика гл. реторика
с. 113
Риторицкий гл. реторицкий
с. 113
Риторъ гл. реторъ
с. 113
Ритый, рытый дзеепрым. 1. Ад рити ў 1 знач. Ритый (рытый) аксамитъ — узорысты, рэльефны аксаміт. 2. Ад рити ў 2 знач.
с. 113
Ритье, рытье наз. Дзеянне па дзеясл. рити ў 1 знач.
с. 114
Рифатъ наз. Прадстаўнік народа рыфатаў.
с. 114
Рихлей гл. рыхлей
с. 114
Рихло гл. рыхло
с. 114
Рихлый гл. рыхлый
с. 114
Рицарство гл. рыцерство
с. 114
Рицаръ гл. рыцеръ
с. 114
Рицерский гл. рыцерский
с. 114
Рицерство гл. рыцерство
с. 114
Рицеръ гл. рыцеръ
с. 114
Рицина гл. ритина
с. 114
Ричанье гл. рычанье
с. 114
Ричати гл. рычати
с. 114
Ричачый гл. рычачый
с. 114
Риченье, рыченье наз. Дзеянне па дзеясл. ричети.
с. 114
Ричети дзеясл. Тое, што і рычати.
с. 114
Ричучий дзеепрым. Тое, што і рычачый.
с. 115
Ричь наз. Ричью двоити — гаварыць няпраўду, цямніць, хлусіць.
с. 115
Риштованье гл. рыштованье
с. 115
Риштунокъ гл. рыштунокъ
с. 115
Ркомо, врекомо, вркомо зл. Тое, што і рекомо.
с. 115
Роба наз. Тое, што і раба.
с. 115
Робакъ наз. 1. Чарвяк; насякомае. 2. // перан. Пра нікчэмнага, мізэрнага чалавека. Параўн. хробакъ.
с. 116
Робацтво, робатство, робацство наз., зб. ад робакъ у 1 знач.
с. 116
Робачокъ наз. 1. Памянш. ад робакъ у 1 знач. Помкнути на робачку — ашукаць, падмануць. 2. Тутавы шаўкапрад.
с. 116
Робаючий дзеепрым. Які сячэ.
с. 117
Робенье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. робити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. робити ў 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. робити ў 3 знач. Параўн. робленье ў 2 знач. 4. Дзеянне па дзеясл. робити ў 5 знач. 5. Нарыхтоўка. 6. Дзеянне па дзеясл. робити ў 7 знач.
с. 117
Робивати гл. робливати
с. 117
Робившийся дзеепрым. Які быў роблены.
с. 117
Робити, робить, робыти дзеясл. 1. Працаваць. Параўн. робливати ў 1 знач. 2. Вырабляць, майстраваць што-н. Параўн. робливати ў 2 знач. 3. Будаваць. Параўн. робливати ў 3 знач. 4. Выконваць, рабіць што-н. Параўн. робливати ў 4 знач. 5. Гатаваць; рыхтаваць. 6. Нарыхтоўваць. Параўн. робливати ў 5 знач. 7. Апрацоўваць, урабляць. Параўн. робливати ў 6 знач. 8. Вырошчваць што-н. 9. Дубіць, падвяргаць дубленню. 10. Дзейнічаць пэўным чынам. 11. Займацца чым-н., праяўляць якую-н. дзейнасць.
с. 117
Робитися, робитисе дзеясл. 1. Рабіцца. 2. Клапаціцца.
с. 119
Робить гл. робити
с. 120
Роблевати гл. робливати
с. 120
Робленый дзеепрым. 1. Ад робити ў 2 знач. 2. Ад робити ў 3 знач. 3. Ад робити ў 5 знач. 4. Ад робити ў 7 знач. 5. Ад робити ў 9 знач.
с. 120
Робленье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. робити ў 2 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. робити ў 3 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. робити ў 4 знач. 4. Дзеянне па дзеясл. робити ў 5 знач. 5. Дзеянне па дзеясл. робити ў 6 знач.
с. 120
Робливаный дзеепрым. 1. Ад робливати ў 3 знач. 2. Ад робливати ў 4 знач.
с. 121
Робливати, робивати, роблевати, роблювати дзеясл. 1. Тое, што і робити ў 1 знач. 2. Тое, што і робити ў 2 знач. Параўн. рабливати. 3. Тое, што і робити ў 3 знач. 4. Тое, што і робити ў 4 знач. 5. Тое, што і робити ў 6 знач. 6. Тое, што і робити ў 7 знач.
с. 121
Робокъ гл. рубокъ
с. 121
Робота наз. 1. Тое, што і работа ў 1 знач. 2. Тое, што і работа ў 2 знач. 3. Тое, што і работа ў 3 знач. 4. Тое, што і работа ў 4 знач. 5. Тое, што і работа ў 5 знач.
с. 122
Роботегъ гл. роботягъ
с. 123
Роботизна наз. Аплата працы.
с. 123
Роботливе прысл. З мэтай работы.
с. 123
Роботникъ наз. Тое, што і работникъ.
с. 123
Роботный прым. Тое, што і работный у 1 знач.
с. 124
Роботоване наз. Дзеянне па дзеясл. роботовати.
с. 124
Роботовати дзеясл. Працаваць.
с. 124
Роботяговъ, работяговъ прым. 1. Ад роботягъ у 1 знач. 2. Ад роботягъ у 2 знач.
с. 124
Роботягъ, роботегь наз. 1. Работнік; найміт. 2. Нявольнік.
с. 125
Робочий, робочый прым. 1. Тое, што і рабочий у 1 знач. 2. Тое, што і рабочий у 2 знач.
с. 125
Робуръ наз. Магутнасць.
с. 125
Робъ наз. Тое, што і рабъ.
с. 125
Робыти гл. робити
с. 126
Робята, рабята наз. Дзеці.
с. 126
Робячий дзеепрым. 1. Ад робити ў 1 знач. 2.Ад робити ў 2 знач. 3. Ад робити ў 3 знач. 4. Ад робити ў 4 знач. 5. У знач. наз. Той, які працуе.
с. 126
Ровенникъ наз. Тое, што і ровесникъ.
с. 126
Ровенство наз. Роўнасць.
с. 127
Ровесникъ наз. Равеснік. Параўн. ровенникъ.
с. 127
Ровесничка наз. Равесніца.
с. 127
Ровецъ наз., памянш. ад ровъ.
с. 127
Ровищо наз. Роў, канава.
с. 127
Ровнание гл. ровнанье
с. 127
Ровнаный дзеепрым. 1. Ад ровнати ў 1 знач. 2. Ад ровнати ў 2 знач.
с. 127
Ровнанье, ровнание наз. Дзеянне па дзеясл. ровнати ў 1 знач.
с. 127
Ровнати, ровнать дзеясл. 1. Параўноўваць; лічыць роўным, аднолькавым у якіх-н. адносінах. 2. Мець падабенства з кім-, чым-н. па якіх-н. прыкметах. 3. Разраўноўваць.
с. 127
Ровнатися, ровнатисе, ровнятися дзеясл. 1. Раўняцца, быць падобным, прыпадабняцца. 2. Быць роўным, аднолькавым у якіх-н. адносінах.
с. 128
Ровнать гл. ровнати
с. 128
Ровне гл. ровно
с. 128
Ровнейший прым. выш. ст. 1. Больш гладкі. 2. Больш высокі па грамадскім становішчы.
с. 128
Ровнина наз. Раўніна.
с. 129
Ровно, ровне прысл. 1. Аднолькава. Параўн. равно ў 1 знач. 2. Пароўну, на роўныя часткі, у аднолькавай колькасці. 3. Нараўне з кім-, чым-н. 4. Таксама. Параўн. равно ў 2 знач. 5. Роўна, дакладна. 6. Упоравень. Параўн. равно ў 3 знач.
с. 129
Ровнованый дзеепрым. ад ровновати ў 1 знач.
с. 130
Ровновати дзеясл. 1. Прыраўноўваць. 2. Дзяліць на роўныя часткі. 3. Разраўноўваць што-н.
с. 130
Ровнолежачий дзеепрым. Які знаходзіцца на адным узроўні з чым-н.
с. 131
Ровность наз. Роўнасць; аднолькавасць.
с. 131
Ровный прым. 1. Роўны, некрывы. Параўн. равный у 1 знач. 2. Роўны, без упадзін і ўзгоркаў. 3. Гладкі. 4. Аднолькавы ў якіх-н. адносінах. Параўн. равный у 2 знач. 5. Раўнасільны. 6. Дакладны.
с. 131
Ровня наз. Роўня.
с. 132
Ровнятися гл. ровнатися
с. 132
Ровокъ наз. Равок.
с. 133
Ровчакъ наз. Раўчак.
с. 133
Ровъ наз. 1. Роў, канава, яма. Параўн. рувъ. 2. // перан. Пекла; магіла.
с. 133
Рогатина, рогатына наз. Рагаціна; старадаўняя воінская зброя ў выглядзе вострага кап’я, насаджанага на кароткае дрэўка. 2. Паляўнічая зброя ў выглядзе вострага з абодвух бакоў нажа на доўгім дрэўку.
с. 133
Рогатинка наз., памянш. ад рогатина ў 1 знач.
с. 134
Рогатый прым. 1. Рагаты. 2. З вострымі канцамі, падобнымі на рогі. Горохъ рогатый — нут (расліна сямейства бабовых).
с. 134
Рогатына гл. рогатина
с. 135
Рогачъ наз. Ручка сахі.
с. 135
Роговый прым. 1. Зроблены з рога. 2. Які знаходзіцца на рагу, вуглавы.
с. 135
Рогожа наз. Рагожа. Параўн. рогозина.
с. 135
Рогожка наз., памянш. ад рогожа.
с. 136
Рогозина наз. Тое, што і рогожа.
с. 136
Рогозъ наз. Рагоз.
с. 136
Рогулка, рагулка наз. Рагулька, рагуліна.
с. 136
Рогъ I наз. 1. Рог жывёлы. 2. Бівень. 3. Пасудзіна з рога для вадкіх рэчываў, для захавання пораху або тытуню. 4. Востры, загнуты канец чаго-н. 5. Музычны або сігнальны інструмент. 6. Сіла, магутнасць, перавага. Роги поднести гл. поднести.
с. 136
Рогъ II, рохъ наз. 1. Бакавая частка чэрапа, дзе сыходзяцца скроневая і лобная косці. 2. Месца, дзе сыходзяцца два знешнія бакі аднаго прадмета; вугал. 3. Месца, дзе збягаюцца дзве перпендыкулярныя вуліцы.
с. 137
Роделка наз. Круглы шчыт.
с. 139
Родзай наз. 1. Тое, што і родъ у 1 знач. 2. Тое, што і родъ у 3 знач.
с. 139
Родианинъ наз. Прадстаўнік старажытнай народнасці.
с. 139
Родиватися дзеясл. Вырастаць.
с. 139
Родивший дзеепрым. ад родити.
с. 139
Родившийся дзеепрым. 1. Ад родитися ў 1 знач. 2. У знач. наз. Той, хто нарадзіўся.
с. 139
Родивый дзеепрым. ад родити ў 1 знач.
с. 139
Родивыйся дзеепрым. ад родитися ў 1 знач.
с. 139
Родийский прым. Древо родийское — адна з каштоўных парод дрэў.
с. 139
Родина наз. 1. Сям’я, радня. 2. Месца нараджэння.
с. 140
Родины наз. Радзіны.
с. 140
Родителелюбецъ наз. Той, хто любіць сваіх бацькоў.
с. 140
Родителка гл. родителька
с. 140
Родителница наз. Тое, што і родителька.
с. 140
Родителный прым. Бацькоўскі.
с. 140
Родителский гл. родительский
с. 140
Родителство наз. Першынства ў роднасці (бацькоўстве).
с. 140
Родитель наз. 1. Бацька. Параўн. родичъ у 1 знач. 2. // перан. Пачынальнік чаго-н. 3. мн. Бацькі. Параўн. родичъ у 2 знач.
с. 141
Родителька, родителка наз. Маці. Параўн. родителница, родителя, родичка.
с. 141
Родительский, родителский прым. Бацькоўскі.
с. 142
Родителя наз. Тое, што і родителька.
с. 142
Родити, родить дзеясл. 1. Нараджаць (радзіць, нарадзіць). 2. Даваць (даць) пачатак чаму-н. 3. Даваць (даць) ураджай (пра зямлю). 4. Расці; даваць (даць) плады (пра расліны).
с. 142
Родитися, родиться дзеясл., зв. 1. Ад родити ў 1 знач. 2. Ад родити ў 2 знач. 3. Ад родити ў 4 знач.
с. 143
Родить гл. родити
с. 144
Родиться гл. родитися
с. 144
Родицъ наз. 1. Тое, што і родичъ у 3 знач. 2. Тое, што і родичъ у 4 знач.
с. 144
Родичка наз. Тое, што і родителька.
с. 144
Родичъ, родычъ наз. 1. Тое, што і родитель у 1 знач. 2. Тое, што і родитель у 3 знач. 3. Сваяк. Параўн. родицъ у 1 знач. 4. Ураджэнец. Параўн. родицъ у 2 знач.
с. 144
Родне прысл. Па-сваяцку.
с. 146
Родный прым. 1. Родны. Параўн. рожоный у 2 знач. 2. Дзетародны. Параўн. родячий у 3 знач., рожоный у 3 знач.
с. 146
Родовитший прым., выш. ст. ад родовитый.
с. 146
Родовитый прым. Радавіты.
с. 146
Родомъ прысл. Па-паходжанню.
с. 146
Родословие наз. Радаслоўе.
с. 147
Родство наз. Роднасць.
с. 147
Родший дзеепрым. ад родити ў 1 знач.
с. 147
Родъ наз. 1. Рад пакаленняў, якія паходзяць ад аднаго продка. Родъ человеческий (человечий) — людзі; чалавецтва. Параўн. рожай у 1 знач., родзай у 1 знач. 2. Паходжанне, прыналежнасць да пэўнай сацыяльнай групы, саслоўя. Параўн. рожай у 2 знач. 3. Від, разнавіднасць. Параўн. рожай у 3 знач., родзай у 2 знач. 4. Граматычная катэгорыя, якая з’яўляецца адзнакай прыналежнасці назоўніка да аднаго з трох родаў — мужчынскага, жаночага ці ніякага.
с. 147
Родычъ гл. родичъ
с. 148
Родячий, родячый дзеепрым. 1. Ад родити ў 1 знач. 2. У знач. наз. Парадзіха. 3. Тое, што і родный у 2 знач. 4. Ад родити ў 2 знач. 5. Ад родити ў 4 знач.
с. 148
Родячийся дзеепрым. 1. Ад родитися ў 1 знач. 2. Ад родитися ў 2 знач.
с. 149
Родячый гл. родячий
с. 149
Родящий дзеепрым. 1. Ад родити ў 1 знач. 2. Ад родити ў 2 знач.
с. 149
Родящийся дзеепрым. 1. Ад родитися ў 1 знач. 2. Ад родитися ў 2 знач. 3. Ад родитися ў 3 знач.
с. 149
Рожа наз. Ружа. Параўн. ружа.
с. 149
Рожай наз. 1. Тое, што і родъ у 1 знач. Рожай человеческий (людский, человечий) — тое, што і родъ человеческий (человечий). 2. Тое, што і родъ у 2 знач. 3. Тое, што і родъ у 3 знач. 4. Пол. 5. Ураджайнасць; размнажэнне.
с. 150
Рожайный прым. Пладаносны.
с. 151
Рожаный, роженый II прым. ад рожа.
с. 152
Рожати, ражати дзеясл. 1. Нараджаць. 2. Даваць пачатак чаму-н.
с. 152
Рожатися, ражатися дзеясл. 1. Нараджацца. Параўн. раждатися. 2. Браць пачатак.
с. 152
Рожаючий, рожаючый дзеепрым. ад рожати ў 1 знач.
с. 152
Рожающий, ражающий дзеясл. ад рожати ў 1 знач.
с. 152
Рожающийся дзеепрым. ад рожатися ў 1 знач.
с. 153
Рожделъ гл. розделъ
с. 153
Рождение, рожденье наз. Дзеянне па дзеясл. родити ў 1 знач. // перан.
с. 153
Рожденный, ражденный дзеепрым. ад родити ў 1 знач.
с. 153
Рожденье гл. рождение
с. 153
Рождественный прым. ад рождество ў 1 знач.
с. 153
Рождество наз. 1. Тое, што і рожество ў 1 знач. 2. Тое. што і рожество ў 2 знач. Рождество пречистой богородицы (девы) — тое, што і Рожество пречистой богородицы. 3. Рождество Христово — тое, што і Рожество Христово.
с. 153
Рождший дзеепрым. ад родити ў 1 знач.
с. 154
Рожене гл. роженье
с. 154
Рожение гл. роженье
с. 154
Роженный гл. рожоный
с. 154
Роженъ гл. рожонъ
с. 154
Роженый I гл. рожоный
с. 154
Роженый II гл. рожаный
с. 154
Роженье, рожене, рожение наз. Дзеянне па дзеясл. родити ў 1 знач.
с. 154
Роженьеся наз. Дзеянне па дзеясл. родитися ў 1 знач.
с. 155
Рожественский прым. ад рожество ў 3 знач.
с. 155
Рожество, рожство, розство наз. 1. Нараджэнне. Параўн. рождество ў 1 знач. 2. Дзень нараджэння святога (святой) як свята. Рожество пречистой богородицы — назва храма ў гонар Багародзіцы. Параўн. рождество ў 2 знач. 3. Каляды. Рожество (рожство, розство) Христово — Каляды. Параўн. рождество ў 3 знач.
с. 155
Рожжечи гл. розжечи
с. 156
Рожжигатися гл. розжигатися
с. 156
Рожица наз., памянш. ад рожа.
с. 156
Рожка гл. розчка
с. 156
Рожне прысл. Тое, што і розне ў 2 знач.
с. 156
Рожница наз. 1. Тое, што і розница ў 1 знач. 2. Тое, што і розница ў 2 знач.
с. 156
Рожность наз. Тое, што і розность у 2 знач.
с. 156
Рожный прым. 1. Тое, што і розный у 1 знач. 2. Тое, што і розный у 2 знач. 3. Тое, што і розный у 3 знач.
с. 156
Рожовый прым. ад рожа.
с. 157
Рожокъ I наз. 1. памянш. ад рогъ 1 у 3 знач. 2. памянш. ад рогъ I у 6 знач. 3. Тое, што і розный у 3 знач.
с. 157
Рожокъ II наз., памянш. ад рогъ II у 2 знач.
с. 157
Рожонокъ наз., памянш. ад рожонъ.
с. 157
Рожонъ, роженъ наз. Ражон.
с. 157
Рожоный, роженный, роженый I дзеепрым. 1. Ад родити ў 1 знач. 2. Тое, што і родный у 1 знач. 3. Тое, што і родный у 2 знач.
с. 157
Рожство гл. рожество
с. 158
Рожчка гл. розчка
с. 158
Рожь, рожъ наз. Жыта.
с. 158
Рожьший дзеепрым. ад родити ў 1 знач.
с. 158
Рожьшийся дзеепрым. ад родитися ў 1 знач.
с. 158
Розабранье гл. розобранье
с. 158
Розазнати гл. розознати
с. 158
Розбачане наз. Дзеянне па дзеясл. розбачати.
с. 159
Розбачати дзеясл. Разглядаць.
с. 159
Розбаченье наз. Дзеянне па дзеясл. розбачити.
с. 159
Розбачити, розбачыти дзеясл. Разгледзець.
с. 159
Розбачовати дзеясл. Разглядаць.
с. 159
Розбачыти гл. розбачити
с. 159
Розбегатися дзеясл. 1. Разбягацца, накіроўваючыся ў розныя бакі. 2. У бегу набіраць вялікую хуткасць.
с. 159
Розбеглый дзеепрым. 1. Ад розбегчися. 2. У знач. наз. Бягляк.
с. 159
Розбегненье наз. Дзеянне па дзеясл. розбегнутися.
с. 159
Розбегнутися дзеясл. Тое, што і розбегчися.
с. 159
Розбегчися дзеясл. Паразбягацца. Параўн. розбегнутися, разбегчися, розбежатися ў 1 знач.
с. 160
Розбежанье, розбеженье наз. Дзеянне па дзеясл. розбежатися.
с. 160
Розбежатися дзеясл. 1. Тое, што і розбегчися. 2. Набраць пры руху вялікую хуткасць.
с. 160
Розбеженье гл. розбежанье
с. 160
Розберанье гл. розбиранье
с. 160
Розберати гл. розбирати
с. 160
Розберать гл. розбирати
с. 160
Розбиванье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. розбивати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. розбивати ў 2 знач.
с. 160
Розбивати, розбивать, росбивати дзеясл. 1. Ударамі расколваць, раздрабняць што-н. 2. Разбураць, руйнаваць. 3. Катаваць, забіваць. 4. Падвяргаць разбойніцкаму нападу, разбойнічаць. Параўн. розбияти. 5. Размяшчаць, раскідваць (шацёр, лагер).
с. 161
Розбиватися дзеясл. 1. Разбівацца. Параўн. розбиятися. 2. Змагацца.
с. 161
Розбивать гл. розбивати
с. 162
Розбиваючий дзеепрым. у знач. наз. Той, хто разбурае, руйнуе.
с. 162
Розбираный дзеепрым. 1. Ад розбирати ў 1 знач. 2. Ад розбирати ў 6 знач.
с. 162
Розбиранье, розберанье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. розбирати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. розбирати ў 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. розбирати ў 5 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. розбирати ў 6 знач.
с. 162
Розбирати, розберати, розберать, розбирать дзеясл. 1. Разбіраць, разнімаць што-н. на часткі. Параўн. разбирати. 2. Браць што-н. па частках. 3. Выбіраць, даставаць. 4. Распранаць. 5. Уясняць для сябе, усведамляць. 6. Разглядаць; абмяркоўваць.
с. 162
Розбиратися дзеясл., зв. ад розбирати ў 4 знач.
с. 163
Розбирать гл. розбирати
с. 164
Розбираючий дзеепрым. ад розбирати ў 6 знач.
с. 164
Розбити дзеясл. 1. Ударам (ударамі) раскалоць, раздрабіць што-н. Параўн. разбити ў 1 знач. 2. Разбурыць, разнесці. Параўн. разбити ў 2 знач. 3. Ударам (ударамі) расчляніць. 4. Ударам (ударамі) параніць ці забіць. Параўн. разбити ў 3 знач. 5. Падвергнуць разбойніцкаму нападу. Параўн. разбити ў 4 знач. 6. Нанесці паражэнне, перамагчы. Параўн. разбити ў 5 знач. 7. Размясціць, раскінуць (шацёр, лагер).
с. 164
Розбитие гл. розбитье
с. 165
Розбитися, розбитисе дзеясл., зв. 1. Ад розбити ў 1 знач. 2. Ад розбити ў 4 знач.
с. 165
Розбитка наз. Пагром.
с. 166
Розбитый дзеепрым. 1. Ад розбити ў 1 знач. 2. Ад розбити ў 4 знач. 3. Ад розбити ў 5 знач. 4. Ад розбити ў 6 знач. 5. Ад розбити ў 7 знач.
с. 166
Розбитье, розбитие наз. 1. Дзеянне па дзеясл. розбити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. розбити ў 5 знач.
с. 167
Розбитьеся наз. Дзеянне па дзеясл. розбитися ў 1 знач.
с. 167
Розбияный дзеепрым. Разбіваны.
с. 167
Розбиянье наз. Разлом, расколванне на часткі ад удару (удараў).
с. 167
Розбияти дзеясл. Тое, што і розбивати ў 4 знач.
с. 167
Розбиятися, розбиятисе дзеясл. Тое, што і розбиватися ў 1 знач.
с. 167
Розбогатети дзеясл. Разбагацець. Параўн. разбогатети.
с. 168
Розбогаченый дзеепрым. ад розбогатети.
с. 168
Розбой наз. 1. Напад з мэтай аграблення, грабеж, рабунак. // перан. Непамерна вялікія вымаганні, прыцясненні. Параўн. разбой. 2. зб. Асобы, якія займаюцца разбоем.
с. 168
Розбойниковъ прым. ад розбойникъ у 1 знач.
с. 168
Розбойникъ наз. 1. Той, хто займаецца разбоем, рабаўнік. Розбойникъ морский — пірат, карсар. Параўн. разбойникъ у 1 знач. 2. // перан. Той, хто прычыняе зло, шкодзіць каму-н. Параўн. разбойникъ у 2 знач.
с. 168
Розбойницкий прым. ад розбойникъ у 1 знач.
с. 169
Розбойнический прым. ад розбойникъ у 2 знач.
с. 169
Розбойничка наз. Разбойніца.
с. 169
Розбойничо прысл. Па-разбойніцку.
с. 169
Розбойничый прым. ад розбойникъ у 1 знач.
с. 169
Розбойный прым. ад розбой у 1 знач. Вина розбойная гл. вина.
с. 169
Розбойство наз. Разбойніцкая дзейнасць.
с. 170
Розбойца наз. 1. Разбойнік, грабежнік, рабаўнік. 2. Знішчальнік, зруйнавальнік. Параўн. разбойца.
с. 170
Розболетися, розболетисе дзеясл. Расхварэцца, моцна і надоўга захварэць. Параўн. разболетися.
с. 170
Розбрати дзеясл. Тое, што і розобрати ў 2 знач.
с. 170
Розброй наз. Разлад, бязладдзе.
с. 170
Розбудити дзеясл Разбудзіць.
с. 171
Розбудововатися дзеясл. Разбудоўвацца.
с. 171
Розбуевати дзеясл. Раз’юшвацца, раз’ятрывацца.
с. 171
Розбуреный дзеепрым. Разбураны, развалены.
с. 171
Розбутнети дзеясл. Стаць больш пышным, дзябёлым.
с. 171
Розвага наз. Ацэнка якіх-н. фактаў, учынкаў і пад. на падставе іх супастаўлення, аналізу.
с. 171
Розвадити гл. розводити
с. 171
Розважане гл. розважанье I.
с. 171
Розважаный дзеепрым. ад розважати I у 2 знач.
с. 171
Розважанье I, розважане наз. 1. Дзеянне па дзеясл. розважати I у 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. розважати I у 2 знач. 3. Думкі, вывады, якія з’явіліся ў выніку роздуму.
с. 171
Розважанье II наз. Дзеянне па дзеясл. розважати II.
с. 171
Розважати I дзеясл. 1. Супастаўляючы падзеі, факты, паняцці, рабіць вывады, прыходзіць да пэўных меркаванняў. 2. Браць пад увагу, аналізаваць, ацэньваць (падзеі, факты і пад.). 3. Выказваць думку, меркаванне. 4. Даваць тлумачэнні. 5. Размяркоўваць, вызначаць.
с. 171
Розважати II дзеясл. Разнімаць удзельнікаў бойкі, спрэчкі.
с. 172
Розважене гл. розваженье
с. 172
Розваженый дзеепрым. ад розважити ў 2 знач.
с. 172
Розваженье, розважене наз. 1. Дзеянне па дзеясл. розважити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. розважити ў 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. розважити ў 3 знач.
с. 172
Розваживати дзеясл. Размяркоўваць, вызначаць.
с. 173
Розважити, розважыти дзеясл. 1. Супаставіўшы падзеі, факты, паняцці, зрабіць вывады, прыйсці да пэўных меркаванняў. 2. Звярнуць увагу, прааналізаваць, даць ацэнку (фактам, падзеям і пад.). 3. Растлумачыць.
с. 173
Розважне прысл. З развагай; разумна.
с. 174
Розважный прым. Разважлівы; разумны.
с. 174
Розважыти гл. розважити
с. 174
Розваленый дзеепрым. ад розвалити. // перан.
с. 174
Розваленье наз. Дзеянне па дзеясл. розвалити.
с. 174
Розваливати дзеясл. Разбураць, ператвараць у руіны. Параўн. розваляти.
с. 174
Розвалити дзеясл. Разбурыць, ператварыць у руіны. // перан. Разарыць, давесці да галечы.
с. 174
Розвалитися дзеясл., зв. ад розвалити. Параўн. развалитися.
с. 175
Розвалюватися дзеясл. Развальвацца, распадацца (на часткі).
с. 175
Розвалянье наз. Дзеянне па дзеясл. розваляти.
с. 175
Розваляти дзеясл. Тое, што і розваливати.
с. 175
Розварачеванне наз. Разварочванне.
с. 175
Розварити дзеясл. Разварыць; расплавіць.
с. 176
Розваровати дзеясл. Разварваць; расплаўляць (у метафарычным кантэксце — аб працэсе ачышчэння душы ад грахоў). Параўн. розваряти.
с. 176
Розваряти дзеясл. Тое, што і розваровати.
с. 176
Розвевати дзеясл. // перан. Разносіць, распаўсюджваць.
с. 176
Розведати дзеясл. Даведацца, дазнацца (аб кім-, чым-н).
с. 176
Розведение наз. Месца рассеянага пасялення.
с. 176
Розведеный дзеепрым. 1. Ад розвести ў 1 знач. 2. // перан. Дапоўнены, падмацаваны. 3. У знач. наз. Той, хто скасаваў шлюб.
с. 176
Розвезание гл. розвязанье
с. 176
Розвезаный гл. розвязаный
с. 176
Розвезати гл. розвязати
с. 176
Розвезатися гл. розвязатися
с. 176
Розвезать гл. розвязати
с. 176
Розвезовати гл. розвязовати
с. 176
Розвеличати дзеясл. Рабіць значным, вялікім (каго-, што-н).
с. 176
Розвеличатися дзеясл., зв. ад розвеличати.
с. 176
Розвеличити дзеясл. Зрабіць значным, вялікім (каго-, што-н).
с. 177
Розвеличитися дзеясл., зв. ад розвеличити.
с. 177
Розверченье наз. Раскручванне, расшрубоўванне.
с. 177
Розвеселити дзеясл. Развесяліць.
с. 177
Розвеселитися, розвеселитисе дзеясл., зв. ад розвеселити.
с. 177
Розвеселяти дзеясл. Развясельваць, прыводзіць у вясёлы настрой.
с. 177
Розвести дзеясл. 1. Адвесці ў розныя бакі (каго-н.), аддаліць аднаго ад другога. Параўн. развести ў 1 знач. 2. Адвёўшы, адхіліўшы ў бок (што-н.), раскачаць, размахнуць. 3. Скасаваць чый-н. шлюб. Параўн. развести ў 2 знач. 4. // перан. Рассеяць, развеяць; ліквідаваць (бяду, спрэчку і пад.). 5. Выкласці шматслоўна, падрабязна. 6. Дадаўшы вады або іншай вадкасці ў што-н., распусціць, растварыць.
с. 177
Розвестися, розвестисе дзеясл. 1. Скасаваць шлюб. 2. Пашырыцца, распаўсюдзіцца. Розвестися зъ речью — пачаць доўга і падрабязна гаварыць аб чым-н.
с. 178
Розвехтати дзеясл. Расцягнуць, разнесці па частках.
с. 178
Розвеяти дзеясл. Разнесці ў розныя бакі (ветрам), развеяць. // перан. Рассеяць, разагнаць (думкі, пачуцці і пад.). Параўн. развеяти.
с. 178
Розвеятися дзеясл., зв. ад розвеяти.
с. 179
Розвиднети дзеясл. Развіднець (пра надыход дня, калі прадметы становяцца бачнымі).
с. 179
Розвинути дзеясл. Разгарнуць, расправіць што-н. згорнутае.
с. 179
Розвитися дзеясл. Распусціцца (пра пупышкі, кветкі і пад.).
с. 179
Розводечийся дзеепрым. ад розводитися ў 1 знач.
с. 179
Розводити, розвадити дзеясл. 1. Аддаляць аднаго ад другога, разлучаць. 2. Скасоўваць шлюб. 3. // перан. Распаўсюджваць, пашыраць. 4. Доўга і падрабязна гаварыць (аб чым-н.). 5. Тлумачыць.
с. 179
Розводитися, розводитисе дзеясл. 1. Аддаляцца адзін ад другога, разыходзіцца. 2. Скасоўваць шлюб. 3. Адводзячы, адхіляючы ў бок (што-н.), раскачваць, размахваць.
с. 180
Розводнение наз. Разліццё.
с. 180
Розводнилый дзеепрым. Які разліўся, выйшаў з берегоў.
с. 180
Розводнитися дзеясл. Разліцца, выйсці з берагоў. Параўн. разводнитися.
с. 180
Розводный прым. Листъ розводный гл. листъ. Параўн. роспустный II (роспусный II) листъ.
с. 180
Розводовый прым. Які мае дачыненне да скасавання шлюбу.
с. 180
Розводъ наз. Развод (скасаванне шлюбу). Параўн. разводъ.
с. 180
Розводье наз. Разводдзе (веснавы разліў).
с. 181
Розвоеванье наз. Дзеянне па дзеясл. розвоевати.
с. 181
Розвоевати дзеясл. Ваюючы, разбурыць.
с. 181
Розвоженый дзеепрым. ад розвозити.
с. 181
Розвозити дзеясл. Развозіць (каго-, што-н. па розных месцах).
с. 181
Розволоживати дзеясл. Падмацоўваць.
с. 181
Розволожити дзеясл. Падмацаваць.
с. 181
Розволока наз. Месца рассялення (?).
с. 181
Розволочи дзеясл. Расцягнуць, распасцерці.
с. 181
Розволочити дзеясл. Цягнучы, разнесці, разадраць на часткі.
с. 182
Розвращати дзеясл. Тое, што і развращати.
с. 182
Розвыненый дзеепрым. Разгорнуты.
с. 182
Розвырети дзеясл. // перан. Даць волю сваім жаданням, пачуццям.
с. 182
Розвязане гл. розвязанье
с. 182
Розвязание гл. розвязанье
с. 182
Розвязаный, розвезаный, розвязанный дзеепрым. 1. Ад розвязати ў 1 знач. 2. Ад розвязати ў 2 знач. 3. Ад розвязати ў 3 знач. 4. Ад розвязати ў 4 знач. 5. Пазбаўлены сувязі, злучэння (з чым-н.).
с. 182
Розвязанье, розвезание, розвязане, розвязание наз. 1. Дзеянне па дзеясл. розвязати ў 2 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. розвязати ў 3 знач. Розвезание языка — вяртанне здольнасці гаварыць. 3. Дзеянне па дзеясл. розвязати ў 4 знач. Параўн. розвязенье. 4. Дзеянне па дзеясл. розвязати ў 7 знач. 5. // перан. Смерць як вызваленне душы ад усяго зямнога. Розвязане звязковъ света сего — смерць, скананне.
с. 183
Розвязатель наз. Той, хто вызваляе ад якіх-н. абавязкаў, абмежаванняў.
с. 183
Розвязати, розвезати, розвезать дзеясл. 1. Распусціць, раз’яднаць канцы чаго-н. звязанага. 2. Вызваліць ад завязак, вяровак і пад. 3. // перан. Даць свабоду дзеянняў; вызваліць ад якіх-н. абавязкаў, абмежаванняў, залежнасці. Розвезати языкъ — даць разгаварыцца. 4. // перан. Разгадаць, зразумець сэнс чаго-н. няяснага, заблытанага; вырашыць (спрэчнае пытанне і пад.). Параўн. развезати. 5. // перан. Пакончыць (з чым-н.), ліквідаваць (што-н.). 6. Расцягнуўшы, распластаўшы (каго-, што-н.), прывязаць. 7. // перан. Даць адпушчэнне грахоў.
с. 183
Розвязатися, розвезатися дзеясл. 1. Вызваліцца (ад чаго-н.); пакінуць (што-н.), развітацца (з чым-н.). Параўн. развезатися. 2. Разабрацца (у чым-н.), спасцігнуць сэнс (чаго-н.). Розвезалася звязка езыка — аб вяртанні здольнасці гаварыць пасля нематы; розвязатися зъ теломъ — памерці, вызваліўшы душу ад плоці.
с. 185
Розвязенье наз. Тое, што і розвязанье ў 3 знач.
с. 186
Розвязованье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. розвязовати ў 2 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. розвязовати ў 3 знач.
с. 186
Розвязовати, розвезовати, розвязывати дзеясл. 1. Вызваляць ад завязак, вяровак і пад. 2. // перан. Даваць свабоду дзеянняў; вызваляць ад якіх-н. абавязкаў, абмежаванняў, залежнасці. 3. // перан. Разгадваць, знаходзіць сэнс чаго-н. незразумелага, заблытанага. 4. // перан. Даваць адпушчэнне грахоў. 5. // перан. Перарываць (сувязь чаго-н. з чым-н.), раз’ядноўваць. 6. // перан. Парушаць, псаваць. Розвязовати пащеку (на што-н.) — прагнуць (чаго-н.); прэтэндаваць (на што-н.).
с. 186
Розвязоватися, розвязыватися дзеясл., зв. 1. Ад розвязовати ў 1 знач. 2. Ад розвязовати ў 2 знач. 3. Ад розвязовати ў 5 знач. 4. Ад розвязовати ў 6 знач.
с. 187
Розвязуючий дзеепрым. 1. Ад розвязовати ў 1 знач. 2. Ад розвязовати ў 3 знач. 3. Ад розвязовати ў 6 знач.
с. 187
Розвязывати гл. розвязовати
с. 187
Розвязыватися гл. розвязоватися
с. 187
Розга, розка, розкга наз. 1. Тонкая галінка, дубец. // перан. 2. // перан. Сродак, прызначаны для пакарання або застрашэння каго-н. 3. // перан. Першая праява чаго-н.
с. 187
Розганати гл. розганяти
с. 188
Розганеный дзеепрым. Тое, што і розгоняный.
с. 188
Розганяти, розганати дзеясл. 1. Тое, што і розгоняти ў 1 знач. 2. Тое, што і розгоняти ў 2 знач. 3. // перан. Ліквідаваць; спыняць дзейнасць (каго-, чаго-н.). 4. Развейваць, рассейваць.
с. 188
Розгибаемый дзеепрым. Тое, што разгортваюць, раскрываюць (пра кнігі і пад.).
с. 189
Розглашеный дзеепрым. Зроблены вядомым.
с. 189
Розгледати дзеясл. 1. Уважліва аглядаць (каго-, што-н.). 2. Наглядаць (за чым-н.), даглядаць (што-н.).
с. 189
Розглядети, розгледети дзеясл. 1. Уважліва, пільна агледзець (каго-, што-н. ). 2. Прыгледзеўшыся, заўважыць, прыкмеціць (каго-, што-н.). 3. Разабраць, абмеркаваць.
с. 189
Розгнаный дзеепрым. Ліквідаваны, спынены.
с. 189
Розгнати дзеясл. Тое, што і розогнати ў 1 знач.
с. 189
Розгневане гл. розгневанье
с. 189
Розгневание гл. розгневанье
с. 189
Розгневаный, розгневанный дзеепрым. ад розгневати.
с. 189
Розгневанье, розгневане, розгневание, розневание наз. Дзеянне па дзеясл. розгневати.
с. 190
Розгневати, розгневать дзеясл. Разгнявіць. Параўн. разгневати.
с. 190
Розгневатися, розгневатисе дзеясл., зв. ад розгневати. Параўн. разгневатися.
с. 191
Розгневать гл. розгневати
с. 191
Розгневити дзеясл. Разгнявіць. Параўн. разгневити.
с. 191
Розгневитися дзеясл., зв. ад розгневити.
с. 191
Розгневъ наз. Праяўленне гневу.
с. 191
Розгнечатисе дзеясл. // перан. Вызваляючыся з-пад прыгнёту, пашырацца, распаўсюджвацца (пра ідэі, вучэнні і пад.).
с. 192
Розгнилый дзеепрым. Пашкоджаны гніеннем; спарахнелы.
с. 192
Розгнути дзеясл. Раскрыць, разгарнуць (што-н. складзенае).
с. 192
Розгнутися дзеясл., зв. ад розгнути.
с. 192
Розгнутый дзеепрым. Разагнуты, выпрастаны пасля згібання.
с. 192
Розговаривати, розговоривати дзеясл. Размаўляць. Параўн. розговорити.
с. 192
Розговенье наз. Разгавенне.
с. 192
Розговоривати гл. розговаривати
с. 192
Розговорити дзеясл. Тое, што і розговаривати.
с. 192
Розговоръ наз. Размова. Параўн. разговоръ.
с. 192
Розголосити дзеясл. Зрабіць вядомым, распаўсюдзіць (звесткі, чуткі і пад.).
с. 193
Розголоситися, розголоситисе дзеясл., зв. ад розголосити.
с. 193
Розголошати дзеясл. Рабіць вядомым, распаўсюджваць (пра звесткі, чуткі і пад.). Параўн. розголошовати.
с. 193
Розголошатисе дзеясл., зв. ад розголошати.
с. 193
Розголошенье наз. Дзеянне па дзеясл. розголосити.
с. 193
Розголошовати дзеясл. Тое, што і розголошати.
с. 194
Розголошоный дзеепрым. ад розголосити.
с. 194
Розгонити дзеясл. Прымусіць пакінуць месца жыхарства, працы.
с. 194
Розгоняный дзеепрым. Вымераны гонамі, падзелены на гоны (пра зямлю). Параўн. розганеный.
с. 194
Розгоняти дзеясл 1. Прымушаць разбегчыся, разысціся ў розныя бакі. Параўн. розганяти ў 1 знач. 2. Прымушаць пакінуць месца жыхарства, працы. Параўн. разгоняти, розганяти ў 2 знач.
с. 194
Розгонятися дзеясл., зв. ад розгоняти ў 1 знач.
с. 194
Розгоняючий дзеепрым. ад розгоняти ў 1 знач.
с. 194
Розгоратися дзеясл. Разгарацца, пачынаць моцна гарэць.
с. 194
Розгорение наз. // перан. Узмацненне, дасягненне вялікай сілы, інтэнсіўнасці.
с. 194
Розгоретися, розгоретисе дзеясл. 1. Разгарэцца, узяцца моцна гарэць. // перан. Параўн. разгоретися ў 1 знач. 2. // перан. Дасягнуць вялікай сілы, напружання, размаху. Параўн. разгоретися ў 2 знач. 3. // перан. Дайсці да стану моцнага ўзрушэння, пранікнуцца якім-н. пачуццём.
с. 195
Розгорненый дзеепрым. Разгорнуты, раскрыты.
с. 195
Розгородити дзеясл. Разбурыць тое, чым агароджана, перагароджана што-н. // перан.
с. 195
Розгорожоный дзеепрым. ад розгородити.
с. 195
Розгорчети дзеясл. Прыйсці ў стан раздражнення.
с. 195
Розгоститися дзеясл. Разгасціцца, вельмі доўга прабыць у гасцях.
с. 196
Розграбити дзеясл. Грабячы, расцягнуць, раскрасці. Параўн. разграбити.
с. 196
Розграбление наз. Дзеянне па дзеясл. розграбити.
с. 196
Розграбленый дзеепрым. ад розграбити.
с. 196
Розграничати дзеясл. Вызначаць, прачэрчваць (граніцы, межы).
с. 196
Розграниченье наз. Дзеянне па дзеясл. розграничыти.
с. 196
Розграничыти дзеясл. Раздзяліць, вызначыўшы граніцы, межы; правесці граніцы, межы.
с. 197
Розгребти дзеясл. Разгрэбці, раскідаць што-н. сыпкае, рыхлае.
с. 197
Розгрешати, розгрешать дзеясл. Даваць адпушчэнне грахоў. Параўн. разгрешати.
с. 197
Розгрешатися дзеясл.. зв. ад розгрешати.
с. 197
Розгрешать гл. розгрешати
с. 197
Розгрешающий дзеепрым. ад розгрешати.
с. 197
Розгрешенье, розгрешение, роздрешение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. розгрешити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. розгрешити ў 2 знач.
с. 198
Розгрешити, розгрешить, розгрешыти дзеясл. 1. Адпусціць грахі. 2. Вызваліць (ад клятвы, прысягі і пад.).
с. 198
Розгромадити дзеясл. Раскідаць, расцягнуць у розныя бакі.
с. 199
Розгроменый дзеепрым. ад розгромити.
с. 199
Розгромити дзеясл. Разбіць, знішчыць у баі. // перан. Ліквідаваць, спыніць існаванне каго-, чаго-н. Параўн. разгромити.
с. 199
Розгромленый дзеепрым. ад розгромити.
с. 199
Роздаване гл. роздаванье
с. 199
Роздавание гл. роздаванье
с. 199
Роздаваный дзеепрым. ад роздавати.
с. 199
Роздаванье, роздаване, роздавание наз. Дзеянне па дзеясл. роздавати.
с. 200
Роздавати, роздавать дзеясл. Аддаваць усё, многае; размяркоўваць паміж усімі, многімі. Роздавати благословенство — благаслаўляць. Параўн. раздавати.
с. 200
Роздание гл. розданье
с. 201
Розданый дзеепрым. ад роздати.
с. 201
Розданье, роздание наз. Дзеянне па дзеясл. роздати.
с. 201
Роздати, роздать дзеясл. Аддаць усё, многае; размеркаваць паміж усімі, многімі. Параўн. раздати.
с. 202
Роздатокъ наз. Тое, што раздадзена.
с. 202
Роздать гл. роздати
с. 202
Роздача наз. Раздача.
с. 202
Роздаючий дзеепрым. ад роздавати.
с. 202
Роздающий дзеепрым. ад роздавати.
с. 202
Роздаяние наз. Дзеянне па дзеясл. роздавати.
с. 202
Роздвоене гл. роздвоенье
с. 202
Роздвоеный дзеепрым. 1. Ад роздвоити ў 1 знач. Роздвоеный языкъ — ілжывая мова. 2. // перан. Раз’яднаны, які страціў адзінства ў чым-н.
с. 203
Роздвоенье, роздвоене наз. 1. Дзеянне па дзеясл. роздвоити ў 1 знач. 2. Раз’яднанне, страта адзінства, згоды ў чым-н.
с. 203
Роздвоити дзеясл. 1. Раздзяліць на дзве часткі. 2. Даць у двух супярэчлівых варыянтах, дапусціць разыходжанне ў тэксце.
с. 204
Роздвоитися, роздвоитьсе дзеясл., зв. 1. Ад роздвоити ў 1 знач. 2. // перан. Раз’яднацца, страціць адзінства ў чым-н. 3. // перан. Атрымаць як бы дзве формы існавання, праявы.
с. 204
Розделатися дзеясл. Расправіцца з кім-н., пакараць каго-н.
с. 204
Розделене гл. розделенье
с. 204
Розделение гл. розделенье
с. 204
Розделенне гл. розделенье
с. 204
Розделеный, розделенный, розьделеный дзеепрым. 1. Ад розделити ў 1 знач. // перан. 2. Ад розделити ў 2 знач. 3. Ад розделити ў 3 знач. 4. Ад розделити ў 4 знач. 5. Ад розделити ў 5 знач. 6. Ад розделити ў 6 знач. 7. У знач. прым. Які складаецца з некалькіх частак.
с. 204
Розделенье, розделене, розделение, розделенне наз. 1. Дзеянне па дзеясл. розделити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. розделити ў 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. розделити ў 4 знач. 4. Дзеянне па дзеясл. розделити ў 5 знач. Розделенье душы съ теломъ — смерць. 5. Раздзел (у кнізе), частка тэксту. 6. Адрозненне. Параўн. разделенье. 7. Смерць.
с. 206
Розделивший дзеепрым. ад розделити ў 4 знач.
с. 207
Розделившийсе дзеепрым. ад розделитися ў 1 знач.
с. 207
Розделити дзеясл. 1. Зрабіць падзел на часткі. Параўн. разделити ў 1 знач. 2. Размеркаваць, даўшы кожнаму частку чаго-н. Параўн. разделити ў 2 знач. 3. Падзяліць на якія-н. катэгорыі, разрады. Параўн. разделити ў 3 знач. 4. Стварыўшы перашкоду, размежаваць што-н. Параўн. разделити ў 4 знач. 5. // перан. Раз’яднаць, разлучыць; пазбавіць сувязі з кім-, чым-н. Параўн. разделити ў 5 знач. 6. Выдзеліўшы каму-н. частку агульнай маёмасці, даць магчымасць гаспадарыць самастойна.
с. 207
Розделитися, розделитисе дзеясл., зв. 1. Ад розделити ў 1 знач. 2. Ад розделити ў 2 знач. 3. Ад розделити ў 3 знач. 4. Ад розделити ў 4 знач. 5. Ад розделити ў 5 знач. 6. Ад розделити ў 6 знач.
с. 209
Розделне гл. роздельне
с. 210
Розделность наз. Асаблівасць.
с. 210
Розделный гл. роздельный
с. 210
Розделокъ наз. Тое, што і розделъ у 2 знач.
с. 210
Розделца наз. Разлучнік.
с. 210
Розделъ, рожделъ наз. 1. Падзел на часткі. 2. Размеркаванне маёмасці паміж кім-н., адасабленне ў выніку гэтага. Параўн. разделъ у 1 знач., розделокъ. 3. Падзел на якія-н. катэгорыі, разрады. 4. Абмежаваная частка чаго-н. 5. Раз’яднанне, пазбаўленне сувязі паміж кім-, чым-н. 6. Частка кнігі, юрыдычнага дакумента.
с. 210
Роздельне, розделне прысл. Асобна, паасобку. Параўн. разделне.
с. 211
Роздельный, розделный прым. Асобны. Параўн. раздельный.
с. 212
Розделянье наз. Дзеянне па дзеясл. розделяти ў 2 знач.
с. 212
Розделяти дзеясл. 1. Рабіць падзел на часткі. Параўн. разделяти ў 1 знач. 2. Размяркоўваць, даючы кожнаму частку чаго-н. Параўн. разделяти ў 2 знач. 3. Раз’ядноўваць, пазбаўляць сувязі з кім-, чым-н. Параўн. разделяти ў 3 знач. 4. Выдзяляючы каму-н. частку агульнай маёмасці, даваць гаспадарыць самастойна.
с. 212
Розделятися дзеясл., зв. 1. Ад розделяти ў 1 знач. 2. Ад розделяти ў 3 знач.
с. 213
Розделяючий дзеепрым. ад розделяти ў 2 знач.
с. 213
Розделяющий дзеепрым. ад розделяти ў 1 знач.
с. 213
Розденутися дзеясл., зв. ад роздети.
с. 213
Роздерти дзеясл. Тое, што і розодрати.
с. 213
Роздертися дзеясл., зв. ад роздерти.
с. 213
Роздертый дзеепрым. ад роздерти.
с. 214
Роздети дзеясл. Раздзець, распрануць.
с. 214
Роздирати, роздирать дзеясл. Раздзіраць. Параўн. раздирати.
с. 214
Роздиратися дзеясл., зв. ад роздирати.
с. 214
Роздирать гл. роздирати
с. 214
Роздичовати дзеясл. Дзічэць.
с. 214
Роздолие наз. Даліна.
с. 214
Роздоръ наз. Сварка, разлад. Параўн. раздоръ.
с. 214
Роздражненый дзеепрым. ад роздражнити.
с. 214
Роздражненье наз. Дзеянне па дзеясл. роздражнити.
с. 214
Роздражнити дзеясл. Тое, што і раздражнити.
с. 215
Роздражнитися дзеясл., зв. ад роздражнити.
с. 215
Роздраный дзеепрым. ад роздрати.
с. 215
Роздранье наз. Дзеянне па дзеясл. роздрати.
с. 215
Роздрапежити дзеясл. Раззлаваць, зрабіць свірэпым.
с. 215
Роздрати дзеясл. Тое, што і розодрати.
с. 215
Роздрешение гл. розгрешенье
с. 215
Роздробити дзеясл. Раздрабіць. Параўн. раздробити.
с. 215
Роздробитися дзеясл., зв. ад роздробити.
с. 215
Роздробица, роздробница наз. Адна штука, частка чаго-н.
с. 215
Роздробливати дзеясл. Раздрабняць.
с. 215
Роздробляти дзеясл. Раздрабляць.
с. 215
Роздробница гл. роздробица
с. 216
Роздробно прысл. Дакладна.
с. 216
Роздробный прым. Дакладны.
с. 216
Роздуманый прым. Абдуманы.
с. 216
Роздутый дзеепрым. 1. Раздзьмуты. 2. Расшыраны.
с. 216
Розебрание наз. Дзеянне па дзеясл. розебрати.
с. 216
Розебраный дзеепрым. Разабраны, разняты.
с. 216
Розебрати дзеясл. Тое, што і розобрати ў 3 знач.
с. 216
Розегбеный дзеепрым. Разгорнуты.
с. 216
Розегнаный дзеепрым. Разагнаны.
с. 216
Розедранье наз. Дзеянне па дзеясл. розедрати.
с. 216
Розедрати дзеясл. Тое, што і розодрати.
с. 216
Розедратися дзеясл., зв. ад розедрати.
с. 216
Розезнаванье наз. Дзеянне па дзеясл. розезнавати ў 1 знач.
с. 216
Розезнавати, розезнавать дзеясл. 1. Тое, што і розознавати ў 1 знач. 2. Тое, што і розознавати ў 2 знач.
с. 216
Розезнаный дзеепрым. ад розезнати ў 1 знач.
с. 217
Розезнанье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. розезнати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. розезнати ў 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. розезнати ў 3 знач.
с. 217
Розезнаньеся наз. Дзеянне па дзеясл. розезнатися.
с. 217
Розезнати дзеясл. 1. Тое, што і розознати ў 1 знач. 2. Тое, што і розознати ў 2 знач. 3. Тое, што і розознати ў 3 знач.
с. 218
Розезнатися дзеясл., зв. 1. Ад розезнати ў 1 знач. 2. Ад розезнати ў 2 знач.
с. 218
Розейстье наз. Разыходжанне.
с. 218
Розейтися дзеясл. Тое, што і розыйтися ў 1 знач.
с. 218
Роземца наз. Пасрэднік, арбітр.
с. 218
Розепретьсе дзеясл. Разабрацца, рассудзіцца.
с. 218
Розерване гл. розерванье
с. 218
Розервание гл. розерванье
с. 218
Розерваный, розэрваный дзеепрым. 1. Ад розервати ў 1 знач. 2. Ад розервати ў 2 знач. 3. Ад розервати ў 3 знач. 4. Ад розервати ў 4 знач.
с. 218
Розерванье, розерване, розервание, розэрванье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. розервати ў 2 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. розервати ў 4 знач.
с. 219
Розервати, розэрвати дзеясл. 1. Тое, што і розорвати ў 1 знач. 2. Тое, што і розорвати ў 2 знач. 3. Тое, што і розорвати ў 3 знач. 4. Тое, што і розорвати ў 4 знач.
с. 220
Розерватися, розэрватися дзеясл., зв. ад розервати ў 4 знач.
с. 220
Розерзненье наз. Развязванне.
с. 220
Розесланый дзеепрым. ад розеслати.
с. 220
Розесланье наз. Дзеянне па дзеясл. розеслати.
с. 220
Розеслати дзеясл. Тое, што і розослати I.
с. 220
Розешлый дзеепрым. Тое, што і розошлый.
с. 221
Розжалити дзеясл. Разжаліць.
с. 221
Розжалитися дзеясл. Разжаліцца. Параўн. розжаловатися.
с. 221
Розжаловатися дзеясл. Тое, што і розжалитися.
с. 221
Розжаривати дзеясл. // перан. Распальваць, прыводзіць у стан узрушэння.
с. 221
Розжарити дзеясл. // перан. Распаліць, прывесці ў стан узрушэння. Параўн. разжарити.
с. 221
Розжаритися дзеясл., зв. ад розжарити.
с. 221
Розжегати гл. розжигати
с. 221
Розжение наз. Дзеянне па дзеясл. розжечи ў 2 знач.
с. 221
Розженути дзеясл. Разагнаць.
с. 221
Розжечи, рожжечи дзеясл. 1. Распаліць. 2. // перан. Узмацніць якое-н. пачуццё, давесці да высокай ступені развіцця. Параўн. разжечи.
с. 221
Розжечися дзеясл., зв. ад розжечи ў 2 знач.
с. 222
Розжиганье, розжигание наз. Дзеянне па дзеясл. розжигати.
с. 222
Розжигати, розжегати дзеясл. // перан. Узмацняць якое-н. пачуццё, даводзіць да высокай ступені развіцця.
с. 222
Розжигатися, рожжигатися, розжигаться дзеясл. // перан. Распаляцца, узбуджацца, даходзіць да высокай ступені развіцця. Параўн. разжигатися.
с. 222
Роззинути дзеясл. Разявіць.
с. 222
Роззнание гл. розознанье
с. 222
Роззолянье наз. Дзеянне па дзеясл. розоляти.
с. 222
Роззрушити гл. розрушити
с. 222
Роззуваючий дзеепрым. Які разувае.
с. 222
Роззути, розути дзеясл. Разуць.
с. 222
Роззявити дзеясл. Тое, што і розявити.
с. 222
Роззявляти дзеясл. Разяўляць.
с. 222
Розинка наз. Разынка.
с. 222
Розинки гл. розынки
с. 222
Розка гл. розга
с. 223
Розказанье гл. росказанье
с. 223
Розказати гл. росказати
с. 223
Розказовати гл. росказовати
с. 223
Розказъ гл. росказъ
с. 223
Розказывати гл. росказывати
с. 223
Розквитнути гл. росквитнути
с. 223
Розквитнутися гл. росквитнутися
с. 223
Розкга гл. розга
с. 223
Розкиданый гл. роскиданый
с. 223
Розкидати гл. роскидати
с. 223
Розкидовати дзеясл. Раскідаць, разганяць.
с. 223
Розкидывати гл. роскидывати
с. 223
Розкованый дзеепрым. ад росковати ў 1 знач.
с. 223
Розкованье наз. Дзеянне па дзеясл. росковати ў 1 знач.
с. 223
Розковати гл. росковати
с. 223
Розкопанье гл. роскопанье
с. 223
Розкопати гл. роскопати
с. 223
Розкопатися гл. роскопатися
с. 223
Розкоповатися дзеясл., зв. ад роскопывати.
с. 223
Розкопывати гл. роскопывати
с. 223
Розкошный гл. роскошный
с. 223
Розкревенье наз. Пашырэнне.
с. 223
Розкрывавенье наз. Дзеянне па дзеясл. роскрывавити.
с. 223
Розкрыванье наз. Раскрыванне.
с. 223
Розлакомитися дзеясл. Разласавацца.
с. 223
Розламати гл. розломати
с. 224
Розлеванье гл. розливанье
с. 224
Розлевати гл. розливати
с. 224
Розлегатися дзеясл. Разлягацца, разносіцца.
с. 224
Розлегающийся дзеепрым. ад розлегатися.
с. 224
Розлезатися дзеясл. Разлазіцца, развальвацца.
с. 224
Розлезтися дзеясл. Разысціся.
с. 224
Розленитися дзеясл. Разленавацца. Параўн. разленитися.
с. 224
Розленятися дзеясл. Разгультайвацца.
с. 224
Розлетети дзеясл. Тое, што і розлететися.
с. 224
Розлететися дзеясл. Разляцецца. // перан. Параўн. розлетети.
с. 224
Розлиане гл. розлиянье
с. 224
Розливаный дзеепрым. ад розливати ў 2 знач.
с. 224
Розливанье, розлеванье наз. Дзеянне па дзеясл. розливати ў 2 знач.
с. 225
Розливати, розлевати, розливать дзеясл. 1. Разліваць. 2. Праліваць (кроў, слёзы). Параўн. розлияти. 3. // перан. Распаўсюджваць, пашыраць.
с. 225
Розливатися дзеясл., зв. 1. Ад розливати ў 1 знач. 2. Ад розливати ў 3 знач.
с. 225
Розливать гл. розливати
с. 225
Розливачъ наз. Тое, што і розливца.
с. 225
Розливаючий дзеепрым. ад розливати ў 2 знач.
с. 226
Розливающийся дзеепрым. ад розливатися ў 1 знач.
с. 226
Розливца, розлийца, розлитца наз. Той, хто пралівае (кроў). Параўн. розливачъ.
с. 226
Розлити дзеясл. 1. Праліць (кроў). Параўн. разлити, розляти. 2. // перан. Распаўсюдзіць, пашырыць.
с. 226
Розлитие гл. розлитье
с. 226
Розлитися дзеясл. 1. Разліцца. 2. // перан. Распаўсюдзіцца.
с. 226
Розлитоватися дзеясл. Злітавацца.
с. 227
Розлитца гл. розливца
с. 227
Розлитый дзеепрым. 1. Разліты. 2. Праліты (аб крыві). 3. // перан. Распаўсюджаны.
с. 227
Розлитье, розлитие наз. 1. Разліццё. 2. Праліццё (крыві).
с. 227
Розличне, розлично прысл. Розна, па-рознаму. Параўн. различне.
с. 227
Розличность наз. Рознасць; разнастайнасць. Параўн. различность.
с. 228
Розличный прым. Розны; разнастайны. Параўн. различный.
с. 228
Розлиянье, розлиане наз. Дзеянне па дзеясл. розлияти.
с. 228
Розлияти дзеясл. Тое, што і розливати ў 2 знач.
с. 228
Розлога наз. Разлога.
с. 228
Розложеный гл. розложоный
с. 228
Розложенье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. розложити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. розложити ў 2 знач.
с. 229
Розложити, розложыти дзеясл. 1. Раскласці; пакласці ў пэўным парадку. 2. Размясціць, расставіць. 3. Размеркаваць. 4. Склаўшы гаручы матэрыял, запаліць; развесці (агонь).
с. 229
Розложитисе дзеясл., зв. ад розложити ў 2 знач.
с. 229
Розложоный, розложеный дзеепрым. 1. Ад розложити ў 1 знач. 2. Ад розложити ў 2 знач. 3. Ад розложити ў 3 знач.
с. 230
Розложыти гл. розложити
с. 230
Розлоистый прым. Разлівісты. Параўн. разлоистый.
с. 230
Розлой наз. Разліў.
с. 230
Розломати, розламати дзеясл. Разламаць. Параўн. разламати, розломити.
с. 230
Розломити дзеясл. Тое, што і розломати.
с. 230
Розломитися дзеясл., зв. ад розломити.
с. 231
Розломовати дзеясл. Разломваць.
с. 231
Розлука наз. Разлука.
с. 231
Розлупити дзеясл. Разбіць, разламаць. Параўн. разлупити.
с. 231
Розлуцца наз. Разлучнік.
с. 231
Розлучанье наз. Дзеянне па дзеясл. розлучати.
с. 231
Розлучати, розлучать дзеясл. Разлучаць; раздзяляць. Параўн. разлучати.
с. 231
Розлучатися, розлучаться дзеясл., зв. ад розлучати.
с. 231
Розлучать гл. розлучати
с. 232
Розлучаться гл. розлучатися
с. 232
Розлучаючий дзеепрым. ад розлучати.
с. 232
Розлучаючийся дзеепрым. ад розлучатися.
с. 232
Розлучение гл. розлученье
с. 232
Розлученый, розлучоный дзеепрым. ад розлучити.
с. 232
Розлученье, розлучение наз. Дзеянне па дзеясл. розлучити.
с. 232
Розлученьеся наз. Дзеянне па дзеясл. розлучитися.
с. 232
Розлучити, розлучить, розлучыти дзеясл. Разлучыць; раздзяліць. Параўн. разлучити.
с. 233
Розлучитися, розлучытися дзеясл., зв. ад розлучити.
с. 233
Розлучить гл. розлучити
с. 233
Розлучоный гл. розлученый
с. 233
Розлучыти гл. розлучити
с. 233
Розлучытися гл. розлучитися
с. 233
Розляный дзеепрым. 1. Ад розляти. 2. // перан. Распаўсюджаны.
с. 233
Розлянье наз. Дзеянне па дзеясл. розляти.
с. 234
Розляти дзеясл. Тое, што і розлити ў 1 знач.
с. 234
Розлятье наз. Дзеянне па дзеясл. розляти.
с. 234
Розмавлянье гл. розмовлянье
с. 234
Розмавляти гл. розмовляти
с. 234
Розмавляться гл. розмовлятися
с. 234
Розмавяти гл. розмовяти
с. 234
Розмагатися дзеясл. Набываць моц, пашырацца, разносіцца.
с. 234
Розмаите, розмаито прысл. Па-рознаму.
с. 234
Розмаитость наз. Рознасць; разнастайнасць.
с. 235
Розмаитый, розмоитый, росмаитый прым. 1. Розны, неаднолькавы, не той самы. 2. Разнастайны. Параўн. размаитый. 3. Асаблівы, адметны. Параўн. размовитый.
с. 235
Розмалвяти гл. розмолвяти
с. 236
Розмарыновый прым. Размарынавы.
с. 236
Розмена наз. Абмен.
с. 236
Розменивать дзеясл., шматкр. ад розменити ў 2 знач.
с. 237
Розменити, розменить дзеясл. 1. Абмяняць. 2. Размяніць (манету).
с. 237
Розменяти дзеясл. Абмяняць.
с. 237
Розменятися дзеясл., зв. ад розменяти.
с. 237
Розмера наз. Тое, што і розмеръ.
с. 237
Розмеранье наз. Дзеянне па дзеясл. розмеряти.
с. 237
Розмерать гл. розмеряти
с. 237
Розмерение гл. розмеренье
с. 237
Розмереный, розмероный дзеепрым. ад розмерити ў 1 знач.
с. 237
Розмеренье, розмерение наз. Дзеянне па дзеясл. розмерити ў 1 знач.
с. 238
Розмерителный прым. Прызначаны для абмервання, для замераў.
с. 238
Розмерити, розмерыти дзеясл. 1. Мераючы, вызначыць межы; падзяліць на часткі. 2. Змераць, вымераць.
с. 238
Розмеркованый дзеепрым. Размеркаваны.
с. 239
Розмероный гл. розмереный
с. 239
Розмеръ наз. Абмер. Параўн. размеръ, розмера.
с. 239
Розмерыти гл. розмерити
с. 239
Розмеряти, розмерать, розмерять дзеясл., шматкр. ад розмерити ў 1 знач.
с. 239
Розмесити дзеясл. Размясіць.
с. 239
Розметаный, розмятаный дзеепрым. ад розметати.
с. 239
Розметанье наз. Дзеянне па дзеясл. розметати.
с. 239
Розметати, розмятати дзеясл. Раскідаць, разбурыць. Параўн. разметати.
с. 240
Розметный прым. Розметная грамота гл. грамота. с. 240
Розметованье, розметыванье наз. Дзеянне па дзеясл. розметовати.
с. 240
Розметовати, розметовать, розметывати дзеясл. Раскідаць; разбураць. Параўн. разметывати.
с. 240
Розметъ наз. Від пошліны. Метати розметы гл. метати.
с. 240
Розметыванье гл. розметованье
с. 241
Розметывати гл. розметовати
с. 241
Розмешаный дзеепрым. Змешаны.
с. 241
Розмешанье наз. Дзеянне па дзеясл. розмешати.
с. 241
Розмешати дзеясл. Змяшаць.
с. 241
Розмиловатися, розмиловатисе дзеясл. 1. Упадабаць, спадабаць (каго-, што-н.). 2. Пакахаць.
с. 241
Розминутися дзеясл. 1. Разысціся, не сустрэўшыся. 2. Разысціся пры сустрэчы, не закрануўшы адзін аднаго.
с. 242
Розмиренье наз. Вымярэнне, вылічэнне.
с. 242
Розмирити дзеясл. Размеркаваць.
с. 242
Розмирица наз. Нязгода, парушэнне міру. Параўн. розмирье.
с. 242
Розмирье наз. Тое, што і розмирица.
с. 242
Розмишлитисе гл. розмышлитися
с. 243
Розмнажати гл. розмножати
с. 243
Розмнажатися гл. розмножатися
с. 243
Розмножанье наз. Дзеянне па дзеясл. розмножати ў 1 знач.
с. 243
Розмножати, розмнажати, розмножать дзеясл. 1. Павялічваць (колькасць); пашыраць. 2. Расплоджваць (павялічваць патомства).
с. 243
Розмножатися, розмнажатися, розмножаться дзеясл. 1. Павялічвацца колькасна; пашырацца. 2. Расплоджвацца, павялічвацца (пра патомства).
с. 243
Розмножать гл. розмножати
с. 244
Розмножаться гл. розмножатися
с. 244
Розмножаючийся дзеепрым. ад розмножатися ў 2 знач.
с. 244
Розмножение гл. розмноженье
с. 244
Розмноженый, розмноженный, розмножоный дзеепрым. 1. Ад розмножити ў 1 знач. 2. Ад розмножити ў 2 знач.
с. 244
Розмноженье, розмножение, розмножэнье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. розмножити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. розмножити ў 2 знач.
с. 245
Розмноживатися, розмножыватися дзеясл. 1. Пашырацца, павялічвацца. 2. Расплоджвацца.
с. 246
Розмножитель наз. Тое, што і розмножца.
с. 246
Розмножити, розмножить, розмножыти дзеясл. 1. Павялічыць (колькасна), пашырыць. 2. Распладзіць (пра патомства). 3. Тое, што і розмножитися ў 1 знач. 4. Тое, што і розмножитися ў 2 знач.
с. 246
Розмножитися, розмножытися дзеясл., зв. 1. Ад розмножити ў 1 знач. 2. Ад розмножити ў 2 знач.
с. 247
Розмножовати дзеясл. Павялічваць.
с. 248
Розмножоный гл. розмноженый
с. 248
Розмножца наз. Пашыральнік. Параўн. розмножитель.
с. 248
Розмножыватися гл. розмноживатися
с. 248
Розмножыти гл. розмножити
с. 248
Розмножытися гл. розмножитися
с. 248
Розмножэнье гл. розмноженье
с. 248
Розмова наз. 1. Гутарка, размова. Параўн. размова, розмовля, розмолва. 2. Выказванне. 3. Абмеркаванне, дыскусія. 4. Спрэчка, сварка. 5. Маўленне. 6. Вечарынка, бяседа.
с. 248
Розмовенье наз. Спрэчка.
с. 250
Розмовити, розмовить дзеясл. Пагаварыць.
с. 250
Розмовитися, розмовитьсе дзеясл., зв. ад розмовити.
с. 250
Розмовить гл. розмовити
с. 250
Розмовитьсе гл. розмовитися
с. 250
Розмовля наз. Тое, што і розмова ў 1 знач.
с. 250
Розмовлянье, розмавлянье наз. Дзеянне па дзеясл. розмовляти.
с. 250
Розмовляньеся наз. Дзеянне па дзеясл. розмовлятися.
с. 251
Розмовляти, розмавляти, розмовлять дзеясл. Гаварыць, размаўляць. Параўн. размолвяти, розмовяти, розмолвяти.
с. 251
Розмовлятися, розмавляться дзеясл., зв. ад розмовляти.
с. 251
Розмовлять гл. розмовляти
с. 251
Розмовляючий, розмовляючый дзеепрым. 1. Ад розмовляти. 2. У знач. наз. Той, хто гаворыць, размаўляе.
с. 251
Розмовляющий дзеепрым. ад розмовляти.
с. 252
Розмовный прым. Гаваркі.
с. 252
Розмовянье наз. Дзеянне па дзеясл. розмовяти.
с. 252
Розмовяти, розмавяти дзеясл. Тое, што і розмовляти.
с. 252
Розмовяючий дзеепрым. ад розмовяти.
с. 252
Розмовяющий дзеепрым. ад розмовяти.
с. 252
Розмогчися дзеясл. Набыць моц, пашырыцца.
с. 253
Розмогыйся дзеепрым. ад розмогчися.
с. 253
Розмоитый гл. розмаитый
с. 253
Розмокнути дзеясл. Размокнуць.
с. 253
Розмолва наз. Тое, што і розмова.
с. 253
Розмолвение, розмольвение наз. Гутарка, размова.
с. 253
Розмолвяние наз. Дзеянне па дзеясл. розмолвяти.
с. 253
Розмолвяти, розмалвяти дзеясл. Тое, што і розмовляти.
с. 253
Розмолвяющий дзеепрым. ад розмолвяти.
с. 253
Розмольвение гл. розмолвение
с. 253
Розмочити дзеясл. Размачыць.
с. 253
Розмыслити дзеясл. Разважыць, абдумаць. Параўн. размыслити, розмышлити.
с. 254
Розмыслитися, розмыслитисе дзеясл., зв. ад розмыслити.
с. 254
Розмыслне гл. розмысльне
с. 254
Розмыслъ наз. 1. Роздум. Взяти собе на розмыслъ — прыняць пад увагу. 2. Розум. 3ъ добрымъ (за добрымъ) розмысломъ — у поўным розуме.
с. 254
Розмысльне, розмыслне прысл. Абдумана, усвядомлена. Параўн. размыслне.
с. 255
Розмысльный прым. Усвядомлены, абдуманы.
с. 255
Розмысляти гл. розмышляти
с. 255
Розмышленье, розмышление наз. 1. Дзеянне па дзеясл. розмыслити. Впасти (упасти) в (у) розмышленье (розмышление) — задумацца; мети собе (в собе) достаточное розмышленье — быць у поўным розуме. 2. Сумненне; ваганне. Взяти (брати) на розмышленье — пачаць сумнявацца, вагацца.
с. 255
Розмышливати, розмышлявати дзеясл. Разважаць, абдумваць.
с. 256
Розмышлити дзеясл. Тое, што і розмыслити.
с. 256
Розмышлитися, розмишлитисе дзеясл., зв. ад розмышлити.
с. 256
Розмышлявати гл. розмышливати
с. 257
Розмышлянье, розмышляние наз. 1. Дзеянне па дзеясл. розмышляти ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. розмышляти ў 2 знач.
с. 257
Розмышляти, розмысляти, розмышлять дзеясл. 1. Разважаць, абдумваць. Параўн. размышляти. 2. Думаць, вагаючыся, не могучы прыняць рашэнне.
с. 257
Розмышлятися дзеясл., зв. 1. Ад розмышляти ў 1 знач. 2. Ад розмышляти ў 2 знач.
с. 258
Розмышлять гл. розмышляти
с. 258
Розмякнути дзеясл. Размякнуць.
с. 258
Розмякченье наз. Дзеянне па дзеясл. розмякчити.
с. 259
Розмякчити дзеясл. Размякчыць.
с. 259
Розмякчитися дзеясл., зв. ад розмякчити.
с. 259
Розмятаный гл. розметаныи
с. 259
Розмятати гл. розметати
с. 259
Рознати дзеясл. 1. Дазнацца, уведаць. 2. Рассудзіць.
с. 259
Рознашаемый дзеепрым. ад розношати.
с. 259
Розне прысл. 1. Тое, што і розно ў 1 знач. 2. Тое, што і розно ў 2 знач. Параўн. рожне. 3. Тое, што і розно ў 3 знач. 4. Тое, што і розно ў 4 знач.
с. 259
Розневание гл. розгневанье
с. 260
Розней прысл. Неаднолькава.
с. 260
Рознемогчи дзеясл. Тое, што і рознемогчися.
с. 260
Рознемогчися, рознемогчисе дзеясл. Захварэць. Параўн. разнемогчися, рознемогчи.
с. 260
Рознендати дзеясл. Пусціць, не стрымаць (каня).
с. 260
Розненье наз. Нязгода.
с. 260
Рознесеный дзеепрым. ад рознести ў 1 знач.
с. 260
Рознести дзеясл. 1. Разнесці, распаўсюдзіць. 2. Раскрасці. 3. Збурыць, знішчыць.
с. 261
Рознестися дзеясл., зв. ад разнести ў 1 знач.
с. 261
Рознимати дзеясл. Раскрываць.
с. 261
Рознити дзеясл. 1. Адрозніваць, вылучаць. 2. Тое, што і рознитися.
с. 261
Рознитися дзеясл. Адрознівацца. Параўн. рознити ў 2 знач.
с. 261
Розница наз. 1. Адрозненне; непадабенства; супярэчлівасць. Параўн. разница ў 1 знач., рожница ў 1 знач. 2. Варожасць, сутычка, сварка. Параўн. разница ў 2 знач., рожница ў 2 знач. 3. Рознічны гандаль. По розницы — паасобку.
с. 262
Розно прысл. 1. Асобна, паасобку; у розныя бакі. Идти (поити) розно — раздрабніцца; продавати на розно — прадаваць у розніцу, ураздроб. Параўн. розне ў 1 знач. 2. Неаднолькава, па-рознаму. Параўн. розне ў 2 знач. 3. Разнастайна. Параўн. розне ў 3 знач. 4. Па-іншаму (у адрозненне). Параўн. розне ў 4 знач.
с. 263
Рознобудучий дзеепрым. Які будзе іншым, другім.
с. 264
Розноличный прым. Разнастайны.
с. 264
Розноокий прым. Які мае розныя вочы.
с. 264
Розносити дзеясл. Разносіць, распаўсюджваць. Параўн. разносити ў 1 знач.
с. 264
Розноситисе дзеясл., зв. ад розносити.
с. 265
Розность наз. 1. Адрозненне, неадпаведнасць. Безъ всякое (вшелякое) розности аднолькава, без разбору. Параўн. разность у 1 знач. 2. Спрэчка, нязгода. Параўн. разность у 2 знач., рожность. 3. Разнастайнасць. 4. Адметнасць.
с. 265
Розношати дзеясл. Разносіць.
с. 266
Розношенье, розношенне наз. Дзеянне па дзеясл. розносити.
с. 266
Розношовати дзеясл., шматкр. ад розносити.
с. 266
Розный прым. 1. Неаднолькавы, розны. Параўн. разный у 1 знач., рожный у 1 знач. 2. Іншы, другі, не той самы. Параўн. разный у 2 знач., рожный у 2 знач. 3. Разнастайны, усялякі. Параўн. разный у 3 знач., рожный у 3 знач. 4. Адметны. 5. Асобны. 6. У знач. наз. Іншае, другое.
с. 266
Розняти дзеясл. 1. Раскрыць што-н. сашчэпленае. 2. Разабраць на часткі, раздзяліць. 3. Развесці ў бакі. 4. Разгледзець. Розняти на угоду — вырашыць мірам.
с. 268
Рознятый дзеепрым. ад розняти ў 2 знач.
с. 269
Розняться дзеясл., зв. ад розняти ў 2 знач.
с. 269
Рознятье наз. Дзеянне па дзеясл. розняти ў 4 знач. Рознятье на угоду — заканчэнне справы (спрэчкі) мірам.
с. 269
Розобраный дзеепрым. 1. Ад розобрати ў 1 знач. 2. Ад розобрати ў 2 знач. 3. Ад розобрати ў 4 знач.
с. 269
Розобранье, розабранье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. розобрати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. розобрати ў 2 знач.
с. 270
Розобрати дзеясл. 1. Разбурыць што-н., разняўшы на часткі. Параўн. разобрати ў 1 знач. 2. Размеркаваць па частках. Параўн. разобрати ў 2 знач., розбрати. 3. Разгледзець, абмеркаваць. Параўн. розебрати. 4. Распрануць. Параўн. разобрати ў 3 знач.
с. 270
Розобратися дзеясл., зв. ад розобрати ў 4 знач.
с. 271
Розовый прым. Хлебъ розовый гл. хлебъ.
с. 271
Розогнаный дзеепрым. 1. Ад розогнати ў 1 знач. 2. Ад розогнати ў 2 знач. 3. Разараны, разагнаны.
с. 271
Розогнанье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. розогнати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. розогнати ў 3 знач.
с. 272
Розогнати дзеясл. 1. Прымусіць разысціся, разбегчыся ў розныя бакі. Параўн. разгнати, разогнати, розгнати. 2. Рассеяць, развеяць. 3. Паскорыць ход, рух каго-, чаго-н.
с. 272
Розогненый дзеепрым. Разгорнуты.
с. 273
Розогревати дзеясл. Разаграваць.
с. 273
Розогрети дзеясл. Разагрэць.
с. 273
Розогретися дзеясл., зв. ад розогрети.
с. 273
Розоднети дзеясл. Разаднець.
с. 273
Розоднетися дзеясл., зв. ад розоднети.
с. 273
Розодрание гл. розодранье
с. 273
Розодраный дзеепрым. ад розодрати.
с. 273
Розодранье, розодрание наз. Дзеянне па дзеясл. розодрати.
с. 274
Розодрати дзеясл. Разадраць. Параўн. раздрати, разодрати, роздерти, роздрати, розедрати.
с. 274
Розодратися, розодратисе дзеясл., зв. ад розодрати.
с. 274
Розожечися дзеясл. Разгарэцца.
с. 274
Розозлитися дзеясл. Раззлавацца.
с. 274
Розознаваный дзеепрым. ад розознавати ў 1 знач.
с. 274
Розознавати дзеясл. 1. Распазнаваць. Параўн. розезнавати ў 1 знач. 2. Дазнавацца. Параўн. разознавати, розезнавати ў 2 знач. 3. Рассуджваць.
с. 275
Розознаватися дзеясл, зв. ад розознавати ў 1 знач.
с. 275
Розознаваючий дзеепрым. у знач. наз. Той, хто рассуджвае.
с. 275
Розознание гл. розознанье
с. 275
Розознаный дзеепрым. 1. Ад розознати ў 1 знач. 2. Дасведчаны.
с. 275
Розознанье, роззнанье, розознание наз. 1. Дзеянне па дзеясл. розознати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. розознати ў 3 знач. 3. Рашэнне, пастанова. 4. Сведчанне.
с. 275
Розознати, розазнать, розознать дзеясл. 1. Распазнаць, адрозніць. Параўн. розезнати ў 1 знач. 2. Дазнацца, уведаць. Параўн. розезнати ў 2 знач. 3. Рассудзіць. Параўн. розезнати ў 3 знач.
с. 276
Розойстье наз. Дзеянне па дзеясл. розойтися ў 1 знач.
с. 277
Розойти дзеясл. Тое, што і розойтися ў 1 знач.
с. 277
Розойтися, розойтисе дзеясл. 1. Тое, што і розыйтися ў 1 знач. Параўн. розойти. 2. Тое, што і розыйтися ў 3 знач.
с. 277
Розоляти дзеясл. Разліваць.
с. 278
Розомети дзеясл. Тое, што і розумети ў 2 знач.
с. 278
Розорваный дзеепрым. 1. Ад розорвати ў 2 знач. 2. Ад розорвати ў 4 знач.
с. 278
Розорванье, розорване наз. 1. Дзеянне па дзеясл. розорвати ў 2 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. розорвати ў 4 знач.
с. 278
Розорвати, розорвать дзеясл. 1. Разарваць; рэзкім рухам, рыўком раздзяліць на часткі; разадраць. Параўн. разорвати ў 1 знач., резорвати, розервати ў 1 знач. 2. Узрывам разнесці на часткі, асколкі. 3. Парваўшы на часткі, кавалкі, забіць. Параўн. розервати ў 2 знач. 4. // перан. Спыніць, скончыць (адносіны, сувязь і пад.). Параўн. разорвати ў 2 знач., розервати ў 4 знач. 5. Утварыць разрыў паміж кім-н.
с. 279
Розорватися, розорваться дзеясл., зв. 1. Ад розорвати ў 2 знач. 2. Ад розорвати ў 4 знач.
с. 280
Розорвать гл. розорвати
с. 280
Розорваться гл. розорватися
с. 280
Розореный дзеепрым. ад розорити ў 1 знач.
с. 280
Розоренье наз. Дзеянне па дзеясл. розорити ў 1 знач.
с. 280
Розорити дзеясл. 1. Тое, што і разорити ў 1 знач. 2. Тое, што і розорити ў 2 знач.
с. 280
Розоръ наз. Разора, паглыбленне ў выглядзе канаўкі.
с. 280
Розосланецъ наз. Пасланец.
с. 280
Розосланый дзеепрым. ад розослати I.
с. 281
Розослати I дзеясл. Разаслаць, адправіць у розныя месцы. Параўн. разослати, розеслати.
с. 281
Розослати II дзеясл. Разгарнуўшы, паслаць на якой-н. паверхні.
с. 281
Розослатися дзеясл., зв. ад розослати I.
с. 281
Розостье наз. Разыходжанне, пакіданне месца свайго прабывання.
с. 281
Розотнути, розутнути дзеясл. Рассячы.
с. 281
Розохочовати дзеясл. Разахвочваць.
с. 282
Розошлый дзеепрым. Які пакінуў сваё месца прабывання. Параўн. розешлый.
с. 282
Розпадатисе гл. роспадатися
с. 282
Розпаление гл. роспаленье
с. 282
Розпаленный гл. роспаленый
с. 282
Розпаленый гл. роспаленый
с. 282
Розпалитися гл. роспалитися
с. 282
Розпаляти гл. роспаляти
с. 282
Розпалятися гл. роспалятися
с. 282
Розпаметыванье гл. роспамятованье
с. 282
Розпаметывати гл. роспамятовати
с. 282
Розпамятатися гл. роспамятатися
с. 282
Розпамятыванье гл. роспамятованье
с. 282
Розпамятывати гл. роспамятовати
с. 282
Розпаражати гл. роспоражати
с. 282
Розпартье гл. роспартье
с. 282
Розпартьесе гл. роспартьесе
с. 282
Розпастися гл. роспастися
с. 282
Розпатреный дзеепрым. Разгледжаны.
с. 282
Розпахати гл. роспахати
с. 282
Розпахивати гл. роспахивати
с. 282
Розпашъ гл. роспашъ
с. 282
Розперти дзеясл. Тое, што і розпертися.
с. 282
Розпертися, розпертисе, роспертисе, роспертися дзеясл. Разабрацца, дасягнуць згоды, вырашыць справу. Параўн. розперти.
с. 282
Розпертье наз. Дзеянне па дзеясл. розперти.
с. 283
Розперхненый дзеепрым. ад росперхнути.
с. 283
Розперхнутися гл. росперхнутися
с. 283
Розпечатаный дзеепрым. ад розпечатати.
с. 283
Розпечатати дзеясл. Распячатаць. с. 283
Розпилованный гл. роспилованый
с. 283
Розпинати гл. роспинати
с. 283
Розпирати дзеясл. Разбірацца, аспрэчваць што-н. праз суд.
с. 283
Розпиратисе гл. роспиратися
с. 283
Розписанье гл. росписанье
с. 283
Розписати гл. росписати
с. 283
Розписатися дзеясл. Распісацца, дакладна вызначыцца.
с. 283
Розписъ гл. росписъ
с. 283
Розпись гл. росписъ
с. 283
Розпластати дзеясл. Тое, што і розплатати.
с. 283
Розплатати, росплотати дзеясл. Разрэзаць. Параўн. разплотати, розпластати.
с. 284
Розплаченье гл. росплаченье
с. 284
Розплести дзеясл. Расплесці.
с. 284
Розплетати дзеясл. Расплятаць.
с. 284
Розплодити гл. росплодити
с. 284
Розплодитися гл. росплодитися
с. 284
Розплыненье наз. Дзеянне па дзеясл. росплынути ў 1 знач.
с. 284
Розплынути гл. росплынути
с. 284
Розплынутися гл. росплынутися
с. 284
Розповедывати, розповедавать дзеясл. Расказваць, паведамляць.
с. 284
Розпожичаный дзеепрым. Распазычаны.
с. 284
Розпонктися дзеясл. Тое, што і роспукнутися.
с. 284
Розпоражати гл. роспоражати
с. 284
Розпорожати гл. роспоражати
с. 284
Розпорошати гл. роспорошати
с. 284
Розпорошатисе гл. роспорошатися
с. 284
Розпорошенный гл. роспорошеный
с. 284
Розпорошеный гл. роспорошеный
с. 284
Розпорошити гл. роспорошити
с. 284
Розпорошоный гл. роспорошеный
с. 284
Розпорядненье наз. Распараджэнне.
с. 285
Розпостерти гл. роспостерти
с. 285
Розпостирати гл. роспостирати
с. 285
Розпостранятися дзеясл. Распаўсюджвацца.
с. 285
Розпостреньеся наз. Распаўсюджанне.
с. 285
Розпочатый дзеепрым. Распачаты.
с. 285
Розправа гл. росправа
с. 285
Розравенье гл. росправенье
с. 285
Розправити гл. росправити
с. 285
Розправитися гл. росправитися
с. 285
Розправляти гл. росправляти
с. 285
Розправованье гл. росправованье
с. 285
Розправовати гл. росправовати
с. 285
Розправоватисе гл. росправоватися
с. 285
Розправяти гл. росправяти
с. 285
Розпрашение гл. роспрашенье
с. 285
Розпрашеный гл. роспрашеный
с. 285
Розпрашитися гл. роспрашитися
с. 285
Розпродати гл. роспродати
с. 285
Розпростерти гл. роспростерти
с. 285
Розпростертися гл. роспростертися
с. 285
Розпростирати гл. роспростирати
с. 285
Розпространити гл. роспростронити
с. 285
Розпрошати гл. роспрошати
с. 285
Розпудити гл. роспудити
с. 285
Розпужати дзеясл. Разганяць.
с. 285
Розпуженье наз. Дзеянне па дзеясл. розпудити.
с. 285
Розпукатися дзеясл. Патрэскацца, парвацца.
с. 286
Розпускатися гл. роспускатися
с. 286
Розпуста гл. роспуста
с. 286
Розпустити гл. роспустити
с. 286
Розпуститися гл. роспуститися
с. 286
Розпустный гл. роспустный I
с. 286
Розпутность гл. роспустность
с. 286
Розпущати гл. роспущати
с. 286
Розпущатися гл. роспущатися
с. 286
Розпущение гл. роспущенье
с. 286
Розпущеный гл. роспущеный
с. 286
Розпущоный гл. роспущеный
с. 286
Розпяти гл. роспяти
с. 286
Розпятый гл. роспятый
с. 286
Розпятье гл. роспятие
с. 286
Розраджовати дзеясл. Распараджацца.
с. 286
Розрадити гл. розрядити
с. 286
Розрадованье наз. Радасць.
с. 286
Розрадоватися, розрадоватисе дзеясл. Узрадавацца, усцешыцца.
с. 286
Розрадововатися дзеясл. Усцешвацца.
с. 286
Розражати I дзеясл. Адгаворваць. Параўн. разражати I.
с. 286
Розражати II гл. розряжати
с. 286
Розражатися дзеясл. Нараджацца.
с. 287
Розратовати дзеясл. Разбараніць.
с. 287
Розратье наз. Няўзгодненасць.
с. 287
Розревненый дзеепрым. ад розревнитися.
с. 287
Розревнитисе дзеясл. Узбудзіцца, расхвалявацца.
с. 287
Розредити гл. розрядити
с. 287
Розреженье наз. Дзеянне па дзеясл. розредити.
с. 287
Розрезаный дзеепрым. ад розрезати.
с. 287
Розрезати дзеясл. Разрэзаць. Параўн. разрезати.
с. 287
Розрезовати, розрезывати дзеясл. Разрэзваць.
с. 287
Розрешаный дзеепрым. ад розрешати.
с. 287
Розрешати дзеясл. Тое, што і разрешати.
с. 288
Розрешенье наз. Дзеянне па дзеясл. розрешити.
с. 288
Розрешити дзеясл. Тое, што і разрешити.
с. 288
Розривати гл. розрывати
с. 288
Розриватися гл. розрыватися
с. 288
Розривка гл. розрывка
с. 288
Розробенье наз. Дзеянне па дзеясл. розробити ў 1 знач.
с. 288
Розробити дзеясл. 1. Разрабіць. Параўн. разробити. 2. Распрацаваць, стварыць што-н. на аснове абагульнення пэўных звестак, ведаў і пад.
с. 288
Розробленый дзеепрым. 1. Ад розробити ў 1 знач. 2. Ад розробити ў 1 знач.
с. 289
Розробленье наз. Дзеянне па дзеясл. розробити ў 1 знач.
с. 289
Розробливати дзеясл. 1. Разрабляць, распрацоўваць. Параўн. разробливати. 2. Ствараць што-н. на аснове абагульнення пэўных ведаў, вопыту і пад.
с. 289
Розробляти дзеясл. Разрабляць, распрацоўваць.
с. 289
Розробокъ наз. 1. Апрацоўка, падрыхтоўка ўчастка зямлі для выкарыстання. 2. Апрацаваны, падрыхтаваны для выкарыстання ўчастак зямлі. Параўн. разробокъ, розробъ.
с. 290
Розробъ наз. Тое, што і розробокъ у 2 знач.
с. 290
Розродити дзеясл. 1. Нарадзіць; займець вялікае патомства. 2. Узрадзіць.
с. 290
Розродитисе дзеясл., зв. ад розродити ў 1 знач.
с. 290
Розроженье наз. Дзеянне па дзеясл. розродити ў 1 знач.
с. 290
Розрозненый дзеепрым. 1. Ад розрознити. 2. У знач. наз. Той, хто пазбаўлены сувязі, адзінства.
с. 290
Розрозненье наз. Дзеянне па дзеясл. розрознити.
с. 291
Розрознити дзеясл. Разрозніць.
с. 291
Розрознитися, розрознитисе дзеясл., зв. ад розрознити.
с. 291
Розрослый дзеепрым. ад розрости.
с. 291
Розрости дзеясл. Тое, што і розростися.
с. 291
Розростися дзеясл. Разрасціся. Параўн. розрости.
с. 291
Розростити дзеясл. Вырасціць.
с. 291
Розростоватися дзеясл. Тое, што і розрощатися.
с. 292
Розросченье гл. розрощенье
с. 292
Розрохъ наз. Тое, што і розрухъ.
с. 292
Розрощатися дзеясл. Разрастацца. Параўн. розростоватися.
с. 292
Розрощенье, розросченье наз. Дзеянне па дзеясл. розростити.
с. 292
Розрубанье наз. Рассяканне.
с. 292
Розрубити дзеясл. Пасячы.
с. 292
Розрубъ наз. 1. Разруб, водруб. 2. Падатак за высяканне лесу.
с. 292
Розрухъ наз. Беспарадак, хваляванне. Параўн. разрухъ, розрохъ.
с. 292
Розруцанье наз. Выкіданне.
с. 293
Розрушати дзеясл. // перан. Парушаць, прымушаць распасціся. Параўн. разрушати.
с. 293
Розрушаючий дзеепрым. ад розрушати.
с. 293
Розрушенье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. розрушити ў 1 знач. 2. // перан. Дзеянне па дзеясл. розрушити ў 2 знач.
с. 293
Розрушити, роззрушити, розрушить дзеясл. 1. Тое, што і разрушити ў 1 знач. 2. Тое, што і разрушити ў 2 знач.
с. 293
Розрушитися дзеясл., зв. ад розрушити ў 1 знач.
с. 294
Розрушить гл. розрушити
с. 294
Розрываный дзеепрым. ад розрывати ў 2 знач.
с. 294
Розрыванье наз. Дзеянне па дзеясл. розрывати ў 2 знач.
с. 294
Розрывати, розривати дзеясл. 1. Разрываць. 2. Спыняць (адносіны, сувязі і пад.). Параўн. разрывати.
с. 294
Розрыватися, розриватися дзеясл., зв. 1. Ад розрывати ў 1 знач. 2. Ад розрывати ў 2 знач.
с. 294
Розрывка, розривка наз. Разрыўка.
с. 295
Розрыти дзеясл. Перавярнуць, змяніць, сказіць сэнс, змест чаго-н.
с. 295
Розрядитель наз. Тое, што і розрядца.
с. 295
Розрядити, розрадити, розрадить, розредити дзеясл. 1. Размеркаваць, раздзяліць, падзяліць. 2. Разгледзець, разабрацца, распарадзіцца.
с. 295
Розрядитися дзеясл., зв. ад розрядити ў 2 знач.
с. 295
Розрядца наз. Распарадчык. Параўн. розрядитель.
с. 295
Розряжати, розражати II дзеясл. Размяркоўваць, раздзяляць. Параўн. разражати II.
с. 295
Розряженый дзеепрым. ад розрядити ў 1 знач.
с. 296
Розряженье наз. Дзеянне па дзеясл. розрядити ў 2 знач.
с. 296
Розсадити, розсадить, россадити дзеясл. 1. Раскідаць; кідаючы, размясціць па паверхні ў розных месцах. 2. Размясціць на адлегласці адзін ад аднаго; рассадзіць. 3. // перан. Разарваць, разадраць; прычыніць каму-н. душэўны боль, пакуты.
с. 296
Розсадитися дзеясл., зв. ад розсадити ў 2 знач.
с. 296
Розсадить гл. розсадити
с. 296
Розсажоный дзеепрым. 1. Ад розсадити ў 1 знач. 2. Рассаджаны, пасаджаны. 3. Сабраны, падрыхтаваны.
с. 296
Розсапати дзеясл. Раскідаць у беспарадку.
с. 296
Розсваритися, росваритися дзеясл. Пасварыцца.
с. 297
Розсветати гл. розсвитати
с. 297
Розсветити дзеясл. 1. Распаліць, падпаліць. 2. Зрабіць светлай якую-н. прастору, напоўніць святлом. 3. Развіднець. 4. // перан. Зрабіць ясным, радасным, спакойным. 5. // перан. Давесці да высокай ступені развіцця.
с. 297
Розсветитися, розсветитисе дзеясл., зв. 1. Ад розсветити ў 2 знач. 2. Ад розсветити ў 4 знач. 3. Ад розсветити ў 5 знач. 4. Заблішчэць, зазіхацець, адбіваючы святло. праменне.
с. 297
Розсветлый дзеепрым. ад розсветити ў 5 знач.
с. 298
Розсветнутисе, росветнутисе дзеясл. Развіднецца.
с. 298
Розсвечати дзеясл. 1. Асвечваць, рабіць светлай якую-н. прастору. 2. // перан. Асвятляць унутраным святлом; рабіць радасным; ажыўляць.
с. 298
Розсвеченый дзеепрым. ад розсветити ў 4 знач.
с. 298
Розсвирепети дзеясл. Раз’юшыцца, разлютавацца.
с. 298
Розсвитанье, росвитанье наз. Рассвітанне.
с. 298
Розсвитати, розсветати дзеясл. Рассвітаць.
с. 298
Розсвитатисе дзеясл., зв. ад розсвитати.
с. 299
Розсеати гл. розсеяти
с. 299
Розсевание гл. розсеванье
с. 299
Розсеваный дзеепрым. ад розсевати ў 2 знач.
с. 299
Розсеванье, розсевание наз. Дзеянне па дзеясл. розсевати ў 2 знач.
с. 299
Розсевати дзеясл. 1. Рассейваць. 2. Распаўсюджваць што-н. сярод каго-н. Параўн. рассевати.
с. 299
Розсевачъ наз. Распаўсюджвальнік.
с. 299
Розсевокъ наз. Распаўсюджванне.
с. 300
Розседатисе гл. росседатися
с. 300
Розседланый дзеепрым. ад розседлати.
с. 300
Розседлати дзеясл. Рассядлаць.
с. 300
Розседлина наз. Тое, што і розселина.
с. 300
Розсееный гл. розсеяный
с. 300
Розсеканый дзеепрым. ад розсекати.
с. 300
Розсекати, россекати дзеясл. Рассякаць; разбіваць, раздзяляць на часткі, кавалкі ўдарам вострага прадмета.
с. 300
Розселина наз. Расколіна; цясніна. Параўн. разселина, розседлина.
с. 301
Розселитися дзеясл. Рассяліцца.
с. 301
Розсердитися дзеясл. Раззлавацца.
с. 301
Розсестися гл. россестися
с. 301
Розсеченье наз. Дзеянне па дзеясл. розсечи.
с. 301
Розсечи, розсечы, россечи дзеясл. 1. Рассячы, раздзяліць на часткі, кавалкі ўдарам вострага прадмета. Параўн. разсечи. 2. Высечы, ссячы ўсё.
с. 301
Розсечоный дзеепрым. ад розсечи.
с. 301
Розсеяние наз. Дзеянне па дзеясл. розсеяти ў 1 знач.
с. 301
Розсеяный, розсееный, росеяный, россеяный дзеепрым. 1. Ад розсеяти ў 1 знач. 2. Рассыпаны, раскіданы, пасеяны. 3. У знач. прым. Рассеяны; няўважлівы.
с. 302
Розсеяти, розсеати, россеяти дзеясл. 1. Раскідаць, размясціць у розных месцах; рассяліць. Параўн. разсеяти. 2. Распаўсюдзіць; зрабіць што-н. вядомым, даступным многім. 3. // перан. Зрабіць менш сканцэнтраваным.
с. 302
Розсеятися, розсеятисе дзеясл., зв. 1. Ад розсеяти ў 1 знач. 2. Ад розсеяти ў 2 знач.
с. 302
Розсилненье наз. Дзеянне па дзеясл. розсилнити.
с. 303
Розсилнивати дзеясл. 1. Умацоўваць, надаваць сілу. 2. Памнажаць, павялічваць колькасць.
с. 303
Розсилнити дзеясл. Узмацніць.
с. 303
Розсиянинъ гл. россиянинъ
с. 303
Розсказанье гл. росказанье
с. 303
Розсказати гл. росказати
с. 303
Розскиданый гл. роскиданый
с. 303
Розслаба, рослаба наз. Недамаганне, слабасць; немач, хвароба. // перан. Страта духоўнай руплівасці, шчырасці.
с. 303
Розслабити, рослабити дзеясл. Аслабіць, пазбавіць сіл; зрабіць немачным, хворым.
с. 303
Розслабитися дзеясл., зв. ад розслабити.
с. 303
Розслабленый, розслабленный, рослабленый дзеепрым. 1. Ад розслабити. 2. Паралічны, паражоны паралічам. Розслабленые (рослабленые) жилы — параліч. 3. У знач. наз. Паралітык, паражоны паралічам чалавек.
с. 303
Розслабленье наз. Аслабленне, паслабленне чаго-н.
с. 304
Розслабляти, рослабляти дзеясл. 1. Рабіць аслабелым, пазбаўленым сіл. 2. Аслабляць, паслабляць дзеянне чаго-н. Параўн. раслабляти.
с. 304
Розслаблятися дзеясл., зв. ад розслабляти ў 2 знач.
с. 304
Розславити, рославити дзеясл. Праславіць, расславіць; зрабіць вядомым.
с. 305
Розславитися, розславитисе, рославитися дзеясл., зв. ад розславити.
с. 305
Розславленый дзеепрым. ад розславити.
с. 305
Розславляти дзеясл. 1. Праслаўляць, расслаўляць, услаўляць. 2. Паведамляць многім, рабіць вядомым усюды. Параўн. розславяти.
с. 305
Розславяти, рославяти дзеясл. Тое, што і розславляти ў 2 знач.
с. 306
Розсмеятися, розсмеятисе, розсмиятисе, росмеятися, россмеатися, россмеятися дзеясл. Засмяяцца, рассмяяцца.
с. 306
Розсмотрети, росмотрети, росмотрити, россмотрети дзеясл. 1. Разгледзець, абмеркаваць; разабрацца ў чым-н. (звычайна з мэтай ацэнкі або прыняцця рашэння). Параўн. разсмотрети ў 1 знач. 2. Абдумаць, усебакова ўзважыць; падумаўшы, вырашыць. Параўн. разсмотрети ў 2 знач. 3. Пільна ўглядаючыся, заўважыць, убачыць што-н. Параўн. разсмотрети ў 3 знач. 4. Агледзець, абследаваць; вызначыць стан здароўя ў каго-н.
с. 306
Розсорити дзеясл. Безразважна патраціць, зрасходаваць (пра грошы).
с. 307
Розсправа гл. росправа
с. 307
Розсправити гл. росправити
с. 307
Розсправитисе гл. росправитися
с. 307
Розсправовати гл. росправовати
с. 307
Розспратъ наз. Расчышчаная пад поле дзялянка зямлі.
с. 307
Розставатисе, роставатисе дзеясл. Расставацца, разлучацца. Розставатисе зъ светомъ — кідаць звычайныя ўмовы жыцця, парываць сувязь з блізкімі з мэтай весці аскетычны спосаб жыцця. Параўн. раставатися.
с. 307
Розставити, роставити дзеясл. Паставіць, расставіць, размясціць якім-н. чынам.
с. 308
Розставленый, роставленый дзеепрым. ад розставити.
с. 308
Розставляти, роставляти дзеясл. Ставіць, расстаўляць, размяшчаць якім-н. чынам, парадкам. Параўн. раставляти.
с. 308
Розстань гл. ростань
с. 308
Розстанье I, ростанье II наз. Зъ симъ светомъ (зъ тела души) розстанье — смерць; зъ светомъ розстанье (ростанье) — адказ ад жыццёвых даброт з мэтай весці аскетычны спосаб жыцця; листъ ростанья гл. листъ.
с. 308
Розстанье II гл. ростанье I
с. 308
Розстаньеся, ростаньеся наз. Дзеянне па дзеясл. розстатися.
с. 308
Розстатися, розстатисе, росстатися, ростатисе, ростатися дзеясл. Разлучыцца, расстацца; развітацца, пакінуць каго-, што-н. // перан. Зъ світомъ (теломъ) розстатися — памерці. Параўн. растатися.
с. 308
Розство гл. рожство
с. 309
Розствореный гл. роствореный
с. 309
Розстегати гл. ростягати
с. 309
Розстегатися гл. ростягатися
с. 309
Розстеребъ наз. Расчышчаная ад кустоў, хмызняку дзялянка пад сенажаць.
с. 309
Розстинати гл. ростинати
с. 309
Розсторгати гл. росторгати
с. 309
Розстрасане гл. рострясанье
с. 309
Розстрасати гл. рострясати
с. 309
Розстрелитися дзеясл. Разбегчыся, рассеяцца, пабегчы ў розных напрамках.
с. 309
Розстреляти дзеясл. Расстраляць.
с. 309
Розстрыгати дзеясл. Вырашаць, рашаць; рассуджваць.
с. 309
Розстрыгненье, розтрыгнение, ростригненье, рострыгненье, рострыкгнение наз. Вырашэнне, рашэнне; пастанова.
с. 310
Розстрясати гл. рострясати
с. 310
Розступенье, роступенье наз. Дзеянне па дзеясл. розступити ў 2 знач.
с. 310
Розступити, роступити дзеясл. 1. Разамкнуць, рассунуць, распіхнуць. 2. Тое, што і розступитися ў 1 знач.
с. 310
Розступитися, розступитисе, розтупитися, росступитися, роступитися дзеясл. 1. Разамкнуцца, расступіцца. рассунуцца, шырока раскрыцца, разысціся ў бакі (пра зямлю, ваду і пад.). Параўн. расступитися ў 1 знач., розступити ў 2 знач. 2. Адступіўшы ў бок, зрабіць свабоднае месца, праход; разысціся, разбегчыся ў розныя бакі. 3. Разваліцца, распасціся. Параўн. расступитися ў 2 знач.
с. 310
Розступленье наз. Дзеянне па дзеясл. розступити ў 2 знач.
с. 311
Розступуючийся дзеепрым. ад розступитися ў 1 знач.
с. 311
Розстырка гл. ростырка
с. 311
Розстыркъ гл. ростыркъ
с. 311
Розстягнути гл. ростягнути
с. 311
Розстяти гл. ростяти
с. 311
Розсудивати дзеясл. Тое, што і розсуживати ў 1 знач.
с. 311
Розсудителне прысл. Разважна, разважліва; разумна.
с. 311
Розсудитель наз. Размеркавальнік, распарадчык.
с. 311
Розсудити, россудити дзеясл. 1. Рассудзіць, разгледзець; вырашыць. Параўн. разсудити ў 1 знач. 2. Абдумаць, абмеркаваць; узважыць. Параўн. разсудити ў 2 знач. 3. Адрозніць.
с. 311
Розсудитися, россудитися дзеясл., зв. ад розсудити ў 1 знач.
с. 312
Розсудне прысл. Разважна, разважліва; мудра, разумна.
с. 313
Розсудный, россудный прым. Разважны, разважлівы; мудры, разумны. Параўн. разсудный.
с. 313
Розсудокъ, россудокъ, росудокъ наз. 1. Разбор, разгляд; вырашэнне справы; дазнанне. Параўн. розсудъ у 1 знач. 2. Пастанова, рашэнне; прыгавор, прысуд. Параўн. розсудъ у 2 знач. 3. Розум; развага, разважлівасць; асцярожнасць. Параўн. разсудокъ. 4. Роздум; меркаванне, разважанне; думка, погляд; разуменне. Параўн. розсудъ у 3 знач. 5. Настаўленне, павучанне; указанне; закон.
с. 313
Розсудъ, россудъ наз. 1. Тое, што і розсудокъ у 1 знач. 2. Тое, што і розсудокъ у 2 знач. 3. Тое, што і розсудокъ у 4 знач.
с. 315
Розсужаный дзеепрым. ад розсужати ў 1 знач.
с. 315
Розсужанье наз. Дзеянне па дзеясл. розсужати ў 2 знач.
с. 315
Розсужати дзеясл. 1. Рассуджваць, разбіраць, разглядаць. Параўн. разсуждати ў 2 знач. 2. Тое, што і разсуждати ў 1 знач. 3. Распазнаваць; адрозніваць.
с. 315
Розсужаючий дзеепрым. 1. Ад розсужати ў 2 знач. 2. У знач. наз. Той, хто рассуджвае, разглядае, вырашае што-н.
с. 316
Розсуждати дзеясл. Тое, што і разсуждати ў 2 знач.
с. 316
Розсужение гл. розсуженье
с. 316
Розсуженый дзеепрым. ад розсудити ў 1 знач.
с. 316
Розсуженье, розсужение, россуженье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. розсудити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. розсудити ў 2 знач. 3. Пастанова, рашэнне; прыгавор, прысуд.
с. 317
Розсуживати, розсужовати, розсужывати, росужывати дзеясл., шматкр. 1. Ад розсужати ў 1 знач. Параўн. розсудивати. 2. Ад розсужати ў 2 знач.
с. 317
Розсутый дзеепрым. у знач. наз. Разуты, босы.
с. 318
Розсхватати гл. розхватати
с. 318
Розсширеный гл. розширеный
с. 318
Розсыланье наз. Дзеянне па дзеясл. розсылати ў 1 знач.
с. 318
Розсылати дзеясл. 1. Адпраўляць, пасылаць; рассылаць. 2. Накіроўваць, выпраўляць каго-н. куды-н. з якой-н. мэтай.
с. 318
Розсыпаный, росыпаный дзеепрым. 1. Ад розсыпати ў 1 знач. // перан. 2. Ад розсыпати ў 4 знач. 3. Рассохлы.
с. 318
Розсыпанье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. розсыпати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. розсыпати ў 4 знач.
с. 319
Розсыпати, россыпати дзеясл. 1. Рассыпаць, раскідаць; рассеяць. 2. Насыпаючы, раздзяліць, размеркаваць што-н. 3. Выдаць, раздаць; зрасходаваць. 4. Знішчыць, разбурыць, разбіць на кавалкі. Параўн. рассыпати. 5. Паламаць, пашкодзіць. 6. Разладзіць, расстроіць; парушыць, перапыніць. 7. Спыніць, абарваць. 8. // перан. Развеяць, разагнаць. 9. Выпусціць, выстраліць, расходаваць у працэсе стральбы.
с. 319
Розсыпатися, розсыпатисе, россыпатися дзеясл. 1. Рассыпацца; распасціся; разваліцца, разбурыцца. // перан. Прапасці, знікнуць, перастаць існаваць. Параўн. разсыпатися. 2. Распаўсюдзіцца, пашырыцца.
с. 320
Розсыпка наз. 1. Рассыпка; распад. 2. Разбег, разыход у розныя бакі.
с. 321
Розсыповати дзеясл. 1. Выдаваць, раздаваць, расходаваць. 2. Знішчаць, разбураць, разбіваць на кавалкі.
с. 321
Розсыповатися дзеясл. 1. Рассыпацца, распадацца. 2. Парушацца, разладжвацца.
с. 321
Розсыпываный дзеепрым. Які рассыпалі.
с. 321
Розсытити, розсытить, россытити, росытити дзеясл. Падрыхтаваць хмельны напітак шляхам сычэння.
с. 321
Розсыхатисе дзеясл. Рассыхацца.
с. 322
Розсыцоный гл. розсычоный
с. 322
Розсычати дзеясл. Настойваць мёд на чым-н., рабіць яго алкагольным напіткам.
с. 322
Розсыченье наз. Дзеянне па дзеясл. розсытити.
с. 322
Розсычиваный дзеепрым. ад розсычивати.
с. 322
Розсычивати дзеясл., шматкр. ад розсычати.
с. 322
Розсычоный, розсыцоный, россыченый дзеепрым. ад розсытити. Параўн. разсычоный.
с. 322
Розтаргивающий дзеепрым. Які перашкаджае якому-н. дзеянню, зводзіць на нішто, парушае, прыводзіць у беспарадак што-н.
с. 323
Розтаргненье наз. Няўважлівасць, рассеянасць.
с. 323
Розтво гл. рожство
с. 323
Розтворенье наз. Аб’яднанне, злучэнне, спалучэнне.
с. 323
Розтворити гл. ростворити
с. 323
Розтворитися дзеясл., зв. ад ростворити. // перан.
с. 323
Розтвороный гл. роствореный
с. 323
Розтегатисе гл. ростягатися
с. 323
Розтегающий дзеепрым. ад ростягати.
с. 323
Розтекатися гл. ростекатися
с. 323
Розтеребити гл. ростеребити
с. 323
Розтерти гл. ростерти
с. 323
Розтолстети дзеясл. Напоўніцца; растаўсцець; насыціцца.
с. 323
Розтопитися гл. ростопитися
с. 323
Розторгати гл. росторгати
с. 324
Розторгивающий дзеепрым. Які раздзірае, разрывае на кавалкі.
с. 324
Розторгненый гл. росторгненый
с. 324
Розторгненье гл. росторгненье
с. 324
Розторгнути гл. росторгнути
с. 324
Розторгнутися гл. росторгнутися
с. 324
Розточити гл. росточити
с. 324
Розточыти гл. росточити
с. 324
Розтропность гл. ростропность
с. 324
Розтрутити дзеясл. Знішчыць.
с. 324
Розтруханъ гл. роструханъ
с. 324
Розтрыгнение гл. розстрыгненье
с. 324
Розтрыхнутися дзеясл. Вырашыцца.
с. 324
Розтрясати гл. рострясати
с. 324
Розтряснутисе дзеясл. Разабрацца, разгледзецца.
с. 324
Розтупитися гл. розступитися
с. 324
Розтуханецъ наз., памянш. ад роструханъ.
с. 324
Розтучати дзеясл. // перан. Рабіць моцным, трывалым.
с. 325
Розтучнети дзеясл. Паправіцца, пасыцець, патаўсцець. // перан. Стаць моцным, трывалым.
с. 325
Розтылый дзеепрым. Распаўнелы, растаўсцелы.
с. 325
Розтыркъ гл. ростыркъ
с. 325
Розтырокъ гл. ростыркъ
с. 325
Розтягаючий гл. ростягаючий
с. 325
Розтягненый гл. ростягненый
с. 325
Розтягнути гл. ростягнути
с. 325
Розтягнутися гл. ростягнутися
с. 325
Розтяти гл. ростяти
с. 325
Розтятый гл. ростятый
с. 325
Розузнавати дзеясл. Разведваць; даведвацца, дазнавацца.
с. 325
Розузнати дзеясл. Разведаць; даведацца, дазнацца.
с. 325
Розумене гл. розуменье
с. 325
Розумение гл. розуменье
с. 325
Розуменый, розумяный дзеепрым. 1. Ад розумети ў 1 знач. 2. Ад розумети ў 2 знач. 3. Ад розумети ў 4 знач.
с. 325
Розуменье, розумене, розумение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. розумети ў 1 знач. 2. Тое або іншае ўсведамленне, тлумачэнне, трактоўка чаго-н. 3. Думка, меркаванне, погляд адносна каго-, чаго-н. Высокое (низкое) розуменье — адпаведнае ўражанне, уяўленне аб кім-, чым-н. 4. Здольнасць разабрацца ў чым-н. 5. Розум, свядомасць. 6. Слава, рэпутацыя.
с. 326
Розумети дзеясл. 1. Разумець, усведамляць, спасцігаць розумам сэнс, змест і пад. чаго-н.; асэнсоўваць што-н. Параўн. разумети ў 1 знач. 2. Думаць; лічыць, меркаваць; мець думку наконт чаго-н. Параўн. розомети. 3. Ведаць; разбірацца ў чым-н. Параўн. разумети ў 2 знач. 4. Падразумяваць, мець на ўвазе; прымаць, лічыць. 5. Бачыць; дапускаць, уяўляць.
с. 328
Розуметися, розуметисе, розуметься дзеясл., зв. 1. Ад розумети ў 4 знач. 2. Перакладацца; тлумачыцца.
с. 329
Розумеючий, розумеючый дзеепрым. 1. Ад розумети ў 1 знач. 2. Ад розумети ў 2 знач. 3. У знач. наз. Той, хто ўсведамляе, спасцігае розумам сэнс, змест і пад. Высоко (покорне) о собе розумеючий — той, хто ставіць сябе высока (расцэньвае сябе з пакорлівасцю).
с. 330
Розумеючийся дзеепрым. у знач. наз. Той, хто мае нейкую думку наконт чаго-н.
с. 330
Розумеючый гл. розумеючий
с. 330
Розумне, розумно прысл. Разумна, разважліва; правільна. Параўн. разумно.
с. 330
Розумнейший, розумнейшый прым., выш. ст. ад розумный у 2 знач.
с. 331
Розумно гл. розумне
с. 331
Розумное наз. Тое, аб чым можна разважаць, думаць, меркаваць.
с. 331
Розумный, резумный прым. 1. Якому дадзены розум, надзелены розумам. Параўн. разумный у 1 знач. 2. Разважлівы, кемлівы, талковы. Параўн. разумный у 2 знач. 3. Які сведчыць аб розуме, разважлівасці. Параўн. разумный у 3 знач. 4. Лагічны ў дадзеных умовах, мэтазгодны. Параўн. разумный у 4 знач. 5. У знач. наз. Надзелены розумам, разважлівасцю, абачлівасцю чалавек.
с. 331
Розумовый прым. ад розумъ у 1 знач.
с. 332
Розумокъ наз., памянш. ад розумъ у 2 знач. (з адмоўным адценнем).
с. 332
Розумъ наз. 1. Здольнасць лагічна мысліць, асэнсоўваць навакольную рэчаіснасць. Въ (при) добромъ (зуполномъ, суполномъ, целомъ) розуме, за зуполного (полного) розума, здоровый на розуме — пры поўнай, здаровай памяці, у стане поўнай свядомасці, пры поўным усведамленні сваіх учынкаў; выпасти зъ розуму — здурнець, страціць розум; збиратися зъ розумомъ гл. збиратися; одойти (одыйти) розуму гл. одойти (одыйти); отойти (отыйти) отъ розуму гл. отойти (отыйти); отходити отъ розуму гл. отходити; отъ розуму (розума) отходячий гл. отходячий; розуму отстрадати гл. отстрадати; стратити розумъ гл. стратити. Параўн. разумъ у 1 знач. 2. Узровень разумовага развіцця, інтэлект; разважлівасць; кемлівасць. Быстрый (живый) розумъ — розум кемлівы, спрытны, здольны хутка рэагаваць; великий (вынеслый, глубокий) розумъ — розум выдатны, выключны, незвычайны; зуполный (суполный) розумъ — розум здаровы, нармальны; уласцівы даросламу; мелкий розумъ — слабы розум, нізкі інтэлект; острий розумъ — дасціпны розум; трезвый розумъ — розум разважлівы, сур’ёзы, цвярозы; брати въ розумъ гл. брати; взяти въ (на) розумъ гл. взяти; добрый розумъ держати гл. добрый; зводити зъ розуму гл. зводити; не мети летъ розуму — не быць паўналетнім, не дасягаць паўналецця. Параўн. разумъ у 2 знач. 3. Значэнне, сэнс; тлумачэнне. 4. Разуменне. Положити на розуме гл. положити. 5. Здольнасць, талент. 6. Хітрасць.
с. 332
Розумяный гл. розуменый
с. 335
Розути гл. роззути
с. 335
Розутнути гл. розотнути
с. 335
Розхватати, розсхватати дзеясл. Разграбіць, разрабаваць, расцягнуць.
с. 335
Розхищати дзеясл. Тое, што і разхищати.
с. 335
Розхищеный дзеепрым. Тое, што і расхищеный.
с. 335
Розходитися гл. росходитися
с. 335
Розходный гл. росходный
с. 335
Розходъ гл. росходъ
с. 336
Розхоратися гл. росхоратися
с. 336
Розхоретися гл. росхоретися
с. 336
Розцетъ наз. Гатунак сукна.
с. 336
Розчепитися гл. рощепитися
с. 336
Розчести дзеясл. Падлічыць; разлічыць; вылічыць.
с. 336
Розчетъ гл. росчотъ
с. 336
Розчинити дзеясл. Замясіць; развесці.
с. 336
Розчиняти, розчыняти дзеясл. Прыводзіць у парадак; пашыраць, расчышчаць.
с. 336
Розчитаванье наз. Прачытванне, чытанне.
с. 336
Розчитаный дзеепрым. ад розчитати ў 1 знач.
с. 336
Розчитати, росчитати дзеясл. Прачытаць. Параўн. разчитати.
с. 336
Розчитатися дзеясл., зв. ад розчитати.
с. 337
Розчка, рожка, рожчка, розщка, росчка, рошчка, рощка наз. Тое, што і розга ў 1 знач. // перан.
с. 337
Розчохраный, рощохраный дзеепрым. Узлахмачаны, ускалмачаны, ускудлачаны.
с. 337
Розчыняти гл. розчиняти
с. 337
Розшарпане гл. розшарпанье
с. 337
Розшарпаный дзеепрым. 1. Ад розшарпати ў 1 знач. 2. Ад розшарпати ў 2 знач. 3. Ад розшарпати ў 3 знач.
с. 337
Розшарпанье, розшарпане наз. Дзеянне па дзеясл. розшарпати ў 3 знач.
с. 338
Розшарпати дзеясл. 1. Разадраць, раздзерці. 2. Задраць, забіць; парваць на кавалкі, разарваць. Параўн. разшарпати. 3. Паграбіць; раскрасці, расцягнуць.
с. 338
Розшарпатися дзеясл., зв. ад розшарпати ў 1 знач.
с. 338
Розшарпывати дзеясл. Драць, ірваць; забіваць, разрываць.
с. 338
Розшафовати дзеясл. 1. Раздаць; раздарыць. 2. Выдаткаваць, расходаваць; растраціць.
с. 338
Розшафововати дзеясл. Выдаткоўваць, расходаваць.
с. 339
Розшерати гл. розширати
с. 339
Розшибити дзеясл. Расплюшчыць, разбіць.
с. 339
Розшибитися дзеясл., зв. ад розшибити.
с. 339
Розшиковати дзеясл. Размеркаваць, раздзяліць, расставіць.
с. 339
Розшиковатися, розшиховатися дзеясл., зв. ад розшиковати.
с. 339
Розшинковать дзеясл. Распрадаць (спіртныя напіткі).
с. 339
Розширати, розшерати, розширать, розширяти, розшырати, розшырать, розшыряти, росширять, росшырати дзеясл. 1. Павялічваць, расшыраць у аб’ёме, у колькасці, у плошчы. // перан. Параўн. разшырати. 2. Рабіць больш шырокім; шырока адкрываць, раскрываць; вытарашчваць (пра вочы). // перан. 3. // перан. Распаўсюджваць, пашыраць; рабіць што-н. шырока вядомым. 4. Распасціраць.5. Дастаўляць, дасылаць.
с. 339
Розширатися, розшираться, розширятися, розшыратисе, розшыратися, розшырятися, росширяться дзеясл., зв. 1. Ад розширати ў 1 знач. // перан. 2. // перан. Ад розширати ў 3 знач.
с. 341
Розширать гл. розширати
с. 341
Розшираться гл. розширатися
с. 341
Розшираючийся дзеепрым. ад розширатися ў 2 знач.
с. 341
Розшираючый, розширяючий дзеепрым. ад розширати.
с. 341
Розширене гл. розширенье
с. 341
Розширение гл. розширенье
с. 341
Розширеный, розсширеный, розшироный, розшыреный, розшыроный, росширеный дзеепрым. 1. Ад розширити ў 1 знач. // перан. 2. // перан. Ад розширити ў 2 знач. 3. Ад розширити ў 4 знач. 4. Разведзены. распрасцёрты ў бакі.
с. 341
Розширенье, розширене, розширение, розшыренье, росширение, росширенье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. розширити ў 1 знач. // перан. 2. // перан. Дзеянне па дзеясл. розширити ў 2 знач. 3. Размнажэнне; займенне вялікага патомства. 4. Рассяленне.
с. 342
Розширивати, росширивати дзеясл., шматкр. ад розширити.
с. 343
Розширити, розшырити, розшырыти, росширити, росшырыти, рошширити дзеясл. 1. Павялічыць, расшырыць у аб’ёме, у колькасці, у плошчы. Параўн. разширити ў 1 знач. 2. Распаўсюдзіць, пашырыць. Параўн. разширити ў 2 знач. 3. Размножыць. 4. Умацаваць.
с. 343
Розширитися, розширитисе, розшыритися дзеясл., зв. 1. Ад розширити ў 1 знач. 2. // перан. Ад розширити ў 2 знач. 3. Размножыцца, распладзіцца. 4. Рассяліцца. 5. Разляцецца, разнесціся ў паветры.
с. 344
Розшировати дзеясл. Тое, што і розширивати.
с. 345
Розшироный гл. розширеный
с. 345
Розширяти гл. розширати
с. 345
Розширятися гл. розширатися
с. 345
Розширяючий гл. розшираючый
с. 345
Розшиховатися гл. розшиковатися
с. 345
Розшыранье наз. Дзеянне па дзеясл. розширати ў 1 знач.
с. 345
Розшырати гл. розширати
с. 345
Розшыратисе гл. розширатися
с. 345
Розшыратися гл. розширатися
с. 345
Розшыреный гл. розширеный
с. 345
Розшыренье гл. розширенье
с. 345
Розшырити гл. розширити
с. 345
Розшыритися гл. розширитися
с. 345
Розшыроный гл. розширеный
с. 345
Розшырыти гл. розширити
с. 345
Розшыряти гл. розширати
с. 345
Розшырятися гл. розширатися
с. 345
Розщепаный, рощепаный, рощипаный дзеепрым. Расшчэплены, расколаты.
с. 345
Розщепленый дзеепрым. Расшчэплены.
с. 346
Розщка гл. розчка
с. 346
Розъежати гл. розъеждчати
с. 346
Розъеждзати гл. розъеждчати
с. 346
Розъеждзатися гл. розъеждчатися
с. 346
Розъеждчати, розъежати, розъеждзати, розъежчати дзеясл. Рабіць аб’езд; едучы, пабываць у многіх месцах.
с. 346
Розъеждчатися, розъеждзатися, розъеждчатисе, розъеждчатьсе, розъежчатися дзеясл. Раз’язджацца.
с. 346
Розъежчати гл. розъеждчати
с. 346
Розъежчатися гл. розъеждчатися
с. 346
Розъездный прым. Які знаходзіцца на ростані дарог.
с. 346
Розъездъ наз. 1. Ад’езд (па завяршэнні працы). 2. Выязны суд (па размежаванні зямельных уладанняў).
с. 347
Розъелый дзеепрым. Раз’юшаны. Параўн. розъядлый.
с. 347
Розъестися дзеясл. Уз’есціся, раз’юшыцца. Параўн. розъядтисе.
с. 347
Розъеханье, розъехание наз. Дзеянне па дзеясл. розъехати ў 1 знач.
с. 347
Розъеханьесе наз. Дзеянне па дзеясл. розъехатися.
с. 347
Розъехати дзеясл. 1. Раз’ехацца. 2. Размежаваць.
с. 347
Розъехатися, розъехатисе, розъехаться дзеясл. Раз’ехацца, пакінуць месца знаходжання. Параўн. разъехатися.
с. 347
Розъюшитися дзеясл. Раз’юшыцца.
с. 348
Розъюшоный дзеепрым. Раз’юшаны.
с. 348
Розъядлый дзеепрым. Тое, што і розъелый.
с. 348
Розъядтисе дзеясл. Тое, што і розъестися.
с. 348
Розъяритися дзеясл. Раз’ярыцца.
с. 348
Розъяснетися дзеясл. Тое, што і розъяснитися ў 1 знач.
с. 348
Розъяснитися дзеясл. 1. Праясніцца, засвяціцца. Параўн. розъяснетися. 2. Праявіцца, стаць відавочным.
с. 348
Розъятрити дзеясл. Раз’ятрыць.
с. 349
Розыграньеся наз. Дзеянне па дзеясл. розыгратися.
с. 349
Розыгратися дзеясл. Разгуляцца.
с. 349
Розыймовати дзеясл. Разнімаць.
с. 349
Розыйти дзеясл. Тое, што і розыйтися ў 1 знач.
с. 349
Розыйтися, розыйтисе, розытисе, розытися дзеясл. 1. Разысціся, перамясціцца з ранейшага ў іншае месца. Параўн. разойтися ў 1 знач., разыйтися ў 1 знач., розейтисе, розойтися ў 1 знач., розыйти. 2. Растацца. 3. Распаўсюдзіцца, разнесціся. Параўн. разойтися ў 1 знач., разыйтися ў 1 знач., розойтися ў 2 знач. 4. Парадзець, развеяцца. 5. Аказацца рэалізаваным.
с. 349
Розынки, родзынки, розинки наз. Разынкі.
с. 350
Розыстие наз. Дзеянне па дзеясл. розыйтися ў 4 знач.
с. 350
Розытисе гл. розыйтися
с. 350
Розытися гл. розыйтися
с. 350
Розьделеный гл. розделеный
с. 350
Розэрваный гл. розерваный
с. 350
Розэрванье гл. розерванье
с. 350
Розэрвати гл. розервати
с. 350
Розэрватися гл. розерватися
с. 350
Розявити дзеясл. Разявіць. Параўн. роззявити.
с. 351
Роитися дзеясл. Лятаць роем.
с. 351
Ройба наз. Пярэсты ручнік.
с. 351
Ройсто, ройство наз. Балота, парослае мохам і хмызняком. Параўн. ройстро.
с. 351
Ройсточко наз., памянш. ад ройсто.
с. 351
Ройстречко наз., памянш. ад ройстро.
с. 352
Ройстро наз. Тое, што і ройсто.
с. 352
Ройтиникъ, ройтыникъ наз. Даглядчык коней.
с. 352
Ройтиницкий, райтиницкий прым. ад ройтиникъ.
с. 352
Ройтыникъ гл. ройтиникъ
с. 352
Рокита наз. Ракіта.
с. 352
Рокитина наз. Ракіціна.
с. 352
Рокитливый прым. ад рокита.
с. 352
Рокованый дзеепрым. ад роковати.
с. 352
Рокованье наз. Дзеянне па дзеясл. роковати.
с. 352
Роковати, роковать дзеясл. Весці перагаворы.
с. 352
Роковатися дзеясл., зв. ад роковати.
с. 353
Роковать гл. роковати
с. 353
Роковина наз. Падатак, які плаціла вышэйшае каталіцкае духавенства.
с. 353
Роковое наз. Дагаворная плата за пэўны від работы ці службы за год.
с. 353
Роковый прым. Гадавы.
с. 353
Рокоемство гл. рукоемство
с. 353
Рокошанинъ наз. Бунтаўнік.
с. 353
Рокошанский прым. ад рокошъ у 1 знач.
с. 354
Рокошовый прым. ад рокошъ у 1 знач.
с. 354
Рокошъ наз. 1. З’езд, нарада. 2. Бунт, паўстанне.
с. 354
Роксолянинъ наз. Прадстаўнік старажытнага народа. Параўн. росколянинъ.
с. 354
Роксолянский прым. ад роксолянинъ.
с. 354
Рокуючий дзеепрым. ад роковати.
с. 354
Рокъ наз. 1. Год. Рокъ отъ року — год ад году, год за годам; рокъ переступный (преступный) — год высакосны. 2. Тэрмін, пэўны час. Рокъ завитый — канчатковы тэрмін. 3. мн. Тэрмін судаводства; судовае пасяджэнне.
с. 354
Ролейный прым. ад ролья.
с. 356
Ролемый дзеепрым. Ворны.
с. 356
Ролия гл. ролья
с. 356
Ролля гл. ролья
с. 356
Ролникъ наз. Земляроб.
с. 356
Ролный прым. Ворны.
с. 356
Ролья, ролия, ролля, роля наз. 1. Ралля, узаранае поле. // перан. 2. Ворная зямля, ніва. 3. Земляробства.
с. 356
Роляцыйный гл. реляцыйный
с. 357
Ромесло гл. ремесло
с. 357
Рондикъ, ронджикъ, рондзикъ наз., памянш. ад рондъ. Параўн. рондликъ, рондокъ.
с. 357
Рондити, рондить дзеясл. Тое, што і радити I у 3 знач.
с. 357
Рондитьсе дзеясл., зв. ад рондити.
с. 358
Рондликъ наз. Тое, што і рондикъ.
с. 358
Рондокъ наз. Тое, што і рондикъ.
с. 358
Рондца наз. Тое, што і радца ў 1 знач.
с. 358
Рондъ наз. Тое, што і рядъ у 4 знач.
с. 358
Ронити дзеясл. Пускаць. с. 358
Ронкоръ гл. ранкоръ
с. 358
Роняти дзеясл. Губляць.
с. 358
Роохати дзеясл. Рухаць.
с. 358
Ропа наз. Гной з кроўю (у нарыве).
с. 358
Роптание наз. Дзеянне па дзеясл. роптати.
с. 358
Роптати, рептати дзеясл. Наракаць.
с. 359
Роптивый дзеепрым. Схільны да наракання.
с. 359
Роса наз. Раса. // перан.
с. 359
Росада наз. Расада.
с. 359
Росадникъ наз. Гадавальнік.
с. 359
Росамачий прым. Зроблены з футра расамахі.
с. 359
Росбивати гл. розбивати
с. 359
Росваритися гл. розсваритися
с. 360
Росветнутися гл. розсветнутисе
с. 360
Росвитанье гл. розсвитанье
с. 360
Росвоеволитися дзеясл. Рассваволіцца.
с. 360
Росеватися дзеясл. Рассявацца.
с. 360
Росейский гл. российский
с. 360
Росеяный гл. розсеяный
с. 360
Росиистый гл. росистый
с. 360
Росийский гл. российский
с. 360
Росистый, росиистый прым. Расісты.
с. 360
Росиянинъ гл. россиянинъ
с. 360
Роскавати гл. росковати
с. 360
Росказавати гл. росказовати
с. 360
Росказане гл. росказанье
с. 360
Росказание гл. росказанье
с. 360
Росказанне гл. росказанье
с. 360
Росказаный, росказанный дзеепрым. 1. Ад росказати ў 2 знач. 2. Апавяданы. 3. У знач. наз. Загаданае.
с. 360
Росказанье, розказанье, розсказанье, росказане, росказание, росказанне наз. 1. Загад, патрабаванне. 2. Запаведзь. 3. Юрысдыкцыя.
с. 361
Росказати, розказати, розсказати, росказать, роскозати дзеясл. 1. Расказаць, паведаміць. Параўн. расказати ў 1 знач. 2. Загадаць. Параўн. расказати ў 2 знач. 3. Завяшчаць.
с. 361
Росказоване гл. росказованье
с. 362
Росказованый дзеепрым. ад росказовати ў 1 знач.
с. 362
Росказованье, росказоване наз. 1. Дзеянне па дзеясл. росказовати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. росказовати ў 3 знач.
с. 362
Росказовати, розказовати, росказавати, росказовать дзеясл. 1. Расказваць, апавядаць. 2. Загадваць; патрабаваць. 3. Уладарыць, мець юрысдыкцыю. 4. Завяшчаць.
с. 363
Росказуючий, росказуючый дзеепрым. 1. Ад росказовати ў 2 знач. 2. У знач. наз. Той, хто загадвае.
с. 363
Росказующий дзеепрым., ад росказовати ў 2 знач.
с. 364
Росказъ, розказъ наз. 1. Загад. Параўн. расказъ. 2. Запаведзь.
с. 364
Росказыванье наз. Дзеянне па дзеясл. росказывати ў 3 знач.
с. 364
Росказывати, розказывати, росказывать дзеясл. 1. Расказваць, апавядаць. 2. Загадваць. 3. Кіраваць.
с. 364
Роскаленый прым. Распалены, гарачы.
с. 365
Роскапати гл. роскопати
с. 365
Роскаяватися дзеясл. Раскайвацца.
с. 365
Роскаятися, роскаятисе дзеясл. Раскаяцца. Параўн. раскаятися.
с. 365
Росквитненье наз. Дзеянне па дзеясл. росквинути ў 2 знач.
с. 365
Росквитнути, розквитнути дзеясл. 1. Расцвісці. // перан. 2. Распаўсюдзіцца.
с. 365
Росквитнутися, розквитнутися дзеясл., зв. 1. Ад росквитнути ў 1 знач. // перан. 2. Ад росквитнути ў 2 знач.
с. 365
Роскепаный дзеепрым. Пашчапаны.
с. 366
Роскиданый, розкиданый, розскиданый дзеепрым. 1. Ад роскидати ў 1 знач. 2. Ад роскидати ў 2 знач.
с. 366
Роскиданье наз. Дзеянне па дзеясл. роскидати ў 1 знач.
с. 366
Роскидати, розкидати, роскидать дзеясл. 1. Разбурыць; разбураць. 2. Параскідаць; раскідваць.
с. 366
Роскидывати, розкидывати дзеясл. Разбураць. // перан.
с. 367
Роскинути дзеясл. 1. Размеркаваць. 2. Распыліць; раз’яднаць, разгрупаваць. 3. Не даць адбыцца.
с. 367
Роскладати дзеясл. 1. Размяшчаць у пэўным парадку. // перан. 2. Разважаць. меркаваць.
с. 367
Роскладатися, роскладатисе дзеясл., зв. ад роскладати ў 1 знач.
с. 367
Роскласти дзеясл. 1. Размясціць. 2. Развесці, распаліць.
с. 368
Росклевати дзеясл. Пакляваць, падзяўбаць.
с. 368
Росклепати дзеясл. Раскляпаць.
с. 368
Росковати, розковати, роскавати, росковать дзеясл. 1. Вызваліць (ад акоў). // перан. 2. Перакаваць; перафармаваць. Параўн. расковати.
с. 368
Росковывати дзеясл. Раскоўваць.
с. 368
Роскозати гл. росказати
с. 368
Росколоти дзеясл. Раскалоць.
с. 368
Росколянинъ наз. Тое, што і роксолянинъ.
с. 368
Роскопаный дзеепрым. ад роскопати.
с. 369
Роскопанье, розкопанье наз. Дзеянне па дзеясл. роскопати.
с. 369
Роскопати, розкопати, роскапати дзеясл. Раскапаць (капаючы, разбурыць). Параўн. раскопати.
с. 369
Роскопатися, розкопатися дзеясл., зв. ад роскопати.
с. 370
Роскопывати, розкопывати, роскопывать дзеясл. Раскопваць (капаючы, разбурыць).
с. 370
Роскорененье наз. Распаўсюджванне; разрастанне.
с. 370
Роскоренитися дзеясл. Раскараніцца, разрасціся.
с. 370
Роскорчитися дзеясл. Разагнуцца.
с. 370
Роскоханьеся наз. Дзеянне па дзеясл. роскохатися.
с. 370
Роскохатися, роскохатисе дзеясл. Стаць прыхільнікам чаго-н.
с. 370
Роскочитися дзеясл. Разбегчыся (у розныя бакі).
с. 371
Роскоша наз. Тое, што і роскошъ у 1 знач.
с. 371
Роскошенство наз. Тое, што і роскошъ у 1 знач.
с. 371
Роскошити дзеясл. Тое, што і роскошовати.
с. 371
Роскошне, роскошно прысл. Раскошна.
с. 371
Роскошнейший прым., выш. ст. ад роскошный.
с. 371
Роскошникъ наз. Аматар жыць раскошна.
с. 371
Роскошно гл. роскошне
с. 372
Роскошный, розкошный прым. 1. Які вызначаецца багаццем, раскошай. 2. Пышны, шчодра адораны прыродай. 3. Які вызначаецца вялікім коштам, тратай сродкаў. 4. Дасканалы, выключных якасцей. 5. Прыемны. 6. Прасторны.
с. 372
Роскошованье, роскошоване, роскошыванье, рошкошованье наз. Дзеянне па дзеясл. роскошовати.
с. 373
Роскошовати дзеясл. Раскашаваць. Параўн. роскошити.
с. 373
Роскошоватися дзеясл., зв. ад роскошовати.
с. 373
Роскошолюбецъ наз. Той, хто любіць раскашаваць.
с. 373
Роскошуючий дзеепрым. 1. Ад роскошовати. 2. У знач. наз. Той, хто раскашуе.
с. 374
Роскошъ, роскошь наз. 1. Багацце, дастатак. Параўн. раскоша, роскоша, роскошенство. 2. Асалода, задавальненне. 3. Дзівосы, прыгажосць. Роскошь телесная — палавы акт.
с. 374
Роскошыванье гл. роскошованье
с. 375
Роскошь гл. роскошъ
с. 375
Роскраяти дзеясл. Раскройваць.
с. 375
Роскрвавити дзеясл. Тое, што і роскрывавити.
с. 375
Роскревеный дзеепрым. Які распаўсюдзіўся; укараніўся.
с. 375
Роскружоный дзеепрым. Раскружаны.
с. 375
Роскручинитися дзеясл. Засумаваць.
с. 375
Роскрывавеный дзеепрым. ад роскрывавити.
с. 375
Роскрывавити дзеясл. Раскрывавіць. Параўн. роскрвавити.
с. 375
Роскрывавленье наз. Дзеянне па дзеясл. роскрывавити.
с. 375
Роскрышити дзеясл. Раскрышыць.
с. 376
Рослаба гл. розслаба
с. 376
Рослабети дзеясл. Аслабнуць.
с. 376
Рослабити гл. розслабити
с. 376
Рослабленый гл. розслабленый
с. 376
Рослабляти гл. розслабляти
с. 376
Рославити гл. розславити
с. 376
Рославитися гл. розславитися
с. 376
Рославский, рословский прым. Сукно рославское (рословское) — сорт сукна.
с. 376
Рославяти гл. розславяти
с. 376
Рослийший прым. З прыкметамі зарастання (пра засечкі на дрэвах).
с. 376
Рословский гл. рославский
с. 376
Рослый прым. 1. Вялікі. 2. Дарослы, паўналетні.
с. 376
Росмаитый гл. розмаитый
с. 376
Росмеятися гл. розсмеятися
с. 376
Росмотрети гл. розсмотрети
с. 376
Росмотривати дзеясл. 1. Разглядаць, уясняць для сябе што-н. 2. Разведваць, здабываць звесткі.
с. 376
Росмотрити гл. розсмотрети
с. 377
Росмотръ наз. Уменне разабрацца ў чым-н.; разгляд. С росмотромъ — разумна, асцярожна, з толкам.
с. 377
Росненье наз. Рост.
с. 377
Росный прым. Росны, вільготны, насычаны вільгаццю.
с. 377
Росолный прым. ад росолъ.
с. 377
Росоловый прым. Прыгатаваны на расоле.
с. 377
Росолъ наз. Расол.
с. 377
Росомака гл. росомаха
с. 377
Росомаковый прым. Расамахавы.
с. 377
Росомаха, росомака наз. Расамаха.
с. 377
Росотовый прым. ад росотъ.
с. 377
Росотъ наз. Сорт тканіны.
с. 378
Росоховатый прым. Расахаты, раздвоены.
с. 378
Росошь наз. Развілка.
с. 378
Роспаданье наз. Распаданне, развальванне на часткі.
с. 378
Роспадатися, розпадатисе, роспадатисе дзеясл. Распадацца, развальвацца. Параўн. распадатися.
с. 378
Роспадлина наз. Тое, што і роспалина.
с. 378
Роспалатися дзеясл. 1. Распалацца. 2. // перан. Моцна ўзрушыцца.
с. 378
Роспалевати дзеясл. // перан. Прыводзіць у стан узрушэння.
с. 378
Роспаление гл. роспаленье
с. 378
Роспаленый, розпаленный, розпаленый, роспаленный дзеепрым. 1. Ад роспалити ў 1 знач. 2. Ад роспалити ў 2 знач.
с. 378
Роспаленье, розпаление, роспаление наз. 1. Дзеянне па дзеясл. роспалити ў 1 знач. 2. Запаленне, язва, нарыў. 3. Дзеянне па дзеясл. роспалити ў 2 знач.
с. 379
Роспаленьеся наз. Дзеянне па дзеясл. роспалитися ў 1 знач.
с. 379
Роспалина, роспалына наз. Расколіна, расселіна, шчыліна. Параўн. роспадлина.
с. 379
Роспалити, роспалить дзеясл. 1. Распаліць, моцна нагрэць. 2. // перан. Узбудзіць; расхваляваць, узрушыць.
с. 380
Роспалитися, розпалитися, роспалитисе дзеясл., зв. 1. Ад роспалити ў 1 знач. 2. Ад роспалити ў 2 знач.
с. 380
Роспалить гл. роспалити
с. 381
Роспалыватися дзеясл. Тое, што і роспалятися.
с. 381
Роспалый прым. Раздвоены.
с. 381
Роспалына гл. роспалина
с. 381
Роспалянье наз. Дзеянне па дзеясл. роспаляти ў 2 знач.
с. 381
Роспаляти, розпаляти дзеясл. 1. Распальваць, моцна награваць; расплаўляць. Параўн. распаляти ў 1 знач. 2. // перан. Даводзіць да ўзбуджэння, хвалявання. Параўн. распаляти ў 2 знач.
с. 381
Роспалятися, розпалятися дзеясл., зв. ад роспаляти ў 2 знач. Параўн. роспалыватися.
с. 382
Роспаляючий дзеепрым. ад роспаляти ў 2 знач.
с. 382
Роспаляючийся дзеепрым. ад роспалятися.
с. 382
Роспаметатися гл. роспамятатися
с. 382
Роспаметованье гл. роспамятованье
с. 382
Роспаметыванье гл. роспамятованье
с. 382
Роспамятатися, розпамятатися, роспаметатися, роспометатися дзеясл. Успомніць, прыпомніць, узнавіць у памяці. Параўн. распометатися.
с. 382
Роспамятованье, розпаметыванье, розпамятыванье, роспаметованье, роспаметыванье наз. Дзеянне па дзеясл. роспамятывати.
с. 382
Роспамятовати, розпаметывати, розпамятывати, роспамятывати, роспомятовати дзеясл. Думаць, разважаць; успамінаць, прыпамінаць, узнаўляць у памяці, аддавацца ўспамінам, вяртацца ў думках да чаго-н.
с. 383
Роспарошитися гл. роспорошитися
с. 383
Роспартье, розпартье наз. Слуханне, публічны разгляд справы. Параўн. роспартьесе.
с. 383
Роспартьесе, розпартьесе наз. Тое, што і роспартье.
с. 383
Роспастися, розпастися, роспастисе дзеясл. 1. Распасціся, разваліцца, рассыпацца. Параўн. распастися. 2. Распасціся, разлажыцца, згніць.
с. 384
Роспаханый дзеепрым. ад роспахати.
с. 384
Роспахати, розпахати дзеясл. Узараць, разараць; расцерабіць.
с. 384
Роспахивати, розпахивати дзеясл. Араць, узорваць; расцярэбліваць. Параўн. распахивати.
с. 384
Роспачанье наз. Дзеянне па дзеясл. роспачати.
с. 385
Роспачати, роспачать дзеясл. Упадаць у роспач, адчайвацца, знявервацца.
с. 385
Роспачаючий дзеепрым. 1. Ад роспачати. 2. У знач. наз. Той, хто паддаецца адчаю, упадае ў роспач.
с. 385
Роспачити, роспачить, роспачыти дзеясл. Адчаяцца, зняверыцца.
с. 385
Роспачитый дзеепрым. у знач. наз. Той, хто зняверыўся, паддаўся адчаю, засмучэнню, расчараванню.
с. 386
Роспачный прым. Роспачны.
с. 386
Роспачовати дзеясл. Адчайвацца, расчароўвацца, знаходзіцца ў стане засмучэння.
с. 386
Роспачъ, роспачь наз. 1. Роспач, адчай. 2. Разлад, нязгода.
с. 386
Роспачыти гл. роспачити
с. 386
Роспачь гл. роспачъ
с. 386
Роспашня наз. Тое, што і роспашъ.
с. 386
Роспашъ, розпашъ, роспашь наз. Ралля, ворная зямля. Параўн. роспашня.
с. 386
Роспертисе гл. розпертися
с. 387
Роспертися гл. розпертися
с. 387
Росперхнути дзеясл. Тое, што і росперхнутися.
с. 387
Росперхнутися, розперхнутися дзеясл. Разбегчыся, разысціся; рассыпацца, рассеяцца. Параўн. росперхнути.
с. 387
Роспещоный дзеепрым. Распешчаны.
с. 387
Роспилованый, розпилованный, розпилованый дзеепрым. ад роспиловати.
с. 387
Роспиловати дзеясл. Распілаваць.
с. 387
Роспинаный дзеепрым. ад роспинати.
с. 388
Роспинати, розпинати дзеясл. Распінаць. Параўн. распинати.
с. 388
Роспирати дзеясл. Распіраць, ставіць распоркі.
с. 388
Роспиратися, розпиратисе, роспиратисе дзеясл. Разбірацца, судзіцца, аспрэчваць што-н. праз суд. Параўн. розпирати.
с. 388
Росписаный дзеепрым. 1. Ад росписати ў 1 знач. 2. Ад росписати ў 2 знач.
с. 388
Росписанье, розписанье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. росписати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. росписати ў 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. росписати ў 3 знач. 4. Разметка бярвёнаў у зруб.
с. 388
Росписати, розписать, росписать дзеясл. 1. Раздзяліць, размеркаваць што-н. паміж кім-н., зрабіўшы пры гэтым адпаведны запіс. 2. Распісаць, апісаць, ахарактарызаваць, дакладна і падрабязна вызначыць што-н. 3. Распісаць, перапісаць; размножыць для адсылкі.
с. 389
Росписовати дзеясл. 1. Размяркоўваць што-н., робячы адпаведны запіс. 2. Апісваць. 3. Перапісваць, размнажаць.
с. 390
Росписъ, розписъ, розпись, роспись наз. 1. Перапіс, улік. 2. Юрыдычны дакумент аб раздзеле маёмасці, размеркаванні чаго-н., завераны подпісам. 3. Спіс, пералік.
с. 390
Росплакатися дзеясл. Расплакацца.
с. 391
Росплата наз. Расплата, выплата.
с. 391
Росплачати дзеясл. Караць.
с. 391
Росплаченье, розплаченье наз. Расплачванне.
с. 391
Росплодити, розплодити дзеясл. Распладзіць; размножыць. Параўн. расплодити.
с. 391
Росплодитися, розплодитися дзеясл., зв. ад росплодити. // перан. Распаўсюдзіцца, размножыцца, паявіцца ў вялікаіі колькасці.
с. 391
Роспложеный дзеепрым. ад росплодити.
с. 392
Росплотаный дзеепрым. ад росплотати.
с. 392
Росплотати гл. розплатати
с. 392
Росплошити дзеясл. Тое, што і росполошити.
с. 392
Росплыватися дзеясл. 1. Раставаць, расплаўляцца, растапляцца. 2. // перан. Прыходзіць у замілаванне, расчульвацца.
с. 392
Росплынути, розплынути дзеясл. 1. Тое, што і росплынутися ў 1 знач. 2. Тое, што і росплынутися ў 2 знач.
с. 392
Росплынутися, розплынутися дзеясл. 1. Растаць, расплавіцца, растапіцца. Параўн. росплынути ў 1 знач. 2. Разліцца, расцячыся. Параўн. росплынути ў 2 знач. 3. // перан. Прыйсці ў замілаванне, расчуліцца.
с. 392
Росплытися дзеясл. 1. Разысціся. 2. // перан. Рассеяцца.
с. 393
Росповеданье дзеясл. Дзеянне па дзеясл. росповедати.
с. 393
Росповедати дзеясл. Расказваць, паведамляць, выкладваць.
с. 393
Росповедити дзеясл. Расказаць, паведаміць, выкласці, растлумачыць. Параўн. росповести.
с. 393
Росповести дзеясл. Тое, што і росповедити.
с. 393
Росподавати дзеясл. Разносіць.
с. 393
Роспознати дзеясл. Распазнаць, разгадаць, адрозніць.
с. 393
Роспокатися дзеясл. Тое, што і роспукнутися.
с. 394
Росполошити дзеясл. Распудзіць.
с. 394
Роспометатися гл. роспамятатися
с. 394
Роспоминати дзеясл. Успамінаць, прыпамінаць.
с. 394
Роспоминатися дзеясл., зв. ад роспоминати.
с. 394
Роспомянути дзеясл. Успомніць, прыпомніць.
с. 394
Роспомянутие наз. Дзеянне па дзеясл. роспомянути.
с. 394
Роспомянутися дзеясл., зв. ад роспомянути.
с. 394
Роспомятовати гл. роспамятовати
с. 394
Роспора наз. Распорак, разрэз. Параўн. роспоръ.
с. 394
Роспорадити, роспорядити дзеясл. Размеркаваць, раздзяліць; распарадзіцца. Параўн. распорядити.
с. 394
Роспоражати, розпаражати, розпоражати, розпорожати, роспоряжати дзеясл. Размяркоўваць, раздзяляць; распараджацца. Параўн. распоражати.
с. 395
Роспораженье наз. Дзеянне па дзеясл. роспорадити.
с. 395
Роспорка наз. Распорак, разрэз. Параўн. распорка.
с. 395
Роспороти дзеясл. Распароць, разрэзаць.
с. 395
Роспоротый дзеепрым. ад роспороти.
с. 396
Роспоротье наз. Разрыў, поўнае спыненне якіх-н. адносін.
с. 396
Роспорошати, розпорошати, роспорушати дзеясл. 1. Разганяць; прымушаць разысціся, разбегчыся. 2. Раскідаць, рассыпаць. 3. Траціць, транжырыць, раздаваць. Параўн. роспрашати ў 1 знач., роспрошати. 4. // перан. Распыляць, рассейваць, разладжваць. Параўн. распрашати, роспрашати ў 2 знач.
с. 396
Роспорошатися, розпорошатисе дзеясл., зв. 1. Ад роспорошати ў 1 знач. Параўн. распрошатися. 2. Ад роспорошати ў 4 знач.
с. 396
Роспорошение гл. роспорошенье
с. 396
Роспорошеный, розпорошенный, розпорошеный, розпорошоный, роспорошоный дзеепрым. 1. Ад роспорошити ў 1 знач. 2. Ад роспорошити ў 2 знач. 3. Ад роспорошити ў 4 знач.
с. 397
Роспорошенье, роспорошение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. роспорошити ў 1 знач. Параўн. распрошенье. 2. Дзеянне па дзеясл. роспорошити ў 2 знач.
с. 397
Роспорошитель наз. Марнатравец, транжыр, раскрадальнік. Параўн. распорошитель.
с. 397
Роспорошити, розпорошити, роспорошить, роспорошыти дзеясл. 1. Разагнаць, прымусіць разысціся, разбегчыся. Параўн. распрашити ў 1 знач., роспрашити ў 1 знач., роспрошити ў 1 знач. 2. Параскідваць; парассыпаць. 3. Растраціць, растранжырыць, праматаць; раздаць. Параўн. роспрошити ў 2 знач. 4. // перан. Распыліць, рассеяць. Параўн. распрашити ў 2 знач., роспрашити ў 2 знач.
с. 397
Роспорошитися, роспарошитися дзеясл., зв. 1. Ад роспорошити ў 1 знач. 2. Ад роспорошити ў 2 знач.
с. 398
Роспорошить гл. роспорошити
с. 399
Роспорошовати дзеясл. Раздаваць; растрачваць, растранжырваць.
с. 399
Роспорошоный гл. роспорошеный
с. 399
Роспорошуючий дзеепрым. ад роспорошовати.
с. 399
Роспорошыти гл. роспорошити
с. 399
Роспорушати гл. роспорошати
с. 399
Роспорхнутися, роспорхнутисе дзеясл. // перан. Разбрысціся, паразыходзіцца.
с. 399
Роспоръ наз. Тое, што і роспора.
с. 399
Роспорядити гл. роспорадити
с. 399
Роспоряжати гл. роспоражати
с. 399
Роспостерти, розпостерти дзеясл. 1. Распасцерці, раскласці, разаслаць, разгарнуць. Параўн. распростерти, роспростерти ў 1 знач. 2. Распластаць. Параўн. роспростерти ў 2 знач.
с. 399
Роспостертися, роспостертисе дзеясл., зв. ад роспостерти ў 1 знач.
с. 400
Роспостертый дзеепрым. ад роспостерти ў 1 знач.
с. 400
Роспостирати, розпостирати дзеясл. // перан. Распасціраць, распаўсюджваць, пашыраць. Параўн. роспростирати.
с. 400
Роспостираючий дзеепрым. ад роспостирати.
с. 400
Роспостыратися дзеясл., зв. ад роспостирати.
с. 400
Роспоясоваться, роспоясоватьсе дзеясл. Распяразвацца.
с. 400
Росправа, розправа, розсправа наз. 1. Судовы разгляд. Параўн. разсправа. 2. Распараджэнне (аб маёмасці), завяшчанне.
с. 400
Росправеный дзеепрым. ад росправити ў 2 знач.
с. 401
Росправенье, розправенье наз. Дзеянне па дзеясл. росправити ў 1 знач.
с. 401
Росправити, розправити, росправить дзеясл. 1. Разгледзець, вырашыць, рассудзіць. 2. Распарадзіцца (аб маёмасці). 3. Расставіць, размясціць, падрыхтаваць. Параўн. расправити. 4. Абазначыць, вызначыць, устанавіць.
с. 401
Росправитися, розправитися, розсправитьсе, росправитьсе дзеясл., зв. 1. Ад росправити ў 1 знач. Параўн. расправитися. 2. Ад росправити ў 2 знач. 3. Расправіцца, адпомсціць; перамагчы.
с. 402
Росправленый дзеепрым. ад росправити ў 2 знач.
с. 403
Росправляный дзеепрым. ад росправляти ў 2 знач.
с. 403
Росправляти, розправляти дзеясл. 1. Разглядаць, вырашаць, рассуджваць. Параўн. росправяти ў 1 знач. 2. Распараджацца. Параўн. расправляти, росправяти ў 2 знач.
с. 403
Росправлятися дзеясл., зв. ад росправляти ў 1 знач.
с. 404
Росправно, росправне прысл. Выразна, дакладна.
с. 404
Росправование, розправованье наз. Дзеянне па дзеясл. росправовати ў 1 знач.
с. 404
Росправованьеся наз. Дзеянне па дзеясл. росправоватися.
с. 404
Росправовати, розправовати, розправовать, розсправовати, росправовать дзеясл. 1. Разбіраць, раглядаць, рассуджваць. 2. Распараджацца. Параўн. распрововати. 3. Разважаць, меркаваць.
с. 404
Росправоватися, розправоватисе, розправоватьсе, росправоватисе, росправоватьсе, росправоваться дзеясл., зв. ад росправовати ў 1 знач.
с. 405
Росправовать гл. росправовати
с. 405
Росправоватьсе гл. росправоватися
с. 405
Росправца наз. Распарадчык.
с. 405
Росправяти, розправяти дзеясл. 1. Тое, што і росправляти ў 1 знач. 2. Тое, што і росправляти ў 2 знач.
с. 406
Роспрануть дзеясл. Распрануць, раздзець.
с. 406
Роспрашати дзеясл. 1. Тое, што і роспорошати ў 3 знач. 2. Тое, што і роспорошати ў 4 знач.
с. 406
Роспрашатися дзеясл., зв. ад роспрашати ў 2 знач.
с. 406
Роспрашеный, розпрашеный дзеепрым. ад роспрашити ў 1 знач.
с. 406
Роспрашенье, розпрашение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. роспрашити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. роспрашити ў 2 знач.
с. 406
Роспрашити дзеясл. 1. Тое, иіто і роспорошити ў 1 знач. 2. Тое, што і роспорошити ў 4 знач.
с. 406
Роспрашитися, розпрашитися дзеясл., зв. 1. Ад роспрашити ў 1 знач. 2. Ад роспрашити ў 2 знач.
с. 407
Роспрестреняти дзеясл. Пашыраць, расшыраць.
с. 407
Роспродавати дзеясл. Распрадаваць.
с. 407
Роспроданый дзеепрым. ад роспродати.
с. 407
Роспродати дзеясл. Распрадаць, прадаць. Параўн. распродати.
с. 407
Роспростерти, розпростерти дзеясл. 1. Тое, што і роспостерти ў 1 знач. 2. Тое, што і роспостерти ў 2 знач.
с. 407
Роспростертися, розпростертися дзеясл., зв. 1. Ад роспростерти ў 1 знач. 2. Ад роспростерти ў 2 знач.
с. 407
Роспростертый дзеепрым. 1. Ад роспростерти ў 1 знач. 2. Ад роспростерти ў 2 знач.
с. 408
Роспростиранье наз. Дзеянне па дзеясл. роспростирати.
с. 408
Роспростирати, розпростирати дзеясл. Тое, што і роспостирати.
с. 408
Роспростиратися, розпростиратися дзеясл., зв. ад роспростирати. Параўн. распростиратися.
с. 408
Роспростити дзеясл. // перан. Выпрастаць.
с. 408
Роспроститися дзеясл., зв. ад роспростити.
с. 408
Роспросторонити дзеясл. Тое, што і роспростронити.
с. 408
Роспростренье наз. Дзеянне па дзеясл. роспрострети ў 2 знач.
с. 408
Роспростронити, розпространити дзеясл. Пашырыць, распаўсюдзіць. Параўн. роспросторонити.
с. 409
Роспросъ наз. Допыт; дазнанне.
с. 409
Роспрошати, розпрошати дзеясл. Тое, што і роспорошати ў 3 знач.
с. 409
Роспрошеный, роспрошоный дзеепрым. ад роспрошити ў 1 знач.
с. 409
Роспрошенье, роспрошэнье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. роспрошити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. роспрошити ў 2 знач.
с. 409
Роспрошитель наз. Тое, што і роспорошитель.
с. 409
Роспрошити дзеясл. 1. Тое, што і роспорошити ў 1 знач. 2. Тое, што і роспорошити ў 3 знач.
с. 410
Роспрошоный гл. роспрошеный
с. 410
Роспрошэнье гл. роспрошенье
с. 410
Роспряжение наз. // перан. Раздзяленне, раз’яднанне.
с. 410
Роспудити, розпудити 1. дзеясл. Распудзіць, распужаць, напалохаўшы, разагнаць. 2. Рассеяць, развеяць.
с. 410
Роспудитися дзеясл., зв. ад роспудити ў 1 знач.
с. 410
Роспужовати дзеясл. Распуджваць.
с. 410
Роспукнутися дзеясл. Лопнуць, разарвацца. Параўн. розпонктися, роспокатися.
с. 410
Роспускати дзеясл. 1. Распускаць, адпускаць. Параўн. роспущати ў 1 знач. 2. Распаўсюджваць; роспасціраць. // перан. Параўн. роспущати ў 2 знач. 3. Раз’ядноўваць, разлучаць. Параўн. роспущати ў 3 знач.
с. 411
Роспускатися, розпускатися дзеясл. 1. Распускацца, раскрывацца, разгортвацца. 2. Пераходзіць у вадкі або напаўвадкі стан. 3. Разводзіцца, разлучацца.
с. 411
Роспускъ наз. Развод, скасаванне шлюбу.
с. 411
Роспусне гл. роспустне
с. 412
Роспусность гл. роспустность
с. 412
Роспусный I гл. роспустный I
с. 412
Роспусный II гл. роспустный II
с. 412
Роспуста, розпуста наз. 1. Распуста, разбэшчанасць. 2. Свавольства, раздуранасць.
с. 412
Роспустити, розпустити, роспустить дзеясл. 1. Распусціць, адпусціць, дазволіць разысціся, разбегчыся. Параўн. распустити. 2. Распаўсюдзіць, пашырыць; развярнуць; пусціць. // перан. 3. Распусціць, расплесці. 4. Выпусціць, выліць, разліць. 5. Разбавіць; растварыць. 6. Расплавіць. 7. Развесці, скасаваць шлюб.
с. 412
Роспуститися, розпуститися дзеясл., зв. 1. Ад роспустити ў 2 знач. 2. Ад роспустити ў 6 знач. 3. Спакусіцца, паквапіцца.
с. 413
Роспустить гл. роспустити
с. 414
Роспустне, роспусне, роспустно прысл. Распусна, разбэшчана.
с. 414
Роспустникъ наз. Распуснік, свавольнік.
с. 414
Роспустно гл. роспустне
с. 414
Роспустность, розпутность, роспусность, роспутность наз. Распуснасць, разбэшчанасць.
с. 414
Роспустный I, розпустный, роспусный I прым. 1. Распусны, разбэшчаны. 2. Хцівы, сквапны. 3. // перан. Развязны, нахабны. 4. У знач. наз. Распуснік.
с. 415
Роспустный II, роспусный II прым. Роспустный (роспусный) листъ — тое, што і листъ розводный.
с. 416
Роспустовати дзеясл. Распуснічаць.
с. 416
Роспустъ наз. Пошліна за развод.
с. 416
Роспутие гл. роспутье
с. 416
Роспутность гл. роспустность
с. 416
Роспутный прым. Які раздвойваецца, разыходзіцца ў розныя бакі.
с. 416
Роспутье, роспутие наз. 1. Раздарожжа, ростань, перакрыжаванне. Параўн. распутье. 2. Прастор, раздолле.
с. 416
Роспухнути дзеясл. Распухнуць, апухнуць, ацячы.
с. 416
Роспушченье гл. роспущенье
с. 416
Роспущати, розпущати дзеясл. 1. Тое, што і роспускати ў 1 знач. 2. Тое, што і роспускати ў 2 знач. Розпущати уста — гаварыць лішняе. 3. Тое, што і роспускати ў 3 знач. 4. Разбураць, развальваць. 5. Растапляць.
с. 417
Роспущатися, розпущатися, роспущаться дзеясл., зв. 1. Ад роспущати ў 2 знач. 2. Распускацца, раскрывацца.
с. 417
Роспущение гл. роспушенье
с. 417
Роспущенство наз. Распушчанасць, разбэшчанасць. Параўн. распушенство.
с. 417
Роспущеный, розпущеный, розпущоный, роспущоный дзеепрым. 1. Ад роспустити ў 1 знач. 2. Распушчаны, разбэшчаны, разбалаваны. 3. Ад роспустити ў 3 знач. 4. Ад роспустити ў 5 знач. 5. Ад роспутити ў 6 знач. 6. У знач. наз. Распуснік, злодзей.
с. 417
Роспущенье, розпущение, роспушченье, роспущение, роспущэнье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. роспустити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. роспустити ў 2 знач.
с. 418
Роспущеньеся наз. Дзеянне па дзеясл. роспуститися ў 1 знач.
с. 419
Роспущоный гл. роспущеный
с. 419
Роспущэнье гл. роспущенье
с. 419
Роспытати дзеясл. 1. Распытаць, дапытаць. 2. Азнаёміцца; даследаваць.
с. 419
Роспытатися дзеясл., зв. ад роспытати ў 1 знач.
с. 419
Роспытывати дзеясл. Распытваць.
с. 419
Роспышнети дзеясл. Адчуць сваю сілу; пранікнуцца пыхай.
с. 419
Роспяти, розпяти, роспять дзеясл. 1. Распяць. Параўн. распяти ў 1 знач. 2. Распасцерці, расцягнуць.
с. 419
Роспятие, розпятье, роспятье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. роспяти ў 1 знач. Параўн. распятье. 2. Крыж з фігурай распятага Хрыста.
с. 420
Роспятися дзеясл., зв. 1. Ад роспяти ў 1 знач. 2. Ад роспяти ў 2 знач.
с. 420
Роспятый, розпятый дзеепрым. 1. Ад роспяти ў 1 знач. 2. Ад роспяти ў 5 знач. 3. У знач. наз. Адна з назваў Ісуса Хрыста. 4. У знач. прым. Пакутны, пакутлівы.
с. 420
Роспять гл. роспяти
с. 421
Роспятье гл. роспятие
с. 421
Россадити гл. розсадити
с. 421
Россажаный дзеепрым. Размешчаны.
с. 421
Россвинутися дзеясл. Развіднецца.
с. 421
Россева наз. Сяўба, пасеў.
с. 421
Россеваючий дзеепрым. ад розсевати ў 2 знач.
с. 421
Росседатися, розседатися, росседатисе дзеясл. Распаўзацца, павольна разыходзіцца ў розныя бакі (пра хмары і пад.).
с. 421
Россекати гл. розсекати
с. 421
Россеринъ наз. Прадстаўнік старажытнага народа.
с. 421
Россестися, розсестися, россестисе дзеясл. Разбіцца, разламацца; разваліцца на кавалкі.
с. 421
Россечи гл. розсечи
с. 422
Россеяный гл. розсеяный
с. 422
Россеяти гл. розсеяти
с. 422
Российски прысл. Па-расійску.
с. 422
Российский, росейский, росийский прым. Тое, што і руский у 1 знач.
с. 422
Россиянинъ, розсиянинъ, росиянинъ наз. Тое, што і россъ.
с. 422
Росски прысл. Па-старабеларуску.
с. 422
Росский, роский прым. Тое, што і русский у 1 знач. 2. Тое, што і русский у 2 знач.
с. 422
Россмеатися гл. розсмеятися
с. 423
Россмеятися гл. розсмеятися
с. 423
Россмотреный дзеепрым. ад розсмотрети ў 1 знач.
с. 423
Россмотрети гл. розсмотрети
с. 423
Россоръ наз. Прадстаўнік старажытнага народа.
с. 423
Росстатися гл. розстатися
с. 423
Росступитися гл. розступитися
с. 423
Россудити гл. розсудити
с. 423
Россудитися гл. розсудитися
с. 423
Россудный гл. розсудный
с. 423
Россудокъ гл. розсудокъ
с. 423
Россудъ гл. розсудъ
с. 423
Россуженье гл. розсуженье
с. 423
Россъ наз. Жыхар старажытнай Русі. Параўн. россиянинъ, руссъ.
с. 423
Россыланый дзеепрым. ад розсылати ў 1 знач.
с. 423
Россыпати гл. розсыпати
с. 423
Россыпатися гл. розсыпатися
с. 423
Россытити гл. розсытити
с. 423
Россыченый гл. розсычоный
с. 423
Росставатисе гл. розставатисе
с. 423
Россяти дзеясл. Тое, што і розсеяти.
с. 423
Роставити гл. розставити
с. 423
Роставленый гл. розставленый
с. 423
Роставляти гл. розставляти
с. 424
Ростание гл. ростанье I
с. 424
Ростань, розстань, ростынь наз. Ростань, раздарожжа. Параўн. ростанье I.
с. 424
Ростанье I, розстанье II, ростание наз. Тое, што і ростань.
с. 424
Ростанье II гл. розстанье I
с. 424
Ростаньеся гл. розстаньеся
с. 424
Ростапятися гл. ростопятися
с. 424
Ростаргненый дзеепрым. Пазбаўлены сувязі.
с. 424
Ростати дзеясл. 1. Растаць. 2. // перан. Знікнуць, прайсці.
с. 424
Ростатися гл. розстатися
с. 425
Ростачати дзеясл. 1. Распасціраць. 2. Расточваць, праядаць.
с. 425
Ростаятися дзеясл. Тое, што і растаятися ў 2 знач.
с. 425
Ростащий дзеепрым. ад ростити.
с. 425
Ростворати гл. ростворяти
с. 425
Роствореный, розствореный, розтвороный, роствороный дзеепрым. 1. Разбаўлены. 2. // перан. Насычаны.
с. 425
Ростворити, розтворити дзеясл. 1. Растуліць, расчыніць. 2. Разбавіць, змяшаць.
с. 425
Роствороный гл. роствореный
с. 426
Ростворяти, ростворати дзеясл. Разбаўляць, змешваць. Параўн. растворяти.
с. 426
Ростегание гл. ростяганье
с. 426
Ростеганье гл. ростяганье
с. 426
Ростегати гл. ростягати
с. 426
Ростегатися гл. ростягатися
с. 426
Ростегаючий гл. ростягаючий
с. 426
Ростегнути гл. ростягнути
с. 426
Ростегнутися гл. ростягнутися
с. 426
Ростекатися, розтекатися дзеясл. Расцякацца, расплывацца.
с. 426
Ростение наз. Тое, што і растение.
с. 426
Ростеребити, розтеребити дзеясл. Расцерабіць.
с. 426
Ростеребливати дзеясл. Расцярэбліваць.
с. 426
Ростеркъ гл. ростыркъ
с. 427
Ростерти, розтерти дзеясл. Расцерці. Параўн. разтерти.
с. 427
Ростертися дзеясл. Разысціся, дасягнуўшы пэўнай згоды.
с. 427
Ростесати дзеясл. Працерабіць, расчысціць. Параўн. растесати.
с. 427
Ростесъ наз. Прасека.
с. 427
Ростетый гл. ростятый
с. 427
Ростечися, ростечисе дзеясл. 1. Разліцца, расцячыся. 2. // перан. Павольна распаўсюдзіцца дзе-н. па чым-н.; расплысціся, распыліцца.
с. 427
Рости дзеясл. 1. У выніку жыццёвага працэсу павялічвацца, станавіцца большым, даўжэйшым, вышэйшым і пад. (пра жывыя істоты, арганізмы, расліны); станавіцца больш сталым, дарослым (пра чалавека). Параўн. расти ў 1 знач. 2. Павялічвацца колькасна ў памеры, аб’ёме. // перан. Параўн. расти ў 2 знач. 3. З’явіўшыся, падаўжацца, павялічвацца (пра валасы, поўсць і г. д.). Параўн. расти ў 3 знач. 4. Браць пачатак. 5. Распаўсюджвацца, існаваць (пра расліны, калі ідзе гутарка аб раёне іх пашырэння).
с. 427
Ростинаный дзеепрым. ад ростинати.
с. 429
Ростинати, розстинати дзеясл. Рассякаць, раздзяляць на часткі, кавалкі ўдарам вострага прадмета. Параўн. растинати.
с. 429
Ростинаючий дзеепрым. ад ростинати.
с. 429
Ростиранье наз. Разлад, сварка.
с. 429
Ростирати дзеясл. 1. Пераціраць, трэннем раздзяляць на кавалкі. 2. Расціраць; тручы, ператвараць у аднародную масу.
с. 429
Ростиркъ гл. ростыркъ
с. 430
Ростирокъ гл. ростыркъ
с. 430
Ростисненье наз. Расцісканне.
с. 430
Роститель наз. Тое, што садзейнічае росту.
с. 430
Ростити дзеясл. Расціць, забяспечваць рост, развіццё (раслін); вырошчваць. Параўн. растити.
с. 430
Ростовецъ наз. Жыхар Растова.
с. 430
Ростокъ наз. Крыгаход.
с. 430
Ростолковати дзеясл. Расталкаваць.
с. 430
Ростолчи дзеясл. Растаўчы, растаптаць.
с. 430
Ростопити дзеясл. Растапіць; прымусіць растапіцца пад уздзеяннем цяпла. // перан.
с. 430
Ростопитися, розтопитися, ростопитисе дзеясл., зв. ад ростопити.
с. 431
Ростопленый дзеепрым. ад ростопити.
с. 431
Ростопливати дзеясл. Тое, што і ростопляти.
с. 431
Ростопливатися дзеясл., зв. ад ростопливати.
с. 431
Ростопляти дзеясл. Растапляць. Параўн. ростопливати.
с. 431
Ростоплятисе дзеясл. Растапляцца; ператварацца ў вадкападобны стан пад уздзеяннем цяпла. Параўн. ростопятися.
с. 431
Ростопнетися дзеясл., зв. ад ростопнути.
с. 431
Ростопнути дзеясл. Растаць; перайсці ў вадкападобны стан пад уздзеяннем цяпла.
с. 431
Ростоптати дзеясл. Растаптаць; топчучы або наступіўшы, расціснуць. Параўн. растоптати.
с. 432
Ростопятися, ростапятися дзеясл. Тое, што і ростоплятися.
с. 432
Росторгание наз. Дзеянне па дзеясл. росторгати.
с. 432
Росторганый дзеепрым. ад росторгати.
с. 432
Росторгати, розсторгати, розторгати дзеясл. Разрываць; паразрываць. Параўн. разторгати.
с. 432
Росторгнене гл. росторгненье
с. 433
Росторгненый, розторгненый дзеепрым. ад росторгнути.
с. 433
Росторгненье, розторгненье, росторгнене наз. Дзеянне па дзеясл. росторгнути.
с. 433
Росторгнути, розторгнути дзеясл. Разарваць; паразрываць. Параўн. разторгнути.
с. 433
Росторгнутися, розторгнутися дзеясл., зв. ад росторгнути.
с. 434
Росторговати дзеясл. Разрываць.
с. 434
Росторжка наз. Тое, што і ростыркъ.
с. 434
Росторопне прысл. Разважліва, кемліва, прадбачліва; мудра. Параўн. растропне, ростропне.
с. 434
Росторопный прым. Разважлівы, кемлівы, прадбачлівы; мудры. Параўн. расторопотный, растропный, растропотный, ростропный у 1 знач., ростропотный.
с. 434
Росторханый дзеепрым. Растрапаны, раскудлачаны (пра валасы).
с. 434
Росточеный, росточоный дзеепрым. 1. Ад росточити ў 1 знач. 2. Распраўлены, разгорнуты.
с. 434
Росточенье наз. Растачэнне, расшырэнне.
с. 435
Росточити, розточити, розточыти, росточыти дзеясл. 1. Згрызці, патачыць. 2. Растраціць, раскідаць. Параўн. расточити. 3. Разліць.
с. 435
Росточоный гл. росточеный
с. 435
Росточыти гл. росточити
с. 435
Ростравца наз. Растратчык.
с. 435
Рострастися дзеясл. Растрэсціся.
с. 435
Ростресанье гл. рострясанье
с. 435
Ростресение наз. Дзеянне па дзеясл. рострести.
с. 435
Ростреснутисе дзеясл. Разваліцца, трэснуць.
с. 435
Рострести дзеясл. Растрэсці.
с. 435
Рострети дзеясл. Разаслаць.
с. 436
Рострига гл. рострыга
с. 436
Ростригненый дзеепрым. Вырашаны, даведзены да канца.
с. 436
Ростригненье гл. розстрыгненье
с. 436
Ростропне, ростропно прысл. Тое, што і росторопне.
с. 436
Ростропнейший, ростропнейшый прым., выш. ст. ад ростропный.
с. 436
Ростропно гл. ростропне
с. 437
Ростропность, розтропность наз. Разважлівасць, кемлівасць, прадбачлівасць. Параўн. растропотность, ростропотность, ростропъ.
с. 437
Ростропный прым. 1. Тое, што і росторопный. 2. У знач. наз.
с. 437
Ростропотность наз. Тое, што і ростропность.
с. 438
Ростропотный прым. Тое, што і росторопный.
с. 438
Ростропъ наз. Тое, што і ростропность.
с. 438
Роструханъ, розтруханъ наз. Кубак, чаша.
с. 438
Ростручивати дзеясл. Разбіваць, ламаць.
с. 438
Рострыга, рострига наз. Расстрыга.
с. 438
Рострыгненье гл. розстрыгненье
с. 438
Рострыгнути дзеясл. Вырашыць.
с. 439
Рострыкгнение гл. розстрыгненье
с. 439
Рострычи дзеясл. Пазбавіць манаскага сану.
с. 439
Рострясанье, розстрасане, росгресанье наз. Дзеянне па дзеясл. рострясати ў 1 знач.
с. 439
Рострясати, розстрясати, розтрясати дзеясл. 1. Упарадкоўваць, размяркоўваць. 2. Аддаваць сябе якой-н. справе. 3. Растрасаць, трэсці.
с. 439
Рострясеный дзеепрым. Упарадкаваны, размеркаваны.
с. 440
Ростужитися дзеясл. Засумаваць.
с. 440
Роступенье гл. розступенье
с. 440
Роступити гл. розступити
с. 440
Роступитися гл. розступитися
с. 440
Ростучий, ростучый дзеепрым. ад рости ў 1 знач.
с. 440
Ростущий дзеепрым. 1. Ад рости ў 1 знач. 2. Ад рости ў 3 знач.
с. 440
Ростъ I наз. Павелічэнне колькасці чаго-н., працэнт.
с. 440
Ростъ II наз. Рашотка, прызначаная для гатавання якіх-н. страў.
с. 440
Ростыкати дзеясл. Распіраць.
с. 440
Ростынь гл. ростань
с. 440
Ростыржка гл. ростырка
с. 440
Ростырка, розстырка, ростыржка наз. Тое, што і ростыркъ.
с. 440
Ростыркгъ гл. ростыркъ
с. 441
Ростыркъ, розстыркъ, розтыркъ, розтырокъ, ростеркъ, ростиркъ, ростирокъ, ростыркгъ наз. Сварка, сутычка, разлад. Параўн. расторка, росторжка, ростырка.
с. 441
Ростяганье, ростегание, ростеганье наз. Дзеянне па дзеясл. ростягати ў 4 знач.
с. 441
Ростягати, розстегати, ростегати дзеясл. 1. Нацягваючы, рабіць шырэй ці даўжэй. 2. Распасціраць. // перан. 3. Раскідаць, шырока распасціраць у бакі. 4. Распаўсюджваць, пашыраць уплыў сваёй сферы дзеяння.
с. 442
Ростягатися, розстегатисе, розтегатисе, ростегатися дзеясл., зв. 1. Ад ростягати ў 2 знач. 2. Ад ростягати ў 4 знач. 3. // перан. Распаўсюджвацца на якую-н. тэму; доўга, падрабязна гаварыць.
с. 442
Ростягаючий, розтягаючий, ростегаючий дзеепрым. 1. Ад ростягати ў 1 знач. 2. Ад ростягати ў 2 знач. 3. Ад ростягати ў 4 знач.
с. 443
Ростягнене гл. ростягненье
с. 443
Ростягненый, розтягненый дзеепрым. 1, Ад ростягнути ў 1 знач. 2. Ад ростягнути ў 2 знач. 3. Ад ростягнути ў 3 знач. 4. Ад ростягнути ў 4 знач.
с. 443
Ростягненье, ростягнене наз. 1. Дзеянне па дзеясл. ростягнути ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. ростягнути ў 4 знач.
с. 444
Ростягнути, розстягнути, розтягнути, ростегнути, ростягнуть дзеясл. 1. Нацягваючы, зрабіць шырэй ці даўжэй. Параўн. растягнути. 2. Нацягнуўшы, раскласці, развесіць, разаслаць у даўжыню ці ў шырыню. 3. Раскінуць; шырока распасцерці ў бакі. 4. Распаўсюдзіць, павялічыць, пашырыць уплыў, сферу ўздзеяння і інш. 5. Працягнуць, выцягнуць (руку і пад.).
с. 444
Ростягнутися, ростегнутися, ростягнутисе дзеясл. 1. Распаўсюдзіцца, пашырыцца; расцягнуцца на якой-н. адлегласці. 2. Рухаючыся, размясціцца доўгім, рэдкім з прамежкамі радам. 3. Распасцерціся, легчы выцягнуўшыся. 4. Распаўсюдзіцца на якую-н. тэму.
с. 445
Ростягнуть гл. ростягнути
с. 446
Ростягъ наз. Прастора, абшар.
с. 446
Ростяти, розстяти, розтяти дзеясл. 1. Рассячы; разбіць, раздзяліць на часткі, кавалкі ўдарам вострага прадмета. // перан. 2. Прайсці па паверхні чаго-н., падзяліўшы на часткі.
с. 446
Ростятый, розтятый, ростетый дзеепрым. ад ростяти ў 1 знач.
с. 446
Ростячий дзеепрым. ад ростити.
с. 447
Росудокъ гл. розсудокъ
с. 447
Росужывати гл. розсуживати
с. 447
Росулъ наз. Расол; моцна насычаная соллю вада.
с. 447
Росходитися, розходитися, росходитьсе дзеясл. 1. Разыходзіцца; пакідаць месца свайго прабывання, накіроўваючыся ў розныя бакі, розныя месцы. Параўн. расходитися ў 1 знач. 2. Распаўсюджвацца, пашырацца; расплывацца па паверхні чаго-н., у чым-н. Параўн. расходитися ў 2 знач.
с. 447
Росходный, розходный прым. Расходны. Параўн. расходный, росходовый.
с. 448
Росходовый прым. Тое, што і росходный.
с. 448
Росходъ, розходъ наз. 1. Разыходжанне, распаўсюджанне. 2. Расход, расходаванне. Параўн. расходъ.
с. 448
Росхоратися, розхоратися дзеясл. Тое, што і росхоретися.
с. 448
Росхоретися, розхоретися дзеясл. Захварэць, расхварэцца. Параўн. росхоратися.
с. 449
Росчастати дзеясл. Разарваць, раздзерці.
с. 449
Росченый дзеепрым. ад ростити.
с. 449
Росчепляти дзеясл. Рассякаць, расшчапляць.
с. 449
Росчесати дзеясл. Расчасаць.
с. 449
Росчести дзеясл. Прачытаць, зачытаць.
с. 449
Росчина наз. Рошчына (негустое цеста на дражджах або з закваскай, якое пасля замешваюць).
с. 449
Росчинати дзеясл. Пачынаць.
с. 449
Росчиненый, росчиненный дзеепрым. Рашчынены (пра хлеб, цеста і пад.).
с. 449
Росчитати гл. розчитати
с. 449
Росчитованье наз. Разлічванне.
с. 449
Росчка гл. розчка
с. 449
Росчотъ, розчетъ наз. 1. Разлік, плата за работу, паслугі. 2. Меркаванне, намер, сэнс.
с. 450
Росширение гл. розширенье
с. 450
Росширеный гл. розширеный
с. 450
Росширенье гл. розширенье
с. 450
Росширивати гл. розширивати
с. 450
Росширити гл. розширити
с. 450
Росширять гл. розширати
с. 450
Росширяться гл. розширатися
с. 450
Росшырати гл. розширати
с. 450
Росшырыти гл. розширити
с. 450
Росщепленый гл. розщепленый
с. 450
Росыпаный гл. розсыпаный
с. 450
Росытити гл. розсытити
с. 450
Росяный прым. Расяны.
с. 450
Рота I наз. 1. Рота, атрад войска. Рота замковая — атрад, прызначаны для абароны замка; рота ездная — тое, што і рота конная; рота казацкая — падраздзяленне войска, якое складалася з казакоў; рота конная — конны атрад войска; рота панцерная — атрад, забяспечаны панцырамі; рота пенежная — атрад наёмнага войска; рота пешая — пешы атрад войска 2. Група людзей, аб’яднаных па якой-н. прыкмеце.
с. 450
Рота II наз. Форма або ўзор прысягі, якая ўстанаўлівалася вышэйшай уладай або судамі.
с. 451
Ротай гл. ратай
с. 452
Ротитися дзеясл. Прысягаць, даваць клятву.
с. 452
Ротмистровая наз. Жонка камандзіра роты.
с. 452
Ротмистровский прым. ад ротмистръ.
с. 452
Ротмистровъ прым. ад ротмистръ.
с. 453
Ротмистръ наз. Камандзір роты. Ротмистръ пехотный — камандзір пешай роты.
с. 453
Ротнее наз. Від падатку.
с. 453
Ротникъ наз. Парушальнік прысягі.
с. 453
Ротница наз. Месца для прыняцця прысягі.
с. 453
Ротный прым. Кладезь ротный — тое, што і ротница.
с. 453
Ротовати гл. ратовати
с. 454
Ротунокъ гл. ратунокъ
с. 454
Рохманинъ наз. Прадстаўнік старажытнаіі народнасці.
с. 454
Рохманый гл. рахманый
с. 454
Рохмистръ гл. рахмистръ
с. 454
Рохованый гл. рахованый
с. 454
Рохованье гл. рахованье
с. 454
Роховати гл. раховати
с. 454
Роховатися гл. раховатися
с. 454
Рохунокъ гл. рахунокъ
с. 454
Рочки, роцски наз. Вызначаныя Статутам тэрміны судаводства ў замкавых (гарадскіх) судах.
с. 454
Рочница наз. Гадавіна.
с. 455
Рочничникъ наз. Ручнічок.
с. 455
Рочное наз. Тое, што і роковое.
с. 455
Рочный прым. 1. Гадавы. 2. Штогодні. 3. Абраны (наняты) на год. 4. Гадавалы. 5. У знач. наз. Той, каго прызначылі на пасаду тэрмінам на адзін год.
с. 455
Рошкопъ наз. Упрыгожанне на галаве каня.
с. 457
Рошкошованье гл. роскошованье
с. 457
Роштованье гл. рыштованье
с. 457
Роштъ наз. Каласнік.
с. 457
Рошчка гл. розчка
с. 457
Рошширити гл. розширити
с. 457
Рощелина наз. Расколіна.
с. 457
Рощение наз. Дзеянне па дзеясл. ростити.
с. 457
Рощепаный гл. розщепаный
с. 457
Рощепина наз. Расшчэпіна.
с. 457
Рощепитися, розчепитися дзеясл. 1. Расшчапіцца. 2. Раскрыцца.
с. 457
Рощепливатися дзеясл. Разрывацца.
с. 457
Рощипаный гл. розщепаный
с. 457
Рощка гл. розчка
с. 457
Рощохраный гл. розчохраный
с. 457
Ртуть наз. Ртуць.
с. 457
Рубаный дзеепрым. 1. Ад рубати ў 1 знач. 2. Ад рубати ў 2 знач.
с. 457
Рубанье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. рубати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. рубати ў 2 знач.
с. 458
Рубати, рубать дзеясл. 1. Сячы, высякаць. Параўн. рубити ў 1 знач. 2. Паражаць халоднай зброяй.
с. 458
Рубатися дзеясл. Весці бой; змагацца; біцца, ваяваць.
с. 459
Рубать гл. рубати
с. 459
Рубаха наз. Сарочка.
с. 459
Рубашка наз. Сарочка.
с. 459
Рубаючий дзеепрым. ад рубати ў 1 знач.
с. 459
Рубежникъ наз. Той, хто парушае межы чыйго-н. уладання.
с. 459
Рубежный прым. Пагранічны.
с. 459
Рубежъ, рубежь наз. 1. Граніца. 2. Мяжа чаго-н. 3. Межавы знак.
с. 459
Рубезский прым. Пагранічны.
с. 460
Рубель гл. рубль
с. 460
Рубенье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. рубити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. рубити ў 2 знач.
с. 460
Рубецъ I наз. Рубец, шрам.
с. 461
Рубецъ II наз. Рубец, самы вялікі аддзел (частка) страўніка жвачных жывёл.
с. 461
Рубие наз. Вопратка.
с. 461
Рубинокъ наз., памянш. ад рубинъ.
с. 461
Рубинъ наз. Рубін.
с. 461
Рубити, рубить дзеясл. 1. Тое, што і рубати ў 1 знач. 2. Будаваць што-н. з дрэва, бярвення.
с. 461
Рубковый прым. ад рубокъ.
с. 462
Рубленый дзеепрым. ад рубити ў 2 знач.
с. 462
Рубливати дзеясл. Будаваць, рабіць зруб.
с. 462
Рубль, рубель, рюбль наз. Рубель. Рубль литовский (ризкий) — назва рубля ў залежнасці ад месца чаканкі.
с. 462
Рубокъ, робокъ наз. Тонкая паркалёвая або батыставая хусцінка.
с. 463
Рубъ наз. Вопратка; кавалак тканіны.
с. 463
Рувъ наз. Тое, што і ровъ у 1 знач.
с. 464
Руга наз. Зямля, адведзеная грамадствам на ўтрыманне духавентва.
с. 464
Ругавый прым. Лаянкавы, крыўдны.
с. 464
Руганье, ругание наз. Абраза, знявага; лаянка.
с. 464
Ругатель наз. Нагаворшчык, даносчык.
с. 464
Ругатися дзеясл. 1. Лаяцца, дакараць. 2. Пагарджаць; зневажаць.
с. 464
Ругающийся дзеепрым. 1. Ад ругатися ў 2 знач. 2. У знач. наз. Той, хто зневажае каго-н.
с. 464
Рудавый прым. Рудаваты. с. 465
Руделъ наз. Стырно.
с. 465
Рудникъ наз. Рудакоп.
с. 465
Рудница наз. Тое, што і рудня.
с. 465
Рудницкий прым. Руданосны.
с. 465
Рудня наз. Рудня. Параўн. рудница.
с. 465
Рудобородый прым. Рудабароды.
с. 465
Рудый прым. Руды.
с. 465
Ружа наз. Тое, што і рожа.
с. 466
Рузка наз. Тое, што і розга ў 1 знач.
с. 466
Руина наз. 1. Руіна. 2. Разбурэнне.
с. 466
Руиновати дзеясл. Ліквідаваць, знішчаць.
с. 466
Руиноватисе дзеясл., зв. ад руиновати.
с. 466
Руиность наз. Разбэшчанасць.
с. 466
Рука наз. 1. Рука, верхняя канечнасць чалавека. // перан. Параўн. ренка. 2. Верхняя канечнасць чалавека як прылада працы, нейкай дзейнасці. 3. Прастора злева або справа. // перан. Чалавек або група людзей, якія супрацьстаяць другому чалавеку або групе. Держати руку гл. держати; правая рука — правая рука. 4. // перан. Улада, распараджэнне, кіраванне; валоданне. Брати къ рукамъ гл. брати; взяти къ рукамъ (до рукъ) гл. взяти; взяти на свои руки — прыняць пад сваю адказнасць; впасти въ руки гл. впасти; выдати въ руки — здрадзіць, выдаць; вырвати (выбавити, вызволити) зъ рукъ — выратаваць; вызваліць з-пад чыёй-н. улады; высокая рука — усемагутнасць, улада; дати руку гл. дати; держати къ (своей) руце — валодаць; держати руку гл. держати; до рукъ гл. до; къ руце своей мети (корыстити) гл. къ; къ руце прийти гл. прийти; моцная рука гл. моцный; наложити руки (на каго-, што-н.) гл. наложити; отбирати до рукъ своихъ гл. отбирати; приняти обема руками гл. приняти; пустити въ руки — даць у валоданне; узяти у свои руки — сканцэнтраваць у сваіх руках уладу, кіраўніцтва; уйти (уходити) рукъ — пазбегнуць (пазбягаць) чаго-н., вызваліцца (вызваляцца) ад каго-н.; укоритися под руку — падпарадкавацца каму-н.; упустити зъ рукъ — пазбавіцца ўлады. 5. Уласнаручны подпіс; почырк; манера пісьма. Власная рука гл. власный; руку подписати гл. подписати. 6. // перан. Чалавек; грамадская сіла. // перан. Ужываецца для характарыстыкі чалавека, які вылучаецца якімі-н. якасцямі або асаблівасцямі. Верная рука — пра чалавека надзейнага; змерлая (вмарлая, змарлая, умерлая) рука — нябожчык, памерлы; моцная рука — гвалт; сіла; неприятельская рука — вораг; питомая (вдячная) рука — той, хто аказвае падтрымку. 7. // перан. След, вынік чыёй-н. дзейнасці. Вдарити у руку — дамовіцца аб чым-н.; взняти руку гл. взняти; возложити руки (руку) — ускласці рукі на каго-н. з мэтай пасвячэння або вылечвання; вызвати руку гл. вызвати; дати руку гл. дати; завезати руку — заручыцца; замкнути руку — адмовіць каму-н. у чым-н.; ити на руку гл. ити; кгвалтовною рукою гл. кгвалтовный; кладенье рукъ гл. кладенье; кладый руку гл. кладый; класти руку (руки) гл. класти; кровавая рука — забойства, кровапраліцце, кара; на руку — а) выгадна, зручна; суладна з чыімі-н. інтарэсамі; б) паядынак; оборонная (збройная) рука гл. оборонный; отворити руку — працягнуць (падаць) руку дапамогі; подати в руки гл. подати; подати руку помочи гл. подати; податися в руки гл. податися; поднести под руку гл. поднести; подняти руку гл. подняти; съ порожнею рукою — з пустымі рукамі; презъ (черезъ, чересь) руки — з чыёй-н. дапамогай; просити руки — пазычаць.; прийти до рукъ гл. прийти; пустити въ руки гл. пустити; пустити руки — выступіць супраць каго-н.; рука Божая — пакаранне; руки мазати — быць замешаным у чым-н. непрыстойным, нізкім; рука руку мыетъ гл. мыти; рукою сягнути гл. сягнути; ходити по рукахъ гл. ходити. 8. Частка прадмета, за якую бяруцца рукой пры карыстанні ім.
с. 466
Рукавецъ наз. Муфта (?).
с. 472
Рукавица, руковеца, руковица наз. 1. Рукавіца. 2. Пальчатка. Положити рукавицу — кінуць пальчатку. 3. Прыстасаванне для катавання.
с. 472
Рукавичникъ наз. Той, хто вырабляе рукавіцы, пальчаткі.
с. 472
Рукавичницкий, рукавишницкий прым. ад рукавичникъ.
с. 473
Рукавникъ наз. Пастка.
с. 473
Рукавъ наз. Рукаў. Рукава спустити гл. спустити.
с. 473
Рукгованье наз. Высяленне.
с. 473
Рукгъ наз. Прадстаўнік старажытнага народа.
с. 473
Руклядь гл. рухлядь
с. 473
Руковеца гл. рукавица
с. 473
Руковица гл. рукавица
с. 473
Руководити дзеясл. Кіраваць, накіроўваць.
с. 473
Рукодайный прым. 1. Тое, што і рукоданый у 1 знач. 2. Тое, што і рукоданый у 2 знач.
с. 473
Рукодание гл. рукоданье
с. 474
Рукоданый, рукоданный прым. 1. Наяўны. Параўн. рукодайный у 1 знач. 2. Новапрыняты. Параўн. рукодайный у 2 знач.
с. 474
Рукоданье, рукодание наз. 1. Абавязацельства. 2. Пісьмовае паручыцельства.
с. 475
Рукодацыйный прым. Уласнаручны.
с. 475
Рукоделець наз. Рукадзельнік.
с. 475
Рукоделие гл. рукоделье
с. 475
Рукоделный прым. Рукадзельны.
с. 475
Рукоделье, рукоделие наз. Работа, справа; рукадзелле.
с. 476
Рукодержание наз. Падтрымка (?).
с. 476
Рукоемникъ, рукоимникъ наз. Тое, што і рукоемца.
с. 476
Рукоемство, рекоемство, рокоемство, рукоимство наз. Паручыцельства. Брати на рукоемство гл. брати; взяти на рукоемство — узяць на парукі; дати по себе рукоемство гл. дати. Параўн. рукоемь, рукоиме.
с. 476
Рукоемца, рукоимца наз. Паручыцель. Параўн. рукоимя.
с. 477
Рукоемь, рукоимъ наз. Тое, што і рукоемство.
с. 477
Рукоесть наз. Ручка, дзяржанне. Параўн. ренкоесть, рукоясть у 1 знач., рукоять у 2 знач.
с. 477
Рукоима гл. рукоимя
с. 477
Рукоиме наз. Тое, што і рукоемство.
с. 477
Рукоимникъ гл. рукоемникъ
с. 477
Рукоимство гл. рукоемство
с. 477
Рукоимца гл. рукоемца
с. 477
Рукоимъ гл. рукоемъ
с. 477
Рукоимя, рукоима, рукойма, рукоймя наз. Тое, што і рукоемца.
с. 478
Рукомыйца наз. Тое, што і рукомыя.
с. 478
Рукомыя наз. Рукамыйнік, умывальнік; чаша для мыцця рук. Параўн. рукомыйца.
с. 478
Рукопашъ прысл. Уручную.
с. 478
Рукописанье, рукописание наз. Пісанне ад рукі.
с. 478
Рукописъ наз. Рукапіс.
с. 479
Рукопокладание наз. Тое, што і рукоположенье.
с. 479
Рукоположенецъ наз. Той, на каго ўскладваюць рукі з мэтай пасвячэння.
с. 479
Рукоположенье, рукоположение наз. Пасвячэнне. Параўн. рукопокладание.
с. 479
Рукоположитель наз. Той, хто ўскладвае рукі з мэтай пасвячэння.
с. 479
Рукотвореный дзеепрым. Рукатворны.
с. 480
Рукоясть наз. 1. Тое, што і рукоесть. 2. // перан. Тое, што служыць падставай для дзейнасці.
с. 480
Рукоять наз. 1. Ахапак. 2. Тое, што і рукоесть.
с. 480
Рулиованье наз. Перавозка.
с. 480
Рулка наз., памянш. ад руля ў 2 знач.
с. 480
Руля, рула наз. 1. Тое, што і рура. 2. Ствол агнястрэльнай зброі. Параўн. рура ў 2 знач.
с. 480
Румация, румацея, румацыя наз. Высяленне; перавозка маёмасці.
с. 480
Руменовати дзеясл. Перажоўваць.
с. 481
Руменый гл. румяный
с. 481
Румигати дзеясл. Перажоўваць.
с. 481
Румованье наз. Дзеянне па дзеясл. румовати.
с. 481
Румовати дзеясл. Высяляць; перавозіць.
с. 481
Румоватися, румоватьсе дзеясл., зв. ад румовати.
с. 481
Румъ наз. 1. Вольнае месца. 2. Месца пагрузкі. 3. Будаўнічы матэрыял. 4. Руіны.
с. 481
Румянецъ наз. Румянец.
с. 482
Румяность наз. Румянасць.
с. 482
Румяный, руменый прым. Румяны.
с. 482
Рунда наз. Дазор, каравул.
с. 482
Руно наз. 1. Руно, шэрсць або шкура авечкі. Золотое руно — залатая шкура барана (у грэчаскай міфалогіі). 2. Скрутак воўны як адзінка падліку.
с. 482
Рура наз. 1. Труба. Параўн. руля ў 1 знач. 2. Тое. што і руля ў 2 знач.
с. 483
Рурмусовый прым. Звязаны з пампаваннем.
с. 483
Рурный прым. ад рура ў 1 знач.
с. 483
Рурынка наз. Мачаточнік.
с. 483
Русакъ наз. Тое, што і русинъ.
с. 483
Русинъ наз. Прадстаўнік усходнеславянскага насельніцтва ў Вялікім Княстве Літоўскім і Рэчы Паспалітай. Параўн. русакъ.
с. 484
Руска наз. Прадстаўніца ўсходнеславянскага насельніцтва ў Вялікім Княстве Літоўскім і Рэчы Паспалітай.
с. 484
Руский, русский прым. 1. Усходнеславянскі. Параўн. российский, росский у 1 знач. 2. Старабеларускі. Параўн. росский у 2 знач. 3. Праваслаўны. 4. Кірыліцкі. Право руское и литовъское — законы Вялікага Княства Літоўскага.
с. 484
Русмистый прым. Кары, карычневы.
с. 485
Русовласый прым. Русавалосы.
с. 485
Русский гл. руский
с. 485
Руссъ наз. Тое, што і россъ.
с. 485
Русый прым. Русы.
с. 485
Русь наз. Прадстаўнікі ўсходнеславянскага насельніцтва ў Вялікім Княстве Літоўскім.
с. 485
Рутити дзеясл. Кінуць, шпурнуць.
с. 486
Рутитися, рутитисе дзеясл. Кінуцца, рынуцца.
с. 486
Рутовый прым. Рутавы.
с. 486
Рухане гл. руханье
с. 486
Руханый дзеепрым. ад рухати ў 4 знач.
с. 486
Руханье, рухане наз. 1. Дзеянне па дзеясл. рухати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. рухати ў 4 знач.
с. 486
Рухати дзеясл. 1. Варушыць, рабіць рухі. 2. Чапаць, браць, хапаць. Параўн. рушати ў 2 знач. 3. Перамяшчаць, прыводзіць у рух. Параўн. рушати ў 3 знач. 4. Парушаць. Параўн. рушати ў 4 знач.
с. 486
Рухатися, рухатисе дзеясл., зв. ад рухати ў 1 знач.
с. 487
Рухаючийся дзеепрым. ад рухатися.
с. 487
Рухлядь, руклядь наз. Пажыткі, маёмасць; старызна, хлам.
с. 487
Рухманый гл. рахманый
с. 487
Рухо наз. Вопратка.
с. 487
Рухомость наз. Рухомасць, рухомая маёмасць.
с. 488
Рухомый прым. Рухомы. Рухомая маетность гл. маетность; речъ рухомая гл. речъ I.
с. 488
Руцанье, руцане наз. 1. Кіданне. Руцанье лесовъ — кіданне жэрабя. 2. Раскіданне чаго-н. не цэнячы.
с. 488
Руцати дзеясл. Кідаць.
с. 488
Ручавина, ручевина наз. Ручаіна.
с. 488
Ручаекъ, ручаикъ наз., памянш. ад ручай. Параўн. руччыкъ.
с. 489
Ручай, ручей наз. Ручай. // Пра любую вадкасць, якая моцна цячэ, струменіцца.
с. 489
Ручевина гл. ручавина
с. 489
Ручей гл. ручай
с. 489
Рученый дзеепрым. ад ручити.
с. 489
Ручий прым. Спрытны.
с. 489
Ручити, ручыти, ручыть дзеясл. Даць паруку за каго-н. у чым-н.
с. 489
Ручитися, ручитисе, ручытисе, ручытися дзеясл., зв. ад ручити.
с. 490
Ручка наз. 1. Памянш. ад рука ў 1 знач. 2. Адзінка вымярэння мёду. 3. Частка прадмета, за якую бяруцца рукой пры карыстанні.
с. 490
Ручникъ наз. Ручнік. Параўн. ренчникъ.
с. 491
Ручница, рушница наз. Стрэльба. Ручница губчастая (долгая, звериная, зверынная, короткая, кросовая, пташая, пташа, пташыная, пташья) — віды агнястрэльнай зброі.
с. 491
Ручничка наз., памянш. ад ручница.
с. 492
Ручничный прым. ад ручница.
с. 492
Ручничокъ наз., памянш. ад ручникъ.
с. 492
Ручный прым. 1. Які мае прыналежнасць да рукі. Ручный блудъ — ананізм. 2. Прызначаны, прыстасаваны да рук. 3. Які робіцца рукамі, уручную. 4. Прыручаны.
с. 492
Руччыкъ, ручыкъ наз. Тое, што і ручаекъ.
с. 493
Ручыти гл. ручити
с. 493
Ручытися гл. ручитися
с. 493
Ручыть гл. ручити
с. 493
Рушание гл. рушанье
с. 493
Рушаный дзеепрым. 1. Ад рушати ў 2 знач. 2. Ад рушати ў 3 знач. 3. Ад рушати ў 4 знач.
с. 493
Рушанье, рушание наз. 1. Дзеянне па дзеясл. рушати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. рушати ў 3 знач.
с. 494
Рушати, рушать дзеясл. 1. Тое, што і рухати ў 1 знач. 2. Тое, што і рухати ў 2 знач. 3. Тое, што і рухати ў 3 знач. 4. Тое, што і рухати ў 4 знач.
с. 494
Рушатися дзеясл., зв. 1. Ад рушати ў 1 знач. 2. Ад рушати ў 3 знач.
с. 495
Рушать гл. рушати
с. 496
Рушаючий дзеепрым. 1. Ад рушати ў 1 знач. 2. Ад рушати ў 3 знач.
с. 3
Рушаючийся дзеепрым. ад рушатися ў 3 знач.
с. 3
Рушение гл. рушенье
с. 3
Рушеный гл. рушоный
с. 3
Рушенье, рушение, рушэнье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. рушити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. рушити ў 3 знач.
с. 3
Рушиватися дзеясл. Парушацца.
с. 4
Рушити, рушить, рушыти дзеясл. 1. Пакратацъ, паварушыцъ, пашавяліцъ. 2. Узяцъ; дакрануцца, зачапіцъ. 3. Перамясціцъ, прывесці ў рух; пачацъ рух. 4. Парушыцъ. 5. Усхвалявацъ, узрушыцъ, крануцъ.
с. 4
Рушитися, рушитисе, рушитьсе, рушиться, рушытисе, рушытися дзеясл., зв. 1. Ад рушити ў 1 знач. 2. Ад рушити ў 3 знач.
с. 6
Рушить гл. рушити
с. 7
Рушитьсе гл. рушитися
с. 7
Рушиться гл. рушитися
с. 7
Рушливый прым. Рухомы (?).
с. 7
Рушница гл. ручница
с. 7
Рушоный, рушеный дзеепрым. 1. Ад рушити ў 2 знач. 2. Ад рушити ў 3 знач. 3. Ад рушити ў 4 знач. 4. Ад рушити ў 5 знач.
с. 7
Рушыти гл. рушити
с. 7
Рушытисе гл. рушитися
с. 7
Рушытися гл. рушитися
с. 7
Рушэнье гл. рушенье
с. 7
Руяти дзеясл.
с. 8
Ршанинъ наз. Жыхар Оршы.
с. 8
Рыба, риба наз. 1. Рыба. 2. Мяса рыбы; ежа, прыгатаваная з рыбы.
с. 8
Рыбакъ, рибакъ наз. Рыбак. Параўн. рыбалка, рыбаръ, рыбитвъ.
с. 8
Рыбалка наз. Тое, што і рыбакъ.
с. 9
Рыбаръ, рибаръ наз. Тое, што і рыбакъ.
с. 9
Рыбацкий прым. ад рыбакъ.
с. 9
Рыбачный прым. ад рыбакъ.
с. 9
Рыбачокъ наз., памянш. ад рыбакъ.
с. 9
Рыбий, рибей, рибий прым. ад рыба.
с. 9
Рыбитвъ, рибитвъ наз. Тое, што і рыбакъ.
с. 9
Рыбка, рибка наз., памянш. 1. Ад рыба ў 1 знач. 2. Ад рыба ў 2 знач.
с. 10
Рыбникъ, рибникъ наз. 1. Гандляр рыбай. 2. Стаў для развядзення рыбы. Параўн. рыбница ў 2 знач.
с. 10
Рыбница, рибница наз. 1. Гандлярка рыбай. 2. Тое, што і рыбникъ у 2 знач.
с. 10
Рыбный, рибный прым. ад рыба.
с. 10
Рыболовенье наз. Тое, што і рыболовство.
с. 11
Рыболовский, риболовский прым. ад рыболовъ.
с. 11
Рыболовство наз. Рыбалоўства. Параўн. рыболовенье.
с. 11
Рыболовъ, риболовъ наз. Рыбалоў.
с. 11
Рыганье, рыгание наз. Рыганне.
с. 12
Рыгель наз. Засаўка.
с. 12
Рыготанье наз. Рагатанне, рогат.
с. 12
Рыданье, ридание, риданье, рыдание наз. Дзеянне па дзеясл. рыдати.
с. 12
Рыдателный прым. ад рыдати.
с. 12
Рыдати, ридати дзеясл. Рыдацъ.
с. 12
Рыдатися, ридатися дзеясл., зв. ад рыдати.
с. 12
Рыдающий, ридающий дзеепрым. 1. Ад рыдати. 2. Узнач. наз. Той, хто рыдае.
с. 13
Рыдвановый прым. ад рыдванъ.
с. 13
Рыдванъ наз. Прасторная павозка; крыты воз.
с. 13
Рыдель, ридель, рыдль наз. Рыдлёўка.
с. 13
Рыдлевый прым. ад рыдель.
с. 13
Рыдль гл. рыдель
с. 13
Рыжа наз. Тое, што і рижъ.
с. 13
Рыжанинъ гл. рижанинъ
с. 13
Рыжеперестый прым. Пярэсты з рыжымі плямамі.
с. 13
Рыжий, рижий, рижый, рыжый прым. Рыжы.
с. 13
Рыжовый гл. рижовый
с. 14
Рыжский гл. рижский
с. 14
Рыжъ гл. рижъ
с. 14
Рыжый гл. рыжий
с. 14
Рыза гл. риза
с. 14
Рызница гл. ризница
с. 14
Рызский гл. рижский
с. 14
Рыканье, рикание, риканье, рыкание наз. Дзеянне па дзеясл. рыкати.
с. 14
Рыкати, рикати дзеясл. Рыкацъ.
с. 14
Рыкающий, рикающий дзеепрым. ад рыкати.
с. 14
Рыкунья, рикунья, рыкуния наз. Даглядчыца жывёлы.
с. 14
Рыкъ, рикъ наз. Рык.
с. 15
Рылянинъ наз. Жыхар Рыльска.
с. 15
Рымаровъ прым. ад рымаръ.
с. 15
Рымаръ гл. римаръ
с. 15
Рымленолюбецъ наз. Аматар усяго рымскага.
с. 15
Рымлянинъ гл. римлянинъ
с. 15
Рымоватися гл. римоватися
с. 15
Рымский гл. римский
с. 15
Рымянинъ гл. римянинъ
с. 15
Рымянка гл. римянка
с. 15
Рына гл. рина
с. 16
Рынва гл. рина
с. 16
Рынечка наз., памянш. ад рина.
с. 16
Рынка наз., памянш. ад рина.
с. 16
Рынкгортъ, ранкгортъ, ранкортъ, ренгартъ, ренгортъ, ренк- гортъ, ринкгортъ, рынгортъ, рындортъ наз. Рэменъ для прымацавання сядла.
с. 16
Рынковый, ринковый прым. ад рынокъ.
с. 16
Рынокъ, ринокъ наз. Рынак.
с. 16
Рынштокъ, ринштокъ, рыншторкъ наз. Сцёкавая канава.
с. 17
Рынштунокъ гл. рыштунокъ
с. 17
Рысий, рисий, рыссий прым. ад рысь.
с. 17
Рыскати дзеясл. Рыскаць.
с. 17
Рыский гл. рижский
с. 17
Рысованый дзеепрым. ад рысовати.
с. 17
Рысованье гл. рисованье
с. 17
Рысовати гл. рисовати
с. 17
Рысоватый прым. Буры.
с. 17
Рыссий гл. рысий
с. 18
Рысь, рисъ, рись наз. 1. Рысъ. 2. Футра рысі.
с. 18
Рытеръ гл. рыцеръ
с. 18
Рытерьский гл. рыцерский
с. 18
Рытерьство гл. рыцерство
с. 18
Рыти гл. рити
с. 18
Рытина гл. ритина
с. 18
Рыторъ гл. реторъ
с. 18
Рытый гл. ритый
с. 18
Рытье гл. ритье
с. 18
Рыфованье наз. Прымацоўванне рэхвы.
с. 18
Рыфъ наз. Тое, што і рефъ.
с. 18
Рыхлей, рихлей прысл., выш. ст. ад рыхло.
с. 18
Рыхлейший прым., выш. ст. ад рыхлый.
с. 19
Рыхло, рихло прысл. Хутка.
с. 19
Рыхлость наз. Хуткасць.
с. 19
Рыхлый, рихлый прым. Хуткі.
с. 19
Рыцарский гл. рыцерский
с. 20
Рыцарь гл. рыцеръ
с. 20
Рыцарьство гл. рыцерство
с. 20
Рыцерский, ритерьский, рицерский, рытерьский, рыцарский, рыцерьский, рыцырский, рыцэрский прым. ад рыцеръ.
с. 20
Рыцерство, ритерство, ритерьство, рицарьство, рицерство, рытерьство, рыцарьство, рыцерьство, рыцэрство наз. 1. Рыцарскае саслоўе, рыцары. 2. Званне рыцара.
с. 20
Рыцеръ, ритерь, рицаръ, рицеръ, рицерь, рытеръ, рыцарь, рыцерь, рыцыръ, рыцэръ наз. Рыцар; конны воін шляхецкага паходжання.
с. 21
Рыцерьский гл. рыцерский
с. 21
Рыцерьство гл. рыцерство
с. 21
Рыцырский гл. рыцерский
с. 21
Рыцыръ гл. рыцеръ
с. 21
Рыцэрски прысл. Па-рыцарску.
с. 22
Рыцэрский гл. рыцерский
с. 22
Рыцэрство гл. рыцерство
с. 22
Рыцэръ гл. рыцеръ
с. 22
Рычанье, ричанье наз. Дзеянне па дзеясл. рычати.
с. 22
Рычати, ричати, ричать дзеясл. Рыкаць, раўці. Параўн. ричети.
с. 22
Рычачый, ричачый дзеепрым. ад рычати.
с. 22
Рыченье гл. риченье
с. 22
Рычка наз. Тое, што і речка.
с. 22
Рыштованникъ наз. Работнік, які ўстанаўліваў рыштаванне.
с. 22
Рыштованье, рештованье, риштованье, роштованье наз. Рыштаванне.
с. 22
Рыштоватися дзеясл. Удзелънічаць ва ўстаноўцы рыштавання.
с. 23
Рыштунокъ, ринштунокъ, риштунокъ, рынштунокъ наз. Рыштунак.
с. 23
Рыяловый прым. Наяўны.
с. 24
Рьянливый прым. Заўзяты.
с. 24
Рэвидованый гл. ревидованый
с. 24
Рэйстръ гл. реестръ
с. 24
Рэзанский гл. резанский
с. 24
Рэка гл. река
с. 24
Рэмесло гл. ремесло
с. 24
Рэмэнсъ гл. ремэнсъ
с. 24
Рэцыдыва наз. Рэцыдыў.
с. 24
Рэченье гл. реченье
с. 24
Рэчи гл. речи
с. 24
Рэчоный гл. реченый
с. 24
Рэчъ I гл. речъ I
с. 24
Рэчъ II гл. речъ II
с. 24
Рээстръ гл. реестръ
с. 24
Рюбль гл. рубль
с. 24
Рютие наз. Бляянне.
с. 24
Рябецъ гл. рабецъ
с. 24
Рябтухъ гл. рабтухъ
с. 24
Рябый гл. рабый
с. 24
Ряда гл. рада
с. 24
Рядецкий гл. радецкий
с. 24
Рядженье наз. Дзеянне па дзеясл. рядити I.
с. 24
Рядитель, радитель наз. Распарадчык; апякун.
с. 24
Рядити I дзеясл. Рыхтаваць; наладжваць, упарадкоўваць.
с. 24
Рядити II гл. радити I
с. 25
Рядне гл. радне
с. 25
Рядитися I, рядитисе дзеясл., зв. ад рядити I.
с. 25
Рядитися II гл. радитися
с. 25
Рядне гл. радне
с. 25
Рядникъ гл. радникъ
с. 25
Рядничий наз. Службовая асоба, якая збірала пошліну ў радзе гандлёвых пунктаў. Параўн. рядовникъ.
с. 25
Рядно гл. радно
с. 25
Рядность наз. Належнасць, законнасць.
с. 25
Рядный, радный прым. 1. Належны, законны. 2. Ахвотны; карысны.
с. 25
Рядовникъ наз. Тое, што і рядничий.
с. 26
Рядовый прым. Чарговы.
с. 26
Рядский гл. радский
с. 26
Рядца гл. радца
с. 26
Рядцкий гл. радский
с. 26
Рядъ, радъ наз. 1. Сукупнасць прадметаў або асоб, размешчаных у адну лінію. Параўн. рендъ. 2. Сукупнасць гандлёвых пунктаў, размешчаных у адну лінію. 3. Разрад. 4. Раменная збруя для верхавой язды. Параўн. рондъ. 5. Чарга. 6. Парадак, лад. 7. Кіраўніцтва; распараджэнне.
с. 26
Рядячий дзеепрым. ад рядити II.
с. 28
Ряженый, ражоный, ряжаный, ряжоный дзеепрым. ад рядити I.
с. 28
Ряженье, ражение, раженье наз. Дзеянне па дзеясл. рядити I.
с. 28
Ряживати, раживати, ряжывати дзеясл., шматкр. ад рядити I.
с. 29
Ряживатися дзеясл., зв. ад ряживати.
с. 29
Ряжка, ражка наз. Ражка.
с. 29
Ряжоный гл. ряженый
с. 29
Ряжывати гл. ряживати
с. 29
Рязаньский гл. резанский
с. 29
Ряса, раса наз. Раса.
с. 29
Рясный прым. Сакавіты.
с. 29
Рятоватися гл. ратоватися
с. 29
Рятунокъ гл. ратунокъ
с. 29
Саадакъ гл. сагайдакъ
с. 30
Саакъ наз. Тое, што і сакъ.
с. 30
Сабака гл. собака
с. 30
Сабейчикъ, савейчикъ наз. Прадстаўнік старажытнай народнасці.
с. 30
Сабельникъ наз. Тое, што і шабельникъ.
с. 30
Саблица наз., памянш. ад сабля.
с. 30
Сабля наз. Тое, што і шабля.
с. 30
Сабръ гл. сябръ
с. 31
Савейчикъ гл. сабейчикъ
с. 31
Савелиянинъ наз. Прадстаўнік рэлігійнай секты савеліянаў.
с. 31
Савелянский прым. ад савелиянинъ.
с. 31
Савито гл. совито
с. 31
Сагайдакъ, саадакъ, согайдакъ, согойдакъ наз. Сагайдак; футляр разам з лукам і стрэламі. Параўн. сайдакъ.
с. 31
Сагайдачникъ наз. Рамеснік, які вырабляў сагайдакі.
с. 31
Сагайдачный прым. ад сагайдакъ.
с. 31
Саганъ наз. Грыф.
с. 31
Сагнати гл. согнати
с. 31
Сагнути гл. сегнути
с. 31
Садалъ гл. сандалъ
с. 31
Саддукей, садукей наз. Прадстаўнік рэлігійнай секты садукеяў.
с. 31
Саддукейский прым. ад саддукей.
с. 32
Садзоный дзеепрым. Тое, што і сажоный у 3 знач.
с. 32
Садиба, садыба, седзиба наз. Сядзіба. Параўн. седзиба, седлиба, селиба, селидьба.
с. 32
Садибный прым. ад садиба.
с. 32
Садити, садить дзеясл. 1. Прапаноўваць сесці, заняць месца. 2. Размяшчаць; пасяляць. 3. Сеяць, разводзіць, закопваць у зямлю саджанцы раслін, клубні і пад. для вырошчвання. 4. Прызначаць на пасаду. 5. Знявольваць, пазбаўляць волі. 6. Засноўваць, грунтаваць. 7. Гасіць (пра вапну).
с. 32
Садитися дзеясл., зв. 1. Ад садити ў 1 знач. 2. Ад садити ў 2 знач. 3. Ад садити ў 3 знач. 4. Ад садити ў 4 знач. 5. Ад садити ў 6 знач.
с. 33
Садище наз. Месца, дзе быў сад.
с. 34
Садло наз. Тое, што і сало ў 2 знач.
с. 34
Саднистый прым. Замуляны.
с. 34
Садно наз. // перан. Хворае месца, рана.
с. 34
Садовие наз. Садавіна.
с. 34
Садовити дзеясл. Садзіць.
с. 34
Садовитися дзеясл., зв. ад садовити.
с. 35
Садовникъ наз. Садоўнік.
с. 35
Садовничий, садовничый наз. Садоўнік.
с. 35
Садовничка наз. Жонка садоўніка.
с. 35
Садовный прым. Які належыцъ саду.
с. 35
Садовый прым. Садовы.
с. 35
Садокъ I наз., памяниі. ад садъ.
с. 35
Садокъ II наз. До садковъ — да пояса.
с. 36
Садомчикъ наз. Жыхар Садома.
с. 36
Садочекъ наз., памянш. ад садокъ I.
с. 36
Садукей гл. саддукей
с. 36
Садъ наз. Сад.
с. 36
Садыба гл. садиба
с. 36
Садыбка наз., памянш. ад садыба.
с. 36
Садячийся дзеепрым. ад садитися ў 5 знач.
с. 36
Сажа наз. Сажа.
с. 36
Сажавка, сажалка, сажевка, сажовка, сажолка наз. Сажалка.
с. 36
Сажаный дзеепрым. ад сажати ў 2 знач.
с. 37
Сажанье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. сажати ў 2 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. сажати ў 3 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. сажати ў 4 знач.
с. 37
Сажати, сажать дзеясл. 1. Прапаноўваць (прымушаць) сесці. На колъ сажати гл. колъ. 2. Пазбаўляць волі. 3. Прызначаць на пасаду. 4. Змяшчаць (у ёмішча).
с. 37
Сажатися дзеясл. Пасяляцца.
с. 38
Сажать гл. сажати
с. 38
Саждение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. садити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. садити ў 3 знач.
с. 38
Сажевка гл. сажавка
с. 38
Сажение гл. саженье
с. 38
Саженый гл. сажоный
с. 38
Сажень наз. Сажань (мера даўжыні).
с. 38
Саженье, сажение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. садити ў 3 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. садити ў 5 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. садити ў 7 знач.
с. 39
Сажованый дзеепрым. у знач. наз. Той, каму давалі пасаду.
с. 39
Сажовка гл. сажавка
с. 39
Сажолка гл. сажавка
с. 39
Сажоный, саженый дзеепрым. 1. Ад садити ў 4 знач. 2. Ад садити ў 5 знач. 3. Упрыгожаны (вышыты, інкруставаны). 4. Ад садити ў 7 знач.
с. 39
Сайдакъ наз. Тое, што і сагайдакъ.
с. 40
Саканкуровъ, санкуровъ прым. ад саканкуръ.
с. 40
Саканкуръ наз. (?).
с. 40
Саква наз. Сумка, торба.
с. 40
Сакера гл. секера
с. 40
Сакира гл. секира
с. 40
Сакра наз. Пасвячэнне епіскапа.
с. 41
Сакраменталне прысл. ад сакраменталный.
с. 41
Сакраменталный прым. Сакраментальны.
с. 41
Сакраментъ, секраментъ наз. Сакрамант, таямніца святая.
с. 41
Сакрификованый дзеепрым. Ахвяраваны.
с. 41
Саксонъ наз. 1. Саксонец, жыхар Саксоніі. 2. Звод законаў (статут) саксонскага права (аналагічнага магдэбурскаму).
с. 41
Сакъ наз. Мяиіок (дарожны).
с. 42
Салата наз. Салата. Салата лесная, полевая — віды салаты.
с. 42
Салафъ наз. Прадстаўнік народа салафаў.
с. 42
Салва гл. сальва
с. 42
Салвованье наз. Ахоўванне.
с. 42
Салдановъ гл. солдановъ.
с. 42
Салданъ гл. солданъ
с. 42
Салдатъ наз. Салдат.
с. 42
Салетра, салитра, селитра наз. Салетра.
с. 42
Салко наз., памяниі. ад сало ў 2 знач.
с. 43
Сало наз. 1. Тлушчавае адкладанне ў целе. 2. Прадукт з тлушчу. Сало вепровое (гусиное, орлее, почочное, рыбъе, свиное) — віды тлушчавых прадуктаў. 3. Мера прадукту з сала. 4. Тэхнічная змазка на аснове тлушчу. 5. Непаверхневы, менш шчыльны слой рэчыва.
с. 43
Салодити гл. солодити
с. 44
Салома гл. солома
с. 44
Сальва, салва наз. Абарона, ахова.
с. 44
Салька наз., памянш. ад саля.
с. 44
Сальникъ наз. Сальнік, гандляр салам.
с. 44
Сальный прым. Зроблены з сала.
с. 44
Саля наз. Зала.
с. 44
Салямандра наз. Саламандра.
с. 44
Салянка гл. солянка
с. 44
Самаранинъ гл. самарянинъ
с. 44
Самаранка наз. Жыхарка Самарыі. Параўн. самараныня, самаританка.
с. 44
Самараныня наз. Тое, што і самаранка.
с. 45
Самарийский, самарейский прым. Той, які адносіцца да Самарыі.
с. 45
Самаританинъ, самаритянинъ наз. Тое, што і самарянинъ.
с. 45
Самаританка, самаритянка наз. Тое, што і самаранка.
с. 45
Самаританский прым. Які належыцъ да Самарыі.
с. 45
Самаританъ наз. Тое, што і самаритъ.
с. 45
Самаритъ наз. Член секты самарытаў. Параўн. самаританъ, самарянитъ.
с. 45
Самаритянинъ гл. самаританинъ
с. 45
Самаритянка гл. самаританка
с. 45
Самарханька наз. Від матэрыі.
с. 45
Самарянинъ, самаранинъ наз. Жыхар Самарыі. Параўн. самаританинъ.
с. 45
Самарянитъ наз. Тое, што і самаритъ.
с. 46
Самдва ліч. Сам асабіста з яшчэ адным.
с. 46
Самдевять ліч. Сам асабіста з васьмю іншымі.
с. 46
Самдругъ ліч. Адзін з ліку двух. Параўн. самодругъ.
с. 46
Самединъ ліч. Тое, што і самодинъ.
с. 46
Самецъ, сомецъ наз. Самец.
с. 46
Самица наз. Тое, што і самка.
с. 46
Самка наз. Самка. Параўн. самица.
с. 46
Самовидецъ наз. Відавочца.
с. 46
Самовладность наз. Тое, што і самовладство.
с. 47
Самовладный прым. Самаўладны.
с. 47
Самовладство, самовластво наз. Самаўладства, здольнасць мець поўную ўладу над сабой. Параўн. самовладность, самовластие.
с. 47
Самовладца наз. 1. Той, хто мае поўную ўладу над самім сабой. 2. Уладар над іншымі.
с. 47
Самовласный гл. самовластный
с. 47
Самовластво гл. самовладство
с. 47
Самовластие наз. Тое, што і самовладство.
с. 47
Самовластно прысл. Самаўладна, згодна з уласнай воляй.
с. 47
Самовластный, самовласный прым. Самаўладны, які распараджаецца сабой згодна ўласнай волі.
с. 47
Самовласть наз. Сіла, якая сама сабой распараджаецца.
с. 48
Самоволка наз. Тое, што і самовольство.
с. 48
Самоволне, самовольне прысл. Самавольна.
с. 48
Самоволность наз. Тое, што і самовольство.
с. 48
Самоволный, самовольный прым. 1. Самавольны. 2. У знач. наз. Той, хто праяўляе самавольства.
с. 48
Самовольне гл. самоволне
с. 48
Самовольный гл. самоволный
с. 48
Самовольство наз. Самавольства. Параўн. самоволка, самоволность.
с. 48
Самовторъ ліч. Адзін з ліку двух.
с. 48
Самогубца наз. Самагубца.
с. 49
Самодванастый ліч. Адзін з ліку дванаццаці.
с. 49
Самодвижный прым. Той, што мае ўнутраны імпульс.
с. 49
Самоделка наз. Рэч свайго вырабу.
с. 49
Самодельный прым. Самаробны. Параўн. самодельский.
с. 49
Самодельский прым. Тое, што і самодельный.
с. 49
Самодержецъ наз. Самадзержац. Параўн. самодержца.
с. 49
Самодержство наз. Самадзяржаўе.
с. 49
Самодержца наз. Тое, што і самодержецъ.
с. 49
Самодесятъ ліч. Сам асабіста з дзевяццю іншымі.
с. 50
Самодесятый ліч. Адзін з ліку дзесяці.
с. 50
Самодетель наз. Стваральнік якой-н. рэчы.
с. 50
Самодинъ ліч. Адзін, без нікога іншага. Параўн. самединъ, самоодинъ.
с. 50
Самодругъ ліч. Тое, што і самдругъ.
с. 50
Самозаконенъ прым. ад самозаконникъ.
с. 50
Самозаконникъ наз. Той, хто паводзіцъ сябе незалежна.
с. 50
Самозначне прысл. Відавочна.
с. 50
Самоловка наз. Самалоўка, пастка.
с. 50
Самоловца наз. Той, хто трапіў у пастку.
с. 50
Самолюбецъ наз. Самалюб.
с. 50
Самолюбие наз. Тое, што і самолюбство.
с. 51
Самолюбство наз. Самалюбства. Параўн. самолюбие.
с. 51
Самообвиненье наз. Самаабвінавачванне.
с. 51
Самоодинъ ліч. Тое, што і самодинъ.
с. 51
Самоосмъ ліч. Тое, што і самосмъ.
с. 51
Самопалъ наз. Самапал.
с. 51
Самопасно прысл. Тое, што і самопасомъ.
с. 51
Самопасомъ прысл. Самапасам.
с. 51
Самопасъ прысл. Тое, што і самопасомъ.
с. 51
Самоподвижение наз. Спантанны рух, дзеянне.
с. 51
Самопятъ, самопять ліч. Тое, што і сампятъ.
с. 51
Самопятый ліч. Адзін з ліку пяці.
с. 51
Самопять гл. самопятъ
с. 52
Самородный прым. 1. Прыродны, дзікарослы. 2. Чысты, без прымесей; каштоўны.
с. 52
Самосатенинъ наз. Прадстаўнік секты самасаценаў.
с. 52
Самосветный прым. Светлы, празрысты.
с. 52
Самоседмъ ліч. Тое, што і самсемъ.
с. 52
Самосемнадцатый ліч. Адзін з ліку сямнаццаці.
с. 52
Самосемъ ліч. Тое, што і самсемъ.
с. 52
Самосемый ліч. Адзін з ліку сямі.
с. 52
Самосмъ ліч. Сам асабіста з сямю іншымі. Параўн. самоосмъ.
с. 53
Самострелъ наз. Самастрэл (від зброі).
с. 53
Самость, сомость наз. Сутнасць; першааснова (?). Параўн. самоть.
с. 53
Самоосуженый дзеепрым. Той, які сам сябе асудзіў.
с. 53
Самотворный прым. Самародкавы.
с. 53
Самотретий ліч. Тое, што і самтретий.
с. 53
Самотреть ліч. Сам асабіста з двума іншымі.
с. 53
Самотугомъ прысл. Саматугам.
с. 54
Самоть наз. Тое, што і самость.
с. 54
Самоукий прым. Тое, што і самоучный.
с. 54
Самоучный прым. Той, хто дайшоў сваімі намаганнямі да ўсведамлення. Параўн. самоукий.
с. 54
Самохотне прысл. Тое, што і самохоть.
с. 54
Самохотный прым. Дабравольны.
с. 54
Самохоть прысл. Самахоць, дабравольна. Параўн. самохотне.
с. 54
Самочвартъ ліч. Тое, што і самчетвертъ.
с. 54
Самочвартый ліч. Адзін з ліку чатырох.
с. 55
Самочетвертъ ліч. Тое, што і самчетвертъ.
с. 55
Самочотырнадцатый ліч. Адзін з ліку чатырнаццаці.
с. 55
Самочтырнадцать ліч. Сам асабіста з трынаццаццю іншымі.
с. 55
Самошеснастый ліч. Адзін з ліку шаснаццаці.
с. 55
Самошостъ ліч. Тое, што і самшостъ.
с. 55
Сампятъ ліч. Сам асабіста з чатырма іншымі. Параўн. самопятъ.
с. 55
Самседмь ліч. Тое, што і самсемъ.
с. 55
Самсемъ ліч. Сам асабіста з шасцю іншымі. Параўн. самоседмъ, самосемъ, самседмь.
с. 55
Самтретий, самтретей ліч. Адзін з ліку трох. Параўн. самотретий.
с. 56
Самфиръ, санфиръ наз. Тое, што і сапфиръ.
с. 56
Самчетвертъ ліч. Сам асабіста з трыма іншымі. Параўн. самчвартъ, самочетвертъ.
с. 56
Самчий прым. Той, які належыць самцы.
с. 56
Самчикъ наз. Малады самец.
с. 56
Самшостъ ліч. Сам асабіста з пяццю іншымі. Параўн. самошостъ.
с. 56
Самъ I займ. 1. Паказвае, што менавіта абазначаная ім асоба, прадмет ці з’ява непасрэдна ўдзельнічае ў падзеях (з’яўляецца суб’ектам або аб’ектам дзеяння). 2. а). Ужываецца для вылучэння пэўнай асобы (прадмета, з’явы), падкрэслівання іх важнасці. б). Ужываецца для абазначэння асноўнай часткі чагосьці. Параўн. самый у 5 знач. 3. У знач. наз. сам (ужываецца для абазначэння якой-н. паважанай асобы). 4. У знач. ліч (адзін, зусім адзін). Самъ а (на) самъ — сам на сам; адзін на адзін; самъ въ (у) собе — а) сам у сабе (з дзеясловамі гаварэння, думкі і інш.), б) сам па сабе (быць, існаваць); самъ для себе — сам за (з-за) сябе; самъ зъ себе — сам па сабе; самъ к собе вернутися (воротитисе) — апрытомнець; самъ надъ собою (моцъ мети) — сам над сабой (моц мець); самъ отъ себе — сам па сабе; самъ отъ себе отходити — паміраць; самъ презъ себе — сам па сабе; самъ собою — сам па сабе (без пабочнай сілы). ♦ Самъ а (на) самъ — сам на сам; адзін на адзін; самъ въ (у) собе — а) сам у сабе (з дзеясловамі гаварэння, думкі і інш.); б) сам па сабе (быць, існаваць); самъ для себе — сам за (з-за) сябе; самъ зъ себе — сам па сабе; самъ к собе вернутися (воротитисе) — апрытомнець; самъ надъ собою (моцъ мети) — сам над сабой (моц мець); самъ отъ себе — сам па сабе; самъ отъ себе отходити —
с. 57
Самъ II гл. сямъ
с. 59
Самый займ. 1. З указальным займ. тотъ — менавіта, якраз (менавіта той, якраз той). 2. Пры назоўніках месца, прасторы, часу ўдакладняе мяжу дзеяння. 3. Паказвае на крайнюю мяжу пры назоўніках прасторы, часу. 4. Пры якасных прыметніках паказвае на найвышэйшую ступень праяўлення ў іх якой-н. Уласцівасці. 5. Тое, што і самъ у 2 знач.
с. 59
Санатъ гл. сенатъ
с. 60
Сандалецъ, сондалецъ наз., памянш. ад сандалъ.
с. 60
Сандалъ, садалъ наз. Сандал, невялікае паруснае судна.
с. 60
Сандаль наз. Сандаля.
с. 60
Сандчакъ, санчакъ наз. Турэцкі ваявода.
с. 60
Сани наз. Сані.
с. 60
Санки наз. Санкі.
с. 61
Санкуровъ гл. саканкуровъ
с. 61
Санникъ наз. Рамеснік, які вырабляў сані.
с. 61
Санницкий прым. ад санникъ.
с. 61
Санничка наз. Жонка рамесніка, які вырабляў сані.
с. 61
Санный прым. ад сани.
с. 61
Сановный прым. 1. Саноўны. 2. У знач. наз. Саноўнік. с. 61
Саночки наз., памянш. ад сани.
с. 62
Санталя наз. Сантал.
с. 62
Санфиръ гл. самфиръ
с. 62
Санчакъ гл. сандчакъ
с. 62
Санъ наз. Сан.
с. 62
Сапогъ, сопогъ наз. Бот.
с. 62
Сапожный прым. ад сапогъ.
с. 62
Сапфиръ, сафиръ наз. Сапфір. Параўн. самфиръ, шафиръ.
с. 62
Сарайцининъ гл. сарацининъ с. 62
Саранча, шаранча наз. Саранча.
с. 62
Сараценинъ, сарацанинъ, сарацэнинъ наз. Тое, што і сарацининъ.
с. 63
Сараценский, сарацэнский прым. ад сараценинъ.
с. 63
Сарацининъ, сарайцининъ, сарацынинъ, сароцининъ наз. Сарацын. Параўн. сараценинъ, серацининъ, сраценинъ, срацынинъ.
с. 63
Сарацинский, сарацынский прым. ад сарацининъ.
с. 63
Сарацынинъ гл. сарацининъ
с. 64
Сарацынский гл. сарацинский
с. 64
Сарацэнинъ гл. сараценинъ
с. 64
Сарацэнский гл. сараценский
с. 64
Сарветка гл. серветка
с. 64
Сардакъ гл. сердакъ
с. 64
Сарданапалъ, сарданапалусъ наз. Прагны да раскошы чалавек.
с. 64
Сардий, сардый наз. Тое, што і сардиниксъ.
с. 64
Сардиниксъ наз. Сарданікс. Параўн. сардий, сардионъ, сардкусъ, сардъ, сардынъ.
с. 64
Сардионский прым. ад сардионъ.
с. 64
Сардионъ наз. Тое, што і сардиниксъ.
с. 64
Сардкусъ, сардокусъ наз. Тое, што і сардиниксъ.
с. 64
Сардъ наз. Тое, што і сардиниксъ.
с. 64
Сардый гл. сардий
с. 64
Сардынъ наз. Тое, што і сардиниксъ.
с. 64
Саржантъ гл. сержантъ
с. 64
Сарматъ, серматъ наз. Сармат.
с. 64
Сармацкий прым. ад сарматъ.
с. 65
Сарна наз. Сарна. Параўн. серна.
с. 65
Сарний прым. ад сарна.
с. 65
Сарнина наз. Шкура сарны.
с. 65
Сарночка наз., памянш. ад сарна.
с. 65
Саронъ наз. Прадстаўнік старажытнай народнасці.
с. 65
Сароцининъ гл. сарацининъ
с. 65
Сарпантынъ гл. серпентынъ
с. 65
Сасафрасъ наз. Від лаўра.
с. 65
Саский прым. Сакскі.
с. 65
Сасновый гл. сосновый
с. 66
Сасъ наз. 1. Сакс. 2. Саксонскі меч.
с. 66
Сатана, сатона, сотана, сотона наз. Сатана. Параўн. сатанаилъ, сатанъ, шатанъ.
с. 66
Сатанаилъ наз. Тое, што і сатана.
с. 66
Сатанинский прым. ад сатана.
с. 66
Сатанинъ, сатонинъ, сотонинъ прым. ад сатана.
с. 66
Сатанъ наз. Тое, што і сатана.
с. 67
Сатона гл. сатана
с. 67
Сатонинъ гл. сатанинъ
с. 67
Сатрапъ наз. Сатрап.
с. 67
Сатурникъ наз. Жрэц бога Сатурна.
с. 67
Сатыръ наз. Сатыр, міфічная істота з казлінымі нагамі, рагамі і барадой.
с. 67
Саухитянинъ наз. Жыхар горада Саўхіта.
с. 67
Сафанъ гл. сафъянъ
с. 67
Сафаръ наз. Чацвёрты месяц татарскага календара.
с. 67
Сафианъ гл. сафъянъ
с. 67
Сафиръ гл. сапфиръ
с. 67
Сафиянъ гл. сафъянъ
с. 67
Сафъянный, сафъяный, сафьянный прым. ад сафъянъ.
с. 67
Сафъяновый, сафьяновый, сафяновый прым. ад сафъянъ.
с. 67
Сафъянъ, сафанъ, сафианъ, сафиянъ, сафьянъ, софъянъ наз. Саф’ян. Параўн. зафъянъ.
с. 68
Сафъяный гл. сафъянный
с. 68
Сафьянный гл. сафъянный
с. 68
Сафьяновый гл. сафъяновый
с. 68
Сафьянъ гл. сафъянъ
с. 68
Сафяновый гл. сафъяновый
с. 68
Сахаретъ наз. Будаўнічы камень.
с. 68
Сахаръ, сахуръ наз. Цукар.
с. 68
Сачокъ наз. Сачок; сетка на абручы з ручкай для лоўлі рыбы. Параўн. осоянъ.
с. 68
Сашникъ гл. сошникъ
с. 68
Саянъ, соянъ наз. Жаночы плашч.
с. 68
Сбегчи дзеясл. Тое, што і збечи ў 1 знач.
с. 69
Сбежание гл. збежание
с. 69
Сбежати гл. збежати
с. 69
Сбирати гл. збирати
с. 69
Сбожье гл. збожье
с. 69
Сборище наз. Тое, што і зборище ў 1 знач.
с. 69
Сборъ наз. 1. Тое, што і зборъ у 2 знач. 2. Тое, што і зборъ у 3 знач.
с. 69
Сбройно прысл. Тое, што і збройно.
с. 69
Сбудованье гл. збудованье
с. 69
Сбудовати гл. збудовати
с. 69
Сбудоватися гл. збудоватися
с. 69
Сбурити гл. збурити
с. 69
Сбывати дзеясл. Тое, што і збывати ў 1 знач.
с. 70
Сбытися гл. збытися
с. 70
Сбытокъ гл. збытокъ
с. 70
Сваволенство гл. своволенство
с. 70
Сваволне гл. свовольне
с. 70
Сваволникъ гл. свовольникъ
с. 70
Сваволный гл. свовольный
с. 70
Сваволя, своволя наз. 1. Распуста, легкадумства. Параўн. своеволя ў 1 знач., свояволя ў 1 знач. 2. Самаўпраўства, самавольства. Параўн. своеволя ў 2 знач., свояволя ў 2 знач.
с. 70
Свадка наз. 1. Тое, што і звада ў 1 знач. 2. Тое, што і звада ў 2 знач.
с. 70
Свадба гл. свадьба
с. 70
Свадебный прым. ад свадьба.
с. 70
Свадливый прым. Тое, што і звадливый.
с. 71
Свадьба, свадба наз. Вяселле.
с. 71
Свалити дзеясл. Тое, што і звалити ў 1 знач.
с. 71
Свареный дзеепрым. ад сварити.
с. 71
Сварити дзеясл. Тое, што і зварити.
с. 71
Сваритися, сварытися дзеясл. Сварыцца.
с. 71
Сварка наз. Тое, што і сваръ.
с. 72
Сварливый прым. Сварлівы.
с. 72
Сваръ наз. Сварка. Параўн. сварка.
с. 72
Сварытися гл. сваритися
с. 72
Сварячийся дзеепрым. ад сваритися.
с. 72
Сватанье, сватане наз. Сватанне.
с. 72
Свататися, свататься дзеясл. Сватацца.
с. 72
Сватовство наз. Сватаўство.
с. 73
Сватокъ наз., памянш. ад сватъ.
с. 73
Сватохна наз. Дачка свата.
с. 73
Сватъ наз. Сват.
с. 73
Сватья наз. Свацця. Параўн. сваха.
с. 73
Сваха наз. Тое, што і сватья.
с. 73
Свебода гл. свобода
с. 73
Свебодность гл. свободность
с. 73
Свебодный гл. свободный
с. 73
Свевъ наз. Прадстаўнік германскага племені.
с. 73
Сведати дзеясл. Тое, што і зведати.
с. 73
Сведедство гл. сведецство
с. 73
Сведение, сведенье, свидение, свиденье наз. 1. Звестка, паведамленне. 2. Сведчанне.
с. 74
Сведеный дзеепрым. ад свести ў 1 знач.
с. 74
Сведенье гл. сведение
с. 74
Сведеръ гл. свидеръ
с. 74
Сведество гл. сведецство
с. 74
Сведетелный прым. ад сведетель.
с. 74
Сведетелство гл. сведетельство
с. 74
Сведетелствовати гл. сведетельствовати
с. 74
Сведетель, сведитель, свидетель наз. Сведка.
с. 74
Сведетельство, сведетелство, сведителство, сведительство, свидетелство, свидетельство наз. 1. Тое, што і сведецство ў 1 знач. 2. Тое, што і сведецство ў 2 знач.
с. 74
Сведетельствовати, сведетелствовати, сведителствовати, сведительствовати, свидетелствовати, свидетельствовати, свидительствовати дзеясл. Сведчыць.
с. 75
Сведети дзеясл. Тое, што і зведети.
с. 75
Сведецство, сведедство, сведество, сведетство, сведетцтво, сведецтво, сведецьство, сведецьтво, сведечство, сведечьство, сведодство, сведотство, сведоцство, сведоцтво, сведоцьство, сведочство, сведочтво, сведочьство, сведэцство, сведэцтво, свидецство, свидецтво, свидечество, свидечьство, свидочство наз. 1. Сведчанне, паведамленне, пацвярджэнне. Параўн. сведетельство ў 1 знач., свядецство ў 1 знач. 2. Факты або рэчы, якія пацвярджаюць што-н. Параўн. сведетельство ў 2 знач., свядецство ў 2 знач. 3. Дача паказанняў на судзе. Параўн. свядецство ў 3 знач.
с. 75
Сведителство гл. сведетельство
с. 77
Сведителствовати гл. сведетельствовати
с. 77
Сведитель гл. сведетель
с. 77
Сведительство гл. сведетельство
с. 77
Сведительствованый дзеепрым. ад сведительствовати.
с. 77
Сведительствовати гл. сведетельствовати
с. 77
Сведитественикъ наз. Спавядальнік.
с. 77
Сведодство гл. сведецство
с. 77
Сведокъ, светокъ наз. 1. Той, хто непасрэдна прысутнічаў пры якім-н. здарэнні, падзеі. 2. Асоба, якая выклікаецца ў суд, каб даць паказанні пра вядомыя ёй абставіны па справе. Параўн. свядокъ.
с. 77
Сведома гл. сведомо I
с. 78
Сведомецъ наз. Асвядомленая асоба, знаток.
с. 78
Сведомие гл. сведомье
с. 78
Сведомо I, сведома, сведомно прысл. Вядома. Параўн. зведомо.
с. 78
Сведомо II наз. Тое, што і сведомье ў 1 знач.
с. 79
Сведомость наз. Тое, што і сведомье ў 2 знач. Параўн. свядомость.
с. 79
Сведомший прым., выш. ст. ад сведомый у 2 знач.
с. 79
Сведомый, свидомый прым. 1. Які добра ведае што-н., мае пазнанне ў чым-н. Параўн. зведомый, свядомый. 2. Дасведчаны.
с. 79
Сведомье, сведомие наз. 1. Паведамленне, інфармаванне аб чым-н. Параўн. зведомье, сведомо II. 2. Усведамленне, уразуменне чаго-н. Параўн. сведомость.
с. 80
Сведотство гл. сведецство
с. 81
Сведоцство гл. сведецство
с. 81
Сведоцтво гл. сведецство
с. 81
Сведоцьство гл. сведецство
с. 81
Сведочный прым. Які засведчвае што-н.
с. 81
Сведочство гл. сведецство
с. 81
Сведочтво гл. сведецство
с. 81
Сведочьство гл. сведецство
с. 81
Сведущий дзеепрым. Які ведае.
с. 81
Сведчачий дзеепрым. ад сведчити ў 1 знач. 2. Заключаць у сабе якія-н. Звесткі. 3. Быць сведчаннем чаго-н.
с. 81
Сведченый, сведчоный, светченый дзеепрым. 1. Ад сведчити ў 4 знач. 2. Ад сведчити ў 5 знач.
с. 81
Сведченье, светченье, свечэнье наз. Дзеянне па дзеясл.
с. 81
Сведчити, сведчыти, светчити, светчить, светчыти, светчыть, свечити дзеясл. 1. Паведамляць, пацвярджаць што-н. у якасці сведкі або дасведчанай асобы. Параўн. святчити. 4. Пацвярджаць што-н. (у заяве ці дакуменце). 5. Даваць паказанні (на судзе). Параўн. свядчить.
с. 81
Сведчитися, светчитися, светчытися дзеясл., зв. 1. Ад сведчити ў 3 знач. 2. Ад сведчити ў 5 знач.
с. 83
Сведчоный гл. сведченый
с. 83
Сведчыти гл. сведчити
с. 83
Сведэцство гл. сведецство
с. 83
Сведэцтво гл. сведецство
с. 83
Свеже гл. свежо
с. 83
Свежерубаный гл. свежорубаный
с. 83
Свежий, свежый прым. 1. Свежы; натуральны, не закрануты апрацоўкай. 2. Толькі што прыгатаваны (пра ежу, напіткі). 3. Толъкі што або нядаўна зрэзаны, сарваны (пра расліны, плады). 4. Толъкі што або нядаўна атрыманы, падрыхтаваны. 5. Чысты, нічым не забруджаны. 6. Здаровы, поўны сіл, энергіі. 7. Не стомлены, не знясілены. 8. Які нядаўна або толькі што з’явіўся. 9. Які нядаўна або толькі што адбыўся. 10. Зусім новы.
с. 84
Свежина, свежына наз. Свежына.
с. 85
Свежо, свеже прысл. Свежа; толькі што або нядаўна.
с. 86
Свежовырубленый дзеепрым. Свежавысечаны.
с. 86
Свежогорачый прым. Нядаўні; толькі што здзейснены.
с. 86
Свежозабитый дзеепрым. Нядаўна або толькі што забіты.
с. 86
Свежозлупленый дзеепрым. Які толькі што зняты.
с. 86
Свежозробленый дзеепрым. Які нядаўна зроблены.
с. 86
Свежокапаючий дзеепрым. Які зараз капае.
с. 86
Свежонаписанный дзеепрым. Які нядаўна напісаны.
с. 87
Свежообраный дзеепрым. Нядаўна; толькі што выбраны.
с. 87
Свежопоеденый дзеепрым. Нядаўна абскубаны жывёлай.
с. 87
Свежопойманый дзеепрым. Толькі што злоўлены.
с. 87
Свежопокошоный дзеепрым. Свежаскошаны.
с. 87
Свежороскопаный дзеепрым. Нядаўна раскапаны.
с. 87
Свежорубаный, свежерубаный дзеепрым. Нядаўна высечаны.
с. 87
Свежость наз. Свежасць.
с. 87
Свежоумерлый дзеепрым. Які нядаўна памёр.
с. 87
Свежоучыненый дзеепрым. Які нядаўна зроблены.
с. 87
Свежый гл. свежий
с. 87
Свежына гл. свежина
с. 87
Свезаный гл. связаный
с. 87
Свезати гл. связати
с. 87
Свезать гл. связати
с. 87
Свезти дзеясл. 1. Тое, што і звезти ў 2 знач. 2. Тое, што і звезти ў 4 знач.
с. 87
Свекготати дзеясл. Балбатаць.
с. 88
Свекла наз. Буракі.
с. 88
Свекольный прым. ад свекла.
с. 88
Свекоръ наз. Свёкар.
с. 88
Свекра наз. Тое, што і свекровъ.
с. 88
Свекровъ, свекровь наз. Свякроў. Параўн. свекра.
с. 88
Свендуючий прым. Смярдзячы.
с. 89
Свентецкий прым. ад свентки.
с. 89
Свентки наз. Тое, што і святки ў 2 знач.
с. 89
Свенто наз. Тое, што і свято I у 1 знач.
с. 89
Свентокрадство наз. Тое, што і святокрадство.
с. 89
Свентоянский, свентыянский прым. Тое, што і святоянский.
с. 89
Свентый прым. Тое, што і святый у 1 знач.
с. 89
Свентыянский гл. свентоянский
с. 89
Свепето наз. Тое, што і свепетъ.
с. 89
Свепетъ наз. Гняздо лясных пчол. Параўн. свепето, слепетъ.
с. 89
Свербети дзеясл. Свярбець.
с. 90
Свербистый прым. ад свербъ.
с. 90
Свербъ, свербь наз. 1. Сверб. 2. // перан. Нецярпенне; жаданне чаго-н.; турбота.
с. 90
Свербячка наз. Свярбячка.
с. 90
Свергнути гл. звергнути
с. 90
Сверделецъ наз. Тое, што і сверделокъ.
с. 90
Сверделокъ наз. Свярдзёлак. Параўн. сверделецъ.
с. 90
Сверделъ наз. Свердзел.
с. 90
Сверенокъ гл. свиренокъ
с. 91
Сверенъ гл. свиренъ
с. 91
Сверепа, сверипа, свирепа, свирипа наз. Кабыла, кляча.
с. 91
Сверепий, сверипий, свирепий прым. ад сверепа.
с. 91
Сверепка, сверипка, свирепка наз., памянш. ад сверепа.
с. 92
Сверепый гл. свирепый
с. 92
Сверженый гл. зверженый
с. 92
Сверженье гл. зверженье
с. 92
Сверипа гл. сверепа
с. 92
Сверипий гл. сверепий
с. 92
Сверипка гл. сверепка
с. 92
Сверсчокъ гл. сверщокъ
с. 92
Сверху I гл. зверху I
с. 92
Сверху II гл. зверху II
с. 92
Сверхъ гл. зверхъ
с. 92
Свершаемый дзеепрым. ад свершати ў 2 знач.
с. 92
Свершати дзеясл. 1. Тое, што і совершати ў 1 знач. 2. Тое, што і совершати ў 2 знач.
с. 92
Свершатися дзеясл., зв. ад свершати ў 1 знач.
с. 92
Свершение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. свершити ў 1 знач. 2. Завяршэнне, канец.
с. 92
Свершенный, свершеный II прым. 1. Тое, што і совершенный у 1 знач. 2. Тое, што і совершенный у 2 знач. 3. Тое, што і совершенный у 3 знач.
с. 93
Свершенство наз. Тое, што і совершенство.
с. 93
Свершеный I, свершоный дзеепрым. 1. Ад свершити ў 1 знач. 2. Пасвячоны.
с. 93
Свершеный II гл. свершенный
с. 94
Свершителница наз., жан. ад свершитель.
с. 94
Свершитель наз. Тое, што і совершитель.
с. 94
Свершити дзеясл. 1. Тое, што і совершити. 2. Давяршыць, дабудаваць.
с. 94
Свершитися дзеясл., зв. 1. Ад свершити ў 1 знач. 2. Ад свершити ў 2 знач. 3. Пасвяціцца; прыняць пасвячэнне.
с. 94
Свершоный гл. свершеный I
с. 94
Сверщокъ, сверсчокъ наз. Цвыркун.
с. 94
Сверяти гл. зверяти
с. 94
Свесити гл. звесити
с. 94
Свестати гл. свистати
с. 94
Свестелка гл. свистелка
с. 95
Свести дзеясл. 1. Тое, што і звести I у 1 знач. 2. Тое, што і звести I у 2 знач. 3. Тое, што і звести I у 5 знач. 4. Тое, шшо і звести I у 7 знач.
с. 95
Свесть наз. Швагерка, сястра жонкі.
с. 95
Свесченникъ гл. священникъ
с. 95
Света гл. свита
с. 95
Светане гл. свитанье
с. 95
Светанье гл. свитанье
с. 95
Светати гл. свитати
с. 95
Светейший гл. святейший
с. 95
Светелка, светолка, святелка наз. Пакоік; невялічкі будынак з адным пакоікам.
с. 95
Светийшый гл. святейший
с. 96
Светилникъ, свитилникъ наз. 1. Свяцільнік, свяцільня; увогуле крыніца святла. 2. Нябеснае свяціла. 3. Падсвечнік. 4. // перан. Носьбіт духоўнай ісціны, духоўнага святла; асветнік, светач.
с. 96
Светилничий прым. ад светилникъ у 1 знач.
с. 97
Светилный прым. Свяцільны.
с. 97
Светило наз. 1. Свяціла нябеснае. 2. Лампада; падсвечнік; крыніца святла. 3. // перан. Светач, носьбіт духоўнай ісціны, духоўнага святла. 4. // перан. Носьбіт радасці, сэнс жыцця (пра дзяцей). 5. Пост (?).
с. 97
Светильня наз. Прыстасаванне, у якое ўтыкалася лучына для асвятлення хаты; дзед.
с. 98
Светитель гл. святитель
с. 98
Светительский гл. святительский
с. 98
Светительство гл. святительство
с. 98
Светити I, светить I, свитити дзеясл. 1. Свяціць, выпраменьваць святло ў прастору; асвятляць прастору. 2. Накіроўваць святло на які-н. прадмет, рабіць яго бачным. 3. // перан. Выпраменьвацца, іскрыцца. 4. // перан. З’яўляцца, служыць прыкладам каму-н.; славіцца.
с. 98
Светити II гл. святити
с. 99
Светитися I, светитисе, светиться, свититися дзеясл., зв. 1. Ад светити I у 1 знач. 2. Асвечвацца, асвятляцца. 3. Ад светити I у 3 знач. 4. Ад светити I у 4 знач. 5. Блішчаць, зіхацець, ззяць.
с. 99
Светитися II гл. святитися
с. 100
Светить I гл. светити I
с. 100
Светить II гл. святити
с. 100
Светиться гл. светитися I
с. 100
Светица гл. святица
с. 100
Светлее, светлей прысл. Святлей, ясней, ярчэй.
с. 100
Светлейший прым., выш. ст. 1. Ад светлый у 1 знач. 2. Ад светлый у 3 знач. 3. Ад светлый у 4 знач. 4. // перан. Вастрэшиы; больш значны па сваім уздзеянні.
с. 100
Светлеющый дзеепрым. Які ззяе, іскрыцца, прамянее.
с. 101
Светлица наз. 1. Светлы, чысты пакой у хаце; святліца. Светлица братская — пакой, у якім збіраліся члены брацтва; светлица кабацкая (кабачная, шынковая) — пакой у карчме, дзе распівалі напіткі; светлица ратушная — пакой у ратушы, дзе збіраліся члены магістрата; светлица столовая — пакой з абедзенным сталом; сталовая; светлица судовая — пакой, у якім праходзіў суд. 2. Асобны невялічкі будынак, прызначаны для розных мэт.
с. 101
Светличка наз. Невялічкі пакой.
с. 102
Светличный прым. ад светлица ў 1 і 2 знач.
с. 102
Светло I наз. 1. Святло; процілегласць цемнаце, цемры. Светло небесное — Царства Нябеснае; пусчати на светло — абнародаваць, апублікаваць, рабіць вядомым на ўвесь свет. Параўн. светъ II у 1 знач. 2. Дзённае святло; світанне. Параўн. светъ II у 2 знач. 3. Нябеснае свяціла. 4. // перан. Чыстата душы, святасць. Параўн. светъ II у 3 знач. 5. Лампада, свяцільня.
с. 102
Светло II прысл. 1. Светла, відна. 2. Радасна, урачыста.
с. 103
Светлозеленый прым. Светла-зялёны.
с. 104
Светлорыжий прым. Светла-рыжы.
с. 104
Светлосиающий прым. // перан. Чысты, ясны духам, бязгрэшны, прасветлены.
с. 104
Светлость I наз. 1. Святло, яркасць, яснасць; процілегласць цемнаце, цемры. 2. Дзённае святло, святло дня. Светлость небесная — дзённае святло. 3. Здольнасць бачыць; зрок. Светлость очий нашихъ — пра кагосьці каханага, любімага. 4. Бліскучасць; ззянне. 5. // перан. Духоўная ўзнёсласць; радасць; урачыстасць. 6. // перан. Духоўная чысціня, святасць. 7. // перан. Веліч, слава. Светлость божая (божественная) — Боская ласка. 8. // перан. Рай, царства нябеснае. 9. // перан. Вучэнне, навука.
с. 104
Светлость II наз. Светласць; тытулаванне некаторых уладарных асоб і князёў.
с. 106
Светлочка наз., памянш. 1. Ад светлица ў 1 знач. 2. Ад светлица ў 2 знач.
с. 106
Светлоявленый дзеепрым. // перан. Поўны ўнутранага ззяння, святла, радасці; адзначаны, азораны святлом.
с. 107
Светлый прым. 1. Светлы, яркі, ясны; які ярка свеціць, блішчыць, ззяе. Параўн. светный у 1 знач. 2. Добра асветлены, напоўнены святлом. 3. Светлы (не цёмнага колеру). Параўн. светный у 2 знач. 4. // перан. Пачэсны, шаноўны. 5. // перан. Бязгрэшны, праведны; высакародны. 6. // перан. Радасны, вясёлы. 7. // перан. Узвышаны, узнёслы. 8. // перан. Багаты, пышны, раскошны; цудоўны. Параўн. светный у 3 знач. 9. Які мае адносіны да свята Вялікадня ў хрысціян.
с. 107
Светнейший прым., выш. ст. ад светный у 3 знач.
с. 109
Светний гл. светный
с. 109
Светникъ наз. 1. Саўдзельнік, супольнік, хаўруснік. 2. Дарадчык; настаўнік.
с. 109
Светница наз. Памяшканне для богаслужэння, скінія.
с. 109
Светно прысл. Пышна, раскошна.
с. 109
Светность наз. Пышнасць, цудоўнасць, багацце.
с. 109
Светный, светний прым. 1. Тое, што і светлый у 1 знач. 2. Тое, што і светлый у 3 знач. 3. Тое, што і светлый у 8 знач. 4. Свецкі, не духоўны.
с. 109
Свето гл. свято I
с. 110
Светобливе гл. святобливе
с. 110
Светобливость гл. святобливость
с. 110
Светобливый гл. святобливый
с. 110
Световый прым. 1. Зямны. 2. Свецкі, грамадзянскі. 3. У знач. наз. Свецкі чалавек.
с. 110
Светодавецъ наз. Той, хто з’яўляецца крыніцай святла.
с. 111
Светодавцовъ прым. ад светодавецъ.
с. 111
Светозарный прым. Зіхатлівы, прамяністы.
с. 111
Светокрадство гл. святокрадство
с. 111
Светокрадца гл. святокрадца
с. 111
Светокраство гл. святокрадство
с. 111
Светократца гл. святокрадца
с. 111
Светокупство гл. святокупство
с. 111
Светокъ гл. сведокъ
с. 111
Светолка гл. светелка
с. 111
Светолюбецъ наз. Той, хто любіць зямное, свецкае жыццё.
с. 111
Светоносецъ наз. Святланосец, старшы анёл.
с. 111
Светоносный прым. // перан. Які нясе святло.
с. 111
Светость гл. святость
с. 111
Светочно прысл. Прылюдна, пры сведках.
с. 111
Светочный гл. святочный
с. 111
Светский, светцкий, светьский, свецкий, свецский, свицкий прым. 1. Зямны. 2. Свецкі, грамадзянскі. Право светское гл. право. Параўн. святский. 3. У знач. наз. Свецкі чалавек, не духоўны.
с. 111
Светцы гл. святцы
с. 112
Светченый гл. сведченый
с. 112
Светченье гл. сведченье
с. 112
Светчити гл. сведчити
с. 113
Светчитисе гл. сведчитисе
с. 113
Светчыти гл. сведчити
с. 113
Светчытися гл. сведчитисе
с. 113
Светъ I, свитъ наз. 1. Сусвет. 2. Зямны шар; зямля з усім, што на ёй існуе. Новый светъ — Амерыка. 3. Усе людзі; род чалавечы. 4. Зямное, свецкае жыццё ў процілегласць незямному, духоўнаму ці манастырскаму. Ведлугъ света — адпаведна думцы, меркаванню людзей; ведлугъ света жити — жыць па законах зямнога жыцця, паводле правіл і паводзін людзей; вернутися на светъ — вярнуцца да свецкага жыцця, пакінуць манастырскае жыццё; выдати на светъ — надрукаваць; выпустити на светъ гл. выпустити; горний светъ — неба, нябёсы, рай; жити на марномъ свете гл. жити; забратися на оный светъ — памерці; збавити съ того света гл. збавити; згладити зъ (сего, того) света гл. згладити; зглажати зъ света — забіваць, знішчаць; зейштье (зесте, зеште) зъ сего (того) света гл. зейстье; зойти зъ (съ) сего (того) света гл. зойти; зыйти зъ (съ) того (сего) света гл. зыйти; зыстье зъ света гл. зыстье I; изойти (изыйти) зъ того света гл. изыйти; ити на тотъ светъ гл. ити; княжа того света гл. княжа; князь того (сего) света гл. князь; на (семъ) свете — падчас існавання каго-н., пры жыцці; небесный светъ — нябёсы, рай; нижний светъ — зямля з усім, што на ёй існуе; оный светъ — замагільнае, тагасветнае жыццё; жыццё пасля смерці (паводле хрысціянскай рэлігіі); отходити зъ (съ) сего света гл. отходити; отхоженье з того света гл. отхоженье; подолный светъ — зямля з усімі людзьмі; пожекгнатися зъ светомъ гл. пожекгнатися; розлучитися зъ светомъ гл. розлучитися; розстатися (ростатися) зъ светомъ гл. розстатися; сей светъ — зямное жыццё ў процілегласць незямному; сойти зъ сего света гл. сойти; сходити зъ (съ) сего (того) света гл. сходити; тотъ светъ — зямное жыццё ў процілегласць замагільнаму, тагасветнаму. Параўн. святъ. 5. Паверхня зямлі. 6. Акружэнне, наваколле. 7. Воля, свабода. 8. Людзі, якія вызнаюць іншую, не хрысціянскую рэлігію.
с. 113
Светъ II наз. 1. Тое, што і светло I у 1 знач. 2. Тое, што і светло I у 2 знач. 3. // перан. Тое, што і светло I у 4 знач. Светъ очий — пра кагосьці каханага, любімага.
с. 116
Светый гл. святый
с. 117
Светыня гл. святыня
с. 117
Светычъ наз. Ліхтар.
с. 117
Светячий дзеепрым. ад светити I у 1 знач.
с. 117
Светячийся дзеепрым. 1. Ад светитися I у 1 знач. Параўн. светящийся ў 1 знач. 2. Ад светитися I у 5 знач. Параўн. светящийся ў 2 знач. 3. // перан. Які вызначаецца, вылучаецца з ліку іншых чым-н.
с. 117
Светящий, светящый дзеепрым. ад светити I у 1 знач.
с. 117
Светящийся дзеепрым. 1. // перан. Тое, што і светячийся ў 1 знач. 2. Тое, што і светячийся ў 2 знач.
с. 117
Светящый гл. светящий
с. 118
Свеца наз. Тое, што і свеча ў 1 знач.
с. 118
Свецене гл. свяценье
с. 118
Свецкий гл. светский
с. 118
Свецоный прым. Свянцоны.
с. 118
Свецский гл. светский
с. 118
Свеча, свича наз. 1. Свечка. Параўн. свеца, свеща. 2. Агонь; святло.
с. 118
Свечень наз. Падсвечнік.
с. 118
Свеченье гл. свяченье
с. 118
Свечити гл. сведчити
с. 118
Свечка наз. 1. Свечка. 2. Агонь; святло. З свечкою ополудню шукати — днем з агнём не знайсці чаго-н.
с. 118
Свечникъ, свешникъ наз. 1. Падсвечнік. Параўн. свещникъ. 2. Асоба, якая займалася вырабам ці продажам свечак.
с. 119
Свечница наз. Жанчына, якая займалася вырабам ці продажам свечак.
с. 119
Свечный прым. ад свеча.
с. 119
Свечовый прым. ад свеча.
с. 119
Свечоный гл. свячоный
с. 119
Свечэнье гл. сведченье
с. 119
Свешникъ гл. свечникъ
с. 119
Свешченникъ гл. священникъ
с. 119
Свеща наз. Тое, што і свеча ў 1 знач.
с. 119
Свещавати дзеясл., шматкр. ад свещати II.
с. 120
Свещати I дзеясл. 1. Асвячаць, свяціць. 2. Пасвячаць.
с. 120
Свещати II дзеясл. Тое, што і совещати ў 1 знач.
с. 120
Свещатися I дзеясл., зв. ад свещати I у 2 знач.
с. 120
Свещатися II дзеясл., зв. ад свещати II.
с. 120
Свещениковъ гл. свещенниковъ
с. 120
Свещеникъ гл. священникъ
с. 120
Свещенический гл. священнический
с. 120
Свещеничество гл. священничество
с. 120
Свещенниковъ, свещениковъ прым. ад свещенникъ.
с. 120
Свещенникъ гл. священникъ
с. 120
Свещенницкий гл. священницкий
с. 120
Свещенництво наз. Тое, што і священничество.
с. 120
Свещеннический гл. священнический
с. 120
Свещенничество гл. священничество
с. 120
Свещенноинокъ гл. священноинокъ
с. 121
Свещенный гл. священный
с. 121
Свещеносецъ, свещоносецъ наз. Дзяк, царкоўны прыслужнік, да абавязкаў якога належала запальваць свечкі, насіць іх падчас набажэнства.
с. 121
Свещенский гл. священский
с. 121
Свещенство гл. священство
с. 121
Свещеный гл. священный
с. 121
Свещникъ наз. Тое, што і свечникъ у 1 знач.
с. 121
Свещоносецъ гл. свещеносецъ
с. 121
Свещэнный гл. священный
с. 121
Свиватися дзеясл. Пераблытвацца, пераплятацца, сплятацца.
с. 121
Свидание наз. Спатканне, сустрэча.
с. 121
Свидение гл. сведение
с. 121
Свиденье гл. сведение
с. 121
Свидерикъ наз., памянш. ад свидеръ.
с. 121
Свидеръ, сведеръ наз. Свідар, бур.
с. 121
Свидетелство гл. сведетельство
с. 122
Свидетелствовати гл. сведетельствовати
с. 122
Свидетель гл. сведетель
с. 122
Свидетельство гл. сведетельство
с. 122
Свидетельствованный дзеепрым. Выбраны, вызначаны, прызначаны.
с. 122
Свидетельствовати гл. сведетельствовати
с. 122
Свидецство гл. сведецство
с. 122
Свидецтво гл. сведецствоСвидечество гл. сведецство
с. 122
Свидечество гл. сведецство
с. 122
Свидечьство гл. сведецство
с. 122
Свидомый гл. сведомый
с. 122
Свидочство гл. сведецство
с. 122
Свидрованье наз. Дзеянне па дзеясл.
с. 122
Свидровати дзеясл. Рабіць свердлам адтуліны ў чым-н., свідраваць.
с. 122
Свинарничокъ наз. Маленъкі хлеў для свіней.
с. 122
Свинецъ наз. Свінец.
с. 122
Свиний гл. свиный
с. 123
Свинина наз. Свініна.
с. 123
Свининъ прым. Тое, што і свиный.
с. 123
Свиния гл. свинья
с. 123
Свинка наз. Свінка.
с. 123
Свинний гл. свиный
с. 123
Свинный гл. свиный
с. 123
Свиння гл. свинья
с. 123
Свинопасъ наз. Свінапас.
с. 123
Свинский прым. 1. Які мае адносіны да свінні. 2. Нізкі, непрыстойны, подлы.
с. 123
Свинути дзеясл. Скруціць, зматаць.
с. 123
Свинутый дзеепрым. ад свинути.
с. 123
Свиный, свиний, свинний, свинный прым. Свіны. Параўн. свининъ.
с. 123
Свинья, свиния, свиння, свиня наз. 1. Свіння (свойская). 2. Самка дзіка. 3. // перан. Грубы, непрыстойны чалавек. Метати перлы передъ свиньями гл. метати. 4. Адзінка колькасці волава; кавалак пэўнай формы і велічыні.
с. 124
Свиранинъ наз. Жыхар вёскі Свіраны.
с. 124
Свирель, свирыль наз. Жалейка, дудка.
с. 124
Свиренная наз. Жанчына, якая загадвала свірнам.
с. 125
Свиренный наз. Служачы, які загадваў свірнам.
с. 125
Свиренокъ, сверенокъ, свиронекъ, свиронокъ наз., памянш. ад свиренъ.
с. 125
Свиренъ, сверенъ, свиронъ наз. Свіран.
с. 125
Свирепа гл. сверепа
с. 125
Свирепий гл. сверепий
с. 125
Свирепка гл. сверепка
с. 125
Свирепство наз. Гнеў, лютасць.
с. 125
Свирепый, сверепый, свирипый прым. Раз’юшаны.
с. 125
Свирипа гл. сверепа
с. 126
Свирипый гл. свирепий
с. 126
Свирникъ наз. Свіронак.
с. 126
Свиронекъ гл. свиренокъ
с. 126
Свиронокъ гл. свиренокъ
с. 126
Свиронъ гл. свиренъ
с. 126
Свирыль гл. свирель
с. 126
Свислочанинъ наз. Жыхар Свіслачы.
с. 126
Свиснути дзеясл. Свіснуць.
с. 126
Свистанье, свистание наз. Дзеянне па дзеясл. свистати ў 1 знач.
с. 126
Свистати, свестати, свистать дзеясл. 1. Свістаць; утвараць свіст моцным выдыханнем паветра праз сціснутыя губы ці зубы. 2. Утвараць свіст хуткім лётам, хуткім рассяканнем паветра. 3. Утвараць гукі ігрой на музычным інструменце.
с. 126
Свистелка, свестелка наз. Свісцёлка.
с. 127
Свистелный прым. ад свистелка.
с. 127
Свита, света наз. Верхняе адзенне; світа.
с. 127
Свитанье, светане, светанье, свитане, свитание наз. Досвітак, золак, світанне.
с. 127
Свитати, светати дзеясл. Світаць, днець, развіднівацца.
с. 127
Свити дзеясл. Скруціць, злажыць, зматаць.
с. 128
Свитилникъ гл. светилникъ
с. 128
Свитися дзеясл. // перан. Раскрыцца, расступіцца, рассунуцца, расхінуцца.
с. 128
Свитити гл. светити I
с. 128
Свититися гл. светитися I
с. 128
Свитокъ наз. 1. Скрутак. 2. Рукапіс у выглядзе згорнутай у трубку паласы паперы або пергаменту.
с. 128
Свитъ гл. светъ I
с. 129
Свицкий гл. светский
с. 129
Свича гл. свеча
с. 129
Свлечи дзеясл. Тое, што і совлечи. Параўн. свлещи.
с. 129
Свлечися дзеясл., зв. ад свлечи.
с. 129
Свлещи дзеясл. Тое, што і свлечи.
с. 129
Своацтво наз. Уласцівасць, асаблівасць, характэрная рыса.
с. 129
Свобода, свебода наз. 1. Свабода, воля, незалежнасць. Параўн. свободность, слобода ў 2 знач. 2. Прывілея; вызваленне ад якіх-н. павіннасцей, абавязкаў. 3. Самастойнасць; неабмежаванасць у дзеяннях. 4. Вызваленне ад якіх-н. абставін.
с. 129
Свободитель наз. Вызваліцель.
с. 130
Свободити дзеясл. 1. Зрабіць свабодным каго-н., даць свабоду каму-, чаму-н. 2. Выратаваць, даць магчымасць пазбегнуць чаго-н.
с. 130
Свободитися дзеясл., зв. 1. Ад свободити ў 1 знач. 2. Ад свободити ў 2 знач.
с. 131
Свободка наз. Тое, што і слободка.
с. 131
Свободне, свободно прысл. 1. Свабодна, без фізічных абмежаванняў. 2. Без прававых абмежаванняў. Параўн. слободно. 3. Па сваёй волі.
с. 131
Свободнейший прым., выш. ст. ад свободный у 2 знач.
с. 131
Свободно гл. свободне
с. 131
Свободность, свебодность наз. Тое, што і свобода ў 1 знач.
с. 131
Свободный, свебодный прым. 1. Які не падпарадкаваны іншаму; не прыгнечаны кім-н. Параўн. слободный у 1 знач. 2. Той, які выяўляецца не пад прымусам, а па сваёй волі. Параўн. свябодный, слободный у 2 знач. 3. Якому не ўласцівы пэўныя якасці, прывычкі. 4. У знач. наз. Той, хто не з’яўляецца рабом. Свободные науки — гуманітарныя навукі.
с. 132
Свобожати дзеясл. Вызваляць.
с. 132
Свобожатися дзеясл., зв. ад свобожати. Параўн. свобождатися.
с. 133
Свобождатися дзеясл. Тое, што і свобожатися.
с. 133
Свобожение гл. свобоженье
с. 133
Свобоженый дзеепрым. ад свободити ў 2 знач.
с. 133
Свобоженье, свобожение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. свободити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. свободити ў 2 знач.
с. 133
Своволенство, сваволенство, своволеньство наз. Свавольства, парушэнне нормаў. Параўн. свовольнество, своеволенство.
с. 133
Своволити дзеясл. Сваволіць.
с. 133
Своволникъ гл. свовольникъ
с. 133
Свовольне, сваволне, свавольне, своволне прысл. 1. Свавольна, з парушэннем нормаў, законаў. Параўн. своевольне. 2. Па-блазенску, блазнавата, гарэзліва.
с. 133
Свовольнество наз. Тое, што і своволенство.
с. 134
Свовольникъ, сваволникъ, своволникъ наз. Свавольнік; той, хто самачынна паступае, парушае законы. Параўн. своеволникъ.
с. 134
Свовольность, своволность наз. 1. Самачыннасць, самаўпраўства. 2. Несур’ёзныя ўчынкі, адносіны.
с. 134
Свовольный, сваволный, свавольный, своволный прым. 1. Самаўпраўны, самачынны. Параўн. своевольный у 1 знач. 2. Распусны, легкадумны. Параўн. своевольный у 2 знач. 3. У знач. наз. Законапарушальнік. Параўн. своевольный у 3 знач.
с. 135
Свовольство наз. Свавольства, самаўпраўства. Параўн. своевольство.
с. 135
Своволя гл. сваволя
с. 135
Сводити дзеясл. 1. Тое, што і зводити ў 2 знач. 2. Тое, што і зводити ў 8 знач. Сводити съ разума — збіваць з правільнага жыццёвага шляху.
с. 136
Сводство наз. Зводніцтва.
с. 136
Своеволенство наз. Тое, што і своволенство.
с. 136
Своеволникъ наз. Тое, што і свовольникъ.
с. 136
Своевольне прысл. Тое, што і своволне ў 1 знач.
с. 136
Своевольный, своеволный прым. 1. Тое, што і свовольный у 1 знач. 2. Тое, што і свовольный у 2 знач. Параўн. свойвольный. 3. Тое, што і свовольный у 3 знач.
с. 136
Своевольство наз. Тое, што і свовольство.
с. 137
Своеволя наз. 1. Тое, што і сваволя ў 1 знач. 2. Тое, што і сваволя ў 2 знач.
с. 137
Своерука наз. Зарука.
с. 137
Свожати дзеясл. Звозіць.
с. 137
Свозити дзеясл. Тое, што і звозити ў 1 знач.
с. 137
Своити дзеясл. 1. Рабіць сваяком, пародненым. 2. Прысвойваць, забіраць сабе.
с. 137
Свой займ. 1. Які з’яўляецца часткай самога сябе як цэлага. 2. Які належыць самому сабе на правах уласнасці. // перан. У знач. займ. сваё. Тое, што належыць сабе, а не каму-н. іншаму, з’яўляецца ўласцівым сабе (рэчы, думкі, справы). 3. Блізкі па роднасці, жыхарству, службе, справе. 4. Які ўласцівы сабе, праяўляецца ў самім сабе. 5. Які зыходзіць ад сябе. 6. Прызначаны, адрасаваны сабе. 7. У знач. наз. Той, хто знаходзіцца ў сваяцкіх або блізкіх адносінах. Быти своею головою — прысутнічаць асабіста; зъ своеи стороны гл. сторона; на своихъ дняхъ — своечасова; особою своею гл. особа; при (своемъ) боку гл. бокъ; своего часу гл. часъ; своя рука гл. рука.
с. 137
Свойвольный прым. Тое, што і своевольный у 2 знач.
с. 139
Свойский прым. Свойскі.
с. 139
Свойственно прысл. Уласціва.
с. 140
Свойственный, свойственый прым. 1. Уласцівы. 2. Уласны.
с. 140
Свойство I наз. Уласцівасць.
с. 140
Свойство II наз. Парадненне шляхам жаніцьбы.
с. 140
Сволочи дзеясл. Сцягнуць, зняць (з сябе).
с. 140
Свондъ наз. Скляпенне.
с. 140
Сворка наз. Гурт, кампанія (людзей).
с. 140
Сворне прысл. Згодна; пакорна.
с. 140
Сворность наз. Згуртаванасць.
с. 140
Своробъ наз. Сверб.
с. 140
Свояволя наз. 1. Тое, што і сваволя ў 1 знач. 2. Тое, што і сваволя ў 2 знач.
с. 140
Своякиня наз. Сваячка.
с. 141
Своякъ наз. Сваяк.
с. 141
Свыклый прым. Тое, што і звыклый.
с. 141
Свыше, свышше прысл. З неба, ад Бога. Параўн. совышей.
с. 141
Свябодный прым. Тое, што і свободный у 2 знач.
с. 141
Свяготанье наз. Балбатня; пляткарства.
с. 142
Свяготливый прым. Балбатлівы.
с. 142
Свядецство, свядетство, свядетцтво, свядецтво, свядоцство, свядэцство, свядэцтво наз. 1. Тое, што і сведецство ў 1 знач. 2. Тое, што і сведецство ў 2 знач. 3. Тое, што і сведецство ў 3 знач. 4. Куфар, скрыня з дзесяццю запаведзямі, дадзенымі Майсею Богам.
с. 142
Свядокъ, святокъ II наз. Тое, што і сведокъ у 2 знач.
с. 143
Свядомецъ наз. Асвядомленая асоба, знаток.
с. 143
Свядомость наз. Тое, што і сведомость.
с. 143
Свядомый прым. Тое, што і сведомый у 1 знач.
с. 143
Свядоцство гл. свядецство
с. 143
Свядченье наз. Дзеянне па дзеясл.
с. 143
Свядчить дзеясл. Тое, што і сведчити ў 5 знач.
с. 144
Свядэцство гл. свядецство
с. 144
Свядэцтво гл. свядецство
с. 144
Связаный, свезаный дзеепрым. 1. Ад связати ў 1 знач. 2. Ад связати ў 2 знач. 3. Ад связати ў 3 знач.
с. 144
Связати, свезати, свезать дзеясл. 1. Тое, што і звязати ў 1 знач. 2. Тое, што і звязати ў 2 знач. 3. Тое, што і звязати ў 4 знач.
с. 144
Связный прым. Каржакаваты.
с. 144
Связокъ наз. Тое, што і звязокъ у 9 знач.
с. 145
Связывати дзеясл. Звязваць.
с. 145
Свясченический гл. священнический
с. 145
Святая наз. Святыня, царква. Святая святыхъ — а) частка скініі, у якой знаходзіўся алтар і сам алтар. б) маці Хрыста.
с. 145
Святе гл. свято II
с. 145
Святебливость гл. святобливость
с. 145
Святейший, светейший, светийшый, святейшый прым. Свяцейшы.
с. 145
Святелка гл. светелка
с. 146
Святецъ наз. Тое, што і святитель.
с. 146
Святечный прым. Тое, што і святочный.
с. 146
Святилище наз. Свяцілішча. Параўн. святница.
с. 146
Святиня гл. святыня
с. 146
Святитель, светитель наз. Вышэйшая асоба ў царкоўнай іерархіі, архірэй. Параўн. святецъ, святительствуючий.
с. 146
Святительский, светительский прым. ад святитель.
с. 146
Святительство, светительство наз. Сан вышэйшай асобы ў царкоўнай іерархіі. Твое святительство — форма ветлівага звароту да архірэя.
с. 147
Святительствуючий дзеепрым. у знач. наз. Тое, што і святитель.
с. 147
Святити, светити II, светить II, святить дзеясл. 1. Святкаваць. 2. Шанаваць. 3. Пасвячаць. 4. Асвячаць.
с. 147
Святитися, светитися II дзеясл., зв. 1. Ад святити ў 1 знач. 2. Ад святити ў 3 знач. 3. Лічыцца святым, мець прыкметы святасці.
с. 147
Святить гл. святити
с. 148
Святица, светица наз. Святая.
с. 148
Святки, святка наз. 1. Святкі (12 дзён, якія ідуць за першым днём Каляд, днём нараджэння Хрыста). 2. Сёмуха. Зеленыи святка — Сёмуха. Параўн. свентки.
с. 148
Святковати дзеясл. 1. Святкаваць. 2. Ушаноўваць.
с. 148
Святница наз. Тое, што і святилище.
с. 148
Свято I, свето наз. 1. Свята, урачысты дзень. Свята апостольские — святы ў гонар апосталаў; свято богатое — Шчадрэц. ; свята зеленые — Сёмуха (Тройца). Параўн. свенто. 2. Святкаванне.
с. 148
Свято II, святе прысл. Святочна, у духу святасці.
с. 149
Святобливе, светобливе прысл. 1. Набожна, з прыкметамі святасці. 2. З захаваннем усіх правіл.
с. 149
Святобливей прысл., выш. ст. ад святобливе.
с. 150
Святобливость, светобливость, святебливость наз. Набожнасць, прыкметы святасці. Святобливость ваша — форма ветлівага звароту да духоўнай асобы.
с. 150
Святобливший прым., выш. ст. ад святобливый.
с. 150
Святобливый, светобливый прым. Набожны; з прыкметамі святасці.
с. 150
Святокрадзтво гл. святокрадство
с. 151
Святокрадный прым. Тое, што і святокрадский.
с. 151
Святокрадский прым. Святатацкі. Параўн. святокрадный.
с. 151
Святокрадство, светокрадство, светокраство, святокрадзтво, святокрадцтво, святокрацтво наз. Святатацтва. Параўн. свентокрадство.
с. 151
Святокрадца, светокрадца, светократца наз. Святататнік.
с. 151
Святокрадцтво гл. святокрадство
с. 152
Святокрацтво гл. святокрадство
с. 152
Святокупецъ наз. Тое, што і святокупца.
с. 152
Святокупство, светокупство наз. Сіманія; продаж і купля царкоўных пасад.
с. 152
Святокупца наз. Гандляр царкоўнымі пасадамі. Параўн. святокупецъ.
с. 152
Святокъ I наз. Свята.
с. 152
Святокъ II гл. свядокъ
с. 152
Святообразно прысл. На ўзор святых.
с. 152
Святообразный прым. Падобны да святога.
с. 152
Святопостный прым. Які свята прытрымліваецца пастоў, свята посціць.
с. 153
Святость, светость наз. 1. Святасць, уласцівасць святога. 2. Рэч царкоўнага ўжытку, якая шануецца за святую, як крыж, абразы. 3. Таінства святое.
с. 153
Святохульникъ наз. Той, хто зневажае, лае святыні.
с. 153
Святоцуднейший прым. Па-святочнаму цудоўны.
с. 153
Святочный, светочный прым. Святочны. Параўн. святечный.
с. 153
Святоянский прым. Святаянскі. Параўн. свентоянский.
с. 154
Святский прым. Тое, што і светский у 2 знач.
с. 154
Святцо наз. Богатое святцо — Шчадрэц.
с. 154
Святцы, светцы наз. Святцы (пералік імён святых і адпаведных свят у каляндарным парадку).
с. 154
Святченъе наз. Дзеянне па дзеясл. святчити.
с. 154
Святчити дзеясл. Тое, што і сведчити ў 3 знач.
с. 155
Святший прым., выш. ст. ад святый.
с. 155
Святъ наз. Тое, што і светъ у 4 знач.
с. 155
Святый, светый прым. 1. Якому ўласціва Боская сіла, які мае прыкметы святасці. Духъ святый гл. духъ; неделя святая гл. неделя; святъ святыхъ — Хрыстос. Параўн. свентый. 2. Які сваё жыццё прысвяціў служэнню Богу. 3. Шанаваны. Его святая милость — Бог; святое памяти — святой памяці. 4. Які робіцца, сцвярджаецца для высокай мэты. Святая невинность — святая нявіннасць. 5. Непарушны; абавязковы. 6. У знач. наз. Той, хто прысвяціў сябе служэнню Богу.
с. 155
Святыня, светыня, святиня наз. 1. Царква; святое (культавае) месца. 2. Святая рэч. 3. Святасць.
с. 156
Свяценье, свецене наз. Дзеянне па дзеясл. святити ў 3 знач.
с. 157
Свяцство наз. Святасць.
с. 157
Свяченый гл. свячоный
с. 157
Свяченье, свеченье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. святити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. святити ў 3 знач.
с. 157
Свячоный, свечоный, свяченый дзеепрым. 1. Ад святити ў 1 знач. 2. Ад святити ў 3 знач. 3. Ад святити ў 4 знач.
с. 158
Священие наз. 1. Дзеянне па дзеясл. святити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. святити ў 4 знач.
с. 158
Священический гл. священнический
с. 158
Священникъ, свесченникъ, свешченникъ, свещеникъ, свещенникъ, священикъ наз. Свяшчэннік.
с. 158
Священницкий, свещенницкий, священницский прым. Свяшчэнніцкі. Параўн. священнический, священский.
с. 158
Священнический, свещенический, свещеннический, свясченический, священический прым. Тое, што і священницкий.
с. 159
Священничество, свещеничество, свещенничество наз. Чын і пасада свяшчэнніка. Параўн. свещенництво.
с. 159
Священнодейственникъ наз. Той, хто займаецца свяшчэннадзействам.
с. 159
Священнодействие наз. Тое, што і священнодейство.
с. 159
Священнодейство наз. Свяшчэннадзейства. Параўн. священнодействие.
с. 159
Священноерей наз. Іерэй.
с. 160
Священноинокъ, свещенноинокъ наз. Манах, які выконвае функцыю свяшчэнніка.
с. 160
Священномученикъ, священомученикъ наз. Мучанік, які меў духоўны чын.
с. 160
Священноначалие наз. Іерархія царкоўных чыноў.
с. 160
Священный, свещенный, свещеный, свещэнный прым. 1. Які мае прыкметы, уласцівасці святога, Боскага. 2. Які прызначаны, служыць для сцвярджэння Боскасці, святасці. 3. Асвечаны, пасвянцоны. 4. У знач. наз. Служыцель царквы.
с. 160
Священомученикъ гл. священномученикъ
с. 161
Священосвятый прым. Свяшчэннасвяты.
с. 161
Священский, свещенский прым. Тое, што і священницкий.
с. 161
Священство, свещенство наз. 1. Таінства, у якім Дух Святы праз спецыяльную асобу (свяшчэнніка) уздзейнічае на людзей. 2. Пасада свяшчэнніка.
с. 161
Священствовати дзеясл. Выконваць функцыі свяшчэнніка.
с. 162
Священье наз. Дзеянне па дзеясл. святити ў 3 знач.
с. 162
Сгасити дзеясл. Тое, што і згасити ў 1 знач.
с. 162
Сгашенье наз. Дзеянне па дзеясл. сгасити.
с. 162
Сгибнути дзеясл. Тое, што і згибнути ў 1 знач.
с. 162
Сговоритисе дзеясл. Згаварыцца, дамовіцца.
с. 162
Сговоръ наз. Зговар, дамоўленасць.
с. 162
Сграбеный дзеепрым. Згрэбены.
с. 162
Сгребати дзеясл. Зграбаць.
с. 162
Сгрумажный дзеепрым. Сабраны ў кучу; нагрувашчаны.
с. 162
Сдавна гл. здавна
с. 162
Сделавати дзеясл. Тварыць, рабіць.
с. 162
Сдержанъ дзеепрым. Стрыманы.
с. 162
Сдружитися дзеясл. Здружыцца. Параўн. содружитися.
с. 162
Се I займ. 1. Гэта (указальны). Се естъ — гэта значыць. 2. Сябе (зваротны).
с. 163
Се II часц. 1. Вось (указальная). 2. Ся (зваротная аддзяляльная). а). Пры дзеясловах. б). Пры прыслоўі.
с. 163
Се III прыназ. Са.
с. 163
Сеатва гл. сеятва
с. 164
Сеати гл. сеяти
с. 164
Себе, собе займ. Сябе. Брати (взяти) передъ себе гл. брати; вернутися (воротитисе) къ собе — апрытомнець; въ собе — пра сябе, у думках; легце собе важити — грэбаваць, ігнараваць; передъ себе взятье — тое, што і предсявзятье; прийти въ себе (до себе, к собе) гл. прийти; само собою гл. самъ; самъ презъ себе гл. самъ; самъ собою гл. самъ.
с. 164
Себерка гл. сибирка
с. 164
Себраность гл. сябреность
с. 164
Себраный гл. собраный
с. 164
Себратисе гл. собратися
с. 164
Себренство наз. Сумеснае карыстанне.
с. 164
Себреный гл. сябраный
с. 164
Себриный гл. сябраный
с. 164
Себровати гл. сябровати
с. 165
Себръ гл. сябръ
с. 165
Севалка наз. Тое, што і севня.
с. 165
Севальня, севалня наз. Тое, што і севня.
с. 165
Севати дзеясл., шматкр. ад сеяти ў 1 знач.
с. 165
Севачъ наз. Сейбіт.
с. 165
Севба наз. 1. Сяўба. 2. Тое, што пасеяна; засеяны палетак. Параўн. сейба.
с. 165
Севериянинъ гл. севириянинъ
с. 165
Северный прым. Паўночны. Параўн. северский.
с. 165
Северский прым. Тое, што і северный.
с. 166
Северъ наз. Поўнач.
с. 166
Севириянинъ, севериянинъ наз. Прадстаўнік секты севіран.
с. 166
Севизна гл. сивизна
с. 166
Севня наз. Сяўня, сявенька. Параўн. севалка, севальня, севянка.
с. 166
Севрукъ наз. Слуга.
с. 166
Севъ наз. Пасеў.
с. 166
Севянка наз. Тое, што і севня.
с. 166
Сегати, сегать дзеясл. 1. Пасягаць. 2. Дасягаць, даставаць.
с. 166
Сегатися дзеясл., зв. ад сегати ў 1 знач.
с. 167
Сегать гл. сегати
с. 167
Сегнути, сагнути дзеясл. Пасягнуць.
с. 167
Сегнутися, сегнутисе дзеясл., зв. ад сегнути.
с. 167
Сегодне гл. сегодня
с. 167
Сегоднейший прым. 1. Тое, што і сегоднешний у 1 знач. 2. Тое, што і сегоднешний у 2 знач.
с. 167
Сегоднешний, сегоднешный прым. 1. Сягонняшні. Параўн. сегоднейший у 1 знач., сегожнешний. 2. Цяперашні. Параўн. сегоднейший у 2 знач.
с. 167
Сегодня, сегодне прысл. Сягоння.
с. 168
Сегожнешний ирым. Тое, што і сегоднешний у 1 знач.
с. 168
Сеголетний, сеголетный прым. Сяголетні.
с. 169
Сегорочный, сегорочны прым. Сяголетні.
с. 169
Сегосветный, сегосветний прым. Звязаны з гэтым светам (у процілегласць замагільнаму).
с. 169
Седавати, седовати дзеясл. Садзіцца. Параўн. седывати.
с. 170
Седалище наз. 1. Месца для сядзення. 2. Становішча. 3. Аселішча.
с. 170
Седанье, седание наз. Дзеянне па дзеясл. седати ў 1 знач.
с. 170
Седати дзеясл. 1. Сядаць, садзіцца; займаць месца. 2. Засядаць. 3. Знаходзіцца дзе-н.; праводзіць час. 4. // перан. Адносіцца якім-н. чынам да каго-н.
с. 170
Седатися дзеясл. Асядаць.
с. 171
Седащий гл. седящий
с. 171
Седаючий дзеепрым. ад седати ў 1 знач.
с. 171
Седающий дзеепрым. ад седати ў 1 знач.
с. 171
Седевший дзеепрым. ад седети ў 6 знач.
с. 171
Седелка наз. Сядзенне.
с. 171
Седельникъ наз. Тое, што і седляръ.
с. 171
Седелный прым. Які мае адносіны да сядла.
с. 172
Седенье, седение, седзенье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. седети ў 1 знач. 2. Месца (прадмет), дзе садзяцца. 3. Частка цела чалавека ніжэй спіны. 4. Прысест; за адзін прыём. 5. Месца для пражывання і гаспадарання. 6. Дзеянне па дзеясл. седети ў 6 знач.
с. 172
Седети, седеть, седзети, седити, седить дзеясл. 1. Сядзець, займаць сядзячае становішча. // перан. Знаходзіцца на якім-н. месцы не рухаючыся (пра птушак, насякомых). Параўн. сидети ў 1 знач. 2. Быць, знаходзіцца дзе-н. Параўн. сидети ў 2 знач. 3. Жыць, гаспадарыць дзе-н. Домомъ седети гл. домъ. Параўн. сидети ў 3 знач. 4. Знаходзіцца ў стане бяздзейнасці, нічога не рабіць. 5. Мець пэўны занятак. Параўн. сидети ў 4 знач. 6. Быць у зняволенні, быць пазбаўленым свабоды. На горло седети гл. горло. Параўн. сидети ў 5 знач. 7. Мець пасаду, уладарыць. Седети на вдовьем стольце (столцу) — быць удавой. Параўн. сидети ў 6 знач.
с. 173
Седецыя гл. седыцыя
с. 175
Седечий гл. седячий
с. 175
Седзенье гл. седенье
с. 175
Седзети гл. седети
с. 175
Седзиба наз. Тое, што і садиба.
с. 175
Седибный прым. ад седзиба. Параўн. седлибный.
с. 175
Седивецъ наз. Старац; чалавек ва ўзросце, з сівізной.
с. 176
Седивый прым. Сівы.
с. 176
Седина наз. Сівізна. // перан. Пра старасць.
с. 176
Седити гл. седети
с. 176
Седить гл. седети
с. 176
Седларъ гл. седляръ
с. 176
Седлати дзеясл. Сядлаць.
с. 176
Седлиба наз. Тое, што і садиба.
с. 176
Седлибный прым. Тое, што і седибный.
с. 176
Седлиско наз. Тое, што і селище.
с. 176
Седлити дзеясл. Тое, што і селити.
с. 177
Седлище наз. Тое, што і селище.
с. 177
Седло наз. Сядло.
с. 177
Седловина наз. Седлавіна.
с. 177
Седляровъ прым. ад седляръ.
с. 177
Седлярский прым. ад седляръ.
с. 177
Седляръ, седларъ наз. Майстар па вырабу сёдлаў. Параўн. седельникъ.
с. 177
Седмдесяткрать прысл. Тое, што і седмдесятькроть.
с. 178
Седмдесятъ ліч. Тое, што і семдесятъ.
с. 178
Седмдесятькроть прысл. Сямідзесяцікратна. Параўн. седмдесяткрать.
с. 178
Седмера, седмеро ліч. Сем, сямёра.
с. 178
Седмеракий прым. Сямівідавы.
с. 179
Седмерако, седморако прысл. У сямі відах.
с. 179
Седмерица наз. Тое, што і семерица.
с. 179
Седмеро гл. седмера
с. 179
Седмигродский гл. седмикгродский
с. 179
Седмижды прысл. Сяміразова. Параўн. семыжды.
с. 179
Седмикгродский, седмигродский, седмигроцкий прым. Сямігародскі.
с. 179
Седмилетний прым. Тое, што і семилетний.
с. 179
Седмина наз. Тое, што складаецца з сямі частак; сем год.
с. 179
Седминадцать ліч. Тое, што і семнадцать.
с. 179
Седмица наз. 1. Тыдзень, сем дзён. Параўн. семница. 2. Сем разоў.
с. 180
Седмичный прым. ад седмица.
с. 180
Седмкрать, седмкратъ прысл. Тое, што і семкроть.
с. 180
Седмкроть, седмкротъ прысл. Тое, што і семкроть.
с. 180
Седмнадесеть ліч. Тое, што і семнадцать.
с. 180
Седмнадесятый ліч. Тое, што і семнадцатый.
с. 180
Седмнадцатый ліч. Тое, што і семнадцатый.
с. 180
Седмокротный прым. Сямікратны.
с. 180
Седморако гл. седмерако
с. 180
Седмосвещный прым. Які складаецца з сямі свечак.
с. 180
Седмотысячный ліч. Тое, што і семтисечный.
с. 181
Седмочисленый прым. Сямілічбавы.
с. 181
Седмсотъ ліч. Тое, што і семсотъ.
с. 181
Седмтысячный ліч. Тое, што і семтисечный.
с. 181
Седмъ, седмь ліч. Тое, што і семъ I.
с. 181
Седмый ліч. Тое, што і семый.
с. 181
Седмыйнадесять ліч. Тое, што і семнадцать.
с. 182
Седмыйнадцать ліч. Тое, што і семнадцать.
с. 182
Седмыйнастый ліч. Тое, што і семнадцатый.
с. 182
Седмь гл. седмъ
с. 182
Седовати гл. седавати
с. 182
Седраный гл. содраный
с. 182
Седрати гл. содрати
с. 182
Седший дзеепрым. ад сести ў 2 знач.
с. 182
Седывати дзеясл. Тое, што і седавати.
с. 182
Седый прым. Сівы.
с. 182
Седыцыя, седецыя наз. Бунт, паўстанне; разбурэнне.
с. 182
Седячий, седечий, седячый дзеепрым. 1. Ад седети ў 1 знач. 2. Ад седети ў 2 знач. 3. Ад седети ў 3 знач. Домомъ седячий гл. домъ. 4. Ад седети ў 5 знач. 5. Ад седети ў 6 знач. 6. Ад седети ў 7 знач. 7. У знач. наз. Чалавек, які сядзіць.
с. 182
Седящий, седащий, седящый дзеепрым. 1. Ад седети ў 1 знач. // перан. Які знаходзіцца на якім-н. месцы не рухаючыся (пра птушак, насякомых). 2. Ад седети ў 7 знач.
с. 184
Сеегодный прым. Сяголетні.
с. 185
Сееный гл. сеяный
с. 185
Сеенье гл. сеянье
с. 185
Сеети гл. сеети
с. 185
Сеетися гл. сеятися
с. 185
Сееть гл. сеети
с. 185
Сежа наз. Тое, што і сежъ.
с. 185
Сеженье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. седети ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. седети ў 6 знач.
с. 185
Сежжоный гл. сожжоный
с. 185
Сеживати, сежовати, сежывати дзеясл., шматкр. 1. Ад седети ў 2 знач. 2. Ад седети ў 3 знач. 3. Ад седети ў 5 знач. 4. Ад седети ў 7 знач.
с. 185
Сежъ наз. Штучны вадаём для развядзення рыбы; садок. Параўн. сежа.
с. 185
Сежывати гл. сеживати
с. 186
Сезвати гл. созвати
с. 186
Сездъ гл. съездъ
с. 186
Сей займ. Гэты. На семъ свете гл. светъ; сего ради гл. ради; сей светъ гл. светъ. Параўн. сесь, сий.
с. 186
Сейба наз. Тое, што і севба ў 2 знач.
с. 186
Сеймиковый прым. ад сеймикъ у 1 знач.
с. 186
Сеймикъ наз. 1. З’езд шляхты або ваяводства. Сеймикъ антеконвокацийный — з’езд павятовай шляхты напярэдадні выбараў; сеймикъ головный — з’езд шляхты ваяводства; сеймикъ конвокацийный (конвокацыйный) — з’езд павятовай шляхты, на якім канчаткова вырашаліся пытанні, звязаныя з выбарамі; сеймикъ трибунальский — з’езд суддзяў вышэйшай апеляцыйнай інстанцыі; сеймикъ элекционный — выбарны з’езд. Параўн. соймикъ. 2. Сход, нарада.
с. 186
Сеймовати дзеясл. Прымаць удзел у сейме.
с. 187
Сеймовый прым. ад сеймъ у 1 знач.
с. 187
Сеймъ, сэймъ наз. 1. Сейм, вышэйшы прадстаўнічы орган дзяржавы; сесія гэтага органа. Сеймъ вальный (великий) — усеагульны сейм. Параўн. соймъ у 1 знач., съемъ у 1 знач. 2. Сход, нарада; перамовы. Параўн. соймъ у 2 знач., съемъ у 2 знач. 3. Зборышча. Параўн. соймъ у 3 знач.
с. 188
Секалница наз. Востры інструмент для рассякання чаго-н.
с. 189
Секанье наз. Дзеянне па дзеясл. секати.
с. 189
Секати дзеясл. Сячы.
с. 189
Секачъ наз. Сякач; інструмент для здраблення, сячэння чаго-н.
с. 189
Секвака наз. Паслядоўнік.
с. 189
Секвеля, секвелля наз. Выклік.
с. 189
Секвестръ, секвестъ наз. Секвестр.
с. 189
Секгнетъ гл. сыкгнетъ
с. 190
Секгнитъ гл. сыкгнетъ
с. 190
Секера, сакера, сокера наз. Сякера. Параўн. секира.
с. 190
Секерка, сокерка наз., памянш. ад секера.
с. 190
Секеръ гл. сикеръ
с. 191
Секира, сакира, сокира наз. Тое, што і секера.
с. 191
Секирка, сокирка наз., памянш. ад секира.
с. 191
Секраментъ гл. сакраментъ
с. 191
Секретаровъ прым. ад секретаръ.
с. 191
Секретаръ, секретарь, секрэтаръ, сэкрэтаръ наз. Сакратар.
с. 191
Секретне прысл. Сакрэтна, тайна.
с. 192
Секретный прым. Сакрэтны, тайны.
с. 192
Секретъ наз. Сакрэт, тайна.
с. 192
Секрэтаръ гл. секретаръ
с. 192
Секстарий наз. Адзінка вымярэння; мера вадкасці.
с. 192
Секстернъ наз. Сшытак.
с. 192
Секта, сэкта наз. Секта.
с. 192
Сектаръ наз. Сектант; адшчапенец.
с. 193
Сектъ наз. Салодкае вінаграднае віно.
с. 193
Секучий дзеепрым. 1. Ад сечи ў 1 знач. 2. Ад сечи ў 3 знач. 3. У знач. наз. Той, хто сячэ.
с. 193
Секъ наз. 1. Высечка. 2. Частка, кавалак адсечанага мяса. Параўн. ссекъ. 3. Удар халоднай зброяй.
с. 193
Селанинъ гл. селянинъ
с. 194
Селедевка, селедовка наз. Бочка пэўнага памеру. Параўн. следевка.
с. 194
Селедецъ наз. Селядзец.
с. 194
Селедовка гл. селедевка
с. 194
Селезена наз. Селязёнка. Параўн. селезень II, следзиона.
с. 194
Селезень I наз. Качар.
с. 195
Селезень II наз. Тое, што і селезена.
с. 195
Селезный прым. ад селезна.
с. 195
Селение наз. Жыллё.
с. 195
Селенинъ гл. селянинъ
с. 195
Селенский прым. ад селянинъ.
с. 195
Селетний прым. Сёлетні.
с. 195
Селещо гл. селище
с. 195
Селиба наз. Тое, што і садиба.
с. 195
Селибный прым. ад селиба.
с. 196
Селидба гл. селидьба
с. 196
Селидебный, селидбный прым. ад селидьба.
с. 196
Селидьба, селидба, селитба наз. Тое, што і садиба.
с. 196
Селиско наз. Тое, штпо і селище.
с. 197
Селисче гл. селище
с. 197
Селисчо гл. селище
с. 197
Селитба гл. селидьба
с. 197
Селити дзеясл. Сяліць, засяляць. Параўн. седлити.
с. 197
Селитися, селитисе дзеясл., зв. ад селити.
с. 197
Селитра гл. салетра
с. 198
Селище, селещо, селисче, селисчо, селишчо, селищо наз. Селішча. Параўн. седлиско, седлище, селиско.
с. 198
Селищко наз., памянш. ад селище.
с. 198
Селищо гл. селище
с. 198
Селко, селько наз., памянш. ад село.
с. 198
Селный прым. 1. Пасялковы. 2. Палявы.
с. 199
Селский гл. сельский
с. 199
Селце гл. сельцо
с. 199
Селцо гл. сельцо
с. 199
Селчанинъ наз. Сяльчанін.
с. 199
Сельдь наз. Селядзец.
с. 199
Селько гл. селко
с. 199
Сельский, селский прым. Сельскі. Путникъ сельский гл. путникъ.
с. 199
Сельцо, селце, селцо, сельце наз., памянш. ад село.
с. 200
Сельчукъ, сельчюкъ наз. Селянін.
с. 200
Селява, силява наз. Сялява.
с. 201
Селянинъ, селанинъ, селенинъ наз. Селянін.
с. 201
Селянка наз. Сялянка.
с. 201
Селянятый прым. Які займаецца сельскай гаспадаркай.
с. 201
Семга наз. Сёмга.
с. 201
Семдесятный ліч. Тое, што і семдесятый.
с. 201
Семдесятъ, семдысятъ, семьдесятъ ліч. Семдзесят. Параўн. седмдесятъ.
с. 201
Семдесятый ліч. Сямідзясяты. Параўн. семдесятный.
с. 202
Семдысятъ гл. семдесятъ
с. 202
Семенный, семейный прым. Насенны.
с. 202
Семеракость наз. Сяміразовасць.
с. 202
Семерга ліч. Тое, што і семеро.
с. 202
Семерица наз. Сем састаўных частак чаго-н. Параўн. седмерица.
с. 202
Семеро ліч. Сямёра. Параўн. семерга.
с. 202
Семерчанадцать ліч. Сямнаццаць.
с. 203
Семилетний, семилетный, семлетний, семолетний прым. Сямігадовы. Параўн. седмилетний.
с. 203
Семинариумъ, семинарыумъ, сыминарыумъ наз. Тое, што і семинария.
с. 203
Семинария наз. Семінарыя. Параўн. семинариумъ.
с. 203
Семинарыумъ гл. семинариумъ
с. 204
Семипелягианинъ наз. Прадстаўнік секты ерэтыкоў.
с. 204
Семитысящный ліч. Тое, што і семтисечный.
с. 204
Семкроть, семкротъ, семькротъ, семькроть прысл. Сямікратна; зроблены сем разоў; павялічаны ў сем разоў; памножаны на сем. Параўн. седмкрать, седмкроть.
с. 204
Семлетний гл. семилетний
с. 204
Семнадесять ліч. Тое, што і семнадцать.
с. 204
Семнадцатый, семнатцатый, семьнадцатый ліч. Сямнаццаты. Параўн. седмнадесятый, седмнадцатый, седмыйнастый.
с. 204
Семнадцать, семнатцать, семнацать ліч. Сямнаццаць. Параўн. седминадцать, седмнадесеть, седмыйнадесять, седмыйнадцать, семнадесять, семыйнадцать.
с. 205
Семнатцатый гл. семнадцатый
с. 205
Семнатцать гл. семнадцать
с. 205
Семнацать гл. семнадцать
с. 205
Семница наз. Тое, што і седмица ў 1 знач.
с. 205
Семо прысл. Сюды.
с. 205
Семолетний гл. семилетний
с. 205
Семпъ наз. Тое, што і сепъ.
с. 205
Семсотъ ліч. Семсот. Параўн. седмсотъ.
с. 205
Семтебръ гл. сентябрь
с. 206
Семтисечный ліч. Сямітысячны. Параўн. седмотысячный, седмтысячный, семитысящный.
с. 206
Семтябрий гл. сентебрий
с. 206
Семъ I, семь ліч. Сем. Параўн. седмъ.
с. 206
Семъ II прысл. Сюды.
с. 206
Семыжды прысл. Сяміразова.
с. 206
Семый ліч. 1. Сёмы. Параўн. седмый. 2. У знач. прысл. Па-сёмае.
с. 206
Семыйнадцать ліч. Тое, што і семнадцать.
с. 207
Семьдесятъ гл. семдесятъ
с. 207
Семьица, семъица наз. Лік, які складаецца з сямі.
с. 207
Семькротъ гл. семкроть
с. 207
Семькроть гл. семкроть
с. 207
Семьнадцатый гл. семнадцатый
с. 207
Семья наз. Сям’я.
с. 207
Семьянинъ наз. Сем’янін.
с. 207
Семя, семе наз. 1. Зачатак расліны, які складаецца з зародка і абалонкі. 2. Патомства, род. 3. Семя, сперма. 4. // перан. Пачатак, крыніца чаго-н.
с. 208
Сенаникъ наз. Памінальнік.
с. 208
Сенатарка гл. сенаторка
с. 208
Сенатаръ гл. сенаторъ
с. 208
Сенаторий наз. Тое, што і сенаторъ.
с. 208
Сенаторка, сенатарка наз. Сенатарка.
с. 209
Сенаторский, сэнаторский прым. Сенатарскі.
с. 209
Сенаторство наз. Сенатарства.
с. 209
Сенаторщыкъ наз. Тое, што і сенаторъ.
с. 209
Сенаторъ, сенатаръ, сонаторъ наз. Сенатар. Параўн. сенаторий, сенаторщыкъ.
с. 209
Сенатъ, санатъ, сэнатъ наз. Сенат.
с. 210
Сендзя наз. Тое, што і судья. п.
с. 210
Сендомирский прым. Сандумірскі.
с. 210
Сендыкъ гл. синдикъ
с. 211
Сенедримъ наз. Старажытнаяўрэйскі трыбунал.
с. 211
Сенечный прым. Сенечны.
с. 211
Сени наз. Сені; памяшканне паміж жылой часткай дома і ганкам. Параўн. сень у 1 знач.
с. 211
Сениоръ наз. Старэйшына евангельскага збору.
с. 211
Сенка гл. сенька
с. 211
Сеннакъ наз. Тое, што і сенникъ у 1 знач.
с. 211
Сенникъ наз. 1. Пуня, адрына. Параўн. сеннакъ. 2. Той, хто адказвае, наглядае за нарыхтоўкай сена. Параўн. сенничий.
с. 212
Сенничекъ наз., памянш. ад сенникъ у 1 знач.
с. 212
Сенничий прым. у знач. наз. Тое, што і сенникъ у 2 знач.
с. 212
Сенничое наз. Пошліна за продаж сена.
с. 212
Сеннотворецъ наз. Той, хто робіць шатры.
с. 212
Сенный прым. ад сено.
с. 212
Сено наз. 1. Трава, прызначаная для кашэння. Параўн. сяно ў 1 знач. 2. Сена; скошаная і высушаная трава для корму жывёлы. Параўн. сяно ў 2 знач.
с. 212
Сеновщизна наз. Пошліна за сена.
с. 213
Сеновый прым. Тое, што і сыновний.
с. 213
Сенодальный гл. синодалный
с. 213
Сенодовати гл. синодовати
с. 213
Сенодовый гл. синодовый
с. 213
Сенодъ гл. синодъ
с. 213
Сеножатка наз., памянш. ад сеножать.
с. 213
Сеножатный прым. Сенажатны. Огородъ сеножатный гл. огородъ. Параўн. сяножатный.
с. 214
Сеножать наз. Сенажаць.
с. 214
Сенокосъ наз. 1. Касьба травы на сена. Параўн. сенокошенье. 2. Месца, адведзенае для касьбы сена. 3. Час уборкі сена.
с. 215
Сенокошенье, сенокошение наз. Тое, што і сенокосъ у 1 знач.
с. 215
Сенонъ наз. Прадстаўнік старажытнай народнасці.
с. 215
Сенсъ наз. Сэнс, сутнасць.
с. 215
Сентабрь гл. сентябрь
с. 215
Сентеберъ гл. сентябрь
с. 215
Сентебрий, семтябрий, сентемврий, сентяврий наз. Тое, што і сентябрь.
с. 215
Сентебровый гл. сентябровый
с. 216
Сентебръ гл. сентябрь
с. 216
Сентебрь гл. сентябрь
с. 216
Сентевръ гл. сентябрь
с. 216
Сентембръ гл. сентябрь
с. 216
Сентемврий гл. сентебрий
с. 216
Сентенция, сентенцыя наз. Сентэнцыя, думка.
с. 216
Сентябровый, сентебровый прым. Які прыпадае на верасень.
с. 216
Сентябрь, семтебръ, сентабрь, сентеберъ, сентебръ, сентебрь, сентевръ, сентембрь, сентябръ наз. Верасень. Параўн. сентебрий, септембрь, септемврий.
с. 216
Сентяврий гл. сентебрий
с. 217
Сенцы, сенци наз. Сенцы.
с. 217
Сенъ I наз. Тое, што і сонъ у 3 знач.
с. 217
Сенъ II, сень наз. 1. Тое, што і сени. 2. Шацёр, навес. 3. Скарбонка.
с. 217
Сенька, сенка наз., памянш. ад сени.
с. 218
Сеня наз. Сенцы.
с. 218
Сеняный прым. Які належыць сенцам.
с. 218
Сепачъ наз. Кат.
с. 218
Септебрь гл. септембрь
с. 218
Септеврий гл. семптеврий
с. 218
Септембрь, септебрь, септеврь, септембръ наз. Тое, што і сентябрь.
с. 218
Септемврий, септеврий, септеврый наз. Тое, што і сентябрь.
с. 219
Септена наз. Грамата аб вызваленні ад грахоў на сем дзён.
с. 219
Сепъ наз. Сцярвятнік. Параўн. семпъ.
с. 219
Серадина гл. середина
с. 220
Серазь гл. серязь
с. 220
Сераль наз. Сераль.
с. 220
Сераный прым. ад сера.
с. 220
Серафимский, серафемский прым. ад серафимъ.
с. 220
Серафимъ наз. Серафім. Параўн. сирафемъ.
с. 220
Серацининъ, сераценинъ, серацынинъ наз. Тое, што і сарацининъ.
с. 220
Сербинъ наз. Тое, што і сербъ.
с. 221
Сербский, сэрбский прым. Сербскі.
с. 221
Сербъ, сэрбъ наз. Серб. Параўн. сербинъ.
с. 221
Сервета наз. Абрус.
с. 221
Серветка, сарветка наз. Сурвэтка.
с. 221
Серга наз. Завушніца.
с. 222
Сердакъ, сардакъ наз. Кароткі кафтан.
с. 222
Сердаминовый прым. Сердалікавы.
с. 222
Сердечне, сердечно, сэрдэчне прысл. Сардэчна, шчыра.
с. 222
Сердечней прысл., выш. ст. ад сердечне.
с. 222
Сердечникъ наз. Сардэчнік (унутраная частка апаратаў, прылад і пад.).
с. 222
Сердечно гл. сердечне
с. 222
Сердечность наз. Сардэчнасць.
с. 222
Сердечный прым. 1. Сардэчны, які мае адносіны да сэрца. 2. Звязаны з пачуццямі, настроем, перажываннямі чалавека. 3. Спагадлівы, добры, чулы (пра чалавека, яго характар). 4. Які ідзе ад сэрца; шчыры.
с. 223
Сердитися дзеясл. Злавацца.
с. 224
Сердито прысл. Сярдзіта.
с. 224
Сердитость наз. Сярдзітасць.
с. 224
Сердитый прым. Сярдзіты, злосны.
с. 224
Сердоболне прысл. Спагадліва.
с. 224
Сердоболя наз. Сваяк.
с. 224
Сердовати дзеясл. Сердаваць, злавацца.
с. 224
Сердовидецъ наз. Той, хто бачыць чый-н. гнеў.
с. 224
Сердовидный прым. Які мае злосны выгляд. Параўн. сердовитый.
с. 224
Сердовитый прым. Тое, што і сердовидный.
с. 224
Сердушко наз., памянш. ад сердце ў 8 знач.
с. 224
Сердцавидецъ гл. сердцевидецъ
с. 224
Сердце, сердцо, серце, серцо, серцэ, сэрдцэ, сэрце, сэрцо, сэрцэ наз. 1. Сэрца (адзін з органаў цела). 2. // перан. Сэрца як месца сканцэнтравання перажыванняў, пачуццяў, настрояў чалавека; душа. Взяти сердце гл. взяти; всимъ сердцемъ — усёй істотай; зо (со) всего сердца — ад усяго сэрца; зъ сердца выкинути гл. выкинути; класти сердце гл. класти; мети на сэрцы гл. мети; серце отворити — даверыцца; сердце очистити — стаць чыстым у маральных адносінах; по серцу — у адпаведнасці з жаданнем. 3. // перан. З азначэннем. Душэўныя якасці; характар чалавека. 4. Думка. Пущати въ серце — данесці да розуму. 5. Адвага, мужнасць. 6. // перан. Цэнтр, сярэдзіна, глыбіня. 7. Прадмет у форме сэрца. 8. Унутраная ўдарная частка звана; біла, язык.
с. 224
Сердцевидецъ, сердцавидецъ, серцевидецъ наз. Сэрцазнавец.
с. 227
Сердцо гл. сердце
с. 227
Сердый прым. Сярдзіты, злосны.
с. 227
Серебраный гл. серебреный
с. 227
Серебреникъ наз. Сярэбранік, старажытная дробная сярэбраная манета.
с. 227
Серебреный, серебраный, серебрыный, серебряный, серэбреный, сэрэбреный, сэрэбрэный прым. 1. Зроблены з серабра; пакрыты серабром. 2. Які мае адносіны да серабра, звязаны з апрацоўкай серабра.
с. 227
Серебрице наз. Вырабы з серабра.
с. 228
Серебро наз. 1. Серабро, а таксама вырабы з яго. 2. Сярэбраная манета. Серебро врочное — падатак, які плацілі серабром раз у год; серебро скотное — падатак, які плацілі за жывёлу серабром.
с. 228
Сереброзлотистый прым. Які зроблены з серабра і золата.
с. 228
Серебрыный гл. серебреный
с. 228
Серебряный гл. серебреный
с. 228
Серебчизна гл. серебщизна
с. 228
Серебчызна гл. серебщизна
с. 228
Серебшчизный гл. серебщизный
с. 228
Серебшчина гл. серебщина
с. 228
Серебщизна, серебчизна, серебчызна, серебщызна, серепщизна, серепщызна, серэбщизна, серэбщызна наз. Падатак, які плацілі серабром. Параўн. серебщина.
с. 229
Серебщизный, серебшчизный, серебшчызный, серебщызный прым. ад серебщизна. Серебщизные гроши гл. гроши; серебщизные (серебшчизные) пенези гл. пенязи.
с. 229
Серебщина, серебшчина, серебшчына, серебщына наз. Тое, што і серебщизна.
с. 229
Серебщиный прым. Серебщиные гроши — тое, што і серебщизные гроши.
с. 230
Серебщызна гл. серебщизна
с. 230
Серебщызный гл. серебщизный
с. 230
Серебщына гл. серебщина
с. 230
Середа наз. Серада.
с. 230
Середакъ наз. Сярэдняя частка чаго-н.
с. 230
Середепостье гл. середопостье
с. 230
Середина, серадина наз. Сярэдзіна; сярэдняя частка чаго-н. Параўн. средина.
с. 230
Серединникъ наз. Родны, сваяк.
с. 231
Середне прысл. Сярэдне. Параўн. средне.
с. 231
Середнейший прым., выш. ст. ад середний у 2 знач.
с. 231
Середний, середный прым. 1. Які знаходзіцца ў сярэдзіне, паміж двума пунктамі, прадметамі, дзвюма лініямі і пад. Параўн. средний у 1 знач. 2. Прамежкавы паміж дзвюма крайнімі (процілеглымі) уласцівасцямі, прыкметамі. Параўн. средний у 2 знач.
с. 231
Середопостный, середопосный прым. ад середопостье. Параўн. средопостный; сородопостный.
с. 231
Середопостье, середепостье, середопустье наз. Сярэдзіна Вялікага посту.
с. 232
Середульший прым. Серадольшы.
с. 232
Середъ, середь, серодъ прыназ. Сярод, пасярод.
с. 233
Серенитасъ наз. Тое, што і серенъ.
с. 233
Серенъ наз. Галалёдзіца. Параўн. серенитасъ.
с. 233
Серепщизна гл. серебщизна
с. 233
Серепщызна гл. серебщизна
с. 233
Серечъ гл. сиречъ
с. 233
Сержантъ, саржантъ наз. Сяржант.
с. 233
Серка наз. Серка.
с. 233
Серматъ гл. сарматъ
с. 234
Сермега гл. сермяга
с. 234
Сермежный гл. сермяжный
с. 234
Сермяга, сермега наз. Сярмяга.
с. 234
Сермяжникъ наз. Рамеснік, які шыў сярмягі.
с. 234
Сермяжницкий прым. ад сермяжникъ.
с. 234
Сермяжный, сермежный прым. Сярмяжны.
с. 234
Серна наз. Тое, што і сарна.
с. 234
Серний прым. ад серна.
с. 235
Серничъ наз. Самец сарны.
с. 235
Сернятко наз. Дзіцяня сарны.
с. 235
Сернячий прым. ад серна.
с. 235
Серодокъ наз. Сярэдзіна.
с. 235
Серонъ наз. Прадстаўнік міфічнай народнасці.
с. 235
Серопегий прым. З шэрымі плямамі (аб масці).
с. 235
Сероцтво наз. Тое, што і сиротство.
с. 235
Серпанокъ наз. Жаночы галаўны ўбор, хустка.
с. 235
Серпентынь, сарпантынъ наз. Разнавіднасць гарматы.
с. 236
Серпень наз. Жнівень.
с. 236
Серповщина наз. Від падатку.
с. 236
Серпъ наз. 1. Серп. 2. Тое, што мае форму сярпа.
с. 236
Серце гл. сердце
с. 236
Серцевидецъ гл. сердцевидецъ
с. 236
Серцеумиленне наз. Стан усхваляванасці, расчуленасці.
с. 236
Серцо гл. сердце
с. 237
Серченый прым. Які ўтрымлівае серу.
с. 237
Серчистый прым. ад серка.
с. 237
Серый прым. Шэры.
с. 237
Серэбреный гл. серебреный
с. 237
Серэбщизна гл. серебщизна
с. 237
Серэбщызна гл. серебщизна
с. 237
Серязь, серазь наз. Завушніца.
с. 237
Сесецъ наз. Сасок.
с. 237
Сесия, сессыя, сесыя наз. Сесія.
с. 237
Сесонье наз. Сасоннік.
с. 238
Сессыйный прым. Сесіённы.
с. 238
Сессыя гл. сесия
с. 238
Сести дзеясл. 1. Сесці, прыняць сядзячае становішча; заняць месца, прызначанае для сядзення. 2. Заняць якое-н. месца, пасаду, пачаць выконваць пэўныя абавязкі. Сести на вдовьемъ стольцы — стаць удавой. 3. Пасяліцца на пастаянным месцы; размясціцца дзе-н. 4. Пачаць займацца чым-н. 5. Трапіць у турму.
с. 238
Сестный прым. Які мае адносіны да сесіі.
с. 239
Сестра наз. 1. Сястра. Сестра стриечная — дваюрадная сястра. 2. Член жаночага рэлігійнага брацтва; манашка.
с. 239
Сестранка наз. Дачка сястры. Параўн. сестреница, сестрична.
с. 240
Сестранокъ, сестренокъ, сестринокъ наз. Сын сястры. Параўн. сестренецъ, сестричичъ, сестричъ, сестричынъ, сестрыничъ.
с. 240
Сестренецъ, сестрынецъ наз. Тое, што і сестранокъ.
с. 240
Сестреница наз. Тое, што і сестранка.
с. 241
Сестренокъ гл. сестранокъ
с. 241
Сестринокъ гл. сестранокъ
с. 241
Сестринъ прым. Сястрынскі.
с. 241
Сестричичъ, сестричычъ, сестрычичъ наз. Тое, што і сестранокъ.
с. 241
Сестричка, сестрычка наз. Сястрычка.
с. 241
Сестрична, сестрычна наз. Тое, што і сестранка.
с. 241
Сестричъ, сестрычъ наз. Тое, што і сестранокъ.
с. 242
Сестричынъ наз. Тое, што і сестранокъ.
с. 242
Сестричычъ гл. сестричичъ
с. 242
Сестрынецъ гл. сестренецъ
с. 242
Сестрыничъ наз. Тое, што і сестранокъ.
с. 242
Сестрычичъ гл. сестричичь
с. 242
Сестрычка гл. сестричка
с. 242
Сестрычна гл. сестрична
с. 242
Сестрычъ гл. сестричь
с. 242
Сесыя гл. сесия
с. 242
Сесь, сесъ займ. Тое, што і сей.
с. 242
Сетимъ, сетымъ наз. Тое, што і сефимъ.
с. 243
Сетиско наз. Сетка.
с. 243
Сетка наз. 1. Тое, што і сеть у 1 знач. 2. Тое, што і сеть у 2 знач. 3. Тое, што і сеть у 3 знач. 4. Другі аддзел страўніка жвачных жывёлін.
с. 243
Сетование наз. Дзеянне па дзеясл. сетовати.
с. 244
Сетовати дзеясл. Наракаць, скардзіцца.
с. 244
Сеточка наз., памянш. ад сетка. с. 244
Сетрина наз. Тое, што і осетрына.
с. 244
Сетръ наз. Тое, што і осетръ.
с. 244
Сетымъ гл. сетимъ
с. 244
Сеть наз. 1. Сетка; прыстасаванне для лоўлі (рыбы, птушак і пад.) з перакрыжаваных нітак, замацаваных на роўных прамежках вузламі. Параўн. сетка ў 1 знач. 2. Прыстасаванне рознага прызначэння з перакрыжаваных нітак, вяровак, дроту і пад. Параўн. сетка ў 2 знач. 3. // перан. Тое, што пазбаўляе свабоды. Параўн. сетка ў 3 знач.
с. 244
Сефимовый прым. ад сефимъ.
с. 245
Сефимъ наз. Кедр. Параўн. сетимъ.
с. 245
Сеча наз. Сеча; бой, бітва.
с. 245
Сечение гл. сеченье
с. 245
Сеченый гл. сечоный
с. 245
Сеченье, сечение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. сечи ў 1 знач. 2. // перан. Месца разрыву, рассячэння.
с. 245
Сечи, сечъ, сечы, сечь дзеясл. 1. Сячы, рассякаць. 2. Ссякаць, высякаць. Параўн. сещи. 3. Паражаць (зброяй). Покорные головы мечъ не сечеть гл. мечъ. 4. Хвастаць, лупцаваць.
с. 245
Сечися, сечысе дзеясл., зв. 1. Ад сечи ў 3 знач. 2. Ад сечи ў 4 знач.
с. 246
Сечище наз. Пабоішча.
с. 247
Сечка наз. Драблёныя крупы.
с. 247
Сечоный, сеченый дзеепрым. 1. Ад сечи ў 1 знач. 2. Ад сечи ў 3 знач. 3. Ад сечи ў 4 знач.
с. 247
Сечысе гл. сечися
с. 247
Сещи дзеясл. Тое, што і сечи ў 2 знач.
с. 247
Сеючий дзеепрым. 1. Ад сеяти ў 1 знач. 2. У знач. наз. Той, хто сее.
с. 247
Сеющий дзеепрым. у знач. наз. Той, хто сее, распаўсюджвае што-н.
с. 248
Сеяне гл. сеянье
с. 248
Сеяние гл. сеянье
с. 248
Сеянный гл. сяный
с. 248
Сеяный, сееный, сеянный дзеепрым. 1. Той, які пасеяны. 2. Прасеяны (пра муку). 3. У знач. наз. Тое, што пасеяна.
с. 248
Сеянье, сеенье, сеяне, сеяние наз. 1. Дзеянне па дзеясл. сеяти ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. сеяти ў 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. сеяти ў 3 знач.
с. 248
Сеятва, сеатва наз. Сяўба.
с. 249
Сеяти, сеати, сеети, сееть, сеять дзеясл. 1. Сеяць, высяваць, засяваць. 2. // перан. Распаўсюджваць. 3. Прасяваць.
с. 249
Сеятися, сеетисе, сеетися дзеясл., зв. 1. Ад сеяти ў 1 знач. 2. Ад сеяти ў 2 знач.
с. 250
Сжалитися гл. зжалитися
с. 250
Сжати гл. зжати
с. 250
Сжечи гл. зжечи
с. 250
Сжечися гл. зжечися
с. 250
Сжженый дзеепрым. Спалены.
с. 250
Сжигати гл. зжигати
с. 250
Сжимати дзеясл. Сціскаць.
с. 250
Сзаду гл. ззаду
с. 250
Сзвати гл. ззвати
с. 250
Сзлаще прысл. Тое, што і звлаща ў 1 знач.
с. 250
Сзути гл. ззути
с. 250
Сзывати гл. ззывати
с. 250
Сзхожывати дзеясл. Тое, што і зхоживати.
с. 250
Сиательный дзеепрым. Які ззяе.
с. 250
Сиати гл. сияти
с. 250
Сиберка гл. сибирка
с. 250
Сибилля, сибила, сибиля наз. Сівіла, жанчына-прарочыца.
с. 250
Сибилий прым. ад сибилля.
с. 251
Сибиллистъ наз. Прыхільнік сівілы.
с. 251
Сибиля гл. сибилля
с. 251
Сибирка, себерка, сиберка наз. Пушыстая шкурка вавёркі.
с. 251
Сибирковый прым. ад сибирка.
с. 251
Сибитковатый прым. Назва масці.
с. 251
Сивецъ наз. Пасівелы чалавек.
с. 251
Сивизна, севизна наз. Сівізна; старасць.
с. 251
Сивобелый прым. Светласівы.
с. 252
Сивобрудный прым. Сівы з бурымі плямамі.
с. 252
Сивогорлица наз. Галубка шызая.
с. 252
Сиводропястый прым. Сівы ў крапінку.
с. 252
Сивый прым. 1. Сівы (па колеры). 2. Пажылы (пасівелы).
с. 252
Сигнетъ гл. сыкгнетъ
с. 252
Сиденье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. сидети ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. сидети ў 4 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. сидети ў 5 знач.
с. 252
Сидети, сидеть дзеясл. 1. Тое, што і седети ў 1 знач. 2. Тое, што і седети ў 2 знач. 3. Тое, што і седети ў 3 знач. 4. Тое, што і седети ў 5 знач. 5. Тое, што і седети ў 6 знач. 6. Тое, што і седети ў 7 знач.
с. 252
Сидло наз. Тое, што і сило ў 2 знач.
с. 253
Сидонский прым. Сідонскі.
с. 253
Сидонтянка наз. Жыхарка Сідона.
с. 253
Сидончикъ наз. Жыхар Сідона. Параўн. сидонянинъ.
с. 254
Сидонянинъ наз. Тое, што і сидончикъ.
с. 254
Сидячий дзеепрым. 1. Ад сидети ў 1 знач. 2. Ад сидети ў 6 знач.
с. 254
Сиженье наз. Памяшканне.
с. 254
Сижъ займ. Тое, што і сей.
с. 254
Сизматикъ гл. схизматикъ
с. 254
Сий займ. Тое, што і сей.
с. 254
Сикавка, сиковка наз. Помпа.
с. 254
Сикгнетъ гл. сыкгнетъ
с. 254
Сикелиотъ наз. Назва народа.
с. 254
Сикель гл. сикль
с. 254
Сикемский прым. Сікемскі.
с. 254
Сикемчикъ наз. Тое, што і сихемчикъ.
с. 255
Сикеръ, секеръ наз. Хмельны напітак. Параўн. сицера.
с. 255
Сикилитъ наз. Тое, што і сикилиянинъ.
с. 255
Сикилиянинъ наз. Сіцыліец. Параўн. сикилитъ.
с. 255
Сикль, сикель, сиклъ наз. 1. Старажытная яўрэйская адзінка вагі. 2. Старажытная яўрэйская грашовая адзінка і манета.
с. 255
Сикнетъ гл. сыкгнетъ
с. 255
Сиковка гл. сикавка
с. 255
Сикомеръ наз. Разнавіднасць фінікавага дрэва.
с. 255
Сикофантъ наз. Паклёпнік.
с. 255
Сила наз. 1. Фізічная магчымасць жывых істот уздзейнічаць; фізічнае ўздзеянне. Всеми силами — прыкладаючы ўсе намаганні; зо всихъ силъ — што ёсць моцы; чересъ силу — звыш магчымасцей; чинити силу гл. чинити. 2. Здольнасць да духоўнай дзейнасці, да праяўлення волі, розуму і інш. Сила розума — сіла розуму. Параўн. сыла. 3. Крыніца пэўнай энергіі. Сила (бесовская, Божая, крестная, святая) — разнавіднасці звышнатуральных сіл. 4. Улада; аўтарытэт. 5. Ступень, інтэнсіўнасць праяўлення чаго-н. 6. Правамоцнасць. 7. Войска. Взяти (узяти) силу — перамагчы. ; небесные силы — нябесныя сілы. 8. Матэрыяльныя магчымасці, дастатак. 9. Вялікая колькасць; многа каго-, чаго-н. 10. Штраф за самачыннасць.
с. 255
Силети дзеясл. Мацнець.
с. 258
Силити дзеясл. Прымушаць.
с. 258
Силитися дзеясл. 1. Набірацца моцы. 2. Павялічваць намаганне.
с. 258
Силлагизмъ гл. силоизмъ
с. 258
Силлоизмъ гл. силоизмъ
с. 258
Силна гл. силно
с. 258
Силне гл. силно
с. 258
Силней, сильнее прысл. Мацней. Параўн. силнейши.
с. 258
Силнейши пръісл. Тое, што і силней.
с. 259
Силнейший, сильнейший прым. 1. Які мае большую фізічную сілу. 2. Які мае больш моцную ўладу, грамадскую пазіцыю. 3. Больш моцны духоўна, інтэлектуальна. 4. Больш устойлівы, адпорны.
с. 259
Силникъ, сильникъ наз. 1. Моцны ў грамадскіх і маёмасных адносінах чалавек. 2. Гвалтаўнік.
с. 259
Силно, силна, силне, сильно прысл. 1. Сілком, гвалтам. 2. З вялікім намаганнем, з вялікай сілай. 3. Вельмі, надта, моцна. 4. Многа.
с. 260
Силность, сильность наз. Націск, гвалт.
с. 260
Силный, сильный прым. 1. Які валодае вялікай фізічнай сілай. Параўн. сылный. 2. Які мае вялікія магчымасці, уладу, аўтарытэт. 3. Вялікі па ступені праяўлення. 4. Істотны, моцны па сваім дзеянні. 5. Значны, вялікі па памерах. 6. У знач. наз. Той, хто моцны, магутны і г.д.
с. 260
Сило, силье наз. 1. Сіло, пятля. 2. // перан. Пастка. Параўн. сидло.
с. 261
Силованье наз. Прыкладванне намаганняў.
с. 262
Силовати дзеясл. Прымушаць.
с. 262
Силоватисе дзеясл. Намагацца.
с. 262
Силогизма наз. Тое, што і силоизмъ.
с. 262
Силоизмъ, силлагизмъ, силлоизмъ, силоисмъ наз. Сілагізм. Параўн. силогизма.
с. 262
Силолой наз. Назва расліны.
с. 262
Силомоцью прысл. Сілком.
с. 262
Силонитчикъ наз. Жыхар Сілона.
с. 262
Силство наз. Згвалтаванне.
с. 263
Силцо наз., памянш. ад сило.
с. 263
Сильнее гл. силней
с. 263
Сильнейший гл. силнейший
с. 263
Сильникъ гл. силникъ
с. 263
Сильно гл. силно
с. 263
Сильность гл. силность
с. 263
Сильный гл. силный
с. 263
Силява гл. селява
с. 263
Симболъ наз. Тое, што і символъ. Симболъ веры — кароткі выклад асноўных догматаў хрысціянскай рэлігіі.
с. 263
Симболюмъ наз. Тое, што і символъ.
с. 263
Символонъ наз. Тое, што і символъ.
с. 263
Символъ, символь наз. Сімвал веры; тэзісы асноў веравызнання (хрысціянства). Символъ веры — кароткі выклад асноўных догматаў хрысціянскай рэлігіі. Параўн. симболонъ, симболъ, симболюмъ, символюмъ.
с. 263
Символюмъ наз. Тое, што і символъ.
с. 263
Симонея гл. симония
с. 264
Симонианинъ гл. симониянинъ
с. 264
Симония, симонея наз. Сімонія (продаж і купля царкоўных пасад).
с. 264
Симониякъ наз. Тое, што і симониянинъ.
с. 264
Симониянинъ, симонианинъ наз. Гандляр царкоўнымі пасадамі. Параўн. симониякъ, сымониякусъ.
с. 264
Синагога, синакокга, синокгокга, сынакгокга наз. Абшчына іудзеяў. Параўн. синакгогия.
с. 264
Синадикъ наз. Кніга для ўпісвання імён памерлых.
с. 264
Синаитъ наз. Прадстаўнік рэлігійнай секты сінаітаў.
с. 264
Синакгогия наз. Тое, што і синагога.
с. 265
Синакокга гл. синагога
с. 265
Синамбръ наз. Француз.
с. 265
Синапалый прым. Сіплы (?).
с. 265
Синглитъ наз. Саноўнік.
с. 265
Синдикъ, сендыкъ, синдыкъ, сындикъ наз. Адвакат.
с. 265
Сине прысл. Сіне, сінявата.
с. 265
Синева наз. Тое, што і синетина.
с. 265
Синевый, синьевый, синявый прым. ад синева.
с. 265
Синегорский прым. Выраблены ў Сінягорску.
с. 266
Синегривый прым. Сінягрывы.
с. 266
Синельный прым. Сінельны.
с. 266
Синесть гл. синость
с. 266
Синета наз. 1. Сінява. 2. Тое, што і синетина.
с. 266
Синетизна наз. Тое, што і синетина.
с. 266
Синетина, синятина наз. Сіняк. Параўн. синева, синета ў 2 знач., синетизна, синость.
с. 266
Синёзелоный прым. Сіне-зялёны.
с. 266
Синий, синый прым. 1. Сіні (адзін з сямі асноўных колераў). Синяя капуста — сорт капусты. 2. Які набыў адценне сінявы (стаў сіняком).
с. 266
Синица наз. Сініца.
с. 267
Синовецъ гл. сыновецъ
с. 267
Синовица гл. сыновица
с. 267
Синогарлица гл. синогорлица
с. 267
Синогожанинъ, сыногожанинъ наз. Член яўрэйскай абшчыны.
с. 267
Синогорлица, синогарлица, синогордлица, сынагорлица, сыногорлица наз. Галубка.
с. 267
Синодалне прысл. Па пастанове сіноду.
с. 268
Синодалный, сенодальный прым. ад синодъ.
с. 268
Синодовати, сенодовати дзеясл. Праводзіць ці ўдзельнічаць у пасяджэнні сіноду.
с. 268
Синодовый, сенодовый, сынодовый прым. Той, які належыць да сіноду.
с. 268
Синодъ, сенодъ, сынодъ, сынотъ наз. Сход вышэйшых царкоўных іерархаў. Синодъ вселенский — усеагульны сход царкоўных іерархаў; синодъ повшехный — тое, што і синодъ вселенский; синодъ поместный — тое, што і синодъ провинцыалный; синодъ провинцыалный — сінод рэгіянальны, пэўнай правінцыі.
с. 268
Синокгокга гл. синагога
с. 269
Синость, синесть наз. Тое, што і синетина.
с. 269
Синочекъ гл. сыночекъ
с. 269
Синый гл. синий
с. 269
Синьевый гл. синевый
с. 269
Синявый гл. синевый
с. 269
Синятина гл. синетина
с. 269
Сионский прым. Сіёнскі.
с. 269
Сипавый прым. Сіплы, сіплаваты.
с. 270
Сипание наз. Тое, што і сипение.
с. 270
Сипение, сипенье наз. Шыпенне. Параўн. сипание.
с. 270
Сипливость наз. Сіпатасць. с. 270
Сипливый прым. Сіпаты.
с. 270
Сипский прым. (?).
с. 270
Сиракусянинъ наз. Жыхар Сіракуз.
с. 270
Сиранинъ гл. сириянинъ
с. 270
Сирафемъ наз. Тое, што і серафимъ.
с. 270
Сирейский гл. сирийский
с. 270
Сирейчикъ гл. сирийчикъ
с. 270
Сирена, сирина наз. Сірэна (міфалагічная істота).
с. 270
Сиречъ, серечъ, сиречь часц. Гэта значыць.
с. 270
Сирианинъ гл. сириянинъ
с. 270
Сирийский, сирейский, сырийский прым. Сірыйскі. Параўн. сирский.
с. 270
Сирийчикъ, сирейчикъ наз. Тое, што і сириянинъ.
с. 271
Сирина гл. сирена
с. 271
Сиринъ наз. Назва народа.
с. 271
Сириянинъ, сиранинъ, сирианинъ, сирянинъ, сурианинъ, сырианинъ наз. 1. Сірыец. Параўн. сирийчикъ, сирь. 2. Прадстаўнік рэлігійнай секты.
с. 271
Сироство гл. сиротство
с. 271
Сирота наз. Сірата.
с. 271
Сиротий прым. Сірочы. Параўн. сиротинный.
с. 272
Сиротинный, сиротиный прым. Тое, шnо і сиротий.
с. 272
Сиротка наз. Сіротка.
с. 272
Сиротливый прым. Сіратлівы.
с. 272
Сиротский, сироцкий прым. Сірочы, сіроцкі.
с. 272
Сиротство, сироство, сироцство наз. Сіроцтва. Параўн. сероцтво.
с. 272
Сироцкий гл. сиротский
с. 273
Сироцство гл. сиротство
с. 273
Сирский прым. Тое, што і сирийский.
с. 273
Сирый прым. Асірацелы.
с. 273
Сирь наз. Тое, што і сириянинъ.
с. 273
Сирянинъ гл. сириянинъ
с. 273
Сисати дзеясл. Ссаць.
с. 273
Ситний гл. ситный
с. 273
Ситникъ наз. Сітнік.
с. 273
Ситница наз. Сітніца.
с. 273
Ситный, ситний прым. Сітні.
с. 273
Ситовие наз. Сітняк.
с. 274
Ситость гл. сытость
с. 274
Сихемитъ наз. Тое, што і сихемчикъ.
с. 274
Сихемлянинъ наз. Тое, што і сихемчикъ.
с. 274
Сихемникъ наз. Тое, што і сихемчикъ.
с. 274
Сихемский прым. Сіхемскі.
с. 274
Сихемчикъ наз. Жыхар Сіхема. Параўн. сикемчикъ, сихемитъ, сихемлянинъ, сихемникъ.
с. 275
Сице прысл. Так, такім чынам.
с. 275
Сицевый, сицовый займ. Такі; такоўскі.
с. 275
Сицера наз. Тое, што і сикеръ.
с. 275
Сицовый гл. сицевый
с. 275
Сияние наз. Ззянне.
с. 275
Сияти, сиати дзеясл. Ззяць.
с. 275
Сияючий дзеепрым. ад сияти.
с. 276
Сияющий дзеепрым. ад сияти.
с. 276
Скаба I наз. Тое, што і схабъ.
с. 276
Скаба II гл. скоба
с. 276
Скабка гл. скобка
с. 276
Скаврада гл. сковрада
с. 276
Скаврадка гл. сковрадка
с. 276
Скажене гл. скаженье
с. 276
Скажение гл. скаженье
с. 276
Скаженый гл. скажоный
с. 276
Скаженье, скажене, скажение наз. Псаванне; разбурэнне.
с. 276
Скажненый гл. сказненый
с. 277
Скажнь гл. сказнь
с. 277
Скажоный, скаженый, сказеный, скожоный дзеепрым. ад сказити I у 1 знач.
с. 277
Скажца гл. сказца
с. 277
Сказа наз. 1. Пашкоджанне, загана; псаванне. 2. Страта, шкода, урон. Параўн. исказа, сказъ II. 3. Недахоп.
с. 277
Сказаемый дзеепрым. ад сказати ў 1 знач.
с. 278
Сказане гл. сказанье
с. 278
Сказание гл. сказанье
с. 278
Сказаный, сказанный дзеепрым. 1. Ад сказати ў 1 знач. 2. Ад сказати ў 2 знач. 3. Ад сказати ў 3 знач. 4. Ад сказати ў 4 знач. Сказаный на горло гл. горло.
с. 278
Сказанье, сказане, сказание наз. 1. Дзеянне па дзеясл. сказати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. сказати ў 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. сказати ў 3 знач. 4. Дзеянне па дзеясл. сказати ў 4 знач.
с. 279
Сказателное прым. у знач. наз. Тое, што сказана.
с. 281
Сказатель наз. Прапаведнік, мудрэц.
с. 281
Сказати, сказать, скозати, скозать дзеясл. 1. Сказаць; вымавіць; паведаміць што-н. 2. Загадаць. 3. Прысудзіць. 4. Асудзіць. Молчанье сказати гл. молчанье; на горло сказати гл. горло. Параўн. сказити II.
с. 281
Сказатися дзеясл., зв. 1. Ад сказати ў 1 знач. 2. Назвацца.
с. 282
Сказать гл. сказати
с. 282
Сказеный гл. скажоный
с. 282
Сказителка наз. Разбуральнік.
с. 282
Сказителне прысл. Як гаворыцца, як чуецца.
с. 282
Сказителность наз. 1. Шкода; скажэнне. 2. Тленне, гніенне.
с. 283
Сказителный прым. 1. Які мае заганы, недахопы. 2. Тленны, нявечны.
с. 283
Сказитель наз. Тое, што і сказца.
с. 283
Сказити I дзеясл. 1. Пашкодзіць, сапсаваць. 2. Знішчыць, разбурыць. 3. Змяніць, перайначыць; выставіць у непрыгожым стане. 4. Сцерці (з памяці). 5. // перан. Зрабіць іншым, перамяніць.
с. 284
Сказити II дзеясл. Тое, што і сказати ў 4 знач.
с. 285
Сказитися, сказитисе дзеясл., зв. 1. Ад сказити I у 1 знач. 2. Ад сказити I у 3 знач. 3. Ад сказити I у 5 знач.
с. 285
Сказка наз. Тое, што і сказнь у 1 знач.
с. 286
Сказненый, скажненый дзеепрым. ад сказнити.
с. 286
Сказнити, сказнить дзеясл. Падвергнуць пакаранню, скараць.
с. 286
Сказнь, скажнь наз. 1. Рашэнне, пастанова. Параўн. сказка. 2. Загад, распараджэнне. 3. Прыгавор.
с. 287
Сказованый дзеепрым. 1. Ад сказовати ў 1 знач. 2. Ад сказовати ў 2 знач. 3. Паказаны; засведчаны.
с. 288
Сказовати дзеясл. 1. Загадваць; распараджацца. Параўн. сказывати ў 2 знач. 2. Выносіць прыгавор. Параўн. сказывати ў 3 знач. 3. Указваць; абазначаць; значыць.
с. 288
Сказоватися дзеясл., зв. ад сказовати ў 3 знач.
с. 289
Сказца, скажца наз. Разбуральнік. Параўн. сказитель.
с. 289
Сказъ I наз. Рашэнне, пастанова суда.
с. 289
Сказъ II наз. Тое, што і сказа ў 2 знач.
с. 289
Сказываный дзеепрым. ад сказывати ў 3 знач.
с. 289
Сказывати дзеясл. 1. Выкладаць вусна якую -н. думку; гаварыць; паведамляць. 2. Тое, што і сказовати ў 1 знач. 3. Тое, што і сказовати ў 2 знач. 4. Вызначаць.
с. 290
Сказыватися дзеясл., зв. ад сказывати ў 1 знач.
с. 291
Скакание наз. Дзеянне па дзеясл. скакати ў 4 знач.
с. 291
Скакати дзеясл. 1. Скакаць; падскокваць. 2. Пераскокваць. 3. Ускакваць. 4. Танцаваць.
с. 291
Скаковати дзеясл., шматкр. ад скакати ў 3 знач.
с. 292
Скакунья наз. Скакуха.
с. 292
Скала наз. Скала.
с. 292
Скалва наз. Шаля вагаў.
с. 292
Скаленый дзеепрым. Разбіты; пабіты на кавалкі.
с. 292
Скалеченье наз. Дзеянне па дзеясл. скалечити.
с. 292
Скалечити дзеясл. Скалечыць, пакалечыць.
с. 292
Скалечоный дзеепрым. ад скалечити.
с. 293
Скалистый прым. Скалісты.
с. 293
Скалка наз. Качалка.
с. 293
Скальный, скалный прым. ад скала.
с. 293
Скаляти дзеясл. Забрудзіць, запэцкаць.
с. 293
Скалятисе дзеясл., зв. ад скаляти.
с. 293
Скамелый прым. Акамянелы.
с. 293
Скамья наз. Лава; лаўка.
с. 293
Сканать гл. сконати
с. 294
Сканый прым. Тое, што і суконый.
с. 294
Скапщизна наз. Тое, што і капщизна.
с. 294
Сканцерованый гл. зканцерованый
с. 294
Скарадый, скаредный, скарядный прым. Тое, што і шкарадный.
с. 294
Скаране гл. скаранье
с. 294
Скарание гл. скаранье
с. 294
Скараный дзеепрым. ад скарати. Скараный на горле — пакараны смерцю.
с. 294
Скаранье, скаране, скарание, скорание наз. Дзеянне па дзеясл. скарати.
с. 294
Скарати, скарать, скорати дзеясл. Пакараць, падвергнуць пакаранню. Скарати горломъ (на горле) — пакараць смерцю.
с. 295
Скарбекъ гл. скарбокъ
с. 296
Скарбецъ наз. 1. Скарбніца. 2. Склад.
с. 296
Скарбикъ наз., памянш. ад скарбъ.
с. 296
Скарбити дзеясл. Збіраць, запасіць, накопліваць.
с. 296
Скарблый прым. Каштоўны.
с. 297
Скарбная наз. Тое, што і скарбниковая.
с. 297
Скарбниковая наз. Жонка скарбніка. Параўн. скарбная.
с. 297
Скарбникъ наз. Казначэй, скарбнік. Параўн. скарбный у 2 знач., скарбовый у 3 знач., скарбокъ.
с. 297
Скарбница наз. Казна, скарбніца.
с. 298
Скарбный прым. 1. Ад скарбъ у 2 знач. Книга скарбная гл. книга; комора скарбная гл. комора; реестры (рейстры) скарбные — рэестры, у якія ў замкавых судах заносілі справы, звязаныя з ужываннем мер і вагаў і інш., што мелі дачыненне да дзяржаўнага скарбу. 2. У знач. наз. Тое, што і скарбникъ.
с. 298
Скарбнянка наз. Дачка скарбніка.
с. 299
Скарбовый прым. 1. Ад скарбъ у 2 знач. 2. Ад скарбъ у 3 знач. 3. У знач. наз. Тое, што і скарбникъ.
с. 300
Скарбокъ, скарбекъ наз. Тое, што і скарбникъ.
с. 300
Скарбона наз. Скарбніца.
с. 300
Скарбоный прым. ад скарбона.
с. 301
Скарбъ наз. 1. Грошы, каштоўныя рэчы, маёмасць. // перан. Пра духоўныя і маральныя каштоўнасці; тое, што мае асаблівую вартасць. 2. Дзяржаўная маёмасць, казна. Скарбъ братский — казна царкоўнага брацтва; скарбъ господарский (государьский) — дзяржаўная казна; скарбъ земский — казна пэўнай адміністрацыйнай адзінкі; скарбъ кабацкий — казна карчмы; скарбъ королевский — каралеўская казна; скарбъ церковный — царкоўная казна. 3. Склад, месца захоўвання карысных рэчаў. 4. Закапаныя, схаваныя каштоўнасці.
с. 301
Скарбячий дзеепрым. ад скарбити.
с. 303
Скарга, скаркга наз. 1. Скарга; выражэнне незадавальнення, нараканне з прычыны непрыемнасцей. 2. Афіцыйная заява аб незаконным дзеянні каго-н. (часцей у пісьмовым выглядзе).
с. 303
Скаредный гл. скарадый
с. 304
Скаредость наз. Тое, што і шкарадность.
с. 304
Скаредъ наз. Скнара.
с. 304
Скаренье наз. Пакаранне.
с. 304
Скаржати гл. скаржити
с. 304
Скарженый дзеепрым. ад скаржити.
с. 304
Скарженье наз. Дзеянне па дзеясл. скаржити.
с. 304
Скаржити, скаржати, скаржыти дзеясл. Выказваць скаргі; падаваць скаргу.
с. 304
Скаржитися, скаржитисе, скаржытисе дзеясл., зв. ад скаржити.
с. 305
Скаржыти гл. скаржити
с. 305
Скаржытися гл. скаржитися
с. 305
Скаркга гл. скарга
с. 305
Скарлатъ гл. шкарлатъ
с. 305
Скарупа гл. скорупа
с. 305
Скарядный гл. скарядый
с. 305
Скарять дзеясл. Уціхамірваць.
с. 306
Скасить гл. скосити
с. 306
Скасованый дзеепрым. ад скасовати.
с. 306
Скасованье наз. Дзеянне па дзеясл. скасовати.
с. 306
Скасовати дзеясл. Адмяніць, ліквідаваць, прызнаць што-н. нядзейсным, незаконным.
с. 307
Скатерникъ наз. Рамеснік, які вырабляў абрусы. Параўн. скатертный у 2 знач.
с. 307
Скатертный прым. 1. Ад скатерть. 2. У знач. наз. Тое, што і скатерникъ.
с. 307
Скатерть наз. Абрус.
с. 307
Скатованый дзеепрым. ад скатовати.
с. 308
Скатованье наз. Дзеянне па дзеясл. скатовати.
с. 308
Скатовати дзеясл. Замучыць, закатаваць.
с. 308
Скачати дзеясл. Скаціць, адкаціць.
с. 308
Скачованье наз. Зліванне, адліванне.
с. 308
Скачучий дзеепрым. ад скакати ў 1 знач.
с. 309
Скачущий, скачущый дзеепрым. ад скакати ў 1 знач.
с. 309
Сквалтовати дзеясл. Тое, што і зкгвалтовати ў 1 знач.
с. 309
Сквапитися, сквапитисе дзеясл. 1. Паспяшацца. 2. Паквапіцца на што-н.
с. 309
Сквапливе, скваплыве прысл. 1. Паспешліва; у спешцы. Параўн. сквапне. 2. Сквапна, хціва; нахабна.
с. 309
Сквапливость наз. Паспешлівасць.
с. 310
Сквапливый прым. 1. Паспешлівы. Параўн. сквапний. 2. Сквапны, хцівы; нахабны.
с. 310
Скваплыве гл. сквапливе
с. 310
Сквапляти дзеясл. 1. Спяшацца. 2. Пасягаць, квапіцца. Параўн. сквапяти.
с. 310
Скваплятися, скваплятисе дзеясл., зв. 1. Ад сквапляти ў 1 знач. Параўн. сквапятися ў 1 знач. 2. Ад сквапляти ў 2 знач. Параўн. сквапятися ў 2 знач.
с. 311
Сквапляючийся дзеепрым. ад скваплятися ў 2 знач.
с. 311
Сквапне прысл. Тое, што і сквапливе ў 1 знач.
с. 311
Сквапний прым. Тое, што і сквапливый у 1 знач.
с. 312
Сквапяти дзеясл. Тое, што і сквапляти ў 2 знач.
с. 312
Сквапятися, сквапятисе дзеясл., зв. ад сквапяти. 1. Тое, што і скваплятися ў 1 знач. 2. Тое, што і скваплятися ў 2 знач.
с. 312
Сквара наз. Спякота, гарачыня. Параўн. скваръ.
с. 312
Скварка наз. Скварка.
с. 313
Скваръ наз. Тое, што і сквара.
с. 313
Скварытися дзеясл. Пячы, гарэць, ныць (пра пашкоджаныя ўчасткі цела).
с. 313
Сквасный прым. // перан. Кіслы, незадаволены.
с. 313
Скверна наз. 1. Нечыстоты, бруд. 2. // перан. Загана (маральная нечысціня).
с. 313
Сквернавый прым. 1. Ад скверна ў 1 знач. 2. У знач. наз. // перан. Грэшны, нячысты. 3. Паганскі, язычніцкі.
с. 313
Скверненый дзеепрым. ад сквернити.
с. 313
Скверневство наз. Тое, што і сквернодейство.
с. 314
Сквернитель наз. Апаганьшчык.
с. 314
Сквернити дзеясл. Апаганьваць, паганіць.
с. 314
Сквернитися дзеясл., зв. ад сквернити.
с. 314
Скверно прысл. Агідна, пагана.
с. 314
Сквернодейство наз. Дрэнны ўчынак; апаганьванне. Параўн. скверневство.
с. 314
Скверное прым. у знач. наз. Тое, што і скверность.
с. 314
Сквернословный прым. Які лаецца брыдкімі словамі.
с. 314
Скверность наз. Брыдасць, паскудства, поскудзь. Параўн. скверное.
с. 314
Скверный прым. 1. Агідны, паганы, гадкі, брыдкі. Параўн. сквиревый. 2. Грэшны, агідны Богу. 3. Язычніцкі, паганскі. 4. У знач. наз. Грэшны, агідны чалавек.
с. 315
Скверняй дзеепрым. ад сквернити.
с. 315
Сквиревый прым. Тое, што і скверный у 1 знач.
с. 315
Сквиркнути дзеясл. Крыкнуць, ускрыкнуць.
с. 316
Сквиркъ наз. Крык, ускрык, выгук.
с. 316
Сквозе прыназ. з вінавальным скл. 1. Праз, цераз што-н. 2. Ужываецца пры абазначэнні дзеяння, стану і пад., якое змяняецца, чаргуецца, суправаджаецца іншым дзеяннем, станам і пад.
с. 316
Скглютъ гл. склютъ
с. 316
Скепание наз. Дзеянне па дзеясл. скепати.
с. 316
Скепати дзеясл. Шчапаць, калоць.
с. 316
Скеритися дзеясл. Сагнуцца, скурчыцца.
с. 316
Скиба наз. 1. Луста (звычайна хлеба). 2. Пласт узаранай зямлі.
с. 316
Скивати дзеясл. Ківаць.
с. 317
Скивица наз. Сківіца.
с. 317
Скиданый дзеепрым. 1. Ад скидати ў 4 знач. 2. Ад скидати ў 5 знач.
с. 317
Скиданье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. скидати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. скидати ў 4 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. скидати ў 5 знач.
с. 317
Скидати, скидать дзеясл. 1. Кідаць уніз адкулъ-н. каго-, што-н. Параўн. зкидати. 2. Знімаць (вопратку, абутак і пад.). 3. Кідаючы, збіраць што-н. у адно месца. 4. Разбураць, раскідваць. 5. Пазбаўляць улады, пасады. 6. Пазбаўляцца ад чаго-н. 7. Адрыгваць; ванітаваць. 8. Адводзіць (вочы).
с. 317
Скидовати дзеясл. Скідваць.
с. 318
Скидываный дзеепрым. ад скидовати.
с. 318
Скилондь наз. Свіны страўнік, набіты сечаным мясам.
с. 318
Скилька, скилько ліч. Некалькі.
с. 319
Скименъ наз. Малады леў.
с. 319
Скимница наз. Схімніца; манашка, якая прыняла схімну.
с. 319
Скимновъ прым. ад скименъ.
с. 319
Скинене гл. скиненье
с. 319
Скиненый дзеепрым. 1. Ад скинути ў 1 знач. Параўн. зкиненый. 2. Ад скинути ў 3 знач.
с. 319
Скиненье, скинене наз. 1. Дзеянне па дзеясл. скинути ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. скинути ў 3 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. скинути ў 4 знач. 4. Дзеянне па дзеясл. скинути ў 6 знач. 5. Дзеянне па дзеясл. скинути ў 5 знач.
с. 320
Скиния, скинья наз. 1. Перанасны шацёр, які служыў храмам у старажытных яўрэяў. 2. Увогуле храм божы.
с. 320
Скинофея наз. Яўрэйскае рэлігійнае свята.
с. 321
Скинути, скинуть, скынути дзеясл. 1. Кінуць уніз адкулъ-н. каго-, што-н. Параўн. зкинути ў 1 знач. 2. Скінуць, зняць (вопратку, абутак і пад.). Параўн. зкинути ў 2 знач. 3. Пазбавіць улады, пасады. 4. Пазбавіцца ад чаго-н. Параўн. зкинути ў 3 знач. 5. Ускінуць; кіўнуць. Скинути окомъ гл. око. 6. Адрыгнуць; званітаваць.
с. 321
Скинутися, скинутисе дзеясл., зв. 1. Ад скинути ў 1 знач. 2. Кінуцца, рынуцца. 3. Знікнуць, знішчыцца. 4. Спаслацца; звярнуцца да чаго-н.
с. 323
Скинутый дзеепрым. ад скинути ў 3 знач.
с. 323
Скинуть гл. скинути
с. 323
Скинья гл. скиния
с. 323
Скипети дзеясл. Закіпець, ускіпець
с. 323
Скипетръ, скипетро наз. Скіпетр. Параўн. скифетръ
с. 323
Скирта наз. Сцірта.
с. 324
Скиснути дзеясл. Стаць кіслым, пракіснуць, скіснуць.
с. 324
Скитатися дзеясл. Блукаць, вандраваць.
с. 324
Скитающийся дзеепрым. ад скитатися.
с. 324
Скитера наз. Тое, што і скитерть.
с. 324
Скитерть наз. Кавалак сала. Параўн. скитера.
с. 324
Скитский I прым. ад скитъ I.
с. 324
Скитский II прым. ад скитъ II.
с. 324
Скитъ I наз. Скіт, жыллё манахаў-пустэльнікаў.
с. 325
Скитъ II наз. Тое, што і скифъ.
с. 325
Скифетръ наз. Тое, што і скипетръ.
с. 325
Скифтъ гл. скифъ
с. 325
Скифский прым. ад скифъ.
с. 325
Скифъ, скифтъ наз. Скіф. Параўн. скитъ II.
с. 325
Складание гл. складанье
с. 325
Складанка наз. 1. Складчына; грошы, сабраныя на пэўныя патрэбы. Параўн. складка ў 1 знач. 2. Складанне. Параўн. складка ў 2 знач.
с. 325
Складанковый прым. ад складанка ў 1 знач.
с. 326
Складаный дзееирым. 1. Ад складати ў 1 знач. 2. Ад складати ў 3 знач. 3. Ад складати ў 4 знач. 4. Ад складати ў 5 знач. 5. Састаўлены, сабраны, складаны. 6. Укладзены. 7. Які зроблены так, што яго можна скласці. 8. Змешаны, састаўлены з пэўных інгрэдыентаў (пра напой).
с. 326
Складанье, складание наз. 1. Дзеянне па дзеясл. складати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. складати ў 3 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. складати ў 4 знач. 4. Дзеянне па дзеясл. складати ў 5 знач. 5. Дзеянне па дзеясл. складати ў 7 знач. 6. Дзеянне па дзеясл. складати ў 10 знач. 7. Састаўленне; зборка.
с. 327
Складатель наз. Складальнік. Параўн. складачъ.
с. 329
Складати, складать дзеясл. 1. Складваць, сканцэнтроўваць у адным месцы. 2. Скідваць (адзенне, абутак і інш.). Параўн. зкладати ў 1 знач. 3. Пазбаўляць пасады, улады. 4. Устанаўліваць (тэрмін). Параўн. зкладати ў 2 знач. 5. Склікаць з’езд, сход і пад. 6. // перан. Ускладваць віну, перакладваць адказнасць на каго-н. 7. Кідаючы, збіраць, складваць у адно месца. 8. Упарадкоўваць пэўным чынам. 9. Гаварыць, вымаўляць. 10. Складаць, ствараць (кнігі, вершы і інш.).
с. 329
Складатися, складатисе дзеясл., зв. 1. Ад складати ў 1 знач. 2. Даваць грошы на якую-н. агульную справу; рабіць складчыну. 3. Быць складзеным з чаго-н. 4. Спасылацца. 5. Пакаваць рэчы.
с. 332
Складать гл. складати
с. 333
Складачъ наз. Тое, што і складатель.
с. 333
Складеный, складзеный дзеепрым. 1. Ад скласти ў 1 знач. 2. Ссыпаны, пакладзены разам у пэўным парадку. 3. Які знаходзіцца, размешчаны дзе-н.
с. 333
Складень наз. Складзень, складны абраз.
с. 333
Складзеный гл. складеный
с. 333
Складка наз. 1. Тое, што і складанка ў 1 знач. 2. Тое, што і складанка ў 2 знач.
с. 333
Складникъ наз. Адказная асоба або загадчык склада, спецыяльнага памяшкання для захоўвання тавараў. Параўн. складчичъ.
с. 333
Складный прым. 1. Складны; які можна складваць дзякуючы рухомаму злучэнню частак. 2. Які ўтварыўся шляхам складання, абяднання чаго-н. 3. Які складаецца з пэўных інгрэдыентаў (пра напой). 4. Складны, звязны (пра мову, пісьмо і пад.).
с. 334
Складовати дзеясл. Складваць.
с. 334
Складовый прым. 1. Ад складъ I у 1 знач. 2. Састаўны; які складаецца з пэўных частак. 3. Які складаецца з пэўных інгрэдыентаў (пра напой).
с. 334
Складчичъ наз. Тое, што і складникъ.
с. 335
Складъ I наз. Спецыяльнае месца, памяшканне для захоўвання тавараў, матэрыялаў і пад. 2. Вялікая колькасць прадметаў, складзеных у адным месцы; запас чаго-н. 3. Памяшканне для захоўвання хмельных напояў; назва хмельных напояў, якія вырабляліся шляхам складання некалькіх інгрэдыентаў. 4. Складанне, захаванне.
с. 335
Складъ II наз. 1. Сімвал; сутнасць. 2. Сход, збор. 3. Збор твораў.
с. 336
Складъ III наз. Гук або спалучэнне гукаў у слове, якія вымаўляюцца адным штуршком паветра.
с. 337
Складывати дзеясл. 1. Састаўляць з частак у адно цэлае. 2. Згарнуўшы, зменшыць аб’ём. 3. Вызначаць (тэрмін). 4. Тое, што і складати ў 6 знач.
с. 337
Скламати дзеясл. Схлусіць, зманіць.
с. 337
Скланый гл. шкляный
с. 337
Скланяти гл. склоняти
с. 337
Скланятисе гл. склонятися
с. 337
Скланятися гл. склонятися
с. 337
Скланяючийся дзеепрым. ад склонятися ў 1 знач. Параўн. зкланяючийся.
с. 337
Скласти дзеясл. 1. Пакласці разам, у адно месца (многія прадметы); пакласці ў пэўным парадку. 2. Зняць (адзенне, абутак і пад.). 3. Раскласці (пра агонь, вогнішча). 4. Стварыць што-н., падбіраючы, аб’ядноўваючы якія-н. даныя (пра тэкст).
с. 337
Скленица гл. шкляница
с. 338
Скленный гл. шкляный
с. 338
Скленый гл. шкляный
с. 338
Склепенье наз. Скляпенне.
с. 338
Склепикъ наз., памянш. ад склепъ у 2 знач.
с. 338
Склепистый прым. Скляпеністы.
с. 338
Склеповый прым. ад склепъ у 1 знач.
с. 339
Склепъ наз. 1. Склеп; паглыбленае ў зямлю закрытае памяшканне для захоўвання прадуктаў, пораху і пад. 2. Закрытае падземнае памяшканне, у якім устанаўліваюцца дамавіны з нябожчыкамі.
с. 339
Склетити дзеясл. Скрывіць, сагнуць.
с. 340
Склеченье наз. Дзеянне па дзеясл. склетити.
с. 340
Скликъ наз. Скліканне.
с. 340
Склонейший гл. склоннейший
с. 340
Склонение гл. склоненье
с. 340
Склоненый дзеепрым. 1. Ад склонити ў 1 знач. 2. Ад склонити ў 4 знач.
с. 340
Склоненье, склонение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. склонити ў 4 знач. 2. Адхіленне. 3. Скланенне, змяненне па склонах слоў, якія належаць да іменных часцін мовы.
с. 340
Склониватися дзеясл. Аддаваць перавагу якой-н. думцы, перакананню і пад.
с. 341
Склонити дзеясл. 1. Нахіліць, нагнуць. // перан. Перамагчы, зламаць. Склонити головы (голову) — а) знайсці прытулак; б) прызнаць сябе пераможаным, пакарыцца каму-, чаму-н.; в) аднесціся з пашанай да каго-, чаго-н., ушанаваць каго-н. 2. Пакласці. 3. Надаць патрэбнае становішча. 4. // перан. Схіліць да каго-, чаго-н. 5. // перан. Залучыць на свой бок, выклікаць прыхільнасць да сябе.
с. 341
Склонитися, склонитисе дзеясл., зв. 1. Ад склонити ў 1 знач. 2. Ад склонити ў 4 знач. 3. Узяць кірунак, павярнуць да якіх-н. межаў (часавых або прасторавых). 4. Знайсці прытулак. 5. Пакланіцца, схіліцца ў знак пашаны.
с. 342
Склоннейший, склонейший прым., выш. ст. ад склонный.
с. 343
Склонность наз. Схільнасць; прыхільнасць.
с. 344
Склонный прым. Схільны; прыхільны.
с. 344
Склоняти, скланяти дзеясл. 1. Нахіляць, нагінаць. 2. // перан. Залучаць на свой бок, выклікаць прыхільнасць да сябе. 3. // перан. Аддаваць перавагу чаму-н. 4. // перан. Адхіляць.
с. 345
Склонятися, скланятисе, скланятися, склонятисе дзеясл. 1. Аддаваць перавагу якой-н. думцы, перакананню; схіляцца да каго-, чаго-н. 2. Браць кірунак, паварочваць да якіх-н. межаў (часавых або прасторавых). 3. Узгадняцца; пагаджацца.
с. 346
Склопотаный дзеепрым. Заклапочаны.
с. 346
Склюбикъ наз. Маток.
с. 346
Склютъ, скглютъ наз. Цяслярская сякера з шырокім лязом.
с. 346
Скляница гл. шкляница
с. 346
Склянка гл. шклянка
с. 346
Склянность наз. Крышталь.
с. 346
Склянный гл. шклянный
с. 346
Скляный гл. шкляный
с. 346
Скляръ гл. шкляръ
с. 347
Скоба, скаба II наз. Скаба. Параўн. скобель у 1 знач.
с. 347
Скобель, скобль наз. 1. Тое, што і скоба. 2. Тое, што і скобля.
с. 347
Скобка, скабка наз., памянш. ад скоба.
с. 347
Скобленый дзеепрым. Ачышчаны ад кары, саскрэбены.
с. 347
Скобленье наз. Скабленне, скрабенне.
с. 347
Скобль гл. скобель
с. 347
Скобля наз. Скобля. Параўн. скобель у 2 знач.
с. 347
Скованый дзеепрым. 1. Ад сковати ў 1 знач. 2. Ад сковати ў 2 знач.
с. 347
Скованье наз. Дзеянне па дзеясл. сковати ў 1 знач.
с. 348
Сковати дзеясл. 1. Выкаваць. 2. Закаваць (у кайданы, ланцугі).
с. 348
Сковорода наз. Скаварада. Параўн. сковрада, скоровода.
с. 348
Сковородный прым. ад сковорода.
с. 348
Сковрада, скаврада наз. Тое, што і сковорода.
с. 348
Сковрадка, скаврадка наз., памянш. ад сковрада.
с. 348
Сковронокъ, сковренокъ наз. Жаваранак.
с. 348
Скожоный гл. скажоный
с. 348
Скозати гл. сказати
с. 348
Скозать гл. сказати
с. 348
Скоецъ наз. Даўняя польская манета, роўная двум грошам. Параўн. искоецъ, скотецъ, скотъ II, шкотъ.
с. 349
Скоки наз. Танцы.
с. 349
Скокомъ прысл. Наўскач.
с. 349
Скокъ наз. 1. Скок. Што скокъ — з усіх сіл; мігам. 2. Назва птушкі.
с. 349
Сколдрышский прым. ад колтришъ.
с. 349
Сколзненье наз. Слізганне.
с. 349
Сколко гл. сколько
с. 349
Сколконадцать гл. скольконадцать
с. 349
Сколотаный дзеепрым. 1. Моцна пабіты, збіты. 2. Знішчаны, зруйнаваны.
с. 349
Сколоти дзеясл. 1. Скалоць, пакалоць. 2. Закалоць, забіць.
с. 349
Сколотисе дзеясл., зв. ад сколоти ў 2 знач.
с. 350
Сколотый дзеепрым. ад сколоти ў 1 знач.
с. 350
Сколотье наз. Дзеянне па дзеясл. сколоти ў 1 знач.
с. 350
Сколь прысл. Наколькі; як.
с. 350
Скользнути дзеясл. Паслізнуцца.
с. 350
Сколько, сколко прысл. 1. Тое, што і колько ў 3 знач. 2. Тое, што і колько ў 4 знач.
с. 350
Скольконадцать, сколконадцать ліч. Тое, што і кольконадцать.
с. 351
Скоморохъ наз. Скамарох.
с. 351
Скомороший прым. ад скоморохъ.
с. 351
Скоморошка наз. Жанчына-скамарох. Параўн. скоморошница.
с. 351
Скоморошница наз. Тое, што і скоморошка.
с. 351
Скоморошский прым. ад скоморохъ.
с. 351
Сконаватися дзеясл. Заканчвацца.
с. 351
Сконание гл. сконанье
с. 352
Сконаный дзеепрым. ад сконати ў 1 знач.
с. 352
Сконанье, сконание наз. 1. Дзеянне па дзеясл. сконати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. сконати ў 2 знач.
с. 352
Сконати, сканать, сконать дзеясл. 1. Сканаць, памерці. 2. Закончыць, завяршыць.
с. 352
Сконатися дзеясл., зв. ад сконати ў 2 знач.
с. 353
Сконать гл. сконати
с. 353
Сконивека прысл. Спрадвеку.
с. 353
Сконивечный прым. Спрадвечны.
с. 353
Сконфедороватися дзеясл. Аб’яднацца ў канфедэрацыю.
с. 353
Скончаватися дзеясл. Заканчвацца.
с. 353
Скончавшийся дзеепрым. ад скончатися ў 1 знач.
с. 353
Скончание гл. скончанье
с. 353
Скончаный дзеепрым. ад скончати ў 1 знач.
с. 353
Скончанье, скончание наз. 1. Дзеянне па дзеясл. скончати ў 1 знач. До скончанья века (света) — назаўсёды. 2. Смерць, скананне. Скончанье живота гл. животъ.
с. 353
Скончати дзеясл. 1. Завяршаць, заканчваць. 2. Губіць, забіваць. Животъ скончати гл. животъ.
с. 354
Скончатися дзеясл., зв. 1. Ад скончати ў 1 знач. 2. Сканаць, памерці.
с. 354
Скончевати дзеясл. Заканчваць.
с. 355
Скончеватися, скончеватисе дзеясл., зв. ад скончевати.
с. 355
Скончение гл. сконченье
с. 355
Сконченый гл. скончоный
с. 355
Сконченье, скончение, скончэнье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. скончити ў 1 знач. 2. Скананне, смерць. Сконченье веку (дний, живота) — канец жыцця, смерць.
с. 355
Скончитель наз. Вяршыцель.
с. 356
Скончити, скончить, скончыти дзеясл. 1. Завяршыць, закончыць. 2. Памерці. Животъ скончити гл. животъ.
с. 356
Скончитися, скончитисе, скончытисе дзеясл., зв. 1. Ад скончити ў 1 знач. 2. Ад скончити ў 2 знач.
с. 356
Скончить гл. скончити
с. 356
Скончоный, сконченый дзеепрым. 1. Ад скончити ў 1 знач. 2. прым. Смертны.
с. 356
Скончыти гл. скончити
с. 357
Скончытисе гл. скончитися
с. 357
Скончэнье гл. сконченье
с. 357
Скопати дзеясл. Выкапаць.
с. 357
Скопатися дзеясл., зв. ад скопати.
с. 357
Скопенье наз. Дзеянне па дзеясл. скопити.
с. 357
Скопецъ наз. 1. Скапец; еўнух. 2. Тое, што і скопъ I.
с. 357
Скопити дзеясл. Кастрыраваць.
с. 358
Скопленый дзеепрым. ад скопити.
с. 358
Скопный прым. Мыто скопное гл. мыто.
с. 358
Скоповъ прым. ад скопъ I.
с. 358
Скопокъ наз., памянш. ад скопъ II.
с. 358
Скопость наз. Тое, што і скупость.
с. 358
Скопщизна наз. Тое, што і капщизна.
с. 358
Скопъ I наз. Кастрыраваны самец жывёлы.
с. 358
Скопъ II наз. Графін.
с. 358
Скора наз. Тое, што і скура ў 2 знач. Скора и (а) кости — скура ды косці.
с. 358
Скорание гл. скаранье
с. 359
Скорати гл. скарати
с. 359
Скорбети, скорбеть, скорбити дзеясл. Смуткаваць, бедаваць.
с. 359
Скорбление наз. Дзеянне па дзеясл. скорбети.
с. 359
Скорбно прысл. Засмучана, тужліва, журботна.
с. 359
Скорбный прым. Смутны, засмучаны, тужлівы.
с. 360
Скорбь, скорбъ наз. Смутак, скруха.
с. 360
Скорбящий дзеепрым. у знач. наз. Той, хто смуткуе.
с. 360
Скорей, скорее прысл., выш. ст. ад скоро.
с. 360
Скорейший прым., выш. ст. ад скорый.
с. 361
Скоренение наз. Дзеянне па дзеясл. скоренити.
с. 361
Скоренити дзеясл. Выкараніць.
с. 361
Скоригованый гл. скорикгованый
с. 361
Скорий гл. скорый
с. 361
Скорикгованый, скоригованый, скорыгованый, скорыкгованый дзеепрым. ад скорикговати.
с. 361
Скорикгованье наз. Дзеянне па дзеясл. скорикговати.
с. 361
Скорикговати, скоррикговати, скорыговати, скорыкговати дзеясл. Зверыць; паправіць. Параўн. скорыктовати.
с. 361
Скорина наз. Тое, што і скоринка.
с. 362
Скоринка наз. Скарынка. Параўн. скорина.
с. 362
Скористити гл. скорыстити
с. 362
Скористовати дзеясл. Скарыстаць.
с. 362
Скористоватися дзеясл., зв. ад скористовати.
с. 362
Скорити, скорыти дзеясл. Спяшацца.
с. 362
Скорка наз. 1. Памянш. ад скора. 2. Скарынка, лупінка.
с. 362
Скорлатъ гл. шарлатъ
с. 363
Скорникъ наз. Кушнер. с. 363
Скормити дзеясл. Скарміць.
с. 363
Скоро прысл. 1. Хутка. 2. Як толькі.
с. 363
Скоровода наз. Тое, што і сковорода.
с. 363
Скорозрый прым. Скараспелы.
с. 364
Скоролупа наз. Тое, што і скорупа ў 1 знач.
с. 364
Скороминущий прым. Скарацечны. Параўн. скоромияючий.
с. 364
Скоромияючий прым. Тое, што і скороминущий.
с. 364
Скоромный прым. Скаромны.
с. 364
Скоропий, скоропей наз. Тое, што і скорпионъ.
с. 364
Скорописецъ наз. Скарапісец.
с. 364
Скорописный прым. Скорописное письмо гл. письмо.
с. 364
Скоропись наз. Скорапіс.
с. 364
Скоропия наз., жан. ад скоропий. Параўн. скорпия.
с. 364
Скорословие наз. Скарагаворка; хуткае, паспешлівае маўленне.
с. 364
Скорость наз. Хуткасць; паспешлівасць.
с. 364
Скоротанье наз. Правядзенне (часу).
с. 364
Скоротатися дзеясл. Змаладушнічаць.
с. 365
Скоротеча наз. Пасыльны, ганец.
с. 365
Скоротити дзеясл. Скараціць. Параўн. скратити.
с. 365
Скоротитися дзеясл., зв. ад скоротити.
с. 365
Скорочатися дзеясл. Скарачацца.
с. 365
Скороченый, скорочоный дзеепрым. ад скоротити.
с. 365
Скороченье наз. Дзеянне па дзеясл. скоротити.
с. 365
Скорочоный гл. скороченый
с. 365
Скороязычливый прым. Скорагаваркі.
с. 365
Скорпаный прым. Латаны.
с. 365
Скорпей гл. скорпий
с. 365
Скорпиевъ прым. ад скорпий.
с. 366
Скорпиинъ прым. ад скорпий.
с. 366
Скорпий, скорпей наз. Тое, што і скорпионъ.
с. 366
Скорпинный прым. ад скорпий.
с. 366
Скорпионъ наз. Скарпіён. Параўн. скоропий, скорпий.
с. 366
Скорпия, шкорпия наз. 1. Тое, што і скоропия. 2. Скарпіён (знак Задыяка).
с. 366
Скорриговати гл. скориговати
с. 366
Скорунованый дзеепрым. Каранаваны.
с. 366
Скорупа, скарупа, шкорупа наз. 1. Шалупайка. Параўн. скоролупа. 2. Чарапок; абломак, асколак глінянага, чыгуннага або фарфоравага вырабу.
с. 366
Скорупина наз. Шалупіна.
с. 367
Скорупка наз., памянш. ад скорупа.
с. 367
Скорупяный прым. ад скорупа.
с. 367
Скорченый, скорчоный дзеепрым. 1. Ад скорчити. // перан. Маральна скрыўлены. 2. Зморшчаны.
с. 367
Скорчити дзеясл. Скурчыць, сціснуць.
с. 367
Скорчитися дзеясл. Зморшчыцца.
с. 367
Скорчоный гл. скорченый
с. 367
Скорчоватися дзеясл. Скурчвацца.
с. 367
Скорыгованый гл. скорикгованый
с. 367
Скорыговати гл. скорикговати
с. 367
Скорый, скорий прым. 1. Здольны імкліва, хутка дзейнічацъ. 2. Які адбываецца хутка, у кароткі тэрмін. 3. Такі, які павінен адбыцца ў хуткім часе. Въ скоромъ часе — у хуткім часе. 4. Гаваркі. Скорый на слово — лёгкі на слова; гаваркі. 5. У знач. наз. Паспешлівы.
с. 367
Скорыкгованый гл. скорикгованый
с. 368
Скорыкговати гл. скорикговати
с. 368
Скорыктовати дзеясл. Тое, што і скорикговати.
с. 368
Скорыстати, скорыстать дзеясл. Скарыстаць.
с. 368
Скорыстити, скористити дзеясл. Скарыстаць, выкарыстаць.
с. 368
Скорыти гл. скорити
с. 369
Скоряный прым. Тое, што і скураный.
с. 369
Скосакъ наз. Разнавіднасць касы.
с. 369
Скосити, скасить, скосить дзеясл. Скасіць.
с. 369
Скостка наз. (?).
с. 369
Скотецъ наз. Тое, што і скоецъ.
с. 369
Скотий прым. Жывёльны.
с. 370
Скотина наз. Жывёла, скаціна.
с. 370
Скотинный прым. ад скотина.
с. 370
Скотное наз. Від платы за перавоз жывёлы.
с. 370
Скотный прым. Скотное серебро гл. серебро. с. 370
Скотокъ наз., памянш. ад скотъ.
с. 370
Скотоложникъ наз. Скаталожнік.
с. 370
Скотоложство наз. Скаталожніцтва.
с. 371
Скотски прысл. Па-быдлячы; несумленна, непрыстойна.
с. 371
Скотский прым. Жывёльны. // перан. Нізкі, грубы, непрыстойны, несумленны.
с. 371
Скотско прысл. // перан. Нізка, непрыстойна.
с. 371
Скотство наз. // перан. Грубасць, бескультур’е; нізкае паходжанне.
с. 371
Скотъ I наз. Жывёла, скаціна.
с. 371
Скотъ II наз. Тое, што і скоецъ.
с. 371
Скочити, скочыти дзеясл. 1. Скочыць, зрабіць скачок. 2. Пераскочыць. 3. Ускочыць. 4. Саскочыць. 5. Падскочыць, хутка падысці, падбегчы. 6. Выскачыць; кінуцца.
с. 371
Скочка наз. (?) Дзяўчына непрыстойных паводзін.
с. 373
Скочокъ I наз. Цвыркун.
с. 373
Скочокъ II наз. Скачок.
с. 373
Скочыти гл. скочити
с. 373
Скошенье наз. Дзеянне па дзеясл. скосити.
с. 373
Скошный дзеепрым. Скошаны, скрыўлены.
с. 373
Скоштованье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. скоштовати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. скоштовати ў 2 знач.
с. 373
Скоштовати дзеясл. 1. Паспытаць, пакаштаваць. Параўн, зкоштовати. 2. Зведаць, зазнаць, адчуць на сабе.
с. 373
Скоштоватися, скоштоватисе дзеясл., зв. ад скоштовати ў 2 знач.
с. 374
Скошывати дзеясл. Скошваць.
с. 374
Скрагитанье гл. скригитанье
с. 374
Скрадати дзеясл. Красці.
с. 374
Скрадатися дзеясл. Падкрадвацца.
с. 374
Скраденый дзеепрым. ад скрасти.
с. 374
Скраденье наз. Дзеянне па дзеясл. скрасти.
с. 374
Скрадывати дзеясл. Пераймаць.
с. 375
Скрай прысл. Ускрай.
с. 375
Скрань наз. Тое, што і скронь.
с. 375
Скрасти дзеясл. Скрасці, абакрасці.
с. 375
Скратити дзеясл. Тое, што і скоротити.
с. 375
Скрачати дзеясл. (?) Утаймоўваць.
с. 375
Скрвавеный дзеепрым. Скрываўлены.
с. 375
Скребти, скробти дзеясл. Скрэбці.
с. 375
Скрегетати гл. скреготати
с. 375
Скреготанье наз. Дзеянне па дзеясл. скреготати.
с. 375
Скреготати, скрегетати, скрегтати дзеясл. Тое, што і скригитати.
с. 375
Скрежетание наз. Дзеянне па дзеясл. скрежетати. Параўн. зкрежетанье.
с. 376
Скрежетати дзеясл. Тое, што і скригитати. Параўн. зкрежетати.
с. 376
Скрежетъ наз. Скрыгат.
с. 376
Скрежечучий дзеепрым. ад скрежетати.
с. 376
Скрезъ гл. скрозь
с. 376
Скремленый дзеепрым. Пазбаўлены верхавіны.
с. 376
Скрепити дзеясл. Падмацаваць.
с. 376
Скрепитися дзеясл. Сабрацца з сіламі.
с. 376
Скрепленый гл. скропленый
с. 376
Скреплятися дзеясл. Збірацца з сіламі.
с. 376
Скрепованый дзеепрым. ад скреповати.
с. 376
Скреповати дзеясл. Звязаць. Параўн. зкреповати.
с. 376
Скресити дзеясл. Выкрасіць.
с. 377
Скривавене наз. Дзеянне па дзеясл. скрывавити.
с. 377
Скривавити гл. скрывавити
с. 377
Скривати гл. скрывати
с. 377
Скриватися дзеясл. Хавацца; заключацца.
с. 377
Скривдити дзеясл. Пакрыўдзіць.
с. 377
Скривенье наз. Дзеянне па дзеясл. скривити.
с. 377
Скривженый, скривжоный, скрывжоный дзеепрым. 1. Ад скривдити. 2. У знач. наз. Той, каго пакрыўдзілі.
с. 377
Скривженье, скрывжене, скрывженье наз. Дзеянне па дзеясл. скривдити.
с. 377
Скривжоный гл. скривженый
с. 377
Скривити дзеясл. Скрывіць.
с. 377
Скривитися дзеясл., зв. ад скривити.
с. 378
Скривленый, скрывленый дзеепрым. 1. Ад скривити. 2. Перайначаны.
с. 378
Скрившийся дзеепрым. ад скрытися ў 1 знач.
с. 378
Скригати дзеясл. Тое, што і скригитати.
с. 378
Скригитанье, скрагитанье, скригитане, скританье, скрытанье наз. Дзеянне па дзеясл скригитати. Параўн. зкгрытанье, зкрыгитанье.
с. 378
Скригитати, скриготати, скритати дзеясл. Скрыгатаць. Параўн. зкгрытати, зкригитати, скреготати, скрежетати, скригати, скрыжтати.
с. 378
Скридло гл. скрыдло
с. 378
Скрижаль гл. скрыжаль
с. 378
Скрижущий дзеепрым. Які скрыгоча.
с. 378
Скринечка гл. скрынечка
с. 379
Скриница наз. Скрынка, скрыначка.
с. 379
Скринка гл. скрынка
с. 379
Скринникъ гл. скрынникъ
с. 379
Скринный прым. Скрынны.
с. 379
Скриночка гл. скрынечка
с. 379
Скринька гл. скрынка
с. 379
Скриня гл. скрыня
с. 379
Скрипети, скрыпети дзеясл. Скрыпець.
с. 379
Скрипица, скрыпица наз. Скрыпка.
с. 379
Скрипокъ наз. Скрыпач.
с. 379
Скриптъ гл. шкриптъ
с. 379
Скрипячий дзеепрым. ад скрипети.
с. 379
Скританье гл. скригитанье
с. 379
Скритати гл. скригитати
с. 379
Скрите гл. скрыте
с. 379
Скрити гл. скрыти
с. 379
Скритисе гл. скрытися
с. 379
Скритися гл. скрытися
с. 379
Скритость гл. скрытость
с. 379
Скритый гл. скрытый
с. 379
Скрить гл. скрыть
с. 379
Скришити дзеясл. Разбіць, раздрабніць. Параўн. искрышити.
с. 379
Скробанина наз. Падскрэбванне (тэксту).
с. 380
Скробаный дзеепрым. ад скробати.
с. 380
Скробанье наз. Дзеянне иа дзеясл. скробати.
с. 380
Скробати дзеясл. Саскрабаць, счышчаць што-н. з паверхні чаго-н.
с. 380
Скробатися дзеясл. Чухацца.
с. 380
Скроботъ наз. Шорхат.
с. 380
Скробти гл. скребти
с. 380
Скровавити дзеясл. Тое, што і скрывавити.
с. 380
Скровно прысл. Таемна, хаваючыся.
с. 380
Скрововленый дзеепрым. ад скровавити.
с. 380
Скрозь, скрезъ, скрозе, скрозъ прыназ. Праз.
с. 380
Скроити дзеясл. Скроіць.
с. 381
Скромити, скромети дзеясл. Уціхамірваць. Параўн. скромлети.
с. 381
Скромлети дзеясл. Тое, што і скромити.
с. 381
Скромливе прысл. Сціпла.
с. 381
Скромне, скромно прысл. 1. Стрымана. 2. Без пыхі. 3. Небагата.
с. 381
Скромнейше прысл., выш. ст. ад скромне.
с. 381
Скромнейший прым., выш. ст. 1. Ад скромный у 1 знач. 2. Ад скромный у 2 знач.
с. 382
Скромно гл. скромне
с. 382
Скромность наз. 1. Стрыманасць, адсутнасць пыхі. 2. Умеранасць, незбыткоўнасць.
с. 382
Скромный прым. 1. Стрыманы. 2. Без прыкмет пыхі. 3. Небагаты, непразмерны.
с. 382
Скронь наз. Скронь. Параўн. скрань.
с. 383
Скропеный гл. скропленый
с. 383
Скропити дзеясл. Пакрапіць, папырскаць.
с. 383
Скропитися дзеясл., зв. ад скропити.
с. 383
Скропленый, скрепленый, скропеный дзеепрым. ад скропити.
с. 383
Скропляти дзеясл. Арашаць.
с. 383
Скротити дзеясл. Утаймаваць.
с. 383
Скружыти, скружити дзеясл. Абысці кругом.
с. 383
Скрутиниумъ гл. шкрутиниумъ
с. 383
Скруха наз. Скруха.
с. 383
Скручати дзеясл. Скручваць.
с. 384
Скрушати дзеясл. 1. Расціраць, здрабняць, крышыць. 2. Даводзіць да скрухі, засмучаць.
с. 384
Скрушаючий дзеепрым. ад скрушати ў 1 знач.
с. 384
Скрушение гл. скрушенье
с. 384
Скрушеный, скрушенный, скрушоный дзеепрым. 1. Ад скрушити ў 1 знач. 2. Ад скрушити ў 2 знач. 3. Ад скрушити ў 3 знач.
с. 384
Скрушенье, скрушение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. скрушити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. скрушити ў 3 знач.
с. 384
Скрушити, скрушыти дзеясл. 1. Струшчыць; знішчыць. Параўн. зкрушити. 2. Перамагчы, перасіліць. 3. Пагрузіць у смутак, скруху.
с. 384
Скрушитися, скрушитисе, скрушытьсе дзеясл., зв. 1. Ад скрушити ў 1 знач. Параўн. зкрушитися. 2. Ад скрушити ў 3 знач.
с. 385
Скрушоный гл. скрушеный
с. 385
Скрушытьсе гл. скрушитися
с. 385
Скрывавеный гл. скрывавленый
с. 385
Скрывавити, скривавити дзеясл. Скрывавіць. Параўн. скровавити.
с. 385
Скрывавленый, скрывавеный дзеепрым. ад скрывавити.
с. 385
Скрывати, скривати дзеясл. 1. Хаваць. 2. Утойваць.
с. 385
Скрывжене гл. скривженье
с. 386
Скрывженье гл. скривженье
с. 386
Скрывжоный гл. скривженый
с. 386
Скрывленый гл. скривленый
с. 386
Скрыгнути дзеясл. Скрыгнуць.
с. 386
Скрыдло, скридло, скрыдле наз. 1. Тое, што і крыло ў 1 знач. 2. // перан. Тое, што і крыло ў 2 знач. 3. Частка грамадства, калектыву. 4. Бакавая частка павозкі. Параўн. скрыло.
с. 386
Скрыжаль, скрижаль наз. Скрыжаль.
с. 386
Скрыжтати дзеясл. Тое, што і скригитати.
с. 386
Скрыло наз. Тое, што і скрыдло ў 4 знач.
с. 386
Скрылье наз. // перан. Крылле.
с. 387
Скрынечка, скринечка, скриночка, скрыночка наз. Скрыначка.
с. 387
Скрынка, скринка, скринька, скрынька наз. 1. Скрынка (пасудзіна, ёмішча). 2. Каса. 3. Складка скуры (у сумчатых жывёл).
с. 387
Скрынникъ, скринникъ наз. Майстар па вырабу скрынь і скрынак.
с. 387
Скрыночка гл. скрынечка
с. 388
Скрынька гл. скрынка
с. 388
Скрыня, скриня наз. 1. Скрыня, куфар. Скрыня божая (господняя, завета, посвяченья, примирья, сведецтва, тестаменту) — біблейскія назвы куфра, у якім былі змешчаны дзесяць запаведзей, дадзеных Майсею Богам. 2. Ёмішча прамавугольнай формы. 3. Сховішча. 4. Труна.
с. 388
Скрыпети гл. скрипети
с. 389
Скрыпица гл. скрипица
с. 389
Скрытанье гл. скригитанье
с. 389
Скрыте, скрите, скрыто прысл. Скрытна, употай.
с. 389
Скрыти, скрити, скрить дзеясл. 1. Схаваць. 2. Утаіць. 3. Раскрыць. Параўн. зкрити.
с. 389
Скрытися, скритисе, скритися, скрытисе дзеясл., зв. 1. Ад скрыти ў 1 знач. Параўн. зкритися. 2. Уцячы. 3. Знікнуць, прапасці.
с. 390
Скрытне, скрытно прысл. 1. Скрытна, таемна. 2. Зашыфравана.
с. 390
Скрыто гл. скрыте
с. 390
Скрытость, скритость наз. 1. Патаемная, патэнцыяльная сіла. 2. Сакрэт, тайна. 3. Схованка.
с. 390
Скрытый, скритый дзеепрым. і прым. 1. Невідавочны, прыкрыты. 2. Затоены, засакрэчаны. Скрытые местца — палавыя органы. 3. Які знаходзіцца, заключаны ўнутры чаго-н. 4. У знач. наз. Скрытны, патаемны чалавек.
с. 391
Скрытьеся наз. Схаванне.
с. 391
Скрышоный дзеепрым. ад скришити.
с. 391
Скрыянкою прысл. Тое, што і крыянкою.
с. 392
Скрыянный дзеепрым. Схаваны.
с. 392
Скубеный дзеепрым. ад скубти ў 1 знач.
с. 392
Скубти, скубсти, скусти дзеясл. 1. Скубці, рваць. 2. Красці.
с. 392
Скуделникъ наз. Гліняная пасудзіна.
с. 392
Скудети дзеясл. Бяднець.
с. 392
Скудно прысл. Бедна; вельмі мала.
с. 392
Скуклати дзеясл. Расшматаць.
с. 392
Скулобородый прым. Скулабароды.
с. 392
Скунштовати дзеясл. Пажартаваць.
с. 392
Скупати дзеясл. Скупліваць.
с. 392
Скупатися дзеясл. Пакупацца.
с. 393
Скупейший прым., выш. ст. ад скупый у 1 знач.
с. 393
Скупенье наз. Дзеянне па дзеясл. скупити II у 1 знач.
с. 393
Скупети дзеясл. Скупіцца.
с. 393
Скупити I дзеясл. Сабраць у адно месца. Параўн. зкупити.
с. 393
Скупити II дзеясл. 1. Скупіць, паскупліваць. 2. Выкупіць, адкупіць.
с. 393
Скупитися, скупитисе I дзеясл., зв. ад скупити I. Параўн. зкупитися.
с. 393
Скупитися II дзеясл. Скупіцца, шкадаваць.
с. 394
Скупленый I дзеепрым. ад скупити I.
с. 394
Скупленый II дзеепрым. ад скупити II у 1 знач.
с. 394
Скупленье наз. Дзеянне па дзеясл. скупити I.
с. 394
Скупливати дзеясл. Скупліваць.
с. 394
Скупля наз. Скупка; гандаль.
с. 394
Скупникъ наз. Скупшчык; гандляр.
с. 394
Скупничый прым. ад скупникъ.
с. 394
Скупо прысл. Скупа, мала.
с. 394
Скупованый дзеепрым. ад скуповати.
с. 394
Скупованье наз. Дзеянне па дзеясл. скуповати ў 1 знач.
с. 394
Скуповати, скуповать дзеясл. 1. Скупліваць, закупліваць. Параўн. зкуповати. 2. Выкупліваць, адкупліваць.
с. 395
Скуповство наз. Тое, што і скупость.
с. 395
Скупость наз. Скупасць. Параўн. скопость, скуповство, скупство.
с. 395
Скупство наз. Тое, што і скупость.
с. 395
Скупый прым. 1. Скупы. 2. Стрыманы ў праяўленні чаго-н.
с. 395
Скура наз. 1. Вонкавае покрыва цела чалавека і жывёл. Волцы въ скуре овечей — ваўкі ў авечай шкуры; въ своей скури — быць самім сабой; скуру за скуру — адплачваючы за зло той жа манетай; чужая скура — чужая скура. 2. Вырабленая шкура жывёлы. Параўн. скора. 3. // перан. Жыццё.
с. 396
Скураный, скуранный, скуреный, скуряный прым. Скураны. Параўн. скоряный.
с. 397
Скурати дзеясл. Тое, што і вскурати.
с. 397
Скуратиный прым. ад скуратъ.
с. 397
Скуратъ, шкуратъ наз. Скурат. Параўн. скуръ.
с. 397
Скурвый прым. Скурвый сынъ — сын жанчыны лёгкіх паводзін.
с. 397
Скуреный гл. скураный
с. 397
Скурка наз. 1. Памянш. ад скура ў 1 знач. 2. Памянш. ад скура ў 2 знач. 3. Від вайсковага рыштунку, экіпіроўкі конніцы.
с. 397
Скурный прым. ад скура ў 2 знач.
с. 398
Скурченый дзеепрым. Скурчаны.
с. 398
Скурчитися дзеясл. Скурчыцца.
с. 398
Скуръ наз. Тое, што і скуратъ.
с. 398
Скуряный гл. скураный
с. 398
Скуса наз. Спакуса.
с. 398
Скусати дзеясл. Скусаць, пакусаць.
с. 398
Скусити дзеясл. Падвергнуць выпрабаванню.
с. 398
Скусти гл. скубти
с. 398
Скутечне, скуточне прысл. Вынікова; канчаткова.
с. 398
Скутечней прысл., выш. ст. ад скутечне.
с. 399
Скутечнейший прым., выш. ст. ад скутечный.
с. 399
Скутечность наз. Выніковасць.
с. 399
Скутечный, скуточный, скутэчный прым. Выніковы; канчатковы.
с. 399
Скутокъ наз. Вынік; канец. До скутку привести (приводити) — завяршыць (завяршаць) паспяховым вынікам; до скутку прийти — атрымаць паспяховы вынік; скутокъ взяти (брати) — мець вынік; скутокъ односити — мець поспех; скутокъ чинити — даваць вынік.
с. 399
Скуточне гл. скутечне
с. 400
Скуточный гл. скутечный
с. 400
Скутэчный гл. скутечный
с. 400
Скуфья наз. Скуф’я.
с. 400
Скуша́ти дзеясл. 1. Спакушаць. 2. Успрымаць.
с. 400
Скушение гл. скушенье
с. 400
Скушеный, скушоный дзеепрым. ад скушати ў 1 знач.
с. 400
Скушенье, скушение наз. Спакушэнне.
с. 401
Скушовати дзеясл. Успрымаць.
с. 401
Скушоный гл. скушеный
с. 401
Слабей, слабее прысл., выш. ст. 1. Ад слабо ў 1 знач. 2. Ад слабо ў 2 знач.
с. 401
Слабети дзеясл. 1. Губляць фізічныя сілы. 2. Памяншацца ў сіле праяўлення. 3. Меншаць з боку грамадскай значнасці, аўтарытэтнасці, стойкасці. 4. Траціць структурную трываласць, маналітнасць.
с. 401
Слабити дзеясл. 1. Памяншаць фізічныя сілы. 2. Памяншаць выніковасць.
с. 401
Слабкий прым. 1. Няшчыльнай структуры, кансістэнцыі. 2. Нетугі, няцвёрды.
с. 402
Слабо прысл. 1. З недастатковай энергіяй, сілай. 2. У малой ступені, недастаткова. 3. Нягучна, ціха.
с. 402
Слабость наз. 1. Недахоп фізічнай сілы. Параўн. слабота. 2. Нетрываласць жыццёвых асноў. 3. Недастатковасць сілы ўздзеяння.
с. 402
Слабота наз. Тое, што і слабость у 1 знач.
с. 402
Слаботелый прым. Слабацелы.
с. 403
Слабший, слабшый прым., выш. ст. 1. Ад слабый у 1 знач. 2. Ад слабый у 2 знач. 3. Ад слабый у 4 знач. 4. Ад слабый у 6 знач. 5. У знач. наз. Той, хто мае недахоп фізічнай сілы.
с. 403
Слабый прым. 1. Які мае недастатковую фізічную (фізіялагічную) сілу. 2. Які не мае належных жыццядзейных асноў. 3. Недастатковы па сіле ўздзеяння. 4. Недасканалы па сваёй будове, канструкцыі. 5. Непераканальны, негрунтоўны. 6. Непадрыхтаваны да змагання, вайны. 7. У знач. наз. Той, хто мае недахоп фізічнай сілы. Слабая плоть (слабый полъ) — слабы пол.
с. 403
Слава наз. 1. Ганаровая вядомасць. Господь славы — Ісус Хрыстос; король (царь) славы — Ісус Хрыстос; маестатъ славы — месца Ісуса Хрыста ў час Страшнага суда; пани славы — маці Ісуса Хрыста. 2. Рэпутацыя (часта з азначэннямі “добрая”, “злая”). 3. Чутка, пагалоска. 4. Услаўленне, шанаванне. Параўн. ислава. 5. Вокліч, які азначае: хвала, гонар!
с. 404
Славеноросский прым. Царкоўнаславянскі.
с. 406
Славенски прысл. Па-славянску.
с. 406
Славенский гл. словянский
с. 406
Славеный гл. славленый
с. 406
Славенье наз. Дзеянне иа дзеясл. славити ў 1 знач.
с. 406
Славетнейший прым., выш. ст. ад славетный.
с. 406
Славетный прым. Славуты. Параўн. славутный у 1 знач.
с. 406
Славимый дзеепрым. ад славити ў 1 знач.
с. 406
Славити, славить дзеясл. 1. Услаўляць. 2. Паведамляць; распаўсюджваць чуткі. 3. // перан. Няславіць.
с. 406
Славитися дзеясл. Славіцца; мець рэпутацыю.
с. 407
Славить гл. славити
с. 407
Славленый, славеный дзеепрым. ад славити ў 1 знач.
с. 407
Славне, славно прысл. Са славаю, з гонарам, у пашане. Чинити славно — урачыста абвяшчаць.
с. 407
Славней прысл., выш. ст. ад славне.
с. 407
Славнейший прым., выш. ст. 1. Ад славный у 1 знач. 2. Ад славный у 2 знач.
с. 407
Славно гл. славне
с. 408
Славность наз. Прыгажосць, пышнасць.
с. 408
Славный прым. 1. Славуты, паважаны. 2. Вядомы, з пэўнай рэпутацыяй. 3. Прыгожы.
с. 408
Славолюбие наз. Славалюбства.
с. 408
Славолюбный прым. Славалюбны.
с. 408
Славословие, словословие наз. 1. Усхваленне. 2. Частка ютрані.
с. 408
Славословити дзеясл. Усхваляць.
с. 409
Славутный, славутны, словутный прым. 1. Тое, што і славетный. 2. Які мае пэўную вядомасць, рэпутацыю.
с. 409
Славянинъ гл. словянинъ
с. 409
Славячий дзеепрым. ад славити ў 1 знач.
с. 409
Славящий, славящый дзеепрым. у знач. наз. Той, хто праслаўляе каго-н.
с. 409
Слагати дзеясл. Складваць (тварыць).
с. 409
Сладити дзеясл. Саладзіць.
с. 409
Сладкий прым. 1. Тое, што і солодкий у 1 знач. 2. Тое, што і солодкий у 3 знач. 3. Тое, што і солодкий у 4 знач.
с. 409
Сладко прысл. 1. Тое, што і солодко ў 1 знач. 2. Тое, што і солодко ў 2 знач.
с. 410
Сладкоглаголивый прым. Салодкамоўны, красамоўны.
с. 410
Сладкое прым. у знач. наз. Тое, што і солодкое.
с. 410
Сладкопение наз. Прыемнае, прывабнае спяванне.
с. 410
Сладкословие наз. Уменне гаварыць прыгожа, захапляюча, цікава; красамоўства.
с. 410
Сладкость наз. 1. Тое, што і солодкость у 1 знач. 2. Тое, што і солодкость у 2 знач.
с. 410
Сладне прысл. Добра.
с. 410
Сладней прысл., выш. ст. ад сладне.
с. 410
Сладостно прысл. Прыемна.
с. 411
Сладостный прым. Прыемны. с. 411
Сладость наз. Тое, што і солодость.
с. 411
Сладце прысл. З большым задавальненнем.
с. 411
Сладше, сладче прысл., выш. ст. ад сладко ў 2 знач. Параўн. слажши.
с. 411
Сладший прым., выш. ст. 1. Ад сладкий у 1 знач. 2. Ад сладкий у 3 знач. 3. Смачнейшы.
с. 411
Слажение наз. Савакупленне.
с. 411
Слажши прысл. Тое, што і сладше.
с. 411
Слама наз. Тое, што і солома.
с. 411
Сламати дзеясл. Тое, што і зломати ў 1 знач.
с. 411
Сланый I прым. Тое, што і солоный у 1 знач.
с. 411
Сланый II дзеепрым. ад слати I у 2 знач.
с. 412
Сланье наз. Дзеянне па дзеясл. слати I у 2 знач.
с. 412
Сланятися дзеясл. Сланяцца.
с. 412
Сласне, сласно прысл. З задавальненнем.
с. 412
Сласнейший прым., выш. ст. ад сласный у 2 знач.
с. 412
Сласно гл. сласне
с. 412
Сласный прым. 1. Салодкі. 2. Прыемны; светлы. Сласная память — светлая памяць.
с. 412
Сластолюбецъ наз. Сладастраснік.
с. 412
Сластолюбивый прым. Сладастрасны. Параўн. сластолюбный.
с. 412
Сластолюбие наз. 1. Сладастраснасць. 2. Прагнасць да яды.
с. 412
Сластолюбный прым. Тое, што і сластолюбивый.
с. 412
Сласть наз. 1. Салодкасць. 2. // перан. Асалода, уцеха, задавальненне.
с. 413
Слати I, слать дзеясл. 1. Пасылаць каго-н. з якой-н. мэтай, з якім-н. даручэннем; адпраўляць. 2. Адпраўляць, пасылаць што-н. для перадачы, дастаўкі паводле прызначэння.
с. 413
Слати II дзеясл. 1. Класці, накрываючы паверхню чаго-н.; насцілаць. 2. Рабіць; збудоўваць.
с. 413
Слатися дзеясл. Спасылацца на каго-, што-н.
с. 414
Слать гл. слати I
с. 414
Слегование наз. Сачэнне; назіранне, нагляд за кім-, чым-н.
с. 414
Следевка наз. Тое што і селедевка.
с. 414
Следзиона наз. Тое, што і селезена. Сплинав: Нар^шенои следзіоны (Бяр., 311).
с. 414
Следзь, следь наз. Тое, што і сельдь.
с. 414
Следити дзеясл. Сачыць.
с. 414
Следникъ наз. Сабака, які ўмее браць след.
с. 414
Следованье наз. Дзеянне па дзеясл. следовати ў 2 знач.
с. 414
Следовати дзеясл. 1. Належаць. 2. Прытрымлівацца чаго-н.
с. 415
Следокъ наз., памянш. ад следъ.
с. 415
Следомъ прысл. Следам, услед.
с. 415
Следъ наз. 1. След, адбітак ступні нагі (капыта, лапы) на якой-н. паверхні. // перан. Паласа і пад. на паверхні чаго-н. пасля перамяшчэння па ёй. // перан. Адзнака таго, што тут хадзілі; дарога, шлях. // перан. Вынік чыёй-н. дзейнасці, якой-н. падзеі. 2. Ніжняя частка ступні, падэшва нагі. 3. Прыкмета стану. Следъ гонити — праследаваць каго-н.; поняти следъ гл. поняти. 4. Надзел зямлі.
с. 415
Следь гл. следзь
с. 416
Слеза наз. Сляза. Выпускати слезы гл. выпускати; выпустити слезы гл. выпустити; заливатися слезами гл. заливатися; залитися слезами гл. залитися; обливатися слезами гл. обливатися; облитися слезами гл. облитися.
с. 416
Слезакъ наз. Тое, што і сленжакъ.
с. 416
Слезити дзеясл. Слязіцца; плакаць. с. 416
Слезка наз., памянш. ад слеза.
с. 416
Слезне, слезна, слезно прысл. Слёзна.
с. 416
Слезный прым. 1. Які мае адносіны да слёз. 2. Які імкнецца разжаліць, расчуліць каго-н.; жаласны. 3. Набыты цяжкай працай; няшчасны.
с. 417
Слезти дзеясл. Тое, што і злезти ў 1 знач.
с. 417
Сленжакъ наз. Сілезец, ураджэнец Сілезіі. Параўн. слезакъ, слижакъ.
с. 417
Слепетъ наз. Тое, што і свепетъ.
с. 417
Слепець наз. Сляпы чалавек.
с. 417
Слепити дзеясл. Тое, што і злепити.
с. 417
Слепитися дзеясл. Станавіцца сляпым.
с. 417
Слепица наз. Сляпая жанчына.
с. 418
Слепляти дзеясл. Зляпляць.
с. 418
Слепо прысл. Слепа.
с. 418
Слеповоронъ наз. Пугач.
с. 418
Слепонароженый, слепонарожоный дзеепрым. 1. Слепанароджаны. Параўн. слепоуроженый у 1 знач.2. У знач. наз. Той, хто нарадзіўся сляпым. Параўн. слепонарожденный, слепоуроженый у 2 знач.
с. 418
Слепорожденный дзеепрым. у знач. наз. Тое, што і слепонароженый у 2 знач.
с. 418
Слепота наз. 1. Слепата. 2. // перан. Няўменне заўважаць, разумець што-н., правільна меркаваць аб чым-н.
с. 418
Слепоуроженый, слепоурожоной дзеепрым. 1. Тое, што / слепонароженый у 1 знач. 2. У знач. наз. Тое, што і слепонароженый у 2 знач.
с. 419
Слепый прым. 1. Сляпы. 2. У знач. наз. Той, хто не бачыць, пазбаўлены зроку. 3. // перан. Які не заўважае, не разумее таго, што адбываецца навокал. 4. Нябачны, схаваны.
с. 419
Слесакъ наз. Ружэйны затвор.
с. 420
Слесарский прым. Слесарскі.
с. 420
Слесарство наз. Слесарства.
с. 420
Слесаръ, слиосаръ, слосаръ наз. Слесар.
с. 420
Слететися дзеясл. Зляцецца.
с. 421
Слетити дзеясл. Тое, што і злецити.
с. 421
Слечи дзеясл. Злегчы.
с. 421
Слиание гл. слияние
с. 421
Слианый гл. слияный
с. 421
Слива наз. 1. Сліва. 2. Плод слівы.
с. 421
Сливатель наз. Майстар ліцця; скульптар.
с. 421
Сливати дзеясл. Адліваць.
с. 421
Сливка наз., памянш. ад слива.
с. 421
Слижакъ наз. Тое, што і сленжакъ.
с. 421
Слижка наз. Лага.
с. 421
Слижъ наз. Галец.
с. 421
Слизити дзеясл. Выдзяляць слізь.
с. 421
Слизкий прым. Слізкі.
с. 422
Слизкость наз. // перан. Уласцівасць слізкага; небяспечнасць, ненадзейнасць.
с. 422
Слимакъ наз. Слімак.
с. 422
Слина, слинна наз. Сліна. Параўн. слюна.
с. 422
Слиненье наз. (?).
с. 422
Слинити дзеясл. Слініць. Параўн. слюнити.
с. 422
Слинка наз., памянш. ад слина.
с. 422
Слинна гл. слина
с. 422
Слиосаръ гл. слесаръ
с. 422
Слити гл. злити
с. 422
Слитися гл. злитися
с. 422
Слитокъ наз. Тое, што і злитокъ.
с. 422
Сличити, сличить дзеясл. Тое, што і зличити ў 1 знач.
с. 423
Сличне, слично прысл. Прыгожа.
с. 423
Сличнейший прым., выш. ст. ад сличный.
с. 423
Слично гл. сличне
с. 423
Сличность, зличность наз. Прыгажосць, прывабнасць.
с. 423
Сличный, зличный прым. Прыгожы, прывабны.
с. 424
Слишокъ наз. Тое, што і злишокъ у 1 знач.
с. 424
Слияние, слиание наз. Спалучэнне; сумесь; зліццё.
с. 424
Слияный, слианый, слиянный дзеепрым. 1. Змешаны. 2. Літы, выраблены ліццём, адліты з плаўленага рэчыва.
с. 424
Слобода наз. 1. Пасёлак, жыхары якога не былі прыгоннымі. 2. Тое, што і свобода ў 1 знач.
с. 424
Слободзкий гл. слободский
с. 425
Слободичъ наз. Тое, што і слобожанинъ.
с. 425
Слободка наз., памянш. ад слобода ў 1 знач. Параўн. свободка.
с. 425
Слободно прысл. Тое, што і свободне ў 2 знач.
с. 426
Слободный, слобоный прым. 1. Тое, што і свободный у 1 знач. 2. Тое, што і свободный у 2 знач.
с. 426
Слободский, слободзкий прым. ад слобода ў 1 знач.
с. 426
Слободчикъ наз. Тое, што і слобожанинъ.
с. 426
Слобожанинъ наз. Жыхар слабады. Параўн. слободичъ, слободчикъ.
с. 426
Слобоный гл. слободный
с. 427
Словакъ наз. Славак.
с. 427
Слованский гл. словянский
с. 427
Словацкий прым. Славацкі.
с. 427
Словенинъ гл. словянинъ
с. 427
Словенский гл. словянский
с. 427
Словесный прым. 1. Надзелены здольнасцю гаварыць, разважаць. Словесные овцы гл. овца. 2. Які мае адносіны да славеснасці.
с. 427
Словети дзеясл. Называцца.
с. 427
Словикъ наз. Салоўка.
с. 427
Словко наз. Слоўка.
с. 427
Словне прысл. Вусна, на словах.
с. 428
Словный прым. Вусны.
с. 428
Слово наз. 1. Слова. 2. Выказванне, паведамленне. Слово порожнее — пустая балбатня. 3. Рэлігійна-маральнае прадпісанне. 4. Здольнасць размаўляць. 5. Абяцанне зрабіць, выканаць што-н. 6. Літаратурны твор або яго частка. 7. Прадказанне. 8. Распараджэнне, загад. Ани слова — зусім нічога (не сказаць); въ одно (едно) слово — разам, адначасова (сказаць); голое слово гл. голый; держати слово гл. держати; казати слово божие гл. казати; отъ слова до слова усё цалкам; ад пачатку да канца; слово въ слово (слово отъ слова) — даслоўна, дакладна.
с. 429
Словореченье наз. Слоўная, вусная заява або довад.
с. 431
Словословие гл. славословие
с. 431
Словутный гл. славутный
с. 431
Словцо наз. Слоўца.
с. 431
Словянинъ, славянинъ, словенинъ наз. Славянін.
с. 432
Словянорусский прым. Славянарускі.
с. 432
Словянский, славенский, слованский, словенский, словеньский прым. Славянскі.
с. 432
Слогъ наз. Склад.
с. 432
Слодины наз. Тое, што і солодины.
с. 432
Слодкий прым. 1. Тое, што і солодкий у 1 знач. 2. Тое, што і солодкий у 3 знач. 3. Тое, што і солодкий у 4 знач.
с. 432
Слодкогласоване наз. Прыемны спеў.
с. 433
Слодкость наз. 1. Тое, што і солодкость у 1 знач. 2. Тое, што і солодкость у 2 знач.
с. 433
Слодовниковна наз. Дачка саладзільшчыка.
с. 433
Слодовникъ наз. Тое, што і солодовникъ.
с. 433
Слодовничка наз. Дачка саладзільшчыка.
с. 433
Слодовня наз. Тое, што і солодовня.
с. 433
Слодость наз. Тое, што і солодость.
с. 433
Слодъ наз. Тое, што і солодъ у 1 знач.
с. 433
Слоекъ наз. Тое, што і слоикъ.
с. 433
Слоечекъ наз., памянш. ад слоекъ.
с. 433
Сложение гл. зложенье
с. 433
Сложенный гл. зложеный
с. 433
Сложеный гл. зложеный
с. 433
Сложенье гл. зложенье
с. 434
Сложити гл. зложити
с. 434
Сложоный гл. зложеный
с. 434
Слоикъ наз. Слоік. Параўн. слоекъ.
с. 434
Сломенский прым. (?).
с. 434
Сломити гл. зломити
с. 434
Сломитися дзеясл. Тое, што і зломитися ў 1 знач.
с. 434
Слоневый гл. слоновый
с. 434
Слонечникъ наз. Сланечнік.
с. 434
Слонечный прым. ад слонце.
с. 434
Слонимецъ наз. Жыхар Слоніма. Параўн. слонимчанинъ.
с. 434
Слонимский прым. Слонімскі.
с. 435
Слонимчанинъ наз. Тое, што і слонимецъ.
с. 435
Слонина наз. Тое, што і солонина.
с. 435
Слоновый, слоневый прым. Слановы.
с. 435
Слонопенистый прым. Кіпучы, вірлівы.
с. 436
Слонце, слонцэ, слунце наз. 1. Тое, што і солнце ў 1 знач. 2. Тое, што і солнце ў 2 знач.
с. 436
Слонъ, слонь наз. Слон.
с. 436
Слоный прым. Тое, што і солоный у 2 знач.
с. 436
Слонь гл. слонъ
с. 437
Слосаръ гл. слесаръ
с. 437
Слота наз. Слота.
с. 437
Слубити гл. слюбити
с. 437
Слубованье гл. слюбование
с. 437
Слубовати гл. слюбовати
с. 437
Слуга наз. 1. Слуга. 2. Падданы. 3. Служачы. Слуга панцерный (панцирный) — служачы, які выконваў даручэнні, звязаныя з вайсковай справай; слуга путный — пасыльны па службовых справах. 4. Служыцель культу, духоўнік.
с. 437
Слугина наз. Жонка слугі.
с. 438
Слугиновъ прым. Тое, што і слугинъ.
с. 439
Слугинъ, слузинъ прым. ад слуга. Параўн. слугиновъ.
с. 439
Слугованье наз. Прыслужванне.
с. 439
Служалый прым. 1. Які знаходзіцца на службе. 2. У знач. наз. Службовая асоба.
с. 439
Служачий, служачый дзеепрым. 1. Ад служити ў 1 знач. 2. Ад служити ў 2 знач. 3. Ад служити ў 4 знач. 4. Ад служити ў 6 знач. 5. Ад служити ў 8 знач. 6. Ад служити ў 9 знач. 7. Ад служити ў 10 знач.
с. 439
Служащий, служащый дзеепрым. 1. Ад служити ў 1 знач. 2. Ад служити ў 5 знач. 3. Ад служити ў 9 знач. 4. Ад служити ў 10 знач. 5. У знач. наз. Той, хто знаходзіцца на службе ў каго-н., прыслужвае.
с. 441
Служба наз. 1. Служба, выкананне службовых абавязкаў. Служба военная (жолнерская) — выкананне воінскіх абавязкаў; служба господарская — выкананне грамадзянскіх абавязкаў дзяржаўнага значэння; служба земская — выкананне грамадзянскіх абавязкаў у межах адміністрацыйна-тэрытарыяльнай адзінкі; служба конная — выкананне воінскіх абавязкаў у конніцы; служба панцерная (панцирная, панцырная) — выкананне воінскіх абавязкаў у цяжкай конніцы; служба подводная (подводовая) — абавязак выдзяляць падводы па патрабаванні адміністрацыі; служба путная (путницкая) — абавязак выязджаць на месцы па даручэнні адміністрацыі. 2. Служэнне; паслуга. 3. Сялянская гаспадарка з зямельным надзелам у адну валоку, што служыла адзінкай падатковага абкладання. Служба тяглая — абавязак прыгонных сялян адбываць цягло. 4. Надзел у адну валоку, які ўваходзіў у сялянскую гаспадарку пасля валочнай памеры. 5. Галіна працоўных заняткаў. 6. Правядзенне набажэнства. Служба божая (божья) — правядзенне набажэнства.
с. 441
Служебка наз. Тое, што і служебница ў 1 знач.
с. 444
Служебникъ, служэбникъ наз. 1. Слуга. 2. Падпарадкаваная або залежная асоба; васал. 3. Службовая асоба ніжэйшага рангу. 4. Тое, што і служитель. 5. Служэбнік; царкоўная кніга з тэкстамі, па якіх адбываецца служба.
с. 445
Служебница наз. 1. Служанка. Параўн. служебка. 2. Жанчына, якая прысвяціла сябе служэнню чаму-н.
с. 446
Служебничий прым. 1. Ад служебникъ у 1 знач. 2. Ад служебникъ у 3 знач.
с. 447
Служебничка наз., памянш. ад служебница ў 1 знач.
с. 447
Служебность наз. Службовае становішча.
с. 447
Служебный, служобный, служэбный прым. 1. Які знаходзіцца на якой-н. службе або з’яўляецца слугой. 2. Які выконвае воінскія абавязкі. Люди служебные гл. люди; людъ служебный (служобный, служэбный) гл. людъ. 3. У знач. наз. Вайсковец. Параўн. служный у 2 знач. 4. Які адносіцца да сялянскай гаспадаркі, што служыла адзінкай падатковага абкладання. Служебная земля гл. земля.
с. 447
Служенье, служение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. служити ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. служити ў 4 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. служити ў 5 знач. 4. Дзеянне па дзеясл. служити ў 10 знач.
с. 448
Служивати, служывати дзеясл., шматкр. 1. Ад служити ў 1 знач. 2. Ад служити ў 2 знач. 3. Ад служити ў 4 знач.
с. 449
Служивший дзеепрым. ад служити ў 1 знач.
с. 450
Служивый прым. Тое, што і служилый.
с. 450
Служилый прым. Які знаходзіцца на службе. Людъ служилый гл. людъ. Параўн. служивый.
с. 450
Служитель, служытель наз. Прадстаўнік духавенства; духоўнік. Параўн. служебникъ у 4 знач.
с. 450
Служити, служить, служыти, служыть дзеясл. 1. Служыць, знаходзіцца на службе. 2. Быць на службе ў каго-н. 3. Выконваць прадугледжаныя феадальным правам службовыя або гаспадарчыя абавязкі і павіннасці, падпарадкоўваючыся каму-н. 4. Выконваць воінскія абавязкі, быць ваенным. Войну служити — знаходзіцца на вайсковай службе; панцеромъ (пансыремъ, панцыремъ) служити — адбываць воінскую павіннасць у цяжкай конніцы. 5. Выконваць абавязкі слугі, прыслугі. 6. Быць адданым каму-, чаму-н.; шанаваць каго-, што-н. 7. Працаваць у імя каго-, чаго-н. 8. Падпарадкоўвацца каму-н., трапляць у залежнасць ад каго-н. 9. Выконваць сваё прызначэнне, сваю ролю; адносіцца. 10. Праводзіць набажэнства.
с. 450
Служитися дзеясл., зв. ад служити ў 10 знач.
с. 454
Служить гл. служити
с. 454
Служка наз., памянш. ад слуга.
с. 454
Служный, служний прым. 1. Ад служба ў 1 знач. 2. У знач. наз. Тое, што і служебный у 3 знач. 3. Ад служба ў 4 знач.
с. 455
Служобный гл. служебный
с. 455
Служоный дзеепрым. 1. Ад служити ў 1 знач. 2. Ад служити ў 2 знач. 3. Ад служити ў 4 знач.
с. 455
Служывати гл. служивати
с. 455
Служыти гл. служити
с. 455
Служыть гл. служити
с. 455
Служэбникъ гл. служебникъ
с. 455
Служэбный гл. служебный
с. 455
Слузинъ гл. слугинъ
с. 455
Слунце гл. слонце
с. 455
Слупецъ наз., памянш. ад слупъ.
с. 455
Слупикъ наз., памянш. ад слупъ.
с. 455
Слупникъ наз. Стоўпнік.
с. 456
Слупъ наз. Слуп.
с. 456
Слутьца гл. злутьца
с. 456
Слухавати гл. слухивати
с. 456
Слухание гл. слуханье
с. 456
Слуханый дзеепрым. 1. Ад слухати ў 1 знач. 2. Ад слухати ў 2 знач.
с. 456
Слуханье, слухание наз. 1. Дзеянне па дзеясл. слухати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. слухати ў 2 знач.
с. 456
Слухати, слухать дзеясл. 1. Слухаць. Параўн. слушати у 1 знач. 2. Публічна разглядаць; заслухоўваць. 3. Слухацца каго-н., выконваць чыю-н. волю. Параўн. слушати ў 2 знач. 4. Тое, што і слушати ў 3 знач.
с. 457
Слухачъ, слухачь наз. Слухач.
с. 458
Слухаючий, слухаючый дзеепрым. 1. Ад слухати ў 1 знач. 2. У знач. наз. Слухач.
с. 459
Слухивати, слухавати дзеясл., шматкр. 1. Ад слухати ў 1 знач. 2. Ад слухати ў 4 знач.
с. 459
Слухъ наз. 1. Слых. 2. Вестка пра каго-, што-н. Параўн. слыхъ.
с. 459
Слуцкий прым. Слуцкі.
с. 460
Случанинъ наз. Жыхар Слуцка.
с. 460
Случатися дзеясл. Злучацца. Параўн. злучатися ў 1 знач.
с. 460
Случающийся дзеепрым. у знач. наз. Які савакупляецца.
с. 461
Случение, слученье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. случити. 2. Савакупленне.
с. 461
Слученый, случоный дзеепрым. ад случити.
с. 461
Слученье гл. случение
с. 461
Случившийся дзеепрым. ад случитися I у 2 знач.
с. 461
Случити дзеясл. Злучыць, аб’яднаць. Параўн. злучити ў 1 знач.
с. 461
Случитися I дзеясл., зв. 1. Ад случити. 2. Савакупіцца.
с. 461
Случитися II дзеясл. Здарыцца; адбыцца.
с. 461
Случоный гл. слученый
с. 461
Слушати, слушать дзеясл. 1. Тое, што і слухати ў 1 знач. 2. Тое, што і слухати ў 3 знач. 3. Належаць. Параўн. слухати ў 4 знач.
с. 461
Слушне, слушно прысл. Слушна.
с. 462
Слушней прысл., выш. ст. ад слушне.
с. 462
Слушнейший, слушнейшый прым., выш. ст. ад слушный.
с. 463
Слушно гл. слушне
с. 463
Слушность наз. Слушнасць.
с. 463
Слушный прым. Слушны.
с. 464
Слынути, слынуть дзеясл. Тое, што і слыти.
с. 464
Слыти, слыть дзеясл. Слыць, славіцца. Параўн. слынути.
с. 464
Слыхаваный дзеепрым. ад слыхивати.
с. 465
Слыхание, слыханье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. слыхати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. слыхати ў 2 знач.
с. 465
Слыханый дзеепрым. 1. Ад слыхати ў 1 знач. 2. Ад слыхати ў 2 знач.
с. 465
Слыханье гл. слыхание
с. 465
Слыхати, слыхать дзеясл. 1. Тое, што і слышати ў 1 знач. 2. Тое, што і слышати ў 2 знач. 3. У форме інфінітыва, у знач. выказніка. Чуваць.
с. 465
Слыхивати дзеясл., шматкр. ад слыхати ў 2 знач.
с. 466
Слыхъ наз. Тое, што і слухъ у 2 знач.
с. 466
Слышавший дзеепрым. 1. Ад слышати ў 1 знач. 2. Ад слышати ў 2 знач. 3. У знач. наз. Той, хто чуў што-н.
с. 466
Слышавый дзеепрым. ад слышати ў 1 знач.
с. 466
Слышание гл. слышанье
с. 466
Слышаный, слышеный дзеепрым. 1. Ад слышати ў 1 знач. 2. Ад слышати ў 2 знач.
с. 466
Слышанье, слышание, слышение, слышенье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. слышати ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. слышати ў 2 знач.
с. 467
Слышати, слышать, слышети, слышеть дзеясл. 1. Чуць. Параўн. слыхати ў 1 знач. 2. Мець звесткі, ведаць з размоў або чутак пра каго-, што-н. Параўн. слыхати ў 2 знач. 3. Тое, што і слыхати ў 3 знач. Параўн. слыхати ў 3 знач.
с. 468
Слышатися, слышаться дзеясл., зв. ад слышати ў 1 знач.
с. 469
Слышать гл. слышати
с. 469
Слышаться гл. слышатися
с. 469
Слышачий, слышучий дзеепрым. ад слышати ў 1 знач.
с. 469
Слышащий, слышащый дзеепрым. 1. Ад слышати ў 1 знач. 2. У знач. наз. Той, хто чуе.
с. 469
Слышение гл. слышанье
с. 469
Слышеный гл. слышаный
с. 469
Слышенье гл. слышанье
с. 469
Слышети гл. слышати
с. 469
Слышеть гл. слышати
с. 469
Слышивати дзеясл., шматкр. ад слышати ў 1 знач.
с. 469
Слышный прым. Дакладна вызначаны.
с. 469
Слышучий гл. слышачий
с. 469
Слюбенье наз. Дзеянне па дзеясл. слюбити.
с. 470
Слюбити, слубити дзеясл. Паабяцаць, абавязацца. Параўн. злюбити, излюбити.
с. 470
Слюбитися дзеясл., зв. ад слюбити.
с. 470
Слюбный прым. 1. Ад слюбъ у 1 знач. 2. Ад слюбъ у 2 знач.
с. 470
Слюбование, слубованье наз. Дзеянне па дзеясл. слюбовати.
с. 470
Слюбованый дзеепрым. ад слюбовати.
с. 470
Слюбовати, слубовати дзеясл. Абяцаць, прысягаць. Параўн. злюбовати, ислюбовати.
с. 470
Слюбуючий дзеепрым. ад слюбовати.
с. 471
Слюбъ наз. 1. Абяцанне, прысяга. Параўн. злюбъ, излюбъ. 2. Шлюб.
с. 471
Слюза наз. Шлюз.
с. 471
Слюна наз. Тое, што і слина.
с. 471
Слюнити дзеясл. Тое, што і слинити.
с. 471
Слютование наз. Дзеянне па дзеясл. слютоватися.
с. 471
Слютоватися дзеясл. Тое, што і злютоватися.
с. 471
Слядъ наз. Тое, што і следъ у 4 знач.
с. 472
Сляжанинъ наз. Жыхар Сілезіі.
с. 472
Слязский прым. Сілезскі.
с. 472
Смаглый прым. Смаглы.
с. 472
Смаженый, смажоный дзеепрым. ад смажити ў 1 знач.
с. 472
Смаженье наз. Дзеянне па дзеясл. смажити ў 1 знач.
с. 472
Смажити, смажить дзеясл. 1. Смажыць. 2. // перан. Мардаваць.
с. 472
Смажитися дзеясл., зв. ад смажити ў 1 знач.
с. 472
Смажить гл. смажити
с. 473
Смажныкъ наз. Той, хто смажыць.
с. 473
Смажоный гл. смаженый
с. 473
Смакованье, смакование наз. Дзеянне па дзеясл. смаковати ў 1 знач.
с. 473
Смаковати, смыковати дзеясл. 1. Быць смачным. 2. // перан. Выклікаць задавальненне; даваць асалоду.
с. 473
Смаковитость наз. // перан. Прыемнасць.
с. 473
Смаковитый прым. 1. Тое, што і смачный у 1 знач. 2. Тое, што і смачный у 2 знач.
с. 473
Смакъ наз. 1. Смак. 2. // перан. Задавальненне, прыемнасць.
с. 473
Смаленина наз. Пах шэрсці свінні, якую смаляць.
с. 474
Смалецъ наз. Шмалец.
с. 474
Смарагдовый прым. Смарагдавы.
с. 474
Смарагдъ, смаракгдъ наз. Смарагд. Параўн. шмаракгдъ.
с. 474
Смарованье наз. Дзеянне па дзеясл. смаровати.
с. 474
Смаровати дзеясл. Тое, што і шмаровати.
с. 474
Смачнейший прым., выш. ст. ад смачный у 1 знач.
с. 474
Смачно прысл. 1. Смачна. 2. // перан. Прыемна; лёгка.
с. 475
Смачный прым. 1. Смачны. Параўн. смаковитый у 1 знач. 2. // перан. Які прыносіць задавальненне; прыемны. Параўн. смаковитый у 2 знач.
с. 475
Смеатися гл. смеятися
с. 475
Смедый прым. Смуглы.
с. 475
Смеле, смело прысл. 1. Смела, адважна. 2. Несумненна, з поўнай абгрунтаванасцю.
с. 475
Смелей прысл., выш. ст. ад смеле ў 1 знач.
с. 476
Смелейший прым., выш. ст. ад смелый у 1 знач.
с. 476
Смело гл. смеле
с. 476
Смелость наз. Смеласць.
с. 476
Смелший гл. смельший
с. 477
Смелый прым. 1. Смелы, адважны. 2. Які сведчыць аб смеласці, рашучасці.
с. 477
Смельший, смелший, смельшый прым., выш. ст. ад смелый у 1 знач.
с. 477
Смена наз. Тое, иіто і змена ў 3 знач.
с. 478
Смердети дзеясл. Смярдзець.
с. 478
Смердовка наз. Нязнатная жанчына; асоба з простанароддзя.
с. 478
Смердъ наз. Нязнатны чалавек; чалавек з простанароддзя.
с. 478
Смердячий, смердячый дзеепрым. ад смердети.
с. 478
Смердящий дзеепрым. ад смердети.
с. 479
Смеренне гл. смиренно
с. 479
Смеренный гл. смиренный
с. 479
Смереный гл. смиренный
с. 479
Смеритися дзеясл. Згладзіцца, зраўняцца.
с. 479
Смерканье, смеркане, смеркание наз. Тое, што і змерканье.
с. 479
Смеркатися дзеясл. Тое, што і змеркатися.
с. 479
Смеркнутися дзеясл. Тое, што і змеркнутися.
с. 480
Смеркъ нсз. Змярканне.
с. 480
Смерне гл. смирно
с. 480
Смертелне гл. смертельне
с. 480
Смертелно гл. смертельне
с. 480
Смертелное гл. смертельное
с. 480
Смертелность гл. смертельность
с. 480
Смертелный гл. смертельный
с. 480
Смертельне, смертелне, смертелно прысл. 1. Ад смертельный у 1 знач. 2. // перан. Вельмі моцна; бязлітасна.
с. 480
Смертельное, смертелное прым. у знач. наз. ад смертельный.
с. 480
Смертельность, смертелность наз. Смяротнасць.
с. 480
Смертельный, смертелный прым. 1. Тое, што і смертный у 1 знач. Смертельный грехъ — правіннасць; грэх, які нельга дараваць; смертельная постель — перадсмяротны стан. 2. Тое, што і смертный у 2 знач. 3. Смяротны; такі, які можа або павінен прывесці да смерці, выклікаць смерць. Параўн. смертный у 3 знач.
с. 481
Смертный прым. 1. Які канчаецца смерцю, звязаны са смерцю. Пити смертную чашу — паміраць; смертная постель — перадсмяротны стан. Параўн. смертельный у 1 знач. 2. Які не можа жыць вечна, павінен памерці. Параўн. смертельный у 2 знач. 3. Тое, што і смертельный у 3 знач. 4. // перан. Крайні ў сваім праяўленні; вельмі моцны, люты, бязлітасны.
с. 482
Смертоносный прым. Смертаносны.
с. 483
Смертотворный прым. Смертатворны.
с. 483
Смерть наз. 1. Смерць; спыненне існавання чалавека ці жывёліны. До смерти гл. до; кгвалтовная смерть гл. кгвалтовный; смерть подняти — памерці; смертью зысти — памерці; смерть у зубы не гледитъ гл. глядети. 2. Смяротная кара. Крестовая (крестная) смерть — смерть на крыжы, распяцце; на смерть выдати (здати) — прыгаварыць, асудзіць; смертью карати гл. карати. 3. // перан. Гібель; знішчэнне; канец чаго-н.; спыненне існавання чаго-н.
с. 483
Смерчие наз. Кедр.
с. 484
Смерыть дзеясл. Тое, што і змерити I.
с. 484
Смесити дзеясл. 1. Замясіць. 2. Тое, што і змешати.
с. 484
Смеситися дзеясл., зв. ад смесити ў 2 знач.
с. 485
Сметана наз. Смятана.
с. 485
Сметати дзеясл. 1. Знімаць. 2. Скідаць.
с. 485
Смети, сметь дзеясл. 1. Мець смеласць для чаго-н.; наважвацца на што-н. 2. Мець права на што-н.
с. 485
Сметье наз. 1. Смецце. 2. // перан. Нешта мізэрнае, нязначнае.
с. 486
Смеховалство наз. Тое, што і смехотворство.
с. 486
Смеховиско, смеховишко наз. Пасмешышча.
с. 486
Смеховство наз. Тое, што і смехотворство.
с. 486
Смехомъ прысл. Жартуючы, несур’ёзна.
с. 486
Смехотворство наз. Смехатворнасць. Параўн. смеховалство, смеховство.
с. 486
Смехъ наз. 1. Смех. 2. Жарты, кпіны. Класти у смехъ гл. класти.
с. 486
Смешание наз. Дзеянне па дзеясл. смешати.
с. 487
Смешаный дзеепрым. ад смешати.
с. 487
Смешати дзеясл. Тое, што і змешати.
с. 487
Смешатися, смешаться дзеясл., зв. ад смешати.
с. 487
Смешение наз. Дзеянне па дзеясл. смесити.
с. 487
Смешеный, смешенный дзеепрым. ад смесити ў 2 знач.
с. 488
Смешиватися дзеясл. Змешвацца.
с. 488
Смешки наз. Смешкі.
с. 488
Смешный прым. Смешны. Параўн. смеятелный.
с. 488
Смеючий дзеепрым. ад смети ў 1 знач.
с. 488
Смеючийся дзеепрым. у знач. наз. Той, хто смяецца, насміхаецца.
с. 488
Смеющийся дзеепрым. ад смеятися ў 1 знач.
с. 488
Смеянье наз. Дзеянне па дзеясл. смеятися ў 1 знач.
с. 489
Смеятелный прым. Тое, што і смешный.
с. 489
Смеятися, смеатися, смеятись, смеятьсе, смеяться, смиятися дзеясл. 1. Смяяцца. 2. Насміхацца.
с. 489
Смилованье, смилование наз. Дзеянне па дзеясл. смиловатися.
с. 489
Смиловатися дзеясл. Тое, што і змиловатися.
с. 489
Сминтаръ гл. цвинтаръ
с. 490
Смирачийся дзеепрым. у знач. наз. Той, хто стаў пакорлівым.
с. 490
Смирене гл. смиренно
с. 490
Смирение, смиренье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. смирити ў 1 знач. 2. Пакорлівасць. 3. Мір, згода, прымірэнне.
с. 490
Смиренно, смеренне, смирене, смирено прысл. Пакорліва.
с. 491
Смиренномудрие гл. смиреномудрие
с. 491
Смиренномудрый гл. смиреномудрый
с. 491
Смиренный, смеренный, смереный, смиреный прым. 1. Пакорны, пакорлівы. 2. У знач. наз. Пакорлівы чалавек.
с. 491
Смирено гл. смиренно
с. 491
Смиреномудрие, смиренномудрие наз. Разумная, свядомая пакорлівасць. Параўн. смиреномудрость.
с. 491
Смиреномудрость наз. Тое, што і смиреномудрие.
с. 492
Смиреномудрый, смиренномудрый прым. ад смиреномудрие.
с. 492
Смиреность наз. Пакорлівасць.
с. 492
Смиреный гл. смиренный
с. 492
Смиренье гл. смирение
с. 492
Смиривший дзеепрым. ад смирити ў 1 знач.
с. 492
Смирити, смирыти дзеясл. 1. Уціхамірыць, утаймаваць. 2. Памірыць, прымірыць.
с. 492
Смиритися дзеясл., зв. 1. Ад смирити ў 1 знач. 2. Ад смирити ў 2 знач.
с. 492
Смирна, змирна наз. Пахучы алей, міра. Параўн. измирна.
с. 493
Смирнейший прым., выш. ст. ад. смирный.
с. 493
Смирно, смерне прысл. Ціха, спакойна.
с. 493
Смирный прым. Ціхі, спакойны.
с. 493
Смирский прым. Куница смирская гл. куница. с. 493
Смирыти гл. смирити
с. 493
Смиряти дзеясл. Уціхамірваць, утаймоўваць.
с. 493
Смирятися дзеясл., зв. ад смиряти.
с. 493
Смиряючий дзеепрым. ад смиряти.
с. 493
Смиряющийся дзеепрым. ад смирятися.
с. 493
Смиятися гл. смеятися
с. 493
Смовление, смовене наз. Умова, дагавор.
с. 493
Смоква наз. 1. Тое, што і смоковница. 2. Смоква; плод смакоўніцы.
с. 494
Смокнути дзеясл. Тое, што і змокнути.
с. 494
Смоковие наз., зб. ад смоква.
с. 494
Смоковнейший прым. Смачнейшы.
с. 494
Смоковница наз. Смакоўніца. Параўн. смоква ў 1 знач.
с. 494
Смоковный прым. ад смоква ў 1 знач.
с. 494
Смоковый прым. ад смокъ у 1 знач.
с. 494
Смоктати дзеясл. Смактаць.
с. 495
Смокъ наз. 1. Цмок. 2. Помпа.
с. 495
Смола наз. 1. Смала; ліпкі сок, які выдзяляецца хваёвымі і некаторымі іншымі раслінамі. 2. Арганічнае рэчыва, якое ўтвараецца пры сухой перагонцы дрэва.
с. 495
Смолва наз. Тое, што і змова ў 3 знач. Параўн. смолвка.
с. 496
Смолвити дзеясл. Тое, ішпо і змовити ў 2 знач.
с. 496
Смолвитися дзеясл. Тое, што і змовитися.
с. 496
Смолвка наз. Тое, што і смолва.
с. 496
Смолвяти дзеясл. Тое, што і змовляти ў 1 знач.
с. 496
Смоленский, смоленьский прым. Смаленскі.
с. 496
Смоленщанинъ наз. Тое, што і смольнянинъ.
с. 496
Смоленый гл. смоляный
с. 496
Смоленьский гл. смоленский
с. 496
Смолка наз. Смолка, сургуч.
с. 496
Смолный гл. смольный
с. 497
Смолнянинъ гл. смольнянинъ
с. 497
Смоловатый прым. Смалаваты.
с. 497
Смоловый прым. Смаловы.
с. 497
Смоложаристый прым. Які змяшчае ў сабе смалу і добра гарыць.
с. 497
Смолчати дзеясл. Тое, што і змолчати.
с. 497
Смольный, смолный прым. 1. Смольны, смалісты. 2. Тое, што і смоляный у 1 знач.
с. 497
Смольнянинъ, смолнянинъ, смолянинъ наз. Жыхар Смаленска. Параўн. смоленщанинъ.
с. 497
Смоляный, смоленый прым. 1. Які мае адносіны да здабычы і апрацоўкі смалы. Параўн. смольный у 2 знач. 2. Прасмолены.
с. 498
Смоляръ наз. Смалакур.
с. 498
Смордованье наз. Тое, што і змордованье.
с. 498
Смородъ наз. Тое, што і смродъ у 1 знач.
с. 498
Сморщка, сморчка наз. Тое, што і зморщка.
с. 498
Смотрачий, смотрячий дзеепрым. 1. Ад смотрети ў 1 знач. 2. Ад смотрети ў 2 знач.
с. 498
Смотреливне, смотреливно прысл. (?).
с. 499
Смотренье, смотрене, смотрение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. смотрети ў 1 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. смотрети ў 2 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. смотрети ў 5 знач. 4. Жаданне.
с. 499
Смотрети, смотреть, смотрити, смотрыти, смотрэти, смотрэть дзеясл. 1. Накіроўваць позірк на каго-, што-н., куды-н. 2. Глядзець, назіраць. // перан. Звяртацца ў думках да чаго-н. 3. Чытаць, знаёміцца. 4. Шукаць, патрабаваць. 5. Разглядаць, расследаваць. 6. Браць пад увагу, зважаць на каго-, што-н. 7. Клапаціцца, непакоіцца аб чым-н. 8. У заг. ладзе выражэнне папярэджання, перасцярогі.
с. 499
Смотривати дзеясл. Клапаціцца аб чым-н.
с. 502
Смотрительство наз. Глядзенне, назіранне.
с. 502
Смотрити гл. смотрети
с. 502
Смотрыти гл. смотрети
с. 502
Смотрэти гл. смотрети
с. 502
Смотрэть гл. смотрети
с. 502
Смотрячий гл. смотрачий
с. 502
Смоченый дзеепрым. ад смочити.
с. 502
Смочивати дзеясл. Арашаць.
с. 502
Смочити дзеясл. Тое, што і змочити.
с. 502
Смрадный прым. ад смрадъ.
с. 502
Смрадъ наз. Тое, што і смродъ у 1 знач.
с. 502
Смродлившый прым., выш. ст. ад смродливый.
с. 502
Смродливый прым. Смярдзючы, смуродны. // перан. Прыкры, паганы.
с. 502
Смродъ наз. 1. Смурод. Параўн. смородъ, смрадъ. 2. Бруд, нечыстоты.
с. 503
Смуга наз. Пустка. Параўн. смугъ, смужалина.
с. 504
Смугъ наз. Тое, што і смуга.
с. 504
Смужалина наз. Тое, што і смуга.
с. 504
Смукавица наз. Жаночая куртка.
с. 504
Смута наз. Смута.
с. 504
Смутекъ гл. смутокъ
с. 504
Смутити дзеясл. Засмучаць.
с. 504
Смутитися дзеясл. Засмуціцца.
с. 504
Смутливе прысл. Тужліва.
с. 505
Смутливость наз. Тужлівасць.
с. 505
Смутливый прым. Тужлівы.
с. 505
Смутне гл. смутно
с. 505
Смутнейший прым., выш. ст. 1. Ад смутный у 1 знач. 2. Ад смутный у 2 знач.
с. 505
Смутно, смутне прысл. Смутна, тужліва, маркотна.
с. 505
Смутный прым. 1. Які адчувае смутак; маркотны, сумны (пра чалавека). 2. Які выражае смутак.
с. 505
Смутокъ, смутекъ наз. Смутак.
с. 506
Смутячий дзеепрым. ад смутити.
с. 506
Смутячийся дзеепрым. ад смутитися.
с. 506
Смученьеся наз. Смутак, журба.
с. 506
Смушокъ наз. Смушак. Параўн. змушокъ.
с. 506
Смушковый прым. ад смушокъ.
с. 506
Смущати дзеясл. Бянтэжыць; хваляваць.
с. 506
Смущатися дзеясл., зв. ад смущати.
с. 507
Смущаючий дзеепрым. ад смущати.
с. 507
Смущение гл. смущенье
с. 507
Смущеникъ наз. Парушальнік спакою.
с. 507
Смущенье, смущение наз. Замяшанне, збянтэжанасць.
с. 507
Смыковати гл. смаковати
с. 3
Смыкъ наз. 1. Смык (музычны iнструмент). людие израилевы ... гꙋдѧху бо на гуслехъ на смыцехs на цимsбалехs и на трубахъ и бубнехъ (Скар. ДЦ, 76–76б); в годинꙋ иж послышите голосъ роговыи и свистелныи смыкове арфы бꙋбны псалтыри пищали и вси сосꙋды пѣньѧ падите и поклонитес ѡбразꙋ златомꙋ (Зб. 262, 116). 2. Прымiтыўная барана. тому жъ Астапу, тамъ же и того жъ часу смыки 2 моцно, кгвалтомъ посѣкли, которые стояли по 4 гроши литовскихъ (ИЮМ, XXII, 374–374б, 1652).
с. 3
Смырковый прым. ад смыркъ. ꙗковъ закопалъ е подъ древомъ смырsковымъ (Скар. КБ, 64б); знаиде его седѧщего подъ древомъ смырsковымъ (Скар. ТЦ, 158).
с. 3
Смыркъ наз. Елка. азъ ꙗко смыркъ разsпросsтрохъ леторосли мое (Скар. IС, 39б).
с. 3
Смырчина наз. Ялiна. поведи мнѣ под которымs древомъ застигsли есте их молsвѧщих сs собою. Тои же споведа подъ смырsчиною (Скар. ДП, 37–37б).
с. 3
Смысление, смышление наз. Дзеянне па дзеясл. смыслити ў 1 знач. онъ наполневалъ домы их добра, тако во смысление далеко буди ѡт мене (Скар. IК, 28б); смышленiеж ѡ щедрости трѫдно ест а ѡ скоупости легко ест (Арыст., 140); рѡдъ ꙋбо суще божiи, не должни есмо непщевати, злату и срѣбрю или каменiю начертанiю хитрости и смышлению чл0483ка, Бога быти подобна (Будны, 12); Смыслъ: Смышленiе, ростропность (Бяр., 152).
с. 3
Смысленный гл. смысленый
с. 3
Смыслено, смышлене прысл. Разумна, разважлiва. послꙋшаите братѧ вѣрнии хрстьꙗне смыслено и разꙋмно (Чэцця, 288); имs же далъ ест гсдь мудрость и наꙋку абы ꙋмели смышsлене делати еже к потребамъ свѧтыни надобна суть (Скар. КI, 67б–68). Параўн. смыслне.
с. 3
Смысленость наз. Тое, што i смысльность. для того смысленостью рады уставено естъ, абы безрадствомъ и невъставичъностью речей, которыи жъ ся имуть напотомъ деяти, шкоды бы не было (КЗ, 783, 1499).
с. 4
Смысленый, смысленный, смышленый прым. Тое, што i смысльный. честь и похвала ест во словахъ смысъленаго (Скар. IС, 11б); сыи младыи, смышленыи знаиденs буду в суду (Скар. ПБ, 12б); гсди боже мои даи рабу твоему серsце смыслено абы ꙋмелъ судити людеи твоих (Скар. ТЦ, 128); вси мд0483рецы или законные, или смысленыи наидешь (Арыст., 220); аще ли родитсѧ пъаница бѫдеть и мдръ смышлен говорливъ и гордъ (Неба, 86б); ми поведают его мꙋжа мꙋдра и хоробра и велми смысленна (Алекс. 1697, 47б).
с. 4
Смыслечий дзеепрым. ад смыслити ў 1 знач. пришsли къ исусу и ꙋвидели бесивsшогосе седѧчого, и оборочоного и сsмысsл ечого (Цяп., 49).
с. 4
Смыслити дзеясл. 1. Разумець. такъ собѣ смыслили ѡ хсѣ жены (Чэцця, 327); ꙗзыкъ безъ совета естъ, и несть в нихъ мудрости, ѡ дабы смыслили и разумели (Скар. ДЗ, 62); не смысsлишъ што есьть божъего, але шsто люцъсsкое (Цяп., 54б); дꙋшѣ розꙋмнои правдивое добро естъ, розꙋмѣти, смыслити, зs законѡв Бж0483ихъ (Калiст, II, 169б); коли дѣтѧ малое кр0483щаемъ, не очекиваемъ воли его, кгды жъ ѡное ничого не смыслить (Навука, 9). 2. Задумаць, намерыцца зрабiць што-н. нѣшто смыслить Богъ надъ великимъ княземъ Казимиромъ (АЗР, I, 55, 1442); ѡнъ ничого иншого не смыслил ѡдно сꙗ ѡт них скрит (Зб. 752, 452б); такъ мает смыслити сн0483ова волꙗ, ѡтцова волѧ (Зб. 82, 307). Параўн. змыслити ў 1 знач. 3. Прыдумаць, выдумаць што-н. пророкъ же тои иже смыслилs собѣ сонъ да ꙋбитъ будетs (Скар. ДЗ, 29б). Параўн. змыслити ў 2 знач.
с. 4
Смыслне прысл. Тое, што i смыслено. Чꙋвственнѡ, ѣ: Речевисте, що през смыслъ может быти поймовано, смыслне, оучꙋте (Бяр., 204–205).
с. 4
Смыслный гл. смысльный
с. 4
Смысловый прым. ад смыслъ у 1 знач. приповѣсти ꙗкобы везерꙋнки сꙋтъ и кшталты речiй невидомыхъ, смысловыхъ и дꙋховныхъ (Калiст, II, 121б).
с. 4
Смыслъ наз. 1. Розум, разважлiвасць. жадалъ есмъ и данъ ми естъ смыслъ, призвалъ есмъ и вниде в мѧ духъ мудрости (Скар. ПБ, 11б); каждыs смыслъ бг0483ъ порꙗдне постановил (Зб. 261, 149б); того выписꙋют гистории грецкие быт кролꙗ смыслꙋ ѡстрого, и всꙗкои хвалы годного (Бельск., 102); сталсꙗ дꙋшею живꙋчого и на вѣки несмертелною розꙋмом, смыслом довтипом и иншими дарами ... ѡпатрил (Стрыйк., 412); смысломъ и оумомъ воюючи а вs пристойномъ розꙋмѣ дорогою правды постꙋпꙋючи, и всегда собѣ внимаючи, дх0483ъ его ѡбѣтници достꙋпили (Мак., 85); длѧ чого жъ теды речамъ смыслꙋ не маючимъ оуслꙋгꙋешъ (Варл., 287б); Мѫдрованiе: ... ростропность, смыслъ, баченье, розꙋмъ, посполитый розꙋмs (Бяр., 82); нехай тобѣ тежь гсдь даст ростропность и смыслъ, абысь моглъ рѧдить Iзраилѧ, и стеречи законꙋ гсда бг0483а твоегѡ (Хран., 284б). 2. Памяць; свядомасць. будучи у полномъ нашомъ здоровьи и въ добромъ нашомъ розꙋмѣ и в цѣломъ смыслѣ, чинимъ знаменито симъ нашимъ листомъ (АЮЗР, I, 55, 1516); в добромъ, целомъ, зуполномъ розуме моемъ и у неусталыхъ смыслехъ моихъ ... симъ тестаментомъ остаточное воли моее росправую, росписую (ИЮМ, XXI, 279, 1626). 3. Думка; задума. да бꙋдеть каждыи иметь смыслъ как ти послꙋжилъ (Арыст., 169); суть не ѡгарнены смысломъ людскимъ (Атыла, 209); иным часом дадꙋтсꙗ наꙋки ꙗк мает постꙋповат в тых смыслах (Зб. 261, 143–143б); анектанавъ ... поsзрѣлъ на ню смыслом пожадливым (Алекс., 2); Помышленiе: Смыслъ, мыслs, розꙋмное рахованье, бачене (Бяр., 111); розꙋмъ, волю, смыслы гамꙋешъ (Зб. 255, 53); смыслъ и мысль срдца чл0483чого склонни сꙋт до злого (Выкл., 9). 4. Пачуцце. ѡзмем перед себе дрꙋгиs смыслъ вкꙋшене смаковане (Зб. 261, 146б); вси смыслы страхомъ казнiи грозныхъ оузбройтесѧ (Лям., 21); на малый часъ глꙋпыхъ смыслы оусоложаютъ, лечъ потомъ над жолтs горчей травѧтsсѧ (Варл., 214); Въкꙋсъ: Вкꙋшенье. Единъ змежи пѧти смыслъ (Бяр., 21); сꙋть речи позверховные, и смысломъ подлеглые, ꙗкѡ то вs кр0483щенiи вода, в мѵропомазанiи мѵро и прочаѧ (Сакр., 1б); Теды ѡнаѧ дш0483а наsщаслившаꙗ до всѣх смыслов своего тѣла мовила дꙗкꙋю вам (Зб. 107, 68); вси пꙗт смысловъ емꙋ на послꙋгꙋ ѡтдаем (Зб. 255, 106); богъ паномъ всего, всѣхъ частокъ нашихъ, смысловъ, воли, справъ нашихъ (Зб. 259, 315).
с. 4
Смысльнейший прым., выш. ст. ад смысльный. быдло несмысльное, далеко смыслsнѣйшимъ над насъ естъ (Мак., 356).
с. 5
Смысльность наз. Разважлiвасць. смысльностью рады уставено есть, абы безрядствомъ и невставичностью речей, которыи жъ ся имуть напотомъ дѣяти, шкоды не было (АСД, III, 3, 1503). Параўн. смысленость.
с. 5
Смысльный, смыслный прым. Разумны, разважлiвы. мають на тотъ врядъ обирати людей годныхъ, набожьныхъ, смысльныхъ (АЗР, II, 78, 1510); хто вложил оу почки мдрость или хто дал смыслномꙋ розꙋмъ (Зб. 262, 28б); Омелянъ ... на всемъ добре смыслнъны и трезвы, перед урядомъ тыми словы поведил (АВК, XXXIX, 108, 1578); пановал лѣт кв0483, смыслныs и счасливыs (Бельск., 394б); смыслными, розꙋмными и мꙋдрыми быти здаютсѧ (Мак., 81); принѧвши тѣло вs животѣ паненскомs зs дꙋшею розꙋмною и смыслною, вышол (Варл., 54); Смысленъ: Ростропный, смысльный, розꙋмный (Бяр., 152). Параўн. смысленый.
с. 6
Смыслящый дзеепрым. у знач. наз. Той, хто здатны разумець i разбiрацца ў чым-н. мають тежъ прычащатисѧ тыхъ тайнъ смыслѧщые, жебы могли разсꙋдити тѣло Хв0483о (Навука, 43–44).
с. 6
Смытецъ наз., памянш. ад смыкъ у 1 знач. ꙋслышите звукъ трꙋбы и сопелsки и гуслеи и смытsца и прегудници и гарфы (Скар. ДП, 10б); наделалъ ... гуслеи и смытsцевъ играчемъ своимъ (Скар. ТЦ, 150).
с. 6
Смыти дзеясл. Тое, што i змыти. жрець напишетs на листе тые слова злоречениѧ, и смыеть е тою водою (Скар. ЛК, 16).
с. 6
Смышлене гл. смыслено
с. 6
Смышление гл. смысление
с. 6
Смышленый гл. смысленый
с. 6
Смышляти дзеясл. 1. Тое, што i змышляти ў 1 знач. не смышsлѧи на друга тsвоего зsлого, понеже онъ имать надежу в тобѣ (Скар. ПС, 9); Начинаетs: Смышлѧет (Бяр., 90); которыи оутеканье штꙋчнѣ смышлѧючи намовилисѧ абы ихъ ѡт мѣста ѡтвели (Хран., 190б). 2. Раздумваць. смышлѧите о гсдꙋ богу в добротѣ и въ простости срдца соглѣдаите его (Скар. ПБ, 3); рек ипократ подобаеть тобѣ лекарю смышлѧти ѡ двоух вещех .а0483. о помочи емꙋ .в0483. чтобы не зашкодити емꙋ (Арыст., 221).
с. 6
Смядатко наз. Чалавек са смуглай скурай. мы смѧдатки. а призматки. мы железом не лечимы. але мастцꙗ оуздровѧмы (Неба, 70).
с. 6
Смядость наз. Чарната; смугласць. смѧ[дость] преизлишнѧꙗ оуказъ на глꙋпость. и многии гнѣвъ скорыи (Арыст., 176–177); ѡбраз ... бѣл с рꙋмѧностию или смѧдостию, тонок лицом, власы середнии (Там жа, 179).
с. 6
Смядый прым. Чорны; цёмны; смуглы. глѣбъ ... недалече ѡтшод. сталъ на смѧдыи рецѣ (Чэцця, 244); не смотрѣте мене што ѧ смѧда съжегло бо мѧ сл0483нце (Зб. 262, 83); живот же смѧдыи подобныи беломоу (Арыст., 180). Параўн. исмядый, смедый.
с. 6
Смятение, смятенье наз. Агульная разгубленасць, выклiканая моцнай трывогай i страхам; панiка. бꙋдет смѧтѣние велико (Чэцця, 364б); быша гласи велии и громобитиѧ и трѧсение земли и смѧтение на земли (Скар. КЕ, 18б); на той часъ събору ведлѣ святыхъ отецъ слушного не было, только нѣякое смятенiе (АЗР, IV, 127, 1596); Молва ... замѣшанье, згелкъ, смꙋщенье, смѧтенье, попеченiе (Бяр., 80).
с. 7
Смятити дзеясл. Збянтэжыць, прывесцi ў замяшанне. мысль моѧ смѧте мѧ на постели моеи (Скар. ДП, 15б).
с. 7
Смятитися дзеясл., зв. ад смятити. страхъ нападе на мѧ и трепетъ, и всѧ кости моѧ смѧтошесѧ (Скар. IК, 8б–9); смѧтесѧ все воиско. и бысть ꙗкобы чудо ѡт бога (Скар. ПЦ, 28).
с. 7
Снабдети дзеясл. Забяспечыць. безчестiе и ганьбꙋ вытрывалъ принѧти о томъ, которое ѡт ѡтц0483а самъ взѧвши на раменах понесъ снабдѣвъ своею кровiю (Апакр., 186б).
с. 7
Снадворья прысл. Тое, што i знадворья. таѧ цр0483квь оуноутрь и снадворьѧ есть богато и прекрасне и королевским ѡбычаемъ справлена и доконана (Валх., 71б).
с. 7
Снадне, снадно прысл. Лёгка, зручна. кто вырозумѣеть длѧ чого Богъ людемъ iн0483левымъ суботу ст0483ити велѣлъ, онъ теже снадне вырозумѣти можеть, ꙗко хрiстiане слободни ѡт седмого днѧ (Будны, 38б); и зъ иныхъ повѣтовъ рыцерству снадне ся зъѣхати (АСД, IV, 21, 1576); припатрившисе тому тестаменту, каждый снадне обачить можеть, же не на мамрамѣ есть писанъ (АВК, II, 238, 1580); што ж я тут от пана войского терплю в суседстве, каждый то снадне обачити может (АВК, XX, 12, 1588); того сѧ каждый, привилей и конститꙋцiи сеймꙋ коронацiи читаючи, снадне дочитаетъ (Апакр., 26б); коли неприꙗтелꙗ роспорошит снадне его побъешъ (Зб. 261, 117); хто на семъ свѣтѣ барзо богатымъ естъ, и скарбы лежачiи маетъ, снадне зs того скарбꙋ богатствъ своихs, все чого пожадаетs доставает (Мак., 188); дiѧволъ всѣхъ способѡвъ до грѣхꙋ належачыхъ снадне и прꙋдко заживаетъ (Варл., 272б); то все до веренꙗ кров хв0483а снадно чынит и в тых речах которые всꙗкꙋю людскꙋю верꙋ преходꙗт (Зб. 255, 302); хто христа милꙋет снадне живот тотъ и вси речи дочасные взгардитъ (Зб. 259, 532б).
с. 7
Снадней прысл., выш. ст. ад снадне. который ... для недостатъку вымовы не могъ къ тому снадней прыйти, абы речъ свою такъ достаточъну могъ на судей преложыти (КПД, 160, 1547); абы порѧднеи и кs вырозуменью снаднеи быти могло, роздѣль молитву гсдню на колко частеи (Будны, 179б); ѡтправа ... тым снаднеи ѡкромъ всꙗкое проволоки и продолжэнꙗ скутокъ и конец своs приsмовала (Ст. 1566, 68); зачим бы сѣ и на соsме потребы речи посполитое без великого затрꙋдненьѧ снаднеs и спешнеs ѡтправовали (Ст. 1588, 76); ажъ бы дей еще снадней сторона и мы, судъ, зрозумѣти могли, же давности въ тыхъ речахъ немашъ (АВК, II, 273, 1590); што все геретыкове ѡхилѧют а ѡпꙋщають абы тымъ снаднеи людемъ ѡчи заслепили (Унiя, 36б); хороба ... телеснаꙗ снаднеs бꙋдет ꙋлечонаꙗ але в дх0483ꙋ тꙗжеs (Зб. 261, 127б); просꙗчи ѡ примире, а ижбы снаднеs ѡт них покоs ѡдержал, послал им в закладе сына своег (Стрыйк., 524б); снаднѣй абовѣмъ верблюдови през оушко иголное пройти, аниж богатомꙋ войти до црствiѧ нбсного (Варл., 128б); сꙋт щасливые законници, которие през три шлюбы свое тых троꙗких перешкодъ снаднеs ꙋsти могꙋт (Зб. 259, 305).
с. 7
Снаднейший, снаднейшый прым., выш. ст. ад снадный. на кождую весь особная рекокгницыя быти маеть, а то для снаднейшого чинен[ь]я личбы, которую съ тыхъ поборовъ податокъ чинити мають (КПД, 533, 1569); то в дрꙋкъ подалъ, а дорогꙋ лацнеsшꙋю и снаднеsшꙋю кождомꙋ кꙋ ведомости права показалъ (Ст. 1588, прадм.); подданыи короля ... вольный прогон быдлу маютъ и снаднѣйшiй приступъ до р. Нѣмна (АСД, IX, 435, 1593); сынове ... снаднейшы похопъ до набытья, за ласкою Божою, з выслуги своее и с хути отцовъское маетности набыти могут (АВК, XXXII, 289, 1596); длѧ снаднѣишого понѧтѧ на чтыри части тотъ ѡтвѣт нашъ розделити намъ сѧ здало (Апакр., 5б); теж и дрꙋгие приказанꙗ снаднеsшиs бꙋдꙋт емꙋ кꙋ захованю (Зб. 261, 223); приповѣстнаѧ наꙋка естъ совитое однои речи оказане, под прикрытемъ, и ѡткрыте, длѧ снаднѣйшого понѧтѧ и латвѣйшого вырозꙋменѧ (Калiст, II, 167б); до снаднейшого вырозуменя врядового подаю пилностю присеги своее съ книгъ мескихъ (ИЮМ, VIII, 402, 1624); рѣчъ до мовенѧ волна бꙋдеть ... длѧ снаднѣйшаго слꙋханѧ и вырозꙋмѣнiѧ всѣм бꙋдꙋчимъ на схажцѣ (Ст. бр., 22); ѡказиꙗ ест ... збавенꙗ дꙋшного снаднеsшего достꙋпенꙗ (Зб. 259, 552).
с. 8
Снадно гл. снадне
с. 8
Снадность наз. Лёгкасць, зручнасць. што за снадность до битвы непрыѧтель наш мает на ѡко видите (Атыла, 192); Атылѧ видечы тую снадность до взѧтꙗ места, напоминал жолнере, абы каждыи водле мужства своего старалсѧ (Там жа, 223).
с. 8
Снадный прым. Лёгкi, зручны. мꙋдрою а снадною мовою своею, тыхъ которые ѡт правдивое дороги ѡтстꙋпили, ꙋпомнели (Унiя, 20); мꙋдрою а снадъною мовою ꙋпомнет ихъ могли (Бер. саб., 21б); частокроть шатанъ ... вsкидаетъ дꙋмꙋ вs дш0483ꙋ и оукрадкомъ ѡдводитъ еи до снадныхъ, а вs подобенствѣ ꙗкобы пристойныхъ замысловъ (Мак., 239).
с. 9
Снадь гл. снать
с. 9
Снайти дзеясл. Тое, што i знайти ў 1 знач. посылалемъ тые пески на тот ярморкъ ... его не снашотшы на томъ ярмарку, зас привес тые пески (АВК, XXXIX, 343, 1579).
с. 9
Снасть наз. Снасць. кн0483зꙗ оучтивъ и оударивь ... камьками и гиньшты оу золотыхъ седлехь и снастехь чюдоу достоины (Увар., 96); два волы забивши, а мѧса ихъ снастsю плꙋговою оуваривши, и людъ ними почестовавши, горѧчость охоты своеи оказалъ (Калiст, II, 107б).
с. 9
Снать, снадь прысл. Вiдавочна. тые снать блудѧть ищуще бога и хотѧще знаити его (Скар. ПБ, 19б); битъ тотъ чл0483вкъ на мѣсте, снать дворяне господарьскии его били (КСД, 1230, 1518); коли бы дей они на ратунокъ еще не прибегли а насъ не ротовали, снать бы и до смерти мене забили (АВК, XXI, 45, 1555); коньми и быдломъ своимъ, и снать умысльне, збожье подданыхъ пана его траветъ (АВК, XVIII, 142, 1597); то бы снать с подꙋщенsѧ казнодѣѡв католицкихъ чинити мѣли (Апакр., 31б); в которые часы што сꙗ дѣꙗло снат иж был грꙋбыs а простыs народ (Стрыйк., 437); оброки пивные а снадь и медовые, оказалося, же суть поводомъ до пьянства (АСД, IX, 152, 1635); которыи вs подвигах Iноческихъ, снат длѧ слабости телеснои, былъ послѣднѣйшiй (Варл., 104); на пану Якубу Турчину у руки лѣвой, вышей локтя рану кiевую, синявую, спухлую, кровью натеклую, снать, што кiемъ удароно, виделъ (ИЮМ, XXII, 348, 1646); тогом тобѣ первѣs не ѡзнаsмил быс снат поднесшисѧ шкоды ꙗкое на працах твоих не попал (Зб. 107, 175б).
с. 9
Сневолити дзеясл. Тое, што i зневолити. народъ сыновs iзsраилевыхъ многъ и крепsчее насъ естъ, поидите жs мудре и сневолимъ ихъ (Скар. КВ, 5б).
с. 9
Снеговый прым. ад снегъ. соушꙋ и теплотꙋ розбивають воды снеговыи (Зб. 262, 22б); з воды снѣговои мꙋки которои троха зоставала, розмесила и хлѣба собѣ ꙋпекла (Зб. 81, 89).
с. 9
Снегъ наз. Снег. одеждѧ твоꙗ бѣла ѧко снѣгъ (Чэцця, 313б); тепер зима трꙋдно под снегомъ земъленое дело сꙋдити (КВЗС, 140, 1540); на кгрунтъ земленый ... снегъ былъ вже напалъ (АВК, XXI, 91–92, 1555); часꙋ зимнего кгды снегъ бывает великиs мають поткавшисѧ дорогꙋ пополовицы делити а ѡдинъ дрꙋгого спихати не маеть (Ст. 1588, 378); цѣлую неделю снегъ силныи и кгвалтовныи ишолъ, выпал до полголени (Барк., 163б); мсца марца мороз снегъ і стало стꙋдено ꙗко зиме (Царств., 76); Веспесиꙗн зас рꙋшившисꙗ ѡттолꙗ притꙗгнул под горꙋ фавор на котороs ꙋставичне снѣг лежал (Бельск., 223); насѣнѧ вs землю вкиненыи, маютs свои оутрапенsѧ ѡд снѣгꙋ, зимы, и стꙋдени вѣтровъ (Мак., 101); лице его было ꙗко слонъце, шаты его засе ꙗко снѣгъ (Зб. 259, 551–551б); нанела человека скидать снегъ съ хоромъ, зъ поветей, бо барзо много было (ИЮМ, X, 21, 1695).
с. 9
Снедальный прым. ад снедати ў 1 знач. дня сегоднешнего в неделю праве о снедальной године ... пани мою Марыну в томъ именьи Мелешковскомъ знашли (АВК, XXI, 254, 1556– 1557).
с. 10
Снеданье, снедане, снеданне наз. Снеданне. ꙗ ꙗкъ могучи кормила есми ѡтца своего, што убила на ѡбѣдъ, того бывало и на вечеру, а што къ вечеры, того и на снедане (Трыст., 120); бг0483ъ чꙋдом показал дрꙋгое вспоминане ѡных егѵпетских потрав и часныков ѡные подвечорки снеданꙗ (Зб. 261, 147б); реклъ теж до неи кгды приsде година снѣданꙗ приsди тꙋт же а еж хлѣбъ (Бельск., 77); заꙋтрникs: Снѣдане, поранок (Бяр., 50); назавътрее ... снѣдане длꙗ гостеs милых ꙋчинити казал (Зб. 752, 420); одному чоловеку одъ снеданья асм. десять (ИЮМ, I, 67, 1679); тому жъ немцу на снедане купили сыръ (ИЮМ, V, 123, 1688); якъ стали на роботе майстровъ десять, на снедане кождому пироги по два (ИЮМ, VII, 224, 1690); на завтрешни день купили еще на снедане селедцовъ тры (ИЮМ, XI, 111, 1697); на снеданне рыбы, пироговъ, пива (ИЮМ, XVIII, 59, 1710).
с. 10
Снедати дзеясл. 1. Снедаць. дал знати ꙋнучкови тиверови потаемне абы што наранеs пришол до него, которыs не хотѣл приsти аж бы был первеs снѣдал (Бельск., 208б). 2. З’ядаць. аще не объꙗвите ми кто снедаеть оброки сии то помрете (Скар. ДП, 38); волъ снедаеть траву даже до самого корениѧ (Скар. ЛК, 48).
с. 10
Снедатися дзеясл., зв. ад снедати ў 2 знач. азъ же ꙗко гнои скаженs буду и ꙗко риза иже снедаетьсѧ ѡт молю (Скар. IК, 19).
с. 10
Снедающий дзеепрым. ад снедати ў 2 знач. ꙗкобы кони снедающеи пищу и ꙗко агнъце веселѧщесѧ превозносили тебе (Скар. ПБ, 29б).
с. 10
Снедение наз. Дзеянне па дзеясл. снести I. вкиноули ег в ровъ ко львомъ на снѣдѣние (Чэцця, 72б); збираеть кажsдыи ѡт него еже доволети можеть ко снедению меру гомора единого на человека (Скар. КВ, 31б–32).
с. 11
Снеденый дзеепрым. ад снести I. кто доброволsне или слюбивъ принесs бы жерsтву гсду, то в тои же день снедена да будеть (Скар. КЛ, 15б); иныи ꙋбо конѣ снедены и померsли сꙋть (Скар. ЧЦ, 299).
с. 11
Снедь наз. Ежа, харч. повелѣлъ мѧ дати на снѣдь змиеви (Чэцця, 82б); всѧ древа имеющаѧ в собѣ плод семени своего да будуть вамъ во снедь и всемъ животнымъ земли (Скар. КБ, 10б); прiвели данiила и вкинꙋли его въ ꙗмꙋ лвом на снедь (Жыц. св., 6).
с. 11
Снежный прым. Снежны. ꙋмыю ли сѧ ꙗко водами снежъными (Скар. IК, 14б); не будет сѧ боѧти челѧдь еѧ стꙋдени снежsное (Скар. ПС, 47б); как холод снѣжныи въ дн0483ь жатвы посол вѣрныи послателемъ своимъ и дш0483ꙋ гспрѧ своего оутѣшить (Зб. 262, 106); того рокꙋ была зима люта и снажнаѧ (Барк., 158); той ишол и забил лва посередъ студни в дни снежныи (Бiблiя, 397).
с. 11
Снемъ наз. Тое, што i соймъ у 3 знач. не вниидеть сынъ неправого ложа или выбледокs даже до десѧтого роду во снемъ гсдень (Скар. ДЗ, 44); ропsтаху весь снемъ сыновs Iзsраилевыхs на моисеѧ и на Аарона во пустыни (Скар. КВ, 31).
с. 11
Снесеный дзеепрым. ад снести II. законник не толко мает сꙗ варовати, абы силне ѡт великих грехов, але абы и ѡт наsмнѣsших назад сънесеныs не был (Зб. 261, 83–83б); длꙗ неs смꙋтокъ ѡныs и ꙋрꙋгане а понижене ест снесено (Зб. 82, 9б).
с. 11
Снесенье наз. Дзеянне па дзеясл. снести II. пленипотентъ ... снесенья и скасованья оного у насъ суду афектовалъ (АВК, XV, 376, 1677).
с. 11
Снести I дзеясл. З’есцi. тако ꙋбо гость ꙗко и туземець вашъ, ничsто же кислого снесsте (Скар. КВ, 24); кто ꙋмреть во граде ѡт роду Ваасова снедѧть того пsси: И кто ꙋмреть ѡт него на поли снедѧть того пsтици небесныи (Скар. ТЦ, 164б); око ругающиесѧ ѡтцу своему, и еже горsдитs плодомs матеры своеѧ, выклюють е вранове ѡт дебрiа, и снедѧть е пsтенци орsли (Будны, 70б–71). Параўн. иснести.
с. 11
Снести II дзеясл. Тое, што i знести I у 2 знач. кажsдыи елико же можаше снести собралъ (Скар. КВ, 32).
с. 11
Снестися, снестисе дзеясл. Тое, што i знестися ў 1 знач. онъ снемшися зъ злыми людьми, пана Заберезинского, за то што его проступку паномъ радѣ взьявилъ, наѣхавши на его домъ зраднѣ забилъ (АЗР, II, 39, 1508); мают выехати, и снемшысе посполе ... объехати землю обеюх сторон, куды поведуть (Ст. 1529, 68); жона его, на имя Ганя Стрыжиная, снесшисе зъ нами, розмовиласе о томъ, што у насъ тутъ въ суседстве частокроть шкоды становятся (АВК, XVIII, 271, 1624).
с. 11
Снетъ наз. Вязка. виделъ ... въ гумнѣ тесницъ s0483, жолобовъ два, лучины ѳ0483 снетовъ (АВК, XVII, 2, 1539); еще зиме молодецъ его Матѳей, привесши з лесу снет, покинул перет вороты дому моего, то пак тепер яко пот оны снет поттало, тогды покотилсе на дол у реку Днепръ (АВК, XXXIX, 206, 1579).
с. 12
Сниденье наз. Дзеянне па дзеясл. сниити ў 2 знач. бог ... помилꙋеть его и речет ѡткꙋпи его ѡт сниденѧ во адъ (Зб. 262, 26).
с. 12
Снижати дзеясл. Тое, што i знижати ў 2 знач. земельное житие снижаеть смыслъ сего (Скар. ПБ, 14).
с. 12
Сниженый дзеепрым. ад снижити. снижены суть кs земли врата его (Скар. ПЕ, 6).
с. 12
Снижити дзеясл. Тое, што i знижити ў 2 знач. ты людеи покорных выбавиш и ѡчи пышных снижиш (Пс. XVI, 19б).
с. 12
Снизитисе дзеясл. Тое, што i знижитися ў 1 знач. оуже ... сл0483нце маленко на дол снизитсе. тогды там трава и иныи зельiа почноут рости (Валх., 44б–45).
с. 12
Сниити, снийти, снити дзеясл. 1. Тое, што i знийти ў 1 знач. ѡт сефама сниидуть до реблѧ противу источsнику (Скар. КЛ, 70б); заповеда Саꙋлъ всемъ людемs сниити на брань (Скар. ПЦ, 49); Хс0483 ... мѣлъ на оное мѣсто сніити, гдѣ души ст0483ыхs отецъ были (Будны, 132). 2. Тое, што i знийти ў 2 знач. анsтихрестъ. до нб0483си вознесетсѧ. до ада и снидет (Чэцця, 373); сниидохъ з горы, и вложихъ обе доски до скрини (Скар. ДЗ, 24); нечестивiи ... доконають вs добрѣ дн0483и свои и въ ѡкомsгненьи во адъ снидꙋть (Зб. 262, 21); сниити въ адъ, ест гнѣвъ божiй почути и страхѡвъ адовыхъ оукусити (Будны, 144б); въ трꙋбѣ Бж0483iй съ нб0483си сниидетъ (Карп., 2б); архиереи шыдечы мовили: если сын божыs, если цар израилскиs нехаs сниsдет со креста (Зб. 255, 285б); сниsде дх0483ъ ст0483ыs ѡгнистыми ꙗзыками, и на кождом з них зособна ꙋсѣлъ (Зб. 752, 445б); Бг0483ъ со нб0483се снiде на землю (Жыц. св., 127). 3. Выявiцца, адкрыцца. ѡбратис болѣзнь его на главꙋ его. и на връхъ ег неправда ег снидет (Вiл., 446); ѡбратитсѧ болезнь его на главу его и на верх его неправда сниидетъ (Патр. П, 101).
с. 12
Сниитися дзеясл., зв. ад сниити ў 1 знач. не можахꙋ тое целое нощи сниитисѧ воиска восполокъ (Скар. КВ, 28б); не было естъ то таино сыновъ Вениꙗминовыхъ иже вси людие снидошесѧ до масsфы (Скар. КС, 42б).
с. 13
Снийти гл. сниити
с. 13
Снимати дзеясл. 1. Тое, што i знимати ў 1 знач. матка ... колко могла тело своего сн0483а снимати пособлѧла (Пак. Хр., 14). 2. Вызваляць ад чаго-н. ꙗ ... тꙋю зарꙋкꙋ с твоее мл0483сти снимаю (КВЗС, 5, 1533). 3. Пазбаўляць чаго-н. ст0483ии оц0483и ... почали всѣм собором с него. ст0483ительскии санъ снимати (Чэцця, 107). 4. Злучаць. Сънемлю: Сполне злꙋчаю, снимаю (Бяр., 164).
с. 13
Сниматися дзеясл. Злучацца. ѧгаило з вилни къ троком же идеть ратю. с нѣмци сниматис (Вiл., 442); Агоило из Вилни к Троком же идеть ратью сниматисѧ с немци (Увар., 87). Параўн. зниматися.
с. 13
Снискание наз. Дзеянне па дзеясл. снискати. Приѡбрѣтенiе: или Приѡбрѣтел, зыскъ, позыскане, сънисканiе (Бяр., 126).
с. 13
Снискати дзеясл. Набыць. стережисѧ не ѡборочаисѧ ко кривsде иже на се выбрал еси снищет (Зб. 262, 27б).
с. 13
Снисходительный прым. Паблажлiвы. братолюбивый, снисходительный: в наꙋчаню братiи ростропный ... архiмандритъ (Сматр., 40).
с. 13
Снисходительство наз. Паблажка, ласка. Богъ, вглянувши въ правду и улюбивъ такое снисходительство, къ добру короля его милости Стефана (АЗР, IV, 311, 1608).
с. 13
Снисченье наз. Тое, што i знищенье ў 1 знач. тогды я, не хотечы, абы место короля его милости до болъшыхъ шъкодъ и въпадку и сънисченья за тымъ ростыркомъ и незгодою вашею прыйте мело (ИЮМ, I, 329, 1593).
с. 13
Снити гл. сниити
с. 13
Снитие наз. Сыходжанне. быс бо мѣсто подобно. на снитие водѣ (Чэцця, 10).
с. 13
Снитися, снитисе дзеясл. Снiцца. тое ночы, которое Атылѧ умер, поведають же Марцыѧнови цэсарови константинопольскому снилосѧ ꙗкобы сѧ лук Атылев ламалъ (Атыла, 232); жебысмы што такового постановити межи собою мѣли, о том сѧ намъ ани снило (Апакр., 19б); снилосꙗ астиꙗсови же з живота ег дочки котораꙗ ꙋже была в персии, выросла розка. а таꙗ розка своими голꙗми заслонила всю азию (Бельск., 157); снило емꙋ се иж на тоs горѣ и на том мѣстцꙋ где тꙋра ꙋбил, и где тепер вилнꙗ из замками стоит видил волка великог (Стрыйк., 537–537б); ꙗко сꙗ лакнꙋчомꙋ снитъ жебы ѣлъ, а коли сꙗ ѡчꙋтит голодным сꙗ наsдꙋет (Выкл., 134); снилсꙗ мнѣ сей ночи сонъ, ꙗкъ бы великого бг0483а нашого храмъ розвалилсꙗ, и кнꙗжата Литѣйстiи на землю пали (Алекс. 1697, 13б).
с. 13
Снитка наз. Снiтка. п. Несиловскому куп. ... бураковъ, цыбули, петрушки, хрену, крупъ, снитки (ИЮМ, XXI, 4, 1711).
с. 14
Сницарский прым. ад сницаръ. ремесла малꙗрског и сницарского сам бг0483ъ наꙋчил (Бельск., 49); отъ немцовъ ремесниковъ цеху ложевницкого, сницерского ... былъ есми я енералъ (АВК, XX, 247, 1616); самъ богъ ремесла малꙗрског, сницарског, тъкацкого и вшелꙗког наꙋчыл безеелема и товарыша его (Аб абр., 4б).
с. 14
Сницаръ наз. Тое, што i шницаръ. сницарю, за две дощечъки на шалки малые, до важницы дали (ИЮМ, XIII, 50, 1699).
с. 14
Сничный прым. Здымны. въ браме Ветреной такъ же завалъ великiй, замокъ сничный прывесистый (ИЮМ, VI, 144, 1689).
с. 14
Сновати дзеясл. Снаваць. почавши сновати, теперъ и вконецъ выткалъ (Апакр., 186б).
с. 14
Сновидецъ наз. Снавед. сѣ сновидець онъ идеть, поидимо жъ а ꙋбиемъ его (Скар. КБ, 68б); мовили до себе ѡто идет сновидец (Бельск., 26); не оуслꙋхаешъ словъ онагѡ прорка, або сновидца (Хран., 133).
с. 14
Сноповщина, сноповщына наз. Данiна, якая збiралася ад колькасцi снапоў. Радевичу, што пилновалъ сноповщыны, на неделю дали золотыхъ два (ИЮМ, XI, 104, 1697); войту Кублицкому, за присмотръ, дано сноповщины 1/2 мѣр. ржи (ИЮМ, XXIV, 7, 1713). Параўн. сноповщызна.
с. 14
Сноповщызна наз. Тое, што i сноповщина. сноповъщызны с пустых кгрунтов нашых збожя в кождый год положивъшы по десети копъ грошей (АВК, XXXIV, 437, 1666).
с. 14
Сноповый прым. ад снопъ. далъ и записалъ Пречистой Богородицѣ, Печерскому монастырю дворъ мой Печерскiй, зо всимъ тымъ, яко самъ трымалъ и матка моя, и зъ частью моею сноповою и грошовою (АСД, II, 11, 1532); где бы тежъ десетины сноповое або п[е]н[е]жное, ани мясное не было (КПД, 533, 1569).
с. 14
Сноповье наз., зб. ад снопъ. кого бы поsмано крадꙋчы снопове с коп або сенные копы (Ст. 1566 I, 105); льну рваного поведили на томъ же острове Ковырове побрано десеть копъ сноповья великого (АВК, XXXVI, 230, 1582); шкоды немалые маю въ покраденью збожья злодейскимъ обычаемъ сноповьемъ съ копъ и молочоного зъ гумна (АВК, XVIII, 259, 1622); за пересушоване того сноповя дали (ИЮМ, XII, 89, 1698).
с. 14
Снопокъ наз., памянш. ад снопъ. вчините пасsху и снопокъ iсsсопꙋ омочите во кръви (Скар. КВ, 24); снопъки которые вас на долъ стегают розвꙗзывали (Зб. 261, 125б); стараsсе жебыс с того жнива страчоного снопокъ ꙗкиs вырвалъ, и панꙋ твоемꙋ ѡферовал (Зб. 255, 217б); мѣсто снопъка звꙗзаного ... малевали лисицы звꙗзанные (Зб. 259, 240); снопокъ и ѡзопꙋ ѡмочите во крови, а покропите ею дверныи пороги (Хран., 89б–90); раз брат ѡдин скупыs снопок гречки принеслъ (Зб. 82, 103); за душниковъ ѳ0483, за снопки два шклянокъ простыхъ, за то все зол. три (ИЮМ, I, 197, 1681); шкла приняли снопковъ шесть, снопокъ по осм. три (ИЮМ, V, 107, 1688); короватокъ купили снопки тры (ИЮМ, XII, 64, 1698); шклянекъ короватекъ снопки три (ИЮМ, XIV, 62, 1700).
с. 15
Снопъ наз. Сноп. соколникомъ воеводинымъ, коли на поли замѣшкають, давати имъ по снопу сѣна (АЗР, I, 146, 1494); вземъши по снопу пsшеници вошли суть во храмину (Скар. ДЦ, 73б); овса дей было одно пятьдесятъ сноповъ и тое дей куры роскевали [!] (АВК, XVII, 288, 1541); взꙗламъ была жита себреного [!] десеть сноповъ (КВС, 544, 1552); пшеницы семдесятъ сноповъ на колесех было (АВК, XXXVI, 322, 1582); нажнеть собе две части, а мне третий снопъ дати и отделити маетъ (АВК, XXXII, 306, 1596); середъ полꙗ вꙗзали снопы (Бiблiя, 83); далъ бы то богъ, жебы сꙗ в томъ снопе доброе збоже, або пшеница знаsдовала (Зб. 259, 239б); часꙋ жнива рекꙋ женцем: зберите перъвеs кꙋкол и свѧжите его в снопы кꙋ спаленю (Зб. 82, 136б); которые абы с пашень своихъ давали четвертый снопъ со вшелякого збожа (ИЮМ, XXIII, 332, 1623).
с. 15
Сносити дзеясл. Тое, што i зносити ў 1 знач. немоцныи которых там много соидетсе, и иных много сносѧт да во иѡрдане сѧ понарѧють и мыютьсе (Валх., 85б).
с. 15
Сноситися дзеясл. Тое, што i зноситися ў 2 знач. подданым ... росказал, жебы се с тое земли своее, на которой тепер седят, сносился до села Репъшанъ (АВК, XXXII, 441, 1596).
с. 15
Сноха наз. Нявестка. Княгиня зась его зъ снохою своею и зь иншими княгинями смотрѣли на поѣздь ихь (Мам., 176).
с. 15
Сношати дзеясл. Тое, што i зношати ў 1 знач. ꙗковъ рече братии своеи сношаите камение (Скар. КБ, 58б).
с. 15
Снурокъ наз., памянш. ад снуръ. жидъ Мотка Пейсаховичъ ... далъ ему, кредитору, два снурка жемчуга съ кораллами (ИЮМ, XXV, 331, 1719).
с. 16
Снуръ наз. Тое, што i шнуръ. три тисѧчи детеи стоѧло которыи сноурами золотыми препоѧсовалисѧ (Жыц. Ал., 97); привѧжеши ю снуромъ синего шолsку (Скар. КВ, 54б); землю поведаи вѣдаеш ли ... хто склонилъ на нее снꙋръ (Зб. 262, 28); по жеребью дал им землю деленꙋ снꙋром мерным (Пс. XVI, 81); Законs: ... снꙋръ теселскiй, наꙋголникs, мѣра, проба, рѧдъ, станs, порѧдок, албо канѡнъ (Бяр., 48).
с. 16
Сняти, снять дзеясл. 1. Тое, што i зняти ў 1 знач. ꙗ его инялъ и снялъ съ него сукню а перстень (КСД, 280, 1516); снѧл цр0483ь перьстень свои иж ѡтнѧл был ѡт гамана и дал его мордохаю (Зб. 262, 131б); онъ мялъ сермягу зъняти зъ Миклаша Нервиковича, которую тотъ Войтко самъ съ него снялъ (АВК, XVII, 88, 1540); его збили и зранили и сагаsдакъ шаблю с него снꙗли (КВС, 599, 1552); Расмусъ Пеский ... татарина Одначика Кицковича збилъ, зранилъ и кобенякъ белый з него снялъ (АВК, XXI, 3, 1555); з дочки з Ганны сняли сермягу, простицу, игольникъ, ув ыгольнику копа грошей (АВК, XXII, 153, 1565); снѧл венецъ зъ своеи главы и кинул его на землю (Бава, 139); тогда Алеѯандер ... снемши плащъ изs себе прикривъ дарiꙗ плащем (Алекс. 1697, 51). 2. Тое, што i зняти ў 2 знач. которое ѡни жито будуть посеели тое жито мають ѡни собе сняти (КСД, 437, 1517); мы маемо ему до тыхъ часовъ ждати, поки его милость съ той земли своей жыто и яры сойметь (РПП, 359, 1529); маеть ꙗноваꙗ тое жито с того полꙗ снꙗти кꙋ своемꙋ пожытъкꙋ (КВЗС, 32, 1537); которое жито Жукъ на той земли засѣялъ, тоемъ ему дозволилъ съ поля сняти (АВК, XVII, 90, 1540); которое збожъе потомъки того Ⱚедка ... засѣяли, то они мають добровольне сняти (Пiн., 90, 1551); не маетъ большъ дати за вси повинности, только грошей 42, снявши жыто и ярину (АЗР, III, 87, 1557); на тых земълях ... маетъ збожье свое доброволъне снять, а намъ голую земълю поступити (АВК, XXXI, 9, 1565); у восен скоро сено з моркгу сыму (ИЮМ, XXXII, 226, 1578). 3. Тое, што i зняти ў 4 знач. тот пристоупил до пилата а просил тела iссова да снѧвши его ис крижа ѡбвил и оу чистоую простирю и оуложилъ оу гробъ (Пак. Хр., 22б); набравs ꙗковъ прутовъ ... а коли кору снѧлs на тыхъ которыи былъ облупилъ, белосsть сѧ вказала (Скар. КБ, 55б); iꙋдиѳъ ... снѧла опону исs столsповъ (Скар. КЮ, 20б); въ максима пꙗть кореневъ со пчолами снꙗли (КВЗС, 134б, 1540). 4. Тое, што i зняти ў 5 знач. ѡтверsжеши и соимеши ꙗремъ его сs шии твоеꙗ (Скар. КБ, 50б); теперь я самъ съ нимъ до Вильни поѣду и тую поруку съ него сыйму (АВК, XVII, 59, 1539). 5. Тое, што i зняти ў 6 знач. вси ст0483ии оц0483и. не снѧли с него ст0483ительства (Чэцця, 107б).
с. 16
Снятие гл. снятье
с. 17
Снятися дзеясл. Тое, што i знятися. Мы, пакъ, снемься съ паны радою нашою великого князьства Литовьского, осмотримъ того, какою казнью того казнити (АЗР, I, 82–83, 1468); кроль его милость приказал нам паном ... снѧтисѧ с вами на Матки Божьее день последнее на Индрици (ПГ, II, 40, 1471); архистратиг. со всѣми нбсными силами снемшисѧ. и сверглъ его на землю (Чэцця, 75б); снѧвшисѧ дш0483а из божством его. до пекелное глꙋбокости исстоупила (Пак. Хр., 25б); около обошли граници старыи Ганязскiи и зася тутъ въ тое Кмитовки снялися в мѣсто (АСД, I, 22, 1536); такъ снꙗлисꙗ есмо с тыми мещаны, а ѡни з города ехали пьꙗни (КВЗС, 34б, 1538); они пановъ комисаровъ потыкали на границы, гдѣ ся зъ Жомойтскою границою Литовская сняла (АЗР, II, 387, 1542); коли снѧлисѧ конъми вместо, Геушъ полетелъ на ѡдну сторону, а конь его на другую (Трыст., 95); еще сѧ воиска не снѧли межы себе за тры або за чотыры стрельбища (Рач., 320); соsмутсꙗ на вели вышеs ковна две мили воsска (Патр. К, 46б).
с. 17
Снятый дзеепрым. 1. Ад сняти ў 3 знач. с крижа снѧт был (Пак. Хр., 5б); пчолъ в дубьи и в сосънах ... показовали драных петнадъцать, а шостыенадъцать пчолы в коренику, зь ели снятые (АВК, XXXVI, 231, 1582); приказалъ Iсꙋсъ и снѧто трꙋпа егѡ з дерева (Хран., 165б). 2. Ад сняти ў 5 знач. свещеничество зъ него снято (АВК, VIII, 552, 1595).
с. 17
Снять гл. сняти
с. 17
Снятье, снятие наз. 1. Дзеянне па дзеясл. сняти ў 1 знач. снѧтьѧ портища въ дн0483ь стꙋденыи (Зб. 262, 106). 2. Дзеянне па дзеясл. сняти ў 2 знач. не маеть она того поля своего отъ Андрея выкупати, ажъ до снятья збожя съ той земли (АВК, XVII, 333, 1541). Параўн. знятье. 3. Дзеянне па дзеясл. сняти ў 3 знач. о снятье крыжа на церкви и о посѣченье звонницы (АЗР, III, 304, 1586); Симѡнъ до понесеньѧ креста, Iѡсифъ до оупрошенѧ Ха0483, а Нiкодiмъ до снѧтsѧ зs Крста были спорѧжены ѡд Бг0483а пред вѣки (Мак., 3б); розмышлꙗне ѡ снꙗтии со креста (Зб. 255, 304б). 4. Дзеянне па дзеясл. сняти ў 5 знач. снятья свещенничества съ того свещенника Роского, домогалисе есьмо (АВК, VIII, 552, 1595).
с. 17
Со прыназ. З, са. 1. З родным склонам. а). Ужываецца пры абазначэннi месца, аб’екта, адкуль накiравана дзеянне. отъ пресного меду со судины съ вѣка по полугрошку (КЗ, 546, 1494); прихожахꙋ и со своеи земли к немоу (Увар., 103); теперь со всего именьꙗ моего мѣне вытискаеть (КСД, 87, 1514); меды пресъные со въсихъ волостей, где были зъдавъна, даваны (КПД, 69, 1529); тело его светое со креста знѧвшы, абы не зоставали телеса на кресте (Унiя, 25); ишол со Шклова и з Могилева на поповꙋ горꙋ ꙗкиsсь Дмитръ (Барк., 172); користи доброволны ѡферовали со израsлꙗ (Бiблiя, 121б); со африки сарацини впадши п0483 тисꙗчеs людꙋ в неволю побрали (Бельск., 343).
б). Ужываецца пры абазначэннi сукупнасцi, з якой бярэцца, вылучаецца якая-н. частка. на ревизора оставълено было, со въсего одинъ квитъ (КПД, 565, 1557); тые ... мають выбрати со всее шлꙗхты того повету брати своее кождыs врꙗд (Ст. 1566, 41).
в). Ужываецца пры выражэннi прычынных адносiн. кн0483зь великии Евнутеи со страху выбежыть з города Вилни (Рач., 316).
г). Ужываецца пры выражэннi часавых адносiн. мсца септеврѧ з днѧ со ѡлторка на средꙋ (Барк., 166).
д). Ужываецца пры выражэннi азначальных адносiн. приступилъ есми къ господу богу и помолихсѧ ему, и рекохъ со всѣго срдца моего (Скар. ПБ, 13); ѡна его милует со всего сэрца (Трыст., 30); ꙋваж ижъ в тот час со всего серца милуем господа бога, коли вси мысли до него стегаем (Зб. 255, 106).
е). Ужываецца пры характарыстыцы спосабу дзеяння. гектор ... на греки моцне наскочил а розорвавши шпици со всих сторон посерединѣ невымовною моцью валечною против королю протослеꙋсови приехал (Троя, 26–26б). 2. З творным склонам. а). Ужываецца пры абазначэннi сумеснасцi ўдзелу ў якiх-н. справах, учынках. господаръ нашъ, король его милость, со отцемъ вашимъ доконъченье взялъ и во прiязнь вшолъ (КЗ, 331, 1480); кн0483зь великии ꙗкаило совет сотвориль со мт0483рью своею великою кн0483гинею Оульꙗною и з братею своею (Увар., 90); мы со ѡтцомъ вашимъ Семѣномъ Вколовымъ а зъ Ивашкомъ Матовымъ передъ господаремъ его милостью ꙋ праве не стоꙗли (КСД, 91, 1514); тут со всим народомъ вчынили великое веселе (Трыст., 8); делу со мною в тыхъ именьяхъ вчинити не хотела (АВК, XXII, 105, 1569); египтꙗне со евреи не едали (Бельск., 31); хто не естъ со мною, противъ мене естs (Мак., 4); царица алимпиада со Алеѯандромъ плакали (Алекс. 1697, 4б).
б). Ужываецца пры ўказаннi на суправаджэнне адных асоб iншымi. александръ гѡд мешкалъ въ индии со всимъ воиском своим (Алекс. XV, 2); видели ... тыи три короли хвалебныи со всимъ своим людом и кграбѧми (Валх., 64б); кн0483зь великии Витовть. со всими силами поиде ко граду Смоленьскоу (Увар., 95); король со всимъ двором своимъ и с паны радами до Кгданска прыехавшы значные подобенства того ꙋмыслу ихъ видѧлъ (Рач., 350); со слугами своими его припровадилъ (Барк., 172б); списаныs порꙗдокъ и ꙋтверженiе ... метрополиты кiевскаго галицкаго и всеꙗ Россiи со всѣми епспы (Дыяр., 154б); смиренный Iеромонах Iѡиль Трꙋцевичъ Iгꙋменъ со всею ѡ хрстѣ Братiею монастыра Кꙋтеинsского (Бяр., прадм.); со мною прибыли ст0483ые пророци которые тебе до своего хорꙋ приsмут (Зб. 107, 175б).
в). Ужываецца пры ўказаннi на наяўнасць пры кiм-н. або чым-н. пэўных прадметаў або жывёл. болѣвъ з0483 дни и престависѧ оу сред и понесоша его на главах сщ0483нци поюще песни ѡтходныꙗ со свещами (Увар., 95); хто со пчолами дерево посѣчетъ того на шыбеницу (АЗР, II, 37, 1508); на двꙋхъ качалехъ стрыхъ Iшпаньскиs, перловыs, со шлꙗгомъ трꙗсенымъ (КСД, 872, 1516); на лѣвомъ крилосѣ образъ Пресвятой Богородицы со младенцомъ (АВК, VI, 493, 1545); Быстрыцкий с помочники забрали ... в того Кучинского лукъ ... со два десятки стрелъ (АВК, XXI, 71, 1555); пошодшы з города со кресты игумены попы и дъꙗконы и ворота городовые ѡтворыли и стрѣтили великого кн0483зѧ честно (Рач., 312); игриска, и заводы конскiе, и полеване со псами, и вшелѧкiе порожнiе молодого вѣкꙋ забавы ... за ништо собѣ важил (Варл., 260); поклонилисꙗ намъ i царем прославили со дари многоцѣнными (Алекс. 1697, 25).
г). Ужываецца пры пералiчэннi аб’ектаў, якiя дапаўняюць што-н. князь Семенъ далъ ему село у Путивли, на имя Чаплища, и землю Тернъ и со озери, и съ перевесъемъ, и со всими входы (КЗ, 399, 1484); дали боярыну нашому Олешы Петровичу село наше Березное ... зъ гаты, зъ лѣсы, съ луги, и со всими иншыми входы (РПП, 343, 1508); дали есмо ему село ... зъ лесы и зъ ловы зверинными и со всимъ съ тымъ, какъ ся тыи люди здавна въ собѣ и въ границахъ и въ ѡбыходахъ своихъ мають (КСД, 73–74, 1516); дали ему мѣстцо двумъ чоловѣкомъ на селидбу со огороды (АСД, I, 8, 1522); обывателемъ великого князьства вряды даваны были, со всими пожитками давными (АЗР, III, 25, 1551); маетъ его милость панъ Витебскiй тотъ дворъ и имѣнье Берзники ... со всякими пожитками (АВК, VIII, 254, 1575); дворъ Житинскiй со всимъ збудованьемъ дворнымъ и гуменнымъ, зъ быдломъ рогатымъ и нерогатымъ (АВК, XIV, 493, 1594); вижу зелiе дерева пташки и землю со всѣми их ѡвоцами (Зб. 107, 165).
д). У спалучэннi са зваротным займеннiкам ужываецца пры ўказаннi на групу асоб, памiж якiмi iснуе ўзаемадзеянне. не мели со собою доброе и зꙋполное згоды (Барк., 169б).
е). Ужываецца пры выражэннi акалiчнасных адносiн. гсь пошлет ан0483глы своѧ со гласом великим трꙋбнымъ (Чэцця, 28); со кн0483зꙗ великого Ѡльгирдовымь прозволениемь и с помочию Литовьскои земли не был ни ѡдинъ городь ни древомь роубленыи. ани камениемь боудованыи (Увар., 99); грѣшници же рукама и словы со хватаниемъ добывали суть собѣ еѧ (Скар. КП, 3б); того з жалемъ и со клопотомъ ꙋживете (Барк., 150); сѣли и со благодарением хлѣба и вина пожывали (Бельск., 16б); тыи и иншие речи со слезами мовивши перестал (Хр. польск., 18); со страхомъ и трепетомъ житiѧ своего времѧ жителsствꙋетъ (Карп., 10); простившис з братiею со всꙗкою скоростiю шолъ до печеры (Зб. 107, 123).
с. 18
Собака, сабака наз. Сабака. дик жаловал на фалка иж его потщiвал собакою своею а собака его укꙋсила (Вiсл., 27); хто маеть борти свои або ѡзера ... к озеру ему ехати з неводом, а собаки ему не брати (Ст. 1529–Ф, 121); Яцута Гринцевичъ ... в ночы на забраханье сабакъ вышолъ (АВК, XXI, 357, 1538); онъ собаку моего Соболя своими собаками до смерти затравилъ (АВК, XVII, 227, 1540); мы жадного кгвалътꙋ емꙋ не чынили и гꙋсеs его и собакъ его не стрелꙗли (КВС, 621, 1552); гъде подданые въ пущахъ нашыхъ лазни для входовъ мають, пры таковыхъ лазняхъ абы конечъно быдла и собакъ не ховали (КПД, 576, 1557); артыкꙋл в0483і: цена собакамъ (Ст. 1566 I, 95б); к озерꙋ з неводомъ ехати волно а собаки емꙋ не брати (Ст. 1588, 381); по лесох и залеглых сторонах, люди з собаками наsдовали (Стрыйк., 534); салъ две взели, а третее сало по двору собакомъ розкидали (АВК, XVIII, 223, 1610).
с. 20
Собачий, собачый прым. ад собака. хоть наша костка, однако собачымъ мясомъ обросла (Мял., 317); на другiй бубенъ взяли у Либора скуру собачу (ИЮМ, X, 60, 1695); в той же земли нашол люде многiе ѱи главы а тѣло человѣческое вs нихs, а ноги скотiи мова чловечаꙗ, а дрꙋгаꙗ собачаꙗ (Алекс. 1697, 60).
с. 20
Собачка наз., памянш. ад собака. онъ далъ мнѣ собачку малую (АВК, XVII, 134, 1540).
с. 21
Собачникъ наз. Сабачнiк. собачънику Михалку купили пороху чвертку, олова чвертку (ИЮМ, XI, 35, 1697); того жъ дня дали собачнику Михалце на олово осм. чотыры (Там жа, 69).
с. 21
Собачый гл. собачий
с. 21
Собе гл. себе
с. 21
Собезначалный прым. Якi таксама не мае пачатку. ласкою и чл0483вколюбiем ... нашего Iс0483 Ха0483: зs которым тобѣ безначалномꙋ его ѡтцꙋ, и собезначалномꙋ вашемꙋ Дх0483ви, нехай бꙋдетъ ѡт насъ честь (Калiст, II, 179).
с. 21
Собератися дзеясл. Тое, што i збиратися. Хс0483 собѣратисѧ своимъ велить (Будны, 41б).
с. 21
Собиватися дзеясл. Збiвацца. споение лѧдвеи его ослаблѧшесѧ, и колена его восполокъ собивахусѧ (Скар. ДП, 18б).
с. 21
Собижати дзеясл. Тое, што i зобижати. Братию же вашу сыны Iзsраилевы не собижаите насилиемs (Скар. КЛ, 49б).
с. 21
Собина наз. Колькасць. коли нѣкоторый сынъ держить отца здорового и матерь здорову, а наиграетъ на себе нѣкоторую собину пѣнезей, тогды отецъ и матка не повинны за него платить тыхъ пѣнезей (АЗР, I, 12, 1347); колиж некоторыи сын ... наиграеть на себе некоторꙋю собiнꙋ пенезеи а ѡц0483ь и матка не повiннi за нег платить (Вiсл., 27–27б).
с. 21
Собиранье, собирание наз. Дзеянне па дзеясл. собирати ў 2 знач. во собирании многыхъ слꙋгъ и скаръбовъ ест суета (Скар. ЕК, 4); собиране свое наданное маетности (Дыяр., 154).
с. 21
Собирати дзеясл. 1. Тое, што i збирати ў 2 знач. домы полsны всего добра его же не собирали есте (Скар. ДЗ, 17б); прѣлюбодеи ... мерsзость и срамоту собираеть собѣ (Скар. ПС, 13); иже не собирает со мною расточает (Дыяр., 154). 2. Тое, што i збирати ў 4 знач. ѡни ... готꙋють собѣ вs лете брашsно, и собирають во вsрѣмѧ жатsвы шsтобы мели напотомъ ꙗсти (Скар. ПС, 12). 3. Тое, што i збирати ў 5 знач. собираю полѣна сиꙗ (Чэцця, 233); вси речи часъ имають ... часъ розsметывати камение и часъ собирати е (Скар. ЕК, 6–6б).
с. 21
Собиратися дзеясл. Тое, што i збиратися. ѡбычаи ꙋбо имеаху егда собирахусѧ вси овце (Скар. КБ, 52б); хто учитъ прiобидити домъ Божiй, рекше церковь прiобидити и не радити о ней, ни собиратися въ ней на пѣнiе во время молитвы, да будетъ проклятъ (АВК, VIII, 21, 1595); влдкѡве албо бискꙋпове близкiе тогож краю собиралисѧ (Апакр., 74).
с. 21
Собирающий дзеепрым. ад собирати ў 3 знач. ильꙗ ... оувидѣл етероу вдовицю собiрающю дрова (Чэцця, 238).
с. 22
Соблажнение, соблажение, соблажненье наз. Дзеянне па дзеясл. соблазнити. iссъ хсъ ... въмертвилъ соблажнениꙗ наша (Чэцця, 28б); законъ мдрого жерело животное ѡтстꙋпит ѡт соблаженiа см0483ртного (Зб. 262, 99б); перед зламаньемъ гордость и перед соблажненiемъ высокии дх0483ъ (Там жа, 101–101б); оу соблажненьи их допомогꙋть собѣ помочь малꙋю (Там жа, 125б); не мыслилъ ѡ соблажненiи его (Арыст., 171).
с. 22
Соблажненый дзеепрым. ад соблазнити. хсъ ... свою мт0483рь вказалъ. несквернꙋю чистꙋю. голꙋбицю. не соблажненоую. вышьшꙋю всѣх ан0483гловъ (Чэцця, 40).
с. 22
Соблажняти гл. соблазняти
с. 22
Соблажнятися гл. соблазнятися
с. 22
Соблажняющийся дзеепрым. у знач. наз. Той, хто спакушаецца чым-н. соблажнѧющагосѧ поставѧт слова твои и колѣни схилѧющиис розсилнивал еси (Зб. 262, 13б).
с. 22
Соблазна наз. Тое, што i соблазнъ. кгды бы видѣлъ зневажене албо соблазнꙋ ꙗкꙋю з причастiѧ таковыхъ людей, а предсѧ бы продавалъ им тꙋю ст0483ыню (Навука, 44); въ мл0483твѣ, постѣ, и ꙗлмꙋжнѣ, соблазны и оупадкꙋ оуйдемs (Паўуст., 11); творити бꙋдет соблазнꙋ междꙋ братiею (Дыяр., 154); безъ соблазны твоей и твоихъ, и тꙗжъкого смерти небезпеченства высповѣдавsшисꙗ (Пралог, 580б).
с. 22
Соблазнитель наз. Спакуснiк. кто ꙗвитсꙗ разорꙗꙗs сiа ꙗко соблазнител и разорител (Дыяр., 154).
с. 22
Соблазнити дзеясл. Спакусiць. вы братьꙗ ... многимъ трудом. соблазнили есте оусты и постъ. пощениемъ и мл0483твою (Чэцця, 174б); они соблазниша вами и прелsстиша васъ кꙋмиромъ (Скар. ЛК, 54б); молодыхъ людеs соблазнила, словы сꙗ спросными всихъ вs серца ꙋкрадаючи (Пралог, 570б); в корабли там молодых людеs соблазнила словесы спрсными (Зб. 752, 142). Параўн. зблазнити.
с. 22
Соблазнитися дзеясл., зв. ад соблазнити. ѡни рекли. мы бо николи не соблазнилисѧ (Чэцця, 121б); блюдитесѧ жъ да не соблазнитсѧ серsце ваше (Скар. ДЗ, 26); семыжды падет праведныи востанет а нечьстивiи соблазнѧтсѧ въ злости (Зб. 262, 105б); не шли его занже можеть соблазнитисѧ и взѧти даръ великии и страшить тобѣ много велми (Арыст., 166); не можеть безъ того быти абы сѧ не съблазнилъ и закона божiа не проклиналъ (Будны, 185); радит им хс0483 тогды на час оустꙋпати, абы соблазнившисѧ албо побоѧвsшисѧ, вѣчне не погибли (Каз. Кiр., 144б).
с. 22
Соблазнъ наз. Спакуса. гси избавь нас ѡт искоушѣниꙗ сего. и ѡт соблазнъ творѧщих безаконие (Чэцця, 140б); было бы то тобѣ на соблазsнъ (Скар. КВ, 64б–65); не будеть сее тобѣ на срамоту, и на соблазнъ срдцу твоему (Скар. ПЦ, 54б); естsли кто ꙗвно съблазнъ ꙋчинилъ, не маеть припущон кs ст0483ымъ тайнамъ быти (Будны, 248б). Параўн. соблазна, соблазнь.
с. 23
Соблазный прым. ад соблазнъ. соблазнаꙗ лесть ѡтстꙋпи (Чэцця, 290).
с. 23
Соблазнь наз. Тое, што i соблазнъ. Метрополѣта ... сꙋдитъ Вѣрныхъ Хв0483ыхъ, под епспами зостаючихъ, аще согрѣшаютъ ꙗви съ соблазнiю (Зб. вып., 67).
с. 23
Соблазняти, соблажняти дзеясл. Спакушать. ѡткоудоу есть смрадъ сии. поведаи намъ. соблажнѧешь бо братию (Чэцця, 3); ѡнъ же изsменѧет срдца кнѧземъ людеи земли, и соблазsнѧет их ꙗко всꙋе ходѧть безъ пꙋти (Скар. IК, 17б–18); стрѣтить бы медведѧ што соблажнѧеть мꙋжа а не безꙋмного оу безꙋмьи его (Зб. 262, 102); если ѡко твое соблазнает тꙗ (Зб. 261, 146); ѡко соблазнꙗет истини е (Дыяр., 172).
с. 23
Соблазнятися, соблажнятисе, соблажнятися дзеясл., зв. ад соблазняти. тѣм же братиꙗ не соблажнѧимосѧ (Чэцця, 125б); тогды исоус молвил оучн0483комъ своим. вы не соблажнѧитесе оу сюю ноч (Пак. Хр., 5б); не соблазнѧешисѧ царю, ꙗко кумиръ сеи внутри глинѧныи есть (Скар. ДП, 38); за простꙋпкꙋ оустнꙋю съблажнѧетсѧ злыи и въидеть с печали праведныи (Зб. 262, 99).
с. 23
Соблудити дзеясл. Саграшыць. соблуди ѳамаръ невѣсsтъка твоѧ, и сѣ во ꙋтробѣ имать ѡт блуда (Скар. КБ, 71); соблꙋдиша людие со дщерами Моавскими (Скар. ЛК, 53б).
с. 23
Соблюдаемый дзеепрым. ад соблюдати. Законъ прироженыи, в томъ наболеи соблюдаемъ бываеть (Скар. ДЗ, 1б).
с. 23
Соблюдати дзеясл. Захоўваць, берагчы. панамарь ... скверны соблюдаꙗ. тѣсным и скорбнымъ пꙋтем ходꙗ гл0483аше (Чэцця, 8б); сыны ... понимание чистое соблюдаютs (Скар. ПБ, 22); стезѧ праведныхs естъ ꙋклонитисѧ ѡт зла, и съблюдаꙗ душу свою хранить путь свои (Скар. ПС, 26); Александръ соблюдаи дш0483ю сiю честноую (Арыст., 151).
с. 23
Соблюдатися дзеясл., зв. ад соблюдати. разоумно соблюдающесѧ в чистотѣ поживѣмъ (Чэцця, 26б); четверочастьнии конци землѧ. соблюдаютсѧ недвижими (Там жа, 76); правды да соблюдаются чисто и неподвижно (СДГВ, II, 6, 1588).
с. 24
Соблюдающий дзеепрым. ад соблюдати. естъ богъ силныи и верsныи, хранѧи заветъ и милосерsдие любѧщимъ его и соблюдающимъ заповѣди его (Скар. ДЗ, 19).
с. 24
Соблюдение гл. соблюденье
с. 24
Соблюденый дзеепрым. ад соблюсти. послан быс арханг0483лъ ко дв0483ѣ ѡбрꙋченеи. непокоушенеи але соблюденои в чстотѣ (Чэцця, 158); Дана теже естъ ему и Есъѳеръ межи иными девицами, абы была соблюдена в числе иныхъ паненъ (Скар. КЕ, 5б); послухаючи заповедеи твоихъ гсди, дабы раби твои были соблюдени безъ ꙗзвы (Скар. ПБ, 29).
с. 24
Соблюденье, соблюдение наз. Дзеянне па дзеясл. соблюсти. сию грамотоу далъ есми на съблюденiе васькоу татариновоу (Гр. Сем.); сщ0483еници бо дали. ис цр0483квi мр0483ью. ѡсифови не на брак. але на соблюдѣнье (Чэцця, 158б); длѧ соблюдениѧ ꙋбо животовъ вашихs послалъ мѧ естъ богъ предs вами до египsта (Скар. КБ, 83б); кто далs ближsнемꙋ своему сребро или сосудъ на соблюдение (Скар. КВ, 41).
с. 24
Соблюдитель наз. Ахоўнiк. тот есть крстъ хсвъ. соблюдитель вѣрным хрстьꙗном (Чэцця, 29).
с. 24
Соблюсти, соблусти дзеясл. Захаваць, зберагчы. можеть землю и мѣсто сие соблюсти ѡт воды (Чэцця, 12); вси речи часъ имають ... часъ соблюсти и часъ покинути (Скар. ЕК, 6–6б); соблудите день сеи в родехъ вашихъ обычаемъ вечsнымъ (Скар. КВ, 23б); не мни того ижебы могла еси соблюсти животъ свои надъ иные iꙋдеи (Скар. КЕ, 9б); сыну мои ... съблюди заповѣди моѧ и будеши живъ (Скар. ПС, 13б); суботы моѧ соблюдете (Будны, 39); бг0483ъ же нашей надѣи и оутѣхи, да соблюдетъ васъ под кровомъ крилъ своеѧ бжственыѧ блгдти (Апакр., 191б); стараючихсѧ о оубогихъ, бѣдныхъ, хорыхъ ... добре здоровы соблюди (Калiст, II, 327); вѣрꙋ соблюсти ... гл0483ю (Дыяр., 168б).
с. 24
Соблюстися дзеясл., зв. ад соблюсти. вси людие еже сутs во гsраде томъ да соблюдутсѧ, и будуть служити вамs (Скар. ДЗ, 40); естъ тꙋ близко градъ малъ до него же ꙋтечи могу и соблюдусѧ в немъ (Скар. КБ, 34б); наполsните ѡт неѧ мерицꙋ, и да соблюдетsсѧ во пришлыѧ далекиѧ рожениѧ (Скар. КВ, 32б).
с. 24
Соболезновати дзеясл. Спачуваць. мы вамъ состраждемъ и соболѣзнуемъ ... спасенiя нашого ради просечи (АСД, II, 28, 1619).
с. 24
Соболецъ наз., памянш. ад соболь у 2 знач. кн0483зю валенътынꙋ взꙗто ... шапъка аксамитнаꙗ подбита собольцами (КВС, 444б, 1552); колпакъ оксамитны соболцомъ подшит (ИЮМ, XXXII, 214, 1578); жупанъ ... аксамиту чорного собольцами подшитый (АВК, VIII, 484, 1599); пограбилъ у него ... шапку собольцомъ подшитую (АВК, XX, 193, 1602); шапка, собольцами подшытая, золотыхъ десеть (АСД, I, 253, 1616); шапка оксамитна з собольцем купленая за коп двадцат грошей (АВК, XXXIV, 296, 1663); послали соболца оддать его мл. пану Кгашкевичу (ИЮМ, I, 25, 1679); обецали панове маистратовые пану Бурбе соболца дать на шапъку (ИЮМ, XI, 61, 1697).
с. 25
Соболий прым. ад соболь. шуба соболья волочоная аксамитомъ (КЗ, 508, 1488); шуба соболья, оксамитомъ на золотѣ крыта (АЗР, I, 165, 1496); шꙋба собольꙗ, адамашкою черчетою крыта, съ пугвицами (КСД, 871, 1516); спотки соболих два, недокунки два (ИЮМ, XXXII, 27–28, 1578); исподки соболи купилъ онъ у Смоленску (Там жа, 105); футра соболие, куньние ... забралъ (АВК, XX, 138, 1598); по десꙗт фꙋтер: кꙋних, соболих, рисих, лисих, горностаевых (Стрыйк., 559б); футеръ пупковыхъ соболихъ три, которые купилъ панъ (ИЮМ, I, 127, 1681); старговали футро пупчатое соболле (ИЮМ, III, 103, 1685); Одъно футро пупъковое соболее (ИЮМ, IX, 8, 1692). Параўн. соболный.
с. 25
Соболный прым. Тое, што i соболий. взялъ въ пана Девулского рукавецъ соболный (ИЮМ, III, 102, 1685).
с. 25
Соболь наз. 1. Собаль. продавали его милости соболи (КСД, 773, 1511); ꙋставꙋемъ ценꙋ зверомъ дикимъ ... за соболꙗ два рꙋбли грошеs (Ст. 1588, 380); купили соболя одного, заплатили таляр. пятнадцать (ИЮМ, XIII, 27, 1699). 2. Футра собаля. Зубецъ ручилъ королю по тыхъ мытникохъ Путивльскихъ две камъце на золоте а сорокъ соболей (КЗ, 221, 1490); оучти кн0483зꙗ великаго Витовта ... многими дарми чепми. златыми. и поꙗсы золотыми соболми. камьками (Увар., 96); шапка ѡксамитнаꙗ. исъ соболемъ коштовнымъ (КСД, 873, 1516); цар Махмет и сын его Монтѧк дали кн0483зѧ великого Московског на ѡкуп, и взѧли за него великое множество рублевъ и соболеи (Рач., 341); витовтъ ... дари надает емꙋ ланцꙋхи золотыꙗ и поꙗсы золотыꙗ соболми камками дорогими (Патр. К, 53б); толмачове зас читаючомꙋ листы царские длꙗ седанꙗ шатꙋ найвыборнѣйших соболев подстилал (Стрыйк., 570); крашанины для покрытя соболей, за асмаковъ дванадцать (ИЮМ, I, 244, 1682); на сорокъ соболей купили крашенины (ИЮМ, XIV, 60, 1700).
с. 25
Собольцовый прым. ад соболецъ. взяли ... колпакъ собольцовый (АВК, XX, 314, 1635); припала справа о невыданье ... шапки оксамитное собольцовое (АВК, XV, 118, 1664); узели были контуш ... подшиты белюны з кгрузиками туркусами сажоными, шапкой собольцовою аксаминую (АВК, XXXI, 398, 1668); при которомъ бою шаблю, коштуючую золотыхъ шестьдесять, шапку собольцовую узели (АВК, XII, 490, 1684).
с. 26
Соборище, соборыще наз. 1. Тое, што i зборище ў 1 знач. всимъ еретикомъ якоѣжъкольвекъ секты вольно зъѣзджатися, порядокъ въ соборищахъ своихъ становити (АЗР, IV, 98, 1595); в соборищꙋ митрополита и его товаришовъ владыковъ, же ани межи свѣтскими тых примикирiѡв и маршалка не было не треба сѧ дивовати, бо не мѣли бы были комоу в чиненью рѧдꙋ послоуговати албо маршалковати (Апакр., 90б); кгды до того соборыща людѣ входили на молитвꙋ, ѡдин входꙗчыхъ ꙋпомнилъ тыми словы (Зб. 259, 70). 2. Тое, што i зборище ў 2 знач. ареи же началъ соборища творити (Чэцця, 352); ижъ владыкове наши, покинувши мѣстце и часъ певный въ Берестью для соборовъ всему духовенству нашомоу застановленый, иные собѣ соборища покутные, а праве подступные намъ всѣмъ духовнымъ чинятъ (АЗР, IV, 123, 1595); иные вси соборища дъѧволские ꙗко то тꙋръцы татарове и жидове сꙋть противъ рымскомꙋ папе (Унiя, 40б).
с. 26
Соборне прысл. Сумесна, разам. А про тожъ приказуемъ вамъ, абысте на кождую недѣлю ... молебены соборнѣ въ церквѣ соборной Слуцкой отправовали (АЮЗР, II, 58, 1609); которие то причины насъ побудити маютъ з ними сполечне до хвалы бж0483ой; длꙗ чого вси мы днес памꙗтку ихъ соборне празнꙋемъ (Пралог, 546б).
с. 26
Соборниковъ прым. ад соборникъ у 2 знач. Слова Соборsникова сына Дв0483два царѧ Ерꙋсалимsскаго (Скар. ЕК, 3); Слова Соборникова сына вывращающего, видение еже гл0483а емꙋ мꙋжъ с нимъ же естъ богъ (Скар. ПС, 45).
с. 26
Соборникъ наз. 1. Эклесiяст (кнiга Старога Запавету). Еклесиастесъ или Соборникъ премꙋдраго царꙗ Саломона (Скар. ЕК, 1); книги ... вторые Еклезиꙗстесъ а то ест соборsникъ (Скар. ПС, 2); Екклисiастъ, iс: Казнодѣа, аб Соборник (Бяр., 269–270). 2. Прапаведнiк. искалъ соборникъ наити рѣчи цꙋдныи и писмо прѧмое рѣчи правые (Зб. 262, 92б). 3. Кнiга, якая ўтрымлiвае творы царкоўна-павучальнай i жыцiйнай лiтаратуры. А книгъ: Правила великiи, Уставъ, Соборникъ постный, Соборникъ годовый, Соборникъ Житiя Святыхъ (АЗР, I, 137, 1494); Претожъ в поꙋченiи своемъ в Четверток Великий (которое знаидешъ в соборниках своих) так мовитъ: Молитвеникъ словеса гн0483ѧ она гл0483етъ (Навука, 40–41).
с. 26
Соборный прым. ад соборъ у 3 знач. Потомъ Св0483тыи ꙗковъ, Петsръ, iоанъ, iꙋда седsмъ соборsныхъ посланиеи написали (Скар. КБ, 6б); Теже соборsнаѧ посланиѧ апстльскаѧ (Скар. ПЦ, 3); постановили зо всих прошлых наѡкрꙋтнеsшое и соборное на хрестиꙗны гонение (Зб. 752, 375); сѵнод Епералный, или Соборный естъ на той часъ, коли Папа Римскiй совокꙋплѧетъ (Зб. вып., 91). ◊ Куница соборная гл. куница; церковь соборная гл. церковь.
с. 27
Соборованье наз. Дзеянне па дзеясл. соборовати. на которомъ еще до всего потѣшного душамъ нашимъ и потужного полегало и ничого бы намъ въ томъ нашомъ соборованью не шкодило (АЗР, IV, 150, 1596).
с. 27
Соборовати дзеясл. Сабораваць. два епископы при его милости отцу митрополитѣ засѣдати и соборовати, водлугъ правилъ и кононовъ святыхъ богоносныхъ отецъ не можете (АЗР, IV, 73, 1594); о што не разъ упоминали есмо тебе, абы-сь ... засѣдалъ и о потребахъ церкви Божоѣ намовлялъ, соборовалъ и радилъ (Там жа, 147, 1596).
с. 27
Соборовое наз. Пабор з духавенства на карысць епіскапа. Берꙋтъ Соборовое, которое называют Катедратикꙋм ѡт Катедры (Зб. вып., 57б).
с. 27
Соборовый прым. 1. Ад соборъ у 3 знач. водлугъ готовыхъ первшихъ духовныхъ патрiаршихъ и нашихъ соборовыхъ декретовъ, екзекуцiю есмо судовнѣ учинили (АЗР, IV, 76, 1594); владыки, которые сами правом божимъ на томъ трыбꙋнале соборовомъ власть маютъ. Бо ѡни сами сутъ ꙗко писмо мовитъ в деѧниѧхъ апостолскихъ ... ѡт дꙋха светого постановени абы рѧдити церковью божою которꙋю ѡткꙋпилъ кровью своею (Бер. саб., 22–22б); вѣдаемѡ, же канѡны ст0483ыхъ ѡтц0483ъ соборовые ꙗсне то, варовали, абы нихто вs свѧтахъ або праздникохъ, а особливе великоденномъ, под проклѧтsствомъ, ѡтмѣны и прикладанsѧ чинити не смѣлъ (Апакр., 49); ѡн зостаючи вs ꙋпоре еретицком ꙋпамꙗтатсе не хотѣл и проклꙗтыs ест выроком соборовым и з свещенничества зложоныs (Бельск., 344б); ѡт Ст0483ых бжственныхъ соборовыхъ Канонѡвъ ... приказанное и росказанное зневажаютъ (Калiст, II, 235б); хто раз зложоныs винне або и невинно без соборового дозволенѧ вернетсѧ на столицꙋ, тоs без всѧкого сꙋдꙋ ѡсꙋженыs ест (Зб. 82, 152б). 2. Ад соборъ у 4 знач. лацнѣй тѧ боуде з ꙋпорꙋ сперти iсторыѧми костелными, и власными латинsскими дѣѧми соборовыми (Апакр., 146б).
с. 27
Соборский прым. ◊ Церковь соборская гл. церковь. с. 28
Соборъ наз. 1. Вялiкая колькасць людзей, якiя сабралiся дзе-н. (для чаго-н.). всиж почали дивитисѧ стоꙗщии оу соборе людьстемъ (Чэцця, 267); Нарицаетсѧ же сиѧ книга соборникъ, понеже не ко единому человѣку в неи пишеть, но ко всему собору людеи. а не единаго человѣка мысль и кохание ꙗвлѧеть но всего собора (Скар. ЕК, 2б); Богъ всемогыи благославить тебе и возрастить тѧ и розsмножитs тѧ да бꙋдешъ вs соборъ людеи многихъ (Скар. КБ, 51); стрѣтили кнежну ... з великою честю ... и стрѣтили ее честно со кресты перед Москвою, и былъ собор великии и венчанье. и было чсти и весэлꙗ досыт (Рач., 325). 2. Сход службовых цi выбарных асоб. розделъ третии ѡ соборах шлѧхты. И ѡ розмножени великог кнзьства (Ст. 1529–Ф, 32); Причетникъ естли мнимаетъ, ижъ есть не по праву отъ епископа своего отлученъ, тогды передъ соборомъ отсудитися маетъ (АВК, VIII, 20, 1595); далѣй такого безчинiя не терпячи, иншую игуменiю соборомъ обравши постановить (АЗР, IV, 523, 1631); ѡттол то соборы сеsмы, сеsмики иншие конститꙋции людеs великихъ (Зб. 259, 553). 3. З’езд прадстаўнiкоў вышэйшага духавенства хрысцiянскай царквы. да будеть причтенъ съ тыми, которые суть прокляты Святыми Отцы на святыхъ седми соборѣхъ (АСД, IV, 1, 1508); Подъ сеимомъ близко пришлым, книжкꙋ дрꙋкованоую с тымъ титоуломъ, собор берестеискiи пꙋстилъ хтось межи люди (Апакр., 4); Былъ ꙋ Берестю соборъ рокꙋ а ≠ фч0483д. Того жъ рокꙋ, панъ Ѡстровинскиs ꙋмеръ, тот рокъ велми былъ мочливъ бурливъ стꙋденъ на збожье мерныs былъ ꙋрожаs (Барк., 153); Виктор папежъ ... ꙋставил на никеискомъ соборе абы велканоцъ не инде была свечона ѡдно в ден неделныи на сходе кветнѧ (Царств., 73); то што всеs цр0483кви ѡт дх0483а ст ѡбꙗвлено ꙗко през собори, синоды, поданꙗ апслъские, през папежи, през писма иные (Зб. 261, 200); Был собор апостолскиs в ерꙋсалиме на котором теды соборѣ ѡбрѣзане и ховане законных ѡбрꙗдков чинит заказано (Бельск., 210); Зачимъ и шестый Вселенскiи Соборъ в Канѡнѣ лв0483 заказꙋетъ срого и под Анаѳемою такѡвых отлꙋчает (Сакр., 10б); собор во ефесе был зложоныs, на которомъ Кирил Алеѯандриs з великою поважностю был (Зб. 259, 229). 4. Галоўны храм епархii, горада цi манастыра, дзе богаслужэнне адпраўляе вышэйшая духоўная асоба. Есмо вчынили соборъ Светому Великому Мученику Дмитрею въ городи нашомъ Пинску (РКП, 321, 1502); ѡнъ тꙋю ѡтъчызнꙋ свою ... на три соборы записалъ (КВЗС, 43, 1538); всимъ соборомъ Троецкимъ богомолье, то есть, молебенъ служити и за насъ господаря и за все хрестiянство пана Бога просити будуть (АЗР, IV, 23, 1589); тое село заборе ... пры иншых селах ѳꙋнъдовано на собор богоꙗвленꙗ (ККСС, 19б, 1615).
с. 28
Соборыще гл. соборище
с. 29
Собота гл. субота
с. 29
Соботный гл. суботний
с. 29
Собравший дзеепрым. ад собрати ў 1 знач. королевъство небесное [подобsно есть] неводу вsкиненому вs море, и сs каждого рода собsравsшому, которий гsды наполънитьсѧ, выволокsли его на кърай. и седъши выбsрали добsрие вs судье, а лихие выкинулi вонъ (Цяп., 19).
с. 29
Собравшийся дзеепрым. ад собратися ў 1 знач. первохрстьꙗньскии цр0483ь и чстныи архиерѣи всѣмъ собравьшимсѧ въ цр0483ковъ. повелѣша крстъ показати людем (Чэцця, 26); Рече бо, събравsшимsсѧ вамъ и моему дх0483у, силою гсда нашего Iс0483 ха0483 предати таковаго сатанѣ (Будны, 249).
с. 29
Собрание гл. собранье
с. 29
Собраный, себраный, собранный дзеепрым. 1. Ад собрати ў 1 знач. никгды заправдоу ѡт початку того то свѣта не слыхано тыле рыцерев и тыле молодцов валечных собраных оу едино (Троя, 15); войско еще не собрано (АСД, I, 142, 1567); тꙋрки дрꙋгие зараз з великостю людеs тꙗгнꙋли кꙋ вѣдню, лѣта ≠афл0483а але кгды ꙋслышали ѡ собраном людꙋ против собѣ вернꙋлисꙗ, починивши шкоды немалыи (Бельск., 404); кнꙗз литовскиs ачъ мѣл поготовꙋ не послѣдное воsско з литвы, з рꙋси и татар собраное (Стрыйк., 533б); Собраный теды ѣхали пѧть цр0483ей Амморѣйских посполꙋ з войски своими (Хран., 166б); в тот час на тоs сторонѣ рѣки порово воиско собранно было (Алекс. 1697, 69). 2. Ад собрати ў 2 знач. которые были передъ ратоушамъ собраны маленко ѡтстоупили ѡт бличьѧ его ѡпроч кнѧжат капланских и старцов (Пак. Хр., 19б); Треба пакъ ꙋбогих еже бывала з муки пsшеничsное. Церsковъ Хрстову известовала иже изs многихъ людеи ꙗко изs зерsнѧтъ собрана (Скар. КЛ, 5б); церковъ ест з людеи исповѣдующих ха0483 събрана, але мнѡзи межи нихъ суть лицемѣри, которiи только оусты бг0483а исповѣдують, а сердцомъ далече ѡтстоꙗть (Будны, 157); тогды с тым же кгвалтом собранымъ, нашодшы на двор властъный ее милости пани Анъдреевой Овлочымъской, моцно кгвалтом ся добывали (АВК, XXXVI, 289, 1582); Читаемо же несторый не ѡт келестина папы, але ѡт всего ефеского соборꙋ, который противко его еретицствꙋ был собранъ, ѡтлꙋченъ и с престола изверженъ есть (Апакр., 133б); ѡн реклъ если синод вселенскиs собраныs не бꙋде а тоs блуд которыs межи вами ест не ѡтдалитсꙗ збавени не бꙋдете (Бельск., 355б); Далъ такого Пастыра, ꙗкого потреба цр0483кви его, презъ его собраномꙋ стадꙋ (Лям., 20); розмышлꙗне ... ꙗко се христос ꙋказалсе всимъ ꙋченикомъ собранымъ (Зб. 255, 43б); собран былъ на него синодъ, и такъ неприконаного ни в чом повторе цр0483кви и престола ѡтдалили (Зб. 82, 355). 3. Ад собрати ў 3 знач. в збоже ... которое запаливши на нивах и собраное ꙋже до гумен збоже погорѣло, такъ далеко же тежъ и винницы и ѡливницы и виноградъ попалил ѡгонь (Бiблiя, 131б). 4. Ад собрати ў 4 знач. Богатесsтво скоро собраное потомs ꙋменsшено бꙋдеть (Скар. ПС, 21б); рокъ есмо тоs серебъщине жь положили собраноs и ѡтънесеноs до скаръбу нашого (КСД, 1050–1051, 1522); Кгды таковый платъ зъ земъли будеть въ тые лета собранъ (КПД, 6, 1538); врѧдникъ волен будеть ... ѡное имене со всѣми речми рꙋхомыми так тежъ и з доходы часу держанꙗ собранными ѡноs стороне ... ѡтдати (Ст. 1566 I, 77); з двора ничого не маеть возити, але бꙋдет повиненъ ѡное именье ... такъ тежъ из доходы часꙋ деръжаньѧ своего собраными ѡноs стороне ... ѡтдати (Ст. 1588, 373). 5. Ад собрати ў 6 знач. черес велебноую геленꙋ зновоу себраны и сгроумажные тое винници речи и и [!] снасти (Валх., 94–94б); болеs было по насыщении собранныхъ ꙋломъковъ, анижли хлебовъ (Зб. 259, 163б).
с. 29
Собранье, себрание, собрание наз. 1. Дзеянне па дзеясл. собрати ў 1 знач. правое бг0483атьство в рꙋцѣ млстиваго. а злое собрание в нем же нѣс части ко бо0483у (Чэцця, 339б); през собране ѡкрутное валки вси зброю почали брати (Троя, 19); нарече богъ сушу землѧ и собрание водъ назовѣ море (Скар. КБ, 9б); Для которого жъ собранья того войска нашого обрали и встановили есмо гетьманомъ быти (АСД, I, 128, 1549); Церsковъ ест събранье, або дружина вѣрных людеи их же богъ презрелъ вs животs вѣчныи (Будны, 156); ѡное великое собране лꙗхов посѣкли (Стрыйк., 474б); коли его навежали многие люди в немаломъ их собраню казал собе ꙋголꙗ жаристаг з огнем прынести (Зб. 752, 577–577б); назвалъ бг0483ъ сꙋшею землю, а собранье водъ назвалъ море (Хран., 2б). Параўн. зобранье ў 2 знач. 2. Дзеянне па дзеясл. собрати ў 2 знач. оучинивше собранiе велiкого рекли кн0483жата капланскаꙗ. которым рѧдом могли бы есмо привести к собе iѡсепа (Пак. Хр., 36б); коллекгiа албо себранiа боудеш честовано да оу дн0483ь последнии с тыми прешлехетными треми королми (Валх., 95б); людей, государю, на каковыхъ нигдѣ на себе не мѣвали, ани собранья въ Литвѣ не слыхали (АЗР, II, 23, 1507); на розныхъ местцахъ ... подъ часомъ собранья на съемъ ... деються многiе наезды домовые (КПД, 342, 1563); ино передъ старостою судовымъ и маршалкомъ ѡного повету при собранью шлꙗхты ... присꙗгꙋ на тые врꙗды свои ꙋчинити (Ст. 1588, 121); Прошꙋ вашое чуsности хотѧжь полно начынили клопотовъ абы не были ꙋтрапени ани из собраниѧ были вывержены (Унiя, 21); Рокꙋ мк0483є костантина к0483. Рокъ тоs велми значныs естъ, собранем синодꙋ або соборꙋ великог (Бельск., 266–266б). Параўн. зобранье ў 3 знач. 3. Дзеянне па дзеясл. собрати ў 3 знач. тая служба людей ... от светого Юря ажъ до собраня огородных речей з огородовъ овощовыхъ ... мают ходити на роботу по два человека (АВК, XXXII, 252, 1596). Параўн. зобранье ў 4 знач. 4. Дзеянне па дзеясл. собрати ў 4 знач. тежъ вси, а кажды особнѣ, селянѣ и подданные ... отъ всего данiа и заплаты, собранья, вытягненiа серебщизны, и тежь мѣръ, которыи же дякла реченыи суть ... будуть вольни (АЗР, I, 75–76, 1457). 5. Дзеянне па дзеясл. собрати ў 5 знач. То дей все передо мною вознымъ меновали ижъ дей пры ономъ кгвалътовномъ собранью оного дому побрано (АВК, XXXVI, 126, 1582). 6. Дзеянне па дзеясл. собрати ў 6 знач. ꙋважъ, ижъ болши было по насыщению собрание ꙋломковъ анижли хлебовъ (Зб. 255, 24). 7. Накапленне, багацце. Гаврилкович ... з свирна скарбного ... шкатулку ... в которой дей портукгалы и чырвоные золотые – собране его млсти было, взявши тую шкатулку ... Яну Тыминскому ... отдал (АВК, XXXVI, 372, 1582); доброе собране свое на три части разделили (Зб. 752, 53б); все собранiе мое домовое жонѣ и дѣтемъ моимъ отказую (АВК, III, 5, 1670).
с. 30
Собрати, собрать дзеясл. 1. Сабраць, аб’яднаць каго-н. у адно цэлае; сканцэнтраваць у адным месцы (многае, многiх). соберите люди на гороу (Чэцця, 234); Поръ же индиискии цр0483ь по многим землѧм црства своего листы розослал. и воиско свое собравъ (Алекс. XV, 1); собравши оусѧ кн0483жата капланскаꙗ и писменники людскiе пытал ѡт них кгде бы хсъ народилсе (Валх., 51); твоя бы милость казалъ всихъ хоружихъ передъ себе собрати, и тому опытъ и обыскъ учинити и достаточнѣ ся того довѣдати (АЗР, II, 335, 1534); Тѣмs бо и хс0483 наоуку свою или церковъ приподобалъ сѣти или неводу запущоному вs море, и ѡт вsсꙗкого рода рибs събравsшу (Будны, 157б); собрал домовои челꙗды триста и ѡсмнадцат (Бельск., 15); самъ реклъ: Илекроть хотѣлемъ собрати дѣтsки твои, и не хотѣлесь (Мак., 320); вышедшы з пꙋстыни ꙋченики которые собрал постит ꙋчыл (Зб. 255, 162); тежъ на горꙗчкꙋ захотелъ в которой зле се маючи: росказалъ собрат всю братию (Пралог, 650). // перан. Сабрацца з думкамi, сканцэнтравацца на чым-н. Вѣрномꙋ оумысломъ ѡдмѣнитисѧ потреба, и вs Бг0483а вси мысли свои собрати (Мак., 23). Параўн. зобрати ў 1 знач. 2. Склiкаць, запрасiўшы прыйсцi каго-н.; пачаць дзейнасць якой-н. арганiзацыi. В лет ≠ sц0483кд по божю попущению. кн0483зь великии Витовтъ. оумысливъ по своемоу хотению собрал епспы Роускыи. во ѡбласти его живущих (Увар., 98); третюю копу присѧжную мает врꙗд собрати (Ст. 1566 I, 88б); пан Ждан Пашкович обычаемъ здавна звыклымъ ку обысканю злочинцы и шкодника собрал копу (ИЮМ, XXX, 154, 1577); третюю копꙋ присꙗжнꙋю маеть врꙗдъ собрати (Ст. 1588, 420); послове его ѡт баръды ѡшꙋкани неслꙋшне фоцыꙋша на столицы потвердили игнатего выклѧли, ѡ чомъ взѧвъши пана Миколаи лепшꙋю и правъдивꙋ справꙋ соборъ в риме собралъ (Бер. саб., 38б); никифор ... собралъ на собор епископовъ (Пралог, 498б–499); поки не мелъ свщ0483нка самъ ихъ собравши читалъ имъ писмо свт0483ое (Там жа, 679б). Параўн. зобрати ў 2 знач. 3. Сабраць ураджай. видь гсди и знаменаи кого еси такs ꙗко виноград собралs (Скар. ПЕ, 7); тот огород нашъ у пна Григоря ... выкупили, а збожье бы якоежъкольвекъ пан Грыгорей на нем засеяное мел ... кгды поспееть, добровольне собрати (АВК, XXXI, 144, 1593). Параўн. зобрати ў 3 знач. 4. Атрымаць ад каго-н. што-н.; спагнаць грошы, падатак; паступова назапасiць, накапiць. останокъ тыхъ грошей, што есте потомъ собрали до тыхъ часовъ; ажъ бы есте то имъ отъдали (КЗ, 214, 1486); над жидовъством и надъ ероузалем своею моцiю. и албо место себе и соудiю его ꙋставил и подал. которые колиж безчисльные пенѧзи собрал геродоу не ведаючи до рима пошол (Пак. Хр., 23–23б); Шатъ и иныхъ рѣчей роспродавши, и сумою шестьдесятъ копъ грошей собравши (АЗР, I, 370–371, 1506); дани медовые и грошовые што ... за тые лета собрали детемъ ѡтдати (Ст. 1529–Ф, 57); sobrаwszy społnа zołotyje, y dosłаł im w cаłosty (Бых., 524); живилъ ихъ и весь домъ ѡтца своего додаючи живности каждому. А по всем свѣте хлѣба не было, и голод стиснул был землю, наболѣй египетскую и хананеsскую, з которих вси гроши собрав за продане збожꙗ, и внеслъ ихъ до скарбу царского (Бiблiя, 101); з которыхъ вси гроши собравши за проданье збожьѧ и внеслъ ихъ до скарбꙋ црскогѡ (Хран., 74б). Параўн. зобрати ў 5 знач. 5. Забраць; прысвоiць, узяць сабе. Богъ душу его съ того свѣта собралъ (АЗР, I, 123, 1492); ино, по грѣхомъ, тое ся дѣло продолжило, а въ томъ Богъ ихъ съ сего свѣта обоихъ собралъ (АЗР, II, 19, 1507); мꙋжа моего съ того света Богъ собралъ, а детей межи насъ не было (КСД, 34, 1510); домъ мой весь собрали, в клети взято пять копъ грошей панее моее, што дала мнѣ хмелю куповати (АВК, XXII, 125, 1560); Богуш Шабанович ... нашодшы на дом ее моцно кгвалътом ... маетность ее дворъ собралъ (АВК, XXXVI, 125, 1582). Параўн. зобрати ў 6 знач. 6. Пазбiраць, прыбраць, падабраць што-н. (рассыпанае, разлiтае i пад.). спалили его над ѡзером сперою, а собравши попел и кости ꙗкъ был ѡбычаs рымꙗн старих в трꙋнкꙋ вложили (Стрыйк., 515); Кернос ѡныs коли ꙋмер ѡсыпали гробъ под лѣсом кꙋ горѣ вынеслыs, и там его тѣло спалили ꙗкъ был звычаs поганскиs. А порох собравши сховали (Там жа, 516); Наелисꙗ вси и собрали што збыло ꙋломковъ сем кошовъ (Зб. 255, 88); На той часъ все изблеванiе съ землею маетъ чл0483къ собрати, и въ пещъ горѧщꙋю вsкѣнꙋти (Зб. вып., 22б). 7. Прыняць, зняць тое, што вiсiць. кгды то повѣдано дв0483дви казал их з крижов собрати и саꙋловых костеs добыти из иѡнафаномвыми (Бельск., 109б).
с. 31
Собратися, собратисе, себратисе дзеясл., зв. 1. Ад собрати ў 1 знач. собралисѧ вси люди города тог (Чэцця, 81б); мѣстце кде сараценове посполоу исъ жонами ... себралисе были. тое мѣстце тогды мгла такъ темнаꙗ и хмоурнаѧ ѡкрила и ѡгорноула (Валх., 81); по седми годехs ... сбѣрутсѧ вси сыновѣ iзsраилевы (Скар. ДЗ, 59); ѡни ... собравшысꙗ с помочъники своими ... брата моего збили и зранили (КВЗС, 64, 1533); намъ заказалъ подъ горломъ, жебысмы вси ся собрали до дому Шостакового (АВК, XVII, 432, 1561); собsравsшисе зs сsтарsшими раду ꙋчинивsши серебsрениковъ досsтатокъ дали жолsнеромъ (Цяп., 42б); собралсꙗ вес израиль до мѣста ꙗко ѡдин чл0483вкъ, и ѡднакою мыслью, и ѡдною радою (Бiблiя, 135); Кроль всимs такъ балвохвалцѡмъ ꙗк и христiѧнѡмs на ѡдно мѣстце собратисѧ росказалъ (Варл., 230б); Вели тогды Исуса до Каиꙗфы архиереꙗ, где се были собрали ꙋчители и старшие (Зб. 255, 250б). Параўн. зобратися ў 1 знач. 2. Сабраць ваенную сiлу, людзей, рыхтуючыся да паходу. великомꙋ кн0483зю ѧгаилоу и скиргаилꙋ невъзможно имъ стати противоу, занеже бо в него събралас великаѧ сила (Вiл., 449); На лето же собравсѧ Швитригаило кн0483зи Росскими боꙗры и со всею силою Роускою и поидѣ на Литвꙋ (Увар., 106); Самъ князь великiй и зъ сынми своими есть въ Олександровѣ слободѣ, зъ войски великими собрався (АЗР, III, 164, 1573); казавшы сѧ собрати воиску Литовскому и Полскому люду служэбному жолнѣромъ ... первеи воиско Литовское выправил (Рач., 345); тамъ же хоружые собравшысе с ними ... маеть посполꙋ тꙗгнꙋти, што напростеs кꙋ местъцꙋ до пописꙋ назначоному (Ст. 1588, 50); витолтъ собравшисѧ з великим людомъ добылъ смоленска (Царств., 76б); Прето се до ег краин собрали, и мног полонꙋ побрали, и три тисꙗчи людꙋ забили (Бельск., 128б); также нѣкоторыи Евагран ... собравъсꙗ воиском на него и побивъ его и жонꙋ и дочкꙋ вsзꙗлъ (Алекс. 1697, 79).
с. 33
Собрать гл. собрати
с. 34
Сова наз. Сава. Пsструса совꙋ мышелова, и ꙗстреба и всего роду ихъ ... не имате ести (Скар. ДЗ, 31); Сие пакъ пsтице их же ести не имате ... Пструса, Сову, мышелова (Скар. КЛ, 22); з птаства ести не маете ... стрꙋса и совы (Бiблiя, 164); Межи птахами которые мают пазнокты должшие в тыле ниж наперед не ежте, ꙗко ѡрел, кгрифъ, сепъ, канꙗ, ꙗстребъ, крꙋкъ, стрꙋс, сова, пꙋгач и иные такие (Бельск., 55б); не ꙋродит сова сокола (Зб. 259, 345); То сꙋть которыхъ зs птаства ести не маете: орла ... ꙗстреба, и ворона, и стрꙋса, и совы (Хран., 118б).
с. 34
Совгацкий гл. солгацкий
с. 34
Соверстница наз. Дарадчыца. добраꙗ бо есть чл0483вкоу соверстьница алчьба (Чэцця, 308).
с. 34
Совершаемый дзеепрым. ад совершати ў 1 знач. радуитасꙗ ... единодꙋховнаꙗ и единомысленаꙗ. совершаем[а] дх0483омъ ст0483ымъ (Чэцця, 69б).
с. 34
Совершати дзеясл. 1. Здзяйсняць, ажыццяўляць. Кгды Апслѡмъ реклъ: Се творите во мсе воспоминанiе ... котораѧ естъ Матерiа того Сакраментꙋ ... алболи которые слова совершаютъ тꙋю тайнꙋ (Дзiд., 12); Никто же можетъ посѣщати Цр0483квей, кромѣ Епспа, или того комꙋ Епспъ сiе дѣло совершати изволитъ (Зб. вып., 62). Параўн. свершати ў 1 знач. 2. Адпраўляць (набажэнства). я ведле давного звычаю архиманъдрита ... за листами в мл до себе за ними писаными завжды соверъшати и благословляти буду (СДГВ, II, 23, 1595). Параўн. свершати ў 2 знач. 3. Учыняць, заключаць. великiе послы того договору и вѣчного докончанья съ вами не совершали, но розъѣхалися бы въ свои стороны (АЗР, V, 36, 1637). 4. Пасвячаць (на пасаду). въ станъ духовный на поповство совершати ихъ будетъ (АЗР, IV, 8, 1588).
с. 34
Совершатися дзеясл., зв. 1. Ад совершати ў 1 знач. сп0483сова блгдть в наших сѧ немощехъ совершаетъ (Апакр., 190б); тѣла их ст0483ых при ѡных теплых водах были погребени где многiꙗ исцеленiꙗ совершаютсꙗ (Зб. 752, 12б); всꙗко число и личба десꙗтма совершаетсꙗ (Там жа, 30); Форма кождого сакраментꙋ, сꙋтs слова, имиже кождый Сакраментъ совершаетсѧ (Зб. вып., 3). 2. Ад совершати ў 2 знач. длѧ того сщ0483енникъ баб маеть напоминати, абы ꙋмѣли слова которыми совершаетсѧ кр0483щенiе (Навука, 19).
с. 35
Совершаючый дзеепрым. ад совершати ў 1 знач. вшакож и мы совершаючым нашꙋ памет поспѣшни бꙋдем: розꙋмѣемъ бовѣмъ и мы нѣшто мѣть ꙋ бг0483а (Зб. 752, 515б).
с. 35
Совершающий дзеепрым. ад совершати ў 1 знач. всꙗкож и мы совершающим нш0483у памꙗт поспѣшни будем (Зб. 82, 362).
с. 35
Совершенейший гл. совершеннейший
с. 35
Совершение гл. совершенье
с. 35
Совершенне, совершено прысл. Канчаткова. Число днеи твоихъ соверsшено ꙋчиню (Скар. КВ, 43б); Потом по семом року знову совершенне ѡтдана, и мешкала завше при церкви в низначономъ [!] еs мѣстцу (Пралог, 543б).
с. 35
Совершеннейший, совершенейший прым., выш. ст. ад совершенный. Хрстосs же пришедъ арsхиереи будущимs благомs, большии и соверsшенеишии Храмъ ... обретs (Скар. КВ, 4б); прилучаемъ совершеннѣsшому преждезванному братству виленскому и лвовскому, единочестно и единомыслsно и единонsравно правованом жити ведлугъ вsзаконенiа ст0483го православiа бл0483гочестiа (Дыяр., 154).
с. 35
Совершенный, совершеный II прым. 1. Дасканалы. вы же внегда вниидете до земsли ихъ, соверsшены и не поскsверsнены будьте предъ господемъ богомъ вашимъ (Скар. ДЗ, 37); онs же никомꙋ не бранить добре чинити, веселыи, добротливыи, крепsкии, певныи, соверsшеныи (Скар. ПБ, 11б); Пꙋнкты Новопоставленыѧ До Артыкꙋловъ Братства нш0483его ... которiе мают быти в досконалой поважности, и совершенномъ выполненю (Ст. бр., 22); водле ѡного ꙋпомненꙗ збавителевого: Будте совершеными ꙗко ѡтец вашъ небесныs совершенъ естъ (Зб. 255, 406б); гсдь бог ... нб0483ных таин ѡткрывает премудрост совершеннꙋю дарꙋет (Зб. 752, 23); сiѧ Слꙋжба не можетs сѧ назвати Слꙋжбою совершенною, длѧ причины, котораѧ нижей положитsсѧ (Зб. вып., 27б). Параўн. свершенный ў 1 знач. 2. Дарослы, сталы. коли пришолъ до лѣтъ совершеных ѡбран ѡт всѣх становъ згодне и посвꙗчон ест киринѣй мѣсту на епископство (Пралог, 484б). Параўн. свершенный у 2 знач. 3. Дасведчаны, умелы. ведомо же иже лекарь совершенныи. но тотъ вѣдаеть которыи речи подобаеть ѡтпоустити их на прироженiе. а которыи надо беречи (Арыст., 223); был бовѣмъ мужъ тоs Ст0483ыs и во всем совершенныs и вs писму бѣглыs (Пралог, 589б). Параўн. свершенный у 3 знач.
с. 35
Совершено гл. совершенне
с. 36
Совершенство наз. Дасканаласць. мѧновите ѡ томъ могꙋть ли хрстiане до совершенства прiйти (Мак., 72); Абым рѣч правдивꙋю волею бозскою зачатꙋю правдиве ведлугъ сил немощныхъ моих в совершенство и до ꙋвѣренꙗ правовѣрнымъ дх0483овнымъ и свѣцкимъ людем привелъ (Дыяр., 176б). Параўн. свершенство.
с. 36
Совершеный I дзеепрым. ад совершити. Книга ... совѣрsшена естъ повелениемъ працею и выкладомs ꙋченаго мужа (Скар. ПП, 11б); Всякъ даръ совершенъ совышей и сходя отъ отца световъ, должно есть и Богу всегдашнее благодаренье (АВК, I, 38, 1614); ѡт него же всѧко деѧнiе бл0483го, и всѧкъ даръ совершенъ (Сматр., 6–7).
с. 36
Совершеный II гл. совершенный
с. 36
Совершенье, совершение наз. Дзеянне па дзеясл. совершити. съхранение же закону еѧ ест совершение нетлениѧ (Скар. ПБ, 10); [лоуна] по всѧ вечеры воспѧщенье творить и да иж до совершенiѧ сиреч до полноты (Неба, 61б); отецъ Аѳанасей Терлецкiй, отъѣзджаючи изъ того манастыра Пиньского для совершенья на столицу архiепископскую Полоцкую (АЗР, IV, 10, 1588); ѧкъ много потреба до совершениѧ Тайны (Навука, 8); въ ту пору и совершенье вѣчному докончанiю сталося (АЗР, V, 36, 1637).
с. 36
Совершитель наз. Здзяйсняльнiк, выканаўца. вы, правовѣрные христiяне, слышачи о томъ, съ терпливостью идите на предлежащiй вамъ подвигъ, взираючи на началника вѣры и совершителя Iисуса, который вмѣсто потѣхи принялъ крыжъ, о встыдѣ не дбалъ (АЗР, IV, 164, 1597); Соверъшителs тое таины водлꙋгъ самое пристоиности, и стых ѡц0483ъ зданѧ, меновите ст0483ог клiментiѧ в листе до своих оучн0483ков Дiѡнисiѧ. Киприѧна ѡ еретиках ѡкрещеныхъ, естъ епископъ (Навука, 31). Параўн. свершитель.
с. 37
Совершити дзеясл. Здзейснiць, ажыццявiць. В немs ꙋбо дарове и жерsтвы приношахусѧ не могуще совѣсти соверsшити служащих подs закономъ (Скар. КЛ, 4–4б); Дай намь, Гд0483и, доброе, тебѣ угодное хотѣние совершити (Мам., 179); подвигом добрым со Павлом подвизатисꙗ, теченiе совершити, вѣрꙋ соблюсти главы видимыхъ и невидимых (Дыяр., 168б); Хвала Бг0483ꙋ давшемꙋ начати и совершити (Мак., 386). Параўн. свершити.
с. 37
Совершитися, совершытися дзеясл., зв. 1. Ад совершити. Тако соверsшишесѧ небеса и землѧ. и все ꙋкрашение ихъ (Скар. КБ, 10б); ижъ Москвитиномъ и Москвою тое дѣло началося и межъ самою Москвою посаженьемъ Дмитра на господарствѣ и совершилося (АЗР, IV, 309, 1608); день остатнiй тотъ былъ, которого распятый будучы заволалъ: “совершылося” (Гарм., 203). 2. Пасвяцiцца. Маетъ онъ тое архiепископство владычьство Полоцкое ... до живота своего держати и уживати, и, на тое владычство совершившися, слушнѣ и раднѣ во всемъ ся справовати (АЗР, III, 115, 1562); Маеть онъ ... надалѣй, до року, въ станъ духовный по звыклому обычаю постановити и совершитися маетъ (Там жа, 302, 1586).
с. 37
Совестити дзеясл. Сарамацiць. Повторылъ мовечы, и люди моѧ дана кажꙋтъ разлꙋчити междꙋ светымъ и скверънавымъ, и межи чыстымъ и нечыстым совестѧт имъ и разсꙋждение ѡ крови да ꙋставѧт, ꙗко разсꙋжати ѡправданиѧ моѧ, и законы моѧ и повелениѧ моѧ въ всих праздъницехъ (Бер. саб., 25).
с. 37
Совестный прым. Сумленны. мы братꙗ каимосѧ грехов своих совѣстных и несовѣстных (Чэцця, 345б); цѣломꙋдрый, братолюбивый, снисходителный: в наꙋчаню братiи ростропный, в строфованю бачный, в караню оуважный, в справленю совѣстномъ (Сматр., 40).
с. 37
Совесть, совисть наз. Сумленне. престали бъ приносити жерsтвъ, егдабы не имели совѣсти греховное единою очищены (Скар. КЛ, 3б); Потому жъ за властѧми покои маемs, а за пастырsми добрую совѣсть (Будны, 51); д0483. Скꙋтки тое таины .а0483. на дш0483ꙋ оного, которыи з чистою совистью приимꙋеть, ласка бж0483аѧ изливаетсѧ, за которою годнымъ и способным сѧ стаеть (Навука, 145); Ажъ до сего часу николи чистоs совѣсти и мл0483твы не мел (Зб. 752, 30б); ѡна скоро нагленꙋла познала его и гризласѧ в совѣсти своеs (Зб. 82, 18б).
с. 37
Советитися дзеясл. Ра́iцца, ра́дзiцца. оуслышали три дроузи iѡвовы все тое зло што пришло на него и пришли каждыи ѡт мѣста своего ... и советилисѧ посполоу прiити розоворивати с нимъ и тѣшити его (Зб. 262, 12б).
с. 38
Советникъ наз. Дарадчык, саветнiк. петръ ес ... великии вчитель цр0483ковныи. добрыи совѣтник хрстьꙗнскии (Чэцця, 227б); ѡнs же былъ ест советникъ царѧ Давыдовъ изs града его Гѣлома (Скар. ДЦ, 94); вs новомъ завѣте Корsнилiа сотника, Iосифа ѡт Арiмаѳiа съвѣтника, Сергiа Павла Пафеньского Анѳiпата або наместъника и прочих (Будны, 58); Надъ то писалъ, штобъ король его милость того чоловѣка и совѣтниковъ его въ панствѣ своемъ скарать казалъ (АЗР, IV, 278, 1608); патрiярхъ съ своими совѣтники ... вскорѣ смуту въ господарствѣ заводити почалъ (Там жа, 482, 1615); Той безбожный цр0483ь Мамаи, роспытавши у своих совѣтников о Батѣи, якь землю рускую повоевалъ, кн0483зей позабивалъ, городы попустошил и под свою владзу подбилъ (Мам., 169); сꙋдꙗми и совѣтниками и катами хотѣли того сꙋдꙋ поправити (Зб. 259, 637); Сей папа Римскiй, маетъ своихъ совѣтниковъ, которыи называютсѧ кардыналове (Зб. вып., 66).
с. 38
Советница наз. Дарадчыца. маетъ мѣти четыры Совѣтницы, зs которыхъ кождаѧ маетъ мѣти по тридесѧтъ лѣтъ (Зб. вып., 76б).
с. 38
Советнический прым. ад советникъ. слышьте вѣрнии. как ѡсифа не возбрани ѡ добродѣтели совѣтническии санъ (Чэцця, 338).
с. 38
Советовати дзеясл. Ра́iць, ра́дзiць. Предs чꙋжимъ человѣкомs не совѣтꙋи (Скар. IС, 16б); Посвѣдчаеть ми того Ап0483лъ Павелъ, гдѣ ѡ дѣвстве тако къ Корiнфѧнам совѣтуеть (Будны, 32); мы тотчасъ съ паны гетманы советовали (АЗР, IV, 466, 1615); Мовитъ абовѣмs златоꙋстый ст0483ый на положенsе цр0483ковное рп0483з [не презирай тых иже полезнаѧ совѣтꙋют] (Ст. бр., 13).
с. 38
Советующий дзеепрым. ад советовати. где же сꙋть мнози совѣтꙋющии ꙋкрепsлѧетсѧ совѣтъ (Скар. ПС, 24б).
с. 38
Советъ наз. 1. Парада. ѡфанасеи ... возѣмъ совѣтъ праведных хса твоего (Чэцця, 178б); ѡткинꙋли есте весъ совѣтъ мои (Скар. ПС, 6); толко теперь оутроудiлъ мѧ ѡскꙋдил еси вес совѣтъ мои (Зб. 262, 19); дꙋховнымъ моимъ з православными слꙋхачами бесѣдам початокъ оучинити предсѧвзѧлемъ былъ, не въ матерiи еднак Iс0483а .м0483. жалю и плача. Але поневажъ совѣты Бж0483iи не ꙗкъ совѣты людскiи: поневажъ, мовлю, иначей радитъ чл0483вкъ, а иначей радитъ Бг0483ъ (Сматр., 11); не естем чернец но старшыs, над разбоsниками по совѣтꙋ товарышов своих прыsдох сюда к вам (Зб. 752, 579); архимандрит младенца давшы Ⱚеѡдоре выгнал его з манастырѧ вон по совѣту брати (Зб. 82, 20). 2. Нарада. жидове ... совѣт творѧхꙋ оубити ег (Чэцця, 315); кнѧзж великыи витовтъ совѣт сътвори съ кнѧзми своими (Вiл., 448); ѡньж кн0483зь великии ꙗкаило. свет сотвориль. со мт0483рью своею великою кн0483гинею Оульꙗною (Увар., 90); до которого монастыря маетъ и повиненъ будетъ тотъ отецъ игуменъ Кутеинскiй, совѣтъ учинивши въ монастыри паненскомъ Кутеинскомъ ... одну змежи инокинь обрати сестру (АЗР, V, 69, 1641); блажен мꙋж иже не sдет на совѣт нечестивых (Зб. 259, 141б); Иѡан ст0483ыи ... совѣтомъ теды всих клеветник i ненавѣстников извержен был ѡт престола (Зб. 81, 225б).
с. 38
Совещавати, совещевати дзеясл., шматкр. ад совещати ў 2 знач. к нему пакs рекоша мудрыи друзи с ними же совещаваше и жена его гл0483юще (Скар. КЕ, 12); Востали суть на моисеѧ ... двѣсте и пѧтsдесѧтъ мужевъ стареишинъ ѡт людеи, ихs же внегда совѣщеваше совѣты по имени призываху (Скар. ЛК, 36б).
с. 39
Совещати дзеясл. 1. Ра́iць, ра́дзiць. полюбисѧ речь сиѧ Царю, и такъ ꙗкоже совещали ему повѣлелъ абы сѧ стало (Скар. КЕ, 5б); повѣдаючи намъ ... ѡ злостивомъ совѣте неверныхъ Жидовъ, еже совещаша на сына божиѧ предати его без вины на роспѧтие (Скар. ПБ, 1б). Параўн. свещати II. 2. Ра́iцца. По крепости твоеи стережисѧ ѡт ближsнего твоего, и с мудрыми и с наꙋчеными совѣщаи (Скар. IС, 17б); Тогда рече жрець приступимо первеи и совѣщаимо з богомъ (Скар. ПЦ, 29б).
с. 39
Совещевати гл. совещавати
с. 39
Совий прым. ад сова. тотъ совии ѡчи мает, которыs бозские таемъници своимъ розꙋмомъ прирожонымъ понѧти хочет (Зб. 259, 540–540б).
с. 39
Совисть гл. совесть
с. 39
Совите гл. совито
с. 39
Совитей прысл., выш. ст. ад совито. Беда вамъ ꙋчоные и фарисеи лицѣмерsники, ижъ затsворѧете королевъсsтво небесsное пѣредs людьми. вы бо не входите, ни вsхожѧчимъ допущаете вsвойти ... ижъ пsроходите море и сушу, ꙋчинити одsного пsриходsнѧ: а гды бꙋдеть чинити его сына мꙋки совитей васъ (Цяп., 32–32б).
с. 39
Совито, савито, совите прысл. Удвая. шкоды совито будеть платити (КСД, 700, 1511); естли бы хто напротивку тои ꙋставе нш0483ои вчинил тогды маеть тому в кого што ѡзметь совито вернути, а нам вину заплатити дванадцат рублев гр0483шеи (Ст. 1529–Ф, 27); совито бы оный податокъ децъкимъ вашое милости былъ отъправленъ (КПД, 31, 1538); маю его отъ всякого права заступовати и ему тотъ домъ очыстить, албо пенези савито вернути (АВК, XX, 12, 1559); дворэнина совито навезати водлуг стану его (Ст. 1566, 14); земенинъ ... где бы на томъ року не заплатилъ, тогды подвезалъсе тые пенези совито платити (АВК, XXVI, 467, 1586); головъщина або навезъка совито зъ именьѧ и маетности его мает быти плачона (Ст. 1588, 11); таковыs спротивъникъ совито великꙋю сꙋмꙋ и заклады ... заплатити повиненъ (ККСС, 20б, 1615); скоро потым ему гд0483ь бг0483ъ совите вернул все (Жыц. св., 95б); помнечы на ѡвое малое добродѣsство не бꙋдꙋ не паметливъ, але совите тобѣ тое ѡтдам (Зб. 107, 182).
с. 40
Совитость наз. Празмернасць. панъ бꙋдило маеть ꙋпасти ꙋ совитость тыхъ пꙗти сот копъ грошеs (КВС, 484, 1552); тогды вжо и истизну и совитость сами своими п[е]н[е]зьми закладати будуть повинъни (КПД, 458, 1568); то все зъ совитостью маемъ и повинни будемъ ... заплатити и нагородити (АСД, III, 54–55, 1579); совитости винъ, и накладов ничого не маеть платити (Ст. 1588, 323); сꙋдъ ... присꙋдилъ земенину нш0483ому юрю заливаце ... за долгъ совитость и зарꙋки водлꙋгъ записꙋ его певную сумꙋ (КЛС, 161, 1598); на ѡтправꙋ тое десетины и совитости тогож врадника сꙋдового земского або кгродского новгородского ... зъсылаемъ (ККСС, 42, 1615); черезъ которое ... скарбъ шкадуеть на чотыры тысячи золотыхъ Польскихъ, за што въ плачене троякихъ совитости и въ вины правные попадли (АСД, II, 83, 1683).
с. 40
Совитшый прым. Большы. Если бы хто крал длѧ пьѧнства, а им болшъ, концем злыхъ прымножытсѧ, тымъ злость грѣховаѧ совитшаѧ бꙋдетъ: ꙗко коли бы хто крал абы се ꙋпилъ, а оупiѧлъ абы кого злеил, а забил до смерти и проч (Навука, 63).
с. 40
Совитый прым. 1. Багаты, шчодры. Первей мает смотрети, естлибы того зятя его стояла третяя часть именя совитое сумы пенязей (Ст. 1529, 25); Панъ Мартинъ Войтеховичъ покладалъ передо мною привилей ... о данье отмены совитое за корунтъ его (РПП, 87, 1555); его милость кнзь пан мой самъ через себе, ани через жадную особу звышъ мененую увязанья жадного его милости боронити не маеть, под такими жъ совитыми заруками всими звышъ поменеными (АВК, XXXVI, 57, 1582); его дей милость княжа Слуцкое, напротив того всего внесенья, той дочцѣ ее милости, а малжонцѣ своей, совитую сумму пѣнезей ... обѣцалъ (АВК, VIII, 421, 1586); головщина совитаѧ з маетности его лежачое и рꙋхомое, детꙗмъ або близкимъ его маеть быти плачона (Ст. 1588, 18); не такъ далеце ономꙋ добре чинитъ, ꙗкъ барзѣй самомꙋ собѣ нагородꙋ еднаетъ, и совитый зыскs ѡтноситъ (Калiст, II, 94б); сꙋдъ кгродскиs ѡшъменскиs ... тому стрыхарꙋ навезкꙋ совитꙋю то ест копъ литовских десет ... всказал и прысꙋдил (ККСС, 259, 1618); умоцованый ... за таковую облогу и зубами въ палецъ велиций у руки левое укушене и охромене навезки совитое копъ сорокъ ... враду всказу просилъ и домавялъсе (АВК, I, 87, 1659). 2. Двайны. Вежъ чотыри: три з нихъ совитыми стенами рублены (АСД, VII, 77, 1552); ѡныs тамъ совитым почтом и во двое такъ много ꙗко замешъкали там заслуговати будуть повинни (Ст. 1566, 23); десетины не выдали ... за чым в совитую винꙋ попали (ККСС, 41б, 1615); Хто постит, легок естs и крылат, и досконал, и вs трезвости молитsсѧ: совитыи бовѣмъ мает крыла (Калiст, II, 60б–61); купили ... Ранкортъ совитый и пасокъ до запинанья килиму дали (ИЮМ, I, 22, 1679); до млына купили гвоздя совитого полкопы, до прибиваня у пустку тарчицъ (ИЮМ, VIII, 56, 1691); Гвоздя совитого полкопы, осм. двадцать (ИЮМ, XI, 83, 1697). Параўн. осовитый.
с. 40
Совладети дзеясл. Авалодаць, завалодаць. Изыидеть человекъ ѡт племенѧ его, и совладееть сsтранами многими (Скар. ЛК, 52).
с. 41
Совлеченье наз. Дзеянне па дзеясл. совлечи. тꙋтъ сꙗ может мовити ѡ совлеченю старого чл0483ка, а ѡ облеченю новог чл0483ка, з земног стаетсꙗ нб0483сным (Зб. 259, 350).
с. 41
Совлечи дзеясл. Сцягнуць, сарваць. гѣмонъ ... повелѣл совлечи ѡдѣние еꙗ (Чэцця, 62б); цр0483ь дадиꙗнъ. повелѣлъ совлечи ѡдѣние его (Там жа, 177б); жолнери старостины совлекши с него возложыли на нь плащъ шарлатныs (Зб. 255, 270). Параўн. свлечи, свлещи, совлещи.
с. 41
Совлещи дзеясл. Тое, што i совлечи. макриꙗнъ мꙋчитель повелѣл совлещи ѡдѣние ее (Чэцця, 86).
с. 42
Совокупити дзеясл. Спалучыць, злучыць, сабраць, аб’яднаць. совокꙋпилъ бо ꙗзыки воистиноу с виноградомъ гсь (Чэцця, 313); кнзьж великии Витовтъ. совокупи вои свои (Увар., 94); Сѵнодъ провинцыалный, или краинный, естъ на той часъ, коли Метрополѣта, всѣхъ Епсповъ, Архимандритовъ, и прочiихъ изѧщнѣйшихъ, совокꙋпитъ въ едино мѣсто (Зб. вып., 91).
с. 42
Совокупитися дзеясл., зв. 1. Ад совокупити. мужи iзsраилеви совокупилисѧ суть вси вs тои день (Скар. ПЦ, 28б); оны совокупившися зъ бискупами Римскими, згоду свою учинили, и на знакъ тое згоды у церкви Божiей вси посполу служенiе свое отправовали (АЗР, IV, 214, 1600–1605); таѧ покꙋта естъ троѧкаѧ: Костъ, Мл0483тва, ꙗлмꙋжна, который совокꙋпѣвшисѧ зs заслꙋгами Гсда нашего ... даютъ намъ ѡтпꙋщенiе каранѧ за грѣхи (Зб. вып., 45б). 2. Сысцiся, зблiзiцца (для бiтвы); уступiць у бой. то на миръ ꙗвлѧеть ꙗко сопротивником совокꙋпитисѧ межи собою на мечь (Плячо, 83); y pereszedsze stаli ob rеku s nimi, y dlа złoho perechożenijа reki, ne mohli wo skore sowokupitуsia s nimi, y bolszy trech czаsow bilisiа s nimi ob reku (Бых., 571); кнꙗзь тронꙗта з берестѧ з братею своею ... совокꙋпившисѧ имъ со ѡдного и пошли противꙋ царꙗ Курдаса (Патр. П, 84б–85).
с. 42
Совокупление наз. Дзеянне па дзеясл. совокупити. поиди госпоже знамѣние свѣта. возвещание таинъ зерцаю всѣх проркъ. совокоуплѣние растоꙗщихсѧ (Чэцця, 79б); онs же иматs совокупsл ение зs богомs (Скар. ПБ, 12); Таково съвъкупленiе с тѣломъ хв0483ымъ, чи не на вѣре залежить (Будны, 236); предоброе здоровье ваше, спокойное вs томъ выгнани помешкане, ѡ бл0483гостоѧнiи ст0483ых Бж0483iих цр0483квей, соединенiй мiра, и совокꙋпленiй всѣх, и ѡ наслѣдiй вѣчных бл0483гъ, без престани Гсда Бг0483а просили (Мак., 9б); Съжитiа: Съвокꙋпленiа, ≠ аѱк0483и. бесѣды, ≠ ац0483sі (Бяр., 163).
с. 42
Совокупленый, совокупленный дзеепрым. ад совокупити. Два естесsтва во единомs Хрсте совокуплена (Скар. КВ, 3б); Але тѣжь потреба, абы есмо чули, ижь въ нас живеть и пребываеть, а еще надобѣ абыхмо с нимъ съвъкуплены ꙗко оуды или чланsки всего тѣла съ своею головою (Будны, 236б); Ку тому, ижъ естъ светая абовѣмъ одъ Iисуса Христа, главы и жениха своего, черезъ вѣру совокуплена освещается (Гарм., 181); чловеченство его з божеством ест в ѡднꙋ персонꙋ совꙋкꙋпленно [!] (Зб. 82, 112); Форма поддiаконства, Вратарѧ, и свѣщеносца, въ едино совокꙋпленныхъ, естъ таѧ (Зб. вып., 65).
с. 42
Совокупляти дзеясл. Спалучаць, злучаць, збiраць, аб’ядноўваць. архимандрiею совокуплять, под страшнымъ судомъ Господа Бога (АВК, XI, 10, 1517); росказал абовѣм бъ0483 сн0483ом своим на онъ часъ, абы сѧ не съвокꙋплѧли зs сынми людскими (Каз. Кiр., 38б); Сакраментъ Еѵхаристiй ... по третее, совокꙋплѧетъ насъ всѣхъ съ собою (Зб. вып., 24б).
с. 43
Совокуплятися, совокуплятисе дзеясл., зв. ад совокупляти. ратнии ... совокоуплѧхоусѧ. и прихожахоу всѧ добрѣишаꙗ (Чэцця, 269б); вделалs петелекъ пѧтsдесѧтs по краехъ Гуни единое, и пѧтs по краехъ гꙋни второе, дабы сѧ ими могли совокꙋплѧти (Скар. КВ, 68б); А вы мизеръные два владыкове и панове вси ꙗко своего злого не видите ꙗко се з геретики съвокꙋплѧете, и въ ихъ не толко раде противъ писмꙋ и воли божои седите, але рѧдовъ ихъ и намовъ слꙋхаете (Бер. саб., 14); не подаетsсѧ теды чинъ свѣщеносца, пред чиномъ пѣвца и четца, але совокꙋплѧетsсѧ съ поддiаконsством (Зб. вып., 65б).
с. 43
Совокупляющийся дзеепрым. ад совокуплятися. наделаешъ и гапликовs златыхъ. И два ретезьки зs злата пречистого собѣ совокуплѧющихsсѧ (Скар. КВ, 53).
с. 43
Совратити дзеясл. Скiнуць. афониꙗ ... похватилъ за ѡдръ прчстое. хотѣл совратити со аплских плѣчь на землю (Чэцця, 265).
с. 43
Совратитися дзеясл. Звярнуцца. Iꙋда ... совратисѧ к мужу iдолѧмитинꙋ именемъ Гирамꙋ (Скар. КБ, 69б).
с. 43
Совсимъ гл. зовсимъ
с. 43
Совышей прысл. Тое, што i свыше. Всякъ даръ совершенъ совышей и сходя отъ отца световъ, должно есть и Богу всегдашнее благодаренье (АВК, I, 38, 1614).
с. 43
Согадати дзеясл. Тое, што i згадати ў 2 знач. мы съ князьми и съ паны радою нашею великого князьства Литовьскаго и съ всимъ поспольствомъ согадавши, урядили есмо такъ (АВК, I, 80, 1468).
с. 43
Согайдакъ гл. сагайдакъ
с. 43
Соглаголавший дзеепрым. ад соглаголети. подвигом добрым со Павлом подвизатисꙗ, теченiе совершити, вѣрꙋ соблюсти главы видимыхъ и невидимых ... сокрꙋшити и вѣнец ꙋготованныs вам въ ꙗвленiе iс0483 хв0483о со всѣми любꙗщими пришествiе его и согл0483авшим сiа Павлом гл0483ю ѡт ха0483 бг0483а прiати (Дыяр., 168б).
с. 43
Соглаголети дзеясл. Сказаць. чого и пророкъ данилъ подпираетъ тыми словы, и возвеличитъсе на всего бога и на бога богъ соглаголеть пресильнѣ (Унiя, 34–34б).
с. 43
Согласие, согласье наз. Згода, аднадушнасць; дамоўленасць. мы съ бояры государя вашего ради говорити о добромъ согласьѣ; да нынѣ недомогаетъ у насъ Янъ (АЗР, II, 294, 1533–1538); причитаючи имъ нѣшто въ несовершенной науцѣ пустошного и растленного и малопотребного отъ нихъ ученiя, запрещаючи своимъ злым наукомъ до нихъ приходити, граматыческого, диалектического и риторического ученiя и церковного согласiя научатися (АЗР, IV, 33, 1590); въ церкви потреба, абы было согласiе едино (Гарм., 189).
с. 44
Согласнейший прым., выш. ст. ад согласный у 2 знач. тое зданье ꙗко бы на петрѣ ст0483омъ, ꙗкъ на одномъ камени цр0483ковъ хв0483а мѣла быти збꙋдована, не естъ согласно писмꙋ ст0483омꙋ протожъ иного с писмомъ ст0483ымъ согласнѣйшого же мы сѧ держимо (Апакр., 100б).
с. 44
Согласно прысл. Зладжана, стройна, гучна. патриꙗрси и праведници венчашас. тѣма апсльскии ликъ согласно тресветоую [!] пѣс бо0483у восылающе (Чэцця, 77б).
с. 44
Согласный прым. 1. Зладжаны, стройны, гучны. ныне и мы воспоимо пѣс согласнꙋю гл0483юще (Чэцця, 314б). 2. Згодны, аднадушны; адпаведны. да ведже разумъ оное молитвы съгласенъ ест зs молитвою гсднею (Будны, 210); понеже тогды тое зданье ꙗко бы на петрѣ ст0483омъ, ꙗкъ на одномъ камени цр0483ковъ хв0483а мѣла быти збꙋдована, не естъ согласно писмꙋ ст0483омꙋ (Апакр., 100б).
с. 44
Согласоватися дзеясл. Згаджацца, дамаўляцца. Совѣщаваю, припорꙋч: Оугожꙋю кого сs кимъ, съгласꙋюсѧ, змовлѧюсѧ. згажаюсѧ сs кимъ, приражꙋю, прирꙋчꙋю, напоминаю (Бяр., 162).
с. 44
Согласье гл. согласие
с. 44
Соглашати дзеясл. Адпавядаць. слова его не соглашають наказаниѧ (Скар. КI, 42).
с. 44
Согледание наз. Дзеянне па дзеясл. согледати. ное выпустилъ ест врана с ковsчега на согледание земли потомs выпустилs голуба (Скар. КБ, 18б).
с. 44
Согледаный дзеепрым. ад согледати. Да будуть полки ваши и воиско ваше свѧто, и ничто же нечистаго да не согледано будеть межи вами (Скар. ДЗ, 44б–45).
с. 44
Согледатай наз. Выведнiк. Пословѣ и согледатаи наши засsтрашили суть серsца наша (Скар. ДЗ, 6б–7); мнелъ насъ быти согледатаими сsтраны тое (Скар. КБ, 78); Согледатаи помроша во пꙋстыни (Скар. ЛК, 32); [И]сходникъ: Съглѧдатаи, шпѣгъ (Бяр., 62).
с. 44
Согледатель наз. Наглядчык. богъ естъ соглѣдатель милостыни, и даеть благодать вsместо еѧ (Скар. IС, 9); ты еси богъ соглѣдателs вековъ (Там жа, 58б).
с. 45
Согледати дзеясл. Аглядаць; бачыць. Песнь Моисеова юже приказалs воспевати сыномъ iзsраилевымs. и согледа землю обетованsную (Скар. ДЗ, 60б); прозиратаи есте и согледати сsтраны некрепsчеишее земли сеѧ приидосте (Скар. КБ, 77); возрениемъ что добраго на техъ скотѣхъ можеть кто согледати (Скар. ПБ, 23б).
с. 45
Согледающий дзеепрым. ад согледати. Поглѣдьте иже есмъ самъ собѣ не трудилсѧ, но всемъ соглѣдающимs наказаниѧ (Скар. IС, 54); мꙋжъ соглѣдающии безs вины крови человѣческое, аще бы и до ꙗмы оутекъ никто же поможеть емꙋ (Скар. ПС, 43).
с. 45
Согледовати дзеясл., шматкр. ад согледати. По числу четыредесѧти днеи в нихs же согледовали суть землю годъ во место днѧ поличенъ будеть (Скар. ЛК, 33б–34).
с. 45
Согнаный дзеепрым. ад согнати ў 1 знач. Кнежата, и панове хорꙋговные, панове рада, также и врꙗдники земские, ѡ блꙋдꙗги также и ѡ то с чого злодеs согнанъ бываеть мають сꙗ заховати тымъ ѡбычаемъ нижеs ѡписанымъ (Ст. 1588, 544).
с. 45
Согнати, сагнати дзеясл. 1. Сагнаць; прымусiць пайсцi, пакiнуць якое-н. месца. Жаловали люди нашы ... на ... Богдана Сопежича, рекомо, бы ихъ согналъ изъ ихъ отчинны и земль (КЗ, 537, 1494); естьли ихъ милость не поставять того злодеꙗ, которого съ того коня слуги ихъ милосты сагнали, тогды панны ихъ милость мають вси тыи шкоды платити ꙗнушкꙋ (КСД, 66, 1510); ѡни ... братанича деs нашого трохима из его власное ѡтъчызны согнали (КВЗС, 50, 1538); ино дей тотже намесникъ Глебко его съ той земли согналъ (АВК, XVII, 355, 1541); воевода Судомирскiй тыхъ людей моихъ выграбилъ и съ того врочища ихъ согналъ (АСД, I, 91, 1546); вчынѧть змову межы собою кн0483зи Рꙋские почати вальку против великого кнзѧ Рынкголъта и хотечы его согнати з отчызны своее городов Руских (Рач., 304); Поденщыковъ человекъ осемъ, дали кождому по осм. осемъ за полдня, якъ дождь пошолъ и согналъ (ИЮМ, VI, 183, 1689). 2. Растапiць (пра снег). гололедица ковзота студен ижъ трудно было выповедати, потомъ ндли третеs в постъ великиs ꙋ во второк в ночы былъ дождъ силныs ажъ снегъ согнало и весна стала (Барк., 167б); дожды великие были ажъ днепръ ростексѧ а снегъ согнало (Там жа, 168–168б).
с. 45
Согненье наз. Дзеянне па дзеясл. согнути. не вѣрит вs ровъное заблоуженое соуетна бо бꙋдеть ѡтмѣна емꙋ: безs днѧ его дополнитсѧ и согнѣнье его не оугоустѣло (Зб. 262, 18б).
с. 46
Согнивший дзеепрым. ад согнити. прильнꙋло бо тѣло къ согнившей ризѣ (Чэцця, 3б).
с. 46
Согнити дзеясл. Тое, што i згнити. Да согниеть брюхо твое (Скар. ЛК, 15б).
с. 46
Согнути дзеясл. Сагнуць; скласцi пад вуглом у суставе (пра канечнасцi). боудемъ согноувше роуки стоꙗти (Чэцця, 346б); не смѣти боудемъ порожних словъ говорити. ани прилыгати. только согноувsши роуки стоꙗти пред бг0483омъ (Там жа, 367б).
с. 46
Согнутися дзеясл., зв. ад согнути. мsгла ꙗко оутро боудеть: и бꙋдеш сѧ надѣѧти ес бо надежа и не засоромѧешсѧ надежно лѧжеш: и согнешсѧ и нѣтъ пополохоу (Зб. 262, 16б); чи личишь мсци как сѧ наполнѧют чи вѣдаешь час роженѧ их: согнꙋтсѧ сами дѣти их выщепѧтсѧ оузы свои роспꙋстѧт (Там жа, 29).
с. 46
Согнутый дзеепрым. ад согнути. Поидуть просто выпущение молъниеи, и поминутs ꙗко луче согнутые дꙋги облаковъ (Скар. ПБ, 8б).
с. 46
Согойдакъ гл. сагайдакъ
с. 46
Соградити дзеясл. Пабудаваць. Поидите до Езвоꙗ и соградите опѧть градъ Сеоновъ (Скар. ЛК, 47); ѡни ... рекоша хлевы овцамъ ꙋделаемъ и стаини говѧдомъ, и детемs нашимъ грады соградимо (Там жа, 67); кый храмъ съградите мнѣ; или кое мѣсто покоѧ моего (Будны, 7).
с. 46
Согражанинъ наз. Суграмадзянiн. Ап0483лъ пишеть. Несте страннiи пришельци, но съгражане и домашнiи бж0483iи, наздани бывше на основанiе Ап0483лъ и пророкъ (Будны, 161).
с. 46
Согреванье наз. Дзеянне па дзеясл. согревати. ꙗкъ дерева, минꙋвши зимѣ, за согрѣваньемъ ихъ силѣ внꙋтрней, невидимою ꙗкоюсь справностю Сл0483нца и вѣтровъ, звнꙋтръ ꙗкs ѡдѣнье листѧ, цвѣты и овоцы выноситъ и выпꙋскаетъ: также и травъ цвѣты вs онъ час зs внꙋтрнего лона земли выходѧтъ, и ѡкриваетсѧ и здобитъсѧ землѧ, и трава ꙗкъ лѵлѣи (Мак., 56); такъ ижъ много се до него инsшихъ сходило, абы ѡт него ꙗкъ ѡт ѡгнꙗ согрѣванsе побудку ... брали (Пралог, 568).
с. 46
Согреватель наз. Той, хто сагравае. Серафими: Пожигателе, или съгрѣвателiе (Бяр., 308).
с. 46
Согревати дзеясл. Саграваць, рабiць цёплым, гарачым. ѡна ... стоꙗла предъ Царемъ и корsмила и согревала и спѧщи подле его (Скар. ТЦ, 120б); крыло павиное похвалено есть с крылы прпдбное и пѣрье ижь положити на земли ꙗица свои и на перsсти согреваеть (Зб. 262, 29); Духs божiи съгрѣвалъ воды. то естъ, давалъ силу водамs абы животъ некiи мѣли вs собѣ (Будны, 153б); до лазни радко ходьзе бо в неи борзо согреваю моего стегна (Неба, 68); ѡ старости дв0483да царꙗ иж его панны согрѣвали (Бельск., 110б); што на сем свѣтѣ дорогимъ и славнымъ естъ ѡдкидаютъ и погоржаютъ, длѧ Хв0483а ѡгнѧ который ихъ здыймꙋетs, согрѣваетs и роспалѧетъ аффектомs Бж0483iмъ (Мак., 82). Параўн. зогревати.
с. 46
Согреватися, согреватисе дзеясл., зв. ад согревати. не менел блсвѧли чересла его и ѡт рꙋна борановъ моих согревалъсѧ (Зб. 262, 25); Лишнее же в кольчествѣ хоть всегда ниже коли боудет из него загнитие се согрѣваеть (Арыст., 216); лазен не маем, на слонцꙋ се согрѣваем, а ѡт росы небеснои бываемы покропени (Бельск., 178б); ꙋбогие скупившисꙗ рано согрѣвалисѧ на слонцꙋ (Зб. 81, 100б); ꙋбогие собравшысꙗ рано согрѣвалисꙗ на слонцꙋ (Зб. 752, 38б).
с. 47
Согрети дзеясл. Сагрэць, выклiкаць адчуванне цеплынi. можеш ли пременити вѣтръ. и согрѣти его (Арыст., 233); хотѣлем был тут ꙗкъколвекъ ꙋ ѡгнѧ согрѣти, але длꙗ ваших словъ плюгавых мꙋшу дати покоs (Зб. 107, 165б).
с. 47
Согретися, согретисе дзеясл., зв. ад согрети. будутs ли два сполу спати загреетсѧ единъ ѡт другаго, единыи же самъ како согреетсѧ (Скар. ЕК, 8); Царь Давыдъ ... егда лежалъ ест на ложи своемъ, одеваху его ризами многими, и не можаше согретисѧ (Скар. ТЦ, 120); завити конець вставаючи ѡт сна. платом твердым, нолны согрѣетсѧ (Арыст., 215); [мнихъ] не согрѣвшысе ѡттрꙗсши i порох которыs был прилипъ ꙋ ногъ егѡ, в дорогꙋ се свою пꙋстил (Зб. 107, 165б).
с. 47
Согретый дзеепрым. ад согрети. Мене тогды собѣ берыте передъ ѡчы, а ѧ то учыню, иж первеи шаблю мою у крви непрыѧтельскои согрѣтую, нижли зброи вашы кровю скропленые ѡгледаете, а вы моих учынъков наследуите (Атыла, 195).
с. 47
Согрешати дзеясл. Грашыць. лоуче бы емоу наꙗве согрешивши. а неже оуво снѣ согрешати (Чэцця, 34); Не дахъ ꙋбо согрѣшати горsтани моеи (Скар. IК, 37б); Мꙋжъ з мужемъ да не согрешаеть понеже гнюсность протѧжsнаѧ естъ (Скар. КЛ, 35б); Гнѣвайте сѧ, мовитъ бжственный пророкъ и царъ Дв0483дъ, а не согрѣшайте (Калiст, II, 274б); гсдꙋ бг0483ꙋ николи не согрѣшати (Зб. 752, 466б–467); Метрополѣта ... сꙋдитъ вѣрныхъ Хв0483ыхъ, под Епспами зостаючихъ, аще согрѣшаютъ ꙗви съ соблазнiю (Зб. вып., 67).
с. 47
Согрешаючый дзеепрым. ад согрешати. маю перед собою мног прикладовъ согрѣшаючых (Зб. 82, 30б).
с. 48
Согрешающий дзеепрым. ад согрешати. согрѣшающего въ дꙋшꙋ свою кто очистити можеть, и кто будеть честовати того онs же не честует души своеѧ (Скар. IС, 19); Апслъ бо рече, ꙗко волею съгрѣшающимъ намъ по приатiю разума истинsны, к тому о грѣсехs не обрѣтаетсѧ жерsтва, но страшно некое чаание суда (Будны, 230); Епспъ ... лч0483. Людей сваволныхъ чꙋждыѧ Дiецезыи, можетъ карати. въ своей согрѣшающихъ Дiецезыи (Зб. вып., 69).
с. 48
Согрешенье, согрешение наз. Дзеянне па дзеясл. согрешити. да ѡтпꙋстить намъ хс0483ъ согрешѣниꙗ наша (Чэцця, 276б); согрешити. аще ѡтпꙋстите чл0483вкѡм согрешѣниꙗ их (Там жа, 291); оучинилs еси причиною своею ꙗко ругалисѧ сутs врази имени божиему длѧ согрешениѧ твоего (Скар. ДЦ, 86б); поискиваешь грѣха моего и ѡ согрешени моем пытаешсѧ (Зб. 262, 16); чого жь длѧ и вs раи еще до Адамова съгрешенiа ... предсѧ бъ0483 далъ былъ чл0483ку таину (Будны, 223б); кто длѧ слюбу або клѧтsвы, боѧчисѧ ее нарюшити, противу закона чинить, того согрѣшенье не ест просто, але вже двоѧко (Там жа, 26); таковый учынокъ цужоложный зъ тою Козлевною пополнилъ и въ томъ зъ нею согрешене учинилъ (ИЮМ, VIII, 350, 1619); ѡстави согрѣшениꙗ и ꙋкоризны ѡныхъ (Зб. 752, 305б); выбав мене ѡт рꙋки диꙗволи и ѡстави согрѣшениѧ моꙗ (Зб. 82, 20б); Дв0483дъ зась поневажъ жаловавъ за грѣхъ, же Бг0483а образивъ, длѧ того ѡтпꙋстивъ емꙋ Гс0483дь Бг0483ъ согрѣшенiе его (Зб. вып., 36).
с. 48
Согрешити, согрешить, согрешыти дзеясл. Саграшыць. согрешила еси. и простꙋпила своего творца заповеди (Чэцця, 370); чимъ съгрешить человекъ тымъ и мученъ будеть (Скар. ПБ, 16б); кто з неѡбаченьѧ, або и нарокомъ, ѡбецуеть што неслушsного ꙋчинити, а потомs сѧ каеть и не чинить хотѧ молsбою ѡбецалъ тои единою только согрешилъ (Будны, 25б–26); ачъ бымъ и тымъ не согрешилъ невинного ѡт потвары злыхъ боронечи (Унiя, 41); Согрѣшили есмо тобѣ, же ѡпустили гсда бога нашего (Бiблiя, 128); если согрешу предъ Богомъ моимъ, на комъ тотъ грехъ падетъ, же въ блуде буду мешкать (ИЮМ, VIII, 328, 1614); которыs реклъ, тобе самомꙋ согрешыл (Зб. 255, 22); завше ꙗко бы на притомного бога гледѣлъ боꙗлъсе согрешит (Зб. 259, 532б); Тобѣ есми ѡдному согрѣшил и допꙋстилсꙗ есми злости перед тобою (Пс. XVII, 32б); една невѣста, котораѧ согрѣшивши зs кревнымъ своимъ. длѧ встыдꙋ нѣкомꙋ того грѣхꙋ не обѧвила (Зб. вып., 41б).
с. 48
Согубый гл. сугубый
с. 49
Содевати дзеясл. Рабiць, тварыць. Не маемs сѧ опущати, ани в недбалость или в прожнованье ꙋдати, але съ страхомъ и трепетом по ап0483лу спасенiе свое съдѣвати (Будны, 150б).
с. 49
Содеватися дзеясл., зв. ад содевати. за которыхъ старшенства и инокове бывали люде живота святобливого, такъ, ижъ просiяли добродѣтельми своими, а по смерти ихъ великiе чудеса у гробовъ ихъ честныхъ содѣвалися (АЗР, IV, 205, 1600–1605).
с. 49
Соделаватися гл. соделоватися
с. 49
Соделание наз. Дзеянне па дзеясл. соделати. Высота ꙋбо храму ѡт него заложена ест, двое содѣлание и высокие стены храмовы (Скар. IС, 78б–79).
с. 49
Соделанный дзеепрым. ад соделати. Въ замойскомъ зась сѵнодѣ такое постановленiе естъ содѣланное (Зб. вып., 55б).
с. 49
Соделати дзеясл. Стварыць, зрабiць iснуючым. дв0483дъ пр0483ркъ бъ0483 же цр0483ь наш. преж вѣкъ. содѣла спсние посредѣ землѧ (Чэцця, 26б); Вси речи себе самого соделалъ естъ господь (Скар. ПС, 25б); Олегь тежь резанскиi кн0483зь, также впавши вь ѳрасунокъ великиi, зле свой животь скончиль, обратися болезнь его на главу его и впадеся вь яму, юже содѣла (Мам., 190); Не чл0483вкъ то (мовитъ) справитъ, ани справою чл0483овека земного, то сꙗ содѣлает але справою дх0483а ст0483ого; ѡнъ самъ наsдет на тꙗ, а в тобѣ содѣлает ꙗко самъ вѣсть (Пралог, 545).
с. 49
Соделатися дзеясл., зв. ад соделати. Не чл0483вкъ то (мовитъ) справитъ, ани справою чл0483овека земного, то сꙗ содѣлает але справою дх0483а Ст0483ого; ѡнъ самъ наsдет на тꙗ, а в тобѣ содѣлает ꙗко самъ вѣсть (Пралог, 545).
с. 49
Соделовати дзеясл. Ствараць. ꙗкоже в домех мирьских прибытки различныи бывають и соделовають (Неба, 64); Творю: Чиню, дѣю, содѣловаю (Бяр., 170).
с. 49
Соделоватися, соделаватися дзеясл., зв. ад соделовати. Мꙋдростию соделаваетсѧ домъ, и ꙋмениемъ ꙋкрепsлѧемъ бывать (Скар. ПС, 36б); Еѯорцисты же Чинꙋ не даютъ, мнѧще ꙗко токмо Презвѵтеромъ достоитъ бѣсы изганѧти, еже а0483 нн0483ѣ токмо ѡт Iереевs, въ Римской, и Греческой Цр0483кви содѣловаетсѧ (Зб. вып., 52б).
с. 49
Содержаемый дзеепрым. ад содержати. она [полата] же содерsжаема четырьдесѧтьма и пѧтьма столsпы (Скар. ТЦ, 137).
с. 49
Содержанье наз. Утрыманне (уладанне, кiраванне чым-н.). маетъ его милость князь, малжонокъ мой ... тотъ дворецъ мой онаковскiй со всимъ въ моцъ и содержанье свое взяти и его держати и уживати (АВК, VIII, 461, 1588).
с. 49
Содержати дзеясл. Змяшчаць, утрымлiваць. гси иссѵ хсе. содержаи всю тварь земноую (Чэцця, 87); спокоиное молчание содержа ваше вси речи (Скар. ПБ, 28); сiꙗ оубо .в0483і. звездъ содержать все нб0483о, кроуговидно (Неба, 64); Еднак же такъ ѡсоба хлѣба съдержыт в собѣ кровь хв0483ꙋ, ꙗко и ѡсоба вина съдержыть в собѣ тѣло Хв0483о (Навука, 37–38); словом божиим питаюсꙗ, которыs все содержить (Зб. 752, 118); покармъ небесныs ꙋживаю, питаюсꙗ бовѣм словом бж0483им, которое все содержит (Пралог, 486б).
с. 50
Содержащий дзеепрым. ад содержати. блаженные рꙋки ѡбнѧвшые содержащаг (Зб. 82, 10).
с. 50
Содерживати дзеясл., шматкр. ад содержати. Подедалs и жерsдкы ѡт древа сеѳимъ пѧть, дабы содерsживали доски со единое сsтраны храму (Скар. КВ, 60); мы заправды рохманове, простыs а чистыs живот ведемы грѣхов не полнимо ани хочемы их назбыт мѣти нижли наше прирожене зносит, все терпимо, и все содержꙋемы (Бельск., 178).
с. 50
Содетель наз. Стваральнiк. крстъ ... поганымъ прогнатель. твари содѣтель (Чэцця, 27б); дневныи свѣтъ зменилъсѧ не терпечи видети своего содѣтелѧ (Там жа, 207); содѣтель нашь иссь хс0483ъ (Там жа, 313); указуетъ имъ отчизну их небесную и градъ неошацованый Iерусалимъ, въ которомъ хитрецъ и содѣтель Богъ (Пыт., 10).
с. 50
Содеяти дзеясл. Зрабiць, учынiць. вси прорци. патриꙗрси и праведнии. содѣꙗша правдоу не возмогли ѡдолѣти смерти (Чэцця, 358); ровъ изры ископа вопадесꙗ в ꙗмꙋ юже содеила (Патр. П, 101); Ст0483ыи ... Лꙋка, списа дѣѧнiѧ Апстлскаѧ, въ нихъ же ѡписꙋетсѧ Вознесенiе Гсдне ... и всѧ сiѧ ꙗже содѣѧша Апстли (Зб. вып., 90).
с. 50
Содиночитися дзеясл. Тое, што i зъединочитися. iа tobi rаżu, nаmowlаy kniаziа welikoho Witoltа, аby pаnow swoich nаmowit, sztoby pаnowe Litowskije sodynoczylisiа z pаny twoimi koruny Polskije (Бых., 526).
с. 50
Содноченье наз. Тое, што i зъедноченье. тотъ привилей около содноченья народу Литовъского з Рускимъ ... презревши съ паны радами ... до статуту земъского его кр[олевская] милость казати вписати ихъ рачить (КПД, 367, 1565).
с. 50
Содомейчикъ наз. Тое, што i содомита. малжонка его ... зъ тымъ ксендзомъ Мартиномъ Сарною, содомейчикомъ своимъ ... просили его пана ... абы въ гостинную ѣхать оной малжонцѣ своей позволилъ (АСД, I, 284, 1634).
с. 50
Содомита наз. Садамiт. который оутѣклъ до Цр0483кви ... не можетъ быти лапаный ... хотѧй бы онъ былъ ... Ст0483окрадца, Блюзнѣрца, порыватель невѣстъ, Содомѣта, и Чꙋжоложнѣкъ (Зб. вып., 106). Параўн. содомейчикъ.
с. 51
Содомия наз. Садамія. Содомiѧ, албо мꙋжеложство, скотоложство, Бг0483ꙋ и людемs мерзкiе грѣхи (Навука, 55–56).
с. 51
Содомлянинъ наз. Жыхар Садома. през што содомлꙗне и гоморꙗне впали в грех так спросныs (Зб. 261, 260); Лѡтъ оныи которыи вs Содомехъ мешкалъ, же нѣкого не осꙋдилъ, нѣ з кого сѧ не насмѧлъ, огнѧ оного и погибелного гнѣва, которымъ Содомлѧне осꙋжены и затрачены были, оушол (Калiст, I, 7б); Содомлѧне огнемъ сꙋда Бж0483огѡ сꙋть пожарты (Мак., 403). Параўн. содомчикъ.
с. 51
Содомский прым. Якi мае адносiны да горада Садома. дьвол ... навчил ихъ ... содомъскимъ грѣхомъ (Чэцця, 261б); Людие пакъ Содомsскии безаконsни были и грешни предъ гсдемъ вельми (Скар. КБ, 26); болsшее бысть безаконие людеи моих над грех содомsских (Скар. ПЕ, 10); Потомужь и Авраамъ клѧлъсѧ пред цр0483емъ Содомскимъ, иже не мелъ взѧти ничого з маетности его (Будны, 21); Правsдиве мовълю вамъ, ѡтрадsнеи бꙋдет земsли содомъскои и гоморsскои въ дн0483ь судъныи, нижsли городꙋ тому (Цяп., 13); выехал цар содомскиs против ему (Бiблiя, 36); Вышол против емꙋ крол содомскиs (Бельск., 15); море мертвое содомское (Там жа, 18); вышолъ цр0483ь Содомскiй и Гоморскiй з иншими трома цр0483и (Хран., 23).
с. 51
Содомчикъ наз. Тое, што i содомлянинъ. асса цар июдѣsскиs ... знеслъ содомчики з земли и вычистил вси плюгавства балванскии (Бiблiя, 432); народ ноев ѡт потопꙋ, лота ѡт содомчиков, моsсеꙗ з людом израилским ѡт фараѡна и з домꙋ неволи (Стрыйк., 442); чинилъ Асса справедливе предs очима гсднима, ꙗкѡ дв0483дъ оц0483ъ егѡ, и знеслъ содомчики зs земли и вычистилъ вси плюгавства балванскiи, которыхъ были начинили оц0483ове егѡ (Хран., 306б–307).
с. 51
Содраный, седраный, содранный дзеепрым. 1. Ад содрати ў 1 знач. Живущие пакъ во граде ... облеклисѧ в ризы ветsхи содраны (Скар. IН, 19); сукня лунская лазуровая содрана (АВК, XXI, 72, 1555); содраную кошулю виделъ на ней (ИЮМ, XXX, 11, 1577). 2. Ад содрати ў 2 знач. мы стережемо замъков у комор, абы целы былы и зверху штоб было цело и не содрано (АВК, XXXIX, 167, 1579). 3. Ад содрати ў 4 знач. ѡказывалъ на поли за гꙋмъномъ своимъ межꙋ содранꙋю и гречыхою засеꙗнꙋю (КВС, 480б, 1552); што се тычет колку меж содраных, то дей сут межы содраные ... а межы кгрунтов их властных отчызных Пошвентских (АВК, XXX, 218, 1603). Параўн. здраный. 4. Паздзiраны, злуплены. пршлѧхетное тело его так седрано было ижь ѡдь пѧты ножное не было у нем местьце здоровое (Пак. Хр., 10б–11); маюж ꙗ тобѣ тѣло мое содранное ꙋказат (Зб. 81, 230); ꙗк ꙗ тобѣ тѣло мое ꙋказат мам содраное (Зб. 752, 245б); казалъ на нем ремѣне краꙗт по всемꙋ тѣлу: а гды ꙋже было много з передꙋ и ззадꙋ содрано, и ѡдинъ ремен великиs през плечи ему виселъ (Пралог, 537).
с. 51
Содранье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. содрати ў 1 знач. она ... о свѣдѣтство и о содранье духовницы и о рукомые рѣчи передъ нами мовила (АЗР, III, 48, 1553); пытали есмо ее: чи много она за содраньемъ той духовницы собѣ отъ него шкодуетъ? (Там жа); Пенко ... его дал заказат до права о шарпане цешчи Вори содранъе шапъки ее (АВК, XXXIX, 194, 1579). 2. Дзеянне па дзеясл. содрати ў 2 знач. текунъ къ тому ся бою и къ содранью шлыка не зналъ (АВК, XVII, 223, 1540). 3. Дзеянне па дзеясл. содрати ў 4 знач. на то есмо ему листъ нашъ дали, который вжо они опновили и на многихъ мѣйсцахъ содранье передъ нами покладали (РПП, 352, 1544); Пры которой жалобе своей покладали передъ нами выписъ ... жалобы своей и сознанья возного пооранья сеножати и содранья межи (АВК, XXXIV, 441, 1584); тую церковь Божую оправовати маютъ, кгды бы того потреба оказывала, для вшелякихъ припадковъ отъ содранья вятровъ (АВК, XII, 546, 1612).
с. 52
Содрати, седрати дзеясл. 1. Разарваць, парваць. передъ нами таки онъ того листа не положилъ, а поведалъ, ижъ его содралъ (КЗ, 431, 1489); какъ есми выдалъ тыи ему рѣчи, и маю на то доводъ добрый; а тотъ достоментъ после тое немоци его, ѡц0483ъ ихъ Юрьи велелъ содравши въ огонь ꙋкинути (КСД, 24, 1510); ихъ милость тотъ тастаментъ казали содрати (КСД, 1226, 1518); такъ я ... казалъ есми тотъ листъ его купчiй содрати (АВК, XVII, 25, 1539); онъ ся къ тому не зналъ, ижбы духовницу у того попа вырвати и содрати мѣлъ (АЗР, III, 48, 1553); хто бы возного ... збил або листы ѡтнемшы содралъ (Ст. 1566, 44); хто бы посланца нашого ... збилъ албо листы ѡтъ него взꙗвши содърал (Ст. 1588, 29). 2. Садраць, зняць. седрал роухо свое рекоучи (Пак. Хр., 8–8б); содравши кожу с приношениѧ, сsсекають ꙋды его [тельца] на части (Скар. КЛ, 7б); дроузи iѡвовы ... возвели ѡчи свои здалека и не познали его и възвысили голосъ свои и заплакали и содрали кождыи паволокꙋ свою (Зб. 262, 12б–13); онъ ... самого мене збилъ безвинне и сукню ми содралъ (АВК, XVII, 277, 1541); скочывшы до мене, ранпушек з головы моее содрал и мене дей пхнул (АВК, XXXVI, 315, 1582). 3. Знасiць у вынiку доўгага карыстання; зрабiць непрыгодным. што ся дотычеть шатра, естли будеть его Юхно не сказилъ чимъ, маеть его Миколай взяти; а естли бꙋдеть згноилъ або содралъ, маеть ему такъ добрый шатеръ дати, какий пограбилъ въ него (КСД, 230, 1515); у него служѣчы содрал две сермяги своих ... а штоны сермяжные двои (АВК, XXXIX, 543, 1579). 4. Лiквiдаваць; знiшчыць; разбурыць. вжо ему отъ сего часу даты нижей описаной вольно будетъ самому ... продати, заменити, межы содрати (АВК, XXIV, 380, 1581); Матей Шырейко, за росказаньемъ его пана своего межу старовечъную содравшы, на търы бочъки земъли зъоралъ (АВК, XXXVI, 234, 1582).
с. 52
Содратися дзеясл., зв. ад содрати ў 3 знач. В неꙗ [в ризе] же середине наверsху будеть колsнеръ, и оклады около еꙗ сотканы. ꙗкоже бываеть обычаине по краиних странахъ ризъ, абы сѧ скоро не содрала (Скар. КВ, 54).
с. 53
Содружитися дзеясл. Тое, што i сдружитися. ахазъ бѣ злыи предъ гсдемs богомs. И содружилsсѧ съ царемъ Ясурsскимъ (Скар. ЧЦ, 218).
с. 53
Содрыгатися дзеясл. Тое, што i здрыгатися. тот вже пожре бгом нашимъ. и вже быс как в первыи час нощи. содрыгахоусѧ ст0483ии стꙋдению. намерзахоу телеса их (Чэцця, 144).
с. 53
Содрыгнутися дзеясл. Тое, што i здрыгнутися. содрыгноуласѧ роука его (Чэцця, 272б).
с. 53
Соединаченый дзеепрым. Злучаны. могла не соединаченаб во дн0483и годовыи вs число мсцеи не пришла бы (Зб. 262, 13).
с. 53
Соединачитися дзеясл. Тое, што i зъедночитися. тымъ недругомъ соединачився, тобѣ брату своему лихо чинити? (АЗР, I, 344, 1501–1502).
с. 53
Соединение, соединенье, соедынение наз. Злучэнне, спалучэнне, аб’яднанне. Тꙋ сsправа всѧкого собраниѧ людsского и всѧкого града еже верою соединениемъ ... доброе помножено бываеть (Скар. КБ, 2б–3); к соединенiю любви духовное и к совершенному християнскому блгочестию ... того ради мы смиренни ... повѣлеваем и блгословляем ихъ на сие богу угодное братство (СДГВ, XX, 6–7, 1588); бысмы до того соединения коликольвекъ прiйти могли скуткомъ, о то николи не старалихмыся (АЗР, IV, 77, 1594); старалися тежъ о то, яко бы за помочью Божою, до соединенья и згоды межи людми тыхъ двохъ вѣръ, Римскоѣ и Греческоѣ въ панствахъ нашихъ прiйти могло (Там жа, 109, 1595); ижъ сами в литоргиѧхъ або ѡбеднѧхъ своихъ пры слꙋжъбе божои завъжды ѡ соединение веры просите (Бер. саб., 11б); тайно то не могло быти, потому што шло о соединенiе такихъ великихъ господарствъ (АЗР, IV, 288, 1608); Пытати у нихъ, естли бы щыримъ сердцемъ, откинувши приваты свои на сторону, прагнули съ нами соедыненiя (Там жа, 513, 1624); предоброе здоровье ваше спокойное вs томъ выгнани помешкане, ѡ бл0483гостоѧнiи ст0483ыхs Бж0483iих цр0483квей, соединенiи мiра, и совокꙋпленiи всѣхs, и ѡ наслѣдiи вѣчных бл0483гъ (Мак., 9б); побѣдивши того врага креста святого, вскорѣ можемъ дождатися и такового въ вѣрѣ соединенiя, што будетъ едино стадо и единъ пастыръ (АЗР, V, 196, 1686).
с. 53
Соединеный дзеепрым. Злучаны, сабраны, аб’яднаны. тые всѣ ꙗкъ звѣзды так i сл0483нца промени свои на ѡную сличность i пiенкност соединенꙋю ѡбернули (Зб. 107, 112).
с. 54
Соединенье гл. соединение
с. 54
Соединитися дзеясл. Злучыцца, аб’яднацца. ижъ вы соединившися зъ епископомъ Львовскимъ, тамошнему братству Львовскому храму Пречистыя Богоматере повазнилися на нихъ самыхъ и на школное ихъ ученiе, будучи противни непомалу книгамъ святымъ распространенiю (АЗР, IV, 33, 1590); абыхмо соединилисѧ съ Хрстомъ, а выполнилисѧ ѡные егѡ слова (Дзiд., 11–12); Еѵхаристиiѧ естъ тайна, в которой нам даетсѧ правдивое тѣло и правдиваѧ кровъ Христа Бг0483а нашега, под Ѡсобами хлѣба пшенънагѡ и вина: абыхмо съединилисѧ съ Хрстом и выполнилисѧ ѡные егѡ слова: Мешкайте въ мнѣ, а ѧ в васъ (Сакр., 7).
с. 54
Соединяти, соедыняти дзеясл. Злучаць, аб’ядноўваць. тотъ манастыръ Вознесеньꙗ Христова ... то естъ старшому и братьи того манастыра въ дозоръ и справованье подаемъ, зъ нимъ соедыняемъ и вѣчными часы манастыръ Менскiй (АЮЗР, II, 69, 1613); звѣрхности нш0483ое пастырское мнѣ в рꙋ[ки] даное власти свыше ѡт вседержителꙗ бг0483а, и звѣрхнѣsшого пастыра нш0483ого ст0483ѣsшог вселенского патрiархи констанsтинополꙗ нового рыма кѵр iеремiи бл0483гословлꙗем всемъ соединꙗемъ и прилучаемъ (Дыяр., 153–154); симъ листомъ нашым на вси потомные часы соединяем и спаяем (СДГВ, 110, 1701).
с. 54
Соединятися дзеясл., зв. ад соединяти. же мꙋжа и жены злꙋчене которое справꙋетs Гд0483ь Бг0483ъ, естs таиною, то естъ ст0483ымъ знаком ѡнаг съоуза прест0483го, которым сѧ Гд0483ъ наш Iс0483 Хс0483 з цр0483ковью съединѧеть (Навука, 152).
с. 55
Соедынение гл. соединение
с. 55
Соедыняти гл. соединяти
с. 55
Соезникъ наз. Частка вупражы. нетъ ведома отъ кого, ночнымъ обычаемъ, то есть соезъники изъ сохами зъ дому его згинули, соезниковъ паръ три (АВК, XVIII, 334, 1639).
с. 55
Соемъ гл. соймъ
с. 55
Соепископъ наз. Памочнік епіскапа. в соборех правдивыхъ никейскихъ ѡт ст0483ого кирила, соепспа нашого … ничого такого знайти не могли (Апакр., 139); ѡт ст0483ѣйшого кирила алеѯандрiйской цр0483кви съепископа нш0483его (Там жа, 183б).
с. 55
Соехатися дзеясл. Тое, што i съехатися. кн0483зь виликии ꙗкаило оучнеть просити Витовта штобы еси меж нас оуедналь. и кровопролитиꙗ бы не было. и кн0483зь великии Витовть правдꙋ оузѧль оу кн0483зѧ великаго ꙗкаила. за ѡц0483а своего што ѡц0483ю его кн0483зю великомоу Кестоутию соехавсѧ ѡпꙗть чисто разехатисѧ (Увар., 88).
с. 55
Сожалитися дзеясл. Тое, што i зжалитися. Y sożаliwsiа kniаź weliki Skirgаylo, poydet z brаtyieiu swoieiu (Бых., 510).
с. 55
Сождатися дзеясл. Дачакаўшыся, сустрэцца (злучыцца) з кiм-н. сами, дасть ли Богъ, сождавшися съ княземъ Костянтиномъ ... на кони всядемъ и потягнемъ противку того непрыятеля господарьского, и будемъ ему отпоръ чинити (АЗР, II, 7, 1507); тамъ обачивши Московскiе гуфы застановилися, и, сождавшися, вси сполечнѣ гуфы росправили (АЗР, III, 133, 1564).
с. 55
Сожечи дзеясл. Тое, што i зжечи. сошедъ ѡгнь с нб0483си. сожеглъ ег (Чэцця, 87б); y horod Krywy sożoh (Бых., 513); швинторгъ ... приказал сн0483у своемꙋ, абы по см0483рти его на том местцы где бы его сожогъ, и всих кнꙗзеи литовских и знаменитых боꙗръ пожжено было (Патр. Б, 86).
с. 55
Сожещи дзеясл. Тое, што i зжечи. повелю вас ѡгнемъ сожещи (Чэцця, 201б).
с. 55
Сожжение гл. сожженье
с. 55
Сожженый, сежжоный, сожжоный, созженый дзеепрым. ад сжечи. миръ ѡт покрова бц0483ѣ до иванѧ дне до купалъ, а ѡт иванѧ дне за .в0483. лѣтъ, а городовъ оу рускои земли новыхъ не ставити, ни сожьженого не рубити, доколѧ миръ стоить (АЗР, I, 1, пасля 1340); иные хрестiаны простые книги ѡриеновы исжечи хотели. да тогды многiе бискоупове сьездилисе на оустоце да многiе рады ѡ потоупленiю книг ѡриеновыхъ чинили. але книги его сежжоне на оустоце оу великой моци зостали (Валх., 82б); з нихъ знаиденъ будеть въ грѣху семъ, тои да созsженъ будетъ (Скар. IН, 15б); осsкверsнить имѧ ѡтца своего, на огни созsжена да бꙋдеть (Скар. КЛ, 40б); Давыдъ внегда навратилсѧ въ сицелѣхъ градъ и знаиде его созsжена (Скар. ПЦ, 61б); виделомъ на томъ Блогиневскомъ дворчику избу чорную забраную на возы, гумно и одрыны сожжены на корень (АВК, XXII, 160, 1565); потом довѣдалъсѧ што город Киев сожжонъ (Рач., 299); прыказал сыну своему жебы по смерти его на том мѣстцу гдѣ бы его зъжогъ всихъ кнѧзеи Литовскихъ и знаменитых боꙗр сожъжено было (Там жа, 305).
с. 55
Сожженье, сожжение, созжение наз. Дзеянне па дзеясл. сжечи. Вырокъ въ справе пана Александра Ходкевича ... о попсован[ь]е границъ се сожжен[ь]е двора боярина его (КЗ, 634, 1495); солsнце безs созsженiѧ доброго подвориѧ далъ еси им (Скар. ПБ, 27б); жалоба пана давыда толкача гоꙗнского ѡ созженю дворца (КВС, 454б, 1552); приведет барана рочног на сожжение и голуба або горлицꙋ на офѣрꙋ (Зб. 752, 524б).
с. 56
Сожжоный гл. сожженый
с. 56
Сожигати дзеясл. Тое, што i зжигати. все мѧсо главу и кишsки на требнице сожигаху (Скар. КЛ, 3); y behom swoim zrаsze, y mertwych tiłа sożyhаł (Бых., 483).
с. 56
Сожитие наз. Сужыццё. аще ли кто отъ людей обращется ... во браце беззаконномъ, сихъ епископъ ... отъ обращего сожития ихъ развести и по первому браку ихъ причытити (ИЮМ, I, 363–364, 1619).
с. 56
Сожраный дзеепрым. ад сожрати. Тѣже будет ли молsвити человѣкъ сожsранъ будеть (Скар. IК, 45).
с. 56
Сожрати дзеясл. З’есцi, паесцi. Кобылsки ... сожрали всю травꙋ земную и весь плодъ сs дрѣвъ (Скар. КВ, 21); врази ... гвизsдали и сsкрипели зубы своими и рекли сожремs ю (Скар. ПЕ, 6б). // перан. гсдь ... запалилъ огsнь в сионе и сожралъ оуднениѧ его (Скар. ПЕ, 10).
с. 56
Созваный дзеепрым. ад созвати. с силною радостiю и чстiю и съ иными розмаитыми релiквиѧми. которе там индiе выпросила. и собрала была. то ꙋсе оу тое место пренесла. да ѡто всех тамъ того делѧ собраных и созваных с петьемъ и с хвалами какъ прислоухало (Валх., 75б); повеле Царь абы созвани были гадачи и мудsрци и заклинатели (Скар. ДП, 6б).
с. 56
Созванье наз. Дзеянне па дзеясл. созвати. [константин] не толко сенаторове але и люд великиs, на сознаваню и собраню мѣл, и до всѣх мꙋдрꙋю и набожнꙋю реч ꙋчинил (Бельск., 266); Там тарасиs царигородскиs патриарха ꙋчинил предмовꙋ ѡ причинѣ созванꙗ ѡных епископов (Там жа, 357).
с. 57
Созвати, сезвати дзеясл. Склiкаць, запрасiць куды-н., сабраць дзе-н. (усiх, многiх). сезвавши пилатъ ѡные моужи реклъ имъ. чомоу есте то оучинили (Пак. Хр., 17б); оуси короли бискупы и паны и вси люди в одность велѣли созвати (Валх., 66); Нынѣ же пошли и съзови ко мнѣ всехъ людеи iзsраилевыхъ на гору Карsмельскую (Скар. ТЦ, 169б); былъ его королевская милость съемъ, и васъ всихъ созвати и то вамъ оповѣдѣти рачилъ (АЗР, III, 7, 1547); коли Витовта ꙋ жывотѣ не стало, и прыехавшы Лѧхове пн0483а Довкгирда с Каменца созвали к собѣ ꙋ радꙋ, и до рады его не допустили и забили (Рач., 329); созвавши къ себѣ сусѣдъ нашихъ, съ которыми утворили есмо (АВК, III, 18, 1586); созвалъ вси слуги свои и повѣдал тыи вси речи во ꙋши ихъ (Бiблiя, 49); Iꙗков теды созвавши ввес дом своs реклъ, ѡткидаsте боги чꙋжие (Бельск., 25); ѡнъ хвалꙗчи мꙋдрость его ѡбꙋдвꙋхъ созвал и лагодне ихъ просилъ, мовꙗчи (Пралог, 681б); заразъ вставши вs ночи Авимелехъ созвалъ вси слꙋги свои (Хран., 32б–33). Параўн. ззвати.
с. 57
Созватися дзеясл., зв. ад созвати. Тогда созвавsшисѧ сынове iзsраилевы ... гонили суть мадиамsлѧнъ (Скар. КС, 18); мужи еже были в доме михове созвавшисѧ шли суть за ними вопиюще (Там жа, 39б); сынове теды аммони созвавшисꙗ в галаад розбили наметы (Бiблiя, 182); Сынове теды Аммони созвавшисѧ вs галаадъ розбили наметы (Хран., 182).
с. 57
Созвестный прым. Вядомы. (тако женескъ пол) в ревность ходити начнеть. но ѡ едином мꙋжи не скончаетсѧ дн0483ии своих. созвестна бꙋдеть бг0483оу порꙋчна. сон илжа ест (Неба, 85б).
с. 57
Созволенье наз. Дзеянне па дзеясл. созволити. ꙋваж, ꙗко много злого приносит созволене на тоs же грех (Зб. 255, 389б).
с. 57
Созволити дзеясл. Тое, што i зезволити. преблагословенаꙗ девица созволила на малженство, бо ведала же таꙗ волꙗ божаꙗ была (Зб. 255, 319б).
с. 57
Созволяти дзеясл. Тое, што i зезволяти. тот не созволꙗл на радꙋ и на ꙋчинки ихъ бо ѡжыдал царъства небесного, тот смело пришолъ до пилата, просит ѡ тѣло исусово, и ꙋпросил (Зб. 255, 305).
с. 57
Создавший дзеепрым. ад создати. блаженныs и триблаженныs ꙋста ѡные дотыкаючыесѧ ꙋсть вси речы повелениемъ создавшаго (Зб. 82, 10).
с. 58
Создавый дзеепрым. ад создати. гсi бє0483 сотворивыи землю. создавыи имѧ ѡт чрѣва мт0483е моеꙗ (Чэцця, 148); Не самs ли сеи естъ отець твои стѧжавыи тѧ, и створивыи и создавыи тѧ (Скар. ДЗ, 61).
с. 58
Создание, созданье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. создати. овы же бл0483говѣстники, овы же пастырие и оучителие, къ съвершенiю ст0483ымs, вs дѣло служенiа въ сsзданiе тѣла Хв0483а (Будны, 123б); лѣта ѡт созданiа мира зр0483а вs мсцꙋ ноеброу индикта s0483 ≠(Апакр., 88б); дастсꙗ ПП: мещаном берестеsским з печатю нш0483ею зовѣсистою епспъскою, ис подписом рꙋки моее вs лѣто ѡт созданiа мирꙋ семитꙗщнаго девꙗтдесѧт ѡсмого (Дыяр., 154б); Рокꙋ ѡт созданiѧ мiра, семои тысѧчи сто пѧтьдесѧт девѧтагѡ (Ст. бр., 21). 2. Тое, што створана. похотѣлъ гсь избавит свое создание (Чэцця, 138б); апостолs пишеть. повинитесѧ ꙋбо вsсѧкомꙋ созsданию человѣчию (Скар. ДЗ, 3б); тоs все созданье бж0483ье ... вамъ даю на службоу бг0483омъ (Там жа, 355); влдко гсди преблагиs творче всꙗкое твари не презри созданiꙗ своего (Зб. 752, 503б).
с. 58
Созданный, созданый дзеепрым. ад создати. Писано бысть во гради нашом Полоцкꙋ лета от созданнаго мира 6000 9-тсотног 4 индикта 11 (ПГ, I, 66, 1396); по девѧтидесѧт лѣтехъ ѡтнеле же создана быс церковъ над водою (Чэцця, 8); церковь ... зъ наданья княгини Вассы Михайловое, бабки нашое, создана есть (АСД, I, 7, 1507); Отець всеѧ вселенsныѧ ... самъ былs созданъ (Скар. ПБ, 14б); Въ .в0483. дн0483ь лоуны. егда создана быс евга. ѡт ребра адамова. тот дн0483ь добръ на все (Неба, 84); Ачькольве и Адамs перsвеи по томуже ѡбразу былъ созданъ (Будны, 12б); говорыли: Тот витез не на зло создан, але ку вытежству створен (Трыст., 106); в первыs мовит создана быша десет ꙋмнаꙗ существа въ молчании и единогласии еже ест свѣтъ (Зб. 752, 468б).
с. 58
Созданье гл. создание
с. 58
Создатель наз. Тварэц (пра Бога). ѡц0483ь нетлѣниꙗ создатѣль и свободы податель (Чэцця, 156б); гсь ... всемѫ родѫ члвчскомѫ создатель (Там жа, 209б); Дѧкꙋймо создателеви Бг0483ꙋ (Калiст, II, 203б); не искушаю тебе создателꙗ моего (Дыяр., 152); Лѧтрiѧ естъ честь самомꙋ Бг0483ꙋ, ꙗко создателю, жадного себѣ равнаго неимꙋщемꙋ, належачаѧ (Зб. вып., 101).
с. 58
Создати дзеясл. Стварыць. семеѡнъ ... создалъ собѣ столпъ .д0483. саженъ. и стоꙗлъ на нем (Чэцця, 5); помысль. хто тѧ создалъ (Там жа, 280); сотворилъ естъ богъ человѣка несмертелнаго, и ко образу подобиѧ своего создалъ его (Скар. ПБ, 5); соушоу рꙋкы его создали (Пс. XVI, 96–96б); ꙗко того ест море и тои сътвори е, и сушю руцѣ его създастѣ (Будны, 185б); преже сего всего, сотворил бг0483ъ самовласть дх0483овноую ... и нарек еѧ. оум. ис тое же сѧ самоти создал самовластноую подданноую еи нарицаемаѧ дш0483а (Арыст., 154); Приимает образ которiй создал в раи (Каз. Кiр., 179); первеs создал бг0483ъ тѣло, а потом дш0483ꙋ надхнул (Бельск., 3); чл0483вкꙋ перѣй создалъ тѣло а потомъ дꙋшꙋ надsхнꙋлъ (Хран., 5).
с. 59
Созжение гл. сожженье
с. 59
Созженый гл. сожженый
с. 59
Созиданье наз. Стварэнне. который з них што дает коли на встоупкꙋ патрiаршества тоурчинови, даетъ ... за волею всеи цр0483кви ... длѧ созиданsѧ цр0483кви бж0483еи, с посполитого инsшеи братьи скарбꙋ (Апакр., 168б).
с. 59
Созиждити, созижити дзеясл. Пабудаваць, стварыць. Домъ созижsду тобѣ (Скар. ДЦ, 79б); прото мовитъ гь0483 петрови на томъ камени соsиждꙋ цр0483ковъ мою (Апакр., 98); О той котораѧ на земsли, реклъ Гд0483ь, на сем камени созиждꙋ цр0483ковъ мою (Карп., 6б). // перан. срдце чсто созижи во мнѣ (Чэцця, 53).
с. 59
Созиздати дзеясл. Ствараць. единыи созиздаеть а другыи розsвращаеть (Скар. IС, 56).
с. 59
Созирати дзеясл. Сузiраць. Благословенs еси созираꙗи безsдны седѧи на херувимехъ, славенъ и превозносимъ во вѣки (Скар. ДП, 13).
с. 59
Сознаваный дзеепрым. ад сознавати. ижъ тежъ раны возному оказываны и передъ правомъ черезъ возного сознаваны (АВК, XXII, 25, 1555–1565); всякие справы людские передъ нимъ ... обявеные и сознаваные до книгъ приймовалъ (АВК, XX, 66, 1591).
с. 59
Сознавати, созновати дзеясл. Прызнаваць; сведчыць. сознаваю сим моим листом вечне и непорушно (ПГ, 65–66, 1396); я ... чиню явно и сознаваю тымъ моимъ вѣчистымъ листомъ (АСД, I, 5, 1507); сѣ ꙗ нынѣ рабъ твои сознаваю грехъ мои (Скар. ДЦ, 104б); они добре сознавали, ижъ то есть земля Щербовщина (АВК, XVII, 356, 1541); сознавамъ то явне черезъ сесь мой лист ... по доброй воли своей, не съ припуженья жадного (РПП, 68, 1554); возныs ... без жадного ѡмешканꙗ тое все до книг врѧдовых маеть сознавати (Ст. 1566, 43б–44); Я ... возный земли Меньское, созноваю ку записанью до книг кгродских Менских (АВК, XXXVI, 53, 1582); того жъ дня семнадцатого сознаваетъ возный, ижъ тые коморы розкиданы (ИЮМ, VIII, 221, 1593); тогды дей то вголос перед врадом вашее милости сознаваю (СДГВ, II, 31, 1598); што сꙗ дотычетъ трохъ селъ ... которых ѡнъ не былъ и не естъ в держанъю ꙗко самъ ѡчевисте сознаваетъ ... с кожъдымъ держачымъ тыхъ добръ волъное чыненъе правомъ зоставꙋетъ (ККСС, 2б, 1615).
с. 59
Сознаваючий дзеепрым. ад сознавати. устне прошоный до подпису отъ пана Миколая, яко писма неумѣетнаго, абыхъ ся именемъ его подписалъ Левко Халкевичъ, за очевистою просьбою до подпису одъ сознаваючихъ особъ, Гобрiель Романовичъ – райца (АВК, VI, 449, 1669).
с. 60
Сознане гл. сознанье
с. 60
Сознание гл. сознанье
с. 60
Сознанне гл. сознанье
с. 60
Сознаный, сознанный дзеепрым. ад сознати. [в том же праве] ... осмого дня до акту покладаное и з интромиссиею у тогожъ суду головного ... сознанно (АВК, XX, 372, 1664); передо мною писаромъ днемъ передъ роками права устне и очевисте сознанымъ ... жалобу зъ него ... на ихъ милостей перекладалъ о то (АВК, IX, 44, 1680).
с. 60
Сознанье, сознане, сознание, сознанне, сознанъе наз. Дзеянне па дзеясл. сознати. мы, подлугъ ихъ сознанья, въ томъ есмо его правого нашли (КЗ, 555, 1494); Сознанье маршалка старосты Берестеsского пана Юрья Ильинича а пана Ꙗкуба Кунцовича (КСД, 950, 1516); мы водле его сознаньꙗ казали есмо емꙋ анъдрею тыи пенези заплатити (КВЗС, 4б, 1533); сторона поводоваꙗ позву и року маеть довести выписом с книг сознанъꙗ возного (Ст. 1566, 51б); Я Миколай Заполский ... сознаваю тым моим сознанiемъ, ижъ за поданемъ ее милости ... Ганны Горностаевны ... пану Анъдрею Станькевичу именья Петровского (АВК, XXXVI, 11, 1582); мсца августа десятого очевисте сознане свое ку записанью до книгъ кгродских Меньских вчынилъ (Там жа, 260); Сознане войта зъ сотниками (ИЮМ, VIII, 198, 1591); в которомъ сознанне и запис татарина повѣту Городенъского Кулзимана Яцковича то значить (АВК, XXXI, 208, 1594); риза або шата гд0483а нашег ис0483 хста в сафате ꙋ ерꙋсалима за сознанем семиѡна жида знаsдена (Бельск., 333); выпис с книгъ кгродских ѡршанъских ... сознанꙗ листꙋ Павла Михаsловича тарана (ККСС, 17, 1615).
с. 60
Сознати, сознать дзеясл. Прызнаць; засведчыць. Есько Рабеевичъ ... передъ нами созналъ, ижъ вжо ему Нисанъ тыи стумъбреты заплатилъ подле нашого суда (КЗ, 432, 1489); сознаеть ли тотъ Петько, естли звѣдомъ будеть, какъ ѡнъ купилъ тыхъ челяди ѡтца Станюса ещо за Казимира (КСД, 433, 1517); коли бы тот дел не перед врадом але перед сполными приѧтелми своими также во имени собе сознали и росписали ꙋчинили (Ст. 1529–Ф, 118); рыболове Рилевцы имъ того допомочи и присягнути сознать не хотели (АВК, XVII, 373, 1541); Якожъ тотъ Зенько и попъ сознали, што и задатку пять копъ грошей отъ пана Богуша взяли (АВК, XXI, 80, 1555); маеть ѡбꙗвити и сознати и до книг земъских тую продажу свою записати (Ст. 1566, 81б); которые вси будучы по розну пытаны, першые тры сознали (АВК, XXXVI, 344, 1582); коморникъ бывшы при такоs справе маетъ то до книгъ подъкоморого созънать и знаки поновленые вписать (Ст. 1588, 365); Што мне старосте врадники мое кгродские отказали и сознали (АВК, XVIII, 136, 1596); ѡтец иѡсиѳъ ... ꙗвне и доброволне созналъ (ККСС, 2, 1615).
с. 61
Сознатися дзеясл., зв. ад сознати. Князь въ томъ созналъся, што его въ туръму всадилъ за то, же ему ганилъ (КЗ, 364, 1484); ѡни сами ся сознали, ижь винни пану Коптю за стирту жита адиннадцать копъ грошей (КСД, 291, 1516); тот лентъвоsтъ голыs к томꙋ сꙗ созналъ иж его имал (КВЗС, 18б, 1537); созналъся, ижъ въ него клячу укралъ (ИЮМ, VIII, 245, 1597).
с. 61
Сознать гл. сознати
с. 61
Созновати гл. сознавати
с. 61
Созревати дзеясл. Рабiцца спелым. ѡтъидоут да на дорозе шибаютьсе ꙗблоки которе ѧблока тамъ араза зовоут которе там оу тот час поспевают и созревають (Валх., 87).
с. 61
Созрелый прым. Спелы, выспелы. нѣ, мовит, сн0483у: вѣрꙋю гд0483ви, иж ни терну, ни волчков не маешъ, але пшеница созрѣлаꙗ (Зб. 752, 508).
с. 61
Созрель наз. Тое, што выспела, стала спелым. се чрево мое ꙗко вино неѡтвореное ꙗко созрѣль новаѧ рощѣпливаетсѧ (Зб. 262, 26).
с. 61
Созрение наз. Дзеянне па дзеясл. созрети II. вѣтви дꙋба, дг0483е. съзрѣнiе (Бяр., 287–288).
с. 61
Созрети I дзеясл. Агледзець. возвратилисѧ сꙋть согледатаи по четырsдесѧти днехъ сходивsши и созревши всю сsтрану земли (Скар. ЛК, 31б).
с. 61
Созрети II дзеясл. Зрабiцца спелым; паспець. не пожнѣте мене ѡт житьꙗ не созрѣла (Чэцця, 245); В собе: бо земsлѧ зsпложаеть, перsвеи травꙋ, потомъ колосъ. затымъ наполsнѧет пsшеницу въ колосе. а гsды созsрееть овощъ, на тыхъ местъ пошsлеть серsпъ, ижъ насsтало жниво (Цяп., 48).
с. 62
Созывати дзеясл. Тое, што i ззывати. землѧ ... на радость чл0483вческии род созывает (Чэцця, 315–315б); посылающе созывали сꙋть сестры своѧ, ꙗсти и пити с ними (Скар. IК, 4б); на Москвѣ, людей созывалъ многими разы на Лобно, и всѣ тые неправды имъ розчитали, и отъ того, штобъ они съ нами не ссоривалися (АЗР, IV, 483, 1615); Невеста знашедши грош длꙗ сполрадованиꙗ созывает приꙗтелок и сꙋседокъ (Зб. 255, 82б); на дрꙋгиs день: зновꙋ братию созывает ст0483ый феѡдостий, и мовит (Пралог, 650б).
с. 62
Созыждение наз. Дзеянне па дзеясл. созиздати. вечне надал на основание и созыждение млына берег волныи противо их берега на рецы Белчицы (ПГ, I, 66, 1396).
с. 62
Соизволити дзеясл. Зрабiць ласку, пажадаць. Мы ... сочли нужнымъ соизволить на это дѣло благочестiя (АВК, II, 94, 1766).
с. 62
Соиматися, сьиматися дзеясл. Сыходзiцца. дрꙋгъ оу дрꙋга злипаютсѧ соимаютсѧ и не розлꙋчаютсѧ (Зб. 262, 30); зри на игрꙋ шаховꙋю и поведанье ферьзное с пешками. егда сѧ сьимают с нею. и раставаютсѧ ѡт неѧ (Арыст., 152).
с. 62
Соинятися дзеясл. Схапiцца ў бiтве; уступiць у бiтву. кнѧз великыи витовтъ. събрав всю свою рат ѡч0483ины своеи. паиде из городна противоу ѡц0483а своего и съимꙋтьс на вельи. вышеи ковна двѣ мили (Вiл., 442); соимꙋтьсꙗ на вели воsска з воsскомъ вышеs ковна две мили (Патр. П, 97б).
с. 62
Соймикъ наз. Тое, што i сеймикъ у 1 знач. то бы ся отъ биръчихъ головныхъ приходу и росходу того податъку на соймикахъ оказало (КПД, 362, 1565); ѡ соsмикахъ поветовыхъ и ѡ выправованю и посланю з них послов земъскихъ на валъныs съемъ (Ст. 1566, 28б); даем им моц на соsмикох поветовых ... того статутꙋ литовского артыкꙋлов поправꙗт (Прыв., 110); прыйдеть часъ передъ соймомъ валнымъ соймики зложити вѣдомость о томъ въ повѣты отъ насъ будете мѣли (АСД, III, 58, 1584); В кождомъ воеводъстве, земли и повѣте гдекольвекъ сꙋды земьские ѡтправованы бывають назначаемъ. Першые соимики на часъ и день певныи то естъ ѡ громницах (Трыб., 2); абы вечными часы пѣредъ соsмомъ великимъ валнымъ ... складаны листы нашими были, тежъ соsмики поветовые (Ст. 1588, 72); в року теперешнемь тисеча пятьсот деветдесятомь соймики в поветехь перед соймомь валнымъ прыпадають (АВК, XXX, 69, 1590); который соймикъ от его королевское милости был зложон мсца февраля первого дня (АВК, XXXVI, 382, 1590); Року аф0483чв [1592] вреснꙗ а0483 [1] вэ вторек на соsмику в цырине ѡбрано на элекцыэs подсудковскоs на тот ꙋрꙗд чтырех (Еўл., 40). ◊ Соймикъ антеконъвокациный – тое, што i сеймикъ антеконвокацийный. Передъ нами судьями капътуровыми повету Вилкомирского, на соймику анътеконъвокациномъ ... обраными, постановившысе очевисто панъ Юрый Петъровичъ Келъпъшъ ... поддалъ листъ померы кгрунтовъ (АВК, XXIV, 211, 1559); соймикъ головный – тое, што i сеймикъ головный. постановенье головного соймику Корчинского въ Новомъ Мѣстѣ казавши переписати ... съ подписаньемъ руки писарскоѣ (АЗР, III, 209, 1577).
с. 62
Соймовый прым. ад соймъ у 1 знач. по копе грошей водле ухвалы соймовое давали (КПД, 252, 1554); платъ водлѣ уставы соймовой полнили (АЗР, III, 126, 1563); в даваню ꙗких податков водле ꙋѳалы а констытуцеs коруннеs соsмовое ... ѡни ... мают быти заховани (Прыв., 108б–109); абы ... на воsнꙋ выправовали, водлꙋгъ постановеньѧ соsмового (Ст. 1588, 46); не вымовляючысе жадными прычынами ... в рецесохъ соймовыхъ описаными ... усправедливитисе маемъ (АВК, XXXII, 151, 1596); его королевскаꙗ млсть ... в томъ затрꙋдненью соsмовомъ тꙋю тежъ справꙋ ... отъкладать рачить (КЛС, 172, 1598); не скваплꙗючысе на такъ срокгие вины въ ꙋхвале соsмовоs ... ѡписаные на ꙋчынене личбы и заплачене решты ... ѡтсылаем (ККСС, 35б, 1615); таковые неслыханые права, конституцiе соймовые и конфедерацiйные, также покой посполитый взрушаючiе ... продукованыхъ документовъ видоме у суду нашего показали (АВК, XIII, 463, 1676).
с. 63
Соймъ, соемъ наз. 1. Тое што i сеймъ у 1 знач. хто держiть оу закладѣ дедичство ... прi нашемь соимꙋ намнеs рок ѡднова имаеть ѡсветченiе оучинит (Вiсл., 20б); король, рачилъ казати до мене ... абыхъ конечне на соемъ до пановъ ихъ милости до Вильни ѣхалъ (АСД, I, 38, 1536); намъ гсдрю верность свою стале показують ѡдно иж и не вси на том соsме были (Ст. 1566, 3); с того соиму спустилъ король старыи сыну ... великое кнѧзство Литовское (Рач., 352); не вымовляючысе ... соймом, войною, хоробою ... буду повиненъ становити (АВК, XXXVI, 63, 1582); маеть быти ꙋ везенью лжеsшомъ до соsму ѡсажонъ, и потомъ на соsме перъвшомъ, ку розсудкꙋ в тоs речи ставенъ (Ст. 1588, 13); вси станы, сойму належачiе короны Польское и великого князства Литовского, у причинѣ за ними жедали (АВК, II, 12, 1589); инъшаѧ и рознаѧ речъ естъ соборъ а иньшаѧ соимъ (Бер. саб., 8). ◊ Соймъ вальный (великий) – тое, што i сеймъ вальный. Писанъ у Варшаве на сойме вальномъ (АВК, XXIV, 8, 1503); выданъ естъ сесь статутъ на соsме валномъ великомъ (Ст. 1566, 7б); таковых ... нигде инде ѡдно на соsме великомъ валномъ с паны радами нашими великого кнꙗзства литовского. мы гсдръ судити ... роскажемъ (Ст. 1588, 4). 2. Тое, што i сеймъ у 2 знач. почал с нѣмьци собѣ соимы чинити (Вiл., 439); почнет тот воsдило з немцы соsмы чинити (Патр. К, 44). 3. Тое, што i сеймъ у 3 знач. безъ бояръ мещаномъ и двораномъ городскимъ, и черни соймовъ не надобе чинить (КЗ, 411, 1486); Блажныиж ст0483ыи ѡсифъ. ѡдинъ былъ ѡт соима жидовъског (Чэцця, 324б); Былъ послан Гаваѡн искати его также, и ехалъ всюды, гдѣ слышал соимы рыцэрские (Трыст., 35). Параўн. снемъ.
с. 63
Сойстье наз. Тое, што i зейстье ў 2 знач. пани матка ... за правомъ своимъ доживотнымъ отъ сойстя съ сего свету смертю небощыка его милости пана отца ... ажъ до сего часу въ держаню своимъ меть рачила (АВК, I, 23, 1609).
с. 64
Сойти дзеясл. 1. Спусцiцца адкуль-н. соидет с нб0483си на землю соудьꙗ (Чэцця, 288); нѣкоторыхъ людей есмо подъ Менскомъ поимали, а иншiи зъ города къ намъ сами сошли и повѣдали намъ (АЗР, II, 23, 1507); въстани и соиди с горы прудsце (Скар. ДЗ, 22б); ты каперsнаꙋмъ, котории до нб0483съ възнесъсѧ, до пекsла соидешъ (Цяп., 14б–15); дꙋх светыs соsдеть на тебе (Зб. 255, 151б); македонꙗне велможи множество рицерей с полат царских сошедши поклонилисꙗ ему (Алекс. 1697, 1). Параўн. зойти ў 1 знач. 2. Пакiнуць ранейшае месца знаходжання. людей тыхъ, которiи были въ лихолетье съ тыхъ земль сошли, ему жъ есмо дали (КЗ, 858, 1503); становитися къ роботѣ подданымъ якъ слонце всходитъ, а соити зъ роботы якъ слонцу заходити (АЗР, III, 77, 1557). ◊ Сойти зъ того (сего) света– памерцi. который бояринъ, або мѣщанинъ сойдетъ зъ сего свѣта, ино жона тая вдова ... имѣньемъ мужнимъ володаетъ (АВК, III, 16, 1547); Офанасъ Гарабурда ... не отыскавшы въ него также и тыхъ двохъ сотъ копъ грошей ... съ сего свѣта сшолъ (АВК, V, 11, 1582). 3. Адхiлiцца ад маршруту. людие ... скоро сошли суть с путѧ еже показалsесь имъ (Скар. ДЗ, 22б). 4. Выцечы (пра вадкасць). нашли Трыщана велми ранена и велми слаба ѡт крови, што его кров сошла и не мог на ногах стоꙗти (Трыст., 21–22).
с. 64
Сойтися дзеясл. 1. Сысцiся, сабрацца. многе множство сошлосѧ людеи (Чэцця, 57); дн0483ѧ ѡного вшистки их шпици сошлисѧ были оу гоуѳ (Троя, 55); сошлисѧ ѡныѧ мдрцы в полатꙋ его (Арыст., 227); мѣщане теперъ уже до оного мѣста Полоцкого сошлися (АЗР, II, 257, 1580); сошлисꙗ кнꙗжата ѳилистинские на свꙗто на молитвꙋ (Самсон, 26); всѣ в храмъ сошедшисꙗ и дари великии давали (Алекс. 1697, 35). Параўн. зойтися ў 1 знач. 2. Уступiць у шлюб. то ест нине тот день, што сѧ мають соити (Бава, 148). Параўн. зойтися ў 2 знач.
с. 65
Сойтъ наз. Прадмет чарадзейства. тая Лукшовна так дала ми якиес сойты на пна моего Садовского и сказала у счелину гряд упхати (АВК, XXXII, 102, 1596).
с. 65
Сокалянинъ наз. Жыхар Сокала. двѣстѣ червоныхъ золотых подканцлѣромꙋ за печат давали. А сокалꙗне сто червоных золотых и пꙗтдесꙗт коровъ до фолварку ѡсобы едноs за причину толко давали (Дыяр., 160б).
с. 65
Сокера гл. секера
с. 65
Сокерка гл. секерка
с. 65
Сокира гл. секира
с. 65
Сокирка гл. секирка
с. 65
Соковидный прым. Сокападобны. Сокъ: Поливка ѡтколь. Соковидный, сотворныи (Бяр., 153).
с. 65
Соковый прым. ад сокъ II. Мацко всказалъ намъ списокъ соковый и торпостаꙗ (КПД, 37, 1510); въ соковомъ листѣ стоить тымъ ѡбычаемъ: “ꙗ, сокъ Милушисъ, Богдановъ чл0483вкъ, сочꙋ Мацку Ⱚедковичю ѡ чл0483вка его ѡ Юдя, а сочю на Ѡпранчина чл0483вка на Мартинца: пригодило ми ся видети, штожь тотъ Юдисъ шолъ съ торгꙋ (Там жа, 38).
с. 65
Соколий прым. ад соколъ. о сокольее гнѣздо, о бобры, зеремя (АЗР, I, 17, 1444); тое село вышеречоное Сомино, со всими людьми ... землями пашными, и з борътными, и з сокольимъ гнездомъ ... дали есмо Ивашку Русиновичу (КЗ, 767, 1499); хто бы кому соколе гнездо сказил (Ст. 1529–Ф, 126); ѡ гнездо сокольее и лебединое (Ст. 1566 I, 81б); форкгъ сокольихъ трыдцать, кождая коштовала по петнадцати золотыхъ (АСД, I, 250–251, 1616); мѣs ѡчи соколие ѡрловые (Зб. 259, 557б).
с. 65
Соколникъ гл. сокольникъ
с. 66
Соколничий гл. сокольничий
с. 66
Соколовъ прым. ад соколъ. Пѣро пsструсово подобsно ли ест перу соколову и ꙗсsтребовꙋ (Скар. IК, 47); ани ѡсмотрѣло еѣ ѡко соколово (Зб. 262, 23б).
с. 66
Соколъ наз. Сокал. за два соколы по полътине (КЗ, 465, 1488); сокола неꙗсити ботьꙗна (Скар. КЛ, 22); Хто бы кому ... сокола под гнездом помкнулъ, або з гнезда соколы молодые покрал (Ст. 1529–Ф, 126); цена птахомъ хованым на мысливство ... соколъ тры рꙋбли (Ст. 1588, 513); кгирмонтъ ... хорта и сокола его пожогъ (Патр. П, 86б); ꙋчинил жеглище и там спалил тѣло ѡтца своег, и конꙗ на котором ездил, и шатꙋ которꙋю ѡн ношовал, и коханка его, на которог ѡн был ласкав, сокола, и хорта спалил (Стрыйк., 529); Богатыри зас рускиi ... кинулися на татар, якь ясные соколы на журавлевь (Мам., 186); Кречет: Птахъ ... подобен соколꙋ, але бѣл ввес толко зs подгорлѧ шарѧв малѡ (Бяр., 68); не ꙋродит сова сокола (Зб. 259, 345).
с. 66
Сокольниковъ прым. ад сокольникъ. тую корову ꙋкралъ паробокъ Васикевича сокольниковъ (КСД, 1433, 1520).
с. 66
Сокольникъ, соколникъ наз. Сакольнiк. при том был ... королевскии соколник Еремеи (ПГ, I, 171, 1447–1458); Саве, сокол[ь]нику, сел[ь]цо Остапъково (КЗ, 14, 1467); жаловалъ намъ сокольникъ Волковыйский Сидоръ Ѡлехъновичь (КСД, 1250, 1518); соколнику псарцу возницы ... маеть тым всим головщина быти (Ст. 1529–Ф, 139); при томъ теж поведилъ перед нами мартинъ глинцыничъ сокольникъ (КВЗС, 9б, 1543); бортники, сокольники ... добровольне будутъ повинни давати (АВК, III, 273, 1577); малерови, соколникꙋ, машталеру, кравцꙋ ... тымъ всимъ головщины по тридцати копъ грошеs (Ст. 1588, 488).
с. 66
Сокольницкий прым. ад сокольникъ. дали ... две службы конюшъскихъ ... и тежъ две службы сокольницъкихъ (ИЮМ, XXI, 259, 1583).
с. 66
Сокольничий, соколничий наз. Сакольнiчы. корол же великыи приказа град витебsскъ соколничемꙋ своемоу Ⱚедорꙋ веснѣ (Вiл., 448б); корол Польскии прыслалъ Витебъска держати сокольничого своего Ⱚедора Весну (Рач., 325); корол полскиs прислал Витебска держати соколничого своего (Патр. К, 52).
с. 66
Сокольничое наз. Пасада сакольнiка. позовъ имъ на обе стороне черезъ сокольника, хто сокольничое береть отъ князя великого (КЗ, 466, 1488).
с. 67
Сокольщина наз. Падатак на ўтрыманне паляўнiчых птушак. онъ имъ далъ грамоту свою, што жъ имъ знати сокольщину давать, какъ издавна бывало (КЗ, 467, 1488).
с. 67
Сократитися дзеясл. Скарацiцца. Причащалисѧ зась Людiе ... въ кождꙋю ндлю, Середꙋ, Пѧтокъ и Сꙋбботꙋ, потом же сократисѧ причастiе, и повинны были людiе на весъ годъ причащатисѧ пѧтъ разы (Зб. вып., 26).
с. 67
Сокривати гл. сокрывати
с. 67
Сокрите прысл. Скрытна, завуалявана. Езекиль ... пророковалs о четырехъ Еванsгелистахъ хрстовыхъ, и на конsци о храме божиемъ а то велsми сокрите (Скар. КБ, 5б).
с. 67
Сокрити гл. сокрыти
с. 67
Сокритися гл. сокрытися
с. 67
Сокритие наз. 1. Утойванне, хаванне. привлащаючи собѣ самымъ во всѣхъ речахъ дх0483ѡвныхъ и свѣтsских над всѣми живоучими властью ощ0483енiа ... ѡтлꙋченiа, сокритiа, соединенiа, воплощенiа ... и инsшiе вшелѧкiе тымъ подѡбные розмаитыхъ, ꙗкiе сѧ одно забажатъ речи чиненѧ (Апакр., 171б). 2. Схованка, патайное месца. они же были въ сокритии готови хотѧше нѧти его (Скар. КС, 35б).
с. 67
Сокритость гл. сокрытость
с. 67
Сокритый гл. сокрытый
с. 67
Сокровенникъ наз. Сховiшча. приsди ты голꙋбине моꙗ жывꙋчаꙗ в разсѣлинах каменных, в сокровеннику восходов (Зб. 752, 404).
с. 67
Сокровенный, сокровеный прым. 1. Скрыты, схаваны. показалсѧ столпъ ѡгнен с нб0483си до земли. на мѣсто тое. гдѣ ѡбразъ хсвъ сокровенъ (Чэцця, 267б); Чи маетъ Iереи около Цр0483кве ходити, съ Тѣломъ Гсда нш0483его Iс0483а Ха0483, въ Хранилнѣци сокровенномъ (Зб. вып., 33б). 2. Якi трымае сакрэты. Печат естъ обовѧзане исповѣдника, абы тых грѣхов которые на исповѣди оучꙋл, никомꙋ не обѧвлѧлъ, так бовѣмs маетs быти сщ0483енникъ съкровенныи (Навука, 114).
с. 67
Сокровитель наз. Захавальнiк. многим блгодатем ꙗвилъсꙗ сокровитель (Чэцця, 26б).
с. 67
Сокровище наз. Скарб. не сокрываите собѣ сокровищь на земли. гдѣ червь. и тлѧ тлить (Чэцця, 344б); сведаите всѧ съкровища его вs них же съкрываетсѧ (Скар. ПЦ, 50); продаs имѣние свое все и бꙋдеши имѣти сокровища на нбсехъ (Зб. 261, 76); сокровищꙋйте сокровище на нб0483си (Ст. бр., 15). // перан. не погꙋблѧйте себе и сокровища вѣры (Апакр., 190б).
с. 67
Сокровищевати дзеясл. Збiраць скарбы. сокровищꙋйте сокровище на нб0483си. идѣже ни червь ни тлѧ тлитъ (Ст. бр., 15).
с. 68
Сокровно прысл. Тайна. бл0483говѣрнии же людие. тоу въ столпѣ его прибоудовавше мѣстьце. честне проводивше светительми. сокровно положиша тѣло его (Чэцця, 6).
с. 68
Сокровный прым. Патаемны. подобает бо сокровномꙋ чстномоу дрѣвоу ... на высотѣ ꙗвитисѧ (Чэцця, 26).
с. 68
Сокруха наз. Тое, што i скруха. чомꙋ еси ѡ ѡном ꙋпадкꙋ мне не ѡзнаsмила, а до правоs сꙗ сокрꙋхи и покоры не ꙋтекла (Зб. 752, 91).
с. 68
Сокрушати дзеясл. Знiшчаць. да ѡтворѧет двери нбсныꙗ а сокрꙋшает двери плѣньныꙗ (Чэцця, 133); Гсдь сокрушаѧ брани всемогыи имѧ его, колесницѣ вовѣрsже в морѣ (Скар. КI, 29–29б); ѡпочивающии вs домех глинѧных иже перьстью ѡснованiе их сокроушают их перед молем (Зб. 262, 13б); гордыхъ и въ правдѣ непостоянныхъ праведный Богъ понижаетъ и сокрушаетъ (АЗР, V, 34, 1637).
с. 68
Сокрушение гл. сокрушенье
с. 68
Сокрушеный, сокрушенный, сокрушоный дзеепрым. 1. Ад сокрушити. голова змиева сокрушена есть (Чэцця, 171б); тое царство ѡт половины будеть твердо и ѡт половины сокрушено (Скар. ДП, 9); вы ... ходите путемъ и рците, и где сокрушены суть колѣснице и побито воиско вражие (Скар. КС, 12); Ст0483ый Марко ... въ Алеѯандрiи влачимъ по земли, сокрꙋшенъ и раздранъ ѡт каменiй оуспе (Зб. вып., 89б). // перан. жебы твердые серца жыдовские великостю сꙋда сокрꙋшоны быт могли (Зб. 255, 29). Параўн. скрушеный у 1 знач. 2. У знач. прым. Маркотны, сумны, прыгнечаны. борис ... почал плакатис. сокроушенымъ срдцемъ (Чэцця, 240б); вs души съкрушенsнои и вs серци смиренsномъ приати будемs (Скар. ДП, 12б); радость проповѣдати оубогим послал мѧ, оулѣчити сокрꙋшенsных срдцем (Каз. Кiр., 108); за него ꙋставичне гсда бг0483а просил, жебы ему срдце сокрꙋшенное дал (Зб. 107, 176б); выбавил ѡт голодꙋ люд сокрꙋшоныs (Зб. 752, 348); серца сокрꙋшоного и ꙋнижоного бже не гордиш (Пс. XVII, 34); ѡфѣра бг0483ꙋ вдꙗчнаꙗ ест дхъ сокрꙋшенный, срдца сокрꙋшенаго и ꙋнижоного ты бже не взгардиш (Выкл., 125б). Параўн. скрушеный у 3 знач. 3. У знач. наз. Той, хто паў духам. ꙗко ѡтец ласкавыs грешного покорного и сокрꙋшеного приsмꙋеть (Зб. 255, 118б).
с. 68
Сокрушенье, сокрушение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. сокрушити. хребет ... аще боудеть гбежи верхꙋ конца плеча ко правои стране восклонена сокрꙋшенье врагом твоим ꙗвлѧеть (Плячо, 83); ꙋваж ꙗко господ богъ на сокрꙋшение пыхи фараѡновоs допустил на нег ... троха жолнеровъ ... хвлꙗшами и трꙋбами ꙋзброеных (Зб. 255, 213). Параўн. скрушенье ў 1 знач. 2. Скруха, сум. страшило и сило бысть намъ пророчесsтво и сокрушение (Скар. ПЕ, 9); горsдость предъ ходитs понижение, и прѣдъ сокрушениемs возноситсѧ духъ (Скар. ПС, 26); еслиб не моисеи выбраныи его стал в сокроушене пред ним оутоушити срокгост его абы не погоубил (Пс. XVI, 107б–108); зготовати покоs, дом, выметати метлою покаꙗниꙗ, покропити водою сокрꙋшениꙗ (Зб. 261, 275); сердечное сокрушенiе и жаль за грѣхи пополненые (Гарм., 208); маетъ взирати и на сокрꙋшенiе срдца кожъдого, ведлꙋгъ великости ѡного малꙋю, малости великꙋю покꙋтꙋ задаючи (Навука, 100); сталосе великое веселе и сокрꙋшение сердца в домꙋ ѡном (Зб. 752, 366). Параўн. скрушенье ў 3 знач.
с. 69
Сокрушити, сокрушыти дзеясл. Разбурыць, зламаць, разбiць; знiшчыць. сокрꙋшить боги наш (Чэцця, 64б); лепеи сее имъ ꙋделаите требища ихъ сказите, кумиры ихъ сокрушите (Скар. ДЗ, 19); оусхотѣлs бы бог и сокрꙋшил бы мѧ приложил бы рꙋкꙋ свою и розломил бы мѧ (Зб. 262, 14б); самъ богъ обецалsсѧ ворота адова съкрушити (Будны, 132б); ꙗко начыне глиненое сокрꙋшышъ ю (Зб. 255, 157б); прꙋдко потреба шатана сокрꙋшити (Зб. 259, 530б); мои всю его воsско сокрꙋшившы самаго ꙗко шаленого (Зб. 752, 78); Елена ... казала зламат ѡное капище а болвана сокрꙋшыти (Зб. 82, 23б); ѡттѧтъ ест камень з горы без рꙋкъ. и ꙋдарилъ образъ вs ноги егѡ желѣзныи и глинѧныи и сокрꙋшилъ ихъ (Хран., 359); древомъ бѣлилнымъ главꙋ емꙋ сокрꙋшивше, оубиша (Зб. вып., 88б). Параўн. скрушити ў 1 знач.
с. 69
Сокрушитися дзеясл., зв. ад сокрушити. лоуци их сокроушатсѧ (Чэцця, 246б); съкрушилисѧ были корабsли въ азонs гавере (Скар. ТЦ, 182); На кого того нагле придеть погыбель его, и борsздо сокрушитsсѧ и не будеть исцелениѧ ему (Скар. ПС, 12б); хранит гсдь всꙗ кости их, и едина ѡт нихъ не сокрꙋшитсѧ (Дыяр., 169б). Параўн. скрушитися ў 1 знач.
с. 69
Сокрушоный гл. сокрушеный
с. 69
Сокрушыти гл. сокрушити
с. 69
Сокрывати, сокривати дзеясл. Хаваць; затойваць. не сокрываите собѣ сокровищь на земли (Чэцця, 344б); онъ же сокриваеть мꙋдрость свою (Скар. IС, 33); оутрать пѣнѧзи длѧ ближнѧгѡ. и не сокрываи ихъ под камень (Ст. бр., 15–15б). Параўн. скрывати.
с. 70
Сокрытей прысл. Больш прыхавана. Сиꙗ же останочнаѧ часть, сокрытеи въ притчахъ пишеть нежели преднии дsвѣ (Скар. ПС, 3).
с. 70
Сокрыти, сокрити дзеясл. Схаваць. богъ ... рече сокрию лице мое ѡт нихъ (Скар. ДЗ, 61б); тѣло и кров не ѡбъꙗвила тобе скарбꙋ того але ѡтец моs которыs его сокрыл (Зб. 255, 229б). // перан. оувы мнѣ грѣшномоу. гдѣ сокрыю множество грѣховъ моихъ (Чэцця, 238б); сокрыи млстыню во срдци нищагѡ, и ѡна за тѧ помолитсѧ (Ст. бр., 15б). Параўн. скрыти ў 1 знач.
с. 70
Сокрытися, сокритися дзеясл., зв. ад сокрыти. реклъ адам. гси оуслышах глас твои и сокрыхсѧ (Чэцця, 251б); они же ꙋтекуть предъ вами да сѧ не возмогуть сокрити (Скар. ДЗ, 20); диꙗволи притомности бж0483иеи нигдѣ не сокрыютсꙗ (Жыц. св., 10). Параўн. скрытися ў 1 знач.
с. 70
Сокрытость, сокритость наз. Патаемнае месца. онs же чинить собѣ кумира ритого и слитого мерsзость гсдеви дело рукъ мастеровыхъ и поставить и в сокрытости (Скар. ДЗ, 50б); жена ... ести тые речи будеть в сокритости (Скар. ДЗ, 54). Параўн. скрытость ў 3 знач.
с. 70
Сокрытый, сокритый дзеепрым. ад сокрыти. не тшю сокрытую во мнѣ таиность (Чэцця, 191б); всѧкии речи сокритые и неꙗвленые позналъ есми (Скар. ПБ, 4б); гсдь соглѣдаеть вsсѧ сокрытаѧ въ ꙋтробѣ (Скар. ПС, 32); подобно ест царство небесное скарбу сокрытомꙋ в земли (Зб. 255, 229); теды вышол до нее сокрытыи в садѣ млоденец. чужоложил з нею (Жыц. св., 1б). Параўн. скрытый у 1 знач.
с. 70
Сокъ I наз. Сок. дамs тобѣ напои ѡт вина приправленаго, и сокъ исъ ꙗблокъ зерsнатыхъ (Скар. ПП, 10); извари мѧсо боранье сечено дробно. сокоу его толко же сокꙋ цыбоулного (Арыст., 212); тамъ люди ... вместо пива сокъ пьют (Царств., 79б); анектанав ... вышедши з мѣста на пꙋстое мѣстцѣ, рвалъ зельꙗ котории ѡнъ вѣдал, а стерши ихъ бралъ сокъ ѡт нихъ (Алекс., 2б); Смѵрна, Неистлѣнiе, трвалост. н. або олѣекs. пахнꙋчiй, ест и Древо вs Аравiи зs него сок речен (Бяр., 311); иногды ничого не едꙋчы: соком толко з зелꙗ, мдлѣючую дш0483ꙋ задержовалъ, и молитвою се а спѣванемъ бавечы землю копал (Зб. 752, 448); з сокꙋ толко з зелꙗ млеючꙋю дꙋшꙋ задержовал (Зб. 82, 100б).
с. 70
Сокъ II наз. Назiральнiк; той, хто сочыць. коли татя приведуть, а на кого сокъ усочить, а домучятся татбы ... и без лица обѣсити (АЗР, I, 82, 1468); Такожъ хто иметъ на кого сочити, ино того сока съ нимъ поставити (АЗР, II, 34, 1507); ꙗ, сокъ Милушисъ, Богдановъ чл0483вкъ, сочꙋ Мацку Ⱚедковичю ѡ чл0483вка его ѡ Юдя, а сочю на Ѡпранчина чл0483вка на Мартинца: пригодило ми ся видети (КСД, 38, 1510); велъ мене сокъ к людемъ моимъ и к челꙗди невольноs (КВЗС, 70б, 1538); нашолъсꙗ сокъ ижъ мелъ тꙋю клꙗчꙋ навести (КВС, 447, 1552); таковыs поведачъ и сокъ естли бы таким ꙗвным сведецствомъ не довелъ (Ст. 1588, 6); сокомъ дей не хочу быти и вамъ не ражу у село ити (АВК, XVIII, 191, 1603).
с. 71
Сола наз. (?). кꙋпидѣ божницꙋ рожею квѣтем из солы розмаитым прибираеш, а всю моц твою покладаеш в них (Бельск., 180).
с. 71
Солганый дзеепрым. ад солгати. колиж ѡтзовет тогды имееть речи солганъ ꙗко песъ (Вiсл., 29).
с. 71
Солгати дзеясл. Салгаць. свѣдетель верsныи не солsжеть (Скар. ПС, 22б); свѣток вѣрныи не солжет и надыхает лsжи свѣток криведныи (Зб. 262, 100); почто исполsни сатана сердце твое сълsгати дх0483у ст0483му (Будны, 154б); згрѣшил израиль, и преступил примире мое, и взꙗли з проклꙗтства и покрали и солгали и скрили межи начинемъ своим (Бiблiя, 240); такъ бы мои пророцтва солгали (Алекс., 38б); вs том даремне и порожне хвалѧчисѧ, солгалисте (Варл., 28б); минꙋючи тѣло дш0483ею заплатилъ правдѣ солгалъ, которꙋю доброволне сам ѡбецал (Зб. 107, 124); солгалъ фараѡн и пꙋстит людꙋ не хоче (Зб. 752, 262б); млсти моеи не ѡтыsму ѡт них, ани солгу против правды моеи (Пс. XVII, 89–89б); призвавши егѡ реклъ: ꙗснаѧ рѣчь есть, же то жена твоѧ чемꙋжесь солгалъ, же то была сестра твоѧ (Хран., 40б). Параўн. золгати.
с. 71
Солгацкий, совгацкий, солгоцский прым. (?). коверъ солгацкiй (АЗР, II, 58, 1508); в клетехъ того двора ... коверцовъ совгацкихъ десять (АВК, XXII, 237, 1565–1566); коберец солъгоцский стары одинъ (ИЮМ, XXXII, 214, 1578); з воза згинул коперец солгацкий (АВК, XXXVI, 357, 1590).
с. 71
Солданинъ наз. Прадстаўнiк секты салданаў. тыи оуси преречоныи хрестiаны. и кацере армеiане еворгiане. солдане ꙗкобите николаите. марроните ... и всѧ пререченаꙗ ѡтщепенiа (Валх., 84б).
с. 71
Солдановъ, салдановъ прым. ад солданъ. никто с тощими роуками а без поцалованiа зм0483ле перед ногами солдановыми. албо которого королѧ ꙋстошного не смел бы им слова говорити аж до нинеишнего днѧ (Валх., 53); тые три мѣста соуть лепше и богатше нижли оусе поганство салданово (Там жа, 89).
с. 72
Солдановый прым. Сандалавы. на том ѡстрове много ест солдановаго деревъꙗ (Царств., 79).
с. 72
Солданъ гл. султан
с. 72
Соленикъ, соленникъ, сольникъ, соляникъ наз. Гандляр соллю. староста маетъ тую стацею намъ давати, подлѣ давного обычая, и сѣнныи пѣнези подяколныи, и зъ соляниковъ и бобровниковъ (АЗР, II, 114, 1514); Жаловала намъ Васко а Ивашукъ Вешеневичи ... на Юрьꙗ ... а на соляника Стася ꙗнковича (КСД, 306–307, 1516); потвержаем то симъ н[а]шымъ листом вечно им самымъ з слугами путъными и з людми тяглыми и з соленики и с челядю неволною (АВК, XXXI, 2, 1523); дозволяемъ ... будовати крамы, на шевцы, гончары, соленики (СДГВ, 54, 1536); жаловали намъ сольники господарскии витебъскии (КВЗС, 157, 1540); Жаловалъ мнѣ осочникъ господарьский Ивашко Богушевичъ на сольника господарьского Ивашка Креглевичъ (АВК, XVII, 183, 1540); Андрей ... жаловалъ на Семена Унука, мещанина и соленика Могилевского, о томъ, иж у него взялъ соли бочку (АВК, XXXIX, 194, 1579); шли есмо до каменицъ его милости ... до першое каменицы у бокъ Ратуша, противъ соленниковъ, до другое вулицы Немецкой, з рынку идучы (АВК, XX, 151, 1598); Соли кгарцы два, отъ Нефеда соленика, асмак. двадцать чотыри (ИЮМ, II, 22, 1683); До того пива купили хмелю отъ Леона соленика полторы солянки (ИЮМ, VIII, 26–27, 1691).
с. 72
Соленитасъ наз. Форма; фармальнасць. коли бы жолнеръ або рыцеръ которы часу войны тестаментъ чынить естъ допущоно ему соленитасъ альбо церемония святъковъ пры тестаменте (АВК, XX, 67, 1591).
с. 72
Соленитеръ, соленнитеръ прысл. З захаваннем прававых формаў. В чом сѧ напередъ пн0483ꙋ бо0483у и всемꙋ свѣтꙋ, а особливе всѣм коронным вел кнѧз лит. и панствъ до корꙋны належачих обывателемъ, соленнитеръ освѣдчаемо и оповѣдаемо, продкоуючимъ вs той мѣре жадног не маючи (Апакр., 16б); скаржилъ и соленитеръ протестовалъ велебъный господинъ отецъ Геръвасiй Гостиловъскiй ... на славетного пана Марка Захаровича, писара местского Могилевъского радецъкого (ИЮМ, IX, 206, 1635); Жаловал и соленитер протестовал пан Кгабрыел Бочкевич на пана Ждана Карпача (ИЮМ, XXV, 324, 1664); Жаловалъ и соленитеръ протестовал земянин его кор. млсти воеводства Мстиславского ... на его млсть пна Яна Кулака (АВК, XXXIV, 295, 1665).
с. 72
Соленица, сольница наз. Сальніца. онъ ѡтповедаючи рекъ, омочиваючiи со мsною вs соленицы руку, тотъ ме выдасьть (Цяп., 37б); въ сольницы гривенъ 4, скойцовъ полъ 11 (АСД, III, 290, 1587). Параўн. солило.
с. 73
Соленичий, соленичый, сольничий, соляничий наз. Наглядчык за гандлем соллю i зборам спецыяльнага падатку за гэты гандаль. Король его милость бралъ личбу соляничихъ Луцкихъ (АЮЗР, II, 122, 1509); Лист даныи восковничим и соленичим полоцким на учинен[ь]е личъбы з комори соленое и восковое полоцкое за два годы (ПГ, III, 44–45, 1509); штожъ восковничые и соленичые Берестеsские ... продавали его милости соболи (КСД, 773, 1511); Жаловалъ намъ ... Ѡлишковаꙗ на Михеля Ребиковича, восковничого и сольничого Берестейского (Там жа, 261, 1516); рейтръ попису соли ... далъ онъ ку судови напротивку жидовъ сольничихъ Пинскихъ до рукъ пану Макару (Пiн., 130, 1567).
с. 73
Соленичое наз. Падатак за гандаль соллю. старыи мыта и соленичое въ местехъ нашихъ маютъ давати (Арх. ЮЗР, V-1, 37, 1528); ажъ бы еси ... головного мыта такежъ и соленичого того, которое бы они мыто и соленичое в луцъку заплатили ... не бралъ ... нижъли бралъ бы ... отъ соли мыто старое (Пiн., 20, 1532).
с. 73
Соленичый гл. соленичий
с. 73
Соленникъ гл. соленикъ
с. 73
Соленнитеръ гл. соленитеръ
с. 73
Соленный гл. солоный
с. 73
Соленый I дзеепрым. ад солити. ѡфѣра, тѣла и крове Хрсвой, сѯ0483д. солью солена (Мак., 407); тамъ ее на перемѣны бито, поливано, солено, не вѣдати о што на небожчика и на нѣякого-сь пана Тишовского инквируючи [!] (АЗР, V, 75, 1645).
с. 73
Соленый II гл. солоный
с. 73
Соленье наз. Саленне, засолка. У пивницы бочокъ пивныхъ двадцать ... кадокъ для соленья огурковъ три (АВК, XIV, 201, 1590); До соленя осетровъ, соли квартъ пятъ (ИЮМ, VII, 56, 1690).
с. 73
Солженье, сольженье наз. Абраза. въ томъ вамъ и всей братьи вашой есть не меньшое солженье становъ вашихъ, яко межи вами такъ годныхъ и вѣрныхъ и справныхъ на то не было (АЗР, III, 12, 1547); абы вряды земъскiи ... не были даваны чужоземъцомъ, бо и въ томъ вамъ ... естъ не меншое сольженье становъ вашихъ (КПД, 155, 1547).
с. 73
Солило наз. Тое, што i соленица. хто деи со мною. вs солило рꙋкоу ѡмочит. тотъ мѧ предасть (Чэцця, 318б); Исус ... рекъ ѡдин з вас предаст мꙗ, которыs естъ со мною и мачаеть рꙋкꙋ в солило (Зб. 255, 237б).
с. 74
Солити дзеясл. Салiць. поживати всѧкое стꙋденое. ꙗкоеже солѧт со ѡцтом (Арыст., 233); Бг0483ъ казалъ вси ѡфѣры солsю солити (Мак., 7).
с. 74
Солнеце гл. солнце
с. 74
Солнечникъ наз. Гараскоп. выписаны были .в0483і. добродетелеи члскихъ въ золоте выписаны были женьскими образы всѧкаѧ по своемъ подобию. и солнечник мѣсѧчныи. и имена лꙋннаѧ. въ верхꙋ палаты тое оуделано было (Алекс. XV, 2).
с. 74
Солнечный прым. 1. Сонечны; якi мае адносiны да сонца. Кроуговратнымъ течѣнием. ѡбхожаше поток солнечныи (Чэцця, 68б); серою и зноемъ солsнечнымъ, высушить ее (Скар. ДЗ, 56б); поут сл0483нчныи. егда ѡбоидеть всю. в0483і. зодеи. тогда год сѧ исполнѧеть (Неба, 78б); поꙗсъ ... четвертыs сл0483нчныs, бо на четвертом поꙗсѣ сл0483нце стоит (Бiблiя, 21); свѣтлость солнечнаѧ, мѣсѧчнаѧ, и звѣздънаѧ ѡт часꙋ самого ихъ створенѧ не змѣниласѧ (Калiст, II, 343–343б); без прыкритѧ трваючи, зной солнечный и барзо срокгiе зимна и дожчы и бꙋрливые вѣтры терпѣли (Варл., 102); дерево ... ѡборочаючи ѡнꙋю вилкготност, длꙗ того тепла его солънечног, вилкготност ѡнꙋю на горꙋ тꙗгнет (Зб. 259, 588); ѡн ... ꙋзрѣл промен солнечныs (Зб. 82, 52). 2. Той, якi мае падабенства да сонца цi адпаведныя якасцi, уласцiвасцi. почто ѡклеветаете дв0483ицю сию. и хочете солнечног ѡбраза красотоу ее погоубити (Чэцця, 61б); прiидох ко храмꙋ сл0483нечномоу. оустроенъ великим ромасом (Арыст., 137); [и]дучи по ѡном лѣсе пришли до деревъ сл0483нца и мсца ... дерево сл0483нчъное мѣло листье ꙗкобы срнбрꙗное [!] (Алекс., 38); алеѯандеръ ... ѡдержалъ краины ... аж до солнечного мѣста (Кн. Мак., 46).
с. 74
Солница наз. Сальніца. вся маетност моя, то естъ меновите ... солница цын. 1, безмен 1 (ИЮМ, XXV, 175, 1637).
с. 74
Солничка наз., памянш. ад солница. сребро мое, то есть: солничка серебряная, лихтаровъ серебрянныхъ два (АВК, II, 45, 1617).
с. 74
Солнушко наз. Сонейка. коли варива просили тые слова мовили, сподаринѧ перепелочко зорꙋхно, зернетко солнушко даs ложечку дитꙗткꙋ варивца сырого (Барк., 165б).
с. 75
Солнце, солнеце, солнцо, солнцэ, сонце наз. 1. Сонца (нябеснае свяцiла). наідешs на початsку книги сее о сотворении солsнеца и месеца и звезsдъ, наидешъ во исусе наꙋвине, ꙗко стоꙗло солsнеце на единомъ месте за целыи день (Скар. КБ, 3); въ суботу порану, яко солнцо всходитъ (АВК, XVII, 172, 1540); ꙗко солsнцю ненадобѣ другого имени, поневажь тольки едино естъ солsнце (Будны, 183); натыхsместъ по ꙋтрапѣньи днеи тыхъ, солsнцѣ затьмитьсе (Цяп., 34); кгды сѧ вже солнцэ хилило къ вечору (Атыла, 175–176); рано, на всходѣ сонца, зась тотъ же Мѣшковскiй ѣхалъ черезъ село ихъ (АВК, II, 257, 1584); ꙋже всходило сл0483нце (Алекс., 18б); где взышло сл0483нце зараз за сл0483нцемъ ѡбачилем на нб0483ѣ крест (Дыяр., 151б). // перан. Тое, што мае вышэйшую ступень станоўчых якасцей. Хсвоу праведномꙋ сол0483нцю нине ѡт дв0483ы ... тьма ѡтбѣгла (Чэцця, 43б); солsнце разуму не взошло естъ намъ (Скар. ПБ, 8); ѡнъ естъ правдивыs певныs цр0483ь восточныs Дмитръ ивановичъ праведное сл0483нце (Барк., 172б); превыше всих нб0483съ, а не гдѣ индѣ, томꙋ од0483шевленномꙋ нб0483ꙋ (вs которое сл0483нце правды вселилосе) местцꙋ зготованомꙋ быти пристоѧло (Карп., 44–44б); великаѧ свѣтлость справедливости, не заходѧчее сл0483нце восiѧлъ Хс0483 (Калiст, II, 292). Параўн. слонце ў 1 знач. 2. Святло; сонечнае свячэнне. ѡлеи морковныи. ѡлеи редочныи ... и смесити посполоу ... и повесь на сл0483нци. ѡт четырех дн0483еи. и до семи дн0483еи (Арыст., 215); ѡнs же проиде ꙋтробу Пречистое девици ꙗко солsнце скло (Скар. КВ, 3); лотръ хот бы чл0483кови все ѡтнѧл сл0483нца ѡднак ѡтнꙗти не может (Зб. 261, 80); на сл0483нцꙋ зогрѣваемы, а ѡт росы небеснои бываемы покроплени (Алекс., 32б); коли слнце ꙋдырило на тарчи золотыи, и мѣдꙗныи, розсвѣтилисꙗ гори ѡт нихъ (Кн. Мак., 57); ꙗко мертвыs плодъ нехаs не ѡгледают сл0483нца (Пс. XVII, 43); перед ним ꙗкъ снѣгъ передъ сонцемъ ростопꙗлисꙗ (Пралог, 488). Параўн. слонце ў 2 знач.
с. 75
Солнцевъ прым. Якi адносiцца да сонца. снадsно естъ то абы стень солsнцевъ рослъ (Скар. ЧЦ, 229); се вчини в ндлю рано в годинѫ сл0483нцевоу. и в планетꙋ львовꙋ (Арыст., 236).
с. 75
Солнцо гл. солнце
с. 75
Солнцэ гл. солнце
с. 75
Солный гл. соляный
с. 75
Соловей наз. Салавей. петръ ... как соловеи на весноу дх0483овнымъ извещаниемъ поꙗ беседоуеть (Чэцця, 228б–229); балвохвалцы едномꙋ ловцеви сꙋт подобны, которiй кгды соловsѧ барзо малꙋю пташечкꙋ поймалъ, и ножъ взѧлs абы его зарѣзал (Варл., 81–81б); Славiй: Соловей (Бяр., 148); на кождыs дн0483ь соловеs прилѣтывал до ѡкна его i барзо вдꙗчне а пенкне спѣвалъ (Зб. 107, 165).
с. 76
Соловий прым. ад соловей. Аидѡнъ: Соловiй (Бяр., 225). с. 76
Соловый прым. Буланы. я дей на той сеножати ... засталъ ихъ двухъ коней солового, а вороного (АВК, XVII, 254, 1541).
с. 76
Солодети дзеясл. Саладзець. солодѣло емꙋ хлѣбъ младенцем: в поли замѣс его жнꙋть и виноград нечестивого ѡпознивають (Зб. 262, 22).
с. 76
Солодины наз. Саладзiны. паслъ свини смыслы свое, и солодины елъ (Зб. 259, 346). Параўн. слодины.
с. 76
Солодити, салодити дзеясл. Саладзiць. вино вароное гꙋстое едꙗт цꙋкрованое хлебъ салодꙗт насене едным солодким (Наб. тур., 24); водою называетsсѧ ... и одна поставою бꙋдꙋчи розмаите справꙋетъ, бѣлитъ, чорнитъ, чирвонитъ, пстритъ, солодитъ, и горчитъ (Калiст, I, 166б). // перан. то што з ꙋсть ег выходило, солодило дш0483и (Зб. 82, 120).
с. 76
Солодитисе дзеясл., зв. ад солодити. панна ... мꙋки вси млстию се ей небесных солодкостеs и дꙋха бж0483ого солодили (Зб. 82, 54б).
с. 76
Солодкий прым. 1. Салодкi; якi па смаку нагадвае цукар, мёд. ꙗко же ꙗблонь въ деревѣхъ лесных ... а ѡвощь его солодокъ небцꙋ моемꙋ (Зб. 262, 83); древа оного кресного ... листвiе зеленое и овощь солодкiй будеть родити (АЮЗР, I, 283, 1598); смакꙋ ꙗкиs чи горкиs чи солодкиs (Зб. 261, 92); ꙗко бовѣмъ млеч, подобный естs салатѣ, сѧа вsправдѣ солодка а таѧ горка (Мак., 69); на его рꙋки з неба роса падала, и наполнивши горсть его, спекласе на солодкиs мед (Пралог, 676б); в томъ ѡзери вода солодкаꙗ ꙗкъ сахар (Алекс. 1697, 63). Параўн. сладкий у 1 знач., слодкий у 1 знач. 2. Прэсны (не кiслы, не салёны). сут рꙋри подземныи, кꙋ всходꙋ слонцꙋ, которыми идет вода солодкаꙗ до херсона (Стрыйк., 449б); где бы могли водꙋ солодкую а годную кꙋ питю брат (Алекс., 27); з тыхъ вѡд, ѡдны зsблизка вытѣкаючи смакомъ солодкiе сꙋтъ, иншiи зs глꙋбокости выходѧчи, солоныи и сѣрчистыи сꙋтъ (Варл., 134); З роск. п. войта, для п. Несиловского куп. мяса ... млека солодкого и сметаны (ИЮМ, XXI, 5, 1711). Параўн. сладкий у 2 знач., слодкий у 2 знач. 3. Прыемны (для ўспрымання). искал солодки гортани моемꙋ слова твои (Пс. XVI, 122б); Зыгмунда Первого солодкая памѣть сего (Мял., 316); Луцкiй, почалъ намовляти солодкими словы Володимерского (АЗР, IV, 211, 1600–1605); велце солодкаѧ свѣтлость вs срдце мое вошла (Варл., 59б); светлост света пребывала ѡ ꙗкꙋж солодкие ѡное наꙗснеsшое ночы розмовы были (Зб. 255, 126); солодкоs мовы своеи частым казанемъ люд бж0483иs поливат ... почал (Зб. 82, 147б). Параўн. сладкий у 3 знач., слодкий у 3 знач. 4. Смачны. солодкъ мꙋжꙋ хлѣбъ криведныи (Зб. 262, 103б); дворанинъ въ ножку, какъ соколъ, загледаетъ, штобъ гдѣ щипнуты солодкого мяса (Мял., 318); ты чл0483овече ... коториs посполу со мною ꙗдал еси солодкие покармы (Пс. XVII, 38–38б).
с. 76
Солодко прысл. 1. Салодка (на смак). потравы их солодко чинꙗт а посполите холодное едꙗт (Наб. тур., 24); вино вароное гꙋстое, едꙗт, цꙋкрованое и хлѣбъ теж солодко приправꙋют (Бельск., 410б). Параўн. сладко ў 1 знач. 2. Прыемна (для душы). все тобѣ бꙋдет солодко (Зб. вып., 199б); ѡбь сих речахъ и пришлом царствѣ солодко з нею и безъ снꙋ розмовлꙗючи ажъ се назавтрее розишли (Пралог, 518б); упалых и ѡтчааваючихсѧ до покуты утѣшне велми и солодко приводꙗчи (Зб. 82, 254б). Параўн. сладко ў 2 знач.
с. 77
Солодкое прым. у знач. наз. Тое, што мае салодкi смак. ѡт ꙗдꙋщаго ꙗдомое, ѡт силного солодкое изыsде (Царств., 76б); ꙗкъ ѡны [пчолы] по пѡлꙗмъ лѣтаючи, зs кождого зѣлѧ, и зs кождого цвѣтꙋ солодкое и пожитечное збираютs (Калiст, II, 31); бѣда вамъ, мовѧчимs зломꙋ доброе, а добромꙋ злое, кладꙋчи горкое вs солодкое, а солодкое вs горкое (Варл., 78); ꙗ ... проклꙗтства на себе не возмꙋ, абых мѣлъ горъкое солодкимъ зват (Зб. 82, 194б). Параўн. сладкое.
с. 77
Солодкость наз. 1. Уласцiвасць салодкага (на смак). рекли до дерева фикговог: которое рекло иж не хочꙋ ѡпꙋстит своеи прирожонои солодкости ѡвоцꙋ (Бельск., 73); солодsкости медꙋ нихто лепѣй не знаетъ, едно хто его скошsтовалъ (Карп., 14б); з розки дерева ... трохꙋ медꙋ стѣкает: и наставꙋючы ꙋста забавленыs на ѡноs троице солодкости, всего небезпеченства запомнѣлъ (Зб. 752, 566б). // перан. хто бы Бг0483отрзвеннымъ ѡнымъ, нбсное солодкости вином прагненѧ своего оутолити не прагнꙋлъ (Карп., 2). Параўн. сладкость у 1 знач., слодкость у 1 знач. 2. Прыемнасць (духоўная). сн0483оу солодкости единенiа питомыи пребыток мои (Пак. Хр., 11); иꙋлиꙗн ... солодкост ѡнои процессии еще в серцꙋ носꙗчи спѣвал тоsже псалом (Бельск., 280); принѧвши ласкꙋ Дх0483а, и маючи потѣхꙋ ласки, вs покою, млсти, и солодкости дх0483овной надѣючисѧ на тое, подносѧтсѧ (Мак., 87); ꙋсꙗкие бѣды и ꙋтиски всего свѣта лацно зносꙗт и в солодкость им ѡборочают (Зб. 82, 25б). Параўн. сладкость у 2 знач., слодкость у 2 знач., солодость. 3. Прэснасць (адсутнасць салёнасцi, кiслаты). оуказалъ дерево, которое коли вложилъ до водъ, ѡтменилисѧ въ солодкость (Хран., 93).
с. 77
Солодовниковичъ наз. Сын саладзiльшчыка. Жаловалъ мне Аврамъ Игудичъ на татарина господарьского Бузына Богдановича, солодовниковича (АВК, XVII, 366, 1541).
с. 78
Солодовникъ наз. Саладзiльшчык (спецыялiст па прыгатаваннi соладу). ямъ былъ послалъ дядка его Якова солодовника ... до бискупьего мѣстечка по готовое жито (АВК, XVII, 8, 1539); ковали, слѣсары ... дойлиды, солодовники, и кождого иного ремесла хтокольвекъ уживати будетъ ... маетъ зъ ремесла такового дати грошъ одинъ (АЗР, III, 114, 1561); Къ тому тежъ солодовники, яко до того часу вольные мѣли, такъ же и напотомъ завжды вольные жъ мѣти будутъ (АЗР, III, 205, 1577); лист арендаром поборꙋ чоповог и шосовог и ѡт солодовников (КЛС, 11б, 1596); купили солоду отъ Макея солодовника чверти три (ИЮМ, III, 20, 1685); купили солоду для вареня пива у Макея солодовника чверти полторы (ИЮМ, IV, 30, 1686); Купили солоду у Асипа солодовника чверти тры, чверть сторговали золот. по дванадцать и осм. по десять (ИЮМ, VII, 23, 1690); купили солоду отъ пана Iосифа солодовника чверти три (ИЮМ, VIII, 23, 1691). Параўн. слодовникъ.
с. 78
Солодовницкий, солодовницски прым. ад солодовникъ. передъ урядомъ ... оповедалисе ... Иванъ Яцъковичъ ... староста солодовницски и зо всею братею своею ... на лентовойта (АВК, XXXIX, 6, 1578); для лепъшого порядку межы нами ремесла нашого солодовницкого, абы въ продаваню солодовъ пшеничныхъ и ржаныхъ никому зъ братьи нашое крывда се не деела (ИЮМ, VIII, 319, 1611).
с. 78
Солодовный прым. Якi мае адносiны да соладу. ижъбы твоя милость ... чирвоныхъ золотыхъ, которыхъ они не выплатили ... пивныхъ, горѣлчаныхъ, пенезей солодовныхъ ... задавати не велѣлъ (АВК, V, 140, 1577).
с. 78
Солодовня наз. Саладзiльня. ты орендовавши въ насъ солодовни, кривду ему чинишь (АСД, V, 8, 1567); корчмы медовые, пивные, горѣлчаные, солодовни, бровары, отъ того всего капъ и платъ маеть съ того мѣста нашого Дисеньского (АЮЗР, I, 167, 1567); [лентвойтъ с товаришами] намъ ку чиненъю солодовъ кривду не малую чинять, солодовню свою держать (АВК, XXXIX, 6, 1578); для безпечности отъ огня солодовни и бровары на сторонѣ одъ мѣста маютъ быти будованы (АВК, XIII, 43, 1580); Броварни, и въ нихъ котлы до сыченья медовъ ... также солодовни кождому съ тыхъ подданыхъ нашихъ Пинскихъ въ дому своемъ вольно мѣти будетъ (АЗР, III, 264, 1581); я Григорiй Заровскiй ... продалъ кгрунтъ мой земленый ... лежачiй ... на улицѣ Великой Пѣсоцкой ... подлѣ улочки и плацу, гдѣ кгелда замковая была, зъ солодовнями (АВК, VI, 81, 1589); на горе домъ въезный, пры доме въезномъ солодовня, подле солодовни огородъ (АВК, XX, 92, 1593); тамъ же надъ ставомъ броваръ и солодовня, подле бровару озница для сушенья солоду (АВК, XIV, 511, 1595); ку налепшому пожытку своему оборочать маютъ, корчмы, комбры, бровары, солодовни, лазни ставить и што имъ потреба будетъ (АВК, XXVIII, 177, 1640). Параўн. слодовня.
с. 78
Солодовое наз. Падатак за права на прыгатаванне соладу. Особливе броварное, солодовое и сторожовое, которое на нихъ надъ право вымышлять хотѣли (АЮЗР, I, 279, 1598).
с. 79
Солодовый прым. ад солодъ у 1 знач. Пити имъ квасы овощевыи и солодовыи безъ хмелю (АСД, IX, 17, 1510).
с. 79
Солодость наз. Тое, што i солодкость у 2 знач. придеть милостникъ мои къ ѡгородꙋ своемꙋ и бꙋдеть ѣсти ѡт овощꙋ солодости его (Зб. 262, 84б); такую солодост учꙋлъ на дꙋши ѡныs епскопъ (Зб. 82, 347). Параўн. сладость, слодость.
с. 79
Солодчайший прым., выш. ст. ад солодкий у 1 знач. жебы се того дн0483ꙗ хлебом небесным тѣла господнего над всꙗкиs цꙋкор солодчаsшого кармили (Зб. 255, 207).
с. 79
Солодше прысл., выш. ст. ад солодко ў 2 знач. слова тыи, солодше над медъ ꙋстам моимъ (Пс. XVII, 139б).
с. 79
Солодший прым., выш. ст. ад солодкий у 1 знач. ѡни рекли ... што солодшого над медъ (Бiблiя, 131); што ест солодшого над мед (Бельск., 74б); слѡва Гд0483ни, слѡва сꙋтъ чистыи, пожаданыи над золото и над каменѣ дорогое мнѡгое, и солодшiй над плѧстръ медꙋ (Калiст, I, 173); винsница ... ѡвоцъ ѡбфитшиs и солодшиs приносит (Выкл., 135б).
с. 79
Солодъ наз. 1. Солад (сыравiна i прадукт – брага). ставити имъ солоду ошитковъ десеть (АСД, I, 1, 1406); ѡнъ мѣщаномъ ... заказываеть жита, пшеницы, солоды молоти возити (КСД, 205, 1515); едучи мне з дому своего з возомъ до солодниковъ солодъ мочити, и такъ дей онъ мене дей невинне збилъ (АВК, XXI, 278, 1558); по одной четвертцѣ солоду, мѣры тамошнеѣ Могилевскоѣ, на горѣлку спалити вольно (АЗР, III, 111, 1561); вывез ... солоду пшеничного, што з двора дано растить, бочокъ десеть (АВК, XXXVI, 48, 1582); кождый зъ насъ солодъ пшеничный и ржаный корчмитомъ и гостемъ продавалъ (ИЮМ, VIII, 319, 1611); реестръ купованя солоду и робеня пивовъ (ИЮМ, III, 19, 1685); заплатили за медъ ... и за четверть солоду мерокъ 8 (ИЮМ, XVIII, 86, 1710). Параўн. слодъ. 2. Памяшканне для прыгатавання соладу. абы жидомъ мимо хрестiянъ поборовъ и мытъ въ местехъ нашихъ Великого Князьства, солодовъ, броваровъ арендовано не было (КПД, 430, 1567).
с. 79
Солома, салома наз. Салома. по реце котораꙗ черес тоую зм0483лю идеть приплываеть солома деревье и ине речи (Валх., 80б–81); Подле того дому стайня, соломою крыта (АВК, VIII, 416, 1506); на быдло и на стадо солома отъ збожья не зъ евьи молочоного пожиточнѣйшая есть (АЗР, III, 78, 1557); одрына форостеная, соломою покрытая, у гумнѣ осѣть одна (АСД, I, 171, 1588); почавши съ полудня, ажъ до вечора самого мучили, палечи его соломою, нарогами и сковородою, лучиною (АВК, XVIII, 168, 1599); пришол час битвы ... з ѡбꙋ сторон люде падꙋт ꙗк солома (Бельск., 85); коли приsде до молотбы ажъ все солома и кукол. а зерна доброг барзо мало (Зб. 255, 217б); саломы тамъ же возы два купили (ИЮМ, I, 44, 1679); Алеѯандер велѣлъ тросте и соломꙋ волочивши палити (Алекс. 1697, 55). Параўн. слама.
с. 80
Соломка наз., памянш. ад солома. соломка сама легъка ѡдъна але коли звꙗжет их много тꙗжарꙋ бꙋдет досыт (Зб. 261, 125б).
с. 80
Соломяникъ наз. Пасудзiна з саломы (для сухiх рэчаў). Пописъ пашни гумна архимандрицкого ... ячменю молоченого два соломяники (АВК, VI, 493, 1549).
с. 80
Соломяный прым. ад солома. если кто золотыи оутчинки [!] мает, свѣтлѣишiи бꙋдꙋт. а кто соломѧныи оучинки мѣти бꙋдет и нетрваючiи, пойман бꙋдет ѡгнем (Каз. Кiр., 150б).
с. 80
Солонина наз. Саланiна (засоленае мяса). за полоть солонины золотый одинъ (АЗР, III, 236, 1578); его милость мнѣ за тую роботу змовити и поступити рачилъ ... масла фаску, солонины полти три (АВК, VI, 44, 1589); видѣлъ у дому Ивана ... салъ свиныхъ пять, солонины скитерти десеть (АСД, I, 180–181, 1590); солонины третяя часть полтя, куплена за грошей осмъ (АВК, XVIII, 119, 1593); въ свирнѣхъ ... кробя великая, въ которой рыбы вялые, солонины, садла, мандрыки купные (АВК, VIII, 557, 1603); посудъ домовыхъ ... сукна ... плотенко турецкое ... солонины полтей шесть (АВК, IX, 469, 1626); солонины вепрнины полоцъ дано золотыхъ три (ИЮМ, I, 242, 1682); солонины фунты четыре, осмак. двадцать (ИЮМ, III, 87, 1685); солонины шматъ до колбасъ за осм. шесть (ИЮМ, VII, 201, 1690); солонины фунты чотыри (ИЮМ, VIII, 121, 1691). Параўн. слонина.
с. 80
Солоность наз. // перан. Прывабнасць. за солоностsю свѣта оудавшисѧ, земъныи добра болшъ небесныхъ оулюбивши, и вs нихъ закохавшисѧ, до нихъ прилипаютъ (Мак., 3б).
с. 81
Солоный, соленный, соленый II прым. 1. Якi ўтрымлiвае ў сабе соль; насычаны соллю. таꙗ вода есть солона а чиста (Валх., 47); границы первеs ку горе ажъ до солоного мора ... вывожоны были (КЛС, 133б, 1597); бꙋде мѣла границꙋ на всход сл0483нца море солоное (Бiблiя, 214); ѡтворилисꙗ пропасти великие, а водою се солоною наполнꙗли (Бельск., 252б); з тыхъ вѡд, ѡдны, зsблизка вытѣкаючи смакомъ солодкiе сꙋтъ, иншiи зs глꙋбокости выходѧчи, солоныи и сѣрчистыи сꙋтъ (Варл., 134); Слатина: Росꙋлъ, окно где вода солонаѧ, сs котори сѧ сол родитъ, банѧ, вежа (Бяр., 149); пиѡр ст0483ыs перемешкал лѣтъ л0483 и болеs в пустынни на которомъ мѣстцꙋ вода солонаꙗ i горкаѧ была (Зб. 107, 126); ѡттолѧ вымероны бꙋдꙋт границы противъ всходней сторонѣ ѡт села енань ажь до сепфама ... а на остатокъ морем солонымъ сѧ замкнꙋтъ (Хран., 150). Параўн. сланый I. 2. Прыгатаваны з соллю. се ес мѧсо соухое солоное. и рыба солонаѧ (Арыст., 217); у другомъ подклете капусты кадь солоное, а кислое кадей є0483 (АВК, XXI, 186, 1556–1557); огурковъ солоныхъ въ той же пивницы кадь въ чотыри вшатки (АСД, III, 239, 1571); также если бы гость откулькольвекъ мясо солоное до Могилева привезъ на продажъ, теды тутейшые просолове перекуповати у того, хто привезъ, не маютъ (ИЮМ, VIII, 372, 1621); масла соленого фунты три, заплатили золотый одинъ (ИЮМ, IV, 79, 1686); отъ Матинского господара фаска масла солоного (ИЮМ, V, 133, 1688); огурковъ соленыхъ, осм. за пять (ИЮМ, IX, 187, 1692); солоной рыбы купили леща (ИЮМ, XII, 80, 1698). Параўн. слоный. 3. Тое, што i соляный у 3 знач. берковескъ солоныи учинити у восковыи берьковъскъ (РЛА, 120, 1405); лист даныи восковничим и соленичим полоцким на учинен[ь]е личъбы з коморы соленое и восковое полоцкое за два годы (ПГ, III, 44–45, 1509); што ся дотычеть мыта рибного и соленого, мы тежъ тое мыто твоей милости привлащили къ замку (АЮЗР, II, 133, 1523); того есьмо ему велѣли пилнѣ стеречи, и мыто нашое соленное тамъ на насъ выбирати (АЗР, II, 184, 1527); которая десятина шла съ пашни дворное жыта и ярыны съ Малешева здавна на церковъ Светаго Ивана и тежъ съ мыта соленого десятая головажня (РКП, 360, 1537); за перемеренье прилавъковъ у ряду соленомъ и у пирожномъ и у ситномъ ... заплатили золот. одинъ (ИЮМ, I, 34, 1679); зъ ятокъ пекарскихъ и соленыхъ отобрали полокотъщыны золотыхъ трыдцать (ИЮМ, XIII, 13, 1690); зъ прилавковъ, которые стоятъ на грунтахъ мескихъ ведле соленого ряду, отобрали цыншу (ИЮМ, VIII, 19, 1691).
с. 81
Солтановая наз. Жонка султана (?). повѣдаютъ, же бы-мъ ... велъ милость непристойную зъ солтановою, маткою цесаровою (АЗР, IV, 163, 1597).
с. 82
Солтанъ гл. султан
с. 82
Солунянинъ наз. Жыхар Салунi. Павелъ сосудъ изъбранъ хв0483ъ тако к солоунѧномъ пишеть (Будны, 8); ѡто маешь ѡдного своего ꙋчителѧ которыs на тꙋю гл0483вꙋ вторꙋю к солꙋнѧномъ листꙋ второго пишет (Унiя, 33); Ст0483ый Павелъ написа листовъ ді0483 ... къ Солꙋнѧномъ (Зб. вып., 90).
с. 82
Соль наз. Соль (прыправа для стравы). соль весити пудьнымъ ременемъ (РЛА, 119, 1405); ꙗдѣние его было таково. былие дивие варѧше. и ꙗдѧ без соли (Чэцця, 8); ѡбецали были мне дати рꙋбль грошеs мехъ соли (КВЗС, 33б, 1537); при томъ дей бои згинуло мне две копе грошей литовскихъ, а соли полбочъки, а межи две (АВК, XXI, 167, 1556); соли полбочки з воза знято (АВК, XXXVI, 98, 1582); тѣсто без квасꙋ и соли ес мертво (Каз. Кiр., 88); правдою въ ротъ, яко солiю въ глаза кидывали (Мял., 316); Крол ... ꙋчинилсꙗ шаленым, ѡрал а сол сѣꙗл (Бельск., 82б); казалъ вси ѡфѣры солsю солити (Мак., 7); Жона жь Лотова ѡбозрѣласѧ назад ѡборочона есть в столпъ соли (Хран., 32); соли квартъ две (ИЮМ, XI, 37, 1697). // перан. дш0483а неѡкорененаѧ Дх0483омs ст0483ымs и нбснои соли, то естъ, моци Бж0483еи оучастницею не ставшисѧ, загниваетъсѧ (Мак., 6). ◊ Соль земли – соль зямлi (пра лепшых людзей грамадства). Тако бо повелѣваеть гь гдѣ къ Апсломъ ... рече, Вы есте соль земли (Будны, 7б); кнꙗжата над всею землею панꙋючые, пастыри ... боги моцны, приꙗтелѧ и братьею хв0483ою. небесы, хоры, агнъцы сол земли светлость света (Зб. 255, 214б); соль метяница гл. метяница; хлеба и соли не боронити – не адмаўляць у прытулку. они прихоживали до великого князства Литовского, ино хлеба и соли не боронивано (КЗ, 331, 1480); хлѣба и соли есмо ему не боронили покуль была его воля, потуль у насъ былъ (АЗР, I, 109, 1486); хлеб (и) соль ести (ядати) – быць на забеспячэннi. тобѣ вѣдомо, ижъ и отецъ твой царь Гаджи-Кгирей у отца нашого хлѣбъ и соль ѣлъ, и оттоль и столца царского досталъ (АЗР, I, 119, 1492); tot cаr аczgirej ... w Litwe chleb sol iаdаł (Бых., 543).
с. 82
Сольженье гл. солженье
с. 83
Сольникъ гл. соленикъ
с. 83
Сольница гл. соленица
с. 83
Сольничий гл. соленичий
с. 83
Сольнутися дзеясл. Злучыцца, з’яднацца. пꙋкли мѧса его сольнꙋлисѧ оулито на немъ да не подвижетсѧ (Зб. 262, 30).
с. 83
Сольный гл. соляный
с. 83
Соляникъ гл. соленикъ
с. 83
Соляничий гл. соленичий
с. 83
Солянка, салянка наз. Мера сыпкiх рэчываў (1/6 бочкi) i пасудзiна адпаведнай велiчынi. заставилъ емꙋ ложки ... въ чотырехъ солянкахъ жита, и ѡнъ емꙋ тое жито ѡтдалъ (КСД, 367, 1516); мають намъ давати плату: съ кождоѣ волоки по полукопью грошей Литовскоѣ монеты, личучи по десяти пѣнязей у грошъ, а по бочцѣ солянцѣ овса тресеного (АЗР, II, 153, 1523); отъ чотырехъ солянокъ солоду мають намъ давати по три гроши (АЮЗР, I, 81, 1531); братъ ихъ небожчикъ юри миткевичъ запродалъ намъ полꙗ на чотыры солꙗнъки (КВЗС, 28, 1537); закупилъ я въ него поле на полторы солянки севбы за бочку жита (АВК, XVII, 61, 1539); староста ... беретъ отъ нихъ ... поклону з ватаги – овса осмакъ, то есть пять солянокъ (Арх. ЮЗР, VIII-1, 85, 1552); коли воевода тою дорогою ѣдетъ и становится въ томъ селѣ, и они даивали стацыи, овса солянокъ десять (АЗР, III, 285, 1584); начинье домовое ... кади двѣ на сыпаные збожья ... иншихъ кадей салянокъ ни на што не годныхъ дванадцать (АВК, XVI, 508, 1594); вапны купили отъ Максима ... солянокъ тридцать шесть, солянка по осм. четырнадцать (ИЮМ, III, 91, 1685); подали слонины меской полчварта безмена. Хмелю солянокъ чотыры (ИЮМ, X, 126, 1695).
с. 83
Соляный, солный, сольный прым. 1. Якi насычаны соллю або цалкам складаецца з яе. ѡзревъшисѧ пакs жена Лотова воспѧтs, обрачена ест во столsпъ солѧныи (Скар. КБ, 34б); Амасиѧ поразилъ естъ людеи Ефмsскихъ, в долине солѧне, десеть тысещъ мужъ (Скар. ЧЦ, 214); абы вонтъпливость жаднаѧ не была волно завжды зо всими пожитъками, которые бы се кольвекь на их кгрꙋнтехъ показовали, тежъ и крꙋшцы всꙗкие, и ѡкна сольные зоставити мають (Ст. 1588, 66); слатина – росꙋл, вода солѧнаѧ, с которои сѧ соль родитъ (Зiз., 64); Гардинскiе горы солѧныи сꙋть (Хран., 6б). 2. Прызначаны для здабычы солi. Ависай зась сынъ сарꙋкевъ поразил идꙋмеѡвъ в долинѣ жꙋпъ солных и0483і тисꙗч (Бiблiя, 370); вернꙋлсꙗ Iѡавъ и поразилъ Iдꙋмеѡв в долинѣ зꙋпъ солныхъ (Выкл., 128). 3. Звязаны з транспартаваннем, захоўваннем, продажам солi. тежъ вѣсъ медовый, соляный, музолки, коромыслъ, тымъ его милость Смолнянъ пожаловалъ (АЗР, I, 360, 1505); ижъ бы у выбираню мыта солного якои переказы не мѣли тыи мытницы наши отъ врядниковъ (Пiн., 87, 1551); тотъ складъ сольный ... заховываемъ и листомъ нашимъ тому мѣсту нашому Городеньскому и подданымъ нашимъ ... потвержаемъ (АЮЗР, I, 207, 1576); в месте тутошним Менском, межи раду соляного ... тот Ивашко Глухий ... до мене с чеканом порвалсе (АВК, XXXVI, 366, 1582); панъ Казимиръ Колонтай, листъ универсалъ ясневельможного его милости пана Христофа Баца, канцлера ... князства Литовского, на цло сольное выданый, ку актыкованью до книгъ ... подалъ (АВК, IV, 25, 1665); зъ ряду соляного одъ Клима Олейника бирчаго дошло золотыхъ шеснадцать (ИЮМ, I, 211, 1682); одебрали полокотщины зъ ряду соляного отъ бирчаго свирида Иголника золотыхъ двадцать два (ИЮМ, III, 9, 1685); зъ раду соляного отобрали отъ бирчого Леона Соленика ... золотыхъ пятнадцать (ИЮМ, VIII, 19, 1691). Параўн. солоный у 3 знач.
с. 83
Соляриумъ, солярыумъ, солярыюмъ наз. Вiд платы. соляриумъ п. п. поборцомъ дали золот. (ИЮМ, I, 54, 1679); тымъ же паномъ поборцомъ солярыумъ далъ золотыхъ триста (ИЮМ, II, 67, 1683); Ⱚедору дворнику, за картою пана войта и водлугъ реестровъ давъныхъ солярыюмъ подорожне дали зол. десять (ИЮМ, VI, 40, 1689).
с. 84
Сомаденский прым. ◊ Сукно сомаденское – сорт сукна. сукна Сомаденского двадцать локоть (КСД, 1404, 1520).
с. 84
Сомгленый дзеепрым. ад сомглети. тако конечsне сомsглены суще предадутs тобѣ градъ свои (Скар. КЮ, 11б).
с. 84
Сомглети дзеясл. Аслабець. Сомsглело естъ серsдце их и ꙗкобы не остала душа в них (Скар. IН, 11б); егда бы оголили главу мою ѡтидеть ѡт мене и сила моѧ и сомsглею (Скар. КС, 36).
с. 84
Сомецъ гл. самецъ
с. 85
Сомиреный дзеепрым. Прымiраны. W leto szestoie tysiаszczа dewiаtsotnoie piаtdesiаt tretiаho hodu kniаź weliki Kаzimir ne somiren byw so kniаziem welikim Moskowskim (Бых., 541).
с. 85
Сомлети дзеясл. Самлець. Трыщан ѡт великого смутку и ѡт ран сомлѣлъ (Трыст., 127); прышолъ къ своимъ дѣтемъ, почал ихъ цаловати и ѡт великое милости сомлѣлъ (Бава, 171). Параўн. зомлети ў 4 знач.
с. 85
Сомнение I наз. Сумненне. дх0483ъ ст0483ыи омываеть грѣхы, гасить похоти, и съвѣсть сомsненiи холодить (Будны, 234); Лѣпшiй заисте тот ꙗкохмо рекли, которiй безъ ѡбиновенiѧ и сомнѣнiѧ при ѡдной незмѣнsной сторонѣ правдивыхъ хвалцовъ Бж0483iхъ за вѣрꙋ и Церковь застановлѧетsсѧ (Мак., 4б).
с. 85
Сомнение II наз. Згодная, сумесная думка. по см0483рти ѡдного такого патрiархи такъ выбраного. тогды бы оуси бискꙋпове архиепискоупове и капланы оуси оу мѣсто се мѣли сьехати. да иного ꙋ мѣсто ꙋмерлого по их сомненiю выбрати (Валх., 66–66б).
с. 85
Сомнитися дзеясл. Сумнявацца. Девѧтыи грѣхъ сомънитисѧ а не довѣрѧти бл0483годати божiеи (Будны, 7б); если жону взѧлъ еси, не сомsнисѧ, ани домнимаи, абы есь длѧ того нечистыи пред богом або ему нелюбый былъ (Там жа, 34б).
с. 85
Сомокъ наз., памянш. ад сомъ. Сомокъ одинъ, судаки два, золот. два (ИЮМ, V, 17, 1688).
с. 85
Сомость гл. самость
с. 85
Сомститисе дзеясл. Адпомсцiць. розбоsникъ ... плачꙋча ревне грѣшны се быти вызнавалъ, просечи их барзо ꙋсилне абы се бозскоs кривды над ним сомстили (Зб. 107, 183б). Параўн. зомститися.
с. 85
Сомъ наз. Сом. рыбы розное, то есть сомовъ, боковое и дробное всякое за копъ шесть грошей литовскихъ (АВК, XVIII, 251, 1620); рыбъ вялыхъ, у Афанаса Мироновича, сомовъ вялыхъ три, щукъ вялыхъ спорыхъ десять (ИЮМ, I, 220, 1682).
с. 85
Сомыслити дзеясл. Задумаць, вырашыць. on że somyslił z tymi horody służyty Michаyłuszku Zygimontowiczu (Бых., 537).
с. 85
Сонаторъ гл. сенаторъ
с. 85
Сондалецъ гл. сандалецъ
с. 85
Сондаликъ наз., памянш. ад сандалъ. ꙋслышавши то, казалъ есми сондаликъ ступит на море мовечи еs, знаs же ѡ том невѣсто, ѡто ꙗ перве вступлю з кораблꙗ в тоs сондалецъ (Пралог, 542).
с. 85
Сондовный прым. ад сондъ. пани ... чинила пилность ... водле выроку сондовного (ИЮМ, XXXII, 31, 1578).
с. 86
Сондовый прым. ад сондъ. с тымъ се, вшм панове сонъдови, оповедаю, заховуючы собе все поступъки правные вцале (ИЮМ, XXI, 397, 1598); на ратушъ въ сондовой избе шафу змовили за печъ до муру приробить, золот. семъ (ИЮМ, V, 36, 1688).
с. 86
Сондомирский прым. Сандамiрскi. ꙗкожъ ѡные послы змовившы панну привезли на москву и самого пана сондомирского воеводꙋ, такъже з нимъ много множество добрыхъ зацных пановъ и панеs и панꙗнек зацных шлꙗхетных (Барк., 170).
с. 86
Сондъ наз. Тое, што i судъ I у 1 знач. до Оршы Халюце дали зол. два, якъ посылали панове для прислуханя сондовъ (ИЮМ, XI, 38, 1697); выправили Ларыона Юревского до Оршы предъ послами на сонды (ИЮМ, XIII, 109, 1699). ◊ Сондъ ассесорский – тое, што i судъ ассесорский. Выправа шляхетного пана Теофила Девулского лавника на сеймъ до Варшавы на сонды ассесорские (ИЮМ, V, 91, 1688); сондъ задворный – тое, што i судъ задворный.одобрали решту на выправу пана Девулъскаго лавника Могилевъскаго на сеймъ до Варшавы на сонды задворне, то естъ таляровъ битыхъ осемдесятъ два (ИЮМ, IV, 253, 1688); сондъ замковый – тое, што i судъ замковый. въ замку человека, што забилъ брата, сужено, зъ села неякого и чвертовано подъ слупомъ, водлугъ декрету сонду замкового (ИЮМ, VII, 81, 1690); сондъ реляцыйный – тое, што i судъ реляцыйный. п. Иллевичу, адъ рацiонемъ, якъ сонды настали реляцыйные, далъ тал. битыхъ (ИЮМ, X, 131, 1695).
с. 86
Сонливый прым. Санлiвы. женескъ пол ... егда спить скоро оубоудитсѧ. не сонлива бꙋдеть (Неба, 84); да бꙋдеть дела его телесныи. и дш0483евныи среднии. ни вельми завидливъ ни велми скѫпъ. и ни велми сонливъ. ни велми бдѧщь (Арыст., 183).
с. 86
Сонмица наз. Тое, што i сонмъ. всихъ священниковъ, которые зъ геретыками сполковали и зъ ними въ сонмицы лукаво совѣтовали (АЗР, IV, 149, 1596); слышачи ѡные розмаитые злореченства ... и оурꙋганѧ законопрестꙋпное сонмицы: вsспомнели на ѡное преславное свѣдецство (Карп., 20).
с. 86
Сонмище наз. Тое, што i сонмъ. Гласъ Сонsмища жидовъскаго глаголющего ѡ церsкви Христовѣ (Скар. ПП, 5б); ѡтворилшис землѧ пожерла дафана, и покрыла сонмище авирон, роспалилсѧ ѡгонь оу громаде их, и поломѧм попалил грешникы (Пс. XVI, 107б).
с. 86
Сонмоначалникъ наз. Старшыня сходу. ꙋслышавши Iс0483 Гд0483ь, ижъ реклъ нѣхтось преложономꙋ зборщовомꙋ ... не чекалъ ажбы сонмоначалникъ оный што ѡтповѣлs, але оупередивши мовитъ емꙋ (Калiст, II, 144б).
с. 87
Сонмъ, соньмъ наз. Зборышча; сход; вялiкая група людзей. бѣсъ реклъ емоу. ꙗ хожю в соньмы и в пиры людские (Чэцця, 104б); Во совѣтъ ихъ не приидеть душа моѧ, и вs сонме ихъ не будеть слава моѧ (Скар. КБ, 90б); тако и женескъ пол блговестоующи во сонме мꙋжю своемꙋ оугодна (Неба, 85–85б); слышавши то iерслимскiй сонsмъ со страхом великим ѡдержимы были (Алекс. 1697, 25). Параўн. сонмица, сонмище.
с. 87
Сонникъ наз. Соннiк. Сновидецъ: Сонник. Быт: лз0483 (Бяр., 152). с. 87
Сонный прым. Якi мае адносiны да сну. ѧ сонна а срдце мое чꙋеть (Зб. 262, 84б); Пулькан ... ухватил его сонного за волосы и вдарыл его трыкроть ножомъ (Бава, 160); ѡбадва без вѣсти ѡскочили мендокга кролꙗ еще спꙗчого и забили его сонного и двух сынов его (Стрыйк., 526). ◊ Сонное видение (привидение)– тое, што снiцца, бачыцца ў сне. кто пыталъ бы сѧ ѡтгадачевs или сохранѧꙗ сонsныѧ видениѧ (Скар. ДЗ, 37); повстал на мене ѡкрутныs бѣсъ вшетеченства, такъ наꙗвѣ ... ꙗко тежъ и привѣдением соннымъ (Зб. 752, 562–562б); Алеѯандер ѡт сна ѡбꙋдил и радъ был велми ѡ сонном виденiи (Алекс. 1697, 72б).
с. 87
Соножать гл. сеножать
с. 87
Сонце гл. солнце
с. 87
Сонъ наз. 1. Сон, спаннё (фiзiялагiчны стан спакою). бъ0483 ... споустилъ сонъ на него (Чэцця, 112б); сонъ ег малъ (Арыст., 183); прочутилъсѧ есми ѡт сна (Трыст., 88); перепꙋстил пан бг0483ъ сон на адама (Бельск., 4); кгды всю ночъ безs сна пребылъ, прышолъ емꙋ на памѧтs тотъ, который на ногꙋ зламанꙋю хорѣлъ (Варл., 26); ꙗкбы зѡ снꙋ ѡбꙋжоныs вставши хорыs заволалъ (Дыяр., 152); не ѡтворил есми ѡчю моихъ зо снꙋ (Зб. 752, 562б); тое ночи ꙗвивсꙗ Алеѯандрꙋ во снѣ еремѣꙗ проркъ и рекъ емꙋ (Алекс. 1697, 26). 2. Бяспамяцтва, лянота думкі. смилуисѧ ꙋже каждыи надъ собою бг0483а длѧ. Въстани ѡт сна, ꙋже пора обачитисѧ (Будны, 7б–8); марными мозку своего снами людъ Божiй и наши спокойные сердца мѣли заражати (Пыт., 83); ани розсвѣтитъсѧ ꙗсность дх0483а вs дш0483и потемнѣлой ... ани сѧ ѡд глꙋбокогѡ сн0483а невѣдомости ѡбꙋдитs (Мак., 220). 3. Тое, што снiцца. видениѧ сновъ злыхъ засмꙋтиша ихъ (Скар. ПБ, 28); егда сон видишь в радость еи боудеть (Неба, 84); евтропиꙗ жена ектора царꙗ сына приꙗмова видѣла в ночи таковыs сонъ: ꙗкобы вышла з трои мѣста мечка а з греческого воsска вепръ и повадилисꙗ з собою и поразивши вепръ медведицꙋ а втꙗгнꙋлъ ю до греческого ѡбозꙋ (Трыст., 70б); ѡбночовал тут, и спечы ему там сонъ виделъ (Рач., 314); през ѡбъꙗвлене бозское, трафил кролеви навходоносорови сон албо видене (Бельск., 137); Повставши алеѯандеръ за снꙋ ... а возвавши приꙗтел навѣрнѣйшихъ своих ѡбъꙗвил имъ сонъ коториs видѣл (Алекс., 17); видела мати его сонъ такиs, ꙗкобы на рꙋках своихъ носила баранка велми хорошого в которого межи рогами свѣча горѣла (Зб. 82, 185); Чи не вѣривъ сномъ (Зб. вып., 43б). Параўн. сенъ I.
с. 87
Соньмъ гл. сонмъ
с. 88
Сонятися дзеясл. Сысцiся. в конець лѣт соимꙋтсѧ и дочка цр0483ѧ южного приидет къ цр0483ю сѣверномꙋ чинити ровность (Зб. 262, 124б).
с. 88
Соодиначенье наз. З’яднанне. Про то напоминаемъ васъ, братью нашу, абы есте для впокою всего христьянства и для соодиначенья господарей нашихъ христьянскихъ ... абы есте о томъ отъ себе господарю своему мовили (АЗР, II, 223, 1533–1538).
с. 88
Соопочити дзеясл. Адпачыць. подобаеть нам блюстисѧ. со восъздержаниемъ ꙗсти и пити. и по ѡбѣдѣ соѡпочити мало (Чэцця, 174б); испи .в0483. чаши на ѡбѣде. а три. на вечери. потомъ же съѡпочити. покоꙗ ради (Там жа, 333).
с. 88
Сооружати дзеясл. Будаваць. повѣлелs ми еси сооружати храмs на горе ст0483ои твоеи (Скар. ПБ, 1б); Съзидаю, съѡрꙋжаю: бꙋдꙋю (Бяр., 163).
с. 88
Сооружатися, соружатися дзеясл., зв. 1. Ад сооружати. Глава кs0483 ... о подsставкахъ и о звесахъ храмовыхъ с нихs же сооружашесѧ (Скар. КI, 48); на тое мѣйстце, на которомъ маетъ съѡрꙋжатисѧ новый монастыръ (Зб. вып., 71). 2. Рыхтавацца. ѡмерзенiе цр0483ское чинити неоучтивость заньж справедливостью сорꙋжаетьсѧ столець (Зб. 262, 101); Александръ подобает ти имети зерцало дорожное и ѡбраз мира сего, и ѡбычаи земскии сим оуведаешь како имаеш сѧ соѡроужати поутми своими (Арыст., 165).
с. 88
Сооружающий дзеепрым. ад сооружати. Глава лд0483 ... ѡ единомъ соорꙋжающемъ и о дрꙋгомъ казѧщемъ (Скар. IС, 55).
с. 88
Сооружение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. сооружати ў 1 знач. Царь ... посылалъ ест дрѣва кедрова зs горы Ливанsское на сооружение храму божиѧ (Скар. ТЦ, 131б); Епспъ на съѡрꙋженiе цр0483кви мѣйсце назначаетs (Зб. вып., 67б). 2. Пабудова-план. чтобы вѣдалъ, колко людеи прислꙋхаеть к городꙋ томꙋ ... и ведати соѡрѫжение города твоего (Арыст., 163). 3. Касцяк, каркас. на воине ... был бы полкъ твои, соѡружение всих полковъ, людми и нарѧдом, и местом (Арыст., 170). // перан. Сутнасць. чемꙋ то рада дроужнаѧ. лепши своеи ... а не смотри на лета его но дсмотрѧи правооумьѧ, и соѡрꙋженiѧ его, и поведеньѧ его (Арыст., 155).
с. 89
Сооруженый, сооруженный дзеепрым. 1. Ад сооружити ў 1 знач. Хевронъ ꙋбо седsмъ лѣтъ прежде Танима града Египетsскаго сооруженъ бысть (Скар. ЛК, 31); Паномъ Федоромъ Глетивскимъ соѡрꙋжен и посщ0483енъ бысть храмъ Ст0483го великомученика Геѡргиѧ (Барк., 153); Епспъ ... Цр0483ковъ съѡрꙋженнꙋю ... осщ0483аетъ (Зб. вып., 67б). 2. Ад сооружити ў 2 знач. тому его попу ... давати зъ году на годъ куницу ... а большъ того ему ничого не знати, занеже на томъ тая светая церковь сооружена есть (АВК, XIII, 17, 1508); Въ греческом обрѧдѣ, двѣ сꙋть слꙋжбы Бж0483iѧ ... третѧꙗ Преждесщ0483еннаѧ, соѡрꙋженнаѧ ѡт ст0483аго Григорiѧ Двоеслова (Зб. вып., 27б).
с. 89
Сооружити, соружити дзеясл. 1. Збудаваць. Што были есьмо монастыръ соружили обчину въ отчызнѣ моей у скрезъ рѣки Супрасли (АЮЗР, I, 40, 1509); повелелъ ми еси съоружити храмъ на горѣ свѧтои (Скар. ПБ, 13б); жебысьмо монастырь, водлугъ худого приможенья нашого, въ мѣстѣ Берестейском сооружили (АВК, II, 58, 1631). 2. Усталяваць. Iакѡвъ ... проповѣда Еѵглiе въ всеи юдеи, сей прежде слꙋжбꙋ Бж0483ꙋю соѡрꙋжи юже послѣжде скратиша (Зб. вып., 88б).
с. 89
Сопакъ наз. (?). татарове ... узели были ... сопак едвабный, кончукъ отправный (АВК, XXXI, 398, 1668).
с. 89
Сопасение гл. спасенье
с. 89
Сопасти гл. спасти II
с. 89
Сопелка наз. Дудка; жалейка. ꙋслышите звукъ трꙋбы и сопелsки и гуслеи (Скар. ДП, 10б).
с. 89
Сопелъ наз. Сапло. до того млына желѣзо; веретено, сопли два, парплица, обручи два (АВК, XIV, 412, 1592); Сопелъ до валу подтачовалъ за штабу и за роботу ковалю золот. два (ИЮМ, V, 81, 1688).
с. 89
Сопель наз. Дуда. скоро ꙋслышите звукъ трубъ сопелеи и гуслеи (Скар. ДП, 11); Сопель: Сопѣль, пищалка, флетнѧ, фꙋѧра, дꙋда (Бяр., 153).
с. 90
Сопети дзеясл. Сапець. никита ... настꙋпилъ на нег ногама своима. и задавилъ. и сопѧше дьꙗвол давимъ (Чэцця, 33б).
с. 90
Сопка наз. Сопка (узгорак). ограниченье ... с того копъца у рытою сопку; зъ рытое сопъки на дорогу; дорогою у Вущу реку (ИЮМ, XXII, 496, 1570).
с. 90
Сопогъ гл. сапогъ
с. 90
Сопокланяемый дзеепрым. Якому адначасова з iншым пакланяюцца. в дꙋха светого господа и[с]теннаго и жывотворѧщаго иже ѡд ѡтца исходѧщаго иже со ѡтцемъ и со сыном сопокланѧема и сославима (Унiя, 15).
с. 90
Сополчыти дзеясл. Сабраць, згуртаваць. usłyszаł szto idet nа neho kniźџweliki Skirgаyło z brаtyieiu, on że sopołczył woj swoi y poyde protyw (Бых., 511).
с. 90
Сопостраждати дзеясл. Паспачуваць. молю сопостраждѣте въ всем ему да со хрстом воцаритесꙗ (Дыяр., 153).
с. 90
Сопочинути дзеясл. Адпачнуць. выбiрах пꙋть их и седѣхъ оуверsхꙋ и сопочинꙋхъ ꙗко цр0483ь оу полкꙋ ꙗкож жалѣющих оутѣшаеть (Зб. 262, 24).
с. 90
Сопрание наз. Дзеянне па дзеясл. сопрати. Пакли жъ черsнеише место ꙋкажетsсѧ на ризе ко сопранию да вырежеть тое место з ризы (Скар. КЛ, 27).
с. 90
Сопрати дзеясл. Памыць. очищены суть и сопрали ризы своѧ (Скар. ЛК, 23); да очистить его и соправъ ризы свое чистъ будеть (Там жа, 26).
с. 90
Сопрение наз. Спрэчка. иевъ ... свѧзанъ лежалъ. а поганог цр0483ѧ. исъ ег слꙋгами сопрѣние имѣлъ (Чэцця, 56б).
с. 90
Сопрестолный прым. Якi сумесна знаходзiцца на прастоле. видѣлесь ажно тоеж сопрестолsно. то естъ. веспꙋл на престолѣ естъ (Каз. Кiр., 169).
с. 90
Сопретися дзеясл. Заспрачацца. о што сопруться судьи о которыхъ дѣлѣхъ, ино положити на господара короля и великого князя Казимира (АЗР, I, 78, 1459).
с. 90
Соприсносущный прым. Якi вечна суiснуе. вспомнем на ѡное преславное свѣдецство которое Бг0483ъ ѡтц0483ъ, ѡ единородном и съпрсносꙋщномъ Сн0483ꙋ своемъ, выдалъ (Карп., 20); Префикгꙋровали Скрижали завѣта: Тую мысленsнꙋю скрижалs, на которой, перsстомs ѡтч0483имъ написалосѧ, превѣчsное и соприсносꙋщsное емꙋ слово (Там жа, 31б); он бовѣм естъ Сн0483ъ и Слово Бж0483ее, единосꙋщный и собезначалный и соприсносꙋщный (Калiст, II, 266б).
с. 90
Сопричастникъ наз. Саўдзельнiк. ѡнъ ... дх0483ꙋ стомоу сопричастникъ быс (Чэцця, 100б).
с. 91
Сопротивитися дзеясл. Тое, што i спротивитися. вси звери не можаху сопротивитисѧ ему (Скар. ДП, 25).
с. 91
Сопротивленье наз. Тое, што i спротивленье. все ширей и достаточней тое сопротивленье ихъ оный дворанинъ нашъ ... господару ознаймилъ (АВК, I, 241, 1592).
с. 91
Сопротивлятися дзеясл. Тое, што i спротивлятися. маѯимиꙗна галериꙗ сопротивлꙗючисꙗ томꙋ ... росказал, ꙋрꙗдником своим абы з мѣстъ и сел выганꙗно хрстиꙗнъ (Бельск., 261).
с. 91
Сопротивникъ наз. Тое, што i спротивникъ у 2 знач. или оузsриши изsноутри пsлеча на чисто волоконца. ꙗко крꙋгъ синии то на миръ ꙗвлѧеть, ꙗко сопротивsником не совокꙋпитсѧ межи собою на мечь (Плячо, 83); какъ бы за згодою во христiянствѣ, христiянская рука высилася, а босурманская какъ есть сопротивниковъ креста честного, низилася (АЗР, IV, 469, 1615).
с. 91
Сопротивный прым. Тое, што i спротивный у 1 знач. коториs теды молитвами Ст0483ого ѡтгонꙗлъ всꙗкие сопротивныи силы (Пралог, 562–562б).
с. 91
Сопротивня прысл. Процiлегла (?). рак ... кгды наста во мнѣ мсць час со покоем дома седети. кды сопротивнѧ ес злостливъ (Неба, 71).
с. 91
Сопротивство наз. Супрацiўленне. судъ головный трибунальный, у Вильни отправованый, вельможную Анну Сапѣжанку ... о сопротивенствѣ декретови суду головного трибунального такъ въ непоступенью враду чинить отправы на маетностяхъ Быковѣ и Островьѣ ... на выволанье всказалъ (АВК, V, 170, 1663).
с. 91
Сопротивъ, сопротиву прыназ. Тое, што i супротивъ. исполчивъ свои полкъ. и станеши сопротивꙋ полковъ (Плячо, 83); достоине правда i мир ѡблобызастас. правда убо сопротив того (Жыц. св., 128б).
с. 91
Сопсати дзеясл. Напiсаць. Мовилъ же ест Царь Соломонъ притчей три тысещи. И сопсалъ своего складаниа стиховъ пѧть тысещей (Скар. ПС, 3).
с. 91
Сопсованый дзеепрым. ад сопсовати. обаполъ дороги ... межа сопсована и новая положона (АВК, XXI, 79, 1555). Параўн. зопсованый у 1 знач.
с. 91
Сопсованье наз. Дзеянне па дзеясл. сопсовати. такъ ... видевшы скажене и сопсованье старые клейна и новые положенье клейна ... на то дал ... мой квит (АВК, XXXI, 283, 1582); если бы ... се в чомъ и в якойколвекъ речы знищенье и сопсоване стало, всю суму сполна ... квитовати маю (АВК, XXXII, 183–184, 1596). Параўн. зопсованье ў 1 знач.
с. 92
Сопсовати дзеясл. Сапсаваць. тую стену, што на полночъ, сопсовали (АВК, XXII, 162, 1565); панъ писар ... копъцы был роскопал и тую границу сопсовал (АВК, XXX, 9, 1588); конь твой копу жита сопсовалъ и розторгалъ (АВК, XVIII, 232, 1612). Параўн. зопсовати ў 1 знач.
с. 92
Сопсоватися дзеясл., зв. ад сопсовати. тамъ обецне ховати маеть для шафлеванья у шпихлеровъ нашихъ збожья и для побиванья и покрытья вежъ и обланковъ, кгды ся отъ ветру сопсуеть (Арх. ЮЗР, VIII-5, 165, 1567); тое дело сопсовалосе (АСД, III, 74, 1614). Параўн. зопсоватися ў 1 знач.
с. 92
Сопхнутый дзеепрым. Сапхнуты. дѣлаеть скарбы ꙗзыком криведнымъ сꙋета сопхнꙋтаѧ исканье см0483ртное (Там жа, 103б).
с. 92
Сопъ наз. Насып. прiидет цр0483ь полꙋночныи и бꙋдет сыпати сопъ (Зб. 262, 125).
с. 92
Сорадникъ наз. Дарадчык. ни сесь знаемъ мнѣ. ни сеи сорадникъ мои (Чэцця, 37).
с. 92
Сораный дзеепрым. ад сорати. оказовалъ ми панъ Сопотько межу сораную презъ тыхъ людей господарьскихъ (АВК, XVII, 98, 1540); на другом месцу межу сораную виделомъ (АВК, XXXVI, 254, 1582). Параўн. зораный у 1 знач., сороный.
с. 92
Сораспятися дзеясл. Таксама быць распятым. И зась: “першiй нашъ человѣкъ сораспялся” (Пыт., 53).
с. 92
Сорати дзеясл. Узараць, паараць. ѡнъ, черезъ подруку, то вчинилъ, дорогꙋ сѡралъ (КСД, 1280, 1518); тые люди господарьские сами ся къ тому признали, ижь тую межу сорали (АВК, XVII, 98, 1540); ѡнъ ... межꙋ соралъ и через заказъ житомъ насеꙗлъ (КВС, 539б, 1552); Вольно ему самому ... продати, променити, межы сорати, к своимъ нивамъ и сеножатямъ прывлащати (АВК, XXIV, 424, 1584). Параўн. зорати ў 1 знач.
с. 92
Сораценинъ гл. сараценинъ
с. 92
Сорваный дзеепрым. 1. Ад сорвати. нашол есми замок у той коморы сорваны (АВК, XXXIX, 226, 1579). 2. Разарваны. заставилъ мне ланъцꙋхъ золотыs ꙋ колькꙋ месцах соръваныs (КВС, 502, 1552).
с. 92
Сорванье наз. Дзеянне па дзеясл. сорвати. естли бы хто не будꙋчы примꙋшоныs жадною пригодою, то естъ сорваньемъ ꙋзды ꙋнесеньемъ твердоꙋстого конꙗ ... невестꙋ бременънꙋю шлꙗхътꙗнкꙋ ... бегаючы на кони потрꙋтил або ее чымъколвекъ збилъ (Ст. 1588, 410).
с. 92
Сорвати дзеясл. Сарваць; рэзкiм рухам зняць, сцягнуць. причинивши моци полидама инѧли кторыи воюючи на зѣмли зломил меч а ѡт ег гелму розорвавши поꙗски и гелмъ сорвали (Троя, 50); в жоны дей его ... сорвали з головы брамъку (АВК, XXXIX, 61–62, 1578); ерьмякъ з мене чорный люнский, з есами сребръными ... сорвали (АВК, XXXVI, 276, 1582); жиды, свещенника шаптаючи и попихаючи, шапку зъ него сорвали (ИЮМ, VIII, 437, 1631); съ тыхъ сорока золотыхъ одраховали за лину, позычоную до млыну, которую сорвали, золот. чотырнадцать (ИЮМ, II, 79, 1684). Параўн. зорвати ў 1 знач.
с. 93
Сорватисе дзеясл. Сарвацца, упасцi адкуль-н. балсам ... как бы тоут на верхоу плывет да как соусло и щадѧт да коли которыи чл0483вкъ с конѧ албо с какое высокости оупадет а вноутрь се сорветь и ѡбразит тогды тым балсамомъ мѣстце болѧче маеть быти помазано (Валх., 59б). Параўн. зорватися.
с. 93
Сородница наз. Сваячка. елисавефь. сородница твоꙗ (Чэцця, 37).
с. 93
Сородопостный прым. Тое, што i середопостный. ◊ Сородопостная неделя – сярэдзiна посту. рачилъ намъ его королевская милость день певный ознаймить отъ суженья тыхъ справъ за тымижъ повѣты, которые на оные роки припадали, то есть о сородопостное недели (АВК, VII, 181, 1582).
с. 93
Сорока наз. Сарока. птахи вороны и сороки, мѣсто все, тѣла стыхъ поꙗдаючы, ѡколили (Зб. 81, 43б).
с. 93
Сороковустъ гл. сорокоустъ
с. 93
Сороковый прым. ◊ С о р о к о в о е д е л о – аб калібры агнястрэльнай зброі. которыи дѣлы великiи были посланы на берегъ, тыхъ дей болшихъ осмъ назадъ къ Москвѣ отвезено, одно малыи сороковыи дѣлы при тыхъ людехъ на берегу зоставлены (АЗР, II, 331, 1534).
с. 93
Сорокоустъ, сороковустъ наз. Памiнанне нябожчыка на працягу сарака дзён. первѣй маеть дана быти ... шуба моя кунья, кухтеремъ крыта и зъ уставкою собольею, на годовый сорокоустъ (АСД, VI, 12, 1522); потомъ по всимъ церквамъ соборнымъ великого князства Литовского сороковусты годовыи и вбогимъ на елмужну давати (АЮЗР, I, 76, 1529); ѡнъ тꙋю ѡтъчызнꙋ ... на три соборы записалъ на пречыстꙋю свꙗтꙋю богоматер на сорокоꙋстъ (КВЗС, 43, 1538); приходили къ намъ жалобы ... о проводъ и похованье тѣла мертвого, о покрывала, о сорокоусты, о волность исповѣди освященья масла (АЗР, II, 398, 1544); [маеть] жона моꙗ ... тело мое поховати и по дꙋшы на церъков дꙋховникꙋ моемꙋ на сороковꙋст дати (КВС, 530б, 1552); до церкви Смижовъское, на образ и абы священник сорокоустъ отправилъ, отписую копъ осмъ (ИЮМ, XXIV, 399, 1647); законникомъ, которые на тотъ часъ будутъ и зъ свецкими священниками отправовать сорокоустъ, золотыхъ сорокъ (ИЮМ, X, 420, 1686).
с. 93
Сорокъ I лiч. Сорак. за винѫ гдѣ бы оузѧти шесть волов тѫт брали тридцать а любо сорокъ (Вiсл., 16б); зъ двора Вербского сорокъ бочокъ медꙋ пресного взꙗлъ за ѡсмъ летъ (КСД, 876, 1516); в тот деs часъ згинꙋло емꙋ сорокъ грошеs литовскихъ (КВС, 560б, 1552); ѡт сорока годъ туды по мору хожу (Бава, 135); не мають большеs брати, толко. ѡт шлѧхтича сорокъ ѡсмъ грошеs литовскихъ (Ст. 1588, 170); то есть полчетверта лета, албо сорокъ и два месыцы (Унiя, 37); поломен выходил над печем на сорокъ и девет локот (Бiблiя, 536); у восьми миляхъ, а по вашому въ сороку верстъ, въ земли короля его милости господаря нашого, на урочищу у Ямищъ были (АЗР, IV, 306, 1608); нашла купа в лазни свечъ сорокъ Оврамовыхъ (АВК, XVIII, 252, 1620); выкопалs на сорокъ тежь миль озеро (Хран., 363). Параўн. сорукъ.
с. 94
Сорокъ II наз. 1. Адзiнка падлiку дарагiх звярыных шкур; мяшок, якi ўтрымлiваў сорак штук звярыных шкур. взяти мнѣ князю великому ... на Стержи тридцать куницъ да шестьдесятъ бѣлокъ, а петровщыны рубль; у Моревѣ сорокъ куницъ да два сорока бѣлокъ (АЗР, I, 52, 1440); продали есмо мыто Новгородское жидове Троцкой ... за два сороки соболей на три годы (КЗ, 400, 1484); купци чужiи подъ тою мѣрою будуть куповати: воскъ въ одной штуцѣ по полуберковеску, соболи и куници и тхоры по сороку (АЗР, II, 77, 1510); воски штукою або по полберковеску, соболи, куницы и тхоры по сороку (АЮЗР, I, 136, 1552); людемъ купецкимъ обывателемъ мѣста Полоцкого товары своѣ продавати повинны будутъ ... то есть воски въ одной штуцѣ по полуберковиску, соболи, куницы, тхоры по сороку (АЗР, III, 256, 1580); пани канцлеровой два сороки гарнастаевъ подарку дали (ИЮМ, IV, 68, 1686); Купили горноставъ на подарунки ... сороковъ пять, самъ панъ войтъ старговалъ сорокъ по таляровъ битыхъ шесть и полъ (ИЮМ, VIII, 95, 1691); паномъ посломъ дали горностаевъ сороки тры (ИЮМ, XI, 68, 1697). 2. Група з сарака сялянскiх гаспадарак. жаловалъ мне подданый господарьский сорока Каменского (АВК, XVII, 223, 1539–1540); жаловалъ подданый господарьский Двораниновича сорока Карпъ Осмоличъ на подданого господарьского Хведюка Костюковича (АВК, XVII, 156, 1540).
с. 94
Соромаченье гл. соромоченье
с. 95
Соромежливость гл. соромяжливость
с. 95
Соромети гл. соромити
с. 95
Сорометися, сорометисе, соромятися дзеясл. 1. Адчуваць сорам, няёмкасць за свае паводзiны, учынкi i пад. ан0483глъ ... распѧтого хса именоуеть. не соромѧеть бо сѧ. што на крстѣ роспѧтъ (Чэцця, 327б); хотѧ бы и сестра ихъ была, не соромели бы сѧ ею (Трыст., 121); мовил ласкаве до всег людꙋ але нѣкоторые с поколѣнꙗ и сюды ꙋтекли соромеючисе за свои ꙋчинки (Бельск., 108б); кождый прето Бжственной онои славы не маючiй, так встыдатисѧ, и свою нечесть познавати повиненъ, ꙗкъ Адамъ бꙋдꙋчи на тѣлѣ нагимъ соромѣлъсѧ (Мак., 204); не соромеsсꙗ бѣднику болота: сам же есь шsто ѡдно болото (Пралог, 549б); што се соромею вызнат невѣрности моеs (Зб. 82, 45). 2. Адчуваць няёмкасць, бянтэжыцца, канфузiцца. соромелисе тогды тежь оу тыхъ вышших сторонах (Валх., 74б); мовечи то, плюнꙋл на него и рек: возми што на тебе належит сченꙗ а соромеsсе того (Алекс., 5б); ты немилосердый и невстыдливый чи не боишъсѧ; чи не соромѣешъсѧ (Калiст, II, 132б); чермнѣюсѧ, срамлѧюсѧ. ≠вр0483оа. рдѣюсѧ, соромѣюсѧ (Бяр., 203).
с. 95
Соромити, соромети дзеясл. Саромiць, дакараць, выклiкаючы пачуццё сораму. судья теж на праве седячы не маеть никого соромити (Ст. 1529, 50); ꙗко отецъ подданых и речiю и писаньемъ ꙋчилъ, такъ иже сѧ и Екsклесиастом, то естъ казнодѣемъ написати не соромѣлъ (Будны, 64); Галена Грыбовская ... жону мою соромила (АВК, XXI, 255, 1556–1557).
с. 95
Соромлеватися дзеясл. Саромецца, канфузiцца, адчуваць няёмкасць. бо на россудки твои надеѧлсѧ есми а боудꙋ стеречи закона твоег всегды, навеки и навеки века, и ходил есми в широкости. бо есми приказанеи твоих искал, и мовил есми ѡт сведецствь твоих пред цр0483ми а не соромлевалсѧ (Пс. XVI, 120).
с. 95
Соромный прым. Саромны. коли бы хто ... судьѧм соромные слова мовилъ, а тымъ суда и судеи не ꙋчтил таковыи ... маеть каранъ быти шесть недел седети (Ст. 1529–Ф, 80). Параўн. срамный.
с. 95
Соромота наз. 1. Сорам, ганьба. такыи ... имееть емꙋ платити вiнꙋ за его соромотꙋ (Вiсл., 27б); ино вси сѧ жалꙋють на ваших ѡ своихъ великихъ шкодахъ и соромотъ и боювъ невымовныхъ и бородъ рѣзаньѧ (ПГ, II, 16, 1466); коли быхѡм мы тебе поразили. велика бы ти соромота была (Алекс. XV, 2б); будто люди наши тамъ ихъ задержали, и соромоту и нечесть великую имъ дѣлали (АЗР, II, 357, 1539); хто бы тэж колвекъ кого ѡбмовлꙗючы винил ку соромоте ... каран быти маеть (Ст. 1566, 8б); почалъ плакати велми жалостно ѡ прыгоде и ѡ соромоте своеи (Трыст., 19); хто бы теж колвекъ кого ѡбмовлꙗючы ... винилъ, ку соромоте а зельживости (Ст. 1588, 2); потративши мног людеs з соромотою се вернул (Бельск., 338б); Стꙋдъ: Встыдъ, соромота (Бяр., 158). Параўн. срамота, сромота. 2. Пачуццё маральнай адказнасцi за свае паводзiны, учынкi. ѡн вшетечностю сꙗ еи брыдꙗчы, сꙋкню в еи рꙋках зоставивши, ꙋтеклъ, ꙗко птах ѡт сѣтеs диꙗволских, ѡна зостаючи в соромотѣ, а жалꙋючы взгарды своеи, милост в ненавист ѡбернꙋла (Бельск., 27б–28); за часом довѣдаетсе ѡтцъ иж панна в соромотѣ ходит (Зб. 752, 545); естъ есми невѣста нагаꙗ и соромоты моеs покритою не маю (Пралог, 569); соромоты невѣстки твоей не ѡткрiешъ, бо есть жона сына твоегѡ (Хран., 122).
с. 96
Соромотити дзеясл. Сарамацiць, ганьбiць, няславiць; дакараць. они того дѣцкого лаяли, соромотили (АЮЗР, I, 15, 1444); его славне имѧ ѡбганбили и соромотити хотели (Валх., 82б); тежъ свещенъника Руского если бы хто соромотилъ або збилъ ... маеть того дела смотрети архiепископъ (КЗ, 833, 1502); ꙗковъ ... ꙋ праве стоꙗчы перед нами почалъ кꙋзмꙋ соромотити (КВЗС, 11, 1533); хто бы ... на суде судю подсудка и писара замкового албо земъского словы дотъкливыми славе и почтивости его соромотил (Ст. 1566, 58); хочу сѧ доведати за што мѧ так соромотила (Трыст., 47); пастыреи своихъ власныхъ соромотѧтъ безчестѧт, и потварѧют (Унiя, 4); выслали своег запасника ... которыs гордо стоꙗчи а плечима и рꙋками ширмꙋючы кричал на рꙋс соромотꙗчи их и ганбꙗчи (Стрыйк., 447б); словы неучтивыми лаелъ и соромотилъ (ИЮМ, VIII, 440, 1632); почалъ ꙋломныs ѡныs лаꙗт и соромотит добродѣꙗ своего (Зб. 82, 390б). Параўн. срамотити, сромотити.
с. 96
Соромотитися дзеясл., зв. ад соромотити. хто карает неверsных сеи самs сѧ соромотить (Скар. ПС, 16).
с. 96
Соромотне, соромотно прысл. Ганебна; абразлiва, непрыстойна. да пилат оувидевши езоуса. такъ соромотне приведеного. пытал жыдов. ѡ што лихого ꙋчинил тотъ чл0483вкъ (Пак. Хр., 8б); уховаи моего друга Бова, абы не вмер, а ни поведен у темницу соромотно (Бава, 156); ѡни мужеве были зелжени соромотне велми, а были мужи нарочитыи (Бiблiя, 371); томꙋ на тых мѣстъ вротыслав кроль ческиs воsнꙋ ѡповѣдал, але соромотне ꙋтеклъ ѡт него (Хр. польск., 7); тотъ Богданъ Асановичъ, который соромотне самую Абрагимовичовую и сынов ее позвы ущыпливыми позываеть (АВК, XXXI, 313, 1619); бо они мꙋжеве были зелжени соромотне вельми (Хран., 254б). Параўн. срамотне, сромотне.
с. 96
Соромотнейший прым., выш. ст. ад соромотный. если быс мы умыслили въ ѡбозе сѧ замкнути а гуфъцэ нашы добре справившы и ѡбъваровавшы помалючку назад уходити, а што бы было над то подобенство утеканѧ соромотнеишого нашои славе розмаитыми а велми великими звитѧжствы набытое (Атыла, 193); над тꙋю соромотꙋ жаднои речы соромотнѣsшое на свѣте не розꙋмѣли (Стрыйк., 428б).
с. 97
Соромотно гл. соромотне
с. 97
Соромотный прым. Сараматны; ганебны, бессаромны, непрыстойны. творець стоить терпѧчи. на роуганье и бьение соромотное (Чэцця, 322б); волѧ цр0483скаѧ слꙋзѣ розꙋмномꙋ и гнѣвъ его бꙋдеть соромотныи (Зб. 262, 100б); коли бы хто в суда кому другому або судьям соромотное слово мовилъ (Ст. 1529, 50); тот хто сꙗ ѡтзываеть не маеть суди слов соромотныхъ мовити (Ст. 1566, 63б); малжонка дей моего пана Давыда Есмана, в небытности его на тотъ час в дворе своем Киевецком, словы соромотными лаялъ и вызыват почал (АВК, XXXVI, 255, 1582); вед же тотъ хто сѧ ѡтзоветь не мает судьи словъ соромотныхъ мовити пры ѡтозве (Ст. 1588, 244); над иѡасом тежъ царемъ соромотных ѡкрꙋтенствъ ꙋжили (Бiблiя, 483); мовили титꙋ абы ꙋтекал на горꙋ, але тит недбаючи тог трвал на своем плꙗцꙋ мовечи, волю смертъ ꙋчтивꙋю нижли живот соромотныs (Бельск., 228); звели битвꙋ з ними, смертъ почтивꙋю над соромотныs живот перекладаючи (Стрыйк., 457б); бо много ихъ се наsдовало, которие его сꙗ молитвы и цsноты великой завстидѣвши, своs не встыдъ и соромотъныs животъ ганъбили (Пралог, 617). Параўн. срамотный, сромотный.
с. 97
Соромочение гл. соромоченье
с. 97
Соромоченый дзеепрым. ад соромотити. длѧ справъ добрыхъ, и длѧ воли Бж0483еи кривженъ, преслѣдован, лаѧнъ, соромочен (Калiст, II, 310).
с. 97
Соромоченье, соромаченье, соромочение наз. Дзеянне па дзеясл. соромотити. иные на лице его плевали. иные его лице били. ѡ том соромоченiю говорит адамасценꙋсъ оу своем казании (Пак. Хр., 10); позвалъ мя позвы мещанинъ Городенский Беданъ Яцковичъ ... о соромоченье дочки своее (АВК, XVII, 133, 1540); справа Анъдреевоs Соколича зъ степаномъ грыньковичомъ ѡ соромоченье ее (КВС, 440б, 1552); был обжаловалъ Марко Ивана о соромоченъе и лаенъе, нашотши на домъ его (АВК, XXXIX, 91, 1578); Ⱚедка Зекрач, будучы позван от Ⱚилипа Есковича о соромаченья ... до права не стал (АВК, XXXIX, 463, 1579); видꙗчи паннꙋ на соромочене и ꙋтратꙋ чистости поданꙋю, сам до неи первеs инших, ѡтгнавши ꙗкобы вшетечник вшол (Бельск., 259б).
с. 98
Соромочивати дзеясл., шматкр. ад соромотити. тотъ истый мой братаничъ Иванъ, не много побывши в дому моемъ, мене дядька своего соромочивалъ словами не учстивыми (АВК, XXII, 331, 1570).
с. 98
Соромъ наз. Сорам; пачуццё моцнай збянтэжанасцi, хвалявання ад усведамлення непрыгожасцi свайго ўчынку. ѡнi того месца не смотрѧть не дерьжа сорому а инъде становѧт (Вiсл., 10б); вы бы велели его ... соромъ заприлатити (ПГ, 1, 151, 1445); оуслышах гси глас твои ходѧчи в раи. и скрылъсѧ есми за соромы. што нагъ есми (Чэцця, 23); хто ѡтказꙋеть слово переж нижли выслꙋхаеть безꙋмье то емꙋ и соромъ (Зб. 262, 102б); ѡному витезю было соромъ велми (Трыст., 108); услышавши тое все Олгердь кн0483зь литовскиi, иж великиi кн0483зь Дмитриi звитяжил Мамая, вернулся с соромомъ великимь назадь (Мам., 190); яко есте то безъ сорома написали (АЗР, IV, 268, 1608); вы и въ томъ королевскому величеству господару нашому, помазаннику Божому, чести и славы уменьшаете, и негодность приписуете безъ сорома (АЗР, V, 33, 1637); Срамъ: Соромъ, встыдливост (Бяр., 154); чемусs томꙋ дрꙋже дивꙋешъ, ижs ... царꙗ Алеѯандра волный посел милыи слꙋга, що хощет, то мовит, сорома не мает (Алекс. 1697, 42б). ◊ Паненский соромъ – тое, што i паненский встыдъ. и пришла ноч оу котороую исъ ѡблюбеницею принѧл молчачие таемнице. тогды тот ст0483ыи молодець ѡблюбеницю свою бж0483ье боѧзни наоучати почал а ее теж коу паненскомоу сорому почал приводити (Жыц. Ал., 97). Параўн. срамъ, сромъ.
с. 98
Соромяжий прым. Сарамяжлiвы; нясмелы. влас рꙋмѧныиж и тонкии знаменоуеть чл0483ка соромѧжа (Арыст., 197).
с. 98
Соромяжливость, соромежливость наз. Сарамяжлiвасць. абы был чистыs и ꙗсныs в цнотахъ, а в соромежливости чирвоныs (Алекс., 22б); Стыдѣнiе: соромѧжливост, сталость, обычайность (Бяр., 159).
с. 99
Соромятися гл. сорометися
с. 99
Сороный дзеепрым. Тое, што i сораный. пану ꙗкꙋбꙋ ѡтказали, ижь тамъ дорога сѡрона того чл0483вка Петькова (КСД, 1280, 1518).
с. 99
Сорочий прым. Падобны або такi, як у сарокi. продалъ коня ... на левой нозе знак якобы сорочя ножка (АВК, XXXIX, 238, 1579).
с. 99
Сорочины наз. Сарачыны; саракавы дзень пасля чыёй-н. смерцi. поминали, третины, девѣтины, полсорочины, сорочины, полъгодины и годины (Будны, прадм., 7); творѣте усопшихъ третины во псалмѣхъ и молитвахъ для воскресшаго изъ мертвыхъ тридневно ... и сорочины ведлугъ старого закону (Пыт., 59).
с. 99
Сорочка наз. Сарочка. коли которомоу паноу албо которои жоне богатей народитсе дочка тогды натыхмѣстъ матка починаеть такiе сорочки дѣлати и простири и ине ѡкрасы дочце (Валх., 70б); сорочокъ дванадцать (КСД, 1522, 1521); взꙗлъ ... сермꙗгꙋ сорочъкꙋ шапъкꙋ (КВЗС, 20, 1533); тогды жона моя дала ей носить три сорочки, а наметцы три (АВК, XVII, 375, 1541); в той скрыни ... кошульки две простые, сорочка мужицкая (АВК, XXI, 194, 1556–1557); покрали ... сорочки дитячих в0483 (АВК, XXXVI, 381, 1590); сорочокъ домовой роботы кужольныхъ двѣ, коштовали грошей петнадцать (АВК, VIII, 467, 1593); Срачица: Сорочка, рꙋбахи (Бяр., 155); съ клети украдено ... сорочокъ льняныхъ женскихъ пять а музскихъ пять, скатерть одна (ИЮМ, VIII, 262, 1600); сорочокъ белокгловскихъ кужельныхъ семь, коштуютъ золотыхъ пять (АВК, XVIII, 439, 1663).
с. 99
Сорочникъ наз. Ураднiк, якi сачыў за парадкам у сарака сялянскiх дварах. кинулся есми на маршалка татарского Врозовича и на князи ... и на ихъ люди а на сорочника Своротского (КЗ, 698, 1498); староста Городенскiй и врядники его мають доходы свои съ сотниковъ и съ тивуновъ и съ приставовъ и съ сорочниковъ (АЗР, II, 114, 1514); вси врядники дворные, яко, заказники, старцы, тивуны, приставы, сорочники ... стерегли роботы (АЗР, II, 198, 1529); тотъ сорочникъ Бобринский Миско на тотъ рокъ самъ не сталъ (АВК, XVII, 104, 1540).
с. 99
Сорочокъ наз., памянш. ад сорокъ II у 1 знач. самой паней Пухалской горностаевъ сорочокъ, даныхъ золотыхъ (ИЮМ, I, 250, 1682); самъ панъ райца скарбовы купилъ горностаевъ сорочъки тры (ИЮМ, XI, 43, 1697).
с. 100
Соружатися гл. сооружатися
с. 100
Соружити гл. сооружити
с. 100
Сорукъ лiч. Тое, што i сорокъ I. рыбъ свежихъ щупаки два спорыхъ, заплатили осм. сорукъ пять (ИЮМ, IV, 93, 1686).
с. 100
Соседа наз. Суседка. прето повѣшъ всемꙋ людови абы просилъ мꙋжь ѡт сꙋсѣда своегѡ, а жена ѡт сосѣды своей начиньѧ сребрѧногѡ и sолотогѡ (Хран., 88б).
с. 100
Соседъ наз. Сусед. опрѣделили мы дани ... на ихъ сосѣдяхъ пять кадей меду (АСД, II, 4, 1463); не шꙋкай помсты ани памѧтай кривды сосѣдовъ твоихъ (Хран., 122б).
с. 100
Сосецъ наз. Сасок. чемꙋ възѧла мѧ естъ на лоно мати моѧ, и чему съсахъ сосъца еѧ (Скар. КI, 7б).
с. 100
Сосквапляти дзеясл. Спяшацца; iмкнуцца да чаго-н. так же и жены зосталые по мужахъ не зараз соскваплꙗsте на второе малженство (Зб. 752, 530).
с. 100
Сославимый дзеепрым. ад сославити. в дꙋха светого господа итеннаго [!] и жывотворѧщаго иже ѡд ѡтца исходѧщаго иже со ѡтцемъ и со сыном сопокланѧема и сославима (Унiя, 15).
с. 100
Сославити дзеясл. Праславiць, стварыць каму-н. славу. бога маозимъ на месте своемъ сославит (Унiя, 34).
с. 100
Сосланый дзеепрым. 1. Ад сослати ў 1 знач. срдце твое прельщение претерпить, нежели бы ѡт превышнего было сослано объꙗвление (Скар. IС, 55); естли бы ѡдинъ дуж был и болшеи проробил нижли другии, а ѡному бы сѧ видела кривда, а ѡн бы его потѧгнул до права тогды маеть сослано быти и осмотрено (Ст. 1529–Ф, 110). 2. Ад сослати ў 2 знач. молвит не ѡтнѧт боудет скипетръ. жидовства. ѡлиж прыдет ижь маеть сослан быти. да тотъ боудет съ сжиданiе поганскiе и многiе иные гадки соут межи хрестiаны да жиды на ꙋстоце (Валх., 45б); тые люди ... не огледаючысе на станъ сенаторский и владзу его милости, который на завстегненье тумультовъ ... тутъ до места Виленского сосланый есть ... тыхъ помененыхъ слугъ его ... побили (АВК, XX, 272, 1621).
с. 100
Сосланье наз. Дзеянне па дзеясл. сослати ў 1 знач. што ся дотычеть ѡ сосланье ихъ до Сеньчука ѡ поиманье того чл0483вка (КСД, 1359, 1519). ◊ Свято сосланья духа светого – Ушэсце. маеть такиs ... а четвертыs кроть в день свꙗта сосланьѧ духа светого, ꙋ двереs костелныхъ ... грехъ своs передъ людми ... вызнавати (Ст. 1588, 411).
с. 100
Сослати дзеясл. 1. Паслаць, накiраваць, выправiць каго-, што-н. куды-н. з якой-н. мэтай. вы его имѣтѣ и сошлетѣ к нам на низъ (ПГ, I, 152, 1445–1448); ино мы того не отмовляемъ, хочемъ тамъ сослати, штобы отъ насъ панъ, а отъ тебе бояринъ зъѣхались и тымъ обиднымъ дѣломъ управу вчинили на обѣ сторонѣ (АЗР, I, 107, 1486); гси с нб0483си призри. посети виноградъ свои. и сошли с нб0483а архан0483гла своег (Чэцця, 32); гси сошли млсть свою на раба твоего геѡргеꙗ (Там жа, 179б); ты бы на тые дѣла слалъ своихъ бояръ, а мы своихъ пановъ тамъ сошлемъ (АЗР, I, 139, 1494). 2. Саслаць у якасцi пакарання. здумали чорные люди Смольнѧне и раду собѣ вчынили реместники промежку себе то ест ковали кожемѧки шэвцы месники котелники пн0483а Анъдреꙗ сослати силою з города (Рач., 339); zdumаli ... siłoiu sosłаty z horodа (Бых., 539). ◊ Съ сего света сослати – знiшчыць, загубiць. Михайло Глинскiй ... сягнулъ на здоровье его милости, и своими чары его милость съ сего света сослалъ (АЗР, II, 61, 1509).
с. 101
Сослатися, сослатисе дзеясл. 1. Спаслацца. вы на мене сошлитесѧ (Увар., 96); въ томъ ся на Злого ꙗна сослали (КСД, 45, 1510); Матей до тыхъ ся людей сослалъ и поведилъ, ижъ дей одною зъ нихъ обирано быти светкомъ (АВК, XVII, 179, 1540); якожъ в томъ сослалисе на певныхъ светъков (Пiн., 109, 1555). Параўн. зослатися ў 2 знач. 2. Згаварыцца, скантактаваць. Kniźџże Jury sosłаwsiа so smolnаny, y oni jeho pryniаli, y horod jemu otworyli (Бых., 517–518); Борису господарю вашему зъ королемъ его милостью панами сенаторами сослаться, и именно о томъ писать (АЗР, IV, 276, 1608).
с. 101
Сослужебникъ наз. Той, хто прымае ўдзел у чым-н. разам з кiм-н. сослужебнику и богомолцу и брату нашого смиренiя, честному епископу владыцѣ Луцкому и Острозскому отцу Ⱚеодосiю (АЗР, III, 20, 1548); прото за совершеным совѣтом при бытности ст0483ого и премдрѣйшого патрiархи, алеѯандрiйского гсдна ... о ст0483омъ дс0483ѣ милой братiи и, сослꙋжебников нашего смиренiа (Апакр., 88). Параўн. сослужитель.
с. 101
Сослужитель наз. Тое, што i сослужебникъ. митрополитъ Кiевскiй ... посылалъ сослужителей своихъ до васъ вшелякихъ справъ вашихъ духовныхъ доглядати (АЗР, IV, 240, 1600); Анатолiй Сѣлява ... сослужитель епископiи Пиньской (Там жа, 514, 1624); воззвалисьмо до тое справы ... епископа Галицкого и сослужителя митрополiи Кiевское (АВК, II, 58, 1631); Рафаила Корсака, епископа Пиньского и Туровского, сослужителя митрополiи Кiевскоѣ (АЗР, V, 10, 1633).
с. 101
Сосна наз. Сасна. хто бы сосну пчелницу порубалъ або сказил в котороs бчолы были ... повинен (Ст. 1529–Ф, 129); рꙋбеж ... тыхъ роспашеs на ели на сосне на дꙋбе (КВЗС, 120, 1539); сосна подъ лѣсомъ стоить (АСД, I, 58, 1546); в томъ дей гаи крови на земли по листе, который с дерева попадалъ подле сосны (АВК, XXI, 86, 1555); видел есьми порубаных и вывезеных з леса сосонъ великих на бортное дерево годных, пять (АВК, XXXVI, 146, 1582); хто бы чужое дерево бортное со пчолами сосну або дубъ або иншое дерево бортное сказилъ (Ст. 1588, 388); полно было тростины велми толстои, ꙗко сосны на шестдесꙗт стопъ высоки (Алекс., 26б–27); ѡ чом писмо гдесь притачаетъ мовѧчи: Оупала сосна, плачте цедри (Мак., 126); Питисъ: Сосна (Бяр., 303); богатство ест иглокъ терние кропива ꙋбозство сосна и мирта (Зб. 259, 588б).
с. 102
Соснегъ гл. соснякъ
с. 102
Соснековатый прым. ад соснякъ. идучы одъ того гостинца и одъ земли тутъ Бабиницкое, напротивъ границы земля Жебенътяйское, границами старыми у мохъ соснековатый (ИЮМ, XXII, 485, 1630).
с. 102
Сосникъ наз. 1. Тое, што i соснякъ у 1 знач. [граница] с Тяжкого болота и ключоватого у великий мохъ з малымъ сосникомъ (ИЮМ, XXII, 499, 1570). 2. Тое, што i соснякъ у 2 знач. за высыпане дороги подъ брамою выгонскою, одъ дожджовъ попсована, Астапу дворнику за двадцать возовъ соснику ... заплатили ему золотыхъ пять (ИЮМ, I, 245, 1682).
с. 102
Сосновый, сасновый прым. 1. Якi мае адносiны да сасны. Частокроть Русиновѣ земянъ тего повѣту нагабали о древо бартне, о соснове и о дубове (АЗР, I, 224, 1501); Бервеня доброго соснового на будованье годного, по чотыри сажни, подалъ копы двѣ и чотыри бервены (АВК, XIV, 77, 1563); въ короткомъ часе и на тыхъ волокахъ местскихъ пустыхъ дерева соснового на будоване не станетъ (АВК, I, 160, 1584); на оглобли годного наличыли копъ десять и сорокъ дерева соснового (АВК, XXXI, 246, 1595); дерева кедрового пошли мнѣ и ꙗловцового и соснового (Бiблiя, 413); просто не горбато тое дерево сосновое посполите ростетъ (Зб. 259, 588б); дровъ сосновыхъ до канцелярией и до ратуша возы два по ползолотого (ИЮМ, II, 167, 1684); купили дровъ кругляковъ сасновыхъ возъ десять (ИЮМ, IV, 194, 1686). 2. Якi складаецца з соснаў, парос соснамi. догонили на дорозе подле гаю соснового (КСД, 38, 1510); отъ того соснового гайку велъ насъ подстаростiй Берестейскiй (АСД, I, 64, 1546); потомъ прыехали до гаю соснового (КВС, 480б, 1552). 3. Зроблены з сасны. у одной свѣтлицы столъ великiй сосновый (АВК, VIII, 416, 1586).
с. 102
Соснути дзеясл. Заснуць. вси же сторожи агриколаевы соснули быша (Чэцця, 144б).
с. 103
Соснякъ, соснегъ, соснягъ наз. 1. Сасняк. Богданъ Войдивиловичъ ... покупилъ ... в ыномъ месте половину соснягу а два поля (КЗ, 737, 1499); на чотырнадцатомъ мѣсцу у Жвиркгждiяхъ великая нива на бочку, бокомъ однимъ при кгрунтѣ Косичиномъ, а другимъ бокомъ при соснегу Миколая и Щепана Ромашковъ, концомъ однымъ къ дорозѣ великой Клевицкой и зъ соснегомъ (АВК, XIV, 352, 1589). Параўн. сосникъ у 1 знач. 2. Сасновае бярвенне. змовили фурмановъ возить соснякъ одъ воза асм. по деветь (ИЮМ, I, 62, 1679). Параўн. сосникъ у 2 знач.
с. 103
Сосонка наз., памянш. ад сосна. грань по бокъ Веретеи рубежами въ Павлову мшару ... межъ дѣлиною воды живое межи горъ, да въ Могильникъ Овдеевскiй и въ Курганъ тянет у сосонку и въ камень (АВК, XIII, 11, 1508); почынается пета тое границы отъ озерка ... отъ ели въ сосонку подлѣ тоежъ дороги (АЮЗР, I, 233, 1589); Якож я есми коморник за вывоженем и оказыванем оных видел есми найпервей у сосонце, на жерди годной (АВК, XXX, 399, 1609).
с. 103
Сосонный прым. ад сосна. ижъ мнѣ оповедалъ врядникъ вельможного пана его милости ... и вѣделъ есми в пущи ... вырубанье сосонъ не мало, одно пеньевье сосонно (АВК, XXII, 223, 1565–1566).
с. 103
Сосонье наз., зб. ад сосна. нашли есмо людей твоихъ, рꙋбаючихъ сосонье (КСД, 44, 1510); дерево бортное, все по зарѣчью, што есть заходу моего предка своего Петровского, и съ поколодными краи, кромѣ двоего сосоня (РПП, 152, 1554); онъ, нѣтъ ведома для которое причины, власного дерева моего сосонья бортного ... порубати казалъ (АВК, XXII, 235, 1565–1566); которых поведили со пчолами дерева бортного сосонья и дубъя роевъ пядъдесятъ (АВК, XXXVI, 231, 1582).
с. 103
Сосрамотити дзеясл. Зганьбiць, зняважыць, зняславiць. онъ ... сосрамотилъ и велъ на девицꙋ имѧ злое в людехъ iзsраилевыхъ (Скар. ДЗ, 43–43б).
с. 104
Соссати дзеясл. Сассаць. добыток прожоръ выблюетs же его ис чрева его выженеть его бѡг: глава василисковꙋ да сосsсет побьеть его ꙗзыкъ тириинъ: не оувидит оу разделенiах рѣкъ потоковъ медвеных и масленых (Зб. 262, 20б).
с. 104
Составати дзеясл. Адпавядаць. оусолодѣли емꙋ грꙋды рѣчныи и за ним всѧкъ чл0483къ влечетсѧ а перед нимъ нѣс числа: какs же тѣшите мѧ сꙋетнои ѡтвѣты ваши составают грѣхомъ (Зб. 262, 21б).
с. 104
Составикъ наз., памянш. ад составъ у 1 знач. Арѳронъ: члоночок, составик, част Грамматiкs, различiе (Бяр., 235).
с. 104
Составити дзеясл. Стварыць, сфармiраваць, зрабiць iснуючым. бъ0483 ... чл0483вка создалъ всю тварь словом и дх0483омъ составилъ (Чэцця, 352б); Похваливъ: Съставив (Бяр., 116).
с. 104
Составление наз. Дзеянне па дзеясл. составити. ко составлению любви во вере по закону цркви Христовы, моляще ны да нашего пастырства благословление наших пребудетъ (СДГВ, II, 6, 1588).
с. 104
Составный прым. ад составъ у 1 знач. слиꙗние же мѧсное пременѧетсѧ. подлоугъ слиꙗнiа составного. кождомꙋ ѡт сих слиꙗнье вѣдомое и ѡсобное (Арыст., 192).
с. 104
Составъ наз. 1. Састаў; сукупнасць частак чаго-н. составы на оуброусе воѡбразилисѧ (Чэцця, 267); Вѣра по Ап0483лу есть надеемымs вѣщемъ составъ, обличение невидимымъ (Будны, 106б); але поневажъ одинъ составъ, то ест, одна особа была и естъ Хс0483, зs двохъ прироженiй зложонаѧ (Калiст, II, 214); ѡбраз, состав, чын, стан (Бяр., 278); такъ двѣ естес0483твѣ мѣти будетъ, то ест бж0483ескую и человѣческую, составъ или персона предсе ѡдна зостанетъ (Пралог, 545б); четыре составы вsмѣсте слиѧны (Хран., 1б); праве вси сѧ составы и споенꙗ указали (Зб. 82, 341б). 2. Тое, што i суставъ. не раслабели состави тѣло его (Чэцця, 318б); царь гледѧше на составы руки пишꙋщее (Скар. ДП, 18б); поневажъ срдце бовѣмъ оуправлѧетъ и владнетъ всими члонками албо составами тѣла (Мак., 139); на ѡстаток рꙋки и ноги начинемs нѣѧким зs составовъ выворочаючи ѡтсѣкали (Варл., 202б); Члѣны: Члѡнки, съставы (Бяр., 204); завешоно ст0483аго за рꙋки а в ногꙋ камени великие два завешены жебы сꙗ составы и вси члонки его роспустили (Зб. 752, 105); дрꙋгие такъ биты были ижъ жилы и составы вси торганы всих были (Зб. 82, 410).
с. 104
Состановенье наз. Складанне, збудаванне. за состановенья будынку пана Грабовъского цеслямъ заплатили золот. пять и осм. двадцать семъ (ИЮМ, I, 72, 1679).
с. 105
Состаратися гл. состаретися
с. 105
Состаревшийся дзеепрым. ад состаретися. вижь неплоды состаревшюсѧ. а нине состаревшюсѧ. а нине ражающю (Чэцця, 37–37б).
с. 105
Состарети дзеясл. Стаць непрыгодным. дрꙋгие мовили, ижъ то такъ з великих постов, и невчасовъ состарелъ бо аж третего днꙗ едает (Зб. 752, 544).
с. 105
Состаретися, состаратися, состарятися дзеясл. Састарэцца. не ꙋничижи человѣка стара сꙋща, понеже и мы состараемsсѧ (Скар. IС, 16); не погорди материю твоею егда сѧ состарѧеть (Скар. ПС, 35б); коли ѡтц0483ъ состарѣетsсѧ зьедꙗтъ его сынове (Царств., 79б); кождыи состаревшысꙗ мꙋсит ꙋмерти (Зб. 81, 130); всѧкожь есмь сѧ состарѣла, и панъ мой есть старый роскоши слꙋжить бꙋдꙋ (Хран., 30); состарѣлсꙗ теды Исаакъ и затмилисꙗ ѡчи его (Выкл., 21б).
с. 105
Состатися дзеясл. Застацца, захавацца. многи мысли оу срдци чл0483чемъ а рада божѧ таѧ състанетсѧ (Зб. 262, 103). Параўн. зостатисе ў 2 знач.
с. 105
Состорелый прым. Састарэлы; якi стаў непрыгодны для чаго-н. ижъ она ... въ дозоръ взявши состорѣлую и знищелую помененную церковь, реставровала, отновила (АЮЗР, II, 97, 1636).
с. 105
Состоятися дзеясл. Скласцiся, утварыцца. двѣ, сн0483ъ и дꙋх ст0483ыи обѣ ѡт ѡтца состоѧтсѧ (Каз. Кiр., 118).
с. 105
Состоящий дзеепрым. Якi ўваходзiць у састаў, у склад чаго-н. при ихъ милостяхъ состоящiй, по особому его королевскаго Величества повелѣнiю, я, Николай завиша Суррогаторъ Витебскiй (ИЮМ, I, 367–368, 1625).
с. 105
Соступитися дзеясл. Сысцiся, сустрэцца для паядынку. состоупишасѧ и покрыша поле лютское множествомъ вои (Чэцця, 248); ѡнжъ сполчивь вои своꙗ. и поидѣ противоу имь. ꙗко состоупишасѧ полци (Увар., 91); y sostupilisia woyskа nа meste nа Dokudowi (Бых., 514). Параўн. ступитися.
с. 105
Соступъ наз. Бiтва, схватка. y był im sostup w swiаtoho Borysа y Hlebа u horode, y pobili kopij czornych ludey mnoho do smerty (Бых., 539).
с. 105
Сосудецъ наз., памянш. ад сосудъ у 1 знач. Алавастръ, или стклѧница: Банка, або слоикъ ... ест камѣн тым именем претож и съсꙋдецъ зs негѡ оуробленый так зоветсѧ (Бяр., 226); были ꙋ того старца два сосудцы деревеных порожнiе (Зб. 107, 106б); реклъ ему зас старец ѡбадва сосудци принеси зараз (Там жа, 107). Параўн. ссудецъ.
с. 105
Сосудохранительница наз. Скарбніца. Газофѵлакiа: Сосꙋдохранилsница, скарбница посполитаѧ скрынѧ (Бяр., 262).
с. 106
Сосудъ наз. 1. Пасудзiна. оучти кн0483зꙗ великого Витовта. многими дарами чепми. злотыми. и поꙗсы золотыми соболми. камьками. сосуды золотыми. и бахматами (Увар., 96); в том дн0483и. глиньныи сосꙋды творити (Неба, 87); Въ предѣлѣ ... сосудъ крунтофаловый, келихъ, миска (АВК, VI, 493, 1549); Posłаł bо jemu złаtа mnoho, y srebrа, y sosud srebrny (Бых., 482–483); сосуд порожниs, але назначеныs (Зб. 107, 163); приставница иродиꙗдина потаемне взꙗвшы головꙋ иѡанновꙋ из сосꙋдомъ поховала ее (Зб. 752, 161); олива возлѣетсѧ въ сосꙋдъ предоуготованный на осщ0483енiе Мѵра (Зб. вып., 16–16б). ◊ Сосудъ избранный (выбраный) – выбраннiк. павелъ был великии гонитель на хса. а потом пристоупил к немоу. и вчинилсѧ выбранымъ сосоудом (Чэцця, 114б); петръ ес ... сосоудъ избранныі (Там жа, 227б); Павелъ сосудъ изъбранъ хв0483ъ (Будны, прадм., 8); Диѡнисiй Ареѡпагитъ, избраннаго сосꙋда Хв0483а оученикъ (Карп., 40б–41). Параўн. ссудъ. 2. Пажыткi, рэчы. вси речи еже в немъ суть и вси сосуды складете посреде торsгу (Скар. ДЗ, 30); выдал гь0483 в рꙋкꙋ его и игоꙗкима цр0483ѧ июдѣиског и нѣкои сосꙋды домꙋ божего (Зб. 262, 114). ◊ Cосудъ святый (священный, церковный)– начынне, прызначанае для ўжывання пры богаслужэннi. о побранье въ той церкви сосудовъ святыхъ (АЗР, III, 304, 1586); выкралъ ... весь сосудъ церковный (АВК, XVIII, 235, 1614); поддiѧконовъ, которыхъ оурад естъ, ꙗко имѧ самое показꙋеть, дiѧконꙋ, до ѡлтара, служити бо маютs ѡдежды сщ0483енные, сосꙋды, хлѣбъ и вино до слꙋжбы Бж0483ое готовити (Навука, 131–132). 3. Музычны iнструмент. в годинꙋ иж послышите голосъ роговыи и свистелныи смыкове арфы бꙋбны псалтыри пищали и вси сосꙋды пѣнья (Зб. 262, 116); Красная Ижота и Говорнаръ, чувшы звук сосудов в шатрех (Трыст., 94).
с. 106
Сосхнути дзеясл. 1. Ссохнуць, звянуць, загiнуць ад неспрыяльных умоў. ꙗко обратилъ воды в сушу, и сосsше землѧ (Скар. IС, 64); не мѣи жалости над ꙋродою моею, котораꙗ ꙗко в полѣ трава ꙋтро цвите, а к вечерꙋ сосхнет (Зб. 81, 67). Параўн. зосхнути ў 1 знач. 2. // перан. Састарэць. кожа моѧ сосsше и скоръчисѧ (Скар. КI, 11б).
с. 106
Сосхнутися дзеясл., зв. ад сосхнути ў 2 знач. кости мои ꙗко черенье сосхлис (Пс. XVI, 100б).
с. 107
Сотана гл. сатана
с. 107
Сотворение гл. сотворенье
с. 107
Сотворене гл. сотворенье
с. 107
Сотвореный, сотворенный, сотвороный дзеепрым. 1. Тое, што i створеный у 1 знач. нине члв0483чье прирожѣние. штож ѡт земли сотворено ѡт ада избавлено бывает (Чэцця, 124б); длѧ того ест сотворѣнъ человѣкъ абы богꙋ служилъ (Скар. ЕК, 17); [сл0483нце] маеть дѡм ѡдинъ оу котором сотворенъ. на имѧ левъ (Неба, 69); дꙋхъ светыs ѡдъ ѡтца и сына не ꙋчиненыs ани сотвореныs (Унiя, 9); ꙋважъ иж вси людѣ сут сотворени на ѡбраз и подобенъство божое и пресветое троsцы (Зб. 255, 74); вижꙋ бовемъ всѣх вас сотвореных на подобенство бж0483ое (Зб. 259, 231б); богъ паномъ нашимъ ест, а мы слꙋги его, бо мыс ѡт него сотворенны (Зб. 259, 315). 2. Якi заключаецца, утрымлiвае ў сабе. в томъ дереве была моць сотворена (Чэцця, 22б).
с. 107
Сотворенье, сотворене, сотворение, сотворенъе наз. Тое, што i створенье ў 1 знач. напослѣды же видели суть сотворение новое птиць (Скар. ПБ, 29б); ѡт поча[т]ку сотворенꙗ свѣта (Рач., 295). 2. Тое, што i створенье ў 2 знач. радоуисѧ нб0483о и земле. и всѣ сотворѣнье бж0483ье (Чэцця, 257б); Адамъ поведа ест ꙋчиненъе альбо сотворенъе божое (Унiя, 12); чл0483къ ест сотворене божое (Зб. 261, 245б); ѡтпустившы того бездꙋшномꙋ сотвореню то ест слонцꙋ и ѡгневи ѡферовали (Зб. 752, 28б); Чи любишъ его надъ все сотворенiе его? (Зб. вып., 43). 3. Тое, што i створенье ў 3 знач. всꙗкое сотворене божое доброе естъ (Зб. 255, 91б).
с. 107
Сотворивший дзеепрым. Тое, што i створивший. Мы пакъ хрестиане зуполsную верꙋ имамы, всемогущего во троици единаго бога, в шести днехъ сотsворившего небо и землю (Скар. КБ, 8).
с. 107
Сотворивый дзеепрым. Тое, што i створивый. бє0483 сотворивыи небо и землю (Чэцця, 203); Господи боже ... сотворивыи небо и землю (Скар. ПБ, 30б); гсдь сотворивыи нб0483о и землю (Алекс. 1697, 34б).
с. 107
Сотворителевъ прым. ад сотворитель. знову длꙗ такъ долгого невиденѧ твари сотворителевое ꙗкъ тепер такъ и в ден ѡстатнiи ... хотѣл мꙋки терпѣти (Зб. 107, 111б).
с. 107
Сотворитель наз. Тое, што i створитель. великоую хвалꙋ вчинилъ наш сотворитель гсъ (Чэцця, 73б); не вѣдаю оутаю ль за мала сожsжет мѧ сотворитель мои (Зб. 262, 26); все что сотвориши и речеши, оувѣдаеть сотворитель твои (Арыст., 150); Авраам вѣрныs бг0483ꙋ сотворителю своему (Дыяр., 156б); ѡблилисе ѡбое слезами плачꙋчи хвалили сотворителꙗ свѣта (Зб. 107, 156); гостꙗ иншог кромъ сотворителꙗ своего не впꙋщала (Зб. 259, 557); Помни на сотворителꙗ своего за дн0483и молодости (Выкл., 101); таѧ не естъ Сотворителемъ нш0483имъ (Зб. вып., 101).
с. 108
Сотворити, сотворыти дзеясл. 1. Тое, што i створити ў 1 знач. сотворилъ естъ богъ человѣка несмертелнаго (Скар. ПБ, 5); полночнꙋю страноу и море ты сотворил (Пс. XVI, 90); ѡна рекла: ꙗ тобе не могу порадити, навчыть тебѣ тот, которыи небо и землю сотворыл (Трыст., 22); коли богъ створил чл0483ка, птаство и рыбы тые барзо сотворил в собе чстые (Зб. 261, 97); на початку [повѣдаетъ] сотворилъ Богъ небо и землю (Пыт., 37); Нб0483о и Землю словомъ сотворилъ (Варл., 14б); коториs сотворил небо и землю море и все шsто в нем сут (Пралог, 520); Въ первый дн0483ь сотворилъ бг0483ъ нб0483о (Хран., 1б); кланꙗюсꙗ великомꙋ бг0483ꙋ саваѡфꙋ, которыs сотворил нб0483о и землю (Алекс. 1697, 53б). 2. Тое, што i створити ў 2 знач. как же самъ въсхочет такъ сотворить (Чэцця, 37); рекоста мы никоего зла сотвориша емоу (Увар., 91); хто родитсѧ тоѧ звезды. сотворить людем многа добра (Неба, 65б); y złа ne mаło sotworywszy w Litowskoy zemli (Бых., 530–531); мл0483тва вѣры сп0483сет болѧщаго. и воздвигнетъ его Гсдь. и аще грѣхи бꙋдет сотворилъ, ѡтпꙋстѧтсѧ емꙋ (Ст. бр., 16б–17). 3. Тое, што i створити ў 3 знач. Витовтъ советъ сотвори со кн0483зьми своими (Увар., 93); y sotwory brаk czesten, y wenczа welikoho kniаziа Wаsilijа Dmitrijewiczа so welikoju kniаżnoju Zoffijeiu (Бых., 512); кн0483зь володимеръ ... сотворитъ бои великии со кнꙗзем великимъ Кгидиминомъ (Патр. П, 91); мл0483твꙋ сотворѧт над нимs ... и мл0483тва вѣры сп0483сет болѧщаго (Ст. бр., 16б–17). 4. Тое, што i створити ў 4 знач. вѣдомо вам мꙋжiе iерслимстiи яко вышнiй бг0483ъ сотворилъ мꙗ царем болше всѣхs вs родѣ моем (Алекс. 1697, 25).
с. 108
Сотворитися дзеясл., зв. 1. Ад сотворити ў 1 знач. анг0483лъ ѡдинъ. власть принꙗлъ ѡт ба0483. блюдѣние строению земьномꙋ. но лоукавъ сии золъ сотворилсѧ (Чэцця, 75б). 2. Ад сотворити ў 2 знач. В лет ≠ sц0483ми сотворисѧ зло велико в Литве (Увар., 107); бж0483иею силою тоу не мало чюдо сотворисѧ (Супр., 98). 3. Ад сотворити ў 3 знач. тот дн0483ь ѡпасливъ ... аще свадба сотворитсѧ скоро разыидꙋтсѧ (Неба, 84).
с. 108
Сотворный дзеепрым. Утвораны. Сокъ: Поливка ѡтколь. Соковидный, сотворныи (Бяр., 153).
с. 109
Сотвороный гл. сотвореный
с. 109
Сотворший дзеепрым. ад сотворити ў 1 знач. помощь наша во имѧ гсне сотворшаго нб0483о и землю (Чэцця, 146); остави бога сотворsшаго и (Скар. ДЗ, 61б).
с. 109
Сотворыти гл. сотворити
с. 109
Сотворяти дзеясл. Тое, што i створяти. так сотворѧюще соблюдем ст0483ое крещѣние на собѣ и на домѣх (Чэцця, 132б); богъ сотворꙗючи дꙋшꙋ натхнꙋлъ в ѡбличе чловѣка дыхане живота (Выкл., 8).
с. 109
Сотенный прым. Якi складаецца са ста адзiнак. купили паперу либры полтары на реестръ сотенный (ИЮМ, I, 94, 1680).
с. 109
Сотирати дзеясл. Мучыць. не ꙋчини насилиѧ ꙋбогомꙋ понеже ꙋбогs естъ, ини сотираи нищего во вsратехъ (Скар. ПС, 34б).
с. 109
Соткание наз. Дзеянне па дзеясл. соткати. Тое пакъ сотsкание и вси взоры деланы будуть ѡт злата (Скар. КI, 52б).
с. 109
Сотканый дзеепрым. ад соткати. Не облечешисѧ в ризу тꙋ еже зs волsны со льномъ соткана ест (Скар. ДЗ, 43).
с. 109
Соткати дзеясл. Саткаць. Соткала есми повразы ложе мое (Скар. ПС, 14). // перан. реклъ бых бг0483ꙋ ... чи не ꙗко млеко розолѧлs мѧ еси и ꙗко сыръ сsсадил мѧ еси: кожою и мѧсом ѡболокs мѧ еси и костми и жилами соткалs мѧ еси (Зб. 262, 16).
с. 109
Соткнутися дзеясл. Сутыкнуцца. в час конца соткнетсѧ с ним цр0483ь полꙋденныи (Зб. 262, 126); маеть кождый з своего поля против себе проробки чинити, а от леса ни один одного не мает заходити, а как соткнутся топоры тут будет граница (Ст. 1529, 70).
с. 109
Сотление наз. Дзеянне па дзеясл. сотлети. оуздоровѧет все ѳоробы твоѧ, и освобожает ѡт сотленiа живот твои (Пс. XVI, 102).
с. 109
Сотленность наз. Тленнасць. моуж ꙗзычный не вчинитсѧ правым на земли, мꙋжа неправеднаго злост оуловит в сотленность (Пс. XVI, 135б).
с. 109
Сотлети дзеясл. Сатлець. червь его не сотлѣет (Чэцця, 293); Древа оливные имети будете во всехъ пределехъ вашихъ и не омастите олеемъ понеже вытечеть и сотлееть (Скар. ДЗ, 53); мы ... въ безаконии нашемъ сотлѣли есмо (Скар. ПБ, 8). Параўн. стлети.
с. 109
Сотлити дзеясл. Ператварыць у парахню. тот мꙋж ... сотлил мѧсо мое и кожꙋ мою поламал кости мои (Зб. 262, 111б). Параўн. стлити.
с. 110
Сотниковичъ наз. Сын сотнiка. ямъ пыталъ Васкеля, где бы его Янелий сотниковичъ билъ? (АВК, XVII, 233, 1540).
с. 110
Сотниковский прым. ад сотникъ у 2 знач. тогдыхъ мы ему ... дали съ кождое службы, кромъ сотниковскихъ, по грошей пяти литовскихъ за пождане и фолкгу, намъ учиненую (ИЮМ, VIII, 204, 1593).
с. 110
Сотниковъ прым. 1. Ад сотникъ у 1 знач. не толsко задивовалъсѧ, але и выславовалъ вѣроу Сотниковꙋ, абы емꙋ и инsшiи поревновали (Калiст, II, 21б). 2. Ад сотникъ у 2 знач. виделъ передъ сотниковымъ домомъ дерева лежачаго ві0483 протесовъ (АВК, XVII, 2, 1539).
с. 110
Сотникъ наз. 1. Начальнiк сотнi воiнаў. цр0483ь. послал н0483. воинъ и с ними сотника (Чэцця, 234); правоѣ руки и лѣвоѣ великого улуса темникомъ и тысячникомъ, и сотникомъ, и десятникомъ (АЗР, II, 4, 1506–1507); поставилъ есмъ зs нихъ кнѧзеи воеводъ сотники пѧтsдесѧтники (Скар. ДЗ, 6); Сотsникъ тежъ, и которие сs нiмъ сьтерегли исуса, ꙋвидевши тsресенье и бывsшое ꙋзsбоꙗлисе вельми (Цяп., 41б); починит собѣ тисꙗчники и сотники (Бiблiя, 311); послал зас цар дрꙋгог сотника з пꙗтю десꙗт жолнѣров (Бельск., 124); такъ выславши жолнѣрѡвs и сотниковъ, на розмаитых гостинцах поставил (Варл., 193б); Розгнѣваныи теды Мѡѵсей на Гетманы войска, на тысѧчники и на сотники которыи пришли з войны (Хран., 148). 2. Сотнiк; ураднiк, якi сачыў за парадкам у ста сялянскiх дварах. ямъ росказалъ Миколаю сотнику, абы онъ зъ ыншими сорочниками тамъ ся доведалъ и мне отказалъ (АВК, XVII, 143, 1540); тые сотники, вмѣсто лавниковъ, во всихъ справахъ войту допомогати и къ нему во всемъ послушенство чинити мають (АЗР, III, 113, 1561); ставшы очевисто сотники сегорочные места Могилевского, сами от себе и именем всег посполства брати своей доброволне сознали (АВК, XXXIX, 442, 1579); я ... сознаваю симъ моимъ квитомъ ... отъ пана Якуба Осовского сотника, и отъ пана Андрея Рогачевского (АСД, I, 179–180, 1590); папиру на квитки сотникомъ и бирчымъ покаморнымъ купили асм. за шесть (ИЮМ, I, 18, 1679); зъ сотни Выгонской, отъ сотника Отрошка Якововича отобрали грошей, водлугъ порахованого реестру, золотыхъ пятдесятъ чотыри (ИЮМ, VIII, 18, 1691); Пляцового цыншу отобрали отъ сотниковъ съ сотенъ пятнадцати, ведлугъ реестровъ ихъ порахованыхъ (ИЮМ, XIII, 13, 1699). Параўн. соцкий.
с. 110
Сотнитство гл. сотницство
с. 111
Сотницкий прым. ад сотникъ у 2 знач. мел ми дать з семъ копъ грши ... за коня сотницъкого, што згинул (АВК, XXXIX, 17, 1578).
с. 111
Сотницство, сотнитство, соцницство наз. Пасада сотнiка. сотнитство маемъ мы господарь подавати, подлѣ давного обычая (АЗР, II, 114, 1514); оповедалъся подданый господарьский Радкова сотницства Савка Риделевичъ (АВК, XVII, 142, 1540); Жаловалъ мне подданый господарьский соцницства Виртилишского Олексей Репеховичъ (Там жа, XVII, 171, 1540); казали пограбить у Ракусы коня и у Куцовича корову, ижъ были спречными за сотницство (ИЮМ, I, 34–35, 1679).
с. 111
Сотнути дзеясл. Адсячы; засячы. Але коли ѡни с темницы втекуть, и ѡни тѧ сотнуть (Бава, 141); если тѧ ѡн не преможе, сотни ми главу (Трыст., 77).
с. 111
Сотнутися дзеясл. Сутыкнуцца. ꙗк сотнутсѧ топоры тутъ будеть граница (Ст. 1529–Ф, 110).
с. 111
Сотный лiч. Соты. водлугъ арътыкулу сотного и второго в розделе четвертомъ (АВК, XX, 63, 1591); ясная дей наука в праве посполитом в розделе четвертомъ, артыкуле сотном втором, на самом концу написано (АВК, XXXII, 118, 1596); [р]оку сотного нг04830483, росказал алким розвалит мури дому светого внꙋтрнего (Кн. Мак., 59); я отца Рутского и кождого такового, который бы таковое беззаконiе замышлялъ, значне скаралъ, жебы на то смотречы и сотный карался (АСД, VI, 113, 1608); ꙋказовалъ с права посполитого зъ статꙋтꙋ арътыкꙋлъ сотныs з розделꙋ четверътого (ККСС, 20, 1615); грѣки нашѣ против Бг0483ꙋ чиненыи, сꙋтъ тысѧчны: а грѣхи братiй нашихъ кs намъ сотни сꙋтъ (Калiст, II, 65б); Въ осмъдесѧтомъ або сотномъ рокꙋ до тоеи старости люде прыходѧт, а затым оумираютъ, ани можетs быти иначей (Варл., 35); в приповести ѡ насении ѡтцове светые дѣвом приписуют ѡвоц сотныs вдовам або встреметливым шестдесꙗтныs, а малжонкомъ тридесꙗтыs (Зб. 255, 224б–225); кацерства мꙋсили тые и дрꙋгие и сотъные минꙋт (Зб. 259, 607б).
с. 111
Сотня наз. 1. Вайсковая адзiнка (сто чалавек). За написанне инотистенцiи войскъ сотникомъ новой сотни, канцеляристомъ заплатили (ИЮМ, XVII, 25, 1710). 2. Сто двароў як адзiнка падлiку. съ тоежъ сотни одъ п. Романа Ярошевича, такъ за уфалу, яко и за прутовъщину отобрали згодою всего зол. сорокъ (ИЮМ, I, 5, 1679); Реестръ отбираня подымного въ третей рате, якъ веле приходу, водлугъ порахованыхъ реестровъ, отъ бирчихъ сотенъ петнадцати (ИЮМ, XIII, 13, 1691); Пляцового цыншу отобрали отъ сотниковъ съ сотенъ пятнадцати, ведлугъ реестровъ ихъ порахованыхъ (ИЮМ, XIII, 13, 1699). ◊ Гостиная сотня гл. гостиная.
с. 111
Сотовие, стовие наз., зб. ад сотъ. Дꙋхъ бо мои сладsшии ест надъ медъ, и достоꙗние мое надъ медъ и сотовие (Скар. IС, 39б); стовiе каплють оуста твои невѣсто мед и молоко под ꙗзыкѡм твоим а запахъ порsтъ твоих ꙗко запах ливанова (Зб. 262, 84).
с. 112
Сотона гл. сатана
с. 112
Сотонинъ гл. сатанинъ
с. 112
Сотрение наз. Знiшчэнне. велико бо ꙗко морѣ сотрение твое и кsто исцелить тѧ (Скар. ПЕ, 6б); быша имъ пища во сотрении дsщеры людеи моихъ (Там жа, 10).
с. 112
Сотреный, сотренный дзеепрым. 1. Ад стерти ў 1 знач. Тогда сотрѣна суть посполу железо глина медь сребро и злато (Скар. ДП, 8б). 2. Ад стерти ў 3 знач. сотрѣнъ будетs со грешникомs грехъ (Скар. IС, 43б); ꙗ неколи богатым и можным был. и так спрудка сотреныи естем (Жыц. св., 12б); кождому бо розꙋмному мꙋжꙋ смертs в почтивости мает быти нижли сотренными живот своs кончити (Алекс. 1697, 32б).
с. 112
Сотрястися дзеясл. Страсянуцца. Горы вкупе и холsми и всѧ основаниѧ земли, и егда возритs на нѧ богъ страхомs сотsрѧсутсѧ (Скар. IС, 26б).
с. 112
Сотхоцкий гл. сохотский
с. 112
Сотцо, сотце наз. Сто штук; сотня. але все то за часу доброго здоровя, коли еще жив был, ему самому выплатили, толко сотцо рыбы боковое (ИЮМ, XXXII, 209, 1577); тот Ходор ... остал еще винен полторы копы гршей тому Сопрону ... и ку тому сотцо иголницы (АВК, XXXIX, 543, 1579); Цекглы купили пять сотъ, сотце по золотому (ИЮМ, III, 118, 1685); Еще цеглы пять сотъ купили малой у Астапа Свинсты, сотцо по осмаковъ двадцать семъ (ИЮМ, IV, 178, 1686); дзiорну вывезли сотъ дванадцать, по золотому сотцо, золот. дванадцать (ИЮМ, V, 156, 1688); свечъ лоевыхъ сотцо, заплатили (ИЮМ, V, 26, 1689); свечъ прыняли сотцо; пять десятковъ осм. по шесть, а пять десятковъ осм. по семъ безъ шелега (ИЮМ, VII, 246, 1690); Сотце рыбъ запорозкихъ (ИЮМ, X, 157, 1695); Свечъ купили сотцо (ИЮМ, XI, 40, 1697); Купили сотцо цыбули (ИЮМ, XII, 29, 1698).
с. 112
Сотъ наз. Соты; ячэйкi з воску, якiя робяць пчолы i восы для захоўвання мёду i адкладвання яец. сот медвеныи рѣчи сладкии сладко дш0483и исцеленiе кости (Зб. 262, 101б); Сотъ капающии оуста твоѧ невесто (Скар. ПП, 6б); Сотовѣ меду сꙋть слова красномудренаѧ (Там жа, 26).
с. 113
Соузитися дзеясл. Звузiцца. по стезѧмъ ... поидеши не соꙋзѧтсѧ стопы твоѧ (Скар. ПС, 10).
с. 113
Соузъ наз. 1. Тое, што скоўвае, абмяжоўвае каго-, што-н.; ланцуг. соꙋзы адовы обыдоша мѧ, ꙋпредиша мѧ сети смерsтныѧ (Скар. ДЦ, 110б); ꙗрsмо ꙋбо его ест железsное, и соꙋзъ его естъ сооузъ медѧныи (Скар. IС, 46). 2. Тое, што i союзъ. то будетs душа господина моего сохранена въ осторожи ꙗко въ соꙋзе живыхъ ꙋ гсда бога своего (Скар. ПЦ, 54б); же мꙋжа и жены злꙋчене которое справꙋетs Гдь Бг0483ъ, естs таиною, то естъ ст0483ымъ знаком ѡнаг съоуза прест0483го, которым сѧ Гд0483ъ наш Iс0483 Хс0483 з цр0483ковью съединѧеть (Навука, 152); абы соузъ крестоносного братства вашого отъ навѣтовъ врагъ ... надолго счастлившiе лѣта ховати ... рачилъ (АСД, II, 28, 1619).
с. 113
Софийстийский прым. Сафiстычны. тое примушене отъ васъ же самыхъ причину, презъ розмаитые и выдворные опинiя реторицкихъ, дiялектическихъ и софiйстiйскихъ студей, имъ подаетъ (Пыт., 105). Параўн. софистицкий.
с. 113
Софиста наз. Сафiст. ѡдин софиста реклъ (Зб. 752, 442б); ѡдин софиста реклъ: сромота великаѧ, абы цесарꙗ римъскаг дѣти тепер з пелюх вывезаныи звитꙗжит мѣли (Зб. 82, 36). Параўн. зофиста.
с. 113
Софистицкий прым. Тое, што i софистийский. Были тежь и розныи мꙋдрsци на свѣтѣ, зs которыхъ, одны, фiлософiею, цнотꙋ оказовали, а дрꙋгiи софiстiцких выкрꙋтацствъ, цвиченsемъ, вs подивенsю бывали (Мак., 352).
с. 113
Софъянъ гл. сафъянъ
с. 113
Соха наз. 1. Саха, прылада для ворыва. на наше дѣло ни на которое не ходить, ни съ сохою, ни съ серпомъ (АЗР, I, 58, 1443); абы мать тыи люди два дни у недѣли пригону служити съ сохою, або съ бороною (АЮЗР, I, 79, 1531); Юшкель пришедши съ топоромъ соху Сенкову зърубалъ (АВК, XVII, 123, 1540); другиs пришедши на тое поле ... сохꙋ колеса боронꙋ зрꙋбал (Ст. 1566 I, 76б); они повинны были съ домовъ и осѣлостей своихъ для пашни замковоѣ на пригонъ съ сохою ... ходити (АЗР, III, 274, 1582); ѡрало: Соха (Бяр., 198); бог ... не хотѣл абы посполу въ ѡдномъ плꙋзѣ або сосѣ вол и ѡсел был (Зб. 259, 116б–117); осемъ сохъ дубовыхъ, также розною ценою, золот. два (ИЮМ, IX, 141, 1692). 2. Запрэжка (у саху). его милости господарю зъ людей своихъ на тотъ годъ серебщизну дати, зъ воловоѣ сохи по шести грошей (АЗР, II, 9, 1507); мають намъ ... отъ кождое сохи воловое по полукопъю грошей давати, а отъ конское сохи по половицы того (КПД, 69, 1529); к томꙋ тежъ ... соха волов и двꙋхъ коровъ доsныхъ не додалъ (КВС, 461б, 1552); мы господаръ ... постановили есьмо зъ сохи воловое и конское по десяти грошей (АВК, VIII, 255, 1555); воловъ соха, конь гнедый, а коровъ тры (АВК, XXI, 222, 1556–1557); который чоловѣкъ двѣма клячами у сохѣ робити будеть, таковый абы серебщизну отъ суполноѣ сохи платилъ (АЗР, III, 106, 1559); то естъ волов оремых сохи две (АВК, XXXVI, 28, 1582); Повинности ихъ: съ кождое сохи по грошей двадцати платить (АВК, XIV, 444, 1592). 3. Палка, кол, слуп з развiлкай на канцы. Сохъ девять на повети надъ гарматою купили дали золот. одинъ и асмаковъ двадцать семъ (ИЮМ, II, 148, 1684); наняли человековъ двухъ сохи постановить къ ратушу на цекглу, абы якъ было поветь крыть (ИЮМ, V, 64, 1688); купили на олтаръ бервене на сохы, за осимъ бервенъ заплатили за кождое по тры осмаки (ИЮМ, VI, 67, 1689); наняли двухъ поденщиковъ на олтаръ сохи укопать и накрыть (ИЮМ, VIII, 83, 1691).
с. 113
Сохачка наз., памянш. ад соха ў 2 знач. абы за сохачки по петидесятъ золотыхъ Полскихъ въ кождый годъ платили (АЮЗР, I, 249, 1592).
с. 114
Сохнути дзеясл. // перан. Сохнуць, худзець (пра чалавека). Претожъ тых, которые так злосливомꙋ и ѡкрꙋтномꙋ панꙋ слꙋжатъ, и которiе ѡт доброго и ласкавого, зs великого шаленства ѡтдалившисѧ, речiй дочасных прагнꙋт, и над нимs сохнꙋт, и ѡ пришлых намнѣй не мыслѧт, лечъ вs телесных роскошахs оуставичне зоставаютs (Варл., 110б); я ни одъ кого не йду на тотъ свѣтъ въ той хоробѣ моей, только отъ Брикуна, хоряючи и сохнучи презъ рокъ (АСД, I, 340, 1643); ꙗ теж по вестю твоем до законꙋ вес сохнꙋ и николи мене жаднаѧ не ꙋвеселит (Зб. 107, 66); дш0483а наша схнет ни на што иншое не смотрѧтъ очи наши одно на маннꙋ (Хран., 133).
с. 114
Соходящий дзеепрым. Якi спускаецца ўнiз. Тайна и фикгура то была ... которую Иоаннъ светый видѣлъ во объявленью своемъ яко новый Iерусолимъ соходящий со небесъ во всемъ ему подобный (АЮЗР, II, 64, 1610).
с. 115
Сохождение наз. Сашэсце. ѡ велико братꙗ. к намъ грѣшнымъ. сп0483сово сохождѣние (Чэцця, 314б).
с. 115
Сохотский, сотхоцкий прым. Якi мае адносiны да горада Сахота. ѡни ѡтвещаша ему ꙗко и мужи сохотsски (Скар. КС, 19); реклъ до мꙋжев сохотских абы емꙋ дали хлѣба (Бельск., 72б); реклъ до мꙋжев сотхоцкихъ: дайте прошꙋ хлѣба людови, который ест зо мною (Хран., 178б).
с. 115
Сохранение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. сохранити ў 2 знач. Сего длѧ тружание о наказании естъ любовь, и любовь съхранение закону еѧ естъ (Скар. ПБ, 10); любовъ сохранѧетсѧ .а0483. сохраненiемъ Бж0483iихs приказань (Зб. вып., 103). 2. Дзеянне па дзеясл. сохранити ў 3 знач. сп04830483сенiе: Избавленiе, съхраненiе. ≠ вх0483оз. Выбавленье (Бяр., 154).
с. 115
Сохраненый, сохраненный дзеепрым. ад сохранити. кости ст0483ых мч0483нкъ сохранены в мѣсте семь (Чэцця, 146б); богатесsтво же грешsнаго съхранено бываеть справедливомꙋ (Скар. ПС, 22); многiѧ Блгдти, Гсдь Бг0483ъ ниспосылаетъ, ꙗко оуставичне дознаетъ Цр0483ковъ ст0483аѧ, помощiю ихъ [святых] въѡрꙋженна и сохраненна (Зб. вып., 101б).
с. 115
Сохранителька наз. Захавальнiца. млсти твоеи всих речеи сохранителsцѣ поработали кs воли их (Скар. ПБ, 25б).
с. 115
Сохранити дзеясл. 1. Зберагчы. олексѣи ... взем перстень златыи. дал обрученици своеи. рекꙋчи. возми и сохрани ег (Чэцця, 147б). 2. Захаваць, не змянiць, пакiнуць у ранейшым выглядзе. сохранисте законъ правды его (Скар. ПБ, 9); реклъ бых бг0483ꙋ ... еси со мsною и заповѣд твою сохранилъ дх0483ъ мои (Зб. 262, 16); ѱалом бо рече, Агг0483лѡмs своимs заповѣсть о тобѣ сохранити тѧ въ всехъ путех твоих (Будны, 137б–138). 3. Выратаваць; ахоўваючы, не даць прапасцi. бг0483ъ ... да ꙋтвердитъ ꙋкрѣпит сохранꙗꙗ ѡт всꙗкого вреда (Дыяр., 154–154б); всѣхъ ст0483ых нас во единомыслии и мирномъ ꙋстроении сохрани и небесного твоего царствиѧ сподоби (Зб. 82, 362б); такъ ... мовъ, коли кого бг0483ъ помилꙋет, и сохранит, тогды вси рꙋки чл0483вческiе не могꙋт того ꙋбити (Алекс. 1697, 39).
с. 115
Сохранитися, сохранитисе дзеясл. Схавацца, укрыцца. Дву толико речи не чини мнѣ, и тогда прѣд лицемъ твоимъ не сохранюсѧ (Скар. КВ, 18б); Але ꙗко катове пред сꙋдьею стоꙗт, такъ чорты ѡбецности бж0483ией нигдежъ се не сохранꙗт (Пралог, 660б).
с. 115
Сохраняемый дзеепрым. ад сохраняти ў 2 знач. ижь есмы на пробованье и на выпытанье всихъ тыхъ схизматицкихъ клявзъ, которые свовольнѣ черезъ нихъ ся показали ... въ той Богомъ сохраняемой епархiи (АЗР, IV, 141, 1591).
с. 116
Сохраняти дзеясл. 1. Захоўваць. Саломонъ ... велитs сохранѧти заповѣди его (Скар. ПС, 13); По единои ѡт суботъ кожsды васъ ѡ собѣ да пологаеть съхранѧа (Будны, 43). 2. Выратоўваць; ахоўваць. гсдь крѣпкиs ... сохранꙗет мене ѡт рꙋки твоеꙗ (Зб. 752, 246).
с. 116
Сохранятися дзеясл., зв. 1. Ад сохраняти ў 1 знач. Любовъ сохранѧетсѧ. а0483 сохраненiемъ Бж0483iихs приказань (Зб. вып., 103). 2. Хавацца. Саꙋлъ ... многократь искалъ ꙋбити его. Дв0483дъ же съхранѧшесѧ пред нимs (Скар. ПЦ, 4б).
с. 116
Сохраняющий дзеепрым. ад сохраняти ў 1 знач. Тое зась все длѧ того Гсдь Бг0483ъ мовилъ, абы показалъ кто естъ, иже даетъ приказанiѧ своѧ къ исполненiю, мочит дш0483ꙋ и тѣло, не сохранѧющихъ ꙗ (Зб. вып., 103б).
с. 116
Социетатисъ наз. Саюз, аб’яднанне. покладалъ листъ ... належачий ... ректору колеюмъ и академии Виленской социетатисъ Езу (АВК, XX, 316, 1636); панъ Павелъ Кашуба – пленипотенть оповѣдалъ, покладалъ экстрактъ протестацiей его милости ксендза Петра Китковского, соцiетатисъ Езу Вильненсисъ адъ темпусъ ректора колегiумъ Виленского светого Яна (АВК, XII, 486, 1682).
с. 116
Соцкий наз. Тое, што i сотникъ у 2 знач. на то свѣдоци: панъ Мартинъ воевода ... панъ Баграмъ соцкiй Лвовьскiй (АЮЗР, I, 101, 1386); соцкихъ къ нимъ посылывали (КСД, 1429, 1520).
с. 116
Соцницство гл. сотницство
с. 116
Сочевица, сочивица, сочовица, сочывица, шоцевица наз. 1. Сачавiца (зернебабовая культура). было тꙋ полѣ посеꙗно сочевицею (Скар. ДЦ, 113б); онъ ... овесъ и сочевицу на той земли пожати черезъ заруку хочетъ (АВК, XVII, 144, 1540); было бовѣм там поле полно сочевицы (Бiблiя, 397). 2. Насенне сачавiцы, якое ўжываецца ў ежу. Дали суть Давыдови ... ечменѧ крупъ бобу и сочевице (Скар. ДЦ, 100); сии же речи знаемыи нам ѡтдалѧти. сочевицоу, и горох. и шпанах и лобода (Арыст., 211); горохꙋ по шести копъ, проса по чотыри копы, сочывицы по чотыри копы (Ст. 1588, 261); принесли дв0483дови ... пшеницы и ꙗчменꙗ, муки, и крꙋпъ и бобу, и сочевицы (Бiблiя, 388); ты возми собѣ пшеницы, ꙗчменю, бобꙋ, сочивицы и ꙗкгел вложи то в ѡдно начине и надѣлаs хлѣба (Бельск., 141); то есть меновите ... бобу полпереплета, шоцевицы полтора тока (АСД, III, 98, 1630); мусѣли кормити его кидаючи ему иногды хлѣбъ, а иногды молонꙋю сочовицꙋ (Пралог, 488б); сочивицꙋ зимною водою поливалъ, або хлѣб сꙋхиs з солю и водою елъ (Зб. 82, 101). Параўн. сочиво, чечевица.
с. 116
Сочетокъ наз. Патомак. дали есмо ему, и его женѣ, и его дѣтемъ, и его ближнимъ, и его сочеткомъ, вѣчно и непорушно (АЗР, I, 68, 1450).
с. 117
Сочивица гл. сочевица.
с. 117
Сочиво, сочыво наз. Тое, што i сочевица ў 2 знач. Ани мꙗса поживалъ, ани коли тежъ вино пилъ, толко теды сочиво моченое и то без соли ꙗдалъ (Бiблiя, 542); иногда збирал зелие, и ѡт лѣса дрова носил на собѣ и братии сочыво варыл (Зб. 752, 583).
с. 117
Сочинение наз. Выказванне думак. Наꙋчи порѧдкꙋ и спорѧженѧ словъ, которыи за которыми длѧ лацнѣишогѡ наидꙋючогосѧ в них розꙋмꙋ понѧтѧ ведлꙋгъ сочиненiѧ покладаны быти маютъ (Сматр. Гр., 4).
с. 117
Сочинный прым. Трапны, выразны, сакавiты. Вѣдаете абовѣмъ ... што она естъ кꙋ понѧтю iак iазыка чистости, так и правогѡ а сочинногѡ ведлꙋгъ власности дiалектѡвъ и мовенѧ и писанѧ и писмъ вырозꙋменѧ (Сматр. Гр., 3).
с. 117
Сочити, сочыти дзеясл. 1. Назiраць, наглядаць за кiм-, чым-н. (з мэтай аховы). мене дей панъ мой тутъ оставилъ у дворе своемъ роботы пильновати, а не злодейство на люди свои сочыти (АВК, XVIII, 191, 1603). 2. Устанаўлiваць пастаянны нагляд за кiм-, чым-н. з тым, каб выкрыць, выявiць што-н., злавiць каго-н. на чым-н. Такожъ хто иметъ на кого сочити, ино того сока съ нимъ постановити (АЗР, II, 34, 1507); тотъ Петръ рекъ передъ нами: ꙋкрадены въ менѣ два волы; ино ми сокъ сочить на него (КСД, 16, 1510); ино дей сочать люди, ижъ онъ на томъ кони моемъ ехалъ (АВК, XVII, 316, 1541). 3. Высочваць (звера). служба съ тыхъ людей идеть ловецкая – зверъ сочать (КЗ, 769, 1499); зверь ꙋ пущи, ꙋ ѡступехъ на его милости сочимъ (КСД, 289, 1516); шъто ся дотычетъ зверю у его имении, то люди его маютъ сочыти и дати ведомо старосте нашому (АВК, XXIV, 29, 1523).
с. 117
Сочне прысл. Упарта, надта доўга. О которой той шкоде [оповедалъ] ... всимъ ... и бальверу ... которые дей сочне шукавшы усюды по подлавичу и его ... бить хотели (АВК, XX, 302, 1631).
с. 117
Сочникъ наз. Той, хто пастаянна сочыць за кiм-н., каб выкрыць, выявiць што-н. въ томъ селе чотыри слуги, трое сочниковъ, новые люди, ещо воли не выседели (КЗ, 168, 1497).
с. 118
Сочовица гл. сочевица
с. 118
Сочтание наз. Савакупленне. без сочтанiа и сѣмени мужескаго сам толко един христос гсдь ѡт дв0483ы Мариꙗ ест нароженныs (Зб. 752, 407б).
с. 118
Сочтеный дзеепрым. Злiчаны. аще ли же не согрешимs вемы ꙗко ꙋ тебе есмо сочsтени (Скар. ПБ, 22б); онs же длѧ множсsтва не можеть сочтенъ быти (Скар. КБ, 60).
с. 118
Сочти дзеясл. Злiчыць, палiчыць. рабъ твои посреди естъ людеи еже еси изsбралъ, людие безsчисленыи ихъ же не можеть никто сочsти длѧ множесsтва (Скар. ТЦ, 128).
с. 118
Сочывати дзеясл., шматкр. ад сочити ў 3 знач. тыи люди зъдавна осочники бывали того двора Любецъкого, зверъ сочывали на тыхъ пановъ (КЗ, 774, 1499).
с. 118
Сочывица гл. сочевица
с. 118
Сочыво гл. сочиво
с. 118
Сочыти гл. сочити
с. 118
Сошедший дзеепрым. ад сойти ў 1 знач. Нас ради человѣкs и нашего спасенiа ради съшедшего съ небесъ, и въплотивsшагосѧ ѡт дх0483а ст0483а, и Марiа дв0483ы въчл0483вѣчsшасѧ (Будны, 119); дванадесѧтъ Догматовъ Вѣры тыми словесы: а0483. Вѣрꙋю въ ... Iс0483а Ха0483 ... Сошедшаго въ Адъ, и Воскресшаго въ третiй день (Зб. вып., 90–90б). Параўн. сошедый.
с. 118
Сошедшийся дзеепрым. ад сойтися ў 1 знач. y soszedszymsiа im z połki swoimi s obu storon, y był meży nimi boy (Бых., 489).
с. 118
Сошедый дзеепрым. Тое, што i сошедший. ельманоилъ ... есть с нб0483си нас ради волею сошедыи (Чэцця, 315); Никто же возыде на небо токмо съшедый с небеси сын человеческии (Скар. КВ, 3б).
с. 118
Сошествие, сошествъе наз. Сыходжанне. Быс ннѣ свѣтозарное солнцѣ. нбсного кроуга сошествиемъ ѡгных конеи (Чэцця, 232б). ◊ Сошествие во (въ) адъ – сашэсце ў пекла. припоминаетсѧ съшествие въ адъ, што ты о томъ розумѣешь, што естъ адъ (Будны, 131); Потомъ ... вѣрытъ и вызнаваетъ: едино существо его зъ Богомъ Отцемъ ... муку и смерть его, погребенiе и во адъ сошествiе, и тридневное воскресенiе (Гарм., 179); Сошествие Святого Духа – назва царкоўнага свята, а таксама назва храма ў гонар гэтага свята. про любартово ꙗтъство, хочемъ его поставити на судѣ передъ паны оугорьскими, по сошествъи ст0483го дх0483а за в0483. нед0483ли (АЗР, I, 1, пасля 1340); слово и повчение. на сошествие ... ст0483ог дх0483а (Чэцця, 210б); ѡповедѣлъ битье, преданье ꙗзыкѡм, поруганье, роспѧтье, и тридневное ꙋ гробѣ ѡтпочиванье, из мр0483твыих въскресенье, на небеса възнесенiе, дх0483а ст0483го съшествiе (Будны, 134); что се тычетъ въ томъ селѣ Войской при церкви божественной ярмарки два, то есть сошествiе святого Духа и Рождество Пречистое Дѣвы Марiи (АВК, III, 24, 1592); которое мѣлъ, Ѡтц0483ъ Леонтiй Карповичъ, Арsхiмандритъ Монастыра, Ѡбsщежителsного, Братsского Виленsского, Цр0483кви Сошествiѧ Ст0483го и Животворѧщаго Дх0483а (Карп., загал.); Маю купили на Сошествие Святого Духа за асм. семъ (ИЮМ, I, 245, 1682); повинны были людiе ... причащатисѧ ... на пасхꙋ, на Рождество Хв0483о, на Сошествiе Ст0483аго Дх0483а (Зб. вып., 26).
с. 118
Сошиховати дзеясл. Сабраць, сканцэнтраваць; выстраiць; пастроiць у баявы парадак. y w Chwoynikаch woyskа wsi soszychowаwszy, y sprаwiwszy hufy, y obrаł sobi stereczy, szesty pаnow Lаckich, а szesty pаnow Litowskich (Бых., 546).
с. 119
Сошлый дзеепрым. ◊ Сошлый в летехъ (веку) – састарэлы. Былs же пакъ Исꙋсъ старъ и сошлого вѣку (Скар. IН, 27); сошлому вs лѣтехъ, и ему ж то всего потреба естъ (Скар. IС, 66); сошлый съ сего света – якi памёр. сошлыхъ съ сего свѣта государей вашихъ (АЗР, V, 33, 1637).
с. 119
Сошникъ, сашникъ наз. 1. Сашнiк; рабочая частка сахi (востры жалезны нарог, якi падразае пласт зямлi знiзу). другиs ... сохꙋ колеса боронꙋ зрꙋбал сошники взꙗл (Ст. 1566 I, 76б); коли бы хто которꙋю землю держал ... сеꙗл або ѡбрал, а другиs пришедши на тое поле жито пожал ... або сохꙋ, колеса, борону зрꙋбал и сошники взꙗл (Ст. 1588, 371–372); Андрею Оскевичу ... за сошники двои по грошей чотыри (АВК, II, 286, 1590); Што будетъ товару, то все дочцѣ Маринѣ, сошники, отказуемъ (АВК, VI, 243, 1624). 2. Металiчны штыр (?). воевода ограничилъ и таковою границою описалъ ... ровчакомъ и поточкомъ Наводницкимъ простуючи до колодезей у вербъ граничныхъ, въ якихъ колодезяхъ были знаки граничные положены, два сашники у жорна (АЗР, III, 146, 1568).
с. 119
Сошнянинъ наз. Жыхар населенага пункта Сошня. Жаловалъ ... Жижемъский на людей королевое ее милости Пиньских на сошнян (Пiн., 44, 1525).
с. 119
Союзъ наз. Саюз; аб’яднанне. то все што въ томъ листѣ нашомъ есть описано, таковый союзъ любви нашое братскiй (АЗР, IV, 35, 1590); бл0483гословили союзъ Братство младенческое ... заложит (Ст. бр., 4); прощаю и разрѣшаю тя iерея Павла и Поликарпа ... отъ союза клятвенного (АВК, III, 99, 1681); Раздрѣшаю тѧ ѡт всѧкаго союза клѧтвеннаго и ѡт всѣхъ грѣховъ твоихъ (Зб. вып., 51–51б). Параўн. соузъ.
с. 120
Соянъ гл. саянъ
с. 120
Спадаванье наз. Пераход у спадчыну. Они тежъ ... сами себе и того всего спадаваня зъ властности к присуду моего и потомковъ моихъ выймовати не маютъ (АВК, I, 5, 1585).
с. 120
Спаданье наз. Дзеянне па дзеясл. спадати ў 1 знач. шли просто озеромъ Орѣховскимъ до болота, которое надъ озеромъ, а тымъ болотомъ до рову, который капанъ отъ млынца Орѣховского для спаданья воды у возеро (АВК, VI, 143, 1586).
с. 120
Спадати, сподати дзеясл. 1. Падаць унiз. коли падала в ночи на ѡбозъ роса спадала посполу и манна (Бiблiя, 186); пшеница и сребро з дожчом спадала (Бельск., 254б); Подносꙗт сꙗ ажъ до неба и спадают ажъ до пропасти (Пс. XVII, 118); коли падала в ночи на обозꙋ роса, спадала посполꙋ и манна (Хран., 133). 2. Выпадаць (пра ападкi). Абовѣмъ великаѧ моц завше при немъ была, и силѣ, раменѧ его, хто сѧ спротивит; Бо ꙗкъ минꙋта оуваги, так естъ пред нимs вsвес свѣтъ: и ꙗкъ кроплѧ росы раннои, котораѧ спадаетъ на землю (Варл., 149б); кроплꙗ росы предъ свитанемъ ... спадает на землю (Зб. 259, 640б). 3. Прыпадаць, заставацца каму-н. у спадчыну. Естъ обычай въ Руси, ижъ церковъ и доходы церковные на потомки спадаеть (РПП, 252, 1520); по отцу отчыстое именье на дети приходит и близскость сподаеть на тых же дедичовъ (АВК, XXXIX, 381, 1579); тогды по ее смерти таѧ маетность маеть спадати половица на кревныхъ ѡного мꙋжа первшого, а половица на кревныхъ ее (Ст. 1588, 287); коли сестра не маеть братiй, а на неи самꙋю спадает дедицство, не могла взꙗти иншого мꙋжа едно з своего поколѣнsꙗ (Выкл., 56). 4. // перан. Распаўсюджваць, рабiць даступным што-н. которыи мене слухали, ѡжидали выроку моего, молчачи смотрѣли рады моеи, словам моим приложит ничого не смѣли, а на них ꙗко вчасныs дожчъ спадала наꙋка моꙗ (Бiблiя, 77); на них ꙗко вчасныs дожчъ спадала наꙋка моꙗ (Бельск., 38б); на нихъ ꙗкѡ вчасный дождь спадала наꙋка моѧ (Хран., 54б).
с. 120
Спадатися дзеясл. Распадацца, рушыцца. гумно все згорело и где клюня зъ евьею стояла, одно пичъ на томъ месцу евейная, которая отъ огну спадалася (АВК, XXI, 276, 1558); кг0483ды гд0483ъ нашъ Iс0483 Хс0483 на крести висꙗчи в рꙋки ѡтдал дх0483а своег бг0483ꙋ ѡтц0483ꙋ тогды всеs землѣ было страшливое трасене, тог камене се роспадало, тогды и тоs камен которыs ест голгофа спадалсꙗ (Бельск., 206); заразъ было трѧсенье земли такъ великое, ажь сѧ весь городъ спадалъ (Хран., 25б).
с. 121
Спадаючий, сподаючый дзеепрым. 1. Ад спадати ў 1 знач. почали iти ... до землѣ темности и мизернои через дорогу на долъ спадаючую и слизкую (Зб. 107, 103); припустити мене в домъ свой абымъ моглъ поживат ѡтдробин сподаючых з столу твоего (Зб. 752, 133б). 2. Ад спадати ў 3 знач. Реестръ списанья имѣнья Роского, дворовъ и кгрунтовъ ... спадаючихъ на дѣтей ихъ милости (АСД, I, 144, 1571). 3. Якi стварае ўражанне падаючага (пра зоркi). Але [еще] вs тые дsнi по ꙋтsрапеньи томъ, солsнцѣ затьмiтьсе, и месецъ не дасьть сьветsла своего. И зьвезsды бꙋдꙋть зs неба сsпадаючие. и моцы которие на небесехъ порушатьсе (Цяп., 63).
с. 121
Спадающий дзеепрым. ад спадати ў 1 знач. ꙗко пsтица опущает криле кs седению тако сыпsлеть снегъ, и ꙗко прузы спадающии на землю тако сажsдение его (Скар. IС, 69б).
с. 121
Спадекъ гл. спадокъ
с. 121
Спаденье, спадение наз. 1. Панiжэнне ўзроўню, аб’ёма чаго-н. [голубъ] ему рощку ѡливную в ꙋстех принеслъ, ѡзнаsмуючи ѡ спаденю воды (Зб. 82, 306б). 2. Падзенне на зямлю, страціўшы апору. Видевшы то кролева Женибра Гаѡвана на земли, и велми сердита была, не жаловала спадениꙗ Гаваѡнова (Трыст., 99).
с. 121
Спадковый прым. ад спадокъ. ѡ неданье делꙋ ровного выsменьяхъ ѡтчизныхъ и спадковыхъ (КСД, 1033, 1522); маючы мы в рукахъ своихъ маетность спадковую по небощыку Станиславовичу Рекутовичу (АВК, XXIV, 274, 1564); давати хотели родицом великого кнꙗзства именꙗ нашы спадковые (Ст. 1566, 28б); спадковыхъ имѣней въ той земли Жомойтской, окромъ родичовъ тоѣ земли Жомойтскоѣ, никому не маемъ давати (АЗР, III, 179, 1574); продалъ и на вечность есми спустилъ всю тую часть ... все тое отчызны моее со всякими прыдадками спадковыми огуломъ (АВК, XXIV, 411, 1583); таковаѧ [девка] ѡтпадываеть ѡт посагꙋ именѧ своего ѡтчизного и материстого и спадкового (Ст. 1588, 278); если бы хто зъ близкихъ, кровныхъ Перцовыхъ, схотѣлъ родъ Песахомъ того кгрунту правомъ спадковымъ доискиватисе, тогды повиненъ будетъ Песаху перво всю суму пѣнезей истизную (АВК, VI, 82, 1589); все право нашое прирожоное, спадковое и набытое, котороеколвек на тое имене ... приналежано, во всякой владзы и досконалости пустили есмо (АВК, XXXII, 373, 1596); о речы рухомые, правом спадковым хотечы посегнути, тогды суд земский ... то все ... прысудил (АВК, XXX, 430, 1612); изъ имѣнья спадкового повѣтъ учынилъ (АСД, VI, 83, 1617).
с. 121
Спадкомъ прысл. Спадчынным правам. которая земля спадкомъ на него и на Жаворонка пришла по дятку его Бернате (АВК, XXIV, 95, 1538); тая сеножать на небожчика пана Богдана спадкомъ пришла по княгини Глазининой (АВК, XVII, 56, 1539); третꙗꙗ часть ... по дꙗдкꙋ ихъ прышла на нихъ прирожонымъ спадкомъ (КВС, 504б, 1552); которая часть именья Свислоцкого спадкомъ прирожонымъ спало было по небожчику отцу жоны мее Ганны (АВК, XXI, 92, 1555); Я Юри Семеновичъ Жаба сознавамъ самъ ... штожъ ... домъ и пляцъ в месте Виленскомъ небожчика пана отца нашого спадкемъ на насъ сыновъ его пришолъ (АВК, XX, 10, 1558); ижъ што которое именьечко на Бусежи на мене по отцы моемъ ... спадкомъ прирожонымъ пришло (АВК, XXII, 78, 1565); по тыхъ и таким ѡбычаемъ именье спадкомъ на речъ посполитꙋю, и на насъ гсдра великого кн0483зꙗ ... приходꙗть и приходити бꙋдꙋть (Ст. 1588, 84); которую часть мели есмо спадкомъ по дятьку нашомъ Магметю ... со всими землями (АВК, XXXI, 122, 1592).
с. 122
Спадлость наз. Пераход у спадчыну. Которое жъ потверженье его милость ачколвекъ же по спадлости того замку Пинского на насъ тымъ Пархвеновичомъ рачылъ дати (РПП, 226, 1524).
с. 122
Спадлый дзеепрым. 1. Ад спасти I у 1 знач. листъ з дерева под тым каменемъ знат ижъ тепер сее осени спадлый (АВК, XXX, 128, 1592); раз през мѣсто идучы поткалъ чл0483вка, з высокости спадлого и зкгрꙋхотаного (Зб. 752, 518). 2. Ад спасти I у 4 знач. што ся тычеть тыхъ именей, на его кролевъскую милость спадлыхъ (КПД, 112, 1544); добра и маетности его ... правом кадꙋковым спадлые ... вернꙋти и постꙋпити не хочет (ККСС, 74б, 1615).
с. 122
Спадненье наз. Выпадзенне (пра ападкi). хотяж тот рок, для спадненья на он час снегу, декретом подкоморским на иншый час был преложонъ (АВК, XXX, 257, 1604).
с. 122
Спаднути дзеясл. 1. Спасцi, упасцi ўнiз. воевода оувиделъ ѡтстоупника сотоноу хотѧща спадноути с нб0483съ (Чэцця, 74); Згорит землꙗ высхне вода: стане же ... погода: спадне ѡгон з сѣркою з неба (Бельск., 193б). 2. Панiзiцца ва ўзроўнi, пайсцi на спад. дрꙋгыи дн0483ь вивъ сѧ станеть море ѡпѧт доловъ спаднет (Сiвiла, 9).
с. 123
Спадокъ, спадекъ наз. Спадчына. держить подъ собою ѡтчизны часть мꙋжа моего и спадокъ братьи его (КСД, 247, 1515); ѡ спадокъ именьꙗ ѡтчизног и материстог (Ст. 1529–Ф, 49); Пожаловали и дали ему спадекъ зрадцы нашего князя Петра Горчака (РПП, 168, 1541); не на одного его спадки матки его пришли (АВК, XXI, 43, 1555); вшелякий спадокъ ни на кого не спадыва, одно на потомство за правомъ прирожонымъ (АВК, XVII, 433, 1563); ѡ спадки которые заровно на сына и на дочки приходꙗт (Ст. 1566, 73б); естли бы хто хотелъ кому записати ꙗкиs спадокъ которыs бы мелъ на него приsти по блискости ꙗкимъкольвекъ правомъ (Ст. 1588, 309); который домъ, яко спадокъ по небощыкахъ паняхъ Каштойтяхъ до шафунку короля его милости взятый (АВК, XX, 107, 1594); захариꙗш ... бꙋдꙋчы лѣт дорослыs ꙋпоминалсꙗ ѡ спадки ѡтцовские (Стрыйк., 469); Наслѣдiе: Дѣдицство, ѡдѣдичене, спадокъ (Бяр., 88). Параўн. спатокъ.
с. 123
Спадший дзеепрым. ад спасти I у 6 знач. врагъ ... позрѣлъ к нимъ оумиленыма ѡчима. и спадшимъ лицемъ. весь слезами ѡблиꙗлсѧ (Чэцця, 242б).
с. 123
Спадывати дзеясл. 1. Выпадаць, падаць на зямлю (пра ападкi). в нощи спадываше роса около шатровъ (Скар. ЛК, 27б). 2. Пераходзiць у спадчыну. Тэж ꙋставуемъ естли бы ѡтецъ ѡт детеи втек до земли неприѧтелское а дети ѡставил по собе а были бы делни, тогды таковое имене спадываеть на нас гсдра (Ст. 1529–Ф, 4); именья лежачiе спадывають на стрiевъ або на близких (КПД, 46, 1538); тые тежъ, а не иньшiи имѣнья зася спадываютъ и приходятъ къ столу его милости господарьскому (АЗР, III, 60, 1554); хто бы з нихъ умеръ, тогды зась на тые братья и сестры тое именье спадываетъ (АВК, XXI, 223, 1556–1557); вшелякий спадокъ ни на кого не спадыва, одно на потомство за правомъ прирожонымъ (АВК, XVII, 433, 1563); ѡтчизна на близкихъ спадываеть мимо таковую девъкꙋ (Ст. 1566, 71б); спадываеть тое именье на речъ посполитую, и на насъ гсдра (Ст. 1588, 37); нѣкоторые имѣнья, небожчика пана ... той малжонцѣ моей, то отцу ее зватъ менованомъ ... належать и спадывають (АВК, VIII, 422–423, 1596); тые имене ... ни на кого иного спадывати не мают, толко на дети мои з нею спложоные (АВК, XXXII, 235, 1596); тогды вшелякiе маетности по дѣтяхъ родичу и братьи спадываютъ (АВК, XV, 23, 1645). 3. Панiжацца ва ўзроўнi. такъ же за великими дождами ѡколо великих рекъ травъ ни троха сена не косили вода вешнѧѧ стоѧла по ст0483омъ Петре тыждень, а коли почала вода вешнꙗѧ спадыват, ꙗкобы три дни было потом болшаѧ вода дожчеваѧ нашла (Барк., 168б).
с. 123
Спадываючий дзеепрым. ад спадывати ў 2 знач. хто бы брата або сестру забил в надею именья на него приходячого; таковый отходит оного именья правомъ прирожоным на себе спадываючого (Ст. 1529, 60).
с. 124
Спаеный дзеепрым. Шчыльна злучаны. Приказал теж ꙋчынит дом албо палац ... трема стенами замкненыs с полночи. з полꙋднꙗ. и ѡт заходꙋ, абы ѡт заходꙋ, абы ѡт всходꙋ сл0483нца был пристꙋпъ волныs. и дощок стоꙗчих з дерева сетым добре спаеных. Абы ѡт вѣтрꙋ не были рꙋшаны колца в дощках починѣте (Бельск., 49б–50).
с. 124
Спакоститися дзеясл. Замазацца, запэцкацца, забрудзiцца. аще комꙋ спакоститсѧ. мало ꙗдши или пивsши любо ѡт немощи тѣла своег. то мала ... в сии бо дн0483ь без питьꙗ. мѧтетсѧ на сердци чл0483вкꙋ (Чэцця, 333). Параўн. испакоститися.
с. 124
Спалевати дзеясл. Спальваць. ꙗкъ плевелы збирают и огнем спалюют также бꙋдет и на конци вѣка сего (Каз. Кiр., 21).
с. 124
Спалене гл. спаленье
с. 124
Спаление гл. спаленье
с. 124
Спаленый, спаленный, спалионый дзеепрым. ад спалити ў 1 знач. они же вероваху вs тѧ. что бо ѡт огнѧ не могло спалено быти (Скар. ПБ, 25б); Потомъ прывели до другое сосны спаленое (АСД, I, 106, 1546); спалено дом двор гꙋмно або збожъе зложоное (Ст. 1566 I, 85б); в котором гумне видел есми спаленого жита стырту (АВК, XXXVI, 67, 1582); коли теды пришли дв0483дъ и мужеве его до мѣста и нашли е спалено (Бiблiя, 354); если бы хто хрстиꙗнина ѡбвинил живо спален быти мѣл (Бельск., 240б); дѣти свои забиваетъ, и ѡт огнѧ спаленымъ бываетъ (Варл., 244б); в ѡгню за гсда Iс0483 хрста спален быти маю (Зб. 752, 557б); корова за грѣх есть спаленна (Хран., 140); великомч0483нкъ хв0483ъ никито ... ѡт фанарихи зловѣрънаго поsманыs и по многих а великих муках ѡгнем живо спаленыs есть (Зб. 82, 28). // перан. Загублены. гордост твою и дꙋмы зле бы спалiоно (Дыяр., 165б). Параўн. зпаленый.
с. 124
Спаленье, спалене, спаление наз. Дзеянне па дзеясл. спалити ў 1 знач. ꙋбитs бысть зверь и погибе плоть его, и преданъ былъ на спаление огsнѧ (Скар. ДП, 23б); которие были позваны на копу у выйменье Говеновичахъ о спаленье млына тартичного (АВК, XXII, 126, 1559); третий позовъ о спаленья гумна ихъ власного дворного (АВК, XXXVI, 7, 1582); зберѣте перше плевелы и звѧжѣте их в снопы, так ꙗко на спалене (Каз. Кiр., 21); тѣло свое мает дати на спалене (Зб. 261, 158б); ѡ спаленю тѣла крстителꙗ Iѡана ѡт поган (Бельск., 280б); выдамъ тѣло свое на спаленье (Мак., 242); тѣло твое на спаленsе подалъ (Варл., 17); ѡ спалене мененог дворца (КАР, 70б, 1648); ѡ спаленью Содомы и Гоморы (Хран., 30б). Параўн. зпаленье.
с. 125
Спалионый гл. спаленый
с. 125
Спалити, спалить дзеясл. 1. Спалiць, знiшчыць агнём што-н. изыиде огнь исs скалы и спалилs мѧсо и хлебы пресные (Скар. КС, 14б); естли бы хто ... хотѧчи ему шкоду вчинити спалити двор албо гумно ... тогды таѧ шкода маеть присужона быти на ѡномъ похвалце (Ст. 1529–Ф, 91); коли у Городку Татарове были, домъ съ прывильями спалили (РПП, 331, 1544); тежъ зналсе передо мною вознымъ, ижъ и млынъ ... тартичный спалилъ (АВК, XXII, 125, 1560); мостъ ... знову збурити спалити и внивечъ ѡбернути ... прехвалѧешъ (КЛС, 58, 1596); троꙗны греков гонили, и хотѣли спалит ѡбоз кгрецкиs (Бельск., 85); На тые слова Кроль гнѣвом порꙋшеный бꙋдꙋчы ѡных спалити росказал (Варл., 29); манастыр мѣлъ попсовати спꙋстошити и спалити, ежели ему сн0483а не выдадꙋть (Зб. 107, 127б); ляхи десеть дворовъ моихъ спалили (АВК, XXXIV, 92, 1656); спалила дровъ возъ пять (ИЮМ, VI, 17, 1689). Параўн. зпалити. 2. Атрымаць апёкi ад агню. стꙗгнꙋлъ рꙋкꙋ Ⱚома до ѡгнꙗ а не спалилъ (Зб. 259, 31).
с. 125
Спалитися, спалитисе дзеясл., зв. 1. Ад спалити ў 1 знач. видꙗчи замвриs же взꙗто мѣсто, вшол до полаты и спалилсе з домом царским (Бiблiя, 436); Птах ... на ст0483ом жертовникꙋ гды попъ до цр0483кве зазвонит сам сѧ спалит (Бяр., 319); тѣло мое выдалъ такъ ажъ бы спалилосѧ и згорѣло (Зб. 259, 460б); видѧчи замврiи же взѧто мѣсто вшолъ до полаты и спалилъсе з домом црским (Хран., 309). 2. Ад спалити ў 2 знач. можеть человѣкs ... ходити по ꙋгsлию дабы ногы его не спалилисѧ (Скар. ПС, 13); ст0483ыs ... спалившысꙗ раз еще и дрꙋгиs раз повторылъ (Зб. 81, 237); видꙗчи паламонъ А ѡно его диꙗволъ засланꙗет ѡт ѡгнꙗ и подносить абы се не спалилъ (Пралог, 677).
с. 125
Спалить гл. спалити
с. 126
Спалый дзеепрым. 1. Ад спасти I у 1 знач. през мѣсто идꙋчы поткалъ чл0483ка з высокости спалымъ розбитаго (Зб. 81, 60). 2. Ад спасти I у 4 знач. Привилеs ... на именье, близкость ихъ, названое Любаничи, по смерти пани Пацовое спалое (КСД, 1035, 1522); естли ѡ ѡчищене позвани будꙋть тогды также потомки подле записꙋ продка своего з маетности его на нихъ спалое ѡчыщати мають (Ст. 1588, 323); тая сума, сполна намъ обеюмъ участникомъ правомъ прырожонымъ спалая и належачая, за ровно ей ... сестре моей ... яко и мне, належати будетъ (АВК, XXXII, 194, 1596); служъбу прꙋдниковскую ... по смерти гарасима кꙋровича до столꙋ нашого спалую (КЛС, 100, 1597); тую свою маетность ... мне належачую, спалую, с поддаными ойчыстыми, заседелыми, в ровный делъ на ровные части з сыномъ моимъ ... дарую (ИЮМ, XXI, 296, 1641); межи трома сестрами правомъ вѣчистымъ спалое и належачое ... зостала винна на листъ записъ свой (АВК, XV, 79, 1663).
с. 126
Спаляючийся дзеепрым. Якi спальваецца. всесъжеженiе – офѣра цѣло спалѧючаѧсѧ (Зiз., 23).
с. 126
Спаметати дзеясл. Успомнiць. панъ Яхимовичъ менуеть собѣ одъ нихъ шкоды въ сукняхъ, охендоствѣ розномъ, въ серебрѣ, золотѣ, хустахъ бѣлыхъ того всего и спаметати пренезносный великiй жаль и плачь свой не може (АСД, I, 285, 1634).
с. 126
Спане гл. спанье
с. 126
Спанеле прысл. Тое, што i вспаняле. Щавственнѣ: Гнюснѡ, згнилѡ, лѣниво, недбале, спанѣле, нерыхло (Бяр., 206).
с. 126
Спанье, спане, спание наз. Дзеянне па дзеясл. спати. дьꙗволи спанье сладѧт чл0483квомъ (Чэцця, 364); не возлюби спаниѧ, да не спостигнеть тѧ ꙋбожsство (Скар. ПС, 31); мало спаньѧ мало дреманьѧ мало ѡбнѧтьѧ рꙋкъ лежати (Зб. 262, 106); Атыльлѧ тогды ... был ... бороды рѣдъкое, носа закрывленого, походу гордого, до вэнуса велми склонъныи, на працу телесную, на голодъ, на спанье (Атыла, 179); чорть посполите пред спанемь и добрые речы закидает (Зб. 261, 70б); кгды се наест и напиет бꙋде веселшим и ꙋкладетсꙗ кꙋ спаню (Бельск., 77); гсдь бог ... дал имъ ѡное ѡпочинене и дивное спанье барзо долгое (Зб. 81, 44б); не треба имъ ани хлѣба, ани спанꙗ ани сꙋкнеs (Зб. 259, 536б–537); вси ег богатства были мантиѧ волосѧница и рогожа до спанѧ, и ковшик до воды бранѧ (Зб. 82, 120); ѡт многаго спанsꙗ и ѡт великои мысли страх великии на каждого человѣка приходит (Алекс. 1697, 91).
с. 126
Спанялость наз. Тое, што i вспанялость. Слава: хвала, честь, или маестатъ, или достойност, велможность, спанѧлость, повага (Бяр., 148); ег в великоs спанꙗлости видѣла (Зб. 82, 42б).
с. 127
Спанялый прым. Тое, што i вспанялый. тые речи в которых се маемо ꙋмертвꙗт ... едне позверховные великие и спанꙗлые дрꙋгие подлые и малые (Зб. 261, 120б); магмет ... дивовалсꙗ так великомꙋ и спанꙗломꙋ бꙋдованю (Бельск., 390б). // перан. крол ... докончил там мꙋжства и серце свое спанꙗлое (Стрыйк., 618б).
с. 127
Спарахнелый прым. // перан. Старадаўнi, якi iснуе з даўнiх часоў. ѡ дерsзкости наигорsшаѧ ѡткꙋду сътворена есь, дабы прикривала спарахнелую зsлость и ильстивость еѧ (Скар. IС, 59).
с. 127
Спарити I дзеясл. Апячы. не подобна абыс хто ѡгнꙗ дотыкаючи не спарил (Зб. 261, 152б); принесено ꙋголе роспаленое до нег, которое ꙗко дѣтꙗ брал а ꙋста клал и спарил собѣ ꙗзык (Бельск., 41); Слонове ... такъ назад ꙋтѣкаючи, жадным ѡбычаем не хотѣли ку битвѣ. А коли видѣли людъ зброsныs ꙋтѣкали боꙗчисе спарит носов своих, ꙗко ѡт столповъ (Алекс., 25).
с. 127
Спарити II дзеясл. Аб’яднаць у пару. До того соболя спарили другого скарбового (ИЮМ, XIII, 27, 1699).
с. 127
Спартиянинъ наз. Спартанец. [в]о ѡныи дни пришол посолъ. з риму до симона з листы, потвержаючи з ними примире, а ѡт спартиꙗнов причинꙗючи приꙗзнь (Кн. Мак., 64).
с. 127
Спартый дзеепрым. Прымушаны. въ чом сот панов рад а мꙗновите пн0483а Воловича пн0483а виленского, пн0483а глебовича воеводы троцкого пн0483а Лва Сапеги канцлера пн0483а Воsны подканцлерого, спартыs будучи так позволꙗл мовечи (Еўл., 34).
с. 127
Спасаемый дзеепрым. 1. Ад спасати. лѣпшiй Богу единъ спасаемый, нежели множество погубляемыхъ (АЗР, IV, 228, 1600–1605); што жъ мовитъ Апслъ: мы ѡповѣдꙋемs Iс0483а Ха0483, распѧтого, жидѡмъ зsгоршенье а еллиномъ глꙋпство: намъ дась, сп0483саемым Ха0483 Бг0483а, силꙋ, и Бж0483iю премꙋдрость (Мак., 97). 2. У знач. наз. Той, каго ратуюць. крстъ ... сп0483саемым сила (Чэцця, 28); число сп0483саемыхъ оуменsшаетъсѧ (Карп., 7б); ѡсна: Сп0483ситель, або сп0483сенiе [або сп0483саемs, или хранител аб бѧнѧаи] (Бяр., 324); крест естъ ... ꙋтвержением вѣры, спасаемым сторожа и слава вѣчнаꙗ правовѣрным (Зб. 752, 41б).
с. 127
Спасаманикъ наз. Пазумент. другий саян люнский синий з спасаманиками за полтрети копы грошей справленый (АВК, XXXI, 154, 1593).
с. 127
Спасати дзеясл. Ратаваць, пазбаўляць ад якой-н. небяспекi; берагчы. ѡнъ ... грѣшных нас сп0483сает (Чэцця, 90б); Не мечемs ани оружиемъ спасаеть гсдь богъ (Скар. ПЦ, 38); Тые обадва крещенiѧ спасаютs человѣка (Навука, 13); Оучинки чл0483вка не сп0483саютs (Мак., 319); мл0483тва з вѣры спасаетъ хорогѡ (Сакр., 14б).
с. 128
Спасатися дзеясл., зв. ад спасати. тымъ бо крстомъ гснимъ вси правовѣрныи спасаютсѧ (Чэцця, 29); Благославенъ есь ты iзsраилю, кто подобенъ тобѣ в людехъ ты спасаешисѧ о гсди (Скар. ДЗ, 6б); ижь вси ст0483iи спасени суть, и теперъ спасаютсѧ не своею правдою, але млстiю и блгдтiю божiею (Будны, 201); нам естъ ѡбычаи мовити спасаетсѧ. о той речи котораѧ во огни не згарает (Каз. Кiр., 16); поневажъ кождый зs нихъ, потребное без чого сѧ обыйти не моглъ, собѣ задержавши, инsшее все не маючим и потребꙋючимъ ѡтдавали, и такъ спасалисѧ (Калiст, II, 72); з тых велъми ихъ много которие ласкою его збавени сут и нн0483ѣ спасаютъсꙗ (Пралог, 561).
с. 128
Спасаючийся дзеепрым. у знач. наз. Той, хто ратуецца. Три части сꙋтъ погибаючихъ, а одна толко часть спасаючихъсѧ (Калiст, II, 126).
с. 128
Спасающий дзеепрым. 1. Ад спасати. вѣроую въ ба0483 моег сп0483сающаго мѧ ѡт пренамаганиꙗ (Чэцця, 11). 2. У знач. наз. Той, хто ратуе, пазбаўляе ад якой-н. небяспекi. на всѧкии часъ терsпети будете обиду и посрамочениѧ и насилиемъ розsхищены будете, и не будеть спасающего васъ (Скар. ДЗ, 52б).
с. 128
Спасение гл. спасенье
с. 128
Спасеный I, спасенный дзеепрым. 1. Ад спасти II. Кто ходить незsлобиве сеи спасенъ будеть (Скар. ПС, 43); ктож боудет сталыи оу вере тот боудет спасенъ (Сiвiла, 8–9); ижь вси ст0483iи спасени суть (Будны, 201); кто бꙋдет до конца терпливыи ... спасенъ бꙋдет, ꙗко добрыи рыцыръ вs воинѣ (Каз. Кiр., 76б); видел есмъ бога тварю в твар а спасена есть дꙋша моꙗ (Бiблiя, 72); Если сегѡдне не былемъ збавленъ, оутро спасенъ бꙋдꙋ (Мак., 238); хто до молитъвы ихъ ... не прибѣгает, спасенъ быт не може (Зб. 82, 275б). 2. У знач. прым. Выратавальны. ꙗвисѧ деи блг0483одат бжиꙗ сп0483сенаꙗ всѣм чл0483вкомъ (Чэцця, 48); хс0483 ... коли пришол з неба и зачынал наꙋкꙋ спасенную людемъ, збирал собѣ ꙋчн0483ки (Зб. 752, 474б); в тоs сѧ панцыр ꙋбираs и вси члонки твои спасенным знамениемъ ѡздоблꙗs и ѡгорожаs (Зб. 82, 27).
с. 128
Спасеный II дзеепрым. 1. Ад спасти III. Тамъ же я возный виделъ есми тые сеножати, ижъ на корень спасеные (АВК, XVIII, 159, 1598). 2. У знач. наз. Тое, што спасвена. чsто будеть имети наилепsшего на поли своемъ, или во винограде своемs за спасеное еликоже вырекутs да дасть (Скар. КВ, 41).
с. 128
Спасенье, сопасение, спасение наз. Дзеянне па дзеясл. спасти II. хс0483ъ бъ ... жадаꙗ нашег сопасѣниꙗ пришол на землю (Чэцця, 288б); ѡнъ сохранить праведныхъ спасение (Скар. ПС, 7); ѡтдилилиб сѧ сн0483ове его ѡт спсньѧ и былиб сокрꙋшены въ вратех (Зб. 262, 13б); отецъ архимандритъ и со всею братьею ... за спасенье душевное родителей нашихъ мольбы повседневные ... полнити мають (АЗР, III, 246, 1579); торговцы вчынили длѧ спасенꙗ, упустили его в судно к собѣ (Бава, 148); нехай буде дан змием на распутьи кꙋсаючи копыта конские абы ꙋпалъ ездець его назадъ, которыs ѡжидает спасенꙗ гсднего (Бiблiя, 104); ѡжидаючи надѣи спасениꙗ моег (Бельск., 39б); Такъ абовѣм Бг0483ъ слово, принѧвшы чл0483веченство длѧ сп0483сенiѧ нашего, повѣдѣлъ (Варл., 61б); не без воли божоs и великаго пожыткꙋ людскаго спасенꙗ ... то ꙋчынил (Зб. 82, 3б); Токмо два Сакрамента сꙋтs потребныи до сп0483сенiѧ вѣчнаго; то естъ Крещенiе и покꙋта (Зб. вып., 2). ◊ Ити о спасение гл. ити; спасение кликати гл. кликати.
с. 129
Спасителевъ прым. ад спаситель. слышалихмо тое з велми великимъ жалем, ижъ оу вас ѡт ст0483ителствоуючих нѣкоторыи ... взгордѣвши животомъ сп0483сителевымъ (Апакр., 185б); хс0483 ... ꙗсност показалъ ... жебыс сѧ не хоронилъ тѣла и дш0483и прикладомъ спасителевымъ (Зб. 259, 551).
с. 129
Спаситель наз. Збавiцель, выратавальнiк. сотворитель гсь бъ. всѣм дополна податель и сп0483ситель мирꙋ (Чэцця, 214б); о томs самs спаситель гл0483еть (Скар. ПП, 2); Тако бо самs спаситель повелѣлъ (Будны, 178); над того Ха0483 сп0483сителѧ иного началника цр0483ковного вs писме ст0483омъ не видимо (Апакр., 93б); Правда теды то естъ Петре ижъ добро естъ зs Хрстомъ сп0483сителемъ быти (Карп., 2б); Ижъ прето такъ Сп0483ситель приказꙋеть, Проркѡве и Апслѡве наꙋчають (Варл., 130б); Сѡзѡнтъ, сп0483сен, сп0483сител (Бяр., 311); Хс0483 Сп0483ситель нашъ (Дзiд., 24–25); жебым твар ха0483 сп0483сителѧ видѣвъ (Зб. 107, 111); гсди бж0483е спасителю моs (Зб. 82, 192).
с. 129
Спасительный прым. Выратавальны, збавiцельны. ту сѧ почалъ Новыи Законs спасителsныи (Скар. ДЗ, 4); Просвѣтисѧ блгдть божiа спасительнаа всѣм чл0483кѡмs, наказающе нас да ѡтвергsшесѧ нечстiа и мирsских пахотеи (Будны, 151); В тое подобенство дѣеписъ доводитъ о артикоулах вѣры выклады чинити, и вырозꙋменѧ сп0483сителные давати, самым дх0483ѡвнымъ и бискꙋпомъ належит (Апакр., 59); Лечъ, засе, вs самый часъ доброволное и спасителное его стрсти, тые, о нихs, слова еѵглистs, мовит (Карп., 45); длѧ того не лѧкливымъ и не трвожливым срдцемs, але барзо смѣлымъ и статечнымъ, сп0483сителное Хстово имѧ выславлѧли (Варл., 6); небесныs корол ... сѣт свою спасителнꙋю на звѣра диког то ест грѣшницъ засажает (Зб. 259, 52); коли кꙋ дорослым лѣтамъ пришла, за ласкою божиею ꙋслышала слово спасителнаг евангелиѧ (Зб. 82, 69).
с. 129
Спаский прым. Якi названы ў iмя Хрыста-збавiцеля. тотъ Сопронъ передъ нами того запрелъ. И Сава послался на попа Борисовского на Спаского, который же при томъ праве былъ (КСД, 61, 1510).
с. 130
Спасовка наз. Спасаўка; пост перад Спасам (царкоўным святам, якое адзначалася ў жнiўнi). Можетъ Епспъ, четыри разы до Рокꙋ ... [позволити] розsмовлѧти съ Инокинею ... але не вs Велѣкiй постъ, не вs Филипꙋвкꙋ, не вs Спасꙋвкꙋ, не вs Петровкꙋ (Зб. вып., 77б).
с. 130
Спасовъ прым. 1. Ад спасъ у 1 знач. на крстѣ написанъ ѡбразъ сп0483совъ (Чэцця, 29б); Здѣ, ꙗко сѧ мнѣ видить, ꙗвне Ап0483лъ пишеть о съшествiи спасове въ адъ (Будны, 132б); сп0483сова блгдть в наших сѧ немощехъ совершаетъ (Апакр., 190б); [жыдовин ѡныs] еще емꙋ позычыл тысꙗчꙋ литръ золота, и привел до брамы пред ѡбраз спасовъ (Зб. 752, 569). 2. Ад спасъ у 3 знач. ◊ Спасовы запусты гл. запусты; Спасовъ постъ гл. постъ.
с. 130
Спаствити, спаствить дзеясл. Патравiць, спасвiць. тот пан чiи то лѣс имееть свое жалꙋдие братi а любо спаствiть (Вiсл., 38); Спасsтвит ли кто полѣ чужее ... скотъ свои абы пасsсѧ на немъ (Скар. КВ, 40б). Параўн. спасти III.
с. 130
Спасти I дзеясл. 1. Скiнуцца, звалiцца, упасцi ўнiз. колi хто прiчиною оумрет а любо оутонет а любо с древа спадѣть ѡ томъ нет жадное жалобы оу праве (Вiсл., 24); Ⱚилименис будучи ѡкрутне зранен спал с конѧ (Троя, 23б); Пан Трыщан наскочылъ на него, и ѡт ѡдного вдару спала голова (Трыст., 106–107); естли бы секꙋчы дерево секера с топорища спадъшы, кого ранила, и ѡт тое бы раны ꙋмеръ (Ст. 1588, 418); лѣта того жъ з нб0483а камень спал ѡгнистыs (Царств., 72б); ѡные порвавши ꙋдарат в тꙋрки з рꙋчниц так иж их т0483 з конеs зараз спало (Стрыйк., 632б–633); каптур подшитыs зs головы спалъ (Дыяр., 150); трафилосе же через водꙋ ити и спавши из мостꙋ и ꙋтонулъ (Зб. 107, 184). // перан. Спусцiцца, данесцiся. коли еще мова была во ꙋстехъ царскихъ, голос спалъ з неба (Бiблiя, 540). ◊ И волосъ съ головы не спалъ гл. волосъ. Параўн. зпасти ў 1 знач., испасти. 2. Выпасцi (пра ападкi). спалъ дожsчъ, и пришли реки, и възвеели ветsри (Цяп., 9б); по днꙗх высохлъ потокъ, бо не спалъ былъ дожчъ на землю (Бiблiя, 437); мсца второг двадцат ѡсмог дн0483ꙗ, и спал великиs дожчь (Бельск., 9); роса зs нб0483а, тихимs а недовѣдомымs способамъ, спала (Карп., 32); спалъ великiи дождь презs м0483 днiи (Хран., 15); великиs град спалъ в царѣградѣ (Зб. 82, 356). 3. Стварыць уражанне падаючага (пра зоркi). звѣзды спадоут ꙗко листвие со дрѣва (Чэцця, 371); всѣ звѣзды спадꙋт ꙗкъ листѧ фикговое (Каз. Кiр., 36); вси звѣзды спадꙋть, ꙗкъ листsе зs винницы (Варл., 77б) // перан. Знікнуць, згінуць. звѣзsды прелестные ѡт мысленъного, церsкви твоее, нб0483а спали (Карп., 7). 4. Прыпасцi, дастацца каму-н. у спадчыну. вси имѣнья его мають на насъ спасти (АЗР, I, 24, 1388); на нас господаря спало по пани Зофьи Миколаевои Радивиловои, князне Жеславскои, яко безпотомнои именице названое Плиса в Полоцким повете (ПГ, II, 8, 1507); именѧ вси мают наближние спасти (Ст. 1529–Ф, 42); таꙗ третꙗꙗ часть на тыхъ боꙗр ... спасти маеть (КВС, 497б, 1552); по животе ее и таꙗ часть маеть спасти на дети (Ст. 1566, 73); которая дей тая земля ... на мене брата и на дочку рожоную того небожчыка ... спала и досталасе (АВК, XXXVI, 85, 1582); кнꙗзства ... которые на нег по брати спали (Стрыйк., 523); десꙗтаг року родичы его померли, и спало на нег немалое дедицство (Зб. 81, 69б). 5. Адстаць, аддзялiцца. рана битая ... ослижъ скура съ кости спала (АВК, XVII, 433, 1561). 6. // перан. Асунуцца, змарнець. рече гсдь к нему прочsто разгневалсѧ есь и чему спаде лице твое (Скар. КБ, 13б).
с. 130
Спасти II, сопасти дзеясл. Выратаваць. вѣроую в тебе могꙋщаго мѧ сопасти (Чэцця, 371б); негодного избавиши мѧ и спасеши по вѣликои милости твоеи (Скар. ПБ, 31); не говори заплачꙋ лихо надѣисѧ на га0483 и сп0483сеть тебе (Зб. 262, 103б); Нестли написано, Праведник едва спасетсѧ; если едва спасетсѧ самъ, какъ иныхъ спасти возможеть (Будны, 172б); насаженое слово, которое можетъ спасти дꙋшѣ нашѣ (Калiст, I, 32); Снабди, ѣ: Спаси, избави (Бяр., 152); хоче всихъ спасти и до познанꙗ правды привести (Зб. 752, 171б); Бц0483е Дв0483о Ярiе ... мл0483и сн0483а своего ... да не погꙋбитъ съ грѣшники дш0483а моеѧ, и да сп0483сетъ мѧ, не памѧтаючи на грѣхи моѧ (Зб. вып., 51).
с. 131
Спасти III дзеясл. Тое, што i спаствити. пан Войтех ... тую дей сеножат ... стадом своим ... спас и потравил (АВК, XXXII, 96, 1596); Если хто оушкодитъ поле або виноградъ и пꙋститъ быдлѧ свое абы спасло чꙋжое, штоколвекъ налѣпшагѡ бꙋде мѣлъ на полю своемъ або въ виноградѣ, водлꙋгъ сошацованьѧ шкоды нагородитъ (Хран., 99б).
с. 131
Спастися I дзеясл., зв. ад спасти I у 4 знач. пакъли бы не мелъ сына, ино за ся тое именье выше писаное маеть спасти на насъ, къ замъку нашому (КЗ, 760, 1499).
с. 132
Спастися II дзеясл., зв. ад спасти II. нѣльзе было чл0483вкоу спастисѧ (Чэцця, 19); жена его ... бежа и спасесѧ (Скар. ПЦ, 41б); хто ходит полностью сп0483стсѧ и хто ѡкривленыи пꙋтsми оупадет въ дно (Зб. 262, 108); Апостолъ рече, жена спасетсѧ ради чадородиа (Будны, 87б); Солгавши спаслися: бо безъ напасти бъ отъ него не быть (АЗР, III, 171, 1574); если чiи оучинки згорѧт шкодꙋ подоиме. а сам сп0483сетсѧ (Каз. Кiр., 14б); хто не ꙋвѣрит не спасетсѧ (Зб. 261, 200); кгдыжъ не естъ речъ неможнаѧ богатымъ спастисѧ, але роздавши богатство можно естъ им достꙋпити вѣчныхъ дѡбръ (Калiст, II, 183б); претерпѣвыи до конца тои сп0483сетъсѧ (Мак., прадм., 4б); волнымъ оучини его ѡт наоузловатшихъ сѣтокъ на оупадокъ всѣмs хотѧчим спастисѧ роспростертых (Варл., 354); хочет збавител нашъ по нас, абысмо сꙗ вси спасли, и небесного царствиꙗ доступили (Зб. 752, 510).
с. 132
Спасть наз. Патрава. кто комꙋ спасть чинiть жiвотiною своею (Вiсл., 7); хто комꙋ спасть чинить животиною (Там жа, 25).
с. 132
Спасъ наз. 1. Збавiцель, выратавальнiк; адна з назваў Хрыста. радуетсѧ дх0483ъ мои ѡ бз0483ѣ сп0483се моемъ (Чэцця, 162–162б); ѡтступи ѡт бога спаса своего (Скар. ДЗ, 61б); вчынилъ цэрковъ каменую в Полоцку свѧтое Софѣи, а другую Свѧтого Спаса (Рач., 300); самъ спасъ рече (Будны, 108); с чого всего того доходимо, же мимо наоукꙋ писма ст0483го дѣеписъ, опрочъ ха0483 сп0483са (Апакр., 95); на весне заложена Цр0483ковъ ꙋ Могилеве Ст0483го Сп0483са (Барк., 152б); Величитъ дш0483а моꙗ гд0483а, и возрадовасꙗ дх0483ъ ѡ бз0483ѣ спасѣ моем (Бельск., 194); церков збꙋдовал спаса ст0483ого (Стрыйк., 520б); Казанье двое. Ѡдно на Преѡбраженiе Гд0483а Бг0483а и Сп0483са нашего Iс0483 Ха0483. Дрꙋгое на ꙋспенiе Прчстое и преблгсвенное Влдцы нашое прсно Дв0483ы Марiи (Карп., загал.); Такого Сн0483а Породишъ, которому имꙗ будет ис0483ус, то ест Спасъ Избавител (Пралог, 544б). 2. Назва аднаго з царкоўных свят. рокъ есми тымъ ѡбема присꙗгамъ положили в пꙗтъницꙋ перед свꙗтымъ спасомъ (КВЗС, 114б, 1539).
с. 132
Спати, спать дзеясл. 1. Спаць; быць, знаходзiцца ў стане сну. Идик жаловал колi спал на дорозе прiшод Ⱚалко и оузѧлъ емꙋ меч (Вiсл., 26б); [грекове] без зложенꙗ зброи своее съ себѣ ꙋклалисѧ спати (Троя, 29б); ѡнъ в тотъ часъ пъꙗнъ спалъ и не могъ есми его ѡбꙋдити (КВЗС, 73б, 1538); Трыщан всю тую ноч працовалъ, а король мало спалъ (Трыст., 66); належыт ... потым своег часꙋ ити спати (Зб. 261, 70б); тамъ въ гумне се спать положылъ (ИЮМ, VIII, 362, 1620); ночы ѡдное кгды на ложку спалъ дiѧволи пришли и взꙗвши его з мѣстца его до пекла занесли (Зб. 107, 166б); Алеѯандер напивсꙗ того зелiꙗ лѣгъ спати, и спалъ ввесь денъ (Алекс. 1697, 29). // перан. Спачываць. раненые которые спꙗт оу гробех их же не впомѧноул еси к томоу (Пс. XVI, 89). 2. Быць у палавой сувязi з кiм-н. ѡна естъ таковаꙗ збытнаꙗ и спала з жолнером (КВЗС, 97б, 1539); того дни ... в лазню не ходи, а на комраны с женою не спи (Неба, 75б); [внучку мою ... зкгвалтил] он ... очи хусткою закривши и рот занял был и головою о стену ударил, зо мъною спалъ (АВК, XXXIX, 184, 1579); ѡна просила его, абы не спал с нею до году (Бава, 148); мовила спи зо мною (Бiблiя, 89); рекла рахил нехаs спит з тобою тꙋю ночъ (Бельск., 22–22б); оупоимы прето оц0483а нашегѡ виномъ, и спимо с нимъ (Хран., 32).
с. 132
Спатокъ наз. Тое, што i спадокъ. сторона поводовая ... домогалася того, яко спатку по брате своемъ ... которого поведали быть умарлого на низу, на што и светки ... назначоно (АВК, XXXIX, 14, 1578).
с. 133
Спахати дзеясл. ◊ Спахати грехъ – саграшыць. кто лѧжеть с мужескимs холопомъ ложемъ женъскимs обадва превеликии грехъ спахали суть (Скар. КЛ, 39).
с. 133
Спациумъ наз. Вольная прастора. все то спацiꙋмъ и тот вес протꙗгъ, которыs есть надs нами, ѡт земли аж до нб0483а, которыs в собѣ мает и повѣтре и нб0483о (Выкл., 2).
с. 133
Спация наз. Прапушчанае месца ў тэксце. въ позвѣ одъ стороны поводовой веле спацiи на мѣсцахъ належитыхъ (АВК, IX, 43, 1671).
с. 133
Спаша наз. 1. Патрава. Себестыянъ Дыбовский ... ижъ ся было спознило, тые дей кони зоставилъ водле ставищу надъ рекою Лососною на спаши (АВК, XXI, 337, 1558); при чомъ будучи и подданые пана Добрылевского, знали се до тое спаши (АВК, XVIII, 159, 1598). 2. Плата за патраву. онъ занялъ коня моего на жите ... а я-мъ ку спаши стояти хотелъ, и онъ ми того коня не даючи, збилъ мя обухомъ безвиннѣ (АВК, XVII, 125, 1539–1540); две копе грики спаши мне присудили, а кони имъ отдать казали (АВК, XVIII, 196, 1603).
с. 133
Спашенье наз. Спасванне. были есмо ку ошацованю шкоды, которую онъ панъ Валентый менилъ ее мѣти въ спашеню сѣножати (АВК, XVIII, 132, 1595); обжалованы княз Шолковски ... в спашеню сяножати (АВК, XXXI, 362, 1646); ку суженью припала справа ... о ... зобранье и коньми спашенье розного збожа (АВК, XV, 272, 1670).
с. 134
Спаяти дзеясл. // перан. Непарыўна звязаць, з’яднаць. симъ листомъ нашым на вси потомные часы соединяем и спаяем (СДГВ, 110, 1701).
с. 134
Спевакъ наз. Спявак. [меркириоусъ] родить сн0483ы ... мистровых к малерьствꙋ ... ко ковалствꙋ ... а спеваки (Неба, 70); або слухат могу ꙗ слуга твой далей голосов спѣваков и спевачокъ (Бiблiя, 393); так теж мꙋзыкове спевакове играти и спеватис ꙋчит (Зб. 261, 228б); у Станислава Бурнака – спевака его милости, плечо побито сине (АВК, XX, 274, 1621); Земврамs, аб замранs: спѣвак, або спѣванье (Бяр., 275); спеваковъ церковъныхъ, абы ѡхотнеsшими были до спѣванѧ (Зб. 259, 512); або слꙋхать могꙋ ꙗ слꙋга твой далей голосовъ спѣваковъ и спѣвачокъ (Хран., 273б); За вспеване спевакомъ, коли ратушъ посвенцали, золот. два (ИЮМ, I, 194, 1681); Для спѣваковъ б) горелки кварту (ИЮМ, XVIII, 62, 1710). Параўн. спевачокъ.
с. 134
Спевание гл. спеванье
с. 134
Спеваный дзеепрым. ад спевати. тотъ, который поетъ, подобаетъ ему и розумомъ спѣваныхъ усмотрѣвати ... але розумѣти, што поетъ (Пыт., 80); або то не ѡныs дв0483дъ которому спѣвано в танцах (Бiблiя, 354); О Мытари и Фарисеи приповѣсть, абы въсiю недѣлю спѣвана и читана (Калiст, I, 1б); Пѣснь: Пѣснька, такъ спѣванаѧ ꙗкъ гранаѧ (Бяр., 133); Алилуsѧ безпрестанкꙋ спевана (Зб. 107, 116б); жиды през ѡктавꙋ ... розꙋмѣютъ инстрꙋментъ ѡ ѡсми сторонах при которомs тот ѱалмъ мѣл быти спѣваныи (Выкл., 108). ◊ Спеваная мша – музычны харавы твор на тэкст каталiцкай абеднi, звычайна з суправаджэннем аргана i аркестра. тая власная ваша мша, што ее на каждый день доминвобишкуете, яко посполите называете – мша спѣваная, не естъ безъ наганы (Пыт., 77).
с. 134
Спеванье, спевание наз. Дзеянне па дзеясл. спевати. тогды тое ночи розмаите ꙗзыки писма и петiа албо спеванiа оу дивны и в розмаитых ѧзыкох оуслышети (Валх., 72); при той церкви повинни будуть отцове свещенники слуги церковные для спѣванья (АСД, I, 6, 1507); ꙗк оуспомѧноул на млсрдье свое и пришол на свет. ꙗк его вси границы мели оузнат и надобне люд оупомина коу веселью коу спеванью кꙋ троубенью длѧ пришествиѧ его (Пс. XVI, 98–98б); спеване ꙗкоесь з неба слыхано (Атыла, 212); на мл0483твы и спеваньѧ вs дни ст0483ые не приходили (Апакр., 210б); играл емꙋ солодкое спѣване (Бельск., 96б); скончивши все спѣване и читане ... чинятъ презвитерове со дiяконы входъ або процессѵю со кадиломъ (Пыт., 76); Спѣване теды ей Млоденецъ слышачи, речетъ (Варл., 141–141б); Пѣнiе: Гѵмнъ, спѣванье (Бяр., 133); сут люде которим слово бж0483ие ест ꙗко спѣвание вдꙗчно, которое скоро минет, ничого под ними не завꙗжет (Зб. 259, 230); слышавши то Алеѯандер з макидонꙗны своими дивовалис томꙋ спѣваню (Алекс. 1697, 63б).
с. 134
Спевати, спевать дзеясл. Спяваць. священцы съ дьяконы службу Божую за душу родичовъ нашихъ спѣвать мають (АЗР, I, 80, 1468); которыи нас сам створил абы пѣсни емоу спевали в цр0483кви его (Пс. XVI, 99б); шолъ дей онъ Войтехъ Брозовскiй, яко студентъ убогiй ... для поживенья, спеваючи подъ окнами часу вечеры (АВК, VIII, 481, 1595); Спеваючы богꙋ христꙋ ѡнꙋю светꙋю единость порꙋчили абы ее ѡнъ самъ ꙋмоцнѧлъ (Бер. саб., 19б–20); пѣние левитове в сꙋботы спѣвали албо мовили (Бельск., 110); ꙗко ѡ томъ, цр0483ковъ, спѣваетъ, вs тые слова (Карп., 35б); зачалем пѣснь спѣвати (Дыяр., 151); винъшꙋючи звитꙗзства ѡтриманого, тꙋю пѣснкꙋ спевали (Зб. 259, 655); ст0483ыs кондрат спѣвал ѱаломъ ѡныs (Пралог, 509); ѡн то видꙗчы спѣвал собѣ смелѣ корчемъные песни (Зб. 82, 5б). Параўн. зпевати.
с. 135
Спевачка наз. Спявачка. або слухат могу ꙗ слуга твой далей голосов спѣваков и спевачокъ (Бiблiя, 393); плакалъ егѡ весь людъ Iꙋдейскiй и Iерꙋсалимскiй, и наболшеи Iеремiѧ которогѡ вси спѣваки и спѣвачки ажь по сей дн0483ь лѧменты надs Iѡсiѡмъ повторѧютъ (Хран., 350б).
с. 135
Спевачокъ наз. Тое, што i спевакъ. Оурѧдъ Могистровства или Регентовства Каппелли Епспскiѧ, естъ Спѣвачковъ оучити, не токмо Пѣнiѧ, но и всѧкого блг0483оговѣнiѧ (Зб. вып., 73).
с. 135
Спеваючий дзеепрым. 1. Ад спевати. [Панна] голос ангелскиs спеваючиs ꙋчꙋла (Бельск., 194б); которые мимо ходили ... голосы ангелские спѣваючие слышали (Стрыйк., 454); межи хорами нбсными миле и вдѧчне барзо спѣваючими былемъ (Зб. 107, 114б). 2. У знач. наз. Той, хто спявае. голос спѣваючих ꙗ слышу (Бiблiя, 150); Спѣваючихъ и працꙋючихъ вs храмѣ семъ ... оублагослови (Калiст, II, 327); ѡто ꙋслышали голос спеваючихъ в цр0483кви (Пралог, 644б).
с. 135
Спежарня гл. спижарня
с. 136
Спеклый дзеепрым. Засохлы, загусцелы. Скорꙋпами спеклую кровъ его натирати казал (Зб. 81, 233б); волосы кровию спеклые (Зб. 259, 635); скорꙋпами спеклую кров ѡтират казал (Зб. 82, 38б).
с. 136
Спекненье гл. спикненье
с. 136
Спекуляторъ, спекулаторъ наз. Кат. Мꙋчителiе: Спекꙋлаторѣ, каты (Бяр., 82); свꙗтыи реклъ спекꙋлꙗторꙋ. ѡдно тебе прошꙋ даs ми перше бг0483ꙋ се помолит потом ꙋмерти (Зб. 752, 105).
с. 136
Спендованый дзеепрым. Выдаткаваны. [тая справа] на запомогу подданыхъ тамейшихъ немалое спендованое сумы, на реестрохъ меновите спецификованое (АВК, XII, 465, 1678).
с. 136
Спенеженье наз. Дзеянне па дзеясл. спенежити. взялъ з рук ... Игната ... грши копъ двесте ... в товарех розных, тых, которые через него на ярмаръкъ ... ку спенеженю посылает (АВК, XXXIX, 169, 1579).
с. 136
Спенежити, спенезити дзеясл. Абярнуць у грошы, рэалiзаваць. уряд сказал, абы тот товар, которы менить, за две недели спенежил и досыт за то учинил (АВК, XXXIX, 194, 1579); чынилъ сознанье ... Борис ... иж за который товар, яко за певный долгъ, тамъ спенезившы, маю и винен буду заплатити (Там жа, 319); коли ихъ такъ спенежилъ, тогды на онъ часъ тою сумою пенезей ... на ровные части подѣлитисе маемо (АЮЗР, I, 248, 1593).
с. 136
Спеонъ наз. Назва народнасцi. По выsстъю примирꙗ з персами, тивириs се на хозроꙗ кролꙗ их готовал, и собрал воsско великое поднꙗл на нег инших землъ, то ест рены, масакгетов, скитов, спеѡниs, мессов, и иллириѡв (Бельск., 330б).
с. 136
Спера наз. Сфера (нябесная). чересъ вес ѡнъ ден над тоуюж гороу на первой спере повѣтрiе не роушаючисе стала, а тако коли сл0483нце оу полден преминоула как бы ни ѡдна была розносить межи тою звездою а сл0483нцем (Валх., 45б); нектонав смотрѣл на всю сперꙋ (Бельск., 170б).
с. 136
Сперва прысл. Спачатку. возsврати насs кs собѣ гсди и навратимсѧ а обsнови дsни наше ꙗко и сперsва (Скар. ПЕ, 11б); ѧ розꙋмъ и моѧ хоробрость ... ѡт века господствовала есми сперва ѡт первости земли: въ нѣтsствѣ потоков чс0483тнѣиших вод (Зб. 262, 97); Да ведь же еще и сперва за Апслъ были попы или св0483щеници и дiакони (Будны, 239); так сперва чинил длѧ пѣнѧзей котори есмо сперва ѡтнесли вsведено насъ, абы потваръ на нас звалилъ, и кгвалтомъ подбилъ в неволю, и нас и ослы нашы (Хран., 70). Параўн. зперва, исперва, сперводку, сперву.
с. 136
Сперводку, спервотку прысл. Тое, што i сперва. спервоткꙋ людскость албо милосердiе на зрадѣ маючи, а опослѣд ѡкрꙋтность и безчловечiе покажет (Каз. Кiр., 138); значиться, дей то ясне с того декрету сперводку самого того декрету, иж панъ и малъжонка его милости ... право заочне зароком змышленым в неведомости его перевели (АВК, XXXII, 135, 1596); ꙗко мѣл спервоткꙋ великое щасте, так наѡстаткꙋ нещасте (Бельск., 156б); от его милости пана Миколая Кишки ... нихто се сперводку был не отозвал (АВК, XXX, 256, 1604); Прежде, сsвышше, тк0483в. Спервоткꙋ, звышъ (Бяр., 119). Параўн. зпервотку.
с. 137
Сперву прысл. Тое, што i сперва. приказаню твоемꙋ верилъ есми спервоу ним сѧ есми оупокорил (Пс. XVI, 120б–121); поневажъ до кождых мужных а рыцэръскихъ справ, которые прыстоѧть мужнымъ людемъ, ꙗкъ еще сперву склонки а ѡхотни были есте, досвѣтчылъ есми самъ того (Атыла, 217); коли бꙋдет спервꙋ взѧто [то есть коли ꙋстанеть и згинеть] панъство рымское тогды се антихристъ покажетъ (Унiя, 33); в чомъ постꙋпоует собѣ звычаем прокоураторов, котѡрые оу соудꙋ бачачи, иж справꙋ несправедливꙋю и пройгранꙋю мают, не вдаютсѧ в споръ спервꙋ, але пристꙋпами, ꙗко то зовоутъ нароблѧючи, боурѧтъ постꙋпокъ, задаютъ, сꙋдiй неналежность, и прочаѧ (Апакр., 70); лечено ме на то на розных местцах але хоть юж не так часто ꙗко сперву было (Еўл., 5); длꙗ пн0483зеs которых есмо спервꙋ ѡтнесли в мехох наших, вsведено нас, абы потвар на нас звалил (Бельск., 31); сатꙋрнꙋс (Бельск., 36б); На которую игрушку самъ ... Александеръ светый смотрѣлъ и тѣшылся зъ оныхъ дѣтокъ, видечи, ижъ ничого дѣтиного не почынали сперву (Гарм., 196). Параўн. зперву.
с. 137
Спереду прысл. Спераду. налепшаꙗж голова иже среднѧꙗ межи малою и великою ... мало вышло. и спередꙋ и ззадꙋ и мало плоско ѡт голоуцовъ (Арыст., 184); продал есми конꙗ ... ноги заднее обедве белокопыты, а спереду нога правая белокопытаiа (ИЮМ, XXXII, II, 188, 1578); Зобравшы тэды Атылѧ своих и ѡстрокготов, эрулев ... которых спереду в товарышстве на воине зъ собою мѣлъ воиско (Атыла, 220); под нимъ землѧ тресласѧ спереду и ззаду (Бава, 141); видел есми ... на Станиславу Засултовском раны тры синевые, кием битые – одну спереду в чоле, а другую у потылицы (АВК, XXXVI, 290–291, 1582); иѡавъ теды бачечи же мѣл на себе войнꙋ спередꙋ и з тылу, выбралъ мужи намоцнѣйшии зо всего израйлꙗ (Бiблiя, 372); грекове ѡ двꙋ его тварех малевали, ѡднꙋ спередꙋ а дрꙋгꙋю с тылꙋ (Стрыйк., 421–421б); Хiмера: Коза спередꙋ левъ, а зsзадꙋ sмiй (Бяр., 322). Параўн. зпереду, спреду.
с. 137
Сперети I дзеясл. Памыць. спереши во винѣ ризꙋ свою, и въ крови грозновѣ одежꙋ свою (Скар. КБ, 90б); опѧть спереть ризы своѧ и тело омыеть (Скар. КЛ, 27б); тоs теж што козла выводил сперет шати свои, и ꙋмыетсꙗ первеs ниж ввоsде до домꙋ бж0483ог (Бельск., 57б). Параўн. исперети.
с. 138
Сперети II дзеясл. Запынiць. гетмани и все рицерство грецкое так великои моци тꙋрецкое, не могꙋчи сперети ани задержати сѣклисе и забиꙗли (Бельск., 390).
с. 138
Сперетися, сперетисе дзеясл. Заспрачацца. што сопруться судьи о которыхъ дѣлѣхъ, ино положыти намъ на господаря великого князя Казимира (АЗР, I, 55, 1442); если се сопруть ѡ кгрꙋнтъ, тогды ѡ томъ мають з собою правне чынити передъ сꙋдомъ належным (Ст. 1588, 384).
с. 138
Сперти I дзеясл. Падмацаваць. того всего кгдыж ты дѣеписе добрым соумненьем прѣти не можеш. бо любо бысь хотѣлъ прѣти. лацнѣй тѧ боуде з ꙋпорꙋ сперти iсторыѧми костелными (Апакр., 146б).
с. 138
Сперти II дзеясл. Запярэчыць. видели есьмо то, ижъ ехано по житу и на дорогу выехано, нижли они сперли – Сенько насъ привелъ на тое месцо, где его бито на жите (АВК, XVII, 210, 1540).
с. 138
Спертися дзеясл. Абаперцiся. пострѣленыs двома кꙋлꙗми в лобъ навылiотъ еще спершисꙗ ѡ сосну стоꙗл час ꙗкиs ѡ своеs моци (Дыяр., 178б).
с. 138
Спертый дзеепрым. Сціснуты, акружаны. сточили. великꙋю и срокгꙋю битвꙋ котораꙗ праве три годины трвала. И ꙋжо венкгри сперты ѡт великости тꙋрков почали ꙋстꙋповат. А баториs их теж ледво задержал (Стрыйк., 570б).
с. 138
Спеснити дзеясл. Тое, што i спыхнети. авелꙗ ласки бж0483ои ѡнои заsзречи ненавидит его почал, был велми гнѣвен и спынѣл на обличꙋ своем ꙋпоминал его сам гд0483ъ бг0483ъ мовꙗчи: чомус се розгнѣвал; и чомꙋ спѣснила твар твоꙗ (Бельск., 6б).
с. 138
Спети дзеясл. Спець, праспяваць. анна ... спѣвши пѣс. положила ст0483ое дѣтѧ оу легалници (Чэцця, 17); скоро поидѣм къ цр0483квi ст0483ѣи. спѣимо къ ег ст0483ои млсти на добраꙗ дѣла (Там жа, 296).
с. 138
Спетися дзеясл., зв. ад спети. Щасливаѧ то дш0483а котораѧ выбавлена естъ зs темностiй ... Спѣетsсѧ дш0483и той котораѧ взѧвши животъ Дх0483а ст0483ого, скоштовала Баранка и кровsю егѡ помазавшисѧ, ѣла хлѣбъ правдивый слово живое (Мак., 369).
с. 139
Спехати дзеясл. Тое, што i спихати ў 2 знач. одинъ другого на ней, за поданемъ Туркомъ болшихъ пѣнязей, спѣхаетъ, которые для того власного зостаютъ Симонiянами, то естъ святокупцами (Пыт., 27).
с. 139
Спецификованый, спецыфикованый дзеепрым. ад спецификовати. сей тотъ листъ за покладанемъ до екзеквованя и прозьбою вышъ спецыфикованою пана Даниеля Тышкевича до книгъ земскихъ Жомоитскихъ естъ вписанъ (АВК, XXIV, 401, 1583); потомъки особъ тыхъ, которые въ томъ записе суть спецификованы, позосталые, тые сто шестьдесятъ червоныхъ золотыхъ отдали до натарiушови (ИЮМ, IX, 446, 1642); за покраденье в жалобе и реестре спецыфикованыхъ речы, коштуючыхъ золотыхъ деветьсотъ осмьдесятъ (АВК, XXVIII, 360, 1645); то с продуктованыхъ черезъ пленипотентовъ обудвохъ сторонъ датами выжей спецификованыхъ документовъ передъ нами врадомъ показало же о ... границы плацовъ ... споръ идетъ (АВК, XX, 376, 1664); въ томъ же листѣ записѣ теразъ спецификованую, которого просечи, абы былъ принятъ и до книгъ уписанъ (АВК, II, 75, 1675); тотъ декретъ суду головного трибунального, датою верху спецификованый, за листомъ ... зъ теперешнимъ послѣднѣйшимъ ... заховуемъ (АВК, XV, 430, 1681); гдѣ при инныхъ справахъ монастырскихъ (которые на особливомъ реестрѣ суть спецификованы и процессомъ до книгъ уряду близкого занесены) и той листъ привилейный згорѣлъ (АЗР, V, 195, 1686).
с. 139
Спецификовати дзеясл. Назваць, падкрэслiць, вылучыць. велебный ксендзъ деканъ Смоленскiй о тые претензые свое до Арыянъ ... которые въ протекцыи верности вашей зоставаютъ, въ позве спецификовавшы, кождую речь позывать наказали (АВК, I, 193, 1664); яко которою монетою много отдать мѣлъ, выразне не спецификовали (АВК, XV, 203, 1667).
с. 139
Спецыфикованый гл. спецификованый
с. 139
Спеченый, спечоный дзеепрым. ад спечи. Не снесте ѡт него чsто сꙋрова ани ꙋ воде сварена но токмо спечена огsнемъ (Скар. КI, 23); такоже цыбѫлѧ печенаѧ со желткы ꙗечными спеченыи твердо (Арыст., 212); муки полъбочки, съ которое тамъ же на местъцы абы [хлѣбъ] спечонъ и зсушонъ былъ (КПД, 680, 1563); з болота спечоног бывают цеглы твардые и трвалые (Зб. 259, 13). // перан. Црsковъ ... во огsни духа ст0483ого спечена (Скар. КЛ, 5б).
с. 139
Спечи дзеясл. Спячы. два боханъце со дву десѧтинъ пsшеничsное муки квашеное ... спѣчете в начатsки гсду (Скар. КЛ, 44); дѣвка с тою трутизною спекла два хлѣбы (Бава, 134); коли мꙋку житнꙋю ꙋ хлебе спекут, то тесто печеное солодко (Барк., 164–164б); то ꙋже сегоднꙗ ѡстаток спекꙋ собе сынꙋ своемꙋ (Зб. 752, 345б); Взѧла теды Ⱚамарь мѧсо которое спекла и внесла до Аммона (Хран., 260б). Параўн. испечи.
с. 140
Спечисе дзеясл., зв. ад спечи. перецъ теж коли се родит великъ бывает, але спѣкшисе ѡт сл0483нца затрачает ѡвочъ свой (Алекс., 29б); головꙋ свою в гꙋбꙋ ѡномꙋ волꙋ клала, и сама в него влезла всꙗ, и там се такъ спекла ижъ тѣло еꙗ ꙗкъ лой ꙗкиs росплынꙋло (Пралог, 657). Параўн. испечися.
с. 140
Спечоный гл. спеченый
с. 140
Спешатися дзеясл. Спяшацца. Про то, спешечися на одпоръ непрiятелеви ... съемъ сесь Берестейскiй замъкнувши, вси станы роз[ъ]ехатись рачили (КПД, 400, 1566); Толко едно вы не уставайте въ добрыхъ тыхъ благочестiя гонитвахъ ... до кресу бѣгу своего спѣшачисе, абысте корону ... одержали (АСД, II, 19, 1601); пошол великий кн0483зь Дмитрий ... з великимь воискомь, аж стукъ стучить, громь гремить по ранней зорѣ от ихь поѣзду, якь вина пити весело спешатся (Мам., 176); моцне зачатꙋю дорогꙋ ѡтправовалъ, до мѣстца, на которомъ жилъ Варлаам, прiйти спѣшачисѧ (Варл., 337).
с. 140
Спешачийся дзеепрым. у знач. наз. Той, хто спяшаецца. такъ и до Гсда нашего Iс0483а Ха0483 правдивого дрꙋга спѣшаючiисѧ, вси иншiи рѣчи зневажити и занедбати винны (Мак., 138).
с. 140
Спешение наз. Дзеянне па дзеясл. спешити. ис силным спешенiемъ пошли на мѣстце калварiе (Пак. Хр., 10б).
с. 140
Спешити дзеясл. Тое, што i спешитися. але спешит выдати мене жидом (Пак. Хр., 5б–6); коли не исправитсѧ ти дꙋма его, не спеши чинити еи и мысль ѡ неи дн0483ь и ночь (Арыст., 155); абы се што нарыхлеs до вилнꙗ спѣшил (Стрыйк., 540); тымъ припоминанемъ ꙗкобы бодцемъ ꙗким побꙋжаны до выконыванѧ его абы сѧ спорѧжали, и спѣшили (Калiст, 163); Спѣю: Множꙋсѧ, маю доброе повожѣне, замагаюсѧ, оустигаю, спѣшꙋ (Бяр., 154); Пришли теды днѧ ѡдного страшливые справцы, которые ему вскокъ до цр0483ѧ спѣшити казали, абы ѡтдал личбу з десети тисечеs талантовъ (Зб. 107, 181); закхеs бꙋдꙋчи милостю христовою запаленыs до виденꙗ сего спѣшит (Зб. 259, 332).
с. 140
Спешитися, спешитисе дзеясл. Спяшацца. гекторъ з людом своим ку привитѧженью греков моцне сѧ спешилъ (Троя, 57б–58); Кгды его гэтманы тую раду похвалили, спешилсѧ абы сѧ борздо до Угор вернул (Атыла, 230); отожъ и посланцы вашей милости спѣшилися (АЗР, IV, 151, 1591); Глѣбъ ... в малом почте на конꙗх до киева се спешил (Стрыйк., 454); До вшелѧкой цноты оудаймо сѧ, а зs лѣнивства и зs порожневанѧ порвавшисѧ, до працовитшей дороги спѣшѣмосѧ (Калiст, I, 172б); до вышпомененых добръ достꙋпленѧ спѣшмосѧ (Мак., 195); Тщꙋсѧ: Стараюсѧ, спѣшꙋсѧ, поспѣшаюсѧ, сs пильностю чиню (Бяр., 175); погамꙋs того неразꙋмного фрасункꙋ абовѣмъ иж сн0483ве твои до слꙋжбы хсвоs се спѣшат иж им ѡттинаешъ, до роспꙋсты потужною министрыню волност, гды им заказꙋешъ бесѣдъ (Зб. 107, 193); петръ зараз нашs пустилъсе на море, а дрꙋгие спешатсе в лоди з сетью до берегꙋ (Зб. 255, 46); приказала слꙋзѣ, погонѧй, а спѣшисе жебысь не мешкалъ вs дорозѣ (Хран., 322б). Параўн. спешити.
с. 141
Спешне гл. спешно
с. 141
Спешней прысл., выш. ст. ад спешно. ижъбы тымъ спѣшнѣй тая робота ся поспѣшала, тогды будуть повинни почати роботу вышей описаную въ томъ року (АЗР, III, 111, 1561); зачымъ бы вжо на великомъ вальномъ соsме пораднеs и спешнеs справы и потребы речи посполитое становити и ѡтправоватисе могли (Ст. 1588, 76).
с. 141
Спешно, спешне прысл. Спешна. Тогда они спешне сложили на землю мехи (Скар. КБ, 81б); ѡтец твои на прозбу мою ку ꙋспоможеню моему спешне ... притѧгнул (Троя, 8); вси справы спѣшне отправуемъ (АСД, I, 142, 1567); такъ рушывшысѧ тѧгнули спѣшно зъ остатком люду до мѣстечка Тулны (Атыла, 176); кгедимин ѡт житомира з литвою смѣле и спѣшно против им тꙗгнул (Стрыйк., 535); якобы се в дорогу спешне до его королевское милости поспешыть могъ (АВК, XX, 270, 1621); Спѣшне бовѣмs запрѧгsши возы свои, зо всѣмъ людомъ на побитье ихъ оудалисѧ (Мак., 369); дрꙋгие барзо се до слꙋжбы бж0483ое запалили и великиs пожиток в поступках добрых розмноживши спѣшно ꙋчинили (Зб. 107, 113б–114); шsто вsсе за ласкою бж0483ею спѣшно се им то дѣꙗло (Пралог, 628); коли входилъ до наметꙋ Рахили, она спѣшнѡ болваны подs седло велблꙋдови скрила (Хран., 48б).
с. 141
Спешность наз. Спешнасць. Били намъ чоломъ ... вси мещане, што есмо жадали ихъ о мостъ передъ замкомъ нашымъ, абы они для спешности мостъ тымъ боржей местомъ замостили (КЗ, 570, 1495); Мꙋдрое срдце и разумное възsдерsжаватисѧ будеть спешsность (Скар. IС, 9); до битвы ꙗрополкъ кн0483жа киевское з спѣшностю едет (Стрыйк., 475б).
с. 142
Спешный прым. Спешны. тая реч потребуеть велми спешного отправеня (Арх. ЮЗР, VIII-5, 4, 1532); але причину каковую задаси, што бы къ спѣшному тягненью переказило (АЗР, III, 109, 1560); росказал ... длꙗ спѣшног тꙗгненꙗ з воsском кꙋ мѣстꙋ Москвѣ ... готоват мосты (Стрыйк., 543–543б); для лѣпшихъ слободъ и спѣшного засаженья людьми того мѣста ... били они намъ чоломъ, абыхмо прикладомъ мѣстъ нашихъ, право майдебурское имъ дали (АВК, IV, 248, 1697).
с. 142
Спеющий дзеепрым. Якi паспявае, не познiцца. бъ0483 ... намъ спѣющимъ къ его ст0483ои цр0483кви. со чистою вѣрою. и покаꙗниемъ грехи наши ѡтпꙋскае (Чэцця, 342б).
с. 142
Спижа I наз. Харч, прадукты, правiянт. спижа ему дана три берковески и полшоста поуда (ПГ, I, 55, 1476); ахилесъ и тѧлꙗѳус приплынули до месем длѧ добытьꙗ спижи в том то королевстве месе (Троя, 5); тои додавалs есть Царю спижи внегда стоѧше з воискомъ внѣ (Скар. ДЦ, 105); спижа военна и которая была у возы южъ вложона, то есть яко хлебъ, мяса старого полтей пять, салъ два ... то все погорело (АВК, XXII, 152, 1565); першиs ѡкрꙋт на свѣте ꙋчинил, накладши до нег спижи и всег чог потреба (Бельск., 78б).
с. 142
Спижа II, пижа наз. Бронза. абы ваша милость рачили росказати ... спижами зъ дворовъ нашихъ тые замъки казати наспижовати (КПД, 10, 1538); За болшiй звонъ, за спижу и за роботу ... 161 копа и 24 гроши (АСД, IX, 52, 1557); стрелбꙋ ... нѣмец ꙋ венетов вымислил з спижи або з мѣди лити (Стрыйк., 542б); стрелбꙋ ѡгромнꙋю и страшливꙋю которꙋю дѣлами посполите зовем кꙋ затраченю многих годных людеs ѡдин нѣмец ꙋ венетов вымислил, з пижи або з меди лити ѡ чом и вышшеs сꙗ змꙗн ковало (Там жа, 545); напервѣй дѣлъ великихъ зъ спижи ляныхъ пять цѣлыхъ (АСД, III, 74, 1611); Халкос, ел: мѣдs, спижа крꙋшец (Бяр., 320); за спижу, шъто купилъ панъ бурмистръ Янъ Озаринъскiй до зъвона костельнаго запълатили золот. деветь (ИЮМ, I, 105, 1680); продали спиже скарбовое, отъ арматы новой урезокъ ... фунтовъ сорокъ семъ (ИЮМ, X, 9, 1695). Параўн. спижъ.
с. 142
Спижаный прым. Бронзавы. Дело спижаное въдолжъ 11 пядей добрыхъ (Арх. ЮЗР, VII-1, 79, 1552); шостое дѣло тежъ спижаное, на выходѣ кули конецъ урвало (АСД, III, 74, 1611).
с. 143
Спижаренка наз. 1. Кладоўка. Отъ того дому вышедши по лѣвой сторонѣ спижаренка, гдѣ хлѣбъ ховаютъ (АВК, XVI, 359, 1590). 2. Лазня (невялiкая). напротивку пекарни свѣтлица служная, двери и оконницы на завѣсахъ ... одъ тое свѣтлицы спижаренка простая, то есть лазня (АВК, IX, 4, 1618).
с. 143
Спижарный прым. 1. Ад спижарня. кгды бы покраденно которому пану або земꙗнину свирны скарбъные албо спижарные (Ст. 1566 I, 101). 2. У знач. наз. Той, у абавязкi якога ўваходзiла забеспячэнне харчаваннем. Войтехъ Въснарский ... взялъ ... листы на долги, рейстра пана моего ... спижарного, с которыхъ еще панъ мой личбы не вчинилъ (АВК, XXI, 232, 1556–1557).
с. 143
Спижарня, спежарня наз. Харчовы склад, кладоўка. дочки их оухондожены и вкрашены, ꙗко подобенство цр0483кви, спижарнѧ их наполнены (Пс. XVI, 138–138б); онъ утерпевшы просить, жебы по давному отъ воротъ замковыхъ и спижарень оденъ его ключъ былъ (Арх. ЮЗР, VIII-5, 80, 1552); кгды бы покрадено которомꙋ панꙋ або земенину свиренъ скарбныs або спижарню (Ст. 1588, 537); в спижарни – масла кадокъ шесть, вядер две (АВК, XX, 136, 1598); зпустить гсдъ блгсвенство на спижарни твои и на вси дѣла рꙋкъ твоих (Бiблiя, 229); ѡвца мнѡгоплодsны, волы толsстые, спижарsни наполsненые ... маютъ (Карп., 9); Житница: Гꙋмно, шпѣхлѣр, спѣжарнѧ, стодола, клꙋна (Бяр., 44); над его хꙋт порꙋчыли емꙋ спижаню и пивъницꙋ (Зб. 752, 429); припала справа ... о поодбiянье до спижарни ихъ милости отцовъ замковъ завѣсистыхъ (АВК, XV, 68, 1662); вси гꙋмна и спижарни вси роспорошил на ꙋбогих и недостатних (Зб. 82, 163). // перан. Выдасть зs Скрини нб0483сныхъ таемницъ зs Спижарни Дх0483внои, Пастыра стадꙋ до овчарни (Лям., 15); волꙗ зас ест дрꙋгаѧ пропаст ненасыцонаѧ, памет спижарнею непреличоныхъ речеs (Зб. 259, 451б).
с. 143
Спижный прым. Харчовы. естли бы шлѧхтичу свирен покраден з спижными речми, тогды маеть плачоно быти (Ст. 1529–Ф, 159).
с. 143
Спижованье наз. Забеспячэнне харчам. другая половина пашни со всихъ дворовъ маетъ хована быти [на] спижованье тыхъ замковъ нашихъ (АЗР, II, 216, 1529).
с. 143
Спижоватися дзеясл. Забяспечвацца харчам. вы не яко въ панствѣ нашомъ, але яко въ непрiятельской земли спижовалися (АЗР, III, 109, 1560).
с. 144
Спижовый прым. Бронзавы. на слꙋпѣ зас том ѡбраз пречстои бдци чꙋдотворныs кꙋпꙗтицкиs зs матерiи спижовоs (Дыяр., 172б); тынфовъ тры, два гладкихъ, а трети спижовый (ИЮМ, XI, 12, 1697).
с. 144
Спижъ наз. Тое, што i спижа II. За важене спижу и меди у важницы дали (ИЮМ, X, 149, 1695).
с. 144
Спиканардовый гл. шпиканардовый
с. 144
Спикненье, спекненье, спикненне наз. 1. Змова. хто змову або спикнене або бунт чынил ... чэсть горло именъе тратить (Ст. 1566, 8б); рокꙋ тог на здорове цесара пꙋстиниꙗна было нѣꙗкое спикнене (Бельск., 328б). 2. Дамоўленасць. в розныхъ тѣлахъ ѡдну мают дш0483ꙋ. ровнымъ спекненемъ згодою и вѣрою ... пописатсꙗ хотели (Зб. 752, 128б); сегоднꙗ не ѡдного ... але м0483 выславꙗт мает волю, которие в розных тѣлахъ ѡдну дш0483ꙋ мают, ровным спикненнем и згодою вѣри: ровною статечностю (Пралог, 501б).
с. 144
Спикненьеся наз. Дзеянне па дзеясл. спикнутися. если жъ през милость фортелные ликги боунsты, и спикненsѧсѧ дѣепис розꙋмѣетъ. признатисѧ то емꙋ моуситъ, же (Апакр., 181).
с. 144
Спикнутися, спикнутисе дзеясл. Змовiцца. тые попы и казнодѣи братскiе, змовившися и спикнувшися зъ нѣкоторыми мѣщаны ... немалые бунты и розрухи въ рѣчи посполитой межи народами и законы хрестiянскими чинятъ (АЗР, IV, 13, 1596); египетскиs люд ѡн до розрꙋхов склонныs. на хрестиꙗны, побꙋдил иж се посполство все спикнꙋло (Бельск., 247б); свѣтополкъ кн0483жа киевское з давидом игоровичом спикнꙋлисꙗ и намовилисꙗ на кн0483зꙗ василꙗ (Стрыйк., 466); тотъ челядникъ ... с помочниками ... великою громадою спикнувъшысе ... слугъ милости ... нелитостиве секъли (АВК, XX, 269, 1621).
с. 144
Спилый дзеепрым. Якi знаходзiўся ў стане ап’янення. Андрей ... невинне а згола зрадливе ... нас усих трох лежачых людей спилых посек и поранил (АВК, XXXI, 62, 1590).
с. 144
Спина наз. 1. Спiна; хрыбет. ꙗрем ес знамѧ горѧче а волгъко. держить спиноу. и жилы хребетныѧ (Неба, 65б); продал ... коня своего шерстью гнѣдого, лысого, не прыскованого, чорнофостого, подласого, пры певномъ знаку же на спине седловины двѣ белых (ИЮМ, XXXII, 217, 1577); Екос ... Тернѧ, аб хребет, спина, аб лѣто (Бяр., 270). 2. Спiнная частка рыбы, якая выразаецца для вэнджання i г. д. взяли ... осетров тры, спин осетрыных чотыры (АВК, XXXVI, 356, 1582).
с. 144
Спинаный дзеепрым. Змацаваны. под ѡдноею мѣрою ꙋчинены будꙋт вси ѡпоны. пꙗт ѡпонъ бꙋдꙋт спинаны ѡдна з дрꙋгою (Бiблiя, 141); Пѧтъ опонъ бꙋдꙋтъ спинаны одна з дрꙋгою, а дрꙋгаѧ пять такъже злꙋчона бꙋдꙋтъ (Хран., 103).
с. 145
Спинатися, спинаться дзеясл. Змацоўвацца. починишъ теж н0483 пешлиц на краю вѣка ѡдного, абы сꙗ могло з дрꙋгим спинат (Бiблiя, 141); Починишъ тежь н0483. петлицъ на краю вѣка одногѡ, абы сѧ могло з дрꙋгимъ спинать. и н0483 петлицъ на краю дрꙋгогѡ вѣка, абы сѧ з дрꙋгимъ злꙋчило (Хран., 103–103б).
с. 145
Спинный прым. Спiнны. тыи что родитсѧ. из мозгꙋ спиннаго. слiанiѧ их подобно кожи (Арыст., 191).
с. 145
Спиральный прым. Спрэчны. чи на спиральныи рѣчи промышлѧете или на вѣтрѣ рѣчи ѡтчаѧлныи: и еще на сиротꙋ накидꙋете и рыете на дроуга своего (Зб. 262, 14б).
с. 145
Спиранье наз. Спрэчка, дыскусiя. спирати. ведле моудрых людiй зданьѧ. голомꙋ и простомꙋ оутверженью, простое теж спиранье выставлено быти може (Апакр., 8); Стѧзанiе ... Дiспꙋтацiѧ, гадка, спиране, пытане, розважане, розбиране, гадане (Бяр., 159); цорка спиранꙗ сꙋт ꙋши которыи глꙋшѣютъ в старомъ (Выкл., 101).
с. 145
Спирати дзеясл. Аспрэчваць. Станкевичъ Добковичь того въ молчаньи былъ а правомъ подъ княземъ Капустою, за живота его, не спиралъ (КСД, 1547, 1522); Хто бы мел спор ѡ борти або ѡ входы в пꙋщи, а хотел ког ѡт бортеs и ѡт входов входы в пущи, а хотел хто ког ѡт бортеs и ѡт входов спирати (Ст. 1529–Ф, 125); казалъ ... двадцать ровъе пчолъ выдрати безправъне а кгвалътовъне не спираючы его никоторымъ правомъ (КВЗС, 136, 1540); тая Анна Якубовна далей у права напротивко тому Авкгуштыну Снарскому о тую часть земли ничого мовити не вмела и никоторымъ правомъ его не спирала (АВК, XXI, 63, 1555); ты ... з нимъ мешкати не хочешь и еще именья его властные ... кгвалтовне в него отыймуешь и оттуль его вытискуешь, правомъ его в томъ не спираючы (АВК, XXII, 124, 1555–1565); он перед его млстью пном того поднял пилновати и на противко пну суди о том мовити и правне спирати водле тое справы (АВК, XXXVI, 158, 1582); коли похочет держачого ѡ тую землю мает правом водле права спирати (Ст. 1588, 372); завсегды бовѣмъ знайдовалисѧ люде побожные, которые ихъ с тоей надоутости спирали (Апакр., 123); Стѧзꙋю: Спираю, пытаю, дiспꙋтꙋю (Бяр., 159); ѡдин другого с панства спирал и ѡкрутне з потомством гꙋбил (Зб. 752, 343б).
с. 145
Спиратися I, спиратисе, спираться дзеясл. Спрачацца. спиралисѧ кгедроитьскии кнѧзи з бискоупомъ виленьскимъ. ѡ ѡзеро (АЗР, I, 28, 1399–1429); хто бы се мог спиратсѧ со мною иже теперь бых оумолклъ и стѧглъ бых сѧ (Зб. 262, 17б); о томъ много спирались, которые бы напередъ говорили (АЗР, II, 281, 1533–1538); я о то ся зъ вашей милостью не спираю, а ни тымъ ся выфаляю которою своею ку вашей милости прiязнью (АСД, I, 132, 1553); если бы комꙋ сѧ кривда в границы або межы видела, ино ѡ то мают се правомъ спирати а не кгвалтомъ (Ст. 1588, 365); ѡдин дрꙋгого честꙋючи, спиралисꙗ (Стрыйк., 540); кгды балвохвалскiе оучители зs Нахоромs спиратисѧ почали (Варл., 234б); о чомъ тлꙋмаче писма ст0483ого спираютсѧ (Зб. 259, 526); потом ѡ его се тѣло михаил архангелъ з дiаволом спиралъ (Зб. 752, 472); у тыхъ трохъ сотъ талеровъ шаваръ былъ уличылъ тынфовъ чотыры и спирался много зъ тымъ шафаромъ, то, подобна за працу собе взялъ (ИЮМ, X, 131, 1615).
с. 146
Спиратися II дзеясл. Абапiрацца. ꙗко фунъдаменътъ наперъваѧ естъ речъ, котораѧ все бꙋдованье дерьжитъ. Такъ теперъ светыи наперъвшою естъ головою церкви божое на которомъ се всѧ спираетъ (Бер. саб., 27б).
с. 146
Спираться гл. спиратися I
с. 146
Списа наз. Пiка. немцы почали списами нашу пехоту всперать (Хр. польск., 23б).
с. 146
Списаваный дзеепрым. Перапiсаны. яко мене на жадное увязанье не посылано з ураду вашей милости, такъ тежъ и пры мне людей не списавано (АВК, XXXVI, 112, 1582).
с. 146
Списавый дзеепрым. Ад списати ў 2 знач. аз ѡкаꙗнным и мр ... списавыs сiе слово Абы мнѣ к добродѣтели завше было готово, квитнꙋчому всегда в злом слабост ꙋмыслу моего ꙋмоцнила (Зб. 107, 116б–117).
с. 146
Списание гл. списанье
с. 146
Списаный, списанный дзеепрым. 1. Ад списати ў 1 знач. списана быс кнiга сиꙗ (Чэцця, 286б); не ѡбчым ꙗкым ꙗзыком, але своимъ власнымъ права списаные маем (Ст. 1588, прадм.); Вартоуючи однак книги о синѡдахъ през латинникѡвъ списаные, с трафоункꙋ напалемъ на тот листъ (Апакр., 116б); ѡ смерти славнои памꙗти небожчика ѡтца Афанасiа ... повѣст през послушниковъ его списана (Дыяр., 177); Все то мовитъ пришло списано рꙋкою гсднею до мене (Хран., 287–287б); не заразs по Вознеснеи списаныи были Апостолъ и Еѵглiи (Зб. вып., 64). Параўн. исписаный у 1 знач. 2. Ад списати ў 2 знач. Семен Лашъкович положил выписъ войта и лавников места Люблинского по-латыне писаны, при которомъ дал намъ и копею, по-полску списаную (ИЮМ, XXXII, 210–211, 1578); возный копею с того листу, слово в слово списаную, под печатью своею у ворота того двора Лещъницкого увотъкнул (АВК, XXXVI, 201, 1582); листа упоминального копею списаную слово въ слово подъ печатью моею положилъ, у ворота уткнулъ (АВК, XVIII, 59, 1585); сесь нашъ листъ вездѣ, водлугъ звыклого обычаю, въ мѣстехъ и мѣстечкахъ урядовнѣ обволанъ, и копiи зъ него списаные на торгахъ и при костелѣхъ прибиваны быти мають (АЗР, IV, 19, 1589); тая шкрутыния ... въ сесъ декретъ нашъ слово въ слово списана есть (АВК, XVIII, 181, 1602). 3. Ад списати ў 3 знач. яко вся земля списана естъ и колько въ кого людей в ыйменехъ, то все въ реистрехъ головныхъ пописаныхъ ознаймено естъ (ПВА, 7, 1528); шкодъ своихъ, меновите списаныхъ, реистръ на праве положити хочу (АВК, XXI, 32, 1555); есмо вжо и рꙋкою нш0483ею тот порѧдокъ списаныи коло тыхъ сꙋдовъ подписали были (Трыб., 1); Мартинъ ... речей рухомыхъ ... отъ негожъ самого врадовне списаныхъ и зинъвенътованыхъ, вечностью ... набылъ и тою сумою пенезей того дому доплатилъ (АВК, XX, 62, 1591); мѣлъ поведает сократесъ списаные свое вызнанꙗ вѣри на карте (Зб. 259, 395б); книги на которых были списаны грѣхи мои ѡмочены сут (Зб. 752, 464б); Реестръ росходовъ ... року тысеча шестьсотъ семдесятъ девятого выданыхъ и списаныхъ (ИЮМ, I, 18, 1679); Епспъ ... повѣненъ ... списанный единъ инвентаръ взѧти до себе (Зб. вып., 62б).
с. 146
Списанье, списание наз. 1. Дзеянне па дзеясл. списати ў 2 знач. онъ ... повѣдилъ, ижь быхъ я той комисѣи кгвалтъ учинилъ, ижемъ ей презъ ночь въ себе для списанья копеи задержалъ (АВК, XVII, 115, 1540); Леусовичу съ присланыхъ листовъ копии списаня, на паперъ асмак. три (ИЮМ, II, 171, 1684); за списане картокъ на сессыю ... Сидору Бакалару дали осмаковъ двадцать (ИЮМ, IV, 113, 1686). 2. Дзеянне па дзеясл. списати ў 3 знач. Списан[ь]е бояръ Витебскихъ и волостей, которiе имъ назначоно держати (КЗ, 175, 1441–1480); При которой жалобе своее положила передъ нами рейстръ, списанье маетности мужа своего (АВК, XXI, 227, 1556–1557); просили насъ, абы посланъцы наши зосланы ку огледан[ь]ю и списанью тыхъ вашихъ долеглостей (КПД, 805, 1565); Реестръ списанья двора и всего имѣнья Станислава Юрьевича Лозницкого, называемого Лозники (АВК, VIII, 411, 1577); гетманове мають реsстра списаньѧ воsска порадные мети (Ст. 1588, 57); списаньꙗ кривдъ и протестацыs подданыхъ кнѧжати его млсти принѧли (КЛС, 134, 1597); Инвентарь або реестръ списанья роздѣлку имѣня Детелевичъ межи небожчика пана Миколая Подаревского, тестя моего, мене Криштофа Коса (АВК, XIII, 296, 1604); третiй инвентаръ списаня того жъ именя Буйницъкого (ИЮМ, IX, 219, 1635). 3. Тое, што i писанье ў 5 знач. ◊ Божественное списание – Свяшчэннае Пiсанне. наꙋка бжственнымъ Еѵгскимъ списанiемъ поданаѧ чл0483вчiи дꙋшѣ освѣчаетъ (Калiст, II, 107).
с. 147
Списатель наз. Аўтар напiсанага. рече списатель хочю написати то вѣданием посполитое и недоведомо всѧким лекарем. но ѳилосоѳом вѣдомо ес. иже (Арыст., 204).
с. 148
Списати, списать дзеясл. 1. Напiсаць, зафiксаваць на пiсьме. иванъ бг0483ослов ... списалъ ст0483ое еванг0483лiе (Чэцця, 42); кгды то вжэ ꙋчинить и писар то спишэть тогды вжо над то стороны ничого болшэs прикладати не будуть мочи (Ст. 1566, 55); такъ, кгды на томъ засѣлъ, абы права, которые бы съ посполитымъ люду его добрым были, списалъ, становечы межы поддаными порадок, водле которого бы жыть мѣли (Атыла, 182); Што я возный, огледавъшы и слышавши списавъ и печатю свою до сее цедулы прыложыл (АВК, XXXVI, 75, 1582); межы собою постановили, и декретъ около того списали i подписали (Апакр., 40б); ѡповѣдал самоил перед людом право царское, и списал на книгахъ и положилъ перед гсдем (Бiблiя, 316); ст0483ыs иѡанъ ... списал там апокалиѱисъ (Зб. 752, 25); Еѵглiѧ зась тыѧ списали, ст0483ыи Апстли, Матѳей, Марко, Лꙋка, и Iѡанъ (Зб. вып., 89б). Параўн. исписати. 2. Перапiсаць. мы того его лист списокъ казали списати и послати къ вашой милости (АЗР, I, 160, 1496); мы ... зъ листу князя Бѣльского къ намъ писаного копѣи велѣли списати (АЗР, II, 343, 1537); которому тотъ листъ навпоминальный оказывалъ и копею списавши с того листу ему далъ (АВК, XXII, 73, 1555–1565); копию, с того листу судейского списавшы, слово в слово тому жъ ураднику пана Жуковому Ярошу подаломъ (АВК, XXXVI, 265, 1582); Ино мы, того прывилею продъка нашего и целости его огледавшы, разказали есмо въ сесь нашъ листъ списати (ИЮМ, II, 243, 1646). 3. Пералiчыць; скласцi спiс, вопiс чаго-н. штобы еси твоя милость черезъ писанье свое мне ознаймилъ, списавшы границы того кгрунту (АВК, XXIV, 11, 1505); при нем еще трех шлѧхтичов годных веры с тыми светки мают списати (Ст. 1529–Ф, 57); ижбы твоя милость списавши и зшиховавши войско наше все, реистры свои до насъ прислалъ (АЗР, II, 335, 1534); абы ваша милость рачили росказать списать людей з волостей нашихъ на роботу (КПД, 10, 1538); ꙗко судꙗ такъ подсудокъ и писар за триж дни мают приехати и списати в рэsстръ позвы (Ст. 1566, 46); дети и именьꙗ и вси скарбы емꙋ [опекуну] врꙗдовне все списавши и до книгъ ꙋведши подати (Ст. 1588, 279); зараз воsско свое грецкое списали и вышли против свѣтослава (Стрыйк., 443б); То сꙋть становища сн0483овъ Iзраилевыхъ ... которых списалъ Мѡѵсей водлꙋгъ мѣстцъ обозовъ (Хран., 149б). Параўн. зписати.
с. 148
Списатися, списатисе дзеясл. Змовiцца, паразумецца пiсьмова. што которое постановленiе учинили и списалися епископи нѣкоторые зъ насъ ... тое постановленье при зупольной моцы зоставуемъ (АЗР, IV, 35, 1590); вже вси епископы списались до единости приступити съ паны Римляны (АЗР, IV, 81, 1595); Бо тые вси што се противъ томꙋ соборꙋ списали ѡкромъ мало розꙋмъныхъ поповъ и чернъцовъ давно ... и верꙋ ихъ греческꙋю покинꙋли (Бер. саб., 24); повѣлисмы же то еще не конецs, босмы то толко самыхъ себе оупевнѧючи списалисѧ. але идетs тежъ намъ о ѡвцы хв0483ы, паствы нашей, абы и тыи з нами згодилисѧ, и прочаѧ (Апакр., 20); сами теж абы сꙗ ꙗкаꙗ звада домоваꙗ ѡ ꙋдѣлы межи ними не зачала ... прирекли собѣ и так сꙗ списали (Стрыйк., 539б); Ларыонъ Масальскiй ... побунтовавши братью чернцовъ тамошнихъ, списался зъ ними (АЗР, IV, 242, 1602).
с. 149
Списать гл. списати
с. 149
Списковый прым. ад списокъ у 2 знач. У тое цедулы списковой пляцовъ в месте витебскомъ черезъ дворанина Его Ки Ми подписъ руки тыми словы (ИЮМ, XXVIII, 108, 1647).
с. 149
Списное наз. Плата за перапiс. абы по смерти старостъ, державецъ и тивуновъ, знову увяжчiе подданыхъ нашихъ не пописывали, и списного и стацей никоторыхъ на нихъ не брали (АЗР, III, 89, 1557).
с. 149
Списованье гл. списыванье
с. 149
Списовати гл. списывати
с. 149
Списоватися, списоватисе, списоватьсе дзеясл. Змаўляцца пiсьмова; спiсвацца. они ... съ чоловѣкомъ посполитымъ знашаться и списоватьсе были почали (АВК, X, 245, 1595); се з ыноверцами з геретыками на насъ списꙋютъ бꙋнтꙋютъ (Унiя, 4б); до едности перешкоды чинить мели и з геретыками се списовали (Бер. саб., 26б); то подобно неоушанованьемъ кр его мл назовешъ, же сѧ протестоуемо, и на протестацiи списꙋемо (Апакр., 80б).
с. 149
Списокъ наз. 1. Тое, што i списъ у 1 знач. частокрот потребꙋють с тых книг праведных списъковъ (Вiсл., 43); мы списокъ тоѣ грамоты, какъ была написана, къ тобѣ есмо послали (АЗР, I, 139, 1494); Клалъ передъ нами архiепископъ Полоцкiй и Витебъскiй Лука списокъ, то естъ свитокъ права великого князя (КЗ, 831, 1502); тотъ списокъ вашоs милости вказывалъ (КСД, 821, 1514); Дiарiꙋшъ албо список дѣевъ правдивых в справѣ помноженꙗ и ѡбꙗсненꙗ вѣры православное голошеныs (Дыяр., 148б). 2. Пiсьмовы пералiк, вопiс. владыце Новгородскому и бояромъ Новгородскимъ бол[ь]шей того не хоживало, какъ въ списку стоить (КЗ, 469, 1448); списокъ тыхъ речеs далъ слꙋжебникꙋ пани Петровое (КСД, 800, 1512); тотъ слꙋжебъникъ нашъ тамъ былъ и гранеs ѡглꙗдалъ и на списъкꙋ все пописавъшы намъ далъ (КВЗС, 84б, 1538); даs на спискꙋ кого ѡпекꙋнами мети хочет (КВС, 501, 1552); других дей мъне на списку дайте, которых дей буду ув острожъности, до учыненья справедъливости (АВК, XXXVI, 246, 1582); абы емꙋ дал почет людеs всѣх з народꙋ июдеsског на спискꙋ зличившы их (Бельск., 110); панъ Героним Гуринъ покладалъ до книгъ земскихъ Витебскихъ список дворов и пляцовъ в месте государском Витебскомъ (ИЮМ, XXVIII, 107, 1647); Тот ест список реестръ або выличене потомства адамового (Выкл., 7).
с. 150
Списъ наз. 1. Думкi i справы, аформленыя пiсьмова; пiсьмовы дакумент. билъ намъ чоломъ архiепископъ Полоцкiй Лука, абыхмо тую вставу великого князя Ярослава, то естъ свитокъ, списъ правъ духовныхъ грецкихъ ... нашымъ листомъ потвердили (КЗ, 831, 1502); ижъ бы ею королевская милость ... на таковую жъ оборону того панства, водле его спису и зезволенья нашого зезволити (АВК, III, 277, 1577); тотъ статꙋтъ новопоправленыs, звѧзъкомъ, и списомъ ꙋнии, ни в чомъ противенъ быти ... не маеть (Ст. 1588, прадм.); Першей части ѡтповѣди, роздѣл а0483. замыкаючiи в собѣ шкриптъ (на полi – списъ) синодꙋ берестейского (Апакр., 11); билъ намъ чоломъ Архиепископъ Полоцкiй Лука, абыхмо тую вставу великого князя Ярослава, то естъ свитокъ списъ справъ духовныхъ греческихъ у хвалу духовенства ... обычая восточное церкви нашимъ листомъ потвердили (ИЮМ, I, 361, 1620); естъ списъ, лечь не мы его писали, але его м. панъ Крыштофъ Ходкевичъ (АСД, IX, 116, 1627). Параўн. списокъ у 1 знач. 2. Змова. не поможетъ на ѡнъ часъ и тое братерство и тые списы и бꙋнты што теперъ з ними чините на своихъ (Унiя, 30–30б); Видишъ тогды дѣеписе, же насъ не бачне i неслоушне о списы на протестацыи виноуеш (Апакр., 81); сами ... списы, побуренья, противные зверхности нашей господарской ... чинять (АСД, II, 18, 1601).
с. 150
Списываный дзеепрым. ад списывати ў 3 знач. яко мене на жадное увязанье не посылано з ураду вашей милости, такъ тежъ и пры мне людей не списывано, ани их збирано (АВК, XXXVI, 112, 1582).
с. 151
Списыванье, списованье наз. Дзеянне па дзеясл. списывати ў 3 знач. пыталъ панъ Дмитрей ... и иншихъ людей, которые были зышлися на тотъ часъ для списыванья (АВК, XVII, 431, 1561); сполне згожалъся въ писанью своемъ, жебы за розностями вонтъпливость якая въ томъ списыванью не была, и тые рейстра обои абы были за печатми и съ подписаньемъ рукъ обудвухъ вашое милости, посланцовъ (КПД, 810, 1565); Катерина Савинна ... потребовала и домагалася истоты моцей инвентору албо iакихколвекъ рѣйстровъ маетности списыванья (ИЮМ, XXX, 158, 1577); который Валентый поведзялъсе быть з ураду тутошнего ... замкового Виленского ... для списованья речей небощыка Пiотра (АВК, XX, 183, 1601); третиs выстꙋпок ѡ личене а списоване людꙋ израилског (Бельск., 109).
с. 151
Списывати, списовати дзеясл. 1. Пiсаць, ствараць пiсьмовы тэкст. еслижъ бы то такъ было, а чомоужъ ихъ тоутъ мети тыми, што о том мыслили, што тое справовали, што декретъ списовали, што послы высылали, ѡтецъ папеж не споминаеть (Апакр., 41); звлаще ст0483ого хризантиꙗ и дариꙗ и длꙗ тыхъ шsто ꙋвѣрꙗт, и длꙗ нас шsто ꙋже вѣримо простым серцемъ животъ списуsмо (Пралог, 527б). 2. Перапiсваць. квит свой ... мает даватъ и до рейстру головного списовать (АВК, XXXIX, 111, 1578); копеи з него [листу] списꙋючы пры костелехъ и на торъгахъ прыбивати велели (КЛС, 1б, 1596); приказꙋемо, абысте тотъ нашъ листъ везде где того потреба бꙋдетъ обsволати копѣи з него списꙋючи на торзѣхъ и при костелах, и цр0483квахъ прибиѧти казали, конечне (Апакр., 33); книжечки тежъ списовати звыклъ былъ (Пралог, 559). 3. Складаць вопiс. самъ панъ староста не маетъ казати писаремъ своимъ войско Жомойтское списывати (АЗР, II, 387, 1542); сынъ мои тутъ передъ вами у права покладаетъ, якобыхъ я по смерти мужа своего опекуну его пану Богушу Тарусе маетность мужа своего списовать допустила (АВК, XXI, 211, 1556–1557); коли первей сего всихъ мещанъ отъ дому до дому списывалъ, тамъ дей пописывалися и тые вси, которые в наемныхъ домехъ мешкали (Пiн., 131, 1562); тые шкоды ваша милость списывати будете отъ того часу, яко где служобные почали лежати альбо пицован[ь]емъ досегати и тежъ въ тегненью. А, отправивши тое списыван[ь]е, жебы ваша милость зъехалися ... у войско (КПД, 810, 1565); Станиславъ Боровскiй ... подданыхъ списывати мнѣ не допустилъ (АСД, I, 170, 1588); послов задержал ѡбѣцꙋючи им рихло дан голдовꙋю зготоват и ѡтослат цареви, а в том часе тихо воsска рꙋские, шлюбꙋючи им першꙋю волност до горла, против спросным татаром помочи списовал и збирал (Стрыйк., 518).
с. 151
Спиталь гл. шпиталь
с. 152
Спити дзеясл. Выпiць, павыпiваць. еда не мниши ты быти Велѧ бога живаго, не видиши ли ꙗко много снесть и спиеть на кажный день (Скар. ДП, 38); она ... спивши до мене, въ тотъ куфель наплевавши и наливши пивомъ, залила ми очи (АВК, XVII, 321, 1541); Тогды министрове вошли вs ночи водлꙋгъ звычаю своегѡ, и жоны и дѣти ихъ, и все зsѣли и спили (Хран., 371). Параўн. испити.
с. 152
Спитися дзеясл. Напiцца. коли сѧ ихъ отецъ спивsши виномъ обнажилs, они закривsши собѣ очи, и ѡтворотивsши лица своѧ, покрили срамоту его (Будны, 68).
с. 152
Спихати дзеясл. 1. Спiхаць. часꙋ зимнего кгды снегъ бывает великиs мають поткавшисѧ дорогꙋ по половицы делити а ѡдинъ дрꙋгого спихати не маеть (Ст. 1588, 378); с крила цр0483ковsнаго, вs самꙋю аж пропасть адовꙋ его спихает (Карп., 10). 2. Змяшчаць з пасады, службовага месца. такое проклѧтство маеть таѧ патрыѧрхиѧ, ижъ з нее ѡдинъ дрꙋгого пенезми перекꙋпючы спихаеть (Бер. саб., 12); сщ0483нство теж наsвышшое ни при чом зоставено, бо старостове кого хотѣли з нег спихали (Бельск., 203); рꙋка злосниковъ нехаs мене не спихает з мѣстца моего (Пс. XVII, 5б). Параўн. спехати.
с. 152
Спихлерикъ гл. шпихлерикъ
с. 152
Спихлеръ гл. шпихлеръ
с. 152
Спица I наз. 1. Спiца (калёсная). были суть таковыи кола, ꙗковы оу возе бывають, и оси, ихъ и спици, и ободы (Скар. ТЦ, 140). 2. Пруток (металiчны). абы пилне написаны были на книгахs и спицею железною на дsсцѣ оловѧнои (Скар. КI, 25); резалисѧ ножsми по обычаю своему, и спицами сѧ боли до пролитиѧ крови своеѧ (Скар. ТЦ, 170б); повѣсти по немъ частокроть спицу писалsную по лици его (Скар. ЧЦ, 231).
с. 152
Спица II гл. шпица
с. 153
Спичастость наз. Завостранасць. Аѡдъ: едност, або веселsе, радост, загадка або конец, спичастост каждои рѣчи, або сꙋптелность, або острост розꙋмꙋ (Бяр., 243).
с. 153
Спичникъ наз. Камандзiр воiнскага атрада. ѡстерегаисѧ всѧкiѧ притча ночныѧ. а наставлѧи гетманом и спичником мѧккосердых (Арыст., 173).
с. 153
Сплавеный дзеепрым. ад сплавити. такъ мы судъ въ той справѣ ... о не досыть учиненье постановенью контрактовому ... одъ сплавеныхъ до Риги товаровъ ... тую справу передъ насъ судъ до дня 8 мѣсеца Ноябра рокомъ завитымъ откладаемъ (АВК, XV, 46–47, 1653).
с. 153
Сплавити дзеясл. Сплавiць (транспартаваць па вадзе). гора бо падꙋщаѧ стлѣеть и скала вырветсѧ ѡт мѣста своего: каменье потерsты водою сплавить обломsки ее перsсть земsнаѧ (Зб. 262, 18); сплавившы тот струг верн. твоя, Шулцъ, на други рум, под перевозъ Дзвинский поростинат казал (ИЮМ, XXVI, 484, 1671).
с. 153
Сплавъ наз. 1. Дзеянне па дзеясл. сплавити. рачили мнѣ ... жито молотити на сплавъ (АСД, I, 44, 1536); подъскаръбиs ... аренъдовалъ тотъ сплавъ водъныs по всемъ панстве нашомъ великомъ князьстве литовъскомъ (КЛС, 14б, 1596); его королевская милость ... рачилъ имъ надати ... вольность ... вызваляючи отъ чопового, шосового, также отъ струговъ бранья по семънадцати грошей Литовскихъ, которые до Риги съ товарами своими сплавомъ воднымъ идутъ (АВК, VIII, 501, 1615). 2. Вадасцёк. съ той дей стайни своее пустилъ стреху сплавъ дожчу на дворъ и погребъ мой (АВК, XVII, 248, 1540).
с. 153
Сплатити дзеясл. Сплацiць, кампенсаваць выплачваннем. тотъ панъ маеть сплатити паномъ, кому ся Буйвидишки достануть (АСД, I, 33, 1536); такъ за ихъ части хочу имъ сплатити пенезми, што ся на нихъ прити маетъ (АВК, XVII, 256, 1541); я буду винна ему с тыхъ земль с половины отчизны моей тыхъ выкладовъ его половину ему сплатити (АВК, XXI, 14, 1555).
с. 153
Сплаченье наз. Дзеянне па дзеясл. сплатити. Тежъ жаденъ хрестiянинъ жида ку сплаченью закладу своего въ жидовскiй день светы притегати [не мает] (АВК, V, 136, 1580); панъ Кисель ... частью для сплаченья отъ его милости князя Лукомского, тое имѣнье ему продалъ (АВК, XV, 9, 1643).
с. 153
Сплачивати дзеясл. Сплачваць, выплачваць. што ся дотычетъ о лихтаръ, иномъ я ... не шлюбовалъ ему половици сплачивати (АВК, XXI, 154, 1556–1557); мне он сплачиваючи мою працу и наклад, што-мъ наложилъ на тое дерево (АВК, XXXIX, 44, 1578).
с. 154
Сплачываный дзеепрым. ад сплачивати. мають быть пчолы сплачываны по грошей трыдцати надалей о светомъ Юрю зъ весны (АСД, I, 195, 1594).
с. 154
Сплашенство гл. сплошенство
с. 154
Сплеваный дзеепрым. Апляваны. христос ачколвек допꙋстилъ, жебы был ѡт наsподлеsшыхъ неволниковъ зелжоныs и сплеваныs (Зб. 255, 423б); противна реч ест быт згаржонымъ, сплеванымъ и ꙋбичованым (Зб. 259, 327б).
с. 154
Сплендоръ наз. Каштоўнасць, упрыгожанне. наостатокъ зъ церкви злото, сребро, келихи, начинья, аппарата, образы и весь сплендоръ позабирали (АСД, VI, 231, 1674); панъ староста Плотельскiй вси справы на тую церковъ служачие, также образъ Пречыстые Богородицы зо всимъ сплендоромъ и вси апараты церковные ... до тое церкви оддалъ (АВК, I, 133, 1677); подъехавшы подъ костелъ ... сплендоровъ и оздобъ костела ... речи дорогихъ забрали (АВК, XXIX, 81, 1680); сплендоръ церковный, сребро, апаратовъ, зосталыхъ по небожчику отцу Тризне, которыхъ ве двухъ скриняхъ, въ олтари, за сторожою паламара зостаетъ, любо ведлугъ диспозыцыи небощиковской на ровъную часть маетъ розделити (ИЮМ, X, 425, 1686); помененые Римашевскiй зъ помочниками ... вкрадшисе до скарбцу, въ завѣдыванье пану Павлу каминскому повѣроного ... въ нимъ не мало богатыхъ сплендоровъ, що одно было злото, сребра ... выкрадши, до мѣста Метирѣча ... поуходили (АВК, V, 77, 1695).
с. 154
Сплендрованый дзеепрым. ад сплендровати. Ст0483ыs Iѡсифъ былъ з сикилиsской краины з родичовъ платина и арафены правовѣрныхъ. маетности а ѡтчизне его презъ неприꙗтелꙗ сплендрованоs будꙋчи (Пралог, 579б).
с. 154
Сплендрованье наз. Дзеянне па дзеясл. сплендровати. ѡ спленрованю болгаров (Бельск., 360б); по сплендрованю рꙋских и полских панствъ татарове до своих землъ ѡттꙗгнꙋли (Стрыйк., 503б).
с. 154
Сплендровати, сплондровати дзеясл. Спустошыць, разарыць, аграбiць, абрабаваць. ходологомор ... мѣста замки и села збꙋрилъ и сплендровал (Бiблiя, 34); цар тꙋрецкиs побравши и сплондровавши вси иныи великие мѣста ... и на самое царгород ... ѡбернул (Бельск., 385б); там же теды минско и иные мѣста и волости его сплендровали и спꙋстошили (Стрыйк., 459); побрали жены и дѣтки ихъ, и все быдло и весь спрѧтъ штоколвекъ могли мѣть сплендровали (Хран., 148); ѡлгирдъ, любортъ, и кестꙋт ... зновꙋ волын и вси земли рꙋские ѡт полꙗков ѡтобрали и полщꙋ сплендровали (Хр. польск., 12); неприятел способившысе в силу, не толко пограничные замки, все великое князство Литовское сплендровал (АВК, XXXIV, 307, 1663). Параўн. сплюндровати.
с. 154
Спленити дзеясл. Захапiць, пабраць у палон. посла кн0483зѧ Семена Лынгвена ... на кн0483зѧ Ѡлга Резанского и сплениша многое множество. резанскыа земли (Супр., 23). Параўн. испленити.
с. 155
Сплеснелый дзеепрым. Запляснелы. видꙗчи исусъ ... все их начине позвѣтшалое, хлѣбъ такожъ сухиs и сплеснѣлыs, ꙋвѣрил имъ (Бiблiя, 245); всажоно ихъ в темное вꙗзенsе ... трохꙋ имъ толко хлѣба сплеснѣлого, а воды смердꙗчой подаючи (Пралог, 578б). Параўн. исплеснелый, сплеснялый.
с. 155
Сплесниварыжий прым. Шаравата-гняды (пра масць). першый конь шерстью сплесниварыж, перелуковат, а другий кон коло гривы рыж (АВК, XXXIX, 385, 1579).
с. 155
Сплеснивочирвоный прым. Шаравата-чырвоны (пра масць). у Макара Шнаревича взято корову ... у Тараса Недбайловича ... вола полового, другого чирвоного, перестого, четвертого вола съплеснивочирвоного (АВК, II, 263, 1590).
с. 155
Сплеснути дзеясл. Пляснуць. Тогда розsгневалsсѧ естъ Валакъ на валаама. А сsплесънувъ руками и рече (Скар. ЛК, 52б); розгнѣвавшисѧ Валакъ на Валаама, сплеснꙋвши рꙋкама мовилъ (Хран., 144б–145). // перан. иѡв ... накладаеть бо на грѣх свои простꙋпкꙋ межи нами сплеснет и оумножаеть слова свои к боу (Зб. 262, 27).
с. 155
Сплеснялый дзеепрым. Тое, што i сплеснелый. Хлѣб тежъ ... был твердыs и сплѣснꙗлыs (Бiблiя, 244); хлѣб теж ... былъ твердый и сплѣснѧлый (Хран., 165б–166).
с. 155
Сплести дзеясл. Сплесцi, звiць. седsмъ власовъ главы моеꙗ с прѧдивомъ новымъ сплела, и ꙋвѧзавши около гвозду вs землю вsбиша (Скар. КС, 35б); сsплетsши венецъ зs трsньꙗ вsзsложiлi на головꙋ его (Цяп., 41); если з0483 пленицъ волосовъ головы моей сплетешъ сs прѧдивом а гвоздь вs нихъ обвиненныи вsбiешъ вs стѣнꙋ слабымъ бꙋдꙋ (Хран., 186б). Параўн. зплести.
с. 155
Сплестися дзеясл., зв. ад сплести. моць его оу пꙋпкꙋ черева его ... жилыж лона его сплелисѧ (Зб. 262, 29б).
с. 156
Сплетати дзеясл. Сплятаць. Поsмавши два быки дꙋжих и вꙗзалъ ихъ жебы сꙗ бороли, коториs же з них переможе. тому сплеталъ вѣнецъ з ѡливы, а недꙋжому з соломы и вкладал имъ на роги (Тр. гiст., 67б).
с. 156
Сплетатися дзеясл., зв. ад сплетати. Смiлаѯъ, Плющъ, ѡпих, съплетаетsсѧ древꙋ (Бяр., 310–311).
с. 156
Сплетаючий дзеепрым. ад сплетати. набоуходонозоръ во сне видел збилъ и в порох стерлъ и в нивешто ѡберноул так же и тым ѡбычаем и тот камен сталсе есть кгды з девице без сплетаючих роук ижь складаеть моцѧре ис столца и повышает покорне (Валх., 55б).
с. 156
Сплетающийся дзеепрым. ад сплетатися. чинилъ естъ Асsса дела добраѧ ... и погубилъ всихъ зле съплетающихсѧ съ мужескымъ поломs ѡт земли (Скар. ТЦ, 162б).
с. 156
Сплетение наз. 1. Савакупленне. Сплетение злое мужеска полу бысть в земли их (Скар. ТЦ, 161б). 2. // перан. Хiтраспляценне. чаша которою тебе поили, сплетенiе злосливых а лукавых помысловъ, што на мене и на братию мыслишъ (Зб. 752, 564). Параўн. зплетение.
с. 156
Сплетеный, сплетенный дзеепрым. 1. Ад сплести. Тернье оное острое (сs которого сплетеный вѣнецs на прстꙋю головꙋ его былъ вложоный) изали срдца ее проникало (Карп., 46); ѡдеждꙋ ег з листꙋ палмовог сплетенную собѣ ... взꙗлъ (Зб. 81, 216). // перан. аж сѧ розорвет лина сребрнаѧ. то естъ, нб0483о звѣздами сплетеное которое ꙗкъ сребро сѧ видит (Каз. Кiр., 148б). 2. Сашчэплены. к горе досѧгноути тела Хсва хотѧчи. але иже даром роуки поднимала. протож ихъ назад споускала сплетеных (Пак. Хр., 14).
с. 156
Сплетовати дзеясл., шматкр. ад сплетати. съплѣтаю, сплѣтꙋю, звѧзꙋю вs кꙋпꙋ, списꙋю, складаю (Бяр., 165).
с. 156
Сплодити дзеясл. Нарадзiць. Послухаи ѡтца твоего онъ же ест сплодилs тѧ (Скар. ПС, 35б); Авраамs спsлодилs iсаака (Цяп., 2); естли бы тотъ дети сплодилъ с таковою повинъною (Ст. 1588, 288); кгидиминъ ... сплодилъ семъ сыновъ ѡсмꙋю дочкꙋ (Патр. П, 93б–94); Маноил цесар грецкиs ѡженилсꙗ взꙗл за себе аннꙋ дочкꙋ цара и кн0483зꙗ великог росског василиꙗ дмитровича с которою сплодил шест сынов (Бельск., 385); Каръловичъ ... сплодилъ детки зъ двема жонами (АВК, XVIII, 208, 1607); ѡ тое сѧ фрасовалъ ... и сплодивши потомство ѡтцемъ назватисѧ моглъ (Варл., 5б); блажен домъ давыдовъ которыs нам такового потомъка сплодил (Зб. 82, 11). // перан. Зрабiць, стварыць, учынiць. сплодила есми сладкую воню (Скар. IС, 39б); нехаs сплодꙗт воды плод дꙋши живꙋчей ... и нехаs зродит землꙗ дꙋшꙋ живꙋчꙋю (Выкл., 4б–5).
с. 156
Спложеный гл. спложоный
с. 157
Спложенье наз. Дзеянне па дзеясл. сплодити. бг0483ъ ... то позволил не толко длꙗ спложенꙗ дѣток, але теж и выхованꙗ ѡных (Зб. 261, 254б). // перан. Учыненне. тую ѡсмъ копъ грошеs дванадъцать водлꙋгъ того декретꙋ земского стверъжоную, и на ѡтъправꙋ за тꙋю сꙋмꙋ спложеньемъ трыкротъное заруки на спротивъного до того жъ сꙋдꙋ ... ѡтослатого (КЛС, 33, 1596).
с. 157
Спложоный, спложеный дзеепрым. ад сплодити. дванадесѧть естъ насъ братовъ ѡт единого ѡтца сsпложеныхъ (Скар. КБ, 78–78б); такъ и дети в томъ малженъстве спложоные за дети ꙋчъстивого ложа розꙋмени будꙋть (Ст. 1588, 289); тые имене ... ни на кого иного спадывати не мают, толко на дети мои з нею спложоные (АВК, XXXII, 235, 1596); взꙗвши собѣ сестрꙋ его ... дочкꙋ володымера свѣтославовича зs анны цесаровны грецкое спложонꙋю (Стрыйк., 458); дети, зъ нею спложоныи, летъ не доросли (АВК, XVIII, 203, 1606); чотыри браты Iꙋдины зs неволницъ Iакововыхъ спложены были (Калiст, II, 256б); другая половица маетности лежачое и рухомое маетъ належати и прыходити и на дети з нею спложоные (ИЮМ, XXI, 448, 1626); принятый повиненъ указать ... сведецъство, если естъ зъ учъстивыхъ родичовъ, и ставу малъженского спложоный (ИЮМ, VIII, 440, 1632); дети, зъ нимъ же, Мелешкомъ, а панею Варварою спложоные, первей зъ сего света, нижъли онъ, Мелешко, зошли (ИЮМ, X, 290, 1656); Инокини зs неꙋчтиваго ложа спложонаѧ, не можетъ быти игꙋменiею, безъ позволенiѧ папы римскаго (Зб. вып., 77). Параўн. зпложоный.
с. 157
Сплондровати гл. сплендровати
с. 157
Сплошати дзеясл. Падвесцi; сваiмi дзеяннямi нанесцi шкоду каму-н.; не апраўдаць чыiх-н. спадзяванняў. на людехъ страхъ приключил мѧ и дрож и велми кости мои сплошал (Зб. 262, 13б).
с. 157
Сплошатися дзеясл., зв. ад сплошати. нине пакъ штобы есте тымъ оманъшихомъ поставъ сукна новогоньского послали къ намъ, не сплошаяся (КЗ, 362, 1484); вы ... кгды бы его милость, потребу розумеючы, ку замъку ехати вамъ казалъ, жебы есте не сплошалися (КПД, 293, 1559). Параўн. исплошатися.
с. 157
Сплошенство, сплашенство, сплошеньство наз. Страта, шкода. многии сплошеньство и недбалость великую ку ѡбороне земъскоs мають (КСД, 1048, 1522); так он сплошенством своим на тот рок положоный там не приехал (Ст. 1529, 17); они бы нехай вжо вси на тотъ рокъ, на томъ местцы, конно и збройно тамъ были, безъ всякоѣ вымовы и безъ кождого сплошеньства (АЗР, II, 220, 1533); тую серебъшчыну до тебе або до врадника твоего тамошнего отдали, сплошенъства и проволоки въ томъ никоторое не чинечи (КПД, 680, 1563); тогды абы еси безъ всякого омѣшканья и сплошенства до того замку Кричевского староства своего ѣхалъ (АЗР, III, 239, 1578); где бы за якимъ сплошенствомъ на тые раты ... грши не заплатил ... тогды (АВК, XXXIX, 218, 1579); хто бы сплошенствомъ и непослушенствомъ своимъ шкоду якую скарбу нашому чинилъ, смотрѣти и на маетности его одправити казали конечно (АВК, VI, 52, 1589); прото хочемъ меть и приказуемъ вамъ, абысте такъ мыто новоподвышоное, яко и водное сего году никому иному, одно до рукъ скарбного нашого ... яко перве отдавали и платили, жадного сплашенства и перешкоды въ томъ мыте не чынечи (ИЮМ, VIII, 189, 1591); никоторого сплошенства позваны чынити не мает, але о непорадном позванью враду ведомост дати и обмову вделати повинен ест (АВК, XXXII, 138, 1596); тыхъ податков ... и до сего часу не выдали, в чомъ се немалое сплошенъство и недогоженье потребомъ речы посполитое дееть (КЛС, 39, 1596).
с. 158
Сплошитися, сплошытися дзеясл. Падвесцi; сваiмi дзеяннямi нанесцi шкоду каму-н.; не апраўдаць чыiх-н. спадзяванняў. штобы есте не сплошилися, для того подъ золотымъ нишаномъ ... ярлыкъ данъ (АЗР, II, 5, 1506–1507); естли бы хто передъ рокомъ до биръчыхъ поветовыхъ того плату не отъдалъ, а въ томъ яко въ речы земъской, сплошылъся таковый и зъ совитостью повиненъ будеть платить (КПД, 247, 1554); хто бы отъ сихъ местъ на томъ смелъ ся въ томъ сплошити, а на войну безъ причинъ слушныхъ не выехалъ (КПД, 465, 1568).
с. 158
Сплошливый прым. у знач. наз. Той, хто падвёў, не апраўдаў чыiх-н. спадзяванняў. мовили есте королю ... о тыхъ сплошливыхъ, хто плату положоного на оборону земъскую того лета не выдалъ (КПД, 57, 1538).
с. 158
Сплошъ прысл. 1. Падчыстую, падрад. на тыхъ волокахъ пустыхъ ... все дерево сосновое сплошъ рубаютъ и смолу палять (АВК, I, 160, 1584). 2. Без адхiлення; напрамую. То естъ, с того першого копъца, неподалеку того копъца у камень з двема рубежами; с каменя сплош у тры камени (ИЮМ, XXV, 344, 1636).
с. 158
Сплошытися гл. сплошитися
с. 159
Сплывати дзеясл. 1. Сцякаць. кров его ... кроплꙗми выникала, и так шаты напоивши, аж тежъ и на землю сплывала (Зб. 255, 243б); ꙗко наsлѣпшиs ѡлѣекъ на головꙋ, сплываючиs на бородꙋ, а на бородꙋ мовлю, аароновꙋ, коториs сплывает ажъ на подолки шатъ его (Пс. XVII, 153б–154). 2. Выцякаць. ѡто немовѧтко припадши, до персiй матки, прiймꙋетъ до себе молоко и кормитсѧ, а не знаетъ пытатисѧ ѡ кореню и жродлѣ, ѡдкуль то сплываетъ (Мак., 111); ꙗко слина з головы сплывает так мꙋдрость з вырозꙋменꙗ (Зб. 255, 96б). 3. Прамiнаць, праходзiць (у часе). таковые справы съ часомъ сплывають и въ запаментанье людское приходють (АВК, II, 43, 1617). ◊ Сплывати съ (отъ) памяти – забывацца. Все, што ся деет[ь] под часом, от ч[о]л[о]в[е]чее памяти сполом сплывает[ь] с часом (ПГ, III, 85, 1511); вси справы съ часомъ съ памяти людскоѣ сплываютъ и въ забытье приходятъ (АЗР, III, 118, 1563); кождые речы людские в забыте приходят и с памети сплывают (АВК, XXXIV, 132, 1657).
с. 159
Сплываючий дзеепрым. ад сплывати ў 1 знач. ꙗко наsлѣпшиs ѡлѣекъ на головꙋ сплываючиs на бородꙋ ... ажъ на подолки шатъ его (Пс. XVII, 153б–154).
с. 159
Сплыненье наз. Заплыванне, ацёчнасць. сплыненꙗ на ѡчи еи ꙋлечылъ (Зб. 81, 38).
с. 159
Сплынувшый дзеепрым. ад сплынути ў 2 знач. видѧчы, ѡт верхꙋ головы до стопы ножное вси ѡные члѡнsки ... збитые и чстною кровiю сплыноувшые, невымовное и мыслsю неѡгорненое болезни сѧ не наполнѧла (Карп., 46–46б).
с. 159
Сплынути дзеясл. 1. Сцячы. вода иже на низу естъ сплынеть доловъ и не будеть (Скар. IН, 9б); бо была вода нижшаꙗ сплынꙋла, аж до дна до мора чирвоног (Бельск., 67б); кров его предсꙗ котораꙗ была на воз сплынꙋла псы лизали (Зб. 752, 350). // перан. Растаць. гори ꙗко воскъ сплынули ѡт ѡбличности гсднеи (Пс. XVII, 100). 2. Залiць што-н. Я ... только дей отъ воротъ чорныхъ о сажень отъ дому виделъ месце кровью сплынуло, где трупъ лежалъ (АВК, XXI, 85, 1555). 3. Сцерцiся з памяцi, аддацца забыццю. Всякiе рѣчи цнотливых справ ... для невставичности свѣта, часом с памяти вышли бы и в забытность останочную сплынули бы, вѣчностью письма оу пришлыи лѣта ку памяти не приведены были (Арх. ЮЗР, VIII-4, 320, 1514).
с. 159
Сплыти дзеясл. // перан. Прапасцi, сысцi, знiкнуць з паверхнi чаго-н. коли так ѡкроутно на крстъ есть прибит ... да с преславного ѡбличъꙗ его оуже оусѧ краса сплыла была (Пак. Хр., 10б).
с. 160
Сплюгавеный гл. сплюгавленый
с. 160
Сплюгавити, сплюгавить дзеясл. Апаганiць. гонитъ всѣх же оного што жонꙋ ѡтца своего был сплюгавил, такъ долго межи собою терпѣли (Апакр., 76–76б); вси кнꙗжата свꙗщенническии выкрочили незбожне, водлугъ всих ѡбридливостиs народов и сплюгавили дом гсдний (Бiблiя, 518); встꙋпил на ложе ѡтца твоего, и сплюгавилес постѣл его (Бельск., 34б); во вшелѧкомs шаленствѣ и роспꙋстѣ, горшъ всѣх на томъ свѣтѣ бꙋдꙋчих народѡвъ, себе сплюгавили (Варл., 246–246б); плюгавъство ... неꙗкими каналами вплынꙋло до дꙋши твоеs и ѡнꙋю сплюгавило (Зб. 259, 531б); тоs то был цесаръ, которого коли маленкимъ дѣтꙗтемъ крещено, водꙋ в котороs былъ крещеныs лаsны своими сплюгавилъ (Пралог, 577); Бж0483е пришли погане на дѣдицтво твое, сплюгавили церков твою ст0483ую, ѡбернули iерслим в будки в которих стерегут ꙗблокъ (Пс. XVII, 71); живе самъ гсдь, же мене стереглъ агг0483лъ егѡ, и не допꙋстилъ мене сплюгавить слꙋжебницы своей (Хран., 375б); коли его германъ патриꙗрха крстил, тогды водꙋ светую гноемъ своим сплюгавил (Зб. 82, 198). Параўн. зплюгавити.
с. 160
Сплюгавитися, сплюгавитисе дзеясл., зв. ад сплюгавити. хтоколвекъ сꙗ дотъкнет здохлины их, сплюгавитсꙗ и бꙋдет нечистым до вечера (Бiблiя, 164); абы есте не сплюгавили землю мешканьѧ вашегѡ котораѧ се кровью невинных сплюгавит (Хран., 151).
с. 160
Сплюгавить гл. сплюгавити
с. 160
Сплюгавленый, сплюгавеный, сплюгавленный дзеепрым. ад сплюгавити. в иншом ушы роскошыванью большъ сѧ кохают, нижли в правде и в учстивых забавах, к тому тэж иншыми учынками спросными сут сплюгавени, а до кождое речы непобожное склонны (Атыла, 189); панъ не могꙋчи злостеs болше терпѣти прiйдетъ, и всю сплюгавленꙋю ѡздобꙋ ѡбновитъ (Каз. Кiр., 34б); если ... потом сꙗ его здохлина дотъкнет, на тых мѣстъ будет сплюгавено (Бiблiя, 164); змоцнѣте серца ваши кꙋ битвѣ ѡ ст0483ое мѣстце гд0483не. абы не было сплюгавлено, плюгавством поганским (Бельск., 217); Портъ. Онꙋча. шмата сплюгавленаа ... одѣнsе плохое (Бяр., 113); Возри на тваръ исус хсвꙋ i ꙗко ѡт поличков и пошиsков, всꙗ спꙋхла, зсинела, и смердꙗчыми плевотинами сплюгавена (Зб. 255, 252); землꙗ теж ꙋже тыхъ болшъ злостеs зносит не может, поветре аж до самого неба сплюгавено ест (Зб. 752, 592б); заражона есть землꙗ вs крови и сплюгавена справами ихъ, и поблудили в выналꙗзкахъ своихъ (Пс. XVII, 115б); дꙋхъ подойзреньѧ взрꙋшитъ мꙋжа противъ жонѣ своей, котораѧ або есть сплюгавленна, або фалшивое домниманье кладꙋтъ (Хран., 130); землꙗ тежъ до самог неба сплюгавлена ест (Зб. 82, 128). Параўн. зплюгавленный.
с. 160
Сплюндрованье наз. Дзеянне па дзеясл. сплюндровати. се таковое сплюндрованье мѣсту Полоцкому, за тымъ и немалая шкода ... речи посполитой стала (АСД, I, 272, 1633).
с. 161
Сплюндровати, сплюндровать дзеясл. Тое, што i сплендровати. если неприѧтелs бꙋдетъ потꙋжный которiй бы кролевство его могъ сплюндровати (Мак., 146); все войско волюнтарiушовъ ... яко строгiй, запаметалыи непрiятель, хотечи огнемъ и мечемъ спл[юндро]вать, такъ словные яко и листовные отповѣди и похвалки учинили (АВК, VIII, 512, 1634).
с. 161
Сплюнути дзеясл. Сплюнуць. Исус ... сплюнꙋвъшы доткнулсе ꙗзыка, возревши на небо (Зб. 255, 96–96б).
с. 161
Споведание гл. споведанье
с. 161
Споведаный дзеепрым. ад споведати ў 1 знач. караны бываютъ отъ свѣтцкого уряду на горлѣ, абы были сповѣданы и Таинъ Христовыхъ причащены (АЗР, IV, 526, 1631).
с. 161
Споведанье, споведание наз. Дзеянне па дзеясл. споведати ў 2 знач. оугодѣмъ бо0483у брате ... покаꙗниемъ. и споведаньемъ (Чэцця, 328б); Глава з0483 ... ѡ сне и споведании в полsцех мадиамлих (Скар. КС, 16); покꙋтою и грѣхѡвъ сповѣданемъ добротливого сꙋдъю благаимо (Калiст, II, 291б). Параўн. исповеданье ў 4 знач.
с. 161
Споведаньеся наз. Дзеянне па дзеясл. споведатися. потреба до сповѣди ... абы была чистаѧ, то естъ длѧ ѡтпꙋщенiѧ грѣховъ, не длѧ прожнои хвалы, абы люде тримали добре о немъ длѧ частого сповѣданѧсѧ (Зб. вып., 38).
с. 161
Споведати дзеясл. 1. Спавядаць, прымаць споведзь у каго-н. Чи можетъ Iерей выклѧтый, сповѣдати чл0483вка? (Зб. вып., 45б). 2. Каяцца ў сваiх грахах, спавядацца. покꙋтꙋймо, а вs скрꙋсѣ сердечной грѣхи свои сповѣдаючи отрезвѧймосѧ (Калiст, II, 222б); бѣглъ есми прудко и упал до ног ѡного преподобнаго старца моего сповѣдаючы грѣхи и вси помыслы мои злыи (Зб. 752, 564). Параўн. исповедати II у 3 знач. 3. Расказваць (расказаць), паведамляць (паведамiць). они намъ сповѣдали вси увъ одно слово, што то естъ земля по тую дорогу (АЮЗР, I, 22, 1483); Тогда снииде моисеи кs людемъ и споведа имъ всѧ словеса сиѧ (Скар. КI, 37); тую землю ... отъ нихъ самыхъ очищалъ, споведаючи, ижъ то есть дядковщина его (АВК, XVII, 328, 1541); ѡтповедьте ми. и споведаю вамъ которою вsладsносьтью тое чиню (Цяп., 60); [а если же] бы хто ведал, а не хотѣл правды споведати, такои мает быти коломъ каранъ (Трыст., 3); слово правдивое споведалъ кн0483зю великомꙋ кестꙋтю (Патр. П, 97); ѡдинъ з братиs споведалъ дрꙋгимъ, абы шли воды носит (Пралог, 643); слꙋга ... сповѣда дарiю все що сꙗ пригодило ꙋ воиску Алеѯандровом (Алекс. 1697, 39б).
с. 161
Споведатися, споведатисе дзеясл., зв. ад споведати ў 2 знач. подлоуг ѡбычаѧ ихъ споведаютьсе и ст0483ость приимають (Валх., 84); мы емꙋ допустили сповѣдатися (КСД, 247, 1515); богꙋ споведатисе не потреба коли ѡнъ видит (Унiя, 45); тотъ же ꙋстановил абы люди на кождꙋю велканоцъ приsмовали тѣло хрстово и кров споведавшисѧ (Царств., 74); коли бы хто хорѣл барзо тꙗжко а николис не споведал (Зб. 261, 247б); пꙋстил теды спѣваки которие напередѣ спѣвали, сповѣдаsмосꙗ гд0483ви иж вѣчно ест милосердие его (Бельск., 123б); наоучилъ постити, Дни свѧтыи, праздники честно обходити ... грѣховъ сповѣдатисѧ (Лям., 8); кгды жона его ꙋпоминала до исповѣди, мовил не могу се сповѣдати бо се бою тꙗжкое покуты за грѣхы мое (Зб. 107, 166); почнетъ дрꙋгиs добримъ быти, наприкладъ покꙋтоват, споведатисѧ, жаловат за грехи свое, а потымъ зновꙋ, ꙗко свинꙗ до болота ворочаетсѧ (Зб. 259, 485); Чл0483вкъ ... повѣненъ всѣхъ грѣховъ своихъ сповѣдатисѧ, жалꙋючи же Бг0483а образилъ (Зб. вып., 22). Параўн. исповедатися.
с. 162
Споведающийся дзеепрым. у знач. наз. Той, хто спавядаецца. Гды бы зs выꙗвленiѧ грѣхꙋ, смерть любъ сповѣдника, любъ сповѣдающагосѧ, настꙋпити мѣла, можетъ сповѣдающiйсѧ, тои грѣхъ оутаити (Зб. вып., 39б). Параўн. исповедающийся.
с. 162
Споведети дзеясл. Расказаць, паведамiць. хощеши ли послухати господине мои сповемъ правду предs лицемъ твоимъ (Скар. КЮ, 7б); чюдеса ег которые вчинил сн0483ом людским, споведте, нехаи повышает его в цр0483кви людскои (Пс. XVI, 110); естли тыи сведомыи будутъ, а споведятъ, естли ся тотъ бой будетъ сталъ у Скидельскихъ людей кустовьи, а не въ ковальскомъ (АВК, XVII, 282, 1541). Параўн. исповедети ў 1 знач.
с. 162
Споведникъ наз. Спавядальнiк. пры томъ были ... станиславъ зарꙋба казнодеꙗ в ошмене споведникъ моs (КВС, 549б, 1552); тоеж мают чинити и свѣтские ходити и напоминати и ѡ споведникас старати (Зб. 261, 248); Оучителѧ оучневе, слезами оурачте. Сповѣдника грѣшные, побожные радꙋ (Лям., 4); другiй зась сповѣдникомъ всѣхъ отцовъ и братiи быти маетъ такъ (АСД, IX, 152, 1635); вси которые мают старане ѡ дрꙋгих сут пастити, ꙗко преложеные взглꙗдом подданых, господареs домовников ... споведники тых што се им споведают (Зб. 255, 52б–53); вѣчное каране ѡборочаетсꙗ емꙋ в дочасное, ѡт сповѣдника назначоное (Зб. 259, 348); Ст0483ыs сповѣдникъ завстидѣвшисꙗ невстидsливой бѣлой головы смѣлости, и злостью ей боидꙗчисꙗ непогамованsою, наsпервеs ей ꙋпоминалъ, абы нагое тѣло закрила (Пралог, 602б); гды бы зs выꙗвленiѧ грѣхꙋ, смерть любъ сповѣдника, любъ сповѣдающагосѧ настꙋпити мѣла, можетъ сповѣдающiйсѧ той грѣхъ оутаити (Зб. вып., 39б). Параўн. исповедникъ у 3 знач.
с. 163
Споведоватися дзеясл., шматкр. ад споведатися. Молитву дв0483дъ чинит за незличоные грѣхи свои ѡ которых вѣдал сповѣдꙋется Бг0483ꙋ (Пс. XVII, 32).
с. 163
Споведь наз. Споведзь. даите хвалоу богу ... а даите емоу сповѣдь (Пак. Хр., 35б); готовъ дей есми того довести ... капланомъ, который при смерти отца моего былъ и споведи выслухалъ (АВК, XXI, 266, 1556–1557); тот небощыкъ никому прычыны того постреленя не давал и на споведи передъ духовником вызнал и повѣдилъ, ижъ дей Богъ мне смерть такую дал (АВК, XXXVI, 161, 1582); не мает розгрешит на споведи свщ0483ник, хиба может розгрешит при ѡстатнем сконаню (Зб. 261, 255б); Сповѣдь, то естъ вызнанье предъ iереемъ всѣхъ грѣховъ своихъ (Гарм., 208); Нѣмашъ вs пеклѣ покꙋты, нѣмаш по смерти сповѣди (Калiст, I, 146); Кождый священникъ абы духовника своего мѣлъ и сповѣдь бы якъ найчастѣй чинилъ (АЗР, IV, 525, 1631); хто бꙋдет дѣтки нш0483и хрестил, хто нас бꙋде сповѣди слꙋхати (Зб. 107, 94б); бежите поки есте здорови, до споведи (Зб. 259, 332б); мꙋхи незвычаиныи въ оуста его влетѣвши, поты рожныи болести задавали, ажъ поки грѣховъ зs жалостiю на сповѣди ... не вызналъ (Зб. вып., 23). Параўн. исповедь.
с. 163
Сповететися дзеясл. Быць складзеным у павець. съ таковыхъ же всихъ вышей писаныхъ роль кмечихъ и осадъ зъ стороны десетинъ – по другихъ 10 грошей, будь где ся споветееть снопы десетины, заховатися мають з десетины (КПД, 533, 1569).
с. 163
Сповиноватитися, сповиноватитисе дзеясл. Параднiцца; зрабiцца ўзаемна абавязанымi. Маноил сповиноватилсꙗ з кнꙗжатем рꙋским. Маноил цесар Грецкиs ѡженилсꙗ взꙗл за себе аннꙋ дочкꙋ цара и кн0483зꙗ великог роског василиꙗ (Бельск., 385); богдан ... се был з домом подневских и тарлов сповиноватил (Стрыйк., 587); ку тому дрꙋжество и цр0483ков ѡнаꙗ вѣръных Хсвых так сꙗ собою сповиноватила (Зб. 81, 198б). Параўн. зповиноватитися.
с. 164
Сповиноваченье, сповиновацене, сповиновацэне наз. Парадненне; прыняцце ўзаемных абавязкаў. то юж была за его ведомосте, едэнаста пара люди з дому их ходкевичовского приходечи до сповиновацэнѧ з домэм радивиловским розэрвала (Еўл., 15); моцнымs, а нерозорванымъ, вѣкꙋистое приѧзни, и наиближшого сповиноваченѧ, звѧзкомъ, з ними себе споилs (Карп., 32б); видишъ же сповиноваченsе Бж0483ее зs чл0483вком, а чл0483овчее зs Бг0483омs (Мак., 356); з таковымъ се сповиноваценем в один народ се переменили (Зб. 259, 466); панъ Давидъ, райца ... розрываючы прыязнь и сповиноваченье, межи ними завартое ... речы николи не былые, до книгъ мѣскихъ Полоцкихъ записалъ (АСД, I, 369, 1646). Параўн. зповиноваченье.
с. 164
Сповиновачоный дзеепрым. Пароднены. Андреs знашедши скарбъ закрытыs зараз его дꙋхом апостолским братꙋ своемꙋ показал, ижъ ꙗко водле тела давно з ним был сповиновачоныs жебы теж во вере и в дꙋхꙋ з ним был злꙋчоныs (Зб. 255, 126б–127). Параўн. зповиновачоный.
с. 164
Сповна гл. сполна
с. 164
Споганити, споганить дзеясл. Спаганiць. Кнѧs оружие противу врагомs своимs береть ѡтпѣраючи имъ, абы ... детеи не споганили, або не побили (Будны, 80б); Ничого нетъ зsверsховsного чл0483веку вsходѧчого вs него (жебы) шsто могsло сsпоганить его, але выходечое зs него (Цяп., 52б); гды вшолъ на панъства иꙋлꙗн ѡтстꙋпникъ вери христиꙗнской споганивши а болваном сꙗ и дꙗбломъ кланꙗючи: хитро христиꙗнскꙋю правдꙋ и вызнанꙗ еи гꙋбилъ (Пралог, 637б).
с. 164
Спогребатися дзеясл. Далучацца да пахавання. крестѧчи всихъ въ три погрꙋженiѧ, и спогребаючисѧ хв0483и крещенiемъ во смерть; троицы въ единsствѣ и единsствꙋ въ троицы покланѧетсѧ (Карп., 17б).
с. 164
Сподариня наз. Спадарыня. мовили так матухно зезꙋлюхно ꙋтухно панюшно, сподаринѧ сл0483нце мсцъ звездꙋхно, даs крошку хлеба (Барк., 165); коли варива просили тые слова мовили, сподаринѧ перепелочко зорꙋхно, зернетко солнушко даs ложечку титꙗткꙋ [!] варивца сырого (Там жа, 165б).
с. 164
Сподаръ, сподарь наз. Гаспадар, спадар. то ес сподарь восемѫ сотворѣнию (Чэцця, 211б); Слꙋжить своимъ сподаремъ (Ст. 1588, Рымша); Да ne hnewаysiа, spodаru, а chtoż koho osterożet, koli ne miłyi dаwnyi twoy druh (Абух., 442).
с. 165
Сподати гл. спадати
с. 165
Сподаючый гл. спадаючий
с. 165
Сподданый дзеепрым. Падлеглы. на свѣтѣ вшелякiе речи суть одмѣнныи и зепсованью споддани, зачимъ конецъ свой замѣроный приймують (АВК, II, 42, 1617).
с. 165
Сподеваный дзеепрым. ад сподевати. Наспѣлъ потомъ заразъ соборъ берестiйскiй, али на нем и по немъ вsмѣсто сподѣванои поправы, погоршенье (Апакр., 210б–211); доброчинности богатства ... и тамъ ѡвоцомъ сподѣванои щасливости оутѣшаютъ (Варл., 309); идучы за ꙋбогим Iс0483омъ, а горнего и сподѣваного ... богатства сталсꙗ дѣдичомъ (Зб. 752, 476–476б).
с. 165
Сподеванье наз. Спадзяванне. ѡн то им ѡбѣцовал: и над свое сподѣване ѡздоровел (Бельск., 368); то в ѡбѣтницахъ над сподѣване рыхлѣйшогѡ з темницы вызволенѧ (Сматр., 32); Надъ сподѣванье такъ наше ... забавитися пришло намъ на мѣстцахъ розныхъ (АСД, II, 56, 1635); Неначаанно: Над сподѣванье (Бяр., 93); кгды нѣꙗкiй законникъ конал а братiа дш0483ꙋ его гсдꙋ богꙋ порꙋчали, над сподѣванsе ѡчы ѡтворилъ и реклъ (Зб. 107, 156). Параўн. сподеваньеся.
с. 165
Сподеваньеся наз. Тое, што i сподеванье. ꙋпованiе: Надѣа, сподѣванесѧ, оуфанье (Бяр., 180).
с. 165
Сподевати дзеясл. Тое, што i сподеватися ў 1 знач. през золотыs завоs, коториs голову чл0483вчую приѡдѣвает и ѡкрꙋжает головꙋ, нас быти звитежцы, а незвитꙗжоныи сподѣваемы (Алекс., 8б); всꙗкож ѡныs владислав того на себе не сподѣваючи, ꙋпившисꙗ спалъ (Хр. польск., 9); за злости которыем пополнил мук вѣчных сподѣвал на которыем приsти мꙗл (Зб. 107, 110).
с. 165
Сподеватися, сподеватисе, сподеваться, сподиватися дзеясл. 1. Спадзявацца, дапускаць, чакаць, меркаваць. князь мистръ сподѣвается межи ними незгоды (АЗР, I, 372, 1506); вs которꙋю годину не сподеваетесе, сынъ чоловечий пsриидеть (Цяп., 35); естли бы хто комꙋ таковыs спадокъ за живота того по ком се сподеваеть записалъ (Ст. 1588, 309); невѣста ничого не сподѣваючисꙗ, до скринки тое полотно была вложила (Хр. польск., 15б); нелзѣ сподѣваться, абы ся што доброго на зъѣздѣ нашомъ съ вами постановити мѣло (АЗР, IV, 458, 1615); такового первшого прывитаня съ трескомъ сподеватьсе пожекгнаня съ плачомъ (АСД, III, 123, 1631); таꙗ грешница чог не сподиваласꙗ того достала (Зб. 259, 52); ѡ горе нам братiе уже погибнем, нашлисмо сами чогос не сподевали на себе (Алекс. 1697, 14). Параўн. сподевати. 2. Мець упэўненасць у кiм-, чым-н. нехаи зоидеть теперь зs кsреста. и ꙋверимъ вs него. Сподевалъсе на бога, нехаи оборонить теперъ его (Цяп., 41); нѣтъ ни ѡдного витезѧ ... толко сѧ сподевала на Анъцэлота (Трыст., 99); мя Панъ Богъ на сесъ часъ хоробою наведити рачилъ, зачимъ и смерти ся сподеваю (АВК, XX, 111, 1594); при поганцахъ и невѣрникахъ того бога зоставмо, которыи жаднои надѣи вs Бз0483ѣ створители не маютъ, але на мнозство богатства своего сподѣваютsсѧ (Калiст, I, 36); сꙋд справедливыи ѡ все штоколвек за живота оучинил сподѣвайсѧ (Кiн., 63б); на млсрдiе Бж0483iе невонтпливе сподѣваюсѧ (Варл., 158б); нехай просит Бога, але нехай сподеваетсе от мене в коротком часе, што будет забитый (АВК, XXXIV, 293, 1663); ꙋже ѡт васъ з того свѣта ѡтхожꙋ и уже болшеs живъ бытъ не сподѣваюсꙗ (Зб. 82, 347б);
с. 165
Сподеваючийсе дзеепрым. у знач. наз. Той, хто спадзяецца на што-н. не лацsно сsподеваючимъсе на богатsстsво вs королевsство божъе вsвоити (Цяп., 57б).
с. 166
Сподиватися гл. сподеватися
с. 166
Сподкати гл. споткати
с. 166
Сподни, сподне наз. Штаны. сукна чирвоного на кунтушъ и на жупанъ и на сподне мистру взяли локти тринадцать (ИЮМ, I, 234, 1682); Ⱚедоровичу дворнику, водлугъ старыхъ реестровъ и постановеня, барву справовать ему жупанъ и сподни, теды дали ему на жупанъ и портки дали за все гроши ... золотыхъ тридцать (ИЮМ, VIII, 142, 1691).
с. 166
Сподний прым. 1. Нiжнi. два зубы выпали, один зуб зверхный, а другий сподний напереде (АВК, XXXVI, 345, 1582); на губе виделъ есми на сподней рану крывавую збитую (АВК, XXXI, 54, 1590). Параўн. исподний у 1 знач. 2. Якi надзяваецца (укладваецца) пад iншае адзенне (пасцель). нашли ... шапку женскую сукна чорного лисы подъшитую, перыну споднюю одну, подушку одну (АВК, XXXVI, 264, 1582); То есть постельные речи ... перинка пуховая верхняя одна, споднихъ перинокъ двѣ (АВК, XVI, 357, 1590); постели двои, споднихъ и верхнихъ перинокъ чотыри пуховые ... коштовали золотыхъ польскихъ сорокъ (АВК, VIII, 484, 1599); ꙋчинишъ ꙋбер ст0483ыs ... напервеs сподне ꙋбране. абы было лнꙗное што намꙗкшое бѣлого лнꙋ (Бельск., 51б); Таꙗ была шата споднꙗꙗ, бѣлаꙗ, з бисерꙋ (Выкл., 44). Параўн. исподний у 2 знач.
с. 166
Сподница наз. Спаднiца. сподницъ четверо – коштовали золотыхъ два (АВК, VIII, 515, 1637).
с. 167
Съ подо прыназ. З-пад. пан Крыштофъ Сворожинский, едучы с послуги ... военъное, с подо Пскова, а рознемогшысе ... тестаментъ ... учынилъ (АВК, XXXVI, 69, 1582). Параўн. зъ подъ у 1 знач.
с. 167
Сподобати дзеясл. Спадабаць. не сподобаеть. дроугъ на дроуга гнѣва держати (Чэцця, 163б); Вина взяли у пана Ⱚедора Кузевки кгарцы два, а же не сподобало, сами панове маистратовые выпили (ИЮМ, VI, 91, 1689); Коли сподобалъ тое вино самъ панъ оекономъ (ИЮМ, IX, 80, 1692); коли вамъ кондавлꙋсъ не сподобаетs, то ꙗ вамъ и дрꙋгого прiйшлю, над вами царем быти (Алекс. 1697, 6б).
с. 167
Сподобатися, сподобатисе дзеясл. Спадабацца. слали есмо къ тобѣ списокъ съ тоѣ грамоты ... и тобѣ тотъ списокъ не сподобался (АЗР, I, 139, 1494); если мне, Кулине, тая половина не сподобается (ИЮМ, XXX, 21, 1577); сподобалосѧ ему тое мѣстцо вельми (Рач., 298); сподобалосꙗ емꙋ там велми и збꙋдꙋетъ город (Патр. П, 88); там емꙋ была сподобаласꙗ невеста своволна (Самсон, 25); Европа кролевна сестра кадмꙋсова. таꙗ была непосполитои ꙋроды, сподобаласꙗ юпитерови (Бельск., 70б); жены наши не прибираютсе длꙗ того абы се нам сподобали (Алекс., 32б); если бы се имъ за мною на томъ селѣ не сподобало жыть, вольно имъ пойти прочь (АСД, III, 171, 1637); сподобаласѧ рада авесаломови, и всим старшымъ Iзраилевымъ (Хран., 268б); тое слово царю дарiю сподобалосꙗ (Алекс. 1697, 31б).
с. 167
Сподобеный гл. сподобленый
с. 167
Сподобивший дзеепрым. у знач. наз. Той, хто спадобiў да чаго-н. поднесши рꙋки цесар в небо чинил мл0483твꙋ до гд0483а бг0483а мовꙗчи слава сподобившомꙋ мꙗ таковое дѣло ст0483ое довершити (Бельск., 328).
с. 167
Сподобившийся дзеепрым. ад сподобитися I. таковыs початок справ хр0483тового прдтчу вроженных женами болшого сподобившагосꙗ похвал ѡт самого гсда (Зб. 752, 161).
с. 167
Сподобити I дзеясл. Спадобiць, удастоiць. бл0483годарю гси бє0483 мои. еже сподобилъ мѧ еси причаститисѧ мꙋкъ ст0483ых твоих (Чэцця, 34б); Таине ꙋбо приношаху жерsтвы раби добрыхъ, и законъ правды ко згоде сподобили суть (Скар. ПБ, 27б); Тои же и насъ да сподобитъ за часомъ видѣти васъ ѡчевисте (Апакр., 191б); абы ... щасливой пришлого црства своего радости и невымовного нбсныхs добръ роскошованѧ сподобилъ (Калiст, 97); такой славы и чести рожай людскiй сподобилъ (Мак., 203); Достатечнѣйшꙋю Книжицꙋ ѡ Седми Тайнахъ Выдати сподобить насъ Гсдь (Дзiд., 31); ѡн бл0483годарил гд0483а бг0483а. иж его сподобилъ принꙗти млстыню (Жыц. св., 25б); за што гсдь бг0483ъ вас розмножыт ... а што болшого вѣчное чести и славы ст0483ых сподобит (Зб. 752, 502б); благдарю тꙗ гсди бж0483е м0483 хє0483 которыs сподобил еси мене недостоsнаго тыи мꙋки терпети (Пралог, 506); всѣхъ ст0483ых нас ... небесного твоего царствиѧ сподоби (Зб. 82, 362б). Параўн. исподобити.
с. 167
Сподобити II дзеясл. Зрабiць падобным, прыраўнаваць. оуслыши влдко. оумилосердисѧ ст0483ыи. и сподоби мѧ птицамъ нбснымъ (Чэцця, 79).
с. 168
Сподобитися I дзеясл., зв. ад сподобити I. иерѣискаꙗ похвала нетлѣнныꙗ радости сподобисѧ (Чэцця, 77б); вси ... ѡгнем сут спалены, длꙗ чог теды мꙋченическог ликꙋ сподобилисꙗ (Стрыйк., 492б); ѡ милое, ѡ вsдѧчное, ѡ веселое, ѡ щастливое, ѡ пожаданное преѡбраженiе, и хтож тебе оучастнiком быти сподобитсѧ (Карп., 6); вдѧчный оный щасливый голосъ слышати сподобилисѧ, который зsзываетъ благословенныхъ ѡтцемъ до нбсного и вѣчного црства (Калiст, 28); Хто до Гсда пристꙋпити живота вѣчного сподобитисѧ, мешканем Хрстовымs быти, и Дх0483а ст0483ого наполнитисѧ прагнетъ (Мак., 196); единъ зо всѣхъ страдати сподобилсꙗ еси (Дыяр., 169); ѡво зsгола жаденъ пожаданаго конца не сподобитьсѧ Гды не бꙋдетъ шꙋкати пропорцiоналныхъ емꙋ сродкѡвъ (Дзiд., прадм.); мл0483днцъ ... скоро пришол до ... любви Гд0483а бг0483а, и добродѣтелеи сподобивсꙗ. которыꙗ ведут до него (Жыц. св., 69); вамъ ... ꙋтѣха ѡттул пришла, жесте се сподобили бг0483а во плоти нашоs видѣти (Зб. 752, 473); Ст0483ыs пророк аввакꙋмъ ... з божего надъхненѧ сподобилсѧ дарꙋ пророцкого (Зб. 82, 208). Параўн. исподобитися.
с. 168
Сподобитися II дзеясл., зв. ад сподобити II. Дщеры ихъ поимемs собѣ за жены, и наше за них давати будемъ. Толико да сподобимсѧ имъ и да обрежемъ весs мужескии полъ (Скар. КБ, 63б).
с. 168
Сподобленый, сподобеный дзеепрым. ад сподобити I. чести велице сподоблен боудеши (Чэцця, 183б); в малыхъ речахъ посsтрадали суть, и во многомs добрѣ сподобени будутs (Скар. ПБ, 5б). Параўн. исподобленый.
с. 168
Сподобляти дзеясл. Спадабляць. теж и до нн0483ѣ чꙋдодеsственное сподоблꙗет (Зб. 752, 112).
с. 169
Сподоблятися дзеясл., зв. ад сподобляти. вs тот часъ нбсного живота сподоблѧетsсѧ, ставшисѧ ѡдтꙋль чистымs Дх0483а ст0483ого мешканемs (Мак., 89).
с. 169
Сподокъ наз. 1. Нiзiна. ѡбозъ мадиꙗнскиs был на сподку в долине (Бiблiя, 123б); обозъ мадiанскiи былъ на сподкꙋ вs долинѣ (Хран., 177б). 2. Тое, што i сподъ у 2 знач. видѣлъ его весь людъ во волосꙗницы, ѡдѣꙗного на тѣле ѡт сподку (Бiблiя, 469); видѣлъ егѡ весь людs во волосѧницы одѣꙗннаго на тѣле ѡт сподкꙋ (Хран., 326).
с. 169
Сподъ наз. 1. Спод, нiз чаго-н. одно на сподѣ подпись руки тыми словы (АВК, II, 172, 1635); Адъ преисподнiй: Найнижшее на самомъ сподѣ мѣстце пропастное, або Пекло (Бяр., 224); дiѡклетиꙗн по намовах долгих казалъ коло збудоват под сподъ тѣсныs проход ꙋчинивши (Зб. 82, 339б); подъ брамою Олейною направовали сподъ брамы, который одпалъ былъ отъ дожджовъ (ИЮМ, IX, 87, 1692). Параўн. исподъ у 1 знач. 2. Паверхня, якая знаходзiцца пад чымсьцi. верхнее ѡдѣнsе вsправдѣ звычайное мѣлъ на собѣ: на сподѣ зась волосенницꙋ ѡнꙋю, которꙋю емꙋ Варлаамs былъ даровал (Варл., 334б). Параўн. сподокъ у 2 знач. 3. Падбрушша (пушнога звера). до подшыця купили два хребты лисихъ и чамра и сподъ готовый такъ же лисiй, дали золот. девять (ИЮМ, VI, 131, 1689).
с. 169
Споение гл. споенье
с. 169
Споеный дзеепрым. 1. Ад споити ў 1 знач. Два подолsки споена имети будеть при конъцехъ обоего боку (Скар. КВ, 52б); тꙋтъ ѡдны речи з дрꙋгими ... накшталтъ ѡгнивъ ланцꙋхѡвыхъ спѡены соут (Апакр., 7); ꙋлиешъ на них колца золотыи, през которих бы дрꙋжки споеныи столпы держали (Бiблiя, 142); ꙗкъ огнива оу ланцꙋха ѡдно зs дрꙋгимs споеныи, висѧтъ (Мак., 23б); бꙋдꙋтъ сsпоены [столпы] ѡт долꙋ ажь до верхꙋ (Хран., 103б). 2. Ад споити ў 2 знач. абы тыи, над котѡрыми старѣишинство маемо, то тꙋды, то сюды не бѣгали ани епсповъ згоды добре споенои, своею лестною а фортелною смѣлостью взрꙋшали (Апакр., 140); не ест споенаꙗ праца з сакраментом (Зб. 261, 268б); Новат ... до римꙋ на згꙋбꙋ церковнꙋю ехавши част также свещенников и брати згодное ѡдорвал и братство добре споеное ростꙗл (Бельск., 249б); всѣ тые хотяй розлучени отъ себе мѣстцами и часами, духомъ и вѣрою такъ споени и злучени суть (Пыт., 24); То вѣдайте намилшiи, же вси цноты споены сꙋть зs собою (Мак., 326); ꙋсѣ бꙋдꙋтъ барзо великою милостю споеные и дивне завше весолые (Зб. 259, 429б); жаднаꙗ далекост дѣлити тых не может, которые ласкою христовою споени сут (Зб. 752, 518); жаднаѧ далекост дѣлит тых не може, которие ласкою хв0483ою споени сут (Зб. 82, 363б). Параўн. зпоеный.
с. 169
Споенье, споение наз. 1. Злучэнне; месца, дзе злучана што-н. Споение бедsръ твоихъ ꙗко запоны, еже оуделаны суть рукою маистера (Скар. ПП, 9); жерди на которыхъ стоꙗл, были золотые, а споенье их было перлами ѡсажоно (Атыла, 179–180); мысли его трвожили его, а споеньꙗ нырокъ его слабѣли (Бiблiя, 544); на шии его ѡбрꙋчъ золотыs ... ани его знꙗти могли ани жадное споене сꙗ показало (Пралог, 500б); Двема тежь дощкамъ ... такожь споенье зоставлено бꙋдетъ (Хран., 103б). Параўн. зпоенье. 2. Дзеянне па дзеясл. споити ў 2 знач. Просили насъ ... о принѧтье до костела римского, о зsедноченье и споенье себе ꙗко члонковъ з головою (Апакр., 41б); мнѡгое и розмаитое Цр0483кви кs Сн0483ꙋ Бж0483емꙋ присвоенiе, злꙋчене и споене оказꙋючи (Калiст, II, 78б); Гды теды дх0483овне вs чл0483вцѣ оуважаетъсѧ, цр0483ковъ естъ цѣлымъ споенsемъ (Мак., 317); Союзъ: Звѧзокs, звѧзане, звѧзка, злꙋчѣне, споенье (Бяр., 154); Ирмосъ, єі0483 ... ѡбраз, состав, чын, стан, кшталтs рѧдꙋ вs споеню и злꙋченю тропарѡв (Там жа, 278).
с. 170
Спозненый дзеепрым. ад спознити ў 1 знач. я тое жито на себе пожалъ, нижли онъ тое жито севбою спознилъ, которое за севбою его спозненое незрожайно было (АВК, XXI, 291, 1558).
с. 170
Спозненье наз. Спазненне. такъ тежъ спозненья и ушкодзенья не водлугъ часу товаровъ розныхъ, што все за причиною его пана Волконовского панове Яковлевичи такiе великiе шкоды подняли (АВК, VIII, 508, 1623).
с. 170
Спозненьесе наз. Дзеянне па дзеясл. спознитися. за спозненьемъсе отложили есьмо тую справу на выслуханье свѣтковъ ... до завтрея (АВК, VI, 170, 1599).
с. 170
Спознити дзеясл. 1. Тое, што i спознитися ў 1 знач. онъ ... две солянки посиялъ, а на третью посеяти не хотелъ и тое сеянье спознилъ (АВК, XXI, 291, 1558). 2. Тое, што i спознитися ў 2 знач. ижъ того дня было спознило, отложиломъ тую справу для прейзрѣнья до дня завтрешнего (АВК, VI, 153, 1597); Нижли я, Коморник ... видечи, же того дня спознило, ноч надходила, слонъце зашло ... тую справу их во всем под тою ж моцъю до дня завтрешънего отложилом (АВК, XXX, 316, 1606).
с. 170
Спознитися дзеясл. 1. Спазнiцца, не справiцца ў тэрмiн. потымъ Оношко ... поведилъ, же кгды се въ пятницу спознилъ, у Фарыника ночоваломъ (ИЮМ, VIII, 424, 1629); Ⱚеѡдора ... так сѧ того днѧ спознившы зверънꙋла наночъ до манастырѧ Енафы (Зб. 82, 79б). Параўн. зпознитисе, спознити ў 1 знач. 2. Адбыцца са спазненнем. Себестыянъ ... ижъ ся было спознило, тые дей кони зоставилъ водле ставищу (АВК, XXI, 337, 1558); ижъ ся спознило, ничого есмо не писали и не справовали (АСД, IV, 230, 1569); будучы дей мне у месьте ... Меньскомъ ... и кгды дей се вже спознило, того дня у волъторокъ ... велъ дей тотъ подданый ... коня своего и моего для поенья до воды (АВК, XXXVI, 235, 1582); того дня, ижъ се вжо было спознило, отъложыли есмо тую справу на декретъ нашъ до завтрешънего дня (АВК, XXX, 122, 1592); иж се того дня в месецу апрелю четвертого вжо было спознило ... тую справу ... отложыли (АВК, XXXI, 233, 1595); ижъ се было спознило, мы коммисаре вси згодне отложили есьмо тую справу до завтрея (АВК, VI, 218, 1601); того дня спознилосе было, на вырокъ въ той справе до дня завтрашнего ... отложылъ (АВК, XVIII, 216, 1607). Параўн. спознити ў 2 знач.
с. 171
Спозрети гл. спойзрети
с. 171
Спозыванье наз. Дзеянне па дзеясл. спозывати. ведомым мене ... учынил, если он сам поборца водле универсалу заховал в подаваню на спозыване до враду тых недбалых, которые побору ... не отдали (АВК, XXXVI, 383, 1582).
с. 171
Спозывати дзеясл. Выклiкаць. ихъ ку скуточному заставеню тое справы на певный рокъ спозывати (АВК, XXIV, 224, 1560); тыхъ всихъ спозывати передъ господаря короля его милость (АЗР, IV, 3, 1588).
с. 171
Спозычити дзеясл. Пазычыць. я теперъ ... спозычившы у людей на пенези ... тую отчызну свою ... окупилъ былъ есми (АВК, XXIV, 426, 1584).
с. 171
Споиваный дзеепрым. ад споивать. дsсками Кедровыми весь Храм внутри былs обложенs, делом резанымs и споиванымs и ритинами выседsлыми ꙋкрашенs (Скар. ТЦ, 134б).
с. 171
Споиватися дзеясл. Злучацца, змацоўвацца. Пѧть оконъ в купу сs собою споиватисѧ будут (Скар. КВ, 48б); Двое вытесание было естъ по всихъ доскахъ абы сѧ едина зs другою споивала (Там жа, 68б).
с. 171
Споивать дзеясл. Умацоўваць. Если то грехъ не згодные еднать, милость христиѧнскꙋю споивать, покои костела и церкви христовы ꙋмоцнѧть (Бер. саб., 10б). Параўн. споювати.
с. 172
Споити дзеясл. 1. Злучыць, знiтаваць. ащели же дверь ест споймо еs дsсками кедровыми (Скар. ПП, 10б). 2. Аб’яднаць. Три речи въ одно мѣсто споилъ Ап0483лъ што повинsни Ѡтци (Будны, 60б); Рымлѧне поведа и навысшыи епископъ ихъ жадное погоды не ѡпꙋщаючы посылали абысе зъехавъшы на ѡдно местце и соборъ чынечы, зъгодꙋ зъ стороны веры светое межы собою споили (Бер. саб., 47); мономах ... кнꙗзства рꙋские розорваныи и розно розшарпаныи зновꙋ дѣлностю своею вs ѡдно праве тѣло споил и злꙋчил (Стрыйк., 471б); але еще и моцнымs, а нерозорванымъ вѣкꙋистое приѧзни, и наближшого сповиноваченѧ, звѧзкомъ, з ними себе споилs (Карп., 32б); Бо ꙗкъ камень вs оуглѣ бꙋдованsѧ положеный зрꙋбы двохъ стѣнъ держитъ: такъ и Хс0483 вs однꙋ вѣрꙋ всѣхъ пѡганъ и жидѡвъ споил (Калiст, II, 77); таꙗ игла приꙗзнь ест межи ангелами и людми споила (Зб. 259, 191); тоs ... собрав народы, и въ ѡднꙋ церковъ и въ ѡдноs вѣре под одною головою христомъ гд0483омъ в любъви споил (Зб. 82, 27).
с. 172
Споитися, споитисе дзеясл., зв. 1. Ад споити ў 1 знач. противу собѣ схожалисѧ петелsки и вкупу сѧ споили (Скар. КI, 68б). 2. // перан. Злучыцца, аказацца звязанымi якiмi-н. адносiнамi, пачуццямi. Дꙋша Енаѳова споиласѧ естъ съ душею Давыдовою (Скар. ПЦ, 39); дш0483а сихема сына моег споиласе з дочкою вашею (Бельск., 24б); до нбснои мовлю ласки, котораѧ зs натꙋрою нш0483ею злꙋчитисѧ и споитисѧ мает (Мак., 32); порвалъ и спалъ з нею, кгвалтъ оучинивши панне, и споиласѧ з нею дш0483а егѡ (Хран., 51б). Параўн. зпоитися.
с. 172
Спойзрети, спозрети дзеясл. 1. Паглядзець. илемкрот споsзрел на ѡбраз аврамов ѡѳѣрꙋючого исаака завшем плакал (Зб. 261, 208); езавель ... споsзрѣла ѡкном на иꙋе въежчаючого в браму (Бiблiя, 476); хто спойзрит пожадливе на невѣстꙋ, оуже зчꙋжоложилъ вs срдцꙋ своемъ (Калiст, II, 246б); на тое што повѣдѣлъ, ани очима спозрѣти не можемо (Варл., 298б); споизрѣла окном на Iꙋе (Хран., 329б). 2. Пацiкавiцца. так тежь и прчстаꙗ бц0483а споsзрете в живот ѡное заперласꙗ вперод родичовь кгды змалꙋ ѡддана была на слꙋжьбꙋ бж0483ию (Зб. 261, 74–74б).
с. 172
Спойсродъ прысл. у знач. прыназ. З сярэдзiны. того Анапрея Жданъ ... не переконавши его правомъ, спойсродъ места взявши межи людми, до турмы хотел его подат (АВК, XXXIX, 126, 1578).
с. 173
Спокоене наз. Спакой. тыми границами небощыка пана подкоморого не таковы роздел учыненъ, которы бы в особливости и спокоеню част пана Ясинъского оставилъ (АВК, XXX, 25, 1589).
с. 173
Спокоити, спокоить дзеясл. Уцiхамiрыць. мы ... хотечы то межи ними спокоити положили есмо зарꙋкꙋ (КВС, 521б, 1552); жебы ѡдно цр0483квъ бж0483ию ꙋпокоилъ видꙗчи ꙗко много епкпъ на афанасиꙗ възбꙋренныхъ было: мнѣмаючи ꙗко тымъ цр0483кви спокоит могли (Пралог, 633).
с. 173
Спокоитися, спокоитисе дзеясл. Супакоiцца, заспакоiцца. ся они за тыми листы нашими не могли спокоити и въ тыхъ ростыркахъ жадного постановленья межи себе учинити (АЗР, II, 398, 1544); обѣшено теды амана на шибеницы которую былъ зготовалъ мардохееви и спокоилъсе гнѣвъ црскiй (Хран., 382).
с. 173
Спокоить гл. спокоити
с. 173
Спокой наз. Спакой. Здавна тое имѣнье свое во спокои мѣли (РПП, 241, 1551); приказуемъ тобе ижъбы еси тые вси новины имъ отъложылъ и далъ бы еси имъ въ томъ спокой (ИЮМ, II, 231, 1630).
с. 173
Спокойливе прысл. Тое, што i спокойне ў 2 знач. степанъ леньковичъ во всемъ бы сꙗ к неs спокоsливе заховалъ (КВС, 521б, 1552); чернци ... дерево бортное и сеножати свои въ нашой пущи маютъ вечно мети и спокойливе безъ кривды ихъ вживати (АВК, I, 47, 1614).
с. 173
Спокойливый прым. Тое, што i спокойный у 2 знач. поки тое имѣнье отцу моему не дано, тые люди мои у спокоиливомъ поживанью были (АВК, XVII, 55, 1539); водле давного спокоsливого держаньꙗ пановъ левоновичовъ заховали есмо (КВС, 555б, 1552); они по смерти отца своего отъ петнадцати годовъ в спокойливомъ держаньи своемъ суть (АВК, XXIV, 197, 1558); о кгвалтовное наѣханье ... на властные дей спокойливые села его милости пана Василя Коптя (АВК, II, 276, 1590).
с. 173
Спокойне, спокойно прысл. 1. Мiрна (без калатнечы, вайны). вежды торговли зъ инъдеи спокойно перепоускают (Валх., 47б); мы ... в тую Дуброву Дукревскую, яко описали границы, не маемъ ся вечне вступовати и спокойне се во всемъ заховати (АВК, XXII, 118, 1560); самъ спокоsне и скромне сѧ не заховалъ, а кого без даньѧ причины ... ранилъ (Ст. 1588, 19); маючи покоs ѡт всѣх сꙋсѣдов спокоsне в литвѣ пановал (Стрыйк., 528б); нѣкотории нас приsмовали спокоsне, нѣкотории тежъ през воеване подбиты (Алекс., 11б); селцо ... набытое ѡт давного часꙋ в спокоsномъ держанъю маю и тепер спокоsне держꙋ (ККСС, 14б, 1615); мешкаsте спокоsне зо всими (Зб. 752, 502б); ѣхалъ который былъ всѣхъ на конѧ против немꙋ, и реклъ: то мовитъ цр0483ъ: спокойно ли есть все (Хран., 329). 2. Без трывог, перажывання. никгды а нигды спокойно передъ нимъ беседы мети не можемъ (АВК, XXI, 13, 1555); братꙗ з заздрости великои его ненавидѣли, и розмовлꙗт з ним спокоsне не могли (Бiблiя, 84); але длꙗ тог абысмы добре спокоsне а в боꙗзни бж0483еs жили зоставил бг0483ъ пекло и роскошъ людем по смерти (Бельск., 165б); велце шлѧхетный сн0483ъ его, и праве Кролевскiй маючи оумыслъ, вs своемъ палацꙋ спокойне мешsкалъ (Варл., 260); до своихъ монастырев спокоsно пошли (Пралог, 578б); прiидѣте до Навана и поздоровте егѡ именемъ моимъ спокойнѣ, и рѣчите так (Хран., 232б); феѡфил ... ꙋмѣл довтипомъ и пилностю ... мꙋдре всег и спокоsне доsзрети (Зб. 82, 28); которiе емꙋ доброволне прiишла и поклонилисꙗ, тыхs спокоине ѡтпꙋщалъ (Алекс. 1697, 22). Параўн. спокойливе.
с. 173
Спокойнейший прым., выш. ст. 1. Ад спокойный у 1 знач. не малые кривды ... от князей пановъ и земян шляхты околичныхъ деють и хотечы на иномъ спокойнейшомъ местъцы хлебокоръмлене мети (АВК, XXXI, 15, 1567). 2. Ад спокойный у 2 знач. кгды есми почалъ пана Ондрея упоминати, абы ся ку тому подворнику своему спокойнейшимъ заховалъ (АВК, XXI, 23, 1555); абы будучы ѡт земских забавок ѡтлучоныи, богу тому, которого имѧ вызнавал, поддавшы тѣло под силу розумови а недосыпанемъ а недоеданьем ... спокоинѣишею мыслею служыти, закон его розмышлѧвати и прыказане ховати мог (Атыла, 188).
с. 174
Спокойно гл. спокойне
с. 174
Спокойность наз. Мiрнае, без звады, iснаванне; спакой. Алеѯандеръ тоs ничого иншого не жедает ѡдно абы весь свѣтъ подбилъ ... абовѣмъ коли бы през малыs час в спокоsности трвал ꙗко чл0483вкъ без покарму ꙋставает (Алекс., 23б–24); люде за нбсным житiемs оудалисѧ ... вs чыстотѣ и встыдливости, вs покорѣ и спокойности, вs милости досконалой до Бг0483а и ближнего дочасного живота бѣгъ скончивши (Варл., 106–106б).
с. 174
Спокойный прым. 1. Мiрны, неагрэсiўны; бестурботны. Выкладываетсѧ же рꙋскымъ ꙗзыкомъ Саломонъ еже ест Мирsныи или спокоиныи (Скар. ПС, 2); ѡ ѡтънꙗтье и выбитье з дому спокоsного мешканꙗ (Ст. 1566, 50б); карати маеть ... водлꙋгъ артыкꙋлов которые бы на ѡнъ часъ ѡ спокоsномъ захованью ꙋ воsску выданы были (Ст. 1588, 60); длꙗ великог зsездꙋ не было им спокоsнои господы (Бельск., 202); ѡдны вs военsномъ а дрꙋгiи вs спокойномъ животѣ кохаютъсѧ (Мак., 163–164); Мирный: Спокойный. быт мв0483 (Бяр., 79); мѣлъ панство спокоsное хот иные панства ѡколичные в непокою великомъ жили (Зб. 259, 554б); товариство мѣли з ꙋчтивыми и спокоsными сполꙋчнꙗми (Зб. 82, 283б). Параўн. зпокойный. 2. Ураўнаважаны, без узрушэння, без трывогi, без непакою. спокоиное молчание содержа ваше вси речи (Скар. ПБ, 28); Всѧкiи хто смеетсѧ много. сеи ес спокоинъ и не смотрить послѣдкоу своего (Арыст., 200); одъно невинъне ихъ людей спокойных и ни в чомъ ему не винъныхъ, окрутъне дей позбивалъ и поранилъ (АВК, XXXVI, 221, 1582); кравец ... будучи подпилый, не хотечи до господы своее ити, яко чоловекъ спокойный, там в тому дому на проспане положилсе (АВК, XXXI, 62, 1590); не зычимо собѣ таковыхъ казнодѣевъ, которiе бы ... людъ Божiй и наши спокойные сердца мѣли заражати и трвожити (Пыт., 83); ѡдного прагнꙋлем, абымъ ... вs спокойномъ постановеню дш0483и Бг0483ꙋ моемꙋ и Пн0483ꙋ слꙋжилъ (Варл., 324б); Человекъ бовем тепер естъ здоров, зараз и хорыs: тепер спокоsныs заразъ же трывожливыs (Зб. 255, 432); абы не былъ есмь спокойный: а пришло на мене розгнѣванье (Хран., 58). Параўн. зпокойный, спокойливый. 3. У знач. наз. Не бунтар, не забiяка. таковыs спокоsныs ꙋтекшисѧ до насъ гсдрѧ ... такого противника своего до права ѡ небеспечность здоровьѧ своего ... позвати [маеть] (Ст. 1588, 410); На кого пойзрꙋ, толко на покорного и спокойного и дрижачого на мои слова (Мак., 61); дꙋхъ ст0483ыs серце взрꙋшаеть ... на ѡстатокъ над покоръным и спокоsнымъ ѡтпочывает (Зб. 255, 65); благословени спокоsные або покоs милꙋючие (Зб. 259, 97).
с. 175
Сполбискупъ наз. Калега-бiскуп (епiскап). кипрiанъ пишетъ, же него всѧ личба сполъбискꙋповъ по всемъ свѣте згодною единомысльностью позволила (Апакр., 130).
с. 175
Сполбратия гл. сполбратья
с. 175
Сполбратъ наз. Сабрат. Въ одной ѡтца особѣ, зо всѣми розлꙋка. Зs ѡтцомъ стада зs маткою сиротъ, вдовъ оупалыхъ, зs сн0483омъ цр0483кви зs сполsбратомъ великихъ и малыхъ (Лям., 3); Ани бовѣмъ легкiй тотъ выстꙋпокъ собѣ бытъ розꙋмѣй, если сполъбрата и товариша нашего тобѣ вs рꙋки выдамо (Варл., 202). Параўн. спулбратъ.
с. 175
Сполбратья, сполбратия наз., зб. ад сполбратъ. Присылали до мене ... сполбратью своего, пана Илью Исаковича и пана Григорья Ⱚедоровича (АЗР, IV, 200, 1599); заразъ по прыбытю его милости къ намъ сполъбратiи нашей до Кiева выслалисьмо (АСД, II, 50, 1633); если того непрiѧтелѧ, которого вs законном цвиченю товариши и сполъбратiѧ мои оуже забили, и ногами подоптали, зновꙋ живого ... принесꙋ (Варл., 160).
с. 176
Сполвечность наз. Сумесная вечнасць. Нѧдро въ Бг0483ословiи значитъ сполечност истности сн0483ꙋ зs Оц0483емъ ... албо прироженость и сполвѣчность (Бяр., 100).
с. 176
Сполвечный прым. Сумесна вечны, таксама вечны. Ѡтц0483а, и Сн0483а, и ст0483го Дх0483а, три не слиѧнsные лицы, алsбо перsсоны, въ едномъ а нерозsдѣлном сꙋществѣ, и единомъ, а сполъвѣчsномъ, бжствѣ славитъ (Карп., 17б); тои есть Iс0483 Хс0483 вsсѣхъ речiй Пан: Который ачsколвекъ без початкꙋ естs, и сполъвѣчный зs Ѡтц0483емъ (Варл., 14б); презначене естъ реч барзо давнаꙗ ... ѡвшемъ самомꙋ богꙋ сполвечнаꙗ (Зб. 255, 376б); хс0483 гсдь ... ꙋрожонъ ест з живота ѡтцовского, то ест, истности власнои его, и претож естъ сполвѣчныs и сполийныs з ѡтцемъ (Выкл., 143б).
с. 176
Сполвызнавца наз. Таварыш па веравызнаннi. зачим сполвызнавцѡвъ нашихъ на насъ ненависть, повстане и преслѣдоване (Калiст, II, 311б).
с. 176
Сполвязень наз. Разам зняволены. товиꙗ тежъ з ними пойманыs, дороги правды не ѡпустилъ, и того што мѣть моглъ сполъвꙗзнем братии своей ꙋдѣлꙗл (Бiблiя, 587); ѡныи чернцы сполвꙗзневе много ѡкрꙋтенствъ ... плачꙋчы ст0483ому повѣдали (Зб. 752, 66б).
с. 176
Сполдедичка наз. Суспадчыннiца. потреба жебы ѡблюбенница, зs ѡблюбенцемъ терпѣла: и такs товаришкою и сполдѣдичкою Христовою зостала (Мак., 106).
с. 176
Сполдедичъ наз. Суспадчыннiк. оуже плебани сполъдедичами з ними сѧ вs ихъ добрахъ чинѧтъ (Апакр., 195); нас по бл0483годати дѣдичми Бг0483ꙋ и сполдѣдичми Хв0483ыми писмо называет (Карп., 5); Хотѧчiи теды тыхъ сполъдѣдичами, и сполъмѣщанами мѣста нбсного быти, и з ними оувелбенsе мѣти (Мак., 105); чистѣйшымъ способомъ жыти починаемъ, абысмо тежъ сполдѣдичами тыхs зостали, которые кs несмертелности ѡтродилисѧ, и вѣчного збавенѧ достꙋпили (Варл., 61–61б); ставаемсꙗ сынами божыими, и сполдедичами христовыми (Зб. 255, 408б).
с. 176
Сполежнутье наз. Савакупленне. грешат и тые смертелне которие мают сполежнꙋта бестиею (Зб. 261, 257б).
с. 177
Сполемъ гл. споломъ
с. 177
Сполентъ наз. Заляцанне. што се тычеть напервѣй сполентовъ сына пана Кособуцкого Андрея до цорки пана Давыдови … панъ Филипъ Кособуцкій, намнѣй тому не преченый, на волю его пустилъ (АСД, I, 370, 1646).
с. 177
Сполерованый дзеепрым. Ачышчаны. дх0483ом ст0483ым слово бж0483ее сѣмкрот ведле пророкѡв пробовано и сполеровано (Каз. Кір., 80); вsмѣсто золотого покривала, щирость, огнем нбсным добре сполерованого любве, злота, дивsне и предивsне здобит: такъ ижs се той ѡзsдобѣ, и самый дворꙋ нбсного, ѡбыватель … мꙋсѣлъ дивоват (Карп., 35–35б).
с. 177
Сполероватися, споляроватися дзеясл. Ачысціцца. все сѧ мает огнем сполѧровати, и нѣчого нечистого до неба не внидет (Каз. Кір., 12); ижъ ся все маетъ огнемъ сполеровати и ничого нечистого до неба не внийдетъ (Пыт., 58).
с. 177
Сполечне, сполечно прысл. Разам, сумесна, супольна. всякая вольность сполечне имъ съ тыми жъ поддаными его милости господарскими (РПП, 113, 1506); матка его Шымковая Ульяна Михайловна сполечне з нимъ продали часть свою отчызную в Дуброве (АВК, ХХII, 117, 1555–1565); естли бы братꙗ … перед врꙗдом того делу своего сполечне не сознавали (Ст. 1566 I, 77б); который в том именью Нестановскомъ у дворе ее з нею сполечне перемешкиваеть (АВК, ХХХVI, 23, 1582); которые подданые пана Путиловы прынявши следъ сполечне стороню вывели дей следъ зъ кгрунту Лодейницкого (АВК, ХVIII, 93, 1592); сполечне всѣ и особно каждый згодне, одностайне, безs жадного спротивленьѧ ознаймуютъ, же имъ кр его мл … сполное постановене послати рачилъ (Апакр., 23б); были близко римꙋ на тоs час и иныи мѣстца ѡсобныи тыи вси потом вs ѡдно мѣсто великое рим сполечно зложоно (Бельск., 145); проежчалъ алеѯандер сполечне зъ ефесом философом приꙗтелем своим (Алекс., 5б); взяли и позычыли есмо сполечне, вси три насъ особы за одинъ чоловекъ, грошей готовыхъ (ИЮМ, ХХI, 408, 1623); мовилъ господ ис0483 ꙋчнем своим то вамъ приказꙋю, абысте се сполечне миловали (Зб. 259, 574б); в чомъ почали есмо ѡт гд0483а бг0483а потребовати помочи, а вси сполечно стали есмо на молитвѣ до вседержителꙗ руки и ѡчи подносꙗчи в небо (Пралог, 541б). Параўн. сполочне.
с. 177
Сполечникъ наз. Саўдзельнік, супольнік. сполечъниками имъ были вs кsрови пророцкои (Цяп., 33); взѧвши его до своего палацꙋ, пꙋрпꙋрою и діадімою оучтилs и столꙋ своего кролевского сполечникомъ оучинилъ (Мак., 146); сполечником Бж0483імs былъ названый (Варл., 177); ѡбещник, оучастник: Сполечник (Бяр., 194).
с. 178
Сполечница наз. Саўдзельніца, супольніца. вѣчного збавенѧ зо всѣми ст0483ыми ꙗкѡ сполечница и товаришка, подобѧчисѧ имъ вs житiи своемъ на свѣтѣ (Мак., 48); дочку … небесному ѡблюбенъцю хрстови пошлюбил был дати и ангелом сполечницꙋ ꙋчинити (Зб. 82, 290).
с. 178
Сполечно гл. сполечне
с. 178
Сполечность наз. Адзінства, сумеснасць, супольнасць. землю волынскꙋю … в сполечност ꙋчаст владность и въ титул корунныs приворочаемъ (Прыв., 108б); абы сѧ не съвокꙋплѧли зs сынми людsскими и жаднои сполечности з ними не мѣли (Каз. Кір., 38б); з римским бискꙋпомъ сполечность и згодꙋ мѣти, и его ꙗко головы слоухати, повинность есть спасеннаѧ (Апакр., 59); весь народъ его в добром животѣ и светой сполечности зоставалъ (Біблія, 602); хто бы сполечност мѣл з нестором проклꙗтыs ест (Бельск., 307б); грекове ваши зъ костеломъ Римскимъ сполечность резервали (Пыт., 30); сꙋтs межи нами ѡдны которіи зs Хрстом и зs Агг0483елами его сполечность маютъ (Мак., 148); мыслsю з Бг0483омs розмовлѧлъ, и зъ ѡным сполечност свою мѣлъ (Варл., 174б); з злым товарыством мѣть сполечност естъ реч вправде заказанаꙗ и небезпечнаꙗ (Зб. 752, 477б); длꙗ великог его смродꙋ жити з нимъ и сполечности мети не хочем (Зб. 82, 2). Параўн. зполечность.
с. 178
Сполечный, сполэчный прым. Агульны, сумесны, супольны. рогато бѣ лице его, длѧ сполечsного розsмолsвѧниѧ съ гсдемъ (Скар. КВ, 65б); ѡныs ꙋчастникъ которыs рэчы сполэчное доходити ꙋсхочэть сам ѡдин доходити можэть (Ст. 1566, 60б); Я Иванъ Хребтовичъ … тую церковь Липскую и оный къ ней наданый кгрунтъ … въ ихъ сполечной, суполной, а векуистой моцы зоставлю (АВК, I, 5, 1585); коли ѡ речъ сполечнꙋю, которꙋю жъ кольвекъ вси ꙋчасники весполъ ꙋ права мовити и ее доходити ꙋсхочꙋть (Ст. 1588, 230); передъ дворомъ церковь русская, сполечная съ панемъ Александромъ Миховичомъ, братанкомъ моимъ стрыечнымъ (АВК, ХIV, 371, 1590); зачим ѡт декретꙋ римского епископа, и сполечныхъ емꙋ сꙋдей отозвалсѧ на соудъ (Апакр., 142б); ваши сполечныи схоженꙗ новомѣсꙗчиꙗ и ст0483ъ ваших ненавидит дш0483а моꙗ (Бельск., 137б); за устною и очевистою сполечною прозьбою нашою, печати приложить и руками своими подписать рачыли земяне господарскіе (АСД, III, 95, 1624); Съобщеніѧ, съпребываніѧ, ац0483ні. сполечныи обцованsѧ и сполкованьѧ (Бяр., 165); жаденъ ≠обчій не былъ при познанью сполечномъ (Хран., 72б). Параўн. сполочный.
с. 178
Сползахопленье наз. Сумеснае захапленне. Совъсхищеніе: сполsзахоплѣнsе: Стремленіе (Бяр., 162).
с. 179
Сползненье наз. Дзеянне па дзеясл. сползнути. митрополит с пѧтма владыками, обsставивsшисѧ вs цр0483кви гайдꙋками по сползненью днѧ и термѣнꙋ соборови назначоного, едность нѣꙗкꙋюсь з римским костелом строилъ (Апакр., 211).
с. 179
Сползнути дзеясл. Тое, што і сползти. вs тотъ дн0483ь который самъ кꙋ зачатью синодꙋ вs оуниверсалѣ назначилъ до синодꙋ жадного вsстоупꙋ не чинит, але емꙋ вs порожнованю оуплывати, а так термѣнови томоу сползнꙋти допꙋщает (Апакр., 12); день до синодꙋ назначоныи … ѡтплыноулъ и терминъ сползнꙋлъ (Там жа, 85б).
с. 179
Сползрослый прым. Зрослы; якi зросся з чым-н. у адно цэлае. если зас человѣкъ былъ зо двѣма головами, албо жебы сѧ здало быти двое дитѧток сползрослыхъ, тогды первей маеть крестіти однꙋ головꙋ (Навука, 22–23).
с. 179
Сползти дзеясл. Спаўзці, завяршыцца. естли бы по заложенью позвовъ роки земские або рочки земские, або рочки кгродские сполъзли не сꙋжоные за воsною або поветреемъ, або за иншыми ꙗкими с часомъ припалыми причинами (Ст. 1588, 189). Параўн. сползнути.
с. 179
Сполисностный прым. Тое, што і сполистотный. онъ справовал справы, сполъисностного своего ѡтца, который его послал (Каліст, I, 142).
с. 179
Сполистный прым. Тое, што і сполистотный. хвала сполистной Тройцы (Мак., 187); Хс0483 гсдь … ꙋрожонъ ест з живота ѡтцовского, то ест истности власнои его, и протож естъ сполвѣчныs и сполистныs зs ѡтцемъ (Выкл., 143б).
с. 179
Сполистотный прым. Які мае адну сутнасць. о ѡтче и сн0483е, и ст0483ый дш0483е, сполистотное и нераздѣлное бозство, тебе взываю (Варл., 189). Параўн. сполисностный, сполистный.
с. 179
Сполитованье наз. Падтрымліванне адносін. мене въ мѣстѣ его королевское милости Мѣнскомъ жаденъ въ домехъ своихъ не держалъ и со мною сполитованя не мѣлъ подъ зарукою десетьма тисечъ золотыхъ польскихъ (АЮЗР, II, 56, 1609).
с. 179
Споличковати дзеясл. Даць аплявуху. той Балътромей … ускочивши до светлочъки, где были дочки мои … збилъ и споличковалъ (АВК, ХХVI, 90, 1585); шарпаючы ее споличковали, змордовали, ажъ дей се кровью облела (АВК, ХХ, 140, 1598).
с. 180
Сполкованье, сполкование наз. 1. Дзеянне па дзеясл. сполковати ў 1 знач. хто не мѣлъ знаку на челѣ альбо на рукахъ отступленья и сполкованья зъ ними, жадному не было вольно ни купити, ни продати (АЗР, IV, 215, 1605); ꙋчинили ꙋнѣю, то ест ꙗкобы згодꙋ и сполковане взꙗли греки и рꙋс, з римским костелом (Бельск., 385б); если бы хто зъ ними сполкованъе и объцованъе мети хотелъ, такой же клятве подлегаетъ (ИЮМ, VIII, 329, 1614); зs сполкованѧ ихъ вылꙋченъ бꙋдꙋ, и оурѧдꙋ сенаторского збꙋдꙋ (Каліст, I, 116); жадного сполкованя зъ ними не мели (ИЮМ, VIII, 420, 1627); два сполкованѧ способы, то естъ темности и свѣтлости, вs одномъ срдцꙋ владзꙋ свою розпостираютъ (Мак., 179); ꙋмоцованы … ꙋ тогож сꙋдꙋ головног трыбꙋналног доводил ѡ сполкованю з банитами (КАР, 71, 1648); з тыми сполкованꙗ мѣть гд0483ь бг0483ъ и церковъ заказꙋет, которые ꙋпор мают, а въ бѣсовскоs затвѣрдѣлости никгды науки и покуты не шукают (Зб. 752, 478). 2. Дзеянне па дзеясл. сполковати ў 2 знач. тѣло мое брыдкимs сполкованемs змазал (Варл., 274б); я зъ малжонкомъ моимъ … жадного сполкованья никгды въ малженствѣ не дознала (АСД, I, 303, 1638); еи … ꙋже до малженского сполкованꙗ выдали (Зб. 82, 343); бестиалство то естъ сполкованіе зs бестіею (Зб. вып., 45–45б).
с. 180
Сполковати, сполковать дзеясл. 1. Аб’ядноўвацца, злучацца. намъ з ними не годитсе сполковати (Унія, 25б); тамъ покутне съ геретыками сполковалъ и съ особами до собору неналежными (АЗР, IV, 148, 1596); они сами знають и имена ихъ вѣдають, сполкуючи и переставаючы зъ людьми свовольными (АСД, I, 249, 1616); длѧ того свѣтъ васъ ненавидит, же не сполкꙋете зs оучениками справъ его (Каліст, II, 225б); хто вs нимъ живетъ по тѣлѣ, дꙋхомъ не сполкꙋетъ (Лям., 24); вглѧнsте на остатокъ братіѧ вs розꙋмъ и смыслъ свои зs кимъ сполкꙋете зs Агг0483лами, чи зs бѣсами (Мак., 266); Съчеставаюсѧ: Злꙋчаюсѧ, обцꙋю, сполкꙋю (Бяр., 167); неверъные жыды выжъ выражоныхъ жыдовъ у себе переховываютъ, з банитами сполъкуютъ (АВК, ХХХIХ, 194, 1689). 2. Савакупляцца. твар свою покрывши, абы не была познана, зs свекром своимъ сполковала (Каліст, II, 254); Сарра позволѧетъ мꙋжеви своемꙋ сполковат зs слꙋгою Агарою (Хран., 27б); отрымал бы покревенство дх0483овное, длѧ которого не могл бы съ женою своею сполковати телеснѣ, даже до см0483рти (Зб. вып., 13).
с. 180
Сполкуючий дзеепрым. ад сполковати ў 1 знач. почести и тѣла часꙋ змерsтвыхъвsстанѧ достꙋпѧтъ, которои теперъ зs дх0483омъ сполкꙋючаѧ дш0483а первей зажила (Мак., 5).
с. 181
Сполменье наз. Збліжэнне, парадненне. съимѣтелство, съемленіе съближеніе: Сполъмѣнье, сполкованье, зповиновачене (Бяр., 163–164).
с. 181
Сполмешканецъ наз. Сужыцель. ꙋчинилъ насъ Хс0483 сполмешканцами Ст0483ым своимъ Аг0483глѡмъ (Каліст, II, 222); не былъ оуже гостемъ и приходнемъ, але сполъмешканцемъ ст0483ыхs (Варл., 144б); ꙗ неемиs діакон сполsмешканец ваш купꙗтицкиs зникнулъ (Дыяр., 151б); агг0483ли … молитесꙗ за нами … абысмо сꙗ зъ вами сполмешканцами наsдуючы з сполного теж веселꙗ и радости тѣшыли и веселили (Зб. 752, 473б). Параўн. сполмешкаючий, сполмещанинъ.
с. 181
Сполмешканье наз. Сужыццё. розрываетсѧ звѧзок малженскій, але порозꙋменѧ толко з собою и сполмешканѧ не мают (Навука, 164).
с. 181
Сполмешкаючий дзеепрым. у знач. наз. Тое, што і сполмешканецъ. Съжитель: Сполъмешкаючій, ѡтчичъ (Бяр., 163).
с. 181
Сполмещанинъ наз. Тое, што і сполмешканецъ. хотѧчій теды тыхъ сполъдѣдичами и сполъмѣщанами мѣста нбсного быти, и з ними оувелбенsе мѣти (Мак., 105).
с. 181
Сполна, сповна прысл. Спаўна, цалкам, поўнасцю. тот юреи четыри лета держал с оупокоемь не заплативши сполна пенезеи за то дѣдичство (Вісл., 21б); кграби перво шли ис силным дивенiимъ сполна выповедети не могли как велми дивне черес них и ихъ зм0483ле и королевства ве дне и оу ночи шли (Валх., 56б); отчизну ихъ всю сполна очистилъ (РПП, 207, 1508); какъ год сполъна вышолъ тогъды и дрꙋгꙋю полътретинадцать копы … заплачено (КВЗС, 17б, 1533); на рок ѡписаныs тыхъ пн0483зеs всихъ сполъна не заплатилъ (КВС, 448б, 1552); маеть хоружыs … ѡзнаsмити если вси сполна чили не въси и кого нетъ а хто естъ (Ст. 1566, 21); тую суму пенезей … всю сполна отдадуть и заплалять (АВК, II, 211, 1580); твоꙗ млст дававшы ему через некоторые лета тотъ юркгелтъ сполна водлꙋгъ привилью (КЛС, 132б, 1597); того се рокꙋ зачал вѣкъ семыs бо ѡт створенꙗ свѣта ꙋже шест тисꙗчеs лѣт сполна вышло (Бельск., 317б); которій деветдесѧть лѣтъ жилъ сполна а зs тыхъ шестьдесѧть на пꙋщи (Мак., 11б); зъ сотни Острозкой дошло намъ … сумою золотыхъ сто тридцать пять сполна (ИЮМ, I, 207, 1682); Томꙋ кто хощетъ быти капланомъ, треба ... абы мѣлъ ... лѣтъ кє. то естъ лѣтъ кд0483. сповна (Зб. вып., 54–54б). Параўн. зполна, исполна ў 1 знач.
с. 181
Сполне, сполно, спольне, спольно прысл. 1. Супольна, разам, сумесна. мають ѡни въ тыи три годы, валечныи и невалечныи, спольно тое мыто заведати (КСД, 899, 1514); вси сполнѣ, продкемъ, яко панове ради ихъ милость обоего стану, духовного и свѣтского, такъ и вси княжата, панята и все рыцерство, обыватели того паньства великого князьства Литовского, мовили его королевской милости (АЗР, III, 4, 1547); которыхъ мы земль наполы поделивши з ними спольне вживали (АВК, ХХI, 20, 1555); светками быти не мають ѡдинъ другому тые которым сполъне вину дадуть албо помочниками ихъ будуть (Ст. 1566, 62); все хочу з вами сполне подыимовати (Атыла, 219); они тое зsедночене с костеломъ римsскимъ сполне з дрꙋгими перед себе взѧти были мѣли (Апакр., 40б–41); мы всѣ сполне маемъ при елекцыи листъ съ подписомъ рукъ нашихъ… написати (АСД, II, 51, 1633); мешкали сполне вси з весельемъ и спѣванемъ (Зб. 82, 252). Параўн. вспольне. 2. Цалкам, поўнасцю. для которыхъ жо ранъ сполно годъ на лекарствѣ лежалъ (КСД, 444, 1517); у краме моей … дроту фунтовъ сполъно чотыры (ИЮМ, ХХI, 424, 1625); не диво же ведра ѡтбегла, бо се ꙋже напила, ꙋже прачнене сполне загасила (Зб. 255, 19б); вышъ цытованый артыкулъ деветнатцатый … только имя власное, имя по ойцу ... докладать кажетъ, и если бы спольне доложылъ, тымъ позвы збиять позваляемъ (АВК, I, 134, 1677).
с. 182
Сполневолникъ наз. Таварыш па зняволенні. клеврѣтъ, товаришъ, сполsневолникъ, подрꙋгъ (Бяр., 64).
с. 182
Сполневолница наз. Таварышка па зняволенні. давал мнѣ ѡнꙋю сполневолницꙋ мою зо мною поsманꙋю за женꙋ (Зб. 82, 46).
с. 182
Сполней прысл. Больш поўна, паўней. то ꙋ старом законе сполнеи есть пописано (Валх., 38б); то оусе оу книгахъ ѡ наштію ст0483го крижа сполней найдеть (Там жа, 69).
с. 182
Сполнение гл. сполненье
с. 182
Сполненый дзеепрым. ад сполнити. самымъ однымъ приказанемъ любви, весь законъ досконале сполненъ бываетъ (Каліст, II, 109б); сполненыи и ѡпочилым мѣти годнымъ сѧ сталъ (Сматр., 31); по сполненом грѣхꙋ смꙋтныs велми будꙋчи хотꙗчи ꙋчинок своs затаити, ѡнуюж паненку невинную рꙋкою своею забил (Пралог, 492). Параўн. исполненый у 1 знач.
с. 182
Сполненье, сполнение наз. Дзеянне па дзеясл. сполнити. егда же прииде сполsнение летомъ, посла богъ сына своего рожающагосѧ ѡт жены (Скар. ДЗ, 4); сховаеть прѧмымъ законорѧде щитъ ходѧчимъ сполненьемъ (Зб. 262, 93б); сполнене закона, любовъ естъ (Каліст, II, 109б). Параўн. исполненье ў 1 знач.
с. 183
Сполнивати дзеясл. Выконваць. гдѣ здавна пиняне мосты мощивали … и подводы даивали, то и нынѣ мают сполнивати по первому (Пін., 6, 1499).
с. 183
Сполнившийся дзеепрым. ад сполнитися ў 2 знач. симъ сполsнившимsсѧ того жъ дsнѧ изыиде полsкъ гсдень изs земли египетsское (Скар. КВ, 25).
с. 183
Сполникъ наз. Супольнік. Причастникъ: Наслѣдникъ, оучастникъ, сполникъ (Бяр., 129).
с. 183
Сполнити дзеясл. Выканаць. чsто слюбуемъ тобѣ сполsнимъ все (Скар. КС, 26б); лѣпеи абы еси не ѡбецалъ нижли ѡбецаешь а не сполнишь (Зб. 262, 88б); онъ дей по немъ намъ ручилъ, ижъ мелъ то намъ Гринъ сполнити (АВК, ХVII, 145, 1540); король ему ѡбецал дар … коли тую реч сполнить (Трыст., 58); ѡбетницꙋ … коли тꙋю еще сполнили далеко бы тꙗжеs згрешили (Зб. 261, 218б); крол што ѡбѣцал сполнил и дал ему за гербъ ѡкшу (Хр. польск., 8); дрꙋгами Хв0483ыми быти не могли бысмо, если бысмо приказанѧ любви не сполнили (Каліст, II, 90); тобѣ сполню тое, што ѡбецꙋю (Пралог, 571б); хто былъ не сполнилъ тогѡ сꙋрове бичами били (Хран., 83); шлюбили правит, и не ѡтдали, шлюбили, не сполнили (Выкл., 135). Параўн. исполнити ў 1 знач.
с. 183
Сполнитися, сполнитисе дзеясл. 1. Здзейсніцца, ажыццявіцца. тогды сполнилосе оу неи прр0483чство семеѡново (Пак. Хр., 13б); длѧ того то Анцелот вчынилъ, абы сѧ рыцэрское слово сполънило (Трыст., 124); тогды сполsнилосе реченое черезъ еремѣѧ (Цяп., 3б); сполнилосе пророцтво еремиево (Бельск., 138б); што Бг0483ъ мовилъ без вонтпенѧ сполнитисѧ мꙋситъ (Мак., 80); пресветаꙗ дв0483а … моцно бовем верила иж ѡбетница анъгелскаꙗ сполнитсе мела (Зб. 255, 151б–152); кгды сꙗ то сполнит што проповѣдали, ѡбачили люде же то не з пригоды терпꙗт (Выкл., 119б); поганство … з соромотою и поганбенем ижъ сѧ ихъ мысль не сполнила и праца се внивеч ѡбернꙋла ѡтошло (Зб. 82, 8б). Параўн. зполнитися, исполнитися ў 1 знач. 2. Скончыцца, прайсці, мiнуць (пра час, тэрмін чаго-н.). нине сполнилосѧ врѣмѧ вѣка моего (Чэцця, 108); коли сполнѧтсе пѧть тисечеи лѣт и сто лѣтъ и ѡсмьдесѧт лѣтъ и девѧт лѣтъ. тогды придет на землю наимилеишии сн0483ъ бож0483іи іссъ хсъ збавиті его (Пак. Хр., 28); приближилсѧ конець нашь сполнилисѧ дн0483и наши иж пришол конець нашь (Зб. 262, 113); тогды и тыдень в рочки рокъ приsмованъ быти маеть, толко бъ ѡт позваньѧ чотыри недели сполнилисѧ (Ст. 1588, 176); тые только помененые справы сꙋдити выsмꙋемъ кгды перъшаꙗ лимитацыꙗ прыпадетъ и теръминъ водлꙋгъ права сполънитьсе (КЛС, 38б, 1596); сполнилосꙗ днеs исааковых рп0483 лѣт и старѣвшисꙗ ꙋмер (Бельск., 25б); тридцат лѣтъ ꙋже се сполнило, ꙗкъ в чистости з жоною моею мешкаю (Зб. 107, 173). Параўн. исполнитися ў 2 знач.
с. 183
Сполно гл. сполне
с. 184
Сполность наз. Супольнасць. пришла сполность часа оу емъ же бог сн0483а своего единородного сослати хотел на светъ (Валх., 42б); правы людские а наболшеs тые которые кꙋ ꙋжиткови захованю сполности и товариства людского належать (Прыв., 107б); то все на себе держати у вечную сполност (АВК, ХХХII, 373, 1596); ѡ сполности границ литовских з сварном кн0483жатем дрꙋцким сестренцем даниловым великꙋю приꙗзнъ мѣл (Стрыйк., 527–527б); через ѡные слова нероздѣльнꙋю сполностs живота маючи, показꙋетсѧ, ижъ власность оного звѧзанѧ, которым сѧ мꙋжъ из женою весполъ вѧжꙋть, всегды нероздѣльнаѧ быти мꙋсит (Навука, 154).
с. 184
Сполнываный дзеепрым. ад сполнивати. што ся дотычетъ повинъности и служобъ иньшихъ нашихъ, которые с тыхъ полътретя дворища перед тымъ сполънываны были (Пін., 67, 1548).
с. 184
Сполный гл. спольный
с. 184
Сполняти дзеясл. Выконваць. били намъ чоломъ, штожъ имъ тяжко, не могуть того сполняти на вѣжи, ажъ быхмо имъ полегчили и нѣшто имъ отпустили (АВК, I, 172, 1497); речи противны кторы пришлы ѡбецюют конечне сполнѧют (Троя, 62); маютъ тые попы … обѣдни и по вся воскресенья акафистъ Пречистой Господни сполняти въ кождой недѣли (АВК, VII, 7, 1526); коли царъ будеть справедливе тые речи сполъняти, его милость господаръ маеть ему оный упоминокъ давати (КПД, 81, 1540); онъ поднялся былъ съ той земли, отчизны своей всякии податки самъ сполняти (АВК, ХVII, 300, 1541); тые … всякіе повинности тяглые сполняти имъ велишь (РПП, 330, 1544); врадникъ або слуга … на томъ присегу учинивши, же все справедливе выбралъ и сполнялъ (АВК, III, 275, 1577); кгды бываете дѡбрыми, обецꙋю и сполнѧю: а скоро сѧ злыми ставаете, грожꙋ и караю (Каліст, II, 10б). Параўн. исполняти ў 1 знач.
с. 184
Сполнятися дзеясл. Збірацца разам. зьꙗли на мене оусты своими соромотою били челюсти мои посполоу на мене сполнѧлисѧ (Зб. 262, 19); однымъ любви приказанемъ весь сѧ законъ сполнѧетъ (Каліст, II, 224).
с. 185
Сполобывателка наз. Жыхарка той жа мясцовасці. захована была, и сполобывателкою людꙋ Ізраилскомꙋ сталасѧ (Каліст, I, 255).
с. 185
Споловастрокатый прым. Пярэсты з жоўтымі плямамі. занято только дей подъездка одного шерстью споловастрокатого, грива и хвостъ чорный (АВК, ХVIII, 142, 1597).
с. 185
Споловатисавый прым. Жаўтавата-гняды. за которую шкоду коня шерстью съполоватисавого (АВК, ХVIII, 144, 1597).
с. 185
Сполокъ наз. Сувязь, саюз. вси станы … жебы до того звязку и сполку милости братерское безъ … беременъ и тежаровъ … прійти могли (КПД, 462, 1568); его королевъскаꙗ млсть того н. ꙗко непослꙋшного выволываеть с панствъ своих зъ сполъку ѡбцованьѧ подъданыхъ своихъ (Ст. 1588, 400); которые бы оныхъ отрывати отъ того святого сполку, албо якимъ-кольвекъ способомъ труднити хотѣли, не были до панствъ тоѣ рѣчи посполитоѣ припущаны (АЗР, IV, 111, 1595); сполъку и ѡбцованꙗ з нимъ ꙗко з выволаньцомъ не мелъ (КЛС, 4, 1596); абы зъ нимъ нихто никоторого сполку, товарыства и обцованья мѣти въ имѣньяхъ и въ домехъ своихъ нигдѣ его переховывати не смѣлъ (АЮЗР, II, 52, 1609); дрꙋгіи оукритисѧ и людского сполкꙋ оуйти стараютъсѧ (Мак., 182–183); их… до сполкꙋ и ѡбцованꙗ людеs почстивых прыпꙋщаем (КАР, 5, 1646); с такими сполковъ мет гсдь бог и цр0483ков заказꙋе, которые ꙋпоръ мают (Зб. 81, 121); от сполку и объцованя з людми учътывыми выймуемо и вылучаемо (АВК, ХХХIV, 370, 1665); симъ листомъ баниційнымъ выволанцомъ оного чинимъ, одъ сполку и обцованья зъ людьми почтивыми выймуемъ и вылучаемъ (АВК, IХ, 554, 1677).
с. 185
Споломъ, сполемъ прысл. Разам, сумесна. што бы ѡнъ межы нами нашолъ, того мели есмо вси споломъ терпети (КСД, 678, 1511); млсрдье и правда зошлис сполем ѡ нароженю хв0483ом (Пс. ХVI, 86б); абы тые писары наши, которые по дворомъ нашимъ объезжаютъ, споломъ зъ державцами, зъ гуменъ нашихъ ни то только збожья спродали, колько бы потреба вказывала на тые замки украинные (АЗР, II, 347, 1538); они на одно мѣстцо со всими почты своими до него собравшися, ѣхати мають, споломъ зъ собою, на часъ и мѣстцо зложоное (АЗР, III, 122, 1563); пытал пан Мартинъ Поликовский споломъ с пани малжонкою своею … пана Яна и пана Павла Гранацких, если бы они печати свои прыкладали до дестаменъту небожчыка Щасного (АВК, ХХХVI, 127, 1582); вси споломъ, под кашталꙗновою або маршалъковою справою тꙗгнꙋти мають, до воеводы того воеводства (Ст. 1588, 50); двѣ речи собѣ противныи заразъ правдивы быти и споломъ зъ собою стати не могꙋтъ (Апакр., 39б); зышлисе сполом вси до него (Кн. Мак., 61б); споломъ идꙋчи млднцы ѡные под стражꙋ до ѡдного места в которомъ было много хрестианъ притꙗгнꙋли (Пралог, 676); доброволность людскаꙗ сполемъ з ласкою бж0483ею робитъ (Выкл., 117). Параўн. всполемъ.
с. 185
Сполотечество наз. Сумеснае бацькоўства. сполѡтечества такъ межи коумомъ кꙋмою, и ѡтцемъ и маткою крещаемаго, ꙗко и межи крещающим и ѡтцемъ и маткою крещаемаго (Навука, 26).
с. 186
Сполохатися дзеясл. Спалохацца. Трыщан ниꙗко сѧ не сполохал, а пахолок прыступилъ, рекъ: Пани, варуисѧ, не вбиваи рыцэра своеи рукою (Трыст., 39).
с. 186
Сполоховатися дзеясл. Палохацца. ꙋжасаюсѧ: Страшꙋсѧ, лѧкаюсѧ, здꙋмѣваюсѧ, зжахаюсѧ, сполохꙋюсѧ (Бяр., 177).
с. 186
Сполочне, сполочнэ прысл. Тое, што і сполечне. панъ Василей Ⱚедоровичъ Ⱚедюшко, сполочне зъ зятемъ своимъ паномъ Михайломъ Васильевичомъ Борзобогатымъ, покладали передо мною дату ее милости княгини Семеновое (РПП, 75, 1557); къ дереву бортному, къ сѣножатемъ сполочнэ съ поддаными его королевское милости (Там жа, 135).
с. 186
Сполочный прым. Тое, што і сполечный. длѧ того абы нас покоры и сполочsное любъви наоучилs (Будны, 180б).
с. 186
Сполочнэ гл. сполочне
с. 186
Сполошати дзеясл. Палохаць. пꙋстота нечестивых сполошает ихъ заньж не хотѣли чинити сꙋда права (Зб. 262, 103б).
с. 186
Сполошитися дзеясл., зв. ад сполошити. доткнꙋлосѧ до тебе и сполошалсѧ еси (Зб. 262, 13б).
с. 186
Сполошити дзеясл. Напалохаць. кто кидаеть камень на пsтици сполошить е (Скар. ІС, 36); страх мои не сполошит тѧ и зеване мое не отѧжѣеть тобѣ (Зб. 262, 26).
с. 186
Сполплаваючий дзеепрым. Які плавае разам. маючи зs собою сполплаваючого Ха0483, не мѣли сѧ боѧти и страшити (Каліст, II, 25б).
с. 186
Сполпрезвитеръ наз. Супрэсвітар. в той речи ѡт брата и сполъпрезвитера моего противко наоуце и евангеліи … выкрочаетсѧ (Апакр., 111б); бискꙋпы афанасіа зовоутъ сполъпрезвитером (Там жа, 126б).
с. 187
Сполприбытый дзеепрым. Які разам прыйшоў. на горꙋ досконалости встꙋпимо и до самого Хса сполприбытые з ним бꙋдꙋчы до креста пристанем (Зб. 255, 49).
с. 187
Сполпроповедникъ наз. Калега-прапаведнік. слꙋги … были першіи Апслѡве… потом сполъпроповѣдникѡве и сꙋкцессорѡве Апслскіи (Каліст, II, 79).
с. 187
Сполравный прым. Аднолькава роўны. дꙋха светого исповедꙋемъ, ѡтцꙋ и сынови сполъравного и исходѧшчаго изь ѡтца из сына (Унія, 12б); в Пресветой и Животворящой Тройцы нѣтъ старшого, ани меньшого, нѣтъ первого, ани последнего, але вси тры персоны … суть собѣ сполравные (Гарм., 177).
с. 187
Сполрадование, сполрадованье наз. Сумесная радасць. Невеста знашедши грош длꙗ сполрадованиꙗ созывает приꙗтелок и сꙋседокъ (Зб. 255, 82б); была годна видет ѡное миле матереs тых светых витание и сполрадованье (Там жа, 169б).
с. 187
Сполрадоватисе дзеясл. Сумесна радавацца. пресветаꙗ дв0483а зараз по початию збавителꙗ света през горы бегла до елисаветы, котораꙗ з нею сполърадоваласе з благословеного ѡвоцꙋ жывота (Зб. 255, 82б).
с. 187
Сполробенье наз. Дзеянне па дзеясл. сполробити. нашого теж ꙋсилованꙗ из собою сполробенꙗ потребꙋеть (Зб. 255, 28).
с. 187
Сполробити дзеясл. Сумесна працаваць. хсс на казанию порꙋшает серце, але наша речъ сполробит з ним словом и ꙋчынком (Зб. 255, 84).
с. 187
Сполседячий дзеепрым. у знач. наз. Той, хто разам сядзіць. што кгды мовлено было, оуслышавши нѣхто з сполседѧчихъ реклъ (Каліст, II, 172); вшедши дочка тои Иродіады, и плѧсавши, сподобаласѧ Иродови и сполседѧчимъ зs нимъ (Там жа, 328).
с. 187
Сполслужебникъ наз. Калега. маркелъ анкирскій бискꙋпъ иоулиоуша сполъслꙋжебником называетъ (Апакр., 126б); папежъ Римскій, который ся почалъ надъ всѣ сполслужебники свои выносити … до своихъ ночъ невстыдливе росказуетъ всѣмъ упадати (Пыт., 32); сполъслꙋжебникъ добрыи … зs каранѧ товариша своего барзо сѧ смꙋтит (Каліст, I, 153). Параўн. сполслужитель.
с. 187
Сполслужитель наз. Тое, што і сполслужебникъ. которіи створенsемъ бꙋдꙋчи сполъслꙋжителей своихs выкормивали (Мак., 119).
с. 187
Сполслухачъ наз. Той, хто разам з кім-н. слухае што-н. вы сполслꙋхаче мои и сполꙋчневе, а то всѣхъ насъ наставникъ и ꙋчитель (Сматр., 12).
с. 188
Сполстоянье наз. Стаянне разам. Състоѧніе: … зsѣздъ, зесте, ꙗкбы сполстоѧне, твержѣне, оборона, бꙋдоване (Бяр., 166).
с. 188
Сполсудья наз. Той, хто разам судзіць. сполъсꙋдsѧми были, и з нимs посполꙋ на столицахъ сѣдѣли (Мак., 274).
с. 188
Сполтерпенье наз. Сумеснае перажыванне мук. над рекою плачꙋт великое сполтерпене з хм0483ъ показꙋют (Зб. 261, 138б).
с. 188
Сполтовариство наз. Супрацоўніцтва. Съдрꙋжество: Цехs, брацство, сполътовариство кꙋ складкам (Бяр., 163).
с. 188
Сполтоваришъ, сполтоварышъ наз. Калега. дочку … пошлюбилъ был марк цесар за селевкиꙗ цесарꙗ сполтовариша своег (Зб. 81, 47б); дочкꙋ пошлюбил был марко цесаръ за селевкиꙗ цесарꙗ сполтоварыша своего (Зб. 752, 68б). Параўн. спултоваришъ.
с. 188
Сполу прысл. Разам, сумесна. будутs ли два сполу спати загреетсѧ единъ ѡт другаго (Скар. ЕК, 8); тыхъ двухъ слугъ сумовали есмо сполу съ тяглыми людми (АСД, VII, 8, 1520); тые рэчи были бы сполу въ ѡдном кгмахꙋ з рэчми домового гсдра (Ст. 1566, 85); его милости прыдали з лавицы рады меское сполу братю свою (ИЮМ, ХХХII, 24, 1578); того именьꙗ … мають сполꙋ ꙋживати (Ст. 1588, 273); которое тѣло все з него слоушне споено и сполꙋ злоученое (Апакр., 93); поздоровил товиꙗ ѡтца своего и матку свою и пошли ѡба сполу (Біблія, 592); мѣла великꙋю болест кгды сꙗ в неs двое дѣтеs било сполꙋ в животи (Бельск., 20б); з ним были намовилисе сполу и вышли готовы ку битвѣ (Кн. Мак., 62б); рѣки плескат будꙋт рꙋками, а гори сполу з ними нехаs сꙗ радꙋют перед ѡбличностью гд0483нею (Пс. ХVII, 101б). Параўн. сполъ.
с. 188
Сполубратья наз. зб. Сабраты. панове сполубратіа наша панъ Стефанъ Шлынковникъ, а панъ Палинъ Соболь вчинили сознанъе (ИЮМ, ХХХII, 173, 1578); до … поданъя того дому прыдал урядъ лавников з лавицы рады меское сполубратю свою … пана Мицъка … а пана Опанаса (АВК, ХХХIХ, 119, 1578); именемъ всее сполубратьи … оповѣдалъ и покладалъ передъ нами привилей (АВК, IХ, 145, 1592).
с. 188
Сполучастникъ наз. Саўдзельнік. за сполъꙋчастsники ихъ до своей маетности пріймѣмо (Каліст, II, 185б); Кириакъ ст0483ыs… ѡригена еретика и того сполꙋчастники ѡбличавъ (Зб. 752, 425).
с. 188
Сполучень наз. Савучань. вы сполслꙋхаче мои и сполꙋчневе (Сматр., 12); был ему добре знаемыs ст0483ыs василеs ꙗко сполъꙋчень его (Зб. 82, 283б).
с. 189
Сполчити дзеясл. Згрупаваць; прывесцi ў баявую гатоўнасць. ѡн жъ сполчивь вои своꙗ. и поидѣ противоу имь (Увар., 91). Параўн. исполчити.
с. 189
Сполъ прысл. Тое, што і сполу. попы сщ0483енницы албо презвитерове … котѡрыхs же писмо ст0483ое сполъ з бискꙋпы кладетъ (Апакр., 75б); заедмо до птоломаиды, абысмо се сполъ ѡгледали (Кн. Мак., 60); сполъ зs собою посадилъ по правици своей на нб0483сехъ (Мак., 356); панове Миколай и Павелъ Куликове, идучи сполъ и вступили для потребъ своихъ до корчмы (АВК, I, 315, 1646); зошлисꙗ сполъ в радꙋ (Пс. ХVII, 48б); Авимелехъ жеж оуслышавшы, же мꙋжове вежи сіхемской сполъ сѧ скꙋпили, встꙋпилъ на горꙋ елмоновꙋ зо всимъ людомъ своимъ (Хран., 181).
с. 189
Спольне гл. сполне
с. 189
Спольно гл. сполне
с. 189
Спольный, сполный прым. 1. Супольны, сумесны. панъ Кгетолтъ повѣда, ижъ то естъ кгрунтъ его спольный съ паномъ Семашкомъ (АСД, I, 102, 1546); ты … на спольныхъ полꙗхъ мелъ со мною всꙗкие збожъꙗ наполы сеꙗти (КВС, 520б, 1552); Миколай Дьяковичъ … приймаючи земли саду спольного а нероздельного з братомъ, немало собе того саду вгородилъ (АВК, ХХI, 47, 1555); которая земя наша ойчызъная сполъная з братомъ моимъ стрыечнымъ Кгабриелемъ Станъковича ув Омоляхъ была не розделеная (АВК, ХХIV, 195, 1558); я з нимъ маю сполны бровар на его пляцу збудованы (АВК, ХХХIХ, 44, 1578); гдѣ бы через именье спольное таковая река шла, а ѡдинъ бы ꙋчасникъ або и колько ихъ хотели бы тꙋю реку до спустꙋ выправити (Ст. 1588, 41); участникъ одинъ без другихъ участниковъ спольное речы в жадного права доходити не можеть (АВК, ХХ, 63, 1591); ловы рыбные и гоны бобровые того села въ рѣцѣ Инути спольные съ селомъ Гомельскимъ Кормою (АЗР, V, 39, 1640). Параўн. спульный. 2. Агульны. на теперешънемъ собранью спольномъ со въсею земълею объмовы въ томъ вчинили (КПД, 7, 1538); дозволꙗемъ ... с того такового зобранꙗ и намов сполных послов ѡбирати (Ст. 1566, 6); потом за спольным всихъ зазволенемъ року ѡт нароженьѧ сына божого чотырыста первого ѡбрали королем Атылю (Атыла, 178); за спольными намовами и згодным призволеньемъ всихъ становъ ѡбывателеs того паньства нашего… ꙋставуемъ (Ст. 1588, 74); ꙋважаючи сполнꙋю ѡт татар небезпечност злꙋчившисꙗ веспол тым ѡхотнеs до ѡбозꙋ тꙗгнуꙋли (Стрыйк., 522б); то ест наsвыжшое добродѣsство, жебы богъ и человѣкъ сполънꙋю маткꙋ мѣлъ (Зб. 259, 568б); за радою сполною всѣхъ іереѡвъ ѡбрꙋчена была мужовы именем Іѡсифови в малженство (Пралог, 543б); зъ сполней рады и намовы ихъ млстей пановъ маистратовыхъ всихъ были обраны послы до Оршы съ поголовнымъ отдати паномъ поборцомъ (ИЮМ, III, 134, 1685). 3. Поўны. коли бы хто ꙋ своеs дедизне сполную реку мел то есть ѡбадва бы береги его были (Ст. 1566 I, 76); по выштью сполного часꙋ вышеизамероного ꙋ двꙋхъ неделѧх становитисѧ маеть (Трыб., 10б); тотъ сынъ мой старшій Михалъ Ратомскій вжо лѣтъ сполныхъ доросъ (АВК, VIII, 474, 1594); панъ Велжынски вже тому пятый рокъ … по сту золотыхъ польскихъ за чотыры годы сполные не оддае (АВК, I, 83, 1649); сщ0483еник … што видѣвъ і слышал тое еs ѡзнаsмил лꙗкливую до сполное сповѣди иле мог ꙋпоминал (Зб. 107, 167); згодꙋ и милост сполнꙋю ꙋчеником своим залецилъ (Зб. 255, 197); тымъ же майстромъ … заплатили за сполный день, каждому по двадцать грошей (ИЮМ, VI, 117, 1689).
с. 189
Сполэчный гл. сполечный
с. 190
Сполягнути дзеясл. Абаперціся. царица … понѧла сs собою две панsны, и на едину сполѧгнула ꙗкобы длѧ великое роскоши (Скар. КЕ, 23).
с. 190
Споляроватися гл. сполероватися
с. 190
Спомагати гл. спомогати
с. 190
Спомененый гл. спомяненый
с. 190
Споменути гл. спомянути
с. 190
Спометать дзеясл. Прыпомніць. погорели … иншие многие листы, о которыхъ спометать не могу (АВК, ХХII, 152, 1565).
с. 190
Споминаный дзеепрым. ад споминати ў 1 знач. оные поборы … ни отъ кого не маеть быти розумено, споминано и поличано за якую повинность (КПД, 463), 1568); ѡт выбитьѧ в десети неделѧхъ вышеs в семъ арътыкуле споминаныхъ до врѧду земъского позвати то кождому волно будеть (Ст. 1588, 250); не споминано болшеs того имꙗ (Пс. ХVII, 77б).
с. 190
Споминати, споминать дзеясл. 1. Успамінаць. мꙋжъ ее бꙋдꙋчы на смерътельноs постели споминалъ ижъ зꙗтю своемꙋ … посагꙋ не далъ (КВС, 492б, 1552); Софрѡніе потому же Лукꙋ врачомъ ꙋ его житию пишеть, а иконописаніа ни ѡдном словомъ не споминаетъ (Будны, 14); приписанья дей ніякихъ строкъ въ томъ артыкуле не споминаетъ, абы черезъ то фальшъ розумѣнъ быти мѣлъ (АВК, VIII, 445, 1588); не вѣмъ што тобѣ инsшого ѡтповѣдити, одно жесь то подобно сны свои споминалъ (Апакр., 139); ѡ котороs то лꙗдѣ поганских баснеs шкода и встыд тут споминат (Стрыйк., 433); у том листе ничог о третем брате Шымоне не споминает (АВК, ХХХ, 447, 1612); пред Бг0483омs споминай, абым до тебе прійти и лице твое ѡбачити моглs (Варл., 183б–184); споминають антецессора моего отца Григорія (АСД, VI, 159, 1645); хто бꙋдет по смерти споминат мене кгды сꙗ дш0483а с тѣлом розлꙋчит (Алекс. 1697, 91б). 2. Напамінаць. о чомъ и ваша милость въ писанью своемъ до пана Мамонича споминати рачишъ (АЗР, IV, 124, 1595); часто споминает гд0483ъ ис0483 хс0483 хто хочет за мною ити нехаs сꙗ запрет самого себе (Зб. 261, 76); панъ Каръловичъ … ревно плачучы споминалъ, же дей мене певне маютъ забить (АВК, ХVIII, 207, 1607); писмо божественное двѣ толко мѣстца споминаетъ намъ (Пыт., 58); на мене нендзного вs ст0483ых мл0483твах ничого ему ѡ том страхꙋ не споминаючи, просилем абы нас тогож часꙋ на дорогꙋ новогородскую навѣлъ (Дыяр., 151).
с. 190
Спомнити, спомнети, спомнеть, спомняти дзеясл. Успомніць, прыпомніць. што есми спомънялъ большихъ речеs, то есми пописалъ (КСД, 600, 1509); они того не спомнять, жебы теща моя дала отцу ихъ тотъ езъ и переставу (РПП, 222, 1519); инших листов вызнаныхъ немало на тот час погорѣло, которых іа не могу спомнет (ИЮМ, ХХХII, 77, 1578); иншихъ справъ дей немало менитъ быть панъ Миколай Костюшко у той скрынцы были, которых и спомнеть не можетъ (АВК, VI, 35, 1589); спомнеть дей онъ … не можетъ (АВК, ХХVIII, 58, 1605); бысь былъ дѣеписе старожитныхъ пастырѡвъ нашихъ не безчестилъ, певне тежъ твоихъ найменшихъ словкомъ не спомнѣли быхмо (Апакр., 169б); коли днꙗ ѡдног на видоках люд маврикиꙗ спомнꙗл и взывал, фока послал жолнери до пристани евтропы (Бельск., 334б); чили на смꙋтнꙋю маткꙋ твою не спомънишъ (Зб. 259, 8б); спомни на собране твое которое есь собѣ набылъ ѡт початку (Пс. ХVII, 56); там же и иншых справ розныхъ немало было, которых на сей часъ ино спомнет не могу презъ великой жал мой (ИЮМ, ХХVIII, 118, 1666).
с. 191
Спомнитися дзеясл., зв. ад спомнити. ꙗко тое мѣсто костантин бꙋдовал, и ѡздобꙗл нижеs сꙗ спомнит (Бельск., 266).
с. 191
Спомняти гл. спомнити
с. 191
Спомогати, спомагати дзеясл. Дапамагаць. они его стравными речми, коли на службу едетъ, спомогаютъ (АВК, ХVII, 257, 1541); иж был правым хрстиꙗнином, а з веселием ꙋбогие спомогал (Бельск., 331); завжды его своим рицерством рꙋским против нѣмцом, мазꙋром прꙋсаком, литвѣ и чехом спомагал и ратовал (Стрыйк., 458); зs того всего, штоколвек маемо, спомагати ихъ и ратовати приказано естъ нам (Каліст, II, 186); хрстиꙗнинъ … завше навежалъ, дарилъ, ꙋтѣшалъ и до мужества вs хрста вѣри ст0483ой спомагалъ и посилъковалъ (Пралог, 616).
с. 192
Споможение гл. споможенье
с. 192
Споможеный дзеепрым. ад спомочи. выгонены заисте бываютъ бѣсѡве и через людій розꙋмныхъ и богобоѧзливыхъ силою хв0483ою споможеныхъ (Каліст, II, 140б); на чинене покуты ѡт ѡного брата споможеныs вернꙋлъсꙗ назадъ (Пралог, 493); ꙗ споможенаꙗ моцъю его, постараюсꙗ абых твою наꙋкꙋ заховала (Зб. 82, 265).
с. 192
Споможенье, споможение наз. Дзеянне па дзеясл. спомочи. жадалъ насъ, абыхмо мы … инныхъ доходовъ никторыхъ же не брали для споможеня тоей Божой церкви (АСД, IХ, 420, 1506); абы тотъ монастыръ общій, на нашей отчизнѣ твердо навѣки стоялъ нашимъ споможеніемъ (Там жа, 14, 1510); потом гекторъ ку споможенью своим приехал (Троя, 48б); мы за онымъ споможеньемъ собраныхъ пѣнязей, можемъ моцнѣйшую и пожиточнѣйшую валку съ ними вести (АЗР, II, 346, 1538); товары лѣсные зъ имѣній вашихъ, и тежъ збожья вольно и безмытнѣ были пропущены, для споможенья шляхты къ службѣ военной и оборонѣ земской (АЗР, III, 54, 1554); паробокъ … для споможеня своего по наймахъ ходит и межы розными людми в наймях служит (АВК, ХХХII, 176, 1596); Дв0483дъ будꙋчи ꙋтисненыs ѡт неприꙗтелеs молитсѧ хꙋтливе абы мѣлъ споможене ѡт гд0483а (Пс. ХVII, 36); кꙋпецъ ѡдин ꙋтрату взѧвъшы, просил его ѡ споможене (Зб. 82, 142б); хто мешкаетъ в споможеню наsвышшого (Выкл., 138б); зъ розказаня п. войта Милкевичу, шляхтицови, жебруючому ялмужны на споможене, которого панъ Богъ наведалъ огнемъ всего домоства, дали (ИЮМ, ХIII, 39, 1699).
с. 192
Спомочи, спомочы дзеясл. Дапамагчы. не спомогутs богатесsтва зsлѣ добытые (Скар. ПС, 17); я его всимъ спомогъ, и землю далъ (КСД, 1463, 1520); Михалъ не маетъ ихъ въ конехъ ничимъ вспомогати, кроме только маеть ихъ стравъными речъми спомочи (АВК, ХVII, 257, 1541); таковая реляція возного ничого сторонъ въ томъ спомочи не може (АВК, II, 278, 1590); тотъ дей лист в той справе стороны жалобливое пна Бельского спомочы не может (АВК, ХХХII, 139, 1596); коли богъ спомоглъ левиты, которыи несли скриню свѣдецства гсднего ѡферовано семъ быков (Біблія, 367); недостатный длѧ поратованѧ оубозства своего приходитъ позычаючи и проситъ, абысмо его спомогли (Каліст, II, 115); такъ в новом законе дитꙗтко если его ласка крщ0483ениꙗ ст0483го през хрста не споможе згине (Выкл., 15); тогды то ихъ милостемъ ничого спомочы не можетъ, але еще ку помочы стороны моей есть (АВК, ХХ, 373, 1664); не подопрет справы моеи ни в чом роскошъ моѧ свѣтоваѧ, ани мꙗ споможет золото (Зб. 82, 127).
с. 192
Спомочися дзеясл., зв. ад спомочи. поки дядьковичь мой тотъ Лавринъ споможетьца и мнѣ тую чотыри копы ѡтложить (КСД, 492, 1517); потом тые бенкартове ромуса ромꙋлюс спомогшисѧ добре на том мѣстцꙋ где ихъ пастухъ знашол з волченѧты, заложили мѣсто и назвали римъ (Рым., 78).
с. 193
Спомочы гл. спомочи
с. 193
Спомяненый, спомененый дзеепрым. ад спомянути. вs том же шкриптѣ спомѧнено, же тым ѡтстꙋпеньемъ насъ греческой релѣи людей … зневажили (Апакр., 10); о выбите спокойного держаня спомененого кгрунту … жалобу свою до книгъ маистрату кричевского дали записать (ИЮМ, ХVII, 183, 1662).
с. 193
Спомянути, споменути дзеясл. Прыпомніць. толко тые артикоулы тамъ оуфалено, котѡрые есте вs своем вызнанью вѣры, спомѧноули (Апакр., 44б); помню, жесь и о крещеніи спомянулъ (Пыт., 51); гды Грекорко съ тымъ поѣхалъ, будучи на одномъ мѣстцу, подпилый, спомянулъ тое съ чимъ посланъ (АЗР, IV, 207, 1605); коло правъды ходимо, ледве што ѡ неs споменемо (Зб. 259, 625); лѣта ѡт вѣка споменул есми (Пс. ХVII, 62).
с. 193
Спомянутися дзеясл. ад спомянути. спомѧноулсѧ грѣхъ твои дочко едомова (Зб. 262, 113б).
с. 193
Спонгия наз. Губка (марская жывёліна тыпу прасцейшых). Гꙋба: Гꙋбка морскаа, спонгіа (Бяр., 32).
с. 193
Споневажь зл. Тое, што і поневажъ. законъникови хотꙗщому събꙋдовати в законе споневажь жадног благословенства немашъ болшого ꙗко поволане до законꙋ (Зб. 261, 68).
с. 193
Спонсио наз. Абяцанне. Зареченіе, при: Спонсіо, приреченье, обецане, рꙋкоимство (Бяр., 49).
с. 193
Спонялый прым. Тое, што і вспанялый. ты в спонꙗлом томъ ꙋбире томъ царскомъ несꙋчы тоs ст0483ыs крест ꙋбожества христовог … не наслѣдꙋеш (Зб. 82, 25).
с. 193
Спора наз. Тое, што і споръ. частаꙗ спора межі нашимі подданымі бывала ѡ граніцахъ (Вісл., 10б).
с. 194
Спорадити гл. спорядити
с. 194
Споражати гл. споряжати
с. 194
Споражать гл. споряжати
с. 194
Споражение гл. споряженье
с. 194
Спораженый гл. споряженый
с. 194
Спораженье гл. споряженье
с. 194
Споражоный гл. споряженый
с. 194
Споранку прысл. Раніцай, ранкам. маючы при собе возного Павла Семеновича и сторону людей добрых шляхту, почавшы споранъку, аж до полудня пилность чинили (АВК, ХХХI, 159, 1593); великаꙗ мгла была споранкꙋ коли кнꙗз вишневецкиs тꙗгнꙋл з людом (Стрыйк., 585); тамъ часъ некоторый споранку поседевши, умыслилъ былъ до господы свое звышъпомененое спокойне одейти (АВК, ХХ, 291, 1629); чынилъ пильность дня вышенаписаного, почавшы съпоранку ажъ до самого вечора (АСД, I, 283, 1636). Параўн. зпоранку.
с. 194
Спорецъ наз. Спрэчка. мы ... згодне прыслухавшыся спорца сторонъ обудвухъ ... подъ анафемою згодитися обычне прыказуемо (АСД, I, 279, 1634).
с. 194
Споржондзене наз. Падрыхтоўка. тому жъ пану реенту, за споржондзене справъ мескихъ … дали таляры два твардыхъ (ИЮМ, ХIV, 31, 1700).
с. 194
Спорка наз. Спрэчка. з спорки, которꙋю мѣли межи собою … до слѣпого оудаютsсѧ … и его пытаютъ (Каліст, I, 144); ѡ фꙋндаментѣ церковном же спорка ест так вкоротце вѣдати (Дыяр., 174); Любопрѣніе: Сваръ, спорка, розширене (Бяр., 75).
с. 194
Спорливый прым. у знач. наз. Той, хто спрачаецца. мерsзокъ естъ предъ гсдемъ всѧкый спорsливыи (Скар. ПС, 25б); горsдыи и спорsливыи называетсѧ неꙋмелыи (Там жа, 33).
с. 194
Спорникъ наз. Спрачальнік. мꙋж спорникъ ѡжесточает тыл зневнима зломитсѧ и не бꙋдет злеченьѧ (Зб. 262, 108).
с. 194
Спорность наз. Спрэчнасць. пророкъ некии споръностию порушенъ (Скар. ДЗ, 37б); знаю ꙗ горsдость твою и спорность серsца твоего (Скар. ПЦ, 36б); антиѡх, с которыми коли валчил забит в египте ѡт власных рицеров своих длꙗ его спорности (Бельск., 184).
с. 194
Спорный I прым. Спрэчны. говорили межъ собя спорныхъ рѣчей много, о имени и о вотчинѣ (АЗР, I, 277, 1503); подъкоморые ѡбадва … мають вси згодне межы сторонами споръными справедливость … ꙋчинити (Ст. 1588, 354); тое ѡтстоупенье тыхъ пꙋнктовъ спорныхъ, и всеи вѣры цр0483кве греческои вже сѧ черезъ митрополита и его товарыши при ѡтдаванью послꙋшенства папѣжови речью самою стало (Апакр., 40); не будте спорными против гсдꙋ и не боsтесꙗ людей земли ѡнои (Біблія, 190); Сꙋперник: Спорныи, противник, который сѧ спираетъ и тѧгаетs. противнаѧ сторона (Бяр., 161).
с. 194
Спорный II прым. Спорны. неприꙗтели … писали и ѡбложили на них скаргу … и длꙗ того не была ихъ робота спорна (Біблія, 603). Параўн. спорый у 2 знач.
с. 195
Споро прысл. Паспяхова. хрстосъ тобѣ буде блгсвил, абы сꙗ тобѣ кудель споро прꙗла (Хр. польск., 15б); роботника чꙋлого зеслатъ рачилъ скоро, при которомъ бы всѣмъ вамъ, во всѣмъ пошло споро (Лям., 20).
с. 195
Спорожати гл. споряжати
с. 195
Спорожневанье наз. Вызваленне ад якіх-н. абавязкаў. кгды пришол кꙋ лѣтом почал сꙗ роскошеs домовых имат, веселиꙗ, танцов мꙋзыки розмаитои, спорожневанꙗ ѡпꙋстивши справы панские (Стрыйк., 603).
с. 195
Спорожнити дзеясл. Вызваліць, вычысціць. кгдымъ се тое коморы упоминат почала, жебы ми поступилъ и спорожнил, он ей поступити не хотель (АВК, ХХХIХ, 33, 1578). Параўн. зпорожнити.
с. 195
Спорокъ I наз. Спорак. въ Сенька Яновича спорокъ камка Александрейская на золотѣ (АЮЗР, II, 124, 1509); спорокъ чорного ѡксамиту на золоте (КСД, 871, 1516).
с. 195
Спорокъ II наз. Тое, што і споръ. они водле постановенья … подлугъ позволенья своего за сѣножати его своими сѣножатьми одмѣны спорку ему дати не хочутъ (АВК, ХI, 28, 1556).
с. 195
Спорондити дзеясл. Тое, што і спорядити. которые теперь з правами своими заставными набывшы и спорондивши, по переводахъ отъ жалуючыхъ одержаныхъ, отзываютъ (АВК, ХХVIII, 418, 1667).
с. 195
Спорохнелый прым. Спарахнелы. нижли зs тых чꙋжих и спорохнѣлыхъ тоеи памѧти набываете (Варл., 199б). Параўн. спрохнелый.
с. 195
Спорохнети дзеясл. Спарахнець. оуже спорохнѣли оуси кости наши (Пак. Хр., 35б). Параўн. спрохнети.
с. 195
Спортити дзеясл. Сапсаваць. свѣтчу Богомъ и добрыми людьми, же и сукни доброе спортилъ и знаку за тотъ рокъ одъ вашей милости не мамъ (АВК, VI, 83, 1589).
с. 195
Спортникъ наз. Той, хто псуе што-н.; шкоднiк. его фалширом и спортникомъ гснихъ догматъ назовемѡ (Апакр., 97).
с. 195
Спорубати дзеясл. Засячы. тот жданъ не городіачы того огорода свинни мои две спорубал (ИЮМ, ХХХII, 219, 1578).
с. 196
Споручне прысл. Зручна. мне тая часть именья Ясудовского споручне есть (АВК, ХXI, 237, 1557); вчинивши угоду з боярыномъ господарьскимъ, меняли польми и сеножатьми, кому где споручне (АВК, ХХII, 129, 1560); я просилъ … мне бы напротивъ того обмену дали, своей земли монастырское, Тевневское поле, которые жъ мне споручне водле моей границы (АВК, I, 44, 1614).
с. 196
Споручница наз. Паручыцелька. мы въ томъ споручницы ся вашей милости даемъ (АЗР, III, 19, 1547).
с. 196
Споручность наз. Зручнасць. тогды для споручъности и лепъшого покою назначил есми ей мл. абы отътято такъ же много кгрунту (АВК, ХХХ, 358, 1608).
с. 196
Споручный прым. Зручны. то пришло и зостало яко споручное на сторону его милости князя Кошерского (АВК, ХIV, 607, 1597).
с. 196
Споручъ прысл. Поруч, побач. менилъ съ нимъ своею землею отчинъною на его межъ землю отчинъную, где ему было споручъ (КЗ, 133, 1493); то есть сеножать моя властная … которуюмъ я у брата моего небожчика пана Богдана Гринкевича выменилъ, а напротивку того на Довспуде ему споручъ есми отмену далъ (АВК, ХVII, 56, 1539); где которомꙋ з них што спорꙋчъ бꙋдеть ѡдин дрꙋгомꙋ спꙋщати мають (КВС, 614б, 1552); въсякіе кгрунъты нашы прылучали, яко ку которому двору ближей а споручъ (КПД, 571, 1557); напротивку того панъ Дрожча имъ далъ споручъ за рекою Свислочью поле Куратовское (АВК, ХХI, 333, 1558); кгрунтомъ нашимъ такъ ровнымъ только жъ яко ихъ взято и где быхъ споручъ было имъ одмену дали (АВК, ХХIV, 217, 1560); пани Ивановая Мелишковая дала слушную отмену князю плебану кгрунтомъ своимъ … споручъ кгрунтомъ костельнымъ (АВК, ХХII, 115, 1565); тая зямля наша боярьская Чыковщына зо всими звышъ поменеными прыналежностями своими прышъла и споручъ прылегъла до села Брылевского (АВК, ХХХVI, 217, 1582); отмѣну за то слушную и ровную кгрунтами его, гдѣ бы владыцству споручъ было … далъ (АЮЗР, I, 233, 1589); дали полъволоки земли нашое, которая лежитъ въ застенку, споручъ къ двору церковному Новодворскому и межи земль его прилегла (АЗР, V, 17, 1633).
с. 196
Спорченный дзеепрым. у знач. прым. Сурочаны. Господь … разслабленного при овчей купели уздоровилъ, и спорченную невѣсту направилъ (Пыт., 72).
с. 196
Спорчизна наз. Спрэчная справа. кгды подданый нашъ возметъ державцу на спорчизну якую, на судъ, о землю або о сѣножать, тогды подданый нашъ … маетъ заплатити яловицу (АЗР, II, 197, 1529).
с. 197
Споръ наз. Спрэчка. ѡ границах дѣдичных и речных частыи споры (Вісл., 5б); ѡнъ къ тому ничого спору не вчинилъ (КСД, 5, 1510); хто бы мел спор ѡ борти або ѡ входы в пущи (Ст. 1522–Ф, 125); то межи ними споръ былъ ажъ до вечора (АВК, ХVII, 178, 1540); мы ихъ речеs и споровъ з обꙋ сторонъ выслꙋхавшы такъ есмо сказали (КВС, 509б, 1552); где бы се трафило в ыменꙗхъ нашихъ споръ и розница межи кгрꙋнтами нашими и тежъ межи кгрꙋнътами костелными (Ст. 1588, 25); кгды розным розꙋменьемъ и незгодою речъ вs споръ пришла (Апакр., 30); споръ межи ними был ѡ кролевство … бо ѡбадва были годни (Рым., 78); тые кгрꙋнъты черезъ нас прысꙋжоные ѡ которые споръ былъ (ККСС, 20, 1615); в царегородѣ был спор и розрꙋхъ великиs барзо межы ꙋчоными (Зб. 752, 514б). Параўн. спора, спорокъ II.
с. 197
Спорый прым. 1. Даволі вялікі. возокъ спорый для харчы купили у колесника (ИЮМ, I, 23, 1679); купили щупаковъ вялыхъ спорыхъ пятнадцать у Самуся рыбника (ИЮМ, II, 137, 1684); рыбы вялое, лещовъ спорыхъ десять (ИЮМ, III, 87, 1685); купили на дорогу харчы, хлеба бохонъ спорый (ИЮМ, IV, 203, 1686); свежыхъ окуневъ спорыхъ полтара десятка (ИЮМ, VII, 57, 1690); еще купили келихъ спорый крышталовый (ИЮМ, ХIII, 47, 1699). 2. Тое, што і спорный II. все же бꙋдет скоро што бꙋдет справовал (Зб. 261, 159б).
с. 197
Спорядитель наз. Распарадчык. той недовѣдомых сꙋдебъ Всесилный спорѧдитель который нѣкогѡ до рады своей не збываючи на небѣ и на земли чинитъ то, што хочетъ (Сматр., 5); тот … гсда нш0483его баранка бж0483ого наласкавшаго всих рѣчеs справцꙋ и спорѧдителѧ народꙋ члчскаго ѡткупителѧ збавителѧ … за тридесꙗт сребреников продал (Зб. 107, 106).
с. 197
Спорядити, спорадити дзеясл. Падрыхтаваць, спарадкаваць, распарадзіцца. майсеs … все спорꙗдил водлугъ росказанꙗ гсднего (Біблія, 157); зможемѡ и сами цнѡты спорѧдити (Каліст, II, 31б); если бы еще не спорѧдил домꙋ своего, нехай што наирыхлей спорѧжаеть (Навука, 125); хотѣчи напотомъ досконалѣй спорадити тотъ монастырь и способъ житя нашего (АСД, IХ, 117, 1627); створивши Бг0483ъ птаховъ розныи рожаи, ѡдныхъ, жебы гнѣзда на земли вили и вs них поживенье и ѡдпочинокъ мѣли постановилъ: дрꙋгимs под водами гнѣздитисѧ и животs мѣти спорѧдилъ (Мак., 355); житіе иноческое общее спорядилъ (АСД, II, 50, 1633); речи, въ тестаменте менованые, такъ яко тестаменъ замыкаетъ, спорадилъ (ИЮМ, IХ, 451, 1643); стараsсе жебыс так жывотъ своs спорадилъ, жебы вси диꙗволы пекелные, ничого своего при смерти твоеs не знашли (Зб. 255, 264); водꙋ мне гд0483ь бг0483ъ промыслом своим спорꙗдил ку ѡхолодѣ (Жыц. св., 46); поставилъ и столъ вs намете свѣдѣцства на полночнꙋю сторонꙋ предs заслоною спорѧдивши на очахъ хлѣбы порѧдне (Хран., 114). Параўн. спорондити.
с. 197
Споряжаный дзеепрым. ад споряжати. то толко вѣдати повинsни есмо, ижъ все намъ ѡт Бг0483а на пожитокъ спорѧжано бываетъ (Каліст, II, 130б).
с. 198
Споряжати, споражати, споражать, спорожати дзеясл. Рыхтаваць, парадкаваць; распараджацца. самъ онъ вѣдаетs, ꙗкъ што кꙋ пожитsкови нашемꙋ спорѧжаетъ (Каліст, I, 58); в речій высокихъ оуважаню, окрꙋглѡ спорѧжати звычай маючій люде (Сматр., 16); если бы еще не спорѧдил домꙋ своего, нехай што ниирыхлей спорѧжаеть (Навука, 125); ничого тежъ певнейшого люди, на семъ свете мешкаючые, споражать не могутъ (ИЮМ, ХХI, 462, 1626); тотъ старшій ... манастыромъ и добрами, до него належачими, такъ яко власный преложоный спорѧжаючи (АВК, ХI, 109, 1633); тогды февда, ꙗкъ бритвою ѡстрою закрывает здрадꙋ, и хитре трꙋтизнꙋ спорѧжаетs (Варл., 266б); Андрей … домъ свой спорожалъ (АСД, I, 371, 1646); Предѡбрꙋчаю: … вперед зарꙋчꙋю, доставаю, набываю спорѧжаю (Бяр., 193); до концелярые панове подписки набрали свечь у Дерыдихи десятковъ три, на тотъ часъ якъ споражали справы на сеймъ до Кгродна (ИЮМ, V, 12, 1688). Параўн. зпоряжати.
с. 198
Споряжатися дзеясл., зв. ад споряжати. тымъ припоминанемъ ꙗкобы бодцемъ ꙗким побꙋжаны до выконыванѧ его абы сѧ спорѧжили, и спѣшили (Каліст, II, 163).
с. 198
Споряжаючий дзеепрым. ад споряжати. перед все добре спорѧжаючим, и все добре справꙋючим Гсдемъ Бг0483омъ нѣ в чом не згрѣшило (Сматр., 11); Правоправѧщій: Добре розбираючій, простѡ спорѧжаючій, просто сѣкꙋчій, правдиве оуправꙋючій (Бяр., 116).
с. 198
Споряженый, спораженый, споражоный, споряженный, споряжоный дзеепрым. ад спорядити. воиска вси споражено, и ѡни не хотели противитисѧ воsскꙋ (Патр. П, 92); днꙗ семого вставши рано, ѡбышли мѣсто ꙗко спорꙗжено было семкротъ (Біблія, 238); в законѣх ест то спорꙗжоно, хто быс ѡ нас старал (Зб. 261, 94б); житіе ведлꙋгъ Бг0483а спорѧженое, естъ свѣтлостью (Каліст, I, 171б); часъ во всемъ спорѧженый (Сматр., 35); естъ землѧ Бозской ꙗсности, по которой прохоживаютъсѧ, и ѡпочиваютъ спорѧженыи хоры Агг0483ловъ, ст0483ыхъ и дх0483овъ (Мак., 122); купили домъ, зо всимъ споражоный, на мѣшканье снать, и кгрунты и огороды до него (АВК, II, 62, 1632); сн0483ъ кролевскій маючи оумыслъ свой такъ спорѧженый и постановленый, же жаднои брыдкои мысли, або пожадливости до панны побꙋжаючеи вs собѣ не видѣлs (Варл., 273); тепер не ест томꙋ час але ведлугъ спорꙗженного зезволенꙗ ѡт тебе крещаюсꙗ (Жыц. св., 119); тотъ вливокъ права черезъ ихъ милостей отцовъ базиліяновъ споражоный быти мѣлъ (АВК, ХV, 511, 1686); реестръ шафарский … презъ насъ, Ивана Мироновича Дегътяревича а Яна Ивъковича, посполитыхъ и шафаровъ сегорочныхъ списаный и споражоный въ Могилеве (ИЮМ, IХ, 1, 1692).
с. 198
Споряженье, споражение, спораженье наз. Дзеянне па дзеясл. спорядити. спорꙗжене дворꙋ цр0483ꙗ дивыда (Бельск., 111б); наꙋчитъ порѧдкꙋ и спорѧженѧ слѡвъ которыи за которыми, длѧ лацнѣйшогѡ найдꙋючогосѧ в них розꙋмꙋ понѧтѧ (Сматр. Гр., 4); то сѧ все ведлꙋгъ спораженsѧ дѣѧло, ижъ в нѣкоторих речахъ чꙋда и знаки чинили, а вs нѣкоторих не могли (Мак., 234); для большое твердости тое спораженіе наше рукою нашою власною подписалисьмо (АСД, IХ, 155, 1635); кгды нб0483о и землю и море, также сл0483нце и мсцъ, и иншие речи оуважил, так ѡздобномꙋ спорѧженю задивовалсѧ (Варл., 51б); Бл0483гостоаніе: Спорѧжене, статечност (Бяр., 6); на веснꙋ церковъ божаꙗ за спораженемъ дх0483а ст0483ог тое поселство ѡбходити постановила (Зб. 259, 536); sлоречил ведлугъ росказанsꙗ гсднего, то есть ведлуг спорꙗжѣнsꙗ бозsского (Выкл., 74); пану писару за споражене розныхъ справъ дали золот. дванадцать (ИЮМ, II, 91–92, 1684); для спораженя позвовъ и процессовъ, далъ пану Чеховскому, старшому зол. пять (ИЮМ, ХI, 176, 1697). Параўн. зпоряженье.
с. 199
Споряжоный гл. споряженый
с. 199
Спосаблятися гл. способлятися
с. 199
Спосегнуть дзеясл. Завалодаць. его милость отецъ епископъ Пинскій, не переставаючи предъсевзятого своего вмыслу и хотечи маетность ее милости пани судьиной спосегнуть, знову позвалъ ее милость пани судьиную тутъ до суду (АСД, VI, 72, 1616).
с. 199
Спосередку прысл. Тое, што і спосередъ. видѧчи гсдь ижь ишолъ пригледатисѧ, взывалъ его спосередкꙋ кꙋпины и реклъ: Мѡѵсей, Мѡѵсей не пристꙋпꙋй тꙋтъ (Хран., 81). Параўн. зпосередку.
с. 199
Спосередъ прысл. Пасярод, паміж. приведи тежь до себе Аарѡна брата твоегѡ з сынами егѡ вылꙋчь ихъ спосередъ сн0483овъ Ізраилевыхъ абы мнѣ оурѧдъ сщ0483еническій справовали (Хран., 105). Параўн. зпосередъ, спосередку.
с. 200
Спосиленый дзеепрым. Падмацаваны. пишешъ тежъ ваша милость, абы тотъ замокъ былъ спосиленъ порохи и кульми (АЮЗР, I, 198, 1576).
с. 200
Спосланецъ наз. Пасланец. ехали … зъ спосланцомъ врадника ихъ милости Яномъ Купрою (АВК, ХVIII, 143, 1597).
с. 200
Спослати дзеясл. Паслаць. пане дей, спошлитко, твоя милость, до церкви Успенія Пречистой Богородицы которого жъ колвекъ зъ отцовъ своихъ (ИЮМ, VIII, 380, 1623).
с. 200
Способеный гл. способленый
с. 200
Способенье наз. Дзеянне па дзеясл. способити. о способен[ь]и живности съ ѳолварковъ, о бранъ[е] съ подданыхъ яловицъ, барановъ, гусей, куръ и яецъ (КПД, 672, 1563); для певное, а пильное обороны способенья людей служебныхъ потребу быти обачили (АВК, III, 276, 1577); уряд … отложил то до третего дня под тымъ же правомъ кгоронцымъ, стороне отпорной давши на способене на прокуратора (АВК, ХХХIХ, 184, 1579); Григорей Доха ишолъ дорогою добровольною … для способеня собе и нанятя челяди розное до роботы (АВК, I, 282, 1617); подалъ на писмѣ обмову, просечы собѣ дыляцыи до чотырохъ недѣль ку способенью въ той речы умоцованого на самую то обмову въ тые слова (АСД, I, 301, 1638).
с. 200
Способити, способить дзеясл. Падрыхтаваць, забяспечыць. они же помолѧтсѧ гсду богꙋ дабы способилъ працу ихъ по зsдравию (Скар. ІС, 61б); онъ … на свой кошт принемши тые люди вывелъ и способилъ (АСД, IV, 213, 1565); в кождоs таковоs справе маеть быти складанъ рокъ за чотыри недели, длꙗ того абы тотъ слꙋга ѡбжалованыs, родичовъ або приꙗтель своих ку томꙋ праву способити могъ (Ст. 1588, 78); подъ часомъ справованья того тестаменъту мело быти поветрее и для того вряду земъского альбо кгродского способить не могъ (АВК, ХХ, 67–68, 1591); сꙋседовъ своихъ стороною до того способивъшы печатарми ихъ на томъ квите поменилъ (КЛС, 40, 1596); хотячи его тымъ барзѣй на ласцѣ нашой задержати и хутлившого до послугъ таковыхъ, на которыхъ науки людская зависла, способити (АВК, IV, 196, 1599); моsсеs способил з народꙋ левш Аарона и сыны его (Бельск., 56б); не могучы такъ на скоре возного способить … шли съ копою следомъ (АВК, ХVIII, 246, 1619); хотечы тыхъ подданыхъ нашыхъ, мещанъ суражъскихъ ку служъбамъ нашымъ пры томъ замъку нашомъ охотнейшыхъ способити (ИЮМ, II, 248, 1646); воsну з нимъ стоꙗчи до звинꙗзства не способꙗт (Зб. 752, 59).
с. 200
Способитися, способитисе дзеясл., зв. ад способити. не бачимо того, абы тое панъство нашо … не способивъшися за часу и на то ся не зготовавъши, мели вальку почати (КПД, 4, 1538); способившыся дей зъ слугами тамошнего подстаростего … скарбы церковныи и маетность его всю ... побрали и злупили (АСД, IV, 16, 1575); Настася … просила уряду, абы тая справа одложена была на инши рокъ, жебы се способила на приятеля (АВК, ХХХIХ, 63, 1578); не моглам ся на тую суму способит и пану Томку тое сумое пенезей не отъдала (АВК, ХХХVI, 339, 1582); до того тежъ трохъ особъ печати и с подписы рукъ, которые се могли на онъ часъ способить быть печати славутныхъ мещанъ (АВК, ХХ, 69, 1591); Болеслав теж зараз на люд рицерскиs способившисꙗ против емꙋ выехал (Стрыйк., 607); въ адѣ нѣмашъ вызнанѧ, нѣмашъ и збавенѧ, тымъ котѡрыи сѧ на то тоут не способили (Каліст, II, 42б); панъ Стефанъ Нарушевичъ, способившыся зъ многою громадою слугъ своихъ … прыехавъшы на тое местце до Перекопа, где се копа почела збирати (АВК, ХVIII, 286, 1625); коли землꙗ не ест способна, абы насѣне в неs пожитокъ принесло, не ест ее вина, кгды жъ ѡна сама презъ себе не може се способит (Зб. 259, 250б); способилсꙗ ѡт бг0483а великих таинъ ѡгледати, а по смерти в царствѣ небесномъ роскошовати (Зб. 82, 353б).
с. 201
Способить гл. способити
с. 201
Способленый, способеный, способленный дзеепрым. ад способити. ваша милость замокъ непріятельскій моцный и оброною способеный Гомей къ рукамъ господарскимъ взяли (АЗР, II, 337, 1535); за который податокъ служебные люди до войска способлены быти мѣли (АЗР, III, 238, 1578); тотъ товар … естъ властныs моs або пана моего, господаръства домового не купованыs, ани зъ чужого именьѧ способленыs, але естъ зъ властного именьѧ (Ст. 1588, 40); Бенꙗшъ Ждановичъ … в неведомости его колонътаевоs способленыs длꙗ нестаньꙗ его ꙋ того пана старосты городеньского и на выволанье сказъ ѡдержалъ (КЛС, 30б, 1596); они … через многих помочников и тумулство людей на то способленых, умысльне нашли ни кгрунты оромые (АВК, ХХХII, 20, 1596); воевода троцкій водле права посполитого коммисаровъ своихъ, на то способленыхъ, меновалъ и спольне зъ нами коммисарми его кролевское милости оныхъ засадилъ (АВК, VI, 210, 1600); пети шляхтичовъ, отъ стороны поводовое способленныхъ (ИЮМ, ХХII, 285, 1620); маючи ни то вжо способленую стражъ свою, кгды взели ведомость заразомъ тотъ панъ ... изъ другими ... учинили окрикъ (АВК, ХХVIII, 264, 1646); сн0483ъ цесарскиs або который повинъный за сына способеный, послалъ до нее зацное поселство (Пралог, 654б); цесар диѡклетиꙗнъ просит ѡ сꙋсанънꙋ, абы была дана способленомꙋ сн0483ови его маѯимиꙗнꙋ за малжонъкꙋ (Зб. 82, 251б).
с. 201
Способляти, способяти дзеясл. Рыхтаваць, забяспечваць. што тепер[ъ] брити будетъ, скуповалъ и способялъ, а съ подданыхъ нашихъ тамошнихъ волостей стацыю … выбралъ (КПД, 791, 1565); мы хотечи, абы ся тымъ лепей способляли, еще имъ вольности отъ светого Мартина въ симъ року … до трехъ годъ даемъ (АВК, VIII, 230, 1576); онъ, держечи тую аренду корчомъ … способляючи меды, горелки, солоды … чого бы через целы рок корчъмы потребовалы, за пнзь скупити мусилъ (АВК, ХХХIХ, 156, 1579); стороны в праве з собою стоѧчие не мають кꙋ тому сведецствꙋ способлѧти и часꙋ того выездꙋ и выведаньѧ перед шкрꙋтаторми становити (Ст. 1588, 480); мещане виленские … покладали порадки и артыкулы в справахъ ... межи людми закону греческого способляючи в тых справах (СДГВ, II, 8–9, 1589); иншихъ подданыхъ наших до себе способлѧючи противъ речи посполитой бꙋнтоуютъ (Апакр., 209б); тые так чл0483ка способꙗют до смертелных ижбы постотꙗх стꙋпꙋет (Зб. 261, 87б); потом евсевиs дворские собѣ люди способлꙗючи, през ꙗког свещенника ариꙗна сестрꙋ цесарскꙋю костантию жонꙋ ликиниꙗ звел (Бельск., 269); паны литовские на воsнꙋ собѣ способлꙗючи (Стрыйк., 597б).
с. 202
Способлятися, спосаблятися, способлятисе, способятися дзеясл., зв. ад способляти. потреба … для готовости противъ тому непрыятелю, абы есте вже къ тому ся способяли и поготову были на осень прышълую ку сказанью … кожъдый съ почътомъ своимъ (КПД, 245–246, 1554); тое мѣсто альбо село мають ся способляти, якобы тыхъ коней водлѣ потребы зготовали (АЗР, III, 92, 1557); тые Шатчане не вѣдати для которое причины, частокротъ способляючисе всѣ сполне … ихъ дей самых бьють, мордують (АВК, VI, 143, 1586); тотъ подданый Игуменский Иванъ Прийма, спосабляючысе на доводъ на копу прыбылъ и его самого нетъ (АВК, ХVIII, 121, 1594); послал теж иеремиꙗ лист потаемне до вавилонꙋ до всих жидов побраних, абы се там способлꙗли во всꙗкие господарства и бꙋдованꙗ (Бельск., 139); всѣхъ рѣчеи знаемость, и вѣдомостs се способлѧетъ. Новыми, а променемs ласки дх0483овsное, просвѣчоными ѡчима на вси речи смотритs (Карп., 12б); на новшꙋю нѣѧкꙋю ѡбчꙋю (неслыханꙋю) вѣрꙋ, смыслs и житла способъ, над вси сего свѣта люди виненес способлѧтисѧ (Мак., 379); прагнетъ хто Триꙋмъфаторомъ быти над неприѧтелемs, азажъ на орꙋжіе не способлѧетсѧ (Дзід., прадм.); ꙗкъ дерево sлыs ѡвоцъ даючы, способлꙗлсе до ѡгнѧ вѣчнаго (Зб. 107, 168б); ѡтменившы теды не зѡхоты ѡное пустынное житие, и до иншого сꙗ з людъми способлꙗючи. Потравъ своихъ и шат не ѡтменꙗлъ (Пралог, 535).
с. 202
Способне, способно прысл. Згодна, ахвотна. што оу нашихъ предъ лѣты было неподобно, на то дш0483ꙋ и сердце ѡтдалъ всѣхъ способно (Лям., 8); на потвержене того барзо слꙋжать способне златоꙋстого ст0483го слова (Навука, 134–135); згодне и способне Дх0483ви ст0483омꙋ слꙋжитъ (Мак., 48); Подрꙋгъ дрꙋжнѣ: слꙋшне, пристойне, способне, потомне, годне або ведлꙋгs слꙋшности, пристойности, и прочаѧ (Бяр., 214); так згодне и до ѡфѣри христовои ѡбое способно идꙋт (Пралог, 583б).
с. 203
Способней прысл. З большым поспехам, ахвотней. войтъ зъ лавниками мѣста помененого ... маютъ, вшакожъ абы тымъ способнѣй потребы оного мѣста опатровать, ратушъ будовати (АВК, ХIII, 42, 1580); кождый Іерей тымъ способнеи оумѣлъ своимъ парафіѧномъ ѡные преложити, и ихъ до досыть ꙋчиненьѧ ближним своим, скꙋжечнеи потѧгнꙋти (Навука, 107); до невидимого бг0483а латвеs былъ управованыs и способнѣи проважоныs (Пралог, 557б); мы господаръ хотечи, абы тымъ способней оное мѣсто Пещатка, будучи у свободахъ, лѣпшое запоможенье размножитися и разширитися могло, подданымъ … даемъ право нѣмецкое (АВК, IV, 93, 1670).
с. 203
Способнейший, способнейшый прым., выш. ст. ад способный. преложеные особы церковные помененого набоженства Греческого и Руского, маючи слушное поживенье, ко отправленью хвалы Божое тымъ способнѣйшіе быти могли (АЗР, I, 57, 1443); того вельми жаловалъ, ижъ, будучи въ способнейшемъ здоровью, не чинилъ тестаменту (АВК, ХVII, 435, 1563); Кравец Могилевский … его в службах охотнейшого ку собе вчинити и способнейшего в зычливости дознати мог (ИЮМ, ХХХ, 78, 1577); инsшій хотѧ до того годнѣйшій и способнѣйшій, толко же имъ из жадной мѣры не соуть обовѧзаны (Апакр., 170б); тот ѡбраз мꙋсит быт способнеsшиs до набоженства ниж дрꙋгиs (Зб. 261, 209б); потреба чуйности, трезвости, легкости, абысмо тымъ самымъ способнѣйшими … до приймованя насвятшого сакраменту быти могли (Пыт., 69); всѣ пожитки тыхъ обудвохъ именей на тое месце, которое бы ся имъ способнейше на розмноженье фалы Божое видело, оборочати маютъ (АВК, ХХ, 248, 1617); добриs садовъничиs стараетсꙗ ѡ тое завше, абы непотребные голꙗ коло дерева ѡбтиналъ, жебы тымъ способнеsшее до принесенꙗ болших пожитковъ было (Зб. 259, 517б); хотꙗчы … до иных нбсныхъ даровъ способнеsшим ꙋчинити … ѡболоксꙗ воласеницею (Зб. 752, 78б); ꙋтратил есми собѣ способнеsшыs час без жаднаг промыслꙋ (Зб. 82, 127б).
с. 203
Способно гл. способне
с. 204
Способность наз. Здольнасць; прыдатнасць, прыгоднасць. зо всихъ волосте[й] заразомъ увъ одномъ местцы тую живность провадили, якобы жолнеры въ нихъ по дорозе не отыймовали, видечи ихъ въ таковой способности (КПД, 786, 1564); для тыхъ всихъ рѣчей и розныхъ припадковъ способности въ скарбѣ нашомъ земскомъ великого князства Литовского есть потреба (АЗР, III, 192, 1576); за которою помененою розмѣрою и роздѣленьемъ плацовъ и огородовъ мѣстскихъ, звлаща для способность рѣки портовое … подданымъ того мѣста нашого Липска право Майдеборское дали (АВК, ХIII, 40, 1580); кр его мл в диванью комꙋ дѡбръ способности ѡтправованьѧ через него оурѧдꙋ звыкъ оусмотровати (Апакр., 80); землею, дꙋшъ людскихъ способsность, слова або наꙋки насѣне пріймоуючихъ называетs (Каліст, II, 123б); исповѣдник взглѧдъ мѣти маетъ, и на тѧжъкость грѣховꙋю и личбꙋ ихъ, на станъ, способностs кождого, и на часъ настоѧщый (Навука, 99); повѣдилихмо пред тымъ, же чл0483вкъ зs натꙋры маетs способность, которꙋю и Бг0483ъ по немъ вытѧгаетъ (Мак., 319); сама Коськевичовая признала, же не дознала отъ малжонка своего противъ себе николи способности до малженства (АСД, I, 299, 1638); гд0483ь богъ … тот ѡбычаs мает, ижъ водлꙋгъ ꙋрадꙋ и годности, на которую кого взывает, же емꙋ теж ласкꙋ и способност до того дает (Зб. 255, 313); ежели межи малжонками, при веселю, бꙋдетs способность до сполкованѧ, и исполнитsсѧ малженство, а потомъ … станетsсѧ кто неспособным … не можетъ быти даный розводъ (Зб. вып., 83б).
с. 204
Способный прым. Здольны; прыдатны, прыгодны. вывел Атылѧ воиско свое на мѣстцэ, которое розумелъ до того быти способное и ушыковал его тым способом (Атыла, 196); маючи сѧ молити бг0483ꙋ мѣсца способного и свѧтого шꙋкаешъ (Апакр., 85); под ними все воsко трикротъ сто тисꙗчъ и семъ тисꙗчиs и ф0483, которыи были способны на войнꙋ (Біблія, 488); блꙋд вино и пъꙗнство ѡдоsмꙋет розꙋмъ и такиs не до чого не способныs (Зб. 261, 258б); тѣло наше немочамъ и хорѡбамъ подлегаетъ, и до нихъ естъ способно (Каліст, II, 164б); где бы так ѡд ездsца цвичачи не былъ выꙋчонымъ, не былъ бы до войны способнымs (Мак., 215); одну змежи инокинь обрати сестру, статечную, побожную и до справованья монастыря способную, на игуменію до монастыра паненского Борколабовского (АЗР, V, 69, 1641); шлꙗхецкое прирожене ест крꙋшецъ барзо зацныs и злото барзо способное до всаженѧ цнот ст0483ыхъ (Зб. 259, 438); в наꙋкахъ его филозофъскихъ далъ выцвичит, бо был млоденецъ довтипныs и до наꙋки способныs (Пралог, 527б); при церкви было мѣсце способное, где невѣсты слꙋжачи гсдꙋ бг0483ꙋ мешкали (Выкл., 97б).
с. 205
Способствующий дзеепрым. Які садзейнічае. на дрꙋгом мѣстцꙋ не ест хотꙗщог ани текꙋщог, але гд0483а бг0483а способъствꙋющаг (Зб. 261, 77).
с. 205
Способъ наз. 1. Прыём, метад ажыццяўлення, дасягнення чаго-н. которыи ест налепsшеишіи способъ молитвы (Будны, 179); таковыs мордеръ безъ литости маеть быти каранъ горломъ, тымъ способомъ ꙗко бы ѡтца або маткꙋ забилъ (Ст. 1588, 402); до прус неприꙗтелским способом, вторгнꙋвши землю их ѡтвсюл ѡкрꙋтне сплендровал (Стрыйк., 540б); два сполкованѧ способы, то естъ темности и свѣтлости, вs одномъ срдцꙋ владзꙋ свою розпостираютъ (Мак., 179); некоторыs страшливымъ способомъ ѡт пsѧнства был ѡтведенъ (Зб. 107, 157б); выславлꙗл розными способами красомовъца ѡдин филиппа (Зб. 259, 582б); самомꙋ Аарѡнови намажешъ головꙋ олѣемъ, а тымъ способомъ бꙋде посвꙗчонъ (Хран., 106б); трема способами крещеніе ѡтправитисѧ можетs, полѣваніемъ воды на главꙋ … погрꙋженіемs въ водѣ … и окропленіемs воды (Зб. вып., 8б). 2. Парадак, характар чаго-н. владыкамъ, преложенымъ духовнымъ и инымъ особомъ церковнымъ … тые вси права, волности, способы, звычаи и всякіе свободы вѣчными часы дати позволили есмо (АЗР, I, 56, 1443); хоружства во всꙗких землꙗхъ … такимъ радом и способом мают быти захованы (Ст. 1566, 20б); жили и справовалисе прикладомъ и способомъ, волных паньствъ хрестиꙗньских (Ст. 1588, 66); вилкеръ, то есть способъ порядку повинностей и иншихъ розныхъ справъ къ доброму посполитому мѣщаномъ нашимъ Витебскимъ згоднѣ зъ войтомъ намовити и установити позволяетъ (АЗР, IV, 169, 1597); предмова до чителника, зs стороны порѧдкоу а способоу, вs даванью той ѡтповѣди захованого (Апакр., 4); слуга бовѣмъ твой иѡавъ тотъ мнѣ приказал, и наꙋчил мене того всего, абых ѡтменила способ мовы тоей (Біблія, 381); о способе медитациs котораꙗ розписаласꙗ юж порадне (Зб. 261, 70б); гды то такъ добре справовалъ: взгордѣлъ тымъ житиѧ способомъ (Мак., 14). 3. Сродак, магчымасць ажыццяўлення чаго-н. естли жъ ся по вамъ видитъ тяжко, и вы бы иные которые слушные способы нашли, чимъ бы тые повинности ваши мѣли выполнены быти (АЗР, III, 28, 1551); ѡн всѧким способом хочет сѧ ѡ то старати, если собѣ не хочет ни в чом винен зостат (Атыла, 187); шатъ, меди, рыштунку вшелякого, способу и начинья домового (АВК, ХVIII, 44, 1582); рука твоꙗ гс0483 … и способъ дает и матерыю неѡграничоную тые речы в которых се маемо ꙋмертвꙗт (Зб. 261, 120б); то пакъ дей вы через людей добрих … сами способъ легъши подати мели (АВК, ХХХI, 312, 1619); кгдым вшелѧкого способꙋ заживал, и каждый камен порꙋшалъ, жадного еднакs лѣкарства на тꙋю хоробꙋ не нашолемs (Варл., 265б); таѧ толко розница естъ ижъ Апстолове не Сакраменталнымъ способѡмъ тꙋю моць Дх0483а Ст0483огѡ взѧли (Сакр., 5б); Сакрамента … даютs намъ ласкꙋ Бж0483ꙋю, презъ которꙋю даютsсѧ способы до позысканѧ црствіѧ нбснаго (Зб. вып., 2б). 4. Аблічча. слышачи цесар дариs, пытал ихъ ѡ способѣ и ѡ кшталтѣ алеѯандровом: А ѡни ему ꙋказали ѡбразъ его на картыне вымалеваныs (Алекс., 7). ◊ Жаднымъ (никоторымъ, ниякимъ) способомъ гл. жадный I.
с. 205
Способяти гл. способляти
с. 206
Способятися гл. способлятися
с. 206
Споспешествуемый дзеепрым. Які садзейнічае. оу него мл0483тва праведного споспѣшествꙋемаѧ (Карп., 49).
с. 206
Споспешнейший прым. Больш паспяховы. то длꙗ болшое а споспешнеsшое ѡтправы въ справедливости людскоs (Ст. 1566 I, 79).
с. 206
Споспешникъ наз. Памочнік, саратнік. были ему утѣхою и споспешники въ будованью церкви Христовой (АЗР, IV, 233, 1605); Сѵммакъ: Споспѣшникъ (Бяр., 313).
с. 206
Спосполитоватися дзеясл. 1. Распаўсюдзіцца. продаванье през папежи речій ст0483ыхъ такъ сѧ спосполитовало, же сѧ его, хотѧ слепый, рꙋками самыми дощꙋпати праве можетъ (Апакр., 173). 2. Зблізіцца. иншій ... зs законичкою нѣѧкоюсь ведлꙋгъ вѣры послꙋгꙋючею собѣ, гды сѣдѣлъ вs тꙋрмѣ спосполитовавшисѧ зs нею, оупалъ вs вшетеченство (Мак., 263).
с. 207
Спосредку гл. спосродку
с. 207
Спосредъ гл. спосродъ
с. 207
Спосродку, спосредку, спосродка прыназ. З ліку; пасярод, паміж. абы они на врядехъ … таковые местъца засажали особами на то годными, съпосродку васъ обравъшы (КПД, 263, 1554); чернцы … съпосродку себе до насъ братью свою, то естъ Тита уставника, селивестра свещенника и Давыда дьякона, прислали (АЮЗР, I, 193–194, 1574); шапочники и сермяжники и ноговичники … мають съпосродку себе выбрати старшихъ чотырохъ мужовъ людей добрыхъ (АСД, I, 160, 1582); мають на местъцо того змерълого врꙗдника спосродку себе чотырох ѡсобъ шлꙗхътичовъ людеs добрыхъ … ѡбрати (Ст. 1588, 120); въ кождый рокъ мають сьпосродка себе обирати одного которого бурмистра (АЗР, IV, 52, 1592); до преслоуханѧ того поселства депꙋтаты спосредкꙋ себе до ихъ млсти послали (Апакр., 14); выбираючи спосродкꙋ себе людеs мꙋдрых дѣлных и ꙋчоных которыи се велми мꙋдре миле и вдꙗчне в кождых справах зо всѣми постꙋповат ꙋмѣли (Бельск., 383б); копа съпосродку себе возного зъ стороною до его пана Славского зъсыпала (АВК, ХVIII, 264, 1622); за которою прозьбою его милость врадъ съпосродку себе придали лавниковъ (АВК, IХ, 467, 1626); такъ тꙋт невѣста спосродкꙋ згромаженꙗ господа іс0483а і маткꙋ его зове благословенною (Зб. 259, 155б). Параўн. зпосредку, спосродъ.
с. 207
Спосродъ, спосредъ прыназ. Тое, што і спосродку. семогѡ днѧ возвалъ егѡ спосредъ ѡболока (Хран., 101б); не ѡттоsдет сцептръ ѡт июды и писар або законодавца спосрод ногъ его (Выкл., 27б). Параўн. зпосродъ.
с. 207
Спостигненье наз. Дзеянне па дзеясл. спостигнути ў 1 знач. оный Мѣшковскій ... шкоду учинилъ, и за спостигненьемъ его въ дворѣ его пана Малаховского, речи поворочалъ (АВК, II, 255, 1584).
с. 207
Спостигнути, спостигнуть дзеясл. 1. Дагнаць, напаткаць. вижю бо даръ бж0483ии спостиглъ тѧ есть (Чэцця, 178–178б); которые же в небесехъ суть хто е спостигнеть (Скар. ПБ, 14–14б); вси гонителі ее спостигли ее межи границами (Зб. 262, 110); кгды оного хлопъца своего спостигъну гдежъкольвекъ, и в тотъ час на праве, на реестъре покажу (АВК, ХХХVI, 232, 1582); на он час не могучы тебе спостигнуть, мимо себе то пустит мусел (АВК, ХХХI, 312, 1619). 2. Спасцігнуць, зразумець. что естъ человѣкъ, абы моглъ спостигнути царѧ сотворителѧ своего (Скар. ЕК, 5); сsтражъ мудsрости спостигнеть добро (Скар. ПС, 30).
с. 207
Спостигнутися дзеясл., зв. ад спостигнути ў 2 знач. въстѣдъ его зареветь зsвукъ: возsгримить гласомъ величесsтва своего, и не спостигsнетьсѧ внегда ꙋслышать гласъ его (Скар. ІК, 44).
с. 208
Спостигнуть гл. спостигнути
с. 208
Спостошалый гл. спустошалый
с. 208
Спостошенье гл. спустошенье
с. 208
Спостошити гл. спустошити
с. 208
Спостушоный гл. спустошоный
с. 208
Спотайку прысл. Спотайку. медвед подседал ѡнъ мнѣ левъ спотаикꙋ (Зб. 262, 112).
с. 208
Спотвареный, спотвароный дзеепрым. ад спотварити. хрестіянки, будучи отъ нихъ спотвароны потомъ з мусу, выслугуючися з неволи, имъ служать по кол[ь]ка годъ (КПД, 480, 1568); латинъскии костелъ ѡт нихъ спотвароныи (Бер. саб., 40б); которого лістꙋ ꙗвне его быти ѡт латинникѡвъ спотваронымъ доходимо (Апакр., 106); бꙋдꙋ оболганs ѡт жидѡвъ и спотваренъ (Каліст, I, 116); строста миррынскиs спотвароных трох чл0483вков на горло ѡсꙋдил (Зб. 752, 197б); староста мирлікиsскии ѡсудил на горло трех зацных сусѣдов спотвареных (Жыц. св., 76).
с. 208
Спотварити, спотварыти дзеясл. Абгаварыць, ачарніць. онъ тотъ сукманъ и боты свои самъ, безъ воли и ведомости моей, хотячи мя тымъ спотварити, у возъ мой вложылъ (АВК, ХVII, 104, 1540); дьяконъ есть мой, а не его, который, фальшивые листы справивши, а мене пана своего спотваривши, и втекъ отъ мене прочъ (АВК, ХХI, 155, 1557); стороне тоs которꙋю спотварылъ вины повиненъ будеть заплатити шесть копъ грошеs (Ст. 1588, 269); созвавши челꙗди спотварила его и рекла ижъ мене моцъю змазат хотѣл (Біблія, 89–90); длѧ чого вы о такихъ злостѧхъ зрадливе вs срдцахъ вашихъ мыслите, же мѧ грѣхомъ блюзнѣрства спотварити замышлѧете (Каліст, I, 57); онъ мене въ томъ несправедливе и неслушне спотварылъ, кгдыжъ за приведенемъ зъ Слуцка одъ мене жадного бою не мелъ (АВК, ХVIII, 266, 1623); нѣкоторые, длѧ тоеи поваги, которꙋю великꙋю мѣл оу кролѧ, зайзрѧчи емꙋ, сsпотварити его старалисѧ (Варл., 21б); въ чомъ ижъ ме явъне спотварылъ, въ огиду и порозумене до людей подалъ (АВК, ХХVIII, 191, 1644); ѡткрыти бовѣмъ таемницꙋ ближнѧгѡ, болшаѧ речь нижели емꙋ ранꙋ задати, и тѧжшаѧ нижели егѡ чимъ сsпотварити (Ст. бр., 7б); если есмь спотварилъ когѡ, або оутиснꙋлъ когѡ, або зs рꙋки чіей взѧлъ подарокъ: повѣдайте на мене и ворочꙋ вамъ (Хран., 210б).
с. 208
Спотвароный гл. спотвареный
с. 209
Спотварыти гл. спотварити
с. 209
Спотваряти дзеясл. Абгаворваць, ачарняць. мнѡгіи добрыи речи злыми быти спотварѧетъ (Каліст, II, 261). Параўн. зпотваряти.
с. 209
Спотвержати дзеясл. Пацвярджаць. Мы господаръ … все тое … листомъ нашимъ привелеемъ спотвержаемъ вичне [!] (АВК, ХХ, 224, 1611).
с. 209
Споткавшийся дзеепрым. ад споткатися ў 3 знач. Идѧху же отроци … и забилъ единыи кажныи мужа спотsкавsшегосѧ с ним (Скар. ТЦ, 174б).
с. 209
Спотканье, споткане, споткание наз. 1. Дзеянне па дзеясл. споткати ў 2 знач. левъ силънеишии вsсехъ зsвереи не боитсѧ жадsного на споткании своемъ (Скар. ПС, 46–46б); Срѣтеніе: Стрѣчене, споткане, потыканsесѧ сs кимъ (Бяр., 155); левъ наимоцнеишии межи звераты на жадного споткане не злѧкнетсѧ (Зб. 259, 577б). 2. Дзеянне па дзеясл. споткати ў 3 знач. на споткании поразилs естъ противѧщихсѧ (Скар. ІС, 74). 3. Дзеянне па дзеясл. споткати ў 4 знач. вышъли вs сsпотsканье жѣниха (Цяп., 35); по спотканю и впровадзеню ясневельможнаго его милости пана канцълера до замку, теды его млсть панъ войтъ запросилъ пановъ маистратовыхъ … на ратушъ (ИЮМ, IV, 68, 1686).
с. 209
Споткати, сподкати дзеясл. 1. Ідучы або едучы, сустрэць каго-н. на дарозе. жаловалъ намъ чл0483вкъ князя Войтѣха, бискꙋпа Виленского, на имя Венцлавъ на слугу пани Станиславое Мацевича на Лаврина: споткавши, панове, на добровольной дорозе, мене самого звезалъ и коня моего влостного злицовалъ и ꙋхо врезалъ (КСД, 42, 1510); Моисеи … на пꙋти анsгела споткалs (Скар. КІ, 9б); тотъ урядникъ Верковский Войтехъ самъ особою своею з слугами своими, сподкавши оного подданого его на дорозе великои … оного подданого его збилъ (АВК, ХХ, 36, 1578); презsвитерѡвъ нашихъ на дорѡгахъ споткавши розмаитыми деспекты караютъ (Апакр., 212б); кгды споткали едного млоденца ѡздобне и дорого ꙋбраного, ангелъ ст0483ыs мимо него идꙋчи носъ затыкалъ (Зб. 259, 485); идуꙋчы споткал ѡдного старца ст0483ого и прозорливого, в ѡноs дорозѣ (Зб. 752, 505). 2. Выпадкова сустрэць, натрапіць на каго-н. спотsкаешъ ли вола ближнего своего или осла блудѧщего по полю, приведи его к нему (Скар. КВ, 42б); он гдеколве его увидит або споткает, его мает поймати и вести до права (Ст. 1529, 92); в четвергъ, месеца июня тринадцатого дня, споткали есмо того наймита войтового Гринца (АВК, ХХII, 259, 1566); на поли споткали есмо бояръ и войта (АВК, ХХХVI, 190, 1582); тымиж словы, мовте до исава коли его споткаете (Бельск., 23б); тебе, гдекольвекъ споткавшы на смерть забью (АВК, I, 282, 1617); споткавшы ꙋбогого свою ему расу дал, а сам сꙗ ѡбнажил (Зб. 752, 38б); кто споткавши заѧца вs дорозѣ, мовитъ, же бꙋдетъ нещасте (Зб. вып., 105–105б). 3. Сутыкнуцца з кім-н. на шляху. споткал его великии кнꙗзь скиргаило з воsскомъ на реце на вели (Патр. П, 101б). 4. Выйсці насустрач, прывітаць каго-н. иссъ сsпотsкалъ их, мовечі, радꙋитесе, а оні прісsтꙋпівши и нѧлисе за ноги его, и покълонилисе ему (Цяп., 42б); гды уеждалъ его млсть панъ канцлеръ до Могилева, теды споткали его всеми цехами (ИЮМ, IV, 69, 1686). 5. Надарыцца, напаткаць. ноч нас споткала (Трыст., 50).
с. 209
Споткатися, споткатисе дзеясл., зв. 1. Ад споткати ў 2 знач. богатыи и оубогыи споткалисѧ вкꙋпу (Скар. ПС, 33б); хс0483 мѣл ѳебрꙋ и споткалсꙗ на мосте з нежитом (Зб. 261, 215); коли прышол до иѡрдану, по смотрению божию споткалсꙗ со лвом (Зб. 752, 586); разъ единъ чл0483вѣкъ споткавсѧ на мостѣ зs дрꙋгимъ, и хотѣлъ его забѣти (Зб. вып., 99б). 2. Ад споткати ў 3 знач. тогда тые иже были градъ запалили споткалисѧ с ними (Скар. КБ, 45б); сторожовые полъки Литовского воиска з сторожовыми полъки Московскими споткалисѧ на Бобрэ рецэ (Рач., 347); кгды се споткали, поразили грекове малым людом великие воsска персов (Бельск., 164). 3. Ад споткати ў 4 знач. гды споткалисе зъ паномъ реентомъ … теды запросили на міодъ (ИЮМ, ХI, 175, 1697).
с. 210
Споткнутися дзеясл. Спатыкнуцца. нога твоѧ не спотsкнетсѧ (Скар. ПС, 9).
с. 210
Спотняти дзеясл. Спацець. Карпъ увесь спотнялъ и утиралъсе фартухомъ ее (АСД, I, 316, 1640).
с. 210
Спотребу прысл. Тое, што і зпотребу. росказали людемъ нашимъ, ему самому и слугамъ его давати ѣсти и пити съ достатокъ, и конемъ его сѣна и овса съпотребу (АЗР, II, 185, 1527).
с. 211
Спотыканье, спотыкание наз. Дзеянне па дзеясл. спотыкати. аг0483глъ возгласит всѣм мовѧчи. встанте на спотыканіе гсдне (Каз. Кір., 150б); ты прето едь на споты[ка]не ему, а ѡзнайми ему што сꙗ з ним мает дѣꙗти (Біблія, 38); было тогды видети дивное и преславное стрѣтеніе их, и не можно ѡ томъ и сказати языкомъ, а ни выписати пѣркомs такового спотыканꙗ его (Алекс. 1697, 17).
с. 211
Спотыкати дзеясл. Спатыкаць, сустракаць. до насъ для нѣкоторыхъ радъ зъѣхали и спотыкати хотѣли (АВК, ХIII, 25, 1547); ꙋбогие … ꙋказовали собѣ домы где их часто милостыни спотыкали (Зб. 752, 38б); татаромъ, которыи спотыкали его млсть пана воеводу на пиво дали золот. одинъ (ИЮМ, II, 91, 1684); его милость канцлера, посла великаго князства литовъскаго со всими цехами въ полю спотыкали и честно до места Могилева впровадили (ИЮМ, IV, 130, 1686).
с. 211
Спотыкатися дзеясл., зв. ад спотыкати. дознавъ того пожиткꙋ Фердинандъ Антолинъ, который маючи спотыкатисѧ сs тꙋрками, первѣе пошовъ на слꙋжбꙋ Бж0483ꙋю (Зб. вып., 32).
с. 211
Спохлебити дзеясл. Падмануць ліслівасцю. не чествꙋющих завѣта спохлѣбит гладкоꙗзычемъ люд же вѣдꙋчии ба0483 своего скрѣпѧт и оучинѧт (Зб. 262, 125б).
с. 211
Спочатку прысл. Спачатку, спярша, перш. потреба абы таковъ дн0483ъ мѣли хрістіане ꙗкожь еще сsпочатsку мѣли (Будны, 41б); ꙋчинивъшии сsпочатsку мужеsкии станъ и женьсsкіи ꙋчинілъ (Цяп., 26); той костелъ есть кламцею спочаткꙋ и чачкою показаною, которою людей до себе звыклъ вабити (Апакр., 199); адриꙗн … хрстиꙗны спочаткꙋ преслѣдовал, але потом престал (Бельск., 239); спочатку у суду кгродского, такъ потомъ и у суду трибунального духовного … князь Кобылинскій право чинилъ (АСД, VIII, 217, 1615); Съвышше: З высокости, вц0483аг. зsвышs. изsначала: спочаткꙋ (Бяр., 162); ≠ хто теды се даст злым афектом спочатку потꙗгат вкоротцѣ станетсе неволником грѣхов (Зб. 107, 192б). Параўн. зпочатку, испочатку.
с. 211
Спочывати дзеясл. Спачываць, адпачываць. ст0483ыs Сава ѡтправившы ѱалтыр на ѡномъ мѣстцꙋ где левъ лежал почал спочывати (Зб. 752, 190).
с. 211
Споювати дзеясл. Тое, што і споивать. одинъ естъ Дх0483ъ Ст0483ый который ласкою своею всѣхъ злꙋчаетъ, споюетъ, и змоцнѧетъ и задержꙋетъ (Каліст, II, 251).
с. 212
Споянье наз. Дзеянне па дзеясл. спояти. взѧвши ѡт негѡ пѣнѧзи ... дали ремесникѡмъ и мꙋрарѡмъ абы накꙋпили каменьѧ зs каменыхъ горъ, и дерева на споꙗнье бꙋдованьѧ и на пѧтра домовъ (Хран., 348б–349).
с. 212
Спояти дзеясл. Злучаць, аб’ядноўваць. што пsрото богъ споѧеть, чоловекъ нехай не розълучаеть (Цяп., 57); я не отдаляю, ани раздѣляю, але спояю, едночу и злучаю монастыръ Борколабовскій съ монастыромъ паненскимъ Кутеинскимъ (АЗР, V, 70, 1641); Арѳрѡ: Споѧю, надобнѡ що сsставꙋю, звѧзꙋю, спрѧгаю (Бяр., 235).
с. 212
Споятися дзеясл., зв. ад спояти. все тѣло обнѧвши и члонки егѡ опановавши дш0483а споѧетъсѧ зs нимъ (Мак., 32); в цегли двѣ речи в едно споꙗютсꙗ, ѡгон и глина (Зб. 259, 499).
с. 212
Справа наз. 1. Занятак, дзейнасць. вси справы часом с памети людское сплывать и в забытье приходꙗть (Ст. 1566, 2); лениве а нечуйне въ своих справах поступовали (Атыла, 174); для большого сведецства всякие справы, которые ся в людских делах найдут, писмомъ уфундованые и укгрунтованые и утвержоные бывают (АВК, ХХХII, 358, 1596); я самъ а по мне потомъкове мои, будутъ повинъны стать и усправедливитисе не закладаючисе хоробою, большою справою (Арх. ЮЗР, V-1, 105, 1602); запрене праве самог себе ничог иншог не ест едно запомнене всех справ прошълог жывота (Зб. 261, 68); справы и становенья людскіе, письмомъ не упевненые и не обварованые, часомъ своимъ въ запаметанье зъ одмѣною вѣковъ людскихъ приходятъ (АВК, ХII, 542, 1612); присмотрисѧ едно наимилший. Если не морꙋ подобны сꙋть людскіе справы (Кін., 51б); справы его слабы тобѣ суть вѣдомы и розбираеш их чому теж моцных и пожитечных справъ его не ведаешъ (Зб. 107, 180). ◊ Мети справу гл. мети. 2. Учынак. Дѣаніемъ зову онъ весь поступокъ или справу, котораѧ сѧ дѣетъ при божественныхs таинѣхs (Будны, 211б); на него ѡ тоs справе злоs ꙗвнымъ доводомъ доведено было (Ст. 1566, 56б); королеваꙗ была вельми жалостна уморывши сына злою справою и неѡпатрностю своею и волела бы сама умерети (Трыст., 10); милые справцы, за тые справы свои тепер не встыдитесѧ (Апакр., 45б); много теды их знаменитых справ доказавши и речи вси в полщи добре постановивши (Стрыйк., 599б); въ вsсѣхъ справахъ и постꙋпкахъ своихъ неѡблꙋднымs, неѡзѧблымs, немалеванымъ хрістіѧниномs сѧ быти ѡказꙋетъ (Карп., 10б); позволил емꙋ вшелѧкихъ злыхъ справъ, и розмаитыхъ способѡвs грѣха, вs роскошахъ и вs пожадливостѧхs сегосвѣтsныхъ богомерзких, своволне заживати (Каліст, I, 14); Дѣло: Оучинокъ, справа, робота, скꙋтокъ (Бяр., 39). ◊ Справа горловая (кровавая) – забойства. што ся дотычетъ подданыхъ пановъ духовныхъ, тые такъ же мають быти подъ правомъ мѣстскимъ, въ тыхъ рѣчахъ, которые ся кровавыхъ справъ и иньшихъ злочиньствъ дотыкають (АЗР, III, 28, 1551); повинности кождого Іереѧ сꙋть тыи … абы не былъ сꙋдіею, ани свѣдкомъ, вs справахъ горловыхъ (Зб. вып. 57–57б). 3. Пытанне, якое патрабуе вырашэння. его милость рачилъ казати вашой милости паномъ радамъ… для пильныхъ и важныхъ справъ его милости господарьскихъ и земскихъ, тутъ до Вильни къ собѣ зъѣхатися (АЗР, III, 4, 1547); инные съ нихъ въ своихъ власныхъ справахъ до насъ господара и до того мѣста нашого приѣзджаютъ (СДГВ, 128, 1582); на конъвокацыю кꙋ намовамъ въ справахъ и потребахъ военъныхъ вси згодне и ѡдностаине чинили намъ припоминане и прозбꙋ ѡ выданье имъ того нового порѧдкꙋ справедливости (Трыб., 1б); панове рады и вси станы великого князства Литовского, на зъѣздѣхъ своихъ обмышляючи о всихъ справахъ и потребахъ рѣчи посполитоѣ … абы столъ господарскій, также і скарбъ земскій у великомъ князствѣ Литовскомъ певными доходы былъ опатронъ (АЗР, IV, 1, 1588); тамъ справꙋетs справы Дх0483овныи и Бг0483оꙋгодныи (Мак., 10); розсуди мене Бж0483е а розознаs справу мою ѡт народꙋ немилосердного (Пс. ХVII, 19); надs твои силы есть справа, самъ еи не здолѣешъ (Хран., 95б); кгды панове были въ ратуши, розмовляли въ справахъ ляснихъ, на тотъ часъ одыскали отъ Илющихи кгарнецъ меду (ИЮМ, VIII, 48, 1691). 4. Выкананне службовых абавязкаў. мы, въ тотъ часъ будучи въ справахъ нашихъ земскихъ … тому справедливости есьмо не вчинили (АСД, I, 10, 1522); естли бы которыи подданые наши врадника нашего земского або посла на справе нашой земской згвалтовалъ, зранилъ або збил (Ст. 1529, 3); будучи мнѣ на справахъ помѣры волочное у волости его кролевское милости двора Василишского въ Заболотью (АВК, ХIII, 287, 1560); будучы мне взятымъ на справы ку прыслуханью на делъ именья их милости Киевецкого, в повете Меньскомъ лежачого (АВК, ХХХVI, 255, 1582); быхмо мы гсдръ которого з нихъ в справахъ наших гсдръскихъ и земъскихъ, альбо в посельстве ѡтослали (Ст. 1588, 126); витовтъ послал к немꙋ пос[л]ы ѡ справу и ѡн того не хотелъ справити (Патр. К, 53); коли послове або гонци татарские по трибꙋт або вs иншоs справе приехали бы до Москви (Стрыйк., 570). 5. Вынік дзейнасці. ѡбѧвите во ꙗзыцех справы ег (Пс. ХVI, 105); кгды вже Аквилиѧ была збурона, а через тот час ѡблеженѧ ее поддалъсѧ за справою Гельмунъда бискупа Тарвижъ (Атыла, 225); мѣсто покажоное зас направил рꙋкою прꙋдкою и справою доброю и всꙗкою годностю вси ѡтци переходил (Бельск., 131); имꙗ и справы твои будꙋт слынꙋт аж до сконченꙗ свѣта (Алекс., 75б); обачꙋ неба справꙋ палцѡвъ твоихъ, мѣсѧцъ и звѣзды которыи его такъ сличне приѡздобилъ (Каліст, I, 11); свѣтъ зась роботника нѣѧкого естъ справою (Варл., 238б); тое не без причины але справою бозскою стало, жебы есмо ꙗкъ до тых мѣстъ свѣту слꙋжили (Зб. 107, 112б); повѣдаs мне справꙋ жытиꙗ своег (Зб. 752, 581). 6. Кіраўніцтва; апякунства. дети летъ недорослые мають быти под справою и ѡпатръностью ѡпекунов (Ст. 1566, 76); тыи драбы … войска до битвы и ку штуръму и до потребъ шанцовыхъ мають быти даваны подъ справою и послушеньство[мъ] пана гетмана великого (КПД, 413, 1567); которые ротъмистры под владзою и справою, того старосты и дерьжавцы быти мають (Ст. 1588, 62); збудовали есте домъ на пляцу монастыра Спаского, который подъ справою и благословенствомъ владыки Полоцкого завжи належить (АСД, II, 17, 1601); выбрали теды зновꙋ агемнона, мовечи иж за ег справою першою фортунне сꙗ им водило (Бельск., 86б); закон принꙗл чернецкиs, постриглсꙗ в чернци и мешкал в том законѣ три лѣта, под справою григориꙗ полонина архимандрита монастыра галицкого (Стрыйк., 525б); за его справою полꙗки в добром постановеню были (Хр. польск., 2); зs нимs зас ѡторвалосѧ и выкиненное зостало великое мнозство ангелов инsших, бꙋдꙋчих под его справою (Варл., 48б). 7. Распараджэнне, веданне; падпарадкаванне. маеть панъ Василей Тишковичъ тые дворы наши отъ насъ держати и у справѣ своей владнути (АСД, III, 13, 1552); если бы коли свещенника отца або жона и дѣти его потомки ихъ въ той церкви не мѣли … токгды врадъ нашъ … въ поданье и справу нашу взяти маеть (АВК, II, 6, 1555); я мыта старые … Айзаку Якубовичу в справу и в заведанъе подати казалъ (АВК, ХХХIХ, 155, 1579); кгды ѡт правдивого дꙋховного старшого своего папы римъского патрыѧрхове царогородские ѡтстꙋпили в рꙋки, и въ справꙋ свецкихъ пановъ, слꙋшнымъ ѡт бога караньемъ ꙋпали (Бер. саб., 39б); злецыл ему рꙗдъ и справꙋ всего дому своего (Біблія, 58); по смерти моsсеѡвоs, исус навгин люд израилскиs вs свою справꙋ взꙗл (Бельск., 67); дал емꙋ все кнꙗзство резанское з дочкою в справꙋ моц и пановане (Стрыйк., 536). 8. Грамадзянская спрэчка або крымінальнае злачынства, якія падлягаюць адміністрацыйнаму або судоваму разгляду. коли бы справа была кому о которую реч дедичную (Ст. 1529, 87); которая дей справа была вже за позвы кгродскими передъ судомъ кгродскимъ Меньским, и естъ … до суду земъского Меньского ку росправе отослана (АВК, ХХХVI, 36–37, 1582); тые вси справы, которые се въ Новогородку судятъ, отправованы быти мають, яко о томъ в констытуцыи трибунальской есть описано (АЗР, IV, 4, 1588); што мы ѡтсудити без вшелꙗкое проволоки будемъ повинъни не впущаючи тое справы в лимитацыю (Ст. 1588, 104); тая справа, за припалыми причинами, еще сужона не была (ИЮМ, VII, 479, 1590); домавялъсе, абы … тая справа до суду належного отослана была (АСД, IV, 59, 1601); патрицы были повинни божниц и их послуг догледат, на их теж маистратꙋс албо справы сꙋдовые залежали, также и иные посполитые справы (Бельск., 145); кгды ся прыточыла передъ насъ и судъ нашъ справа (Арх. ЮЗР, VIII-5, 347, 1605); перед тым сꙋдом точыласе справа ꙋрожоног Андреꙗ ѡдлꙗниског (КАР, 6, 1640). 9. Адміністрацыйны або судовы разбор якога-н. здарэння, факта; судовы працэс. мы его не хочемь пріпѫстіть къ справѣ (Вісл., 38); тымъ дѣломъ на обѣ сторонѣ судъ и справу учынити (АЗР, I, 51, 1440); подлѣ правилъ святыхъ отецъ постановенье слушное и справу вчинили (АЗР, III, 8, 1546); ѡн ѡбъвиненыs на справу до насъ приехал (Ст. 1566, 10б); мы … бачечи, иж тая справа, ажъ ку нешпору продолжыласе, отложыли есмо то собе до завтрея середы на вырок (АВК, ХХХVI, 4, 1582); принѧвши вꙗзнѧ за своею сторожою, ѡ [!] ѡпатрностью доброю такъ ꙗкобы до справы не ꙋтекъ, повиненъ бꙋдеть ховати (Ст. 1588, 170); были при той справе въ ратушу люди зацные (ИЮМ, VII, 417, 1588); прокꙋратор в дн0483ъ справы вартовати может и ꙋ сꙋдꙋ ког ѡбжалованого боронити (Зб. 261, 228б). Параўн. исправа. 10. Збор дакументаў. тые справы почали сѧ писати за панованѧ гсдрѧ королѧ и великого кн0483за его млсти жикгимонта (КВЗС, 1, 1543); маетности его немало побрал, то ест: торбу з некоторыми листы и справами ему належачыми (АВК, ХХХVI, 97, 1582); ѡ складанью соsмиковъ по соsме вальномъ, и ѡ даванью дармо с канцлꙗреи справъ соsмовыхъ (Ст. 1588, 76); к тому положыл перед нами видимус с книг справ судов головъных трыбуналных (АВК, ХХХ, 26, 1589); чаялъ дей найти тую грамоту межи иншими справами (АЗР, V, 31, 1637); увезла у замок Мстиславский усю мою рухомую маетност и скрынку с справами (АВК, ХХХIV, 9, 1654); готовали мандаты, процессы и иншые справы для актыкованья (ИЮМ, I, 28, 1679); канцелярыстомъ ратушнымъ за писане картокъ сесыйныхъ, тежъ за писане розныхъ справъ мескихъ … заплатили (ИЮМ, VII, 121, 1690). 11. Звестка, паведамленне. Дэтрык и Матэрнусъ мѣли тую справу ѡт сторожы, ижъ сѧ непрыꙗтель прыближаеть (Атыла, 174); был в тот часъ король гнѣвен на панов Литовских за даньем справы и намовою Михаила Глинского (Рач., 343); ꙋрꙗд возного до прыслꙋханьѧ справы и ѡповеданьѧ всꙗкого и противко собе самомꙋ не маеть стороне боронить (Ст. 1588, 207); ѡт них взѧлъ справꙋ зs стороны постꙋпков ихъ противко аѳанасіа (Апакр., 141б); ѡ чом коли ꙗн зборовскиs ѡт сторожи взꙗл справꙋ достатечнꙋю, вытꙗгнул, противкꙋ им и там мѣстце ѡдно собѣ ѡбравши чекал (Стрыйк., 629б). ◊ Давати (дати) справу – паведаміць (паведамляць), даць (даваць) якія-н. звесткі. дали ми справу шпеги мои, ижъ великій князь Московскій, собравши войска немалые, просто тягнулъ до Казани (АЗР, III, 164, 1573); справу давали королю его милости, ижъ нѣкоторые розные особы пущи и озера … привлащили (АЗР, IV, 3, 1588); тоs же ми далъ справꙋ же немашъ тꙋрковъ болшеs пꙗтнадцати тисꙗчеs (Хр. польск., 20); розгнѣваныs на тые которие ему справу давали, ꙗкобы там цесара не было, покаралъ слуги свои (Пралог, 536б). 12. Парадак выканання чаго-н. потверженье владыцѣ Полоцкому порядковъ и справъ, съ каноновъ церковныхъ выписаныхъ черезъ великого князя Ярослава (АЗР, I, 192, 1499); мышsлѣниѧ радами оукрепsлꙗютсѧ и съправами ведены имаютъ быти боеве (Скар. ПС, 31б); въ которыхъ дворехъ и волостяхъ нашихъ чинимъ и въставъляемъ новую справу и платы наши и върадничіе (КПД, 68, 1529); быхмо часу пришълого мели вжды способъ людей пеняжныхъ мети и въ лепъшой надеи и справе панъство нашо заховати (Там жа, 7, 1538); въ доброй справѣ, яко и костелы наши Римскіи, такъ и ваши церкви подлѣ вѣры вашое заховати (АЗР, III, 3, 1546).
с. 212
Справдити дзеясл. Спраўдзіць, ажыццявіць. при моцы ихъ тое жъ право зоставуючи, справдили (АВК, IV, 247, 1697); дознавъ тоей кары предатель Юда … роспꙋксѧ наполы и справдивъ оные слова Дв0483да прорка (Зб. вып., 23).
с. 217
Справедливе, справедливо прысл. 1. Справядліва. сꙋд … сказаніꙗ бы чинилъ справедливо (Вісл., 33б); естли тые светки будут шлѧхта, тогды ѡни мають себе подперети и доводити слушным доводом иж справедливе светчили (Ст. 1529–Ф, 83); мы светъчыли справедливе што сꙗ перед нами деꙗло (КВЗС, 36б, 1538); присꙗгаю пану богу в троsцы единому иж в томъ повете вэдлꙗ бога справедливе … буду судити (Ст. 1566, 41б); мы есмо поставлены, абыхмо судили справедливе на ѡбе стороне (Трыст., 98); ꙗ бꙋдꙋчи вознымъ в томъ повете маю веръне, цнотливе, побожне и справедливе, на томъ врꙗде заховатисе (Ст. 1588, 134); ꙗкие кондыциs мают быти абы чл0483къ добре светобливе и справедливе присегал (Зб. 261, 217б); коли ѡбачу часъ замѣроныs, тогды будꙋ судити справедливе (Пс. ХVII, 59). 2. Сапраўды. тотъ которыи не стал маеть на другом року присѧгнути естли бы справедливе немоцон (Ст. 1529–Ф, 7); тотъ ему листъ на тотъ часъ съ скрынкою украденъ и справедливе згинулъ (АВК, ХVII, 401, 1555); хто бы в час… рэч посполитую справедливе перэстерэг або ѡбꙗвил таковые рэчи тот маеть ласку нашу гсдрскую меть (Ст. 1566, 9); прысегнꙋти на томъ ижъ справедливе на перъшомъ рокꙋ длѧ хоробы своее стати не могъ (Ст. 1588, 156); на другый рокъ пріѣхавши, маетъ первѣй присягу учинити, яко справедливе былъ хворымъ, тежъ мѣсце свое засѣсти маетъ (АЗР, IV, 34–35, 1590); единъ естъ и мерsтвымъ и живымъ соудѧ, под мѣрою даючи кождомꙋ кто чого справедливе годенъ (Кін., 60); Првднѣ: Въ правдꙋ, справедливе (Бяр., 117); справедливе кождыs члвкъ живучиs ничого иншого не ест ѡдно все никчемност (Пс. ХVII, 12).
с. 217
Справедливее, справедливей прысл., выш. ст. ад справедливе ў 1 знач. чти книги судеи, или книги Макавеевъ. Более и сsправедливее в нихъ знаидешs нежели во алеѯадрии (Скар. КБ, 3б); не допꙋстилъ имъ ничого непобожнаго и ѡкрꙋтного починать, такъ ижъ при нимъ заховатисе справедливеs и пристоsне мꙋсели (Пралог, 671б).
с. 217
Справедливеный дзеепрым. Напоўнены пачуццём справядлівасці. хот хто мает ласку бж0483ью ижъ ест добрыs, свꙗты, справедливеныs, предсе покул естъ в тѣле, ꙋпаст может (Зб. 752, 542б).
с. 217
Справедливенье наз. Справядлівы ўчынак. ѡб справедливенѧх твоих бꙋдоус розмышлѧти и не забꙋдꙋ слов твоих (Пс. ХVI, 118б).
с. 218
Справедливецъ наз. Носьбіт, прыхільнік справядлівасці. мы ихъ прiймꙋемо ꙗкъ справедливыхъ, Бг0483ъ ѡтдаетъ намъ ꙗкобысмо правдивого справедливца принѧли (Каліст, II, 5б).
с. 218
Справедливо гл. справедливе
с. 218
Справедливое наз. Тое, што і справедливость у 2 знач. мы на онъ часъ, вырозумѣвшы съ писанья твоего, то съ тымъ вчинимъ, што будетъ слушного и справедливого (АЗР, III, 22, 1549); если не заслꙋжил на горле быти караныs що ест справедливого ведле права такъ з ним постꙋпѣте (Зб. 107, 99б).
с. 218
Справедливость, спроведливость наз. 1. Адпаведнасць маральным і этычным нормам. люди множили и ширили справедливостью тому то нашому мѣсту вилъни (СДГВ, 4, 1432); приводить насъ къ познанию премудрости путемъ разума. повѣдаючи намъ о справедливости (Скар. ПБ, 1б); абы … были обраны и вжо наменованы таковыи особы, которыи бы не фолькгуючи ни чьимъ пожиткомъ, одно маючи Бога и справедливость святую предъ очима, вси недостатки того статуту подъ присягами поправили (АЗР, III, 6, 1547); естsли бы есьмо въ собѣ ха0483 не мѣли … не была бы его справедливость нашою справедливостiю (Будны, 236); того право божое и справедливость хрестиꙗнскаѧ ꙋчить (Ст. 1588, 24); напоймѡ срдца нашѣ, абы зацвитши, выростили овѡцы справедливости и правды (Каліст, II, 25); [он] трваючи на дорозѣ справедливости, нигды до злостiй розмаитости не схилѧетъсѧ (Мак., 48); предs нимъ справедливость найдена естъ во мнѣ (Хран., 366). 2. Законнасць, адпаведнасць юрыдычным нормам; захаванне юрыдычных нормаў. запiсы оучинены длѧ панѡв а длѧ и справѣдливостi (Вісл., 20б); дабы хранили пути гсдьнѧ и чинили судъ и справѣдливость (Скар. КБ, 32); мещане … з наших врадниковъ будуть повинни справедливости доходити (Ст. 1529–Ф, 151); з него спроведливость … уряд меский никому чынит не можеть (АВК, ХХХIХ, 427, 1579); кгдым прыехал стороною людми добрыми, справедливости доводечы, пан Олексей Ходорковский … справедливости учынити не хотел (АВК, ХХХVI, 84, 1582); идѣте собѣ до их старшихъ по справедливост (Дыяр., 162б); декрет помененог врадꙋ допꙋщенꙗ зволокъ справедливости светое скасовалъ (КАР, 7б, 1646); патронъ ихъ милостей … на щекгульное затлуменье светой справедливости поданой, контрадикуючи, вносилъ то (АВК, ХV, 506, 1686). Параўн. справедливое.
с. 218
Справедливший прым., выш. ст. 1. Ад справедливый у 1 знач. Саꙋлъ … рече къ давыду справедливший еси паче мене, ты ꙋбо ꙋчинилъ мнѣ доброе (Скар. ПЦ, 52); жадна рѣчь справедлившаѧ быти не можеть, ꙗко абы тои ѡтпущалs долsжникѡмs своимъ (Будны, 204); пани Щодриная, розумеючи собе быть тотъ сказъ неправный и неслушный, взела собе на справедливший разсудокъ его княжецкое милости (АВК, ХVIII, 149, 1597); Справедлившиs естес ты, нижли ꙗ (Біблiя, 344); хто справедливъшиs над мессию, над ꙗна крестителѧ (Зб. 259, 578); Справедливши естесъ ты нижли ꙗ бось ты мнѣ ѡтдалъ доброе, а ꙗ есмь sлым ѡтдалъ (Хран., 232); Его бг0483ъ еще за досконалшого и справедлившого ниж пред тымs починалъ (Выкл., 13). 2. Ад справедливый у 3 знач. Ѡ рꙋнѣ золотом реч справедлившаꙗ (Бельск., 80).
с. 219
Справедливый прым. 1. Такі, які прытрымліваецца маральных і этычных нормаў, адпавядае ім. человѣкъ же справедливыи осужает несправедливыхъ живыхъ (Скар. ПБ, 7); который кождому справедливому допомагаеть (КПД, 14, 1538); теж справедливые люди боудоут кветноуть (Пс. ХVI, 93б–94); Прiшолъ бо кs вамs иоанъ [кресьтiтель] дорогою сsправедsливою (Цяп., 29); Великаѧ заисте и то цнота … зs справедливои працы своеи жити (Каліст, II, 8); Справедливый чл0483вкъ, Гды емꙋ прійдетъ оумеряети, в ѡтпочиненю бꙋдетъ (Сматр., 16); Добрѣ оучини чл0483кꙋ справедливомꙋ вsгоркости дш0483и егѡ (Ст. бр., 15б); бꙋдет ꙗснѣти всих справедливыхъ царица мати божаѧ (Зб. 259, 559б). 2. Законны, які адпавядае нормам права, прытрымліваецца іх. штобы люди нашы тамъ живучыи, черезъ рядъ добрый а справедливый были розмножоны (КЗ, 701, 1498); сꙋдьи и ꙋчителе поставите … дабы судили людеи судомъ справедливымъ (Скар. ДЗ, 34б); былъ пан велми добрыи справедливыи и милосердныи ку подданымъ своимъ (Рач., 355); ѡбраныs шлѧхтичъ присѧгнꙋвшы на справедливыs сꙋдъ бꙋдет мети моцъ … тые роки судити (Ст. 1588, 195); абы митрополита и владыковъ ѡтстоупныхъ … ѡт справедливои казни охоронити и заслонити моглъ (Апакр., 51б); справедливаꙗ воsна противко вилгелмови … повстала (Хр. польск., 16); непредареный ѡнъ и справедливый сꙋдiѧ шалѧми справедливости все поважитъ (Варл., 67б); я, урозумѣвши рѣчъ слушную и годную, справедливую … даю тотъ мой листъ (АВК, III, 7, 1701). 3. Сапраўдны, нефальшывы. Воленъ и его справедливые наслѣдники то продати, оддати (АВК, ХIII, 10, 1508); мы, узнавши справедливое досвятченье его на то, зоставили есмо ихъ при тых имѣньяхъ (РПП, 66, 1534); было на ѡныs час два ламехи ѡдин с поколенꙗ сифъвог, тоs ламех был справедливыs ѡтец ноев: А дрꙋгиs ламех с пополѣнꙗ каиновог (Бельск., 7б); воеводинаꙗ венденскаꙗ не могла задават ѳалшъ квитꙋ справедливомꙋ небожчыка малжонка своего (ККСС, 72, 1615). 4. У знач. наз. Носьбіт высокамаральных пачаткаў. Блсвение гсдьнѣ на главе справѣдливаго, ꙋста же неверsныхъ криють неправsды (Скар. ПС, 17); невиненъ есьми одs кsрови справедsливого того (Цяп., 40б); хто прiймꙋетъ справедливого въ имѧ справедливого, заплатꙋ справедливого прійметs (Каліст, II, 1–1б); справедливый в вѣчной памѧти … зоставати маетъ (Сматр., 6); Лжи се стеречи бꙋдешъ невинногѡ и справедливогѡ не забiешъ (Хран., 100б).
с. 219
Справеный гл. справленый
с. 220
Справенье гл. справленье
с. 220
Справивати гл. справливати
с. 220
Справитель наз. Тое, што і справца ў 2 знач. оучилсѧ мдрстем, и филосоѳ0483и свѣтьскои. и был справителем оу некоторого цр0483ѧ (Арыст., 156). Параўн. исправитель.
с. 220
Справити, справить дзеясл. 1. Зрабіць (у фізічным выкананні). мы ... дозволили есмо ему на той реце Есе ставы и млыны собе справити (КЗ, 826, 1500); грековѣ … справили великую великость самострелов (Троя, 20); дозволяемъ ему … въ томъ его имѣнью Звягли замокъ справити, и мѣсто садити (АЗР, II, 32, 1507); ѡбъвезꙋю брата моего … абы справилъ келихъ кꙋ ѡкрасе костела (КВС, 459, 1552); алеѯандеръ … казал лодю з рогоза справит (Алекс., 31); дорогiи и ѡздобныи шаты казалъ пн0483ъ бг0483ъ справити капланомъ (Выкл., 43б); справили двои боты белокголовъские для самой пани пана Осовъского и футро белымъ подшыли (ИЮМ, VI, 40, 1689); теды Алеѯандеръ приказалъ справить домъ великiй (Алекс. 1697, 403б). 2. Здзейсніць, выканаць, ажыццявіць. справивши оуси речи посполитаꙗ слова ѡ пррочстве балаам межи них зостал (Валх., 39б); И справила мудрость дела ихъ (Скар. ПБ, 16); занцэ-сь трыумны рѣчы ѡт тебе доказаных справилъ (Атыла, 228); жебы на тых соsмикахъ послове … дали ѡ томъ … ведомость достаточнꙋю, што бы на которомъ соsме в справахъ и потребахъ речы посполитое, справили и постановили (Ст. 1588, 77); Што ѡни прагнꙋли намъ господь богъ справить рачылъ (Бер. саб., прадм.); што есмъ ꙗ за чл0483вкъ, абых такъ речъ великую справити моглъ (Біблія, 110); жаль ми тебе же мало што справивъши вs послушенствѣ своем ѡтѣждзаешъ до домꙋ (Дыяр., 150б); ꙋже ѡгледали ѡчы мои збавене твое, котороес справил пред ѡбличностю всих людеs (Зб. 752, 524); ѡнъ бо волю твою вчинит, и всѣ потребы справитs, ꙋ матери моеи (Алекс. 1697, 80б). 3. Скласці, напісаць. Миколай справивши тотъ листъ и пришолъ до мене (АВК, ХVII, 121, 1540); справил есми тастаментъ выбраным моим (Пс. ХVI, 89б); Священникъ, за прозбою небожчика мужа моего, духовницу предъ людми добрыми справилъ (АЗР, III, 47, 1553); А ты справ лист до солдана, пишучы ему поздоровлене (Бава, 144); если бы хто … листъ ѡт него ꙋмоцованыs справил, а того бы емꙋ сторона не порꙋчила (Ст. 1588, 214); Мартинъ Грибъ, справивши сознанье свое, печатью своею припечатовавши … до враду кгродскаго Витебского не давалъ (АВК, VIII, 496, 1607); Я … умыслила есми сесь тестаментъ з доброе воли мне справить (ИЮМ, ХХI, 295, 1641). 4. Падрыхтаваць (для прымянення дзеяння). Исꙋсъ … вsставъ рано сочsте воины и справи полsки (Скар. ІН, 17); панъ гетьманъ, хотячи люди за часу справить … шляховалъ войско (КПД, 28, 1538); ѡстаток воиска справил в гуфъ валныи (Атыла, 196); а ты, великиі княже, сего дня справь войско, жебы не поспешили поганцы (Мам., 181); алеѯандер потом справивши рицерство зъ иерꙋсолима вѣлъ ꙋфы до иншихъ мѣстъ (Алекс., 6б); кгды ѡ том кролеви дано знат, справивши людъ выперлъ ихъ з садов (Хр. польск., 24); онъ Крыштофъ Ейсимонтъ справившы што было потреба до коня своего … зъ избы вышолъ (АВК, I, 312, 1646). 5. Арганізаваць і правесці (мерапрыемства). бг0483ъ гсь ѡказалсѧ нам, справте празник оу гꙋстости зобранѧ (Пс. ХVI, 117б–118); братꙗ зо всего именьꙗ мають имъ веселье справити (КВС, 468, 1552); если ми того посэльства не справишъ, роздеру на собѣ вси шаты (Бава, 130); рыцерство розмаитые игры кꙋ хвале на именинах кролевы справили (Царств, 71б); ѡтц0483ъ … зъ его пристѧ велце сѧ оутѣшил и знаменитый всѣмъ банsкетъ справилъ (Варл., 314); казалъ теж забить двѣ ꙗловицы сытых и четыре бараны и справить веселье на вси сꙋсѣды свои (Хран., 388); осщ0483аемый, повѣненъ Епспꙋ осщ0483ающꙋ, и всей домашней его челѧди, обѣдъ справѣти (Зб. вып., 59). 6. Сыскаць; разлічыцца, кампенсаваць (доўг). естли бы тые купцы чужіи мели которого должника у Витебску або въ Смоленску, тогды мають тамъ ехати и долги свои справити опричь купли (КЗ, 704, 1498); Чижевичь маеть на пане Юрьи и на Ѡлаи и на людехъ его тꙋю сꙋмꙋ пѣнязий и жита и ꙗринъ справити (КСД, 195–196, 1514); я хочу на тыхъ людехъ, тыи два рубли грошей справивши, вамъ ѡтдати (КСД, 1463, 1520); на гсдрꙋ томъ которыs его ꙋтаилъ вины собе справити копꙋ грошеs (Ст. 1588, 507); А хто тежъ мнѣ виненъ, тые вси долги малжонка моя … справити маетъ (АВК, VIII, 475, 1594). Параўн. исправити ў 6 знач. 7. Накіраваць, настроіць. не всихъ такъ прироженье справило, абы большеs розꙋмꙋ, анижли маетностеs своихъ … мели (Ст. 1588, прадм. Сапегі); алеѯандеръ ѡтповѣдал: ꙗко шаленство твое справило, такъ то естъ, и приказал е в гробѣ сховат (Алекс., 5); взѧлемъ абовѣмъ пред себе такъ справити оумыслъ свои, жебы сѧ не ѡдлꙋчалъ Бг0483а (Мак., 17); А коли не хотел абы его видела матка: справилъ срдце матки его ижъ при невестахъ ѡныхъ законъныхъ в монастыри зостала (Пралог, 680б). 8. Давесці, праясніць. панъ Богушъ зозналъ, ижъ … певную ведомость взялъ отъ тыхъ же поведачовъ, которые мене в томъ справили, якобы тые сынове мои ключницу мою Ганицу втопити мели (АВК, ХХI, 161, 1556–1557); на то ставилъ шапку до бояръ Репъницкихъ, хотечи с того справити и вывести, ижъ есть такъ добрый, яко и оны (АВК, ХХII, 149, 1565); урадъ пыталъ самого Ивана, абысь справилъ, ничого не таючы (ИЮМ, IХ, 338, 1638); его … катовано а не толко ничого не справили, але теж ани намнеs засмꙋчоного жаден его не видѣлъ (Зб. 107, 17б). 9. Упарадкаваць. полѧ емꙋ изорать и справить гораздо (Вісл., 39); все створенsе, длѧ кролевства которого дѣдичнымъ правомъ ѡсѧдꙋтъ выбраный естъ створено, ꙗкобы спокойное и згоды полное црство справили (Мак., 129). 10. Учыніць. которому то Склодовъскому кгды в обороне рану задали, справивъшы окрыкъ на громаду помочъниковъ и поспольства, которые прыпадшы имъ на помочъ … бить почали (АВК, ХХ, 268, 1621). 11. Выканаць. хлопец рекъ: Пани, ꙗ готовъ справити твою волю (Трыст., 42). 12. Прабыць. такъ до гд0483а бг0483а волаючи, цалꙋю ночъ на молитве справилъ с плачомъ и потенемъ вѣликимъ (Пралог, 678б).
с. 220
Справитися, справитисе дзеясл. 1. Даць абгрунтаванае тлумачэнне; апраўдацца (на судзе). въ чомъ бы коли великому князю Московскому Лифлянтове згрубили … а нашъ господарь маетъ ихъ встягнути и они ся къ нему мають справити (АЗР, I, 135, 1493); мы положили рокъ 12 недель: маеть ꙗнко того заводцꙋ поставити за тыи роки и того ся справити (КСД, 9, 1510); поки деs ѡни такового розбоsного ѡбъвиненьꙗ не справꙗтца ꙗ ихъ за сыны мети не хочꙋ (КВС, 599б, 1552); повиненъ каждый хрестіанский чловекъ большей се пану Богу справить, нижли кому иншому (ИЮМ, ХХХ, 20, 1577); кн0483зь Витовт послал к нему послы ѡ справу, и ѡн сѧ того не справил (Рач., 327); естли бы передъ гетманомъ, або врꙗдомъ кгродскимъ не сталъ, и того се не справилъ (Ст. 1588, 64); то кождого виннымъ быти показуетъ, хто не справившысе утекаетъ (АВК, ХVIII, 284, 1625); кожъды которы виннымъ будучым справитсе не хочет, моглъ бы се ляда объмовою заслонит (АВК, ХХХI, 478, 1683). 2. Уясніць справу, разабрацца ў чым-н. которꙋю ѡтповѣдь дѣеписъ добре оуваживши, заразъ снадне и зs стороны того сѧ справитъ, длѧ чого не сполне з митрополитом синодовые справы их мл ѡтправовали (Апакр., 86); Што то былъ за ездра которiй тыи книги писалъ, справитисꙗ можешъ зs семого тых книгъ роздѣлꙋ (Выкл., 87). 3. Кампенсаваць юрыдычна даведзены (устаноўлены) доўг. если бы … тому кому завинил не справилсѧ тогды мають таковую рэчъ за сꙗ з границъ панства ншог … прэпустит (Ст. 1566, 10); тую суму пнзей отискат Стеѳану … злецаю … и што бы се через пна Стеѳана … справило, обецуючи отъ нихъ … прынят (АВК, ХХХIХ, 175, 1579); а если бы … и томꙋ кому завинил не справилсѧ, тогды мают такового засе з границ панства нашего … пропустити (Ст. 1588, 18). Параўн. исправитися ў 4 знач. 4. Стацца, адбыцца, ажыццявіцца. мысли радою справѧтьсѧ и замыслы чини собѣ воинꙋ (Зб. 262, 103б); што сѧ только самою Бж0483ею моцью справити можетъ (Мак., 23); абы сѧ предсевзѧтый поедынокъ, и все штоколвекъ иншого захочемо, лацно справило, и речы ведлꙋг оуподобанѧ нашего пошли (Варл., 264); то все снадне волею сꙗ бозскою справит (Дыяр., 172б); пришла до свекрови своеи котораѧ рекла: штожь се справило дочко (Хран., 195б). Параўн. исправитися ў 5 знач. 5. Падрыхтавацца (да дзеяння). коли был волан турнаи … розъехалисѧ вси [и] король Ленвизъ, абы сѧ справили къ другому турнаю (Трыст., 30); Справилисꙗ против половцов свѣтополкъ с киꙗны правыs рог, ростислав с переꙗславцами лѣвыs (Стрыйк., 464б); третей годины на день справившися, почали обои воиска трубити на войну (Мам., 183). 6. Паправіцца, палепшыцца. статутъ до конца ешче не справенъ … кгды достаточне справиться, на онъ часъ его королевская милость и тую нинешнюю вашу прозбу на ласкавомъ баченью мети … рачыть (КПД, 225, 1551); Даs же Бж0483е абы сꙗ такъ справили дороги мои, абых стереглъ ꙋсправедливениs твоих (Пс. ХVII, 131б). Параўн. исправитися ў 1 знач.
с. 223
Справить гл. справити
с. 224
Справка наз. Занятак. если бꙋдет хотѣл приsти до мене зараз его кажꙋ з вꙗзенѧ выпꙋстит, абовѣмъ такаѧ ест справка его иж без каранѧ ѡтпꙋщона быт не може (Зб. 107, 99); ꙋже ѡтч0483е милыs не хочу болъшеs мыслити ѡ мирꙋ. видѣл бо есми Справsку бѣсовsскую и спросность его (Пралог, 598б).
с. 224
Справление гл. справленье
с. 224
Справленый, справеный, справленный дзеепрым. 1. Ад справити ў 1 знач. капличку на горе вансъ справленꙋю … навѣщали (Валх., 57б); корол добре позналъ иж таꙗ трутизна справлена на когоколве з нихъ (Трыст., 10); згинула сермяга, за сорок грошей справленная (АВК, ХХХVI, 311, 1582); принесли ѡстаток пн0483зиs … за которих справлено начине церковное (Біблія, 482); чловек … если бы голоднѣл, а покармом справленым з золота был бы кормлен голодꙋ не ѡтдалит (Бельск., 181б); Потом ꙋказал ланцꙋхъ з кости слоновоs справленыs (Алекс., 2); Вси створеныи речи своимъ порѧдкомs сꙋть справлены (Мак., 68); вsщалосꙗ ѡное незбожное ѡбразоборство: которое з церкви бж0483иихъ ѡбразы зстародавна еще за часовъ апостолскихъ справленый виметало (Пралог, 576–576б); Росказалъ теды езекіѧ абы справлены шпихлѣры вs домꙋ гсднем которыхъ коли справлено внесено такъ перьвотины ꙗкѡ и десѧтины (Хран., 343). Параўн. исправленый ў 2 знач. 2. Ад справити ў 2 знач. тые вси речи, которые ся дотычуть обороны всее земъли, не могуть быти жадънымъ обычаемъ слушъне справены ани черезъ писанье листовъ, ани тежъ черезъ послы (КПД, 18, 1538); умыслил был по так великих воинах водле своее мысли справленых и скончоныхъ собѣ ѡтпочнуть (Атыла, 231); свѣтъ зась роботника нѣѧкого естъ справою, реч теды справленаѧ, початокъ и конецъ маетъ (Варл., 238б); мною справленои послꙋги прекладати перед тобою не постꙋпꙋю (Сматр., 14–15); шли до ѡное церъкви дꙗкꙋючы пресветеs бц0483ы и вызнаваючы, иж през ее причыну ѡныs такъ великиs чꙋдъ былъ справеныs (Зб. 255, 362б); его праца таемне и без свѣдъка справлена ест (Пралог, 558–558б). 3. Ад справити ў 3 знач. Справлено и дано въ Вильни, мѣсяца Ноября (АЗР, I, 136, 1493); статутъ … просите, абы былъ справенъ не писанымъ писмомъ, але выбиванымъ (КПД, 138, 1547); записы водле ѡбычаю права посполитого статꙋтꙋ земъского справленые (КВС, 589б, 1552); тотъ тэстаментъ тымъ ѡбычаемъ справленыs ... ни в чомъ нарꙋшонъ не маетъ быти (Ст. 1588, 336); староста ... созналъ лист запис своs ... с подписом рꙋкъ некоторых ѡсобъ справленыs (ККСС, 3, 1615); Реестръ росходовъ мескихъ ... на рокъ теперешній тысеча шестьсотъ осемдесятъ третій справленный (ИЮМ, II, 14, 1683). 4. Ад справити ў 4 знач. кгды тым способомъ ѡбѣдве воиска были справлены, Атылѧ ... казал затрубити ку потканю (Атыла, 196); напервеs полки венкгерские справленыи до битвы потыкали его з поздоровленем (Стрыйк., 475б); ѡнъ бꙋдꙋчи наꙋченыи и справленыи, до кролѧ мовилъ (Варл., 314б). 5. Ад справити ў 5 знач. вшедши дариs весполокъ зъ алеѯандром до ѡдного кгмахꙋ ѡздобного где там была справлена гоsнаꙗ и роскошнаꙗ вечера, сѣлъ з ним (Алекс., 18). 6. Ад справити ў 6 знач. а закладъ на нас гсдра до скарбу ншог земского великог кнѧзства литовского на именю его маеть справено быти (Ст. 1566, 14б). 7. Ад справити ў 7 знач. замки … абы теперешънихъ упокойныхъ часовъ, яко въ роботахъ, такъ и въ наспижованью добре были опатреные и справеные (КПД, 10, 1538); таꙗ дх0483ом подобно ѡным кꙋ сынови справена была ѡ котором гд0483ъ реклъ, хто сн0483а милꙋет нижли мене не ест мене годен (Бельск., 358б). 8. Ад справити ў 8 знач. статутъ до конца ешче не справенъ, яко есте и сами далей въ прозбахъ своихъ ... доложыли (КПД, 225, 1551).
с. 224
Справленье, справенье, справление наз. 1. Дзеянне па дзеясл. справити ў 3 знач. ѡ светкох которыи мають быти при справени тастаментꙋ (Ст. 1529–Ф, 64); мы тежъ обачивши неслушное справленье оноѣ духовницы … пытали есмо того попа (АЗР, III, 48, 1553). 2. Вылечванне. якожъ мы, ужившы милосердя для справенья у сумненью, абы съ греховъ своихъ передъ свещенникомъ исповедалъ … дали есмо фолкги до дня завтрашнего (ИЮМ, VIII, 361, 1620); Тотъ се можетъ разумѣти и о справленіи духовномъ (АСД, II, 44, 1630); Коновалу за заволоку и за справлене коня хромого ... дали осмак. шесть (ИЮМ, V, 55, 1688). 3. Атрыманне тлумачэння, парады. кн0483зь же великыи Витовтъ послы своꙗ слаша ѡ справлении. ѡнь же не всхоте исправитисѧ (Супр., 101б); въ караню оуважный, в справленю совѣтномъ розсꙋдный … архiмандритъ (Сматр., 40). 4. Дзеянне па дзеясл. справити ў 4 знач. изали акгаменон замешкал або не пиленъ был ку справеню своих шпиць (Троя, 37). 5. Дзеянне па дзеясл. справити ў 6 знач. которые дей листы былъ онъ с краму взялъ … хотечы с тыми листы ехати для справенья оных долгов (АВК, ХХХVI, 232, 1582).
с. 225
Справливати, справивати дзеясл. Выконваць. нѣкоторыи князи и панове … митрополиту и епископомъ кривду чинивали въ доходы ихъ церковные и суды духовные вступывалися, тые справы ихъ митропольи и епископскіе сами справливали (АЗР, I, 189, 1499); некаторіи князи и панове тые справы ихъ митропольи и епископъскіе сами справивали (КЗ, 748, 1499).
с. 226
Справлянье наз. Дзеянне па дзеясл. справляти ў 6 знач. За справляне коней ратушныхъ, коновалу асмаковъ осмнадцать (ИЮМ, I, 217, 1682); за справляне коня коновалу асмак. пять (ИЮМ, II, 114, 1684); справлялъ коновалъ коней ратушныхъ … купили на справляне горелки полкварты (ИЮМ, VIII, 43, 1691); За справоване коней трахъ татарину дали золот. одинъ. Соли для справляня коней за осм. три (Там жа, 91).
с. 226
Справляти, справлять, справяти дзеясл. 1. Рабіць, майстраваць. мужь мой … зъ лѣсу съ Клюнского дерѣво пущалъ и справлялъ хоромы (КСД, 19, 1510); росказал ꙋрꙗдником абы … мѣста бꙋдовали фитон, рамезис, абы теж и цеглꙋ справꙗли (Бельск., 40б); Седло справлялъ, ленкъ, попруги и табенки (ИЮМ, ХII, 151, 1698). 2. Афармляць, пісаць. сесъ мой листъ записный справлялъ и далъ церкви Божой (АВК, I, 48, 1614). 3. Сыскваць. тивуны … тотъ платъ и пожитъки наши и стацею и гроши и доходы свои водъле тое уставы нашое мають на нихъ справъляти (КПД, 72, 1529); жебы на таковыхъ, которые оного плату сегорочъного … не выдали, казали совито его справяти (КПД, 57, 1538); Иванъ Чудинъ … поручилъ очевисто тыи долги свои справяти Борозне а Ивану Сабельнику (АВК, ХVII, 148, 1540); Цыбулю … у Витебску продал, нижли кгдым был поехал до Витебска гршей справлят, тогды приятел ми дал знать, ижь … не взышла (АВК, ХХХIХ, 349–350, 1579); тые вси долги, за тыми моими листы, позволяю, отписую справляти жонѣ моей Федорѣ (АВК, VI, 7, 1588). 4. Весці справы. дела бы наши господаръскіе вси зъгодою посполу справляли по давному (КЗ, 410, 1486); ѡнъ того соsму не справялъ (КСД, 1183, 1509); с призволенемъ радъ наших великог кн0483зьства литовского радити и справлѧти будем (Ст. 1529–Ф, 34); том добре справлꙗл нигдым не допꙋстил абы богатшiй ꙋбожшого ꙋтискал (Зб. 107, 173б). 5. Накіроўваць. гд0483ь богъ справлѧеть всѧ пути человѣчiи (Скар. ПС, 25). Параўн. исправляти ў 2 знач. 6. Лячыць. призывали коновала коней справлять, дали осмак. пятнадцать (ИЮМ, III, 71–72, 1685); Того жъ дня, справлялъ коновалъ коней ратушныхъ, дали ему зол. два (ИЮМ, VIII, 43, 1691).
с. 226
Справлятися дзеясл., зв. 1. Ад справляти ў 5 знач. ѡт гсда справлѧютсѧ стопы мужевы (Скар. ПС, 31б). Параўн. исправлятися ў 1 знач. 2. Ад справляти ў 6 знач. глоухие слышать. ѡслаблении справлѧютсѧ (Чэцця, 84б). 3. Кіравацца (у справах, учынках). нехай бы передъ урадомъ своимъ мѣстскимъ въ правѣ Магдебурскомъ, которым ся они сужать [!] и справляють, справедливости собе доходили (СДГВ, 106, 1559).
с. 227
Справлять гл. справляти
с. 227
Справне, справно прысл. Належным чынам; законна. лꙋпежи кꙋничнiи которыиж то сꙋдьа возметь справне коли бꙋдѣть правъ (Вісл., 34); тот дѣдичство справно дѣржiть (Там жа, 41б); помолитsсѧ о доме томъ жрець и очищенъ будеть сsправне (Скар. КЛ, 29б); росказал абы все справне ꙋчинили (Бельск., 54); Прiискръность: Роженаѧ близкость, то що естъ справне, рѧдне, порѧдне, слꙋшне, праве, власне (Бяр., 125). Параўн. исправне.
с. 227
Справнейший прым., выш. ст. ад справный у 1 знач. а на его мѣстцо кого иншого, справнѣйшого и умѣетнѣйшого, зъ бояръ нашихъ установить росказать маютъ (АСД, IХ, 72, 1570); в калетѣ там ѡбачили люде справнѣsшие, иле положат пшеницы тылко перлами ѡтдадꙋт (Бельск., 402б).
с. 227
Справникъ наз. Тое, што і справца ў 4 знач. Ѡбиталник: Справник, мешканец (Бяр., 191).
с. 228
Справно гл. справне
с. 228
Справность наз. 1. Рухаючая сіла. ꙗкъ дерева, минꙋвши зимѣ, за согрѣваньемъ ихъ силѣ внꙋтрнеи, невидимою ꙗкоюсь справностю Слн0483ца и вѣтровъ, звнꙋтръ ꙗкs ѡдѣнье листѧ, цвѣты и овоцы выноситъ и выпꙋскаетъ (Мак., 56). 2. Прадпрымальнасць. тевтефриs припатрꙋючисꙗ ему скоро в нем цноту его великую справност и мудрост и статечност и вѣрꙋ ѡбачил (Біблія, 88).
с. 228
Справный прым. 1. Прадпрымальны, спраўны. яко бы межи вами такъ годныхъ и вѣрныхъ и справныхъ на то не было (АЗР, III, 12, 1547); Атыльлѧ … хитрыи, в битве всего доглѧдуючыи, часомъ мужного жолнера, часом справного гэтмана повинности досыть чынечы (Атыла, 179); видꙗчи соломон же младенец был довтипныs и справныs ꙋчинил его был преложоным над побори (Біблія, 422); часꙋ ѡдного куповат штос до манастырꙗ двух братий послал: ѡдного справного але молодого, а дрꙋгого старшого, абы былъ сторожем его (Пралог, 511); приказалъ кождомꙋ своемꙋ воинꙋ, жебы были смѣлыми и справными (Алекс. 1697, 2б). 2. Юрыдычна правільны, прававы. братъ его … вказалъ передъ нами на тую землю листъ справный отца нашого (КЗ, 524, 1494); то не есть справный привилей, который ѡнъ ꙋ брата нашого взялъ (КСД, 1284, 1518); Его … таковою моцъ дати рачилъ, не обсылаючи Патовъ чиѣ бы были до казни мѣскоей Ратушноей сажати и оные речи справные моцно у нихъ брати и на шпиталь мѣстскій убогимъ роздавати (СДГВ, 128, 1582). 3. Падрыхтаваны да дзеяння. зараз з великих колод починили плыты на которых колеса и вси военные нарꙗды, не долго трактꙋючы и сами в справных полкох на рꙋскꙋю сторонꙋ переправилисꙗ (Стрыйк., 517).
с. 228
Справование гл. справованье
с. 228
Справованый дзеепрым. 1. Ад справовати ў 7 знач. абы поеждчан[ь]е и пописъ замъковъ … и тежъ личьбы з доходовъ … не было справовано черезъ чужоземъцы (КПД, 157, 1547); мають всякіе тые записы, которые ся на вечность стегають … и на всякіе иные речы лежачіе, мають справованы и чынены быти передъ врядомъ (КПД, 186–187, 1551); тот статутъ … ꙋ панстве нашом великомъ кнѧзстве литовскомъ зложоныs и справованыи (Ст. 1566, 7); ѡ тэстаментъ на речы рꙋхомые и на именьѧ набытые ꙗко мають быти справованы (Ст. 1588, 335). 2. Ад справовати ў 8 знач. робота таꙗ и матэрыꙗ без которое бы тое ремесло их справовано быти не могло подле звыклости ее то ѳалшомъ розумено быти не маеть (Ст. 1566, 12); зняли жупан лунъский синий новый, за которого дано грошей копъ две, к великодню справованый (АВК, ХХХVI, 122, 1582); за материю на хоронгевъ конную, справованую … на споткане его млсти пана канцлера … заплатили золот. пятнадцать (ИЮМ, IV, 71, 1686). 3. Ад справовати ў 9 знач. длꙗ ншеs наꙋки добра и пожитки справованые (Зб. 261, 140); За розказанемъ его млсти п. войта и за ведомстю п. райцы скарбоваго справоване харчи въ дорогу: напервей купили (ИЮМ, IV, 61, 1686). 4. Ад справовати ў 10 знач. коли ꙋже добре справованый былъ ст0483ыs, же сꙗ моцно ис тымъ неприꙗтелемъ дꙋшнымь потыкат ꙋмелъ, найвышиs збавенꙗ нашего аꙋтор давалъ емꙋ моцъ ихъ заклинат и ѡтганꙗт (Пралог, 641). 5. Ад справовати ў 12 знач. сиѧ жь лодьѧ рукою твоею справована была (Скар. ПБ, 21); абы на ѡдномъ петре ꙗко ѡпоце церковъ христова моцнеи стоѧчы ѡт ѡдного рѧжона и справована была (Бер. саб., 17); Жидѡве и сꙋдiами рѧжены и добре справованы ажъ до Дв0483да (Каліст, II, 258); Поступенꙗ чл0483вчие бывают справованы ѡт гсда (Пс. ХVII, 7б). 6. Якi праводзіцца, адбываецца, ажыццяўляецца. Которымъ обычаемъ маеть быти вечерѧ гсднѧ справована; Не маеть быти инsшимъ обычаемъ справована, разве ꙗко ее хс0483 самs справилъ, и справовати велѣлъ (Будны, 236б–237); ему волно ее позвати о то все до суду кгродского Менского, не смотречы рочков судовне справованых (АВК, ХХХVI, 336, 1582); што кꙋ правꙋ дꙋховномꙋ належати и прислухати бꙋдеть то в дꙋховном праве справовано и сужоно быти маеть (Ст. 1588, 97); пыталсꙗ дв0483дъ … ꙗко бы была справована война (Біблія, 373); просилъ абы при его ложку литоргиꙗ ст0483аꙗ справована была (Зб. 752, 500).
с. 228
Справованье, справование наз. 1. Дзеянне па дзеясл. справовати ў 1 знач. далъ ми тыхъ рѣчей ꙋмение правое ... двизание рочное, и справование звездъ (Скар. ПБ, 11б); до справованья справъ мѣстскихъ, съ посродку себе бурмистровъ чотырехъ въ кождомъ году обирати (АЗР, III, 256, 1580); о ряжени и справованю церкви своее видоме великій учитель повшехный Павелъ апостолъ пишеть (Пыт., 38); ѡныи Грекове внесли были тот ѡбычаs справованꙗ речи посполитых афинских (Стрыйк., 519). 2. Дзеянне па дзеясл. справовати ў 2 знач. вси церкви … въ моцъ, оборону и справоване теперешнему архіепископу … подтвержаемъ (АВК, I, 71, 1634); потреба абы была звѣрхност в речи посполитои, длѧ порѧдного ее справованьѧ (Навука, 5); нехаs се анътониs … розꙋмѣет же ꙗ его справованю не подлеглъ (Зб. 752, 488); Реестръ … списанный презъ насъ … шафарей сегорочныхъ, за справованьемъ шляхетного маистрату: его млсти пана Стефана Хомутовского войта (ИЮМ, I, 1, 1679). 3. Дзеянне па дзеясл. справовати ў 4 знач. лщенiе – зрада, зрады справоване (Зіз., 109б); Пришолъ абовѣмъ на справованsе поселства длѧ тебе жебы тебе везвалs (Мак., 176); [хс0483] в справованю спасениꙗ людског не пересталъ (Зб. 259, 544); ему … далъ ѡныs покладъ або скарбъ и моць до науки выкладꙋ писма пастырства и справованꙗ таемницъ (Зб. 82, 337). 4. Дзеянне па дзеясл. справовати ў 7 знач. ѡ светках которые мают быти при справованю тэстамэнтовъ (Ст. 1566, 87б); при томъ справованью сего листу моего … до него печати свои приложили … пріятели мои (АВК, I, 7, 1585); при справованью сего тестаменъту моего были … люди зацъные (ИЮМ, ХХVI, 69, 1601). 5. Вядзенне (спраў, гаспадаркі). книги тых ѡдных судовых роковъ … мають быти ꙋ писара земъского … а то, длꙗ порадного справованьѧ и начысто переписаньѧ книгъ (Ст. 1588, 142); Зачал теж зараз ноs … господарство розмаитое ѡколо справованꙗ земли (Стрыйк., 415); для справованья судовъ и на харчъ съ челядью и съ конми на розные выдатки дали всего (ИЮМ, I, 25, 1679); коли выпроважали пана Калиновъского до Варшавы, тогды дали ему грошей готовыхъ для справованья золот. триста (ИЮМ, I, 92, 1680). 6. Лячэнне. За справованье коней мескихъ коновалу заплатили за весь рокъ золот. а0483 (ИЮМ, I, 80, 1679); За справованье коней троихъ татарину дали золот. одинъ (ИЮМ, VIII, 91, 1691).
с. 229
Справованьеся наз. 1. Дзеянне па дзеясл. справоватися ў 1 знач. чи то такое справованьесѧ ѡсобъ двохъ певнымъ а нероздѣлsнымъ знакомъ естъ единовластiа костелного (Апакр., 116). 2. Дзеянне па дзеясл. справоватися ў 4 знач. Што ты (повѣдаетъ) хсви повшехного костела головѣ при справованьюсѧ на остатнемъ соудѣ ѡткажешъ (Апакр., 111б).
с. 230
Справователь наз. Кіраўнік. онs же сѧ народилs кнѧзь братии и ꙋстановлѣние ꙗзыковs, справователь братии и ꙋтверsжение людемs (Скар. ІС, 78б); Гдѣ несть справователѧ тамъ людие падуть (Скар. ПС, 18б). Параўн. исправователь.
с. 230
Справовати, справовать дзеясл. 1. Ажыццяўляць кіраўніцтва. справовати буду люди твоѧ справедливе (Скар. ПБ, 14); дай Пане Боже, абы еще на многіе щасливые лета пановалъ и нами справовалъ (КПД, 34–35, 1538); умыслил панство угорское … сам посѣсти, которое длѧ тое прычыны водле воли своее справовати почал (Атыла, 215); ꙋкривжоныs до капитꙋлы, або справцы ѡного достоенъства, хто тымъ бискупством справовати будеть … ꙋтекатисе … маеть (Ст. 1588, 100–101); тꙋтъ в рꙋси … болшъ дꙋховными светьские радѧть и справꙋють (Бер. саб., 43б); Іѡанъ ѡсмыs папеж з невесты бꙋдꙋчы справовал две лете и мсцеи пѧть столецъ папежскиs (Царств., 71б); то все рука бж0483ия справуетъ (Мам., 169); тои трех панов навышших оучинил по собе … которыи все панство справовали (Жыц. св., 5б); даи мнѣ мꙋдрость и оумѣетность, абыхъ людъ твои порѧдне справовалъ (Хран., 290б). Параўн. исправовати ў 1 знач. 2. Весці справы, дзейнічаць, распараджацца. свещенницы мають сами тыи свои люди и рядити и ими справовати (АСД, I, 9, 1511); вси хр0483тiане повинsни на кождыи час на доброи памѧти мѣти, и водле того животs свои справовати (Будны, 151б); возныs то все што на врꙗдъ его возновъскиs належить слꙋшъне справовати можеть (Ст. 1588, 134); тотъ синодъ … самъ на немъ с пѧтью владыкъ митрополит справовати мѣлъ (Апакр., 57б); ѡт рицерства, коториисмо до того часу справовали нехаs будем волни (Алекс., 74б); тамъ справꙋетs справы Дх0483овныи (Мак., 10); iеремiа на волное ѡдправоване справъ дх0483овных … приѣхавъши порꙗдок вес дх0483овныs справовал (Дыяр., 170б); гд0483ъ бг0483ъ домы ваши з ласки своеи справовал (Жыц. св., 35). 3. Весці судовы працэс. мы … тыи дела не инак справꙋем, ниж так, как есть ѡбычаи права подлуг записеи (ПГ, II, 87, 1480); мають тые мещане … справовати водле права своего майтборского (Арх. ЮЗР, V-1, 32, 1534); имъ судить и справовать оныхъ не допущаемъ (СДГВ, 63, 1538); онъ тую справу с княземъ бискупомъ … о тотъ домъ справовалъ и скончылъ (АВК, ХХ, 18, 1568); возныs … повиненъ … на всꙗкие справы людъские неѡмешъкале езъдить ничимъ се не вымовлꙗючи и тое справовать (Ст. 1588, 135); панъ Виленъский … не на року то справовал (АВК, ХХХ, 28, 1589). 4. Здзяйсняць, выконваць; тварыць. мудsрость … справуетs вси речи сладsце (Скар. ПБ, 12); кождый мещанин … мают почливыми словы и слушною покорою мовити, и речы свое справовати (СДГВ, 57, 1536); чому сiю таину хлѣбом и вином гсдь справовати велѣлъ (Будны, 235б); Смотрите што маете чинити бо не справꙋете сꙋдꙋ чл0483вчего але сꙋдъ божиs (Ст. 1588, тыт. ліст); послы ѡдъ себѣ до митрополита выправили и в дому ѡтца владыки володимерского тое поселъство зъ ѡдповедми и погрозками справовали (Бер. саб., 4б); ѡ доброти повѣдаеш а намнѣs еи не наслѣдꙋешъ ани справꙋешъ (Алекс., 33); лѣкареве досвѣдченыи, кгды … лѣчатъ, ꙗдовитыми и прикрыми лѣкарствы то справꙋют (Каліст, I, 121б–122); по сес дн0483ъ бл0483годатию бж0483иею чуда справꙋют (Пралог, 486б); з боꙗзнею и перестрахомъ справуsте спасение ваше (Зб. 82, 392). 5. Займацца, апрацоўваць, культываваць. потому справовати свое тѣло, абы было обитѣль ст0483ого дх0483а (Будны, 84); которые татарове фурлюномъ се живꙗть и ѡгородные речы справꙋють … таковым навезка рꙋбль грошеs (Ст. 1588, 493); того за бога кꙋпецкого мѣли, которыs на тот час людеs наꙋчил сребра справоват, кꙋпчит (Бельск., 36б); ты хаме працꙋs ролии справꙋючи, и ремесла розмаитыи вынаsдꙋючи (Стрыйк., 424); Потреба прето чл0483векови оупрейме землю срдца своего пахати и справовати (Мак., 237); мешкайте з нами землѧ въ моцы вашей есть справꙋйте, гандлюйте и ѡсажайте ей (Хран., 51б–52). 6. Праводзіць (мерапрыемствы), спраўляць (святы). Которымъ обычаемъ маеть быти вечерѧ гсднѧ справована … ꙗко се хс0483 самs справилъ, и справовати велѣлъ (Будны, 236б–237); я справуючи веселе наложилем копу гршей (АВК, ХХХIХ, 182, 1579); справуите тую битву, а ѧ готов (Трыст., 72); на концꙋ посту справꙋют велканоц (Наб. тур., 20б); выполнили там семъ дниs справꙋючи ѡбход з плачем (Біблія, 105); велми прагнꙋли хрестиане жебы тое ст0483о з ними ст0483ил а службꙋ бж0483ыю справовал (Зб. 752, 443б). 7. Афармляць, пісаць (дакументы). онъ тотъ листъ самъ справовалъ (АВК, ХVII, 330, 1541); его милость тотъ привилей свой новый пану канцлеру его милости справовати вамъ росказати рачилъ (АЗР, III, 4, 1547); коли небощикъ справовалъ тестаментъ, припоминали дей небощику … жебы теж ему што отписалъ (АВК, ХХХIХ, 38, 1578); видимусы выдавати будꙋ … добре побожне справꙋючи такъ ми боже поможы (Ст. 1588, 123); отецъ мой … никторого тестаменту не справовалъ (АВК, ХVIII, 212, 1607); справовали собе некоторые листы (СДГВ, 64, 1619). 8. Рабіць, майстраваць. къ пріѣханью нашому посполу съ ними мають поромы справовати и мосты мостити (АЗР, II, 94, 1511); зъ нашого росказан[ь]я будеть справовати таковые ставы (КПД, 558–559, 1557); штож теды за пожитокъ дает золото … длꙗ чого золотое начине справꙋете, а з глины не такъ ли много ꙋчинꙗт пожиткꙋ (Алекс., 35б); который бубенъ новый мы, шафари, справовали, коштуетъ золотыхъ (ИЮМ, III, 131, 1685); справовали барву, водлугъ давныхъ реестровъ (ИЮМ, Х, 55, 1695). 9. Набываць, купляць. зъ тыхъ платовъ росказали есмо имъ въ каждый годъ: дела, ручницы, порохъ, салетру и иншие потребы справовати, и покуповати (Арх. ЮЗР, V-1, 31, 1532); железа и въси потъребы до млына своимъ накладомъ маеть справовати (КПД, 559, 1557); для оздобы того места маемъ … ручъницы, шабли и всякое охендоство съ тыхъ грошей … справовать (ИЮМ, VIII, 334, 1615); Выправа за квотою святоянского до его кр. млсти … справовали имъ въ дорогу розные речы (ИЮМ, ХII, 61, 1698). 10. Рыхтаваць (для дзеяння). единыи кажныи да справуеть полsкъ свои кs бою (Скар. ДЗ, 40); великиi кн0483зь Дмитриi Івановичь, з братомь своимь … и зь князями литовскими … почали справовати и шиковати през годинь шесть (Мам., 181). 11. Сыскваць. тым же ѡбычаемъ панове заклады давати и потомуж справовати [мають] (Ст. 1529–Ф, 9); часу выбиранья доходовъ нашихъ, долговъ своихъ нихто на подданыхъ нашихъ справовати не маетъ (АЗР, III, 80, 1557). 12. Накіроўваць. Послухаи сыну и буди мꙋдsръ, и съправуи мысль твою по пути правомъ (Скар. ПС, 35б).
с. 231
Справоватися, справоватисе, справоватьсе дзеясл. 1. Дзейнічаць, паводзіць сябе. ся ѡнъ тамъ справꙋеть, какъ предкове его справовалися (КСД, 795, 1512); о приношении жерsтвы и кто имелъ ести ю, и ꙗко сѧ при томs справовати (Скар. КВ, 55); такъ мають вжо вечными часы в поветехъ ѡколо ѡбираньѧ предъречоных врꙗдниковъ справоватисе и заховати (Ст. 1588, 121); епископъ албо плебанъ розныи естъ ѡт своихъ светскихъ ꙋчневъ, которые не своим розꙋмомъ пастыровъ своихъ в речахъ дꙋховъныхъ справоватьсе … маютъ (Бер. саб., 26б); если … непорѧдне и непристойне вs домꙋ мꙋжнемъ справоватисѧ почнетъ … выгнана бꙋдетъ (Мак., 124); чл0483къ былъ ѡдинъ которыs ꙋ молодых лѣтехъ добре и пристоsне се справовалъ, потом злегка з доброго сталсе барзо злым (Зб. 107, 168б); Будꙋ спѣват, а ростропне сꙗ справоват на правоs дорозѣ (Пс. ХVII, 103б); Црствовалъ амріи надs Ізраилем ві лѣтъ. и справовалсе амріи нецнотливе над вси которыи пред нимъ были (Хран., 309–309б). 2. Ажыццяўляць юрыдычныя правы, весці судовыя справы. мають ѡни права своего Маитборского вжывати, и справоватися, подлугъ права своего (КСД, 603, 1509); ѡпекуны сѧ мають справовати вземши ѡт враду вижа тог повету (Ст. 1529–Ф, 57); колиж ѡна ꙋ тꙗжꙋ со мною пошъла а того сꙗ справꙋеть ꙗ нее переведꙋ людми добрыми што ѡна … спала з жолнером (КВЗС, 97–97б, 1539); в ымене за долгъ або за инъшꙋю причину ꙗко се мають справоват (Ст. 1588, 372); панъ остафей тому ондросикови на копу выти кажетъ того се справовати, што на его помовка и сведецтво есть (АВК, ХVIII, 75, 1589); кгды его милость панъ воевода … правне будетъ позваный, готовъ справоватьсе водлугъ права посполитого (АВК, VI, 212, 1600); преречоный панъ Чарноуско, справуючись, то поведилъ, ижъ тое облигацыи не признавалъ (ИЮМ, IХ, 223, 1635); вs Кiеви … барзо мене Афанасiа турбовано, и вs конsсисторiи справоватсꙗ казано. леч не нашедши въ мнѣ вины ѡдослали до его млст: ѡтца метрополиты (Дыяр., 159б). 3. Кіравацца; арыентавацца. царь Турецъкій великими а сильными моцами справуеся и береся на многіе стороны хрестіянскіе (КПД, 8, 1538); мужы Полочане которые вѣчемъ справовалисѧ ꙗкъ Великии Новгород и Псковъ (Рач., 300); жыдове водлꙋгъ законного преданиꙗ пилне стерегꙋть того мсца первого справꙋючысе водлꙋгъ бегꙋ лꙋнного нбсного а не водлꙋгъ личбы днеs (Унія, 27); дорога до ѡног мѣстца ест песчиста, компасом се толко справꙋют (Бельск., 341); братsство … ведлугъ застановенꙗ своего мают мѣти и въ всемъ сꙗ в нем рꙗдити и справовати порꙗдкомъ и прикладом мѣст наших виленского и лвовского (Дыяр., 155). 4. Рабіць справаздачу, даваць тлумачэнне. сильно тыхъ мало, которые бы ся мели передъ ихъ милостью справовать (КПД, 37, 1538); ѡ то ѡн не будет повинен справоватисꙗ (Ст. 1566, 33б); передъ котѡрыми [цесарами], же сѧ ѡтлеглыхъ кꙋтѡвъ бискꙋпи частокроть справовали, читаемо (Апакр., 116–116б); Зо всѣхъ личбꙋ збираеть, а самъ сѧ никомꙋ не справꙋетъ (Лям., 24); Епископ се ему покусъ своих справовати не хотѣл (Зб. 107, 163); жебы … на судю хрста которомꙋ се справоват и личбу возванꙗ своего дат мают: ѡгледали (Зб. 752, 487); Венiаминъ до кождогѡ оупарадаючи справовалсѧ мовечи: Бг0483ъ оц0483евъ нашихъ вѣдаетъ ижь есмь ѡ томъ ни мыслилъ ани вѣмъ, ꙗкѡ се то стало (Хран., 71б). 5. Адбывацца. Таемница бовѣм оуже справꙋетсѧ беззаконsства (Каз. Кір., 148); такие речи ст0483ыи и церковныи не на палацꙋ цесарскомъ, але на мѣстцꙋ своемъ пристоsномъ справоватсꙗ мают (Пралог, 577б). 6. Прымяняцца, уступаць у сілу. Права земские есть ся почали справовати нововыданые водлугъ артыкуловъ и порядку, в статуте описаные (АВК, ХХII, 147, 1565). 7. Рыхтавацца. людие iзsраилевы справовалисѧ къ бою (Скар. ПЦ, 36).
с. 233
Справовать гл. справовати
с. 235
Справоватьсе гл. справоватися
с. 235
Справовывати дзеясл., шматкр. ад справовати ў 1 знач. Бѣльскіи намѣсники все справовывали и росказывали людьми поки изъ лововъ выѣдуть (АСД, I, 15, 1536).
с. 235
Справожене гл. спроваженье
с. 235
Справуючий дзеепрым. 1. Ад справовати ў 1 знач. ѡжидали … анг0483лов вѣтрами … также громы и блискавицами справꙋючих (Бельск., 1б); Ѡ Бз0483ѣ створенsемъ справꙋючимs не вѣдаете (Мак., 109); абы сѧ … перед все добре спорѧжаючим, и все добре справꙋючим Гсдемъ Бг0483омъ нѣ в чом не згрѣшило (Сматр., 11). 2. Ад справовати ў 2 знач. Ѡгонь ѡнъ нбсного Бозства … тотъ истный теперъ внꙋтръ срдца ихъ справꙋючiй по зепсованю мѣла, зевнꙋтръ ѡкажетсѧ (Мак., 90); Ѡ тыхъ ꙗ бридкости и нечистотѣ … бѣсовъ вs нихъ справꙋючихъ ... кгдым ѡт Мꙋжа ст0483ого зрозꙋмѣлъ, и злостs их ѡткинꙋлъ (Варл., 210). 3. Ад справовати ў 3 знач. пришедши до ратуша старостове братствъ рускихъ того року справучие … явне ест оказали декретъ Его Кор. млсти (СДГВ, 3, 1582). 4. Ад справовати ў 5 знач. Геѡргіи: Земледѣлец, маѯ: земледѣлскiй, албо орачъ, ролю справꙋючiй (Бяр., 263). 5. У знач. наз. Той, хто дзейнічае, культывуе што-н. в такои справѣ проклѧтѧ ѡтправованю свѣтскiе не справоуючими быти маютъ, але вѣдаючими (Апакр., 76б); зненавидѣлъ еси всѣхъ справꙋючихъ незбожность (Каліст, I, 139).
с. 235
Справуючийся дзеепрым. 1. Ад справоватися ў 1 знач. што сѧ тычетъ премыского и лвовского влдковъ, тыхъ ꙗко оуцтиве оурожѡных, цнотливе и побѡжне живоучихъ, добре сѧ справоуючихъ (Апакр., 86б); абысмо … не были ведлꙋгъ тѣла справꙋючимисѧ (Каліст, II, 297б). 2. У знач. наз. Той, хто разбіраецца ў чым-н. штожs звѣрѧта роздвоеныхъ копытъ значатъ; ихъ двѣма пазногтsми скорѣй бѣгъ чинѧтъ; визерꙋнкомs сꙋть добре справꙋючихsсѧ вs законѣ (Мак., 297).
с. 235
Справующий дзеепрым. у знач. наз. Той, хто кiруе. Ѡни же обыходѧть всехъ речей въоколs, гдѣ жебы коли их волѧ справующего посылала (Скар. ІК, 44б).
с. 236
Справца наз. 1. Кіраўнік. Царь же мыслѧше поставити его справsцею надо всимs царствомs своимъ (Скар. ДП, 21); гектор справца и гетман всег гуѳꙋ троꙗнског (Троя, 30); при томъ были … справца староства жомоитского державца кармꙗловскиs (Ст. 1566, 4); тые вси с полгаки … и с кийми, а справъцою старъшимъ над тымъ всимъ людомъ тот истый панъ Войтеховский (АВК, ХХХVI, 186, 1582); ѡдна церъковъ быть не можетъ на земли коли ѡдного справъцы не маетъ (Бер. саб., 24б); Лехъ першиs вожъ и справца полꙗков (Хр. польск., 1); если ѡкрꙋт без справцы, намнѣй не ѡстоитsсѧ (Варл., 147б); не хотѣли мѣти бг0483а над собою справцею (Зб. 107, 105); навыжшiй сщ0483енникъ елiакимъ справцою былъ людꙋ бж0483его (Хран., 372б). 2. Выканаўца-распарадчык. Судьи и справце ꙋставите собѣ во вsсехъ вратахъ градовs вашихъ (Скар. КС, 3); панъ Богданъ Гринкевичъ съ паномъ Ярошомъ коморникомъ кролевой ей милости справцами были на Городнѣ (АВК, ХVII, 96, 1540); Янъ Духновскій, посполъ съ писаромъ ... справцою помѣры волокъ ... дали и завели ему островъ нашъ (РКП, 127, 1555); новое и старое мыто до справецъ и писара ... отдали (ИЮМ, VII, 276, 1577); был в него милосникомъ и всѧким справцою (Рач., 310); гдѣ быхъ самыхъ при томъ не было, тогды слꙋги ихъ або справцы ѡт нихъ при томъ посланые … мають мыто платити (Ст. 1588, 39); ани бовѣмъ добрыхъ ѡдгонѧли, ани злыхъ ѡскаржали, мнимаючи и всѣхъ посланцами албо справцами спорѧженьѧ Гсднего быти (Мак., 313); призвалъ Ахавъ Авдѣѧ вs домꙋ справцꙋ домꙋ своегѡ (Хран., 310б). Параўн. справитель. 3. Зачыншчык, віноўнік. мѧтежник – бꙋнтовник, справца трвоги (Зіз., 44); што ѡткажетъ зs стороны аарона ... ꙗкъ оного телца на пꙋстынѣ лилъ, ꙗкъ справцею былъ идолопоклоньства (Апакр., 62б); чого достꙋпити не можно, поки хто ... не повстѧгнетъ себе ѡд роскошей свѣта, и ѡд пожадливостiй противной моцы, котораѧ свѣтлости прожна, и злости естъ справцею (Мак., 223); першiй вынайдитель каждой речи, повод, справца, причина (Бяр., 170); его названо иѡан. то ест ласка божаꙗ. бо ѡн предотечею быти мел. справцы закону ласки (Зб. 255, 159–159б); Переменилсꙗ вs ангела свѣтлости справца темности показалсꙗ сщ0483еникови и реклъ (Пралог, 586б). 4. Работнік. дѣлатель – роботник, справца (Зіз., 30); мужеве тыи спокоини суть, а хочут мешкат з нами, нехай ганьдлюют в земли и нехай еи справуют, котораꙗ широка и просторонна справцов потребует (Біблія, 74); того такъ доброго Бж0483е вѣчный хвалцꙋ, огородꙋ своего и добрꙋ твоихъ справцꙋ взѧлесь ѡт насъ (Лям., 13). Параўн. справникъ. 5. Тварэц. Ѡ наsвысшиs Справцо, ꙗкъ ты милуешъ чл0483вка (Пралог, 550).
с. 236
Справяный дзеепрым. ад справяти ў 3 знач. гекторъ … вси рыцери с повету ку неи приставил кторыи ѡт некоторого дивного еѳремон именем справѧни (Троя, 34).
с. 237
Справяти гл. справляти
с. 237
Справяться дзеясл. Адказваць на судзе. декляровали тые особы … документа показать и за ними ся скуточне на жалобу жалобливого справять (АВК, I, 101, 1666).
с. 237
Спрагчи гл. спрягчи
с. 237
Спрадъ гл. спратъ
с. 237
Спрактиковати, спрактыковати дзеясл. 1. Падгаварыць. тотъ челядникъ … спракътыковавъшы челядь его милости … почынивши засадзки з обу сторонъ ратуша … того Ейсимонта … на бой вызывать почалъ (АВК, ХХ, 268, 1621). 2. Сфальшывiць; абысцiся з кiм-н. крывадушна. Ѡднак же жикгимонт спрактиковал, што хотѣл ꙋ ѡтца папежа потихꙋ витовтови, што крол зрозꙋмѣвши, злецил ꙗнови (Стрыйк., 561). 3. Тое, што і спрактыковатися. абы тую справу могли въ ни-во-што обернути и съ ней ся вытиснути, спрактиковали зъ его милостью отцомъ митрополитомъ Кіевскимъ (АЗР, IV, 74, 1594).
с. 237
Спрактыковатися дзеясл. Змовіцца. деспот мѣл был первеs до волох ехат а з волохами потаемне сꙗ спрактыкован (Стрыйк., 583б); тотъ челядникъ … спрактыковавъшысе и учынившы порозуменье з челядью … пана Алекъсандра … того Ейсимонта … на бой вызывать почалъ (АВК, ХХ, 268, 1621). Параўн. спрактыковати ў 3 знач.
с. 237
Спратанье, спрятание наз. 1. Дзеянне па дзеясл. спратати ў 1 знач. летошнего дня по два роботники, почавшы от жнива ажъ до спратаня збожа с поля мают ходити (АВК, ХХХII, 425, 1596). 2. Дзеянне па дзеясл. спратати ў 2 знач. скꙋтанiе, съпрѧтанiе. или съхраненiе, зри лст: рм0483и (Бяр., 310).
с. 237
Спратати, спрятати дзеясл. 1. Сабраць, прыбраць, спарадкаваць. на жниво, покуль съ поля спратаютъ … жоны ихъ на роботу дворную ... ити и служити повинни (АВК, VIII, 419, 1518). 2. Схаваць; пакласцi куды-н. для захавання. што вкосять, то мають и спрятати (КЗ, 1494, 546); чи оувѣриш емꙋ иже ѡтвернеть насѣнье твое и гꙋмно твое спрѧчеть (Зб. 262, 29); роздѣливши на войтовства тяглые и осадные сеножати ровно, и то имъ зробити и въ часъ спрятати (АЗР, III, 76, 1557); служба людей … по два на роботу дворную ходит … ажъ покул збоже с поля а огородные речы з огорода зберут и спрачут (АВК, ХХХII, 303, 1596). Параўн. испрятати.
с. 238
Спрати дзеясл. Памыць. Справши шаты и сам се ꙋмивши, был здоров (Бельск., 56). Параўн. испрати.
с. 238
Спратокъ наз., памянш. ад спратъ у 1 знач. домовый. панъ гановицкій … пришедши до того дому, того статки и спратки домовые, по немъ позосталые … своимъ замкомъ замкнулъ (АВК, VI, 109, 1625).
с. 238
Спратъ, спрадъ, спретъ, спрятъ наз. 1. Начынне, рэчы спецыяльнага прызначэння. всю маетность убогую и спрет домовы, то все жоне отписалъ (АВК, ХХХIХ, 84, 1578); Росказал тогды седла и иншые спраты … на ѡдну громаду скласти (Атыла, 199); всꙗкаѧ маетность матерыстаѧ … ꙋберы всꙗкие, цынъ, медь, кони, возы … и инъшие всꙗкие статки и спраты домовые … маеть ити в ровныs делъ межи всихъ детеs (Ст. 1588, 281); Въ той же коморѣ спратъ военный, то есть: Бехтеръ одинъ (АВК, VIII, 484, 1599); дѣтки ихъ и все быдло и вес спрꙗтъ штоколвекъ могли мѣть сплендровали (Біблія, 211); казимер сребро золото … и иншыs страт … з собою до полщи, вывезлъ (Стрыйк., 508б–509); той же малжонъце моей речы рухомые, кони … цынъ, медъ и весь спрадъ домовый … записую (ИЮМ, ХХI, 454, 1626); Книгу приходовъ … справити маетъ о. архимандритъ … такоже книгу спряту трапезного (АСД, IХ, 152, 1635). Параўн. спрентъ. 2. Месца або памяшканне для захоўвання чаго-н. мещанинъ … жодал мне о то, абых ему у дому моемъ не боронилъ спрату ку зложенъю некоторых статков (ИЮМ, ХХХII, 24, 1578); свиренъ подле воротъ, въ которомъ розных речей спратъ (АВК, ХVI, 359, 1590); ѡна тые пн0483зи ѡтобравши книги ѡныи в добром спрꙗте ховат казала (Бельск., 149б); невѣдомо ѡткулꙗ приплужилъ ꙋжъ … до скарбницы а самого спрꙗту цесаръского, где сꙗ положивши не пустил жадного входити до скаръбу (Пралог, 561б–562).
с. 238
Спрацованый дзеепрым. Стомлены ад фізічных намаганняў. я, яко спрацованый, пошолъ есми до лазни ся мыти (АВК, ХVII, 104, 1540); не догонил, вернулсѧ, бо ему конь был спрацован у ловах (Трыст., 92); ѡдно коли бы непрыѧтелѧ долгою працою и надзами вже спрацованого ѡтогнати, а мѣсто моцю и мужствомъ своим захавать могли (Атыла, 223–224); пришол теды царъ и вес людъ з нимъ спрацованый и ѡхолодилисꙗ тамъ (Біблiя, 386); абы тоs люд спрацованыs за тыи лѣта нѣшто ѡтпочинул (Бельск., 86); татарове их и турки в погонь били, и далеко сꙗ за ними загонили на плꙗцꙋ чернь толко еще зостала, а при неs козаков полтретꙗста, на которие тꙋрки бꙋдꙋчи ꙋже теж спрацованы не смѣли натират (Хр. польск., 21); ꙋже был барзо старыs ст0483ыs деѡнисеs на службѣ божой спрацованыs (Зб. 752, 46); мнозством своим литвꙋ спрацованꙋю перемогли (Стрыйк., 533б); исꙋс хс0483 спрацованыs з дороги седѣлъ так надъ стꙋденцом (Зб. 259, 55б); Тамs незбожниковѣ … ѡпочинꙋли спрацованый тѣломъ (Хран., 57б). Параўн. зпрацованый.
с. 239
Спрацованье наз. Стомленасць ад фізічных намаганняў. ѡт спрацованꙗ ꙋтекаючих гонит не могли (Біблія, 124б); Перешол теды гедеѡн през иѡрдан, але не моглъ гонит неприꙗтел длꙗ великог спрацованꙗ (Бельск., 72б); сѧ ниѡткꙋль жадном вs томs потѣхи не дочекаетъ албо конца такъ великого трꙋдꙋ и спрацованѧ (Варл., 338); триваючи ажъ до спрацованѧ великого на мл0483твѣ стривожоныs не был (Зб. 82, 169б).
с. 239
Спрацоватися, спрацоватисе дзеясл. Спрацавацца, стаміцца. ѡн легъ на траве, што сѧ был спрацовал на турнаю (Бава, 138); Поехали ѡба в ловы и спрацовалисѧ и прыехали к одной рецэ. Король сѧ напил, а Пэрло прыгнулсѧ пити, король вынѧлъ мечъ и тѧлъ брата Перлу по голове велми моцно, и Перло тогдыжъ умеръ. Корол здрадне вбил брата Перлу по голове велми моцнымъ ударом (Трыст., 9); били теды днꙗ ѡного … и спрацовалсꙗ людъ велми (Біблiя, 322); почали тескнѣти и шемрат (иж се спрацовали) (Бельск., 63); кгедимин спрацовавшисꙗ ловами, там же вечор зашол был а ноч темнаꙗ приходила, и заночовал в катаргах зо всим двором своим, на жеглищах мꙗнованых на лꙋцѣ свинторозѣ ѡт свинторога кн0483за названоs где тепер пꙋшкарнꙗ (Стрыйк., 537); такъ рꙋшившисе з великим людомъ, почал тꙗгнут во индѣю, а там едꙋчи през землю пꙋстую велми широкую, в котороs воды не было и по горах скалистых, такъ же в дорозѣ ѡкрꙋтноs спрацовалсе, и рицерство его, иж теж зъ ꙋтиску великого роспачали (Алекс., 23б); николис так не спрацꙋют (Зб. 107, 114б); казал его судꙗ бити пꙗстми, а коли се спрацовали катове ѡныи; казал маркелина ѡт петра ѡтлучыт (Зб. 752, 554); сталосѧ же се егѡ рꙋки не спрацовали ажь до заходꙋ сл0483нца (Хран., 95); кгды се спрацовалъ, А далеs робит не моглъ. Мѡвфилъ до Сн0483ꙋ: ходь самъ лѡтре (Пралог, 666б).
с. 239
Спраченье наз. Схаванне. преречоного пана Андрея … за спраченье менованого законника … же се до права не становилъ (АВК, ХV, 411, 1680).
с. 240
Спредати гл. спродати
с. 240
Спредку гл. спродку
с. 240
Спреду прысл. Тое, што i спереду. крол сантыпус на менесцен кн0483зѧ атенского гневливе наехал а его мужне спреду оударил (Троя, 45б).
с. 240
Спреженый дзеепрым. Спражаны. Таꙗ же мука оув олеи сsпрежена будеть на скавраде (Скар. КЛ, 14).
с. 240
Спрентъ наз. Тое, што і спратъ у 1 знач. тот домъ маю от небожчыка мужа своего духовницою отписаны и инши спренть домовы (АВК, ХХХIХ, 223, 1579); зо всякими спренты церковными, ему Кгодзинскому … подалъ (АВК, I, 109, 1751).
с. 240
Спресласная прым. у знач. наз. Вобразная назва Марыі, маці Хрыста. тогды езопъ моуж некоторыи ст0483ыи исъ никодемом. по тых плачох и жалостѧх которые спресласнаꙗ над мертвым сн0483а своего телом чинила … ѡпрѧноул его чистою простирею (Пак. Хр., 14б–15).
с. 240
Спреспечити дзеясл. Пераканаць. господарь тотъ, который соль ему продалъ, въ томъ его обмылилъ и спреспечилъ, же поведалъ, ижъ вжо тая соль цехована (АВК, ХVII, 181, 1540).
с. 240
Спретивенье гл. спротивленье
с. 240
Спретивитися гл. спротивитися
с. 240
Спретивитьсе гл. спротивитися
с. 240
Спретивляти гл. спротивляти
с. 240
Спретивный гл. спротивный
с. 240
Спретивятися гл. спротивлятися
с. 240
Спретъ гл. спратъ
с. 240
Спречати дзеясл. Тое, што і спречатися. трꙋдно з бг0483ом спречат (Жыц. св., 9б).
с. 240
Спречатися, спречатисе дзеясл. Спрачацца. се тежъ наши спречають наследꙋючы в томъ всихъ геретыковъ и иноверъцовъ (Унія, 15б); спречалис англ0483ве два кажды ѡ своих (Зб. 261, 203); вs предсѧвзѧтsю еднакъ не зезволѧютъ на мысли … ѡвшемъ спречаютъсѧ и вsпреки чинѧтъ, гнѣваютsсѧ на себе сами (Мак., 252). Параўн. зпречатися, спречати.
с. 240
Спреченье наз. Спрэчка. се межи вашъмостю а паномъ Рипинскимъ спречене стало (АВК, ХХХIХ, 104, 1578); се межи вашъмостю а паномъ Рипинскимъ спречене стало (АВК, XXXIX, 190, 1579).
с. 241
Спречне прысл. Спрэчна. пред пристемs твоимъ до мене, спречне нѣѧкос и вонтпливе до них прикладалсѧ оумыслъ мой (Варл., 87б).
с. 241
Спречный прым. 1. Спрэчны. пан Мацкевич не будучы ни в чом спречным … вси тые кгрунты, о которые жаловал, доброволне им поступил (АВК, ХХХ, 443, 1612); казали пограбить у Ракусы коня и у Куцовича корову, ижъ были спречными за сотницство (ИЮМ, I, 34–35, 1679). 2. У знач. наз. Той, хто знаходзiцца ў стане нязгоды з кiм-, чым-н. ежели бы былъ который спречный и въ дни святые робити и ихъ шановати не мелъ, теды таковый маетъ вины на урадъ заплатити (ИЮМ, Х, 279, 1660).
с. 241
Сприати гл. сприяти
с. 241
Сприкра прысл. Недарэчна. кинꙋлосѧ стадо свинiй сприкра вs море, и потоноули въ вѡдахъ (Каліст, II, 24б).
с. 241
Сприкритися, сприкрытисе, спрыкрытися дзеясл. Апрыкраць. сами тог причиною бꙋдꙋчи непокоꙗ, а тепер сꙗ им сприкрил (Бельск., 88б); кгдыж се им были сприкрыли ꙋставичные валки (Там жа, 183б); коли дей ему спрыкрытсе у гумне, то дей у сермягу убравшы … бывало ходитъ (АВК, ХVIII, 211, 1607); Бо пред нимъ оуснꙋлымъ … сприкрилосѧ просити (Лям., 14).
с. 241
Сприсечисе гл. сприсячися
с. 241
Сприсечися гл. сприсячися
с. 241
Сприсяглый дзеепрым. Які ўступіў у змову. нѣкоторые панове никифора на панство посадит хотѣли, але ирина всѣх сприсꙗглых поsмала и збитых и ѡголеных на розмаитыи выгнанꙗ заслала (Бельск., 355б).
с. 241
Сприсяженый дзеепрым. у знач. наз. Той, хто ўступiў у змову. много велми людеs перших и иных без личбы нерон потратил, и ѡног своег наꙋчителꙗ сенекꙋ [иж был з ѡных сприсꙗженых] згꙋбит казал (Бельск., 212б).
с. 241
Сприсяженье наз. Змова. Змовилосꙗ мног людеs зацных поганских на нерона абы его забили, але се им не повело, ѡткрылосꙗ их сприсꙗжене и мног велми людеs … нерон потратил (Бельск., 212б); Дв0483дъ взывает Бг0483а против сприсꙗженю людеs непобожных (Пс. ХVII, 43б); сталосе на негѡ сприсѧженье во Іерꙋсалимѣ: але онъ оутекъ до лахісы (Хран., 335б). Параўн. зприсяженье.
с. 241
Сприсячися, сприсечисе, сприсечися, сприсячисе дзеясл. Змовіцца. вѣдаючи же епископи противко емꙋ были сѧ сприсѧгли, не хотѣлъ станꙋти (Апакр., 142); Слухаs сынꙋ ахитов, чому есте сꙗ сприсꙗгли на мене (Біблія, 338); аталиꙗ роздерла на собѣ шаты и взывала. змова. змова (то ест сприсꙗглисе против мене) (Бельск., 127б); намовившисꙗ весполок наша рꙋс и сприсꙗгшисꙗ мꙋжне лѣпеs ꙋмерет нижли ꙋтекат (Стрыйк., 468б); нѣкотории … сприсеглисе веспол абы дариꙗ забили (Алекс., 21); кгды сꙗ ѡгон, перꙋны и живелы на него сприсꙗгли, посполꙋ мовилъ (Зб. 259, 587); ѡдномыслно противко тобѣ сꙗ сприсегли (Пс. ХVII, 77б); если есмь ꙗ сприсѧглъсе на пана моегѡ и забилъ есмь егѡ, хто жь всихъ побилъ (Хран., 330б).
с. 242
Сприязливе, сприязливо, спрыязливе прысл. Прыязна. онъ … заслужилъ и теперь во всемъ спріязливо заслугуетъ (АЗР, III, 212, 1577); коли маешъ час и коли можэшъ все у себе розважат, абы потом упавшы у небезпечност не здалосѧ иж прожне розуму ужывати або раду ѡдменѧти хочеш, ꙗ заправду пры тобѣ спрыѧзливе, вѣрне и статэчным сэрцэм буду стоѧлъ (Атыла, 201); она мне добре, цнотливе и во всем верне и сприязливе служит (АВК, ХХХVI, 425, 1590); я имъ яко пастырь словестныхъ овецъ паствынны града сего отъ милостивого Бога зо всего сердца спріязливе жичу, абы се зъ науки тое школы и хвала Божая множила (АСД, ХI, 9, 1590).
с. 242
Сприязлившый прым., выш. ст. ад сприязливый. судъ кождыs маеть быть сприꙗзлившыs до выбавеньꙗ нижли ку потопенью (КЛС, 113б, 1597).
с. 242
Сприязливый прым. Прыязны. Велможный княже господине и брате мой милый, мнѣ ласкаве спріязливый (АСД, VII, 24, 1543); абы имъ, теж и их власным езыком роускимъ в дsроукоу вышла и ѡ тое маючи пана на помочи … ꙗко сприꙗзsливыи, простый, а щирій (Цяп., прадм., 267); такъ я Андрей, дознавши есми брата своего во всемъ сприязливого … тымъ дворцемъ … дарую на вечность (АВК, ХХI, 76, 1555). Параўн. зприязливый.
с. 242
Сприяти, сприати, спрыяти дзеясл. Спрыяць. То есть нашѣ слово, а в том бы твоꙗ милость нам зъеднал и сприꙗлъ (ПГ, II, 31, 1470); а оузведавши цесарь смер0483ть пилатовоу. рекл вѣрне оумерлъ см0483ртiю шкаредною. емоуж и питомаꙗ роука не спрiала. албо се над ним не смиловала протож к силномоу каменю привѧзан да в рекоу тиберь оукинен (Пак. Хр., 24б–25); мают ихъ мл0483ть жонꙋ мою … ѡтъ крывдъ всꙗкихъ сꙋседскихъ боронити и во всемъ спрыꙗти (КВС, 530б, 1552); не бийте ни мужиковъ, мужики мне, надевамся, сприяютъ (АВК, ХVII, 429, 1561); а в тот часъ была ꙋ Смоленскꙋ великаѧ замѧтнѧ и много людеи посекли которые спрыꙗли Витолту (Рач., 331); кгды емꙋ таꙗ жона ꙋмерла, понꙗл дрꙋгꙋю котораꙗ не сприꙗла посербом ꙗко мачоха (Бельск., 78); там зараз крижаки, з жомоитю, которие витовтови ꙋпреsме сприꙗли, до литвы впадꙋт (Стрыйк., 547); Велми любѧчи своего оучителѧ, и великой емꙋ славы спрiаючи, зазросливе о Хрстѣ рекли (Калiст, II, 302); Ласка Бога Вседержителя … всѣмъ милостямъ вашимъ, яко найзычливѣй спріяемъ (АСД, II, 56, 1635); Бл0483говолю: зезволѧю, кохаюсѧ албо зычꙋ, спрiаю, албо добре комꙋ прiаю (Бяр., 4).
с. 242
Сприяючий дзеепрым. ад сприяти. то собе розумеючи и важечи цнотливе верныи а пильныи послуги сприяючие своего велебного прелата князя Езофа Ясенского на то его милость позволилъ естъ рачилъ (АВК, ХХ, 4–5, 1548); Того всего яко всѣхъ благъ свышше бываемыхъ спріяючій … пастырь и богомолецъ усердно желаю (АСД, II, 87, 1691).
с. 243
Спроба наз. 1. Спроба. спробу ѡпусти раз що юж дрꙋгиs раз далеко тꙗжеs ꙋчынишъ (Зб. 261, 127б). 2. Каштаванне. одыскали меду для спробы пану войту зъ каменицы Путятинской полгарца (ИЮМ, Х, 38, 1695).
с. 243
Спробованый дзеепрым. ад спробовати ў 1 знач. Жебы тыми малыми и дочасными спробован былъ кождый, вѣритъ ли Бг0483ꙋ (Мак., 375).
с. 243
Спробованье наз. Дзеянне па дзеясл. спробовати ў 1 знач. што бачачи старшиs монастырꙗ, напевнѣsшоs статечности ꙋмыслу его спробоване (Пралог, 519б).
с. 243
Спробовати дзеясл. 1. Праверыць, выпрабаваць. спробуsте ѡткул бывают хоробы в законахъ (Зб. 261, 127б); не вѣдаю, если томꙋ могꙋ досыт ꙋчинити [спробуsте мене] (Стрыйк., 447б); пѧть ꙗрмѡвъ волѡвъ кꙋпилемъ, и идꙋ спробовати ихъ (Каліст, II, 167); жебы терпѣнiа его на мл0483твѣ спробовал (Зб. 107, 108); цар филипъ … даст рицерей Алеѯандрꙋ и пошлет во алимпиꙗдскiа страны и ѡстровы, хотꙗчи спробовати во мꙋжествѣ его (Алекс. 1697, 1). Параўн. спрубовати. 2. Зведаць. Ипатій Потей … всѣхъ вѣръ собою спробовалъ и въ кождой штожъкольвекъ забавился (АЗР, IV, 209, 1600–1605); мꙋжъ нѣѧкiй … кꙋсилъсѧ всего што сѧ на свѣтѣ дѣетъ спробовати, азали бы вs чомъ пожитокъ нашолъ (Мак., 353–354); искꙋси: Досвѣдчи, спробꙋй, дознай (Бяр., 59). 3. Зверыць. далъ тотъ Тимошъ Сенъковичъ сыкгнетъ свой, с которого абысьмы добре спробовали, бы ся с тымъ гербомъ згодилъ, который в листе на имя его былъ приложилъ (АВК, ХХI, 328, 1556); ꙗ взѧвши передъ себе казанье ѡ аньтихристе которое рымлѧне выдали, а зо всими местьцами писъма светого и светыхъ ѡтецъ которые в себе маю спробовавъши а бачечи ижь справедливе и власне ꙗко ꙋ светых ѡтецъ ѡ анътихристе есть ѡписано тое казанье выдали (Унія, 30б); не вѣрыте ли тому, спробуйте тежъ “Требника” Греческого (Гарм., 194). 4. Зрабіць намаганне, спробу. его милост … выслал тивуна Тверского пана Анъдрея Илкговъского, абы онъ зъехавъшы кгрунты того именъя Шешолского памерити дал списал и делу спробовал (АВК, ХХХ, 18, 1589).
с. 243
Спробоватися дзеясл., зв. ад спробовати ў 1 знач. зас абы сѧ вs вѣрѣ спробовали до конsца статечне вытрsвавши болшꙋю заплатꙋ собѣ заслꙋжили (Каз. Кір., 146).
с. 244
Спровадзенне наз. 1. Дзеянне па дзеясл. спровадити ў 1 знач. Выправа п. войта до п. Кицинского, до Дабужы ... для спровадзення жолънеровъ, на Луполове стоячихъ (ИЮМ, ХХI, 42, 1711). 2. Дзеянне па дзеясл. спровадити ў 3 знач. з роск. п. войта Казановича, дали п. Бутовичу скуру Турецкую за спровадзенне екзекуцыи (ИЮМ, ХVIII, 119, 1710).
с. 244
Спровадити, спровадзити, спровадить дзеясл. 1. Адправіць, адвезці. росказали есмо подданымъ нашымъ … жывности … до Дисны спровадити (АВК, ХХХIХ, 303, 1579); ѡныs здрадливыs а запаметалыs ликиниs … великие воsска землею и морем спровадил (Бельск., 264); кгвалтовъне безправне ... прочъ с того кгрꙋнтꙋ звезли и спровадили (ККСС, 31б, 1615); росказал … на пагорокъ нѣкоториs спровадивши ст0483ого голову ему ꙋтꙗти (Пралог, 510); той челяди своей казал еси и дошки до места Дзисенского … спровадзити (ИЮМ, ХХVI, 424, 1671); За розказанемъ пана Войта … спровадили стражъ зъ Печерска до Могилева (ИЮМ, IV, 225, 1686). Параўн. зпровадити. 2. Прагнаць. старости и рицерство рꙋское спровадивши, литвꙋ свою на замкꙋ в мѣсте длꙗ ѡбороны поставил (Стрыйк., 535); челяди замковой, абы коней зъ сеножатей мескихъ спровадить казали, золот. три (ИЮМ, I, 150, 1681); Кгды замковые почали были сеножати на прійме резать на дернъ на валъ, на той часъ панъ бурмистръ Озаринскій зъежджалъ на пожни и спровадилъ (ИЮМ, VIII, 99, 1691); машталерови и конюшему пана економа дали на медъ золот. два, абы коней спровадили зь сеножатей мескихъ (ИЮМ, IХ, 59, 1692). 3. Накіраваць. ꙋпросѣмо его абы оулѣчил … а на дорогꙋ еѵглского житiа спровадивши, стопы нашѣ на ней непорꙋшны абы оутвердилъ (Каліст, I, 59–59б).
с. 244
Спроваженне гл. спроваженье
с. 245
Спроваженый гл. спроважоный
с. 245
Спроваженье, справожене, спроваженне наз. 1. Дзеянне па дзеясл. спровадити ў 1 знач. Ендрей … подвод на справожене жывности … дат не хотел (АВК, ХХХIХ, 302, 1579); ѡ тые шкоди и кгвалты в пожатю и спроваженю и побранъю того збожꙗ жыта … воsта и лавника … до присеги ставити хочетъ (ККСС, 33, 1615); за спроважене гарматъ болшихъ штукъ двухъ зъ выводу, до цекавзу, пушкаремъ на горелку, ползолотого (ИЮМ, II, 114, 1684); За спроважене чолновъ зъ вапною, дали (ИЮМ, Х, 179, 1695). 2. Выкананне. З роск. п. войта и за картою, дали п. ротмистру п. Мирского, за спроваженне егзекуцыи (ИЮМ, ХIХ, 30, 1711).
с. 245
Спроважоный, спроваженый дзеепрым. ад спровадити ў 1 знач. маетность, которая на тот час побрана и в двор пна Воловича з дому моего спроважона (АВК, ХХХVI, 373, 1582); если перед томъ, нимъ тые товары мои до Кгданска спроважоны будуть, на мене Панъ Богъ смерть допустить рачилъ (АВК, II, 46, 1617); Которiи сꙋптелностю мерзскои ихъ наꙋки тамъ спроважены были (Мак., 15); В котором том замку маетность наша рухомая за часу была перед наступенем московским и трывогами спроважона (ИЮМ, ХХVIII, 119, 1666).
с. 245
Спроведливость гл. справедливость
с. 245
Спровергнути дзеясл. 1. Завяршыць, закончыць. цр0483ъ злѣ животъ свои оканныи спроверже (Чэцця, 35б). Параўн. зпровергнути, испровергнути. 2. Разбурыць, знішчыць. Грады … спроверsже гсдь богъ во гневе ꙗрости своеꙗ (Скар. ДЗ, 56б).
с. 245
Спровожатисе дзеясл. Дастаўляцца. местъ наших головных до которых бы се латвеs живности и иные потребы спꙋстом воденымъ спровожати могли (Ст. 1588, 41).
с. 245
Спроворочати дзеясл. Паварочаць, паперакульваць. сын божиs велце сꙗ ѡбразил на цкуючих и продаючих в цр0483кви ерусалимскоs. и столки имъ спроворочал (Аб абр., 9б).
с. 246
Спродаванье наз. Прадаванне. мы сами и кожъдый зъ брати нашое … уголля, которое зъ сторонъ тутъ до места, для спродаваня привозятъ, перекуповать по улицахъ и на предместю не маютъ (ИЮМ, VIII, 333, 1615).
с. 246
Спродание гл. спроданье
с. 246
Спроданый дзеепрым. ад спродати. Кгды раховалисе зъ Францкевичовою и отбирали грошы за спроданый медъ, не отдала за тры гарцы (ИЮМ, Х, 124, 1695).
с. 246
Спроданье, спродание наз. Дзеянне па дзеясл. спродати. до ѡдрина дрова и иные посполитые речи теж на торгъ привезены были да на спродании там оуставлены (Валх., 44); которые купъцы … скупуючы пеньку, воскъ, лой, горелку, не оказавшы тутъ въ месте и повинности не отдавшы, отвезетъ где на ярмарки и места на спродане (ИЮМ, VIII, 377–378, 1623); на спроданье того обуя … терминъ только узычыли есмо имъ до Радуницы (АСД, I, 311, 1640).
с. 246
Спродати, спредати дзеясл. Прадаць, папрадаваць. есми ему далъ некоторыи речи свои спродати (КСД, 1504, 1521); ваша бы милость … росказали тымъ писаремъ … по кольку сотъ бочокъ жита, зъмолотивъши, спродати (КПД, 11, 1538); естли бы ихъ не могли тамъ спродати и тымъ товаромъ своимъ досыть учинити (АЗР, II, 366, 1540); сынове мои … з свирновъ не маю збожья побравши спродали (АВК, ХХI, 158, 1556–57); Омеліан Юшкович … жида просил, абы ему тых пенезей … подождал, покул бы ся на них спродавшы сало здобыл (ИЮМ, ХХХ, 98, 1577); Ѡдинъ абовѣмъ зs кнѧзей ѡдрекшисѧ свѣта спродавши маетностs, неволsники на волю пꙋстивши (Мак., 262); спредавшы збожъе жытное и ярынъное … тые долъги мои поплатити ихъ мостямъ моеть (ИЮМ, ХХIV, 232, 1635); Ⱚеѡдоръ … спродавъши свои речи з иными сѧ которих там накупилъ вернулъ додому (Зб. 82, 424б).
с. 246
Спродку, спредку прысл. Спачатку. одно спредку смы знашли ровы значные, въ которыхъ были езы (АСД, I, 64, 1564); эгипчане чотыры толко мѣсецы спродку у год личыли (Атыла, 234); так тот чинит законник коториs спродкꙋ почнеть набожне, а потым ꙋстанет (Зб. 261, 72); тылко сами македонꙗны были ради спродкꙋ, его смерти, кгдыж се им были сприкрыли ꙋставичные валки (Бельск., 183б); ꙋваж ꙗко человек, бы теж в згромажению был добрых, если недосконалостꙗм спродкꙋ ѡдпорꙋ дат занедбает, так далеко заsдет (Зб. 255, 255). Параўн. зпродку.
с. 246
Спромежъ прыназ. Паміж. Спромеж которих выступили два диꙗволи ѡбралисꙗ на ѡныs ꙋчинокъ (Тр. гіст., 68); архиереs захариꙗ выбравши спромеж старых а бг0483а боꙗчихсꙗ мꙋжеs ві0483 (Бельск., 194). Параўн. зпромежъ.
с. 247
Спросити дзеясл. Запытацца. спросилъ Захариꙗ в ба0483. родилсѧ емꙋ сн0483ъ (Чэцця, 37б); мы то в. м. оповедаемъ и о вріад покорне спросимъ, абы маетность … была приписана и за печатю вріадовою была положона (ИЮМ, ХХХII, 213, 1578).
с. 247
Спросне прысл. 1. Непрыстойна, ганебна. ѡбычаем люду никчемного а не валечного перед непрыꙗтелемъ нашым спросне утекаючы соромотныи … вести жывот (Атыла, 193); Рупертовичъ … почалъ его … шкарадне лаеть … называючы дей его нечыстого ложа сыномъ спросне (АВК, ХХ, 113–114, 1595); але же ѡт тебе наши спросне соут а к томоу невинне, ꙗкъ сѧ показало, обезчестени не мѣй за зле, же теж сѧ твоимъ возвавши тебе и зs собою вs товаришство, тымъ пилне присмотрѣватисѧ боудема (Апакр., 169б); ѡн ꙋтекаючи ѡт комори до коморы, и спросне дꙋшꙋ выпꙋстил (Бельск., 318б); то сказалъ ему, жемъ его, Матвея, спросьне тялъ (ИЮМ, VIII, 363, 1620); Безsѡбразꙋю: спросне вs справах постꙋпꙋю, неѡхендожне хожꙋ (Бяр., 3); третего днꙗ еклесиархъ, спросне его полаꙗл, зовучи его лицемерным (Жыц. св., 85б); ку мѣстцꙋ назначоному выходили всѣ маючи спросне змазаные сукнѣ твари і головы (Зб. 107, 94); коли обачылъ ижъ его тые кꙋпцы спросне кгвалтили, хотꙗжъ со всих людеs был паsтишъшым (Зб. 255, 24б); Лука ст. написал: Не зоставишъ дш0483и моеи в пеклѣ: тое ѡни такъ спросне вывернули, не зоставишъ трꙋпа моего (Выкл., 112). 2. Разбэшчана, распусна. з анною вдовою презацног родꙋ, на которꙋю черницкꙋю ѡдежꙋ вложил, спросне жил (Бельск., 352); цесаръ августъ почал потом мешкат спросне и вшетечне (Рым., 81б).
с. 247
Спросней прысл., выш. ст. ад спросне ў 1 знач. ѡни взгардивши мовою его, еще спроснѣs почали мовити (Зб. 107, 156б).
с. 247
Спроснейший прым., выш. ст. 1. Ад спросный у 1 знач. што бы было неучстившого, а што намъ спроснеишого, што народу татарскому всему свѣту страшливому непрыстоинѣишого, што продковъ нашых мужству протившеишого? (Атыла, 193); насъ такими жъ балвофальцами а еще спроснеишими нижъ папежьниковъ завꙋтъ (Унія, 28б–29); Тые речи и мнѡгiе иншые тымъ подобные еще спроснѣйшiе и злослившіе (Варл., 245б–246). 2. Ад спросный у 2 знач. Дрꙋгие были саддꙋкеи которые далеко были горшие, и спроснѣsшие блꙋды мѣли (Бельск., 197б).
с. 247
Спросникъ наз. Распуснік. Чти слꙋхаs и розꙋмѣs, спросникꙋ нечистыs а будꙋже повстꙗглив и чистыs (Бельск., 361б); бгъ которыs заказал чꙋжог прагнут ѡного спросника лакомцꙋ покарал (Стрыйк., 978б); тепер того спросника ꙗкъ ката слꙋхати мꙋшꙋ (Зб. 259, 230б); паненка ѡдна ѡт млоденца … зчарованаꙗ шалѣла и ѡного спросника взывала (Зб. 752, 451–451б); дивовалсѧ спросник ѡныs, и мнимал (Зб. 82, 253).
с. 248
Спросница наз. Распусніца. млоденец … спросницꙋ завстыдал аж ꙋтекат ѡт нег мꙋсила (Бельск., 248б); спроснiца ѡнаꙗ написала лист до мещан (Жыц. св., 18б); так емꙋ се повело коли тыи две спросницы нашол, з ѡдное взꙗл дховъныs пожыток, а дрꙋгаꙗ ѡт него спасение ѡтнесла (Зб. 752, 512б); ты спросница а прелюбодѣsцо чому ѡтступила мꙋжа своег (Зб. 82, 19).
с. 248
Спросность, спростность наз. 1. Непрыстойнасць, ганебнасць. хто бы в неболшой спросности мешкал, тому теды болшеs ѡтпꙋстов приписовали (Біблія, 32); хто ѡт тых земsных марsностей, и спростностеs, оумъ и срдце свое ѡтдалившы на высотꙋ высоких [вs живой вѣре] цнотъ, и бг0483омыслsности себе вывышитs (Карп., 6); В люде, который … вs спросности нечистѡтъ, ꙗкъ свинѣ вs болотѣ валѧютsсѧ, вsходѧтъ бѣсѡве (Калiст, II, 140б); Чл0483къ естъ живот до часꙋ позыченый … Велемовнаѧ спростность (Кін., 49б–50); ѡт многихъ спросностей ѡчистилесь, фалшивых богѡвs блꙋдъ паганбивши, и Хрстиѧнской наꙋки правдꙋ змоцнивши (Варл., 255–255б); Безѡбразiе: шпетность, неѡхендозство, спросность (Бяр., 3); ты ест дꙋховъне трꙋдоватыs и плюгавыs длꙗ спросности греховъ твоихъ (Зб. 259, 126б); ариꙗнове … церкви правовѣрных побурили ѡлтари спросности и бридкости наполнили (Зб. 82, 328). 2. Распуснасць, распуста. абы такие люди … в местех нашихъ не были терпены, которые звыкли длꙗ зыскꙋ своего спросного намовлꙗти панъны або вдовы и мꙋжатки комꙋ кгволи длꙗ спросности телесное (Ст. 1588, 550); потом згасивши тихо свѣчи спросност з невѣстою именем ѡног бога пополнꙗл (Бельск., 293); бѣгайте блꙋда, оутѣкайте ѡт вшетеченства, ѡт брыдкой телесной спросности оутѣкайте (Калiст, II, 328б); бѣсове … вас толко до невстыдов и телеснои спросности побꙋжають (Зб. 81, 138б); за млстiю бж0483иею нескоро се огленул, же самаѧ таѧ причина телесное спросности дш0483евнаꙗ хороба была (Зб. 107, 169); таꙗ нерадънаꙗ невѣста … длꙗ полненꙗ спросности провадит его до скрытоs коморки (Зб. 259, 184); Ст0483аꙗ Евдокиꙗ … до спростности а вшетеченства кꙋ собѣ людеs неповстꙗгливых и неѡсторожних без личбы потꙗгнꙋла (Пралог, 484); смѣл в розмовѣ паненское серце до спросности розмаитыми лагодностꙗми и словы и поминки дорогими приводит (Зб. 82, 69б).
с. 248
Спросный прым. 1. Непрыстойны, ганебны. теж соут на ꙋстоце иныи спросные кацери которе аррiане соут везваны але тыи трехъ королев оу жадней чти не держали. да ихъ кацерьством весъ был накажон да тыи нине с коренiа соут выглажены и выкоренены (Валх., 84б); и на тебе дей, старый злодею, маю железную пугу. Што дей заразомъ пан Иванъ Левковичъ мне возному тую спросную похвалку его оповѣдалъ (АВК, XXXVI, 134, 1582); приходитs дiаволъ приносѧчи несконsчоныи лиха, бѣды, десперацiи, оутраты оумыслꙋ, мысли спрѡсный, трапѧчи дꙋшꙋ (Мак., 235); прышолъ пяный тотъ Ясько чапникъ до дому его и того жыда словами спросными лаялъ (АВК, ХХVIII, 1645, 209); Шкаредъ, ный, sлоѡбразныи: спросныи, ѡбридливый, шпетныи (Бяр., 205); самъ бѣгалъ играючи и смѣхы строечы спросные пѣсни спѣваючы з дѣтми ... з дахꙋ камен на него палъ, и зараз забитыs сконалъ (Зб. 107, 124); жаденъ жолнѣръ не бꙋде такъ спросныs и небачныs, жебы не хотѣлъ быт своемꙋ гетманови неподобным (Зб. 259, 574б); маетъ мѣти ненавѣсть къ грѣхꙋ, длѧ того, же самъ вs себѣ естъ спросный, и приводитъ насъ до великой шкоды, то естъ до оутраты ласки Бж0483ои (Зб. вып., 37). 2. Распусны. так ѡнаѧ статэчнаѧ невѣста жолнера спросного спроснои хути смертью своею ушла (Атыла, 224); хотѧ бы с которое могло быть што доброго въ стане малженъскомъ ѡборочаютсѧ за намовами зводницъ внивечъ въ спросное а вшетечное помешкане (Ст. 1588, 550); такие называютсꙗ спросные плотници которие сами з собою грешат (Зб. 261, 257б); сама по хвали голод терпѣт почала и на спросныs се живот з тѣла своег живности шꙋкаючи вдала (Бельск., 323); Карпъ Васильевичь … смѣлъ и важилъ се помененую внуку ее до себе порвати и свовольне оной кгвалть учынити въ паненствѣ и на свой спросный учынокъ зелжиць (АСД, I, 1640, 313); пустилсꙗ теды до леканꙗ тѣла его и спросноs роскошы (Зб. 752, 447б); Ѡ женѣ левитовой которꙋю sлосницы спросным грѣхомъ оуморили (Хран., 187б); дѣвка … бꙋдꙋчы през бѣса роспаленою, просила Ⱚеѡдорꙋ абы з нею ... грѣхъ спросныs ꙋчинила (Зб. 82, 19б).
с. 249
Спроста прысл. Проста, папросту. инымъ пꙋтемъ подмо. а не тымъ што есмо шли на злыи дѣла … и спроста рькоу на всѧ дьꙗвольскаꙗ дѣла (Чэцця, 119б); спроста рекꙋ иж не ѡбретесѧ во всемь помории. ни град ни место. тыи ж велиции гсдри цр0483и велиции кн0483зи. и велиции земли. еще писахомь зде инии оу велицеи любви живоущи с ними (Увар., 103); ꙋ томъ словѣ не тако спроста празновати повелѣваеть … але свѧтити тои дн0483ь велитъ (Будны, 38); Не мовит спроста вышsше, высокос оуказꙋет великꙋю (Каз. Кір., 188); тꙋю радꙋ гостомысловꙋ похваливши рꙋс выправили зараз послы до варагов и до их кн0483жат мовꙗчи так спроста иж землꙗ и панство наше ест велико и ѡбфито а справы в неs немашъ, поsдѣте вы пануsте и владаsте над нами (Стрыйк., 437б); то повторе мовлю, не сꙋтs слова згола и спроста мовленыи, але справою живота дх0483вного (Мак., 14); Бошiю: оубѡ, бо, спроста, ѡтнюдъ (Бяр., 2). Параўн. зпроста.
с. 250
Спросталый дзеепрым. ад спростати. тогды на местъце такого врѧдника … иншого кого шлѧхътича ѡселого спросталого ку ѡтправованью тыхъ роковъ, подъ соsмомъ прыпадаючыхъ до зверъненьѧ того врѧдника ѡбрати (Ст. 1588, 195).
с. 250
Спростати дзеясл. Праверыць. маю я … выслати которого чоловека доброго, которий бы съ нимъ спросталъ и справедливости досягнути мелъ (АВК, ХVII, 258, 1541); хто бы одно тому спросталъ и въ томъ добрѣ розумѣлъ, и пожитки его милости множити умѣлъ (АЗР, III, 13, 1547); Долго тое тогды первеи межы собою розъбирали, хто бы налепеи тому спростати, а такъ великое множество людеи великим щастем большеи нижли первеи вынеслые с посполитым добромъ мог радити (Атыла, 178); зачимъ ремеслу своему такъ яко належитъ спростати и подолати не могучи, шкоды немалые тымъ от которых роботы набывают (СДГВ, 1597, 176); которымъ моудрые дх0483овные бг0483ословци спростати не могли (Апакр., 55б); Богъ … што намъ годно разумѣти – то открылъ естъ, а чого знести и спростати не можемо – замолчалъ (Пыт., 20); вs тыхъ речахъ которымъ не спростаешъ, и которыхъ не здолаешъ, животъ свой гꙋбишъ (Каліст, II, 15б).
с. 250
Спростность гл. спросность
с. 250
Спростоватисе дзеясл. Выпрастацца, выпрамiцца. зараз зпустилисѧ составы его, и кости се его члонки спростовали и голова его здорова зостала (Зб. 82, 364). Параўн. зпростоватися.
с. 251
Спротивенство, спротивеньство наз. Супраціўленне. где бы хто возномꙋ ꙋвѧзаньѧ не постꙋпилъ … спротивенство показꙋючы (Ст. 1588, 253); я в томъ ниякое переказы ани спротивенства чынити не буду (АВК, ХХ, 60, 1588); пан Губа жадного спротивенства листови своему и декретови вм. никоторого не чынил (АВК, ХХХII, 26, 1596); ѡнъ никоторого спротивеньства в онъ часъ не чынилъ (КЛС, 37б, 1596); Хс0483 … спротивенство и зазрость фарисейскꙋю показованемъ чꙋдъ обличилъ и завстыдалъ (Каліст, I, 55б); за которымъ деs спротивеньством декретом нашымъ ꙋрожоныs ѳилон тишкевич водлуг права и конъстытуцыs трыбꙋналское з особы своеs троꙗкие заруки и винꙋ баницыs попалъ (ККСС, 251, 1618); просилъ, абы за такое спротивенство его милости пана Сытинского в троякихъ зарукахъ здалъ (АВК, ХХ, 279, 1622); за спротивенство а побунтоване вашо противъ пастыру вашому, отъ васъ сталое, некоторыхъ старшыхъ вашыхъ … декретомъ нашымъ сказаны суть (ИЮМ, VIII, 418, 1627); о которое спротивеньство сторона моя по его милости пана стольника тутъ передъ судъ вашмостей вынесла позовъ (АВК, ХV, 22, 1645); точыласе справа … ѡ спротивенство декретом сꙋдꙋ головног (КАР, 6, 1646).
с. 251
Спротивенье гл. спротивленье
с. 251
Спротивеньство гл. спротивенство
с. 251
Спротивити дзеясл. Тое, што і спротивитися. гсди царю ... несть кто бы могsлъ спротивити воли твоеи (Скар. КЕ, 20б–21); бенꙗшъ ждановичъ впоръне звиръхности нашоs господаръскоs праву посполитомꙋ … спротивилъ (КЛС, 3б, 1596); мужъ ... если бы ꙋслышавши заразъ спротивил, и внивечъ ѡборотил ѡбѣтницꙋ еи (Біблія, 211); упоромъ своимъ тые копъники праву посполитому и декрету врадовому спротивили (АВК, ХVIII, 190, 1602); Акторъ задавалъ, ижъ онъ и первей тую мелъ аттестацыю, але утаилъ и не посылали до Вильна и декрету тутошнему спротивилъ (ИЮМ, IХ, 342, 1638); Дрꙋги Агг0483ловѣ сꙋть мꙋдрѣишiи грѣховицѣ ономꙋ и покꙋсе спротивили з ними праве валчачи и при покоре и повинности своей кꙋ творцы се зъѡстаючи (Хран., 4); В том ѱалму ми ѡ моцном презреню Бж0483ем. которому и наможнеsшиs спротивит не может (Пс. ХVII, 27); Которому декретови спротивили, его милости пану подсудку … отправы чинить … боронили (АВК, ХV, 257, 1670).
с. 251
Спротивитися, спретивитися, спретивитьсе, спротивитисе, спротивитьсе, спротивиться дзеясл. Супрацівіцца, аказаць супраціўленне. имs же никто не можаше спротивитисѧ (Скар. ДЗ, 22); никто же не смеаше съпротивитисѧ имъ (Скар. КЕ, 14); гекторъ ... напротивку так многим спротивитисѧ не могъ (Троя, 51); тот же … звирхности врꙗду нашого гсдрского спротивилсꙗ (Ст. 1566, 65б); нетъ чоловѣка на свете, которыи бы сѧ ему спретивилъ (Бава, 155); естли бы тот же такъ ꙋпорныs былъ и тому посланъцу нашому спротивилъсѧ и ѡтправы вделати не допустилъ (Ст. 1588, 256); въ томъ листу его милости пана моего и мне, наместнику его милости, спротивилисе (ИЮМ, I, 323–324, 1593); толко ѡдинъ самъ смелъ се такъ великои громаде ѡтцовъ светыхъ спретивить (Бер. саб., 45б); дрꙋгие ангелове мꙋдрѣsшие грѣхови се ѡномꙋ и покꙋсе спротивили, з ним праве валчачи (Бельск., 2б); ѡдинъ з предреченных Аг0483глских войскъ ... Бг0483у своемꙋ спротивитисѧ хотѣл (Варл., 48–48б); жаденъ з васъ не бꙋдетъ се смѣлъ спротивить непріѧтелеви (Хран., 127); противко которым нихто сѧ спротивить не може (Там жа, 152). Параўн. сопротивитися, спротивити, супротивитися.
с. 252
Спротивление гл. спротивленье
с. 252
Спротивленый дзеепрым. ад спротивити. где бы сѧ спротивлено сꙋдꙋ земскомꙋ ино на замок ѡного повету моцне мает ꙋвꙗзати (Ст. 1566 I, 77); врꙗдъ тотъ которому бы се спротивлено до нас гсдра … ѡтослати намъ маеть (Ст. 1588, 255).
с. 252
Спротивленье, спретивенье, спротивенье, спротивление наз. Дзеянне па дзеясл. спротивляти. не длѧ горsдости или спротивлениѧ … ꙋчинилs есми тое (Скар. КЕ, 21); о ап0483лех и о великости людꙋ збавеных, и о спретивенью людей грѣшных противъ га0483 ха0483 (Пс. ХVI, 134); безъ всякого спротивленья и вымовки (АЗР, III, 206, 1577); а ѡтправе ꙋрѧдовоs спротивенꙗ никоторого чинити не маеть (Ст. 1588, 204); За которое спротивенье декрету судовому и попаденье винъ знову Михайла Пажковского на седенье здали (АВК, XXXVI, 427, 1590); ѡт миколаꙗ талка незаседанꙗ и спротивенꙗ ѡт станислава малаховского декретови трибꙋналскому сталою (КЛС, 156, 1597); сполечне всѣ и особно каждый згодне одностайне безs жадного спротивленьѧ ознаймоуютъ, же имъ кр его мл черезъ послы ихъ зs инsшими всѣми артикоулы … сполное постановене послати рачилъ (Апакр., 23б); незличоныи мѣста … кром всꙗкого валченꙗ, и спротивленьꙗ его маестатови поддали (Алекс., 12б); Противленiе: спротивленье (Бяр., 131); ꙋваж ꙗко покорне тихиs исус без жадног спротивенꙗ жалостнꙋю принꙗл, неsначеs, ꙗкобы во всих тыхъ злых речах которые емꙋ задавано былъ преконаныs (Зб. 255, 276). Параўн. сопротивленье.
с. 252
Спротивленьеся наз. Дзеянне па дзеясл. спротивлятися ў 1 знач. ровнои силы сꙋть зs собою и ровнои потꙋги естъ шатанs до намовы и принады дш0483и на свое зданsе; ꙗко и дш0483а до спротивленsѧсѧ и непокорства емꙋ во всем (Мак., 268).
с. 253
Спротивляти, спретивляти, спротивяти дзеясл. Тое, што і спротивлятися ў 1 знач. увезаня … в сеножати поступуемъ, и тобе, возный … не спротивляем, ед, увязуй (АВК, ХХХVI, 376, 1582); я не спретивляючы ни въ чомъ воли и розказанью Его Королевское милости … до книгъ кгродскихъ … вписати велелъ … тотъ листъ Его Королевское милости (ИЮМ, I, 317, 1593); на то отказалъ Павелъ Скоробогатый: панове дей мещане, я чоловекъ молодый, не смею зъ его милостью спротивяти (ИЮМ, I, 342, 1593); единости спротивлѧють, абы попы ихъ которые теперъ сꙋть ꙗко подъданые ихъ и неволники ихъ, не были ꙗко плебаны рымъские (Бер. саб., 58); што … онъ похочетъ … нехто ему не спротивляетъ (АЗС, II, 14, 1598); тотъ дей Жашковскій … звирхности нашой господарской спротивляти важилъсе (АСД, VI, 148, 1609); тамъ его милость панъ староста Мстиславскій, явне тому суду и тому декретови спротивяючи, отправы чинить боронилъ и не поступилъ (АВК, ХV, 20, 1645).
с. 253
Спротивлятися, спретивятися, спротивлятисе, спротивлятьсе, спротивляться, спротивятисе, спротивяться дзеясл. 1. Супраціўляцца. вы ся и въ томъ воли его милости господарской спротивять не хочете (КПД, 1544, 107); Я, не спретивяючысе ему, зараземъ з оное господы своее прочѣ ехалъ (АВК, XXXIX, 493, 1580); хто бы се томꙋ спротивълѧти хотелъ и покоs а порадокъ посполитыs псоват (Ст. 1588, 70); корол коли кгвалтом мѣста достанет которое емꙋс спротивꙗло … жолнеров гꙋбит (Зб. 261, 137б); шлꙗхта и чернъ … не хотѣли сꙗ спротивлꙗт великомꙋ кн0483зю кгедиминꙋ (Стрыйк., 534б); Тимофей Ⱚедоровичъ, не спротивляючысь, заразъ шолъ зъ нами до ратуша (ИЮМ, VIII, 395, 1623); здаетъсѧ, ижъ зезволѧетъ, которiй сѧ ꙗвне не спротивлѧетъ (Мак., 4б); коли на прихожение … покусы телесное або свецкое нѣ спротивлꙗессе, не караешъ ани ꙋмерътвꙗешъ тело постами (Зб. 255, 53б); воли сѧ бж0483ой спротивлѧть не бꙋдꙋ (Хран., 56). Параўн. сопротивлятися, спротивляти, супротивлятися. 2. Пярэчыць. петsръ почалъ сsпротивлѧтьсе ему, мовечи … не маеть быти тобе то (Цяп., 22б–23); възражаю – спыхаю, спротивлѧюсѧ (Зіз., 24); томоу, же чиноу былъ апслского, нихто сѧ не спротивлѧетъ (Апакр., 187); повторе замыкаеть тое словко если то що хочет чынит не спротивлꙗетсꙗ рекгꙋлам и поволаню моему (Зб. 261, 126б); коториs ему се моцно спротивꙗл мовечи (Пралог, 584б); становитъ церемонии, которое сꙗ не спротивлꙗет писму (Выкл., 98б).
с. 253
Спротивляючийся, спротивяючийся дзеепрым. 1. Ад спротивлятися ў 1 знач. окажетсѧ чл0483къ безаконныs, сн0483ъ затраченіа. спротивлѧючіsсѧ и выносѧчіsсѧ над всѧкого называемого ба0483 (Каз. Кір., 100); ѡтнѧлъ бовѣмъ Пан ѡт тебе несправедливости спротивѧючихsсѧ тобѣ, и выбавилъ тебе зs рꙋкъ непрiателей твоих (Калiст, I, 41б–42); спротивлѧючаѧсѧ и оутискъ при трꙋдностѧхъ поносѧчаѧ волѧ починаетs подноситисѧ (Мак., 24); Вѣдаю же нѣкоторыs бꙋдет спротивлꙗючиsсꙗ таковоs пересторозѣ (Дыяр., 156б). 2. У знач. наз. Той, хто супрацiўляецца, пярэчыць. Кгды, мовлю, такs мовѧчого, и спротивлѧючогосѧ ѡбачилъ, далей з нимъ вsправдѣ розмовлѧти понехалъ (Варл., 326б).
с. 254
Спротивляющийся дзеепрым. 1. Ад спротивлятися ў 1 знач. Стефана Зизанія съ простыми людьми въмѣняемъ, абы не дерзнулъ читанья писанія Божественного и учителного въ церкви совершати, и яко непослушный и спротивляющійся, внѣ церкви стоялъ съ оглашенными (АЗР, IV, 126, 1596). 2. У знач. наз. Той, хто супрацiўляецца, пярэчыць. который повиненъ естесь непослушныхъ и спротивляющихся карати (АЗР, IV, 221, 1600–1605).
с. 254
Спротивникъ наз. 1. Той, хто аказвае супраціўленне (рашэнням, ідэям). Бꙋдь зsгодливыи съ сsпротiвникомъ своимs боръздо (Цяп., 6б); за тꙋю винꙋ и противене правꙋ … ѡстатокь маетъности противного … взѧти и приверънꙋти маемь, которꙋю вжо тотъ истыи таковыи спротивъникъ вѣчне тратити повиненъ бꙋдетъ (Трыб., 13б); тогды таковыs спротивникъ, еще совито такъ великꙋю сумꙋ ... тоs то стороне своеs жалобноs ... заплатити будеть повинен (Ст. 1588, 265); кождаѧ речь добраѧ и светаѧ маетъ свое спротивъники (Бер. саб., 21); ледво килько ихъ было, и то спротивниковъ православію нашему (АЗР, IV, 218, 1600); людей лезныхъ, своевольниковъ ... спротивниковъ владыцѣ пастырю своему ховаете (АСД, II, 17–18, 1601); таковыs спротивъникъ совито … заплатити повиненъ (ККСС, 20б, 1615); Спротивники мои крꙋшат во мнѣ кости мои коли мене ганбѧт мовечи до мене на кождыs день, гдеж есть Бг0483ъ твоs (Пс. ХVII, 18б). 2. Вораг, непрыяцель. Да навратитсѧ Давыдъ ... и да не идеть с нами къ бою, дабы не былs съпротивникs нашъ егда начнемы сѧ бити (Скар. ПЦ, 60б); нихто своего спротивника до рады не береть (Бер. саб., 26–27); мы гдсръ прихилꙗючисе в томъ до права посполитого на спротивниковъ ѡписаного помененого тимоѳеꙗ баку … выволать есьмо росказали (КЛС, 153, 1597); спротивникъ и неприꙗтел нашъ нецнотливыs той есть аманъ (Біблія, 582); ему мѣлъ подать до книгъ имена … бунтовниковъ и спротивниковъ противко его королевское милости (АЮЗР, II, 91, 1633); Сꙋпостатъ: Спротивникъ, ворогъ, непрiатель (Бяр., 161); реклъ Самоилъ: штожь мене пытаешъ, коли гдсь ѡтстꙋпилъ ѡт тебе, а перенеслsсѧ до спротивника твоего (Хран., 238). Параўн. сопротивникъ, супротивникъ.
с. 254
Спротивное наз. Тое, што супярэчыць, ідзе насуперак. хотя бы штокольвекъ спротивного и видело мне от него и держачого того, тогды жадным способом, вечными часы, на ним ничого упоминати не маю (АВК, ХХХII, 237, 1596).
с. 255
Спротивность наз. Супраціўленне. повторе ѡ таковые спротивности и зламанье присеги… позвани были (КЛС, 142, 1597); на спротивность въ отправѣ заруку такъ великую, яко сама речь всказана есть, закладаемъ (АСД, III, 78, 1615).
с. 255
Спротивный, спретивный прым. 1. Супрацiўны. васъ завъжды предкове его королевское милости … ничымъ не спретивъными поддаными знати рачыл[и] (КПД, 106, 1544); абы их милость, о том увезанью ведаючы, ни в чомъ спротивни не были (АВК, XXXVI, 204, 1582); ѡного за спротивного праву посполитому и декретови судꙋ головного на выволанье до насъ господара ѡтослали (КЛС, 13, 1596); каждый з нихъ таковый своволный, сему тестаментови моему спротивный, маетъ … со мною розсудитися на Страшномъ Суде (ИЮМ, ХХI, 282, 1626); хто бы кольвекъ спротивный будучи помененнымъ арендаромъ, тое повинности мѣское платити не хотѣлъ … теды кождый таковый, за слушнымъ доводомъ, вины копъ двадцать грошей Литовскихъ заплатити маеть (АСД, I, 278, 1634); ѡтнеси посох Аарѡновъ до наметꙋ свѣдѣцства, абы тамъ былъ хованъ на знакъ спротивным сн0483омъ Ізраилевым (Хран., 139). Параўн. сопротивный, спретивный, супротивный. 2. Супрацьлеглы. ѡные зас волом и ѡсломъ ѡрꙋт, которие два прагненꙗ спротивных скрачают (Зб. 259, 117). ◊ Сторона спротивная – процілеглы бок у судовай цяжбе. маю вины… пану Богдану спротивней стороне тую суму пенезей совито платити (АВК, ХХ, 11, 1558); кгрунты … сказали есмо паномъ Валицкимъ вечными часы, заложивши на спротивную сторону … копъ сто грошей литовскихъ (АВК, ХVIII, 176, 1600). 3. Варожы. ѡныи три выскочивши з замку, ѡкрикъ ꙋчинивши з своим людом, ѡбозы неприꙗтелские запаливши воsско спротивное ꙋбеспечоное все высекли (Хр. польск., 9). 4. У знач. наз. Той, хто супраціўляецца, пярэчыць, не падпарадкоўваецца. дороги черезъ монастырь не маютъ мѣти … подъ закладомъ вины на его княжатскую милость, на спротивного копъ пятьдесятъ (АВК, ХI, 40, 1566); зостанет ли тотъ спротивныs в томъ виненъ што ꙋрѧдъ на немъ всказалъ, тогды и зарꙋкамъ … подълечы маеть (Ст. 1588, 257); Слꙋхайте спротивныи и невѣрныи: аболи з той скалы водꙋ вамъ вывести могомъ (Хран., 140б); до врадовъ … тыхъ поветовъ … заложывшы на спротивного троякие заруки, одъсылаемъ (АВК, ХХ, 467, 1683).
с. 255
Спротивоподвизание наз. Супрацьстаянне. Съпротивостоанiе: Съпротивоподвизанiе, противословiе, предsсѧвзѧтье противное, противленьесѧ (Бяр., 165).
с. 256
Спротивяньесе наз. Дзеянне па дзеясл. спротивятисе. Новое (до спротивѧнѧсе искꙋшенiѧмs вражiим) мꙋжество … вs собѣ чꙋетъ (Карп., 12–12б).
с. 256
Спротивяти гл. спротивляти
с. 256
Спротивятисе гл. спротивлятися
с. 256
Спротивяться гл. спротивлятися
с. 256
Спротивяючийся гл. спротивляючийся
с. 256
Спроторити дзеясл. Збыць, пазбавіцца. дей ми то Семень Мацковичъ, коли ехалъ до Смолянъ, мовилъ, ижъ коли дей того коня тамъ спроторишы, я дей тобе и другого коня, лепъшого и болшого дамъ (ИЮМ, VIII, 243, 1597).
с. 256
Спрофонованый дзеепрым. Абрабаваны; апаганены. ꙗрослав … змꙋровал великꙋю церков ст0483ои Софеи … накшталтъ ꙗк в костантинополю, тепер ѡт тꙋрков спрофонованаꙗ (Стрыйк., 457).
с. 256
Спрофонованье наз. Рабаванне; апаганьванне. вси они … на спрофонованье костеловъ и церквей … шли (АВК, ХХХIV, 193, 1660).
с. 256
Спрохнелый дзеепрым. Тое, што і спорохнелый. если бы дерево ꙗкое розꙋмѣло бꙋдꙋчи згнилымъ и спрохнѣлымъ и хотѣло бы на столицы королевъскоs сѣсти (Зб. 259, 435б); наведшы мног людеs ѡтворил ꙗвне гробъ, и наsде сут кости смердꙗчие и спрохнелые (Зб. 82, 34).
с. 257
Спрохнети дзеясл. Тое, што і спорохнети. такъ почалъ над ним страх пановати ижъ спрохнѣли в немъ внꙋтръности (Зб. 259, 502б).
с. 257
Спрошение наз. Запытанне. слышимъ бо еѵглиста гл0483юща … ѡ спрошѣнии блоудное плѣсавице. ничто же бо злѣе горше злое жены (Чэцця, 270).
с. 257
Спрубовати дзеясл. Тое, што і спробовати ў 1 знач. гдыж тотъ часъ всѣмъ сꙋдъ бꙋдетъ, и огнь все спрꙋбꙋетъ (Каз. Кір., 8б).
с. 257
Спрудка прысл. 1. Знянацку, неспадзявана, раптоўна. не могучы за тяжкою а обложною хоробою моею, спрудка на мене прыпалою, до того прити ... даю, дарую и на вечъност по жывоте моемъ записую дочъце моей ... тое звышъ мененое именече мое матерыстое Курклевское (АВК, ХХХII, 290, 1596); Вънезаапꙋ: Спрꙋдка, знагла, знеѡбачка, напраснѡ, нагло (Бяр., 22); сталъсе спрꙋдка з неба шꙋмъ ꙗкобы припадаючого вѣтрꙋ кгвалътовного (Зб. 259, 72б); спрꙋдка ꙋдарилъ ветръ великиs с пꙋсщи, и ѡслабилъ четыри ꙋглы домꙋ, ижъ ꙋпалъ и побилъ ꙋси детки твои (Пралог, 661). Параўн. зпрудка ў 1 знач. 2. Неўзабаве, у хуткім часе. абы тые короли гдѣ могуть а большей панствамъ его королевское милости шкодити, тымъ спрудка не зашкодили (АЮЗР, II, 171, 1571); спрудъка возревsши, к тому никого не видели, только исуса одsного зs собою (Цяп., 55); Повꙗты збекгалисе в купэ и спрудка потом зъехалисе новгородскиs в Копылю где был его кнꙗжацска млсть пан миколаs криштоѳъ радивил, воевода троцкій (Еўл., 43б–44); потом вирвавшисꙗ молод жидовскаꙗ, з мѣста спрудка впали на горꙋ ѡливнꙋю, а помордовавши сторожꙋ римскꙋю, забрали, ввес добиток [!] и гнали до мѣста з великим вереском (Бельск., 234); давши ему волохов ѡсмъ тисꙗчеs на которие спръдка припавши, и не давшисꙗ имъ розводит, сточив свирщовскиs битвꙋ, и всѣхъ поразил, толко што их тисꙗча кониs ꙋбѣгло до тꙗгини (Хр. польск., 19); аѳанасии … вышол з онои темнiцы, и подземного мешканꙗ, ѡт панны, i указалсꙗ спрꙋдка людем в цр0483кви (Жыц. св., 106б); дорога таꙗ ѡ всих инших была наsклопотнеsшаꙗ бо спрꙋдка припала, а то ижъ в краинꙋ ѡбщꙋю, и межы спросное поганство (Зб. 255, 331); чем сꙗ сталъ ꙗко дерево гды лист з него ѡтпадает ꙗ негды богатыs и можныs такъ спрꙋдка стартымъ ест (Пралог, 662б). Параўн. зпрудка ў 2 знач.
с. 257
Спрыкрытися гл. сприкритися
с. 258
Спрыязливе гл. сприязливе
с. 258
Спрыязность наз. Прыязнасць, добразычлівасць. дознавшы ꙗ зычъливость а спрыꙗзность противкꙋ себе малъжонъки моее (КВС, 549, 1552).
с. 258
Спрыяти гл. сприяти
с. 258
Спрягати дзеясл. Злучаць; прыпрагаць (пра каня). Съчтваю: съвокꙋплѧю: злꙋчаю, спрѧгаю, збираю (Бяр., 168); Арѳрѡ: Споѧю, надобнѡ що сsставꙋю, звѧзꙋю, спрѧгаю припрѧгаю (Там жа, 235). Параўн. зпрягати.
с. 258
Спрягаючий дзеепрым. ад спрягати. Подобенство … ѡд листовъ кролевскихъ, тк0483є. ѡд дш0483ѣ до Бозства, тк0483и. ѡд возниц спрѧгаючих кони, тк0483ѳ (Мак., 400).
с. 258
Спрягчи, спрагчи дзеясл. Прыпрэгчы, злучыць. што жъ дей онъ нанялся въ мене, ижъ мелъ ми, спрягши своего вола зъ моимъ воломъ, на шесть бочокъ севбы заорати (АВК, ХVII, 142, 1540); Поневажъ бовѣмъ инакшимъ способомs не хотѣли бы люде ближнихъ пожиткꙋ искати, если бы не тымъ мꙋсомъ до него привѧзаны были: длѧ того такъ тое спрагъ Бг0483ъ, и до своего пожиткꙋ первей доходити людемъ не допꙋстилъ, если бы й не длѧ ближнихъ пожиткꙋ працовали и старане чинили (Каліст, II, 112б); Такъ Іс0483 Хс0483 добрыи и праведливый ѡрачъ, по два Апостолы спрѧгши, послалъ ихъ пашꙋчи зs ними посполꙋ, землю слꙋхаючихъ и правдиве вѣрꙋючихъ (Мак., 274).
с. 258
Спрягчися дзеясл. // перан. Аб’яднацца. сынове … ѡтступили ѡт примиръꙗ светого и спрꙗглисꙗ з поганы, и запроданы сут абы зло чинили (Кн. Мак., 48).
с. 258
Спряжение наз. Спражэнне (дзеясловаў). Наꙋчитъ именъ склоненіѧ, а Глаголѡвъ спрѧженіѧ ... іазыка чисте Славенскогѡ (Сматр. Гр., 4).
с. 258
Спряжити дзеясл. Падсмажыць. преженица ина. взѧл бы сець петꙋшиных полгривенки … и зелеи ѡных по мере. и спрѧжити сие во ѡливе древѧном (Арыст., 212); спрѧгши ꙗдра ѡны во ѡливѣ древѧном. а по сем зварити их во медꙋ (Там жа, 213).
с. 258
Спрятание гл. спратанье
с. 258
Спрятати гл. спратати
с. 258
Спрятовати дзеясл. 1. Хаваць. Съпрѧтꙋю, съкриваю: Спрѧтꙋю, тож и съкровищꙋю (Бяр., 166). 2. Назапашваць, збіраць. Съкровищꙋю: скарблю, збираю, зри скровь, и съпрѧтꙋю (Бяр., 164).
с. 258
Спрятъ гл. спратъ
с. 259
Спудей наз. Навучэнец, шкаляр. тщаливый – стараючiйсѧ и тыж спꙋдей, жакъ (Зіз., 122б); тое все леѯiконs назвал … кꙋ пожыткꙋ любомꙋдрым, набарзей спꙋдеѡмъ, презs дрꙋкъ … выдалъ (Бяр., прадм.)
с. 259
Спудъ наз. Мера вагі. завтра бꙋде спꙋд [на полі – мѣра] мꙋки пшеничнои за ѡдин статир [на полі – талꙗръ]: также два спꙋды ꙗчменꙗ (Бельск., 126); людъ през весь онъ дн0483ъ и ночи и дрꙋгогѡ днѧ назбирали перепелокъ, хто мало і0483 спꙋдовъ, и сꙋшили ихъ около обозꙋ (Хран., 134).
с. 259
Спужатисе дзеясл. Спужацца. я дей спужавшысе, окно зачынила (ИЮМ, VIII, 363, 1620).
с. 259
Спужчати гл. спущати
с. 259
Спулбратъ наз. Тое, што і сполбратъ. двухъ спулбратовъ з двора своего урꙗдовых и дꙋжых до вежы послал (Зб. 752, 67).
с. 259
Спултоваришъ наз. Тое, што і сполтоваришъ. з ѡнымъ спꙋлътоваришомъ прац твоихъ которымъ тыи лѣты поделилъ (Зб. 259, 7б).
с. 259
Спульный прым. Тое, што і спольный у 1 знач. далемъ му … покопцовъ три землями ихъ спульнымъ власнымъ з братомъ его Стасемъ поля голого заросленое (АВК, ХХIV, 162, 1554); тамъ починается пуща спульная Харковская зъ участниками моими (АВК, ХIV, 377, 1590).
с. 259
Спусканый дзеепрым. 1. Ад спускати ў 1 знач. линꙋ гроубꙋю вs корабли, на которой котвы спꙋсканы бываютъ длѧ задерживанsѧ кораблѧ (Каліст, II, 71б). 2. Ад спускати ў 2 знач. таковые плоты мають быти спускане (СДГВ, 76, 1542); отъ всякихъ товаровъ лесныхъ, которіе бы … з Великого Князьства Литовского за границу были проважоны або водою спусканы … маеть давано быти побору третій грошъ (КПД, 398–399, 1566).
с. 259
Спусканье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. спускати ў 2 знач. тые товары въ пущи моей Наравцѣ, которые и теперь до берегу для спусканья вывоживають (АВК, II, 46, 1617). 2. Дзеянне па дзеясл. спускати ў 5 знач. за спускане и прокопане лужы на улицы подле Грачка дали тремъ человекомъ золот. одынъ (ИЮМ, VII, 130, 1690). 3. Збыт, продаж. што ся дотычеть безъмытного продаванья и спусканья жытъ … на то отъказъ его милость рачыть вчынить (КПД, 175, 1551).
с. 259
Спускати дзеясл. 1. Апускаць (зверху ўніз). роуки поднимала протож ихъ назад споускала сплетеных (Пак. Хр., 14); поставъ … ѡдно легкое ведро, которое бы могъ ѡдин чоловекъ долов спускати (Трыст., 23); Стенку и Сердꙗку, што спускали [бруся] на воду и з воды волочыли … дали имъ по дванадцать осм. (ИЮМ, VI, 155, 1689). Параўн. спущати ў 1 знач. 2. Транспартаваць (па вадзе; водным шляхам). товары лесные … робилъ и за границу самъ своимъ же властънымъ накладомъ ... спускати хотелъ (КПД, 175, 1551); отъ товаровъ ихъ, которые коли до Риги спускати будутъ, штобы мыто не было брано (АЗР, III, 104, 1559); отъ товаровъ лѣсныхъ, кгды ихъ спускати будуть, абы тое мыто платили (АВК, VII, 80, 1589). Параўн. спущати ў 2 знач. 3. Адпускаць, вызваляць. иж бых ꙗ тых пꙋшкаров не спꙋскал и засꙗ ихъ вмовилъ (КВЗС, 17, 1537); тамъ жо заразомъ тотъ судъ не спускаючы его з урꙗду справедливость з него чинити будеть повиненъ (Ст. 1588, 328); вину заразъ на кожъдомъ таковымъ зъ насъ врядъ … не спускаючы такового зъ уряду, отправити будетъ повиненъ (ИЮМ, VIII, 320, 1611). Параўн. спущати ў 3 знач. 4. Перадаваць, перадаручаць. маю тотъ городъ Лучоскъ держати веръно на короля его милость … а не маю его никому спускати (КЗ, 371, 1484); они … тую заплату долговъ на одну мене спускають (АВК, ХХI, 29, 1555). Параўн. испускати, спущати ў 4 знач. 5. Спускаць, выпускаць, выдзяляць (пра вадкасць). море песком ѡградивыи. рѣки и роучаи. и крыници. ѡт глꙋбины земли намъ невидимо спꙋскает (Чэцця, 124б–125); спꙋскаи как поток слезꙋ (Зб. 262, 111б). Параўн. спущати ў 5 знач. 6. Пасылаць, выклiкаць з’яўленне чаго-н. абысте были сн0483ами ѡтц0483а вашего, который естъ на нб0483ѣ, который сл0483нцемъ своим свѣтитъ на злых и добрых, и дожчъ спꙋскаетъ на справедливыхъ и несправедливых (Варл., 92). Параўн. спущати ў 6 знач. ⧫ Не спускати очий – не спускаць вачэй. Кгды … Бг0483ъ даетъ намъ добрыи дарꙋнки, и вшелѧкими помыслными потѣхами насъ осмотрꙋетъ, абысмо нѣкгды зs него ѡчiй нашихs не спꙋскали, дѧковали емꙋ зs того (Каліст, I, 58б).
с. 260
Спускатися, спускатисе дзеясл., зв. 1. Ад спускати ў 1 знач. Тотъ злодей, будучи на шубеницы [!] взогнаный, на остатнимъ ступни, спушкаючисе [!] зъ шибеницы, Олексея Митковича не отволалъ (АВК, ХVIII, 132, 1595); Подобно томꙋ и Павелъ пойманыи ѡд старосты поганского, если бы хотѣлъ маючи ласкꙋ зs собою, и старостꙋ бы, и мꙋры, розкидалъ, бꙋдꙋчи Дх0483а параклѵта наполненыи: легъ вs кошꙋ спꙋскаетsсѧ Апслъ (Мак., 234). 2. Разлічваць, спадзявацца на каго-, што-н. теж бы кто имел твердостi наши а любо наших предковъ а на то спѫскаютсѧ не хотели бы къ правѫ стати … тогды мы тыи твердостi ѡтзывавы а нi во што ѡборочаи (Вісл., 15б); ноужно кождомꙋ разꙋмномꙋ стати. подле прироженiѧ нижели споускатисѧ на повѣденiе безꙋмного (Арыст., 223); ꙗм в тэs справе мовил ꙗко налепеs пан бог здарꙗть рачил венцеs се спускаючи на ласке его кр млт (Еўл., 37).
с. 260
Спускаючий дзеепрым. ад спускати ў 1 знач. Три теды ѡ мнѣ свѣдецство выдаютъ: спꙋскаючiй голосъ зs Нб0483а, и которiй сꙋть на земли, и ты самъ (Мак., 98).
с. 261
Спускивати дзеясл., шматкр. ад спускати ў 2 знач. передъ тымъ дей бояре спускивали до Риги жито, и крупы (АЗР, I, 200, 1499); которыи оныи плоты спускивали и на которых оное мыто бирано перед нами ставили (СДГВ, 71, 1542).
с. 261
Спускъ наз. Тое, што і спустъ I у 1 знач. Гвоздя купили осовитого копъ две штабнаго, до прибиваня спуску, по осмаковъ тридцать три (ИЮМ, IV, 159, 1686); купили тарчицъ до млыну Дубровенскаго на спускъ (Там жа, 230); Брусовъ купили шесть на спускъ, на скрыни (ИЮМ, VII, 187, 1690).
с. 261
Спустети дзеясл. Апусцець, заняпасці. земли и пожитки отъ всихъ церквей побрано … за чимъ некоторіе з оныхъ церквей спустели (КПД, 492, 1568); Гурко, просилъ мене, абыхъ ему далъ сельцо пустое, именемъ Новоселки, которое недавно спустело (ИЮМ, ХХI, 434, 1625); всѧкое царство в собѣ роздвоеное спꙋстѣетъ (Зб. 259, 392).
с. 261
Спустившийся дзеепрым. ад спуститися ў 2 знач. хто даетсѧ в роуки лекарю мд0483ромꙋ. си ес подобенъ споустившемꙋсѧ на море безъ правила и безъ вѣтрила иж невозможно не потоноути и выйти (Арыст., 225).
с. 261
Спустити, спустить дзеясл. 1. Спусцiць, апусцiць; перамясціць зверху ўніз. Улас … два палца верхъ головы поднешы [!], и потымъ ихъ спустившы, созналъ (АВК, ХХХIХ, 506, 1579); жона его … спустила его ѡкном, а ѡн ꙋшолъ и ꙋтеклъ (Біблія, 332); хлѣбъ которыs был гд0483ъ бг0483ъ ѡбѣцал спꙋстит ꙗко зерна кориандрꙋ, не знали жидове што то было (Бельск., 46б); ѡнъ … хорꙋгов свою зараз кꙋ земли спꙋстит казал (Хр. польск., 20б); спꙋстили Іереміѧ поврозами вs стꙋденецъ (Хран., 354б). ◊ Спустити рукава – бяспечна. поткал нас в дорозѣ чловѣкъ … реклъ: идѣте вже и рꙋкава спꙋстивши (то ест безпечно) вѣдаю до цр0483ꙗ длꙗ ꙗлмꙋжны ѣдете (Дыяр., 151б). Параўн. зпустити ў 1 знач. 2. Транспартаваць (па вадзе, водным шляхам). мы нетешемо дерева … и спустим его плытами по морꙋ до иѡпии (Біблія, 414); панъ Пацъ … контракту не плативши, тотъ товаръ до Рыги спустилъ (АВК, ХV, 47, 1653); перевознику, што у верхъ ехали и оттоль также спустилъ, дали осм. шесть (ИЮМ, VI, 110, 1689). 3. Спусціць, адвесцi, злiць (пра ваду). з вижом маеть спустити воду и шкоду затопленомꙋ ѡправити маеть (Ст. 1529–Ф, 111); под дворомъ прꙋд кгвалътовне спустилъ (КВС, 556, 1552); такового ставꙋ … водꙋ спꙋстити и знижыти (маеть) (Ст. 1588, 368); застановилъ близкую реку. и спустивши ю з навалностю на мури, заразъ … мури ѡбалила (Пралог, 536); конечне хотели ставъ роскопывать и спустить (ИЮМ, VII, 162, 1690). Параўн. испустити ў 2 знач. 4. Наслаць, напусціць; выклiкаць з’яўленне чаго-н. бъ0483 ... потомъ споустилъ сонъ на него (Чэцця, 112б); небеса спустѧть ему росу (Скар. ДЗ, 65); [бог] послал мойсеѧ слꙋгоу своег, и арона которог обрал собе, вложил в них слова знамен своих, и чюд великих оу земли хамове, споустил темности (Пс. ХVI, 106); чии бг0483ъ правдивыs тот спꙋстит ѡгон на ѡѳѣрꙋ и спалит еи (Зб. 261, 158б); потом великиs голод и злое повѣтрие гд0483ъ бг0483ъ спꙋстил, иж без личбы людеs ꙋмирало (Бельск., 261б); народꙋ жидовскомꙋ богъ манънꙋ спꙋстилъ зъ неба (Зб. 259, 622). Параўн. зпустити ў 2 знач., испустити ў 5 знач. 5. Прадаць, перадаць, уступiць. Ганусъ передъ паны, передъ всею радою, тое село Николаю спустилъ (КЗ, 93, 1473); тотъ городъ Луческъ маю спустить сыну его милости (КЗ, 371, 1484); воевода витебскии … пан Иван Сопѣга спустил ему куплю свою в Полоцкомъ повѣте (ПГ, III, 92, 1511); Не тое тамъ хс0483 розумѣеть, абы Ап0483лѡмъ оную славу, которую съ ѡтцомs ѡт вѣка мѣлъ … хотѣлъ спустити (Будны, 173); маеть ѡпекꙋ именье и дети спꙋстити кревнымъ, а сама зостати на ѡправе своеs (Ст. 1588, 278); емꙋ право свое доброволне спꙋстил (Стрыйк., 532); самъ ни при чомъ ѡдно при достоsности патриꙗршескоs не зостаючи. всꙗкожъ и патриꙗршество спустилъ елевфериеви (Пралог, 591б). Параўн. зпустити ў 3 знач. 6. Прапусцiць, перачакаць (пра час). роки три … ему есмо дали, по светомъ Петре, тыsдень спустившы, за дванадцать недель (КСД, 764, 1511); тую церковъ … поставимъ … у восень теперешнюю, по Причистой першой, две недели спустивши (ИЮМ, VIII, 210, 1593). Параўн. испустити ў 7 знач. 7. Адпусціць, вызваліць. ѡни на тотъ год заслꙋжили… и хотели с того замъкꙋ гсдръского стꙗгънꙋти ино ꙗ ихъ не спꙋстилъ (КВЗС, 18, 1533); Миколай Служка знову о то правомъ чынить … не хотечы ме за вину свою з ураду спустит (АВК, ХХХVI, 428, 1590); того гостя на купе не становечы, зъ дому своего спустилъ (АВК, ХVIII, 270, 1624). 8. Вызвалiць ад прывязі (пра жывёлу). казал спꙋстит пса (Бельск., 160). 9. Перадаверыць; ускласцi спадзяваннi на каго-, што-н. ꙗ деs какъ спустилъ на вашу милость, и што ваша милость нашли, того и тепере держꙋся (КСД, 699, 1511); аще елином было зыбанiе, не в которои немощи. споустили его на прироженiе. ѡное же направлѧет его (Арыст., 224); Спꙋсти на гд0483а твою дорогу и ꙋповаs на него ѡн тобѣ справит выведет справедливост твою ꙗко свѣтлост (Пс. ХVII, 6–6б). 10. Паменшыць, збавіць (пра цану). пани Юрьевая Пацевича такъже спустила на пана кухмистра – господарꙋ его милости со ста копъ грошей (КСД, 593, 1509); еще есмо ѡстали были Нисанꙋ винъни чотыриста и семъдесятъ копъ … и Нисанъ того долгꙋ намъ спустилъ сто копъ (КСД, 899, 1516); Игнатъ отъ того же шолку иначей продати не мог, вымовлял, ено по полтора рубля спустити мусил (ИЮМ, ХХХ, 132, 1577); я тое серебро взявъшы, до дому своего отнесъ и иншое спустившы продалъ (ИЮМ, VIII, 322–324, 1612). 11. Выстралiць. коваль … взялъ ручъницу … и прыложывшы, курекъ скресил, а ручъница не спустила … а скоро положыл на столе сам се до ручъницы одвернул, а в томъ часе ручница спустила и пострелила того Конъдраша (АВК, ХХХVI, 161, 1582). 12. Паваліць (дрэва). не болшей ани мней, одно одну копу дерева мели спустит и спустили (АВК, ХХХIХ, 355, 1579); Годишевскій … дерево подле тое дороги подрубилъ и на клячу подданого моего спустилъ (АВК, VI, 127, 1629). 13. Аб’яднаць, звесці. тыи вси дворища и огородъ, вмѣсто спустившы, на тыхъ купленыхъ местцахъ дворъ собе збудовалъ (КЗ, 709, 1498); мерникъ нашъ … а писар твой … дву дворищъ войниныхъ, такъ тежъ и третего дворища Иванового, в одно спустили (Пін., 106, 1555); тые обадва домы помененые у одно местце они спустивъши, били нам Господару чоломъ (СДГВ, 81, 1633). 14. Апусцiць, нахiлiць, знiзiць, накiраваць унiз. Моsсеs спꙋстил на дол ѡчи не смѣл там смотрети (Бельск., 42); крол … ходил спустившы головꙋ смꙋтно (Зб. 752, 349б); на тыи слова ꙗко на ꙗкого перꙋна грмотꙋ ѡчы свои жена спустила (Там жа, 512); Теперъ вси фальшовъ ѡныхъ завстыдивши: спꙋстивши ѡчи: з сꙋдꙋ сꙗ розбежели (Пралог, 636). ⧫ Спустити зъ очу – выпусціць з поля зроку. В тым часе, еднакъ, ꙗко вѣри годное гисторикове свѣдчатъ … и зs ѡчꙋ, видомых, добродѣиствъ его знакѡвъ, спꙋстити не хотѧчи (Карп., 39б).
с. 261
Спуститися, спуститисе дзеясл., зв. 1. Ад спустити ў 1 знач. ѡнъ наредилсь одное жонкы порты да з дроугою вышель. да споуститьсѧ из города (Увар., 89); спꙋстившисꙗ з гори почал на повѣтрꙋ летат (Бельск., 213); зараз спꙋстилис сꙋставы ег, и кости сꙗ его и члонки роспростерлы (Зб. 81, 60б); спустисꙗ на дол, то все дам тобе (Зб. 255, 3б–4); ѡ водо живаꙗ и спасеныs дожчу спустисꙗ нам (Зб. 82, 341). Параўн. зпуститися. 2. Ад спустити ў 2 знач. по томъ часѣ першое воды звычайное, кгды вжо люди купецкіе за часу съ товарами всѣ судами спустилисе (АВК, VIII, 507, 1623). 3. Ад спустити ў 9 знач. тꙋ наоучають ѡт лекарѧ како[го] видного. но толко спѫстисѧ на доброе поведанье (Арыст., 222); Хведько, не беручися на жадный инший доводъ, только спустилъся на сознанье одного пана Петра Толочка (АВК, ХХI, 130, 1556–1557); мы на слово и прозбꙋ вашꙋ спꙋстившисе с покорою есмо ꙗко до церкви божое приехали (Бер. саб., 8б–9); Бж0483е вsзглѧн кs помочи моей, Пн0483е поспѣшис на ратꙋнок мой: бо сѧ на тебе спꙋстилъ оубогiй (Варл., 188б).
с. 264
Спустить гл. спустити
с. 264
Спустный прым. ад спустъ I у 1 знач. за працу враднику – съ кожъдого ставу пры спусте десятая рыба; нижъли не спущати ставовъ безъ нашого веданья; а въ спустныхъ ставехъ врадъ и нихто ины ниякого сет[ь]ю рыбъ ловити не мають подъ каръностью срокгою (КПД, 559, 1557).
с. 264
Спустошалый, спостошалый дзеепрым. 1. Ад спустошати ў 1 знач. Села спустошалые, спаленые … которіе платять цынъшовъ паномъ своимъ, таковые волни мають быти отъ плачен[ь]я (КПД, 535, 1569); алеѯандер и рицери его копꙗми волочнꙗми и стрелба ихъ побивала [ѡт]тамтоле зас едꙋчи през м0483 дниs, приехали на полꙗ спостошалыи, на которих не было ничого видат высокого ани гори з жаднои стороны не могли быт выданы (Алекс., 30б). 2. Ад спустошати ў 2 знач. абы презъ розмножене народу руского, и самое мѣсто, которое есть спустошалое могло ся наполнити (АСД, IХ, 163, 1637); ѡбертает пꙋщꙋ вs ѡзера водные, а землю спꙋстошалую в потоки водъ (Пс. ХVII, 119).
с. 264
Спустошати дзеясл. 1. Спусташаць; знiшчаць. [тые] спустошати жита и ꙗрын вмыслне травити ани топтати не мають (Ст. 1566, 24б); длꙗ розлитꙗ крови его спустошал Іерꙋсалим (Зб. 752, 459б–460). 2. Прыходзіць у запусценне. дай нам насѣнꙗ, абы не спꙋстошала землꙗ (Біблія, 101). 3. Разараць. если-бы за держанья пана Адама Коплевъского тая служба людей вышей помененая якимъколвек способомъ спустошала (АВК, ХХХII, 226, 1596).
с. 265
Спустошающий дзеепрым. ад спустошати ў 1 знач. есть названъ [антихристъ] брыдливостью надъ подивенье спꙋстошающою и бꙋращою всѣ речи светые (Унія, 43б).
с. 265
Спустошение гл. спустошенье
с. 265
Спустошенный гл. спустошоный
с. 265
Спустошенье, спостошенье, спустошение наз. Спусташэнне, апусташэнне. ѡсмотрети того жебы в оном имени за держанꙗ его жаднаѧ сѧ шкода и спостошене не стало (Ст. 1529–Ф, 116); панъ Дмитрей Яновичъ Сопега жаловалъ … о спустошенье луга хмельного (АВК, ХХI, 79, 1555); за чыимъ бы росказанемъ такъ великое спустошенье в той пущы ей милости паней его чынили (АВК, XXXVI, 260, 1582); естли бы которыs таковыs з братьи рознꙗвшы именье до делꙋ … ꙗкое спустошенье ꙋчинилъ, то естъ подданыхъ розогналъ, або лесы … вырꙋбалъ (Ст. 1588, 303); кгды оузрите ѡбридливос спꙋстошѣнѧ … на мѣсци ст0483ом (Каз. Кір., 50); великое спустошенье и ѡпадлость естъ замъку нш0483ого ꙋкраинъного мстиславъского (КЛС, 160, 1597); по спꙋстошеню трои зоставили грекове антенора царем над спꙋстошеною троею (Рым., 77); не плакал гсдь длꙗ спꙋстошенꙗ места материꙗлного, але длꙗ грехов которые такому спустошению дали причынꙋ (Зб. 255, 92б); поднеси рꙋки твои кꙋ спꙋстошеню пыхи их навѣки (Пс. ХVII, 56); быдло, што было по спустошеню непрыятелъскомъ пры способе, не за грошы забралъ еси на пашы (АВК, ХХХI, 378, 1666). Параўн. зпустошенье.
с. 265
Спустошети дзеясл. Спустошыцца. тые волости, подъ часомъ голоднымъ, про убожьство и для укривженья отъ посторонныхъ людей и иншихъ причинъ не мало спустошѣли (АЗР, III, 244, 1579); ижъ ся герезые розсѣяли и розширили и всю правѣ Русь опановали: церкви спустошѣли (АЗР, IV, 155, 1596); землю вашꙋ перед вами чꙋжіи пожираютъ, и спꙋстошѣетъ ꙗкъ вs спꙋстошеню непрiателскомъ (Каліст, II, 345).
с. 265
Спустошити, спостошити, спустошить, спустошыти дзеясл. Спустошыць, разбурыць, зруйнаваць. естли Московский тое имѣнье спустошить Смоленское, тогды делъ не дѣломъ (КСД, 107, 1514); ѡнъ ... через границꙋ переходꙗчы землю мою спꙋстошылъ (КВЗС, 37, 1538); Iер0483лимъ Римлѧне розорити и спустошити мѣли (Будны, 93б); взѧл город Тилжу ... и землю всю спустошылъ (Рач., 311); пришол ахаз кꙋ таковомꙋ шаленствꙋ иж церковъ бжꙋю спꙋстошил ѡт своих послуг (Бельск., 131); ижь я всю землю рускую борзѣи, нижь Батиі, спостошу, толко яки лѣпшии и милшии городы себѣ оставлю; в которых буду зь своими татарами жити (Мам., 169); ты ... церковъ спустошить и фалу Божію знищить могъ (АСД, V, 13, 1609); погане вѣрꙋ ст0483ꙋю, и всю слꙋжбꙋ божыю спустошили (Зб. 752, 488); высылали пана Семена ... на огледане лесу Любузкого, же спустошилъ панъ Понятовскій (ИЮМ, Х, 51, 1695). // перан. дꙋхове здрады ... затлꙋмивши добрыи замыслы, спꙋстошат дш0483ꙋ (Мак., 341). Параўн. зпустошити.
с. 266
Спустошовати дзеясл., шматкр. ад спустошати ў 1 знач. гсдь исус видечы мысли их реклъ имъ всꙗкое царство в собе роздвоеное спустошую (Зб. 255, 14).
с. 266
Спустошоный, спостушоный, спустошенный, спустошеный дзеепрым. ад спустошити. тое селцо отъ поганства Татаръ спустошоно (АЮЗР, II, 126, 1511); нашол Берестѣи и Дорогичын и Мельник ѡт Батыѧ спустошоны и покажены (Рач., 299); Тотъ фольварокъ спустошоный и воротъ у него немашъ (АВК, ХIV, 390, 1591); панъство рымское не есть еще до конца знищоно зепсовано и спꙋстошоно бо еще ꙗкожъколвекъ держитъсе (Унiя, 33б); ѡслам город, ѡт козанов запорозких спꙋстошены сут (Стрыйк., 521б); нѣкотории ꙋмерли, а дрꙋгим се голени и рамена ламали. И такъ ѡное мѣсто было внивечъ ѡборочоно. Алеѯандеръ ѡпꙋстивши мѣсто теванское спостушоно тꙗгнꙋл до коринту. И просили его коринтове абы ширмѣром игри строити казал, на которих прозбу призволил (Алекс., 11); волости … отъ неприятеля Московского на сей часъ суть забраные и спустошоные (АВК, I, 58, 1633); ѡныs монастыр ихъ мѣлъ през поганство спустошоныs (Пралог, 538б); макидонꙗне з великим плачемъ рекsли, бючисꙗ ѡ землю свою макидонскꙋю, жебы не была спꙋстошена (Алекс. 1697, 99б). // перан. тѣло спꙋстошенное без дꙋшѣ и крове естъ мертвое и опꙋстѣлое (Каз. Кір., 84б). Параўн. зпустошоный.
с. 266
Спустошыти гл. спустошити
с. 267
Спустъ I наз. 1. Прыстасаванне для спуску вады ў ставе, плаціне млына. тымъ млыномъ можеть се городъ живити хлѣбомъ, а на спустъ добрій ставъ (АЮЗР, II, 110, 1480); съ тое третее мерки повиненъ млынаръ до роботы млына и спустовъ мистромъ быти, и опъравовати (КПД, 559, 1557); пришедши … до млына плебаньского, до спусту ялового, а присмотревшисе твари и оденью, его познали (АВК, ХVIII, 135, 1596); Енасъ Брокфольтъ побудовалъ спустъ на реце Вильни … и обернулъ тотъ спустъ будуючы умыслыне на две сажавки (АВК, ХХ, 170, 1601); розкиданье и дощенту знесенье, спусту розкопанье (АВК, ХV, 327, 1673). Параўн. испустъ, спускъ. 2. Транспартны калідор на вадаёме (рацэ). на рэках портовых … грэбль сыпати ку перэказе порту и спустꙋ не мають (Ст. 1566, 16б); естли бы … река портоваѧ была которою бы до местъ нашых головныхъ спꙋстъ быти могъ (Ст. 1588, 41); местъ наших головных до которых бы се латвеs живности и иные потребы спꙋстом воденымъ спровожати могли (Там жа). 3. Спусканне вады з сажалкі, става. какъ коли не было десетины, а коли Богъ дасть спустъ будеть (АЮЗР, I, 11, 1430); за працу враднику – съ кожъдого ставу пры спусте десятая рыба; нижъли не спущати ставовъ безъ нашого веданья (КПД, 559, 1557).
с. 267
Спустъ II наз. Вялікі двуручны гэбель. за пилы, свердла, долота, гебли, спꙋсты и иншые начыньꙗ … мають быти сужоны и плачоны водлꙋгъ доводꙋ (Ст. 1588, 517).
с. 267
Спусщоный гл. спущоный
с. 267
Спутаный дзеепрым. 1. Спутаны (са звязанымі нагамі). пана то ꙋслышавши, потомъ коли его велъми спутано, и твердо замкнено, и сторожею ѡпатрено, молилъсе (Пралог, 563б). // перан. Скаваны, паралізаваны. дш0483а его до земных речiй примѣшавшисѧ … хотѣла бы оуйти, оубѣчи и ѡдгнати темности намѣтностей, которыми спꙋтана естъ, не можетъ (Мак., 84). 2. У знач. наз. Той, хто апутаны, звязаны, скаваны. бог из неба посмотрел абы оуслышал плачеи споутаных. а розвѧл бы сн0483ы нѧтых (Пак. Хр., 29–29б).
с. 267
Спухлиность наз. Пухліна, апухласць. Гд0483ъ бг0483ъ на маѯимиꙗна галериꙗ … допꙋстил хоробꙋ в котороs его вроды и спросные спꙋхлиности текꙋчие заразили и робаки тѣло его ростачали (Бельск., 261).
с. 267
Спухлый дзеепрым. ад спухнути. видели есмо на боярине … хрибетъ увесь збитъ, синявъ, спухлый (АВК, ХХII, 252, 1565–1566); у Ивана Москвитина виделъ есьми на рутце левой рану синевую битую нижей локтя, и хрыбет увесь спухлый (АВК, XXXVI, 205, 1582); бачилъ есми на немъ раны у потылицы битую, кривавую, а другую рану за ухомъ правымъ синевую, спухлую (АВК, ХХVIII, 21, 1585); виделъ есми у Федора Матреевича хрибетъ и седенье окрутне збито, чорно все и спухло (АВК, ХХ, 52, 1585); якоже я возный… на лѣвой руцѣ видѣломъ локоть барзо спухлый (АВК, VI, 10, 1589); видѣломъ раны на плечахъ пять сине спухлыхъ (АВК, III, 35, 1629); видел есми на ней самой на плечах, на руках и на хребте и ногах раны синевые спухлые, кровю натеклые (АВК, ХХХIV, 294, 1663); Пыталъ чому бы такъ мокрие и спухлые очи мѣлъ (Пралог, 611); виделъ ... на руце … раны две кровью накипелые, спухлые (ИЮМ, ХХVIII, 123, 1666).
с. 268
Спухнути дзеясл. Спухнуць, апухнуць. нога левая спухла кийми збита (АВК, ХХХVI, 74, 1582); у Курея Бранчыча грыбетъ увесь синевъ спухъ, киемъ збитъ (АВК, XVIII, 105, 1592); голова емꙋ спꙋхла и гнила (Бельск., 380б); Возри на тваръ исус хсвꙋ, ꙗко ѡт поличков и пошиsков. всꙗ спꙋхла, зсинела (Зб. 255, 252).
с. 268
Спушчати гл. спущати
с. 268
Спушчатися гл. спущатися
с. 268
Спушченье гл. спущенье
с. 268
Спушченый гл. спущоный
с. 268
Спущальня наз. Сцёкавая труба. съ тое-жъ издебъки межы тыми коморами двери до сеней, подле тыхъ же сеней пекарню, а подле пекарни спижарню, за спижарнею дей спущальню, въ тыле дей пекаръни стаень две по дву сторонахъ дому того (АВК, ХVIII, 44, 1582).
с. 268
Спущаный дзеепрым. 1. Ад спущати ў 2 знач. абы на волоках вымероных ... могли быт товары лесные выраблꙗные и до кролевца спꙋщаные (ККСС, 43, 1615). 2. Ад спущати ў 4 знач. право дѣдизны ꙗк теды спꙋщано (Бельск., 77б).
с. 268
Спущанье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. спущати ў 1 знач. за розбиране и розкрыване кровли старое и спущане на долъ заплатили (ИЮМ, Х, 159, 1695). 2. Дзеянне па дзеясл. спущати ў 2 знач. за спущане по воде брусовъ шесдесятъ двохъ зъ берегу … дали человекомъ шесть зол. (ИЮМ, Х, 65, 1695). 3. Дзеянне па дзеясл. спущати ў 3 знач. даемъ … десятая рыба пры спущан[ь]ю ставовъ (КПД, 572, 1557). 4. Дзеянне па дзеясл. спущати ў 5 знач. если будеть ключникъ которого коли братства старосты непослушонъ въ сыченью и зливанью и спущанью медовъ на братство часовъ урочистыхъ сычоныхъ, и на каждый часъ коли братство ихъ бываетъ, тогды первей за тое словы каранъ быти маетъ (АВК, Х, 6, 1538). 5. Дзеянне па дзеясл. спущати ў 7 знач. до пущи, до тесанья дерева и спущанья будуть повинни на властъную потребу до двора его княжацкой милости, абы се тежъ въ пущи шкода не деяла (АВК, ХIV, 219, 1580).
с. 268
Спущати, спужчати, спушчати, спущать дзеясл. 1. Тое, што i спускати ў 1 знач. клобꙋки спꙋщают законници идꙋчи до столꙋ (Зб. 261, 96); южъ праве якъ свою власность безпечно зъ звоницы звоны спущать хотели (ИЮМ, VIII, 442, 1633); ꙋжеве и гад слꙋзѣ божомꙋ и ꙋгоднику поступили мешкане а ѡныs товарышъ в полрока раз зверху ему хлѣба и водꙋ спущал (Зб. 752, 485б); взнесши рꙋки кꙋ горе рꙋки, ꙗкобы на крижꙋ висꙗчи, не спꙋщалъ ихъ, и такъ тѣло дрꙋчил (Пралог, 678б). Параўн. зпущати ў 1 знач. 2. Тое, што i спускати ў 2 знач. мытникъ Полоцъкiй отъ товаровъ вашыхъ, которые для набытья коней и зброй до Рыги спушчаете, мыто береть (КПД, 288, 1559); мы гсдръ маемъ тому … дать мыто выбирать ѡт тыхъ, которые тою рекою збожъе и инъшые товари спꙋщати на продажꙋ бꙋдеть (Ст. 1588, 43); которые фроктованы заразомъ на Вкраину не спущоны, ажъ на весне муситъ спущать (АВК, ХХVIII, 133, 1630); где бы войтъ зъ Суража до Рыги, або до Вилна и до иныхъ местъ нашыхъ водою спущали, або сухимъ путемъ везли, отъ каменя войту … платити повинъни будутъ (ИЮМ, II, 246, 1646). 3. Тое, што i спускати ў 3 знач. приповедилъ панꙋ михаsлꙋ … абы ихъ до права не спꙋщал (КВЗС, 10, 1533); мене … за симъ листомъ моимъ добровольнымъ не мають з ураду спущать (АВК, ХХХVI, 172, 1582); таковыs … маеть быти зараз прыстигненъ и не спꙋщаючи зъ замъкꙋ або зъ дворꙋ нашого ставленъ перед нами (Ст. 1588, 11); за которымъ позванемъ вряд и суд кожды … не спужчаючы нас з местца и враду и на особах нашых дати мает и повиненъ будет (АВК, ХХХII, 227, 1596); ѡслаблѧю: ѡтпꙋщаю, спꙋщаю (Бяр., 199). 4. Тое, што i спускати ў 4 знач. мы того села Греку не спꙋщали (КСД, 213, 1515); он спущаючи мне волоку земъли пашъной, мел до тое ж волоки и моркгъ сеножатны пустит (АВК, ХХХIХ, 266, 1579); она мимо ихъ, братью свою не мела никому обчому тое землицы на нее належачое спущати (АВК, ХХIV, 139, 1583); реклъ ꙋстꙋплю права, то ест спꙋщаю тобѣ близкост свою (Бельск., 77б). 5. Тое, што i спускати ў 5 знач. въ Кузминѣ ставъ со млыномъ, але спущать его нельзя (АЮЗР, II, 110, 1480); кто спущаеть воду заставленую початокъ ест сваровъ (Скар. ПС, 27б); за працу враднику съ кождого ставу при спустѣ десятая рыба, нижли не спущати ставовъ безъ нашого вѣданья (АЗР, III, 78, 1557); ставовъ и сажовокъ волочити, ани спущати … не мають (Ст. 1588, 59). Параўн. испущати ў 2 знач. 6. Тое, што i спускати ў 6 знач. мꙋжь превраченыи спꙋщаеть сваръ и клеветникъ ѡтлꙋчить пана (Зб. 262, 101б); по семи дн0483ꙗх спꙋщꙋ дожчъ не землю (Бельск., 8б); на ꙗкъ мнѡгiе плюгавые и болотные мѣстца слонце спꙋщаетъ свои промени (Варл., 290); гь0483 бог… ѡц0483ем старым на пꙋщи манну з неба спꙋщал (Зб. 107, 9б); теперь и нб0483о ѡхоложаютъ, и промени на подолъ спꙋщаютъ. которiи земли великꙋю свѣтлость подаютъ (Хран., 2–2б). 7. Зразаць, валiць (дрэва, лес). дерева соснового, на будоване годного, такъже и бортей со бчолами порубали и со пня спущал (АВК, ХХХVI, 366, 1582); Вольно имъ будетъ вшелякое деревье зъ тое пущи на будованье монастыра … и на иншіе потребы монастырскіе спущати (АВК, ХI, 106, 1633). 8. Спадзявацца, разлічваць на каго-, што-н. Коли просимъ бг0483а … абы есмо предсѧ на его волю спущали (Будны, 178б); сꙋмненье вs вѣре каждого спꙋщаючи, на соуд пн0483а бг0483а … терпимо (Апакр., 32); всю свою надѣю и ратунокъ спущает на гсда (Пс. ХVII, 9). Параўн. зпущати ў 3 знач. 9. Злучаць (пра жывёлу). быдлꙗты твоего не спꙋщай з быдлꙗты рожаю иншого (Біблія, 170). Параўн. зпущати ў 2 знач. 10. Сцэджваць. Тымъ же ношеникомъ за ушатковъ три, которыи спущали зъ вощинъ, дали осм. шесть (ИЮМ, IV, 287, 1688). 11. Вымаўляць (пра гукi). глѣбъ … жалосно глас споущаше к ним (Чэцця, 245). Параўн. испущати ў 3 знач. 12. (?). поденникомъ, человекомъ шести, што гармату свидровали и спущали на свидеръ, дали имъ за день (ИЮМ, Х, 150, 1695).
с. 269
Спущатися, спушчатися, спущатисе дзеясл., зв. 1. Ад спущати ў 1 знач. Спущаючысе на долъ на сеножати на болотомъ укопанъ копецъ (АВК, ХХIV, 198, 1558); ѡдни з горы высокое сꙗ спꙋщают и забиваютсꙗ (Зб. 261, 249); промени слонечныи, мѣсꙗчныи, и звѣздныи, и ꙋполенꙗ их в низкост до земли сꙗ спꙋщают (Бельск., 1б). 2. Ад спущати ў 2 знач. панове Яковлевичи … кгды былъ часъ въ дорогу водную спущатисе, польновали (АВК, VIII, 507, 1623). 3. Ад спущати ў 8 знач. абы есмо все свое въпование имели въ бозе и абыхомъ не спꙋщалисѧ на свои разꙋмъ (Скар. ПС, 8); естли бы гетман на наше приказане не дбаючи таковых непослушных в реистра свои приимовалъ а на то бы сѧ потом и иные спущали (Ст. 1529–Ф, 26); Прото не мает сѧ никто ани на свое, ани на чужое досыть чиненье за грѣхи спущати (Будны, 163); гсди боже … понижаешъ тыхъ которыи се спущают на самых себе и в силѣ се своей хлюбꙗт (Біблія, 563); ꙋже болшеs не спꙋщаsсе на его приꙗзнь (Зб. 255, 433); самъ Епспъ, не спꙋщаючисѧ ни на кого, долженъ естъ, до ѡсщ0483еніѧ пристꙋпꙋющихъ испытовати (Зб. вып., 56). Параўн. зпущатися. 4. Вылучацца, выпраменьвацца. изъ оустъ его головни походѧть искры ѡгненыи спꙋщаютсѧ (Зб. 262, 30). 5. Дазваляць сабе, апускацца. кождыs хот был ѡт пана бога вынесеныs предсꙗ до низких сꙗ речеs спушъчали (Зб. 261, 124); выстерегаsтесꙗ абысте сꙗ не горнули тылко до великих але и до малых забавъ спущали (Там жа).
с. 270
Спущать гл. спущати
с. 271
Спущаючийсе дзеепрым. ад спущатися ў 1 знач. ꙋсыпавши высокꙋю греблю. на мѣсто и мꙋри, сапор спꙋстил иж моц воды ѡнои з гори се пꙋдом великим спꙋщаючисе мꙋри мѣста ѡног ѡбалила (Бельск., 272б).
с. 271
Спущеный гл. спущоный
с. 271
Спущенье, спушченье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. спустити ў 1 знач. емꙋ то з тꙗжкостю приходило держати рꙋки вгорꙋ без спꙋщенꙗ (Бельск., 47); придано болест ко болести з кгвалтовного вытꙗгненꙗ рꙋкъ и ногъ… также теж поднесенемъ и спꙋщенем креста … в скале (Зб. 255, 279); за спущене колясъ зъ горы у цекавзе дали (ИЮМ, Х, 66, 1695). 2. Дзеянне па дзеясл. спустити ў 2 знач. о тое спущен[ь]е збожья вашого властного за границу и привезен[ь]я оттоль зъ загранич[ь]я речей купецкихъ (КПД, 372, 1565). 3. Дзеянне па дзеясл. спустити ў 3 знач. При томъ же дворѣ сажавка на рѣцѣ Лознику, гребля старая, безъ спусту, для спущенья воды (АВК, VIII, 418, 1586). 4. Дзеянне па дзеясл. спустити ў 4 знач. ижбы и зы ѧковом або iѡаном, не жадали и спущенѧ ѡгнѧ з неба для заборенꙗ господы и месца ꙋ них слову бж0483ему (Цяп., 270б). 5. Дзеянне па дзеясл. спустити ў 12 знач. на спущен[ь]е дерева съ пущы Марковское вси подданые нашы волости тамошънее мають быти на тягълую служъбу постановени (КПД, 580, 1557); Бервеня купили на брамы валу кругового … за спущене и за скоблене зъ грабежа дали золотыхъ дванадцать (ИЮМ, I, 252, 1682). 6. Дзеянне па дзеясл. спустити ў 14 знач. ѡчы … хтос ꙋмертвꙗет або спꙋщенемъ або покрытемъ законным прыстоsне заслонить (Зб. 261, 135). 7. Уступка; перадаручэнне. просилъ насъ господаря, абыхмо за спущеньемъ его, и сыну его Костентину оный манастыръ такъ же правомъ доживотнымъ держати потвердили (АЗР, IV, 87, 1595); вы за спушченьемъ права своего отъ митрополита Киевского небожъчика онисифора девочки упросили (СДГВ, 21, 1595). 8. Пакіданне (вызваленне). столица митропольства Кіевского, Галицкого и всея Руси, въ панствѣ нашомъ великомъ князьствѣ Литовскомъ, за спущеньемъ еѣ отъ первшого митрополита Онисифора Дѣвочки, на тотъ часъ вакуетъ (АЗР, IV, 25, 1589). 9. Спусканне, падгонка гэблем. Съставленiе: Залецене, складане ... спꙋщене вs бꙋдованю (Бяр., 166). 10. Забеспячэнне свабоды дзеяння. менесцен заправду волаючи спущеньꙗ нетца своего тым пилне побужал своих ку валце (Троя, 45б); припомню кривавые вѡйны, котѡрые оумыслне папежи римsскіе прѡшлыхъ вѣковъ и часѡвъ вsзнѣчали вs спꙋщенью одныхъ хрстiанs из дрꙋгими найбольшꙋю оутѣхꙋ и кротофилю покладаючи (Апакр., 180). 11. (?). Прилогъ: … хороба, спꙋщенье, споенsе, склиенье, оударенье, натертье, оутарчка, чата, прикладъ, придатокъ (Бяр., 126).
с. 271
Спущоный, спусщоный, спушчоный, спущеный дзеепрым. 1. Ад спустити ў 1 знач. сѣ глава его будетs тобѣ спущена съ стены градовы (Скар. ДЦ, 108); были в тои цэръкви ремѧные лѣствицы долов спущены (Трыст., 91–92); в дамаскꙋ … г0483 лѣта перемешкал, аж до тог часꙋ коли з мꙋрꙋ в кошꙋ спꙋщон (Бельск., 209); моsсеs самъ видилъ кꙋпнинꙋ горꙗщꙋю а незгараемꙋю, также петръ ст: плащеницꙋ емꙋ спꙋщенꙋю з розными гадинами (Дыяр., 165). // перан. в небе девичество наsдено. ѡтуль там до людеs спꙋщено (Зб. 255, 224). Параўн. зпущеный у 1 знач. 2. Ад спустити ў 2 знач. его кр[олевская] милость … отъ … товаровъ лесныхъ … не купленыхъ, водою спущоныхъ, мыта … брати казати не рачить (КПД, 334, 1563). 3. Ад спустити ў 3 знач. третій ставъ подъ селомъ Ивачевомъ, который былъ спущенъ, а не занятъ (АСД, I, 116–117, 1546). 4. Ад спустити ў 4 знач. ѡгонь ѡбщии был которыи не был спꙋщоныи з нб0483а (Выкл., 50б). 5. Ад спустити ў 5 знач. тые двѣ частки отъ мене Юрья и жоны моей Настасьи уже спущоны (РПП, 202–203, 1555); естли бы хто … тыхъ, которымъ бы кольвекъ … тотъ дворъ якимъ же кольвекъ способомъ спущонъ и поданъ былъ, позывати мелъ (АВК, ХХ, 28, 1576); он моркги два сеножатные … други от Самуила Збродневича с[п]усщоны без пнзей … держить (АВК, ХХХIХ, 98, 1578); ствержаемъ и змоцняемъ тотъ листъ продажный и все право, отъ пана воеводы Виленского спущоное, симъ листомъ нашимъ (АСД, III, 56, 1579). Параўн. зпущеный у 3 знач. 6. Ад спустити ў 7 знач. тотъ заразомъ на томъ же врꙗдѣ маеть быти каранъ, и не спущонъ з ꙋрꙗдꙋ поки всему сказанью врꙗдовому досыть вделаеть (Ст. 1588, 211). 7. Ад спустити ў 12 знач. кгды тое брусе будет спущоно, у пня зготовано, тогды пан Антон своими конми от пня до воды звозит повиненъ (АВК, ХХХIХ, 355, 1579). 8. Ад спустити ў 14 знач. абы мел ѡчи спꙋщоные и вѣдал коли поднест (Зб. 261, 145б); ꙋважаs скромъност спасителевꙋ, ижъ ѡки мает завше спꙋщоные (Зб. 259, 162б); Тꙋга: тескность, фрасꙋнокъ, тꙋжѣнsе, посꙋплѣнsе, тваръ на долъ спꙋщенаѧ, встыдъ зs фрасꙋнком (Бяр., 173); рек до него тварю завстыжоною и к землѣ спꙋщоною (Зб. 107, 181б). 9. Аб’яднаны, зведзены. оные домы ихъ на брацтво церковное купленые … въ одно мѣстце спушчоные … людей на то годныхъ … ховаютъ (АВК, IХ, 151, 1592); оные домы ихъ на брацство церковъное купленый и дарованый в границах звыш описаных в одно месце спущоные … утвержаемо (СДГВ, 81, 1633).
с. 272
Спхнути дзеясл. Сапхнуць. не ѡголодить господин дш0483ꙋ праведного и захотѣнье нечестивых съпхнеть (Зб. 262, 97б).
с. 273
Спхнутый дзеепрым. ад спхнути. за злость свою бꙋдет съпsхнꙋтъ невъчтивыи надѣетьсѧ на см0483рть его праведныи (Зб. 262, 100б).
с. 273
Спысковати дзеясл. Выступаць, прамаўляць, служыць. ехалем до варшова. и мешкалем там през вшитке есен спысковалем в потребах королꙗ его млсти хоть ми та послукга мерзила (Еўл., 7).
с. 274
Спыснети дзеясл. Тое, што і спыхнети. Авелꙗ ласки бж0483ои ѡнои заsзречи [каин] ненавидит его почал, был велми гнѣвен и спыснѣл на ѡбличꙋ своем (Бельск., 6б).
с. 274
Спытаный дзеепрым. ад спытати. абы тотъ возный былъ передо мною поставленъ и спытанъ по што бы тамъ ездилъ? (АВК, ХХХVI, 112, 1582); спытаный зs стороны тых речей абы ничого иншого не ѡтповѣдалъ (Апакр., 67б); дай имъ тую землю гесем. если вѣдаешъ же межи ними суть мужеве довтипни, ꙋчини ихъ преложоными над добытки моими. потом впровадилъ иѡсифъ ѡтъца своего до царꙗ и поставил его перед ним, которыs блгсвꙗчи ему и спытаныs ѡт него (Біблія, 101); коли еи ѡ то спытано, рекла (Бельск., 369); Спытана тежъ чому бы замужъ не шла (Пралог, 582б); ѳеѡдор … первеs нижли его спытано а до спаленꙗ балвахвалницы прызнал (Зб. 752, 31б); спытаный леѵита мꙋжь невѣсты замордованой, ꙗкѡ се такъ велика злость стала, ѡтповѣдалъ (Хран., 189); мене … спытано если вѣрꙋю то ѡ што мене пытано (Зб. 82, 131б).
с. 274
Спытанье наз. Дзеянне па дзеясл. спытати. справу тую … отложивъши на огледанье его, Матюши, ежели такъ окрутъне, яко акторка жалуеть, раненъ, и спытанью, отъ кого бы ему оно стати мело (ИЮМ, VIII, 523, 1636).
с. 274
Спытатель наз. Выпрабавальнік. Понеже лѧдвеи его свидетель ест богъ, и серsдца его спытатель естъ правыи, и ꙗзыка его послухатель (Скар. ПБ, 3б).
с. 274
Спытати, спытать дзеясл. Спытаць, запытацца. онъ … знашолъ тое серебро у твоего купца, а спыталъ его: гдѣ онъ тое серебро взялъ? (АЗР, I, 155, 1496); съпытаи перsвыхъ родовъ прошлыхъ, а пильне довѣдаисѧ памѧти ѡтцевъ наших (Скар. КІ, 12б–13); слышь оужо а ѧ бꙋдꙋ говорити спытаю тебе и сповѣдаи ми (Зб. 262, 30б); мы чоловека того спытали што к томꙋ мовить (КВЗС, 6б, 1533); они не розꙋмели [тое] мовы а боѧлисе его сsпытать (Цяп., 56); коли ихъ спытаете ꙗко вѣрат, где се споведаютъ … зꙋбы вамъ волчые ꙋкажꙋтъ (Бер. саб., 14–14б); взꙗл лꙋкъ, спытал цены (Бельск., 83); мало ѡ што нас спытавши реклъ: идѣте вже (Дыяр., 151б); тогды его судꙗ спытает: тыс естъ поликарпъ (Зб. 752, 558); ѡ всем ты его спытай, а мнѣ егда стеречи (Алекс. 1697, 79).
с. 274
Спытатися дзеясл. Запытацца. даи ми сѧ спытати ꙗк пана (Трыст., 75); Саꙋл … пришол ажъ до студни великой коториs есть сефиин, и спыталсꙗ и реклъ (Біблія, 332); кгды сѧ Іѡасафъ, штобы была власнаѧ волѧ и выбране, спыталъ, ѡтповѣдѣл старец (Варл., 131б); войны не зачинали, аж первеи спыталисꙗ пн0483а бг0483а през капланы (Выкл., 70); абы сѧ спытавъ Вапеннѣка, ежели то оучинѣвъ что король росказалъ (Зб. вып., 31б).
с. 275
Спытать гл. спытати
с. 275
Спытовати дзеясл. Спрабаваць. тамъ виделъ есми Алеѯандра на Алимпиадских колахs играючи, а моци своей спытуваючи (Алекс. 1697, 11б).
с. 275
Спыханье наз. Дзеянне па дзеясл. спыхати ў 2 знач. възраженіе – спыханье (Зіз., 101б); Възраженiе: Спыханье, спротивленье (Бяр., 20).
с. 275
Спыхати дзеясл. 1. Спіхаць. ѡдин дрꙋгого спыхати з дороги не маеть (Ст. 1566 I, 78б); ѡпосле слуги з возом моим и со всими конми едучи на том же местцу тонули кони спыхали а тым болшеs лодки заливали (Еўл., 31); Кгреція … жадного патрѵархи не маетъ, который бы ся на столицу … пенязми не скупилъ: одинъ другого на ней, за поданемъ Туркомъ болшихъ пѣнязей, спыхаетъ (Пыт., 27). Параўн. зпыхати. 2. Пярэчыць. Възражаю: спыхаю, спротивлѧюсѧ (Бяр., 20).
с. 275
Спыхнети дзеясл. Панікнуць, спахмурнець. Оупоминалъ егѡ самъ гсдь бг0483ъ мовѧчи: чомꙋсь сѧ розгнѣвалъ. и чомꙋ спыхнѣла тварь твоѧ не чини тогѡ (Хран., 11). Параўн. спеснити, спыснети.
с. 275
Спятися дзеясл. Злучыцца. пꙗтдесꙗт петлиц ѡпона будет мѣла по ѡбох сторонах, такъ приправленых, абы петлица против петлицы пришла, а ѡдна могла сꙗ спꙗти з дрꙋгою (Біблія, 141).
с. 275
Спятье наз. Змацаванне. Ирмосъ, еі: оузолs завѧзане моцное. спѧтье, рѧдs аб ѡдно дрꙋгогѡ сѧ держѣне, ѡбраз, состав (Бяр., 278).
с. 275
Спячий, спячый дзеепрым. 1. Ад спати ў 1 знач. нашол ихъ спѧчих (Пак. Хр., 5б); тотъ чл0483векъ … и иныи рѣчи на мнѣ ѡбралъ ꙋ спячого (КСД, 199, 1514); І спѧчимъ людемъ пришолъ ворогъ его (Цяп., 18); ѡскочили мендокга кролꙗ еще спꙗчого и забили его сонного (Стрыйк., 526); Матыяшъ Табенскій … трафившы на людъ спячый … Стефана Буйка … пострелилъ (АВК, I, 290, 1618); хто такого воланꙗ не слышит, ꙋмерлыs рачеs анижли спꙗчыs мае быт слꙋшне названыs (Зб. 355, 228–228б); нашол ей есми … спꙗчꙋю под ꙗблоню (Зб. 82, 221б); теды шолъ до игумена, и спꙗчого ѡбꙋдилъ жедаючи сповѣди (Пралог, 587б). 2. Ад спати ў 2 знач. лот пꙗныs спꙗчиs з цоркою грѣхъ нечистыs мѣлъ (Зб. 259, 635). 3. У знач. наз. Той, хто спіць. тогды ѡтпочинет свѣтло и ѡживут ꙋмерлым и поднесꙋ спꙗчие з земли (Стрыйк., 415); добывши ножа, припадетъ до спꙗчои, и задаст еs три раны (Пралог, 581).
с. 275
Спящий дзеепрым. 1. Ад спати ў 1 знач. Зъꙗвилсѧ гсдь богъ Самуилови спѧщему (Скар. ПЦ, 9б); Василецъ а Протасецъ, обачивши мене спящого, обудили (АВК, ХVII, 299, 1541); Юродивые, глоупые пъꙗные, и спꙗщие не мають быти крещеные, если не мѣли воли перед тым до того (Навука, 22); тѣло пресветое ꙗко спꙗщее зостало (Зб. 255, 352б–353). 2. У знач. наз. Той, хто спіць. маючи ночлегъ у Мелетія и доставши ключовъ, спящимъ всѣмъ, досталъ шкатулы его (АЗР, IV, 208, 1600–1605); з стороны божеs которомꙋ не мнеs латвеs ест ꙋмерлого воскресить ꙗко спꙗщого обꙋдит (Зб. 255, 29б).
с. 276
Срадоватисе дзеясл. Тое, што і зрадоватися. а с словов и сведечства пастоухов велми се срадовали (Валх., 52).
с. 276
Сражение наз. Бітва. тамо николи беси не лишилисѧ бити. тамъ теж также какъ и в риме чинѧче. да такъ тыи люди такого и сраженiа дъꙗбельског не терпѧче (Пак. Хр., 25).
с. 276
Сразитися дзеясл. Уступiць у бой, схапiцца. млоденец … просил ѡ благсловение и млтвꙋ хотꙗчи сѧ з ним сразити (Зб. 82, 115). Параўн. зразитися.
с. 276
Срамноприобретающий дзеепрым. Які набывае што-н. непрыстойным чынам. Мшелоимцꙋ: Срамноприѡбрѣтающꙋ (Бяр., 83).
с. 276
Срамный, страмный прым. Тое, што i соромный. братие нꙋжаны есть ѡ страмнемъ и велицемь рожѣнии (Чэцця, 36б); Мшелоймsство: Срамный прибытокъ, лакоме непристойный зыскъ (Бяр., 83); Скврънавs: Стꙋдныи, срамныи, шкарадный, скаред (Там жа, 146).
с. 276
Срамовидный прым. Сарамотнага кшталту. по Потѣю срамовидномъ великого неупокоя и замѣшанья, же не только Русь, але и Ляхове ажъ до войны внутреней межи собою пришли (АЗР, IV, 210, 1600–1605).
с. 276
Срамословье, срамословие наз. Брыдкаслоўе. ѡтогнала еси. всѣми злыми дѣлы … розоиманьем. срамословьемъ. непокорьством (Чэцця, 353б); стрѣтѧть ю анг0483ли бж0483ии … чстоты воздержаниꙗ. и плотских похотеи. блоуда и величанiѧ гордости и срамословиꙗ (Там жа, 277б).
с. 276
Срамота наз. Тое, што і соромота ў 1 знач. въ малости же людsстем срамота кнѧзева (Скар. ПС, 23б); коли сѧ ихъ отецъ спивsши виномъ обнажилs, они закривsши собѣ очи, и ѡтвротивши лица своѧ, покрили срамоту его (Будны, 68); если мы тебе разобемъ велика тобѣ срамота, и ганба бꙋдет (Алекс. 1697, 75).
с. 277
Срамотити дзеясл. Тое, што і соромотити. а прiидеть лі тог а иметца емꙋ оупоминатсѧ лихыми словы а любо срамотѧ его толкокрот имееть емꙋ платити вiнꙋ за его соромотꙋ (Вісл., 27б); ихs же длѧ поругали ми сѧ есте, и срамотили менѣ глаголюще (Скар. КС, 19б); неучsтивыи же срамотитs и посраточенъ бꙋдеть (Скар. ПС, 21).
с. 277
Срамотне прысл. Тое, што і соромотне. колиж кмет бѫдет ранен до крови а любо оуражон срамотне тогды емꙋ прiидеть две часті за раны а третеꙗ часть сѫдꙋ (Вісл., 29); младенsцевъ срамотне ꙋживали суть (Скар. ПС, 11б).
с. 277
Срамотный прым. Тое, што і соромотный. вsчинила естъ грехъ срамотsныи в людехъ ізsраилевыхъ (Скар. ДЗ, 43б); Царь … станеть на месте его срамотsныи, и негодныи лепоты и чsти царsское (Скар. ДП, 31б); тамъ же … до гробу Панского, который сталъ по средѣ церкви, приступивши, срамотны слова мовячи, плащеницу въ гробъ положенную шарпали (АВК, VIII, 29, 1598).
с. 277
Срамотящий дзеепрым. у знач. наз. Той, хто сарамаціць. Естъ обличение лъживое въ гневе срамотѧщего, и естъ судъ иже несть досвѣтsченыи абы былs добрыи (Скар. ІС, 31б).
с. 277
Срамочение наз. Дзеянне па дзеясл. срамотити. чародеинаго ꙋмениѧ приложены были посмеваниѧ, и слава мудрости наказание сs срамочениемъ (Скар. ПБ, 26); ꙋста же дерsзкыхъ наиблизsшие сꙋть кꙋ срамочению (Скар. ПС, 17б).
с. 277
Срамъ наз. Тое, што і соромъ. иныи жоны и дѣти на колье тыкахоу. и иных моукъ над хрстiаны. их же срама ради не писахоу (Вiл., 445).
с. 277
Срацининъ, сраценинъ, срацынинъ наз. Тое, што і сарацининъ. роман … собрал двѣ тмѣ нарочитых своих. а тысещю срацинъ (Чэцця, 269б); Ѡдин сраценин приведеныs был поветрем заражоныs (Зб. 752, 4б); срацын не вѣдаючы што ꙋпало порвал и положил на срдцы (Там жа, 5).
с. 277
Срацынский прым. ад срацынинъ. в том же часѣ пришол до него кнꙗжа срацынское на мл0483твꙋ (Зб. 752, 5).
с. 277
Срачица наз. Сарочка. Моисеи … облече Ереѧ во срачицꙋ платнѧну на тело, и опоꙗсалъ и поꙗсомъ (Скар. КЛ, 17); скоро мужи тии свѧзявsши ихъ во срачицахs и въ шапsкахъ вовѣрsгоша до средины пещи (Скар. ДП, 11б).
с. 278
Сребнопозлотистый прым. Тое, што і сребрнопозлотистый. приняли рондокъ сребнопозлотистый, заставленный отъ пана Лединскаго подстолего мстиславскаго у золотыхъ пятдесятъ (ИЮМ, IV, 11, 1686).
с. 278
Сребный прым. Тое, што і сребреный у 1 знач. жупан атласовый, папужый с потребами сребными (АВК, ХХХIV, 296, 1663).
с. 278
Сребраный гл. сребреный
с. 278
Сребреникъ, сребрникъ, сребряникъ наз. Сярэбранік (грашовая адзінка і манета). ты ѡканныи чл0483че. за .л0483. срѣбрѧникъ продаешь его (Чэцця, 319); дадимъ тобѣ кажный с насs тысещу и сто сребреникъ (Скар. КС, 35); Што есть сребреникъ, статир и сикль вагою сребреникъ ꙋ жидов ѡднои цены и ваги был, ꙗко и статир и сикль (Біблія, 50); пришолъ панъ, который роздал таланты, або сребрники, то естъ слѡва свои (Каліст, II, 94б); за .л0483. его сребреник продали (Хран., 61); ꙋважъ за што был преданаs збавитель, то естъ за тридесꙗт сребреник (Зб. 255, 255); ѡтнес книжъникомъ тридцат сребрениковъ, мовечи согрешилемъ (Зб. 259, 30б); Стережисꙗ небоже дꙗвола, Пташника хитрого, коториs тобѣ мѣсто зерньꙗ сребрениковъ чужих насыпалъ (Пралог, 549б); тыи сребреники, которых жидове а звлаща послѣднѣsших часовъ ꙋживали, важили тылко двѣ драгмѣ (Выкл., 17б); ѡдин его приꙗтел великиs кꙋпил емꙋ колдрꙋ ꙗкꙋюс за лs0483 сребреник (Зб. 82, 143б). Параўн. сребреница.
с. 278
Сребреница наз. Тое, што і сребреникъ. нищыи … заступилъ дорогу просꙗчы ѡ млстыню, казал ему дат шесть сребреницъ (Зб. 81, 95б).
с. 278
Сребреный, сребраный, сребренный, сребрный, сребряный прым. 1. Сярэбраны (зроблены з серабра). видели есте … и кумиры ихъ древѧные каменsные сребрѧные и златые (Скар. ДЗ, 56); згинуло мне пять копъ грошей с калитою, а сикгнетъ мой сребраный (АВК, ХХI, 192, 1556–1557); ѡзмите тую фляшу сребреную полну питьа (Трыст., 66); ерьмякъ з мене чорный люнский, з есами сребръными … сорвали (АВК, ХХХVI, 276, 1582); вси столпы притвора вколо бꙋдꙋт поволочоны сребрꙗными блꙗхами (Біблія, 143); кождомꙋ оу кого начинѧ сребрногѡ, шатъ, и иншихъ потребъ напозычалъ, ѡддаетъ (Мак., 190); прынесъ кубокъ сребряный немалый и ложки две сребреныхъ (ИЮМ, VIII, 434, 1630); мису сребренꙋю перед него покинꙋлъ (Зб. 752, 485); далъ емꙋ три копейки сребраныхъ (Пралог, 669б); за направене чарки сребрной дали осм. (ИЮМ, IХ, 182, 1692). // перан. по тобѣ повстанет царство иншое мнѣйшое нижли ты сребреное, и третее царство иншое мѣдꙗное (Біблія, 533); [чл0483вкъ] … милостию сребренною зневоленныs блудившым над злото бывает (Зб. 752, 593–593б); на штос се пустил тою сребреною, тою золотою дорогою (Пралог, 549б). Параўн. сребный. 2. Сярэбранік (манета). Июда видечы, ижъ хс0483 сказан был на смерть, жалуючы воротилъ тридесꙗт сребреных мовечы (Зб. 255, 255). ◊ Векъ сребреный – сярэбраны век. вспоминают старие вѣки с которихъ былъ а0483 золотыs в0483 сребреныs г0483 мѣденыs (Зб. 259, 498); лина сребрная гл. лина; старецъ сребряный гл. старець.
с. 278
Сребрникъ гл. сребреникъ
с. 279
Сребрнопозлотистый прым. Сярэбрана-залацісты. подали ронджикъ сребрнопозлотистый шляхетному пану Артемию Бурачку райцы скарбовому … заставленый отъ пана Лединскаго (ИЮМ, IV, 245, 1686). Параўн. сребнопозлотистый.
с. 279
Сребрный гл. сребреный
с. 279
Сребро, срэбро наз. 1. Срэбра (метал). [в том знаменiи] … злато и сребро добро копати и пенези ковати (Неба, 66б); естли бы которые з васъ п[е]н[е]зей готовыхъ не мели, таковыи нехай бы сребро, хотя робленое або неробленое, только брактъ добрый … отдавали (КПД, 707, 1563); мынцары нш0483ы которые золото срэбро и иншꙋю матэрыю належачую и прислухаючую ку мынцы ѳалшовал бы … мають быти ѡгнем караны (Ст. 1566, 12); згинул … пилок тузин, сребра гривны две в слитках (ИЮМ, ХХХ, 152, 1577); мнѣ сѧ видить ꙗкъ естъ лепшыи злото ѡть срэбра, такъ лепшаꙗ того витезѧ пани ѡт нашое кролевое (Трыст., 98); далъ емꙋ Ꙋ дидрагмъ сребра чистого ѡтваживши (Біблія, 54); Желѣзо, Оловs, Золото, албо Сребро, вs огонь вкиненое тратѧть твердость натꙋры своеи (Мак., 36–37); До слꙋжбы Бж0483ои треба келиха и патыны … оутворенныхъ любъ зs золота, любъ зs сребра (Зб. вып., 30). 2. Выраб са срэбра (мастацкі ці побытавы). дам емоу дары многы. златомъ и срѣбромъ (Чэцця, 177б); Гафsтки златые … тобѣ прораживаные съсрэбромъ (Скар. ПП, 3б–4); тотъ дей Антина мне вижу поведилъ, што ему в тотъ часъ згинуло … шабля со сребремъ (АВК, ХХI, 86, 1555); волно тэж кождому жоне своеs ѡдписати … золото срэбро шаты (Ст. 1566, 70); съ костеловъ золото, сребро, перла, въ якойкол[ь]векъ роботе альбо на образехъ … побралъ (КПД, 425, 1567); ижъ они продавали у Вильни речи пана Заливъского покраденые, сребъро и шаты (АВК, XVIII, 238, 1615); (неприꙗтел … мису сребренꙋю перед него покинул) которꙋю ѡн ѡбачывшы мыслит собѣ почал, ѡткул то тое сребро (Зб. 752, 485–485б); злочинецъ покралъ сребро зъ образовъ (ИЮМ, VIII, 49, 1691). 3. Сярэбраная манета. воду заплативши сребромъ пити будемы (Скар. ДЗ, 9б); добро мнѣ закон твои на тысѧчꙋ золота и сребра (Пс. ХVI, 121); талантъ ѡдин сребра ф0483 рꙋблев в собѣ монеты маетъ (Кн. Мак., 47); Безпотребне такъ много талантовъ срѣбра назбиралем (Кін., 53б).
с. 279
Сребродельца наз. Ювелір, які спецыялізуецца на вырабах са срэбра. Такъже и злотникs албо сребродѣлца, вs певнꙋю мѣрꙋ горнъ розпалѧетъ (Мак., 232).
с. 280
Сребролюбецъ, сребролюбець наз. Срэбралюб. пріимемъ … нетерпѣливии терпѣнье а сребролюбци небрежение ѡ бгаствѣ (Чэцця, 218б); сребролюбець не насытитсѧ пенѧзеі (Скар. ЕК, 9); сребролюбець не насытитсѧ сребра а хто бы любилъ в народе не вжитокъ то теж сꙋета (Зб. 262, 88б); Александръ побачиш ли на своем посланникꙋ иже сребролюбець и мздоимець, не шли его занже можеть соблазнитисѧ и взѧти даръ великии (Арыст., 166); Будуть бо чл0483ци самолюбsци, сребролюбsци, оплазиви, горди, хулsници, родителемs противлѧщесѧ, неблг0483одарни, непреподобни, нелюбиви (Будны, 152); ꙗкs балвѡхвалsцы створеню кланѧютсѧ, а не Бг0483ꙋ, такs и сребрѡлюбцы на золото надѣютъсѧ (Каліст, II, 11б); Имѣнiилюбецъ: В маетности кохаючiйсѧ, сребролюбецъ (Бяр., 58).
с. 280
Сребролюбивый прым. 1. Срэбралюбівы; карысталюбiвы. сыновѣ самуиловы были велми сребролюбиви (Скар. ПЦ, 17); нѣмашъ … нѣчого зs речiй живꙋчихъ, што бы сѧ так барзо вs животѣ кохало, ꙗкъ сребролюбивый чл0483вкъ (Каліст, II, 181б). Параўн. сребролюбный. 2. У знач. наз. Срэбралюб; карысталюбiвец. Глава кє0483 … ѡ смутsку сребролюбивыхъ, ѡ насмевsци (Скар. ПС, 38).
с. 280
Сребролюбие, сребролюбье наз. Тое, што і сребролюбство. пытают лъжи … лихвы срѣбролюбьꙗ (Чэцця, 278–278б); длѧ срѣбролюбиѧ сыновъ самуиловыхъ просиша собѣ людие царѧ (Скар. ПЦ, 4б); зъ властныхъ слугъ его Іюду сребролюбіемъ поймалъ, же на смерть выдати Пана своего не убоялся (АЗР, IV, 207, 1600–1605); Сребролюбiе, бжственный Апслъ Павелъ, коренемъ всемоу злоу называетъ (Каліст, II, 11б); Чревоѡбъѧденiе, или чревобѣсiе: ѡбжырство, а0483, страсть телес: в0483, Блꙋдъ, г0483, сребролюбiе, д0483, гнѣвъ, или ꙗростs, є0483. скръбъ, или печаль s0483, ꙋнынiе, лст: рп0483, где поправ, s0483, страсть дꙋши: з0483, тщеславiе (Бяр., 204).
с. 280
Сребролюбный прым. Тое, што і сребролюбивый. несправедливым пожадливостѧмs, и сребролюбномꙋ лакомъствꙋ, и иншимъ злочинsнѡстѧмъ слꙋжимо (Каліст, II, 14).
с. 281
Сребролюбство наз. Срэбралюбства; карысталюбства. великою до оулѣченѧ дꙋши перешкодою сребролюбства мордерство (Каліст, II, 196б); Чл0483къ естъ … Ненасычоный на сребролюбство (Кін., 49б–50); вшелꙗкиs человѣкъ … на лакомство ненасычоныs, на сребролюбство быстроꙋмныs (Зб. 752, 590–590б). Параўн. сребролюбие.
с. 281
Сребролюбье гл. сребролюбие
с. 281
Сребряникъ гл. сребреникъ
с. 281
Сребряный гл. сребреный
с. 281
Сребтати дзеясл. Сёрбаць. было естъ тыхъ иже рукою мечущи во оуста воду сребтали мужевs триста (Скар. КС, 16б); они же руками сребтали суть воду (Там жа, 16б–17).
с. 281
Среда I, стреда наз. 1. Сярэдзіна. Исусъ … рече к ним идите предъ кивотъ завета гсда бога вашего до среды iорsдана (Скар. IН, 10); Видѧ же гсдь ꙗко идеть подивитисѧ томꙋ, возвалs его ѡт среды куста (Скар. КВ, 8); гл0483алъ кs вамъ гсдь Богъ на горѣ Ѡривѣ ѡт среды огнѧ (Будны, 10б); елика среда колеснаа къ всемꙋ ѡкрꙋжiю (Бяр., 125). Параўн. средь. 2. Асяроддзе; з лiку (сярод) каго-, чаго-н. поспѣшилъ естъ богъ вывести его ѡт среды безакониѧ (Скар. ПБ, 7); клѧлъсѧ естъ гсдь богъ … дабы загинули вси ѡт срѣды полъковъ (Скар. ДЗ, 8б); погубилъ естъ всехъ кланѧющихсѧ кумиру тому ѡт среды васъ (Там жа, 12); естъли жебы пакs приневолили тебе ко избытнему обожранию, въстани отs стреды ихs и выврати съ себе (Скар. IС, 51).
с. 281
Среда II наз. Серада. честꙋимо братѧ. срѣдоу и пѧток. и ст0483ꙋю недлю (Чэцця, 337); дѣѧлосѧ оу варшавѣ на головномъ сеимѣ в средꙋ (Апакр., 34); Того жъ рокꙋ на страсноs недели во средꙋ гром загримелъ (Барк., 165б); Я … въ среду, ѣхалъ зъ мѣста Пружанского (АВК, V, 16, 1621); на кождый тыжденъ вs средꙋ раннѧѧ слꙋжба Бж0483аѧ … ѡтправована была (Ст. бр., 8б–9); ѡбрал собѣ два дни, средꙋ и пꙗтокъ, в которые ꙋ двереи цр0483ковныхъ … седѣлъ (Зб. 81, 94б); Въ среду змовили мураровъ Феску по золот. а0483 и асм. ві0483 (ИЮМ, I, 66, 1679). Параўн. середа, срода.
с. 281
Среди, среде прыназ. Пасярод. оувидѣли оуношю стоꙗща средѣ двора (Чэцця, 98б); бꙋдешь ꙗко лежачіи средѣ морѧ (Зб. 262, 105); на верхнеи стране плеча и на правои стране. ꙗко багрѧныѧ волоконца. и сверхꙋ и среди (Плячо, 82б); был мних противныs а смѣлыs иж накꙋпивши декреталов, то ест книг ꙋставов папезских палил их тож среди ринкꙋ (Бельск., 403).
с. 282
Средина наз. Тое, што і середина. подле тѣлъ первых двоухъ королевъ … тело третего королѧ межи себе оу срединоу принѧли (Валх., 68); наделалs сосудовs розноличsныхs … и крату его подобну к сети медѧну, и под нею во срѣдине требника огнище (Скар. КВ, 71); всемогущии глаголъ … до средины земли на погибель выскочилъ естъ (Скар. ПБ, 28); Напервѣи бо кажють ꙗко адъ ест въ средине земли (Будны, 133б).
с. 282
Средне прысл. Тое, што і середне. может быти злыs може зас быти добрыs, потрете можем быти средне добрыs (Зб. 261, 124б); Служба Божія ма быть ани барзо лѣниво, ани тежъ назбытъ скоро, але средне (Пыт., 82); Дѣтище: Дитѧ, хлопецъ, або дѣвчина. Средне бо ест, або немовѧтко, пеленчатко: албо рожай, плод, поколѣнѧ, албо потомство (Бяр., 40).
с. 282
Средний прым. 1. Тое, што і середний у 1 знач. ѳамаръ: долонь, або палец пръшiй ѡт среднего (Бяр., 279). 2. Тое, што і середний у 2 знач. да бꙋдеть дела его телесныи, и дш0483евныи среднии. ни вельми завидливъ ни велми скѫпъ, и ни велми сонливъ. ни велми бдѧщь (Арыст., 183); за волоку кгрунъту преднего среднимъ кгрунътомъ полъторы волоки дати, а за среднего кгрунъту волоку подлымъ две дати (КПД, 570, 1557); мисъ великихъ цыновыхъ шесть, среднихъ мисъ цыновыхъ чотыри (АВК, ХVI, 358, 1590); цена збожю среднꙗѧ была (Барк., 163б); Самъ юнакъ, то естъ, вs среднемъ вѣкꙋ и вsзростѣ, квитнꙋчпй мꙋжъ, власне естъ чл0483вкомs (Мак., 2б); вашоs крол: млст: панꙋ мнѣ млстивому ꙗк и всѣмъ станомъ вышшымъ среднимъ и нижшим ѡзнаsмую (Дыяр., 158б); Гарматъ болшихъ, штукъ пять, среднихъ штукъ чотыри, полковыхъ двадцать два (ИЮМ, I, 309, 1682). 3. Ніякі (пра граматычную катэгорыю роду). Еже: о, которое, среднего рода (Бяр., 40).
с. 282
Средокъ гл. сродокъ
с. 282
Средопостный прым. Тое, што і середопостный. вs средопостнꙋю нынѣшнꙋю неделю, насеред цр0483кви его выносити … оухвалили (Каліст, I, 61).
с. 282
Средостение наз. 1. Перагародка. средостѣнiе мꙋрꙋ розметано и розвалено естъ, и зновꙋ в нѣкоторои части не до конца и не з грꙋнтꙋ вывернено (Мак., 75). 2. Перашкода. Прегражденiе: законъ, средостѣнiе, перегорода (Бяр., 117).
с. 283
Средъ прыназ. Тое, што і середъ. Бъ0483 … одно дерево сред раꙗ поставилъ (Чэцця, 17б); брꙋтꙋс казал сыны свои власные … метлами сред ринкꙋ бити, а потом секерою постинати (Бельск., 151б).
с. 283
Средь наз. Тое, што среда I у 1 знач. рече гсдь ко исꙋсꙋ гл0483ѧ … повѣли имъ да возмуть ѡт среди глубокости iоръдана (Скар. ІН, 10).
с. 283
Срезаный дзеепрым. ад срезати. азъж вѣдаю ѡкꙋпител мои живъ и послѣднии на перsсти вsстанет: и ѡпосле кожи моеи срѣзаны сии ѡт тѣла моего оузрю ба0483 (Зб. 262, 20). Параўн. зрезаный у 1 знач.
с. 283
Срезати дзеясл. Зрэзаць. онs же направилs тѧ срезати главу кнѧзю враговs нашихъ (Скар. КЮ, 21б). Параўн. зрезати ў 1 знач.
с. 283
Сретитися дзеясл. Тое, што i стретитися ў 2 знач. в то времꙗ приспе Тимиртиклоуи цр0483ь со многыми полкы ратными и со кнзꙗми ѡрдыньскими и сретошасѧ с Витовтомь на поли на рецѣ на Воръсклѣ и быс имь бои великъ (Увар., 97).
с. 283
Сриодокъ гл. сродокъ
с. 283
Сристатися дзеясл. Сыходзiцца; збягацца. Срищꙋсѧ: Сристаюсѧ, збѣгаюсѧ, Припадаю (Бяр., 155).
с. 283
Сровнаватися дзеясл. Параўнацца. права ... межи собою сѧ не сровнавають (Скар. ДЗ, 2б); судьи, иже седѧть во вратехъ ваших не сровнаваютсѧ в речахъ своих (Там жа, 35б).
с. 283
Сровнати дзеясл. 1. Выраўняць. Богъ … сровналs совѣрsшеныи путь мои (Скар. ДЦ, 111б). Параўн. зровнати ў 1 знач. 2. Параўнаць. сровнаете пилsне путь и розделите заровно всю страну земли вашее (Скар. ДЗ, 38); с ким сровнам тѧ и потешу тѧ девице дsщеро Сионѧ (Скар. ПЕ, 6б). Параўн. зровнати ў 2 знач.
с. 283
Сровнатися, сровнатисе дзеясл., зв. 1. Ад сровнати ў 1 знач. близны ранне оуже гафтоване. толко тымъ балсамом помазаны боудоут. маленко потом ихъ не познати боудет. але как бы иного тела кожа и сровнаетсе ажь не познати ей боудет (Валх., 59б); Въ девѧтыи дн0483ь. сровнаютсѧ горы и оудоли (Сівіла, 10). 2. Ад сровнати ў 2 знач. не сровнаетсѧ с ыными животs его (Скар. ПБ, 45); ты сровнаисѧ с ними и молsви теже добрыи речи (Скар. ТЦ, 180).
с. 283
Срогий гл. срокгий
с. 284
Срого гл. срокго
с. 284
Срогое прым. у знач. наз. Жорсткасць, бязлітаснасць. Лютое: срогое, ѡкрꙋтное (Бяр., 76).
с. 284
Срогость гл. срокгость
с. 284
Срода наз. Тое, што і среда II. ꙋмарлъ в пинску рокꙋ ≠аф0483оє днꙗ ѳ0483, марца вэ сродэ ранючко (Еўл., 14).
с. 284
Сродекъ гл. сродокъ
с. 284
Сродзе, сродзэ прысл. 1. Строга, сурова. недбалый, омешкавши часу и дня назначоного, сродзе каранъ будеть (КПД, 722, 1563); не знаемъ, для яковыхъ причинъ смѣлъ и важился тые границы перескочить … гдѣ сродзе заказуютъ правила святыхъ отецъ (АВК, VIII, 45, 1601); вs египте дивне и сродзе Гд0483ъ Бг0483ъ жиды карал (Бельск., 207б); кождого такового, который бы ся того смѣлъ важыти, сродзе карати росказано (Гарм., 198); Нечистыи зась бѣсы, мешкаючiи вs ѡныхъ божницахъ и ѡфѣровникахъ, сродзе были траплены, и выгнѧны (Варл., 307); моsсеs … балвохвалство, которое противъ богꙋ было, сродзе каралъ (Зб. 259, 155б); теды его сродзе громит почал епскпъ (Зб. 81, 70б); розгневаныs сродзе емꙋ лаꙗлъ (Пралог, 674б). 2. Вельмі, моцна. в пꙗток припадла хмура сродзэ зимна спустила снег великиs (Еўл., 41); Хс0483 … пристꙋпивши до чл0483ка сродзе зраненого, оузsдоровилъ его (Мак., 146); человѣка вs гꙋствинѣ на земли лежачого, и ногꙋ сродзе ѡбраженꙋю ѡт звѣра маючого, нашолъ (Варл., 22); Ѡдна панна бꙋдꙋчи трꙋдом сродзе заражона перед смертью до епископа мовила (Зб. 107, 93); палъ ст0483ыs на землю и розбилсꙗ сродзе, але живыи еще зостаючы, зараз на колена приклꙗкнул (Зб. 81, 50б); по той мове: горꙗчка его сродзе трапит почала (Пралог, 650); стомꙋ Анъдроникꙋ сродзе по въсемꙋ тѣлꙋ киsми раны позбивали (Зб. 752, 436); зъ засадски сродзе удеспектовавши … его милости пана Александра Гречихи збить, змордовать и грошей сто талеровъ битыхъ отнять мѣлъ (АВК, ХV, 452, 1683).
с. 284
Сродичъ наз. Суродзіч. въ его земли не надобѣ никому вступатися моимъ сродичомъ (АЗР, III, 231, 1578); маетности и инъние добра тех шляхтичей … сродичамъ их отдават не за што (АВК, ХХХIV, 102, 1657); здрадливе брата на поле вызвавши забилъ … и оуказалъ смꙋтнымъ сродичомъ, што та тѣлеснаѧ смерть (Хран., 11). Параўн. сродникъ.
с. 284
Сродковати дзеясл. 1. Быць у сярэдзіне. ѡтож сродкꙋет и порꙗдок веде дх0483овныs сам іс0483 хс0483 в церкви правдивоs всходнеs (Дыяр., 166б). 2. Быць пасрэднікам. тотъ же лѧикъ … иншіе спѡсобы до того подавалъ и ꙗко межи ѡтцем папежемъ, а восточными епископы сродковалъ (Апакр., 54б).
с. 284
Сродкуючий дзеепрым. 1. Ад сродковати ў 1 знач. О велблюдѣ повѣдаютъ нѣкоторыи, быти его звѣра сродкꙋючого межи чистыми и нечистыми (Каліст, II, 277б–278). 2. Ад сродкавати ў 2 знач. Лечъ не каждаѧ молитва естъ такою але котораѧ … вышей всѣхъ земныхъ речiй подноситьсѧ, и зs Христомъ Гдсомs безs жаднои речи сродкꙋючеи зоставаетъ (Варл., 275б).
с. 285
Сродникъ наз. Тое, што і сродичъ. кто се есть што пришол въ домъ мои. ни сесь знаемъ мнѣ. ни сеи сродник мои (Чэцця, 222б); Грѣхs естъ пред судомъ иначеи нежели было съзнавати, хотѧжь и на ѡтца або иного съродника или племеника (Будны, 98); Априлꙗ кз0483 Ст0483ого Сщ0483еномученика Симеѡна сродника Гд0483него по плоти (Пралог, 624б).
с. 285
Сродница наз. Суродзічка. Мр0483ьꙗ … пошла во подъгородиꙗ. къ елисавефи сродници своеи (Чэцця, 161б–162); елисавефъ. сродница твоꙗ (Там жа, 223).
с. 285
Сродный прым. Сваяцкі. сроднаго присвоенiѧ (кгдыжес естs, по ласце, матка наша) не забываючи: надs блꙋдными и марsнотравными сынами, оумилосердисѧ (Карп., 48б).
с. 285
Сродокъ, средокъ, сриодокъ, сродекъ наз. 1. Сярэдзіна. онъ … позналъ сложение всеѧ вселенsныѧ, и моци живеловъ. початокъ и конѣць и сродокъ, часовъ пременение (Скар. ПБ, 11б); коли бы господар маючи винницꙋ … ѡгородил пекне, а ве сродкꙋ ничого не робил глꙋпыs бы то был (Зб. 261, 159); над волховою рекою … котораꙗ тепер река сродком мѣста идет збꙋдовали (Стрыйк., 437); ве сродку шафировъ чотыры, а шмаракгдовъ чотыры, поесъ серебряный (АВК, ХХVIII, 113, 1615); несходными горами сꙋть аффекты, презs которыхъ сріодокъ, смоковъ ꙗдовитыхъ … рѣки выплываютъ (Мак., 162); исус хс0483 трема приповестꙗми его в тоs Еванъгелии ѡписует и подобного чынит в которых початок, сродок, и конец церкви и живота хрестиꙗнского показꙋетсе (Зб. 255, 229); межи грехами … такъже сродекъ правда держитъ (Зб. 259, 625б). 2. Спосаб, сродак. прыятели на тое будучи обраные, сродекъ межи ними нашотши, привели обедве стороны до угоды (АВК, ХХХIХ, 40, 1578); много рѡзных срѡдковъ [на полі: способов] до того слоужити мнѧщыхсѧ, на памѧть приходіло (Апакр., 2); ѡдин толко сродок скꙋтечныs наsдꙋетсꙗ коториs зглажает тот грех (Зб. 261, 257б); тымъ средкомъ всемꙋ свѣтꙋ збавене естъ справлено (Каліст, I, 168); жаденъ пожаданаго конца не сподобитьсѧ гды не бꙋдетъ шꙋкати пропорціоналныхъ емꙋ сродкѡвъ (Дзід., прадм.); з господемъ се пременити немашъ сродкꙋ потꙋрнеsшего ꙗко молитвꙋ вспомни (Зб. 255, 8б).
с. 285
Сродство наз. Роднасць. Ѡ сꙋпрꙋжествах запрѣщенных аще и непосредствꙋет сърѡдство (Сакр., 17б). Параўн. зродство.
с. 286
Срожатися дзеясл. Тое, што і срожитися. повстают и вѣтры але зас ꙋтѣхают, срожаютсꙗ и звѣры але коли наедꙗт скромнѣsшыми бывают (Зб. 752, 593).
с. 286
Срожей прысл., выш. ст. ад срокго ў 1 знач. законник зас далеко болеs е талентов и длꙗ тог срожеs бꙋдет караным (Зб. 261, 133); Бг0483ъ зась не такъ, але барзѣй и срожеи насъ мꙋчити за то бꙋдетъ (Каліст, II, 65б); ѡко гсда бг0483а … срожеs нижли людеs карает ꙋкротит тебе и завстыдит не может, абыс таких злостеs перестала, ѡ которые и твое сꙋмѣне на тебе взывает (Зб. 752, 512). 2. Ад срокго ў 2 знач. мы сꙗ тобѣ ꙋкажемъ ѡстрѣи диꙗментꙋ каменꙗ и срожей лsвовъ вs пꙋстынѣ мешкаючи (Алекс. 1697, 24). 3. Ад срокго ў 3 знач. Присмотрисѧ едно наимилший … Если не срожей над вѣтры единъ на дрꙋгого нападаемо (Кін., 51б); Видомый абовѣмъ, свѣтъ сес и оутѣха на немъ, имъ болей тѣло пестити здаютъсѧ, тымъ срожей намѣтности дш0483и порꙋшаютъ, и оутрапеньѧ ей помножаютъ (Мак., 353); не срожеs над вѣтры ѡдин на дрꙋгог нападаемо (Зб. 82, 126б).
с. 286
Срожити дзеясл. Тое, што i срожитися. нехаs ꙗкъ хочет срожит ꙋтрапене не розꙋмеs жебыс былъ ѡпꙋщоныs (Зб. 259, 166).
с. 286
Срожитися, срожитисе, срожытися, срожыться дзеясл. Лютаваць; злавацца. кгды бы есте абы на меншую троха мѣли, не так бысте сѧ роспусне срожыли въ звитѧжстве, которое звитѧжоным частокроть фолькговати а на самые пышные срожытьсѧ звыкло (Атыла, 210); панъ маючи его ꙋ везенью не мает се над нимъ збытнимъ везеньемъ срожити (Ст. 1588, 505); на всего израйлꙗ гнѣв его срожитсꙗ будет (Біблія, 252); Бо мы … ѡт себе ихъ ѡтвертаемо, и срожимосѧ на тыхъ, которыи намъ мало што винни, и мало противъ насъ простꙋпили (Калiст, II, 65б); Кроль … на значнѣйшыхъ вs законномs житiи велце сѧ срожылъ (Варл., 6б–7); Гд0483и не караs мене в гнѣвѣ твоем, ани срожсѧ надо мною в запалчивости твоеs (Пс. ХVII, 9); срожатсѧ и звѣрове але сѧ на ѧдрах скромнеsшы бывают (Зб. 82, 128б); Sлоблюсѧ: Срожꙋсѧ (Бяр., 45); ажь до выгꙋбленьѧ бꙋдетъ се мечь твой срожилъ (Хран., 244б). Параўн. срожатися, срожити.
с. 286
Срожше прысл., выш. ст. ад срокго ў 1 знач. ѡною нꙋжею поганство хрстиꙗном припираючи, еще их срожше мꙋчили (Бельск., 250б).
с. 287
Срожший, срожшый прым., выш. ст. 1. Ад срокгий у 1 знач. не хочем прыити в неволю, котораѧ далеко срожшаѧ есть нижли смерть (Атыла, 193); ꙗкъ барзѣй срожшомꙋ сꙋдꙋ подлѧгꙋтs (Каліст, I, 27–27б); Кроль, болшымъ гнѣвомъ побꙋдившисѧ, срожшее преследоване на зебранѧ иноческiе … почалъ (Варл., 17б–18); ꙋ нас хрстiанъ сꙋть тыи каранsꙗ тꙗжшiи и срожшiи (Выкл., 51). // перан. вел далеко срожшый живот нижъли первеs (Зб. 81, 249). 2. Ад срокгий у 2 знач. ведаs же теды, иж жадное бестыи немаш срожшое або ꙗдовитшое, ꙗко естъ тѣло наше (Зб. 255, 416б); сꙋдꙗ … дал еи до ѡнои зацное трифени, хотꙗчы еи назавтрее срожъшеs и болшеs личбѣ sвѣром выдат (Зб. 82, 55). 3. Ад срокгий у 3 знач. Болшiй намъ жаль, срожшии боль, тѧжейшаѧ мꙋка, Въ одной ѡтц0483а особѣ, зо всѣми розлꙋка (Лям., 3). 4. Ад срокгий у 4 знач. Іѡан златоꙋстыs … ѡпатрꙋючи на еретики срокгиs мандат цесарскиs зъеднал срожшиs над иных которые перед тым были (Бельск., 296).
с. 287
Срожытися гл. срожитися
с. 287
Срожыться гл. срожитися
с. 287
Срокгий, срогий прым. 1. Жорсткі, суровы, бязлітасны. рыбъ ловити не мають подъ каръностью срокгою (КПД, 559, 1557); так великаѧ з ѡбу сторон была поражка, так срокга и крывава (Атыла, 197); таковыs … срокгою смерътью четверътованьемъ … каранъ и почстивости ѡтсꙋжонъ бꙋдеть (Ст. 1588, 412); тоs выдерцею ѡкрꙋтным и срокгим тираном над поддаными был (Хр. польск., 9б); абы тыми рꙋками, которыми срокгiй братоꙋбiйства грѣхъ пополнилъ, не могъ трѧсꙋчисѧ покармꙋ и напою до оустъ своихъ принести (Каліст, I, 54б); тамъ многiи и барзо срѡгiи были (Мак., 14б–15); ѡтецs твой барзо срокгое противко хрстiѧнъ преслѣдоване вsзрꙋшилъ (Варл., 181б–182); было такъ срогое на христиꙗны гонение (Зб. 82, 363). Параўн. строгий у 1 знач. 2. Люты, злосны (пра жывёл). Гды бы чл0483вкъ нѣѧкiй посрюдъ рѣки … лежалъ мертвъ, оутопленый, межи страшъными и срогими звѣрѧты (Мак., 99); Сверѣпый: Дикiй, лютый, срогiй, окрꙋтный (Бяр., 143); быкове сꙋт барзо срокгие (Зб. 259, 205б); хрста … жиды ꙗко срокгiи sвѣрове мꙋчили (Выкл., 114); на дол поsзрѣвши ѡбачит срокгого смока пащеку на него ѡтворѧючого (Зб. 82, 420б). 3. Моцны (высокай ступені праяўлення). потомъ въ марцу 15 дни такъ срогое ударило зимко (АЮЗР, II, 111, 1494); припала ми срокга кгорꙗчка (Еўл., 7); В рꙋси литвѣ и в полщи такаꙗ срокгаꙗ зима была (Стрыйк., 544б); спалъ дожчъ срокгиs (Хр. польск., 21); ꙋбѣглисмо срокгихъ тꙋчъ недбалsства (Каліст, I, 29); Кроль зась кгды ѡ постановенью сн0483овскомs Арахiи повѣдѣлs, и ѡ его срокгой смѣлости (Варл., 219); одъ … такого срокгого немилосерного а праве нехрестиянского зраненя тые Миколай и Павелъ … нетъ ведома если живы будутъ (АВК, I, 311, 1646). 4. Неаспрэчны, катэгарычны, дакладны. мы занехавши так срокгого права на таковыхъ ꙋставуемъ (Ст. 1566 I, 86); за себе и за васъ на страшномъ сꙋде христовомъ срокгꙋю личъбꙋ дати мꙋсеть (Унія, 28); нам ꙋставил срокгие а кгвалтовные приказанꙗ ꙗкобы ѡт бг0483а (Бельск., 61); подъ обовязкомъ отъ святыхъ апостолъ святыхъ отцовъ вынесеной срогоѣ клятвы, облигуюся (АЗР, IV, 431, 1612); оучинилъ на весь свѣтъ срогiй декретъ (Хран., 14). Параўн. строгий у 2 знач.
с. 287
Срокго, срого прысл. 1. Жорстка, сурова, бязлітасна. таковый кождый, яко непослушный, срокго каранъ будеть (КПД, 652, 1563); гневъ повстѧгни, которымъ подобно умыслилъ еси был срокго сѧ з нами ѡбходить (Атыла, 229); таковыs маеть срокго горломъ каранъ быти (Ст. 1588, 404); поразили, так срокго, иж ледве сам ꙋтеклъ (Стрыйк., 431); преподобныs … зараз листом цесарѧ срокго згромил (Зб. 82, 6). Параўн. строго. 2. Злосна (пра жывёл). ѡныи кон срого поизрѣлъ на ревноꙋша (Алекс. 1697, 101б). 3. Моцна. не мѣли быс мы того у своеи моцы розмышлѧтсѧ, если сѧ до тебе утечы, чы-ли з дэспэрацэи, котораѧ сѧ насъ розмаитыми надзами велми утисненыхъ срокго держыть, инак ѡ собѣ мыслить (Атыла, 206); тые преднѣsшие грѣхи которые бг0483а срокго ѡбразили, писмо выличает (Стрыйк., 414); такъ гримет срокго почало (Хр. польск., 23). 4. Катэгарычна. ѡни велми срокго до сына своего писали абы того не чынилъ (Рач., 354); але анфилꙗхус сын приꙗмов против томꙋ срокго мовил (Бельск., 88); то ест вшетеченство и нерад, которог пан богъ срокго заказꙋет (Зб. 261, 254); оповѣдалъ и жаловалъ отецъ Рафаель Корсакъ … на … пана Матушковского … о томъ, ижъ … наѣхавши, способомъ жолнерскимъ стацію срокго розказалъ давать (АВК, VIII, 112, 1629); шестый Вселенsскiй Соборъ. вs канонѣ лв0483, заказꙋеть срого и под Анаѳемою таковыхъ ѡтлꙋчаетъ (Дзід., 20).
с. 288
Срокгость, срогость наз. 1. Жорсткасць, суровасць, бязлітаснасць. паслал на них гнѣвъ срокгости своеи (Пс. ХVI, 81); хто бы … срокгости ꙋживаючи … которомꙋ шлꙗхътичу або шлꙗхътꙗнце рꙋкꙋ, ногꙋ, носъ, ꙋхо, гꙋбы ꙋтꙗлъ (Ст. 1588, 421–422); ꙋвѣрил гсдꙋ богу ное ꙋстрашившисꙗ срогости ѡнои (Біблія, 23); ꙗ твоеи срокгости и ѡкрꙋтенства наслѣдником не бꙋдꙋ (Бельск., 380); Таѧ жъ натꙋра зоставаеть, сꙋровый вs срогости, а легкiй вs легъкости (Мак., 233); выступный … односилъ каранье и абы злость людская срокгостью … погамована быть могла (АВК, ХV, 411, 1680). Параўн. строгость. 2. Лютасць, злоснасць. приходитs Хс0483 до бѣснѡватыхъ, бо перед страхомъ, длѧ великои их срокгости, нѣхто ихъ до Ха0483 привести не смѣлъ (Каліст, II, 27); пишꙋтъ ѡ лесном быкꙋ же кгды его ꙋ фикговог дерева прывꙗжꙋт всю свою срокгост ѡпꙋщает (Зб. 259, 263); коли ѡкрꙋтныs и гневливыs звѣр выпущен люд се их рикꙋ и срокгости перелꙗклъ (Зб. 82, 55). 3. Дакладнасць, строгая акрэсленасць (у выкананні). абы тое каран[ь]е з милосеръд[ь]емъ было, а не подле срокгости статуту уѳалъ земъскихъ (КПД, 353, 1565); хотꙗчи то срокгостью права посполитого ѡбваровати, и завстегнути. ꙋставуемъ (Ст. 1588, 13); не дбаючы на срокгостъ права посполитого … на иншом местцꙋ собе кгволи границы … почынил (ККСС, 18б, 1615); кролеве мают гсдꙋ слꙋжити з боꙗзнію, едно ст0483ою срогостю (Выкл., 103б). Параўн. строгость.
с. 289
Срокъ наз. Тэрмін. срокъ посломъ нашимъ учинили есмо, быти имъ у насъ на Ильинъ день (АЗР, I, 36, 1415); ты братъ нашъ тымъ ся срокомъ опознилъ (АЗР, II, 145, 1522); люди короля его милости … ставилися на срокъ и мѣсто въ перемирныхъ грамотахъ описаное (АЗР, IV, 305, 1608).
с. 289
Сроматися дзеясл. Тое, што і сромяться. бгоу дековати не преставай ани тым ст0483мъ слоужити сѧ не сромай (Валх., 95б).
с. 289
Сромота наз. Тое, што і соромота ў 1 знач. оуси мѣстца гелена потомъ бг0483оу на хвалоу а жидом на сромотоу покорне навежала (Валх., 69б); естли его припустите нѧтого оувести оупадом вечное сромоты вас и дети ваши ссоромотите (Троя, 45); первеи хочэм помрэти, ниж его дати на сромоту (Бава, 133); ижъ пред тымъ розꙋмъ былъ чистымъ, и достоенsствомъ почтенымъ, могꙋчи видѣти Гсда своего, а теперъ длѧ оупадкꙋ сромотою облеченымъ (Мак., 352); Безчестiе, досажденiе: Зелживость, сромота (Бяр., 3); на дом своs сромоту и ганбу чиниш (Зб. 752, 30); шолъ зафрасованыs на покоs своs и такъ собе речъ роскладалъ, дамъ ли ꙗ ее мꙋчит а ничого не вымꙋчꙋ, сромотꙋ ꙋ христианъ найдꙋ (Пралог, 656б); Сромоты жоны брата твоегѡ не ѡткріешъ, бо сромота брата твоегѡ ест (Хран., 122).
с. 289
Сромотити дзеясл. Тое, што і соромотити. его держали. дш0483оу прест0483оую. нечистыми. а сромотными словы а тело преѡкроутным бытьем сромотѧче (Пак. Хр., 7); тамто сталосѧ велико битье кдыж многи у грековъ там побитых бо гекторъ ѡвшеки препомагал и сромотил (Троя, 57); ꙋваж ꙗко нелюдские ѡные воsни. з невымовною зелтывостю през место гсда исуса, не вели, але рачеs волокли, и розличными шидерствы и посмевисками … всего места сромотили (Зб. 255, 261); я его не лаял, ани сромотил (АВК, ХХХIХ, 47, 1578); протож невстыдливыи ꙗзыцы, и ненакараннаѧ дш0483а. мовѧт и на ринsкꙋ, сромотѧчи ст0483ых (Каз. Кір., 169–169б); словы неучстивыми, доброй славе доткливыми лжилъ и сромотилъ и тормосилъ (АВК, XVIII, 145, 1597); спѣвати при тѣлѣ змерsлого католицы заказоуютъ, лsжачи, сромотѧчи, и волаючи за ними на оулици (Апакр., 31б); насъ слугъ Божихъ, илжити и сромотити почали (АВК, II, 63, 1632); Поношаю: Сромочꙋ, легце поважаю (Бяр., 111); две годины его ꙗко ꙋ везеню трималъ, льжачи а сромотꙗчи (Пралог, 674б).
с. 290
Сромотне, сромотно прысл. Тое, што і соромотне. скинул его с конѧ велми сромотно (Бава, 138); тое местьце павъла светого геретыкове сромотне ѳалшꙋютъ (Унія, 35б); що подлеsшог ꙗк людем служыт, здраsцы ноги ꙋмыват, на колѣна падат наконец на крстѣ сромотне ꙋмрет (Зб. 261, 124); Абы видѧчы его сромотне ѡт риз ѡбsнаженног, вsспомнели (Карп., 20); поврозами и ланцꙋгами в непристоsном ѡдению ꙗко глупыs по дорогах и ꙋлицах, был сромотне шарпаныs, з насмевиском ꙗко цар былъ поздравлꙗныs (Зб. 255, 370б); сромотне ѡные мꙋдрцы и красомовцы его переконани сꙋт (Зб. 752, 157).
с. 290
Сромотный прым. Тое, што і соромотный. рекоуче есть ли еси сн0483ъ божии кажи кто есть кто тебе оударил. да так черес ѡноую оусю ноч лихо его держали дш0483оу прест0483оую. нечистыми. а сромотными словы а тело преѡкроутным битьем сромотѧче. оувидевши беззаконныи июда ижь такъ лихо его милостивого мистра держат (Пак. Хр., 7); ꙋбіиство естъ … тѣже слово прикрое або сромотное на кого выговорити (Будны, 75); Къ тому доходить насъ ведомость, ижъ обователемъ земли тамошнее великіе кривды, шкоды, мордеръства, обтяжливости и неслыханые сромотные втиски отъ людей нашихъ служебъныхъ деються (КПД, 649, 1563); суседъ … на беседу его напалъ и словы неучтивы[ми] а праве сромотными лаіалъ (ИЮМ, ХХХII, 173, 1578); его спотваривши, на крестнꙋю, сромотнꙋю, зелживꙋю и проклѧтꙋю смерть осꙋжаютъ его (Каліст, II, 219); плачъ покꙋтный завжды, смѣхъ роспꙋстный нѣколи, ѡсклаба ледвѡколи, гнѣвъ безпотребный нѣгды, жартъ легкомыслный нѣ в мысли, слово неркꙋчи сромотное, але анѣ встыдлівое часъ во всемъ спорѧженый (Сматр., 35); сромотные и брыдкiе балваны богами называешъ (Варл., 15б).
с. 290
Сромоценье наз. сромоченье
с. 291
Сромоцский прым. Непрыстойны, сарамлiвы. есть грѣхъ … слова плюгавые говорити. Пѣсни сромоцьские пѣти (Будны, 84).
с. 291
Сромоченье, сромоценье наз. Дзеянне па дзеясл. сромотити. гекторъ … ку сромоценью греков тымь пилне пристовал (Троя, 52б); поношенiе – сромота, сромоченье, легкое поважене (Зіз., 116); Досажденiе: зелженье, сромоченье, оукорене, sлоречене (Бяр., 36).
с. 291
Сромочоный дзеепрым. ад сромотити. словы ꙋщыпливыми и ꙋрꙋгаючыми … был лжоныs и сромочоныs (Зб. 255, 279б).
с. 291
Сромъ наз. Тое, што і соромъ. тыи два … чинили, што хотели, што жъ есть сромъ въ книгахъ описывати (АВК, ХVII, 229, 1540); воротитсѧ зе сромом калист мꙋсилъ (Зб. 82, 194б).
с. 291
Сромяться дзеясл. Саромецца. мамы сѧ велми сромѧть а великꙋ сромоту мамы (Троя, 16б). Параўн. сроматися.
с. 291
Срыватисе дзеясл. Не з’яўляцца ў вызначаны тэрмін. иж тот панъ Тишъкевичъ не становечысе объмову чынилъ самъ один ниякимъ пописомъ у Трокахъ, а тепер … се срывалъ тому пану Патрыковъскому (АВК, ХХХ, 306, 1605). Параўн. зрыватисе.
с. 291
Срэбро гл. сребро
с. 291
Ссадити дзеясл. 1. Ссадзіць, зняць (з каня). тогъды вы … тыхъ ездаковъ съсадили (КВЗС, 57б, 1538). Параўн. зсадити ў 1 знач. 2. Адхiлiць (ад выканання функцый). мы, его ссадившо с великое дорогы, и послали его к вам на исправоу (ПГ, I, 15, 1441–1445); тотъ Венцꙋсь того дворянина господарьского съсадилъ, и до пана Андреꙗ не послался, и пришодши передъ насъ самъ къ томꙋ ся призналъ, ижь пана ꙗнуша взялъ за сына мѣсто (КСД, 172–173, 1514); сsсадилъ естъ Царъ Саломонъ Авиаѳара исs жречества (Скар. ТЦ, 125б). Параўн. зсадити ў 2 знач. 3. Сцадзіць, абязводзіць. чи не ꙗко млеко розолѧлs мѧ еси и ꙗко сыръ сsсадил мѧ еси: кожою и мѧсом ѡболокs мѧ еси (Зб. 262, 16).
с. 291
Ссати, ссать дзеясл. Ссаць. младенца видим. ба0483 познаваемъ его какъ дѣтѧ съсеть (Чэцця, 133б); а коли перед великим людом ст0483го тела доити не могла и ѡна закликала рекоучи даите ми пристꙋпити абых оувидела сн0483а моего абых оувидела потешенiе дш0483е моеi которыи ссалъ гроуди моi (Жыц. Ал., 99); Чему възѧла мѧ естъ на лоно мати моѧ, и чему сьсахъ сосъца еѧ (Скар. КI, 7б); теля одное коровы въ дому его Василья Песляна здохъло, ижъ не мело чого ссать (АВК, ХVIII, 116, 1593); мела золотꙋю цевку которою потравы также пиетъ сsсала (Царств., 75); вилчица [!]… добыла дѣтеs и несла их до ꙗмы. до своих волченꙗт там ю ссали посполꙋ з волченꙗты (Бельск., 144б); знашли невѣсту зꙋполную в земли, и двухъ ꙋжовъ которие кровъ з персеs ей ссали (Пралог, 533); сsсеть бовѣмъ молоко, и вси цицокъ куты вытощѣваетs (Мак., 111); двѣ змѣи коло шыи обвившисѧ перси еѧ ссали (Зб. вып., 42). Параўн. зсати.
с. 292
Сседалый дзеепрым. Якi асеў, напластаваўся. идѧше Енаѳанъ къ воиску филистымsскому скалы высокие с обою страну путѧ. ꙗкобы къ ꙋподоблѣнеию зубовs камение сsседалое со всѣхъ странъ (Скар. ПЦ, 27б).
с. 292
Ссеканый дзеепрым. ад ссекати. саму пакъ жерsтву сsсекану на части со главою и со всими ꙋды, возложивши на требникъ спалиша огнемъ (Скар. КЛ, 19). Параўн. зсеканый.
с. 292
Ссекати дзеясл. Рассякаць. самого пакъ агsнеца сsсекаешъ на кусы и обмыеши кишsки его и ноги (Скар. КВ, 55б); сsсекавsше возs на дрова и кравы зsбиша и возложиша на нѧ во вsсесозsжение гсдеви (Скар. ПЦ, 15).
с. 292
Ссекъ наз. Тое, што і секъ у 2 знач. мяса ссекъ яловичый и скабу до вареня, золотый и осмак. пять (ИЮМ, V, 76, 1688); Еще купили до печеня два ссеки мяса яловичого (ИЮМ, VIII, 141, 1691). Параўн. зсекъ.
с. 292
Ссести дзеясл. Злезці (з каня і г. д.). гекторъ … ку ѡтрыманью тое то зброи с конꙗ своего сседлъ (Троя, 40); Ревека же ꙋвидевши iсаака сsсела естъ зs вельблюда (Скар. КБ, 44б). Параўн. зсести, иссести ў 1 знач.
с. 292
Ссоромотити дзеясл. Пасарамаціць. тыи судьи наши сказали мне на третий день съ пятма свѣтки моими присягнути на томъ, ижь тая земля моꙗ ѡтчиннаꙗ; и коли есми шолъ присягати, и ѡнъ мя, немши за грꙋди, съсоромотилъ и змордовалъ, и не хотелъ ми дати присягати (КСД, 141, 1514); естли его припустите нѧтого оувести оупадом вечное сромоты вас и дети ваши ссоромотите (Троя, 45); они дей мѣне съсоромотили, слугу моего Юрька збили и сена брати не дали (АВК, ХVII, 129, 1540); Войтехъ Зкглѣчевский на онъ часъ того возного съсоромотилъ и сторону побилъ (АВК, ХХII, 48, 1555–1565); Полонскій … мене … словами ущипливыми зганилъ и ссоромотилъ (АВК, III, 31, 1629). Параўн. зсоромотити.
с. 292
Ссохнути дзеясл. Высахнуць. поливал бы рѫки и ноги на кождꙋю ночь ложасе нолны почерленеють … занже чим коли ногы истыноут. или ссохнут тишает твердость или меншаеть (Арыст., 215).
с. 293
Сстародавна прысл. Здавён, здаўна; спрадвеку. передъ тымъ състародавна нихто намъ тое пꙋшчы не боронилъ (КСД, 581, 1507); они … меры торговыи … прибавляють, такъ, ижъ тежъ вжо мало ее на половицу прибавили надъ оную первшую меру, которая състародавъна была хована (КПД, 152–153, 1547). Параўн. зстародавна, исстародавна.
с. 293
Сстатисе гл. статися
с. 293
Сстрити дзеясл. Вастрыць. рыболовъ ѡдин … ногу ст0483омꙋ мꙋченику сстривши секирою ѡттꙗл (Зб. 752, 62).
с. 293
Сступити дзеясл. 1. Сысці, спусцiцца, саступіць (з вышэйшага ўзроўню на ніжэйшы). сам себе збавити не может. боудет ли вѣрныи сн0483ъ бж0483iи и сстоупит теперь ис крижа (Пак. Хр., 21б); не погорsделs ест сsступити на землю съ превышнего престола своего (Скар. ПП, 1б). Параўн. зступити ў 1 знач. 2. Саступiць, збочыць. ꙗкоже бысть и предъ сими леты егда сsступили были с путѧ иже далъ былъ имъ бог (Скар. КЮ, 8б); ани встꙋпаи въ пꙋти злых: ѡтверsзьсѧ его не проходи его състꙋпи з него и ѡбмини (Зб. 262, 94б–95). Параўн. зступити ў 3 знач.
с. 293
Сступовати дзеясл. Спускацца, апускацца. кладезь … тѧгsнетsсѧ даже ко холsмомъ … до адомина, и сsступуеть ко авенsбоиму (Скар. IН, 35б–36); на долъ тое рѣки Нерешлы отъ Шпакова съступуючи алижъ до озера Левонового (АСД, I, 26, 1536). Параўн. зступовати ў 1 знач.
с. 293
Сступующий дзеепрым. ад сступовати. внегда тꙋ внидеши въ градъ, стретѧтсѧ с тобою Ликъ прорковъ сsстꙋпꙋющихъ с горы (Скар. ПЦ, 20б).
с. 293
Ссудецъ наз. Тое, што i сосудецъ. Алавастръ, или стклѧница: Банка, або слоикъ ... ест камѣн тым именем претож и съсꙋдецъ зs негѡ оуробленый так зоветсѧ (Бяр., 226).
с. 294
Ссудъ наз. Тое, што i сосудъ у 1 знач. въ Исходѣ тако написано, Аще кто дасть другу сребро: или съсуд заховати, и оукрадетьсѧ изs дому мужа того, и ѡбрѧщетьсѧ ꙋкрадыи (Будны, 23).
с. 294
Ссумованый дзеепрым. ад ссумовати. Того съсумовано передъ нами полсемадесять копъ грошей (КСД, 1209, 1518).
с. 294
Ссумовати дзеясл. Падсумаваць. Зъ обу сторонъ слушне а годливѣ вчинили и съсумовали есмо всего Дремлику на Клопотовской сто копъ грошей (КСД, 301, 1516).
с. 294
Ссучий, ссучый дзеепрым. 1. Ад ссати. в небе превѣчныи бъ0483. как дѣтѧ молодое нине. а ветхо дн0483ьми. дѣтѧ ссоучее (Чэцця, 133б); згромадте старцы, зsзовѣте дѣти, и ссꙋчiи перси (Каліст, II, 347б); Подобенsство ѡт немовѧтка сsсꙋчого перси (Мак., 111). Параўн. зсучий. 2. У знач. наз. Грудное дзіця. выбиs ѡт мужа ажъ до жоны и дѣтꙗ и ссучого, вола и ѡвцꙋ (Біблія, 323); номвать мѣсто сщ0483енническое поразилъ мечемъ мꙋжи и жены и дѣтки, и сsсꙋчыи, и волы, и овцы (Хран., 229).
с. 294
Ссущий дзеепрым. 1. Ад ссати. Нобеи же градs жреческии погубилъ оружиемъ мужи и жены младенsце и сsсущие, овце и волы и ослы побилъ мечемъ (Скар. ПЦ, 48б). 2. У знач. наз. Грудное дзіця. прильноулъ ꙗзыкъ съсꙋщего къ небцю своемꙋ ѡт жажи (Зб. 262, 113).
с. 294
Ссылати дзеясл. 1. Адпрэчваць. тогды ихъ съсылають съ толоки, и велять имъ за то другий день ѡрати (КСД, 1558, 1522). Параўн. зсылати ў 1 знач. 2. Пераадрасоўваць. Про то мы господаръ не зычачи никому на своей власности шкодовати, до тое справы упреймость вашу назначаемъ и ссылаемъ (АВК, I, 51, 1615).
с. 294
Ссылатися дзеясл. Абменьвацца пасланнямі. Што пережъ сего есмо промежъ собою послы и листы ссылались о тыхъ дѣлѣхъ (АЗР, I, 277, 1501–1503). Параўн. зсылатися ў 1 знач.
с. 294
Ссылка наз. Абмен пасланнямі. межи ними съ паномъ Яномъ Заберезыньскимъ были ссылки и черезъ послы и черезъ листы о томъ дѣлѣ (АЗР, I, 129, 1493); хотя бы на обѣ стороны зацѣпки порубежные были, тому ссылка да управа на обѣ стороны (АЗР, II, 274, 1533–1538); тымъ его царское величество то одержалъ, чого вси продкове его … отъ начала, великими войнами и ссылками доступити собѣ на могли (АЗР, V, 29, 1637). Параўн. зсылка.
с. 294
Ссылочный прым. ад ссылка. въ порубежныхъ въ ссылочныхъ дѣлѣхъ, пишучи … въ тыхъ новоприбавленыхъ титлѣхъ помѣшка не учинилася (АЗР, V, 29, 1637). Параўн. зсылочный.
с. 295
Ссыпаный дзеепрым. Ссыпаны. Тако бо повелѣваеть гь0483 гдѣ къ Апслом се естъ всѣмъ ꙋчителемъ рече, Вы есте соль земли, аще же соль обуꙗеть чимъ осолитсѧ. ни в что же будеть к тому, точiю да и ссыпана будеть вонъ и попираема чл0483кы (Будны, 7б). Параўн. зсыпаный у 1 знач.
с. 295
Ссыпованье наз. Ссыпанне. За шпихлеръ путятинскій, отъ пана Вроблевского … за ссыповане збожа, золотыхъ двадцать (ИЮМ, IХ, 12, 1692). Параўн. зсыпованье.
с. 295
Ссягнути дзеясл. Зразумець. иншихs скарбовъ не могꙋчи выписати, а ни личбы вчинити и ꙋмъ человѣчiй не может ссꙗгнꙋти (Алекс. 1697, 74).
с. 295
Ставаный дзеепрым. ад ставати I у 3 знач. тамъ же съ тоею жъ конституцыею вышей цытованою отъ ксенжати его милости ставано де форо, афектуючи въ той справе до належного враду одосланя (АВК, I, 96, 1666); тамъ отъ ихъ милостей пановъ Воловичевъ зъ екземптомъ его милости пана гетмана, менуночи, же въ войску зостаютъ, ставано … афектацію судъ … отослалъ (АВК, ХV, 184, 1667).
с. 295
Ставанье наз. Дзеянне па дзеясл. ставати I у 2 знач. абы николи жадное затрудненье отъ врадовъ … в ставанью гостей в томъ дому трудность … задавана не была (АВК, ХХ, 44, 1582); ку суженю припала справа … по розных селах ставане, ночлеговъ одправоване (ИЮМ, ХХVI, 514, 1669).
с. 295
Ставати I, ставать I дзеясл. 1. Займаць месца (фiзiчна), станавiцца, размяшчацца. не ставаи возлѣ ложа еѧ (Скар. IС, 67б); взꙗл тежъ гетман войска … и пꙗт мужевъ тых, которыи ставали перед царем (Біблія, 519); найближей прстола Бж0483ого ставаетъ (Карп., 42б); Авесаломъ ставалъ при вхоженью брамы (Хран., 264б). 2. Прыпыняцца (на часовае жыхарства). мужъ сеи ст0483ыи ест, онs же часто ставаеть ꙋ насъ (Скар. ЧЦ, 190б); люди пани Макаровое, возячи тое сѣно, ставали у насъ (АВК, ХVII, 57, 1539); Мартинъ Зволский а Янъ … на господу дей его властную, где он здавна ставаеть … нашодшы … Миколая Владычку … зранили (АВК, ХХХVI, 405, 1590); выслали человека за Печерскъ выведати, яко бы неяко войско ставало у лесе (ИЮМ, ХIII, 92, 1699). 3. З’яўляцца (перад суддзёй); прысутнiчаць (на судовым працэсе). въ судꙋ людеи грешныхъ не ставаи (Скар. IС, 20); на котороs [копе] повинни бꙋдꙋть стати вси тые которые на тоs копе повинни ставати (Ст. 1588, 420); пры вношоной объмове, такъ же вынесеномъ позъве манъдате ставаючы … прынятя тое объмовы … у насъ враду аффектовалъ (АВК, ХХ, 439, 1672); Пану Коляновскому, што ставалъ вь справе меской противъ пана Пигаревича райцы и шафаровъ его, золот. пять (ИЮМ, I, 198, 1681); пану Девулскому, же ставалъ въ замку въ розныхъ справахъ мескихъ, дано за рокъ золотыхъ пятдесятъ (ИЮМ, III, 136, 1685); на сесыю для обераня пановъ пословъ … и ставать въ справахъ противъ пана Матусевича, теды на две сесыи на писане картокъ дали золот. одинъ (ИЮМ, IV, 74, 1686); дали пану … золот. тры, што въ справе въ замку ставалъ о найденную горелку у дому Суходолского (ИЮМ, VII, 65, 1690).
с. 295
Ставати II, ставать II дзеясл. Станавіцца, рабiцца. неволниками стаемо диꙗволскими (Зб. 261, 79б); Впосsродъ двухъ прето исностiй естъ дш0483а, и на которꙋю сторонꙋ волѧ дш0483и похилитъсѧ, тогѡ власною бываетъ, и тогѡ сн0483омъ ставаетs (Мак., 248); Читанѧ писмъ славенскихъ … не занетбываючи, ѡхотнѣйшими до нихъ ставали (Бяр., прадм.); все што онъ мовитъ без вонтпливости ставаетъ (Хран., 206б); такъ дꙋховныи нашы наꙋчили; имъ бы болшы мѣла гамратовъ, тымъ вдꙗчнеsшаѧ стават мѣла (Зб. 82, 15); абы ласкавымъ на место былъ и въ справахъ мескихъ добродеемъ ставать рачилъ (ИЮМ, ХI, 171, 1697).
с. 296
Ставати III дзеясл. Хапаць (быць у дастатковай меры). дал моцъ … учтивому Дешку … грши брат, квитоват, угоду прынять, иле му права будет стават (АВК, ХХХIХ, 112, 1578); при томъ освѣдченью моем поки ми права ставати бꙋдетъ стоѧти хочꙋ (Апакр., 34); ѡгон не ꙋстает, алес ширит поки материs стает (Зб. 261, 155); если арsханsгелови, словs на выславенsе ѡздобъ того прстола … не ставаетъ, ꙗкожs намъ ставати можетъ (Карп., 35б); дай намъ хлѣба ѡто оумираемъ передs тобою кгдыжь оуже не стае пѣнѧзей (Хран., 74б); упоминалися колко разъ о тые грошы, которыхъ не ставало (ИЮМ, VII, 116, 1690); Крилсꙗ зинон повѣдаючи себе подлог родꙋ по лѣсех, полтора рокꙋ травою се и коренем коли емꙋ хлѣба не ставало кормит мꙋсил (Бельск., 315б); Бо и Апслѡве такъ мало маючи, же и имъ самымъ з потребꙋ не ставало, ѡтдали еднакъ все народѡмъ (Калiст, II, 46); спѣват будꙋ бг0483у моему покуль мене ставаетъ. нехаs ему бꙋдꙋт вдꙗчны слова мои (Пс. ХVII, 109б); телесные потребы ѡвецъ своих иле доходовъ церковъных ставало, ѡгледат не ѡмешкал (Зб. 752, 497б). Параўн. зставати.
с. 296
Ставатися, ставатисе дзеясл., зв. 1. Ад ставати II. не ставайтесѧ слꙋгами людскими (Апакр., 67); чому се мнѣ нынѣ стаете противником (Біблія, 392); з слова ставаемысе ровни богу (Алекс., 33б); ꙗкъ за застемъ слонца ставаетсѧ дневи ночъ, такъ за выстемъ дш0483и ставаетсѧ тѣлꙋ смерть (Сматр., 17–18); Еѵхаристiѧ предs оуживаньемъ еще стаетсѧ Сакраментомъ (Дзід., 18); ѡнi бесѣд ѡных зле оуживали аз них горшили сꙗ ставали (Жыц. св., 10); Чл0483вкъ … коли сꙗ тых грѣхов высповѣдает, зараз волным сѧ ставает (Зб. 82, 419); Иноци … входѧщiи до монастырей дв0483ческихъ … стаютсѧ даже до см0483рти, неспособными до ѡтриманѧ всѧкихъ достоинствъ цр0483ковsныхъ (Зб. вып., 72). 2. Адбывацца, здарацца. кожды з насъ за кождымъ выступленьемъ, иле бы кротъ то се ставало, тыле бы … повинни будуть заплатить заруки (АВК, ХХ, 28, 1576); тамъ з того двора Дорогозского … вознымъ бой и зелъжывость се ставала (АВК, ХХХVI, 8, 1582); все што ѡнъ мовит без вонтъпливости сꙗ ставает (Біблія, 312); ѡтколь ставаетсѧ имъ, же до Бг0483а сѧ зближивши, самыхъ себе частѡкроть ѡтходити мꙋсѧть (Сматр., 24); Хто бовѣмъ прилꙋчаетsсѧ до Гсда, ѡднымъ дх0483омъ естъ. А то сѧ ставаетъ коли чл0483къ занꙋритъсѧ вs ласцѣ (Мак., 166); Ижъ прето смерть таѧ которꙋю намъ задаете, до вѣчного и лѣпшого жывота прейстьем ставаетsсѧ длѧ того рачей оутѣхою нам естs, анижли боѧзню (Варл., 28б); тое видене стаетсꙗ черезъ свѣтло прирожоное наше (Зб. 259, 28б).
с. 297
Ставать I гл. ставати I
с. 297
Ставать II гл. ставати II
с. 297
Ставаючийся дзеепрым. ад ставатися ў 2 знач. тое што мовил, чꙋдами ставаючимисѧ оувѣрѧючи и ствержаючи (Каліст, II, 230).
с. 297
Ставеный гл. ставленый
с. 297
Ставенье гл. ставленье
с. 297
Стависко наз. Тое, што і ставище. мел дей он княз Асан справу с тобою княже … о роскидане колья кгвалтовне и безправне телятника на стависку Соломоновском (АВК, ХХХ, 460, 1613).
с. 297
Ставити, ставить дзеясл. 1. Ставiць; размяшчаць вертыкальна. Хтожs свѣчꙋ зажегши под коробкꙋ подкладаетъ, а не рачеи на лѣхтари еи ставитъ (Каліст, II, 162б). 2. Расстаўляць (па рангу). садити кождого по достоꙗнiю. и ставити каждого в полъкꙋ по достоꙗнiю (Арыст., 146). 3. Будаваць, узводзіць. городовъ оу рускои земли новыхъ не ставити (АЗР, I, 1, 1340); людие … престаша ставити градъ (Скар. КБ, 23); юнець ес знамѧнье среднее … добро ес дом ставити (Неба, 76); ѡт тых часов почали костелы ставити по всеи земли Литовскои (Рач., 322); на реках портовыхъ … жаден ставов новых ставити и гребел сыпати … не мають (Ст. 1588, 38); не ждучи отъ пана по[д]старостего, жебы пляцы на коморы ихъ отмерилъ, сами упорне … почали были ставить (ИЮМ, VIII, 215–216, 1593); вежꙋ … кгды почали ставит, зараз гд0483ъ бг0483ъ их пыхꙋ в посоромочене ѡбернул (Бельск., 11б); Вольни будутъ церковь, монастырь будовать, дворъ ставить (АВК, ХI, 131, 1642); пахомеs хотелъ престроsно и широкое мешкане ставит (Пралог, 678); Наняли двухъ поденниковъ сохи укоповать и латы ставить (ИЮМ, Х, 74, 1695). 4. Устанаўліваць (прыстасаванне). сѣтей, и рожновъ, и осокъ, и собакъ бояромъ не держать, и поколодвъ и кошовъ не ставити (АЗР, I, 69–70, 1453); не ставs амане марsдохею шибенице сам повисsнешs на неи (Скар. КЕ, 2б); котцы на насъ люди нашы въ озеры Мотоли ставять (РКП, 295, 1520); подданого … збилъ и змордовалъ, который дей ставилъ принады на тетеричъ (АВК, ХХII, 126, 1560); въ ставу моемъ … кошы уверху ставятъ (АЗР, V, 14, 1633); мели ставить скрини коло цекавзу мурованого, а соляный рядъ знесть (ИЮМ, IX, 100, 1692). 5. Прызначаць на пасаду. они хотять того, штобы по своей воли ставити митрополита (АЗР, I, 36, 1415); иного епископа на столицꙋ зложоного по томъ позве або апелѧцыи его ставить не маеть (Бер. саб., 37); потом с того ꙋрꙗдꙋ и по приꙗзни и за пн0483зи кого хотѣл, ставил и складал (Бельск., 197); которыхъ самъ епископъ маетъ власть ставити (Гарм., 210); Ставъте его при дверехъ домꙋ моего: А каждой ему потравы з столу моего даваsте (Пралог, 523). 6. Падаваць на стол. достатне и гойне званыи гости частꙋетъ, ставѧчи пред нихъ што разъ розныи и ѡдмѣнныи покармы (Мак., 190); Кгды горелку ставили панове дозорцы, на тотъ часъ дали двумъ поденщикамъ … осм. двадцать чотыри (ИЮМ, VIII, 52, 1691); казал перед него чаши золотыи з виномъ ставити (Алекс. 1697, 43). 7. Размяшчаць на пастой. тивуны … коней своихъ не мають въ людей нашихъ ставити (КПД, 72, 1529). 8. Пастаўляць, выдзяляць (па разнарадцы). с ыйменея [!] коня маеть ставить на неделю въ Чорнобыли по давному (КЗ, 149, 1493); почъту своего, который повинъна ставити ку служъбе военъной … не поставила (КПД, 22, 1538); кождый повиненъ будетъ съ тыхъ девяти служобъ пахолка, на кони въ зброи, въ сукни свѣтной къ службѣ военной ставити (АЗР, III, 43, 1551); з десети волокъ одного коня ставили (КПД, 327, 1563); таковые почты што зъ ꙋрꙗдовъ повинъни ставити мають длꙗ ѡбороны и потребъ замъковыхъ … зоставити (Ст. 1588, 48); кроль жикгимонт август богдана … хотꙗчи … в неласцѣ ꙋ цесара тꙋрецкого ратоват, коториs кролеви людꙋ кд0483 тисꙗчи ку каждоs потребѣ ставит приѡбѣцал потихꙋ послал до тꙋрка (Хр. польск., 16). 9. Забяспечваць яўку. которог слꙋжебнiка нихто не ставит (Вісл., 34); люди сторонные сознали, которыхъ князь Федоръ Ивановичъ передъ нами ставилъ (АВК, ХIII, 11, 1508); маеть того вꙗзнѧ надалеs за дванадъцать недель ѡтыскати и до права стороне ставити (Ст. 1588, 171); ставит ихъ перед гсдем (Біблія, 148); маютъ его передъ тымъ протопопою на тотъ рокъ ставить (ИЮМ, VIII, 346, 1617); Теды росказал цесар ставити его пред собою (Пралог, 486); нашли чл0483вка збираючогѡ дрова вs день сꙋботныи, ставили его Мѡѵсеѡви и всемꙋ згромаженью (Хран., 137). ◊ Ставити очи на очи – забяспечваць яўку; вочная стаўка. онъ того не ставить очи на очи (ПГ, II, 24, 1469). 10. Праяўляць адносiны да каго-, чаго-н. абы кто клѧтвы въ малую рѣчъ не ставилъ (Будны, 22б); король иншыхъ панѧтъ на дворе своемъ не ставилъ ни за што напротивку ему (Трыст., 14); 11. Усталёўваць. Где панъ богъ тое право ставитъ абы з вонтьпливостѧми ѡ наꙋце и законе божомъ зноситсе до жерца то естъ до каплана винъни были вси (Бер. саб., 25). 12. Выстаўляць, паказваць. почал перед ѡчы его ꙋродꙋ еи ставит жебы заправивши его злоs мысли до чого горшого поступил (Зб. 107, 162). 13. Суадносіць. две сестры против ѡдному брату ставꙗт на разделе (Наб. тур., 23–23б). 14. Утвараць. лишнее же в кольчествѣ хоть всегда ниже коли боудет из него загнитие. се согрѣеть. занеже ꙗко се ставить ис теплоты чюжiѧ. тако же ставить теплотꙋ чюжꙋю качеством же. сиреч теплотою и стꙋденью и соухотою. и сыростью (Арыст., 216). 15. Успрымаць як-н., расцэньваць нейкiм чынам. чи маешъ ты што за то важитсе з столицею злосливых, котораꙗ ставит кривдꙋ мѣсто правды (Пс. ХVII, 97б). ⧫ Ставити битву – учыняць бітву, праводзіць бітву. всеволод ѡлгович … притꙗгнул з воsском до Киева ꙋлꙗкшисꙗ Вꙗчеслав А не хотꙗчи сꙗ з ним битвы ставит, и скоштоват, и сполнои крови … розливат погодил их митрополит (Стрыйк., 476); ставити до контроверсыи – сцвярджаць супрацьлеглае, прыводзіць контрдовад. справа … сужона быть не можетъ и я до контроверсыи въ самой речы не ставлю вшакъже для лепшого вырозуменя справы (АВК, I, 132, 1677); ставити доводъ – прыводзіць доказ. на другихъ рокохъ судовыхъ если бы сам стал або доводу не ставилъ тогды рэч свою тратит (Ст. 1566, 47б); до того дей доводъ ставлю, ижъ дей тотъ гость мой, едучи отъ мене, кого поткалъ и въ кого тежъ хлеба елъ (АВК, ХVIII, 167, 1599); ставити поле – займаць баявыя пазіцыi на полі бітвы. володымер … до Киева противко братꙋ ꙗрополкꙋ тꙗгнул … а кгды емꙋ ꙗрополкъ не смѣл полꙗ ставити затворилсꙗ в киевѣ, А володимер теж киева ꙋсилне добывал (Стрыйк., 445); ставити право – распачынаць судовы працэс. речет же неслоушне абы сн0483ъ на ѡтц0483а право ставити мѣлъ … предсѧ за намовою пасхала папѣжа генрикъ, є0483, на генрика, д0483, римского цесара, сн0483ъ на ѡтца, не толко право ставилъ, але и над нимъ сѧ паствилъ (Апакр., 81б); ставити шапку – асобая форма прысягі. панъ Литаваръ давалъ доводъ и шапку ставилъ, што предкове его тыхъ лововъ въ держан[ь]и были (КЗ, 690, 1498); пилецкиs ставилъ шапъкꙋ ѡ тотъ рокъ и ѡ законъкꙋ до людеs (КВЗС, 3б, 1533); мы его до трехкроть ѡпытывали ставитъ ли шапъкꙋ до тыхъ светъковъ (Там жа, 11); готовъ есми шапъкꙋ ставити до людеs добрыхъ (КВС, 446б, 1552); до которого доводу черленикъ шапки не ставилъ (АВК, ХVIII, 255, 1621).
с. 297
Ставитися, ставитисе дзеясл., зв. 1. Ад ставити ў 1 знач. вспомнели на ѡных двꙋх мꙋжей, которые сѧ на он час, вs превеликой … славѣ, при бокꙋ его ставили (Карп., 20); Скромне и тихо ставитsсѧ вsпосредокs ихъ, а лагоднымъ голосомъ … оутѣшаетъ (Каліст, I, 108б). 2. Ад ставити ў 9 знач. самъ пред соудомъ ставитсѧ (Чэцця, 322б); по двꙋ неделяхъ маеть ся самъ ставити (КСД, 3, 1510); Ставилъсѧ бо Хс0483 предъ суд божiи страшный (Будны, 144б); оному подданому Грыню ставитисе не казалъ и судомъ копнымъ згордилъ (АВК, ХVIII, 126, 1594); Если што мают до мене ставлюсѧ ихъ милости всюды где ми кажꙋтъ (Барк., 150б–151); зновꙋ емꙋ перед собою ставитисѧ казалъ (Карп., 20); абы през седмъ днеs ꙋкрѣплꙗли вѣрных и наꙋчали, а потом абы се серенови намѣстникови ставили (Зб. 752, 554б). 3. Ад ставити ў 10 знач. длѧ чого бы надъ звычаи так сѧ лацнымъ а мѧкъким против рымѧном ставил (Атыла, 229); завсегды ку надаванью и примноженью их обывателем паньствъ нашихъ ласкове ставечыся … позволили (СДГВ, II, 8, 1589); абы се до горла мꙋжне и статечне ставил боронꙗчи Киева (Стрыйк., 494б); розꙋмъ … завше сѧ до ѡныхs чꙋле и охотне ставить (Каліст, II, 12–12б); тепер потребꙋю помочи твоее ꙗкъ же се мнѣ ѡбецꙋешъ ставити (Зб. 107, 181); у бачныхъ и мудрыхъ людей таковые помылки за ништо ставятся (АЗР, V, 32, 1637). 4. Прадстаўляцца, уяўляцца, паказвацца. тымъ сѧ намъ … до лѣченьѧ оуразѡвъ нашыхъ тым хꙋтнѣишим и потꙋжнѣишимъ ставити рачиш (Апакр., 3б); невѣста послышавши то, анѣ сѧ прѣла болшъ … але барsзѣй еще задивовавшисѧ, сама свѣдкомъ правдивой повѣсти Хв0483ой ставитsсѧ (Каліст, I, 135б); Антониs … барзо сꙗ людским, розмовъным и лагодным всим гостем ставил (Зб. 752, 487б); заслужил есми зs ѡбу сторонъ великое каране, жемъ … на мою седину ѡблуднем сꙗ перед тобою ставилъ (Пралог, 599б). 5. Грунтавацца, базіравацца. не есть то теды так моцныи фоундаментs абы на нем едiновластiе костелное папежа римского беспечне ставитисѧ могло (Апакр., 118б). 6. Выступаць. абы надѣи в бг0483ꙋ … не ѡтчаевали, а противко своих неприꙗтелеs мꙋжне сꙗ ставили (Бельск., 386); мещане Велижские … можно се претивъко непрыятеля ставили (ИЮМ, I, 353, 1619); на ѡнъ соборъ до цр0483ꙗгородꙋ былъ посланыs; где сꙗ теды велsми мужне и потужне ставилъ ѡ православную ст0483ую вѣрꙋ (Пралог, 584б). 7. Рабіцца; сцвярджацца. им там великаѧ шкода и кривда ставитьсѧ ѡт ваших в торговли и в посмѣсе (ПГ, II, 11, 1466); мы же сами второмышлением искрам нбсным, а с них ставѧтсѧ ѡбычаи. и прироженiю замусꙋ нш0483омꙋ телесномꙋ (Арыст., 159); коли сꙗ животами их право нѣꙗкое тым которие ихъ наслѣдоват хочут ставит (Пралог, 533б). 8. Параўноўвацца. реклъ … дарiю богꙋ небесномꙋ равнымъ стависсꙗ, занеже до небес воз[не]слсꙗ еси, аж до Адꙋ сниидеши (Алекс. 1697, 8б).
с. 300
Ставить гл. ставити
с. 301
Ставище, ставищо наз. Месца, дзе быў стаў. дали есмо ему село Склинъ … и зъ ставами и ставищи, съ ловы и зъ ловищи (АЮЗР, I, 11, 1430); маеть он … купли свои и дворец на реке на Олоне держати … з ловы и з ловищи и з бобровыми гоны и с озеры и з реками и з речъками и ставы и ставищи и з млыны и их вымелъки (ПГ, III, 16, 1507); тое именье ... маеть пани дорота во покои мети ... з реками ставищемъ из криницами (КВС, 442, 1552); Ставищо пустое, пожытку зъ него жадного нѣтъ (АВК, ХVI, 509, 1594); двор въ трох милях от вилни на йме Свираны … з реками и ставы и з ставищи з млыны (СДГВ, 90, 1635). Параўн. стависко.
с. 302
Ставление гл. ставленье
с. 302
Ставленый, ставеный дзеепрым. 1. Ад ставити ў 1 знач. вели … тою долиною Грузкою уверхъ якобы на чверть мили до дву каменей ставеныхъ (АСД, I, 118, 1546). 2. Ад ставити ў 3 знач. Храмъ же егда деланs ест, с камениѧ тесаного и четsверогранатого ставsленыs былъ (Скар. ТЦ, 134); крамницы ставлены быти не маютъ (ИЮМ, VIII, 217, 1593). 3. Ад ставити ў 4 знач. з церквей божиих ѡбразы зстародавна еще ѡт часов ап0483лскихъ ставленые выметали (Зб. 752, 91б). 4. Ад ставити ў 5 знач. Ремесники всякого ремесъла мають быти на одной вол[ь]ной волоце ставены отъ ревизора пры всихъ замъкохъ и дъворехъ нашыхъ (КПД, 581, 1557); абы панъ ѳальчевъскій и въси таковые, въ тую служъбу ставъленые, способълялися наукою, помоч[ь]ю и обороною (КПД, 591, 1557); таковыи … на достоенства … не маеть быти ѡбиран ани ѡт насъ гсдра ставленъ (Ст. 1566, 30); мног ꙋтерпѣли правоверные еп0483кпы на далекие мстца засылано, и маетности их брано а ариꙗны на их мѣстце ставено (Бельск., 285). 5. Ад ставити ў 8 знач. со всихъ именей панее его и съ падчерицою маеть ставено быти 246 коней (ПВЛ, 8, 1528). 6. Ад ставити ў 9 знач. ѡнаꙗ шлꙗхта стороне и по смерти ѡног возного маеть быти ставена и подпирати сознанꙗ его (Ст. 1566, 44); сведки з обух сторонъ ставены быти мают (Ст. 1588, 26); на дрꙋгихъ рокохъ такиs прокꙋратор альбо посланець ставленъ не бꙋдеть, або и ставшы не присѧгнеть тогды (Ст. 1588, 216); сторона обжалованая, Омелянъ Остапъковичъ, будучы ставленый на враде, на жалобу отпоръ чынечы, поведилъ тыми словы (ИЮМ, VIII, 264, 1600); Шимановича не было, але на местъцу его брата его рожоного Войтеха Шимановича ставено (АВК, ХVIII, 238, 1615); Якуба дш0483а по выsстю з тѣла сама в краину незнаемꙋю идеть, абы пред судъ божыs поединковыs ставена была (Зб. 255, 396б); ѡт балвохвалцовъ поsманыs естъ … пред цесара ставленыs и ѡт него запытаныs (Зб. 752, 435); его до суди напервеs иных ставено (Пралог, 507).
с. 302
Ставленье, ставенье, ставление наз. 1. Дзеянне па дзеясл. ставити ў 3 знач. двое книги Езsдры … ѡ ставлении ꙋ другое Ерусалима и храму светаѧ светыхъ (Скар. КБ, 5); абы намъ назначилъ местцо на ставленье коморъ нашихъ въ тыле коморъ мескихъ (ИЮМ, VIII, 211, 1593); Варда ꙋже был цесаром … коли се з цесаром на кретенсы з воsском выехал в полю на мѣстцꙋ которое топос звано, ѡколо ставенꙗ наметов (Бельск., 372); Васку Москалю за ставене нарвинъ, асмак. осмнадцать (ИЮМ, II, 185, 1684). 2. Дзеянне па дзеясл. ставити ў 4 знач. ставленье сетокъ, и рыбныи ловы (АЗР, II, 188, 1528); входы данные, бобровые гоны, и ставенье сетокъ, и рыбны ловы по озеромъ приданы на тотъ мнстръ Пустынский (Арх. ЮЗР, VIII-4, 166, 1628); Сторожомъ ратушнымъ, за уметане и за ставене маю, за працу дали осм. (ИЮМ, ХIII, 79, 1699). 3. Дзеянне па дзеясл. ставити ў 5 знач. Варунокъ … зъ стороны ставленья къ потребѣ военной межи двумя ѣздными одного пѣшого (АЗР, III, 133, 1563). 4. Дзеянне па дзеясл. ставити ў 9 знач. Ставенье черезъ Щастнꙋю Грималинꙋю слꙋгъ ее (КСД, 1096, 1522); Што ся дотычеть проходового … естъли отъ права на место для ставленя светковъ иде, 2 гр., а естъли отъ права не отходить, тогды гр. одинъ (Пін., 92, 1551); уряд зложил рок до середы прышлое на ставенъе ему товариша (АВК, ХХХIХ, 208, 1579); сторона поводоваѧ на то местъце инъшого светка маеть ставити и на ставене дрꙋгихъ светковъ маеть стороне часъ быти ꙋзычонъ (Ст. 1588, 238); малжонку съ притомностью малжонскою позываетъ о ставленье до суду (АЗР, V, 74, 1645); умоцованый жалобливого не контентуючи тымъ заступцею ставеньемъ, абы его милости пана свинарскаго … для учиненя зъ него самою справедливости … домовлялъ (АВК, I, 331, 1666). 5. Дзеянне па дзеясл. ставити ў 11 знач. иншиs ст0483ый чл0483къ дороги до ставленꙗ покою наsдовал (Зб. 752, 174). 6. Дзеянне па дзеясл. ставити ў 12 знач. кгды-жъ се дей самъ, на першой копе будучы, на ставъленье того выводу бралъ (АВК, ХVIII, 250, 1619). 7. Захаванне. Броваръ, противко бровару изба черная для ставенья варива (АВК, ХVI, 362, 1590).
с. 303
Ставливати, ставлювати дзеясл. 1. Забяспечваць прысутнасць. лесничиs, такого чл0483вка поимавшы, передъ паномъ Станькомъ ставливалъ (КСД, 795, 1512). 2. Выдзяляць (па разнарадцы). продки ихъ с тыхъ земль до службы нашое на войну шесть коней ставлювали и службу земъскую служыли (АВК, ХХIV, 388, 1581).
с. 304
Ставлянье, ставянье наз. 1. Будаванне. тремъ теслемъ, за ставляне иструбу, дали (ИЮМ, Х, 155, 1695). 2. Устанаўленне, прыладжванне, усталяванне. Хв0483а … назвала памѧткꙋ тꙋю неделею православiа, то естs потверженемъ давного свѧтобливого звычаю ставанѧ вs цр0483квах честныхъ и Ст0483ыхъ Ікѡнъ, то естъ образѡвъ (Каліст, I, 39).
с. 304
Ставляти, ставлять, ставяти дзеясл. 1. Размяшчаць, вызначаць месца. ставлѧи ѡдесноую людеи воевных неѡтстꙋпных. и ѡ левꙋю пѫшечников (Арыст., 172); подъ свѣтлицою столовою подклѣтъ, въ которомъ хлѣбъ ховаютъ, пиво ставляютъ и иншіе речи стравные (АВК, ХVI, 356, 1590); жидовское слово … жона, новотни жидове прекладаютъ господынею котораꙗ гости ставꙗет, по нашему каргмарка (Выкл., 66б); трꙋна на мѣстцѣ гдѣ ставлꙗют некрещеные была выкинена (Зб. 82, 34). 2. Будаваць. не ставлѧи шатра своего нижели в месте надежном (Арыст., 172); сами упорне тые крамницы почали ставлять (ИЮМ, VIII, 221, 1593); соломонъ … допꙋстил при церкви бж0483ей иншiй зборы поганскіи ставꙗти (Выкл., 75б). 3. Усталёўваць. Дабы горели светила всегда во храме … ставлѧти будуть их Ааронъ и сыновѣ его (Скар. КВ, 52); на верхꙋ бꙋдꙋт седмъ лꙗмпъ ꙗко кꙋбки в которыи бꙋдꙋт свѣчи ставꙗт (Бельск., 50); образы альбо иконы … церковь Восточная завжды у почтивости мѣла, и ставляла ихъ въ домахъ молитвенныхъ (Гарм., 185); херꙋвимов и иных ст0483ыхъ в церкви ставꙗемъ слꙋшне ихъ чтѣмо (Аб абр., 5б); абы горѣла лѧмпа завжды вs наметꙋ свѣдѣцства … а бꙋдꙋт еи ставлѧть Аарѡнъ и сн0483ове егѡ (Хран., 105); Двумъ поденщикомъ, шъто ямки копали на соки и май ставляли … дали имъ золот. одинъ (ИЮМ, IХ, 58, 1692). 4. Прызначаць на пасаду. чи вѣдаеш мѣры нбсныи чи ставлѧешь пристава своего по земли (Зб. 262, 28б); княжата и панята … ихъ з Великого Князства не только позвы … до Коруны вызывають, але и децъкими ставяють (КПД, 32, 1538); Александръ варꙋи ставлѧти правителем некоего племенника своего. или ровню своего во ѡчине (Арыст., 160).
с. 304
Ставма прысл. Стаўма. мучили, палечи его соломою, нарогами и сковородою, лучиною, на очепъ ставма и къ горе ногами вешали (АВК, ХVIII, 168, 1599).
с. 305
Ставный прым. (?). дв0483а … а дитѧ в нем нароженое ставно и дачно (Неба, 77).
с. 305
Ставня наз. Мера плошчы (?). капусты градъ тридцать, ботвиня ставни двѣ (АВК, VIII, 74, 1607).
с. 305
Ставовый прым. ад ставъ I у 1 знач. Potom że woysko Litowskoie wczynili dwe hаty czerez reku obаpoł hrebli stаwowoie (Бых., 571).
с. 305
Ставокъ наз., памянш. ад ставъ I у 1 знач. ставовъ имъ не сыпати, нижъли только имъ всимъ тотъ ставокъ сыпати, што подъ городомъ (АЗР, I, 144–145, 1494); позволили есмо князю Федору … ставокъ заняти, и млынокъ збудовати (Арх. ЮЗР, VIII-4, 30, 1516); есть ставокъ на рѣцѣ, которую Бранецкіе менять быть Бронкою (АСД, I, 47, 1546); на которой дей я части земли посполу з нимъ ставокъ засыпалъ (АВК, ХХI, 284, 1558); тыхъ ставковъ греблѣ до кгрунту манастырского присыпаны за пана Ванька Лагодовского (АЗР, III, 265, 1581); Сажавка подъ дворомъ, ставокъ понедалеку двора (АВК, VIII, 419, 1586); продалъ тому же Жуковецкому … имѣніе Осипово … з оселицою з ставкомъ и з млынкомъ (ИЮМ, ХХIV, 494, 1634).
с. 305
Ставчикъ наз. Слоік. З роск. п. войта, для п. Несиловского куп. мяса … масла ставчикъ и яецъ дес. (ИЮМ, ХХI, 6, 1711).
с. 305
Ставший дзеепрым. 1. Ад стати ў 3 знач. придоша ко городу Мьстис[л]авлю. ан [!] кнзю Стославоу ставшоу оу города и бивши порокы град Мьстиславль (Увар., 91). 2. Ад стати ў 5 знач. ставшим же имъ пред мꙋчителем. рекли вси как бы ѡдиными оусты (Чэцця, 143б). 3. Ад стати ў 7 знач. с тых причин … рѣзниковъ, іако ставшихъ при зуполнои вере и годности такового ремесла резницского заставили (ИЮМ, ХХХII, 136, 1578).
с. 305
Ставъ I наз. 1. Плаціна. ставовъ имъ не сыпати (АЗР, I, 144, 1494); маеть своими людми ставъ поставити ꙋ Крупой (КСД, 68, 1510); на рэках портовых … ставов новых ставити … не мають (Ст. 1566, 16б); будовати и тотъ ставъ направовать, што бы се зопсовало … сполечне а заровно накладъ чинити маютъ (АВК, ХХII, 438, 1570); наняли человековъ двохъ, кгды ледъ подымался, объ пали били около ставу, дали зол. два (ИЮМ, VIII, 55, 1691); якъ ездили панове маистратовые до Любуж и для огледанья нового ставу стратили на харчъ асм. кз0483 (ИЮМ, I, 59, 1679); двохъ человекъ нанимали ледъ осекать коло ставу (ИЮМ, III, 214, 1685); Якъ стали первей млынники ставъ розбирать (ИЮМ, VII, 179, 1690). 2. Вадаём, утвораны плацінай. дали есмо тая села … с озеры, з реками и с криницами, с потоки, ставы и со въсими пожитъки (Арх. ЮЗР, VIII-4, 1, 1407); намѣстники забороняли имъ воды брати изъ ставовъ нашихъ (АЗР, II, 72, 1510); возsми жезsлъ свои, и протѧгни рукꙋ свою … на кладези ихъ и на ставы ихъ (Скар. КВ, 15б); естли бы хто … ѡдин другомꙋ … ставы и сажавки волочил (Ст. 1566, 24); ани ставовъ спꙋщати не маеть, только рыбъ з ставꙋ кꙋ потребе и живности своеs можеть ловить (Ст. 1588, 295); брали в том ставѣ зs ѡднои стороны мещане водꙋ, а з дрꙋгои стороны неприꙗтели (Бельск., 138); злодейскимъ способомъ въ ставе его милости пана Вяжевича рыбы ловилъ (АВК, ХVIII, 320, 1631); мѣщане … греблю у ставу великого межы дворомъ и мѣстомъ поправовати … повинны будутъ (АВК, IV, 249, 1697).
с. 305
Ставъ II наз. Сустаў. рꙋки ꙋпадшы ѡд ставов своих, на марах зависли (Зб. 255, 354б). // перан. през вшитsки ставы сполечного додаванiѧ … чинит взрост тѣла кꙋ збꙋдованю самого себе (Каз. Кір., 48–48б).
с. 306
Ставъ III наз. Пастаў, сувой (матэрыі). въ скрыни … пять ставовъ полотна кужольного (АВК, ХVII, 416, 1558).
с. 306
Ставянье гл. ставлянье
с. 306
Ставяти гл. ставляти
с. 306
Ставячийся дзеепрым. ад ставитися ў 4 знач. хто бы, мовsлю, того преможного и страшливого сꙋдiи тихо и ласкаве ставѧчогосѧ не рад видѣлъ (Карп., 1б).
с. 306
Стага наз. Тое, што і штага. До того возка … за прибите четырехъ шинъ до кола, орчикъ до стаги новый и за прибите келли насами железными, ковалю … заплатили золотый одинъ (ИЮМ, IV, 118, 1686); за направоване колясы параконные дали Гришку колеснику за робене скрыдла и за жордъки и стагу, заплатили за все гуртомъ зол. пять (ИЮМ, VIII, 117, 1691); За ручку, слупикъ, и стагу, зол. одинъ (ИЮМ, ХI, 149, 1697).
с. 306
Стаговъ наз. Кадка. Делва: Кадь, стаговъ, фаска, бочка, или дѣжка (Бяр., 33).
с. 306
Стадионъ наз. Тое, што і стадия. Стадiодром: Заводник выстигачs. стадiон, мѣра (Бяр., 312).
с. 306
Стадия наз. Старажытная мера адлегласці. Того теды дня два зъ учениковъ его шли до села, отстоящего стадей 60 отъ Ерусолима (Гарм., 204); Поприще: Милѧ, мѳ: є0483. мв0483. в той замыкаетсѧ, ≠ а0483 крокѡвъ: або осмь стадiй, стаіовъ, гонѡвъ. Зри стадiонъ (Бяр., 112). Параўн. стадионъ.
с. 306
Стадко наз., памянш. ад стадо ў 2 знач. Малое естъ стадко тыхъ, которымъ зезволилъ ѡтц0483ъ мой дати цсртво нбсное (Каліст, II, 340).
с. 307
Стадло наз. 1. Стан, становішча. всему посполству и их подданым а тубылцомъ земль великого кн0483зьства нашог литовского которого бы колвекъ стадла а стану были вси их права и правилѧ … мети мають (Ст. 1529–Ф, 1). 2. Шлюб. бѣс моц мает, наболшеs над таковыми, которые без боꙗзни бж0483оs встꙋпꙋют в стадла то ест болшеs кꙋ своеs вчасности албо любости тѣла ꙗко кон або вол (Бельск., 143). ◊ Стадло малженское – шлюбная пара. того постережи, яко бы тые своевольства и розводы межи поддаными нашими въ стадлѣ малженскомъ устали (АЗР, III, 296, 1585).
с. 307
Стадникъ наз. Самец-вытворнік. за быка стадника ѡсмъдесѧт грошеs (Ст. 1566 I, 95); третие два волы одинъ гнедый, а другий половый, а семый быкъ стадникъ с темъна половый (АВК, XXXVI, 31, 1582); Стада: … воловъ чотыри, быкъ стадникъ одинъ, телятъ пятеро (АВК, ХIV, 273, 1583); Цена быдлꙋ … За вола две копе грошеs, За быка стадника полторы копы грошеs (Ст. 1588, 512); быдла рогатого: воловъ оромыхъ десеть, быкъ стадникъ одинъ (АВК, VIII, 466, 1593); Шымонъ Урбановичъ … пограбилъ, а меновите … быка рыжого стадника одного (АВК, I, 246, 1612); быдла его властного, до того двора Понизья пригланого, было, то есть: воловъ оромыхъ шерстью рыжихъ тры … быкъ стадникъ рабый (АСД, III, 83, 1617).
с. 307
Стадный прым. Прызначаны для ўзнаўлення пагалоўя, статка. Клопотовский бралъ в ыменьи Дремликовомъ свирепы стадныи и кони пашные (КСД, 300, 1516); Леꙋвии … пишеть бо в неи наипервеи чsто приносити имели сынове iзsраилевы ꙗко ѡт звереи стадныхъ волы агsнеци а козлы (Скар. КЛ, 2б); нижли съ свирѣпъ стадныхъ шкуръ не продаючи оказывати конюшому нашому дворному (АЗР, III, 78, 1557); онъ того чоловека моего збилъ и сверепу стадную строкатую жеребную у того мужика моего ... взялъ (АВК, ХХI, 338, 1558); свиперъ стадныхъ осмъ, жеребцов шесть, коней робочых четверо (АВК, ХХХVI, 28, 1582); Клячъ стадныхъ жеробныхъ пять; жеребцовъ стадныхъ третяковъ два (АВК, VIII, 466, 1593); Обора двора Дубянского ... клячь стадныхъ двѣ, рабочая кляча одна, жеребье такрочное одно, мулъ гнѣдый одинъ (АВК, ХIV, 500, 1594); украдено свѣрепъ моихъ две, то есть одну сверепу гнедую стадную молодую, а другую шерстью вороную, звезда въ чоле (АВК, XVIII, 151, 1597); вночы и вдень кони езъные и свирепы стадные земянъ … овесъ и пшеницу потравили и спасли (АВК, ХХIV, 465, 1601); мѣл ді0483 овецъ. s0483. велбꙋдовъ а0483 ≠ꙗрмовъ воловъ и ≠а0483. ослицъ стадныхъ (Хран., 58б).
с. 307
Стадо наз. 1. Статак, чарада. дик … дал емꙋ ѡвцю во стадо его паствитi (Вісл., 27); не рꙋшилъ есми ни скарбов его ни стадъ (Віл., 440б); взꙗли … конꙗ панъского стада зъ седлом (КВЗС, 10, 1533); было тꙋтъ пsрi горе сsтадо свиное великое пасꙋчое (Цяп., 49); естли бы хто пограбилъ на ꙗкомъколвекъ кгрꙋнте стадо сверепъе (Ст. 1588, 508); стад конских колкодесꙗт и велблюдов … забрали (Стрыйк., 541); Кроль не прiймꙋетъ оуслꙋгованѧ ѡд людей пасꙋчихъ стада (Мак., 157); мелъ тежъ стада овецъ и скотꙋ и челѧди множство (Хран., 40б). 2. // перан. Група адзінаверцаў. возъдвигнеть гсь знамѣниꙗ въ ꙗзыки. и збереть всѧ крстом въ едино стадо (Чэцця, 28); то естъ повинъность пастыра кождого хрестиꙗнскиs брате православиѧ рꙋского ѡ стаде собе порꙋченомъ чꙋти и с полностю старатисѧ (Унія, 1); ꙗ единъ пастыр едино и стадо нехаи бꙋдет (Каз. Кір., 66); што ѡтповедѧт Панꙋ стада, ижъ овецъ собѣ повѣреныхъ ѡтстꙋпили (Каліст, I, 45); мѣлъ … едино стадо и единого пастыра всѣхъ пристꙋпꙋючим и вѣрꙋючимъ евангелию показати (Зб. 82, 268). ◊ Стадо христово – хрысціяне. Возри наперsвеи на станъ ꙋчительскiи або Пастырsскiи, вси ли верsне пасуть стадо хв0483о, вси ли правды оучѧть (Будны, 88б); повѣреное стада хв0483о добре ꙋпасши ꙋснулъ (Пралог, 510б).
с. 308
Стадокъ гл. статокъ
с. 308
Стаенка, стаенька наз., памянш. ад стайня. дали ему братья твоя клеть и стаенку (АВК, ХХII, 59, 1555–1565); стаенка рубленая, конецъ затыненъ, хлевъ рубленый (АВК, ХХI, 210, 1556–1557); Стайня великая, покрыта драницами; стаенька малая подлѣ тое стайни (АВК, ХIV, 356, 1590); передъ дворомъ стаенька малая, подлѣ нее клѣтка малая (АСД, III, 293, 1593); пан Крыштофъ подал пляцу и будованя всякого, то есть меновите светлицы зъ сенею по конець сени, стаенка, клети (АВК, ХХХII, 453, 1596); князя Кошырского зостало будованья … стаенка малая пры псарни (АСД, I, 206, 1597); стаенька малая при псарни спольне съ псарнею (АВК, ХIV, 607, 1597).
с. 308
Стаенный прым. ад стайня. другая стайня такожъ великая заложена будовать, тамъже и домъ для челяди стаенъное (АВК, ХIV, 201, 1580); Стаенные речи и кухенкцы [!] на начынье столовое [коштовали] золотыхъ пятьсотъ (АСД, I, 251, 1616).
с. 308
Стаенька гл. стаенка
с. 309
Стаивати дзеясл., шматкр. ад стояти I у 7 знач. короли ихъ милости въ томъ дворѣ стаивали (АСД, I, 15, 1536); вси въ одномъ дворѣ посольскомъ, гдѣ мы теперъ стоимъ, стаивали (АЗР, IV, 284, 1608).
с. 309
Стаище наз. Стойбішча. там же на поли коупоуют ꙗчмен. мѣрами. але продавце ꙗчменѧ того держать к томꙋ ѡпришные стаища на полѧх а оу них оупоускають ѡслы кони моулы. инънаꙗ звѣрѧта. так долго ѡлиж сыты боудоут (Валх., 45).
с. 309
Стай наз. Тое, што і стая I. поразил иѡнаѳан и слуга его ѡколо двадцати мужев на половицы стаꙗ, которое звыкло пара воловъ на ден зѡрат (Біблія, 321).
с. 309
Стайничка наз. Працаўніца на стайні. велебна гелена была добра стаиничка котораѧ тоут ꙗслiи бж0483iихъ верны искала (Валх., 72б); жидова ис зависти геленоу конюшковоую албо стайничкою назвали (Там жа).
с. 309
Стайно прысл. Устойліва. тотъ коштъ и накладъ, што съ казны на то выходилъ, повернется назадъ въ казны господарскіе и стайно и правдиво и николи непоколебимо (АЗР, IV, 491, 1615).
с. 309
Стайня наз. Стайня. во всих стаинѧх соут многіе іасли деревѧне и каменые … каждыи кон албо ѡсел маеть свое ѡпришные іасли (Валх., 44б); ꙋделайте грады детемъ вашимъ, и хлевы овцамъ вашимъ, и стайни говѧдомs вашимъ (Скар. ЛК, 67б); я ему стайни поступилъ, и ѡни того коня въ стайни зь его конемъ нашли (КСД, 1253, 1518); тая обора вся з быдломъ згорела, а при ней стайня конская (АВК, ХХI, 196, 1556–1557); стайня на волы соломою крыта, стайня на возы соломою крыта (АВК, ХIV, 362, 1590); стайня драницами крытая, при ней защепка, пробои два; въ той стайни коней цукгъ (Там жа, 438, 1592); там сꙗ народил в стаsнѣ не в королевском полацꙋ (Зб. 261, 73б); землꙗ … ꙗко стаsнꙗ, або ѡбора длꙗ быдла ꙋчинена (Бельск., 4); церкви ст0483ыѧ в стаsни ѡборочали (Зб. 82, 34); Сена отослали зъ стайни возъ одинъ (ИЮМ, VIII, 124, 1691). // перан. Зямля як супрацьлегласць нябеснаму раю. выгнал его гд0483ъ бг0483ъ з раю роскоши жебы справовал землю с которои ест взꙗтыs выгнал на поволочене и тꙋлꙗне, до тои то стаsни в котороs теды и мы тепер з быдлом и звѣрꙗты мешкаем (Бельск., 6).
с. 309
Стайстра гл. тайстра
с. 309
Стакти, стакта наз. Сок-жывіца смірны, які выкарыстоўваўся ў якасці пахучай мазі. смѵрна – естъ нѣѧкоес дерево в аравіи, з которого запашныи сокъ течетъ, стакъти называемыи (Зіз., 62); трапилисꙗ купцы … несучи корене и ресинꙋ, и стакту або мастику (Біблія, 85); донесѣте мужеви дари смолу и медъ и тимиꙗна и стакти, то есть мастику (Там жа, 95); Лѡтъ: ѡбвиненый, або звѧзаный або ѡткрытый, або живица дорогаа, которая называетсѧ Стакти, Сн0483ъ Арань. Быт: аі0483. кз0483. ок: ѳ (Бяр., 294); стактꙋ розꙋмѣют миррꙋ або мастикꙋ або тым що подобного (Выкл., 24).
с. 309
Сталвага наз. Стальвага. За оковане колясы и насадовъ, двухъ прутовъ и сталваги дали ковалю зол. два (ИЮМ, IХ, 86–87, 1692).
с. 310
Стале, стало прысл. 1. Стала, пастаянна. всякіе учинки цнотливые … явне ся черезъ досвѣтченья оказують и вѣрнѣ а стале доконають (АЗР, III, 15, 1547); намъ гсдрю верность свою стале показують (Ст. 1566, 3); мнѡгiи на востоцѣ и на западѣ православнꙋю вѣрꙋ стале держатъ (Апакр., 190); гд0483ъ бг0483ъ … перепꙋстил на нег слѣпотꙋ, в котороs стале трвал также и ꙋбозствѣ (Бельск., 142б); не могли терпѣти оубогого жебрака, стале и смѣле при правдѣ стоѧчого (Каліст, I, 145б); то есть: жебы мѣлъ печꙋ, працꙋ, и страхъ за натꙋралнꙋю и неѡдмѣннꙋю стале оугрꙋнsтованꙋю скрꙋхꙋ срдца (Мак., 170); повинен кождый зs братiи … въ повинности своеи … оусерднѡ знаидовати. и порѧдки сталѣ заховати (Ст. бр., 21); Бꙋди то, или Бꙋди сѵр, Амин. Нехай бꙋдет нехай сѧ станет, або нехай стало бꙋдетs, албо лѣпше Правда (Бяр., 246). 2. Надзейна. се так великиs люд собрал, которых было, т0483 тисꙗч поличоных … а кгды моцне и стале ѡбогнали ерꙋсалим, звели битвꙋ з сарацани [!] (Бельск., 396). 3. Упарта. самого Васка, если тые жъ слова стале и неотменне, такъ на Павла Карповича, яко и на малжонъку свою твердити будеть, первей, на квестыю мистру вь руки подаемъ (ИЮМ, IХ, 307, 1637); Млоденец … шол мужне и стало на пущꙋ и в короткомъ часѣ во всѣхъ цнотах сталъсе досконалымъ моцным на посты, в покорѣ знакомит в вѣри статечныs (Зб. 107, 199б).
с. 310
Сталевати дзеясл. Ладзіць, усталёўваць. ѡтец жолуд цегелню толко вs вилню правомъ сталюет (Дыяр., 160).
с. 310
Сталистый прым. Які змяшчае ў сваім хімічным складзе сталь. Подо мною Долъ, в нимъ Стосъ дровъ смоложаристый, над Шиею на нити Мечъ виселъ сталистый (Лям., 19); Сталесь ꙗкъ агенеꙋсъ непреломно сталистый мꙋръ (Мак., 5б).
с. 310
Сталмаский прым. ад сталмахъ. за … иншые начыньꙗ, доsлидскомꙋ столꙗръскому и сталмаскомꙋ млынаръскомꙋ, по томꙋ жъ ковалскому … ремеслꙋ начыньꙗ належачие, мають быти сужоны и плачоны водлꙋгъ доводꙋ (Ст. 1588, 517).
с. 311
Сталмахъ гл. стельмахъ
с. 311
Стално прысл. Стала, пастаянна, устойлiва. кождое дѣло добро починати. а што коли жадаешь имети стално а вечно (Неба, 76).
с. 311
Сталный прым. Стальны. веселе похлѣбцово до ѡкомsгненiѧ … оубежит ѡт зброи желѣзное пробьеть его лꙋкъ сталный (Зб. 262, 20б). // перан. Вельмі цвёрды. каменаꙗ ли сила моѧ или тѣло мое стално: нѣт ли помочи моее во мнѣ (Там жа, 14б).
с. 311
Стало гл. стале
с. 311
Сталоверный прым. Які цвёрда, моцна трымаецца веравызнання. то естs сталовѣрный православник над двоедꙋшного Амsфівола албо перемѣтника (Мак., 4).
с. 311
Сталовый прым. Пастаянны. межы товарыством вѣра ѡтбѣгла справедливост свѣтъ ѡпꙋстила, милост сталова настꙋпила (Зб. 752, 591).
с. 311
Сталость наз. 1. Цвёрдасць, трываласць, устойлівасць. вбачивши глубокость вѣры, и непорухому сталость, и мужства терпливость, и нелютованье горла (АЗР, II, 30, 1507); они завжды у суполной вѣрности заховалися ко предкомъ нашимъ и къ намъ, и хотѣчи имъ тую сталость ихъ вѣры и послугу щедробливостью нашою панскою отдати … вси тые доброволеньства … нашимъ листомъ потвержаемъ (АЗР, III, 15, 1547); пришол на дариꙗ великиs страх, длꙗ сталости а музства бѣлых голов в македонѣи (Бельск., 163); царъ мае быт таковои сталости, иж ани през прозбы ани през причины … не мает ѡтступоват ѡт дороги справедливости (Алекс., 22б); Бг0483ъ бридитъсѧ дꙋшами неѡдѣтыми шатою дх0483а вs сталости вѣри (Мак., 204); заложил еси землю на сталости еи, не похилитсꙗ навѣки вѣковъ (Пс. ХVII, 108). 2. Даросласць, высокая ступень развітасці. которiи Павла намовлѧли, абы бъ0483 Iерслимъ не шолъ, оувидѣвши сталость его рекли, Гсднѧ волѧ будеть (Будны, 190б); мы звышъ помѣненые княжата, дознавши сами такоѣжъ сталости по немъ, симъ листомъ нашимъ ему утвержаемъ (АЗР, III, 272, 1582); ѡтче моs вѣдаючи годност а сталост сына старшог, чемꙋ вышеs всажаеш на такие речи молодого (Бельск., 81б); сила и мꙋжност не належит толко в великости людꙋ, але и в сталости людꙋ (Алекс., 1); то пан которыs в собѣ мимо иншихъ мает тихост мерност мꙋдрост сталост (Зб. 259, 256б).
с. 311
Сталый I прым. 1. Цвёрды, устойлівы, пастаянны, непахiсны. патешаючи маткоу свою ѡ смерти оученики свои потвержаючи. штобы были у вере потвержены а сталы (Пак. Хр., 2б); Бꙋди сталыи въ пꙋти гсдьнемъ, и во правости смыслу твоего (Скар. ІС, 11б); з монтвилом ... приꙗзнъ сталꙋю ховал (Стрыйк., 516); Постоѧнный: Непорꙋшный, сталый, твердый (Бяр., 114); Шукаsте гд0483а а сталыми бꙋдьте (Пс. ХVII, 110). ◊ Не сталый на слове – якому нельга даверыцца. он чловекъ не певный и на слове не сталый (ИЮМ, ХХХII, 137, 1577). 2. Належнай ступені развіцця. они же слꙋжатs ему не сутs сталые (Скар. ІК, 9); алмерик шостыs крол ерꙋсалимскиs, брат балдвинов, сталыs. а досконалог серца (Бельск., 397); той овоцъ первостки чинит, который дозрѣлый и вs порѣ сталый естs (Каліст, I, 150б); Называемъ в том стане бꙋдꙋчыхъ Презвитерами, то естъ старшыми, не толко длѧ зꙋполных и сталых лѣтъ … але болей длѧ наꙋки и розꙋмꙋ сталого (Навука, 133–134); лечъ если сталымs оумысломъ, мовитъ, вs ст0483обливом житiи … вытрsваешъ … зо мною на вѣки бꙋдешs (Варл., 358–358б).
с. 312
Сталый II дзеепрым. Які адбыўся, стаўся. Абы блудъ забытія сталыхъ речей … покрытъ не былъ шкодою (КЗ, 764, 1499); наsдено естъ вчоными слушные а справедливые речи выписанью ѡтдати кꙋ ꙋверенью и досветъченью на пришлыs часъ напотомъ сталыхъ речеs (КСД, 891, 1516); прысꙋжона сума пенезеs за боs раны и шкоды ему немъчыковичу сталые (КЛС, 13, 1596); ѡ смерти … Афанасiа … року ах0483ми сталоs под ≠час безкрꙋлевꙗ (Дыяр., 177); припала справа … о бой ему отцу Косинскому сталый (АВК, I, 86, 1659).
с. 312
Сталь наз. Сталь. ѡнъ … мнить за соломꙋ желѣзо за дерево гнилое сталь (Зб. 262, 30); от него брал цыбулю … которой част на зелезо а на стал заменил (АВК, ХХХIХ, 349, 1579); Грицъ Плавущичъ Пинчукъ мѣлъ товаръ свой зъ Люблина ... стали каменеи 30 шацовано за копъ 10 (АСД, III, 296, 1583); зъ старыхъ давныхъ ламаныхъ топоровъ за роботу одного нового топора, а другій сталю накладалъ заплатили Миките Пердуну асмаковъ двадцать (ИЮМ, I, 223, 1682); стали на топоръ за асм. три (ИЮМ, II, 164, 1684); За направоване клевцовъ, за сталь и за лой, выдали золотыхъ четырнадцать (ИЮМ, III, 216, 1685); за насталеване клевъцовъ четырехъ до млына и за сталь и ковалю, за все заплатили осмак. двадцать четыри (ИЮМ, IV, 227, 1686); За направене двухъ секиръ и за сталь, заплатили ковалови осм. двадцать (ИЮМ, IХ, 118, 1692).
с. 312
Стальмахъ гл. стельмахъ
с. 313
Сталюга, столюга наз. Сталюга. Дойлидомъ двумъ … за два дни заплатили поденное за робене сталюговъ и сходцовъ до склепу (ИЮМ, IV, 114, 1686); За отвезене столюгъ до брамы дали осмаки четыри (ИЮМ, IV, 182, 1686); За робене сталюгъ двухъ дали дойлиду осм. десять (Там жа, VIII, 152, 1691); Двумъ человекомъ поденънымъ, що сталюги робили до муру, на день имъ по осм. шеснадцать (ИЮМ, IХ, 127, 1692).
с. 313
Стамна наз. Пасудзіна (збанок, скрынка). Префикгꙋровала Стамsна золотаѧ, маючаѧ манsнꙋ. Тꙋю мысленsнꙋю стамsнꙋ вs которой лежала, не манна ѡнаѧ, которое едsши, жидове пооумирали: але онаѧ манsна правsдиваѧ, смаки, всихъ аг0483гльскихs покармовs вs собѣ замыкаючаѧ, которꙋю хто естs не оумретъ навѣки (Карп., 31б); Давнаѧ абовѣмъ слꙋжба Бж0483аѧ, теперешней хвалы Бж0483ей тѣнемъ и фiгꙋрою были, такъже обрѣзанiе, прибыток скринѧ, стамна, манна, сщ0483енsства, паленье, и ѡмыванье (Мак., 373).
с. 313
Стамтоль, стамтоля, стамтуль, стамтуля прысл. Адтуль. тогды прыехавши стамътол, на жалобу того Ларка павинен будет усправедливитсе (АВК, ХХХIХ, 265, 1579); на шестнадцать стан выжато и жита побрано и съ того мѣстца звезено, съ которого знать колѣю свѣжо, же сътамтоля жито съ поля везено (АВК, VI, 73, 1584); на ховане пилное тоеи рызы и тых двох ѡхендозствъ [пише иѡсифъ] иж гиркан архиереs збꙋдовал был моцнꙋю при церкви вежꙋ, которых стамтолꙗ часов своих до слꙋжбы бжои брал (Бельск., 203); будучы онъ … въ дому мещанина Виленского Яна Бабътысты, стамътуль до господы своей … на саняхъ однымъ конемъ спокойне ехалъ (АВК, ХХ, 257, 1619); одтоль довелъ есми следомъ до хаты того Матька … где онъ перемешкиваетъ, и сътамтоль ходечы такие шкоды чинитъ (АВК, ХVIII, 272, 1625); сътамътуль пришедши намъ до Синчичъ, теды корову первей сторговалъ былъ на име Грицъ за чотыри копы (АВК, XVIII, 391, 1652); панъ Миневскій … правомъ признанымъ съ книгъ земскихъ доводилъ, же на оны стамтуля запозывано (АВК, I, 106, 1664). Параўн. зтамтулъ, стамтондъ.
с. 313
Стамтондъ прысл. Тое, што і стамтоль. Который то свещеникъ стамтондъ отъ отца владыки ушедши до замку … тамъ мешкалъ (АЮЗР, II, 11, 1601).
с. 313
Стамтуль гл. стамтоль
с. 313
Стание гл. станье
с. 314
Станикъ наз., памянш. ад станъ III у 4 знач. я Макгдалена, будучы в станику убогимъ своимъ девичомъ, злучылася если в стан малженски за собе ровного Мателя Павловича (АВК, ХХХII, 142, 1596); першы муж мой умер … ажъ есми я жывучы в станику удовемъ домъ побудовала (Там жа).
с. 314
Станма прысл. Стаўма. едꙋчи взꙗли тых москвичов поsманых ꙋ возех станма их поставивши (Патр. К, 64).
с. 314
Станне гл. станье
с. 314
Станный прым. ад станъ I у 1 знач. кости стюдены и сꙋхи. станныѧ же жилы и тыи что вѧзоують сꙋставы. и вожкии. и иныи жилы и плѣвы всѧкии стюденыи соухи но не тако ꙗко кость (Арыст., 191).
с. 314
Становеный гл. становленый
с. 314
Становенье гл. становленье
с. 314
Становиско наз. Тое, што і становище. дрꙋгиs теж манастыр дѣвичиs ꙋверхъ реки полоты ѡт полоцкого замкꙋ повмили, в котором кнꙗз великиs московскиs мѣл становиско свое коли полоцка добывал (Стрыйк., 520б); ꙋказал имъ потом становиско по лѣвоs сторонѣ воsска своего (Хр. польск., 17б); досвѣдsчоным жолsнером … нагородꙋ: але еднакъ, пред доконsченьемъ вальки, и пред зsеханьемъ зs обозꙋ, и становиска военsного, дарꙋетъ (Карп., 19); Станище: Становиско (Бяр., 155); при ѡномъ мѣстцꙋ становиска ѡвцамъ своим бꙋдовалъ (Зб. 81, 45); тыи книги … замыкают … становиска ѡбозы на пꙋщи (Выкл., 52б); мы, товариство, того дня с помененого становиска, зъ села Волчасы, тыхъ слугъ своихъ послали были для засегненя корму для коний (ИЮМ, ХVII, 196, 1663); коли жъ пріишло кs вечерю Алеѯандер мало ѡтступил ѡт города на становиско свое и сторожꙋ твердꙋю ѡколо воsска своег поставилъ (Алекс. 1697, 13).
с. 314
Становисчо гл. становище
с. 314
Становити, становить, стоновити дзеясл. 1. Пастанаўляць, вырашаць. вси панове … абы около того радили, мыслили и наконецъ становили, которымъ бы обычаемъ … отъпоръ онымъ непрыятелемъ мелъ чыненъ быти (КПД, 212, 1551); мають ѡбрати послов … поручившы им то все ѡ чом … намовлꙗти и становити мають (Ст. 1566, 29); вси станы … местъца свои заседши, а томъ зо всякою хутью, пильностью и поспешностью сполне о згодливе намовяли и становили и ку намъ, господару, доносили (КПД, 442, 1568); мы не только ижъ противъ правъ и вольностей нашихъ ничого на таковыхъ сеймикахъ становити, але и признавати ихъ не можемъ (АВК, III, 272, 1577); там на соsме мы гсдръ изъ их млстью паны радами, и послы земъскими … таковые речы ѡ воsне намовлꙗти и становити маемъ (Ст. 1588, 47); што иначеи ново становити и проповѣдати то юж кꙋ нарꙋшеню … бꙋдетъ (Каз. Кір., 80б); папежъ нехаs с патриꙗрхами ѡ томъ намовит, або порозꙋмене вчинившы сенодъ зложит и ѡ томъ становꙗт (Барк., 149б–150); ꙋставлѧю: Становлю, постановлѣнsе албо оуставꙋ чиню (Бяр., 182). 2. Устанаўліваць; наладжваць. естли бы хто напротивко тое уставы нашое вчинил а у дворех наших становилъ (Ст. 1529, 11); таковые рѣчи можетъ врядъ съ ревизоромъ альбо съ помѣрчимъ кончати и становити, не ждучи зосланья комисаровъ отъ насъ, абы ся для такъ ровноѣ рѣчи въ замкненью помѣры волокъ омѣшканье не сдѣяло (АЗР, III, 85, 1557); права, которые бы се посполитымъ люду его добрым были, списалъ, становечы межы поддаными порадок водле которого бы жыть мѣли (Атыла, 182); через весь день мене ожыдали и становити розделъ именей ншых были готови (АВК, ХХХVI, 41, 1582); въ земли жомойтскоs староста або подстаростиs, такъже державъцы, и тивунове тое земли таковые меры становити мають (Ст. 1588, 106–107); тꙋтъ вже потреба пилно ꙋважати што за ꙋмыслъ былъ тыхъ всихъ которые день светыs великодныs становили (Унія, 23б–24); свѣцкій чл0483къ моѵсей не толко розсоудокъ чинил о набоженствѣ, але порѧдокъ оувесь набоженства становилъ (Апакр., 60б); добрыs порꙗдок в них становил (Стрыйк., 412б). 3. Забяспечваць прысутнасць. тотъ ꙗнъ того детинꙋ на праве перед нами становил (КВЗС, 22, 1537); вы … передъ собою кажете имъ у право становити (АСД, ХI, 3, 1545); мы не вымовляючысе хоробою … повинни будем там, где нас позовет, становит и позов не збиваючы и урадом же зуполным не вымовляючысе, отказыват (АВК, ХХХVI, 67, 1582); на доводъ збиться дворникова дворника ку присязѣ становилъ (АВК, II, 8, 1584); до которое справы панъ Заливъский становилъ (АВК, ХVIII, 239, 1615); панъ Базылей Бака и пани малжонка его милости безъ припозву одъ его милости архиепископа Полоцкого ку прислуханю помененое присеги становить мають (ИЮМ, ХХII, 222, 1627); сестры ег бꙋдꙋчы позваными до права не становили (КАР, 6, 1646); панъ Лядин … и пани малжонка его милости, будучи о то заказаными, передъ нами до права не становили (АВК, ХV, 436, 1682). 4. Прызначаць на пасаду. если мене правдиве царем над собою становите, приsдѣтеж а ѡтпочивайте под тѣнем моим (Біблія, 126); тепер становимы тебе навысшим свещенником народꙋ твоего (Кн. Мак., 59б); навыжшій панꙋе вs црствѣ людіи, а комꙋ схочетъ даст е, а наподлѣйшого чл0483вка стоновитъ надs нимъ (Хран., 362); Архимандріты, оурѧдъ естъ, становѣти игꙋменовs, и недостойныхs низвергати (Зб. вып., 70б–71). 5. Пастаўляць, адпраўляць. што се дотычэт старостъ … тые почты свои вси што з урꙗдов повинни становити мають (Ст. 1566, 20); панове рады нш0483и … на воsнꙋ гꙋѳы свои водле ѡбычаю коронного становит мают (Прыв., 110б); тые часꙋ вальки такъже повинъни зъ именеs своихъ ꙋ воsско, ꙗко и иные шлꙗхта почты свои кꙋ слꙋжбе земъскоs выправовати и становити (Ст. 1588, 48); kаzаli woysko szychowаty, i hufy ku bitwe stаnowity (Бых., 522). 6. Размяшчаць. ѡні того месца не смотрѧть не деръжа соромꙋ а инъде становѧт (Вісл., 10б); не становити подводы нигъде большей семи миль, а меншей трохъ (КПД, 596, 1558). 7. Будаваць, узводзіць; ставіць. ꙋв озера ꙋвꙗзанье давано быти маеть … каждую тоню становечы за двадъцать чотыри грошы (Ст. 1588, 261); погане становили столпы на чстъ дрꙋгих приꙗтелеs своих на помꙗткꙋ (Зб. 261, 208б); дом собѣ становѧт, и мешканье зs працею бꙋдꙋют (Карп., 24); на росказанье гсдне тѧгнꙋли, на росказанье егѡ становили наметъ (Хран., 132).
с. 314
Становитися, становитисе, становиться, стоновитися дзеясл., зв. 1. Ад становити ў 1 знач. зачымъ бы вжо на великомъ вальномъ соsме пораднеs и спешнеs справы и потребы речи посполитое становити и ѡтправовати се могли (Ст. 1588, 76); грекове, которые были дома зостали, не хотѣли того держати, што сѧ во влѡшехъ на синоде становило (Апакр., 106б). 2. Ад становити ў 3 знач. ѡнъ на тотъ рокъ назавътреs светого юрꙗ во въторокъ перед нами становильсꙗ (КВЗС, 14б, 1537); позваныs не повиненъ ни перэд ким сѣ становить и таковых позвовъ послушон быти (Ст. 1566, 52); за которыми позвы мают ся становит перед судом головным трыбунал в Менску, як засядут назавтрее первого дня (АВК, ХХХVI, 320, 1582); я маю и повиненъ буду за першымъ позваньемъ становитися передъ врадомъ (АВК, I, 19, 1585); ѡ моци и владности сꙋдꙋ земъского ижъ кождыs и въшелꙗкого стану повиненъ передъ нимъ становитисѧ (Ст. 1588, 124); для чогожъ на копу вызывалъ, а заказавшы, самъ не сталъ и не становилъсе (АВК, ХVIII, 121, 1594); кгды мы, врадъ, видели, ижъ Семена Мацковича, въ которого онъ, тотъ Курыло въ дому коморникомъ мешкалъ и у выконаню присеги съ тымъ Курыломъ ся не становилъ (ИЮМ, VIII, 241, 1597); передъ нами, зверхнимъ пастыромъ, и всимъ духовенствомъ становитисе и розправитисе не хотелъ (Там жа, 329, 1614); Іерей позваней до сꙋдꙋ Римскаго, предъ сꙋдъ не становилsсѧ (Зб. вып., 69б). 3. Ад становити ў 6 знач. вси повинни становитися под хоруговю своею поветовою (Ст. 1529, 13); подъ хоруговъю тамошнею Новгородскою становитися повинъни (КПД, 640, 1563); артыкꙋл кѳ0483 ꙗко воине повинные далеко ꙋ воиску ѡт гэтьмана становитисꙗ мають (Ст. 1566, 26б); мають тꙗгнꙋти на местъце ѡтъ насъ назначоное, або кꙋ гетьманꙋ где росказано бꙋдет и в одномъ местъцꙋ завжды при воеводе становитисе, а не порозну (Ст. 1588, 51); з поколѣньѧ сн0483овъ Неѳалимовыхъ гетманъ былъ Ахирѣй: который стоновилсѧ обозомъ своимъ при Дановомъ обозꙋ (Хран., 129); каждый воинъ свои шатер мѣлъ, и ѡколо шатра царского становилисꙗ вси (Алекс. 1697, 21). 4. Ад становити ў 7 знач. где фꙋндаментꙋ не маешъ, тамъ моцно бꙋдованье становитисѧ не может (Апакр., 97). 5. Спыняцца (на адпачынак, пастой, стаянку). въ тыхъ дворехъ его не надобе слугамъ наместъника Браславъского становит[ь]ся (КЗ, 808, 1500); купци чужеземци приежчаютъ с товары своими до мѣста виленского и становѧтся в мѣсте по домам (СДГВ, 17, 1503); дозволили есмо тежъ чотыри домы гостиныи збудовати, въ которыхъ жо домѣхъ со всихъ сторонъ мають гости пріѣзжаючіи становитися (АЗР, II, 77, 1510); ездечи дорогами по двором Господарскимъ не мают ся становити (Ст. 1529, 11); ѡ тых которые едучи в дорогу на полꙗх се становꙗт а збожъю шкоду чынꙗть (Ст. 1566, 39б); нихто зъ подданыхъ нашихъ свовольне в дворех наших ꙋ великомъ кнꙗзстве литовъскомъ, езъдꙗчи дорогами, не мають ся становити (Ст. 1588, 45); хто бы на рѣцѣ обночевати мусѣлъ, не маетъ становитися поблизу зеремянъ и ѣзовъ бобровыхъ, але поодаль отъ нихъ (АЗР, IV, 129, 1596); тогды пановѣ и врядники нши и дворяне въ их домех становятца (СДГВ, 164, 1623). 6. Прыступаць да выканання чаго-н. становитися къ роботѣ подданымъ якъ слонце всходитъ, а сойти зъ роботы якъ слонцу заходити (АЗР, III, 77, 1557); становитися ку роботе подданымъ, якъ слонце всходить, а зыйти, якъ заходить (КПД, 554, 1557). 7. Здарацца, адбывацца. многіи обиды нашимъ слугамъ съ твоее земли становяться (АЗР, I, 155, 1496); многии ми шкоды ся ѡт него становять (КСД, 7, 1510); никоторое кривъды и легъкости ни отъ кого ся вамъ не становить (КПД, 83, 1542); намъ много се шкодъ по тыхъ часехъ становило (АВК, ХVIII, 157, 1598); нехаs же сꙗ ничого не становит ведлуг его мысли (Пс. ХVII, 162б).
с. 316
Становитъ наз. Пастаянны сябар. язъ тобѣ старый становитъ и братъ былъ есми (АЗР, I, 344, 1501–1502).
с. 318
Становить гл. становити
с. 318
Становиться гл. становитися
с. 318
Становище, становисчо, становищо, стоновище наз. Месца стаянкі, размяшчэння каго-, чаго-н. собралисѧ были опѧтs филистымsлѧне на становища своѧ (Скар. ДЦ, 113–113б); потомs възоидешs на верsхъ горы гсдьни, где ест становище филистымsское (Скар. ПЦ, 20б); осочники Переломскіе становисча свои для сторожи озеръ мѣвали (РПП, 53, 1559); если бы хто … на господꙋ, и ꙗкое становище кгвалътомъ нашедъшы самого або слꙋгу его … ранилъ або забилъ (Ст. 1588, 221); потом приsдешъ на пагорокъ божиs, гдѣ есть становище филистинское (Біблія, 315); становищъ колесныхъ о колькось переличилъ, што стояли, а на нихъ сено кладено (АВК, ХVIII, 192, 1603); къ тому и становищо подъ селкомъ Олесницкимъ и вольный вступъ въ боръ … прилучивши до брацтва Виленского дали (АВК, ХI, 91, 1619); ѡболокъ гсдній стоѧл над наметомъ во дни а огонь вночи по всих стоновищах (Хран., 114б). Параўн. становиско.
с. 318
Становление гл. становленье
с. 318
Становленикъ наз. Наладжвальнік, арганізатар. чинъ сщ0483енничества … естs запечатлѣніе нѣꙗкое цр0483кви ст0483ои, которым ѡсобливаѧ ласка и моц дꙋховнаѧ становленикови даванаѧ бываеть, того ѡграниченьѧ части зрозꙋмеютсѧ с последꙋемыхъ (Навука, 125–126).
с. 318
Становленый, становеный дзеепрым. 1. Ад становити ў 1 знач. предкове его цесари, не на всѣхъ вправдѣ синодахъ, але однакъ на нѣкоторихъ бывали притомни, меновите на тыхъ, где о вѣре становлено было (Апакр., 55). 2. Ад становити ў 2 знач. якимъ обычаемъ маеть быти порадокъ справы и повинности тое земъское становенъ во въсихъ местехъ, местечъкахъ и волостяхъ Рускихъ его королевъское милости (КПД, 593, 1558); мостовое становено быти маеть, ꙗко въ артыкуле двадцать дѣвꙗтомъ розделꙋ первого ѡ шлꙗхте ѡколо бꙋдованьѧ мостовъ въ именьꙗхъ их естъ доложоно (Ст. 1588, 94). 3. Ад становити ў 3 знач. кождыs заступца до ѡстаточного заводу мает быти становен перед тым врѧдом нашим где сѧ початокъ зводу стал (Ст. 1566 I, 97б); прошу дей, абы тые обвиненые на праве были становены (АВК, ХVIII, 147, 1597); кгды тотъ Курило Павловичъ, въ жалобе Мацка Криштофоровича ку выконаню присеги, водлугъ декрету врядового, былъ становленъ, мы, врядъ, пытали есмо его (ИЮМ, VIII, 248, 1597); который Демидъ, будучы становленый, просилъ о прокуратора до броненя его въ той справе правомъ (ИЮМ, VIII, 323, 1612). 4. Ад становити ў 4 знач. лавники въ селахъ по два, по тры, альбо и болшъ, подле великости села, люди неподозраные, веры годные, мають быти становълены (КПД, 547, 1557).
с. 318
Становленье, становенье, становление наз. 1. Дзеянне па дзеясл. становити ў 1 знач. по становенью сойму Любельского, при уніи, постановлены и депутованы певные особы для поправы статуту (АЗР, III, 191, 1576); печати наши приложили есмо къ тому становенью нашому (АВК, VII, 182, 1582); кгды сѧ с послами кр его мл становенsе через станы коронныи и вел кнѧз лит чинило, межи инъшими речами то вs пактахъ ѡт кр его мл варовано (Апакр., 26); его королевская милость въ тотъ часъ о тыхъ рѣчахъ, змовинахъ и становленіяхъ и о записахъ, если якіе съ паномъ воеводою тотъ Дмитрей мѣлъ, не вѣдалъ (АЗР, IV, 271, 1608); справы и становенья людскіе, письмомъ не упевненые и не обварованые, часомъ своимъ въ запаметанье зъ одмѣною вѣковъ людскихъ приходятъ (АВК, ХII, 542, 1612); даю тобѣ ꙗ власть мне ѡт Бг0483а данꙋю, абыс вѧзалъ, рѣшилъ, албо через привилеи, албо грамотꙋ становленьѧ ꙗко везвычаю ест всюды (Навука, 148–149); кождые справы и становеня людское, писмомъ не упевненые и не обварованые, щасомъ своимъ в запоментане … прыходятъ (ИЮМ, ХХI, 445, 1625); вси ꙋмовы и становенꙗ вѣчныи звано примирем соли, або правом соли (Выкл., 54б). 2. Дзеянне па дзеясл. становити ў 2 знач. сторона поводоваꙗ або жалобнаꙗ маеть ѡ том ѡколичныхъ суседов … притꙗгнути ку пригледаню выводу и становенꙗ границы (Ст. 1566, 67); на рокъ в томъ листе ѡзнаsменыs кꙋ пригледанью выводꙋ и становеньѧ границъ прыбывали (Ст. 1588, 345); светые и ꙋчоные епископы … абы есмо се тꙋтъ на становене новое веры зъехали (Бер. саб., 14); ꙗкiи люде до становеньѧ о той згодѣ вs тых лѣтехъ поводъ дали (Апакр., 14б–15); емꙋ додавал пан бг0483ъ моцы и силы, поваженꙗ щасливог звитꙗзства на воsнахъ в становеню и ꙋкгрунтованю преложенства и кролеванꙗ над народами (Стрыйк., 418); гсдь … моцъ становенsꙗ ѡколичных церемонии и ꙋчты и ѡздобе сакраментовъ зоставил церкви своеи (Выкл., 65). 3. Дзеянне па дзеясл. становити ў 3 знач. просилъ насъ абыхъмо тое становенье его казали длꙗ памети ꙋ книги записати (КВЗС, 158, 1540); по долгом становеню и трактованю над тыми кондициꙗми … брат его старшыs понꙗл в малженство марию сестрꙋ мстиславовꙋ (Стрыйк., 490). 4. Дзеянне па дзеясл. становити ў 4 знач. римскій бискоупъ звирхность мѣлъ, а особливе вs становенью, посвѧченью, зверженью, выклинанью, привороченью бискꙋпѡвъ (Апакр., 122б). 5. Дзеянне па дзеясл. становити ў 5 знач. тое становенье драбовъ и прибаван[ь]е постовъ земъскихъ … обыватели здешнего панъства чинять з доброе воли своее (КПД, 413, 1567). 6. Дзеянне па дзеясл. становити ў 7 знач. Васку Москалю за становене нарвинъ асмаковъ осмнадцать (ИЮМ, II, 190, 1684).
с. 319
Становливатися дзеясл. 1. Прыцягвацца да адказнасці. ꙗ чоловекъ прихожыs вольныs ремесник и на копахъ николи сꙗ есми не становливалъ (КВЗС, 133, 1539). 2. Станавіцца на пастой. перво того слуги намѣстниковъ нашихъ въ городѣ по подворьемъ ся становливали, а тыми дей разы слуги твои становятся въ ихъ домѣхъ, за Видьбою (АЗР, I, 150, 1495). 3. Нарыхтоўвацца. на которыхъ жо сеножатехъ становливалося кождого годꙋ по пятидесять возовъ сена (КСД, 408, 1516).
с. 320
Становляти дзеясл. Усталёўваць. што бы ся намъ впередъ видело пожиточъного нашого въ той земъли Жомоитъской установити, иле намъ будеть потреба, только маемъ къ нашому пожитъку чинити и становляти и прибавъляти и розширити (КПД, 76, 1529).
с. 320
Становничий, становничый наз. Кватэрмайстар. кривды таковое и долеглости терпеть мусять одно для непорядного через становничихъ господ записыванья и роздаванья (СДГВ, 114, 1568); отъ становничыхъ и маршалковъ нашихъ предсе гости въ тыхъ домѣхъ становетсе (АЮЗР, I, 216, 1581); панове воеводы, намѣстники, становничые и нихто съ слугъ и посланцовъ ихъ ... ни во што ся вступовать не мають (АЗР, III, 286, 1584); становничие наши и маршалъковъ нашихъ великого, кнꙗзства литовского, земского и дворного, подъ соsмомъ ани под ꙗкимъ инымъ часомъ господъ никому в нихъ назначати и записовати не мают (Ст. 1588, 116); Въплъчитель: становничій, обозный (Бяр., 22–23); приехалъ становъничій пана воеводича панъ Окраса (ИЮМ, I, 77, 1679); пану становъничему таляровъ твардыхъ штукъ десять (ИЮМ, IV, 70, 1686).
с. 320
Становный прым. Адпаведны грамадскаму становішчу. позволилъ тежъ, абы обычаемъ становнымъ людъ посполитый патріарха обиралъ (АЗР, IV, 205, 1600–1605).
с. 321
Становый прым. 1. Шатровы. тогда оузѧла ꙗхиль жена ꙗверова колъ становый и мsлатъ (Скар. КС, 11б). ◊ Дворъ становый гл. дворъ у 6 знач. 2. Сажалкавы. рыбы вялой, становыхъ щупаковъ пять (ИЮМ, ХIII, 44, 1699).
с. 321
Становячий дзеепрым. ад становити ў 7 знач. сам становꙗчиs землю, а нихто со мною, внивеч ѡбертаючиs знамена практыкаров. а вѣщбы в шаленство ѡборочаючиs, которыs ѡбертаю мꙋдрых вспакъ (Бельск., 2). // перан. Станислав становꙗчиs собѣ славꙋ, мечслав ѡт меча славныs (Стрыйк., 427б).
с. 321
Станути, стануть дзеясл. 1. Тое, што і стати ў 1 знач. ꙋкинꙋли ꙋмерлог до гробꙋ елисеевог, а кгды се доткнул костеs его ѡжил и станул на ноги (Бельск., 128б); скоро ст0483аѧ на земъли станула, пригрозила бестыи ѡноs и зараз здохла (Зб. 82, 19). 2. Тое, што і стати ў 2 знач. пришол дв0483дъ на дрꙋгую сторонꙋ и станꙋл на верхꙋ горы (Біблія, 349); встꙋпили до салом станꙋли перед домом бж0483иим (Бельск., 70); алеѯандеръ … коли станꙋл на выsшой сторонѣ гори, ꙋзрѣлъ ѡного василиска впосеред дороги лежачого (Алекс., 37); самъ над ними тꙋт же станꙋл, стерегучи их такъ през двѣ године (Хр. польск., 18б); на той преславsной ѳаворsской горѣ станꙋти не хотѣлъ (Карп., 1б); Аг0483глъ бж0483ій станꙋлъ перед нею (Каліст, II, 200); вси просили епископа своего, абы на мурахъ станулъ, и на воsско ꙗкую плꙗгу пустилъ (Пралог, 536); елень добѣгшы скалы ѡднои вскочил на ню и станул (Зб. 82, 38б). 3. Тое, што і стати ў 3 знач. призывалъ Ісоусъ Навинъ и стануло солнsцѣ (Будны, 37); вода ꙋпадала, станул ѡкрут … на горах араратских (Стрыйк., 414б); звезда … пришедши станꙋла над мѣстцем где было отроча (Каліст, II, 259б); такъ з росказанꙗ петра ст0483ого станꙋла процессыꙗ (Зб. 255, 354б); кричачи на конꙗ ѡног … абы станꙋлъ: а далеs з меисца того не въставалъ (Пралог, 670); зараз станꙋли кола, а тые што их ѡборочали ѡнѣмѣли (Зб. 82, 33). 4. Тое, што і стати ў 4 знач. коли которыи купцы, а любо козаки приходятъ до Кіева, а въ которого мѣщанина стануть на подворьи, тотъ мѣщанинъ маетъ ихъ обѣстити воеводѣ Кіевскому (АЗР, I, 194, 1499); пришло … с Ковна пять витинъ … зъ солью и з селедцами и станули дей подъ Сойдями для отпочыванья своего (АВК, ХХ, 173–174, 1601); примусил ихъ велми абы станꙋли ꙋ него. А коли вошли до дому его, справил ꙋчту (Біблія, 46); кгды приехали до фригиѣ станꙋли ꙋ портꙋ Симоентус вышли зs ѡкрꙋтꙋ (Бельск., 78б); которыи вышедши вошли в Еріхонъ, и в домъ жоны вшетечной именем Раавы, и станꙋли оу ней (Хран., 160). 5. Тое, што і стати ў 5 знач. тая копа вся, станувши на границы на томъ следу … послали дей до села Белавицкого Заполья (АВК, ХVIII, 94, 1592); станул перед мѣстом над стꙋднею (Бельск., 19); на правицы станут тыи которыи вѣрꙗт в хрста (Стрыйк., 449); алеѯандер … там станꙋлъ з воsскомъ люди ѡнои земли (Алекс., 39); во втором полку также много было стрелцовъ з луками, тым на правом рогу поставил и сам там станꙋл (Хр. польск., 19); по правицы роспѧтого станꙋли (Варл., 107б); царица станꙋла по правоs рꙋцѣ твоеs в шатах ѡбточена строем розмаитым (Пс. ХVII, 23); Бг0483ъ станул в собраню боговъ а впосродку судит боги (Там жа, 76б). // перан. злꙋчаетъсꙗ весело з тыми, которихъ нога станꙋла на правотѣ (Пралог, 557б). 6. Тое, што і стати ў 6 знач. станувши передъ нами мѣшчанинъ подданый нашъ Виленский, на имя Янъ Машъковъский, кравецъ … билъ намъ чоломъ, абыхъмо ему дозволили продати часть зѣмице (АВК, ХХ, 3, 1543); на суде божіемъ станути мусили (Будны, 151б); кгды тотъ возный Павелъ Сенъницкий станулъ, и пыталомъ его въ которые бы люди пана Яна Цедровского и малжонъки и пасынка его кнежну ее млсть увязовал (АВК, ХХХVI, 111, 1582); будучи позвани … повинни будемъ стануть … не беручи собе на помочъ жадныхъ оборонъ правныхъ (АВК, ХХ, 46, 1583); на которой копе подданые мои Чернеевские, яко люди невинные, станули (АВК, ХVIII, 122, 1594); ѡни всимъ тымъ взгордили и за позвомъ велебности его станути не хотели (КЛС, 142, 1597); за которымъ оскарженьем былъ изверженъ не давши о собѣ справы абовѣм вѣдаючи же епископи противко емꙋ были сѧ сприсѧгли, не хотѣлъ станꙋти (Апакр., 142); станꙋвшы ѡчевисто перед нами и ꙋ книгъ канцлꙗрыи нашое … староста кременецькиs … созналъ лист запис своs (ККСС, 3, 1615). 7. Тое, што і стати ў 7 знач. теды на римскихъ бискꙋпахъ петра ст0483го преложенство, и единовластіе костелные станꙋло (Апакр., 116); росказал бг0483ъ абы станꙋла твердъ межи водами (Бельск., 1б); станꙋлъ первеs домъ коториs збꙋдовалъ на своеs державе сатꙋрнинꙋсъ (Пралог, 685б). 8. Тое, што і стати ў 8 знач. станꙋлъ покоs милчене смꙋток настꙋпил (Зб. 259, 582); мг0483ла и темност великаꙗ над судею и над погаными станули (Пралог, 508). 9. Тое, што і стати ў 11 знач. рꙋшилосе войско зъ ѡбозꙋ и станꙋли противко имъ (Кн. Мак., 58б). 10. Тое, што і стати ў 13 знач. ѡд того часꙋ наsгоршиs гнѣв межи греки и рымлꙗны станул (Дыяр., 167б); тутъ передъ насъ судъ ремисія станула (АВК, ХV, 85, 1663); въ томъ ремисія въ рокъ пришлый 1669 станула (Там жа, 288, 1671). 11. Тое, што і стати ў 14 знач. может зs птаха псом и лисом сꙗ перевернути з лиса волком и лвомъ быти а з лва базилишком и смоком пекелным станꙋти (Дыяр., 171б).
с. 321
Станутися дзеясл., зв. ад станути ў 10 знач. не будеть перsвыхъ речей памѧти, ини же тыхъ, которые потымъ станутсѧ будеть воспоминание (Скар. ЕК, 3б).
с. 323
Стануть гл. станути
с. 323
Станция, станцыя наз. 1. Месца пастою. за зъеднане пана ротмистра Семенского, жебы не мелъ станцыи въ Могилеве, гды зъ Москвы повернулъся, теды дали ему, пану ротмистру, таляръ твардый (ИЮМ, IV, 119, 1686); набрали меду кгарцы шеснадцать, кгарнецъ по осм. двадцать, въ станціи своей казалъ панъ войтъ заплатить (ИЮМ, IХ, 80, 1692); жолнеромъ, которые прыехали до плебанской юрздыки, мели станцыю у Рубина, жыда, купили имъ свежыны шматовъ три (ИЮМ, Х, 27, 1695). 2. Тое, што і стация. вы дей тымъ людемъ крывды дѣлаете и новины уводите, и кажете имъ подводы и станцыи давать (АСД, ХI, 3, 1545); отецъ нашъ король … в дому ихъ стоивалъ, а они подыймуютъ станцыею (АВК, ХХIV, 217, 1560).
с. 323
Станъ I наз. 1. Фігура, постаць. коль красна еси и коль оудѧчна еси милостнаѧ въ коханьи: ѡво станъ твои подобенъ фꙋникꙋ а перси твои къ гроздом (Зб. 262, 85б); знамѧ ровног сліаніѧ. стан его середніи. межи долгим и коротким (Арыст., 202); былъ алеѯандер станꙋ середнего, долгои шии, ѡчъю ꙗсных (Алекс., 45б); Сірены: Дивъ морскій, до поѧса станъ панѧнскій, а далѣй рибѣй (Бяр., 309); постерегшы самого одного жалуючого едучого … умыслне оглоблею в крыж стану тронцил (АВК, ХХХI, 398, 1667); людіе таковыхъ птаховъ видаютъ которіи ѡт поѧса до верхꙋ ѡсобѣ стрꙋсюю маютъ. А з половицы на долъ невѣсты станъ (Хран., 5); ѡбачил иншие звѣри стан чл0483вчиs, козиныи ноги, а на головѣ роги маючие (Зб. 82, 317б); там на него ꙋстанꙋтъ люде дивныи, ѡт поꙗса человѣческій стан, а ноги конскіи (Алекс. 1697, 63б). 2. Пол; воблік. дети их будуть мужског або женског стану (Ст. 1529–Ф, 146); во вsсемъ томъ розsделе значит дитѧ мꙋжъского станꙋ (Цяп., 3); въ чомъ всемъ дѣти, потомки мои, и по нихъ на вси прошлые часы на счадки и на наступцы обоего, мужского и женского стану (АВК, II, 23, 1609); музскомꙋ станꙋ и женскомꙋ (Каліст, I, 43); ѡблашскій ѡбразъ: Простацкій станъ (Бяр., 192).
с. 323
Станъ II наз. 1. Дарожная станцыя. пинянѣ … станы дѣлывали и стацеи поднимовали … штобы и нинѣ было по старому (Пін., 3, 1471); случане и копыляне мосты мощивали и станы дѣлывали и стацеями подыймовали и подводы даивали (КЗ, 721, 1499); казали есмо дворянину нашому Якубу Ивашенцовичу проводити тыхъ пословъ зъ Новагородка до Миньска, а зъ Минска до Слуцка, потиху, по мили, и гдѣ на стану ночъ або двѣ велѣли есмо ночовати зъ ними (АЗР, I, 354, 1503); хочемъ при целости зоставити здавна звычаиные ѡбычаи подымованѧ стацеи на станехъ зстародавна звычаиных мосты старые поправлѧти и новые на старых местах будовати (Ст. 1529–Ф, 16); мещане и люди волостъные … кождого воеводꙋ витебъ[с]кого поднимовали в стацею на станꙋ в бабиничох (КВЗС, 169, 1540); хто съ нихъ гдѣ по сесь часъ замки будують, мосты мостятъ, стацеи дають альбо станы справують, же они то и теперь полнити хотятъ, и съ тоѣ ся повинности своее дивноѣ не выламывають (АЗР, III, 14, 1547); такъ по въсей земъли розложыти гостинцы и станы певъные, на которыхъ подводамъ отмена маеть быти (КПД, 596, 1558); некоторые подданые … по сесь часъ ѡбътꙗжени бывали роботами замъков, становъ, што ꙋколы называно, такъже даваньемъ стацеs и подводъ (Ст. 1588, 93). 2. Лагер; месца стаянкі (часовага знаходжання). так вшистким словам оуделавши конец ахилес до своих станов сѧ звротил (Троя, 11); станы свои вси поветники мают у одном месте при хоружомъ мети, и розно не мают стояти (Ст. 1529, 14); на соколде его королевская милость станъ меваетъ (АВК, ХХI, 83, 1555); хто … нашол на ѡбоз або на стан кгвалтом кого забил албо ранилъ а было бы то на него переведено тот горло тратить (Ст. 1566, 24б); часъ был поехати Трыщану до своего стану (Трыст., 100); абы поветники его никомꙋ никоторое шкоды въ дорозе и на станех стоечы, ни в чомъ не чинили (Ст. 1588, 51); которыхъ рускихъ людей люди королевского величества, у волость Смоленскую для корму ходячи, къ намъ на станъ привели (АЗР, IV, 466, 1615); розбойницы ѡдшедши на станъ в лесокъ почали з собою радитсꙗ (Пралог, 644б); алеѯандер позвалъ кандавлꙋса на свои стан, и даровал его так же коштовsне (Алекс. 1697, 81–81б). 3. Часовае жыллё. которыи шатров не мели станы собѣ новыи вделали (Троя, 29); Сѣнь с Тѣнь … намѣтs, мешканsе, прибытокъ, домъ або цр0483ков, кꙋчка, ташъ, станъ, бꙋда, шопа (Бяр., 168). 4. Адведзенае для чаго-н. месца. смотрели есмо межи … до лѣса туре порога по гранем до станов на имя до колодязище (Пін., 4, 1473); мы ему дал ꙋ Полоцкомъ повете станъ безъдедовъскиs (КСД, 618, 1509); паси козлы своѧ подлѣ становъ пастуших (Скар. ПП, 3б); Хоцко … обжаловал … Костю Анцутинича, который его прошлого року зоставившы на стану Черневскомъ, где рыбы ловили, не поведаючися проч пошол (ИЮМ, ХХХ, 54, 1577); на стану положили муки бочокъ семъ (АВК, ХХХIХ, 227, 1579); пастухи пасучы кони и быдло в пущахъ пожаръ ѡт становъ своихъ пущають (Ст. 1588, 391); весь станъ Бездедовский из селомъ Дубровъками, лежачые у воеводстве здешънемъ Полоцкомъ, еще прадяду ихъ … надалъ (ИЮМ, ХХIII, 315, 1623); архiепископу … въ моцъ и владзу подаемъ … церкви Светого Духа … въ стане Буйгородскомъ (АВК, I, 69, 1684).
с. 324
Станъ III наз. 1. Становішча; абставіны. зм0483лѧ ст0483аꙗ и оуси речи тамо верноутсе оу добрыи станъ первый (Валх., 91б); на чом шкодный на своих шкодах присягнет, тот маеть платити, и бой оправити водлуг стану их, кого будет бити (Ст. 1529, 99); по присезе виненъ будеть Соболь его за тотъ его бой навезати водлугъ стану его (АВК, ХХI, 49, 1555); ѡному ѡбражоному навезкꙋ водълугъ станꙋ его совито маеть … заплатити (Ст. 1588, 11); так кождог дн0483ꙗ иѡв чинил, в так добром стане бꙋдꙋчомꙋ (Бельск., 38б); зъ ꙗкою пилностью того постерегати потреба, бы хто бꙋдꙋчи негоднымъ кꙋ станови томꙋ не пришол, показал Апслъ в посланіи (Навука, 133); ꙗкъ ꙗкаѧ невѣста ошарпанаѧ … ѡблюбеніцею кролевскою зостаетъ: и приведши собѣ на памѧтs давніи злости, на перъвшій станъ вернꙋтисѧ мыслитъ (Мак., 150); великое ѡдно и барзо людное мѣсто, где бы мѣлъ свою кролевскꙋю столицꙋ назначил, и всего емꙋ, што кролевскомꙋ станꙋ належитъ, оудѣлилъ (Варл., 304); вспомнитъ фараѡнъ на послꙋги твои, и приворотитъ тебе кꙋ першемꙋ станови (Хран., 65б). 2. Саслоўе. тым статутом новым судили и справовалисѧ вси станы (Ст. 1566, 5б); тые вси податки, такъ мы рады, яко князи, панове, врадники дворные и земскіе и вси станы, обыватели … выдавати … зезволяемъ (АВК, III, 274, 1577); тот порѧдок зложивши которым ѡбычаемъ таковые апелецыи, через ѡсобъ которыхъ бы вси станы, великого кнѧзства литовского мели быть ѡтсꙋжываны (Трыб., 1); таковыs ꙗко жъ колвекъ стану, такъ высокого ꙗко и низшого, маеть седети на замку нашомъ шесть недель (Ст. 1588, 17); посполите люди молодые за помочю Божю забавяти своими межы станы рыцерьскими усего доброго дослуговатися звыкли (АВК, ХХХII, 180, 1596); на соsме прошломъ, в кракове за намовою радою и позволеньемъ всихъ становъ обоего народꙋ короны польское … ꙋфаленъ есть на ѡборонꙋ и потребꙋ речы посполитое земское поборъ земскиs (КЛС, 14б, 1596); кгды чоловека простого стану который шляхтичъ хотя и забъетъ, а на горачомъ учынку пойманый не будетъ, тогды горла за него шлꙗхтичъ дать не повиненъ (АСД, III, 85, 1617); Александръ Полонскій … не оглядаючисе на станъ свой шляхецкій … мене … зранилъ и ссоромотилъ (АВК, III, 31, 1629); ст0483ыs Ⱚеѡдор … недавно на рыцерскиs стан принꙗтыs (Зб. 752, 314б). 3. Грамадскае становішча. панове рада ихъ милость обоего стану, духовного и свѣтского, такъ и вси княжата, панята и все рыцервство, обыватели того паньства великого князьства Литовского, мовили его королевской милости (АЗР, III, 4, 1547); возри наперsвеи на станъ ꙋчительскій або пастырsскій, вси ли верsне пасуть стадо хв0483о; вси ли правды оучѧть (Будны, 88б); старосты, знаючи кождого по стану, мѣстцо имъ давати мають (АЗР, III, 271, 1582); межы станомъ дꙋховнымъ и светъскимъ, естъ немалая розность ѡ речах светъскихъ дочасныхъ (Ст. 1588, 69); ѡбывателемъ великого кнꙗзьства литовского, такъ дꙋховънымъ, ꙗко и свецкимъ станомъ, а ѡсобливе поборъцомъ ꙋ воеводъствахъ и поветехъ великого кнꙗзьства литовского (КЛС, 11б, 1595); кому бы того была потреба ведати або чтучы его слышети, нинешънего и на потомъ будучого веку всякого стану людемъ (АВК, ХХХII, 205, 1596); обралисмы длѧ порѧдкꙋ межи собою чиненьѧ двѣ осѡбѣ одноу дх0483овнꙋю, дроугоую свѣтского станꙋ (Апакр., 12б); послал зараз до Володимера так дꙋховног, ꙗко и свѣцког станꙋ людеs зацных (Стрыйк., 472); до того дому где сѧ ѡн ꙋчил, трафилсѧ гость ѡдин здалека дх0483овного станꙋ (Зб. 82, 319б). 4. Сямейнае становішча. ◊ Вдовий станъ – становішча ўдавы. живꙋ во вдовемъ стане (Біблія, 394); были замкнены ажь до днѧ смерти ихъ живꙋчи во вдовьемъ стане (Хран., 274б); девичий станъ – цнатлівасць. которыs в девичом стане мешкал до смерти (Бельск., 395); парасковиꙗ, таꙗ пошлюбила бг0483ꙋ дѣвичиs стан в чистости ховат постригласꙗ в черницы (Стрыйк., 521); панна ванда … пошлюбила девичиs стан богом своим заховат (Хр. польск., 2б); малженский (малжэнский) станъ – шлюбны саюз. Эльжбѣта королевна дочка королѧ Рымского Ⱚэрдинанда … прынесена до Польски до Кракова в малжэнскии станъ Жыкгимонту Августу королю Польскому молодому (Рач., 352); девок в стан светый малженский, без воли и ведомости ихъ млсти панов опекунов, не выдавать (АВК, ХХХVI, 419, 1590); чꙋжолоство ест непорадное и неꙋтьстивое объцованъе чие з персоною в стан малженскиs пошълюбеною (Зб. 261, 253б). 5. Спосаб. самъ Господь … стокротную в томъ животѣ заплату, а в пришломъ вѣчную тымъ, которы собе такий станъ жития обираютъ, обецуетъ (АВК, ХХ, 248, 1617); ꙋстроеніе: Станъ, кшталтs, способъ, ѡбычай, наꙋка (Бяр., 183); которыsколвекъ стан и способъ житиꙗ собѣ ѡберешъ, бꙋдет животъ твой працовитыи и фрасунковъ полныи (Выкл., 6).
с. 325
Станье, стание, станне наз. 1. Дзеянне па дзеясл. стати ў 3 знач. арендовал ему десіатую часть переводу на реце Днепри … от розыстіа леду аж до станіа реки ледомъ за певную суму пенезей (ИЮМ, ХХХII, 142, 1578); послал до [А]эцыуса послы просечы станьѧ або короткого прэмирѧ (Атыла, 191); протосинкгелъ … напредъ до царя Перекопского поѣхалъ и, станье учинивши, потомъ до войска коронного, до гетмана и до того нововведенного господаря пріѣхалъ (АЗР, IV, 213, 1600–1605). 2. Дзеянне па дзеясл. стати ў 4 знач. отъ станья всякихъ гостей, такъ при бытности нашой господарской въ тутошнемъ мѣстѣ Виленскомъ, яко и безъ бытности нашое, вольнымъ чинимъ и вѣчне симъ привильемъ нашимъ вызволяемъ (АСД, I, 165, 1582). 3. Дзеянне па дзеясл. стати ў 6 знач. станье на рокъ передъ господаремъ его милостью (КСД, 1079, 1522); мы тое станье мартинъново казали ꙋ книги записати (КВЗС, 144б, 1540); которое станье и пильность Венцьлава Миколаевича а нестанье стороны жалобной дано до книгъ записати (АВК, ХХI, 67, 1555); суд маеть им ѡбоим сторонам рокъ прэд нами гсдрэм станю зложити (Ст. 1566, 59); врад … такъ за станънем, яко и нестанемъ моимъ оную совитост … на мне въсказавъшы … на томъ же именю … отправу вделати мает (АВК, ХХХVI, 63, 1582); врꙗдъ то на немъ стороне водлугъ жалобы в позве ѡписаное и водлугъ права сказати маеть такъ за станьемъ ꙗко и за нестаньемъ его (Ст. 1588, 162); врадъ кождый, за позваньемъ правнымъ або неправнымъ, за станьемъ и въ нестанью моимъ моценъ будетъ (АВК, ХI, 97, 1620); судъ кожды такъ за станемъ яко и не за станемъ моимъ мает и моцъ мети будет тую заруку и вси шкоды … всказати (ИЮМ, ХХVIII, 183, 1666).
с. 327
Стара наз. Старыца. люди сторонные … передъ нами завели грань земли Овдеевское подлугъ стары зъ Двины рѣки Медвѣжимъ ручьемъ уверхъ (АВК, ХIII, 81, 1508).
с. 328
Старадавно гл. стародавно
с. 328
Старанье, старание, старанне наз. 1. Стараннасць, руплівасць у якой-н. справе, рабоце. ѡпекун взꙗвшы дети маеть их … водле и наsболшого старанꙗ своего ꙗкъ емꙋ самомꙋ почстивост мила ховати (Ст. 1566, 77); мает матка о нимъ старанъе метъ, яко о дитяти своимъ (АВК, ХХХIХ, 84, 1578); до кождыхъ служобъ Речи посполитое тымъ охотнее старанне и пильность свою прикладалъ (АВК, ХХХVI, 168, 1582); так за иі0483 лѣт все бж0483ественное писмо претолмачил а шест тисꙗчеs книг написал за принꙋженем а старанем амбросиꙗ (Бельск., 245); з великимъ старанемъ заховай себе вs добрых постꙋпках (Варл., 329б); Дѣланіе: Робота, справа, оучинок, албо праца, пилност, старане, албо трꙋдность (Бяр., 39); иѡанъ … еs слꙋжилъ и старане ѡ неs мѣлъ (Зб. 259, 568б); ѡто есми тобѣ гостꙗ припровадил, мѣs же ѡ немъ старане (Пралог, 500б). 2. Імкненне, намаганне дамагчыся чаго-н. онъ водлѣ звыклости своее о посягненью панствъ нашихъ незбожного старанья чинити не занѣхиваетъ (АЗР, III, 253, 1580); тепер старане великое в потребах нашых чинить (АВК, ХХХII, 351, 1596); которое наданье сталосе … за стараніем велебного въ Бозѣ отца Паисія Черковского, епископа Холмского и Белзского (АВК, III, 27, 1624); имъ болшее ѡ вsзростъ и помноженsе старанsе оучинѧть: тымs себе оубожшими завжды потребꙋючими, и ничого не маючими розꙋмѣютъ (Мак., 152); старанье маю чинити, абы фольфаркъ якій на выхованье за тые пять тысячей у кого купити инокомъ (АВК, ХI, 106, 1639); троскливого и незмѣрного старанꙗ ѡ речи дочасные господь заказꙋетъ (Зб. 259, 121б); старане бовѣмъ наше ест ꙋпорных смирꙗти (Зб. 752, 515б); богатые ѡт великаг старанѧ шалѣют, ꙋбогие ѡт великаг ꙋбозства посхли (Зб. 82, 128–128б).
с. 328
Стараньеся наз. Дзеянне па дзеясл. старатися ў 2 знач. за стараньемъсѧ кождого зs нихъ, жебы ѡдинъ дрꙋгого рознымs житіѧ постановенsемъ переходилs (Мак., 12).
с. 329
Старати дзеясл. 1. Тое, што і старатися ў 1 знач. прошу, абы ихъ милость, зъ ласки и побожности своее хрестіянское, тѣло мое грѣшное, водле обычаю костела греческого, поховати, и о тое старати рачили (АВК, VIII, 460, 1588); маемъ пановъ своихъ, за которыхъ стараемъ, а за волею Божею на тотъ станъ свещенництва постановлены естесьмо (Там жа, 46, 1601); ѡ тѣло его а тое дочасное здорове стараючы заказꙋет емꙋ пити воды а дозволꙗет ему ꙋжыват троха вина (Зб. 752, 494б). 2. Тое, што і старатися ў 2 знач. старал, абы его внꙋкове могли зажит ѡтчизны литовское, спокоsне прето их справы всѣ простовал кꙋ воsнѣ бо през добрꙋю воsнꙋ покоs бывает (Стрыйк., 416б); они, яко се вышей рекло, о то старати уставичне такъ теперь, яко и на вси потомные часы маютъ и повинни будутъ, абы тотъ … монастырь на то дѣлательми и строительми опатроный былъ (АВК, ХI, 88, 1619); зо всихъ силъ о чистость сумнѣнsѧ Дш0483и Тѣла старали, зычачи збавенsѧ своимъ обчимъ щасливыхъ радою вспирали (Лям., 22); келих смерти выпилем ѡтцꙋ подобатисе старалем через телесные болезни (Зб. 107, 101); гды ꙋже барзо старалъ призванъ ест ѡт цесарꙗвое Еѵдоѯие и феѡфила Алеѯандреиского патриархи до цр0483огородꙋ (Пралог, 674б–675).
с. 329
Старатися, стараться, старятися дзеясл. 1. Праяўляць стараннасць, руплівасць у якой-н. справе, рабоце. ѡтци повинsни сѧ о дети старати, абы сѧ божественsное науки научили (Будны, 61); стерэчи будем и боронити с помочю божью стараючисꙗ ѡ примножэнѧ и ввышэнꙗ того панства (Ст. 1566, 27); Атылѧ видечи тую снадность до взѧтꙗ места, напоминал жолнере, абы каждыи водле мужства своего старалсѧ (Атыла, 223); реклъ до них: ꙋмоцнꙗsтесꙗ а старꙗsтесꙗ пилно абы есте стерегли всего (Бiблiя, 255); не стараsтес правѣ з ꙋсилованемъ ѡ тѣлскꙋ (Зб. 261, 94б); виненъ прето кождый зs насъ старатисѧ, працовати, и ѡ вшелѧкихъ цнотахъ пилностs оучинити (Мак., 59); Тщꙋсѧ: Стараюсѧ, спѣшꙋсѧ, поспѣшаюсѧ, сs пильностю чиню (Бяр., 175); ѡт всего срдца старалсꙗ тѣло свое трапити волю власную ламати (Зб. 107, 107б); не маю такъ жадного со мною, единомыслного, которыs бы се щыре так ѡ вас старалъ (Зб. 752, 494). Параўн. старати ў 1 знач., старетися II у 1 знач. 2. Імкнуцца дасягнуць, дабіцца чаго-н.; прыкладаць намаганні да чаго-н. ꙋрѧдники по божіему росsказанью повинsни сѧ о том пилsно старати, абы розбоевъ не было (Будны, 77б); кгды вжо збожа не станет, тогды кождый собе о жывность старатьсе маеть (АВК, XXXIX, 460–461, 1579); на том мает присегнꙋти иж сꙗ ѡ тое ѡбиране себе не старал (Трыб., 3); мѣста и замки бꙋрили, а народ сѣкли и в неволю брали и старалисꙗ ѡ збꙋреню трои (Тр. гіст., 69); ѡ потверженъе ѡномꙋ ꙋ его королевское млсти старатисе позволили (ККСС, 1б, 1615); ѡ тое сѧ старай абысь добрыми оучинками несмертелнои ѡной славы достꙋпил (Варл., 63б); ѡ релꙗксацыю ꙋ нас старатисꙗ позволил (КАР, 24б, 1646); много теж злого на свети поброил чого коли могъ не старавсꙗ поправити (Зб. 107, 104); ажь до заходꙋ сл0483нца старалсѧ абы егѡ выбавилъ (Хран., 366). Параўн. старати ў 2 знач., старетися II у 2 знач.
с. 329
Стараючийся дзеепрым. ад старатися ў 2 знач. збавенѧ шꙋкаючомꙋ человѣкови и першого оного оусыновленіа достꙋпити стараючомꙋсѧ потреба естъ, подобѧчисѧ Хв0483и, принѧти досконалости живота (Каліст, II, 279б–280); многими пожитками дш0483е збавенными наполненый, и всѣмъ стараючимсѧ ѡ сп0483сеніе дш0483и своеи, велце кꙋ збꙋдованю потребныи (Мак., 1); Любочестенъ, любочестный: … хлюбливый, барзѡ гвалтовне а пилнѡ стараючійсѧ ѡ що (Бяр., 75); Епспъ стараючійсѧ абы Іерей былъ пойманый ѡт свѣцкихs людей зs ненавѣсти къ немꙋ … заприщаетsсѧ презъ три лѣта ѡт оуживаніѧ доходовъ Епспскихъ (Зб. вып., 69б).
с. 330
Старгованый гл. сторгованый
с. 330
Старгованье наз. Дзеянне па дзеясл. старговати. за старгованемъ пана Овтушковича бурмистра кгузиковъ тузинъ д0483 у Парфена Волошкина золот. два и асмак. двадцать три (ИЮМ, I, 139, 1681); за старгованемъ презъ пановъ войта и райцу скарбового на двухъ коней кантари два заплатили римару золотыхъ шесть (Там жа, 219, 1682).
с. 330
Старговати гл. сторговати
с. 330
Старей прым., выш. ст. ад старый у 1 знач. азъ стареи тебе буду (Скар. Кб, 75б).
с. 330
Старейшенство гл. старейшинство
с. 331
Старейший, старейшый прым. 1. Тое, што і старший у 1 знач. в них же быс имѧ стареишемоу сн0483оу его вышеславъ (Чэцця, 236б); Ісаакъ хотѧ и стареишемꙋ сыну дати благословѣние (Скар. ДЗ, 4б); егда тое вложили на него братьѧ, абы шол до самаріи чомоу ꙗкъ старѣйшій ихъ не вымѣралсѧ с того, але заразом тамъ идет ꙗкъ посланецъ (Апакр., 93б–94). 2. Тое, што і старший у 2 знач. призвав евфимъꙗн стареишого ѡт слоугъ своих рече емоу (Чэцця, 151); рекль цр0483ь ашпаназꙋ стареишомꙋ кажеников своих привести ѡт сн0483ов ил0483евых ѡт сѣмени цр0483ьского и ѡт кн0483жат: детеи в них же нѣст никаког порокꙋ (Зб. 262, 114); даваи городы свои достоинеишомꙋ ѡт них. и стареишомꙋ слоужбе своеи. а не соромоти ꙗвно (Арыст., 167–168); надъ тыми старостами установили есмо еще старейшымъ дозорцою зъ уряду своего слугу меского присяглого Мартина Аксеновича (ИЮМ, VIII, 368, 1621); Архімагиръ: Старѣйшій поварѡм, кꙋхмистръ, маистер кꙋхарѡм (Бяр., 237). 3. Тое, што і старший у 3 знач. оу томъ перемирьи кто кому криво оучинить, надобѣ сѧ оупоминати старѣишему, и оучинити тому исправу (АЗР, I, 1–2, 1340); права земsскаѧ еже единый кажный народъ сs своими стареишими ꙋхвалили суть подлѣ ꙗко же сѧ имъ налепей видело быти (Скар. ДЗ, 2–2б); буду имети еѧ ради славы кs полsкомs и честь предs стареишими (Скар. ПБ, 12б); росказовал им заховывати обычаи сꙋженыи ѡт апслѡв и старѣиших, которіи во іерслмѣ (Каз. Кір., 213).
с. 331
Старейшина, старейшына наз. Старэйшына. ѡнъ был стареишина десѧтого полкоу (Чэцця, 251); стареишинамъ ѡрдиньскимъ послаша послы свои с великими даръми (Увар., 104); приступисте ко мнѣ вси кнѧзи и сsтареишины племенъ (Скар. ДЗ, 16б); гдѣ вs наших книгахs преводникы преводѧть, Апсли презвитерsми, се естъ старsцами или стареsшины пишуть (Будны, 240б); старѣишины жsреческие. то ест переднеишие: або старsшие: оѳеровsники (Цяп., 3); ѡтходѧчи телесне с того свѣта гь0483 нашъ іс0483 хс0483 на мѣсцꙋ своем одного цр0483кви старѣйшинꙋ былъ зоставилъ (Апакр., 94); сего ради стариsшины нш0483и хощꙋт ꙋнѣю, аще не словом но дѣлом (Дыяр., 177); ꙗкѡвыи старѣишина града естъ, такови и граждане егѡ (Ст. бр., 13–13б); ꙋчынил был ꙋчту кнꙗзем своим тысущником и стареsшынам галилеsским (Зб. 752, 403); пахнотиs … мѣлъ зsꙗвълене ѡб одномъ стареsшине на сѣле мешкаючомъ, и зараз бѣглъ до него (Зб. 82, 199).
с. 331
Старейшинство, старейшенство наз. Старэйшынства. блгсвивъ его ꙗковъ со верховными апслы а оу стареишинъства причта его (Чэцця, 226б); сиѧ ест служба сыновs Герsсановыхъ во храме завета. А будуть подъ стареишинsствомs Іфамары сына Ааронова (Скар. ЛК, 13б); которые то и Петра святого престолъ и старѣйшенство и власть его надъ епископы всего свѣта знають (АЗР, IV, 139–140, 1596); Генънадеи сполѧрыи патрыѧръха царигородъскии так тежъ пишеть ѡ стареишинъстве ... ꙗко господь исусъ христосъ на земли былъ головою паномъ и мистромъ (Бер. саб., 290); иншее есть первшость порѧдкꙋ, а инsшаѧ первшость власти и старѣишинsства (Апакр., 95); былесь з нами, надъ нами старейшинsство сs дꙋхꙋ дх0483овныхъ справъ маючи (Лям., 14); Народовидство: Над людми старѣйшинство (Бяр., 88).
с. 332
Старейшинствовати дзеясл. Выконваць абавязкі старэйшыны; кіраваць. Третій Антіюхійскій гдѣ найперъвей Петръ ст0483ый старѣйшинствовал (Навука, 136).
с. 332
Старейшый гл. старейший
с. 332
Старейшына гл. старейшина
с. 332
Старелость наз. Састарэласць. донесена есть намъ прозба, абысьмо оные для старѣлости вписати казали въ нашъ листъ, и моцою и повагою нашою королевскою во всихъ пунктахъ, паракграфахъ, частяхъ и кондиціяхъ ствердили и умоцнили (АЗР, V, 3, 1633).
с. 332
Старети дзеясл. 1. Старэць, станавіцца больш старым. которые человѣка богом быти розꙋмѣют, мылѧтсѧ: абовѣмs тотs, ижs сѧ зs потребы рꙋшаетъ, и кормитъ, и не хотѧчи старѣетъ (Варл., 241); коли старелъ самоилъ, постановилъ сн0483ы свои сꙋдьѧми надs Ізраилемъ (Хран., 205–205б). 2. Станавіцца ўстарэлым. гроши зас анис стареют анис псꙋют, береш теж в цѣлости назад на ꙗко дом зветшалыs (Зб. 261, 264б).
с. 332
Старетися I дзеясл., зв. 1. Ад старети ў 1 знач. такова есть брате прдтчова възыграниꙗ штож и старевшисѧ елисавефи иана бъ ꙗвилъ (Чэцця, 38); сн0483ꙋ мои … слꙋхаи ѡц0483а своег се родител твои а не ганби хотѧ стареласѧ мт0483и твоѧ (Зб. 262, 105); там тежъ и авраам мешковал, и сполнилосе дниs исааковых сто и п0483 лѣтъ и старевшисꙗ ꙋмерлъ и погребли его исав и иꙗков сынове его (Біблія, 76); сполнилосꙗ днеs исааковых рп0483 лѣт и старѣвшисꙗ ꙋмер (Бельск., 25б); много се ихъ ꙋже вs девицъствѣ старело (Пралог, 619б); былъ есми молод и старелсꙗ (Пс. ХVII, 2). 2. Ад старети ў 2 знач. гды в жидовскои цр0483кви камен на камени не зостанет … гды албо старѣвшисѧ розвалитсѧ (Каз. Кір., 136б).
с. 332
Старетися II дзеясл. 1. Тое, што і старатися ў 1 знач. ꙗ ꙋбогиs есми и недостаточныs, але гд0483ь стареетсѧ ѡ мнѣ будꙋчи ратунком моим и ѡборонцею (Пс. ХVII, 15–15б). 2. Тое, што і старатися ў 2 знач. мы того не вѣдаемъ, але мы старѣлися тутъ, а границы иншое не мѣли съ Лунвляны (АСД, I, 107, 1546); сами ꙗко напилнеи могуть о том сѧ стареють, ꙗко бы имѧ божіе загасили або и затоптали (Будны, 184); гость будучи ꙋ гостине или на господѣ, не старѣетсѧ, абы тамо долго пребывалъ (Там жа, 198б); рꙋвим старелсꙗ выбавит его з рꙋкъ ихъ (Біблія, 84); царъ египетскиs … старелсꙗ достат царства алеѯандрового здрадою (Кн. Мак., 60б–61); ѡ тое сѧ наболшеs старел, жебы сѧ серце его з богом зsединочолох и ѡт него ꙗсност и чистость брало (Зб. 82, 213).
с. 333
Старецъ наз. 1. Стары чалавек. излію ѡт дх0483а моего на всю плоть, и прорекуть сынове ваши и дщери ваша, и старsци ваши сsны ꙋзрѧтs, и юнаши ваша видѣніа оувидѧть (Будны, 153б); з дѣтми нашими и зъ старцы пойдемо зъ ѡвцами из скотом (Біблія, 118); ѡн емꙋ лаꙗл и грозит почал мовꙗчи; згрибѣлыs старче, звꙗзавши тебе всадит на ѡсла и по мѣстꙋ возит кажꙋ (Бельск., 332); мѣсто головное добрин в недѣлю, кгды люде были в костелѣ на набоженствѣ ѡпановали, там старцов седивых и дѣточок ѡт персеs материнских выстинавши и инших всѣх села и приселки мѣстечка спꙋстошивши в мизернꙋю неволю забрали (Стрыйк., 532); проежчаючисѧ, нѣѧкого престарѣлого старца натрафилs, маючого зморщеное лице, ѡ слабѣлые и скрывленые ноги (Варл., 34–34б); Дѣдъ: Старецs, оумалителнѣ же, дѧдко, старчикъ (Бяр., 39); вышедши теды на ꙋлицꙋ нашли ѡдного старца сѣдꙗчого жебы продал кошики (Зб. 107, 204); не ѡбленилсꙗ столѣтныs старец в пꙋстыню ити (Зб. 752, 25). Параўн. старушекъ у 1 знач. 2. Жабрак. не троуди мене чадо стани помилоуи мѧ страног старца (Чэцця, 45); весь людъ иже въ воротехъ и старци свѣдки (Біблія, 33); ꙗ прето бꙋдꙋчи оубогого старца дочка, за малые тые речи дѧкꙋю (Варл., 141б); старцу убогому, што въ браме Ветреной седелъ, теды захоралъ … дали ему осм. десять (ИЮМ, VIII, 71, 1691). Параўн. старушекъ у 2 знач. 3. Манах, пустэльнік. старци и люди, которыи живут на ст0483ого Иоана земли, и судити и рѧдити игумену иоанскому (ПГ, I, 43, 1381); одинъ ст0483ыи старець проповѣдилъ и написалъ (Чэцця, 51); ты дей тотъ монастырь далъ отъ себе держати старцу какому-сь простому Ивану Смолнянину, безъ нашое воли, и онъ того монастыря и надказилъ (АЗР, I, 164, 1496); былъ у него отъ пріятеля и сусѣда нашого Солимана царя Турецкого посланникъ царя Турецкого Андреянъ Грекъ и старцы съ Святоѣ Горы для милостыни (АЗР, II, 356, 1539); игуменья Ефросинья, и старцы и старицы (АЗР, III, 233, 1578); потомs реклъ до него старецъ Макарій (Мак., 16); былъ того часꙋ Пꙋстелникs нѣѧкій, бѣглый вs речахъ Бозких … томꙋ теды Старцꙋ имѧ было Варлаамъ (Варл., 37б); великое гд0483ꙋ бгꙋ бл0483годарение, а старцови ст0483ому подꙗкованѧ чинили (Зб. 82, 353б). Параўн. старушекъ у 3 знач. 4. Стараста. маетъ ихъ судити и рядити старецъ ихъ, а любо выѣздчій нашъ, который выѣдетъ къ нимъ по дань нашу (АЗР, I, 171, 1497); послалъ старца Поставского ꙗкима зъ людми въ землю пана его милости, на имя Польскую, моцне кгвалтомъ (КСД, 192, 1514); я пыталъ старцовъ и десятниковъ, если жебы межы волости земля, которая пустовская была, которой бы земле отчычовъ было (РПП, 243, 1536); старец вижом мене послалъ с тымъ ꙗцынъкою (КВЗС, 55, 1538); который старец в дому своем мне возному и стороне людем добрым отъказал (АВК, ХХХVI, 301, 1582); при нихъ семыs тивун або воsтъ або старецъ присегами своими того довести мають (Ст. 1588, 498); слухалъ есми … о забитье старца ихъ же милости княжатъ Вишневецкихъ Богушовицкого, на имя Хомы (АВК, ХVIII, 97, 1592); мѣщане въ мѣстѣхъ и старцы по волостяхъ мають вжо перестати розрубовъ и розметовъ класти на подданыхъ господарскихъ (АЗР, IV, 130, 1596). ◊ Старецъ медовый гл. медовый; старецъ сребряный – зборшчык грашовых сродкаў з воласці. старецъ сребреный даеть на годъ по петнаста копъ грошей широкихъ (АСД, III, 10, 1548);
с. 333
Стареческий, старечьский прым. Тое, што і старческий. нехай то былъ часъ гнѣва божиего за грѣхы предковъ нашихъ, которыи сѧ за преданіа, або лепей за сны и стареческие басни, взѧвши, слово божіе были опустили (Будны, 8); неціи старечьские басьни змысливши написали (Там жа, 132).
с. 334
Стареючийся дзеепрым. ад старетися I у 2 знач. в такой теды злости и превротности старѣючогосѧ свѣта, хто можетъ сп0483сенъ быти (Карп., 7б); дивꙋюсѧ, ꙗкs видѧчи богѡв своихъ ѡт ремесниковъ быт рꙋбаныхъ, тесаныхъ, и рѣзаных, и ѡт давности старѣючихsсѧ (Варл., 247б).
с. 334
Старий гл. старый
с. 335
Старикъ наз. Стары чалавек. подлый и нендзный старикꙋ, который себе тѧжшими злостsми, нижли ѡные пѧт мѣста огнемъ ѡт Бг0483а спаленые, оумоталесь (Варл., 284б–285); Геронтій: Старикъ (Бяр., 263).
с. 335
Старина, старына наз. 1. Старыя звычаі, парадкі. нехай то будетъ по тому, какъ здавна бывало за великого князя Витовта и за Жикгимонта и перво сего за насъ: бо мы старины не рухаемъ, а навины не уводимъ (АЗР, I, 110, 1488); мы новинъ не уводимъ, а старинъ не рухаемъ (КЗ, 595, 1495); мы господаръ … сей земли Витебской выписали, ижъ старины не маемъ рушить (АЮЗР, I, 55, 1516); мы съ паны радами нашими ихъ при старине зоставили: мають ѡни ꙋ Двине и ꙋ Витьбе рыбы кригою и бродникомъ и иными сетьми на себе ловити по тому, какъ и передъ тымъ бывало (КСД, 927, 1516); били намъ чоломъ, абыхмо милосердье наше надъ ними вчынили, при старине ихъ зоставили и не казали имъ надъ обычай стародавный крывду чынити и новинъ уводити (Арх. ЮЗР, VIII-5, 11, 1536); хто ходит за стариною и за ѡбычаем в чемъ оузрослъ, занже завада болшаѧ (Арыст., 228); мы никому не велимъ новинъ уводити, а старыны рушыти (ИЮМ, II, 231, 1630); маю его ѡдꙋчати старины, абымъ новины наꙋчилъ (Зб. 259, 315б). ◊ По старине (по старыне) – як было і раней. гостю торговати во всей Литовской земли по старинѣ, безъ пакости (АЗР, I, 51, 1440); суды судити по старине, какъ у васъ издавна пошло, а своихъ новыхъ судовъ, а никоторыхъ пошлинъ новыхъ не уводити (КЗ, 123, 1465); ваша млсть писати рачыте абыхъ ихъ по старыне заховалъ (КВЗС, 79, 1538). 2. Зямля, якая даўно не апрацоўвалася. шостакъ повелъ изъ своих лꙗд по лꙋгꙋ по старине по мъхꙋ (КВЗС, 89, 1538); перелогомъ, пашенною старыною и пущаю, у камень, на которомъ каменю знаки покъладены соутъ (ИЮМ, ХХII, 496, 1570); который кгрунт непаханую старыну пан Тихон розпахал (АВК, ХХХVI, 331, 1582); которого имѣнья граница починаетъсе … отъ Двины тымъ ручаемъ по границы отъ того жъ князя збаразкого положоной, до старины на боръ, который се прозываетъ Кривый (АВК, VII, 454, 1592); казал … полꙗ ѡрати, старины, корчи на нивах албо лꙗдах ꙋпрꙗтат (Стрыйк., 480); в которой той суми пенезей … зоставили есмо землю свою власную … з моложами, насыпами, зарослями, старинами, пущами (ИЮМ, ХХI, 408, 1623); тую часть мою помененую ис подданымъ ойчычомъ … с пущою, старинами, мъхи, болоты, з деревемъ бортънымъ але все огуломъ и вздоймомъ продалъ есми (ИЮМ, ХХIII, 321–322, 1634).
с. 335
Старинка наз., памянш. ад старина ў 2 знач. вышодшы на поле зъ старинки, тутъ ко[пе]цъ закопаный (ИЮМ, ХХII, 453, 1627).
с. 336
Старинный прым. Старадаўні. вы грамоты старинной и печати государя своего про рубежь Велижскій за свѣдительство приняти не хотели (АЗР, V, 35, 1637).
с. 336
Старица наз. 1. Старая жанчына. купилъ селище … въ старицы, на имя въ Настасьи, и у ее внука, у Васка Панковича (КЗ, 569, 1495); на томъ тая старица бралася къ присязѣ, хотячи того сумнѣньемъ своимъ доправити (АЗР, III, 49, 1553). 2. Старшая манахіня. тот семеѡнъ как и анна старица ѡ том дитѧткоу іссе многим жидом … многіе речи пр0483роковали (Валх., 58б); игуменья Ефросинья, и старцы и старицы (АЗР, III, 233, 1578); зs старицею цѣломꙋдреною Анною вызнаваймо Бг0483а нашего (Каліст, II, 296б); мы … усмотривши въ побожности старицу, инокиню Евфросинію Михайловну Киркоровну, на преложенство игуменства, за просьбою всихъ старицъ и сестръ, промовили есьмо ее и постановили (АЗР, IV, 521, 1631); плачучи побожне ѡна старица ѡт любови не хотела ѡного тѣла ховати (Зб. 752, 86б); так плачꙋчи побожнаꙗ старица … нести и погрести тѣла ѡног не могла (Зб. 82, 266б).
с. 336
Старобудованый дзеепрым. Даўно пабудаваны. тотъ млынъ старобудованый ещо за дѣда нинѣшнего пана Кгаштовта (АСД, I, 24, 1536).
с. 336
Старовати дзеясл. Гнясці. прироженіе его. склонено в крꙋчинꙋ. чернꙋю и черленꙋю. и посмотръ его весел. и не старꙋеть над тобою вещми неподобными емоу (Арыст., 179).
с. 336
Старовечность наз. Старадаўнасць. ѡныs великиs и славныs болван которог серапис звано старовѣчностю, и всег праве на свѣте поганства поклоном вславеныs ѡбаленыs и скрꙋшоныs ест (Бельск., 293); филонъ в книгах ѡ старовѣчности пишет (Стрыйк., 416б).
с. 336
Старовечный прым. Вельмі стары, які захаваўся ад даўніх часоў. продалъ есми имѣне свое Воложинское … съ пущою, зъ уходы и зъ уступами старовѣчными (АЮЗР, II, 108, 1470); то есть старовѣчная граница великого князства зъ Любомлемъ (АСД, I, 58, 1546); артыкꙋл кв0483 ѡ дорогах старовечныхъ (Ст. 1566 I, 78б); тая церковъ Божая въ своемъ порядку старовѣчномъ и въ хвалѣ Божой закону греческого съ богомольствомъ стояти и тривати будетъ (АЗР, III, 251, 1579); Матей Шырейко, за росказаньемъ его пана своего межу старовечъную содравшы, на търы богъки земъли зъоралъ (АВК, ХХХVI, 234, 1582); тыхъ же уходовъ ихъ старовѣчныхъ имъ заборонилъ и уживати не допустилъ (АВК, II, 136, 1587); не переступꙋючы намнеs старовечныхъ границ того браславского повету (КЛС, 71б, 1607); з поданѧ старовѣчных писмъ найдꙋемо, же нѣѧкій Лазаръ жебракъ был (Каліст, II, 129); которая граница такъ се въ собе маить: вправо стегою старовечною въ Каменку реку, а съ Каменки реки болотомъ вправо (ИЮМ, ХХII, 480, 1639); старовѣчнаѧ естъ Церемоніѧ, абы Іерей вливалъ трохе воды теплыѧ до келиха по изреченіи тых словs (Зб. вып., 20). Параўн. старосвечный.
с. 336
Старогъ наз. Тое, што і стародорожье. отъ тое ели просто черезъ старогъ до дубу граничного и до земли Колязъское (ИЮМ, ХХIII, 484, 1630).
с. 337
Стародавний гл. стародавный
с. 337
Стародавно, старадавно прысл. 1. Вельмі даўно. кожъдый звычай, стародавъно захованый, уѳаленый бываеть (КПД, 34, 1538); служебнику панскому, который до нихъ выѣждчаетъ, отъ топора по два гроши стародавно даютъ (АВК, ХIV, 11, 1555); яко ся стародавно заховаетъ отъ тое земли костельное … платити чыншу земленого шесть копъ грошей тотъ маетъ (АВК, ХХ, 12, 1559). 2. У знач. наз. Даўні час. римлѧне на оустоце ѡт стародавна королевали (Валх., 89б); ѡт вековъ ꙋстроена быхъ, и ѡт старадавна перsвеи нежели земsлѧ была (Скар. ПС, 15б).
с. 337
Стародавность наз. Старадаўнасць. кроsники рꙋские, длꙗ стародавности тог мѣста певног часꙋ вывест не могꙋт (Стрыйк., 536б); тыхъ сѧ слов того светог и стародавности церковное … деръжы и наследꙋs (Аб абр., 11б).
с. 337
Стародавный, стародавний, стородавный прым. Старадаўні. Вырокъ княземъ и бояромъ Витебскимъ зъ воеводою Витебскимъ, паномъ Ꙗнушомъ Костевичомъ, ѡ незахованьесе ку нимъ ведлугъ стародавного звычаю (КСД, 922, 1516); то есть межа и граница наша зъ ними промежъ именей нашихъ стородавная (АВК, ХVII, 349, 1541); не хотечи дей ехати дорогою вечистою а стародавною и чинечи просто дорогу новое ехати черезъ поля и жита пана моего (АВК, ХХI, 94, 1555); то водлугъ стародавного ѡбычаю в цэлости зоставуемъ (Ст. 1566, 34б); тежъ прирекаемъ вси привильѧ земъские стародавные, и ново ѡтъ насъ даные вольности и звычаи добрие стародавные ховати (Ст. 1588, 81); которые тые дванадцать человекъ маютъ заведати справы меские водлугъ постановеня стародавняго (ИЮМ, I, 329, 1593); за стародавным звычаемъ того панства розныхъ вs вѣре людій вs ихъ набоженsствѣ терпимо (Апакр., 32); иншые ѡстравы водлꙋгъ границ стародавных и в мандате нашом меновите описаных … братꙋ его филона тышкевича прысꙋдили есмо (ККСС, 18, 1615); Древній: Стародавный (Бяр., 38); трафил то мѣсто где стародавнꙗꙗ фалшываꙗ мынца таемне роблена (Зб. 752, 235б).
с. 337
Стародорожье наз. Месца, дзе сыходзяцца старыя дарогі. стародорожемъ под горою и не на пожни, на рогу поля моего, надъ сеножатю копецъ одинадцатый усыпали (ИЮМ, ХХII, 454, 1627); одъ того дуба в курганъ, который стоитъ на стародорожы (ИЮМ, ХХIII, 478, 1630).
с. 338
Старожа гл. сторожа
с. 338
Старожилецъ наз. Старажыл. не со стороны королевского величества старожилцы, но съ вашее стороны старожилцы королевскихъ старожилцовъ лживятъ (АЗР, V, 34, 1637).
с. 338
Старожитность, старожытность наз. 1. Даўнасць узнікнення, існавання чаго-н. розмножаючи зацность и старожитность дому его милости, яко черезъ руки зацные справы годные въ Речи посполитой отъ продковъ потомкомъ сутъ поданы (АВК, ХХХVI, 169, 1582); геретикове на продки свое на сталшие ѡные хрестиѧне взглѧдꙋ мѣти не хотѧтъ не дбаючи ничого на старожитностъ на дивъностъ, на повъшехностъ, на единость и згодꙋ вѣры всего хрестиѧнства (Унія, 43); не можетъ дей быти певнейшы довод над привилей и данину его кр. мл., которы зацност и старожытъностъ уроженя дому моего шляхецъкого высветчаетъ (АВК, ХХХII, 123, 1596); всѧкꙋю новотнꙋю ѡтмѣноу зносѧчи, росказꙋемо, абы старожитность и канѡны старые цр0483ковные, котѡрые аж потолѧ трывали, по всѣхъ иллирицких епархіѧхъ были заховываны (Апакр., 136); Маноил … сам ехал до римꙋ, длꙗ того абы церкви ст0483ыи заходнюю зs всходнею зsедночил, а намовꙋ и згодꙋ ведле старожитности, ꙋчинивши посполꙋ з ними тꙋрецкомꙋ цареви ѡтпор дават мѣли (Бельск., 384б); так кроsники рꙋские длꙗ старожитности того мѣста певног часꙋ вывест не могут (Стрыйк., 508б); южъ томꙋ штрофованю божомꙋ старожитност церкви восточнои не подлегает (Зб. 259, 286); правовѣрныи не подобаючы старожитности сꙗ держим (Зб. 82, 27б). 2. Старажытны свет. Берозꙋс зас в книгах перших старожитностеs на самом своеи работы початкꙋ пише (Стрыйк., 414); старожитност поганскаꙗ, ꙗко пишꙋт, мѣсец на ботахъ малевали (Зб. 259, 555).
с. 338
Старожитный, старожытный прым. 1. Які існаваў, быў, жыў у мінулыя часы. не так чинили ѡные еще старожытные жыды (Зб. 261, 250); вѣрных божих мифы ѡбразками и иными розмаитыми словы титулꙋют против ꙗсномꙋ писмꙋ старого и нового тестаменту зданю старожытныхъ ѡтцовъ ст0483ыхъ и захованю всее цр0483кве (Аб абр., 1); Древній, лст: ли0483. ветхии: лст: ді0483. старожитный (Бяр., 211–212); старожитные мꙋдрие люди ꙋважаючи великиs грѣхъ и спросныs заздрости и тежъ самыхъ заздросливыхъ, розмаитые подобенства зазрости малевали (Зб. 259, 45б). 2. Які створаны, узнік у далёкім мінулым і захаваўся да гэтага часу. ѡ чомъ смотри в рꙋце дамаскиновоs пасхалеи старожытное (Унія, 26б); владыкове подъ папезское благословенство поддалися отступивши старожитного православiя Греческого (АЗР, IV, 124, 1595); вs выписованю тыхъ трактатовъ и тоеи оунѣи. а особливе вs оборонѣ еи сила речій вноситъ, которыи старожитной релѣи греческой человѣка оуражати моусѧтъ (Апакр., 4); мы тепер не здобившисе на вывод ꙗкиs иншиs ѡдно на тоs которыs ест в старожитных лѣтописцах рꙋских наших ѡписано так тꙋт кладемо власне иж по вознесению гд0483а нашег исус хрста на небо бл0483годат дх0483а ст0483ого (Стрыйк., 435б); старожытное вѣры свое и благославенства звыклыхъ пастырей своихъ Восточныхъ патрыярховъ отступити и его, отца Ипатея за пастыра мѣти не хотѣлъ (АЮЗР, II, 56, 1609); хотѧчи абы жаденъ не зосталъ при старожитнои вѣрѣ (Каз. Кір., 70б); люди народу нашого Руского, съ костеломъ Римскимъ не зупеніованихъ, ено при старожитнимъ набоженствѣ Православія Греческого трваючихъ … патронами и оборонцами той фундаціи нашое назначаемъ (АСД, II, 42, 1630); будучи вѣры православной старожытной каѳолической восточного Греческого набоженства (АЗР, V, 68, 1641). Параўн. старожиточный. 3. Які існуе даўно, з даўняй пары; вельмі стары. на мостех старожитных што где перэд тымъ будеть даване толко ѡд подвод таких которые збоже на продажу везуть тые подлугъ стародавного ѡбычаю мають давати (Ст. 1566, 17); мы господарь вземши вѣдомость о зацности дому старожитного пана Филона Кмиты Чорнобыльского, старосты Оршаньского (АЗР, III, 249, 1579); старожытъную дорогу, которою езтемь з Беседъ и Солденевичъ до Айны, видел есми к полю великому пана Ивана Левковича загорожоную (АВК, ХХХVI, 254, 1582); то все мы и потомъки нашы великие кнꙗзи литовские давати будемъ повинни, только литве, рꙋси, жомоsти, родичомъ старожитнымъ и ꙋроженъцом великого кнꙗзства литовъского (Ст. 1588, 79); вси наданья церковные старожитные въ целости заховаючи достоенства въ лѣпшомъ порядку (АВК, II, 11, 1589); хотя бы хто и волность старожитную на старое мыто мелъ (ИЮМ, VIII, 198, 1591); домъ нашъ … лежачый за дворомъ старожытънымъ его милости князя бискупа (АВК, ХХ, 89, 1593); егѡ фамилиѧ старожитна не новотна (Барк., 150б).
с. 339
Старожиточный прым. Тое, што і старожитный у 2 знач. тое все … записую на общежительный дѣвичъ монастыръ, подъ владзу, зверхность и послушенство святѣйшого патріярха Константинопольского, православія старожиточного Греческого (АЗР, V, 69, 1641).
с. 340
Старожытность гл. старожитность
с. 340
Старожытный гл. старожитный
с. 340
Старозаконный прым. Старазапаветны. за пристемъ Господа нашего Іисусъ Христа, старозаконные уставы устали (Пыт., 69); ѡного старозаконsного моисейского покрывала, албо заслоны, на ѡбличꙋ своем не мает (Карп., 4); баранокъ, вs тѣню старозаконном знаменовалъ правдивого, вs новой ласце, баранка (Каліст, I, 41б); то ѡ ѡноs старозаконноs цр0483кви … мовил (Аб абр., 9б); который чинъ жаднымъ способомъ не был старозаконный (Навука, 117); Іереи старозаконъніи дш0483и не могли оулѣчити (Мак., 345); цр0483ков вs церемоніах старозаконнаꙗ жидовsскаꙗ … правдивого месіи не принꙗла (Дыяр., 170); Жречиство, Капланство, сщ0483енство, старозаконное (Бяр., 44); Гелиs капланъ старозаконныs длꙗ детеs або сыновъ своих некарныхъ шию зламалъ (Зб. 259, 511б); ꙗко было в старозаконноs церкви (Зб. 82, 22б).
с. 340
Старозвыклый прым. Здаўна прывычны. подвишшоныs витовтъ ѡт андреꙗ возилона бискꙋпа виленскѡг, и заховꙋючи старозвыклыs ѡбрꙗд подношенꙗ великих кнꙗжат (Стрыйк., 551).
с. 340
Старозешлый прым. Вельмі стары. микгаsло полоцким кнꙗжатем и новгородским скромивши их гордост зостал, а потом выконавши на ѡбом панствѣ щасливыs вѣкъ в старозешлоs сивизне ꙋмерлъ (Стрыйк., 519б).
с. 340
Старозство гл. староство
с. 340
Старона гл. сторона
с. 340
Старонаписаный дзеепрым. Які даўно напісаны. на той поворочце оказали намъ старонаписано петно на дерево пана Якуба Кунцевича (АВК, ХVII, 303, 1541).
с. 340
Старонка гл. сторонка
с. 341
Старосветский, старосвецкий прым. Старасвецкі. постановившисе очевисто у суду панъ Самуель Корества, покладалъ и до актъ подалъ листъ старосвѣцкимъ письмомъ писаный (АВК, ХIII, 4, 1503); Еско Лазаревичъ … позычилъ у того братанича своего Нисана Хацковича пять ложокъ серебраныхъ а поесъ серебраный позлотистый старосвецкий (АВК, ХVII, 103, 1540); в томъ свирне тарчей старосвецкихъ s0483 (АВК, ХХI, 186, 1556–1557); шабель серебромъ оправныхъ позлотистыхъ старосвѣцкихъ съ каменьми двѣ (АВК, ХVI, 452, 1593); чомꙋж рачей што прꙋдsшей до того не помагаете, ꙗкобы сѧ старосвѣцкіи задержанѧ домовой згоды способъ приверноулъ (Апакр., 217б); одинъ орнатъ аксамиту бурнатного ... третий орнатъ аксамиту черленого гладкого старосвѣтского (АВК, VIII, 484, 1599); на першим потыканю ꙋживали и ꙋломки шабел старосвѣцких (Стрыйк., 431); Ипатій Потѣй … оказалъ есть книгу, знайденую въ церкви Кревской, старосвѣцкимъ письмомъ уставнымъ словенскимъ языкомъ писаную (АЗР, IV, 251, 1605); ложокъ серебрныхъ тузинъ, другий бѣлыхъ, великихъ, старосветскихъ (АВК, ХХVIII, 113, 1615); тотъ листъ записъ, при двохъ печатяхъ старосвѣцкихъ притисненыхъ … ку актикованью поданый (АВК, III, 9, 1670).
с. 341
Старосвечный прым. Тое, што і старовечный. со всею ихъ старосвечною службою и всякою повинностію, которую они ... ихъ милостямъ … чинить естя повинны (АВК, I, 4, 1585).
с. 341
Старосенный прым. Старападобны. мовлены и часто повтараны въ образѣхъ и фикгꙋрахъ старосѣнsныхs, мовsлены, и часто повsтараны вs самои истотѣ (Карп., 28–28б).
с. 341
Староста наз. 1. Староста; службовая асоба, якая ўзначальвала адміністрацыю павета або ваяводства. старосты а любо воеводы имають собе свою волю (Вісл., 13б); листъ Александра короля до старосты Городенского … о поступенье ему двора Дубна (АЗР, I, 351, 1503); воеводы старосты и державцы наши мають … ѡбрати двух земѧнинов людеи добрых и годных веры (Ст. 1529–Ф, 69); ижъ судьи мають быти въ повѣтѣхъ, такъ воеводскихъ, яко тежъ и въ старостиньскихъ, таковымъ обычаемъ отъ пановъ воеводъ и отъ пановъ старостъ повѣтовыхъ уставлены (АЗР, III, 32, 1551); абы воеводове и старостове во врядехъ своихъ того сами, або черезъ врядниковъ своихъ досмотрели (КПД, 241, 1554); при томъ были … писар нашъ староста могилевскиs пан ѡстаѳеs волович (Ст. 1566, 4); вотъкнулъ есьми листъ его королевское милости позовный его милости кнзю Ярошу Жытемъскому, старосьте Речыцкому (АВК, ХХХVI, 210, 1582); ѡзнаsмꙋем тым листом нашым иж … староста кременецъкиs … созналъ лист запис своs (ККСС, 3, 1615). 2. Службовая асоба, якая прызначалася або выбіралася для вядзення спраў у мясцовых адміністрацыйных органах. што се дотычеть звѣры у его имѣнью, люди его мають осочыти и дати вѣдомость старостѣ нашему (РПП, 216, 1524); старостове тамошніе не маютъ въ тые доходы ихъ ничимъ ся уступовати (Арх. ЮЗР, V-1, 31, 1532); церковные домы присмотряти старостамъ городскимъ (АЗР, III, 17, 1547); старостове, державъцы и тивунове абы злодеевъ и иныхъ злочынцовъ карати казали водле статуту (КПД, 582, 1557); хто бы посланца нашог гсдрского и тэжъ посланцов ѡд панов рад нашых и старост судовых и суду земског збил … дванадцать недел на замку нашом седети маеть (Ст. 1566, 14); старостове судовые гдѣ книги лежать, будꙋть мочи листы заручные подъ печатьми своими шлꙗхте давати (Ст. 1588, 33); листы зъ канцеляріи короля его милости до старостъ пограничныхъ въ тотъ часъ выдано (АЗР, IV, 162, 1597); Анѳѵпат: Староста, намѣсник бꙋрмистров (Бяр., 241). 3. Старэйшына; кіраўнік, распарадчык. советъ ꙋчиниша вси кнѧзи царства твоего врѧдники старосты вельможи судьи и все посполsство (Скар. ДП, 21); тои Пилатъ былъ на онъ часъ игемономs, то естъ старостою Іерслимскимъ (Будны, 128б); которы пнове до рады не были… старосты резницъского Хветко Житки, ковалски староста Ходора (АВК, ХХХIХ, 121, 1578); пришедши до ратуша старостове братствъ рускихъ того року справуючие … явне ест оказали декретъ Его Кор. млсти (СДГВ, 3, 1582); старостове и справцы того Братства рочные каждому укривжоному справедливость чинити будутъ повинни (АВК, IХ, 148, 1592); жона моя … повинна будетъ с того дому выйти и паномъ старостамъ братства церковного поступити (АВК, ХХ, 111, 1594); Архітріклинъ: маршалок, або староста на веселю, рѧдца або преложоныи над потравами и напиткꙋ веселѧ (Бяр., 238); которое сукно оддали подлугъ звычаю паномъ старостомъ братства, старого, такъ и молодшого на въспѣваки (ИЮМ, I, 37, 1679).
с. 341
Староство, старозство наз. 1. Адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка, якой кіраваў староста. граница Багушевичъ въ другій бокъ идетъ отъ староства Любошанского Березины (АВК, ХIV, 3, 1501); привилеs … на держанье староства Берестеsского и Лидского (КСД, 1133, 1522); артыкꙋл ки0483 ѡ ꙋказаню и пописованью шлꙗхты поветовое ꙋ воеводствахъ або староствахъ головъныхъ (Ст. 1566, 26); староство Пинское, которое староство со всимъ на все я з ласки его милости господарьское маю и держу (АВК, ХVII, 303, 1570); тогды абы еси безъ всякого омѣшканья и сплошенства до того замку Кричевского староства своего ѣхалъ (АЗР, III, 239, 1578); што для памети до книгъ кгродскихъ староства Берестейского есть записано (АВК, III, 11, 1582); даю, дарую и ему пущаю старозство свое Болницъское (АВК, ХХХII, 224, 1596); взꙗл … прывилеs на селцо его носовичи в повете речицком при старостве гомеsском лежачое (ККСС, 14б, 1615). 2. Пасада старосты. всꙗких врꙗдов староствъ держав тивунствъ на справу чиюколвекъ и на ѡбмовы заѡчные мы и потомки нашы не маем ѡтнимати (Ст. 1566, 30б); тепер мене на тое ж староство быт обравши и тымъ міа быт ославившы (ИЮМ, ХХХII, 211, 1578); ѡдноs ѡсобе … двꙋхъ врꙗдовъ земъскихъ и дворныхъ и староствъ сꙋдовыхъ ѡт сего часꙋ, и на вси потомные часы давати не маемъ (Ст. 1588, 44); если бых староство у Волковыску держалъ, тогды половину двора и вшелякихъ пожитковъ, такъже половину повинен брату своему поступити и дати (АВК, ХХХVI, 378, 1590); на старостве своем во граде Крычове переставилсѧ в добромъ сумненю и памети (Барк., 166); Амантиs … нашол кинегиꙗ дивнои побожности мꙋжа, которыs потом великие ꙋрꙗды и староство дворское порꙋчоное мѣл (Бельск., 298б); посполите людемъ смачные сꙋт титꙋлы из староства, воеводства, каштелѧнства (Зб. 259, 622б–623). 3. Старэйшынства. съ посродку себе обравшы браты своего подали на староство замешницкое (ИЮМ, VIII, 225, 1594); Настоателство: старшинство, оурѧдницство, староство (Бяр., 89); посланыs ест с тогож народꙋ влоского на староство до палестыни флевиꙗн (Зб. 752, 104); коли се ѡвиринъ пыталъ: што бы то за наꙋка длꙗ которои староство тратилъ, а такое вꙗзене подыsмовалъ, ѡтсылалъ его до алеѯанsдра по наꙋку (Пралог, 563б).
с. 342
Старостиная, старостина наз. Жонка старосты. била намъ чоломъ воеводиная Троцкая, гетмановая наша навышшая, старостиная Браславская и Виницкая, кнегиня Констентиновая Ивановича Острозская (АЗР, II, 191, 1528); кнегини Ⱚедороваꙗ старостинаꙗ роскаꙗ и кнегини зоѳеꙗ наехавъшы моцъно кгвалътомъ (КВЗС, 63б, 1538); отъ подчашиное господарской, старостиное Дорогицкой пани Миколаевой (АЗР, III, 135, 1564); ходил есми з урадником … кнегини Ивановое Соломерыцкое, кашталяновое и старостиное Мстиславское … до лентвойта (АВК, ХХХVI, 88, 1582); пани Миколаева Мѣлецкая воеводина Подольская, старостиная кгродецкая … отдала за его милость кнежа Слуцкое въ станъ светый малженскій дочку свою Зофею (АВК, VIII, 420, 1586); о всякие листы нигде инде только у суду земского розпиратсе належный ихъ милость яко пани старостина Кричевска (АВК, ХХХII, 16, 1596); дана естъ намъ справа презъ ꙗсновельможнꙋю панею анъну … старостиную ковеньскую (КЛС, 26, 1596); тотъ же следъ привелъ до села … воеводиное Мстиславское, старостиное Ошменское, пани Гальшки Глебовечовны, называемого Пузовикъ (АВК, ХVIII, 151, 1597); на рокахъ судовыхъ … постановившысе очевисто вельможная ее милость пани Яновая Петровая Сапежыная старостиная Усвяцкая пани Зофия Ваеровна (АВК, I, 38, 1614); право покладаю одъ ее милости пани Катарины Радивиловны, ксенжны з Биржъ … старостиной Ушпольской на пляцъ на предместю Виленскомъ (АВК, ХХ, 372, 1664). Параўн. старостица.
с. 343
Старостинский, старостиньский прым. ад староста ў 1 знач. судьи мають быти въ поветехъ такъ воеводскихъ, яко тежъ и въ старостиньскихъ … уставены (КПД, 185, 1551); его королевская милость … подданыхъ нашихъ парафіи владычества Пиньского вызволилъ отъ даванья подводъ подъ послы и гонцы наши господарскіе и тежъ подъ слуги старостинскіе (АЗР, III, 293, 1585); о розданье добръ на староство Жомойтское належачихъ … и того што держанью старостинскому належитъ, доходити правнѣ маетъ (АЗР, IV, 3, 1588); сес выпис пну Анъдрею Гневинскому, пней малжонце и потомству его, с приложенемъ печатей и с подписанем руки моей старостинское естъ выдан (АВК, ХХХI, 98, 1591); о чомъ взявши я ведомость, звлаща зъ належности враду моего старостинского (АВК, ХVIII, 134, 1596); в той речы помененой позвал ее милость былъ тот княз плебан Вилкомирски позвом его милости старостинским на рочки минулые сентябровые (АВК, ХХХII, 22, 1596); постановили есмо вси одностайне, абы кождый зъ насъ, уписаный и не уписаный того ремесла нашого солодовницкого персона, безъ ведомости старосты нашого корчмитомъ и гостю не продавалъ, одно за ведомостю старостинскою (ИЮМ, VIII, 319, 1611); сесь мой выписъ его мсти пну Яну Дубровскому, подъ печатю моею старостинъскою естъ выданъ (ИЮМ, ХХI, 442, 1625); сесь выписъ подъ моею старостинъскою печатю … естъ выданъ (ИЮМ, Х, 224, 1647).
с. 344
Старостинъ прым. 1. Ад староста ў 1 знач. кто наречеть ѡ сꙋженію старостинꙋ (Вісл., 8); мы того листа судового пана старостина выслухали (КЗ, 423, 1488); судьи … коли судят з урадники воеводиными и старостиными; тогды судьи мають пересуд на трое делити (Ст. 1529, 51); старосты … звыкли завъжъды давати вамъ вижами людей простыхъ … а вижованья беруть собе врадники старостины и державъцыны по дванадцати грошей (КПД, 145, 1547); таковыs за доводом слушным старостинымъ виненъ будеть намъ господару двадцать и чотыри рубли грошеs заплатити (Ст. 1566, 65б); тотъ шлꙗхтичъ на местцо старостино кꙋ пресезе маеть зо всее волости нашое ... семи человеков ѡбрати родичов (Ст. 1588, 26); на третем местцу в декрете его млсти пна старостином самом тые слова описаны (АВК, ХХХII, 135, 1596); копа, за домовянъемъ отъ пана Кготарда и кгволи декрету его милости пана старостиному изнову бы судила (АВК, ХVIII, 189, 1602). 2. Ад староста ў 3 знач. держали хороугви зо всее толпы жидовское перед ѡбличьем старостиным (Пак. Хр., 17б); жолънери старостины … зъволокъши его одели его пsлащомъ чѣрsленымъ (Цяп., 40б); жолънѣре старостины зовлекши его вложили на него плащъ шарлатныs (Зб. 259, 638); в том страхꙋ и тресеню земли два раsцы старостины забиты зостали (Зб. 752, 246); прочитавши лист старостин, цесаръ велико з женою своею плакал (Зб. 82, 298б).
с. 345
Старостиньский гл. старостинский
с. 345
Старостити дзеясл. Займаць пасаду старосты. пану Долгордоу Подолье далъ паньж Долкгирдъ старостиль на всихь тых городех на Подольи и до великаго кн0483зꙗ Витовтовы см0483рти (Увар., 101); панъ же Долъкгирдъ старостилъ на всих тех городех на Подолъи (Супр., 106).
с. 345
Старостица наз. Тое, што і старостиная. сꙋдити бꙋдемо также справꙋ межы ꙋрожоными Клюковскими старостицами городенскими з ынстыкгатором нашым (ККСС, 166б, 1616).
с. 345
Старостицъ гл. старостичъ
с. 345
Старостичовъ прым. ад старостичъ. оные листы … за печатью пана старостичовою и печатьми нашими … до рукъ нашихъ панъ Роский дати маетъ (АВК, ХХII, 268, 1566).
с. 345
Старостичъ, старостицъ наз. Сын старосты. которое жь именье Любешь панъ Рачко выкупилъ въ пана Петра Станиславовича, старостича Городенского, въ шестидесятъ копахъ грошей Польское монеты (КСД, 343, 1516); тое прозбы пана старостича и пановъ земли Жомоитское прожнѣ не опустили (АЮЗР, I, 71, 1526); за обсыланьемъ и росказаньемъ князя Димитрея Ⱚедоровича, старостича Володимерского … границъ своихъ не вывели (АСД, I, 126, 1546); панъ Каспоръ Ивановичъ, старостичъ Пинский, з ымѣней своихъ … поставилъ при служебнику своемъ Раецкомъ коней десять збройно (ПВЛ, 506, 1567); отъ земль пана Войтеха Биллевича – старостица Жомоитского сеножати грунту подлого … моргъ одинъ (АВК, ХХIV, 301, 1568); оповѣдалъ передъ нами воеводичъ Подляскій, старостичъ Дорогицкій, панъ Иванъ Ивановичъ Сопѣга (АЗРЮ, III, 230, 1578); постановившысе обличне старостичъ Крычовский панъ Федор Андреевичъ Шолуха, сознанье свое доброволное уделал (АВК, ХХХVI, 160, 1582); у того листу печатей притисненыхъ чотыри и подписъ рукъ тыми словы: Янъ Зарецкій – старостицъ Упитскій (АВК, VIII, 438, 1588); его милост панъ Станиславь Андрушевич старостич Ожский и Преломьский (АВК, ХХХ, 56, 1590); инъвентаръ его млсти пана Александра Солътана, маршалъковича господарского, старостича Остринского, его млсти пану Павлу Ивановичу … даный (ИЮМ, IХ, 219, 1635).
с. 345
Старость наз. 1. Старасць. Семиѡнъ … ѡт старости не моглъ ходити (Чэцця, 135); владыка Луцкій Кирилъ есть у великой старости и у хворобѣ (АЗР, II, 178, 1526); будучы ѡн ꙋ старости своеи и не хотечы панства своего ѡт дочки своее ѡтдалити и прынѧл до неи и зѧтем своим его вчынилъ собѣ (Рач., 298); кнꙗз великиs Скирмонтъ ꙋ великои старости своеи ꙋмрет (Патр. П, 84); видѣл сыны внꙋков своих, доканал живота в доброs старости (Бельск., 143б); молодость квѣтком зеленобꙋйнымs, а старость грибомs естъ свѣта (Мак., 2б); вs осмъдесѧтомъ або сотномъ рокꙋ до тоеи старости люде прыходѧт, а затым оумираютъ, ани можетs быти иначей (Варл., 35); во юности не хотꙗше трꙋждатисꙗ во старости злѣ постраждешь (Алекс. 1697, 102). 2. Доўгачасовае існаванне, зношанасць. Сказила бы всякіе речы съ часомъ старость, коли бы учинки людскіе … черезъ листы не были увечнены (КЗ, 701, 1498); кгды бы вчынъки людскіе ... слушным сведецтвомъ ку прышлого часу ведомости не были доконъчаны, сказила бы всякіе речы съ часомъ старость (Там жа, 739, 1499); сказила бы всякие рѣчи с часом старость, кгды бы вчинъки людские, которые же с прироженья своего конец мають, не были через листы упевнены (ПГ, III, 55, 1509); где бы сторона … потребовала ꙗкого листу, абы былъ вписованъ до книгъ длꙗ старости и длꙗ чого жъ кольвекъ (Ст. 1588, 267); нашолъ кадь мѣдѧнꙋю, на ланцꙋхꙋ желѣзномъ оу стꙋдни висѧчꙋю, южъ старостю зепсованꙋю (Мак., 15б); просилъ, абы, для старости, до книгъ земъскихъ Витебъскихъ былъ уписанъ (ИЮМ, ХХIV, 244, 1635).
с. 346
Старостянка наз. Дачка старосты. пни Ядвига Юревна Носиловского, воеводянка Витебская, старостянка Чечерская и Пропойская (АВК, ХХХVI, 32, 1582); я … старостянка Любецка, чиню явно симъ моимъ листомъ (АСД, IV, 304, 1593); домъ … лежачый в месте зъдешнемъ Виленскомъ … з другое стороны дому … пани Гальшки Михайловны Воловичовны, старостянъки Слонимское … продали (АВК, ХХ, 107, 1594); постановивъшысе очевисто ей млсть пни Крыстына Яновна Шеметовна, старостянка Побоцкая, оповедала и покладала лист свой вызнаны, запис даровизну трох тисечей копъ гршей литовских (АВК, ХХХII, 242–243, 1596); пани Зофии Михайловны Воловичовны, старостянки Слонимское, именья ихъ милости Нестановского, въ повете Менскомъ лежачого (АВК, ХVIII, 160, 1598); подкоморій, весполъ зъ малженкою своею … старостянкою Кричевскою … вѣчнымъ правомъ надали (АСД, II, 40, 1630); паненъ старостянокъ … до попартья тое справы, даючи о томъ вѣдать, припозываемъ (АСД, I, 294, 1635); ей милости паннѣ Сапѣжанцѣ старостянцѣ Вилькиской, позосталыхъ, платить належачихъ, затымъ о шкоды, наклады и вины правные (АВК, IХ, 42, 1671).
с. 347
Стартый дзеепрым. Збяднелы. чем сꙗ сталъ ꙗко дерево гды лист з него ѡтпадает, ꙗ негды богатыs и можныs такъ спрꙋдка стартымъ ест (Пралог, 662б).
с. 347
Старушекъ, старушокъ наз. 1. Тое, што і старецъ у 1 знач. Свиндорог ꙋтенесович, великиs кнꙗз литовскиs, в зашлых лѣтах старꙋшок (Стрыйк., 528б); старушка, лѣтъ осмьдесятъ маючого, тиранско били, мордовали (АВК, ХII, 490, 1684); за собою колько людей старушкомъ, абы могъ мѣть информацiю, ити росказалъ (АВК, ХI, 279, 1697). 2. Тое, што і старецъ у 2 знач. шляхтицу старушку ялмужны дали (ИЮМ, Х, 81, 1695). 3. Тое, што і старецъ у 3 знач. сам збавител мог бы иѡсифови. старꙋшкови ѡномꙋ фолкгꙋючы … мовить (Аб абр., 11); старꙋшекъ ст0483ыs порвавъшисꙗ со ѡхотою и почнет ѡт стꙋдни самъ зараз водꙋ носит (Пралог, 643).
с. 347
Старценство гл. старченство
с. 347
Старцовъ прым. 1. Ад старецъ у 4 знач. старцовыхъ речей взяли: куницꙋ, белокъ десять, сермягъ пять (КСД, 71, 1514); ꙗ с посланъꙗ старцова тотъ след из своее земъли вывелъ в земълю в кочержинꙋ (КВЗС, 55, 1538); то чинить … жита бочокъ 11, овса бочокъ 11, окромъ старцовое вольное службы (АСД, III, 252, 1560); виделом в дому старцовом у господе пана Творковой служебника его зраненого Адама Яновича (АВК, ХХХVI, 85, 1582); въ томъ селѣ дымовъ дванацать, службы чотыри, изъ старцовою службою грунту доброго, сѣножати возъ сорокъ пять, окромъ старцовое сѣножати (АВК, ХIII, 368, 1640). 2. Ад старецъ у 3 знач. ѡнъ бо на роуках старцовых плотию, а на престолех в нб0483си бг0483олѣпно, тотъ пренесенъ въ цр0483ковъ на ѡцищѣние (Чэцця, 134).
с. 348
Старченство, старценство наз. Старастоўства. у Троцехъ почали ся наместницства и старченъства роздавать месеца нояб[ра] 30 день (КЗ, 328, 1481); Село Кошалево Опанасъ старецъ а Осипъ Булизичи воловъ чотыри, кони чотыри, дымы два, служба вольная на старценство (АВК, ХIII, 368, 1640); Апанасъ, старецъ, и Осипъ Буличи, воловъ 4, кони 4, дымы 2, служба вольная на старченство (АЗР, V, 59, 1640). Параўн. старченье.
с. 348
Старченье наз. Тое, што і старченство. старченье Речицъкое взялъ Комаръ (КЗ, 329, 1481). ◊ Старченье медовое гл. медовый; старченье серебреное – збор грашовых сродкаў з воласці. отъ серебреного старченья Могилевъского Юрко далъ 13 копъ (КЗ, 329, 1481).
с. 348
Старческий прым. Які належыць старцу. Герасим: Честный, або старческій, достойно почтен (Бяр., 263); пал да ног старческихъ просꙗчы прощеніе (Зб. 752, 187). Параўн. стареческий.
с. 348
Старчий прым. Старэчы. дитѧ … видимъ на роуках старчихъ принѧтог въ цр0483кви (Чэцця, 133б).
с. 348
Старчикъ наз., памянш. ад старецъ у 1 знач. Дѣдъ: Старецs, оумалителнѣ же дѧдко, старчикъ а не дѣдко (Бяр., 39).
с. 348
Старшей прысл. Значна раней. жаловалъ его милости архіепископъ владыка Полоцкій и Витебскій Семіонъ на митрополита Кіевского и Галицкого и всея Руси Макарія, о зложенье съ мѣстца своего, которое онъ съ предковъ своихъ, по митрополите старшей всихъ владыкъ маетъ (АЗР, II, 375, 1541).
с. 348
Старшенство гл. старшинство
с. 348
Старшенствовати дзеясл. Старшынстваваць. Игнатеs церкви светиsшое котораѧ старьшенъствꙋеть в краине рымъскоs (Унія, 18б).
с. 348
Старшеньство гл. старшинство
с. 349
Старший, старшый прым. 1. Якому больш гадоў у параўнанні з кім-н. о братꙋ старшомъ которыи замешькаеть запісан (Вісл., 7); старшии сын або первородныи ... не маеть ничого утратити (Ст. 1529–Ф, 55); братъ нашъ старшыs ꙗнъ печать свою прыложилъ (КВС, 505б, 1552); братъ старшыs летъ дорослыs маеть молодшою братею и сестрами ѡпекати (Ст. 1566, 76б); кгды старшый сынъ мой Самуель летъ доростеть, тую шестьдесятъ копъ грошей вытрутити маю и повинна буду (АВК, ХХХVI, 108, 1582); имел кн0483зь великиs Скрымонтъ трех сынов, старшыs Тронꙗта, дрꙋгиs Мобортъ, третиs Писимонтъ (Патр. П, 84); коханшимъ сн0483ъ старшій, оуставичне при ѡтцꙋ трваючій и працꙋючій (Мак., 3б); в притчи сн0483ъ старшиs добриs, а молодшиs марнотравъца (Зб. 259, 345б). Параўн. старейший у 1 знач. 2. Які стаіць вышэй у параўнанні з кім-н. па званнi, пасадзе. жаловалъ намъ … старшій протопопъ о томъ, что жъ дей онъ трудность маеть (АСД, I, 7, 1507); блуды и распущенства ся великіи дѣють, а твоя милость, яко старшій ихъ пастырь, того вѣдати ани въстегати не хочешъ (АЗР, III, 3, 1546); старшыи ѡпекун не можэть именꙗ детинного продати (Ст. 1566, 79); сами крылошане кождоѣ церкви соборной, то есть протопопъ и старшые съ нимъ презвитеры, яко дѣдичи добръ и имѣній церковныхъ (АЗР, IV, 17, 1589); пришли теды старшие свещенники и иныи до цр0483а просꙗчи абы еремиꙗ был забит, мовечи, трвожит посполитыs люд (Бельск., 139б); за мене … Пана Бога просити будутъ, подъ владзою а послушенствомъ старшихъ пастыровъ своихъ епископовъ Берестейскихъ (АВК, III, 25, 1605); Митрополит: Старшии над епспы (Бяр., 297); гсда нш0483его … июдеѡм выдал за которыs грѣх впал в пропаст пекелнаго ѡнаго шатана люципера всего діаволскаго рыцерства старшаго гетмана (Зб. 107, 106). Параўн. старейший у 2 знач. 3. У знач. наз. Старшы (па ўзросце, пасадзе); начальнік. буръмистръ исъ старшими узяли тые паробъцы (КЗ, 347, 1480); старшый, которому его милость тое старшинство далъ, хоруговъ у войску увъ себе мѣвалъ (АЗР, II, 387, 1542); то певsна речь, кто послушенъ старsшимъ, того богъ на земли долъго заховуеть (Будны, 73б); артыкул зі0483 ѡ старшых которые над людми ꙋ воsску посыланы бывають (Ст. 1566, 23б); при томъ были … панъ Войтэхъ Претоцкій, старший надъ мынцою короля (АВК, ХХ, 16, 1568); такиs … завше против росказаню старшого ворчитъ (Зб. 261, 76); Началник: Старшій, оурѧдник (Бяр., 90); ѡдного днꙗ старшыs манастыра ѡного, призвал маринꙋ и речет (Зб. 752, 544б). Параўн. старейший у 3 знач. 4. Больш даўні. оузѧл иже тое золото старше и лепше оу его скарбех было (Валх., 60б); тот на тые пчолы знамена свои наложить … а спор ѡ том былъ, тогды мают знамен в дереве заколоти и ѡсмотрети чие старшое ꙋросшое знамѧ будет (Ст. 1529–Ф, 125); маеть сꙋдъ знаменъ в дереве казати заколоти, и чые старъшое и врослеsшое знаме бꙋдеть, томꙋ боръти и входы сказати маеть (Ст. 1588, 385). 5. Галоўны, больш важны, выгадны. ꙗ не знаю, ꙗк в шахи играют, ꙗ поставлю попа в старшомъ местцу, а иншыи шахи гдѣ маем поставити? (Трыст., 109).
с. 349
Старшина наз. Асоба, якая ўзначальвае пэўную групу людзей. маетъ онъ съ тыми своими послы послати люди, слугъ зъ старшинами только сорокъ, а больш бы не было (АЗР, I, 177, 1498); послалs естъ Гелиахима строителѧ дому своего и Еовну канsцлерѧ и старшинъ ѡт ереи (Скар. ЧЦ, 226); иѡан ст0483ыs … разбоsнического старшину ѡт длꙗволскоs владзы избавил (Зб. 752, 25).
с. 350
Старшинство, старшенство, старшеньство, старшиньство наз. Старшынство. старшый, которому его милость тое старшинство далъ, хоруговъ у войску увъ себе мѣвалъ (АЗР, II, 387, 1542); бобровництво, альбо старшенство надъ бобровники тамошными Городецкими тымъ подданымъ нашымъ даемъ (РПП, 352, 1544); тое достоинство архіепископство Кіевское и Галицкое и всея Руси ему спустилъ, зоставивши собѣ старшинство на томъ достоинствѣ въ справахъ духовныхъ (АЗР, III, 196, 1576); што ся дотычетъ старшиньства мѣстецъ священниковъ собору замкового Дмитровского: тогды не маю ничимъ старшиньства мѣстецъ ихъ понижати (АЗР, IV, 55, 1592); которые до нас господарѧ с тымъ присылали, хотѧчи под звѣрхностью и благословенствомъ одного пастырѧ найсвѧтѣйшого ѡтц0483а нашего папѣжа римsского быти и емоу старшенъство и звѣрхность признати (Апакр., 35б–36); привели ихъ до присꙗги и тамъ же митрополитъ з четырма владыками присꙗгнулъ на старшинство Папежꙋ (Барк., 151); хотꙗs и перед грехом старшенство муж над жоною мѣти мѣл, але такое которое жонѣ прикро не мѣло быт, и во всем мило и вдꙗчно (Бельск., 5б–6); старшенство надъ манастыремъ ... предъ соймомъ еще было порученое отцу Іосифу Рутскому (АСД, VI, 144, 1609); въ кождомъ зобранью, звлаща гдесь сила людей замыкаетъ, окромъ старшеньства и справцы порадокъ быть не можетъ (ИЮМ, VIII, 438, 1632); маючы старшенство над свꙗщенниками по мꙗстечках много церквеи доглꙗдал (Зб. 752, 3).
с. 350
Старшый гл. старший
с. 351
Старый, старий прым. 1. Які пражыў многа гадоў, дасягнуў старасці (аб чалавеку). мы до тебе послали, ажъ бы еси о томъ доведалъся отъ старихъ людей (КЗ, 430, 1488); люди ѡбоего рожаю старыи и млодыи панноу мр0483ію миловали и дитѧтко ее как могли так таили и еи потребы которых потребовала млстиве подавали (Валх., 58); лепsшее естъ дитѧ мудрое а оубогое, нежели царь старыи и безумныи (Скар. ЕК, 8); приехал некторыи крол велми старыи а великим розꙋмом ѡпатреныи (Троя, 14б); где бы отецъ старый або велми хорый былъ, тогды сына дорослого ку службе земъской на местцо свое выправовати маеть (КПД, 324, 1563); мор былъ велми великии на людъ, ижъ ѡ таковом страху люди старые не могуть паметати (Рач., 338); маем ѡтца старог и дѣтꙗ малое, которое сꙗ ꙋродило в старости его (Бельск., 32); Петръ … бꙋдꙋчи ростропный и бѣглый господарsства пилsновалъ, а о женѣ о дѣтехъ и о ѡтцы старомъ промыслъ чинилъ (Каліст, II, 7б); онъ ласкаве ихъ поздоровивши, пыталъ ихъ мовѧчи: здоровъ ли есть оц0483ъ вашъ старый (Хран., 70). 2. У знач. наз. Стары чалавек. не ѡтпустимъ вдовици и ни старому, и не чsтимо седины мужа летнего (Скар. ПБ, 4б); корꙋна старых внꙋчата а краса сн0483овъ ѡц0483и их (Зб. 262, 101б); хлопята и старые абы бы ловы не ходили (АЗР, III, 85, 1557); тут было великое веселье, ꙗкъ молодыи, так и старыи вси сѧ веселили, играли (Трыст., 84); таких и болших цнотъ будꙋчи, мѣлъ и ꙋ людиs великую честь и повагу и славꙋ. Коли выходил з дому люди ему на ꙋлицах столцы готовали, смотрꙗчи на него молодыи крилисꙗ, а старыи повстаючи перед ним стоꙗли (Біблія, 77); старыs коли на горꙋ встꙋпꙋет тꙗжкость чует (Зб. 261, 128б); не старого ѡтмѣнѧемо вs дитѧ, анѣ чл0483вка вs животъ матки его ворочаемо (Каліст, II, 287); нихто зs старыхъ, ани законъ самъ, ани пророки могли еи злѣчити: ѡдинъ онъ, тылко пришедши, незагоенꙋю ранꙋ дш0483и оулѣчилъ (Мак., 288). 3. Які пражыў год ці некалькі гадоў, дасягнуў поўнага развіцця (аб жывёле). платити … отъ овцы староѣ за волну на рокъ одинъ грошъ, а отъ молодоѣ по полугрошку (АЗР, III, 78, 1557); маеть … старое быдъло, скопы и козлы продаючи, пенези до скарбу нашого отъдавати (КПД, 558, 1557); гусей старыхъ пять, а молодыхъ двадцать, куровъ старыхъ шесть, а молодых двадцать пять (АВК, ХХII, 156, 1565); статку домового … коз старых двадцать, а молодыхъ петнадцать, козловъ петнадцат старых (АВК, ХХХVI, 239, 1582); у него … волъ одинъ, овецъ старыхъ двое (АВК, VIII, 413, 1586); свиней старыхъ зъ вепрами дватцать пять, поросятъ дватцатеро, гусей осмеронадцатеро, коплуновъ три, курь старыхъ и молодыхъ сорокъ (АВК, ХIV, 456, 1593). 4. Які збудаваны даўно і мае прыметы састарэласці. выменуючи роботы на будованье городовъ нашихъ новыхъ потребныхъ, а старыхъ поправленіа (АЗР, I, 76, 1457); хочемъ при целости зоставити здавна звычаиные ѡбычаи подымованѧ стацеи на станехъ зстародавна звычаиных мосты старые поправлѧти и новые на старых местах будовати (Ст. 1529–Ф, 16); ямъ ей приказалъ, ижъ не маетъ хоромъ старихъ рушати, ани переставляти (АВК, ХVII, 209, 1540); ꙋставуемъ … замки старые поправовати (Ст. 1566, 34б); подле тое клети истобка старая без кровли (АВК, ХХХVI, 263, 1582); ворота до того двора старые, кгунты крытые (АВК, VIII, 417, 1586); што сѧ дотычеть ѡправованьѧ замъков и мостов старых, и знову будованѧ … то маеть быти ѡпатрывано з мытъ новоподвышоных (Ст. 1588, 94); подлѣ стайни хлѣвецъ старый (АВК, ХVI, 642, 1599); домъ … увесь старый погнилый, кгонтами старими и соломою критый (АСД, III, 68, 1606). 5. Якім доўга карысталіся; паношаны. футро вильчое старое, футерко старе въ стучкахъ белиное и кроликовое (АВК, ХХVI, 455, 1586); кожушокъ старый сибирковый одинъ, мятликъ мухояровый подшитый почеревесинами бобровыми чорный (АВК, ХVI, 357, 1590); были на себе взложили старые шаты (Бельск., 69); были барзо оубогi и не маючи за што новой сѣти кꙋпити, старꙋю направовали (Каліст, II, 8); видѧчи ихъ ротмистрове сꙋкнисками старыми окритыхъ и в кꙋтѣ сѣдѧчихъ, смиренный и оубогій ихъ животъ щасливымs сꙋдили (Мак., 13б); сестре моей Маръи Яковлевне, сукманъ чорный, поношоный и шапку старую оксамитную (ИЮМ, ХХII, 214, 1626); кролевскій прето Сн0483ъ кгды знашол нѣѧкіе грꙋбые и старые шматины, и тые старцꙋ подалъ (Варл., 185); діаволъ принесъ старыs кожух и ꙋдарил третію дѣвку в голову принесъ теж з собою музыку і играл перед нею (Зб. 107, 164). 6. Які стаў нясвежым ад доўгага захоўвання. панъ Оникей мясо старое продавати казалъ (КПД, 786, 1564); гороху серого старого было дей полбочки (АВК, ХХХVI, 42, 1582); жита старого сыпного розданого межи людей … бочокъ дватцать семь (АВК, ХVI, 456, 1593); сѣꙗли которые старым житом то предсе ни во што (Барк., 164б); насѣнѧ горкіи … заквасилъ квасомъ старымъ (Мак., 99). 7. Які жыў у мінулыя часы. што были издавна старыи князи учинили на свою честь и на паметь, и подавали церкви, опрочь золота и серебра и уборовъ церковныхъ, колко индѣ относили (АЗР, I, 36, 1415); сsтворенію ꙗко сsтворителю слоужѧть. ꙗко было ꙋ старихъ еллинъ, которыи людеи славныхъ по см0483рти за боги мѣли, и ѡныи сѧ молили (Будны, 6); ꙗко старые ꙋчители церковъные … розꙋмеють (Унія, 36); патрыѧрхове царогородские ѡтстꙋпили в рꙋки, и въ справꙋ свецкихъ пановъ, слꙋшныхъ ѡт бога караньемъ ꙋпали на што се старии писаръ кгрецыи гисторикъ … жалꙋетъ (Бер. саб., 39б); то теж литва жомоид старые прꙋсове заховывали (Стрыйк., 433б); на том теж мѣстцꙋ была ѡздобнаꙗ рольꙗ и великаꙗ, на котороs се старии цареве и судеве перскии ꙋмерлых ховали (Алекс., 20); тут не вѣм которие сꙗ на том вышемире ѡмылꙗют, если старие кроsникари, чили теперешніи (Хр. польск., 1б); такъ тое мѣсце старіи докторове згодне выкладают (Выкл., 3–3б). 8. Які створаны, напісаны ў далёкім мінулым. во всих книгахъ ѡриеновых старых ѡвшеки ни ѡдного блоудоу не нашли (Валх., 83); тако пишеть Моисеи въ старои книзѣ, которꙋю Исходомъ зовоуть (Будны, 2); книг стариг давних на розныхъ и не близких месца доставаючи (Цяп. Прадм., 267); кроиника угорскаѧ стараѧ тот час побитьѧ тых панен быти поведаеть (Атыла, 214); тоs то хелкиꙗ книги старые моsсеѡвы нашол ѡ которых ꙋже не слыхали албо не дбали (Бельск., 134); ѡ жонках Новогородских. Написано в старых кроsниках рꙋских (Стрыйк., 449б); въ жадныхъ правдивыхъ и старихъ зводѣхъ кгрецкихъ то не найдуется (Пыт., 16); ѡный чин възложеніе кꙋколѧ который в старых требниках сѧ знайдꙋеть намъ выражають (Навука, прадм.). ◊ Старый заветъ гл. заветъ; старый законъ гл. законъ; старый тестаментъ гл. тестаментъ. 9. Які адбыўся ў мінулым. запытаите о деехъ старыхъ еже быша предъ вами (Скар. ДЗ, 14); проркъ оуспомина старые деи которые сѧ деѧли в старом законе (Пс. ХVI, 115); старии гисторѣи повѣдают (Стрыйк., 424б). 10. Які папярэднічаў чаму-н. Первый или старый литовский статꙋтъ (Ст. 1529, 1); старыхъ судовъ намъ не посуживати, а ни своихъ судовъ судивши не посуживати (АЗР, III, 16, 1547); ѡ держаню старихъ ꙋставъ а новыхъ без соsму валного не въстановълꙗти (Ст. 1566, 30б); кождому естъ вольно … именьемъ своимъ … шафовати и на вечъность продати, не смотречы двух ани третее части, такъ яго перъво того за старого статуту бывало (АВК, ХХХVI, 13, 1582); было вымероно водле старое померы … моркговъ сто и двадцеть (АВК, ХХVI, 457, 1586); берꙋчи то и зъ статуту старого королꙗ его млсти жикгимонта першого тому паньству … даного (Ст. 1588, 79); зьѣзджатися намъ всѣмъ и всему духовенству … въ кождомъ року мѣсяца іюня 24 дня водлугъ старого календару (АЗР, IV, 34, 1590); писано в берестю .ѳ0483. днѧ октобрѧ ведлꙋгъ старого календарѧ рок бж0483его ≠аф0483чs (Апакр., 17). 11. Які існуе з даўніх часоў, захаваўся ад далёкага мінулага. рядилъ водлꙋгъ старого звычаꙗ ихъ права (КСД, 886, 1516); панове … мають тые дела судити подле старог ѡбычаꙗ (Ст. 1529–Ф, 73); дани тежъ медовые водле старыхъ звычаевъ ити мають съ пущъ, а з ульевъ домовыхъ и зъ бортей на волокахъ (КПД, 575, 1557); хто бы кольвекъ смелъ мыто подорожное, и на торгохъ новое … змышлꙗти и ꙋстановлꙗти, або над старыs звычаs и данину нашу повышъшати (Ст. 1588, 37); при староs вере и бл0483гословенстве патриарха стоꙗтъ (Барк., 147б); старожитного народꙋ славенског початок и старіе ѡбычаи припомнели (Стрыйк., 424); зs дрꙋга ворогъ, зs брата волкъ, старое пословsе (Лям., 5); панна нѣꙗкаꙗ законничка наsпенкнѣsшаꙗ лѣтъ молодых ѡбычаевъ старых, таковꙋю ѡколо паненства своего стражꙋ мѣла (Зб. 107, 123б). 12. Ранейшы. гостю торговати во Пьсковѣ, безъ пакости, по старой пошлинѣ, со всякимъ гостемъ (АЗР, I, 51, 1440); его въ тые сельца и людей увезали, по старымъ границамъ и рубежамъ (АВК, ХIII, 10, 1508); хто мает сеножати в чужой пущи, тотъ мает сеножатей своих старых вживати, а новых не мает прибавляти (Ст. 1529, 78); кто на старих а звыклыхъ повинsностѧх переставаетs (Будны, 62б); ꙋставуемъ … мосты направовати и новые на старых звычаsных местцахъ будовати (Ст. 1566, 34б); сынове израsлевы до старих грѣхов причинꙗючи новыи, чинили злое перед гсдемъ (Біблія, 128); помалꙋ в береги свои старыи вернуло (Зб. 752, 455).
с. 351
Старына гл. старина
с. 354
Старятися гл. старатися
с. 354
Статечне, статочне, статочно, статэчне прысл. Паважна, прыстойна. ги0483 аще ты хощеши, але потреба силsно и статочsно просити (Будны, 179); хоругов сам хоружыs в гуѳе своемъ на шыху и ку потрэбе маеть держати и статэчне сꙗ на томъ врꙗде на потрэбахъ нашых и земъскихъ мають заховати (Ст. 1566, 20б); ничого на насъ в тых речах свецкихъ так тѧжкого не прыйдеть, чого бы есмо у его вѣре статочне зносить а вытерпети не могли (Атыла, 208); тые вси речы ѡбецуемъ собе и на потомъки свои ховать статечне и дерьжати под верою (Ст. 1588, 70); за помочью божою тое статечне выконалъ (Бер. саб., 23); ѡн предсꙗ выславꙗл статечне имꙗ бж0483ое (Зб. 261, 216б); ꙗ мꙋжне и статечне бꙋдꙋ стоꙗл (Стрыйк., 444); Бг0483ъ статечне трваючимъ вs бою помагаетъ (Мак., 388); в цвиченю законного живота статечне працовали (Варл., 128б–129); жаденъ заплаты не ѡзме, если добре и статечъне ажъ до конъца робит не бꙋде (Зб. 259, 200б).
с. 354
Статечнейший прым., выш. ст. ад статечный. въ вере ѡ мытарстве статечнеsшиs и в побожном жывоте кгрꙋнтовнеsшиs былъ (Зб. 255, 200б); козал велми бит ее розками коли ѡна статечнеsшою се была (Зб. 752, 233); сꙋдꙗ … коли ѡна еще статечънеsшаѧ была, рѣзат еи перси и потом на роспаленое ꙋглие класти еи казал (Зб. 82, 35б).
с. 355
Статечность, статэчность наз. Паважнасць, прыстойнасць; ураўнаважанасць. человѣку въ учстивости, статечности, богобойности заховалому и въ письмѣ святомъ умѣлому, тотъ манастыръ дали (АЗР, III, 241, 1579); жолнеры шлѧхэтные а товарышы навернеишые, в потребахъ мужства, статэчности и во всѧких прыгодах невыповеданое терпливости (Атыла, 192); за блꙋдѧщими не идꙋчи ѡт статечности правоверное веры не ѡтпали (Бер. саб., 52); его великую справност и мудрост и статечност и вѣрꙋ ѡбачил (Біблія, 88); послꙋшенство мѣло великꙋю покорꙋ млстъ статечност и тръвалост (Зб. 261, 140); над тꙋю вѣрꙋ свою и статечност ѡдин сꙗ дрꙋгомꙋ записами потвердили (Стрыйк., 473б); невѣста великꙋю статечность показала (Каліст, II, 101б); зрозꙋмѣлемъ, ꙗкъ великій вs тобѣ есть сердечный розꙋмъ, и статечность и ꙗкъ простый и целый оумыслъ (Варл., 144); потреба было статечност ꙋмыслу моего на приклад братіем моим показати (Зб. 107, 89); скорѣs звѣзды з мѣстца рꙋшит, анежъли статечъност нашꙋ в христѣ змꙗкчити можеш (Зб. 82, 32б).
с. 355
Статечный, статочный, статэчный прым. Паважны, прыстойны; ураўнаважаны. Янко свѣтковъ чотырохъ вышей писаныхъ вяры годныхъ, не молодыхъ, статочныхъ поставилъ (АВК, ХVII, 30, 1539); ижь вельми статочніи ꙋ томъ были, велѣлъ имъ богъ Ереміи тако поведѣти (Будны, 74); бартьꙗ … мають их ꙋчстиве на всем заховати держати при них невесту старую статэчъную (Ст. 1566, 72); так ѡнаѧ статэчнаѧ невѣста жолнера спросного спроснои хути смертью своею ушла (Атыла, 224); шапочники и сермяжники … маютъ съ посродку себе выбрати старшихъ чотырохъ мужовъ добрыхъ, статечныхъ, осѣлыхъ и вѣри годныхъ (АСД, I, 160, 1582); будучы еще въ добромъ а зуполъномъ розуме и въ статечъной памети, уважиламъ то собе (АВК, ХХХI, 283, 1598); вижꙋ, жес человѣкъ статечный и поважный, але слова твои барзо великое зꙋхвалство по собѣ оуказꙋютъ (Варл., 38б); Бл0483гообразный: оучтивый, обычайный, статечный, поважный (Бяр., 5–6); если дрꙋгих хочешъ ꙋчит, первеs маеш быт статечныs в наꙋце и в прикладе жывота (Зб. 255, 125); справедливыs моцныs ꙗко мꙋръ статечныs ꙗко ѳилꙗръ (Зб. 259, 581).
с. 355
Стати, стать дзеясл. 1. Прыняць (каму-н.), надаць (чаму-н.) вертыкальнае становішча; стаць пэўным чынам (пры спалучэннi са словамi, якiя называюць частку цела, што з’яўляецца апорай). дочка … в тотъ час ставши исповедаласѧ бо0483у (Чэцця, 138–138б); станте предъ гсдемъ на колѣнехъ ваших (Скар. ПЦ, 21б); згвоздитсѧ волосъ тѣла моего, станет и не познаю ѡбличѧ его (Зб. 262, 13б); скочыл против его велми прудко, и ꙗкъ сѧ вдарыли, ѡборвалисѧ в седла Трыщанова попруги, и полетѣлъ къ земли, и летечы выхватил мѣчъ с пошвов, а сталъ на ногахъ, ꙗкобы не рушоныи (Трыст., 125); середъ полꙗ вꙗзали снопы, и стал мой снопъ правъ и стоꙗл (Біблія, 83); зараз на колена ставшы поднимаючы рꙋки мовилъ (Зб. 752, 459б). Параўн. станути ў 1 знач. 2. Ступіўшы на якое-н. месца, спыніцца. сошедъ великии архистратигъ михаилъ. сталъ на мѣсте томъ на главѣ твердого камени (Чэцця, 11б); оу головахъ сн0483а своего оумерлого стала. прегоркими слезами лице его ѡбливаючи (Пак. Хр., 14б); ѡболокласѧ естерь въ црское и стала оу дворѣ домꙋ цр0483ьского (Зб. 262, 130); ѡни ему велели стати у том мѣсте со Ижотою, в котором стоꙗлъ пан Брунор зъ своею панею (Трыст., 75); ꙗнуш млынар стал на краsнеs балце ѡтбиꙗючы пешною кригу ледовую (Еўл., 16); Фарисей теды ставши особно, такъ сѧ молилъ (Каліст, I, 1); Макаріа сталъ подле него (Мак., 13б); аг0483глъ ставши подле него реклъ ему же был подобныs мꙋзыцѣ ѡдному (Зб. 107, 170б–171); приведешъ ихъ до дверiи наметꙋ свѣдѣцства, и кажешъ имs тамъ стать зs собою (Хран., 133б). Параўн. станути ў 2 знач. 3. Запыніцца, спыніць рух. звѣзда которꙋю видели на оустоце шла перед ними ѡлиж пришедши стала надs домомъ где дѧтѧ было (Валх., 51); натыхмѣстъ над селищом которе было перед тым домом кде хлебъ продавано звѣзда стала не роушаючисе (Там жа, 53); ста солsнце посрѣди неба (Скар. ІН, 22); звезда ... пsришедши стала надs месцомъ гsде было дитѧ (Цяп., 3); Олегь кн0483зь резанский, убоялся великого кн0483зя, стал, задержался у Одуева (Мам., 178); ажъ сѧ громада бꙋйволицъ ѡказала, зs которыхъ одна противъ его стала, маючи при собѣ телца (Мак., 15б); ишол до домꙋ сестры своеs а не входечи в двери стал зажмуривши ѡчи абы не видѣль сестры своеs (Зб. 107, 123б). Параўн. станути ў 3 знач. 4. Спыніцца (на адпачынак, пастой, стаянку). не дошедъ до Вилни за s0483 миль. и сташа в Ошмене. и тꙋ стоꙗше недлю (Увар., 105); радко засꙗ до вильни прыехал и ꙋ инъшоs господе сталъ (КВС, 519б, 1552); велми было позно до Троковъ ехати и станет на луцэ на Швинторозе, гдѣ першыхъ великих кн0483зеи жыгали (Рач., 314); stali na horach, y tаџm leżџali na horach wsiu oseńџ(Бых., 562); где до его млсти зъехалисе ротмистрове и жолнэре велке множство а влодымир стал ꙋ мещанина полгрошка (Еўл., 24); до ледꙋ приплынꙋли и ꙋ портꙋ стали (Зб. 255, 3); приехалъ панъ Ницкій ротмистръ до Могилева … и сталъ въ дому купецкомъ (ИЮМ, I, 95, 1680); Пану писарови тей хоронгви, що хотели стать на Луполове, за розказанемъ пана войта, дали таляръ битый одинъ (ИЮМ, IX, 25, 1692); потомъ нѣкотороѣ горы дошли велми высокое, и стали под тою горою (Алекс. 1697, 18б). Параўн. станути ў 4 знач. 5. Размясціцца пэўным чынам. ріцери имают статі под своею хорꙋговъю (Вісл., 10б); велѣлъ Бово стати добрым людемъ у великии круг и позвати ѡдного, бискупа (Бава, 170); з другое стороны [А]эцыусъ з рымскимъ людом на лѣвом рогу сталъ, Тэѡдорык з висэкготами на правом (Атыла, 196); стануть под городом города добывати (Рач., 322); станут под городом и почнут городꙋ добывати (Патр. К, 49б); казал емꙋ философъ, иж на правицы станут тыи которыи вѣрꙗт в хрста (Стрыйк., 444б–449); вs посродкꙋ ихъ, ставsши, невѣрꙋючого Ⱚомꙋ оувѣрилъ (Карп., 40); стало так великое войско на полях коломенскихь, аж очима зьглянути всего войска не можно было (Мам., 177). Параўн. станути ў 5 знач. 6. З’явіцца (у судовы орган). мы рокъ положили въ середу тымъ свѣткомъ передъ нами стати и свое свѣдоцство ѡтказати (КСД, 33, 1510); ѡбоꙗ сторона маеть перед нами ѡчивисто стати (Ст. 1529–Ф, 33–34); тотъ рокъ былъ припалъ за децкимъ пану Велемовскому передъ нами стати дня вчорашнего (АВК, ХХI, 208, 1556); не маемъ тэж стати и зычностью быти ѡднои стороне (Ст. 1566, 39); Семенъ Зенкович ку прислуханю присеги не сталъ и причины нестаніа своего ни через кого ознаймити не хотелъ (ИЮМ, ХХХII, 122, 1578); самъ маеть ѡсобою своею, або черезь ꙋмоцованого своего стати и ѡного на кого жалоба вышла, передъ сꙋдомъ бискꙋпим ставити (Ст. 1588, 98); ставшы ѡбличне ꙋ книгъ его королевское млсти канъцлꙗрыsских ꙋрожоныs Базилеs Скоковъскиs покладалъ къ записаню … жалобꙋ (ККСС, 4б, 1615); повинны будемъ къ суду стати, заруку заплатити, и вси шкоды и наклады на голое реченье слова нагородити (АЗР, V, 72, 1641). Параўн. станути ў 6 знач. 7. Узнікнуць. ѡт того часу корꙋна полскаꙗ стала (Царств., 75б). Параўн. станути ў 7 знач. 8. Настаць, наступіць. затымъ вже часъ скоротилъ, ночъ стала и люди сторонни з руки моей … розъехалисе прочъ (АВК, ХХI, 202, 1556); во второк в ночы былъ дождъ силныs ажъ снегъ согнало и весна стала (Барк., 107б); сотворилъ темность, котораѧ была над водами, в которой стали вечеръ и ночь (Хран., 1б). Параўн. станути ў 8 знач. 9. Распачаць (працу). якъ стали на роботе, майстровъ десять, на снедане кождому пироги по два (ИЮМ, VII, 224, 1690). 10. Пачаць. разгледишъ теперь собѣ, што бы то за справа або якыи бы чинъ былъ, почавши о навращеніи ꙗзыковs говорити, ѡткинутисѧ, и о инsшую рѣчъ стати выписовати (Будны, 143); Nemcy Prusowe y Liflаnty stаli z woyski nа nich zbirаty (Бых., 524); взросши теды фариж ѡнъ а бꙋдꙋчи надобныs млоденец стал накладати и лучитисꙗ до сынов боꙗрскихъ (Тр. гіст., 67б); коли ꙋпровадили его до мѣста, стали вси ести и пити и играти (Там жа, 71б); повѣдать сталъ Адамъ ꙗкѡ се рече стало (Хран., 9б). 11. Выступіць супраць каго-н. всказывали есмо до него нашимъ посломъ Зенькомъ и иными нашими послы, ажъ бы съ нами сталъ посполу противъ цара Турецъкого (КЗ, 367, 1484); невозможно оуже стати противꙋ емоу, занеж оубо ꙋ него сила великаѧ собраласѧ (Увар., 89); ꙋже то проꙗвилосѧ што ѡни заѡдно певно стали на насъ с нѣмци (Віл., 440); кто станетs противꙋ суду твоему (Скар. ПБ, 18); ачь посилит их ѡдинъ два станѫт против ег (Зб. 262, 88б); ѡнъ не смѣлъ против его стати (Рач., 311); моцно стани противкѡ кознемъ діавольским (Зб. 107, 109). Параўн. станути ў 9 знач. 12. Заступіцца за каго-н. стати ми за своего брата крепко (ПГ, I, 51, 1387). 13. Адбыцца, здарыцца. жаловал дик на ѳалка иж у ег домꙋ увечерѧ стало свада (Вісл., 27); стал страхъ великъ во всѣмъ городѣ (Чэцця, 263); въ тотъ часъ шкодъ много стало въ домꙋ моемъ (КСД, 10, 1510); в тотъ часъ мне шкода стала ꙋкраден конь доморослый (КВЗС, 99, 1539); о то жадная справедливость братьи вашой отъ нихъ стати не можетъ (АЗР, III, 10, 1547); великаѧ а значнаꙗ шкода мѣсту Виленскому ѡт огню на тот час стала (Рач., 350); в томъ стала брань великаѧ и ростырка межы братею (Патр. П, 88); тамъ же преречоному Матюши, мужу ее, зъраненье тое стати могло (ИЮМ, VIII, 523, 1636). Параўн. станути ў 10 знач. 14. Зрабіцца, ператварыцца. оусталъ же оутро ст0483ыи никита ѡт ложи своее и сталъ трепетенъ (Чэцця, 29б); над ним рѣоучи силною млстью наполымер0483тва стала да говорити не могла (Пак. Хр., 14б); гекторъ с того стал есть велми весел (Троя, 63б); корол жентран длѧ тѧжких а великих ран кторыи ѡт ахилѧ мел стал ест ꙗкбы розума не маючи (Там жа, 7б); ꙗко молоко оу сыр твердый стало срдце их (Пс. ХVI, 121); стало витовту смутно велми (Патр. К, 50б); коли грех наступил не толко чл0483къ але и всѣ речи плюгавые стали (Зб. 261, 97–97б); надъ камень твердѣйшее серце ѡтц0483а моего за твоимs зезволенемъ над воскs мѧкчейшее стало (Варл., 312б). Параўн. станути ў 11 знач. 15. Зрабіцца, стаць кім-н. почали лѧхове слати с Кракова къ великомꙋ кнѧзю ѧгаилоу, абы принѧл крещеніе старого рима и понѧл бы в них королевноу ѧдвигу и сталъ бы в них королем въ краковѣ (Віл., 449); в тыи лета кн0483зь Витовть гд0483рмь сталь на Литовъскои земли (Увар., 100); гъ0483 цр0483мъ стал (Пс. ХVI, 97); Трыщан рекъ: ꙗкъ есми стал витеземъ, ни зъ одным витеземъ так простого бою есми не простер, ꙗкъ з сим витезем (Трыст., 107); почали полꙗки часто слати послы ис кракова ко кнꙗзю екгаsлꙋ рекꙋчы штобы … стал в них королем (Патр. К, 48б). 16. Перастаць існаваць, памерці (ужываецца толькі з адмоўем). Ослама не стало (КПД, 13, 1538); какъ тых трех братовъ не стало и по их четвертыs брат ꙋ литве держалъ ꙗнов городок (Патр. К, 54); в роси тыми часы митрополита не стало (Стрыйк., 477б). ◊ Въ животе не стало гл. животъ. 17. Знікнуць, закончыцца (ужываецца толькі з адмоўем). къ чому тая валька наконецъ пришъла, – кгды пенязей не стало, мусилисмы, почонши, и зася ее опустити (КПД, 5, 1538); коли не стало воды в боклагу покинꙋла дѣтꙗ под ѡдным деревом и ѡтшла (Біблія, 51); кгды пн0483зеs не стало, ꙋложил побор такиs иж мꙋсил так много дат ꙋбогиs ꙗко и богатыs (Бельск., 150); гды мꙋ хлѣба и воды, которꙋю несъ зs собою не стало, был вs великомъ оутрапеню (Мак., 15б); коли было не стало чого в монастырꙋ: за молитвами его зоставалосꙗ (Пралог, 646); коли не стало платы кꙋпꙋючимъ пришовъ весь Егѵпетъ до Іѡсифа мовечи (Хран., 74б). 18. Хапіць. ему тое живности на полърока стати могло (КПД, 681, 1563); кгды того кгрунту моего у Войшвильцяхъ не станеть, тогды се здзе у Швентупяхъ в останъку сумы пенезей увезанье в кгрунтехъ дому моего докончите (АВК, ХХXI, 479, 1586); ѡнъ маеть в тоs шкоде своеs ѡставити быдла толко штобы за его шкодꙋ стало а ѡстатокъ ѡтогнати до того пана чые быдло естъ (Ст. 1588, 509); на то домыслꙋ людског не стане (Бельск., 4б); мало маемъ вина ижъ ледво на три дни або четыри станет намъ самымъ до ст0483ое литоргии (Пралог, 646б).
с. 356
Статиръ наз. Манета вартасцю ў чатыры драхмы ў старажытнай Іўдзеі. ѡтворивsши ꙋсsта ее, найдешъ статиръ (Цяп., 24); сребреникъ ꙋ жидов ѡднои цены и ваги был, ꙗко и статир и сикль, важил чотыри драхмы по кгрецкиs (Біблія, 50); сребреник, статир и сиклъ ꙋ жидов ѡднои цены и ваги были важит то д0483 драхмы по грецкꙋ (Бельск., 19б); Статиръ … замыкаетs вs собѣ сі0483 оволѡв, то ест о0483 осмакѡв, оволь рахꙋючи по шелюгꙋ заважитs талѧръ, філипокъ, статиръ, и сикел полталера (Бяр., 312); што есть сребреникъ, статиръ и сикль вагою (Хран., 33б); статир засе и сиклъ и сребреникъ, двѣ дидрагмѣ, то ест ѡсмнадцат грошеи ꙗко ꙋ нас пꙋлталера (Выкл., 17б).
с. 360
Статися, сстатисе, статисе, статьсе, статься дзеясл. 1. Адбыцца, здарыцца. Бартолтъ жаловал на ѡндреꙗ, иж его ранил а ѡндреи вызналъ а реклъ оу дворце сѧ стало (Вісл., 31); валка заправдꙋ медци ѡбоими сталасѧ есть велика (Троя, 53); тогож часꙋ скоро тотъ розбоs нам сꙗ сталъ засꙗ назад до замъкꙋ побегли (КВЗС, 34, 1538); в тот час сталъсѧ есть дивъ ѡт бг0483а, иже сивилле гꙋсиѧ нога есть была оуздравена (Сівіла, 3); на день Христова изъ мертвыхъ тридневного Воскресенья сталъсе кгвалтъ у монастыри светого Спаса (ИЮМ, VII, 282, 1577); кому бы се на тых местъцах шкода стала тому, тотъ же панъ хто мыто береть, виненъ бꙋдеть шкодꙋ ѡправити (Ст. 1588, 37); отъ гостя твоего видетъсе, якобы шкода отъ него статьсе мела (АВК, ХVIII, 166, 1599); вs том бы сѧ братствꙋ шкода стала (Ст. бр., 13б); сталася шкода въ церкви братской болшой, якъ злочинецъ покралъ сребро зъ образовъ (ИЮМ, VIII, 49, 1691). 2. Зрабіцца, ператварыцца. оусе выслоухали кн0483жата капланскаꙗ и мистрове и старци и ссталисе как бы мертве (Пак. Хр., 38); таковыи не только самъ станетьсѧ побожныи але и иных къ побожности потѧгнѣть, наболеи домъ свои (Будны, 33б); досконалост станетсꙗ недосконалостю (Зб. 261, 89б); крол начинил золота досыт, хотѣл ести, теды чого се доткнул на столѣ, сталосе все золотом (Бельск., 37); кокоша котораꙗ ꙗйца золотыи несла ꙋже се стала неплодна (Алекс., 73б); за него же костелъ Римскій стался, якъ лице безъ носа (Пыт., 18); чл0483къ былъ ѡдинъ которыs ꙋ молодых лѣтехъ добре и пристоsне се справовалъ, потом злегка з доброго сталсе барзо злым затым впал в хоробу (Зб. 107, 168б); если еси сынъ божыs повели жебы тое камение хлебомъ се стало (Зб. 255, 3б); волоси его сталисꙗ ꙗко ꙋ лва великие, а ногти ꙗкъ ꙋ птахꙋ (Зб. 82, 258). 3. Зрабіцца, стаць кім-н. кнѧзь странъ сталsсѧ естъ данsникомъ (Скар. ПЕ, 3); мешкал на пущи, и сталсꙗ з молодости стрелцем (Біблія, 51); взꙗвши самарию самог поsмал … потом выкꙋплен и сталсе голдовником его (Бельск., 131); сталсе вожем во израsлю халев (Кн. Мак., 53б); если бы не окрещеныи мꙋченичество длѧ ха0483 поднѧлъ, тымs бы самым живота вѣчнаго наслѣдникомs сѧ стал (Навука, 13); Безаконникs … беретsсѧ за дьѧвола, который напервѣй зsвергs ꙗрмо, и сталсѧ апостатою (Бяр., 244); сн0483ъ з милости и намовы ѡтцевское сталъсе апостатою (Зб. 107, 64б). Параўн. иссатися. 4. Настаць, наступіць. вставил еси темност и сталасѧ ноч (Пс. ХVI, 104); заказалъ вѣтsромъ и морю, и сталасѧ тишина великаѧ (Цяп., 10б); зараз сталосꙗ земли дрижане, звꙋкъ и громот теж великиs (Бельск., 16); тогды се стала темност праве аж до ѡстаточнои годины днꙗ (Алекс., 4); сталсе спрꙋдка з неба шумъ (Зб. 255, 64б); тое затмене не ѡт земли, але инакшою ѡрдинациею божиею подобно станетсꙗ (Зб. 259, 354); второгѡ днѧ реклъ бг0483ъ: нехай се станетъ оутверженѣ межи водами а нехай предѣлитъ воды ѡт водъ и сталасѧ твердь (Хран., 2); привелъ еси темност и сталасꙗ ночъ (Выкл., 141). 5. Хапіць. ничого знаменитшого а до захованѧ панства на долгии час безпечнеишого быти не може, ѡдно добродеиством и прыѧзнью, поки сѧ може стать сэрца королев собѣ еднать а ку собѣ скланѧть (Атыла, 186–187).
с. 360
Статокъ, стадокъ наз. 1. Статак. тотъ чоловекъ ничого статъкꙋ большъ не мелъ ѡдно двое клꙗчъ (КВЗС, 6б, 1533); бояре господарьские … нагнавши на власную сеножать нашу Струпине статку своего немало и по ней паствили (АВК, ХХI, 5, 1555); пан Анъдрей потравилъ тую ярыну мою статкомъ своимъ (АВК, ХХХVI, 213, 1582); статку в него волов два и иншого быдла розного поголовя пятеро, овецъ пятеро (АВК, ХХХI, 58, 1590); статками на весне сами господари свое збоже травили (Барк., 164); у него статку: волъ одинъ, корова одна, кляча одна (АСД, III, 68, 1606); на дорозе и на предместю у того, хто бы дей одноколвекъ тотъ статокъ до места гналъ, куповати дей не маютъ (ИЮМ, VIII, 371, 1621); возми братѣ конѧ и шаты мои, и стадокъ до родичовъ провадь (Хран., 25); наняли человека одного тынъ загородитъ на валу, абы статокъ не ходилъ на валъ (ИЮМ, V, 35–36, 1688). 2. Рэчы, маёмасць. што клетныхъ статъковъ бралъ, кое платья, кое простицъ, тыхъ домовыхъ речей, тому и числа нетъ (КЗ, 471, 1448); которыи статки ихъ ꙋ дому его найдуть, то маеть тымъ людемъ ѡтдано быти (КСД, 128, 1514); она … з ними дей живучи много статъковъ небожчиковъскихъ золота, серебра, перелъ и иньшихъ речей утратила и именья спустошила (Пін., 70, 1549); панъ Ондрей Непрецкий … именье и теперь держить зо всими статки, штокольвекъ в томъ именьи было (АВК, ХХI, 1–2, 1555); всꙗкаѧ маетность матерыстаѧ … ꙋберы всꙗкие, цынъ, медь, кони, возы, коберъцы ѡпоны и инъшие всꙗкие статки и спраты домовые … маеть ити в ровныs делъ межи всихъ детеs (Ст. 1588, 281); въ повалушу статку, напервей наметъ военный полотенный, который коштовалъ копъ дванадцать (АВК, VIII, 484, 1599); теды Израилтѧне вкинꙋли золотыи и сребреныи статки вs ѡгонь, а сталсѧ з нихs балванъ (Мак., 92); продавъшы домъ и пашню свою, зо всемъ статъкомъ и маетностю его (ИЮМ, II, 247, 1646); если хто злецылъ пріꙗтелеви пѣнѧзи, або статокъ кꙋ схованью, а томꙋ бы которіи ихъ принѧлъ оукрадено ихъ, если сѧ найдꙋе sлодѣй двоꙗкѡ нагородитъ (Хран., 99б). 3. Посуд. броваръ дылеванный, въ немъ статку лотокъ одинъ, ковшъ одинъ (АВК, ХIV, 186, 1576); таковымъ же караньемъ ѡдымованьемъ напоевъ и статков до того належачихъ завстеганы быти мають (КЛС, 132, 1597); мовитъ бовѣмъ Апстолъ: Маючи ѡный скарбъ вs статкахъ глинѧныхъ (Мак., 188); был ꙗко губка во великиs статокъ воды впущона (Зб. 255, 77); Елисеs статки наполънилъ ѡлеемъ (Зб. 259, 586). 4. Судна. жаловалъ … панъ Миколай … и инъшые купцы … которые статки и витины свои маютъ на реце и порте реки Вельи (АВК, ХХ, 173, 1601); статки водныи на земли зостали, и иные великие шкоды подѣꙗлисꙗ (Бельск., 311); статки гамꙋючы тое реки не прочыщалъ (ККСС, 54, 1615); водными статками, судами, лодьею и чолнами провадятъ до иншихъ местъ и привозятъ тутъ товары свое (ИЮМ, VIII, 378, 1623). 5. Паважнасць, прыстойнасць. саддꙋкеи тыи хотѣли с повагою и статком жити (Бельск., 165б); такъ прꙋдко наꙋки засꙗгши и статъку такого же вs ѡсмsнадsцаты лѣтахъ на свꙗщенsство поставленъ и вs мнихи постриженъ (Пралог, 608б); гдеж вера гдеж статок где милост твоꙗ ко мне (Зб. 255, 253б); вѣдꙗчы староста незвитꙗжоныи статок ихъ на стꙗте ихъ ѡсꙋдил (Зб. 81, 78); кгды тым же статком хрста вызнавал, казал его пертулиs чтырем бит розками (Зб. 752, 548б); казал в темницꙋ вкинꙋть … мыслꙗчи ѡ тꙗжъкихъ катовнѧх на преломленѧ статкꙋ еи (Зб. 82, 439).
с. 362
Статочне гл. статечне
с. 363
Статочно гл. статечне
с. 363
Статочный гл. статечный
с. 363
Статочокъ наз., памянш. ад статокъ у 2 знач. ꙗнъ Скиндиръ все тое собе побралъ, и мои статочки (КСД, 743, 1511); ꙗкомъ выехала з подберезꙗ а такъ послала есми статочокъ моs наперед из слꙋжками моими (КВЗС, 71б, 1538); ѡнъ … в домꙋ моемъ вси статочъки мои розгледелъ (Там жа, 111, 1539).
с. 363
Статура наз. Фігура. была теды статꙋра его досыть оуломна и незвычайна, волосы толко на варsгахъ маючи, и троха штось мхꙋ на вышней части поличковъ (Мак., 18б).
с. 363
Статутовне прысл. Паводле статута. сказуем на паней Андреевой Миклашевой пни Щасной … вину статутовне, то ест … копу грошей (АВК, ХХХVI, 405, 1590).
с. 363
Статутовый прым. ад статутъ. ꙋрадъ земскиs новгородъскиs шацꙋнъкомъ статꙋтовымъ на именью того бенꙗша … колонътаю ѡтправꙋ ꙋчынилъ (КЛС, 2, 1536); его королевская милость казалъ вамъ повѣдити, ижь то есть рѣчь статутовая и до теперешнихъ справъ соймовыхъ ничого не маетъ (АЗР, III, 128, 1563); сесь артыкулъ и постановене нашэ статутовое … маемъ казати служэбным ѡповедати (Ст. 1566, 26); особы выбраные … мають … того дозрети и поправити, што бы шкодливого въ артыкулехъ статутовыхъ было (КПД, 467, 1568); сторона позваная через возного до права порадкомъ статутовым волана была (АВК, ХХХVI, 336, 1582); княземъ, паномъ, радамъ … што прысылали есте на зъѣздъ до Вильни ку сконченью поправы статутовое (АСД, III, 58, 1584); то на именью его порꙗдкомъ статутовымъ ѡтправено быти маеть (Ст. 1588, 15); на рокахъ судовыхъ земъскихъ … водле порадку статутового судовне отправуючыхъ на месцу звыкломъ … постановившисе у суду мещане господарские конные … оповедали (ИЮМ, I, 315, 1593); просилъ, абысьмы тое шкоды огледали и оную шацункомъ статутовымъ окоповали (АВК, ХVIII, 144, 1597); маючы по собе такъ ꙗсное право и артыкꙋлы статꙋтовые ѡ рокох завитых (ККСС, 295, 1615). ◊ Вина статутовая гл. вина; рокъ статутовый – тэрмiн, вызначаны статутам. тотъ врадъ ... маеть моцную отправу заразомъ учынити на маетности моей, без покладаня роковъ статутовых (АВК, XXXVI, 123, 1582).
с. 363
Статутошний прым. ад статутъ. на рочкахъ теперешнихъ … мѣсяца марца припалыхъ а порадкомъ статутошнимъ судовне отправованыхъ … приточылася справа зъ реестру судового (АВК, ХVIII, 177, 1602).
с. 364
Статутъ наз. Статут, звод законаў. мають ѡни во всихъ члонъкахъ справоватисꙗ къ нимъ и рядити и доходы свои зъ нихъ мети, водлꙋгъ статуту права Польского (КСД, 887, 1516); Первый или старый литовскій статутъ (Ст. 1529, 1); в статꙋте пишеть коли бы хто ѡбъмовꙗчы кого[ко]львекъ вчыненъ емꙋ кꙋ соромꙋ або кꙋ страченью головы … самъ маеть каранъ быти (КВЗС, 51б, 1533); мы на ее докуку то вчинили, статутъ отворили (АВК, ХVII, 209, 1540); выдан естъ сесь статутъ на соsме валномъ великомъ (Ст. 1566, 7б); шацунком водле статуту за тую суму двести копъ грошей вынесло (АВК, ХХХVI, 126, 1582); конъфедерацыѧ часу интерэкгни в тоs речы межы станы корꙋны польское и великого кнꙗзства литовъского ꙋчиненаѧ в сесь статꙋтъ слово ѡт слова естъ вписана (Ст. 1588, 67); злодѣевъ, злочынцовъ врадъ карать маеть, водлугъ статуту (АСД, I, 190, 1594); право о котором сѧ тотъ роздѣлъ пишетъ … вs статꙋтѣхъ и конsститꙋціахъ всѣмъ посполитым замкнено есть (Апакр., 20б); ꙋказовалъ с права посполитого зъ статꙋтꙋ арътыкꙋлъ сотныs з розделꙋ четверътого (ККСС, 20, 1615). ◊ Статутъ земский – звод законаў пэўнай адміністрацыйнай адзінкі. умысливши есьмо, водлугъ справы великого князьства Литовского и статуту земского (АЗР, II, 120, 1520); повиненъ бꙋдеть тымъ правомъ посполитымъ и статутомъ земъскимъ справедливость ꙋкривъжономꙋ чинить без вшелꙗкое проволоки (Ст. 1588, 98); просили мещане замковые, абы имъ справедливость учинена была не правомъ майдебурскимъ, але статутомъ земскимъ (ИЮМ, VIII, 212, 1593).
с. 364
Стать гл. стати
с. 365
Статье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. стати ў 1 знач. [ѡ слиꙗнии ѧечномъ] … а бꙋдет ли слиѧніе тепло и сыро, бꙋдеть статье крѣпко, и каплѧ велика (Арыст., 188). 2. Дзеянне па дзеясл. стати ў 5 знач. два Нимцы капитаны зъ килькадесять дракгуновъ скочивши, законниковъ отъ трумны и отъ воза откинули, и тотъ же возъ зъ небожчикомъ взявши, на пляцъ первшого статья и пострѣлянья поставили (АЗР, V, 76, 1645). 3. Дзеянне па дзеясл. стати ў 6 знач. Митко … пилновал у права, будучы готовъ праву до статя против жалобы Гришковой (АВК, ХХХIX, 576, 1579).
с. 365
Статьсе гл. статися
с. 365
Статься гл. статися
с. 365
Статья наз. Артыкул, раздзел. уразумѣлъ государского отвѣта нѣкоторые статьи (АЗР, I, 263, 1503); послу всякому однакая посольская статья (АЗР, IV, 292, 1608); зычили есьмо мы того, абысьмы за таковымъ зъедноченьемъ великихъ господаровъ нашихъ, которую-кольвекъ статью съ тыхъ, которые есьмы вамъ и усты и на письмѣ подали, отнести могли (АЗР, V, 20, 1635).
с. 365
Статэчне гл. статечне
с. 365
Статэчность гл. статечность
с. 365
Статэчный гл. статечный
с. 365
Стафилий наз. Фісташка. насенье возми рѣпы и ѡрехи грецкіи. и смокви и извари горазно. и застѫди и влажи в него стафиліѧ. вычистивъ кости. и ѡпѧт застоудити и варити (Арыст., 214).
с. 365
Стахия наз. Сушаны вінаград, разынкі. звыкли грекове до оливы и балсамꙋ прикладати рожныи вонности и ... олѣйки, особливе зась тыи: ... маеранъ, ладынъ, кадило, стахіѧ, имбѣръ, цытваръ (Зб. вып., 16).
с. 365
Стацейный прым. ад стация. яловицы стацейные выбравши, тамъ жо бы еси отогнати велелъ (КПД, 768, 1563); тые до Вилни мають провадити овсы и сена дяколъные, а жита дяколъные и стацейные (Там жа, 815, 1565).
с. 365
Стация, стацея, стацыя, стацэя наз. Сродкі на ўтрыманне праезджых службовых асоб, а таксама княжацкага двара і войска. изъ стародавна зыченые на насъ и на наши будущіи уряды, поборы, стацыи, мостовъ новыхъ чиненіа, старыхъ поправленіа, городовъ оправленіа непорушнѣ заховаемъ (АЗР, I, 76, 1457); они въ томъ имъ помощни были, у стацыи и у повози подъ ними (РПП, 343, 1504); кнꙗжна жеславъскаꙗ … на волость лепельскꙋю казала собе стацею давати (КВЗС, 152б, 1540); первшимъ державцомъ Плотельскимъ они стацею давали (АВК, ХХIV, 107, 1547); естли бы хто … стацэю собе и конемъ своим з дворов нашыхъ брал … маеть на замку нашомъ седеть (Ст. 1566, 18); естли бы хто напротивъко тоs ꙋставе нашоs ꙋчинилъ, а в дворех нашихъ становилъсѧ, стацыю собе и конꙗмъ своимъ з дворовъ нашихъ, бралъ (Ст. 1588, 45); стацию по волостꙗх брали ꙗко збожемъ также и пенезьми (Барк., 172); стацию водлугъ ревизии подыймовати и подводами до ночлегу одсылати … не хочутъ (Арх. ЮЗР, VIII-5, 386, 1613); ѡнъ роса з жолнерми стацыю ꙋ тых подданых его брати и до нихъ лꙋчытисе мел (ККСС, 70б, 1615); оповѣдалъ и жаловалъ … отецъ Рафаель Корсакъ … на ... пана Матушковского … о томъ, ижъ … свовольне на добра духовные наѣхавши, способомъ жолнерскимъ стацію срокго розказалъ давать (АВК, VIII, 112, 1629). Параўн. станция ў 2 знач.
с. 366
Стачанье наз. Дзеянне па дзеясл. стачати. Съѡвращеніе: ѡбертанесѧ вколо, стачане, звалѧне (Бяр., 217).
с. 366
Стачати, сточати дзеясл. Учыняць, праводзіць. мног битвъ з ними стачал и наконец всѣх поконал (Бельск., 377); с тым Елезбан много битвъ сточал (Зб. 752, 75). Параўн. зтачати.
с. 366
Стачатися дзеясл., зв. ад стачати. ласкавост его и тихост и на неприꙗтелꙗ сꙗ стачала (Пралог, 659).
с. 366
Стая I наз. Адзінка вымярэння адлегласці, роўная прыблізна 80 м. отъ Велихова якобы на трои стаи вынурилася опять рѣка Оръ (АСД, I, 64, 1546); я возный огледалъ и видѣлъ на шестнадцать стаи выжато и жито побрано (АВК, VI, 73, 1589); за к0483 дниs воsско перское двадцати стаs ꙋити не могли (Бельск., 305); Поприще: Милѧ, мѳ: є0483, мв0483. в той замыкаетсѧ, ≠а0483 крокѡвъ: або осмь стадій, стаіовъ (Бяр., 112). Параўн. стай.
с. 366
Стая II наз. Стойбішча. наняли двухъ поденщыковъ посыпать стаю и коло склепу обгородить (ИЮМ, VI, 96, 1689).
с. 366
Стаянье гл. стоянье
с. 366
Стаяти гл. стояти
с. 366
Стверделый прым. Сцвярдзелы. хлѣба ѡного по тросе ꙋжываючи мѣла есми до колко лѣтъ, коч ꙋже был ꙗк камен стверделыs (Зб. 752, 143б–144); колѣна мѣл ствердѣлыи, и ꙗко скꙋра велблюдоваѧ згрꙋбѣлыи и зчорнелыи (Зб. 82, 109).
с. 367
Ствердети дзеясл. Сцвярдзець. сие хлебы … были тепsлы, и се вже стsверsдеша велми и зsдробишесѧ (Скар. ІН, 19б); ꙗкобы оутренѧѧ трава преминает, на раню прокветнет и помешкает, на веччре же оупадет и ствердеет да и высхнет (Пс. ХVI, 92). Параўн. зтвердети.
с. 367
Ствердити дзеясл. Сцвердзіць, пацвердзіць. его королевская милость тое селцо ему ствердити рачилъ на вѣчность (АЗР, III, 275, 1582); ихъ милость панове стану духовного съ ихъ милостями паны стану свѣтского на зъѣздѣ головномъ тую рѣчь ствердили (Там жа, 304, 1586); мы промежку нихъ ѡдного которого тымъ же ѡбычаемъ ꙗко верхꙋ доложоно на такиs врꙗдъ подадимъ и ствердимъ (Ст. 1588, 121); они таковый тестаментъ слушный и правдивый присегами ствердити мели (АВК, ХХ, 68, 1591); сознаньꙗ того листꙋ … ѡчевистымъ сознаньемъ своимъ стверъдилъ (КЛС, 2, 1596); король его милость ствердити рачилъ и при моцы заховалъ декретъ короля его милости Стефана (АВК, VI, 161, 1599); на соборѣ Флорентийскомъ грекове тое прызнали и ствердили (Гарм., 192–193); прошу и домовляюсе, абы ваша милость тую копу ствердивши и того подданого Бориса Словиковича ку покаранью ставить наказать рачилъ (АВК, ХVIII, 264, 1622); што и кроль Панъ теперъ щасливе панꙋючій сеймовымъ привилемъ своимъ апробꙋючи ствердити рачилъ (Мак., 5–5б); гды збиралисе панове на сесыю въ третій разъ, абы ствердили попрутщыну выбирать, за писане картокъ дали подпискомъ двумъ зол. два (ИЮМ, VIII, 122, 1691). Параўн. зтвердити.
с. 367
Ствердитися дзеясл., зв. ад ствердити. пословъ нашихъ съ твоими послы хочемъ о томъ до него послати и съ ними ся ствердити, какъ намъ впередъ будетъ съ нимъ жити (АЗР, I, 204, 1500).
с. 367
Ствержанье наз. Дзеянне па дзеясл. ствержати. Урбанъ … ку лепшому ствержанью того кгвалтовного найстья на тотъ домъ свой просилъ мене о возного на оказанье того кгвалту (АВК, ХХ, 59, 1588); мы тые Долбутишскии закупили были будованя, а ижъ се вышей ув одномъ параграфе при ствержанью листов того не доложили (АВК, ХХХI, 127, 1592).
с. 367
Ствержати дзеясл. Сцвярджаць, пацвярджаць. на жеданье пана воеводы Виленского то чинячи, ствержаемъ и змоцняемъ тотъ листъ продажный (АСД, III, 56, 1579); тот статꙋтъ права великого кнѧзьства литовъского новопоправленыs, симъ прывильемъ нашимъ стверъжаемъ (Ст. 1588, прадм.); тую продажу мою тепер сим тестаментом моим врадовне ствержаю (СДГВ, 18–19, 1594); тотъ Курыла Павловичъ былъ пытанъ зъ уряду, если бы слова свои, на муце признаваные, ствержалъ (ИЮМ, VIII, 246, 1597); тотъ декретъ … правне и слꙋшне быть ꙋделаныs ꙋзнаваем и ствержаем (ККСС, 41б, 1615); которое тое сознанье, въ книгахъ мескихъ записаное, ствержаю (ИЮМ, VIII, 393, 1623); тотъ листъ князя Ярославовича симъ листомъ привилеемъ нашимъ помѣненымъ Карповичомъ, во всихъ его пунктахъ, параграфахъ и кондиціяхъ ствержаемъ (АЗР, V, 2, 1633); потѣs еп0483пом ставши, ствержает всѣ фꙋндꙋши и клꙗтвы на ѡтступных (Дыяр., 154б); тые помененые и тꙋт вписаные на братство порѧдки во всѣхs пꙋнктахъ ихъ ствержаемъ и на вѣчные часы непорꙋшнѡ мѣти хочем (Ст. бр., 20б); ꙋтверждаю: Змоцнѧю, твердо чиню, ствержаю, ѡборонно чиню (Бяр., 183). Параўн. зтвержати, стверждати.
с. 367
Ствержатися дзеясл., зв. ад ствержати. мл0483твами и мудростію хрстиꙗнскою ствержалисꙗ (Жыц. св., 65б).
с. 368
Ствержаючий, ствержаючый дзеепрым. ад ствержати. ест бозскаѧ и незвитѧженаѧ моцъ, длѧ збавенѧ людского хвалꙋ его ствержаючаѧ (Варл., 204); цехъмистрове цеху кравецъкого, мещане могилевскіе, покладали орыгиналъ прывелею щасливе надъ нами пануючого короля … стверъжаючый пунъкъта цехови ихъ кравецъкому належачыи (ИЮМ, VIII, 445, 1634); привилеs ствержаючиs фꙋндꙋши и клꙗтвы на ѡтступных выписую в тые слова (Дыяр., 154б).
с. 368
Стверждати дзеясл. Тое, што і ствержати. которое то писмо подписую властною рукою моею и печатью стверждаю (АВК, II, 2, 1431).
с. 368
Ствержение гл. стверженье
с. 368
Стверженый, ствержоный дзеепрым. ад ствердити. абы тот таковыи порѧдокъ ѡколо справедливости былъ ѡт насъ выданъ, и моцью ѡного соимꙋ ствержон (Трыб., 1); водлугъ листу его … передъ судомъ головнымъ трыбунальскимъ стверъжоного (КЛС, 6, 1596); тые то дей сполбратья мимо постановленые и на ратушу от ураду местьского ствержоные от сполечности своее и от ровъного з ними в том цеху справованья оттискають (СДГВ, 29, 1598); абы тотъ декретъ ꙗко слꙋшне ѡдержаныs ствержоныs был (ККСС, 64, 1615); неподобнаѧ естъ речъ обычай долгим часомъ стверженый вs короткой годинѣ ѡтмѣнити (Каліст, I, 29–29б); покладалъ право арендовое на имѣне Турецъ … декретами суду головного въ томъ же року тысеча шестъсотъ двадцать шостомъ ствержоное (АСД, IХ, 121, 1628); ведлугъ артикуловъ вѣры … правдиве кафолицкого седми синодами ствержоного и жадноs клꙗтвѣ не подпадаючого в покою была (Дыяр., 167); бꙋдꙋчы новаꙗ церковъ хсва працою пресветое дѣвы през лѣтъ петнадесꙗт досыт добре стверъжона и преследованем розмножена (Зб. 255, 348б); было ѡбецано авраамови, потомъ давыдови ствержоно, ижъ ѡт их бедръ таковыи потомокъ родитсѧ (Зб. 82, 11); выбиранье поголовъного на щасливомъ сеймѣ отправуючымсѧ въ Кгродне отъ цалой рѣчи посполитой уфаленого и констытуцыею стверженого на заплаченья до скарбу Его Кр. Мл. до Оршы (ИЮМ, I, 8, 1679). Параўн. зтвержоный.
с. 368
Стверженье, ствержение наз. Дзеянне па дзеясл. ствердити. длѧ лепшое певности, и стверженьѧ того статꙋтꙋ, сесь нашъ привилеs на соsме коронацыи нашою, рꙋкою нашою подъписавъши и печать … до него прывесити казавши станомъ великого кнѧзьства Литовъского, дали есмо (Ст. 1588, прадм.); тые берутсе на присегу ку стверъженью тестаменту не в часъ, которые светками быти не могутъ (АВК, ХХ, 68, 1591); другий тежъ довод девет чоловека на стверженъе границы через сторону его милости пана Бекешов вывожоной згодъне сознали и светчыли (АВК, ХХХ, 115, 1592); для ведомости и стверженя тое воли обоюхъ особъ и передъ нами, врадомъ, отсылаемъ до суду духовного (ИЮМ, VIII, 257, 1598); на самой Еѵглской наꙋце оуфꙋндованаѧ оухвала, длѧ стверженѧ того самого артыкꙋлꙋ вѣры, стороны вочловеченіа Хв0483а (Каліст, I, 40б); подавши артыкулъ девятый зъ розделу чотырнадцатого о копахъ, стверженья декрету копного того се домовлялъ (АВК, ХVIII, 265, 1622); мощи лежали на стверженіе и помножене хрестиꙗнского православиꙗ (Зб. 752, 161б); по томъ подписѣ на томъ же листѣ стверженье, змоцненье и подписъ рукъ тыми словы (АВК, V, 143, 1680); при которомъ тестаментѣ стверженье того тестаменту и послѣднего, въ тые слова писано (АВК, IV, 198, 1683); зъ розказаня п. войта зберали сесыю для стверженя однятыхъ уволокъ луполовскихъ, або поднесть авкцыю на нихъ цыншъ осовитый (ИЮМ, ХIII, 403, 1699).
с. 369
Ствержоный гл. стверженый
с. 369
Ствити дзеясл. Быць, існаваць. спыталъ ст0483ыs павел деѡнисиꙗ што бы то за бог незнаемыs был ѡтповедал деѡнисей: еще мовит не ствил межы богами (Зб. 752, 45).
с. 369
Створение гл. створенье
с. 370
Створеный, створенный, створоный дзеепрым. 1. Ад створити ў 1 знач. они бо ѡканнии дьꙗволи как анг0483ли створени были и перед господем такеж стоꙗли (Чэцця, 74); человѣкъ есмь сътворенье божие розꙋмъное, богомъ по образꙋ его сътворенsное (Будны, 1); тот витез не на зло создан, але ку вытежству створен (Трыст., 106); не зs припадкꙋ и трафꙋнsкꙋ естемъ створеный ани самs ѡт себе станꙋлемъ, але ѡнъ ведлꙋгъ воли своеи мене створилъ (Варл., 146); ангелъ створоныs ест, все тое што емꙋ далъ богъ взꙗт может (Зб. 259, 641); чл0483вкъ на ѡбразъ бж0483иs створенъныs (Пралог, 566б); на божиs ѡбразъ и подобенство чл0483къ ест створоныs (Выкл., 3). Параўн. зтвороный, сотвореный у 1 знач. 2. Ад створити ў 2 знач. дивилисѧ суть силе и деломs речей створеныхъ (Скар. ПБ, 19б); ани высокость, ани глꙋбокость, ани жаднаѧ речъ створенаѧ насъ не ѡтлоучит ѡт млсти бж0483ей (Апакр., 159); третее блюзнерство ест злоречит речом створоным (Зб. 261, 211б).
с. 370
Створенье, створение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. створити ў 1 знач. Моисей, выписуючи сsтвореніе свѣта, кажетъ ижь бъ0483 хотѧчи свѣтло сътворити рече, Да будеть свѣтъ (Будны, 125б); быблеꙗ выложона векꙋ пꙗтого по створенью света (Царств., 71); пн0483ъ бг0483ъ по створеню речеs всѣх, которые сотворил през s0483 дниs з0483 го зас днꙗ ѡтпочивал (Зб. 261, 224б); лѣта ѡт створенꙗ свѣта д0483 тисꙗчи фм0483з иѡсиꙗ сын аммонов царствовал (Бельск., 133б); року ѡт створенꙗ свѣта … кє0483 дн0483ꙗ, в пꙗтницꙋ, вночи часу третего народилсꙗ гсдъ нашъ исус хрстосъ (Рым., 83б); вs датѣ рокꙋ ѡд створенѧ свѣта зр0483гі (Мак., 5); иного тым ≠ꙋказанемъ свѣта не розꙋмѣемъ, ѡдно анъгеловъ которых гсдь бг0483ъ посполꙋ з створенемъ неба и земли ꙋчынил (Зб. 752, 468б); ѡт створеньѧ свѣта до потопꙋ мѧса жадногѡ и вина не вкꙋшали (Хран., 16б); книги рожаю, сꙋтъ названы, иж сꙗ в них ѡписует створенsе, а ꙗкобы нароженsе свѣта (Выкл., 1). Параўн. сотворенье ў 1 знач. 2. Тое, што створана. за малое мыто продал еси творца всего створениꙗ (Пак. Хр., 1–1б); другыи грѣхъ идолослꙋжителеи, то естъ, которыи або много боговъ быти вѣрꙋють, або створенію ꙗко створителю слоужѧть (Будны, 6); на початкꙋ створил пан бг0483ъ нб0483о и землю, слонце мц0483ъ звѣзды и иншое все створене на повѣтрꙋ, в морꙋ и на земли (Стрыйк., 412); ꙗкs балвѡхвалsцы створеню кланѧютсѧ, а не Бг0483ꙋ такs и сребрѡлюбцы на золото надѣютъсѧ, а не на Бг0483а (Каліст, II, 11б); если сꙗ хто кланꙗет створеню маючы его за бога, естъ балвохвалство (Аб абр., 3б); слонце которое естъ створеньемъ, ѡсвѣчаючи мѣстца плюгавства полныи, ни в чомъ шкоды не подыймꙋетs (Мак., 67–68); жадныs сꙗ … не нашол абы хто бг0483а вседержителꙗ ѡпустит и створеню сꙗ кланꙗти и вѣрити мѣлъ (Пралог, 494); теды Егѵпте всѧкомꙋ створеню немомꙋ вѣровали и имъ бг0483ꙋ належачый поклонъ ѡтдавали (Хран., 20). Параўн. сотворенье ў 2 знач. 3. Жывая істота. нине бо всемꙋ створѣнию надежда пришла (Чэцця, 116); человѣкъ есмь сътворенье божие розꙋмъное, богомъ по образꙋ его сътворенsное (Будны, 1); мꙗса телѧчего не ели ни пси ни птахи ани которое створенье (Царств., 75); през дꙋха ст0483ого знаючи, где кождое створене его бꙋдет се веселитъ с того (Бельск., 191б); паномs абовѣмъ и кролемъ былъ постановленъ над всимъ створенsемъ (Мак., 93); дари и годности з неба принесеные не слꙋжатъ иншомꙋ, тылко наsпокорнеsшомꙋ створеню (Зб. 259, 649б); человѣку первому … вси звѣри и все створене было в послушенстве (Пралог, 489б); естъ бг0483ъ моs правыs, которыs всему створеню, и жывелом росказꙋет (Зб. 752, 520б). Параўн. сотворенье ў 3 знач.
с. 370
Створивший дзеепрым. ад створити ў 1 знач. братіе, которыисмо на образъ и подобенство Бг0483а створившого насъ створены (Каліст, II, 166б). Параўн. сотворивший.
с. 371
Створивый, створывый дзеепрым. ад створити ў 1 знач. чи не оу череве сътворивыи мене сътворилъ его и направилъ нас въ оутробѣ ѡдинаковои (Зб. 262, 25); такъ рече, Богъ створывыи миръ, а предъсѧ ꙗсне придалъ (Будны, 116); Владыко боже сътворивыи небо и землю (Там жа, 210); помощникъ мнѣ бꙋди … адонаs гсдь саваѡфъ створивыи нб0483о и землю и вsсе сотвореніе (Алекс. 1697, 72б). Параўн. сотворивый.
с. 371
Створителевъ прым. ад створитель. Евва … ꙋслухавшы противника бж0483ого, в гнѣвѣ створителевым зостала (Зб. 752, 404).
с. 371
Створитель, створытель наз. Стваральнік, тварэц. вѣроуете ль въ гса нашего іссъ хса сн0483а бж0483ьꙗ створителꙗ нб0483оу и земли (Чэцця, 103); мы, Бога Створителя неба и земли вземши на помочъ, на конь вжо всѣли есмо и будемъ отчины нашое боронити (АЗР, II, 44, 1508); даи ми перsвую силу мою сътворителю мои (Скар. КС, 36б); въспомѧни створителѧ своего въ дн0483ехъ молодости своеи докꙋль бы не пришли злыи дн0483и (Зб. 262, 92); боже створытелю небескии уховаи мѧ, пане, ѡт смерти (Бава, 155); кождый капланъ римскій есть створителѧ своегѡ створителемъ (Апакр., 192б); хто на створене сꙗ гнѣвает тот и на створителꙗс гнѣвает (Зб. 261, 245б); ѡн ѡтворивши ѡкно ѡбернꙋлсꙗ до ерꙋсалимꙋ, чынил мл0483твы до гд0483а бг0483а, створителꙗ всѣх речеs (Бельск., 155б); дш0483а зась несмертелною бꙋдꙋчи, тамs ѡтходитъ, где найвышшый створитель роскажетъ (Варл., 65); Създатель: Сътворитель, съѡрꙋжитель (Бяр., 163); в тоs речи вожа и ꙋпередителꙗ мают господа ис0483а створителꙗ и ѡдкꙋпителꙗ (Зб. 259, 574б). Параўн. сотворитель.
с. 371
Створити, створыти дзеясл. 1. Стварыць; зрабіць існуючым. створилъ гсдъ человѣка на земли (Скар. ДЗ, 14); чого дѣлѧ гсдъ бг0483ъ тебе сътворилъ (Будны, 1); богъ есть коториs створил небо и землю (Біблія, 39); коли богъ створил чл0483ка, птаство и рыбы тые барзо сотворил в собе чстые (Зб. 261, 97); богъ коториs есть в небѣ тѣло твое створил (Алекс., 34); ѡнъ абовѣмъ нб0483о, землю, звѣрѧта, гады и бестіи сътворилъ (Мак., 109–110); насадивши вs Едемѣ на востоцѣ Рай, вsшелѧкои роскоши и оутѣхи полный, чл0483ка, которого створылъ, вs ѡномъ посадилs (Варл., 47б–48); вси народы которих ты створил еси збѣгнутсꙗ а поклонꙗтсꙗ перед тобою гд0483и (Пс. ХVII, 82–82б); блгсвеный гсдь бг0483ъ Ізраильскій, который створилъ нб0483о и землю (Хран., 293). Параўн. истворити, сотворити ў 1 знач. 2. Зрабіць, учыніць. хто есть вамъ повелѣл сие створити (Чэцця, 85); писа грамотꙋ братꙋ своемꙋ великомꙋ кн0483зю витовтꙋ, ижебы ег жалости месть створил (Віл., 448б); тоиж ѡсени на ѳилиповы запꙋсты приидѣ воиско Литовьское ко Смоленьскꙋ … людеи множство посекли, а живых в полонь повели, и много зла створиша и поидоша прочь (Увар., 108); вопрашаху же его воини гл0483юще, и мы чsто сътворимъ (Скар. ДЗ, 3б). Параўн. сотворити ў 2 знач. 3. Арганізаваць, правесці. сътвори брак чстнъ. и вѣнчает великог кн0483зѧ васильѧ дмитреевичѧ. и с великою кнѧжною софьею (Віл., 448); тое же зимы кнѧзь свѧтославъ смоленьскыи совѣтъ съ кнѧземь андрѣемь полоцкым сътвори (Там жа, 449б). Параўн. сотворити ў 3 знач. 4. Прызначыць. сътвори наслѣдниками неизреченsное Сн0483а и Бг0483а твоего славы (Карп., 49). Параўн. сотворити ў 4 знач.
с. 372
Створитися дзеясл., зв. 1. Ад створити ў 1 знач. ѡн имъ поведал ꙗком сꙗ сам не створилъ, также сꙗ сам губити не могу (Пралог, 555б). 2. Ад створити ў 2 знач. бж0483иею силою тоу не мало чюдо створис (Увар., 91).
с. 372
Створоный гл. створеный
с. 372
Створца наз. Тварэц, стваральнік. свещеники … Бога знали и ему яко пану и створцы своему служили (АСД, I, 6, 1507).
с. 373
Створывый гл. створивый
с. 373
Створытель гл. створитель
с. 373
Створыти гл. створити
с. 373
Створяти дзеясл. Ствараць, рабiць iснуючым. Прохождꙋ: Розбираю тѳ0483. Дѣйствꙋю: сътворѧю, въсхождꙋ (Бяр., 131). Параўн. сотворяти.
с. 373
Стебелье, стеблие наз., зб. ад стебло. послалъ еси гневъ свои и пожре ихъ ꙗко стеблие (Скар. КІ, 29б); Стебліе: Солома, стебелsе (Бяр., 156).
с. 373
Стебло наз. Сцябло. седsмъ класовъ выросло сs стебла единого (Скар. КБ, 74); семъ колосов выростало из стебла ѡдного (Біблія, 91); нехаs збирают по стеблꙋ соломы (Бельск., 42б); видꙗт наsменшое стебло, наsменшиs порошок во ѡкꙋ брата своег, а цалое балки во ѡкꙋ своем не видꙗтъ (Зб. 259, 388б).
с. 373
Стега наз. Сцежка. ограниченье земли … одъ тое сосны стегою у долгий мостъ (ИЮМ, ХХХII, 498, 1570); которая граница … вправо стегою старовечною въ Каменку реку, и съ Каменки реки болотомъ вправо (ИЮМ, ХХII, 480, 1639).
с. 373
Стеганый дзеепрым. ад стегати. противъ выступныхъ с тое ꙋставы, при врꙗдехъ наших, такое каранье маеть быти стегано, ꙗко тꙋтъ … ѡписано (Ст. 1588, 14).
с. 373
Стегати гл. стягати
с. 373
Стегатися гл. стягатися
с. 373
Стегаючий гл. стягаючий
с. 373
Стегно наз. 1. Сцягно, частка нагі чалавека або жывёлы ад таза да калена. наделаешъ и порsтовъ исподнихъ полотнѧныхъ, абы прикривали тело срамоты своеꙗ ѡт бедsръ даже до стегонъ (Скар. КІ, 54б); ꙗкова лаврыновича ꙋ стегъно левое ноги застрелилъ (КВС, 615б, 1552); виделъ на жоне его на правой руце рану синевую битую, а на стегне левомъ рану синевую битую (АВК, ХХII, 114, 1555–1565); продал за сто и пят грошей литовскихъ коня своего власного … грива в него на левую сторону лежит и волкоторжина на левом стегне есть (ИЮМ, ХХХII, 64, 1578); Бово … шодшы ударыл Агулина у стегно, и ѡнъ спалъ с конѧ на землю (Бава, 141); на левой нозе на плюсни и на стегне раны синевые (АВК, ХХХVI, 323, 1582); хрибетъ весь и груди, стегно левое, то все збито, синево (АВК, ХVIII, 138, 1596); тогды мꙋчители ѡныs роспороли лыткꙋ лѣвоs ноги его ажъ до стегна (Зб. 82, 192). Параўн. зсцегно. 2. Бядровая частка тушы; кумпяк. Васко … будучы позван … о стегно мяса … до права не сталъ (АВК, ХХХIХ, 474, 1579); кабаново стегно до печени заплатили осм. двадцать четыри (ИЮМ, IV, 66, 1686); печени две свежыя, третяя просолная и стегно свиное, за все дали золот. чотыри (ИЮМ, V, 18, 1688); для челяди купили баране стегно (ИЮМ, ХI, 150, 1697); купили страве на выяздъ до Варшавы два стегны свиныхъ (ИЮМ, ХIII, 137, 1699); куп. … свинного мяса стегны два (ИЮМ, ХIХ, 33, 1711).
с. 373
Стегнути гл. стягнути
с. 374
Стегнутися гл. стягнутися
с. 374
Стегонный прым. ад стегно ў 1 знач. стегна и голеніи, много мѧсо стегонное оуказъ на хꙋдосильство, и слабость (Арыст., 178); кости стегонные что выпуклыи лѧдвие же тонкыи. знаменоуеть поробиитство хоудосильство чювство (Там жа, 201).
с. 374
Стежаръ, щежеръ наз. Стажар. тое кгвалтовное побранье сена возному … оповедала и щежеры обводила, откуль сено побрано (АВК, ХХII, 187, 1565); побранье сена возному поветовому Богушу Высоцкому оповедалъ и стежары обводилъ (Там жа, 200).
с. 374
Стежатель гл. стяжатель
с. 374
Стежати дзеясл. Набываць. вы паче чл0483вкъ земных. смирѣниꙗ стежала еста. небесного цр0483ства достоина быста (Чэцця, 249б); се естъ, кажетъ, волѧ божіа, ст0483ьба ваша, хранити собѣ вымs ѡт блуда, и видѣти, кому ж до васъ свои сосудъ стежати въ ст0483ини и чсти (Будны, 190).
с. 374
Стежечка наз. Сцежачка. передъ тымъ бывала малаꙗ стежечка чересъ тое селище (КСД, 20, 1510).
с. 374
Стежея наз. Завеса. пекарня изъ сѣнми подлѣ воротъ идучы до дворца по правой руцѣ, двери двои у стежеяхъ (АСД, III, 240, 1571); въ тыхъ свѣтлицахъ лавы, столъ, печи простые, двери на стежеяхъ (АВК, ХIII, 339, 1588).
с. 374
Стежка, стезка, стешка наз. 1. Сцежка. черес тоую каплицоу посполитаiа стежка была (Валх., 58); ехалъ онъ стежкою презъ сеножать нашу къ торгу до Кринокъ (АВК, ХVII, 155, 1540); Дружненна … пошла тым лугом ѡдною стежкою, котораꙗ вела къ мору (Бава, 161); лежитъ граница … тою рѣчкою уверхъ до мостка, который умосчонъ на старой стезцѣ, на ручью (АВК, VII, 455, 1592); стешкою черезъ лесъ велъ насъ панъ Анъдреашъ до границы и стены того именья Южинтьского (АВК, ХХХII, 413, 1596); ꙋтекали дорогами по полꙗх, и стежками по погоркахъ (Біблія, 570); нашли двѣ дорозѣ або стежки през самыи гори роздѣлны (Алекс., 36б); знашолъ теды за ласкою Бж0483іею нѣѧкꙋю печерꙋ, напавши на стежкꙋ тамъ идꙋчꙋю (Варл., 341б); хворосту для загороженя стежекъ на валу купили воз девять (ИЮМ, I, 256, 1682). 2. // перан. Шлях да чаго-н. веселисѧ юношо во младости твоеи … и ходи по стѣжsкахs срдца твоего (Скар. ЕК, 16б); дорогꙋ вчинил и стежкꙋ гневꙋ своемꙋ (Пс. ХVI, 81); готуите дорогу панъсsкую, пsростые чините сьтежsкi его (Цяп., 43); стежками бжственыхъ и збавеныхъ заповѣдей своихъ ходити насъ оуправитъ (Каліст, II, 24); потреба намъ … трезsвенно оумыслъ вsперивши ожидати Бг0483а, коли пріидетъ и навѣдитъ всѣми вsходами дш0483ꙋ през стежsки и смысловъ еи начинsѧ (Мак., 373); правою и збавенною стежкою пошолъ (Варл., 255б); застановили сила свои на стежках моих на ꙋпадокъ здоровѧ моего выкопали ꙗму передо мною а сами в неи впали (Пс. ХVII, 41б). Параўн. стезя.
с. 374
Стезя наз. Тое, што і стежка ў 2 знач. вготоваите поуть гсь. и правы творѣтѣ по стѣзѧ его (Чэцця, 221); ты … пошлеши духа твоего ст0483го з высокости, да и справлены будꙋть стези живущих на земли (Скар. ПБ, 14б); не кохаисѧ въ стѣзѧхs людеи неꙋчsстивыхъ (Скар. ПС, 10); свѣтильникъ ногамъ моимъ законъ твои, и свѣтъ стезѧмъ моимъ (Будны, 8); пꙋти твоꙗ гд0483и скажи ми и стезꙗм твоим наꙋчи мꙗ (Зб. 261, 114).
с. 375
Стекати дзеясл. Сцякаць. з розки дерева ѡного за которого сꙗ держыт, трохꙋ медꙋ стѣкает (Зб. 752, 566б); оучинилсѧ шаленымъ и толкалсѧ вs ворота замкꙋ, и стекали слины егѡ на бородꙋ (Хран., 227б); з розки дерева ѡного … трохꙋ медꙋ стекает (Зб. 82, 420б). Параўн. зтекати.
с. 375
Стекатися дзеясл., зв. 1. Ад стекати. Виѳесда: … мѣсце до которого сѧ вѡды зs дщꙋ стѣкали (Бяр., 257). 2. // перан. Сыходзіцца, збірацца ў адно месца. вси стекаютсѧ тут мужескии пол и женскии (Чэцця, 188–188б). Параўн. истекатися.
с. 375
Стекаючий дзеепрым. ад стекати. станꙋли воды стекаючии на ѡдном мѣстцꙋ (Біблія, 236); медꙋ зас кроплѧ стѣкаючаѧ, свѣта того оутѣхꙋ и солодкость значитъ (Варл., 112б); Вилъ, вел: Стародавныи, свѣц, аб нѣчого, стѣкаючій (Бяр., 257); скорꙋпꙋ иѡв ст0483ыs за полотно взꙗлъ, абы стекаючꙋю ропꙋ ѡскробалъ (Зб. 259, 499); станꙋли воды стекаючіи на одном мѣстцꙋ (Хран., 161б).
с. 375
Стеленье наз. Дзеянне па дзеясл. стелити. не только до самого двора на плацу церковномъ будучого, але и до плацовъ вечности собе стелене, за тымъ до скасованя записовъ такъ одъ вельможное ее милости (АВК, I, 354, 1697).
с. 375
Стелити дзеясл. Рассцілаць. люд емꙋ зашол в дорозе, шаты свое и ветвие з древъ стелечы на дорозе и спеваючы осанна (Зб. 255, 33б); шаты стелешъ под ноги спасителевы, коли добрами дочасными ꙋбогие ратꙋешъ (Там жа).
с. 376
Стельмахъ, сталмахъ, стальмахъ, стелмахъ, столмахъ наз. Стэльмах. столяры, бондары, колесьники, стельмахи, рымары, сыромятники, дуботолки, сѣдляры, гончары, токары, шкляры, пекары, и кождого ремесла хтоколве уживати будетъ … маетъ зъ ремесла такового дати одинъ грошъ (АЗР, III, 91, 1557); слесару, столмаху, доsлиде … тымъ всимъ головщины по тридцати копъ грошеs (Ст. 1588, 488); въ томъ местечку Деречине зашолъ былъ дей тотъ стельмахъ въ домъ на име до Соломиника мещанина Деречынъского (АВК, ХХVIII, 114, 1617); за направу колясъ сталмаху дано зол. три (ИЮМ, I, 250, 1682); Яску стелмаху за робене локгошъ и иныхъ дробязкговъ, дали осм. сорокъ (ИЮМ, VI, 131, 1689); стелмаху за розверчене тыхъ колясъ дали (ИЮМ, VIII, 91, 1691); за направоване деревомъ колясы … дали стельмаху, Бедышову сыну, золот. три (ИЮМ, IХ, 51, 1692); заплатили сталмаху за тры шафы новыхъ въ избу мурованую подъ ратушу (ИЮМ, Х, 114, 1695); за прыправене паклясокъ до санокъ заплатили Бядышу, сталмаху (ИЮМ, ХII, 18, 1698); стальмахамъ горѣлки (ИЮМ, ХХIV, 36, 1713).
с. 376
Стеля наз. Тое, што і столь. стеля погнилая вся, течетъ (АВК, VIII, 491, 1601); не могꙋчи приближитисѧ до него длѧ мнѡзства народа, розобравши дахъ где былъ: и стелю пробравши, звѣсили ложко, на которомъ розслабленый лежал (Каліст, I, 51б–52); Кровъ: Домъ, стелѧ, покрыте (Бяр., 68).
с. 376
Стема наз. Карона. принесли емꙋ стѣмꙋ поровꙋ ѡт камени самфира и перьстенъ поровъ многоценныи (Алекс. ХV, 2).
с. 376
Стемнаполовый прым. Цёмна-палевы. семый быкъ стадникъ стемънаполовый (АВК, ХХХVI, 31, 1582).
с. 376
Стемнасивоплесневый прым. Цёмна-шэры з плямамі. четвертый дей конь мой почтовый шерстью стемнасивоплесневый (АВК, ХХХI, 249, 1595).
с. 376
Стемпованье наз. Наданне тканіне большай трываласці шляхам спецыяльнай апрацоўкі. по стемпованю того сукна вышло локтей шестдесятъ осмъ и полъ (ИЮМ, ХIII, 55, 1699).
с. 376
Стена, стяна наз. 1. Сцяна (будынка). плениковь подь стеноу главами кладахоу и зажигахоу а жоны и дети ихь на колье тыкахоу (Увар., 90); стѣны домовъ наших цедровы латы наши пискꙋсовы (Зб. 262, 83); которые дей злодеи подкопавшися подъ стѣну и церковъ выкрали (АВК, ХVII, 403, 1556); у сенех виделомъ кулки до стены две стреляные над дверыма у стене (АВК, ХХХVI, 74, 1582); подле того дому стайня соломою крыта, у двѣ стѣне рубленая (АВК, VIII, 416, 1586); ув ызбе белой столовой коберцовъ у стяны новыхъ белыхъ тры … зекгарекъ у стены з вагами одинъ (АВК, ХХ, 136, 1598); кроплꙗ … на ѳундамент каплет або стену а предсꙗ домъ вес падает псуетсꙗ и порохнеет (Зб. 261, 131); товиꙗ … пришол в дом и положилъсе подле стены и заснꙋл (Біблія, 588); Васко пришедши до мене въночи, въ стену толъкнулъ, даючи ми знать, ижъ бымъ въ дорогу ехалъ (ИЮМ, IХ, 303, 1637). 2. Высокі мур вакол горада, крэпасці. стѣны пали городовыи (Чэцця, 71); на Москвѣ, около всихъ торговъ обрубленъ деревяный замокъ, почавши отъ муру, отъ стѣны замковоѣ подлѣ Неглинны рѣчки … до стѣны замковоѣ, мурованоѣ (АЗР, II, 331–332, 1534); взышол Бово на стену бронную (Бава, 140); а в том татарове з стѣнъ замковых люд киевский збили и ѡтпꙋдили (Стрыйк., 494б); своими головами Московского города стѣны заслонить есьмо хотѣли (АЗР, IV, 485, 1615); Забрало: Парканъ, обламокъ, стѣна (Бяр., 47); гды зачали валъ робить, змовили майстра … а при немъ двухъ человековъ, которые на стене при немъ мели робить (ИЮМ, III, 148, 1685); наняли поденниковъ чотырехъ, штобы зачали землю копать около валу на стены мурованые (ИЮМ, Х, 172, 1695). 3. Граніца, мяжа. въ каждой верстѣ въ той стене знашли есмо злишку двесте сажень безъ пятнадцати (АВК, ХVII, 306, 1541); упорнѣ стѣны волокамъ и границы казилъ (АЗР, III, 84, 1557); стену дей стародавную границу кгвалтовне зорати и зопъсовати казалъ (АВК, ХХХVI, 253, 1582); свою старꙋю границꙋ або стенꙋ зарослую где бы потребы ꙋказовала поновити и поправити то будетъ волно ꙋчынити каждомꙋ на своемъ властномъ кгрꙋнте и по старыхъ знакохъ и границахъ (Ст. 1588, 365); которая то граница албо стена починаетьсе от конъца шнуровъ волок села Кгочанъ (АВК, ХХХII, 413, 1596); тамъ же, ставъши на стене пры кгрунте Ивачовъскомъ, слали съ той копы людей постороннихъ до села Стайковъ (АВК, ХVIII, 230, 1611); граница стародавная починается … отъ того копца, тою жъ стѣною граничною до копца старого усыпаного (АЗР, IV, 512, 1622); надано до того монастыра озеръ двѣ Шкотное, также затоки около Буга, и на имя Полавецъ, при стѣнѣ сѣножати подъ гору (АВК, III, 28, 1624). 4. Астрог. иных, на мѣсте поимавъ и ѡсоромотивъ, оу стѣну сажають (ПГ, I, 202, 1459). 5. Стромкая бавакавая паверхня чаго-н. ѡгустеша ꙗко стена воды (Скар. КІ, 29б); Ізраилтѧнъ … сꙋхими нѡгами през червоное море, то есть, роздѣливши воды, и ѡные ꙗкъ стѣны, зs правого и лѣвого бокꙋ оучинивши, перевелъ (Варл., 52б); тыи гори были скалистыи ꙗкобы стѣны, а такъ прикри ижъ жаден не моглъ до ихъ верхꙋ вступит (Алекс., 36б). 6. // перан. Апора, падтрымка; абарона. чси бє0483 … боуд имъ стѣна непороушима (Чэцця, 109); полщи за их стѣною седѣт беспечно (Хр. польск., 17б). 7. // перан. Тое, што раздзяляе каго-, што-н. богъ … сказилs во ꙗрости своеи стены девици іꙋдины, и покинулs на земли (Скар. ПЕ, 5б); подобенъ милостникъ мои ѡленю а любо козелsчикꙋ сернѧчомꙋ ѡво сеи стоить за стѣною нашею перезираеть законъ заглѧдꙋеть з щѣлинъ (Зб. 262, 83б); межи гсдом бг0483ом а мною ничого не дѣлит ѡдно стѣна з болота то ест тѣло мое которое гды се разсыпает до него приsдꙋ (Зб. 107, 155б).
с. 376
Стенка наз., памянш. ад стена ў 3 знач. въ тую тамъ часть князя Кошерского зъ лѣва стѣнки учиненое перенеслося на сторону его милости моркговъ три (АВК, ХVI, 607, 1597); при томъ дворѣ за огородомъ овощовамъ отъ стѣнки простымъ трыбомъ отъ рогу замету дворного учинено есть вымѣроно (АСД, I, 206, 1597); мѣщане … тою дорогою троха пошедши зъ улицы привели до стѣнки, идучое ку гостинцови Виленьскому (АВК, VI, 170, 1599).
с. 378
Стенникъ наз. 1. Соты. стенникомъ каплють гꙋбы чꙋжее и сладче ѡлѣю глаголець ее: а послѣдокъ ее горек какъ полын (Зб. 262, 95); поганове огорноули мѧ а именем гсним противилсѧ есми им ѡбстꙋпили мѧ ꙗко бчолы стенник (Пс. ХVI, 117); рой пчолъ был в пащоцѣ лвиной и стенникъ медꙋ, коториs взꙗвши в рꙋки елъ на дорозѣ (Біблія, 130б); все щоколвекъ до дꙋшного збавенѧ належитъ, ꙗкъ квѣточsки збираючи, а вs скарsбцꙋ срдцъ своихъ складаючи, над стенникъ медовый солодшій зs нихъ цнотъ медъ чинѧтs (Каліст, II, 31); ꙗкъ пчолка скрите вs оулsю стенникъ робитs, так ласка таемне млсть свою справꙋетs вs срдцахъ (Мак., 170); Сотъ: плѧстъ медꙋ, стѣнник (Бяр., 153); зsстꙋпилъ и ѡгледалъ стерво лвово, ажно рой был вs пащоцѣ лвиной, и стенник медꙋ (Хран., 184б). 2. // перан. Патаемнае месца, сховішча. цноты мед вs стѣнникꙋ срдцъ своихъ зs пилностю ховаючи, и насолодшій ѡвоцъ, и нбснго стола годный выроблѧючи (Варл., 105).
с. 378
Стенобитный прым. Сценабітны. ѡдны зs ѡгнꙗми, иныи з драбинами, иныи з стѣнобитными приправами … до мꙋрꙋ пристꙋпом шли (Бельск., 386); тꙋри драбины и вси стѣнобитные приправы до мꙋрꙋ приточили (Там жа, 388б).
с. 379
Стентый дзеепрым. Забіты (праз адсячэнне галавы). который естъ мечомъ стентый (ИЮМ, VIII, 319, 1611).
с. 379
Стень наз. 1. Цень, засень. вышитсѧ день и не нахилѧтсѧ сsтни (Скар. ПП, 5); илиѧ … лѧже и ꙋсне подs стенемъ ꙗловъцовымs (Скар. ТЦ, 172); рекли вси древа тернью: Пріиди и црствꙋй надs нами, которое имъ ѡтповѣдала: если мене правдиве цр0483емъ надs собою становите, придѣжеть а ѡтпочивайте под стенем моимъ (Хран., 180). 2. // перан. Ахова. под стенем твоим жити будеш межи ꙗзыки (Скар. ПЕ, 11); подъ стенемъ того его же жадала есми седела есмъ (Скар. ПП, 4). 3. Прывід, здань. вси тые речи поминули сꙋть ꙗко стень (Скар. ПБ, 8). 4. Вобраз. празsники, суботы, брашsна и таковаѧ, стѣнемъ называетъ, то естъ ѡбразомъ, а Хрiста тѣломъ зовѣтъ (Будны, 40б).
с. 379
Степенный прым. Паважны, сталы. посаднику степенному и старымъ посадникомъ, и всему Пскову Казимиръ король Польскій и великій князь Литовскій въсказалъ (АЗР, I, 93, 1480); што есте говорили намъ одъ посадниковъ степенныхъ и отъ старихъ посадниковъ, и отъ всего Пскова, тому есмо вашему посольству всему вразумели (КЗ, 344, 1480); велѣно ему быти по прежнему на Кормовомъ дворцѣ въ степенныхъ ключникахъ (АЗР, IV, 391, 1610).
с. 379
Степень наз. 1. Тое, што і ступень у 1 знач. стоѧлась, еднакъ, ꙗко вѣжа Давыдова и столsпъ мармꙋровый, ѡснованный на степѣнехъ златыхs (Карп., 47б); подножекъ золотый и двои порꙋчiи зs обохъ сторонъ, а два лвы стоѧчіи оу порꙋчьѧ: але иншихъ ві0483 левковъ стоꙗчихъ на шести степенехъ зs обохъ сторонъ (Хран., 299). 2. Тое, што і ступень у 5 знач. Мꙋжs, лѣтs л0483. шестый степен ѡт седми чл0483ча житіа (Бяр., 82); бж0483ими рꙋками написаныs законъ принꙗлъ, и бг0483омыслности заживаючи и розꙋмными степенꙗми ступаючи, словомъ бж0483имъ ѡтворилъ ꙋста свои (Пралог, 561). 3. Тое, што і стопень у 6 знач. вси бо вѣдаемъ ꙗковыхъ теперь ꙋчителей маемъ. Вѣдаеть весъ свѣтъ ꙗко на свои степени въступають (Будны, 7–7б); если о нижшого степню клирикохъ и о свѣцкихъ там сѧ значит, ижь годно есть ховати, штожъ над то о епскпѣхъ приказано естъ заховывати (Апакр., 188б); называетсѧ таѧ свѧтость чиномs цр0483ковнымъ поневажъ в томъ оураде степеней естъ немало, и розмаитые сꙋть а вси порадне разделенные (Навука, 126); многѡ ест степеній алболи станѡвъ Іерейства … першій естъ вратарства, алболи вратаръ (Дзід., 28–29).
с. 379
Стерати гл. стирати
с. 380
Стерва наз. Тое, што і стервъ. ѡт стервы съ которое збытне смердѣло носа не затыкалес (Зб. 261, 81б).
с. 380
Стервище наз. Тое, што і стервъ. налепшии цр0483ь подобенъ ѡрлоу, а ѡколо его все стервище (Арыст., 147).
с. 380
Стерво наз. Тое, што і стервъ. птенsци его лижуть кровъ, и где же стерsво будеть скоро тꙋ обрѣтаетсѧ (Скар. ІК, 47б–48); кто доткнетsсѧ мерsтвечинъ ихъ нечистъ естъ даже до вечера. И кто бы носилъ стерsво ихъ, да испереть ризы своѧ, и нечистъ будеть до заходу солsнъца (Скар. КЛ, 22б); ѡгледал стерво лвово (Біблія, 130б); если оупадетs на насѣнье стерво не сплюгавитъ егѡ (Хран., 119).
с. 380
Стервъ наз. Падла, мярцвячына; труп. оу тоую цр0483квь прешлѧхетноую сараценове кидають стервы а оумерлоую животиноу (Валх., 73б); на пѫщи цр0483ь что подобенъ ко стервѫ, а ѡколо его ѡрлы (Арыст., 147); стервъ наsшпетнеsшиs не так пред паном бг0483мъ смердит ꙗко чл0483къ грешныs (Зб. 261, 81б); тых мꙗс ести не бꙋдете, ани сꙗ стервовъ доткнете бо вам сут нечисты (Біблія, 163); которые з мѣста выходили шꙋкаючи кꙋ ꙗденю ꙗког стерва або зелꙗ, тых римꙗне забивали (Бельск., 230); там было мног псов збѣгло на стервъ людскиs (Стрыйк., 608б); пришли над стервъ которыs ѡд колку дниs лежал и барзо смердѣлъ (Зб. 107, 161б); если здохне быдлѧ которое вамъ есть годитъ, хто се стервꙋ егѡ доткне нечистъ бꙋде ажь до вечора (Хран., 119). Параўн. стерва, стервище, стерво.
с. 380
Стерегивати, стерегивать дзеясл., шматкр. ад стеречи ў 1 знач. сторожа имъ въ поли стеречи, гдѣ и передъ тымъ стерегивали (АЗР, I, 146, 1494); тотъ Жукъ … воротъ въ городе стерегивалъ (КЗ, 698, 1498); мають они сторожю мѣти … тамъ, гдѣ передъ тымъ стерегивали (АЮЗР, II, 128, 1511); люди церковные, и князьскіе и паньскіе и боярскіе стерегивали недѣли въ Чернобыли (АЗР, II, 210, 1529); сторожа обецне того двора стерегивала (АСД, I, 15, 1536); передъ тымъ шляхта сторожи не стерегивала у войску, одно дворане господаръскіе и татаре, тутъ въ Литве оселые, сторожу держивали (КПД, 326, 1563); они … у замковыхъ воротъ чергою тыйднемъ стерегивать … не хочутъ (Арх. ЮЗР, VIII-5, 386, 1613).
с. 380
Стерегти гл. стеречи
с. 381
Стерегучий дзеепрым. 1. Ад стеречи ў 1 знач. чи теж ритером стерегоучим гроба іссва вѣрити боудем которые поведали намъ ижбы аньел исстоупил из неба и ѡтвалил камен из гробоу (Пак. Хр., 36); ѡт страху его затsресьлисе стерегучие (Цяп., 42б); нашол елиазар ѡдных спꙗчих а дрꙋгих стерегꙋчих и всѣх побил (Бельск., 231); поднеслъ ѡчи свои млоденецъ стерегучиs на вежи, и ꙋзрѣл а ѡто людъ великиs приходил дорогою здорожною збоку горы (Біблія, 380); огня стерегучимъ чоловекомъ д0483, Агею пятому, золот. пять (ИЮМ, I, 149, 1681). 2. Ад стеречи ў 2 знач. найдешs его посрѡдкꙋ двохъ лвовъ, стерегꙋчого Даніила справедливого (Мак., 111). 3. Ад стеречи ў 3 знач. Асоуръ, или ассꙋръ: Чигаючiи, або ширмꙋючій, стерегꙋчій на кого, або щасливый, або смотрѧчій (Бяр., 239). 4. Ад стеречи ў 4 знач. чинишъ волю боꙗчихъсꙗ тебе и стерегучихъ приказанъꙗ твои (Пралог, 624).
с. 381
Стерегчи гл. стеречи
с. 381
Стереженый, стережоный дзеепрым. 1. Ад стеречи ў 2 знач. стереженъ бѧше в темници безъ окововъ замsкненыи (Скар. ПБ, 26б); казалъ егѡ вести до темницы, гдѣ вѧзневъ црскихъ стережоно (Хран., 64б–65). 2. Ад стеречи ў 4 знач. ѡт злосливыхъ подстꙋпкѡв и зрад шатанскихъ хованы и стережены были (Каліст, II, 204б); тыс приказал абы приказанꙗ твои стережено з пилностю (Пс. ХVII, 131б). 3. Ад стеречи ў 5 знач. бꙋдет дꙋша пана моего стережона ꙗко бы в вꙗжцѣ живꙋчих ꙋ гсды бога твоего (Біблія, 347); ведлꙋгs пропорцiи кождомꙋ даетsсѧ слово Бж0483ее … и колко егѡ стеречи бꙋдетъ, толко и ѡд него стережен бываетъ (Мак., 313); Назареѳ, т: Посвѧченаѧ, або вылꙋченаѧ, або корꙋнованаѧ. През цади, стереженаа, квитнꙋчаѧ, або лѣторосль (Бяр., 298); то слово назарет значыт посвещоныs, ѡтделеныs стережоныs и квитнеющыs (Зб. 255, 127б).
с. 381
Стереженье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. стеречи ў 1 знач. причынялъ панъ Иванъ Михайловичъ, повѣдаючы намъ вѣрные послуги того Полюха, такъ у стереженью границъ нашыхъ (РПП, 285, 1494); Храненіе: Стереженsе, сторожа (Бяр., 187); выгнавши ихъ сторожею херꙋвимскою и мечми огнистыми кꙋ стереженью дороги дерева животногѡ ѡсадилъ (Хран., 10б); за стережене огню человекомъ д0483 по золотому (ИЮМ, I, 148, 1681); посылали панове маистратовые до Любужи на стережене ставу, жебы комисаре не роскопали (ИЮМ, VII, 163, 1690). 2. Дзеянне па дзеясл. стеречи ў 4 знач. Блюдене: Стережене, или остерѣгане (Бяр., 7–8); кꙋ стереженsю ꙋсправедливенsꙗs твоихъ (Выкл., 146).
с. 381
Стережоный гл. стереженый
с. 382
Стеречи, стерегти, стерегчи, стережчи, стеречъ, стеречы, стеречь, стерэчи дзеясл. 1. Сачыць за захаванасцю чаго-н., вартаваць што-н. дзесять чоловѣковъ въ замку нашомъ Белскомъ на сторожу, по недѣли мають стережчи, безъ жадней заплаты пѣняжней (АЗР, I, 223, 1501); городъ и острогъ мають мещане стеречы посполъ съ путники сел[ь]скими (КЗ, 839, 1502); въ сторожꙋ до скарбу господарьского до Вильна стеречи ходимъ. А иншихъ служебъ никоторыхъ не служимъ (КСД, 118, 1514); я по отобранью того плоту моего назавтрей у четвергъ уночи стеречи есми почалъ (АВК, ХXI, 119, 1557); которое шкоды ни от кого не мают, толко от … сторожовъ коморных, которые уночи стерегут (АВК, ХХХIХ, 150–151, 1578); неѡпатрне и неѡсторожне толомановы жолнере брамы замковыи стерегли (Стрыйк., 489б); сторожи котории замку стерегли инꙗли его, и привели перед птоломеꙗ (Алекс., 39б); змовили сторожовъ на целое лето, Романа Павлова зъ сыномъ, стеречъ моркговъ сеножатныхъ (ИЮМ, Х, 78, 1695). Параўн. стречи ў 1 знач. 2. Утрымліваць пад вартай каго-н. нятцовъ имъ никакихъ не стеречи, сажати ихъ воеводѣ въ казнь нашу городскую (АЗР, I, 146, 1494); правда есть, Ⱚедоръ приставилъ насъ тыхъ людей стеречи (КСД, 1464, 1520); тыхъ трехъ вязневъ москвичовъ стеречы ходите, и просите, абы съ того были вызволени (КПД, 242, 1554); пошлет по великаго кн0483зѧ витолта кнꙗз великиs ꙗкгеsло в нꙗтство до Крева из жоною и повелитъ крепко стеречи (Патр. П, 99); его казал замкнут а стереч (Бельск., 122б); я везенья не бороню, але ихъ стерегчи не буду и сторожовъ до нихъ на сторожу не дамъ (АВК, ХVIII, 241, 1615); росказалъ, абы его ꙗкъ напилнѣй стереглъ (Варл., 204б–205); сторожу, што у турме стережетъ Кузевъки, дали напередъ зол. два (ИЮМ, ХI, 113, 1697). 3. Уважліва сачыць, назіраць за чым-н. того есьмо ему велѣли пилнѣ стеречи, и мыто нашое соленное тамъ на насъ выбирати (АЗР, II, 184, 1527); сторожы мытные, стерегучи промытъ, на имѣньяхъ вашихъ князьскихъ, паньскихъ и земянскихъ леживали (АЗР, III, 41, 1551); чого врꙗд наш и с пилностю стеречи и ѡ том достаточне выведыватисꙗ мает (Ст. 1566 I, 91); пильне того стеречи повинни будутъ, жебы намнейшей шафунокъ того податку нигдѣ индей не чинилъ (АВК, III, 276, 1577); въ томъ тꙗгненью маеть того с пильностью стеречы и боронити повиненъ, абы поветники его никомꙋ никоторое шкоды въ дорозе … не чинили (Ст. 1588, 51); войтъ при врадѣ за мѣщаниномъ на кождомъ правѣ быти маетъ, стерегучи того, абы отъ враду никотороѣ кривды мѣщанину не было (АЗР, IV, 130, 1596); присѧгали есте млстивые пн0483ове сенаторове права стеречи и речомъ шкодливымъ в рѣчи посполитой забегати (Апакр., 218); вси братіѧ пилно того стеречи повинни, жебы сѧ шкода братствꙋ не дѣѧла (Ст. бр., 14б); царъ … казалъ стерегти, хто такъ недобре чинитъ (Жыц. св., 95). Параўн. стречи ў 2 знач. 4. Клапатліва аберагаць, захоўваць. Кто оубо стеречи будетs правды, его справедливе сужени будуть (Скар. ПБ, 9б); на симъ свѣте таковых Богъ не ѡпущаеть, которыи его приказаньѧ стѣрегуть ему самому служѧть (Будны, 9б); стерэчи будем и боронити с помочю божью стараючисꙗ ѡ примножэнѧ и ввышэнꙗ того панства (Ст. 1566, 27); покой и тихость межи розрознеными вs вѣре стеречи и держати боудемо (Апакр., 24); нехай тобѣ теж гсдъ дасть ростропность и смыслъ, абыс моглъ рꙗдит израилꙗ, и стеречи законꙋ гсда бога твоего (Біблія, 404); если бꙋдете стеречи приказане мое бꙋдете моим людом ѡсобным (Бельск., 47б); на тобѣ бꙋдетъ залежало, абысь очищеніѧ за мл0483срдіемъ Бг0483а нашего тамs принѧтого стереглъ и заховалъ (Варл., 300–300б); Блюдꙋ: Стерегꙋ, постерѣгаю, заховꙋю, доглѧдꙋю, смотрꙋ (Бяр., 8); будꙋ стеречи ꙋставовъ твоих, не ѡпꙋщаs мене гд0483и до конца (Пс. ХVII, 131б–132). Параўн. стречи ў 3 знач. 5. Абараняць, ахоўваць. анг0483ли же бж0483ии невидимо стерегли ее ст0483ое млсти (Чэцця, 16б); того его милость завжды звыкъ стеречи и боронити (АЗР, III, 27, 1551); ручъницы на нее стрелено, лечъ Панъ Богъ ее стерогъ, одно простицу прострелено (АВК, ХХХVI, 327, 1582); его божскаꙗ ѡпатрност стережет и заховывает (Алекс., 17); если теды вs той справѣ застановитsсѧ на войнѣ моцно, з нимъ естъ Гсдь и стережетъ его (Мак., 101); гд0483ь милует судъ и не ѡпꙋщает млсрдных своихъ а навѣки будет ихъ стеречи (Пс. ХVII, 2–2б); маючи тежь великꙋю надѣю въ бз0483ѣ, который обѣцалсѧ егѡ стеречь и боронить (Хран., 21б); то ꙋчинил Авраам … маючи теж великꙋю надѣю вs ѡпатрности божои, которыs его ѡбецал стеречи и боронити (Выкл., 4б). Параўн. стречи ў 4 знач.
с. 382
Стеречися, стеречъсе, стеречыся дзеясл. 1. Прымаць меры перасцярогі, быць асцярожным. ѡпѧть оных речеи стеречисѧ которие къ блуду приводѧть (Будны, 84); Бруноръ … трафлял Трыщана тѧти в голое мѣсто, але Трыщан на то былъ добрыи мистръ, вмѣл сѧ стереч (Трыст., 73–74); хс0483 в тые остатніе часы вѣрным своим пилно росказал сѧ стеречи (Каз. Кір., 56б); товиꙗ … наꙋчил его еще з пелюх боꙗтисꙗ гсда бога, а стеречисе всꙗкого грѣхꙋ (Біблія, 587); хотѧчомꙋ дрꙋгомъ Бж0483іимъ быти, потреба сѧ стеречи ѡд болота грѣха (Мак., 117); не досыт естъ стеречысꙗ злого, але потреба тежъ чынит много доброго (Зб. 255, 195); стережисꙗ тогды жебыс за такое добродѣsство не былъ знаsденыs невдꙗчнымъ (Зб. 259, 520); лжи се стеречи бꙋдешъ, невинногѡ и справедливогѡ не забіешъ, бо сѧ брижꙋ незбожнымъ (Хран., 100б). 2. Быць асцярожным у адносінах з кім-н.; пабойвацца каго-н. прелюбодеицы жоны велитs Саломонъ стеречисѧ (Скар. ПС, 10б); перестерегалъ врадника … тыми словы, абы ся стерегъ того Павлюка (АВК, ХVIII, 57, 1584); павел ст0483ыи перестерѣгает пишꙋчи братіѧ стережѣтесѧ абы вас нѣкто не ѡшꙋкал філософіею (Каз. Кір., 44б); ѡ единꙋ речъ васъ напоминаю, стережѣтесѧ антихриста (Апакр., 84б); товиꙗ з поколѣнꙗ и мѣста неѳалим, з молодости стереглъсе товариства ѡтщепенцов ѡных (Біблія, 586); вѣдаs кролю кого се маеш стеречъ (Бельск., 152б); если хочеш быт годныs тѣла господнего, наsпервеs бовемъ потреба се стеречы товарыства злого (Зб. 255, 305б); тꙋт ѡбачъ, ꙗко сꙗ треба стеречи sлого товариства (Выкл., 116б). 3. Устрымлівацца ад чаго-н., пазбягаць чаго-н. з перасцярогі. в0483. часть как сѧ имаеть стеречи ѡт ѡкормꙋ (Арыст., 204); ѡт всѧкого вымыслꙋ стережисѧ (Варл., 63б); ѡтпꙋстил тобѣ бог, але стережисꙗ напотом жебыс никого не ѡсꙋжал, аж его гсдь бг0483ъ ѡсꙋдить (Зб. 107, 180б); ꙋчисе в каждомъ стане стеречысе дорогих шатъ, гоsности во ꙋжыванью еденꙗ и питиꙗ (Зб. 255, 10); Никита … детинных сꙗ забавок и игранꙗ стереглъ (Зб. 752, 70б); з молодости науки пилъновалъ, дитинъных сꙗ забавъ и игранꙗ стереглъ (Пралог, 574б); ку тому напоминает абы сꙗ стерегли драпежтва также злодѣsства (Пс. ХVII, 47).
с. 384
Стеречъ гл. стеречи
с. 385
Стеречы гл. стеречи
с. 385
Стеречь гл. стеречи
с. 385
Стержень наз. Сярэдзіна. межа промежъ Пскова и князь Местера по Норове рекѣ стержнемъ (РЛА, 360, 1531).
с. 385
Стерль наз. Сцерлядзь. рыбы стерли за золотый (ИЮМ, II, 107, 1684).
с. 385
Стерминованый дзеепрым. Перапісаны, улічаны. ходили и іако было первей маетность стерминована, иж тому минуло килка неделъ, на полы поделили (ИЮМ, ХХХII, 176, 1578).
с. 385
Стерниско наз. Іржышча. вольные паши по знятью збожъ вездѣ на стернискахъ (АВК, VI, 198, 1599).
с. 385
Стернъ наз. Тое, што і стыръ. в одномъ видѣнию патриꙗрху иѡанна ст0483ого ꙋ стернꙋ кораблꙗ видѣл (Зб. 752, 166б); в одном виденю патриꙗрхꙋ ст0483го иѡанна ꙋ стерънꙋ корабли видел (Зб. 82, 143).
с. 385
Стерпети, стерпеть дзеясл. 1. Сцярпець, выцерпець, вытрымаць (што-н. цяжкае, непрыемнае). морозъ и далекость зм0483ле могли стерпети (Валх., 93б); дх0483ъ чл0483чіи стерпить болесть свою (Зб. 262, 102б); ꙋликсес заправды ѡног то ꙋдаренꙗ не могучи стерпети на земли пал (Троя, 23); препоѧсалсѧ еси силою которыи замꙋчаеть глоубины морскые, а шꙋмоу волнъ его хто стерпит (Пс. ХVI, 63); естъ высопъ на томъ вода велми горꙋча ижъ рꙋка не стерпитъ (Царств., 79); не стерпѣвши мꙋкъ, кинул кадило на жертвище (Бельск., 245б); которые ѡкрꙋтныхs его мꙋкъ стерпѣти не могли, незбожномꙋ его розказаню подлегали (Варл., 7); мовит гд0483ь хто рад видеть ѡхендожство не может стерпеть ани намнеsшоs змазы на коштовноs шате (Зб. 255, 397б). Параўн. истерпети. 2. Стрымацца, утрымацца (ад якіх-н. дзеянняў, слоў). никола не стерпѣлъ, вдарилъ ѡканног арьꙗ (Чэцця, 107); онs же злоречилъ ест Дв0483дꙋ и стерsпелs ему (Скар. ДЦ, 96); што жъ вжо черезъ то не можемъ отъ врадниковъ стерпѣти тыхъ новинъ (АЮЗР, I, 62, 1522); ꙗнꙗшь которыи тогды подле самого королѧ приꙗма седел не могꙋчи стерпети ѡных то слов так рек (Троя, 1б); кгды мꙗ по виденью бил ꙗ емꙋ хотелъ то стерпети ꙗко старшомꙋ (КВЗС, 73, 1538); ѡна тое учувшы, не могла стерпѣти и позвала ѡдну дѣвку (Бава, 134); ꙗкож стерпимо тꙋю ихъ гордость, котораѧ сѧ вынесла над славꙋ сн0483а бж0483ого (Апакр., 189б); не могучи ихъ волъного ꙗзыка стерпѣти, казалъ ꙋста камъемь бити (Пралог, 503).
с. 385
Стерти дзеясл. 1. Тручы, раздрабніць, ператварыць у аднародную масу; сцерцi. семѧ морковное и ꙗдра шишечsнаѧ и орехи лесsковыи кождого по полꙋзолотника … стерsти и исsсѣѧти и замѣсити вs широпѣ ꙗблочном (Арыст., 214); если першое збоже гсдꙋ ѡферꙋешъ з колосов еще зеленых будешъ прꙗжил ѡгнем и сотрешъ их ꙗко крꙋпы и наливши зверхꙋ ѡливы а вложивши кадила в частку сщ0483енникъ спалит (Біблія, 158); болвана стерлъ на порох, з водою змешал, давал людем пит (Бельск., 93–93б); анектанав … рвалъ зельꙗ котории ѡнъ вѣдал, а стерши ихъ бралъ сокъ ѡт нихъ (Алекс., 2б). Параўн. истерти ў 1 знач. 2. Пашкодзіць трэннем. станул ангелъ в тѣсни двох плотов, которими винницы ѡгорожоны были, которого видꙗчи ѡслица притерла до стены, и стерла ногу сѣдꙗчого (Біблія, 202). 3. Знішчыць, ліквідаваць. стерлъ ворота мѣденаꙗ и ретези желѣзные изламал (Пак. Хр., 29); множесsтвомs славы твоеꙗ стеръ еси супротивныхs наших (Скар. КІ, 29б); потрвожилъ ихъ гсдъ перед ѡбличемъ израилꙗ и стерлъ ихъ поражкою великою (Біблія, 296); ганибал … римлꙗном гордым был, але коли емꙋ моц римлꙗне стерли мꙋсил сꙗ з ними еднат (Бельск., 185); трифон зобрал воsско великое, абы вторгнꙋлъ до земли июдеsскои и стерлъ ю (Кн. Мак., 62б); ростропност твоѧ моцъ неприꙗтелскꙋю стерла (Зб. 107, 125б); стерлъ браны мѣдꙗные и вереи желѣзъныи поламал (Пс. ХVII, 117б); тот возмет вsсѣ стороны и царства поганскіꙗ сотрет поднесенsныꙗ пыхою (Алекс. 1697, 1б). Параўн. зтерти ў 2 знач., истерти ў 2 знач.
с. 386
Стертися, стертисе дзеясл. 1. Знікнуць ад выцірання, трэння або ад уздзеяння якіх-н. іншых знешніх прычын. оное начертаніе николи сѧ не можеть стерти (Навука, 11). 2. Атрымаць пашкоджанні ад трэння, доўгага ўжывання. потом же сотрутсѧ тыи колоколы, или изломѧтсѧ (ПГ, I, 111, 1407); ѡдѣнꙗ ваши которимисте сꙗ ѡдѣвали, намнѣй не зветшали, и ноги ваши не стерлисꙗ (Біблія, 218). 3. Сутыкнуцца; сышоўшыся, уступіць у бой. далече будуть сыновѣ его ѡт спасениѧ, и сотрутьсѧ во вратехъ (Скар. ІК, 9б); стерлисе воsска и зараз ездꙋ маѯентиевꙋ зражоно, ꙋтекати вси почали (Бельск., 262); стерлисꙗ и стꙗлисꙗ ѡгромно ѡбѣдвѣ стороны (Стрыйк., 475б); на них наши выпадши, и стершисꙗ з ними почали ꙋстꙋповат (Хр. польск., 24б). Параўн. зтертися. 4. Знiшчыцца. врата мѣдѧнаѧ стерлисѧ словомъ его (Чэцця, 170). Параўн. истертися.
с. 386
Стертый дзеепрым. 1. Ад стерти ў 1 знач. натыхмѣстъ ꙋ порох стерто была (Валх., 55б); истненый – стонченый, стерътый на порохъ (Зіз., 38). 2. Ад стерти ў 2 знач. виделъ коробъкꙋ лꙋбенꙋю … котораꙗ на многихъ местъцах стеръта (КВС, 454б, 1552); Завжды голова ему стерта была (Зб. 752, 34). 3. Ад стерти ў 3 знач. полегли ефиѡплꙗне ажъ до счету, бо стерты суть (Біблія, 433); звели битвꙋ и стерты сут поганцы (Кн. Мак., 55).
с. 387
Стертье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. стерти ў 1 знач. Истненіе: Стенченіе, на порохъ стертье (Бяр., 61). 2. Дзеянне па дзеясл. стерти ў 3 знач. Месіяшъ отъ вѣковъ назначоный къ стертью головы его во свое время пришолъ (АЗР, IV, 207, 1605).
с. 387
Стерший дзеепрым. ад стерти ў 3 знач. виждъ … гꙋбꙋ стершу грѣхъ Адамовъ (Зб. 752, 83); ѡгледаs … губкꙋ стершую грѣхъ Адамовъ (Зб. 82, 430б).
с. 387
Стеръ наз. Тое, што і стыръ. допꙋстилем абы бѣгли где сꙗ им подобает, ꙗко ѡкрꙋт без стерꙋ (Выкл., 136).
с. 387
Стерэчи гл. стеречи
с. 387
Стесати дзеясл. Абчасаць. рече гсдь ко мнѣ стеши собе две досце каменъне (Скар. ДЗ, 23б); стесалъ естъ Моисеи две дощsки каменsныхъ (Скар. КІ, 64).
с. 387
Стескненьеся наз. Смутак. тамъ през немало лѣтъ без вшелѧкого стескненѧсѧ и засмꙋченѧ мешкаючи, ѡт рꙋкъ Аг0483глских … покармs пріймовала (Каліст, II, 210б).
с. 387
Стескнети дзеясл. Тое, што і стескнетисе. жоны их стескнѣвши прирожоным свербом и небытностю долго мꙋжов своих … слуг своих и неволников за мꙋжи поприsмовали (Стрыйк., 439б).
с. 387
Стескнетисе, стескнитисе дзеясл. Засумаваць. читаючи каждыs дн0483ь николи се мнѣ не стескнет (Зб. 107, 113); бꙋдꙋчи в тыхъ працахъ и стараню свѣтскимъ час немалыs, стескнило емꙋ се ѡныs дворскиs живот, и прагнене его знело до спокоиного а иноческаго житиꙗ (Пралог, 665). Параўн. стескнети.
с. 387
Стескованье наз. Смутак, туга. в нашомъ на оутрапенѧ стескованю не толко нас заглꙋшаючи, але еще и винꙋ ꙗкобысмы невинsне стисковали (Апакр., 265).
с. 387
Стесненый дзеепрым. ад стеснити. была розница межъ местомъ и урядомъ замковымъ о рынокъ, ижъ крамницами барзо стесненый былъ (ИЮМ, VIII, 217, 1593).
с. 387
Стеснети дзеясл. Паменшыцца, паслабець. ѡслабишсѧ въ дн0483ь печали и стеснѣеть сила твоѧ (Зб. 262, 105б).
с. 388
Стеснити дзеясл. Сцясніць. стѣснишъ ризꙋ бѣлым едвабом (Біблія, 145); стѣсниш шатꙋ бисером (Выкл., 45).
с. 388
Стесняти дзеясл. Сцясняць. Наскакꙋетs: сътѣснѧетs (Бяр., 88). с. 388
Стеснятися дзеясл., зв. ад стесняти. всѣхъ, мовишъ, которыхколвекъ натрафите, и взгорженыхъ взовѣте, не стѣснѧетсѧ црковъ Бж0483аѧ (Каліст, II, 81).
с. 388
Стетье гл. стятье
с. 388
Стечи дзеясл. 1. Сцячы. море кроужное на нижних сторонах свѣта стекло (Валх., 88б); таꙗ пакs вода иже была на низу стекла и плынула до морѧ въ пустыню (Скар. ІН, 9б). Параўн. зтечи, истечи ў 2 знач. 2. Ацячы, зацячы. назавтрее, то есть дня нынѣшнего … панъ Медвѣцкій его Войтеха Брозовского, розвезавши ему руки, ноги а умывши тваръ его, которая была кровью стекла, зъ дому своего выпхалъ (АВК, VIII, 481, 1595). 3. // перан. Выступіць, накіравацца. отъ иное стороны где моя сила не стечеть, а рать на конь узъсядеть, а я о томъ узъведаю (КЗ, 349, 1484); вышедши изs града сыновѣ вениаминовы стекоша на нихъ и ꙋбили ѡт сыновs ізsраилевыхъ в тои день двадsцеть и дsве тысещи мужевъ (Скар. КС, 49б).
с. 388
Стешка гл. стежка
с. 388
Стигати, стигать дзеясл. Даганяць, наганяць. познали ꙗзыци силу его, ꙗко противу богу воевати не естъ мощsно: и стигалs ест созаду силныхъ (Скар. ІС, 74); стигаючи е египsтѧне вниидоша воследъ ихъ (Скар. КІ, 28б); не будет ли хто стигал або ѳолдровал, тогды врꙗд наш маючи певную ведомост ѡ таковом мужобоsце або кгвалтовнику мает также на том же врꙗде своем поsмавши скарати (Ст. 1566 I, 83б); вставши стигати бꙋдꙋ дв0483да сеи ночи (Біблія, 386); болеслав его аж впосеред границ ческих стигаючи всю землю ческꙋю сплендровал (Стрыйк., 607); ꙋслышавши то царъ Филип забѣжалъ ему в полю з трохою людꙋ … которого павсон стигаючи волочнею ѡкрꙋтне пробил (Алекс., 74); дайте прошꙋ хлѣба людови, которыи ест зо мною, бо велми пристали, абы есмо могли стигать зевеѧ и салмона цр0483еи мадіанскихъ (Хран., 178б).
с. 388
Стинаный дзеепрым. ад стинати ў 2 знач. чим их болеs стинано и мордовано, ѡ вѣрꙋ в хста тым се болшеs множили (Бельск., 206б); дѣточокъ маленкихъ ѡ мꙋръ розбивано, а болшихъ мечем стинано (Тр. гіст., 72); едных стинано, дрꙋгих ѡгнем палено (Зб. 107, 96); за его панованꙗ хрестиꙗн мꙋчено имано и стинано (Зб. 752, 162).
с. 388
Стинати, стинать дзеясл. 1. Ссякаць; зразаць. стинайте жs главы сыномs господина вашего (Скар. ЧЦ, 205б); наслѣдники его Здитовецкіе маютъ у борахъ и пущи дерево и дубину стинати (АСД, VI, 310, 1596); ходꙗчи по ѡгородꙋ молчком головки маковыи выбираючи што наболшие стинал (Бельск., 150); ходѧчи по ѡгородꙋ макъ стинал (Рым., 79б). 2. Засякаць. далъ его милость войту суполную моцу судити и осудити, карати, и стинати, и на кола бити (АЗР, III, 10, 1507); ѡдного чл0483вка, Селянки, не стинали (КСД, 1054, 1522); в когоколвек увиделъ копе в рукахъ и на голове гелмъ, тых стинал (Трыст., 116); скоро се древꙗне вси ꙋпили, зараз без вѣсти казала их киꙗном своим и боꙗром стинат, мордоват (Стрыйк., 441); право боже и свецкое на цужолозстве пойманые жону мужатку карати и стинати описуетъ (ИЮМ, VIII, 350, 1619); иншого сродзе лꙋпѧть и мордꙋютъ, а вжды не оумираетъ, а часомъ дрꙋгого за ѡдно словко стинаютъ, и гинетs (Мак., 137); приведшы ихъ на ꙋготованное мѣсто, по единому стинали (Зб. 81, 184); македонꙗне приступили ко алеѯандрꙋ и рекли великій царю алеѯандре не подобает цареви посла стинати (Алекс. 1697, 23).
с. 389
Стиранье наз. Дзеянне па дзеясл. стирати ў 1 знач. не маючи хꙋстъ до стиранꙗ ропы з вродов ѡных текучое черепом стирал (Біблія, 80); не маючы хꙋстъ до стиранꙗ ропы з вродов ѡных текꙋчои, черепом стирал (Бельск., 39б); полотна на ворки три на харчъ и на стиране полмисковъ и на фартуки челяди четырнадцать локотъ (ИЮМ, Х, 84, 1695).
с. 389
Стирати, стерати, стырати дзеясл. 1. Выціраць; сціраючы што-н., рабіць чыстым. не маючи хꙋстъ до стиранꙗ ропы з вродов ѡных текучое черепом стирал (Біблія, 80); мене нѣꙗкиsсъ млодонец тонким полотенком стырал и бол мнѣ гасил (Бельск., 280); не маючи ани хꙋст до ѡтиранꙗ ропы з вродовъ ѡныхъ текꙋчꙋю, скорꙋпою стирал (Пралог, 662). 2. Саскрабаць што-н. железо тонить и стирает вси речи (Скар. ДП, 9); ѡнъ того дꙋба нашого бортъного под нашымъ клеsном порꙋбалъ и зжогъ и пчолы выдрал и клеsно нашо стералъ (КВЗС, 112б, 1539). 3. Тручы, раздрабняць што-н. Истнѣваю: Сꙋптелне чиню, на порохъ стираю (Бяр., 61). 4. Знішчаць, ліквідаваць. словомъ бѣсы выгонилs и стиралъ (Каліст, II, 60); Съкрꙋшаю: Стираю, скрꙋшаю, травлю, толкꙋ (Бяр., 164); паімку кривsдꙗчого стиралъ: а з его зꙋбовъ выривалъ корист, то ест ꙋтисненаго ꙋбогого ѡт можнаго выбавꙗлъ (Пралог, 658б).
с. 389
Стиратися дзеясл., зв. ад стирати ў 4 знач. человѣкs ... ꙗко цвѣтъ исходитs и стираетсѧ (Скар. ІК, 19). Параўн. зтиратися.
с. 390
Стираючий дзеепрым. ад стирати ў 4 знач. Ахаръ, или Аханъ: Скрꙋшаючій, стир: затрвож. смꙋч: травѧчій, толкꙋ (Бяр., 241).
с. 390
Стирающий дзеепрым. ад стирати ў 4 знач. сее знаменовало зачатие нашего спасителѧ іс0483ъ Хрста безs семени ѡт непорушеное девици Марии стирающее силу диаволsскую (Скар. ДП, 2).
с. 390
Стирка наз. Насавая хустачка. кошуль тры, кгати одны … стирокъ две (АВК, ХХ, 141, 1598); Сꙋдаръ: Хꙋстка, фацелитs, и тыжъ подвичка, стирка (Бяр., 160).
с. 390
Стирта наз. Сцірта. конюшому, пану Михаилу стирта ржы (КЗ, 228, 1486); сена три стирты на влостныхъ панскихъ сеножатехъ взяли (КСД, 192, 1514); тым которые сеножати мають волность на стирту або на стогъ або ѡдрину вчинити або ѡгородити (Ст. 1529–Ф, 122); ѡнъ стиртꙋ сена властънꙋю кнегини ее милости моцъно кгвалътомъ на сеножати побралъ (КВЗС, 66б, 1538); тая стирта жита, которая у моемъ гумне стоитъ, есть моя властная (АВК, ХVII, 279, 1541); жоне своей отписалъ две стирте жита (АВК, ХХI, 212, 1557); жыто мое на власном моем кгрунте всю стирту, в которой было коп пятдесят, квалтом побрал и пограбил (АВК, ХХХVI, 299, 1582); ѡ краденью збожꙗ всꙗкого в копахъ на поли або в стиртахъ зложоного (Ст. 1588, 545); покрадено дей ночнымъ обычаемъ въ стиртахъ жито (АВК, ХVIII, 91, 1591); ечменю зложоного у стиртѣ копъ шестьдесятъ, гороху зложоного у стогъ копъ сорокъ (АВК, VIII, 466, 1593).
с. 390
Стирточка наз., памянш. ад стирта. а што есть у гумне жита немолоченного, двѣ стирточки, тое жито жоне моей Ганнѣ (АВК, ХVII, 406, 1556).
с. 390
Стисканый дзеепрым. ад стискати ў 1 знач. был без милосердиѧ межи дощки стисканыs и ѡгнем паленыs (Зб. 82, 196б).
с. 390
Стисканье наз. Дзеянне па дзеясл. стискати ў 3 знач. длꙗ их дивных а вымыслных болвохвалствъ, тежъ и длꙗ лакомства, и чꙋжоложства, стисканꙗ ꙋбогих нечиненꙗ справедливости то гд0483ъ бг0483ъ пропꙋщает (Бельск., 135).
с. 390
Стискати, стискать, стыскати дзеясл. 1. Сціскаць, шчыльна абхопліваць каго-, што-н. смок неꙗкиs … мꙗ потырает и стискает мꙗ звꙗзавшы з хвостом (Зб. 261, 127); скоро прибѣжалъ до ѡнои хижъки: заразъ ѡныs бѣсъ драпаючи его и стискаючи вышол (Пралог, 618); казали принести прасы и в ныхъ ст0483ого Іѡну стискат, и кости его вси ламатъ и терти (Пралог, 555б); казал емꙋ потомъ ѡкрꙋтник головꙋ в певномъ начиню стискат (Зб. 82, 65). 2. Ціскам змяншаць аб’ём чаго-н. речи смродливые и загнилые высꙋшаетъ и стискаетs, которые сꙋт темные, ѡсвѣчаетs, а самое затымъ всѧко цалое и без вшелѧкои змазы зоставаетъ (Варл., 290). 3. Шчыльна акружаць, абступаць з усіх бакоў. з тои причины маркоманы, венгры и немцы полщꙋ стискали великими наꙗздами и лꙋпезствы зо всѣх сторонъ (Хр. польск., 2б). 4. Прыгнятаць. ѡто тебе стискают злости твои, бо естес чл0483вкъ крови (Біблія, 385); римꙗне жоны и дѣти наши перед ѡчима нашими кгвалтꙗт и сыны наши тꙗжким ꙗрмом стискают (Бельск., 236б); тыи кгꙋбернаторове толко пожиткꙋ своег гледѣли, ꙋбогие земꙗне стыскали (Стрыйк., 616); гд0483а бг0483а просит, абы възгланꙋлъ такъ ꙗко неколи на фараѡна, коли стискалъ люд бж0483иs и выслꙋхал его гд0483ь бг0483ъ (Пралог, 684); не допустил есми богатомꙋ абы мѣлъ стискат ꙋбогаго (Зб. 82, 199б). 5. Выцясняць. ближние не мають ее стискати з ыменѧ веновного (Ст. 1529–Ф, 64); дети мои не мають его ничымъ с того именьꙗ до живота его рꙋшати и стискати (КВС, 607б, 1552); Мартинъ Ганичъ его съ того полуволока стискаеть, менечи быти своими погноями (АВК, II, 221, 1580); почал стискат приꙗтелеs своих з маетностеs (Стрыйк., 523б). 6. Ствараць неспрыяльныя ўмовы. голодъ великиs землю велми стискалъ (Біблія, 94); тым часом голодъ вси земли стискал (Выкл., 26).
с. 390
Стискатися дзеясл., зв. ад стискати ў 2 знач. плоскота безsдны стискаетсѧ (Скар. ІК, 46).
с. 391
Стискать гл. стискати
с. 391
Стискаючий дзеепрым. ад стискати ў 2 знач. Аховѡръ: Мышъ, або покрꙋшовꙋючій, або гвалтѧчій, стискаючій стꙋдню (Бяр., 243).
с. 391
Стискающийся дзеепрым. ад стискатися. тело его ꙗко щиты сълитые, споено чешуѧми в купу стискающимисѧ (Скар. ІК, 49б).
с. 391
Стискованье наз. Дзеянне па дзеясл. стисковати. частые нареканьѧ, оускаржаньѧ и стискованьѧ людей свѣцких на дх0483ѡвные, и засѧ дх0483ѡвных на свѣцкіе были (Апакр., 193б); до стискованѧ не было причины (Там жа, 220б).
с. 391
Стисковати, стысковати дзеясл. Наракаць. стисковал ѡ приказаньи том да до рима поѣхал (Пак. Хр., 24б); не меншъ стискують собе въ томъ шляхта воеводства Виленского отъ врядниковъ и лесничихъ нашихъ, же имъ не допущають вживати проробъковъ ихъ и сеножатей (КПД, 478, 1568); свѣцкіе стискꙋютъ на тое, же дх0483ѡвные … вs справы граничные дѣлчіе и иншіе тымъ подѡбные нѡвымs сѧ способомъ втрꙋчаютъ (Апакр., 195); ѡ тое самое стисковати нам сѧ не годило (Там жа, 213); не стыскꙋите, абовѣмъ онъ ваши потребы ѡтправꙋетъ (Лям., 14).
с. 391
Стискуючий, стыскуючий дзеепрым. ад стисковати. в том часѣ вщалосꙗ шемранье людꙋ, ꙗкобы стискуючого длꙗ працы против гсдꙋ (Біблія, 186); в тым часѣ вщалосꙗ шемране людꙋ, ꙗкобы стыскꙋючог (Выкл., 53б).
с. 392
Стискъ наз. 1. Таўкатня. нѣтъ вѣдома што за хлопецъ зъ посродка стиску людей передъ коломъ судовъ нашимъ обмову до кола нашого подкинулъ (АВК, ХII, 493, 1684). 2. Згуртаванасць. все поганство се дивовали ст0483ыхъ стискꙋ и твердости (Зб. 752, 125).
с. 392
Стисле гл. стисло
с. 392
Стислейшей прысл., выш. ст. ад стисло. ѡблик нш0483ъ тог вытꙗгает жес мы болеs повинни поневаж з бг0483мъ стислеsшеs и болшие добродѣsства взꙗли (Зб. 261, 138б).
с. 392
Стислейший прым., выш. ст. ад стислый. тые строки стислѣйшіе на долѣ а на другой сторонѣ, тогды и отъ строки вирши се вынесли (АВК, VIII, 443, 1588).
с. 392
Стисло, стисле прысл. Сцісла. Сцѣгло: стисло, скꙋпо, немного, барзо троха, мало (Бяр., 161); з господемъ нашым стисле злꙋчени бꙋдем (Зб. 255, 3); панна наша пренас0483теsшаꙗ такъ стисле перестерегае гонорꙋ своег, же ледво довѣрает ангелови (Зб. 259, 653); тамъ ст0483ыs феѡдосиs аг0483глскиs живот провадечи такъ жилъ стисло же и старшии законъницы емꙋ сꙗ дивовали (Пралог, 640).
с. 392
Стислость наз. Сцісласць. если сѧ теды ихs вѣра тобѣ подобаетs и еи стислость и працꙋ знести можешъ, нехай сѧ тобѣ вs томъ щаститъ (Варл., 182); емꙋ прекладал … незвыклые нендзы и часꙋ долгост, и вже бꙋдꙋчꙋю ѡт прагненѧ стислость (Там жа, 338).
с. 392
Стислый прым. Сціслы. стислое ѡтчизны, а великости до нее належачей родины оусмотрѣванье (Апакр., 170б); ѡ стислого ѡблюбенници зs ѡблюбенsцемъ нбснымъ товаришство (Мак., 228); через цѣлые три лѣта в стислоs барзо встремежливости се замкнул (Зб. 107, 172); стислою личъбою зъ злого справованꙗ и добръ божиих злого ꙋжываньꙗ ѡтдать маем (Зб. 255, 91); людеs приводити почалъ до тѣсных, ворот, и ѡного стислого и ст0483обливого жывота (Зб. 752, 486).
с. 392
Стисненый, стисненный дзеепрым. 1. Ад стиснути ў 1 знач. потом его также в прасе ѡноs стиснено, и кости его здрꙋзкотано (Пралог, 555б); ꙋздою и ꙋдилом гꙋба ихъ маетъ быти стиснена (Выкл., 118б); ноги его в дошкахъ стиснено и поврозы крꙋчоно (Зб. 82, 65). Параўн. зтисненый. 2. Ад стиснути ў 2 знач. ѡгромным пꙋдом ꙋдарил, так иж их шики стисненыи перервал и помѣшал, же сꙗ мꙋсили з чола до боковои битвы ѡбернꙋти (Стрыйк., 535б); ѡ небезпеченствахъ тых которыми зs всѣхъ сторонs был ѡгорненыи и стисненый, понехавши мыслити … прагнꙋлъ (Варл., 111б). 3. Ад стиснути ў 3 знач. будеть рещи фараонъ о сынехъ ізраилевыхъ стиснены суть на земли (Скар. КІ, 27–27б); тако понижены были и стиснены вельми вси людие ізsраилевы ѡт мадиамлѧнъ (Скар. КС, 14); будьте на помочи стисненому чоловеку (АВК, ХХII, 149, 1566); геѡргиs стисненыs и перепꙋженыs на новꙋю кондицию мꙋсꙗл присꙗгнут (Стрыйк., 477); тѧжкою неволею стисненые, до першеи волности сꙋтs привернены (Варл., 285); бꙋдꙋчи теды такъ стисненыs шꙋкавъ помочи и бѣгъ до першого ꙋмилованного приꙗтелꙗ (Зб. 107, 181). 4. Ад стиснути ў 4 знач. имъ вельми трудно, будучи стисненымъ со всихъ сторонъ межы грунты шляхецкіе (АВК, ХIV, 154, 1566). 5. Ад стиснути ў 5 знач. мѣсто голодом великим стисненое хотѣло се ѡкрꙋтникови поддат (Бельск., 406); зимномъ и морозами стисненъ и оутрапленъ лежалъ (Каліст, II, 129); если же намѣтностѧми стисненый чл0483вкъ до Бг0483а не пристꙋпитъ … николи таковый правдивого живота не достꙋпитъ (Мак., 220); бꙋдꙋчи теды мнѡгіми бѣдами стисненый и до так великои нендзы пришодши, же и молотомъ, который свини ѣли, своего черева наполнити не моглs (Варл., 96); малжонкове тые так барзо стиснены и ꙋтрапены были (Зб. 255, 326); которыs ꙋбозством ест стисненыs нехаs наслꙗдꙋет клеанта филозофа (Зб. 259, 545); сам сꙗ в собѣ стисненныs сумненемъ жарлъ (Пралог, 492б); она сама рожаною барвою на твари розлитꙋю и вдѧчными а ꙗсными очима, смꙋтное свое срдце и збытною боꙗзнію стисненное покривала (Хран., 380).
с. 393
Стисненье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. стиснути ў 2 знач. на котороs битве мидове и персове в великом стисненю ꙋставали (Алекс., 25); кидано их до везенѧ … в котором стисненю не было ꙗкъ выsти длѧ потребы прироженоs (Зб. 107, 94). 2. Дзеянне па дзеясл. стиснути ў 3 знач. не есть вм0483 тайно … не толко маетности здоровѧ и оучтивости, але и сꙋмнѣню заходѧчее зневолене и стиснене наше (Апакр., 215б); сродзе были траплены и выганѧны, и стиснене свое которое на нихъ пришло, ꙗвне же мнѡгіе слышали, ѡповѣдали (Варл., 307). 3. Дзеянне па дзеясл. стиснути ў 4 знач. бъете чоломъ господарю его милости, докладаючи стисненья черезъ померу волочную именей вашыхъ (КПД, 253, 1554). 4. Дзеянне па дзеясл. стиснути ў 5 знач. вs смꙋтsкꙋ и великомъ стисненю жывот проважꙋ (Варл., 32б); ꙗкие теж ѡна стисненꙗ на дш0483ы зносила (Зб. 255, 345).
с. 393
Стиснути, стиснуть, стыснуть дзеясл. 1. Сціснуць; шчыльна абхапіць каго-, што-н. на привитаню деsфебꙋс ѡблапил его, а стиснул рꙋки его в ѡбычаs приꙗзни (Бельск., 87б); тернье, кгды е хто стиснет, рꙋкꙋ того крвавитs (Каліст, II, 125); моцно ему в колодѣ ноги стыснуть казалъ (Зб. 82, 408); стысни рꙋкꙋ мою, ежели жалꙋешъ за грѣхи (Зб. вып., 51). 2. Шчыльна акружыць, абступіць з усіх бакоў. салмисар притꙗгнул до самарии, ѡблег мѣсто и лежал ѡколо нег три лѣта, а кгды его людом стиснул лацно е ѡдержал (Бельск., 131); приsдꙋть дн0483и и ѡточат тебе неприꙗтели твое валом, и стиснут тебе ѡтвсюль (Зб. 255, 93). 3. Прыгнесці. кгвалтъ тираньскій его стиснулъ (АЗР, IV, 107, 1595); презъ к0483 лѣтъ велми ихъ был стиснул (Біблія, 121); монархи … зневолили, зголдовали и стиснꙋли (Стрыйк., 486б); чловеколюбіе твое беззаконsными злостми нашими, вs которых сѧ найдꙋемо, стиснꙋли есмо (Каліст, II, 312); стиснут его припаметованем прошлых греховъ (Зб. 255, 93); не бꙋдешъ клалъ потвары на ближнѧго твоегѡ, ани егѡ кгвалтомъ стиснешъ (Хран., 122б). 4. Паменшыць у аб’ёме; пацясніць. подле тое купли своее ѡтнялъ ꙋ нихъ дрꙋгую часть, дельницꙋ брата мужа ее, и ее самую зъ ее части стиснулъ (КСД, 1125, 1522). 5. Стварыць цяжкія, неспрыяльныя ўмовы. голод стиснул был землю (Біблія, 101); таꙗ невѣста мѣла сн0483а ѡдног, а коли ю голод стиснул, ѡтложивши ѡт себе всю млст и милосердъе. ꙋчинила ѡкрꙋтенство неслыханое (Бельск., 234б).
с. 394
Стиснутися дзеясл. 1. Зменшыцца ў аб’ёме пад ціскам. чы может сѧ стиснути которым ѡбычаемъ? (Трыст., 59). 2. Шчыльна абхапіцца. добылъ ножа з правой бедры своей, и вразилъ егѡ вs брꙋхо егѡ такъ моцно, же рꙋкоесть вошла за желѣзомъ вs ранꙋ, и сытостю сала стиснꙋласѧ (Хран., 174). 3. Стоўпіцца. побили их великꙋю личбꙋ а ꙋ бранах коли сѧ стиснꙋли (Бельск., 214).
с. 394
Стиснуть гл. стиснути
с. 395
Стисняти дзеясл. Сцясняць. мене то немнѣs долегает и стиснꙗет (Бельск., 221).
с. 395
Стиха прысл. Сціха. безумныи въ смеху возsдвизаеть гласъ свои, мꙋжъ же мꙋдрыи ледва стиха сѧ засмееть (Скар. ІС, 34–34б); внѣгда стиха говорить не верь емꙋ (Скар. ПС, 40б).
с. 395
Стихаръ, стихарь, стыхаръ наз. Стыхар. потрафиль на золотѣ, поручи на золотѣ, полица на золотѣ, стихарь полотна колиньского (АЗР, I, 136, 1494); стихаровъ три и порушни трое (АВК, VI, 492, 1549); стихарь дьяконскій мухояровый бѣлый съ оксамитомъ бурнатнымъ (АСД, IХ, 51, 1557); ризы адамашковые, стихарь коленскій (АСД, I, 146, 1571); стихаръ злотоглавовый и ораръ, за двадцать двѣ копѣ грошей литовскихъ (АЮЗР, I, 264, 1596); рыза одна и стихаръ одынъ полотненые (АСД, I, 212, 1601); уберы священическіе: стихаръ, петрахиль, поясъ, поручье, ѳелонъ (Гарм., 214); покрадено речей церковныхъ немало, то есть книгъ две, которые стояли копъ пять, стыхаръ коленский (АВК, ХVIII, 365, 1648); рызъ двое, стихар дяконский (ИЮМ, ХХVI, 302, 1669); капланови потреба стихара, поѧса, нараквѣцъ, патрахилѧ, и ризы (Зб. вып., 30б).
с. 395
Стихия, стыхия наз. Стыхія; адзін з асноўных элементаў прыроды (агонь, вада, паветра, земля). ꙗкож сѧ зас навертаете кꙋ стихіѧм албо планетом (Каз. Кір., 46); самъ прирожоный с четырехъ частій рокѡвыхъ и елементѡвъ [на полі: стыхій] (Апакр., 48б); ельлини зась што нечистых и плюгавшихъ людиs за боги собѣ мѣвали, ꙋподобаючи и ровнаючи ихъ именам болшихъ звѣздъ и тежъ стихиꙗм (Біблія, 31); хороба … зs запсованѧ которогоколвекъ в насъ зs чотырохъ стихій, або елементѡвъ ставаетsсѧ (Каліст, I, 75); въ первый дн0483ь сотворилъ бг0483ъ нб0483о выжшое, и землю выжшꙋю, з которыхъ есть стіхіѧ то есть ледъ, снѣгъ, мразъ, и роса (Хран., 1б).
с. 395
Стиховня, стиховна наз. Месца ў царкве, дзе святар чытае псалмы. иные студенты передъ амбономъ, гдѣ священницы на стиховнахъ пѣти мѣли, заступили имъ мѣстце (АВК, VIII, 30, 1598); студенты передъ онбономъ, где свещенницы на стиховняхъ пѣти мѣли, заступили имъ тое мѣстце (Там жа, 35).
с. 395
Стихъ наз. 1. Верш. иныꙗ псалъмы стихом поꙗхꙋ (Чэцця, 143б); царь Саломонъ многые … притчи и стихи молsвилъ (Скар. ПБ, 1); вѣршы або стихи до того, што читалъ (Пыт., 1); Гранесъ, гранесословіе: Стих, вѣршъ (Бяр., 31). 2. Абзац біблейскага тэксту. имена словъ великимъ писмомъ розsдельне межи стихами положены суть (Скар. ПЕ, 2б); царь Соломонъ … сопсалъ своего складаниа стиховъ пѧть тысещей (Скар. ПС, 3); ꙋ томъ тѣже стиху показуетьсѧ, ꙗко много на гд0483арѣхъ належить, коли отвѣрають врата до своихъ землъ цару славы, то естъ божіему слову (Будны, 65–65б); гледі о томъ сsлове вышей вs стиху .ѳ0483. (Цяп., 29); Краегранесіе: Початокъ стiха, албо строки (Бяр., 31).
с. 395
Стишокъ наз., памянш. ад стихъ у 2 знач. книги рекомые по гречески ѱалsтиром … имають в собѣ каѳизsмъ двадесеть, ѱалsмовъ полsтораста, стишsковъ или припеловъ две тысещи (Скар. КБ, 5); на початкꙋ кажsного стишsка слово едино (Скар. ПЕ, 2б); ѡ перsшомs цр0483ковъ Бж0483іѧ вs одsномs стишsкꙋ тыми слѡвы мовит (Карп., 19б).
с. 396
Сткляница наз. Тое, што і шкляница. оувидѣли оуношю стоꙗща средѣ двора въ свитах срациньских. и в рꙋкахъ держаща стклѧницю полнꙋ вина (Чэцця, 98б); Алавастръ, или стклѧница (Бяр., 226).
с. 396
Сткляный прым. Шкляны. фляша стъкляная асм. десеть (ИЮМ, I, 115, 1680).
с. 396
Стление наз. Дзеянне па дзеясл. стлети. сътлѣние и см0483рть предъстоꙗть въ заповѣдехъ его (Скар. ІС, 45б); початокъ ꙋбо прелюбодеаниѧ естъ вымышление кумировъ, и знаидение ихъ сътление живота естъ (Скар. ПБ, 21).
с. 396
Стлети дзеясл. Тое, што і сотлети. оскудеютs очи твое, и сsтлѣет душа твоѧ (Скар. ПЦ, 9б); ѡн же ꙗко гнилець стлѣеть ꙗко порsтъ иже зьѣлъ его моль (Зб. 262, 17б).
с. 396
Стлити дзеясл. Тое, што і сотлити. чꙋвъсsтвие почsстивости сътлить тело (Скар. ІС, 50); сsтлить во мнѣ душа моѧ (Скар. ПЕ, 8).
с. 396
Стлуменый дзеепрым. Злучаны ў адно; скампанаваны. речи по нашомоу свычаю соут пописаны, с розмаитых книг в одны сстоплены албо стлꙋмены (Валх., 38б).
с. 396
Стлумити дзеясл. Стрымаць, уціхамірыць. поднесъ роукꙋ свою на них абы стлоумити их на поустыни (Пс. ХVI, 108); молилсѧ бꙋ 0483абы его стлꙋмил, которого бъ 0483з высокости поразивши розтрꙋтил (Каз. Кір., 62б); мужа которыs насъ стерлъ и стлумил несправедливе, такъ выгладит маемо, жебы ани ѡдин не зосталъ з родꙋ его (Біблія, 395); далъ гсдь вs рꙋцѣ егѡ хꙋсарсафема, цр0483ѧ сіріискагѡ, и стлꙋмилъ егѡ (Хран., 174). Параўн. зтлумити.
с. 396
Стлупъ наз. Тое, што і слупъ. казал ѡбраз ... на ег гробѣ на стлꙋпи завѣсит (Бельск., 12); ꙋчини ꙋжа мѣдꙗног завес его на стлꙋпе высоко (Там жа, 63).
с. 396
Сто ліч. 1. Сто. Ⱚранцикъ продал юрьеви дедичство за сто гривенъ (Вісл., 21б); пожали сѣꙗного жита на сто бочокъ (КСД, 181, 1514); в таковых речах закладъ маеть быти на нас гсдрꙗ сто рублеs грошеs (Ст. 1566 I, 76б); уберы сѧ у зброю и возми зъ собою сто пахолковъ (Бава, 134); уся цына коштовала сто злотых (АВК, ХХХVI, 75, 1582); стоит волкъ железныи великъ, а в немъ ревꙋтъ ꙗкобы сто волковъ (Патр. П, 93–93б); который емоу былъ виненъ сто динарѡв (Каліст, II, 61б); было Авраамꙋ сто лѣтъ (Хран., 33б). 2. У знач. наз. Сотня. мають продавати … желѣзо возомъ, бѣлое желѣзо бочкою, або стомъ (АЗР, II, 91, 1511); выберемs нынѣ десеть мужевs ѡт ста (Скар. КС, 43); потомь заправду оуставили другꙋю сто кораблев (Троя, 18); бѫдеш ли потребенъ до ста или до десѧтка (Арыст., 169); кнежата филистынские тꙗгнули стами и тисꙗчми (Біблія, 353); збудовал повторе на морю великиs дом на ѡкрꙋтех, коториs былъ стом котвицъ ꙋвꙗзаныs (Алекс., 76б); Сотникъ: Ротмистръ, старшій над стомъ (Бяр., 153).
с. 397
Стоание гл. стоянье
с. 397
Стоати гл. стояти
с. 397
Стоащий гл. стоящий
с. 397
Стоваришитися, стоваришитисе, стоварышитися, стоварышытися дзеясл. Здружыцца, змовіцца, згуртавацца. сынъ мои Енаѳа стоваришилсѧ сs сыномъ Иесеовымъ (Скар. ПЦ, 47б); самъ первеи наклонил его былъ собѣ и на воину сѧ з ним стоварышыл (Атыла, 187); стоварышилисѧ были з ним на воину (Там жа, 202); стоваришилися з людми и потомством каиновым (Бельск., 8); стоваришилсꙗ есми зо всими которие сꙗ тебе боꙗт, а стерегутъ росказанꙗ твоего (Пс. ХVII, 136); млоденец … пришол до такоs роспачы и роспꙋсты ижъ се стоваришил з разбоsники (Зб. 82, 63). Параўн. зтоваришитися.
с. 397
Стоварышэнье наз. Дзеянне па дзеясл. стоваришитися. прэмире, прыѧзнь и стоварышэне на воину, котороем с Тэѡдорыкемъ ѡтцом твоим мѣл (Атыла, 200).
с. 397
Стовба гл. столба
с. 397
Стовие гл. сотовие
с. 397
Стовпецъ гл. столпецъ
с. 397
Стовповый гл. столповый
с. 397
Стовпъ гл. столпъ
с. 397
Стовченый гл. столченый
с. 397
Стовчися гл. столчися
с. 397
Стогнанье, стогнание наз. Дзеянне па дзеясл. стогнати. ныне адъ мꙋка вѣчнаꙗ штож в немъ многое стогнание (Чэцця, 124б); азъ слышахъ стогsнание сыновъ ізsраилевыхъ (Скар. КІ, 13); был теды плач и стогнане великое ѡт всег народꙋ (Бельск., 390б); слышал бы был там ранных под конми стогнане (Стрыйк., 489б); ихъ стогнанsе тѧжкое, ажъ за сердце щиплетъ (Лям., 4); ничого не слыхат ѡдно вздыхане стогнанꙗ (Зб. 255, 399–399б); голꙋбъ мѣсто спеванꙗ стогнане мает (Зб. 259, 525); там ест плачъ ꙋставичныs стогнане нарекане (Зб. 752, 169б); хто может стогнане и сердечъное матерънее вздыхане вымовити (Зб. 82, 228б); чотыри дни ишли ѡт тоеи горы и еще слышат было стогнане того человѣка (Алекс. 1697, 62).
с. 398
Стогнати, стогнать дзеясл. Стагнаць. нн0483ѣ плачюсѧ и стогноу (Чэцця, 244); коли болитъ не стогнати и не охтати здобытисѧ не мѡжемъ (Апакр., 214); потом сын ѡнои невѣсти почал стогнат (Бельск., 120–120б); ѡнаꙗ всꙗ землꙗ з кшиканꙗ их стогнала (Алекс., 27б); стогнати и трѧстисѧ бꙋдешъ на земли (Мак., 293); раненый, взявшысе за голову, стогналъ, по подворю ходилъ, жоны и балвера взывалъ (ИЮМ, VIII, 526, 1636); вышедшы зъ того дому, въ которомъ теперъ мешкаю усела пъяная и, зявавшы, стогнучы, умерла (ИЮМ, IХ, 372, 1639); стогнутъ ѡт серца але немашъ хто бы имъ допомоглъ (Пралог, 552б); бꙋдетъ стогнучи и трѧсꙋчисѧ по земли волочить (Хран., 11б); ѡн хотꙗs ѡнꙋю болестью тѣлесною збитыs тꙗжко стогнал и поднꙗтисѧ не мог (Зб. 82, 325б).
с. 398
Стогнучий дзеепрым. ад стогнати. стогнꙋчими и трасꙋчимисѧ бꙋдете и кидаными вs ситѣ землѣ (Мак., 51).
с. 398
Стогъ, стокгъ наз. Стог. о бранью стоговъ (Вісл., 8); тотъ чоловекъ Дитятъковичъ даивалъ отцу нашему съ тое земли, на которой онъ седить … три копы грошей а топоръ, а стогъ сена (КЗ, 149, 1493); взялъ жита панъ Литаворъ три стоги, а въ кожъдомъ стозе было по сороку копъ (КСД, 875, 1516); чрево твое ꙗко стогъ пsшеници (Скар. ПП, 9); она на сеножати нашой себреной одна сама покосила пятнадцать стоговъ сена (АВК, ХVII, 144, 1540); при той жо рѣцѣ Бомбенѣ сѣножати на дванадцать стоговъ (РПП, 37, 1559); сена стогов зложоных двесте трыдцать осмъ взяли (АВК, ХХХVI, 334, 1582); тымъ которые сеножати мають вольно на стырьтꙋ, альбо на стогъ або ѡдърыну ꙋчынити, албо ѡгородити (Ст. 1588, 381); было въ гумнѣ Болотковскомъ: напередъ ве двухъ стогахъ ечменю осмьдесятъ копъ, пшеницы возлѣ шесть копъ, овса стокгъ (АВК, VI, 88, 1589); въ которомъ дей стозѣ всего жита было копъ тридцать (АВК, ХVIII, 303, 1629); купили сена для коней ратушныхъ стогъ (ИЮМ, III, 55, 1685).
с. 398
Стодня гл. студня
с. 399
Стодола наз. 1. Заезны двор з карчмой. с коръчмою то естъ стодолою котораꙗ стоить на дорозе великоs (КВС, 644, 1552); таꙗ жъ мера збожа маеть быти по местом и торгомъ кн0483зьскимъ и панским и земꙗнскимъ и по стодолахъ и в карчмахъ (Ст. 1566, 37); он без ведомости моей пошол до стодолы похмелятсе (АВК, ХХХIХ, 18, 1578); трафило ми се заехат на ноч до стодолы городской (АВК, ХХХVI, 1, 1582); абы жадинъ чл0483вкъ … не смелъ новых мытъ вымышлꙗти ани на дорогах … ани в торгохъ, ани на местечкахъ, и стодолахъ або корчмахъ (Ст. 1588, 36–37); стодола, домъ гостинный, съ которое даютъ аренды копъ грошей десеть (АВК, ХIV, 439, 1592); жолнер именем никола шол на ѡнꙋ воsнꙋ, которыs ѡдног дн0483ꙗ в тꙗгненю заночовал в корчмѣ, або в стодолѣ (Бельск., 361); панъ Рокицкій съ корчмы стодолы своей Понизской поборъ чоповый до него далъ (АСД, III, 88, 1617). 2. Гумно, свіран. гдѣ бы евьи мѣти была потреба, тамъ поодаль отъ стодолъ и скиртъ, у гумнахъ нашихъ и подданыхъ, для небезпечьности отъ огня, мають быти дѣланы (АЗР, III, 78, 1557); клѣть, напротивку погреб, лазня, стодола, стайня, поветь, ворота (ИЮМ, ХХХII, 240, 1577); на томъ пляцу светлица, сенцы, изба против на вышках, зъ стодолами и зо всимъ будованъемъ (АВК, ХХХIХ, 41, 1578); у томъ гумънѣ жита немолочоного у стодоле зложоного копъ осьмнадцать (АВК, ХVI, 261, 1580); стодола великая, гдѣ молотятъ, зъ токомъ, соломою крыта (АВК, VIII, 418, 1586); въ томъ же селѣ стодола будованая, въ ней при сторонѣ гридня и комори, броваръ (АВК, ХIII, 339, 1588); Казимер ꙗко ѡпатрныs крол полны мѣл стодолы и шпихлѣри збожа в каждом именю (Стрыйк., 615); Житница: Гꙋмно, шпѣхлѣр, спѣжарнѧ, стодола, клꙋна (Бяр., 44).
с. 399
Стодолище наз. Месца, дзе было гумно. поле называемое Котроловскій подле стодолища князя Полубенского (АВК, ХI, 52, 1593); дворцови судеревскому отмѣну дано за стѣною Будивискою ку кгрунтомъ князя Полубенского поле называемое Садовщину, подле стодолища князя Полубенского (АВК, VIII, 111, 1594); стодолище надъ рекою Лугосою (ИЮМ, ХХIII, 490, 1634).
с. 399
Стодолка наз., памянш. ад стодола ў 2 знач. именье татарское ее жъ надъ озеромъ Оникштами, Михалъ и Петръ Коклинове и подданые ихъ и стодолка (АВК, ХVIII, 82, 1590).
с. 399
Стодолникъ гл. стодольникъ
с. 400
Стодолный прым. ад стодола ў 1 знач. у пивницы стодолной … пробой у дверей зламан (АВК, ХХХVI, 311, 1582).
с. 400
Стодольникъ, стодолникъ наз. Гаспадар заезнага двара. в той стодоле знашодшы самого стодолника … и тых подданых пана моего розбивали и окрутне поранили (АВК, ХХХVI, 310, 1582); Гришко, стодольникъ, волока одна, плату грошей сорокъ осьмъ (АСД, III, 302, 1593); Станюл стодолник с халупы своей дает грошей дванадцат (СДГВ, 150, 1599); ведаю, отъ кого тую шкоду во млыне Василей млынарь арендарь маетъ … отъ стодольника Ивана Копача (АВК, ХVIII, 194, 1603).
с. 400
Стодольница наз. Гаспадыня заезнага двара. сторона поводовая, доводечи того, светка давали стодольницу Ганну, где ся тотъ бой сталъ (АВК, ХХII, 335, 1570); в той стодоле помененой стодольницу мою Едвигу … збивши, зранивши … до себе взялъ (АВК, ХХVI, 88, 1585).
с. 400
Стоевати гл. стоивати
с. 400
Стоечий гл. стоячий
с. 400
Стожарье наз. Стажар’е. на сеножатех Куцковских … видел есми стожаревъ шестьнадцать (АВК, ХХХI, 139, 1593).
с. 400
Стожекъ гл. стожокъ
с. 400
Стожиско наз. Месца, дзе быў стог. онъ на своей части властной гребли и млыны побудовалъ, не тыкаючисе ничого ихъ кгрунтовъ, показуючи при томъ мѣстца стожискъ, же они тамъ въ гору, што рокъ кошиваютъ (АВК, VI, 233, 1629).
с. 400
Стожокъ, стожекъ наз., памянш. ад стогъ. съ того млына тежъ на городъ везуть а дани полтрети колоды у стожку (АЮЗР, II, 110, 1480); тотъ Ондрушко свой стожокъ жита зъѣлъ (АВК, ХVII, 67, 1540); на которомъ иржищи три стожки жыта стоять (АСД, I, 79, 1546); у гумнѣ было пять стожковъ жита (АВК, II, 220, 1580); овса стокгъ … а другій стожокъ начатый (АВК, VI, 88, 1589); подле того огнища и стовпцовъ другий стожокъ жита (АВК, ХVIII, 352, 1647); сена стожокъ, въ которомъ возовъ летнихъ шесть, купили (ИЮМ, II, 101, 1684); купили сена стожокъ (ИЮМ, IV, 64, 1686); купили сена до цекавзу, у Волковце, у Швятского Антипа стожокъ (ИЮМ, VII, 41, 1690); стожекъ сѣна 14 зол. (ИЮМ, ХХV, 53, 1715).
с. 400
Стоивати, стоевати, стоювати дзеясл. 1. Прастойваць пэўны час дзе-н. вsставаѧ рано авѣсаломъ стоивалъ естъ ꙋ вратъ на пути (Скар. ДЦ, 93б); внегда моисеи исхожаше ко храму воставаху вси людие и стоиваху единыи кажsдыи во дверехъ шатра своего (Скар. КІ, 63); филистынин выхожалъ рано и вечор и стоювал през м0483 дниs (Біблія, 328). 2. Знаходзіцца пры кім-н., выконваць службовыя абавязкі. подъ хорꙋговъю Волыньскою не стоивали (КСД, 688, 1511); Багатанъ и Ⱚаресъ … были суть и придsверниками а оу первыхъ двереи ложsници царевы стоиваху (Скар. КЕ, 7); коли людъ ѡтшолъ, радилсе цар старших, которыи стоевали перед ѡтцемъ его соломоном поки еще был живъ (Біблія, 423). 3. Мець часовае месца знаходжання. внегда туда часто ходивалs стоивалs ꙋ нее ꙗсти хлеба (Скар. ЧЦ, 190б); ловчій его Левко Басманъ ѣжчивалъ и въ томъ дворѣ стоивалъ (АСД, I, 15, 1536); ехалъ дей напервей до господы своее, в которой дей передъ тымъ стоивалъ (АВК, ХХ, 174, 1601); великій князь Витовтъ по дворам ѣздывалъ и въ дому ихъ стоивалъ (АВК, VII, 81, 1722). 4. Размяшчацца дзе-н. лазни здавна стоивали на ѡстрове (КСД, 1087, 1522).
с. 400
Стоикъ наз. Стоік. Стоа, ел: Ганок, ѡттол стоіки філософи названи, ѡт ганкꙋ вs котором діспꙋтовали (Бяр., 313).
с. 401
Стоити, стояти II дзеясл. 1. Каштаваць. намъ мають дати чоломъбитья … по камъце, штобы стояла за двадцать копъ грошей (КЗ, 243, 1487); тотъ ширꙗs и сам з жоною и з детми за десꙗть копъ грошеs не стоить (КВЗС, 77б, 1538); мають ѡшацовати тые именѧ и пенезми еи заплатити, чого таѧ часть ее стоѧти будеть (Ст. 1529–Ф, 47); чэрэз возного положившы заклад на листе своемъ ꙗко таꙗ рэч з чого выбитъ стоить маеть (Ст. 1566, 66); дали есмо … чотырнадцат стіагов міаса іаловичого добрых, кожды стіаг стоил по петдесіат грошы (ИЮМ, ХХХII, 220, 1578); узяли сермеги две новыхъ, которые стояли полкопы грошей (ИЮМ, VII, 338, 1582); взяли … коня шерстью гнедого мерына доморослого жъ, который дей стоял пети копъ грошей (АВК, ХХХI, 249, 1595); если хто взꙗл реч ꙗкꙋю, котораꙗ стоит грошиs десꙗти ест грех смертелныs (Зб. 261, 87б). 2. Быць вартым. ѡнъ … ни за што не стоить оу бг0483а (Чэцця, 116б); срдце же грешsныхъ за ничsто не стоить (Скар. ПС, 17б); все сее не стоить ми ни за што (Зб. 262, 130б); то городъ мои, а ты ми его держышъ кгвалтом, але мнѣ ѡн не стоить ни за пенез (Бава, 158); коли не на правомъ фундаментѣ, все то за сметье стоитъ (АЗР, IV, 90, 1595); лѣта людские суть, ꙗко речи которие за ништо не стоꙗт (Пс. ХVII, 92).
с. 401
Стойло наз. Стойла. заплатили дойлидомъ, Борису, за стойлы конемъ ратушнымъ золот. три (ИЮМ, II, 47, 1683); за направу у стайни стойла дали (ИЮМ, Х, 41, 1695).
с. 401
Стокгъ гл. стогъ
с. 402
Стократицею прысл. Тое, што і стократъ. аще хощешь взаемъ дати чл0483вкомъ, то даи же бо0483у, да ти стократицею ѡтдасть (Чэцця, 309).
с. 402
Стократъ, стократь прысл. Сто разоў. грешsникъ же стократь творить грехъ (Скар. ЕК, 13); сеꙗлъ естъ ісаакъ в земли тои, и знаиде лѣта того стократъ толикожs (Скар. КБ, 47). Параўн. стократицею, стокротно, стокроть.
с. 402
Стокротно, стокротне прысл. Тое, што і стократъ. он вѣрный естъ богатый и словный должник, же намъ стокротно ѡтдасть и нагородит (Каліст, II, 204б); не вѣруеш томꙋ, которыи тут стокротне нагородит (Жыц. св., 39б).
с. 402
Стокротный прым. Сторазовы. стокротную мзду за то готуетъ вамъ (АЗР, IV, 87, 1595); кгды сꙗ иншимъ ничого не ꙋродило, а ему стокротныs пожитокъ (Біблія, 59); дрꙋгое зас пало на землю добрꙋю, взникнꙋвши оучинило овоцs стокротныи (Каліст, II, 120); стокротную в томъ животѣ заплату … обецуетъ (АВК, ХХ, 248, 1617); того достꙋпиш, же сѧ и самъ свѣтлостsю станешъ, и ѡвоцs стокротный принесешs (Варл., 41б); дам ему живот вѣчныи и стокротную нагородꙋ (Зб. 81, 145б); такое милосердие ѡного ст0483ого мꙋжа бог всемогꙋщыs милосердием стокротънымъ емꙋ тое нагородилъ (Зб. 259, 161б).
с. 402
Стокроть, стокротъ прысл. Тое, што і стократъ. ѡстрашит каранье розꙋмног нижли оударенье безꙋмного стокротъ (Зб. 262, 101б); нехай приспорит гсдь людꙋ твоего стокротъ наболѣй нижли его есть (Біблія, 398); зновꙋ цесарова розꙗдла и гнѣвꙋ стокрот болшеs ниж первеs на иѡана ст0483ог причинила (Бельск., 302); широко его и незносно стокрот тыранство долгими словы выводит почал (Стрыйк., 473б); ꙗ быхъ могла и стокрот ꙋмират к воли ему (Зб. 81, 67); бы мене и стокрот болшеs мꙋчилъ, а тысꙗчмакрот зпалил, христа ми з серца вынѧт не можеш (Зб. 82, 132б); прибытныꙗ речи … которихъ быхъ их мелъ тыле стокрот, взꙗт ихъ до гробꙋ не могꙋ (Пралог, 661); еслибым еще и стокрот мел болеи еднак з собою не понесꙋ до гробꙋ (Жыц. св., 11).
с. 402
Стокъ I наз. Сцёк; выток. привели нас … тою речкою вниз къ млинищу, а от млинища к истоком, а от стоков къ другому млинищу (Пін., 27, 1517); вели насъ черезъ поле до стоку (АСД, I, 49, 1546); были посередъ болота въ зданій стокъ Пороговской границы, а съ заднего стока черезъ дорогу по бору (АВК, VII, 5, 1586). Параўн. истокъ у 1 знач.
с. 402
Стокъ II наз. Усход. того делꙗ на стоце и на оусех сторонах далеи морьских хотѧт мети чсть и мають межи иными хрестіаны (Валх., 57).
с. 403
Стола I наз. Тое, што і стула. свещеники теж велми бѣлыми столами приѡхандожоны (Алекс., 10).
с. 403
Стола II гл. столя
с. 403
Столба, стовба наз. Тое, што і столпъ у 1 знач. близъ столбы моее поставте емоу хижицоу малоу (Чэцця, 149б); по столsбѣ хожаху на середнии переделъ (Скар. ТЦ, 134); подле тыхъ одринъ свиренъ на подклѣте зъ стовбою новшiй (АВК, ХVI, 508, 1594).
с. 403
Столбунатый прым. Стаўбунаваты. им сполна отписал … котелокъ Могилевской роботы, столбунатый (АВК, ХХХIХ, 567, 1579).
с. 403
Столетный прым. Стогадовы. мнѣмаешъ, же столѣтному сын се ꙋродит (Біблія, 44); не ѡбленилсꙗ столѣтныs старец в пꙋстыню ити (Зб. 752, 25).
с. 403
Столецъ, столець наз. 1. Трон, прастол. цр0483ь сѣлъ на стольци цр0483ьском (Чэцця, 57); пилат велѣлъ привести ісса перед столець свои (Пак. Хр., 21б); лꙋциꙋшъ тарквиниꙋс зꙗт кролевскиs власныs з столца кролевског тестꙗ своег сервиꙋса зопхнул, а сам на столцꙋ ꙋсѣл (Бельск., 149б); самъ столец ѡного маестату был з смарагдꙋ, а стѣны его з топазиѡна (Алекс., 43б); зѧт его власныs з столца царского зопхнꙋл, а сам на столцꙋ ꙋсѣлъ (Рым., 79). 2. Улада манарха. онъ намъ такожъ правду свою держалъ и полънилъ, поколе на царстве седелъ, на стольцы отъца своего (КЗ, 452, 1486); стольца цр0483ьског и славы ѡтстоупилъ еси (Чэцця, 319); далъ намъ Богъ сѣсти на столцы отца нашого, на отчинѣ нашой на великомъ княжьствѣ Литовскомъ (АЗР, I, 109, 1492); млсрдіе и правда заховають цр0483ѧ и ѡпретьсѧ ѡ млсрдіе столець его (Зб. 262, 103б); король Дунскии великую славу и дары давал славному господару великому кнзю Витовту и брату его великому королю Ꙗкгеилу деръжечы ему столецъ Польского королевства (Рач., 334); бꙋдеть вынесен столецъ дв0483дов над израsлемъ (Біблія, 360); Соломон сын дв0483дов з вирсавии, еще за ѡтца принꙗл царскиs столец во ві0483 лѣтех, на котором пановал м0483 лѣт (Бельск., 112б); по нем вступивши на царскиs столецъ аристовꙋлъ сын еи рꙗдил три лѣта (Кн. Мак., 66). 3. Пасада. мы не ради быхмо твоей пригоде, брата нашого, ради быхмо твоему доброму, ижъ бы еси на своемъ стольцы седелъ (КЗ, 337, 1481); твоя милость зъ уряду а столца свойго митропольего, того владыку Полоцкого обослалъ и передъ собою стати ему росказалъ (АЗР, III, 2, 1545); Мартиꙋсъ папежъ … толко ѡдин рокъ был на столцꙋ (Царств., 75); Лин по ст0483ом петрѣ в риме столец епископскиs вторыs справовал (Бельск., 224б); по смерти григориꙗ аі0483 папежа которыs зs францѣи зs авинꙋм мѣста столец папезскиs, где трвал лѣт семдесꙗт зs великим ꙋпадком хрстиꙗнским повторе до римꙋ перенеслъ (Стрыйк., 542б); отецъ митрополита … тыхъ таковыхъ игуменовъ на тотъ столецъ игуменскій подавать и блогословить маютъ (АВК, ХI, 130, 1642). 4. Сталіца. кн0483зеи Руских постиналъ, а иншыхъ ꙋ полонъ повелъ и столецъ всее Руское земли город Киевъ зъжогъ (Рач., 299); наримонтъ … знесе з новагородка столецъ до Кернова и почалъ кнꙗжити (Патр. П, 87); назвал новые троки и перенеслъ столец з старых троков на новыи (Стрыйк., 544б). 5. Крэсла. казал з него шкꙋрꙋ ѡдрат а ростꙗгнꙋт на столцꙋ где сꙋдъꙗ седел, абы дрꙋгиs потом, гледꙗчи на ню варовалсе здрады (Бельск., 160); росказавши столецъ принести, ѡного близко себе посадилъ (Варл., 263); Полкрꙋжникъ: Крѣсло, столецъ (Бяр., 110); порвалсꙗ евфимиꙗнъ з столца и торгалъ сивые волосы свои, и тиснулсꙗ до чтигодного и ст0483ого тѣла (Пралог, 524). 6. Стол, прылавак. листомъ нашимъ потвердили … столцы скупничые и хлѣбницы, и шинкъ медовый и пивный мѣти (АЗР, II, 94, 1511); вsшодsши исусъ вs цѣрsковъ, почалъ выганѧти, пsродаючихъ и купуючихъ вs цѣрsкsви и столы торsговsцомъ и сsтольцы пsродаючихъ голубеи пообsрокидалъ (Цяп., 59б); Тетраподъ: Червероногій или праздничный столецъ (Бяр., 316). ⧫ Вдовий (удовий) столецъ – стан удавы, калі яна не мела права пэўны час выходзіць замуж пасля смерці мужа. коли мꙋжь жоне оумреть тогды жона сѧдѣть на оудовьемь стольци во всем именіи (Вісл., 40); каждая вдова маетъ до году на вдовьемъ стольцы во впокои седети (АВК, ХVII, 209, 1540); таковаꙗ вдова можэть на вдовемъ столцы на всихъ именꙗхъ з детми седети (Ст. 1566, 72б).
с. 403
Столечникъ наз. Намеснік правіцеля на падначаленых землях. ахашверошь … вчинил пиръ всим боꙗром своимъ и холопьи своеи воискꙋ перsскомꙋ и мадаискомꙋ столечником и боѧром земьским перед собою (Зб. 262, 127); наменшіи цр0483ь на десѧти столечниковъ, а под каждым столечникомъ десѧть боꙗръ, а под каждым боꙗрином десѧть оурѧдников (Арыст., 169).
с. 404
Столечность наз. Высокае званне, пасада, кіраўніцтва. мы зъ столечности пастырской, за листомъ господарьскимъ писанымъ до насъ, приказуемъ тобѣ (АЗР, III, 67, 1555); в бг0483оспасаемомъ граде берестеsском цр0483кве столечности нш0483ое соборное ст0483го чудотворца архіереꙗ николы … молиша нас многіе бл0483гочестивые и хрстолюбивые мещане (Дыяр., 153б); зъ нашея столечности напоминаемъ, абы вы не рачили на душу отца своего того положити (АСД, IХ, 415, 1692).
с. 405
Столечный прым. ад столецъ у 4 знач. посадиша его с честию на столечнемъ городѣ на Вилни (Увар., 108); тое мѣсто столечное всим мѣстом оу отчине нашой Великом кнжствѣ литовском будучи голова (СДГВ, 18, 1505); мы жикгимонт Августъ … возвали на съем валъныs в столечномъ месте ꙋ вилни зложоныs панов рад нашыхъ (Ст. 1566, 2); в Сыкамбрыи столечномъ мѣсте своем мешкал (Атыла, 231); которыs трибꙋналъ нигде инде ѡдъно в месте нашомъ столечъномъ виленьскомъ таковые справы … ѡтсꙋживати маеть (Ст. 1588, 99); которые домы обадва посполу зъ собою лежатъ въ мѣстѣ нашомъ столечномъ виленскомъ, идучи зъ рынку до острое брамы по лѣвой руцѣ (АВК, IХ, 146, 1592); аѳанасій римъ зоветъ, столечным мѣстомъ римского панства (Апакр., 124б); был первеs замок столечныs новгород кн0483жати рꙋског през батиꙗ цара татарског збꙋреныs (Стрыйк., 517); Іерихѡнъ мѣсто было столечное краины Хананенской (Каліст, II, 188); такъ и до оздобы церкви нашое столечное митрополитанское приложити рачили (АСД, III, 52, 1634).
с. 405
Столиаръ гл. столяръ
с. 405
Столикъ наз., памянш. ад столъ у 1 знач. столовъ три великихъ, а два столики малыхъ (АВК, ХIV, 355, 1590); на столику китайка чирвоная локти два, сукно чирвоное кгерлица, которымъ столъ прикритъ (АВК, ХХ, 136, 1598); столик шкꙋраныs складаныs, которыs може з собою нести на коню где треба, на котором може ести (Бельск., 411б); гды ꙋслышал потребꙋ покарму, вшодши до печеры своее находил на столикꙋ своемъ дивное солодкости и пенкности хлѣбъ положоныs (Зб. 107, 121).
с. 405
Столица наз. 1. Сталіца. ѡн сам з мѣста Сыкамбрые, которое был собѣ столицою ѡбрал, вытѧгнул в поле з воиском (Атыла, 179); король Жыкгимонтъ въ кнѧзство Мазовецкое и в мѣсто Варшову столицу того кнѧзства ꙋвезалъсѧ леннымъ правомъ (Рач., 350); места замки малые выплендровали. Але под столицею все лето стоꙗли мног штурмовъ ꙋтратили не достали (Барк., 173); Петрова столица не индѣ гдѣ, едно въ Римѣ (Пыт., 20); столицꙋ з новгородка до кернова перенеслъ (Стрыйк., 530); барзо людное мѣсто, где бы мѣлъ свою кролевскꙋю столицꙋ назначил, и всего емꙋ, што кролевскому станꙋ належитъ, оудѣлилъ (Варл., 304); ѣхалъ до столици (Дыяр., 152); за приездомъ зъ столицы пану Окрасе купили ситницъ две (ИЮМ, II, 42, 1683). 2. Улада манарха. бискꙋпъ римскій и цѣсарѧ на сторонꙋ ѡтложилъ, взѧвши на себе не толко столицꙋ и владзꙋ цесарsскꙋю свѣцкꙋю, але и божꙋю (Каз. Кір., 70); брате милыs … седи на столицы дꙗди своего великого кн0483зꙗ ѡлкгирда (Патр. К, 51б); столицею кролевскою продковат тебѣ бꙋдꙋ (Бельск., 29); довмонт широко панꙋючи воsско роспꙋстил не ꙗвною воsною, але фортелем таемным, мыслꙗчи брата троsдена забит а ѡтчизнꙋю столицꙋ литовскꙋю достат (Стрыйк., 530б); по нем вступилъ на столицꙋ египта птоломеs (Кн. Мак., 47б); Владислав локетокъ, столицꙋ кролевства полского засѣлъ (Хр. польск., 11б); левъ арменинъ михаила благочестивого цесарꙗ зопsхнулъ з столици (Пралог, 498б); по смерти Іѡвовѣ былъ цр0483емъ Асомъ, оумерлъ Асомъ сѣлъ тежъ на егѡ столицы Ададъ (Хран., 59). 3. Трон, прастол. справил тежъ цар столицꙋ великꙋю з кости слоновои и ѡправил еи счирим золотом (Біблія, 420); Престолъ: Столица, кролевскiи столокs, сѣдѣнье, маестат (Бяр., 122); жидъ … ѡполночи ѡбачыт великое множество злых дꙋховъ, а межи ними ꙗкъ пн0483а ѡдного которыs сѣлъ на столицы и почал каждого слꙋхат личбы (Зб. 107, 162–162б); оусѣлъ цр0483ь на столицы своей котораѧ была при стѣнѣ водлꙋгъ обычаю (Хран., 226); провадили его до своего пана, на столицы высокоs сидꙗчог (Зб. 82, 289б). 4. Высокая пасада. таковый каждый безъ милосердья зъ столицы скиненъ быти маеть, кромъ если бы того омѣшканья своего оказалъ явную значную причину (АЗР, IV, 35, 1590); митрополита и владыковъ зъ столицы ихъ дꙋховное хочеть складать (Бер. саб., 5б); геретикове … смѣли насъ выклинати и зъ столицъ нашихъ скидати (АЮЗР, I, 285, 1598); своеи епскопіи столицꙋ оутратилs (Варл., 306); помазаныs и всажоныs естъ на столицꙋ митрополитанскую (Зб. 81, 174); теды ст0483ыs мефодыs сѣлъ на патриꙗршоs столици (Пралог, 513б); призовет их абы ꙋсѣли на столицах и сꙋдили з нимъ (Выкл., 124); цесар коли епскопы повыганѧл и столицы их ариꙗны своими ѡсадил (Зб. 82, 287). 5. Прапаведніцкая кафедра. Амвѡнъ: Мѣстце вынеслое, ѡ килкꙋ сходах, столица, або крꙋг оучиненна мовене (Бяр., 229).
с. 405
Столичный прым. ад столица ў 1 знач. ѡни нашлисѧ близко ѡдного мѣста, которое звано Домолот, столичное мѣсто Артиуша королѧ (Трыст., 54); тотъ свꙗтый бꙋдꙋчи ꙋрожоныs в месте василкове абовемъ недалеко столичнаго места Киѡва (Пралог, 638б). Параўн. столничный.
с. 407
Столканый дзеепрым. Пабіты, патоўчаны, пагнуты. видела в него зброю столкану ѡт великих ударов (Трыст., 33).
с. 407
Столко гл. столько
с. 407
Столкованье наз. Тлумачэнне. Сказаніемъ: ради сказаніа, чрезs сказане, чрез столковане (Бяр., 146).
с. 407
Столмахъ гл. стельмахъ
с. 407
Столникъ гл. стольникъ
с. 407
Столничний прым. Тое, што i столичный. посадиша его с честию на столничнемь городѣ на Вилни (Увар., 70б).
с. 407
Столный гл. стольный
с. 407
Столовое наз. Падатак ад свяшчэннаслужыцеляў. епспъ … ѡт презвѵтеровъ можетъ брати катедратикꙋмъ, то естъ столовое, и вспоможеніе милосердное (Зб. вып., 68б).
с. 407
Столовый прым. 1. Прызначаны для стала, для выкарыстання ў час яды. речи столовые, кухенные … то маеть мѣти малжонка моя милая (АВК, II, 213, 1580); цына столовая, напродъ: тузинъ талеровъ вышнихъ, другiй тузинъ талеровъ среднихъ, третiй тузинъ малыхъ талеровъ (АВК, ХIV, 357, 1590); ꙋчинил и стол з дерева негниючого … и начинꙗ кꙋ розным потребам столовым, миски, чашки и кубки (Біблія, 155). 2. Прызначаны для сталавання, харчавання. в томъ дому будованья – светлица столовая на подклете (АВК, ХХI, 185, 1556); свѣтлица великая столовая, печъ поливаная (АСД, I, 144, 1571); подъ свѣтлицею столовою подклѣтъ (АВК, ХIV, 355, 1590); оув ызбе белой столовой поберцовъ у стяны новыхъ белыхъ тры (АВК, ХХ, 136, 1598); добра столовые его королевской милости за неданьемъ причины и показаньемъ правъ новыхъ страшіе мѣли быти ломаны и не держаны (АВК, VI, 169, 1599); далѣй, вколо идучы, домъ великій зъ кганкомъ, свѣтлица столовая (АСД, I, 221, 1601); напередъ сѣнъ зъ кухнею, зъ сѣни изба столовая сукномъ зеленымъ вся обитая (АВК, VIII, 557, 1603); въ замку Вышнемъ Полоцкомъ а мяновите свѣтлица столовая поземная, старая, въ ней оконъ чотыре (АВК, IХ, 4, 1618). 3. Адказны за харчовыя прадукты. съ князи, паны, врадниками столовыми, земъскими и дворными … постановили есмо (КПД, 695, 1563); мы, рады великого князства Литовского, врадники столовые, дворные (АВК, III, 271, 1577). 4. Сталы, пастаянны. дворскꙋю и столовꙋю вѣрꙋ мѣли (Бельск., 283б–284); справедливост свѣть ѡпꙋстила, мл0483сть столоваѧ настꙋпила (Зб. 82, 126б).
с. 407
Столокъ наз. 1. Памянш. ад столъ у 1 знач. столка жаден не мает кꙋ еденю, але на хандокгом посланю седит, на земли (Бельск., 411б); сын божиs велце сꙗ ѡбразил на купуючих и продаючих в цр0483кви ерусалимскоs и столки имъ спроворочал (Аб абр., 9б); столки купили на потребы мескіе (ИЮМ, ХII, 33, 1698). 2. Памянш. ад столъ у 2 знач. прес0483таꙗ дв0483ца и столокъ наготовала, ажебы сꙗ не боꙗлъ ꙋпоминала (Пралог, 540). 3. Памянш. ад столъ у 3 знач. бити их в твар казал иж на землю и на столок цесарскиs мало не ꙋпали (Бельск., 367); на столкꙋ кролевском ку ꙗкоs справедливости сѣсти мѣлъ (Хр. польск., 3б); каштелꙗном берестеsским бꙋдꙋчи мѣлъ столок в сенатѣ (Дыяр., 164); Престолъ: Столица, кролевскіи столокs, сѣдѣнье, маестат (Бяр., 122). 4. Крэсла, сядзенне. илий свꙗщенникъ седѣлъ на столку перед дверми церкви господнеи (Біблія, 300); оусѣлъ теды Хс0483 Гь0483 не на маестатѣ анѣ на столкꙋ, але на земли (Каліст, I, 133б); по вsвесь тотъ часъ на столкꙋ ногъ подпилованыхъ сѣдѣлемъ (Лям., 19); на столкꙋ сꙗ ꙋзлегши, нешто снꙋ длꙗ ѡтпочиненꙗ хотелъ зажить (Пралог, 640б); коли онъ пришолъ, алій сѣдѣлъ на столкꙋ смотрѧчи кꙋ дорозѣ (Хран., 201б).
с. 408
Столпецъ, стовпецъ наз., памянш. ад столпъ у 1 знач. ꙋчинилs и светилsникъ кованый ѡт злата чиста, изъ его же столsпъца прутие чаши кружsки и кветие выхожали (Скар. КІ, 70б); въ другомъ месцу подле того огнища и стовпцовъ другий стожокъ жита (АВК, ХVIII, 352, 1647); оучинишъ тежь лехтарь ꙋкованыи зs золота начистшагѡ, столпецъ бо егѡ и перьѧ, чашки и галки, и лилѣи з негѡ походѧчіи (Хран., 102б).
с. 408
Столпити дзеясл. Згрупаваць, аб’яднаць. своею моцию вес свѣтъ оу своеи роуце столпил (Валх., 54б); цр0483квь … тые оусѧ мѣстца преречона оу мѣсто снѧла и столъпила (Там жа, 69б).
с. 408
Столпникъ наз. Стоўпнік. Геѡргии … повелѣлъ памѧт его творити в нинешнии дн0483ь на памѧт ст0483го оц0483а алꙋмпиꙗ столпника (Чэцця, 84); почали жито жати на ст0483го симеѡна столпника (Барк., 163); в нинешним ст семиѡне столпникꙋ маемо прыкладъ (Зб. 261, 69); помогла мл0483тва ѡног семиѡна столпника, ст0483ог, которыs на тоs час дивы чинил (Бельск., 305б); игꙋменꙋ берестеsскому ѡбители ст: преподобног сѵмеѡна столпника (Дыяр., 169б).
с. 408
Столповый, стовповый прым. ад столпъ у 1 знач. Два рѧды ꙗблокъ зерsнатыхъ на единомъ каждомs дирsковании ко окрасе круговъ, еже были суть на маковицахъ столsповыхъ (Скар. ТЦ, 141); мещане на себе пожитки обернули … а звлашча мытъ стовповыхъ не припускаютъ и на себе то держатъ (АВК, ХХVIII, 34, 1589).
с. 409
Столпотворение наз. Стоўпатварэнне. праведни быша ѡт ноꙗ столпотворѣниѧ помышлѣниемъ того ради затвориша собѣ книги под грехомъ (Чэцця, 358); ѡт потопа до столпотворениꙗ (Стрыйк., 448б).
с. 409
Столпъ, стовпъ наз. 1. Слуп. троижда зазвонили оу звонокъ который тогды на томъ же столпе висел (Валх., 73); тотъ столпъ казали есмо протопопе у его дворъ умъкнути, якобы на пядь (АВК, ХVII, 248, 1540); тотъ урядникъ … сподкавши оного подданого его на дорозе … у столпа мурованого за мурованымъ мостомъ, оного подданого его збилъ (АВК, ХХ, 36, 1578); виделомъ тамъ въ трохъ столпахъ стоящихъ звоны три завешоные и при мне, возномъ, оные звоны побрано и до замку отвезено (АВК, III, 15, 1582); тамъ мѣщане оповѣдали, ижъ то они въ держанью отъ столпа полѣве маютъ (АВК, VI, 171, 1599); ѡколо того столпꙋ рыцерство розмаитые игры кꙋ хвале на именинах кролевы справили (Царств., 71б); на дрꙋгом теж боку намету, которим стоит на полночъ, к0483 столпов бꙋде (Біблія, 142); столпъ одинъ ѡт дрꙋгогѡ по два локти стоꙗти маетъ (Хран., 103б). 2. Бервяно або брус як апора ў збудаванні. есть на семдесѧт столповъ мармоуровых которыи дах держать и подпирают (Валх., 71б); изба чорна изъ сеньми близко воротъ, житникъ на столпехъ (Арх. ЮЗР, VII-1, 78, 1552); челедня съ сѣньми, свиренъ, клѣть на столпахъ (АВК, ХIV, 371, 1590); великаѧ махина на велми слабыхъ, а подобенства с нею жадного не маючихъ, столпехъ естъ збꙋдована (Апакр., 92б); подле фортки и ставу кухня, коминъ на стовпахъ мурованый (АВК, VIII, 491, 1601); стѣны были з золота з каменемъ дорогим из звѣздами ꙗсными приѡхандожоно, також и столпы з золота, котории держали высокост поднебенꙗ (Алекс., 21–21б). 3. Манумент, помнік у выглядзе слупа. Семеѡнъ … создалъ собѣ столsпъ .д0483. саженъ (Чэцця, 5); на которомъ мѣстцу поставили столпъ каменыи, абы былъ ѡных речеи, которые сѧ там стали, у людеи потомныхъ паметкою (Атыла, 276); пагане становили столпы на чстъ дрꙋгих приꙗтелеs своих (Зб. 261, 208б); там же емꙋ и столпъ поставил накшталтъ ѡсобы его которыs люд простыs хвалил за бога (Стрыйк., 522); вшедши алеѯандеръ до египту, нашол там столпъ царскиs з великого камени выкован (Алекс., 75б); Серꙋхъ ѡный вынашолs балваны, ѡ которомъ повѣдаютъ, ижъ на честь тыхъ столпы выставлѧл (Варл., 296); коли погане выставлѧли столпы, венери або минервы иншихъ, оныи знаки балваномъ были, ижь значили бг0483и або бг0483ини такіи ꙗковыхъ немашъ ани быть могꙋтъ (Хран., 97б); генисѧ … въступившы на всходки на котором был столпъ венꙋса, такꙋю речъ ꙋчинил (Зб. 82, 131). 4. Вежа. на той каплици стоит столsпъ каменый дивное высокости и красности, зверхоу хитре оучинен (Валх., 42б); былъ естъ столsпъ высокъ посреде града того, нанs же ꙋтекли были мужи посполу и жены и вси старейшины града, затворивsши крепsце двери, и с столsпа бранѧхусѧ стоꙗще на прѣходехъ (Скар. КС, 24); высоко збꙋдовали вежꙋ ѡнꙋю, же мало мсца не досꙗгнꙋли. и то есть столпъ халанский (Біблія, 29); жидове столпꙋ а вежи ѡнои не бꙋдовали (Бельск., 12); на том мѣстцꙋ столпъ мармуровыs ѡкрꙋтнои высокости был поставленъ (Алекс., 35б); симеѡн … столпъ собѣ высоко поставил, на котором во дни и вночы премешкивал (Зб. 82, 3б). 5. Слуп як месца катавання. велѣлъ его к столпоу привѧзати, а привѧзавшы его розмаитыми нагабаньми дражнили и моучели его (Пак. Хр., 7); чоловека того … тꙋтъ же серед торъгꙋ к столъпꙋ привезавъшы дꙋбъцы билъ (КВЗС, 68, 1538); такового з лицом кгды бꙋдет приведено мает ꙋ столпа пꙋгами битъ быти (Ст. 1566 I, 105); врад местский а без милосердья и жадного отпуску у столпа на рынку казавшы увезати и хлостами, іако одного злодѣя карати (ИЮМ, ХХХII, 267, 1577); того жъ злодеꙗ естли бы сꙗ трафило комꙋ поsмати … тогды вжо дꙋпцы ꙋ столпа бит быти маеть (Ст. 1588, 529); до того ся самъ зналъ, ижъ его вжо за его злый учынокъ у Лукомли у стовпа бито (ИЮМ, VIII, 267, 1600); тогды его ꙋвꙗзано ꙋ столпа розками бити казалъ (Пралог, 530б); ариꙗнин так ѡкрꙋтъне правовѣрных мучил ижъ смѣлъ законники и черницы ꙗвна ѡбнажоныи ꙋ столпа бити (Зб. 82, 328). 6. Тое, што нагадвае слуп. на паметь неверующеи души стоить столsпъ солѧнs (Скар. ПБ, 15); женаж лотова ѡбозрѣласꙗ назадъ, ѡборочона есть в столпъ соли (Біблія, 48); назад сꙗ ѡглꙗнꙋла на мѣсто, и зараз се ѡбернꙋла в столпъ соли (Бельск., 18); ѡна на тые слова спустившы ѡчы, ꙗко стовпъ ꙗкии здревнѣла стала без мовы (Зб. 81, 74б); жона лотва … ѡбернена ест вs столпъ соли (Выкл., 16б). 7. // перан. Маса чаго-н. (пылу, дыму, святла і пад.), якая падымаецца, распасціраецца ўверх. аньелъ … сн0483ы израгелске на выштію зь египта столпомъ ѡгневым вел (Валх., 88); ꙗвисѧ тꙋ гсдь богъ во столsпе облачsне онs же ста ꙋ двереи храмовыхъ (Скар. ДЗ, 59б); в ночъ бысть знаменье на небеси, ꙗвилисѧ столъпы свѣтълые ꙗкъ ѡгонь (Рач., 351); видѣли ꙗко столпъ дыма з мѣста выходꙗчиs (Біблія, 136); столпъ ѡгненный и столпъ ѡблачныи шолъ перед ними стерегꙋчи ихъ (Мак., 369); ѡбачилъ в захвиценю столъпъ ѡгнистыs, которог верхъ тыкалъсꙗ ажъ самого неба (Зб. 259, 518); ꙋзрит в вѣдѣнію столпъ ѡгнистыs ѡгнистыs ѡт земли аж до неба (Зб. 752, 512б); виделъ столпъ ѡгнистыs ѡт земли ажъ до неба (Пралог, 651б). 8. // перан. Той або тое, што з’яўляецца вернай апорай чаму-н. ты еси столпъ неприклонныи цр0483ковныи (Чэцця, 229); некоторыи цр0483ь доумалъ с правителем своим в таине великои, иже на немъ столпъ цр0483ьства его (Арыст., 156); вашей милости, яко столпу церкви нашое, знати давалъ (АЗР, IV, 83, 1595); вs своей наоуце не препомнѣлъ галатѧномъ залецити ѡт мнимыхъ столпѡвъ иꙗкова, кифꙋ и иѡанна (Апакр., 187б); чтыри Еѵгліа … столпами весь свѣтъ подпираючими соут (Каліст, II, 246б); тотъ великиs ѡбронsца вѣри столпъ цр0483квный: взор теръпеливости и покори (Пралог, 638).
с. 409
Столпье наз., зб. ад столпъ у 2 знач. подлѣ стайни свиренъ на столпьи, въ которомъ челядь схованье маетъ (АВК, ХIV, 21, 1556); подле того свирна другий свиренъ на столпью жъ (АВК, ХХI, 185, 1557); клѣтка рикунина, сырница на столпьи (АСД, I, 146, 1571); отъ того дому идучи кухня на столпью, при ней двери на завѣсахъ (АВК, ХIV, 437, 1592).
с. 411
Столпястый гл. толпястый
с. 411
Столстети дзеясл. Патаўсцець. сено ꙗко волъ ꙗдѧше и ѡт росы небесное столsстело ест тело его (Скар. ДП, 20).
с. 411
Столченый, стовченый, столчоный дзеепрым. 1. Ад столчи ў 1 знач. Истненный: стовченый, стонченый (Бяр., 61); жадногѡ звѣрѧти, которое бы мѣло або столчоное, або вырѣзаныи а вынѧтыи ꙗдерка не ѡферꙋйте гсдꙋ (Хран., 124). 2. Ад столчи ў 2 знач. начине глинꙗное в которое бы што з тых впало, сплюгавлено бꙋдет и столчено быт мает (Біблія, 164); начине глинѧное которагѡ сѧ доткнет бꙋдетъ столчоно, а деревѧное бꙋде вымыто водою (Хран., 120).
с. 411
Столченье наз. Дзеянне па дзеясл. столчи ў 1 знач. кааѳъ: Згромажене, або зморщенsе, або столченsе (Бяр., 283).
с. 412
Столчи, столчы дзеясл. 1. Стаўчы; раздрабняючы, ператварыць у парашок. во дробныи прахs всѧ сиѧ столsчеши (Скар. КІ, 59); мигдалы и ѡрехи … и чорного перцѫ иньберю по два золотники столчи во едино мѣсто (Арыст., 214); кгалбанꙋ, кадила, што насветлѣsшог ровнои ваги все змешаs а столчи ѡбычаем аптекарским (Бельск., 51); коли то все на дробный порохъ столчешъ, положиш з негѡ предs свѣдецство в наметѣ (Хран., 108б). 2. Патаўчы, паразбіваць. возми флꙗшкꙋ горнъчарскую … и столчешъ флꙗшку перед ѡчима ихъ (Біблія, 521); возми горнец … а перед их ѡчима столчешъ его (Бельск., 139); тот ѡбразъ юлиѧн апостата, кгды скинꙋти и столчы а на местце его своs ѡбразъ поставити казал (Аб абр., 6б); такъ столкꙋ людъ той и тое мѣсто ꙗкѡ се толчет начинье глинѧное которогѡ не может болшей направить (Хран., 353).
с. 412
Столчися, стовчися дзеясл., зв. ад столчи ў 2 знач. каменный крꙋшитsсѧ глинѧный стовчетsсѧ, деревѧный псꙋетsсѧ (Варл., 286б); кгды приsдешъ до гончара а ѡбачишъ же наробилъ горщковъ великихъ и малыхъ не зганеш коториs сꙗ першеs столчет (Зб. 259, 272б).
с. 412
Столчоный гл. столченый
с. 412
Столчы гл. столчи
с. 412
Столъ наз. 1. Стол. режучы хлѣбъ упустила нароком под столъ нож (Бава, 137); у светлицы печ полеваная вся збита, столъ, лавы, окъна, дверы посечоные и порубаные (АВК, ХХХVI, 67, 1582); столовъ роботы столярское великихъ дубовыхъ чотыры (АВК, VIII, 466, 1593); у той свѣтлицы столъ столярское работы, ужо старый, зыдель, ложко, лавы (АВК, ХIV, 508, 1594); ѡдин законник мелъ великꙋю хꙋт до рыбы … собе ѡную ꙋварыл и поставил на столе (Зб. 261, 136б); Тꙋчинскиs третего дн0483ꙗ до Кракова приехавши повѣдил то паном и нашли листы под коберцем на столѣ (Стрыйк., 622б); Семену столяру за робене стола золот. семъ (ИЮМ, I, 197, 1681); за направу стола дали осм. сорокъ (ИЮМ, III, 146, 1685). 2. Усё прыгатаванае для прыёму ежы, а таксама прыём ежы; сама ежа. иди госsтю и наготуи столъ (Скар. ІС, 48); діакони избрани были, не рече абы кадили, але абы трапезамъ или столомъ служили (Будны, 241б); за готовый столъ зъ женами, зъ дѣтьми и зъ челядью своею ходили (АСД, I, 372, 1646); Трапеза: Столs. лат: менса (Бяр., 317); стол з великою пилностию жебы елъ готꙋют (Зб. 255, 4б); не знищитсꙗ бовѣмъ домъ вашъ длꙗ стола ꙋбогих (Зб. 752, 503); три столы завжды вs дому своем готовалъ, которые вдовами, сиротами, перехожими, ꙋбогими и хорими ѡсажалъ (Пралог, 521б); просечи ѡ покармъ … мовили зле против Бг0483а тыми словы: изали может бг0483ъ зготовати нам столъ на пꙋщи (Пс. ХVII, 65б). 3. Прастол; высокая пасада. его намъ поставили митрополитомъ, штобы сѣдѣлъ на столѣ Кіевскоѣ митропольи по старинѣ (АЗР, I, 36, 1415); ꙗрославъ же сѣл оу киевѣ на столѣ ѡтч0483и (Чэцця, 247б); возми собѣ великое кнꙗжние оу Вилни, столъ дꙗди своего великого кн0483зꙗ Ѡлъкгирда (Увар., 23); поиде ꙋ литвꙋ и сѧде въ градѣ вілни. на столѣ дѧди своег великог кн0483зѧ ѡлкгирда (Віл., 448). 4. Дзяржаўная казна. вырокъ … ѡ именье Ѡзерницꙋ, которое до столу господаръского присꙋжоно (КСД, 619, 1509); ѡстатокъ маетъности его … до столу нашого господаръского прыверънулъ (КЛС, 4б, 1536); тотъ закладъ … немалый пожитокъ столу вашое милости господаръскому учинити маеть (КПД, 23, 1538); што безъ данины къ шкодѣ его королевскоѣ милости держатъ, то его королевская милость будетъ рачилъ зася къ столу своему паньскому казати отъ нихъ отбирати и къ своимъ пожиткомъ привлащати (АЗР, III, 30, 1551); мандаты мают быти даваны в рэчахъ и пожитках столу и скарбу нашого (Ст. 1566, 10б–11); выимꙋемъ справы столꙋ и скарбꙋ нашомꙋ гсдръскомꙋ належачые (Трыб., 5); маетность его всѧ маеть быти взꙗта до столꙋ и скарбу нашого великого кнꙗзства литовъского (Ст. 1588, 79); Янъ Мешковский … подалъ пану Каспору Скорульскому … два домъки, тутъ в месте здешнемъ Виленскимъ лежачые, спалые до столу и вольного шафунку короля (АВК, ХХ, 93, 1593).
с. 412
Столь наз. Столь. зъ сѣнецъ свѣтлочка малая, въ ней печъ поливаная, оболонъ шкленыхъ двѣ попсованыхъ, лавы и столь зъ лавкою (АСД, III, 292, 1593); моху возъ на выстилане столи въ избе брамы Шкловской, асмаковъ єі0483 (ИЮМ, I, 283, 1682); моху купили до настиланя светличное столи возы два (ИЮМ, IV, 176, 1686); совитого гвоздя купили до прибиваня столи у светлицы (ИЮМ, ХII, 109, 1698). Параўн. стеля, столя.
с. 413
Столько, столко прысл. Столькі. дають мнѣ, тивꙋну, здавна Вѣликоденного двадцать и чотыри гроши, а ѡ Божьемъ Нароженьи столько жь дають (КСД, 183, 1514); можеть и тые две части заставити в столку за што бы тые две части стоѧли (Ст. 1529–Ф, 11–12); ижь столько силы не маемъ, того длѧ хс0483 нас тое прозбы наоучилъ (Будны, 186б); столпы чотыре бꙋдетъ мѣла, столкожь и подставковъ (Хран., 104б). Параўн. зтолко.
с. 413
Стольниковая наз. Жонка стольніка. ѡтправоваласе справа … з ꙋрожоною крыстыною … столниковою троцкою (КАР, 68, 1648); пани Воловичовая, стольниковая великого князства Литовского (АВК, I, 132, 1677).
с. 414
Стольниковичовая наз. Тое, што і стольниковна. продуковалъ процесовъ килька … на ей милость пани Воловичовую стольниковичовую великого князства Литовского (АВК, I, 133, 1677).
с. 414
Стольниковна наз. Дачка стольніка. прыпала справа … ей милостю панною Теклою Воловичовною стольниковною великого княжства (АВК, I, 131, 1677); ку суженью припала справа … съ … стольниковнами великого князства Литовского (АВК, ХV, 374, 1677). Параўн. стольниковичовая.
с. 414
Стольникъ, столникъ наз. Стольнік. послалъ государь нашъ къ вашему государю … столника краковского пана Петра Вроцимовского (АЗР, I, 277, 1501–1503); на рокохъ земскихъ судовыхъ ... стольникъ повету Вилькомирского оповѣдалъ (АВК, ХIV, 5, 1555); мовилъ намъ стольникъ нашъ великого князьства Литовского (АСД, I, 138, 1563); местъца и порадокъ заседаньѧ и вотъ на зездех и соsмикохъ, тымъ ѡбычаемъ маеть быти воевода … подъсудокъ, воsскиs столникъ, подъстолиs (Ст. 1588, 74); дал намъ того справу столникъ нашъ и посолъ повету браславлѧ литовског (КЛС, 71, 1597); зсылаем тамъ до тых местцъ … ꙋрожоных миколаꙗ ꙋшака кꙋликовъского столника пинского а ѳилона достоевъского коморника (ККСС, 55б, 1615); передъ нами … постановившысе очевисто земененъ господарскій и стольникъ воеводства Витебского его млсть панъ Крыштофъ Храповицкій … просилъ (ИЮМ, II, 226–227, 1630); тогды преречоный его милости пана Яна Трызны, стольника Волковиского пленипотентъ, не припущаючи ... до дальшого продукту правного, повѣдилъ (АВК, ХV, 21, 1645); ездили съ поклономъ до Буйничъ до его млсти пана Сапеги столника на угоду (ИЮМ, VI, 32–33, 1689); за розказанемъ его млсть пана столника Сапеги для пана Томковида купилъ вина кгарнецъ (ИЮМ, ХI, 180, 1697).
с. 414
Стольничество наз. Пасада стольніка. король его милость далъ Ивану окольничество, а Григорью дворянство думное, а сыномъ ихъ двумъ стольничество (АЗР, IV, 350, 1610).
с. 414
Стольный, столный прым. Стольны. многіе государства, въ которыхъ и стольные грады Рускіе бывали, потратили (АЗР, V, 33, 1637); велѣлъ макидонꙗномъ на златꙋю колесницꙋ вsзꙗти тѣло его и повезs во столныs его город персидꙋ (Алекс. 1697, 51).
с. 415
Столюга гл. сталюга
с. 415
Столя, стола II наз. Тое, што і столь. дозволили есмо имъ тамъ жо ꙋ пꙋщи нашоs выпꙋстити гридню по чотыры сажни бервеньꙗ з лавами из столею (КВС, 654, 1552); тарчицъ купили на мостъ и на столю двадцать пять (ИЮМ, IХ, 124, 1692); теслемъ, четыремъ человекомъ, которые столу, мостъ, оконницы, двери и кганки у каменицы робили, заплатили (ИЮМ, Х, 184, 1695).
с. 415
Столярский прым. Сталярскі. доsлидскомꙋ столꙗръскому и сталмаскомꙋ … ремеслꙋ начыньѧ належачие, мають быти сужоны и плачоны водлꙋгъ доводꙋ (Ст. 1588, 517); столовъ роботы столярское великихъ дубовыхъ чотыры (АВК, VIII, 466, 1593); у той свѣтлицы столъ столярское работы, ужо старый, зыдель, ложко, лавы (АВК, ХIV, 508, 1594); мистровъ цеху столярского, шницарского и ложовницъкого у себе на ратушу везеньемъ … не задержывали (АВК, ХХ, 246, 1616); Древодѣлный: Теселскій, столѧрскій (Бяр., 38).
с. 415
Столяръ, столиаръ наз. Сталяр. тесли, мурали, дряголи, столяри … мають того их права маитъборъско[го] во всяких речах послушни быти (ПГ, III, 57, 1509); столяру брали мает тым всим головщина быти яко путному слузе дванадцат рублевъ грошей (Ст. 1529, 88); шевцы, ковали, слѣсары, столяры, бондары … маетъ зъ ремесла такового дати одинъ грошъ (АЗР, III, 91, 1557); ковалю, столꙗру … головщины по двадцати коп грошеs (Ст. 1566, I, 90б); ковалю, столꙗру, псарцу … тымъ всимъ головщины по тридцати копъ грошеs (Ст. 1588, 488); алеѯандеръ … приказал возват до себе столꙗров, и казал столецъ велми дивныs справит (Алекс., 42б); Тисаръ ... століаръ (Бяр., 171); Семену столяру за робене стола золот. семъ (ИЮМ, I, 197, 1681); столяру за направу потуремного стола додали ему золот. десять (ИЮМ, II, 159, 1684); змовилъ панъ бурмистръ Купцевичъ Веремея столяра точить балясы (ИЮМ, IХ, 139, 1692).
с. 415
Стомити дзеясл. Стаміць. коториs мене своим налогом, так стомил аж мене над прирожонꙋю нꙋжꙋ не привел кꙋ смерти бо ни в ден ни в ночи не далес ми ѡпочити (Бельск., 245).
с. 415
Стомитися дзеясл. Стаміцца. такъ стомилъсѧ был на молитве, ажь на нагах стоꙗти не моглъ (Пак. Хр., 6б); вслѣдъ егѡ поты идетъ ажь си стомитъ и оумираетъ (Хран., 5б).
с. 415
Стомленый дзеепрым. ад стомити. полsки воиска … бѣсте гладни и ходом стомлены (Скар. ДЗ, 48).
с. 416
Стомпень наз. Тое, што і ступень у 5 знач. ваша милость на него року зложоного не маеть отъ ей милости пани маршалковое, але если на остатнемъ стомпню его не отволаетъ (АВК, ХХVIII, 98, 1606).
с. 416
Стондъ прысл. Адтуль. а стондъ, если бы хто былъ о злочинство пойманъ, а не на свежымъ учынку, якъ мовятъ, не за горяча, теды обвиненый близшый се отвесть, нижь бы его хто поконать мелъ (ИЮМ, VIII, 403, 1624). Параўн. зтондъ.
с. 416
Стоненье наз. Дзеянне па дзеясл. стонути. ѡ шкоде котораѧ сꙗ станеть часꙋ пожоги або в стоненью на воде (Ст. 1588, 547); ѡни в розбиꙗнъю комꙗг и в стоненю товаровъ великꙋю шкодꙋ поносꙗт (ККСС, 54, 1615).
с. 416
Стонети дзеясл. Патанчэць. дв0483а мр0483иꙗ … скоро породила стонѣла і ничог ѡт иншых не ест розна (Зб. 81, 273б); панsна Мариꙗ … скоро породила, стонѣла, а ничого не ест ѡт иныхъ невѣстъ розна (Пралог, 576б).
с. 416
Стонити дзеясл. Станчыць, зрабiць вельмi тонкiм. стоню их ꙗко прахъ земли, и ꙗко грѧзь на оулицахъ поглажу ихъ и сотру (Скар. ДЦ, 112).
с. 416
Стоновити гл. становити
с. 416
Стоновитися гл. становитися
с. 416
Стоновище гл. становище
с. 416
Стонулый дзеепрым. ад стонути. ѡ портех водных и ѡ товарехъ стонулых на водах (Ст. 1566 I, 78б); ѡныs товар стонулыs. кꙋпец, або хтожколвекъ мает доброволне з воды выбрати (Ст. 1588, 378).
с. 416
Стонути дзеясл. Патануць. грекове … волѧт живота своего на земли доконати нижли оу темнои глубокости морѧ стонути (Троя, 21); с пригоды сꙋдно сѧ розбило або стонуло (Ст. 1566 I, 78б); которые в долъги пришли ив ꙋбоство попали з божъего допꙋщеньꙗ то естъ, ижъбы ѡгнемъ погорели або маетности ихъ стонꙋли (Ст. 1588, 35).
с. 416
Стончение наз. Станчэнне. Истонченіе: Стонченіе, на порохъ стертье (Бяр., 61).
с. 416
Стонченый дзеепрым. Стончаны. истненыи – стонченый, стерътый на порохъ (Зіз., 38); Истненный: стовченый, стонченый (Бяр., 61). Параўн. истонченый.
с. 416
Стончитися дзеясл. Станчыцца. потреба … стончитисѧ доброволнымъ оубозsствомъ, абысмо оузкою дорогою до црства нбсного войти мѡгли (Каліст, II, 72).
с. 416
Стопа наз. 1. Ступня. ст0483ыи иванъ своими стопами ходил по тобѣ (Чэцця, 189б); Саломонъ … ѡтводить ѡт зsлого, и велить съхранѧти срдце ꙋста и стопы своѧ (Скар. ПС, 9б); всꙗкое мѣстце по котором топтать будет стопа ноги вашои, дам вам (Біблія, 232); теды даꙗвол зараз иѡва немочю и вродом што нагоршим ѡт стопы ножнои аж до верхꙋ головы … поразил (Бельск., 39б); ѡт верхꙋ головы до стопы ножное, вси ѡные члѡнsки, которые на паненских раменах своих пѣстовала, збитые (Карп., 46–46б); Плеснѣ: Плесна ножнаѧ, връхsнѧа часть стопы ножнои (Бяр., 104); ѡт стопꙋ ногъ ажь до верхꙋ головы не было на немъ жадной зsмазы (Хран., 263б); панове Янъ и Томашъ Порове … жалуючого протестанта … били, мордовали, по плечахъ отъ головы ажъ до стопъ ножныхъ (АВК, ХII, 490, 1684). 2. Крок. никола обходивъ всю вселеноую своими стопам (Чэцця, 91б); ихъ же стези сꙋть разsвращены, и стопы ихъ безъславны (Скар. ПС, 7–7б); чи не тот видит пꙋти мои и вси стопы мои считаеть (Зб. 262, 24б–25); стопы широкии, и ѡмешканыи. знаменоують моужа ѡмешканна (Арыст., 201); ани вам ѡднои стопы дам зs их землѣ (Бельск., 62); збꙋдовали тꙋю махинꙋ зs каменѧ чтырехъ стопъ величинею (Мак., 15); коморкꙋ собѣ збꙋдовал … чотыри стопы вшыр (Зб. 752, 448б); гд0483и … направи стопы мои на дѣло заповѣдеs твоихъ и настави мꙗ на волю твою (Зб. 82, 349). 3. След. ѡто тло ѡбачъ чии то суть стопы (Біблія, 559); ꙋказал емꙋ стопы малые и великие, што дѣти поповские потоптали (Бельск., 156); Стопа: Слѣдs … Стопа, стꙋпень (Бяр., 156); оучинити доброе, естъ наслѣдовати ха0483, и стопами его ходити (Каліст, II, 186б).
с. 417
Стопень наз. 1. Тое, што і ступень у 1 знач. кгды на драбинꙋ идет, не встꙋпивши на першиs стопен вышеs вступити не бꙋдет моглъ (Зб. 261, 75б); справил тежъ цар … шесть тежъ стопнев по которих вступовано на столицꙋ (Біблія, 420); золотыs всходок ѡ семи стопнꙗх принесли, по котором цесар мѣл на конꙗ всѣсти (Бельск., 225); казал теды ꙋчинит ѡныs столец на локот высокиs, а през ві0483 стопнев мармꙋровых вступовано на него (Алекс., 43б); зновꙋ на стопень тотъ, на котором ногами сѧ ѡпиралъ, взглѧнꙋвши, ѡбачил четырех аспидѡв головы з стѣны выникаючые (Варл., 111–111б); взѧвши каждый шатꙋ свою положилъ подъ ноги егѡ на выжшомъ стопню на подобенство маестатꙋ (Хран., 329); за приробене стопневъ подъ ганками теслемъ двумъ заплатили (ИЮМ, ХIII, 134, 1699). 2. Тое, што і ступень у 2 знач. часто навежала горꙋ голгофу, гробъ светыs, и з великимъ набоженством, целовала стопни спасителевы, на горе масличнеs выражоные (Зб. 255, 347б); поставил на скалѣ ноги мои и выпростовал стопни мои (Пс. ХVII, 13б). 3. Тое, што і ступень у 3 знач. толко три лета мела … жаждою вхожениꙗ до церкви ерꙋсалимское запалена сама шла, и прудко барзо през петнадцат стопнеs, не ѡт ног помочы не маючы, чемꙋ се вси барзо дивовали, востꙋпила (Зб. 255, 202); Степень: Стопѣнь, вsсходъ, крокъ, ходъ (Бяр., 156); видилъ присѣнокъ брамы вымѣроные на ѡсмъ локот, албо стопнеs (Зб. 259, 585); тꙋт маешъ три стопни до sлого (Выкл., 102). 4. Тое, што і ступень у 4 знач. сонце і0483 годин албо стопнев мае поступит назад (Бельск., 132б); тѣнь постꙋпитъ і0483 стопневъ, або се воротит на і0483 стопнев (Хран., 347). 5. Тое, што і ступень у 5 знач. будучи вже на остатнемъ стопъню смерти волю волати на них (ИЮМ, ХХХ, 156, 1577); идучы на сьмерть и на остатнем стопню за выступок свой злодейский … явъне тыми словы чынилъ и вызнавалъ, мовечы (АВК, ХХХVI, 233, 1582); того Курилу Павловича на горло и до рукъ катовыхъ отдать сказали, съ которымъ былъ веденъ до остатънего стопня (ИЮМ, VIII, 247, 1597); декреты, процессы и поступки правные въ духовныхъ и свѣтскихъ справахъ … за выйстьемъ тоѣ суспенсыи або завѣшенья ворочаютъся до первшихъ стопневъ своихъ (АЗР, IV, 237, 1600); подобно аж на ѡстатнемъ стопню вздохнеш з глꙋбокости срдца, але кто бы выдавилъ не наидеш (Кін., 52б); потреба на дванадцатs стопней встꙋпити, и так досконалства дойти (Мак., 74–75); будучи на остатнемъ стопню, призналъ и повѣдзилъ ижъ Климята, старецъ его ... забилъ и замордовалъ небощика Юрья (АСД, I, 348, 1643); если сѧ присмотришъ с пилностю, ѡсмъ стопневъ зацности твоее ѡбачишъ (Зб. 259, 451). 6. Разрад, падраздзяленне ў структуры чаго-н. преложоныи ихъ дх0483ѡныи, почавши ѡт звѣрхнѣйшого, которыиколвекъ и на ꙗкимъколвекъ стопню дх0483овенства боудꙋчіе, хѡчемо абы вs пошанованью и поваженью такомъ ꙗко и дх0483ѡвный католицкой вѣры были (Апакр., 37б); призвалъ з близкого села свщ0483нка: бо не хотелъ з братиеs жаднаго на свꙗщенство и иные стопни дх0483вное достоиности вставꙗт (Пралог, 679); поставил его в неѡкесарѣи по стопнѧх порѧдных епископом (Зб. 82, 160); местце отца своего стопень ерейскій наслѣдилъ (ИЮМ, Х, 379, 1684). Параўн. степень у 3 знач. 7. Пункт, параграф у афіцыйным дакуменце. суд мает … ѡтправу чинити против кождого ꙗко хто ꙋво што ꙋпадеть аж до ѡстатнего стопънꙗ права (Ст. 1566, 42б); отправу чинить противо кождого, яко хто въ што впадеть, ажъ до остатнего стопня права и артыкуловъ нижейписаныхъ поступаючи (АВК, III, 9, 1584); дети и потомъки або близские змерлого … ку росправе ѡ самую речъ за припозваньемъ стороны жалобное подлечи мають, томꙋ рокꙋ стопъню, або пунъкту правномꙋ, в которомъ родичи або близкие ихъ зомрꙋть (Ст. 1588, 154); кождый … в термины и в стопни правные справы уплутат и завыхрить могъ (АВК, ХХХII, 60, 1596); ясне сей порадокъ стопневъ правныхъ описуетъ артыкулъ 15 въ томъ же роздѣлѣ (АВК, V, 211, 1600); водле права посполитого стоечы в том стопню и пункъте правном … тот кгрунтъ очыщати и успокоити хочутъ (АВК, ХХХ, 263, 1604); процесса, на якомъкольвекъ бы стопню и терминѣ были, кончити и до экзекуціи … приводити (АВК, ХI, 109, 1633).
с. 417
Стопити дзеясл. Стапіць, растапіць. [зло]дейскимъ способомъ сребро костельное оное спустили и стопили и на свой пожитокъ оберънули (АВК, ХХIХ, 116, 1681).
с. 419
Стопитисе дзеясл., зв. ад стопити. еретик … всадил вs водꙋ кипꙗчꙋю рꙋкꙋ свою але зараз се з неи тѣло ꙗко воскъ стопѣло, аж до костыs, и так се ѡныs посварок скончил (Бельск., 332б).
с. 419
Стопленый I дзеепрым. ад стопити. тамъ же тежъ будуть мѣти капницу, и весь воскъ стопленый тамъ же печатью ихъ мають назнаменовати (АЗР, I, 181, 1498); весь воскъ, тамъ жо стопленый, печатью ихъ мають знаменитовати (КЗ, 742, 1499).
с. 419
Стопленый II дзеепрым. Злучаны ў адно. некаке речи по нашомоу свычаю соут пописаны с розмаитых книг в одны стоплены албо стлꙋмены (Валх., 38б).
с. 419
Стопленый III дзеепрым. Патанулы. Ганусовъ стругъ стопленъ из солью, шестьнадцать мѣховъ было соли ꙋ струзѣ (ПГ, I, 199, 1459).
с. 419
Стопнети дзеясл. Растапіцца. вs страшный дн0483ь пристѧ Хрстова, вs которій небо горѧчи роспꙋститсѧ, и елемента палаючи стопнѣютs (Варл., 72б–73).
с. 419
Стоптаный дзеепрым. 1. Ад стоптати. оувидели зм0483лю оу своих мѣстцех следми конскими стоптаноую (Валх., 48б); Лежалs же естъ амаса въ крови стопsтаныи посsреди путѧ (Скар. ДЦ, 107). Параўн. здоптаный, зтоптаный. 2. // перан. Пераможаны, панішчаны. ерꙋсалим бꙋдет стоптан ѡт всѣхъ народов (Бельск., 223б).
с. 419
Стоптати дзеясл. Стаптаць, патаптаць. третюю жонкꙋ бременнꙋю коньми стоптали такъ, ажь ся брѣмя въ ней сказило (КСД, 181, 1514); на стежки хлѣвов тѣсных потом его кладено, абы его быдло стоптало (Стрыйк., 538); ꙋдарилъ ꙗблоком ѡ землю и ногою его стоптавшы зараз з ним злꙋю хꙋть, в собѣ неповстꙗгливости мꙋдриs млоденецъ звоевал (Зб. 82, 215б). Параўн. здоптати.
с. 420
Сторакий прым. Сторазовы. Если бы землѧ частыми джджами поена не была, нѣколи бы не ростила травъ, насѣнѧ еи повѣреного не ѡтрожала бы, и сторакого пожиткꙋ зs благословенствомъ Бж0483имъ около неи працꙋючомꙋ не ѡтдала бы (Каліст, I, 78б).
с. 420
Сторако прысл. У сто разоў. И кажsдый котории осsтавить домъ, або бsратью … або рольи, имени моего деле. сsторако пsрiимет, и жiвотъ вечsныи одедичит (Цяп., 27); завше платитъ … завше совито, десѧтерако и сторако дочасне и вѣчне нагорожаетъ (Каліст, II, 91б).
с. 420
Стораксъ, сторакъ наз. Стыракс (вадкая смала для кадзіла). ꙗкож то стораѯъ и кгалбанъ и ꙋнъкгулѧ и цветъ Мирsры изsбранsное ... И ꙗко древо ладаново нерезаное накадила есмъ храмъ мои (Скар. ІС, 39б); Сторакъ дрꙋгiи розꙋмѣют быти корѣне, але и того сами жидове не вѣдаютъ (Выкл., 26).
с. 420
Сторганый дзеепрым. Затузаны, замучаны. частыми соймами сторганого и нарушоного большей хотѣлъ постерегать (АЮЗР, II, 169, 1571); рим рок в ѡблеженю бꙋдꙋчи великим голодом, и злым повѣтрием, сторганыs был велми (Бельск., 324); уже есми ѡт немалог часу тꙗжко стривожоныs и на мысли сторганыs естемъ (Зб. 82, 321).
с. 420
Сторгати дзеясл. Пакалечыць, парваць. боюсе абы тѣла sвѣръ не сторгал (Зб. 752, 238); конь коториs над иных завжды был тихиs, зубами его сторгалъ (Зб. 82, 328). Параўн. зторгати.
с. 420
Сторгатися дзеясл., зв. ад сторгати. Жили сꙗ которими зsвꙗзаныs былъ доброволъне сторгали (Пралог, 530б); дш0483а наша ꙗко птаха ꙋшла ѡт сѣтеs ловꙗчих: сѣть сторгаласꙗ а мы есмо выбавени (Пс. ХVII, 148).
с. 420
Сторгнути дзеясл. Абрушыць. ꙋста же немудраго сторsгнуть главу его (Скар. ЕК, 15б); ꙗ тѣло твое ѡбожил, а ты мои дх0483ъ в натꙋрꙋ створенѧ сторгнꙋл (Каз. Кір., 169).
с. 420
Сторгнутисе дзеясл. Накінуцца, зрабіць выпад. тутъ пан Замаский перед вм. судомъ словы неучьстивыми противко сесътры моей Ганны сторгнулсе (АВК, ХХХVI, 430, 1590).
с. 420
Сторгованый, старгованый дзеепрым. ад сторговати. тое имѣнье Стравиники-Бакишки … одъ ей милости на тую маетность сторгованую до рукъ своихъ одъ ей милости пани судиной сто копъ грошей литовскихъ взялъ (АВК, ХI, 169, 1637); За шесть щукъ просолныхъ, предъ пана Овтушковича старгованыхъ, золот. три (ИЮМ, I, 140, 1681); Купили беревеня на возахъ девети бервенъ пятдесятъ одно, старговано разною ценою (ИЮМ, II, 185, 1684); Рыбъ сторгованыхъ живыхъ презъ пана войта, мерокъ трехъ и леща и плотей десятокъ за всю тую рыбу заплатили (ИЮМ, IV, 131, 1686).
с. 421
Сторговати, старговати дзеясл. Старгаваць. юда сторговавши. и пѣнѧзи ѡд жидовъ оузѧвши … пришол вечере до бетании (Пак. Хр., 1б); кнꙗзь дмитреs … казалъ ми в него мед сторговати и до корчмы дати (КВЗС, 67, 1538); там в африцѣ бꙋдочы [!] ꙋ ѡбывателеs сторговала плꙗц земли (Бельск., 112); ꙗ того рокꙋ … тꙋю землю велениsшкꙋ сторговалъ ꙋ кн0483за анъдреꙗ (КВС, 512б, 1552); он у Шила коня купилъ и пят копъ грши, за што был сторговалъ, заплатил (АВК, XXXIX, 89, 1578); сторговал дей был есми витину у того пана Андрея масленъки (АВК, XXXVI, 27, 1582); теды корову первей сторговалъ былъ на име Грицъ за чотыри копы (АВК, XVIII, 391, 1652); шапку кораліовую зъ баранкомъ самъ сторговалъ зол. два (ИЮМ, I, 38, 1679); Самъ панъ райца старговалъ … сукна небеского полштучки два (ИЮМ, VIII, 60, 1691); войтъ … сторговалъ рыбы жывое до озера Могилевского за золотыхъ (ИЮМ, ХII, 42, 1698). Параўн. зторговати.
с. 421
Сторговатися дзеясл., зв. ад сторговати. ино дей ся за тымъ сторговали и взялъ дей онъ у Маськи за тотъ колнеръ двадцеть и два гроши (АВК, ХVII, 313, 1541); люди пеняжныи … ижъ бы въсякую речъ ценою, яко ся хто сторъгуеть, куповали (КПД, 210, 1551).
с. 421
Сторицею прысл. У сто разоў. ѡное слово Хв0483о ѡ сѣмени падшемъ на добрую землю, гдѣ мовить, ꙗко ѡво приносить плод сторицею, ѡво ѯ0483, ѡво л0483 тако толкують, плод сторицею дѣвствоу приписꙋючи а ѯ0483, плод и тридцатыи женитвѣ (Будны, 33).
с. 421
Сторичный, сторычный прым. Сторазовы. ѡво сѣмѧ сторычsныи плод чинить ѡво шестдесѧтныи, ѡво пакъ и тридесѧтныи (Будны, 33б); дамъ емꙋ живот вѣчъныs и сторичною нагородꙋ (Зб. 82, 190б).
с. 421
Сторкати дзеясл. Адпіхваць. Далида … оголи ему седsмъ плетениць власъ на темени его, и почала его ѡт себе сторsкати (Скар. КС, 36); Почто ногою сторsкаете ѡт себе приношение мое (Скар. ПЦ, 9).
с. 421
Стородавный гл. стародавный
с. 422
Сторожа, старожа наз. 1. Ахоўванне, вартаванне. они сторожу стерегуть въ городе и тамъ детей своихъ шлють (КЗ, 595, 1495); штобы еси оузѧл того шкаредника. штобы под твоею сторожою был (Пак. Хр., 29б); Коли бы хто с подданых наших на воине … послан был на сторожу против неприѧтелѧ нашог (Ст. 1529–Ф, 28–29); Осочники Переломскіе становісча свои для сторожи озеръ мѣвали (РПП, 53, 1559); кгды бы жолнеровъ не было ꙋ воsску нашом тогды сторожу вси повинни держати (Ст. 1566, 24); зоставил цар і0483 женъ наложницъ длꙗ сторожи дому (Біблія, 383); Было теж рицерство царꙗ анектонава ꙋставичне на сторожи границъ перскихъ (Алекс., 1); вs войскахъ длѧ наездѡвъ непрiательскихъ … сторожꙋ ѡтправовати на ѡтмѣнꙋ (Каліст, II, 50б–51); Сердюку за сторожу въ браме, асм. чотыри (ИЮМ, I, 284, 1682); коркодилъ … завсегды ꙋедал человѣки и скоты, и длꙗ того завше з мѣста сторожꙋ тамъ мѣли (Зб. 82, 18б). Параўн. стража ў 1 знач., стражба, стражъ у 2 знач., строжъ у 4 знач. 2. Старажавая павіннасць. сторожа имъ въ поли стеречи, гдѣ и передъ тымъ стерегивали (АЗР, I, 146, 1494); людемъ церковнымъ не надобѣ знати … сторожи воротное городовое (АСД, I, 9, 1522); передъ тымъ шляхта сторожи не стерегивали у войску, одно дворане господарскiе и татаре, тутъ въ Литве оселые, сторожу держивали (КПД, 326, 1563); вси посполитые люди тꙗглые и мещане … ѡт кошеньѧ сена и ѡт всꙗкое сторожы и лововъ … и ѡт инъшых роботъ вынꙗты суть (Ст. 1588, 93); направу замъку, будованье мосту и сторожу звыклую, подъ часъ потребы, отъправовали (ИЮМ, I, 356, 1616). 3. Старажавы атрад; дазор. сами оу мене оу нятствѣ хѡдѧть за малою сторожою (Віл., 440б); ступилъ естъ Гедеонъ … на то место игде же бѣ сторожа войска неприательскаго (Скар. КС, 17); сторожа ихъ на око видела войско великое татаръ зъ делы (КПД, 17, 1538); сторожовые полъки Литовского воиска … тамъ всю Московъскую сторожу побили и много жывых поимали (Рач., 347); сторожа ѡколо всꙗкого вꙗзнѧ маеть быти не того хто его дасть ѡсадити, але того пана чыs бꙋдеть слꙋга (Ст. 1588, 145); шол теды за рекꙋ а вшедши до наметꙋ кролевског хитре иж его сторожа не ѡбачила (Бельск., 152б); тамъ лежала мч0483нца ст0483аꙗ без памꙗти, а сторожа ѡтшла позамыкавъши двери (Зб. 82, 430); тогда сторожа Алеѯандрова дарiевꙋ сторожꙋ поимала (Алекс. 1697, 30). Параўн. стража ў 2 знач., стражъ у 3 знач. 4. Варта. оступили суть его поставивsши сторожу во вратахъ градовыхъ (Скар. КС, 34б). 5. Перыяд сутак, у які адбываецца вартаванне. скоро по битвѣ Рошской … на его сторожи два кони моихъ ꙋкрадены (КСД, 332, 1516); сторожа Ждана Югевича замъкового, за которою старожою тотъ иванъ былъ передо мною постановилъ (АВК, XXI, 103, 1555); не ведаете вs которꙋю годiнꙋ панъ вашъ приидеть. То пакъ ведаите ижъ есьли бы ведалъ домꙋ старшsiи в которꙋю сторожу злодеи приидеть, чулъ исьте бы (Цяп., 34б–35); мают сыитисѧ у первую сторожу ночы у городец за сѣнми (Трыст., 85); На чотыри прето части роздѣлѧютs ночъ стражникѡве: одны, першꙋю сторожꙋ ночи, то естъ першiи три годины чꙋютъ, и обходѧтs … дрꙋгiи зась, дрꙋгꙋю сторожꙋ ночи: то естъ дрꙋгiи три годины, котѡрыи по першихъ трѡхъ надходѧтъ (Каліст, II, 51); вшолъ гедеѡнъ и р0483. мꙋжовъ з ним … коли сѧ зачинала сторожа полночнаѧ, а побꙋдивши сторожꙋ, и нѧли трꙋбить трꙋбы (Хран., 178). Параўн. стража ў 3 знач., строжа. 6. Захаванне, непарушэнне. панна … до риму з ѡтцем своим пришла на заховане и сторожꙋ чыстости еи (Зб. 752, 436б); еи немочъ ѡт гсда бг0483а за сторожу чыстости и покоры дана ест (Там жа, 437). 7. Пабудова, якая вартуецца, ахоўваецца. Хранило, хранилище, стражъ: Сторожа, вежа, або башта, где стражs стережет, темницѧ (Бяр., 187). 8. Грашовая плата замест старажавой павіннасці. вызволяемъ ихъ отъ сторожы, которую жъ къ нашой потребе того мають давати (КЗ, 741, 1499); не бачитъ его королевская милость, абы тая сторожа мытная на вашихъ имѣньяхъ мѣла вамъ якую шкоду, або переказу пожиткомъ вашимъ чинити (АЗР, III, 41, 1551). Параўн. стража ў 4 знач.
с. 422
Сторожевый гл. сторожовый
с. 423
Сторожецъ наз., памянш. ад сторожъ. Турчинъ гроба Христова сторожецъ, а вѣры Христовой не пріймуетъ: якъ песъ сукна стережетъ, а самъ въ немъ не ходитъ (АЗР, IV, 225, 1600–1605).
с. 423
Сторожити дзеясл. Пільнаваць. того сторожемо, абы у комор замъки целы былы (АВК, ХХХIХ, 163, 1579).
с. 423
Сторожный прым. ад сторожа ў 1 знач. Павелъ святый въ Римѣ училъ, за вольностію сторожною ходячи и всѣхъ къ собѣ пріймуючи, и съ жидами о невѣрствѣ розмовляючи (АЗР, IV, 232, 1600–1605).
с. 423
Сторожня наз. Вартавая вежа. въставаи пои въ ночи верхꙋ сторожень пролiи как водꙋ срдце твое против лица божѧ (Зб. 262, 111б).
с. 424
Сторожовати дзеясл. Старажаваць, вартаваць. езꙋиты по ѡбѣдѣ до турмы до мене пришли сторожовати (Дыяр., 176).
с. 424
Сторожовое наз. Тое, што і сторожовщына. Особливе броварное, солодовое и сторожовое, которое на нихъ надъ право вымышлять хотѣли (АЮЗР, I, 279, 1598).
с. 424
Сторожовский прым. Звязаны са старажоўствам. Яцко Кульбачичъ, сотникъ сторожовский (АВК, ХVII, 302, 1541); подстаростий досыть удѣлалъ … Ждану … за чотыры копы грошей сторожовъских, которыи былъ староста при выбираню овъса дяколного ему выбирати далъ (Пін., 96–97, 1551).
с. 424
Сторожовщизна гл. сторожовщызна
с. 424
Сторожовщина гл. сторожовщына
с. 424
Сторожовщызна, сторожовщизна наз. Тое, што і сторожовщына. панъ … вмѣсто сторожовщызны, надъ звычай и повинность стародавную, взялъ грошей копъ двѣ (АСД, I, 173, 1588); сторожовщизну зъ волости на твою милость выбираютъ (АВК, VIII, 267, 1593).
с. 424
Сторожовщына, сторожовщина наз. Падатак на старажоўства. перевозники съ того нѣкоторый платъ берутъ по волостехъ, сторожовщину, по всей земли Полоцкой въ каждый годъ (АЗР, I, 199, 1499); тые люди … сторожовъщыны два грошы дають (ПГ, III, 32, 1508); з роботами, або службами мужыцкими … сторожовъщыною (ИЮМ, ХХIII, 503, 1642). Параўн. сторожовое, сторожовщызна.
с. 424
Сторожовый, сторожевый прым. Старажавы, вартавы. всѧ сsтраны их спустошилъ, ѡт столпа сторожевого даже до градъ ограженыхъ (Скар. ЧЦ, 223б); сторожовые полъки Литовского воиска з сторожовыми полъки Московскими споткалисѧ на Бобрэ рецэ (Рач., 347).
с. 424
Сторожъ наз. 1. Стораж, вартаўнік. хто имаеть стадо коннаꙗ а любо жеребѧчьꙗ имаеть под стороже поставить (Вісл., 37б); онs же естъ ꙋрѧдникъ и сторожъ надъ женами Царьскими (Скар. КЕ, 5б); жаловалъ перед нами чоловекъ гдсръскиs волъковыскиs сторож рꙋдницъкиs (КВЗС, 29, 1537); съ тыхъ же сторожовъ до коней нашыхъ, где будуть стояти, до кожъдое стайни, одинъ сторожъ (КПД, 581, 1557); ꙗ есми просил старшог сторожа над вꙗзнꙗми, абы мене за сторожою пꙋстил там, где цесара мѣли короноват (Бельск., 225); Зоставивши теды Дв0483дъ речи под рꙋкою сторожа, бѣжалъ на мѣстце битвы (Хран., 219); Змовилъ самъ панъ войтъ сторожовъ на сеножати на тымъ боку Днепра, для пилнованя травы (ИЮМ, IХ, 54, 1692). Параўн. стражъ у 1 знач., строжъ у 1 знач. 2. Ахоўнiк; той, хто беражэ, захоўвае што-н. мы гдсрь ꙗко бꙋдꙋчи сторожомъ справедливости ѡт пана бога постановленымъ (Ст. 1588, 10); кождыs мает ѡколо добытку своего сторожа або пастꙋха мети черезъ все лето (Там жа, 509–510); вѣдаючи ижъ его кр мл, тыхъ дѡбръ есть подавцею … вѣдаючи ижъ онъ есть присѧглымъ сторожемъ правъ и свободъ нашихъ до негосмы сѧ тежъ оутекли (Апакр., 79); старостове албо скарбꙋ кролевского стѡрожове оуставне вs фрасꙋнsкꙋ: жебы ꙗкѡ кролѧ не розгнѣвали (Мак., 174); але Бг0483а правдивого, през тые речи познал, и ѡного вsсѣхъ речiй створителем и сторожем быти зрозꙋмѣлъ (Варл., 51б); человѣкъ не ест пн0483ом тѣла своего и жывота але толко сторожом и шафаромъ (Зб. 259, 62б); Противко томꙋ ест анъгелъ Сторож Або хранител нашъ, коториs намъ стеле дорогу до земли ѡнои ст0483ои (Пралог, 549); Гд0483ь естъ сторожем вхоженꙗ и выхоженꙗ твоего, ѡт того часу ажъ навѣки (Пс. ХVII, 146б); крест ест … спасаемым сторож и слава вѣчнаѧ правовѣръным (Зб. 82, 27). 3. // перан. Тое, што ахоўвае. молчане … ест сторожем цноты (Зб. 261, 157).
с. 424
Сторона, старона наз. 1. Напрамак на мясцовасці. послышалъ есми въ стороне дороги розбой кличачи, и ꙗ на тотъ кликъ приехалъ (КСД, 21, 1510); што сꙗ дотычэть доходу возному … тогды ему ѡд мили по грошꙋ ꙋв одну сторону а што назад поедеть за то ничог брати не маеть (Ст. 1566, 44); вси в тоs ѡколицы воколъ на милю со всихъ чотырехъ сторонъ мають казати подъданымъ своимъ ка копꙋ сходитисѧ (Ст. 1588, 533); громъ … по всимъ сторонамъ велми силно гримел также и блискане молони было и в ночи морозъ и вѣтеръ был (Барк., 162б); тꙋрки … зо всѣх сторон на мѣсто били и штꙋрмовали (Бельск., 386); в том волкꙋ чꙋл ꙗкъ бы сто волков ѡгромне виючих, которих се голос по всѣх сторонах розносил (Стрыйк., 537б); ѡпꙋстивши ѡную дорогу ꙋдалисе в правꙋю сторонꙋ (Алекс., 37б); шукалъ з которой бы стороны вѣтръ полъночныs вѣꙗлъ (Пралог, 503). Параўн. строна ў 1 знач. 2. Прастора злева, справа або вакол каго-, чаго-н. грекове … люд со всих сторон стоꙗчих ѡбозрели (Троя, 18б); тые хлопи прывели ее и прывезали к тому дереву и позирали на вси стороны (Трыст., 89); ѡчи старалсꙗ меват спꙋщоные … абы ими по сторонах не стрелꙗл (Зб. 261, 145); з дрꙋгои стороны чорного мора были, над ѡзером меѡтским (Стрыйк., 425); з третеи стороны пелешино море або ѡзеро великое, з четвертои стороны притꙗгнув лугъ названыs до дома, а з пꙗтои стороны долина и лѣсъ приточилъ где велми есть садового и розмаитого дерева (Тр. гіст., 67); двѣ барзо піенкные панны ѡдна с правое, а дрꙋгаѧ з лѣвое стороны подле него сѣли (Зб. 107, 177б); зараз повстанет на мори вѣтръ и бурꙗ великаꙗ велми не на ѡдном мѣстъцꙋ але и по всим сторонамъ (Зб. 752, 570); казалъ што наирѣхлѣй, к городꙋ пристꙋпати і с чотырох сторонъ на город стрелꙗти (Алекс. 1697, 12б). Параўн. строна ў 2 знач. 3. Прастора злева або справа ад раздзяляльнай паласы. по великои дорозѣ по ѡбѣ стороны землѧ ст0483го Николы (Гр. Сем.); по той сторонѣ Днепра на его сторожи два кони моихъ ꙋкрадены (КСД, 332, 1516); на сеи стороне реки ꙗселъды поразит кнѧзь Скирмонтъ кн0483зѧ Луцкого и Пинского на голову (Рач., 301); урочищомъ Епушлаты, при дорозѣ, которая идетъ съ Койстеръ до Ракантишокъ, по лѣвой сторонѣ кгрунту лѣсного … моркговъ семьнадцать (АВК, VIII, 405, 1586); по ѡдноs стороне границы двор, а на другоs стороне место люди, або кгрꙋнты лежать (Ст. 1588, 148); тои ночи перепровадил своs набыток через брод а сам зостал на тоs сторонѣ брода (Бельск., 23б); вошли сн0483ове Ізраилевы посередъ морѧ посꙋхꙋ, бо была вода ꙗкѡ мꙋръ по правой и по лѣвой сторонѣ (Хран., 92б); пяти человекомъ, по сей стороне Дънепра и по тамътой, кождому по копе (ИЮМ, IХ, 94, 1692). Параўн. строна ў 3 знач. 4. Прастора ў баку ад чаго-н.; бок. для безпечности отъ огня солодовни и бровары на сторонѣ одъ мѣста маютъ быти будованы (АВК, ХIII, 43, 1580); седѧчимъ вs стороне и вs теню смерsтномъ (Цяп., 5); позвомъ теже в такихъ домехъ шлꙗхетскихъ ѡ крывды иншие котори бы се где инъдеs на стороне стали, нихто ни на кого покладати не маеть (Ст. 1588, 116); чекал с поставою покорною, зложенемъ не ѡборочаючысе на сторону (Зб. 261, 99б); Приꙗмус сын лаѡмедонтов ѡ том не вѣдал бо был на сторонѣ вs фригѣи (Бельск., 80б); зs тыхъ теды ѡдни такъ жывꙋть на сторонѣ ѡсобно и вs пꙋстыни побожности подвигъ ѡтправꙋючи, и ѡт людского товарыства по вsвесь вѣкъ живота своего ѡтдалѧючисѧ (Варл., 104б); ѡн ꙋхилившисꙗ на сторонꙋ троха зs стежки, брате милыs где тебе бг0483ъ всемогучиs и пречстаꙗ бдца попровадит там иди (Дыяр., 150); староста Магнетъ злꙗклъсꙗ, ѡтвести еи на сторону казалъ, абы сꙗ не довѣдалъ цесар (Пралог, 613б). ◊ Ити на сторону – збывацца пабочным людзям, не па прызначэнні. врядники наши мають въ дозрѣньи своемъ мѣти, абы овсы и сѣна на сторону не шли (АЗР, III, 79, 1557); откладати (отложити) на сторону гл. откладати, отложити; пустити на сторону гл. пустити. Параўн. страна ў 1 знач., строна ў 4 знач. 5. Мясцовасць, край, краіна. которыи бꙋдет без вины а сꙋди в далекых старонах имеет ли ѡтповед (Вісл., 16); великое стꙋдености оу чоужихъ сторонахъ терпети не могоут ажь колко далеи против сл0483нца оусходоу (Валх., 93б); царь Турецъкій … береся на многіе стороны хрестіянскіе, яко жъ ся вжо и рушилъ (КПД, 8, 1538); за нашое оуже памѧти ꙋ нѣмецких сторонахъ докольки десѧть тисечеи людеи сельских ꙋбито, иже были въстали противу господаромs своимъ (Будны, 71б); мели вольность и моцъ выехати и выsти с тыхъ земль наших … до всꙗких земль и сторонъ, кромѧ земъль неприꙗтелеs наших (Ст. 1588, 82); выехали з своими уфы пречъ ѡт воsска словенского з земли карвацкои и на заход слонца ꙋдавшисꙗ в стороны немецкие (Хр. польск., 1); зачимъ ѡни частью вsсходные стороны, частью заходные, которые на нихъ припали, перешли (Варл., 4); Страна, Повѣтъ, сторона, краина (Бяр., 157). Параўн. страна ў 2 знач. 6. Правая ці левая частка прадмета, тулава чалавека, жывёлы. оузриши на правои староне ꙗко волоконца дваиги, и сверхꙋ и долоу (Плячо, 82б); продалъ … коня своего … шерстью темнорыжого не прыгкованого, грыва в него на правую сторону за коп тры (ИЮМ, ХХХ, 88, 1577); конь один зворонаплеснивый, задняя нога на правой стороне у коте бела и копыто бело (АВК, XXXVI, 31, 1582); виделъ на томъ хлопцу его Ярошу на твары рану крывавую по пъравой стороне на ягоде (Там жа, 213); виделъ есми на служебънику пана Акгаша … на левой стороне нижей плеча рану синевую а на нозе правой на голени такъже рану синевую (АВК, ХХVI, 490, 1586); писаръ ꙋ книгахъ подле тое справы на стороне рꙋкою своею власною тое сознане и ꙋморенье того записꙋ коли напишетъ, тогды вжо тотъ записъ … жадное моцы мети не бꙋдетъ (Ст. 1588, 312); вси были полно ѡколо ꙗрчаковъ перед собою за собою и по сторонах в тороки навꙗзали звѣрꙋ теж великост лосеs, еленеs и сарнъ полны возы наклали (Стрыйк., 537); Нѧдро: Лѣваа албо праваа сторона пазꙋхи, беречъ, лоно (Бяр., 100). Параўн. строна ў 5 знач. 7. Адна з супрацьлеглых паверхняў прадмета. на ѡднои стороне такого пѣнѧзе на писмени стоить голова королевскаꙗ коуроунована да на дроугой стороне слова калдеиска которыих нинейшии люди не могоут вычести ани познати (Валх., 61б); рꙋбежы порꙋбано в том дꙋбе на ѡбе сторонъ дꙋба и коренье порꙋбано по одноs стороне (КВЗС, 84б, 1533); ты ѡткажи и напиши его на дрꙋгои стороне того же листа, что поустил к тобе слоуга твои (Арыст., 170); на другой стороне того листу голого самъ панъ Иван Рагоза рукою своею мне написалъ листъ пану Поликовскому Миколаю на двадцать копъ грошей (АВК, ХХХVI, 170, 1582); два теж херꙋвима золотыи и кованы ꙋчинишъ по ѡбох сторон скрыни (Біблія, 139); префикгꙋровалъ ковsчегъ, зs обꙋ сторонъ позлочоныи (Карп., 31–31б); живое мовитs, слово бж0483ее естъ, и скꙋтечное, и ѡстрѣйше над мечs зs ѡбꙋ сторон ѡстрый (Варл., 177); воротилсѧ Мѡѵсей з горы несꙋчи двѣ таблицы вs рꙋкахъ своихъ писаны зs обохъ сторонъ (Хран., 109б). Параўн. строна ў 6 знач. 8. Бакавая частка аб’екта (паселішча, будынка і інш.). велми глоубокаꙗ оучиненаꙗ и выкопана есть комора зо всех сторон ѡто дна ѡмоуроувана а зверхоу склеписта (Валх., 61); казал седла кождого четвертого конѧ зо всего воиска своего зобрати и в перекоп накласти по тои стороне, гдѣ мур былъ слабшыи, и зажечы (Атыла, 223); на томъ дей будованью дольномъ черезъ сени, издебъку и комнату саля великая по обудвухъ сторонахъ дому того, зъ летънимъ седеньемъ альбо кганъкомъ выпущонымъ (АВК, ХVIII, 44, 1582); на заходнюю сторону намету ꙋчинишъ шесть столпов (Біблія, 142); засадивши люд перед мѣстом на иноs сторонѣ мѣста на засадцѣ (Бельск., 76); Алеѯандеръ … коли станꙋл на высшоs сторонѣ гори, ꙋзрѣлъ ѡного василиска впосеред дороги лежачого, коториs ꙋставичне спалъ, а коли почꙋлъ чл0483вка або ꙗкое звѣрꙗ приближаючоесе до себе ѡтворꙗл свои ѡчи, а на которииколвекъ взглꙗдал зараз мерли (Алекс., 37); ты бовѣмъ естес вежа давыдова зо всѣхъ сторонъ ѡборонꙋ маючаꙗ (Зб. 259, 538б); цесаръ … росказалъ выведшы в западнюю сторонꙋ мѣста ꙋ брамы называемои золотые врата, мечем своимъ стати (Зб. 81, 56–56б). 9. Частка гумна ад току да сцяны, куды складвалі снапы. у которой клуни было у сторонахъ зложеного о сорокъ копъ жита (АВК, ХХI, 275, 1558); в гумне виделъ знакъ того, яко з стороны мечучи жито, потрушоно (АВК, ХХII, 104, 1559); в гумъне поведилъ … жыта немолочоного у стороне копъ пять (АВК, ХХХVI, 19, 1582); Гумно: въ немъ жита у сторонѣ немолочоного было дей у снопѣхъ копъ двадцать пять (АВК, VIII, 466, 1593). 10. Чалавек або група людзей, арганізацыя, краіна, якія супрацьстаяць другому чалавеку, групе людзей, арганізацыі, краіне. тыи двѣ стороне королеве и пастоухове соут двѣ стене иж из розмаитых речии пришли (Валх., 52); врадники наши земские и местские таковых листов заповедных ку кривде одное стороны одержаныхъ не повинъны быти послушни (Ст. 1529, 5); я, выслухавши обѣюхъ сторонъ, а присмотрѣвшисе тому листу пановъ ревизоровъ … заховалемъ мѣщанъ Пружанскихъ при томъ постановенью (АВК, III, 11, 1577); коториs кусъ хлеба спадет таꙗ сторона проsграет (Наб. тур., 21); которыs бы з них был поражон всꙗ ѡнаꙗ сторона мѣла быс поддати (Зб. 261, 240б); скоро сꙗ мꙋжне ѡбѣдвѣ сторонѣ поткали, звитꙗзтво половцы ѡдержали (Стрыйк., 461б); дрꙋгого теды днꙗ сточилисе ѡбѣдве сторонѣ: дариs и алеѯандеръ почали велми валчит (Алекс., 15); если насъ згодить хочешъ: чому жъ ѡдноs сторонѣ помагаешъ (Пралог, 577б). ◊ Держати сторону гл. держати. Параўн. строна ў 7 знач. 11. Удзельнік судовага працэсу. а). Група нейтральных асоб у якасці сведак пры следчым эксперыменце. при мне сторону мою збили, на имя Наумъца, Санника, а Федца Клювича, сенника жъ (АВК, ХVII, 172, 1540); при мне вижу на тотъ часъ была сторона Илья а Петръ Кисеевичи (АВК, ХХI, 220, 1556–1557); я возный, маючы пры собе сторону, видалом то у той стодоле городской на Лазару арандару рану на руце левой (АВК, ХХХVI, 2, 1582); казалъ фортку отомкнуть и выпъхнулъ дей его возного и сторону людей добрыхъ за фортку (АВК, ХХ, 51, 1585); которое признанье добровольное панъ Юрый нами возными здалека стоечы осведчилъ и стороною людьми добрыми (АВК, ХХVI, 470, 1586); возныs при поданью таковых листовъ нашихъ … маеть мети при собе сторонꙋ двꙋхъ шлꙗхтичов длѧ подпоры своее (Ст. 1588, 29); панъ Тимофей Казаринъ … тымъ особамъ поведилъ въ тые слова передо мъною енераломъ и передъ стороною шляхтою (ИЮМ, I, 327, 1593); пан Куркминский, не дождавшысе пана Медвойша ани посланца его, ему возному и стороне шляхте то светчилъ (АВК, ХХХII, 54, 1596). б). Праціўнік у судовым працэсе. естъли бы котораꙗ сторона з них на тотъ злюбленыs рокъ перед нами не стала таꙗ речъ свою тратить (КВЗС, 16, 1533); буду судити … не радечи стороне ани боючисꙗ казни помсты погрозокъ (Ст. 1566, 41б); мають се обедве стороне зьежать и на замъку Меньскомъ становить (АВК, ХХХVI, 215, 1582); сведки з обух сторонъ ставены быти мают водле артыкꙋлꙋ дванадцатого и шеснадцатого (Ст. 1588, 26); то есть справа важная и великая и о немалую речь межи сторонами идетъ (АВК, VIII, 439, 1588); мы судъ … показали есмо сторонамъ далей в право поступовати (АВК, ХХХII, 132, 1596); съ которою справою маютъ се обоя сторона становити въ року нынѣшнемъ 1603, передъ судомъ головнымъ трибунальскимъ у Вильни (АВК, VI, 229, 1603); узнанья той справѣ форумъ и наказу ободвумъ сторонамъ далей въ право поступовать у насъ суду просили, домавяли (АВК, ХII, 454, 1662). ◊ Сторона жалобливая (жалобная, жалуючая) – ісцец. подданого дворанином нашим обослали, абы з двора нашего не зъеждчал, ажбы ся з другою стороною жалуючею перед нами расправил (Ст. 1529, 48); таковыи за доводомъ и поконанемъ стороны жалобъное, водълугъ права, маеть быти заразъ с панъствъ наших выволанъ (Ст. 1588, 11); просил умоцованый стороны жалобное пан Сакович, абымь еще при таких листовных доводехь светковь и доводовь ее слухал (АВК, ХХХ, 48, 1590); сторона жалобливая ее милост пни Служчыная и пни Комаровская берут собе на помоч выпис с книг тутошных кгродских Вилкомирских (АВК, ХХХII, 18, 1596); пленипотентъ стороны жалуючое вносилъ то (АВК, ХV, 476, 1685); сторона обжалованая (обжалованная) – адказчык. за подобенство и за сведецъство сторона ѡбжалованнаꙗ при своих светкохъ ближшаꙗ будет кꙋ доводꙋ (Ст. 1566 I, 98); стороны обжалованая на таковую жалобу такъ отповедила, ижъ есть згола невинна (ИЮМ, VII, 273, 1577); на тотъ часъ дей сторона обжалованая на жалобу ихъ слушне ся повинни будуть усправедливити (ИЮМ, VIII, 214, 1593); обедве стороне так жалобливая, яко и объжалованая подали з розделу четвертого артыкул сорок четверты (АВК, ХХХ, 151, 1595); умоцованый стороны обжалованое не зрозумелъ тое справы (АВК, ХХХII, 60, 1596); сторона ображоная (укрывжоная) – пацярпелы бок. маеть быти сказано стороне ѡбражонои дванадцать рублев гр0483шеи (Ст. 1529–Ф, 97); которые бы винни зостали и сторону ображоную перееднали (АВК, II, 248, 1580); буду повиненъ заруки заплатити … стороне укрывжоной, отцу Парфену … пятьдесятъ копъ грошей (АВК, I, 10, 1585); за шкоды и наклады стороне жалобливой и укривъжоной слушъная нагорода не учынена (АВК, ХХХ, 15, 1589); длꙗ ѡтъправы стороне ꙋкрывжоноs ему Ⱚедорꙋ колонътаю (КЛС, 4, 1596); сторона одпорная (одпоровая, отпорная, отпоровая) – адказчык. сторона отпорная Марына Жуковна на то позволила и на вырокъ его милости пана воеводы опелевала (АВК, ХХI, 212, 1557); панъ Малхеръ Кашенскій именемъ и за моцою его милости … сторона одпоровая … зналъ се до зложенья року (АВК, II, 217, 1580); панъ Ⱚедоръ Якимочъ, не даючи мѣстца тымъ обмовамъ стороны отпоровое у права, повѣдилъ (АВК, II, 267, 1590); по прочитанью того выпису домовялъсе тотъ умоцованый стороны отпорное, абы тое сознанье его возного при моцы было заховано (АВК, ХVIII, 178, 1602); пленипотентъ стороны одпорное найпервей вносилъ то, ижъ тая справа … сужона быть не можетъ (АВК, I, 132, 1677); сторона поводная (поводовая) – ісцец. естли бы сторона позванаꙗ будучы в права а ѡтступившы ѡт позву стороне поводноs што такового нового задалъ (Ст. 1566, 59); мы дей копа, за попираньемъ стороны поводовое, оный следъ естли былъ одное клячи, мерили есмо (АВК, ХVIII, 20, 1575); другий такиж квит, слово в слово, стороне поводовой пану Волъку пры другом позьве под печатю своею зоставил (АВК, ХХХVI, 109, 1582); на то умоцованый стороны поводовое Янъ Солецкій поведилъ (ИЮМ, VIII, 214, 1593); шлꙗхетныs станиславъ четвертыs раз стороны своее поводовое григорꙗ лꙋкашевича до права прыволыват давал (ККСС, 14, 1615); сторона позваная – цяжэбны бок, які выклікаецца ў суд для дачы паказанняў. сторона позванаꙗ ставшы на рокохъ третихъ а втором своимъ тыхъ винъ за нестане свое платити не хотела (Ст. 1566, 46б); пры которых позвех, абы сторона позваная о року и о позве ведома и пилна была, и цедулу свою под печатю моею положыл (АВК, ХХХVI, 86, 1582); сторона позваная – панъ Томашъ Рудомина, стоечи очевисто у права такъже поручилъ и далъ моцъ зуполную при собѣ на жалобу пана Юрья Бокея, въ позовѣ описаную, отказъ чинить (АВК, VIII, 430, 1588); умоцованый стороны позваное щытиться, якобы его млть пан Сокол Война на тот позов отказовати не повинен (АВК, ХХХI, 171, 1592); панъ Менковскій стороны позваное черезъ возного приволывати давалъ (АВК, ХVIII, 277, 1625); сторона противная – ісцец і адказчык у дачыненні адзін да аднаго. его милость року од поданя того мандату противко стороне противной ку отъказу пилен был (АВК, ХХХVI, 79, 1582); я … там же на враде задержан и до везеня такого, до якого сторона противная похочет, посажон быти маю (АВК, ХХХII, 68, 1596); сторона его противнаꙗ заѡчне в неведомости его тое право на него перевела (КЛС, 158, 1597); затымъ сторона противная сидѣти ему казала на замку, въ скарбовой свѣтлицы, а выводовъ его не только на завтрее, але и на третій день слухать не хотѣли (АЗР, IV, 161, 1597); тым бы и оу своихъ при которых стоѧтъ вs подивенью были и противнꙋю сторонꙋ вs цѣлости заховали (Мак., 4); сторона сутяжая – суцяжнік. сꙋди нашы … перед ѡбема сторонами сꙋтꙗжими … намъ ѡтъказали (КВЗС, 56б, 1538). Параўн. строна ў 8 знач. 12. Састаўная частка, элемент якой-н. справы. тогды кгрекове и римѧне стороны справъ въ вере свѧтои слꙋжачихъ згодилисе (Бер. саб., 47); ꙗкъ перед ровными собѣ вымовлѧетсѧ и стороны оучинкꙋ своего справꙋ даетъ (Апакр., 94); его вызволил цесар ѡт вшелꙗких повинностеs стороны данеs и голдꙋ римскимъ цесаром належачих (Хр. польск., 5б–6); а стороны цыны, мѣди, то они промежку себе сынове мои панъ Янъ, а панъ Василій заровно подѣлитисе маютъ (АВК, ХII, 545, 1612); стороны листовъ нехаs ми тут довод ꙗкиs на тое покажет абым их посылалъ (Дыяр., 177б); панове маистратовые ходили до его мл. пана хоронжего взглядомъ высыланья до ясневельможного его мл. пана гетмана стороны кабаку (ИЮМ, I, 60–61, 1679); панъ Козловъскій торговалъсе стороны важницы и капщины (ИЮМ, V, 8, 1688); што се дотычет стороны роспораженъя убогой моей маетности, лежачой и рухомой, тогды такъ хочу мети и тым тестаментомъ остатнее воли своей доброволъной розпаражаю (АВК, ХХХI, 320, 1694). ◊ Зъ стороны – з пункту гледжання. Декретъ бояромъ Полоцкимъ з мещаны и з городскими двораны, и з чорными людьми … з стороны непомоганья имъ ку потребе господарской и земской заровно (КЗ, 409, 1486); наука албо инструкцыя тымъ же паномъ посломъ, до Москвы посланымъ, зъ стороны дочасного миру (АЗР, II, 134, 1522); в речы посполитоs естъ розность немалаѧ з стороны веры (Ст. 1588, 68); Предмова до чителника зs стороны порѧдкоу а способоу вs даванью той ѡтповѣди захованого (Апакр., 4); костюл рымскиs а мꙗновите зs стороны дх0483овнои потребꙋет поправы (Дыяр., 168); зъ (съ) одное стороны … зъ (съ) другое стороны – з розных пунктаў гледжання. обычаемъ житьѧ вси грѣшніи, але опѧть изs другое стороны тіижъ грѣшници суть ст0483іи (Будны, 159б–160); што сѧ учынило межы королем и Трыщаномъ, ижъ былъ с одное стороны весел, а з другое стороны смутен (Трыст., 45); называете тутъ костелъ католицкій, то естъ повшехнымъ – зъ одное стороны, а зъ другое зась … подъ одного имя назвиска его покладаете (Пыт., 21); тварю весолою, словы лагодными, и дш0483и оужаленемъ, преложывшы емꙋ з ѡдное стороны спросность грѣховꙋю, з дрꙋгое зас ласкавостs панскꙋю (Навука, 90); з дрꙋгое стороны побожных и христовых наследовцов тот ѡбычаs естъ абы были ꙋчытелми то ест побꙋдителꙗми добрых справ в дрꙋгих (Зб. 255, 115). Параўн. строна ў 9 знач.
с. 425
Сторонитися дзеясл. 1. Ухіляцца, адхіляцца. ꙋстранѧюсѧ: Сторонюсѧ (Бяр., 182); видꙗчи ѡн ижъ матъчіна твар и анимушъ ѡт него сꙗ сторонитъ … з голымъ мечемъ на маткꙋ сꙗ поривал (Пралог, 537б). 2. Пазбягаць. сторонѣмѡсѧ сегосвѣтных роскошных марнѡстій роскоханѧсѧ (Каліст, II, 30); абысь сѧ вs захованю приказаній Панsскихъ найдовалъ, ѡткидаючи ѡт себе и сторонѧчисѧ порожности першого живота (Варл., 169).
с. 433
Стороница наз. Старонка (кнігі, дакумента). ꙗ франsциско Скорина меновалs если тꙋ вси тыи писма зособна, абы есте дали иже на стороницахъ кажsныхs книгъ моего тружаниѧ пописаны суть светки или згоды кратце (Скар. ПЦ, 3б); тотъ позовъ у во всемъ з другою стороницею згодливый, як в дате, такъ и в литерахъ (АВК, ХХVI, 465, 1586). Параўн. сторонка, страница.
с. 433
Сторонка, старонка наз. Тое, што і стороница. на той старонце золот. тысячы три двесте тридцать (ИЮМ, I, 124, 1681); на той сторонце золот. сто двадцать шесть (Там жа, 163).
с. 433
Сторонний, сторонный прым. 1. Які не мае непасрэдных адносін да чаго-н.; пабочны. запродали имъ тую землю въ девяти копахъ грошей передъ людьми сторонними (КСД, 455, 1517); маеть то чинити з людми добрыми сторонними з двема або с трема шлѧхтичи (Ст. 1529–Ф, 116); ѡныs розбитыs … раны свои людем добрымъ ѡказывалъ або злꙋпанье врадꙋ або сторонним людемъ (КВЗС, 34б, 1538); на што и листъ свой записный подъ свѣдомомъ и печатьми людей стороннихъ ему далъ (РПП, 144, 1558); с тым возным люди сторонние копа всѧ мают ѡную шкоду ѡсумовати (Ст. 1566 I, 99б); маючы я возный пры собе людей сторонных, носилом позвы отъ суду головного трыбуналного его млсти пану Мартину Володковичу (АВК, ХХХVI, 320, 1582); листы ѡтвороные мають ѡбычаемъ слꙋшнымъ давани быти через возного поветового, и передъ людьми стороньными шлꙗхътою (Ст. 1588, 29); зоставили и послали есмо двухъ чоловековъ стороннихъ (АВК, ХVIII, 141, 1597). 2. Чужы; нетутэйшы. было при томъ иныхъ добрихъ людей много Волковянъ и иныхъ сторонныхъ (АЮЗР, II, 106, 1451); вси мѣстца и подворьꙗ оуже были занѧты а людей сторонних и гостеs полны (Валх., 44); въ тотъ часъ людей стороннихъ ꙋ моемъ домꙋ не пригодилося (КСД, 222, 1515); избавиті тѧ ѡт жоны чꙋжое, ѡт стороннее иж рѣчи свои въгладила (Зб. 262, 93б); затымъ вже часъ скорожилъ, ночъ стала и люди сторонни … розъехалисе (АВК, ХХI, 202, 1557); свѣдки маютъ быти люди сторонные, не подданые староствъ и лѣстицтвъ его королевское милости (АВК, VI, 218, 1601); не толко мирꙗне але и с под сторонных мѣстъ великие милостыни до него приносили (Зб. 81, 175). 3. У знач. наз. Чужы чалавек. чомꙋж ѡмылѧешсѧ сн0483ꙋ мои чꙋжою и ѡбыимаешь пазꙋхꙋ стороннее (Зб. 262, 95б); маю дей люди, братью свою и стороннии, которыи звѣдоми, какъ ꙗ тую челядь покупилъ (КСД, 433, 1517); хто бы колвекъ и сторонны якій се дети свои до той школы на грунте мескомъ даваной и науку давать хотели для вшелякого порадку и опатрованя церкви Божой потребныхъ (АСД, ХI, 8, 1590).
с. 433
Сторчати дзеясл. Тырчаць. на которой струзе на томъ местцу воды немашъ, только поплюски и пожня погорелая сторчитъ межи черетомъ (АВК, ХVIII, 394, 1653).
с. 434
Сторычный гл. сторичный
с. 434
Стоскнитися дзеясл. Паддацца суму. такежs бꙋду ли простыи не оувѣсть сего душа моѧ и стосsкнить ли сѧ в животе моемs (Скар. ІК, 14).
с. 434
Стоскновати дзеясл. Сумаваць. теперь того имъ, повѣдають, не даютъ, о страву стоскнують велми … не можемъ дей стрывати съ голоду (АЗР, II, 163, 1525).
с. 434
Стоскнути дзеясл. Засумаваць. обтяжливость имъ чинили … подданые наши, велико собе стоскнули и многіе некоторые з местцъ своихъ прочъ ся розышли и земъли многіе опустѣли (КПД, 60, 1529).
с. 434
Стосованый дзеепрым. ад стосовати. ѡбачъ иж тое розмышлꙗне мало речеs ѡтменивши до пресветого сакраменту может быт стосовано (Зб. 255, 80–80б).
с. 434
Стосованье наз. Дзеянне па дзеясл. стосовати. в том таком выреченsю, в которомъ слово вертоунтꙋръ до слова вертеѯъ стосоуетъ, кто жъ не видитъ, же такое стосоване в грецком ꙗзыкꙋ мѣстца нѣ мает (Апакр., 117)
с. 434
Стосовати дзеясл. Дастасоўваць, прымяркоўваць; параўноўваць. слова зs словами стосꙋючи, обычайне бысмы тои дѣеписовой повѣсти вѣрꙋ давати моусѣли (Апакр., 152б–153); абыхмо штоколвек чинимо до пн0483а бг0483а стосовали и емꙋ ѡѳѣровали (Зб. 261, 210б); помененый отецъ владыка … умыслне кгвалтъ кгвалтови стосуючи … замокъ одбить до церкви казалъ (АЮЗР, II, 11, 1601); такъ пытаетъ Хс0483 Гд0483ь слѣпого … и мовꙋ свою до фарисейского пытанѧ стосꙋетъ (Каліст, I, 146); нашу тежъ волю ку тому стосуючы … тое ихъ святое братство благословили (АСД, II, 67, 1635); стосоуют иные заsзростливог до рисꙗ коториs забиꙗтисꙗ звыклъ, кгды голос цитри ꙋслушат (Зб. 259, 123); нашу тежъ волю ку тому стосуючы, повагою и зверхностю уряду нашего … тое ихъ братство благословили (ИЮМ, ХIII, 231, 1728).
с. 435
Стосоватися, стосоватисе дзеясл., зв. ад стосовати. мы, господаръ, стосуючисе до привилеевъ антецесаровъ нашихъ, вѣчными часы оному Федору Оношковичови подаемъ (АВК, ХIII, 27, 1548); водле преречоного рахунку, которое сѧ до правды болшеи стосуе, коли Атылю Королем ѡбрано, в тот часъ ему было семдесѧт лѣт и двѣ (Атыла, 233); стосоуючисѧ до протестаціи, ꙗко иногды, такъ и на близко прошломъ варшавскомъ сеймѣ чиненой обецоуемо … митрополитѣ и владыкѡмъ черезъ декретъ осꙋжоным не подлѣгати (Апакр., 16); недалеко ѡт тои студницы, албо жродла солнечног был ѡныs славныs костел поганскиs, бога иѡвиша гамона, которое имꙗ стосꙋетсꙗ зs именем хамовым (Стрыйк., 419); мы теды корол … стосꙋючысе до пророчоног декретꙋ … велели есмо емꙋ сес лист наш … выдат (КАР, 41, 1646); то трое до ѡного троsча пытаниꙗ пристоsне может се стосоват (Зб. 255, 153б); што ст0483ыs григорыs ѡ наꙋце мовит то все з христомъ стосоватисꙗ может (Зб. 259, 543б); мы судъ, стосуючисе до права посполитого … тую справу одсылаемъ (ИЮМ, ХХIII, 378, 1652); были до роковъ прышлыхъ тая справа суспендована, до которое тое обмовы и мы врадъ стосуючысе моцою артикулу поданого суспендуемъ (АВК, I, 92, 1664); Хс0483ъ вs постановленіи сакраментовs потребныхъ дш0483и стосовалsсѧ до потребъ телесныхs кождого чл0483ка (Зб. вып., 2).
с. 435
Стосъ I наз. Стос. шаты … конꙗ животног з седлом, и слꙋгꙋ его навернѣsшог коханка звꙗзавши з ними на стос дров положили з великою жалостю згромажоног рыцерства (Стрыйк., 539б); подо мною долъ, в нимъ стосъ дровъ смоложаристый (Лям., 19); Гаддісъ: Стосъ, кꙋпа (Бяр., 262).
с. 435
Стосъ II наз. Удар, імклівы напад. Витенꙗ … выконавши на панствѣ вѣкъ до сивизны частыи воsны а кгвалтовныи стоси крижаком прꙋсом и листантским вытрвавши ꙋмер (Стрыйк., 533б).
с. 436
Стоцикъ наз., памянш. ад стосъ I. Петръ Прусиновскій … пану Кгодкинскому … подалъ дворъ … въ которомъ светлица, при ней сени … з гнилого дерева, въ стоцикъ ледаяко закидано (АВК, I, 110, 1751).
с. 436
Сточати гл. стачати
с. 436
Сточекъ, сточокъ наз. Тонкая васковая свечка, скручаная клубком ці спіраллю. За полтора фунта сточка вь дорогу, пану бурмистру Цалабану заплатили золотый одинъ и асмак. двадцать шесть (ИЮМ, I, 221, 1682); Сточокъ въ дорогу купили, полталера (ИЮМ, II, 93, 1684); Сточокъ полтора фунта … свечъ лоевыхъ малых сто (ИЮМ, VI, 39, 1689); Сточекъ вагою фунтъ и чвертка (Там жа, 74); Сточокъ купили у Ⱚедора Цалабана у фунты два, фунтъ по полкопы (ИЮМ, VII, 60, 1690); Свечъ у дорогу десятокъ … Сточокъ купили у Цалабана (ИЮМ, Х, 34, 1695); Сточекъ купили восковый, фунты два (ИЮМ, ХIII, 26, 1699); 1 сточекъ 1 зол. (ИЮМ, ХХV, 53, 1715).
с. 436
Сточенье наз. Дзеянне па дзеясл. сточити. Атылѧ … сам часу а снадности до сточенꙗ волное битвы искал (Атыла, 196); амꙋрат … хоронилсꙗ битвы сточенꙗ ѡткладаючи то на ины час маючи тꙋю надѣю превлеченем валки а незгодами великими сами грекове кгды бы се звалчили, ѡн бы на них спрацованых а людскою помочю ѡпꙋщоных ꙋдарил (Бельск., 405б); ꙗрополка … ꙗ ꙋпередивши без сточенꙗ битвы звалчꙋ (Стрыйк., 463б); кгды до сточенꙗ битвы пришло, ани меч ани копиꙗ в воsскꙋ савлевомъ сꙗ наsдовало (Зб. 259, 196). Параўн. зточенье.
с. 436
Сточити, сточить, сточыти, сточыть дзеясл. Распачаць (бітву). на великіе люди Московскіе васъ привели, съ которыми есте битву сточивши, на голову ихъ поразили (АСД, IV, 7, 1562); межы собою постановили … ꙗким бы способом з непрыѧтелемъ таким несподеваным а незнаемым битву сточыть мѣли (Атыла, 174); коли авиꙗ сточил битву и мѣлъ велми валечныи мужи и выбраных Ꙋ тисꙗчиs (Біблія, 430); Зновꙋ битвꙋ грекове сточили з троꙗны, где менелаs ранен ѡт троила (Бельск., 86б); Генрик ... тꙗгнул до литвы которомꙋ литва застꙋпила а ѡкрꙋтне битвꙋ з ними сточиала (Стрыйк., 544б); слышавши родога матка дариꙗ цесарꙗ, ижъ се дариs з людом готовалъ, абы дрꙋгую битвꙋ сточил зъ алеѯандром (Алекс., 16б–17); ꙋпоминалъ цесарs дрꙋгихъ, абы з нею ѡнꙋю воsнꙋ сточыли в гаданю (Зб. 81, 139б); зобравъши воsско сточилъ битвꙋ и поткалсꙗ з неприꙗтелемъ (Зб. 259, 480б); непрiѧтель рожаю людскогѡ сточить с нимъ воинꙋ хотѣлъ (Хран., 55); забрал воsско и сточил мног битвъ з гетманы царꙗ перскага (Зб. 82, 24б). Параўн. зточити.
с. 436
Сточитися, сточитисе, сточытисе, сточытися дзеясл., зв. 1. Ад сточити. такъ вышол людъ в поле против израsлеви, и сточиласꙗ битва в дꙋбровѣ ефремовоs (Біблія, 389); кгды се воsска сточыли взывал дв0483дъ в мѣстскоs броне заховаsте ми вжды живо сына (Бельск., 108б). 2. Сысціся (для бітвы). В тоs часъ дариs цесаръ зобравши великость неприꙗтел, розрꙗдивши пꙗтсотъ гетманов з своими гꙋфы, притꙗгнувши положивсꙗ над рекою тигръ. дрꙋгого теды днꙗ сточилисе ѡбѣдве сторонѣ: дариs и алеѯандеръ почали велми валчит (Алекс., 15). 3. Адбыцца. Ино и на тотъ рокъ тое ся право не сточило (КСД, 1154, 1517); сено на тыхъ сеножатехъ маеть покошоно быти и на тыхъ же месцохъ маеть поставлено быти до тогож рокꙋ поки сꙗ право сточыть под виною господарскою десетьма рꙋбли грошеs (КВЗС, 93б, 1533); за которыми позвы ачъ кольвекъ ся право не сточило (АВК, ХХI, 235, 1556–1557); до того часу, нимъ се тая третяя копа сточитъ, того злодея Цуприковича подданымъ Прилепскимъ зась до везенья дали (АВК, XVIII, 158, 1598).
с. 437
Сточить гл. сточити
с. 437
Сточокъ гл. сточекъ
с. 437
Сточоный дзеепрым. ад сточити. Іꙋстиниꙗн … криваво сточоною битвою поразил их наголовꙋ (Стрыйк., 425–425б); досвѣдsчоным жолsнерѡм, по мнѡгих битвах и поединках, зs неприѧтелми, щасливе сточоных, юж вs неѧкꙋю працъ и подвигѡв их нагородꙋ … дарꙋетъ (Карп., 19); Сточона теды есть битва оногѡ днѧ (Хран., 317).
с. 437
Сточыти гл. сточити
с. 437
Сточытисе гл. сточитися
с. 437
Сточытися гл. сточитися
с. 437
Сточыть гл. сточити
с. 437
Стошнити дзеясл. Тое, што і стошнитися. ѡтврати ногу твою ѡт домꙋ ближнего твоего, да некогда стошsнивъ собsѣ и возненавидить тебе (Скар. ПС, 38б–39); стошнилъ ест собѣ Давыдъ велми хотѧху людие камениемs ꙋбити его (Скар. ПЦ, 61б).
с. 437
Стошнитися дзеясл. Занудзіцца. Сего ради стошнило ми сѧ въ животе моемъ видечи все злые речи подъ сл0483нцемs (Скар. ЕК, 5б); Стошнилосѧ Іову живу быти. И знаетьсѧ к томꙋ иже ест дело бж0483ие зs глины ꙋчиненое (Скар. КI, 14б–15); До того вже было прышло, же сѧ былъ Атылѧ пры том ѡблеженю велми стошнил, и жолнере частю надзами долъгого ѡблеженꙗ, частю недостатком речеи потребныхъ, велми были стрывожоны (Атыла, 221); Многихъ людей нашихъ отъ насъ перемовлено, которые въ вони и въ нужи такой стошнившися, намъ измѣнили (АЗР, IV, 300, 1608). Параўн. стошнити.
с. 437
Стощати дзеясл. 1. Схуднець. они … стощають гладомs: и жрати е будуть пsтици (Скар. ДЗ, 62). 2. Стаць бяднейшым; зменшыцца ў колькасці. ѡчи же нечsстивыхъ погыбнꙋть, и оубежище ихъ стощаеть ѡт нихъ (Скар. ІК, 16б); домъ иже велми богатый ест опустееть длѧ горsдости, тако имение горsдаго стощеетs (Скар. ІС, 33б).
с. 438
Стоючий гл. стоячий
с. 438
Стоявший дзеепрым. ад стояти I у 3 знач. кнѧзю свѧтославу стоѧвшоу ꙋ града (Віл., 445б).
с. 438
Стоякъ наз. Канструкцыя для захоўвання збожжа ў памяшканні. которого жита въ тыхъ стоякахъ было сто копъ (АВК, II, 220, 1580); въ клѣткахъ мають стояки ставить (АСД, I, 308, 1632).
с. 438
Стоялецъ наз. Пастаялец. В домъ п. войта, для Москалей стоялцевъ, куп. рыбы за 1 зол. 8 осм. (ИЮМ, ХIХ, 35, 1711).
с. 438
Стоялный прым. ад стояло. во ꙋглѣхъ стоꙗлsныхъ где сѧ споивали, разsличныи ритины были (Скар. ТЦ, 140).
с. 438
Стояло наз. Стойка, аснова, п’едэстал. Возsтѧгнулs ест руку свою кs приношенiю, и … вылилs во стоꙗло требника воню побожную вышнему кнѧзю (Скар. ІС, 79б); Ѡстанокs пакъ крови вылиеть ꙋ стоѧла требника всихъ созsжениѧ иже естъ предъ дверsми храму сведениѧ (Скар. КЛ, 10).
с. 438
Стояльце наз., памянш. ад стояло. А къ другому кресту великому церковному стояльце (АСД, IV, 49, 1557).
с. 438
Стояние гл. стоянье
с. 438
Стоянний дзеепрым. ад стояти I у 3 знач. Взявши вѣдомость, кн0483зь великиі московский Дмитриі, ижь Мамай идеть на него, ревнуючи Батию зь гнѣвом барзо заѳрасовалси, и ставши перед образом хр0483стным над головою его стояннимь, упал на колѣна и з плачемъ молился (Мам., 172).
с. 438
Стоянье, стаянье, стоание, стояние наз. 1. Дзеянне па дзеясл. стояти I у 1 знач. апслъ иван … миноул воинства англьскаꙗ арханг0483льскаꙗ стоꙗниꙗ (Чэцця, 192); моцны оу стоѧню были ноги нш0483и (Пс. ХVI, 126б); самое стоꙗне ест неꙗкою покорою, длꙗ тог иж ест ꙗкобы неволник (Зб. 261, 99); Феѡдоръ … былъ ꙗко ꙗкиs мертвецъ межи всими. вден на роботѣ рꙋчноs, а вночи на молитвенном стоꙗнъю (Пралог, 605–605б). 2. Дзеянне па дзеясл. стояти I у 3 знач. Плевъ и сена много ест ꙋ насъ, и место просsтрано ко стоанию (Скар. КБ, 42); только для ихъ властъныхъ стояней мають оные домы хованы быти (КПД, 172, 1551); хто бы з нихъ на домы … длꙗ стоꙗнꙗ и длꙗ бранꙗ стацэs наехал або нашол (Ст. 1566, 25б); одъ стояня въ немъ вшелякихъ гостей помененого Войтеха и домъ его боронити … обецуемъ (АВК, ХХ, 106, 1594); есть ли в дому ѡтца твоего мѣстце ку стоꙗню (Біблія, 55); Ижъ мы … домъ их брацски … от всяких повинностей месцких также и от стояня гостей в дому их брацском есмо вызволили (СДГВ, 80, 1633); дом ихъ … ѡдправовати бꙋдꙋтъ ѡт вsсꙗких платов … и ѡт стоꙗнꙗ в нем гостеs всꙗкого стану (Дыяр., 155); плѣвъ и сѣна достатокъ есть оу насъ и мѣстце просторное до стоѧньѧ (Хран., 37б). 3. Мера адлегласці. абы видѣли ѡстаточныи ѡбозы людꙋ израилского, а было ѡт них на шестдесꙗт стоꙗн (Бельск., 64); дошли … замку, коториs впосередку ѡнои реки был збудован, ѡколо которого великаꙗ часть речи ѡбходила а был той замок збудован з тои великои тростины, которои теж реки было на чотыри стаꙗнꙗ (Алекс., 27).
с. 438
Стоятелный прым. Нерухомы. движима соут. ѡвенъ. Ракъ Ерем. Козеирог. а стоѧтелна соут. скорпіѧ. левъ. телець (Неба, 78б); лоуна … аще пребываеть на движимом зодеи то ес добро, аще на стоѧтелном. то ес зло (Там жа, 78б–79).
с. 439
Стоятельство наз. Выкананне (?). на крѣпкое стоятельство въ вашемъ крестномъ цѣлованьѣ къ господарю королевичу … приводилъ (АЗР, IV, 488, 1615).
с. 439
Стояти I, стаяти, стоати, стоять дзеясл. 1. Быць на нагах (у вертыкальным становішчы). такъ стомилъсѧ был на молитве. ажь на нагах стоꙗти не моглъ (Пак. Хр., 6б); ѡнъ самъ не бил нижли на дворе стоꙗлъ (КВЗС, 96б, 1533); любѧть … стоѧчи молитисѧ (Цяп., 7б); зъ ѡрꙋжъемъ, конъныs воинъ стоить (Ст. 1588, Рымша); тꙋрок … стоꙗчи нигды воды не пꙋщает, ѡдно нахилившисꙗ ꙗко невѣста, а которыs бы то стоꙗчи чинил за шаленог его мают (Бельск., 411б); ани сѣдѧчiй нигды не стоит (Варл., 287); не моглъ, ани стоꙗть, ани седит (Пралог, 626б); той который оучꙋетъ близко стоѧчи грѣхъ … не повѣнѣн также нѣкомꙋ того грѣхꙋ выѧвлѧти (Зб. вып., 44). 2. Не рухацца. тогды звѣзда … з ыдꙋчими шла а с стоꙗчими стоꙗла (Валх., 48); шли есмо дорогою за своими людьми, ажь людей толпа стоить и бьються подле Войткова сѣна (КСД, 44, 1510); стоꙗло естъ Солsнце и месець донsдеже людие iзsраилевы не помsстилисѧ надъ враги своими (Скар. IН, 22); иныи люди стоꙗть. або ходѧт (Сівіла, 2); коли ѡболок ѡтступовал ѡт намету, тꙗгнули … и если стоꙗл над наметом мешкали на том же мѣстцꙋ (Біблія, 157); таꙗ река … презъ всю ночъ замерзла стоит, але рано, коли сл0483нце загрѣвает ростает (Алекс., 17б); водѣ абовѣмъ животъ естъ, кгды сѧ выливаетъ и течетъ: а кгды стоитъ непорꙋшне, гнiетъ (Каліст, I, 134). 3. Быць размешчаным, знаходзіцца. тотъ мой дворець стаить при вяликой дарозѣ (КСД, 57, 1510); ѡтделилs ест васs богъ iзsраилевъ ѡт всехs людеи, и взѧлs собѣ дабы есте работали во храме и стоали предо всими людми служаще ему (Скар. ЛК, 37); пѣрваѧ планета рекомыи крѡн а держить сꙋботꙋ а стоить над роусю (Неба, 61б); тот … под хоруговю заровно зъ шлꙗхтою стоꙗти не будеть (Ст. 1566, 32б); не можетs городъ закритисѧ на верхꙋ гори стоечи (Цяп., 6); на горꙋ Илинскую где тепер цр0483квъ Ст0483го Геѡргиѧ стоитъ … выехалъ (Барк., 154); храм в конци села тог в полю стоит (Дыяр., 151б); абы въвелъ сн0483овъ Ізраилевыхъ … которыи бы могли стоѧть вs полатѣ црскои (Хран., 357); на граници земли моей стоишъ … а противитисꙗ тебѣ не хочемъ (Алекс. 1697, 10). // перан. сердца их далече ѡт мене стоꙗть (Чэцця, 292); не стоꙗл сонъ на ѡчах моих (Біблія, 70). ◊ Въ (на, у) праве стояти – прысутнічаць на судовым разборы, працэсе. Смотрѣли есмо того дѣла. Стоялъ передъ нами у праве Борисъ Семеновичъ (КЗ, 615, 1495); теперь къ тому чл0483вку припоминаемся тутъ жо стоꙗчи на праве (КСД, 331, 1516); естли бы толко позвы позвал а в праве не стоѧл тогды таѧ реч маеть ѡтложона быти (Ст. 1529–Ф, 55); тутъ же у права стоечы тот истыи Федор отпор чынил и поведил (АВК, ХХХVI, 117, 1582); панъ Кендзеравскій непотребне се участниковъ домагаетъ, которые зъ ними и въ правѣ въ земствѣ не стояли … части своее зреклисе (АВК, VI, 231, 1619); стояти на дорозе – стаяць на дарозе, займаць пазіцыю. Розмышлꙗет неправост на ложꙋ своем а стоит на всеs дорозѣ недоброs и не бридитсѧ злостю (Пс. ХVII, 4б); стояти очевисто (очивисте)– прысутнічаць. Стоꙗли передъ нами ѡчивистѣ. Жаловалъ намъ Стецко Саковичь на сына своего (КСД, 13, 1510); ѡбоꙗ сторона ꙗкъ тот хто ведеть такъ на кого менꙗть мают перед нами ѡчивисто стоꙗть (Ст. 1566, 30б); стояти у суду (передъ судомъ)– прысутнічаць на судзе. коли бы хто … стоꙗчы передъ сꙋдомъ ѡтстꙋпившы речи своее ѡдинъ на дрꙋгого словомъ сѧ неꙋчъстивымъ торъгнꙋлъ (Ст. 1588, 218); сам Станислав Луковски очевисто передо мною у суду стоечы тому пану Миколаю Юревичу моц от себе того права попирати злетил (АВК, ХХХII, 70, 1596); стоять подъ хоруговъю– быць у складзе падраздзялення. панове рады и врꙗдники нашы и иные станы, которые под хорꙋговъю поветовою не стоꙗть, таковые … почотъ выправовати на воsнꙋ … повинъни (Ст. 1588, 55). 4. Iснаваць, функцыянаваць. на том мѣстьци … кде неколи стоѧл и был дом дв0483двъ (Валх., 43); какъ долго свѣт маеть стоѧти (Сівіла, 4); стаsнꙗ ꙋ дворе еще стоит (КВС, 460б, 1552); есьли домъ на себе розделитьсѧ, не можеть стоѧть домъ тотъ (Цяп., 46б); тымъ все панъства, и королевъства стоꙗть и в целости своеs захованы бывають (Ст. 1588, прадм.); абы на ѡдномъ петре ꙗко ѡпоце церковъ христова моцнеи стоѧчы ѡт ѡдного рѧжона и справована была (Бер. саб., 17); без которог порꙗдкꙋ жаднаꙗ монархиꙗ ани кролевство стоꙗти долго не может (Стрыйк., 415б); сынꙋ мои Алеѯандре пытаю тꙗ ꙗкъ перское царство стоит (Алекс. 1697, 84). ◊ У ровности стояти – быць на роўных. ино тотъ чоловекъ, которій съ нами у ровности стоить, посполъ его посла повышаете у чсти (КЗ, 353, 1484). 5. Трымацца; быць у вертыкальным становішчы. оу той цр0483кви ст0483ое софеи стоит великiй столпъ каменый мармоуровый. да на нем стоит ѡбразъ цесарский на кони топкiй (Валх., 76); древо борзо плод дасть а долго велми стоить (Неба, 76); оказывал теж олху на властном кгрунте своемъ … подрубаную, которая ледве на пни стоит (АВК, ХХХVI, 345, 1582); пусти мене же се доткну столповъ на которих стоить весь дом (Біблія, 133); абы были колца длꙗ заволоченꙗ поврозов аж до верхꙋ слꙋпов, а ѡт кождого слꙋпꙋ абы было прибито добре до земли абы моцю стоꙗла ѡт вѣтрꙋ (Бельск., 50б); палац ѡт нижнег замкꙋ, которыs тепер зламано, толко его ѡдна стена стоит (Стрыйк., 542б); дерева стоꙗли велми великии (Алекс., 36); тые борты … на монастыръ Городенскiй по всей пущи маютъ подбирати, покуль тое дерево стояти будетъ (АВК, I, 36, 1613). 6. Працягвацца (у часе), трываць. по ѡтповѣдѣньи стоꙗти миру за мѣсѧць (АЗР, I, 1, пасля 1340); каждый ярмарокъ маеть стояти двѣ недѣли (КЗ, 703, 1498); вжо перемиръе на три годы з нимъ стояти маеть (КПД, 43, 1538); дiаволъ, не допꙋстилъ сему обычаю долъго межи хр0483тiанъми стоꙗти (Будны, 6б); соимикъ далеи стоꙗти и справа на немъ ити не маеть, только надалеs черезъ чотыри дни (Ст. 1588, 74); стоѧлъ тотъ рокошъ ꙋ Сондомирꙋ мсцей шесть (Барк., 171); годинꙋ цалую битва стоꙗла (Хр. польск., 19б). 7. Кватаравацца, быць на пастоі. гдѣ коли на воинꙋ идꙋт абы нигдѣ оу своеи земли оу селех не стѡꙗлі (Вісл., 28); съ тыхъ же сторожовъ до коней нашыхъ, где будуть стояти, до кожъдое стайни, одинъ сторожъ (КПД, 581, 1557); дрова мают брати волно где стоꙗти будуть (Ст. 1566, 24); тую ночъ стоꙗлъ близко турнаꙗ десет миль ув одномъ замку (Трыст., 28); я … там до господы тое, где он стоялъ не ходил (АВК, XXXIX, 516, 1579); пана Михайла Анъфоровича не было, ани в той господе стоит, одно гдес индей (АВК, ХХХVI, 113, 1582); абы поветники его никомꙋ никоторое шкоды въ дорозе и на станех стоечы, ни в чомъ не чинили (Ст. 1588, 51); Што напилъ у господе, где стоялъ … за медъ, за пиво и за дрова дали золот. три (ИЮМ, VIII, 65, 1691). ◊ Стояти господою – кватаравацца; быць на гасцінічным статусе. если хочете стоꙗт ꙋ нас господою можете, маем досыт сѣна и плев длꙗ велблюдов, сами теж всю ꙋчастност бꙋдете мѣт (Бельск., 19); Витаю: Гощꙋ, господою стою (Бяр., 14–15). 8. Быць напісаным. то нашли есмо, написано стоить въ лѣтописцѣхъ Русскыхъ (АЗР, I, 36, 1415); написа тое чтожъ написано стоить (Скар. ДП, 20); сужона маеть быти таꙗ каждаꙗ речъ тым же ѡбычаемъ ꙗко стоит в том артыкуле вышеs писано (Ст. 1529–Ф, 112); николи есмо того не созновали, яко на том видымусе стоить (АВК, ХХХVI, 128, 1582); тамъ латинскими словы и ꙗзыком тыми словы стоит (Апакр., 41б); в дрꙋгих гисториꙗх стоит иж был скинен длꙗ млости (Бельск., 392б); у канонахъ апостолскихъ, въ которыхъ о мученикахъ приписано такъ стоитъ (Пыт., 69–70); Тот вѣршъ троха иначеи вs грецком теѯтѣ стоит (Выкл., 111б). 9. Супраціўляцца, змагацца; дамагацца, настойваць. межы собою будучы въ любви … за татя и за розбойника не стояти, ни мнѣ ни вамъ, а выдати по исправѣ (АЗР, I, 51, 1440); правдоу дасть кнѧз великыи ѧгаило … великомоу кнѧзю кестоутю. што николи противꙋ емоу не стаѧти (Віл., 441); дом iсаи ѡтц0483а его. против иным домом королевским стоꙗл (Валх., 44); надобѣ бо не ꙋпадати но крѣпъко напротиву грѣхомъ стоѧти (Будны, 229б); взнал тое кн0483зь Скиргаило, иж не могут против Витовту стоѧти (Рач., 324); цесаръ стоѧлъ моцне, и иные епископы посполствꙋ се ꙋстрашить не дали (Бер. саб., 48б); дариs … против воsску македонскому моцно стоꙗлъ (Алекс., 16б); ѡна ꙗкъ мур непробитыs стоꙗла в том што перед себе взꙗла (Зб. 82, 376). ◊ Стояти на горло – пагражаць жыццю. хто бы кому на горъло стоялъ, а тотъ … до его милости господара зъ жалобою втекъ (КПД, 122, 1544); емꙋ брат исав на горло стоꙗл (Бельск., 21б–22); вꙋеви своемꙋ стоꙗл на горло (Стрыйк., 526); стояти на животъ – намагацца забіць. Іаковъ не стоꙗлъ на животъ розбоиника, але только ꙗкобы самого себѣ оборонилъ (Будны, 78); стояти на згубу – дабівацца згубы, знішчэння. Лисами и птахами, бѣсѡвъ называючи длѧ ихъ злости, поневажъ стоѧтъ на згꙋбꙋ и вынищенsе насѣнѧ и овоцѡв цнѡты (Каліст, II, 39б); стояти на здоровъе – пагражаць здароўю. Нарбутъ … отповеди и похвалки ему чинитъ и на здоровье его стоитъ (АВК, ХХI, 3, 1555); если бы хто … на него менил жэ нам гсдрю на здорове стоꙗл … маеть быти каранъ (Ст. 1566, 10); стояти о здоровъе – клапаціцца пра здароўе. наконецъ и погрозокъ и небезпечности здоровsѧ нашого ꙋвезде полно о которое мало стоимъ (Унія, 2б). 10. Займаць пазіцыю (ідэйную, грамадзянскую). въ пріязни и въ брацстве будете намъ стояти (КЗ, 339, 1481); абы стоꙗли и служили именю гсда бога вашего (Скар. ДЗ, 36б); наш рыцэр ест панъ вроженыи и стоит в тои твердости (Трыст., 70–71); Припоминаю емꙋ иоанна ст0483го, котѡрыи добрым и правдивымъ хрстiаномъ над тыми што не стоѧт в наоуцѣ хв0483ои нѣѧкꙋю власть вылꙋченьѧ ихъ даетъ (Апакр., 76); Если при староs вере и бл0483гословенстве патриарха стоꙗтъ (Барк., 147б–148); мы, кгды на певномъ фундаментѣ писма святого стоимо, на песокъ змышленныхъ речій не зступуимъ (Пыт., 83); которие коли през милосердие бж0483ие ꙋвѣрили и вs вѣре моцно стоꙗли (Пралог, 498б). ◊ Верою стояти – трымацца веры. ты вѣрою стоишъ, “не мысль же высоко”, але бойся, жебы и тебе такъ Богъ, яко и жидовъ, не вытягъ (Пыт., 5–6); въ правде стояти – трымацца праўды. судъ и правда Божья не опустить того, хто въ правдѣ стоитъ (АЗР, II, 15, 1507); стояти за (кiм-н.) – стаяць за (кім-н.). были ꙋже ѡт ст0483ого соборꙋ никеsского проклꙗтыs: а вѣдали то ижъ за ними цесар стоитъ (Пралог, 577б). 11. Мець сілу (юрыдычную). король братъ нашъ нешто не ведаеть, што я на перъвой присязе стою (КЗ, 333, 1480); Нагорка а Шпица … и листомъ ся записали, какъ тая речъ маеть межи ними стояти (Там жа, 433, 1489); ꙗнъ жемъбоцкиs … и тепер въ апелѧцыи до сꙋдꙋ головного трыбꙋналского стоит (КЛС, 149б, 1597); оуподобанье папеское, стоит за право. В тыхъ речахъ которых хочетъ, волѧ, стоит емꙋ за доводъ (Апакр., 176б); бояре, стоячи въ своемъ съ гетманомъ коруннымъ договорѣ и въ крестномъ цѣлованьѣ, отпустили съ тымъ до его королевской милости на соймъ пословъ (АЗР, IV, 488, 1615). ◊ Стояти надъ (кім-н.) – мець уладу (над кім-н.). реклъ воѡз младенцови: коториs стоꙗл над женцами, чиꙗ то дѣвка (Біблія, 138).
с. 439
Стояти II гл. стоити
с. 444
Стоятися дзеясл. Трымацца, iснаваць. се ест притча подобна вещи сеи. невѣрiѧ бо могло црство се стоꙗтисѧ без правителѧ (Арыст., 152).
с. 444
Стоять гл. стояти
с. 444
Стоячий, стоечий, стоючий, стоячый дзеепрым. 1. Ад стояти I у 1 знач. выкопанъ перекопъ, съ трехъ стоячихъ человѣковъ въглубки, а въширки шести сажонъ (АЗР, II, 332, 1534); обачил Федка Пралю стоіачого на дворѣ (ИЮМ, ХХХ, 156, 1577); Начиниш тежъ дощокъ стоꙗчих з дерева кедрꙋ в долгость локотъ по десꙗти кождаꙗ (Біблія, 141); дв0483дъ видѣл ангела стоꙗчог з мечем голым над неприꙗтелем (Бельск., 110–110б); Тамже и столцы были стоѧчiе, золотомъ … ѡздобленые (Варл., 279); ѡбачыли ѡбох сн0483овъ своих, пред господем богом стоꙗчых (Зб. 752, 507); Купили лехтаръ стоячій (ИЮМ, IV, 243, 1686); вѣдѣвъ дрꙋгiй Іереи зsдалека стоѧчiй (Зб. вып., 42). 2. Ад стояти I у 2 знач. Я самъ въ сошьне въ земли … и въ водах стоячих и текучихъ во всемъ половину маю (Пін., 19, 1512); з речки и з реками и з водами текꙋщыми и стоꙗчыми (КВС, 590, 1552); подле воротъ знашли стоячихъ старшихъ збору Саского Виленского (АВК, ХХ, 60, 1588); ꙋ берега стоꙗчыи, корабли розбивалисꙗ (Зб. 752, 570). ◊ Маетность стоячая – нерухомая маёмасць. в записе есть описано, иж іако маетность стоіачаіа и рухомая его всіа в целости дошла (ИЮМ, ХХХII, 4, 1577). 3. Ад стояти I у 3 знач. грекове … люд со всих сторон стоꙗчих ѡбозрели (Троя, 18б); И шsлi, и нашsлi жеребѧ пsривѧзано подsле дьвереи зsнадsворьѧ на росsтанѧхъ и ѡтвезали его. И некоторие зs стоечихъ тамъ мовили шsто делаете ѡтвѧзываючи жеребѧ (Цяп., 59); нашедшы моцно кгвалтом на дом мой шляхецкий, стоячый въ месте господарскомъ Менском … пан Грыгорей … мене … пострелил (АВК, ХХХVI, 94, 1582); зостали есьмо оручи на жито попаръ боярина его милости пана Ясенского … стоючого при ратаяхъ (АВК, VIII, 547, 1591); так мꙋсꙗно ꙋдѣлат, вынесено, ѡлтар мѣдꙗныs на полноч стоꙗчиs, а зекгар з нег ꙋчинено (Бельск., 131); одрыну зъ сеномъ, стоячую оподаль двора того розгородивши, сена возовъ скольконадцать выкрали (АВК, ХVIII, 191, 1603); ѡбыватель предs престоломъ бж0483iимъ оуставичsнѣ стоѧчiй, не помалꙋ мꙋсѣлъ дивоват (Карп., 35б); до всеи околѡ него стоѧчеи дꙋховнои Братiи выреченыи слова оувѣдомлѧютъ (Сматр., 44); Алеѯандер взꙗл макидонское воиско и поsдет противъ ихs нерадно стоꙗчихs против (Алекс. 1697, 2б). // перан. Гъды пsрото ꙋзsрите мерsзкосьть сsпꙋсsтошеньѧ речонꙋю черезs даніла пsророка, сsтоѧчꙋю на месsцы сsветомъ (Цяп., 34). 4. Ад стояти I у 5 знач. маеть … ѡнаꙗ ѡкъсиньꙗ з мꙋжомъ своимъ противъ того толькож стоꙗчого дерева розробити (КВЗС, 153б, 1540); абы въ пущахъ нашыхъ лесъничые никому дерева стоячого на будован[ь]е ани на жадную речъ … давати не съмели (КПД, 585, 1557); нагнавшы дей моцно кгвалтом … на власные ярыны мои, стоячые неподалеку дому моего (АВК, ХХХVI, 274, 1582); хто бы шлꙗхътичꙋ садъ ѡвощовыs пры дворе стоꙗчыs кгвалтовне потресъ (Ст. 1588, 390); если бы вышедши огонь … занѧлъ бы копы збожьѧ, або стоѧчое збожье на полю (Хран., 99б); верхи на высокой горѣ стоꙗчого дерева ѡт наsмнѣйшого вѣтринꙋ хвѣютсꙗ (Зб. 82, 277). 5. Ад стояти I у 7 знач. панъ домовыs або гость в господе стоꙗчыs маеть присегнути (Ст. 1588, 414); тымъ же млодзянамъ пана Паца, у дому Кошечкиномъ стоячимъ, што свядетство противъ пана Отрошкевича выдали, купили селедцовъ десятокъ (ИЮМ, VII, 42, 1690). 6. Той, які прысутнічае. тот семеѡнъ как и анна старица ѡ том дитѧткоу іссе многим жидом есть капланом ѡчивисте при том стоꙗчим и писменником тоут же стоꙗчим многiе речи пр0483роковали (Валх., 58б); сꙋть некоторие зъ сезьде сsтоѧчихъ, которие не мають вsкусити сьмерsти (Цяп., 55); панъ Лукашъ Ивановичъ Мамоничъ … обличне пред врядомъ стоячий ни в чомъ ся тому декрету Его кр. млсти не противил (СДГВ, II, 3, 1585); третиs врѧдникъ … бꙋдеть мети моцъ на местъцо ѡныхъ двꙋхъ врꙗдниковъ в праве з собою стоꙗчих тежъ двухъ ѡсобъ … ѡбрати (Ст. 1588, 128). 7. Стойкі, непахісны. Не могли терпѣти оубогого жебрака, стале и смѣле при правдѣ стоѧчого (Каліст, I, 145б). 8. У знач. наз. Той, хто стаіць; хто размешчаны; хто не рухаецца. звѣзда … з ыдꙋчими шла а с стоꙗчими стоꙗла (Валх., 48); вси там стоꙗчии его раду похвалили (Троя, 4); ѡбачит хто громадꙋ стоꙗчих и розмовлꙗючых (Зб. 261, 138); Не моглъ сꙗ далеs задержат иѡсифъ пред многостю перед ним стоꙗчих (Бельск., 32б); казал чотырем тисечем стралцом … ижбы ѡных стоꙗчих на мурех ꙋстрелꙗли (Алекс., 11); вs фалшꙋ звитѧживши Варлаама, и при немъ стоѧчихъ (Варл., 232б); именем меноват ꙋ двереs стоꙗчого казалъ (Зб. 752, 513); счупавши жидъ жил рече: до стоꙗчих: готуsте погребъ бо ꙋже праве конает (Зб. 82, 213).
с. 444
Стоящий, стоащий, стоящый дзеепрым. 1. Ад стояти I у 1 знач. оувиделъ … моужа вs бѣлых ризах. стоꙗща в манастыри (Чэцця, 4б); козелъ … прииде даже ко овsну тому рогатому, его же ꙋзрелъ стоащего предs враты (Скар. ДП, 25); Наделалъ теже и досsкъ храму ѡт древа сеѳимъ стоꙗщихъ (Скар. КІ, 68б); видѣломъ тамъ на томъ дворѣ, подлѣ церкви въ трохъ столпахъ стоящихъ звоны три завѣшоные (АВК, III, 15, 1582). 2. Ад стояти I у 2 знач. олексѣи … оувидел карабль стоꙗщ на краи морѧ (Чэцця, 147б–148). 3. Ад стояти I у 3 знач. атахъ знаиде марsдохеѧ сsтоѧщего на ꙋлици градовѣ (Скар. КЕ, 9); велѣлъ Саоулъ вокрестъ стоѧщимъ служебникомъ (Будны, 59); бачил тꙋт стоꙗща и горко рыдающа посполу с прчстою двѣвою [!] своею (Зб. 752, 23); много витязей можныхs и рицеровъ красныхs передъ Алеѯандром стоꙗщих (Алекс. 1697, 7). 4. У знач. наз. Той, хто стаіць; хто размешчаны; хто не рухаецца. оупрошати стоꙗщихъ тоу (Чэцця, 176); о горе гаризимъ на ней же стоꙗщие имели благославити (Скар. ДЗ, 49б); Тогда речет цар стоꙗщым на правици (Зб. 255, 121б); ст0483ыи ѡтц0483ы вѣдили стоѧщихъ предs олтаремъ съ страхомъ (Зб. вып., 32).
с. 446
Страва I наз. 1. Ежа, харч; харчаванне. только кого присылаеть въладыка озера волочить, тымъ страву дають (КЗ, 474, 1448); дамъ тобе на кождый годъ десеть сребреникs и двое ризы и страву (Скар. КС, 38); есмо въ тотъ часъ въ нее на страве мешкали (АВК, ХVII, 312, 1541); ей волно будет пры пасынкахъ мешкат … сполне прикладаючисе и в дому робечи о одной страве (АВК, ХХХIХ, 129, 1579); маеть быти имъ давано на страву такъ много, ꙗко тꙋтъ нижеs ѡписано (Ст. 1588, 74); турки ... на гробъ мертваго кладꙋт и стравы поганским ѡбычаем (Наб. тур., 24); горшки со стравою побити (АВК, III, 37, 1629); иди зо мною, а ѡпатрю тебе господою и стравою (Пралог, 500); За росказаньемъ пана войта, выростку школьному на страву дали зол. два (ИЮМ, VIII, 84, 1692). Параўн. истрава ў 1 знач. 2. Плата на харчаванне. Слуги ихъ ... корчмы сытятъ для своего пожитку, а волости наши мусятъ имъ на кождую недѣлю страву давати грошми и стацеею (АЗР, II, 99, 1511).
с. 446
Страва II наз. Спасванне, псаванне пасеву. объ испашъ и страву войтъ мѣстскій коли осудитъ, ино отъ поправленья межи собѣ чотыри грошы возметъ (АЗР, III, 113, 1561); Юрий Янушевичъ занялъ дей на властивой сеножати князя своего, на страве у Дублянохъ, II (4) волы подданого князя (АВК, ХХII, 278, 1565–1566); правда, же мой статокъ съ тое сеножати, зъ стравы, отъ пана писара непооднократно въ домъ мой пригоняно (АВК, ХVIII, 112, 1593); такожъ о испашъ и страву, яко войтъ мѣстскій осудитъ и врадови замковому судъ откажетъ, а врадъ замковый до того вступоватися не маетъ (АЗР, IV, 130, 1596); былемъ … высажоный на окопованье и осуженье стравы овса и гречихи (АВК, ХVIII, 141, 1597).
с. 447
Стравеный гл. стравленый
с. 447
Стравити дзеясл. 1. Знішчыць. как золото оу печ ѡгневыи оуложене не помешаеть ани его котора плеснь албо ржа можеть сказити и стравити, такъ и тые люди (Валх., 78); слꙋшно заисте есть жебы то стравилъ и пожралъ чистителныs ѡгенъ (Унія, 16б); зстꙋпил з высокости ѡгон, и стравил ѡфѣрꙋ зо всим с каменем, з водою, и з дровы (Бельск., 121). 2. Зрасходаваць. сꙋть некоторыи штож имают именьꙗ на долгыи час пожiвана а оу короткомꙋ часꙋ стравит (Вісл., 24б); оный позваный водъвой, або вотрой на собе мусить стравити, нижъли то стоить (КПД, 32, 1538); на тотъ рокъ за позваньемъ малꙋского стравили есмо тры копы грошеs (КВС, 568б, 1552); искоуси правителѧ твоего … а стравит ли того что добыл оу тебе накладаючи на полепшенiе твое (Арыст., 157); за невиннымъ обжалованъемъ седзел у везенъю недел семънадцать, стравил копъ десеть готовых гршей (АВК, ХХХIХ, 40, 1578); ꙗмъ ꙋбогатил аврама, вынꙗвши што стравили младенцы (Біблія, 36); дармо есте проклꙋсалисꙗ и стравили килкадесꙗт золотых (Дыяр., 162б); што въ Могилеве конь гнядый стоялъ недель к0483, стравили на него золот. двадцать (ИЮМ, I, 142, 1681). 3. Спажыць. коли голодъ великиs землю велми стискалъ, а коли стравили живность которꙋю были привезли зъ египту, реклъ иꙗков до сынов своих (Біблія, 94–95); старец … ишол през д0483 дни стравившы то што былъ з собою взꙗл (Зб. 752, 6б); Который овесъ мало што стравили, только въ дорогу набрали, а то зосталъсе въ цекавзе для кони (ИЮМ, IХ, 64, 1692). 4. Правесці час. добываючы его [городъ] дѣлы … тры лѣта по прожницы под нимъ стравил (Атыла, 221); были тамъ годинъ зекгаровых болшъ пꙗти … где и кн0483зѧ застали, и зновꙋ толкожъ часъ немалыs сами стравили (Барк., 147б); люд жидовскиs тог днѧ ни на чим не стравил толко на ѳале бж0483ои (Зб. 261, 225); Андрей Тишка съ писаньемъ пана своего въ дому моемъ … бывшы, мало што часу стравившы, тогожъ дня … отъехалъ (АВК, ХVIII, 284, 1625); не порожне таковые дни стравилем (Варл., 324б); ꙋстыдаsсꙗ ѡкаꙗннику жесь такъ много лѣтъ стравилъ в грѣхахъ (Пралог, 550б); епскопъ … пꙗтницꙋ целую на мл0483твѣ стравилъ (Зб. 82, 347); треба цалый той день стравити на розмышлѧнiю ѡ Бг0483ꙋ (Зб. вып., 23б). Параўн. зтравити. 5. Нацкаваць. жона того Войтеха собаками своими вышедши зъ двора своего, мене стравила (АВК, ХVII, 150, 1540); выпускавши кормныхъ псов, нет ведома зъ іакимъ умысломъ пса моего стравилъ (ИЮМ, ХХХII, 188, 1578).
с. 447
Стравитися дзеясл. Выступіць супраць каго-, чаго-н. тые мещане … с ними ничого мовити не хотели а ѡни сꙗ зволочыли и стравили (КВЗС, 161б, 1540).
с. 448
Стравленый, стравеный дзеепрым. 1. Спасвены. шкоды виделъ есьми – ечьменю на полъбочъки стравены и выпсовано (АВК, ХХХVI, 275, 1582); хотꙗ бы збожъе погнило, або стравлено было, того вжо ѡнъ на противъноs стороне поsскивати не маеть, кгды жъ ꙗко вышеs доложоно, ѡнъ то мелъ ѡпатрити ꙗкобы с тое меры шкода збожъю не была (Ст. 1588, 370); на которой той грыце стравленой своей и на испашы панъ Миколай Талько занялъ быдло (АВК, ХVIII, 103, 1592); Одъ Кузмы Серяги за траву стравъленую одъ пословъ дошло золот. два (ИЮМ, I, 90, 1680); продали приму мескую, отъ грабежа стравленую Авхиму Белееву за золотыхъ семъ (ИЮМ, III, 7, 1685); съ тыхъ же моркговъ не добрано, для того же стравлено конми его млости … за моркговъ сорокъ (ИЮМ, IХ, 11, 1692). Параўн. зтравленый. 2. Замучаны. возмемо пꙗт кониs котории в мѣсте зостали, бо тыи толко суть во всем множствѣ израилском зостали, а иншии вси стравлены сут (Біблія, 470–471); ꙋмꙋчаюсѧ: стравленs бываю (Бяр., 180).
с. 448
Стравленье наз. Спасванне. пошолъ дей есми былъ до жита … огледати для испаши и стравленья отъ суседовъ (АВК, ХХI, 44, 1555).
с. 449
Стравляти I дзеясл. 1. Замучваць. Ꙋмꙋчаю: Стравлѧю, зварꙋю, оукрочаю, оускромлѧю (Бяр., 180). 2. Расходаваць. Иждиваю, стравлѧю, травлю, выдаю грошѣ, накладаю, розшафовꙋю (Бяр., 53).
с. 449
Стравляти II дзеясл. Ператраўляць (пра страву). Иссꙋчаю: Стравлѧю вs жолꙋдкꙋ потравы (Бяр., 60).
с. 449
Стравный прым. Харчовы; які належыць да стравы. который человѣкъ похочетъ … тыми стравными рѣчами торговати (АЗР, I, 194, 1490); ѡнs же далъ естъ ему домъ, и оброки стравныи оустановилъ (Скар. ТЦ, 152б); Ино ѡни мають рыбы и стравныи речи на мѣсте и по селомъ вольно куповати (КСД, 1559, 1522); стравныхъ речей штокольвекъ при насъ было, то все отобрали (АВК, ХVII, 173, 1540); крупъ овсяных полъбочъки, и иншых речей стравных у той клети было немало (АВК, XXXVI, 239, 1582); цена речамъ домовымъ стравънымъ за полоть мꙗса двадцать грошеs (Ст. 1588, 514); приточыла се справа … о украдене коня и покрадене клети и з нее речей рухомых и стравных не мало (АВК, ХХХI, 1595, 225); тело небощыковское до Менска везъли и речи стравные едучы назадъ зъ Менска (АВК, ХVIII, 205, 1607); оученикѡве посланы были до мѣста, стравныхъ потребъ кꙋпити (Каліст, I, 133б); Стенку Цекнару дали за працу, що носилъ стравные речи до жолнеровъ, осм. пять (ИЮМ, IХ, 25, 1692). ◊ Стравные гроши – грошы на харчаванне. Пану войту … на тыдень стравныхъ грошей, водлугъ уставы, по осм. шесть, чинитъ на тыдень зол. одинъ (ИЮМ, IХ, 22, 1692); Пану хоронжему Битовту, ведлугъ постановення, стравныхъ грошей, на тыжъденъ дали (ИЮМ, ХVIII, 44, 1710); стравные пенези гл. пенези; стравный столъ гл. столъ.
с. 449
Стравованый дзеепрым. ад стравовати ў 2 знач. Маетъ таѧ панна, или вдова, своимъ коштомъ стравоватисѧ, бо гды бы была коштомъ монастырскимъ стравованаѧ, а потомъ повернꙋла въ миръ, была бы великаѧ кривда монастыреви, зs такого непотребнаго стравованѧ (Зб. вып., 74).
с. 449
Стравованье наз. Дзеянне па дзеясл. стравовати ў 2 знач. Я … позычаючы пенезей яко на опатренья здоровья своего и тежъ на стравованье … брал есьми … у малжонъки моее (АВК, ХХХVI, 15, 1582); у него … за стравованье отъ столу заплаты потребовала (АВК, ХХ, 324, 1638); гды бы была коштомъ монастырскимъ стравованаѧ, а потомъ повернꙋла въ миръ, была бы великаѧ кривда монастыреви, зs такого непотребнаго стравованѧ (Зб. вып., 74).
с. 449
Стравовати, стравовать, стравоваць дзеясл. 1. Даваць ежу, харчаваць. нашихъ коней не мають они николи стравовати, ани постьвити (АЗР, I, 121, 1492); они ихъ стравовати мусятъ (АЗР, II, 99, 1511); а къ тому еще идучи къ намъ съ Орды съ тыми великими послы царевыми, стравовалъ ихъ своими пенезми (АЮЗР, II, 129, 1520); задлꙋжилсꙗ стравꙋючи пророки (Бельск., 125); а што-мъ въ томъ задержанью ихъ самъ стравуючи черезъ целый тыдень зъ громадою немалою челеди выдалемъ грошей готовыхъ золотыхъ полтораста (АВК, ХХVIII, 133, 1630); жебы далей не стравовать оныхъ … пановъ (ИЮМ, VII, 206, 1690); до пана енарала кланяли, абы далей не стравоваць ихъ зъ места (ИЮМ, ХIII, 145, 1699); Монастыръ не повиненъ ю стравовати до конца житiѧ еѧ (Зб. вып., 74). 2. Тое, што і стравоватися. пѣнези есмо ему дали, за которыи онъ маетъ, ѣдучи по дорозѣ, на нихъ стравовати (АЗР, II, 333, 1534); чекавшы через тры недели … а собе дей с утратою стравуючы, проч отъехал (АВК, ХХХVI, 27, 1582).
с. 450
Стравоватися, стравоваться дзеясл. Харчавацца; траціцца на ежу. она мела наймовати кони и стравоватися на нихъ (АВК, ХХI, 355, 1558); мы есмо … велели тые возы с тою (мукою) побрать, бо не маемо чым се стравовать (АВК, ХХ, 197, 1602); мистру Даниле … не мелъ чимъ стравоватьсе, дали ему за кожухъ грошми золот. дванадцать (ИЮМ, VIII, 107, 1691); онъ самъ своими грошами стравовалсе (ИЮМ, ХIХ, 39, 1711); Маетъ таѧ панна, или вдова, своимъ коштомъ стравоватисѧ (Зб. вып., 74). Параўн. стравовати ў 2 знач.
с. 450
Стравовать гл. стравовати
с. 450
Стравоваться гл. стравоватися
с. 450
Стравоваць гл. стравовати
с. 450
Стравца наз. Марнатраўца. иначе же ес щедрость на первыи конець. стравца подобенъ ест некоемꙋ лiющю водꙋ сланоу в море (Арыст., 140); Ласкосръдый: жарлок, стравца, пьѧница, оутратsник телесный, роспꙋстный (Бяр., 70).
с. 450
Страдавший дзеепрым. ад страдати. житие и страст свꙗтых мв0483 мученик страдавших в аммории мѣсте (Пралог, 493б); Вѣрꙋю въ Іс0483а Ха0483 … страдавшаго … распѧтаго, оумершаго (Зб. вып., 90–90б).
с. 450
Страдалецъ наз. Пакутнік. Скитник: Подвижник, страдалец, бг0483омыслець, ѡбꙋчительник (Бяр., 147); Коли дошолъ рꙗд до страдалца христова вассона, не дал шат на собѣ шарпатъ ꙗко чинили катове иным (Пралог, 495б).
с. 450
Страдалчество наз. Пакутніцтва. Стараданiе: Терплѣне, терпливость, страдалчество (Бяр., 156).
с. 451
Старадальный прым. Пакутлівы. мученикъ же хсвъ рече ко цр0483ю. старадальныи немощьным пагоуба есть такова (Чэцця, 185).
с. 451
Страданье, страдание наз. Пакута. Гасло Никеиское … въспоминаеть роспѧтие и страданiе (Будны, 130б); до оное славы і щасливости вѣчsное, не иначей, едно презъ крестъ и страданiе приходити каждый маетъ (Карп., 11); без похибы тые досыть ꙋчинные страданѧ, справꙋют то, абысмы потом ѡсторожнеишыми, и чꙋйнеишыми были (Навука, 96); Недꙋгъ: Немоч, хороба, или многовременное страдане, болезнs (Бяр., 91); дочка кгды пытала ꙗкие бы муки пекелные были, ѡтповѣдила страданiе еже не видѣти бг0483а над всѣ муки наsболшаѧ (Зб. 107, 167б); Того ж кг0483 жытiе и страданiе ст0483го мч0483нка поликарпа епспа змирского (Зб. 752, 555б); Або ѡферꙋ чини повꙗда бг0483омъ або до домꙋ нерадного на страдане нечистое девицства своего пойдешъ (Пралог, 682б).
с. 451
Страдатель наз. Пакутнік. Все створене на то смотрѣло, кгды Хс0483 ꙗкъ можныи страдатель на дерево поднесеныи противныи моцы поламалъ и покрꙋшилъ (Каліст, II, 221б).
с. 451
Страдати дзеясл. Пакутаваць. ѡ господи маю лi ꙗ того дела части с тобою оу црстве твоем страдати (Пак. Хр., 5); абы выступныи мꙋжобоsцы горла страдали (Алекс., 23); рачей страдати зs людsми Бж0483iими, нежели привременsного грѣха сладостs имѣти ѡбираетъ (Карп., 10б); готовъ былесь не толко тых речыи страдати, але и дш0483ꙋ положити за вѣрꙋ (Паўуст., 6); Страдатi зs Хрстомъ повинны есмо (Мак., 251); ꙗко единъ зо всѣхъ страдати сподобилсꙗ еси (Дыяр., 169); цръ естъ хс0483 длꙗ которог есте в чернечествѣ вашем страдали (Зб. 81, 80б); поневаж радости вѣчнои ѡт него полꙋчити желалъ претож здѣ страдал и самого себе поволи за выстꙋпки каралъ (Зб. 107, 108); мовечи ꙗ в христовом возваню ѡбѣцꙋю до смерти моеs страдати, а иного бг0483а не знаю (Пралог, 490–490б); зосталем жонꙋ мою велми на фебрꙋ … страдаючы велми (Зб. 82, 187).
с. 451
Страдникъ наз. Гаротнік, нешчаслівец. все то дѣется не вами всѣми, але якимъ-сь худымъ чоловѣкомъ, страдникомъ (АЗР, IV, 493, 1615).
с. 451
Страдный прым. Пакутны. Бѣдникs: Оутрапеный, страдный (Бяр., 11); Страстный, страдный, нещасный (Там жа, 157).
с. 451
Стража наз. 1. Тое, што i сторожа ў 1 знач. они же подъ стражею Сузагаза посстельника царева бѣша (Скар. КЕ, 6б); муселъ дей до сего-жъ часу молчать, для погрозокъ отъ того Яна Тура, для уставичное стражы, которую дей около него мелъ (АВК, ХVIII, 209, 1607); чюлъ и зналъ себе быти, добрый сей ꙋчитель, на стражи Бж0483ой поставленогѡ (Сматр., 38–39); ангелове ꙋставичною стражою и послꙋгами нашими сꙋт забавени (Зб. 259, 87б); казалъ его двема сенаторомъ взꙗт кꙋ стражи сатꙋрнинови и викторови мовꙗчи (Пралог, 685). 2. Тое, што i сторожа ў 3 знач. то естъ ѡныи рыцэр, которыи добыл Болѧчую стражу (Трыст., 37); возный … знашолъ ворота дворные зачыненые и стражу у ворот стоечы (АВК, ХХVI, 114, 1585); порозил стражꙋ филистимскꙋю на мѣстцꙋ ѡборонном (Бельск., 95); свирщовскиs, сам ехалъ под непріателꙗ длꙗ ꙗзыка. коториs кгды выехал, зараз на стражꙋ тꙋрецкую трафил (Хр. польск., 20); выѣждзаючи мнѣ зs села того великаꙗ тлуща людеs вышла такъ стражи ꙗк и посполитого чл0483ка (Дыяр., 151б); Заплата пляцовой стражи, въ браме Виленской, двумъ человекомъ, на две недели, золот. осемъ (ИЮМ, I, 50, 1692). 3. Тое, што i сторожа ў 5 знач. Бысть же во сsтражу ꙋтренюю (Скар. КВ, 28б); коли будет перва стража ночы, укинеть витезѧ на ѡстрые муки (Трыст., 113–114). 4. Тое, што i сторожа ў 8 знач. Также тежъ мѣщане … роботъ, толокъ, гвалтовъ, стражи и никоторыхъ инныхъ повинностей полнити … не повинны (АВК, IV, 249, 1697). 5. Пільнасць. Панна нѣꙗкаꙗ … таковꙋю ѡколо паненства своего стражꙋ мѣла (Зб. 107, 123б); Иѡсифъ … шлюбъ девичества которыs пречистаꙗ дѣвица ꙋчынила, з всꙗкою стражою мелъ заховат (Зб. 255, 319б–320).
с. 452
Стражба наз. Тое, што i сторожа ў 1 знач. сынове твои … будуть при тобѣ и блюдꙋть стражбу храма сведениѧ по всему чину его (Скар. ЛК, 40); даси е Леꙋвиемъ еже сsтерегуть сsтражsбы во храме божиемъ (Там жа, 65).
с. 452
Страждати дзеясл. Пакутаваць. Страждѣте, добрыи воины хр0483стовы (Мам., 175); добро ест зs ним і терпѣти, если бовѣмъ з нимъ страждемъ зs нимъ і прославимsсѧ (Карп., 2б); в хрстовым мовит вызнаню ѡбецꙋю до см0483рти страждати (Зб. 81, 246); ковал бsеть железо на ковадле, а ковадло не страждеть (Зб. 752, 31).
с. 452
Страждущый дзеепрым. ад страждати. был ꙋчастникомъ межы боꙗщымисꙗ тебе и страждꙋщымъ длꙗ имени твоего (Зб. 752, 28б).
с. 452
Стражити дзеясл. Пакутаваць. не дѣите мене братꙗ мало. да предамъ дх0483ъ мои вельми бо стражю ꙗкоже начахъ тако и скончаю (Чэцця, 5); съ хрстомъ стражꙋчи вs нн0483ѣшнемъ вѣкꙋ, абысте вs прiйдоучом з ним црствовали (Апакр., 186); ѡна емꙋ все повѣдала, и ꙗко ѡт мꙋжа велико стражет и мордована бывает што властне длꙗ неплодства (Зб. 82, 133).
с. 453
Стражникъ наз. Вартаўнік. если не бꙋдетъ обфитнѣйша справедливость ваша нѣжъ справедливость ваша нѣжъ справедливость книжникѡвъ и фарисеѡвъ: то естъ, людiй тыхъ, которыи закона Бж0483ого и стражниками быти хлюбѧтсѧ и оучителми (Каліст, I, 6); кгды его на сторожи не найдено, теды сотникъ сегорочный Михайло Ѳедоровичъ, зе стражниками своими въ томъ дому у Одари Козлевны на цужолостве знашолъ (ИЮМ, VIII, 348, 1619); в трубецкꙋ кнꙗз трꙋбецкиs молодыs, мꙗнꙋючисꙗ быти стражником под великим каранемъ заказалъ абым не sшолъ за границꙋ до бранска (Дыяр., 151); Станꙋлъ анъгелъ ꙗко стражникъ воsска гдснего (Пралог, 549); стражникъ Смоленский, слуга и дозорца ясне велможного его млсти пна подканцлерого вел. княз. Литов. (АВК, ХХХIV, 404, 1665); до турмы на свечи дали осм. шесть. стражнику капляру для Степана Кучинъскаго и Андрея Белявъскаго, бо въ тотъ часъ и Андрей былъ въ турму всажоный (ИЮМ, IV, 72–73, 1686); Стражникомъ крамнымъ шести человекомъ на першую чвертъ, змовленыхъ на чвертъ золот. по двадцать (ИЮМ, VII, 36, 1690); пріеждалъ до Могилева панъ Закревскій, лянтвойтъ оршанскій отъ пана Самуеля Кмитича, стражника вел. княж. лит. взглядомъ лявдушъ уфаленое (ИЮМ, VIII, 59, 1691); п. ротмистру Валентему Песецкому, хоронгви власной его милости п. Арперіяша, стражника польнего войска … дано талеровъ двадцать (ИЮМ, ХVII, 9, 1710).
с. 453
Стражница наз. Памяшканне (будка) для вартаўніка. длѧ забежаньѧ облꙋженью людей хрстiанsскихъ на стражницахъ патрiарших седѧчи зs небезпеченством здоровѧ своего ѡт страда собѣ повѣреного, волки, котѡрими есть обsточена, словомъ правды … смѣле оуставичне ѡтгонѧют (Апакр., 183б).
с. 453
Стражный прым. Старажавы. сынове iзраилевы … наделали собѣ боговъ чужихъ на горахъ высокихъ, во всехъ местехъ своих, поченsши ѡт столsпа стражsного даже до града ограженsного (Скар. ЧЦ, 220–220б); июдѣи коли пришол до вежи стражнои, котораꙗ стоит ку пꙋщи, ꙋзрѣлъ здалека всю краинꙋ (Біблія, 454).
с. 453
Стражъ наз. 1. Тое, што i сторожъ у 1 знач. ѡдинъж ѡт них стражь не спалъ бысть (Чэцця, 144б); поставиша мѧ стражемs во виноградехъ (Скар. ПП, 3б); бꙋдучы ѡбраным ѡт бога абы был стражем тыхъ двух так барзо дорогих скарбовъ (Зб. 255, 335б–336). // перан. она же оукрашаеть слова своѧ и опꙋщаеть стража младости своеѧ (Скар. ПС, 7б); закон … естъ страж ангелъскаꙗ (Зб. 261, 133б). 2. Тое, што i сторожа ў 1 знач. прыйми жъ къ нему двохъ литвиновъ на стражъ, бо и самъ дѣдко не упильнуетъ! (Мял., 318); рек им пилат: маете страж, идѣте стережите ꙗко ꙋмеете (Зб. 255, 309); за стражъ капляру дали золот. одинъ (ИЮМ, IV, 72–73, 1686); одные стражъ што ночь отправовать, а другіе прочь исти готуются (АВК, VIII, 141, 1694). // перан. належит … мѣти страж над собою и помнет на ѡбецност бж0483ию (Зб. 261, 153). 3. Тое, што i сторожа ў 3 знач. на новое мыто … тутъ стражъ бывала (АВК, VI, 20, 1584); Бо если Гсдь … не бꙋдетs стеречи мѣста, по прожницы чꙋетъ стражъ (Мак., 223); дивне пред полуднемъ минули есмо страж воеводы новгородского (Дыяр., 151б); в тых местах по дорогах по ꙋлицах стражъ великꙋю дн0483ь и ноч мевали (Барк., 168); вежа, або башта, где стражs стережет (Бяр., 187); не даs того боже абых ꙗ коронꙋ мою стратит мела, а страж в клопот приправити мела (Зб. 752, 245б).
с. 454
Стражющий дзеепрым. ад стражити. ѡслаблении справлѧютсѧ стражющии ѡт дх0483ъ нечстых свобожаютсѧ (Чэцця, 84б).
с. 454
Страмный гл. срамный
с. 454
Страна наз. 1. Тое, што i сторона ў 4 знач. тогда приступите ко граду со всехъ странъ (Скар. ДЗ, 40); зверь вторыи подобѣнs медsведеви на стране стоаше (Скар. ДП, 23); внегда ѡтвлеклъ его на сsтрану (Скар. ДЦ, 107б). 2. Тое, што i сторона ў 5 знач. быс горѡд именем агавъ вs странѣ палеѡстиньстеи (Чэцця, 81б); оуставно ѡбъшли витези твои а потом всим странам да напишютъ ти поведанiе црское (Арыст., 239); ты пленилъ страны многы (Будны, 82); мꙋжъ женꙋ в далеких странах знашолъ (Барк., 168); Иѡсифъ … пошол до страны галилеsские и мешкалъ в назарете (Зб. 255, 144–144б); Ст0483ыи Апстлъ Сімонъ … проповѣда Еѵглiе, въ Мавританiи и въ всей Африканской странѣ (Зб. вып., 89). 3. Напрамак (свету). зломитьс црство его и роздѣлитсѧ на чотыри страны нбсныѧ (Зб. 262, 124б); страны свѣта сего четыре и перед и зад праваѧ и леваѧ. по семꙋ же восток запод полдн0483е полнощь (Арыст., 168); на восточнꙋю страноу на дорогꙋ поити не добро а на прочаѧ страны добро (Неба, 64); быс знамение … на западнеs стране (Патр. К, 64б); идѣте полꙋдневою страною … ѡглѧдайте земли ꙗкаѧ есть (Хран., 135). 4. Кірунак адносна арыенціра. Носъ твои ꙗко столsпъ ливанs скии, иже зрить ко странѣ Дамаска (Скар. ПП, 9–9б); та знамение оузришь ѡбою страноу плеча (Неба, 81б–82); посылаетъ на вси страны учителей зъ великимъ стараньемъ (Гарм., 188). 5. Частка адзінага (справы, падзеі). люди … приидуть оу воспоминании греховъ своих страшливи ес изъ другое страны безакониѧ ихъ (Скар. ПБ, 7); александръ ѡбрести истинноу легко ес страною возможною. и достоино и тѧжко ес, страною невозможною, и недостоино (Арыст., 175); падет ѡт страны твоеи тисѧча о десѧт тисѧчеи с правое роуки, к тобеж ани сѧ приближит (Пс. ХVI, 93).
с. 454
Страница наз. Тое, што і стороница. Читаs собе книги первые сынодовые страницы (Унія, 26); При томъ у того жъ тестаменту на кождой страницѣ картѣ на долѣ подписъ руки … в тые слова (АВК, VIII, 528, 1673).
с. 455
Странникъ наз. Вандроўнік. реклъ к нему ст0483ыи геѡргеи. ѡ странниче немощне самъ сѧ еси лишил славы бж0483ии (Чэцця, 185); Пришлецъ: Приходень, албо пелгримъ, то ест странникs (Бяр., 129); идꙋтъ там розмаитые странники набоженства (Зб. 255, 332б).
с. 455
Странно прысл. Дзіўна. Ꙋгостилъ: Странно въвелъ (Бяр., 176).
с. 455
Страннолюбецъ наз. Той, хто любіць вандроўнікаў. Фiлоѯенъ: Страннолюбецъ (Бяр., 320).
с. 455
Страннолюбивый прым. Які любіць вандроўнікаў. Епскпови бовѣмs, ꙗкs Бж0483омꙋ справцы, жадного порока вs мешканю своемs мѣти не пристоитъ, але жебы былъ боголюбив, страннолюбивъ, побоженъ (Каліст, I, 44).
с. 455
Страннолюбство наз. Прыязлівыя адносіны да вандроўнікаў. вѣдали бовѣмъ оуже ѡт Ха0483 наꙋчены, што за пожитокs страннолюбsства (Каліст, II, 46).
с. 455
Странноприемный прым. Які прымае вандроўнікаў. оупрiйме се стараючи, Цр0483кви, Монастыры, Школы, и Домы Странsнопрiемъные, великимъ, коштомъ, и превагою бꙋдꙋючи, и гойне а щодробливе надаючи (Карп., тыт. л. б); Ѯендох: Страннопрiемный (Бяр., 300).
с. 455
Странноприемство гл. странноприимство
с. 455
Странноприимецъ наз. Той, хто прымае вандроўнікаў. сего ради видѣхъ вы млстивы и странноприимци приимꙋ вас во црство свое (Чэцця, 289б).
с. 456
Странноприимство, странноприемство наз. Прыязныя адносіны і прыём вандроўнікаў. добрымъ людемs мерзкiй естs грѣхъ, мытництво, а ст0483омꙋ страннопрiимsствꙋ естъ противный (Каліст, II, 192б); Ѯенiа: странноприемство, Люцкость, оучинност, против посторонным, подарки (Бяр., 300).
с. 456
Странный I прым. Дзіўны. хочемъ исповедати братиꙗ … ѡ страннемъ и велицемъ рожении памѧть творити (Чэцця, 222); ѡни зась тые слѡва слышачи, и странномꙋ ономꙋ, въсходꙋ дивѧчисѧ: ѡные Саломоновы слѡва мѡвили (Карп., 42б); Филип апслъ … люд словꙋ божию наꙋчал и боролсѧ з нѣкою ꙗхидною странною (Зб. 82, 7).
с. 456
Странный II, страный прым. 1. Прышлы, вандроўны. хто приемлет в домъ свои нищиꙗ. то самого хса приемлеть иже нас дѣлѧ страненъ был ѡт нб0483си на землю (Чэцця, 294); грани имъ смотрѣти всимъ у любви одъ обополныхъ людей и странныхъ сусѣдей (АВК, ХIII, 14, 1508); чили оубогимъ не былъ збавитель, або страннымъ (Апакр., 190б); милостынѧ зас всѣмилосердные оучинки, так телесные: ꙗко то хорого посѣтити, нагого приодѣти, странного въ домъ въвести и проч (Навука, 97–98); сам аж до девꙗтои годины постил, и со иноками странными и перехожими ѡбѣдовал (Жыц. св., 24б). 2. Чужынскі. На место пусто и страно заходит где без покармꙋ постели и прикрытиꙗ … жывꙋчы (Зб. 255, 3б). 3. У знач. наз. Прышэлец, вандроўнік. ѡнъ … поставлѧше .ч0483. трѧпезы в домꙋ своем единꙋ сиротамъ и вдовицам а дрꙋгꙋю странным и мимоходѧщим (Чэцця, 147); панъ нашъ … для вспоможеня и ратунку убогихъ и странныхъ … фундовати рачилъ (ИЮМ, I, 365, 1625); приsмуючы в дом свои всꙗкаго страннаго парасковеꙗж по всꙗ дни гсда нашего iс0483 хса выславлꙗла (Зб. 752, 82).
с. 456
Странский прым. Іншапляменны. Самs пакs живѧше ꙋ асѣроѳе странsстемъ (Скар. КС, 10).
с. 456
Странствовати дзеясл. Падарожнічаць. сꙋть под боѧзнiю, и през мѣстsца страховитыи странствꙋютъ (Мак., 339).
с. 456
Страный гл. странный II
с. 456
Страпеный гл. страпленый
с. 456
Страпити дзеясл. Змучыць, змардаваць. видишъ ꙗкъ мнѡго зла оучинилес емꙋ и ꙗкъ велце страпилес его (Мак., 235–236); голод и неѡпатрност болеs страпит хорого нижли сама немочъ (Пралог, 662).
с. 456
Страпленый, страпеный дзеепрым. ад страпити. с которого деs ѡнь везенꙗ заледве вышолъ … страпеныs везенъемъ презъ такъ час немалыs (КЛС, 44б, 1596); крол … страпеныs голодом, далеs не мѣл што чинит (Бельск., 37); Володимер видꙗчи ѡтвсюл себе ѡпꙋщоным и страпеным, ꙋдалсꙗ с покорою до Казимера (Стрыйк., 482); абы немочю страпленъ, и взгорженемs сфрасованъ, до затраченꙗ дꙋшевного не пришолъ (Каліст, II, 177б); Я, будучы капланъ убоги, страпены, муселъ есми ити з ними (АВК, ХХ, 199, 1602); зновꙋ нашолъ его дiаволъ на пꙋщи, велми страпенымъ тѣломъ (Мак., 13б); змордованыs теды мних … збытне страпленыs почал барзо изнемогати (Зб. 107, 102б); Коли был рим длꙗ морового поветра барзо страпеныs … всего места была процессиꙗ, несучы през места ѡбраз пресветое бц0483ы (Зб. 255, 363б); допꙋстивъшисѧ ѡного незбедного братоꙋбиsства … былъ страпленыs сꙋмъненѧ гризенемъ (Зб. 259, 502б); през мц0483еs три непогодами и невчасами и хоробами страпеныs был (Зб. 82, 355б).
с. 457
Страснути дзеясл. Страсянуць. Трыщан поехал дорогою по поврозех и зачепил конемъ поврозов и страснул всим шатром (Трыст., 94); бѣсъ тежъ в корабль вступил и всимъ кораблем страснꙋлъ (Зб. 82, 222).
с. 457
Страсный гл. страстный
с. 457
Страстатерпецъ гл. страстотерпецъ
с. 457
Страсти дзеясл. 1. Страсці, абтрасці (пазбiваць). лесничий Колодеженъский Дмоховский Мартияновичъ на томъ ставе его милости пана твоего езъ страсъ (АВК, ХVII, 444, 1565); грушу сполную, в томъ же огороде на межы будучую … всю страсли (АВК, ХХХI, 451, 1579). 2. Пашукаць. узявши у тамана вижа и з стороною людьми до нее и до всего села ходилъ страсти, у чиемъ бы дому тую яловицу свою знаити мелъ (АВК, ХХI, 364, 1558); послали теды зараз того енстигатора своего и иншихъ при нем абы м[о]настыри наши ѡбадва страсли и пошукали тых листов (Дыяр., 177б).
с. 457
Страстивый прым. Пакутлівы. ꙗ грѣшныи страстивыи што сотворю помози ми гси бє0483 мои (Чэцця, 9).
с. 457
Страстие наз. Тое, што і страсть у 2 знач. ꙗкъ далеко болей дш0483ꙋ кs немꙋ пристꙋпꙋючꙋю, млсрдiѧ оу него шꙋкаючꙋю и егѡ помочи потребꙋючꙋю привернетъ, а до радости безъ страстiѧ, и во всѣхъ цнотахъ оугрꙋнsтованѧ, до ѡдновенѧ смысловъ, до цѣлости здоровѧ, до розстрасанѧ мыслей, приведши (Мак., 46).
с. 457
Страстити дзеясл. Палохаць. и страстиш мѧ сsны и привидѣниемъ вsздрыгиваешь мѧ (Зб. 262, 15).
с. 458
Страстне прысл. Пакутліва. ѡна же ѡтвещавши реч оумолъкни ѡканне и страстне и плюноула на лице (Чэцця, 63).
с. 458
Страстный, страсный прым. Пакутлівы. чл0483вкъ еси смертенъ болѣзненъ и страстенъ (Чэцця, 361б). ◊ Страстная (страсная) неделя – перадвелікодны тыдзень. вынемши порокы град мстиславль на страстнои недли в пѧтницоу (Віл., 445б); бивши порокы град и Мьстиславль на страснои недли (Супр., 97б); передъ господаремъ его милостью поставити въ понеделок на страстноs недели (КСД, 1067, 1522); абы пасха жыдовскаѧ николи намъ з недели страстное не выходила (Унія, 26б); Того жъ рокꙋ на страсноs недели в средꙋ гром загримелъ вельми грозныs (Барк., 165б); в пост великои недѣли страстнои посполꙋ з людом ꙋчасником в церкви быт хотѣл (Бельск., 247).
с. 458
Страстотерпецъ, страстатерпецъ наз. Пакутнік. гл0483а емꙋ михаилъ што слышиши страстотерпче (Чэцця, 31б); вшли там до церкви бг0483олюбивых страстотерпец кн0483жат росиsских бориса и глѣба (Стрыйк., 481); пришол праздник а памꙗт ст0483ыхъ страстотерпец бориса и глѣба (Зб. 752, 209б); шли до манастыра з великою радостию славечи бг0483а и ст0483ых страстатерпцевъ и ꙋгодниковъ (Зб. 82, 245б).
с. 458
Страсть наз. 1. Моцнае жаданне. ты человѣче со всѣми чувsствы, члонsками похотѧми, и страстьми твоими, не оубиеши (Будны, 75б); не подобаетъ епископу по своихъ страстехъ никого отлучати (АВК, VIII, 20, 1595); страсть миролюбiѧ и самолюбiѧ набарзѣи сѧ кгрꙋнтꙋетs (Карп., 7б); Скꙋтки еи зас сꙋть, дш0483ꙋ питати, посилѧти, и в ласце бж0483ои заховати, страсти оумерщвлѧти (Навука, 47); пиꙗнство бовѣм ест всѣмъ страстем злым родитель (Зб. 82, 414). 2. Пакута. едина токмо ест грѣхѡмъ оставленiа и спасенiа нашого вина, Си речs страсть и см0483рть сына божiа гсда нашего Iс0483 ха0483 (Будны, 204б); ꙗко то нарожденью крещению, страстю, распѧтию в церкви божоs ѡсобливые дни постановлены сꙋть (Унiя, 24); таѧ, котораѧ се приѡбщила стрстемъ приѡбщаетъ и въскрснiю (Карп., 45); чл0483вкъ … при бжственнои лѵтꙋргiи стоѧчи, розмышлѧетъ собѣ страсти сп0483сителѧ нашегѡ (Сакр., 8); Втораѧ, абы трꙋдомs тѣло высꙋшили и оумысломъ и зезволенемъ мꙋчениками ставшiсѧ, тоеиж славы, зs тыми, которые мꙋченiе оутерпѣли, оучастъниками сѧ стали, и же бы по силѣ своей тꙋюжs страст хрстовꙋ на собѣ выразивши, его тежъ Црствiѧ достꙋпили (Варл., 102); Житие и страст Ст0483го сщ0483номученика василиꙗ (Пралог, 536б); его ст0483ѣйшой страсти дш0483ꙋ свою вs ѡпекꙋ ѡтдавай (Зб. вып., 51). ◊ Страсти Господни (Христовы) – пакутніцкая смерць Хрыста як сімвал пакут за веру; рэліквіі, якія захаваліся ад пакут Хрыста. митрополитовъ колко было за нашю память? церкви не строили … но колко церковныхъ приходовъ, поемлючи, на иная мѣста носили и давали! устраенія церковная и святости, великіа страсти христовы (АЗР, I, 35, 1415); крстъ страстемъ хсвымъ глава (Чэцця, 27б); Не кажsдыи оные приношенiа или жерsтвы за памѧти а за образы хв0483ыѧ страсти чинилs и почиталs (Будны, 214б); встань тезоименитаꙗ, ѡто принесла если до тебе страсти гсдни (Зб. 82, 430). Параўн. страстие.
с. 458
Страта наз. 1. Страта, згуба (таго, што раней меў). Кто с татемъ товаришить … пытающегосѧ со клѧтвою о страте слышить и не покажеть (Скар. ПС, 44б); нехай онъ одинъ въ томъ зыскъ и страту приймутъ (АВК, ХVII, 198, 1540); поручаючи всю зуполную моцъ цалое и здоровое право так в зыску, iако и в страце отцу своему (ИЮМ, ХХХII, 16, 1578); бꙋдеть повинъна [сторона], вжо без позвовъ только за выписомъ врꙗдовымъ того ѡтложеньѧ совсимъ готова быти, ꙗко на завитомъ рокꙋ под стратою речы (Ст. 1588, 159); водлуг тогож дей артыкулу петдесят шостого во всякой моцы зыскъ и страта докладана бывает (АВК, ХХХ, 164, 1596); не то воин што до рокꙋ ѡткладает, што погоды ждет, але тоs што зараз и в непогодꙋ мыслит ꙗк мога стратꙋ нагородит (Стрыйк., 543б); доброе славы змаза поровняется у людей бачныхъ зо стратою здоровья (АСД, VI, 118, 1608); Ярошъ Волкъ зъ моцью листовною на зыскъ и страту ему даною давалъ приволыватъ до права … князя Кирика Масальского (АВК, I, 289, 1618). 2. Непажаданыя расходы. реестры страты тое и выдатку вернули (ИЮМ, VII, 507, 1590); Страты презъ тыхъ же бирчихъ на слугъ, на писара и на пляцовыхъ, золотыхъ чотырнадцать (ИЮМ, II, 10, 1683); реестръ, якъ веле страты, гды направовали рулю у валу мурованую (ИЮМ, VIII, 178, 1691). 3. Забойства. таковые ꙗко тотъ хто сꙗ того чынити а плодъ такиs гꙋбити подвезалъ, ꙗко таѧ котораꙗ плодъ своs на стратꙋ дала сами мают горломъ карани быти (Ст. 1588, 457).
с. 459
Стратити дзеясл. 1. Застацца без якой-небудзь якасці, уласцівасці. ꙗзык пред силною жалостiю оуже был стратил оусю силоу говоренiа (Пак. Хр., 11); кривда засмущаеть мудраго, и сsтратить вsдатность срдца его (Скар. ЕК, 11); умыслившы первеи умерети, если бы ее которыи угрын хотелъ кгвалт учынити, нижли чыстость свою сътратити (Атыла, 224); съ которого переморенья коровы попсовалъ – молоко стратили (АВК, XVIII, 116, 1593); стратилем здоровъе и силы (Зб. 261, 123б); Бѣг небесныs бꙋде стоꙗти: слонце свою ꙗсност страти (Бельск., 193б); Кто въ самое солнце очима своими посмотрити хочетъ, стратитъ и тую што мѣлъ въ своихъ очахъ свѣтлость (АЗР, IV, 226, 1600–1605); що за зыскъ человѣку, коли бы вsвес свѣтъ позыскал, А дш0483ꙋ свою стратилъ (Дыяр., 168); жебы царское годности которꙋю мелъ не стратил (Зб. 255, 143б); ежели кто стратитъ презъ грѣхъ шатꙋ невѣнности (Зб. вып., 34). ◊ Стратити голову – страціць (скласці) галаву. И рече … пани, годенъ ли тот паниц голову стратит? (Трыст., 105); стратити езыкъ – згубіць дар мовы. панъ Дмитръ, не ведать для чого, езыкъ злодейский схватившися сътратилъ ку немалой шкоде ихъ (АВК, ХVIII, 71, 1589); стратити животъ – памерцi. млоденец … ѡбѣсилсе и такъ нещасливыs дочасныs и вѣчныs животъ стратил (Зб. 107, 128); стратити дорогу – згубіць арыенцір. оу тои мъгле а темности дорогоу стратили (Валх., 49б); стратити особу людскую – страціць чалавечы воблік. тиридат … в шаленствѣ и ѡсобѣ [!] на собѣ людскꙋю стратил ижъ стал наверхꙋ вепром (Зб. 82, 67); стратити розум – страціць розум. если бы хто … на той дорогій камен неоуважне и безпечне вsзглѧнꙋл, и самыи тот вsзрокъ … и розꙋм наконецъ стратит (Варл., 39б); стратити серце – упасці духам; спалохацца. ѡ чом коли се довѣдал никифор все серце стратил (Бельск., 360б); ѡвинтъ, коли ѡбачыл ѡкрꙋтныи звѣри … серце стратил: и злꙗкшысꙗ спасеніꙗ своег ѡтступил (Зб. 752, 557). 2. Перастаць валодаць чым-небудзь, мець што-небудзь. колиж ѡдна старона станеть а дрꙋгыи не бꙋдеть … тогды стратит всю свою реч (Вісл., 13б); ѡпекун не моцон естъ детинное ѡтчизны продати або ꙗкоколвек стратити (Ст. 1529–Ф, 53); не шли его занже можеть соблазнитисѧ и взѧти даръ великии и стратить тобѣ много велми (Арыст., 166); где бы братъ именьѧ ѡтчизные стратилъ (Ст. 1588, 274); мовѧтъ, стратила панsство восточнаѧ церковъ (Апакр., 190); Ѡсколдъ и дир вернꙋлисꙗ до киева, стративши арматꙋ (Стрыйк., 438б); тꙋтъ вs ненsдзы зостанешъ, и тамъ небо стратишъ (Лям., 21); сам ледво выплынул, а маетност всю свою стратил (Там жа, 568–568б); ѡт спростности сꙗ боронꙗчи рꙋку вs ѡгню стратит волѣлъ (Пралог, 492). 3. Згубіць. если бы оный злодей втекъ з рукъ его, або оное лицо стратилъ, а перед судом не поставил, а лица не положилъ (Ст. 1529, 100); панъ Фалимеръ … тотъ дей есми позовъ стратилъ (АВК, ХХI, 82, 1555); тотъ хто листы стратил або кому тые листы прислꙋшають … маеть довести (Ст. 1588, 329); ѡслицы которих естес тепер третиs день стратил … сꙗ нашли (Біблія, 313); попъ первый Федоръ, тотъ листъ стратилъ (АВК, III, 7, 1701). 4. Зрасходаваць, страціць. о сн0483ꙋ которыи не ѡтделенъ ѡт оц0483а и на костках стратiть а любо на иньши игрѣ (Вісл., 8); ѡстроꙋхъ … десеть тисечеs копъ грошеs стратити мелъ (КЛС, 186, 1598); скарбъ власне спросным збытком стративши, зараз за тым на лꙋпъ сꙗ ꙋдал (Стрыйк., 514); вs приповѣсти сн0483а нѣѧког приводит, которыи взѧвши добра ѡтц0483евскiе вs далекꙋю сторонꙋ ѡтѣхалъ, и ѡные на вшелѧкiй збытокъ и роспꙋстꙋ стратилъ (Варл., 95б); Тые жъ бирчие стратили на розные выдатки золотыхъ деветь (ИЮМ, II, 11, 1683); стратили на харчъ золотыхъ двесте (ИЮМ, VIII, 196, 1691). Параўн. истратити. 5. Знішчыць, загубіць. мене ждали грѣшницы хотѧчи стратити мѧ (Пс. ХVI, 122); Петръ … безправне тую жонку Полонию шыбеницею на смерть стратити казалъ (АВК, ХХIV, 415, 1584); тоs ест которог был казал стратит (Бельск., 157б); выпровадили небожчика ѡтца ігумена з замку на замꙋхавча и вышречоным способом его стратили (Дыяр., 178б); сыны его и всю роту мечем стратитъ казалъ (Пралог, 530б).
с. 459
Страфитисе дзеясл. Трапіцца. до брата своего Нихеля писалъ, просечы, абы ми его, если се страфитъ, поймалъ и до враду, до везенья осадити далъ (АВК, XVIII, 266, 1623).
с. 461
Страфованье гл. строфованье
с. 461
Страфовати гл. строфовати
с. 461
Страхатися, страхатисе дзеясл. Палохацца. длѧ правды божое и того положыти не страхаемъсѧ (Унія, 2б); не бойтесꙗ, не ꙋступуите, ани сꙗ ихъ страхаsте (Біблія, 223); не личил непрiателиs але билъ, ани се ихъ страхал (Хр. польск., 23б); ꙋваж ꙗко дш0483а изыsдеть тѣло которое так гоsне и знамените пред тым хованое и шанованое было также спросное и брыдкое стает се, иж се вси доткнуть або позрет нан страхаютсе (Зб. 255, 394); братиꙗ моꙗ наsмилшаꙗ, страхаsтес ѡгнꙗ злои пожадливости (Зб. 259, 308); мешкал … жадными на пущы пострахами которые ему задавали не страхаючысꙗ (Зб. 752, 189); и филꙗри небесные страхаютсꙗ перед ѡбличъем его (Пралог, 548).
с. 461
Страховидный прым. Той, які мае страшны выгляд. заказꙋю тобѣ чтобы не был правитель твои, велми бѣлъ, а ѡко зерко или чернъ а ѡко зерко или страховиден (Арыст., 160).
с. 462
Страховиско наз. Тое, што і страховище. Страхованiе: Покꙋса, ѡблꙋда, страшидло, страховище, ско, пострахъ (Бяр., 216).
с. 462
Страховитый прым. Страхотны. сꙋть под боѧзнiю, и през мѣстsца страховитыи странsствꙋютъ (Мак., 339).
с. 462
Страховище наз. Страхоцце. Страхованiе: Покꙋса. ѡблꙋда, страшидло, страховище, ско, пострахъ (Бяр., 216). Параўн. страховиско.
с. 462
Страхъ наз. 1. Пачуццё і стан спалоху, боязі. страх оузѧл ихъ всех (Пак. Хр., 34б); ѡна мѣла смертныи страх и крикнула всимъ голосом (Бава, 161); кн0483зь великии Евнутеи со страху выбежыть з города Вилни (Рач., 316); жебы [возный] на чию справꙋ и потребу кому кгволи, або про страх и пожитокъ своs заразомъ ехать … не хотел (Ст. 1588, 137); страх пришол на мене (Бельск., 40); кождый тамs на сꙋдъ вs страсѣ и вs трепетѣ ставитисѧ мꙋситs (Каліст, I, 22б); люде зас притомные з радостю и страхом барзо сꙗ тому дивовали (Дыяр., 152); ѡгорнулъ ихъ страх (Пс. ХVII, 26б); Агг0483лы съ страхомъ слꙋжатs при слꙋжбѣ Бж0483ои (Зб. вып., 32). ◊ Страхъ божий (господенъ)– страх божы. проклинаньѧ бывають … часомъ и зъ гнѣву безъ страха божіа и ꙋчтивости его (Будны, 20); нехаs бꙋдет во васъ страхъ господень завъжды (Ст. 1588, тыт. л.); страх бж0483иs напал на вси ѡколичныи мѣста (Бельск., 25); пришол на мене страхъ бж0483иs (Дыяр., 152). 2. Тое, што палохае. страхи твои засмꙋтили мѧ (Пс. ХVI, 89б); всимъ иншым людем был Атыльлѧ на див и на страх (Атыла, 180); Тытул Атыли … был: Атылѧ сын Бэндэкгэчов, внук великого Немрота … корол угорскии, медскии, кготскии и датскии, страх свѣта (Там жа); страхъ словъ его людеs преникалъ (Барк., 151б); немаш таких … страхов ꙋ греков которые бы мене ѡт парижа ѡтстрашили (Бельск., 83б); мы сѧ ночногѡ и наболшогѡ страха боѧти не бꙋдемо (Сматр., 53); не оулѧкнешsсѧ ниѧкихъ страховъ на тебе припалыхъ (Варл., 86б). 3. У знач. прысл. Страшна. людеs множество почали мерти … страх видети гневу бж0483ого (Барк., 164б–165).
с. 462
Страченье, страцение, страценье, страчэнье наз. 1. Страчванне. ѡна иметь свою реч оуздати речнiкови комꙋ ѡна хочеть и на изысканiи и на страценiи (Вісл., 12); купцы Ризскіе до Витебска и до Смоленска ездити не мають подъ страчен[ь]емъ всего (КЗ, 704, 1498); мы дрꙋгий рокъ емꙋ положили … по семой суботе въ понеделокъ под страченьемъ права (КСД, 16, 1510); есмо тотъ рокъ под страченьемъ тое земъли положили (КВЗС, 26б, 1537); то вжо будеть под страчэнемъ права завитыs рокъ (Ст. 1566, 61б); зложоно ему з уряду было рокъ на трети денъ, нижли онъ собе самъ принял и просил на тыденъ од дня сегоднешънего пот страценемъ тых товаров (АВК, ХХХIХ, 13, 1578); статечне се в томъ врꙗде … маеть заховати … не засажываючи местъце своего инъшымъ, под страченьемъ врꙗдꙋ, ѡкромъ ѡбложное хоробы (Ст. 1588, 49); не идет пну Белскому о горло и о никоторое страцене маетности его (АВК, ХХХII, 137, 1596). 2. Смерць, гiбель, згуба. ѡтец тут еs приходил, и нас всих за тебе ѡдного зганбил: собѣ за страчене, а нам великуюс неславу ꙋчынил (Зб. 752, 545); нехаи бꙋдоут сн0483ве его на страчене (Пс. ХVI, 111б–112); Жолкгодю Корсакевича выдано с права за злодейство на страченье (АВК, ХХI, 13, 1555); здало ми сꙗ ꙗкбы хто гонит з немалым гꙋфом шꙋкаючи мене на страчене (Дыяр., 151). ◊ Страченье головы (горла, шии) – смяротная кара. коли бы хто ѡбмовлѧючи когоколве винил ку соромоте … або ку страченю головы а не доведеть тым каранемъ мает самъ каран быти (Ст. 1529–Ф, 3); Хаимъ тежъ свою шапку, зъ страченья шии, приставилъ (АВК, ХVII, 21, 1539); естли бы хто … ѡт страченꙗ горла через приꙗтел … выпрохан был (Ст. 1566 I, 88б); нихто не смел хꙋлит бг0483а … под страченем горла и маетности (Жыц. св., 4б).
с. 462
Страчоный дзеепрым. 1. Страчаны. цесарь помоци ѡдъ ст0483го лодивика просил которыи много речи страчоне и скажоне з божьею помоцью направил и ѡдьвратил (Валх., 75б); комꙋ бы листы на долги … згинꙋли на дорозе гдежъколвекъ ѡт огню або ѡт воды и ꙗкимколвекъ ѡбычаемъ страчоны (Ст. 1588, 329); стараsсе жебыс с того жнива страчоного снопокъ ꙗкиs вырвалъ (Зб. 255, 217б); грѣшный чл0483вкъ стаетsсѧ сн0483омъ Бж0483iимъ, отрымꙋетъ ласкꙋ Бж0483ꙋю презъ грѣхъ страчонꙋю (Зб. вып., 34б). 2. Згублены. Блудил есми ꙗко ѡвца страчонаꙗ, шукаs же мене слугꙋ твоего (Пс. ХVII, 145б). 3. Знішчаны, забіты. того чл0483вка безправне зымано и въ томъ его страчоно (КСД, 190, 1514); еднꙋ дочку зсоромочоное невинною быт знашли, а дрꙋгую праве страчоную ѡгледали (Зб. 82, 301).
с. 463
Страчэнье гл. страченье
с. 464
Страшаи дзеепрым. ад страшати. ѡтпочинеши и не будеть страшаи тебе, и поклонѧтсѧ мнози лицу твоемꙋ (Скар. ІК, 16б).
с. 464
Страшати дзеясл. Палохаць. велика гурба бѣсов дорогу ему заступила, дивными его видоки брꙗзки и словы страшаючи (Зб. 82, 332).
с. 464
Страшащий дзеепрым. у знач. наз. Той, хто палохае. Дамs покои во сsтранахъ вашихъ спати начнете и не будеть сsтрашащего васъ (Скар. КЛ, 50).
с. 464
Страшающий дзеепрым. ад страшати. чини сосоуды страшающи конем своим им же замешаешь кони неприꙗтелеи своих (Арыст., 173).
с. 464
Страшеный дзеепрым. ад страшити. Не толко словами страшено правовѣрных, але и начинемъ, ѡным до катованꙗ (Бельск., 248); кгды до везенья его усажено, а катомъ ему страшено, тогды онъ добровольне самъ вызнавалъ на себе (АВК, ХVIII, 235, 1614).
с. 464
Страшенье наз. Дзеянне па дзеясл. страшити. такъ мы судъ въ той справѣ … наѣханья и вензенья презъ колько дни урадника, тамъ на тотъ часъ будучого пана Сымона Стабинского и страшенья на смерть забитьемъ зъ пистолету … въ року завитомъ на упадъ въ речи здаемъ (АВК, ХV, 480, 1686).
с. 464
Страшивый дзеепрым. ад страшити. Страшивымs, и неверsнымs, и проклѧтымъ, и ꙋбiцом, и любодѣемs, и iдоложерsцемs, и всимs лживымъ, часть имъ в езере горѧщеи огнемs и жупеломъ (Будны, 164б–165).
с. 464
Страшидло наз. Страшыдла, пудзіла. смотрили на монстра и страшидла (Зб. 261, 82б); Пꙋдило, Страшидло (Бяр., 132). Параўн. страшило.
с. 464
Страшило наз. Тое, што і страшидло. Страшило и сило бысть намъ пророчесsтво и сокрушение (Скар. ПЕ, 9).
с. 464
Страшити, страшить, страшыти дзеясл. Страшыць, палохаць. смерть бо страшит, а грѣх оувѣки моучит (Чэцця, 356б); страшити будеть смутокъ, и ꙋзность оградить его (Скар. КI, 21); нехаи же васъ тэды ничого не страшыть (Атыла, 209); страшат мѧ воины посторонiи (Каз. Кір., 148); когожъ тымъ воискомъ страшить хочете (Бер. саб., 8б); мук теж которыми мене страшите намнѣs сꙗ не бою (Стрыйк., 493б); люди … учали оманывать и страшить Московскихъ севруковъ королевскимъ именемъ (АЗР, IV, 276, 1608); невинне слугамъ своимъ, первей сего на першомъ собранью страшыти, стрельбу до боковъ и до горла прыкладаючы, менуючы быть злочынцами (АВК, XVIII, 286, 1625); его там … потым и ѡгненными мꙋками страшили (Дыяр., 178); намовꙗлъ его … тымъ его страшачи, ижъ вси хрстиꙗны з панsства своего выгубити хотѣлъ (Пралог, 599); на того частокрот балвохвалцы еллини нападаючы страшыли били (Зб. 82, 8).
с. 464
Страшитися, страшитисе, страшытися дзеясл., зв. ад страшити. матфѣи … марко. лоука страшилисѧ написати и перемолчали (Чэцця, 42); глаголалs естъ богъ ѡтцемъ нашимъ, не боитесѧ и не страшитесѧ (Скар. ДЗ, 6б); страхоу бо страшилсѧ есми и пришол ми и то иже боѧлсѧ есми доходитъ мене (Зб. 262, 13б); не страшысѧ, рыцеру, если будеть божѧ помоч ꙗ тебе хочу вчынити боръздо здорова (Трыст., 25); Не страшѣтеся за св0483тые церкви и за вѣру хр0483стиянскую (Мам., 183–184); слышачи о такъ страшномъ и срокгомъ сꙋдѣ, и о такъ окрꙋтных мꙋкахъ, страшмосѧ и плачмо (Каліст, I, 21б); ꙋжасаюсѧ: Страшꙋсѧ, лѧкаюсѧ, здꙋмѣваюсѧ, зжахаюсѧ, сполохꙋюсѧ (Бяр., 177); нѣꙗкиs чл0483къ … се страшити и боꙗти смерти почал (Зб. 107, 107–107б).
с. 465
Страшливе прысл. 1. Страшна (выклікаючы страх.) дьꙗволъ реклъ емꙋ страшливе мꙋжю хоудодꙋшныи ѡнъ колько зла мнѣ чинилъ (Чэцця, 321); мних … ꙋслышал голос ꙗкiсь страшливе и бѣдне нарекаючыs (Зб. 107, 110б); звѣрата бꙋдꙋтъ страшливе рычати (Зб. вып., 96). 2. Вельмі, надта. пꙋстынник … ѡбачил барзо страшливе хворого и смердꙗчого (Зб. 107, 67б); абы сꙗ балваны на sмꙗ его боже страшливе сꙗ покрꙋшили (Зб. 752, 102б); Признаваю тобѣ жес сꙗ страшливе ꙋвелбилъ (Пс. ХVII, 160б).
с. 465
Страшлившый прым., выш. ст. ад страшливый. феѡдор … приведеныs ест ꙋже на сꙋд далеко страшлившыs нижли першыs (Зб. 81, 241); таꙗ трꙋба … што далеs ѡгромнеsшаꙗ и страшлившаꙗ ставала (Зб. 752, 264б).
с. 465
Страшливый прым. 1. Такі, які выклікае пачуццё страху. хса бо въвидѣвъ адъ страшьливыи (Чэцця, 21); слышали в костеле ꙗкиись дивныи а страшливыи шум (Атыла, 212); Громъ зъ неба на вашѣ справы стрѣляетъ, огнемъ палитъ, и знаки на церквахъ страшливые показуються (АЗР, IV, 224, 1600–1605); всемꙋ абовѣм свѣтꙋ на ѡн час страшливыми их быт старии гисторѣи повѣдают (Стрыйк., 424б); дх0483овныи люди, многiи покꙋсы и мѣстsце страшливыи прошедши … немалыи богатства маютъ (Мак., 173); тое Ап0483толѡве постановили, абы в страшливыхъ тайнахъ взмѣнка была оумерлыхъ (Сакр., 8б); крол страшливые по него послал жолнѣри (Зб. 752, 567); в року 1661, под час страшливого завоеваня через непрыятеля Москвитина (ИЮМ, ХХVI, 302, 1669); тыи дивныи жоны страшливыи и грозныи вискъ пꙋстили (Алекс. 1697, 54б–55). ◊ Страшливый судъ гл. судъ. Параўн. истрашливый. 2. Палахлівы; схільны палохацца. Естъ ли кто межи вами боѧзливыи и сsтрашливого серsца да идеть и навратитсѧ домовъ (Скар. ДЗ, 40); мовилъ имъ, што страшливы есте маловерsные (Цяп., 10б); александер реклъ: чомꙋ есте серца страшливого (Бельск., 182). 3. Вялікі, моцны. всѧ таѧ навалsность страшливым вѣтромъ вsзрꙋшоныхs водъ, не могла тебе ѡ граде бж0483iй затопити (Карп., 47). 4. Непрыемнага, грознага выгляду. древа ѡвоцs (ачъ на позренsе, людскимъ ѡчамъ, страшливыи, и на вsкꙋшене горкiй…) креденsсовалъ (Карп., 48); ꙋказалсе ему ѡбразомъ ꙗкогос чл0483ка ꙋмерлого стоꙗчы перед ним в окрꙋтноs и страшливоs постаси (Зб. 107, 158); бич ꙋчинивши тварю страшливою все оное выступное множество проч выкинул (Зб. 255, 24б). 5. У знач. наз. Тое, што палохае. пан … не поменил, ꙗкие звѣри малеват мѣл, ѡдно реклъ, абы што страшливог (Бельск., 370); коло … гды се ѡберненемъ ѡгромным ѡборочало здꙋмꙗлому и страхꙋ полному мнихови речоно. Страшливаѧ што то ест видишъ (Зб. 107, 105б). 6. У знач. наз. Той, хто выклікае страх. Со сsтрашливымъ размолвѧи о бою (Скар. IС, 59б).
с. 465
Страшнейшый прым., выш. ст. ад страшный. Страшнать естъ заправды и сама о собѣ мл0483тва бѣсомъ барзо, але страшsнѣйша кгды еи постъ вsспомагаетs (Каліст, I, 75б). 2. У знач. наз. Тое, што з’яўляецца больш страшным, палохаючым. папежъ Римскiй … почалъ надъ всѣ сполслужебники свои выносити … и не толко на всполслужбеники свои, собѣ во всемъ ровныи, але и надъ всѣ цесарѣ, а што болшая и страшнейшая – надъ самого Христа (Пыт., 32).
с. 466
Страшно прысл. 1. Страшна, са страхам. страшно есть оупасти чл0483вку в рꙋцѣ ба0483 жива (Чэцця, 282); свѧто и страшно имѧ его (Будны, 182б); чого было горко плачливе страшно глѧдети на тое (Барк., 166б); велми ѡбширне ѡписуеть и страшно (Біблія, 229); Теды сталасе битва сѣча и поражка великаꙗ, иж страшно и трепетно было, ѡбꙋ сторон безпеченства, и мꙋжества видѣт (Бельск., 388б); Лютѡ: страшнѡ, сродзе, ѡкрꙋтнѡ (Бяр., 76); били мене … ѡ бѣда ꙗкъ ми ест страшно и въспомнѣти на то (Зб. 752, 563б); велми ѡбширне пишет и страшнѡ (Хран., 158). 2. Вельмі, надта. выдам хвалу тобе бо страшно дивен еси, и чюдна дела твоѧ (Пс. ХVI, 134б).
с. 466
Страшный прым. 1. Які выклікае пачуццё страху, трывогі. таковъ маеть зъ нами розсудитися въ страшное Второе Пришествие Господне (АВК, II, 2, 1431); Богъ великии силsныи и сsтрашныи (Скар. ДЗ, 24б); Страшные речы кажешь (Будны, 238б); слоухоу ѡного страшного оужасноулосѧ сдрце их (Арыст., 173); позвы дей мне не страшны (АВК, ХVIII, 76, 1589); Была брань великаѧ велми страшнаѧ (Барк., 152); животъ нашъ перед страшнымъ оным часомъ поправивши, на малый часъ поплачмо (Каліст, I, 21б); приходꙗт страшные дни в конец свѣта (Дыяр., 165б); ꙗкъ пристꙋпꙋешъ къ томꙋ страшномꙋ сакраментꙋ (Зб. вып., 22б). ◊ Страшный судъ гл. судъ. 2. Вялікі. то вельми страшная шкода – гологузые куры ховать (Мял., 318); страшныs былъ морозъ (Барк., 165б); на тот час страшнаѧ темность вs рожаю нашомъ трвала (Варл., 51); привилеꙗ на паргаменах наsденые зs страшным проклꙗтством на ꙋниты … актиковалемъ (Дыяр., 160). 3. Незвычайны; непрыемнага выгляду; грозны. тыꙗ люди … велми страшныꙗ и грозныꙗ (Царств., 70); вышол до него мелхиседекъ взорꙋ был велми страшного (Біблія, 39); Там се з тыхъ тѣлъ починили мыши великие и страшныи (Хр. польск., 4–4б); мало заснꙋвши, ѡбачилъ себе ѡт нѣѧкихъ страшныхъ мꙋжей бытs порваного (Варл., 278б–279); Оужасенs, грозенs: страшныи (Бяр., 177); наидет дивныи жоны страшsныи долгие и косматые (Алекс. 1617, 54б). 4. У знач. наз. Тое, што палохае. паметаючи на ѡное страшное, што Павел. ст. в пасланiи мовит (Навука, 140–141); штож абовѣмъ з речiй дочасныхъ такъ страшного быти может, ꙗк мꙋка огнѧ вѣчного (Варл., 185б).
с. 467
Страшокъ наз., памянш. ад страхъ у 2 знач. не боудет сѧ боѧти страшков ночных, и стрел которыи летѧт в дн0483ь (Пс. ХVI, 93).
с. 467
Страшыти гл. страшити
с. 467
Страшытися гл. страшитися
с. 467
Стрвоженый гл. стривожоный
с. 467
Стрвожити гл. стривожити
с. 467
Стрвожитися гл. стривожитися
с. 467
Стрвожоный гл. стривожоный
с. 467
Стрвожытися гл. стривожитися
с. 468
Стребати, стребтати дзеясл. Хлябтаць. сsтребтали пsси кровь Навотову, сsтребтати будуть и твою (Скар. ТЦ, 178); стребали суть пsси кровъ его и шлеи и ꙋзsды крывавые лизали суть (Там жа, 181б).
с. 468
Стрегучий дзеепрым. ад стречи. иже не было мѣстце оу том стаiщи абы пастꙋхове оу тои же зм0483ли стрегоуче чоутiа ночного над стадом своим. аже аньел бж0483еи стал при них а свѣтлость бж0483iа ѡсвѣтила их а боѧзнiю велiкою боѧлисе (Валх., 42б–43); и поднеслъ очи свои младенецъ стрегꙋчiй на вежи, и оузрѣлъ а ѡто людъ великiй приходилъ дорогою здорожною збокꙋ горы (Хран., 262).
с. 468
Стрегущий дзеепрым. ад стречи. не былs там никто же кроме дву стареишинs сокрившихsсѧ и стрегущих еꙗ (Скар. ДП, 35б); и илали суть в ню сребро жерsци стрѣгущии двереи и елико приношаху людие до храму бж0483иѧ (Скар. ЧЦ, 210); нехаs бꙋдет памꙗтка на каране пекло чистец которим бг0483ъ карал зле ꙋшиs стрегꙋщих (Зб. 261, 150б).
с. 468
Стреда гл. среда I
с. 468
Стреженый дзеепрым. ад стречи. господинъ … розsгневалsсѧ зѣло. И преда iосифа до темsници в неи же нѧтsци Царевы сsтрежены быша, и бѣ тамъ замsкненъ (Скар. КБ, 72б).
с. 468
Стреженье наз. Дзеянне па дзеясл. стречи. мовилем на чом залежит тое ꙋмартвене .в0483. што его мает побꙋдити до пилного стреженꙗ ѡчиs (Зб. 261, 143б).
с. 468
Стрезвети дзеясл. Працверазець. прочутивъ Ное и сsтрезsвевъ ѡт вина (Скар. КБ, 21).
с. 468
Стрезвитися дзеясл. Працверазіцца. назаꙋтрее коли стрезвилъсꙗ Наван ѡт вина, повѣдала ему жона его тыи слова (Біблія, 348); Ѡ чомъ коли сѧ стрезвивши Нѡе довѣдалъ проклѧлъ сн0483а своегѡ Хама (Хран., 17). Параўн. зтрезвитеся.
с. 468
Стрейный гл. стрыйный
с. 468
Стрекатый гл. строкатый
с. 468
Стрела, стрэла наз. Страла. волосы головы его ѡстры какъ и стрела (Чэцця, 373); грековѣ … в частом выпущани стрел троꙗнов ѡт берега ѡтбили (Троя, 20); взꙗли … з воза кожꙋхъ епанчю чотыры стрелы (КВЗС, 75б, 1538); ꙋставуемъ … абы зо всихъ земль панства ншог … ножов стрэл и всꙗкого иншого нарꙗду военъного не выпускали и послом не продовали (Ст. 1566, 39б); казалъ их у зброю убрать и казал имъ абы так на конь вседали у зброи ѧко и ѡнъ, чого кгды ѡни тому не прывыкли, учынить не могли, а ни з луку стрелѧти а ни стрэлы на тетиве положыть не вмѣли (Атыла, 225); он дей з луку стреляючы в дому моем, в хоромы у грыдню стрел настрелял (АВК, XXXVI, 345, 1582); Въ тыхъ же геръбехъ посродкꙋ, есть стрела зъ крестами (Ст. 1588, Рымша); зброѧ в них лꙋки стрелы костѧми засажоные (Царств., 80); до стрѣл теж желѣзец начинили (Стрыйк., 516б); стрѣлꙗть в тѣло ихъ казал староста, але и стрѣлы ихъ не ѡбражали (Зб. 81, 98); не дивꙋsсꙗ стрелѣ напꙋщоноs, зверцꙗдлꙋ зкрвавенномꙋ, ѡкꙋ базылишка (Зб. 259, 576б); зs оустъ еѧ огнь исходивъ, двѣ стрѣлы огнистыи презъ оуши проникали (Зб. вып., 42). // перан. Тое, што нагадвае стралу. Поломенми огнѧ сꙋть намѣтности и стрѣлами злосливого розпалеными (Мак., 162); венцъ сꙗ боишъ кгды стрѣлы перꙋновые з неба биют (Зб. 259, 308).
с. 468
Стрелба гл. стрельба
с. 469
Стреление гл. стреленье
с. 469
Стреленый дзеепрым. 1. Прастрэлены. виделъ есми … в брата Федора и Богдана рану стреленую з лука нижей колена (АВК, ХХI, 144, 1556–1557); видел есми рану крывавую стреленую на нозе правой на голени (АВК, ХХХVI, 192, 1582); мелъ две раны, одну стреленую зъ мушкету, а другую, бардышомъ тятую (ИЮМ, IХ, 337, 1638). 2. Выстралены. з ручъницы на нее стрелено, лечъ Панъ Богъ ее стерогъ, одно простицу прострелено (АВК, ХХХVI, 327, 1582); кгды есми почулъ, ижъ зъ ручницы стрелено, я-мъ дей ускочылъ на плотъ (АВК, ХVIII, 205, 1607).
с. 469
Стреленье, стреление наз. 1. Стралянне. съ которого дей стреленья небожчикъ панъ Григорей того часу передъ нами измеръ (АВК, ХVII, 421, 1560); черезъ окенницу … стрелилъ, с которого стреленья тая куля у ухо левое и у голову упала (АВК, ХХ, 254, 1618); Верженiе: Стрѣленsе з лꙋка, албо с чого иншого (Бяр., 13). 2. Мера адлегласці (роўная палёту стралы, выпушчанай з лука). еще не съшедшимсꙗ полком за три или за четыри стреленѧ и приженѫт кн0483зи и боѧре великого ꙗгаила (Віл., 442б); трохꙋ нас за тое селищо заведшы ꙗкобы з лꙋка двое стреленье поведили иж потꙋль роспашы ихъ (КВЗС, 57, 1538); и какъ не снемшис полкомь за г0483 или за д0483 стрелениа приженоуть кн0483зи и боꙗре ѡт кн0483зѧ великаго рати Кестоутиевы (Увар., 87–88); кгды вже были ѡт себе на стрелене з лука, угрове з луков … много ран задали (Атыла, 196); отъ млынка могло быть за осьмеро стрѣленья з луку (АВК, VI, 143, 1586); ѡтбѣжавши ѡт нег на стрелене з лꙋка сѣла плачꙋчи (Бельск., 18б).
с. 469
Стрелецкий прым. Стралецкі; які адносіцца да стральца. я тую землю держу отъ шестидесятъ лѣтъ и службу завжды стрелецкую одинъ самъ служу (АВК, ХVII, 115, 1540); он, принявшы оселост у его млсти на службу стрелецкую, то пак не дослужывшы, проч одышол (АВК, ХХХIХ, 370, 1579); Сотнику стрѣлецкому … въ Мещовскомъ уѣздѣ селцо Печку (АЗР, IV, 334, 1610).
с. 470
Стрелецъ наз. 1. Стралец. съ того намъ имають служити и нашимъ намѣстникомъ двума стрѣлцема на заволаную войну (АЗР, I, 59, 1445); Знаиде ихъ сто тысещеи и двадsцеть тысещеи пешихъ боицевъ. Конsныхs же и стрельцевъ дванадесеть тысещеи (Скар. КЮ, 4б); ставлѧи ѡдесноую людеи воевных неѡтстꙋпных и ѡ левꙋю пѫшечников и пищалниковъ, и стрелцовъ ѡгненых (Арыст., 172); абы 500 стрелцовъ мелъ у войску (КПД, 792, 1564); было сто и к0483 тисꙗчиs пѣших валечных, А ездных стрелцовъ ві0483 тисечиs (Біблія, 610); во втором полку также много было стрелцовъ з луками (Хр. польск., 19); ѡ наслане и наехане кгвалтовное слꙋг стрелцов и бꙋдников … на дворец (КАР, 70б, 1648); Иванеѧ тежь сынъ Iѡадаевъ над копейниками и надs стрельцами (Хран., 253б). 2. Умелец страляць, меткі стралок. соут люди … пречiстые стрелци да во всех речахъ велми хитри (Валх., 93б); Пушкаръ, на имя Ворона, родомъ з Менъску, жонатый, коваль и стрелецъ з делъ добрый (Арх. ЮЗР, VII, 80, 1552); тыми стрелами забил парижа великог стрелца (Бельск., 88); стрелец добрыs никгды не стрелꙗет на ветрь (Зб. 261, 71); стрелцов ꙋчыт кгды которыs хочет до целю трафит (Зб. 259, 68б); приведено до Алеѯандра халдеꙗнина також стрелца иж ничог своима рꙋками не минꙋл, и кроз перстен стрѣлꙗл (Алекс. 1697, 94б). 3. Паляўнічы. они мают князя ѳедара обослати, ажбы дозволил в тых ловех своих … стрелцу их выехати серны стреляти (Пін., 25–26, 1517); естли бы хто стрелцов послал в чужую землю в пущи або самъ ꙋкрадом звер побил (Ст. 1529–Ф, 120); въ .s0483. дн0483ь лꙋны … стрелец родитсѧ и ловець (Неба, 85); естли бы стрельца поsмано надъ зверомъ ꙋбитым в пꙋщы (Ст. 1588, 379); ꙗкъ птахи по земли ходѧчіи ѡд стрѣлцѡвъ иманы бываютs (Мак., 123). 4. Узброены (ружжом) ахоўнік. когды который пойдетъ торговати, то стрѣлцы за тяжкымъ каравуломъ держутъ ихъ и до повольного торгу не допускаютъ (АЗР, V, 24, 1637); Михалце, стрелцу, што зъ нимъ ходилъ (ИЮМ, Х, 62, 1695); Габрынскому, стрелцу, купили боты, абы уставичъне пилъновалъ коло валу городового (ИЮМ, ХIII, 50, 1699). 5. Назва сузор’я. ѡсмое нб0483о … на нем же ві0483 зодеи сиреч животных. им же имена … скорпiѧ стрелець козеирог (Неба, 61); Стрелец ес знамѧ горѧче и соухо, и ѡгнено смотрит лѧдвии стегонъ (Там жа, 66).
с. 470
Стрелити, стрелить дзеясл. Стрэліць. тотъ пушкарь … стрелилъ мя зъ рꙋчници (КСД, 125, 1514); натѧгнувs единъ мужъ лукъ и сsтрелилs (Скар. ТЦ, 181); а потомъ на мене з аркабуза стрелилъ, нижили дей с пановки огонь порохъ выжогъ, а кулька не вышла (АВК, ХXI, 288, 1558); он дей, скоро мене обачывшы, стрелил до мене з ручьницы (АВК, ХХХVI, 74, 1582); тотъ Миколай … с полъгаку стрелилъ на него и в ногу правую вельми шкодливе трафилъ, отъ которого стреленья того Миколая не ведати дей будетъ ли ногою владати (АВК, ХХVI, 65, 1585); тотъ пахолок будꙋчы ѡт нег постреленыs в обороне своеs тежъ до него с полъгакꙋ стрелившы самъ с конѧ спал и умер (КЛС, 119, 1597); коли бы в ловы едꙋчи стрелил на звера, а в тым забил чл0483ка (Зб. 261, 241б); и за воротами его небощыка тотъ же дей, хто и съ пулъгаку стрелилъ добытою шаблею засекъ (АВК, XVIII, 211, 1607); самъ тотъ Томашевскій зъ рушницы … мѣрилъ и стрѣлити хотѣлъ (АВК, VIII, 126, 1637); панъ Яновичъ … хотечы его … забить, змерылъ о перси стрелить (АВК, ХХ, 324, 1638).
с. 471
Стрелка наз., памянш. ад стрела. ꙗ тым стрелка. кꙋ крови прантка. бо тым лечю ꙗко матка. кто ес з роста ꙗкодка. ꙗ к[р]овъ пꙋщаю (Неба, 68); ꙗкъбы хто … стрелѧючи на чл0483вка вs караценꙋ оубраногѡ желѣзꙋ и тѣлꙋ не шкодитъ [бо ѡдбiѧетъ и ѡдражаетъ стрѣлкꙋ] (Мак., 182); кгды ꙋзрѣл в собѣ пострѣлъ и ѡбачил на ѡнои стрѣлsци свое пѣре, теды почал ѡныи ѡрелъ мовити (Алекс. 1697, 102).
с. 471
Стрелникъ наз. Спецыяліст па вырабе стрэл (?). в жалобе отъца его … о тыхъ менованыхъ подъданыхъ стрелъниковъ о утеченье прочь Грица (АВК, ХХХI, 293, 1610); лечъ Максимъ, стрелникъ, впоминалъ, жебы пистолета изъ возу не оборочалъ, остерегаючы, ижъбы на потомъ товаръ пошкодити мелъ, если бы сь выстрелило (ИЮМ, IХ, 339, 1638).
с. 471
Стрелчий гл. стрельчий
с. 471
Стрельба, стрелба наз. 1. Зброя, з якой страляюць. На память вписано арматꙋ альбо стрельбꙋ на замкꙋ Кричевскомъ (КСД, 1173, 1515); собаки емꙋ не брати и рогатины ани жаднои стрелбы (Ст. 1566, I, 80); ручницы, гаркабꙋзы, лꙋки и иную стрельбу в господе поховати (Ст. 1588, 13); ѡзиꙗ … начинил во иерꙋсалимѣ розмаитои стрелбы, которꙋю розложил по вежахъ (Біблія, 488); в першомъ полкꙋ было чотыриста чловека з стрелбою рꙋчничною, а вси мѣла пꙋклѣри (Хр. польск., 19); ꙗк мног людеs каждыs день на воsнах, и в дому, мечем, стрельбою, и розмаитою бронею людѣ ѡт людеs гинуть (Зб. 255, 437б); чл0483вкъ … орꙋжiем, или стрелбою ѡт неприѧтелеи боронитсѧ (Зб. вып., 2). 2. Дзеянне па дзеясл. стреляти ў 1 знач. Давыдъ … повелелs сыномs iюдинымъ ꙋчитисѧ стрельбѣ (Скар. ДЦ, 67); потешаисѧ с ними стрелбою и речми витѧзскими ѡдинъ дн0483ь в недели (Арыст., 167); скоро приехавши такъ рꙋчницы гаркбꙋзы ꙗко и лꙋки в господе поховати и з ними не только до сꙋдꙋ але и по месте такъ в день ꙗко вночи ходити и стрельбы жадное чынити не маеть (Трыб., 8); литва и жомоит скоро притꙗгнꙋвши потыкане кгвалтовное киꙗном ꙋчинили, первеs стрелбою з лꙋков и кꙋшъ потом волочнꙗми шаблꙗми (Стрыйк., 535–535б); цалыs ден цалую ночъ стрелба густаꙗ зs ѡбох сторон не ꙋставала (Хр. польск., 24); видели пана Корънила Калавура и сътърельбу его в тотъ часъ будучою слышали и воланье ратунъку (АВК, ХVIII, 363, 1648); выдали пороху зъ скарбу пудовъ чотыри и безменовъ пять и полъ на два разы стрелбы (ИЮМ, II, 53, 1683).
с. 471
Стрельбище, стрельбищэ наз. Мера адлегласці (роўная палёту стралы). кустовье рубано отъ границы, промежъ нихъ положоное, яко бы на стрельбище (АВК, ХVII, 282, 1539–1540); такъ дей далеко въ кустовьи ковальскомъ тотъ ся бой сталъ и кустовье рубано отъ границы промежъ нихъ положоное, яко бы на стрельбище (АВК, ХVII, 282, 1541); панъ … ведшы тою дорогою якобы на стрѣльбище, и тамъ одну дорогу управо пустилъ до сопелничъ поля (АСД, I, 108, 1546); прыстали ѡдалеи судна из стрельбищэ и вышли на краи, и поставили шатеръ (Трыст., 56); Додон въ зуполнои зброи и ехал перед воискомъ ѡдин далеи нижъ стрельбище (Бава, 164); и еще сѧ воиска не снѧли межы себе за тры або за чотыры стрельбища, на тых мѣст прыженут кн0483зи и боꙗре ѡт великого кн0483зѧ ꙗкгеила до кнзѧ великого Кестутѧ (Рач., 320); еще сꙗ воsс[к]а и не снꙗли промеж собе за три або за чатыри стрелбища (Патр. К, 46б); коли ѡбѣдвѣ воsска ꙗко на две стрѣлбища з лꙋка над земилою рекою кꙋ битве стꙗгнулисе (Стрыйк., 533б); ѡбѣцꙋючи имъ то, же до ѡстатнего дꙋха своего никгды ихъ не запомнит што слышачи козаки, з великим плачем его жекгнали, и рꙋки цаловали. Потом ѡтшедши ѡт нихъ на три стрелбища з лукꙋ, чернь з собою вывелъ (Хр. польск., 22); отъ селища до Еловца озера на три стрѣльбища зъ луку (АЗР, V, 62, 1640).
с. 472
Стрельчий, стрелчий прым. 1. Стралковы. Три ꙋспоны коньскихъ великихъ. Зброs стрельчихъ на ѡсмъдесꙗтъ пахолъковъ (КСД, 874, 1516). 2. У знач. наз. Стралок. на под[ъ]ездка три золотыхъ полскихъ, на мерана чотыри золотыхъ полскихъ, на стрелчого пять золотыхъ полскихъ, на копейничого шесть золотыхъ полскихъ, а каждый, хто будеть мети зброю каковуюкольвекъ и древце або рогатину, тому звышъ будеть плачоно однымъ золотымъ (КПД, 751, 1563).
с. 473
Стреляный дзеепрым. ад стреляти ў 1 знач. у сенех виделом кулки до стены две стреляные над дверма у стене (АВК, ХХХVI, 74, 1582); стреляно виватъ, якъ гуляли (ИЮМ, VI, 35, 1689).
с. 473
Стрелянье наз. Дзеянне па дзеясл. стреляти ў 1 знач. с которогож то стрелѧнꙗ частог много есть их побито (Троя, 20); Миколай … до светлицы … стрелял … а в оном дей стреляню … дочку дей мою Зофию … мало з ручниц не побито (АВК, ХХХVI, 59, 1582); троsское рицерство густым стрелꙗнемъ не допꙋстили до мѣста (Тр. гіст., 69б); Которое дей его свовольное, кгвалтовное и безправное битье, стрелянье и розогнанье людей съ копы … осветчоно (АВК, XVIII, 124, 1594); иѡнафан … дал емꙋ знак през стрелꙗне если ее мает емꙋ ꙋказат, з мѣстца потаемног, албо далеs ꙋстꙋпит ѡт ѡбличности саꙋловы (Бельск., 97б); Полотна на ворки для насыпаня пороху на свято Воскресенья Христова рускаго, для стреляня (ИЮМ, I, 235, 1682); купили пороху пляцовому за осмак. десять для стреляня свиней, которые валъ рыютъ (ИЮМ, III, 123, 1685); За отвезене гарматъ чотырохъ на дебру и за прывезене тыхъ же гарматъ по стреляню до цекавъзу дали за фуру … золотый (ИЮМ, VII, 85, 1690); купили пороху полфунта, олова фунтъ до стреляне, дали осм. (ИЮМ, Х, 62, 1695). // перан. Хризанфъ бж0483ию помочъ маючи, стрѣлꙗнꙗ ѡныs моцнои вѣри щитом ѡдбивал (Пралог, 529).
с. 473
Стреляти, стрелять дзеясл. 1. Страляць. вмелыи з лꙋка стрелꙗть (Троя, 14б); сs стены вельми сsтрелѧютs и кидаютs (Скар. ДЦ, 85); ани з луку стрелѧти ани стрэлы на тетиве положыть не вмѣли (Атыла, 225); Естли бы хто … стрелꙗючы на звер, албо на птахꙋ кого забил (Ст. 1588, 418); рус и литва … ꙋтекаючых громили, били, сѣкли, кололи стрѣлꙗли, в рѣках топили (Стрыйк., 522б); потом стрѣлꙗть в тѣло ихъ казал староста (Зб. 81, 98); казалъ … к городу пристꙋпати і с чотырох сторонъ на город стрелꙗти (Алекс. 1697, 12б). // перан. Громъ зъ неба на вашѣ справы стрѣляетъ (АЗР, IV, 224, 1600–1605); той на насъ завше розмаитыми грѣха пожадливостѧми стрелѧет (Каліст, II, 204б). ◊ Стреляти въ небо – страляць у неба. Лечъ на порожной надѣи сѧ садилъ, и ꙗкs вs прыповѣсти сѧ ѡбносит, вs нб0483о стрѣлѧти покꙋшалъсѧ (Варл., 30); стреляти на ветрь – страляць на вецер. стрелец добрыs никгды не стрелꙗет на ветрь (Зб. 261, 71); стреляти очами – страляць вачыма. ѡчи старалсꙗ меват спꙋщоные … абы ими по сторонах не стрелꙗл (Зб. 261, 145). 2. Паляваць. А за винꙋ же ꙋ чꙋжꙋю пꙋщꙋ стрелѧти ходилъ, маеть седети ꙋ везенью в замкꙋ … шесть недель (Ст. 1588, 379–380).
с. 473
Стремглавъ, стремьглавъ, стримглавъ прысл. Тое, што i стремголовъ. цр0483ь … изведше его ис темници. повѣлѣл повѣсити стримъглавъ (Чэцця, 180–180б); петръ … роспѧтъ быс стремъглавъ (Там жа, 193б); тые … которые наконец за хрстом сп0483сителемъ своимъ на гороу с працею ити не хочꙋтъ … вs самꙋю пекелнꙋю долинꙋ стремглав оупадают (Карп., 9б); Петръ святый не въ Римѣ, але во Iеросолимѣ стремглавъ распятый былъ, яко пишетъ Николай Лира въ Толкованіи Евангелія на двадцать третую [!] главу св. Матѳея (АЗР, IV, 233, 1600–1605); Ст0483ый Петръ … ѡт Нерона Кесарѧ повѣшенъ бысть стремглавъ (Зб. вып., 88б).
с. 474
Стремголовъ, стремьголовъ, стромголовъ прысл. Унiз галавой. Варфоломеs до великои армении зашол … стремголов роспꙗтыs (Бельск., 209б); Стремглавъ: Стромголовъ (Бяр., 157); провертели емꙋ пꙗты и стремголов завѣсили (Зб. 82, 243б). Параўн. стремглавъ.
с. 474
Стремежливость наз. Тое, што і встремежливость. ани слабости на телѣ не чул, але рачеs в вѣрѣ в стремежливости посилꙗлосе серце его (Зб. 107, 191); жадного такъ тꙗжког грехꙋ нимашъ, коториs бы сꙗ не ѡчистилъ презъ стремежливост, албо постъ (Зб. 259, 360).
с. 474
Стремити дзеясл. Застрэмлiваць; балець, як стрэмка (?). чл0483вкъ што оустрелилъ есть дьꙗволъ грѣх его в него. и стремить ꙗко желѣзо (Чэцця, 346б).
с. 474
Стремление наз. Iмкненне. притꙗгнꙋлъ до иерꙋсалиму … и ꙋдырил [!] з стремлением на мѣсто, и поразил ихъ (Кн. Мак., 49); Совъсхищенiе: Сполsзахоплѣнsе: Стремленіе: ауоз. ≠Розбѣгнѣне, роспꙋщеньесѧ (Бяр., 162).
с. 474
Стремнина наз. Строма, круты бераг. Низ брегs: Стремнина, прикрiй берегъ, албо скала, дебрѧ (Бяр., 97).
с. 475
Стремьглавъ гл. стремгавъ
с. 475
Стремьголовъ гл. стремголовъ
с. 475
Стремя, стрэмя наз. Стрэмя. ꙗ знаю ꙗкъ ѡн на кони седит и ꙗк ли ногу в стрэмени держыт (Трыст., 95); Давыдъ Пчолчичъ, жидь Муравицкій зъ Волыня, мѣлъ зъ Острога товаръ свой, то есть: … стременъ древяныхъ паръ 150 (АСД, III, 322, 1583); слуги его … взяли дей … сѣделъ двѣ, одно гусарское, купленное за осьмь золотыхъ польскихъ, зъ радомъ, стременами и мунштукомъ (АВК, VI, 83, 1589); Стремена до верхового коня асмаковъ двадцать пять (ИЮМ, I, 303, 1682); пану Яцкевичу, коменданту, купили стремя и пуслиско одно, бо у него украдено (ИЮМ, IХ, 33, 1692); Табенки, потребы, стремены (ИЮМ, ХIII, 51, 1699). Параўн. стрымя.
с. 475
Стренний прым. Тое, што і стрыйный. Отповѣдиль кн0483зь Владимер Андрѣевичь, брат стрѣнний і всѣ кн0483зи: правдиве такь есть, ижь за вѣру умираючиi правдивую от Бг0483а заплату приймуть вѣчную (Мам., 113).
с. 475
Стрепованый дзеепрым. Звязаны. злодееве хотꙗчихъ красть поймано ꙋ водной маетности монастырской, которихъ коли приведено Пред Ст0483го феѡдосиꙗ стрепованыхъ и ѡкованыхъ моцно барзо (Пралог, 641б–642).
с. 475
Стресенье наз. Абтрасанне. прыпала справа татарына воеводства Троцъкого Томаша Ейсича Тайреевича ... о забране тежъ кгвалътовъное грушы сполъное, в томъ же огороде на межы будучое и сътресене оное (АВК, ХХХI, 451, 1679); По прочытаню того позву ... тотъ же пленипотентъ Тайровича покладалъ процес и реляцыю о тое кгвалтовъное забране огорода, о стресене грушы (Там жа).
с. 475
Стрескатися дзеясл. Патрэскацца. грꙋдою перsстною кожа моѧ стрескаласѧ и згидоваласѧ (Зб. 262, 14б–15).
с. 475
Стреслугчися дзеясл. Страсянуцца (?). стреслꙋгсꙗ самсон собою в тот час ѡпадали з него ланцꙋги (Самсон, 25б).
с. 475
Стреснути дзеясл. 1. Трымаючы ў руцэ, трасянуць. коли слышал речы королевое, взѧлъ мѣчъ в головахъ и стреснул такъ прудко, аж з ранъ кровъ по постели потекла (Трыст., 102). 2. Скалануць, здрыгануць. бѣс там в корабль вступиль и всим кораблемъ стреснулъ (Зб. 81, 173). Параўн. стряснути.
с. 475
Стреснутися дзеясл. // перан. Узрушыцца. еси ѡсвободилъ всю Корновалю ѡт мала и до велика, и вси ѡколные стреснулисѧ длѧ великого витезства твоего (Трыст., 86).
с. 476
Стрести дзеясл. Скалануць; прымусіць здрыгануцца, страсянуцца. І заказалъ емꙋ исусъ, мовечi: ꙋмолsкsни, и выидi з него, I сsтресsши его духъ нечистыи, и закsричавsши голосомъ великимъ, и вышолъ з него (Цяп., 44).
с. 476
Стретати дзеясл. Тое, што і стречати ў 1 знач. срѧщаю – стрѣтаю (Зіз., 62); Срѧщаю: Стрѣтаю, потыкаюсѧ сs кимs вs дорозѣ. выхожꙋ, выеждчаю противъ комꙋ (Бяр., 155).
с. 476
Стретение, стретене, стретенье, стреченье наз. 1. Сустрэча, спатканне. никола … почалъ пѣти псаломъ сии. ѡт стрѣтениꙗ бѣса полоудн0483ьнаго (Чэцця, 104); ѡбернꙋлъсѧ есми смотрѧчи под сл0483цемъ ижь не в легкихъ бѣгъ а не вs хоробрых воина а ни въ мꙋдрыхъ хлѣбъ ... а ни вs тых которыи вѣдають оудѧчность иже час и при стрѣтенье пригодитсѧ всимъ (Зб. 262, 91); Срѣтенiе: Стрѣчене, споткане, потыканеsсѧ сs кимъ (Бяр., 155). ◊ Во стретение – насустрач. Тогда вышолъ естъ Царь Содомsскии во сsтретение авраму (Скар. КБ, 27б); сѣ изыидеть онъ во стретение тобѣ и ꙋзревъ тебе потешенъ бꙋдеть въ серъци своемs (Скар. КВ, 10); кнѧзи и стареишины с людми посполитыми вкупе выходили суть во стретение ему (Скар. КЮ, 5б); во всѧкомъ премышлевании приидетs во стретение имъ (Скар. ПП, 10б). 2. Сустрэча каго-, чаго-н., якая суправаджаецца асаблівым выражэннем павагі, пашаны, аказаннем урачыстага прыёму. вси людiе города того вышли со кресты чстными на стретѣнiе мощеи ст0483го николы (Чэцця, 196); тогды римлꙗном за подобност тое стало, и возрадовалисꙗ, радостiю великою, и наготовалисꙗ на стрѣтенiе Алеѯандрово (Алекс. 1697, 16); было тогды видети дивное и преславное стрѣтеніе их, и не можно ѡ томъ и сказати языкомъ, а ни выписати пѣркомs такового спотыканꙗ его (Там жа, 17). 3. Стрэчанне (назва праваслаўнага свята). въ бж0483ие стретѣние празничнымъ радостнымъ поутемъ подьмо (Чэцця, 139); ꙋ понеделок назавътреs ꙋ стретеньꙗ гд0483на ... жаловалъ боꙗрынъ гд0483ръскиs поветꙋ ѡболецъкого наsмꙗ павелъ воротынецъ (КВЗС, 70, 1533); тамже теды ꙋставили праздник стрѣтениꙗ гд0483нꙗ мсца февралꙗ в0483 днꙗ (Бельск., 326); ховалъ … таемницꙋ (которая то мѣла всему израsлеви потѣхою) ажъ до стретенꙗ хрстова (Кн. Мак., 47); розмышлꙗне на свꙗто стретениꙗ гд0483а нашег исус хс0483а ѡ ѡчыщеню пресветое девы и ѡ ѡферованю христа (Зб. 255, 145); писаны тые порѧдки вs Бг0483оспасаемом градѣ Полоцкꙋ. Рокꙋ ѡт воплощенiѧ сн0483а Бж0483огѡ тысѧча шестьсѡтъ пѧтьдесѧтогѡ мсца февруарiа второго Днѧ вs Дн0483ь стрѣтенiѧ Гсднѧ (Ст. бр., 20). Параўн. встретенье ў 1 знач.
с. 476
Стрети дзеясл. 1. Тое, што і стретити ў 1 знач. ѡнъ … стрѣлъ ѡтца своего евфимъꙗна (Чэцця, 149б); пsришедsши емꙋ на оный берегъ, въ сsторону геръгесинsскую сsтрели его дsва бешаныхs, зъ гsробовъ выходѧчие, окрутsные вельми (Цяп., 10б); скоро ѡдно выехал архимандрыт стрел члка и реклъ ему (Зб. 752, 18б); раз в дороsѣ ст0483ого николꙋ бѣсъ стрел маючы ѡчы ѡгнистые (Там жа, 199б). 2. Тое, што і стретити ў 2 знач. стрѣла его мт0483и с великою чстью (Чэцця, 199б); стрели великую кнꙗжну зоѳею з велию честю (Патр. К, 51); рекъ мꙋжiе великого римꙋ, не боитесꙗ Алеѯандра, але с честiю великою стрѣнте его и поклонѣтесꙗ емꙋ (Алекс. 1697, 15б–16).
с. 477
Стретити, стретить дзеясл. 1. Рухаючыся насустрач, спаткаць каго-н. там мѧ два птаха чл0483кооб[ра]зна стретили и ко мнѣ говорили (Алекс. XV, 1); стрѣтить бы медведѧ што coблажнѧеть мꙋжа а не безꙋмного оу безꙋмьи его (Зб. 262, 102); ищꙋчы тыхъ конеs своихъ и стретил старца нашого (КВЗС, 55, 1538); И пошол Бово на палац и стретил ѡдного дворѧнина (Бава, 151); ехал пан Трыщан по дуброве, и стрѣтила его ѡдна дѣвка з двема пахолки (Трыст., 33); королева шла велми поспешно и стрѣтила ѡдну дѣвку (Там жа, 101); Тыи ж стрѣтили Василья Тупина, ведучого языка (Мам., 173); Срѧщꙋ: Стрѣчꙋ, противъ комꙋ выйдꙋ (Бяр., 155); коли часу ѡдного ходил ст0483ыs герасим по берегꙋ ст0483аго иѡрдана ... стретил его лев рычачы и стогнучы а ногꙋ емꙋ четвертꙋю ꙋказꙋючи (Зб. 752, 585); на дорозѣ мных ѡдинъ наsмꙗ роман, стрѣтивши его выпыталсꙗ его ѡ свꙗтой мисли (Пралог, 514); разъ през мѣсто идꙋчи стрѣтил чл0483вка звысока ꙋпалого и зламаного (Зб. 82, 364). Параўн. стрети ў 1 знач., стритити ў 1 знач., строчыти. 2. Прыняць пэўным чынам; аказаць урачысты прыём. иных кн0483зеи и боръ [!] мног, стрѣтошѧ великꙋю кнѧжнꙋ софью с великыми честьми (Віл., 447б); стретиша великоую кнѧжноу Соѳью с великими честьми (Увар., 93); ѡна же стретила ест его и ꙋвела и в домs ѡтца своего (Скар. КС, 40б); ворота городовые ѡтворыли и стрѣтили великого великого кн0483зѧ честно (Рач., 312); stretyli welikoho kniazia Gidymina, czestno y wdaryli iemu czolom (Бых., 492); игꙋмены и зо всѣмъ дꙋховенством стрѣтили его честно перед Москвою (Стрыйк., 553б); еще стрѣтили его царiе страчинстiи, и поморстiи, и даровъ без числа емꙋ дали (Алекс. 1697, 15). Параўн. встретити, стрети ў 2 знач. 3. Выходзіць насустрач, каб аказаць процідзеянне, уступіць у бой. с Немецькыми силами поидѣ к Вилни. стретить его кн0483зь Скиргаило со братомь своимь Витовтомь (Увар., 92); мужы Полочане собравшысѧ с полъки своими и стрѣтили ихъ под Горoдцомъ и великии бои и сѣчу межы собою мѣли (Рач., 300); muży Połoczanie opołczywszysia połki swоimi, y stretyli ich pod Horodcom, y welik boy y seczu meży soboiu wczynili (Бых., 479); поsдет кнꙗз великиs витовт з немецкими силами до вилни и стретит его кнꙗз скрикгаsло своим воsском (Патр. К, 50б); самъ царь Татарскій со всими ордами шолъ въ Литовскую землю, а великій князь Литовскій съ своими войски стретилъ их у Койданово (АЗР, V, 35–36, 1637). Параўн. стритити ў 2 знач.
с. 477
Стретитися дзеясл., зв. 1. Ад стретити ў 1 знач. сsтретилsсѧ с нимъ гсдь и хотелъ ꙋбити и (Скар. КI, 10б); они сsтрѣтошесѧ с моисеомъ и со аарономъ (Там жа, 12–12б); ꙋбогыи и веритель стрѣтостасѧ, обое юже просвѣтитель ест гсдь (Скар. ПС, 44); ꙗкое ест поставы и одениѧ мужъ тои, иже стретилsсѧ с вами (Скар. ЧЦ, 184б); богатыи и оубогiи стрѣтилисѧ сътворил всих гь0483 (Зб. 262, 104); з промыслꙋ божого стрѣтилъсꙗ со лвом (Пралог, 489). // перан. млсрдье и справедливост стретилис правда и покой поцеловалисѧ справедливост ѡт земли сказаласѧ, а правда з нб0483а приникнꙋла (Пс. XVI, 87). 2. Сысціся для бою. в томъ часе поспѣеть Тимиртиклуи цар з многими силами Татарскими, и стрѣтилисѧ с кн0483земъ Витовтом на поли на рецэ на Ворсклѣ (Рач., 330); z welikoiu nużdoiu y trudnostiu ledwo pereszli za les, y skoro wyszli na pole stretylisia z Moskowiczy y podkаlisiа z nimi (Бых., 560). Параўн. сретитися.
с. 478
Стретить гл. стретити
с. 478
Стрефовати гл. строфовати
с. 478
Стреха наз. 1. Страха. поставилъ собе одрину и стрехи звесилъ также черезъ межу на мою земълю (АВК, ХVII, 178, 1540); стреха тежъ звешена зъ одрыни на Петрову-жъ землю (Там жа); Свиренокъ деревеный драницами зъ исподу стрехи (АСД, III, 285, 1579); так кождыs голꙋбъ до своег домꙋ и ѡробъи в стрѣхи або под дахи звыклыи зs ѡгнем назад з воsска киевског прилетѣвши, в килкадесꙗт мѣстцах замокъ и мѣсто заразом запалили (Стрыйк., 441б); за прокопане рыны ведле ратуша, якъ отъ дожджу вода пошла была зъ стрехъ, человекомъ двумъ дали осмаки чотыри (ИЮМ, V, 63, 1688); зъ полштабаю выгнутого на уголъ отъ п. Озарынского, што былъ обрушылъ се отъ стрехи, заплатили (ИЮМ, X, 161, 1695). 2. Купал. вделалs ... пꙋговокs медѧныхs по пѧтидесѧтs ими же споивалисѧ сsтрехи храмовы (Скар. КI, 68б); Заврени суще под стрехами втекающе вечному прозрѣнию сподобишесѧ (Скар. ПБ, 26).
с. 478
Стрехарь наз. Страхар (?). Жаловалъ мне стрехарь Городенский Миско Ляличъ на наймита своего Мишка Солтановича (АВК, ХVII, 297, 1541).
с. 479
Стреча наз. 1. Спатканне, сустрэча. цр0483ь ничого не реклъ на стрѣчи (Чэцця, 55б); абы ся въ поли которое шкоды отъ лихихъ людей не стало, людей своихъ, сколько ся тобе будеть видети, до Черъкасъ на стречу послалъ (КПД, 88, 1542). Параўн. встреча. 2. Група асоб, прызначаных для сустрэчы. противъ тымъ посломъ стрѣча была послана на границу (АСД, I, 150, 1571).
с. 479
Стречати дзеясл. 1. Рухаючыся насустрач, сустракаць каго-н. азъ есмь стречаѧ на поути чл0483вка въ блоудъ увожю (Чэцця, 34); Ишолъ Говорнар до королѧ, и которые его стречали, тые его соромотили говоречы: Так ли еси вывчил Трыщана? (Трыст., 16); Будучы ѡна у тои жалости, и учынила ѡдну судину и взѧла ѡтцову голову и матерыну и прыправила на конь и поехала з малою дружыною … и кудыколвекъ ехала, стречала рыцэры а юнаки (Там жа, 75). Параўн. стретати. 2. Прымаць пэўным чынам; аказваць урачысты прыём. вси люди стречали ег. какже то есть ѡбычаи стрѣчати цр0483ѧ (Чэцця, 53б); цр0483ѧ … стречали и кланѧлісѧ емоу (Там жа, 165б–166); да внидеть цр0483ь славы а инии стречают. а поючи кличут (Там жа, 206б); съ хлѣбомъ и съ солью стрѣчали, мѣсто и брамы отомкнули, и вси съ радостью яко прирожоного господаря своего приняли (АЗР, IV, 282, 1608).
с. 479
Стреченье гл. стретенье
с. 479
Стречи дзеясл. 1. Тое, што i стеречи ў 1 знач. оба ... стрежаху на кажный день с пилностию видети ю (Скар. ДП, 35); Привалите камение великое на дирю пещеры, и приставте к нимъ мужеи разумныхъ да сsтрегуть их в пещере тои (Скар. IН, 22); они же стрегꙋть овощевъ еѧ (Скар. ПП, 11); они же ходиша на воину тако и тымъ они же стрежаху бременъ, и заровно вси делитисѧ будуть (Скар. ПЦ, 63). Параўн. стрячи. 2. Тое, што i стеречи ў 3 знач. чомъ лице свое оутаиваеш … и кладешь вs колодꙋ ноги мои и стрежешь вси пѫти мои (Зб. 262, 17б). 3. Тое, што i стеречи ў 4 знач. повышаите га0483 ба0483 нш0483его, и поклонетес подножию ног ег, бо ст0483ъ есть, ... призывали га0483 а ѡн выслоуховал их, оу столпе ѡболочне говаривал к ним, бо стерегли сведецствь ег и росказанѧ ег иже дал им (Пс. ХVI, 99–99б). 4. Тое, што i стеречи ў 5 знач. Поднес есми очи мои в горꙋ, ѡткол пріидет помоч моѧ … ѡт га0483 который створил нб0483о и землю, не даиж абы порꙋшилис ноги твои. ни теж нехай оуздремлет которыи тѧ стрежет (Пс. ХVI, 126).
с. 479
Стречисе дзеясл. Пазбягаць чаго-н. Але ихъ мало которіе бы се таемного дх0483внго змазаниꙗ стрегли, то ест заизрости, чти прагненꙗ великого ѡ собѣ розꙋменꙗ, хꙋти кꙋ грошамъ и нагоршеи над все пыхи (Пралог, 665б).
с. 480
Стречникъ наз. Той, хто сустракае. стрѣчники проводили ихъ до техъ же мѣстъ, гдѣ кто встрѣтилъ и поѣхали послы на подворье (АЗР, II, 269, 1533–1538).
с. 480
Стречный прым. Тое, што і стриечный. колиж братіꙗ роженаꙗ бꙋдꙋть в ыменіи а помрꙋт тогды на стречнꙋю братію именiе прiидѣт (Вісл., 36).
с. 480
Стрещи дзеясл. Сачыць за захаванасцю чаго-н., вартаваць што-н. сsтрещи имають ꙋ храме сведениѧ, Храмꙋ самого и прикрова его (Скар. КЛ, 10б); стрещи будете дому гсднѧ и царѧ (Скар. ЧЦ, 208б).
с. 480
Стривати гл. стрывати
с. 480
Стривоженый гл. стривожоный
с. 480
Стривожити, стрвожити дзеясл. Устрывожыць, растрывожыць. Видꙗчи то замриs ꙋтеклъ на замок, там се сам и з замком запалил и згорѣл, люд посполитыs стрвожил, и роздвоилсꙗ (Бельск., 119б); в том тежъ рота стрꙋсова ꙋчинивши ѡкрикъ великиs натре на них чим немцы зараз стривожили, а наши серце возмут, кгды ѡбачат же немцов не мало зразꙋ на плꙗцꙋ полегло (Хр. польск., 23б); реклъ Iѡанаѳанъ: стрвожилъ оц0483ъ мой землю: видѣли есте сами, же сѧ ѡсвѣтили очи мои, длѧ тогѡ жемъ оукꙋсилъ трохꙋ хлѣба тогѡ (Хран., 213б).
с. 480
Стривожитися, стрвожитисе, стрвожитися, стрвожытися, стрывожитисе, стрывожытися дзеясл., зв. ад стривожити. ꙋвидевъши его ꙋчѣники по морю ходѧчого сsтривожилисѧ мовѣчи ижъ облуда есть и ѡт сsтрахꙋ закsричали (Цяп., 20); незносныs страх и дрижане припало на них стрвожилисꙗ сердъца ихъ велми (Біблія, 570); люд се стрвожил, што был з иных мѣстъ прето ꙋтѣкал и ѡт дѣвок, боꙗчисꙗ чого горшого (Бельск., 145б); оуслышавши Иродъ кроль, стрвожилсѧ и весь Iерꙋсалимъ зs нимъ (Калiст, II, 259б); стривожилисꙗ вси люди глупого серца (Пс. ХVII, 60б); абовемъ кгды се ѡн нигды того не сподевал абы мел быт гсдь исус за горшого мꙗныs, ниж барабашъ весь се стрывожил и не ведал што чынити мел (Зб. 255, 265); панна мариꙗ … стривожиласꙗ (Зб. 259, 534); а коли просила ѡ листы: повѣдалъ же в дорозѣ потратил, стрвожыласꙗ пани (Зб. 752, 506); первеs сꙗ ѡ то ст0483ыs стрывожыл, иж его дꙋдареви прыровнано, але потом шедшы нашол ѡнаго дꙋдарꙗ, и пилне его пытал ꙗко се справует, и што за жывот твоs ест (Там жа, 580б); На тое слово велми сꙗ злꙗклъ и наддер сꙗ стривоживши реклъ (Пралог, 610); перъвеs сѧ ѡ томъ стрвожил ст0483ыs ижъ его дꙋдареви прировнаныs быт моглъ (Зб. 82, 198б).
с. 480
Стривожоный, стрвоженый, стрвожоный, стривоженый, стрывожоный дзеепрым. ад стривожити. жолнере частю надзами долъгого ѡблеженꙗ, частю недостатком речеи потребныхъ, велми были стрывожоны и на телѣ звонтълены (Атыла, 221); ꙋвидевsши пакъ тижsбы, ꙋмилосерsдилъсе ихъ. ижъ были сsтривожени и росsкидани ѧкъ овsцы немаючие пасsтырѧ (Цяп., 12–12б); длѧ великои несправедливости и практык антіхристовых стръвожени бꙋдꙋт люде (Каз. Кір., 76); за которыми знаки и свядецствы ясными, будучи тотъ тивунъ Микита зъ сынами своими стрвожонымъ, што разъ речъ одменяючи, поведали (АВК, XVIII, 237, 1615); Крол ... ꙗвне вs тѧжкомъ фрасꙋнкꙋ зоставалъ, и велце на оумыслѣ былъ стрвоженый (Варл., 301б); на ѡстатокъ так бꙋде стрывожоныs, же не бꙋдет ведат где бы се ѡборотит мелъ (Зб. 255, 392б–393); будꙋчи вывышоныs, естем понижоныs и стривожоныs (Пс. ХVII, 85б); уже есми ѡт немалог часу тꙗжко стривожоныs и на мысли сторганыs естемъ (Зб. 82, 321).
с. 481
Стриголникъ наз. Прылада для стрыжкі. Бричъ: Бритва, стриголник (Бяр., 10).
с. 481
Стригучий, стрыгучий дзеепрым. у знач. наз. Той, хто стрыжэ. ишов до стригꙋчихъ ѡвцы свои самъ, и ирасъ ѡвчар череды его з ним до ѳамны (Біблія, 87); коли так ѡкроутно на крстъ есть прибит ис крстом немлстиве поднѧт. ростѧгненъ оукопан. и на оусемъ теле рысыпан да ѡнъ вежды какъ боранекъ пред стрыгоучим голосоу не дал (Хран., 10б); которыи по жалобѣ взѧвши потѣшенье, ишовъ до стригꙋчихъ овцы свои сам (Там жа, 62б).
с. 481
Стригущий дзеепрым. у знач. наз. Той, хто стрыжэ. Агsнець предъ сsтригущимs онеме (Скар. КЛ, 5); ꙗ возьмѧ хлебъ и воду и мѧсо еже есмъ ꙋготовалъ стригущимъ овце мое (Скар. ПЦ, 53–53б).
с. 482
Стриечный, стрыечный прым. Стрыечны. Жаловалъ намъ бояринъ Кіевскій Ивашко Петровичъ на брата своего стрыечного (КЗ, 527, 1494); естли бы тэж братьи або сестръ в нее не было толко братьѧ стрыечнаѧ … тогды тые близкие … мають так же еи за именѧ заплатити (Ст. 1529–Ф, 47); жаловалъ намъ чоловекъ господарскии … на брата его стрыечъного ивана головача (КВЗС, 108б, 1539); которую землю свою материстую Сабановскую земянскую правомъ презыскалъ отъ брата своего стриечного (АВК, ХХI, 59, 1555); братьи стриечное жоны моее … в тую сеножать мели бы ся вступовати (АВК, ХХII, 339, 1570); также абы не поsмовали жонъ братьи своее не толко рожоное але и стрыечное, также жонъ стрыевъ, вꙋевъ своихъ (Ст. 1588, 287); тогды теж сꙋсаннꙋ дочкꙋ авиꙗна, стриечног брата своег, диѡклитиꙗн ꙋмꙋчит казал (Бельск., 255б); нашимъ листомъ господарскимъ на имя его брата стрыечного земянина нашого тогожъ воеводства Мстиславского … ствердили (АВК, ХI, 77, 1609); братій нашыхъ стріечныхъ пана Димитра Московичовъ, его милости пана Богдана Котла … усильне просимъ (АСД, II, 68, 1641); через братю мою стриечную пана Мартина и пана Павла Воронцов водлуг преможеня християнского на тот манастыр отписую сорок коп грошей литовских (ИЮМ, ХХVIII, 127, 1666); Взѧлъ Амврамъ Iахавефъ сестрꙋ стріечнꙋю свою за жонꙋ (Хран., 79). Параўн. стречный.
с. 482
Стрижень, стрыжень наз. 1. Аснова, унутраная частка прадмета. онs же ес ꙗко жезsлъ въ стрижени наломленыи (Скар. ЧЦ, 224б). 2. Сярэдзінная частка ствала дрэва. Бл0483гота: Праве самое добро, що сѧ погрецкꙋ называетъ мозокъ вs костехъ, шпикъ, стрыжѣнь вs деревѣ (Бяр., 6–7).
с. 482
Стриженье, стрыженье наз. Дзеянне па дзеясл. стричи. повѣдано Ⱚамарѣ же свекор еи иде до ѳамны на стрижене ѡвецъ (Біблія, 87); аж кгды ишол авеселом на стрижене ѡвец (бо в тоs час ꙋ них бывали банкеты великие) просил цр0483ꙗ на ꙋчтꙋ до себе (Бельск., 106б); Воѳакаль, е: Домs звѧзованѧ, стрыженѧ, где овчарѣ жiютs (Бяр., 254); повѣдано Ⱚамарѣ, же свекоръ еи иде до фамны на стриженье овецъ (Хран., 62б).
с. 482
Стрижоный, стрыженый, стрыжоный дзеепрым. ад стричи. Узрост ихъ был не велми великии, але ѡбличꙗ на погледенью велми грозны, бороды долгие, волосы не стрыжоны, ѡдѣнье было с косматых скур ѡбычаем татарскимъ (Атыла, 180); трафилосꙗ, же стрижоно чередꙋ его в кармилѣ (Біблія, 345); сталосе по двꙋх лѣтах, же стрыжоно ѡвцы авесоломовы в веласорѣ (Там жа, 379); раз его в рокъ волосы стрыжено, бо ему волосы тꙗжали (Там жа, 382); и мѣлъ овецъ г0483. а тысѧчу козъ: и трафилосѧ же стрижоно чередꙋ егѡ в кармилѣ (Хран., 232б).
с. 483
Стрижущий дзеепрым. у знач. наз. Той, хто стрыжэ. ѡнs же по оплакании потешивсѧ идѧше ко сsтрижущимъ овцѣ своѧ (Скар. КБ, 70).
с. 483
Стрий гл. стрый
с. 483
Стрийный гл. стрыйный
с. 483
Стримати дзеясл. 1. Спыніць. в том часе неприятел москвитин княз Трубецъкий … штурмами потужными, которых трудно было стримать … огнем фундитус выпалил (АВК, ХХХIV, 313, 1663). 2. Выканаць (умовы дакумента). што мы обедве стороны маемъ собе стримати подъ закладомъ тисечи копъ грошей литовскихъ (ИЮМ, IХ, 522, 1646).
с. 483
Стриматися, стрыматися дзеясл. Устрымацца. не хотѣлъ Авимелех капланъ дати дв0483дви хлѣба покладного кꙋ поживаню, аж первеs зрозꙋмѣлъ если сꙗ ѡного дн0483ꙗ стримали ѡт жоны (Выкл., 71); На що теж ѡтповѣдает Дв0483дъ то ѡ що его пытано же сꙗ стрымали ѡт невѣстъ (Там жа, 71б).
с. 483
Стримглавъ гл. стремглавъ
с. 483
Стримовалость наз. Стрыманасць. коториs на взор его наследꙋючи, во всими прꙋдко се в службе бж0483еs высокими цнотами вшелꙗкое побожности и в стримовалости: в наꙋце тежъ писма ст0483го добре ꙋчоныs (Пралог, 671).
с. 483
Стримя наз. Знак. Русинъ тежъ таке древо бортно, тремя стримены, уступуючи, наверху ма назнаменовать, ижьбы къ выробенью было оно древо знаемо (АЗР, I, 225, 1501).
с. 483
Стримячый дзеепрым. Які тырчыць. жыд … вынꙗл нож и ꙋдарил ѡбраз ст0483ыs в перси … хрстиꙗне … ѡбачили жида кривавог, и поsмали ꙗко забоsцꙋ, наконец высвѣдчил, правдꙋ и вынꙗли, ѡныs ѡбраз з воды з стримꙗчым ножем в персꙗх (Бельск., 328–328б).
с. 483
Стритити дзеясл. 1. Тое, што і стретити ў 1 знач. на дорозѣ стритили млоденъца маючо з собою сто ѡтрочатокъ ѡздобне ꙋбраныхъ (Зб. 82, 377б). 2. Тое, што і стретити ў 3 знач. тогды Алеѯандер видѣвъ ихs за собою гонꙗчихсꙗ, и выскочитъ з лꙋга потаемне и стритит ихs со всим воискомъ своимъ (Алекс. 1697, 13б–14).
с. 484
Стрихарский, стрихарьский, стрыхарский прым. ад стрихаръ. Ⱚедя Васильевая Михалевича зъ невѣсткою своею … продали подворье свое … стрыхарское озле (возлѣ) плитницъ господарьскихъ (АВК, XVII, 22, 1539); службу господарьскую стрихарьскую, которую мы сами зъ него служили, тежъ маеть Яцко и его потомки служити (Там жа, 66, 1540); жаловалъ Мишко стрихаръ на подданого господарьского … о томъ, штожъ дей нанялъ есми его на роботу стрихарскую (Там жа, 133, 1539–1540).
с. 484
Стрихаръ, стрихарь, стрыхаръ наз. Цагельнiк. жаловалъ Мишко стрихаръ на подданого господарьского … о томъ, штожъ дей нанялъ есми его на роботу стрихарскую (АВК, ХVII, 133, 1539–1540); выдали на то … стрихаревъ господарьскихъ (Там жа, 375, 1541); Ганна Алекъсеевна Валевна посполу з мужомъ своимъ Лукашомъ Миколаевичомъ Зятевичомъ стрыхаромъ … сознали тыми словы (АВК, ХХ, 107, 1594); точыласе справа … ѡ безправное збите и данье до везеньꙗ того стрыхара и ѡ грабежъ полбочки соли (ККСС, 254, 1618); На третемъ местцу ... земль господарскихъ, которые держала мещанка ... Дубровиная а Миско стрыхаръ ... моркговъ десять ... кгрунту середнего (АВК, I, 78, 1634); ꙗвилсꙗ ст0483ыs иѡан неꙗкомꙋ керемедникови то естъ ганчарови или стрихарови (Зб. 752, 161б); ꙗвилсѧ ст0483ыs иѡан нѣꙗкомꙋ керемидникови, то ест гончареви или стрихареви (Зб. 82, 414б).
с. 484
Стрихарьский гл. стрихарский
с. 484
Стрихъ гл. стрыхъ
с. 484
Стричи, стричь, стрычи, стрычъ, стрычь дзеясл. Стрыгчы. не будеши сsтричи перsвороженыѧ овецs предъ лицемъ гсда бога твоего (Скар. ДЗ, 33); стрыжаше овsци своѧ авесаномъ въ вазоре граде (Скар. ДЦ, 89б); в том дн0483и добро на воинꙋ поити и ловити рыбы и зверь стрелѧти и животинѫ всѧкꙋ заклати сеѧтвѫ начинати и садити власы стрычи. тонки и кꙋдрѧвы ростѫть (Неба, 85); на тот часъ пошов был лаван стрычъ ѡвцы (Біблія, 69); Слышал есмъ же стрыгуть пастыри твои которыи были з нами на пущи (Там жа, 345); тии то люде головы и волосы воликии [!] мают, прето же не стригут ихъ (Алекс., 30); Иаковъ … волосов тежъ не стрыглъ, и лазни ꙗкъ живо не ꙋживалъ (Зб. 81, 49); На тотъ часъ пошовъ былъ лаванъ стрычь овцы (Хран., 48); не бꙋдете ворожить а сновъ не бꙋдете перестерегать. ани вколо бꙋдете стричь волосовъ, ани бороды голить бꙋдете (Там жа, 123); волосов тожъ николи не стриглъ, и лазни ꙗко жыв не ꙋживал (Зб. 82, 119); Повинности кождого Iереѧ сꙋть тыи: абы ... коронꙋ на главѣ носилъ, оусы стрыглъ (Зб. вып., 57–57б).
с. 484
Стричокъ гл. стрычокъ
с. 485
Стричь гл. стричи
с. 485
Строганый дзеепрым. ад строгати. потом кроили ему боки и строганыs был по ребрах, по которых ранах солию натершы вкинули до темницы (Зб. 752, 436); был ѡгнемъ паленыs и по всему тѣлу желѣзы ѡстрими строганыs (Зб. 82, 416).
с. 485
Строгати дзеясл. Тое, што і стругати. его до дерева рꙋки и ноги прибившы гвоздъемъ розмаите а нещадно мꙋчити а тѣлом а ребра его розличне строгати розказал (Зб. 82, 198б).
с. 485
Строгий прым. 1. Тое, што i срокгий у 1 знач. яко строгій, запаметалый непріятель, хотечи огнемъ и мечемъ спл[юндро]вать, такъ словные яко и листовные отповѣди и похвалки учинили (АВК, VIII, 512, 1634). 2. Тое, што i срокгий у 4 знач. но и право на соймѣ вальномъ постановлено строгое (АЗР, V, 24, 1637).
с. 485
Строго прысл. Тое, што i срокго ў 1 знач. я Александръ … водлугъ артикуловъ гетманскихъ строго и сурово каралъ (АЗР, IV, 478, 1615).
с. 485
Строгость наз. Тое, што i срокгость у 3 знач. до насъ господаря къ выконанью надъ нимъ дальшого поступку и строгости правной, черезъ листъ свой тую справу отослалъ (АЗР, IV, 242, 1602).
с. 485
Строение, строене наз. 1. Дзеянне па дзеясл. строити ў 1 знач. но мы, хотячи, штобы ваша вѣра не меншала, ни угыбала, и церквамъ вашимъ бы строенiе было, учинили есмо такъ митрополита, зборомъ, на Кіевскую митрополію (АЗР, I, 37, 1415). 2. Дзеянне па дзеясл. строити ў 2 знач. ино бы того слова отъ людей на насъ не было; а митрополичя дѣла суть явна, штожъ отъ него не строеніа, но грабленіа опущеніе церькви (АЗР, I, 36, 1415); во Львовѣ мѣстѣ христіанская церковъ хочетъ строеніемъ поновлятися (АЗР, IV, 301, 1585). 3. Выраб, стварэнне. Глава лз0483 … о сsтроении приправs храмовыхs (Скар. КІ, 67б). 4. Воля. того ради мы смиреннии Пастырским строением повѣлеваем и блгословляем их наше богу угодное братство (СДГВ, 1588, 6–7); po Bożyiu stroienijt wmyslił posłaty posłow swoich do kniazia swoieho (Бых., 540); ижъ телеснымъ своим пристьемъ Гд0483ь Бг0483ъ нашъ всѣмъ людемъ збавенье справилъ, потреба емоу было мѣти свѣдки невымовномꙋ своемꙋ и бжственномꙋ строенiю (Каліст, II, 7). 5. Дапамога; выратаванне. ѡт гса мзда им и строение ѡт вышьнего (Чэцця, 240б). 6. Парадак. анг0483лъ ѡдинъ. власть принꙗлъ ѡт ба0483. блюдѣние строению земьномꙋ (Чэцця, 75б). 7. Структура, будова чаго-н. таковые да не имѣют ни единоꙗ власти въ всем строенiи цр0483ковного братства (Дыяр., 154). 8. Істота. От третей годины ажь до шестой билися, тамь в три годины безчисленное мнозство строеня розумного бж0483ияго побито (Мам., 185).
с. 485
Строеный дзеепрым. Ад строити ў 2 знач. а коли быхмо хотѣли того, штобы въ нашей дрьжавѣ вѣра ваша меншалася и угыбала, а церкви ваши не строены, и мы быхомъ о томъ не пѣчаловалися, воля намъ естъ (АЗР, I, 37, 1415).
с. 486
Строжа наз. Тое, што і сторожа ў 5 знач. имени твоег делѧ потерпел есми тобе гси терпела дш0483а моѧ в слове твоем, а покладала надею дш0483а моѧ на гса, ѡт строжи оутренеи ажь до ночи, нехай покладае надею иі0483ль на гса, бо ѡт гса мл0483рдьѧ много, и ѡт него ест освобожене (Пс. ХVI, 129б).
с. 486
Строжъ наз. 1. Тое, што і сторожъ у 1 знач. служебника и строжа, оправца, судья съ подсудкомъ мають выбирать (АЗР, I, 225, 1501); Для его милости п. резидента куп. рыбы … оливы, строжу, што послугуетъ, 8 осм. (ИЮМ, ХVIII, 121, 1710). 2. Тое, што і сторожъ у 2 знач. так теж строж пекелныs дозволꙗет грѣшникомъ смѣꙗтисꙗ жартовати, роскоши марные заживати, але до споведи, на набоженство не допꙋщает (Зб. 259, 152). 3. Той, хто сочыць, тайна наглядае; выведнік. Прелагатай: шпѧгъ, строжs, перекидчик, зрайца, клеветник (Бяр., 121). 4. Тое, што і сторожа ў 1 знач. Ахилеs которомꙋ строж была порꙋчона над ѡкрꙋты з телꙗмином и ꙗѯом выскочили (Бельск., 84).
с. 486
Строителне прысл. Па спрыяльным, добрым упарадкаваннi ці распараджэннi. Смотрителнѣ: Строителнѣ, ѱл0483з. ѡбычаем шафарства албо Рѧдꙋ Господарскогѡ, що бывает не без таемницѣ (Бяр., 151).
с. 486
Строителство гл. строительство
с. 487
Строитель наз. 1. Кіраўнік. владыки намъ отвѣчяли: “штожъ такъ естъ; и сами не теперво слышимъ то и видимъ, што церковь скудѣеть, а царь и патріархъ строителя добраго къ намъ церкви не дасть…” (АЗР, I, 36, 1415); ос0483тили есмо на преложенство … гсдня никифора пред тым бꙋдꙋчого строителѧ ст0483ого патрiаршего прстла костантинополского, ꙗко моужа исполненого всѧкои наоуки (Апакр., 88). 2. Распарадчык. Авиазаръ же былъ естъ строитель дому царева (Скар. ТЦ, 129б); позва Царь Яхавъ Авдеѧ сsтроителѧ домꙋ своего (Там жа, 168б); Тогда вышолъ ест к нимъ Гелиахимs сынъ Гельхиинs строитель дому Царева (Скар. ЧЦ, 224). 3. Начальнік. розгневалсѧ естъ Моисеи на кнѧзеи и на воеводы и на сотники и на сsтроителе брани, еже идоша з воины (Скар. ЛК, 64б). 4. Тварэц (пра Бога). пришол бъ0483 и чл0483вкъ всѣх любѧ … бо житьꙗ всего строитель к намъ (Чэцця, 167).
с. 487
Строительство, строителство наз. Кіраванне. Послꙋшаѧ мудрыи мудреишии бꙋдеть, и мꙋжъ разумныи строительсsтво стѧжитs (Скар. ПС, 5б); тотъ манастырь пустилъ есми въ дозоръ и строительство отцу игумену Паисею, злецивши ему зо всимъ (АЗР, IV, 83, 1595); ѡднымъ посполу вси голосомъ, и ѡдною волею ꙗкъ нового нѣꙗкого моsсеꙗ Паневолъного его на строителъство и справованъе братиs взꙗли (Пралог, 561).
с. 487
Строити дзеясл. 1. Кіраваць. Про тожъ мы ... послали есмо въ Царьградъ владыку Полоцкого Ⱚеодосия къ царю и патрiарху, прося ... штобы сѣдѣлъ на столѣ Киевскоѣ митропольи по старинѣ, строилъ бы церковь по давному (АЗР, I, 36, 1415); усмотревше мы не хотѣли были того приняти Фотіа митрополита: и онъ нялся паки здѣ у нас быти, церковь строити (Там жа); родичи дочку свою поцеловали и пꙋстили в дорогу; ꙋпоминаючи еи абы чтила свекри, миловала мужа, добре строила челꙗдь, дом справовала (Біблія, 598); взѧвшы родичи дочкꙋ свою поцеловали и пꙋстили вs дорогꙋ: оупоминаючи еи абы чтила свекри, миловала мꙋжа, добрѣ строила челѧд, домъ справовала (Хран., 389). 2. Аздабляць; паляпшаць; прыводзіць у парадак. митрополитовъ колко было за нашю память? церкви не строили, как было издавна: но колко церковныхъ приходовъ, поемлючи, на иная мѣста носили и давали (АЗР, I, 36, 1415). 3. Будаваць. Въ а0483 дн0483ь лоуны адам сотворенъ быс бг0483ом тот дн0483ь добръ и строенъ на все дело кꙋпити и продати и по воде плавати ... и завѣт творити пречстне и дом строити (Неба, 83б); Въ кв0483 дн0483ь лоуны иѡсиѳ родисѧ тот дн0483ь добръ на все. ѡтрок на оученіе давати свадбы творити домы строити все дѣлати (Там жа, 87б). 4. Рыхтаваць. людие … ведѧху исто о погибели своеи юже строѧше на нихъ аманъ (Скар. КЕ, 21б). 5. Настройваць (музычны інструмент). Ѡна ему дало лютню, и Трыщанъ не ударыл у лютню, первеи почал строити и настроил и почалъ играти велми цудне (Трыст., 114). 6. Клапаціцца. ꙋчителеs же школных чадомъ своим и пришелцом ꙋбогим по чинꙋ школ приsмати; болницꙋ шпытал ꙋбогих своих строити церковное бл0483глѣпіе по силѣ своеs честно ꙋкрашати (Дыяр., 154). 7. Ладзіць. В тых дн0483ꙗх ѡгнꙗ ѡного нерон комедѣи строил (Бельск., 212); абовѣм два млоденцы с посполства игриско собѣ строꙗчи (Стрыйк., 602б); Вышолес з земли недостаточнои, а по широких мѣстцах перскихъ скачешъ, игри строишъ ꙗкобы мышъ в дому где котов ловных або лапакъ немашъ (Алекс., 7); ты годы строишъ ку которим мене жадным всказанемъ не взываешъ (Там жа, 73); теды бы и тыи которiи видоки строѧтъ, и вшетечники вси, живота и кролевства нбсного достꙋповали (Мак., 267); строили бѣганне з верескамъ з бꙋбнами с трꙋбами (Пралог, 640б). 8. Ствараць. не толко трактаты строили, але и такiе речи признали, котѡрыхъ николи жаденъ греческой релѣи чл0483къ не признавал (Апакр., 44б). // перан. Ператвараць; рабіць. невдѧчность коханкѡвъ своихъ небачными строитъ и безрозꙋмными (Каліст, II, 174). ◊ Волосы (кудри) строити – прычэсваць пэўным чынам валасы. ꙗко нерадница ꙗкаꙗ кудрѣ на головѣ своеи строит, и невѣстою сꙗ в походце и в поставѣ показꙋет (Зб. 81, 61б); карал ѡ тое иж волосы свое балверскими приправами на челе строил и кудрꙗвил (Зб. 752, 519). 9. Чыніць; з некаторымі назоўнікамі ўтварае спалучэнні са значэннем дзеяння ў залежнасці ад сэнсу назоўніка. митрополит … по сползненью днѧ и термѣнꙋ соборови назначоного, едность нѣꙗкꙋюсь з римским костелом строилъ (Апакр., 211); Кгды тежъ до домꙋ Бж0483ого, до цр0483кви, ... приходимо, не шепты и смѣхи, або о домовыхъ потребах и о кꙋпли розмовы строймо (Каліст, ІІ, 274); тоs коли ѡтец его при ѡлтарꙋ бавил сꙗ ꙋрꙗдом своим видꙗчи ѡкрꙋтенство которое флерус строил запалил сꙗ гнѣвом великим (Бельск., 214б); смела и важыласе, снать чары строечи, въ притолоки ножъ втыкати, домъ и подворе зельемъ якимъсь обносити (ИЮМ, IХ, 297, 1637); чары сꙗ з своим товариством бавит, в день и в ночы бурты строꙗть (Зб. 81, 61б); теперешних не ведает, а ѡ прышлых стараетсꙗ: ꙗкъ ꙋмрет и если загребен бꙋдет не ведает, а ѡ том и ѡ потомках рады строит (Зб. 752, 593б–594); почали мл0483твы строити всельжегорови (балванови) и едали ѡѳѣри за ꙋмерлыхъ (Пс. XVII, 115); Якъ в дому пана войта фурiю строили якiесь жолнеры зѣ хоронкгви подстаростего, на другой день пана войта перепрошали (ИЮМ, VII, 50, 1690). // перан. Праяўляць якую-н. якасць. Не буде мешкат в дому моем коториs строитъ пыхꙋ, а ни сꙗ ѡстоит кламца перед ѡчима моими (Пс. XVII, 104). ◊ Балвохвалство строити – пакланяцца ідалу. богъ запалчивыs есть. не чини примирꙗ з людми ѡных краевъ, бы зас коли ѡни будꙋт балвохвалство строит (Біблія, 153); дышкурцыи (збытки) строити – свавольнічаць. хтож тогды в таком небеспеченстве буде смет збытки строит, смеꙗтсе и в роскошах жыть (Зб. 255, 431б); пекари … прикрост в своеs роботе ѡт нечистыхъ дх0483въ терпет почали: коли часомъ имъ мꙋкꙋ разсыповали, часомъ дежꙋ с квасомъ хлѣбовымъ преврочовали, и иные дышкꙋрцыи строили (Пралог, 641); жарты строити – жартаваць. писар ѡдин и вѣрникъ старостин … жарты з паненки строꙗчы, реклъ до неs (Зб. 752, 534б); смехи (cмешки) строити – насміхацца, кпіць. которыхъ всѧ мыслъ и праца ест ... з сакраменьтовъ смѣшъки строитъ ѡѳѣру слꙋжбы божественное выкидать и тело хрыстово топътатъ (Унія, 43б); Гды там и самъ бѣгалъ играючи и смѣхы строечы спросные пѣсни спѣваючы з дѣтми алиж з дахꙋ камен на него палъ, и зараз забитыs сконалъ (Зб. 107, 124); фохи строити – хiтрыць. ꙗкiй тамъ лꙋкавыи Бѣсъ през свои iнстрꙋмента перед нимъ фохи строилъ (Сматр., 4).
с. 487
Строитися дзеясл., зв. 1. Ад строити ў 2 знач. Про то, што разсмотрѣли есмо издавна, што жъ митропольи Кіевскоѣ церковъ не строится, но скудѣеть (АЗР, I, 35, 1415). 2. Ад строити ў 4 знач. сынове iзsраилевы сsтроꙗтьсѧ боронитисѧ ему (Скар. КЮ, 7); саулs же и мꙋжи iзраилевы собрашесѧ и приидоша до долины Смръковое, и строꙗхусѧ кs бою противъ филистымлѧномs (Скар. ПЦ, 35). 3. Умацоўвацца, развівацца. при Давидѣ слузѣ Сауловѣ ... царство Израилево строилося (АЗР, IV, 497, 1615). 4. Апранацца. ꙗкъ дитѧ, строитисѧ и опатровати себе не оумѣетъ, але толко до матки очи свои оборочаетъ плачꙋчи, нимъ его порꙋшившисѧ материнsскою милостsю возметъ на рꙋки (Мак., 292).
с. 489
Строй наз. 1. Убор, убранне. была вага прошоных тысꙗча и семсотъ сиклев золота, ѡпрочь строевъ и клеsнотов, и шатъ шарлатовых, которих цареве мадиꙗнские звыкли были ꙋживат (Біблія, 125б); строи на кони их сут барзо скромни кром збиткꙋ великог, длꙗ ѡбтꙗженꙗ конꙗ (Бельск., 411б); мꙋнштꙋки з лыка так ꙗко ѡныи лѣта людꙋ грꙋбомꙋ и лесномꙋ строs и начинанꙗ давали (Стрыйк., 497б); Щапства: Строи поважныи, вымыслныи, длѧ надꙋтости, и помпы, растлѣнiа (Бяр., 206); бывали трꙋды на шатахъ, кошꙋлꙗхъ, сꙋт и тепер в блаватахъ строꙗхъ (Зб. 259, 307); розныи жолнере розныхъ звират скꙋръ до строю заживали (Там жа, 579б); Всꙗ хвала дочки царскои ест внꙋтри, в брамах золотых, ꙋбрана строем розмаитым (Пс. ХVII, 23б); была вага прошоныхъ наꙋшницъ аѱ0483 сиклевъ золота, ѡпрочь строевъ и клейнотовъ, и шатъ шарлатовыхъ, которыхъ цр0483еве мадіамскіи звыкли оуживать (Хран., 179). 2. Упрыгожанне. тѣла ваши коштовными шатами прибираете а кладете на ваши палцы золотые строи (Бельск., 181б). 3. Інструмент. ꙋслышите звукъ трꙋбы и сопелsки и гуслеи и смытsца и прегудници и гарфы, и всѧкого сsтрою гудебъного, падните и молитесѧ образу златому, иже поставилъ Навsходноcоръ Царь (Скар. ДП, 10б).
с. 490
Стройно, стройне прысл. 1. Прыгожа, багата. на том веселю дѣвка иродиꙗды з росказанъꙗ матки своеи бꙋдꙋчы строsне ꙋбрана перед кролемъ цꙋдне танцовала (Бельск., 195). 2. Гарманічна. самъ узѧл лютню и почал играти велми строино (Трыст., 112). 3. Правільна, належным чынам. нихто такъ строине не мог на кони седѣти ꙗкъ ѡн (Трыст., 13–14); коли там вбачыли Трыщана, вси хвалили, которые сѧ на то гараздъ знали, иж строине на кони седѣлъ (Там жа, 31). 4. Арганізавана. Князи таж белоозерскиі особно зь своими полками стройно ѣхали (Мам., 176).
с. 490
Стройный прым. 1. Спрыяльны. Въ а0483 дн0483ь лоуны адам сотворенъ быс бг0483ом тот дн0483ь добръ и строенъ на все дело кꙋпити и продати и по воде плавати и сеꙗтвꙋ начинати. и садити и волы оучити (Неба, 83б); Въ кє0483 дн0483ь лѫны бг0483ъ пѫсти на егѵпет казнь ві0483 тот дн0483ь страшенъ ес и не строенъ. аще во нь кленетсѧ тот дн0483ь погибнеть. сновѣ бѣдніи (Там жа, 88б). 2. Пастроены; размешчаны ў пэўным парадку. Оттоль з войскомь стройным зараз на Дон пришли (Мам., 179).
с. 490
Стройня наз. Разнавіднасць восі. Колеснику Бядышу за направу колясы и за две воси новыхъ, за стройню и за пригалавашку (ИЮМ, II, 145, 1684).
с. 491
Строка наз. 1. Рад слоў, напісаных у шырыню старонкі; радок. И тако тыи послы говорять, штожъ въ томъ вашомъ докончанiи ни одноѣ тоѣ строки нѣтъ, которые бы дѣля могли есте короля виновати (АЗР, I, 278, 1501–1503); глоса есsть то и вs некоторих словенsсsкихъ въ сsтsроце а накsраи вs кажъдомъ есsть (Цяп., 50б); в листе увяжчом местце порожъное, межы строкъ зоставленое (АВК, ХХХVI, 287, 1582); панъ Томашъ Рудомина ... повѣдилъ: … ижъ въ томъ другомъ листѣ чотыри строки суть приписаны (АВК, VIII, 439, 1588); пишемъ в строцѣ (Зіз., 9); по тыхъ голыхъ строкахъ литеры по польску пописавши у довжь перомъ, инкавстомъ перетегнулъ (АВК, ХVIII, 169, 1600); Краегранесiе: Початокъ стiха, албо строки (Бяр., 31). 2. Суцэльнае шво на паверхні тканіны, скуры і пад. она ... принела ермак сукна ѳалюндышового, у него строка шолкова з серебромъ … есы серебрены у того ж ермака (АВК, ХХХIХ, 178, 1579); тая Зофiя ... побрала сукманъ шарый муравскiй жоноцкiй ... однорадка чорная муровская, купленная копъ за двѣ, зъ строкою шолковою (АВК, VI, 65, 1589); ермякъ черный фалюндышовый зъ шнурами и зъ строкою едвабю чорного, которые дей коштовали шесть копъ грошей (АВК, VIII, 465, 1593); згинуло ему … ермякъ белый тенкий зъ строкою белою нитяною (АВК, ХХ, 193, 1602); маютъ платити … отъ штуки аксамиту полуреферцату копа одна и грошей десять, отъ штуки аксамиту реферцату копа одна и грошей двадцать, отъ фунта строки едвабноѣ по грошей шесть (АЗР, IV, 249–250, 1605).
с. 491
Строкатый, стрекатый, стрыкатый прым. 1. Стракаты. в той же скрыни взяли … гуню строкатую подолъскую, што на кони кладут (АВК, ХХХI, 252, 1595). 2. Разнашэрсны, плямісты (пра масць жывёл). онъ того чоловека моего збилъ и сверепу стадную строкатую жеребную у того мужика моего … взялъ (АВК, ХХI, 338, 1558); У Дворе: ... валахъ строкатый старый, сверепъ стадныхъ десеть, жеребцовъ чотыри по двулетехъ, а два сеголѣтнихъ (АВК, ХХII, 156, 1565); Лукашъ Юхнойтисъ на строкатомъ съ кор., з ощепомъ, конь 1 (ПВЛ, 1287, 1567); он фришарчил коня своего строкатого; менечи его быти доброволным и на вси стороны ку отеханю безпечным (ИЮМ, ХХХIII, 94, 1577); пограбил дей … другого коня строкатого с плеснива за которого дано таляров деветдесят (АВК, ХХХVI, 101, 1582); занято только дей подъездка одного шерстью сплова строкатого, грива и хвостъ чорный (АВК, ХVIII, 142, 1597); за которого коня давано золотыхъ пятдесятъ … шерстю строкатого (АВК, I, 312, 1646); Коня стрекатого за позволенемъ ихъ млстей пановъ маистратовыхъ ксендзу Ждановичу продали за золотыхъ пятдесятъ (ИЮМ, II, 77, 1684); Купили коней отъ пана Яна Розынкевича пару стрыкатыхъ, за которые дали таляровъ битыхъ тридцать (ИЮМ, V, 22, 1688).
с. 491
Строкъ наз. (?). за робене кабата древнянаго для служебницъ нестатечныхъ бонъдару Степану заплатили золотыхъ два; до того кабата строкъ и за робене заплатили осмаковъ двадцать (ИЮМ, IV, 122, 1686).
с. 492
Стромголовъ гл. стремголовъ
с. 492
Стромити дзеясл. Утаропліваць; пільна, не зводзячы вачэй, глядзець. вси … очи свои на нег стромѧть (Чэцця, 39); вси … ѡчи свои на него стромѧть (Там жа, 188–188б).
с. 492
Строна наз. 1. Тое, што і сторона ў 1 знач. [место] збудовано есть с приездꙋ ѡного то ѡстрова а с строны берега земли дивныи портъ есть был (Троя, 4б); Оучинишъ и притворъ наметꙋ в которомъ по сторонѣ полꙋдневои противъ полꙋдню бꙋдꙋтъ опоны з бѣлого шолкꙋ крꙋчоногѡ тканы .р0483. локти одна строна бꙋде мѣт в должинꙋ (Хран., 104б). 2. Тое, што і сторона ў 2 знач. гекторъ потребами и людми верными и зброею со всих строн сѧ ѡтвердил (Троя, 35). 3. Тое, што і сторона ў 3 знач. зъ другое строны хоромецъ священника Пятницкаго, будоване свое продавъ, а земли церковное не продалъ (АВК, ХХ, 103, 1594); 4. Тое, што і сторона ў 4 знач. в дорозе на ночлегах и на лежах з строн живность звезеную ѡни торгомъ албо ꙋставою … мають куповати (Ст. 1566, 25). 5. Тое, што і сторона ў 6 знач. стоꙗли свѣтлые мужы ... шꙋкаючы што бы на дрꙋгую строну ваги на переважене ваговъ положыт мели (Зб. 752, 39). 6. Тое, што і сторона ў 7 знач. тамъ далей, отъехавши трохи, у пни сосновомъ великомъ сухомъ, оказали грани зъ обу стронъ, выжжоные дей отъ Шатчанъ (АВК, VI, 144, 1586). 7. Тое, што і сторона ў 10 знач. вшисткого ства рыцерьства квет так с строны троꙗньское ꙗко теж и с строны грецкое зьехалисѧ (Троя, 15). 8. Тое, што і сторона ў 11 знач. а) Оповѣдалъ и освѣчилъ мнѣ возному, и стронѣ на тотъ часъ при мнѣ будучой, пану Яну и пану Криштофу … отецъ Захарій бой и раны (АВК, III, 32, 1629); б) А в которых члонкох они с обу строн ся зволят (СДГВ, 52, 1536); урядъ, выслухавши жалобъ и отпору обу стронъ, взялъ то собе до третего дня на розмышленъе (ИЮМ, VII, 255, 1577); Таковое застановенъе, за позволенемъ обудвухъ стронъ, межи ними есмо вчинили (ИЮМ, VII, 300, 1579); але о то строна, яко жалосна будучи малжонка своего, далей на нихъ, яко на мужобойцовъ, доводить не хочетъ (АВК, XVIII, 148, 1597); виделъ достаточне з обу стронъ, а наболей з стороны его милости пана скарбного немалую крывду и шкоду … и занятье гребли на полтора сажъна (АВК, ХХ, 171, 1601). 9. Тое, што і сторона ў 12 знач. Строны шатъ небощика его милости пана Тимофея Тетерина, тогды его милость панъ Дѣвочка, зъ росказанья устного пана Тетеринового, слугамъ роздалъ; на што и квиты отъ нихъ побралъ (АВК, ХIV, 453, 1593); каране строны злости ѡное далем подобенство (Зб. 261, 80б–81); ꙋважъ, иж хотꙗs собе законникъ ничого власного не привлащаеть, еднак вси потребы, такъ з строны стравы, ѡдениꙗ … за инших старанем все маеть (Зб. 255, 413); такъ ничого в кролю строны вери не справивъши пошолъ (Пралог, 672); тож розꙋмѣй ѡ инших церемонiах строны церквеи ѡлтаровъ, свꙗтъ (Выкл., 64б); Кгды высылали пана Яна въ справахъ мескихъ до Оршы и до пана Рабего, строны зданя поголовного, на харчъ ему дали (ИЮМ, I, 70, 1679); Кгды пана бурмистра Озаринского посылали до Быхова умыслне, строны затриманя возовъ пана Якима Хомуровского … дали пану Озаринскому на дорогу таляровъ битыхъ два (ИЮМ, VIII, 71, 1691); За писане картокъ на сесыю, строны жолнеровъ, подпискомъ дали зол. (ИЮМ, ХIII, 20, 1699).
с. 492
Стронити дзеясл. Пазбягаць, унікаць. потреба рачеs добрые ꙋчынки его ꙋважати а выстꙋпок млстю покърыти и ѡт ѡного не стронити (Зб. 259, 100б–101).
с. 493
Стронитися дзеясл., зв. ад стронити. твоя милость мене повольного своего предъ тымъ рачилъ ся стронити и обѣгати (АСД, I, 143, 1567).
с. 493
Стропотный прым. 1. Разбэшчаны, распусны. [сл0483нце] родить сн0483ы хорошіи на телѣ стропотныи на дш0483и (Неба, 68б–69); непокорныхъ и стропотныхъ духомъ кротости наказывати (АСД, II, 86, 1691). 2. Непатрэбны. много стропотныхъ словъ съ козногласіемъ отъ хульного наученія въ единомысліи злѣ ревнующи, и глаголющи на братство тамошнее всяко неправду (АЗР, IV, 33, 1590).
с. 493
Строптивый прым. Упарты, свавольны. мꙋжъ же стропsтивыи ненавидимъ есть (Скар. ПС, 23); Петръ еще ꙗснеи того пишеть, абы подъданые або слугы, повиновалисѧ владыкамъ або господаромъ своимъ не токмо бл0483гымs и кроткым, но и стропsтивымъ (Будны, 54б); Заразъ теды двоѣ непріязни наступили: одна отъ пана гетмана на пана воеводу Кіевского, другая отъ строптивыхъ владыковъ на протосинкгела (АЗР, IV, 217, 1600–1605); Развращенный: … прекерованый, вмѣсто, строптивый, лꙋкавый, або не разꙋмѣваай правое, и праведное ѡт злобы (Бяр., 134); Маютъ въ свѣцкихъ шатахъ … дв0483ы или Вдовѣца ... въ монастырѣ ходѣти, презъ цалый рокъ и недель шесть, абы такъ Игꙋменiѧ ѡбачила, ежели встꙋпꙋючаѧ до законꙋ, не естъ строптиваѧ, и сваволнаѧ (Зб. вып., 73б).
с. 494
Стросканый дзеепрым. ад строскати. Дрѧхлый: смꙋтный, зsфрасованый, стросканый, ненависти годный, ѡбридливый (Бяр., 39).
с. 494
Строскати дзеясл. Заклапаціць, засмуціць. тыс мене побꙋдилъ на него жемъ его дармо строскалъ (Пралог, 661б).
с. 494
Строскотати дзеясл. Зруйнаваць. гаи огsнемъ попалите и долы ихъ строскотаите и имена ихъ погубите ѡт земли (Скар. ДЗ, 27).
с. 494
Строфоване гл. строфованье
с. 494
Строфованый, штрофованый дзеепрым. ад строфовати. ѡт кардиналов герсона и сорвоны парижског есть строфованыи (Апакр., 64); на дрꙋгꙋю сторожꙋ трафил, где теж был немнѣs строфованыs, ѡткꙋпилсꙗ и тым двадцатю золотых (Бельск., 372б); всѣ противникѡве и непослꙋшникѡве … церквою Хв0483ою обличены и строфованы (Каліст, II, 166); Длѧ тогожъ и строфованы бывают таковыи пастыреве ѡт Iезекiила (Там жа, 236б); хто не признаваетs жебы грѣхъ над нимъ горꙋ мѣлs, штрофованъ, и награванъ бываетъ (Мак., 140); Сенаторовъ своихъ, ѡт которыхъ длѧ оушанованѧ ѡных мꙋжеи был штрофованыи, до себе прызвалъ (Варл., 44б); если … которыs хотел прибытки на земли чынить, абы со Христом мешкалъ былъ строфованыs штож бꙋде тымъ которые прибытки чынꙗть без христа (Зб. 255, 9–9б).
с. 494
Строфованье, страфоване, строфоване, штрофоване наз. Дзеянне па дзеясл. строфовати. протож не строфованьѧ ѡтбѣговати, але чинити годное строфованю, приналежитъ мꙋдрымъ (Апакр., 187б); строфоване иѡсифа над братиею (Бельск., 30); Наꙋка бовѣмъ часом маетъ вs собѣ слѡва оутѣхи, напоминанsѧ и рады: а часомъ строфованѧ, грозы и нарѣканѧ (Каліст, II, 74б–75); в строфованю бачный, в караню оуважный, в справленю совѣстномъ розсꙋдный (Сматр., 40); Бо былъ добрымъ Шафаромъ, оурадникомъ вѣрнымъ, Въ дарахъ твоих былs гоинымъ, вs строфованsю мѣрнымъ (Лям., 13); Ѡбличенiе: Строфоване, каране, ганба, лаѧне, поганбене, зганене, ѡтпорꙋ чиненsе, выводъ (Бяр., 192); ꙋважъ иж то до выконанꙗ второго напомненꙗ або наꙋки належыт жебыс се николи не бавилъ в шуканию выбадованю и в строфованью чꙋжих недостатков (Зб. 255, 76); южъ томꙋ штрофованю божомꙋ старожитност церкви восточнои не подлегает (Зб. 259, 286); Ст0483ыs феѡдосие потымъ ѡбачивши же страфоване его не справило ꙋ ксенжетꙗ свꙗтослава предсе взꙗлъ просить его (Пралог, 648б); Авгꙋстин и григории ст0483ый строфоване в запалчивости розꙋмѣют ѡ мꙋках пекелных (Выкл., 108).
с. 494
Строфовати, страфовати, стрефовати, штрофовати дзеясл. Адчытваць, асуджаць, ганіць. ѡдинъ сенаторъ рымскиs, дрꙋгого штрофовалъ же права ѡтъчизны своее не ꙋмелъ (Ст. 1588, прадм.); иеремиѧшъ патриѧръха ѡстро их строфовалъ писаньемъ своимъ зъ ереси ихъ (Бер. саб., прадм.); так сꙗ гневал павел апслъ на коринтчика ѡдного и потꙋжне его штроѳовал (Зб. 261, 246); которые идꙋчи до римꙋ … нечестивог феѡфила строфовали (Бельск., 366б); ижъ строфꙋетs, караетъ и ꙗкъ добрый пастыръ овечкꙋ свою наворочаетъ, длѧ того и мовитъ, оуфай чадо, ѡтпꙋскаютsсѧ тобѣ грѣхи твои (Каліст, I, 56); Такъже и тых, которые тебе, жебыс мѧ з того штрофовал, подмовили, зараз глꙋпство и небачене ѡкажꙋ (Варл., 44–44б); за которымъ то выстрѣленьемъ панъ Матыяшъ Лукашевичъ кравецъ господарского дому … почалъ насъ всихъ лаяти и строфовати за тое стрѣленье (АВК, VIII, 510, 1629); Ѡбличаю: Стрефꙋю, фꙋкаю, бакаю, sлословлю, преконываю, ѡбъѧвлѧю (Бяр., 192); ѡдкинꙋвши всꙗкꙋю боꙗзнь, гд0483а своего проповедали и свет то естъ злые людѣ смеле строфовали (Зб. 255, 57б); строфꙋют людеs кгды грешат (Зб. 259, 537б); Просили св0483тго феѡдосиꙗ, абы престалъ страфоват ксенжента (Пралог, 648).
с. 495
Строфуючий, штрофуючий дзеепрым. 1. Ад строфовати. Тымъ способомъ и срдце, маючи за ронsдцꙋ розꙋмъ, сꙋмнѣнsе штрофꙋючее мысли оскаржаючiи и ѡборонѧючiи, ꙗкs мовитs (Мак., 148–149); Тое кгды вымовилъ, здалосѧ емꙋ, ижъ заразъ Варлаама ѡбачил, ꙗкъ бы шsтрофꙋючого его и мовѧчого (Варл., 357б). 2. У знач. наз. Той, хто адчытвае, асуджае, ганiць. Зненавидѣли … строфꙋючого ихъ вs воротех: и слово справедливое омерзsло имъ (Каліст, I, 145б); Непрiателѧ теды и хвалѧчого не потреба прiймати, а прiателѧ и строфꙋючого слꙋшнаѧ естъ реч пріймати (Каліст, II, 114); Ѡбличникъ: оупоминаючiй, строфꙋючiй (Бяр., 192).
с. 495
Строчка наз. Лінія, рыска. ѡже ... боудеть вs то же месте мѣстца синѧ#. ꙗко строчки (Плячо, 82б); емѫ ꙗвитсѧ по томꙋ местꙋ ꙗко три строчки сине. два волоконца перечнаѧ. томꙋ власть приꙗти но кровопролитием (Там жа, 83); по тым гбежам три строчки. вышедши раме ꙗко тꙋчю чермноу среди тоучи крꙋгъ синь (Там жа, 83б).
с. 496
Строчыти дзеясл. Тое, што і стретити ў 1 знач. рыкꙋньꙗ ѡрыша из многими помочъники своими строчывшы того тивꙋна нашого … побили (КВС, 447б, 1552).
с. 496
Строщыти дзеясл. Разарваць. вдарыли сѧ моцно, конѧ строщыли на много штукъ (Трыст., 113).
с. 496
Строячий дзеепрым. ад строити ў 9 знач. ◊ Смешки строячий – які насмiхаецца. сщ0483нникъ ... видѣвъ дiавола над нею там і сам летающаго а ѡт великое радости смѣшки собѣ строꙗчого (Зб. 107, 167); Сщ0483нкъ … виделъ бѣса надъ нею туды и сюды летаючого, а ѡт великои радости смѣшки собѣ строꙗчого (Пралог, 574б).
с. 496
Строящийся дзеепрым. ад строитися ў 2 знач. вы же имате имъ помощни быти, абы могли погубити враговъ своихъ строꙗщихсѧ на нихъ во тринадесѧтыи день месеца марsта (Скар. КЕ, 25).
с. 496
Струбити дзеясл. Склікаць. Тогда рече гсдь моисееви гл0483ѧ, ꙋделаи собѣ две трꙋбы сребрены кованы. Дабы ими могsлъ сsтрубити и собрати все множесsтво людеи (Скар. ЛК, 25).
с. 496
Струбъ наз. Зруб. продал есми дом … ку тому на том же пляцу есть струб новыи, и до того ж бервенья зготовано (АВК, ХХХIХ, 617, 1579); у дворцы гридня примѣнъ, а струбъ напротивко гридни зрубленый, копъ три грошей шацовали (АВК, VIII, 491, 1601); За росписане того струбу, цесли дали … за перевожене того струба фурманомъ заплатили золот. три (ИЮМ, IХ, 78, 1692); мистру мескому сторговали струбъ на светлицу у Ⱚедора Коваля за валомъ, дали золот. двадцать пять (Там жа); на той же струбъ змовили цесловъ, человекъ чотырохъ, абы поставили и выробили (Там жа). Параўн. иструбъ.
с. 496
Струга I наз. Ручай, крынiца. тогды мы за службу его дали есмо … островъ нашъ волости Пиньское … лежачій межи селъ нашихъ Стохова, Дубоя и Плотницы, по стругу Дубенскую и по Видій боръ (АЮЗР, I, 31, 1503); границы … вчинили … с того озера в стругу Переров, а от оное струги тым же болотомъ … до острова Лукого … и тым болотом на бор до струги, которую зовуть Рудица (Пін., 53, 1537); дворъ свой властивый за стругою под собою маю з отцомъ моим на одном пляцу (ИЮМ, ХХХIII, 133, 1577); так великое крви и людское и конское было пролитье, иж струга малючка, котораѧ была посеред полѧ, нагле забравшы ꙗкъ потокъ трупы забитых за собою ѡтносила (Атыла, 197); дарую ... села мои ... зъ сѣножатью ... и зъ пастовникомъ дворнымъ давнымъ, противъ струги Гоуцовы лежачимъ (АСД, II, 36, 1626); отъ Печищъ до струги, которая бѣжитъ съ поль Паршевицкихъ (АЗР, V, 17, 1633); Граница того села … уверхъ до озера Могилна, отъ Могилна у стругу Студеную, стругою у логъ Передѣлъ, отъ Передѣла у рѣчку Каменицу (АЗР, V, 43, 1640); ижъ дей тотъ огонь далей съ тое сыножати не ишолъ, бо дей зъ одного боку озеро, а зъ другого боку струга глубокая (АВК, ХVIII, 393, 1653).
с. 497
Струга II наз. Тое, што i стругъ II. подъ небытность самого жалуючого въ мѣстѣ Полоцку, соль свою, рѣкою Двиною зъ Рикги на струзѣ проважоную, до помененого економа жалуючого оддалъ (АВК, ХV, 367, 1677); за впроважене тыхъ колодъ зъ Днепра стругою до млына заплатили тымъ людемъ золотый одинъ (ИЮМ, IV, 233, 1686).
с. 497
Струганый дзеепрым. ад стругати. ногтми железными стрꙋгано тѣло ег (Зб. 81, 244); ногтьми железными стрꙋгано тѣло его (Зб. 752, 116б); ст0483ыs кондрат ... впрод зганил балванов ѡшꙋкане, за што был ... стрꙋганыs по тѣлꙋ (Там жа, 416–416б); былъ ѡгнем паленыs и по всемꙋ тѣлꙋ желѣзы ѡстрыми стрꙋганыs а потом до темницы вкиненыs (Там жа, 561); ногтꙗми железними тѣло его стрꙋгано (Пралог, 485); гды перед ним смѣле вызналъ христа, бг0483а правого, а болъвоны зневажилъ: завѣшоныs на деревѣ и стрꙋганыs был по ребром (Там жа, 536б).
с. 497
Струганье наз. Дзеянне па дзеясл. стругати. теды судꙗ еще по ѡному стрꙋганю тѣла казал свꙗтого без милости палити свѣчами (Пралог, 508).
с. 497
Стругати дзеясл. Абдзіраць, драпаць; наносіць раны. гѣмонъ … стрꙋгати повелѣл ногты желѣзными тѣло ее по ребром (Чэцця, 63); тѣло ее … дотоле стрꙋгаша доколе плоть ее с кровию паде на землю (Там жа); макриꙗн ... повелѣл стрꙋгати тѣло ее (Там жа, 86б); их волочыли по мѣстꙋ: а потом завѣшоных на дереве стрꙋгали тѣла их (Зб. 752, 436–436б). Параўн. строгати.
с. 497
Струговое прым. у знач. наз. Пошліна з кожнага судна за вываз тавараў за мяжу. зъ мусу брано, яко струговое, чолновое, возовое, узвѣстки и квитовое, когды за границу ѣдуть (АЗР, IV, 167, 1597); справу воsта и мещан витебскихъ з воеводою витебскимъ ѡ бранье стрꙋгового (КЛС, 177б, 1598); они … стругового, човнового, и сухимъ путемъ не слушъных объявокъ и объвестокъ … оборонили (ИЮМ, I, 354, 1616).
с. 498
Стругъ I наз. Прылада для стругання. тежъ зостало … скобли два, струговъ три (АВК, ХVII, 243, 1540); в той скрыни … скобель, стругъ, ополоникъ железный (АВК, ХХI, 194, 1556–1557); Аврамъ Зраилевичъ, жидъ Пинскiй, мѣлъ товаръ свой зъ Люблина: … иголъ, шпилекъ, минуцей и струговъ за копъ 3 (АСД, III, 302, 1583); пилъ двѣ, струговъ два, свердловъ пять (АВК, VIII, 466, 1593).
с. 498
Стругъ II, струхъ наз. Рачное судна для рознага грузу; лодка. такожъ дей, коли струги съ куплею своею шлють до Риги, и ты отъ кождого стругу велишъ брати на нихъ обѣстки по десети грошей (АЗР, I, 150, 1495); слугъ своихъ по рекамъ положилъ, на Дисне … и велелъ тымъ слугамъ своимъ зъ ихъ струговъ, съ кажъдого стругу по грошу мыта брати (КЗ, 837, 1502); береть въ нихъ мыто съ стрꙋговъ и зъ возовъ, хтоколи зъ нихъ до Риги ездить (КСД, 926, 1516); къ тому дей еси уставилъ мыта новыи по рѣкамъ, на Сарьи, на Дрисѣ, на Сволнѣ, на Лиснѣ, гдѣ они здавна николи мыта отъ струговъ и отъ чолновъ не давали (АЗР, II, 179, 1527); томꙋ латыголенинꙋ шкода сꙗ стала стрꙋхъ ꙋ порозехъ розбило (КВЗС, 128б, 1539); его королевская милость, взявши вѣдомость отъ подданыхъ своихъ мѣщанъ Полоцкихъ ... рачилъ имъ надати ... листомъ своимъ вольность на чотыри годы ... вызваляючи отъ чопового, шосового, также отъ струговъ бранья по семьнадцати грошей Литовскихъ (АВК, VIII, 501, 1615); панъ ... который бы ѣхалъ до Риги стругомъ, ино ползолотого за притонъ ваги отъ струга брати мають (АСД, I, 277, 1634); потомъ … зъ струга соли власное кнежати его милости … кгвалтовне и безправне забралъ (АВК, ХV, 348, 1676). Параўн. струга II.
с. 498
Струделый дзеепрым. ад струдети. не могꙋ на так стрꙋдѣлого чл0483вка гледет (Зб. 82, 322).
с. 498
Струдети дзеясл. Знясiлець, стаміцца. в томъ пришол аркадиs, коториs ꙋже был стрꙋдѣл и ѡпухнателъ (Зб. 82, 352). Параўн. зтрудети.
с. 498
Струдити дзеясл. Змарыць, змучыць, знясiлiць. тогды илариs муж ст0483ыs … писал … ѡтменꙗлес старости гетманы пописовалес люд жолнерес струдил, жебы толко хс0483 ѡт афанасиꙗ вславеныs не был (Бельск., 275б). Параўн. зтрудити.
с. 499
Струдитися дзеясл., зв. ад струдити. нектарий … в цр0483городѣ лет дванадцат працовавши струдилсꙗ (Жыц. св., 68б).
с. 499
Струдна прысл. З цяжкасцю. вs выписованю тыхъ трактатовъ и тоей унѣи а особливе вs оборонѣ ей сила речiй вноситъ, который старожитной релѣи греческой человѣка оуражати моусѧтъ и которыи ѡт свѣдомого строудна признаны быти могоут (Апакр., 4); Бо хто тꙋчитъ тѣло, и слꙋжит черевꙋ, стрꙋдна той бѣсѡвскихъ хитростiй, и тѣла своего пожадливостiй оустеречисѧ можетъ: бо таковомꙋ штоден и штогодина мнѡго потреба (Каліст, I, 76); Неоудобъ: Стрꙋдна, нелацнѡ (Бяр., 176). Параўн. зтрудна.
с. 499
Струдователый дзеепрым. Пакрыты струпамі. комарове … его по всем тѣле так скусали, ижъ много ихъ мнимало абы был стрꙋдовател (Зб. 82, 331б). Параўн. зтрудователый.
с. 499
Стружденый дзеепрым. ад струдити. ѡтповедалъ емꙋ старꙋшекъ: пребачъ премилостивыи кн0483же: потреба того вытегала, стрꙋжъденые постами и мл0483твами братиꙗ (Пралог, 642б).
с. 499
Струженый гл. стружоный
с. 499
Струженье наз. Аслабленне, знясіленне. бꙋдꙋчы цесар з своими ꙋ великом стрꙋженю и ꙋпаленю, и пꙗт ден воды не мѣли ꙋже где взꙗти и не было где се комꙋ ѡт неприꙗтел поточити, бо их было без личбы (Бельск., 240б).
с. 499
Стружка наз., памянш. ад струга І. илиѧ … ꙋчинилs около олsтарѧ дsвѣ сsтружsце абы в них вода могла бежати (Скар. ТЦ, 170б); островъ урочище названое Борокъ, въ повѣтѣ Оршанскомъ лежачій подъ мѣстомъ Борколабовымъ надъ рѣкою Днѣпромъ, съ одноѣ стороны отъ стружки прозываемой Ревячка, простым трибомъ и копцами, помѣнеными въ енеральской реляціи возного (АЗР, V, 68, 1641).
с. 499
Стружникъ наз. Рамеснік, які займаўся вырабам прадметаў з дрэва. Лꙋкашъ … правомъ презыскалъ на подданымъ гд0483рьскимъ на рымъкꙋ стрꙋжъникꙋ полъдесꙗты копы грошеs (КВС, 617, 1552).
с. 499
Стружокъ наз., памянш. ад стругъ ІІ. пошлет стрꙋжки, и два кораблѣ порожних а два мехи макꙋ, и коли деревꙗное (Алекс. 1697, 8).
с. 499
Стружоный, струженый дзеепрым. ад струдити. Приидитѣ ко мне въси стрꙋжоные и обътѧженые, а ѧ ꙋспокою васъ (Цяп., 15); ѡкрꙋтным мученичествомъ и крови вылꙗнемъ стрꙋженыs был ст0483ыs (Зб. 752, 49); ꙗкъ в тѣле такъ посты стрꙋжономъ такаꙗ сила зоставала (Пралог, 488); епифаниs ꙋжалившисе гостеs ѡныхъ стрꙋженыхъ з великое вери ꙋ богꙋ дотыкаючисе начиннꙗ в которомъ было вино реклъ (Там жа, 671).
с. 499
Струменный прым. ад струмень у 1 знач. ѡкрꙋтныхъ мꙋченичествомъ и крови вылитемъ по всеs дорозе стрꙋменныs был ст0483ыs божыs (Зб. 82, 82).
с. 500
Струмень наз. 1. Паток; струмень. по вшисткому лицу его струмени крови текли (Троя, 56); Iꙋлиꙗн … великие и без личбы ѡфѣри волов и быдла, там ꙋчинил, и кров их стрꙋменꙗми по земли пꙋстил (Бельск., 279б); не може быт повстꙗгнен стрꙋмен вод аж первеs жродло еи заткает (Стрыйк., 473б); всюды трꙋпов было полно, а кров шла стрꙋменми (Там жа, 624); одни свое ложе, стрꙋменемъ слезъ горѧчихъ вночи омывали (Лям., 11–12); гоsные стрꙋменꙗ слез своих ѡчи выливали (Зб. 259, 176); Стрꙋмени рѣкъ его розвеселꙗт мѣсто Бж0483ое, пос0483тил есть мешкане свое навысшиs (Пс. ХVII, 24). 2. Ручай. чемꙋ рецѣ плынꙋт не допустиш, а стрꙋменю течи и солодкою водꙋ на ѡхолодꙋ дш0483ъ людских пꙋщат не кажеш (Зб. 82, 214б); другий пляцъ … одъ струменя Колодзежи за Днепромъ и два морги польные … одержалъ былъ который-то Ярмола Захаревичъ (АВК, ХХIV, 502, 1703). Параўн. стрымень.
с. 500
Струна наз. 1. Струна. имать ѱалsтырs і0483 стрꙋнs ꙗкоже повѣдает хвалите гсда во псалsтыри (Скар. ПС, 3б); добро ест хвалоу давати гсви, и вспевати именю твоемоу вышніи и выславѧти на раню млсрдье твое, а справедливост твою на кождоу ноч оу псалтыри на которои десѧт строун (Пс. ХVI, 94); Било: Молотокъ котрымъ [!] стрꙋны натѧгаютs. И тыжs билце албо пiорко которымs на стрꙋнахъ брѧнкаютs (Бяр., 210); исус христос, которего пристало быт ѡточоным ѡт паненъ чыстых … на цытрах або на архвахъ играли которые мают стрꙋны порадком вытꙗгнены (Зб. 255, 225б); было ѡповѣдано з поранку милосердие твое ... на инстрꙋментѣ о десꙗти стрꙋнах и на гуслех з спѣваньем (Пс. XVII, 95); Салышу за струны до бубна и за выбиванье цапу дали асм. к0483 (ИЮМ, I, 114, 1680); дали ново уробить бубны два, купили Салышу полотна за золот. о осмак. два … на струны осмак. шеснадцать (ИЮМ, III, 52, 1685); струны купили до бубна скарбового (ИЮМ, ХХII, 30, 1699). 2. Ліра. хвалите ба0483 промежꙋ ст0483ых его, хвалете ег во оумоцненю силы ег ... хвалите ег ведлоуг многое великости ег, хвалите ег оу голосе трꙋбном … во псалтыри и в гꙋслѧх … на бꙋбнех и в ликꙋ … в стрꙋнах и в органех (Пс. ХVI, 142–142б); тогды Дх0483ъ которого принѧла новꙋю пѣснь поетъ Бг0483ꙋ вs тѵмпанѣ тѣла, на цитари, албо на стрꙋнахъ дш0483ъ розꙋмныхs, и сꙋптелsныхъ мыслiй и цимбалахъ ласки Бж0483ей (Мак., 371–372).
с. 3
Струпливый, струпивый прым. 1. Ад струпъ у 1 знач. Прокаженъ: Трꙋдоватs, стрꙋпливъ, свербистъ, паршивs, парховатъ (Бяр., 130). 2. У знач. наз. Той, які пакрыты струпамі. пришла работнымъ в невѣрии свобода … стрꙋпивымъ ѡцищѣние (Чэцця, 46). 3. У знач. наз. Памерлы; труп. если хто на полю дотъкнетсꙗ ... ꙋмерлого або кости его, або гробу наѡстатокъ бы и стрꙋпливого ꙗкого нечистъ будет през семъ дниs (Біблія, 197); если хто на полю доткнетсѧ трꙋпа чловѣчогѡ забитогѡ або оумерлогѡ, або кости егѡ, або гробꙋ наѡстатокъ бы и стрꙋпливогѡ ꙗкого нечистъ бꙋде презs семь днiи (Хран., 140).
с. 3
Струпъ наз. 1. Струп. ѱстрꙋпы и раны жебрака нендзsного лизали не кꙋсаючи анѣ оуражаючи, але ꙗкобы жалꙋючи его, и ѡтволожаючи ꙗзыкомъ врѡды, а гнои зs ранъ вычищаючи (Каліст, II, 129б); нѣмашъ вs нихъ цѣлости, рана, и пꙋхлина, и стрꙋпъ загнилый (Там жа, 345); немашъ раны ни стрꙋпа, немашъ пꙋхлои раны, немашъ где плѧстра приложити, ни ѡлѣикꙋ влити, албо ѡбвѧзати (Мак., 287); читаемъ ѡ иѡве ст0483омъ, ижъ ... скорꙋпою з тѣла зскробовалъ стрꙋпы (Зб. 259, 498б). 2. Душэўная рана; грэх. рече Ламехъ … сѣ ꙋбихъ мужа въ ꙗзву собѣ, и юношу во сsтрꙋпъ мнѣ (Скар. КБ, 14б); забил есми мꙋжа на ранꙋ собѣ и младенца на стрꙋпъ мнѣ (Біблія, 22); так то тыи слова его выкладают. ꙗко мовит ламех до жон своих жалꙋючи за ѡбое мꙋжобоsства которие пополнил слꙋхаsте голосꙋ моег. жоны ламеховы. иж забилом мꙋжа на ранꙋ собѣ а млоденца на стрꙋпъ мнѣ (Бельск., 8). 3. Труп. неволꙗ … ѡбыsмꙋе надѣю … чинит ю ꙋмерлꙋю ꙗк стрꙋпъ (Зб. 261, 80–80б).
с. 4
Струсий прым. ад струсъ. птахи … межи которыми ѡдны ѡт поꙗса до верхꙋ ѡсобꙋ стрꙋсюю мают, а с половицы на дол стан невѣстиs, называют их. сиринами, которых мꙗнꙋют раsскими (Бельск., 3б); есть вs моемъ черевѣ перла, болшаѧ над ꙗйце стрꙋсее (Варл., 82); зрозꙋмѣлъ, ижъ ꙗ: вsвесь не естем такъ великій ꙗкъ ꙗйце стрꙋсѣе: ꙗким же способомъ тое тѣлце такъ великꙋю перлꙋ вsмѣстити бы могло (Там жа, 82б–83); людіе таковыхъ птаховъ видаютъ. которiи ѡт поѧса до верхꙋ ѡсобѣ стрꙋсюю маютъ (Хран., 5).
с. 4
Струсъ наз. Страус. з птаства ести не маете … ворона, и стрꙋса, и совы (Біблія, 164); межи птахами которые мают пазнокты должшие в тыле ниж наперед не ежте, ꙗко ѡрел, кгрифъ, сепъ, канꙗ, ꙗстребъ, крꙋкъ, стрꙋс, сова, пꙋгач (Бельск., 55б); стрꙋс не так тꙗжъкиs, а предъсе ꙗког такого тежарꙋ малевали (Зб. 259, 555б); то сꙋть которыхъ зs птаства ести не маете: орла ... и ꙗстреба, и ворона, и стрꙋса (Хран., 118б). Параўн. струцелъ, струць.
с. 4
Струте наз. Дзеянне па дзеясл. струти. про то я, будучы … небезпечныи … их здрадливым обычаем так забитя, струтя и спаленя от огню, абы … ушкожене … не поткало, прошу (АВК, ХХХI, 109, 1592).
с. 5
Струти дзеясл. Знішчыць. кгды бы з ненависти и немилости на ѡбедве стороне так муж ꙗко и жона … ѡден другого приправил ѡ горло и замордовалъ або струл (Ст. 1566 I, 85); кгды бы з ненависти и немилости на ѡбедве стороне такъ мꙋжъ ꙗко и жона будꙋчи в ростыркꙋ зъ ꙗкихъколвекъ причынъ ѡдинъ другого приправилъ ѡ горло замордовалъ або стрꙋлъ (Ст. 1588, 401).
с. 5
Струтити дзеясл. Скінуць; сапхнуць. Възрази: Зопхни, стрꙋти, погамꙋй, спротивъсѧ (Бяр., 20); в тымъ метатсе и скакат конь почалъ, такъ ижъ ... стрꙋтилъ его барзо: же встат зъ земли не моглъ (Пралог, 669б). // перан. але жебы не розꙋмѣлъ дѣеписъ, абы тоею шатанскою и тꙋрецкою мовою нас з дорогы зsбавеной стрꙋтити мѣлъ, озватисѧ на нее и фалши еи через пытанѧ оказати прiйдетъ (Апакр., 157). Параўн. зтрутити.
с. 5
Струхлелость, струхлялость наз. Трухлявасць. панъ Iозефъ Полупета сей листъ, для великое струхълелости, ку актыкованю до книгъ кгродскихъ Полоцкихъ подалъ (ИЮМ, ХХVIII, 260, 1630); поправенье даты презъ старость и струхлялость, подпису зась рукъ, ижъ передъ тымъ тое не заховывало (АВК, ХV, 35, 1645).
с. 5
Струхлелый прым. 1. Струхлелы. кгды сѧ по мѣстꙋ прохожали, малый промень през щѣлинꙋ ѡднꙋ свѣтѧчiйсѧ ѡбачили, до которого сѧ кинꙋвши, подземное нѣѧкое и стрꙋхлѣлое оувидѣли мешsкане, вs которомъ сѣдѣлъ мꙋж нѣѧкій барзо оубогій, и подлымъ и ѡшарпаным ѡдѣнsемъ приѡдѣтый (Варл., 136б–137). 2. Які адчувае сум, тугу. онъ сsтsрухsлелымъ будучи о слово, отышолъ сsмутечисе, былъ бо маючi собsраньѧ мsного (Цяп., 57б); приsде до свꙗтого старца велми стрꙋхлѣлым и смутным склонивъши голову ку земъли (Пралог, 488б); мужъ бж0483иs видꙗчи мене велми смутного и стрꙋхлѣлого, пытал мене завше (Зб. 82, 417б). 3. Які выражае сум, тугу. вышол застрашеныs збледнѣлыs и наполыживыs бѣдныs праѡтец нашъ, спꙋщоныи ѡчи а смꙋтнꙋю твар и серце стрꙋхлѣлое маючи (Бельск., 5б); ѡныs тепер захопник ꙗзык своs на лѣкарство ѡного стрꙋхлѣлого серца ѡтворит, просꙗчи его длꙗ бг0483а абы вs бж0483ем милосердию не росплачал (Пралог, 492б). Параўн. струхливый.
с. 5
Струхливый прым. Тое, што і струхлелый у 3 знач. тепер законник ꙗзык свои на лекарство ѡного стрꙋхливого срдца ѡтворил (Зб. 752, 122б).
с. 6
Струхлялость гл. струхлелость
с. 6
Струхъ гл. стругъ
с. 6
Струцелъ наз. Тое, што і струсъ. протожь несть того ѡбычаѧ во каждом живом. чтобы не было в человецех … гордъ ꙗко пава. блоулить [!] ꙗко строуцел, оупрѧм синица (Арыст., 160).
с. 6
Струцовый прым. ад струцъ. Перьꙗ стрꙋцового две скрыне: было на петьдесꙗть пахолъковъ по пети перъ зъ золотомъ, а на четверо хлопятъ по пети перъ, и зъ золотомъ (КСД, 874, 1516); брат былъ есми змiемъ и дроуг сн0483омъ стрꙋцовым (Зб. 262, 24б).
с. 6
Струць наз. Тое, што і струсъ. дочка люда моего оу немлстивого ꙗк строуць на пꙋстыни (Зб. 262, 112б).
с. 6
Струченье наз. Знішчэнне. боꙗзнь бж0483аꙗ наганы гроза выгнане стрꙋчене мꙋки каране потуплене з0483 бг0483ъ ѡтцъ по бг0483ꙋ во троци сн: едином бг0483ъ дх0483ъ ст: бг0483ъ сн0483ъ люд на нб0483ѣ и на землѣ слꙋги на нб0483ѣ и на землѣ похвалы на нб0483ѣ и на землѣ зачало премꙋдрости страх наганы на нб0483ѣ и на землѣ (Дыяр., 173).
с. 6
Стручокъ наз. 1. Маленькі струк. гороху молодого стручка, осм. двадцать (ИЮМ, IV, 136, 1686). 2. Маленькі пэндзаль. Стрꙋчецъ: Стрꙋчок. кистка, пендзликъ (Бяр., 158).
с. 6
Стручоный дзеепрым. 1. Ад струтити. Тэѡдорык король, Тразымундов ѡтец, кгды на коню ездечы своихъ до битвы напоминалъ, ѡт некоторого угрына стручоныи с конѧ на землю был в битве потоптаныи (Атыла, 197). 2. Аддадзены. А водлѣ стародавного и звыклого обычаю, отъ каждого коня за кождую чверть року скарбного стручоно по одному грошу (АЮЗР, I, 193, 1573).
с. 6
Струя наз. Струмень. ныне же мы поустѣмъ рѣки. на ѡбволхвовавшаг боги наша. да рѣчными стрꙋꙗми … погибнеть храм сии (Чэцця, 10б); возмоут рѣки строуꙗ своꙗ (Там жа, 11); в тот час рекноут в поганех, и велеможные рече гь0483 похотел оучинити з нами, были есмо веселѧчес, наверни гси полон нш0483ь, ꙗкобы стрꙋю водꙋ ветром теплым (Пс. ХVI, 128); прето Синогорsлицы подобѧчисѧ, ничого иншого не чинитъ, ѡдно възsдыханми, зs глꙋбокости серsдечsное выпꙋщоными, тую хꙋть, и прагненsе свое, ѡсвѣдsчаетъ: и слезsными стрꙋѧми землю поливаетъ (Карп., 13б–14).
с. 6
Стрывати, стривати дзеясл. 1. Сцярпець, вытрываць. теперь того имъ, повѣдають, не даютъ, о страву стоскнують велми: “не будетъ ли дей жалованья господарского? не можемъ дей стрывати съ голоду” (АЗР, II, 163, 1525); мало што в повинъности хрестиꙗнскоs стрывавшы знову в горшие противности впали (КЛС, 142, 1597); смрод ее и спросност вытрвати есми не моглъ а ѡдна стривала при мнѣ (Зб. 752, 50–51). 2. Вытрымаць, устаяць. и вси не могли противъ ихъ стрывати и держати поле, а были бы побиты, коли бы не было доброго рыцэра з двема мечы и с чорнымъ щытом (Трыст., 29); почал Трыщан ему брати поле, и тут была битва сильна, и вси говорыли: ... Блерыж рек своеи братьи: ... видите Бланора иж ѡнъ не будет мочы стрывати до конца (Там жа, 62–63).
с. 7
Стрывожитисе гл. стривожитися
с. 7
Стрывожоный гл. стривожоный
с. 7
Стрывожыти гл. стривожити
с. 7
Стрыгучий гл. стригучий
с. 7
Стрыгъ наз. Воўна. Волна: Вовна, албо стрыг (Бяр., 16).
с. 7
Стрыевский прым. ад стрый. его княжацкая милость … уподобавшы собе сыновца своего рожоного … хотечы ему тежъ милость свою стрыевскую оказать … далъ … именье свое (АВК, ХХ, 86, 1593).
с. 7
Стрыекъ наз., памянш. ад стрый. дали есмо пану Олизару Шиловичу … Губинъ, а Марковичи, а къ тому приселки, Подлѣсци, Доросины, а Поварскъ, ижъ што выслужилъ у стрыйка нашого, у князя Швитрикгайла (АЗР, I, 67, 1450); даемъ и дали есмо пану Олизару Шиловичу … два приселки ... ижъ што выслужилъ у стрыйка нашого, у князя Швитрикгайла (КЗ, 99, 1450).
с. 7
Стрыечнорожоный прым. Тое, што і стрыечный. справы … ѡ забите и на смеръть заморъдованье брата ихъ жыжемъскихъ стрыечнерожоного (КЛС, 22, 1596); за прыточеньемъ передъ врадъ … справы кнꙗзꙗ ꙗроша жыжемъского старосты речыцъкого, а кнꙗзꙗ селивестра жыжемъского ꙗко братьи стрыечнерожоных (Там жа).
с. 7
Стрыечный гл. стриечный
с. 8
Стрыженый гл. стрижоный
с. 8
Стрыжень гл. стрижень
с. 8
Стрыженье гл. стриженье
с. 8
Стрыжонковый прым. ад стрыжонокъ. купили колоду стрыжонковую отъ пана Юрка Щасного на колики до прибияня гребня (ИЮМ, III, 167, 1685).
с. 8
Стрыжонокъ наз. Матэрыял для вырабу дранкі. купили дровъ до ратуша сосновыхъ, возовъ двадцать чотыри … чотыри возы стрыжонковъ, возъ по осм. дванадцать, чинитъ зол. одинъ и осм. осмнадцать (ИЮМ, IХ, 24, 1692).
с. 8
Стрыжоный гл. стрижоный
с. 8
Стрый, стрий наз. Дзядзька (брат бацькi). стрыs ихъ ... Ставъскиs (КСД, 1097, 1522); тогды мают стрыеве а не будет ли их ино близкие позвати ее на роки зложоные перед нас гсдра (Ст. 1529–Ф, 45); былъ продалъ отецъ мой небожчикъ Павелъ всю отчизну свою … брату своему Янку Матеевичу, такъ и стриеве своему Станиславу Родевичу (АВК, ХХI, 264, 1556–1557); ѡ девкахъ которые по смерти родичов своихъ без воли братьи або стрыевъ замужъ поsдуть (Ст. 1566, 72); соромоты стриꙗ твоего не ѡткриешъ (Біблія, 169); мѣсто им заложил елиѡполис до которог сынове афетови приходили люди знаменитии, мѣсто на памꙗткꙋ стриꙗ своег заложили (Бельск., 10б); словы покорными и ꙋкладными володимера мономаха стрыꙗ своег кн0483жа киевског, ꙋблагал и перееднал (Стрыйк., 470); Лешко сын казимера справедливого … з мечиславом стрием своим ѡ панство немалыs час валчил (Хр. польск., 9б); паненка … старог своего стрыꙗ добрими поступъками ꙋвеселꙗла (Зб. 81, 73); вена за посаг шестсотъ копъ грошей личбы литовской на половицы маетности своей отчызной от стриевъ своих выделеной (АВК, ХХХIV, 291, 1663); по смерти того Абрама Рафаловичу тепер жалуючому, яко прырожоному по стрыю сукъцесорови, спалых и належачых, за частокротънымъ упоминанемсе не оддалъ (АВК, ХХХI, 466, 1681).
с. 8
Стрыйный, стрейный, стрийный прым. Стрыечны. поручыл есьми служебнику своему Денису … застановити з вельможною кнегинею … Ганною … кнегинею стрыйною своею, и вси розницы, которые естъ межы мною и ею милостю (АВК, ХХХVI, 54, 1582); отповѣдиль кн0483зь Владимер Андрѣевичь, брат стрѣsниs [на полi: стрiйный] и всѣ кн0483зи: правдиве такь есть, ижь за вѣру умираючиі правдивую от Бг0483а заплату приймуть вѣчную (Мам., 173); мы господарь припалую пустошину въ староствѣ Кричовскомъ ... придали и нашимъ листомъ господарскимъ на имя его жъ брата стрейного ... ствердили (АВК, XI, 79, 1609). Параўн. стренний.
с. 9
Стрыкатый гл. строкатый
с. 9
Стрыматися гл. стриматися
с. 9
Стрымень наз. Тое, што і струмень у 2 знач. тою дорогою до Вонячого колодязя середъ лозы стрыменемъ объ межу земли другого Трышина (АВК, ХХIV, 143, 1553); зъ другого боку до стрыменя рѣчки Полонокъ названое дворище Навритинское (АВК, II, 67, 1635).
с. 9
Стрымя наз. Тое, што і стремя. вскочылъ на боръздыи конь и за стрымѧ се не принѧлъ (Бава, 131); Лукаперу ни нога в стрымени не рушыласѧ (Там жа, 140); ни ѡдного рыцэра не видел, которыи бы такъ … хорошо ногу в стрымени держалъ (Трыст., 94); пан Трыщан вселъ на конь, Анцолот ему за стрымѧ прынял (Там жа, 122); стрымени до кульбаки возницкой дали золотый и осм. десять (ИЮМ, VI, 38, 1689); купили потребы до кулбаки п. шафарю и табенки и стрымена, заплатили зол. (ИЮМ, ХIII, 84, 1699).
с. 9
Стрыностый прым. (?). кони куповали отъ пана Яна Розынкевича стрыностыхъ пару (ИЮМ, V, 15, 1688).
с. 9
Стрыхарка наз. Жанчына, якая працуе на цагельні. станувши очивисто стрыхарка господарьская Ѳедя Васильевая Михалевича зъ невѣсткою своею Татьяною … сознали тымъ обычаемъ (АВК, ХVII, 22, 1539).
с. 9
Стрыхаровая прым. Жонка цагельніка. пастановившысе очевисто Лукашовая Миколаевича Зятевича, стрыхаровая, на име Степанида а названая Ганна Алекъсеевна Валевна поспалу з мужомъ … сознали (АВК, ХХ, 107, 1594).
с. 9
Стрыхарский гл. стрихарский
с. 10
Стрыхаръ гл. стрихаръ
с. 10
Стрыхованый дзеепрым. Выраўнены. збоже голос в спихлеру жита вееного бочокъ троха з верхемъ дванадцать … гороху бочокъ стрыхованыхъ десеть (АВК, ХХ, 137, 1598).
с. 10
Стрыхъ, стрихъ, штрихъ наз. 1. Спосаб. насъ праве ꙗко ꙗкое быдло, стрыхомъ юдашовским (который оно мовилъ. что ми дасте а ѧ его вамъ выдам) не без ꙗвного кривоприсѧжства новотной зверхности поддавали (Апакр., 207); башты давным стрихомъ будованы (Стрыйк., 593б). ◊ П о д ъ (у) с т р ы х ъ – роўны з берагамі, да самага верху. только въ бочку отдавати, въ которой чотыри корцы Краковскихъ, подъ стрыхъ, безъ верху и топтанья (АЗР, III, 76, 1557); абы мера на продаванье збожья тутъ въ мѣстѣ Виленскомъ и во всихъ иныхъ мѣстахъ подъ стрихъ была уставлена (АЗР, II, 129, 1563); абы мера на збожье во всякихъ местахъ у стрыхъ была уставлена (КПД, 335, 1563); в тые мери всꙗкое збоже мерено быти маеть под стрых (Ст. 1566, 37); мера на збожье подъ штрыхъ (КПД, 474, 1568); абы было бочка в котороs маеть быти чотыри корцы меры краковское ровных без верхꙋ и без тресеньѧ але под стрих (Ст. 1588, 106); жебы вжо в тые меры всꙗкое зъбожъе мероно под стрыхъ (Там жа, 107). 2. Упрыгожанне (?). На двꙋхъ качалехъ стрыхъ Iшпаньскиs, перловыs, со шлꙗгомъ трꙗсенымъ, ꙋроблено въ него чотыри гривенки перелъ, а за пять копъ шлягу (КСД, 872, 1516).
с. 10
Стрычи гл. стричи
с. 10
Стрычокъ, стричокъ наз. Вяроўка з пятлёй. наши их гонили ... зацнѣsших стричками вꙗзали и волочили (Стрыйк., 558б); навет наsдовано ꙋ нѣкоторых вꙗзнев стрички и рамѣне, которие были на наших наготовали (Там жа, 630); вꙗзнев было тисеча, кроме тых которие были шлꙗхта, и хлопи которих по лѣсох имано, навет наsдовано ꙋ нѣкоторих вꙗзнев стрички и ремени (Хр. польск., 24); Вервъ: Стричокъ, поворозок (Бяр., 13); ꙋжище, поворозъ, стрычок, шнꙋръ (Там жа, 177); Стрычковъ десятокъ, осмак одинадцать (ИЮМ, III, 60, 1685); Стрычковъ купили до рыштованя десятокъ (Там жа, 149); дали мистру на шыну и на стрычки на Сердючыху, за декретомъ въ шкоде меской, на дрова и на пиво ему и слузе на горелку, на въсе осм. сорокъ (ИЮМ, VI, 60, 1689); Стрычокъ и веровокъ до увязаня возов купили за зол. один (ИЮМ, VIII, 96, 1691).
с. 10
Стрычъ гл. стричи
с. 11
Стрыщи дзеясл. Тое, што і стричи. В тои часъ ѡтшолъ былъ Лаванs стрыщи овець своихъ (Скар. КБ, 57).
с. 11
Стрэла гл. стрела
с. 11
Стрэмя гл. стремя
с. 11
Стряпчий наз. 1. Повар. чашники, и стольники, и стряпчіе, и дворяне … говорили гетману и намъ (АЗР, IV, 476, 1615). 2. Судовы прадстаўнік. вы бы о томъ вѣдаючи, помѣненого Андрея Ѳедоровича Палицына съ другими стряпчими нашими поверстать велѣли, по прежнему обычаю (АЗР, IV, 379, 1610); велѣли есьмо ему въ стряпчихъ нашихъ господарскихъ быти (Там жа).
с. 11
Стрясненье наз. Удар; кідок. каменье ѡпороково ꙗко полова мнѧтсѧ емꙋ пꙋшки и смеетсѧ стрѧсненью копеиномꙋ (Зб. 262, 30).
с. 11
Стряснувший дзеепрым. Які скінуў. выдавайте хвалу гсви … стрѧсноувшемꙋ ѳараона и силꙋ ег оу море чермное … проведшемꙋ люд свои через пꙋщꙋ … поразившемꙋ црей великих (Пс. ХVI, 132б–133).
с. 11
Стряснути дзеясл. Тое, што і стреснути ў 2 знач. коли ... в корабль встꙋпил и всим кораблем стрꙗснꙋлъ (Зб. 752, 194б).
с. 11
Стрясоный дзеепрым. Які скаланулі, прымусілі трэсціся, дрыжаць. адовники стрѧсоны сысподоу вод ѡпочиваньѧ их: нагъ адъ противъ него и нѣтъ кровли погибели (Зб. 262, 22б).
с. 11
Стрясти дзеясл. Абшукаць; шукаючы, старанна агледзець. И тотъ дей чл0483вкъ былъ ꙋ князей, просячи следу выводеньꙗ, або бы стрясти дали село шкодъ своихъ искати; ино дей князи не боронили следу выводеньꙗ и трести села (КСД, 1440, 1520).
с. 11
Стрячи дзеясл. Тое, што і стречи ў 1 знач. ако ли бых не познал е. и стрѧгох тѧ потомꙋ. что есми видѣлъ оу мꙋдреца земли тоѧ и повѣданиѧ их. оуморила бы тѧ как бы еси еѧ ѡбнѧлъ (Арыст., 151).
с. 11
Стрящь наз. Чучала, пудзіла. Да не врожите ини во сны верsте ини сsтрѧщи смотрите ѡт пsтиць (Скар. КЛ, 37б).
с. 11
Стуга наз. Маток; пляцёнка. панъ Гуринъ … побралъ … соли пятьсотъ, цибули едомое стуга немалая, кварта ценовая, котелокъ в чотыри гроши … розинковъ с пять фунтовъ (Пін., 133, 1562); панъ Гуринъ … побралъ … яблокъ садовыхъ полторы коробки великое, стуга великая тонкое пряжи (Там жа).
с. 11
Стугъ наз. Хустка. Юда Шилимовичъ, жидъ Берестейскій, мѣлъ … гаиликовъ, стуговъ, звонковъ, гребней, зеркалъ, поесовъ цетковатыхъ и иныхъ дробных крамныхъ речей за копъ 10 (АСД, IV, 257, 1583).
с. 12
Студеней прысл., выш. ст. ад студено. срдце теплеи всих оудесъ животных … тоук же велми стꙋденеи мѧса (Арыст., 191).
с. 12
Студенецъ, стюденецъ наз. Калодзеж; крыніца. симиѡнъ … оувиделъ на стꙋденци ведро (Чэцця, 2–2б); пии воду съ кладезѧ своего, и с потока студенsца твоего (Скар. ПС, 11б); вода ведена въ замокъ зъ Узнора стюденца (АЮЗР, I, 141, 1557); длѧ бога, положы мѧ тут близко студенца (Бава, 153); ꙋзрѣвши студенецъ воды, шла и полнила боклагъ, и дала пит дѣтꙗти (Біблія, 51); панна … зышла была до студенца и наполнила была ведро и ворочаласꙗ. и забѣжалъ ей слуга и реклъ (Там жа, 55); Ровеникъ, или ръвеник: долъ выкопаный. Ровъ, стꙋднѧ, стꙋденецs, колодѧз (Бяр., 140); мовила невеста гсди глꙋбокиs стꙋденецъ а немашъ ведра ѡткꙋль маешъ живꙋю водꙋ (Зб. 255, 17б); хс0483 … над стꙋденцомъ глꙋбокимъ ꙗко на новоs катедри стоитъ (Зб. 259, 56); ѡтворилъ бг0483ъ очи ей: котораѧ оузрѣвши стꙋденецъ воды шла и полнила боклагъ, и дала пить дитѧти (Хран., 34–34б); реклъ Авраамъ: ꙗ присѧгнꙋ. и строфовалъ Авимелеха ѡ стꙋденецъ воды, которогѡ кгвалтомъ ѡтнѧли были слꙋги егѡ (Там жа, 34б).
с. 12
Студение наз. Холад. тот вже пожре бгом нашимъ. и вже быс как в первыи час нощи. содрыгахоусѧ ст0483ии стꙋдению. намерзахоу телеса их (Чэцця, 144); оудыж ноутрении оу татаръ и францꙋсовъ, и оу прꙋсовъ горѧче. и ефиѡпъских и мѣжи ими разнь великаѧ по многои теплоте и бѣлых и много стꙋдение ефиѡпълѧнъ. живот же их из верхꙋ сꙋше (Арыст., 189–190).
с. 12
Студено, стюдено прысл. Холадна. Пане, ꙗ того не могу поведати, ѡтпусти мѧ, але дамъ ти знати, иж тот твои сестренецъ ни стюдено ани тепло (Трыст., 42–43); мсца марца мороз снегъ и стало стꙋдено ꙗко зиме (Царств., 76).
с. 12
Студеность наз. Холад. мсца авгоуста оу прескварный час горючести сл0483нчное оу тые стороны вошлi бы. да вежды се имъ видит што такъ велікое стꙋдености оу чоужихъ сторонахъ терпети не могоут (Валх., 93б–94).
с. 12
Студентский прым. ад студентъ. мѣсто было людное, арцыбискупомъ, кольлекгьѧми студентскими и купецкими гандлѧми велицэ зацно и славно, котораѧ дорога ѡт предсевзѧтьѧ Атылевого была (Атыла, 205); на конкгрегацыю и брацство младенскую студентскую виленскую, где и я уписалъся за брата, золотыхъ триста (ИЮМ, Х, 422, 1686).
с. 13
Студентъ наз. Студэнт. оповедалъ и жаловалъ служебникъ … панъ Якубъ Марковичъ интроликгаторъ на студента колеиумъ места здешънего Виленского Яна Некраша (АВК, ХХ, 125, 1597); зъ студентовъ еденъ Антонiи Десертаній заразъ почолъ вадитися и фукати на Фирса Ольшевского (АВК, VIII, 29, 1598); ничого за ласкою бж0483ею не справивъши сами назад ѡдоsшли, а студента своего еще за нимъ посылали доганꙗючи, абы сꙗ был намыслилъ и не далъ гꙋбити себе (Дыяр., 178); Тщател: Спꙋдей, жак, стꙋдентs (Бяр., 175); ксендзъ Янъ Раковскій ректоръ и ксендзы Криштофъ Янковскій префектъ колегеума соціетатисъ Езу Берестейского, своимъ именемъ и всихъ студентовъ того жь колегеумъ … оповѣданье … ку записанью до книгъ врадовыхъ подали (АВК, V, 18, 1664); за розказанемъ пана войта, студентомъ зъ Несвижи дано золот. одинъ (ИЮМ, II, 99, 1684); студенту Жегуновичу и съ товарышомъ яко то перехожимъ людемъ, ялмужъны дали золотыхъ два (ИЮМ, IV, 194, 1686); за розказанемъ пана войта, дали студентомъ кляшторнымъ за выправене діялоговъ предъ панами комисарами у купецкомъ дому золот. два (ИЮМ, VII, 42–43, 1690); зъ розказаня п. войта, студентомъ тремъ дали злотковыхъ тры, чынитъ шелегами (ИЮМ, ХIII, 43, 1699).
с. 13
Студеный, стюденый прым. Сцюдзёны, халодны. ѡнъ … горѧщее пещи. поломѧ в росоу стꙋденую ѡбернꙋлъ (Чэцця, 72–72б); тогда же бе зима велми стоудена (Увар., 96); студеныи ветръ повеѧлъ ѡт полунощи (Скар. IС, 70); вода стꙋденаѧ дꙋши жажsдущеи, и посолъ добрыи зs далекое земли (Скар. ПС, 39); воды стꙋденыи на дш0483ꙋ оутомленꙋю и вѣсть добраѧ зъ земли далекие (Зб. 262, 106б); занешкодиь [!] емꙋ вѣтръ стоуденыи. и толко поможеть емꙋ. но зашкодить емꙋ вѣтръ горѧчiи (Арыст., 187); нѣмоцныи ѡгневою. аще бы сѧ напил воды стꙋденое. и ѡбратил бы крѫчины своѧ в сырость (Там жа, 220); котории есsли выпоит однымs зs малыхs тыхs чашу стꙋденое воды, только во имѧ ꙋченика, правsдиве мовsлю вамъ, не потерѧет запsлаты своее (Цяп., 14); которого тѣло кгды … почула быти стюденое а без душы (Атыла, 232); ѡнаѧ марꙗмка ꙋлезши ꙋ лазню студенꙋю, голову ѡткрывши волосы роспꙋстивши, печкꙋ розметала (Барк., 151б); тот рокъ велми былъ мочливъ бурливъ стꙋденъ на збожье мерныs былъ ꙋрожаs (Там жа, 153); хто бы … подалъ горсть воды стꙋденое (Зб. 261, 135б); ꙗзыкъ богачовъ мꙋчитсѧ, которымъ роскѡшныхъ покармѡвъ оуживалъ: о кроплю воды проситъ, поневажъ и чашы стꙋденои воды прагнꙋчомꙋ не далъ (Каліст, II, 132–132б); кирил … ей чашу воды стюденое подал (Зб. 752, 86); тамъ же ѡзеро было близко египsта, велико и быстро и стꙋдено (Алекс. 1697, 27б); прiиде на нѣкоторое поле, и велми великое и широкое, и на том поли ѡзеро быстро и студено (Там жа, 55).
с. 13
Студень, стюдень наз. Холад. была стꙋдень велика (Чэцця, 144); не будет сѧ боѧти челѧдь еѧ стꙋдени снежsное (Скар. ПС, 47б); братѧ моѧ скривдили как поток ꙗко ключ потоковыи простꙋпили: што чернѣють ѡт стꙋдени на нихъ оутаитсѧ снѣгъ (Зб. 262, 14б); не бѫдеть плешивъ и идеть из носа его сырость. и шкодить емꙋ сырость и стоудень, и бѫдеть дремливъ (Арыст., 185); се согрѣваеть. занеже ꙗко се ставить ис теплоты чюжiѧ. тако же ставить теплотꙋ чюжꙋю качеством же. сиреч теплотою и стꙋденью и соухотою. и сыростью (Там жа, 216); много людеи зъ стюдени померло по селам и по городомъ бо велми великаѧ стюдень (Рач., 273); tohoż misiaca maja dwadcat perwoho dnia wypał sneh w połholeni czełoweku y była studen welikaia welmi (Бых., 551); гололедица ковзота студен ижъ трудно было выповедати, потомъ ндли третеs в постъ великиs ꙋ во второк в ночы былъ дождъ силныs (Барк., 167б); бо и насѣнѧ вs землю вкиненыи, маютs свои оутрапенsѧ, ѡд снѣгꙋ, зимы, и стꙋдени вѣтровъ (Мак., 101); Зима: Непогода, стꙋдень. Метафор: ѡзѧблость (Бяр., 51); Мразъ: Стꙋдень (Там жа, 81); алимпиs… стоѧл нагиs през лѣтъ нг0483, солнечным ꙋпаленемъ и зимною студеню мꙋчачи тѣло свое (Зб. 82, 18б); тогда воднаꙗ студен перемогла срдце его в теплоту ѡбернꙋла, и впадет Алеѯандер в немоч великую (Алекс. 1697, 28).
с. 14
Студитъ наз. Прадстаўнік аднаго з манаскіх ордэнаў. Стꙋдиs нѣꙗкиs з римꙋ се до царигородꙋ перенесши, богатыs и набожныs сенатор монастыр им фꙋндовал, и длꙗ того се тыи монахи стꙋдитами назвали (Бельск., 314б).
с. 14
Студница наз. 1. Тое, што i студня ў 1 знач. Глава ка0483 … ѡ студници, И о побитии Сеона (Скар. ЛК, 45б); ѡни ꙋшли до вахꙋри до ѡднои невѣсти в дом, которои просили абы их затаила и закрила их в стꙋдницы (Бельск., 108). 2. Тое, што i студня ў 2 знач. ꙗко то ѡт тебѣ походит стꙋдница живота (Пс. ХVI, 37); ест свѣтлость дн0483ѧ теплыи. и соухiи з мерностью. стоудница доброте (Неба, 68б); ꙋсилною … ѡхотою пред себе взꙗтои чителникꙋ ласкавыs заложити и на потомныи трвалости выставити не можемо, ѡдно з писма ст0483ог ꙗк з стꙋдницы жродла вѣдомости и наꙋки ѡ бг0483ꙋ, которыs ест створителем (Стрыйк., 412); болшаꙗ таꙗ краина ест славна длꙗ дивнои стꙋдницы, которꙋю зовꙋт, ѡбыватели стꙋднею слонца (Там жа, 418б–419).
с. 15
Студный прым. Сараматны, непрыстойны. Скврънавs: Стꙋдныи, срамныи, шкарадный, скаред (Бяр., 146).
с. 15
Студня, стодня наз. 1. Калодзеж; крыніца. они тыхъ часовъ менѣ почали до той студни не допускати (АВК, ХVII, 119, 1540); недалеко того мѣстца, презъ дорогу переѣхавши Куртелискую, указали на болотѣ воду, такъ якобы студня (АСД, I, 65, 1546); ꙗ хочу поехати с одным пахолкомъ въ зброи, а вас буду ждати пры студни куды вамъ ехати, и там хочу почостовати Трыщана (Трыст., 44); такъ тежъ пляцъ дворный и гуменный, садъ, студня, огородъ овоцовый (АВК, ХIV, 344, 1586); Минувши студню або криницу ... на гору граница идетъ на плитницу пана Щасного (АВК, ХIV, 393, 1591); жерела и студни и кождое згромажене водъ бꙋде чисто (Біблія, 164); идꙋчи до месопотамии пришол до харан над стꙋдню, котораꙗ была закрита каменем великим (Бельск., 21б); ꙋказал им двѣ стодни з киселем (Стрыйк., 447); мовила емꙋ невѣста, Пане, и вѣдра не маешъ, и стꙋднѧ естъ глꙋбока: ѡтколь прето маешъ водꙋ живꙋю (Каліст, I, 129б); Дамъ прикладъ: нехай бꙋдетъ стꙋднѧ котораѧ бы чистꙋю водꙋ зs себе выпꙋскаючи на днѣ болото мѣла, которое скоро бы хто порꙋшилs, всю бы стꙋдню мꙋтнꙋ оучiнилъ (Мак., 166); старꙋшекъ ст0483ыs порвавъшисꙗ со ѡхотою, и почнет ѡт стꙋдни самъ зараз водꙋ носит (Пралог, 643). // перан. глꙋбокаꙗ вправъдѣ стꙋднꙗ серце наше (Зб. 259, 53). Параўн. студница ў 1 знач. 2. // перан. Пачатак, аснова. кгды маем живности невычерпаныи стꙋдни, которые додают достаток, всемꙋ мѣстꙋ (Стрыйк., 447). Параўн. студница ў 2 знач.
с. 15
Студодеяние наз. Ганебны, сарамлівы ўчынак. ѡтложѣмъ ѡт себе всѧкꙋ злобꙋ … лихоимание. стоудодѣꙗние пьꙗньство (Чэцця, 29); дьꙗволи оугодници приходѧт. и подтыкают нас. што быхом горше чинили … сваръ. стꙋдодѣꙗние. разбои (Там жа, 276); дьꙗволи … чинили блоудъ. и лъжю. клеветꙋ зависть. граблѣние. ненависть на чл0483вки. сваръ и стꙋдѣяние [!] (Там жа, 343).
с. 16
Студъ наз. Тое, што і стыдъ. стоудъ ми еси. и мерзость вонючаꙗ (Чэцця, 56); ѡблиꙗлъ еси его стꙋдомъ (Там жа, 373б); нынѣ не смеемъ ѡтворити ꙋстъ своихъ, во срамоту и въ студъ быхомъ рабомъ твоимъ чsтущимs тѧ (Скар. ДП, 12); пришли сꙋть даже ко мнѣ, и стꙋдомs закрыти сꙋт (Скар. КI, 11); да безs студу сбираеть и сsбирающеѧ еѧ да не присоромотить никтоже (Скар. КР, 4б); воспомѧни гсди всѣ пригоды наше, возри и видь студъ лица нашего (Скар. ПЕ, 11); аще разсꙋждати бꙋдешы, ꙗко нѣсть инаго врачеванiѧ кроме покаѧніѧ, балезни, трꙋды, стоуд, всѧко невозбранно понесешы, то до вѣчных мꙋ0483къ свободишысѧ (Навука, 48–49); Васанъ: В зꙋбѣ, або вs моци, або вs ѡтмѣненsю, або вs спаню або вs снѣ: або замѣшанsе, сромота, Ганба, зелживостs или стꙋдъ (Бяр., 252–253).
с. 16
Студыйский прым. ад студитъ. исакиs … сам взꙗвши, на себе чернецкꙋю капицꙋ, до манастыра стꙋдыsского встꙋпил, и ѡхотне послꙋшенство старшомꙋ ѡтдаючи, послꙋги низшие и подлѣsшие ѡтправовал (Бельск., 379б).
с. 16
Стужа наз. Сцюжа. река днепръ росплынулсѧ а потом почали жати горовати по снегу ꙋ стꙋжꙋ, были теж морозы великие, ѡгнѣ клали, сами грелисѧ ижъ страшно и жалосно было гледѣти (Барк., 164); теръпливыs то ꙗкис ꙋбогиs, такъ на стꙋжи и дожчꙋ трвает (Зб. 82, 321б).
с. 16
Стужатель, стужятель наз. Прыгнятальнік, ганіцель. паки подговорить тѧ изъ оустъ стꙋжателѧ широко не тѣсно но мѣсте ее и тихость стола твоего полна тоукꙋ (Зб. 262, 27б); не вѣрили цр0483и земsскыи и вси живꙋчiи по вселенои абы пришолъ стꙋжатель и ворогъ въ ворота ерꙋшалаимsскаѧ (Там жа, 113); мꙋж стꙋжѧтел и ворогъ гаман злыи (Там жа, 131).
с. 16
Стужати дзеясл. 1. Прыгнятаць; ствараць неспрыяльныя ўмовы. дал цр0483ь юдѣꙗном … загꙋбити всѧкое воиско людеи земли которыиж стꙋжають их жоны их и дѣти их (Зб. 262, 132); Агавiе творѧхꙋ: стꙋжахꙋ, прикрилисѧ (Бяр., 210). 2. Непакоіць. аще же бг0483ъ изволит и приключитсꙗ времꙗ и семꙋ возможно быти: нн0483ѣ же да не стꙋжаю болшим писанем (Дыяр., 169б).
с. 17
Стужатися дзеясл., зв. ад стужати ў 1 знач. наболшии ѡстерегають тѧ. дабы сѧ еси не стꙋжал ни жадномꙋ чл0483коу на свѣте. занже глава оумова познати истиннаго бг0483а. а потом любити рада. по чинꙋ добра и лиха (Арыст., 160).
с. 17
Стужающий дзеепрым. 1. Ад стужати ў 1 знач. снѧл цр0483ь перьстень свои с рꙋкы своеѣ и дал еѣ гаманꙋ сн0483ꙋ гамъдатинꙋ агагиевꙋ стꙋжающомꙋ июдѣемъ (Зб. 262, 129). 2. У знач. наз. Той, хто прыгнятае, стварае неспрыяльныя ўмовы. избавте мене ѡт рꙋки стꙋжающого и ѡт рꙋки силников ѡткꙋпите мѧ (Зб. 262, 14б); бѡг, покривдил мѧ … и поличил мѧ собѣ за стꙋжающаго своего (Там жа, 20); почал спѣват тот псалмъ гд0483и што сꙗ ꙋмножиша стꙋжающии ми мнози востают на мꙗ (Стрыйк., 453б).
с. 17
Стужити дзеясл. Прыгнесці; стварыць неспрыяльныя ўмовы. ести будете плод чрева вашего … гладу длѧ превеликаго во облѧжении и во ꙋзsкости еже стужать вамъ врази ваши (Скар. ДЗ, 54); аще приидеть в землю вашу чꙋжоземець … не стужите ему ини сsрамотите его (Скар. КЛ, 37б); да не стужиши ему насилиемъ, не боисѧ гсда бога своего (Там жа, 49); за долsгии часъ не дающи ему ѡтпочинениѧ, стужила естъ души его и даже ко смерsти изsнеможе, и поведа еи правду гл0483ѧ (Скар. КС, 35б).
с. 17
Стужка наз. Швачка. стужце за шыте дали полтора зол. (ИЮМ, ХI, 43, 1697).
с. 17
Стужятель гл. стужатель
с. 17
Стука гл. штука
с. 17
Стукание гл. стуканье
с. 17
Стуканый I прым. у знач. наз. Выліты балван. нехаи завстыдаютсѧ вси которые кланѧютсѧ стоуканым [!], и которые хвалѧтсѧ ѡ болванех своих (Пс. ХVI, 98).
с. 17
Стуканый II дзеепрым. Цкаваны. коли ког сꙋбака [!] оукꙋсить стꙋканъ а чюжег (Вісл., 7б); коли ког собака ꙋкꙋсить стꙋкана чꙋжомꙋ Идик жаловал на фалка, иж его потщівал собакаю своею а собака его укꙋсила, а с тго [!] менілъсѧ хром фалко запрел жебы его не потщювал (Там жа, 27).
с. 17
Стуканье, стукание наз. 1. Дзеянне па дзеясл. стукати ў 3 знач. который тое стукане въ церкви чулъ (ИЮМ, VIII, 384, 1623). 2. Ступанне. ꙋслышалъ Ахиѧ стукание ногъ ее входѧщее во двери (Скар. ТЦ, 160).
с. 18
Стукати дзеясл. 1. Удараць са стукам. жидове гонꙗчи их смѣꙗлисе з них ꙗко з блазнов, стꙋкаючи в тарчи на них посмѣвиско, з римлꙗны (Бельск., 228б). 2. Удараць (у дзверы), падаючы́ са стукам сігнал аб чым-н. Тии пакs … пришедsши пред двери шатровы ногами стукаху будечи его (Скар. КЮ, 22б–23); тыи которыи в наметѣ были прихожаючи, а перед вхоженемъ покою стукали жебы се ѡчнулъ (Біблія, 569); тыи которыи в намете были, прихожаючи, а перед вхоженьемъ покою стꙋкали, жебы се очнꙋлъ (Хран., 375б–376). 3. Учыняць стук, шум пры ўдары. поведило дей мне мое дитя власное: стукало дей що въ церкви и злекалъсе есми (ИЮМ, VIII, 384, 1623).
с. 18
Стукоченье наз. Стуканне. выстановлялъ передъ нами на копе тую детину, которое тое стукочене чулъ въ церкви (ИЮМ, VIII, 387, 1623).
с. 18
Стукъ наз. Стук. быс стоукъ великъ. ꙗко громъ страшенъ (Чэцця, 11б); на него оузгꙋчит тꙋл блискъ сꙋличинъ и копеиныи: стꙋкомъ и гнѣвом зворошит землю и не повѣрит иже голос трꙋбы (Зб. 262, 29); послышалъ стукь велик, якь торгь збираючися ... назадѣ ихь волки выючии грозно; по правой сторонѣ ихь вороны кричачиі (Мам., 182); Матей Дудка … почувши въ млыне стукъ, спыталъ, хто бы то былъ (АВК, ХVIII, 192–193, 1603); Мѧтежъ: Замѣшане, непокой, и тыжъ звада, гꙋкъ, крикъ, тръвога, смѧтенiе, молва, стꙋкъ (Бяр., 84); братіа зас видѧчи таковыs стук и волане того то брата барзо ꙋстрашившисꙗ повставали (Зб. 107, 102).
с. 18
Стула наз. Частка абрадавага адзення свяшчэнніка, якая носіцца на шыі і мае выгляд доўгага палотнішча з крыжамі. вь томъ свирнѣ речи рухомые, то есть … антепандія злотокглову бурнатного одна; стула одна и альба злотоглавова (АВК, ХIV, 436, 1592); скриня штуквартова, въ которой речи костельне: … орнатъ едамашковый бурнатный, гафтованый, стула едамашку белого (Там жа, 436–437); некоторые апараты до того костела належачые, а меновите: орнатъ аксамитный пстрый … стула зъ манипуляромъ (АСД, VIII, 176, 1601). Параўн. стола.
с. 18
Стулити дзеясл. Стуліць, самкнуць. бꙋдеть нищему в надежу, ꙗко нечестие стулить ꙋста своѧ (Скар. КI, 9б); закричалъ на него срокго. стꙋли гꙋбꙋ неприꙗтелю (Зб. 81, 72б). Параўн. зтулити.
с. 19
Стуляти дзеясл. Стуляць, змыкаць. теж безꙋмныи молчачи и мдрымъ бꙋдетs почтен хто стꙋлѧеть оуста свои розꙋмен (Зб. 262, 102).
с. 19
Стунбретъ, стумбретъ, стуньбретъ наз. Грашовая адзiнка. прысудили ему, тому Еську, на Нисане колько стунъбретовъ и казали есмо Нисачу ему тыи стунъбреты заплатити (КЗ, 431, 1489); прысудили ему, тому Еську, на Нисане колько стуньбретовъ и казали есмо Нисану ему тыи стунъбреты заплатити (Там жа, 432); Есько Рабеевичъ … передъ нами созналъ, ижъ вжо ему Нисанъ тыи стумъбреты заплатилъ подле нашого суда (Там жа).
с. 19
Ступа I наз. Драўляная або металічная пасудзіна, у якой таўкуць што-н. таўкачом. ꙋказаласѧ во пустыни речь дробна ꙗкобы ꙋ ступе отолsчена (Скар. КВ, 31б); манsну … толsчаху ꙋ ступе и зваривши во горsнеци чинѧхꙋ с неѧ покарsмы ꙗкобы оладьи (Скар. ЛК, 27б); бꙋдеш ли безумнаго опихати въ ступе ꙗко крупы ꙗчьменsные звѣрsху биѧ и толкачемъ, не будет ѡтнѧто ѡт него безумие его (Скар. ПС, 41б–42); хотѧ толчи безꙋмного въ стꙋпе посереде горисы толкачом не ѡтстꙋпит ѡт него безꙋмие его (Зб. 262, 107б); ступъ дубовыхъ двѣ, то все коштовало дей полторы копъ грошей (АВК, VIII, 466, 1593); будованье дворного подлѣ хлѣвовъ пчолъ въ уленицахъ двое, а порожныхъ ульковъ дванадцать, кадей пивныхъ двѣ, а капустныхъ кадокъ двѣ, ступы двѣ (АВК, ХIV, 518, 1595); прикажи сыном израsлевым, абы принесли до тебе ѡливы зъ ѡливного дерева, што начистшои в ступе толчонои (Біблія, 143); людъ … его молол в жернах або толкъ в ступахъ варꙗчи в горнцꙋ и чинꙗчи з него плꙗцки (Там жа, 186); прикажи сынѡмъ Iзраилевымъ, абы принесли до тебе оливы съ оливнагѡ дерева што начистшой в стꙋпе толчоной (Хран., 105); ѡбходилъ людъ и збираючи егѡ мололъ вs жернагѡ, або толкъ в стꙋпахъ варѧчи въ горнцꙋ, и чинѧчи з нихъ плѧцки (Там жа, 133).
с. 19
Ступа II наз. Ступня. перsси его какъ серпы. стꙋпы его двꙋ пѧдеи (Чэцця, 373); склонитсѧ стꙋпа моѧ с пꙋтѧ и за ѡчима моима поидет срдце мое и оу дланех моих прилнеть нѣшто (Зб. 262, 25). ◊ П о д ъ с т у п а м и – у залежнасці, падпарадкаванні. бꙋдет владѣти [цр0483ь] скарбы золотыми и серебрѧными и всими коштовностѧми египетскими и лꙋвиꙗне и мꙋринове под стꙋпами его (Зб. 262, 126). 2. Тэмп руху пры яздзе на кані. Ѡна рэкла: Витез ест цудное ѡсобы, а еде тихо ступою (Трыст., 97). 3. Крок. стеснѣют стоупы силы его и скинеть его дꙋма его: пꙋщонs бо в сѣткꙋ ногами своими и по плетеници ходить (Зб. 262, 19б). 4. Працягласць. (планета пнедлник). а починакъ его генварь. а стꙋпа его .а0483. час и .на0483. дробных (Неба, 63).
с. 20
Ступакъ наз. Цяжкавоз. коней возниковъ вороныхъ шесть, половыхъ чотыри; ступаковъ два – одинъ вороный а другiй малый рыжій: подъѣздковъ осмь (АВК, ХIV, 453, 1593).
с. 20
Ступанье, ступание наз. 1. Дзеянне па дзеясл. ступати ў 1 знач. повелел бы емꙋ ходити назад и наперед, и смотрел бы крѣпости стꙋпаніѧ его (Арыст., 196); ꙋслышал ахиꙗ ступане ногъ ей входꙗчой в двери (Біблія, 428); коли тогды она входила, и не паказоваласѧ быть тою которою была, оуслышалъ Ахіѧ стꙋпанье ногъ ей входѧчой вs двери и рек: войди жоно Iерѡвоамова (Хран., 304б). 2. Крок. следовъ два злодейскихъ отъ того свирна меру взявши зъ ступанья и тыхъ злодеевъ следъ вели до села (АВК, ХVIII, 223, 1610).
с. 20
Ступати дзеясл. 1. Рабіць крокі, ісці. Жена младаѧ и дрочливаѧ она же ледва по земли ступала (Скар. ДЗ, 54); вси людие iзsраилевы да идуть с тобою до земли, юже обещалъ есми дати имъ всѧко мѣсто по немs же будуть ступати ноги ваше (Скар. IН, 5–5б); видꙗчи диѡклетиꙗнъ ижъ смѣле ступаетъ и на ноги не храмлетъ, а предсе ѡфѣръ чинит не хочетъ (Пралог, 614). // перан. лѣпеs ровною дорогою ити, и ꙋкалꙗтсꙗ нѣшто, анижъ тамъ высоко ступат и згинут (Пралог, 549б). 2. Наступаць, станавіцца на што-н. ѡферовницы дагоновы и вси которыи входꙗт до зборꙋ его не ступают на порог дагонов (Біблія, 306); оферовницы дагоновы и вси которыи входѧтъ до зборꙋ егѡ, не стꙋпаютъ на порогъ дагоногъ (Хран., 202б). // перан. Постъ сей братiе днiй чотырдесѧти, ꙗкобы лѣствица… маючи вsмѣсто стопнѡвъ тыдни … по котoрых мы стꙋпаючи, на высокость добродѣтелiй вsзвожены бываемо (Калiст, I, 38). 3. Накіроўвацца куды-н. оуказалъ емꙋ се гсдь и реклъ: не стꙋпꙋй до егѵптꙋ, але мешкай въ земли которꙋю ꙗ тобѣ покажꙋ (Хран., 40). 4. Апынацца дзе-н., трапляць. книга, Чистость сꙋмнѣнsѧ кажетъ мѣти. Збавенsѧ вs добрыхъ дѣлѣхъ чекати, за нимъ вs небо стꙋпати (Лям., 27). 5. Пераадольваць якую-н. прастору хадзьбой, праходзіць. тои ꙋбо вниидеть и ему дамs землю тꙋ по нѣи же ступалъ и сыном его ꙗко наследовалs ест гсда (Скар. ДЗ, 7). 6. Адыходзіць. перед воиска своего пꙋстил двадцатs тисꙗчей лвов ... Алеѯандр такsже напротивъ лвовъ пꙋстил двадцат тисꙗчей буйволовъ ... тогды лвы з бꙋйволы зразилисꙗ, и назад почали ступати у воиско (Алекс. 1697, 66б–67). // перан. мдрыи боитьсѧ и стꙋпаеть ѡт зла а глꙋпыи прогневает и надѣетьсѧ (Зб. 262, 100).
с. 20
Ступатися, ступатисе дзеясл., зв. 1. Ад ступати ў 1 знач. детина ... проходить по ꙋлици подле оугла и пꙋтемъ двора се стꙋпаеть (Зб. 262, 96). 2. Уступаць ва ўладанне маёмасцю. которыи земли князь Данилей у пана старосты выменил, в тыи земли не казали ему ступатисе (Пін., 44, 1525); до тыхъ сѣножатей ничого не мѣли ани ступалися, бо Ганязь въ тотъ часъ былъ речь малая (АСД, I, 15, 1536).
с. 21
Ступаючий дзеепрым. ад ступати ў 1 знач. бит и ѡголит его, и по мѣстꙋ на ѡслѣ хꙋдом ледвѣ стꙋпаючом возит … росказал (Бельск., 329б); такъ и дш0483а сама през се … темности намѣтностiй, перебыти и переплыти не зможетъ, если сꙋптелного нбсного и легко лѣтаючого Хрстова Дх0483а, по всѣхъ лꙋкавsствахъ стꙋпаючого и ходѧчого, не прiйметъ (Мак., 347–348).
с. 21
Ступающий дзеепрым. у знач. наз. Той, хто ідзе. Кто ходить незsлобиве сеи спасенъ будеть, ступающии же разsвращеными пꙋти падеть скоро (Скар. ПС, 43).
с. 21
Ступене наз. Уступленне, прыход. дивнаꙗ таемъница ест ... втелене сына божого на свѣтъ стꙋпене мессиаша (Зб. 259, 651б).
с. 21
Ступень наз. 1. Прыступка, ступенька. ꙗкимъ посадилъ ее. на третем стꙋпени олтарнем (Чэцця, 17б); ꙗкъ дерево тое, которого сѧ держал, прꙋдко вже мѣло быти подгризеное: ноги зас ꙗкъ на слизком и непевномъ стꙋпени держалисѧ: тых мовлю, такъ великихъ небезпеченствъ запомнѣвши, на малой ѡного медꙋ солодкости коштованю себе забавилъ (Варл., 111б); ѡдинъ за шiю порывал дрꙋгиs моцно бил абы з ступенѧ зваливъ (Зб. 107, 102б); справилъ тежь цр0483ь столицꙋ великꙋю зs кости слоновой … шесть тежь стꙋпневъ по которыхъ встꙋповано на столицꙋ и подножекъ золотый (Хран., 299); наняли муляровъ … направовать склепъ мурованый, у Лазарковщине, въ которомъ пообивалисе ступени и шыи у дверахъ и окнахъ (ИЮМ, Х, 82, 1695). Параўн. степень у 1 знач., стопень у 1 знач. 2. Ступня. Коль красни суть ступени твои вs сапозехs дщеро кнѧзева (Скар. ПП, 9); коль красны стꙋпени твои дочко кн0483жатsска завиванiе колѣнъ твоих ꙗкожь ретѧзи дѣло рꙋкъ мастера (Зб. 262, 85); Стопа: Слѣдs, ≠ву0483мѳ. ≠вх0483і. Стопа, стꙋпень (Бяр., 156). Параўн. стопень у 2 знач. 3. Крок. ст0483аѧ млсть .з0483. стꙋпенеи стꙋпавши. пала на колѣнех оу мт0483ре своее (Чэцця, 16б); тоут недалекож соут ꙗсли камене какъ тамъ ѡбычай есть на три стоупени албо на чотыри так долге (Валх., 71–71б); колsзки были ступени наши на ꙋлицахs наших (Скар. ПЕ, 10б); таѧ турма была болшеи сорока ступеневъ въшырки (Бава, 146); Стадiонъ, стадiй, стаи, гоны: рк0483а, крокѡвъ, си0483, стꙋпенiй, по инѣхъ, до двохs миль чинитъ, заводs, плѧц до заводꙋ, або до гонитвы. зри Поприще (Бяр., 155); стѣны были вsвыжшъ оучинены м0483. локотъ, а вs толстость к0483. стꙋпневъ (Хран., 393б). Параўн. стопень у 3 знач. 4. Адзінка шкалы, градус; працягласць. солsнеце воспѧть постꙋпило неколико ступsневъ (Скар. КБ, 3б); идеть лоуна на дн0483ь .гі0483. стꙋпенеи да .аі0483. чертъ. а во всѧкои зодѣи по .а0483. стѫпенеи идет (Неба, 63б). Параўн. стопень у 4 знач., ступня ў 3 знач. 5. Этап у развіцці чаго-н. ꙗк мел люд ѡткꙋпит ꙗк перший стꙋпень кꙋ мꙋдрости ест (Пс. ХVI, 113–113б); будꙋчы тот злочынъца на ѡстаточноs стꙋпени живота своего поведилъ тыми словы (КВС, 663б, 1552); вы намъ и тое вжо теперъ, пры остатнемъ ступени своемъ, поведайте (АВК, ХVIII, 43, 1582); тотъ злодей, будучи на шубеницы взогнаный, на остатнимъ ступни … мовилъ (Там жа, 132, 1595). Параўн. степень у 2 знач., стопень у 5 знач.
с. 22
Ступети дзеясл. Атупець. серце человѣчое колис пескꙋ повшехних грехов наберет ступеет скривитсꙗ длꙗ тꙗжарꙋ (Зб. 261, 84).
с. 23
Ступити дзеясл. 1. Паставіць нагу, наступіць. не дамъ вамъ земли ихъ такъ много ꙗкобы моглъ ногою ступити (Скар. ДЗ, 8); ꙋслышавши то, казалъ есми сондаликъ, ступит на море мовечи еs; знаs же ѡ том невѣсто, ѡто ꙗ перве вступлю з кораблꙗ в тоs сондалецъ (Пралог, 542). 2. Зрабіць крок, рушыць. реклъ стꙋпи сѧдь тꙋтъ (Зб. 262, 33); Исꙋсъ ꙋзревшы его рек закхею зступи прꙋдко, абовем сегоднꙗ потреба мне змешкат в домꙋ твоем, и зараз стꙋпил и принꙗл его з радостию (Зб. 255, 204б); здалосе емꙋ цр0483квъ ꙗкъбы стꙋпила на ѡнымъ меисцꙋ (Пралог, 645); не вниsдꙋ мешкане до дому моего, ани стꙋплю на послане ложа моего (Пс. ХVII, 152); кажешъ имs тамъ стать зs собою жебым стꙋпилъ и мовилъ до тебе (Хран., 133б). 3. Увайсці. твоꙗ ст0483аꙗ дш0483а моусила бы до ѡтцев старых до замковъ пекелныхъ стоупити (Пак. Хр., 3); едꙋчы деs ѡныs хлопецъ стꙋпилъ до домꙋ анъдреꙗсового (КВС, 443, 1552); стꙋпилъ Іс0483 до Іерслимꙋ (Каліст, I, 122); абы ступилъ до господы его пана (АВК, ХХ, 291, 1629); живо ступꙗт до адꙋ (Пс. ХVII, 38б); не тылко стꙋпꙗт до пекла … але праве до низшого пекла (Выкл., 110). // перан. мудрость … ступила с нимъ даже до ѧмы (Скар. ПБ, 15б). 4. Сысці, саступіць. ѡна … избавила вътекающего, внегда ступилъ естъ з небеси (Скар. ПБ, 15); ѡто чуючый и светый з неба ступил (Біблія, 539); александеръ стꙋпил з горы (Бельск., 182); еслим муж божыs ступи ѡгню з неба и попали вас (Зб. 752, 350). ◊ С т у п и т и з ъ л и ц а – змяніцца ў твары. На конецъ битвы поизрел панъ Трыщан, аж Ижота з лица ступила (Трыст., 111). 5. Прайсці. тое поле полно костей человѣческихъ, ижъ не может нихто стꙋпити полем (Алекс. 1697, 55б). 6. Прыйсці. вѣдаеш … ѡткол есми пришол. да чемуж се смоутиш. коли тамо встоупоую ѡткол есми стоупил (Пак. Хр., 12б). 7. Прыступіць, пачаць. Стꙋплю южъ до оусмотреванѧ в немъ, оуваженои изстꙋпленіѧ смерти (Сматр., 40–41). ♦ С т у п и т и в ъ п р а в о – уступіць у права. абы онъ, акторъ, нимъ въ право ступить, паруку по собе далъ о шкоды (ИЮМ, VIII, 528, 1636).
с. 23
Ступитися дзеясл. Тое, што і соступитися. Ростꙋпиласѧ землѧ .ѯє0483. локотъ. и вринꙋлъ его там. и потомъ ѡпѧт ... стоупиласѧ (Чэцця, 104б); стꙋпишас вои на месте на Недокоудове и побежни быша вои кн0483зꙗ Коурибоута (Увар., 93); стрѣтит его кнѧз Скиргаило з воискомъ на рецэ на Вели ꙋ городка, и ступилисѧ воиска и вдарылисѧ (Рач., 324); ступилысꙗ и въдарилисꙗ и поможет бг0483ъ кнꙗзю витовтꙋ (Патр. К, 50б); натыхмѣстъ гора се ѡтворила и ѡные принꙗвшы и в себе скрывшы знову се ступила (Зб. 752, 9).
с. 24
Ступица наз. Капкан. Сокрыта ест в земли стꙋпица его, и лапица поставлѣна ест на стежце его (Скар. КІ, 23б).
с. 24
Ступка наз. Ступка. на немs же клали суть … чашsки, и ступsки, и кадилsнице, все ѡт злата пречистаго (Скар. ТЦ, 141).
с. 24
Ступление наз. Хадзьба. Иванъ … в тотъ час какъ изменилсѧ въ стꙋплѣнии былъ тѣлом въ ефесѣ (Чэцця, 42б).
с. 24
Ступный прым. Сустрэчны. цесаръ ... росказал по всѣх мꙋрах на збиране людꙋ звонити, ꙋслышавши то тꙋрки теж в трꙋбы и бꙋбны. и зо всѣх дѣл ꙋдарили, и сталсе стꙋпныs боs где была сѣча великаꙗ и поражка немалаꙗ з обꙋ сторон (Бельск., 386б).
с. 24
Ступня наз. 1. Ступня. срдце чл0483чее мыслит пꙋть его а гь0483 направит стꙋпни его (Зб. 262, 101); стѫпни широкiи. и тихiи се ест полонъ дѣлы словы своими ѡбзираетсѧ на последнѧꙗ и мѧгкосердъ (Арыст., 179). Параўн. стопа ў 1 знач. 2. Крок. абы се нѣхто выслꙋхалъ мене … число стꙋпен моих сказал бых емꙋ ꙗко кн0483зѧ приближилs бых его (Зб. 262, 25б). Параўн. стопа ў 2 знач. 3. Тое, што і ступенъ у 4 знач. починок его в козiирогꙋ во первои стꙋпени а стꙋпнѧ его .л0483. дн0483и (Неба, 61б); планета зевес ... всю ві0483 зодеи ѡбоидѣть въ ві0483 лѣт … а стꙋпнѧ его ві0483. дн0483еи. и д0483 часы (Там жа, 62).
с. 24
Ступованый дзеепрым. Атрыманы. гды сукно ступовано отъ кравъца Марка Кагутина, теды по кроеню того сукъна на жупанъ Даниле, водлугъ его стану, не доходило (ИЮМ, IV, 162, 1686).
с. 24
Ступовати дзеясл. 1. Крочыць. Исусъ … ступуеть до Астароѳа и до Адsдора, на гору (Скар. ІН, 35б); прировнан был есми с тыми которые стоупоуют ꙋ пропаст (Пс. ХVI, 89); не ступꙋй до египту (Біблія, 58); ѧ досыть оучинилъ за долгъ Адамовъ, гдымъ былъ оукрыжованъ, и колимs стꙋповалъ до адꙋ (Мак., 98); коли вшолъ до наметꙋ свѣдѣцства, стꙋповалъ столпъ ѡболокꙋ и стоѧлъ оу двереи (Хран., 110б). 2. Сыходзіць, спускацца. ѡгон великиs з неба ꙗкобы южъ стꙋпꙋет (Зб. 259, 600). 3. Адыходзіць, пакідаць. тые шкоды и втраты заразъ не ступуючи с права заплатить маеть (АВК, ХХХIХ, 42, 1578). 4. Мець прасцяг. пустынѧ … стꙋпꙋеть к западу солsнца (Скар. ІН, 32б). 5. Тое, што і вступоватися. ѡтчизну его … емꙋ ѡтдалю и ни в што в их не ступꙋючи (Патр. К, 45б).
с. 24
Ступорокъ наз. Таўкачык. медью – можъдеръ безъ ступорка, лихтаръ моседзовый великий … медница старая (АВК, ХХVI, 454, 1596).
с. 25
Ступою прысл. Ступою. Алеѯандер выишол из города … и всѣлъ на конs свои и поехал помалꙋ стꙋпою, и приѣхал к рецѣ (Алекс. 1697, 45).
с. 25
Ступуючий дзеепрым. ад ступовати ў 2 знач. видѣл царъ чꙋючого и светого ступꙋючого з неба (Біблія, 540).
с. 25
Ступующий дзеепрым. ад ступовати ў 2 знач. гукъ ступующии смущаше ихъ (Скар. ПБ, 26).
с. 25
Ступъ наз. Збліжэнне (?). есть памятно вашей милости, ижъ ваша милость списы и ступы вчинилъ зъ братомъ нашимъ … великимъ княземъ Александромъ (АЗР, II, 13, 1507).
с. 25
Стурбовати дзеясл. Патурбаваць. хто не ꙋмартвеныs лꙗда ветрыкъ то ег стурбуе (Зб. 261, 120).
с. 25
Стусъ наз. Стос. Состав: Згромажене, громада, стꙋсъ дровъ, кꙋпа, быт: аі0483 (Бяр., 154).
с. 25
Стучати дзеясл. Грукаць. пошол великий кн0483зь Дмитриі, за ним всѣ кн0483зи рускиі з великимь воискомь, аж стукъ стучить, громь гремить по ранней зорѣ от ихъ поѣзду (Мам., 176).
с. 25
Стучка гл. штучка
с. 25
Стучный гл. штучный
с. 25
Стыдитися дзеясл. Саромецца. ѡна … не горъдить оубогими. ани стыдитсѧ бг0483атых (Чэцця, 52б); лица бо жерsцева не стыдилисѧ и старого не пожаловали (Скар. ПЕ, 10б); докꙋл засмꙋчаете дш0483ꙋ мою и оуражаете мѧ словы: се десѧткрот соромотите мѧ чи не стыдитесѧ докꙋчати мнѣ (Зб. 262, 19б–20); нѣкоторыи люди велѣ повѣдали о мнѣ словъ, за которые ся слова стыдити могутъ (АЗР, II, 377, 1541); коли хочет великии панъ на першую ночъ лечы с панною, свѣчы угашают, абы сѧ панна не стыдила (Трыст., 84); нашихъ патріарховъ убожствомъ и зневоленіемъ не стыдися (АЗР, IV, 235, 1600–1605); же сꙗ стыжꙋ так крестити панны тое (Зб. 752, 56б).
с. 25
Стыдливость наз. Сарамлівасць. повстꙗгливе жил и во всемъ стыдливост заховал (Зб. 752, 171б).
с. 26
Стыдливый прым. Сарамлівы. млсть надъ млсти ест жена ст0483аѧ: и стыдливаѧ (Скар. ІС, 43); з нутsрѧ бо серsца чоловечьего, помышsленьѧ лихие выходѧть … зsлосьти, зsводительсsтво. сsтыдsливое деланье, око злое (Цяп., 53); люди спросни наги ходѧтъ мовы жадное не мают не стыдливы в речахъ прирожоных (Царств., 80).
с. 26
Стыдное прым. у знач. наз. Сарамлівае. Несладостно: Стыдное: бс: ап: лст: ан0483ѳ. скръбное (Бяр., 96).
с. 26
Стыдъ наз. Сорам. стыдъ его не будетs заглаженъ (Скар. ПС, 13); бог … заказꙋет тог всег, што перестꙋпꙋет грешницы во стыдꙋ, скромности и прыстоsности (Зб. 261, 253б); неврод зꙋ стыдом пошол до персыи (Бельск., 11б); што есте ни мовили, ни писали, то свой стыдъ и неправду … покрывати хотѣли (АЗР, IV, 480, 1615). Параўн. студъ.
с. 26
Стыдящийся дзеепрым. у знач. наз. Той, які саромеецца. добро будеть боѧщимсѧ бога, и стыдѧщимсѧ предъ лицемъ его (Скар. ЕК, 13).
с. 26
Стылникъ наз. Той, хто забяспечвае тыл (?). Куксꙗны теды таког великаг стылника и ѡборонцꙋ все маючы … выдат ег мꙋсили (Зб. 81, 226б).
с. 26
Стылу прысл. Ззаду. Курош мене дей стылу зрадецкимъ обычаем … у шыю пострелилъ (АВК, ХХХVI, 94, 1582); стоечы стылꙋ почала ꙋмывати ноги его слезами (Зб. 255, 170б). Параўн. зтылу.
с. 26
Стынка наз. Сняток. купили рыбы, стынокъ, за зол. два (ИЮМ, ХI, 176, 1697).
с. 26
Стынути дзеясл. Стынуць, астываць. за ихъ стараньемъ злость и неправость ꙋвесъде ѡбьѳитꙋеть а любовъ стынеть и до конца гинетъ (Унія, 44).
с. 26
Стырати гл. стирати
с. 26
Стырийчикъ, стырейчикъ наз. Прадстаўнiк старажытнай народнасцi ў Паўднёвай Еўропе. стыриsчикове, кармове истрове иллириsчикове з влохи се згожают (Стрыйк., 427); з тог теж народꙋ иероным ст0483ыs пошол, родом был стырѣsчик (Там жа).
с. 26
Стырманъ наз. Тое, што і стырникъ. ꙗкъ корабль маючи великꙋю готовость, где стырманs всѣми рѧдитъ и справꙋетъ, на одныхъ гꙋкаючи, а дрꙋгимs оуказꙋючи (Мак., 148).
с. 27
Стырникъ наз. Стырнік, стырнавы. пан Масленъка мел тую витину поставить з стырникомъ и з молодцами до прыстани назначоное (АВК, ХХХVI, 27, 1582); цло … ѡтъ стыръниковъ и Ѳлисовъ … выдавати росказали (КЛС, 14б, 1596); на витинѣ Якуба Феркунта, Матей стырникъ … припровадилъ съ Кролевца соли лаштовъ и0483 (АВК, ХIV, 647, 1599); коли добриs стырник керꙋет ѡкрꙋтом латво до портꙋ приsдет (Зб. 261, 154б); бѣда окрꙋтови по оутратѣ стырника, волнами абовѣмъ и штꙋрмами розбитый гинетъ (Мак., 271); ꙗкъ абовѣмъ межи жекглюючими, кгды который гребецs зsгрѣшитъ, мало што бꙋдꙋчимъ вs ѡкрꙋтѣ зашкожꙋетъ, кгды зась самъ стырникъ вsвес ѡкрꙋт загꙋблѧетs (Варл., 329–329б); Кормчiй, или кормникъ: стырникъ (Бяр., 66); лодка ... таѧ в котороs шатанъ радит и естъ ее стыръникомъ (Зб. 259, 169б). // перан. Бѣда дꙋши не маючой правдивого стырника Ха0483 (Мак., 271). Параўн. стырманъ, стюрманъ.
с. 27
Стырованье наз. Дзеянне па дзеясл. стыровати. Всю прето стырованьѧ оумѣетность маетъ, и военъ а покꙋсъ вѣдомъ (Мак., 349).
с. 27
Стыровати дзеясл. Стырнаваць. Кормило, или Кормилце: рꙋдел, правилце, корма, весло корабелное которымъ стырꙋютs (Бяр., 66).
с. 27
Стырта наз. Сцірта. сѣна четыры стырты ставять (АЮЗР, I, 17, 1444); взялъ панъ Литаворъ къ Свержнꙋ две стырте жита, а въ кождоs стырте было по девꙗносто копъ (КСД, 875–876, 1516); у гумне у двухъ стыртахъ двесте и сорокъ копъ жита (АВК, ХХI, 275, 1558); ѡ покраденю збожꙗ всꙗкого иле на поли зложонного в стыртахъ (Ст. 1566 I, 104б); в котором гумне видел есми спаленого жита стырту, а овса другую стырту (АВК, XXXVI, 67, 1582); тымъ которые сеножати мають вольно на стырьтꙋ, албо на стогъ або ѡдърыну ꙋчынити, албо ѡгородити (Ст. 1588, 381); у двохъ стыртахъ жита зложоного копъ сто двадцать (АВК, VIII, 466, 1593); въ гумнѣ жита зложоного стырты три (АВК, VIII, 558, 1603); гꙋмна видѧчи заставлѧны и загꙋщены стогами и стыртами, на кождое лѣто новымъ збожемъ (Каліст, II, 156); дворъ мой новозбудованый зо всимъ … збожемъ всякимъ … въ стырътахъ зложонымъ и на поляхъ засееныхъ (ИЮМ, ХХIV, 506, 1634).
с. 27
Стыръ наз. Стырно. ꙗзык … ест ꙗк стыр коли добриs стырник керꙋет ѡкрꙋтом латво до портꙋ приsдет (Зб. 261, 154б); гребло Кормилное: Стыръ, корма (Бяр., 31). // перан. абы паномs былъ над пожадливостѧми … и накшталтъ доброго стырника, правды стырꙋ пилне держачисѧ (Варл., 307б).
с. 28
Стыскати гл. стискати
с. 28
Стысковати гл. стисковати
с. 28
Стыскуючий гл. стискуючий
с. 28
Стыснуть гл. стиснути
с. 28
Стыхаръ гл. стихаръ
с. 28
Стыхера наз. Урачыстае царкоўнае песнапенне. Хризостом ним его выгнано волно в церкви нарекал и ѡнꙋю стыхерꙋ на казании зачинал (Бельск., 302).
с. 28
Стыхия гл. стихия
с. 28
Стычень наз. Студзень (назва месяца). року ≠аф0483пѳ стычнꙗ ки0483 днꙗ пан александэр ходкевич Кролꙗ жикгимонта третего ꙋ городне первшиs то кроть привитал (Еўл., 37); два месецы то ест генваръ ѳеврал, стычнѧ и лютаго так тепло было, ижъ сады цветы, трава, великаѧ была (Царств., 76); придал теж кꙋ десꙗти мц0483ам еще два, то ест стычнꙗ, и лютог (Бельск., 147б); кнꙗз рꙋрик … второг дн0483ꙗ стычнꙗ замок Киевскиs без ѡтпорꙋ взꙗл (Стрыйк., 482б–483); алеѯандер … народилсе мсца стычнꙗ, а ꙋмерлъ априлꙗ (Алекс., 45б), в рокꙋ теперешнем ... мц0483а стычнꙗ (КАР, 79, 1648); лѣта отъ нароженья сына Божого тысеча семьдесятъ седмого дня мѣсеца стычня двадцать седмого дня (АВК, IV, 120, 1671).
с. 28
Стюденецъ гл. студенецъ
с. 28
Стюдено гл. студено
с. 28
Стюденый гл. студеный
с. 28
Стюдень гл. студень
с. 28
Стюрманъ наз. Тое, што i стырникъ. што том его стюрманове посорал(и) (ПГ, I, 143, 1440).
с. 28
Стягати, стегати дзеясл. 1. Сцягваць, звалакаць (з вышэйшага ўзроўню на ніжэйшы). мы дей ... съ коня его есмо не стегали (АВК, ХVII, 190, 1540); ꙗкож сѧ тꙋ не вsстыдаешъ на дол его стѧгаючи (Каз. Кір., 192–192б); хочеть … абыс снопъки которые вас на долъ стегают розвꙗзывали (Зб. 261, 125б). 2. Працягваць; выстаўляць уперад. коли ку нему приступовал чл0483вкъ абы его поздоровил, стꙗгал рꙋку свою, а ꙋзꙗвши цѣловал его (Біблія, 383); видꙗчи ѡн людъ слонове, стꙗгали носы свои, абы ихъ к собѣ притꙗгали (Алекс., 30); абы рꙋкꙋ до тоежъ мисы стегалъ из собою елъ (Зб. 255, 237б–238); возвалъ Аг0483глъ гсднь з неба мовѧчи. Аврааме Аврааме не стегай рꙋки твоей на дѣтѧ, а не чини емꙋ ничогѡ (Хран., 35б). 3. Накіроўваць. в тот час со всего серца милуем господа бога, коли вси мысли до него стегаем со всее дꙋшы (Зб. 255, 106); абыхъ мысль до того стꙗгал што предо мною (Пралог, 678). 4. Прымяняць. противъ выступныхъ с тое ꙋставы, при врꙗдехъ наших, такое каранье маеть быти стегано, ꙗко тꙋтъ в семъ артыкꙋле нижеs естъ ѡписано (Ст. 1588, 14); тая конституция ничого до особъ духовныхъ, которые … депутатами и судями … быти могутъ, не стегаетъ (АВК, I, 192, 1664). 5. Схіляць. Пашко на тыхъ светковъ его досить не мелъ … а съ обу сторонъ ку присязе стегали (АВК, ХVII, 167, 1539–1540); господ исус николи ничого ани ꙋчинил, ани вырек нерозмыслне, але до того все стегал, абы се писмо выполнило (Зб. 255, 294б). 6. Сцягваць, збіраць, канцэнтраваць. скоро квасъ вsходитъ, заразом все тѣсто вs громадꙋ стѧгаетъ и кваснымъ чинитъ (Мак., 219). 7. Сшываць. принесли до уряду сукню еще не пострикганую, а полотна почато робит и стегат з бавелною (АВК, ХХХIХ, 346, 1579).
с. 28
Стягатися, стегатисе, стегатися, стягатьсе дзеясл. 1. Датычыцца, адносіцца. абы таковыхъ речей, которые ся стягають ку сказе оного панъства Великого Князства, не рачилъ допускать (КПД, 24–25, 1538); выволанье, и инъшое каранье водлꙋгъ ꙋчинкꙋ противко него стегатисѧ маетъ (Ст. 1588, 12); панъ Янъ … поведилъ, ижъ тотъ артыкулъ … до того се не стегаеть (АВК, ХХ, 63, 1591); запрене засꙗ стꙗгаетсꙗ до власного нш0483ого добра (Зб. 261, 75); слово не до оныхъ ся стегаетъ, але до лакомыхъ (Пыт., 33); ласки божое згола жодати потреба: бо то всегды стегаетсе кꙋ хвале божоs (Зб. 255, 288); абы и ѡное … и ѡвое ѡ приношеню сꙗ з ѡфѣрами в церкви выполнил поневаж се ѡбое тое до него стꙗгало (Зб. 752, 525); воннаго квѣтку слава до розки сѧ и до коренѧ … стꙗгает (Зб. 82, 56). 2. Распаўсюджвацца (пра юрыдычную сілу). тая продажа моя ... не маетъ ся стягати на тые особы стану сенаторского … такъ же на дети (АВК, ХХ, 32, 1577); вси обовязки мои … и на потомки мои стегатисе мають (АВК, ХХ, 50, 1584); тые презыски не мают се стегати на кгрꙋнътъ и добра наши гсдръские (Ст. 1588, 226); тепер неприꙗтел нашъ есть, которого ѡкрꙋтенство стегаетсꙗ на царꙗ (Біблія, 582); абы моцъ хсва котораꙗ во мнѣ естъ на лечене хорых, на неs се теж стꙗгат не могла (Зб. 752, 437). 3. Імкнуцца. его кролевъская милость … той прозьбе – отъкуль ся почынаеть и ку которому ся коньцу стегаеть – вырозумети не можеть (КПД, 180–181, 1551); кs чому сѧ весь розумъ оного мѣста стѧгаеть розsгледѣти (Будны, 142); Арсениs по штось тꙋт вшолъ: до чегось стегал, гдыс се ѡт света ꙋкрылъ (Пралог, 668б). 4. Распаўсюджвацца, дасягаць. ку Мазовшу границы Раигородскіе стегаються на 6 миль отъ мѣты (АСД, I, 25, 1536); мѣсту Липскому и обывателемъ его всимъ грунты мѣстскіе … яко се вдолжъ и въ шириню и въ межахъ и границахъ стегаютъ нинѣшнимъ привилеемъ нашимъ потвержаемъ (АВК, ХIII, 42, 1580); тою жъ межою привели до стѣнки, до которое стегаютсе кгрунты села владычого (АВК, VI, 163, 1599). 5. Збірацца. трвала битва ѡт поранкꙋ, аж до девꙗтои годины недалеко был хозроs з дрꙋгим воsском до которого се ѡныи з погани стꙗгали (Бельск., 339). 6. Сашпільвацца. на тоs шатѣ мае быт дрꙋгаꙗ шата … з штꙋ-ки модрог злотоглавꙋ, з чирвоног мꙗненых фарбъ, виссом вышиваныs гафарским ѡбычаем, коториs се на ботех мает стегат, золотыми шнꙋрами в золотыи перстени заволокат (Бельск., 51б); петлички по бокахъ зs Іакѵнѳꙋ и поверхъ опонъ оучинишъ: абы се могли одна з дрꙋгою стѧгать (Хран., 103).
с. 29
Стягаючий, стегаючий дзеепрым. 1. Ад стягати ў 1 знач. Кгды бовѣмъ моцъ стѧгаючаѧ животъ ослабѣетъ, и члонsкѡв далей носити не зможетs (Каліст, II, 35). 2. Ад стягати ў 3 знач. Надъ то еще черезъ колко ночеи видено комэту, стегаючую поломѧ свое ку заходнои стороне (Атыла, 191). 3. Ад стягати ў 4 знач. даючы авътентыкъ местскій до метрыкъ … опустили пунъктъ одинъ до пожытковъ и оздобы места стягаючый, противъко того се протестуемы (ИЮМ, VIII, 483, 1634).
с. 30
Стягаючийся дзеепрым. ад стягатися ў 1 знач. Припоминаю наконецъ слова павла ст0483ого наивласнѣй сѧ до тог спорꙋ стѧгаючіе (Апакр., 76); иншꙋю такꙋю приповесть до того жъ стѧгаючꙋюсѧ вsнеслъ (Варл., 76).
с. 31
Стягненый дзеепрым. 1. Ад стягнути ў 1 знач. До того ст0483го приведенъ былъ нѣколись, власною маткою плачꙋчею млоденецъ дiаволомъ ѡпꙋтаный, двѣма поворозами по ѡбꙋ сторонахъ стѧгненый (Мак., 13). // перан. хто бꙋдꙋчи забавами тогосвѣтными, ꙗкъ нѣѧкими звѧзками стѧгненый, и старанемs и фрасꙋнками задержаный (Варл., 98б–99). 2. Ад стягнути ў 3 знач. видѣл, ано рꙋка бж0483аꙗ была стꙗгнена до него держачи книги розвыненыи (Бельск., 140б); ꙋзрѣл есми надо мною рꙋкꙋ з неба стꙗгненꙋ (Зб. 82, 131б).
с. 31
Стягненье наз. Вылоўліванне рыбы цягненнем невада. декретъ в справе в Бозе велебного его мсти отца Иосафа Кунъцевича … о стягненье озера Суя (ИЮМ, ХХIII, 384, 1623).
с. 31
Стягнути, стегнути, стягнуть дзеясл. 1. Сцягнуць. такаꙗ естъ грехов нашых тꙗжкост же сн0483а божого з неба на землю стꙗгнули (Зб. 255, 385б); муринове заразъ порвали и стꙗгнули мене в глубокую велми пропаст (Пралог, 552); пристꙋпит невѣста до негѡ … а стѧгнет ботъ з ноги егѡ, и плюнетъ емꙋ вs тварь егѡ (Хран., 157б); потомъ самое ей милости съ возу стегнувши, мордованье паненъ трохъ (АВК, ХV, 385, 1678). 2. Злучыць, змацаваць. Моисеи … наверхъ того плащъ возложилъ, и стегнꙋвъ и шнуры шолsковыми приправилъ кs полици еже лежала на перsсехъ (Скар. КЛ, 16б–17); стѣсниш шатꙋ бисером албо стꙗгнешъ шатꙋ поꙗсом едвабным (Выкл., 45); оучинишъ тежь вѣкъ волосѧныхъ аі0483 ... з которыхъ пѧть стѧгнешъ ѡсобнѡ а шесть злꙋчишъ однꙋ з дрꙋгою (Хран., 103). // перан. ꙋпросѣмо его абы оулѣчил и стѧгнꙋлs тѣла и дш0483ѣ нашѣ розслабленыи (Каліст, I, 59–59б). 3. Працягнуць, выставіць (руку). да стѧгноувши хсъ роукоу свою реклъ коу всим ст0483ым (Пак. Хр., 30); стꙗгнꙋл ангелъ гсдниs конецъ посоха … и доткнул мꙗса и прѣсных хлѣбов (Біблія, 122б); стꙗгнꙋлъ рꙋкꙋ ѳома до ѡгнꙗ а не спалилъ (Зб. 259, 31); видѣла овочь … смѣла рꙋкꙋ стѧгнꙋть оурвать и оукꙋсить овочꙋ онаго (Хран., 8б); дитꙗтко стꙗгнꙋвшы рꙋчъкꙋ до епскпа голосом розꙋмным и доброю вымовою промовило (Зб. 82, 53). // перан. не занехает гд0483ь розги злостивых, не будет долго тривати над ꙋдѣлом справедливых, абы не стꙗгнꙋли справедливые рꙋкъ своих ку злостꙗмъ (Пс. ХVII, 148). 4. Выцягнуць (шыю). стꙗгнул натыхмѣст, рꙋку свою до него през крату, а кон тежъ стꙗгнул до него шию, и почал его рꙋку лизат (Алекс., 5); молꙗчысꙗ а целꙋючы ѡдин дрꙋгого шыи стꙗгнꙋли, и головы стꙗтые положыли (Зб. 752, 555–555б); паненка подъ мечъ шию стꙗгнула (Пралог, 584); ѡхот[не] под мечъ шию стꙗгнꙋлъ, и в своеs сꙗ крови ѡкрестилъ (Зб. 82, 313). 5. Сысціся. кгды ѡбѣ воsска против себе стꙗгнꙋли ꙋлꙗкласꙗ рус мнозства греков (Стрыйк., 443б).
с. 31
Стягнутися, стегнутися, стягнутисе дзеясл. 1. Сысціся, сабрацца. ерѣи мои и старsци мои вs городе стѧгнꙋлисѧ иж искали ѣствы собѣ дабы наверsнꙋли дш0483ꙋ свою (Зб. 262, 110б); войско тежъ наше … рушилося съ Борысова до великого войска Литовского … и вжо до сего часу будуть стягнулися зъ великимъ войскомъ (АЗР, III, 134, 1564); кашталꙗн тежъ естли бы зъ ꙗкихъ причин заразом з шлꙗхтою в повете своемъ зъехатисе не могъ, тогды мает што наборздеs в дорозе с хорꙋжимъ и с поветниками стꙗгнутисѧ, а там с кашталꙗномъ стꙗгнꙋвшисе, маеть хорꙋжиs ѡныs поветъ шлꙗхту ѡтдати и ѡповедати кашталꙗнови (Ст. 1588, 50); притꙗгнул тит до кесарии … а там мешкал так долго, аж се вси воsска к немꙋ стꙗгнꙋли (Бельск., 226б–227); помоч … послали ... коли се до витебска стꙗгнꙋли … росказал зараз ѡлкгирдъ дороги (Стрыйк., 543). 2. Адрасавацца, адаслацца. такъ панове Дорошкевичи въ томъ ся стягнули до королевой ее милости, не хотячи отъ насъ той померы приняти (АВК, ХVII, 306, 1541). 3. Прыпасці. рокъ есми той заплате былъ зложилъ четыри недели, котории же рокъ стегнулся на дисейший день (АВК, ХVII, 373, 1539–1540).
с. 32
Стягъ I наз. 1. Сцяг. ѡни сами завжды, посполь з ыншими Татары Молодечинскими, подъ ихъ стягомъ на службе нашоs бывають (КСД, 905, 1516). 2. Адміністрацыйная адзінка вайсковых пасяленцаў-татар у ВКЛ. ко всимъ Татаромъ, тымъ которые мѣшкаютъ у паньствѣ нашомъ великомъ князствѣ Литовскомъ, стягу Осанчуковича. Што есмо перво сего дали тотъ стягъ завѣдати влану Нуруму Майковичу (АЗР, II, 142, 1522); хоружому татарскому въ повете Городенскомъ … и всимъ татаромъ, которые именья и оселости свои у стягу того хоружъства мають (КПД, 651–652, 1563); хоружому нашому татарскому стягу Елаирского князя Щасному Якубовичу (АЮЗР, II, 67, 1610).
с. 32
Стягъ II наз. Абеленая (без скуры) туша. на тыхъ купцахъ, которые … привозятъ къ городу мясо продавати цѣлыми стяги, бирали съ стягу по полугрошку (АЗР, I, 361, 1505); дали есмо его млсти Тихону Митковичу, за семъ год чотырнадцат стіагов міаса іаловичого добрых, кожды стіаг стоил по петдесіат гроши (ИЮМ, ХХХII, 220, 1578).
с. 33
Стяжавый дзеепрым. Які набывае. не самs ли сеи естъ отець твои стѧжавыи тѧ, и сотворивыи и создавыи тѧ (Скар. ДЗ, 61).
с. 33
Стяжание наз. Набытак. велико есть стѧжание крстъ всего дражѣиши ест (Чэцця, 27); Каiнъ: Стѧжанiе, или завистs, или Ревноѡбразiе (Бяр., 284).
с. 33
Стяжатель, стежатель наз. Той, хто набывае. стѧжатели соборныи даны ѡт пастырѧ ѡдного (Зб. 262, 92б); чи дарма простерта сѣтка въ ѡчью всѧкого стежателѧ крылатого (Там жа, 93); любый бы намъ твой животъ былъ и в насѣдшихъ сѣдинахъ, ꙗк многихъ цнотъ стѧжателѧ (Сматр., 47).
с. 33
Стяжити дзеясл. Набыць. всѧкое неправды оудаливъшесѧ. в терпѣнии вашемъ стѧжете мъздꙋ свою (Чэцця, 302б); мꙋжъ разумныи строительсsтво стѧжитs (Скар. ПС, 5б); в терпливости вашей стѧжите дш0483и ваши (Мак., 83); вы молю, да в терпенiи стꙗжавше дш0483а ѡноs цр0483ицы (Зб. 107, 117).
с. 33
Стязанье, стязание наз. Дзеянне па дзеясл. стязати. Со мною сꙋть богатесsтва и слава, стѧзаниѧ многа и правда (Скар. ПС, 15); томас септъ ѳ0483 роздѣл кє0483 стѧзане і0483 вs і0483 строци (Апакр., 170).
с. 33
Стязати дзеясл. Набываць. Початокъ мудрости стѧзати мудрость, и при вsсѧкомъ владении твоемъ доставаи разума (Скар. ПС, 10).
с. 33
Стязовати дзеясл. Дамагацца. Възыскꙋю: Вынайдꙋю, довѣдꙋюсѧ, пытаю, ѡтискꙋю, пожаданьемs речи оупꙋщенной держꙋсѧ, прагнꙋ еи, оупоминаюсѧ, стѧзꙋю, вытѧгаю (Бяр., 21).
с. 33
Стяна гл. стена
с. 34
Стяти, стять дзеясл. 1. Сцяць, ссячы. коли воидет iссъ сотноу головы ваше (Пак. Хр., 17б); гловꙋ его незброинꙋ стѧть оумыслили (Троя, 57–57б); стѧли суть главу Саꙋловꙋ (Скар. ПЦ, 64); Трыщан ухватил ее за верхъ головы и стѧлъ голову (Трыст., 105); на той церкви крыжъ стяли и взяли (АВК, III, 15, 1582). 2. Засячы. ѡнъ того ивана. на ѡбѣде стѧлъ (Чэцця, 318); за таковую великую проступку его сказнити и стяти (АЗР, II, 43, 1508); Бово утекъ, деветнадцати стѧвшы (Бава, 147); на речце Сꙋле козаковъ побили. Первеs Савулꙋ стꙗли, Панчоху чвертовали (Барк., 154б); коли его пытал наsденъ был годен смерти, и росказал его стꙗт (Алекс., 14б); урадъ … васъ всихъ и мене стяти кажеть (ИЮМ, IХ, 293, 1637); жиды … стеѳана ꙋкаменовали, и ꙗкова апостола стели (Зб. 259, 602б); пославши бовѣмъ ката в темницꙋ казал его стѧти и голову на блюде принести (Зб. 82, 414); нехаи бꙋдꙋ ѡсꙋжен чти и вери, и вели мꙗ стꙗти (Алекс. 1697, 44).
с. 34
Стятие гл. стятье
с. 34
Стятися дзеясл. Сутыкнуцца, схапіцца. всѣ сꙗ з обꙋх сторон стꙗли нѣмцы зброею а литва хибкостю перомогла (Стрыйк., 533б–534); стꙗлисꙗ муж з мꙋжем и кон с конем тѣсно сꙗ скꙋпили (Там жа, 535б).
с. 34
Стятый дзеепрым. 1. Ад стяти ў 1 знач. у тое-жъ руки левой члонокъ великого пальца стятъ (АВК, ХХII, 166, 1565–1566); ему влосы с теломъ и што с костю не ведаю чим стіато (ИЮМ, ХХХII, 173, 1578); там же виделъ есьми … дубъ стято свежо (АВК, ХХХVI, 283, 1582); на той церкви … на верху крыжъ деревяный при жолобѣ стятый и съ тое церкви знятый (АВК, III, 15, 1582). 2. Ад стяти ў 2 знач. Раковского пры теле того сына пн0483а Томъкова небощыка Гермогена стято (АВК, ХХХVI, 202, 1582); за забитье … зъ сего света зъглажонъ бꙋдеть, а за ранꙋ стꙗтъ быти маеть (Ст. 1588, 413); посла папеского стѧтого по ринъкꙋ волочили (Бер. саб., 41); цужоложника и цужоложницу на цужолостве пойманые, маютъ быти стяты (ИЮМ, VIII, 349, 1619); староста далъ на него сказнь абы стꙗтыs был (Зб. 82, 390). 3. У знач. прым. Сцяты. его на стꙗтꙋю смерть ѡкрꙋтник сказал приведеныs (Зб. 752, 49б).
с. 34
Стять гл. стяти
с. 35
Стятье, стетье, стятие наз. 1. Дзеянне па дзеясл. стяти ў 1 знач. брал мене, возного, на справу свою … на огледанье … побранья при церкви … моцно трехъ звоновъ и стетья на той церкви и взятья крыжа (АВК, III, 15, 1582); власномꙋ ѡтцꙋ на стꙗте мꙋжне шыю подала (Зб. 255, 228б–229); ст0483ыи два мч0483нки, хворост розки и терне рꙋками своими чыстили, чынꙗчы мѣстце до стꙗтꙗ шыs своих (Зб. 752, 555). 2. Дзеянне па дзеясл. стяти ў 2 знач. вышедши бѣс и в горꙋ поднесши лаꙗл ст0483омꙋ иѡанꙋ крестителеви, вымовлꙗючи емꙋ стꙗте его (Бельск., 295); сщ0483енника ѡного христофора на стꙗте вылꙋчили (Зб. 752, 112б); сщ0483енника ѡнаг хрстофора на стꙗтие вылꙋчыли (Зб. 82, 184).
с. 35
Суббота гл. субота
с. 35
Субдиаконство наз. Пасада намесніка дыякана. Томꙋ кто хощетъ быти капланомъ, треба … абы мѣлъ … лѣтъ кг0483. до Дiаконsства, лѣтъ кв0483. до сꙋбдiаконsства, а лѣтъ седмъ до становъ меншихъ (Зб. вып., 54–54б).
с. 35
Субдиаконъ, субдияконъ наз. Намеснік дыякана. тогды капланы дiаконове. албо соубдиꙗконове. на три части розделившисе ко олтарю почливе пристоупають (Валх., 79–79б); ихъ попове дiаконове и соубдиаконове соут жонаты (Там жа, 81б); въ самой справѣ … его милости ксендзу Балтазару Кринскому – субдіакону … шкоды на сто копъ грошей литовскихъ учинилъ (АВК, ХV, 338, 1673).
с. 35
Сублевацийный, субливацыйный прым. ад сублевация. ◊ С у б л е в а ц и й н ы й (с у б л и в а ц ы й н ы й) л и с т ъ гл. листъ.
с. 35
Сублевация, сублевацыя, субливацыя наз. Скасаванне законным парадкам якога-н. прыгавору або акта. Сꙋблевацыꙗ ꙗновоs зелепꙋжыноs ꙗдвизе лепеховне (КЛС, 118, 1597); покладал на то субливацыю его кор. мл. яко самую Абрагимовую ... и сыновъ ее до объцованя и сполку з людми прыпустит рачыл (АВК, XXXI, 312, 1619); мы релекъсацыи и ни субливацыи на таковую баницыю, которая не съ канъцелярыи нашое естъ вынесена, не выдаваючы, преречоного Кгалимского взяли есмо подъ оборону маесътату нашого (ИЮМ, II, 228, 1630); его милость … водлугъ права о сублевацію нехай стараютъ (АВК, ХV, 273, 1671); гды ходили … до его млсти пана воеводы въ справе зъ паномъ Матусевичомъ дали его млсти за субливацыю талеровъ битыхъ десять (ИЮМ, III, 51, 1685).
с. 35
Субливацыйный гл. сублевацийный
с. 36
Субливацыя гл. субливацыя
с. 36
Субмиссыя, субмисыя наз. Падпарадкаванне, пакора. абысте ваша милость судъ подъ совитостью въ неучыненью той субмиссыи досить наказать рачыли (АВК, ХХIХ, 15, 1669); мы судьи водлугъ субмисыи Боруха Нахмановича, наказуемъ (Там жа, 15–16).
с. 36
Субмитовати, субмиттовати дзеясл. Падпарадкоўвацца, абавязвацца выконваць (прысуд). умоцованый его милости пана Фронскевича, субмиттуючи праву посполитому … досыть чинитъ (АВК, ХV, 86, 1663); княз Дзенаевичъ, менечы быт тот обликъ надплачоны … решту оддат субъмитуючы, од зарукъ уволъненъя афектовалъ (АВК, ХХХI, 404, 1669); ей милость пани воеводиная сама квоту платить субмитуетъ (АВК, ХV, 253, 1670); же уписоватьсе не мелъ и справы попирать не субмиттовалъ (ИЮМ, ХI, 173, 1697). Параўн. сумбитовати.
с. 36
Субмитоватисе, субмиттоватисе дзеясл., зв. ад субмитовати. прошу, субмитуюсе въ томъ, ижъ по выsстью тыхъ двухъ недѣль … маемъ дыректе отповѣдати на жалобу пана Паукову (АСД, I, 302, 1638); тые се по немъ ручыли, еслибысь хто въ той справе, взглядомъ ославы места Виленского, отозвалъ, на кождого инъстанцыю у суду того субмиттуючысе (ИЮМ, IХ, 343, 1638).
с. 36
Субмиттовати гл. субмитовати
с. 36
Субмиттоватисе гл. субмитоватисе
с. 36
Субожати дзеясл. Збяднець. нине пакъ мы альчъмы остали есмо, улусы наши субожали (КЗ, 352, 1484); они велми субожали и не мають с чого собѣ поживенья мѣти (СДГВ, 166–167, 1516).
с. 36
Субоженье наз. Збядненне. черезъ таковое выношенье пенязей съ панъства могъло бы … Великое Князство ку субоженью … прійти (КПД, 33, 1538).
с. 36
Субожити дзеясл. Абядніць. або люди розогнали, або съꙋбожили (КСД, 783, 1511).
с. 36
Субожоный дзеепрым. ад субожити. оные имѣнья его отъ непріятелей нашихъ поганства татаръ суть знищоны и субожоны (РПП, 204, 1555).
с. 36
Субординованый, субординованный, субордынованый дзеепрым. ад субординовати. тамъ она тестамент фалшывы субордынованый показала (АВК, ХХVI, 328, 1645); Свинарский зъ розными собе и ведомыми и знаемыми, а на тотъ учинокъ субординоваными особами … людей … кгвалтомъ взялъ (АВК, I, 330, 1666); съ помѣненыхъ субординованныхъ людей одного зъ тыхъ наѣздниковъ неякогось Гринкевича, яко самъ се называлъ, зъ двойкгомъ кони, черезъ подданыхъ акторовъ злапанья и въ кгродѣ нашомъ Виленскомъ, яко кгвалтовника презентованье (АВК, ХVIII, 139–141, 1694).
с. 37
Субординованье наз. Дзеянне па дзеясл. субординовати. по которомъ прочитанью вносилъ то, же явное есть помовенье и субординованье (АВК, ХV, 437, 1683).
с. 37
Субординовати, субордыновати, субордыновать дзеясл. Падначаліць. снадно было жыдови, осадившы чоловека невинного, реляцыи возныхъ субордыновать, же якобы о той шкоде мелъ опытъ в Городку чынить (АВК, ХХVIII, 161, 1635); тые татарове … субордыновавшы собе реляцыю двух енералов … тую реляцыю фалшывую выдали (АВК, ХХХI, 330, 1645); тое право субордыновавши собѣ, не за 500 золотыхъ, а за малую речь собѣ набыли (АВК, ХV, 74, 1662); въ той справѣ ей милости пани Марьянны … о границу зъ жалуючими именича ихъ милости названого Войчаны, въ воеводствѣ Виленскомъ лежачого, субординовавши подданых своихъ помененой маетности Свиранъ … мы судъ форумъ в той … справѣ передъ собою судомъ не узнаваемъ (АВК, ХI, 277, 1697).
с. 37
Субордынованый гл. субординованый
с. 37
Субордыновати гл. субординовати
с. 37
Субота, собота, суббота наз. Субота. крылошане мають быти готовы въ суботу на вечерни … служити у великого олтаря вси (АЗР, I, 80, 1468); въ субботу оповѣдалъ границу межы селъ (АСД, I, 81, 1546); всие справы вшелякие … одложоно то ажъ до соботы другое пришлое (АВК, ХХХIХ, 83, 1578); ꙋставꙋемъ абы почавшы ѡт свꙗта семое суботы аж до зебраньꙗ с пол всꙗкого збожꙗ на чужых кгрунътех нихто полевати не смел (Ст. 1588, 392); в суботꙋ прибѣжит з москви кнꙗз костентин иванович (Патр. К, 61б); то было в сꙋботу (Барк., 151); пасха жыдовскаѧ была в сꙋботꙋ, а почаласе с пѧтницы великое на сꙋботꙋ з вечера (Унія, 25); шесть дниs будете робит, семыs ден будет вамъ свꙗто субота ѡтпочинене гсдне, хто бы робилъ в ден той, забит будет (Біблія, 154); одна теды ѡт сꙋбѡтъ, або першiй денъ тыдневый, естъ ден недѣлнiй (Каліст, I, 108–108б); причащалисѧ зась людiе … въ кождꙋю ндлю, середꙋ, пѧтокъ, и сꙋбботꙋ (Зб. вып., 26). ◊ С у б о т а в е л и к а я (в е л и к о д е н н а я) – субота перад Вялікаднем. того року былъ ст0483ыs Юреs во великꙋю сꙋботу (Барк., 167–167б); в сꙋботꙋ великоденнꙋю, рокꙋ тог дивныs чуд в лиѡдии монастири (Бельск., 381); субота вербная – субота перад Вербніцай. въ суботу вербную угребать улицы наняли чоловекъ дванадцать (ИЮМ, I, 36, 1679); с у б о т а м яс о п у с т н а я – субота перад Масленiцай. Въ городѣ у Меречи, въ суботу мясопустную (АЗР, I, 29, 1401); рокꙋ ≠ас0483 в сꙋботꙋ мꙗсопустнꙋю поробили татарове шанцы и тараны (Стрыйк., 492б); с у б о т а у п о м и н а л ь н а я – субота памiнальная. къ упоминальной Суботе слугамъ человекомъ шести, по осм. пятнадцать (ИЮМ, IV, 116, 1686).
с. 37
Суботний, соботный, суботный прым. Суботні. был дн0483ь соуботныи (Чэцця, 240б); ѡтпочинение дsнѧ суботsнего посвѧщено ест богу (Скар. КВ, 32); положили есмо имъ рокъ земъскиs ... ѡтъ свꙗтого дмитъра сꙋботъного дн0483ꙗ (КВЗС, 45б, 1538); Ѳедко, того ж дня суботног … тых людей розогнал (АВК, ХХХIХ, 581, 1579); повинность тыхъ паробковъ, ихъ самихъ и жонъ ихъ до двора служить на каждую недѣлю по дни пети до всякое работы дворное, день соботный воленъ (АВК, ХIV, 500, 1594); жидове не завше светили тот дн0483ъ сꙋботниs (Зб. 261, 223б); дш0483ам по смерти ѡгнистыs пост соботныs (Дыяр., 171), памѧтаи абысь день сꙋботнiй ст0483илъ (Зб. вып., 103б).
с. 38
Суботникъ наз. Памінальны спіс асоб, які зачытваўся на малебне ў памiнальную суботу. штобы … вписалъ мене и сына моего у суботникъ со отцомъ моимъ по роду (АСД, I, 1, 1406); тые попы и дьяконъ мають рано и въвечоръ на литѣяхъ поминати душы родичей нашыхъ и слугъ нашыхъ, которые есть вписаны въ суботнику (РПП, 323, 1502); маютъ ся такъ заховати … отъ упису въ суботникъ грошей дванадцать (АВК, ХI, 38, 1563).
с. 38
Суботный гл. суботний
с. 38
Суботовати дзеясл. Святкаваць суботу. коли войдете до земли которꙋю ꙗ вам дам суботуй сꙋботу гсдꙋ (Біблія, 173). Параўн. суботствовати.
с. 38
Суботство наз. Святкаванне суботы. отрыцаешы ли ся вѣры Латинское и суботства ихъ (Гарм., 220); сщ0483енsники, дары, десѧтины, сꙋботства, новомѣсѧчiѧ ... ѡфѣры цѣлопаленыи и все иншее оусправедливенье точилосѧ вs законѣ (Мак., 207).
с. 39
Суботствовати дзеясл. Тое, што і суботовати. бꙋдуть суботъсsтвовати людие день седsмыи (Скар. КВ, 32б).
с. 39
Суботъ наз. Назва каштоўнага каменя. ѡ прем0483дростех ѡсобных и таиниць хованых. и ѡ каменех дорогих. сѫбот (Арыст., 235).
с. 39
Субселия наз. Судовая канцылярыя. обжалованый заруки взрушаючи … по розныхъ субселіяхъ турбовалъ и до права потегалъ (АВК, ХV, 362, 1677); теперь такъ кгродскіе, яко и земскіе у суду вашмостей о субселія завертаютсе, на штожъ ихъ милость гдѣ индей ексцыпуютъ форумъ (АВК, ХI, 276, 1697).
с. 39
Субстанция наз. Субстанцыя. по плаченью тое квоты на потомъ ани квоты належачое, ани тое суммы самое оріинальное, въ которой то вся субстанція жалобливой и безъ которой данья великое утрапенье и недостатокъ, зъ недорослымъ потомствомъ своимъ терпѣти муситъ, отдавать и платить ей милости пани накгорчина … не хочетъ (АВК, ХII, 454, 1662); цудзоземецъ, маючи зъ нимъ отцомъ Дорофеевичомъ знаемость, до монастыра ихъ всею субстанціею своею пригорнулъ былъ (АВК, ХI, 177, 1668); мы теды король … здоровье и субстанцію превелебного ксендза Бялозора … кглейтуемъ и убеспечаемъ на недѣль двадцать (АВК, VIII, 602, 1689).
с. 39
Субститутъ наз. Асоба, выстаўленая замест каго-н. іншага. субституту за квитацыю дали десятника и на кгарнецъ пива осм. чотыри (ИЮМ, VI, 27, 1689). Параўн. субститъ.
с. 39
Субститъ наз. Тое, што і субститутъ. тогды вже панъ Ринескій … покладалъ и другую атестацію субстита его милости пана городничого и намѣстника Берестейского, же также се зналъ до того учинку (АВК, V, 23, 1661).
с. 39
Субтелне гл. субтельне
с. 39
Субтелность гл. субтельность
с. 39
Субтельне, субтелне, суптелне, суптелно, суптельне, суптельно прысл. Далікатна. толко мꙋкꙋ сꙋптелно замѣшавши самꙋю матерiю мовѧчи, же квас и сол в хлѣбѣ, значит дш0483ꙋ розꙋмнꙋю в тѣлѣ … (Каз. Кір., 96); сꙋптелне рекомо што иного по собѣ показꙋючи, панованье его кр мл затрꙋднити, и потомsствꙋ его кр мл до него зачасом дорогꙋ загородити мыслите (Апакр., 220б); еs мꙋсели з росы водꙋ збират, в котороs се сꙋптелне в лазни мила (Бельск., 395б); ѡни … вернꙋли еs полотно, ꙋвинꙋвши сꙋптелне жакгвы кавалек з ѡгнем в серединꙋ ѡног полотна (Стрыйк., 621); панъ Пясецъкий … хотечы … незъбожъный учынекъ хитре, супътельне охороныть … тотъ ... учынокъ свой на него пана Рокгожынъского … взвалившы … в ланцухъ всадили (АВК, ХХ, 276, 1621); гды такъ пилне и сꙋптелне себе выбадываютs, примꙋшаютъ и принаглѧютs себе до оугоженsѧ Гсдꙋ (Мак., 278); помененый отецъ Шитикъ и всѣ чернцы … хотечи се съ того злого учинку выслизнуть, субтельне, фортельне протестацію свою … до книгъ врадовыхъ … донесли (АВК, VIII, 122, 1637); Истнѣваю: Сꙋптелне чиню, на порохъ стираю (Бяр., 61); ꙋважъ, если личбу дниs бꙋдетъ хотет субтелне пораховать, маешъ час немовленъства, детинства и спанꙗ вылꙋчыт (Зб. 255, 424); такъ мѣсто Іерꙋсалімъ было оучинено зs каменiи и споено сꙋптельно, ижь кождый чл0483вкъ весь мꙋръ розꙋмѣлъ бы ꙗкѡ зs одногѡ камьнѧ вытесанъ есть (Хран., 394).
с. 39
Субтельность, субтелность, суптелность, суптельность наз. Далікатнасць. Генрикъ речоныs пробꙋс … за сꙋптелностю своею на монархию короннꙋю през нѣмцы был возваныs (Стрыйк., 612б); часомъ бываютъ ꙗкъ безтелесныи Аг0483гли вs такой легъкости и сꙋбтелности посполꙋ зs тѣломъ (Мак., 193); ꙋхищренiе: или Бл0483гоꙋхищреное, Довтѣпъ, розꙋмs, бачностs, сꙋптелность, острость (Бяр., 184); бꙋдꙋть мети чотыри ѡсобные дары: сꙋбтелност, хибкост, нетерпетливость и ꙗсност (Зб. 255, 403б).
с. 40
Субтельный, субтелный, суптелный, суптельный прым. Далікатны. Самиа сибиллꙗ … за часꙋ тризмеиста филозофа, ꙋчоног поганског таꙗ ходила ꙋбрана цꙋдне в сꙋптелном завитю (Бельск., 191б); Чл0483къ естъ живот до часꙋ позыченый … Пара сꙋптелнаѧ (Кін., 49б–50); назбытъ умножились много ухищренности и субтельной прелести враговъ Христа (АСД, I, 28, 1619); Ѡдsкриваетъсѧ абовѣмъ таемsнаѧ и сꙋбтелнаѧ ꙗкаѧсь владза темностiй, сѣдѧчаѧ вs срдци (Мак., 301); постерегши тую сꙋбтелную хитрост люципера проклꙗтого, и вѣдаючи добре ѡ превротностꙗх его, же может зs птаха псом и лисом сꙗ перевернути з лиса волком и лвомъ быти, а з лва базилишком и смоком пекелным станꙋти (Дыяр., 171б); Мѧккiй: Вдѧчный, сꙋптелsный, тонкій, невѣстѣй, зневѣстѣлый (Бяр., 84); было чꙋдо, ꙗко гсдь бꙋдꙋчы такъ тѣла субтелног потом крывавым и ѡкрꙋтным мордованем зомдленыs, иж заразъ падши не ꙋмеръ (Зб. 255, 249б); маленкие дѣтки и сꙋбтелные девицы … бѣжали (Зб. 259, 455б); гледел на барзо сꙋптелное тѣло ее и детинные лѣте (Зб. 752, 234); тѣло его сꙋптелно и мꙗкко лацно сѧ леда зимъномъ и ꙋпаленемъ зопсовать могло (Зб. 82, 100). Параўн. зуптельный.
с. 40
Субъектумъ наз. Суб’ект. Чи кождый чл0483къ можетъ быти сꙋбsектꙋмъ згодное до крещенiѧ, то естъ: чи кождый чл0483къ можетъ креститисѧ? (Зб. вып., 11).
с. 41
Суведати дзеясл. Наведаць, аблюбаваць месца. коли ѡн … шол мимо ѡного лютаго, ажно межи пащек пчолы сꙋведали и медꙋ наносили (Царств., 76б).
с. 41
Сувой наз. Сувой. полотна кужольного въ двухъ сувояхъ локоть тридцать два (АВК, ХVIII, 93, 1592); маетъности немало забрали, то есть взяли … полотъна кужельного сурового сувоевъ осмъ у которых поставовъ было по сороку локоть (АВК, ХХХI, 242, 1595); побрано съ того свирна речей немало … полотна сувоевъ двадцать (АВК, ХХVIII, 248, 1646); полотна сувоевъ кужельныхъ два (АВК, ХVIII, 439, 1663).
с. 41
Суглезна наз. Тое, што i глезна. мнѣ сꙋглезна и пѧты бы не были киемь збиты (Неба, 68).
с. 41
Сугнати дзеясл. Дагнаць. едучи мнѣ з места Слонимского … сугнавши дей менѣ на дорозѣ, збилъ, зранилъ и три копы грошей отнялъ (АВК, ХХII, 28, 1555).
с. 41
Суголовъ прысл. Побач. у мене и зо мною суголовъ ув ызбе моей, изъ пятницы на суботу, ночовалъ, коли се тая шъкода пану Ивану стала (АВК, ХVIII, 48, 1582).
с. 41
Сугранецъ наз. Тое, што і сугранникъ. ты почому то вѣдаеш, и тут не сугранецъ (Пін., 33, 1518).
с. 41
Суграникъ гл. сугранникъ
с. 41
Суграничникъ, суграницникъ наз. Тое, што і сугранникъ. ставили людей добрыхъ суграничниковъ … и готовы были съ тыми свѣтками … прысегами своими поправити (АСД, I, 50, 1546); были люди добрые … бояринъ пана Абрама Мелешковъ Федоръ, яко суграницникъ тое сеножати (АВК, ХХII, 267, 1565–1566); они, яко суграничъники, водле права на копу становитьсе повиньни (АВК, ХVIII, 249, 1619).
с. 41
Суграничный прым. Сумежны. огранили есьмо землю … изъ поменеными боярами суграничными … згодившисе на одно слово (АВК, ХIII, 11, 1508); Мелешко засыпалъ греблю на реце суграничной Пироговце (АВК, ХХII, 297, 1565–1566); о чомъ панъ Умецкій … зо всими суседы суграничными мелъ, по двухъ, третюю копу (АВК, ХVIII, 277, 1625).
с. 42
Сугранникъ, суграникъ наз. Сумежнік. ѡнъ передъ нами светки меновалъ … Михъна Талюшковича а Дремлика, суграниковъ своихъ (КСД, 866, 1516); панове Завишичи с тых свѣтковъ обрали … трех человѣковъ своих сугранниковъ (Пін., 27, 1517); панъ Федоровичъ городничий, суграникъ пановъ Дорошкевичовъ, на тотъ часъ при насъ ездилъ (АВК, ХVII, 250, 1541); я … хочу того довести тымъ Ахметемъ … и иншими … суседьми своими сугранники, которымъ сведомо, ижъ я тую сеножать … держалъ (АВК, ХХI, 135, 1556–1557). Параўн. сугранецъ, суграничникъ.
с. 42
Сугранный прым. Сумежны. на котором копанищу становятся люди сугранные Овдеевцы, Быстреицы, и Горковцы и Тешиловцы под пущою межи гор (ПГ, III, 40, 1508); пчолы выдралъ в земли … которꙋю маетъ с паномъ воеводою подлꙗшъскимъ сопегою сꙋгранънꙋю (КВЗС, 61, 1538); будучи мне взятому … на прислꙋханье копы … которая се збирала и становила на местцу давно звыкломъ, сугранномъ (АВК, ХVIII, 156, 1598).
с. 42
Сугрань наз. Сумежжа. естли бы который земенинъ мел право з державцею або с паном, а тот панъ або державца мели бы у своем повете сугрань, а мели бы копу вести (Ст. 1529, 69); грани почонъ отъ земли Верхняцкое пошла Братковская земля зъ Лядскою землею сугрань поверхъ ставу мишкова (АСД, I, 125, 1546).
с. 42
Сугубо прысл. Удвайне. абы так ꙗко сугубои чсти сподоблꙗютсꙗ, так теж сугꙋбо жебы трꙋдилисꙗ (Жыц. св., 112); жена … если бы зас женскиs полъ ꙋродила абы сугꙋбо днеs приложила то ест по пороженю недѣл двѣ нечистою была (Зб. 82, 368).
с. 42
Сугубый, согубый прым. 1. Двайны (з дзвюх частак). вшол дх0483ъ согоубъ в него (Чэцця, 235б); о погребении Сарsры в пещере сугубе (Скар. КБ, 39б); Паппа: Сꙋгꙋбое п, дѣтей брашно ест ѡт имене хлѣба, иже Латінски Папісъ нарицаетсѧ (Бяр., 102); ѡн просил абы моглъ мет сꙋгꙋбꙋю блгдть, которꙋю мел Ілиꙗ (Жыц. св., 19б–20). 2. Удвоены, павялічаны ўдвая. людие … Въ день пакъ шестыи назбирали брашsно сугубое (Скар. КВ, 32); аще к томꙋ пѧть придаи. ꙗкоже преже рекли есмо. ко соугꙋбꙋ пѧтерницю придавати то соут семнацать. три пѧтерницы. дваи дни (Неба, 79).
с. 42
Суда гл. сюда
с. 43
Судакъ I наз. Назва посуду. у семой скрини бѣлой замчистой туваленъ семь, ручниковъ семь … судаковъ чирвоныхъ замчистыхъ два (АВК, ХVI, 362, 1590).
с. 43
Судакъ II наз. Судак (рыба). сомокъ одинъ, судаки два, золот. два (ИЮМ, V, 17, 1688); для пп. Хунцевича и Корбута … вялый судакъ 16 гр. (ИЮМ, ХХV, 44, 1715).
с. 43
Суданый дзеепрым. Нададзены, дадзены. ꙗ цем бычокъ бывшiи. вшыстко пышна слова. мне соудана (Неба, 69б).
с. 43
Сударь наз. Насавая хустачка. патырь циновый и миска, ложка серебреная, воздухъ шитый, а другій великій, што изъ Царягорода привезъ есми, а къ тому судари (АЗР, I, 137, 1494).
с. 43
Судба, судьба, сутьба наз. 1. Суд, правасуддзе. Моисеи … десѧтеро приказание людемs iзsраилевымъ далs, Права Судsбы и Законъ имъ ꙋставилs (Скар. ЛК, 3); нехаи оучатьсѧ хрістіане наꙋкъ потребныхъ, ꙗко писанiю, бг0483ословію, потомъ инsшие судьбам, лекарsству и инымs почsтивымъ наоукам (Будны, 61–61б); бозскимs сꙋдбам мовитъ, розꙋмѡмъ людскимъ непонѧтым, противитисѧ не маемо (Варл., 350б); ѡтишол велбечы гсда бг0483а в судбах его (Зб. 107, 205). 2. Лёс. Се естъ, кажеть, волѧ божiа, ст0483ьба ваша, хранити себѣ вамs ѡт блуда (Будны, 190); той недовѣдомых сꙋдебъ Всесилный спорѧдитель (Сматр., 5).
с. 43
Судебникъ наз. Судзебнік (зборнік заканадаўчых актаў). Суды мають быти сужоны и отправованы водлугъ звычаю и Судебника (АЗР, IV, 315, 1610).
с. 43
Судебство наз. Тое, што і судейство. сесь видимусъ за судебства его милости пана Стефана Бруханского … естъ выданъ (АВК, ХХIV, 344, 1571).
с. 43
Судевский прым. Тое, што і судейский у 2 знач. передъ нами врадниками … на местцу судевскомъ засажонымъ … Янъ Карчанъ … и малжонка … покладали листъ (АВК, ХХ, 164, 1601).
с. 43
Судейный прым. Які адносіцца да суда і судзейства. чи далсѧ есми подмовити срдцꙋ своемꙋ възложилас рꙋка моѧ на оуста мои: теж и ѡн грѣхъ сꙋдеиныи иже запрѣлsсѧ есми бꙋ0483 свыше (Зб. 262, 25); суд повиненъ ку таковым непослушным заховатисꙗ водле статутꙋ ꙗко ѡ томъ в том жэ судеsном розделе въ артыкуле ві0483 ест ѡписано (Ст. 1566, 54).
с. 44
Судейский прым. 1. Які адносіцца да суда. ѡнъ … заѡчъне в книги сꙋдеsскии записалъсꙗ (КВЗС, 163, 1540); тотъ листъ вашъ судейский упоминальный пану Ивану Тарусе подалъ (АВК, ХХI, 222, 1556–1557); врадники земские и гродские … зъехавшысе … на тотъ врадъ судейскій вси згодне … ознаймили (АВК, I, 167, 1611). 2. Які адносіцца да суддзі. взіалъ подъ печатьми и с подписомъ рукъ нашыхъ власныхъ судейских (ИЮМ, ХХХI, 14, 1592). Параўн. судевский.
с. 44
Судейство наз. Пасада і функцыі суддзі. намъ тое судейство отъ его королевской милости было злецоно (АВК, ХХI, 5, 1555); мають выбрати … на судеsство чотырохъ на подсудство другихъ чотырох … людеs добрих (Ст. 1566, 41); ихъ милости паны … зъехали, оказавши впродъ ихъ милостямъ прывилей свой отъ его королевское милости пана нашого, на судейство земское преложоный (АВК, I, 166, 1611). Параўн. судебство.
с. 44
Суделъ наз. Начынне (?). самъ не мѣлъ ничого ѡкромъ шаток, а домового сꙋдѣлꙋ (Зб. 82, 223б).
с. 44
Суденецъ наз. Пасудзінка. до того меду за суденца заплатили осм. десять (ИЮМ, IV, 76, 1686).
с. 44
Судеревный прым. Не раздзелены паміж карыстальнікамі лес. естли я не доищуся съ обу сторонъ Мири реки сеножатей а борти судеревное отъ Свѣржня, и я дамъ великому князю сто рублевъ грошей (КЗ, 636, 1495); о судеревныхъ лесохъ и пущахъ и бобровыхъ гонехъ, о борти, сеножати, о оступехъ и лесехъ розмероныхъ. Естъ некоторые лесы, пущы и дубровы нашы, до которыхъ зъ стародавъна шляхъта и подданые ихъ уступы и въходы мають весполокъ съ поддаными нашыми (КПД, 573, 1557).
с. 44
Судеревъ прысл. Сумесна, неразмежавана. предки дей мои … тые сеножати съ обу сторонъ тое реки Мири держали а борть за рекою отъ Свержня судеревъ (КЗ, 636, 1495); земли пашные и бортные и сѣножати весполокъ, сумежъ и судеревъ съ поддаными господарскими Гатскими мають (РПП, 78, 1552); увъ островѣ Боркахъ подданые села его Крачевицкого съ поддаными короля его милости села Козлиницкого дерево бортное судеревъ мають (Там жа, 3, 1559).
с. 44
Судецъ наз. Пасудзіна. ѡткрывшы судцы, у которых были тые кости, и рекла: То ест кости того, хто тебе родил, а то голова того, котораꙗ тебе у чреве носила (Трыст., 75–76).
с. 45
Судзиная гл. судьиная
с. 45
Судивый дзеепрым. ад судити ў 1 знач. судивыs его митрополитъ и епископи да возвестѧтъ рымскомꙋ папе писаньемъ винꙋ и судъ, како ѡсꙋдиша его и не восхоте того сꙋда (Унія, 22–22б).
с. 45
Судилище наз. Месца, дзе судзяць. Преторъ: Ратꙋшъ, домъ сꙋдовый, сꙋдилище (Бяр., 123).
с. 45
Судилство наз. Справа, якая падлягае суду. имеють сꙋдит напѣрвѣи ѡ сꙋдилство женьское, дрꙋгое ѡ разбои (Вісл., 43б).
с. 45
Судина наз. 1. Пасудзіна. хто свое вино почерпаеть оу своеи сѫдинѣ. и велить пити (Чэцця, 211–211б); отъ пресного меду со судины съ вѣка по полугрошку (КЗ, 546, 1494); учынила ѡдну судину и взѧла ѡтцову голову и матерыну и прыправила на конь (Трыст., 75); отъ кождое судины меду пресного поветщины по грошу (Арх. ЮЗР, VIII-5, 110, 1556); принесите мнѣ судинꙋ новую, а вложите в неи соли (Біблiя, 458); медъ слабкий и пригорщами клали въ судину (АВК, ХVIII, 348, 1646); Фiала: Каціа накшталтs чашѣ, аб кꙋбка; сꙋдина до кадженѧ, кꙋбок, або рострꙋханъ (Бяр., 319); не маю … ничогѡ вs домꙋ моемъ одно трохꙋ олѣи в сꙋдинѣ (Хран., 322). 2. Судна (транспартнае). пришол до лаѡдоцiе. а тамо оу соудиноу оусѣдши хотѧ до цилицеи се перевезти (Жыц. Ал., 98); остатъкомъ тыхъ пенезей отъвозовыхъ наймовати судины на отпроважен[ь]е водою такихъ овъсовъ до Вильни (КПД, 554, 1557).
с. 45
Судиная гл. судьиная
с. 45
Судинка наз., памянш. судина ў 1 знач. тые счепки баволною ѡбвѧжоут. а под баволною маленке соудинки серебрене завѣшают. оу которе балсам черес щельки албо дири как бы вода з матице течет и плыветь. да с тых соудинек выливають оу воустьвицю серебреноую (Валх., 59б).
с. 45
Судинъ гл. судьинъ
с. 46
Судити, судить дзеясл. 1. Судзіць; даваць прававую ацэнку. любо нашъ староста будеть ли ихъ судити (АЗР, I, 24, 1388); тот имаеть оу своеи державе сꙋд сꙋдить (Вісл., 13); подлоуг законоу вашого соудите его вы (Пак. Хр., 8б); Ѡ сꙋдьѧх абы судили правом писаным (Ст. 1529–Ф, 66); мает прыити судити жывых и мертвых (Рач., 295); волъно сѧ по сказаньи судовомъ ѡтозвати до судꙋ головного в томъ што емꙋ сꙋдить належыть (Ст. 1588, 244); не сꙋди никого ажъ первеs правъды доведаешъсѧ (Унія, 45б); водлугъ звычаю своего копного ихъ судили (АВК, ХVIII, 272, 1625); не бꙋдешъ чинилъ неправости, ани несправедливе сꙋдить бꙋдешъ (Хран., 122б); епспа ꙗкого постановитъ, абы всѧ речи вs ꙗкойколвекъ краинѣ сꙋдивъ, а его не слꙋхаютъ (Зб. вып., 44б). ◊ С у д и т и и р я д и т и – судзіць i прыводзіць да парадку. старци и люди, которыи живут на ст0483ого Иоана земли, и судити и рѧдити игумену иоанскому (ПГ, I, 43, 1381); ꙗ ихъ сужꙋ и ряжꙋ зъ ихъ волею (КСД, 603, 1509); право кнꙗзꙗ богъдана … сꙋдить радить винъныхъ водлугъ выстꙋпу васъ мещанъ (КЛС, 20б–21, 1536). 2. Быць на пасадзе суддзі. еллон завꙋлонскиs, и судил израsлꙗ і0483 лѣтъ (Біблія, 129б). 3. Меркаваць, лічыць. не залежит тое на которого чл0483вка, штобы ѡриена албо которого иного чл0483вка соудил быти потоупленого албо спасеного (Валх., 83); розумs человѣчыи тако судить, абы тому богъ грѣхи ѡтпускалъ, кто за оные чинить досыть милостиною, постом (Будны, 162); сꙋждꙋ – сꙋджꙋ, здане свое ѡповѣдаю (Зіз., 64); вѣчsныхъ мꙋкъ годнымъ быти себе сꙋдитъ (Каліст, I, 7); сꙋдѣмо жs которiи сꙋтs лѣпшими (Мак., 184); жадною речю снаднеs людѣ не грешат ꙗко ꙋпорне сꙋдечы ѡ инныхъ (Зб. 255, 57б–58). 4. Даць магчымасць. да внегда изведають то, что им бг0483ъ не соудилъ вѣдати (Арыст., 138).
с. 46
Судитися, судиться дзеясл. Судзіцца; падлягаць прававой ацэнцы. не можеть съ силнеишимъ нежели самъ ест въ суде судитисѧ (Скар. ЕК, 10б); мает ся кождый с нихъ у своем повете справовати и судити и радити (Ст. 1529, 19); мешчане всихъ местъ мають … о головъшчыны шляхетъскіе отъказывати и судитися правомъ посполитымъ земъскимъ (КПД, 151, 1547); дал им волност вѣчем сѧ судити и въ звон звонити (Рач., 301); воеводства и повѣты, которые се до того часу у Трокахъ судили, ужо теперь и напотомъ у Вильни судитися мають (АЗР, IV, 4, 1588); но аще которыs епископъ з дрꙋгимъ епископомъ ѡ некотороs речы прю имаеть да сꙋдитсѧ пред соборомъ (Унiя, 22); мещаном полоцким привернул першие волности … иж также сами се сꙋдили (Стрыйк., 521); маютъ бурмистры, райцы и лавники и въсе мещане суражъские судитися правомъ своимъ (ИЮМ, II, 248, 1646); самъ тежъ зs себе чинилъ инымъ право: не соромꙗлъсꙗ мовит сꙋдитсꙗ з неволникомъ из неволницею моею кгды се жаловали на мене (Пралог, 658б); мы судъ … тую справу … до судовъ … тутъ у Городне судиться припадаючихъ рокомъ завитымъ откладаемъ (АВК, I, 357, 1697). Параўн. судитца.
с. 46
Судитца дзеясл. Тое, што і судитися. хотѧчомꙋ сꙋдитsца сs тобою, и одежꙋ тsвою вsзѧти. пусsти емꙋ и сорочъкꙋ (Цяп., 7).
с. 47
Судить гл. судити
с. 47
Судиться гл. судитися
с. 47
Судичовая наз. Жонка сына суддзі. ее млсть пани судичовая яко о тое збежене карати того татарына не будет (АВК, ХХХI, 299, 1615).
с. 47
Судичъ гл. судьичъ
с. 47
Судище наз. 1. Месца пасяджэння суддзяў. пришол доуксъ … сѣлъ на соудищи (Чэцця, 141б); Престолъ: Столица, кролевскіs столокs, сѣдѣнье, маестат, сꙋдище, ач0483а столъ, столецъ, крѣсло (Бяр., 122–123); гемон … седшы на судищи казал царскиs вырокъ чинити (Зб. 752, 82). 2. Правасуддзе, судовае разбіральніцтва. Не плачеш со слезами. ждꙋчи праведного хсва соудища (Чэцця, 355б).
с. 47
Судищный прым. Судовы, судзейскі. престолs судищsныи посреди тое полаты былъ (Скар. ТЦ, 137).
с. 47
Судия гл. судья
с. 47
Судний прым. у знач. наз. Суддзя. служебнiци … новаꙗ права на него вымышлѧють без вины без волi сꙋдъних позывають (Вісл., 14б).
с. 47
Судникъ наз. Майстар па вытворчасці посуду (драўлянага). тотъ судникъ Вязовецкій Пилинко жаловалъся намъ (АЮЗР, II, 103, 1383–1429); жаловали перед его милостью даникъ и сꙋдъникъ королевъскиs витебъскиs игнатъ а плебаньскиs чоловекъ тꙗгълыs гридко (КВЗС, 123, 1539).
с. 47
Судницство наз. Занятак рамесніка па вырабе драўлянага посуду. на судницъстве волока а0483, съ тое ничого не повиненъ, одно только начинье деревеное до двора робить (АВК, ХIV, 217, 1580).
с. 48
Судно наз. 1. Пасудзіна. выми мѣсъ из серебра и въидет въ чистотꙋ сꙋдно (Зб. 262, 106); мꙋдsрие вsзѧли оливы вs сꙋдsнехъ (Цяп., 35); Аммонъ … вѣдалъ иж там под кублом невѣста была. вшодши до кели на том суднѣ сѣлъ (Зб. 107, 120б); купили меду полпуда, кромъ судна, дали золотыхъ семъ и осм. семъ, судно осм. шесть (ИЮМ, VI, 133, 1689). Параўн. судо ў 1 знач. 2. Судна (транспартнае). которыиколи вилневци пойдуть по вельи с торговлею судномъ (СДГВ, 10, 1443); стережисѧ оу соудне на водꙋ поуститисѧ (Неба, 77б); кгды бы сѧ траѳило водным пꙋтем везꙋчи ꙗкие товары с пригоды сꙋдно сѧ розбило (Ст. 1566 I, 78б); смотрѣл на море и увидел ѡдно судно на моры (Бава, 135); могут насъ из судном потопити (Трыст, 69); повинни будꙋть ѡную реку вычистити, и порътъ направити, такъ ꙗкобы се ею комꙗги витины сꙋдна воденые … без завады проходити могли (Ст. 1588, 41); тыми суднами тою рѣкою портовою Вельею … одну витину съ товаромъ на той рѣцѣ … розбило (АВК, VIII, 508, 1623). Параўн. судо ў 2 знач.
с. 48
Судный прым. ад судъ. ◊ С у д н ы й д е н ь – судны дзень (дзень, калі Бог будзе судзіць жывых і мёртвых). реклъ иванъ еванг0483листъ ѡ дни соудномъ (Чэцця, 28); ѡтрадней бꙋдет земsли содомъской и гоморsской въ дн0483ь судъный, нижsли городꙋ тому (Цяп., 13); вѣру тую мели ꙗкобы судныи день мѣлъ быти (Рач., 305); покꙋль не приsдеть … антихристъ потꙋль сꙋдныs дн0483ь не бꙋдеть (Унія, 32б); верили ижъ дн0483ь сꙋдныи мелъ быти (Патр. К, 86б); знали иж мѣл сꙋдныs ден быти (Стрыйк., 529); с каждого порожнего слова … дадꙋтъ личбꙋ вs день сꙋдный (Варл., 76б–77); сщ0483ннiки которые нам дн0483ь сꙋдныs ѡповѣдают (Зб. 752, 565б); с у д н о е с л о в о – прадмет убору біблейскага жраца. справил з золота и зо всихъ вышъмꙗнованых материs нараменникъ, и поꙗсъ, и слово судное и ризы под ефꙋдъ (Біблія, 156); Ефꙋдъ, а0483 пар: єі0483. кз0483. Слово сꙋдное. Исход: кн0483. пророцтво, або обѧвленье, нарамникъ оздоба, риза жреческа (Бяр., 274). Параўн. судовый день.
с. 48
Судо наз. 1. Тое, што і судно ў 1 знач. вси тые суды в которых пива варат (Ст. 1529, 24); побрал … полубочъков медовых пять … судов шынковых дробных немало (АВК, ХХХVI, 286, 1582). 2. Тое, што і судно ў 2 знач. водными статками, судами, лодьею и чолнами провадятъ до иншихъ местъ и привозятъ тутъ товары свое (ИЮМ, VIII, 378, 1623).
с. 49
Судовичъ наз. Тое, што і судьичъ. з ыменемъ, на сесъ часъ, пана Адама Грыгоревича Косова, судовича земского (ИЮМ, ХХI, 499, 1625).
с. 49
Судовне прысл. Судовым парадкам. на рокахъ судовыхъ земскихъ … судовне справованыхъ … въ Витебску (АВК, ХIII, 9, 1508); маеть врадъ … тую речъ судовъне подле уставы нашое зостановити (КПД, 592, 1557); ему волно ее позвати о то все до суду кгродского Менского, не смотречы рочков судовне справованых (АВК, XXXVI, 336, 1582); толко ѡт роковъ до роковъ сꙋдовне ѡтправуючихъ, писари земъские поветовые мають ꙋ себе книги ховати (Ст. 1588, 142); на рокахъ судовыхъ земскихъ … водлугъ порадку статутового судовне отъправуючыхъ на месцу звыкломъ (ИЮМ, I, 321, 1593); на рочкахъ теперешнихъ … мѣсяца Марца припалыхъ а порадкомъ статутошнимъ судовне отправованыхъ … приточылася справа зъ реестру судового (АВК, ХVIII, 177, 1602); на рочъкохъ … порадкомъ статутовымъ судовъне въ Меньску отъправованыхъ (АВК, ХVIII, 236, 1615); на рокахъ судовыхъ земскихъ, о. Громницахъ святѣ Римскомъ припалыхъ и судовне у Новагородку отправованыхъ (АСД, IХ, 120, 1628); гд0483ь бг0483ъ, возвавшы сꙋдовне ѡног можнаг цесара и монархꙋ света константина до вѣры свободил (Зб. 82, 23б); той который привлащаетъ кого, маетъ его привлащати сꙋдовне, и ѡбличне, а не презъ людей, или презъ листы (Зб. вып., 84б).
с. 49
Судовный прым. Які адносіцца да суда. такимъ обычаемъ мають осажати местъцо судовное въ небытности своей (КПД, 263, 1554); такимъ обычаемъ мають осажати мѣстцо судовное въ небытности своей (АЗР, III, 64, 1554); вознымъ устава маеть быти: въ якойкольве справѣ судовной земъской буде возный с права посланъ або отъ кого буде взятъ (АВК, ХХII, 2, 1555–1565); сказанꙗ судовные ꙋ книги судовые буду ꙋписывати (Ст. 1566, 41б); инъшаѧ братꙗ его рожоные не мают моцы таковог судовног вырокꙋ ѡтменити ꙋ праве (Там жа, 78б); врад … тую одиннадцать коп грошей … до рук своих покладавшы водлугъ выналезку судовного престал (ИЮМ, ХХХ, 33, 1577); братья … того дѣла судовнымъ обычаемъ межи ними мають досмотрѣти (АЗР, III, 270, 1582); жебы такое збоже пенъное на поли зложоное до росправы судовное с полꙗ покрадено (Ст. 1588, 370–371); я … не прыходечы в той вышъмененой справе с паномъ Захарьяшомъ … до росправы судовное, упросилъ и погодилъ есми пана Захарыяша … такимъ способомъ, ижъ (АВК, ХХ, 84, 1593); аж се о скажене такового именя заставного стороне поводовой усправедливил и з выналезку урядового судовного досыт учынит (АВК, ХХХII, 106, 1596).
с. 49
Судовый I прым. 1. Які адносіцца да суда. староста и воевода … за сꙋдовыи вiны оу ког заклады берꙋть (Вісл., 11–11б); хто бы … старост судовых и суду земског збил (Ст. 1566, 14); потомъ большаѧ часть згоднаѧ вырокъ сꙋдовыи замыкати маетъ (Трыб., 3б); тые врꙗдники потомъ на перъших рокохъ судовыхъ будуть повинъни наперъвеs тамъ на местъцꙋ судовомъ … присꙗгꙋ на тые врꙗды свои ꙋчинити (Ст. 1588, 121); поймают его и поведꙋт до старшихъ мѣста ѡного и до брамы судовои (Біблія, 225); ѡные панове сꙋдовые згордили небожчика iгумена тою мово[ю] (Дыяр., 177б); врадом всꙗким сꙋдовым земским кгродским и инным прыказꙋем (КАР, 51б, 1647); направляли болоны ратушные въ канцеляріи и въ судовой светлицы (ИЮМ, III, 96, 1685). ◊ С у д о в ы й д е н ь – тое, што і судный день. ѡт гсда бг0483а помочъ маючи днꙗ сꙋдового чекалъ (Пралог, 635б); и зб а с у д о в а я гл. изба; с у д о в ы е к н и г и гл. книга; с у д ов ы й л и с т ъ гл. листъ. 2. У знач. наз. Суддзя. коли се цесар и сꙋдовие ѡным книгам с которых читано пригледали знашли иж три секстерни причинены были, и розное писмо в них (Бельск., 344); было мѣсце вышшее, аб поставленое сs камѣнsе над Іерслимомъ, где былъ столецъ сꙋдѡвыхs (Бяр., 260).
с. 50
Судовый II прым. Які адносіцца да судна. роsłał brata … so wsimi siłami Moskowskimi, konnymi y sudowymi lud’mi rekoju Wołhoju (Бых., 568).
с. 50
Судокъ наз. Прысуд. Ани жадное помочи з урадов своих на то собе брати одно мусит у том братстве кождому права достояти, кром судку их братского послушон быти (СДГВ, 36, 1608); хтоколвекъ бꙋдетъ трꙋдоватымъ: ѡтдѣленъ нехай бꙋде заразъ сꙋдкомъ сщ0483енническимъ (Хран., 119б).
с. 50
Судство наз. Пасада суддзі. на судство ѡбрали подсудка албо писара земского (Ст. 1566, 42); ꙋставꙋемъ ижъ на тые врꙗды ꙗко на судъство на подсудъство и на писаръство, не мають быти выбираны дꙋховные ѡсобы ани кашталꙗнове (Ст. 1588, 123).
с. 51
Судъ I наз. 1. Орган, які разглядае судовыя справы. хочемъ его поставити на судѣ передъ паны оугорьскими (АЗР, I, 1, 1340); в земли нашои жалобы на сꙋдех не бывали сꙋжены едностаино (Вісл., 10); тые люди перед соудом присѧгають (Валх., 80); мають тые суды зъѣзджатися по чотырикроть до року (АЗР, III, 32, 1551); мы суд, прихиляючысе до близшое справедливости … отказовати велѣли (АВК, ХХХI, 131, 1592); ѡсаженыs суд допыталсе ꙋ ѡнои невѣсти (Бельск., 274); былъ насмѣван … шарпан, ѡт сꙋдꙋ до сꙋдꙋ … поволокан (Сматр., 33); ѡпустивши на тоs час суд ѡныs: вночи сꙗ зышли (Пралог, 554б); ку суженью припала справа инстикгатора кола суду нашого зъ диляціей его милости пана Станислава (АВК, ХII, 486, 1684). ◊ С у д ъ а с е с о р с к и й (а с с е с о р с к и й, а с е с с о р с к и й) – суд з удзелам асэсараў з каралеўскай канцылярыі і ад станаў (саслоўяў). ѡна над декрет сꙋдꙋ нашого асесорского … не дбаючы ничого на вины в праве земскомъ в констытꙋцыꙗх ѡписаных, потомъ смела и божыласе (ККСС, 274, 1618); продуковано теперъ на судѣ его королевской милости ассесорскомъ (АЗР, IV, 518, 1630); на сеймъ и на суды его кор. млсти Задворные Асессорскіе (ИЮМ, Х, 127, 1695); с у д ъ б у р м и с т р о в с к и й – суд у гарадах з магдэбургскім правам, у які ўваходзілі бурмістры і райцы (радцы). в тыи свѧта помѣненыи людiй законꙋ греческого до сꙋдꙋ войтовского, бꙋрмистровского радецкого и лавничого гаиного выложоного и потребного, на ратꙋшъ абы не были позываны и здаваны (Апакр., 31); с у д ъ в о й т о в с к и й – суд пад старшынствам войта ў гарадах з магдэбургскім правам. позволяемъ … насъ всихъ … позвати … до суду и права войтовского, местского, майдебурского (АВК, ХХ, 154, 1598); с у д ъ г а й н ы й гл. гайный; с у д ъ г о л о в н ы й – суд галоўны, найвышэйшы. такъ зъехавшисѧ сꙋдом до тыхъ сꙋдовъ Головныхъ ѡбирати мають (Трыб., 2б); на ѡный головный сꙋдъ пошолъ, абы з дочасного живота личбꙋ оучинил (Варл., 324); с у д ъ г о с п о д а р с к и й – апеляцыйны суд з паноў рады пры каралі і вялікім князі. Были до нас донесены прозбы ѡт пановъ радъ нашихъ и пословъ земских великого Кнѧзства литовъского, ѡколо порѧдкꙋ справедливости то естъ ѡтправованьѧ Апелецыи, на сꙋд нашъ гсдрскии належачих (Трыб., 1); с у д ъ д ух о в н ы й – суд пад кіраўніцтвам вышэйшай духоўнай асобы, які разглядаў справы царкоўныя і справы служыцеляў культу. судить и рядить и вины имать въ духовныхъ судѣхъ на тыхъ людехъ монастырскихъ самому архимандриту (АЗР, I, 58, 1443); свещенника Русского если бы хто соромотилъ … маеть того дѣла смотрѣти митрополитъ або епископъ: бо то есть судъ духовный (АЗР, I, 190, 1499); соборъ естъ власныи дꙋховныхъ сꙋдовъ трыбꙋналъ (Бер. саб., 10); с у д ъ з а г а й н ы й (з а г а е н ы й) гл. загайный; с у д ъ з а м к о в ы й – тое, што і судъ кгродский. тые мещане … форумъ до замъкового поточного суду … екъсципуютъ (АВК, ХХ, 365, 1664); с у д ъ з е м с к и й – павятовы шляхецкі суд, які складаўся з суддзі, падсудка і пісара, абраных на павятовым з’ездзе шляхты. О наданью роковъ великихъ судовъ земскихъ (АЗР, I, 38, 1420–1423); абы духовныи на судехъ земъскихъ а светъскихъ не седали (КПД, 154, 1547); абы на кождое право ѡ кгрꙋнт зэмленыs ѡт судꙋ земского заѡчне рок был зложон (Ст. 1566 I, 74б); абы таковыs же покоs … былъ захованъ, завжды, такъ при судех земъских, кгродскихъ, подкоморъскихъ (Ст. 1588, 14); с у д ъ к а п т у р о в ы й – часовая надзвычайная судовая ўстанова для ажыццяўлення правасуддзя ў часы бескаралеўя. Суды каптуровые и поступки до нихъ … ствержаемъ и змоцняемъ (АЗР, IV, 4–5, 1588); с у д ъ к г р о д с к и й – павятовы суд для простых людзей і шляхты, у якім галоўнымі суддзямі звычайна былі ваявода ці староста (разглядаў найчасцей цяжкія крымінальныя злачынствы). вольно будетъ отцу Парфену … позвати мене … до которого хотечи суду и права, будь до земского або кродского (АВК, I, 12, 1585); даю вольностъ самого себе … позывати до всякого суду и уряду земского, кгродского и головного трибунальского (АЗР, V, 71, 1641); с у д ъ к о пн ы й – суд-сход грамады (гаспадароў) пэўнай мясцовасці з роўнымі правамі галасоў і канчатковым рашэннем па справах (пераважна простых людзей). тотъ чоловекъ … маеть емꙋ тꙋю ѡсмъдесꙗтъ грошеs заплатити подлꙋгъ сꙋда копного (КВЗС, 133б, 1538); с у д ъ л а в н ы й (л а в н и ч и й) – выбарны судовы орган па крымінальных справах пад старшынствам войта ў гарадах з магдэбургскім правам. суд земский Троцкий, узнавши то иж не есть суд лавный, отослалъ тую справу на суд вашей милости подкоморский (АВК, ХХХ, 1, 1585); люди закону Греческого до суду войтовского, бурмистровского, радецкого и лавничого, гайного, выложоного и потребного, на ратушъ абы не были позываны (АЗР, III, 315, 1586); сторона моя пана Яна Кгродского и детей его позвы подкоморскими припозвала и не ест дей то суд лавный (АВК, ХХХ, 320, 1606); с у д ъ п о д к о м о р с к и й – судова-адміністрацыйны орган, які пад кіраўніцтвам назначанага вялікім князем падкаморага і пры ўдзеле каморнікаў разглядаў спрэчкі аб межах землеўладанняў. суд земский Троцкий, узнавши то иж не естъ суд лавный, отослалъ тую справу на суд вашей милости подкоморский (АВК, ХХХ, 1, 1585); с у д п о с п о л ит ы й – суд звычайны, грамадзянскі. тогды уставуемъ тымъ листомъ нашимъ, штобы въ годъ чотыры разы суды посполитые отправованы были (АЗР, II, 202, 1529); с у д ъ с в е т с к и й (с в е ц к и й) – суд свецкі, агульнаграмадзянскі (супраціўны суду духоўнаму, царкоўнаму). сꙋдовъ светскихъ з дꙋховъными с тогож права божого наꙋчоныи не смел змешать (Бер. саб., 25); ихъ жаденъ сꙋдъ свѣцкiй, ѡпрочъ Епспа, сꙋдѣти не можетъ (Зб. вып., 63); с у д ъ т р и б у н а л ь с к и й (т р ы б у н а л ь н ы й) – трыбунал (вышэйшы апеляцыйны суд ВКЛ з выбарных прадстаўнікоў ад кожнага павета і Жамойці, які разглядаў апеляцыі на рашэнні земскіх, гродскіх і падкаморскіх судоў і скаргі на рашэнні павятовай адміністрацыі). я три части пани Станиславовой Соколовской подалъ, отъ суду головного Трибунальского ей присужоные (АВК, ХIV, 346–347, 1586); суды трибунальскіе, которые до того часу и у великомъ князствѣ Литовскомъ на чотырехъ мѣстцахъ отправованы были (АЗР, IV, 4, 1588); апеляцыя была од суду кгродского Троцкого до суду головного Трыбуналного (АВК, ХХХ, 150, 1595); приказуемъ вамъ, абы есте передъ судомъ нашимъ головнымъ трибунальскимъ короннымъ Любельскимъ, межи справами консерватъ … стали (АЗР, V, 74, 1645). Параўн. сондъ. 2. Судовае разбіральніцтва, судовы працэс. судили есьмо сей судъ (АЮЗР, I, 15, 1444); на томъ есмо тотъ судъ завезали (КСД, 62, 1510); которыи сѧ ѡт правды бога и его сꙋда не боѧть (Будны, 7); ꙗко ꙋбежите ѡт суда огнѧ мукъ (Цяп., 33); которые по судѣ и по таковом поконанью винные, мают быти карани (Ст. 1588, 2); не ѡсꙋжоные без сꙋда и права (Бер. саб., 12б–13); оуже сꙋда бꙋдетъ часъ (Каліст, I, 128); оухоронѧетесѧ ѡт сꙋдꙋ оубогихs (Варл., 78); не чините ничогѡ превротногѡ, вs сꙋдѣ, вs правилѣ, вs вазѣ, и вs мѣре (Хран., 123). ◊ С л о в о с у д у гл. с л о в о; с у д ъ б о ж и й (б о ж ы й, б о з с к и й, П а н с к и й, Х р ыс т о в ъ) – суд Божы. неправѣ рѡзꙋмѣють што естъ сꙋдъ божій (Будны, 7б); естsли бо судъ хв0483ъ не будеть, ажь по скончанiи свѣта, штожь тогда за живiи будуть (Там жа, 148б); за такии злостивыи учынок справедливыи суд божыи будешь ждати (Атыла, 211); на смерть се и на суд бж0483иs на ѡгледали (Бельск., 8); сꙋдъ Бж0483ій ѡныхъ зsгола пожеръ (Мак., 44); тогды оумѣрлые ѡт створеньѧ свѣта, вs мгненю ока поставлени бꙋдꙋтъ пред сꙋдомъ Панsскимъ, и каждый зs оучинковъ своихъ за живота пополненыхъ личбꙋ ѡтдаст (Варл., 226б–227); долго через бозскую терпливост блюзнером жилъ, колижколвекъ через бозскиs судъ зблюзнивши и ꙋмер (Зб. 107, 194б); на смерть сѧ и на сꙋдъ бж0483iй не ѡглѧдали (Хран., 14); с у д ъ о с т а т н и й – тое, што і судъ страшный. ѡн тым же маестатом не тихиs ани ласкавыs але страшливыs на суд ѡстатниs притримает (Зб. 255, 62); с у д ъ с т р а ш н ы й (с т р а ш л и в ы й) – страшны суд. кто будеть оно или часть неку отнялъ, разсудытся со мною на страшном суде (ПГ, I, 192, 1458–1459); Даниилъ не толико пророковалs естъ … ѡ воскресении изs мерsтвыхs, ѡ сsтрашномъ суде божиемъ (Скар. ДП, 2); с каждого слова порожнего ѡддадим рахꙋнок на страшном сꙋде (Зб. 261, 157); ани боꙗзнiю сꙋда страшливого ани мꙋкою пекелною ѡд предсевзꙗтѧ не моглъ быти гамован (Зб. 107, 64б); дѣти не крещенныѧ где бꙋдꙋтъ мешкали по страшномъ сꙋдѣ? (Зб. вып., 7б). 3. Пастанова суда, прысуд. любо нашъ староста будетъ ли ихъ судити, а на нихъ бы которая вина або проступка пришла: тотъ судъ маетъ быти на насъ захованъ (АЗР, I, 24, 1388); тотъ Едисъ сеножати не ѡчищаеть, а грошей ми не платить, подлугъ сꙋда намѣстника (КСД, 70, 1510); суду ѡтцева послушаите сыновѣ милыи (Скар. ІС, 8); вси соуды свои переписꙋѧ да положить перед тобою (Арыст., 149); король рекъ. Тот суд вашъ не будеть рушон (Трыст., 11–12); ѡныs врꙗдъ вгленꙋвши в сꙋдъ або сказнь тую маеть … ѡтправити водлугъ ѡного судꙋ и статутꙋ (Ст. 1588, 165); Сказнь: Позовъ, скарга, ѡскаржѣне, казнь, право, каране которое зs сꙋдꙋ походит (Бяр., 146). ◊ С у д ъ в е ч н ы й – вечнае асуджэнне. котории бsлюзsнить пsротивъ духꙋ сsветому, не маеть ѡтпущеньѧ навеки. але вiненъ есsть вечsного суду (Цяп., 46б); с у д ъ п о л ю б о в н ы й – суд палюбоўны (кампрамісны). гдѣ бы сꙗ судъ полюбовныs показал розныs ѡ таковыs судъ мають сѧ припозвати перэд врꙗдъ земскиs (Ст. 1566, 63б); суд ꙋгленꙋвшы в комъпромисъ и в тотъ листъ сꙋдовыs и ѡбачит ли тотъ судъ полюбовныs згодныs и печатми сꙋдеs ѡбеюхъ сторонъ прыпечатаныs маеть его пры моцы заховати (Ст. 1588, 243); суд полюбовныs стародавныs (Бельск., 77б). 4. Судовае памяшканне. скоро врад на суде засядет, не чекаючы нешпорное годины (АВК, ХХХII, 39, 1596); авесолом ... ишол до сꙋдꙋ где цар седал (Бельск., 107); Сꙋдище, сꙋдилище: Ратꙋшs, сꙋдъ всѧкiй, трибꙋналъ, мѣстце кꙋ сꙋженью (Бяр., 160).
с. 51
Судъ II наз. 1. Пасудзіна. на исподе же подъ помостомъ. соуды смерътныи вчинены были (Чэцця, 56б); кровs пакs Агнецеву вылиють в суда вооколо требsника сыновѣ Ааронови (Скар. КЛ, 7б); з стайни драбины и жволобы, а з бровара и з лазни всяки судъ, што тамъ было, выбрано (АВК, ХХI, 372, 1558); алеѯандеръ … казал имъ справит судъ ꙗкиs з скла велми ꙗсного … а ѡнъ коли вшол в ѡн судъ казал себе заперет дверцами а смолою залит, а такъ се пꙋстил в глубокост морскую (Алекс., 42б); приставница иродiина потаемне взꙗвши голову иѡанову и з судом поховала ю (Зб. 82, 414б). 2. Судна (транспартнае). коли пойдуть суды нанизъ къ Кіеву, и они мають давати корговщину съ комяги по три гроши водою, а не сухимъ путемъ (КЗ, 546, 1494); герод … пожоглъ соуды их лодiе албо корабли (Валх., 56–56б); стережи мꙋжа сегѡ, которыи если сѧ вымкнет дꙋша твоѧ бꙋдет за дꙋшꙋ егѡ … А коли былъ есмь стрвожоныи тамs и сꙋды оборочалъ, знагла зникнꙋлъ (Хран., 314б).
с. 55
Суды гл. сюды
с. 56
Судьба гл. судба
с. 56
Судье наз. 1. Посуд. не давалъ бы хsто носилъ сꙋдье скsрозь цѣрsковъ (Цяп., 59б). 2. Зб. ад судъ II у 2 знач. Вѣдаеш первое прыстанище, а в того прыстанища много судьѧ, и перво вбачыли судъно пана Трыщаново (Трыст., 101–102).
с. 56
Судьиная, судзиная, судиная наз. Жонка суддзі. тотъ домъ продала … пани судьиная, з першымъ малжонкомъ своимъ … судьичомъ земскимъ Виленскимъ (АВК, ХХ, 200, 1602); за взятьемъ вѣдомости съ положоного позву отъ еи милости пани Регины Соколинской, судиной земской Троцкой (АВК, VIII, 120, 1637); теды мы судъ … вси тые крунты … водлугъ запису признаного и тестаменту зошлой зъ сего свѣта еи милости пани Констортовой – судьиной земской Жомойцкой его милости пану Яну Рынвиду … присужаемъ (АВК, ХII, 463, 1676); аby pani Szczytowa sudzina krowiiu sciekła y umierła (ИЮМ, VI, 320, 1687).
с. 56
Судьинъ, судинъ прым. Які адносіцца да суддзі. на тое дѣло мають выѣхати гаевникъ, а вижъ городскій, а два коморники, судьинъ и подсудковъ, а писаръ городскій (АЗР, II, 80, 1511); на ѡгледанье ранъ бралъ ꙋ насъ вижомъ слꙋжебника моего сꙋдиного воsтеха (КВС, 532, 1552); будуть печэтованы … судовые выписы сознанꙗ печатми судиною и подсудковою (Ст. 1566, 45б); в корчъме его милости пана … суди земъского Менъского … подданые его милости пана судины (АВК, ХХХVI, 121, 1582); цедꙋлу самого выроку водлꙋгъ зезволеньѧ сꙋдиного с подъсꙋдкомъ писар маеть написати (Ст. 1588, 125); тамъже урадникъ его милости пана судьинъ Цельский панъ Куропатва, казавши до себе до двора собрать и заволать войта и старца и подданыхъ Цельскихъ (АВК, ХVIII, 204, 1606); чог бы певне вписовати не дали, кгды бы о том поезде пна судином ведали (АВК, ХХХ, 421, 1612); былъ есми пры его милости на копе … въ шкоде, сталой подъданому пана судьиному Грышъку (АВК, ХVIII, 248, 1619).
с. 56
Судьичъ, судичъ наз. Сын суддзі. ставили передъ нами светки … судьича пана ꙗкубовы люди (КСД, 1446, 1520); панъ Соколовский, хоружичъ и судичъ земский Слонимский (АВК, ХХII, 194, 1565); тотъ домъ продала … пани судьиная, з першымъ малжонкомъ своимъ ... судьичомъ земскимъ Виленскимъ (АВК, ХХ, 200, 1602); копа … не зобрала се сполна … для розостя некоторыхъ подданыхъ огнешицъкихъ … такъ тежъ для непрыбытья подданыхъ именья Сенковского его милости пана Юрья Петровича Нарбута, судьича земского Слонимского (АВК, ХVIII, 194, 1603); другая – поневаж теж яко зъ жалобы позовное указуетсе, же вркомо менит и от самого его млсти пана судича якуюс крывду (АВК, ХХХI, 297, 1615); того дня его милость панъ судичъ а нихто именемъ его милости тыхъ подданыхъ … не привелъ (АСД, III, 93, 1618); имѣнье … у его милости князя Василія Ивановича Лукомского, судича земского Оршанского набылъ (АЗР, IV, 521, 1631); черезъ … судича земского … то вносилъ (АВК, ХV, 366, 1677). Параўн. судовичъ.
с. 56
Судья, судия, судъя, судя наз. 1. Член судовай установы, які вядзе працэс, разбіральніцтва. судья мѣста нашого жадного пересуда на нихъ не маетъ брати (АЗР, I, 24, 1388); к сꙋдꙋ гдѣ сꙋдъꙗ седить не подлꙋгъ порсꙋны а подлꙋгъ велiкостi а любо малости имает быти прістꙋпъ (Вісл., 13); пѧтыи судиѧ ихъ былъ естъ авимелехъ (Скар. КС, 2); ѡ сꙋдьѧх абы судили правом писаным (Ст. 1529–Ф, 66); бы не выдалs тебе сsпротивникs сꙋдьи. а сꙋдьѧ тебе выдасть слꙋзе (Цяп., 6б); прысылалъ до враду гсдрьского Менского … судя земъский Меньский (АВК, ХХХVI, 45, 1582); розделъ четверътыs ѡ сꙋдьꙗх и ѡ сꙋдех. ѡ вольномъ ѡбиранью врꙗдꙋ земъского сꙋдиs подъсꙋдъков и писаров (Ст. 1588, 119); такиs … мает просто на пытане сꙋди ѡтказоват (Зб. 261, 221); ꙗкъ злодѣѧ … по ѡскарженю сꙋдѧ пытаетъ и мовитъ (Мак., 108); если не вѣдаютъ ѡ sлодѣи, пана домꙋ ставѧтъ предs сꙋдьевъ (Хран., 99б); предъ нами судіами каптуровыми … панъ Крыштофъ Тыжевскій у суду тотъ привилей … подалъ (АВК, I, 198, 1674); судиꙗм достоино ихs сꙋдити (Алекс. 1697, 94б). Параўн. сендзя. 2. Той, хто дае ацэнку паводзінам іншых. Кто жs тое говорить шsто зsнаеть судьѧ справедsливости естъ (Скар. ПС, 20б); анътихристъ выsдетъ с поколеньѧ данъ срокгиs сꙋдъѧ ѡкрꙋтъныи тыранъ (Унія, 40); иж соуть сꙋдiѧми, нехаи же тыми жъ ѡчима на нашꙋ восточнꙋю цр0483ковъ поглѧнꙋтъ (Апакр., 39); сꙋдъѧми быти фꙋндаменты земли взываешъ (Каліст, I, 152б); ѡнъ естъ сꙋдьею дꙋховнымъ (Навука, 49); кто жь тѧ поставил кн0483жатемъ и сꙋдьею надs нами (Хран., 80).
с. 57
Судьянка, судянка наз. Дачка суддзі. я Петъровая Горская Полонея Мартиновна Володковичовъна, судянъка земская повету Менъского, чыню ꙗвъно и вызнаваю то симъ листом моим (АВК, ХХХVI, 104, 1582); я, Якубъ Турновскій и Барбара Старосельская, судьянка земская Витебская … сознаваемъ (АВК, ХI, 91, 1619); судянъка земъска Оршанъска, Стефановая Залесская оповедали инъвентаръ свой аренъдовъный (ИЮМ, ХХIII, 445–446, 1642).
с. 58
Судя гл. судья
с. 58
Судянка гл. судьянка
с. 58
Судячий дзеепрым. ад судити ў 3 знач. Аарѡнъ: Сꙋдѧчiй, шацꙋючіи, мнѣмаючiй, здане свое повѣдаючiй. або сварѧчiйсѧ (Бяр., 221).
с. 58
Судящий дзеепрым. 1. Ад судити ў 3 знач. Не естъ добро шsкоду делати справедливому, ниже бити кнѧзѧ праве судѧщего (Скар. ПС, 28). 2. У знач. наз. Той, хто судзіць. ачь бых прав был не мѣл бых ѡтказывати соудѧщомоу себе мѣл бых молитiсѧ (Зб. 262, 15б); нынѣ царие разумѣите, накажитесѧ вси судѧщие земли (Будны, 143б).
с. 58
Суемудренный прым. у знач. наз. Той, хто памылкова, упустую думае, разважае. зычилъ бымъ собѣ того, абыхъ могъ мѣсце мѣти зъ сынми Заведеовыми, анижьли межи зѣло гордыми и суемудренными (АЗР, IV, 114, 1595).
с. 58
Суемъ наз. Сустрэча. былъ суемъ на иньдрици (ПГ, II, 73, 1478). с. 58
Суесловный прым. Пустаслоўны. Блѧдивый: сꙋесловный, свѧготливый, прꙋжномовный, лsгаръ, нꙋгаѯъ. баламꙋтъ (Бяр., 8–9).
с. 58
Суета наз. Марны клопат. всѧ соуета соуетою боуди. только помочь ѡт добродѣтели (Чэцця, 239); так дв0483дъ нарекает ѡто враги ѡчи мое не видети суеты (Зб. 261, 142б); тоs свет ничого иншого не ест ѡдно суета и прац нескончоных море (Зб. 255, 369). Параўн. суетная, суетье.
с. 58
Суетити дзеясл. Займацца марным клопатам, рабіць марныя захады. оуказꙋю вамъ рꙋкою божею иже шадаѧ не ѡтрекаюс: се вы вси видели есте а чомоуж сюю сꙋетнꙋю соуетите (Зб. 262, 23).
с. 58
Суетная наз. Тое, што і суета. оуказꙋю вамъ рꙋкою божею иже шадаѧ не ѡтрекаюс: се вы вси видели есте а чомоуж сюю сꙋетнꙋю соуетите (Зб. 262, 23).
с. 58
Суетно, суетне прысл. У стане марнага клопату. Егда вsместе быхом згинуша очи наши вs помощи суетне (Скар. ПЕ, 10б); иѡв же соуетно ѡтверзаеть оуста свои без розꙋмꙋ слова всилѧет (Зб. 262, 27).
с. 59
Суетный прым. 1. Які знаходзіцца ў марным, нікчэмным клопаце. житье наше соуетное мимо идет (Чэцця, 281б); сꙋета надs сꙋетами и все сꙋетно и ꙋтиснение духово (Скар. ЕК, 2); Алеѯандре сꙋетнаго свѣта царю в наших землꙗх гнѣвъ подыймаеш (Алекс. 1697, 62б). 2. У знач. наз. Пустое; тое, што не заслугоўвае ўвагi. ничесо же ѡ соуетномъ помышлѧи (Чэцця, 347).
с. 59
Суетье наз. Тое, што і суета. Люте тобѣ дш0483о ѡ земномъ соуетьи. вельми предлежиши (Чэцця, 354б).
с. 59
Сужене гл. суженье
с. 59
Сужение гл. суженье
с. 59
Суженое наз. Тое, што прысудзіў суд. судьямъ нашымъ судити, цѣловавъ крестъ; а суженого не посуживати; а суженое, заемное, положеное, поручьное дати (АЗР, I, 65, 1449); хто въ томъ останетъ виненъ, на виноватомъ суженое отправити (АЗР, II, 35, 1507).
с. 59
Суженый гл. сужоный
с. 59
Суженье, сужене, сужение наз. 1. Вядзенне судовай справы, судовага разгляду. пригодитсѧж некоторомѫ ис тое братiи оу жалобѣ дѣдичне. возмет на себѣ сꙋженiе конечне (Вісл., 22б); ѡ сꙋженье роковъ земъскихъ (Ст. 1588, 194); собе на старшихъ вашихъ моцъ и сꙋженье привлащати, а не ѡсꙋжоные без сꙋда и права проклинать хочете (Бер. саб., 12б); сꙗ ѡказал быти … справедливымъ в сꙋженю (Выкл., 12б); кгды с порадку ку суженью припала справа … Коленды (АВК, III, 76, 1672). 2. Суджэнне. приsде пан створенꙗ: на свѣтъ з неба длꙗ сꙋженꙗ (Бельск., 193); пан богъ бꙋдет судꙗ наsвышшиs и которыs в сꙋжению ѡмылитсе не можеть (Зб. 255, 398б).
с. 59
Суживаный дзеепрым. ад суживати. штокольве ся межи ними пригожало, то на замъку сꙋживано (КСД, 796, 1512); навезки кождому мѣщанину тамошнему по пяти копъ грошей Литовскихъ суживано и сказывано было (АЗР, III, 197, 1576).
с. 59
Суживати дзеясл., шматкр. ад судити ў 1 знач. головщина, о сокольее гнѣздо, о бобры, зъеремя, а то суживали на городѣ намѣстники твои (АЮЗР, I, 17, 1444); первыи намѣстники Смоленскіи … людей церковныхъ суживали и ряжывали (КЗ, 528, 1494); ꙗ деs ихъ николи не суживалъ, ани ряживалъ безъ ихъ воли (КСД, 603, 1509); таковыхъ речей передъ тымъ жадные урады духовные и свѣтскіе николи не суживали, кромя завжды въ дому ихъ братскомъ справовано и сужоно то бываетъ (АВК, Х, 6, 1538); панове Троцкие суживали не обычаемъ поветнымъ, але за комисеею господарьскою (АВК, ХХI, 369, 1558); тые справы презъ ѡтзыванесѧ на соуд, перед себе выточеные папежъ сꙋживал за росказаньем цесарскимъ (Апакр., 141); таковых речей перед тым жадные врады духовные и свецкие николи не суживали (СДГВ, 35, 1608). Параўн. сужовати.
с. 59
Сужителница наз. Сужыцелька. алчьба … целомꙋдрию соужителница (Чэцця, 308).
с. 60
Сужовати дзеясл. Тое, што і суживати. папежъ римскiй справы през апелѧцiе перед себе выточеные соужовалъ (Апакр., 141).
с. 60
Сужоный, суженый дзеепрым. 1. Які падпаў пад судовае разбіральніцтва. естли бы жидове гдѣ собѣ выбрали … тамъ мають сужоны быти (АЗР, I, 25, 1388); в земли нашои жалобы на сꙋдех не бывали сꙋжены едностаино (Вісл., 10); естли бы которои стороне сужонои в том кривда сѧ видела (Ст. 1529–Ф, 66); вси ѡбыватели великого князства литовского, тым ѡдным правом писанымъ … сужоны быти мают (Ст. 1588, 1); дш0483ѣ без тѣла теперъ не бывают сꙋжени и карани (Каз. Кір., 22); если маю быт сꙋжоныs лѣпеs ѡт египетских еп0483кпов маю быт сꙋжоныs (Бельск., 300); которым сꙋдомs вы иншихъ сꙋдите, тым же и сами сꙋжены бꙋдете (Каліст, I, 7); ꙗк злочинца ꙗкиs сꙋжоныs былем (Дыяр., 162); иноци … маютъ быти сꙋжоныи, и караныи ѡт Епспа (Зб. вып., 71б). 2. Прысуджаны рашэннем суда. децкий намъ пограбивши тотъ грабежь подалъ, што намъ на твоемъ чл0483вце сꙋжено за злодейство (КСД, 44–45, 1510); ми сꙋжоно на немъ пятьдесятъ грошей (КСД, 368, 1516); ѡ заповедь и ѡ заруки ѡ рэчъ сужоную (Ст. 1566, 61); въ справе ѡсꙋжонои черезъ сꙋдьи головные естли бы сѧ досытъ не стало мает быти ѡтослано до врѧдꙋ нашого приналежачого где виноваты ѡселость свою мети бꙋдеть кꙋ выконанью ѡтправы речы сꙋжоное (Трыб., 11–11б). 3. Атэставаны; палічаны. кгды не слꙋхалъ, соборъ вырокъ ꙋчинилъ, а ѡнъ се спротивѧлъ не ѧвне але покꙋтне и тамъ его за непрыѧтелѧ и претивника светого соборꙋ сꙋжоно (Бер. саб., 46); гды жъ нi богатыи бл0483гословеным, нi оубогiй проклꙗтым сꙋжен бывает, але тои самъ бл0483гословен, богат ли ест, або оубогъ (Жыц. св., 152б). 4. Назначаны, вызначаны. исполнением дш0483евным исполнитсѧ оумъ и плоть до времени бг0483ом соуженого (Арыст., 154–155). 5. У знач. наз. Тое, што прысуджана. судьямъ нашымъ судити, цѣловавъ крестъ; а суженого не посуживати; а суженое, заемное, положеное, поручьное дати (АЗР, I, 65, 1449); абы есте судьи имъ … суженое велели заплатити безъ перевода (КЗ, 448, 1486); хто въ томъ зостанетъ виненъ, на виноватомъ сужоное отправити (АЗР, II, 209, 1529).
с. 60
Суздалецъ наз. Жыхар Суздаля. Собрал воsско з сꙋздалцов, з ростовцов (Стрыйк., 479б).
с. 61
Сузивати дзеясл. Скарачаць. Речь свою сузивали сꙋтs воеводы (Скар. КІ, 34б).
с. 61
Сузити дзеясл. Сабраць, аб’яднаць. прѣверsнеть вси речи богъ или въедино сузить (Скар. КІ, 16б).
с. 61
Сузитися дзеясл. Скараціцца, паменшаць. Сꙋзѧтсѧ стопы храбрости его (Скар. КІ, 23б); глава гадовъ … внегда насытитсѧ оскупееть и сꙋзитсѧ (Там жа, 26).
с. 61
Суйма наз. Вышук. земъцы ѡзерищъские … сꙋsмꙋ делали и знашъли в томъ винъного своегож поплечъника ивана (КВЗС, 150, 1540).
с. 61
Суканый дзеепрым. ад сукати. десꙗть золотъниковъ шолъкꙋ брꙋнатъного венацъкого сꙋканого (КВЗС, 146б, 1540); ꙋчинили еще заслонꙋ зъ иакинфꙋ и шарлату и кармазинꙋ из бѣлого шолку сꙋканого (Біблія, 15б); ꙋчинишъ ꙋбер ст0483ы, в котором были посвꙗцоны тым ѡбычаем, напервеs сподне ꙋбране. абы было лнꙗное што намꙗкшое бѣлого лнꙋ сꙋканог вышивано (Бельск., 51б).
с. 61
Суканька гл. суконька
с. 61
Сукати дзеясл. Сукаць, звіваць. проскурня завжды свѣчи сукати маетъ и продавати (АВК, VII, 8, 1526).
с. 61
Сукельный прым. Сукальны. побрали … сукня черленая женьская, рад сукельный черленый (АВК, ХХХVI, 58, 1582).
с. 61
Сукенка гл. суконька
с. 61
Сукенный гл. суконный
с. 61
Сукколекторъ гл. суколекторъ
с. 62
Сукколлекторъ гл. суколекторъ
с. 62
Суккцесыя гл. сукцесия
с. 62
Суклитъ гл. сунклитъ
с. 62
Суколлекторъ гл. суколекторъ
с. 62
Сукманиско, сукманишко наз., памянш. ад сукманъ. вкравшы въ Микиты Андреевича райцы две кошули женцкихъ и сукъманишко старое одно … все продалъ Васкови Хлебникови (ИЮМ, VIII, 282, 1609); ꙗкѡ гды бы ꙗкій кроль, нашол бы оубогꙋю ошарпанꙋю дѣвкꙋ, не дбаючи вsстыдꙋ, знѧвши зs ней спросныи сꙋкмниска брꙋдъ, и калs ѡмылъ (Мак., 252).
с. 62
Сукманный прым. ад сукманъ. я ему … дал бы продоват на себе штучку твилиху, строки сукманные (АВК, ХХХIХ, 271, 1579).
с. 62
Сукманъ наз. Сярмяга. ото ми узялъ сукманъ и боты Мошко и поѣхалъ (АВК, ХVII, 104, 1539–1540); сꙋкманъ синиs люньскиs поношоныs (КВС, 530б, 1552); далъ есми ему сукъманъ люнский чырвоны (ИЮМ, ХХХII, 147, 1578); котлов, которыми дей мед ношоно, два, труб дей меденых … сукманов люнских синих два (АВК, XXXVI, 59, 1582); украдено зъ спижарни сукмановъ два (АВК, ХVIII, 68, 1589); у Ивана Гуньковича, боярына, взяли … сукманъ Люнскій (АСД, I, 177, 1590); у Рамана взято яловицу гнѣдую, корову дойную половую, сукманъ серый (АВК, II, 264, 1599); съ клети украдено … сукъманъ люньскій (ИЮМ, VIII, 262, 1600); сукъманъ бурнатный фаленъдышовый, справленый за осимъ копъ грошей Литовскихъ (ИЮМ, ХХI, 280, 1626); я за полшосты копы купила была сукъманъ (ИЮМ, IХ, 304, 1637).
с. 62
Сукниско наз. Верхняе суконнае адзенне. взѧла собѣ за мꙋжа оубогого, подлого рожаю, и шпетного, сꙋкнисками пошарпаными ѡдѣтого (Мак., 66–67).
с. 62
Сукно наз. Сукно. колиж которыи мещанiнъ а любо сꙋкна а любо иныи торговли а которомꙋ земленiнꙋ без запiсѫ поверит а оу право с нимъ поидет тогды имееть тотъ мещанiнъ добрыми людми на нег досветчит (Вісл., 18б); повелѣл ... мꙋчитель. соукномъ ... ѡтирати раны ее (Чэцця, 86–86б); кухару Иванъцу 7 локотъ сукна стучного з мыта Ковенъского (КЗ, 202, 1441–1480); конюху Пашъку 7 локотъ сукна штучъного (Там жа); ижъ бы ѡни познали въ него лицомъ сукна свои (КСД, 817, 1513); он научившисіа у мене ремесла, то ест фарбованя сукон (ИЮМ, ХХХII, 69, 1578); длꙗ лѣпшое ѡхоты их накꙋпил был в полщи сꙋкна бѣлог велми мног (Стрыйк., 617); Тченiе: Ткане, полотна, или сꙋкна (Бяр., 174); староста … раны ей ѡстрими черепъи и сꙋкномъ натират казал (Зб. 82, 439); тое жъ сукно якъ купили выпили меду кгарцы три (ИЮМ, I, 37, 1679). ◊ С у к н о а н г л и н ъ с к о е (а н и г и л ь с к о е, б р а с л а в с к о е, в о л о с к о е, в р а ц л а вс к о е, г о л е н д е р с к о е, ж и т о м ъ с к о е, к а н б а р с к о е, к г е р л и ч н о е, к г и л н с к о е, к г л о ц к о е, л а м б а р с к о е, л е т с к о е, л и т в и ц к о е, л ю н д ы ш о в о е, л ю н с к о е, м а х а л ь с к о е, м а х о л ь с к о е, м о с к о в с к о е, м у р а вс к о е, н а р н я н с к о е, н е м е ц к о е, н о в г о р о д с к о е, н а с т р а д а м с к о е, р и з с к о е, р о с л а в с к о е, ф р е л и н ьс к о е, ц в и к о л ь с к о е, ч е с к о е i iнш.) – назвы гатункаў сукна, вырабленага ў пэўнай мясцовасцi. Ѳедьку Олешковичу 7 локотъ сукна махолского з мыта Новгородского (КЗ, 200, 1441–1480); Ѳедьку Каланътаеву 7 локотъ сукна махальского з мыта Менъского (Там жа, 201); Сеньку 7 локотъ сукна кгилнского з мыта Луцъкого (Там жа); Миколаю по 7 локотъ сукна Житомъского з мыта Ковенъского (КЗ, 201, 1441–1480); рачъку семъ локотъ сукна анигильского з мыта Берестейского (Там жа, 202); князю великому Тферскому дано … два поставы сукна Махалского (АЗР, I, 109, 1486); пану Яну Заберезинъскому … поставъ сукна улемъскій з мыта Берестейского (КЗ, 230, 1486); Зеньку Евлашъковичу … поставъ сукна акглинъскій въ скарбе (КЗ, 273, 1487); пушкару Кіевъскому Сикъсвиршу 7 локотъ сукна англинъского з мыта Луцъкого (Там жа); коморнику Копытовъскому 7 локотъ сукна настрадамъского з мыта въ Берести (КЗ, 291, 1488); 7 локотъ сукна акгинъского (Там жа); Водорацкому 7 локотъ сукна анъкгелского зъ скарбу (Там жа, 315); другимъ двумъ царицамъ, по сукну фрелиньскому а по мохольскому (АЗР, I, 165, 1496); пять суконъ люньскихъ (Там жа); шесть локотъ сукна цвикольскаго (Арх. ЮЗР, III-1, 1, 1503); двадцать чотыри локти сукна трицкого (Там жа); семъ поставов сукна норского (ПГ, III, 41, 1509); Оранскому на отправу, какъ съ Орды прышолъ, 12 копъ, а сукно парпянское (Арх. ЮЗР, VIII-5, 453, 1532); два поставы сукна канбарского (Там жа); 5 поставовъ сукна рославского (Там жа, 458); сем локоть сꙋкна лꙋнъского (КВЗС, 17б, 1537); зъгинуло … седло с коня и корватка сукна ческого (АВК, ХХI, 22, 1555); он ... пограбил у мене ... ермакъ белы московского сукна белого (АВК, ХХХIV, 34, 1578); взято … барву сукъна чырвоного кгерличъного (АВК, ХХХVI, 22, 1582); отъняли напервей сукню новую сукна литвицкого (АВК, ХVIII, 35, 1582); взяли дей шест, шубку кроликовую, сукном муравским крытую (АВК, ХХХVI, 58–59, 1582); вкроилъ есми ей сукню сукна летского за полтори копы грошей (АВК, ХVII, 241, 1590); шубка белинная крытая сукномъ люндышовымъ чорным (Там жа, 169); кгерміакъ бѣлый сукна Волоского (АВК, VIII, 465, 1593); Осипъ, Павловъ зять укравъ у Грышка Олисеевича сукна ламбарского поставцовъ чотыры (ИЮМ, VIII, 283, 1609); сукна кглоцкого, чырвоного тры чверти (ИЮМ, ХХI, 422, 1625); тежъ маю въ себе поставъ сукна синего, ризского (Там жа); купили сукна полштучокъ туркусового (ИЮМ, I, 37, 1679); Тимоху челяднику сукна врацлавского, локтей полсема (ИЮМ, I, 222, 1682); сукна браславского поставовъ два (ИЮМ, V, 36, 1688); капътуръ сукна голендерского, влосовый, лисами подшытый (ИЮМ, VI, 144, 1689); купили сукна керънового локтей пять (ИЮМ, ХIII, 57, 1699); с у к н о к а р а з е е в о е (к а р а з ы е в о е, к о л д р ы ш с к о е, к о л т р ы ш о в о е, п о р п ы я н с к о е, п у рп у р ы я н с к о е, т у з и н к о в о е, у т е р ф и н о в о е, ф а л ю нд ы ш о в о е, ш т а м е т о в о е i iнш.) – гатункі сукна. поставъ сукна колдрышского (Арх. ЮЗР, VIII-5, 454, 1532); взяли моцъю кожухъ мой кроликовый сукномъ пурпурыянскимъ гвоздиковымъ критый (АВК, ХХI, 53, 1555–1565); колнеръ горла лисьего, сукномъ зеленымъ штаметовымъ крытъ (АВК, ХХII, 73, 1555–1565); тры шубки подбитые – одна волками подбита, сукна порпыянского зеленого (АВК, ХХI, 257, 1556–1557); на ихъ слуги и дьяки обеюмъ по поставу сукна колтрышового (КПД, 566, 1557); шуба лисяя сукъномъ утерфиновымъ критая (АВК, ХХХI, 181, 1577); чуга фалюндышовая чырвоная подшытая сукном немецким темънозеленым (АВК, ХХХVI, 23, 1582); колъпакъ сукна чорного фалюндышового лисами подшытый (Там жа, 291); маетъ дати имъ замужъ идучы по сукни верхней сукна люнского (АВК, ХХIV, 406, 1583); сукъна каразыевого локотъ петнадцат (АВК, ХХХI, 154, 1593); цена речамъ ... ѡдежы належачим ... за локоть сꙋкна простого сермꙗжного три грошы (Ст. 1588, 516); пряжи льняное два каменья, сукна самодѣльского локотъ двадцать пять, волны рунъ одинадцать (АВК, VIII, 486, 1599); жупаны два, одинъ сукна каразеевого (ИЮМ, VIII, 283, 1609); тому жъ Федору … сукна тузинкового локтей пять (ИЮМ, I, 243, 1682).
с. 62
Сукня наз. 1. Верхняе мужчынскае і жаночае адзенне. тот мает оу него оузѧт … любо мѧтель а любо сꙋкню (Вісл., 37); в клети взято … три копе локоть полотна кужелю, сукъня жоноцка колтришовая, сукня музкая ческая (АВК, ХХII, 125–126, 1560); то естъ маетъ дати имъ замужъ идучы по сукни верхней сукна люнского (АВК, ХХIV, 406, 1583); познай если то есть сукнꙗ сына твоего (Біблія, 86); ꙋ порꙗдных законников ѡдыsмуют все речи свѣцкие которые з собою принеслъ ꙗко пѣнꙗзи сꙋкни (Зб. 261, 75б); тым часом братꙗ козла забивши, и сꙋкню иѡсифовꙋ в его крови ꙋмазавши послали до ѡтца (Бельск., 27); если тѧ хто потѧгнетъ на сꙋдъ жебы взѧлъ сꙋкню, ѡддай емꙋ и плащъ (Мак., 184); Риза, рл0483ѳ. Верхнѧа сꙋкнѧ (Бяр., 216); такоs светобливости был, ижъ вси се ꙋбегали, абы се сꙋкнеs его доткнꙋтисе могли (Зб. 255, 155б); старецъ ꙗкѡ мечемъ пробитый крикнꙋлъ роздерши на собѣ шаты: то есть сꙋкнѧ сн0483а моегѡ (Хран., 61б); за роботу верхней сукни и жупана и убіоровъ кравцу заплатили зол. г0483 (ИЮМ, ХIII, 57, 1699). 2. Жаночая сукенка. сукня кнежнина, бурнатного ѡксамиту, на золоте (КСД, 600, 1509); сволокла есми исs себе сукню свою, и како облекусѧ в ню (Скар. ПП, 7); ѡни … взꙗли с клети … кꙋбелъ с платьемъ а в кꙋбле две копе грошеs а две сꙋкни женьскихъ (КВЗС, 64, 1533); того жъ часу вкроилъ есми ей сукню сукна летского за полтори копы грошей (АВК, ХVII, 241, 1540); побрали … скатерть новая, сукня черленая женьская (АВК, ХХХVI, 58, 1582); маетность того войта забраная, то есть, меновите: … сукню жоноцкую колтрышовую, жупицу лунскую (АВК, II, 266, 1590). 3. мн. Верхняе адзенне. сынове мои ей на сестры свои маютъ давати … платье бѣлое и сукни походныя (АВК, ХVII, 407, 1556); сына Кутенского Ѳедора позбивали и зъ суконъ его, которые на онъ часъ на немъ были, облупили (АВК, II, 229, 1580); люд ввес где ег вѣдел, тиснулъсꙗ дотыканꙗ подолку сꙋкен его (Зб. 81, 50).
с. 65
Сукняный прым. Які мае адносіны да сукна. ризы сукняныи, а другіи полотняныи (АЗР, I, 137, 1494); риза сукнѧна или плотнѧна (Скар. КЛ, 26б); в той скрыни … китликъ чорный сукняный (АВК, ХХI, 194, 1556–1557); штаны сукняные (АВК, ХХХIХ, 277, 1579); феску дворнику купили … шапку кораліовую зъ баранкомъ и рукавицы сукняные (ИЮМ, I, 23, 1679).
с. 65
Суковатый прым. Сукаваты. выпадали на нѣх … мстители. которые киsми сꙋковатыми шии их ламали и головы били (Зб. 107, 105); Анъфимъ ст0483ыs … на ѡстрых шкорꙋпах положоныs и сꙋковатыми дꙋбцами был битыs (Зб. 752, 7б).
с. 66
Суколекторъ, сукколекторъ, сукколлекторъ, суколлекторъ наз. Памочнік зборшчыка падаткаў. [Богдан] до него пришодшы, яко до суколектора … заплатил серебщину водлуг универсалу (АВК, ХХХIХ, 579, 1579); подстаростего и суколектора побору его королевское милости Жытомирского и всего обрубу около Житомира, которого есмо уси огледали, ижъ былъ вельми збитъ и зраненъ (АСД, III, 59, 1595); оповѣдалъ и обтяжливе жаловалъ панъ Миколай Сеньковскій, дворянинъ его королевское милости и арендаръ мынцы Виленской, черезъ суколектора своего мыничного пана Мойзеша Лазаровича (АВК, VIII, 504, 1618); на томъ, яко его милости ксендзу Жосленскому, сукколекторови его милости отдавалъ (АВК, ХХVIII, 260, 1646); справа ... о невыдане и непоступене сукколлекторомъ (АВК, XXVIII, 386, 1662); у Городнѣ актыковаласе справа урожоного Леонарда Потѣя, и невѣрныхъ жыдовъ Якуба Ярмошкевила и Ошера, сукколекторовъ урожоного судьи (АСД, II, 83, 1683); въ теперешнемъ року 1684, зостаючи рочный бурмистръ надъ важницею и капщинаю суколекторъ, теды отъ него за важницу и капщину приходило решты золотыхъ триста семдесятъ шесть (ИЮМ, II, 170, 1684); заплатилъ за медъ, што зъ розными особами, и мяновите, зъ суколлекторомъ и зъ канцелярыстами (ИЮМ, ХI, 170, 1697); его милости п. Кухновскому, суколлекторови податку шеснасто злотового поборцовъ Оршанскихъ, квитового дали (ИЮМ, ХХI, 17, 1711).
с. 66
Суконка гл. суконька
с. 66
Суконница наз. Крама, дзе прадаваліся суконныя тканіны. под которым жо ратушом будуть мѣти суконницу, и иные крамници, и ятки хлебъные, и комору постригальную (ПГ, III, 60, 1509); абы ратушу справили на мѣстѣ годномъ, подъ которымъ жо ратушомъ будуть мѣти суконницу (АЗР, II, 77–78, 1510).
с. 66
Суконный, сукенный прым. Суконны; які мае адносіны да сукна. кобаты два сꙋконныи голубыи (КСД, 263, 1516); Войтехъ Въснарский … взялъ с клети пражи полотняной клубовъ сорокъ, сукенное н0483 (АВК, ХХI, 232, 1556); шапочники … шапки аксамитные и суконные шыють и робять (АСД, I, 158, 1582); клумокъ сукенный, кошуль двѣ (АВК, VIII, 467, 1593); украдено … пражы суконное мотки два (ИЮМ, VIII, 262, 1600); укралъ у Кондрата Микулинича убрани люнскихъ двои суконные, одни новые, а другіе старые (ИЮМ, VIII, 283, 1609); платок албо шмата, так сꙋконsнаѧ ꙗкъ и полотеннаѧ (Бяр., 141); рукавицы суконныя золот. одинъ и асмак. десять (ИЮМ, I, 222, 1682). 2. Які служыць для вырабу і продажу сукна. такъже постриганя сукон который оу мѣсте могут быти чотыри ятки суконные (СДГВ, 5, 1432); постановенье и порядокъ цеху и братства сполного шапочницкого аксамитного и сукенного ремесла … во всихъ пунктѣхъ и артикулѣхъ при моцы оставили есмо (АСД, I, 164, 1582).
с. 66
Суконька, суканька, сукенка, суконка наз., памянш. ад сукня ў 1 знач. также дей я выправу ей небожчицы далъ суконку и иншие речи (АВК, ХVII, 340, 1541); суконька одамашки шарое, у костки оксамитомъ брамована (АСД, IV, 228, 1569); адам … потом сꙋконкꙋ подлꙋю козлюю взꙗл а не рошкошною (Зб. 261, 153); матка его чинила ему двоистую суконку малую (Біблiя, 302); на ринок его ꙗвне ꙋказали, и в короткоs сꙋконце наполынагого на велблюда всадили, ремесники и посполство ꙗко пчолы и шершни на него се пꙋстили, били, соромотили, кололи и плюгавствы поливали (Бельск., 382б); правдивыs иѡсиѳъ … взористою бозскои и людзкои натꙋри сꙋконкою приѡдѣетсꙗ (Зб. 259, 653); возница вельми се ꙋлекнꙋлъ, видꙗчи же в св0483тымъ феѡдосию не сꙋканька лиха: Але св0483тбливост, ксенъжента паненента и сенатори рꙋские чтили (Пралог, 643б); возница ѡбачивши на ст0483омъ феѡдосии … сꙋкенкю ледаꙗкою внималъ его быт жебракам ꙗкогось (Там жа, 643–643б).
с. 67
Сукоръ наз. Цукар. дали на харчъ … голова сукъру фунты три (ИЮМ, ХVII, 64, 1710).
с. 67
Сукцесиве, сукцессиве прысл. У спадчыну. подалъ листъ прывилей … дворанину его королевской милости скарбу великого князства Литовского, подгородничому Виленскому, сукъцесиве належачый (АВК, ХХIV, 289, 1566); ижъ о едну речъ идетъ, кгдыжъ о добра, по Мелешку позосталые, кому бы сукъцессиве належати мели (ИЮМ, Х, 288, 1656); право мети хочетъ, жебы не побочные, але въ простой линіи идучые, то естъ, сынове и цорки по родичахъ своихъ добра сукъцесиве брали (Там жа, 289); теперь жалуючому его милости ксендзу Зеленскому ... и Берестейскому, сукцесиве сталое и належачое ... о вины правные и шкоды, наклады (АВК, ХV, 932, 1681).
с. 67
Сукцесия, суккцесыя, сукцессия, сукцесыя наз. Спадчына; пераемнасць. геретикове … не хотѧтъ абы се хто ѡгледалъ на сꙋкцесию порадныхъ пастыреs (Унія, 43); хотечы такъ наꙋчать ꙗко ѡт апостоловъ светыхъ подано и в писме светомъ ꙋмоцнено и ѡд ѡтцовъ светых старожитныхъ греческихъ и латинскихъ сꙋкцесыею и въстꙋпованьемъ порѧдънымъ зоставлено ѡдъметаючи новины и наꙋки геретыцкие здавъна ѡт ѡтцовъ светыхъ проклѧтые (Бер. саб., 22б–23); Рꙋрика, Трꙋвора, и сенеꙋса в кнꙗзствах своих новгородских, псковских зборских и бѣлоѡзерских пановат пишꙋт ѡт тых порꙗдок и сꙋкцессиꙗ певнаꙗ. Такъ рꙋс всꙗ и великие кн0483зеве литовские проводꙗт и выводꙗт далших и давнѣsших початков народꙋ своего (Стрыйк., 434б); погледи на чотыри священные патрѵярхи и пастыри истинные церкве Христовы, яко, межи оными безбожниками мѣшкаючи, ани вѣры, ани сукцессіе порядное не стратили (Пыт., 8); Его кр млсть ꙋстꙋпꙋет сꙋкцесыs и права своего дедичъного (ККСС, 80, 1615); на кого жъ бы сукцесыя мѣла спадать … на его милость пана маршалка смерть, певне не на попадью (АСД, III, 123, 1631); Приемничество: сꙋкцессіа, кꙋмовство (Бяр., 124); каплани зs Аарона и поколѣнsꙗ леви не ꙋстали, и сꙋккцесыꙗ их никды сꙗ не прервала (Выкл., 81); панъ Левъ Рагоза и пани малжонка его милости … пану Дмитру Рагозѣ … дѣткомъ и потомкомъ ихъ по животахъ своихъ записали, по которыхъ теперь его милости пану Мирославу Рагозѣ яко по родичахъ сукцесія належитъ (АВК, ХII, 470, 1679); крижъ древняный рзненый единъ для сукцесыи маетъ зостать при катедре (ИЮМ, Х, 425, 1686).
с. 68
Сукцесорка, сукцессорка наз. Спадчынніца, пераемніца. Мають панны законные монастира Борколабовского теперешніе и по нихъ наступаючіе сукцессорки … добровольне держати и спокойне уживати (АСД, II, 76, 1562); вже отъ даты въ семъ листѣ фундушу нашомъ нижей описаноѣ, акторками и поссессорками они сами и ихъ сукцессорки отъ насъ узнаваны быти маютъ на вси вѣчные часы (АЗР, IV, 522, 1631); по детяхъ, яко матку и найблизъшую сукъцесорку, присудить и узнати рачили (ИЮМ, Х, 289–290, 1656); припала справа … зъ докладомъ … панны Анны … воеводянки Виленской, по родичу ее милости не только маетности Заблудовя, але и всихъ добръ сукцессорки (АВК, I, 90, 1664); толко взглядом старшенства малженского, а малжонкою его Хавою яко сукцесоркою добръ по зошломъ Хасицу Яхичу позосталыхъ (АВК, ХХХI, 417, 1671).
с. 68
Сукцесоръ, сукцессоръ наз. Спадчыннік, пераемнік. того юлiа соукцессоръ авгꙋстъ, хотѧ тежъ мсць который первѣй сеѯтилемъ звано, ѡт своего именьѧ авгꙋстомъ называти казалъ (Апакр., 47б); теды хочай жебы и такъ было, кгдыжъ сила и иншихъ церемоній маемо … лечь то за часомъ и потребою костелъ презъ сукцессоровъ апостолскихъ принялъ и уживаеть того набожне, посполу зъ ыншими костелными церемоніями (Пыт., 77); теперешниs державца неменъчынскиs ꙋрожоныs кавачынскиs и сꙋкъцесорове его крем жадного затрꙋдненъꙗ выдават повинни бꙋдꙋтъ (ККСС, 355, 1615); ѡт ихъ правsдивых сꙋкцесорѡвъ, вsцале, а ненарꙋшене захованых, и Ст0483ыхъ вsселенsских, дх0483омъ ст0483ымъ събраныхъ, събѡровъ, канѡнами конsфиръмованых, и мчнчскими крѡвми печатованых, намнейшымs крокомъ не ѡтстꙋпꙋетъ (Карп., 18); кгды Левъ Ісавръ, зs допꙋщенѧ Бж0483ого сцептрꙋмъ цесарsства вsсходнего одержалъ, образоборства ересь показоватисѧ почала: по которого злой смерти, сынъ его Константинъ Копронимъ и царства и Ереси сꙋкsцесоромъ зоставши, сынꙋ своемꙋ зsхазарiю спложономꙋ, таковоюжъ брыдкою смертsю своею врыхле оустꙋпилъ (Калiст, I, 39); безъ поданья нашого и найяснѣйшихъ сукцессоровъ нашихъ, съ посродка самихъ себе (АЗР, V, 6, 1633); зуполне зъ участными належачими сами себе и сукцессоровъ нашихъ зоставуемъ на томъ всемъ (АВК, II, 71, 1638); приказꙋем абы … послꙋшенство намъ епископови своемꙋ православномꙋ и сꙋкцессорѡм нашим ѡт православнагѡ митрополиты Кіевскаго Галицкагѡ и всеѧ Рѡссiи рꙋкоположеніе маючомꙋ вѣчнѣ ѡтдавали (Ст. бр., 20б); панъ Станиславъ Кишка … з того света смертью зшолъ, а … Янушъ Кшика, яко сукцессоръ и дедичъ, тыхъ же Юрья … и Яна Корчагу … запозвалъ (АВК, ХХ, 367, 1664); такъ тежъ абы они сами, помененые особы, потомкове и сукцессорове ихъ того дому безъ въдомости нашое … презъ урадъ свѣцкій въ интромисію подавать … не важилисе (АВК, VIII, 130, 1665).
с. 69
Сукцессиве гл. сукцесиве
с. 70
Сукцессия гл. сукцесия
с. 70
Сукцессорка гл. сукцесорка
с. 70
Сукцессоръ гл. сукцесоръ
с. 70
Сукцессъ наз. Поспех. церкви хсвой ѡтвсель сꙋкцессы настꙋпѧтъ (Сматр., 47); ѡбразъ был малеваныs ѡт лꙋки ст0483го и досталсꙗ был свꙗтому никодимови а ѡто тамъ сукъцессыве. къ господареви христианови (Аб абр., 6).
с. 70
Сукцесыя гл. сукцесия
с. 70
Сукъ I наз. Сук. древо криво и суковъ полно (Скар. ПБ, 20).
с. 70
Сукъ II наз. Тое, што i сокъ II. Тэж оуставуемъ естли бы кому соукъ велъ або з лицом следом пришол в чии дом (Ст. 1529–Ф, 154). с. 70
Сулица наз. Кап’ё, дзіда. иног соулицами прокололи (Чэцця, 252); нарꙗдилис во зброи ис соулицами. и со стрелами (Увар., 108); вземъ сулицу идѧше за человѣкомs тымs Ізsраильтѧниномъ во храмину (Скар. ЛК, 54); чи доходить его мѣчь неоустанными сꙋлица гарношова и панцирова (Зб. 262, 30); тые ѡба витези взѧли сулица и пошли ѡдинъ къ другому (Бава, 163); король зламалъ сулицу на много штукъ (Трыст., 45); у nаrаdylisiа wo zbroi, so sulicаmi y so strelаmi (Бых., 539); давшы ему ранꙋ смертелнꙋю сꙋлицею ѡному ѡлбрымови и ꙋмертвил его (Зб. 752, 79б).
с. 70
Суличинъ прым. Прыналежны кап’ю. на него оузгꙋчит тꙋл блискъ сꙋличинъ и копеиныи: стꙋкомъ и гнѣвом зворошит землю и не повѣрит иже голос трꙋбы (Зб. 262, 29).
с. 70
Султанка наз. Жонка султана. бо сѧ колись в константинополю сꙋлтанка о нем пытала, с которою товаришскій розмовлѧлъ (Апакр., 89б).
с. 70
Султанъ, солданъ, солтанъ наз. Султан. во всихъ сторонах оусточных есть ѡбычай коли который солъдан албо корол который хрестiанский албо сареценскiй до которого мѣста албо села идет. тогды (Валх., 35); што жъ здавна и десюля съ нашими добрими предъки, какъ вы братомъ остали, отъ первыхъ солътановъ, которіе у той чти были (КЗ, 354, 1484); подлѣ приреченья вашого первого, сына своего Магмет-Кгирея солтана въ головахъ и иншихъ сыновъ своихъ, намъ на помочь, а непріятеля нашого Московского, землю его воевати, послалъ еси (АЗР II, 48, 1508); дал его двадцатма Сарацэномъ повести къ солдану ѡтцу своему (Бава, 139); ѡн напервеи далъ имъ цара до ѡрды Солтана, и тот Солътан седѣлъ на царстве (Рач., 334); слышачи то солтан египтꙋ, послал до ... кролꙗ ѡ помоч ѡбецꙋючи емꙋ трибꙋт великиs постꙋпит (Бельск, 395); непріятель крижа святого Христова, Турскій султанъ опановалъ велѣ христіянскихъ панствъ (АЗР, IV, 252, 1605); ѡное сличное панство … пана своего видило на бране алкаирскоs на sме Толомъбеꙋсъ ѡбешоного ѡт селима сꙋлътана царогородског (Зб. 259, 401б).
с. 70
Сульный прым. ад сулица. маеть онъ намъ съ той половины земле на конѣ на добромъ служыти а въ зброи сульной … служыти (РПП, 217, 1519).
с. 71
Сума I наз. Сумка. Живущие пакъ во граде … набрали сs собою стравы, и сумы старыи возложиша на ослы (Скар. IН, 19); ни пакъ вsливают вина нового, вs сумы ветsхие. а есsли пакъ не такъ, то пропукнутсѧ сꙋмы, и вино прольетсѧ и сумы погинуть (Цяп., 11б).
с. 71
Сума II, сумма наз. 1. Пэўная колькасць грошай. ино матцѣ нашой и намъ ся видѣло было, ижъбы братъ нашъ, князь великій его милость, далъ брату нашому королевичу Жикгимонту знаменитую сумму пѣнязми (АЗР, I, 158, 1496); ѡна такъ великое сумы въ него не брала (КСД, 839, 1514); всю часть именѧ своего ѡтчизног або матери с тог в суме пн0483зеи записал (Ст. 1529–Ф, 60); тогды я по моей доброй воли … тотъ помененый дворъ и пляцъ … продалъ есьми … за тую взятую сумму пѣнезей (АВК, VIII, 407, 1577); тꙋю сꙋму пенезеs далъ (Ст. 1588, 9); тогъды ѡнъ бенꙗшъ ждановичъ тое сꙋмы тысеча копъ грошеs емꙋ колонътаю не ѡтъдалъ (КЛС, 1б, 1596); кгды езекиꙗ так великое сꙋмы не моглъ наsты в домꙋ бж0483ом и своем, взꙗл блꙗхи золотые (Бельск., 131б); таковыs спротивъникъ совито великꙋю сꙋмꙋ и заклады … заплатити повиненъ (ККСС, 20б, 1615); поступилисьмо дать суму пѣнезей на вольное уживанье (АСД, II, 50, 1633); богачѣ звыкли сꙋмꙋ великꙋю ѡтдаючи важити гроши разомъ не личечи (Зб. 259, 479б). 2. Агульная колькасць, сукупнасць чаго-н. сума занятя грунтовъ ихъ доброго морги три (АВК, ХХIV, 175, 1554); тыхъ всѣхъ земль его милости въ тые волоки взято кгрунту доброго, середнего и подлого всего сумою волокъ три (АВК, ХIII, 281, 1560); але то соума всего (Апакр., 87); всего сума бору водлугъ давное пробы и теперешнего роздѣлку волокъ петьдесятъ, моркговъ петнадцать (АВК, VI, 189, 1599); сума всих людеs ас0483кє (Еўл., 6); буде благал на нем рожаꙗхъ ваших. свꙗтаꙗ ст0483ым есть гсдꙋ … коли зберешъ суммꙋ сыновъ израsлевыхъ (Біблія, 148); тылко сꙋма тых речиs может сꙗ поведит ѡ которих сꙗ мовило наперод ѡ ꙋмартвеню (Зб. 261, 157); зберите сꙋммꙋ всегѡ згромаженьѧ сн0483о Ізраилевыхъ водлꙋгъ рожаевъ. и домовъ ихъ (Хран., 128).
с. 71
Сумантянка наз. Тое, што i сунамитка. цр0483ь се былъ велми зстарѣлъ, а Ависа сꙋмантѧнка послꙋговала емꙋ (Хран., 281б); прошꙋ, абысь мовила цр0483еви соломѡнови, бо тобѣ ничогѡ ѡтмовить не може, абы мнѣ далъ авесанꙋ сꙋмантѧнкꙋ за жонꙋ (Там жа, 287б).
с. 72
Сумантяныня наз. Тое, што і сунамитка. такъ шꙋкали паненки оздобной во всихъ границахъ Iзраильскихъ, и нашли сꙋмантѧныню ависанꙋ: и привели ю до цр0483ѧ (Хран., 280б).
с. 72
Сумариушъ, сумарыушъ наз. Вынік; рэестр. што ест десꙗтеро бж0483ое приказане. Авгꙋстин ст мовит ест сꙋмариꙋшем всѣ речеи (Зб. 261, 200б); якожъ … пожитки съ тое маетности … на сумарыушъ списавши, нимъ бы самый инвентарь наготоватьсе могъ (АВК, ХХVIII, 237, 1646).
с. 72
Сумбитовати дзеясл. Тое, што і субмитовати. семужъ декретови чуючы ся быти подлеглыми, и зъ обухъ сторонъ оного утвердити и заховати на часы потомные сумбитовали (АСД, I, 280, 1634).
с. 72
Сумежецъ наз. Тое, што і сумежникъ. сумежцомъ, какъ ихъ право, по сътарому вѣдати имъ свое, уходы смотрети (АВК, ХI, 4, 1398).
с. 72
Сумежникъ, сумезникъ наз. Сусед; той, хто жыве па суседстве. иншии земли покупили ꙋ своихъ же сꙋмежниковъ (КСД, 781, 1511); суседи близшие и сумежники тые годнеишие будуть ку сведецъству (Ст. 1529–Ф, 107); поставилъ перед нами кнꙗзь плебанъ светъковъ сꙋмежниковъ семи чоловеков (КВЗС, 25, 1537); который вижъ мой за росказанемъ моимъ тамъ ѣздилъ и сумежниковъ тамошнихъ пыталъ, естли бы тотъ гаикъ ихъ поспольный былъ, або не (АВК, ХVII, 81, 1540); князь Кгардыянъ такъ же зъ руки своее поставилъ свѣтковъ сумезниковъ осмнадцать чоловѣковъ (РПП, 250, 1545); тое дерево бортное продкове Яна Велемовского обхоживали вещолокъ съ нами сумежники (Там жа, 188, 1556); можеть тежъ ѡбмова противъ рокꙋ за позвы подъкоморого ити и такъ сторонамъ в праве стоꙗчымъ ꙗко и сꙋмежникомъ тымъ, кгды хто с пановъ радъ … на съемъ поедеть (Ст. 1588, 350); хто з околичныхъ суседовъ сумежников в тое имение … якимъколвекъ обычаемъ вступовалъ (АВК, ХХХII, 156, 1596); до того ставил довод на держане того кгрунту Боролев девети светъковъ людей добрыхъ суседов околичъных сумежъников своих (АВК, ХХХ, 317, 1606); пляцъ … лежачій тутъ, въ месте Могилевскомъ, надъ озеромъ, объ межу, зъ одное стороны, теперешнего сумежника, Михайлы Романовича Бондара, а зъ другое, улицы Проходное (ИЮМ, IХ, 332, 1638). Параўн. сумежецъ.
с. 72
Сумежно прысл. Па суседстве, побач. третее части Вобулевщызну, чотыры нивы, лежачые сумежно с теми жъ кгрунтами в полю Понатерскомъ … продалъ (АВК, ХХIV, 440, 1584).
с. 73
Сумежность наз. Сумежнасць. в немъ первей было волокъ чотырнадцать кгрунъту середнего, на осадибу инъные земли въ застенъкахъ зостали для сумежъности зъ шляхътою (АВК, ХХIV, 213, 1560); за которою сумежностью я и братья мои не могучы мети покою и поступъку, яки бы могь быть (АВК, ХХХI, 41, 1571).
с. 73
Сумежный прым. Сумежны, які размешчаны побач, паблізу; суседні. Такожъ о бобровыи гоны повѣдали тыи жъ старци: гдѣ берегъ великого князя сумежный зъ боярьскыми (АЗР, I, 69–70, 1453); прудъ отцу ихъ на Светицы сумежной, имъ всимъ его правити и заспу коли надо сыпати (АВК, ХIII, 13–14, 1508); на другомъ мѣстцы, у Косовичъ, земля сумежная съ поддаными его милости господарскими и поповскими (РПП, 143, 1519); ижъ мы … надали есьмо … вѣчно и непорушно, волоки двѣ сѣножати въ Щерсовской пущи за Немномъ, какъ есьмо сами уживали … также и половину луга Древоскипища, сумежную зъ его милостью паномъ Ходкевичомъ (АВК, ХI, 11, 1521); нижли естли бы право мели о землю сумежную а не у одном местцу порозну; тогды и на каждой межи мает сам з шестма светками повинен будет присягати (Ст. 1529, 68); он с суседами … здавна уличку и ворота сумежные мелъ, яко с одного домъ (АВК, ХХХIХ, 9, 1578); забравшы въ опеку свою именичко отчизное, з нимъ Юрьемъ Яновичемъ сумежное … у себе держытъ (АВК, ХХIV, 135, 1583); ѡколо ѡбосланьѧ суседовъ граничныхъ и сꙋмежныхъ кꙋ выеханью на кгрꙋнътъ пенъныs (Ст. 1588, 345).
с. 73
Сумежъ прысл. Побач, паблізу; па суседстве. в сихъ границахъ: … вверхъ того ручея холмомъ, сумежъ съ Зелявницкою землею, рубежами къ рѣчцѣ Ослинцѣ, – съ землею пашною (АЗР, II, 128, 1519); Кононова полянка тежь и зъ замежками сумежь съ Сенютиными Пашевича польми на бочку (АВК, ХVII, 84, 1540); продалъ ѡнъ … землю свою ... подле дороги гольшяньское сумежъ зъ землꙗми его (КВС, 643, 1552); земли пашные и бортные и сѣножати весполокъ, сумежъ и судеревъ съ поддаными господарскими Гатскими мають (РПП, 78, 1552); землю зоставную … онъ зоставилъ мне у повете Городенскомъ у лесе сумежъ з ыменьемъ пана Андрея Воловича (АВК, ХХI, 97, 1555); моркгъ сеножатный … лежачы под Бородчычами, сумеж моркгомъ сеножатным хохла Пилиповича з одное стороны, а моркгомъ … Бориса Ковшевника з другое стороны (АВК, ХХХIX, 491, 1580); оставившы тежъ поле Городищъкое подле тое новины по правой рутъце отъ двора Городищъского тужъ сумежъ с тымъ польцомъ лежачое ку именью ей милости Строчычамъ (АВК, XXXVI, 37, 1582); вси тые нивы сумежами лежать промежку кгрунтовъ брати нашое стрыечъное (АВК, ХХХI, 87, 1591); иж много и на многих местцах то бываетъ же в, суседстве кгрунты зъ кгрунтами, сумеж прилеглые, бывають (АВК, ХХХII, 114, 1596); у другом местцу пры полю своем, лежачом сумежъ зъ кгрунтами Войтковичов … межу содрали и жытом засеяли есте (АВК, ХХХ, 216, 1603); дворъ нашъ власный … надъ рекою Днепромъ стоячій, сумежъ, зъ одное стороны, Микиты Шаповала, зъ другое стороны Митка Шубы (ИЮМ, IХ, 375, 1639).
с. 73
Сумежье наз. Сумежжа. люди и кгрунъты именья … есть в замене … даные в сумежы межы кгрунтами моими Колдычевъскими (АВК, ХХХI, 41, 1571); тою дорогою ажъ по земълю и границу его королевское милости, волости Имемъницъкое, на которомъ сумежъю, подле дороги, и копецъ закопали есмо (ИЮМ, ХХIV, 510, 1634).
с. 74
Сумезникъ гл. сумежникъ
с. 74
Суменье наз. Сумленне. я наипервей опытывалъ светковъ писаревыхъ подъ суменьемъ ихъ (АВК, ХVII, 395, 1541); такъ мы, будучи напродъ на Створителя Бога и на светую справедливость, на суменья свои памятуючи, промежку ими угоду слушную досконалую вчинити есьмо обвезали (АВК, ХI, 26, 1556); обецоуемо тое собѣ под вѣрою сꙋменьемъ и поцтивостѧми нашими за насъ и за потѡмки наши, же тымъ митрополитѣ и владыкѡмъ черезъ декретъ осꙋжоным не подлѣгати (Апакр., 16); на рокахъ судовыхъ земскихъ … постановившисе … панъ Петръ Кохлевскій … а руку водлугъ конституціи о фундованью и лекгованью добръ на костелы написаное до перси приложивши и суменьемъ обовезавшисе, же не чужую сумму на добра свои вноситъ … тотъ листъ и все што у немъ впражоно, призналъ (АВК, ХII, 448, 1638); [жона] не могла пораховаться зъ суменемъ, мусило такъ стать, якъ тотъ преречоный Брикунъ сказалъ (АСД, I, 339, 1643); абыс таких злостеs перестала ѡ которые и твое сꙋмѣне на тебе взывает (Зб. 752, 512).
с. 74
Сумерканье наз. Змярканне. яко-жъ на тыхъ же копахъ патчерица Мартина Тучы, на име Любка, поведила, ижъ я на сумерканью брала воду, а того Михайла видела (АВК, ХVIII, 93, 1592).
с. 75
Сумеркъ наз. Змрок. я еще за часу передъ сумеркомъ пошолъ есми въ иншый дворъ до гумна и тамъ положывшысе подъ осетью спалъ есми (ИЮМ, VIII, 362, 1620); сами до дворовъ своихъ, не могучи южъ далей по дворахъ искати для сумерку наступуючого, пошлисмо (ИЮМ, VIII, 389, 1623).
с. 75
Сумеский гл. суместный
с. 75
Сумесникъ наз. Той, хто ажыццяўляе што-н. разам, супольна з кім-н. къ тому соножать … концомъ однымъ къ дорозѣ, которая дорога идетъ изъ Клевицы пани Витепское бывшое до села Наркевичъ, а другимъ концомъ къ соножати … тамъ, гдѣкольвекъ сать и передъ тымъ бывало зъ ихъ сумѣсниками (АВК, ХIV, 352, 1589).
с. 75
Сумесный гл. суместный
с. 75
Суместно прысл. Сумесна. mу … pozwołyły iesmo y k tomu dworyszczu … sumestno z tymy ludmy ieho wsindy prorobki zemlennyi y derewo bortnoje czynyty (Пін., 21, 1513).
с. 75
Суместный, сумеский, сумесный прым. Сумесны. разобралъ гумно нашо сꙋместное (КСД, 367, 1516); тогды з них годнеишии из ыменѧ их суместног ѡдин межи нами маеть воину служити (Ст. 1529–Ф, 21); боꙗринъ … нам листъ ѡповедал ѡ лес сꙋмесъныs (КВЗС, 12, 1533); ехали есмо з дровами з леса своего сумеского … то пакъ возный повѣту Слонимского Станиславъ Михайловичъ (АВК, ХХII, 189, 1565–1566); ѡ землю ѡбрубную и теж ѡ суместные земли ꙗкъ мают довод чинити (Ст. 1566 I, 74); от кургана простымъ трыбомъ до лозы, которая середъ поля стоить, от лозы теж просто трыбомъ до дубровы суместное (АВК, XVIII, 160, 1582); кони мои на звыклыхъ паствискахъ на суместъномъ кгрунте … пограбилъ (АВК, ХХVI, 46, 1585); ѡ лесъ сꙋмесныs и ѡ проробки (Ст. 1588, 365); стодола у мѣстечку Крайску; церковь сумѣстная и попъ (АВК, ХIV, 375, 1590); граница того села описана быти не могла, ижъ грунтъ сумѣстный съ селомъ тые жъ Гомельскіе волости съ Тереничами (АЗР, V, 57, 1640).
с. 75
Сумка наз. Сумка; выраб, прызначаны для нашэння чаго-н. ꙗ емꙋ далъ заховати сумки свои (КСД, 352, 1516); сꙋмsкы грошеи вsзѧлs съ собою (Скар. ПС, 14); взꙗли ꙋ слꙋжебъника нашого ꙋ павъла кгабрыꙗловича сꙋмки а ꙋ сꙋмъкахъ десꙗть копъ грошеs (КВЗС, 71б, 1538); передъ вынятьемъ Стародубу въ годъ достался мнѣ съ товарыши моими конь и зъ сумками отъ Москвитина (АВК, ХVII, 62, 1539); згинꙋло … седло епанча сꙋмъки а ꙋ сꙋмъкахъ были две сорочки (КВС, 592, 1552); Янъ Млодяновскии первей того на жалобу передо мною менилъ, якобыхъ, едучи отъ пана своего с Польски, с тыми талярми и золотыми, которыи поведилъ быты у сумкахъ (АВК, ХХI, 201, 1556–1557); в возе дей было речей сумъки, в которых дей было грошей готовыхъ копъ петнадцат (АВК, ХХХVI, 76, 1582).
с. 76
Сумленье наз. Сумленне. ямъ ихъ подъ сумъленьемъ ихъ навпоминалъ (АВК, ХVII, 387, 1541).
с. 76
Сумма гл. сума II
с. 76
Сумнеливый прым. Сумленны. былъ бо ст0483ыи иванъ. тихъ соумнѣливъ (Чэцця, 129).
с. 76
Сумненье, сумнение наз. Сумненне. подкомореи нашь под своею честію и под своимъ сꙋмненіемъ имееть пріпꙋстіть ко досветченію (Вісл., 42); мають бояре тую помочъ класти, коли мы ихъ пожадаемъ, по той нашой присязе … подъ сумненьемъ, безъ нашого шкодъного, кажъдый по силе (КЗ, 410, 1486); водлꙋгъ сꙋмъненьꙗ своего поведили (КВЗС, 169б, 1540); на томъ тая старица бралася къ присязѣ, хотячи того сумнѣньемъ своимъ доправити (АЗР, III, 49, 1553); такъ я … постерегаючы в томъ веры и сумненья моего … казаломъ земли его отчызное выморкговати (АВК, ХХIV, 292, 1567); мне онъ вымъбару своего с товаромъ тымъ не злецалъ и ключа не давалъ, и наказникомъ от него не был, чого дей готов естемъ сумъненемъ своимъ поправить (АВК, ХХХIХ, 170, 1579); въ манастыру старшимъ быти не хочу, и волю простымъ чернцомъ гдѣ индѣй быти, а наветъ жебровать, а сумнѣнье свое чисто заховать (АЗР, IV, 158, 1597); сумнене внет грызти почало (Зб. 261, 82); ꙋмыслилисмы заправды вас ѡт всего подоsзренꙗ выступку вызволит, але вы ꙋмыслили есте противност намъ, ꙗко свѣдчит сумнене ваше (Алекс., 12б); подъ обовязкомъ сумнѣнья своего яко на светой сповѣди все по достатку сказати муселъ (АСД, VI, 113, 1608); рекли теды бѣси, ѡбѣцꙋи то намъ под сꙋмнѣньемъ твоимъ (Мак., 15б); Совѣстs: сꙋмнѣнье, разꙋмs (Бяр., 153); ꙋтѣхи жаднои не мѣлъ, бо былъ злого сꙋмъненꙗ (Зб. 259, 501б); так тые злыи а шкарадые помыслы болшъ ниж пꙗтнадцат мсцеs, сꙋмнѣнье и дш0483ꙋ мою грызли (Зб. 752, 563).
с. 76
Сумнити дзеясл. Тое, што і сумнитися ў 1 знач. Гды бы сѧ пріѧтелеви Кролевскомꙋ … Королем зостати и коронованомꙋ быти придало; намнѣй бысь не дивилъ и не сꙋмнѣлs зs новости той речи, бо сѧ часъ немалый вs секретахъ королевскихъ обиралъ (Мак., 178).
с. 77
Сумнитися дзеясл. 1. Сумнявацца, адчуваць сумненне, няўпэўненасць. Аще кто лишенs предмдрсти, да просить ѡт бг0483а дающаго всѣмs просто, и дастсѧ ему, да просить же вѣрою ничто же сумsнѧсѧ (Будны, 177); которыи бы над которого мѣл быти старѣйшіи, сꙋмнюсѧ (Апакр., 94б); Недоꙋмѣватиса: сꙋмнитисѧ (Бяр., 91). Параўн. сумнити. 2. Перажываць хваляванні, цяжкасці. ꙋсꙋмнѣваюсѧ: Сꙋмнюсѧ вонsтплю, трвожꙋсѧ (Бяр., 183).
с. 77
Сумниший дзеепрым. у знач. наз. Той, хто сумняваецца. гсь реклъ емоу. што сѧ соумнішии дівіши (Чэцця, 159б).
с. 77
Сумованый дзеепрым. ад сумовати I. умоцованые … доводили, ижъ … повинно давать … зъ особна до того костела зъ решты сумованого збожа канторови копъ жыта двадцать пять (АВК, I, 194, 1664).
с. 77
Сумованье наз. Дзеянне па дзеясл. сумовати I. подълугъ сꙋмованьꙗ врадниковъ нашихъ, полътораста копъ грошеs (КСД, 989, 1517).
с. 77
Сумовати I дзеясл. Падлічваць, падсумоўваць. Ино то все сумовано четыри ласты берковосковъ воску и полтора берковоска воску и три гривеньки (ПГ, II, 37, 1471); сумовала того собе на колько тисячь копъ грошеs (КСД, 1128, 1522); пудъ сумовали по 12 грошей, то есть 2 копѣ и 24 гроши (АСД, I, 33, 1536); описую дочкамъ моимъ … полтораста копъ грошей; а долгу моего властного … семьдесятъ копъ грошей, то всего сумуючи – двесте и двадцать копъ грошей (АВК, ХХI, 122, 1556–1557).
с. 77
Сумовати II дзеясл. Сумаваць, адчуваць сум, смутак. ѡднак за персвазиею витолта сына своего так долго сꙋмовал (Стрыйк., 546б).
с. 78
Сумптъ, сумтъ наз. Кошт, наклад. ходили до п. реента Лешкевича, просечы о пораду, што карта прыслана, жебы у декретъ жыдовскій уложылъ, абы коммисаровъ ихъ млстей въ Могилеве сполнымъ сумтомъ зъ жыдами провидовали (ИЮМ, Х, 132, 1695); до того жъ п. Романовича, писара, ходили въ той же справе, раціоне пановъ комисаровъ, жебы вложоно у декретъ жыдовскій о сполный сумъптъ зъ жыдами въ Могилеве (Там жа).
с. 78
Сумракъ наз. Змрок. врата градова замыкали в сумракъ (Скар. IН, 7); день припозsнилсѧ во тsмахs нощsныхs и въ сꙋмраце (Скар. ПС, 13б).
с. 78
Сумтъ гл. сумптъ
с. 78
Сунаминка наз. Тое, што і сунамитка. приведено барзо цꙋднꙋю дѣвочкꙋ сꙋнаминкꙋ именем ависанꙋ (Бельск., 110б–111).
с. 78
Сунамитка наз. Жыхарка Сунаміта. ѡто сунамитка ѡдна, иди противко еи а речи еи (Біблія, 462); реклъ до Гiозіѧ отрочища своего призови мнѣ сꙋнамитки (Хран., 322). Параўн. сумантянка, сумантяныня, сунаминка.
с. 78
Сунамитский прым. Які належыць Сунаміту. Что соглѣдаешъ въ сꙋнамитsскои, толико полsкы воиска (Скар. ПП, 9); жена сунамитsскаѧ вышла изs земли своеѧ (Скар. ЧЦ, 199б). Параўн. сунийский.
с. 78
Сундукъ наз. Куфар. вы дей, Федоре а Богдане Корниловичи Превалские … взяли дей … сунъдукъ з речми рухомыми (ИЮМ, ХХI, 400, 1598).
с. 78
Сунийский прым. Тое, што і сунамитский. Сꙋнии ѡт того челедь Суниискаѧ (Скар. ЛК, 55).
с. 78
Сунклитъ, суклитъ наз. 1. Вогнетрывалае рэчыва. ѡдно се не ступили на ві0483 локтиs: тое теды мѣсце закрепив алеѯандеръ желѣзными воротами и сунклитом замазав, которого то сунклита ни ѡгон ани желѣзо не имает (Кн. Мак., 46); такъже ворота вдѣлал мѣдꙗныи великiе и замазал их сꙋклитом, а тотъ сꙋклитъ таковъ есть ижs ни ѡгнь не жжет ани желѣзомъ жадным добыт не может (Алекс. 1697, 76б). 2. Той, хто звязаны па рабоце з вогнетрывалым рэчывам. есть оу городе нашем дв0483ица живꙋчи. дъщи нѣкоег соуньклита (Чэцця, 61).
с. 78
Суножки наз., мн. Планкi, якiя замацоўваюць ножкi стала i пад. у каменицу противъную купили на две лавъки дощокъ … и на подставъки подъ лавъки тежъ и на столъ дощку дубовую на старые суножъки (ИЮМ, VII, 242, 1690).
с. 79
Сунутися дзеясл. Сунуцца, перамяшчацца, рухацца. вышедши бѣсы зs чл0483вка вошли вs свинѣ: и сꙋнꙋлосѧ стадо по скалѣ до морѧ (Каліст, II, 136б).
с. 79
Супатровати дзеясл. Прадугледжваць. в каждоs справе сꙋпатрꙋют тры речи (Зб. 261, 116б).
с. 79
Супериоръ наз. Iгумен. Того жъ дня, былъ ксендзъ суперіоръ виленскій (ИЮМ, IХ, 167, 1692).
с. 79
Суперитендентъ наз. Начальнік таможні. листъ его королевской милости упоминальный до его милости пана Цируса Бандинелего, суперитендента (АВК, IV, 29, 1666); суперитендентъ цла его королевское милости (АВК, IV, 210, 1693).
с. 79
Суперникъ наз. Сапернік. же то зъ васни, а подъчасъ и зъ гнѣву за подвигненьемъ того суперника его дѣется (АЗР, IV, 211, 1600–1605); абы каждый, поки на свѣтѣ живетъ, росправился конечне зъ суперникомъ своимъ (Пыт., 56).
с. 79
Суплементъ наз. Дадатак. суплементъ альбо придатокъ до того жъ наказанья (АЗР, V, 207, 1687); зъ порадою и зъ суплементемъ (ИЮМ, ХIII, 44, 1699).
с. 79
Суплетный прым. Сумесны. зособно, обрубъ суплетный зъ Морозовичи, вдолжъ на полмили, и впоперокъ также на полмили (АЗР, V, 60, 1640).
с. 79
Суплика наз. Пісьмовая просьба, прашэнне. Таꙗ сꙋплика в рꙋки кролевскіе ѡтдана ест (Дыяр., 168б); за росказаньемъ пана войта за супликою жолнеремъ вендровнымъ ялмужны дали золотковый одинъ (ИЮМ, I, 33, 1679); одобрали за поданою супликою … золотыхъ чотыри (ИЮМ, I, 210–211, 1682); чернцу зъ Полоцка, за поданою супликою, дали золотковаго (ИЮМ, II, 101, 1684); спевакамъ и вязнемъ, за супликою, выдали золотыхъ три (ИЮМ, IV, 100, 1686); на Борысовъскій монастыръ, за супликою отъ законниковъ того жъ монастыра до пановъ маистратовыхъ, дали золотыхъ трыдцать (ИЮМ, VI, 83, 1689); за картою пана войта, за супликою одного подорожного человека, дали ялмужны зол. одинъ (ИЮМ, IХ, 47, 1692); за поданемъ суплики до цалего маистрату, чернцомъ Слуцкимъ дали зол. двадцать (ИЮМ, ХI, 25, 1697); за розказанемъ п. войта, за супликою студенту Петровскому дали осм. (ИЮМ, ХII, 72, 1698).
с. 79
Супликация, супликацыя наз. Прашэнне. зъ супликацыи мещановъ переслухавшы тыхъ жалобъ зъ обудву сторонъ, тамъ же отъ старосты и войта нашого домовляюся, абы они показали право (Арх. ЮЗР, VIII-5, 351–352, 1605); по крещению ꙋ двереs подали ѡные еп0483кпи сꙋпликацию кладꙋчи ю на сынꙋ цесарском (Бельск., 298б); ѡ то з сꙋпликациꙗми своими на нег ꙋтекалисе (ККСС, 206б, 1618).
с. 80
Супликовати, суппликовати дзеясл. Прасіць аб чым-н. але о то до его млсти пана Яроша Воловича, войта могилевского, суппликовала (ИЮМ, IХ, 220, 1635); ѡ Афанасиs сꙋпликуs еще през ѡбраз моs вs крестѣ кꙋпꙗтицкиs на сеsми пришлом до кролꙗ полского (Дыяр., 163); громада Люленецкая постерегшисе супликовала до его милости (АВК, ХХVIII, 327, 1646); супликовалъ панъ войтъ Шашкевичъ хорый жебы купили кожухъ его служебницы (ИЮМ, IХ, 121, 1692).
с. 80
Суплотъ прысл. Цалкам. судя земский … взял … дом в месте здешънем гдрьском Оникштенскомъ, идучы з рынку ку костелу по правой руце, по конец дому мещанина … Борынского суплотъ прылегълы (АВК, ХХХII, 453, 1596).
с. 80
Супна наз. Асцюк. абы шꙋкали речеs твердых в дотыканю ꙗк сꙋпна ѡстрое (Зб. 261, 153).
с. 80
Суповый прым. Супавы. рыба суповая (ИЮМ, ХХIV, 33, 1713). с. 80
Супокоеный дзеепрым. Супакоены. абы имен[ь]я вси архіепископъи, епископъи … черезъ певныхъ особъ списаны и ограничоны и супокоены были (КПД, 494, 1568).
с. 80
Супокойливе, супокойливо прысл. Супакойліва. тые границы … люди великого князства, супокойливе зъ обѣихъ сторонъ держать (АСД, I, 54, 1546); отъ великое дороги князя Васильевою границою, то есть супокойливо, до Переволоцкихъ земянъ якобы миля (Там жа).
с. 80
Супокойливый прым. Супакойлівы. князя Василья Полубенского граница мала не вся супокойливая (АСД, I, 54, 1546); предъ се тотъ огородъ вышей описаный продажу мою маетъ Федоръ … вечне супокойливымъ обычаемъ держати и вживати маютъ (АВК, ХХI, 166, 1556–1557).
с. 81
Супокойне, супокойно прысл. Спакойна. тыхъ людей кождый на свою часть понести маютъ уборзде супокойне мѣшкать (АВК, ХIII, 14, 1508); вжо тые мѣщане наши Воиньскіе мають во всихъ тыхъ пошлинахъ супокойнѣ а непорушнѣ на вѣчные часы захованы быти (АЮЗР, I, 81, 1531); нехай тыи подданыи наши супокойнѣ будуть захованы (АЗР, II, 221, 1533); то … через колькодесꙗтъ летъ сꙋпокоsне кождыs свою часть держали (КВЗС, 96б, 1538); о томъ бы есте ведали и с тымъ дворяниномъ згодливе а супокойне во въсемъ заховали (Арх. ЮЗР, VIII-5, 26, 1541); на всимъ промежку себе з обудву сторонъ маютъ супокойне ся заховати (АВК, ХХI, 9, 1555); мещане … выручили з везенъя … Овтушка … за которого прырекли, же маеть вжо супокойне жить и вжо маеть перестать того лотровства чинити (АВК, XXXIX, 9, 1578); але кнзь Ахмет, с потомки своими тую продажу мою … совсимъ на вся ... вечъне а супокойне держати и вживати мает (АВК, ХХХI, 91, 1591); тое вечно и супокойно маетъ держати водлугъ першого месту моего (СДГВ, 63, 1619).
с. 81
Супокойный прым. Спакойны, мiрны. которые земли Овдеевские подлуг супокоиного держанья Юхна Воронича положила есьмо рубеж и грань зобопольных людеи, как люди сторонние сознали (ПГ, III, 39, 1508); такъ пакъ дей тые земли по смерти оного Богдана … пошли и спали, чого они и на сей часъ в супокойномъ держаню … держать за выданемъ и зложенемъ (АВК, ХХIV, 18, 1516); што ся дотычетъ замковъ … абы теперешныхъ супокойныхъ часовъ, яко въ роботахъ, такъ и въ наспижованью добрѣ были опатрены и справлены такъ, якъ быхмо часу потребного отъ валкостей непріятельскихъ безпечьни были (АЗР, II, 347, 1538); отъ границы Сосновскихъ наша граница есть супокойная до Жадова верха (АСД, I, 54, 1546); мели … и теперъ того всего ꙋ сꙋпокоsномъ деръжаньи (КВС, 561б, 1552); на тыхъ всихъ именьяхъ моихъ супокойное мешканье до живота своего мети (АВК, ХVII, 433, 1563); которое-жъ еднанье наше вряду земскому объявили есмо и тые листы для супокойнаго мешканья до книгъ уписати дали (АВК, ХХI, 133, 1566–1567); мене дей с тых сеножатей и кгрунтов, з супокойного держанья и ужыванья, выбилъ (АВК, ХХХVI, 241, 1582). Параўн. зупокойный.
с. 81
Суполне, суполна, суполно, супольне прысл. Поўнасцю, цалкам. идоложрець … сотворивъ дн0483овъ .з0483. не ꙗды и ни пьꙗ. ни оуставаꙗ. но сꙋполно славѧ ба0483 (Чэцця, 10б–11); тые гроши вси суполна въ него взяли (КЗ, 681, 1497); дозволяемъ суполне тымъ ся правомъ Майтьборъскимъ судити (Там жа, 744, 1499); дозволяемъ сꙋпольне тымъ ся правомъ Маитборскимъ сꙋдити (КСД, 894, 1516); такежъ тому мѣсту нашому Менскому даемъ и записуемъ и дозволяемъ суполнѣ тымъ се правомъ Маитборскимъ судити и радити (АЮЗР, I, 137, 1552); Яковъ Лашевичъ, самъ ся на доводъ свой сославши, ку потпору того листу и суполна светковъ своихъ не поставилъ (АВК, ХХI, 329, 1558); войтъ повиненъ будетъ пожитковъ нашихъ примножати, и того перестерегати, ижбы справедливо а суполно платы, и доходы наши, и вины, водлѣ теперешнеѣ уставы нашое отдаваны были (АЗР, III, 113, 1561); тые ж пнзи то есть копъ петдесять суполна взялъ (АВК, ХХХIХ, 7, 1578). Параўн. зуполне ў 1 знач.
с. 82
Суполникъ наз. Сусед па полі. встановили передъ нами … суседовъ околичныхъ своихъ, рыболововъ, суполниковъ (АВК, ХVII, 372, 1539–1540).
с. 82
Суполно гл. суполне
с. 82
Суполный, супольный прым. 1. Поўны, цэлы. мы, того досмотревъши съ паны радами нашими суполными (КСД, 609, 1509); старостѣ поступовали … шестьдесятъ и двѣ волоки суполныхъ осѣлыхъ на трои поля (АСД, I, 43, 1536); взꙗвшы сꙋполнꙋю тꙋю сꙋмꙋ пн0483зеs в дꙗдка своего ꙗна листъ своs вызнаныs емꙋ на то дали (КВС, 504б, 1552); который чоловѣкъ двѣма клячами у сохѣ робити будетъ, таковый абы серебщизну отъ суполноѣ сохи платилъ (АЗР, III, 106, 1559); повиненъ будеть воsну слꙋжити на тыхъ же конꙗх, и с тыми жъ зброꙗми, ажъ до сꙋполного роспꙋщеньѧ воsска нашого (Ст. 1588, 54); съ кождое сохи воловое и конское по полукоп[ъ]ю грошей, а съ полсохи … по петнадцати грошей, а хто бы воловъ ани клячъ не мелъ, тогды зъ земли суполъное … по пятнадцати грошей (КПД, 669, 1563); поденщикомъ, десяти человекомъ по асмаковъ шеснадцать, суполного дня наробили заплаты золот. пять и асмак. десять (ИЮМ, I, 245, 1682). Параўн. зуполный у 1 знач. 2. Грунтоўны, вычарпальны. онъ [Пархвенъ] на то доводу супольного не мелъ (АВК, ХVIII, 3, 1560). Параўн. зуполный у 2 знач. 3. Супольны, сумесны, агульны. соуполна право бж0483ественаꙗ (Чэцця, 349б); вставляемъ и даемъ имъ знову ѡбычаs, подлꙋгъ того права Маитборского, сꙋполное ряженье и всю вставу (КСД, 894, 1516); они завжды у суполной вѣрности заховалися ко предкомъ нашимъ (АЗР, III, 15, 1547); яко жъ бо душа со тѣломъ совершенъ человѣкъ, такожде жъ и свещенницы, со людьми суполный союзъ любви имуще (АСД, II, 24, 1605). ◊ С у п о л ь н а я з б р о я гл. зброя; с у п о л н ы е л е т а гл. лето; с у п о л н ы й р о з у м ъ (в ъ с у п о л н о м ъ р о з у м е) гл. розумъ. Параўн. зуполный у 3 знач.
с. 82
Супольне гл. суполне
с. 83
Супольный гл. суполный
с. 83
Супорный прым. Саперніцкі. Граница того села рѣчкою Радовиною уверхъ до супорного лѣса, отъ того лѣса въ рѣчку Теруху (АЗР, V, 48, 1640).
с. 83
Супортокъ наз. Прылада, якой кідалі камяні ў непрыяцеля. Праща: Сꙋпортокъ (Бяр., 117).
с. 83
Супоръ наз. Суцяжнiк. Ажъ бы хто хотѣлъ о дѣ[ди]чьство … габати, а тотъ дѣдичьство справно держить … супоръ имѣетъ быти припущонъ на свѣткы (АЗР, I, 40, 1420–1423); сꙋпоръ имееть бытi прiпꙋщонъ на свѣткы (Вісл., 41б).
с. 83
Супостатно прысл. Супраціўна. мазатисѧ ѡлеи сладкими. подобными. времени том. вѣщь іже ли бы воущие [отъ которыхъ человѣкъ живетъ] соупостатно семѫ (Арыст., 235).
с. 83
Супостатный прым. Супраціўны. егда борѧхомсѧ на велицеи брани. вси соупостатнии побѣгли (Чэцця, 141б); ѡткрыли бь нб0483са грѣхъ его и землѧб сꙋпостатна емꙋ: да бꙋдет заточено ѡбилье домоу его ростекло бы сѧ в дн0483ь гнѣва его (Зб. 262, 20б–21); Александръ сѫпостатно[и] справедливости кривда а правдѣ лож (Арыст., 153).
с. 83
Супостатъ наз. Вораг, непрыяцель. сесь голосъ. наших соупостатов ѡроужие (Чэцця, 41б); о великии иване … боудь намъ помочникъ на соупостаты наши (Там жа, 44); опру лице свое на васъ и падете предъ супосsтаты вашими (Скар. КЛ, 50б); да боудеть ꙗко нечестивыи врагъ мои и сꙋпостат мои ꙗко криведникъ (Зб. 262, 23); прок же еи егда ѡдолееть соупостата своего (Арыст., 171); апслъ рече, Трезвитесѧ ꙗко супостатs вашъ дiаволъ ꙗко левъ рикаѧ ходить искый кого поглотити (Будны, 206); они яко змѣнники и супостаты, присяги господаря короля (АЗР, IV, 146, 1596); ꙗко седм, а не болей, ани мнеи знаидꙋетсѧ, и ꙗко вси … сꙋпостаты цр0483кви Бж0483ой превратно розꙋмꙗючи, против всѣм ѡтц0483ем светым, в тымъ блꙋдѧт (Навука, 7); въ тотъ часъ за счастіемъ вашего царского величества побѣду над супостаты одержали (АЮЗР, ХV, 5, 1658); непрiѧтелемъ бꙋдꙋ непріѧтелемъ твоимъ, и спротивлюсѧ сꙋпостатѡмъ твоимъ (Хран., 100б); врагъ сꙋпостат нш0483ъ нигде началства своего не ростегал (Зб. 82, 304).
с. 83
Суппоновати дзеясл. Дапускаць. урадъ повторе Максима вировадить наказавшы, суппоновалъ ему, розерзненемъ у возу постронковъ, раду его Ивану схованя тела въ землю (ИЮМ, IХ, 339, 1638); урадъ … супъпонуючы, ижъ то не умыслне забилъ (Там жа, 342).
с. 84
Суправне прысл. Спраўна. начнѣмъ молитисѧ бо0483у со слезами. и какже соуправне начнем молитис. также сꙋправне и скончаимо (Чэцця, 296).
с. 84
Супретися дзеясл. Адмаўляцца. о чемъ коли мы сами князи Новосилскіи супремъся, и намъ положыти на господаря великого князя Казимира (АЗР, I, 56, 1442).
с. 84
Суприоть наз. Кіпрыёт. з которых теж сꙋприѡти, кретенсове, калꙗврове … и иншие ѡсѣли, и народами Грецкими намножили (Стрыйк., 421б–422).
с. 84
Супротивитися дзеясл. Тое, што i спротивитися. Никто же возможетs супротивитисѧ вамъ (Скар. ДЗ, 20); супротивилсѧ ему слуга его Замsврии (Скар. ТЦ, 165).
с. 84
Супротивлятися дзеясл. Тое, што i спротивлятися ў 1 знач. гсь гордымъ соупротивлѧетсѧ (Чэцця, 285); княземъ, бояромъ и судиямъ нашымъ не супротивлятисе (ИЮМ, I, 363, 1619).
с. 84
Супротивникъ наз. Тое, што i спротивникъ у 2 знач. покори емоу соупротивника ег (Чэцця, 108б–109); вредилs еси супротивники наше (Скар. ПБ, 27б); или хочеши вѣдати врага своего его прогнание. или победꙋ на соупротивника своего (Плячо, 81б); мечъ и силы наши зъобща повернутся на поганъ бесурманъ, супротивниковъ честного креста (АЗР, IV, 491, 1615).
с. 84
Супротивно прысл. Супраціўна. ѡ ироде нечстивыи. ты соупротивно сотворил (Чэцця, 271б); о0483. ест ари ежи ест соупротивно. и ничтоже да твориши (Неба, 74б).
с. 85
Супротивный прым. 1. Тое, што i спротивный ў 1 знач. пришол. хсъ. как же то бъ0483 истинныи. не ест соупротивенъ во имѧ ѡц0483а. пришол ест (Чэцця, 165б); аще бꙋдеть сꙋпротивно мысль его зашкодитъ шкодою великою (Арыст., 222); говорыли: Мы с Трыщаном не прыимемъ лиха. И былъ имъ супротивныи вѣтръ, и морнары лѧклисѧ и змогалисѧ много и не могли ити (Трыст., 54); вамъ бы прежніе неправдивые, грѣшные и Богу супротивные образцы на сторону отставить (АЗР, V, 34, 1637). 2. У знач наз. Супраціўнік, вораг. цр0483ь … пошол на бои. и силою чстного крста. поразилъ соупротивных (Чэцця, 20); множесsтвомs славы твоеꙗ стеръ еси супротивныхs наших (Скар. КI, 29б).
с. 85
Супротивъ, супротиво, супротиву прысл. 1. Насупраць. Анsгелъ гсдень … стоꙗше супротиву ему (Скар. ЛК, 49); домъ в той стене такъже при земли, светлицы две, супротивъ межи ными сень (Арх. ЮЗР, V-1, 77, 1552); Лiванs … им Горѣ … сꙋпротиво дꙋбравы (Бяр., 292). 2. Наперакор. поиди сꙋпротив мꙋжа безꙋмна и не оувѣдаешь словъ розꙋмных (Зб. 262, 100).
с. 85
Супругъ наз. 1. Пара разам запрэжаных валоў. [слꙋга] … реч. соупрꙋгъ воловъ коупих (Чэцця, 34б); сꙋпруговъ воловъ, пѧтsсотъ (Скар. КI, 4б); онъ ореть въ двунадесѧти супругъ воловs (Скар. ТЦ, 173). 2. мн. Шлюбная пара. ѡт иѡакима и анъны праведных и богобоsныхъ сꙋпрꙋгов ведле тѣла по благовѣщению анъгелскомꙋ (Зб. 82, 9б).
с. 85
Супружество наз. Шлюб. вток. час ... г0483 аѳродит ѡт соупрꙋжества. ѡбида .д0483. ермис брань знаменоует (Неба, 74); Ѡ сꙋпрꙋжествах запрѣщенныхъ аще и непосредствꙋет сърѡдство (Сакр., 17б).
с. 85
Супружница наз. Жонка. Бывый ѡволганый, іакѡ прелюбодействова некꙋ женꙋ, аще и неѧве показано бы се, не может же поѧти ю въ сꙋпрꙋжницꙋ себѣ (Сакр., 17б).
с. 85
Суптелне гл. субтельне
с. 85
Суптелней прысл., выш. ст. ад суптелне. сꙋптелнѣй и глꙋбѣй по здолности силъ моихъ вымовилъ, пилне слꙋхати хотѣте (Мак., 32).
с. 85
Суптелнейший прым., выш. ст. ад суптелный. коли вступовали на высокост гори, нашли там повѣтрее суптелнѣsшое а ден был ꙗсныs (Алекс., 36б); бо дꙋхъ сꙋптелънѣишиs ест нижъ тѣло (Пралог, 518).
с. 86
Суптелно гл. субтельне
с. 86
Суптелность гл. субтельность
с. 86
Суптелный гл. субтелный
с. 86
Суптельно гл. субтельне
с. 86
Суптельне гл. субтельне
с. 86
Суптельность гл. субтельность
с. 86
Суптельный гл. субтельный
с. 86
Супъ наз. Сцярвятнік. вси пsтици чистые ежте а нечистыхъ не ежте. ѡрsла, и нога, сагана, иксиона, сꙋпа ... не имате ести (Скар. ДЗ, 31); нѣкоторые бовѣмъ зs нихъ ѡвцꙋ, иншiе козла, иншiе телца и свинsю иншiе ворона и ꙗстрꙋба, іншiе сꙋпа и орла … и иншiе речи створеные чтили (Варл., 247); Сѵпъ, зр: Гѵѱъ и сꙋпs, и Пилюк (Бяр., 313).
с. 86
Сурианинъ гл. сириянинъ
с. 86
Сурикъ, сурыкъ наз. Мінеральная фарба чырвона-аранжавага ці чырвона-карычневага колеру. за направу печы ... за кафли и за глину, сурикъ и яйца, коштуетъ все золот. семъ (ИЮМ, I, 72, 1679); за полфунта сурику, асмак. десять (ИЮМ, I, 285, 1682); цекглы триста на комину дворнику … мелъ, яйца, сурикъ; усе то чинитъ золот. три (ИЮМ, II, 153, 1684); сурику и яецъ до фарбы на печъ купили золотый одинъ (ИЮМ, IV, 178, 1686); купили сурыку и свецъ за золотый (ИЮМ, VI, 49, 1689); купили сурику до малеваня печи за осм. (ИЮМ, VIII, 147, 1691).
с. 86
Сурма наз. Сурма (духавы музычны інструмент). в трꙋбы сꙋрмы бꙋбны, и во вшелꙗкие игри ꙋдарили (Бельск., 388б); фꙋѧра, дꙋда, сꙋрма (Бяр., 153); перед нимъ и за нимъ трꙋбы различные сꙋрмы и ѡрганы мꙋсикѣискіе (Алекс. 1697, 17).
с. 86
Сурмачей наз. Тое, што і сурмачъ. Особливе машталѣровъ съ коньми поводными зъ бубенницою и сурмачѣемъ коней 10 (ПВЛ, 435, 1567).
с. 86
Сурмачъ наз. Сурмач. Сопецъ: Играчъ, пищалник, сꙋрмачъ (Бяр., 153). Параўн. сурмачей.
с. 86
Сурмитый прым. Сурмяністы. Камен ꙗхонтъ. Иныи черлен и желтъ. и соурмитъ (Арыст., 237–238).
с. 86
Сурове, сурово прысл. Сурова. будь тежъ до кого иншого въ паньствахъ нашихъ посланы, абы были не препущаны, и росказуемо суровѣ, абы таковыхъ людей задерживали (АЗР, IV, 106, 1595); мнѡго прикладовъ маемо того, же и онъ былъ ѡт инших, а подчас не ласкаве, але сꙋрове напоминаи (Апакр., 118); того сурове бичами били (Біблія, 112); бг0483ъ длꙗ тог грехꙋ сꙋрове и целые королевства карал (Зб. 261, 222); андроник вож, и сꙋдалиs на них высланыи, и сꙋрово сꙗ з ними ѡбышли забиваючи их и вѣшаючи (Бельск., 370б); грозно, и сꙋрове мовитъ (Каліст, II, 317б); з ним бꙋдет сꙋрове ѡбходит (Зб. 255, 89); в которомъ то чину животъ ведꙋчи такъ сурово и стисло, же и старшие законъники тому се дивовали (Пралог, 608б); которым они сурове отповедаючы за господарство короля пана … кровю печатоват обецывали (АВК, ХХХIV, 158, 1660); зъ розказаня п. войта, абы сурово старалися овса на прыяздъ пана енарала, теды купили у селе Поливановичахъ мерокъ шестдесятъ (ИЮМ, ХIII, 20, 1699).
с. 87
Суровей прысл., выш. ст. ад сурове. розꙋмѣючи о немъ ижъ можнѣйшимъ сталъсѧ, иже мѣлъ его еще сꙋровѣй строфовати (Каліст, II, 330); сꙋровей з ним постꙋпити потреба (Навука, 93); не маешъ зычыт злого або сꙋровеs ѡтповедат (Зб. 255, 245б).
с. 87
Суровети дзеясл. Суровець. если … лꙋкавыхъ доухѡвъ трsвоги на насъ барзо дышꙋтъ, а фрасоуючи насъ сꙋровѣютъ и паствѧтsсѧ над нами: мы и тогды на ихъ сꙋровsство и трsвоги не дбаймѡ (Каліст, II, 54б).
с. 87
Сурово гл. сурове
с. 87
Суровость наз. 1. Уласцівасць суровага. Iереним в суровости и покуте так великиs бꙋдꙋчи а пред сꙗ нарекает же никгды жиючи межи свецкими не видил никгды танцꙋючих (Зб. 261, 142б–143); стал нег великонабожныs, и ст0483обливыs сщ0483нник, приклад цнот всѣх, и в сꙋровости житиꙗ (Бельск., 356); ст0483ыs ꙗнъ на пꙋщи, бꙋдꙋчи далеко ѡт тꙋмꙋлтовъ свѣцкихъ, в великоs ѡстрости и сꙋровости животъ велъ (Зб. 259, 455); ꙋмыслилъ моцнимъ срдцмъ мнихомъ зостать, то ест в досконалости христианъскоs и в сꙋровост живота жить (Пралог, 676б); ѡна … в мл0483твѣ и в суровости живота иныхъ переходила (Зб. 82, 299б). 2. Суровыя адносіны да каго-, чаго-н.; суровае абыходжанне з кім-н. видѣлъ есмъ бѣды людꙋ моего во египъте и слышалом крикъ длꙗ сꙋровости тых, которыи сут преложоныи над роботы (Біблія, 109); стылликон … на еретики и поганы взновил ѡтцовскꙋю сꙋровост (Бельск., 295); онъ вышедши заразъ того жъ часꙋ и тои жъ годины, сꙋровость свою оказалъ (Каліст, II, 64); Безчловечiе: Нелюдзскост ... срогость, сꙋровостs (Бяр., 3); пишꙋт ѡ тиране ѡномъ тамерлꙗнне царꙋ татарскомъ, коториs … не заразъ знаки сꙋровости своее показовалъ (Зб. 259, 353); наsпервеs ей ꙋпоминалъ, абы нагое тѣло закрила, потомъ ѡт такъ проклꙗтого ꙋчинsку з великою суровостю ѡтвести еs ꙋсиловалъ (Пралог, 602б–603).
с. 87
Суровский прым. Суровы; якому не ўласціва паблажлівасць да сябе і іншых. къ тобѣ брату нашому отказъ вчинили суровскій, а за тымъ быхмо отказомъ валку почали (АЗР, II, 270, 1533–1538).
с. 88
Суровство наз. 1. Бязлітаснасць, жорсткасць. азажъ не помнишъ оной схисмы … межи сергіемъ, формосомъ … котѡрые сѧ дивне метаючи одни дрꙋгыхъ выклинали, звергали, жрали … забивали, наостаток из земли по смерти вокопоуючи порꙋгане и сꙋровство чинили (Апакр., 179); Ефремъ … вѣдаючы поганское великое сꙋровство и неꙋжыток ишол до царꙗгородꙋ (Зб. 81, 253б); sвѣри … срогость и сꙋровство свое звꙗрꙗта складали (Зб. 82, 44). 2. Грубасць. написано ти естъ всѧкое вшетеченsство … все сꙋровство, и блюзнѣрство (Каз. Кір., 157); если … лꙋкавыхъ доухѡвъ трsвоги на насъ барзо дышꙋтъ, а фрасоуючи насъ сꙋровѣютъ и пастваѧтsсѧ над нами: мы и тогды на ихъ сꙋровsство и трsвоги не дбаймѡ (Каліст, II, 54б).
с. 88
Суровший, суровшый прым., выш. ст. ад суровый I у 1 знач. Нехаs бꙋде ꙗкиs законникъ троха што прискꙋпшым … нехаs бꙋде ꙋмыслу нешто горнеsшого, сꙋровшого (Зб. 255, 417б); ѡдинъ былъ велми ласкавыs а дрꙋгиs суровшиs троху (Пралог, 575б).
с. 88
Суровый I прым. 1. Суровы, строгі, непахісны. Жебы волѧ и по принѧтю ласки досвѣдчона была до чого естъ склонна, и нашто зезволѧетъ. Таѧжъ натꙋра зоставаетъ, сꙋровый вs срогости, а легкiй вs легъкости (Мак., 233); Жестокій, Твердый, тѧжкі, сꙋровый, срогiй, нелютостивый (Бяр., 43). 2. Які не дапускае ніякіх паслабленняў, вельмі строгі. Iꙋстиниꙗн … рано вставал, позно се клал, а ѡтправꙋючи што потреба. живот такиs сꙋровыs вел (Бельск., 321б); если бы не вs тотъ способъ такъ сꙋровый на него вырокъ былъ оучинилs, то бы на оуклонъ и на прозбꙋ его, дѡлгꙋ емꙋ того былъ не ѡтпꙋстилъ (Каліст, II, 63б); лечъ ангел то ѡзнаsмилъ, иж мел быти великим пред господем богом, сꙋровыs жывот мел весть (Зб. 255, 159б–160); иꙋра … просил еп0483кпа, абы покꙋту сꙋровꙋю принѧл (Зб. 82, 53). 3. Грубы, бязлітасны. Нехай же тое замовчꙋ ижъ тѣла и крови хв0483ы таемницꙋ ново пресѣкъ, смѣлостью сꙋровою посмѣвши (Апакр., 189); лечъ сторона позваная тотъ тестаментъ чытаный, также и тые таковые суровые слова слышечи, яко тестаменту того до рукъ своихъ брать … не хотела (АВК, XVIII, 218, 1607); жону людемъ суровымъ на роботу суровую за невольницꙋ запродалъ (Пралог, 608). 4. Значны, вялікі. которых если кꙋ пожытку збавениꙗ твоего ꙋжыт занедбаешъ. барзо сꙋровꙋю личбꙋ за то ѡтдат мꙋсиш (Зб. 255, 156). 5. Дужы, моцны. Sѣлный: гвалтовный, моцsный, сꙋровый, барзо попꙋдливый, дꙋжій (Бяр., 46); бо ижъ трꙋдно быт мѣло, абысмо сꙋрово тѣло, ꙗко звѣри таеть могли (Пралог, 667).
с. 88
Суровый II прым. 1. Свежы, сыры, не вараны. Не снесте ѡт него чsто сꙋрова ани ꙋ воде сварена но токмо спечена огsнемъ (Скар. КВ, 23); не возму ѡт тебе мꙗса вареного але суровое (Біблія, 302); бꙋдете ести барана ѡнои ночи, не вароного ани сꙋровог, але печеного ꙋ ѡгнꙗ (Бельск., 44); ничого иншого не скоштовалъ ѡтпрочъ трохи сꙋрового синей капꙋсты листѧ (Мак., 16б); не бꙋдете ничогѡ з негѡ ѣсти сꙋровогѡ ани вареногѡ въ водѣ, але толкѡ печоное огнемъ (Хран., 89); ничого през ѡныs час не елъ, ѡдно суровыи ꙗрины водою змочены (Зб. 82, 331). 2. Сыры, нявыраблены. ѡкрꙋтникъ ѡныs казалъ бити сꙋровимы жилами ростꙗгнувши на лавѣ (Пралог, 505б); росказалъ купит собѣ скурꙋ суровую козловую (Там жа, 625); кнꙗз … казал его сꙋровыми жылами потул бити без жадное фолкги (Зб. 752, 116б); ременя сурового отъ Балаша Арцема за осм. пятнадцать (ИЮМ, IV, 79, 1686). 3. Грубы, нябелены. полотъна кужельного сурового сувоевъ осмъ у которых поставовъ было по сороку локоть (АВК, ХХХI, 242, 1595).
с. 89
Сурогаторъ гл. сурокгаторъ
с. 89
Сурокгаторский, суррогаторский, суррокгаторский прым. ад сурокгаторъ. Которое оповеданье его милости до книгъ кгродскихъ сурокгаторскихъ Виленскихъ записано есть (АВК, ХХ, 273, 1621); на враде … гродзкомъ суррогаторскимъ воеводства Виленского передо мною … сурогаторомъ воеводства Виленского … возны … квитъ свой … устне прызналъ (АВК, ХХ, 277, 1622); на враде господарскомъ суррокгаторскомъ Жомоитскомъ … покладалъ и до акту книгъ суррокгаторскихъ подалъ листъ старый (АВК, ХХIV, 487, 1640); по прочытаню позву, на доводъ жалобное позовное покладалъ процесъ зъ реляцыею выписомъ съ книгъ сурокгаторскихъ господарскихъ (АВК, I, 325, 1651); на врадѣ господарскомъ сурокгаторскомъ … ксендзъ Iозофатъ Климовичъ … покладалъ и до книгъ сурокгаторскихъ Виленскихъ подалъ листъ упоминальный (АВК, VIII, 137, 1668); выписъ съ книгъ суррокгаторскихъ повѣту Оршанского (АВК, IV, 177, 1676); который … позву сознаньемъ оного и екстрактомъ съ книгъ кгродскихъ сурокгаторскихъ Полоцкихъ подъ датою въ нихъ выражоною выданымъ … приступовать хотѣлъ (АВК, ХV, 482, 1686).
с. 89
Сурокгаторъ, сурогаторъ, суррогаторъ, суррокгаторъ, сурукгаторъ наз. Намеснік. въ небытности его милости князя Яна Шуйского, сурокгатора староства Берестейского (АЗР, IV, 71, 1594); передо мною … подкоморымъ Ошменьскимъ, сурукгаторомъ воеводства Виленского … панъ Петръ … жаловалъ (АВК, ХХ, 246, 1616); на враде … гродзкомъ … сурогаторомъ воеводства Виленского … возны … квитъ свой … устне прызналъ (АВК, ХХ, 277, 1622); суррогаторъ воеводства Полоцкого (ИЮМ, I, 367, 1625); при ихъ милостяхъ состоящій, по особому его Королевскаго Величества повелѣнію, я, Николай Завиша Суррогаторъ Витебскій (Там жа, 367–368); передо мною Криштофомъ Комонякою, подстолимъ Мозырскимъ, дворяниномъ его королевской милости, сурокгаторомъ Виленскимъ … ксендзъ Iозофатъ Климовичъ … подалъ листъ упоминальный (АВК, VIII, 133, 1668); передо мною ... суррокгаторомъ Оршанскимъ … привилей конфирмацыйный … покладали (АВК, IV, 177, 1676).
с. 90
Суррогаторский гл. сурокгаторский
с. 90
Суррогаторъ гл. сурокгаторъ
с. 90
Суррокгаторский гл. сурокгаторский
с. 90
Суррокгаторъ гл. сурокгаторъ
с. 90
Сурукгаторъ гл. сурокгаторъ
с. 90
Сурыкъ гл. сурикъ
с. 90
Сусветство наз. Тое, што і суседство. онъ свиней моих немало побил, яко то будучи в сусветстве од мене неподолеку (АВК, ХХХIХ, 101, 1578).
с. 91
Суседа наз. Тое, што i суседка. выпросить жена ѡт сꙋседы своеꙗ и ѡт подsворsници своеꙗ сосꙋдовs сребреныхъ и златыхъ (Скар. КВ, 9); онъ … тамъ еще остал был дома и суседа моя там же была дома (АВК, ХХХIХ, 346, 1579); повѣшъ всему людови, абы просил муж ѡт суседа своего, а жена ѡт сꙋсѣды своеи начинꙗ сребрꙗного и золотого (Біблія, 119).
с. 91
Суседецъ наз. Сусед; той, хто займае месца, бліжэйшае да каго-н. просилъ насъ владыка ажъ быхмо дозволили ему къ тымъ людемъ его што присадити сусѣдцовъ, на томъ же мѣстѣ за Рачовою, што есмо ему дали мѣсто, за одными вороты увъ одной избѣ (АЗР, I, 168, 1497).
с. 91
Суседка, сусетка наз. Суседка. у мене была сусетка Марина Ивашъкова (АВК, ХХХIХ, 58, 1578); Степановую, сусѣдку его милости пана Юрья Кублицкого … слышели и видѣли (АСД, I, 314, 1640); невеста знашедши грош длꙗ сполрадованиꙗ созывает приꙗтелок и сꙋседокъ (Зб. 255, 82б). Параўн. суседа.
с. 91
Суседний, суседный прым. 1. Суседні; які знаходзіцца паблізу, побач, размешчаны па суседстве. хто … суседниs вышниs млын своими млыны затопил (Ст. 1566 I, 76); коли бы хто ꙋ своеs дедизне всю сꙋполнꙋю рекꙋ мелъ … а на неs ставы и млыны поставил а сꙋседние вышние млыны своим ставом затопил (Ст. 1588, 367); мѣли ѡт них сꙋсѣдные мѣста римские трꙋдностеs досыт (Бельск., 187); вѣст … се донесла болеслава кривоꙋстог кн0483жати полског на тоs час валечног, а всѣм сꙋсѣдным панствам ѡгромног (Стрыйк., 473б); пошолъ былъ есми на рынокъ черезъ огородъ суседній, у форту (ИЮМ, VIII, 401, 1624). 2. Які жыве па суседстве з кім-н. при чомъ были люди сусѣдные и тые бояре господарскіе (АВК, ХIII, 11, 1508); о чомъ панъ Умецкій, взявши отъ подданыхъ такъ своихъ, яко и суседъныхъ таковую ведомость, водлугъ давного звычаю, зо всими суседы суграничными мелъ, по двухъ, третюю копу (АВК, ХVIII, 277, 1625); млоденцомъ суседнимъ, ей ведомымъ и знаемымъ, частокроть въ домъ мой приходячимъ, крыючи крадежъ свой, учинокъ, на которомъ ее пошляковали были, морду надъ девчинами, тымъ млоденъцомъ допущовала содомъского (ИЮМ, IХ, 293, 1637).
с. 91
Суседски прысл. Па-суседску. якожъ я, заховуючысе суседъски, пропущаючы то на сторону, писаломъ до него о другий рокъ (АВК, ХХХVI, 251, 1582); ижъ то не суседски учинилъ – невинне тое быдло морить (АВК, ХVIII, 116, 1593).
с. 92
Суседский, суседцкий, сусетский, сусецкий прым. Які мае адносіны да суседа, належыць яму. Коли бы хто чужое имение в опеце або в заставе держал, а были бы ꙗкие кривды суседъские або долги … на парсуне его маеть быти каран (Ст. 1529–Ф, 58); онъ не суседцкимъ ся заховываетъ, кони свои наганяючи на сеножати (АВК, ХХII, 158, 1555–1565); ѡколо тог и ꙋ статуте суседскомъ полскомъ естъ ѡписано (Ст. 1566, 30); вжо од того чсу мают межи собою мешкатъ сусетскимъ обычаемъ, одинъ другог не нагабаючи (АВК, ХХХIХ, 66, 1578); я, ведле суседъского обычаю, посылаломъ до врадника … Дубровского, жебы тые грабежы сусецъскимъ обычаемъ вернулъ (АВК, ХХХVI, 251, 1582); естли бы се то сꙋседъским ѡбычаемъ не допꙋщаючы того, до нашого гсдръского врѧдꙋ росправити и ꙋспокоити не могло, а прышло бы до листовъ ꙋпоминальных … тогды (Ст. 1588, 266); нехай идутъ и справуютсе суседскимъ обычаемъ, але не водлугъ права, едно водлугъ суседства (АВК, ХVIII, 195, 1603); видꙗчи иж ꙋже сꙋсѣдскаꙗ стена горѣла збирали до громады против литвѣ (Стрыйк., 535); хотяжъ будучи дочастънымъ паномъ и въ томъ именью мешкаючимъ, чинилъ справедливость суседскую (АВК, ХVIII, 238, 1615); тые помененые Болботы, будучы людьми в суседстве неспокойными, а вырежаючы частокроть мне самому и подданымъ моимъ прыкрости, чынечы кгвалтъ посполитый суседский (АВК, XVIII, 269, 1624).
с. 92
Суседство, сусетство наз. Суседства. впередъ бы пріязнь и сусѣдство … было заховано (АЗР, I, 373, 1506); мы того села Греку не спꙋщали; будꙋчи ѡнъ ꙋ суседствѣ съ нами (КСД, 213, 1515); ѡпытывалъ есми боꙗр … которыи с нимъ ꙋ сꙋседстве жывꙋть (КВЗС, 77, 1538); если бы напотомъ которы на которого, мешкаючи в сусетстве, мел лаят (АВК, ХХХIХ, 128, 1578); в суседстве будучы, сведоми, мы врад над то пытали пна Илкговского (АВК, ХХХI, 219, 1594); кгды ѡдног часꙋ лотровство татиꙋсово побрали добытки и иные користи в сꙋсѣдстве в лаврентум, приехали послове до ромолюса (Бельск., 146); ѡ томъ теды, который бы и того сꙋсѣдsства, и тамъ того вышнѧго мешsканsѧ годенъ былъ, Проркъ Бг0483а пытаетs: Ги0483 кто ѡбитаетъ вs жилищи твоемъ (Карп., 7); в сусѣдствѣ его недалеко мешкалъ ѡдинъ шлꙗхтич ꙋчтивыs и богатыs (Пралог, 609б); ижъ бымъ тые села далей держечы в суседстве неспокойномъ … и место пожытку на накладъ правный муселъ бымъ большъ наложить (ИЮМ, ХХIII, 426, 1623); Стефанъ Зотинъ призналъ, же толко чулъ о зранене, але о битю у окна жидовскіе и о воланью не ведаю и не чулемъ тутъ же въ суседстве живучый (ИЮМ, VIII, 527, 1636); ку суженью припала справа … за позвомъ о неслушное черезъ его милости пана Бѣлецкого, въ близкомъ сусѣдствѣ монастыря Марковского (АВК, ХV, 408, 1680). Параўн. сусветство.
с. 92
Суседцкий гл. суседский
с. 93
Суседъ, сусидъ наз. Сусед; той, хто жыве паблізу каго-н. або побач з кім-н. кмет жаловал на свои сѫседи ижь емꙋ вночи конь украден (Вісл., 22б); се голосъ нашег сꙋсѣда дмитреꙗ (Чэцця, 93б); лепsшии ест суседъ близко: нежели братъ далеко (Скар. ПС, 41); суседи близшие и сумежники тые годнеишие будуть ку сведецъству (Ст. 1529–Ф, 107); передъ тымъ званы были сусѣды и огородники (АЗР, III, 111, 1561); естли бы хто … зъехалъ до земли ꙗкого суседа нашого … маеть справоватисе тому ѡд кого будеть ѡбвинен (Ст. 1566, 10); хто бы зъ пригоды до земъли сꙋседъ наших ꙋтеклъ (Ст. 1588, 17); ано бы лепеs гасити коли ꙋ сꙋседа горить, анижли коли до твоего дахꙋ приsдет (Унія, 30); жаловалъ … на стрыꙗ своего деръжачого именича копиsна и ѡтъ инъшыхъ всих сꙋседовъ своихъ (КЛС, 39б, 1596); почали … сꙋсѣдов на воsнꙋ вызыват (Стрыйк., 519); людеs добрых веры годных поданых сꙋседовъ ѡколичных водле права девети чл0483вковъ … до присеги ставити хочетъ (ККСС, 29б, 1615); тотs за водꙋ зs сꙋсѣдомs правꙋетsсѧ (Кін., 52); посланца … послалъ, просечы его милости, яко сусида, поблизу мешъкаючого, назавътрей … на обидъ, якожъ … панъ Пясецъкий … отписалъ (АВК, ХХ, 274, 1621); вs томъ бы повставши сꙋсѣди, кривдити ей почали, и домы ѡдыймовати хотѣли (Мак., 354); Подрꙋгъ: Товариш, и тыж сꙋсѣд (Бяр., 109); да не рекꙋть сꙋсѣди наши першане и индѣане поднесенные пыхою (Алекс. 1697, 5б).
с. 93
Сусетка гл. суседка
с. 94
Сусетский гл. суседский
с. 94
Сусетство гл. суседство
с. 94
Сусецкий гл. суседский
с. 94
Сусидъ гл. суседъ
с. 94
Сусло наз. Сусла (густы салодкі адвар). балсам … как бы тоут наверхоу плывет да как соусло и щадѧт да коли которыи чл0483вкъ с конѧ албо с какое высокости оупадет а вноутрь се сорветь и ѡбразит тогды тым балсаммомъ мѣстце болѧче маеть быти помазано (Валх., 59б).
с. 94
Суспендованый дзеепрым. ад суспендовати. всꙗкие сꙋды сꙋспендованы были (ККСС, 86, 1615); справа межи тымиж сторонами … зо всими процесами ест сꙋспендована (КАР, 89б, 1648); была до роковъ прышлыхъ тая справа суспендована (АВК, I, 92, 1664).
с. 94
Суспендовати дзеясл. Прыпыняць дзеянне. противъ правꙋ посполитомꙋ своволне чынечы справъ и сꙋдовъ жадных сꙋспендовати не могли (ККСС, 86б, 1615); тую присегу до росправы о то суспендуемъ (АСД, III, 92, 1617); урадъ, суспендовавшы тую справу на сесь часъ, абы обжалованый, которому акторка задавала другую рану … аттестацыю зъ уряду виленского оказованого тела, правную, привезти (ИЮМ, IХ, 341, 1638); выволане ... вынесеное на сес час сꙋспендовавшы часꙋ кꙋ розправе правноs ... ꙋжычаем (КАР, 90б, 1648); вашмость судъ такъ плаченье тое провизіи, до дойстья лѣтъ потомства суспендовать рачили (АВК, ХV, 88, 1663); была до роковъ прышлыхъ тая справа суспендована, до которое тое обмовы и мы врадъ стосуючысе моцою артикулу поданого суспендуемъ (АВК, I, 92, 1664); мы врадъ … до роспартя межи сторонами о право а право тую екъсцепъцыю суспендуемъ (АВК, ХХ, 365, 1664).
с. 94
Суспенса, суспенза наз. Вызваленне ад абавязкаў. его милость панъ Тальвойтъ ... одъ жыдовъ, взъглядомъ шабатового дня ... суспенсы просилъ (АВК, ХХVIII, 360, 1645); еs на показане невинност ее … через сторонꙋ противнꙋю против сꙋспенсе соsмовоs на нее ѡтрыманоs ... часꙋ ꙋжы[чы]ли (КАР, 89б, 1648); панъ Шпилевскій на затрудненье тое справы и на зорваньесе съ теперешного термину умысльне суспенсы оное потребуетъ (АВК, ХV, 63, 1653); одъ которого то нашого декрету, иже самояко въ слушномъ и правномъ аффектованю особъ менованыхъ суспензу учинили (АВК, I, 99, 1664); запозвалъ, цытуючы … конъстытуцыю соймовую … прынятя тое словне вношоное объмовы и сусъпенъсы тое справы до розъпартясе за тымъ позвомъ (АВК, ХХ, 438, 1672); подлугъ информаціи жалуючихъ оному даное, суспесы не потребуючи, але надъ информацію, чого одъ жалуючихъ ве злеценью не мѣлъ, до насъ суду апелевалъ (АВК, ХV, 423, 1681); кгды пріехали зъ Оршы, выдалъ рахунокъ пану райцы скарбовому зъ тыхъ грошей, же выдалъ на розные суспенъса мескіе панъ Мелентій Кондратовичъ тые золотыхъ двадцать (ИЮМ, VIII, 75, 1691). Параўн. суспенсыя.
с. 94
Суспенсыя наз. Тое, што і суспенса. декреты, процессы и поступки правные въ духовныхъ и свѣтскихъ справахъ … за выйстьемъ тоѣ суспенсыи або завѣшенья ворочаються до первшихъ стопневъ своихъ (АЗР, IV, 237, 1600); по котором прочытано тот же позваного пленипотент припятя тое объмовы и захованя пры ней и енералном екзерпъте … суспенсыи до прыбытя актора своего з войска просил (АВК, ХХХI, 362, 1664); пленипотент … метрополиты … на суженья тое справы, сусъпенъсыи оное до розъпартясе о тые пляцы зъ … маршалъкомъ Лидъскимъ у суду … афъфектовалъ (АВК, ХХ, 439, 1672).
с. 95
Суспиция, суспицыя наз. Падазрэнне. уходечы тое суспицыи невинное, и присегу выконать готовъ естъ (АСД, VI, 113, 1608); по собе жадное сꙋспицыи не зоставил (ККСС, 75, 1615); потомъ панъ войский, самъ добровольне, уходечи сусьпицыи во всехъ людей и для удивья опасного, позволилъ тому возному апеляцыи (АВК, XVIII, 311, 1630); повстало великое преслѣдоване и непотребнаꙗ сꙋспиціа на бѣдную рꙋс (Дыяр., 77); под тоs же час … част палацꙋ згорѣла. цесар фалшивую суспицiю на католики то вложил (Зб. 107, 36); у всихъ передъ пресвѣтнымъ коломъ суду вашмостей справъ своихъ атентуючихъ особъ яковая не зоставала суспиція ... его милости писано есть (АВК, ХV, 517, 1686).
с. 95
Суставный прым. Сустаўны. прироженіе ѡсподароует в животных здравых. и помогает в немощи их и ведает слиꙗнiе соуставное. посылает кождомꙋ сꙋставꙋ помощь его (Арыст., 224).
с. 95
Суставъ наз. Сустаў. тѣло лазорево вжо гнило было. и соустави роушилисѧ (Чэцця, 320б); виделъ есми в него рану тятую на левой руце на самомъ суставе (АВК, ХХI, 38, 1555); ѡ слиѧнiи всих соуставовъ и замковъ (Арыст., 191); виделъ есми … на руце левой на суставе синюю рану (АВК, ХХVI, 494, 1586); призываем тѧ влдко и проч: выличаютьсѧ вси съставы человѣческіе жебысмо вѣдали же онъ въсихъ члонкахъ за допꙋщенемъ Бж0483іим можеть моцъ свою показовать (Навука, 130); вси члонки его з сꙋставовъ вытꙗгнувъшы, на скарꙋпах ѡстрых хребет его положили (Зб. 81, 33); зараз зпустилисꙗ сꙋставы его и кости его члонки зпростовали (Зб. 752, 518б). Параўн. составъ у 2 знач.
с. 95
Сустентовати дзеясл. Падтрымліваць, забяспечваць. самого того потомства … провидовать и сустентовать не можетъ (АВК, ХV, 88, 1663).
с. 96
Сустентоватися дзеясл., зв. ад сустентовати. Богачѡм свѣта ѡ потребах дх0483овных промышлѧти, а оубогимъ слꙋгам цр0483ковнымъ их богатствы вsспирати и сꙋстентоватисѧ пристоитъ (Мак., 9б).
с. 96
Сустрение наз. Паядынак, бітва. каждыи бо копеиникъ твои имѣл пищаль оу копьѧ дабы на соустренiи и ѡгромили кони неприꙗтелѧ твоего (Арыст., 172).
с. 96
Сустретити дзеясл. Сустрэць, спаткаць каго-н. перво соустрѣтѧть тѧ ан0483гли (Чэцця, 279б); панъ мои соустретил мене. и пытал (Пак. Хр., 24).
с. 96
Сустреча наз. Спатканне з кім-н. ото весь городъ вышолs вs сустречу иссꙋ (Цяп., 11).
с. 96
Сустречи дзеясл. 1. Спаткаць, сустрэць. пsришъли на оныи берегъ морѧ въ сsторонꙋ гадариньскую. И вышодъши ему зъ лодьи, натыхъмесsтъ сусsтрекъ его зъ гsробовъ, чл0483вкъ вs духу нечiсsтомъ (Цяп., 48б). 2. Выйсці спаткаць, прывітаць каго-н. кгды есми з слугами арендарскими до дому помененого Садовского, тамъ откул се они сподевали сустреч кого з горелкою пошол … поткали двух чловеков (ИЮМ, ХХХII, 191, 1577).
с. 96
Сусцепта наз. Паметка пісара на адвароце дакумента. на которомъ листе другая сусцепъта в Бодзе велебного его милости ксендза Павла Константего Пузины (АВК, ХХIV, 132, 1552); сусцепта на томъ прывилею его королевской милости тыми словы (АВК, ХХIV, 467, 1602); коректа въ тые слова: Скорыктовалъ с книгами Родиничъ а сусцепта на другой стороне въ тые слова писана (ИЮМ, ХХVIII, 176, 1614); по затылку того привилею, сусцепта его милости пана Ѳеодора Ельцы, хоружого и подвоеводы Кіевского (АЗР, IV, 515, 1626); у того лявдумъ сусцепта въ тые слова: Року тысеча шестьсотъ шестьдесятъ четвертаго … тое лявдумъ его милость панъ Адамъ … до книгъ ку актикованью покладалъ (АВК, ХIII, 98, 1655); подалъ тестаментъ остатнее воли небощика пана … Вержбицкого съ сусцептою мѣйсцкою магдебурскою (АВК, III, 249, 1657); сусцепта на томъ тестаментѣ въ тые слова писана (АВК, ХII, 592, 1659); сусцепта продажи золотый одинъ (ИЮМ, IV, 197, 1686).
с. 96
Сутана наз. Сутана. любо подлая сутана китайска и кожушокъ, баранками подшытый, и колдра моя пестрая ему отписую (ИЮМ, Х, 425, 1686).
с. 97
Сутискованье наз. Турбота, клопат; непрыемнасць. Стꙋжанiе: ѡбтѧжане, сутисковане, докꙋка, непрiемност (Бяр., 158).
с. 97
Суто прысл. Пышна, багата. менит … о взяте тое шабли в серебро суто оправное (АВК, ХХХI, 409, 1669).
с. 97
Сутоки наз., мн. Сутокі. гарница того имѣнія Кратского ... почавши отъ сутокъ гдѣ рѣчка Ректа у рѣку Двиносу упала (АВК, ХVI, 376, 1590).
с. 97
Сутулый прым. Сутулы. стан. его короток. наклѧп плечи его сꙋтꙋлы (Арыст., 202); тако же мѧсо его шии и ногъ его и чрево его соутꙋлыи (Там жа).
с. 97
Сутый прым. Пышны, багаты. колнеръ великихъ перелъ, сꙋтыs, съ предники (КСД, 873, 1516); то есть меновите: ... брамка перловая с понталами сута (АВК, ХХVIII, 113, 1617); Билялъ Рудевичъ, будучы пилно потребнымъ пенезей, рендик серебрны, суты позолочаны, козацки … у сту и двадцати золотых былъ заставилъ до певного часу (АВК, ХХХI, 405, 1669).
с. 97
Суть дзеясл. Ёсць (форма цяп. часу ўсіх асоб адз. і мн. ліку дзеяслова быти). Которые соуть дѣла противꙋ томꙋ приказанью, которихъ бг0483ъ заказꙋеть (Будны, 6); где бо суть дsва або тsри собsрани во имѧ мое, тамъ естомъ вsпосsредъку их (Цяп., 25); которые люди осадные суть межи ними, тые на работу не повинни, одно маютъ платити зъ волоки по две копѣ грошей, толокъ дванадцать (АВК, ХVI, 441, 1592); за которое то зламанье присечи и непослушенъство свое знову в клѧтву повторе вложени и ѡт церкви божое ѡтлучени суть (КЛС, 142, 1596); чи нимашъ жены межи дочками братьи твоей, и межи всим людом моим, же хочешъ взꙗт жонꙋ в филистымов, которыи суть не ѡбрѣзаны (Біблія, 130б); вs ѡдном кошѣ которыs был верхниs неслъ есми всꙗкие потравы, которые любил ꙋживат фараѡн, а птахи ели з нег, ѡтповѣдил иѡсифъ, то ест выклад сн0483ꙋ, три коши три дни еще сут. по которых возме фараѡн горло твое (Бельск., 28б); Стихіа … называютsсѧ теж стихіами и лѣтеры азбꙋчныи ижs зs них всѣ книги сꙋть написаны (Бяр., 313); тые позваные татарове не сутъ не службе военной, але в дому все зостают (АВК, ХХХI, 478, 1683).
с. 97
Сутяжай наз. Тое, што i сутяжий у 2 знач. который бы изъ дву тыхъ сутяжаевъ не выѣхалъ, тотъ безъ суда виноватъ (АЗР, I, 83, 1468).
с. 98
Сутяжей наз. Тое, што і сутяжий у 2 знач. колі сꙋпоръ реч а любо сꙋтѧжеи, не тым тыи вепрi побiты гдѣ тое знамѧ ест, тогды тот што там побиты што из наимꙋ до лесꙋ вепрѧ гонит (Вісл., 37б–38); абы тыхъ сутяжей зъ обу сторонъ на которомъ мѣстцу передъ нами поставьте, и сами очевисто намъ судъ свой откажите (АЗР, II, 109, 1512).
с. 98
Сутяжий, сутяжый прым. 1. Суцяжны. якіе тежъ трудности и наклады сутяжыи, за таковыми ихъ вымыслы и за продолженьемъ рѣчей и за отволоками, пріймують, того многіи зъ васъ сами на собѣ скоштовали (АЗР, III, 14, 1547). 2. У знач. наз. Суцяжнік. хто бы не вступая у право, передъ нашимъ воеводою отозвался до насъ господаря, того пустити передъ насъ, а призвавши ихъ, обоихъ сутяжыхъ, передъ себе, дати имъ рокъ подобный передъ нами стати (АЗР, II, 210, 1529); хто бы о тотъ збитый артыкулъ хотелъ зася сутяжого своего позвати (КПД, 193, 1551); веджэ сутꙗжим своимъ маеть чэрэз листъ своs и чэрэз возного … ѡ собе дати ведати (Ст. 1566, 48б); гдѣ о большую речь позванъ, вѣдже о томъ сутяжимъ своимъ маеть дати знати (АВК, II, 9, 1584); ведъже сꙋтꙗжымъ своимъ къ сꙋдꙋ поветовомꙋ … маеть через листы свои ѡтвороные, и черезъ возного дати ведати стороне (Ст. 1588, 161). ◊ С т о р о н а с у т я ж а я гл. сторона. Параўн. сутяжай, сутяжей.
с. 98
Сутяжникъ наз. Суцяжнік. въ той духовницы то обачивши, росказаломъ ему того Гарасима сутяжника его ждати (АВК, ХVII, 213, 1540).
с. 98
Суцяжца наз. Супраціўны цяжэбны бок. призвавши ихъ обоихъ сутяжцовъ, передъ собою дати имъ рокъ подобный, передъ нами имъ стати (АЗР, II, 35, 1507); князь Ѳедоръ подалъ свѣтки … мужей Бобрецкое волости, и князь Михайло боброчан отставилъ а рек: то мои сутяжцы (Пін., 19, 1512); въ понеделокъ Василъ Скидлянинъ сталъ ... а тотъ сутяжца его Мицута … ку сознанью пана Яна Внучкову въ той речи ихъ не сталъ (АВК, ХVII, 288, 1539–1540); Романъ Вожъкгинътовичъ … выбралъ шесть светъковъ … а семого сутяжъцу братанича Семашъкова (АВК, ХХIV, 97, 1540).
с. 99
Сутяжый гл. сутяжий
с. 99
Суфраганъ, суфракганъ наз. Намеснік епіскапа. при томъ торгу были его милость прелатъ князь Альбинусъ, суфракганъ и канторъ Виленский … а князь Якубъ (АВК, ХХ, 5, 1548); войтъ старынский … за державою … суфракгана каноника и администратора бискупъства виленского, не ведать ... с помочниками своими … оных слуг … позбивали и поранили (АВК, ХХХI, 184, 1594); пильнѣ постерегати маю, якобы ся во всемъ владза юрисдикцыи его надо мною яко надъ суфраганомъ и помочникомъ значила (АЗР, IV, 430, 1612).
с. 99
Суфтельность наз. Тое, што і субтельность. енералъ, зъ малжонкою своею, яко здавна суфтельностью своею сила людемъ въ покраденью розныхъ речей у суседстве злость чинилъ и теперь чинитъ (АВК, ХVIII, 398, 1660).
с. 99
Сухарь, сухаръ наз. Сухар; высушаны кавалак хлеба. полотна въ дорогу на мешки для овъса, на сухари, на крупы, на соль (ИЮМ, I, 23, 1679); ситницъ купили на сухари, тридцать, золотыхъ три обаранковъ дробныхъ на сухари, зол. два (ИЮМ, II, 21, 1683); купили хлеба ситного булокъ чотырнадцать на сухари (ИЮМ, VI, 74, 1689); плотна до ворковъ на сухары, локоть пятнадцать (ИЮМ, ХIII, 44, 1699).
с. 99
Сухедня наз. Жалаванне за квартал. тот Дановский … яко сухедни так и пулъбарвы не оддавшы, в кейданах жалуючого одправилъ (АВК, ХХХI, 443, 1679).
с. 99
Сухий, сухый прым. 1. Сухі, бязводны. вынѧл вас зь египта. черес море вел вас как по соухои земли (Пак. Хр., 21); прежsде беша землѧ сꙋхаѧ (Скар. ПБ, 29б); мы около болота сухимъ берегомъ тягнули шнуръ (АВК, ХVII, 308, 1541); мѣстца тыи сухи, безъ воды, болото сухо (АСД, I, 64, 1546); землю ку полудню и сухꙋю далес мнѣ, придай и мокрꙋю (Біблія, 250); забиsмо его и вкинмо в стариs а сꙋхиs колодꙗз (Бельск., 26); вsсѧ землѧ соуха, безsплодsна (Карп., 32); иѡрданъ идꙋчимъ жидомъ роздвоилъсꙗ и сꙋхꙋю дорогꙋ ꙋчинилъ (Зб. 259, 524б); законодавца моsсеs коториs морское дно ѡтворилъ и на пущи сухꙋю землю водою ѡбълил и иныи чуда чинилъ (Пралог, 533б); радитъ ѡ згꙋбѣ егѡ почали, мовечи: забіймо егѡ, и вкинмо въ старый а сꙋхiй колодезь (Хран., 60). ◊ С у х и й п у т ь – суша. за море пут[ь] ч[и]стъ, водою и сухим путем (ПГ, 160, 1446); съ комяги по три грошы, водою, а не сухимъ путемъ (АЗР, I, 145, 1494); вы бы ихъ безмытно вездѣ пропускали … сухимъ путемъ и водою (АЗР, I, 209, 1500); даемъ тую волность на водах и на дорогах то ест сухим путем и воденым (Ст. 1566, 16б); они … воденымъ, стругового, човнового, и сухимъ путемъ … оборонили (ИЮМ, I, 354, 1616). 2. Пазбаўлены вільгаці; з невялікай колькасцю ападкаў. тые мають войту и радцомъ на сухи дни по полугрошу давати (АЮЗР, I, 81, 1531); для розознанья межи подданыхъ, войтъ маетъ мѣти шнуръ однакоѣ мѣры, справленый и досвѣтчаный, и часу мокрого, альбо сухого, завжды его лихтовати и досвѣтчати (АЗР, III, 74, 1557); зима была велми суха (Барк., 168б); лѣто было велми сꙋхо (Бельск., 353). 3. Прыгатаваны высушваннем; сушаны. ꙗдѣние его было … только г0483. зерна бобоу соухаго (Чэцця, 105); двѣ бочки жита сухого (АВК, ХVII, 45, 1539); згорело … хлеба сухого полъторы бочки (КВС, 546, 1552); мигдалы соухіи и ѡрехи. и ꙗдра шишечныѧ (Арыст., 210); грушъ великихъ садовыхъ сухихъ коробка великая (Пін., 133, 1562); побрали … рыбъ сухих дванадцать (АВК, ХХХVI, 58, 1582); сꙋхими рыбъками кормил (Зб. 261, 146б); ꙗгод свѣжих ани сꙋхих ѣсти не бꙋдꙋт (Бельск., 62б); ꙗгодъ винных свѣжихъ ани сꙋхихъ ѣсти не бꙋдꙋтъ (Хран., 131); купили … до кухни харчу … гарохъ млодый и сухій (ИЮМ, I, 107, 1680); ягодъ сухихъ за осм. семъ (ИЮМ, IХ, 177, 1692). 4. Пазбаўлены спажыўных сокаў, засохлы. да оу томъ месте оу костеле татарьском есть дерево соухое ѡ котором многіе речи поведают на всем свете (Валх., 89–89б); они повели насъ отъ реки Пруски полемъ до сухого дуба (АВК, ХVII, 303, 1541); намет четверогранꙗстыs высокиs з дерева сꙋхог (Бельск., 243б); дерево ѡное сꙋхое до которого мч0483ника свꙗтого было привꙗзано росквитнуло (Пралог, 486). 5. Нішчымны, без нічога (пра хлеб). Лѣпsшiи ест кусъ сꙋхыи хsлеба зs радостию (Скар. ПС, 27); лѣпsши кꙋс сꙋхии и миръ с нимъ нижли домъ полон жертвы сварливое (Зб. 262, 101б); хлѣбъ сꙋхиs сам зо всѣми завжды едал (Стрыйк., 442б); хлѣбъ сухыи зs солю и водою елъ (Зб. 81, 36б). 6. Худы; хворы. хто … соухъ негаꙗниемъ. то всѣх вода крещенаꙗ. исцѣлить (Чэцця, 341б); знаменiѧ животов соухих. Сии же хоуды велми. тверды не гладки. терпѧть троуд (Арыст., 183); лежало мнѡзство болѣючихъ, слѣпыхъ, хромыхъ, сꙋхихъ, чекаючихъ на порꙋшене воды (Каліст, I, 122); слепые хромые, немыи, трꙋдоватыи сꙋхие (Зб. 82, 435). // перан. Якi высах з-за якой-н. хваробы (пра канечнасцi). ото чл0483вкъ былs тамъ, рукꙋ маючи сухꙋю (Цяп., 15б); Господь … человѣку, сухую руку маючому, въ божницѣ словомъ зцѣлилъ (Пыт., 72).
с. 99
Сухмель наз. Сухмень. сторожомъ моркговымъ Курденевъскимъ, што были змовили на цело лето стеречь золотыхъ петдесятъ два, аже не было для сухмелю чого стеречы, дали имъ за целое лето по тры копы (ИЮМ, VII, 119, 1690).
с. 101
Сухо прысл. 1. Ад сухий у 1 знач. не боsтесꙗ зброи египетскои ани гор ани морꙗ, которие нас засѣли. гд0483ъ бг0483ъ гори зровнает коли схочет, а море сꙋхо бꙋдет (Бельск., 45б). 2. Ад сухий у 2 знач. Будеть ли роса толико на самомs руне а по всеи земли около сухо (Скар. КС, 16); оучинилъ бг0483ъ оной ночи ꙗкѡ жадалъ. и была сꙋхо на самомъ рꙋнѣ, а роса по всей земли (Хран., 177). 3. У знач. наз. Суша, зямля. поити коли ему надобѣ, или по водѣ или по суху (РЛА, 132, 1407); ходили есмо морем и сухом (Трыст., 89); клеѡпатра … перед мѣстом алеѯандрѣею на чотыри поприщи каменем и землею насыпала море и сухо (Рым., 81); аркадиs брат его коли также бл0483годатию бж0483ыю на сухо здоровыs вышол: ꙋпал тварю на землю до гд0483а бг0483а взываючы (Зб. 752, 504б). 4. У знач. наз. Сухасць, уласцівасць і стан сухога. ѡсѧзание же гладкое. знаменꙋеть сырость не гладость же знаменꙋеть сꙋхо (Арыст., 181).
с. 101
Суховерхий прым. Сухаверхі. такъ есьми завелъ и увезалъ … по крижовную дорогу, до Гнѣвичъ идучую, по глубокую долину, по Русецкій могильникъ и суховерхій Колединъ дубъ (АВК, ХI, 67, 1601).
с. 101
Суходичъ наз. Таварыш па доглядзе. будетъ ли коли до нихъ которое дѣло бортникомъ нашимъ монастырскимъ, або иншимъ суходичомъ о шкоды дерева бортного (АСД, IХ, 31, 1513).
с. 102
Суходолъ наз. Сухадол. пошла грань Овдеевская с Тешиловичами, налево речкою Ольсовскою уверх мхами Ольсами да на Сутоки ручьем по мху в красныи мох сосновыи по крутым и суходолом (ПГ, III, 40, 1508); граница того села … зъ рѣки Ресты суходоломъ у гору (АСД, III, 256, 1560); осмайнадцать позовъ … о покладенье якихес новых копцов … по болотам, а на суходоле почыненья якихес новых рубежов по деревю (АВК, XXXVI, 8, 1582); от того копъца з дороги улево черезъ суходол нивою, на той ниве копецъ (ИЮМ, ХХХI, 7, 1592); наперодъ зачинаетъсе граница зъ Невлемъ рѣчки … на дуброву, зъ дубровы суходоломъ у болоцину (АВК, XIII, 299–301, 1604); отъ ели мождъчалиною, з можъдчалины на суходолъ (ИЮМ, XXIV, 508, 1634); от яблони суходолом у возеро Оходно (ИЮМ, ХХIV, 316, 1668).
с. 102
Сухоложение наз. Ляжанне на цвёрдай пасцелі. во что бо ми есть бранное си тѣло. а се житье англское соухоложѣние. молѣние. слезы (Чэцця, 8б).
с. 102
Сухометровый прым. З сухой верхавінай у 1 метр. ижъ мы … надали есьмо … вѣчно и непорушно, волоки двѣ сѣножати въ щерсовской пущи за Немномъ, какъ есьмо сами уживали … также и половину луга … по сухометровый Колединъ Дубъ (АВК, ХI, 11, 1521).
с. 102
Сухость наз. 1. Суш, засуха. Вдѧчsна естъ млсть божиѧ во врѣмѧ печали, ꙗкобы туча дожsдеваѧ въ часъ сꙋхости (Скар. IС, 57б); предсе житꙋ сꙋхѡсть была велми зашкодила (Барк., 169); потом настꙋпила великаꙗ сꙋхост (Бельск., 237); хороба котораѧ … зs запсованѧ которогоколвекъ … зs чотырохъ стихiй … ставаетsсѧ, мокрости, мовлю, або сꙋхости, тепла або зимна … таковаѧ хороба не выходит, але переставаетъ … естъ зепсоване, за поменеными причинами, прирожоной здоровѧ исности (Калiст, I, 75); раз ѡдного лѣта была великаꙗ сꙋхост (Зб. 752, 17); авдѣѧ … и в ѡнꙋю сꙋхост и неꙋрожай вси гꙋмна и спижарни вси роспорошил на ꙋбогих (Зб. 82, 163); гд0483ъ бг0483ъ … перепустилъ на ѡную землю и краинꙋ в котороs ѡн былъ великую сухост, дожчу имъ боронꙗчи (Пралог, 493). Параўн. сухота ў 1 знач. 2. Уласцівасць і стан сухога, хударлявага складу цела. ꙋваж иж жаднаꙗ иншаꙗ не ест причина сꙋхости и вꙗлости твоеs (Зб. 255, 78). Параўн. сухота ў 2 знач.
с. 102
Сухота наз. 1. Тое, што і сухость у 1 знач. вода … сѫхотѫ неплодьꙗ исцѣлить (Чэцця, 212); бг0483ъ … перепустил на тои краи, в котором ѡн был великую сухоту и бездождие (Жыц. св., 90). 2. Тое, што i сухость у 2 знач. сами тыи и оуды и жилы сꙋхи. без меры. и оуказꙋетсѧ на них соухота. и хоудоба. и скаженiе красы животных (Арыст., 189). 3. Сухата. хороба естъ запсованье прирожоныхъ властностiй тѣла вs мокротѣ, вs сꙋхотѣ, вs теплотѣ, и вs зимнѣ мѣры не заховалых (Калiст, II, 58).
с. 103
Сухотный прым. ад сухота ў 1 знач. занже хто ест в непотребный час. но пристретитъ ества тѣплоте прироженоу велми. да аще измешкаеть до часꙋ соухотного. пристретить теплое. прироженiе. ꙗко ѡгнъ палѧщь (Арыст., 232).
с. 103
Сухый гл. сухий
с. 103
Сучастникъ наз. Саўдзельнік. сучастникъ его Андрей Шовловский николи войны не служить, одно онъ завжды коня ставить, а землю з нимъ розделъную мають (ПВЛ, 638, 1567).
с. 103
Сучитися дзеясл. Сачыцца. з тыхъ вѡд, ѡдны зsблизка вытѣкаючи смакомъ солодкіе сꙋть, иншіи зs глꙋбокости выходѧчи, солоныи и сѣрчистыи сꙋтъ, до того тежъ ѡдны барзо ѡбфите вытѣкаютъ, иншiи зась помалꙋ сꙋчатсѧ (Варл., 134)
с. 103
Сучокъ наз. Сучок. што видишъ сꙋчокs котории въ оце бsрата тsвоего. а берsвена которое ест въ окꙋ тsвоемъ не чуешъ (Цяп., 8б); Сꙋчецъ: сꙋчокъ, запорошка, колосокъ, порошокъ, или галꙋзка, голцѧ (Бяр., 161).
с. 103
Сучолонокъ наз. Сучляненне. на руце правой на сучолонку рану также тятую крывавую (АВК, ХVIII, 128, 1594).
с. 103
Суша наз. 1. Суша, зямля (як процілегласць воднай прасторы). порушу небо и землю и море и сушу (Скар. КБ, 6); ꙗко того ест море и тои сътвори е, и сушю руцѣ его създастѣ (Будны, 185б); пsроходите море и сушу (Цяп., 32); взꙗл илиꙗ гунку свою и звинꙋл еи, и ꙋдарил воды, которыи се розступили на ѡбѣ сторонѣ, и перешли ѡба по суши (Біблія, 457); нѣмые звѣры так на сꙋши ꙗк и вs водѣ бꙋдꙋчіе … за боги поличали (Варл., 246–246б); ани звѣздъ еще не было ани теж тверди ани вобраніꙗ вод въ едно мѣстце ани ѡбъꙗвление сушы, але все темности были над водами (Зб. 752, 468б); коториs чинит рѣки в пꙋщꙋ, а потоки водные ѡбертает в сушꙋ (Пс. ХVII, 118б–119); напочаткꙋ не звано земли землею одно сꙋша (Хран., 2б). 2. Суш, засуха. Тои бо даеть дождь, сушу, ведро и непогоду (Будны, 117б); през г0483 лѣта сꙋша была (Зб. 261, 222); в тамтом краю великаꙗ сꙋша была (Зб. 81, 40); ѡбернꙋласꙗ вилкготност моꙗ в сꙋшꙋ лѣтнюю (Выкл., 118б).
с. 103
Сушачий дзеепрым. Які сушыць. сытост, або рачеs нестравность, або приꙗдлост чл0483ка сꙋшачаꙗ (Выкл., 141б).
с. 104
Суше прысл. Сушэй. живот же их из верхꙋ сꙋше. и ѳранцоусовъ. и предиреченных (Арыст., 190).
с. 104
Сушеникъ наз. Сушыльшчык. сена косить наняли … сушениковъ человекъ пять, на день заплатили кождому по осм. пятнадцать (ИЮМ, V, 70–71, 1688).
с. 104
Сушеный гл. сушоный
с. 104
Сушенье наз. Дзеянне па дзеясл. сушити ў 1 знач. тамъ же надъ ставомъ броваръ и солодовня, подле бровару озница для сушенья солоду (АВК, ХIV, 511, 1594); за сорокъ пироговъ пшеннихъ, ситницъ г0483 до сушенья, золот. два (ИЮМ, I, 139, 1681); купили … пироговъ до сушеня за золотый одинъ (ИЮМ, III, 59, 1685); ситницъ купили у дорогу до сушеня штукъ двадцать пять (ИЮМ, VIII, 137–138, 1691); за сушене и гребене сена … по осм. пятнадцать (ИЮМ, IХ, 83, 1692); купили для сушеня ситницъ десять (ИЮМ, Х, 32, 1695); купили ситницъ шостаковыхъ на сушене (ИЮМ, ХI, 64, 1697); ситницъ до сушеня двадцать (ИЮМ, ХIII, 25, 1699).
с. 104
Сушити, сушить, сушыти, сушыть дзеясл. 1. Сушыць, высушваць (памяншаючы працэнт вільгаці). въземsши жена скатерsть прикрила естъ ꙋстие кладезю зsверsху, ꙗкобы крупы сушила (Скар. ДЦ, 99); ꙋ середꙋ сꙋшечы мне сено … мене деs самого збили (КВС, 498, 1552); жена взꙗла плахту и розтꙗгнула над верхомъ студни, ꙗко бы сушачи крꙋпы ꙗчмѣнныи (Біблія, 388); ꙗкъ огонь одновиденъ естъ, а розмаитыи скꙋтsки чинитъ, грѣетъ, палитъ, сꙋшитъ, топит, свѣтит (Каліст, I, 134б); человекъ чотырохъ зъ Могилева наняли сена сушить (ИЮМ, V, 70, 1688); обаранковъ купили шушыть [!] за зол. (ИЮМ, VI, 134, 1689); кгды сушыли сено на прыме Зарецкой тымъ же слобожаномъ купили ситницъ (ИЮМ, Х, 100, 1695); бердею за дрова и за фуру, што збоже сушылъ своими дровами и возилъ до ратуша, дали зол. пять (ИЮМ, ХI, 115, 1697). 2. Падвяргаць пахудзенню. ѡнъ оу мол0483твах оуставичон был. а тело свое посты соушил и дроучил (Жыц. Ал., 98); великій фрасꙋнок вs срдцꙋ моем повставшы, смꙋткомs и жалемs тѣло мое сꙋшить (Варл., 62). 3. // перан. Падвяргаць смутку. клѧтва мт0483рн. соушить сн0483а (Чэцця, 340б); длѧ чого такъ себе ажъ наддеръ печалованемъ сꙋшишъ (Каліст, II, 15б).
с. 104
Сушица наз. Сухастоіна. они … порубавши въ пень сосну сушицу съ пчолами уходовъ бортниковъ Деменцкихъ, уль выкрутили и на сани уль зложивши уѣждчали (АВК, VI, 96, 1612).
с. 105
Сушоный, сушеный дзеепрым. Высушаны (пра сена). сено покосивши и до домов своих тотъ старецъ и подданые вышей помененые его милости пана Меньского повозили не сушеную возовъ большъ нижли на двесте (АВК, ХХХVI, 183, 1582); возъ сена готового накошоного и сушоного взялъ (АВК, ХVIII, 113, 1593).
с. 105
Сушъ наз. Сушняк. схоль – сꙋшъ, дрꙋзкъ (Зіз., 64); Сохль: дрꙋзкъ, сꙋшъ, хворостъ, сꙋхіи голи або росчки (Бяр., 153).
с. 105
Сушыло наз. Ссохлая рэч. кости мои ꙗко сушыло сосхошасꙗ (Зб. 752, 86).
с. 105
Сушыти гл. сушити
с. 105
Суща наз. Упакоўка (нізка) сушанай рыбы. [въ] возе было мяса за три гроши, а чоботы новые жоноцкие, а сущу рыбъ за два гроши (АВК, ХVII, 201, 1540); взялъ дей полкопы грошей, а клячу зъ возомъ, а мехи два, а двои нароги, а сущу за грошъ (Там жа, 299, 1541).
с. 105
Суще, сущи дзеясл. Будучы. тии суще прельщены ꙋчинили бы собе неꙗкое ꙋподобление (Скар. ДЗ, 13б); каменемъ ꙋбиете ихъ. Девицꙋ прото иже не кричала сущи во граде (Там жа, 43б); wsi lude suszcze s nim, rаdu, а wmysł swoy na tom położyli (Бых., 560).
с. 105
Существенне, существенно прысл. Істотна. если сына божого изъ ѡтца, и в самомъ ѡтцы власне быти розꙋмеемъ. также изъ сына власне и сꙋщественне дꙋха светого, такъ ꙗко изъ ѡтца исходѧщаго верꙋемъ (Унія, 13б); Sлоба: sлость сꙋщественнѡ приемлемаѧ (Бяр., 45).
с. 105
Существо наз. 1. Сутнасць. Самица же во всѧком соуществе. дш0483ею и тѣлом хворее самца (Арыст., 203); абы есмо и мы вси бг0483а познали. Не существо ани естество его але любовъ, хуть, милость, волю и блгдть его (Будны, 184–184б); отожъ, если Христосъ не есть прирожонымъ Богомъ и того жъ существа которого отецъ (АЗР, IV, 90, 1595); люди ан0483глов видит не могут, и не ѡт сꙋщества ѡтцова сн0483ъ, але водле ласки мꙗновал себе сн0483ом бж0483им быт (Бельск., 325б); потомъ вси иные артыкулы симболу апостольского … церковъ Восточная вѣрытъ и вызнаваетъ: едино существо его зъ Богомъ Отцемъ (Гарм., 179); Ѡтца, и Сн0483а, и ст0483го Дх0483а, три неслиѧнsные лицы, алsбо перsсоны, въ едномъ а нерозsдѣлном сꙋществѣ … славитъ (Карп., 17б); Омоꙋсіа, едино сꙋщество, тыи речы которыи сꙋть ѡдной истности (Бяр., 300); дх0483ъ стиs ꙋказалъсѧ в кшталту голубином, але существа голубиного не приsмовалъ (Зб. 82, 308). 2. Жывая істота. в первыs [день] мовит создана быша десет ꙋмнаꙗ существа въ молчании и единогласии еже ест свѣтъ (Зб. 752, 468б).
с. 106
Существяный прым. Матэрыяльны. Насущныи бо хлѣбъ слушно можеть быти названо слово божіе. ꙗко большеи сущесътвѧного хлѣба естъ, понеже дш0483ю питаеть (Будны, 197).
с. 106
Сущий дзеепрым. 1. Які ёсць у наяўнасці, існуе, прысутнічае. феѡфанъ. шодъ возвестилъ братꙋ своемоу мнихоу соущю (Чэцця, 88); колі мроут также подлоуг ѡбычаю. людеи там соущих гребоутсе (Валх., 84); еще имъ сущимs на пути, пришла весsть къ Давыду, иже Авесамломs побилъ всехs сыновъ Царевых (Скар. ДЦ, 90); рѣче емꙋ гсдь виделъ ли еси раба моего Иова ꙗко несть человѣкъ подобѣнъ емꙋ ѡт сꙋщих на земли (Скар. КI, 5); на ономs страшsном суде речеть царь сущімъ о левицы его, Идите ѡт мене проклатіи въ ог0483нъ вечsныи, оуготованыи діаволу (Будны, 96б); аще изверженъ бꙋдеть епископъ, ѡт всихъ сꙋщихъ епископовъ во ѡбласти (Унiя, 22б); да пребудетъ надъ всеми пресвитеры, во пределехъ ихъ сущими (ИЮМ, I, 363, 1619). 2. У знач. наз. Той, хто прысутнічае. сущие бо при томъ месте и не сущие едностаино мучени были (Скар. ПБ, 16б); бодай же есте црствовали зs мнѡгими соущими бовѣмъ послѣдними длѧ нѣѧкого достоенства мирского, а боудꙋчими первыми бж0483ею славою и свѣтлостью (Апакр., 186).
с. 106
Сфалшованый дзеепрым. 1. Сфальсіфікаваны. сторона жалуючая обачыла оный декрет од умоцованого стороны позваное же ест явне и значне яко бы через князя Григоря Кошырского сфалшованый (АВК, ХХХII, 15, 1596). 2. У знач. наз. Тое, што з’яўляецца сфальсіфікаваным, вынікам фальсіфікацыі. Прелюбодѣическое: Лестное, аѡ0483ѯв. растлѣнное, сфалшованое, зопсованое, подкидное (Бяр., 121). Параўн. зфалшованый.
с. 107
Сфалшованье наз. Фальсіфікацыя. Станиславъ … за фальшъ свой, то есть о сфалшованье декрету трибунальского … сказанъ былъ … ку скаранью (АВК, VIII, 470, 1593); ку суженю прыпала справа … о сфалшоване тестаменту небощыка (АВК, ХХХI, 328, 1645). Параўн. зфалшованье.
с. 107
Сфера наз. Сфера. трꙋдъ на тѣле роспꙋстꙋ телеснꙋю значит ѡбжарство, которое в едноs сфере ходꙗт (Зб. 259, 307).
с. 107
Сфолгованье гл. сфолькгованье
с. 107
Сфолкгованье гл. сфолькгованье
с. 107
Сфолкговати гл. сфолькговати
с. 107
Сфолькгованье, сфолгованье, сфолкгованье наз. Дзеянне па дзеясл. сфолькговати. то зъ самое ласки своее господарьское учынити его милость рачыть, съѳолькгованье чынячы вамъ, абы есте не обътяжали вашыхъ подданыхъ (КПД, 227, 1554); не вызволенѧ ѡт см0483рти конечного, але сфолкгованѧ малого потребꙋю (Кін., 54); сфолгованѧ малого потребꙋю (Зб. 82, 127).
с. 107
Сфолькговати, сфолкговати дзеясл. Зрабiць уступку, паблажку. власномꙋ сн0483ови не сфолкговалъ, але его за нас выдал (Апакр., 159); хто не може пропꙋстит самомꙋ собѣ и сынови своемꙋ, ꙗко мае комꙋ иномꙋ сфолкговат (Бельск., 221б); наветъ и стрыю власному своему Павълу Волынъцовичу не сфолькговалесь – укралесь у него клячу (АВК, ХVIII, 249, 1619); реклъ Гіозіи слꙋга мꙋжа бж0483его: сфолкговалъ панъ мой Нееманови томꙋ сірѣйчикови же не взѧлъ ѡт него што принес (Хран., 324б). Параўн. зфолкговати.
с. 107
Сфрасованый дзеепрым. Засмучаны, змаркатнелы. ѡт Бг0483а ласки достꙋпилъ, абы немочю страпленъ, и згорженемs сфрасованъ, до затраченѧ дꙋшевного не пришолъ (Каліст, II, 177б); оуслышавши Ісавъ слова оц0483овскіи зарычалъ великимъ голосомъ: а тѧжко сфрасованый реклs (Хран., 42б). Параўн. зфрасованый.
с. 107
Сфуканье наз. Дзеянне па дзеясл. сфукати. ꙗзва: Рана, побите, сфꙋкане, поражене, плѧга, або тѧте, раз, каранsе, або знаменіе (Бяр., 208).
с. 108
Сфукати дзеясл. Абразiць. Александер громил тых которые его не ꙋмѣли ꙋкротит, ѡтец его филип сфꙋкал, иж ѡн хоче быт мꙋдрѣsшиs (Бельск., 170). Параўн. зфукати.
с. 108
Схабъ наз. Свіная грудзінка. Въ другомъ свернѣ мяса полтей двадцать два, салъ десеть, кунпій сорокъ три, схабовъ петнадцать, грудинъ осмъ (АСД, III, 239, 1571); у подклете речей стравныхъ – мяса полтей деветь, кумпей осьмъ, салъ ѳ0483, схабовъ пять, у гумне жита стыртъ пять (АВК, ХIV, 228, 1580); украдено … плахтъ кужельныхъ шесть, сало вепровое кунъпъ одинъ, келбасъ чотыры, схабы два (ИЮМ, VIII, 262, 1600). Параўн. скаба I.
с. 108
Схадзка гл. схажка
с. 108
Схадка гл. схажка
с. 108
Схадска гл. схажка
с. 108
Схадцка гл. схажка
с. 108
Схажатися гл. схожатися
с. 108
Схажка, схадзка, схадка, схадска, схадцка, схатска, схачка, схашка наз. Сходка, зборышча; спатканне. сермяжники и ноговичники … схадцки свое мають и всѣ справы свое цеховые посполу у одномъ собранью своемъ отправують (АСД, I, 158, 1582); до … схачокъ вси старшіе и молодшіе братья цеховые мають ся сходить (Там жа, 160); оны … въ монастырѣ светое Тройцы, въ мѣстѣ Виленскомъ на звыкломъ мѣсцу, схадзки свое мѣти [мають] (АВК, IХ, 151, 1592); претожъ таѧ схажка ваша не толко собором се звать не можетъ. але ани сеимикомъ (Бер. саб., 9б); на тых схажках завше мает быти если не сам старшиs, теды головнеsшиs з ѡтц0483въ (Зб. 261, 213); захочешъ ли собе того ремесла кгарбарского зажывать, то … на схадце головной и до скрынки братское повиненъ будетъ дать (ИЮМ, VIII, 410, 1625); на схадску сами товарыство повинны будутъ зходить за озънайменемъ пана цехмистра, а схадска головная маетъ быть завжды у шесть недель (Там жа, 411); маючи часъ, потому межи собою схатску крадь потаемную учинили (АВК, II, 62, 1632); на тыхъ же схашкахъ маетъ настоятель съ тыми совѣтниками своими намавятисе (АСД, IХ, 151, 1635); ведлугъ своего порадку заховатись и схадзки мети маемъ (ИЮМ, IХ, 211, 1635); артикꙋлъ д0483, ѡ скромности на схажках братскихъ (Ст. бр., 8); генисиѧ … вкрадалсѧ таемъне на схажъки хрестиꙗнские (Зб. 82, 130); папѣру купили либру на картки и на карты цехмистромъ, подаваные въ цехи на схажку (ИЮМ, I, 45, 1679). Параўн. зхажка.
с. 108
Схажывати дзеясл. Натрапляць, заставаць. тотъ Артемъ Подвязскій не пооднокроть черезъ мене грошы и пироги до того Чурылы посылывалъ, а не пооднокроть ихъ на таковомъ учынку схажывалъ и виделъ (ИЮМ, VIII, 344, 1617).
с. 109
Схарчити, схарчыти дзеясл. Патраціць на харчаванне. на полуденъ схарчили асм. двадцать одинъ (ИЮМ, II, 36, 1683); схарчили въ той дорозе всего злот. двадцать девять (ИЮМ, VI, 36, 1689); на челядь схарчыли, нимъ одъехали (Там жа, 75). Параўн. зхарчити.
с. 109
Схатска гл. схажка
с. 109
Схацкий прым. Які належыць да зборышча. имъ тыхъ трехъ ремествъ, для учтивости и порадку мѣстского, увъ одномъ мѣстцу и сполныхъ схацкихъ братство и цехъ прикладомъ иншихъ цеховъ мѣстскихъ упривиліеваныхъ мѣти допустили и позволили (АСД, I, 152, 1582).
с. 109
Схачка гл. схажка
с. 109
Схашка гл. схажка
с. 109
Схватити дзеясл. Схапіць. Илья ему пенезей половины дати не хотѣлъ и, схвативши пенези исъ стола, уехалъ прочъ (АВК, ХVII, 206, 1540); Либрун схватилъ их с конем ѡдного ѡдною рукою, а иного иною рукою и положыл ихъ митус перед собою на кони (Трыст., 125).
с. 109
Схватитися дзеясл. Ускочыць. схватившися на лошадь, учалъ есьми былъ кровь унимать и палашомъ кольконадцать пахоликовъ зранилъ (АЗР, IV, 485, 1615).
с. 109
Схизма, схисма, сцызма наз. Схізма. ждати бꙋдемъ азали се ѡт схизмы и ѡтщепеньства наверьнете, и до вырокꙋ прыстанете (Бер. саб., 49б); азажъ бовѣмъ не помнишъ … схисмы, албо розорваньѧ межи новашомъ, а корниліем … аза не помнишъ оной схизмы межи бонифаціемъ першимъ (Апакр., 178б–179); которыхъ писма и доводы шыроко бы прышло прыпоминати, опрочъ Ѳеофилакта единого, который вже часу сцызмы былъ (Гарм., 176); не кождаѧ згода иs оунѣѧ або зsедночене добро, але бывает частокрот схісма або ѡтщепенsство и оторванsесѧ справа Бг0483ꙋ милаѧ и вдѧчнаѧ (Калiст, II, 4); звѣрскѡ над вами преs Апостаты бествѧчейсѧ оунітской схісмы, в смꙋтокъ и плачъ ѡборочалы, правды еднакъ Еѵглской не запрѣлъсѧ (Сматр., 33); если бы … въ томъ монастыру законнички мѣшкаючіе … въ схизмѣ жити всхотѣли (АЗР, V, 6, 1633); Раздоръ: Схисма, сѣченіе: розорване, распрѧ, розодране, ѡтщепенство (Бяр., 134). Параўн. зхизма.
с. 109
Схизматизанный дзеепрым. ад схизматизовати. себе же схизматизанныхъ сирѣч ѡтторженныхъ стоꙗщих сꙗ мнꙗт быти (Дыяр., 169).
с. 110
Схизматизовати дзеясл. Падбіваць да расколу. иніи же ... препинают шествіе к нб0483си, и многих въслѣд себе ѡтривают и ѡт церкве ѡттерзают, и неѡтторженых схизматизꙋют еже ест ѡтторженых наричꙋт (Дыяр., 169). Параўн. схизматиковати.
с. 110
Схизматиковати дзеясл. Тое, што і схизматизовати. римsскiе папѣжове ... всѣхъ з надоутости ѡткидаючи, всѣми гордѧчи, всѣхъ выклинаючи, всѣхъ кацероуючи, всѣхъ схизматикоуючи, которыекольвекъ хвалы самомꙋ хв0483и належачіе, им ѡтдати, а за головы костелные ѡныхъ признавати не хотѣли, и не хотѧт (Апакр., 150б–151).
с. 110
Схизматикъ, сизматикъ, сцизматикъ, сцызматыкъ наз. Cхізматык. папѣжъ евгеній д0483 ... за сцизматика за облоудного ѡт вѣры, а навѣтъ и за оупорного еретика есть осꙋжоный ѡт собѡрꙋ базилійского (Апакр., 64б); чому жъ васъ католицы и увесь костелъ Римскій схизматиками окрестилъ (Пыт., 10); уступить единость зъ великимъ весельемъ сцызматыковъ и геретыковъ (АСД, VI, 199, 1608); схизsматицы ѡтстꙋпили, пастыри зволsчилисѧ (Карп., 7); помененые особы, схизматицы, по кильки разы до монастыра добывалисе (АВК, VIII, 122, 1637); шлꙗхта ѡт него тое почꙋвши рекла: веs ꙗкиs схизматик и зараз пошли ѡт него до сꙋдꙋ (Дыяр., 178); абы Цр0483ковъ ст0483аѧ розмнажаласѧ, Погане, Жидове, Еретiки, и Сизматики наворочалисѧ (Зб. вып., 99б).
с. 110
Схизматицкий, схизматыцкий прым. Раскольніцкі. на пробованье и на выпытанье всихъ тыхъ схизматицкихъ клявзъ ... въ той Богомъ сохраняемой епархiи (АЗР, IV, 141, 1596); же обы черцы схизматицкіе у Светого Симеона отправують набоженство (АВК, II, 62, 1632); оповѣдалъ и обтяжливе жаловалъ ... отецъ Алексіушъ Дубовичъ ... на отца Самуеля Шитика, который менуется быти наместникомъ старшимъ схизматицкимъ монастыра (АВК, VIII, 121, 1637); тыхъ подданыхъ на послугу до збору и церкви схизматицкое обернулъ (ИЮМ, ХХIII, 505, 1642); дознали тое горкости ѡные давные правды геретыцкие и схизматыцкие (Зб. 259, 174б).
с. 110
Схиленый дзеепрым. ад схилити ў 1 знач. подоимешь кs бꙋ0483 лице свое ... на пꙋти твои ѡсьѧет свѣтs: иже понижатсѧ егож речешь гордъ и схиленого ѡчима сп0483сть (Зб. 262, 22); если вsлѣпишъ очи вs Сл0483нце, знайдешъ коло его вs Нб0483ѣ, а свѣтлость и промени кs земли схиленыи, и всю моцъ свѣтлости, и ꙗсности наклоненꙋю до земли (Мак., 356).
с. 111
Схиленье наз. Дзеянне па дзеясл. схилити ў 2 знач. Арѳра: частка, котораѧс вs схиленью именъ оуживаетъ (Бяр., 234).
с. 111
Схиленьесе наз. Дзеянне па дзеясл. схилитися ў 2 знач. Видишъ ꙗкъ ѡдмѣнною естъ сама натꙋра, на доброе и на злое, склонна; а ведлꙋгъ обоей власности до схиленѧсѧ на которꙋю похочетъ сторонꙋ способна (Мак., 142).
с. 111
Схилити, схылити дзеясл. 1. Схіліць, нахiлiць, нагнуць. Младъшии есмъ леты вы же старsшии есте, сего ради схыливъ главу мою (Скар. КІ, 38б); он же ходить схиливши главу (Скар. IС, 31б); Александер ... казал схилит двое дерево. до которых за ноги привꙗзат их казал (Бельск., 175); не схилилъ колѣна, не сѣлъ, не взлегъ (Мак., 16б); схилила шыю свою подs меч и стꙗта естъ (Зб. 752, 534б); ѡн схиливши твар свою на землю стоꙗлъ молчком (Зб. 82, 433). Параўн. зхилити. 2. Накіраваць. избавитi тѧ ѡт жоны чꙋжое, ѡт стороннее ... иж схилила къ смерsти домъ свои и къ адовникомъ слѣды свои (Зб. 262, 93б).
с. 111
Схилитися, схилитисе, схылитися дзеясл., зв. 1. Ад схилити ў 1 знач. клѣтка старая на бокъ се схылила (АСД, III, 284, 1579); зовнеров, которыs правѣ схилившис бꙋдꙋт пити выкин которыs стоꙗчи бꙋдꙋт пити тых толко ѡзми (Зб. 261, 96); дв0483дъ схилившисꙗ тварю ку земли поклонилсꙗ и рек (Біблія, 344); толко которыs клꙗкне а схилитсе до воды а пиет, тоs нехаs зостанет (Бельск., 72–72б); ѡн схилившисе палцемъ писал на земли (Зб. 255, 20); ѡные панны так плакали горко схилившисꙗ на ѡбразъ ст0483аго (Зб. 752, 81б); поспѣшившисѧ Мѡѵсей схиливсѧ тварью до земли и кланѧючисѧ реклъ (Хран., 111б). 2. // перан. Змянiцца, павярнуцца. поминаѧ въспомѧнет схилитсѧ на мене дш0483а моѧ (Зб. 262, 112); если до тог сꙗ не схилит жебы сꙗ в малых ꙋмертвꙗл далеко мнеs в болшыхъ (Зб. 261, 136); церковъ таꙗ ... згола до ꙋпадку юж юж [!] се была схилила (Дыяр., 149б). 3. Уступіць, паддацца. схилилисѧ лихии перед добрыми (Зб. 262, 100).
с. 111
Схилный прым. Схільны. въ вѣрѣ святой православной хвѣючися, нестатечною и до отступства схилною знайдовалася (АЗР, V, 70, 1641). Параўн. зхильный.
с. 112
Схилокъ наз. // перан. Канец. с тои при схилкꙋ свѣта черезъ ѡтца папѣжа оучиненой ѡтмѣны, вдѧчни быти не мѡжемо (Апакр., 48–48б); не дѣетсꙗ то бж0483е не даs зs легкомыслности и преsзренꙗ нш0483ого: толко з трꙋдности и бѣдъ, а наsбарзеs же на схилку тог вѣку (Дыяр., 152б). ◊ Н а с х и л к у л е т ъ – пад канец жыцця. Подчасъ воины противныхъ Схизмы, Гедеѡнꙋ, на схилкꙋ лѣтъ и свѣта, еще посвѣтити долженs троха (Лям., 12).
с. 112
Схиляти дзеясл. Накіроўваць. вси станы ... схиляючи умыслъ ... ку зъеханью на спольный съемъ ... на то ся были вси одностайне зволили (КПД, 462, 1568).
с. 112
Схилятися дзеясл. 1. Схiляцца, нахіляцца. с прикладом покорного влдкꙋ Ха0483, который до ногъ оученикѡв своихъ схилѧлъсѧ и оумывалъ ихъ (Апакр., 175б); абыс не схилꙗл до покармов и миски (Зб. 261, 101); иж был хлопъ высокиs печенѣг, рꙋсин нижеs сꙗ схилꙗл (Стрыйк., 448); схилꙗючисꙗ на землю ꙗко могли плакали (Зб. 752, 442б). Параўн. зхилятися. 2. Кланяцца. Пред ним сꙗ схилꙗют и ꙋпадают ... которие носꙗт ѡкрꙋгъ, и филꙗри небесные страхаютсꙗ перед ѡбличъем его (Пралог, 548). 3. Мець схільнасць. конsфедераціи до правъ, и волностей посполитых схилѧютъсѧ абы сѧ каждый ведле нихъ справовалъ (Апакр., 25); трваючи на дорозѣ справедливости, нигды до злостій розмаитости не схилѧетъсѧ, и до выстꙋпковъ овшеки не накланѧетсѧ (Мак., 48). 4. Пакарацца, паддавацца. бог не ѡтврачает гнѣва своего под него схилѧютсѧ помогающіи гордости (Зб. 262, 15б); николи сꙗ младенец жадною мерою не схилꙗл на тое (Зб. 752, 95б). 5. Набліжацца. День бовѣмs оуже сѧ кs вечерꙋ схилѧлъ, а нарѡдъ пилsновалъ его (Каліст, II, 45б).
с. 112
Схиляющийся дзеепрым. ад схилятися ў 2 знач. соблажнѧющагосѧ поставѧт слова твои и колѣни схилѧющиис розсилнивал еси (Зб. 262, 13б).
с. 113
Схима наз. Манаскае адзенне. Сергиі преподобный зараз казалъ тымъ рыцеромь свѣдомым наготоватися и казал имь вмѣсто прилбицы схиму зь крестами на головѣ носити (Мам., 175).
с. 113
Схисма гл. схизма
с. 113
Схитрити дзеясл. Схітрыць. коли помыслить лекарь налепшіи. ѡ поведаніи ѡкормовъ а бѫдеть лично схитрити им тогда же доведаетсѧ. запах его во ествах. але в коушеніи познаетсѧ. занеже их мало (Арыст., 208). Параўн. схитростити.
с. 113
Схитритие наз. Дзеянне па дзеясл. схитрити. потом бы напилсѧ молока, ани пил бы как есми написал кꙋ невидовежь легко схитритіе заноуж вразѧт михирь и боудеть мочить кровию (Арыст., 208).
с. 113
Схитростити дзеясл. Тое, што і схитрити. хто бы также елъ с вином в таком же мѣсте. что надеетсѧ на себѣ хитрости. и не возможет ѡпознати але хлѣ [!], далеко велми по моемꙋ соумнью [!] абы моглъ им схитростити. а оуже бы не елъ его ис того рꙋки комꙋ не доверѧешь (Арыст., 205).
с. 113
Схнути дзеясл. 1. Перасыхаць. хотѧи оуста и ꙗзыкs его схнꙋтs ѡт прагненsѧ (Мак., 184). 2. Пераставаць расці, засыхаць. нехай бꙋдет ꙗко соломоново бꙋдоване, котораѧ первеи вырванѧ схнеть, еюж не наполнит рꙋки своей жнец (Пс. ХVI, 129); если бы хто ... шкодꙋ ꙗкꙋю томꙋ деревꙋ ꙋчынилъ, с чого бы тое дерево мело схнꙋти, тотъ ... повиненъ бꙋдеть платити подле ꙋставы нашое (Ст. 1588, 382); ꙗкъ бовѣмъ на камени ... оупалое насѣне зараз выникает, а скоро сл0483нце всходит ... заразъ схнетъ (Каліст, II, 124б). 3. // перан. Сохнуць (пра чалавека); сумаваць, пакутаваць, мучыцца. ꙋчителю пsривеломъ сына моего кs тобе ... сsкригичеть зубы сsвоими и сsхнеть (Цяп., 55б); ꙋстали ѡчи твои и схла дꙋша твоꙗ (Біблія, 303); которыеж тыи сꙋтs ... над речами сказителными схнꙋтs (Варл., 28); грѣшникъ ѡбачит а будет сꙗ гнѣвалъ, зꙋбами своими буде скригитал, а будет схнꙋти (Пс. ХVII, 125–125б); мешкала Ѳамарь схнꙋчи вs домꙋ Авесалома (Хран., 261). Параўн. сохнути.
с. 113
Сховане гл. схованье
с. 114
Схованка наз. Тое, што схавана. признавшисе до того, же онъ самъ у ботахъ, а челядниковъ его два у постолехъ тую схованку свою бралъ (АВК, ХVIII, 401, 1660).
с. 114
Схованый дзеепрым. 1. Ад сховати ў 1 знач. пѣнѧзи ... оу скарбъ былы оуложоны и схованы такъ долго ажъ до преклѧтого июды пришли (Пак. Хр., 1); тот привилей с комисѣю и з рейстром ест весполок схован в скрини у королевой ее милости (Пін., 54, 1537); въ которой той шкатуле мелъ есьми схованыхъ пенезей ... копъ сто двадцать пять (ИЮМ, VIII, 251, 1597); скринꙗ з тыми речами ... ест схована до скалы (Бельск., 163); ѡбраз хс0483въ ѡт хр0483стиꙗн ꙋчъстиве зобраныи и в церъкви былъ схованыs (Аб абр., 6б); ꙗчмень и пшеницꙋ до гꙋменъ сховано (Хран., 195); купили замокъ до коморки ратушное, где книги схованы (ИЮМ, III, 107, 1685). Параўн. зхованый у 1 знач. 2. Ад сховати ў 3 знач. ѡн всих заклиналъ, абы тогож часꙋ по смерти был схован, але жебы его в ѡгородку ѡном погребли (Зб. 752, 456б).
с. 114
Схованье, сховане наз. 1. Сховiшча, месца захавання. поставили ерл0483мъ ꙗко овощовъ сховане (Пс. ХVI, 82); хто въ своемъ дому крадежу искати не допустилъ, клетеs и иншихъ домов сховане ѡтомкнꙋти не хотелъ (Ст. 1566 I, 99); естли хто ꙋ кого зложилъ в клети або въ ꙗкомъ схованю речи свои и замъкнул (Ст. 1588, 333); пыталъ дей панъ Миколай ... хто тое схованье въ тыхъ пусткахъ замкнулъ (АВК, VI, 110, 1625); пошовъ есми глядити свойго схованья, если у цилости стоетъ скрыня моя (АВК, ХVIII, 439, 1663). Параўн. зхованье ў 1 знач. 2. Захаванне, зберажэнне. паробки ихъ невол[ь]ные покрали клѣть его, где онъ схованье свое мѣлъ (КЗ, 517, 1493); справа ... ѡ скарбъ ѡтца его, коториs въ пана Литавара въ схованью былъ (КСД, 679, 1511); при томъ же селѣ естъ корчма дворна ... и клѣтка для схованья пива (АСД, III, 287, 1560); мы ... сребро церковное до схованья безпечнейшого до часу есьмо взяли (АВК, VIII, 22, 1595); пташки живитъ Бг0483ъ, прирожоный имъ смыслъ до збиранѧ покармꙋ давши и до схованѧ (Каліст, II, 15); маючи ѡтецъ добра мнѡгіи, а межи ними діадемы и камѣнsе дорогое, которое зложивши вs шкатꙋлꙋ даетъ до схованѧ, и дарꙋетъ сн0483ови своемꙋ (Мак., 158); шуфляду на сховане соболей, заплатили ... золот. два (ИЮМ, VII, 148, 1690). Параўн. зхованье ў 2 знач. 3. Укрыцце. есте замокъ робили, вамъ самымъ, жонамъ и дѣтямъ вашимъ для особливей обороны и схованью вашему отъ непріятель (АСД, I, 133, 1554). 4. Пахаванне. потомъ у томъ манастыры учинили есьмо городъ нашъ на жаданье игумена Пафнотія собѣ и слугамъ нашимъ на сховане (АЮЗР, I, 40, 1509); урадъ повторе Максима впровадить наказавшы, суппоновалъ ему, розерзненемъ у возу постронковъ, раду его Ивану схованя тела въ землю (ИЮМ, IХ, 339, 1638).
с. 114
Сховати, сховать дзеясл. 1. Схаваць. отецъ дей мой Фабей сховалъ былъ тисячу золотыхъ Вгорскихъ въ пивницы (КЗ, 431, 1489); ꙋзsбоꙗвsшисе, шодsши сsховаломъ таланsтъ твои вs земsли (Цяп., 36); гь0483 петрꙋ рече: сховай мечъ твой в похвы (Каз. Кір., 68); Лаван ... шꙋкал божков своих где рахил была але их под себе сховала (Бельск., 23); тое скрынки никгды ему не давалъ сховать (ИЮМ, VIII, 400, 1624); оучинилъ теды соломѡнъ с0483. копіи золотыхъ ... и сховалъ ихъ цр0483ь вs домꙋ который былъ вs лѣсѣ ливанскомъ (Хран., 299); вреѡвнꙋшъ вsзꙗвши ѡное зѣле сховалъ (Алекс. 1697, 97). 2. Захаваць. тыи пенези далъ есми сховати ей (АВК, ХVII, 241, 1540); тог рэчи хто дал сховати згорэли (Ст. 1566, 85); назбирали ведро манны и на вѣчнꙋю памꙗткꙋ сховали, ижбы потом потомкове их сѣдали чим их пан бог живил (Бельск., 46б); Еско ... ей дал сховат сало свиное (АВК, XXXIX, 605, 1579); далъ полнꙋ скриню сребра сховат до намастыра [!] печерского (Пралог, 651б–652); што маете варить то варите. а штоколвекъ зостанетъ сховайте на сꙋбботꙋ (Хран., 94); двох козлов, забил есми их ... а мꙗсо в дорогу сховал (Зб. 82, 47). 3. Пахаваць (у магілу). его тело там принесли. а велми таемне и сховали (Валх., 75); ему гроб оуделал оу ктором прикозал тело его сховать (Троя, 9б); Кернос ѡныs коли ꙋмер ѡсыпали гробъ под лѣсом кꙋ горѣ вынеслыs и там его тѣло спалили ꙗкъ был звычаs поганскиs. А порох собравши сховали (Стрыйк., 516); алеѯандеръ ... приказал е в гробѣ сховат (Алекс., 5); тѣло теды ст0483ого ѡный жъ мужобоsци з води вытꙗгши и в нѣꙗкоs половници сховали (Пралог, 562б).
с. 115
Сховатися, сховатисе дзеясл., зв. ад сховати ў 1 знач. видели мѧ дѣтки и сховалисѧ (Зб. 262, 24); хотѣл его ахав забит, але ꙋтеклъ з приказанꙗ гд0483нег и сховалсе над потоком харит (Бельск., 120); коли мꙗ розгневишъ тогды и в македоніи передо мsною не сховаешсꙗ (Алекс. 1697, 65). // перан. голос кн0483зеи сховалsсѧ и ѧзыкъ их к небцꙋ ихъ прилsноулъ (Зб. 262, 24).
с. 116
Сховать гл. сховати
с. 116
Сховка наз. Схованка. до сховки скрыню отвезъ неподалеку села Местетицкого (АВК, ХVIII, 439, 1663).
с. 116
Схововати дзеясл. Захоўваць. Съхранѧю: сховꙋю, заховꙋю (Бяр., 167).
с. 116
Сховы наз. Сховы. панъ Кособуцкiй, не зычечы о сховы, яко власному дитяти своему... оному даровалъ и по смерти своей ровную часть въ маетностяхъ своихъ (АСД, I, 371, 1646).
с. 116
Сходелное наз. Плата за адыход ад гаспадара-феадала. естли бы кмѣть отъ нѣкоторого земянина до иншего земянина, або до князя великого, або до мѣста хотѣлъ бы ити, а рукоемь бы за нь была: теды отстанего зъ волоки ма заплатить копа грошей земянинови, отъ кторего отходитъ, а сходелного ма заплатить полкопы (АЗР, I, 225, 1501).
с. 116
Сходечий гл. сходячий
с. 116
Сходительный прым. Паблажлівы, памяркоўны. его королевская милость ... слалъ насъ посланниковъ своихъ до великого господаря вашого, напоминаючи его згожыми и сходительными, а не укорительными и не жосткими словы (АЗР, IV, 311, 1608).
с. 116
Сходительство наз. Сустрэча, збор. намъ указъ данъ и къ вамъ о томъ писано отъ пановъ радъ, што о томъ зъѣздѣ и о всякихъ добрыхъ дѣлѣхъ вже намъ великимъ посломъ впередъ зсылатися и сходитися съ вами бояры ... штобъ ранѣй сходительству о добромъ дѣлѣ быти (АЗР, IV, 447, 1615).
с. 116
Сходити дзеясл. 1. Спускацца адкуль-н. ꙗкъ Аг0483гли зs нб0483а на землю сходѧтъ (Мак., 168); коли сходилъ Мѡѵсей з горы Сінайской (Хран., 112). // перан. стражь ... оувиделъ венци сходꙗчи с нб0483си (Чэцця, 144б–145); см0483рть гостинецъ по котором прирожене нш0483е сходит (Кін., 55б). 2. Сыходзіць, пакідаць (ранейшае месца). тот будет повинен ... з суда не сходечи за него ѡтказывати (Ст. 1566, 55); котории на кsровsли, нехаи не сsходить вsзѧти шsто вs дому его (Цяп., 34); повинен бꙋдеть самъ або прокꙋраторъ его не сходечи с права заплатити вины сто копъ грошеs (Ст. 1588, 21). Параўн. зходити ў 2 знач. 3. Знiкаць, прападаць. абы домы шлꙗхетские не сходили тогды то варуем (Ст. 1588, 89); почало бѣлмо зъ ѡчъю его сходит (Біблія, 599); всꙗкож воды сходыли и ѡпадали аж до десꙗтог мсца (Бельск., 9). ◊ С х о д и т и с ъ п а м я т и – сцірацца з памяці. абы были ознаймены и на письмѣ выложены ... абы часу посполитого съ памяти не сходили (АЗР, III, 15, 1547); абы паметка ласки и добродеsства христова завжды межы людми хрестиѧнъскими, передъ ѡчыма была, а николи с памети людъское не сходила (Унія, 24). Параўн. зходити ў 5 знач. 4. Мiнаць, заканчвацца. Лѣт Бож нарож ≠аф0483лд инъдикта семого сходечы, кнѧзь великии Московскии вмер (Рач., 351); тые лета перемирные сходять (КПД, 5, 1538); дн0483ь юж сходилъ. гроухнꙋло же патріарха смертью наглою оумеръ (Апакр., 153б); число лѣтъ твоих сходит (Алекс. 1697, 9б). 5. Паміраць. Тотъ безъ часꙋ сходитъ, который самъ сходѧчи дрꙋгого не родитъ (Лям., 6); хтоколвекъ теды з людій троѧкій той похвалный животъ на семъ свѣтѣ провадивши, троѧкою похвалною смертю з негѡ сходитъ (Сматр., 28). ◊ С х о д и т и с ъ (з ъ) с е г о (т о г о) с в е т а (ж и в о т а) – паміраць. ѡц0483ь мой небожчикъ, сходячи съ сего света, далъ менѣ въ ѡпекꙋ емꙋ (КСД, 354, 1516); сестричъна ихъ сходꙗчы с того света ѡтъписала ми в дꙋховъницы двадцать гроши (КВЗС, 7, 1533); длѧ трехъ причинъ предъ часомъ добрій зs свѣта сходитs (Лям., 8); статечне з живота сходꙗчи ѡкажꙋсе быт старости годным (Мак., 80); гды мелъ с того свѣта сходит: просилъ ꙋчениковъ (Пралог, 668б); сию грамоту смертельную ... списалъ я, сходячи съ сего свѣта (АВК, III, 5, 1670). 6. Выпадаць (пра ападкі). ꙗко роса горы ермонское, котораѧ сходит на горы сиѡнское (Пс. ХVI, 131); якъ вода зs нб0483а сходѧчи ѡтживлѧетъ и кормитs ... дерева и травы (Каліст, I, 134–134б). Параўн. зходити ў 6 знач. 7. Пераходзіць. Мы тогды ачъколвекъ оусмотровалисмы, же ихъ млстѧмs ꙗко послом до насъ посланымъ ... поселство справовати належало. ѡднакъ не хотѧчи абы што на насъ сходити мѣло, а пошановꙋючи осѡбы его кр мл тыи депꙋтаты ... до ихъ млсти послалисмы (Апакр., 14–14б). 8. Узыходзіць (пра сонца). которыs первеs з них, ѡбачит слонце где бꙋде сходити, тоs бꙋде кн0483жатем (Бельск., 173). 9. Абысці, прайсцi па ўсёй прасторы чаго-н. сего ради въстани и сходи землю сию в долsготу и в широтꙋ еꙗ (Скар. КБ, 26); сам Алеѯандер ꙗкъ ꙗкій велможа вчинилсꙗ, пред антиѡхом, такъже стоꙗлъ, хотꙗчи сам сходити мастридонское царство (Алекс. 1697, 79). ◊ С х о д и т и к р о в ь ю – сыходзіць, сплываць кроўю. Галиѡт былъ велми ранен а кровю сходил (Трыст., 81); с х о д и т и н а (ч о м ъ) – задавальняцца (чым-н.). абы в небытности его ѡному панству его на чом не сходило, а иж бы был тот ... королевством владнул (Атыла, 179); бачачи то люд посполитыs же хананови на лотровствѣ и нецноте не сходило, собравшисꙗ ꙋдарили на нег (Бельск., 226б); кроль вs великой роскоши и потѣхахъ телесныхъ найдовалъсѧ, и на жадной речи, чого бы похотѣл, и прагнꙋлъ не сходило (Варл., 5–5б); видѣли есте чл0483вка шаленогѡ чомꙋ жь есте его до мене привели; чи ли намъ сходит на шаленыхъ, же есте привели, абы шалѣл предо мною (Хран., 227б–228).
с. 116
Сходитися, сходитисе, сходится, сходиться дзеясл. 1. Сыходзiцца, збірацца. ꙋси пріатели его к немоу сходѧтсе (Валх., 62); наследи его. да ни с пріꙗтели сходитсѧ начнет (Неба, 86б); нельза людемъ сходитисѧ певных часовъ на певsные мѣста (Будны, 66б–67); вси в тоs ѡколицы ... мають казати подъданымъ своимъ на копꙋ сходитисѧ (Ст. 1588, 533); посылали до митрополита ... абы ѡзнаsмилъ местце, на которое бы сѧ сходили з ними длѧ намовъ (Барк., 146б–147); всѣ прагнꙋчіи на водꙋ тꙋю сходѣмосѧ и піймо (Каліст, I, 166); на погребъ брата своего повинны сходитьсе вся братія за ознайменемъ пана цехмистра, такъ тежу [!] и челядь маетъ сходитися (ИЮМ, VIII, 411, 1625); сходилисе панове маистратовы на ратушъ для конътракту зъ паномъ Грициною, окономомъ (ИЮМ, IХ, 91, 1692). Параўн. зходитися. 2. Аб’ядноўвацца, злівацца (у адно). коли до сходища пришли кде се три дороги в одноу сходѧт при горе калваріе (Валх., 50); гаи ꙋбо в немs же нечистоты суть сходѧщесѧ пахали (Скар. ПЦ, 211б); еден кождыи з ближним своим, в щирости и повинsности своеи хрестиѧнскои сходѧчис ... розsмышлѧли (Каз. Кір., 76б–77); до костела римского ... моусѧть сѧ всѣ иные костелы сходити, то есть всѣ вѣрніи (Апакр., 114); многѡ сѧ речій сходѧтъ до кождогѡ Сакраментꙋ (Сакр., 2б); тыи вси цноты сꙋтъ с полпричины, и посполꙋ сꙗ сходꙗт до едного скꙋткꙋ (Выкл., 104б). 3. Сутыкацца. Затымь передовыи полки почали сходитися з татарами (Мам., 184); сходилисѧ иногды тыи процесыи з великим розрꙋхомъ нахоженем и мꙋжебоsствомъ (Зб. 82, 149б).
с. 118
Сходище наз. Месца злучэння некалькіх дарог у адну. коли до сходища пришли кде се три дороги в одноу сходѧт при горе калваріе (Валх., 50).
с. 119
Сходка наз. Сходка, сход. домъ вольный братскій для сходокъ и намовъ своихъ мѣти ... абы въ ономъ дому ихъ братскомъ тое братство сходячися, о потребахъ церковныхъ и шпитальныхъ намовы свои мѣвали (АЗР, IV, 53, 1592).
с. 119
Сходный прым. Які зыходзіць, мінае. то братие нинешнего вѣка житье намъ. сходного врѣмени. што напред идет (Чэцця, 367).
с. 119
Сходцы наз. Сходкі. дойлидомъ двумъ ... за два дни заплатили поденное за робене сталюговъ и сходцовъ до склепу (ИЮМ, IV, 114, 1686).
с. 119
Сходъ I наз. Сход, збор. где первеs мыта не бирано часу празников и сходов жадных мытъ и торгового вымышлꙗти и брати не мают (Ст. 1566, 16б); был сход людей немало подле тое церкви (АВК, ХХХVI, 314, 1582); ѡбалилсꙗ збор их где сход мели (Зб. 752, 394); не вѣдал бымъ межи такъ мнозствомъ сходовъ где сꙗ ѡбернуть (Пралог, 500б).
с. 119
Сходъ II наз. 1. Адыход. ꙋмерлъ ааронъ на горѣ ѡръ, по сходѣ зъ египту сынов израsлевых (Біблія, 214); мовилъ гсдь до Мѡѵсеѧ ... по сходѣ изs егѵптꙋ (Хран., 128). 2. Заканчэнне; зыход. абы велканоцъ не инде была свечона ѡдно в ден неделныи на сходе кветнѧ (Царств., 73); свѧто тежь третее на сходѣ рокꙋ (Хран., 100б). 3. Схiл, спуск. привели его сꙋхорꙋки к лꙗдꙋ в кочанова рꙋчъꙗ на сходе ѡбаполъ дороги великое (КВЗС, 109б, 1539).
с. 119
Сходъ III наз. 1. Усход (сонца). ни ѡт сходꙋ слонца ани заходꙋ ани ѡт пустых горъ будете мѣти помоч (Пс. ХVII, 59б). 2. Усход (адзiн з чатырох напрамкаў свету). послал зъ ерихона мужиs противко гаи ... на сходъ на сторонꙋ мѣстечка веѳилꙗ (Біблія, 240).
с. 119
Сходы наз. Сходы (ступенькі). Амвѡнъ: Мѣстце вынеслое, ѡ килкꙋ сходах, столица, або крꙋг оучинен на мовене (Бяр., 229).
с. 120
Сходячий, сходечий, сходячый дзеепрым. 1. Ад сходити ў 1 знач. виделs дх0483ъ бж0483ии сходечии ꙗкs голубъ (Цяп., 4б); Дх0483ъ Ст0483ый зs нб0483а сходѧчій кормитъ и поитъ дꙋшѣ (Каліст, I, 166б); ѡтвсюль вs лици естъ сходѧчеи на ней, и засѣдаючеи в ней невымовной Пенкности славы свѣтлости Хв0483ы (Мак., 3). 2. Ад сходити ў 4 знач. шестьдесѧтомꙋ годꙋ сходѧчомꙋ, сто лѣтъ чекалъ ... оучинитs ли тое Бг0483ъ што вырек албо нѣ (Мак., 80). 3. У знач. наз. ◊ З ъ с е г о с в е т а с х о д я ч ы й – той, які памірае. зъ выписаньемъ личбы зъ доходовъ церковныхъ каждому наступцы одному по другомъ зъ становъ духовныхъ, зъ сего света сходячыхъ (АВК, II, 11, 1589).
с. 120
Сходящий дзеепрым. 1. Ад сходити ў 1 знач. виделъ царь стража и свѧтого сходѧщего с небеси и глаголющего (Скар. ДП, 17); поглонемъ их ꙗко адъ живыхъ и полных какъ сходѧщих вs долъ (Зб. 262, 93). 2. Які выходзіць, з’яўляецца. Георгіи не истꙋпилъ с мѣста того. хотѧ видѣт лютого звѣрѧ сходѧщаго исъ озера (Чэцца, 83); слова сходѧщаѧ изs оустенs его насытѧтs и (Скар. ПС, 29).
с. 120
Сходящийся дзеепрым. ад сходитися ў 1 знач. соблюдены будуть дsни сие месеца Марsта ... со всею пилsностию и радостию сходѧщимsсѧ людемъ восполокъ (Скар. КЕ, 19б).
с. 120
Схожати дзеясл. 1. Сыходзіць (з вышэйшага ўзроўню на ніжэйшы). внегда схожаше моисеи зs горы Синаи дерsжаи две досsце каменsне сведениѧ (Скар. КВ, 65б). 2. Распаўсюджвацца. рана ѡт бг0483а послана боудет ... потопы а воды. иже то боудоут великіи шкоды чинити. и на ѡвощь схожати боудет (Сівіла, 6).
с. 120
Схожатися, схажатися, схожатисе дзеясл. 1. Збірацца (у адно месца). схожахоусѧ к ним сꙋсѣди (Чэцця, 97); абы былъ ѡпричныи дн0483ь, которого бы сѧ людие ко слуханью слова божіего съхажали (Будны, 41); оучн0483ицы сsхажалисѧ ламати хлѣба въ едину ѡт суботъ (Там жа, 45); от вас враду свецкого не ест позволено и овшемъ заборонено схожаючися до того братства (СДГВ, II, 27, 1596); абы церкви их направовани были, и до них се схожат могли (Бельск., 261). Параўн. зхожатися ў 1 знач. 2. Злучацца. противу собѣ схожалисѧ петелsки (Скар. КВ, 68б). Параўн. зхожатися ў 2 знач.
с. 120
Схожаючийся дзеепрым. ад схожатися ў 1 знач. была там на ѡн час великаꙗ великост людеs на ѡтпꙋст схожаючихсꙗ кꙋ ѡбразови Прчстои дв0483ци (Стрыйк., 620б).
с. 121
Схождати дзеясл. Выходзіць, сыходзіць, пакiдаць (ранейшае месца). вы ꙋчинили есте милосѣрsдие со всѣми сынsми ізsраилевыми, внегда схожsдаху ізъ егыпsта (Скар. ПЦ, 31–31б).
с. 121
Схожденье, схождение наз. Дзеянне па дзеясл. сходити ў 5 знач. силванъ ... бѣгъ живота своего сконъчыл в покою, ѡ которого схожденіи свѣтъчит пахомиs ст0483ыs (Зб. 107, 186б); Сходителнѣйше: Догажаючи, фолгꙋючи, не прикрѧчи. Злат: на маѳ: Бес: з0483. Зри съхождене (Бяр., 161).
с. 121
Схоженье, схожене, схожение наз. 1. Сыходжанне. оу ст0483о крещеніа ... есть оу тои цр0483кви оусих ѧзыков и людеи силное схоженіе (Валх., 72б); прибита была карта ѡт него в цр0483кви соборъной мꙋрованоs там местце схоженю ѡзнаsмꙋючи (Барк., 147); ѡсобныи схоженꙗ и рады чинит заказал (Бельск., 150). 2. Наведванне. Дх0483а Ст0483го схоженіе таемне приходѧчее добрый тотъ датокъ и даръ нашего высвобоженѧ намъ дарꙋетъ (Каліст, II, 287). 3. Усход (нябеснага свяціла). нехай ждет свѣтла а не ѡгледает ани схоженꙗ вставаючой зори, ижъ не затворила двери живота матере моеи ... ани ѡтнела злого ѡт ѡчиs моих (Біблія, 81).
с. 121
Схоженьеся наз. Дзеянне па дзеясл. сходитися ў 1 знач. тым вsзглѧдомъ тоую моцнѣйшꙋю преднѣйшость, а схоженьесѧ до него вѣрныхъ костелови римскомꙋ приписовалъ (Апакр., 115); вежꙋ гадер вежою стада называют, то ест згромаженꙗ и схоженꙗсꙗ (Выкл., 23б).
с. 121
Схоживатися дзеясл. Злучацца, змацоўвацца. Тыи ретезsки и напередs и назадъ тако сѧ сs собою схоживали (Скар. КВ, 73б). Параўн. зхоживатися.
с. 121
Схола наз. Тое, што і школа. Повинsни постановити и церsкви и ꙋчилища або схолы (Будны, 65б).
с. 121
Схолярый наз. Загадчык школамі. Генънадеи схолѧрыи Патрыѧръха царигородъскии так тежъ пишеть ѡ стареишинъстве (Бер. саб., 29б). Параўн. зхолярый.
с. 121
Схолястикъ, школястыкъ, шхолястикъ наз. Схаластык. порадкови теперешнему черезъ школястыка варшавского адама ... ничого шкодити не маетъ (СДГМ, 23, 1563); на мѣстце евтихиꙗ даныs был иѡан схолꙗстик, которыs цесарови всег помагал (Бельск., 329); зоставши шхолѧстікомъ, оу всѣхs правниковs, Новикомъ и послѣднѣйшимъ естs (Мак., 155); тогѡ нихто не бачитъ, ѡпрочъ схолѧстіка непосполите наꙋкъ оумѣетногѡ (Там жа, 242–243).
с. 122
Схопати дзеясл. Ухапіць. отъ того ломовья пошолъ пожаръ по сеножати до Гаврилова а Конашова сена до стоговъ, а мы дей ледвѣ свое съхопали съ сеножати (АВК, ХVII, 170, 1540).
с. 122
Схопити дзеясл. Схапіць. сколько сенаторовъ и пановъ литовскихъ при коронѣ іего милосты было, былъ бы и я. Только кролевщизны не маю, бо передъ другими не схопылъ (Мял., 318).
с. 122
Схорелый дзеепрым. Схварэлы. пришолъ до него сотникъ просѧчи его ... за ... слꙋгою своимъ барзо схорѣлымъ, и окрꙋтне болемъ розsслабы змꙋченымъ, и оуже праве конаючимs (Каліст, II, 18б); тѣло мое ... тепер коли такъ ест схорѣло ѡбразит мене ни въ чым не может (Зб. 752, 438–438б). Параўн. зхорелый.
с. 122
Схороненый дзеепрым. ад схоронити. не поведаи мѣста того. гдѣ крстъ хсвъ схоронен (Чэцця, 201б).
с. 122
Схоронити дзеясл. Схаваць. ананиꙗ и фадѣи ... побоꙗлисѧ со собою нести во город ѡбраза гснѧ. и схоронили оу каменои стенѣ граднои (Чэцця, 267б).
с. 122
Схоронитися дзеясл., зв. ад схоронити. сына его хролка не было бо на тотъ часъ схоронилсꙗ (КВЗС, 34б, 1538); ѡбецности божои нигде сꙗ не схоронꙗт (Біблія, 78); если сѧ сеи ночи не схоронишъ оутрѡ оумрешъ (Хран., 223б).
с. 122
Схоронятися, схоронятисе дзеясл. Хавацца. схоронꙗлсе людъ ꙋкрадкомъ входꙗчи до мѣста, ꙗко се звык схоронꙗти людъ поражоныs (Біблія, 390); ѡпрѧтаетsсѧ: Схоронѧетсѧ (Бяр., 198).
с. 122
Схотети дзеясл. Захацець. гдѣ его найдутъ, а выдати не схотятъ, ино правомъ доходити (АЗР, III, 86, 1557); естли бы шлꙗхтич ... схотел его ѡ злодеsство поприсѧгнꙋти (Ст. 1566 I, 102б); не схотять ли того жита на оправованье дому обернути, тогды и тое жито сыновцомъ моимъ отдати мають (АВК, II, 220, 1580); ѡт жидѡв принѧт быти схочет (Каз. Кір., 136б) схочетъ ли ѡтповѣдати, нехаи же на все ѡтповѣдаетъ (Апакр., 6б); кгды вниsдешъ до его винницы, еж ꙗгоды его колко схочеш ѡдно далеs не выноси (Бельск., 66б); къ тому зять мой Василей маетъ дать имъ копъ десять, если схочутъ спокойнне [!] заховать (АВК, VI, 243, 1624); ѡ ихs богах зѡсобна мовити схочемо (Варл., 242); роздаси маетность свою ꙋбогим если схочеш (Зб. 752, 29); Алеѯандер к нимъ рекъ, коли бг0483ъ схочет мене ꙋбити, тогды вsсѣ мене ѡборонит не можете (Алекс. 1697, 40б). Параўн. зхотети.
с. 122
Схотетися дзеясл., зв. ад схотети. якъ ся схотѣлъ вчинить оному ровнымъ, замѣшалъ и затруднилъся (АЗР, IV, 107, 1595).
с. 123
Схронене наз. Месца захавання. тогды бы емꙋ тела трох королев ис ыными реліквіами. хотел выдати. а схронене оуказати (Валх., 77).
с. 123
Схуделый прым. Схуднелы. Скоро над вежою возвали ѡзвалсꙗ и вытꙗгненыs естъ щорнелыs и схꙋделыs (Зб. 752, 22). Параўн. зхуделый.
с. 123
Схуднети дзеясл. Схуднець. Схꙋдsнееть тело его (Скар. КI, 40). с. 123
Схылити гл. схилити
с. 123
Схылитися гл. схилитися
с. 123
Сцелити дзеясл. Вылечыць. многиs лечыли еи лѣкары, але не могли еи сцелити (Зб. 82, 4б). Параўн. зцелити.
с. 123
Сцелитися дзеясл. Зрабiцца здаровым. сцелишесѧ воды ѡт того часу даже и до дsнесь по словѣси Елисеове еже глагола ѡт гсда бога (Скар. ЧЦ, 187б).
с. 123
Сцеляти дзеясл. Аб’ядноўваць у адно цэлае. позволяемо и зъ митрополіею Кіевскою злучаемо и сцѣляемо (АЮЗР, II, 2, 1599).
с. 123
Сцептро наз. Тое, што і сцептрумъ у 2 знач. Маестатs твои бє0483 навѣки вѣчные. скипетро оуправленіѧ, сцептро кролевsства твоего (Каз. Кір., 192).
с. 123
Сцептрумъ наз. 1. Скіпетр (як прадмет). ꙋдарил муж ѡдин нептꙋновым сцептрꙋм вышол з земли кон знак валки (Бельск., 37б); принесли емꙋ ѡт инокентиꙗ папежа бл0483гословенство, коронꙋ и сцептрꙋм (Стрыйк., 501); коли зновꙋ ѡным сцептрꙋмъ головꙋ его бъют, ѡсти тернꙗ глыбеs в головꙋ вбивают (Зб. 255, 271). Параўн. зцептрумъ. 2. Скіпетр (як сімвал улады). грекове достали столъца и сцептрꙋм константинополског под латинники (Бельск., 383б); кгды Левъ Iсавръ, зs допꙋщенѧ Бж0483ого сцептрꙋмъ цесарsства вsсходнего одержалъ, образоборства ересь показоватисѧ почала (Каліст, I, 39). Параўн. сцептро, сцептръ.
с. 123
Сцептръ наз. Тое, што і сцептрумъ у 2 знач. в жидовскымs тераз такъ чытают: не ѡттоsдет сцептръ ѡт июды и писар або законодавца спосрод ногъ его (Выкл., 27б).
с. 124
Сцизматикъ гл. схизматикъ
с. 124
Сциране наз. Выціранне. полотна еще взято у Мсциславое зъ крому пану посполитому до сцираня стола, где напитокъ давано (ИЮМ, V, 134, 1688).
с. 124
Сцызма гл. схизма
с. 124
Сцызматыкъ гл. схизматикъ
с. 124
Счадити гл. щадити
с. 124
Счадокъ гл. щадокъ
с. 124
Счадь наз. Нашчадак. Господь Богъ и задержитъ межи великихъ господарей ... межъ ихъ дѣтей, внуковъ и правнуковъ и счадей во вси пришлые вѣки прироженую милость и любовь (АЗР, II, 491, 1615).
с. 124
Счалаплеснивый прым. Дарашаваты. у Сенка дей Воробевича взято коня сивого, сверипу, счалаплеснивую, жеребицу плеснивую (АВК, II, 263, 1590).
с. 124
Счалити дзеясл. Узначаліць (?). Тыи теды не счаливши и незгодливыи часы а панства всходныи розорваныи коли сꙗ так всꙗ грециꙗ на многие части розсыпала, и роздѣлила (Бельск., 383).
с. 124
Счасливе гл. щасливе
с. 124
Счасливость гл. щасливость
с. 124
Счасливший гл. щасливший
с. 124
Счасливый гл. щасливый
с. 124
Счасный гл. щасный
с. 124
Счастити гл. щастити
с. 124
Счаститися гл. щаститися
с. 124
Счастка гл. щастка
с. 124
Счастливе гл. щастливе
с. 124
Счастливый гл. щастливый
с. 124
Счастний гл. щастный
с. 124
Счастно прысл. Шчасліва. чего жадаешь. все изнаидешь. и счастно ти бꙋдеть (Неба, 75).
с. 124
Счастный гл. щастный
с. 124
Счастокъ гл. щастокъ
с. 124
Счастье гл. щастье
с. 124
Счатокъ гл. щатокъ
с. 124
Счебетати дзеясл. Шчабятаць. с пѣснꙗми вдꙗчными, и превыборными голосами, которые спѣвали и счебетали, Адама ꙗко царꙗ и пана своег ꙋвеселꙗли (Бельск., 4б).
с. 125
Счедокъ гл. щадокъ
с. 125
Счедробливый гл. щедробливый
с. 125
Счедрота гл. щедрота
с. 125
Счезати дзеясл. Прападаць. ѡна скоро се крстом перезнаменавала а молитву ꙋчинит бѣсъ счезает (Зб. 752, 16б).
с. 125
Счезнути гл. щезнути
с. 125
Счекати гл. щекати
с. 125
Счелина гл. щелина
с. 125
Счепати гл. щепати
с. 125
Счепенье гл. щепенье
с. 125
Счепити гл. щепити
с. 125
Счепитися гл. щепитися
с. 125
Счепка, сщыпка наз. 1. Прышчэпак. тогды розги балсамове как бы матице сеють а скепають. а тые счепки баволною ѡбвѧжоут (Валх., 59б). 2. Трэска. коло се роспорошыло на сщыпъки а ѡн здоровымъ сталъ (Зб. 81, 221б).
с. 125
Счернети дзеясл. Счарнець. кожа моѧ сsчернѣла ѡт мене и кость моѧ згорѣла ѡт жарꙋ (Зб. 262, 24б). Параўн. зчорнети.
с. 125
Счести, щести дзеясл. Злічыць. люди судилъ и грабилъ, и бралъ што хотелъ – того не щести (КЗ, 477, 1448); Исꙋсъ ... вsставъ рано сочsте воины и справи полsки (Скар. IН, 17); не бꙋдет ли число твое, ꙗко их, и ты пошли слꙋгꙋ своего счетьшы имѧ его. дабы число его вышши непріꙗтелѧ твоего (Арыст., 174). Параўн. зчести.
с. 125
Счестися дзеясл., зв. ад счести. анsгелъ ... рече розsмножаѧ ꙋмножу племѧ твое, и не сочsтетьсѧ длѧ множества (Скар. КБ, 29б).
с. 125
Счетаватися дзеясл. Станавіцца мужам і жонкай. Братъ и сестра не съчетаваютсѧ ... жествꙋ ащ и ѡт разныхъ рождени сꙋтъ (Сакр., 17б).
с. 125
Счетокъ гл. щатокъ
с. 125
Счипати гл. щипати
с. 125
Счиптъ наз. Разлік. Ваги справедливыи, мѣры и локтѣ справедливыи и счиптъ наконецъ справедливыи нехаи бꙋдетъ оу васъ (Каліст, II, 160б).
с. 126
Счирий гл. щирий
с. 126
Счирость гл. щирость
с. 126
Счирый гл. щирый
с. 126
Счисляти дзеясл. Вылічаць. Помышлѧю: Съчислѧю, мышлю споминаю, розꙋмѣю, оуважаю (Бяр., 111).
с. 126
Счиститися дзеясл. Ачысціцца. хто глꙋмитсѧ хꙋдомꙋ соромотит створителѧ своего хто радуетсѧ напасти не счиститсѧ (Зб. 262, 101б).
с. 126
Считание наз. Лічэнне, падлічванне. Глава а0483 ѡ считании сыновъ ізsраилевыхъ еже годилисѧ изыити кs бою (Скар. ЛК, 5).
с. 126
Считаный, щытаный дзеепрым. ад считати ў 1 знач. Поколѣние же Леꙋвиево не ест считано со сынsми ізsраилевыми (Скар. ЛК, 9б); которого врад огледавши и щытаного вырозумевши записати казал и такъ ся в собе слово от слова мает (ИЮМ, ХХХII, 95, 1578).
с. 126
Считати, щитати дзеясл. 1. Лічыць. того делѧ празникъ наріцаетсѧ новых плодов рѫкоꙗти. по пасце бо .з0483. недль. и считали жідовѣ. так празникъ чинивали. роукоꙗтеи рекомо оупаханины. штожь сѧ именѫеть пѧнтикостие (Чэцця, 211); любо ли ти ест ꙋмети аритsметикꙋ, еже вократsце а неомылsне считати ꙋчить (Скар. КБ, 3); которыи считает множество звездъ. а всем имена назначает велик гсь нш0483ь (Пс. ХVI, 140–140б); осмдесять тысячей ратныхъ людей щитали есте (АЗР, IV, 487, 1615). 2. Вылічваць. родилсѧ емꙋ сн0483ъ тое ночи. и считали ржство его и сказали им. иж дитѧ то боудет мдро и ѡстрооумно (Арыст., 155).
с. 126
Считатися дзеясл., зв. 1. Ад считати ў 1 знач. сребро же да не считаетьсѧ даное имъ, но к верsнои руце да даетсѧ имъ (Скар. ЧЦ, 232б); сектъ естъ много. и безъ числа, еднакъ до числъ пѧти съчетаютсѧ (Зб. вып., 87). 2. Меркавацца (быць). горлицы ... коли сꙗ ѡдна ѡт дрꙋгого през смерть ... ѡтлучыт ... аж до смерти держачы вѣрность тꙋжачы и фрасꙋючысꙗ по розлученю своег товарыша в пꙋстыни считаетсꙗ и бьючысꙗ пребывает аж до смерти (Зб. 752, 526).
с. 126
Считити гл. щитити
с. 127
Счититися гл. щититися
с. 127
Счорнаперестый прым. Чорна-пярэсты. увъ Охрема Туронцевича взято ... другого вола счорна-перестого, яловицу половую (АВК, II, 264, 1590).
с. 127
Счотъ наз. 1. Лічбавая справаздача. вси врѧдники чинѧху счотъ пред тыми треми кнѧзми (Скар. ДП, 20б–21). 2. Лік. Премыславъ былъ высокого роду, бо былъ въ счотѣ дванадцати воеводъ (АЗР, IV, 498, 1615).
с. 127
Счуплый гл. щуплый
с. 127
Счырый гл. щырый
с. 127
Счытитисе гл. щытитисе
с. 127
Счютися гл. щутися
с. 127
Сшацовати дзеясл. Ацаніць. паны дядки ее съ паномъ Василемъ тые двѣ части сшацовали (РПП, 202, 1555).
с. 127
Сшедший дзеепрым. Той, які спусціўся (з вышэйшага на ніжэйшы ўзровень). Префикгꙋровала трапеза, хлѣбы предsложеніѧ, на собѣ маючаѧ; тꙋю мысленsнꙋю трапезꙋ, котораѧ оный хлѣбъ животный сs нб0483си сsшедшій, вs собѣ носила (Карп., 31).
с. 127
Сшедшийся дзеепрым. Той, які сустрэўся, сутыкнуўся (у бітве). еще не съшедшимсꙗ полком за три или за четыри с[т]релен. и приженѫт кн0483зи и боѧре. ѡт кн0483зѧ великого ꙗгаила (Віл., 442б).
с. 127
Сшествие гл. сошествие
с. 127
Сшиваный дзеепрым. Сшываны. чеботы теже вѣлми старыи ... на знамѧ старости заплатами были сsшиваны (Скар. IН, 19).
с. 127
Сщастный гл. щастный
с. 127
Сщастокъ гл. щастокъ
с. 127
Сщастье гл. щастье
с. 127
Сщезнути гл. щезнути
с. 127
Сщыпка гл. счепка
с. 127
Сщырозолотый прым. Са шчырага золата. о неодданье и задержанье ланцуга сщырозолотого осмьдесятъ червоныхъ (АВК, ХХIХ, 15, 1669).
с. 127
Съ, сь прыназ. З, са. 1. З родным склонам. а). Для абазначэння аб’екта, месца, прасторы; адкуль адбываецца дзеянне, рух. ѧгаило. с витебска. съ всими людми своими. приженет к вилни (Віл., 441б); с цр0483кви бж0483ьеи сь ерслма до ихъ земли были принесины (Валх., 54); с вышини послалъ огsнъ в кости моѧ (Скар. ПЕ, 3б); выйдет с нег дш0483а ег (Пс. ХVI, 139б–140); грѣхъ естъ сs правды неправду, або з неправды правду ... ꙋчинити (Будны, 98–98б); ото голосs, с небесъ мовечии (Цяп., 4б); скочыл с конѧ пан Трыщан (Трыст., 95); таковыs ... маеть быти заразъ с панъствъ наших выволанъ (Ст. 1588, 11); агнsца ... кровю с того свѣта сходити не допꙋщаетъ (Карп., 18); выпис с книг гродскихъ (Дыяр., 157б); коли съ прымы коней зграблено Прокоповыхъ (ИЮМ, I, 168, 1681).
б). Для абазначэння месца ці прадмета, які характарызуе якую-н. асобу (ці прадмет) з боку паходжання. поп іанъ и инаꙗ кн0483жата с королевства ноубіе ... каплицоу троудно выковати казали (Валх., 49б); они же сꙋть съ страны его (Скар. ПБ, 5); сіндѡнъ – с тонкого полотна простирало албо рантꙋх (Зіз., 60); принесли вси ѡрнамента кролевские ... то ест коронꙋ золотꙋю столок с костеs слоновых зцептрꙋм (Бельск., 148б); на инших замках рꙋских и подлꙗшских ... пановал живинбꙋдо теж дорспронкгович з гербꙋ с китаврꙋсов (Стрыйк., 567б).
в). Для абазначэння выбранасці аб’екта (з ліку іншых). владыцѣ съ игумена Iоаньского и съ нашего монастыря Островьского куници не брати (АЗР, I, 28, 1399); коли ѡдному с них пригодилосе оумерети (Валх., 42); ꙋликсес ... многих с троꙗнов побил (Троя, 23); ѡни съ обу сторонъ на того ꙗкима послалися (КСД, 62, 1510); осочъники ... инъшыхъ обирати съ тыхъ, которые тамъ перемешъкивають (КПД, 586–587, 1557); съ всих нагорsшаа каsнь естъ ... животъ вѣчныи собѣ потѣраютъ (Будны, 86); ѡдно с того двоига подънѧти мусимъ (Атыла, 207); хто бы колвекъ с подданыхъ наших ꙋтеклъ с паньства нашого (Ст. 1588, 6); не вымѣрено большъ только шесть волокъ, съ которыхъ полъпеты волоки осѣлыхъ (АВК, ХVI, 349, 1589); слали пословъ до митрополита шесть ѡсобъ с кола рыцерского (Барк., 147б); с каждого порожнего слова, которіе бы вырекли люде, дадꙋтъ личбꙋ вs день сꙋдный (Варл., 76б–77).
г). Для абазначэння часавага пачатку падзеі. скатерти противъ своихъ празниковъ с вѣчора ... накрывають (Валх., 87б); съ четверъга на пятницу, листы въ той справе къ нимъ послали (КПД, 61, 1540); меры торъговыи ... мало ее на половицу прибавили надъ оную первшую меру, которая съ стародавъна была хована (КПД, 153, 1547); воевода Троцкии ꙋмер с понедѣлъка на ѡвторокъ пѧтое годины в ноч (Рач., 351); в тых двꙋхъ днех с початъкꙋ роковъ ... пилность до права чинити ... могꙋть (Ст. 1588, 127); в семую сꙋботу с полуднѧ ꙋ месте баркулабове пришла до цр0483кви боркулабовское, дочка жидовки марꙗмки (Барк., 156б–157); бꙋрꙗ повстала же и свѣта видити не было, и не толко сs полуднꙗ до вечера але и всю ноч в замѣтах крꙋжачи (Дыяр., 150б).
д). Для абазначэння прычыны ці падставы дзеяння. твоѧ слова выходѧт с пресласное милости материнское (Пак. Хр., 3); маеть дѡм. ѡдинъ ... левъ. а ѡн ес. ѡгнь и с того прироженіѧ теплого (Неба, 69); его кролевъская милость съ шчодробливости своее господарьское давати и утвержати права рачыть (КПД, 252, 1554); см0483рть сына божіа не тако зsгола на него пришла, але с присуженьѧ ꙋрѧду (Будны, 128б); Трыщанъ юнака поставилъ рыцэром ... и засѧ с прыгоды забилъ его (Трыст., 28–29); буду судити ... не с приꙗзни не з вазни не з боꙗзни не за посꙋлы (Ст. 1588, 122); ꙋвѣрил Авраам гд0483ꙋ бг0483ꙋ а с тог был ꙋсправедливен (Бельск., 17); есмь по лє0483. дніи и ночіи сs росказанѧ гсднего зsстꙋповалъ з горы палаючой огнемъ (Хран., 152). 2. З вінавальным склонам. Для абазначэння прыблізнай колькасці. тому зъ семъ летъ, альбо съ осмъ, какъ тыи бояре не почали въпускати королевыхъ наместниковъ тамъ судити (КЗ, 469, 1448); было с мѣроу ꙗчменю (Зб. 262, 32); застал есми в том дворе ... козаков особъ с педдесят на тот час будучых (АВК, ХХХVI, 57, 1582); принꙗвши ст0483ыѧ таsны дш0483ꙋ свою гсдꙋ бг0483у предала, ꙗко бы с полгодины на рꙋкахъ дꙋховника своего была и престависѧ (Барк., 153б). 3. З творным склонам. а). Для абазначэння сумеснасці ўдзелу ў справах, падзеях, учынках. чинимы миръ твердыи. ис королемъ казимиромъ польскымъ. и сомовитомъ и съ его братомъ казимиромъ мазовъскимъ, и съ его землъми (АЗР, I, 1, 1340); ты с нимъ гораздо живеш. а ѡн оуже записѧлсѧ с нѣмsци на насъ (Віл., 439б); звѣзда ... з ыдꙋчими шла а с стоꙗчими стоꙗла (Валх., 48); мы съ нимъ люди поделили купленыи (КСД, 15, 1510); Амурат не будет сѧ съ тобою бити (Трыст., 19); помирисѧ сs бsратомs сsвоимъ (Цяп., 6б); розsмовълꙗлъ сь ними о слове (Там жа, 36); ѡ народѣ иꙗкова с которым вшол до египтꙋ (Бельск., 35б); бꙋдь съ мною тоеи ночи (Варл., 276); иди до москвы ꙗ с тобою (Дыяр., 151); стань же теперѧ сs чаровники твоими (Хран., 3б).
б). Для ўказання на наяўнасць чаго-н. у каго-н. имѣеть Ленько Зарубичь тые села держати ... съ лѣсы, зъ дѫбровами, съ поросльми, съ гаи, и зъ бобровыми гоны (АСД, VII, 1, 1433); приходѧт, вси бискоупы ... с крижми с кадилницами и свѣчами (Валх., 86б); на пашню господарьскую съ сохою ходимъ (КСД, 118, 1514); выехали к немоу с дары (Увар., 96); почты свои сполна ставили ... одного пахолка на кони збройно з древомъ а съ тарчъю (КПД, 659, 1563); мешкал там над берегом з людом сем днеs з бꙋбнами, пищалками и с трꙋбами (Бельск., 46).
в). Для ўказання пры нейкім прадмеце (аб’екце) на сувязь з яшчэ адным прадметам. принесли емꙋ ... коубковъ настолных ѡт каменѧ многоценнаго. съ жемчꙋгѡм великим и съ золотом оукрашеных (Алекс. ХV, 2); торлопъ кунеs ... а пуговицы ѡдного золота, съ перлы (КСД, 1516, 873); через листы свои ꙗвные писанѧ албо с подписаньем властное рꙋки своее, шкалевал (Ст. 1588, 5); книжкꙋ дрꙋкованоую с тымъ титоуломъ ... пꙋстилъ хтось межи люди (Апакр., 4); добра было: гуска съ грыбками, кашка зъ перчыкомъ (Мял., 318); землю в немъ оучинилъ, высокꙋю ѡздобнꙋю с пагорками и зs чотырма реками (Хран., 5).
г). Для характарыстыкі дзеяння праз указанне на яго суправаджэнне. хто вѣроуеть оу ба0483. и мл0483итвꙋ свою. с покорѣниемъ воздаеть по всѧ дн0483и (Чэцця, 1б); тела ... оу цр0483кви ... с петьемъ и с хвалами со всим людом почесне положил (Валх., 76б); кꙋпилъ есми того чл0483вка съ призволеньемъ дядка своего (КСД, 29, 1510); чини дѣла свои с росмотрѡм (Арыст., 150); маеть ѡн тое ... имене с покоемъ держати (Ст. 1566, 11); сs присегою прирекъ еи дати чогокольвекъ попросить (Цяп., 19б); на гороу с працею ити не хочꙋтъ (Карп., 9б); сакрамента старого Законꙋ, ꙗко то обрѣзаніе, ѡтправовалисѧ съ болестію (Зб. вып., 2б–3).
д). Для ўказання мэты. Купъцы чужоземъскіе, которыекольвекъ до панства его королевъское милости прыежъдчають съ торговлями ... на таковый податокъ для наймован[ь]я подводъ не винни складатися (КПД, 599, 1558). ♦ С ъ к о р е н и я – пад корань. тыхъ несторинов коли ѡт бга было зрѧжено взѧли и сказили да ихъ без млсрдіа побили и с кореніа выгладили (Валх., 90б); с ъ о д н о г о – заадно. тыи книжки соут пописаны да инне речи з ыных розмаитых книг ... соут выбраны ... а в тые книжнеи с одного соут пописаны (Валх., 40б); волоки и выпусты мають имъ даваны быти вольные съ ѡдного (КСД, 893, 1516); ѡпекꙋнъ самъ ѡдин при головнеsшомъ именью, и иные вси именьꙗ хотꙗ по розныхъ поветех бꙋдꙋть, с одного деръжати и ими се ѡпекати маеть (Ст. 1588, 293); того соснегу на бочку восполокъ съ тою нивою съ одного, а другимъ концомъ къ Иванцову логу (АВК, ХVI, 352, 1589); с ъ п а р с о н ы – ад імя. хвали проркь бг0483а с парсоны всих людей (Пс. ХVI, 133б); с ъ с в о е е р у к и – са свайго боку. Мѣрла взялъ съ своее руки судьею пана Стецка Саковича (КСД, 23, 1510); плебанъ взялъ съ своее рꙋки – хорꙋжого Ромикгольского (Там жа, 330, 1516); с ъ т ы м ъ – з тым. С тымъ Молитвы мое Архѵерейскіе Ласкавомꙋ читателю ѡфѣрꙋю (Дзід., прадм.); ш т о с ъ т о г о – што з таго. штож нам с тог кгды забъем брата и затаим кров его, лѣпеs его тым кꙋпцом продаsмо (Бельск., 26б).
с. 127
Съвоспитоватися дзеясл. Баляваць, банкетаваць. Сънаслаждаюсѧ, съвоспитꙋюсѧ, Банкетꙋю (Бяр., 164).
с. 131
Съездитисе дзеясл. З’язджацца. потом на кажныи год ис своими иными королми и кнѧжаты съездитисе зговорили. и моцне собе слюбили (Валх., 57б).
с. 131
Съездчатися гл. съезжатися
с. 131
Съездъ, сездъ, сьездъ наз. З’езд. которые съ тыхъ сесъ нашъ сезъдъ порушатъ, тее дадутъ князю великому десять рублевъ (АВК, ХI, 4, 1389); на съѣздъ ему пословъ своихъ послати непригоже (АЗР, II, 246, 1533–1538); около таковыхъ съѣздовъ повѣтовыхъ, отправованья пословъ и доношенья потребъ рѣчи посполитоѣ на съемъ вальный передъ насъ господаря, заховывается (АЗР, III, 139, 1565); пословъ великихъ, которыхъ вы зъ своее стороны для такихъ великихъ дѣлъ на порубежный съѣздъ съ вашими великими послы послати хочете (АЗР, IV, 441, 1615); имъ дьяки съ посольскихъ договорныхъ грамотъ на письмѣ ихъ даютъ, и они на многихъ сьѣздѣхъ ... съ письма то читають (АЗР, V, 29–30, 1637).
с. 131
Съезжатися, съездчатися дзеясл. З’язджацца. вси тые ревизоры и мѣрники ... ѣдучи на ревизію и на померу ... мають съѣзжатися съ паномъ Петромъ Фалчевскимъ (АЗР, III, 94, 1557); первей сего есмо у воеводствахъ и повѣтѣхъ съѣздчаючи намовляли (АВК, III, 272, 1577).
с. 131
Съемъ, сьемъ наз. 1. Тое, што і сеймъ у 1 знач. его милость бꙋдеть ꙋ ѡтчизне своеs – великомъ князстве Литовъскомъ – на перъвыs съемъ (КСД, 787, 1511); король его милость и теперъ и для того съемъ великій вольный паномъ радамъ ... у Вильни складаеть (КПД, 44, 1538); подъ заволаньемъ войны и подъ часомъ собранья на сьемъ всихъ становъ, для обмысленья около обороны отъ непріятеля и успокоенья панства ... на розныхъ мѣстцахъ дѣютъ ся многіе наѣзды домовые, бои, кгвалты, забійства (АЗР, III, 130, 1563); мы тежъ господарь, яко се вже и вышей поменило, складаемъ съемъ на тотъ помененый часъ въ тыйдень по светомъ мартинѣ (АСД, II, 140, 1565); естли бы сьемъ валныs великог кнꙗзства был зложонъ тогды перед соsмомъ за чотыри недели роки судомъ ꙋстати мають (Ст. 1566, 53); на выданье его за згоднымъ прынесеньемъ вашымъ на съемъ не омѣшкаемъ въ томъ ласки нашое господарское оказати (АСД, III, 58–59, 1584); алижъ первеs съемъ великиs валныs зложивъшы, на которыs съемъ ... бꙋдꙋть повинни вси станы соsмꙋ належачые зъехатисе (Ст. 1588, 47); тогож року был съем валныs ꙋ варшове (Еўл., 10). 2. Тое, што і сеймъ у 2 знач. панъ Кучукъ ... зазывалъ князя Семена Михайловича Слуцкого листомъ господарскимъ на съемъ (КЗ, 660–661, 1496); тоеж ѡпѧтъ зимы кн0483зь Светослав Смоленскии ꙋчынит собѣ съемъ и раду с кнѧземъ Андрѣемъ Полоцкимъ (Рач., 322).
с. 132
Съеханье наз. Дзеянне па дзеясл. съехати ў 2 знач. прігодитца емꙋ съехат а то сіе съехане емꙋ не дѣеть къ соромотѣ (Вісл., 38). Параўн. зъеханье ў 2 знач.
с. 132
Съехати, съехать дзеясл. 1. Прыехаць, прыбыць. потомъ кгдымъ се я черезъ реку передобылъ до двора того Тарусы съехалъ (АВК, ХVII, 423, 1560); до того имѣнія Свиранъ, для замѣны съѣхали (АВК, IХ, 174, 1636). Параўн. зъехати ў 2 знач. 2. Паехаць адкуль-н. прігодитца емꙋ съехат а то сіе съехане емꙋ не дѣеть къ соромотѣ (Вісл., 38). Параўн. зъехати ў 3 знач.
с. 132
Съехатися, съехатисе дзеясл. 1. Сабрацца дзе-н., прыехаўшы з розных месцаў. съ нашими князи Русскыми нашихъ земль Русскыхъ, и съ нашими владыками и съ архимандриты съѣхався, сборомъ, и поставихомъ митрополита Григорья Кіевской митропольи, по давному (АЗР, I, 37, 1415); там сѧ съехати к тому року (ПГ, II, 38, 1471); оуси бискꙋпове архиепискоупове и капланы оуси оу мѣсто се мѣли сьехати (Валх., 66–66б); вси Цари ... съехалисѧ в купу (Скар. IН, 19); всѣ мы, выше поименованные, съѣхавшись въ Витебскѣ ... всѣхъ оказавшихся виновными, казнили (ИЮМ, I, 368, 1625). Параўн. зъехатися ў 1 знач., соехатися. 2. Едучы, сустрэцца з кім-н. какъ съѣхалися съ Ѳедоромъ и послы изъ саней вышли (АЗР, II, 268, 1533–1538); ижъ послы наши тыхъ часовъ, постомъ, по святомъ Михайлѣ, до Менска съѣхатись маютъ (АЗР, III, 153, 1570).
с. 132
Съехать гл. съехати
с. 133
Съиматися, сьиматися дзеясл. Сыходзіцца. кнѧз великыи витовтъ. събравъ всю свою рат ѡч0483изны своеи. паиде из городна противоу ѡц0483а своего и съимꙋтьс на вельи. вышеи ковна двѣ мили (Вiл., 442); зри на игрѫ шаховꙋю и поведанье ферьзное с пешками. егда сѧ сьимают с нею. и раставаютсѧ ѡт неѧ (Арыст., 152). Параўн. соиматися.
с. 133
Съименный прым. Аднайменны. ꙗко дрꙋгаѧ, съименнаѧ ей, Мр0483іѧ, оу прест0483ых нѡг его сѣдши, бжственных его слѡв и наоуки слꙋхала (Карп., 45б).
с. 133
Съити дзеясл. Сысці, пакінуць сваё месца. хто ... събѣжить а любо съидѣть ... ег имѣніе ... имееть быті вѣчно на нас оузѧто (Вісл., 38б–39).
с. 133
Съкращение наз. Скарачэнне. Контакіонъ: кратко или съкращеніе, еж ест скорочѣне слѡв (Бяр., 289).
с. 133
Съобразный прым. Адпаведны. съѡбразных образꙋ своемꙋ сътворил (Карп., 5).
с. 133
Съобусторонний прым. Двухбаковы. тогды сама маетъ тому Петку водлугъ усказу тыхъ судей съобустороннихъ досыть чинити (АВК, ХVII, 336, 1541).
с. 133
Съобща прысл. Сумесна, разам. стояти намъ было заодно, съобща битися съ ними до смерти (АЗР, IV, 484, 1615).
с. 133
Съобщение наз. Сувязь. Ложе, съобщеніе, албо зачатье (Бяр., 114). с. 133
Съодного прысл. Заадно. надъ тамтую шесть копъ грошей полтора золотого пивомъ напилъ и съодного, купуючы тую клячу, пры тыхъ шести копахъ ... заплатити мелъ (АВК, ХХ, 325, 1638).
с. 133
Съоружитель наз. Вытворца. Създатель: Сътворитель, съѡрꙋжитель (Бяр., 163).
с. 133
Съоружитися дзеясл. 1. Пабудавацца. мдрстию збꙋдꙋетьсѧ дом и розꙋмом съѡрꙋжитсѧ (Зб. 262, 105б). 2. Сцвердзіцца. не съѡрꙋжитьсѧ чл0483къ злостью (Зб. 262, 99).
с. 134
Съ подъ прыназ. 1. Тое, што i зъ подъ у 1 знач. Листъ четвертый королѧ стефана ... дата с под пскова (Апакр., 31); с под кгданска з обозу принесено ми листы кролѧ его млсти на мостовничство пинское (Еўл., 20); зверхꙋ з волости шкловское, з дрꙋцка з дубровны з крꙋглы з Бобрѧ з Витебска с под Полоцка с под менска (Барк., 164б); с под кракова з лꙋпами великими ѡбтꙗжоные вернꙋлисꙗ (Стрыйк., 545). 2. Тое, што i зъ подъ у 2 знач. он кгды спал у кгелде с под головы серміагу свою белую ... взіал (ИЮМ, ХХХII, 85, 1578); взялъ ... футро лисе новое с под кобеняка (АВК, ХХХVI, 66, 1582); иншые листы ... выпали с под поеса (АВК, ХХХ, 343, 1607).
с. 134
Съпричастный прым. Прыналежны. Сънаслѣдованнаа, съпричастнаѧ (Бяр., 89).
с. 134
Съпряжение наз. Вузы, сувязь. Вдавшаясѧ бракꙋ безаконно можетъ свободит себе ѡт съпрѧженіѧ ѡнагѡ и за инагѡ мꙋжа законнагѡ посагати. подобнѣ же аще мꙋжъ бꙋдетъ (Сакр., 17б).
с. 134
Съставляти дзеясл. Атрымліваць што-н. Діфѳонгъ: Двогласный, двѣ писмѣ гласных съвокꙋпл, съставлѧют едино писмо (Бяр., 267).
с. 134
Съставовати дзеясл. Тое, што і съставляти. арѳрѡ: Споѧю, надобнѡ що сsставꙋю, звѧзꙋю, спрѧгаю припрѧгаю (Бяр., 235).
с. 134
Състановити дзеясл. Устанаўлiваць што-н. бо к тобе гси гси очи мои, на тебе надеѧлсѧ есми не отоими ѡт мене дш0483и моеи. оустережи мѧ ѡт ловꙋшки сей которꙋю сsстановили на мѧ (Пс. XVI, 136б).
с. 134
Състаретися дзеясл. Састарыцца. вернитесѧ дочки мои собѣ иже състареласѧ есми поити замꙋжь (Зб. 262, 31).
с. 134
Съюзъ I наз. Тое, што і союзъ. Съвокꙋпленіе, рѯє. смѣшеніе: Брачный съюзъ, злꙋчене молженское (Бяр., 217).
с. 134
Съюзъ II Злучнік. съюзs ест злꙋчаючій дрꙋгіи части слова (Бяр., 52).
с. 134
Съяти дзеясл. Зняць, скінуць. Соими ризу с того кто рꙋчилъ ест за кого (Скар. ПС, 31б); сойми одежу с того кто ручилъ за незнаемаго (Там жа, 41б).
с. 134
Сы прыназ. Тое, што і изъ. повстанет чл0483вкъ сы израгел. а боудеть пановати оусемоу поганству (Валх., 38б).
с. 135
Сыгнетъ гл. сыкгнетъ
с. 135
Сыгнитъ гл. сыкгнетъ
с. 135
Сыдети дзеясл. Сядзець, знаходзіцца дзе-н. з мэтай адпачынку, забавы. Коли жъ до тебе паничыкъ прыѣде, частуй же іего достаткомъ, да и жонку свою подлѣ іего посады; а онъ сыдыть какъ бѣсъ надувшыся, махаеть шапкою или капелюшемъ, изъ жонкою нашептываетъ, да и в лодонъ скребетъ! (Мял., 317).
с. 135
Сыездити дзеясл. З’ехаць. Тые комисаре нашы тамъ сыѣздили (РПП, 235, 1548).
с. 135
Сый займ. Гэты, такi, той. Чл0483вкъ нѣхто. именем семиѡнъ бл0483гочстивъ сыи быс. в чернечествѣ пребываꙗ (Чэцця, 94б); любыи богу бысть возлюбленsныи, и живъ сыи межи грешники пренесенъ естъ (Скар. ПБ, 6б); ап0483лъ къ Евреомъ пишеть, Непреступно имать сщ0483ньство Хс0483, Тѣм же и спасти можеть до конца приходѧщих его ради къ богу, всегда живъ сыи приповѣдати онихъ (Будны, 122б); Преславенъ, преславный, неначаемый, надs всѣхъ мнѣніе сый (Бяр., 122); еретикъ ... самъ сый сынъ сатанинъ (Зб. вып., 12б).
с. 135
Сыймовати, сыймывати дзеясл. 1. Здзіраць. коли шкоды дѣивалися на березѣхъ бобровыхъ, коли пожаромъ берегъ погоритъ, и тежъ коли хто дерево на берегу порубаетъ, а любо лубъе съ дерева хто коли сыймывалъ; для того врядники его милости тамъ ѣздоковъ высылывали и вины зъ нихъ бирали (АЗР, I, 171, 1497). 2. Знімаць, здзяваць, вызваляцца ад якога-н. адзення. внегда пакъ входѧше кs гсду и гл0483аше с нимъ сыимоваше покровъ донеле паки выхожаше вонъ поведати сыномъ ізsраилевымъ всѧ повеленаѧ ему ѡт гсда (Скар. КВ, 66).
с. 135
Сыймоватися, сыймыватися дзеясл. Збірацца, з’язджацца. далѣй приказуемъ, абы бояре, и мѣщане и дворяне городскіи, и все посполство, въ згодѣ межи собою были, а дѣла бы наши городскіе вси, згодою, посполу справляли по давному; а сымались бы вси посполу на томъ мѣстѣ, гдѣ передъ тымъ сыймывались здавна (АЗР, I, 73, 1456); дела бы ... посполу справляли по давному, а сымались бы вси посполу на томъ месте, где передъ тымъ сыймовались здавна (КЗ, 410–411, 1486). Параўн. сыматися.
с. 135
Сыймывати гл. сыймовати
с. 136
Сыймыватися гл. сыймоватися
с. 136
Сыйти дзеясл. Пакінуць якое-н. месца; сысці прэч. чоловекъ, которого есмо были на тоs земли посадили, прочъ сшолъ (КСД, 1096, 1522). ◊ О т б о г а с ы й т и – нарадзіцца. тотъ естъ исус х0483с, которыs ѡт бога сышолъ, которыs ест сыномъ божыим (Зб. 255, 233).
с. 136
Сыйтися дзеясл. 1. Прыйсці ў адно месца, сабрацца. Миляновцы и Костровцы ... сышлисе увъ одно мѣсто (АСД, I, 52, 1546); пане, заисте есми чул иж мают сыитисѧ у первую сторожу ночы у городец за сѣнми (Трыст., 85); на писме доложивши в нем абы часꙋ не зволочил, а з ними сышолъсѧ и намовилъ (Барк., 147б). 2. Зблізіцца, сутыкнуўшыся канцамі, краямі. граница тымъ селомъ Дольцу и Вѣсницку, почавши одъ Кубличъ ... зъ суходолу у мохъ до пяты, гдѣ сышлисе границы землямъ (АВК, IХ, 14, 1618).
с. 136
Сыкамбрейский прым. ад сыкамбръ. зобравшы тэды з ободву сторон великое воиско, положылисѧ ѡбозом на полѧх сыкамбреиских (Атыла, 235).
с. 136
Сыкамбръ наз. Назва народнасці ў Германіі. которое если ѡт сыкамбровъ, людеи немецкого народу, над Рэном мешкаючых ... не маю достаточное ѡ том пэвности (Атыла, 216).
с. 136
Сыкгнетный прым. ад сыкгнетъ. для лѣпшого свѣдомья и болшоѣ твердости, и печать нашу сыкгнетную казали есмо привѣсити къ сему нашому листу (АЗР, II, 11, 1507).
с. 136
Сыкгнетъ, сегнетъ, сегнитъ, секгнетъ, секгнитъ, сигнетъ, сикгнетъ, сикгнитъ, сикнетъ, сыгнетъ, сыгнитъ, сыкнетъ наз. Пярсцёнак-пячатка. подводы мають давати, коли увидять подводный листъ, сыкгнетомъ нашымъ запечатованый (КЗ, 703, 1498); онъ ... калиту урезалъ ми съ полторы копы грошей и зъ секгнетомъ серебренымъ (АВК, ХVII, 323, 1541); взела ... сыкгнетъ серебреныs двадцать чотыры грошы (КВС, 444б, 1552); в тотъ часъ мне сикнетъ с пальца згинулъ (АВК, ХХI, 71, 1555); при которомъ бои згинула дей ми сыгнитъ золотый (АВК, ХХII, 73, 1555–1565); то есть тые речи меновите: напервей сикгнитъ золотый (Там жа, 73); кгды дей небожчика мужа моего забито сыкнетъ ее сребреный съ пальца его знятъ (АВК, ХVIII, 11, 1562); также подъводу мають давати под гонца нашого коли они ж въвидять листъ подводныи сикгнетомъ нашимъ запечатаный (СДГМ, 19, 1562); я тую жонку и вси ричи отыскалъ, только сегнита отыскати не могъ (АВК, ХХII, 249, 1565–1566); дал теды крол сегнет с палца своег аманови (Бельск., 161); скарбок дворством идꙋчи впꙋстил сигнет своиs до скрини (Стрыйк., 608б); замкни двери, и запечатай сыгнетомъ своим (Хран., 371); я ... несучи до писара того секгнита, по притиснении есми тымъ секгнитомъ его милости мамрамовъ пять для пригодъ ... мамрамы вытисневъ (АВК, III, 9, 1670).
с. 136
Сыкрушити дзеясл. Знiшчыць. Иже мѣло прити та кососемѧ, которое бы главу зміѡву потоптало и сыкрушило (Будны, 107б).
с. 137
Сыла наз. Тое, што і сила ў 2 знач. не только ѡбетницы, але и скутокъ самыи обачишь, ꙗко Богъ на призыванье имени своего великие чюда и сылы творилъ, а своихъ верsныхъ боронилъ и избавлѧлъ (Будны, 37).
с. 137
Сылати дзеясл. Пасылаць каго-н. з якой-н. мэтай. къ отцу его милости сылали, даючи его милости о томъ вѣдати, што ему далъ Богъ доступити мѣстца отца своего (АЗР, I, 211, 1500); ѡни по жонꙋ анъдреевꙋ катерынꙋ воsтеховнꙋ сама не приездила и никого не сылала (КВС, 458, 1552).
с. 137
Сылатися дзеясл. Не падтрымліваць сувязі. со Ондреемъ Полоцкимъ и съ Полочаны миру не держати, ани сылатися (АЮЗР, II, 102, 1386).
с. 137
Сылный прым. Тое, што і силный у 1 знач. Рече же гсдь к моисею ... длѧ мышsце сылsное выженеть е изs земли своеꙗ (Скар. КВ, 12б).
с. 137
Сылывати дзеясл., шматкр. ад сылати. ѡ чомъ жо панъ староста многокроть до насъ сылывалъ (КСД, 712, 1511).
с. 137
Сыматися дзеясл. Тое, што і сыймоватися. сымались бы вси посполу на томъ мѣстѣ, гдѣ передъ тымъ сыймывались здавна (АЗР, I, 73, 1456); сымались бы вси посполу на том месте, где перед тым сыимывались (ПГ, II, 111, 1486).
с. 137
Сыминарыста, сыминариста наз. Семінарыст. именем всих сыминарыстов ... за листами нашыми комисыsными до sменꙗ плебаниs новгородское ... выехали (ККСС, 44, 1615); границ стародавных костелных кнꙗзю сыминаристе виленъскомꙋ … выводити не допꙋстили (Там жа, 45).
с. 137
Сыминарыумъ гл. семинариумъ
с. 137
Сымониякусъ наз. Тое, што і симониянинъ. бо водле правъ божихъ и церковныхъ светокꙋпъца и сымониѧкꙋсъ тратить и пенези и достоенство церковное которое кꙋпилъ (Бер. саб., 12).
с. 138
Сынагорлица гл. синогорлица
с. 138
Сынакгокга гл. синагога
с. 138
Сыначекъ гл. сыночекъ
с. 138
Сындикъ гл. синдикъ
с. 138
Сынний, сыний, сынный, сыньний прым. Сынні, сынаў. отца за сынню вину не казнити, а сына за отцову (КЗ, 547, 1494); отца сыннею виною не казнити (АЗР, II, 34, 1507); отца за сынью вину не карати, а сына за отцову вину не карати (АЗР, III, 15, 1547); Янъ Здитовецкій ... приповѣдалъсе ... просечи, абы за учинокъ сынный на добрахъ его никоторая отправа чинена не была (АВК, VI, 40, 1589); отца за сыньню вину не карати (АВК, ХIII, 66, 1593).
с. 138
Сыновецъ, синовецъ наз. Унук. съ приказаньемъ краля Владислава Польского и Вгорского, сыновца нашего милого взяли есмо вѣчную отчизну (АЗР, I, 59, 1445); приехал крол клꙗнъкон с треми тысѧчми рыцерьства и с своим сн0483вцем велми моцным (Троя, 12); пан Миколай Сологубъ, сыновец мой, так же позвал дей был мене Станислава Сологуба о розные крывды (АВК, ХХХVI, 300, 1582); w toż leto izhna Mindowh synowca swojeho Tewtywiła (Бых., 481–482); так его през дꙋпиꙋм водил синовец его без носа, а люд вsвес емꙋ лаꙗл (Бельск., 354); при згромаженю великости панов и боꙗров литовских жомоитских и рꙋских, ꙗкгеsла сына ѡлкгирдовог сыновца своег на великое кнꙗзство литовское и рꙋское поднеслъ (Стрыйк., 546); ꙗнъ влошекъ сыновец его ... взꙗл именем своим и брати своее в держанъе (ККСС, 79б, 1615); Анеѱій: Сыновец, братанок, брат стрiечныи (Бяр., 241); война з вениаминомъ была еще за живота ... сыновца ааронового (Выкл., 68б).
с. 138
Сыновица, синовица наз. Унучка. мордꙋхаs ... был ѡпекꙋном сыновици своеs власноs именем естер (Бельск., 160б); Ираклиs власнꙋю внучкꙋ, або синовицꙋ за жонꙋ взꙗл, чим сꙗ вси добрые бридили, ѡ што его гд0483ъ бг0483ъ на встыдливых мѣсцах карал (Там жа, 335б).
с. 138
Сыновний прым. Сыноўні. дꙋхъ светыs хотѧжъ ѡт сына походитъ, ѡднакъ сыномъ сыновнимъ не естъ, але дꙋхомъ (Унія, 11б); не иншаѧ бовѣм естъ ѡтц0483евsскаѧ, а иншаѧ сыновнѧ волѧ (Каз. Кір., 160); повинни есмо ... власт ѡтцевꙋ розумѣти ꙗко сыновню (Зб. 82, 307). Параўн. сеновный.
с. 138
Сыновский прым. Сыноўскі. Венець старыхs сыновѣ сыновъ, и честь сыновsскаа ѡтцовѣ их (Скар. ПС, 27); выкупивши тую стрѣльбу, вышей мененую, тымъ же обычаемъ маеть въ моцы своей мѣти до лѣтъ сыновскихъ (АВК, II, 213, 1580); ꙗко сн0483ъ естъ дх0483ом ст0483ым посланыи ѡт ѡтц0483а. так тыж и дх0483ъ ст0483ыи во имѧ сн0483овское посылаетсѧ ѡт ѡтц0483а (Каз. Кір., 110б); ѡна ... тое справившы почалас за дꙋшу сыновскꙋю молити (Зб. 261, 252б); Володымер ... собрал противко емꙋ воsско зо всѣх кнꙗзствъ сыновских (Стрыйк., 453); звыклый мой сн0483овскій поклонъ тобѣ чиню (Сматр., 14); которꙋю ѡтецъ, длѧ ѡсобливои ей пiенsкности на зведене и потѧгнене срдца сыновского послалs (Варл., 272б); персона ѡтцовъскаꙗ ѡзнаsмена ест в голосе, сыновъскаꙗ засе в тѣле (Зб. 259, 552); азажъ царица Сн0483а царского Породивши Сыновъской чти уже не маетъ (Пралог, 576б–577); той конь не отцовский, але сыновский власный (АВК, ХХХI, 403, 1669).
с. 139
Сыновство наз. Стан, становішча сына. изали и самого сыновства титꙋлꙋ не тратитъ; которого бовѣмъ, ѡтц0483ъ, сына не наказꙋетъ (Карп., 11б); наймитами вs цр0483кви Бж0483ой называютsсѧ оглашенныи, то естъ, которыи готꙋючисѧ до крещенiа, вѣры еще хрiстiанской оучатсѧ: и которыи зs наймитства ст0483ою свѧщенного крещенiа тайною сыновства достꙋпꙋютъ (Калiст, I, 15б); правдиве бовѣмъ пришедши Гсдь възвал насъ до приспособенsѧ въ сн0483овsство, до ст0483го и покоѧ полного мѣста (Мак., 102); першее сыновство принѧли (Варл., 3б); Сн0483оположенiе, оусн0483енiе, оусн0483овленiе, ≠аф0483кѳ. Приспособене до сн0483овства, оучиненsе сыномs (Бяр., 168).
с. 139
Сыновый прым. Сынаў. такъ пишетъ ѡбразъ ѡтцовыs есть сынъ, а сыновъ дꙋхъ светыs (Унія, 14б); ижъ все штоколвекъ естъ сн0483ово, естъ тоежъ и ѡтцево (Каліст, I, 162б); Сноха: Невѣстка, сынова жона (Бяр., 152).
с. 139
Сыногожанинъ гл. синогожанинъ
с. 139
Сыногорлица гл. синогорлица
с. 139
Сыногорличъ наз. Тое, што і синогорлица. далей коли панна марiа дѧтѧтко свое iсса подлоуг законꙋ моісеѡва оу костел се двема албо сыногорличома ѡферовала (Валх., 58б).
с. 139
Сынодовый гл. синодовый
с. 140
Сынодъ гл. синодъ
с. 140
Сыножать наз. Тое, што і сеножать. вызнаваемъ сами ... штожъ есмо двѣ сыножати ... пану Бортку Юревичю за три копы и за 4 десять грошей панеи и дѣтемъ его, абель вѣчно и непорюшно (АСД, I, 5, пач. ХVI ст.).
с. 140
Сынокъ наз. Сынок. да оу тыиж iасли панна мр0483iа сынка своего плачоучего оу платье оувитого как налепеи могла. перед волом и ѡслом на сене положила (Валх., 44б); ꙋзрил сынок матку (Зб. 81, 54).
с. 140
Сыноположение наз. Усынаўленне. Вода теж маетs бытi посщ0483енна. ѡ чом ст0483ый Діонісій ареѡпагита: Самъ к мт0483ри сн0483оложеніѧ приходить, и тоѧ водоу сщ0483енными призыванsми ост0483ив, и прочаѧ (Навука, 15); чого мы яко благочестивые чада сыноположенія церкве святой восточной прагнучи, абы ... чинъ общежительный монастыра Кутеенского дѣвического, такъ въ преложенствѣ старшинства, яко и въ послушаніи сестеръ инокинь нынѣшнихъ и потомъ будучихъ по нихъ сукцессорокъ, въ неатмѣнности въ вѣчные роды тривалъ (АЗР, IV, 521, 1631).
с. 140
Сынотъ гл. синодъ
с. 140
Сыночекъ, синочекъ, сыначекъ наз. Сыночак. амъврам ... з женою ... повил сыночка велми ѡздобного (Біблія, 107); матка его зs ѡдною презацною хрстиꙗнскою добрꙋю приꙗзнъ мѣла при котороs тог сыночка коли ѡбачила почала его до вѣри хр0483тиꙗнскои намовлꙗт (Бельск., 280); гвалsтовнаѧ, наглаѧ по мꙋсꙋ оутрата ѡтца, матsки, сыначка единого, брата (Лям., 3); ксендзъ ... зъ сыначкомъ маленькимъ его пана Яхимовичовымъ ... уѣхати прочъ мѣли (АСД, I, 285, 1634); ꙗкиs же бꙋде тотъ сыначек на потом (Зб. 259, 629); трефилосе же еs сыначек ꙋмерлъ (Зб. 752, 346); пожриж и тыхъ двохъ синочков моих и зежъ ихъ (Пралог, 489б–490); коли ꙋзрѣл сыночок маткꙋ, а ѡно ей до ѡгнѧ тагнут, кричал абы ег до матки пустили (Зб. 82, 113б); Амврамъ сн0483ъ Каафовъ, внꙋкъ Леѵiинъ, а правнꙋкъ Іакововъ, з женою Іѡхаветою повилъ сыночка велми ѡздобнаго (Хран., 79–79б).
с. 140
Сынъ, синъ наз. 1. Асоба мужчынскага полу ў адносінах да сваіх бацькоў. Королѧ Казимира. кроковского в животѣ не стало. и сынов вs него не было (Віл., 449); мы приказали Стѣцкꙋ, абы томꙋ сынꙋ своемꙋ Станиславу велелъ передъ нами въ четвергъ стати (КСД, 14, 1510); естли бы теж хотѧ и сын властныи был в ѡтделе ѡт ѡтца а втек до земли неприѧтелское тогды его делница не складываеть на ѡтца ани на братью але толко на нас гсдра (Ст. 1529–Ф, 4); съ чого здавна служъба земъская бывала, такъ же пани вдовы, не маючи мужовъ и сыновъ дорослыхъ, почты з ыменей своихъ выправовати будуть (КПД, 659, 1563); ѡ спадки которые заровно на сыны и на дочки приходꙗт (Ст. 1566, 73б); у того Януса были три сыны (АВК, ХХIV, 343, 1571); ѡна родила сына цудного створенѧ (Бава, 129); отецъ за сына а сынъ за отца не повиненъ терпеть (АВК, ХVIII, 162, 1598); сынова ваши мꙋсꙗт быти слꙋжебниками ꙋ нег (Бельск., 93б); титус синs его взꙗл іеросалим (Кн. Мак., 66–66б); который погребъ сынове мои ... отправити мають такъ, яко научтивѣй быть можеть (АВК, II, 43, 1617); зачнешъ в животѣ и породишъ сына (Зб. 259, 533б); ѡферовали сыны и дочки свои бѣсом (Пс. ХVII, 115б). // перан. был сын ꙋраниꙋса целиꙋса, которог звали небом, а вестꙋ богиню, сатꙋрнꙋсовꙋ маткꙋ звали землею, прето писали сатꙋрнꙋса быт сына неба и земли (Бельск., 36). ◊ С ы н ъ п е р в о р о д н ы й – першынец. коли который ѡтець оумрет тогды сн0483ъ его первородный который перво придет к летом придет розоумным (Валх., 61б). 2. Чалавек як патомак прарадзіцеля пэўнага роду, нацыі і інш. хто сꙗ з нас напервей почнет потыкат з сыны аммоновыми будет вожем людꙋ галаадского (Біблія, 128); бо мнимали сынове венꙗминовы, жебы ꙋтекали и потужней гонили забивши з войска ихъ мужов тридцати (Там жа, 136); тꙋю теды всю ꙋмѣетност гд0483ъ бг0483ъ сифови даровал, сынови Адамовомꙋ (Бельск., 7); не мешsкаютъ его потѡмsки, которыхъ сынами людsскими, которых исполинами вs силѣ, славѣ, и можsности свѣтsской квитнꙋчими, писsмо называетs (Карп., 8–8б); ѡд повинsныхъ ихъ сынѡвъ Боѧрскихъ, самой истоты и правды под присѧгою вывѣдавшисѧ досконале (Мак., прадм., 5). ◊С ы н ъ ц а р с к и й – назва малодшага князя ў адносінах да вялікага князя. Ѡдин з них ꙗко сын царскиs (Біблія, 125); далъ ѡ собѣ вѣдат, ижъ есть сынъ царскиs (Тр. гіст., 68). 3. Назва другой асобы Святой Тройцы. мы ... осветимсѧ дш0483ами и тѣлы нашими. хвалѧще о немъ хса ба0483 нашег. съ оц0483емъ снѡм и ст0483ымъ дхом (Чэцця, 25б); пришла сполность часа оу емъже бог сн0483а своего единородного сослати хотел на светъ (Валх., 42б); в дх0483а ст0483го истиннаго и животворѧщаго, иже ѡт ѡтц0483а исходѧщаго, иже съ ѡц0483мъ и сыномъ спокланѧема и славима, гл0483ашаго пророка (Будны, 111б); родить сн0483а, и наречешs имѧ емꙋ иссъ (Цяп., 2б); Духу Святому и отъ Сына похожене не призналъ (Пыт., 13); вѣритъ ижъ превѣчный сн0483ъ, и превѣчsный дх0483ъ, ѡба сꙋтъ ѡт превѣчsного и единосꙋщsного ѡтц0483а: Сн0483ъ превѣчsнымs рожденіемъ, а дх0483ъ превѣчъным исхожденiемs (Карп., 18–18б); початок всего живота, фꙋндаментъ моцный мѣй, вѣрꙋ в Хр0483та чистꙋю Кланѧтисѧ Ѡтцꙋ, и Сн0483ꙋ, и ст0483омꙋ Дх0483ꙋ (Кін., 61б); прославмы оц0483а, и Сн0483а, и ст0483ого Дх0483а, на вѣки. Аминь (Мак., 25); разорꙗꙗs сiа ꙗко ... злотворец и дiаволу дрꙋгъ и врагъ хрстꙋ да бꙋдет ѡтлучен ѡт ѡтц0483а и сн0483а и ст0483го дх0483а и прокаꙗт и по смерти не раздрѣшен (Дыяр., 154); оуповаючи на великое млсрдiе твое предs лицем пребл0483гословеннаго сн0483а твоего ... ѡтдаюсѧ тебе нн0483ѣ за слꙋгꙋ (Ст. бр., 1); крещаетсѧ рабъ Бж0483iй Имр. во имѧ Оц0483а и Сн0483а, и ст0483гѡ Дх0483а (Дзід., 3). ◊ С ы н ъ Б о ж и й – Ісус Хрыстос. приправлѧисѧ принѧті іс0483а которыи хвалитсѧ богом быти. и сн0483ом бж0483ьим (Пак. Хр., 28); абы взѧли а ѡттомкнули врата вѣчsнаѧ царю славы, или славному, то естъ сыну божіему (Будны, 143б); сталосѧ естъ воплощене сына Божого ѡт Духа свѧтого з благословенное девицы чыстое Марѣи (Рач., 295); заправды бовѣмъ, мовитъ повѣдаю вамъ, же идеть година, и теперъ естъ, кгды оумерлые оуслышатъ голосъ Сн0483а Бж0483го, а которые оуслышатъ, ѡжывꙋтъ (Варл., 70); с ы н ъ ч е л о в е ч и й (ч е л о в е ч е с к и й) – адно з найменняў Ісуса Хрыста. тако будеть сынъ человѣческій въ сердци земли (Будны, 134б); приити бо маеть сынъ человечий в славе ѡтца сsвоего, зъ аньгелы сsвоими (Цяп., 23). 4. мн. Нашчадкі, паслядоўнікі ідэй. писмо наоучило иже ілiа пр0483ркъ возом ѡгневым оузѧт есть оу небо. а пытан есть елiсѣюс. ѡт сн0483въ пр0483рочскiхъ (Пак. Хр., 36); [елисеs] реклъ ѡдномꙋ слꙋзѣ, навари пророцким сыном великиs горнец каши (Бельск., 125). 5. мн. Хрысціяне, вернiкi. ты гсди поставилъ мѧ еси ... сꙋдъею сыновъ и дsщереи твоих (Скар. ПБ, 1–1б); ижъ бы былисте сн0483ове ѡтца вашего которий ест на нбсехъ (Цяп., 7); такъ хрстіанѣишіи панѡве, сынѡве по благочестивѣйшомꙋ повелѣнію скромности вашей, по послꙋшанію котороесмо повинни, тые то слоуги наши посылаемъ (Апакр., 145–145б); але тыхъ скарsбѡвъ и клейнѡтовs свѣтъ вs насъ не видитъ, и длѧ того насъ за сн0483ы бж0483іи не признаваетъ (Карп., 5б); пришол абовѣмъ Хс0483, абы под закономъ бꙋдꙋчихъ насъ окꙋпилъ, ꙗкъ пишет, и сынами Бж0483ими оучинилъ (Каліст, II, 297). ◊ С ы н о в е х р е с т и я н с т и и – хрысціяне. Братия моя милая, сн0483ве хрестиянстиі, приспѣль чась вашего подвига, мужайтеся, станте крѣпко на неприятеля, который уже на рецѣ Неправдѣ близко (Мам., 181); с ы н ъ ц е р к в и – вернiк. Въ одной ѡтца особѣ, зо всѣми розлꙋка. З ѡтцомъ стада, зs маткою сиротъ, вдовъ оупалыхъ, зs сн0483омъ цр0483кви (Лям., 3); абы и вs тыи ѡплаканыи наши часы, истинно православнои ст0483ое цр0483кве сн0483ѡве. Читанѧ писмъ славенскихъ ... не занетбываючи, ѡхотнѣйшими до нихъ ставали (Бяр., прадм.). 6. У форме зваротка. Зварот святара да вернiка. ѡ сн0483оу мои наимилейшіи колиж оужо до ероузалемъ поити хочеш на смерть (Пак. Хр., 3); бж0483е тебе помилуs сынꙋ милыs (Бельск., 31). 7. Бліжэйшыя патомкі. кров его на нас и на сн0483ы наше (Пак. Хр., 34б); сынове королевsсsтва выгsнаны бꙋдут вs темность внутsренюю (Цяп., 10). 8. Чалавек, блiзкі ў іншых адносінах. билъ намъ чоломъ ... панъ Сен[ь] Романовичъ, штожъ дей перво сего бояринъ Вруцъкій, на имя Анъдрей Хлусъ, взялъ его собе за сына место въ дедину свою и въ отъчизнъну (КЗ, 418, 1488); рек бо iѡвъ аче и съгрѣшiли сн0483ве мои и ганили бо0483у в срдци своемъ так то чинилъ iѡвъ вси ѡныи дни (Зб. 262, 12). ♦ Блудный сынъ – блудны сын. то естъ што блꙋдный сын мовитъ, мнѡгимs наймитомъ ѡтца моего збываетs хлѣбѡв (Каліст, I, 15б); блудныs сын вымогшы на ѡтцꙋ части маетности котораꙗ на него припадала (Зб. 255, 11б); с ы н ъ з л о с т и – д’ябал, нячыстая сіла. скореs бѣса закленеш, нижли сн0483а злости (Зб. 752, 513б).
с. 140
Сыный прым. Сінюшны. такъ тежъ на Станюку Наружевичу виделъ ... хрибетъ увес сыный, збитый (АВК, ХХХVI, 391, 1590).
с. 143
Сыньний гл. сынний
с. 143
Сыпавати гл. сыпывати
с. 143
Сыпаный дзеепрым. 1. Ад сыпати I у 1 знач. все збоже под моцъю фараѡновою нехаs сыпано и ховано будет (Біблія, 92); все збоже подs моцъю фараѡновою нехай сыпано и ховано бꙋдетъ (Хран., 67). 2. Ад сыпати I у 2 знач. тотъ млынъ твой есть, нижли къ моему берегꙋ сыпанъ (КСД, 1288, 1519); вели ... до озера Плотичого и долины врочища Плотичого, надъ которою долиною могила сыпаная (АСД, I, 115–116, 1546); напередъ зачинаетъсе граница зъ Невлемъ рѣчки Комли ... зъ гостинца Невельского у Волатовки, зъ Волатовокъ у копецъ великій сыпаный (АВК, ХIII, 299, 1604); [копцы] сыпаны просто по стѣнѣ одинъ противъ другого (АЗР, V, 15, 1638).
с. 143
Сыпанье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. сыпати I у 1 знач. кадокъ до сыпанья збожя пять (АВК, ХIV, 201, 1580); подле тое пивницы свиренъ старый, соломою крытый и серединѣ засѣковъ два, (для) сыпанья збожя (АВК, VIII, 417, 1586); свиронъ для сыпанья збожа (АВК, VI, 57, 1589); купили жолубъ до стайни для сыпаня овса конемъ (ИЮМ, ХIII, 67, 1699). 2. Дзеянне па дзеясл. сыпати I у 2 знач. Привилей мѣщаномъ Луцкимъ, на вольность отъ даванья мытъ новыхъ, подводъ и сыпанья ставу (АЗР, I, 176, 1498); панъ Новицкий Тишкевичъ ... продалъ мне сеножать подъ домомъ своимъ ... дей мне вольность сыпанья гребли (АВК, ХХII, 10, 1555–1565); при сыпаню границ ничого болшы на томъ врꙗде не постерэгаючы (Ст. 1566, 66б); ѡт покладаньѧ границы и сыпаньѧ копцовъ доходъ подъкоморъскиs нижеs ѡписаныs (Ст. 1588, 354); Янъ и Якубъ ... признали, же ... панъ Кендзеровскій часть пятую межи ними маетъ и онъ своею частью пятою въгору и внизъ части ихъ чотыри затопилъ за сыпаньемъ тое новое гребли (АВК, VI, 231, 1619); еще при нихъ пособляли человекъ четыри и гной возили на сыпане прислону (ИЮМ, IV, 155, 1686).
с. 144
Сыпати I дзеясл. 1. Сыпаць, насыпаць. тогды повелеста цр0483и. злато и срѣбро сыпати по пути (Чэцця, 153б); сыпалъ естъ моисеи к небу [попелъ] (Скар. КВ, 18б); римꙗне за ним збожем сыпали (Бельск., 167); казал столпы мѣдꙗныи справит, а казал в нихъ ꙋголье сыпат (Алекс., 25); ѡстригли головꙋ его, и сыпали на неи ꙋглие горачое (Зб. 752, 436); за соль, што въ пиво сыпала, за две кварты, по осм. чотыри (ИЮМ, VI, 25, 1689). 2. Рабіць, узводзіць што-н. з якога-н. сыпкага матэрыялу. ставовъ имъ не сыпати, нижьли только имъ всимъ тотъ ставокъ сыпати, што подъ городомъ (АЗР, I, 144–145, 1494); люди въ моеs земли садить, ставы сыплеть (КСД, 647, 1510); панъ ключникъ почалъ землю зъ берегу господарьского брати, а греблю сыпати (АВК, ХVII, 56, 1539); мы тежъ ... копцы казали сыпати (АВК, ХVII, 305, 1541); панъ воевода Судомирскiй росказалъ сыпати копцы по властнымъ землямъ (АСД, I, 48, 1546); на рэках портовых ... грэбль сыпати ку перэказе порту и спустꙋ не мають (Ст. 1566, 16б); потом я подкоморый ... копцов не сыплючы, назначылом местца на копцы тым способом (АВК, ХХХ, 436, 1612); якъ сыпали валъ, то слугамъ мескимъ, што каждый своей сотни пилновалъ, дали на день по осм. десять (ИЮМ, VI, 87, 1689). 3. Падаць (пра ападкi). ꙗко пsтица опущает криле кs седению тако сыпsлеть снегъ (Скар. ІС, 69б). 4. // перан. Навальвацца на каго-н. у вялікай колькасці. помста многихъ ꙋмираючихъ в многихъ и розмаитых болꙗх сыпала (Зб. 82, 279).
с. 144
Сыпати II гл. сыпяти
с. 145
Сыпатися дзеясл., зв. 1. Ад сыпати I у 1 знач. до ѡног часу з пуделка ꙗко зs млына мꙋка се еs сыпала (Зб. 752, 346). 2. Ад сыпати I у 4 знач. жебы сѧ вs насъ зsневаженье ѡд днѧ до днѧ не множило, а грѣхи громадами не сыпалисѧ (Мак., 45).
с. 145
Сыплющийся дзеепрым. Які сыплецца, разбураецца. Гора сыплющаѧсѧ ꙋбываеть (Скар. КІ, 20).
с. 145
Сыпляти дзеясл. 1. Тое, што і сыпяти ў 1 знач. на голоs земли хворостом ꙋсланоs аж до смерти сыплꙗл (Зб. 752, 449); сыплꙗючи на земли ꙋставичне сꙗ бг0483у молилъ (Пралог, 528); на голоs земли рогозом ꙋсланоs ажъ до смерти сыплꙗлъ (Зб. 82, 101). 2. Тое, што і сыпяти ў 2 знач. была паненка велми слична, и сыплꙗла з царем и служила ему (Біблія, 400); была паненка велми слична. и сыплѧла зs цр0483емъ и слꙋжила емꙋ (Хран., 280б–281).
с. 145
Сыпное наз. Від падатку. азажъ того не посвѣтчают ихъ, клѧтвы ... о тое самое толко чиненые, кгды хто бискꙋпsщизны, десѧтины, сыпного, мешнекго, и прочѧ, им не выдал (Апакр., 202).
с. 145
Сыпный прым. Сыпкі, які мае ўласцівасць сыпацца. жита старого сыпного розданого межи людей (АВК, ХIV, 456, 1593).
с. 145
Сыпывати, сыпавати дзеясл., шматкр. ад сыпати I у 2 знач. въ томъ селе деветь слугъ кон[ъ]ми служать, на войну хоживали, сено кошивали, ставъ сыпавали (КЗ, 162, 1490); тяглые люди пруды сыпывали (АЗР, I, 362, 1505).
с. 145
Сыпянье наз. Дзеянне па дзеясл. сыпяти ў 1 знач. выписалъ имъ рекгꙋлы и ꙋставы ѡколо ѡденꙗ и еденънꙗ мл0483твы и сыпꙗнꙗ (Пралог, 679).
с. 146
Сыпяти, сыпати II дзеясл. 1. Спаць. Мартинъ Заволский а Янъ ... на господу дей его ... на гору над домомъ, в коморе, где онъ зложинъе свое мел и сыпял, кгды вжо там спати положытисе хотел (АВК, ХХХVI, 405, 1590); ꙋбогиs згола ничого не мѣлъ ѡпрочъ ѡвцы ѡдной ... котораꙗ зросла ꙋ него посполу з сынъми его хлѣбъ его едꙋчи и з чаши его пиючи, и на лонѣ его сыпꙗючи (Біблія, 375б); бо я у светлицы зъ нею, а отецъ мой увъ избе съ москаликомъ сыпалъ (ИЮМ, VIII, 344, 1617); на голои земли, рогозомъ ꙋсланои ажъ до см0483рти сыпалъ (Зб. 81, 36б); мало сыпꙗчы чулъ во дни и въ ночы на суд бжыs в котором мѣлъ чыстыи розмышлꙗнꙗ (Зб. 752, 513); тот арсениs былъ ѡтц0483ъ цесаровъ, и на дорогихъ и на мꙗкихъ постелꙗхъ сыпꙗлъ (Пралог, 668б). Параўн. сыпляти ў 1 знач. 2. Быць у палавой сувязі з кім-н. была естъ девица красна вельми. и послуговала естъ царю, и сыпѧла с нимъ (Скар. ТЦ, 120б); вночи се муж чти годныs ꙋказал и реклъ, непогребеног не гребѣте нехаs его псы зsедꙗт, бо землꙗ всѣх маткою бꙋдꙋчи тог не приsмꙋет, которыs з маткою сыпꙗет, бо ꙋ персов то волно (Бельск., 325б). Параўн. сыпляти ў 2 знач.
с. 146
Сырети дзеясл. Сырэць. ѡт капаньѧ горы сырѣют и без кровли прiимꙋтьсѧ скалою (Зб. 262, 22).
с. 146
Сырецъ наз., памянш. ад сыръ. десеть сырsцевъ даи воеводе воиска (Скар. ПЦ, 36).
с. 146
Сырианинъ гл. сириянинъ
с. 146
Сырийский гл. сирийский
с. 146
Сырникъ наз. Сырнік. в томъ же спихлеру ... молочного – сыровъ на сырънику углястыхъ малыхъ копа одна (АВК, ХХ, 137, 1598).
с. 146
Сырница наз. Памяшканне, дзе займаліся вырабам і захоўваннем сыру. Сырница и зъ защепкою и зъ замкомъ, въ немъ сыровъ лѣтошнихъ одиннадцать (АСД, III, 240, 1571); вкрадено с клети кожух бараний, боты женские, а з сырницы сыров пять (ИЮМ, ХХХ, 153, 1577); подле клетей сырница, защепка и пробой, у сырницы стаемки две, соломою покритые (АВК, ХIV, 201, 1580); на подклѣтѣхъ гридня зъ сѣньми, сырница, обора на быдло (АВК, VI, 57, 1589); будованья то есть ... воротъ двои лихихъ; сырница новая зъ кганкомъ на столпъ (АСД, I, 207, 1597); тогож днꙗ а подобно в одноs године ꙋдарил перун въ дворе моем ꙋ сырницу (Еўл., 33); свиренъ еще добрый, пивница подъ свирномъ ... лазня зъ присѣнкомъ старые, сырница посродъ двора (АВК, VIII, 73, 1607); напротивку пекарня, клѣти двѣ, сырница, пунька обора и хлѣвы (АВК, IХ, 5, 1618).
с. 146
Сырный прым. ◊ С ы р н ы е з а п у с т ы гл. запусты.
с. 147
Сыроземлый прым. Адкрыты, на сырой зямлі. хто пꙋстил дич на слободꙋ и оузы дикого ѡсла хто ѡтверзъ: иже положил есми болоньемь дом его и со ѡпочиванье его сыроземлое (Зб. 262, 29).
с. 147
Сыромятникъ, сырометникъ наз. Сырамятнік. онъ ... мещанъ моцно за себе забралъ ... золотаревъ ... и ковалевъ и сыромятниковъ (КЗ, 837, 1502); ремесники места Полоцъкого ... ковали, слесары, шевци, сыромятники (ПГ, III, 57, 1509); тые вси мають быти права Майтборского послушни, потомужъ и ремеслники мѣста Полоцкого, золотари, кушнеры, кравцы, сѣдляры, рымари, ковали, слѣсары, шевцы, сыромятники, кожемяки, гончары, пивовары (АЗР, II, 76, 1510); кравцы, кушнеры, шевцы, ковали, слѣсары, столяры, бондары, колесьники, стельмахи, рымары, сыромятники, дуботолки, сѣдляры, гончары, токары, шкляры, пекары, и кождого ремесла хтоколве уживати будетъ ... маетъ зъ ремесла такового дати одинъ грошъ (АЗР, III, 91, 1557); стельмахи, рымары, сырометники (КПД, 594, 1558); людей ремесленыхъ, золотаровъ, кравцовъ ... сыромятниковъ ... отъ работы замковой вольными чинимъ (АЗР, IV, 169, 1597).
с. 147
Сыромятный прым. Сырамятны. за ремене сыромятное у дорогу Ѳедоровичъ взялъ, заплатили осмак. семнадцать (ИЮМ, IV, 62, 1686).
с. 147
Сыроственый прым. Свежы, вільготны. сыроствен ѡн перед сл0483нцем и на ѡгород его ѡтросль его выходить (Зб. 262, 15б); боудет ли желоудокъ сыръ. бѫдеть жажа мала. и слина сыроствена (Арыст., 188). Параўн. сыростный, сыръстеный.
с. 147
Сыростный прым. Тое, што і сыроственый. тоук же велми стꙋденеи мѧса. а слиѧніѧ мозгоу головного стѫдено и сыростно. а кости стюдены и сꙋхи (Арыст., 191).
с. 147
Сырость наз. 1. Вільготнасць. боудеть влас тонок. и ростеть не борзо, и не бѫдеть плешивъ и идеть из носа его сырость (Арыст., 185). 2. Свежасць. смоква созрѣла въ сырости своеи а розинкы бозкосточныи дали запах свои (Зб. 262, 83б); живот же мѧгкіи и слабкіи, знаменоуеть сырость слиѧнноую (Арыст., 182).
с. 147
Сыръ, сиръ наз. 1. Сыр. Се ꙗко млеко изsдоилъ мѧ еси, и ꙗко сыръ ꙋтвѣрsдил мѧ еси (Скар. КІ, 15–15б); реклъ бых бг0483ꙋ ... чи не ꙗко млеко розолѧлs мѧ еси и ꙗко сыръ сsсадил мѧ еси: кожою и мѧсом ѡболокs мѧ еси и костми и жилами соткалs мѧ еси (Зб. 262, 16); што на оныхъ плотѣхъ будѣтъ взложоно ... масла, яйца, сыры и рыбы (СДГВ, 76, 1542); принесли дв0483дови ... масла, ѡвецъ, и сыров корових (Біблія, 388); Ноена зас правнучка каинова, а дочка ламехова, всꙗкꙋю прꙗжꙋ з волны и ленꙋ также ткацтво, масло и сиры и иншое господарство домовое невѣстее вынашла (Стрыйк., 413); у Хилка Ивковича, у дому его, сыръ украли (ИЮМ, VIII, 283, 1609); смехомъ тое одбываютъ, поведаючи: волки то у клетокъ пробои вытегаютъ, мясо, сыры и масло едятъ (АВК, ХVIII, 271, 1624); поживал есми молодог сыра и молока (Зб. 82, 45б). 2. Галоўка сыру. чосноку полъкоръца, сыровъ пять (КПД, 680, 1563); сыров педдесят, мяса полти пять (АВК, ХХХVI, 58, 1582); за малыs ѡкрꙋглыs сыръ албо за малдрикъ ѡсмъ пенезиs (Ст. 1588, 514); взяли ... сыровъ тридцать (АСД, I, 203, 1597); меду прѣсного съ Молвъ привезеного кадей чотыры, у которыхъ было мѣдницъ осьмъ, сыровъ великихъ шестьдесятъ (АВК, VIII, 486, 1599); дали ему хлѣба абы елъ и пилъ водꙋ, и ꙋкрꙋхъ сыра (Біблія, 355); сыры два асм. шестнадцать (ИЮМ, I, 25, 1679); сыры чотыри, асмак. двадцать (ИЮМ, II, 95, 1684).
с. 148
Сыръстеный прым. Тое, што і сыроственый. боудет ли тоученъ лоем. а самъ мѧкок а крови мало бѫ[де]ть позоръ. ѡного слиꙗніѧ. стѫденъ хотѧ и сыръстенъ (Арыст., 181).
с. 148
Сырый, сырий прым. 1. Вiльготны. нос его правъ. ѡчи его рꙋсы и сыры и чсты (Арыст., 202). 2. Сыры, не сухi, не высушаны. Цр0483ь. повелѣл никитоу ... бити жилами говѧжими сырыми (Чэцця, 31); отдали сыримъ житомъ о первшомъ Богатомъ Святе (АВК, ХVII, 236, 1540); ямъ ему въ томъ листе, рукою его властною подписанымъ, шлюбовалъ ему дать дерево вялое, а не сырое (АВК, ХХI, 154, 1556–1557); тамъ дей тую сеножать ... покосилъ на трыдцать воз и траву сырую на возы заразъ побралшы, до Ракова отвез (АВК, ХХХVI, 174, 1582); продалъ мне у неделю жита сырого бочку (АВК, ХVIII, 93, 1592); ременя сырого купили за осмак. дванадцать (ИЮМ, III, 58, 1685); дровъ сырыхъ купили березовыхъ возъ пятнадцать (Там жа, 146); купили до турмы дровъ сырыхъ возовъ три (ИЮМ, I, 31, 1679); купили до ратуши дровъ березовыхъ сырыхъ возовъ пять (ИЮМ, IV, 83, 1686); сторожомъ крамнымъ, для зегреваня подъчасъ великихъ морозовъ, купили дровъ сухихъ возы два, возъ по осм. осмнадцать, а три, березовыхъ сырыхъ по осм. осемъ (ИЮМ, IХ, 23, 1692); купили дровъ сырыхъ до ратуша возъ шесть (ИЮМ, ХI, 19, 1697). 3. Не вараны, не смажаны і пад. не прииму потом ѡт тебе мѧса вареного но сырое (Скар. ПЦ, 8); коли варива просили тые слова мовили, сподаринѧ ... даs ложечку титꙗткꙋ варивца сырого (Барк., 165б); вsшелѧкꙋю телеснꙋю оутѣхꙋ и покой до конца ѡткинꙋли, сырымъ корѣньемъ, и зѣлsемъ, и ѡвоцомъ лѣснымъ ... живѧчисѧ (Варл., 102–102б); не заживал ничого толко трохꙋ хлѣба през колко лѣтъ и трохꙋ зелꙗ сырого (Зб. 752, 78б). ◊ С ы р ы й м е д ъ – свежы мёд, які не страціў сваіх натуральных якасцей, які застаўся ў натуральным выглядзе. въ городѣ Могилевѣ: ... меду сыраго фунтъ 12 гр. (ИЮМ, ХХIV, 70, 1713). 4. Свежы, нядаўна або толькі што зроблены. четвертыйнадцять позовъ ... о порубанье лесу Целейского и напущенье лядам сырым готовые нивы (АВК, ХХХVI, 7, 1582). ◊ Н а с ы р о м ъ к о р е н и (л е с е) – на нядаўна ачышчаным ад лесу месцы. допустили садити село Княжую Луку, на сыромъ корени ... Василеви Карачовскому (АЗР, I, 22, 1383); король имъ опять вернулъ тые земли, занужъ еще отцомъ ихъ князь великій Витовтъ подавалъ противъ ихъ отчины, што привернулъ къ Велюне, а тогды сели на сыромъ лесе (КЗ, 74, 1466); хотѣли бы садитися въ томъ местѣ Клещелязскомъ, на сыромъ корени (АЗР, II, 153–154, 1523); посадилъ панъ Кголдачъ отъ девети лѣтъ село свое на имя Песочное на сыромъ корени (АСД, I, 92, 1546); на речце прозываемоs дашковце, на лесе пущи сыромъ корени ... давши слободы (Барк., 156). 5. Не выраблены. ꙋ беръчека взꙗто ... сто скꙋръ козловыхъ сырых (КВС, 506б, 1552); даломъ ему сырые лосины на выробене, то пакъ две скуры робечы зепсовал (ИЮМ, ХХХII, 227, 1577); маютъ платити мѣщане купцы Виленскіе: ... Отъ скуръ выробленыхъ и сырыхъ воловыхъ по грошей полтретья (АЗР, IV, 249, 1605); скуръ сырыхъ три (АВК, IХ, 468, 1626).
с. 148
Сырына наз. Даўнасць узнікнення, існавання чаго-н. вказывалъ мне врадникъ пана Дмитровъ Рогачовский огородниковъ трохъ новоселечися на сырыне (АВК, ХХI, 79, 1555).
с. 150
Сысканый дзеепрым. ад сыскати. будетъ ли то властный дворъ его старый, также и животы его, которые бы еще не были роспроданы и сысканы быти могутъ, приказуемъ вамъ, штобы есте тотъ дворъ его властный и животы его вернути ему велѣли (АЗР, IV, 372, 1610); черезъ насъ вамъ сказати велѣлъ, что тая грамота не сыскана и довѣдаться о ней не можно (АЗР, V, 31, 1637).
с. 150
Сыскати, сыскать дзеясл. Знайсці, адшукаць. государь бы Микиту и иныхъ людей велѣлъ отпустити, а животы ихъ, сыскавъ, велѣлъ отдати (АЗР, II, 300, 1533–1538); мы и про то опослѣ сыскивали, и што церковного сыскали и то отдати велѣли (АЗР, IV, 486, 1615); казали сыскать вина полгарца (ИЮМ, ХIII, 47–48, 1699). Параўн. зыскати ў 4 знач.
с. 150
Сыскивати дзеясл. Сыскваць, знаходзіць, адшукваць. мы и про то опослѣ сыскивали, и што церковного сыскали и то отдати велѣли (АЗР, IV, 486, 1615); велѣлъ бы прямой сыскъ удѣлати, штобъ ихъ нихто не утаивалъ, и, сыскивая, велѣлъ всихъ выпустить въ ихъ сторону (АЗР, V, 26, 1637).
с. 150
Сыскъ наз. Вышук. естли будетъ отъ кого зъ молодыхъ худыхъ людей безъ вѣдома старшихъ и сталася якая обида, ино о томъ былъ бы сыскъ и управа (АЗР, IV, 298, 1608); только увѣдаютъ гдѣ о Московскихъ полоняникохъ въ Польщѣ или въ Литвѣ, и ихъ дадутъ на списку, а того жъ часу будетъ сыскъ и наказанье строгое (АЗР, V, 24, 1637).
с. 150
Сысподу прысл. Знізу, унізе. Поставить васъ гсдь богъ вашъ в начатокъ а не в конець, и будете всегда сверsху а не сысподу (Скар. ДЗ, 51б); адовники стрѧсоны сысподоу вод ѡпочиваньѧ их: нагъ адъ противъ него и нѣтъ кровли погибели (Зб. 262, 22б). Параўн. зысподу.
с. 150
Сыта наз. Сыта. вси сiи помогають семꙋ, или замешаныи. или незамежаныи. и пити сытꙋ (Арыст., 210); казал ... третюю кад сыты медовой розсытит (Стрыйк., 446б–447); до тог два боклаги ѡдин киселю, а дрꙋгиs сыты наполнивши до ѡбозꙋ им дали (Там жа, 447).
с. 150
Сытити, сытыти, сыцити дзеясл. Сыціць. Муралю Немъчику Никлесу. Седети ему въ Ковне, а корчма ему сытити вол[ь]ная, а лет[о] ему робити, а плату не давати (КЗ, 61, 1450); слуги ихъ ... корчмы сытятъ для своего пожитку (АЗР, II, 99, 1511); маютъ они сытыти на врочистые святы шестькротъ до року, то есть: ко дню светого Духа, ку паннѣ Маріи и Покрову (АВК, Х, 8, 1538); ꙗкъ бовѣмs земныи овѡцы и розмаитыи потравы змоцнѧютъ и сытѧт тѣла нашѣ (Каліст, II, 25). ◊ С ы т и т и (с ы ц и т и) м е д ъ гл. медъ I.
с. 151
Сытнейшый прым., выш. ст. ад сытный. по десꙗтомъ дн0483ю показалисꙗ сытнеишыми твары ихъ и краснеишые анижли иншыхъ млоденцовъ (Зб. 81, 193).
с. 151
Сытность наз. Сытнасць. наполнѧтсѧ засѣки твои сытности (Зб. 262, 94).
с. 151
Сытный прым. Сытны. Надто, кгды видимо кого ѡткрыте и щире бсжтвеннꙋю наꙋкꙋ проповѣдаючого, видимѡ сего ꙗко бы роскѡшныи и сытныи потравы даючого: бо власне ꙗко бы тꙋчилъ и кормилъ простых людій, кгды хто выразне, ѡткрыте и щире слово Бж0483ее проповѣдаетъ и оучитъ (Каліст, II, 79б–80).
с. 151
Сытость, ситость наз. 1. Насычэнне, сыць. трꙋдным покои пришол. голоднымъ сытость (Чэцця, 116); искоусили бг0483а в местех соухих и дал ведлоуг прозбы их. и зослал сытост к поживеню их (Пс. ХVI, 107–107б); мнѣ тежъ прошу, абыс блгсвил. А коли велико и ревно плакал, взрꙋшоныs исаакъ реклъ до него: в сытости землѣ а в росѣ небесной зверхꙋ буде блгсвенство твое. з меча жит будешъ (Біблія, 62); дай же тобѣ бж0483е зs росы нбсной, и ѡт сытости земной ѡбфитость бж0483ьѧ и вина (Хран., 42). 2. Празмернасць, збытак. сытость же богатого не даеть спати ему (Скар. КЕ, 9); сладко лѣто роботѧгово мало ль много ль зъѣсть а сытость богатомꙋ не допꙋскаеть его спати (Зб. 262, 88б); подобаеть же тобѣ престати ꙗсти. оуменшивъ четвертꙋю долю сытости своеѧ (Арыст., 231); презъ пост можем сꙗ до раю вернꙋти, ѡткол презъ сытост былисмо выкиненые (Зб. 259, 362). ◊ Б е з ъ с ы т о с т и – бязмежна, бясконца. же не длѧ того живешъ, абы еси елъ и пилъ без сытости (Каліст, II, 158б); не мовилемъ тобѣ, абы оубозство терпѣли, але рачей вs непребраномs богатствѣ ѡбфитꙋютъ: абовѣмъ богатство до богатствъ завше прикладати, а пожадливости ꙗкъ мꙋнштꙋкомъ не повстѧгать, але безъ жаднои сытости болшъ прагнꙋти, тое ѡстатнего оубозства знакомъ естъ (Варл., 159); д о с ы т о с т и – празмерна, дасыта, уволю. Царь Манасиѧ ... наполsнилъ весь Ерусалимъ до ситости и до ꙋстъ (Скар. ЧЦ, 231); ажебы вам землꙗ родила ꙋрожаи свои, которих бысте ꙋживали ажъ до сытости (Біблія, 174); в котором раю на ꙗкꙋю потравꙋ помыслиш таꙗ емꙋ бꙋде дана до сытости (Бельск., 409б); спустил на них ... мꙗсо ... Тогды ели и насытилисꙗ велми до сытости (Пс. ХVII, 66б); с ы т ос т и н е д а т и – быць ненасытным. по тых вышли дрꙋгии теж семъ коров, такъ шпетны и хꙋды ... а пришедши до сытых пожерли ихъ, а сами жадного знаку сытости не дали (Біблія, 91); по тыхъ вышли дрꙋгіи тежь семь кровъ, такs шпетны и хꙋды ... пришедши до сытыхъ пожерли ихъ, а сами жадногѡ знакꙋ сытости не дали (Хран., 66). 3. Задаволенасць. мыслное сл0483нце ... сытость ѡтвологою розꙋмной земли дꙋшевной подаетs (Каліст, II, 187б); хто ... дх0483овного веселsѧ, внꙋтръ себе не бꙋдетъ мѣти, и дх0483овной нбсной ласки оутѣхи, и сытости Бозской вs дш0483ꙋ свою вs часъ зsꙗвленѧ емꙋ славы Бж0483ей, ꙗкъ естъ писано, не набꙋдетъ (Мак., 379–380); Доволство: Достаток, моцs, або насыченѧ сытость (Бяр., 35); на того вдень и вночи на презрочистимъ чистости зерцаломъ смотрꙗчи, жаднои сытости принꙗти не хотѣлъ (Пралог, 559); далъ имъ то ѡ што просили, и пꙋстил сытость в дꙋши ихъ (Пс. ХVII, 114). 4. Уласцівасць сытага; які мае ў сабе шмат тлушчу. скопове ... оусю сытость оу хвостех держат (Валх., 50б); [кравы]... не ꙋказали сытости но при тои же либивости остали (Скар. КБ, 74б); возмешъ з барана лой и сытость, котораꙗ ѡкривает внꙋтръ (Біблія, 146); возмешъ з барана лой и сытость котораѧ ѡкривает внꙋтрь (Хран., 106б).
с. 151
Сытший, сытшый прым., выш. ст. 1. Ад сытый у 2 знач. по десѧти днехъ ꙗвилисѧ суть лица ихъ краснеишие и сытsшие (Скар. ДП, 6); гетман ... ѡбачил ѡдного наsхорошшаго и сытшаго ѡтлꙋченнаго ѡт иных еленев (Зб. 752, 105б); по десѧтомъ дни показалисѧ сытшые твари их и краснеsшые (Зб. 82, 256). 2. Ад сытый у 3 знач. которые за лакомствомъ удавшися, до Вильни на сытшые пироги отбѣгли (АЗР, IV, 89, 1595); бо яко опареные безъ воли старшихъ своихъ по свѣту бѣгають, ищучи сытшое стравы (АЮЗР, I, 287, 1598).
с. 152
Сытый прым. 1. Сыты, які поўнасцю задаволіўся; які не адчувае голаду. да там же на поли коупоуют ꙗчмен. мѣрами. але продавце ꙗчменѧ того держать к томꙋ ѡпришные стаища на полѧх а оу них оупоускають ѡслы кони моулы инънаꙗ звѣрѧта. так долго ѡлиж сыты боудоут (Валх., 45); ачь лѧгѫ и рекꙋ коли вsстанꙋ ѡт волоцsни вечернее и бꙋдꙋ сыт волоцни допозна (Зб. 262, 14б); рекли емꙋ ... не видиши по нас що есмо люде нагiе, и покармовъ свѣцких не вживаем, толко есмо сыты сим ѡвощемъ ѡстрова сего (Алекс. 1697, 61). // перан. Поўнасцю, цалкам задаволены чым-н. Душа сытаѧ топsтати будеть сотъ меду (Скар. ПС, 41); чл0483къ зародокъ женsскiи коротокъ дн0483ьми и сыт гнѣвом (Зб. 262, 17б); исполнилосѧ серцэ весельемъ ... и нихто з витезеи не был сытъ слухаючы (Трыст., 112); ꙋчинила реч до всих весолою поставою мовечи. ѡ грекове еще есте не сыты крови троꙗнскои (Бельск., 89б); ꙗкъ цаловалъ слѣды, не сытымъ былъ ихъ наꙋкъ, ихъ цнотъ, ихъ бесѣды (Лям., 7); хочешъ того ... жебы сытым болшꙋю намъ ласкꙋ ꙋчинилъ (Зб. 255, 7). 2. Укормлены, адкормлены, тлусты. вышли боранове лесныи. ижь соут велми велики а сыты (Валх., 50б); седsмъ кравъ добрыхъ, и велми сытыхъ (Скар. КБ, 74); кони бы есте держали сыты, а зъброи чисты (КСД, 1048, 1522); всѧк живот иже бѫдеть толстъ и сытъ. знаменоует слиꙗнiа сыро (Арыст., 181); жидова и мнихи домнимаютсѧ, абы того длѧ гсдь возрѣлъ на Авела, ижь деи сытую животину на жерsтву принесъ (Будны, 215б); ажъ бы есте въ готовости были, маючи кони сыты и всю спижу военъную поготову (КПД, 848, 1566); казал тежъ забит двѣ ꙗловицы сытых (Біблія, 596); держали кони сытыи и зброи чыстыи (АЗР, II, 114, 1514); набилъ воловъ и быдла сытогѡ (Хран., 281б). 3. Сытны, пажыўны. ѡттолѧ же за кревностью ... за свѣцкими оучинностѧми, и за причинами с тыхъ вsзглѧдовъ, чинеными, шафоунок сѧ сытого хв0483а хлѣба дѣет, азажъ ꙗвне не бачимѡ (Апакр., 170б).
с. 153
Сытыти гл. сытити
с. 153
Сыть наз. 1. Сытасць. мед нашол еси ѣжь до сыти своеи ачеи пересытишсѧ его и выкинеш его (Зб. 262, 106); сыть абовѣм противником естъ смакови (Каліст, II, 49). 2. Задавальненне. мѣвают и сыть дꙋховнꙋю вs бжственного тѣла и вs честной крови причастій (Каліст, I, 15б). ◊ С ы т и н е м е т и – быць ненасытным, не задавальняцца. Роскошъ абовѣмъ сыти нѣколи мѣти не можетъ (Каліст, I, 14); роскошъ абовѣмъ Бж0483аѧ сыти не маетъ (Мак., 152).
с. 153
Сыцене гл. сыченье
с. 154
Сыцити гл. сытити
с. 154
Сыцоный гл. сычоный
с. 154
Сычевати гл. сычивати
с. 154
Сыченый, сыцоный, сычоный прым. ◊ С ы ч е н ы й (с ы ц он ы й, с ы ч о н ы й) медъ гл. медъ I; с ы ч о н о е п и в о гл. пиво.
с. 154
Сыченье, сыцене наз. Сычэнне; прыгатаванне мядовага хмельнага напітку шляхам заквашвання, настойвання і варкі мёду. такъ тежъ, если будеть ключникъ которого коли братства старосты непослушонъ въ сыченью и зливанью и спущанью медовъ ... тогды первей за тое словы каранъ быти маетъ (АВК, X, 6, 1538); броварни, и въ нихъ котлы до сыченья медовъ ... кождому съ тыхъ подданыхъ нашихъ Пинскихъ въ дому своемъ вольно мѣти будетъ (АЗР, III, 264, 1581); покладали перед нами привилей продка нашого славное памети короля его млсти стефана на братство их кушнерское з сыченьем волных медов (СДГВ, II, 32, 1608); его корол. млсть, зъ воли и ласки своее панское, склады на сычене меду въ певъные часы намъ позволити рачылъ (ИЮМ, VIII, 510, 1634); за сыцене того меду отъ пуда по асмаковъ семъ и полъ (ИЮМ, III, 23, 1685); купили меду до сыценя отъ Хомы Харкова (ИЮМ, IV, 47, 1686); купили меду пресного на сыцене (ИЮМ, VII, 32, 1690).
с. 154
Сычивати, сычевати дзеясл., шматкр. ад сытити. ◊ М е д ъ с ы ч и ва т и – тое, што і м е д ъ с ы т и т и. за свой власный накладъ меды куповали и сычивали на врочистые свята (АЮЗР, I, 103, 1538); за свой власны наклад меды куповали и сычивали на врочистые свята (СДГВ, II, 34, 1608); медъ, по петнадцати пудовъ сычевали и безъ плаченя побору вышынковывали (ИЮМ, ХIV, 419, 1736).
с. 154
Сычоный гл. сыченый
с. 154
Сыщикъ наз. Сышчык. дано было сыщику Шишкину, селцо Измайлово (АЗР, IV, 390, 1610).
с. 154
Сьездъ гл. съездъ
с. 154
Сьемъ гл. съемъ
с. 154
Сьехатися гл. съехатися
с. 155
Сьиматися гл. съиматися
с. 155
Сьязнити дзеясл. Сказаць што-н. з’едлівае. реклъ бых бг0483ꙋ не виноват мѧ повѣдаи ми про шsто сваришсѧ со мною: чи лѣпшеи тобѣ иж ѡбедиш иже ѡмерзѧешь трѫд дланеи своих и нарадꙋ нечестивых сьѧзнилъ еси (Зб. 262, 16).
с. 155
Сьяти дзеясл. Ззяць, свяціць. штос маеть чл0483къ ѡправлѧти з бг0483ѡм ... рекаꙗи сл0483нцꙋ и не сьѧеть и звѣзды запечатывает: преклонѧꙗи нб0483са сам ѡдин и стꙋпаи по высотам морsским (Зб. 262, 15б).
с. 155
Сэймъ гл. сеймъ
с. 155
Сэкванский прым. Секванскі. много ѡборонных мѣстъ сэкванскихъ и француских ... з кгрунту вывернул и збурыл (Атыла, 184).
с. 155
Сэквестръ гл. секвестръ
с. 155
Сэкрэтаръ гл. секретаръ
с. 155
Сэкта гл. секта
с. 155
Сэкуанъ наз. Прадстаўнік старажытнага племені на тэрыторыі старажытнай Галіі. тѧгнул з воиском через тулинкги, гэдви и сэкуаны, которое за нашого вѣку буркгундыичыками зовут (Атыла, 184).
с. 155
Сэнаторский гл. сенаторский
с. 155
Сэнатъ гл. сенатъ
с. 155
Сэнонский прым. Сенонскі. Напервей тэды до Трекашу мѣста, которое тэж Треками и Троею часомъ зовуть, на границах сэнонских над рекою Сэкъваною лежачого прытѧгнулъ (Атыла, 204).
с. 155
Сэрбский гл. сербский
с. 155
Сэрбъ гл. сербъ
с. 155
Сэрдцэ гл. сердце
с. 155
Сэрдэчне гл. сердечне
с. 155
Сэребреный гл. серебреный
с. 155
Сэрце гл. сердце
с. 155
Сэрцо гл. сердце
с. 155
Сэрцэ гл. сердце
с. 155
Сюды, суды, сюда, сюду прысл. Сюды. кто ваю прельстилъ. оставити поут ваю. и сюда приити (Чэцця, 12б); ꙗзыкъ твои ꙗко графиꙗ. сюды говорить (Там жа, 355); пришолъ еси сюда (Скар. КС, 38б); лѣпшеи рекꙋть тобѣ стꙋпи сюды нижли бы понижили тебе перед кнѧsемъ што видѣли ѡчи твои (Зб. 262, 106); на тоs клꙗчи сюды к городꙋ ехалъ (КВЗС, 111б, 1539); выйди сюда, нешляхетнику, на дворъ (АВК, ХVII, 432, 1561); принесите ми ихъ сюды (Цяп., 20); ходите сюды (Трыст., 19); коли был есмъ стрвожоныs там и суды ѡборочалъ (Біблія, 447); принесѣте мнѣ ихъ сюда (Каліст, II, 43б); сюда ходи (Мак., 19); прыsдох сюда к вам (Зб. 752, 579); ходи сюда, а дамъ тѣло твое птаствꙋ повѣтрнемꙋ (Хран., 220б); ꙗкъ не ꙗ ег сꙋда привел есмъ, такъ тежъ его не ѡтгонѧю (Зб. 82, 5б). ◊ С ю д у и с ю д у – у гэтым напрамку, у гэты бок. дрꙋгiй разъ оударил, и розsстꙋпилисѧ воды сюдꙋ и сюдꙋ и перешолъ Iелиссей (Хран., 320б); с ю д ы и т у д ы (т о т у д ы, т о с ю д ы; т у д а и с ю д ы; т у д ы и с ю д а; т у д ы и с ю д ы) гл. туды.
с. 155
Ся I часц. Ся (у складзе зваротных дзеясловаў). коли сѧ ѡнъ молил. оуказалсе емоу ангел з неба потвержаючи его и рекоучи емоу (Пак. Хр., 5б–6); ѡнъ самъ ся созналъ передъ нами (КСД, 3, 1510); ѡт зачала нарожениѧ буду сѧ пытати, и положу на светле ꙋмение еѧ (Скар. ПБ, 10); было знамѧ великое ꙗкобы ꙋв обедъ веремѧ звѣзды сѧ ꙗвили ꙗкъ бы в ночы (Рач., 331); што если бы сꙗ на первшом рокꙋ не скончило, тогды вжо в томъ ѡбвиненыи волен быти мает (Ст. 1588, 5); ѡзнаsмилъ местце, на которое бы сѧ сходили з ними длѧ намовъ, томꙋ часови належачих (Барк., 146б–147); мнѣ сл0483онце мц0483ъ и аі0483 звѣздъ сꙗ кланꙗло (Бельск., 26); поsмавши два быки дꙋжих и вꙗзалъ ихъ жебы сꙗ бороли коториs же з них переможе. тому сплеталъ вѣнецъ з ѡливы, а недꙋжому з соломы и вкладал имъ на роги (Тр. гіст., 67б); за што сꙗ на него розгнѣвала всꙗ римскаꙗ шлꙗхта (Кн. Мак., 46б); такъ сѧ стало, ꙗкъ сѧ Гдсꙋ Бг0483ꙋ подобало (Сматр., 11).
с. 156
Ся II займ. Сябе. ст0483ыи иван ... повелѣлъ сѧ покрыти и дощькою и землею посыпати (Чэцця, 195); ѡнъ сѧ кажет сн0483ом бж0483ьимъ (Пак. Хр., 16б–17); мужъ да не надевает на сѧ одежи женsское (Скар. ДЗ, 42б); сынове iзsраилевы подsбили суть под сѧ хананеанs и бираху дань ѡт нихъ (Скар. IН, 34); нощъ тую целую Царь не можаше спати и прото казалъ предs сѧ принести летописецs прѣдsнихъ бывшихъ речеи (Скар. КЕ, 11б); не даваи сѧ подмовлѧти глоупым немдрым. але пѫскаисѧ на мд0483рых (Арыст., 225); ꙋпадетъ всѧк кто сѧ слепомꙋ водити допꙋщаеть (Будны, 7б); зsвѣдши мнѡгих в римѣ пред всѣм народом высоко казалs сѧ слꙋгам своим носити (Каз. Кір., 62б); тоs ѡтменивши собѣ имꙗ казал сꙗ зват иродом (Кн. Мак., 66).
с. 156
Сябраный гл. сябреный
с. 157
Сябреность, себраность наз. Агульнасць, сумеснасць. пушчꙋ, ловы зверинные и ѡзера в себраности мели (КСД, 528, 1507); пушча, ловы звериные и ѡзеро межи Пелесы и Заболотья въ сябрености были (Там жа, 529); ѡзеро мають мети въ сябрености, подле давного ѡбычая (Там жа, 530).
с. 157
Сябреный, себраный, себреный, себриный, себроный, сябраный, сябриный прым. Агульны, сумесны. отнялъ ... въ Наръбута Яновича и въ его жоны Сонъки, и въ сына ихъ Миколая, и въ жоны Миколаева, въ Кахны, землю ихъ сябраную подле Свирнишокъ (КЗ, 738, 1499); коли бы хто мел с ким именье неделное сябреное (Ст. 1529, 53); листъ, поведаеть, в заховани ꙋ полоцкꙋ себраныs з ываномъ косымъ (КВЗС, 13б, 1537); панъ Янъ Внучко садъ нашъ властны отчизный себроный моцно кгвалтомъ взялъ и плотомъ огородилъ (АВК, ХVII, 151, 1540); кнегинꙗ ее милость впꙋстила своего бꙋдника в сꙗбринꙋю пꙋщꙋ без моего ведома (КВЗС, 158, 1540); онъ держитъ въ себе коня сивого одинъ самъ съ нами себриного (АВК, ХVII, 256, 1541); в домꙋ нашомъ себреномъ почала ѡна носити з одрыны до гꙋмна жито (КВС, 544, 1552); естли бы колко брати албо ꙋчастниковъ держали ѡдно имене себриное (Ст. 1566, 59б); на четьвертую сеножать болотную, прозываемую под Пунищомъ, однымъ бокомъ лежыть к сеножатемъ Мацкевичов, а другимъ бокомъ к сеножатемъ нашымъ себренымъ (АВК, XXXVI, 241, 1582).
с. 157
Сябровати, себровати дзеясл. Мець што-н. агульнае, сумеснае. люди нашы ... хотять, ажъ бы они съ тыхъ своихъ бчолъ половину меду имъ давали и съ ними сябровали (КЗ, 631, 1495); мы здавна тыми пчолами зъ нею сябруемъ и половину есмо меду отъ нее брали (АВК, XVII, 154, 1539–1540); правда дей есть, ижъ она со мною себровала, але дей не такъ жита много было, якъ она поведаетъ (Там жа, 288).
с. 157
Сябровство наз. Сумеснае карыстанне. некоторые кгрꙋнъты в сꙗбровъства собе зоставившы поделили (ККСС, 235б, 1618). Параўн. сябрство.
с. 157
Сябрство наз. Тое, што і сябровство. я его милости николи половицу меду пчолъ своихъ не продавалъ и з нимъ николи сябръства не мелъ (АВК, ХХI, 353, 1558).
с. 157
Сябръ, сабръ, себръ, сябрь наз. Саўдзельнік, саўладальнік. сябровъ городскихъ въ прыгонъ нашъ не гнати, ани въ подводы, ани въ ловы (КЗ, 847, 1503); также на бояръскии люди и на мещчанскии сябры децких нам и наместником нашим не давати (ПГ, III, 87, 1511); кождым с тых братьи або з сабров повинен будеть ѡсобливе ... справедливости чинити (Ст. 1529–Ф, 184); ꙗ тыхъ земль самъѡдинъ не могꙋ протꙗгивати ани емꙋ за них ѡтъказывати бо маю сꙗбры с которыми есми тое именье великое село делил (КВЗС, 93, 1533); тая сеножать за Соколдою есть наша зъ нимъ и зъ ыншими сябрями поспольная (АВК, ХVII, 144, 1540); греблю и млин поправити поспол з сябрами своими (Арх. ЮЗР, VIII-4, 334, 1556); артыкꙋл мд0483 ꙗко братью неделную албо вчастников то естъ себров до права позывати (Ст. 1566, 59); ꙗко братью недельную або вчасниковъ то естъ себровъ позывати (Ст. 1588, 224); он зъ сябрами наполъ делити мает (АВК, ХХХII, 378, 1596); сябровъ городскихъ въ прыгонъ нашъ не гнати ани въ подводы ани въ ловы (ИЮМ, II, 234–235, 1634).
с. 158
Сяганье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. сягати ў 1 знач. коли бы хто на другог рукою своею сѧгнул ... а тым то сѧганем суду кгвалт вчинил, тотъ ... маеть вины заплатити дванадцать рублев грошеи (Ст. 1529–Ф, 80). 2. Набыццё, атрыманне чаго-н. В тотъ часъ до сѧганьѧ помочи римского бискꙋпа ѡрiенsталныхъ костеловъ, правдивых, пастырѡв приводилъ, не взглѧдъ на право ꙗкое ... але, домоваѧ длѧ вѣры, с причины арiанов долго неоуставаючаѧ мешанина (Апакр., 118–118б).
с. 158
Сягати дзеясл. 1. Накiдвацца на каго-н. (з кулакамi, папрокамi, скаргамі, лаянкай). на самога его и на слугъ его рукою сягати и словомъ збытнимъ, чого ся не годить (КСД, 1438, 1520); Галена Грыбовская ... жону мою соромила и словы невчстивыми сягала и дети мои позлекали (АВК, ХХI, 255, 1556–1557). 2. Дасягаць. пану добродѣю моему милостивому, объявилъ: естьли таковое писанье отъ мене было, и естьли бъ такъ далеко сягалъ? (АЗР, III, 170, 1574). 3. Накіроўвацца, дабірацца куды-н. далеко быхъ съ тыми людьми въ землю не сягалъ, а дѣло быхъ дѣлалъ не зъ рыковкою (АЗР, II, 22, 1507). 4. Браць, хапаць. Иванъ ... прибѣгъ. припадъ кланѧꙗс. сѧгаючи за ст0483ыи его нози (Чэцця, 126); же в кгвалтѣ не до кгвалтꙋ, але до писма сѧ оутѣкаемо, же не шаблѣ але пера сѧгаемо, значитсѧ терпливость наша, и цнота перестерегаючаѧ покою домового (Апакр., 81).
с. 158
Сягатися дзеясл., зв. 1. Ад сягати ў 1 знач. не мают ѡтрошъковичи ... никоторыми словы неꙋчтивыми на него сꙗ сꙗгати (КВЗС, 4, 1543). 2. Даходзіць да якога-н. месца, узроўню, мяжы (пра велічыню, памеры і г. д.). ся въдолжъ и въ ширину въ межахъ и въ границахъ своихъ сягають (АЗР, III, 263, 1581).
с. 159
Сягнение наз. Дзеянне па дзеясл. сягнути. о оушію ... должина же их. знаменꙋет многослов ег. из малость их знаменоует разоум, хитрость и за чюже сягненіе (Арыст., 199).
с. 159
Сягненьесе наз. Дзеянне па дзеясл. сягнутися. справа ... ѡ сягненьесе на честь того воsта ѡт Сегеневича (КСД, 828, 1514).
с. 159
Сягнути дзеясл. Пасягнуць, накiнуцца на каго-н. (з кулакамi, папрокамi, скаргамі, лаянкай). тотъ исъ права земьского выступилъ а надъ право сягнулъ (АЗР, I, 82, 1468); дотоле нихто бы з нихъ не сягнулъ ни на чіего ч[о]л[о]в[е]ка подъ закладомъ его милости, подъ сту рублій (КЗ, 582, 1495); Михайло Глинскій ... сягнулъ на здоровье его милости, и своими чары его милость съ его света сослалъ (АЗР, II, 61, 1509); было ни за што въ ѡчью его сѧгнꙋти рꙋкою на мордохаѧ (Зб. 262, 128б); коли бы хто на другог рукою своею сѧгнул ... перед судом а не зранил ... тотъ ... маеть вины заплатити дванадцать рублев грошеи (Ст. 1529–Ф, 80); на честь ее сꙗгнꙋлъ ꙗкобы ее забилъ на смерть (КВЗС, 97б, 1538); хто бы на кого передъ правомъ словомъ або рꙋкою сѧгнꙋлъ, пхнꙋлъ, або ранилъ, або забилъ (Ст. 1588, 218).
с. 159
Сягнутися дзеясл., зв. ад сягнути. сягнꙋлъся на мою честь, ꙗко зрадца чти моее (КСД, 830, 1514).
с. 159
Сядати дзеясл. Тое, што і седати ў 3 знач. кгды бы которыs шлꙗхтич битыs або ранныs ... на беседах сѧдал (Ст. 1566 I, 89); на деревѣ зеленыхъ оутѣхъ не сѧдаетъ (Лям., 10).
с. 159
Сядение наз. Тое, што і седенье ў 1 знач. как исполнили сядение очистиласѧ анна. дала сесець свои. ѡт персеи ст0483ои дв0483іци (Чэцця, 16–16б).
с. 159
Сядръ наз. Асяродак. кости его сѧдръ сталныи мослоки ег ꙗко беремѧ желѣзное (Зб. 262, 29б); бѣлость или подобен к вапноу, и ко ѡловоу, и ко сѧдрꙋ зꙋбовꙋ сие знаменiе слиꙗнiе стоуденого (Арыст., 180).
с. 160
Сякий займ. Такі, менавіта гэты. ѡнъж во едине хто ѡтверsжеть его и волѧ его жадала и оучинилъ: ѡнъ бо дополнить мѣры моеи сѧкихъ много с ним (Зб. 262, 22); сеи воистинноу, наразꙋмнѣишiи. что сотворил бг0483ъ сѧкого. или близка к семоу ищи да бѫдешь поспешенъ (Арыст., 179); велик грѣхъ маеш, коли ты сѧкии венец хочеш ѡт мене носити (Бава, 138).
с. 160
Сякля наз. Прыбудова. въ томъ островѣ на бору есть дерево ... чернецкое, по розныхъ мѣстцахъ стоячое, а особливе ... зъ озерами и зъ ѣзами, и зъ озеромъ и зъ сяклями монастырскими Лавришовскими игуменовскими (АВК, ХI, 68, 1601).
с. 160
Сяковый займ. Такi (указвае на якасць, уласцівасць асобы, прадмета, азначаючы: менавіта гэты, падобны да гэтага або да таго). хто вѣдаеть аче и к сѧковꙋ веремени достала еси црства (Зб. 262, 129б); Александръ досмотрѧи кождого слоугꙋ своего. какова пильность его до тебѣ ... и на сѧкова надеисѧ иже дасть жывот свои за тебѣ (Арыст., 166).
с. 160
Сякъ прысл. Так, такім чынам. ино мы, съ вами коли сякъ живемъ у сласти хотя бы сто такихъ было, поступилися быхмо (КЗ, 351, 1484); госпоже. доколь сѧкъ томишь дш0483ю свою. оу печали великои (Чэцця, 14б). ◊ И с я к ъ и т а к ъ гл. такъ I; н и с я к ъ н и т а к ъ гл. такъ I.
с. 160
Сякъ такъ прысл. Сяк-так. Znaiu: kożnoie perko obernułosie w czyrwonyie załotyie. siak tak było nahorodiwsia WMsci perepud Moskowski (Абух., 442).
с. 160
Сяленский прым. Сялянскі. сума тыхъ людей тяглыхъ сяленскихъ служебъ 14, дымовъ 18, въ нихъ воловъ сохъ 11, клячъ 10 (АВК, ХIV, 9, 1555).
с. 160
Сямъ, самъ прысл. ◊ С я м ъ и т а м ъ, т а м ъ и с я м ъ – месцамі; у некаторых месцах. ꙗко теды моѵсеsскiй прыбыток там и самъ былъ преношонъ, и на мнѡгихъ мѣстsцахъ мешкалъ (Карп., 7); орачъ и самъ и тамъ кидаетъ насѣнsе: и винsницꙋ щепѧчiй зычитъ собѣ жебы всѧ овоцъ дала (Мак., 302); Iѡасафъ теды два рѡки цалые в той шырокой пꙋстыни трsвалъ, самъ и тамs блꙋкаючисѧ и Варлаама не найдꙋючи, ижъ Бг0483ъ и тꙋтъ твердости и сталости оумыслꙋ его досвѣдчалъ (Варл., 340б); сщ0483нникъ которыs был на тотъ час в церкви видѣвъ дiавола над нею там і сам летающаго а ѡт великое радости смѣшки собѣ строꙗчого (Зб. 107, 167); возрѣли сторожа Саꙋлова, котораѧ была вs гаваанѣ, а оно моцъ поражоныхъ, и тамъ и сѧмъ оутекаючихъ (Хран., 213).
с. 160
Сяно наз. 1. Тое, што і сено ў 1 знач. штожъ продалъ есми сеножать свою властною отчизную, никому ничимъ не пенною надъ рекою Шолтоною сяна кошеня на двадцать возовъ (АВК, ХХIV, 194, 1557). 2. Тое, што і сено ў 2 знач. въ которой пуни сяна есть зложоного возовъ шесть (АВК, ХIV, 411, 1591); сяна вязанками купили (ИЮМ, ХVII, 8, 1710).
с. 161
Сяножатный прым. 1. Тое, што і сеножатный у 1 знач. к тому при месте нашомъ Могилевскомъ у волокахъ, моргахъ польныхъ и сяножатныхъ ... то ему самому ... дали и симъ листомъ, привилеемъ нашимъ умоцнили (АВК, ХХIV, 503, 1703). 2. Тое, што і сеножатный у 2 знач. купили сена для коней майскихъ у пана Яна Хомича, возовъ летнихъ сяножатныхъ двадцать (ИЮМ, I, 297, 1682).
с. 161
Сяножать наз. Тое, што і сеножать. ино мы ему тое именье вышей писаное. Холъмицу з людьми и земълями пашными и сяножатьми ... потъвержаемъ (АВК, ХХIV, 3, 1496); даруе и фундуе въ имѣнью моимъ Смолевицкимъ волоки двѣ грунту пашного зъ огородами сяножатьми во три змѣны (АСД, I, 6, 1507); сяножать мою дворъную ... стадомъ и быдломъ вытравили (АВК, ХVIII, 145, 1597); село заставное Вратишки, зъ ихъ домами, кгрунтами и сяножатьми (АВК, ХI, 96, 1620).
с. 161
Сятка наз. Тое, што і сетка. показалъ ми пан Одилинский ... в логу местъце, где сятъки подъданымъ верху помененым пограбилъ дей урадникъ его милости (АВК, ХХХVI, 258, 1582).
с. 161
Т – літара алфавіта; у старабеларускай мове ўжывалася для абазначэння ліку 300. была теды личба тыхъ, которыи з рꙋки хлебтали водꙋ т0483 мужев (Біблія, 123б); корабль был ꙋже ꙋроблен, т0483 локот в долгост (Бельск., 8б); живъ Нѡе по потопѣ т0483. и . н0483. лѣтъ (Хран., 17б).
с. 162
Табака, табакъ наз. Табака. непозволенье отъ поспольства табаки въ мѣстѣ Полоцкомъ, абы хто се мѣлъ, арендою держати (АСД, I, 309, 1638); подал ку актыкованю до книг кгродских Пиньских выпис с книг ... описаня в нем универсалу короля его млсти на акцызу и табаку служачого (АВК, ХХХIV, 167, 1660); горелки дано для мужыковъ, зъ кабаку безъ грошей; табаки для мужыковъ (ИЮМ, VI, 154, 1689); табаку 10 папушъ (ИЮМ, ХVIII, 120, 1710).
с. 162
Табелька наз. Таблічка. за табельки Галецкому дали (ИЮМ, ХVII, 67, 1710).
с. 162
Табенки гл. тебенки
с. 162
Табеннизиотъ наз. Тое, што i тавенниозитъ. Поневажъ тебе не послалъ Бг0483ъ мой, ꙗкось смѣлъ до мене пристꙋпити; Потомъ слышачи Макарiй ст0483ый, же Табеннизіотове мѣли живота оуставъ предивный, ѡдмѣнивши сꙋкню, и взѧвши свѣтній ремесника оубіоръ (Мак., 16).
с. 162
Табинковый прым. ад табинъ. з возу узяли хуст белых ... кошулку табинковую зайцами подшытую за золотых шестнадцат справленую (АВК, ХХХIV, 351, 1664).
с. 162
Табинъ наз. Гатунак тоўстай шаўковай тканіны. пану Ивану Сопезѣ соянъ мой табину бурнатного (АЮЗР, 1, 77, 1529); шубка табину чорного, горлами подшытая (ИЮМ, VIII, 208, 1593); гербовъ на табине дванадцат и образ жалобливого дедычки там же был (АВК, ХХХIV, 296, 1663).
с. 162
Таблица наз. 1. Дошка з напісаным на ёй тэкстам. много иных речій ѡ заслоугахъ и добротахъ велебней гелены на той таблици соуть пописаны (Валх., 72б); сн0483ꙋ мои ... блюди заповеди мои ... свѧжи ихъ на палци свои напиши ихъ на таблици (Зб. 262, 96); казал ꙋчинити таблицꙋ желѣзнꙋю на котороs тые вирши (ꙗко се повѣдило) были выбивани (Бельск., 367); вынꙗл з пазухи своеи велми дивнꙋю таблицꙋ ꙋчиненꙋю з мосꙗзꙋ, и з кости слоновои (Алекс., 2); подалъ емꙋ аг0483глъ таблицꙋ на котороs были ракгꙋлы, або ꙋставы написаные (Пралог, 677б); писмо тежь божое на таблицахъ вырѣзано (Хран., 109б); было ... таблицы або дошчки две каменые на которых вырисовано было словъ десет приказанѧ божъего (Зб. 82, 172б); заплатили за таблицу, которая на рынку вывешона для збожа ... за древо и за малеване заплатили зол. два (ИЮМ, V, 41, 1688). 2. Шахматная дошка. Тавлiа, и зарiѧ: Таблицѣ и варцабы (Бяр., 315). 3. // перан. Тое, што захоўвае важнейшыя звесткі аб чым-н. але тежъ и вs таблицахъ срдца, ласка Бж0483аѧ выписꙋетъ законы Дх0483а, и нбсныи таемніци (Мак., 139). Параўн. тавло.
с. 163
Табличка наз., памянш. ад таблица ў 1 знач. въ олтару и церкви малеванье оздобное, на образѣ на мѣстномъ Пресвятыя Богородици табличекъ седмъ (АСД, I, 281, 1637); хрстиꙗнин ѡдин ... вкинулъ в ѡную ꙗскиню табличку ѡловꙗную, на которои имена ихъ и рокъ и час згубы ихъ длꙗ ха0483 написалъ (Зб. 81, 44б); з божое справы нашли табличкꙋ и вычитали имена и мꙋку ѡныхъ людеs (Зб. 752, 99б); до того гробу пришолъ каменную табличкꙋ в гробъ вложилъ (Зб. 82, 378б); у браме Олейной, на образахъ пресвятыя Богородицы, на обудвухъ, табличекъ сребреныхъ великихъ и малыхъ десять (ИЮМ, VI, 144, 1689).
с. 163
Таборовый прым. ад таборъ у 1 знач. люди Московскіе таборовые, по своему слову, никого не выслали и стрѣлять противъ людей королевскихъ учали, и повсегды не къ покою и утишенію, но къ большой крови и къ розоренію Московского господарства нялися (АЗР, IV, 495, 1615).
с. 163
Таборъ наз. 1. Група людзей, якая размясцілася на часовую стаянку; лагер. абы нихто не важился идти съ господарствъ его королевской милости на помочъ вору, который иже на Тушинѣ таборомъ стоялъ (АЗР, IV, 438, 1615); тымъ самымъ договоръ посольскій былъ розорвался, и уже инные послы королевскіе и прочъ въ таборы свои были отъѣхали (АЗР, V, 36, 1637); видет очы Его Царского Величества и до поцалованя руки до табору под Смоленскъ ... приехал (АВК, ХХХIV, 61, 1655). 2. Умацаваны лагер казакаў з абозам. так же людъ своs ѡтабаривъ конми возами людом шолъ моцно, ꙗкож з дела с таборꙋ Наливаsкины козаки пана зацного пн0483а Григориѧ Анюховского забили, первеs конꙗ под нимъ застрелили, а потом выпадши с таборꙋ козаки, его самого розсекали (Барк., 154).
с. 163
Таваонитъ наз. Тое, што i тавенниозитъ. ѡн присегнꙋл таваѡнитом, а не выполнил (Зб. 261, 222б).
с. 164
Тавариство гл. товариство
с. 164
Таваришъ гл. товаришъ
с. 164
Таваръ гл. товаръ
с. 164
Таварышъ гл. товаришъ
с. 164
Тавеннизиотъ, тавенисиотъ наз. Назва прадстаўнiка рэлiгiйнай секты. Входитъ вs Монастыръ Тавеннизиотовъ (Мак., 16); подалъ емꙋ аг0483глъ таблицꙋ на котороs были ракгꙋлы, або ꙋставы написаные: ведле которихъ по сегоднешниs дн0483ь справꙋет што тые ѡт него пошли названи тавенисиѡтове (Пралог, 677б). Параўн. таваонитъ, табениозитъ.
с. 164
Тавло наз. Тое, што і таблица ў 3 знач. млсрдие истинна не ѡпꙋстѧть тѧ възвѧжи их на гортань свои напиши их на тавле срдца своего (Зб. 262, 94).
с. 164
Тавматуркгъ наз. Цудатворац. Григореs чꙋдотворецъ которого грекове зовꙋть тавматꙋркгом (Унiя, 8б).
с. 164
Таволга наз. Аршын, зроблены з вятроўніку. видели есмо его мераючи полотно таволгою (ИЮМ, ХХХII, 175, 1578); боты турецкие чырвоные и канчукъ на таволзе (АВК, ХХХIV, 201, 1661).
с. 164
Таврицкий прым. Крымскі. зsедночивши силы в таврицкие краи которые тепер татарове перекопские ѡпановали, перешли и там собѣ мѣсце кꙋ мешканю способное ѡбравши мешкати (Стрыйк., 425б).
с. 164
Тагды гл. тогды
с. 164
Таемне, таемно прысл. Скрыта, непрыкметна для іншых. таемно не дѣлаите (Пак. Хр., 19–19б); пред местам іерꙋзалемъ таемно сходилисе (Валх., 50); хотелs таемне опꙋстити ее (Цяп., 2б); ночънымъ обычаемъ, таемне ... оные дей сеножати выкосили (АВК, ХХХVI, 261, 1582); если бы хто стрельцовъ послалъ ꙋ чꙋжꙋю пꙋщꙋ, або самъ таемне звер побилъ, тогды (Ст. 1588, 379); взꙗли теж з собою врꙋта абы им крꙋтофилил в дорозе, которыs набравши таемно золота, вложил в киs бзовыs и шол з ѡным кием, при кролевичах (Бельск., 152); таемне до цесара тꙋрецкого по иншого пана (Хр. польск., 16); што Борисъ тихо, скрытно, таемно ... учинилъ (АЗР, IV, 438, 1615); Ѡтаи, тайнѣ: тайнѡ, таемне (Бяр., 200); мѣлъ таемне три червоныхъ золотыи схованы (Пралог, 511); ꙋже свѣтало, а ѡн еs казалъ таемне выsти за собою (Зб. 82, 124б).
с. 164
Таемнейший прым., выш. ст. ад таемный у 1 знач. которе оузѧвши черес свое вернейше и таемнейше послы до колна послал (Валх., 77).
с. 165
Таемнина наз. Тое, што і таемница ў 3 знач. иногдѣ Бозкого участництва таемнину оттинаючи и половицу людемъ только дають, Тѣло: Што есть явно (АСД, II, 14, 1598).
с. 165
Таемница наз. 1. Тайна, сакрэт. тые с посполства и с цехов которые будут седети на личбе доконавши личбы мают присегати иж никому не мают зъявити скарбов и таемниц местских (СДГВ, 53, 1536); рек хлопец: Не годитсѧ мнѣ таемницъ поведати (Трыст., 43); абы тыи два таемницы их тои греком не выдали (Бельск., 88б); езекиꙗ ... маючи жонꙋ барзо цꙋднꙋю, и взростꙋ сꙋптелног повѣдал каждомꙋ еи тѣлꙋ барзꙋ цꙋдном и форемном также ѡ вдꙗчности и ѡ иных таемницах малженских (Бельск., 146б); ховалъ в собѣ ѡную таемницꙋ (Кн. Мак., 47); хоть мы замолчимо, онъ самъ всѣ и сердечныи таемницы нашѣ вѣдаетъ (Калiст, I, 8б); Февда ... чорнокнижные свои книги, ꙗкъ всего злого початки, и дiѧволскихъ таемницъ скарбници, попалилъ (Варл., 300б); ѡткрыти бовѣмъ таемницꙋ ближнѧгѡ, болшаѧ речь нижели емꙋ ранꙋ задати, и тѧжшаѧ нижели его чимъ сsпотварити (Ст. бр., 7б); возвавши зꙗтꙗ своего, таемницы ему се ѡднои, з которое се крит хотѣлъ звѣрилъ (Зб. 82, 345б). ◊Н е б е з ъ т а е м н и ц ы – тайна, скрытна. ѡдкꙋль и гербъ домꙋ и фамилiи своеи, котвици двѣ, не без таемници, взѧли (Мак., 5); Смотрителнѣ: Строителнѣ, ѱл0483з. ѡбычаем шафарства. албо рѧдꙋ Господарскогѡ, що бывает не без таемницѣ (Бяр., 151). Параўн. тайна ў 1 знач., тайница ў 1 знач. 2. Тое, што яшчэ не пазнана, не разгадана. што в собѣ за таемници тот дн0483ъ шабат замыкает (Зб. 261, 225); [книги] в которых великие таемницы, в прирожоных речах ѡписал (Стрыйк., 415б); ꙗко на новоs катедри стоиш абы ѡзнаsмилъ новую и глубокꙋю таемницꙋ писма сщ0483го (Зб. 255, 15б–16); рече имъ, ѡ намилшаꙗ матко моꙗ, и любезнаꙗ жона моꙗ роѯанsно, царице всего свѣта таемници, и любовъ наша, маю сꙗ з вами розлꙋчити (Алекс. 1697, 100). Параўн. таемность у 2 знач., тайна ў 2 знач., тайница ў 2 знач. 3. Боская таямнiца, недаступная чалавечай свядомасцi. вшехмоцный бог нароженiа своего таемницю оузьꙗвити хотел оусим людем (Валх., 57); ѡзнаsмил ей всѣ таемницы ѡ сынꙋ божем (Рым., 83); инде павлови бг0483ъ все оповедане и речи свѣта, и таемници всѣ, и ввесь шафоунок ѡтдал (Апакр., 105); тогды даниилови таемница през видение в ночи есть ѡбъꙗвленна (Біблія, 532); были то сибилли панны которых гд0483ъ бг0483ъ длꙗ чистости паненскои дал дха пророцког иж мног ѡ пришлых и далеких таемницах вѣри ст0483ои ѡповѣдали (Бельск., 198б); вѣрнѣйша и певнѣйша въскресенiа Хв0483а таемница Апсломъ и всемꙋ свѣтꙋ быти оказала (Калiст, I, 110б); всесилны Бж0483е, судбы твоихъ таемницъ хто понѧти може (Лям., 7); мнѡгiе емꙋ таемницы ѡткрылъ зs богословiи (Варл., 315б); хс0483 ... ѡзнаsмилъ новꙋю и глꙋбокꙋю таемъницꙋ писма ст0483ого (Зб. 259, 56); таемница тройцы ст0483ое. слушне тутъ при створеню чл0483ка ест ѡтворона, котораꙗ потым в тогож чл0483ка претворенsю и ѡтроженsю на кр0483щении, ꙗвне мѣла быти выражона и ѡзнаsмена (Выкл., 2б); сакраментs тры речи значит .а0483. Тайнꙋ ꙗкꙋюколвекs ... то естъ Таемнѣцꙋ, или Секретъ (Зб. вып., 1). Параўн. таемнина, таемность у 3 знач., таинество, тайна ў 3 знач., тайница ў 3 знач., тайность у 2 знач. 4. Таінства (царкоўны абрад, у якiм праз бачныя знакi нябачна перадаецца Божая благадаць). хрістiанинъ трох власностій, которыи заховати повиненъ, зs таемницы крещенiа набываетъ, то естъ родитисѧ зs воды, зs дх0483а ... зs высокости (Каліст, II, 280); кр0483щеніе естъ таемніцею, котораѧ силꙋ мает великꙋю (Навука, 12); ꙗкъ же се ст0483аѧ таемница скончила, каждог з них ѡсобно взывал и пытал што бы за грѣх в сꙋмненsю мѣли (Зб. 107, 89б); правдивые сꙋт таемници хрестиꙗнъское кафолическое вѣри (Зб. 259, 348б); коли ꙋже вси таемницы божественныи хрстианские ѡтправили: ѡкрестили его водою (Зб. 752, 463б). ◊Т а е м н и ц ы Х р и с т о в ы (б о з с к и е, г о с п о д н и е, н а й с в я т е й ш и е, п р е н а й с в я т е й ш и е, п р е ч и с т ы е, с в я т ы е, с т р а шн ы е, т е л а и к р о в и С п а с и т е л я н а ш е г о) – Святыя Дары (еўхарыстычныя хлеб i вiно). прiймꙋймо его вѣрою и любовiю, и чистымъ сꙋмненемъ, и зs оупевненемъ чистого срдца, абысмо страшным и Ст0483ымs таемницамъ без осꙋженѧ причащаючисѧ, вѣчного живота дѣдичами сталисѧ, и неказителныхъ дѡбръ роскошне заживати достꙋпили, ласкою и чловеколюбiем Гд0483а нашего (Калiст, ІІ, 263б); наоучилъ ... грѣховъ сповѣдатисѧ, таемницъ хрствыхъ заживати (Лям., 8); если его цѣлого хочешъ мѣти, порадь емꙋ жебы ѡд сего часꙋ ѡд справованѧ таемницъ Гсднихъ гамовалъсѧ: реклемъ емꙋ длѧ чого прошꙋ; а ѡнъ пополнивши чꙋжолозство мѣлъ Лѵтꙋргiю, и ѡ тое каранsе поносит (Мак., 17); иншые далеко ѡт себе поставивши келики, вs дн0483и недѣлныи ѡдинs раз до Цр0483кви сходѧтьсѧ, и Бозскiе таемници, то естs, безкровнои прчстого тѣла и найдорожшеи крови Хрстовои ѡфѣры причащаютсѧ, которые дары Пн0483ъ вѣрнымs на ѡтпꙋщенiе грѣховъ, и дш0483и и тѣла просвѣщенiе и ѡсщ0483енiе даровалъ (Варл., 104б–105); вернꙋвшисѧ до его ложницы, и безкровнꙋю ѡтправивши ѡфѣрꙋ, пречистыми Хрстовыми таемницами его причастилъ (Там жа, 168); хотѧчiи до вsписꙋ ... виненъ бꙋдет ... пренайст0483ѣйшими тѣла и крве сп0483сителѧ нш0483гѡ таемницами оу олтарѧ нашегѡ братерского ... на тꙋю дорогꙋ побожнꙋю посилити (Ст. бр., 5б–6); оухвалꙗем, становимо ... зs оуписаныхъ насъ Братiи на кождыи рокъ три разы ... исповѣдiю грѣхѡвъ себе ѡчистивши наст0483ѣйшихъ таемницъ тѣла и крви сп0483сителѧ нш0483гѡ оучастниками быти маемъ (Там жа, 9б–10); повѣдилъ то намъ ст0483ый сесь Макарiй бо былъ презвѵтеромъ же сѧ томꙋ приглѧдѣлъ, ижъ причастiѧ таемницs Хрстовыхъ, Маркꙋ подвижникови не давалъ николи, але емꙋ Агг0483лъ зs Олтара ѡфѣровного давалъ (Мак., 19). Параўн. таиня, тайна ў 4 знач.
с. 165
Таемно гл. таемне
с. 167
Таемность наз. 1. Таемнасць. Серца скрытые таемностю: ѡтворит их бг0483ъ ꙗсносностю [!] (Бельск., 193б); збавитель Хс0483, проходитs таемности дш0483и, и вызволѧетs зs темности (Мак., 94); Едам, алам: таемност, скрытостs, аб взгарда (Бяр., 269). ◊В ъ т ае м н о с т и – тайна, скрытна. Ижs бы была млстынѧ тsвоѧ въ таемsности. а оц0483ъ тsвои видечи вs таемsности, тот ѡтдасть тобе ѧвне (Цяп., 7б); вs таемности толко Хрстови слꙋжачи, а не ꙗвне вѣрꙋ его вызнаваючи (Варл., 231). Параўн. тайность у 1 знач. 2. Тое, што i таемница ў 2 знач. египтꙗне ... знамена ꙋказꙋют, птаствꙋ розумѣют, таемности ѡбъꙗвлꙗют (Алекс., 2); ꙋмыслъ вашъ ꙗснѣе, так ижъ теж през таемности прошлых речиs нынѣшних пришлых неѡтпорне вси свои речи справꙋете (Алекс., 19б). 3. Тое, што i таемница ў 3 знач. свѣдечство з мертвых бж0483ьего ꙋстанiа тые соут бж0483ье ст0483ые таемности ... не есми препоущены поведати вам (Пак. Хр., 30); тые таемности бж0483iе. ѡт недостоиных и здрадных затимены боудоут. а правдꙋ переворѧттѧт [!] (Там жа, 33б–34).
с. 167
Таемный прым. 1. Скрыты, невядомы, непрыкметны для іншых. дали есмо иж на жадног чл0483вка выдане або ѡсочене певное або таемное подозрене (Ст. 1529–Ф, 2); то такъ онъ ... маючи подъ сукънею таемную бронь, мене самого збилъ и зранилъ (АВК, ХХII, 178, 1565–1566); хто бы кого ... на ꙋлицы заседъшы або в домꙋ, через дверы, черезъ ѡкно, албо в коморце таемноs потребноs ꙗкою стрелбою пострелилъ (Ст. 1588, 412); послала теды листы таемные до судев израилских (Бельск., 122б); еднакъ иншее естъ ѡбsѧвленье, гды великіи и таемsныи речи Бозскiи дш0483ѣ ѡдкриваютъсѧ (Мак., 70); Гадателствꙋю: назнаменовꙋю, загадꙋю, тайнꙋ значꙋ, таемныи речи задаю (Бяр., 27); в сенатѣ при таемъных радах годило мꙋ сꙗ завше бывати (Зб. 259, 132б); таемное есть чꙋжоложство (Хран., 130). 2. Загадкавы, акружаны тайнай. Потом моуж некѡторыи есип именем ѡдъ ароматеи. оучен хсвъ. але таемныи (Пак. Хр., 14); боꙗчисꙗ людꙋ своег ѡныs цар таемным еще хотѣл быт хрстиꙗнином (Бельск., 370–370б); Еламs: млоденец, аб таемныи (Бяр., 270); зацныs сенатор, мꙋжъ добрыs и справедливыs, и таемныs ꙋченик христов (Зб. 255, 304б); то слышачы и видꙗчы вси сꙗ здꙋмели и хвалили гсда бг0483а, мовꙗчы иж мает много таемных своих ст0483ых (Зб. 752, 577б). ◊ Т а е м н а я в е ч е р я гл. вечеря; ч л о н о к ъ т а е м ъ н ы й гл. члонокъ.
с. 168
Таеный дзеепрым. ад таити ў 1 знач. ꙋмарлъ корол его млт август в понедꙗлэк липца з0483 днꙗ ... не таено але зараз всим ѡбꙗвлено и0483 днꙗ (Еўл., 12); ночи ѡдной хотꙗчи бѣсъ здрадꙋ долго таеную привести до скутку, ѡбудил его мовечи (Пралог, 587б).
с. 168
Таенье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. таити ў 2 знач. справа пану Литаворꙋ зъ воsтомъ и мещаны Дорогицкими ѡ таенье черезъ нихъ винъ его милости (КСД, 1185, 1512); урадъ повторе Максима впровадить наказавшы, суппоновалъ ему, розерзненемъ у возу постронковъ, раду его Ивану схованя тела въ землю, болшую нагороду, за таене и до замку и ратушу виленского хожене при теле (ИЮМ, IХ, 339, 1638). 2. Укрыцце. Закровъ: Латiбꙋлюмs. Гмах. исход ... таенsе, або закрыте (Бяр., 49).
с. 169
Таети дзеясл. 1. Тое, што і таити ў 1 знач. глѣдет не могли што ѡн зрозꙋмѣвши ѡт смꙋткꙋ и жалости праве сам в собѣ таѣл (Стрыйк., 601б). 2. Тое, што і таити ў 2 знач. бо ижъ трꙋдно быт мѣло, абысмо сꙋрово тѣло, ꙗко звѣри таеть могли (Пралог, 667).
с. 169
Таже прысл. Таксама. сꙋета сꙋетнаѧ и все суетно: таже далеи (Скар. ПС, 2б); списаныs порꙗдокъ и ꙋтверженiе привилеsное кѵр iеремiи Архiепспа константинополского нового Рыма и вселенского патрiархи звѣрхнѣsшого пастыра нашег, таже и здешнꙗго Архiепспа метрополиты кiевскаго галицкаго и всеꙗ Россiи со всѣми апслы (Дыяр., 154б); Таче, Таже (Бяр., 316). Параўн. тажъ.
с. 169
Тажъ прысл. Тое, што i таже. Князи таж белоозерскиi особно зь своими полками стройно ѣхали (Мам., 176).
с. 169
Таи наз. ◊ Н и в ъ т а и н и в ъ я в о – нi тайна нi яўна. никоторого имъ гневу не впоминати ни въ таи ни въ яво (РЛА, 234, 1478).
с. 169
Таивати дзеясл., шматкр. ад таити ў 1 знач. ты дапытывалсѧ его на мнѣ. ꙗ таивал его на мнѣ ѡт тѣбе. а оуказывал есми тобѣ помочь его (Арыст., 174).
с. 169
Таимый дзеепрым. 1. Ад таити ў 1 знач. великоу страсть творит грѣх таимыи (Чэцця, 276). 2. Ад таити ў 2 знач. Александръ а хтож тѧ ноудить престѫпати, не даи емꙋ хотѧ бы еси принѧлъ много добра. таимаго (Арыст., 150).
с. 169
Таина гл. тайна
с. 169
Таине гл. тайне
с. 169
Таинейший прым., выш. ст. ад таиный у 1 знач. обътѧжисѧ рука гсдьнѧ на Азотѧнъ и сотрѣ их, И ранилъ е при таинеишои стране лѧдsвеи: градъ весь и всѧ пределы его (Скар. ПЦ, 13).
с. 169
Таинество наз. 1. Тое, што i таемница ў 3 знач. оувидѣли великое таинество штож нине оу вифлиѡме сталосѧ (Чэцця, 117); страшно есть братꙗ. бж0483ьего смотрѣниꙗ таинество (Там жа, 135). 2. Тое, што i таемница ў 4 знач. ты ѡдина ... таинество приими (Чэцця, 156).
с. 170
Таиникъ гл. тайникъ
с. 170
Таиница гл. тайница
с. 170
Таино гл. тайно
с. 170
Таиновый прым. Тайны. Долина же леснаѧ имела в собѣ множество кладезевъ таиновыхъ (Скар. КБ, 27).
с. 170
Таиность гл. тайность
с. 170
Таинственно прысл. Таямнiча, недаступна для чалавечага розуму. Недоꙋмѣтелнѡ: Таинственнѡ (Бяр., 91).
с. 170
Таинственный прым. Таямнiчы, недаступны для чалавечага розуму. Недовѣдомаѧ: Таинственнаа (Бяр., 91).
с. 170
Таиный гл. тайный
с. 170
Таиня наз. Тое, што i таемница ў 4 знач. абы сѧ на ѡдно мѣсто згромадивши, бг0483а призывали, слова слухали, таине прiимовали, мл0483тину здавали (Будны, 43).
с. 170
Таистра гл. тайстра
с. 170
Таити, таить дзеясл. 1. Трымаючы ў сакрэце, не расказваць пра што-н.; хаваць у сабе, у сваёй душы; скрываць, таiць ад iншых свае намеры, пачуццi, думкі, перажываннi i г. д. аще ли таимъ грехи своꙗ то радость сотонѣ чинимъ (Чэцця, 276); человѣкъ хитрыи таить ꙋмение, и срдце немудрыхъ возsбужаеть безумие (Скар. ПС, 20б); которꙋю реч таишь неприꙗтелѧ своего не кажи е. толко правителю своемꙋ. занже таина межи треима нѣс таина (Арыст., 239); имѧ свое таит и не хочет штобы его знали (Трыст., 37); король и шлюб з нею взѧвшы того немалыи часъ таилъ (Рач., 289); потомъ еще его пытали, если бы тутъ, въ месте, якую шкоду коли учинилъ и если бы якое товарыство мелъ, абы не таилъ и по доброй воли своей призналъ (ИЮМ, VIII, 243, 1597); ѧ естемъ повѣдаетъ ꙗко одинъ з васъ бо не таю того, с чого сѧ наболшеи веселю (Апакр., 53б); не тай передо мною слова которих тебе пытаю (Бiблiя, 381); почал емꙋ гд0483ъ бг0483ъ ѡбъꙗвлꙗти речи пришлые през сон, чого не хотꙗчи таити повѣдил перед братиею сны свои (Бельск., 26); обецуючи сама тотъ ихъ безбожный учинокъ ... таити, страшечи ихъ, ижъ, прави, сами вы, злодее, молчите и ничого не мовите (ИЮМ, IX, 293, 1637); дарꙋ бозского ведлꙋг часу таити не треба (Дыяр., 159); невѣста ... встыдъ своs звѣтежевши грѣх которыs так давно таила, покорне с плачем вызнала (Зб. 107, 167); во оныхъ же лѣтехъ почалъ емꙋ Гсдь бг0483ъ ѡбьꙗвлѧти рѣчи пришлыи презъ сонъ, чегѡ не хотѧчи таить, повѣдалъ передъ братьею сны свои (Хран., 52б); вызнаваетs всѧ грѣхи своѧ ... жадного не оутаивши, бо Бг0483ъ срдцавѣдецъ барзо тыхъ людей караетs, которыи таѧтs ꙗкiй грѣхs на сповѣды (Зб. вып., 41б). Параўн. таети ў 1 знач. 2. Хаваць дзе-н. каго-, што-н., каб другiя не маглi ўбачыць. дитѧтко ее как могли так таили (Валх., 58); тогды таковых гетманове наши не мають в реистра свои приимовати. а ѡт них даров брати под ласкою нш0483ою панскою ани таковых выступных мають перед нами таити абы были караны водле ꙋфалы нш0483ое земское (Ст. 1529–Ф, 26); передъ усими мужами и старцами, на той копе заселыми, мовилъ усимъ, жебы шкодника не таили (АВК, XVIII, 126, 1594); ведалъ, ижъ то сребро зъ церкви свотого [!] Воскресеня покрадено было и оное отъ того понамара взявшы ... абы скорыстать, у себе таилъ (ИЮМ, VIII, 324, 1612); же дей тое мясо и лой въ того Мишка нашедши ... яко лице, до подвойского дей своего, до захованья дали, а потомъ на купе таити были почали (АВК, XVIII, 316, 1630); савастиꙗн ст0483ыs в дворъским стане и шатах хрстиꙗнскоs вѣры ... вꙗзневъ хсвых таилъ (Зб. 81, 58б); се боꙗчи гсда бога а нижли цр0483ѧ, бралъ тѣла забитых, таилъ ихъ дома, а ѡполночи погребъ имъ чинилъ (Хран., 384б); под почтивою покривкою старыs неприꙗтель свои сила таил (Зб. 82, 45). Параўн. таети ў 2 знач.
с. 170
Таитися, таитисе дзеясл., зв. 1. Ад таити ў 1 знач. имѧ бж0483ье которое перво толко оу жидовстве хвалено. и таилосе (Валх., 94б); преступници ... в тыхъ речахъ в коихъ суть грешили таитисѧ не могли (Скар. ПБ, 15); обачилъ есми на дочце своей Дарце знакъ ... которая дей мне, яко отцу своему, таячися, того казати не хотела (АВК, ХХI, 65, 1555); зачатъ Елiсавефъ и таѧшесѧ мѣсѧцей пѧть гл0483ющи ꙗкѡ такѡ мнѣ сотвори Гсдь во дни в нѧ же призрѣ ѡтꙗти поношенiе мое в чл0483вцехъ, зачати блгдтiю Прест0483огѡ и животворѧщогѡ Дх0483а постꙋпивши таиламъсѧ (Сматр., 4); межи Сенаторами былъ ѡдин ... Чл0483къ доброго живота, и вѣрою побожный, и ѡ своемъ збавеню пилное чинилs старане, еднак зs тым таилсѧ, боѧчисѧ Кролѧ (Варл., 21б); ꙋважъ ... иж хитрые и нещырые долго таитсе не могут се, мы зас добре чынимъ коли зъ их слов ѡные строфꙋемъ (Зб. 255, 115б). 2. Ад таити ў 2 знач. Мр0483iа так и сво[и]мъ дитѧтком иссомъ се таила (Валх., 58); Трыщан ѡтъехал ѡт дѣвки, и ехал прудко и прыехал в город на господу ... и прышол ночъю таѧсѧ (Трыст., 36); длѧ тогож пристоит таитис и оубѣгати (Каз. Кiр., 142б); што сѧ вs коренѧх крыетъ, то вs росчкахъ ꙗвлѧетъсѧ, а што в розгахъ таитsсѧ, то вs ꙗблкахs оказꙋетъсѧ (Мак., 2); ѡнъ с престереги и наꙋки божескоs ꙋтеклъ: ѡполночи жадномꙋ чл0483вкꙋ не поведаючи ничого: и таилъсꙗ ажъ до смерти цесара незбожнаго (Пралог, 637–637б); шукали его всюды але наsти не могли бо таитисꙗ хотел той ст0483ыs (Зб. 752, 40б); Дв0483дъ и мꙋжеве егѡ таилисѧ во внꙋтрьнѣи части печеры (Хран., 231). // перан. иже бы пшеница и насенiе вѣры черес долге часы роботоване. оу которе коукол был посѣꙗл. оуказали бы свои ѡвощь, иже длѧ многих зачепкъ и преследованiа долго таиласе оу зм0483ли (Валх., 69). 3. Выдаваць сябе не за таго, кiм ёсць на самай справе. Сыну мои милыи, чомус сѧ так ѡт мене таилъ? (Трыст., 20); але нашъ ахилеs не погледал ѡдно на мечѣ а зброю, так долго се таил, иж взꙗл лꙋкъ, спытал цены потꙗгнул его а ѡн се зламал (Бельск., 82б–83). 4. Хавацца ад чаго-н., знаходзячы сабе абарону ў чым-н. Другиs таꙗчисꙗ змазанꙗ ѡфѣри поганскои, благословенног хлѣба в рꙋки взꙗл, и коли поживат хотѣл ѡтворивши рꙋки попел там нашол (Бельск., 249б). 5. Быць схаваным; знаходзiцца. але сѧ инаѧ рѣчь вs неи таить, сие естъ, на вѣре таитсѧ дх0483внаѧ рѣчь (Будны, 216б–217); вшакже ѡн лепеs вѣдает што се таит в серцах людских (Бельск., 220б); персове видꙗчи способ алеѯандров мꙋдрост смѣлост и моцъ, котораꙗ се в то малом тѣле таила згола его не знаючи (Алекс., 18); гледиж ... если тѣло, чѣсть або богатство або штоколвек иншого в серцꙋ твоем се таит што собе болшеs ниж бога поважаешъ, глупыs еси и ѡлею не маешъ (Зб. 255, 227); не ѡгледали, ꙗкъ много працъ небеспеченствъ и болести под тымъ здрадливым блѧскомъ се таитъ (Зб. 259, 397б); много речии, мовит, таилисꙗ в писмахъ (Выкл., 132).
с. 171
Тайна, таина наз. 1. Тое, што i таемница ў 1 знач. тайны свои, черезъ Табина мне ускажи (КЗ, 349, 1484); таиноу цр0483воу таити добро ест (Увар., 102); некоторыи цр0483ь доумалъ с правителем своим в таине великои. иже на немъ столпъ цр0483ьства его (Арыст., 156); таина межи треима нѣс таина (Там жа, 239); ѡмерзили мѧ вси люди таины моее и того кого любил есми превращены были мнѣ (Зб. 262, 20); вѣриш ли Бг0483а быти, которомꙋ жаднаѧ речъ не естъ тайна (Мак., 17б); вшелѧкꙋю таинꙋ имѣи при себѣ, и не изнꙋрѧи еѧ чꙋждомꙋ чл0483кꙋ. абы ... насмѣѧлъсѧ сs тебе напотомs (Ст. бр., 7б). ◊ В ъ т а й н е – тайна, скрытна. таковии бо сѫть еретици. словомъ вѣроуеть. а в таинѣ инаково (Чэцця, 214б); zаwsze ofiry czynił bohom swoim w tаyne (Бых., 483). 2. Тое, што i таемница ў 2 знач. оуслышал есми тебе в тайне боурной. а досветчил есми тебе на воде пререканiа (Пс. XVI, 84); протожь даю ти тайноу сiю. иже исперва мышленыѧ мнитсѧ. ꙗко бы накозание, а оутрье исполненiе црское гси помози рꙋце твои чествовати премд0483рость и превозносити мд0483рых аминь (Арыст., 139); Гадателствꙋю: назнаменовꙋю, загадꙋю, тайнꙋ значꙋ, таемныи речи задаю (Бяр., 27). 3. Тое, што i таемница ў 3 знач. ꙗвилъ гсь слꙋзѣ своемꙋ козмѣ. таиноу сию (Чэцця, 68б); познана быс бжственного смотрѣниꙗ таина (Там жа, 229б); притчи ... болши вs собѣ сокритыхs таинъ замыкають нежели сѧ словами пишꙋть (Скар. ПС, 2б); потому жь и при вечери гсднеи, не хлѣбъ только естъ таина, ани вино, але хлѣбъ, вино, наоука, молитва, бл0483годаренiе или дѧкованье, а наостатокъ ꙗденiе и питье или причащенiе з вѣрою (Будны, 212–212б); если бы не было вs петрѣ тайны цр0483кви, не мовилъ бы емꙋ гь0483. тобѣ дамъ ключи црства нбснаго (Апакр., 98); вѣдаютъ бовѣм поволанѧ своего, ограниченьа таковое, же толко около таин бж0483ихъ ... пастыромъ правдивымъ належачихъ справъ обиратисѧ имъ приходитъ (Там жа, 197); телцы, старого закона тайны, бо тамъ была офѣра зs быдла: а нового закона таемницы значатъ тꙋчнаѧ бо теперъ хлѣбъ на офѣровникъ приносимѡ (Калiст, II, 79б); Гсди iс0483 хє0483 бж0483е моs, милостив бꙋди мнѣ грѣшному: ꙗви сiа таsны ꙗже слышахъ и видѣхъ чꙋвствами моими истинствꙋют ли или ни (Дыяр., 152). 4. Тое, што i таемница ў 4 знач. тотъ артыкꙋлъ ... такъ ѡбъмовълꙗеть правило семъдесꙗтъ четьвертое аще к тому божественнымъ тайнамъ (КВЗС, 53б, 1533); таина естъ дѣанiе или чиненье, зложеное и ѡт земское или видимое, и ѡт небесное или невидимое рѣчи по оуставу Хв0483ому (Будны, 211); церковъ светая Восточная въ Пресветыхъ Тайнахъ ужываетъ хлѣба кислого (Гарм., 201); дꙋшѣ абовѣмs нашѣ ѡт первородного грѣха вs тайнѣ Ст0483го крещенiа омываемо, а ѡт набытого грѣха тыиж вs ваннѣ покꙋты очищаемо (Калiст, I, 34–34б); животъ Ласки естъ животъ поеднанѧсѧ чл0483вка з Бг0483омъ, черезъ тайнꙋ кр0483щенiа починаючiйсѧ (Сматр., 18); наꙋка о седми тайнахъ цр0483ковных; Презвитеромъ до прыстойного шафованѧ тайнами ст0483ыми барзо потребнаѧ (Навука, тыт. л.); што естъ Еѵхаристiа, алболи Тайна Тѣла и Крови Хв0483ой ... Еѵхаристiа, естъ Тайна, вs которой намs даетsсѧ Правдивое Тѣло и Правдиваѧ Кровъ Ха0483 Бг0483а нашего, под ѡсобами Хлѣба Пшеннаго и Вина (Дзiд., 11); слꙋжбою Бж0483iею таѧ офѣра длѧ того называетsсѧ, бо при той Тайнѣ, особливе слꙋжимъ Бг0483ꙋ (Зб. вып., 27). ◊ В п р о д п о с в я ч е н ы и т а й н ы – Святыя Дары, асвечаныя раней, загадзя. Преждесщ0483еннаа: Впродпосвѧченыи Тайны, предѡсвѧченыи (Бяр., 119–120); т а и н ы Х р и с т о в ы (б о ж е с т в е н н ы е, в е л и к и е, г о с п о д н и е, с в я т ы е (с в я т ы я), с т р а ш н ы е, т е л а и к р о в е Х р и с т о в ы, Х р и с т а С п а с и т е л я н а ш е г о) – тое, што i таемницы Христовы. Наперsвеи проповѣданье слова божiа, и причащанье таинъ Хрiстовых за великiе дари божiе мѣти (Будны, 46б); богобоsне з великимъ набоженствомъ принꙗвши Ст0483ыѧ таsны дш0483ꙋ свою гсдꙋ бг0483у предала (Барк., 153б); дѣтꙗтко которое покармъ диꙗволом ѡферованыs ело, пречистых таин гд0483них в церкви межи вѣрными брат не могло (Бельск., 249б); таким теды способом дш0483а хрiстiѧнскаѧ, на высокой Бг0483омыслsности, горѣ, (а иле подsчас чистое, и набожsное мл0483твы, и приѡбsщенiѧ прчстыхs, и животворѧщихs таинъ Ха0483 сп0483сителѧ нашего) преѡбразꙋючисѧ (Карп., 13); кождый теды которыи сѧ ѡт грѣха вертаетъ, а Ст0483ыхъ и страшных таин причащаетsсѧ, причиною до веселованѧ бываетъ ѡтц0483ꙋ и Бг0483ꙋ, и слꙋгамъ его Агг0483лом и Сщ0483енникѡм: ижъ той, который оумеръ былъ, ожилъ: и который згинꙋлъ былъ, нашолъсѧ (Калiст, I, 17б); ѡсобливе в частомъ пречистыхъ и животворѧщихъ тѣла и крове Хсвы таинъ, по достодолжномъ през постъ и Сповѣди спорѧженюсѧ и приготованю причащанiю (Сматр., 43); Кинѡниконъ: ѡбещникs, причастникъ, къ причастiю таинъ бжстъвныхъ пѣснь (Бяр., 287); коли ѡтвсюл землю там зпущано, ѡныи Ст0483ыи ꙋживаючи там пречистыхъ и божестенныхъ таин вси тамъ зостали (Пралог, 532); способилсꙗ ѡт бг0483а великих таинъ ѡгледати, а по смерти в царствѣ небесномъ роскошовати (Там жа, 353б).
с. 173
Тайне, таине прысл. Тое, што i тайно ў 1 знач. што се дн0483ь братꙗ знамѧ прорицаниѧ таине стало страшно и дивно есть (Чэцця, 110б); онs же таине ꙋбиет ближнего своего (Скар. ДЗ, 50б); y posław tayne ko Ondrejewi Maisteru Ryżskomu (Бых., 482); видѧчи злость неправдꙋ, вs сердци твоемъ тайне, што бысь певне вs могꙋтствѣ могъ выполнить ꙗвне (Лям., 21).
с. 175
Тайникъ, таиникъ наз. Тайны праход. водле тоеж вежи таиникъ деревомь фундованыи длѧ воды, ꙋ днепръ (Рэестр Арш. замка, 4, 1560); войти въ Кремль-городъ отъ рѣки Москвы Водяными вороты и тайниками, которые там же вымурованые суть (АЗР, IV, 481, 1615).
с. 175
Тайница, таиница наз. 1. Тое, што i таемница ў 1 знач. помолчи нине ѡ моеи таиници. ажъ бы не въвѣдал моучитель сотона (Чэцця, 127б); хто ѡткрываеть таиницꙋ ходить клевеча и к томꙋ хто подговориваеть оусты своими не примѣшаисѧ (Зб. 262, 103б); Александръ цр0483ь, протож достоваи таиницю, неприꙗтеля своего, всею силою своею (Арыст., 156). 2. Тое, што i таемница ў 2 знач. заправдꙋ абы се бѡг промовил и ѡтворил бы оуста свои с тобою и сказалs бы тобѣ таиницi мдрости ꙗко оусꙋгꙋблене рѧдоу законномꙋ и вѣдаи иже ѡдолжит ти бѡг ѡт грѣха твоего (Зб. 262, 16б); главизна .и0483. ѡ прем0483дростех ѡсобных и таиниць хованых. и ѡ каменех дорогих (Арыст., 235). 3. Тое, што i таемница ў 3 знач. сесь бо иван колько вѣдает. таиниць бж0483иих. оумъ чл0483вчь не может досѧгнꙋти (Чэцця, 40); сотворѣнье все поклонилос. видечи такую таиницю. и великое страшное чюдо (Там жа, 206б); иже их гсь знаменовалъ млсрдием своим. ѡткрываꙗ имъ тайниць свои (Арыст., 139);
с. 175
Тайно, таино прысл. 1. Тайна, употай. который будеть лежьни держати у своемъ дому тайно, а сусѣдемъ околици не оповѣдаеть, а въ томъ часу што у кого изгынеть, а будеть на то доводъ, ижъ лежьни дрьжалъ, ино дати тому рокъ, и другiи и третiй, ижь бы того лежьня поставилъ, ли съ себе извелъ (АЗР, I, 81, 1468); свершаи молитвꙋ свою таино (Чэцця, 286); Стефанъ, воевода Волоскiй, лони, безъ каждоѣ отповѣди, намъ шкоду немалую вчинилъ, приславши люди свои тайно, городъ нашъ Браславль зъжогъ ... и иныи многiи шкоды намъ починилъ (АЗР, I, 142, 1494); хто кого обадитъ, а любо обмовитъ, тайно ль, явно ль, ино того ни одною виною не казнити (АЗР, II, 33, 1507); ѡтшедъ Рꙋвимъ и лежа с валою менsшицею ѡтца своего, и не было естъ сее таино пред нимъ (Скар. КБ, 65); которыи сѧ во чти не поведеть, караи его таино, а не ѡстави таи лихого ѡбычаѧ. искази его ꙗвно пред братею его (Арыст., 169); мовилъ ему тайно: Маешь звитяжити врагов твоихь, сколко довлѣеть твоему гсд0483ьству (Мам., 174); пойти ему прочъ въ нашу детчыну въ Литву не тайно (ИЮМ, II, 235, 1634); Ѡтаи, тайнѣ: тайнѡ, таемне, потаемне, Исход, ка0483. оукрадкомъ (Бяр., 200). Параўн. тайне. 2. Невядома. поганинъ ... которую тежъ почътивость и повагу послу вашое милости ... тамъ въ Орде вырадилъ – и то тежъ вашой милости не естъ тайно (КПД, 18, 1538); жалобы и обтяжливости многокроть приходять до его королевской милости отъ княжатъ и панятъ и отъ земянъ пограничныхъ о кривдахъ ихъ незносныхъ, которыи мають отъ пановъ Поляковъ и отъ пановъ Мазовшанъ, што не есть его королевской милости тайно (АЗР, III, 10, 1547); не есть бо тайно, шsто не объѧвитьсѧ. ни будеть ꙋтаено (Цяп., 48); не есть вм0483s тайно и за прѡшлыми скаргами, и за теперешнимъ припомненьемъ, великiе а праве незнѡсные не толко маетности, здоровѧ и оучтивости, але и сꙋмнѣню заходѧчее зневолене и стиснене наше (Апакр., 215б); певны есьмо того, ижъ то вамъ всимъ не есть тайно (АЮЗР, II, 58, 1609); жадною мѣрою бы то цареви тайно быт не могло (Бiблiя, 389); там же рꙋвим стал з валою наложницею ѡтца своег што емꙋ не таsно было (Бельск., 25б); жадною мѣрою бы то цр0483еви тайно быть не могло, и ты былъ бысь противко мнѣ (Хран., 270б).
с. 175
Тайность, таиность наз. 1. Тое, што i таемность у 1 знач. Синета раны ѡтиметь злость, и ꙗзъвы въ таиностѧхъ внутреныхъ (Скар. ПС, 32); под тенsми лежить оу таиности тростьѧ и болотъ (Зб. 262, 29б). ◊ В ъ т а й н о с т и – тайна, сакрэтна. тогды филипъ ко алеѯандрꙋ в тайности рече, ты царю пивши ѡт рꙋкъ моихs здоровъ бꙋдешъ (Алекс. 1697, 28б). 2. Тое, што i таемница ў 3 знач. богомъ вчинена таиность велика (Чэцця, 13б); не пишю скрытꙋю во мнѣ таиность. штож ѡт самого хса имѣю (Там жа, 42).
с. 176
Тайный, таиный прым. 1. Якi з’яўляецца тайнай для каго-н.; вядомы нямногiм; схаваны; сакрэтны. дали есмо: што жъ ни на жадного обмовленiе явное, или тайное, тыхъ княжатъ, рытеровъ, шляхтичовъ, бояръ, мѣстичовъ не будемъ казнити, ни имѣньи, и ни пенязьми, ни нятствомъ, ни кровью, олижъ очи-въ-вочи, оба посполь явно стануть на судѣ, въподлугъ права христiаньскаго (АЗР, I, 74, 1457); великое злое миромъ называли суть ... им таиныѧ жерsтвы чинѧще (Скар. ПБ, 22); воды краденыи ѡсладѣють и хлѣбъ таиныи ѡсолодѣеть (Зб. 262, 97б); ижъ не естъ речъ тайная самымъ вамъ, же его милость на выведанье и пописанье всихъ тыхъ кривъдъ пограничъныхъ ... посылати вжо рачылъ посланьцовъ своихъ (КПД, 150, 1547); нишsто бо не ест сsкритого, которое не ѡткsриетsсѧ и таиного которое не ꙋвѣдано будеть (Цяп., 13б); если ся хто за святого удаетъ, а насъ гидитъ, вшакъ не есть ничого такъ тайного, жебы то напотомъ не было явно (АЗР, IV, 89, 1595); хто оуведавъ сiю вещь тайнꙋю. ѡткрыеть недостойным. оущепень есть сего свѣта (Арыст., 138); только-жъ тамъ ничого тайного большъ не нашли, одно солома а дошка зъ саней (АВК, XVIII, 221, 1608); пн0483е, не естъ ми таsна смутку вашего причина (Пралог, 611). // перан. Які хавае свае пачуцці, намеры. детина недостаточенъ срдцмъ проходить по ꙋлици подле оугла ... а сеж напротивъ его положенаꙗ блѧд и таиным срдцмъ (Зб. 262, 96–96б). 2. Таямнiчы, сакраментальны. ст0483итель входѧ. слоужбы творѧше таиныꙗ пребывание таиное и ѡтпоустъ (Чэцця, 78); силы таины дѣютсѧ именем его ст0483ымъ (Там жа, 84–84б); кажда бо тайна маеть вs собѣ колько тайныхs образовъ, которыми нас або кs доброму житью, або къ крепsкому вѣранью приводить (Будны, 217б–218). ◊Т а й н а я в е ч е р я гл. вечеря. 3. У знач. наз. Тое, што схавана. ему бъ0483 и ѡц0483ь ꙗвлѧеть таиных (Чэцця, 227б).
с. 177
Тайстра, стайстра, таистра наз. Сумка, кайстра. у мошне было грошей полторы копы, два таляры, тайстра з стравными речами, в тыхъ же тайсsтрахъ чотыри локти полотна кужольного (АВК, ХХII, 172, 1565–1566); пsрiказалъ имs, бы нiчого не вsзѧли на дорогу, только посох одинъ, нi таисsтsри, нi хsлеба, ни вs чересълехъ гsрошеи (Цяп., 50); u odnoy mili ot Lidy nаszli nа nich ... nekolko żywych poymаli, а innych hołowy otsekаiuczy w Tаystrа kłаli (Бых., 570); хлѣба не стало в таsстрахъ нашихъ (Бiблiя, 312); июдиѳъ ... ꙋтꙗла головꙋ ѡлофернови, подала ю слꙋзѣ дѣвце котораꙗ стоꙗла перед наметом, а сховала до таsстри (Бельск., 159б); тайстра зъ формами, зъ ключами, зъ шрубками ... коштовала золотыхъ чотыры (АСД, I, 251, 1616); Пира: Тайстра (Бяр., 103); не меsте злата ани сребра ани пенꙗзѣs ... ваших ани таsстры на дорогꙋ ани двух сукон (Зб. 255, 210); знѧла зs столповъ наметокъ егѡ, и ѡбвила трꙋпъ егѡ безs головы, а по малой хвилѣ вышла, даючи дѣвцѣ головꙋ, абы ю вs тайстрꙋ вложила (Хран., 375); полотна на стайстры для коней, локтей пять (ИЮМ, II, 108, 1684).
с. 177
Таке I прысл. Тое, што i также I. богъ ихъ сослати ѡбецал из неба ст0483го ихъ которыи бы достоине ихъ королем зван. а так ѡбецал чересъ девицю послати его на землю того таке мнѣ боуда старостаю оу жидовстве бог ихъ жидовскiи прислалъ был. и видели его жидове (Пак. Хр., 31); кнѧзи ... исходивши около Сидона пришли таке суть даже ко прѣделомs Тирsскимъ (Скар. ДЦ, 115б); Венавъ въ Адаве и его таке была ест всѧ землѧ Нефадsскаѧ (Скар. ТЦ, 130).
с. 178
Таке II зл. Тое, што i также II у 1 знач. на своих печатехъ. держить правицю бл0483гословлѧючи во кроузе се звездами ѡкрашенꙋю. а таке на хороугвѧхъ тотъ попъ индийскiй того длѧ мает ꙗнъ везванъ быти ѡт нас а то ѡт ст0483го ꙗна евангелисты которыи был каплан ѡт бга выбраныи (Валх., 67); далеко албо близко на зм0483ли. албо на мори положены которыи помоци тых трех королевъ пожадали. а набожне взывали тых бог черес ихъ заслоуги нагле збавлѧл и оуздоровлѧл. а таке з велми далеких сторон люд по зм0483ли и по мори (Там жа, 68–68б).
с. 178
Такежъ I прысл. Тое, што i также I. такъ давного дѣла такежъ есмо не рушали (АЮЗР, I, 15, 1444); кнзь Скиргаило такеж правдоу даль великомоу кн0483зю Витовтоу (Увар., 88); такежъ его милость королевскiй маестатъ не вонтпитъ (АЗР, I, 372, 1506); Гедеонъ ... рече такежs к нимъ (Скар. КС, 19); не пиите ни ѣжьте г0483 дн0483и в ночи и въ дн0483и тѣжь и ѧ и дѣвкы мои говѣюсѧ такѣжь (Зб. 262, 130); пану отцу моему досталъсе тотъ домъ такежъ прирожонымъ правомъ по брате его (АВК, ХХ, 20, 1568); Маркобрун такежъ прышолъ его вдарыти (Бава, 190); тотъ бꙋдучи позванымъ до врꙗдꙋ кгродъского, и правомъ слꙋшнымъ переконаныs такеж горъло тратити маеть (Ст. 1588, 16).
с. 178
Такежъ II зл. Тое, што i также II у 1 знач. а такежъ оного минулого году Завольскiе цари какъ ваши люди воевали (КЗ, 363, 1484); кнѧз великыи витовтъ. реклъ им такъ. правsдоу ꙋ васъ бѣроу. штобы також кнѧз скиргаило ꙋ мое войско прiехал. а такеж бы правдꙋ дал (Вiл., 443); нѣтъ памѧти первымъ и такѣжь послѣднимъ што бꙋдꙋть (Зб. 262, 86б); не маеть быти каранъ, то естъ ни жона за выступ мужа своего ани сынъ за отца и такеж ани жадный прирожоный ани слуга за пана (Ст. 1529, 4); и Пъсковичы им великую чест дали и провадили их до Великог Новогорода, такеж и Новогородъцы великую чест имъ давали (Рач., 324).
с. 179
Также I, такжо I, такжэ I прысл. Таксама; такiм жа чынам. также сѧ и стало (Чэцця, 25); естли бы также которыи прирожоныи брат або дѧдко або которыиколве з роду втекъ до земли неприѧтелское тогды делница его спадываеть на нас гсдра (Ст. 1529–Ф, 4); шкоду што люди сторонные ѡшацуют такжэ платити и ѡправовати маеть (Ст. 1566, 39б); рекъ детѧ, иди нине роби вs винsнiцы моеи. А онъ ѡтповедаючи, рекъ не хочу лечъ опосьле росsкаꙗвsшисе пошолъ. И пsрисsтꙋпивsши кs дsругому, рекъ также (Цяп., 29б); ꙗ прысѧгу вашу ꙋ васъ беру, але до насъ жебы такъже скиръгаило переехал а прысѧгу бы намъ далъ (Рач., 320); видел есми ... другую рану над ухом левым такжо тятую (АВК, XXXVI, 295, 1582); прото до ѡтправованьѧ тыхъ своихь всихъ справъ мають панове дꙋховьные чотырохъ дꙋховныхь ѡсобь спосродкꙋ себе обрати которые также при томъ сꙋде, и тою жъ ротои верхꙋ мененою на евангелию присегꙋ ꙋчинити маютъ (Трыб., 3б); Ѡ назвискꙋ Московском, длꙗ чого сꙗ ѡни зовꙋт москвою, которые сꙋт также словꙗни и рꙋс (Стрыйк., 431); коли той такъ ꙋмерлъ, четвертого также тꙗжко мучили (Кн. Мак., 51); если бы инших ѡбрѧдъковъ не мелъ, кромѧ помазанiѧ бо и елей ѡглашенныхъ свой обрѧдокъ такъже маеть (Навука, прадм.); пꙋстелникъ ... не ѡтдал подꙗкованѧ гсдꙋ бг0483у але розгнѣвалсе мовечи сам в собѣ, кгды ꙗ теж всѣхъ роскошеs заживꙋ в конъцꙋ также покꙋтоват бꙋдꙋ (Зб. 107, 183б–184); антиане такъже выбрали мꙋжа мꙋдра, и такъ розмовлꙗли кꙋмꙗнскимъ ꙗзыкомъ (Алекс. 1697, 12). Параўн. таке I, такежъ I, такоже I, такожъ I.
с. 179
Также II, такжо II, такжэ II зл. 1. У спалучэннi са злучнiкамi а, и i без iх утварае складаныя злучнiкi з далучальным значэннем. А такжо послали есмо ... полочанъ до Риги своимъ дѣлом своими рѣчми (ПГ, I, 161, 1446); с него как бы воскъ мѧккiй вытѧгают. и оу мѣсто ижжимают а также теж ростет и темъꙗн (Валх., 48); естли бы отецъ отъ детей втекъ до земли непрiятелское, также и который близкий (Ст. 1529, 3); ꙗко се стало ѡбдароване и надане ѡт прадеда нашого славное памети ꙗкгеsла королꙗ полского и навышшого кн0483зѧ литовского такжэ и ѡт брата его млсти александра витовта велико [!] кн0483зѧ литовского (Ст. 1566, 2); и цары Татарские служыли ему и сами своими головами на помоч ему ходили и слухали его, также и кнѧз великии Московскии ꙋ великои мл0483сти был з нимъ (Рач., 334); теды панъ ... оповѣдалъ се на земянъ ... на Петра Якубовича и сыновъ его, такжо и на Зорну Плаховну Павловую Якубовича и на сыновъ ее (АВК, II, 16, 1590); тотъ рокъ з ласки бж0483еs былъ здоровъ на люди также и врожаs збожꙋ середниs былъ также и цена збожꙋ была жита чверть гр и0483 пшеница чверть грошеs г0483 (Барк., 171б); з великих кн0483зеs литовских порꙗдною линѣею идꙋчих, ѡт голши, витени, кгедимина, и ѡлкгирда, Станислав великиs кнꙗз киевскиs ѡт рꙋрика, трꙋвора и сенеꙋса, кн0483жат варазских, также и ѡт игора, и ѡлга род вели (Стрыйк., 536); тоs над вси кроли продки свои полское кролевство, господарством чꙋsностю также правом, ꙋставы, будованьем и иными власностꙗми добре ѡпатрил (Хр. польск., 12); заровно Гд0483ь Бг0483ъ свѣтитъ сл0483нцемъ своимъ на добрыхъ и на злыхъ. Также и дожчъ и все доброе ровно имъ даетs (Калiст, I, 11); также которые водꙋ богинею быти розꙋмѣютs, ѡшꙋкꙋютсѧ: бо и таѧ на потребꙋ людскꙋю естъ створена, и вs моцы ихъ естъ (Варл., 239б). Параўн. таке II, такежъ II, такоже II у 1 знач., такожъ II. 2. У спалучэннi са злучнiкам яко (какъ) выкарыстоўваецца для злучэння сказаў з параўнальна-супастаўляльным адценнем. тамъ теж также. какъ и в риме чинѧче. да такъ тыи люди такого и сраженiа дъꙗбельског не терпѧче (Пак. Хр., 25); великыs кнѧз витовтъ должен сѣдѣти. аль пак также изгодають над нимъ. какъ и над ѡц0483мь его (Вiл., 444б); стороны поводовые подыймовати не вырекали и овшем также iако и иншые платит подвезовали (ИЮМ, ХХХ, 122, 1577); видишъ Пророки вs которiхъ Дх0483ъ также справовалъ, ꙗкъ преслѧдованsе ѡд домашнихъ своихъ терпѣли (Мак., 132); естъ ли в томъ Сакраментѣ тѣло хв0483о з хлѣба iакѡбы з матерiи, а з вина кровь хв0483а также iакобы з матерiи, iакѡ, напрыкладъ, бываетъ iакiй Келихъ з Сребра албѡ з Цынꙋ (Сакр., 11); по тыхъ вышли дрꙋгiи тежь семь кровъ, такs шпетны и хꙋды ... а пришедши до сытыхъ пожерли ихъ, а сами жадногѡ знакꙋ сытости не дали, але такъже были шпетны ꙗкѡ и первѣй (Хран., 66). 3. Наступным чынам, як сказана далей. говорѧть такъже. иж в немдрости и се исперва слово еѧ бывало прорчества ради бг0483а, также не верь, иже мд0483рость сѧ а поддана всѧкомꙋ хто сѧ к неs притирает (Арыст., 152).
с. 179
Таки I прысл. 1. Тым не менш, усё ж такi, усё-такi; аднак. мы, – досмотрѣвъ зъ бояры ... таки не отняли есмо того Трумпы у Минмонта (АСД, III, 1, 1442); ты ... пишешъ до насъ, просячи насъ, абыхмо таки того Тишъка при той земли оставили (КЗ, 434, 1487); ты таки, не хотечы того суда быти послушенъ, кгвалтомъ въ тую земълю пашную и въ бортную [и] у озеро увезалъсе (КЗ, 771, 1499); ѡнъ ... таки почал хоулити гса ба0483 нашег (Чэцця, 107); ѡнъ на светъки слатисꙗ таки не хотелъ (КВЗС, 11, 1533); тыи имѣнья, которые онъ былъ при братѣ нашомъ Александрѣ короли своеволнѣ забралъ, ему таки дали (АЗР, II, 39, 1568); ты филоне животом своимъ розмышлꙗs, бꙋд таки персом воеводы (Алекс. 1697, 71б). 2. Тое, што i такъ I у 1 знач. король его милости, со отцемъ вашимъ доконъчанье взялъ и въ прiязнь вшолъ, иже прiяти ему и всимъ детемъ его, таки жъ въ томъ стоялъ (КЗ, 331, 1480); которого изможет которыи и ѡнъ таки доловъ скинет на таꙗ приправленаꙗ ѡроужьꙗ (Чэцця, 56б–57); такожъ и быдла гдѣ будуть перво того пасывали, и тепере таки мають тамъ паствити (АЗР, II, 94, 1511); поиде кн0483зь великыи Витовтъ таки к городоу Вилни. со своими воими (Супр., 19); якъ зъ двора за битою ручницею пошолъ, такъ таки мя и поймали (АВК, XVII, 392, 1541); тѣм же обычаемъ оную свѣтлость, которую слово божiе на сердцахъ наших чинить, славою таки называеть и здѣ (Будны, 174б); розбери жь таки и тое ижь ачsколвѣкъ ст0483iи грѣшници были, предсѧ суть спасени (Там жа, 202б); пана Василя Тышкевича, котораго такижъ дознавшы есмо веры и статечности у службахъ нашихъ и речи посполитой ... даруемъ ... тытулъ зацности ... грабство (АВК, XXXVI, 168–169, 1582); кгды болей се царꙗ нижли его боꙗли, а таки ижъ невинной крови его кривды чинили (Бiблiя, 108); казали панове сꙋдовые небожчика в каsданах таки привести перед себе (Дыяр., 178). 3. Вечна; стала, заўсёды. хто въ орде на царстве седить, съ тымъ таки у прiязни бывали (КЗ, 331, 1480); здѣ ꙗсне видишь иже Апостолъ самому таки живомꙋ богꙋ заказуеть чинити ꙋподоблениа (Будны, 12).
с. 181
Таки II зл. Тое, што i такъ III у 1 знач. ибо мы, какъ дали отъцу твоему правъду, и на васъ, на дети его, въ томъ жо таки и стоимъ (КЗ, 337, 1481); какъ есмо дали правъду отцу твоему, таки жъ николи тобе съ того есмо не выступили (Там жа, 341, 1481).
с. 182
Такий, таки III, такый займ. Такi. 1. Указвае на якасць, уласцiвасць асобы або прадмета, азначаючы: менавiта гэты; падобны да гэтага, пра якi гаварылася раней цi будзе гаварыцца далей; такога тыпу, такiх прымет i да т. п. Мы сказуемъ, ижъ такая дѣвка, безъ воли опекалника своего, имѣетъ собѣ мужа узять, але зъ радою прироженыхъ своихъ (АЗР, I, 39, 1420–1423); которыи бꙋдеть такыи наидены поваланы полскымь правомъ подлꙋгъ вины имеють быти ѡсꙋжены (Там жа, 25б); иванъ ... больше живал на небс0483и. ѡтколь емꙋ даръ данъ. заноуж такое дарование што ѡнъ написалъ. таковое написанье (Чэцця, 41); хрстианы нечл0483чьскы мучиша. ниже ни на поганых ратех слышахом такых мꙋкъ (Вiл., 449б); таке молоко панны марiи оу многих цр0483квах людем оуказꙋють (Валх., 58); коли ꙋзрел ѳилиминес корол покгаѳониеи в такои ростропности валчюцего ... наскочил на ꙋликса (Троя, 23); ты дей, брата нашого Степана запершы одного, и какiй хотелъ еси записъ, такiй въ него бралъ (КЗ, 862, 1503); ѡн не будеть такии штобы дома мешкалъ (Трыст., 20); так таки от сведецьства може быт отручонъ (ИЮМ, XXXVI, 212, 1578); другий таки ж квит, слово в слово, стороне поводовой ... зоставил (АВК, XXXVI, 109, 1582); потом кладꙋ слова такииж с привилею привроченѧ кнѧзства кiевского, до короуны полскои (Апакр., 21); теперъ хотя зъ рогатыною на вартѣ стой, въ жывые очи такого бѣса не упильнуешъ (Мял., 318); таки чл0483къ не до едного пн0483а але до двохъ ... в неволю попадает (Зб. 261, 79б); ѡныs зотрет головꙋ твою, коли ꙋродит сн0483а таког которыs моц твою всю скрꙋшит (Бельск., 5б); таким теды способомъ, хто тꙋт Дх0483овsне, съ Хрстом, на горꙋ Ѳаворsскꙋю вsзыйдетъ: Тот истотъне з ним на горѣ ѡнои, вs которой вѣчsне живет и цр0483ствꙋеть, ѡтпочинетъ (Карп., 6б); Подобникъ: Подражатель, наслѣдовца. Такiй же власне (Бяр., 108); пыталем если ꙗ теж такиs ꙋбѣръ бꙋду ѡдѣтыs мѣти на собѣ. И ѡтповѣдил хто живет без приганы таког ꙋбiорꙋ сподеватис может (Зб. 107, 114б); кгды Алеѯандер доведалсꙗ, ижъ такаꙗ речъ стала, тогды гнѣвꙋ великого наполнилсꙗ, и со всѣмъ воискомъ своимъ погналсꙗ втропы за нимъ (Алекс. 1697, 4); ежели еднакъ трафилsсѧ такiй припадокъ, же дѣтѧ блиское смр0483ти, первѣе рꙋце, или нозѣ ... сs чрева Мт0483ре своеѧ ... показало бы, можетъ на той часъ влѣти водꙋ на рꙋцѣ, или на нозѣ (Зб. вып., 8). ◊Т а к и й а т а к и й – выраз, якi ўжываецца замест апiсання. дошло то до вѣдомости всѣх людеs, иж такиs а такиs человѣкъ бꙋдꙋе на горѣ корабль длꙗ потопꙋ (Бельск., 8б); дошло то до вѣдости всѣхъ людей, ижь такiй а такiй чл0483вкъ бꙋдꙋе на горѣ корабль длѧ потопꙋ (Хран., 14б); я к и й т а к и й – якi-небудзь; некаторы. поколѧ ѡтстꙋпленье ихъ не было затривожило, з ласки бж0483ей былихмы ѡт нихъ вѡлными, и вs ꙗкомъ такомъ седѣлихмо покою (Апакр., 212б); ѡднакъ же вас не ѡтстꙋплю аж ми ꙗкꙋю такꙋю дан постꙋпите (Стрыйк., 441б); там много нашол ѡколо Стоꙗчихъ богачовы похлебуючихъ. Сщ0483нкъ теды просилъ ꙋступенꙗ ꙗкую такую Сповѣдъ на нем вытиснулъ (Пралог, 539). Параўн. таковский у 1 знач., таковый у 1 знач. 2. Выкарыстоўваецца як слова, якое ўводзiць наступны тэкст, малюнак i пад., у значэннi: менавiта той, якi адпавядае таму, што будзе сказана (паказана) далей. Моука гса нашого исоус хса ѡд преворотных жидов. таким ѡбычаемъ сталасе есть. Коли жь немилостивые а ѡкроутные жидова гадали ѡ смерти гса. како бы его льстиве зымали да оубили. але коли были велми таемное рады июдашъ оубачил тое да натыхместъ притеклъ до них (Пак. Хр., 1); у того выпису таки подписъ: въ небытности пана ... Миколай Бриновский подписалъ (ИЮМ, VII, 293, 1578); так до ѡного дмитра нагого москва писала быти его такимъ, цр0483ь вѡръ, гриша, ѡтрепич рострыга (Барк., 173); на котором камени ест крест рꙋским кшталтом таким (Стрыйк., 520б); таким ѡбычаем реклъ гд0483ъ до жоны розмножꙋ фрасꙋнок твоs и воздыханꙗ твои, з болестю бꙋдешъ родити дѣти (Бельск., 5б–6); ограниченье тои таины естъ такое (Навука, 28); ѡ воли его престоs и ѡ собѣ ненsдзном ѡбꙗснꙗю такимъ порꙗдкомъ (Дыяр., 159б); прето ми тежъ нѣкоторыи еи милосникъ, такꙋю речs повѣдѣлъ (Варл., 173); Секратъ, тмꙋкрат ... а толкъ его такiи. Новыи, свѣжiи, недавныи, теперѣшнiи, небывалыи (Бяр., 145). Параўн. таковый у 2 знач. 3. Пры прыметнiках i назоўнiках, якiя абазначаюць уласцiвасць, стан, ацэнку i пад., ужываецца для выражэння моцнай ступенi названай уласцiвасцi, стану або ўзмацнення ацэнкi. видѣлося намъ, ижъ такый короткый записъ безъ умолвы не былъ держанъ (АЗР, I, 40, 1420–1423); вельможности бж0483ьее како нине еси потоптано. какъ твоꙗ ст0483аꙗ невинность такоую соромотоу терпети можеш (Пак. Хр., 10); занюж такое красы тако велiкое ꙗсности и цюдности было тело гса нашого иссъ хса. аж ни ꙗзык может вымолвити ани писмо выказати (Там жа, 13); да ѡдложил был тое перво до цесарѧ иже не надеiал абы таке почесне релiквiе оу цесарѧ моглъ выпросити (Валх., 77); беда мне сн0483ꙋ мои. чемоу еси мене такъ замоутил чересъ такiе лѣта мене жалости придал еси (Жыц. Ал., 98б); троꙗне видѧчи корабли юж къ их берегомъ в такои великости приплынули натыхместъ ку зброи побегли (Троя, 18б); дал бы то пан, ижбы вы каждыи ѡт себе, ѡ зацные панове, которiе сте тои речи ꙗко бы ѡц0483ами по таких фалебных предках своих позостали. и на мѣстьца их вsстꙋпили (Там жа, 269б); пане, ꙗ есми изъ Еліѡноса города а ѡт земли ѡбъфитое, прышол есми немоцонъ ѡтъ раны, не могъ есми наити лѣкара, терпелъ есми такие муки и болести, бы на мою волю, давно бых рад умер, але коль пан бог не хочет, мушу терпѣти, а волелъ бых смерть нижли такии жывотъ (Трыст., 24); казала кнꙗгинꙗ ѡлга длꙗ них лазню великꙋю наготоват, и послала до них просꙗчи абы се в лазни з такого трꙋдꙋ и далекои дороги выхандожили (Стрыйк., 440б); потом привели поликсенꙋ дочкꙋ приꙗма царꙗ троsского, котороs теж головꙋ ꙋтꙗли на гробѣ ахиллѣевѣ; же такиs рицер, а длꙗ еи марне згинꙋлъ (Тр. гiст., 72); што то за пани ѡтче, и где ѣде з таким ѡршаком немалим (Дыяр., 151б); еллин тое видѣвшы подивовалсꙗ, такоs смѣлоs и прꙋдкои игрѣ ихs (Алекс. 1697, 1б). Параўн. таковый у 3 знач. 4. У спалучэннi з займеннiкам што выкарыстоўваецца для падкрэслiвання яго i выдзялення са значэннем “менавiта”. ꙗ што есмъ моглъ такого ꙋчинит, ꙗко есте вы ꙋчинили (Біблія, 124б). Параўн. таковский у 2 знач. 5. У знач. наз. Абазначае прадмет, асобу, пра якiя гаварылася раней або будзе сказана далей. жона его жадное трудности отъ него в той мере мети не будеть, а такий вже до сведетства и всякого сознаня ... в суде месца iаки потворца не маеть (ИЮМ, ХХХ, 12, 1577); исꙋсъ ... рекъ имъ. занехаите детеи ... пsриходити ко мsне, и не бороните имъ такихъ бо есьть королевsство божъе (Цяп., 57б); хто бы колвекъ с подданыхъ наших ꙋтеклъ с паньства нашого ... такиs честь тратить (Ст. 1588, 6); ꙗко в третемъ арътыкꙋле сего розделу ѡ такихъ есть написано (Там жа, 7); в котором раю на которꙋю потравꙋ хто помыслит такомꙋ будет до сытости (Наб. тур., 21б); хотꙗж бы такиs и мешкал в законе ховаючи што власног, еднак чстго сꙋмненꙗ никгды мѣт не може (Зб. 261, 75); хто воли своеs догажает не ꙋмартвꙗючи, такиs згꙋбит дш0483ꙋ (Там жа, 113б); такиs не ꙋsдет каранꙗ коториs криво присегает (Там жа, 221б); если бы за недбалством попов або слуг на тот ꙋрꙗд выставленых ѡныs ѡгон коли згаслъ, то такие без жадног милосердъꙗ ꙗко ст0483окрадцы бывали ѡгнем палены (Стрыйк., 529); хто сѧ оусилне о покорꙋ не стараетъ, такiй ѡддаетъсѧ сатанѣ (Мак., 333); такимъ дорога до Москвы для розмовъ зъ непрiятелемъ нашымъ ... не отворила (АВК, I, 72, 1634); Подобникъ: Подражатель, наслѣдовца, такiй же власне (Бяр., 108). Параўн. таковский у 3 знач., таковый у 4 знач.
с. 182
Тако I прысл. 1. Тое, што i такъ I у 1 знач. тако вкꙋшахоу. ст0483ыи же семиѡнъ. чресь всю недлю не ꙗдѧше (Чэцця, 2б); коли бы не мели моци. не тако бы говорили (Пак. Хр., 18); ѡнъж поимавь ихъ всих кн0483зеи Смоленьскихь. и послаль их оу свою землю Литовьскꙋю а самь посад пожже. и люди многи полони тако все кнꙗжние Смоленьское. взꙗл зе [!] себе (Увар., 96); тако и мы народившисѧ скоро преставаемъ быти (Скар. ПБ, 8); оуста мдрыхъ вывевають розꙋмъ а срдце безꙋмных не тако жерsтва нечестивых ѡмерзено гсꙋ и мл0483тва правыхъ волѧ его (Зб. 262, 100б); люди же чинѧть тако. но лечатсѧ в кого ни бѫди. а мнози лекари не вѣдают того слова аристотелева (Арыст., 223); нижли люди опꙋстивsши бога, на инsшие сѧ рѣчи надѣвають, а тако собѣ многие боги на сердцахъ своих чинѧть (Будны, 5); нехай мѣсто тое зо всими незбожниками из болванами их адъ пожрет. И тако сꙗ стало (Бiблiя, 39); зачатъ Елiсавефъ и таѧшесѧ мѣсѧцей пѧть. гл0483ющи ꙗкѡ такѡ мнѣ сотвори Гсдь во дни в нѧ же призрѣ ѡтꙗти поношенiе мое в чл0483вцехъ, зачати блгдтiю Прест0483огѡ и животворѧщогѡ Дх0483а (Сматр., 4); нехай мѣсто тое зо всими незбожниками и зs болванами ихъ адъ пожретs и такѡ се стало (Хран., 25б). 2. Тое, што i такъ I у 2 знач. не тако говорили какъ есмо ихъ наоучили (Пак. Хр., 36); ꙗкож бо ѡт морꙗ множство вод исходꙗще тако и ѡт сего моудрость великаго гсдрꙗ кн0483зꙗ великаго Витовта (Увар., 104); ꙗко же ꙗблонь въ деревѣхъ лесных тако милостникъ мои межи сынми (Зб. 262, 83); солью называеть всехъ ꙋчителеи, ꙗко бо соль заховуеть што ею посолитсѧ, абы не провонѧло, тако и ꙋчитель наказанiемъ, поꙋченемъ и напоминаньем заховуеть людей ѡт дх0483вное гнили (Будны, прадм., 7б); ꙗко се гсдꙋ ꙋподобало, тако сꙗ стало (Бiблiя, 79); ꙗко аще вѣрꙋете тако быти вам ѡт сих мл0483твъ. по вѣри вашеs бꙋди вама (Дыяр., 176б–177); ꙗкѡ ноч оустꙋпꙋетъ дневи, тако естство хлѣба и вина, оустꙋпꙋетъ Правдивои Истности Крови Хв0483ои и Тѣла зs Прчстое Панны взѧтого, Которыѧ сѧ ѡсобами хлѣба и вина приѡдеваютъ (Дзiд., 21); Гсдь далъ гсдь ѡтнѧлъ. ꙗкѡ се гсдви оуподобало, такѡ сѧ стало (Хран., 56). ◊ Я к о т а к о – не найгорш; больш або менш. Але то вждам ꙗкѡ такѡ зносна, доброго ведлꙋгs свѣта, по свѣтскꙋ хвалити: и добромꙋ, зs доброти и цноты хвалы прагнꙋти (Паўуст., 3б). 3. Тое, што i такъ I у 4 знач. тако ти рекоу подобно ти в манастырех пребывати (Чэцця, 1б); але люд вес оудѧчне принѧвше. тако ꙋси закликали. iавно нам писмо розечтете. а коли перечтено боудет мы оу нем захованiе держати бꙋдемо (Пак. Хр., 33б); хотели тако говорити ижбы оучневе его пришли. а нам спѧчим оузѧли его (Там жа, 35); тако се чтеть иже тыхъ пѣнезей монетоу оучинил таре ѡц0483ь абраамов ис стороны королѧ месопотанского именем ниоус (Валх., 60); ловꙗче в ловех. пригодилосѧ имъ тако оугонили много ѡлении (Увар., 99); Павелъ сосудъ изъбранъ хв0483ъ тако к солоунѧномъ пишеть, Послеть, рече богъ дѣанiе льсти, вѣровати въ лжоу (Будны, прадм., 8); Treniаtа że posłа po brаtа swoieho po Towtywiłа do Połockа, rekа tаko, ty brаte przyiedy semo, rozdeliwo sobi zemlu y dobytok Mindogow (Бых., 484). 4. Тое, што i такъ I у 5 знач. Мовит абовѣмs Апслъ ... тако ли нѣсть ни единъ, въ васъ мдръ, иже бы моглъ разсꙋдити междꙋ братiю своею (Ст. бр., 16). 5. Тады. тогда кн0483зь великии Витовтъ. со всими силами поиде ко граду Смоленьскоу на кн0483зꙗ Глеба Свꙗтславич. и какъж приедѣ ко Смоленьскоу тако Глебъ далсѧ и з градомь Смоленьскомь (Увар., 95). 6. Без прычыны, выпадкова. длѧ того абы есмо вѣдали иже см0483рть сына божiа не тако зsгола на него пришла, але с присуженьѧ ꙋрѧду (Будны, 128б). 7. Тое, што i такъ I у 7 знач. тако великое дивы видѧчо которые iссъ чинил. а не оувѣрiли есте емоу. как пак нам оувѣрити можете (Пак. Хр., 3б); с тако великим и тѧжким тоутном и зимном и прегрозным тресченьемъ сл0483нце оусходит. иже толко кто не ѡбвыклъ никто не может стерпѣти (Валх., 54); враги рабовъ твоихъ ѡтдание смерти с тако великою тихостию мучилъ (Скар. ПБ, 18б); иныи жилы и плѣвы всѧкии стюденыи соухи но не тако ꙗко кость (Арыст., 191); вѣдомо бо маеть быти ижь Апсли и ихъ оученници не тако скоро и не такъ латвѣ ѡт Еллинъ ли ѡт жидовъ к вѣре хв0483ои приступꙋющии, таинами ст0483ыми служили (Будны, прадм., 6).
с. 185
Тако II часц. 1. Тое, што i такъ II у 1 знач. Александръ не речеши тако ѡ чем рекъ не так. а нн0483ѣ ѡ чем еси рек тако, ниже ли приведет тѧ к семꙋ неволѧ великаѧ (Арыст., 150). 2. Тое, што i такъ II у 2 знач. да тако тое жь годины. коли тыи три королеве зъ ероусол0483ма первое годины пришли а черес оулицю ... шли оу еи же конци был домок и коморка кде хсъ народилсе былъ (Валх., 52б–53); а тако по тои дорозе по котореи панна Марiа шла а не инде толко на тои дорозе ростоут роже зь ериха (Там жа, 59); а тако з великою роботою до цр0483кви ст0483го бонифациоуса мч0483нка его превели (Жыц. Ал., 99б); и тако ꙋбилs бы его онs же не есть виненъ смерsти (Скар. ДЗ, 38б); бѫдоут знаменiа на торжищи и на оулицах. и тако впишетсѧ много замысловъ. ижебы моглъ мꙋдрыи то вѣдат и выити ис смысловъ (Сiвiла, 8).
с. 187
Тако III зл. Тое, што i такъ III у 1 знач. Къ тому ото въсякихъ иньшихъ подачокъ, тако пеняжныхъ, яко иньшихъ речей, которые были зъстародавъна безъ нашое уставы даваны самому пану старосте и его наместъникомъ и понаместъникомъ и приставомъ (КПД, 68, 1529).
с. 187
Таково прысл. Тое, што i такъ I у 1 знач. таково мис оуверило (Увар., 102); не кормисѧ хлѣбомъ злого ѡка ани жадаи потрав его: иж ꙗко пелын въ дш0483и его таково емꙋ ѣжь и пии речеть тобѣ а срдце его не с тобою (Зб. 262, 104б–105); таково межи людеи, наболеи ꙋ пановъ великих бывает (Будны, 198); Сице, во: Такъово (Бяр., 146).
с. 187
Таковский займ. 1. Тое, што i такий у 1 знач. ты намъ поведалъ, же то годно ему дати таковъское (КЗ, 384, 1482); купцы чужые опричъ ярмарку подъ тую меру продавати мають сукно поставомъ ... олово, мед[ь] цыну, мосяжъ и иншые речы таковскiе – цейтнаромъ (КЗ, 703, 1498); тежъ мають продавати ... сѣкиры, ножы и иншiе таковскiе рѣчы тахромъ, або въ тузинъ (АЗР, I, 188, 1499); не есть есми таковский, жебы мялъ чужии волы у себе ховать а первы брать (АВК, XVII, 232, 1540); Шипчанъ, езек: ѳі0483. Овоц сs тогѡ дерева, албо що таковское (Бяр., 205). 2. Тое, што i такий у 4 знач. паметайте жъ, если што таковского на кого зъ васъ по тои копе нашой объявитъ, а вы бысьте, ведаючи о томъ, тутъ теперъ передъ нами того объявити не хотели, теды такiй каждый зъ васъ потомъ таечи злочинцу, виненъ зостанетъ самъ въ томъ злодейскомъ учинку (ИЮМ, VIII, 385, 1623). 3. Тое, што i такий у 5 знач. поневажь и под законом обралs былъ богъ певные мѣста, на которие таковские втекали (Будны, 78б).
с. 188
Таковый, токовый займ. 1. Тое, што i такий у 1 знач. тая копея съ таковымъ листомъ скорыкгована (АСД, I, 1, 1406); таковоу бо емꙋ блг0483одат гсь бъ0483 даровалъ (Чэцця, 36); тамо въ кревѣ пѧтое нощи. кн0483зѧ великог кестоутѧ оудавили коморникы. кн0483зѧ великого ꙗгаиловы ... такова см0483рть пригодиласѧ кн0483зю великомꙋ кестоутю (Вiл., 444); такова иного въ Литвѣ, каковъ Глинскiй, нѣтъ (АЗР, II, 50, 1508); караеть тѣже и здѣ богъ iдолослꙋженiе голодомъ, воинами, моровымъ повѣтриемъ, полоненьемъ, и иншими таковыми ꙗзвами (Будны, 8б); знаю ꙗ таковое зѣлье, што не можеть насъ жаден чоловѣкъ познати (Бава, 165); томꙋ кому за токовымъ неслушнымъ сказаньемъ ꙋвꙗзанье было дано знову волное мовенье з стороною естли ѡнъ похочеть маеть быти заховано (Ст. 1588, 183–184); аболи можемо наsти такового мужа, коториs бы дꙋха божего полныs был (Бiблiя, 92); прикажи тому то перед ѡбличностю твоею станꙋт, коториs тобѣ таковыs лист послал, абовѣмъ мене наꙋчал таковꙋю злост пополнит (Алекс., 14б); хотяжъ прызнавали, же естъ чыстецъ, але якобы бы быти мѣлъ, чы огонь, чыли зимно, чыли темности, альбо што такового не вѣдаемъ (Гарм., 185); бо такъ вsсѣ повѣдали, же вs той земли дитѧ таковои пiенкности и цꙋдности, никгды пред тым не было видѣно (Варл., 18); Точенъ: Подобен, равен, таков (Бяр., 171); ѡтец реклъ. штоколвекъ такового естъ зараз ѡтдалю, тылко абыс се ено хотѣлъ на свѣтъ вернути (Зб. 107, 198); за таковое леккомысльное зъ оного черезъ ... пана ... высворованье и торгненье, слушна, ажебы ... панъ ... пенами покараный былъ (АВК, XV, 506, 1686); было тогды видети дивное и преславное стрѣтенiе их, и неможно ѡ томъ и сказати языкомъ, ани выписати пѣркомs такового спотыканꙗ его (Алекс. 1697, 17); такъ чинили Еретики ... наоученныи ѡт Несторiѧ, исповѣдающаго презs таковое Крещенiе, и презъ двохъ Ереевъ, двѣ быти особы, въ Гд0483ѣ нш0483емъ Iс0483ѣ Хрстѣ (Зб. вып., 14). 2. Тое, што i такий у 2 знач. царица ... видѣла в ночи таковыs сонъ: ꙗкобы вышла з трои мѣста мечка а з греческого воsска вепръ и повадилисꙗ з собою и поразивши вепръ медведицꙋ а втꙗгнꙋлъ ю до греческого ѡбозꙋ (Тр. гiст., 70б); ѡд ѡбразꙋ чꙋдотворного пречстои бдци голос ретелныs слышати было таковыs, идꙋ и ꙗ с тобою (Дыяр., 150); титул того листꙋ таковыs превел: ваш: всѣх благ нбсных и земных желател присныs михаил многогрѣшныs преподобномꙋ ѡ х0483ѣ iс0483ѣ iеромонахꙋ гсднꙋ ѡтц0483ꙋ Афанасiю Филиповичꙋ игꙋменꙋ берестеsскому ѡбители ст: преподобног. сѵмеѡна столпника ѡтц0483ꙋ и молитвеннику моемꙋ присному со метанiемъ до земли вs рꙋцѣ четныи [!] и преподобныи да врꙋчитсꙗ честнѣ (Там жа, 169б). 3. Тое, што i такий у 3 знач. ѡнъ в Литвоу. а кн0483зь Свꙗцьславль к Орши. а не [!] мироу много зла сотворивьши хрстиꙗньмь. не члвчьскии. и не хрстиꙗньскии иж ни и на поганскыхъ ратехь слышахомь таковыхъ. моук (Увар., 90); дивовалъ иж в таковои молодости бачылъ на таковую почестность, бо ѡного часу толко было ему трынадцат лѣтъ (Трыст., 15); если бы ты был правыs а не грѣшныs, певне не попꙋстилъ бы богъ тобѣ таковои ѡкрꙋтнои болести, але суть без личбы грѣхи твои (Бiблiя, 81–82); пришол ахаз кꙋ таковомꙋ шаленстꙋ иж церковъ бжꙋю спꙋстошил ѡт своих послуг (Бельск., 131); третиs стопен был з стопазиѡна, коториs таковои ꙗсности бывает ижъ в нем ѡсобꙋ свою ѡгледает ... такъ ижъ головꙋ свою видит в нем на долъ склоненꙋю а ноги кꙋ горѣ поднесены (Алекс., 22б); таковы абовѣмъ подчасъ на Чловѣка Жали, смꙋтки бываютъ, же ихъ и довѣка Ледве можетъ забыти, албо и нѣколи (Лям., 3); по килку дниs ѡна не могꙋчи терпѣти таковое славы и такое чести которꙋю мѣла ѡт сестръ ... вышла потаемне з манастыра (Зб. 107, 120); если бы ты былъ правый а не грѣшный, певне не попꙋстил бы бг0483ъ тобѣ таковой ѡкрꙋтной болести (Хран., 58); видѣвши то цар филипъ таковое ѡтроча младо на томъ конѣ издꙗчи даст рицерей Алеѯандрꙋ (Алекс. 1697, 1). 4. Тое, што i такий у 5 знач. таковый маетъ быти посвѣтчонъ трема хрестьяны, а трема жиды добрыми (АЗР, I, 25, 1388); кто бы тое писмо наше смѣлъ ломити, таковъ маеть зъ нами разсудитися въ Страшное Второе Пришествие Господне (АВК, II, 2, 1431); маемъ ему въ томъ во всемъ съ таковыми очевистую справедливость вдѣлати (АЗР, II, 6, 1507); данъ ꙋбо будеть таковому изsбранsныи даръ веры (Скар. ПБ, 6); тогды таковаѧ ѡтпадаеть ѡт именꙗ своего (Ст. 1529–Ф, 48); онъ вже будеть наймовати и платити таковымъ, которые объраны ховати тые наемъные кони (КПД, 597, 1558); наперsвеи есть грѣхъ ... слова плюгавые говорити. Пѣсни сромоцьские пѣти, Корогоды водити, плѧсати, и таковаа чинити (Будны, 84); таковые чести ани горъла не бꙋдꙋть тратити, ѡднакъ же и таковые недорослые и дорослые а здрады неведомые, за таковыи выступъ ѡтца своего, ѡт всихъ именеи ѡтчизныхъ, выслꙋжоных ... вѣчне ѡтпасти мают (Ст. 1588, 3); таковыs будет наг ходит закрившисе (Наб. тур., 24); была тежъ з того порохꙋ на водѣ пѣна, и длꙗ того теды тою водою вес людъ свой поилъ, же коториs телца мѣлъ мѣсто бога, до того ꙋстъ теды прилеплꙗласꙗ ѡнаꙗ пѣна. А такъ таковых левитове забивали (Бiблiя, 151); бѣс моц мает, наболшеs над таковыми, которые без боꙗзни бж0483оs встꙋпꙋют в стадла то ест болшеs кꙋ своеs вчасности албо любости, тѣла ꙗко кон або вол (Бельск., 143); таковый теды, ꙗко сѧ вышей рекло, съ хрстом на горꙋ въсходитъ, такового Бг0483ъ богомъ называтисѧ не вsстыдаетъ, таковомꙋ мѣсто оное, которомꙋ самъ майстромs, и бꙋдовsничим естъ, на мешsканsе готꙋетъ (Карп., 10б–11); ꙋваж иж през того паралитыка дꙋховне значытсе грешныs ... таковыs напред господꙋ богꙋ ꙋфаючы ѡт греховъ ... мает повстат (Зб. 255, 108б).
с. 188
Такожде I прысл. Тое, што i такоже I. Подобнѣ: такожде ... равнѣ (Бяр., 108); аще ли же простъ творя, да разведется и залога на церковь соборную да дастъ два рубля гроше шырокихъ ... вси суды церковь да судитъ такожде (ИЮМ, I, 364, 1625); тогды и мы взявши форму и прикладъ зъ фундушу его милости пана Богдана Стеткѣвича, малжонка моего милого, такожде и сей монастыръ ... на погорку, подъ гаемъ, оподалѣй отъ мужеского монастыра фундовали есьмо (АЗР, IV, 521, 1631); ежели влѣети на одеждꙋ дѣтѧте; неважныи естъ крещенiѧ Сакраментъ. Такожде нѣцiи ꙋчителiе гл0483ютs, же неважныи есть Крещенiѧ Сакраментs, ежели влѣетъ водꙋ, на рꙋцѣ или на нозѣ (Зб. вып., 8).
с. 191
Такожде II зл. Тое, што i такоже II у 1 знач. вси сiи помогають семꙋ, или замешаныи или незамешаныи. и пити сытꙋ. и такожде помощи семꙋ. и помощнееж всих потравъ (Арыст., 210).
с. 191
Такоже I прысл. Тое, што i также I. такоже о ꙗзвахъ и о помъсте и о погибели злыхъ ... чтꙋчи в сеи книзе знаидеши (Скар. ПБ, 2); глава ві0483 ... такоже и о томъ абы есмо не жаловали шsкоду собѣ принѧти длѧ приетелѧ (Скар. ПС, 19); Александръ вѣдаи иже скꙋпыи добрым чл0483ком не можеть быти. ани такоже стравца ѡставитi и. вечне при своеи чти (Арыст., 140); nechаy by tаkoże kniаź Skirgаyło pryiechаł k nаm (Бых., 505). Параўн. такожде I.
с. 191
Такоже II зл. 1. Тое, што i также II у 1 знач. и такоже кождомꙋ властителю своемꙋ. даючи власть. даи же емꙋ ѡбразець е. переписаных людеи еѧ (Арыст., 149). Параўн. такожде II. 2. У спалучэннi са злучнiкам якоже выкарыстоўваецца для злучэння сказаў з параўнальна-супастаўляльным адценнем. ꙗкоже красноу словесноу быти добровидноу. такоже подобаеть чтобы еси выбрал ѡт писаревъ. хто бы сказал вещь твою исполна, словы красными писмом хорошим (Арыст., 161).
с. 191
Такожъ I, такожь I прысл. Тое, што i также I. мы ... не хочемъ такожь николи отступити ихъ, коруны королевства Полско[го]; сему на свѣдетство, нашя печять привѣшена есть (АЗР, I, 26, 1389); такожъ гостиного товару не надобе никому печатать (КЗ, 216, 1486); ꙗкимъ ... помѧноулъ патриꙗрха. аврама. што такожь въ старости. далъ емоу бъ0483 сн0483а исака (Чэцця, 14); кнѧз великыи витовтъ. реклъ им такъ. правsдоу ꙋ васъ бѣроу. штобы також кнѧз скиргаило ꙋ мое войско прiехал (Вiл., 443); тако iа словом ихъ оувѣрил есми. також оубичованого подал есми ихъ воли. и оукрижавали его на дереве (Пак. Хр., 31); також и славныи гсдрь и множство цр0483еи ѡтпоущаеть на ѡрдоу а оу негож множство цр0483еи (Увар., 104); онъ мнѣ, противку того моего подворья, такожъ променилъ тое свое подворье Набережьи (РПП, 318, 1527); носит ли господинъ ѡдежꙋ болѧрьскꙋ. и селѧнинъ хощет имети таковоуж, носит ли господинъ клобоукъ болѧрьскiи. и селѧнинъ хощет мети таковыи же. також настаноут и ѡбꙋви дивны (Сiвiла, 7); ꙗко кто бы сѧ на свою силꙋ надѣвалъ, або на што инъшого. Такожь ѡна рѣчь естъ чꙋжiи богъ, длѧ которое кто правдивого бг0483а опоущаеть (Будны, 5); такожъ подле воротъ стайня и хлевы (АВК, XXXVI, 263, 1582); выехавши ѡттоле пришол до фанꙋель. и мовил також до мужов мѣстца ѡного, которому и тыи ѡтповѣдали (Бiблiя, 124б); коли подали кубок перловыs ку питю алеѯан-дрови, поставил его на лонѣ своем: принесено ему потом дрꙋгиs кубок, а також ему ꙋчинил, также и третим разом (Алекс., 18); часу ѡдного кнꙗжа ѡдно бꙋдꙋчи славное и ꙋдѣлное именем велешъ, чинил веселье або ꙋчтꙋ на вси паны и дворꙗны також честовал и малжонки ихъ (Тр. гiст., 67б); такожъ сынове мои тры, окромъ Василя, зъ добръ моихъ, которые се имъ достали, поплатити маютъ (АВК, XII, 545, 1612); Мiхаилъ: Ктож ꙗкъ Бг0483ъ: або покора, аб оубозство Бж0483ее, або оударене, або оударѧчiи Бг0483ъ ... Сказителнѣ И вмѣсто I. також и се (Бяр., 297); если бы волъ чꙋжiи зранилъ вола чiегѡ, а онъ бꙋде здохлъ: продадꙋтъ вола живого и роздѣлѧтъ заплатꙋ, такожь и мертвого шкꙋрꙋ (Хран., 99); врад земскiй ... пановъ сенiоровъ такожъ самосемыхъ при послѣднѣйшихъ записахъ, чи тежъ фундушу ... близшихъ до присеги узналъ (АВК, XII, 470, 1678).
с. 191
Такожъ II, такожь II зл. Тое, што i также II у 1 знач. хто первеи позвалъ того первеи именовать. а хто дрꙋгыs позоветъ, того уторыи именова. також и до конца (Вiсл., 13б); да при том селѣ ст0483ый павел был. и к вере се наворотил а також жидова. оусе што коли черес балаамъ и ст0483го iева было есть говорено (Валх., 39); но бых ѧ то разорилъ завѣт того хтож мне тое ѡткрыл. а також тѧ заприсѧгаю, и ꙗко и мене заприсѧгали ѡ сiю вѣщь (Арыст., 138); изведаешь кождого вѣрного до себѣ. и такожь не можешь владѣти ими. нижли имети каждомꙋ заказꙋ. дроугого такова (Там жа, 164); такожъ мы господарь, на прозьбу стороны потребуючое, тую справу въ сесъ нашъ листъ вписавши (АВК, III, 3, 1661).
с. 192
Такрокъ прысл. Летась. Коли пакъ есми такъ Азбабою всказывалъ, а шлючи есми Азъбабу такърокъ далъ (КЗ, 333, 1480); мы и такрок бирали овес и в Буйничахъ продавали (АВК, XXXIX, 539, 1579).
с. 193
Такрочный, такрочний прым. Леташнi. подътелковъ такърочъных трое (АВК, XXXVI, 20, 1582); свирепъ стадныхъ семъ, жеребцовъ третеков семъ, жеребцовъ такърочных шесть (Там жа, 34); обора двора Дубянского ... клячь стадныхъ двѣ, рабочая кляча одна, жеребье такрочное одно (АВК, XIV, 500, 1594); за такрочню [шкоду] полторы копы жита и две копе гороху за полторы бочки жита и три четверти ечменю молочоного (АВК, XVIII, 261, 1622); панъ Волчокъ ... за менованую 203 копы грошей враду чинить отправы передъ судъ головный такърочный позваный, очевисто въ той справѣ (АВК, XV, 31, 1645); оказывали панове Гацевичи свое гати два новые, хворостомъ заробленые такърочнымъ (АВК, XVIII, 394, 1653); Русиновичъ на томъ, яко съ прошлыхъ, такърочныхъ роковъ Михаловскихъ, не на жадную зволоку сторонамъ, право ведучымъ, взялъ (АВК, I, 95, 1666); того жъ дня и такърочную роботу што отъ Лавра, где было понащеловалосе, позакладали новымъ дорномъ (ИЮМ, VI, 62, 1689).
с. 193
Такса наз. Такса. О гости ... абы на маетность ихъ такъса была вделана (КПД, 331, 1563); пан писар ... тое заставы уступити хочеть естъли будеть болшое сумы стоят, отъправа водле таксы чынена быти мает, варуючы заставнику засевокъ его и до держаня року водлугъ права его заставного (АВК, XXXI, 219, 1595); зъгодне такъ есмо постановили, же тые пенези вси сполна зъ себе кождый зложити маемъ, водлугъ таксы и положеня особъ, на то отъ нас обраныхъ (ИЮМ, VIII, 229–230, 1596); где пишет абы не дбаючы на таксꙋ и ѡвшемъ водле декретовъ трыбꙋналских ... чынена была (ККСС, 214б, 1618); водле першости правъ вперодъ за самые истизны ... вѣчистую таксу всѣмъ кредиторомъ учинити повиненъ будетъ (АВК, XV, 332, 1673); потомъ естли бы што збывало, теды и за прозыски вечистую таксу въ той маетности ... учинить повиненъ будетъ (АВК, XV, 405, 1679); за написане инотестенцыи паномъ раднымъ и посполитымъ на таксу, або прыслухане юраменту ухвалы складанки жолнерщызны, подпискомъ дали (ИЮМ, XIII, 93, 1699); за три аркушы паперу на таксу паномъ поборцомъ (ИЮМ, XVII, 62, 1710).
с. 193
Таксамо прысл. Таксама. ꙋтверsжено естъ полѣ еже пред тымs было Ефроново, на немs же бѣ пещера согубаѧ зрѧще ко мамsврии, такъсамо ꙗко и пещера и всѧ древа его, по всехъ местехъ его воколо (Скар. КБ, 40б); потвержено есть ... такъсамо поле, ꙗко и печера и вси дерева его во всѣхъ границах его воѡколо авраамови во ѡсѣдлост (Бiблiя, 54); потвержено есть ... такъсамо поле ꙗкѡ и печера и вси дерева егѡ во всѣхъ границахъ егѡ воѡколо Авраамови во ѡсѣдлост (Хран., 36б).
с. 194
Таксаръ наз. Тое, што i тексаторъ. на што и сесь выписъ съ книгъ, под печатю мескою и съ подписомъ рукъ мене, лентвойта, и писара меского ... таксаромъ естъ выданый (ИЮМ, VIII, 231–232, 1596).
с. 194
Таксовати дзеясл. Збiраць таксу. якъ панове маистратовые таксовали реестра уфалные пива выпили (ИЮМ, I, 28, 1679); якъ таксовали реестры уфалные меду выпили кгарцы два (Там жа, 30).
с. 194
Такъ I прысл. Так. 1. Абазначае абставiны, спосаб дзеяння; так, такiм чынам. приказꙋемь абы вина была на томъ которыи такъ габает (Вiсл., 14); тежь тое приписали штобы бог тело имѣлъ да такъ кажное ѡтдщепенiе всех писмен коу болшомоу своемоу потверженью оуси блоуды оу книги велебного своего ѡриена оуписали (Валх., 82б); естли бы старшая братья ... хотели бы тые именьѧ свои только такъ на части рознѧти до летъ зꙋполныхъ молодъшое братьи и до делꙋ вечного, тогды имъ вольно будеть (Ст. 1588, 302); которыs пущоныs ишол до земли гефимское и збудовал там мѣсто, и назвал его люза, которое так завуть ажъ до сего днꙗ (Бiблiя, 119б); рекли на то приꙗтели, кажи ꙋробит шибеницꙋ, взвыш пꙗтдесꙗт локтеs, приведи на то кролꙗ иж его каже ѡбѣсит. и ꙋчинил так (Бельск., 161б); его напотом такъ власне лежачого и знашли на том мѣстцꙋ (Дыяр., 178б); да бꙋдет: Нехай бы так было, нехай такъ бꙋдетъ (Бяр., 32); ѡна теды шматинками голову покрывала и такъ всим слꙋжила. А дрꙋгiи панны в пристоsном ѡдѣнью ходили (Зб. 107, 118б). Параўн. таки І у 2 знач., тако I у 1 знач., таково. 2. З даданым сказам спосабу дзеяння або даданым параўнальным, якi ўдакладняе сэнс прыслоўя або дзеяслова. тежъ естли бы хрестьянинъ жида вдарилъ такъ, яко бы криви не розлилъ: маетъ на немъ вина быти водлугъ обычая нашое земли, а вдареному и ображоному маетъ досыть вчинити, яко шляхтичу (АЗР, I, 24, 1388); нн0483ѣчи ѡт нехоробрых и непотребных оубоѧлисѧ есте индиѧнъ. не так же ѡни нас изъедѧт какъ сѧ вам мыслит быти (Алекс. XV, 1б); ѡ сн0483оу мои наимилеишии колиж оужо до ероузалемъ поити хочеш на смерть. оучинь такъ штобыхъ ꙗ перво оумерла (Пак. Хр., 3); бояромъ всимъ казалъ ихъ милости послушными быти во всемъ, такъ какъ то господарынь своихъ (АЗР, I, 152, 1495); третiи грѣхъ естъ жидовъ и всих бусоурмѧнъ, которыи не такъ ѡ бозѣ розумѣють, и не такъ его исповѣдують, ꙗко ѡнъ самъ велѣлъ, але ꙗко ѡни собѣ вымышлили (Будны, 6б); а естли не станеть тогды заразомъ на том же рокꙋ маемъ его росказати зо всихъ земль паньствъ нашихъ выволати вечнымъ выволаньемъ такъ ижъ бы сѧ николи в границы паньствъ нашыхъ не ворочалъ (Ст. 1588, 256–257); пꙗтдесꙗт петлиц ѡпона будет мѣла по ѡбох сторонах, такъ приправленых, абы петлица против петлицы пришла, а ѡдна могла сꙗ спꙗти з дрꙋгою (Бiблiя, 141); отповѣдиль кн0483зь Владимер Андрѣевичь, брат стрѣнний i всѣ кн0483зи: правдиве такь есть, ижь за вѣру умираючiи правдивую от Бг0483а заплату приймуть вѣчную (Мам., 173); до подолꙗ назад тꙗгнꙋли, где теж татарове так ꙗко и тепер в перекопе в тоs час мешкали, зголдовавши и зневоливши рꙋс (Стрыйк., 541); потом почали з неба падат ꙗкобы походни ѡгнистыи, такъ ижъ все попалил (Алекс., 31); там такъ его били, ижъ заледвѣ ꙋтеклъ до вавилонꙋ (Кн. Мак., 56); по пѧтнадцати албо двадцати лѣтѣхъ, Гды добра оубогихъ собѣ привлащалъ такъ на елефанцiю албо трꙋдъ захоралъ: же сѧ во всем тѣлѣ его мѣсце не найдовало где бы палцемъ ткнꙋти (Мак., 11б); кождыи маистри такъ робили ꙗкъ роскозал цар Алеѯандер (Алекс. 1697, 6). Параўн. тако I у 2 знач. 3. Адпаведным чынам. нихsто тежs (не) вsлiваеть вiна нового вs сумы ветsхiе. а есsлi пакs, не такs, пsропукsнѣть вино новое сумы, и вино пsрольетсе и сумы погiнꙋть (Цяп., 45б). 4. Ужываецца як слова, якое ўводзiць наступнае выказванне. порадившися съ паны радою нашою, и врадили есмо такъ и наконецъ тое дѣло такъ поставили (АЗР, I, 72, 1456); геѡргии ... почалъ молитисѧ таино. к собѣ рекучи так (Чэцця, 177б); котори листъ его милости ... с подписомъ руки самаго его милости пана воеводы Виленского ... отъ слова до слова такъ ся в собе маеть (АВК, XX, 30, 1577); ис0483а ха0483 нароженье такъ было, зарꙋчонои бо бывши матsце его марии за иосиѳа. вsпередъ нижли се зошъли, нашласѧ маючаѧ в черsеве з дх0483а ст0483го (Цяп., 2б); седмый амбросiй такъ мовитъ (Апакр., 98); так чинꙗт забивши вола ѡдерут скуру нутръ з него выкинут (Наб. тур., 22); такъ мовит гсдь богъ израsлевъ нехай мужъ припоꙗшет мечъ на бедри свои, идѣтеж а ворочаsтесꙗ ѡт броны аж до броны през ѡбозъ (Бiблiя, 151); страбон сам в книгах вs евграфии своеs, самых так пишет, ѡ стародавных рꙋских ѡсадах (Стрыйк., 428); два человѣки вошли вs цр0483ковъ помолитисѧ, одинъ Фарисей, а дрꙋгiй Мытникs: Фарисей теды ставши особно, такъ сѧ молилъ (Калiст, I, 1); што сѧ ткнетъ оумерлыхъ, Так Златоꙋстый Ст0483ый вs Ѡмилiи: ѯѳ. до людꙋ мовитs (Дзiд., 15); наметъ цр0483ковный такъ оучинишъ (Хран., 103). ◊ Т а к ъ а т а к ъ – так i так (ужываецца замест пераказу, паўтарэння ўжо вядомага, пра што ўжо гаварылася). Вшолъ теды нееманъ до пана своегѡ, и повѣдалъ емꙋ мовечи: Такъ а такъ мовила дѣвчина зs земли Iзраильскои (Хран., 323б); н и с я к ъ н и т а к ъ – нi так нi сяк. Дрꙋгiи neutrаl[?]ter ни сѧкъ, ни так ѡбоѧтsне, ꙗкъ Епиминꙋнsдасъ зs Тебы (Мак., 3–3б); и с я к ъ и т а к ъ – i так i сяк. видел еси ѡтц0483а твоего и мене бедноую плачоуче. а не оуказал еси себе намъ. слоуги твои кривдили тебе а ты терпел еси. да ѡпѧт и ѡпѧт и сѧк и так на теле оузлегивала (Жыц. Ал., 99). Параўн. тако І у 3 знач. 5. Сапраўды; верна. реклъ имъ пилат. ино з доброго дѣла его забити хотѧт. реклi емоу так то есть (Пак. Хр., 19); не такъ есть пане, але слуги твои пришли купити живности (Бiблiя, 93); ѡтповѣдало кнꙗжа амонта такъ есть пане: мало рицеръства мае алеѯандер але мужных, котории много моих рицеров побили, з которих рꙋкъ ледвем ꙋшолъ (Алекс., 10); чомꙋ то чинишъ чи ли лакнеш ѡтповѣдилъ такъ есть не могꙋ се контенътовати тым што мнѣ ꙋ столꙋ дают (Зб. 107, 191б). Параўн. тако I у 4 знач. 6. Таксама; падобна да гэтага. такъ и онъ, познавши, што то не шутка, да и самъ, никому не оказавшися прочъ поѣхалъ ажъ у свою сторону, ажъ за море скикнулъ (Мял., 317); такъ и цр0483ковъ хв0483а на земsли бꙋдꙋчаѧ, естъ прибытокъ пꙋстынsным животом свѣтѧчисѧ (Карп., 6б); такъ, мовитъ Збавитель, болшаѧ радость бꙋдет на нб0483сѣ ѡ едном грѣшникꙋ каючомсѧ, анижли ѡ девѧтидесѧтъ и деветь справедливыхъ, не потребꙋючихs покаѧнiѧ (Варл., 96б–97). 7. У такой меры, ступенi; вельмi; настолькi. они имають держати, такъ долго, доколя имъ тыхъ 4 тисячи рублiй исполна отдамы (АЗР, I, 22–23, 1388); тое мѣстце тогды мгла такъ темнаꙗ и хмоурнаѧ ѡкрила и ѡгорноула (Валх., 81); скажижь ми длѧ чого такъ высока особа самъ сынъ божiи прiнѧлъ человѣчество (Будны, 126); хто бы, могучи мети зброю и такъ доброго коня, а не мелъ бы, тогды половицу имен[ь]я и всее маетности своее абы тратилъ на речъ посполитую (КПД, 320, 1563); абы се ꙋпамѧтали а збавени были. и ижбы сами собе не зазрели так великое ласки бж0483ее, зь ихs же имь достоиностью, и зацностью зачинаючое Аминь (Цяп., 270б); але есмо не видали так цудного рыцэра, иж ѡн самъ взѧлъ битву без намовеньѧ (Трыст., 19); тамъ такъ долго (повинъни будуть) мешкати, поки вси справы сꙋдовые ѡтсꙋжоны и сконъчоны быти могꙋть (Ст. 1588, 192); кажучы правду, не такъ виноватъ король, якъ гетые радные баломуты, што пры нимъ сидятъ да крутятъ (Мял., 317); ѡлег ѡпановал киев, и вси рꙋские кнꙗзства, до нег належачие и так широко, на всход и на полноч и на полꙋдне, панство и единовладство свое ростꙗгнул (Стрыйк., 438б); бачечи троꙗны такъ великии а безчисленныи грецкии воsска, порозсылавши вездѣ и собрали противку ним також без личбы воsска (Тр. гiст., 69); если малои тоеи хвалы томꙋ который мене такъ мнѡгими дарами ѡбогатил, намнѣй не принесꙋ, ꙗкꙋю жъ вымовкꙋ бꙋдꙋ мѣти (Варл., 142б); который леѯiконъ ꙗкъ естъ потребный, и пожитечный многимъ; с того зрозꙋметъ латво, ижъ презs той не барзо долгiй часъ такъ ѡскꙋдѣлъ. же ѡмаль где его видетъ барзо (Бяр., прадм.); збавител ... плакал збꙋренꙗ ерꙋсалимского, которое по такъ многꙋ лет статсе мело (Зб. 255, 92б); треба хлопца, абы послꙋжливъ до Слꙋжбы Бж0483ой, бо невѣста не можетъ, такъ далеце, же лѣпшъ, абы самъ Iерей, и Слꙋжбꙋ Бж0483ꙋю мѣлъ, и самъ себѣ ѡтповѣдалъ, нижели бы емꙋ невѣста до слꙋжбы Бж0483ой слꙋжила (Зб. вып., 30б). Параўн. тако I у 7 знач.
с. 194
Такъ II часц. Так. 1. Ужываецца ў рэпліках пры адказе для выражэння сцвярджэння, згоды. Але чого вышлiсsте вiдети, пророка ль, такъ, мовsлю вамъ, и лишнеи пsророка (Цяп., 14); такъ не есьть волѧ передъ ѡтцомъ вашимъ небесънымъ, бы зsгинулъ одинъ зs малыхъ тыхъ (Там жа, 24б–25); цр0483ь зь гнѣвомь крикнул: такъ, моя сила, если сихь не побию, якь маю вернутися вь свою землю (Мам., 180). Параўн. тако II у 1 знач. 2. Выкарыстоўваецца ў пачатку сказаў у спалучэннi са злучнiкам а (да, и) для сэнсавай сувязi сказаў, выражэння паслядоўнасцi дзеянняў. тогды мгла чернаiа и хмоуры темные землю оусю накрили. а так оу тои мъгле а темности дорогоу стратили (Валх., 49б); ꙗ дей того чл0483вка ѡтпꙋстилъ для того, а въ томъ ми чл0483вкъ згинулъ, нетъ ведома гдѣ; и такъ дей слышу, ижь ѡнъ того чл0483вка вывелъ на границꙋ, а хоромы до домꙋ своего перевозилъ (КСД, 7, 1510); реклъ до неи воѡзъ: коли година еденꙗ будет, приsди тут, а ежъ хлѣбъ и ѡмочай ꙋкрꙋхъ твой во ѡцтѣ. А такъ сѣла при боку женцовъ (Зб. 262, 138б); а такъ был Трыщан з дружыною свою тот день и ночъ у везеню (Трыст., 70); а такъ кгды был навысшим свещенником ѡферовал наsпервеs панꙋ бг0483ꙋ хлѣбъ и вино, знаменꙋючи в том под заслоною хс0483та (Бельск., 10б); и такъ ѡбои давати, и брати вsзаемъ здастесѧ, они дх0483овныи, а вы свѣтsскiи потребы (Мак., 8б); а такъ пꙋстилемсꙗ в тую дорогꙋ ѡ iмени iс0483 хв0483ом на пропоsскъ на поповꙋ горꙋ (Дыяр., 150б); и такъ ѡною старца ласкавостью есть позысканыs ст0483ыs дороѳеs (Зб. 107, 120б). Параўн. тако II у 2 знач.
с. 197
Такъ III зл. Так. 1. У спалучэннi са злучнiкам якъ (какъ, яко) выкарыстоўваецца для злучэння аднародных членаў сказа i сказаў з параўнальна-супастаўляльным адценнем. как болше се ꙋ бетлеемъ приближали. такъ болше звѣзда оу своеи моци се процвитала (Валх., 52б); тогды ѡбоѧ сторона, ꙗкъ тотъ хто ведеть, такъ и на кого менить мають передъ нами ѡчевисто, за мандатомъ стати (Ст. 1588, 81); которих грекове коли ѡбачили ꙋстрашилисꙗ и ꙋбоꙗлисꙗ ихъ велми, такъ ихъ самих ꙗко и звѣреs котории были на воsнꙋ зꙋчени (Тр. гiст., 70–70б); вшакъ же штоколвекъ вамъ буде потреба, будь пѣнꙗзеs будь живности, такъ вам ꙗко и конем (Хр. польск., 18); до чытателя хрестiанского такъ Русина, яко Рымлянина (Гарм., 169); префикгꙋровало море оное, которого израиль, сꙋхими и неѡмочоными нѡгами, шествовалъ: и которое, ꙗко предs прейстsемъ, такъ и по преистsю израилsскомъ, было непроходимо (Карп., 31); ꙗкъ за застемъ слонца ставаетсѧ дневи ночъ, такъ за выстемъ дш0483и ставаетсѧ тѣлꙋ смерть (Сматр., 17–18). Параўн. таки ІІ, тако III.2. Далучае сказы, якiя ўказваюць на вывад, заключэнне ў сувязi з выказанай раней думкай. то, буду у Юръя просить тыхъ людей, такъ ведайте (КЗ, 360, 1484); отъ тыхъ речей карачомъ усказалъ есми, такъ ведайте (Там жа).
с. 198
Такый гл. такий
с. 199
Талантъ наз. 1. Талант. венець ... важилs ест таланsтъ злата съ драгымs камениемs (Скар. ДЦ, 87б); вs притsчы о таланsтѣхs, оному которыи пѧтию талантъ другую пѧть принѧлъ, то ест которыи много людеи къ бг0483у наверsнулъ (Будны, 72б); было над то сто талантовъ сребра з которих ꙋлиты суть подставки свꙗтыни. Сто подставков з ста талантовъ. А талант важил сто фꙋнтовъ (Бiблiя, 156); даровалъ каждому преводнику по три таланты сребра. А талантъ ѡдин сребра ф0483 рꙋблев в собѣ монеты маеть (Кн. Мак., 47); што теды оу насъ естъ литра або фꙋнтъ золота, то оу жидѡвъ талантъ: вага была монеты золотой всѣ иншiи ваги перевышаючаѧ (Калiст, II, 63б); безпотребне такъ много талантовъ срѣбра назбиралемъ (Лям., 116); ꙗкъ слышишs што сѧ винномꙋ десѧтs тысѧчей талантовъ придало, то естъ, ижъ длѧ своего немлсрдiѧ кs ближнемꙋ, такъ великого долгꙋ позысканsе ѡтновилъ (Варл., 332); царъ нѣꙗкомꙋ слꙋзѣ десет тисꙗчеs талантовъ ѡтпꙋстилъ (Зб. 259, 185б); не ѡборонꙗт мꙗ палацы, которые прожне коштовне бꙋдовалем, безпотребне так много тала[н]тов, сребра назбиралем (Зб. 752, 591); безпотребне так мног талантовъ сребра назбиралем (Зб. 82, 127). Параўн. талентъ у 2 знач. 2. Тое, што i талентъ у 1 знач. млсть власнаꙗ часто сут способным а не хочут чынит зле ꙋжывают талантовъ ѡт бг0483а собе повероных (Зб. 261, 124–124б); должници сут ꙋбогие, и вси тые которым водлугъ талантꙋ нам повереного, буд маетностию буд наꙋкою, або вымовою, або чимкольвекъ иншимъ можем помоч (Зб. 255, 91–91б).
с. 199
Талентъ наз. 1. Талент. ѡни талентовъ ѡт бг0483а даных не зажывают (Зб. 261, 133); коториs талентъ в землю заривает ꙗко злыs слꙋга бꙋдет караныs (Зб. 259, 154); ѡ иссе хс0483те ѡткꙋпителю нашъ даs то намъ з ласки своеи, абы през пожитокъ неѡшацованыs талентовъ твоихъ достꙋпили (Там жа, 218б). Параўн. талантъ у 2 знач. 2. Тое, што i талантъ у 1 знач. Сто подsставковъ ꙋделано было со ста. Талѣнsтъ сребра, единъ Таленsтъ на кажsдую подъставку считаючи (Скар. КВ, 72б); таленsтъ сребра ѡтважу до скарsбу твоего (Скар. КЕ, 8); старане и чулост своих прырожоных ѡколо нас которые сут ꙗк пꙗт талентовъ (Зб. 261, 132б).
с. 199
Талерка, телерка, толерка наз. Талерка. Чудину Москвитину далъ цину своего влостного тридцетеро поголовъя оловениковъ, мисъ и талерокъ (АВК, XVII, 243, 1540); взялъ ... талерокъ цыновыхъ тузины два (АВК, XXXVI, 222, 1588); речы рухомые ... мис цыновыхъ чотыры, прыставечка одна, толерок цыновых шесть (АВК, XXXII, 313, 1596); у вызбе белой столовой ... талерекъ семь, коновъ одна, ольстерко малое, у немъ фляшекъ чотыры рабыхъ, боты одъны (АВК, ХХ, 136, 1598); ꙋчит ... абысмо не были першие до порыванꙗ ножа, талерки покармꙋ (Зб. 261, 95); телерокъ цыновыхъ чотыры, пановъ одна, ручница пташая с кресомъ (ИЮМ, ХХІ, 280, 1626); наняли одного абы полмиски и талерки змывалъ а другiй оциралъ, дали по ползолотого (ИЮМ, V, 137, 1688); панъ бурмистръ Гукъ, поселъ на сеймъ, самъ сторговалъ у дорогу полмисковъ цыновыхъ четыры, талерокъ шест (ИЮМ, VIII, 59, 1690). Параўн. тарелка.
с. 200
Талерокъ гл. талярокъ
с. 200
Талеръ I, талиръ наз. Талерка. што ся дотычеть домовыхъ речеs – скатертеs, рꙋчниковъ, мисъ, талереs, лихтаровъ ... того ми не вернено (КСД, 877, 1516); панъцер и тꙋзинъ талеров цынованыхъ ꙋ заставе ꙋ копе грошеs (КВС, 460, 1552); врядникъ ... всякую маетность в нихъ выбралъ ... мисы, талиры, конви (АВК, XХII, 76, 1555–1565); зъгинула мъне на тот час колита, у которой згинулъ листъ писаный на двадцат и семъ рублей московскихъ, у хустце два талеры (ИЮМ, XXXII, 181, 1578); взялъ с одное скрыни ... талерокъ цыновыхъ тузины два, которые талеры коштовали таляровъ десеть (АВК, XXXVI, 222, 1582); талеровъ цыновыхъ тузыновъ шесть (АСД, III, 84, 1617); што есть властности моее, мне належачое, сребра, кубокъ, сребраный, позлотистый, лыжки, чарка сребраная, цыну, мисъ великихъ и малыхъ, полмисковъ осмъ, талеровъ ... до того жъ ... потребы мети не маютъ (ИЮМ, XXII, 213, 1626); Дiскос: Талеръ ... широкаѧ миса (Бяр., 34); Ласкосръдый: Полизачъ мисок, талерѡвъ, гортанобѣсецъ (Бяр., 69); драгма важила пꙋлнета гроша, ꙗко и динар; Дидрагма лепак девет грошии, ꙗко ꙋ нас ѡртъ талера (Выкл., 17б); за оковане тое жъ шуфляды до полмисковъ и до талеровъ цыновыхъ заплатили Церешкову сыну золот. семъ (ИЮМ, VII, 59, 1699). Параўн. тарель I.
с. 200
Талеръ II гл. таляръ
с. 201
Талетовый, телетовый прым. ад талетъ. шата исподнея талетова зъ рукавами и заложка талетова (АСД, IV, 228, 1569); подъехавши подъ костелъ ... орнатовъ золотоглововыхъ, алтембасовыхъ, телетовыхъ и иншыхъ речы дорогихъ ... забрали (АВК, XXIX, 81, 1680).
с. 201
Талетъ наз. Гатунак шаўковай тканiны, затканай золатам. речи костельне: келихъ сребреный злотистый съ патынею, орнатъ талету жолтого зо всимъ, стула злотоглавова одна (АВК, XIV, 436, 1592); орнатъ талету жолтого зо всимъ (Там жа).
с. 201
Талиръ гл. талеръ I
с. 201
Талматъ гл. талмутъ
с. 201
Талмотъ гл. талмутъ
с. 201
Талмудистъ наз. Талмудыст. талмудистове мовꙗт, ижъ прето на концꙋ того слова литерꙋ п не придано (Выкл., 110).
с. 201
Талмутъ, талматъ, талмотъ, толмутъ наз. Талмуд. оу ... книгах ... которых талмотъ зовоут писано иже жидовскiй корол которого месiашъ зовоут ещо сѧ не народил (Валх., 87б); жидова держать некоторе таемне книги которых по жидовски талматъ зовоуть оу которыхъ оусѧ пррочства и еваньгелiе соут пописаны (Там жа, 88); иные многие книги тымъ обычаемъ в них пописаны суть, наболей Талsмутs то естъ ꙋчение закону или правъ моисеовыхs (Скар. ДП, 4); росказанье не хрстiанsскихъ, але жидѡвскихъ докторовъ ... котѡрые вs толмоутѣ незличонꙋю речъ спрѡсныхъ ... фалшѡвъ и кламствъ написавши ... жидѡмъ вѣрити росказали (Апакр., 67); то так написали докторѡве жидовскiе, которые вs чотыриста лѣтъ по хрстѣ талмꙋтъ писали (Там жа, 67б). Параўн. туммутъ.
с. 201
Талыгалский прым. Латгальскi (?). з земли талыгалское (Патр. П, 87).
с. 201
Таляровый прым. ад таляръ. готовыхъ грошей въ сребрной таляровой монете таляровъ битыхъ тысячъ три (ИЮМ, V, 21, 1688).
с. 201
Талярокъ, талерокъ наз., памянш. ад таляръ. наняли сторожовъ покоморныхъ знову тыхъ же человекъ шести, каждому ... давали талярки ровно по золот. одынадцать (ИЮМ, VI, 106, 1689). ◊ Т а л е р о к ъ л е в к о в ы й – тое, што і т а л я р ъ л е в к о в ы й. за тот товар заплатил талерки левковыми (АВК, XXXIX, 56, 1578).
с. 202
Таляръ, талеръ II, толяръ наз. Талер. мне то есть с коморки дей взята скрынка ... таляровъ тридцать осмъ, бобровъ выделаныхъ три (АВК, XXI, 85, 1555); я на томъ ярмарку и иншые пески свои продалемъ по толяру (АВК, XXXIX, 343, 1579); Гарасим ... ми презысканог закладу таляра не отдавшы, над то еще и мой талерь похватившы, до себе узялъ (Там жа, 482); послал шест бочок вина, абы пили за здорове его, килка сот талꙗров (Стрыйк., 623б); Сребръникъ: По нѣких талѧр, Срѣбръныи Грошъ, албо срѣбрнаѧ монета, зри Дiдрахма (Бяр., 155); такъ тот даръ тысѧча сребрениковъ который далъ Авимелехъ Саррѣ былъ ꙗкѡбы ф0483 талѧровъ (Хран., 33б); акторъ панъ Базилiй Долмацкiй въ пущи Тумиловской бить, мордовать и грошей сто талеров битыхъ отнять мѣлъ (АВК, XV, 437–438, 1683); отобрали отъ прошълорочъныхъ шафаровъ на потребу мескую талеровъ битыхъ штукъ трыдцать (ИЮМ, XI, 3, 1697); посагꙋ зась кождаѧ панна маетъ дати наймнѣй двѣстѣ талѧровъ битыхъ (Зб. вып., 76б). ◊ Т а л я р ъ л е в к о в ы й – галандскі талер з выяваю льва. талярами левковыми копъ семнадцать (ИЮМ, XXI, 499 1623); т а р ъ т в е р д ы й гл. твердый. Параўн. тарель II.
с. 202
Тамашний гл. тамошний
с. 202
Тамга, тамьга, томга наз. 1. Гандлёвая пошлiна. на насъ Москвичи тамьгу емлютъ (РЛА, 120, 1405); тежъ тамга на горожанахъ Смоленскихъ намъ не надобѣ, нижьли на гостѣхъ тамга брати (АЗР, I, 360, 1505); тамгу и мыта и всякiи пошлины съ его посланника и съ людей его, и съ рѣчей ихъ побрали (АЗР, II, 357, 1539); Корней ... будучы у Смоленску, заплатилем за него томги олтын шест, чого довел реестром замку Смоленског от тых томожников Смоленских (АВК, XXXIX, 337, 1579); якъ они для пожитковъ своихъ ѣздятъ, такъ тежъ съ ихъ куплей, взглядомъ тамги и иншихъ повинностей, пожитки великiе господари мѣваютъ (АЗР, IV, 302, 1608). 2. Пячатка. подъ золотымъ нишаномъ и подъ алыми тамгы ярлыкъ данъ (АЗР, II, 5, 1506–1507).
с. 202
Тамейший прым. Тое, што i тамошний у 1 знач. тая справа ... запомочу подданыхъ тамейшихъ немалое спендованое сумы, на реестрахъ меновите спецификованое (АВК, XII, 465, 1678).
с. 203
Тамечный, тамечний прым. Тое, што i тамошний у 1 знач. въ которомъ то имѣничу Раваницкомъ всего кгрунту дворного, яко тежъ и подданыхъ тамечныхъ, въ сихъ селахъ и приселкахъ вымѣрено куницъ сто двадцать пять и морговъ семь (АВК, XIV, 2, 1501); особно подпискомъ тамечнимъ у Оршы дали полталярка битого (ИЮМ, VI, 121, 1689); мужыку войту тамечному Сидоровъскому обещали на боты ... дали зол. (Там жа, 154); мѣщане ... просили насъ осударя, абысьмо, вынявши только съ того аппеляцiю въ справахъ врадовыхъ отъ ураду мѣского до ураду двора тамечного Ломазкаго, подлугъ привилею належачую, при моцы ихъ тое жъ право зоставуючи, справдили (АВК, IV, 247, 1697).
с. 203
Тамешний гл. тамошний
с. 203
Тамо прысл. 1. Тое, што i тамъ у 1 знач. свѣтское хвалы бегаючи. ѡдтоле проч пошол. а пришол до лаѡдоціе а тамо оу соудиноу сусѣдши хотѧ до цилицеи се перевезти (Жыц. Ал., 98); имееть послать заказsцю своего съ ее съпоромъ до ее домꙋ и тамь ѡна иметь свою реч оуздати речникови (Вiсл., 12); вчыниться пеня гостю Новгородцу въ Литвѣ, тамо ему и кончати, по княжой правдѣ и по хрестному цѣлованiю (АЗР, I, 52, 1440); на мѧ есте. были вготовалисѧ. со идолы и съ елины. тамо жь боудоуть нечистии елини мꙋчени (Чэцця, 13б); кн0483зь великии ꙗкаило ... тамо женивсѧ крстис в Латыньскоую верꙋ (Увар., 109); котораѧ сѧ въсходить ѡт пꙋстыни и възлегаеть на милостника своего подъ ꙗблонiю ѡбꙋдихъ тѧ тамо болѣла тобою мати твоѧ (Зб. 262, 85б); сл0483нць ... а стоит над востоком. тамо люди мало живоут (Неба, 62б); кто бы тамо человѣка, хотѧжь не Хан0483iна оубилъ, вередилъ, або обидилъ, тои противу шестому слову божiему, оубiиство пополsнилъ (Будны, 80); толи самъ разсмотревъ сꙋдъ аще право ѡсꙋждень бысть возвеститъ имъ писаниемь аще ли же ни, тамо близъ ихъ сꙋщаѧ епископомъ повелитs да сотворте соборъ сꙋдют емꙋ паки второе (Унiя, 22б); тамо на погорѣлищу, межи долинами и ровами, мѣсто на зъѣздъ непригожое (АЗР, IV, 467, 1615); на онъ часъ былъ тамѡ проркъ гсднiй именем одидъ (Хран., 338); такъже и анsтиѡхs ... межи тиверiꙗ тамо город поставил, и нарече имꙗ мѣстꙋ томꙋ антиѡхиꙗ (Алекс. 1697, 20). 2. Тое, што i тамъ у 2 знач. просили насъ велми о томъ дѣлѣ, што быхомъ еще рокъ отложили имъ до Филипова дни, доколѣ бы они тамо, дошедъ, о томъ дѣлѣ говорили царю и патрiарху (АЗР, I, 36, 1415); онъ ... дошедши тамо. вшолъ оу вышнии ерслимъ (Чэцця, 43); вѣдаеш ... ѡткол есми пришол. да чемоуж се смоутиш. коли тамо встоупоую ѡткол есми стоупил (Пак. Хр., 12б); да оуслышавши иже архелаоусъ королевал оу жидовскоi зм0483ли. не смел тамо поити (Валх., 62б); тамо приидете и приносити тꙋ будете всѧ созsжениѧ ваша и жерsтвы мирsные (Скар. ДЗ, 27–27б); речете горе сеи переиди ѡттуль тамо, и пѣрѣидеть (Цяп., 24). ◊ Т а м о и с е м о – там i сям. лисицы ... бежали тамо и семо розно (Скар. КС, 33).
с. 203
Тамованье наз. Учыненне плаціны. тогды предсе маеть местъца зоставлꙗти, такъ слꙋшные абы езомъ або тамованемъ никомꙋ се шкода не стала (Ст. 1588, 38); знову прывезли отъ цекавъзу на млынъ на тамоване заставокъ, отъ воза умовили осм. по тры (ИЮМ, VII, 190, 1690).
с. 204
Тамовать дзеясл. Затрымлiваць развiццё чаго-н., быць перашкодай для чаго-н. манъдатъ, яко противу праву выразъному вынесены, куррумъ тое справы тамовать не можетъ (АВК, ХХ, 438, 1672); пану Томъковичу ... абы справъ мескихъ не тамовалъ и претивъ места не ставалъ, дали таляровъ пять (ИЮМ, XI, 187, 1697).
с. 204
Таможенный прым. 1. Які мае адносіны да мытні. въ городѣ ратушным бурмистром и таможеннымъ головам и целовалником и по рекам перевощиком и мостовщиком и всяким пошлинником с них и с рухляди их перевоз и мостовщины и иных никаких пошлин не имать и пропускать их вездѣ безо всякого задержанiя (СДГВ, 135, 1708). 2. Якi мае адносiны да кантролю за перавозам тавараў праз мяжу і збiраннем пошлiн за такi перавоз. село Дѣтунино съ таможенною пошлиною и съ перевозомъ и съ кабакомъ (АЗР, IV, 329, 1610). ◊И з б а т а м о ж е н н а я гл. изба.
с. 204
Тамока прысл. Тое, што i тамъ у 1 знач. колиж млстивыи бог пришол был до ероусолима оушол оу дом симонов. а тамока вечерѧл исъ апостолъми своими (Пак. Хр., 5).
с. 204
Тамото прысл. 1. Тое, што i тамъ у 1 знач. тамото черес какiй часъ се потешали и тамо собе местце погребенiа згодне выбрали (Валх., 57б); тогды теж с посполитей рады и с одного призволенiа всех людей тамото собравши. со всех людей выбрали ѡдного мꙋжа пасанего шлѧхтица (Там жа, 66б). 2. Тое, што i тамъ у 2 знач. да на той поустыни iанъ крстiтель мешкалъ и покоутоу преповедал да тамото пришол iсоус до ст0483го ꙗна (Валх., 85б).
с. 204
Тамочный, тамочний прым. Тое, што i тамошний у 1 знач. будучи мне въ справе пана Гелияша Телятицкого въ Телятичахъ, въ селе Верхъ Полвы, при зобранью копы подданыхъ тамочнихъ въ гонехъ со слиду о клячу (АВК, XVIII, 80, 1589); монастыръ тамочны ... вѣчне подаемы (АСД, II, 70, 1646); одповедь и похвалку такъ на здоровье ихъ самыхъ, яко и подданыхъ жалобливыхъ тамочныхъ учинилъ (АВК, XVIII, 485, 1670); въ справѣ его милости ... о дѣтей поперестрашанье, господара тамочного (АВК, XV, 397, 1678); до дому жыда арендара тамочного Плотницкого запровадившы ... словами ущыпливыми зелжыли (АСД, VI, 259, 1679).
с. 205
Тамошний, тамашний, тамешний, тамошный прым. 1. Тамашнi. владыки и князи мають, съ обу сторонъ рокъ положивши, людей своихъ къ присязе дати, къ околичному цѣлованью, подлѣ права земли тамошнеѣ (АЗР, I, 170, 1497); для лѣпшого потверженья и помноженья мѣста Волковыйского и мѣщанъ всихъ, далъ и даровалъ пререченому мѣсту ... зложенья и шинкованье пива и меду и вина, которое жъ Нѣмецкимъ языкомъ зоветься шротарство, и помѣрное медовое, што зоветься ведро, чимъ медъ мѣрятъ, подле обычая тамашнего, и шинкованье вина горѣлого (АЗР, II, 11, 1507); они безъ порушенья в тымъ месте тамешнимъ мешкаютъ и намъ служатъ (СДГВ, 60, 1538); также написꙋи посольство посланникоу своемꙋ. и вси ѡбыходы его тамашнiи колко можеть. а слово присланных до тебѣ (Арыст., 166); за таковыs выступ мает седѣти в замку нашом ꙋ повѣте тамошнемъ, где ѡселост мает (Ст. 1566 I, 89); поедь же борздѣи, роспыталъ бы их ѡ тамошнихъ справахъ (Трыст., 46); у томъ свирни знашли збожья молочоного, которого при томъ Янѣ Зубѣ мѣрою тамошнею, которая Виленское мѣры не выноситъ, отмѣрили (АВК, VIII, 491, 1601); ѡбыватели тамошныи по кгрецкꙋ, по тꙋрецкꙋ и по словенскꙋ, а над морем в мѣстех портовых по влоскꙋ мовꙗт (Стрыйк., 422–422б); длѧ нас вѣдлꙋгъ тѣла смерть поднѧл, абы насъ з ѡкрꙋтенства см0483рти выбавилъ: а тамошные вѧзенѧ збꙋривши, дш0483и вs них замкненые ѡт початкꙋ свѣта, вызволил (Варл., 56); пришsла до Ѳеѡдота тамошнего епископа и взꙗла ѡт него крещение (Пралог, 484); жаловал у суду нашого на вашу млть его млть пан Юрей Стеткевич ... и зъ игуменом тамошнымъ Иолемъ Зазерскимъ (ИЮМ, XXVI, 301, 1669); стрѣтили люде тамошнiи Алеѯандра, и поклонилисꙗ емꙋ до земли (Алекс. 1697, 61). Параўн. тамейший, тамечный, тамочный. 2. Якi мае адносiны да тагасветнага жыцця. ѡнs ... дает намъ в житьи семъ. добраꙗ и полѣзнаꙗ. а и в бꙋдоущемъ по смерти. тамошнемъ вѣце (Чэцця, 329б).
с. 205
Тамсне прысл. Тое, што i тамъ у 1 знач. кгды тамсне вшли до наметꙋ саꙋловог (Бельск., 100).
с. 206
Тамто прысл. 1. Тое, што i тамъ у 1 знач. тамто побитых был есть оупад великии (Троя, 53); тамто сталосѧ велико битье (Там жа, 57). 2. Тое, што i тамъ у 2 знач. полꙗмидес ... семьюдесеть кораблев рыцерьства полного тамто приплынул (Троя, 15б).
с. 206
Тамтой займ. Той. 1. Ужываецца для ўказання на прадмет, больш аддалены ў прасторы, чым iншы падобны. обонполъ – на тамтои сторонѣ, или з тамтои стороны (Зiз., 49); тотъ самый дворъ ... побудованъ есть по тамътой стороне реки Ваки, а дворчикъ тому-жъ двору прислухаючий з гумномъ и з оборами ... по сей стороне реки Ваки у Виленскомъ повете седятъ (АВК, ХХ, 131, 1598); по тамтой стороне гати то сеножать Абъдрахмановичов (АВК, ХХХ, 345, 1607); ѡтправивши их сам за ними кꙋ мозырꙋ над припꙗт тꙗгнул, где мѣл вѣст ѡ цари каsданѣ, иж тамтою стороною през днѣпръ мѣлсꙗ з гордостю переправит (Стрыйк., 518–518б); гетманы ... хотѣли противъ ихъ людей военныхъ слати, и сами по тамтой стороне острожковъ таборомъ стать и людей вашихъ въ острожку осадить, тѣснить и зносить (АЗР, IV, 465, 1615); если бы се тамтой стороне яки бой, або раны одъ тыхъ сталисе, тогды же въ оборонѣ здоровья своего а за початкомъ и найстемъ гвалтовнымъ на тотъ грунтъ его, жалуючого, сталсе in mutuo (ИЮМ, XXII, 358, 1647); ѡнꙋдꙋ: По тамтой сторонѣ (Бяр., 194); сторожомъ сеножатнымъ, водлугъ умовы, пяти чоловекомъ, по сей сторонѣ Дънепра и по тамътой, кождому по копе (ИЮМ, IX, 94, 1692). 2. Ужываецца для ўказання на адзiн прадмет, асобу з двух або некалькiх падобных пры iх пералiчэннi або супастаўленнi. тот Богданъ тых речей до тамътог того бурмистра Шкловского не оддавши, повезъ до Могилева (АВК, XXXIX, 83, 1578); Ропоцкого ... панъ войтъ у суду гайного на горло всказалъ, а тамътого забойцу на баницыю (АВК, ХХ, 169, 1601); указуючы то иж тот клец ест с тог дуба оттятый, а не от тамтог, што пры дорозе (АВК, ХХХ, 393, 1609); одискавшы вольно будетъ тыми именьми шафовати, якъ и тамтыми першыми (АВК, ХХ, 249, 1617); рѣчиs великостю бꙋдꙋчи звѣтежонъ таꙗ короткое посилене дает, тамтаѧ навѣки ѡхоложает и насыщает (Зб. 107, 115); коли хотѣлъ болsшеs камень поднꙗт мовилъ: назбыт то великиs, подними тамътоs (Пралог, 587б). 3. Указвае на прадмет, асобу i пад., ужо названыя ў папярэднiм апавяданнi. тое слово некоторие выкsладают, гsрꙋшsкi лесsные, а иные кобылsкi, то ест малые ѧкiесь зsверѧтsка которiе вs тамsтыхs землѧхs ѧдалi (Цяп., 43б); цедула написана тамтая тымъ способомъ, ижъ у ворота увоткнут тотъ позов меломъ (АВК, XXXVI, 214, 1582); Стравинский ... в тамътой изъбе, где его зосталъ поклекнувши на коленехъ своихъ, на здоровье его похвалку учинилъ и присегу выконалъ, обецуючы его на смерть забить (АВК, ХХ, 134, 1598); посэсыꙗ в добра бискупства тамътого не маеть быти брана (КЛС, 172, 1598); прошꙋ васъ, абы есте тамтым мужом боронили, абы тое мѣсто не было бꙋдовано (Бiблiя, 608); тепер тамтыи вси народы трацкие тꙋрки ѡпановали (Стрыйк., 422–422б); забралсꙗ потом до прꙋсъ и иных до тамтыхъ земль прилеглых, положил границы вкопавши желѣзныи слупы на вѣчност (Хр. польск., 6); Ѡ томъ теды, который бы и того сꙋсѣдsства и тамътого вышsнѧго мешsканsѧ годенъ былъ, Проркъ Бг0483а пытаетs: Ги0483 кто ѡбитаетъ вs жилищи твоемъ (Карп., 7); бо ꙗко з тамтыхъ речеs, то ест релѣквеs и иных стыхъ жаднаѧ зъ себе ничого не мает (Аб абр., 5б); добре бы тые гроши на церковъ тамтую ѡбернути (Дыяр., 149б); на приятелей своихъ, судей полюбовъныхъ, на обсуженъе кривдъ и узнане шкодъ тамътыхъ, на узнаня межи ихъ млстями слушъное границы высадили (ИЮМ, XXII, 329, 1642); идꙋть там розмаитые странники набоженства, которые чꙋдовные скꙋтки тамтое воды ѡповедают (Зб. 255, 332б); смогꙋ ѡт тамътои теплоты вытрвати (Зб. 259, 62); в тамтом вышреченом ѱалмѣ в виршу ѡсмом вспоминает двои ѡфѣри (Пс. XVII, 31б). 4. Тагасветны (замагiльны). мы абовѣмъ бꙋдꙋчи на земли, на нб0483сѣхъ сполечностъ маемъ, живот ведꙋчи и обцꙋючи ведлꙋгъ смыслꙋ и внꙋтрнего чл0483вка в тамsтомъ вѣцѣ (Мак., 179). ◊ Т а м т о й с в е т ъ – замагільнае, тагасветнае жыццё; жыццё пасля смерці (паводле хрысціянскай рэлігіі). двоꙗкое каране мѣли за грехи свои и на томъ свѣте и на тамътомъ (Зб. 259, 168б); любо грѣхъ ѡтпꙋщаетsсѧ намъ презъ сповѣдь, але кара не ѡтпꙋщаетsсѧ, которꙋю абѡ на тымъ, албо на тамтымъ свѣтѣ, мꙋсимъ претерпити (Зб. вып., 45б). 5. У знач. наз. Указвае на прадмет, асобу i пад., ужо названыя ў папярэднiм апавяданнi. нехай же тые будуть зданы, которыхъ подлугъ позву нетъ, а тые, которые стали, абы се описали отъ тамтыхъ заступцами (АВК, ХХ, 62, 1591); ѡт тамтого злꙋпеныs может мѣти посполитым способом выживене (Зб. 261, 80); длѧ чогѡ абовѣмъ тамътыи скоро оувѣрили здоровыми сталисѧ (Мак., 208); пелгрым был троха пренедбалшимъ, а тамътоs пилныs барзо (Зб. 107, 66б); король долго чекаючи, а не дочекавшисѧ вѣдомости, выславъ того покоiового, который тамsтого оскарживъ абы сѧ спытавъ Вапеннѣка, ежели то оучинѣвъ что король росказалъ (Зб. вып., 31б).
с. 206
Тамтотъ займ. Той (паказвае на адрэзак часу, у якi адбываецца што-н.). на ѡн час розност вꙗры не чинила намнеsшеs розности в милости приꙗтелскеs длꙗ чого самого тамтот век золотым ми се види ѡт ненеsшого веку (Еўл., 3); оный Тихно Глазко возный, на тамтотъ часъ не припускаючи до сознанья товарища своего ... оповѣданье и сознанье свое мѣлъ и прирекъ до враду кгродского Витебского (АВК, VIII, 496, 1607); блаженныs iларiѡн iгумен кꙋпꙗтицкиs волею сꙗ бозскою мꙗркуючи ꙋчиних радꙋ зѡ всею ѡ хѣ братiею, из совѣту ѡбщого назначил инших на тое послушанiе а нас ѡбодвохъ ѡхоронꙗл на тамтот час ꙗкбы в купꙗтичах потребных (Дыяр., 152б).
с. 208
Тамтуды прысл. Тое, што i туды. еще тамтуды едучи подали намъ у рахунку горелку осм. двадцать три (ИЮМ, V, 7, 1688).
с. 208
Тамщина наз. Вiд падатку. тымъ людемъ вышейписанымъ никотороѣ службы нашое и намѣстникомъ нашимъ не служити, ни посощины и подымщины и тамщины тымъ людемъ не давати (АЗР, II, 29, 1507); посощины и подымщины и тамщины тымъ людемъ не давати (АСД, II, 8, 1508).
с. 208
Тамъ прысл. 1. Там, у тым месцы, не тут. тамь ѡна иметь свою реч оуздати речнiкови комꙋ ѡна хочеть (Вiсл., 12); што с тамъ ему великаѧ кривда стала (ПГ, II, 143, 1440); был есми тамъ оусю соуботоу (Пак. Хр., 37б); единыи тамъ иныи инъде падаше мерsтвъ (Скар. ПБ, 28); но тамъ ѡбретох книгѫ сiю. писанѫ златом и пристѫпахꙋ к ней. перекладати еѧ изь ꙗзыка греческа. на арапьсsкый (Арыст., 137); бежи до Египsтꙋ и бꙋдь тамs (Цяп., 3б); идучы дей нам назад до господы своее, тамъ дей, перенявшы нас на доброволной дорозе врадники его милости пана Федора Скумина (АВК, XXXVI, 105, 1582); где час и местце того ест, тамъ фалшъ всяким листом задавают (АВК, ХХХII, 16, 1596); выsди з своеи земли и ѡтца твоег домꙋ, и прирожоных твоих, а поsди до земли которꙋю тобѣ ꙋкажꙋ, а там тебе розмножꙋ на великиs люд (Бельск., 14); тамь помолившися пред образомъ свт0483го архистратига Михаила, воиномь скорого помощника, пришоль кь гробомь кн0483зей и рекль (Мам., 176); вода ю вколо ѡбливает. але его и там мыши знашли (Хр. польск., 4б); на то вже достаточный отказъ маютъ, тамъ и руками правды дощупатися могутъ (Гарм., 179); тамъ сщ0483енsникъ недолꙋжностsю обложеный вs ст0483аѧ вsходилъ, приносѧчи за себе и за люди офѣрꙋ (Мак., 297–298); ты Иерꙋсалиме, коториs есь сꙗ будꙋешъ ꙗко праве мѣсто ... там сꙗ поколѣнꙗ сходꙗт, поколѣнꙗ гд0483ни, до свѣдецтва израилского к выславованю имени гд0483него (Пс. XVII, 147); хотꙗ бы сꙗ хотѣлъ передо мною скритисꙗ во ꙋтробѣ матерней, и тамъ тꙗ знаsти маю (Алекс. 1697, 9); Хрстосъ поты естъ въ Агнцѣ, поки не зопсꙋютsсѧ Особы Вина, и Хлѣба, але скоро зопсꙋютsсѧ, южъ тамs не знайдꙋетsсѧ Хр0483тосъ (Зб. вып., 22). ◊ А н и т а м ъ а н и с е м ъ – нi там нi сям. мꙋжи ... не могли суть к тому ꙋбежати ани тамъ ани семъ (Скар. IН, 17б); и т а м ъ и с а м ъ (и с а м ъ и т а м ъ, и т а м ъ и с я м ъ) – i там i сям. алеѯандер и там и самъ се проежчаючи рицери свои тѣшил (Алекс., 98); орачъ и самъ и тамъ кидаетъ насѣнsе и винsницꙋ щепѧчiи зычитъ собѣ жебы всѧ овоцъ дала (Мак., 302); возрѣли сторожа Саꙋлова, котораѧ была вs гаваанѣ, а оно моцъ поражоныхъ, и тамъ и сѧмъ оутекаючихъ (Хран., 213); т а м ъ и с а м ъ (т а м ъ и с е м ъ) – там i сям.але нине тамъ и семъ в оных сторонах и в ыншихъ землѧх как тоут. жидова везде живоуть роспрошены да оу своихъ ѡпришних змлѧх [!] и везде кдень коли живоут оусегда надъ ине люде дань давають ѡпришноую (Валх., 91–91б); там и сам по лесах, по болотах и сторонах росперхнꙋлисꙗ, на плꙗцꙋ их теж мног полегло (Стрыйк., 518б); т а м ъ и т а м ъ – там i там. епископъ ... на ꙋмерлꙋю дочкꙋ свою до гробꙋ еи пришедши ... возвал пытаючи где сховала чꙋжиs депозит, которого се сꙋсед ꙋпоминал; а ѡна емꙋ повѣдила, там и там его знаsдешъ (Бельск., 266б); т о с а м ъ т о т а м ъ – то там, то сям. если тые кгрꙋнтѡвные ... привильѧ бискꙋпове римскiе мѣли чомоужъ сѧ на иншiе, з чиненьемъ такого кгвалтоу писмам, то самъ то тамъ здобывали (Апакр., 112б); т у т ъ и т а м ъ – там i тут. ѡни его тут и тамъ шукавши и не нашедши до бронъ мѣстскихъ бѣгли (Алекс., 18б). Параўн. тамо ў 1 знач., тамока, тамото ў 1 знач., тамсне, тамто ў 1 знач. 2. Туды. то пак великыи кнѧз ꙗгаило правдоу свою въборзѣ забыл тамъ не пошолъ (Вiл., 441б); з велми далеких сторон оусточных и ѡт границь зм0483ле там пришли (Валх., 53б–54); ꙗ тамъ ездилъ не по своей воли (КСД, 67, 1510); рече авраамъ блюдисѧ да николи же оуведешъ сына моего тамъ (Скар. КБ, 41); подмо тамъ, гдѣ еси гуфъ побил (Бава, 161); прыехалъ там кн0483зь Кестути самъ и сподобаласѧ ему вельми иж была велми красна таѧ дѣвка и розумна (Рач., 315); мы гсдръ через пана гетмана литовъского маемъ ихъ послати на границы або тамъ где того потреба речи посполитоs ѡкажеть (Ст. 1588, 56); [В] той часъ повѣдано цареви Филипови, ижъ армениꙗ против ему се бурила, котораꙗ ему была поддана, зготовавши воsско, послал там алеѯандра абы воевал з ними (Алекс., 74); поставил замокъ в полꙗх над ѡзером кгоплем, и там з кракова перенеслъ столицꙋ (Хр. польск., 4); барзо ѡздобный палацъ збꙋдовавши, и дом вs немъ коштовный зготовавши, тамs Сн0483а засадилъ (Варл., 20). Параўн. тамо ў 2 знач., тамото ў 2 знач., тамто ў 2 знач.
с. 209
Тамьга гл. тамга
с. 210
Тандета наз. Месца, дзе гандлююць вырабамі дрэннай якасці. годынникъ мнѣ притрафилося на тандетѣ въ Кiевѣ купиты (Мял., 318).
с. 210
Тане прысл. Танна. если всѣхъ сегосвѣтныхъ роскошiй тане не ошацꙋемо, на Бг0483а смотрѣти и емꙋ оугодити не зможемо (Калiст, II, 272б); частокрот и словко чл0483вка вs смꙋткꙋ оувеселѧетъ. и чим могꙋчи дрꙋгъ дрꙋгꙋ тѧготꙋ носил, а закон Хсвъ исполнѧл: кꙋпꙋючи тым црство нбсное: которое завжды и досыт тане естs продажним (Мак., 8).
с. 211
Таней прысл., выш. ст. ад тане. тогды не иншимъ товаром, ено рыбою ся зато истит, не дорожей, не таней, становечи кождое сотцо иголницы по грошей шести (ИЮМ, XXXII, 272, 1577); цена житꙋ была танеs чверт по грошеs пꙗти (Барк., 152); тот хотечи кꙋпит танеs божитсꙗ, а тот хотечи продати дорожеs божитсꙗ (Зб. 261, 218); было всего досыт, так збожа живности ꙗко и скарбов, и было так танѣs збоже ꙗко елисеs повѣдал (Бельск., 126); тут в палестине танеи ихъ продают, але тамъ в дамаску дорожеи (Зб. 81, 164б); хотѧт танеs кꙋпит а дорог продат (Зб. 259, 512б); тут в палестыне танеs их продают. Але тамъ в дамаскꙋ дорожей (Зб. 752, 186б); кошики ... тут в палестыни танеs сѧ продают (Зб. 82, 213б).
с. 211
Танета наз. (?) обачилъ есми на дочце своей Дарце знакъ танѣты жоноцкое (АВК, XXI, 65, 1555).
с. 211
Танецъ наз. 1. Танец. перестало веселье срдца нашего переворотилсѧ в жалsбꙋ танець нашь (Зб. 262, 113б); егда ꙋзsрите дsщеры силомескиѧ идущиѧ изs града в танsцехъ, выскочите жъ на нихъ скоро изs виноградовъ (Скар. КС, 47); коли ꙋзрите же дочки силомскии до танца водлугъ звычаю выйдꙋть: выскочте знагла з винницъ (Бiблiя, 137); ѡбецал за бедныs и никчемныs танец полпанства (Зб. 261, 218б); дѣвки ѡ том спѣвали в танцах (Бельск., 97); бесѣды бываютъ, пѣсни вшетечныи, бѣсовскiи игриска, непристойныи танцы, и плѧсы (Калiст, II, 333); длѧ того тежъ при ѡфѣрах ихs танцы бывают, и вшетечные пѣсни, и шаленые кгвалты (Варл., 288б); Ликоствꙋю, Танецъ справꙋю (Бяр., 71); танъцовъница ... плѧсами, танцемъ пѧног кролѧ взбꙋдила до мꙋжобоsства (Зб. 259, 595б); выбегла противъ емꙋ единочка дочка егѡ, з бꙋбнами и з танцы (Хран., 183). 2. мн. Танцы. Попель вториs ... кгды пришол ку лѣтом почал се роскошеs домовых, веселꙗ, танцов, мꙋзыки розмаитои спорожневанꙗ (Хр. польск., 4); банкэт велкиs вэ дне и в ноцы з танцами чинено (Еўл., 21); Позорище подвигѡв, поприще: Загонъ, мѣсце где бываютъ вытѣчки и ширмѣрства, и збиваньесѧ игръ, албо танцевъ, и заводѡвъ (Бяр., 109–110); оуважъ теды кождый чл0483вче: ꙗкъ тѧжкаѧ кара дочеснаѧ, и вѣчнаѧ тебе чекаетъ, ежели по причастiи оудаетъсѧ до Танцовъ, пiѧнства, и инныхъ Роспꙋстъ свѣцкихъ (Зб. вып., 24). 3. Танцавальная музыка. тутъ было многое веселье, тут витези танцы играли (Бава, 172); Ижота ... почала играти горатанскии танецъ велми пекне, и длѧ того почало сѧ серцэ пану Трыщану на храброст ѡбрачати (Трыст., 102); Ликованiе: Танцованsе, танецs, котрого граютъ (Бяр., 70). 4. Баявы парадак, строй; перастройванне баявых сiл. татарове з лꙋков танцом звыклым заежчаючи безперестанкꙋ литвꙋ перепираючи (Стрыйк., 534б); заточивши танцы по килкакрот, але им стрелбою зашкодили длꙗ порꙗдного шикованꙗ ... литва зас з рꙋсю скочили зараз волочнꙗми и шаблꙗми потыкаючисꙗ чоло им перервали и танцы помешали (Там жа, 541).
с. 211
Танечница наз. Танцорка. навратисѧ навратисѧ оумиренаѧ навратисѧ навратисѧ насмотримсѧ тебе што смотрите на оумиренꙋю ꙗко въ танечницꙋ маханаимъ (Зб. 262, 85); крол ... казал вывести иѡана ст0483ого з везенꙗ а стꙗвши его даровал головꙋ ѡноs танечницы (Бельск., 195); если бы о твою головꙋ ѡ безрозꙋмный Ироде безстꙋднаѧ танечница тебе была просила, чи далъ бысь ей былъ свою головꙋ (Калiст, II, 331б). Параўн. танцовница.
с. 212
Таний прым. Танны. до того богѡве твои ценою танею и подлою часомъ великою продаютsсѧ: абовѣмъ ѡнымъ ценꙋ не бозство, але матерiѧ подаетъ (Варл., 286б–287).
с. 212
Танность наз. Мiзэрнасць, нязначнасць. Смѣренност: Подлость, танност (Бяр., 216).
с. 212
Танути дзеясл. Раставаць, тапiцца. горы ꙗко воскъ танꙋли ѡт обличьѧ гснѧ, ѡт обличsѧ гса всеи земли (Пс. XVI, 97б–98).
с. 212
Танцевати гл. танцовати
с. 212
Танцованье наз. Дзеянне па дзеясл. танцовати. ликованiе – танцованье (Зiз., 40); панею прозбы оучинилъ Иродъ оученицꙋ шатанsскꙋю, и длѧ малого танцованѧ полкролевства своего еи ѡтдалs (Калiст, II, 331б); Ликоствованiе: Танцованsе, или танца справованье (Бяр., 70).
с. 212
Танцовати, танцевати дзеясл. Танцаваць. иныи поимали собѣ девице в силоме граде егда танsцеваху (Скар. КС, 46); сыновѣ вениѧминовы ... колико было их толико собѣ ꙋхватиху жен егда танsцеваху (Там жа, 47б); дружненна почала у гусли играти велми пекне, а ее два сына танцовали (Бава, 170); не был ни старъ ни молодъ, хто бы не игралъ а не танцовалъ и не веселилъ (Трыст., 126); персове мают такиs ѡбычаs, иж до свои божницы без брони и ѡружꙗ входили, коли костантина назавтрее всего ꙗк барана звꙗзали. и ѡколо ѡферовника без ѡрꙋжьꙗ танцоват пачали (Бельск., 260б); присмотрѣтежъсѧ вшетеченства нечистотѣ, кролевна танцꙋетъ: и имъ наѡздобнѣй танцовала, тымъ на горшее свое злое, на встыдъ ... танцовала (Калiст, II, 331); теж i ѡнъ играючы танцовал i ей ѡхоты додавалъ (Зб. 107, 164б); почали сѧ всѣ веселити, танцовати и скакати (Зб. 259, 463).
с. 213
Танцовница наз. Тое, што i танечница. были на беседе невѣсты цорка танъцовъница, матка еи пилновала (Зб. 259, 595б).
с. 213
Танцуючий дзеепрым. у знач. наз. Той, хто танцуе. жиючи межи свецкими не видил никгды танцꙋючих (Зб. 261, 143).
с. 213
Танший прым., выш. ст. ад таний. поборъ отъ суконъ люнскихъ и инъшихъ таншихъ абы не шолъ (КПД, 474, 1568); реч таншꙋю дают за дорожшꙋю (Бельск., 39б); речъ таншꙋю дают люди за дорожъшꙋю (Пралог, 661б); реч таншꙋю дают люди за дорожшꙋю (Жыц. св., 11б). // перан. Почалъ ѡ досконалsшомъ животѣ мыслит. Танsшиs имъ далеs тым болsшеs свѣтъ ꙋ него был з своими всими Присмаки (Пралог, 591б).
с. 213
Тараканъ наз. Таракан. Протестацыя его милости ... о якiесь чары презъ данье зъ дому его таракановъ пани Чеславской (АСД, I, 323, 1640).
с. 213
Тарановый прым. ад таранъ. бꙋнтовники пришлои ночи з рицерством ... наклали ѡгнꙗ на дощки, ѡныи, так иж пришолъ до ног тарановых, а коли спали римꙗне подгорѣли кола и ноги таранови (Бельск., 230б).
с. 213
Тарантоватый прым. Белай масцi з чорнымi крапiнамi (пра каня). валашецъ гнедый тарантоватый, два валашцы сивые старые и хромые (АВК, XXII, 156, 1565); показала реестръ, на которомъ было написано шацунъкомъ павъ шесть по тры копы грошей, а щая тисавая, таранътоватая шесть рублевъ грошей (АВК, XXVI, 208, 1582).
с. 213
Таранъ наз. Таран (прылада, якой разбiвалi крапасныя сцены). били на муръ тараны а желѣзными приправами роскидали (Алекс., 11); ижъ бы хто хотѣл вѣдат што то был за таран которым перед тым мꙋри крꙋшили: послꙋхаs, напервеs возмꙋт ѡднꙋ колодꙋ долгꙋю и грꙋбꙋю а взложат на верхъ еи великꙋю и моцнꙋю и рогатꙋю желѣзнꙋю прилбицꙋ накшталт барана з наsлѣпшог а моцнѣsшог желѣза, а таꙗ прилбица так много важити мает ꙗко половица всег ѡног дерева: а бꙋде заходит аж до половицы колоды, а вкопают в землю противко мꙋрови двѣ великие грꙋбие и долгие дерева, на подобенство жеглꙗрског маштꙋ, межи которыми завѣсꙗт ѡнꙋю колодꙋ (которꙋю зовем тараном) на линах моцных, которых робꙗт с конопел добрых а з желѣзног дротꙋ. так иж бꙋде высит межи двоsга дерева неподалеко мꙋрꙋ, жебы добре досꙗгло коли жолнере бꙋдꙋт ним бити, а на дрꙋгом концꙋ тог барана колца великие желѣзные гвоздми желѣзными моцно прибиты за которые колца лины с конопел добрых дротом желѣзным переплетеныи ꙋвꙗзано моцно, а кгды мают тым бараном до мꙋрꙋ штꙋрмовати а мꙋр розбивати, теды моцно колодꙋ ѡнꙋю розведши припꙋщают ю до мꙋрꙋ, аж ꙋвꙗзнꙋт роги еи в мꙋр, потом вѣшают ꙋ ѡных желѣзных колец тꙗжкие речы а жолнѣре теж дꙋжо тꙗгнꙋт трꙋсꙗчи кꙋ земли, и так за ѡною вагою а трꙋсѣнемъ мꙋр слабѣет, и камѣне се крꙋшит, так иж ꙋпасти мꙋсит (Бельск., 218–218б); нѣмцы ꙋсилне и ꙋпорне на ѡбланки дралисꙗ, частю по драбинах частю дирами таранами выбитыми (Стрыйк., 533б); камениs рꙋцанꙗ тарановъ битꙗ ѡгневъ розност видзꙗна была (Зб. 259, 582).
с. 214
Тарарушка наз. Бразгулька. за што заразъ отъ Рымлянъ въ замку честованы, и яко медвѣди музыкою скоморошскою тарарушками утѣшаны, але раднѣй, посмѣваны были (АЗР, IV, 146, 1596).
с. 214
Тарасъ наз. 1. Падкатны зруб, якi прымяняўся пры асадзе горада. тарасы, оные передъ собою катячи, перекопъ деревомъ наполнили (АЗР, III, 142, 1568). 2. Турма, цямнiца. Стражба: ... оборона, помочъ, ѳꙋкѵд, зновꙋ вѧзене, тарасъ (Бяр., 156); Ꙋзылище: Вѧзене, веселаѧ издебка, кꙋлик, тарас, тꙋрма (Там жа, 178).
с. 214
Таргатисе дзеясл. Тое, што i торгатися ў 2 знач. панъ Матфей Берницкiй ... внесъ на мене протестацiю свою, якобымъ ... я на него въ дому своимъ словы таргатисе ... мѣлъ (АВК, VI, 126, 1612).
с. 214
Таргнути дзеясл. Тое, што i торгнути ў 3 знач. если бы мистръ и товарышъ молодшiй на старшого зъ насъ, зъ цеху, таргнулъ, словы неучтивыми лаелъ и соромотилъ, таковый маетъ дати до скрынки братское две гривны (ИЮМ, VIII, 440, 1632).
с. 215
Тарговати гл. торговати
с. 215
Тарговище гл. торговище
с. 215
Тарелка наз. Тое, што i талерка. у клети нашли ... мис цинованых десет, тарелок цынованых десет, мис меденых две (ИЮМ, XXXII, 214, 1578); зоставил был ... Дашко ... тарелок пят цыновых (АВК, ХХХIХ, 327, 1579); ложокъ серебряныхъ, въ пуздрю, коштовали таляровъ тридцать, цыну, камени чотыри, то естъ мисъ и тарелокъ (ИЮМ, VIII, 208, 1593); было у меня у дворѣ зостало платя ... и блюдъ белыхъ и тарелок и таваровъ (АВК, XXXIV, 92, 1656).
с. 215
Тарель I наз. Тое, што i талеръ I. ковши серебреные у осмнадцать гривенъ серебра, а три тарели серебреныхъ позолочиваныхъ (АЗР, II, 3, 1506); з ызбы выкинули: перынки двои ... мисъ белыхъ д0483, тарелей ѳ0483 (АВК, XXI, 194, 1557); Ласкосръдый: ... ласый, который так на лакоты здалsсѧ, же и палцѣ ѡблизꙋетs и тарелѣ (Бяр., 70).
с. 215
Тарель II наз. Тое, што i таляръ. она ... проч утекла, забравши речей моих немало ... напервей властных гршей узела тарелей пятдесят, а монеты десет коп гршей (АВК, XXXIX, 513, 1579).
с. 215
Тарентинъ наз. Прадстаўнiк семiцкай народнасцi. тоs в том часѣ ѡт сына бенкарта ѡтрꙋен в сикилѣи, которого был над тарентины старостою ꙋчинил (Бельск., 399б).
с. 215
Тарка наз. Тарка. тарку купили въ дорогу (ИЮМ, I, 221, 1682). с. 215
Тармосити дзеясл. Тармасiць. знову велелъ де его кгвалтомъ з кляштора, шарпаючы, тармосечы, взяти (АВК, ХХ, 199, 1602). Параўн. тормосити.
с. 215
Тармоситисе дзеясл., зв. ад тармосити. сто осмьдесятъ копъ грошей литовскихъ, с полосы нетъ ведома хто, кгды се тармосили, вынялъ (АВК, ХХ, 196, 1602).
с. 215
Тарнъ наз. Тое, што i тернъ. Первеи нижли терние ваше выростет в тарны або в дерево терновое люб глоговое (Выкл., 127б).
с. 215
Тарсианинъ наз. Тое, што i тарсъ. ѡсобне тарсiане и цилицiане почали ихъ наследовати (Валх., 56); герод тым тарсiаном виноу ис зависти оуложил (Там жа).
с. 215
Тарсишъ наз. Тое, што i тарсъ. тарсише iозефъ зовет киликами (Выкл., 10).
с. 216
Тарсъ наз. Прадстаўнiк семiцкай народнасцi. был теж тарсꙋсъ, ѡт которог тарсы (Бельск., 11). Параўн. тарсианинъ, тарсишъ.
с. 216
Тартаръ наз. Тартар. Тартаръ: ... скрежет зꙋбный, нарицаемый Тартаръ, егож и сам сатана трепещет (Бяр., 315–316).
с. 216
Тартисе дзеясл. Цягнуцца. Немало се то то так тарло (Еўл., 27). с. 216
Тартица, тарцица, тарчица, тарчыца, тертица, терцица, торчица наз. Дошка. в дворе дей взято две копе тарцицъ (АВК, ХХI, 251, 1556–1557); Ганусъ ... въ пусчи его милости господарской Ковенской на господаря его милость семь лѣтъ ванчосъ, попелъ и тартицы сосновые, ажъ и до сего часу роби (РПП, 44, 1559); тотъ дей домъ мелъ въ собе верховъ шесть, щиты тартицами забияными (АВК, XVIII, 44, 1582); тамъ на том кгрунте дерева великого соснового на тартицы и на кремы годного, сосон сорок порубали (АВК, ХХХ, 335, 1607); другий плотъ тартицъ дубовыхъ, который еще з лесу не вовожоный, тые долъги мои поплатити ихъ мостямъ маеть (ИЮМ, XXIV, 232, 1635); купили тертицъ лз0483 одъ п. п. братства молодшего (ИЮМ, I, 66, 1679); Астапу за одысканье терцицъ асм. зі0483 (Там жа); за роботу Семену столяру шаф. д0483 и зъ тарцицами, золот. шеснадцать (ИЮМ, I, 142, 1681); гвозди купили четыре великихъ до ратуша, прибить торчицы, осмак. дванадцать (ИЮМ, III, 107, 1685); торчицъ купили зъ села Церковища возы два, до гребеня на окны; на одномъ возу тарчицъ тринадцать (Там жа, 162); за гвозде совитое заплатили за копу, которое купили до лапеня мосту тарчицами въ браму шкловскую, бо былъ попсовался (ИЮМ, ХII, 82, 1698); купили тарчыцъ двадцать на мостъ у избе, ведле лазни меской стоячой (ИЮМ, XIII, 49, 1699).
с. 216
Тартичникъ наз. Пiльшчык. будучы дей дойлидомъ и копачом и тартичникомъ пана моего в корчъме ... подданые его милости ... тых дей роботниковъ пана безвинне побили и поранили (АВК, XXXVI, 121, 1582).
с. 216
Тартичный, тартычный, тарчичный, тарчычный прым. ад тартица. отвозили ... бервенья тежъ иструбъного осмдесятъ и колодины тартичное о сорокъ (АВК, XXI, 372, 1558); которие были позваны на копу у выйменьи Говеновичахъ о спаленье млына тартичного (АВК, ХХII, 126, 1559); млын пана моего тартычный у Говейновичахъ спаленъ (АВК, XVIII, 7, 1560); тежъ зналсе передо мною вознымъ, ижъ и млынъ ... тартичный спалилъ ис суботы на неделю свечками серчеными и с порохомъ ручничнымъ (АВК, ХХII, 125, 1560); пила тартична съ пилкою, коштовала грошей семьдесятъ два (АВК, VIII, 485, 1599); въ свирнѣхъ ... пила тарчичная; крижи злотистые на каплицы два (АВК, VIII, 557, 1603); речы мои рухомые ... пилъ таръчычъныхъ тры, до ванъчосу тежъ тры, секиръ деветь (ИЮМ, XXIV, 230, 1635).
с. 216
Тархонь наз. Тархун. сложенiе ѡного. тархонь золотникъ, парамион ползолотника коумсоу четверть золотника (Арыст., 215).
с. 217
Тарца гл. тарча
с. 217
Тарцица гл. тартица
с. 217
Тарча, тарца наз. Шчыт. кто ... тарчоу албо щит свои на ѡномъ дереве моцне и кгвалтовне а тамото завесить, томоу королю албо людоу албо паноу сто и двадцеть и пѧт земль ѡт индiе аж до ехиѡпие безъ оусѧкого ѡтмовленiа на все и на всех речах послоушни боудоут (Валх., 89б); абы ставили ... одного пахолка и конь одинъ, а збройно съ тарцами и з древы (КПД, 317, 1503); потроклюс ... тарчу ктору сѧ был гекторъ защитил мужне пробол (Троя, 39б); гэрбъ ꙗкъ на тарчы так на хоругвѧх носил ѡрла, коруну на голове маючую (Атыла, 180); дежа маку, мачуга дереновая, збанки турецкие тры, тарчый пять, масла пудов пять, сыров педдесят, мяса полти пять (АВК, XXXVI, 58, 1582); послали его были до пущы князей Пузыновъ для роботы тарчы дерева (АВК, ХХ, 76, 1592); амасиꙗ ... нашол т0483 тисꙗчиs выбраных которыи могли выsти на воsну и держать копъе и тарчу (Бiблiя, 485); дал знакъ поднесши тарчꙋ тылным людем (Бельск., 68б); щит албо гербъ з тарчею на памꙗт потомнꙋю завѣсил (Стрыйк., 439б); алеѯандер ... поступовал против василискови заставлꙗючисе тарчею такъ иж ани головы ани ногъ ани жаднои стороны з боков не было видѣт (Алекс., 37); Щитъ: тарча, повѣза ... роделка, пꙋклѣръ, ѡбразнѣ, заслона (Бяр., 207); поличилъ ѡт дватцатаго рокꙋ вышей, и нашол т0483 выбраныхъ, которыи могли выйти на войнꙋ и держат копье и тарчꙋ (Хран., 334); ꙗкъ таръчею ѡд тыхъ стрѣлъ вѣрою сѧ ст0483ою закладал (Зб. 82, 325). // перан. правда твоѧ ст0483аѧ тарчею насъ нехай закладаетъ (Сматр., 53); так кирисом справедливости, шишакомs збавенsѧ тарчею вѣри, и мечемъ дх0483а оузброена, оучитъсѧ воевати зs непрiѧтелми своими (Мак., 216). Параўн. тарчъ у 1 знач.
с. 217
Тарчица гл. тартица
с. 218
Тарчичный гл. тартичный
с. 218
Тарчникъ наз. Шчытаноша. жниво бы его голодница переѣлъ и к тарsчникѡм взѧли бы его и пожралиб жадници добытѡк ихъ (Зб. 262, 13б–14); мѣлъ асса в воsску своем ... тарчников и стрелцов по двакрот сто тисꙗчиs (Бiблiя, 432); третѧѧ часть оу брамы котораѧ сꙋть за мешканемъ тарчниковъ, и бꙋдете стеречь сторожꙋ домꙋ гсднего ѡколо цр0483ѧ (Хран., 331б).
с. 218
Тарчъ, тарчь наз. 1. Тое, што i тарча. троꙗнове ... на тарчь або на щит ег възложивъши ... до троии его послали (Троя, 23б); Васько Мизкгиръ з дочкою ... взяли ... узду, пугу, тарчъ (АВК, ХХII, 53, 1555–1565); абы шляхтичъ кождый ку службе военной мелъ конь ... и зброю, тарчъ, древо (КПД, 320, 1563); мѣлъ асса в воsску своем носꙗчих тарчъ и древца зъ юды трикрот сто тисꙗчиs (Бiблiя, 432); алеѯандеръ ... взꙗл широкую волочню и тарчъ почал валчит з смоки и ꙋжъми (Алекс., 27б); сталосе в покою мѣстце его ... там поламли моцности луков, тарчъ, мечъ и воsну (Пс. XVII, 60–60б); мѣлъ Асса въ войскꙋ своемъ носѧчих тарчь, и древба зs Iꙋды трикротъ сто тысѧчей (Хран., 307). // перан. Панцеръ справедливости, прилбицꙋ збавеньѧ, тарчъ вѣры, и мечъ дх0483а (Мак., 212). 2. // перан. Абарона. крол венкгерскиs соломан тарчем своих ѡстатка рицеров ѡбороненыs и защичоныs ледве с погромꙋ ꙋтеклъ (Стрыйк., 467).
с. 218
Тарчыца гл. тартица
с. 218
Тарчычный гл. тартичный
с. 218
Тарчь гл. тарчъ
с. 218
Тарыфъ наз. Тарыф. за картою п. войта, отобрали одъ п. дозорцовъ, на заплаценне его милости пп. Баратынскому, полковнику Оршанскому, за умнейшенне дымовъ в тарыфе (ИЮМ, XIX, 14, 1711).
с. 218
Тасанский прым. Тасанскi. нащаслившым бꙋдꙋчи выбилсꙗ наsпервеs з моцы и голдꙋ татарског, тасанскоs ѡрдѣ (Стрыйк., 431б).
с. 218
Тасвей наз. Прадстаўнiк старажытнай паўднёваазiяцкай народнасцi. сут люди и цареве котории замкнꙋлъ алеѯандеръ великиs в сторонах всходꙋ слнца и в сторонах полночных, то есть гогъ и магог ... кинотефалиs, каривеи, тасвеи, филосонити, анꙋфаги, аркеней и салтереs (Алекс., 42).
с. 218
Тасемка, тесемка наз. Тасемка. тесемка золотая (АВК, VI, 119, 1625); тасемъку до ладовъницы заплатили осмаковъ пятнадцать (ИЮМ, IV, 139, 1686).
с. 219
Тасма гл. тасьма
с. 219
Тасованье наз. Апрацоўванне вырабаў з жалеза. ковалю за тасоване прутовъ осми и два новыхъ зъ его железа до печи въ каменицы, за все заплатили (ИЮМ, IV, 178, 1686); за тасоване штабовъ двохъ и загвоздовъ десяти заплатили ковалю Гарновъскому осм. петнадцать (ИЮМ, VII, 235, 1690).
с. 219
Тастаментъ гл. тестаментъ
с. 219
Тастамэнтъ гл. тестаментъ
с. 219
Тастоментъ гл. тестаментъ
с. 219
Тасьма, тасма, тесма, тесьма, тясма, тясьма наз. 1. Тасьма. взялъ изъ скрыни тое две литры шолку черчатого, а тесма шолъку зеленого (КСД, 741, 1511); килимъ и веленъсъ, поношоные, пас, тасма едвабна (ИЮМ, ХХVI, 125, 1641); тот цыган вышей менованый забрал ... ронъдик на тасме едъвабной серебраный (АВК, XXXVI, 311, 1663); до того жъ сукна купили потребы съ тясьмою (ИЮМ, I, 41, 1679); за ладовницу постарого злотомъ гафтованую зъ тасьмою едвабною пану Онисиму Тимковичу золот. три (ИЮМ, I, 139, 1681); тясьму пану райцы Матизкому купили, бо его зепсовали въ Яворове полталера дали (ИЮМ, I, 306, 1682); шнурокь до тясмы и кгузикъ осм. пятнадцать (ИЮМ, V, 19, 1688); лядовъница гафтована, съ тасьмою, новая одна (ИЮМ, VI, 143, 1689). 2. Паласа другой масцi на шэрсцi жывёлiны. въ томъ возе конь шерстью мышастый, тесьма чорная черезъ хребетъ (АВК, XVIII, 348, 1646).
с. 219
Тата, тато наз. 1. Тата. Папа: Тато, отец (Бяр., 301); Авва: ѡтче, татꙋ (Бяр., 222); ѡное дитꙗ за ним бѣгало, и волало: тата, тата, коли чого потребовало (Зб. 752, 546). 2. Першасвятар, галава рымска-каталiцкай царквы. Папа: Попъ, тато, папѣжs, зацный отецъ (Бяр., 101).
с. 219
Татаринъ, татарынъ, тотаринъ наз. Татарын. аже поидуть та(та)рове на львовьскую землю, тогда руси на львовьцѣ не помагати. аже поидуть та(та)рове на лѧхы, тогда руси неволѧ поити и с татары (АЗР, I, 1, пасля 1340); татарину Мамътеку ушатецъ меду съ ключа Новгородъского (КЗ, 207, 1441–1480); воевали Тотаровѣ и да иж и до Великаго Лоуцка. и много зла сотвориша. Литовьскои земли. и ѡтиде оу свою землю (Увар., 97); тэж ꙋставуем естли бы которыs жидъ або татарин которогколве стану хрестьꙗнина купил або закупил ѡт того часу приказуемъ воеводамъ старостамъ державцам абы того сѧ доведывали (Ст. 1529–Ф, 141); оудыж ноутрении оу татаръ и францꙋсовъ, и оу прꙋсовъ горѧче (Арыст., 189); наймитъ тотарина господарьского Городенского князя Ахмета Айдаревича, именемъ Стась Сопотко, жаловалъ и оповедалъ (АВК, XXI, 22, 1555); московского кн0483зѧ не было ꙋ смоленскоs земли, ходил к мꙋромлю с тотары битисѧ (Патр. П, 135); Витовтъ кнꙗжа литовское собравшы людъ великии пошол на татары (Царств., 75б); наꙋкꙋ и иншые кожды может з ласки божеs, и жыд и татарын (Зб. 261, 161б); самь кн0483зь ... по всей руской земли послал гонцовь зь своими грамотами, жебы всѣ готовы пришли до Коломны ... на войну з Мамаемь и з татарами (Мам., 173); послал татарина своего з листы до дꙋбна (Хр. польск., 24б); церковъ таꙗ зпочатку ... збꙋдована была православных селꙗн радою, за ѡказанемъ сꙗ на дереви ѡбразꙋ пречстои бдци в крестным знаку: по спаленю ѡное ѡд татаровъ, зновꙋ за ѡказанемъ сꙗ вs ѡгнистыхъ поломенꙗхъ (Дыяр., 149); малевали ... татарове перꙋнъ, римълꙗне ѡрлы (Зб. 259, 566б); еще тому жъ татаринови купили боты (ИЮМ, VIII, 144, 1691); за справоване коней и за заволоки татарыну дали золот. и осм. пятнадцать (ИЮМ, XI, 161, 1697).
с. 219
Татарка, тотарка наз. Татарка. тая татарка поведила, ижъ дей я ни о чомъ о томъ не ведаю (АВК, XVII, 352, 1541); тотарки о соромоту (АВК, XXI, 12, 1555); Хавъка татарка того жъ пна ... з робами своими ему дей руки кийми перебила (АВК, XXXI, 149, 1593); найпервей пан Адам Княновъский покладал лист купъчый на вечъност у татар и татарки повету Троцкого (АВК, ХХХ, 343, 1602); иж тот дей Яхса а Буткевич продал две нивки на вечност ... за две копе гршей татарце повету Троцког кнегини Фатме Васковне Махметевой Алымовича (АВК, ХХХ, 439, 1612); постановившисе очевисто кнегини Кгулла Охметiовна Исофовая Смольска, татарка, покладала до актъ книгъ кгродскихъ Виленскихъ тестаментъ (АВК, VIII, 519, 1664).
с. 220
Татарский, татарьский прым. Татарскi. да оу томъ месте оу костеле татарьском есть дерево соухое ѡ котором многiе речи поведают на всем свете (Валх., 89–89б); писаръ Татарскiй Темирчинъ сынъ князь Абрагимъ, отъ брата нашого въ посолствѣ прiѣздили (АЗР, II, 5, 1506–1507); ещо маршалъки наши Татарскии и князи вланы передъ нами поведили: ижъ предкове тыхъ слугъ вышеs писаныхъ и ѡни сами завжды, посполь з-ыншими Татары Молодечинскими, подъ ихъ стягомъ на службе нашоs бывають (КСД, 905, 1516); позбиравшы трупы свое ... ѡбычаемъ татарскимъ погребли их подле дороги (Атыла, 176); тотъ царъ на лѣто собравшысѧ з многими силами своими и ѡръдами Татарскими и пошолъ на Рускую землю (Рач., 302); вед же тые подданые татарские которые здавна на именꙗхъ седꙗть тые за ѡтчичы и ꙋ нихъ ꙗко ꙋ иншихъ ѡбывателовъ великого кнꙗзства розꙋмены быти мають (Ст. 1588, 493); тотъ ровъ отъ поля по реку Велью, и указуетъ простымъ трыбомъ ку божницы татарской (АВК, ХХ, 92, 1593); pomoże Boh welikomu kniaziu Ryngoltu, iż kniaźej Ruskich, y wsiu siłu ich, y ordu Tatarskuiu na hołowu poraził (Бых., 481); Витовтъ ... жонъ татарских дѣтеи множество многѡ з собою побралъ (Царств., 75б); потом против кролевоs татарскоs тꙗгнул, которꙋю звано темирис (Бельск., 158); там вси три кн0483жата з татарскою ѡрдою тꙗгнꙋли з великими рꙋскими воsсками в новгородские держави над немном лежачие (Стрыйк., 523б); Скѵѳскiй: Татарскiй, скѵѳскiй (Бяр., 310).
с. 221
Татарчаный прым. ◊ К р у п ы т а т а р ч а н ы и – грэцкiя крупы. крупъ солянка татарчаныхъ подъ стрыхъ – за 40 гр[ошей] полскихъ (КПД, 786, 1564).
с. 221
Татарщина, татарщына наз. 1. Татарская асада. тотъ Миколаець мой есть невольный, а маю въ себѣ матку его и брата и сестрꙋ; а ѡнъ въ Татарщинꙋ первꙋю втекъ ѡт мѣне зашкодивши (КСД, 121, 1514). 2. Падатак, якi плацiлi татарам. отпустили есмо татарщыну грошей 15 (РПП, 330, 1492).
с. 221
Татарынъ гл. татаринъ
с. 221
Татарьский гл. татарский
с. 221
Татба гл. татьба
с. 222
Татива гл. тетива
с. 222
Татиный прым. ад тать. коли выдадуть жону, а любо дѣти татиныи, а у колцѣ судьи скажють, а потомъ возмогутъ ли ся выкупити, а любо осподарь ихъ оусхочетъ выкупити: и они могуть ся выкупити (АЗР, I, 81, 1468); Тимиреи, писарю Татарскому, у Стравиникохъ земля татиная Тюдева, а тотъ дей тать за тат[ь]бу узятъ и зъ жоною и з детьми (КЗ, 35, 1475); чого лицомъ не доищуться которое татьбы, ино истъцу съ татиного дому жоною его и дет[ь]ми заплатити его гибель (КЗ, 847, 1503); такожъ и въ татиное беремя намъ не вступатися (АЗР, I, 360, 1505); ино исцу съ татиного дому жоною его и детми заплатити его гибель а въ томъ волни, а не будетъ в татя чымъ платити татбы, ино его исцу выдати и где его восхощетъ, тамъ его денетъ (ИЮМ, II, 234, 1634).
с. 222
Тать наз. Злодзей. межы собою будучы въ любви, за холопа, за робу, за должника, за поручника, за смерда, за татя и за розбойника не стояти, ни мнѣ ни вамъ, а выдати по исправѣ (АЗР, I, 51, 1440); дн0483ь бо ꙗко свѣт приходит а нощь какъ тать (Чэцця, 276б); кто с татемъ товаришить сеи ненавидить души своеи (Скар. ПС, 44б); хто двизает зраком чисто своим, се ест ѳалчивыи. и хитрыи тать (Арыст., 176); естли бы кто татѧ вsламывающагосѧ в дом его в ночи оубилъ, не виненs крови его (Будны, 78б); мы видали, што тать за татѧ вступаетсѧ (Трыст., 116); станетъ ли ся въ которого Полочанина татьба а доищутъ ли се татьбы, ино господарю оддати, а чого не достанетъ, ино татя выдати (АВК, ХIII, 67, 1593); а не будетъ в татя чымъ платити татбы, ино его исцу выдати и где его восхощетъ, тамъ его денетъ (ИЮМ, II, 234, 1634); сокровищꙋйте сокровище на нб0483си. идѣже ни червь ни тлѧ тлитъ, ни татiе подкопывают ни крадꙋт (Ст. бр., 15); рекъ гсдь своим ꙋчеником, хто не входит дверми, тат естъ и разбоsник (Зб. 255, 69); часъ вже бо смерти идет ꙗко тат (Зб. 752, 42); велѣлъ дарiй ... листы до ѡколичныхs царствъ розослати ... рекꙋчи, не предавайтесꙗ татеви и разбоикови Алеѯандрꙋ филиповꙋ сынꙋ бо маю поити на его с ꙋсеею силою перскою (Алекс. 1697, 24б–25).
с. 222
Татьба, татба, тятьба наз. 1. Крадзеж. о той дорозе монасътыру великая кривъда и татьба деетьсе (АВК, XI, 3, 1398); перед ними перед воеводами ... не надобе имъ никоторых речей ни великих ни малых татьбы роскрывавленья нападок (СДГВ, 5, 1432); который впервое украдеть, а дотоль будеть не крадывалъ: ино за первую татбу виною его казнити (АЗР, I, 82, 1468); почал ... ходити. и на нечистаꙗ дѣла. на татбы (Чэцця, 44б); тежъ естли на берегу на рѣцѣ которая ся кому татьба станетъ въ чомъ, какъ бы отъ берега палицею докинути; тогды таковую татьбу побережную маетъ судити осмникъ воеводинъ (АЗР, I, 194, 1499); тымs же обычаемъ и нынѣ единый кажsныи человекъ имеѧ розумъ познаеть, иже непослушание: ꙋбииство: прелюбыдеание: ненависть: татsба, несправедливость (Скар. ДЗ, 2); понеже татsбою взѧша мѧ изs земли Евреикое [!] (Скар. КБ, 73б); родитсѧ моужескии пол варовить боудет ... ѡт татбы погыбнеть (Неба, 85); Лакомства вѣтвsе. Скꙋпость, незмилованiе, татба, драпѣжство, симонiѧ, лихва, здрада, ѡшꙋкане, даремнаѧ клѧтва, кривоприсѧганiе, неспокойность, кламство (Навука, 55). 2. Пакража. чого лицомъ не доищуться которое тятьбы, ино истъцу съ татиного дому жоною его и дет[ь]ми заплатити его гибель (КЗ, 847, 1503); тежъ хто што у кого вкрадетъ, а доищуться тоѣ татьбы, а татьба будетъ велика, не възможетъ того заплатити; ино татя на висѣлицу (АЗР, II, 34, 1507); доспѣеться въ которого Полочанина татьба, а доищуть ли ся татьбы, ино господару отдати (АЗР, II, 88, 1511); естъли знаидетсѧ вs него татsба жива волъ оселs или овца толико двое да навратить (Скар. КВ, 40б); станетъ ли въ которого Полочанина татьба, а доищут ли ся татьбы, ино господарю отдати, а чого не достанетъ, ино татя выдати (АЗР, III, 16, 1547); а станетси въ которого видблянина татба, а дойщутся татбы лицомъ, ино видблянину вся татба лицомъ вернути, а чого лицомъ не дойщутся которое татбы, ино исцу съ татиного дому жоною его и детми заплатити его гибель (ИЮМ, II, 234, 1634). 3. Кошт украдзенага. Не имели бы чимъ заплатити татsбы самъ да проданъ будеть (Скар. КВ, 40б); а не будетъ в татя чымъ платити татбы, ино его исцу выдати и где его восхощетъ, тамъ его денетъ (ИЮМ, II, 234, 1634).
с. 222
Тафта наз. Тафта. былъ безвинно пограбилъ въ него сто рублевъ денегъ Тѳерскихъ а пят[ь]десятъ золотыхъ Вгорскихъ а двѣсте локоть таѳты (КЗ, 672, 1497); мають продавати сукна поставомъ, китайки тафты кускомъ, шолки литрою (АЗР, II, 91, 1511); Моисеи ... облечѣ и в ризу тафsты синое (Скар. КЛ, 16б–17); приходила до мене пани Немила Бѣлчина оповѣдаючи, ижъ ей заставилъ звонникъ Олексей поесъ на тафтѣ зеленой золотомъ шитъ (АВК, XVII, 2, 1539); маютъ продавати сукна поставом китаики тафъты кесеком шолки литрою (СДГМ, 19–20, 1562); тафты локоть для окрытя соболей и чирвоныхъ золотыхъ дано три (ИЮМ, I, 248, 1682).
с. 223
Тафтуй наз. Калчан. шабъли козацкие две, тафътуевъ тежъ козацкихъ два, ольстра до пулъгаковъ двое (АВК, ХХ, 245, 1615).
с. 224
Тафтяный прым. ад тафта. занавѣсъ тафтяный въ Святоѣ Троици, а другiй въ Святоѣ Пречистоѣ (АЗР, I, 137, 1494); ризы двои, одны камчатыи, а другiи тафтяныи, стихарь тафтяный (Там жа).
с. 224
Тахеръ, тахръ наз. Тузiн. продавати мають ... сѣкиры, ножы и иншые рѣчи таковскiе тахромъ або въ тузинъ (АЗР, I, 180, 1498); тыи купци чужии под тою мерою будуть куповати ... теж секири, ножи и иншии такии рѣчи тахром, або в тузине (ПГ, III, 59, 1509); купци чужiи подъ тою мѣрою будуть куповати ... сѣкиры, ножи и иншiи такiи рѣчи тахромъ або въ тузинъ (АЗР, II, 77, 1510); продавати ... сокиры, ножи и иншiе речи таковскiе тахромъ, або въ тузанъ (АЮЗР, I, 136, 1552); стоечи з нимъ посполу в одной коморе и за однымъ ключомъ, згинуло семъ тахеров белки (АВК, ХХХIХ, 138, 1578); с коморы его украдено гршей коп полторы ... тахер ножов угорских, гребло одно (АВК, ХХХIХ, 528, 1579); ножовъ Угорскихъ среднихъ и меншихъ тахеровъ 20 за копъ 4 (АСД, III, 299, 1583).
с. 224
Тачатися дзеясл. Хiстацца. што кровъ ꙋ него з носа идеть то ѡнъ самъ тачаючысꙗ пьꙗнъ ѡ мꙋр ... ѡ дверы и самъ сꙗ збилъ (КВЗС, 74, 1538).
с. 224
Тачка наз. Тачка. змовили грабарей зъ тачками и зъ заступами чоловекъ аі0483, на день по асм. иі0483 (ИЮМ, I, 62, 1679); тринадцать человекъ, которыи возили песокъ тачками, по шести тачакъ за асмакъ, золотыхъ девять и асмак. двадцать (ИЮМ, II, 214, 1684); тачокъ купили пятеро до валу (ИЮМ, III, 157, 1685); за направу тачокъ трехъ ковалю заплатили осмаковъ осемъ (ИЮМ, IV, 152, 1686); того дня зачали робить валъ, поденщиковъ робило зъ тачками человековъ пятнадцать (ИЮМ, VIII, 160, 1691); купили тачокъ двое (ИЮМ, ХIII, 74, 1699).
с. 224
Ташка наз. Перакiдная сумка. Чпагъ: ... шабелтас, висага, ташка, капса, тлꙋмокъ, вацокъ (Бяр., 204); купили табенки и ташъки до кулбаки (ИЮМ, XI, 71, 1697).
с. 225
Ташъ наз. Будка, палатка. селенiе – ташъ, намет, кꙋчъка, мешканье (Зiз., 65); Селенiе: Село, мешкане, помешканье, ташъ, намѣтъ, кꙋчка, прибыток (Бяр., 145).
с. 225
Таючий дзеепрым. у знач. наз. Той, хто знясiльваецца. Нищiй абовѣмъ и оубогiй: и голодомъ таючiй, за оутрапенsемъ оубозства, ничогѡ не можетъ набыти (Мак., 189).
с. 225
Таяти дзеясл. 1. Тапiцца, плавiцца, раставаць. хочбы бѣси такъ сильными были, ꙗкъ гѡры непорꙋшныи: згораютъ ѡд мл0483твы, ꙗкъ воскъ ѡд огнѧ таетs (Мак., 338–339). 2. Знясiльвацца. алчꙋ: ... гладомъ таю, естемs голодныи, ѣсти жадаю (Бяр., 1); Истаеваю: таю, топнѣю, нищаю, гинꙋ, дрꙋчꙋ (Там жа, 60–61).
с. 225
Таячий дзеепрым. Тое, што i таячийся. разs сꙗ трафило, же застал каина в густом лѣсе в кꙋстѣ таꙗчого, которого ламех, напомненыи ѡт проводника своего, мнѣмаючи же звѣрь ꙗкии, стрѣлою пробил (Выкл., 7).
с. 225
Таячийся дзеепрым. ад таитися ў 2 знач. перsше ꙗвны были геретикѡве, а тепер их полsна цр0483квъ таѧчихсѧ (Каз. Кiр., 100б); разъ сꙗ трафило, же застал каина в густом лѣсе в глодꙋ таꙗчогосꙗ, коториs ламех напомненыs ѡт проводника своего мнимаючи же звѣръ ꙗкиs стрелою пробил (Бiблiя, 22); презs чл0483ченство хсво поиманъ естъ ѡный велѡрибъ страшный Левиаѳанъ то ест шатанъ длꙗ таꙗчогосꙗ в нимъ бозsства хсвого (Выкл., 114б). Параўн. таячий.
с. 225
Тбати гл. дбати
с. 225
Тва лiч. Мiльён. трꙋдно се противит, кдыж ѡдин валчит з тисꙗчю, а два з твами, иж ꙋстати мꙋсили (Бельск., 386).
с. 225
Твардо, тварда, тварде прысл. 1. Мужна. гекторъ напротивкꙋ греком так тварда а моцне пристовал иж грекове валчюции припудцени ку оутеканью (Троя, 53б–54). 2. Моцна. кн0483зь атенскии ... квинтеленуса кторыи кролꙗ тоасъ тварде ранил тѧжко зраненого с конѧ збил (Троя, 57б). 3. Тое, што і твердо ў 4 знач. екгаsло ... велит его твардо стеречы (Патр. К, 47).
с. 225
Твардость наз. Тое, што i твердость у 9 знач. ꙋфативъши ꙋздꙋ конꙗ его ѡ того жъ его просилъ громꙗчи ꙋже его словы и твардост ср0483дце его крꙋшачи абы се нещастꙗ и каранsе божиего боꙗлъ на той войне (Пралог, 684б).
с. 226
Твардый прым. Тое, што і твердый у 1 знач. з болота спечоног бывают цеглы твардые и трвалые (Зб. 259, 193б). ♦ Т в а рд ы й т а л я р ъ – тое, што і твердая монета. запечатовати его ... за тридцат талꙗровъ твардыхъ не хотѣли (Дыяр., 160); одебрали грошей таляровъ твардыхъ штукъ десеть, каждая штука рахована по зол. шесть и осм. шесть (ИЮМ, IV, 14–15, 1686); заплатили кождый полштучокъ по таляровъ твардыхъ деветь и чвертку шырокую (ИЮМ, VIII, 60, 1691); отобрали отъ пана Яна Ледвеевича, райцы скарбового прошлорочного ... талеровъ твардыхъ сто двадцать (ИЮМ, XXII, 1, 1699).
с. 226
Тваръ І, тварь І наз. 1. Твар. естли бы ранил ꙋ твар, тогды ... тридцат коп гршеи ... виноватыи (Ст. 1529–Ф, 92); дружненна ... мѣла твар хорошу (Бава, 168); еще длꙗ такое раны в голове до выбираньѧ костеs и через тварь даное также длѧ битѧ киемъ, пꙋгами, дꙋбцы и инъшыми приправами за винꙋ такого зꙋфалства и своволенства в замкꙋ ... дванадцать недель на дне ꙋ вежы седети (Ст. 1588, 423); виделъ есми ... на твари зъ левое стороны рану обличную тятую, крывавую (АВК, XVIII, 128, 1594); вижꙋ твар ѡтца вашего же не есть против мнѣ ꙗко вчора и третего днꙗ (Бiблiя, 68); ꙋзрѣли кнꙗжата и сынове израилские, свѣтлꙋю твар моsсеѡвꙋ, не смѣли пристꙋпит близко (Бельск., 53б); почали летат нетопыри такъ великии ꙗко голуби, ꙋ которих зꙋбы были ꙗко ꙋ чл0483вка, а летаючи били на тваръ людскую (Алекс., 28); положꙋ тежъ тваръ мою напротивъ васъ (Калiст, ІІ, 205б); але и дѣти видѧчи нагость ѡтцевскꙋю, ѡдвернꙋли тваръ свою жебы не глѧдѣли на голое тѣло ѡтц0483а своего (Мак., 204); Сѣтꙋѧи, сѣтованый: смꙋтsнꙋю тваръ носѧчiи, або показꙋючiи (Бяр., 217); перед тымъ твар свою перед человѣком крилъ тепер еднакъ на задатокъ милости своее ѡнꙋю ѡткривает (Зб. 259, 549); скончивши мовы взложилъ заслонꙋ на тварь свою (Хран., 112); спꙋстивши тварь кꙋ земли наклонилсꙗ длꙗ ꙋчтивости ведлꙋг звычаю краевъ всходних (Выкл., 19б). ◊ В ъ т в а р ъ – адкрыта, прама звяртаючыся да каго-н. кꙋсилъсѧ онъ дiаволъ, мовѧчи Гсдꙋ: Же емꙋ помагаешъ, и боронишъ его слꙋжитъ тобѣ: але ѡпꙋсти его и выдаи мнѣ, а оузришъ еслижъ вs тваръ добре речити бꙋдетъ (Мак., 235); п а с т и н а т в а р ъ – упасцi нiц (перад кiм-, чым-н.). Падши на твар свою гд0483ем бг0483ом мовил (Пралог, 521б); п о к л о н и т и с я (с х и л и т и с я) т в а р ь ю д о з е м л и – пакланiцца пачцiва, схiлiцца вельмi нiзка. поспѣшившисе мойсей схиливсꙗ тварю до земли и кланꙗючисꙗ реклъ (Бiблiя, 153); которыи оузрѣвши ихъ всталъ, и шолъ противкꙋ нимъ: и поклонилсѧ тварью до земли (Хран., 30б); т в а р ь ю в ъ т в а р ъ – побач, вельмi блiзка. Видѣлемъ бг0483а тварю в твар (Выкл., 23б). 2. Выраз твару. вышол застрашеныs збледнелыs и наполы живыs бѣдныs праѡтец нашъ, спꙋщоныи ѡчи а смꙋтнꙋю твар и серце стрꙋхлѣлое маючи (Бельск., 5б); покажы погоднꙋю тварь Читателю Ласкавыи (Дзiд., прадм.); ꙋважъ зъ ꙗким набоженством побожные родичы, пресветꙋю девꙋ всю на твары веселꙋю богꙋ и ереѡмъ ѡферовали. коли ю на ѡлтари поставлено (Зб. 255, 202б); тогды поликарпъ поважною тварю, ѡчы в небо поднесшы, а рꙋки на люд стꙗгнувшы реклъ, загуби незбожных (Зб. 752, 558); великиs тоs ѡц0483ъ нашъ Iѡанъ, вs сон в нѣꙗкиs впалъ велми тонкиs, и вѣдилъ през видѣние мужа ѡдного, коториs Поважною Тварsю и поставою его будитъ и спане ему вымовлꙗетъ (Пралог, 559б). // перан. ѡдтвористою дш0483и тварsю зпꙋщеными на долъ ѡчима на нбсного ѡблюбенца лицемъ кs лицꙋ вs невымовнои и дх0483овнои свѣтлости смотритъ (Мак., 88); твар дш0483и его зчорнꙗлаꙗ ꙗко ꙋгол (Зб. 259, 306б). 3. Шчака. раны синевые крывавые на твары правой, рана крывавая у молодца его Ивана Евсеевича (АВК, XXXVI, 118, 1582). 4. Аблiчча, выгляд. Тварь его ꙗко Ливанъ (Скар. ПП, 8); кролеваꙗ ... послала малꙗра, абы твар або ѡбраз александров потаемне вымалевал (Бельск., 182б); кроль теж сам ѡздобнои твари его, и ростропности здꙋмѣвалъсѧ (Варл., 30); Възоръ: Позрѣнsе, тваръ (Бяр., 20); ѡбачил ѡдного, зs ѡтмѣнною тварю, а ѡнъ раз сꙗ молодым быт здает, дрꙋгиs раз старим и молчалъ (Пралог, 512б). 5. Асоба. послушаите их и чsто справедливо естъ судите кажному домашнему, и гостю, да не будеть ниꙗково розsделение твареи (Скар. ДЗ, 6); юкоже на браку бывають разноличные твари (Скар. ПП, 2); тыи которыи перед тымъ знали слѣпого, и поставꙋ твари его ꙗкова была помнѣли, видѧчи на тот часъ егож зs отвореными ѡчима, и добре видѧчого, не вѣрили жебы то онъ былъ (Калiст, I, 143); згвалтили примире его и ѡтдѣлили сꙗ ѡт гнѣву твари его. и потыкалосꙗ серце ихъ з Бг0483ом (Пс. XVII, 39); не бꙋдешъ чинилъ неправости, ани несправедливе сꙋдить бꙋдешъ. не смотри на особꙋ оубогагѡ, ани чти твари можнагѡ (Хран., 122б). ◊ В з н а т и (п о з н а т и) у т в а р ъ – пазнаць па знешнім выглядзе. коли мя били, не позналъ есми ихъ у тварь (АВК, XVII, 228, 1540); въ тварь есмо ихъ взнали трехъ (АВК, XVII, 252, 1541). 6. Вобраз, падабенства, кшталт. мы вси братiѧ, которiи сѣдимо, ѡдинъ ѡбразъ и ѡднꙋ тваръ Адамовꙋ маемо (Мак., 147).
с. 226
Тваръ ІІ, тварь ІІ наз. 1. Жывая iстота; стварэнне. хсъ ... свою мт0483рь вказалъ. не сквернꙋю чистꙋю. голꙋбицю. не соблажненоую. вышьшꙋю всѣх ан0483гловъ. и чл0483вковъ и всѣх твареи бж0483иих (Чэцця, 40); моисѣи проркъ написал ... о светилех. и ꙗдениих. и о всѣх тварех (Там жа, 42б); городы ... бог преворотил есть на ѡсмьдесѧт здешних наших мил долго и широко да оу нем не знаидеть ни ѡдное твари живоущеи длѧ злости и проклѧтiа его (Валх., 86–86б); бо если бы ѡт иного существа былъ сынъ божии, вже бы не богs ани творецъ былъ, але человѣкъ а простаа тварь (Будны, 125); што вs томъ же вs насъ и Неба, Элемента, Твари, Безs литости, (боль мовить) зsготовали мари (Лям., 4); на ѡное воsско взывал ... еще на мене твареs немых и нѣразꙋмных ꙋжываете, знат иж есте и звѣреs подлеsшыми (Зб. 752, 484б); то естъ его началство, коториs сꙗ розꙋмѣл владѣти всѣми тварми и водами стерлъ и знищил (Зб. 82, 304б); там ставши помолилсꙗ бг0483ꙋ саваѡфꙋ, ѡ бж0483е бг0483омъ гсди всѣмъ видимым тварем творче, ꙋслыши мꙗ вs час сей (Алекс. 1697, 76). 2. зб. Чалавечы род. сее тѣло хсво см0483рть оуморило. и тваръ нашоу погибшюю возвалъ (Чэцця, 172); бъ0483 ... создалъ всю тварь словомъ. и дх0483омъ составилъ (Там жа, 352б); единъ только самъ Богъ естъ всее твары и отецъ и господинъ царъ, кнѧs, и Богъ (Будны, 53б); ѡ хѣ всѧ твар нова се ставает (Карп., 47); шедше в миръ ... проповѣдите еѵглiе всеи твари, иже вѣрꙋ иметь ѡкреститсѧ, спасен бꙋдетъ, и прочѧ (Навука, 20); вещъ ѡт бг0483а прiꙗтꙋю ликꙋем. ѡт него же возрадꙋетсꙗ всꙗ твар. и члчское естество воздвiжетсꙗ (Жыц. св., 127б). 3. зб. Жывыя iстоты, стварэннi. вся тварь отбѣгла преступника, не хотячи ему покоритися (АЗР, IV, 226, 1600–1605); ѡт земли люди и всꙗ твар плачте зо мною нн0483ѣ (Алекс. 1697, 98б).
с. 228
Тверанка наз. Жыхарка Цверы. ꙋ великого кн0483зѧ Ѡлькгирда сынов было дванадцать ѡт первое жоны пѧть а ѡт другое Тверанъки сем (Рач., 316).
с. 229
Твердей прысл. Мацней. грекове ... ꙋ своем мужствѣ ѡкрутнеи а твердеи к валце приступили (Троя, 21б); с приеханѧ тог то королѧ еѳиѡпског валка тым твердеи сѧ потвердила (Там жа, 25).
с. 229
Твердейший, твердейшый прым., выш. ст. 1. Ад твердый у 1 знач. выходили есте видѣти сталого и над камень твердѣйшого, а ꙗкъ скалꙋ непорꙋшного (Калiст, II, 303б); бѣда вам твердѣйшим над камѣне, и безрозꙋмнѣйшимъ над нѣмые быдлѧта, и сынѡмъ погибели, и темностей дѣдичомъ (Варл., 292); естесмо барзеs нижъ землꙗ нечꙋлыми, ниж ѡпоки твердеsшыми и над ꙋмерлые барзеs ꙋмерлыми (Зб. 255, 300–300б); такъ и такъ есми поступилъ, але ничого не справилъ, твердѣsшиs нижъ камень, не хочетъсꙗ покуты пꙋстити (Пралог, 629б). 2. Ад твердый у 4 знач. въ чомъ найбольшiй, твердѣйшiй и непоколебимый панствъ нашихъ полагаемъ фундаментъ (АЗР, V, 196, 1686). 3. Мацнейшы. але коли тое преследованiе против мч0483нковъ престовало. тогды ѡпѧт на вес свѣтъ иное зновꙋ почало быти преследованiе. да кажоуть иже болше и твердейше. нижли первое преследованiе (Валх., 76). ♦ Листъ твердейший – афiцыйнае пацвярджэнне чаго-н., якой-н. здзелкi. кто межи ими укажеть твердѣйшимъ листомъ и знамены, што суть на листѣ, тотъ зыскалъ (АЮЗР, II, 104, 1401).
с. 229
Тверденье наз. Сцвярджэнне. ѡтколь каждый снадне бачит. ижъ тое твердѣнsе его, ꙗкъ вѣры такъ и ѡтповѣди есть негодно (Апакр., 122).
с. 229
Твердети дзеясл. Цвярдзець. Жестѣю: Твердѣю (Бяр., 43). с. 229
Твердза наз. 1. Тое, што i твердь у 1 знач. нехаи бꙋдеть ꙋтверженsе, што тут латинскиs тлумач ... ꙋтверженемs або твердзоs зоветъ, то иные з жидовского ... ростꙗгнене, або повѣтре прекладают (Выкл., 1б–2). 2. // перан. Моц, сiла. вливокъ права власного ихъ милостей отцовъ базилiяновъ Виленскихъ, яко слушный и першiй въ непорушной своей твердзе зостаетъ (АВК, XV, 517, 1686).
с. 229
Твердити дзеясл. 1. Пазбаўляць мяккасцi. аще бы сѧ пригодило за единым седением двѣ естве ества что мѧгчить. а ества что твердить (Арыст., 231). 2. Сцвярджаць, даводзiць, запэўнiваць. иже сѧ никому не минаеть, кто бы слово божiе або имѧ его гудилъ, або под нимъ неправду твердилъ (Будны, 36); ведже ꙗ пэвне того твердити не смѣю, кгдыжъ то ест реч ꙗвна, ижъ францускую землю, аквитанскую и ишпанскую на тот час висиготове были посели (Атыла, 185); которые слꙋги если бы тожъ што и повинъные забитого твердили и присегою своею того подперети хотели. тогды и в такоs речи маеть се врꙗд такъже заховати ꙗко вышеs ѡписано (Ст. 1588, 416); которые запевъне верꙋють и теперъ то твердѧтъ же месиѧшъ приsти маеть зъ ихъ народꙋ (Унiя, 39б); наши люди не называли и твердити его Дмитромъ не могли; бо его яко Москвитина, чужеземца, николи передъ тымъ не знали (АЗР, IV, 267, 1608); коли пришли ѡтцове ѡни до патриархи и лист ѡтдали. моцно твердили, иж николи з своеи кели ѡт давных лѣт не выходил (Бельск., 325); ѡт которых теж великие кн0483зи московские род своs быт з римꙗн твердꙗт (Стрыйк., 438); Юрко Стефановичь твердилъ, же я с тымъ Карпою въ томъ жадное намовы не мѣлъ (АСД, I, 316, 1640); Провѣщеваю: ѡзнаймꙋю, деклѧрꙋю, довожꙋ, ѡголошꙋю, твержꙋ (Бяр., 129); аболи васъ не зводит езекiѧ, абы вас поморилъ голодом и прагненьемъ, твердѧчи ижь гсдь бг0483ъ вашъ выбавит насъ з рꙋки цр0483ѧ ассiрiискагѡ (Хран., 344б); жидове назавтрее рано впали в дом ѡныs маючи з собою ѡного што тверъдилъ, и нашли ѡныs ѡбразъ (Зб. 82, 434б). Параўн. твердитися ў 2 знач. 3. Пацвярджаць, зацвярджаць. въсказалъ еси къ намъ своимъ посломъ ... абыхмо съ тобою братъство и прiязнь твердили (КЗ, 450, 1486); которое сознане светка оного выслухавши сторона поводоваiа пытала сторону отпоръную: есть ли бы то твердилъ (ИЮМ, XXXII, 131, 1578); мы сами и по насъ наступцы наши твердити обѣцуемъ подъ клятвою Божею анафема (АВК, III, 19, 1586); гдѣ бы дей былъ панъ Рудомина ... не признавалъ и печати и подпису руки своее, не признаваючи быть печатью не своею и не свои подписъ руки повѣдилъ и твердилъ (АВК, VIII, 449, 1588); над то до плачꙋ и воланѧ и тое под присѧгою твердили, ижъ его не мѣли згола выпꙋстити, але задержати, и ѡтити жаднымъ способомъ не позволити (Варл., 325б); жона ... под присꙗгою твердила, ижъ нигдѣ з дому выsти не мѣла, ажъ бы преподобного Iѡана ѡгледала (Пралог, 604б).
с. 230
Твердитися дзеясл. 1. Мацнець, умацоўвацца. оу которыхъ же дивех гелена теж радоваласе да оу вѣре твердиласе (Валх., 74б). 2. Тое, што i твердити ў 2 знач. хотѧ до папѣзкои и римскои вѣры ꙗвне приставши, невстыдливе сѧ греческои релѣи дх0483овными быти и доселѧ твердѧтъ (Апакр., 38б).
с. 231
Твердо прысл. 1. Верна; непарушна, непахiсна. за вел0483кого кнѧзѧ ѡлькѣрта и за коръꙗта и за патрикиꙗ, и за ихъ сыны, мы ислюбꙋемъ, тотъ миръ держати вѣлми твердо, безо всѧкоѣ хитрости (АЗР, I, 1, пасля 1340); се азъ Михайло ... записалъ есьми твердо и непорушно тотъ слѣдъ ... монастырю общему и брату моему Мисаилу (АСД, II, 3, 1454); онъ намъ такожъ правъду свою держалъ твердо и присягу полънилъ (КЗ, 450, 1486); мы ... и теперъ въ той прiязни и правъде твердо стоимъ (Там жа, 453, 1486); y zаpisy y prysiаhu nа tom wczynili, szto nа tom twerdo stoiаty (Бых., 556); ласкꙋ намъ свою вs даръ ст0483ымъ крещенiемъ даровалъ, абысмо заховали еи моцно и твердо (Калiст, II, 306); на то на все дали есмо имъ сесь нашъ листъ твердо и вечно и печать нашу казали есмо привесити (ИЮМ, II, 236, 1634); ꙋтверждаю: Змоцнѧю, твердо чиню, ствержаю, ѡборонно чиню (Бяр., 183). 2. Упэўнена, пераканана. ѡныи же бл0483говѣрныи моуж ... почалъ твердо вѣровати хсꙋ (Чэцця, 7б); твердо люди начли вѣрꙋ хсвоу держати (Там жа, 35б–36); почали вси молитисѧ твердо бо0483у (Чэцця, 100); стоимо въ вѣре твердо (Там жа, 285). 3. Пераканаўча. вы бы нашого слугу Байраша твердо уверили (КЗ, 334, 1480). 4. Моцна; надзейна. цр0483ь ... повелѣлъ приставити твердо стеречи ег (Чэцця, 176б); велит его твердо дръжати ꙋ комнатѣ (Вiл., 444); але едsнакъ вsсѧ таѧ навалsность, страшливым вѣтромъ вsзрꙋшоныхs водъ не могла тебе ѡ граде бж0483iи затопити; не могла зs фꙋндаментꙋ (на которомs еси твердо ѡснованs) бынамнѣи, рꙋшити (Карп., 47); папа то ꙋслышавши, потомъ коли его велъми спутано, и твердо замкнено, и сторожею ѡпатрено, молилъсе мовечи (Пралог, 563б). Параўн. твардо ў 3 знач. 5. Глыбока, непрабудна (пра сон). ѡлоферsнъ оупивsшисѧ вина ꙋсне тверsдо (Скар. КЮ, 20); кгды кров во всемъ тѣле его узварыла а ѡн твердо заснул, пустила сѧ ему кров носомъ и удусила его (Атыла, 232); Додоне з Маганца, велми твердо спиш (Бава, 132); ѡчнꙋвшисꙗ зновꙋ твердо заснꙋвши, видѣл есмъ сонъ (Бiблiя, 91); Ѡчꙋтившисꙗ зновꙋ твердо заснꙋвши, видѣлом сон зновꙋ (Бельск., 28б–29); ꙋснул твердо на земли (Там жа, 71б); Ѡчнꙋвшисѧ, зновꙋ твердо заснꙋвши, видѣлъ есмь сонъ (Хран., 66–66б); ꙗмъ спалъ и твердомъ заснꙋлъ (Выкл., 105б). 6. Жорстка, сурова; рашуча. начаша твердо добывати града витебска. поушкы поставиша (Вiл., 450); почала твердо мъстити (Валх., 74–74б); реки збегнутися твердо (Скар. ПБ, 8б); тогды крол асталюс и крол аликгус ... на троꙗны наскочили так твердо а так ѡкрутне иж их припудили оуспак поити (Троя, 22–22б); почали твердо добывати города витебска (Патр. К, 52б). 7. // перан. Строга. бо ꙗ твердо живꙋ А з ласки божие не ем ѡдно хлебъ з солью, ѡлею и вина не ꙋживаю (Пралог, 677).
с. 231
Твердое прым. у знач. наз. 1. Вядомае, пэўнае. Извѣстное: Твердое, певное (Бяр., 54). 2. Забароненае. Алеѯандриа, Евреsски, Но: Гнѣвом запалене, або забороненsе, або твердое, або подражнене (Бяр., 227).
с. 232
Твердоперсый прым. Якi мае моцныя грудзi. ѡнъ неприꙗтелꙗ кархидончика седꙗчого на моцном и твердоперсомъ елефанте рицера валечного положив из елефантом на плꙗцꙋ (Рым., 80б).
с. 232
Твердосердие наз. Бессардэчнасць. не гледи на тверsдосерsдие людеи сихъ и на безаконие и на грехи ихъ (Скар. ДЗ, 23б).
с. 232
Твердосердый прым. Бессардэчны. людие сие тверsдосерди суть (Скар. ДЗ, 22б).
с. 232
Твердость наз. 1. Уласцiвасць цвёрдага, здольнасць захоўваць сваю форму ў адрозненне ад мяккага. Адамант есть таковои твердости, иж ани ѡт желѣза, ани ѡт каменꙗ не може быт покрꙋшон (Алекс., 22б); Желѣзо, Оловs, Золото, албо Сребро, вs огонь вкиненое тратѧть твердость натꙋры своеи, ѡтмѣнившисѧ на мѧккостs (Мак., 36–37); Кифа: сѵр: Петръ, ел: Камен мет: Твердость (Бяр., 287); Ѡсѡбы Хлѣба и вина iакѡ то Бѣлость, Окрꙋглость, твердость, Смакъ, Квасность в том Сакраментѣ если сꙋть на Тѣлѣ Хв0483омъ или на Хлѣбѣ (Сакр., 11). 2. Калянасць, мулкасць. придаs твердост ложа а таꙗ была землꙗ (Зб. 255, 161б); придаs твердости ложа, а таꙗ была землꙗ (Зб. 259, 630б). 3. // перан. Непарушнасць; пацвярджэнне правамоцнасцi. на твердость вечнꙋю печат нашꙋ велил исмо завесит (ПГ, I, 66, 1336); про лѣпшую свѣдомость и твердость и печать нашу казали есмо прывѣсити къ сему нашому листу (РПП, 328, 1392); на твердость того къ сему нашому листу и печать нашу казали есмо привѣсити (КЗ, 544, 1494); я, Дикрисъ верхуписаный, на лѣпшю твердость, просилъ есми братьи своеи Воитѣха а Миколая печати (АСД, I, 4, пач. XVI ст.); абы тотъ тестаментъ его, для лѣпшое твердости, до книгъ судовыхъ земскихъ уписанъ былъ (АВК, II, 209, 1580); на твердость тоеи речи, далисмы имъ тотъ нашъ листъ привилей, подписавши его рꙋкою королевскою (Апакр., 36б); на тое далисмо имъ сесь нашъ листъ ... до которого на твердость тое речы и печать нашу прывесити есмо казали (ИЮМ, II, 248, 1646); на твердость того и печать нашу казали есьмо приложити къ сему нашому листу (АВК, III, 3, 1661). 4. Прывiлей. теж бы кто имел твердостi нашы а любо наших предковъ а на то спѫскаютсѧ не хотели бы къ правѫ стати бꙋдто во дѣдичных речехъ тогды мы тыи твердостi ѡтзывавы а нi во что ѡборочаи (Вiсл., 15б); того жъ дѣля, наипервѣй, предреченымъ прелатамъ, княжатомъ, рытеремъ ... неотзывнѣ дали есмо и моцъю того-то листа щедрѣ даваемъ, призволяемъ и вѣчнѣ даруемъ посполито, овшейкы, права тые, зволеньства, твердости (АЗР, I, 73–74, 1457); въ книгахъ земъскихъ тая речъ имъ оправена, а права ни одного, ани твердостей инъшихъ на то имъ не мамы (КЗ, 433, 1489); онъ ... которiи они мели на тые земли тверъдости и листы, тыи вси листы въ нихъ поотнималъ (КЗ, 837, 1502); они ... тых привильевъ твердостей своихъ у тутошнемъ панствѣ его милости не смѣли ховати (АСД, I, 11, 1522); которые дей листы твердости на тые имѣнья онъ въ себѣ мѣлъ, тые все при смерти отца его погинули (РПП, 168, 1541); естъли которые листы або тверъдости ꙋ себе маеть нехаs показꙋеть (КВС, 441б, 1552); што ся дотыче листовъ, привильевъ и всихъ твердостей, на тые именья ... прислухаючихъ (АВК, ХХII, 106, 1559); ихъ милость панове Рокгинские до присеги забирали ... скринь три ... зъ вѣчистыми записами ... привилеями, твердостями ... квитацiями (АВК, IХ, 49, 1671); то такъ въ неотданью и незаплаченью черезъ обжалованыхъ ... яко тежъ въ неотданью и неверненью справъ розныхъ, вѣчистыхъ твердостей ... отдать и заплатить (АВК, XV, 464, 1685). 5. Тое, што i твердь у 1 знач. твердь – небо, твердость (Зiз., 66). 6. Тое, што i твердь у 2 знач. ѡнъ ... бесовъскимъ силамъ оу твердости ада. грозилъ (Чэцця, 170); оучинити твердостем велможным с богом чꙋжим иж позналъ (Зб. 262, 126); sаm że so wsim woyskom swoim wszoł w horu u mestа tesnyiа y neprochodymyie, hdeż y lubimy swoj monаstyr mаiet nаrycаiemy Putno, y tаm wo welikoy twerdosty so wsim woyskom swoim zаchowаłsiа (Бых., 555). 7. Фiзiчная сiла. пришла работнымъ в невѣрии свобода ... раслабленым твердость (Чэцця, 116); толстина же голеннѧ. и лыточнаѧ, знаменꙋеть на твердость ножнꙋю. и силꙋ животнꙋю (Арыст., 179). 8. Эрэкцыя. коли бѫдет пити молоко горѧчее ... всыпати в него золотник гвоздиков, тертых. но се помогають велми. и приводить твѣрдость. и оумножаеть насенье (Арыст., 211). 9. Стойкасць; трываласць. молодецкаꙗ твердость моужество имѣеть (Чэцця, 55б); з слѡвъ тыхъ твердость вѣры оказавши Хананеѧ, зsсоромотила и осꙋдила жидѡвъ слѡвамъ Хв0483ымъ невѣрꙋючихъ (Калiст, II, 99б); злꙋчитисѧ з нимъ вs твердости вѣри, ѡбразꙋючисѧ смерти его з великимs пожаданьем смерть длѧ Ха0483 поднѧти оуставичне ѡчекиваетъ (Мак., 88–89); Iѡасафъ теды два рѡки цалые в той шырокой пꙋстыни трsвалъ ... Бг0483ъ и тꙋтъ твердости и сталости оумыслꙋ его досвѣдчалъ (Варл., 340б); все поганство се дивовали ст0483ыхъ стискꙋ и твердости (Зб. 752, 125). Параўн. твардость. 10. Упартасць. Называеть пакъ вѣчsными вороты, твѣрsдость поганъ (Будны, 143б); на серцꙋ быка завше кост наsдꙋетсꙗ твердаꙗ, што значит твердост (Зб. 259, 206). 11. Жорсткасць, нячуласць. Зоубы же выпоуклы и частыи оуказ на твердость, и хитрованiе, и (не)вѣрность (Арыст., 177); мовилъ имъ ижъ моисеи про тьверsдосьть серsца вашого, велелъ вамъ опущати жоны ваши (Цяп., 26); Жестокост: Твердост, неоужитост (Бяр., 43). 12. Цяжкасць, прыкрасць. потомs твердостs законsного живота, и великiе вs ѡном трꙋды емꙋ прекладал, тѣла теж слабост, и недознаные и незвыклые нендзы, и часꙋ долгост, и вже бꙋдꙋчꙋю ѡт прагненѧ стислость (Варл., 338); противко твердости зась працы и долгости часꙋ такъ на ꙋмыслѣ бꙋдь постановленым, ꙗкъ на каждый дн0483ь чекаючи выстѧ зs того живота (Там жа, 347б). 13. // перан. Абарона; апора. крстъ свещеникомъ исправитель. вѣрным людем твердость (Чэцця, 21б). 14. Настойлiвасць. ѡн прислаль ко кн0483зю Костꙗньтиноу клеитовныи листы. с великою твердостию просѧ его штобы к немоу приехаль (Увар., 100); prysłаł do kniаziа Konstаntynа gleytownyie listy, z welikoiu twerdostiu prosiаczy ieho sztoby k nemu pryiechаłа (Бых., 497). 15. Цвёрдая аснова. еси збоудовал землю на твердости своеи и не скинетсѧ на векы веков (Пс. XVI, 103).
с. 232
Твердоуменъ прым. Сталага, грунтоўнага розуму. Арсенiи: твръдоꙋменъ, или мꙋжественъ (Бяр., 236).
с. 235
Твердоустый прым. Упарты. естли бы хто не будꙋчы примꙋшоныs жадною пригодою, то естъ сорваньемъ ꙋзды ꙋнесеньемъ твердоꙋстого конꙗ ... невестꙋ бременънꙋю шлꙗхътꙗнкꙋ ... бегаючы на кони потрꙋтил (Ст. 1588, 410).
с. 235
Твердошийный прым. Упарты. паки рече гсдь к моисееви Вижу Азъ ꙗко людие сии тверsдошиини суть пусти мѧ да розsгневаетсѧ ꙗросsть моѧ на нихъ и погублю их (Скар. КВ, 61); сам же не поиду сs тобою ꙗко людие тверsдошиини сутs да не погублю тѧ на пути (Там жа, 62б); молю ти сѧ да идеши с нами, людие бо тверsдошиини суть (Там жа, 64б).
с. 235
Твердший прым., выш. ст. ад твердый у 1 знач. Але твердшiй нѣжъ Дiаментовый, на Камени вѣры моцнѡ оутверженый фiларъ сей, все тое ꙗкъ дш0483егꙋбныи пекелногѡ морѧ навалности, мꙋченическою дш0483ею непоколѣбимѡ зносѧчи, срдцемъ исповѣдничимъ стале ѡтражалъ (Сматр., 32).
с. 235
Твердый прым. 1. Не мяккi; такi, якi з цяжкасцю паддаецца сцiсканню, згінанню, рэзанню і іншым фізічным уздзеянням. ѡнъж как твердыи камень. никак сѧ не розмѧкчилъ (Чэцця, 55б); пришли на местце кде хсъ крижован. приправы исъ собою принесоуче. которыми бы могли твердыи гвозды выбрати (Пак. Хр., 14); з опоки велмi твердои капличкоу выковати велѣли (Валх., 69б); насытили жажsдю ѡт камени тверъдаго (Скар. ПБ, 16); прибѣглъ ... звѣръ ѡкрꙋтныs а велми великиs, моцнѣsшиs нижли слонъ, А подобен был коневи: головꙋ маючи чорнꙋю, а на чолѣ ему три роги велми твердыи, звано его индѣйским ꙗзыком ѡнокентаврꙋс (Алекс., 28); планета ариесъ ... а сила его гнѣвъ и зависть и кровопролитие и твердъ ꙗко железо (Неба, 62); море понтъ в которое днепръ река ꙋтекает, на сто мил, ꙗк камен так твердо замерзло (Бельск., 353); Адамантъ: Дiаментъ, або твердый, неꙋжитыи алмаз (Бяр., 224); вернулъсꙗ теды и тоs ѡдно з носомъ до старшого своего диꙗвола мовечи: Твердыs естъ нижли диꙗменътъ (Пралог, 629б); ногти вs нихs ꙗкъ серпы, а тверды ꙗкъ железо (Алекс. 1697, 18б). // перан. але хс0483 свою единꙋ а не петровꙋ цр0483ковъ дрꙋгꙋю ѡбецал, на твердом и каменsном вызнаню збꙋдовати (Каз. Кiр., 64); хиба бы зараз ревоковал и мел твердое предсꙗвзꙗте болшъ того не чинити, тогды не естъ грехом смертелным (Зб. 261, 211б); клал ... на их камене мл0483твы ꙗко плꙗстъръ ꙗкиs, под которым тверъдые слезы мꙗкчѣют (Зб. 81, 71б); але твердыи ѡного оумыслs, снаднѣй змѧкчѣет, анижли воскъ до великого поломени приложеный (Варл., 266б). Параўн. твардый. 2. Скалiсты, камянiсты. no chotiaczy speszne a prostoy wyity ot zemli, czerez bukowiny y hory y lesy twerdyiа ledwo prochodymyia, bo czerez tyie twerdie mesta była prostaia doroha do hranicy Ladskoie, ale welmi złaia (Бых., 556); korol Olbrаcht ne choczet tuiuż dorohoiu wyity z zemli iehо kotoroiu pryszoł, а choczet ity nowymi innymi dorohаmi, czerez twerdyie bukowiny (Там жа). 3. Убiты, утрамбаваны да цвёрдасцi (пра дарогу). ꙗкъ бовѣмъ кождаѧ дорога, поневажъ всѣхъ нѡгамъ подлежитъ, тверда естъ, оутерта и оуглажена, и жадное насѣне вs ней не крыетsсѧ, але на ꙗвѣ поверх землѣ лежит, готово птаствꙋ на позобане (Калiст, II, 124); за навдѧчнѣйшые роскоши, твердою тоею и ѡстрою дорогою, которои Сн0483ъ Марiинъ держатисѧ наꙋчаетъ (Варл., 207); длꙗ словъ твоихъ ходилъ есми твердою дорогою (Пралог, 614). 4. Моцны; надзейны. радуисѧ сн0483е николае. ты ннѣ предстоиши со анг0483лы влдце хсоу бо0483у. имѣꙗ твердое заступлѣние (Чэцця, 197б); адъ затворилъ ворота. твердыми заклепы и замки (Чэцця, 323); кнѧз пак великыи витовтъ седѣл оу креве. оу комнатѣ за твердою сторожою (Вiл., 444); не велѣлъ ихъ въ таковой тяжкой муцѣ держати: нехай бы были за сторожою доброю, твердою, а просты, безъ желѣзъ (АЗР, II, 20, 1507); кн0483зь пакь великыи Витовт седель во Креиве за твердою сторожею в камьнате (Супр., 94); они, не будучи безпечни непрiятелей своихъ, тыхъ привильевъ ... мають ихъ у твердомъ захованьи далеко (АСД, I, 11, 1522); колижъ прiишло кs вечерю Алеѯандер мало ѡтстꙋпал ѡт города на становиско свое и сторожꙋ твердꙋю ѡколо воска свег [!] поставилъ (Алекс. 1697, 13). 5. Умацаваны, абаронны, непрыступны. гелена великiй и красный клашторь и велми твердый город оубоудовала да оу том городе тотъ монастырь вежами свирны и баштами везде ѡтвердила (Валх., 73б); они же ... розбиють всѧ стены градовъ вашихъ тверsдыѧ и высокиѧ (Скар. ДЗ, 54); прiидет цр0483ь полꙋночныи и бꙋдет сыпати сопъ и выимет град твердыи и силы сѣверныи не ѡстоѧтьс (Зб. 262, 125); потому жь и о адѣ омылѧютсѧ. Бо тако о нимs розумеють, ꙗкобы серед земли замокъ тверsдыи съ желѣзными вереими былъ (Будны, 135); дружненна на прудца усѣла и выехали с твердого Момбрада (Бава, 153); дворъ былъ огорожонъ велми твердымъ муром, иж ни ѡдин вѧзен не може втечы (Трыст., 70); ѡбачивши мѣстце пристоsное до замкꙋ праве рꙋкою бж0483ою в твердом и в недобытом городищꙋ положеное (Стрыйк., 541б); Антип городъ былъ великiй и велми твердый мꙋромъ ѡбмꙋрованъ, и велми ꙋкрашен (Алекс. 1697, 10б). 6. Стойкі; упарты. але иже тако твердого людоу. витѧжцею и зостал ѡт понта ѡстрова (Пак. Хр., 23); ты зась вs цнотѣ бꙋдь твердымs и ѡвшеки сталымъ (Варл., 330); Еѵстафiй: Истиненs, твердs, аб крѣпцѣ и добрѣ стоѧи (Бяр., 273). ◊ Т в е р д о г о (т в е рд а г о) к а р к у – упарты, горды. Жестоковыйный: Запамѧталый, оупорный, твердогѡ каркꙋ, желѣзнои шiи (Бяр., 43); ты есть людъ твердаго каркꙋ (Хран., 152). 7. Непарушны. Вѣдаи то каждыи чл0483вкъ. кто на тыи листъ посмотрить. ѡже ꙗ кнѧзь еоунутии, и кистютии, и любартъ, юрьии наримонътовичъ ... чинимы миръ твердыи. ис королемь казимиромъ польскымъ (АЗР, I, 1, 1340); што коли было внутри словъ, а еще твердую присягу мою виделъ (КЗ, 334, 1480); какъ отецъ твой царь Аджи-Кгирей жилъ со отцемъ нашимъ в братствѣ и въ прiязни твердой, и присягу отцу нашому полнилъ (АЗР, I, 119, 1492); ѡн з нами в доконаню будучы и в твердои прысѧзе и переступилъ свою прысѧгу и нашу землю воюет (Рач., 322); Постоѧнный: Непорꙋшный, сталый, твердый (Бяр., 114); 8. Глыбокi, непрабудны (пра сон). тверsдыи сонъ нападе на них ѡт гсда (Скар. ПЦ, 56б); коли сл0483нце заходило, припал твердый сонъ на аврама (Бiблiя, 41); коли по праци (ꙗко то бывает) твердым был сном змореныs (Стрыйк., 537–537б); скоро зас пришли там где былъ хризанътъ также сном твердым засыпали (Пралог, 528б); тые которие были мужнеsшие поданы сут на лупъ, поснули твердым сном, а вси люди рицерские стратили моц в рꙋках своих (Пс. XVII, 60б); припꙋстилъ теды гсдь бг0483ъ твердый сонъ на Адама (Хран., 7–7б). 9. Моцны, суровы (пра зiму). послали их до рꙋси на плендроване ѡбачивши час потомꙋ и зимꙋ твердꙋю длꙗ перебытꙗ рѣкъ, ѡзер и бродов (Стрыйк., 516б). 10. Суровы; аскетычны. подьмо по дрꙋгомꙋ твердомꙋ житьи. великого постꙋ (Чэцця, 117б–118); не тотъ ли есть перкгрим нашъ бо твердого живота и терпливости чл0483вкъ есть (Жыц. Ал., 98б); маетъ быти трех рыцэровъ наибольшыи рыцеръ велми твердого жывота и многимъ будет потребен (Трыст., 8); тые тогды и тымъ подобные речи, можетs исповѣдникs преложыть тым, которые твердое покꙋты не хотѧтъ прыимовати (Навука, 92–93); што вsжды тебе до того примꙋсило, и ꙗкового пожиткꙋ надѣѧ, жесь ... твердый тотъ и ѡблꙋдный животъ, над навsдѧчнѣйшiе того живота потѣхи оулюбилъ (Варл., 9б); кгдыжъ всѣх зводите, и ѡт потѣхъ того живота ѡтмовлѧете, и мѣсто пожаданои и насолодшеи роскоши до того ихъ побꙋжаете, абы сѧ на тотъ твердый, поганый и горкiй животъ оудавали (Варл., 200б); Жестокiй, Твердый, тѧжкi, сꙋровый, срогiй, нелютостивый, окрꙋтный (Бяр., 43); тыс барзо суптелныs такъ твердого законꙋ не можешъ здержати або знести (Зб. 107, 184). 11. Каляны, мулкi. твердꙋю постелъ подлую сꙋкsню мевалъ (Пралог, 488). 12. Жорсткi, бязлiтасны, люты. престан нине матце быти ѡкроутен и твердъ иж был еси оусенким оусегды милостив. приими мене сн0483оу милыи ис собою на крстъ (Пак. Хр., 11б); срдце тверsдое зsле сѧ бꙋдеть имети въ последsнии часъ (Скар. IС, 9); народовѣ оубо неправии тверsдое сꙋть погибели (Скар. ПБ, 6); кто же тверsдое ест мысли впадеть во зsлое (Скар. ПС, 43); лоуна ... коли ест в рыбе ... слоужить людем твердого прироженiѧ чернаго (Неба, 70б); хто бы тое видѧлъ не был бы такъ твердого сэръца, штобы на нее смотречы не плакал (Трыст., 5); дх0483ѡвныи ... до оудѣленьѧ частки прихѡдовъ своихъ кꙋ воли добромꙋ рѣчи посполитои велми всегды скꙋпыми и твердыми сѧ ставѧтъ (Апакр., 194б); быки мают серце твердое же на серцꙋ быка завше кост наsдꙋетсꙗ твердаꙗ (Зб. 259, 206). // перан. Цяжкi. ѡтецъ твой тиснул нас ꙗрмом велми твердым, ты лжей росказуs нижли ѡтецъ твой (Бiблiя, 423); мовили до Ровоама мовечи: оц0483ъ твои тиснꙋлъ насъ ꙗрмомъ вельми твердымъ, ты лжеи росказꙋи нижли оцъ твои (Хран., 301б). ◊ В ъ т в е р д о й р у ц е – пад моцнай уладай. сталес сꙗ пане мой ѡкрꙋтнымъ в твердой рꙋце твоей: Поднеслъ ме и на ветре положивши ꙋдарилес ме барзо ѡ землю (Пралог, 662б–663). 13. // перан. Якi не чуе, не ўспрымае. тоs до вѣри своеs взывал вси люди, але коли были тверды и трꙋдны кꙋ ꙋвѣреню, чудами ихъ своими взsрꙋшалъ (Пралог, 565). 14. У знач. наз. Той, хто цвёрда перакананы ў чым-н. такъ и твердый волю свою ѡтдаетъ Бг0483ꙋ, навернꙋвшисѧ до доброго принѧтъ естъ ѡд Бг0483а: которiй хотечи внꙋтрности свои ѡказати всихъ и вшелѧкое предсѧвзѧтsе прiймꙋетs (Мак., 233–234). 15. У знач. наз. Тое, што скамянела. ꙗзыкs же мѧкsкии ламлетs твердаѧ (Скар. ПС, 38б). 16. Якi зрабiўся цвёрдым; стаў цвёрдай, не вадкай кансiстэнцыi. Ѡ изсиленiи черленои ... и вѣликаѧ изгага, и блеванiе желтое, и горкое. и проход твѣрдъ и желтъ (Арыст., 193); ꙗко молоко оу сыр твердый стало срдце их (Пс. XVI, 121). 17. Сухi. хлѣбъ тежъ коториs на подорожную стравꙋ несли, был твердыs и сплѣснꙗлыs (Бiблiя, 244); иншые склѣтивши кꙋчки, албо вs ꙗскинѧх и печерах крыючисѧ, мешкали: и такs сѧ вs цнотѣ цвичачи, вsшелѧкꙋю телеснꙋю оутѣхꙋ и покой до конца ѡткинꙋли, сырымъ корѣньемъ, и зѣлsемъ, и ѡвоцомъ лѣснымъ, або тежъ сꙋхим, и барзо твердымъ хлѣбомъ живѧчисѧ (Варл., 102–102б); хлѣбъ твердыs и инъшiе тꙗжары законные ѡмочи в боку моем а все тобѣ бꙋдет солодко (Зб. 107, 199–199б); хлѣб теж который на подорожнꙋю стравꙋ несли былъ твердый и сплѣснѧлый, и в кꙋсы подробленыи (Хран., 165б–166). 18. Нязменны, верны. Хс0483 ... намъ ... дал оумъ твердыи (Чэцця, 110б). 19. Грубы, жорсткi (навобмацак). Знаменiѧ животов соухих. Сии же хоуды велми. тверды не гладки (Арыст., 183); ꙋважаs цноты апостолские ... так часто на колени ꙋпадал же чашки его ꙗко ꙋ велблюда тверды были, такоs светобливости был (Зб. 255, 155–155б); там его староста бит казал, ростꙗгненого жылами твердыми (Зб. 752, 491б). 20. Добра адчувальны. слиѧние же сꙋхое. фоулсо ег твердо, и тако же весь живот соух. а грꙋди маломѧсныи и жилы великiи мохнаты. и кожа тверда и толста (Арыст., 186). ♦ Т в е р д а я м о н е т а (п о л т а л е р ъ, т а л я р ъ) – сярэбраная манета з устойлiвым курсам. который пляц от помененых особъ у суме пнзей 40 копах, твердое монеты, талерами и левками ... отцу Иоанну Валюженичу, родичу жалобливого, заведеный ест (ИЮМ, XXIV, 451, 1663); полталеровъ твердыхъ, штукъ тысяча шестдесятъ, по золот. шесть (ИЮМ, IV, 10, 1686); грошей дали пану райцы Молчановичу до Вилни на комисыю золотыхъ тысячей осемъ въ твердой монете, таляръ по золотыхъ шесть, зол. тысячей осемъ (ИЮМ, VIII, 43, 1691); за солому и за иные речи огородные дали таляръ твердый, чинитъ золот. шесть (ИЮМ, IХ, 180–181, 1692).
с. 235
Твердь наз. 1. Неба; купал неба. солнцѣ ... на твѣрди нбснои свѣтить (Чэцця, 254); сосꙋдs полковъ Звезsды на высокостехs, на тверsди небеснои светѧщесѧ славне (Скар. IС, 69б); ꙗк же реч ѡ светилех да бꙋдѫ во просвѣщенiе, на тверди нбснеи ꙗко свѣтити по земли (Неба, 61); потом хотечи твѣрдъ ꙋчинити, рече, Да будетъ твердь (Будны, 125б); положивши на тои нбснои тверди нѣкоторых накшталтъ sвѣздъ свѣтѧчихсѧ, и держачихъ слово живота. ꙗкъ мовитъ апслъ (Апакр., 185б); второг дн0483ꙗ росказал бг0483ъ абы станꙋла твердъ межи водами, а воды ѡт вод ѡтдѣлила, которие сут под ꙋтверженем ѡт тых которые сут, над ꙋтверженем и назвал бг0483ъ твердъ нб0483о (Бельск., 1б); длꙗ тог ... ꙋчинил гд0483ъ бг0483ъ над твердъю то ест нб0483ом, воды, абы се ꙋполенем слонечным и мѣсꙗчным не ростопнѣло (Там жа); ани звѣздъ еще не было ани теж тверди ани вобранiꙗ вод въ едно мѣстце ани ѡбъꙗвление сушы, але все темности были над водами (Зб. 752, 468б); длѧ тогѡ бовѣмъ заховалъ бг0483ъ надs твердiю, то есть надs нб0483омъ воды (Хран., 2). Параўн. твердза ў 1 знач., твердость у 5 знач. 2. Умацаванае месца, крэпасць. Тамъ мѣста, тамъ замки, тамъ тверди оборонные гоусто седѧтъ, зачимъ не див же долго сѧ собѣ опирали и опираютъ (Апакр., 217б); притꙗгнꙋвши зе пскова до полоцка ѡблеглъ его и добыл замкꙋ и мѣста полоцка, иншие теж тверди емꙋ се доброволне поддали (Стрыйк., 530б); тотъ преславsный град не естъ оною моцsною тверsдью, котораѧ сѧ никгды, порꙋшити, и захвѣѧти не можетъ (Карп., 35б). Параўн. твердость у 6 знач., твержа у 1 знач., твержъ.
с. 240
Твердячий дзеепрым. 1. Ад твердити ў 2 знач. с признаньемъ того соборꙋ згажаетсѧ толкованiе на декреталы, тоеж ꙗвне тыми слѡвы твердѧчее (Апакр., 64б); протожъ стосоуючисѧ до мовы того жъ дѣеписа твердѧчого, же фꙋндаментъ все бꙋдованsе держит. а затымъ што наносѧчи, же где фꙋндаментꙋ не маешъ, тамъ моцно бꙋдованье становитисѧ не может (Там жа, 97). 2. У знач. наз. Той, хто сцвярджае, даводзiць што-н., запэўнiвае ў чым-н. Твердѧчiи же грѣха вs чл0483вцѣ нѣтъ, подобни сꙋть тымъ, которiи потопою мнѡгихъ водъ загрꙋжены, встыдаютъсѧ того вызнати (Мак., 172).
с. 241
Тверезый прым. Цвярозы. боудоут злии дьꙗволи ... писати. што есмо сотворили. въ дн0483и и в нощи. или оу тверезом разоуме. или оу пьꙗном (Чэцця, 276б–277); тутъ же дей тверезъ водлугъ права посполитого то отволай и в уста свои беры (АВК, ХХII, 13, 1555–1565); тверезъ жити, ѡт лихоимsства сѧ блюсти (Будны, 150б); Трезвлюсѧ: естемъ трезвым, тверезымъ, чꙋючимъ, чꙋю (Бяр., 172).
с. 241
Твержа наз. 1. Тое, што i твердь у 2 знач. троꙗновѣ заправды броны мѣста своег твердыми а моцными твержами ꙋтвердили (Троя, 28б); нашли собѣ твержю на рецѣ на Смотрити (Супр., 103); ѡрелъ ... на скалѣ ѡпочинеть и ѡбитꙋеть на ѡстрии скалы и тверsжи (Зб. 262, 29); оучини собѣ соуд нороушати миръ. а стрелѧти стрелами мажючи ꙗдом, поставъ лоук коловротныи на них, занже сим оужасають срдце боудꙋщих во твержах великих (Арыст., 173); ты по збуренью того замку нашого Бряславского хочешъ тамъ твержу якую вчинити (Арх. ЮЗР, VIII-5, 66, 1551); абы ку поправованью и будован[ь]ю твержи местское вси обыватели ... повинъни были (КПД, 514, 1568); там кн0483зь великии ꙗкгеило кн0483зѧ великого Кестутьѧ дѧдю своего ѡковавшы до Крева послалъ и всадил ꙋ твержу (Рач., 320); на которомъ мѣстцу кгды бы твержа збудоваласе и мѣсто се засадилось, мѣло бы то быть зъ добримъ земль и панствъ нашихъ и съ покоемъ оныхъ краевъ (АЮЗР, II, 32, 1605); римꙗне збꙋдовали иншꙋю твержꙋ мѣсто ѡнои которꙋю был спалил иѡсифъ (Бельск., 219б); теды кориꙗтовичи кн0483жата литовские збꙋдовали першꙋю твержꙋ и замок в горѣ в прирожоном мѣстцꙋ ѡборонном (Стрыйк., 541б); июда ... з братею своею ... ѡблеглъ замокъ иерꙋсолимскиs и добывали его, а твержꙋ во вефсурѣ ꙋмоцнили (Кн. Мак., 56б); ѡного мл0483твами ꙗко ѡружиемъ вспертыs до скаженꙗ твержъ бѣсовскихъ (Пралог, 558). // перан. Той бжственный ... Крстъ ... нашѣ оучителеве ... за хранителѧ и за оборонцꙋ маючи, а мꙋромъ и твержами неперевытѧжеными быти его всѣмъ вѣрнымъ вѣдаючи (Калiст, I, 61). 2. // перан. Абарона, ахова. пн0483ъ твержа моꙗ (Выкл., 113).
с. 241
Тверженье, твержение наз. 1. Устанаўленне, зацвярджэнне. ст0483ыs ... на тверъжение вѣры, коли чꙋда прагнꙋл, камению великомꙋ ꙗко горѣ ... росказал абы сѧ там перенеслъ (Зб. 82, 161). 2. Дзеянне па дзеясл. твердити ў 2 знач. того тверженьѧ своего подпираючи, наперодъ выводит, же монархiа албо едiновластiе костелное, ѡт ха0483 га0483 въ евангелiи вs особѣ петра ст0483го оуфоундовано есть (Апакр., 92); бачишъ ꙗкъ соборъ карфагенsскiи не мовѧчи жебы тѧ што вs твоемъ о апелѧцiахъ до римꙋ тверженью подпирати мѣло, але ихъ ꙗвне выворочаетъ (Там жа, 139); хотꙗ и фома потом воротилсе до апостоловъ предсе на их твержение иж видели господа верыт не хотел (Зб. 255, 134б).
с. 242
Твержица, твержыца наз., памянш. ад твержа ў 1 знач. лихiи люди, зачепки чинячи, злодѣйскимъ дѣломъ приходили и твержицу Вядо сожгли и шкоды немало починили (АЗР, II, 140, 1522); нашли собѣ тверъжыцу на рецэ на Смотричы, и тут собѣ город Смотрыч ꙋдѣлали (Рач., 328); тыи кнꙗжата ... нашли собе тержицꙋ [!] на реце на смотричи и тут собе город смотрич вделали (Патр. К, 54).
с. 242
Твержший прым., выш. ст. ад твердый у 12 знач. валка тым твержьша есть сѧ ѡтновила (Троя, 52).
с. 242
Твержъ наз. Тое, што i твердь у 2 знач. екгаsло кнꙗзꙗ великог кестютꙗ дꙗдꙋ своег ѡковавши до крева послал и ꙋсадил ꙋ твержъ (Патр. К, 47).
с. 242
Твержыца гл. твержица
с. 242
Тверичъ наз. Жыхар Цверы. welikoie kniаżeniie Tweryczy podаszа welikomu kniаzu [!] Iwаniu [!] Wаsilewiczu Moskowskomu (Бых., 550).
с. 242
Тверский прым. Цвярскi. кн0483зь великии Тверьски даль емоу свою силоу и поидоша в Литовьскꙋю землю (Увар., 105); поиметь Кгинвилъ дочку ꙋ великого кн0483зѧ Тверского ꙋ Борыса именем Марю (Рач., 300); понꙗл в стан малженскиs кнꙗжнꙋ марию бориса великог кн0483зꙗ тверског дочкꙋ (Стрыйк., 519б); kniаź weliki Twerski dаł tаkże iemu swoju siłu, y poszli w Litowskuiu zemlu (Бых., 530).
с. 243
Тветъ гл. цветъ
с. 243
Твилихъ гл. цвилихъ
с. 243
Твинтаръ гл. цвинтаръ
с. 243
Твиченне гл. цвиченье
с. 243
Твиченье гл. цвиченье
с. 243
Твичыти гл. цвичыти
с. 243
Твичэнье гл. цвиченье
с. 243
Твой займ. 1. Твой; якi мае адносiны да цябе, належыць табе. мл0483тва твоꙗ приꙗтна быс бг0483омъ (Чэцця, 35); слоуго божiи мене перькгрима оу домъ свои принѧти вели. а ѡт кроупъ стола твоего кормити прикажи (Жыц. Ал., 98); ѧ рꙋтъ роба твоѧ и простри крилѣ свои на рабꙋ свою (Зб. 262, 32б); тепере шлемся до тыхъ едначѡвъ ... а на того писаря, который тотъ твой листъ вызнаный писалъ (КСД, 48–49, 1510); осsтавъ тутs дарs твои передъ олsтаремs (Цяп., 6б); ꙗ волю быти рыцэр ѡт твоее руки (Трыст., 27); нехай не привыкают ꙋста твое до присеги (Зб. 261, 219); мовꙗчи твоꙗ землꙗ. моꙗ землꙗ. твоs бг0483ъ моs бг0483ъ: твои приꙗтели мои приꙗтели, твоꙗ смертъ. моꙗ смерть (Бельск., 76б); той язык сказал, ижь цр0483ь на Кузминѣ есть, дожидается князей к себѣ – Олга резанского и Алгерда литовского, а твоего прихода и спотканя не сподѣвается (Мам., 180); бꙋдет ли на то волꙗ бж0483аꙗ поѣдеш з ними не бꙋдет ли зостанешъ; ключи ѡт книг твое избы и коморы до панамарꙗ ѡддаs (Дыяр., 153); оуслышалъ есмь голосъ твой вs раю (Хран., 9); призвалъ Алеѯандра до себе рече емꙋ сынꙋ мой Алеѯандре твоꙗ рꙋка и сердце твое смѣло нехаs будет ѡт востока и до запад бꙋди бл0483гословенъ, и бг0483омs нб0483снымъ ꙋкрѣпленъ царствꙋючи з мтрiею (Алекс. 1697, 4б). ◊ Т в о я м и л о с т ь (в е л е б н о с т ь, ч е с т ь) – пачцiвы зварот да каго-н. гекторъ ... рек ѡтче намилеший меи твоѧ млсть с собою тысѧчу и пꙗтьсот рыцерев (Троя, 35); гсдна моегѡ и Ѡтца, Велебности твоей дрꙋга и брата, Гсдна Ѡтца Леонтiѧ Карповича Архiмандрита Виленского на самꙋю толкѡ радости тои оутѣхꙋ, под тотъ самый часъ и себе и тои радости ближей мѣти его хотѧчи (Сматр., 5); приѣдь прето чест: твоꙗ до нас (Дыяр., 153). 2. Якi належыць табе па сваяцкiх, сяброўскiх i iншых адносiнах. о дочку твою и о внука твоего твои послы твоей милости ширѣй повѣдятъ (АЗР, I, 183, 1498–1499); ѡ матко сол0483нца краснейшаго. бы ты вѣдала твоего милого сн0483а прекраснейшого наде вси сыны чоловече (Пак. Хр., 5); чsсьти ѡтца тsвоего и маткꙋ тsвою (Цяп., 52б); коли узмогла говорыти, рекла: Николи если не слыхала такъ великому пану бы сѧ такаꙗ жалост стала, ꙗкъ тобѣ, которую ти хочу повѣдати, бѣднаꙗ твоѧ сестра (Трыст., 75–76); наболѣй же ему гсдь мовил. воротисꙗ до земли ѡтцов твоих и до родины твоей (Бiблiя, 68); выsды с короблꙗ ты жона твоꙗ, сынове твои и жоны сынов твоих с тобою (Бельск., 9–9б); если розмовꙋ зо мною мѣть замышлѧешъ ѡ Кролю, оучинижъ то, абысь неприѧтелей твоихъ зsпосродкꙋ сꙋдꙋ выкинꙋлъ (Варл., 9б); змилуйсꙗ на ѡстатокъ и ꙋжалуsсꙗ над тым маленким а милым сыном твоим коториs се по тобѣ сиротою зостат мае (Тр. гiст., 70б); реклъ теды гсдь до Нѡѧ: Войди ты и весь домъ твой до кораблѧ (Хран., 15). 3. Падуладны табе, якi падпарадкоўваецца табе. то суживали на городѣ намѣстники твои (АЮЗР, I, 17, 1444); люди твои, зъ твоее земьли, въ нашой земьли звѣръ бьють, а пьчолы деруть, а по рѣкамъ бобры бьють и рыбы ловять, гдѣ изъдавна имъ входовъ не бывало (АЗР, I, 71, 1456); видел еси ѡтц0483а твоего и мене бедноую плачоуче. а не оуказал еси себе намъ. слоуги твои кривдили тебе а ты терпел еси (Жыц. Ал., 99); емоу сѧ бы достало ис мт0483рью великого кнѧзѧ ꙗгаила. твои мѣста (Вiл., 439б); пsриводиломъ его къ ꙋченикомъ тsвоимъ, и не могsли его ꙋзъдоровити (Цяп., 23б–24); восточному цр0483ю, волному Мамаю, твои посадникъ Олегь резанскиi много тя молить (Мам., 170).
с. 243
Творащый гл. творящий
с. 244
Творенье, творение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. творити ў 1 знач. всѣх бовѣм добротливый Бъ0483 до позsнанѧ себе возвал, частsю оздобою створенѧ ... частsю прирожоным законом на самом початкꙋ при твореню даным (Калiст, II, 168); Мiротворенiе: Того свѣта творенье, постановене свѣта (Бяр., 79). 2. Дзеянне па дзеясл. творити ў 2 знач. Знамена бестꙋжого. Ѡчи его творенiѧ ꙗко молньꙗ вѣ(к)и ег грꙋбы. стан его короток (Арыст., 202); кгдыж Iерей жаднымъ способомъ того чинити не можетs, ꙗко маемо в правиле s0483. першог соборꙋ карфагенъского. гдѣ такъ мовит, и помазанiѧ творенiе, рекше миромъ соверъшенiе, и прочѧ (Навука, 29); Тварs: Створене, творене, чинѣне (Бяр., 170). 3. Тое, што створана кiм-н.; твор. Того бо есмы творенiе, създани о хє0483 Iс0483ѣ вs дѣла бл0483га (Будны, 203); але то зsле розꙋмеют, абовѣм ... ли хс0483 ꙗко и ст0483ыи причинѧетсѧ ... нами не ест ѡт них розным. и бꙋдет творене, а не створител (Каз. Кiр., 186); реклемъ пред тымъ ижъ грѣхъ споломs выкоренѧетsсѧ, а чл0483вкъ первое свое творенsе чистого Адама прiймꙋетъ (Мак., 230).
с. 244
Творети дзеясл. Ствараць. Маръко еѵглiстъ ... творѣлъ малыи чюда жидовъскаꙗ (Чэцця, 165).
с. 245
Творетися дзеясл. 1. Станавiцца, рабiцца. ѡни ... чюда многаꙗ видѣвше. што ѡ немъ прорчства прочитали: и мѫдри творѣлисѧ (Чэцця, 215б). 2. Рабiць выгляд. онъж творѧшесѧ на днѣ морѧ седѧ. великим голосом почал вопити (Чэцця, 93б). 3. Намервацца, наважвацца; iмкнуцца. творѣлъсѧ ѡканныи. собѣ честь вчинити (Чэцця, 56); они ... перед господем такеж стоꙗли. и творѣлисѧ штобы ввѣки на нб0483е быти (Там жа, 74).
с. 245
Творецъ наз. 1. Тварэц (пра Бога). согрешила еси. и простꙋпила своего творца заповеди (Чэцця, 370); ѡ преганебныи июда. такъ за малое мыто продал еси творца всего створениꙗ (Пак. Хр., 1–1б); в пꙗтыs ден и воды ꙋкрасил и наполнил всемогꙋщиs творец, абы мѣли своих мешканцов велерыбов и рыбъ (Бельск., 2б); пречистꙋю богоѡтроковицꙋ ... до церкви Iерꙋсалимскои ... Бг0483ꙋ Творцꙋ своемꙋ ѡтдали (Калiст, II, 210б); длѧ того ѡный всѣхъ речiй створоныхs и нашего рожаю творецъ, длѧ насъ человѣкомs сѧ сталъ (Варл., 209); ꙗк дорога дш0483а человѣчаꙗ ꙋ бг0483а творца (Дыяр., 168); иꙗков ... длꙗ роскошы того свѣта, ѡтступил бг0483а творца своего (Зб. 752, 27б); ненавидꙗчи хвалу балвохвалскую творца и вседержителꙗ хвалили (Пралог, 534); вѣрꙋю въ Бг0483а ѡтц0483а Вседержителѧ творца нб0483ꙋ и земли (Зб. вып., 90–90б). Параўн. творца ў 1 знач. 2. Стваральнiк, аўтар. што там вписано, где инsде оу авторовъ [на полi – творцов] вѣры гѡдныхъ найдоуемо (Апакр., 151б); Арисъ, или Ареа, или Ареи, или Аръ: творец и съдѣтель ꙗрости, или гнѣвꙋ и оубiйствꙋ (Бяр., 234). 3. Паэт. Поета: Творецs (Бяр., 303).
с. 245
Творидло наз. Форма для сыроў. масла карнекъ невеликiй, творидла, што сыри робять, два, дойница одна (АСД, III, 240, 1571).
с. 246
Творити, творыти дзеясл. 1. Рабіць, тварыць. колi христiꙗнин а любо жiдовинъ молчалъ три лѣта и три мсци тогды емꙋ молчаны творим на векы вѣчныи (Вісл., 35); творилъ еси всю вселенsную (Скар. ПБ, 14); свѧтити пакъ не розумѣетьсѧ прожновати или ничого не творити, але свѧтые дѣла чинити (Будны, 38); иноплеменницы битвꙋ творили со ізраилемъ (Царств., 81); з ничого все створилъ, и тепер еще творитъ (Варл., 66б); ѡбразꙋю: творꙋ, формꙋю, кшталтꙋю (Бяр., 219); не видꙗт что творꙗт, и ты не вѣдаешъ што чынишъ (Зб. 752, 441); которыs творишъ працꙋ вs приказанsю (Выкл., 139); оурѧдъ Вратарѧ естъ двери цр0483ковныѧ, ѡдмыкати, и замыкати, але тое теперишних часовъ, людiе свѣцкiи творѧтъ (Зб. вып., 52б). 2. Ажыццяўляць, здзяйсняць. хрстьꙗне ... имоут исцелѣнiѧ творити (Чэцця, 26); влдчтво и страх с ним творит миръ оу превысотах своих (Зб. 262, 22б); аще родитисѧ мдръ и добръ бѫдеть. известенъ. добро творѧ мдренаѧ (Неба, 87б); они против пану Губе року фортелного змышленого не творыли и не фортелне право переводили (АВК, ХХХII, 28, 1596); се молимо за ꙋсопшых и жертвы за нихъ приносимо и памети ихъ творимъ (Унія, 15б); смолꙗне ... емꙋ сꙋд творили (Патр. К, 56); добро творите ненавидꙗчим вас (Зб. 261, 112); абысмо тымъ снаднѣй то дѣло ст0483ое за бл0483гвенiем егѡ пастырскимъ творити начали (Ст. бр., 19б–20).
с. 246
Творитися, творитисе дзеясл., зв. ад творити ў 1 знач. оустнами пред чл0483вки творишисѧ праведна (Чэцця, 354б); место ... творитсе болше ниже сем мѣстъ парижьских (Валх., 59); хочеши вѣдати полскиѧ страны что в них творитисѧ (Плячо, 82б).
с. 246
Творный прым. ад творити ў 2 знач. Яцыне 4 рубли грошей у воеводы Троцкого, у пана Богдана Анъдреевича з вины творное (КЗ, 208, 1441–1490).
с. 246
Творца наз. 1. Тое, што і творецъ у 1 знач. ѡн ест творца нб0483а и земли (Зб. 261, 202); вси створеныи речи своимъ порѧдкомs сꙋть справлены а творца тыхъ, которiи естъ при них, Бг0483ъ естъ (Мак., 68); так если хочеш што ꙋпросит ꙋ господа бога, напрод ꙋнижаsсе барзо пред творцою твоимъ (Зб. 255, 117); гледѣте на тые ѡчи прест0483ое бц0483и, ꙗко их замыкала а ꙗкъ ѡтворала на хвалене творци своег (Зб. 259, 557); бж0483е ꙋпование мое, запретисѧ тебе творцы, и ѡткꙋпителꙗ не могꙋ (Зб. 82, 49); на слꙋжбѣ Бж0483ой, тѣло и Кровь Іс0483а Хрста, офѣрꙋетсѧ, самомꙋ единомꙋ Бг0483ꙋ, творцы всего свѣта (Зб. вып., 27). 2. Тое, што і творецъ у 2 знач. житие преподобного ѡтц0483а нш0483ого Іѡсьфа творцы каноновъ (Пралог, 579).
с. 246
Творыти гл. творити
с. 247
Творячий дзеепрым. ад творити ў 2 знач. все иншее створене также посполꙋ зs творѧчимъ словомs оказалосѧ (Каліст, II, 105б).
с. 247
Творящий, творащый дзеепрым. 1. Ад творити ў 1 знач. гси избавь нас ... ѡт соблазнъ творѧщих безаконие (Чэцця, 140б); взѧлs ест мануи козлѧ ... и принесе на камени гсду творѧщему чудеса (Скар. КС, 30б); прославилъ Iисуса Духъ Свѣтый, великіе и незвыклые чуда творящего (Гарм., 177); жена маючаѧ мꙋжа, а зs дрꙋгимъ живꙋщаѧ нецнотливе, и мꙋжъ тожде творѧщiй ... сꙋдомъ свѣцкимъ, маютъ быти горломъ караныи (Зб. вып., 85–85б). 2. Якi дае, стварае (пра раслiны). ѡттꙗлъ гд0483ь всꙗкꙋю розкгꙋ не творащꙋю плода (Зб. 259, 154).
с. 247
Театрумъ наз. Тое, што і театръ. Таковою теды ꙗ нендзныs Афанасиs волею бозскою примꙋшоныs бꙋдꙋчи, ꙗжем былъ почалсе и готовати на высоким театрꙋм свѣта того (Дыяр., 163).
с. 247
Театръ наз. Узвышэнне, сцэна. за намощене театру у церкви братской для отправы у Четвертокъ Великій отцу епископу умываня ногъ, теслемъ ... заплатили зол. (ИЮМ, ХIII, 58, 1699). Параўн. театрумъ.
с. 247
Тебей наз. Тое, што і тевей. за часꙋ аврама пановали вs египте тебеи ѡт мѣста теби албо елаѡполис реченыи (Бельск., 13).
с. 247
Тебенки, табенки наз. Махры і іншыя ўпрыгожанні пры сядле. коли имуть купити Татарьскый товаръ у Сочавѣ, или шолкъ, или перець, или камкы, или тебенкы ... или Грецкый квасъ, отъ гривну у сочавѣ по три гроши (АЗР, I, 30, 1407); отъ корована, кгды з Орды идеть, старостѣ: камка Александрыйская на золоте, литра шолку, коверъ, тижъмы, тебенъки, сафъянъ (Арх. ЮЗР, VII-1, 82, 1552); Давыдъ Пчолчичъ, жидъ Муравицкій зъ Волыня, мѣлъ зъ Острога товаръ свой, то есть ... тебенковъ паръ 8 (АСД, III, 322, 1583); седло справлялъ ленкъ, попруги и табенки (ИЮМ, ХII, 151, 1698); табенки, потребы, стремены (ИЮМ, ХIII, 51, 1699).
с. 247
Теванинъ наз. Жыхар горада Тэва. Слышачи то тевани замкнꙋли браны мѣстскии (Алекс., 10б–11).
с. 248
Тевей наз. Прадстаўнік народа тэвеяў. алеѯандер ꙋсмихнꙋвшисе реклъ: тевеи велми се залецаете з моцы своей (Алекс., 11); сут люди и цареве ... то есть, гогъ и магог, мосах, и тувал, аногъ, агегъ, атенал, гей, ливиs, кунеs, фарилеs, тевеs, ламархан (Там жа, 42). Параўн. тебей.
с. 248
Тевтонъ наз. Тэўтон. прилꙋчивши ѡныи до себе тевтоны далеs шꙋкаючи жизных краин постꙋпили (Стрыйк., 425).
с. 248
Тегати гл. тягати
с. 248
Тегатися гл. тягатися
с. 248
Тегилей гл. тягилей
с. 248
Тегиляй гл. тягиляй
с. 248
Тегиня гл. тягиня
с. 248
Теглицъ гл. тяглецъ
с. 248
Тегненый гл. тягненый
с. 248
Тегненье гл. тягненье
с. 248
Тегнути гл. тягнути
с. 248
Тегорочный прым. Тое, што i тогорочный. за увязоване констытуцыи зъ сейму варшавского тегорочного интролигатору дали (ИЮМ, ХIII, 65, 1699).
с. 248
Тегоръ наз. Прадстаўнік старажытнага народа тэгораў. Аскеназы грекове реинами зовꙋтъ, рифаты пафлюгонами, тегорми фригами (Выкл., 10).
с. 248
Теды, тегды, тежды, тэды прысл. 1. Тады; не цяпер; у канкрэтным мінулым. Y tehdy ż panowe Lackije poszlut do bratii swoiej panow Litowskich prosiaczy o pomocz (Бых., 546); мешкалъ теды иꙗковъ в земли хананейской (Біблія, 83); нб0483о небесе гд0483ви а землꙗ теды еще не была видима, бо на неs вода стоꙗла (Бельск., 1б); почало вщинат зимно велми ѡкрꙋтне а незносно. падал теды снѣгъ великиs (Алекс., 31); иꙋлиs ... поднꙗл воsнꙋ на ... царꙗ гишпанского и ипаримского, коториs теды был в египте (Рым., 80б); набрали теды многѡ лꙋповъ и збꙋрили мѣста вси ѡколо герара (Хран., 307б); теды Адамъ въ Раи бꙋдꙋчи, жадного хрѣхꙋ на мѣлъ (Зб. вып., 1б). 2. У такім выпадку, у выніку. оддано Стреляномъ земъли моръкговъ осмь за то, же въ томъ селе Стрелянскомъ деветь волокъ не сполна вымероны были, теды докладаючи имъ тыхъ волокъ, тую осмъ моркговъ имъ придано (АВК, ХIV, 216, 1580); ижъ взꙗл израиль землю, коли вышол зъ египту ... тепер теды вороти мнѣ еи спокоем (Біблія, 128б); крол ... хотѣл ести, теды чого се доткнул на столѣ, сталосе все золотом (Бельск., 37); ѡни рекли, рохманове естесмы. жедал теды алеѯандер з ними мовит (Алекс., 31); тегды тую половицу острова з сеножатю и з гоны бобровыми пустили и на вечность продали есмо сполне земенину гдрскому (ИЮМ, ХХI, 466, 1627); который тежs потомs, кгды зs Афродитою зчꙋжоложилъ ... ꙗкs же теды богомs тотъ быти можетъ (Варл., 244); тꙋю тежды всю оумѣетность гсдь бг0483ъ Сіфови даровалъ (Хран., 12); оуважай теды пилне кождый чл0483вче, ꙗкъ пристꙋпꙋешъ къ томꙋ страшномꙋ Сакраментꙋ (Зб. вып., 22б). 3. У складаных сказах у якасці суадноснага са злучнікам слова. а) бы (если бы) – теды: олижъ дей есьми объмеръла была, бы дей ми жонъки водою не одълили, теды бых дей была умерла (АВК, ХХХVI, 226, 1582); бым не вѣдал ѡ вашеs дѣлности рицери цнотливыи, теды бы был по вас никгды не слал (Хр. польск., 17б); б) где бы – теды: абы ему воеводꙋ мултꙗнского из братом его выдал, бо где бы того не ꙋчинил, теды ѡнъ хоче тут такъ долго мешкат, ажъ его добꙋде (Хр. польск., 18б); в) гды – теды: гдым сꙗ ѡ нем рано пыталъ и до дворꙋ ѡ томъ ꙋдалитисꙗ хотѣлъ, теды мало нас не позабiано (Дыяр., 151); г) если (естли) – теды: естъли бы пакъ на тотъ рокъ пенезеs тых еs не заплатил ... теды маеть хведко заплатити вины на замок ... десꙗть рꙋблевъ грошеs (КВЗС, 11, 1533); если сѧ держать будем, товарышы милые, тэды все нам поготову будеть (Атыла, 217); при тых схажках завше мает быти если не сам старшиs, теды головнеsшиs з ѡтц0483въ (Зб. 261, 213); с которыхъ озеръ естли бы ... хтоколвекъ иный насъ вытискалъ, теды сполне ихъ боронити маемъ (ИЮМ, ХХIII, 299, 1630); если седмерако бꙋдет земщонъ каинъ, теды ламех седмдесꙗткрот седмерако (Выкл., 6б); д) ижъ – теды: у селе Савичахъ осталсе человекъ одинъ ... але ижъ на тесельстве посажонъ, которого при дворе есть потреба, теды ничого не даетъ, одно робитъ, што потреба (АВК, ХIV, 212, 1580); ижес выбавил женꙋ кондаꙋлосовꙋ з рꙋкъ царꙗ евроцкого, теды теж тебе выбавлю з рꙋкъ поганскихъ (Алекс., 41); ижъ того дня было свето, волторокъ светочный, и припознилосе, тедымъ до завтрея ... тую справу отложилъ (АВК, VI, 230, 1619); е) кгды – теды: кгдыж то была волꙗ бж0483аꙗ, жебым ꙗ тепер в рꙋках ваших былъ, теды прошꙋ жебысте ми то зsистили (Хр. польск., 21б); кгды бы шляхтичъ въ злодѣйствѣ першій разъ обвиненъ былъ, теды згола караный быть (не) маетъ (АВК, V, 78, 1695); ж) коли – теды: што коли ꙋслышала ревека, теды по ѡтходѣ исавовѣ рекла сынови своему (Біблія, 60); коли з дарием конецъ ꙋчиню теды з вами будꙋ розмовлꙗл (Алекс., 10б); з) поневажъ – теды: реклъ до иѡсифа: Поневаж тобѣ бг0483ъ ꙋказал то все штос мовил; теды над тебе мꙋдрѣsшого, и тобѣ подобного не наsдꙋю (Бельск., 29); і) скоро – теды: скоро брод перешол взышло теды сл0483нце (Бельск., 23б); к) що – теды: що сꙗ дотыкает костела рымского в винищеню ꙋнѣи проклꙗтои, теды и в том треба сꙗ пригледѣти (Дыяр., 168).
с. 248
Тежарный прым. ад тяжаръ у 3 знач. зостал ми есть винен певную суму пенезей ... конечне докладаючы на себе не мало тежарные обовязски свои (ИЮМ, ХХХII, 17, 1578).
с. 250
Тежаръ гл. тяжаръ
с. 250
Тежкий гл. тяжкий
с. 250
Тежъ, теже, тежь, тэжъ прысл. Таксама. ѡткꙋль изыскъ а любо прiбытокъ прiходить ѡттꙋле теж и казнь имееть быти (Вісл., 29б); Монкꙋ съ сыномъ его зъ ꙗномъ присꙋдили навязки по дванадцати рꙋблевъ грошей, а ... тымъ чотыремъ присꙋдили навязки тежь (КСД, 411, 1516); единъ оубо естъ входъ всемъ людемъ кs животу, ровныи теже и выходъ (Скар. ПБ, 10б–11); которую тежъ почътивость и повагу послу вашое милости, пану Михайлу, тамъ въ оръде вырадилъ – и то тежъ вашой милости не естъ тайно (КПД, 18, 1538); почалъ ꙋчити пъри мори ... тежs самъ вsлезsшi вs лодью, седелъ на мори. а вsсѧ тижsба пsри мори на земsли была (Цяп., 47); если Трыщанъ то вчынить, то зле, а не вчынившы тэж недобре (Трыст., 14–15); абы ... ани жона за мужа ани мужъ за жонꙋ, такъ тежъ брат за брата ... не был каранъ (Ст. 1588, 24); кто комꙋ слꙋжит томꙋ тежъ ест неволником (Зб. 261, 79б); грѣхъ маетъ вs собѣ нѣѧкꙋсь роскошъ, мает тежъ и смꙋтокъ (Каліст, I, 14–14б); иншо бовѣмъ створенье животногѡ за однѡ дш0483и и тѣла зs земли вышли разомъ тежь и гинꙋтъ (Хран., 5); важное тежъ естъ Крещенiе, на той часъ, коли кто дѣтѧ под рынвою, зs которой вода течетъ, тримаетъ и формꙋ належитꙋю мовитъ (Зб. вып., 9). Параўн. тыжъ.
с. 250
Тезаврусъ наз. Слоўнік. Тотъ же в книгахъ, гі0483. главы, в0483. которыхъ тезаврусъ, то есть скарбомъ называють, такъ мовитъ (Унія, 13б).
с. 251
Тезоименитый прым. Тэзаімяніты. почто ради пѧтница наречна еси тезоименитаꙗ (Чэцця, 62); встань тезоименитаꙗ, ѡто принесла есми до тебе страсти гсдни (Зб. 82, 430).
с. 251
Текавца наз. Зацікаўленая асоба. жебы дѣеписъ и емꙋ подобные тѣкавци, а што болшаѧ, жебы папежъ римскiй стараючисѧ о тое наше зsедноченье прибытьѧ пожиткꙋ своего не оугледалъ, то в насъ згола не хочетъ (Апакр., 200б).
с. 251
Текачъ наз. Падарожнік. да коли какiи поутникъ албо торговець. албо текач идет. до которого мѣста (Валх., 43б).
с. 251
Тексаторъ наз. Таксатар. куп. паперу аркушовъ десять пп. тексаторомъ 14 вос., свечъ 1/2 дес. 5 вос. (ИЮМ, ХХII, 29, 1711). Параўн. таксаръ.
с. 251
Текстъ наз. Тэкст. реч ... так то правдиваꙗ ꙗк текстъ еѵглии (Зб. 261, 217–217б); текстъ законꙋ бж0483ог злыми выклады выворочали и псовали (Бельск., 197б); кликнꙋвши толмача казал собѣ текстъ прочитат (Стрыйк., 449б); то теды естъ приповѣсти сегоднешнеи теѯтs и вырозꙋменsе (Каліст, II, 77б); нш0483ъ рахꙋнокъ згожаетсꙗ из жидовскимъ и з латинским теѯтомъ (Выкл., 29б).
с. 251
Текунъ наз. Пасыльны. тотъ ꙗнъ поставил шапъкꙋ ... до текꙋна боꙗръского до ꙗкꙋба (КВЗС, 30–31б, 1537); текунъ Андриецъ, вземши шлыкъ его на земли и розодравши, кинулъ на грады (АВК, ХVII, 223, 1540); Масюкъ Полотейко передо мною вознымъ пыталъ того текуна пана Суходольского Ермолы, который надъ тыми людьми былъ, с чиего росказанья оную смугу теребете? (АВК, ХХII, 102, 1555–1565).
с. 251
Текучий дзеепрым. ад течи ў 1 знач. потокъ ѡгородныи колодезь водъ живыхъ а текꙋчихъ з ливана (Зб. 262, 84б); отец мой и я самъ въ сошьне въ земъли ... и въ водах стоячих и текучихъ во всемъ половину маю (Пін., 19, 1512); Атылѧ кгды назадъ тѧгнул з Влохъ до угорское земли, на перепроваженю черезъ реку Ликусъ межы реты а винъдэликами текучое (Атыла, 234); находили мед текꙋчиs (Бельск., 95б); прагненsе маючiй, малюетъ пред собою жродло воды текꙋчои (Мак., 184); тое теды оуважал, ижъ земныхъ богацствъ нестатечност, прꙋдко текꙋчихs водъ бѣгꙋ ест подобна (Варл., 308б); читаемъ ѡ иѡве ст0483омъ, ижъ ... скорꙋпою з тѣла зскробовалъ стрꙋпы и гноs текꙋчиs (Зб. 259, 498б); сосѣди ... ѡбачыли голову его голую и водꙋ мокрꙋю з головы из ѡденꙗ его текучую (Зб. 81, 188б); кидаи хлѣбъ твои на воды текꙋчии (Выкл., 100б); конца рѣце ѡноs текучоs не было (Зб. 82, 90).
с. 251
Текущий, текущый дзеепрым. 1. Ад течи ў 1 знач. водꙋ текоущю морьскꙋю ѡт одежди его въвидѣли (Чэцця, 93б); з водами текꙋщыми и стоꙗчыми (КВС, 590, 1552); текоущіи воды горети боудѫт (Сівіла, 9); продалъ и на вечность есми спустилъ всю тую часть свою з гаи ... з реками, з речками текущыми и нетекущыми (АВК, ХХIV, 411, 1583); дарую той жо пошлюбеной малжонце моей ... имене мое ... з озеры, з рекомы, з водами стоячыми и текущыми (АВК, ХХХII, 381, 1596); напоѧет Египет река нил седми ѡтногами текꙋщаѧ (Зб. 259, 442б). 2. Ад течи ў 3 знач. ꙋслышала же естъ ... и ꙋзрѣла людеи текущих до храму божиѧ (Скар. ЧЦ, 209).
с. 252
Текъ наз. Цячэнне. кождый зs насъ таемнымъ текомъ кs концꙋ своего житiа приближаетъсѧ (Каліст, II, 201).
с. 252
Телега наз. Воз. пану Солътану ... 2 телеги соли з волы (КЗ, 247, 1487); ѡсерsдиѧ человѣка безумнаго сутs ꙗко коло в телезе (Скар. IС, 53б); мыто Блудовъское съ стародавъна, такъ ся в собе маеть: отъ телеги по сту толъкъ на дворъ (Арх. ЮЗР, VIII-4, 278, 1541); робили телеги зъ берега бруся отыскивать, купили оглобель паръ чотыры (ИЮМ, VI, 155, 1689); зъ розказаня п. войта, змовили две скрыни на телегахъ робить, для звезеня земли зъ рынштоковъ (ИЮМ, ХIII, 53, 1699).
с. 252
Теленье наз. Цяленне. коровъ дойных чотыры ... пятая корова о теленью рыжая (АВК, ХХХVI, 31, 1582).
с. 252
Телерка гл. талерка
с. 252
Телесне, телесно прысл. 1. Цялесна, фiзiчна. Был некоторыи корол атоус именем. которыиж некоторꙋю девкоу именем пила ... телесне позналъ был. да з нее сн0483а выродил (Пак. Хр., 22б); в которомъ ꙋвесъ дъѧволъ бꙋдетъ телесне пребывати (Унiя, 32б); анѣ корꙋнованѧ, анѣ црства небесного, где хс0483 естъ телесне еще не достꙋпили (Каз. Кір., 26); ѡтходѧчи телесне с того свѣта гь0483 нашъ іс0483 хс0483 на мѣсцꙋ своем одного цр0483кви старѣйшинꙋ былъ зоставилъ (Апакр., 94); жаданаꙗ дꙋша з них, не згине, але мнимают мѣти живот блсгвеныs вѣчныs, по смерти телесне то ест в раю роскоши (Бельск., 409б); вы естесте чл0483вкъ ꙗко и мы, з невѣсты телеснѣ нароженыs (Алекс., 19б); если жъ Хс0483 оустꙋпꙋетъ и оуходитъ телесно, который все можетъ (Каліст, II, 288); штожъ за дивъ, же тыи которiи до Гсда пристꙋповали, и з нимъ сѧ телесне злꙋчали моцъ принѧли (Мак., 115); человѣкъ нѣкоторыs ... мѣлъ сн0483а ѡдного пꙗти лѣтъ, которого назбыт телесне милꙋючы слабо и недбале выховал (Зб. 107, 194); отрымал бы покревенство дх0483овное, длѧ которого не могл бы съ женою своею сполковати телеснѣ, даже до см0483рти (Зб. вып., 13). 2. Вульгарна (прымiтыўна, спрошчана). Лꙋкъ геретиков естъ писмо ст. бо е ѡни тѣлесне выкладаючи, ꙗдовитыи стрѣлы з него выпꙋщают (Выкл., 110б).
с. 252
Телесникъ наз. Юрлівец. ꙗкъ живот Смыслѡвъ живꙋтъ Сарданапалеве и Епікꙋрове, роспꙋстникове свѣта сегѡ, и телесникове (Сматр., 23).
с. 253
Телесно гл. телесне
с. 253
Телесное прым. у знач. наз. Цялеснае. если чого буд телесного буд дꙋховного ꙋделꙗемо дрꙋгим не станемосꙗ длꙗ того ꙋбожшими але богатшими (Зб. 255, 88б).
с. 253
Телесность наз. 1. Цялеснасць; тое, што мае матэрыяльную аснову. кождый чоловѣкъ, въ той тѣлесности будучи, межи иншими власностями прироженья своего ничого певнѣйшимъ не есть надъ смерть (АВК, ХII, 541, 1612). 2. Пажадлiвасць, юрлівасць. далъ ей гсдь великую вдꙗчност, ижъ [ꙋбир] ѡнъ не походил з тѣлесности але з цноты (Біблія, 566); бг0483ъ ... заказꙋет теж и речеs поверховных которые побꙋжают до телесности (Зб. 261, 258–258б); другая дивчина, Окъсинья, въ живыхъ будучая, въ паненьской чистости нарушенье и зепъсованье презъ кгвалтовное порубъство телесности не знаючой отнесла (ИЮМ, IХ, 292, 1637); виделъ зꙋхвалного ѡного ꙋдана ѡкаꙗнного тѣлесностю ѡпутаного, и страшным голосомъ на него закричалъ (Пралог, 550б); цар диꙗволским дꙋхом и телесностю взбꙋреныs ... ѡбнимат и целоват хотел паненъкꙋ (Зб. 82, 66б); даs звитꙗжъство над злою жажъдою и телесностю моею (Там жа, 70б).
с. 253
Телесный, тялесный прым. 1. Якi мае адносiны да цела, адчуваецца целам; фiзiчны. к вере был наверненъ и ѡт троудꙋ телесного поганского и болванского был ѡчищонъ (Валх., 69); в сеи книзе вси лекарsства душевные и телесные зуполsне знаидете (Скар. КБ, 2б); знамении же белыи соут ... многіи сонъ. и слабость телеснаѧ (Арыст., 193); Атыльлѧ ... на працу телесную, на голодъ, на спанье ... велми терпливыи (Атыла, 179); абы такие люди ... в местех нашихъ не были терпены, которые звыкли длꙗ зыскꙋ своего спросного намовлꙗти панъны або вдовы и мꙋжатки комꙋ кгволи длꙗ спросности телесное (Ст. 1588, 550); ты ѡгледаешъ, чого чл0483вкъ телесныs не ѡглꙗдает (Алекс., 37б); ꙗ ... телеснои см0483рти бынамнѣй не бою (Варл., 153–153б); сакраментъ Крещеніѧ ... Даетъ ... здравiе телесное (Зб. вып., 11б–12). ◊П р ис я г а т е л е с н а я гл. присяга. 2. Матэрыяльны; рэчыўны, прадметны. в тои прозбѣ наперsвеи о дх0483вныи хлѣбъ бг0483а просимо, а потомъ и о земsскiи или тѣлесныи (Будны, 196б–197); телесных речиs набыти не можемо, ажъ первеs хꙋт до них мѣти бꙋдемо (Зб. 261, 77б); Бг0483ъ не естъ телесенъ (Каліст, I, 137б); телесныи потравы оустаютъ, и псꙋютьсѧ, а дш0483евsный покармъ ... безsконечное маетъ веселiе (Каліст, II, 25); будет нам дано ꙋ бога всꙗкое добро телесное и дꙋховное (Зб. 255, 75б–76); пошли за гсдем нашым Iс0483 хрстомъ, ничого земного и телесного не прагнучы (Зб. 752, 439б). 3. Плоцевы; пажадлiвы, юрлiвы. еще грешат тꙗжко и тые которые пополнꙗют грех телесныs ровныs з ровным то ест мꙋжчизна з мꙋжчизною (Зб. 261, 257б); конста доброи мысли бꙋдꙋчи, а пожадливостю сꙗ телесною роспаливши просил гд0483ра ѡног ѡ дѣвкꙋ (Бельск., 258); гды ꙋже тꙗжкое телесное покꙋсы ѡгнем был запаленъ, спросною пожадливостью звѣтꙗженыs зновꙋ до свѣта хтивост его вела (Зб. 107, 120б); ѡны емꙋ рекли не можеш далеи вsнꙋтр поступити, бо не знаем телесного грѣха (Алекс. 1697, 61б). ◊ Р о с к о ш ъ т е л е с н а я гл. роскошъ; с к у т о к ъ т е л е с н ы й – палавы акт. тыи панны ... ꙋхвативши ꙗкого мужа, вели его до тростины, а там з ним чинили тѣлесныs скутокъ ажъ до ꙋморенꙗ (Алекс., 41б); у ч ы н о к ъ т е л е с н ы й гл. учинокъ. 4. Блiзкi (пра паходжанне i роднасць). Афектъ родичовъ телесных зголдовавши опатъ пастор за сыном сестры своеи причинитисѧ не хотѣлъ (Зб. 107, 98).
с. 254
Телествие наз. Матэрыяльная абалонка, увасабленне. слово исходить з оумысла. а говореніе его се ест. телествіе ѡного слова. а писмо ѡбразъ его (Арыст., 161).
с. 255
Телестший, телистший прым. З целам больш прыстойнага выгляду. по десꙗти дниs показалисꙗ твари ихъ лѣпши и телистшии нижли всих пахолꙗт (Біблія, 529); которыи ꙋслышавши мовꙋ таковꙋю досвѣдчалъ ихъ презs десѧть дніи. а по десѧти дніи показалисѧ твари ихъ лѣпши, и телестшіи нижли всихъ пахолѧтъ которыи ѣли потравы црскіи (Хран., 357б).
с. 255
Телетовый гл. талетовый
с. 255
Телецъ наз. 1. Бык, бычок. оузложат на ѡлтарь твои тельца (Чэцця, 373б); будете приноситs жерsтвы гсду богу вашему ѡт овець или ѡт телець на месте (Скар. ДЗ, 33б); возми телца зs стада, и два бараны чисты и хлѣбы прѣсны (Біблія, 145); видел четверо звирꙗт ... ноги простые. пꙗты ꙗко ꙋ телца мѣли (Бельск., 140б); нѣкоторые бовѣмъ зs нихъ ѡвцꙋ, иншiе козла, иншiе телца и свинsю ... и иншiе речи створеные чтили (Варл., 247); тогды ѡбълупивши телъца хризанта нагого во ѡноs шкури зашили, и на слнцꙋ поставили (Пралог, 530); не приsму з домꙋ твоего телцов ани з чередъ твоих козлов (Пс. ХVII, 30б); возми телца зs стада, и два бараны чисты, и хлѣбы прѣсны (Хран., 106); даsте тежъ емꙋ перстень, забиsте тучънаго телца (Зб. 82, 31б). 2. Скульптурная выява быка. дражнѧче бога вашого. нашли есте собе телца литого доутого за бога (Пак. Хр., 21); ꙗко были собѣ слили тельца и розsгневили тымъ гсда бога (Скар. ДЗ, 21б); оного телца на пꙋстынѣ лилъ, ꙗкъ справцею былъ идолопоклоньства (Апакр., 62б); ꙋчинили собѣ телца ѡтливаного и поклонилисꙗ (Біблія, 150); ѡни коло телца ꙋлꙗного скачꙋт хвалечи его (Зб. 261, 245б); Аарѡнъ вылилъ телца которомꙋ жидовѣ ѡтдавали офѣры (Хран., 109).
с. 255
Телешъ наз. Той, хто апрацоўваў калоды. Въ томъ же селѣ телешъ, войтъ, тивунъ, рыбакъ на службахъ дворныхъ ничого платить не повинни (АСД, IV, 232, 1569).
с. 255
Телистший гл. телестший
с. 255
Телистый прым. Нармальнага, не худога целаскладу. мр0483iа ... была оу парсоуне телиста а маленко смеда (Валх., 53б); Вагѡа: Внꙋтрнѣйшiй, навѣрный, оупрійм ... або тѣлистый (Бяр., 248).
с. 255
Телица, целица наз. Цялуха. принесла ... телицу сеголетнюю, а овцу и козу (АВК, ХVII, 254, 1541); обора того жъ двора пана моего ... коровъ и телицъ кs0483, телятъ лонскихъ п0483 (АВК, ХIV, 22, 1556); онъ баран або телица, або што инъшого тѣлеснаѧ рѣчь была (Будны, 216б); за телицꙋ полкопы грошеs (Ст. 1566 I, 95); иж дей муж мой самъ через Охромѣя Бобровича еще самъ тую телицу взял (ИЮМ, ХХХII, 64, 1578); он ей ... мает дати целицу, свиню (АВК, ХХХIХ, 96, 1578); телица одна, бычъковъ лонъских два (АВК, XXXVI, 21, 1582); цена быдлꙋ ... за телицꙋ третѧчкꙋ сорокъ грошеs (Ст. 1588, 512); у Ѳедка Воробьевича взято корову гнѣдую ... телицу ... половую (АВК, II, 266, 1590); Шымонъ ... пограбилъ, а меновите ... телицъ четвертачокъ и третячокъ пяти (АВК, I, 246, 1612).
с. 256
Теличка наз. Цялушка. быковъ лоньскихъ пять, телицъ лонскихъ пять ... теличокъ пять (АВК, ХIV, 442, 1592); быдла рогатого: коровъ дойныхъ двѣ, телятъ такърочныхъ бычки два а теличка одна (АСД, III, 301, 1593); Юница: Теличка ѡ трех лѣт (Бяр., 207).
с. 256
Телная гл. тельная
с. 256
Тело, тило наз. 1. Арганізм чалавека або жывёлы ў яго знешніх, фізічных формах. побій ме Богъ въ души и въ теле (КЗ, 371, 1484); три раны на теле в него есми виделъ (КВЗС, 103б, 1539); сынъ божіи пришедши и тѣло принѧвши бысть людемъ Богъ видимыи (Будны, 10б–11); оставить чоловекъ ѡтца сsвоего и матsку. и пsрильнеть кs жоне своеи, и бꙋдуть дsва вs тело одsно (Цяп., 57); панъ маючи его ꙋ везенью не мает ... ани караньѧ на теле чынити ани на члонкꙋ ѡхромити (Ст. 1588, 505); ꙗкъ шкодлившее естъ ѡтлꙋченесѧ Божее ѡт дш0483и, над розлꙋченесѧ дш0483и ѡт тѣла (Сматр., 20); чл0483вкꙋ первѣй создалъ тѣло, а потомъ дꙋшꙋ (Хран., 5); дѣтей некрещенныхъ дш0483ѧ, по исходѣ ѡт телесъ, мешкаютs вs ѡтхлани (Зб. вып., 7б). ◊ Т е л о б о ж е е (б о ж е с т в е н н о е, х р и с т о в о) – просвіра. хотя б и хрестияне ... которые божого тела не принимают и на исповед не ходят, тые о землю у сведецстве перед правомъ не мают быти допущены (Ст. 1529, 69); на исповеди бывали тело божее приsмовали (Ст. 1566 I, 73б); тотъ же ꙋстановил абы люди на кождꙋю велканоцъ приsмовали тѣло хрстово и кров споведавшисѧ (Царств., 74); иншiи братѧ его ... тѣлꙋ бжственномꙋ и животворѧщей крови причащаютsсѧ (Каліст, I, 15–15б); з потравъ ѡныхъ ѡтцовскихъ ꙋбогие живилъ. и на кожъдꙋю недѣлю тѣло хство приsмовалъ (Пралог, 523). Параўн. телско. 2. Труп. взѧвши как бы кгьвалтом тело ѡт марiи ѡпрѧноул его чистою простирею (Пак. Хр., 14б–15); абы тѣло на пощ0483ной земли положили (Будны, 7); до костела до Ельное светое Тройцы, гдѣ тило мое повезутъ ... маетъ тамъ же отдати жона моя тотъ же возъ и з возничками (АВК, XXII, 248, 1565–1566); вsзѧвsши тело иосифъ, обвилъ его полотsномъ (Цяп., 42); просилъ мене о возного на огледане того тела – трупа мертвого (АВК, ХХХVI, 156, 1582); ѡт тых часов кж0483ната великие литовские и боꙗре тѣла албо трꙋпы там палили (Стрыйк., 529); мертвого на оувѣренsе еретiка вск0483рсилъ, которiй змр0483твыхъвстанѧ тѣлъ не вызнавалъ (Мак., 13); дали на поховане тела человека убогого золотыхъ два (ИЮМ, II, 19, 1683); кгды засталъ небожчикомъ Абазій дали ему на паховане тела золот. пятнадцать (ИЮМ, VII, 47, 1690). 3. Асноўная (формаўтваральная) частка чаго-н. из роковъ судовых частокроть децъкіе многихъ такъ до Польски выводять ... которые ... въ теле Великого Князства Литовского седять (КПД, 37, 1538); котораꙗ землꙗ ... за ѡдно нерозделное тело с корꙋною полскою почитана была (Прыв., 108); симъ листомъ нашимъ отъ церкве и сообщенія нашого его вылучаемъ и яко законопреступного еретыка со всими его и ему единодушными отъ тѣла церкве Христовы отсѣкаемъ (АЗР, IV, 126, 1596); хто ѡт згоды и едности тела церкви хрыстовы ꙋтекаеть (Бер. саб., 11); тѣла церковнаго ништо такъ не растинаетъ, яко пыха (Гарм., 189); ꙗкъ бомѣмъ, гды Сл0483нце свѣтитs и вѣтръ вѣетъ, сл0483нце свое тѣло, и свою натꙋрꙋ, и вѣтръ также свое власное тѣло, и натꙋрꙋ маетъ (Мак., 17).
с. 256
Телочка наз. Тое, што і телушка. Быковъ волошаныхъ два, а невалашаныхъ два, а малыхъ телятъ бычковъ девять, а телочка одна (АВК, ХIV, 186, 1576); у Гриня Лицевича ... взято коня ... яковицу чирвоную, другую гнедую, телочку озимку чирвону (АВК, II, 263, 1590).
с. 257
Телско наз. Тое, што і тело ў 1 знач. Не стараsтес правѣ з ꙋсилованемъ ѡ тѣлскꙋ (Зб. 261, 94б).
с. 257
Телушка, телюшка наз. Цялушка. обора того фольваръку. оборы ... а въ ней ... быковъ лонщаковъ 14, телушокъ лонщаковъ 10 (АСД, I, 146, 1571); статъку в него волы два, бык летошний, телушка третелетънея (АВК, ХХХVI, 263, 1582); въ ней коровъ съ теляты десеть ... телушокъ чотыри (АВК, ХIV, 202, 1590); быдло: воловъ оромыхъ три ... телятъ сеголѣтнихъ двое, телюшка одна (АВК, VIII, 74, 1607). Параўн. телочка.
с. 257
Телце наз. Цельца. ꙗ: вsвесь не естем такъ великiи ꙗкъ ꙗйце стрꙋсѣе: ꙗким же способомъ тое тѣлце такъ великꙋю перлꙋ вsмѣстити бы могло (Варл., 83).
с. 258
Телцовый прым. ад телецъ у 1 знач. взꙗвши крови телцовои и козлеи (Бельск., 57б); ꙗкѡ есть приказано ѡ крови телцовой абы покропилъ противко очищенiю (Хран., 121).
с. 258
Телчий, тельчий прым. ад телецъ у 1 знач. жрець ... возмѧ кровь козлю и тельчу вылиеть на роги олsтарѧ (Скар. КЛ, 32б); што за поровsнане крови козлее и телчее, з найдорожsшею кровiю Ха0483 Сп0483сителѧ нашего (Карп., 3б–4); насытилемъсѧ всесожженiй баранѡв, и лою сытого быдла, крви тежъ телчей, овечей, и козловои не хочꙋ (Каліст, II, 345); чтыри звѣрѧта Дх0483овныи. зs которихъ кождыи мѣлs чтыри Лица. ѡдно Лвее, дрꙋгое Орлее, третее Телчее, а четвертое Человѣчее (Мак., 1).
с. 258
Тельная, телная прым. Цельная (пра карову). кравы иже ѡ мsною телsны суть (Скар. КБ, 62); коровъ тельныхъ чотырнадцать, а телиць малыхъ двѣ (АВК, ХIV, 186, 1576); у дому Григорка Василевича была корова телнаіа, котораіа се не разтелила и іакости з нее дробные вси вышли (ИЮМ, ХХХII, 135, 1578); ѡвца теж и коровы тѣлныи маю з собою (Бельск., 24); вѣдаешъ пане мой же дробѧзокъ молодюсенкiй овцы тежь и коровы телныи маю з собою (Хран., 51); раз некоторыи здалекꙋ велми шли до ст0483ого на молитвꙋ и нашли телною ланю (Зб. 82, 4б).
с. 258
Тельный прым. ад тело ў 1 знач. миро. мокротꙋ тѣльноую выпивает (Чэцця, 327).
с. 258
Тельчакъ наз. Стрыгунок. вси познали, ижь тельчакъ той бедевей (КСД, 1206, 1518).
с. 258
Тельчий гл. телчий
с. 258
Телюшка гл. телушка
с. 258
Теля, целя наз. 1. Цяля. везли суть его две краве ихs же телѧта заперsли дома (Скар. ПЦ, 14); статокъ побралъ коровꙋ с телꙗтемъ быка (КВЗС, 14, 1537); Богданъ Кошчичъ, пришедши на мой домъ и волы два а корову с телемъ у мене пограбилъ (АВК, ХХI, 26, 1555); за телꙗ сеголетнее дванадцат грошеs (Ст. 1566 I, 95); за телꙗ лоньское тридъцать грошеs (Ст. 1588, 512); того жъ рокꙋ в Колеша пн0483а вродилосѧ телѧ з двема головами (Царств., 75); ѡнаꙗ жена мѣла телꙗ кормное в дому (Біблія, 353); знову дей побегъ следъ у лесъ, где телята пасвено (АВК, ХVIII, 353, 1647); купили целя отъ Коробъки (ИЮМ, V, 132, 1688). 2. Скульптурная выява цяляці. слиша телѧ златое и поклонишесѧ емꙋ (Скар. КВ, 60б); скаралъ Богъ сыны Iзрайлевы егда собѣ были ꙋчинили ѡбразъ ꙗко телѧ (Будны, 15).
с. 258
Телятина, целяцина наз. 1. Цяляцiна. купили чверть целяцины, дали асм. двадцать два (ИЮМ, I, 29, 1679); Тишкевичу телятины купили за асмак. двадцать осемъ (ИЮМ, II, 110, 1684); телятины чверти две, дали зол (ИЮМ, Х, 89, 1695); п. Помарнацкому купили: мяса свинного, целяцины (ИЮМ, ХVII, 28, 1710). 2. Цялячая шкура. провадилъ до Кролевца юхти паръ р0483, а малое юхти телятинъ паръ н0483 (АВК, ХIV, 651, 1599); купили две телятины на бубенъ болшій (ИЮМ, Х, 60, 1695); до обиця колясъ у Корытка купили телятинъ две (ИЮМ, ХI, 66, 1697).
с. 259
Телятникъ наз. Цялятнік. мы Петру Славутичу дали ... сеножати на трехъ местцехъ, первей у Дворищи, конецъ телятника Петрова и речки (АВК, ХХII, 129, 1560); покладал передо мною лист первый купъчый ... на телятник тому Совкговичу даный (АВК, ХХХ, 389, 1609).
с. 259
Телячий, целяччий прым. Цялячы. за лопатъку ... воловую и яловичую – грошъ 1 ... за баранью, коз[ь]ю, телячъю – по тры п[е]н[е]зи (КПД, 549, 1557); отъ пары скуръ телячихъ большихъ по грошей три, а отъ меньшихъ по телячихъ скуръ отъ пары грошъ одинъ (АЗР, IV, 249, 1605); болшъ скꙋрокъ телѧчихъ, переробѧть Гарбари (Лям., 22); купили мяса ... телячого чверть асм. кз0483 (ИЮМ, I, 96, 1680); скурки две телячи отъ Гришка Антоневича купили до бубна (ИЮМ, IV, 84, 1686); мяса телячого у дорогу (ИЮМ, V, 180, 1688); до направеня бубновъ скурокъ купили телячихъ и психъ пять (ИЮМ, IХ, 45, 1692); купили шкурокъ две телячихъ на бубенъ, дали золот. (ИЮМ, Х, 83, 1695); купили скурку телячу на бубенъ (ИЮМ, ХI, 35, 1697); з росказання пана войта, в домъ купили мяса целяччого (ИЮМ, ХVIII, 34, 1710). ◊ Т е л я ч и й к у т ъ гл. кутъ.
с. 259
Тема наз. (?). взела ... наметцы два тонких полских, тему за девет гроши, иголню гроши девет (ИЮМ, ХХХII, 30, 1578).
с. 260
Теманианинъ наз. Назва жыхара па мясцовасці. пошли елифазъ теманiанинъ и билдад шꙋхиискии и цофаръ нааматiискии и оучинили ꙗко же реклъ к нимъ гь0483 (Зб. 262, 30б).
с. 260
Темианница, темъянница наз. Кадзільніца, у якой спальвалі (курылі) фіміям. принесе даръ свои Кнѧзъ ... темsꙗнsницу злату з десети сиклевъ злата полsну ладану (Скар. ЛК, 18б); принесе даръ Наѳанаилъ ... темианsницу златꙋ (Там жа, 19).
с. 260
Темианъ, темъянъ, темьянъ, тимиянъ наз. Тое, што i фимианъ. приносѣм. свѣчи. каноунъ. и темьꙗнъ (Чэцця, 93); также теж ростет и темъꙗн (Валх., 48); возsложиши темианъ во ꙗрости твоеи и всѧсозsжениѧ на требникъ твои (Скар. ДЗ, 64); рече, темiанъ о гнушенiе ми ест (Будны, 215б); донесѣте мужеви дари смолу и медъ и тимиꙗна и стакти (Біблія, 95).
с. 260
Темнейший прым., выш. ст. 1. Ад темный у 1 знач. ст0483ые мѣли кели темные ... просили ѡ темнѣsшие (Зб. 261, 144б). 2. Ад темный у 2 знач. слꙋхай ѡ пропасти зведенѧ, и над мsглꙋ темнѣйшiй (Варл., 284б).
с. 260
Темникъ наз. Цемнік (военачальнік). правоѣ руки и лѣвоѣ великого улуса темникомъ и тысячникомъ, и сотникомъ, и десятникомъ (АЗР, II, 4, 1506–1507); сн0483ь его ... ледве седмь днии выбывши, от цр0483я темника Мамая былъ выгнанный (Мам., 169).
с. 260
Темнистый прым. Цемнаваты. бꙋди тꙋт ихъ тма и полъзокъ, дорога роспꙋтнаꙗ, дорога темънистаꙗ (Зб. 259, 307б).
с. 260
Темница наз. 1. Турма, цямніца. былъ же ст0483ыи никита оу темници (Чэцця, 34); потомъ Путифарs ꙋверивъ жене своеи казалъ всадити іосифа в темницу (Скар. КБ, 7б); ѡни насъ могуть погубити, або в темницы вкинути (Трыст., 69); сам ѡтца ганил и поsмал и желѣзом моцно ѡкованог до темницы ꙋкинул, и голодом его морил (Бельск., 339б); по розныхъ оныхъ темницахъ, и тꙋрмах воженомꙋ, што за вчасность мѣстца, повѣтрѧ, товариства (Сматр., 33); казалъ егѡ вести до темницы, гдѣ вѧзневъ црскихъ стережоно (Хран., 64б–65); вꙗзнев хрстовых, которыми на ѡнъ часъ вси вежы и темницы наполнены были (Зб. 752, 460б); ст0483ыs Стефан до ѡной темницы ратушной вшол (Зб. 82, 196). 2. // перан. Цемрадзь. вывед с темници дш0483ꙋ мою выдати хвалу имени твоемꙋ (Пс. ХVI, 137); тамъ сѧ ꙗзыки вs смолѣ смажити бꙋдꙋтs, тамъ и темница вꙋчнаѧ, и мꙋка вѣчнаѧ (Калiст, I, 21б); Адъ: Мѣстце которого нѣ знаемо нѣ видимо: Темница (Бяр., 224); изведи ив темницы дш0483ꙋ мою (Зб. 82, 192); такіи сꙋть людіе тоеѧ земли, бо сн0483а Бж0483аго положили вs смродливои срдца своего темнѣцы (Зб. вып., 24).
с. 260
Темничникъ наз. Вязень. почали кликати: Гдѣ ты, темничнику? (Бава, 147).
с. 261
Темничный прым. ад темница ў 1 знач. сторожи же темничныи. оутвердивъше двери. и ѡтоидоша (Чэцця, 63б); взѧлъ пан Трыщанъ мѣчъ въ свое руки, а шолъ ку воротамъ темничнымъ (Трыст., 104); взꙗли иеремѣꙗ и вкинули его до студенца мельхиꙗ сына Амелехова которий былъ в дворѣ темничном (Бiблiя, 523); сторож темничныs порꙋчил их иѡсифови которыs им теж слꙋжил (Бельск., 28); всѣ оумерлыи вs неволю запроважены были, а освобожеными зs владзы темничнои черезs въскресеніе Хв0483о сталисѧ (Каліст, II, 202); Капикларъ: Темничныи сторож (Бяр., 285); мешкалъ Iереміѧ вs сѣнѧхъ темничныхъ (Хран., 354б).
с. 261
Темно прысл. Цёмна. коли вже было темно, и ѡны заразъ вышли, не вѣмъ, гдѣ пошли (Біблія, 233); длꙗ чого мног наших продков дѣевъ темно ночю задꙋшоных ꙋ вѣчнохмꙋрных ꙗскин и слѣпых пропастех згинꙋло (Стрыйк., 435); же темно было, а здалека не моглемъ се добре припатрити (АВК, ХVIII, 473, 1669).
с. 261
Темноблакитный прым. Цёмна-блакітны. шкод се стало: то естъ – з Яна Савинского полкобен ... кое темноблакитъное, в который он управил чотыры копы грошей литовских, з него оборвали (АВК, ХХХVI, 324, 1582).
с. 261
Темнобурнатный прым. Цёмна-карычневы. згинулъ палашъ ... чуга фалюндышовая темнобурнатная, сукном жолтымъ подшытая (АВК, ХХХVI, 323, 1582).
с. 261
Темногнедый прым. Цёмна-гняды. кони четверо пограбилъ ... третего гнедого, чорногривого ... четвертого темъногнедого (АВК, ХХVI, 473, 1586).
с. 261
Темное прым. у знач. наз. Уласцівасць (якасць) цёмнага. з мертвых встал хс0483 ѳалебне ничог в ним темного не было (Зб. 261, 141б).
с. 261
Темнозеленый, цемнозеленый прым. Цёмна-зялёны. которого ѳанту оказал ... жупицу люнску, портьки каразеи темънозеленой (АВК, XXXIX, 282, 1579); з возка взято ... чуга фалюндышовая чырвоная подшытая сукном немецким темънозеленым (АВК, ХХХVI, 23, 1582); побрала ... саянъ темънозеленый люддишовый зъ кшталтомъ акъсамитнымъ зъ буфами (АВК, ХХVI, 455, 1586); феску дворнику купили на кунтышъ сукна цемнозеленого (ИЮМ, I, 41, 1679); за старгованое сукно ... колеру цемнозеленаго ... заплатили золотыхъ двадцать два (ИЮМ, IV, 102, 1686); Ѳедору дворнику купили сукъна темнозеленого люндышу волътаровъского на жупанъ (ИЮМ, VI, 137, 1689); купили ... сукъна темнозеленого, локотъ по злотковыхъ три (ИЮМ, VIII, 64, 1691); купили гарусу темнозеленого локъти два на запону до окна у судовой избе (ИЮМ, IХ, 100, 1692); купили сукна темнозеленого валтеровского (ИЮМ, Х, 58, 1695); подълугъ давныхъ реистровъ, купили сукъна валтеровского, темънозеленого полштучъковъ два (ИЮМ, ХII, 43, 1698).
с. 261
Темнорыжий прым. Цёмна-рыжы. продалъ ... коня ... шерстью темнорыжого (ИЮМ, ХХХ, 88, 1577); у Гриня Лицевича, войта Фаростицкого, взято коня шерстью темнорыжого (АВК, II, 263, 1590); украдено коня темнорыжого звездочолого (ИЮМ, VIII, 262, 1600).
с. 262
Темносивый прым. Цёмна-сівы. у него того коня темносивого познано (АВК, ХХII, 275, 1565–1566).
с. 262
Темносиний прым. Цёмна-сіні. взято у сенех ... жупан каразыи темносинее с кнафлями сребреными (АВК, ХХХVI, 125, 1582).
с. 262
Темность наз. 1. Цемната, адсутнасць святла. темности ѡкрили землю а хмꙋры люд (Валх., 49б); кгдыж пришла темность ночи битва есть ꙋнѧта (Троя, 28б); отs шосsтое пакъ годины, темsносьть была по вsсеи земsли (Цяп., 41б); ѡконко ѡное залепил волѣл в темности сидѣти (Зб. 261, 144); Бг0483ъ зась, сл0483нце темностsю покрываетъ (Варл., 291); оузрѣлъ бг0483ъ свѣтлост, же была добра, и предѣлилъ свѣтлость ѡт темности, и назвалъ свѣтлост дн0483ь, а темность ночь (Хран., 1б); привелъ еси темност, и сталасꙗ ночъ (Выкл., 141); Алеѯандер межи множествомъ в темности ꙋмешалсꙗ, и воротом побѣгъ городовым (Алекс. 1697, 44б). // перан. светлость ѡчью моих оу темность болести сѧ ѡберноула (Пак. Хр., 5); абы сѣдѧчимъ намъ вs темности тꙋги и смꙋткꙋ ... восіѧлъ Хс0483 (Каліст, II, 292). 2. Цёмнае месца; бездань. скажоны соут ворота пекелных темностіи (Пак. Хр., 32б); тот мꙋж ... въ темностех посадил мѧ ꙗко мр0483твеци светскіи (Зб. 262, 111б); непожиточsного челѧдsника вsкиньте вs темsносьть (Цяп., 36); едных бовѣмъ звѧзалъ в темность замкнꙋлъ. а дрꙋгих росказалъ гонити (Каз. Кір., 24–24б); люде ажъ до ѡболоков подвышае фꙋртуна, а зас высокии ажъ до темностиs погрꙋжает в глубокост (Алекс., 19б); Пропасть: ѡтхлань, темностs, безднꙋ такъ зовемо (Бяр., 130); вкинте его в темности внꙋтръные (Зб. 255, 110–110б). 3. Неадукаванасць, адсталасць; непрыстойнасць. Хсъ ... дхвно ѡсвѣчиваеть. оу темности оума своего державныхъ (Чэцця, 217); далеко большеи тепѣрь ест потреба, вs тако великимъ нашимъ недостатъку и темsностѣхъ (Будны, 244); штож ꙋ поган, которые сꙋдов и прав и наꙋки бж0483ои так писанои и поданои не мѣли, ѡ бж0483е ꙗкие там темности, ꙗкие балвохвалства ... заквитнꙋли (Бельск., 198); если невѣдомость и грѣхъ, естъ темностью: тотъ заисте вѣдомость и житіе ведлꙋгъ Бг0483а спорѧженое, естъ свѣтлостью (Каліст, I, 171б); много людеs на свете з темности, то ест ѡт греховъ неверности и ѡт иных не выходꙗт до светлости (Зб. 255, 68б); ѡни не вѣдают ани розꙋмѣют, в темности ходꙗт (Пс. ХVII, 77); Анъдриꙗн поганскиs цесаръ великиs был над иных слуга темности и старыхъ балвофалских забобонов (Зб. 82, 35). ◊ К н я ж а т е м н о с т и гл. княжа; к н я з ь т е м н о с т и гл. князь.
с. 262
Темнота наз. Цемната, цемень. егда солsнъце заходило дремота нападе на аврама и гроза великаѧ и темнота прииде на нь (Скар. КБ, 28б).
с. 263
Темнохмурный прым. Цёмнахмурны. ꙗкъ вs темнохмꙋрной ночи, срогій вѣтръ вѣючи, всими щепы и насѣньми крꙋтитъ (Мак., 18).
с. 263
Темночирвоный прым. Цёмна-чырвоны. мꙋдрои барвы брꙋнатнои темночирвонои из виссꙋ сꙋканог, бꙋде долга картына на двадцат и ѡсмъ локтеs (Бельск., 50).
с. 263
Темный, цемный прым. 1. Пазбаўлены святла, асвятлення. ꙗсноую свечю бж0483ества моег маю зажечи. въ темной хоромине сѣдѧчи (Чэцця, 128б); грекове ... волѧт живота своего на земли доконати нижли оу темнои глубокости морѧ (Троя, 21); ст0483ые мѣли кели темные або на пꙋстынꙗх в монастырах просили ѡ темнѣsшие (Зб. 261, 144б); ноч темнаꙗ приходила (Стрыйк., 537); не могли ведать, хто стрелилъ, бо ночь темная была (АВК, ХХ, 254, 1618); всажоно ихъ в темное вꙗзенsе (Пралог, 578б); петръ ... в темном вꙗзеню седѣлъ (Зб. 82, 406). // перан. имѣимо свѣта вѣчного живота. ани темного ани загашеного (Чэцця, 217б). ◊ Т е м н ы й д е н ь – чорны дзень; цяжкая часiна. волочитсѧ ѡн про хлѣбъ гдѣ ест вѣдаеть иже оуготован в роуцѣ его дн0483ь темныи (Зб. 262, 18б); т е м н ы й ч а с ъ – ліхая гадзіна. человѣкъ ... роспоминатисѧ имать на тѣмныи часъ и на многые дsни (Скар. ЕК, 16б). 2. Цёмны; колерам блізкі да чорнага. мгла чернаіа и хмоуры темные землю оусю накрили (Валх., 49б); цвѣт лица его теменъ (Арыст., 193); в месте Виленскомъ в рынку противъ крамовъ темныхъ (АВК, ХХ, 112, 1595); все тѣло темно бываетъ (Мак., 5); ночь онꙋю темный вихоръ нехай ѡсѧде (Хран., 57). 3. // перан. Якi не адпавядае нормам маралi. ѡтвергъше дѣла темнаꙗ. ѡблецѣмсѧ въ ѡроужие свѣта (Чэцця, 290); ѡни же оставлѧютs пꙋть правыи и ходѧть пꙋтѧми темными (Скар. ПС, 7); темныи дꙋшевредного грѣха оучинки (Каліст, I, 29); твари Бж0483ой ѡд такs тѧжкой вонѣ порожныхs темныхs помыслѡвъ и страстій вs дш0483и той кипѧчихъ ѡдворочатисѧ (Мак., 7); тебе сереном то ест свѣтным зовут, а ты естес шпетныs и темныs (Зб. 752, 554). 4. // перан. Не ясны па сэнсе, незразумелы. ꙗзыкъ славенскій ... слѡв, и назвискъ нѣкоторых, а иле ѡт иных ꙗзыкѡв с потребы вsзѧтыхъ до вырозꙋменѧ темных, немало вs собѣ мает (Бяр. Прадм.). 5. // перан. Невясёлы. законник добриs пред тым был темныs а тепер ꙗсныs (Зб. 261, 141). 6. У знач. наз. // перан. Неадукаваны чалавек. крстъ темнымъ свѣтъ (Чэцця, 21б); радꙋисѧ даміꙗне ... просвещающе темныꙗ. исцелѣнием (Там жа, 69б).
с. 263
Темпераментъ наз. Тэмперамент. хороба ... зsвнꙋтра маетs причинꙋ, а не зsнадворѧ входит ... зs загнилости темпераментѡвs, або постановленыхъ вs человѣчомъ прироженю властностій (Каліст, I, 74б–75).
с. 264
Темпероване наз. Завострыванне (пра гусіныя пёры). купили ножъ до темперованя піоръ (ИЮМ, ХII, 35, 1698).
с. 264
Темплярий наз. Рыцар ордэна Труны Гасподняй. засадил великие гꙋфы сарацинов которые поsмали гвидона и мистра законꙋ темплꙗриѡв, то ест бж0483огробских, рицеров (Бельск., 397).
с. 264
Темъянница гл. темианница
с. 264
Темъянъ гл. темианъ
с. 264
Темьянъ гл. темианъ
с. 265
Темя наз. Цемя. оголи ему седsмъ плетениць власъ на темени его (Скар. КС, 36); гелиs падши навзнак з столца пробил собѣ тѣмꙗ и ꙋмерлъ (Бельск., 92б); виделъ есми ... с правого боку надъ темемъ рану (АВК, ХХ, 273, 1621).
с. 265
Тенда наз. Фiранка. противко столови лихтаръ на боку намету полудневом, бо столъ стоꙗл на боку полночном. ꙋчинишъ и тендꙋ во дверехъ намету изъ иакинѳꙋ и шарлату (Біблія, 142); оучинишъ и тендꙋ во дверехъ наметꙋ из акѵнфꙋ, и шарлатꙋ (Хран., 104).
с. 265
Теневса наз. Паклёп. теды жалуючы почал на вас нарикат о обелкгу и теневсу свою, а далеко барзе и о боя, з яких мяр его деспектуете (АВК, ХХХI, 398, 1668).
с. 265
Тенета наз. Цянёты. онъ ... ꙋтече бо ꙗко серsна ѡт тенета (Скар. IС, 44б); его дш0483а ꙗкъ пташокъ ѡт тенетъ таемныхъ, ловцовъ оушла (Лям., 9); ст0483ыs Антоній повѣдал иж по всеs земли сила або тенета неприателскіе ростꙗгнены видѣвъ (Зб. 107, 183).
с. 265
Тенжаръ наз. Тое, што і тяжаръ у 3 знач. якобы зошлый небощык пан Александер Езофович, маючы в опеце, тенжары отца жалуючого и выдатки якиес великие зносил (ИЮМ, ХХVI, 232, 1671).
с. 265
Тенка наз. Сярэбраная манета. пришли к немꙋ вси братьѧ его и вси сестры его ... и дали емꙋ каждыи по тенцѣ ѡдінои и по колцꙋ золотомꙋ ѡдиномꙋ (Зб. 262, 30б).
с. 265
Тенкий прым. 1. Тое, што i тонкий у 1 знач. видишъ человека ꙗкого на тенкоs нити висꙗчого (Зб. 255, 431б). 2. Тое, што i тонкий у 2 знач. згинуло ему ... ермякъ тенкий зъ строкою белою нитяною (АВК, ХХ, 193, 1602).
с. 265
Тенный прым. Ценявы. сѣиный – тѣнный, в тѣни бꙋдꙋчій (Зіз., 64); кгдыжъ грѣхъ подобенствомъ и тѣннымъ знакомъ естъ смерти (Каліст, II, 289).
с. 265
Тенъ займ. Тое, што i той у 1 знач. тен то кроль и его люд гектора били (Троя, 41б); до насъ тенъ листъ дошолъ (АВК, VI, 47, 1589); не писалъ того тенъ святый (Пыт., 35); тен то правыs бг0483ъ, которыs мене тепер з блꙋдꙋ до правды вывел (Зб. 752, 535б). ◊ Н а т е н ъ ч а с ъ – тое, што i на той часъ. выправа ... до пана Василія Сидоровича Гука, войта рочного, на тенъ часъ зостаючого у посельстве одъ места у Варшаве (ИЮМ, ХIII, 44, 1699).
с. 265
Тень наз. 1. Заслоненая чым-н. ад сонца прастора. сѣнъ – тѣнь (Зіз., 64); за Слонцемъ тѣнь, за кождымъ Смерть дыбкомъ чꙋгаетъ (Лям., 22); Сѣнный: Тѣнный, вs тѣни бꙋдꙋчый (Бяр., 169); там ехидни недведи и иншые sвѣры криючисѧ перед слонцемъ в тѣнь идꙋт (Зб. 82, 47б). // перан. абы сѣдѧчимъ намъ вs темности тꙋги и смꙋткꙋ, и вs тѣни роспамѧтованѧ смертного цвѣчачимsсѧ, великаѧ свѣтлость справедливости, не заходѧчее сл0483нце восіѧлъ Хс0483 (Каліст, II, 292). 2. Цёмная праекцыя прадмета, істоты. зерsно горsчічsное ... гsды вsсеѧно будеть възросsтеть ... и ꙋчинить розsгі великие. ижъ могуть подъ тенемъ его, птахі нбсные гsнезsдиться (Цяп., 48); посмотрела по ѡгородцу и ѡбачыла тѣнь чоловѣчыи на земли (Трыст., 86); вошли под тѣнь дахꙋ (Біблія, 46); што бовѣмъ за поровsнанsе тѣню до истоты (Карп., 3б); голꙋбъ ... ѡбачивши ꙗстреба, любо тѣн его, летꙗчог мог сꙗ понꙋрити (Зб. 259, 525); леглъ и заснꙋлъ вs тѣню ꙗловца (Хран., 312). // перан. лице мое зsгрѧзѣло ѡт плачꙋ на вѣꙗх моих тѣнь см0483ртны (Зб. 262, 19); нас понижил на мѣсца гнѣву и прикрилъ еси насъ тѣнем смерти (Пс. ХVII, 21б). 3. Падабенства; адлюстраванне. велика естъ [розница] межи часы старого і нового завѣта, велика межи жиды под закономъ а тѣнемъ, а межи хрстіаны под ласкою і правдою мешкаючими (Апакр., 61); тамs тотъ, бовѣмъ, старозаконsный был фикгꙋрою и тѣнемs сего Кѵотꙋ одш0483евленsного (Карп., 43б); законъ (который прышлыхъ речій былъ знакомъ и тѣнемъ) на каменных таблицах, моцsю бозкою написанныи (Варл., 52б); если манна ѡтменꙗла смак водле каждого воли што бꙋдет в том чего манъна была тенемъ (Зб. 255, 77); сакрамента старого законꙋ, были тѣнь и фигꙋра Сакраментовъ Новаго закона (Зб. вып., 2б–3). 4. Фігура з невыразнымі абрысамі, здань. поведаи мнѣ. ты ль боудеш драгии сн0483ъ мои василеи. иль пак тѣнь ми сѧ видить тобою (Чэцця, 99); ѡбразъ мои как тѣнь вес (Зб. 262, 19); хтожъ бы такъ запаметалымъ былъ, жебы ... для пожытку сегосвѣтнего, который яко тень мимо идетъ, мѣлъ бы ... што такового противко сумнѣнью чинити (АЗР, IV, 98, 1595); где Дх0483ъ ст0483ый, там ꙗкъ тѣнь преслѧдованsе и война вsслѣдъ идетъ (Мак., 132); длꙗ того пустынею ест [свет], иж немаш ничого доброго на нем, але толко тен и прожност прожности (Зб. 255, 88); ꙋже ꙗкъ тѣнь ꙗкиs ходилъ (Зб. 82, 320б).
с. 265
Тенящий дзеепрым. Які зацяняе. под тенsми лежить [ѡнъ] оу таиности тростьѧ и болотъ: ѡщичають его тѣни тѣнѧщии (Зб. 262, 29б).
с. 267
Теология наз. Тэалогія. тотs же ѡ теѡлогиs еже естъ ѡ дꙋхꙋ светомъ шыроко выписꙋючы тое подобенство приводитъ (Унія, 12); при бытности въ Бозѣ велебного его милости ксендза Пахоміуса Огилевича – светое теологіи доктора, закону светого Базилего викарого, енерального, оповѣдалъ (АВК, ХI, 217, 1673). Параўн. феология.
с. 267
Теологъ наз. Тэолаг. тут треба доброго теѡлога, и беглого на понѧте дивъно глꙋбокое наꙋки (Унія, 12); откуль новый теологъ а старый баламутъ Стефанко Зизанія тое выдралъ и написалъ (Гарм., 180); спытаsмысꙗ теѡлоговъ што жъ ест злост (Зб. 259, 580б); ꙗко теѡлѡгове ꙋчат, иж троꙗкии сꙋт грѣхи (Выкл., 49). Параўн. феологъ.
с. 267
Теперво прысл. Тое, што і теперъ у 3 знач. владыкы намъ отвѣчяли: “штожъ такъ естъ; сами не теперво слышимъ то и видимъ, што церковь скудѣеть (АЗР, I, 36, 1415).
с. 267
Тепере гл. теперъ
с. 267
Тепересь прысл. Тое, што і теперъ у 3 знач. помни штос был и в ꙗкоs ест сꙋкни дꙋнаs перебыл теперес вожем воsскъ и наsвышшие ꙋрꙗды маеш (Бельск., 296б–297).
с. 267
Теперечи, теперечы прысл. Тое, што і теперъ у 3 знач. теперечы, господару, ваша милость приказали намъ очивисто тамъ выехати (КЗ, 603, 1495); которыи хоромы теперечи суть (КСД, 318, 1516); ѡни теперечи тыи полꙗ в насъ моцъно безправъне ѡтънꙗли и поѡрали (КВЗС, 28б, 1537); ты подданымъ нашимъ платити толко обецуешъ, але их теперечи ничимъ одбываеш и шкод их платити имъ не хочешъ (Пін., 81, 1550); хс0483 вночи по вери роздавалъ тайну, мы теперечи порану еще не едsши справуемъ (Будны, 247).
с. 267
Теперешний, теперешны, теперешный, теперишний, теперэшний прысл. Цяперашні. будете его милости въ таковой теперешной великой потребѣ радни и помочни (АЗР, I, 222, 1501); абы уставу ... ведле часу теперешнего установилъ (КПД, 260, 1551); тот статутъ ... на теперэшнемъ валном соsме виленскомъ ... выдали есмо (Ст. 1566, 7–7б); ꙋвес роздел ... моцю того теперишнег листꙋ ꙗко ꙋ привилю нашог казимы (Прыв., 110); при моцы тот запис теперешны мает остат (АВК, ХХХIХ, 112, 1578); до чого се стꙗгает теперешныs тоs ꙋпадок царꙗгородскомꙋ мѣстꙋ (Бельск., 388б); на што се мног историков давных и теперешних згажают (Стрыйк., 426б); слꙋшный вырокs теперешнего дн0483ѧ оучинилесь (Варл., 233); теперешни посел макидонскій самъ ест Алеѯандер филиповъ сынъ (Алекс. 1697, 43); тое теперишнихъ часовъ, людіе свѣцкіи творѧтъ (Зб. вып., 52б).
с. 267
Теперъ, тепере, теперо, теперь, теперя прысл. 1. У гэты момант, у гэту часіну. што стоите зрѧще на нб0483о. се хсъ ѡт вас возноситьс на нб0483са. и как его теперь видитѣ. идѫчи ѡт вас на нб0483о (Чэцця, 208б); людие ізsраивы ... тепере жалующе брата своего вениамина начаху глаголати (Скар. КС, 46–46б); потом бы ел молоко пресное накрывши. что теперь видоено (Арыст., 208); блюзынерsство мовилъ. шsто еще потsребуемъ сьветsковъ, ото теперъ слышелисьтѣ бsлюзьнеръсътsво его. Што сѧ вамъ зsдасьть (Цяп., 39б); сꙗдь тепер зо мною при вечери. А рекши то ꙋзꙗлъ рꙋку его (Алекс., 17б–18); приsдѣте ютро до ѯіондза подканцлѣрого, а тепер идѣте до господы (Дыяр., 161); теперь же ледвѣ три оныи пріѧтели егѡ оусты свои ѡтворили (Хран., 58). 2. У гэты перыяд, з гэтага часу і надалей. Ино теперь и тати оу вас и тые пенѧзи оу вас (ПГ, I, 143, 1440); того Кипріяна сынъ теперо на Мосъкве (КЗ, 465, 1488); тым и тепере мы дозъволяем на тых дворышчах слуг и люди за собою садити (ПГ, III, 89, 1511); хто передъ тымъ не былъ на то повиненъ, тотъ и теперъ отъ того воленъ (КПД, 173, 1551); шлꙗхтѣ, и местамъ ... здавна и тепер до того панства великого кнꙗзства литовского належачыхъ, ѡбецꙋемъ (Ст. 1588, 2); в краинах тых же потомкове их держат ѡсады свои, где тепер рус, москва, литва (Стрыйк., 423); знаидꙋютсѧ такіе речи которые пана своего нѣколи мѣли а теперъ не маютs (Навука, 105); теды и тепер на том естъ волꙗ бг0483а творци нашог (Дыяр., 157б); реклъ Адамъ: то теперѧ кость з костей моихъ. и тѣло зs тѣла моегѡ: тꙋю бꙋдꙋтъ звать женою, бо з мꙋжа взѧта есть (Хран., 7б). 3. Далей, наступнае (пры пераходзе да іншай тэмы гутаркі). што се при соборе в кгрецыи деѧло, скажет намъ тотъ же Генънадеи. Теперъ слова дрꙋгого кгречина што ѡ томъ соборе ... и ѡ своихъ кгрековъ ꙋпоре и злости написалъ (Бер. саб., 46б); вси мꙋдрцы его [сон] выложит не могли, тепер подчашыs привел собѣ на памꙗт иѡсифа и его мꙋдрост вспомнел в тоs мѣре. и ѡзнаsмил цареви (Бельск., 28б). Параўн. теперво, тепересь, теперечи.
с. 268
Теперэшний гл. теперешний
с. 269
Теперя гл. теперъ
с. 269
Теплей прысл. Цяплей. Срдце теплеи всих оудесъ животных (Арыст., 191).
с. 269
Теплейший прым., выш. ст. 1. Ад теплый у 1 знач. чим далей против сл0483нца оусходоу тым менши и мглейши и крегчейшии родѧтсе люди. зеліа соуть теплейше и лепше (Валх., 53б–54). 2. Ад теплый у 5 знач. Признаваем то петрови ст0483омꙋ иж былъ над иныи апслы чирствѣйшимъ, быстрѣйшимъ вs розсоудкꙋ, теплѣйшій вs дх0483ꙋ (Апакр., 95); поневажъ надъ иншые апостолы былъ чирствѣйшимъ и быстрымъ въ розсудку, теплѣйшимъ в духу и впредъ иншимъ (Пыт., 39); теплѣйшею онъ его любовію, нѣжъ иншіи Апслѡве, любил (Каліст, II, 313б).
с. 269
Теплети дзеясл. Цяплець. коли сл0483нце заходит, тогды теплѣет, А ѡполночи врѣет (Стрыйк., 419).
с. 269
Теплица наз. Цёплая лячэбная крыніца. ѣдучи мнѣ на тотъ часъ до чужое земли, до теплицъ ... для опатрности недоброго здоровья своего (АВК, II, 209, 1580); телесный лѣкар не толко тогды добръ естъ ... коли вs ваннахъ або вs теплицахъ длѧ оулженѧ болю мытисѧ имъ позволѧетъ: але ... и кгды горкіи трꙋнки даетъ (Каліст, I, 58б–59); ꙋ грековъ и латинников юж здавна, еще пред геронимом стым читано Аquаs cаlidаs, то ест теплицꙋ (Выкл., 24).
с. 269
Тепло I прысл. Цёпла. ачь лѧгꙋть два и бꙋдеть тепло им а ѡдномꙋ какъ бꙋдет тепло (Зб. 262, 88–88б); как тепло было, ижъ сады цветы, трава великаѧ была (Царств., 76); ꙋчинено ѡгон, и котел зs ꙋкропом ... здало ми се на днѣ холодно, а зверхꙋ троха тепло (Бельск., 332б). ◊ Н и с т ю д е н о а н и т е п л о – ні холадна ні горача. Што еси с Трыщаномъ говорылъ з моимъ сестренцомъ? И магуш рекъ: Пане, ꙗ того не могу поведати, ѡтпусти ми, але дамъ ти знати, иж тот твои сестренецъ ни стюдено ани тепло (Трыст., 42–43).
с. 269
Тепло II наз. 1. Цеплавая энергія. они шпитали тепломъ и иными потребами ... опатруютъ (АЗР, III, 272, 1582); немашъ жаднои дꙋши в человѣкꙋ, ѡдно так тѣло с прироженꙗ теплом прирожоным живо (Бельск., 184б); хороба котораꙗ ... зs чотырохъ стихій ... ставаетsсѧ, мокрости, мовлю, або сꙋхости, тепла або зимна ... таковаѧ хороба не выходит, але переставаетъ (Каліст, I, 75); пекарнꙗ мает дымꙋ болшеs нижъ тепла (Зб. 259, 402б). Параўн. теплость у 1 знач. 2. Паток нагрэтага паветра. хто може ... рꙋцѣ до ѡгнꙗ приткнꙋть а тепла не чуть (Зб. 255, 408б); смертъ прꙋдшую нашол, бо ростопленыs ѡт тепла зараз сконат мусилъ (Пралог, 503б); первеи нижли гарцы вашы почꙋют терніе, то ест тепло ѡт ѡгнꙗ тернового (Выкл., 127б–128). 3. Абагрэтае памяшканне. человѣку невинному, ульжилъ, кгдѣ до избы, до тепла, на рукоемство ... осадити ... казалъ (АВК, II, 230, 1580); тые в зымне живы зостают, а тоs ꙋ теплѣ ꙋмер (Пралог, 503б).
с. 269
Теплость наз. 1. Тое, што і тепло II у 1 знач. ꙗко коли бы еси слонца того видомого, сам светлост теплост его бралъ (Зб. 255, 386б). 2. Адчуванне ўнутранага (фізіялагічнага) цяпла. воимисѧ пити воды на ествоу. занже застоудѧт желудок. да иссоушать теплость хотную (Арыст., 231); хꙋт не походит, ни ѡтколꙗ, ѡдно с теплости ꙋтробы и покармов (Бельск., 181); ꙋже трохꙋ было теплости ꙋ персꙗхъ (Зб. 752, 456б). // перан. муж нѣѧкій ... ꙋзрѣвши на рынку выроки ѡкрꙋтныи прибитыs теплостю вѣры запаленыs ... листы ѡные ѡдорвалъ (Зб. 107, 97б).
с. 270
Теплота наз. 1. Цеплавая энергія. хороба естъ запсованье прирожоныхъ властностій тѣла вs мокротѣ, вs сꙋхотѣ, вs теплотѣ, и вs зимнѣ мѣры незаховалых (Каліст, II, 58). // перан. Новою теплотою, и горачостsю дх0483а, его дѣло на земли справовати, оусилꙋетъ (Карп., 12); теплотою дх0483а печалꙋймо, зs справедливости и зs правды радꙋючисѧ (Каліст, II, 325). 2. Паток цёплага асяроддзя. ѡдинъж ѡт числа тѣх .м0483. мч0483нкъ ... прибѣгнꙋлъ оу баню. прикоснꙋлсѧ теплотѣ (Чэцця, 144); ночи тогда свѣтлыи, і теплота была (Мам., 182); наступене самого лѣта, где сꙗ все теплотою и вилготностю дожчевъ и вѣтриками теплыми змоцнивши, квѣты ... з себе выпущает (Пралог, 543). 3. Адчувальнае фізіялагічнае цяпло. Срдце теплеи всих оудесъ животных. из него же рожаетсѧ теплота по всемꙋ животꙋ (Арыст., 191); воднаꙗ студен перемогла срдце его теплоту ѡбернꙋла, и впадет Алеѯандер в немоч великую (Алекс. 1697, 28).
с. 270
Теплый прым. 1. Цёплы, сярэдні паміж халодным і гарачым. Сие хлебы еже ꙋзѧхомs сs собою егsда хотехомъ ити к вамъ были тепsлы (Скар. IН, 19б); абы выкидал из себѣ ествꙋ ѡнꙋю. напивсѧ воды теплое со ѡлѣем (Арыст., 206); нектонав ... пꙋстил воскъ на теплꙋю водꙋ, на мѣдницꙋ, ꙋчинил ѡкрꙋты и люди з воскꙋ (Бельск., 169б); наsдено в земли головꙋ ... з которои се кров теплаꙗ точила, а ѡбличе еи было ꙗкъ ꙋ живого. которꙋю видѣвши нѣꙗкиs мꙋдрец именем ентинир пророковал мовечи: мѣсто тое голова народом многим бꙋде, але на забоsство и разлитю кровиs (Рым., 80); потомъ, наскробавши кости, въ пиво теплое зъ масломъ надъщо рано, кгды-жъ пани звыкла рано заживать, трикроть скробаючи мартвую кость пить давала (АВК, XVIII, 310, 1630); кров ѡтменным чл0483ка чинит раз бледым дрꙋгиs раз червоным третиs раз синим жолътымъ, потомъ то зимнымъ то теплымъ (Зб. 259, 273); на ратуши пива теплаго кгарцы два, асмак. двадцать (ИЮМ, II, 171, 1684); матерыѧ далекаѧ, Сакраментꙋ крещеніѧ ... естъ вода без жадных приправs, любъ теплаѧ, любъ зимнаѧ (Зб. вып., 8). 2. Які з’яўляецца крыніцай цяпла. возсиꙗ сл0483нце тепло (Чэцця, 144б); до теплой лазнѣ еслибы передъ ѡчима вдꙗчною была ꙋтечи хотѣлъ (Пралог I, 503); ѡгон сталсѧ им быт акъ [!] теплаѧ банѧ (Зб. 82, 44). 3. Які мае адносна высокую тэмпературу. Тои ананs наиде воды тепsлы вs пусsтыни (Скар. КБ, 66б); наверни гси полон нш0483ь, ꙗкобы стрꙋю водꙋ ветром теплым (Пс. ХVI, 128); ꙗсност завжды веселꙋю и теплꙋю, ꙗко в ꙋставичноs веснѣ дал без ꙋпаленꙗ и вѣтри лѣтныи холодꙗчие (Бельск., 3–3б); в литвѣ и жомоити. зима таꙗ была теплаꙗ, надзвычаs звлаща в краинах полночных (Стрыйк., 559); такъ ездꙗчи єі0483 дниs, приехали до реки теплои, и видѣли над ѡною рекою невѣсты велми ѡздобныи (Алекс., 29б); наступене самого лѣта, где сꙗ все теплотою и вилготностю дожчевъ и вѣтриками теплыми змоцнивши, квѣты розмаитыи и вдꙗчныи з себе выпущает (Пралог, 543). 4. Які засцерагае ад холаду. порsты твои теплы во оутихнени земли южное (Зб. 262, 28). 5. // перан. Добразычлівы, сардэчны. радуисѧ пресвѣтлыи демьꙗне. теплыи помощьниче немощнымъ (Чэцця, 69б); предsстань, теды, намъ теплаѧ предsстателsнице, вs жизни настоѧщей (Карп., 49); зs щирою оупреймостsю и зs теплою вѣрою прибѣгнꙋти кs немꙋ поспѣшѣмосѧ, просѧчи его ꙗкъ добротливого и всемогꙋчого Гд0483а, абы намъ грѣхи нашѣ ѡтпꙋстилъ, а ѡт находѧчихъ на насъ припадкѡвъ ласкаве оухоронивsши, висѧчій над нами бѣды абы ѡтдалилъ (Калiст, I, 59); ꙗкожъ и самъ збавитель хотѧчи чл0483вка ѡднакимs мѣти во всем, а ѡсобливе вs реми, ни теплого, ни зимного выблsвати ѡбѣцꙋючисѧ (Мак., 4).
с. 271
Теразнейший, терезнейший прым. Цяперашні. оповедал ... тотъ татарын кгвалтъ почыненый, который ему сталъ ... в року теразнейшемъ осмъдесят втором (АВК, ХХХVI, 125, 1582); першое поле, названное Забродье, житомъ засѣенное, на рокъ теразнейшій деведдесять четвертый (АВК, ХIV, 495, 1594); правом прырожоным ... и теж статутов першых и терезнейшых мают держат (АВК, ХХХ, 206, 1602); въ року теразнейшымъ тысіоцъ шестьсотъ двадцать девятомъ (АВК, ХХVIII, 126, 1619); Лаврентій Древинскій ... передъ судомъ теразнѣйшимъ протестовался на законника Пахомія Оршанского (АЗР, IV, 518, 1630); сознаваю тымъ моимъ квитомъ реляцыйнымъ, ижъ въ року теразнѣйшимъ (АВК, II, 64, 1632); ѡны тые пожитки на церков ... сами доброволне ѡтцꙋ пꙗтницкому поступили теразнѣsшому презвитерꙋ нш0483ому іѡанꙋ савичу до живота его (Дыяр., 153б); теразнѣйшихs часовъ, оу Латинъ, чинꙋ Епспскаго Матерыѧ естъ положеніе рꙋкъ, на главѣ осщ0483аемаго (Зб. вып., 64).
с. 272
Теразъ, тэразъ прысл. Цяпер, зараз. Янъ Каменскiй ... велъ по кгрунту пана воеводичову, которого завжды былъ у вжыванью и теразъ естъ (АСД, I, 110, 1546); были ми частые ꙗзды на тые воsны а ꙗко юж тэраз ꙋпатрꙋе малопотребные (Еўл., 129); теразь бꙋдемо мовити чог потреба в самоs медитациs (Зб. 261, 70б); я тую маетность, местечко зъ селомъ и зъ фольварками, самъ держалъ и уживалъ ... зъ ставами, теразъ и напотомъ будучими, зъ погребеньнымъ и мостами, спустами (Арх. ЮЗР, V-1, 101, 1602); ты бысь ему отповидѣлъ: “занехай мя теразъ” (Пыт., 74); пришли до мене теразъ одъ пана Яроша Костюшка для учиненя неякось справедливости (АВК, ХVIII, 298, 1623); тераз геретици допꙋщают сꙗ их лꙗда хлопꙋ дотыкати (Выкл., 45б); такъ же в селе Прусиничахъ, нетъ ведома, яко и отъ кого, кгрунты костелные Наволоки, з великою шкодою, кривдою костелною помероные теразъ (ИЮМ, ХХIII, 506, 1642); въ томъ же листѣ записѣ теразъ спецификованую, которого просечи, абы былъ принятъ и до книгъ уписанъ (АВК, II, 73, 1675).
с. 272
Терати, терать, теряти дзеясл. 1. Траціць, страчваць. болшей имъ сѣножатей не копать, а хмелищъ не терать (АВК, ХI, 4, 1398); рекъ болsше брате не терѧи земли литовское ѡтчины нашее и свое (Віл., 448); кто же корsмитs наложsницꙋ сеи терѧеть добро свое (Скар. ПС, 43б); они, законники, через весь трыбунал ... не тераючы справы, аж до самои конклюцыи судов головных трыбуналныхъ пилновали (ИЮМ, ХХIV, 274, 1668). // перан. Смꙋткꙋ не придаваи къ души твоеи, и не терѧи самъ себе въ совѣте твоемъ (Скар. IС, 49б). 2. Выдаткоўваць. ест тѣже и тіи, которие на непотребные речи не тѣрають (Будны, 63).
с. 273
Теребинтъ наз. 1. Тэрпенцінавае дрэва. теребинтъ ест дерево, с которого течет терпентина, которое где инде ест мало, але в сиріи ест великое дерево; мы власного слова не маем, прето его теребинтемъ зовемъ ... иншии тое прекладают дꙋбом албо касштаном (Выкл., 23б). 2. Тэрпенцін. звыкли Грекове до Оливы и Балсамꙋ. прикладати ... насѣне Розмарыновое, Цынамонъ ... Мацеръ, Теребинтъ, Патитъ (Зб. вып., 16). Параўн. теревийфъ.
с. 273
Теребити дзеясл. 1. Церабіць (высякаць непатрэбнае, прарэджваць). пан ... не маеть самъ ани людем своимъ допустити ... далеко сеножати подкашивати ... и лозы теребити (Ст. 1529–Ф, 127); люди пана Суходольского ... лесы сей милости ... теребятъ (АВК, ХХII, 95–96, 1559); томꙋ волно будетъ такиs лесъ теребити и проробливати (Ст. 1588, 365). 2. Чысціць (пра шэрсць жывёлы). аще в тот дн0483ь кленетсѧ не бѫдеть емꙋ тоуне. а ѡт оутра до полоудн0483и сечи лес. и кони теребити шерсть мала (Неба, 84б).
с. 273
Теребленый прым. Ачышчаны (ад пабочных прымесей). ѡдъщепенцев такъ што вѣра хрестіанска какъ пшеница тереблена. штобы ни ѡдинъ порох блоудоу в ней потом не зостал (Валх., 76–76б).
с. 273
Теребленье наз. Расчыстка. в сем року панове Станкевичи не обходечисе правом наветъ ани протестацыи ниякое не чинечи на ужыване, сеене и тереблене тых кгрунтовъ на пана Совкговича ... жито пана Совкговичого на том кгрунте пожали (АВК, ХХХ, 293, 1604).
с. 273
Теревийфъ наз. Тое, што і теребинтъ у 2 знач. донесете мꙋжеви дари смолꙋ, мед, тимиꙗна, и стакти, то ест мастикꙋ. и теревиsѳꙋ, то ест мигдалы и ѡрѣхов лѣсковых (Бельск., 30б).
с. 274
Терезнейший гл. теразнейший
с. 274
Терезъ гл. черезъ
с. 274
Теремъ наз. Церам. тогды ѡтц0483а ис терема идоучого ... оувидел (Жыц. Ал., 98); чертогъ – палацъ, терем (Зіз., 73); смотрѣли на поѣздь ихь, взышовши на свои высокиі золотоверхии терем (Мам., 176); Чрътогъ: Ложница, албо покои, кролевскій палацъ, теремъ, полата царева зготованаѧ (Бяр., 203).
с. 274
Терешня гл. черешня
с. 274
Термена гл. термина
с. 274
Терменъ гл. терминъ
с. 274
Термина, термена наз. Папярэдні спіс дакумента (чарнавы). тармену есми писанья моего ... въ листе моемъ послалъ (АЗР, III, 171, 1574); тые справы почалысе справовать а с терминъ Лешъневского через Яна Собановского в тые в книги вписаны и докончоны (АВК, ХХХIХ, 236, 1579); оный Грышко Погоральский и сам то прызнал, же то все он с термины подписковой вырутил и мовил – каждый дей собе добра хочеть (АВК, XXXVI, 288, 1582); есть тежъ и то на одной терминѣ приписано: “Але нашъ цесарь, Богъ дай былъ здоровъ, если бы хотѣлъ на Польску, теперь бы мѣлъ часъ” (АЗР, IV, 160, 1597); тотъ листъ съ тою терминою его не згажаетсе и чотыри строки въ листѣ приписано, которыхъ у терминѣ моей нѣтъ (АВК, VIII, 452, 1598); панъ Василей ... домавялъсе, абы поведилъ зъ чыихъ рукъ маетъ термину инвентара (ИЮМ, IХ, 450, 1643). Параўн. термината.
с. 274
Термината наз. Тое, што і термина. позваный поведилъ, ижъ маетъ одъ подписка копію и терминату, небощика пана писара рукою власною подписаную (ИЮМ, IХ, 450, 1643).
с. 274
Терминъ, терменъ, тэрминъ наз. Тэрмін (назначаны час). при отправованю акту подкоморского на термине, з декрету трибуналского и позву подкоморского до него выданого припалом (Арх. ЮЗР, VIII-4, 171, 1501); митрополит ... по сползненью днѧ и термѣнꙋ соборови назначоного, едность нѣꙗкꙋюсь з римским костелом строилъ (Апакр., 211); в тэрминъ належныs ... до росправы большъ маетности его не забирали (КЛС, 167, 1598); пн0483ъ бг0483ъ и пред термином часом чл0483ка берет (Зб. 261, 242б); на ѡном термине ꙋрожоныs ѳилон тишкевичъ бꙋдꙋчы непослушнымъ права и зверъхности нашое ... ѡтправы водлꙋгъ декретꙋ нашог ꙋчинити не допустил (ККСС, 251, 1618); абы верность вашу ... выездамъ своимъ терминъ на тую инквизицию зложыли (АВК, ХХIV, 480, 1635); юж был в терминъ назначоныs ѡт него в четвер слꙋхати мене в справѣ церковноs (Дыяр., 176); тая справа на теперешнемъ термине для прычынъ, которые нижей поменены будутъ, сужона быть не можетъ (АВК, I, 132, 1677); ксендзъ Ждановичъ приходилъ для зложеня термину для угоды о Ждановскій лесъ (ИЮМ, II, 139, 1684); за ужыченъе термину на отданъе грошей, золотыхъ пять (ИЮМ, ХI, 189, 1697).
с. 274
Термошитися дзеясл. Тармасiцца. Прꙋжаюсѧ: Термошꙋсѧ, ѡпираюсѧ (Бяр., 132).
с. 275
Терне гл. терние
с. 275
Терневиско наз. Месца, зарослае цярноўнікам. Атадъ: Корчъ, або тернѧ, терневиско, мѣсто обоиꙋ, странꙋ Iордана, где и плач был (Бяр., 244).
с. 275
Терневый гл. терновый
с. 275
Терние, терне, тернье, терня наз. 1. Цярноўнік. терsние и осотъ возsраститs тобѣ и снеси былие земли вs потѣ лица своего ести будешъ хлебъ свои (Скар. КБ, 13); ꙗко же рожа межи терніемъ такъ подрꙋга моѧ межи дочками (Зб. 262, 83); црствꙋет хв0483а цр0483ковъ вsпосредъ тиранѡвъ безбожныхъ, и ꙗкобы леліѧ вs тернію квитетъ (Апакр., 190б); всю землю покрыла кропива и тернꙗ (Зб. 261, 128); тернье и волчецъ прорастетъ тобѣ землѧ (Мак., 366); тот ѡгон тое терние попалꙗет (Зб. 259, 183б); ѡпустилем ѡтче ниву ꙋже третее лѣто, котораꙗ тернемъ и волчками заросла (Зб. 752, 508); тернье и ѡсоть або глодъ родити тобѣ бꙋдетъ. а зелье бꙋдешъ ести земное (Хран., 10). 2. Парасткі цярноўніка. да не оувижю на тебе. тернием венца плетена (Чэцця, 135б); спsлетsши венецъ зs терsньꙗ вsзложілі на головꙋ его (Цяп., 41); тернье оное острое, (сs которого сплетеный вѣнец на прстꙋю головꙋ его былъ вложоный) изали срдца ее проникало (Карп., 46); жолнери старостины совлекши с него возложыли на нь плащъ шарлатныs. А ꙋплетшы коронꙋ с тернꙗ вложыли на голову ег (Зб. 255, 270). 3. Калючкі. коли зновꙋ ѡным сцептрꙋмъ головꙋ его бьют, ѡсти тернꙗ глыбеs в головꙋ вбивают (Зб. 255, 271); ѡ ежꙋ которое звира ест тернемъ ѡточоное, поведают, ижъ родит с тѧжкостю (Зб. 259, 464). 4. // перан. Цяжкасці, нягоды. тернье сѣтки на пꙋти оупрѧмого хто стережеть дш0483и своее и ѡтдалитьсѧ ѡт них (Зб. 262, 104); то пакъ не вси заровsно такового терsніѧ позбывають, але ѡдинъ большей за другого (Будны, 33б); дорога до нб0483а не ест ꙋкланаꙗ ... але през тернꙗ (Зб. 261, 152); повстало и выросло, вs земли срдца его ѡсетъ и тернье (Мак., 366); ꙋваж ꙗко ꙗдовиты ѡные слꙋги в ночы през долы и горы, през терние и плюгавство без жадного взглꙗдꙋ, аж в дом аннашов невинъного баранка, сромотечы его и биючи вели (Зб. 255, 248б); пиериꙋс пишет ѡ тернию и выкладает ижъ ест знакомъ выстꙋпковъ нашихъ (Зб. 259, 249б).
с. 275
Тернина наз. Калючка цёрна. тернина вsзышла в рꙋкꙋ пьѧного и проповѣсть оуста безꙋмных (Зб. 262, 106б).
с. 276
Тернистый прым. Цярністы. Дай ми чл0483ка ꙗкового, которыи бы презs нѣѧкіи лѣсныи, тернистыи и багнистыи шолs мѣстца (Мак., 26). // перан. Землѧ срдца терниста (Там жа, 394).
с. 276
Терновие наз. Церні. іссъ выдан есть пилатови ... а короуноу ис терновіа ритеріе оузложили на головоу его (Пак. Хр., 32).
с. 276
Терновый, терневый, трновый прым. Цярновы. два анг0483ла ... въ правои роуцѣ держащи венець терновъ (Чэцця, 63б); роспалалис гневом ꙗко огонь дров тръновых (Пс. ХVI, 117–117б); соими з нашого пана королѧ Артыуша терновъ венец (Трыст., 96); нехай намъ выведет, што за поровнанsе короны троистой злотистой, з венцем тернѡвым (Апакр., 175б); ѡткꙋпител нашъ тут терновꙋю корꙋнꙋ носил (Бельск., 396); коронꙋ терновꙋю на головѣ носилъ (Мак., 106); вышол тогды Исусъ несꙋчы коронꙋ терневꙋю (Зб. 255, 271); вѣтки ѡливъные ѡтменилисꙗ в терновꙋю коронꙋ (Зб. 259, 402); казали розокъ терновыхъ Принести абы ними биты были (Пралог, 553б); терние ваше выростет в тарны, або в дерево терновое люб глоговое (Выкл., 127б).
с. 276
Тернъ, тернь наз. Цёрн. ꙗко егда народилs бы сѧ терsнъ вs руце пиѧного, тако и присловие во ꙋстахъ безумнаго (Скар. ПС, 40); ото звѣрие которыи были в лѣсе ливану перешли и потоптали тернъ (Біблія, 486); господар вышол сеꙗти насенꙗ, и ѡдно пало в терни дрꙋгое пры дорозе (Зб. 261, 133); цесар не хотѣл ничог ꙋчинит, иншог казал его добре збивши на тернъ ꙋскинут, бо был там тернъ велми гꙋстыs през которыs и бестиꙗ протиснутсꙗ не могла (Бельск., 288б); нѣ, мовит, сн0483ꙋ: вѣрꙋю гд0483ви, иж ни терну, ни волчков не маешъ, але пшеница созрѣлаꙗ (Зб. 752, 508); тогды розъгнѣвавшисꙗ магове, казали его терномъ драти (Пралог, 555б); ѡколо ѡное гори где мешкали: было много тернꙗ (Там жа, 677б); тернъ которыи есть на ливане послалъ до кедрꙋ ливанскомꙋ мовечи (Хран., 335); ѡгорнули мꙗ были ꙗко пчолы, и розгорѣлисꙗ сут ꙗко ѡгонь в терну, але во ймꙗ гд0483не помстилъ есми сꙗ над ними (Пс. ХVII, 129б–130); вышол з них ꙗко рожа з терну (Зб. 82, 99б). // перан. тернъ лакомства внꙋтрнюю срдца его борознꙋ заростил былъ и запсовал (Каліст, 69). Параўн. тарнъ.
с. 276
Тернье гл. терние
с. 277
Терня гл. терние
с. 277
Терпевший дзеепрым. ад терпети ў 1 знач. терпѣвшии. тые стануть ѡдесноую хса (Чэцця, 198).
с. 277
Терпеливе гл. терпливе
с. 277
Терпеливно прысл. Тое, што i терпливе. iнокъ пошлюбленыs гд0483у бг0483у слꙋжити i неисходне до конца живота своего терпеливно з братиею в монастыри пожити (Зб. 107, 198б).
с. 277
Терпеливость гл. терпливость
с. 277
Терпеливый гл. терпливый
с. 277
Терпение гл. терпенье
с. 277
Терпентина, терпетина наз. Тэрпенцiн. Теревiнѳъ: Терпетина. быт: мг0483 (Бяр., 170); теребинтъ. ест дерево, с которого течет терпентина (Выкл., 23б).
с. 277
Терпентиновый прым. Тэрпенцінавы. Ватне: Животъ, зs пол: брꙋхъ. аб терпентиновое дерево (Бяр., 253).
с. 277
Терпеный дзеепрым. ад терпети ў 2 знач. абы такие люди бꙋдь мꙋжчизна або белаꙗ голова в местех нашихъ не были терпены, которые звыкли длꙗ зыскꙋ своего спросного намовлꙗти панъны або вдовы ... длꙗ спросности телесное (Ст. 1588, 550).
с. 277
Терпенье, терпение, терпленье наз. Дзеянне па дзеясл. терпети ў 1 знач. хсъ еще не был прославилсѧ преже роспѧтиꙗ. и терпѣньꙗ его и востаньꙗ из мртвых (Чэцця, 213); испытаимо терsпениѧ его (Скар. ПБ, 5); презs тое терпѣнsе мꙋченического вѣнца и живота вѣчного достꙋпꙋетъ (Апакр., 217); Ѳеѡдор стꙋдыта по великих працах и терпеню ѡт еретиков, до хвалы нбсн0483ои взꙗтыs ест (Бельск., 365); Авел ... вsстеклый гнѣвъ братний терsпѣніемъ, звитѧжаетs (Карп., 8б); Страданіе: Терплѣне, терпливость (Бяр., 156); в болѣзни терпи и покорѣ терпеніе заховаs (Зб. 107, 154б); его ѡсобливе в терпеню ѡного наслѧдоват бꙋдꙋтъ (Зб. 259, 575); видꙗчы тое ее терпеніе диꙗвол переменилсꙗ во ѡбраз мужа ее (Зб. 752, 16); мы ѡхотнеsшы бꙋдемъ до теръпенѧ, анижли ты до мꙋченѧ (Зб. 82, 32б).
с. 277
Терпети, терпеть, трьпети дзеясл. 1. Пераносіць пакуты і непрыемнасці. Про тожъ мы, не мога того трьпѣти, церкви тоа не хотячи оськудѣніа видѣти ... того фотіа изгнали есмо (АЗР, I, 36, 1415); онъ для тебе и насъ ... много голоду и томли терпелъ (КЗ, 350, 1484); много недостатъковъ люди на свѣте тръпети боудоут морди лꙋпежи ѡгни зрады фальши (Сiвiла, 6–7); хто родитсѧ тоѧ звезды ... в лете зною не терпить (Неба, 65б); смолнѧне ... не могучы терпети ѡт голоду, городъ Смоленскъ подали Витовту (Рач., 332); долго жъ будем терпѣть то згоршене (Біблія, 118); Богъ самъ, не терпечы крывды своее, выдалъ его (АВК, ХVIII, 235, 1614); терпѣти болшъ не вѣм если хто з нас зможе (Дыяр., 165б); ꙗкобы мѣлъ хрстосъ збавител наш божеством мꙋки за нас терпѣть (Зб. 752, 491); Алеѯандер ѡт безмѣрнаго зною не могꙋчи терпѣти схотѣлъ ѡхолодити (Алекс. 1697, 27б–28). 2. Несці пакаранне, адказнасць. хрестьянинъ вину, которую жидъ мѣлъ терпѣти, нелитостивѣ маетъ платити (АЗР, I, 25, 1388); коли бы злодѣй што у кого укралъ ... а онъ у домъ не принеслъ ... злодѣй терпи, а жона и дѣти и домъ ихъ невиненъ (АЗР, I, 81, 1468); хто его любить. хотѧ и хто в темници. терпить. за имѧ его (Чэцця, 40б–41); не маеть нихто ни за ког терпети. але кождыи самъ за себе (Ст. 1529–Ф, 5); отецъ за сына а сынъ за отца не повиненъ терпеть (АВК, ХVIII, 162, 1598); всѣмъ чотырѡм дозорцѡмs, ꙗкъ едномꙋ повѣроный и поданый скарбецъ братски ... бываетъ зачимъ единъ за дрꙋгого сполне терпѣти виненъ (Ст. бр., 13б–14); если на полю нашолъ мꙋж дѣвкꙋ ... а оухвативши лежалъ бы з нею, он самъ оумретъ: дѣвка ничогѡ терпѣть не бꙋдет, ани есть винна смерти (Хран., 156б); тое суммы самое оріинальное ... зъ недорослымъ потомствомъ своимъ терпеть мусить (АВК, ХII, 454, 1662). 3. Мець непажаданы вынік. абы отъ владыки и игуменіи знишченья имен[ь]я церъковные не теръпели (КПД, 287, 1559); хотѧ бы и выхованье кто мѣлъ и оборону, але бы опѧть слова божіего не мѣлъ ѡт кого слухати, пред сѧ бы еще великыи недостатокъ терsпѣлъ (Будны, 51б); за тое ѡныи ниꙗкои троудности пренагабанѧ шкоды, и грабежов терпѣти не маютъ (Апакр., 29б); далеко болшиs недостаток терпит, которыs ѡт неприꙗтелꙗ дш0483наго ест злꙋпеныs (Зб. 261, 80); гнѣвливый тежъ естъ, и зазросливый ... и мнѡгіе недостатки терпитъ (Варл., 241); такіи сꙋть людіе тоеѧ земли ... не дивꙋисѧ, же такіи бѣды терпѧтъ (Зб. вып., 24). 4. Дараваць. млстивыи Бог не хотѣл того терпѣти што братю свою кровъ хрестиꙗнскую не по хрестѧнскии мучать (Рач., 322); богове никомꙋ не терпꙗт, а не дают досвꙗдченꙗ, ани доводꙋ правдивог словам (Бельск., 172); гнѣвъ свой гамꙋетъ, ѡжидаючи наверненѧ нашого, и теръпитъ намъ грѣшачимs (Мак., 39).
с. 278
Терпетина гл. терпентина
с. 279
Терпетливый прым. Тое, што і терпливый. Чл0483вкъ есми грѣшныs, ꙗкъ ѡдинъ з васъ терпетливыs (Пралог, 604б).
с. 279
Терпеть гл. терпети
с. 279
Терпечий дзеепрым. ад терпети ў 3 знач. была лодьѧ посередъ морѧ, а (онъ) самъ одинъ на земъли. И виделъ ихъ (непогодꙋ) терsпечих вs пsлаванью. былъ бы ветsръ пsротивsныи имъ (Цяп., 51б–52).
с. 279
Терпкий, трьпкий прым. Аскомісты, даўкі. по сем прочисти зꙋбы свои карою древа горкаго трьпкаго горѧчого (Арыст., 229); пародок – ꙗгода терпкаѧ, недозрѣлаѧ, а звлаща виннаѧ (Зіз., 54).
с. 279
Терпкое прым. у знач. наз. Аскомістае, даўкае. ѡтцы ели терпкое, а зубы дѣтемъ ѡоскомѣли (Каліст, I, 141); если же родичи ꙋживали терпкое, чому зꙋбы дѣтем ѡскомѣвают (Зб. 82, 357б).
с. 279
Терпленье гл. терпенье
с. 279
Терпливе, терпеливе прысл. Цярпліва, стойка (не наракаючы). мы же иного бога не знаемъ кроме гсда, протожъ подождимо терsпливе слютованиѧ ѡт него (Скар. КЮ, 14); звлаща зелжене великое видечи ремеслу своему золотарскому, которое тых причин терпливе зносить и звыкъло (ИЮМ, ХХХ, 108–109, 1577); терпливе зносячи явную кривду, на Бога помсту и оборону взложимъ (АЗР, IV, 145, 1596); его есмо просили, и дотолѧ терпливе прѡсимо и с плачемъ прѡсимо, абы ведлꙋгъ привилеовъ народови роускомꙋ и литовскомꙋ на даныхъ оурѧдовъ дх0483ѡвныхъ релѣй греческой не затлꙋмѧл (Апакр., 79–79б); ѡн хотꙗs в тꙗжких болестꙗх постановленыs терпливе ждал аж бы се емꙋ гд0483ъ бг0483ъ дш0483и его ꙋпомнел (Бельск., 221); ѡнъ вси тыи припадки терпливе зносѧчи, досконалою вѣрою себе змоцнѧл мовѧчи (Мак., 80); воевода мовы нш0483ое терпливе выслухавши, реклъ (Дыяр., 152б); кривды и зелъживости агаронъ барзо терпеливе знес (Зб. 107, 187); плюгавъства на его голову лиют. А ѡн все зноситъ терпливе (Пралог, 524). Параўн. терпеливно.
с. 279
Терпливость, терпеливость наз. 1. Цярплівасць. оумывал ноги оуч0483нком своим. але теж и терпливости своее не запомнелъ (Пак. Хр., 5); дети нашы ... вечными часы в терпливости а в молъчаньи того быти мають (КВС, 606б, 1552); терпливость часто ображанаѧ, вs попꙋдливость звыкла сѧ пременѧти (Апакр., 217); Ѡвоцъ зась дх0483овный естъ, милость, веселье, покой, теръпливост, добротливост (Варл., 88б); хотѣніе мѣли, але терпливости не наsдовали (Зб. 107, 116); тотъ великиs ѡбронsца вѣри столпъ цр0483квный: взор теръпеливости и покори (Пралог, 638); ꙋважъ покорнꙋю теръпливость того хорого (Зб. 255, 7б); ѡнъ все за теръпливостью зносил на молитвах и постах ꙋставичне трваючы (Зб. 82, 8). 2. Пакута, мучэнне. Павелъ апостолъ ... припоминаючи ... всѣ цноты и терпливости ... пишетъ (Пыт., 31–32); Страданіе: Терплѣне, терпливость (Бяр., 156); житие и терпливост Ст0483ого ѡтц0483а нашего Мартина Папы римского (Пралог, 594б); кніги ѡ Iевѣ справедливом. и ѡ терпѣливости егѡ ѡт діавола (Хран., 53б).
с. 280
Терпливый, терпеливый, церпливый прым. Цярплівы. ѡбратѣтесѧ къ гсꙋ бо0483у вашемоу. ꙗко млстивъ есть и терпѣливъ (Чэцця, 303б); лепsшии естъ мужъ терsпеливыи нежели ꙋпрѧмыи (Скар. ЕК, 11); до того часу абы есте терпъливы были и по тому жъ, яко и въ томъ рушеньи, заховалися (КПД, 276, 1559); Атыльлѧ ... был ... на голодъ, на спанье, на студень и на горачость велми терпливыи (Атыла, 179); будьте дей панове Свиридовичы терпливы до вечера, а я вамъ обецую таляры вернути (ИЮМ, VIII, 253, 1597); чинилсꙗ иꙋлиꙗн терпливым и тихим ꙗко философъ (Бельск., 279); в таких розмаитых мꙋках ст0483ыи Пꙋстелницы, вs личбѣ семнадцат, моцные и терпеливые дш0483и свои Бг0483ꙋ вs рꙋки ѡтдали (Варл., 203); в неспаню былъ барзо терпливыs (Пралог, 668); ты бо еси гд0483и добриs терпеливыs (Пс. ХVII, 82); теръпливыs то ꙗкиs ꙋбогиs, такъ на стꙋжи и дожчꙋ трвает (Зб. 82, 325б); ходили шляхетни панове маистратови до пана комисара ... просячы о инстанцые до пана енерала, абы былъ церпливымъ (ИЮМ, XIII, 137, 1699). Параўн. терпетливый.
с. 280
Терпнути дзеясл. Дранцвець, страчваць адчувальнасць. вилкготност шкодливаꙗ жылы затыкает ... длꙗ которое перешкоды члонки терпнꙋти и рꙋшенꙗ вшелꙗког позбывати мꙋсит (Зб. 259, 139б).
с. 281
Терпячий, терпячый дзеепрым. 1. Ад терпети ў 1 знач. постави правителѧ над витези чл0483вка, мдра. и верна. и не горда. и терпѧча и россоудна (Арыст., 169); ѡныs таковое безправе терпꙗчыs ... маеть быти напервеs з везеньѧ вынѧтъ (Ст. 1588, 424); нехай мѣркоуют где онаѧ ... правды радость ѡтносѧчаѧ, все терпѧчаѧ, всемꙋ вѣрꙋючаѧ ... где лѣпшее мꙋсце маетъ (Апакр., 184–184б); чл0483вкъ ... которыs бы был трꙋдоватыs або плынене насѣнꙗ терпꙗчиs, не буде елъ з тых речиs (Біблія, 171); хорꙋючи хто ѡбложне, предсѧ нѣкоторіи члонки цѣлы и здоровы мѣваетъ: ꙗкѡ око взрокꙋ, албо иншіи ꙗкій члонокъ, при дрꙋгихъ боль терпѧчихs чѧстках тѣла (Мак., 129); Долготерпеливый: Довготерпѧчій. не гнѣвомъ терпѧчій, долгочекаючій (Бяр., 35). 2. У знач. наз. Той, хто цярпліва пераносіць што-н. нехай не ꙋстаеть з дому иѡавового плынене насѣньꙗ терпꙗчий, и трꙋдоватый (Біблія, 362); дивнаѧ ласка Бж0483аѧ естъ оутаена, котораѧ терпѧчого до покꙋты побꙋжаетъ (Каліст, I, 126б); гдыжъ кровотеченіе терпѧчаѧ выдавши всю маетность свою на доктори, ни ѡд одногѡ зs нихъ не была оулѣчена (Мак., 206); ꙋтрапене терпꙗчыхъ до того зельꙗ стосовати можемо (Зб. 259, 168б); не презрѣло ѡко его терпꙗчого, гды мꙋ на ѡденю его сходило (Пралог, 658б).
с. 281
Терпящий дзеепрым. ад терпети ў 1 знач. колько тых терпѧщих видѣх. молѧщих и постѧщихсѧ (Чэцця, 360б); Гсдь самъ естъ с теръпѧщими себе, на пути правды и справедливости (Скар. IС, 56).
с. 281
Терти дзеясл. 1. Выціраць. ѡдного часоу ѡдна кроплѧ молока исъ еи ст0483ых гроудии и с притъчей на тотъ камен оупала егож белость на том то камени аж до нинейшого днѧ зостала. а болше его стирають албо троут. ино болше множитье (Валх., 58). 2. Расціраць. анектанав ... рвꙋчи там зельꙗ терлъ ихъ (Алекс., 3). 3. Паціраць (рукі). таꙗ котораꙗ была ꙋмерла а ꙗк звыкли, которие з тꙗжкого сну ѡчутꙗтсꙗ, трꙋчи собѣ рꙋки, чоло, и скроны, встане з постели и познаеть епископа (Пралог, 606). 4. Пераціраць. Пила водная, што дерево труть (АСД, I, 146, 1571); кости ... ꙗко пила которою трꙋт, а ѡстри ꙗко мечъ (Алекс., 43); казали принести прасы и в ныхъ Ст0483ого Iѡну стискат, и кости его вси ламатъ и терти (Пралог, 555б). 5. Прыціскаць; напіраць. панъ Андреевъ Скипоровъ поведилъ з розмовы на пана Павла тыми словы: теперь я тебе буду терти и сеножати и поль своихъ буду боронити (АВК, ХХI, 104, 1555); прето литвине брате не три рꙋси, бо теж намнѣs славы их дознат кождыs мꙋси (Стрыйк., 486б).
с. 281
Тертися, тертисе дзеясл. Націрацца. ане седел бы в неи до[л]го. а терлъ бы сѧ зеліи горѧчими. ꙗко бы мскꙋсь и амбарь и моушкат (Арыст., 215); пророк ... коли набоженство чинит собе ... ѡчи волосы ноги ... се трꙋть землю свежою (Наб. тур., 20); в каждом мѣсти мают лазни знаметии [!] теды се трут землею хандокго свѣжою (Бельск., 409).
с. 282
Тертица гл. тартица
с. 282
Тертый дзеепрым. ад терти ў 2 знач. коли бѫдет пити молоко горѧчее с полторы гривенки и всыпати в него золотник гвоздиков, тертых (Арыст., 211); его солю чотырма тисечами белою толпіастою а два пуды тертою ... в дому своемъ ... корыстит (ИЮМ, ХХХII, 154, 1578); сѣна ув одринѣ возовъ сорокъ, конопель тертыхъ двѣстѣ (АВК, VIII, 466, 1593).
с. 282
Терхъ наз. Тавар. коли ся воротятъ изъ Угоръ, отъ каждого терху у Молдавици по два гроши, а у Бани отъ каждого терху по два гроши (АЗР, I, 31, 1407).
с. 282
Терцица гл. тартица
с. 282
Теряти гл. терати
с. 282
Тесакъ наз. Цясак (від сякеры). панъ Венславъ коня моего ... тесакъ золотый черленый, три гроши широких передъ собою велелъ ми тому чл0483вку своемꙋ поѡтдавати (КСД, 199, 1514); Дв0483дъ ... людеи же града того пилами ростиралs ... а иныхъ тесаки розsсекалs (Скар. ДЦ, 87б–88); (въ) возе было мяса за три гроши, а чоботы новые жоноцкие, а сущу рыбъ за два гроши, а тесакъ и кестѣнъ (АВК, ХVII, 201, 1540); речи кухонные: ложокъ желѣзныхъ 3; сѣкачовъ 2; тесакъ; обрусъ коленскій (АСД, IV, 229, 1569); коли былъ при собѣ тесакъ мѣлъ, певне бымъ его пана бурмистра на смерть забилъ (АСД, V, 359, 1643).
с. 282
Тесалицкий гл. тессалицкий
с. 283
Тесалоникъ наз. Тое, што i тессалидокъ. алеѯандер ... такъ до них мовил: мужове македонскии, трацесове, тесалоникове, и грекове взглꙗдаsте на алеѯандра (Алекс., 74б).
с. 283
Тесаный дзеепрым. ад тесати ў 1 знач. вделалъ естъ крилосъ внутрѣныи трима рѧды с каменѧ тесаного (Скар. ТЦ, 136); ку тому будованья того жъ именья, гридню и зъ сеньми тесаными, съ коморою и зъ ганкомъ, свиренъ высокий, а клуня и зъ евьею (АВК, ХVII, 406, 1556); знашли людей ... которые брали на возы брусье тесаное (АВК, ХХХVI, 260, 1582); на сторону его милости пана старосты Дорогицского зосталосе будованья, то есть: домъ подъ городищомъ, изба немалая, тесаная съ коморою при боку (АВК, ХIV, 606, 1597); камень был в ней велми бѣлыs А тесаныs гладко (Біблія, 609); ꙗкs видѧчи богѡв своихъ ѡт ремесниковъ быт рꙋбаныхъ, тесаныхъ и рѣзаных ... ижъ не сꙋтs богами, не зрозꙋмѣли (Варл., 247б); коли цр0483ковь бꙋдовано, бꙋдовано егѡ зs каменѧ тесаногѡ и выробленогѡ, а молота и сѣкѣры и всѧкогѡ начиньѧ желѣзного не слыхать быть вs цр0483кви коли ей бѣдовано (Хран., 294б); за две копы латъ тесаныхъ, копа по таляру битомъ (ИЮМ, Х, 159, 1695).
с. 283
Тесанье, цесанье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. тесати ў 1 знач. водлугъ давъного звычаю до пущи, до тесанья дерева и спущанья будуть повинни (АВК, ХIV, 219, 1580); постановил з них каменники на ламане камениs и тесане, абы был будованый дом божиs (Біблія, 403). 2. Дзеянне па дзеясл. тесати ў 2 знач. поденщикомъ двумъ за тесане колля зол. (ИЮМ, II, 178, 1684); Васку Москалю за цесане колля дали (ИЮМ, VI, 199, 1689); теслемъ тремъ человекомъ за тесане палевъ ... осм. по двадцать пять (ИЮМ, VII, 179, 1690).
с. 283
Тесати дзеясл. 1. Часаць, абчэсваць, здымаць паверхневы слой дрэва або каменю, каб выраўнаваць або надаць патрэбную форму. они не камение ламали и тесали (Скар. ЧЦ, 210б); Довблю, тешꙋ, втискаю, вбиваю, дрꙋкꙋю (Бяр., 213); теслемъ, што бруся тесали, дали горелки полкгарца (ИЮМ, VI, 179, 1689). 2. Вычэсваць, высякаць, вырабляць што-н. з дрэва, каменю. Моисеи ... вымыслилs и делалs дело ѡт злата сребра меди и железа и выривати на камении и тесати зs древа все еже хитре вымыслити можеть (Скар. КВ, 67б); трꙋнꙋ твоемꙋ иꙋлиꙗнꙋ теше (Бельск., 282б); тут лавы тесал пану Станиславу Станкевичу (АВК, ХХХ, 292, 1604); наймовали до роботы тесать и убивать бараномъ тыхъ палей на озере (ИЮМ, IV, 231, 1686); умовилъ самъ панъ войтъ теслеи трохъ на день осм. по дводцать пять пали тесать (ИЮМ, VII, 179, 1690); цесли тесали доръ, человекъ шесть, на день дали зол. пять (ИЮМ, IХ, 149, 1692); тремъ теслемъ, которые пали тесали, заплатили за два дни (ИЮМ, Х, 155, 1695).
с. 283
Теселский гл. тесельский
с. 284
Теселство гл. тесельство
с. 284
Тесельникъ наз. Рамеснік, які займаўся апрацоўкай дрэва або каменю. деѡнисиs ... с теселники до атен абы тамъ ꙋрꙗд епископскиs справовал посланыs естъ (Зб. 752, 45б).
с. 284
Тесельский, теселский прым. Цяслярскі. нижли ижъ на кожъдую неделю тые люди переменяють, которые прывчытся теселской роботе не могуть, и для того они за пенези теслей наймовали (Арх. ЮЗР, VIII-5, 60, 1551); абы млынары зъ волоки, которая имъ будеть дана на млынарство, по два дни тесельскою роботою служили до замку (АЗР, III, 90, 1557); Климъ Полѣновичъ зъ волоки на службѣ тесельской ничого не платить (АСД, IV, 232, 1569); мечовъ два, рожновъ великихъ два, сѣкера тесельска одна, просѣкъ секеръ домовыхъ три (АВК, VIII, 466, 1593); зъ волоки до замку альбо двора по два дни тесельскую роботу служить (АСД, I, 189, 1594); маючи я при собѣ сторону людей добрыхъ ... оказуючи враду мѣстскому листъ его королевской милости въ справѣ цеху мулярского и тесельского, до нихъ писаный, мовилъ (АВК, Х, 243, 1595); абы чинили роботу теселскую (Біблія, 155); Правило: ꙗзычокъ оу ваги, мѣра, проба, албо шнꙋръ теселскій, оуголница (Бяр., 116); самъ панъ райца змовилъ майстровъ теселскихъ (ИЮМ, VI, 105, 1689); пилу купили теселскую на резане брусовъ (ИЮМ, VII, 232, 1690).
с. 284
Тесельство, теселство наз. Цяслярства. ижь на тесельстве посажонъ, которого при дворе есть потреба (АВК, ХIV, 212, 1580); Древодѣлствꙋю: Теселствомs сѧ бавлю (Бяр., 38); тремъ человекомъ за теселство, за шесть дней, по осм. двадцать на день (ИЮМ, Х, 156, 1695).
с. 284
Тесельчикъ наз. Тое, што і тесля. все мѣсто заводиш, а того теселчика сн0483а марыи славиш (Зб. 82, 112б).
с. 285
Тесемка гл. тасемка
с. 285
Тескливе прысл. Тужліва. трафна то же патріарха по смерти ... призналъ то тестаментомъ, чого за живота через цалый рокъ вs ферарꙋ, и вs флоренціи тескливе мешкаючи признати не хотѣлъ (Апакр., 153); наоучилъ постити, Дни свѧтыи, праздники честно обходити, на всеночныхъ мл0483твахъ трвати не тескливе (Лям., 8); зосима ... молчал целыs рокъ и тескливе ждꙋчи ѡгледанꙗ ѡноs ст0483оs твари (Зб. 752, 144б).
с. 285
Тескливость наз. Тое, што і тоскливость. длꙗ ѡного ничого не промовил с тескливости и смутку (Зб. 752, 104).
с. 285
Тескливый прым. Тое, што і тоскливый. ажъ бы есте, тескливы не будучи, за трудно собе того не покладали (КПД, 649, 1563); ꙗко пришли голодные так и ѡдходꙗт тескливыꙗ маркотные (Зб. 261, 70); темностsю абовѣмъ окрылъ дш0483ꙋ свою, а темностѧми тѧжкими и тескливыми, ставшисѧ кнѧжати темности подданымъ (Мак., 287); ласкъ вашихъ ѡ пилное а не тескливое слꙋхане прошꙋ (Зб. 259, 640); бꙋдꙋчы по брате моsсею коли ꙋтекъ з египту смутным и тескливымъ (Зб. 752, 267); абы посты мл0483твы ранъные вставане и не тескливое трване на молитве, а натто старане пилное ѡ цр0483кви: ѡ порадкахъ ей в них се знайдовало (Пралог, 650).
с. 285
Тескнити, тескнети, тэскнити дзеясл. Тое, што i тоскнети. през которыs тыsден будучи ꙗ в дому моим ꙗко ꙋ тридцати милꙗх ѡт вилни тэскнилэм барзо, жаловалэм и мовилэм до жоны моеs (Еўл., 30); розꙋмѣл иж мѣл без товариша тескнѣти (Бельск., 4); до тебе, с того вѧзеньѧ, завsше тескнѧтs (Карп., 24); ꙋже тескнить собою сꙋдьꙗ ... почал (Зб. 752, 38); гды ꙋже алеѯандреиский людъ барзо собе тескнилъ (Пралог, 638); ѡныs запис, которыs мене велми тескнит, абы был мнѣ ворочен (Зб. 82, 31).
с. 285
Тескница наз. Смутак. Дрꙋгіи сна в тескници очомъ не давали (Лям., 12); ничого большъ не вмѣю, только дѣти малые покурыть а тескницу одходыть (АСД, III, 117, 1631).
с. 285
Тескно прысл. Тое, што i тоскно. тескно им але добрым не так которые мовꙗт з ап0483лмъ (Зб. 261, 123б); тескно ихъ за марностѧми свѣта сего конца бозскихъ збавенныхъ справъ чекати (Каліст, II, 163б).
с. 286
Тескность, тэскность наз. 1. Сумнасць, смутак. Будучы Галиѡт у своеи тэсъкности и говорыл: ꙗ не могу збыти смерти ѡт Трыщана (Трыст., 81–82); сам ѡдин толко мешкаю и фрасꙋючысꙗ, а в тескности почалем читат книги (Бельск., 306б); если мене кгвалтом задержати захочеш, прꙋдко мене ѡт смꙋткꙋ и тескности мертвого ѡбачишъ (Варл., 282); Тꙋга: тескность (Бяр., 173); барзо з великою тескностью конца ѡбѣдꙋ дочекат не моглъ (Зб. 81, 69); читаю аж до полночи. И такъ час моs без тескности бавлю (Зб. 107, 113б); абы сꙗ тескност ѡ всѣхъ слꙋхат не припала, ѡ двохъ толко новинахъ мовити бꙋдꙋ (Зб. 259, 523); семиѡн розꙋмѣючи, абы тескност до ѡтца и жоны слезы емꙋ вытискала. оупоминал его жебы сꙗ не фрасовал (Жыц. св., 35б). 2. Тое, што выклікае сум, смутак. ꙋваж иж если коли на нас припадает тескност в справах побожных жебысмо не розꙋмели, ижъ длꙗ того пожиток дꙋховныs тратим (Зб. 255, 241); птах ест кꙋръ спѣваючии в ночи, которого слꙋхаючи старыи встаетъ пред дн0483емъ длꙗ тескности (Выкл., 101).
с. 286
Тескнота наз. Смутак. длѧ того вs оуставичной тескнотѣ и фрасꙋнкꙋ зоставалъ (Варл., 36б); сегоднꙗ вси естесмо в веселю и радости: вчора вси в тескнотѣ. а сегоднꙗ в доброи мысли (Жыц. св., 140б); ѡбачивши ѡнъ твари их смутные, реклъ, длѧ порожневанѧ и тескноты естесте смутни и лѣнивы (Зб. 107, 113).
с. 286
Тесла наз. Цясла. видѣлъ есми ... теслу, рѣзецъ, скобель (АСД, I, 181, 1590).
с. 286
Тесларьство наз. Цяслярства. занже нѣс дело лекарьское. ꙗко тесларьство и золотарьство (Арыст., 225).
с. 286
Тесля, тесьля, цесла, цесля, цесьля наз. Цясляр. пане староста того есмо знали чорнокнижка [!] быти сн0483а езопа тесле из маріи нароженого (Пак. Хр., 16б); для того они за пенези теслей наймовали (Арх. ЮЗР, VIII-5, 60, 1551); не тотъ ли ест тесьлѧ, сынъ мариинъ (Цяп., 50); оповедалъ и жаловалъ месчанинъ тесля места Виленьского Урбанъ Ясевичъ (АВК, ХХ, 58, 1588); взꙗвши к собѣ товариша ... коториs ... был, теслꙗ, ткачъ и гаѳтар (Біблія, 156); зараз не ѡткладаючи, ѡбослал волости ѡколичныи ремесников теж розмаитых, теслев, мꙋлꙗров (Стрыйк., 538б); Древодѣлѧ: столѧр, албо теслѧ (Бяр., 38); взѧвши кs собѣ товарыша Iеліава, который тежь ... былъ, теслѧ, ткачь, и гафтаръ былъ (Хран., 113б); цеслямъ двомъ чоловекомъ за день заплатили за постановенье дерева золот. одинъ (ИЮМ, I, 43, 1679); за вымощене кганку высшого, цесломъ двумъ заплатили золот. (ИЮМ, ХIV, 51, 1700). Параўн. тесельчикъ, тешля.
с. 286
Тесма гл. тасьма
с. 287
Тесней прысл., выш. ст. ад тесно ў 1 знач. знамена женьские ... и лицо еи тонеиши. и также шиа еи и гроуди еи теснеи. и также плеча еѧ и ребра малы (Арыст., 203).
с. 287
Теснейший прым. ад тесный у 1 знач. Анsгелъ гсдень еще внииде во теснеишее место игде же не можаше ꙋклонитисѧ ни налево ани направо (Скар. ЛК, 49); иншꙋю вs Кельихs, а иншꙋю вs горѣ Нетріи, зs тыхъ одны не мѣли вейстѧ, вs которыхъ сѣживалъ часꙋ Чтырдесѧтници вs темностѧхъ: иншаѧ была тѣснеишаѧ, вs которой не моглs ногъ вытѧгнꙋти (Мак., 17б).
с. 287
Теснене наз. Адсутнасць вольнага месца, недахоп патрэбнай плошчы. вsси входили, а мене ꙗкъ бы хsто ѡтпихалъ, а тѣснене которимъ инъшие входили, мнѣ ничого не помагало (Пралог, 571).
с. 287
Теснина наз. Цясніна. которыи велми улѧкнувшысѧ угров, вси мѣстца вдолжъ и в шырыну велми воюючыхъ, зъ Ишпала, гдѣ мешкал, через теснины мора кгадытанского аж до Афрыки утекъ (Атыла, 185).
с. 287
Теснить дзеясл. Цяснiць, прымушаць. гетманы ... хотѣли противъ ихъ людей военныхъ слати, и сами по тамтой стороне острожковъ таборомъ стать и людей вашихъ въ острожку осадить, тѣснить и зносить (АЗР, IV, 465, 1615).
с. 287
Тесница наз. Тонкая дошка. виделъ передъ сотниковымъ домомъ ... тесницъ s0483, жолобовъ два (АВК, ХVII, 2, 1539); онъ ... тыи дей тесницы мои палилъ беречи (АВК, ХII, 196, 1556–1557); к тому за жалобою отца своего Мартинъ зосталъ виненъ отцу своему отробити тесницъ сорокъ (АВК, ХХII, 82, 1555–1565); я ... мог вывести ... тесниц менших сорок девет (АВК, ХХХIХ, 293, 1579); черезъ тыежъ сѣни напротивъ свѣтлицы гридня, тесницами покрыта (АВК, VI, 57, 1589). Параўн. тосница.
с. 287
Тесничный прым. ад тесница. въ плотѣ протесовомъ и бервенномъ и тесничномъ по тридцати бервенъ маетъ быти (СДГВ, 76, 1542).
с. 287
Тесно прысл. 1. Цесна. Тогда воздохнула Зузанsна и рекла, тесно ми нынѣ естъ со всихъ странъ (Скар. ДП, 35б); абовѣм сам павелъ мовит: тѣсно ми з обох сторон (Каз. Кір., 26б); повꙗзали жолнери суровими и мокрими ременꙗми такъ тѣсно ажъ до костеs проникали (Пралог, 530); поsманыs ест во ефесе иѡанъ ст0483ыs и тесно звезаныs з великимъ ꙋтрꙋженемъ проважоныs ест до рымꙋ (Зб. 82, 61б). 2. Шчыльна. стꙗлисꙗ, муж з мꙋжем и кон с конем тѣсно сꙗ скꙋпили (Стрыйк., 535б). 3. Сціпла; коратка. гдѣ тѣсно рекли, то ѡн пространней и ꙗснеs показал (Зб. 752, 26).
с. 288
Тесность наз. Адсутнасць вольнага месца, недахоп патрэбнай плошчы, прасторы. в тѧгненю вси мѣстечка, которые ему на дорозе были, частю длѧ ѡтпорности, частю жэ ему жывности боронено и тѣсност дорогъ ему заважала (Атыла, 183); геркꙋлес столпы два в тѣсностꙗх мора, которые гишпанию ѡт мавритании и африки дѣлꙗт, постановил (Стрыйк., 422); Тѣснота: Оутискs, тѣсность (Бяр., 174).
с. 288
Теснота наз. 1. Цесната. господаръ вашъ ... насъ посланиковъ большъ полугода въ такой тѣснотѣ, въ вязенью, въ бѣдѣ и въ печали горькой держитъ (АЗР, IV, 311, 1608); цнѡты зас оузкаѧ дорога противным способом, зs тѣсноты до просторности приводит (Каліст, II, 135б); Веліаръ: Слѣпое свѣтло, або слѣпаѧ тѣснота (Бяр., 255). 2. Перашкода, замінка, цяжкасць. Глаголюще сами в собѣ, и покаѧние чинѧще, и длѧ тесноты духа рыдающе (Скар. ПБ, 7б); збавитель самъ презs тѣсноты идꙋчи, и презs см0483рть крстноую до сп0483сеніѧ намъ протеребивъ дорогꙋ, оучачи насъ ꙗкъ приналежитъ намъ до живота вѣчного ити (Апакр., 190б–191); король ... отъ Смоленска нарядъ отвести велѣлъ и тѣсноты Смоленску не чинить (АЗР, IV, 483, 1615); штож мы тогды почнемо мнѡгими грѣхами обтѧженныи, ꙗкъ окрꙋтныхъ мꙋкъ, темности остатней, зꙋбѡвъ скританѧ непереставаючого ... огнѧ негаснꙋчого, смꙋткѡвъ, тѣсноты, горкости, болевъ, и оуставѣчного вsздыханѧ (Каліст, I, 21б); ꙗкими працами, оутисками, и тѣснотою досвѣдчоным бꙋдꙋчи все знес мꙋжне (Мак., 78).
с. 288
Теснутися гл. тиснутися
с. 288
Теснъ, тесьнъ наз. Тое, што і тесъ. они имъ грани поклали и тесьни потесали (АЗР, I, 169, 1497); шостакъ повелъ изъ своих лꙗд по лꙋгꙋ по старине по мъхꙋ по новымъ теснамъ которыs тесна ново сего леса натесаны (КВЗС, 83, 1538); пыталисмо ихъ, ижбы справедливе завели по тымъ границамъ и по тымъ теснамъ и рубежомъ, ничого не прибавляючи, ани уменшаючи (АВК, ХVII, 302, 1541); однакъ жо осочники по другой стороне того дуба вказали теснъ нескажоный (Там жа, 303).
с. 289
Тесный прым. 1. Які займае недастатковую плошчу; такі, дзе мала вольнага месца. осадили вси верsхи и тесныи места горъ (Скар. КЮ, 6); естли бы теснаꙗ дорога была ꙗко на местехъ або естли бы хто перед неприꙗтелем втекал тогды воs застановитисѧ маеть (Ст. 1566 I, 78б); если бы теснаѧ дорога была ... мають поткавшисѧ дорогꙋ по половицы делити а ѡдинъ дрꙋгого спихати не маеть (Ст. 1588, 378); Марко, Ефесскій митрополитъ, премудрѣйшій диспутачъ, съ того собора тѣсными ся стежками вытиснулъ (АЗР, IV, 225, 1600–1605); еще болшеs приперла боком в тѣсноs дорозѣ ногꙋ его (Бельск., 63б); Лавра: Оулица тѣснаа през которꙋю люде текꙋт (Бяр., 290); хто хочет проsти през фортꙋ тѣснꙋю потреба жебы не былъ барзо тлꙋстымъ (Зб. 259, 362б); потомъ ꙋчинилъ собѣ коморку безъ покритꙗ жадsного вельми тѣсную (Пралог, 609); иди жъ през тꙋю теснꙋю ꙋличъкꙋ (Зб. 82, 264б). 2. Малы па памеры (пра адзенне, абутак і пад.). иѡав мѣлъ на собѣ тѣсную шату водлугъ мѣри кшатлту своего (Біблія, 394); мещане ... отцомъ законникомъ достатнее воды в кляшторъ ихъ не даютъ, только барзо о мале тесный цукгъ (АВК, ХХ, 265, 1620); Iѡавъ мѣлъ на собѣ тѣснꙋю шатꙋ ведлꙋгъ мѣры кшталтꙋ своегѡ (Хран., 275). 3. // перан. Грэшны, бязбожны. панамарь ... скверны соблюдаꙗ. тѣсным и скорбнымъ пꙋтем ходꙗ гл0483аше (Чэцця, 8б); если таѧ дорога, такs тѣсна естъ и прискоръбна (Карп., 11б); бо если и просторна и безпечsна естs дорога злости зs початкꙋ, але кꙋ концови барзо тѣсна и небезпечна, и до дш0483евной погибели приводит (Каліст, II, 135б); гдыжъ никомꙋ не позволено вs мѣсто ст0483ое: толко трꙋдsною тѣсною, и прикрою дорогою, през оутиски вsвойти (Мак., 106). 4. // перан. Блізкі, непасрэдна звязаны з чым-н. чи пришол еси к скарбомъ снеговым и скарsбы градовь: чи видиш: их же промыслил есми к веременю тѣсномꙋ ко дн0483ю пристꙋпномꙋ воевsномꙋ (Зб. 262, 28б).
с. 289
Тесня наз. Цесната. ꙋслышавши мужеве израилскии же в тѣсни были и не могли сꙗ имъ спротивити покрилисꙗ в печерах (Біблія, 319); которꙋю [ослицꙋ] коли билъ Валаамъ, и хотѣлъ на стежкꙋ навести, станꙋлъ Аг0483глъ вs тѣсни двохъ плотовъ, которыми винници огорожоны были (Хран., 143).
с. 290
Тессалидокъ наз. Прадстаўнік старажытнай паўднёваславянскай народнасцi. сын ассона брата полеаша кролꙗ тессалидков (Бельск., 77б). Параўн. тесалоникъ.
с. 290
Тессалицкий, тесалицкий прым. ад тессалидокъ. просил з собою палеаша стрыꙗ кролꙗ тессалицког в товариство (Бельск., 78); не было еще к ним ахилеꙗ сына пелиꙗша кролꙗ тесалицког (Там жа, 82б).
с. 290
Тестаментовый прым. ад тестаментъ у 1 знач. дети, потомки мое в опатрност Наивышшого Бога отдавшы, через сес мой тестаментовый лист благословечы на писме, яко вторую памет зоставую (ИЮМ, ХХVI, 111, 1641); у тей реновацыей тестаментовой подписъ руки небощыковское тыми словы (ИЮМ, Х, 426, 1686).
с. 290
Тестаментъ, тастаментъ, тастамэнтъ, тастоментъ, тестамонтъ, тостоментъ, тэстаментъ, тэстамэнтъ наз. 1. Завяшчанне; распараджэнне, складзенае ў вызначанай форме пра асабістую маёмасць на выпадак смерці. Сенько положилъ передъ нами тестаментъ брата своего (КЗ, 396, 1484); князь Дмитрей, славноѣ памяти, отходячи съ сего свѣта, тестамента не здѣлалъ (АЗР, I, 370, 1506); написалъ тую сорокъ копъ грошей на тостомѣнте (КСД, 58, 1514); просилъ насъ, абыхмо при томъ были, коли тастоментъ чинилъ и двумъ сестрамъ своимъ Зоѳеи и Барбаре трѣтюю часть именьꙗ своего записалъ на вѣчность (Там жа, 178, 1524); хорые могуть то нам гсдрю ѡтписывати тэстамэнты своими (Ст. 1566, 38); ѡпекуны мають быти кого бы ѡтец детемъ своим на тастамэнте ѡписал (Там жа, 76б); розделъ ѡсмыи ѡ тэстаментехъ маеть в собе артыкулов ѡсмъ (Там жа, 87); я ... умыслиламъ тестаментъ справити (АСД, VI, 54, 1588); на конец покладалъ тестаментъ небощыка василꙗ михаsловича (ККСС, 53, 1615); на тестаментѣ своем порꙋчал абы его не гребли в церкви (Зб. 82, 360б). 2. Запавет, наказ паслядоўнікам, нашчадкам. тот же бог на початкоу тестамонта тых трех королевъ зо встокоу и с калдеи ве тринадцати днех до жидовское земле превести моцен был. безъ всѧкого нагабаніа (Валх., 49); ани есмо престоуповали в тастаменте твоем (Пс. ХVI, 45б); тестамент давидов соломонови (Бельск., 111б); Завѣтs: Тестаментs, то есть, речъ оустановленаа (Бяр., 47). ◊ Г о р а т е с т а м е н т у – Біблейская гара Сінай, на якой Бог перадаў дзесяць Запаветаў. боудꙋ сѣдѣлъ на горѣ тестаментꙋ вs сторонахъ полночныхъ (Апакр., 112); к е л и х ъ н о в о г о т е ст а м е н т у гл. келихъ; н о в ы й т е с т а м е н т ъ – Новы Запавет. в новом тестаментѣ, старшихъ дх0483ѡвныхъ слоухати, вѣры их наслѣдовати (Апакр., 59); в тотs же способъ и старый законъ, тѣнемъ естъ нового тестаменsтꙋ (Мак., 297); с тых книг Апостолове, и сам христос в новым тестаменте двадцат и седмъ свѣдецствъ тымиж словы приводꙗт (Выкл., 1–1б); с к р и н я т е ст а м е н т у – кедравы куфар, у якім іўдзеі захоўвалі скрыжалі Запавету. дв0483дъ и вес домъ израилевъ провадили скриню тестаменту гсднего з веселием из трꙋбленьемъ трꙋбы (Біблія, 307); справишъ олѣекъ помазованьѧ ст0483ый масть справленꙋю роботою аптѣкарскою. и помажешъ нею свѣдецства и скриню тестаментꙋ, и стол з начиньем егѡ (Хран., 108–108б); с т а р ы й т е ст а м е н т ъ – Стары Запавет. Што найдешъ и вs кнігах старого завета або тастаменту (Цяп., 2); два динари, два сꙋтъ тестаменты, старый и новый (Каліст, II, 152); не тылко вs новымъ, але и вs старымъ Тестаментѣ, то естs еще за Жидовъ, предъ пришествіемъ Гсда нашего Iс0483а Хрста на той Свѣтъ, бывали юбилеꙋши (Зб. вып., 46б–47).
с. 290
Тестевский прым. Цесцеў. сѣножать тестевская, крамница, гдѣ мы сами торгуемъ, то все зятю нашому и дочцѣ нашой ... даруемъ (АВК, VI, 243, 1624).
с. 291
Тестерна гл. цистерна
с. 291
Тестимониумъ наз. Тое, што і тестимония. староста Орлянский, покладал и до актъ подал тестимониум их млстей панов обывателей воеводства Смоленского на реч въ ней нижей достаточне выражоною (АВК, ХХХIV, 27, 1654).
с. 291
Тестимония наз. Сведчанне. в отправованой инъквизиции одностойныхъ тестимоний згодная голосовъ консолянция ... святокрацтво апробовала (АВК, ХХIХ, 93–94, 1680). Параўн. тестимониумъ.
с. 292
Тесто наз. Цеста. людие ... пекоша опресноки сs теста неквасsнаго (Скар. ЛК, 2); [трутизну] ... замеси у тесте, испечы ѡдин хлѣбецъ (Бава, 134); коли мꙋку житнꙋю ꙋ хлебе спекут, то тесто печеное солодко (Барк., 164–164б); видѣлъ есмъ сонъ и здало ми сꙗ, ꙗко бы тѣсто ꙗчмѣнъного, точилосе и до ѡбозу мадиꙗнского зступовало (Біблія, 124); коли хто постил килка днеs потом хотѣл ести напервеs едл тѣсто пшеничное варенье з салом або з молоком, аж поки ѡбыкне жолудок его (Бельск., 232); ꙗкъ квасъ все тѣсто кваситъ: такъ квасъ грѣха, весь Адамовъ рѡдъ перебѣгаетъ (Мак., 217); дѣжу съ тѣстомъ на дворъ вынести (АВК, III, 37, 1629); Васкаѳъ: Тѣсто, росчина, або клецъ (Бяр., 253); звлаща въ великих местах, иж пред дверми церковными розмаитые пернички з теста добре ꙋробеные, або иншые речи тым подобнае продаваны бывают (Зб. 255, 206б–207); зопсꙋет троха квасꙋ все тѣсто (Зб. 259, 279).
с. 292
Тестудо наз. Чарапаха. Желвъ: Тестꙋдо, Черепаха (Бяр., 42). с. 292
Тесть, цесть наз. Цесць. Што есте намъ говорили отъ брата и тьстя нашого, великого князя Ивана Васильевича (АЗР, I, 138, 1494); Дмитръ передъ нами реклъ: далъ мнѣ тое дворыщо тесть мой Васько Юсковичъ, небожщыкъ, за дочкою своею (РПП, 298, 1510); пан Петръ, тесть мой, тыи данники съ тридцать летъ держалъ (Пін., 15, 1511); казали есмо ему тотъ ставъ держати вѣчне подлугъ старого засыпаньꙗ пана Ивана подскарбего цстя его (КСД, 1s320, 1519); тесть моs ... записалъ мне по дотце своеs сельцо на мꙗ лысковъщинꙋ (КВЗС, 33б–34, 1537); по смерти ... тесть мой Сопронъ ... оддаючи за мене дочку свою, обецал дати селища огорода половину (АВК, ХХХIХ, 36, 1578); кнꙗз ꙗнуш мазовецкиs забывши доброе приꙗзни цстꙗ своего и кн0483зꙗ великаго кестютꙗ и поsдет воsском к дорогичину (Патр. К, 46); керно ѡсѣл по смерти тестꙗ своего (Стрыйк., 516); Андроник призвавшы тестꙗ ѡтца жены своей подал емꙋ маетность свою (Зб. 752, 54б); ѡбачил зновꙋ даріꙗ тестꙗ своего (Алекс. 1697, 83б).
с. 292
Тесъ наз. Зарубка на дрэве. мы ... тесы записали такъ далеко и такъ широко, яко се тое именье Сидренское в собе здавна маетъ (АВК, ХХI, 190, 1556–1557); в тых лесох тесами и знаками свежыми на колко десят бочок лесу затесал (АВК, ХХХ, 77, 1590); отъ того конца стѣна межи лозами и копцами окопана, граница ... ажъ до дороги Керновское ограничоно и тесами отесано (АВК, ХI, 47, 1593); але дей еще пан Кгосевский .... новые тесы и знаки граничные у деревех ... почынил и невинне нас о вырубанье того лесу нашого ... вызывает (АВК, ХХХ, 282, 1604). Параўн. теснъ.
с. 293
Тесьлинъ прым. ад тесля. Не тотъ ли есть тесьлинъ сынъ (Цяп., 19).
с. 293
Тесьля гл. тесля
с. 293
Тесьма гл. тасьма
с. 293
Тесьнъ гл. теснъ
с. 293
Тетеривиный прым. Цецеруковы. дал ему церковъ, отчызну его ... землеми бортными и з тетеривиными токи, пруды и прудищки (ИЮМ, ХХIV, 410, 1663).
с. 293
Тетеричий, тетеричый прым. Цецерукоў. на другомъ местцу поля на трехъ частехъ на бочку ... и часть свою с принадами и ловы тетеричими (АВК, ХХII, 338, 1570); тымъ же ѡбычаемъ хто бы комꙋ шатер тетеричыs або сеть кꙋропатьнюю на прынадахъ ꙋкралъ, тотъ маеть заплатити вины три рꙋбли грошеs (Ст. 1588, 388).
с. 293
Тетеричъ наз. Тое, што i тетеря. ставилъ принады на тетеричъ (АВК, ХХII, 126, 1560).
с. 293
Тетеричый гл. тетеричий
с. 293
Тетеря, цецера наз. Цецярук. цецеръ штукъ одыннадцать (ИЮМ, V, 128–129, 1688); за две цецеры зап. (ИЮМ, ХVII, 38, 1710); куп. мяса ... куро одно и тетерю (ИЮМ, ХХI, 3, 1711). Параўн. тетеричъ, цетревъ.
с. 293
Тетечный гл. теточный
с. 293
Тетива, татива, титива, тятива наз. Цеціва. казалъ их у зброю убрать и казал имъ абы так на конь вседали у зброи ѧко и ѡнъ, чого кгды ѡни тому не прывыкли, учынить не могли, ани з луку стрелѧти ани стрэлы на тетиве положыть не вмѣли (Атыла, 225); тому мѣсту новозаложоному, прикладомъ иншихъ мѣстъ нашихъ, гербъ, то есть, лукъ жолтый натягненый и стрѣлу на тативѣ наложеную, въ червономъ полю надали (АЗР, III, 292, 1585); лукъ безъ титивы ... ковшъ великій (АВК, ХIV, 634, 1599); дѣвки и невѣсти варкочи свои рвали а на тетивы крꙋтили (Бельск., 187); кто з лꙋкꙋ к горѣ стрелꙗет, им тꙗтивꙋ нижеs до земли тꙗгнѣт тымъ вышеs стрела к горѣ летит (Зб. 259, 124б); тетивы твои ѡбернешъ на твари их (Выкл., 114); за направу тятивы, асмак. чотыри (ИЮМ, II, 122, 1684).
с. 293
Тетка, тетька, цетка, циотка наз. Цётка; бацькава або матчына сястра; жонка дзядзькі. тетъка его пани Олизаровая Шиловича пана Ѳедька записала ему именье свое (КЗ, 425, 1488); оузнал гекторъ иж бы то был сн0483ъ тетки его (Троя, 63б); тая тетка ихъ тые именья записала (КСД, 526, 1506); ивашъко далъ емꙋ земълю свою по дочъце своеs а тетъце моеs (КВЗС, 59б, 1538); пани Миколаевая Танчиньская, тетька теперешънего князя бискупа Виленьского (КПД, 24, 1538); прыпозвали были ... ѡ многие речы рꙋхомые и ѡ челед невольную небощицы тетъки своее (КВС, 466, 1552); тая менованая Ганна Станиславовна Довкговна естъ власная сестра небожчика Мартина Рудого соленика, рожоная, дядка нашого, а нам теткою рожоною (АВК, ХХХVI, 422, 1590); малъжонька моя, яко тетка ее присегнути готови суть (АВК, ХХХII, 122, 1596); Тимоѳею Шарову на теткину отчизну и помѣстье, которое теперъ тетка его держатъ, селцо Нестерово (АЗР, IV, 342, 1610); ціотка пречстыи дв0483ы маріи (Зб. 752, 8б). Параўн. тютка.
с. 294
Теткинъ прым. Цётчын. Тимоѳею Шарову на теткину отчизну и помѣстье, которое теперъ тетка его держитъ, селцо Нестерово (АЗР, IV, 342, 1610).
с. 294
Теточный, тетечный прым. Стрыечны. рагуилъ ... реклъ аннѣ женѣ своеи: ꙗко подобныs есть сеs младенецъ теточному брату моему (Біблія, 594); тоs амаза был внꙋкъ царскиs, а брат теточныs иѡавов (Бельск., 109); при нем ксендзъ ꙗн кгꙋмовскиs плебанъ косовскиs братъ тетечныs того ꙗна (ККСС, 117б, 1615); ꙗкѡ подобный есть сей млоденецъ теточномꙋ братꙋ моемꙋ (Хран., 387). Параўн. тютечный.
с. 294
Тетраевангелия наз. Тэтраевангелле. их мд0483рость мусели похвалѧт. и ѡвшем се ѡт нихъ оучит. але бы хот самое писмо свое, тетраеѵглиꙗ и апостола словенского. которое могу мовит перед тисечю лѣт ѡт нѣкоторого зs словѧн выложоно (Цяп. Прадм., 269). Параўн. тетро.
с. 294
Тетракграмъ наз. Вензель. Александер ѡбачивши его зсѣл с конꙗ ꙋчинил емꙋ почтивост, цѣловавши ѡное мѣстце на шатѣ, где было вышито тетракграм маток (Бельск., 173б).
с. 295
Тетрарха наз. Тэтрарх. Авгꙋст всѣх выслꙋхавши ѡное царство на три части роздѣлил, половицꙋ дал архелаеви, але емꙋ се царем звати не казал, ѡдно тетрархою (Бельск., 201б); три сыны зоставилъ Иродъ ... Архелаѧ оучинилъ по собѣ кролемъ, а першихъ двохъ тетрарsхами починилъ (Каліст, II, 268б).
с. 295
Тетрархия наз. Тэтрархія. за живота еще філіппа брата своего ѡтнѧлъ былъ емꙋ кгвалтомъ и жонꙋ и тетрархію (Каліст, II, 330б).
с. 295
Тетрать наз. Чатыры лісты пергаменту ці паперы, сшытыя разам. писаны тѣ всѣ рѣчи въ Нѣмецкихъ тетратѣхъ въ Лифлянскихъ, да и все дѣло Нѣмецкое тамъ писано (АЗР, I, 269, 1501–1503).
с. 295
Тетро наз. Тое, што і тетраевангелия. При дворѣ томъ церковъ Божья ... на престолѣ Евангелія апракосъ, другая тетро (АСД, I, 146, 1571); евангеліе тетро писанное, украшенное (АСД, I, 281, 1637).
с. 295
Тетченый, тетчиный, тетчоный прым. Цётчын. ꙋ Зоѳеи Нарꙋшовны тежь часть ее, тетчиное сестры (КСД, 303, 1516); дворецъ ... в брати своее тетченое ꙋ петра а юръꙗ ... скꙋпилъ (КВС, 697, 1552); оповедалъ, ижъ што первей сего припозвалъ есми позвы ку праву брата моего тетченого (АВК, ХХII, 97, 1555–1565); братъя сестры мои рожоные тетчоные догледати и постерегати мают (АВК, ХХХII, 291, 1596).
с. 295
Тетый гл. тятый
с. 295
Тетька гл. тетка
с. 295
Течайня наз. Незамерзлае месца ракі або возера. в замѣтах крꙋжачи и блꙋдꙗчи мало мало в течаsнѣ днѣпровоs ... не потонꙋли (Дыяр., 150б–151).
с. 295
Течение, теченье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. течи ў 1 знач. ѡ милыи мои брате борисе. вид течение слезъ моихъ (Чэцця, 245б); натыхмѣстъ застановилосѧ течене крви ей, и оулѣчена была ѡт хоробы (Каліст, II, 143б); ѯевенай, або забіна: теченье, або текꙋчій теперъ (Бяр., 299); такъже набили в ночи его гвоздъѧ и на тридцат поприщъ был гнаныs, аж знемоглъ сѧ течениемъ крови (Зб. 82, 198б); людіе покаѧшасѧ, и оуволнивъ ихъ Гсдь Бг0483ъ, ѡт крове теченіѧ, дожда навалнаго (Зб. вып., 24). 2. Рух. кроуговратнымъ течѣнием. ѡбхожаше поток солнечныи (Чэцця, 68б); сіи же зодеи теченье имоут непрестанно. ꙗкож им сотворивыи повеле (Неба, 61–61б). 3. // перан. Ход жыцця. пꙋстынныи жители сласти житиꙗ страсти своꙗ оумертвиша. и течѣние свое скончаша (Чэцця, 77б–78); дай намь, Гд0483и, течение совершити за твое св0483тое имя (Мам., 174). 4. Перапалох; уцёкi. Глава кѳ0483 ... ѡ течении с татемs, ѡ праведномs и о зsломs (Скар. ПС, 43б).
с. 295
Течи дзеясл. 1. Цячы; ліцца. рекы текꙋт межі именьи (Вісл., 10б); колодезь ... болше наполнѧетсѧ. и быстрины ѡт него текоуть (Чэцця, 163б); по вшисткому лицу его струмени крови текли (Троя, 56); тая рѣчка течеть якобы на двѣ стрѣленья по острову великого князьства (АСД, I, 67, 1546); дошли цэлого Немна гдѣ вже ѡн сам ꙋвесь ꙋв одномъ мѣстцу течеть (Рач., 296); цар ... ꙋмерлъ коли заходило слонце, а кровъ раны текла на возъ (Біблія, 452); вода ротомъ и носомъ съ того трупа течетъ, слизитъ (АВК, ХVIII, 241, 1615); слезы ꙗкъ рѣкою текли зs очей его (Варл., 281); видѣвъ иж кровъ з раны текла (Зб. 107, 199); з бокꙋ заразъ рꙋчай крови и воды течи почали (Зб. 82, 434б). Параўн. тещи. 2. Прапускаць ваду. предъ сѣньми того дому свѣтлица великая столовая, стеля погнилая вся, течетъ (АВК, VIII, 491, 1601). 3. Хутка iсцi; бегчы. жона его оу скаредное платье ѡболокшисе текла плачꙋчи и рекоучи (Жыц. Ал., 99); тои пакъ егда ꙋслышалъ иже пришолъ ꙗковъ сынъ сесsтры его тече во стретение ему и обънѧвъ поцалова его (Скар. КБ, 53); Перꙋ: Прꙋдко лечꙋ, текꙋ (Бяр., 102); дрꙋгиs ꙋченикъ тече скореs Петра (Зб. 259, 567). 4. // перан. Iсці, рухацца суцэльным патокам. лѣпшіи были трꙋпы мечевыи нижли трꙋпы голодовыи занже сии текли проколоты ѡт обильѧ полsского (Зб. 262, 113); Трыщан рече: Коли нѣт у первои речы, не може быти и у последнеи, бо есми не видал болшое битвы, ѡдно коли сѧ почнут быти играючы латынские дѣти текучы по улицах древнѧными мечыками (Трыст., 109); Лавра: Оулица тѣснаа през которꙋю люде текꙋт (Бяр., 290).
с. 296
Течька, течка наз. Ток, цячэнне. записали ... три поли на передсѣльи села Вересницкого, и зъ припашьми, и зъ сѣножатьми, и зъ замежками, по самую течьку и долину (АСД, IV, 2, 1513); Скоктаніе: Лоскатанsе ... тѣчка, вsстекливост (Бяр., 148).
с. 296
Тешачийся дзеепрым. ад тешитися ў 2 знач. жебы егда ꙗкое недооумѣніе припадаетъ, была речъ повиннаѧ, не безъ зданьѧ всеблаженѣйшаго ст0483ого законꙋ епископа цр0483кви мѣста Константинополsского, и изѧщества або зацности римꙋ старого тѣшачогосѧ, тое недоумѣніе зsездови светителскомꙋ и ст0483омꙋ розsсоудкови заховати (Апакр., 136).
с. 297
Тешеный дзеепрым. ад тешити ў 2 знач. такъ тѣшеныs тыми словы ѡтишол велбечы гсда бг0483а в судбах его (Зб. 107, 205).
с. 297
Тешивати дзеясл., шматкр. ад тешити ў 2 знач. По сем поминаю ти напред всего чим коли есми тебе тешивал (Арыст., 138).
с. 297
Тешикамень наз. Той, хто абчэсвае каменне. Если бы тешикаменѧ, албо тесли, албо ковалского ремесла не было, бога бысь не мѣлъ (Варл., 287б).
с. 297
Тешитель наз. Суцяшальнік. Слыхалъ есми частократъ таковые речи, тешители тѧжции вси вы естѣ (Скар КI, 21б); мнимаешъ жебы дв0483дъ длꙗ чти ѡтца твоего послал до тебе тѣшители (Біблія, 371); мнимаешъ жебы Дв0483дъ длѧ чти ѡц0483а твоего послалъ до тебе тѣшители (Хран., 254б).
с. 297
Тешити, тешыти дзеясл. 1. Забаўляць, пацяшаць. вси слузи цареви тешиху его (Скар. КЕ, 23б); Казимер кн0483жа зараз веселою мовою почал их тѣшит (Стрыйк., 480б); але ꙗкъ вsжды, так молодаѧ паненsка, вs такъ малыхъ лѣтехъ, до домꙋ и родичовъ не тескнила; хто ее тамs тѣшилъ; хто ее тамъ оувеселѧлs (Карп., 33б). 2. Суцяшаць, супакойваць; абнадзейваць. тыми то словы тешилъ гл0483ѧ (Скар. КЕ, 23б); оуслышали три дроузе іѡвовы все тое зло што пришло на него ... и советилисѧ посполоу пріити розговоривати с нимъ и тѣшити его (Зб. 262, 12б); был ꙗд в ране, почала его тѣшыти (Трыст., 25); Трыщанъ ее тешыл говоречы: На мою вѣру не будет ѡн над мене мѣти наперед ничого (Там жа, 80); оучил их всего занедбавати ... и тѣшачи их мовил (Каз. Кір., 171б); мовѧт з дв0483домъ ст0483ымъ, же розкга и жизлъ не смꙋтѧт, але тѣшатъ ихъ (Апакр., 158б); кивали над ним головами и тѣшили его зо всего злого которое на него был гсдь перепꙋстилъ (Біблія, 82); Алеѯандер теды проежчаючисе туды и сюды тѣшил рицери свои (Алекс., 43); ангелове пелгрима брата ꙋмираючого тѣшат (Зб. 107, 66б); зба[вен]ными их словы тѣшачы и ꙋчачы ... бг0483у дх0483а ѡтдалъ (Зб. 752, 488б); ѡ нѣкотором богачу которого проважено до пекла, а ꙋбоженкую вдовꙋ ꙋмираючую Престаꙗ богородица тѣшит (Пралог, 539). 3. Прыносіць задавальненне, радасць. ѡ ꙗк есми ѡт тебе жаласно роздѣленыs ест, чим же твоꙗ старост тѣшити бꙋдет (Бельск., 26б); тот коториs мелъ згинꙋт выбавеныs бл0483глвилъ емꙋ, и въдовъе срдце тешилъ (Пралог, 658б); тылко Давыд ѡною своею Арфою вдꙗчне граючи тѣшил Саула (Выкл., 71).
с. 297
Тешитися, тешытися дзеясл., зв. 1. Ад тешити ў 1 знач. дети ихъ тешатсѧ играючи (Скар. КI, 27); абысмы ся при ласцѣ Божой и подъ благословенствомъ святѣйшого пастыря Римского будучи тѣшали и веселили (АЗР, IV, 80, 1594); але нехаs сꙗ еднак с тог дъꙗвол не тешит (Зб. 261, 112б); красꙋюсѧ: хвалюсѧ, тѣшꙋсѧ (Бяр., 68); тѣшꙋсꙗ веселюсꙗ и спѣшꙋсꙗ (Зб. 107, 155б); абысмо сꙗ зъ вами сполмешканцами наsдуючы з сполного теж веселꙗ и радости тѣшыли и веселили (Зб. 752, 473б); просила его коли ꙋже вечеръ сꙗ приближил, абы през целꙋю ночъ его сꙗ розмовою ѡ речах небесных тѣшит могла (Пралог, 518б). 2. Мець асалоду, задавальненне ад чаго-н., радавацца чаму-н. Человѣкъ онъ же тешитьсѧ въ сынехъ своихъ живѧи с ними (Скар. IС, 41); велико сꙗ тѣшу з солнечного всхоженꙗ (Біблія, 80); мнѣ з вашей службы тѣшитися (Мам., 189); на которую игрушку самъ ... Александеръ светый, зъ окна смотрѣлъ и тѣшылся з оныхъ дѣтокъ (Гарм., 196); зs него сѧ тѣшимs (Карп., 4б); зs чести и славы продкѡвъ своихъ тѣшатsсѧ (Каліст, II, 252); зs Ха0483 по вси вѣки тѣшилисѧ (Мак., 85); потомъкове тои воли мѣли се ꙗвне тѣшит (Зб. 259, 580); сѧ тѣшꙋ з солнечногѡ захоженьѧ (Хран., 56б). Параўн. тишитися. 3. Мілавацца, радавацца. Съслаждаюсѧ: тѣшꙋсѧ посполꙋ зs дрꙋгимъ (Бяр., 166); бы едно мог се тешыти зъ ꙋмилованым (Зб. 255, 2б). 4. Абнадзейвацца. ст0483ыи борисъ ... почалъ тѣшитисѧ словесы бж0483ьими (Чэцця, 239б); ꙗкъ бовѣмъ винницꙋ щепѧчій, передъ вsзѧтьемъ сѧ за працꙋ, радꙋетъсѧ вs собѣ и надѣею тѣшитъсѧ (Мак., 238); из жалостю ѡт земли его подъносꙗт, тешычысꙗ иж диꙗвола звытꙗжил (Зб. 255, 4–4б); ѡбѣтницами сꙗ его певными тѣшылъ (Зб. 752, 483б–484); Тѣшилсꙗ тымъ ижъ ей еще в рокъ приsдꙋчиs ѡбачит мѣлъ (Пралог, 573б). 5. Злараднічаць. вси сꙗ тѣшили, зs забитꙗ его (Бельск., 364); есми такъ мовил, абы сꙗ коли не тѣшили з мене неприꙗтели мои, бо ꙗкъ ѡдно бы скоро послизнꙋли ноги мое ѡбꙋрили бы сꙗ на мене (Пс. ХVII, 10–10б); который выш помененый пан брат мой ... а тешачысе с того нещасного упадку и неволи моей ... тот мед и скуры лосе въ той коморе побрал (АВК, ХХХIV, 314, 1663); чи не заздростивъ ближнѣмъ своимs щастѧ; чи не тѣшивсѧ зs нещастѧ Ближнѣхъ (Зб. вып., 43).
с. 298
Тешля наз. Тое, што і тесля. домъ его властный, лежачый неподалеко мосту мурованого, противъко тешли короля его милости Матееви (АВК, ХХ, 76, 1592).
с. 299
Тешный прым. Суцяшальны. тѣшна ест барзо реч и пожытечна ѡ том розмовлꙗти и бесѣдовати, што ест в писмѣ ст0483омъ з дх0483а божог подано (Зб. 752, 523).
с. 299
Тешыти гл. тешити
с. 299
Тешытися гл. тешитися
с. 299
Теща, тесча, цеща наз. Цешча. кнѧз пак ꙗноуш забыл добра и приѧзни цsтѧ своего. и тещи и шурьи своеи (Віл., 442); теща его ... дала и записала ему и его жоне и их детем дворец з люд[ь]ми и с челяд[ь]ю невольною (ПГ, III, 16, 1507); посполъ съ тесчею своею Панютиною, женою Матруною, записали по своемъ животѣ и его женѣ Чорнусѣ отчизну свою (РПП, 184, 1510); проклѧтъ да будеть онs же лежитs с тещею своею (Скар. ДЗ, 50б); теща моя – матка ее и жоны моее, отказала жоне моей – дочце своей – вола (АВК, ХVII, 250, 1541); рачилъ его королевская милость при томъ имѣнейцу тую жону Воротынцову, тещу Михайлову Воловича и дочку ее зоставити (РПП, 182, 1547); тыхъ земль тесть ... а по смерти его теща моꙗ спокоsливе того ꙋживали (КВС, 617б, 1552); жону свою а тешъчу мою ... ув опеку мне полетилъ былъ (АВК, ХХХIХ, 36–37, 1578); дал заказат до права о шарпане цешчи Вори содранъе шапъки ее (АВК, ХХХIХ, 194, 1579); поставъ сукна теща моя ... две сестры, мають межы собою ... розделити (ИЮМ, ХХI, 422, 1625).
с. 299
Тещи дзеясл. Тое, што і течи ў 3 знач. гл0483ю сіатисꙗ ꙋготовлꙗют, мнози рече пред ꙋзник твоs въ позирище текут, един же пріемлет почест, мнози и вs россіи мнꙗтсꙗ тещи но сидꙗще и стоꙗще и боꙗщесꙗ текут (Дыяр., 168–169).
с. 299
Тещинъ прым. Якi належыць цешчы. ижъ таковые люди съ послуги земской тымъ ся вымовляють, же не наши имѣнья, але женнины, або тещины (АЗР, III, 124, 1563); ся таковые люди съ прослуги земъское тымъ вымовляють, же не наши имен[ь]я, але женины або тещины (КПД, 323, 1563).
с. 300
Ти I, ци I зл. 1. Калі, як (пры залежнай сувязі). хто хочеть ти на пꙋть ити. иди со силою. иже ѡна велми тѧшка (Неба, 73б). 2. Або–або, ці–ці (пры пералічэнні ўзаемавыключаючых паняццяў). матка наша то мне листомъ своимъ описала, такъ тежъ и рухомыхъ речей ци въ шатахъ (АВК, ХХI, 301, 1558); ти такъ зъ умыслу своего, аболи зъ росказанья пана своего ... ти пакъ за росказаньемъ на тотъ часъ державцы Плещенского пана Якуба Умецкого, перешодши черезъ старовечную границу (АВК, ХVIII, 160, 1598); которые тые справы нет ведома ти Москва пры вынятю и высеченю и выпаленю замку побрали, ти ли погорели (АВК, ХХХIV, 223, 1662).
с. 300
Ти II, ци II часц. 1. Ці (у пытальным значэннi). меs ѡдно розмовꙋ з геретыкомъ ѡ папежꙋ алижъ ти ѡнь с тобою заразомъ на папежа згодитсе (Унія, 29); ци может чл0483къ быти збавен, не заховꙋючи хоч ѡдного приказанꙗ божого (Зб. 261, 201); Любите, Пытател: ци любите (Бяр., 74); ти встыдилъ быс се мене, ѡтповѣдил ни (Зб. 107, 192); реклъ иѡасафъ до нахора, так ꙗкобы до варълама: ти вѣдаешъ ꙗкъ еси мене наꙋчил (Зб. 82, 168б). 2. Цi, хіба, няўжо. Еда: ци, ли, азали, азажъ (Бяр., 40).
с. 300
Тивонецъ гл. тивунецъ
с. 300
Тивонъ гл. тивунъ
с. 300
Тивунецъ, тивонецъ, цивунецъ наз. Тое, што і тивунъ. якобы пани войтовая судила ему на тивонцу своему за бой жоны его (АВК, ХVII, 335, 1541); тивꙋнецъ моs ганъцꙋли з вижомъ из людми добрыми стороною на томъ местъцы сталъ (КВС, 447б, 1552); тивунецъ боячися самъ и з жоною своею з дому своего ледве втекъ (АВК, ХХI, 144, 1556–1557); наѣхавши моцно кгвалтомъ ... тивунца того его дворца Понырского ... збили и зранили (АСД, III, 23, 1561); доведавшы о порубанью яблони, которая яблоня стояла у середине тое нивы ее, послала дей тивунъца (АВК, ХХVI, 59, 1585); я съ тою шляхтою до двора пана Рофаловича отвелъ и тивунцу его Сидорцу отдалъ (АВК, ХVIII, 197, 1603); пры том тивунцу двух подданых его ж пна коморника, збити и змордовати и колеса порубати мели (АВК, ХХХ, 449, 1612); сiwuniec moy, z rykunieiu, byw z syzаmi nа torhu (Абух., 441).
с. 300
Тивуновая наз. Жонка цівуна. доведаломъсꙗ ижъ тивуноваꙗ троцъкаꙗ пани еръмолинаꙗ ѡного подездка дала до здешнего ꙋрадꙋ (КВС, 493б, 1552).
с. 301
Тивуновичъ наз. Сын цівуна. Андрей и Ярошъ Микитенъки, тивуновичи (АВК, ХVIII, 236, 1615).
с. 301
Тивуновъ прым. Цівуноў. Што ся дотычеть подводъ подъ гонци и подъ тивуновы слуги, не мають ѡни давати (КСД, 118, 1514); мещане и люди волостъные ставили шапъкꙋ до светъковъ тивꙋновых (КВЗС, 169б, 1540); ино съ обеюхъ сторонъ, отпустивши иншихъ людей, зослалися на сознанье тивуново (АВК, ХVII, 258, 1541); быдла такъ дворного яко и тивунового немало пограбилъ еси (АСД, I, 201, 1596); тогды тежъ и подданые его милости пана тивуновы кидали шапку, готовы будучи шкодника искать (АВК, ХVIII, 168, 1599).
с. 301
Тивунский, тивуньский прым. Цівуноў. грамота великаго князя Витовта Борисовцамъ о тивунскомъ доходѣ (АЮЗР, I, 1396, 1413); тыи вси вышеписаные пошлины имъ откладываемъ, и съ тивунскихъ рукъ тымъ-то листомъ нашимъ ихъ выймуемъ вѣчно (АЗР, I, 355, 1503); што ся дотычетъ взъѣздовъ тивуньскихъ на волости наши (АЗР, II, 201, 1529); дань на насъ господаря дають со всее волости подлѣ давного обычаю, мѣряючи у пудевню по чотыри безмѣны, а тивунскую у пудовню по чотыри жъ безмѣны (АЗР, II, 367, 1540).
с. 301
Тивунство, тивуньство наз. 1. Пасада, а таксама час выканання абавязкаў цівуна. при пана Ганусове тивуньстве просилъ Медничанинъ Юшко Кгирвидовичъ у Неменъчине земли пустое (КЗ, 20, 1461); воеводинымъ слугамъ тивунства городского не держати (АЗР, II, 89, 1511); естли бы паробок во враде въ тивунстве або у приставницстве былъ; головщина ему десять копъ (Ст. 1529, 89); ижъ бы напотомъ такъ же хто з васъ того куництва весполокъ съ тивуньствомъ не позбылъ (КПД, 206, 1551); на обранье електовъ на вряды всякіе въ той земли Жомойтской, то есть, на староство Жомойтское, каштелянство, подкоморство, войское, тивуньство (АЗР, III, 181, 1574); тивунство Виленское дано пану Воитѣху Юндилу (Рач., 351); теж ꙋставꙋемъ, ижъ достоенствъ всꙗкихъ врꙗдовъ, староствъ, державъ, тивунъствъ, на справꙋ чиюжъколъвекъ, на ѡбмовы заѡчные, мы ... не маемъ ѡтнимати (Ст. 1588, 80–81); Сенько тивунъ, волоки полъ, на тивунствѣ (АВК, ХIV, 441, 1592). 2. Тэрыторыя, падначаленая цівуну. росказать мне рачылъ, што имъ за тые ихъ кгрунты отмена на иншимъ местцу была дана, а меновите в тивунстве вашой милости (АВК, ХХIV, 11, 1505); жаловали намъ люди господарьскии коиминци тивунства Виленского (КСД, 117, 1514); тыхъ людей нашихъ, въ тыхъ дворѣхъ и въ тивуньствѣхъ, отъ того всего вызволяемъ (АЗР, II, 199, 1529); тивуну Вешвенскому пану Каспору Бѣлевичу, бояромъ ... и всимъ тымъ, которые имѣнья свои въ тивунствѣ Виленскомъ маютъ (АВК, VIII, 255, 1555); напервѣй, личьба починается Генваря первого дня съ земли Жомойтской, съ тивунствъ и съ державъ тамошнихъ (АЗР, III, 80, 1557); по инъшых воеводствахъ староствахъ державъ и тивунствахъ нашихъ ... тые жъ меры постановити мають (Ст. 1566, 37); их данина мает се розꙋмет на всемъ тивꙋнстве виленском (ККСС, 65б, 1615).
с. 301
Тивунщизна наз. Тое, што i тивунщина. Лазору тивунъщизна малая въ Мозыри на годъ после первыхъ (КЗ, 287, 1488).
с. 302
Тивунщина, цивунщина наз. Падатак на карысць цівуна. казали есмо имъ дань нашу и тивуньщину зъ ихъ волости старцу ихъ збирати (АЗР, I, 171, 1497); также и доходъ писарскій, то есть, взъѣздъ ихъ и тивунщину, то все мають до скарбу нашого сами относити (АЗР, II, 150, 1511); цивунщины уставилъ панъ Ѳетко писарь на мѣсто и волость осемдесятъ копъ грошей широкихъ (АСД, III, 10, 1548); тивунщины съ тое части на выѣждчого даютъ съ того жъ села Гнѣздиловского меду пудъ и полъосма гроша литовскихъ (АВК, ХVI, 11, 1555). Параўн. тивунщизна.
с. 302
Тивунъ, тивонъ, тиунъ, тывунъ, цивунъ наз. Цівун, службовая асоба мясцовай або дваровай адміністрацыі ў Вялікім Княстве Літоўскім, якая кіравала гаспадарскімі справамі, а таксама судом. тыхъ людей монастырскихъ нашимъ намѣстникомъ и тивуномъ и всимъ нашимъ заказникомъ не судить, ани рядить (АЗР, I, 57–58, 1443); листъ тіуну Радуньскому Сеньку Андрошевичу (КЗ, 298, 1488); стояли передъ нами очивисто въ праве тивонъ Перелайскій Михайло Вяжевичъ (Там жа, 551, 1494); намесникъ господина владики его млсть ставилъ шапъкꙋ до тивꙋна владычыного (КВЗС, 45, 1538); тивону ключнику, воsтꙋ, старцу головщины сорок коп грошеs (Ст. 1566 I, 90); въ томъ же имѣнью Роскомъ тивонъ, ключникъ, войты 2 (АСД, I, 147, 1571); просилъ есми о приложенье печатей ... тывуна в земли Жомоитской (АВК, ХХ, 34, 1577); панъ Иванъ Чорны ... цивуна Виленъского мещанин, жаловалъ (АВК, ХХХIХ, 19, 1578); на огледанье тежъ збитого и зраненого тивуна того двора Нестановского (АВК, ХХХVI, 12, 1582); вамъ воевѡдамъ, старостамъ, державцом, тивоном нашимъ, намѣстникомъ и оурѧдникомъ (Апакр., 261б); праве ѡполночы пришла до нее дѣвка тивуна монастырꙗ ѡного (Зб. 752, 15); за упрошенемъ нашимъ его млсть панъ Габшевичъ, цивунъ погорскій, которому мы дали за его працу, абы намъ былъ помоцнымъ, таляровъ твардыхъ пятдесятъ (ИЮМ, IV, 97, 1686). Параўн. тивунецъ.
с. 302
Тивуньский гл. тивунский
с. 303
Тивуньство гл. тивунство
с. 303
Тигрисъ наз. Тыгр. Тигрисъ погыбе ꙗко не имате лову, и младые львенѧта росsпрашишесѧ (Скар. IК, 8б); если на прꙋдкост не ест так прꙋдкиs елень, ани лꙗмпарпъ, ани тигрисъ, ани ѡрелъ (Пралог, 547).
с. 303
Тижба наз. Натоўп. ꙋвидевsши иссъ мsногие тижsбы около себе, велелъ ити на оныи берегъ (Цяп., 10б); вsсѧ тижsба шъла кs нему (Там жа, 45); не жадною тижбою людеs до тое избы сꙋдовое входити маеть, толко наболеs самъ ѡсмъ (Ст. 1588, 206); y welikаiа tiżbа budet w ulicаch (Бых., 507).
с. 303
Тижма, тыжма наз. Чаравiк, паўбоцік. отъ корована, кгды з Орды идеть, старостѣ ... коверъ, тижъмы, тебенъки, сафъянъ (Арх. ЮЗР, VII-1, 82, 1552); тижмы, бачмакги, папуте (АСД, I, 252, 1616); слуги его Жикгимонта Цыбунского речей забрали ... колдерку, подушку ... тыжмы, острохи (АСД, III, 84, 1617).
с. 303
Тийдень гл. тыйдень
с. 303
Тиква гл. тыква
с. 303
Тили зл. Ці–ці (пры пералічэнні ўзаемавыключаючых паняццяў). нет ведома, ти отъ неприятеля Московского тые справы, вышъ менованые, побрано, тили огнемъ погорело (ИЮМ, ХVII, 201, 1663).
с. 303
Тилко гл. тылько
с. 303
Тимецъ, цимецъ наз. Дубленая скура. взꙗто ... двадцать и пꙗть тимъцовъ козловых черъленых (КВС, 506б, 1552); взялъ с клети ... тимъцовъ (АВК, ХХI, 232, 1556–1557); покрадено ... ботов жоноцскихъ цимъцу чирвоного семъ паръ (АВК, ХХХIХ, 150, 1578); другое седло тимъцомъ крытое (АВК, ХХХI, 252, 1595); тимцовъ козловыхъ заставныхъ шесть (АВК, ХХVIII, 79, 1605).
с. 304
Тимиянъ гл. темианъ
с. 304
Тиммерионъ наз. Прадстаўнiк заходнееўрапейскай народнасці. старшыs сын, афетов ѡт которог мают вывод, тиммериѡни, которые потом цембрами сут названи (Стрыйк., 420–420б). Параўн. цембръ.
с. 304
Тимпанъ наз. Тымпан. Тогда взѧла естъ Мариамъ Пророкинѧ сесsтра Ааронова: Тимsпанъ в руку свою (Скар. КВ, 30); играли перед богом зо всеи моцы в пѣснꙗхъ и в гуслꙗх и псалтыри и тимпанах (Біблія, 366); постановилъ тежь леѵвиты вs домꙋ гсднемъ зs тімпаны и ѱалтыри, и тiтрами водлꙋгъ розрѧженьѧ дв0483да цр0483ѧ, и гада видѧчого и наѳана прорка, бо было гсдне росказанье презs прорковъ егѡ (Хран., 341); самъ уѣхалъ в макидонскій полкъ, где позлащенныꙗ шоломы, и тимsпаны и фарижи бѣлые (Алекс. 1697, 16б).
с. 304
Тимчикъ наз., памянш. ад тимецъ. тимчиковъ малыхъ 4 (АСД, III, 291, 1583).
с. 304
Тина наз. Ціна. Сладsка есть тина потока адова (Скар. КI, 27б); спꙋстили иеремѣꙗ поврозами в студенецъ, в котором не было воды, але тина (Біблія, 523); спꙋстили Iеремiѧ поврозами вs стꙋденецъ, вs которомъ не было воды але тина (Хран., 354б); у острове нашомъ, у тине сховалъ есми полтора третинника пшеницы (АВК, ХVIII, 400–401, 1660).
с. 304
Тинева наз. Забалочанае месца. отътоль идучи черезъ болото надъ тиневыми въ дубѣ великомъ знакъ гранный, тамъ же недалеко одъ дуба въ соснѣ великой, верху тиневы, зъ обудвухъ боковъ знаки граничные (АВК, VI, 145, 1586).
с. 304
Тиновый, тиневый прым. ад тина. Долина же леснаѧ имела в собѣ множесsтво кладезевъ тиновыхъ (Скар. КБ, 27); отътоль идучи черезъ болото надъ тиневыми въ дубѣ великомъ знакъ гранный (АВК, VI, 145, 1586).
с. 304
Тинцовый прым. ад тимецъ. за скурку тинцовую золот. одинъ и асмак. семъ и полъ (ИЮМ, I, 141, 1681).
с. 305
Тинфъ гл. тынфъ
с. 305
Типикъ наз. Манастырскі статут. Сава ... збꙋдовал типики то ест ꙋстав постановил ꙗко се в монастырехъ справоват (Зб. 752, 189).
с. 305
Типография наз. Друкарня. зs Тѵпографіи ... тѵпомъ издасѧ (Бяр., загал.); потомъ през того жъ вs Дрꙋкъ подана. По трете вs Тѵпографіи Монастыра (Дзід., прадм.).
с. 305
Типъ наз. Друкаваны шрыфт. По трете вs Тѵпографіи монастыра ѡбщежителнаго Кꙋтеенsского, Тѵпом издасѧ (Дзід., прадм.); теперъ зs тѵпографіи ѡбщежителнаго монастыра: кꙋтеинскаго. тщаніемъ тоѧжде обители Iнокѡв, тѵпомъ издасѧ (Бяр., загал.).
с. 305
Тирания, тиранея, тиранния наз. Тыранія. звалчити ... мает ... южъ болше збыткꙋ и тиранѣи ... над православsными хрстиѧны чинити не допꙋстит (Каз. Кір., 58–58б); не естъ ли тиранніа ижъ цр0483ков всю поддавши вселенскомꙋ собѡрꙋ, и тымъ правды плащиком тиранскꙋю римского папежа залецаютъ зверхность (Апакр., 187б); папежова противнаѧ цр0483кви хв0483ой тираніѧ (Там жа, 190б).
с. 305
Тиранский, тираньский, тыранский, тыраньский прым. Тыранскі, жорсткі. але ижъбы се засе то все ку корунѣ и великому князству Литовскому назадъ вернути и освободити могло, што обычаемъ тыранскимъ тотъ непріятель и продкове его забрали (АЮЗР, II, 171, 1571); тѧжкиs тежар панованьѧ королевъского, або тыраньского зъ себе зложили (Ст. 1588, прадм.); якъ кгвалтъ тираньскій его стиснулъ, же хотя бы тежъ, снать, и зверхность тую апостольскую Римскую признать теперь хотѣлъ, трудно (АЗР, IV 107, 1595); дѣеписъ зневоленье гн0483ихъ овецъ и тираньское имъ росказованье в костелѣ римsском оказꙋючеесѧ, же подобно за рѧдъ маетъ (Апакр., 182б); старшие вѣдали, иж моцы сꙗ римскоs трꙋдно противити, а лѣпеs злог ѡног тиранского ꙋрꙗдника вытрват (Бельск., 214); реч посполитаꙗ римскаꙗ перед ним в страхꙋ дрижала, бо злост завжды в тыранском серцꙋ спроснаꙗ кипѣла (Стрыйк., 514); познаймо жъ зs сего пыхоу и надꙋтость тиранского житіа (Каліст, II, 329б); такъ Павел бꙋдꙋчи ѡт тіранsского дꙋха ѡд грѣха трапьный, преслѣдовалъ цр0483ковь и пꙋстошилъ еи (Мак., 349); Прилогъ: ... прикладъ, придатокъ, тиранское оутисненье, намѣтност (Бяр., 126); гд0483ь бг0483ъ людеs своихъ на ѡн час ѡт рꙋк тиранских ... вызволꙗл (Зб. 82, 22б).
с. 305
Тиранско, тыранско, тыраньске прысл. Жорстка, дэспатычна, бязлітасна. его ... били мордовали дꙋшили и незбожне ганебне на смерть тыраньске забили (КЛС, 92б, 1597); абы се такъ тиранско не ѡбходил (Біблія, 83); тиранско мордоват их казал (Стрыйк., 484); тыранско на смерть збилъ (АВК, ХХVIII, 62, 1605); тыранско шаблями секли, били (АВК, ХХ, 269, 1621); тѵранско зо мною постꙋпити схочешъ (Варл., 213); тыранско, не хрестиянско (АВК, ХVIII, 344, 1645); Iꙋлианъ тиранско хрстиꙗны мордует (Зб. 752, 446); тыранъско позабияли (АВК, ХХХIV, 276, 1663); тиранско ... били, мордовали (АВК, ХII, 490, 1684).
с. 306
Тиранство, тыранство наз. Тыранства. не дивъ: бо тиранство поганьское и неволя черезъ такъ долгій вѣкъ все вынищила (АЗР, IV, 99, 1595); мѣли опановати весь свѣтъ за часꙋ антихристова тиранства (Апакр., 185); рим кровю и тиранством змордованыs трохꙋ ѡтпочил (Бельск., 238); приꙗтелеs и кревных, всѣх выбил и вымрдовал, Петра теж ст0483ого з павлом апостолов стратил, вѣрных преслѣдꙋючы, римские палацы ламал дом великиs бꙋдꙋючы, и незносныи тиранства и спросности великие плодил ... (Стрыйк., 514); зs Римскои Иродовы неволѣ, панованѧ, и тиранства выбавилъ ихъ (Каліст, II, 294); ꙗкъ зоставлю смродливое мое мешканsе; ꙗкъ ѡддалю срогое тѵранство; ꙗкъ выйдꙋ зs земли егѵпской (Мак., 226); Насилованіе: Гвалтs, тіранство (Бяр., 88); вес рожаs людскиs з моцы и тиранства дꙗволског и неволства греховог выбавеныs (Зб. 259, 593б); ѡт тиранства ѡкрꙋтнаг ... свободил (Зб. 82, 22б); мы судъ забѣгаючи тому, абы се таковые збытки ... забойства, тыранства ... не дѣели (АВК, ХV, 411, 1680).
с. 306
Тиранъ, тыранъ наз. Тыран, правіцель, улада якога заснавана на дэспатызме і гвалце. на святого Михайла оного тирана за короля взяти былъ обѣщалъ (АЗР, III, 171, 1574); анътихристъ выsдетъ с поколеньѧ данъ срокгиs сꙋдъѧ ѡкрꙋтъныи тыранъ (Унія, 40); былъ ѡкрꙋтныs тиран (Біблія, 611); кнꙗз роман ... потом рихло тираном великим зостал (Стрыйк., 484); шатанъ зась тіранъ и кнѧз злости (Мак., 248); Томитель: Тѵранs, мꙋчител (Бяр., 171); начине ... былъ наполънилъ тиранъ кровию выплеваною (Зб. 259, 502б); ижъ се смѣꙗл зs ѡного тырана (Пралог, 510); много тырановъ и народовъ били на лодкꙋ хрста гсда (Выкл., 138б); розгнѣвалъсꙗ тиран и ꙋдарил ей в бокъ мечемъ штыхом (Зб. 82, 280б).
с. 306
Тираньский гл. тиранский
с. 307
Тирейчикъ, тирийчикъ, тырейчикъ наз. Жыхар горада Ціра. послал есмъ тобѣ мужа ростропного ... которого ѡтецъ был тирѣйчикъ (Біблія, 414); где сидон и тирꙋс а сидончикове и тириsчикове были наславнеsшие кꙋпцы иж жекглꙗри моцныи на мори длꙗ прилеглости мора межиземского (Стрыйк., 418); тыреичикове которыꙗ видѣли ѡного инока з порфиріею ходꙗчого ꙗк дітꙗ в неи оувидели, и розꙋмели иж то сын ѡного инока (Жыц. св., 99б); которогѡ оц0483ъ былъ тірѣйчикъ (Хран., 293). Параўн. тириетъ, тирянинъ.
с. 307
Тириетъ наз. Тое, што і тирейчикъ. которых теж нѣкоторые еѡнокграфове тириетами зовут: тепер тамтыи вси народы трацкие тꙋрки ѡпановали ѡбыватели тамошныи по кгрецкꙋ, по тꙋрецкꙋ (Стрыйк., 422б).
с. 307
Тирийчикъ гл. тирейчикъ
с. 307
Тирографъ гл. цырокграфъ
с. 307
Тирокграфъ гл. цырокграфъ
с. 307
Тирский прым. Які належыць Ціру. Тогда прислалs ест Гирамъ Царь тирsскыи послы къ давыдꙋ (Скар. ДЦ, 75); ѡттꙋль вsставsши, шолъ вs гsраницы тирsские (Цяп., 53); дом ... былъ таковои высокости, иж над мꙋри и над вежи тирскии алеѯандеръ се ѡказовал (Алекс., 76б); послалъ тежь хiрамъ цр0483ь тирскій послы до Дв0483да (Хран., 248б).
с. 307
Тирянинъ наз. Тое, што i тирейчикъ. отецs пакъ его былъ естъ тирѧнинъ (Скар. ТЦ, 138).
с. 307
Тисавый, тисовый, цесавый, цисавый прым. Цёмна-гняды, каштанавы. конь Турецкій тисовъ (АЗР, II, 381, 1541–1542); ѡнъ ... далъ мне два кони своихъ ѡдного тисавого а дрꙋгого згнедаплеснивого (КВС, 519б, 1552); конь подъ нимъ тисавъ (АСД, IV, 220, 1576); мерын тисавый (АВК, ХХХVI, 115, 1582); конь почтовый тисавый лысый дрыкгантъ, валахъ дропятый, кляча плѣснивая бѣлокопытая (АВК, ХIV, 273, 1583); один кон валах тисовый (Там жа, 139); у Супрона взято жеребца тисавого, нерѣзаного и сверипу гнѣдую (АВК, II, 265, 1590); жеребецъ тисавый одинъ (АВК, VIII, 74, 1607); коней двое тисавых (ИЮМ, ХХVI, 109, 1641); при томъ збитью о пограбенье грошей готовыхъ 20 копъ, коня цисавого зъ сѣдломъ и парою пистолетовъ (АВК, ХV, 60, 1653); коней пару цесавихъ отъ пана Кушелича райцы виленского дали таляровъ битыхъ сорокъ пять (ИЮМ, V, 21, 1688); за перековане двохъ коней, дерешоватого и цисаваго Миките ковалю дали (ИЮМ, Х, 52, 1695).
с. 307
Тисеча гл. тысяча
с. 308
Тисечникъ гл. тысячникъ
с. 308
Тисечный гл. тысячный
с. 308
Тисечь наз. Тое, што і тысенцъ. вложоно в тую комягу ... крошоное рыбы тисечи две и сто, кожды тисеч рахуючи по петдесят гршей (АВК, ХХХIХ, 227, 1579); до комяги вложоно уклей дванадцат тисечей, кожды тисеч рахуючы по осми грши (Там жа).
с. 308
Тискати, тискать дзеясл. Кідаць. тот Сасин ... заволавши кгвалту на мене, з дому своего выпадшы каменемъ бил, тискалъ (ИЮМ, ХХХII, 216, 1578); волно каждомꙋ а болеs детем тискат на нее грꙗзю (Наб. тур., 23); почали на него ... розными бронями бить, сечь, каменьми тискати (АВК, ХХ, 261, 1619); потомъ заволавшы ... бите, забите такового, овакого сына, и каменьемъ почали на него тискать (АВК, XX, 323, 1638).
с. 308
Тискъ наз. Прыстасаванне для выціскання соку з вінаграду. чл0483векъ некоторий былъ домовый ... которий насадилъ винsницу, и пsлотомъ огородилъ ее, и выкопалъ вs ней тисsкъ. и зsбудовалъ сьвиренъ (Цяп., 29б–30).
с. 308
Тисненье наз. Дзеянне па дзеясл. тиснути ў 2 знач. тиснене которым иншие входили мнѣ ничого не помогло (Зб. 752, 142б).
с. 308
Тиснути дзеясл. 1. Прыціскаць, прыгнятаць, прымушаць. мы никого кгвалтомъ до вѣры тиснꙋти не хѡчемъ (Апакр., 32); ѡтецъ твой тиснул нас ꙗрмом велми твердым, ты лжей росказуs нижли ѡтецъ твой (Біблія, 423); реклъ дв0483дъ до гада: зо всихъ сторонъ оутискъ мене тисне (Хран., 279); чомꙋ ... маю сꙗ допꙋстити, абы неправост моꙗ которою иные тиснꙋ, мѣла мене ѡгорнути (Выкл., 123б). 2. Сціскаць. Ижота покинувшы соромъ, бо ее милость Трыщанова тиснула и защытила его рукою велми милосердъно (Трыст., 39); кгды шолъ, народѡве его тиснꙋли (Каліст, II, 142). 3. Кінуць. Ольбрихтъ Чаплинскій ... словы попудливыми и неучтивыми на его отца Ивана торгнувшися ... кгорцкомъ на столѣ стоячимъ на него тиснувши, у плеча его ударилъ (АВК, VIII, 69, 1605). 4. Друкаваць. ꙗ Франsцишекъ Скорининъ сынъ с полоцsка ... казалъ есми тиснути Книгу Ст0483го Iова русsкымъ ꙗзыкомъ (Скар. КI, 2б); казалъ есми тиснути Притsчи или Присловиѧ (Скар. ПС, 4). 5. Выціскаць (сок). Мѵрта, или мѵрсіна, Дерево ест маючее ꙗгоды смаковитыи, зs которыхъ и Вино тиснꙋтъ (Бяр., 298).
с. 308
Тиснутися, теснутися дзеясл. 1. Пасоўвацца, набліжацца да каго-, чаго-н. Греки ꙋже были на рецѣ ѡноs мост збꙋдовали, и ѡсадили, през котории жолнере грецкие до неприꙗтел се тиснꙋли, и ѡных забивали (Бельск., 338); вси сꙗ тиснули до свꙗтого тѣла ꙗко до великого скарбу (Пралог, 524б); люд ввес где ег вѣделъ, тиснулъсꙗ дотыканꙗ подолку сꙋкен его (Зб. 81, 50); нехаs немощъныs и ꙋломъныs, нехаs до хс0483та сꙗ тиснет (Зб. 259, 243б). 2. Прасоўвацца, пралазіць куды-н. праз што-н. ѡтворил склепы ... далъ ꙋбогим, и тѣсною сꙗ фортою тѣснꙋчы, скурꙋ старꙋю ꙗко мудрыs ѡдерлъ, а въ новыs сꙗ в хр0483тѣ жывот ѡболокъ (Зб. 752, 476); матка ꙗко лвица з замъкненꙗ выбѣгает, тиснуласꙗ межи людми в небо рꙋки и ѡчи вsзносꙗчи (Пралог, 524б); велблюд зараз се хотѣлъ през ꙋхо иголное тиснꙋть (Зб. 82, 157б).
с. 309
Тиснучий дзеепрым. ад тиснути ў 1 знач. хто естs што сѧ мене доткнꙋлъ оумыслне ... а не такъ просто, ꙗкъ иншіи ... тиснꙋчіи его и оугнѣтаючіи дотыкалисѧ его (Каліст, II, 144).
с. 309
Тисовый гл. тисавый
с. 309
Тисяца гл. тысяча
с. 309
Тисяча гл. тысяча
с. 309
Тисячникъ гл. тысячникъ
с. 309
Тисячный гл. тысячный
с. 309
Тисячорако прысл. У тысячу разоў. мы зась тисѧчорако лꙋпѣжачи, а мало ѡтдаючи, ꙗкъ можемо милостивымъ до насъ Бг0483а оучинити (Каліст, II, 193б).
с. 309
Тисяща гл. тысяща
с. 309
Титанъ наз. Тытан. Зновꙋ зас Діонѵса межи боги поличаютъ, ночные бесѣды справꙋючого, наꙋчаючого піѧнства, и порываючого чꙋжые жены, и шалѣючого, и оутѣкаючого, и наконецъ ѡт Титанѡвъ забитого (Варл., 244–244б).
с. 309
Тителъ гл. титулъ
с. 309
Титива гл. тетива
с. 310
Титла наз. Цітла. двѣ строки на другой сторонѣ вынеслѣйшіе надъ другіе, ино дей письмо руское съ титлами се пишетъ (АВК, VIII, 445, 1588); Благо: гды пишетсѧ без титлы, вs Рѡсской мовѣ значитъ: негараздъ, мдле, недобре (Бяр., 4).
с. 310
Титло наз. Тое, што і титулъ у 1 знач. державцы къ царского величества воеводамъ въ листѣхъ своихъ его царского величества именованье и титло пишутъ съ умаленьемъ (АЗР, V, 28, 1637); давалъ его королевское величество въ наказахъ ... штобы они съ боярами царского величества для ссылочныхъ порубежныхъ дѣлъ короткіе титла какъ королевского величества, такъ и царского величества приговоривали (Там жа, 29).
с. 310
Титра гл. цытра
с. 310
Титуловати, тытуловати дзеясл. Тытулаваць. балвохвалством то называютъ и вѣрных божих лифы ѡбразками и иными розмаитыми словы титулꙋют против ꙗсномꙋ писмꙋ старого и нового тестаменту (Аб. абр., 1); требникомъ мирскихъ людей тытꙋлꙋемъ (Паўуст., 10б); до того же тежъ его мть сторону мою, пана Скрендевского, непотребными назвисками, чым се не пишет и николи не называетсе, в позве жалобы своей задаючы тытулует (ИЮМ, ХХV, 220, 1670).
с. 310
Титуловатися, титуловатисе, тытуловатисе, тытуловатися дзеясл., зв. ад титуловати. кнꙗжата немецкие ѡт рꙋкгии, котораꙗ перед тым, сербиею, ѡт словаков сербов, была речона римскими кнꙗжати се тытꙋлꙋют (Стрыйк., 423–423б); тытулуючыся шляхтою ... повинностий помененыхъ боярскихъ отдавати не хочете (Арх. ЮЗР, VIII-5, 406–407, 1613); тотъ старшій, титулуючисе архимандритомъ Виленскимъ (АВК, ХI, 109, 1633); абы вси що именем іс0483 хв0483ым титулꙋютсꙗ до направы пришли (Дыяр., 163); тот старши титулуючисе архимандритомъ виленъским (СДГВ, 105, 1701).
с. 310
Титулуючийся дзеепрым. ад титуловатися. умоцованые отъ ... Радзивила, ꙗ вдаючысе въ жадную контроверсыю, не доложенемъ именя по отцу княжати его милости найкрунтовнейшого прирожоного, Янушовичомъ титулуючогося, моцею артикулу ... позовъ бурыли (АВК, I, 191, 1664).
с. 310
Титулъ, тителъ, тытулъ наз. 1. Тытул, званне. волно ему въ здѣшнемъ панъствѣ нашомъ жону пояти, и титулу вшелякого и волности шляхецкоѣ, яко властному шляхтичови, тубылцови, заживати (АЗР, I, 49–50, 1438); вырокъ владыцѣ Полоцкому и Витебскому Евѳимею зъ митрополитомъ Кіевскимъ Iосифомъ, о томъ, ижъ онъ писываючи до него не докладалъ титулу его архіепископля (АЗР, II, 85, 1511); сами предъкове мои въ листехъ своихъ своs тытулъ писывали архиепископомъ (КСД, 766, 1511); бо хотѣчи титулъ царскій собѣ привлащати, много рѣчей вспоминалъ (АЗР, III, 224, 1578); листъ прывилей ... даный пану Василію Тышкевичу, воеводе Подляскому, на тытулъ зацного вывышеня то естъ грабства (АВК, XXXVI, 168, 1582); иные вси, которые таковымъ же титуломъ пописуются, суть яко небо отъ земли далекими (Гарм., 171); пани Гарабурдиная позываеть, а тытулу его княжацкое милости не вспоминаючи (АСД, VI, 71, 1616); што ся тычетъ титуловъ великихъ госпадаровъ нашихъ, тые съ великою обоихъ ихъ милостей великихъ госпадаровъ честью писатися маютъ (АЗР, V, 21, 1635); посполите людемъ смачные сꙋт титꙋлы из староства, воеводства, каштелѧнства (Зб. 259, 622б–623). Параўн. титло. 2. Назва, імя, мянушка. называючы его анътихристомъ сыномъ дъѧволским и иньшими тытꙋлы спросьными потварливыми (Унiя, 29); вси грехи против тог приказанꙗ замыкаютсꙗ под ѡдным титꙋлом и словом котороес называет кламство (Зб. 261, 270б); вси сполечне мешкали в римѣ зsедночивши дворꙗны сабинские з римскими, толко рим своs тытул мѣлъ мѣти (Бельск., 146); за которымъ уступленьемъ неслушне тытулу и назвыска того брацтва храму светое Тройцы зажывають (АЮЗР, II, 44, 1608); вси тые назвиска и титꙋлы, которые вs писsме божественsном Цр0483кви привлащаны бывают (Карп., 37б–38); церковъ хв0483а из ѡтцами ст0483ыми, погледаючи на зацност креста христовог, на которомъ спасение наше ѡтправовалъ розмаитые титꙋлы дает (Зб. 259, 479б); во всѣхъ справахъ своих завсегды тоs титулъ придавалъ ку чти божоs (Зб. 82, 436); черезъ розныхъ иншихъ подъ розными титулами отъ его милости ксендза ... симъ декретомъ нашимъ касуемъ (АВК, ХV, 439, 1683). 3. Надпіс. тꙗлꙗѳус ... на кторогож гроба верхꙋ тен тител написаныи приказал приложить крол тентран туто лежи (Троя, 9б); на том мѣстцꙋ столпъ мармꙋровыs ѡкрꙋтнои великости был поставлен, а казал на нем тоs тытул литерами грецкими и индѣsскими вырисоват (Бельск., 181б); казал коронꙋ золотую справит, рожаев всꙗкого каменꙗ невымовне коштовного, а неней [!] казал ꙋчинит титул литерами грецкими тым ѡбычаем (Алекс., 43б); Надписаніе: Тітꙋлs. Лѣст: сл: кє0483 (Бяр., 85); передъ тымъ днемъ заразъ ним ег ꙋкороновано и титꙋлъ над нимъ написано (Зб. 259, 303). 4. Подпіс. которою печатю и под тытулом нашымъ позвы мают быти печэтованы (Ст. 1566, 45б); подалъ есми ... очевисто позвы два под тытуломъ гсдрскимъ и за печатью земъскою тутошнего повету ... пану Мартину (АВК, XXXVI, 159, 1582); позвы перед тот сꙋдъ мают быти под тытꙋломъ нашым гсдрьскимъ и под печатю ѡного воеводства або повѣтꙋ где ѡселость свою маеть тотъ кого позывають (Трыб., 12); по титулѣ его королевское милости, другій подписъ тыми словы (АВК, III, 84, 1676). 5. Загаловак, раздзел кнігі, дакумента. у другихъ книгахъ ... ды естъ тытулъ трынадцатый о посеганью добръ в тестаментахъ рыцерскихъ, выкладае тыми словы (АВК, ХХ, 67, 1591); подъ сеимомъ близко пришлым, книжкꙋ дрꙋкованоую с тымъ титоуломъ, собор берестеискіи пꙋстилъ хтось межи люди (Апакр., 4); напротивъ ... книжцѣ той, которая безъ тытулу отъ кого и кому належыть выдана ... отмовить не занехаемъ (АЮЗР, II, 57, 1609); тꙋт значит што и в титꙋле (Хран., 151); Соломонъ ... своимъ книгамъ дал титꙋлъ ѡт именsꙗ своего (Выкл., 94б); тытулъ того месту в тые слова (АВК, ХХХIV, 174, 1669). 6. Цітла. Тітла: Титꙋлъ (Бяр., 171).
с. 310
Титунъ, титюнъ, тытюнъ наз. Тытунь. на титунъ дано имъ осмак. два (ИЮМ, IV, 216, 1686); на титюнъ осмаки три (Там жа, 221); ему жъ, на тытюнъ дали осм. (ИЮМ, ХII, 32, 1698). Параўн. тютюнъ.
с. 312
Тиунъ гл. тивунъ
с. 312
Тихий, тихый прым. 1. Ледзь чутны; нягучны. тихимъ гласомъ рече емоу ан0483глъ (Чэцця, 220); чи мало тобѣ потѣхи божеи и рѣчи тихое с тобою (Зб. 262, 18б); стѫпни широкіи. и тихіи се ест полонъ дѣлы словы своими ѡбзираетсѧ на последнѧꙗ и мѧгкосердъ (Арыст., 179); тобѣ было прыити тихо и ѡтворыти мѧккие уста на тихие беседы (Трыст., 102); не во ѡгни гсдь, а по ѡгню голос тихиs, и тут гсдъ (Біблія, 442–443); слова ꙗко елей тихіе, ꙗдомъ смерsтелнымs напꙋщаютъ. фалsши и потвари розsные вынайдꙋютъ (Карп., 9); тоеи мовы выслꙋхавши, Божій ѡнъ мꙋжъ, вsдѧчнымъ, тихимъ, и мѣрнымъ голосомъ, вs тотъ способъ ѡтповѣдѣлъ (Варл., 9б); не во огни гсдь, и по огню голос тихій, и тꙋт гсдь (Хран., 312б); рекла кандакіꙗ царица тихим голосом (Алекс. 1697, 89). 2. Лагодны, рахманы; паслухмяны, пакорлівы. былъ бо ст0483ыи иванъ. тихъ соумнѣливъ. свою правꙋю роукꙋ простеръ (Чэцця, 129); аще же чело прѧмо и равно без ꙋгловъ. сеи ест чл0483къ сполныи. и тихіи (Арыст., 198); ото король тsвои идеть тобе тихии (Цяп., 28б); моисеи был мужъ велми тихиs над вси люди (Біблія, 188); наꙋчитес ѡт мене ꙗк тих и кроток есмъ срдцем (Зб. 261, 112б); был моисеs человѣкъ тихиs над иных людеs (Бельск., 59б); Атарахs: Спокойный, тихій (Бяр., 315); пахомій ... барзо тихим и мудрым строфованемъ ꙋпоминал (Зб. 107, 176б); быкове сꙋт барзо срокгие, хот под деревомъ ѳикговымъ ꙋвꙗзаные стаютсꙗ тихими (Зб. 259, 205б); конь коториs над иных завжды был тихиs, зубами его сторгалъ (Зб. 82, 328). 3. Нямоцны, слабы. спрѧгши ꙗдра ѡны во ѡливѣ древѧном. а по сем зварити их во медꙋ ѡном на ѡгни тихом (Арыст., 213); листе зась тыхs деревъ ѡт тихого вѣтрꙋ вдѧчный шꙋмъ выдавало (Варл., 279); ѡбернулъ бꙋрꙋ его в тихое повѣтре (Пс. ХVII, 118б). 4. Спакойны; без прыродных катаклізмаў. ꙗснымъ свѣтом ѡсвѣтчивает нн0483ѣ тихаꙗ весна (Чэцця, 154); подъвращали сꙋть путь оубогымъ, и обидѣли вкупе тихыѧ земли (Скар. КI, 30); было ему море тихо (Трыст., 83); budu w zemli twoiey po krasnoy wesne po tychomu letu (Бых., 498); тоs почалъ при ѡноs церковъце жыти ведꙋчы живот тихиs и скромныs (Зб. 82, 8). 5. Якi не праяўляе трывогi, хвалявання (пра чалавека). Ѡнъ зась з тихимs и веселым лицемъ речетъ (Варл., 115б). 6. Бестурботны; мiрны. гси бє0483 ... боудь имъ пристанище тихое (Чэцця, 109). ◊ Т и х и й ч а с ъ гл. часъ. 7. У знач. наз. Пра лагоднага, рахманага чалавека. горsдии ѡт начала любилисѧ тобѣ, но смиреныхъ а тихихъ молитва приѧтна естъ ꙋ тебе (Скар. КЮ, 16); повышит гсь тихих коу збавеню (Пс. ХVI, 142).
с. 312
Тихо, тыхо прысл. 1. Ціха, ледзь чутна; бясшумна. почал пилатъ слꙋхати тихо просьбы (Чэцця, 326); станꙋла июдиѳъ ꙋ ложка з плачем се тихо молꙗчи (Біблія, 567); были теж там на том полю птахи велми тихо летаючии (Алекс., 36б); если коли длѧ ꙗкой потребы выходилъ зновꙋ зась вшедши стоѧлъ на роботѣ не ѡдтворѧючи оустъ, лечъ тихо стоѧчи (Мак., 16б); реклем до него тихо (Дыяр., 152б); безъ шꙋма, безs плюскоты, барзо тихо (Бяр., 3); стерегла Iꙋдіфь оу ложка с плачем тихо молѧчи (Хран., 375). 2. Цішком, непрыкметна, употай. въшедsши к нему тихо наставила на заꙋшие главы его (Скар. КС, 11б); тобѣ было прыити тихо и ѡтворыти мѧккие уста на тихие беседы (Трыст., 102); послов задержал ѡбѣцꙋючи им рихло дан голдовꙋю зготоват и ѡтослат цареви, а в том часе тихо воsска рꙋские, шлюбꙋючи им першꙋю волност до горла, против спросным татаром помочи списовал и збирал (Стрыйк., 518); теды дариs кондоркусꙋ илидонскому цареви росказал алеѯандра тихо поsмати (Алекс., 18б); што Борисъ тихо, скрытно, таемно и зрадливо, для хотѣнія господаренія, надъ правымъ Дмитромъ ... учинилъ, то Господь Богъ черезъ ростригу надъ Борисомъ и надъ потомствомъ его сдѣлалъ (АЗР, IV, 438, 1615); ночы ѡднои игꙋмен не спал, и ѡбачил же ѡн на мѣстце звычаsное тихо с кели выходил, ѡнъ теж за ним ꙗкъ натишшеs вышол (Зб. 107, 108); тыхо вставши а собрав братю з тварю веселою повѣдал им (Пралог, 515). 3. Спакойна, без буйных праяў, без хваляванняў. Тревал крол болгаров иꙋстиниꙗна выгнаног на панство до царигородꙋ припровадил, тыхо през рꙋри водныи до мѣста вшол (Бельск., 345б); шолъ тихо и скромне ... о жадной зваде не мыслечы ... о године девятой с полудня (АВК, XX, 323, 1638); коли в мукахъ тихо тръвалъ а молsчалъ. Спытал его Авремиꙗнъ (Пралог, 567). 4. Спакойна, мірна. да тихо и безsмолsвено житие поживаемъ (Будны, 194б–195); скоро на епископство подвышоныs былъ: тихо сꙗ на початкꙋ, заховалъ ариs (Пралог, 632). 5. Марудна, павольна. Алеѯандер видѣлъвшы ижъ кротко стоит, ѡтбившы замокъ и вывевшы ѡседлалъ его, и поѣхал на нем тихо (Алекс. 1697, 1). 6. Лагодна, пакорліва, паслухмяна. Бл0483гоꙋгодителнѣ: Ласкаве, мѧкко, тихѡ, покорне, скромне (Бяр., 7). 7. У знач. вык. Пра наяўнасць цішыні дзе-н.; маўкліва. въставши молsчкомs егда было тихо о полунощи, взѧла сына моего ѡт боку рабы твоеѧ внегда спахъ (Скар. ТЦ, 128б). 8. У знач. вык. Ужываецца як загад не шумець, замаўчаць. Король ... рек: Тихо, пани, даи тую помсту на мене (Трыст., 39).
с. 313
Тиховерный прым. у знач. наз. Той, хто тайком, употай веруе ў што-н. брат его валентиꙗн на заходѣ панꙋючи правовѣрныs и добрыs был жив трохꙋ тиховѣрных преслѣдовал (Бельск., 284–284б).
с. 315
Тиховеючий прым. Нямоцны, слабы, без адзнак вялікага руху. пꙋстил зефир тиховѣючиs (Бельск., 3).
с. 315
Тихогневный прым. Які стрымлівае ў сабе гнеў. лѣпsше тихогнѣвныи нижли храбрыи тот хто владѣеть дх0483мъ своим нижли тот хто выимаеть город (Зб. 262, 101б).
с. 315
Тихое прым. у знач. наз. Цішыня. Тишина, ро0483а. несмꙋщеніе, немꙋтное: Тихость, тихое (Бяр., 217).
с. 315
Тихомирный прым. Ціхамірны. Iларіѡнъ: Тихостенъ, тихомирен, сладок норовом (Бяр., 281).
с. 315
Тихостный прым. Лагодны, спакойны, ціхі. Iларіѡнъ: Тихостенъ, тихомирен, сладок норовом (Бяр., 281).
с. 315
Тихость наз. 1. Спакой, цішыня. лѣпшь полнаѧ долонь тихости нижли полныи пригорщи трꙋдꙋ и захотѣніа дх0483ва (Зб. 262, 88); послове абы слухали, а выслухавши, мовили вси безъ тумультовъ, безъ войскъ, одно въ тихости (АЗР, IV, 150, 1596); вs тихости послꙋхаймо (Каліст, I, 53); подчасъ вs глꙋбокомъ молsчанsи, тихости, и покою, в часꙋ дш0483а заживаетъ, вs самой дх0483овной роскоши и невымовной тишинѣ и цѣлости трваючи (Мак., 194); Тишина, затишіе: тихост (Бяр., 171); была великаꙗ тихост того днꙗ на моры и погода (Зб. 81, 188); прето тогѡ часꙋ на мори хвили и вѣтри оутихаютъ и тихость великаѧ бывает (Хран., 7). 2. Дабрата, міласэрнасць. вси сели и державы, якіежъколвекъ и якимиколвекъ имены названые ... побожною тихостью умыслили есмо привернути, якожъ и приворочаемъ симъ нашимъ листомъ на часы вѣчные и потомные (АЗР, I, 57, 1443); рекли емоу жидова просимы тихости вашое высокости (Пак. Хр., 16б); глава ві0483 ... ѡ нѣвинsности и о тихости Самꙋиловѣ (Скар. ПЦ, 23–23б); памѧтай гси на дв0483да и на всю тихост ег (Пс. ХVI, 130); хочет хто, абы в ним была ласкавост тихост терпливост (Зб. 261, 85); ст0483ыs повѣдил, бос на епк0483па не трафил, в инших речах покорꙋ и тихост показꙋемы (Бельск, 285б); справедливость милꙋючи, побожност, вѣрꙋ, любов, терпливост, тихост (Варл., 170б); был чл0483вкъ иѡан ст0483ыs к томꙋ великоs ласкавости тихости покоры (Зб. 752, 41); возмѣмъ ... покорꙋ, тихост, скромность, ꙋклонност (Зб. 82, 271). Параўн. тихота. 3. Адсутнасць варожасцi, спрэчак. Покою и тихости межи розрознеными вs вѣрѣ стеречи бꙋдоу (Апакр., 23); покою и тихости межи розрознеными в вѣрѣ ѡсобливе стерегчи бꙋдемо ани жадным способомъ (Дыяр., 170б). 4. Пакора. если на нас ... клопоты безsвинsне прiидуть ... с тихостiю терпѣмъ (Будны, 163б).
с. 315
Тихота наз. Тое, што і тихость у 2 знач. Глава аі0483 ѡ правости, ѡ смирении, ѡ тихоте (Скар. ПС, 18).
с. 316
Тихоходецъ наз. Ціхаход. веноус ... родить сн0483ы хорошіи ... свѣтлыи ѡчи их и брови красомолвцы. тихоходцы ѳриѧры и фриꙗркы (Неба, 69).
с. 316
Тихшей прысл., выш. ст. ад тихо ў 1 знач. зас прыстоsног мовенꙗ, ани голоснеs ани тихшеs, едно ꙗк потреба (Зб. 261, 99б).
с. 316
Тихый гл. тихий
с. 316
Тишати дзеясл. Слабець. занже чим коли ногы истыноут. или ссохноут. тишает твердость. или меншаеть (Арыст., 215).
с. 316
Тише прысл. Тое, што і тишей у 2 знач. добротливостию и справедливостию мыслихъ всегда справовати свое подsданые. абы безо всѧкого страху, тише животъ свои ведꙋчи (Скар. КЕ, 20).
с. 316
Тишей прысл., выш. ст. 1. Ад тихо ў 1 знач. ꙋважъ ижъ то збавитель тишеs мовит до тыхъ што голуби продают (Зб. 255, 26). 2. Ад тихо ў 2 знач. реклъ имъ: тишеs бы з вами катове постꙋповали (Зб. 752, 553б–554); тишеs бы з вами катове поступовали (Зб. 82, 407б). Параўн. тише. 3. Нямоцна, слаба. часомъ бовѣмs потꙋжнѣй запалѧетъсѧ, и горитъ ѡгонь, а часомъ слабѣй и тишей (Мак., 73).
с. 316
Тишина наз. 1. Цішыня, адсутнасць шуму, гукаў. стала тишина великаꙗ на мори (Чэцця, 95); вsставши загрозилъ вѣтрѡмъ и морю, и была тишина великаѧ (Каліст, II, 25б); Безмолвіе: Тихостs, молчане, негꙋчене, тишина, затишіе (Бяр., 2). 2. Мір, спакой, адсутнасць варожасцi. там бо мѣсто каждомꙋ вготованно. тишины покоꙗ (Чэцця, 283б); хочемъ, абы христьянство въ тишинѣ и въ упокоѣ было (АЗР, II, 266, 1533–1538); велимъ вамъ учинити миръ и покой и тишину и благоденство (АЗР, IV, 386, 1610); роуку помочи, тишинꙋ и покой абы далъ (Каліст, II, 23б); зычишъ ... межъ вашими великими государствы покою и тишины (АЗР, V, 25, 1637); приходs Панскій вs мирѣ, тишинѣ, и вs оупокоеніи ѡказывалъсѧ (Мак., 61); была тишина през рокъ един (Зб. 82, 355). 3. Пакора. поста часъ ... подобенъ естъ пристани нѣѧкои тихой ... до которой приплывши, тишины дꙋховнои достꙋпꙋемо (Каліст, І, 52).
с. 316
Тишитися дзеясл. Тое, што і тешитися ў 2 знач. ближніи разумномꙋ. тишитсѧ разѫмом, ѡн же ест блгдть бж0483іѧ, и знаменіе млсрдіѧ его над ними (Арыст., 175).
с. 317
Ткаля наз. Ткачыха. они же масти другие чинити будуть и повареи и тsкалеи (Скар. ПЦ, 17б).
с. 317
Тканица наз. 1. Тое, што і тканка ў 1 знач. ꙋ двадцати копахъ пенязныхъ на ꙋзкую личбу чепець перловый, а тканица перловаꙗ (КСД, 328, 1516); матка наша ... тканицу перловую, сутꙋю въ полтретядцать рядовъ перелъ великихъ ... заховала была мнѣ (Там жа, 344, 1516); далъ ... тканицу перловую (АВК, ХVII, 198, 1540); перекопскому воеводѣ дано ... тканици Венетскіи за 19 золотыхъ (АЗР, II, 381, 1541–1542); въ скрыни ... золотая тканица зъ анкгеннинемъ сребнымъ позлотистымъ (АВК, ХVII, 416, 1558); брамка на золоте перловая, тканицы ... оксамитные две (АВК, ХХХI, 154, 1593). 2. Тое, што і тканка ў 2 знач. да поделають собѣ подолsки на четырехs странахs ризъ пришивsши тканицѣ синие (Скар. ЛК, 36); тую печать и тканицы ѡтъ сорочокъ ... знашли (КВС, 490, 1552).
с. 317
Тканка наз. 1. Вышываная галаўная павязка, упрыгожаная жэмчугам. чепецъ золотыs с перловою тканъкою (КВС, 444б, 1552); на тотъ часъ згинуло дей мне скринка, у которой было ... две тъканки перловые (АВК, ХХI, 323, 1558); въ жоны ... сорвали ... тканку горловую (ИЮМ, VII, 291, 1578); чепецъ золотый, брамка перловая и тканъка перловая (ИЮМ, VIII, 208, 1593); речы рухомые, а меновите: котелъ винный безъ трубъ ... тканку перловую, справленую за трынадцать копъ грошей Литовскихъ (ИЮМ, ХХI, 280, 1626). Параўн. тканица ў 1 знач. 2. Кавалак дарагой тонкай тканіны; карункі. шꙋба белинънаꙗ, ѡтласомъ бурнатнымъ крыта, съ тъканъками (КСД, 871, 1516). Параўн. тканица ў 2 знач.
с. 317
Тканый дзеепрым. ад ткати ў 1 знач. Наделалъ к томꙋ ризъ тsканыхs со лsну (Скар. КВ, 74); описанье скарбу церкви святого Спаса, то есть: Найпервый евангеліе ... стихаръ бѣлый простый, окладка чермная, ораръ тканый золотый (АВК, VI, 492, 1549); жички чирвоное локти два, поесовъ тканыхъ житченыхъ пять (АВК, ХVIII, 93, 1592); ꙋчинишъ тежъ ризꙋ под нараменникъ всю зъ иакинѳꙋ, ꙋ которое будет ѡжерѣлье, а брама ѡколо него ткана (Біблія, 144–145); поꙗс абы был на чотиры палцы широкиs тканыs (Бельск., 51б); поясъ тканый (АВК, ХХ, 302, 1631); оучинишъ и притворъ наметꙋ, в которомъ по сторонѣ, полꙋдневои противъ полꙋдню бꙋдꙋтъ, опоны з бѣлого шолкꙋ крꙋчоногѡ тканы (Хран., 104б).
с. 317
Тканье наз. Дзеянне па дзеясл. ткати ў 1 знач. (цена речамъ ... одежы належачим) за локоть полотна кꙋжельного простого тканьꙗ два грошы (Ст. 1588, 516); слово тежъ судꙋ ꙋробишъ гоѳтарскою роботою водлꙋг тканꙗ нараменника з золота (Біблія, 144); Клок, оуток до тканѧ (Бяр., 64); слово тежь сꙋдꙋ оуробишъ гафтарскою роботою водлꙋ тканьѧ нараменника зs золота и з акѵнфꙋ и шарлатꙋ (Хран., 105б).
с. 318
Ткати I, ткать I дзеясл. Ткаць. Венерва таѧ напервеи вымыслила прꙗсти кꙋдел плотнѡ ткат (Царств., 74б); царъ ... зопсовал теж домки невѣстоховъ, в которих невѣсты ткали ѡпоны балваном (Біблія, 515); теж абы не мешал, лнꙋ з волною або ткал посполꙋ волнꙋ зо лном (Бельск., 55); нѣвѣсты ткали опоны балванѡмъ (Хран., 349б–350).
с. 318
Ткати II, ткать II дзеясл. 1. Насаджваць, наколваць на што-н. вострае. иных жонок и мужов и малых детеs на коле ткали (Патр. К., 49б). 2. Назойлiва што-н. даваць, уручаць, усоўваць, утыкаць. ꙋваж ѡстатниs боs и потычку з жывотом из смертью, коли свечꙋ ему в рꙋкꙋ ткат, и во ꙋхо мовит бꙋдꙋт (Зб. 255, 393б).
с. 318
Ткацкий, ткацский прым. Ткацкі. обрусъ ткацкій одинъ (АВК, V, 7, 1577); полотна ткацкого петнадцать (АВК, ХХХVI, 222, 1582); речи побраные нашли: сѣдло сафъяномъ крытое, обрусъ ткацкій ... въ стайни коня панского (АВК, II, 256, 1584); украдено з дому ... обрусовъ тъкацскихъ локти петьдесять (АВК, ХХVI, 477, 1586); за локоть полотна тонкого ткацъкого кужелного шесть грошеs (Ст. 1588, 516); дали намъ того справу подданые нши Мещане виленьским Мартинъ пру бартель келер старшие Маистрове ремесла и цеху ткацъкого (СДГВ, 176, 1597); въ другой скрыни ткацкого полотна поставовъ пять (АВК, VIII, 485, 1599); самъ богъ ремесла малꙗрског ... тъкацкого и вшелꙗког наꙋчыл безеелема и товарыша его (Аб абр., 4б); Вратило ткꙋщыхъ: Воротило ткацкое, навой ткацій (Бяр., 17); дерево было ꙗкѡ навой ткацкіи (Хран., 259б). Параўн. ткачский.
с. 318
Ткацтво наз. Ткацтва. Ноена зас правнучка каинова, а дочка ламехова, всꙗкꙋю прꙗжꙋ з волны и ленꙋ также ткацтво, масло и сиры и иншое господарство домовое невѣстее вынашла (Стрыйк., 413).
с. 319
Ткачевъ прым. ад ткачъ. его же копие такъ толsсто было ꙗкобы навивало ткачево (Скар. ДЦ, 110).
с. 319
Ткачовая наз. Жонка ткача. Шымановую тъкачовую ... киемъ сам бил есий (АВК, ХХХII, 109, 1596); Вишынъский и з жоною ... почали дей просить у того кравца ... о служебъницу ихъ ... абы пустили на часъ малый до матъки ее Мниховой, ткачовой для навежене, которая дей на смертельной постели лежытъ (АВК, ХХ, 162, 1600).
с. 319
Ткачский прым. Тое, што і ткацкий. абы чинили роботу теселскую ткачскую и гаѳтарскую (Біблія, 155); починили тежь сꙋкни з шолкꙋ бѣлогѡ роботою ткачскою Аарѡнꙋ и сн0483ѡмъ егѡ (Хран., 113б).
с. 319
Ткачъ наз. Ткач. Дние мои скорѣе проидоша нежsли ѡт ткача плотно ѡтрѣзꙋетьсѧ (Скар. КI, 11б); почалъ деs бити тивуна его мл0483ти кгрыкгера и ткача пилина ꙗнелевича (КВС, 561, 1552); ижъ дей есмо его самого того ткача не могли здыбать, забить, або живого его поймать (АВК, XVIII, 56, 1584); коверникꙋ, ткачꙋ, слесарꙋ ... тымъ всимъ головщины по тридцати копъ грошеs (Ст. 1588, 488); третий домъ, гдѣ ткачи мѣшкаютъ (АВК, ХIV, 356, 1590); Петра Балтромеевича ткача на тых же кгрунтех збили и зранили (АВК, ХХХII, 91, 1596); сам ремесникъ выборныs был, теслꙗ, ткачъ и гаѳтар былъ (Біблія, 156); дал есми и записал замок ... из дворцы ... и дувины з людми и коверники с ткачами и паробками и з ихъ жонами и з детми (СДГВ, 62, 1619); жаловалъ мещанинъ и ткачъ места Виленского ... на неякогось Счепана Лекгъминовича, ткача (АВК, ХХ, 270–271, 1621); I toie każut dowodnie wo wsich szturmach WMsci tolko odnoho tkacza zabito, y to ne welmi znamienitoho (Абух., 441).
с. 319
Ткачыкъ наз., памянш. ад ткачъ. тотъ Cчепанъ Лакгъминовичъ, ткачыкъ ... того Якуба ... ткача ... тылу у голову ... зранилъ (АВК, ХХ, 271, 1621).
с. 320
Тквити, тквети дзеясл. Захоўвацца. припровадил гсдъ богъ вашъ през м0483 лѣтъ на пущи, абы вас морилъ и досведчилъ, ажебы вѣдомо было, што в сердъцы твоемъ тквѣло, если быс стереглъ приказаниs его, чили нѣ (Біблія, 217); тквитъ абовѣмъ вs оумыслѣ, а вs срдци живет (Мак., 185); помнеть бꙋдете на всю дорогꙋ през которꙋю васъ припровадилъ гсдь бг0483ъ вашъ презs м0483. лѣтъ по пꙋщи. абы вѣдомо было, што вs срдцы вашемъ тквѣло (Хран., 1516); ѡбернꙋлемсꙗ в нендзꙋ, кды тквѣла во мнѣ тврнꙗ (Выкл., 118б).
с. 320
Тквячий дзеепрым. ад тквити. обо згола кꙋдыколвекs трегачнꙋю овꙋю намѣтность кинеш, завше вs горꙋ тквѧчій еи гакъ найдешъ (Каліст, I, 3–3б); вѣдаю ... звлаща гды не ѡн тѣла и в тѣли тквꙗчим мниманsемъ, але без заслоны ѡт дш0483и и в дш0483и мешкаючимъ правым розꙋмом; тꙋю так великую ꙗснꙋю и важнꙋю рѣч бꙋдꙋт мѣрковати (Дыяр., 165).
с. 320
Ткненый дзеепрым. ад ткнути ў 2 знач. коли ткнено митрополита и его товариство в садно, а притом кгды оуплыноула надѣѧ о приведеню, до позволенѧ на едность никифора, али онъ заразъ шпикгомъ зрадцею, и прочаѧ справоватисѧ емꙋ казано (Апакр., 89б).
с. 320
Ткнути дзеясл. 1. Ткнуць чым-н., датыкаючыся да чаго-н. радость человѣка прикритsци ꙗкобы иглою тsкнулъ (Скар. КI, 25б); простри оуже рꙋкѫ свою и тъкни во все иже его не в лицол твое приганит ти (Зб. 262, 12); тsкнулъ его въ ѧзыкъ (Цяп., 53–53б); воротилсе ангелъ гсдниs повторе, и тъкнул его и реклъ ему: встань, ежъ (Біблія, 442); послал гд0483ъ рꙋкꙋ свою, а ткнул ꙋстъ его мовꙗчи (Бельск., 138); во всем тѣлѣ его мѣсце не найдовало где бы палцемъ ткнꙋти (Мак., 11б); аг0483глъ гсдній ткнꙋлъ егѡ и реклъ емꙋ: встань а ежь (Хран., 312); склонил аг0483глъ конец лѣски и долꙋ ткнул (Выкл., 68б). 2. // перан. Усхваляваць, узрушыць, зрабіць папрок. Мариꙗ Египтꙗнка, бꙋдꙋчы ꙗвною грешницою шла до церкви ... а коли многокрот хотечы вниsти до нее а не могꙋчы здꙋмеласе: аж пан богъ ткнул серца еs, и так вернувшисе до себе, почала се барзо встыдат жытиꙗ своего (Зб. 255, 361б). 3. // перан. Закрануць, звярнуць увагу на што-н.; коратка расказаць пра што-н., апісаць. ѡ томъ кратsце тsкнулъ есми во предословии своемъ (Скар. ДЗ, 2б); то так о порѧдкꙋ и сꙋмѣ той першей части ѡтповѣди вкоротцѣ ткноувши, до речи самой юж пристꙋпоую (Апакр., 10б).
с. 320
Ткнутися, ткнутисе дзеясл. 1. Дакрануцца, даткнуцца. исусъ ꙋмилосерsдивъшисе розsпосьтерsши рꙋку тsкнꙋлъсе его (Цяп., 44); ѡбрѣзала конечную плоть сына своего и тъкнꙋласꙗ ногъ его и рекла (Біблія, 111); ледве конsцемъ пальца и ꙗзыка ткнꙋвшисѧ, потопчетъ зꙋхвалца (Лям., 23); бо кату, ведле права, на чловека почстивого ... не толко меча, або брони добыти, але и рукою се ткнути не годить (ИЮМ, VIII, 364, 1620); кровsю егѡ помазалъ пороги, и двери, жебы тотъ которій первородный егѵпскій гꙋбил, не ткнꙋлъсѧ ихъ (Мак., 365); ткнувшисꙗ тѣла дѣтꙗти ѡного, моц сꙗ бж0483аꙗ зꙗвила, ижъ немешкаючи ѡжило (Пралог, 518); ткнꙋласѧ ногъ егѡ, и рекла: есть кровь ѡбрѣзаніѧ сн0483а моегѡ (Хран., 82б). 2. Тычыцца, мець адносіны, дачыненне да каго-, чаго-н. што ся ткнеть тыхъ речей, и мы казали на рокъ зоставити (КСД, 514, 1517); што сꙗ ткнеть перевоза и дорогъ ино ꙗ то держꙋ водле давъного ѡбычаꙗ (КВЗС, 165, 1540); што се ткнетъ, милостивый пане, стороны нового календаря, была помовка межи нами (АЗР, IV, 114, 1595); што се ткне именья моего головного Соколя и всѣхъ тыхъ селъ, которые ся нижей положатъ ... нѣкому не записую (АВК, ХХ, 249, 1617); што се ткнет покармꙋ и напою, бꙋдет правдивое и полъное насыщение (Зб. 259, 104); што се ткнетъ декрету враду кгродского Полоцкого ... тотъ ... станути ... мусѣлъ (АВК, ХV, 488–489, 1686). 3. // перан. Закрануць. могло бы сѧ тоутъ было ткноути и наоуки обычаевъ, а справ и постꙋпков папежов, римских велми рѡзных, а ледва не противных постꙋпкомъ петра ст0483ого (Апакр., 113).
с. 321
Тление наз. Дзеянне па дзеясл. тлети ў 2 знач. нине ѡтпоущаеши мѧ ѡт тлѣниꙗ. штож есми тлѣлъ въ гресѣх своих (Чэцця, 135); вси речи смешаны суть ... лесть, тление, неверsность (Скар. ПБ, 22).
с. 321
Тленный прым. Тленны, часовы, недаўгавечны. хто въсхочет наследити црство нбсное. то бы имѣлъ покинꙋти тлѣнное житье сего свѣта (Чэцця, 100б); не погорsди человѣкомъ ѡтгребающимсѧ ѡт греха, ини посмеваисѧ ему но помни ꙗко вси есмо тленsни (Скар. IС, 16); Кирилъ ст0483ый ... так мовит. Рече гь0483 паси овца моѧ, апсльское емꙋ поновлѧючи достоинство, абы, длѧ ѡтверженіа его не здаласѧ быти тлѣнна. болшей кꙋ томꙋ не рек (Апакр., 101); то для снаднѣйшого намъ зрозумѣня Христосъ мовитъ, яко до тлѣнныхъ и по земли ползаючихъ человѣковъ (Пыт., 14); цорка, бовѣмъ, Адама тлѣннаго, Маткою Бг0483а бесмр0483тнаго зоставши: изали такъ высокого местца, изали такъ великое почести не естъ годна (Карп., 42б); невременнаꙗ тлѣннаꙗ мимотекꙋщаꙗ (Дыяр., 169); Привременно: Тлѣнное (Бяр., 123); не фримарчъ же дочасными за вѣчныи, нетлѣнъными за тлѣнъныи (Зб. 82, 309).
с. 321
Тлетворное прым. у знач. наз. Тое, што выклікае тленне, смерць. звѣри тлетворное плодꙋ ꙋстен моих ѡзобили и ѡсквернили (Зб. 752, 304).
с. 322
Тлети дзеясл. 1. Тлець; гніючы, разбурацца; трухлець, парахлець. таꙗ ѡдежа николи не тлѣет (Чэцця, 116б); начине зs желѣза оукованое ... занедбаное и покиненое ржавѣетъ и тлѣетъ (Каліст, II, 162б). 2. // перан. Iснаваць скрыта, слаба праяўляцца дзе-н. (пра жыццё, пачуцці і пад.). тлѣеть душа моѧ (Скар. КI, 36); ѡт смуткꙋ жалости праве сам в собѣ тлѣлъ (Хр. польск., 2); пн0483ъ на все способный не дасть вѣрнымъ надъ силꙋ покꙋсы терпѣти, не дастъ вѣрте дхвнымъ голодомъ намъ тлѣти (Лям., 15).
с. 322
Тлиемый, тлимый дзеепрым. 1. Ад тлети ў 1 знач. что то ест оум. и как призыван в тело сіе тлиемое (Арыст., 154). 2. Ад тлети ў 2 знач. слиꙗніе тлимо ест (Арыст., 229).
с. 322
Тлити дзеясл. Разбураць, трухлявіць. не сокрываите собѣ сокровищь на земли. гдѣ червь. и тлѧ тлить (Чэцця, 344б); не насыщено ест око сребролюбиваго и въ части безакониѧ своего не насытитсѧ, даже и доконаеть горюꙗ и тълꙗ душу свою (Скар. IС, 24); сокровищꙋйте сокровище на нб0483си. идѣже ни червь ни тлѧ тлитъ, ни татіе подкопывают, ни крадꙋт (Ст. бр., 15).
с. 322
Тло наз. Дно. прохожаючисꙗ тивериs по полацꙋ ѡбачил мармꙋровꙋю таблицꙋ на тлѣ. на котороs был крест гд0483ниs выритыs (Бельск., 331); розсмѣѧлсе даніилъ, и задержалъ цр0483ѧ абы не входилъ вовнꙋтрь: ѡто тло обачь чіи то сꙋть стопы (Хран., 371).
с. 322
Тломачъ гл. тлумачъ
с. 322
Тлумаченый дзеепрым. ад тлумачити. рѣчи нѣкоторыи и не тлꙋмачены личбою до листѡвъ самои книги ѡтсылаючы, вsписал ... тое леѯіконs назвал (Бяр. Прадм.).
с. 323
Тлумаченье наз. Дзеянне па дзеясл. тлумачити. бꙋдꙋ за божою помочю ѡ тлꙋмаченю тыхъ словъ мовити (Зб. 259, 190б); занехавъши литералног тлꙋмаченꙗ и вырозꙋменꙗ можемо тежъ тꙋтъ мѣти сенсъ дꙋховъныs (Там жа, 354).
с. 323
Тлумачити дзеясл. Тлумачыць. ꙗко часто ст0483ыs авгꙋстинъ тлꙋмачит дрꙋгие заправъды быти розꙋмѣют ꙋбогих (Зб. 259, 586); тое зась вкладаніе рꙋкъ, и даніе Дх0483а Ст0483аго, значитъ Мѵропомазаніе, ꙗко тлꙋмачатъ оц0483ы ст0483ыи (Зб. вып., 15). Параўн. толмачити.
с. 323
Тлумачъ, тломачъ наз. 1. Перакладчык. был петръ пры пане ꙗко тлумач всих ꙗзыков (Зб. 752, 384); того жъ дня, одберали грошы Акъкидентъ, шафаръ пана енарала, и Невядомскій, тломачъ, у ратушу (ИЮМ, ХIII, 92, 1699); той зась который не оумѣетъ по полскꙋ, или по рꙋскꙋ, можетъ сповѣдатисѧ презs тлꙋмача (Зб. вып., 39). Параўн. толмачъ у 1 знач. 2. Тлумачальнік. показалъ бымъ ти многіе мѣстца у вашихъ теперешнихъ тлумачовъ, што книги выдаютъ компонованые зъ фалшомъ (Пыт., 19); Сказател: Тлꙋмачъ (Бяр., 146); пристꙋпимъ до тлꙋмачовъ тог местца с0483 ѡтцовъ (Зб. 259, 174); тлꙋмачи, которіи прекладали библию на кгрецкий ꙗзыкъ, написали были без вонтъпенsꙗ ведлꙋг книгъ жидовских (Выкл., 30–30б). Параўн. толмачъ у 2 знач.
с. 323
Тлумекъ гл. тлумокъ
с. 323
Тлумити, тлумить дзеясл. 1. Тлуміць, уціхамірваць. отъ непріятель своихъ господарскихъ и нашихъ милостиве боронилъ, которыхъ абы панъ Богъ всемогущій помочью ласки своее святоѣ рачилъ тлумить (АЗР, III, 169, 1574); описаные оучинки тѣла ... котѡрые ѡт црства нбсного люди вылꙋчаютъ ... звитѧжати тлꙋмити и крижовати треба (Апакр., 160б); чим болѣй ихъ тлумили, тымъ болѣй се множили и росли и ненавидѣли египтꙗне сынов израилевых (Біблія, 106); вирши сибил поганство тлꙋмꙗт (Бельск., 198б); тлꙋмилъ гꙋбилъ прилоги, просто до дороги збавенsной провадилъ (Лям., 11); мене потоптал чл0483вкъ валчачи ꙋставичне тлумит мене (Пс. ХVII, 39б). 2. Стрымліваць. онъ ... тлумечы и затрудняючы мою реч ... также и двух братов своих рожоных Якуба и Юря затаилъ, абы за тым отправа на маетности их не чынена была (АВК, ХХХ, 212, 1602); звычаемъ людскимъ панѡвъ боитъсѧ, тлꙋмит поджоги пожадливости (Мак., 142); акторка поведила на то, ижъ не можетъ тое справы тлумити, што на горачомъ учинку не поймано (ИЮМ, IХ, 336, 1638).
с. 323
Тлумленый дзеепрым. ад тлумити ў 1 знач. прирожене правды тое естъ, же кгды набарзѣй ѡт кого тлꙋмлена быти здаетsсѧ, ѡт самого того оказалша бываетъ (Каліст, I, 145); тлꙋмленъ быти звыклъ той (Сматр., 37).
с. 324
Тлумокъ, тлумекъ наз. Клунак. мелъ тлумокъ ѡдного служебного, съ тое жь роты ꙋ возе (КСД, 259, 1516); стал есми господою у дому его и там есми тлумек свой ховал, у которомъ было двадцат коп гршей (АВК, ХХХIХ, 394, 1579); тогъды дал есьми ей до захованья ее тлумокъ свой з речъми своими (АВК, ХХХVI, 152, 1582); ровный бовѣмъ дѣлъ будет идꙋчого ку битвѣ и зостаючого при тлумкахъ и ѡднако се подѣлꙗт (Біблія, 356); въ томъ тлумоку курту и делию свою чырвонымъ киромъ подшитую мели (АВК, ХVIII, 237, 1615); Бремѧ: тѧжаръ, беремѧ, тлꙋмок, и теж товаръ, который вs корабли (Бяр., 10); складалъ тлумки чꙋжие и своѣ (Зб. 81, 119б); хорошии и дорогии ꙋбіоры свои в тлумок взꙗвшы пошла до нег (Зб. 752, 308б); скурку козловую купили на тлумекъ для справъ и зъ роботою чинитъ золотый (ИЮМ, II, 110–111, 1684); за шыте тлумъка и за направу жупана Федоровичового дали осм. семнадцать (ИЮМ, ХI, 66, 1697).
с. 324
Тлумочокъ наз., памянш. ад тлумокъ. ꙋбралсꙗ ꙗко ремесник ꙋ простые шаты тлꙋмочок на себе взꙗвши и шол межи воsска их а жаден его не знал (Бельск., 112).
с. 324
Тлумъ наз. Зборышча, зброд. приступившы мовил кидаисꙗ диꙗволъскии тлуме, кидаисꙗ (Зб. 81, 38).
с. 324
Тлусто прысл. Тлуста. слуги ховаемъ лѧхи: давай же іему сукню хвалендышовую, корми жъ іего тлусто (Мял., 317).
с. 324
Тлустость наз. Тлустасць. ѡт сала и тлоустостю наполниласѧ дш0483е моѧ (Пс. ХVI, 61); з тых всѣх кров завжды выливано, под ѡлтар и тлꙋстост внꙋтрнꙗꙗ палена (Бельск., 57); остатокъ оубозства его ꙗкъ драпѣжникѡве оу него выдираемо, ꙗко бысмо тлꙋстостsю оугасити хотѣли поломень (Каліст, II, 115); ѡлей, и иншіе тымъ подобные тлꙋстости, тогды не могꙋть быти вещью тое тайны (Навука, 29); Далаѳъ: Братъ сръдца, або молочный, або тлꙋстост (Бяр., 265); сꙋдꙗ ... в котелъ еи кипꙗчыs смолою и тлустостю вкинути казал (Зб. 82, 37б); которыи в молодости ест хꙋдыи и прꙋдкии ꙗко шаранча, потомъ брꙋх его ѡтꙗжѣетъ тлꙋстостю (Выкл., 101б); дегтю и тлустости, за асмак. осемъ (ИЮМ, II, 94, 1684). Параўн. тлусть.
с. 324
Тлустший прым., выш. ст. ад тлустый. если кто в скоре воловоs малꙋю дирꙋ ꙋчинит и ꙗко скорка подънесет тлꙋстшиs бꙋдет (Зб. 259, 206).
с. 325
Тлустый прым. 1. Які ўтрымлівае шмат тлушчу. всесожженія тлустые вознесу тобѣ съ кадиломъ (Пыт., 81); што тлꙋстое было и моцное, тогѡ стереглъ (Сматр., 39); намазавши его медомъ, и тлустою поливкою полившы, в кошу высоко завѣсивши, пчоламъ его и ѡсамъ и робацству розмаитому до кусанꙗ и щипанꙗ подаючи (Пралог, 556б). 2. Тоўсты, укормлены. казал длꙗ него забит скопа тлꙋстог, а вечерꙋ длꙗ гостеs добрꙋю ꙋчинити (Бельск., 143); забил теды пꙗстъ вепра тлустого и бочкꙋ медꙋ розсытил, на имꙗнины ѡного дѣтꙗти (Хр. польск., 4б); хто хочет проsти през фортꙋ тѣснꙋю потреба жебы не былъ барзо тлꙋстымъ (Зб. 259, 362б); теля великое, тлустое, оправъное отъ Микиты Пахомова купили (ИЮМ, IV, 135, 1686). 3. Насычаны карыснымі рэчывамі. накормил их с тsлоустеи пшеницы и ѡт каменѧ медꙋ насытил их (Пс. ХVI, 84б); землѧ бꙋдꙋчи ѡднакою, иншаѧ естs каменистою, а иншаѧ тлꙋстою (Мак., 232); цр0483ковъ бж0483іа, которои в том ѱалмѣ розмаитыи тытꙋлы даетъ, зовꙋчи еи ... дедицствомъ, горою тлꙋстою, возомъ бж0483іимъ (Выкл., 130б).
с. 325
Тлусть наз. Тое, што і тлустость. Авел теж ѡфѣровал з первородных ѡвец своих из тлꙋстеs их (Бельск., 6б).
с. 325
Тлучи дзеясл. 1. Тое, што i толчи ў 2 знач. за працу, которые тлукли кореня у дорогу, купили пива за осм. осемъ (ИЮМ, IV, 78, 1686). 2. Наносіць пабоі, збіваць. слугъ его ... каменьми и цекглами били, тлукъли и мало на смерть не позабияли (АВК, ХХ, 269, 1621); зъ церкви у карки на шыю велебныхъ отцевъ Яна Ярошевича и Кирила Абрамовича каплановъ выпыхаючи, пястями тлукли, били (АСД, VI, 229, 1671).
с. 325
Тлуща наз. Натоўп. короли ис силным людом и с тлоущами и с спижами черес мѣста идоут (Валх., 48б); срдце бꙋдꙋчи палацомъ Хрстовымs, наполнѧетsсѧ вшелѧкой нечистоты и многими злыхs дꙋховъ тлꙋщами (Мак., 148); зs села того великаꙗ тлуща людеs вышла (Дыяр., 151б); Ѡбстоѧніе: ... тлꙋща, рота, гꙋфъ, кꙋпа, ѡблажѣнье (Бяр., 193).
с. 326
Тля наз. Тля. не скрываите собѣ сокровищь на земли. гдѣ черви ꙗдꙗт. и тлѧ тлить (Чэцця, 294–294б); сокровищꙋйте сокровище на нб0483си. идѣже ни червь ни тлѧ тлить, ни татіе подкопывают, ни крадꙋт (Ст. бр., 15); ищы скарбу которого ни тлꙗ таит ни червъ (Зб. 107, 175); всꙗ тлꙗ махина земли и воды не ест болшаꙗ ѡдно ꙗко маковое зерно (Пралог, 547).
с. 326
Тмаръ наз. Густы цёмны слуп (дыму, пяску). въступуеть черезs пустыню, ꙗко тмаръ дымныи зs добровонsныхs речеи (Скар. ПП, 5б).
с. 326
Тминъ наз. Кмен. дано мною ... польскаго тмину (ИЮМ, ХХIV, 27, 1712).
с. 326
Тмити дзеясл. Зацямняць. члв0483чство видимое тмило еще ѡчы его и вѣрꙋ (Зб. 82, 90).
с. 326
Тмяность наз. Цьмянасць. не бꙋдет в них тьмѧности. ни черности (Чэцця, 374).
с. 326
Тмяный прым. Цьмяны. бѣлок ѡчныи чистъ ли. боудет ли тмѧнъ не чистъ. сеи знаменоуеть раноу трꙋдоватꙋю (Арыст., 195).
с. 326
Тнути дзеясл. 1. Тнуць, кальнуць халоднай зброяй. ѡто ꙗ шию свою наможꙋ, тни в ню мечем намоцнѣs ꙗко можеш, ꙋзришъ иж раны не бꙋде (Бельск., 260); добылъ меча, и тнет Алеѯандра мечем по ѡчима (Алекс. 1697, 38б). 2. // перан. Моцна закрануць, пранізаць. тнетъ милосердие свое, а слово его скончитсꙗ навѣки (Пс. ХVII, 62–62б).
с. 326
То I зл. 1. То (пры пералічэнні, супастаўленні). пилновати затым потреба того, абы тыи над котѡрыми старѣишинство маемо то тꙋды, то сюды не бѣгали (Апакр., 140); часто ... потом москва до гетмана приежчала, то стороны вꙗзнев, то стороны иных речеs (Стрыйк., 596б); не ѡдроженꙋю зs Бг0483а дш0483ꙋ то самъ, то тамs ... тꙋрбꙋючомꙋ (Мак., 50); коло ѡборочаетсꙗ то к горе то на долъ (Зб. 259, 544). 2. Дык, то (пры выражэнні ўмовы, прычыны і інш.). хто будетъ ему другъ, то и мнѣ другъ; а хто будетъ ему недругъ, то и мнѣ недругъ (АЗР, I, 63, 1449); аще бꙋдеш праведенъ. то братиꙗ имаеть изыити из манастырѧ сего (Чэцця, 3–3б); не загонѧеть вовѣкъ вѣкомъ господь богъ: аще заверsжетs то помилует по множеству млсти своеꙗ (Скар. ПЕ, 8б); волкъ великии жэлѣзныи знаменует город столечныи тут будеть, а што в немъ внутры ревут то слава его будет слынути на весь свѣт (Рач., 314); естли вѧзень на волност выsдеть, то ѡнъ самъ выкꙋпитисѧ тымъ з везеньѧ маеть або тотъ хто его невиньне ѡсадити далъ (Ст. 1588, 170); если братъ нашъ намолодъшиs поеде з нами, то и мы поедемъ (Біблія, 98); кгды бы чынил тестамент, то бы чынил водлуг права (АВК, ХХХI, 329, 1644); да коли годен бꙋдет тобѣ, то ты его пріими (Алекс. 1697, 10).
с. 326
То II часц. То. таꙗ то гора вансъ ꙋси иные горы ѡных сторон и зем0483ль оусточных индииских своею высокостию превышала (Валх., 39б); с которогож то стрелѧнꙗ частог много есть их побито (Троя, 20); длѧ чого ꙋ томs то гаслѣ Хр0483тіанsском Ха0483 называемъ единороднымs сыномъ божіимъ, а к тому единосущнымъ богу ѡтцю (Будны, 124); панъ Валентый ... границами певными тую то землю первей менованую, ограничившы у обрубе, зависъ (АВК, ХХVI, 465, 1586); таковыs то што возметь тому ꙋ кого взꙗлъ, совито ворочати або платити маеть (Ст. 1588, 60); подле ворот бꙋдет стоꙗти зранꙗ до ѡбеда и до полуднꙗ, так то просѧчи (Барк., 165); коториs то невродъ причиною был до бꙋдованꙗ вежи халанскои (Біблія, 36); зъ смерти того то лисиꙗ жадным ѡбычаем се не смути (Алекс., 73б); былъ ѡдинъ пꙋстынникъ во глубокоs барзо пꙋщы египетскоs тот был барзо славныs, бо сам толко на том то мѣстцꙋ мешкал (Зб. 107, 159); с которого то именича и з огородовъ ... могли бы метъ пожытъку по золотых трытъцати (АВК, ХХХI, 462, 1681).
с. 327
Тобола наз. Торба, мех. прішод ѳалко и оузѧлъ емꙋ меч и тоболы и оу тоболех три скотца гроши (Вісл., 26б); wziаł derewo swiаtoho kryżа ... y włożył w toboły meży inszymi prostymi reczmi (Бых., 507); Чпагъ: ... Словацки, торба, мошна, чех: тобола, калита, мѣшок (Бяр., 204).
с. 327
Тоболка наз., памянш. ад тобола. перстень вѣщебныs ... з тоболки своей вынꙗл и на рꙋку взложил (Алекс., 18–18б).
с. 327
Товалня гл. тувальня
с. 328
Товарижка гл. товаришка
с. 328
Товариский, товарыский прым. 1. Таварыскі, сяброўскі. вs товарискомъ веселью живꙋчи (Апакр., 111б); приехал до спарты мѣста, где был каспор и полюѯъ. братꙗ пенкнои елены просꙗ их ѡ помоч товарискꙋю против лаѡмедонтови (Бельск., 80); мовечи товарыским ѡбычаем напиsмосе еще кꙋме (Стрыйк., 528); Ѡбычный: Звыклый, посполитый, товарискій, оухожій (Бяр., 194); попудливости гнѣвливой варовалсꙗ пилно. А приемность товарискую милуючы (Зб. 752, 70б); приемность товарискую милуючи, ненавист, заздрост, ѡбмовы, и посꙋженꙗ далеко ѡт себе ѡтдалꙗлъ (Пралог, 575). 2. Кампанейскі, які лёгка ўступае ў кантакты з другімі. чловека створил пан бг0483ъ з натꙋри товариским (Бельск., 4); птах то бовѣмъ товарискиs (Зб. 259, 532). 3. Сумесны з кім-н. приехалисмы озеромъ въ чолне до рову и зъ оного для взятя речей товарыскихъ (ИЮМ, IХ, 309, 1637).
с. 328
Товариско, товарыско прысл. Па-сяброўску. з ними приꙗтелско и товариско розмовы мевал (Бельск., 251); их со всего света выбрано абы с паном всего света товарыско ѡбцовали (Зб. 255, 214); так сꙗ стал ꙋнижонымъ ижъ ꙗвно з грѣшники товариско жыл (Зб. 752, 51б); велми з ни[м] товариско жили и ꙋ него промешкивали (Зб. 82, 41). Параўн. товаришскии.
с. 328
Товариство, тавариство, товаришство, товарыство, товарышство наз. 1. Таварыскія адносіны; блізкасць, заснаваная на такіх адносінах. Боисѧ гсда сыну мои и Царѧ, и съ насмевачи не имеи товаришsства (Скар. ПС, 37б); правы людские а наболшеs тые которые кꙋ ꙋжиткови захованю сполности и товариства людского належать (Прыв., 107б); взꙗл товариство и приꙗзнъ иѡнафан сын саꙋлов з давыдом (Бельск., 97); з стародавнымъ народом немецким, товариство и приꙗзнъ ... принꙗли (Стрыйк., 424б); Дрꙋжба: Рекше единоꙋміе, Товариство (Бяр., 39); напрод бовем потреба, абыс злое товарыство и ѡказыи грешенꙗ ѡпꙋстил (Зб. 255, 96б); тꙋт ѡбачъ, ꙗко сꙗ треба стеречи sлого товариства (Выкл., 116б); товариство мѣли з ꙋчтивыми и спокоsными сполꙋчнꙗми (Зб. 82, 283). 2. Сумесны ўдзел у чым-н. змовили с нимъ посполꙋ вси три ꙋ товарыстве торговати (КВЗС, 35, 1538); мы ... в товаристве з нимъ есмо не ехали (АВК, ХХI, 274, 1558); я с тобою жадног товариства не мелъ, ани с тобою жадное соли не бралъ (АВК, ХХХIХ, 5, 1578); взѧлъ зъ собою добрыхъ юнаковъ в товарышство (Трыст., 1); призвал теж до себе ... Василиꙗ великог, и григориꙗ нанзиана, с которыми мѣл товарыство на наꙋках в афинах (Бельск., 278); волохове з половцами в товаристве бꙋдовали замок (Стрыйк., 489); который съ тымъ Кгодфридомъ на мынцы въ товариствѣ робилъ (АВК, VIII, 504, 1618); Хеврѡн: Товариство, оучасницство аб пристане (Бяр., 321). Параўн. товарство ў 1 знач. 3. Група людзей, аб’яднаных агульнымі інтарэсамі, заняткам і пад. тогды персес корол еѳиѡпии з великимъ тавариством рицерства ѡт троꙗнског люду приехавши гневливым ꙋмыслом на валку выехав (Троя, 25); митрополит изs своим товаришствомъ нарꙋшеньѧ помѣненыхъ землѣ волынsскои и кнѧзства кіевского привилеѡв далъ причинꙋ (Апакр., 22–22б); набрала теж мног товариства и слуг з собою пꙋстиласе водою с тирꙋ до африки (Бельск., 112); теды ѡдин пан а сенатор зацныs ... выступивши до всего товариства рече (Пралог, 495); паном сотъникомъ, асауломъ, атаманомъ и всему товарыству в пулъку моем знайдуючымся до ведомости доношу (АВК, ХХХIV, 95, 1656); ꙗ ꙋпросившы товариства абы мене пождали, ѡдрал есми шкꙋрꙋ з ѡной переломленои ноги коневи (Зб. 82, 187); якъ былъ панъ поручникъ у пана войта, теды, честуючы его и товариство, набрали меду у жида (ИЮМ, IХ, 116, 1692); на банкетъ для товариства хоронгви татарской в домъ п. войта куп. рыбы свеж. (ИЮМ, ХХI, 31, 1711). Параўн. товарищство, товарство ў 2 знач. 4. Суполка, арганізацыя. князи бискупове ... не мають того дому ... ни на што иного держати ... одно ... на колеиумъ докторовъ товариства езуитовъ (АВК, ХХ, 15, 1568); тотъ домъ со всимъ на все держанъ завжды быти маеть ... на колеiумъ мужовъ закону або братьи и товарышства, што се называють езуиты (АСД, III, 28, 1568); на схадску сами товарыство повинны будутъ зходить за озънайменемъ пана цехмистра (ИЮМ, VIII, 411, 1625); мы, товарыство, вси сполъно братя ремеслъ нашихъ, цеху мечъницъкого, слесарского, ковалского и котлярского, зышодшись на схадзку головъную (Там жа, 509, 1634); Състоѧніе: ... почет ѣздных, братство, товариство, зsѣздъ, зесте (Бяр., 166); в первомъ товарыстве хрестиꙗнском по взꙗтию дꙋха ... так великаꙗ была едност, ижъ всих было серце едино, едина дш0483а (Зб. 255, 74).
с. 328
Товаришачий дзеепрым. ад товаришити. ѡбачил гсдь ис0483 матѳеѧ, не ходꙗчог ани з такими не товаришачого ... не поставаючого з ними (Зб. 82, 155).
с. 330
Товаришити, товарышити, товарышыти дзеясл. Таварышаваць. гсдь богъ ... заповеда дабы не товаришили с поганы (Скар. КВ, 64); кто с татемъ товаришить сеи ненавидить души своеи (Скар. ПС, 44б); коли бы еси з Бовом зъедналъсѧ мир деръжати и з ним товарышыти, на всем бы свѣте не нашлисѧ лѣпшые товарышы над вас (Бава, 156); ты зъ нимъ черезъ тотъ ярмарокъ товарышилъ и беседовалъ (АВК, ХVIII, 253, 1621); так миле с ними товарышыт и до черъпанꙗ ласки своеи так сꙗ подае (Зб. 81, 120); товаришити з ними заказꙋет (Пс. ХVII, 5б–6); чому з такими злыми людми товаришите ежте и питие з ними (Зб. 82, 156б).
с. 330
Товаришитися, товаришитисе, товаришытисе, товарышитися дзеясл., зв. ад товаришити. два попы братства Виленского Василей и Гарасимъ о то, ижь тому Стефану Зызанію въ таковомъ своволенствѣ и блюзнерствѣ помогали и зъ нимъ товаришилися (АЗР, IV, 132, 1596); гд0483ь нашъ ... з людми пребываеть. и так миле се з ними товаришит, и до черпаньꙗ ласки своеs такиs способъ подает (Зб. 752, 476б); чомꙋ з таковыми злыми людми товарышитесꙗ и пsете и езсте з ними (Там жа, 477б); такъ миле се з ними товаришыт (Зб. 82, 158).
с. 330
Товаришка, товарижка, товарышка наз. 1. Прыяцелька, сяброўка. третюю дей девку, товарышку нашу ... до себе до Молодечна панъ Василей Хлусович взялъ (АВК, ХХХVI, 20, 1582); придал емꙋ теж пан бг0483ъ товаришкꙋ подобнꙋю емꙋ, з кости або ребра его власног тѣла бокꙋ створенного (Стрыйк., 412); гды бы ꙗкій Кроль нашол бы оубогꙋю ошарпанꙋю дѣвкꙋ ... товаришкою своею, и столꙋ а банкетꙋ своегѡ оучастsницею оучинилъ (Мак., 252); Дрꙋгинѧ: Товаришка (Бяр., 38); естесмо тобѣ добре знаемы и товарышки, ѡдна з нас есть мудрость, дрꙋгаꙗ чистость (Зб. 107, 177б); приведꙋт з нею до тебе паненки товаришки еи (Пс. ХVII, 23б); ѡплакала дѣвичьство мое з товарижки моими (Хран., 183); такими се товарышками не бавила, которым похлѣбство и лагодност во ꙋстех было (Зб. 82, 56б). 2. Спадарожніца. давши еs товаришкꙋ феѡфанию мовила: идѣте до цесара а мꙋдре ѡтповѣдаsте (Бельск., 352б); што ѡна ѡхотне ꙋчынившы, много жывота ѡного товарышок собѣ ꙋчынила (Зб. 752, 480). 3. Саўдзельніца ў якой-н. справе, супольніца. она поспол з ними, товарышками своими з нимъ обраховавшисіа квит взела (ИЮМ, ХХХII, 183, 1577); отъ Кулины Омеляновое и товарышки ее за лавочку роговую за полъроча дошло зол. чтыри (ИЮМ, I, 12, 1679).
с. 330
Товаришскии прысл. Тое, што і товариско. бо сѧ колись в константинополю сꙋлтанка о нем пытала, с которою товаришскіи розмовлѧлъ (Апакр., 89б).
с. 331
Товаришство гл. товариство
с. 331
Товаришъ, таваришъ, таварышъ, товарышъ наз. 1. Таварыш, прыяцель, сябар. на всем бы свѣте не нашлисѧ лѣпшые товарышы надъ вас (Бава, 156); мовилъ тобе Анцолот твои намильшыи товарышъ (Трыст., 102); поткалисꙗ з ним великим криком. Гектор серца доброг бꙋдꙋчы не ꙋстрашилсꙗ его там забил петроклюса товариша ахилесового (Бельск., 84б); не помогꙋтъ ми слꙋги, ани сѧ там знайдꙋт товарыши (Кін., 53); тыхъ ꙗ за родичов, за братію, за приѧтелей и товаришей маю (Варл., 16б); Клеврѣтъ, товаришъ, сполsневолникъ, подрꙋгъ (Бяр., 64); ꙗкъ горлица коли еи товариша (которого ѡдного мает) поsмают, на пустыни зостает, и смутнаꙗ по пагоркахъ лѣтаючи спѣвает (Пралог, 522б); приꙗтели и товариши мои видꙗчи хоробу мою при мнѣ стоꙗли, а повиноватые мои далеко ѡт мене стоꙗли (Пс. ХVII, 10). 2. Спадарожнік. поедмы жъ посполꙋ, и бꙋду товаришемъ пꙋти твоего (Скар. КБ, 61б–62); ѡдъного часу прылучыл мус дрꙋгиs товарышъ в тоs же дорозе (Зб. 261, 136); едьмо посполу а будꙋ товаришем дороги твоей (Біблія, 73); со мною зостанут товариши дороги твоеи (Бельск., 24); ꙗкъ бовѣмs мене мѣлес потѣх того жывота товаришемъ, такъ тежъ и трꙋдностей бꙋдешъ мѣтъ (Варл., 27); Съпꙋтникs: Товариш вs дорозѣ (Бяр., 165); дш0483а ... всих працъ товариша тѣло свое непокалꙗное принꙗла (Зб. 259, 559б); Марко товаришъ былъ дорогъ и працы Петра Ст0483ого (Пралог, 618б). 3. Чалавек, звязаны з кім-н. па роду дзейнасці. товариши у тыхъ же мистровъ, то естъ угляре, дегтяре, ковали и горники, плокаре, – кождый по 6 грошей (КПД, 537–538, 1569); таковые люди пенежъные ротмистры и ихъ товарыши ѡсобами своими ... в гуфе нашомъ пенежном ... становитисе ... под хорꙋговъю поветовою повинни будꙋть (Ст. 1588, 61); если бы тотъ товарышъ зась знову пойдетъ прочъ, маеть быти братство ему отвороно волно до году (ИЮМ, VIII, 226, 1594); митрополит зs своими товаришми влдками ѡтстꙋпеньем патрiаршей зsверхности, а ѡтданѧмъ послꙋшенства римскомꙋ папежови противъ листовнымъ ѡбетницамъ своимъ выкрочилъ (Апакр., 9б); передъ погоренемъ мѣста Виленского мѣли домъ свой товарышы кравецкие на кгрунте церкви св. Покрова (АВК, ХХ, 227, 1612); жаловалъ ... жолнеръ войска его королевское милости, в Ифлянтехъ будучого, таварышъ с подъ хоругови кнежати ... гетмана польного (АВК, ХХI, 269–270, 1621); ку суженю припала справа его милости пана Самуеля ... товариша хоругови его милости тивуна Троцкого (ИЮМ, ХХVI, 513, 1668); за розказанемъ пана войта товарышу зъ подхоронгви Четмаловской дали на страву зол. одинъ (ИЮМ, VIII, 56, 1691). Параўн. товарищъ у 1 знач. 4. Чалавек, які разам з кім-н. ажыццяўляе сумесную справу; супольнік. маеть ѡнъ съ товарышомъ своимъ, мешчаниномъ Меньскимъ Ѳедькомъ Анъдреевичомъ Цꙋциломъ тое мыто держати на три годы (КСД, 899, 1516); Стецукъ, товаришь мой и сведомъ есть того, ижъ онъ звалъ мене до млына собе свести (АВК, ХVII, 249, 1540); два моркги сеножати у застенку, за выгоном ... купили были поспол товарыши их тры (ИЮМ, ХХХ, 125, 1577); он, будучи зо мною товаришомъ и торговалъ дей зо мною на одинъ грошъ (АВК, ХХХIХ, 5, 1578); просилъ насъ, абыхмо ему съ того Мировицкого и товарышовъ его шкоды бояръ и подданныхъ митрополихъ и его справедливость учинити казали (АЮЗР, I, 219, 1588); самъ ѡдинъ таковыs бꙋдетъ которыs ниꙗкого ꙋчасника ани товариша, ани предька ани настꙋпъника албо наследника собе ровьного не допꙋститъ (Унія, 32); не таю того, с чого сѧ наболшей веселю, жемъ был товаришемъ а оучастникомъ послоугъ и працъ вашихъ (Апакр., 53б); будучи вжо у месте Виленьскомъ, потаемъне отъ инъшихъ товаришовъ своихъ а подданыхъ Трусовицкихъ продавали тые речи (АВК, ХVIII, 237, 1615). Параўн. товарищъ у 2 знач. 5. Кампаньён, хаўруснік. тотъ Мартинець съ товарыши своими, перенемши на добровольный дорозе, чл0483вка моего забили до смерти (КСД, 37, 1510); тотъ тꙋрикъ не ѡдным намъ то вжо чинить ... с тыми товаришы своими (КВЗС, 34б, 1538); таваришъ его, которого и самъ не знаю, и жону его почалъ бити (АВК, ХХI, 58, 1555); мещанинъ ... обжаловал товарышов а молодцев своих, которые з нимъ на низу в рыболовстве были (ИЮМ, ХХХ, 54, 1577); въехавшы Дашко с товарышы своими Кондрата воеводу вбили (Рач., 332); тотъ же слуга ... съ помочниками своими а товарышми своими ... ворота выбивали, лечъ выбить не могъли (АВК, ХХХVI, 120, 1582); мясо з гарнцов, и мис шарпал, и на свои товариши метал, а ѡни их хватаючи и ели (Стрыйк., 620б); наняли косить валъ Юрка съ товарышомъ (ИЮМ, ХI, 90, 1697).
с. 331
Товаришытисе гл. товаришитися
с. 333
Товарищство наз. Тое, што і товариство ў 3 знач. въ томъ войску старшимъ на своемъ мѣстѣ гетманскомъ полковника е. м. пана Александра Корвина-Гонсѣвского ... уставилъ, а при немъ полковниковъ, ротмистровъ и товарищства (АЗР, IV, 492, 1615).
с. 333
Товарищъ, товарыщъ наз. 1. Тое, што і товаришъ у 3 знач. мой старшій товарыщъ, твоему господьствію велѣлъ говорити (АЗР, I, 254, 1501–1503); врядники королевое ее милости и князя Кошырского съ товарыщы своими ... вели ажъ до горы Теремца (АСД, I, 80, 1546); если бы хто ... отъ васъ ротмистровъ и товарищовъ вашихъ якое укривженіе и шкоды быти собѣ мѣновалъ (АЗР, III, 141, 1567); Войтех Кгрудовский, товарыщ з роты ... чынил пилность (АВК, ХХХIХ, 613, 1579); помененый свещенникъ Роскій, посполъ зъ другими товарищи своими, свещенниками Виленскими ... протестаціи свои тутъ до враду кгродского Виленского внесли (АВК, VIII, 20, 1595); панъ Миколай Мировицкій – товарищъ роты панцерное ... лявдумъ воеводства Берестейского ... ку актикованью до книгъ кгродскихъ Берестейскихъ подалъ (АВК, IV, 236, 1697). 2. Тое, што і товаришъ у 4 знач. послушал тых его товарыщовъ и далъ емꙋ тотъ товаръ и розлезсѧ с нимъ (ПГ, I, 150, 1445); онъ за жалобою моею приніалъ рокъ съ права на отискане истца и товарища своего ... у отъказу мне водлѣ опису их у петидесiат копах гроши (ИЮМ, ХХХII, 172, 1578).
с. 333
Товарство наз. 1. Тое, што і товариство ў 2 знач. Кузма ... будучы в одномъ товарстве, купуючы розные товары, рахунку скутечног не учынил з ним (АВК, ХХХIХ, 588, 1579). 2. Тое, што і товариство ў 3 знач. государю нашему всемилостивому, бьетъ челомъ до лица земли холопъ и слуга твой Мартинъ Пушкарь ... со всѣмъ товарствомъ (АЮЗР, ХV, 3, 1658).
с. 334
Товаръ, таваръ наз. Тавар. о братьстве местьском и ѡ таварехъ их (Вісл., 9б); они наши тавары забавили (ПГ, II, 73, 1478); купецъ естли бы не хотѣлъ за каждый товаръ тыхъ полугрошковъ Польскихъ брати, въ такового маетъ быти взятъ товаръ и данъ тому, хто его торговалъ (АЗР, II, 36, 1508); заставилъ есми емꙋ ѳасу свою съ таваромъ (КСД, 356, 1516); насъ побили из радꙋ где мы стародавна мꙗсомъ шынъкꙋемъ и з ынъшымъ товаромъ зогнали (КВС, 506б, 1552); ѡныs товар стонулыs кꙋпец або хто жъ колвекъ маеть доброволне з воды выбрати (Ст. 1566 I, 78б); соли бочокъ чотыри, выдер пят, бобръ и иншый товар весь у целости естъ (АВК, ХХХVI, 118, 1582); приказꙋемъ вамъ штобы есте людеs купецкихъ ... с товарами их ... добровольне пропушчали (КЛС, 180, 1598); тым же способом грешат и крамники коли з товарꙋ проданог панског бꙋдет брал хоч понемногу а часто (Зб. 261, 262); толъко мыта до скаръбу нашого отъ соли, восковъ и отъ инъшыхъ товаровъ, за равно зъ инными купъцами, платити повинъны будутъ (ИЮМ, I, 355, 1619).
с. 334
Товарыский гл. товариский
с. 334
Товарыско гл. товариско
с. 334
Товарыство гл. товариство
с. 334
Товарышити гл. товаришити
с. 334
Товарышитися гл. товаришитися
с. 334
Товарышка гл. товаришка
с. 334
Товарышство гл. товариство
с. 334
Товарышуючый дзеепрым. ад товаришити. ѡбачыл Iс0483 гд0483ь матфеꙗ, не ходꙗчого ани з такими товарышуючого, и не переставаючого з ними (Зб. 752, 475).
с. 334
Товарышыти гл. товаришити
с. 334
Товарыщъ гл. товарищъ
с. 334
Товковати дзеясл., шматкр. ад товчи. ламех ... внет ѡбачивши же то былъ каинъ, так сꙗ на ѡного младенца розгнѣвал, же его лꙋкомs борзо товкꙋючи забилъ (Выкл., 7).
с. 334
Товстый гл. толстый
с. 335
Товчи дзеясл. Таўчы. ѡни наперед их ѡсщѣпами кололи абы бѣжали, а камѣнемъ товкли (Зб. 107, 94б).
с. 335
Тогда прысл. 1. Тое, што i тогды ў 1 знач. тогда же сщ0483нно митрополит кѵпрiанъ. съ епiссы и съ всѣм апостолскым чином стрѣте чстно съ крсты пред городъ москъвою (Вiл., 447–448); кнегини великаа его. Анна бе тогда оу Городнѣ Вилневциж. тогда не оудашасѧ емоу. занеж тогда были королю правдꙋ дали и Скиргаилоу (Увар., 92); кн0483зю Швиртигаилоу тогда соущꙋ младоу (Там жа, 94); жадость тогда мудрости приведеть до црства вечнаго (Скар. ПБ, 10); иже тогда не хотѣлъ на час вельможiа своего вживати (Будны, 145); неоуничиженны ѡтц0483ъ преданiа, всѣ бѧхоу тогда желающе молчанiа нынѣ егда повинных въ всѣхъ сътворѧютъ писанiемъ же и властiю попираютъ Вѣроу (Апакр., 1б); tohdа że nekolko sot Tаtаr Litwа porаziłа (Бых., 557); тогда дх0483ъ божиs на самсона и розорвал ѡные везанꙗ на нем (Самсон, 25); ночи тогда свѣтлыи, i теплота была (Мам., 182); тогда заразъ зsистилосе слово божiе и погрозка егѡ на нихъ. оумерли на дꙋши тратѧчи ласкꙋ бж0483iю (Хран., 9). 2. Тое, што i тогды ў 2 знач. которыи бꙋдеть оу томь знайдены тогда вина на нихъ у нашои коморе (Вiсл., 15); сослався и грамоту отославъ, а послѣ грамоты мѣсецъ не воевати; а какъ мѣсецъ изойдетъ, тогда жъ ся воевати (АЗР, I, 53, 1440); тогда повелѣнием ан0483товым. назнаменал столпъ ст0483ыи никита чстнымъ крстомъ (Чэцця, 36); тогда стануть праведнии во вѣликои крепости (Скар. ПБ, 7б); тогда праведници процвѣтутсѧ ꙗко сл0483нце вs цр0483тви оц0483а ихъ (Будны, 187). 3. Тое, што i тогды ў 3 знач. ꙗкъ сꙗ собрали тогда говоривъ Алеѯандер ко всѣмъ рекꙋчи (Алекс. 1697, 5). 4. Тое, што i тогды ў 4 знач. аже поидуть та[та]рове на львовьскую землю, тогда руси на львовьцѣ не помагати. аже поидуть та[та]рове на лѧхы, тогда руси неволѧ поити и с татары (АЗР, I, 1, пасля 1340); пакъ ли быхмо имъ не воротили на той день, яко ту написано, тогда гродъ нашь Галичь ... воеводѣ и его брату Роману ... у тыхъ 4 тисячахъ заставити имаемы (АЗР, I, 22, 1388); егдаж сѧ боудет хрстианъство множити. тогда ваши люди жидовъскiи боудоут гинꙋти (Сiвiла, 4); коли помыслить лекарь налепшiи. ѡ поведанiи ѡкормовъ а бѫдеть лично схитрити им тогда же доведаетсѧ. запах его во ествах. але в коушенiи познаетсѧ. занеже их мало (Арыст., 208); але коли кто своволне окреститs, тогда тое дѣтѧ, повинно юже быти Христiаниномъ, и не повинно до Жидовства повернꙋти (Зб. вып., 14б).
с. 335
Тогдашний прым. Тагачасны. над всѣх бовѣм мꙋченикѡв так ми сѧ видит тогдашнiи мꙋченики бꙋдꙋт (Каз. Кiр., 142б).
с. 336
Тогды, тагды, тогди, тоды, токгды прысл. 1. У той час, у той момант у мiнулым або будучым; не цяпер. тогды пожадалъ есть у насъ слуга нашъ вѣрный Ходко Бывелскiй, абыхомъ потвердили князя Лвовы листы (АЮЗР, I, 1, 1361); панъ Анъдрей Саковичъ вжо былъ тогды вмеръ (КЗ, 408, 1486); на земли легла силною оудроучена болестiю. ѡ какъ тѧжко еи тогды было (Пак. Хр., 14); азьж того не свемь занеж бехь тогды млад (Увар., 95); матка ихъ ещо была тогды жива (КСД, 128, 1514); коли не исправитсѧ ти дꙋма его, не спеши чинити еи и мысль ѡ неи дн0483ь и ночь. нижели боꙗтисѧ полишити тꙋю речь не кончавши. но поспешаи тогды (Арыст., 155); тогды або о сеи порѣ творите (Будны, 246б); Атыльлѧ тогды ... был ... великого серца, рады доброе и смѣлыи, руки хисткое и мужное, в рѣчах рыцэрскихъ учоныи, до славы велми хотливыи (Атыла, 179); теперъ проситъ людей оучачи, а тогды мꙋсѧт поддатисѧ бы и не хотѣли (Каз. Кiр., 4); тогды ѡнъ бенꙗшъ ждановичъ тое сꙋмы тысеча копъ грошеs емꙋ колонътаю не ѡтъдалъ (КЛС, 1б, 1596); юж сѧ тогды дотолѧ показало. же в сꙋдѣ и ѡтсꙋженью митрополита и владыковъ ничого сѧ противъ правꙋ бж0483емꙋ, ничого противъ рѧдꙋ костелномꙋ не выкрочило (Апакр., 77); тогды жито ꙋ цветꙋ морозъ побилъ (Барк., 168б); в каждыs рокъ посту є0483 недел мают тогды на кождыs ден ни пют ни ꙗдꙗт (Наб. тур., 20–20б); тогды пастыр ѡныs пасучи ѡвцы нашол дѣтꙗ ѡное царское на пꙋщи покиненое, взꙗл е (Тр. гiст., 67б). Параўн. тогда ў 1 знач., тогдыть. 2. Пасля таго (што адбылося або адбудзецца). реклъ ꙗкимъ. к женѣ своеи. анне ... пождѣва до третег годꙋ. тогды внесемъ ю. в цр0483ковъ бж0483ию (Чэцця, 17); да оу тоую коморкоу подземноую. а еи же молили есмо вошла а тогды сорочки своеи ис пеленками оу которых iс0483ъ оу iаслех повитыи лежал забыла оу iаслехъ (Валх., 58); пришла ноч оу котороую исъ ѡблюбеницею принѧл молчачие таемнице. тогды тот ст0483ыи молодець ѡблюбеницю свою бж0483ье боѧзни наоучати почал а ее теж коу паненскомоу соромоу почал приводити (Жыц. Ал., 97); тогды кн0483зь великии ꙗкаило. перезваль его изъ Немець. и даль емоу Лоуческъ. со всею Волыньскою землею (Увар., 89); гекторъ ... натыхместъ потом зовротилсѧ на валкꙋ тогды навалностью гневу своего многи з греков есть побил (Троя, 61); мы ... казали есмо Бартошꙋ брата своего ѡтискивати за четыри недели ѡт святого Петра; а не ѡтыйщеть Бартошь, тагды вси шкоды Бартошь маеть емꙋ поплатити (КСД, 56, 1510); тогsды подадуть васъ вs ꙋтsрапеньꙗ, и забъють васъ и будете ненавидени ѡт вsсихъ народовъ имени моего деле. И тогsды зsгорsшатьсѧ мsногие, и дsругъ дsруга выдадуть (Цяп., 33б); рек король: Тогды ест Трыщану вмерети (Трыст., 17); але скоро ся о ним доведаю, тогъды поймавшы, дам вамъ знать (АВК, XXXVI, 147, 1582); коли ему докучала, и през много дней ꙋставичне при нем прилежала, часу до ѡтпочиненꙗ не даючи, ꙋстала дꙋша его и ажъ до смерти сꙗ спрацовала. тогды ꙋже повѣдал еи всю правдꙋ, реклъ до неи (Бiблiя, 132б–133); люде тии кладꙋт ѡгнь на ꙗмах тых и палꙗт ихъ. А тогды ꙋже мꙋжи жены и дѣти выходꙗчи з печер своих тресут и берꙋт перецъ а в печери свои носꙗт (Алекс., 29б–30); на тоs часъ приsмешъ вдꙗчне ѡфѣри справедливости паленые и цѣлые. тогды накладꙋт на ѡлтар твоs телцов (Пс. XVII, 34); кгды Алеѯандер доведалсꙗ, ижъ такаꙗ речъ стала, тогды гнѣвꙋ великого наполнилсꙗ, и со всѣмъ воискомъ своимъ погналсꙗ втропы за нимъ (Алекс. 1697, 4). Параўн. тогда ў 2 знач. 3. Пры пэўных умовах, абставінах. што бы ся стало надъ нашимъ госпадаремъ, надъ княземъ великимъ Витовтомъ, перво, нижь надъ королемъ, тогды по смерти господаря своего, не имамы иного господаря искати, нижь короля Полского Володислава и коруны Полской не отступити (АЗР, I, 29, 1401); ѡтписал третюю часть записомъ именѧ або куплю, або которую рухомую реч, а хотѧ был жив, тогды вжо таковыи запис маеть держан вечне быти (Ст. 1529–Ф, 64); се ествы его волгкыи ражають кровъ. и живот его чистъ. тогды оуповаи на знамение (Арыст., 193); шѣдъ вsпередs помирисѧ сs братомs сsвоимъ. и тогsды пsришедsши пsринеси даръ свои (Цяп., 6б); шло бы таковому ѡбвиненому ѡ честь або ѡ горъло, або котороеколвекъ каранье, тогды тот хто на кого мовить и ведетъ, а не доведет, тым караньемъ самъ каран быти маеть (Ст. 1588, 2); кого любѧчи пѣстꙋемо, тогды албо до персей и нѧдра его притꙋлѧемо, албо на лонѣ его садовимо (Бяр., 99). Параўн. тогда ў 3 знач. 4. Ужываецца як суадноснае слова ў галоўным сказе пры даданым часу са злучнікамі аже, коли, кгды, естьли, пакъ ли i пад. естли бы нѣкоторый конь у жида, краденый, черезъ хрестьянина былъ бы найденъ: тогды жидъ властною присягою очиститися маетъ (АЗР, I, 25, 1388); коли сѧ нам прiгодить прiехат до которое землi тогды сꙋдьꙗ тое земли имееть сꙋдити прi нашомъ дворе (Вiсл., 12б); исмы соуть хрестiаны кацери. да болша ихъ долѧ живеть оу египте под солданом да коли свое дети христитѧт [!], тогды попове на челехъ оу детеи вырезывають криж ѡгорѧчим и ѡстрымъ желѣзомъ. да тое знаме на челех аж до см0483рти ихъ знати боудеть (Валх., 81б); естьли хто усхочеть тое земли поискивати ... тогди я маю тое Петру оправляти (АСД, VIII, 124, 1517); иже теперь бых лег и оутихноул спал бых тогды оупокоино (Зб. 262, 13); если бы коли свещенника отца обо жона и дѣти его потомки ихъ въ той церкви не мѣли ... токгды врадъ нашъ ... въ поданье и справу нашу взяти маеть (АВК, II, 6, 1555); або и тако розумѣти можемь, коли кто тѣло свое мр0483твить, абы въ нимъ не было каменьѧ, терsньѧ, и штокольвекъ сѣмѧ божественsно давить, выкоренѧеть, тогды плодs приносить (Будны, 33б); коли будеш могъ зброю носити, тогды дам ти зброю (Бава, 134); кгды на ѡдноs коморе присега ꙋчинена бꙋдеть, тогды вжо на инъшыхъ коморахъ, не потреба бꙋдеть присегать (Ст. 1588, 39–40); кгды до кгрꙋнтовного а трывалого зsедноченsѧ дорога сѧ оустелет, тогды мы певне хꙋтливе сѧ до него мѣти боудемо (Апакр., 15); если бы се тежъ долги якiе по мнѣ самомъ по животѣ моемъ показали, тогды такожъ сынове мои три ... поплатити маютъ (АВК, XII, 545, 1612); коли сл0483нце заходит, тогды теплѣет (Стрыйк., 419); што если такъ есть, тогды ничого по всихъ книгахъ, которые маемъ въ церкви (Гарм., 182); штож тогды оучинимо, кгды южъ южъ страшный оный трибꙋналъ засѧдетъ, а мы станемо перед нимъ трепетни (Калiст, I, 22); кгды Алеѯандер доведалсꙗ, ижъ такаꙗ речъ стала, тогды гнѣвꙋ великого наполнилсꙗ, и со всѣмъ воискомъ своимъ погналсꙗ втропы за нимъ (Алекс. 1697, 4). Параўн. тогда ў 4 знач.
с. 336
Тогдыть прысл. Тое, што i тогды ў 1 знач. тогдыть папежъ не толко жебы сѧ мелъ надо вси боги и светые выносити, але сѧ и богꙋ и светымъ подастъ (Унiя, 35); тогдыть перед часомъ бернарда ни ѡдинъ папежъ антихристомъ не былъ (Там жа, 38).
с. 339
Тогодневный прым. Якi тычыцца таго (гэтага) дня. гды дня якого зацного и святого, идучи тебѣ на набоженство до костела, перешолъ бы ти дорогу якiй утрапенный ... и просилъ бы тебе о ратунокъ, а ты бысь ... вымовялъ бысь ся набоженствомъ, або тогодневнымъ святомъ (Пыт., 74).
с. 339
Тоголетний прым. Леташні. у Симона Кчинюхи взято кобылу мышатую и зъ жеребятемъ тоголѣтнимъ мышастымъ (АВК, II, 265, 1590).
с. 339
Тогорочный, тогорочний прым. Леташні. усего быдла, окромъ телятъ тогорочныхъ, поголовья двадцатеро пятеро (АВК, XIV, 203, 1580); ꙗм ту дома тогож кг0483 вреснꙗ злэ сны ѡ ним видꙗл и написалэм был в минуцыꙗх тогорочних ꙋтешившисе же было то в первшиs квартал мца (Еўл., 51); оповедали ... тогорочные панове райцы и шафары, дозорцы добръ мескихъ на врадника (АВК, ХХ, 293, 1629); старшiй законниковъ того жъ закону манастыра, при церкви светого Духа брацкой у Вильнѣ будучого, оповѣдалъ, покладалъ и призналъ листъ свой добровольный заставный записъ, ихъ милостямъ паномъ старостамъ и екзекутором тогорочнымъ брацтва Крестоносного (АВК, XI, 223, 1678); отъ Дергожки за пограбленый мушкетъ за поголовное тогорочное взяли асм. пятнадцать (ИЮМ, II, 78, 1684). Параўн. тегорочный.
с. 339
Тогосветный, тогосветний прым. 1. Звязаны з гэтым светам (у процiлегласць замагiльнаму). ст0483ые люди чтили королев и панов тогосвѣтних (Зб. 261, 202б); претожъ если оувѣришъ, и ѡкрстишъсѧ, сп0483сенъ бꙋдешs, а если не оувѣришъ, ѡсꙋженным бꙋдешъ. Абовѣмs тые речи, на которiе теперъ смотришs, и которими сѧ выносишъ, то естs слава, роскоши и богатства, и вшелѧкое тогосвѣтнее, ѡшꙋкане, заразъ минꙋт (Варл., 85б–86); также трꙋднаѧ речъ естs, и барзо тѧжкаѧ, абы хто бꙋдꙋчи забавами тогосвѣтными, ꙗкъ нѣꙗкими звѧзками стѧгненый (Там жа, 98б–99); Внѣшнiй: Надворнiй, зверхsнiй, сегѡсвѣтнiй. албо тогосвѣтнiй (Бяр., 15); стережисѧ жебы сѧ не дала звестисѧ тогсвѣтными роскошами (Зб. 81, 81); завше сѧ в грехꙋ наsдꙋеш, хот бы коло себе вси роскоши тогосвѣтные ѡбточилъ (Зб. 259, 502б); Кириакъ ст0483ыs ... в глыбокоs старости мешкане тогосвѣтнее ѡставил (Зб. 752, 425). Параўн. тогосветский. 2. Замагільны, іншы свет. тое мовлю ѡ речахъ тогосвѣтнихъ, а не ѡ нашихъ, зs которыхъ ани мнѡго маючимъ ꙗкiй прибытокs, и ѡвшемъ частокроть згꙋба бываетъ (Варл., 141б–142).
с. 339
Тогосветский прым. Тое, што i тогосветный у 1 знач. все щасте людъское на роскошахъ тогосвѣтскихъ залежитъ (Зб. 259, 287).
с. 340
То есть, то естъ зл. Гэта значыць, а iменна (ужываецца для далучэння сказаў або членаў сказаў, якiя тлумачаць выказаную думку). клалъ передъ нами нареченый митрополитъ Кiевскiй и всея Руси, епископъ Смоленскiй Iосифъ списокъ, то есть, свитокъ правъ великого князя Ярослава Володимеровича (АЗР, I, 189, 1499); ведалъ естъ Моисеи ... имелъ по немъ быти вsторыи законъ ласки то естъ светое еванsгелие (Скар. ДЗ, 4); жалобъникъ то естъ повод и ѡдпор ѡбжалованыs (Ст. 1566, 8б); раду собѣ вчынили реместники промежку себе то ест ковали кожемѧки шэвцы месники котелники пн0483а Анъдреꙗ сослати силою з города (Рач., 339); пры котором том збитю на тот час не малые се шкоды стали, то ест: у мене, Лазара, поес з вачком оборвано, в котором вацку было тры копы грошей (АВК, XXXVI, 2, 1582); сподеваютсꙗ мети живот благословеныs вечныs по смерти телеснеs то ест в раи (Наб. тур., 21б); там великиs люд зs ѡбꙋ сторон поражон, то ест з стороны израилскои м0483 тисꙗч, а з стороны вениꙗминовы кє0483 тисꙗчеs (Бельск., 76); для того жъ недѣлѧ сiа зs цр0483ковнои оухвалы провозвѣстною, то естъ, ознаймꙋючею недѣлею называетsсѧ: котораѧ ознаймꙋетъ и оповѣдаетъ намъ, ижъ вs рыхломъ часѣ постный покꙋты часъ приходитъ (Калiст, I, 1б); самъ юнакъ то естъ вs среднемъ вѣкꙋ и вsзростѣ квитнꙋчiи мꙋжъ, власне естъ чл0483вкомs (Мак., 2б); Сирѣчъ: То естs, правдиве (Бяр., 146); юже тепер видимъ киѡт завѣта под скꙋрами, то ест бозство под скꙋрою чловеченства (Зб. 259, 498).
с. 340
Тожде І прысл. Тое, што i тоже. тожде ꙋбо сеs светыs соборъ повелеваеть (Унія, 22).
с. 340
Тожде ІІ займ. Тое, што і тожъ II. Сіе: то, тожде, тое, тото (Бяр., 146).
с. 340
Тоже прысл. Таксама; роўным чынам. траѳитсꙗ тоже хоч лотръ ꙗкиs ѡберет чл0483вка побрат емꙋ ѡднак всего не может (Зб. 261, 80); дворанинъ въ ножку, какъ соколъ, загледаетъ, штобъ гдѣ щипнуты солодкого мяса. Я тоже радилъ бы, нехай бы бѣложонки нашые въ запинаные давные убералися козакинки (Мял., 318). Параўн. тожде І, тожъ I у 1 знач.
с. 340
Тожъ I прысл. 1. Тое, што i тоже. на то на все онъ тестаментъ пана ѳедоровъ Янушевича и тожъ и тые привилея ... передъ нами вказывалъ (АВК, II, 4, 1508); хиба бы хто слепъ и без розꙋмꙋ былъ тож бы того не бачылъ (Унія, 17б); еднакъ не инде и на иншомъ месте, ѡдно тамъ же гдес мы заседали, в дрꙋгоs избе варовавши собе тож (Барк., 149б); тож патриꙗрха василиs нашъ в которым не было толко скора правѣ а кости (Зб. 261, 90б); тыи дѣи коториис полнил не толко ѡт чл0483вка, але тож и ѡт всѣхъ богъ твоих тобѣ сут ѡбꙗвлены (Алекс., 39); потреба теды первѣй Сщ0483никови офѣры рѣзати, и забивати, тожъ посѣкши солити, а потомs на огонь класти (Мак., 7); Яну Озарынскому бурмистру ... далъ овъса две мерки, тожъ и на хлебъ и на пироги (ИЮМ, VI, 104, 1689). 2. Потым. блажныи ... скончавшю же сѧ лѣтꙋ. тожь въ дрꙋгое врѣтище облечесѧ (Чэцця, 8); рѣкам четыре послѣдовал есми иже [на] свѣт из раѧ текоут. и на правꙋю сторонꙋ шли есми гѡд и тож вышли въ здешнии црства (Алекс. XV, 1); первеs выслꙋхавши доводꙋ стороны поводовое ꙗко ѡ томъ нижеs ѡписано, тожъ маеть всказанье ꙋчинити, и въвезанье стороне поводовоs дати (Ст. 1588, 186); такъ кождыs с части своее ѡныs долъгъ братꙋ своемꙋ ѡтложывшы, тожъ мають именѧ ѡтчызные в ровныs делъ поделити (Там жа, 291); Таче: Длѧ того. або также тыж. або потом, ым, тожъ, тогды, южъ (Бяр., 170). 3. То; у такiм выпадку. присегат не буду без пана своего, аж пан мой будет оттецъ владыка, тож прысегу учиню (АВК, XXXIX, 145, 1578).
с. 341
Тожъ II займ. Тое ж самае. што было петрови росказано, тожъ и иншимъ всѣмъ апслѡм однакимъ правомъ было порꙋчоно (Апакр., 105); крол болеслав з братею способивши воsско до прꙋс се ꙋдалъ, которих ѡгнем и желѣзом широко поплендровал. Также и дрꙋгим разом тожъ хотѣлъ имъ ꙋчинити (Хр. польск., 9); веселилисѧ мовечи: далъ бг0483ъ нашъ непрiѧтелѧ нашегѡ Самѱѡна вs рꙋки наши. што тежь людъ видѧчи хвалилъ бг0483а своегѡ и тожь мовилъ (Хран., 187). Параўн. тожде ІІ.
с. 341
Той займ. Той. 1. Паказвае на прадмет, асобу i пад., ужо названыя раней. господарь и дѣтичь [!] вѣчный землямъ тымъ самодержецъ король велебный, явно повѣдаемъ (АЮЗР, І, 1, 1361); дали есмо ему ... у Ольшахъ Рудница землю со всими прыходы и доходы, пожытки, какъ здавна и зъ вѣка къ тымъ селомъ прыслушало и слушаеть (РПП, 327, 1392); въ единъ же ѡто дн0483ии. вышол ѡдинъ старець. пред врата манастырꙗ того (Чэцця, 2б); таꙗ велiкаꙗ кривда могла милостивей матоухне сердце ее рассадити (Пак. Хр., 9б); и тую прозбу вашу и тыи вышей мененыи две речы – о вижовъ и о бранья вижового – рачыть его милость подле тое жъ уѳалы прошлое Берестейское ускладати на тыхъ, хто статутъ поправовати будеть (КПД, 146, 1547); коли оуже возрасте ѡтрок тои. и пристали родители его оучити ремествꙋ своемꙋ (Арыст., 155–156); тои бо сынъ посварившисѧ з другомъ, Хулилъ имѧ гд0483не и повелѣлъ его гд0483ь ꙋбити (Будны, 35б); ѡт того часу ꙋмирати почали сынове наперед ѡтцевъ своих (Бiблiя, 32); ѡбраз ... звали ... дрꙋгие белех, дрꙋгие валаам, тоs то потом балван даниил сказил (Бельск., 12); мѣста тыи преднѣsшие сꙋтъ вs трацѣи, которых есми сам свѣдом (Стрыйк., 422б); по того то кролѧ римского тила посылали кнжата албанские (Рым., 18б); абы тою приповѣстsю и тыми прикладами всѣхъ насъ наꙋчилъ пыхою вsзгоржати, а вs покорѣ кохатисѧ: показꙋетъ теды значне Хс0483 Гд0483ь приповѣстью сею (Калiст, І, 3б); або хоть дерева на тую вежу дали (АЮЗР, II, 90, 1633); панъ ... дивовалсе ѡткуль тоs голос выходилъ. вшол теды в тоs гаs и нашол трꙋдоватого барзо сродзе зопсованого (Зб. 107, 155); на тую варту купили пороху фунтовъ шесть (ИЮМ, XI, 62, 1697). Параўн. тенъ, тотъ у 1 знач. 2. Паказвае на прадмет, асобу, час, што вылучаюцца з лiку iншых. тубылцомъ ... вси их права и привиля ... даны взычены, которые хочем так мети моцне, якобы в тые листы наши слово от слова были выписаны (Ст. 1529, 1); кажsдыи пsрото котории сsлышит слова мои тые, и чинит ихs приподобsлю его мꙋжꙋ мꙋдромꙋ, которiи зsбꙋдовалъ хоромину свою на камени (Цяп., 9б); видишs ли тое великое будованье. не маеть остатьсе зьде камень на камени (Там жа, 62); ворочаючисꙗ приsдꙋ до тебе ѡ том часе. сарра жена твоꙗ буде сына мѣла (Бiблiя, 44–45); рекла рахил нехаs спит з тобою тꙋю ночъ (Бельск., 22); той теды лист скоро прочитаs а стережисе, бо певне против тобѣ идꙋ з квапливостю (Алекс., 16–16б); сакраментs значитs ричъ ст0483ꙋю, и о тыхs сакраментахъ маемо мовити, а не о двꙋхъ первыхъ (Зб. вып., 1). ◊Т о й с в е т ъ – зямное жыццё як супрацьпастаўленне замагільнаму жыццю (свету). Занюж ведала гораздъ иже ее милыи сн0483ъ живоучи на том свѣте. ничого иного не чинил. толко правдоу да добротивость. да свое великое млсрдiе (Пак. Хр., 9б); потом семомислав границꙋ кролевства ѡтвсюль ѡбваровавши, и покоs сынови мешкови зоставивши з того свѣта ꙋстꙋпил (Хр. польск., 5–5б); зходечи зъ того свѣта князь Иванъ говорилъ намъ и казалъ записати по души своей къ манастыру ... сего Корчичи (АВК, III, 2, 1661). Параўн. тотъ у 2 знач. 3. Паказвае на якi-н. прадмет, асобу i пад. (звычайна з даданым азначальным сказам, што характарызуе прадмет ці асобу ў галоўным сказе, на які ўказвае займеннiк). соль вѣсити на скалвахъ тым же вѣсомъ, што воскъ вѣсять (РЛА, 131, 1407); одъно которые вины осудять, тые мають быти въ рейстра вписаны и намъ объявены, а мы тые вины кажемъ имъ на насъ выбирати (КПД, 71, 1529); ѡзнаsмил ему гсдь же тыи вси померли, котории въ египтѣ дꙋши его шукали (Бiблiя, 111); на початкꙋ ... створил пан бг0483ъ небо и землю, небо не тое которое завше видимо ... але высшое (Бельск., 1б); по том звитꙗзствѣ которое над кꙋрдасом заволским царем, тронꙗта скирмонтович ѡдержал, алкгимонта сына своег в новагородкꙋ, на столицы зоставил (Стрыйк., 523); колисмы к тымъ лѣтом пришли, иж ꙗкоколвекъ можем розознат доброе ѡт злого, жадалисмы ѡтдалит ѡт себе неꙋмѣетност (Алекс., 31–31б); елена з тыми речами которие при неs париж был побрал вернена была греком (Рым., 77); потом тые бенкартове ромус а ромꙋлюс спомогшисѧ добре на том мѣстцꙋ где ихъ пастухъ знашол з волченѧты, заложили мѣсто и назвали римъ (Рым., 78); ото Пане всѣ тыи, которыи сѧ оудалѧютъ ѡт тебе погинꙋтъ (Калiст, I, 12). Параўн. тотъ у 3 знач. 4. У знач. наз. Паказвае на якi-н. прадмет, асобу i пад. (звычайна з даданым сказам, які характарызуе прадмет ці асобу ў галоўным сказе, на які ўказвае займеннiк). какъ тыи кажоут з людеи ваших (Пак. Хр., 18б); ꙗкъ теды животомъ смыслѡвъ живетъ той, хто грѣхови живетъ, а оумираетъ справедливости: такъ смертю цноты оумираетъ той, хто грѣхови оумираетъ, а живетъ справедливости (Сматр., 22); тогѡ, што было загинꙋло, шꙋкалъ (Сматр., 39); блг0483ословенныs тоs которыs мает фамилiю вs сѵѡнѣ и повиннiи ꙋ ерꙋсалимѣ (Дыяр., 168б). Параўн. тотъ у 4 знач. 5. У знач. наз. Ужываецца для ўказання на думку, дзеяннi, абставiны, падзеi i пад., пра якiя гаварылася раней або якія раскрываюцца далей. на крѣпость того, наша [!] печать къ сему листу велѣли привѣсити (АЗР, I, 23, 1388); мы такъ подумали, у мысль намъ тое вошло (КЗ, 334, 1480); тогды далей звезда морскаꙗ оу парсии невидана. то не есть с пренесѣна тых королев, але тое бываеть из розности земское и нбсное и с посаженiа королевствъ ихъ (Валх., 88б); оумысливъ тое собе и со всими паны штож оу него сн0483а не было толко была ѡдна дочка. и хотел за него дочку дати (Увар., 100); хто бы тежъ несправедливе на кого велъ, сам тымъ маетъ каранъ быти (Ст. 1529, 2); билъ намъ чоломъ, абыхмо его при томъ зоставили (АВК, II, 5, 1555); возныs ... без жадного ѡмешканꙗ тое все до книг врѧдовых маеть сознавати (Ст. 1566, 43б–44); оных наймитов збили и змордовали, и сермяги, и тое, што на собе мели, з них зобрали (АВК, XXXVI, 133–134, 1582); в том же шкриптѣ приписꙋетсѧ тое митрополитови и владыкамъ ѡтстꙋпным же южъ не сꙋть греческои вѣры (Апакр., 10); нижьли, гды Грегорко съ тымъ поѣхалъ, будучи на одномъ мѣстцу, подпилый, спомянулъ тое съ чимъ посланъ (АЗР, IV, 207, 1600–1605); полочане ꙋслышавши тое ꙋрадовалисѧ (Патр. П, 97); але болшеs сѧ на тое вси зезволѧют, иж богове живого то ест дiаволи взѧли (Рым., 78б); приходило до тог, иж се ѡ ѡднꙋ невѣстꙋ колкодесꙗт мꙋжеs забивало (Бельск., 8); по долгом часѣ, тое се выполнит штос рекла (Алекс., 2); не зровнаетсе великост персовъ з грецкою великостю, бовѣмъ нас есть болшеs ниж ѡных, А всꙗкож хочъ ѡных и болшеs бꙋде, нехаs се не лекают з того сердъца ваши (Алекс., 19); што имъ ѡнъ позволил, и до горла своего имъ того допомочъ ѡбецовал з тым посланца тꙋрецкого ѡтправил (Хр. польск., 17б); в тыхъ Бж0483ихъ службахъ имъ собѣ натѧжей чинилъ, тымъ барзѣй з тогѡ сѧ тѣшилъ (Сматр., 40); до того и тое прыдал, ижъ за тꙋю працꙋ емꙋ не непожитечнымъ и не непотребsнымъ мѣлъ быть (Варл., 22); тое рекши зs пѣсньми ангелскими ст0483аѧ дш0483а пошла до нб0483а (Зб. 107, 68б); еллин тое видѣвшы подивовалсꙗ, такоs смѣлоs и прꙋдкоs игрѣ ихs (Алекс. 1697, 1б). ◊Д е л я т о г о гл. деля; д л я т о г о гл. д л я. 6. Паказвае на адрэзак часу, у якi адбываецца што-н. на тоуюж ѡсень кн0483зь великии Жидимонтъ собра силꙋ многоу ... и приидѣ на Литовьскоую землю (Увар., 106); ижъ до того часу, до которого тая служъба водле теперешнее уфалы будеть пребывати, не мають з людей вашыхъ серебъшчыны, ани жадныи подачъки быти браны кромъ наглое, кгвалътовъное и великое потребы оного панства его милости (КПД, 119, 1544); в тую годину, пsрисsтупiлi ꙋченiки къ исꙋсꙋ, мовечi хsто вsжsды большии есsть вs королевъсsтsве небесномъ (Цяп., 24–24б); выйдет с нег дш0483а ег и навернетсѧ в землю свою, а в той дн0483ь погибноут оусе мысли их (Пс. XVI, 139б–140); в тоs час нас бг0483ъ ѡстерег (Патр. К, 45); рус з тых в тоs час варагов або вандалов, з народꙋ своег словенског кн0483жата собѣ выбирали (Стрыйк., 437б). ◊ Т о г о д н я – у той дзень. того днꙗ годовавал [на полi: бенкетовал] Алеѯандер з царевою веспол и зъ еи сыны (Алекс., 40); т о г о (ж ъ) р о к у – у той жа год. того жъ рокꙋ ꙋродилсꙗ ꙗрославови сын Изꙗслав (Стрыйк., 456б); того рокꙋ грады великие пановали, такъ же и птаства много побили, был рокъ длꙗ того барзодорогиs на збожъе. и иные живности (Хр. польск., 22б); т ы м ъ ч а с о м ъ (в ъ т о й (ж е) ч а с ъ, в ъ т о м ъ ч а с е, н а т о й ч а с ъ, т ог о ч а с у) – тады, у той час. в том часе пришол чл0483вкъ старыs, ворочаючисꙗ з полꙗ и ѡт работы своей (Бiблiя, 134); тым часом братꙗ козла забивши, и сꙋкню иѡсифовꙋ в его крови ꙋмазавши послали до ѡтца всказꙋючи (Бельск., 27); потом теж мѣл сꙋсѣдство с полочаны, и границꙋ прилеглꙋю, которые в тоs час волно пановали собѣ и жаднои звирхности над собою не мѣли (Стрыйк., 518б–519); ꙋтеклисꙗ теж ѡ ратꙋнок и до василиꙗ галицког и володымерског кнжати, которые на тоs час были на чорноs и бѣлоs рꙋси межи иншими кн0483жати рꙋскими (Стрыйк., 524); (т)ого часу был нѣкоториs чл0483вкъ в македонѣи именем антипатер сын иѡзанов (Алекс., 44); але тым часом пренагабала нас немочъ, которою естес мы знꙗты (Алекс., 16б); кгды печатовали крамы за подымное третей раты, на той часъ купили воску до печатованя за осм. двадцать пять (ИЮМ, VIII, 72, 1691). Параўн. тотъ у 5 знач. 7. Ужываецца для ўказання на адзiн прадмет, асобу з двух або некалькiх падобных пры iх пералічэнні або супастаўленнi. тому продалъ за тую и за тую сумму, альбо даровалъ, альбо сумму записалъ (АЗР, III, 33, 1551); иж бы мамрамъ не на тую, але на иншую речъ далъ (АВК, XXXII, 53, 1596). 8. У знач. наз. Указвае на адзiн прадмет, асобу з двух або некалькiх падобных пры iх пералiчэннi або супастаўленні. маетъ то самъ сознати устнѣ, ижъ тое и тое тому и тому продалъ ... альбо даровалъ, альбо сумму записалъ (АЗР, III, 33, 1551); ꙋчимсꙗ выполнꙗти тое и иншое (Зб. 261, 223); змоцниласе битва и легло ранныхъ много з тых и з ѡвых (Кн. Мак., 58б); той же, Бг0483ъ естъ, который справꙋетъ вs насъ и ово, же хочемо, и то, же выконываемо (Калiст, I, 4б); кгды се воsска поткали билисꙗ з обꙋ сторон добре, часом тыи часом ѡвые перемогали (Бельск., 47); Належꙋ: Выполнѧю, готꙋю, задаю томꙋ тое албо овое (Бяр., 86). 9. У знач. наз. Ужываецца для ўказання на апошнюю з названых раней асоб, адпавядае займеннiку 3-й асобы. ещеж и Тоурецькии цр0483ь. чсть великꙋ и дары многы подаваше славному гсдрю блговерномоуж и христолюбивому цр0483ю. Цр0483иградскомоу и томоу с нимь оу великои любви живоущоу (Увар., 103); инших светков с обу сторон мают поставити неподозреных и межи тыми которые будут годнеsшие, тые мают сами з светками присѧгати (Ст. 1529–Ф, 115–116); тои бо даеть дождь, сушу, ведро и непогоду, ꙋрожаи и голодъ, здоровье и хворобы (Будны, 117б); мы маем кольбу, а тые нас ждут або иных, але если сѧ не будем с ними колоти, то есмо в сороме (Трыст., 55); тоs бовѣм ѡдин ест бг0483ъ над боги, которыs так дивные створил речи (Бельск., 15б); посадил тꙋю на лыбеды, ѡт тои сплодыл сынов чотырох (Стрыйк., 446б); тыи ж стрѣтили Василья Тупина, ведучого языка (Мам., 173); такъ и тоs пꙋстил его за вороты (Алекс., 18б); Мечиславъ стариs по брате болеславѣ кꙋдравом на монархию встꙋпил короннꙋю тоs выдерцею ѡкрꙋтным и срокгим тираном над поддаными был (Хр. польск., 9б); претерпѣвый до конца тои сп0483сетъсѧ (Мак., 4б); Ерѡдiй: Птахъ подобенъ Боцѧнꙋ або чапли, жiетъ на воднистыхъ мѣстцехъ, той и орла забиваетъ и заѣдаетъ (Бяр., 282); имѧ зась брата егѡ Iѡвал, той былъ оц0483емъ играючихъ на Арвахъ и мꙋзыкѡмъ начинью (Хран., 13); такъ тоs на епскопствѣ пѣнꙗзеs не толко не збирал але задолжоныs длꙗ убогих умиралъ (Зб. 82, 346). Параўн. тотъ у 6 знач. 10. У знач. наз. Ужываецца для ўказання на асобу (асоб) пры iх пералiчэннi або супастаўленнi. жена ... щасна естъ неплоднаѧ и непосsкверsненаѧ, и таѧ еже не познала ложа во гресе (Скар. ПБ, 5б); на остаток всих побожных дле хса просимъ. абы жадное васни не мели против тым которiе нас щипанемь огижанемs преследуют (Цяп., 270б); абы жад которыи трвожили людъ ихъ тых ѡгнем палили (Кн. Мак., 54); тых которые в ним мешsкали приходнѧми и пелsкгрымами чынил (Карп., 6б); тыи абовѣмъ сꙋть, мовилъ, которые людей зводѧтъ, абы роспѧтого на Крстѣ за Бг0483а чтили (Варл., 21); встыжени которие сꙗ веселꙗт з нещастѧ моего, и тыи тожъ которие сꙗ противко мене перехвалюют (Пс. XVII, 4); продолжи милосердие твое тым которие сут правого серца (Пс. XVII, 5–5б). 11. У знач. наз. Звычайна з даданым азначальным сказам, які характарызуе асобу ў галоўным сказе, указвае на асобу, пра якую гаварылася раней або гаворыцца далей. да оувидевsши пилатъ. иже вес люд противъ се ѡбрачаеть. ѡпроч тых которые говорили не есть зо псоты нарожон. и реклъ (Пак. Хр., 18б); перваѧ рѣчь, што бг0483ь чинити велить. Другаѧ чого заказуеть. Третѧѧ, ꙗко тыхъ караеть которыи емꙋ непослꙋшнии (Будны, 4б); алеѯандер реклъ: не тогом ꙗ похвалил але бога (Алекс., 6б); просилисмы вас, и тепер повторе просимы, абысте нам пришли на помочъ против тым, котории ꙋcилуют роспорошит наши палацы (Там жа, 20б); зs которыхъ ани мнѡго маючимъ ꙗкiй прибытокs, и ѡвшемъ частокроть згꙋба бываетъ, ани тымъ которiи мало принѧли, ꙗкаѧ шкода и оутрата бываетs (Варл., 141б–142). Параўн. тотъ у 5 знач. 12. Іменна ён, гэты самы, той жа (звычайна ў спалучэнні з часцiцай же (ж)). Тоеж зимы оу дроугии рꙗдъ кн0483зь великии. Швитригаило собра силꙋ многоу Роускоую. и поиде на Литвꙋ (Увар., 105); на жалобꙋ приехавши на тое жь поле, гдѣ ꙗчмень побралъ, мовили томꙋ Ѡлаю ѡ тые кгвалты (КСД, 193–194, 1514); дворанинъ тежъ его милости господаръскiй жебы не смелъ служити пану жадъному подъ тою жъ виною (КПД, 126, 1544); мы гсдръ ѡбецуемъ и шлюбуемъ под тоюж присѧгою всим ѡбывателемъ (Ст. 1566, 8); потом до гишпанѣи з тым же тыликом вожем своимъ ꙋдалисꙗ (Стрыйк., 425); алеkандер ... шукалъ ꙗкого пѣрка, абы впꙋстивши в горло моглх бы взꙗтыs ꙗдъ выкинꙋт. кассандеръ зас подал ему перо тым же ꙗдом помазано (Алекс., 44б). Параўн. тотъ у 7 знач. 13. Такi, як сказана далей. оучини ми тоую чсть. даи ми Подольскоую землю (Увар., 100); речи тые, што въ мене сама пани литавороваꙗ побрала. Крестъ и зъ животворꙗщимъ древомъ, ѡдного золота и съ перлы. Кубокъ серебреныs. Ковшичокъ серебреныs (КСД, 874, 1516); который той возный ... до книг созналъ тыми словы (АВК, XXXVI, 76, 1582); тым способом повѣдал што видѣлъ: видѣлъ есмъ сонъ и здало ми сꙗ, ꙗко бы тѣсто хлѣба ꙗчмѣнъного, точилосе и до ѡбозу мадиꙗнского зступовало (Бiблія, 124); писала лист до него тыми словы. дариеви наsмилѣsшому сынови своему родога матка веселе ѡповѣдает (Алекс., 17); ку тому имъ особливе волность з ласки нашое тую даем (СДГВ, 78, 1633); кгды панов полских и шлꙗхтны голосы не могли згодит на пана, по долгих а розных спорах, тоs способъ вынашли: поставили слупъ перед краковом, на коториs взложили коронꙋ кролевскꙋю и лѣску и ꙋставили през ꙗвную повесть (Хр. польск., 3); справы ... знашла тыми словы писанаꙗ: во имꙗ бж0483ое стансе ку вѣчноs памети и змоцненsю речи нижеs ѡписаное (Дыяр., 155б); потвержае то Златоꙋстыи Ст0483ыи, тыми словы мовѧчи (Сакр., 1). Параўн. тотъ у 8 знач. 14. У знач. наз. Указвае на прадмет, асобу i да т. п., ужо названыя ў папярэднiм выказваннi (звычайна ў спалучэннi з узмацняльнай часцiцай и). ты за фляшку, а онъ за другую, а коли слабо держышъ, то онъ и ту зъ рукъ вырветъ (Мял., 317).
с. 342
Тока наз. Кадзь. купили ... селедцовъ г0483 токъ асм. дванадцатъ (ИЮМ, I, 49, 1679).
с. 348
Токаръ наз. Токар. кравцы, кушнеры, шевцы, ковали, слѣсары, столяры, бондары, колесьники, стельмахи, рымары, сыромятники, дуботолки, сѣлдяры, гончары, токары, шкляры, пекары, и кождого ремесла хтоколве уживати будетъ ... маетъ зъ ремесла такового дати одинъ грошъ (АЗР, III, 91, 1557); гончари, токары, скляр[ы] пекары и кожъдого ремесъла хтокол[ь]ве ужывати будуть и объходитися ремесъломъ, въ месте седечы (КПД, 594, 1558); за пару палокъ точоныхъ до того бубна, Веремею, токарю дали осм. (ИЮМ, Х, 60, 1695).
с. 348
Токгды гл. тогды
с. 348
Токмо прысл. Толькi. ан0483гли не вѣдают. чому не пишю. токмо ѡц0483ь бъ0483 (Чэцця, 191б); спроста рекꙋ всѧ Роусскаꙗ землꙗ. не токмож Роускаꙗ но еще гсдрь Оугоръскои земли. зовемыи цесарь Римьскиі оу великои любви живꙗше с нимь (Увар., 102); жадного воистинsну не милует богъ, токмо того онs же с мудрстию пребывает (Скар. ПБ, 12); ѡтвѣща цр0483ь и рече халдѣем своим ... аще лиж сон и сказанiе его повѣсте мнѣ даꙗнiе и чсть многꙋ прiимете ѡт мене но токsмо сон и сказанiе ег повѣдите мнѣ (Зб. 262, 114б); не токмо тыхъ селъ Бѣлина земли, островы завели тепере, але которые не суть прилеглые ку границы того села Ратенского Ветелского (АСД, I, 70, 1546); в лазни мытисѧ велми добро. но токмо галавы не мыи (Неба, 64); бо едина токмо ест грѣхѡмъ оставленiа и спасенiа нашого вина, Сиречs страсть и см0483рть сына божiа гсда нашего Iс0483 Ха0483 (Будны, 204б); съгласнаѧ писмена ниже глас даютъ, ниже слогъ съставити могоутъ ѡ себѣ, но токмѡ съ гласными (Зiз., 3); слова дурного не смѣлъ Нѣмчинъ Москвитину всякому рѣчи, а не токмо въ чомъ его изобидеть (АЗР, IV, 479, 1615); Неточiю: не токмѡ, точiю не, не толкѡ, не ръкꙋчи (Бяр., 96); ѡтповѣдалъ мꙋхеи цр0483еви: Не токмо цр0483ѧ образила цр0483ца, Iастiнь, але и вси народы, и кнѧжата (Хран., 377б); токмо два Сакрамента сꙋтs потребныи до сп0483сенiѧ вѣчнаго: то естъ: крещенiе и покꙋта (Зб. вып., 2).
с. 348
Токовня наз. Будынак для малацьбы i захоўвання збожжа. гумно жердями обгорожоно, въ немъ пунька малая, пуня великая, пунька малая, осѣти двѣ, межи ними токовня съ покрытьемъ (АСД, IV, 301, 1593); токовня або пуня, гдѣ збоже складаютъ и молотятъ (АВК, IX, 5, 1618); humno w tom folwаrku, osiety dwie, tokowniа, аbo puniа, hdzie zboze skłаdаjut y mołotiаt (ИЮМ, II, 323, 1731).
с. 349
Токовый гл. таковый
с. 349
Токожъ прысл. (?). по сем мазал бы ѡлеем бановым со мъскосом. и токож поут. и тоучно поидем (Арыст., 215).
с. 349
Токъ I наз. Цячэнне. которая вода вольным токомъ через мѣсто хоживала (СДГВ, 36, 1535); аж пристꙋпивши до Гсда, и оувѣривши истотне, доткнꙋласѧ краѧ шаты его, и заразомъ здоровsе оучꙋла, и застановилъсѧ токъ крвsе еи (Мак., 206).
с. 349
Токъ II наз. 1. Спецыяльнае месца для складвання, абмалоту i ачысткi збожжа. Сѣ полагаю руно сее волsнѧное на тоце (Скар. КС, 16); сноповъ з десять розвязаныхъ знашолъ на току (АВК, XXII, 103, 1559); и вычистить токs свои. и сбереть пsшеницꙋ свою до гꙋмsна (Цяп., 4б); стодола великая, гдѣ молотять, зъ токомъ, соломою крыта (АВК, VIII, 418, 1586); тогды скрꙋшилосе все вкупѣ глина желѣзо, мѣдь, сребро и золото, и ѡборотилосꙗ ꙗко в порох на току лѣтнего гумна (Бiблiя, 533); на току въ томъ же гумне овса мекиною прысыпаного шанокъ (АВК, XVIII, 246, 1619); Боище: Боевиско, мѣстце где збожsе молотѧт. токъ (Бяр., 246); тамъ же видели есмо горнище клунное въдовжъ на гоны згонные и далей попелъ и жито на току (АВК, VIII, 352, 1647); положꙋ тое рꙋно волны на токꙋ если роса бꙋдет на самои волнѣ а на всеи земли сꙋхость бꙋдꙋ вѣдалъ же презs рꙋкꙋ мою ꙗкось реклъ вызволишъ Iзраилѧ (Хран., 177). 2. Адзiнка падлiку збожжа. бобу полпереплета, шоцевицы полтора тока, ечмени два токи (АСД, III, 98, 1630).
с. 349
Токъ III наз. Такавiшча. дал ему церковъ, отчызну его ... з тетеревиными токи, пруды и прудищки (ИЮМ, XXIV, 410, 1663).
с. 350
Толерка гл. талерка
с. 350
Толестка наз. (?). тотъ подданый короля его милости ... выставилъ ... речей домовых, то есть ... сорочокъ жоноцкихъ шесть, толѣстка чирвоная одна (АВК, VI, 63, 1589).
с. 350
Толи зл. Аднак. толи самъ разсмотревъ сꙋдъ аще право ѡсꙋждень бысть возвеститъ имъ писаниемь аще ли же ни, тамо близъ ихъ сꙋщаѧ епископомъ повелитs да сотворше соборъ сꙋдꙗт емꙋ паки второе (Унiя, 22б). ◊ Т о л и . . . ч и л и (ч ы) – або ... або. чsто естъ лепеи вамъ толи абы владели надъ вами седsмъдесѧтъ мужевъ сыновъ Еровоалевыхъ. чили абы единъ владелъ над вами (Скар. КС, 21); choczut MWści ob toie turbowаt. Nie kiepsko. Dаy to, Boże, szczob siǫ toie nie minuło, i toli – prаudа. czy nie – pokаzuiut nа Wmści (Абух., 441).
с. 350
Толикий прым. Такі вялікі, такі моцны. прочто ꙋ толице лѣтехъ не покусилисѧ есте о то (Скар. КС, 27б); Приклада: Кѵрил Iерс: прировнане. прировнованsе. Землѧ толикꙋ иматъ нб0483си прикладꙋ, елика среда колеснаа къ всемꙋ ѡкрꙋжiю (Бяр., 125); Такѡвъ: Толикъ (Там жа, 169); такъ барзо великое мл0483рдiе толикое ѡт ха0483 позыскали бы есмо (Зб. 107, 110б); егда же писа свое еѵглiе ... быша молнiѧ велѣкаѧ, и громы толицы, ꙗко подвизатисѧ горѣ Сѵнайстей (Зб. вып., 89б–90). Параўн. толький.
с. 350
Толико I часц. Тое, што i только I у 1 знач. ведаю же хотенiе твое. не меститсѧ в живыѧ а ѡ всем подолгѫ мр0483твых. но толико повиненъ есми исполнити просбоу твою по достоꙗнiю. дабы не просилъ еси мене более сего (Арыст., 138); не толико таков взор ꙋ старомъ завѣте ест ѡписанъ, но и въ ѡткровенью ст0483го Iѡанна ѡ томъ ѡбычаю тако написано (Будны, 25); Токмѡ, точiю: Толкѡ, толикѡ (Бяр., 171).
с. 350
Толико II прысл. Тое, што i только III у 4 знач. Толико на мѧ возложилs и обратилs руку свою вес день (Скар. ПЕ, 7б).
с. 351
Толити дзеясл. Лячыць. водою твар его Агапиs толити мꙋсил (Зб. 82, 59б).
с. 351
Толканье наз. Дзеянне па дзеясл. толкати. вночи кгды голосов людских и толканꙗ не слыхати было неприꙗтел дш0483ныs кꙋкол межи пшеницꙋ насѣꙗл (Зб. 259, 152б).
с. 351
Толкати дзеясл. Стукаць; грукаць. почалъ ся мистръ изъ тивуномъ плебанскимъ передо мною и передъ стороною тыми мещаны на певную речь до дому его толкати (АВК, XVII, 266, 1541); просите, и дастьсе вамs, ищите, и наидете. толsкаите, и ѡтворитьсѧ вамъ и ищꙋчии, находит, и толsкучомꙋ ѡтворитсѧ (Цяп., 9); зась, просѣте, и бꙋдет вам дано: шꙋкаsте, а знайдете: тоsцѣте, а отворено вам бꙋдет (Калiст, II, 18).
с. 351
Толкатися, толкатисе дзеясл., зв. 1. Ад толкати. дв0483дъ ... ꙋчинилсꙗ шаленым и толкалъсꙗ ꙋ ворота замку (Бiблiя, 337); злеклъсѧ вельми предs обличьемъ Акхꙋса цр0483ѧ геѳскаго, и ѡтменилъ ꙋста своѧ пред ними, и оучинилсѧ шаленымъ. и толкалсѧ вs ворота замкꙋ (Хран., 227б). 2. Штурхацца, бiцца. коториs выслухал его и дал почате ревецѣ, але се толкали в животѣ еи дѣтки (Бiблiя, 57); которыи выслꙋхалъ егѡ и далъ початье Ревецѣ. але се толкали въ животѣ еи дѣти (Хран., 39б).
с. 351
Толкачъ наз. Таўкач. хотѧ толчи безꙋмного въ стꙋпе посереде горисы толкачом не ѡтстꙋпит ѡт него безꙋмие его (Зб. 262, 107б); бꙋдеш ли безумнаго опихати въ ступе ꙗко крупы ꙗчьменsные звѣрsху биѧ их толкачемъ, не будет ѡтнѧто ѡт него безумие его (Скар. ПС, 41б–42); можъдеревъ спижныхъ два немалы, толъкачи до нихъ железныи дважъ (Арх. ЮЗР, VII-1, 80, 1552). Параўн. тулкачъ.
с. 351
Толки гл. тольки
с. 351
Толкнути дзеясл. Стукнуць; грукнуць. Васко пришедши до мене въ ночи, въ стену толъкнулъ, даючи ми знать, ижъ бымъ въ дорогу ехалъ (ИЮМ, IX, 303, 1637); поsде ко вратом монастырꙗ их того, и толкнув по ѡбычаю монастырскомꙋ и взꙗл бл0483гословение (Зб. 752, 578б).
с. 351
Толко I гл. только І
с. 352
Толко IІ гл. только ІІ
с. 352
Толко IІI гл. только ІІI
с. 352
Толкование, толкованье наз. Дзеянне па дзеясл. толковати. прочитаю вамъ. оу толковании. ꙗкоже хто грамотꙋ цр0483воу. или кнѧжꙋю принесеть. вs городъ (Чэцця, 344); право Нѣмецкое што словетъ Майтборское, далъ и даровалъ и записалъ у вѣчность, во всихъ приходахъ и роздѣлѣхъ и толкованьяхъ (АЗР, ІІ, 10, 1507); аще бо сна моего не повѣдите мнѣ единаково ест о васъ осужение, иже и толsкование его, лъживое и кривое сложили бы естѣ (Скар. ДП, 7); дорозꙋмѣти приповѣсть и толъкование рѣчеи мдрыхъ и загаданье их (Зб. 262, 93); Кирилъ алексанъдриsскиs такъ мовитъ в толъкованю светого ꙗна главꙋ (Бер. саб., 28б–29); Петръ святый не въ Римѣ, але во Iеросолимѣ стремглавъ распятый былъ, яко пишетъ Николай Лира въ Толкованiи Евангелiя (АЗР, IV, 233, 1600–1605); леѯiконъ славенорѡсскiй. Именъ толъкованiе, всечестным ѡтцемъ кир: Памвою берындою прѡтосиггелом ѳрѡн: Iерслимского, згромаженый (Бяр., загал.); Иѡан ст0483ыи ... по встꙋпеню на патриꙗршество писал толкование ст0483аго апсла павла и на дѣꙗниꙗ всих Апслвъ (Зб. 81, 225б); писал толкование ст0483ого Апостола Павла (Зб. 752, 303); Iѡанъ по вступеню на патриꙗршество писал толкованiѧ на послание ст0483го апсла павла (Зб. 82, 355).
с. 352
Толкованый, толкованный дзеепрым. ад толковати. рекл имъ посол мне таꙗ реч есть толкована (Пак. Хр., 17); бигамiѧ толкованнаѧ, естъ коли, любъ Вдовꙋ возметъ млднцъ, любъ Вдова пойдетъ за Млднца (Зб. вып., 60б).
с. 352
Толкованье гл. толкование
с. 352
Толковати дзеясл. Тлумачыць. да тыи прорчства и кн0483ги черес законне докторы и писменники и мистры и толки халдеи и парсы собе выкладати и толковати велѣли (Валх., 41б); ѡтрокъ ... сны своѧ толsкова намъ (Скар. КБ, 74б); безꙋмsныи толкꙋеть винꙋ а межи прѧмыми волѧ (Зб. 262, 100); коли ѡн толкоуеть. оумыслъ твои и смышлѧеть ѡ таиных твоих. и прославлѧеть чсть твою. по всих беседах деиствы своими а такоже прислꙋхаеть тобѣ чествовати его. ꙗвно во всих делех (Арыст., 161); тако сѧ разумѣеть, ꙗко самs Хс0483 толsкуеть, гдѣ рече, Слышасте ꙗко речено бысть древнiимъ (Будны, 74б–75); самое тое слово дондеже. на конци сего слова кирил ст0483ыи толsкꙋет которое и на том мѣсци значит вѣчsность (Каз. Кiр., 14б); штожъ то сѧ розꙋмѣетъ, чили камень назвалъ, ты еси петръ не камень ꙗкъ толкоуетъ ст0483ыи авгꙋстин (Апакр., 187); да и то есьми имъ толковалъ, што хоти войско нашо видится имъ малое, але тое вѣдали бы, што оно есть дородно и богатырно (АЗР, IV, 484, 1615); Изнемогохъ: ... внѣвечъ сѧ ѡборочаю, и ѡтчаахъсѧ, также: ѡтчааваюсѧ, можешъ толковати (Бяр., 55).
с. 352
Толковатися, толковатисе дзеясл., зв. ад толковати. тое се такъ толкоуеть ѡт0483че в роуки твои полецаю дх0483а моего (Пак. Хр., 22); мч0483ние и страсть ... во иконистем городѣ. толъкꙋетсѧ пѧтница (Чэцця, 60–60б); Знаменай, Чески естъ, а толкꙋетсѧ, знаи (Бяр., 52); толкуютсꙗ теды тыи чынове ѡт евреsского ꙗзыка: серафими ѡгнепалныи херꙋвими многии разꙋмом, и премудростию, пресполи поднꙗтые бж0483ые, абовѣмъ ѡт справ своих называютсꙗ (Зб. 752, 470б).
с. 353
Толковина наз. Тое, што i толковникъ у 2 знач. Не ведѧху же того ꙗко разуме имъ Iосифъ, толковина бо молsвѧше межи ними (Скар. КБ, 78).
с. 353
Толковиско наз. Вытаптанае месца. видел есми толковиско на той ниве и грушы потресены (АВК, XXXVI, 295, 1582); тело того замордованого на ... мейсце Удовшишки выносили и толковиско тое на томъ урочышщу Удовшишкахъ виделъ есми (АВК, XVIII, 154, 1598); у сенехъ того жъ дому новозбудованого толковиско меновалъ передо мною вознымъ (АВК, XXVIII, 105, 1608). Параўн. толковище, тулковиско.
с. 353
Толковище, толковишчо, толковищо, толковышчо наз. Тое, што i толковиско. ижъ дей тутъ на томъ толковищи в пущи пана моего панъ Богушъ вепъра убилъ (АВК, XXII, 64, 1555–1565); неподалеку дому его, на сеножати урочищомъ у Каменя, толковище великое и кровь (АВК, XXII, 286, 1565–1566); на гостинцу звечистомъ видели есми толковище, колья и каменья немало (АВК, XXII, 253, 1566); видел есми ... под селом Омелом, толковищо великое и местъцо свежое, знат ижъ стырту жытную побрано (АВК, XXXVI, 299, 1582); зеремяна роскопано ... пры которых зеремянах видялом толковышчо великое, где люд немалый был (Там жа, 353); ижъ на завтрее, по згиненью того Яковейка, толковишчо нашли за гаемъ пани Федоровое Чечотовое (АВК, XVIII, 221, 1608); на томъ поли, подле жита, где жали и где лежачого того подданого знашъли, есмо толковище немалое (АВК, XVIII, 232, 1612).
с. 353
Толковникъ наз. 1. Тлумачальнiк. Хс0483 ани ѡтставлѧлъ ани ѡтменѧлъ закона Божiего, але только противу лживымъ толковником вырозуменье правое ꙋказалъ (Будны, 21б–22); к тому толsковники не згожаютсѧ, лѣпшеи того такъ занѣхати (Там жа, 135б). 2. Перакладчык. ꙗкъ толsковники повѣдают. Клѧпышъ цвѣт значит (Каз. Кiр., 150); Пелесе (Краина Сѵрiи вs котрои ерслим) Филистими ... Люде котрых толкѡвници Аллофѵлꙋс, то ест чꙋжоземцами зовꙋт (Бяр., 301). Параўн. толковина.
с. 354
Толковый прым. Тлумачальны. старыхъ рѣчей церковныхъ: Миней дванадцать, Трiоди двѣ, Еѵангелiи два тетры, Прелоги два, Еѵангелiе толковое четье, книжка Лѣствица Семiонъ Новый Богословъ, Апостолъ тетръ, а другiй опракосъ, Уставъ, Псалтыря, Патерикъ Печерскый (АЗР, I, 137, 1494); перед тисечю лѣт з гевреиского ветхiи а з греческѡг новыи завет то ест всю библею штож иных або толковых писмs, их предки выложили. и вs своих цр0483квах власным езыком своим и понiне ѡставили (Цяп., прадм., 270); чти ꙋ толъковых Еванsгелiахъ слово лд0483 (Будны, 33).
с. 354
Толковыщо гл. толковище
с. 354
Толкокроть гл. толькокроть
с. 354
Толку часц. Тое, што i только I у 2 знач. мещанъ суражъскихъ самыхъ и съ кимъ се постороннымъ чоловекомъ трафитъ, кгде инъдей толку у Суражу зъ войтомъ и зъ мещаны старъшыми воеводы и намесники судити маютъ (ИЮМ, II, 246, 1646).
с. 354
Толкучий дзеепрым. у знач. наз. Той, хто стукае. Каждыи бо пsросѧчии, приимет. и ищꙋчии, находит, и толsкучомꙋ ѡтворитсѧ (Цяп., 9); хто ищетъ, найдетs, и толкꙋчомꙋ отворено бываетъ (Калiст, II, 143б).
с. 354
Толкущий дзеепрым. ад толчи ў 3 знач. Гласъ любого моего толsкущего, Ѡтвори мнѣ сесsтро моѧ (Скар. ПП, 7); ѡ запаметалые серца, которие рачеs лисовъ хитрихъ, нижъ хс0483та до серца вашого завше толъкꙋщого припꙋщаете (Зб. 259, 240б).
с. 354
Толкъ наз. 1. Тлумачэнне. того ради толкъ пишю вамъ. штобы есте разоумѣли (Чэцця, 276б); ѡсезаема ꙗко слепiи стеноу. и недостаточным потребъ своих. по короткомꙋ животꙋ нш0483емꙋ. по множествꙋ дѣла ѡног, ꙗкоже написал в толкꙋ своем. во кнезе панкратове, нарицаемеи паришлаи (Арыст., 222); тые слова ꙗкобы суть вsмѣсто толъку оныхъ словъ (Будны, 207–207б); прыслꙋхаs же се сꙋдомъ и апелѧцыам головным до кого ꙋказаны второго собора иже в константинополи правило, г0483, и во средцы правила, г0483. толкъ такъ пишеть (Унiя, 22); Секратъ, тмꙋкрат: Славенски маетсѧ писати на томъ мѣстци, секрати, а толкъ его такiи. Новыи, свѣжiи, недавныи, теперѣшнiи, небывалыи (Бяр., 145). ◊ С ъ т о л к о м ъ – талкова. С толsкомъ животъ кождого, въ элементахъ рабыхъ, слизкий бѣгъ, ход, постꙋпокъ (Лям., 19). 2. Гутарка, размова; распытванне. тыи три королеве ... с тлоущами и спижами своими и силными роботами и працами черес проводники и толки на гороу вапсъ витежноую за две лѣте прешли (Валх., 57–57б); толкъ есми межи ними слышалъ и пыталомъ его, што ся деетъ Микути (АВК, XVII, 120, 1540).
с. 355
Толма прысл. Так, столькi. Елма велик еси, толма смѣрисѧ (Бяр., 41).
с. 355
Толмаченье, толмачение наз. Дзеянне па дзеясл. толмачити. ѡныи черес выповеданье и знаменованье и выкладанiе и толмаченiе своихъ даров которые гдноу ѡферовали выгнали и с коренiа выгладили (Валх., 94б); ѡриген вs великꙋю се працꙋ вдал, збираючи розмаитыи през толмаченꙗ писма ст0483ыи, то ест быблиs [!] и писма старог законꙋ (Бельск., 245).
с. 355
Толмачити дзеясл. Тое, што i тлумачити. што иначей у моемъ листѣ не знайдется, только его кажите толмачити (АЗР, IV, ?, 1600–1605); реклъ им през иѡсифа которыs ѡт нег толмачил (Бельск., 233б); за всѣ дары оулѣченsѧ маютъ; а за всѣ ꙗзыками мовѧтъ; а за всѣ толмачатъ (Калiст, II, 94).
с. 355
Толмачъ наз. 1. Тое, што i тлумачъ у 1 знач. Ивашъку, толъмачу, 5 копъ з мыта Кiевъского (КЗ, 199, 1441–1480); билъ намъ чоломъ толъмачъ нашъ татарскiй Тимирчинъ сынъ Обраимъ (КЗ, 424, 1488); з великою ꙗсностiю и свѣтлостию а ѡсобно ис звѣздою проводницею дивне ве тринадцеть днии безъ оусѧкое зачепки прешли были. да такъ ѡпѧт троудно звездꙋ згоубивши черес проводники и толмаче ѡтошли (Валх., 56б); князь великiй велѣлъ своимъ толмачемъ Латынскимъ съ его писаромъ съ Дитрихомъ сѣсти да списки перевести по Латынски (АЗР, I, 264, 1501–1503); тотъ листъ ... писанъ до цара Перекопъского ... И посланъ до него тольмачомъ господаръскимъ Кульзыманомъ (КПД, 11, 1538); Обушко татаринъ, толмачъ и другии, што подле него мешкаетъ (АВК, XVIII, 84, 1590); селца половина была за толмачомъ Нѣмецкимъ Романомъ (АЗР, IV, 392, 1610); през толмача мовил до них. и ѡтворотившисꙗ трохꙋ и плакал (Бiблiя, 94); кликнꙋвши толмача казал собѣ текстъ прочитат (Стрыйк., 449б); послал зь многимь золотомь и срѣбромъ к Мамаю, придавши к нему двохь толмачовь (Мам., 172); Прелогчiй: Толмач, прекладач (Бяр., 121); не вѣдали жебы розꙋмѣлъ Iѡсифъ. прето ижь презs толмача до нихъ мовилъ. а ѡтворотившисѧ трохꙋ и плакалъ (Хран., 68б). 2. Тое, што i тлумачъ у 2 знач. естли на него ангел толмач ѡдин ѡт тисѧчи сказати чл0483кꙋ прѧмость его (Зб. 262, 26); тот муж нашь милыи словенин, латынских i иных толмачѡв. ѧко властне слова з греческого выкладал, иж трудно зрꙋзѫметь, чи болsшь греческiи або словенскiи езыкъ оумел (Цяп. Прадм., 269); вкладъ на ритины. Не оучинитъ собѣ ритины або болвана: Толмачи то выкладаючи мовѧтъ (Хран., 97).
с. 355
Толмутъ гл. талмутъ
с. 356
Толока наз. Талака. тые люди на толоку хоживал[и] до Белагорода, а иного ничого не знали (КЗ, 162, 1490); пашню нашу толокою два дни мають орати и два дни жати (АЗР, II, 11, 1507); Яцута Богдановичъ дня вчорашнего, во второкъ, собравши толоку и на томъ поли ... жита пожалъ (АВК, XXI, 43, 1555); маеть толоки збирати на хлебъ дворный, на што з гумъна его королевъское милости збожъе взяти маеть; а подданые будуть винни на такiе толоки ити (КПД, 588, 1557); большей имъ того ни зъ сохою, ни съ бороною, ни съ топоромъ, и на толоку не посылать (АЮЗР, I, 236, 1590); толоки отбывать на арендаторскихъ хлѣбахъ (ИЮМ, ХХIII, 445, 1642); нижли роботъ, толокъ, и пѣнезми за толоки, ани кгвалтовъ и сторожи, подводы, и ни которыхъ инныхъ повинностей полнити, стацiи никоторыхъ, дани и дякла давати не маютъ (АВК, IV, 94, 1670); dorohoju welikoju połockoju, kotorаjа idet z sieiа Nаwlicz do Połockа аż do Rostyny Sаłаtyny do sosny y z rubieżаmi, а z sosny tołokoju u moch Bieły (ИЮМ, II, 337, 1731).
с. 356
Толокно наз. Талакно. давши имъ у войско провадити живность, на хлебъ сухiй муки бочку, гороху два корцы, крупъ овсяныхъ два жъ корцы, абы толъкна такъ же два корцы, пшона корецъ (КПД, 670, 1563); прѧсло – мѣлта, толокно (Зiз., 55); Прѧсло, Поровнанье. Дороѳ: глв: г0483: Мѣлта, толокно (Бяр., 132); Семiдалъ: Толокно, бс: ап: ≠аѡ0483гi. зри: леѯ: рм0483s (Там жа, 308).
с. 357
Толпа наз. Натоўп. пилатъ ... реклъ до всее великости албо толпы жидовское што вам на оужитек пролити кров невинноую (Пак. Хр., 20б); коли идоут албо едоуть посполоу оу толпах велiких ходѧт длѧ ѡпришнеи чти (Валх., 78); шли есмо дорогою за своими людьми, ажь людей толпа стоить и бьються подле Войткова сѣна (КСД, 44, 1510).
с. 357
Толпитися дзеясл. Тоўпiцца. множество людеи почали толпитися (Чэцця, 205б).
с. 357
Толпястый, столпястый прым. Выпараны з салёнай вады. Отъ соли толпястое, отъ каждое тисечи пнз. 3 (КПД, 397, 1566); ку пилной потребе своей позычил есми у свещеника ... тисеча соли белое толпiастое (ИЮМ, ХХХII, 100, 1578); там было ... соли столпястой две тисечи (АВК, XXIX, 82, 1578); я ... зоставилемъ при нимъ тисечу брусов соли, столпястой два тисеча (АВК, XXXIX, 270, 1579); Павелъ Филистовичъ зъ Любомля мѣлъ до Берестья привезеное соли малое толпястое комяжокъ 4 (АСД, III, 321, 1583); пограбили въ клѣти ... соли торговое толпястое тисечей десеть (АСД, I, 203, 1597).
с. 357
Толстейший прым., выш. ст. ад толстый у 1 знач. намнѣsшиs палецъ мой толстѣйшиs есть нижли бедра ѡтца моего (Бiблiя, 424); рекли емꙋ млднцы: такъ ѡтповѣдаешъ людови томꙋ, намнѣйшiй палецъ мой толстѣsшiй есть, нижли бедра оц0483а моегѡ (Хран., 301б).
с. 357
Толстина наз. 1. Тое, што i толстость. Ноздри же тонъкiи, оуказь на мѧгкосердие ... а налепши ино что не испрѧмо долгъ и толстиною середнею, и доброоумием (Арыст., 177); толстина же голеннаѧ. и лыточнаѧ, знаменꙋеть на твердость ножнꙋю. и силꙋ животнꙋю (Там жа, 179). 2. Ад толстый у 4 знач. Глас толъстъ се ест крѣпкосердыи, говоръ же померныи, борзостiю и толстиною сеи ест разꙋменъ (Арыст., 178).
с. 357
Толстка наз. Гатунак тканiны. порфира ложнаѧ – с толстки сꙋкнѧ (Зiз., 54); Порфѵра ложнаа: зs толстки сꙋкнѧ (Бяр., 304).
с. 357
Толстобрухий прым. Таўстапузы. ꙋже есь пил и вино, и ѡлеs еси ꙋживал чогож еще тобѣ недостает ѡбжирцо толътобрꙋхиs [!] (Зб. 82, 334).
с. 358
Толстость наз. Таўшчыня. Толsстость пакs морѧ того была на дланs (Скар. ТЦ, 139); стѣны были ввыш ꙋчинены м0483 локот, а в толстость двадцати стопнев (Бiблiя, 609); Тлꙋстостs, Толстостs, грꙋбост (Бяр., 171); стѣны были вsвыжшъ оучинены м0483. локотъ. а вs толстость и0483. стꙋпневъ (Хран., 393б). Параўн. толстина ў 1 знач., толстота.
с. 358
Толстота наз. Тое, што i толстость. муръ ѡколо него ест на п0483 локотъ высокост, а толстота его л0483 локот (Бiблiя, 541); ремесники ... знашли фундамента готовые з самородног каменꙗ, на всю церков заложоныи. на которых з благодарением. гд0483ꙋ бг0483ꙋ зачали мꙋр, ѡсми локот толстотою (Бельск., 326б); мꙋръ около него ест на и0483. локотъ высокость, а толстота егѡ л0483. локотъ (Хран., 363).
с. 358
Толстый, товстый прым. 1. Вялiкi, значны ў аб’ёме, папярочным сячэннi. с тых боранов рожаꙗ вышли боранове лесныи. ижь соут велми велики а сыты. и доужи держат велике роги толсты мохнаты как козелкове (Валх., 50б); дрѣво копиѧ его было тако толsсто ꙗко навивало ткачево (Скар. ПЦ, 35); наклонил бо на ба0483 рꙋкꙋ свою и на шадаѧ хоробритсѧ: побежит к немоу ись шiею с толsстыми хребsты щитов своих (Зб. 262, 18б); Бово ... щыт взложыл на руку и взѧл толъстое копъе под паху (Бава, 153); жебы тое дерево такъ товсто, яко натовстей быть можеть, а вдолжъ по чотыри сажни; драницы жебы тежъ товсты и широки были, а вдолжъ по полтора сажня (КПД, 644, 1563); полно было. тростины велми толстои, ꙗко сосны на шестдесꙗт стопъ высоки (Алекс., 26б–27); игла зас ест сн0483ъ бж0483иs, которого першаꙗ част сꙋбтелнаꙗ ест водлꙋг бозтва, втораꙗ зас товстаꙗ ест водле тѣла (Зб. 259, 190б). 2. Якi мае мажную, паўнацелую фiгуру. волы их теж толсть (Пс. XVI, 138–138б); приведено перед него агага велми толстого и дрыжачого (Бiблiя, 325); ѡвцѧ их мнѡгоплодsны ... волове ихъ толсты (Каз. Кiр., 40); ижъ за то, на томъ свѣте, каранѧ ѡт бг0483а не ѡтносѧтъ, але и ѡвsшемъ, ѡвца мнѡгоплодsны, волы толsстые, спижарsни наполsненые ... маютъ (Карп., 9); Дебелъ, дебелый: Грꙋбый, толстый (Бяр., 33); приведено до него Агага велми толстого и дрыжачогѡ (Хран., 216б). 3. Вялiкi, мясiсты, пухлы (пра цела, часткi цела, твару). гоубы же толстыѧ оуказь на гнѣв и глоупость, среднии же черлены велми оуказъ на правосердие (Арыст., 177); тѣло его мѧгко и сии ростропенъ. среднее межи тонким и толстым. межи долгим и коротким (Там жа, 179); рꙋсин розведши ꙋдарил печенига в толстое брꙋхо головою (Стрыйк., 448); на берегꙋ реки з которои выходило сем коров велми пенкних. и толстог тѣла. и паслисꙗ на мѣстцах мокрих (Бельск., 28б); здало ми сѧ, жемъ стоѧлъ на берегꙋ рѣки, з которой выходило семь коровъ велми ѡздобныхъ и толстогѡ тѣла, и паслисѧ на мѣстахъ мокрых (Хран., 66); филон рече тѣла ест человѣкъ великаго и толстого, невертокъ на коню (Алекс. 1697, 72). // перан. Шырокi. Пахомiи, Толст плечима (Бяр., 302). 4. Нiзкi, густы (пра голас). глас же грꙋбыи и толстыи, се ест гнѣвливъ, и злонравенъ (Арыст., 178); глас его чистъ не сипав. межи толстым и тонким (Там жа, 179). 5. Грубы. он же сѧ облачаеть въ платно толъстое (Скар. IС, 65); привелъ передъ мене соленикъ ... бояръ ... съ кожухомъ, а сермягою, а съ полотномъ толстымъ, которое бы ся на мехъ годило (АВК, XVII, 250, 1541); власы ростꙋщiи много и борзо. и черныи и толстыи. не гладкiи и коудрѧвыи. знаменоують слиѧнiе тепло (Арыст., 182); къ тому полотенъ поставовъ чотыри толстого ... до имѣнья своего отпровадилъ и отвезъ (АВК, II, 7, 1584); тотъ подданый короля его милости ... выставилъ ... речей домовыхъ, то есть: полотна посполитого толстого поставцовъ чотыри (АВК, VI, 63, 1589). 6. Багаты, шчодры. кормъ ... тонкииж мало кормѧщiи. оугодни соут. ꙗкобы марꙋлiѧ. и ꙗблоко инарь толстыи же и много кормѧщiи оугодныи. се ест ѧице во мачкѣ. и боранина молодаѧ (Арыст., 217).
с. 358
Толчение наз. Таўханiна. Девѧтыи станъ Водафеку ... исказуетсѧ Толsчение (Скар. ЛК, 2б).
с. 359
Толченый гл. толчоный
с. 359
Толчи дзеясл. 1. Знiшчаць што-н. Зараз казал ламат, толчи и з кгрꙋнтꙋ выворочат балваны (Стрыйк., 451); ѡблегши замок Мстиславлъ добывал его ꙋставичными штꙋрмами, стѣны подкапываючи, и таранами, также розмаите стрелбою бланки вежи и брамы толкꙋчи (Там жа, 548); Съкрꙋшаю: Стираю, скрꙋшаю, травлю, толкꙋ (Бяр., 164). 2. Рабiць больш дробным, драбнiць. Манsну ... толsчаху ꙋ ступе и зваривши во горsнеци чинѧхꙋ с неѧ покарsмы ꙗкобы оладьи (Скар. ЛК, 27б); ѡбходил людъ и збираючи его молол в жернах або толкъ в ступахъ варꙗчи в горнцꙋ (Бiблiя, 186); была манна ꙗкѡ насѣнье корiандрово барвы ꙗкѡ бисера свѣтлогѡ. И ѡбходилъ людъ и збираючи егѡ мололъ вs жернагѡ, або толкъ в стꙋпахъ варѧчи въ горнцꙋ, и чинѧчи з нихъ плѧцки (Хран., 133). Параўн. тлучи ў 1 знач. 3. Стукаць, удараць. ѧ сонна а срдце мое чꙋеть а глосъ милостника моего толчеть ѡтвори мнѣ сестро моѧ подрꙋго моѧ голꙋбице моѧ полнице моѧ иже голова моѧ наполниласѧ росы а кꙋдри мои краплѧми ночными (Зб. 262, 84б); жиды крычали толкли тѣло свое ничог не помогло (Зб. 261, 158б); ꙗк почал гедиѡн также и ѡни почали трꙋбит, а збанками толчи ѡдин ѡ дрꙋгого (Бельск., 72б); шꙋкайте и знайдете: толцѣте и отворитsсѧ вам (Калiст, II, 143б); ото стою при дверехъ и толкꙋ, если хто оуслꙋхаетъ голосꙋ моего, а ѡдтворитъ двери, вsвойдꙋ до него (Мак., 288).
с. 359
Толчися, толчисе дзеясл., зв. 1. Ад толчи ў 3 знач. споеньꙗ нырокъ его слабѣли, а колѣна его ѡдно ѡ дрꙋгое сꙗ толкли (Бiблiя, 544); цар видꙗчы иж се ему не повело ꙗк шаленыs толкъсꙗ ѡ землю (Зб. 752, 21); царъ ... ижь емꙋ сѧ не повело ꙗкъ шаленыs толкъсѧ ѡ землю (Зб. 82, 66б). 2. Разбiвацца. такъ столку людъ той и тое мѣсто, ꙗко се толчет начине глинꙗное (Бiблiя, 521); але кгды чл0483вкъ хотѣл бы дш0483ꙋ свою рꙋкою своею, с тѣла вывести без часꙋ, не приsме ю гд0483ъ бг0483ъ, ани таꙗ дш0483а наsде ѡтпочинене але згинет, бо толчетсе выгнанаꙗ, з мѣстца своег (Бельск., 221б–222); до них то мовит гсдь: такъ столкꙋ людъ той и тое мѣсто ꙗкѡ се толчет начинье глинѧное которогѡ не может болшей направить (Хран., 353). 3. Бiцца. въсегsды ночь и день въ гsробохъ и вs горахъ былъ, кsричачи и толsкучисе каменьемъ (Цяп., 48б). 4. Быць, знаходзiцца дзе-н. рипсима ... волит сѧ з соромотою по чꙋжихъ сторонахъ толчи нижли его жоною быт (Зб. 82, 66).
с. 360
Толчоный, толченый дзеепрым. ад толчи ў 2 знач. делати будешъ на требнице ... десѧтую часsть крупъ пsшеничsныхъ политыхъ олеемъ толsченымъ (Скар. КВ, 57); коли бѫдеть желоудок горѧчь ... и ныють в нем ꙗствы не тонкии ꙗко волина ... и пшеница толченаѧ и варенаѧ (Арыст., 187); ащеж возмет воды железны. и оузварить в сих ... кꙋпины же иетроговои три золотники. гвоздиковъ толченых ползолотника (Там жа, 216); узяли ... пшона толчоного бочокъ двѣ (АСД, I, 183, 1590); прикажи сыном израsлевым абы принесли до тебе ѡливы зъ ѡливного дерева, што начистшои в ступе толчонои, абы горѣла лꙗмпа завжъды в намету свѣдецства (Бiблiя, 143); прикажи сынѡмъ Iзраилевымъ, абы принесли до тебе оливы съ оливнагѡ дерева, што начистшои в стꙋпе толчонои (Хран., 105).
с. 360
Толща наз. Тоўшча. оувидѣх кsниги великиꙗ. ꙗко семи горъ толsща их (Чэцця, 372б).
с. 361
Толщея наз. Натоўп. тогды преневѣрныи июда ис толъщеи выхватилъсе как бы ни ѡ чом не вѣдал. але какъ бы теперь из мѣста пришол (Пак. Хр., 6б).
с. 361
Толщка наз. ◊ В ъ т о л щ к и – у таўшчыню. стѣны ... были з блꙗх золотых, которих ламаючи макидонове наsдовали ꙗко палецъ в толщъки (Алекс., 25б).
с. 361
Толь прысл. Столькi, так. протож коль болше з божих ихъ и твоихъ ѡтплатъ первородных ихъ шлехетных слоуг надо всѧ свецкаꙗ мѣста и местца сличне и выборне тело честоують милоують и подносѧт албо хвалѧт толь болше и повинней оу дѧкованiю бжьем и ихъ и твоих первородностах ихъ (Валх., 96); много ел ... и всѧ бы си едины горкости. толь много. как солодкiи. а ѡставил бы всѧкое мѧсо (Арыст., 209).
с. 361
Тольки, толки часц. Тое, што i только I у 2 знач. се естъ, коли сѧ мнили оучити людей, наоучилъ их дiаволъ абы вѣрили иж безъ наоуки, безъ вѣры, и безъ исповѣданiа можеть человѣкъ спасенъ быти, тольки бы водою въ детинъствѣ окрещонъ былъ (Будны, 6б–7); потом королꙗ полског владислава в животе не ѡстало а сына жадног не было толки ѡдна дочка была (Патр. К, 48б).
с. 361
Толький прым. Тое, што i толикий. проркъ во ютробе мт0483рьни. таины толькиꙗ исповедалъ (Чэцця, 38); толкую же блгодть епспу кирьꙗку дал гсь бъ0483. недуги ѡтгонити. болныꙗ исцелити (Там жа, 205б); проркъ во оутробѣ мт0483рни. таины толкые исповѣдал (Там жа, 223б); ѡного чл0483вка не возбранилъ толькии народъ запрещаꙗ емоу (Чэцця, 349б).
с. 361
Только I, толко I часц. 1. Не больш як, усяго толькi. оуставлѧемъ иж толко ѡдин имееть быти ѡсꙋженъ а дрꙋзiи имеют сѧ добрымь свiдечеством ѡтводить (Вiсл., 24); после того Ивашъка не осталося детей никого, нижъли дей только осталися одны две дочъки (КЗ, 427, 1488); троудоват есми был а ѡчистил мене толко словом (Пак. Хр., 20б); дарес ꙋ своих книгах ѡ том ничого не выписал толко просте положил (Троя, 5); ино Клярѣ вольно тꙋю третью часть именьꙗ въ тыхъ тридцати гривнахъ заставити комꙋ хотя, а ꙋ большомъ ей ни въ чомъ не застовлять, только ѡдно въ томъ, што прийдеть на нее вено (КСД, 34, 1510); ꙗко трава котораѧ. иже варено в воде толко. или печено на рожни п[р]ед тобою. занже сими не израдить никак (Арыст., 205); оступовъ въ той пущи Здитовской меновите названыхъ нѣтъ, только гдѣ звѣрь обсочать, тамъ оступають (РПП, 21, 1559); iа пану ... отслужилъ и толкомъ признал ее быт винным две копе гроши (ИЮМ, ХХХII, 21, 1578); възsведsши очи сsвои, никого не видели, только исуса одsного (Цяп., 23б); ѡтогнал ѡт него вси слуги его, толко ему мене ѡставилъ с тыми скоками (Трыст., 120); тогож году сѣлъ на великом кнѧзстве Литовском кнзь великии Швитрыгаило Ѡлькгирдович, и пановал толко два годы и месецъ (Рач., 335); которие соsмики такъже листы нашими будꙋть складаны не на близшиs час и рокъ только за шест недель, пѣредъ соsмомъ великим (Ст. 1588, 73); если ѡдна только, ѡного пресладкого, длѧ тыхъ гостей зsготованого напою, кроплѧ, такъ верsховного Апслѡм оупоила, ижъ праве самъ ѡт себе зs радости ѡтходѧчи, и ꙗкъ в захвиценю неѧкомъ бꙋдꙋчи, не вѣдалъ што мовилъ (Карп., 22б); так ѡттолꙗ в тых толко двохъ ѡсобах церков се ст0483аꙗ почала (Стрыйк., 412б); которые якобы мели быть повинны отдавать только с пашень своихъ долю, четвертый снопъ (ИЮМ, XXIII, 334, 1623); не было жадного на тое доводꙋ: але простаꙗ толко и словнаꙗ мова, а праве ꙗвныs потвар (Дыяр., 177б); Не точiю: не токмо, точiю не, не толкѡ, не ръкꙋчи (Бяр., 96); Токмѡ, точiю: Толкѡ, толикѡ (Там жа, 171); только тотъ, хто по мнѣ зостанетъ ... тую церковь ... з волокою земли тою, которую на церковь мою вѣчными часы ... записую въ селѣ Прудинахъ, мети будетъ (ИЮМ, ХХII, 382, 1660); толко господинъ Василей Семенович Титович, алебо потомок его, уместный и годный, до Церкви Божие служителем будетъ на вечные часы (ИЮМ, XXVIIІ, 125, 1666); бг0483а ст0483аго блsгодарим, а противитисꙗ тобѣ не хочемъ, тилко [!] с честiю великою послалъ есмь тобѣ своего, на имꙗ поликратуша слꙋжити тобѣ (Алекс. 1697, 10). Параўн. толико I. 2. Выключна, адно; нiчога, акрамя гэтага. тежъ, естли бы жидове межи собою незгоду або сваръ почали, судья мѣста нашого жадного пересуда на нихъ не маетъ брати, але мы только (АЗР, I, 24, 1388); не приимуеть безꙋмныи словъ мудрыхs, кроме толsко того еже верsтитsсѧ въ срдци его (Скар. ПС, 28–28б); имене его отчизное и выслуженое и купленое ни детемъ ни ближнимъ только на насъ Господара (Ст. 1529, 2); вси тые товары их от тых людей неприiателских суть поотниманы, толко ледво дей сами з горлами своими живо повтекали (ИЮМ, XXXII, 109, 1578); онъ рѣкъ ему, шsто ме мовишъ добsримъ. нихsто не добsрии, только одинъ богъ (Цяп., 26б); хотѧ ми умерети, а мушу Трыщана вморыт. И не могла иным, толко трутизною (Трыст., 9); тот рок вари мало было, толко грибы ледники ѡпенки ели (Барк., 168б); штобы ꙋже трꙋпов мертвых не было палено инде толко там (Стрыйк., 528б); былъ ѡдинъ пꙋстынникъ во глубокоs барзо пꙋщы египетскоs тот был барзо славныs, бо сам толко на том то мѣстцꙋ мешкал (Зб. 107, 159). Параўн. толку, тольки.
с. 361
Только II, толко II зл. Толькi. 1. Ужываецца для далучэння сказа, якi выражае пажаданне. пришедши къ розуму, только бы въ певъные дни мѧса не елъ, милостину хотѧ жь ѡт злого набытѧ давалъ, ст0483ымъ сѧ молилъ, и таковые речи по обычаю заховалъ (Будны, 7); детемъ тым которые с першимъ своимъ мꙋжомъ шлꙗхтичомъ мела то предсе шкодити не бꙋдеть, только бы ремесломъ а шинкомъ не живили и локтемь не мерили (Ст. 1588, 86); могуть ... такъже не мнеs маръшалъки, подъкоморие, хорꙋжие, быть деръжавъцами, и тивꙋнами, дворовъ и добръ столу нашого, только бъ несꙋдовыхъ староствъ такъ в томъ же ꙗко и в ынъшомъ повете (Там жа, 123–124); тогды кождыs таковыs будꙋчы здоровыs албо и хорыs, толко бы при доброs памети и здоровыs на розꙋме былъ, Волно емꙋ будетъ речы свои маетность ... комꙋ хотечы ... записати (Там жа, 336); бл0483гвил ноеви и сыном его рекꙋчи. Ростѣте а множѣтесꙗ бꙋдет сꙗ вас боꙗло кождое живое створене на земли, все што живо бꙋде вам на покармъ. ꙗко ѡгороднии пожитки зеленые, далом вам в моц все толко абысте мꙗса з кровю не едали (Бельск., 9б); антанор тежъ и енеѧ порозꙋмѣвши тое, послали до агаменона царѧ грецкого з иншими, подаючи ему мѣсто з людми и зо всим, толко абы ихъ живо зоставили (Рым., 77); але мешкаетъ разбойникъ бл0483горазꙋмный, который дочесного живота и зsдоровѧ забывsши, абы толsко вs ономъ пришломs животѣ, вs ономs безsконечномъ црствiи своемъ, тотъ цар превѣчныи на него вsспомsнелs просит, и жадаетs (Карп., 8б); толко бы мѧ ѡнъ сам ꙗкъ негодного человѣка длѧ злостiй моих ѡт себе не ѡткинꙋлъ, але ми зs своеи добротливости, ꙗкъ наꙋчаешъ, все ѡтпꙋстилъ, и мене за слꙋгꙋ своего почитати рачилъ (Варл., 88); толкѡ паметай на мене коли сѧ мѣти бꙋдешъ добре, а оучини зо мною милосердье (Хран., 65б). 2. Злучае члены сказа і сказы з супраціўна-абмежавальнымі адносінамі. люди которыи родѧтсе тамъ оу тыхъ землѧхъ ... с прироженiа держать лица албо виденiе на зрастъ песiи какъ оу псовъ толко не мохнаты (Валх., 65б); ноудили его оучитисѧ премдрости дх0483овнои, и светьскои, и не склонилъ срдца своего к семꙋ. толко ремествоу кѫзнеческомꙋ (Арыст., 156); не маеть нихто ни за ког терпети толко кождыs сам за себѣ (Ст. 1566, 12б); але до именеs ѡтчистых не приsдꙋть. толко по смеръти матокъ своих до именеs материстыхъ ... приходити мають (Ст. 1588, 4); не маеть нихто ни за кого теръпети, только кождыs самъ за себе (Там жа, 24); не толко королеваѧ местъ всихъ але и до неи слꙋжачые краины што деи болшие и горшие речы терпѧть (Бер. саб., 50); неврод ꙗко первеs през свою мовꙋ пановал, так потом през мовꙋ ꙋпал, коли наклад ꙋчинил, а не вѣдал што далеs мовит, кгдыж емꙋ жадныs не розꙋмѣл, ани ѡдин дрꙋгомꙋ толко кождыs собѣ (Бельск., 11б); ѡ третемъ зась ничого не дбалъ, такъ же никгды емꙋ ани почести, ани приѧзни своеи не ѡказал, але толко малꙋю нѣѧкꙋюс и ѡмылнꙋю любов ѡсвѣдчал (Варл., 113б); видѧчи Гсдь бг0483ъ, ижь оуже не толкѡ Каиновы, але и сынове бж0483iи дорогъ бж0483iихъ ѡтстꙋпили (Хран., 14). 3. Уваходзіць у склад супраціўных парных злучнікаў “не только ... але (и)”; “не только ... а (и)”. многiе заможныи зубожали отзываючися от права их и не толко деи в праве их але и в ыншихъ справах мѣстскихъ (СДГВ, 30, 1526); не толко Атылѧ, але и [А]эцыусъ зъ с Тэѡдорыком велми сѧ клопотали, готуючысѧ до прышлое битвы ꙗко налепеи могли (Атыла, 191); иные служыли ему и честь великую и дары многие прыносили ему не толко по вси лѣта але на кождыи день (Рач., 334); где бы хто не толъко на палацꙋ, и дворе, але в месте на ꙋлицы, або в домꙋ ... кого ранилъ (Ст. 1588, 12); повѣдал не толко бы мѣл ꙋлжит, але еще причинит срокгост (Бельск., 117); кгды знаки, тотъ день оупережаючiе видитъ не толsко сѧ не лекаетъ, але еще ѡные облюбенца своего слова ... скоутsкомъ выполsнѧетъ (Карп., 15б–16); зараз бꙋрꙗ повстала же и свѣта видити не было, и не толко сs полуднꙗ до вечера але и всю ноч в замѣтах крꙋжачи (Дыяр., 150б). 4. Уваходзiць у склад састаўных часавых злучнiкаў. Наконец райскiе мнѣ двери ѡдтвореные сꙋт, волное ми вейсте, коли толко схочꙋ подаючи (Варл., 142–142б).
с. 363
Только III, толко III прысл. 1. Калi. толко хто не въсхочеть правды дати и грамоты своее таковы жъ не въсхочеть дати, а по тому жъ ихъ не въсхочеть держати: ино снять цѣлованье доловъ, а намъ воля (АЗР, I, 55, 1442). 2. Ледзь. сынаж его кн0483зѧ юрьѧ кн0483зь великыи скиргаило ѡбретѣ ꙋ троупехъ мног ранена толко жив (Вiл., 446); того намѣстника панского Смыцкого збилъ и змордовалъ такъ, ажь только живого до домꙋ ѡтвезли (КСД, 194, 1514). 3. Як толькi (пра здзяйсненне якога-н. дзеяння). ѡнъ мечомъ почалъ рубати по головѣ того служебного, и ѡнъ палъ на землю; мы его тутъ въ стайни забили; а только насъ два того вбили (КСД, 293, 1516). 4. У такой ступенi, настолькi, так. пастыря, а любо пастыревъ давати имаемъ, нижьли великого князьства нашого Литовского, прироженого, ажъ достойными обычаи найденъ будеть: ажъ пакъ не будеть, тогды иншого рожаю парсуну ужиточную, почестливую, згодную, которая жъ бы могла рядить и вжиточна быти, имаемь дати, только кратъ, колько будеть надобѣ (АЗР, I, 74, 1457); будеть тежъ имъ вольно ... старыхъ кгмаховъ поправовати, такъ и новыхъ только, колько ... потреба указовати будетъ (АВК, ХХ, 32, 1577); нѣтъ того рыцэра, которыи бы поднѧлъ толко муки длѧ милости, колко Трыщанъ (Трыст., 68); абы з ыменеs ихъ ... служъбы наши земские не были ѡмешканы, але намъ и потомъкомъ нашимъ ꙗко и при них были завъжды только илекроть бы потреба ꙋказывала ... были заслꙋгованы (Ст. 1588, 82); иле хто згрѣшил, толко разов ѡтнесе (Бiблiя, 228); николи намъ толъко дат не можешъ, колко выкраст хочеш (Пралог, 502б); если бꙋде оубогiй а шацꙋнкꙋ ѡтдати не бꙋде моглъ. станетs предs сщ0483енникомъ, а иле онъ ошацꙋетъ а обачитъ, же можетъ ѡтдать толкѡ дастъ (Хран., 127б); рече иꙗковъ: колъко ми чловковъ ꙋтинаете, толко ѡфѣр приношꙋ цр0483ви небесномꙋ (Зб. 82, 191б). Параўн. толико II, тулько. 5. Толькi, столькi (абазначае названую, вызначаную колькасць чаго-н.). дрꙋгиs годъ выдержавшы, мають намъ до скарбу нашого дати дрꙋгую сто копъ и двадцать копъ грошеs, а собе за долгъ только жъ мають ѡттрꙋтити ... а собе за долгъ только жъ мають взяти (КСД, 899, 1516); въ вышиню Херувимъ единъ имелъ естъ локsтеи десеть, и другии херувимъ только жъ (Скар. ТЦ, 135); таковыs маеть платити кгвалт дванадцать рублев гршеs, а нам гсдру толкож (Ст. 1529–Ф, 114); если быхъ я ... мелъ чимъ в тую часть именья вступоватися або якую переказу чинити, тогды виненъ буду на господаря короля его милость вины заплатити двесте копъ грошей и пану Андрею противни только жъ (АВК, XXII, 106, 1559); боговидецъ Моѵсеи чотырдесѧт днiй постивши, законъ взѧлъ: Пророкъ Iлiѧ толко жъ днiй постивши, нб0483о замкнꙋлъ (Калiст, I, 33б–34); тым же теж способомъ на полночнои сторонѣ вsдолжь бꙋдꙋтs опоны на сто локтiи и столповъ и подставковъ толко жъ (Хран., 104б). 6. Такая вялiкая колькасць, так многа. ѡткуль намъ на пусsтыни хsлеба только, ижъ бы насытиласѧ такаꙗ тижsба (Цяп., 21б).
с. 365
Толькокроть, толкокроть прысл. Столькi разоў. прiидеть лi тог а иметца емꙋ оупоминатсѧ лихыми словы а ... срамотѧ его толкокрот имееть емꙋ платити вiнꙋ за его соромотꙋ (Вiсл., 27б); пакли бы хто по вчинени тастаменту и жив зостал, волно будеть кождомꙋ кождыи тастамент свои колкокроть хочеть толкокроть ѡтменити (Ст. 1529–Ф, 63–64); у кождого права толкокротъ, иле того потреба будетъ, своимъ властнымъ грошомъ и накладомъ ... боронити повинъни будемъ (АВК, ХХХII, 195, 1596); мнѡгокрот оупасти придаетsсѧ, толкокрот теж зараз аж до ѡстатнего дн0483ѧ живота старатисѧ потреба, абысмо повsставали, и готовыми до потканѧ стали (Варл., 97б–98).
с. 366
Толя прысл. Туды. поколя ему кнѣзъ Левъ уѣхалъ, и мы ему толя уѣхали по та знамена (АЮЗР, II, 104, 1401).
с. 366
Толяръ гл. таляръ
с. 366
Томга гл. тамга
с. 367
Томимый дзеепрым. ад томити. ты бога ради. много терпѣвъ. в темницахъ заключаемъ. юзами томимъ. жидми ненавидимъ (Чэцця, 229).
с. 367
Томитель наз. Мучыцель. гдѣ cедѣли дш0483и ст0483ыи за грѣх адамовъ. внимати идеть. ѡсоужѣниꙗ горкое темности. ѡт нѧтства. ѡканног томителѧ дьꙗвола. и на нб0483са потом возыиде (Чэцця, 324б).
с. 367
Томити дзеясл. Мучыць. госпоже. доколь сѧкъ томишь дш0483ю свою. оу печали великои (Чэцця, 14б); я ... готова дей есми тыми людьми, а суседьми своими вывести, што они мене невинне томивши и тую овцу и гуси увезали (АВК, ХХI, 357, 1558).
с. 367
Томитися, томитисе дзеясл., зв. ад томити. иногды цалыs тыден постами се томилъ (Зб. 752, 441б); иногды цалыs тыжден постами сѧ томил (Зб. 82, 95).
с. 367
Томление гл. томленье
с. 367
Томленый дзеепрым. ад томити. Ст0483ый Апстлъ Матфiи причтенъ къ Апстломъ, въмѣсто Юды предателѧ, проповѣда Еѵглiе въ Еѳiѡпiи, и таможде много томленъ, престависѧ (Зб. вып., 89–89б).
с. 367
Томленье, томление наз. Дзеянне па дзеясл. томити. ждеть тебе вечнаꙗ моука и томлѣние (Чэцця, 62б); со слезами молѣмсѧ емꙋ. да избавит нас горкого томлѣньꙗ. дьꙗвольског. нападѣньꙗ (Там жа, 328); Томителство: Кгвалтовное панованье. тѵранство, томленiе, мордованье (Бяр., 171); з болшою млтвою и томленемъ тѣла своег ... ѡтпор неприꙗтелеви давала (Зб. 82, 70б).
с. 367
Томля наз. Пакута. онъ для тебе и насъ, штобы промежи насъ брацство повышалося, того для много голоду и томли терпелъ (КЗ, 350, 1484); Обрагимъ, толъмачъ, на сей дорозе много томъли мелъ (Там жа).
с. 367
Томожникъ наз. Мытнiк. Корней ... будучы у Смоленску, заплатилемъ за него томги олтын шест, чого довел реестром ... от тых томожников Смоленских (АВК, XXXIX, 337, 1579).
с. 367
Томпазионъ гл. топазионъ
с. 367
Тому прысл. Уваходзiць у склад састаўнога прычыннага злучнiка “таму што”. тые водлуг права, хотя порозну пытани, ведже одностайне сознали, иж тому што он на тот дом купчий листъ на вечность шел сут добре сведеми (ИЮМ, XXXII, 78, 1578).
с. 367
Томцаръ наз. Гатунак цукру. отъ томцару цукру гр. 1 (КПД, 397, 1566).
с. 367
Тонейший прым., выш. ст. ад тонкий. знамена женьские ... и бестꙋдна лицом своим глава еи менши. и лицо еи тонеиши. и также шиа еи. и гроуди еи теснеи (Арыст., 203); еще бервеня купили отъ Ковалевскаго, бервенъ шеснадцать, по осмак. четыре. тонейшихъ бервенъ двадцать, по осмак. три (ИЮМ, III, 154, 1685).
с. 368
Тонене наз. Дзеянне па дзеясл. тонути. не вѣтръный шꙋмъ и боурѧ причиною былы тоненю петровомꙋ, але самого его вонтsпливость (Каліст, ІІ, 52б–53).
с. 368
Тоненький прым., памянш. ад тонкий у 1 знач. протож на подобенство тоненькихъ коренiа тамото пречистои велми червоное злата знаидоуть (Валх., 47б); кидаръ шидѧныи – кивер виссоновыи, с тоненького полотна (Зiз., 39).
с. 368
Тонесенкий прым. Вельмi тоненькi. Кожѣ: тонесенкiи скорки, ѡболонки, плѣвки, и, вs них же плодъ ѡбращаетсѧ (Бяр., 65).
с. 368
Тонити дзеясл. Рабiць тонкiм. железо тонить и стирает вси речи (Скар. ДП, 9).
с. 368
Тонка наз., памянш. ад тоня (?). отецъ его ... выслужылъ люди на отцы нашомъ ... а две тонце на реце (КЗ, 677, 1497).
с. 368
Тонкий прым. 1. Невялiкi ў папярочным сячэннi. теж оу тои цр0483кви ст0483ое софеи стоит великiи столпъ каменыи мармоуровыи. да на нем стоит ѡбразъ цесарскiй на кони тонкiи. а чисте позолочоный (Валх., 76); седsмъ класовъ ... тонsкихъ и ꙋвѧлыхъ выростало пожирающи всю красу перsвыхъ (Скар. КБ, 74); надеѧ нечsстиваго естъ ... ꙗко пена тонsкаѧ еже волнами розsторsгнена бывает (Скар. ПБ, 8–8б); боудоут власы его среднии, межи гроубым и тонкимъ, и межи черным и свѣтлым (Арыст., 182); подано емꙋ в рꙋки скипетръ деревеныs велми тонкиs (Бельск., 225б); почали ꙋтекат на ѡзера и рѣки тонким ледом замерзлыи (Стрыйк., 454б); паук барзо тонкие нитки в сѣтце своеs робит (Зб. 259, 108); нѣꙗкими катовнꙗми голени его и кости щепали, и нитꙗми тонкими ꙋши ему ѡтстригали (Пралог, 556б); по нихъ дрꙋгихъ семъ щꙋплыхъ и тонкихъ з стебла выходило, которыи першихъ ѡздобныхъ пожерли (Хран., 66б). ◊С ъ т о н к о г о к о н ц а – паволi; паступова, ад простага да складанейшага. если тежъ о дх0483овнꙋю в набоженствѣ згодꙋ идетъ, велми бы то с тонкого конца, ѡт принѧтьѧ календара, початисѧ мѣла (Апакр., 50). Параўн. тенкий у 1 знач. 2. Зроблены з нягрубага матэрыялу. вывез ... сорочокъ тонких мужъских десеть (АВК, XXXVI, 48, 1582); цена речамъ ... ѡдежы належачим ... за локоть полотна тонкого ткацъкого кужелного шесть грошеs (Ст. 1588, 516); Хiтонъ: Кошꙋлѧ, аб Кабатs, сꙋптелное а тонкое одѣнье. Зри Срачица (Бяр., 322). Параўн. тенкий у 2 знач. 3. Невялiкi ў абхваце; не тоўсты, вузкi ў косцi (пра чалавека, яго фiгуру, часткi цела). тонкое мое тѣло оувѧдае (Чэцця, 31); чрево велико се ест глоупост. ѡжирѧ мѧгкосердыи. тонкое же чрево и тесныи грꙋди. оуказъ на добрыи розоум, и добрꙋю радꙋ (Арыст., 178); шиѧ долгаѧ и тонка, сеи ест легоглавыи и мѧгкосердыи (Там жа, 178); Мѧккiй: Вдѧчный, сꙋптелsный, тонкiй, невѣстѣй, зневѣстѣлый (Бяр., 84); Тенкiй: сꙋптелный, тонъкiй, щꙋплый (Там жа, 170); хто хочет проsти през фортꙋ тѣснꙋю потреба жебы не былъ барзо тлꙋстымъ, але потреба жебы былъ тонким (Зб. 259, 362б). 4. Не грубы, не шырокi; прыгожага, далiкатнага складу (пра твар, рысы твару. Ноздри же тонъкiи, оуказь на мѧгкосердие (Арыст., 177); Ѡбраз же доброг прироженьѧ ... бѣл с рꙋмѧностию. или с (с)мѧдостию, тонок лицом власы середнии, межи голыми и мохнатыми (Там жа, 179). 5. Невялiкі па шырынi, вузкi. коли боудеть бровъ оуподоблѧтисѧ белости и тонка, се оуказоуеть на гордость (Арыст., 177). 6. Высокi (пра голас). Говоръ же борзыи. а наипоущее коли еще тонок к томꙋ. сеи ест безъстоужь и дꙋренъ (Арыст., 178). 7. Ледзь заўважны, лёгкі. Наболши что бꙋдеть вѣтръ ноутренiи тонокъ и легок есством своим. боудет боржии пременѧт(и)с. ѡт вѣтра внѣшнѧго (Арыст., 217). 8. Малапажыўны. коли бѫдеть желоудок горѧчь ... сказитсѧ в нем ꙗствы тонкии ꙗко птицы и рыбы. и ныють в нем ꙗствы не тонкии ꙗко волина. и горох и рыбы вѣликiи (Арыст., 187); иныи же кормъ тонокъ. из него же рожаетсѧ кров тонкаѧ. толсты же ра(жа)етсѧ кровъ и ровнаѧ. тонкии же кормѧщiи. ꙗк бы юха мѧснаѧ. и желток ꙗечныи (Там жа, 216); кормъ ... тонкииж мало кормѧщiи. оугодни соут. ꙗко бы марꙋлѧ. и ꙗблоко инарь толстыи же и много кормѧщiи оугодныи. се ест ѧице во мачкѣ. и боранина молодаѧ (Арыст., 217). 9. Не густы, слабы, нямоцны. по огsни гучение возsдуха тонsка (Скар. ТЦ, 172б); имеет хто пиво варити или мед сытити, ино пиꙗно бѫдет але бѫдет не тонко (Неба, 65); ѡ изсиленiи черленои ... и ꙗзык соух. и беллокъ очиныи жолтъ, и мочь тонка и племениста (Арыст., 193). 10. Чуйны. великиs тоs ѡц0483ъ нашъ Iѡанъ ... вs сон нѣꙗкиs впалъ велми тонкиs, и вѣдилъ през видѣние мужа ѡдного, коториs Поважною Тварsю поставою его будитъ и спане ему вымовлꙗетъ, мовечи (Пралог, 559б).
с. 368
Тонко прысл. Пранiклiва. въперѧю – розꙋмъ ꙗкъ перо злегъчаю албо тонкѡ розмышлѧю (Зiз., 20); Оумъ въперѧю: Розꙋмъ ꙗкъ перо злегчаю, албо тонко розмышлѧю (Бяр., 22).
с. 370
Тонкопрядица наз. Прадзiльшчыца тонкай пражы. месеца мая третего дня панъ Миколай ... выгналъ ... жонку Гомшеевну, што белью робила, и з нею дочку Настасицу ... тонкопрядицу с трома детьми (АВК, XXII, 237, 1565–1566).
с. 370
Тонкость наз. Тонкасць. шиѧ короткаѧ, знаменоуеть прелесть и похлебъство. долгость же и тонкость. знаменꙋеть говорение гласом великим глоупость и мѧгкосердие (Арыст., 200); сл0483нце ... срдца и ребра мнѣ соут дана. абы тонкост захованна (Неба, 69).
с. 370
Тонути дзеясл. 1. Апускацца пад ваду на дно пад дзеяннем сiлы цяжару. кгды до половицы было тое витины налядована, тогды тая витина почала тонуть с попеломъ (АВК, XXXVI, 26, 1582); пришли и наполнили обѣдвѣ лоди ажъ тонꙋлы (Калiст, II, 104). 2. Гiнуць, памiраць, iдучы на дно. хто на мори ѡт боури. или на реках тоноути начнет. а помѧнеть имѧ мое. оутиши гси боурю (Чэцця, 108б); ꙋсꙋнꙋлосе сsтадо по берегу вs море а было около дsвух тисечеи, и тонули вs мори (Цяп., 49); ѡпосле слуги з возом моим и со всими конми едучи на том же местцу тонули (Еўл., 31); албо ꙗкъ чвороногiи быдла вs мѡре вкиненыи тонꙋтъ (Мак., 123); познал ѡдного в господе с товаришовъ своих ... которыs был при паничах и з ними тонулъ на мори (Зб. 752, 505б); на морꙋ жекглюючiи, которiи коли тонꙋтъ, проклинаючи ѡнъ день которого вs ѡкрꙋтъ ꙋвошли (Выкл., 91); тые слова вырекши оутопленъ бысть, посемъ вs нощы показавшисѧ сꙋдiи гл0483аше, ꙗко сп0483сенъ бысть, длѧ того же тонꙋчи вs Водѣ, мѣлъ жаль такiи за грѣхи (Зб. вып., 36б). 3. // перан. Гiнуць, трацячы жыццёвыя сiлы, волю пад уздзеяннем неспрыяльных умоў. хто вs зазрости и вs ненависти тонетъ ... хто вs несправедливомъ набыткꙋ, вs лихвѣ, и вs драпѣжстве гинетъ ... над кимъ порожнѧѧ слава, пыха надꙋтость ... панꙋетъ (Калiст, I, 103б–104); коли ... пред всꙗкою покꙋтою ꙋтекаешъ и допꙋщаешъ же ѡвцы твое тонуть в покусах, и волкъ пекелныs их пожыраеть ꙋважъ ижъ тратишъ имꙗ пастыра (Зб. 255, 53б).
с. 370
Тонучий, тонучый дзеепрым. 1. Ад тонути ў 2 знач. Оный часъ ... вs который Хс0483 Гд0483ь оученикѡвъ своих бѣдꙋючихъ вs навалнѡстѧхъ морsскихъ и тонꙋчихs ратовалъ и выбавилъ (Калiст, II, 25); поставъте собѣ пред ѡчи чловѣка южъ праве посродкꙋ навалностеs морскихъ тонꙋчог (Зб. 259, 531). 2. У знач. наз. Той, хто тоне. але правда не дивъ же тонꙋчiй и витью сѧ хапаетъ (Апакр., 116б); покꙋты ты грѣшникꙋ такъ хвытаsсꙗ ꙗко тонꙋчиs ꙗкое дощъки хвытаетсꙗ (Зб. 259, 531); хто тонучомꙋ помочы а поплынут по него хочеть мает мѣти дужꙋю силꙋ, абы его ѡнъ тонꙋчыs не ꙋтопил (Зб. 752, 478).
с. 371
Тончайше прысл., выш. ст. ад тонко. Сѣновнѣ: Тончайше (Бяр., 169).
с. 371
Тончейший, тончайший прым., выш. ст. 1. Ад тонкий у 1 знач. Да не согледает к тому жрець наболеи зменѧт ли сѧ власы в тонsчеишие, понеже ꙗвное прокажение естъ (Скар. КЛ, 26); половица того паркгамину тончейшая и од натираня льснится (АВК, XXXII, 15, 1596); ѱинъ: естъ жѣвотинище нѣкое крилато тончаише ꙗкоже прахъ (Бяр., 323). 2. Якi мае найменшую шчыльнасць, больш разрэджаны (пра першаэлементы). еще тончѣйшiй, огонs и вѣтры, и иншiи, пресꙋптелность окомъ тѣла невидомыи речи (Мак., 34).
с. 371
Тоня наз. Тоня. въ стровѣ пашнѧ и сѣножати да ѡрѣхова лоука а три тони въ ѡзерѣ ѡпришнiи (Гр. Сем.); тыхъ дву тонь увъ озерѣ Орѣховскомъ никгды яко жыво съ коруны не волочывали (АСД, I, 59, 1546); устье – тоня одна, затока Одмутъ Велика – тоня одна (АВК, XIV, 182, 1567); што сꙗ дотычеть ѡзеръ, рекъ, тогды ꙋв озера ꙋвꙗзанье давано быти маеть, ведле ведомости ѡт суседъ ѡколичных ѡсꙗгненое, ꙗко много тонь в которомъ ѡзере будеть (Ст. 1588, 261); абы за ловене рыб от того часу, яко тое озеро отнято, абыхмо шацунком статутовым с кождое тони сказали (АВК, ХХХ, 301, 1605); при стѣне сѣножати подъ гору, и съ езами рыбными, съ ровами, отоки, съ тонями, ловеньемъ рыбнымъ (АВК, III, 28, 1624); въ рѣцѣ Мухавцу въ тоняхъ неводовыхъ и въ затекахъ ... вольное завжды ловенье рыбъ (АВК, II, 68, 1635); къ тому, въ озерахъ, въ Козерысковѣ луцѣ тони 2, у Казари тони 2, у Кутѣ тоня одна (АЗР, V, 46, 1640). // перан. ꙋваж ꙗко в такоs тони бꙋдꙋчы, смертелные в небо ѡчы поднесечы, и много слез вылеваючы, з великим афектом заволал: боже моs боже моs (Зб. 255, 293б).
с. 371
Топазионъ, томпазионъ, топазианъ, топазинъ наз. Тапаз. В перsвомъ рѧду былs Сарsдыи, Топазионъ, и Смарагsдъ (Скар. КВ, 73–73б); полюбил есми свѣдцьства твои над золото и томпазиѡн (Пс. XVI, 123б); в першомъ рꙗде буде камен сардиѡнъ, топазиѡн и смарагдъ (Бiблiя, 144); знаsдꙋют ѡные люди дорогое камѣне. то ест шмарагдъ, шапфир ... и топазин, то ест гнѣздо карванкꙋлюса сам естъ топазиѡн жолтыs. але ꙗдерко в нем чирвоно ꙗко жараток (Бельск., 177); стопен был зъ аматисту ... третиs з топазиана (Алекс., 22); насадишъ в негѡ чотыре рѧды каменьѧ, в першомъ рѧде бꙋде камень сардiѡнъ, топазiѡнъ (Хран., 105б).
с. 372
Топарище гл. топорище.
с. 372
Топеный дзеепрым. ад топити ІІ у 1 знач. вси дѣти мꙋжескаго полꙋ гꙋблено, топено, забиꙗно (Зб. 259, 465).
с. 372
Топенье І наз. Дзеянне па дзеясл. топити ІІ у 1 знач. насъ схизматики топенемъ съ каменемъ у воду и выгнанемъ ... почалъ чинити (АВК, II, 65, 1632).
с. 372
Топенье ІІ гл. топленье
с. 372
Топити І дзеясл. Палiць (у печы), ацяпляць. лазни не мають топити и дровъ возити, и коней и животины, и овецъ и свиней по Кiевскимъ дворомъ не згоняти: мають то вѣдати клеплинцы а выбойники (АЗР, І, 144, 1494); онъ заставлялъ ихъ лазни топити на себе (КЗ, 643, 1496); за пытаньемъ тыхъ всѣхъ копянъ тотъ то Ивашко поведилъ, ижъ ... виделъ есми, будучи въ дому своемъ, лазню топечи, а Шимъко позъно ехалъ передъ вечоромъ (АВК, XVIII, 70, 1589); огнемs, поневаж ꙗкъ огонь одновиденъ естъ, а розмаитыи скꙋтsки чинитъ, грѣетъ, палитъ, сꙋшитъ, топит, свѣтит, и чиститъ (Калiст, І, 134б); деду, што печы топитъ на ратушу, казано дать осмак. пятнадцать (ИЮМ, V, 3, 1688); Юрку Быховцу дали зол. одинъ, а онъ мелъ на ратуши печи топить и уметать (ИЮМ, VIII, 137, 1691).
с. 372
Топити ІІ дзеясл. 1. Тапiць (губiць, сiлай пагружаючы ў ваду). Поповъ ... забивати, топити и розными способами губити почали (АЗР, IV, 220–221, 1600–1605); той ... Крстъ ... мыслного Фараѡна ... злоначалного Бж0483ого змѣнника на незличоныи мꙋки выдаетъ ... напротивъ намъ выведеныи и вшелѧкими хитростми оузброеныи полки гꙋбитъ, а вs глꙋбокихъ чистого сꙋмненѧ нашего водахъ топитъ (Калiст, І, 60б); рус и литва тым смѣлеs роспорошоныи, и ꙋтекаючых громили, били, сѣкли, кололи стрѣлꙗли в рѣках топили (Стрыйк., 522б–523); бояре Криницкие ... тивуна звезавшы, топить его хотели (АВК, І, 335, 1666); сꙋдiѧ позволивши на тое, юже его топѧчи, просивъ, абы той Млднец выбачивъ, же его мѣлъ тратити оутопленiемъ, зs воли Родителей его (Зб. вып., 36б). // перан. бо которие хочут быт богатыми впадают в покусꙋ и в сило диꙗволское и в прагненꙗ великие непожиточные, которие топꙗтъ дш0483у в згꙋбе и во ꙋтратѣ (Пралог, 549б). 2. // перан. Высмейваць. проркъ оупомина кꙋ хваленю га0483 ба0483 ... теж топит ѡбразы штос значат идолы (Пс. XVI, 131).
с. 373
Топитися, топитисе дзеясл. 1. Затапляцца. второг дн0483ꙗ, повстала великаꙗ навалност в котороs праве кораблъ се топил (Бельск., 298б). 2. Упаўшы ў ваду, пазбаўляцца жыцця. у воду упалъ и занурившисе топилсе, которого ледво живого, вжо воды вельми опилого, ратовали и зъ воды вытегнули (АВК, XVIII, 241, 1615); тог рокꙋ на всходных краꙗх дивное се злое повѣтрие на люди зачало, почавши ѡт египтꙋ, зачиналасꙗ в людех немоч ѡт виденꙗ мниманог бѣсов, и ѡт шаленства вs ѡгон впадат, и топитсꙗ хотѣли (Бельск., 324б). 3. Ад топити ІІ у 2 знач. // перан. Хто бовѣмъ достꙋпивши любве звѧзꙋетъсѧ и оупиваетъсѧ, тотъ топитsсѧ и вs неволю на иншiи свѣтъ ѡддаетъсѧ (Мак., 263–264).
с. 373
Топкий прым. Топкi. ѣхали есьмо болотомъ и рѣкою Оремъ, межи лѣсы до врочища Побiйконя и до дуба, тамъ въ тыхъ мѣстцахъ топкихъ, ледве есьмо переѣхати могли (АВК, VI, 145, 1586); пн0483ве ... дороги на именꙗхъ и на кгрунтехъ своих на местъцах потрэбных и топких поправовати ... повинни (Ст. 1566, 16); к томꙋ инъшие стародавные дороги на именꙗхъ и на кгрꙋнътехъ своихъ на местъцах потребных и топъких поправовати ... бꙋдꙋть повинни (Ст. 1588, 38); черезъ рекꙋ титину глубокую и до переездꙋ людеs трꙋдную и топъкую (КЛС, 91, 1597); переѣздъ вельми топкiй и злый естъ (АСД, IV, 71, 1606).
с. 373
Топко прысл. ад топкий. з луки у возеро Черствято; великимъ мхомъ топъко ... у озеро Глиснъно (ИЮМ, XXIV, 330, 1668).
с. 374
Топленый I дзеепрым. Расплаўлены. Там же будуть мѣти и капницу, в которои жо кождыи воск топленыи печат[ь]ю мѣстьскою маеть знаменовати (ПГ, III, 59, 1509); тамъ же будуть мѣти и капницу, въ которой жо кождый воскъ топленый печатью мѣстскою мають знаменовати, и съ того вжитки къ посполитому доброму мѣстскому оборочати (АЗР, II, 77, 1510); мают ... двадцать и пять каменей воску топленого на вагу Пинскую до скарбу нашого ... отъдати (Пiн., 65, 1548); воски топленые мають печатью своею местьскою знаменовати (СДГМ, 20, 1562).
с. 374
Топленый II дзеепрым. ад топити II у 1 знач. паненокъ теж поривано несчадно инших в мори топлено. и не было жадного дому, коториs не был кровю ѡблитыs (Тр. гiст., 72).
с. 374
Топленье, топенье ІІ наз. Дзеянне па дзеясл. топити I. справа Василю Денисовичу и брату его Кузме Бранцонъ з наместникомъ Бранскимъ о примушан[ь]е ихъ до топен[ь]я лазни (КЗ, 643, 1496); за топлене въ печахъ на тыдень дали (ИЮМ, Х, 40, 1695); за топене печы у лазни для высыханя, поденнику заплатили (ИЮМ, XII, 112, 1698).
с. 374
Топливати дзеясл., шматкр. ад топити I. они дей здавна тую службу не служивали, на наместниковъ лазни не топливали (КЗ, 643, 1496).
с. 374
Топнети дзеясл. Раставаць. Истаеваю: таю, топнѣю, нищаю, гинꙋ, дрꙋчꙋ (Бяр., 60–61); ꙋваж ꙗко снегъ на поsзрене слонца звык топнет, так замерзлое серце петрово на поsзрене хв0483о, по запению кꙋра, во слезы топнет почало, и рек (Зб. 255, 254); ѡными словы скрꙋшоныs митфеs, хочъ был твердыs ꙗко камен, всѧкожъ топнѣть ѡт ѡного ѡгнѧ почал (Зб. 82, 157б).
с. 374
Топница наз. Тапiльня (воску). допущаемъ тежъ въ томъ мѣстѣ нашомъ мѣти важницу, и тежъ топницу (АЮЗР, I, 136, 1552).
с. 374
Тополевый прым. Таполевы. Тогда набравs ꙗковъ прутовъ тополевыхъ зеленыхъ и мигдаловыхs ꙗворовыхъ пообsлупилъ их нечто (Скар. КБ, 55б).
с. 374
Тополь наз. Тое, што i тополя. велъ насъ Михайло Котовичъ ... отъ тое дороги черезъ Бугъ къ тополю до соснового гаю (АСД, I, 87, 1546).
с. 374
Тополя наз. Таполя. Стꙋракина: тополѧ зеленаѧ (Бяр., 159). Параўн. тополь.
с. 375
Топорикъ, топорыкъ наз., памянш. ад топоръ у 1 знач. купили топорыкъ малый (ИЮМ, VI, 73, 1689); топорикъ дорожный 1 зол. 10 гр. (ИЮМ, XXV, 54, 1715).
с. 375
Топориско наз. Тое, што i топорище ў 1 знач. кедръ наsвышшиs мовил не позволꙗsмо людемъ, абы з нас топориска мѣли робити до секир (Зб. 259, 124б); топориско до обушка дали осм. шесть (ИЮМ, IV, 82, 1686).
с. 375
Топорище, топарище, топорыще наз. 1. Тапарышча. секира спадши с топорища забила товариша его (Скар. ДЗ, 38); коли утопили, топоръ давали, а выплывши, ни топорища (АЗР, III, 171, 1574); естли бы секꙋчы дерево секера с топорища спадъшы, кого ранила (Ст. 1588, 418); рꙋбаючи дерево выпала бы секѣра з рꙋки, и желѣзо зпадши з топорища, ꙋдарило бы приꙗтелꙗ его (Бiблiя, 222); мотыку (ꙗко и елисеs сокирꙋ) коли брату ѡдному рабочому вs водꙋ впала (молитвою своею) вкинувши вs водꙋ топорище з глыбокого дна вынес (Пралог, 515б–516); хто бы забилъ ближнего своегѡ вs невѣдомости ... пошол з ним попростꙋ до лѣса рꙋбать дровъ, а рꙋбаючи дерево выпала бы сѣкѣра зs рꙋки, и желѣзо спадши зs топорища оударилоб прiꙗтелѧ егѡ и забило (Хран., 154б); топорыще на ратушный топоръ дали (ИЮМ, VI, 92, 1689); топорыща два купили и за насажене тыхъ сякеръ дали осм. четыры (ИЮМ, VII, 146, 1690); за насажеване секеры новое на топорище у дорогу, Бедышову сыну дали (ИЮМ, Х, 84, 1695). Параўн. топориско. 2. Адзiнка вымярэння даўжынi. такожъ жаловали намъ, штожъ здавна мостъ мощивали, каждый человѣкъ передъ своимъ дворомъ съ пяти топорищъ: ино, хотя ачъ дей мостъ новъ, и слуги дей твои, ходячи въ ночь, мостницы вздирають и за то дей у нихъ съ кождого двора по грошу беруть (АЗР, I, 150, 1495); тесниц менших сорок девет, кождая по два сажни и по два топарища (АВК, XXXIX, 293, 1579).
с. 375
Топорокъ наз., памянш. ад топоръ у 1 знач. взꙗлъ топорокъ его (КВС, 588, 1552); топорки править дали для сеченя дровъ у ратушу (ИЮМ, VI, 34, 1689).
с. 375
Топоръ наз. 1. Сякера. на наше дѣло ни на которое не ходить, ни съ сохою, ни съ серпомъ, ни съ топоромъ, и ни подводъ у тыхъ людей не имать (АЗР, I, 58, 1443); тотъ чоловекъ Дитятъковичъ даивалъ отцу нашему съ тое земли, на которой онъ седить ... три копы грошей, а топоръ, а стогъ сена (КЗ, 149, 1493); естли бы хто мел лес сумежный; тогды маеть кождый з своего поля против себе проробки чинити, а от леса ни один одного не мает заходити, а как соткнутся топоры тут будет граница (Ст. 1529, 70); ѡни ... взꙗли с клети ... пꙗть косъ три топоры трои лемеши шесть серповъ седло ꙋзда (КВЗС, 64, 1533); при томъ бою згинуло ми полкопы гроши, а шапка и ножъ и топоръ дойлидский (АВК, XVII, 352, 1541); то есть съ кождого топора по копѣ грошей (АЮЗР, I, 115, 1542); нарѣдилисѧ ꙋ зброи з влочнѧми зъ луки с косами с топорами и зазвонили ꙋ звон ратныи (Рач., 339); за топоръ великиs скгютъ и иншыs топор доsлидъскиs беднарскиs сталмаскиs, также за пилы, свердла, долота гебли, спꙋсты и иншые начыньꙗ ... мають быти сужоны и плачоны водлꙋгъ доводꙋ (Ст. 1588, 517); ꙗко в лѣсе дерева сокѣрами вырꙋбавали двери его. посполу вси топорами и молотами ѡбалили мистерныи роботы его (Пс. XVII, 56б); купили дворнику ... топоръ новый (ИЮМ, III, 56, 1685). 2. Вiд баявой зброi. крол што ѡбѣцал сполнил. и дал ему за гербъ ѡкшꙋ, то ест топор, коториs потом в зацную се фамилью розродил (Хр. польск., 8); Сѣчиво: Барта, топоръ, сокира (Бяр., 169); Лагира: Топоръ (Там жа, 290).
с. 375
Топорыкъ гл. топорикъ
с. 376
Топорыще гл. топорище
с. 376
Топотъ наз. Тупат. гледите затворити двери егда приидеть мужъ тои, и не пустите его ко мнѣ. Сѣ бо топотъ ногу гсдина его за нимъ ест (Скар. ЧЦ, 197б); топот конскиs так в ден ꙗко и в ночи был слыханыs (Стрыйк., 463б).
с. 376
Топтаный дзеепрым. 1. Ад топтати ў 4 знач. на левом оку на бърови на чоле две ранки крывавые ... персти опухли, менил иж ногами топтано (АВК, XXXVI, 323, 1582). 2. Ад топтати ў 5 знач. оувидели зм0483лю оу своих мѣстцѣх следми конскими топтаноую (Валх., 48б); по ѡном зборискꙋ фалшивом прешлог рокꙋ чиненом, великое гонение ѡт ѡбразоборцов повстало по ѡбразох ст0483ых топтано, з стѣн их вытирано (Бельск., 351б).
с. 376
Топтанье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. топтати ў 1 знач. ѡто топтане ногъ пана его есть за ним (Бiблiя, 469); коли придет посланецъ, замкните двери, а не дайте емꙋ воити, бо ѡто топтанье ногъ пана егѡ есть за нимъ (Хран., 326). 2. Дзеянне па дзеясл. топтати ў 2 знач. только въ бочку отдавати, въ которой чотыры корцы Краковскихъ, подъ стрыхъ, безъ верху и топтанья (АЗР, ІІІ, 76, 1557); отъдаючы овсы дяколные, не мають въ иншую меру, тол[ь]ко въ бочъку давати, въ которой чотыры корцы Краковъскихъ, подъ стрыхъ, безъ верху и топътанья (КПД, 553, 1557); Пранiе: Виргане, битье, або топтане ногами (Бяр., 117); за топтане глины и што працовали около печы, челов. д0483, по асмак. єі0483, золот. два (ИЮМ, І, 190, 1681); за вожене воды на топтане глины заплатили фурману осм. десять (ИЮМ, VIII, 147, 1691).
с. 377
Топтати, топтать дзеясл. 1. Ступаючы, цiснуць нагамi. индеs быдлом молотит топчꙋчи, на гꙋмнѣ, не так ꙗкъ ꙋ нас цѣпом (Бельск., 55–55б); страхъ то ведат ногами топъталъ, грозꙗчи еи шию утꙗть, если бы заразъ Пн0483зеи не дала (Пралог, 537б). 2. Шчыльна ўтоптваць нагамi. падал теды снѣгъ великиs ꙗкобы волна. а боꙗчисе алеѯандер абы се не розмножал болшеs, казал его топтат (Алекс., 31); вниsди до болота того и топчи, топчучи цеглу держи (Пралог, 549б); поденщикомъ в0483, што глину топтали, золот. одинъ (ИЮМ, І, 191, 1681); поденщика змовили, што глину топталъ, давали на день по осм. дванадцать (ИЮМ, VIII, 134, 1691). 3. Давiць, бiць нагамi. иные выверноувши роукоу оу желѣзных роукавицах оу его лице бьють. ины его пъхають иные ногами топчоуть ины его проклинают и лают. иные за шiю палицами бьют (Пак. Хр., 7); ꙗкъ Бж0483го и своего непрiателѧ зненавидѣвши, борѣмо, и топчѣмо (Калiст, II, 204б); ѡ чом невстидливыs млоденецъ не вѣдаючи вшол вs ѡныs дом и зараз его лѣвъ ѡсѣлъ и ногами топтал (Пралог, 531). ◊П о ш и и то п т а т и – пагражаць жыццю. которыи хоть вs щастью плываетъ, хоть цесари великiе поражаетъ, вs везенье беретъ, хотѧжъ по ихъ шиѧхъ топчет ... пред сѧ не есть ани сѧ слоушне можетъ и зs своимъ римскимъ, и зs своими пралаты звати а оудавати тымъ, противъ которомꙋ бы браны пекелные перемочи не мѣли (Апакр., 160–160б). 4. Псаваць; знiшчаць. затым грош ѡныs покинꙋвъшы на земли перед ним ногами топтат почал (Чэцця, 196); ани жит ани ярин не мают топтати ани травити (Ст. 1529, 18); по земълꙗмъ моимъ люди его ездꙗчи жыто и ꙗрыны топъчꙋть (КВЗС, 164б, 1540); на пенноs земли нихто кгвалтовне не маеть збожьѧ топътати и псовати, але се в томъ правне ѡбыходить мають (Ст. 1588, 371); которыхъ всѧ мыслъ и праца ест ... ѡѳѣрꙋ слꙋжбы божественное выкидать и тело хрыстово топътатъ (Унiя, 43б); вышли на полꙗ пустошачи винницы, и топчꙋчи вина (Бiблiя, 126б); але мы которые пожиток знаемо и тог золота прирожене розезнаваемо, коли прагнемо идемо до реки пит, золото теж коли знаsдемо ногами топчемо (Бельск., 181б); речи церковные, вырвавши изъ рукъ его, топтали съ крикомъ и галасомъ: бiй, забiй злодея (ИЮМ, VIII, 437, 1631); они образы Божые светые лжать, деспектують, деруть, топчуть (АСД, I, 354, 1643); ꙋважъ иж нас тут ꙋчат што чынит маем коли ... вси речы светые лежат в занедбаню, ѡбразы топчуть (Зб. 255, 119). // перан. Душа сытаѧ топsтати будеть сотъ меду (Скар. ПС, 41); дш0483а сытаѧ топчет сладость а дш0483и голоднои всѧкое горкое солодко (Зб. 262, 107); 5. // перан. Прынiжаць. оучини сее сн0483ꙋ мои здѣ ѡттыимаисѧ иже пришол еси вs длань дрꙋга своего поиди даисѧ топтати и вчини гордымъ дрꙋга своего (Зб. 262, 95б); потоптал всих бꙋиных моих адонаи посреди мене назвалъ на мене веремѧ положити выбраных моих калдоръ топтал адонаи дѣвце дьчцѣ игꙋдинои (Там жа, 110б); поведа теж ꙗк бгъ розмножил винницы хрстiанов и ꙗк их погани топчоут (Пс. XVI, 82б–83); карают того што им гордꙗт и хто его топчеть (Зб. 752, 65б). 6. Зневажаць. мешкат на доме, то ест вси речы земные топтати и ѡными гардит, а не маемо быт ѡ тые дочасные речы троскливы (Зб. 255, 119б); прикладом гд0483а нш0483ого на ѡноs же пустыни Постꙗчого дiаволsские покусы топтали (Пралог, 568б). 7. Прыкладаць намаганнi, iмкнуцца да чаго-н. хса наследоват прагнет и з нимъ море ꙋтрапениꙗ. и крыжа топтат ꙋсилꙋет (Зб. 255, 47). 8. Хадзiць; наступаць. всꙗкое мѣстце по котором топтать будет стопа ноги вашои, дам вамъ (Бiблiя, 232); шол ѡднак до церкви цесар, але емꙋ в притворе застꙋпил ст0483ыs епископs и мовил, не ходи цесарꙋ, а ꙗко на церков створителꙗ своег смотрѣти маеш ꙗко по тоs земли топтати маешъ (Бельск., 293б); боты длѧ небезпеченsства на ноги его взꙋвають, жебы моглъ топтати по скорпiи, и по змiю, и по всеи моцы шатанsскои (Калiст, I, 17); Антониs ... повѣдалъ ижъ бѣсъ ест такъ слабыs вѣрным, которым збавител топтат по нем дал, же се з него лацно насмѣꙗти, и крестом ст0483ым праве его за нос водити могут (Зб. 752, 486–486б); по том ѡгню ꙗко по росистои лꙋце и квѣтках топъчу (Зб. 81, 62б); былъ такъ моцное вѣри, ижъ по василискахъ и вꙋжахъ топталъ: А жадное шкоды не мелъ (Пралог, 678б); або ѡферꙋs, або босыми ногами по том ꙋзолью [!] топчи (Зб. 82, 366); великиs ѡгонь наклалъ и в него скакат и по нем топтат почавши ѡкрꙋтне себе и ноги свои попалил (Там жа, 397б); всѧкое мѣстце по которомь топтать бꙋдет нога стопы вашои дам вамъ (Хран., 159б). // перан. Всю прето стырованьѧ оумѣетность маеть, и военъ а покꙋсъ вѣдомъ, топчꙋчи по срогихъ навалностѧхъ (Мак., 349). 9. Выцiскаць. нагомꙋ дають ходити безs порsтꙋ и голодныи носѧт сноп: межи мꙋрами своими чинит ѡлеи точила топчꙋт и жажꙋ мѣють (Зб. 262, 22б). 10. Топчучы, тушыць. по ѡгню ходꙗчы и топтачы тоs ѡгон велми сꙗ сам попалил (Зб. 752, 310); по ѡгню ходꙗчы и топчачы тоs ѡгон велми сꙗ самъ попалилъ (Зб. 81, 237).
с. 377
Топтатисе дзеясл., зв. ад топтати ў 8 знач. а ꙗ се на рознꙋю реч болшеs не здꙋмѣваю, ꙗкъ на то ижъ по чти и славѣ людскоs ꙋмѣлъ топтати (Зб. 752, 452б).
с. 379
Топчущий дзеепрым. у знач. наз. Той, хто выцiскае. иныи пророк молвит. и чемоу черлено есть роухо твое. какъ бы топчоущих оу прасе (Пак. Хр., 3б).
с. 379
Торасница наз. Асадная гармата. городъ Житомиръ. на городе чотыри пушки великихъ а пять торасниц[ъ] (КЗ, 167, 1497); три торасницы, две ѡдно въ ложехъ безъ колесъ, а третее въ ложи съ колесы и зъ ланцꙋхомъ (КСД, 1155, 1517).
с. 379
Торба наз. Торба. в того служебника отца моего была торба з листы нѣкоторыми купчими и закупчими (АВК, XXI, 96, 1555); онъ самъ добровольне созналъ, што жаднои речи, ани грошей пана Тарусиных не маетъ, только мелъ на собе торъбу скураную (АВК, XXI, 218, 1556–1557); в той же торбе был сыгнет его золотый, который важыл золотых черленых сем (АВК, XXXVI, 324, 1582); которого татаре улапили, били, моръдовали и в тот часъ с пенезми торъба згинула (АВК, XXXI, 203, 1594); слуга замковый ... торбу взялъ, и, вглянувши внутру, червоные золотые обачивши ... отнесъ ее до замку, до вряду (АЗР, IV, 216, 1600–1605); дв0483дъ ... ѡбрал собѣ пꙗт камениs добрих з потока и вложил ихъ в торбу пастырскую (Бiблiя, 329–330); Давыд ... взꙗл киs пастырскиs и пꙗт каменеs з реки смаглых до ѡпорока, сховал их до торбы, и шол против голиадови (Бельск., 96б); Чпагъ: ... Словацки, торба, мошна. чех: тобола, калита, мѣшок (Бяр., 204); вынѧвши з торбы головꙋ олоферновꙋ оуказала имъ мовечи (Хран., 375); купили полотна на мехи и на торбы и на малые мешечки для крупъ и соли, у селянокъ (ИЮМ, VI, 73, 1689); купили полотна на торбъ седмъ (ИЮМ, XI, 151, 1697).
с. 379
Торбаторъ гл. турбаторъ
с. 380
Торбовати гл. турбовати
с. 380
Торбочка наз., памянш. ад торба. мѣлъ при сѣдлѣ торбочку ... въ которой колько червоныхъ было (АЗР, IV, 216, 1600–1605).
с. 380
Торганина наз. 1. Раздзiранне, рванне. если хочешs оухоронити мешканцѡвъ тамошнихъ ѡт шкѡдs и ѡт торганины лвѡвъ ѡныхъ, пошли там Сщ0483енsникѡвъ ... которыи бы имъ законъ Бж0483iй подали (Там жа, 131–131б). 2. Пакута, мучэнне. Лечъ кгды чл0483вкъ таковою хоробою знѧтый маетъ родичѡвъ, которыи на тꙋю тѧжкꙋю и неꙋлѣчонꙋю милого дитѧти своего хоробꙋ смотрѧтъ, а хто бы имъ вs томъ помоглъ и оутѣшилъ, ихъ не маютъ, барзѣй они, нѣжъ хорый ихъ сынъ або дочка, болѧт: и барзѣй их внꙋтрности и серце торганины терпѧтъ и раны (Калiст, I, 71б).
с. 380
Торганый дзеепрым. 1. Ад торгати ў 1 знач. зꙋбы емꙋ выбивано, бородꙋ торгано, плюгавством людским гꙋбы мазано (Бельск., 382б). 2. Ад торгати ў 3 знач. Бо если хто и преслѣдованъ бываетъ, если и мꙋки окрꙋтныи на тѣлѣ своемъ поноситъ, если и клещами и конми торганъ бываетъ, если и костiй ламане, и палене, и наѡкрꙋтнѣйшꙋю смерть терпитs, а то все длѧ Ха0483, все о Гд0483ѣ, все длѧ правды его терпит и подыймꙋет, радꙋетsсѧ (Калiст, I, 101); реклъ абы трофима и саватиꙗ на катовни ростꙗгненно и бито и железми торгано (Зб. 752, 341); дрꙋгие так биты были иж жылы и составы вси в них торганы были (Там жа, 556б); дрꙋгие такъ биты были ижъ жилы и составы вси торганы всих были (Зб. 82, 410).
с. 380
Торганье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. торгати ў 2 знач. ни от кого иного того бою и бороды торганъя не мает, толко от того Артема (АВК, XXXIX, 43, 1578); не мает поживенꙗ еще коли бол головы або торгане чл0483къ чꙋе (Зб. 261, 80б); тамъ тогды полно бꙋдетs гнѣва и срокгости: там полно плачꙋ и вsздыханѧ, полно крыкꙋ и нарѣканѧ, полно страхꙋ и трепета, полно тамъ тогды трѧсенѧ сѧ и самых себе торганѧ бꙋдетъ (Калiст, І, 21); вs пориванsю и торганsю всихs, сегѡ солоного а рачей шаленого морѧ сѣтей, а особливѣ тых, которими онъ собѣ поволныхs звыкs помыкати (Паўуст., 5б); мучителеви ѡные ѡт торганꙗ болшъ працꙋ мели анижли ст0483аꙗ (Зб. 752, 86); ѡт внꙋтръностеs своихъ торъганꙗ не чулъ шаленством (Зб. 82, 279). 2. // перан. Тое, што выкрадзена. ѡц0483ь есми ѧ нищимъ и сваръ иже не вѣдалъ есми досмотрѣхъ его: и розломах члены кꙋтного и зs зоубовъ его выкинꙋхъ торsганье (Зб. 262, 24).
с. 380
Торганьеся наз. Дзеянне па дзеясл. торгатися ў 1 знач. Обачивши Петръ великое мнозство рыбъ, торганесѧ сѣтiй, и лодiй затопане, зрозꙋмѣлъ, же Гд0483нее росказане поспѣшило (Калiст, II, 105).
с. 381
Торгатель наз. Той, хто непакоiць, мучыць. торгателю дш0483и своеи оу гнѣвѣ своемъ чи тебе длѧ маетсѧ ѡпꙋстит землѧ и перенесетсѧ скала ѡт мѣста своего (Зб. 262, 19б).
с. 381
Торгати, торгать дзеясл. 1. Рваць; вырываць. евфимьꙗнъ ... седины свои из брады торгаше (Чэцця, 152–152б); розsбегошесѧ людие по вsсеи земли египетsскои торsгати жsнища (Скар. КВ, 12); ꙋченiкi его зголоднелі. и почалi торгати колосье и есъти (Цяп., 15); ѡни теды роздерши шаты и волосы на собѣ торгат почали (Бельск., 31б); Тръзаю: Торгаю, рвꙋ (Бяр., 170); бо иногды его поличковали, иногды волосы торгали, иногды плюгавства на его голову выливали (Пралог, 523); они теды роздершы шаты и волосы на себе торгать почали (Хран., 71б). 2. Тузаць, торгаць (за што-н.); цягнуць. били суть мѧ и не болѣло ми, торsгали сутs мною и не чухъ того (Скар. ПС, 36–36б); тотъ Щастный ... матку мою Марину збилъ, за волосы торгалъ, волочилъ по двору (АВК, ХХII, 91, 1555–1565); панъ Иванъ Таруса на пана Федора рушилъся и за груди пана Федора взялъ и торгалъ (АВК, ХХI, 218, 1556–1557); ꙋваж ꙗко грꙋбыs ... и подлое гултаsство, на невинного баранка, з великим воланемъ и зꙋхвалством припадши: ѡдны за волосы, дрꙋгие за бородꙋ торгают (Зб. 255, 246б); ее ѡборочаючы вси в неs кости ламали, а жылы торгали (Зб. 752, 86); к томꙋ нѣкоторие товариши мои ꙋтискуют его, в твар биют, за волосы торгают, помыи плюгавъства на его голову лиют (Пралог, 524); заразъ почнsе его по земъли бѣсъ трꙋсити и торгать и в немъ кричать, ажъ сꙗ все мѣсто до него збѣжало (Там жа, 618); не переставаючи мене торгали, кусили мене шидили з мене шидерством скрегетали на мене зꙋбами своими (Пс. XVII, 1); катове ... вси в ней кости ламали и жилы торгали (Зб. 82, 265б). 3. Разрываць, драць. казал его потомъ и желѣзами ѡстрыми торгатъ (Чэцця, 49); по рынкꙋ возечи клещами тело торгати, а потомъ в мехъ скꙋреныs всадивши ... и где наглꙋбеs до воды ꙋтопити (Ст. 1588, 402); мене панъ Миколай Костюшко зубами своими влосными мясо дей мое торгалъ на мне, абыхъ ся дей до тое шкоды его зналъ (АВК, XVIII, 64, 1589); нашол быт винног сына еи, иж допꙋстил псом ѡвцы торгат и мордоват (Стрыйк., 598); волкъ порываетъ овцы, торгаетъ, и розгонитъ (Калiст, II, 236б); казал ему ... копыты железными боки и мꙗсо его торгати (Зб. 752, 19б); ѡ што сꙗ апстолове так розгнѣвали, иж на собѣ сукни торгат почали (Там жа, 492б); казал его напрод на пали привꙗзать, и тѣло его железными ѡсеками торгат (Зб. 81, 91б); копыты железными боки и мꙗсо ег торъгали (Зб. 82, 65б). 4. Рэзкiм рухам кранаць, зрушваць з месца; цягнуць гвалтоўна. ꙗкs вs темнохмꙋрной ночи, срогiй вѣтръ вѣючи всими щепы и насѣньми крꙋтитъ, торгаетъ ломитъ и выриваетъ (Мак., 18); Влекꙋ: Ведꙋ, волокꙋ, торгаю (Бяр., 15); кони и велблюдове ихъ поводы торгаючи ꙋтекали, астановитсꙗ не дали (Пралог, 536). 5. Пасягаць, нападаць на каго-, што-н.; выступаць, узнiмацца супраць каго-, чаго-н. не только о маетность зъ собою мѣли завихненье, але и ку почтивости одинъ другому примовляль и на добрую славу торгалъ (АВК, II, 241, 1580); Ромашко ... неучтивыми словы досить доткливыми добрые славы моее торгалъ (АВК, ХХХІ, 59, 1590); словы неꙋчтивыми доброs славе его колонътаевоs дотъкливыми торъгалъ (КЛС, 2б, 1596); пан арат названыs ѡборонца жидовскиs словы на него торгал, и ѡ нем зле мовил, вночи през ѡсобъ дивных през сон ꙋбичованыs был (Бельск., 377б); Антониs ... ѡбурил на себе срокгост непрыꙗтелеs наперед ... его торгат почали, тым што ꙋже был ѡпустил, то ест богатою маетностью, сиротством сестры малое (Зб. 752, 483б); наперед мысль его торгать почали, тым што уже был ѡпустилъ, то естъ богатою маетностью сиротством сестри малои (Зб. 82, 324б). Параўн. торгатися ў 3 знач. 6. // перан. Нiшчыць, разбураць; разладжваць. неть единости вѣры христиѧнское которꙋю ѡни розличьными расколы наболеs торгають (Унiя, 44); бо геретыки где могꙋтъ зъгодꙋ костельнꙋю торъгаютъ абы ѡвьцы роспрошоные лацнеи ѡкромъ громады и пастыра поимать и пожырать могли (Бер. саб., 27); смотрѣте ꙗкъ гь0483 бг0483ъ греки и королевsства ихъ ото покаралъ, ижъ тоую згодꙋ ѡт ха0483 га0483 нашего росказанꙋю торгали (Апакр., 156б); ꙗкож и прошлыхъ часов противники правды ст0483ои ꙋмыслне (поджогою дх0483а злого) хотꙗчи вынищити тут вs панsствѣ христiанском вѣрꙋ православную грецкую ѡд сеsмꙋ до сеsму незбожне ѡгризꙋючи ѡдкладали, наѡстаток торгаючи сеsмы (Дыяр., 160б); противъники церкви божеи ... наꙋки его и милости не наслꙗдꙋете, але рачеs ѡнꙋю торгаете и за ꙋмерлыми ꙋчителми идете (Зб. 259, 239б); на ѡн час аполинарыs еретик барзо ꙋчоныs, церковную едност торгал ... всю працꙋ свою на то ѡборочаючы (Зб. 752, 513б); послалъ до него Послы. ꙋпоминаючи и просꙗчи абы церквеs ст0483ых едности не торгалъ, а блудовъ еретицsкихъ не розсѣвалъ (Пралог, 59б); на ѡн час аполинар еретикъ велми ꙋчоныs церковную едност торгал (Зб. 82, 360б).
с. 381
Торгатися, торгатисе дзеясл., зв. 1. Ад торгати ў 4 знач. Понѣже торsгалисѧ суть волы везущие Кивотъ, и нахилили суть его ꙗкобы имелs оупасти на землю (Скар. ДЦ, 76б). 2. Ад торгати ў 5 знач. Богуфалъ Дорошкевичъ ... словы невчтивыми на мене ся торгалъ (АВК, XXI, 23, 1555); панъ Павелъ ... словы неустивыми на него ся пущалъ ... а потомъ не маючи на томъ досить, почалъ ся на него рукою торгать, хотечи его вдарити (АВК, XXI, 212, 1556–1557); Иванъ Песлякъ ... и мне самую досыть словы неучъстивыми торгалсе и соромотил (АВК, XXXVI, 315, 1582); вмсть поддаными его королевское млсти бꙋдꙋчи. такъ се ꙋпорне на зверхность королѧ его милости торгать, и владыки складал, и жадное барвы моцы дꙋховное не маючи хочете (Бер. саб., 10б); зs цр0483кви люди кгвалтомъ выганѧючи, на презвитери и попы наши сѧ торгаючи (Апакр., 207б); ѳeѡфил цесар тꙗжшиs еще быт правовѣрным ѡ ѡбразы почал. и мефодиꙗ мордовал з такои причыны, мефодиs патриарха царигородскиs был велми ꙋчоныs, и ст0483ыs, торгатисꙗ на нег феѡфилꙋс не смѣл (Бельск., 366б); видꙗчи цар иж сꙗ на него торгаютъ зневоленыs выдалъ имъ пророка (Зб. 82, 260б). Параўн. таргатисе. 3. Спрачацца. тивунъ, заплативши мне три пенези, почалъ ся зъ жидомъ о тое ведро торгати (АВК, XVII, 229, 1540). 4. Адрывацца. потомъ коли и кости торгатисꙗ ѡдsна ѡт дрꙋгой почали, не ꙋмерлъ ѡкрꙋтникъ ажъ вызналъ свою незбожносьть (Пралог, 621б). 5. Калаціцца. ми срдце торгалосѧ (Чэцця, 96б).
с. 383
Торгать гл. торгати
с. 384
Торгненыйся дзеепрым. ад торгнутися ў 3 знач. торгненосѧ с тоею опресѣею и на станꙋ шлѧхецкого люди (Апакр., 208).
с. 384
Торгненье наз. Дзеянне па дзеясл. торгнути ў 3 знач. за невыполненье седенья от суду земского Менского, торгненье за неучстивыми словы ... на его милость ... всказаного, Михайло Пашковский ... седенья ... не чынил (АВК, XXXVI, 428, 1590); за таковое леккомысльное зъ оного черезъ ... пана ... высворованье и торгненье, слушна, ажебы ... панъ пенами покараный былъ (АВК, XV, 506, 1686).
с. 384
Торгненьесе наз. Дзеянне па дзеясл. торгнутися ў 3 знач. за торгненемсе на гонор ꙋрожоног ꙗна Албиновича (КАР, 80, 1648); потомъ въ неслушное черезъ нихъ Могучихъ ... пановъ Шостовицкихъ, черезъ донесенье ... торгненьесе, тудежъ о неслушное черезъ нихъ могучихъ ... на тотъ часъ оставалъ (АВК, XV, 345, 1676).
с. 384
Торгнути дзеясл. 1. Штурхнуць; махнуць. Коли бы хто на другого рукою сягнул, попхнул, торгнулъ ... маеть вины заплатити дванадцат рублевъ (Ст. 1529, 50); где бы судꙗ подсудокъ и писар ... на суде кого соромотил и рукою торгнулъ (Ст. 1566, 58б); еслибысь рукою торъгнулъ, тогды маеть вины дати пять гривенъ грошей (ИЮМ, VIII, 440, 1632); слꙋги его зараз торгнꙋли и били на землю ѡбаливши (Зб. 752, 61). 2. Вырваць. Иванъ Гоголь, самъ особою своею ... вернулся на тыхъ бервахъ, и поткавши мене, тотъ позовъ одъ мене зъ рукъ торгнувши, взялъ (АВК, VI, 60, 1589). 3. Напасцi на каго-н.; выступiць, узняцца супраць каго-н. мещанинъ ... перенявшы мене передъ вороты ... на мене самого торгнулъ с кийми (АВК, XXVI, 483, 1586); смел того сѧ важити, а на кого дрꙋгого на палацꙋ нашомъ торгнꙋти словы быстрыми ꙋщипливыми (Ст. 1588, 10); ещо тежъ если бы мистръ товарышъ молодшiй на старшого зъ насъ, зъ цеху, торгнулъ словы неучстивыми лаять, соромотить, таковый маетъ дать до скринки брацское две гривны грошей (ИЮМ, VIII, 333, 1615); Богдан Асанович досыт учыпливе, потварне и невстыдливе на сторону мою через разные протестацыи и позвы торгнулъ (АВК, XXXI, 310, 1619); панъ Цитринскiй и пани малжонка его, въ речи никгды не былой ... его милости пана каштеляна Новгородского торгнули и традуковать важили (АВК, XV, 500, 1686). Параўн. таргнути.
с. 384
Торгнутися, торгнутисе дзеясл., зв. 1. Ад торгнути ў 1 знач. Наѡкрутнеишыи зо всих, которых землѧ уродила, або не вѣдаешъ, на ꙗкогось мужа божого невинностью а свѧтобливостью жывота зацного руками сѧ своими торгнулъ, которогось, хотѧть ничого злого не учынилъ, незбожне горла збавил (Атыла, 211); где бы воевода ... або подкомориs комисаръ седечы на сꙋде кого соромотилъ, або сѧ на кого рукою торъгнꙋлъ (Ст. 1588, 220); если бы се рукою торгнулъ, тогды маетъ дать вины пять гривенъ грошей (ИЮМ, VIII, 333, 1615). 2. Ад торгнути ў 2 знач. домовлѧючы того Эутропѧ торгнуласѧ ему до волосов, а потомъ ухватившы его крепко за горло, выбила ему ѡчы (Атыла, 211). 3. Ад торгнути ў 3 знач. естьесь злодей, с паномъ своимъ берешъ, лупишъ подданыхъ пана моего, и торгнулъся на мя с кордомъ (АВК, XXII, 160, 1555–1565); онъ ... очи ми заплевалъ, и еще се на служебника моего ... торгнулъ (Там жа); хто бы ... ѡдин на другого словом сꙗ неꙋчстивымъ торгнулъ (Ст. 1566, 58); где естьли бы она на мене, або iа до нее словом, або деломъ торгнулсе ... тогды з нас вины кромъ милосердiа на ратушъ три гривны накупить (ИЮМ, XXXII, 183, 1578); другие жолнере ... торгнулисѧ на ѡную панну и на иншые хрестѧны, которые были в костеле, а позабивали их (Атыла, 212); маеть казати ѡбволати, же се такими словы на шлꙗхтича торгнулъ (Ст. 1588, 87); не торгноули есмо сѧ мѡцью на митропилака [!] и владыки, крови есмо их, не пролили и не проливаемо (Апакр., 78б); ѡборотившисꙗ ... сиринъ, торгнулсꙗ на свꙗщенники и замордовал днꙗ ѡного пє0483 мужов (Бiблiя, 339); Андрей Клембовскiй и съ тымъ паномъ Закревскимъ ... зачели зваду, яко то они здавна чинити звыкли, торгнувшисе до злыхъ словъ, а потомъ до брони на того то тесля (АВК, VI, 97, 1612); жадsного чл0483вка не посꙋдилъ, анѣ на промыслъ Бж0483iй зs приганою торгнꙋлъсѧ ... длѧ тогож Агг0483ли его взѧли (Калiст, II, 130); на мене шляхтича почътивого торгнулъсе до брони (АВК, XVIII, 282, 1625); сꙋдъ Бж0483iй ѡныхъ зsгола пожеръ и згладилъ и потопивши вs водахъ, сего дочасного живота негодными быти ѡсꙋдилъ ... звлаща же сѧ на маестатs Гсднiй торгнꙋли и длѧ того вѣчными часы опꙋщеными и ѡдкинеными зостали (Мак., 44); ксенже ѡднакъ свꙗтославъ любо былъ барзо заюшонымъ кꙋ свꙗтомꙋ феѡдосию бы намней се не торгнꙋлъ на него (Пралог, 648б). ◊ Т о р г н у т и с я к у (к ъ) п р и с я з е – прынесцi прысягу. Коли бы хто с ким звадился а у оной зваде оба два ся ранили ... а оба ся торгнули к присязе (Ст. 1529, 63); ѡни ѡбедве стороне кꙋ присꙗзе сꙗ торгнꙋли (КВЗС, 34б, 1538); торгнули бы сѧ ѡбадва ку присѧзе, тогды жеребеs кинути (Ст. 1566 I, 89б); где бы се в зваде ѡбадва ранили такъ гсдръ ꙗко гость а доводꙋ бы з обу сторон не мели а торгнули бы сѧ ѡбадва ку присꙗзе (Ст. 1588, 443).
с. 385
Торгованый дзеепрым. ад торговати ў 1 знач. Бг0483а благаймо, абы ѡт него даный намъ былъ обфитый входъ вs нбсное его Црство безконечное и щасливое, где празнꙋючихъ неоуставаючiй голосъ, невымовнаѧ оутѣха и неказителныхъ дѡбръ роскошоване, дꙋховныи ꙗрмарки, и бозскiи торги: правдиве бовѣмъ на нихъ збавене дꙋшамъ нашимъ торговано и кꙋплено бываетъ (Калiст, II, 293–293б).
с. 386
Торгованье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. торговати ў 1 знач. Полочаномъ Видьбляномъ волное торгованье въ Ризе, на Готьскомъ бере[зѣ] и в Любьце (РЛА, 13, 1266–1272); я взялъ есми од Габакуна на торгованъе копъ тры гршей, за которые товару купил, а иншие стравил грши ездечи (АВК, XXXIX, 143, 1578); жаденъ хлопецъ ... на ринку до торгованья не маеть быть припущонъ (АСД, I, 164, 1582); купцомъ нашимъ ... отъ вашого царского величества вольность торгованья позволена (АЗР, V, 24, 1637). 2. Дзеянне па дзеясл. торговати ў 2 знач. абы жидове ... гандлевъ и торгованья не чинили, окромъ ярмарковыхъ часовъ (КПД, 515, 1568); мы ... сказали, иж бы тот Мицъко тую пшеницу водлугъ торгованъя першого ... взялъ (АВК, XXXIX, 257, 1579); напервѣй, ударили на братства Виленское и Берестейское взаемъ, муками, отбиранiемъ добръ, недопущенiемъ робити ремесла, уживанiя торгованья и вшелякого гандлю (АЗР, IV, 215, 1600–1605).
с. 386
Торговати, тарговати дзеясл. 1. Гандляваць. Верху того Немечькому гостю в Полочьскую волно ехати торговати, купити и продати (РЛА, 13, 1266–1272); гостю торговати во Пьсковѣ, безъ пакости, по старой пошлинѣ, со всякимъ гостемъ (АЗР, I, 51, 1440); што говорили есте, ижъ воеводы наши купцомъ вашимъ не дають зъ Нѣмцы торговать, ино о томъ хочемъ довѣдатися, какъ будеть здавна бывало, и откажемъ о томъ нашимъ посломъ довѣдавшися (АЗР, I, 95, 1480); вси люди посполитыи маютъ въ нихъ добрую безпечность и доброволенство мети приехати, и отъехати, и торговати (Арх. ЮЗР, V-1, 36, 1528); мне не таргуючы ярмаръки минули за однятемь товару моего (АВК, XXXIX, 52, 1578); я з нимъ самимъ тарговалъ, а не с кимъ инымъ (АВК, XXXIX, 201, 1579); всѧкiе справы в той дн0483ь чинити ... торsговати, дольгы ѡтправлѧти, копы съберати, в дорогу ехати, полевати, або звѣрь ловити, и таковаѧ (Будны, 48); покул есми жыв, не буду рыбами торговати (Бава, 149); торговали чепцов, едвабов, шнꙋрков и иных приправ бѣлоголовских (Бельск., 82б); поведилъ, ижъ Грышко Войтеховичъ, который сеномъ торгуетъ а за прудомъ мешкаетъ, на шостку, ножъ мне свой до турмы подалъ (ИЮМ, VIII, 322, 1612); Иванъ Биринка солью, воскомъ торгуе и до Литвы ѣздитъ (АСД, VI, 214, 1620); збавитель тишеs мовит до тыхъ што голуби продают так длꙗ того, же посполите простшие и ꙋбожшие людѣ бывают, которые голубми таргують (Зб. 255, 26); первеs приплꙋнꙋли до антиѡхиs ꙗкобы куплю дѣꙗли и пшеницею торговали (Зб. 752, 111б); ꙋказанемъ иного тестаментꙋ то на нимъ тарговати хотелъ: абы его за того послꙋгꙋ тымъ доровалъ: абы арианское наꙋки наслꙗдовцою и ѡбронцою зосталъ (Пралог, 634). 2. Таргаваць. также и купецъ естли бы не хотѣлъ за каждый товаръ тыхъ полугрошковъ Польскихъ брати, въ такового маетъ быти взятъ товаръ и данъ тому, хто его торговалъ (АЗР, II, 36, 1508); естли бы нихто жеребца ншог або земѧнского не торговал, тогды таѧ цена, а хто будеть торговал што будет давано, то маеть быти плачоно (Ст. 1529–Ф, 147); за кождого с тых жеребцовъ и свереп бꙋдуть ли торгꙋючи што давано, тогды будет повинен тꙋю цену платити (Ст. 1566 I, 93б); жидове ижъ подъ тымъ жо упокоемъ седять и вол[ь]ностей немалыхъ уживають, гандли ведуть, купчать, торгують лиѳы беруть, а николи на войну не ездять и податковъ, на жолънери уѳаленыхъ, не дають ... здавна властному пожитъку ... прислухають (КПД, 448, 1568); у Люблине на iарморку торговаломъ зъ паномъ Iакубомъ Краковцомъ (ИЮМ, ХХХII, 210, 1578); торговали дей у мене коня, то есть Ѳетко Гриневич а Овдей Лукинич (АВК, ХХХIХ, 240, 1579); украдено было двухъ воловъ ... одного шерстью рабого, за которого торгуючы давано копъ семь грошей (АВК, ХХ, 326, 1638); торговалъ у насъ тые дошчъки, а зъторговавши казалъ намъ ихъ на свое подворье ввести (АВК, XVIII, 348, 1646); ѡнъ з ними жартомъ торгуючи: коли до малои сумы которꙋю бы был певне заплатитъ моглъ ... Пришло. и ѡдного имъ золотого поступит не хотѣлъ (Пралог, 557).
с. 387
Торговатися дзеясл., зв. ад торговати ў 2 знач. о то ся торговати при похованью змерлыхъ людей тела, тогди то вже больше не маетъ быти чинено (АСД, ХI, 162, 1567); там же приехали, зновꙋ послы московские, которые при справованю поселства ꙗко звикли торговалисꙗ долго (Стрыйк., 592б); до хворыхъ ити не лѣноватися, дяковъ не посылаючи, и о причастiе святыхъ Таинъ не торговатися (АЗР, IV, 526, 1631); пан Козловъскiй торговалъсе стороны важницы и капщины (ИЮМ, V, 8, 1688).
с. 388
Торговецъ наз. Гандляр. торговьцю приехати, отехати чисто на обѣ стороне (РЛА, 120, 1405); самъ Стехно, окреявъши, втекъ до Острея, а гости въ него оточинъ были Марковъцы торговъцы, Гаврилко а Иванъко (КЗ, 477, 1448); еще къ Московъскому князю з Бевъвгадиномъ моллою Алея Мачара торговъца послалъ есми (КЗ, 360, 1484); да коли какiи поутникъ албо торговець. албо текач идет. до которого мѣста. далеко албо близко. а коли потребоуеть каког конѧ албо звѣрѧте собе албо своимъ речам. албо торговлѧм коу ношенiю албо къ езде. тот идет до тог домꙋ (Валх., 43б); крадуть купsци и торsговsци, которие злыми товари людеи подsманывають (Будны, 90); соль крупястая ... черезъ купцовъ и торговцовъ нашихъ ... до Городна проважона и кождому вольно продавана бывала (АЮЗР, І, 206, 1576); почалъ выганѧти, пsродаючихъ и купуючихъ вs цѣрsкsви и столы торsговsцамъ и сsтольцы пsродаючихъ голуби пообsрокидалъ (Цяп., 59б); почал ѡдин торговецъ говорыти Бову (Бава, 135); купчыки албо торговцы длѧ кꙋпованꙗ некоторыхъ речеs по селомъ ездити не мають лечъ на торгохъ ... кꙋповати кождомꙋ позволꙗем (Ст. 1588, 531). Параўн. торговникъ, торжникъ.
с. 388
Торговище, тарговище наз. Месца гандлю. выставилъ былъ будынокъ на тарговищы за брамою шыловъскою (ИЮМ, I, 62, 1679); за отысканьемъ дровъ съ тарговища, возовъ в0483, Астапу асм. шесть (ИЮМ, I, 129, 1681); за одыскане дровъ зъ торговища отъ двохъ возъ Астапу дворнику грошей полшеста (Там жа, 132); сена возъ купили на торговищи, заплатили золот. два (ИЮМ, V, 95, 1688); заплатили Поторочы за фуру, што привезъ съ торговища возы три дровъ (ИЮМ, VI, 31, 1689).
с. 389
Торговка наз. Гандлярка. заплатили за пироги, што тесли понабрали тамъ же на Луполове, торговкамъ рознымъ (ИЮМ, VI, 117, 1689).
с. 389
Торговля наз. 1. Гандаль. што имъ чинит нѣмцем все оу правду и оу вѣсѣх и оу торговли и во всьм торговомъ дѣлѣ (ПГ, I, 80, 1333); прото и торговли былi, не габалi што кꙋпилъ за три лѣта и за три мсци (Вiсл., 42); до ерꙋзалем и до иных ѡколичных зм0483ль. длѧ ѡтпоустовъ албо торговлеи крамов. албо потехи длѧ часто приходѧт (Валх., 42); въ торговлю вол[ь]но имъ ездити (КЗ, 548, 1494); тотъ медосытца, не дожидаючи того коваля, поведилъ передо мною, ижъ дей тепере хочу ехати на торговлу и не поспею тепере правоватися (АВК, XVII, 164, 1540); планета зевес ... а в него дн0483ь на торговлю поити добро. и кѫпити и продати (Неба, 62); чого ... врꙗдники нашы ... мають постерегати и ѡбъволывати, абы за такими покутными сельскими кꙋпецъствы и торговлꙗми, злодеsство не множылосѧ (Ст. 1588, 531); кождый рокъ с торговли своее передъ ними личбу чинити повиненъ будетъ до того часу, поки ся оженитъ (АВК, ХХ, 112, 1594); сена возъ на торговъли дали золотый и осм. осмнадцать (ИЮМ, VІ, 118, 1689). 2. Тавар. малое вам торговли не купит(и) оу Полотьсце по розничи (ПГ, І, 97, 1405); которыи коли вилневци пойдуть по вельи с торговлею судномъ (СДГВ, 10, 1443); коли жъ который мѣщанинъ а любо сукна, а любо иныи торговли которому земленину безъ запису повѣрить (Вiсл., 7); да коли какiи поутникъ албо торговець. албо текач идет. до которого мѣста. далеко албо близко. а коли потребуеть каког конѧ албо звѣрѧте собе албо своимъ речам. албо торговлѧм коу ношенiю албо къ езде. тот идет до тог домꙋ (Валх., 43б); торговлею хтокольвекъ чымъ торгуетъ, хлѣбомъ, солью, лоемъ, або иными рѣчьми, маетъ давати на годъ по грошу (АЗР, ІІ, 153, 1523); такожъ всимъ купцомъ панствъ Лядского и Литовского вольно прiйти съ торговлею своею до Перекопа и до Кафы, и зася сторговавши зася добровольно пойти (АЗР, ІІ, 363, 1540); рак ... а в том ест знамении добро на полдн0483и на дорогѫ ити ис торговлею до тое страны (Неба, 64б–65); купцы чужоземскiе, которыекольвекъ до панства его королевской милости прiѣзжаютъ съ торговлями (АЗР, ІІІ, 93, 1557). 3. Тое, што набыта; даход. бл0483зѣ чл0483кꙋ которыи нашол мдрость и чл0483къ которыи вымыслил розꙋмъ: иже лѣпше торговлѧ ее нижли торговлѧ серебрѧна и нижли дорогое золото ѡбилье еѣ (Зб. 262, 94); ꙗ водле торъговли своее ѡнꙋю землю ... поѡралъ (КВС, 512б, 1552).
с. 389
Торговникъ, торгувникъ наз. Тое, што i торговецъ. геѡргии. торговникъ бѧше (Чэцця, 176); Торжникъ: Торгꙋвникъ (Бяр., 171); кꙋпцомъ многимъ и торговъникомъ даю жолобъ мѣсто мѣри (Зб. 259, 512).
с. 390
Торговое наз. Гандлёвая пошлiна. мы и то имъ ѡтложили: ижь воеводы Витебъскии тыхъ сеножтеs ихъ, которыи ѡни мають близъко замку, коньми своими травити и инъ въ нихъ брати не мають; а за возъ сена мають имъ платити по торъговому, по чомъ ся змовять (КСД, 929, 1516); также въ мѣстѣхъ великихъ и малыхъ торговое и поборное, мясное и иншое, то все на державецъ зоставуемъ (АЗР, II, 197, 1529); где передъ тымъ мыто и торговое бирано, тамъ и теперъ маеть брано быти (КПД, 203, 1551); въ мѣстѣ Суражскомъ въ году два ярмарки мѣти ... безъ плаченья торгового (АЗР, III, 156, 1570); ты, а въ небытности твоей понамѣстникъ твой тамошнiй, на подданыхъ плебанеи Пружанское торговое берешъ (АСД, IV, 10, 1571); где бы старостове ... мыто новое ... в местехъ на селах, на дорогах на мостехъ, и торговое на торгохъ вымышлꙗли и брали (Ст. 1588, 20); торгового маетъ быти брано на врадъ ... отъ туши вепровой по три пѣнези (АЗР, IV, 129, 1596); пшеницы полъшанка, рахуючы по торговому за золотыхъ два (АВК, XVIII, 325, 1631); панове маистратовые ходили до замку и зъеднали пана економа за доходъ его отъ приежджыхъ людей, такъ зъ заграницы, яко и отъ своихъ мужыковъ зъ волостей, о торговое и замковое, теды поеднали его злотковыхъ сто (ИЮМ, Х, 48, 1695).
с. 390
Торговчикъ наз., памянш. ад торговецъ. был оу него его торговчик и съ его пенꙗзми еждивал торговывал (ПГ, I, 182, 1449–1551).
с. 391
Торговываныйся дзеепрым. ад торговатися. одъ мѣйсца, яко первей вымыслы чинивано и ото ся торговывано при похованью тѣла змерлыхъ людей, тогды то вже большей не маетъ быть чинено (АВК, XI, 38, 1563).
с. 391
Торговывати дзеясл., шматкр. ад торговати ў 1 знач. был оу него его торговчик и съ его пенꙗзми еждивал торговывал (ПГ, I, 182, 1449–1551).
с. 391
Торговый, торкговый прым. Гандлёвы. што имъ чинит нѣмцем все оу правду и оу вѣсѣх и оу торговли и во всьм торговомъ дѣлѣ (ПГ, I, 80, 1399); протож штобы есте на всихъ виленских мѣстичох мыта не имали ани которыхъ пошлинъ торговыхъ ... на то есмо дали имъ сюю нашу грамоту (СДГВ, 2, 1432); Мартинъ жаловал на микꙋлꙋ иж емꙋ вынѧл ис калиты ѡсмь копъ гроши квалътомъ на доброволнои дорозѣ оу торговꙋю днинꙋ (Вiсл., 31б); мнозии бо многажды. в напасть оупадают. многаго ради прибытка ѡканного торговаго (Чэцця, 326); наделаи собѣ ꙋлиць торsговыхъ в дамасsце, ꙗко былъ наделалs отець мои въ самарии (Скар. ТЦ, 176); уставляемъ, ажъ бы отъ теперешнего часу день торговый былъ у пятницу (АЗР, II, 366, 1540); тогды жалобнаꙗ сторона способившы собе возного и сторонꙋ маеть того ѡбвиненого ... взѧвшы с того везеньꙗ торгового вести з возным и зъ стороною где всхочеть (Ст. 1588, 525); збожа: напервый жита чистого бочокъ торкговыхъ мѣры Виленской; пшеницы чистой бочокъ ... мѣры Виленской бочокъ осьмъ (АВК, VIII, 486, 1599); повиненъ будетъ кождый куповать на рынку, на слушномъ торговомъ местцу (ИЮМ, VIII, 408, 1625); отъ Крыштофа бирчого торгового, водлугъ порахованого реестру, взяли золотыхъ дъвадцать семъ (ИЮМ, IХ, 11, 1692). ◊ Б о ч к а т о р г о в а я гл. бочка; к о м о р а т о р г о в а я гл. комора; л ю д и т о р г о в ы е гл. люди; м е р а т о р г о в а я гл. мера; м ы т о т о р г о в о е гл. мыто; ч е л о в е к ъ т о р г о в ы й гл. человекъ.
с. 391
Торгувникъ гл. торговникъ
с. 391
Торгъ наз. 1. Рынак, базар. Аже ты велишь кликати сквозѣ торгъ: гость со гостемъ не торгуи (РЛА, 26, XIII–XIV стст.); был дн0483ь соуботныи. стал оу торзѣ ст0483ыи борис (Чэцця, 240б); маеть осмъникъ мыто своего на торгу смотрети (КЗ, 546, 1494); до ѡдрина дрова и иные посполитые речи теж на торгъ привезены были. да на спродании там оуставлены (Валх., 44); хътокольвекъ мясо на торгъ везеть, тотъ и скуру быдляти забитого зъ собою взяти маеть для подозрен[ь]я въ злодействе (КПД, 550, 1557); розꙋмеючы быти не меншыs пожытокъ намъ и подданымъ нашымъ с торговъ и ꙗрмарковъ ... и длꙗ того варꙋючы абы такие згромаженѧ людъские в покою и безпечности доброs заховани были, ꙋставꙋемъ (Ст. 1588, 524); въ дворе гостиномъ мескомъ, стоячомъ на посаде Завитебъномъ, подле торгу (ИЮМ, I, 336, 1593); кꙋповати збоже было везде много, такъ ꙋ домахъ ꙗк и в торгу толко дорого (Барк., 156б); ити так теж на торгъ продоват албо куповат все слуги то чинꙗт (Наб. тур., 23б); Торжище: Рынокъ, торгъ (Бяр., 171); послал ѡнꙋю дорогꙋю колдрꙋ на торгъ и продана ест (Зб. 752, 42б); купили сена на торгу возы тры (ИЮМ, ХIII, 161, 1699). // перан. вже ти солнце зашло. а торгъ сѧ разыиде. нѣчого ти кꙋпити (Чэцця, 356б); послышалъ стукь велик, якь торгь збираючися, албо городъ будуючися; назадѣ ихь волки выючии грозно; по правой сторонѣ ихь вороны кричачиi (Мам., 182). ◊ З е з л о г о т о р г у з ъ у ш и м а д о д о м у – здаровыя, цэлыя (пра вяртанне адкуль-н.). ꙗко посполите мовѧтъ, зе злого торгꙋ зs оушима до домꙋ (Апакр., 168); т о р г ъ д р о в н ы й (к о н с к и й, р ы б н ы й) – месца гандлю дровамi, коньмі, рыбай. да ѡдин разъ розмаитых речеи на нед0483лю ѡднова посполныи торгъ бывал на тои оулици. да ѡсобне торгъ дровныи (Валх., 43); позовъ ... о выбитье ... з дому братства помененого церковного, у месте Виленскомъ в рынку, противъ рыбного торгу лежачого (АВК, ХХ, 131, 1598); панъ Германъ ... отправившы некоторые потребы свои на торгу конскомъ ... шолъ до господы (АВК, ХХ, 322, 1638). 2. Плошча; месца гандлю. Въстану и обыиду градъ, по торsзехъ и по ꙋлицахъ гледати буду егоже милуеть душа моѧ (Скар. ПП, 5); те вси речи выжей писаные звѣрхности Нашои Господарской зостановенне розказали есмо по торгомъ и мѣстамъ Нашимъ явнѣ выволати (СДГВ, 68, 1539); торги волные безъ даванья и плаченья мыта подужного иншого плату на насъ господара и на врадъ нашъ замковый тому мѣсту Ульскому въ панствѣ даемъ и уставляемъ (АЮЗР, I, 209, 1577); рѣчи торговые скуповати и вывозити на торгъ свой въ мѣстѣ Рѣчицкомъ; а гды бы на торгу своемъ чого не продали, ино вольно то и на обчихъ торгахъ продавати (АЗР, IV, 129, 1596); на бору и на лесе, на пустыни, на торгу, на улицы, у карчме и везде такъ на пути зеленомъ, яко и водномъ (ИЮМ, VIII, 238, 1597); почини собѣ торги на ꙗрмаръки в дамаску (Бiблiя, 446); взꙗл его з собою ахав на воз реклъ до нег венедад мѣста которие ѡтец моs побрал ѡтцꙋ твоемꙋ вернꙋ тобѣ, а почини собѣ торги на ꙗрморки в дамаскꙋ (Бельск., 122б); почини собѣ торги на ꙗрмарки вs дамаскꙋ, ꙗкѡ починилъ оц0483ъ мои вs Самарiи (Хран., 314). Параўн. торжище. 3. Торг (прыцэньванне, дамаўленне аб цане). естли бы люди пѣняжные мѣли цѣною и торгомъ у нашихъ людей што куповати (АЗР, III, 42, 1551); тые живность собе не вставою але торгомъ куповати мають (Ст. 1566, 26б); отецъ нашъ ... торгъ и продажу вечную о тое именье нашо Крошинъское вделати ... хотелъ (АВК, XXXI, 12, 1567); онъ торги пѣнежные зs епспами роускими о достоенства чинити мѣлъ (Апакр., 168б); отъ сего часу жадного торгу, никоторымъ потаѣмнымъ обычаемъ, нихто ни съ кимъ не маютъ дѣлать (СДГВ, 153, 1605); кгды минали мадиꙗнитове купцы и вытꙗгнꙋвши з ровꙋ торгъ ꙋчинили. и за двадцать его сребреникъ продали (Бiблiя, 85); за важницу, водлугъ постановленаго торгу зъ его млстю паномъ войтомъ ... дошло золотыхъ тысячей пять и золот. пять сотъ шестдесятъ (ИЮМ, IV, 11, 1686). 4. Дамова пра куплю-продаж. тот ѳранцикъ искалъ какъ бы торгъ ѡвалѧт (Вісл., 22); если бы кто тотъ торгъ хотѣлъ нарушити, тотъ найпервей маетъ вину заплатити господарю (АВК, IX, 137, 1529); справу и торгъ зостановили есмо с паномъ Богушомъ Петровичомъ Мицутою о дворецъ нашъ (АВК, ХХI, 80, 1555); воеводы ... собе слугамъ и конем своим за пн0483зи водле торгу цэною куповати будут повинни (Ст. 1566, 34б–35); але собе слугамъ и конемъ своимъ за пн0483зи водле торгу ценою живность куповати бꙋдꙋть повиньни (Ст. 1588, 95); о тотъ дворъ мой ... учинилъ есми певное постановенье и торгъ зъ Братствомъ церковнымъ Виленскимъ (АВК, XХ, 111, 1594); отобралемъ водлугъ торгу и змовы за камень млыновый, тенъ рокъ старгованый до млину дубровенского, золот. пятнадцать (ИЮМ, II, 63–64, 1683). Параўн. торхъ. 5. Гандаль. тежъ которые люди митропольи або владычнины сѣдятъ по мѣстомъ нашимъ, а въсхотятъ торгомъ ся обходити: тые поплатки наши мають намъ платити (АЗР, I, 190, 1499); дозволили есмо ему зася тамъ замокъ збудовати, и мѣсто осадити, и торгъ и мыто и корчмы мѣти, и ярморокъ встановити ... на святого Петра день (АЗР, II, 31, 1507); въ которомъ же месте допущаемъ торгъ мети и встановити въ неделю (Арх. ЮЗР, V-1, 36, 1528); при которомъ жо деи замку абыхмо дозволили ему въ томъ именьи место садити, тергъ [!] волный и корчмы мети (Арх. ЮЗР, VIII-5, 24, 1541); только абы дей часу тыхъ ярмарковъ мененыхъ торговъ собѣ тамъ передъ его церковью на передмѣстью не уживали (АВК, III, 11, 1582); торъги тежъ вольные купъцомъ тамошнимъ, безъ даваня и плаченя мыта подужъного на веки, и иныхъ вымышленыхъ мытъ, толъко мыта до скаръбу нашого отъ соли .... платити повинъны будутъ (ИЮМ, I, 355, 1619); одинъ другому перешкоду въ торгу тыхъ рыбъ, цену подвышаючи, подступъ чынивали (ИЮМ, VIII, 396, 1623); ино, когды который пойдеть торговати, то стрѣлцы за тяжкымъ каравуломъ держутъ ихъ и до повольного торгу не допускаютъ (АЗР, V, 24, 1637); купил теж там вина литрꙋ по ѡрту и ... продал по чырвоному золотомꙋ; и таким торгомъ зыскал, зыскалъ чотыри тысꙗчы литръ золота (Зб. 752, 569б); Ѳеѡдоръ ... таким торъгом зыскалъ чотыри тесечи [!] литръ золота (Зб. 82, 425). // перан. Кождый празникъ Гдскiй, и торжество Збавителѧ Ха0483 Бг0483а нашего, естъ дх0483внои радости торгъ, и кꙋплѧ (Калiст, II, 293); торг есть велми хитриs, А в добрихъ нас ꙋчинкахъ ловить, Кгды честꙋешъ гостеs з милости а ельмꙋжное, помалꙋ вмавлꙗет в нас ѡбжирство и роскошъ (Пралог, 666). 6. Гандлёвы дзень. ꙗ маю звечныs торгъ ꙋ Ѡлыце въ неделю (КСД, 686, 1511); зъ ятокъ мясныхъ маетъ давати кождый рѣзникъ и кождого торгу по плечу мяса бараньего на дворъ нашъ (АЗР, II, 153, 1523); мы ... тыйденный торгъ на кождый день Четвергъ у кождую недѣлю обыходити и одправовати уставляемъ (АВК, XIII, 42, 1580); абы в месте нашомъ столечномъ ... и в домехъ гостинъных, по дорогахъ, в торъгъ и без торъгов збоже всꙗкое продавано мерою ѡднакою ровновано то естъ (Ст. 1588, 106); будучи въ Пинску въ тую жъ неделю передъ торгомъ понеделковымъ, и зъ тымъ сыномъ его продавалъ дошчъки липовые (АВК, XVIII, 348, 1646); купили овса на рынку у торгъ, возы два (ИЮМ, IХ, 38, 1692). 7. Кiрмаш. въ торги великiе въ кождый тыдень, во второкъ и въ пятницу, зъ давныхъ часовъ отъ судовъ, то есть: отъ бочокъ, отъ кадей, отъ ушатковъ ... на воеводу Виленского и на ключъ Виленскiи отъ воза по два пенязи берутъ (АВК, VIII, 250, 1550); торги тежъ кождого дня вольно имъ мѣвать, окромъ святъ урочистыхъ и недѣли, и тые водлѣ обряду и звычаю костела Римского безъ отправованья работъ и торговъ въ ушанованью отправовать приказуемъ (АЗР, IV, 168, 1597). 8. Спрэчка, падчас якой супраціўныя бакі не пагаджаюцца з чым-н., імкнучыся дабiцца чаго-н., атрымаць што-н. всꙗкож по долгих торгах коли Москва видѣла иж се им не по швꙋ пороло до згоды тым способом пристꙋпили (Стрыйк., 596б).
с. 392
Торжество наз. Свята, урачыстасць. Се намъ дрꙋгое торъжество братꙗ. и свѣтелъ празник мт0483и господнѧ (Чэцця, 78); поневажъ бовѣмъ день православiа, и свѣтлыи его празникъ, и ꙗсное торжество съзвало насъ, и вs любви Бж0483ои на тое мѣстце зобралисмосѧ (Калiст, I, 38б); кождый празникъ Гдскiй, и торжество Збавителѧ Ха0483 Бг0483а нашего, естъ дх0483вной радости торгъ, и кꙋплѧ (Калiст, II, 293).
с. 395
Торжище наз. Тое, што i торгъ у 2 знач. Бѫдоут знаменiа на торжищи и на оулицах (Сiвiла, 8); Павелъ святый ... до Риму черезъ Іюлiя сотника приведенъ: которому на стрѣтенiе всѣ христiане, которые въ Римѣ были, зъ мѣста вышли ажъ до Аппiева торжища (АЗР, IV, 232, 1600–1605).
с. 395
Торжникъ наз. Тое, што i торговецъ. потреба прето было тобѣ дати серебро мое торжникѡмъ, а пришедши бымъ ѧ, взѧлъ свое зs лихвою (Калiст, II, 92б); бо вѣрꙋючи Гв0483и, торжникѡмъ талантъ подати росказꙋючому, повинности своей досытs оучинил (Там жа, 162).
с. 395
Торжокъ наз., памянш. ад торгъ у 1 знач. онъ въ неделю, которая была передъ святою Луцѣею, две овцы на торжку Сопотковомъ продавалъ (АВК, XVII, 244, 1540).
с. 395
Торкати дзеясл. Стукаць. братиѧ ... бѣгъшы много торъкали до хаты Ѳеѡдоры (Зб. 81, 22).
с. 395
Торкатисе дзеясл., зв. ад торкати. братиꙗ ... чуючы велми плакали и бегшы много се торкали до хижки феѡдоры (Зб. 752, 18).
с. 396
Торкающий дзеепрым. ад торкати. Потомъ виделъ есми овна торsкающа рогами своими (Скар. ДП, 25).
с. 396
Торкговый гл. торговый
с. 396
Торкмышовый прым. (?). Уздечьку ременя торкмышового заплатили осм. двадцать два (ИЮМ, IV, 79, 1686).
с. 396
Торкъ гл. торокъ
с. 396
Торлопъ, торлепъ наз. Жаночае футра. мещанину Виленъскому Матѳею 20 копъ грошей зъ скарбу, а жене его торлопъ куньнiи зъ скарбу жъ (КЗ, 312, 1488); Охматовы речи: шесть шубъ белинныхъ, а семыи торлопъ бручатыи же белинный (Арх. ЮЗР, III-1, 1, 1503); торлопъ кунеs, ѡтласомъ черленымъ крытъ, съ пꙋгвицами (КСД, 872, 1516); торлопъ белинъныs же, брꙋшковыs же, китаsкою крытъ (Там жа, 873); за кожꙋхъ бараниs жоноцкиs торлопъ семъдесѧтъ грошеs (Ст. 1588, 514); торлеп полотна взято тонкого локот петдесятъ (АВК, XXXI, 184, 1593).
с. 396
Тормосити дзеясл. Тое, што i тармосити. словы неучстивыми, доброй славе доткливыми лжилъ и сромотилъ и тормосилъ (АВК, XVIII, 145, 1597).
с. 396
Торнафъ наз. Асоба, якая наладжвае гандаль (?). были едилес чотыры, што местские торги справовали зовемие торнафы (Бельск., 166б).
с. 396
Торовати дзеясл. Рабiць, вызначаць (дарогу). Надъ мѣрꙋ питьѧ и еденsѧ торовалъ онъ зо всѣхъ васъ дорогꙋ збавенsѧ (Лям., 5); панъ Давыдъ, райца, торуючы собѣ дорогу до помененыхъ сыновъ пана Кособуцкого ... протестацыю свою ... доносилъ (АСД, I, 370, 1646).
с. 396
Торокъ, торкъ наз. 1. Раменьчык каля задняй лукi сядла для прывязвання каго-, чаго-н. звѣрꙋ ... вси были полно ѡколо ꙗрчаковъ перед собою за собою и по сторонах в тороки навꙗзали (Стрыйк., 537); подушку и торкъ до меской кулбаки 2 зол. 15 осм. (ИЮМ, XVIII, 78, 1710). 2. Шаўковы шнур. поꙗс абы был на чотиры палцы широкиs тканыs зо всѣх чотырох барвъ ... ѡт которог теж торока, мают высит сꙋптелныи на дол длꙗ почтивости свещенническои (Бельск., 51б).
с. 396
Торонский прым. Тое, што i торуньский. в той коморе в схованью моемъ згинуло ему ... убранье замшу торонского (АВК, ХХI, 168, 1556–1557).
с. 397
Торопецкий прым. 1. Які мае адносіны да горада Тарапец; выраблены ў горадзе Тарапец. вжо тому чверть року, запил есми Матѳею ... шынкару арендарскому, ермяк сукна белого московског торопецкого з шнурами (АВК, ХХХIХ, 562, 1579). 2. Які прылягае да горада Тарапец. о Торопецкую землю, што отрублена къ Московскому, штобы тая земля вся зася отдана а отрублена къ Торопцу, по давному (АЗР, I, 135, 1493).
с. 397
Торопчанинъ наз. Жыхар горада Тарапец. зъ Литвою по сторому рубежу, земли и воды, и съ Полочаны и съ Витбляны и съ Торопьчаны (АЗР, I, 52, 1440); мѣщаномъ Торопецкимъ и всимъ мужомъ Торопчаномъ (АЗР, I, 170–171, 1497); хто отъ насъ будетъ, послѣ Зенька, который Торопчанинъ въ Торопцы намѣстничьство держати, не надобѣ къ нимъ по дань нашу и по тивуньщину въѣзджати и не судити ихъ, ни рядити (Там жа, 171).
с. 397
Торпина наз. Тарпа, торп. гумно того двора Соколовского: гуменъ зъ бервеня рубленыхъ двѣ, одрына зъ бервеня рубленая зъ сѣномъ, евья рубленая покрыта соломою, озеродъ, въ немъ торпинъ десеть, жердемъ насованыхъ (АВК, ХIV, 456, 1593).
с. 397
Торпостай, торпоста наз. Следчы. ꙋкрадены въ менѣ два волы; ино ми сокъ сочить на него; и ꙗ на соково слово поставилъ есми торпостаꙗ, и зымавши его съ права Кевлина, правда – мꙋчилъ есми его на соково поведанье (КСД, 16, 1510); торпостай – Юхно Симоновичь, пана Ѡльбрахтовъ чл0483вкь (Там жа, 38); торпоста будеть человек добрый (Ст. 1529, 102).
с. 397
Торуньский, торунский прым. Прыгатаваны ў Торуні. перникъ торуньский купили въ пана бурмистра Лапицкого, дали золотыхъ три (ИЮМ, III, 131, 1685); перникъ купили торуньскій отъ пана Александра Халеевича, дали зол. два и осм. три (Там жа, 130, 1691); купили перники два торунскихъ на подарекъ п. полковнику стародубскому (ИЮМ, ХIII, 41, 1699). Параўн. торонский.
с. 397
Торхъ наз. Тое, што і торгъ у 4 знач. я з нею никоторого торху николи о тотъ форостъ не чинилъ (АВК, ХХI, 338, 1558).
с. 397
Торчати дзеясл. Тарчаць. коло ... вси кости в нем ламало и мꙗсо знову порослое торчало (Зб. 82, 339б).
с. 397
Торчица гл. тартица
с. 398
Торъ наз. 1. Шлях. бꙋдмож того вдꙗчни идѣмо торомъ его (Зб. 259, 102б); хочетъ в мовеню правъды торомъ ст0483ого иѡанна ити (Там жа, 625). 2. Парадак, спосаб. яко и въ иншихъ светыхъ монастрыяхъ порядокъ церковный своимъ торомъ заховывается, такъ, якобы ... Господа Бога хвалили (АСД, IХ, 431, 1591); в томъ торꙋ права посполитого хибивъшы тое выволанье ... въ ведомость прывести не дала (КЛС, 18б, 1596); проси не лениво, бо Лаконицкимъ постꙋпаетъ торомъ. Прійми ласкаве, бо Ласки Хрстовой Потоки Которые зs жродла мꙋки его выплынꙋли, ѡповѣдаетъ (Дзід., прадм.).
с. 398
Тоска наз. Туга. ꙗко моль казить ризу и черsвъ дsрево, тако и тоска мужа вредить срдце (Скар. ПС, 39); оуполошили бы его тоска и печал оусилиш его ꙗко цр0483ѧ оуготованого к напасти: наклонил бо на ба0483 рꙋкꙋ свою и на шадаѧ хоробритсѧ (Зб. 262, 18б); такоже видѣл есми иного. что поускал кров. из гагидлѧ. вѣдал ѡ качествѣ изсгагнои а пришла емꙋ тоска на срдце. и проволокласѧ болезнь его и (ѡ)здравел (Арыст., 219).
с. 398
Тоскливость наз. Тужлівасць. розвꙗжи тое вꙗзане тоскливости твоеs (Зб. 82, 346б). Параўн. тескливость, тоскность.
с. 398
Тоскливый прым. Тужлівы. Подложи рамена твоѧ и понеси ю, и не бꙋди тоскливs ꙋв оковахъ еѧ (Скар. IС, 13); ѡ бровех. Аще власы их много гоустыи сеи ест тоскливъ и тоужливъ (Арыст., 198); чл0483къ естъ живот до часꙋ позыченый ... который в щашливомъ повоженю тоскливый, а в нещастю зась неоутѣшный (Кін., 49б–50б); чл0483вкъ ... которыs в щасливомъ повоженю тоскливыs, а в нещастю зас нѣꙋтѣшныs (Зб. 752, 590б); чл0483вкъ ... в счасливом повоженю тоскливыs, а в нещастю зас неꙋтѣшныs (Зб. 82, 126). Параўн. тескливый.
с. 398
Тоскнети дзеясл. Тужыць. почал собѣ тоскнѣть людъ в дорозѣ и в працы (Біблія, 200); рꙋшилисѧ з горы оръ дорогою котораѧ ведет до морѧ червонаго, абы ѡбышли землю едомскꙋю, и почалъ собѣ тоскнѣть людъ вs дорозѣ и вs працы (Хран., 141б); почал есми собѣ в неволи ѡноs тоскнѣт, и ѡ монастырскомъ житию вздыхат (Зб. 82, 47). Параўн. тескнети, тоскнити.
с. 398
Тоскнити дзеясл. Тое, што і тоскнети. если михаsло спит або если тоскнꙗчи смерти сꙗ боит (Бельск., 364); тоскнила же слꙋжба бж0483аѧ долго была мовечы ѡ даs гсди щобы се што нарыхлеs скончыла жебым ішла и кожух собѣ купила (Зб. 107, 164б); Исус взꙗвши Петра Иꙗкова Иѡана почал се смꙋтити, страхати и тоскнити собе (Зб. 255, 240б); коли день минулъ а ѡной не видѣл велsми собѣ тоскsнилъ нарекаючи на себе, ижъ подобно ѡмешкалъ часу назначоного (Пралог, 573); золотоꙋстыs ... покою ѡного до которого велми тоскнил ꙋжил, на сꙋровости живота и трꙋженю тѣла своего (Зб. 82, 147б).
с. 398
Тоскнитися дзеясл., зв. ад тоскнити. Тосsкнитсѧ души моеи вs животе моемs выпущу противъ собѣ глаголы моѧ (Скар. IК, 15).
с. 399
Тоскно прысл. Самотна. милый ойче, чому ся мне вельми тоскно (АВК, ХVII, 432, 1561); рекла ревека до исаака: тоскно мнѣ жит длꙗ дочокъ хеттѣйских (Біблія, 63); рекла Ревека до Iсаака: тоскно мнѣ жить длѧ дочокъ хеттѣйскихъ (Хран., 43б). Параўн. тескно.
с. 399
Тоскность наз. Тое, што і тоскливость. дорозе осправедливеней твоих вчин мѧ разꙋмным и розмышлѧюсѧ в чюдах твоих, задремала дш0483а моѧ ѡт тоскности оутвердиж мѧ оу словех твоих (Пс. ХVI, 119–119б); почалъ на себе грѣхи поведат ... ижь сщ0483никъ такъ бридкостю ꙗко и тоскностю ихъ былъ ѡбтꙗжоныs реклъ до него (Пралог, 526); видѣл есми простꙋпных, а праве был есми знꙗтъ тоскностю длꙗ того ижъ не стерегли выроков твоих (Пс. ХVII, 144); ꙋже тежъ тебе хочꙋ з великое тоскности выбавит (Зб. 82, 59б).
с. 399
Тосница наз. Тое, што і тесница. купили на рынку до цекавзу мурованего на двери тосницъ на возахъ трохъ тринадцать (ИЮМ, VIII, 155, 1691).
с. 399
Тосоватися, тосоватисе дзеясл. Прыраўноўвацца. также значны были наши рꙋсацы грецким и латинским гисториком ꙗко и иншие полночные народы которых всѣх за ѡдно шотами або сарматами звали, ачколвек роксолꙗнов имꙗ або рꙋс і алꙗны з рꙋсю сꙗ тосꙋет (Стрыйк., 428); кгды тое имꙗ рос ꙋ езенеелꙗ пророка близко се тосꙋет з назвиском рꙋси (Там жа, 429).
с. 399
Тостоментъ гл. тестаментъ
с. 399
Тосчий гл. тощий
с. 399
Тотаринъ гл. татаринъ
с. 399
Тотарка гл. татарка
с. 399
Тотошний прым. Тое, што і тутошний у 2 знач. вжо и час позываня до суду тотошнего кгродского где его милость наблизшую справедливост до довоженю ее собе видет уплынул (АВК, ХХХII, 23, 1596).
с. 399
Тотчасъ прысл. Адразу, зараз жа. Симбалдо тотчасъ пошолъ по замку (Бава, 132); вамъ бы тотчасъ тому посланнику нашому дать пристава, кормы и подводы (АЗР, IV, 443, 1615).
с. 400
Тотъ займ. 1. Тое, што i той у 1 знач. хочеть ли гнати свои свиньи у тотъ лѣсъ черезъ чужое имѣніе, тогды не можетъ того учинить, одно путемъ правымъ, што идеть до того лесу (Вісл., 9); потом милостівыи бог ... оу тот ѡгород оушол сам и оучнове его (Пак. Хр., 5б); на тот вес ѡбычай и оуздрасъ как се имъ оуказала почесне. вѣрити казали (Валх., 57б); уваживши тотъ весь кгрунтъ, напротивку того дала ей милость слушную отмѣну (АВК, ХХII, 116, 1560); есьли домъ на себе розsделитьсѧ, не можеть стоѧть домъ тотъ (Цяп., 46); мѣлъ тот король ѡдну дочку панну велми пекную (Трыст., 14); того там же на Москве посадили и седелъ тотъ гонецъ много (Барк., 171); на ꙗкиs кшталт из ꙗкои материи тот болван был ꙋроблен ѡписалом нижеs (Стрыйк., 433б); бꙋдꙋчи молодшимъ тотъ Марко, старый и новый Тестаментъ мавѧл на памѧть (Мак., 19); повѣдают нѣкоторіи же сѧ тотъ Ламехъ кохалъ в мысливствѣ ажь до старости (Хран., 13). 2. Тое, што i той у 2 знач. они намъ сповѣдали вси увъ одно слово, што то есть земля по тую дорогу и по тотъ переводъ Марковскій (АЗР, I, 22, 1483); комꙋ пакъ приподоблю родъ тотъ, подобенъ ест детемъ седечимъ на торгꙋ (Цяп., 14б); коли хрестѧне прышли в тот ѡстров, тогды был государъ тому ѡстрову именемъ Давлитесъ (Трыст., 71); если бы тот здраица ꙋтекаючи до зѣмли неприꙗтельское был поиманъ, тотъ горло и почстивост тратить (Ст. 1588, 7); то наболеs длѧ того, тоть пѧтыs артыкꙋлъ прыложыломъ иж люде незъбожные тꙋю светꙋю згодꙋ розривати ꙋсилꙋютъ (Унія, 5б–6); в чомъ длѧ снаднѣишого понѧтѧ на чтыри части тотъ ѡтвѣт нашъ розделити намъ сѧ здало (Апакр., 5б); ѡ пососѣ моемъ перешов есмъ тот иѡрдань, а тепер з двома се ѡбозами ворочаю (Біблія, 71); кгды тот земныs и дочасныs прибытокs см0483ртелsного и сказителsного тѣла розрꙋшитsсѧ, вs тотъ час до прыбыткꙋ оного нерꙋкотворенного и вѣчsне, вs нб0483ѣ трsваючого ... въведени бꙋдемъ (Карп., 4б); реклъ зас до Старца Iѡасафъ: Сꙋтъ же и иншіи, нѣкоторіи, жебы тое жъ ѡповѣдали што й ты, албо зас ты ѡдинъ теперъ естес, который того наꙋчаешъ, и абы тотъ свѣтъ дочасный такъ барзо былъ взгоржены и зненавижены, оупоминаеш (Варл., 134б); тотъ домъ сынови своемꙋ збꙋдовалъ (Зб. 259, 553б). ◊Т о т ъ с в е т ъ – тое, што і т о й с в е т ъ. и повторе, на тот свѣтъ жениха своег с силою и славою многою приходѧчог привитает (Карп., 18б). 3. Тое, што i той у 3 знач. Тотъ Радивилъ, который передъ тымъ тое имѣнье держалъ ... выдалъ его князю Жыкгимонту (РПП, 327, 1392); ѡтказал детина тот што стоѧлъ над женци (Зб. 262, 31б); в той днь погибноут оусе мысли их, блсвнъ и тот моуж, которомоу помочник ест бъ0483 (Пс. ХVI, 139б–140); пошла велми смутна, кленучы ден тот, в которыи сѧ родила (Трыст., 15); тотъ фольварокъ спустошоныи и воротъ у него немашъ, въ которомъ свѣтлица старая (АВК, ХIV, 90, 1591); камен тот которий есмъ поставил на знакъ, буде зван домом божиим (Біблія, 64). 4. Тое, што i той у 4 знач. пан мои и бог мои тот был. которого пилат черес зависть выданого ѡбвинил (Пак. Хр., 23б–24); тогды тот хто на кого помовит а не доведет, тымъ караньем самъ маетъ каранъ быти (Ст. 1529, 2); ѡбоꙗ сторона ꙗкъ тот хто ведеть такъ и на кого менꙗть мают перед нами ѡчивисто стоꙗть (Ст. 1566, 30б); еванsгелиста або тотs который еванsгелию ... зs евsрейского ... на греченsский ѧзыкъ пѣрѣложилъ (Цяп., 2б); тот що розмышлꙗет маючы интенцию ꙗко рꙋчьницꙋ ꙗкꙋю потым ѡ собе замерает цел (Зб. 261, 71); ꙗкs же теды богомs тотъ быти можетъ, который пожадливостю палаетs (Варл., 244); ꙗкs же теды тотъ богомъ быти можетъ, который сѧ виномs оупиваетъ (Там жа, 244б); гражданскій: тотs который до справъ мѣстскихъ належитъ (Бяр., 31); тотъ мовлю есть щирый и добрый, и вдѧчный пріѧтель, который хотs наменшій нашъ добрый оучинок вs памѧти маетъ (Варл., 117–117б); блгсвеныs естъ тотъ коториs мает бачност на нищого и ꙋбогого (Пс. ХVII, 15б–16). 5. Тое, што i той у 6 знач. вышол гаман вs дн0483ь тотъ веселъ и добросердъ (Зб. 262, 130); Ѳедко рекъ: ꙗ дей на тотъ рокъ на земли былъ самъ и судью своего вывелъ (КСД, 22, 1510); в тотъ день пsриступили кs нему садsдукеи, которіе мовѧть не быть вsсsкsресенью (Цяп., 31); зходилъ тотъ рокъ елекцыями (Еўл., 149); тотъ рокъ з ласки бж0483еs былъ здоровъ на люди (Барк., 171б). ◊ В ъ (у) т о т ъ ч а с ъ – тое, што i в ъ т о й ч а с ъ. Иванъ ... в тотъ час какъ изменилсѧ (Чэцця, 42б); оу тот часъ кнѧз великыи Витовтъ. ꙋ троцех был (Віл., 441б); ꙗ въ тотъ часъ былъ на службе господарьской ꙋвъ ордѣ (КСД, 10, 1510); в тот час побито ѡт москвы много множество почту цр0483ѧ Дмитра ивановича (Барк., 170б); н а т о т ъ ч а с ъ – тое, што i н а т о й ч а с ъ. ихъ милость на тотъ часъ сами не поспели того дѣла досмотрѣти (КСД, 52, 1510); великаѧ а значнаꙗ шкода мѣсту Виленскому ѡт огню на тот час стала (Рач., 350); на тот часъ пошов был лаван стрычъ ѡвцы а рахил ꙋкрала болваны ѡтца своего (Біблія, 69); п о д ъ т о т ъ ч а с ъ – у той час, тады. ꙗк сѧ зась на тꙋю прироженѧ смерть готовалъ, овый дрꙋгій подъ тот же смерти егѡ часъ до всеи околѡ негѡ стоѧчей дꙋховнои Братіи выреченыи слова оувѣдомлѧютъ (Сматр., 44); т о т ъ ч а с ъ – тым часам, на той час. тежь безъ того слуги, который тогды не ѡдно тое бирывалъ въ небожчика мужа ее, ижь служилъ въ нихъ тотъ часъ, на имя Смелый, – естли будеть дей тотъ зведомъ (КСД, 13, 1510). 6. У знач. наз. Тое, што i той у 9 знач. каждыи город собе имееть своего сꙋдью иметь а тот имаеть оу своеи державе сꙋд сꙋдить (Вісл., 13); боудет іс0483 хс0483 назван. а тот боудет оучити на земли люди (Сівіла, 3–4); ѡтворивsши ꙋсsта ее, наидешъ статиръ: тотъ возѣмsші даи имъ за мене и за себе (Цяп., 24); по свꙗте велебномъ Нафтанаил Терлецкиs влдка Полоцкиs с того света переставилсѧ. Жилъ на свете своего живота летъ шесть, тотъ помаленкꙋ уводилъ новыs календаръ (Барк., 153б); Хꙋсъ зродил неврода, тот почал быт ... на земли (Біблія, 28); Финіѯs: ... ест Птах въ Аравіи близ Iндіи. Тот на кедрах ліванских жывет (Бяр., 319). 7. Тое, што i той у 12 знач. гснꙋ оу его детинности оу бетлеемъ были ѡферованы тот же пастоух как на поустыни нашол знову гсноу ѡферовал з набоженьствем (Валх., 60б); которогоколsвекъ поцалꙋю, тотъ есsть, имите его (Цяп., 38б); потом тот же хлѣбъ и вино кꙋ поживаню авраамꙋ и слꙋгам его дал (Бельск., 16б); иногды зась тотs же чл0483вкъ, подчасъ мл0483твы пришедши ꙗкобы вs захвиценье, знашолсѧ стоѧчи предъ ѡлтаремъ вs цр0483кви (Мак., 74); потомъ тотъ же хлѣбъ и вино, кꙋ поживанью зs офѣры Аврамови и слꙋгамъ егѡ подалъ (Хран., 26б). 8. Тое, што i той у 13 знач. Ачъ тотъ былъ ѡбычаи сих теперешных часов, иже кто присѧгалъ, клалъ руку на ѡбразъ, а потомъ и целовалъ (Будны, 24); ѡтповѣдал иѡсифъ: тот есть выкладъ снꙋ: три коши, три дни еще суть, по которих возме фараѡнъ горло твое (Біблія, 91).
с. 400
Тохъ наз. Дыханне, уздых. Згола не вѣдаем, ꙗкъ тые, которые вже ѡкромъ того тъху, длѧ долгого непокою ледве ѡтдыхаючого (Атыла, 12); того сѧ вси держите, не вsстꙋпꙋйте крокꙋ, до остатsнего тхꙋ дꙋха, очій вашихъ змрокꙋ (Лям., 25); на тоs пꙋщи много звѣрꙋ ꙗдовитого ... котрыs самым тхом ѡподѧл ѡт них бꙋдꙋчих заражают (Зб. 107, 95).
с. 403
Точаный дзеепрым. Апрацаваны. отъ прошлорочныхъ шафаровъ ... приняли футеръ брюшковыхъ точаныхъ три (ИЮМ, VIII, 12, 1691).
с. 403
Точачий дзеепрым. ад точити II у 2 знач. Кілікіа: Точачаѧ, аб ѡтвиваючаа (Бяр., 287).
с. 403
Точачыйся дзеепрым. ад точитися ў 1 знач. з декрету трибуналского и позву подкоморского до него выданого припалом, в справе с поводства панов участников села Смыкова з добрами епископии Луцкое Жабчем и Колодезями точачойсе (Арх. ЮЗР, VIII-4, 171, 1501).
с. 403
Точение гл. точенье
с. 403
Точеница наз. Смала, якая выцякае. точеница тридsцети локsтеи обsкружала около его (Скар. ТЦ, 138б).
с. 403
Точенье, точене, точение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. точити I у 2 знач. Да будетs всегда в роде Iоавовѣ мужъ терпѧи точение семени и прокаженsныи (Скар. ДЦ, 72). 2. Дзеянне па дзеясл. точити II у 3 знач. за сведеръ новый и за точене секеры у дорогу, асмак. осемъ (ИЮМ, I, 138, 1681); ковалю за точене секиръ и за направу дали (ИЮМ, VI, 130, 1689); за точене заступовъ двухъ и топора (Там жа, 207); за точене секеры осм. тры (ИЮМ, VII, 230, 1690).
с. 403
Точидло, точыдло наз. Тое, што і точило ў 1 знач. коваль ... забравши все ... начиня ковальские ... то есть ... наковальню ... млоты тры ... пилъки тры ... мехи два ... точидло (АВК, ХХVI, 74, 1585); точыдло за копу грошей купъленое (Там жа).
с. 403
Точило наз. 1. Тачыла. онъ взялъ у мене точило и мелъ ми тое точило заплатити (АВК, ХVII, 235, 1540); въ той же клѣтцѣ точило великое праве доброе (АВК, ХIV, 362, 1590); точило великое, коштовало полкопы грошей (АВК, VIII, 466, 1593). Параўн. точидло. 2. Прэс для выціскання віна з вінаграду. То будеть приемно ѡт васъ, ꙗкобы есте дали начатки ѡт гумна и ѡт точила (Скар. ЛК, 42); точило точилs естъ господь девици дsщере Iꙋдине (Скар. ПЕ, 3б); наполsнѧтсѧ житнице твое обилиѧ, и виномъ опsлывати бꙋдꙋть точила твоѧ (Скар. ПС, 8б); нагомꙋ дають ходити безs порsтꙋ и голодныи носѧт сноп: межи мꙋрами своими чинит ѡлеи точила топчꙋт и жажꙋ мѣють (Зб. 262, 22б); наполнѧтсѧ засѣки твои сытности: и моштоу точила твои силны бꙋдꙋть (Там жа, 94); Тиска, ро0483а. точило праса виннаа (Бяр., 217).
с. 403
Точильный прым. Тачыльны; прыстасаваны для заточвання нажоў. грусокъ точильный въ Варшавѣ – 6 гр. (ИЮМ, ХХV, 46, 1715).
с. 404
Точити I, точыти дзеясл. 1. Весці (вайну, справу і пад.). оные бовѣм што перъвѣе были з людми самыми воsнꙋ точили (Каз. Кір., 142б); Роман кн0483жа ꙋфаючи велми в своеs моцы и щастю, которое дивне людские справы точит ... беспечне воевал полщꙋ (Стрыйк., 485); коли римлꙗны з кархидонꙗны точили битвꙋ, ѡнъ неприꙗтелꙗ кархидончика седꙗчого на моцном и твердо персомъ елефанте рицера валечного положив из елефантом на плꙗцꙋ (Рым., 80б); зs мыслѧми внꙋтрними борбꙋ и войнꙋ точити повинни (Мак., 20); сꙋть тежъ и тыи, которіи помыслы оуважают и внꙋтрнюю валкꙋ точатs, и таковыи за зрозꙋмѣнsемъ и розсꙋдsкомъ повстаючіи мысли оумѣрковати, ѡддалити, и по воли Бж0483ей ходити могꙋтъ (Там жа, 63); тꙋрецкого королꙗ леккомыслнымъ зовет, же безъ рады дрꙋгихъ воsны точилъ (Зб. 259, 553); на ѡнъ часъ з болгары воsны точили, где коли по многих и великих выsграх в битвѣ пошанцовало тежъ ему и великое нещасте (Зб. 752, 462б); феѡдорит на тое: ангелъ ѡразъ битву точит ѡт боку чл0483вка вколо. то ест ѡточает ангелъ чл0483вка, на неприꙗтелꙗ его кидаючи волочню, стрѣлы (Пралог, 549); тая справа никъды ... з натуры своей поневажъ о сукъцесыю и права листы, написы, влевъки тая акъцыя точытъ (АВК, ХХХI, 460–461, 1681). 2. Сачыць, выдзяляць, выпускаць. пsривели его кs немꙋ. и ꙋвидеsвши его натыхмесsтъ духъ затsресъ его. и падsши на земsли, валѧлъсе, пены точачи (Цяп., 55б); той чстный ... Крстъ водꙋ точитъ намъ зs каменѧ ... и огонь покꙋсъ и пожадливостій гасит (Каліст, I, 60б–61); не толко христианъ поганsе, лечъ што тѧжша, свой своихъ, христианъ хрістѧнsе вѧжꙋтъ, вѧзѧть, кровъ точатъ (Лям., 17); млоденец ... ледве зs ѡчю их ѡдишолъ, ѡплетеныs ѡт шатана крывавꙋю пѣну з гꙋбы точечы и зꙋбами самого себе кꙋсаючы мордовал (Зб. 107, 200б); виденъ был Аг0483глъ з гори прилетаючиs: а в рꙋце мечъ маючиs, коториs дитꙗтко ѡфꙗровалъ, и кровъ в келихъ точилъ (Пралог, 667).
с. 404
Точити II дзеясл. 1. Круціць. горsнъчарs седѧи при деле своемъ точаи ногами своими кругъ (Скар. IС, 62); точило точилs естъ господь девици дsщере іꙋдине (Скар. ПЕ, 3б). 2. Тачыць, грызці. мних ... прудко ѡт гд0483а бг0483а, помстꙋ взꙗл. бо черви его д0483 лѣта точили и росточили (Бельск., 336); порожныхs темных помыслѡвъ и страстiй вs дш0483и той кипѧчихъ ѡдворочатисѧ, вs которой злыи и шкодливыи робаки, то естъ, дꙋхове sлости и моци темностій прохожаютsсѧ, кормѧтъсѧ, криютъсѧ, ползаютs, точатъ, и зsѣдаютъ ей (Мак., 7); Червъ неꙋсыпаемый: Робакъ которыи непереставаючи точит (Бяр., 203). 3. Заточваць, выточваць. Были и ремесники многіи, наꙋкъ которых свѣтъ маетъ заживаючій: зs которыхъ ѡдны точачи птахов и рибъ рожаи, и образы чл0483квъ вs деревѣ, вs нихъ довтыпъ свой оказати оусиловали (Мак., 352); змовилъ панъ бурмистръ Купцевичъ Веремея столяра точить балясы, отъ штуки по осм. семъ (ИЮМ, IХ, 139, 1692).
с. 405
Точитися, точитисе, точытисе, точытися дзеясл., зв. 1. Ад точити I у 1 знач. Потом же зас точиласꙗ битва велми великаꙗ по вси дни (Троя, 71б); которое ся право точить Ивашку Есмановичу зъ людьми господарьскими (КСД, 1333, 1519); казалъ ему листы его записныи поворочати на онъ же чась, яко ся право передъ Требскимъ точило (АВК, ХVII, 313, 1539–1540); далъ ми справу суда своего выписъ с книгъ справы тое, которая се мне на тотъ часъ с тымъ жидомъ точила (АВК, ХХI, 90, 1555); на перъшых рокохъ земъскихъ або рочкохъ кгродскихъ перед которым сꙋдомъ таѧ справа точытисѧ будеть, маеть прысегнути (Ст. 1588, 215); потомъ точылася справа передъ нами, врядомъ мескимъ (ИЮМ, VIII, 248, 1597); заправды страшливыи а неслиханыи [!] речи, в том костеле ст0483ом, здавна се точат (Бельск., 393); точиласе битва ѡт поранку ажъ до вечера (Кн. Мак., 58б); точиласе передъ тымъ судомъ, въ року теперешнемъ тысеча шестьсотъ двадцать девятомъ мца Августа шостого дня справа межы урожоными Зофиею Лисовскою Криштофовою Щытовою, поводомъ, а Петромъ Кгалимъскимъ, заказанымъ (ИЮМ, II, 227, 1630); которая справа яко се у суду точыла, про паметь есть до книгъ мѣскихъ Полоцкихъ записана (АСД, I, 304, 1638); в справи так знаменитоs церковноs котораꙗ сꙗ точит ведлугъ воли бозскои (Дыяр., 161б); ѡдны теды выносили ст0483ого василиꙗ ... понижаючы ст0483ого и бж0483ественного Iѡанна златоꙋсътаго, ѡ котором сꙗ реч на тот час точыла (Зб. 752, 514б); побудивши товариши свои чудо имъ ѡное ꙋказалъ, и речъ ꙗко се точила росповѣдалъ (Пралог, 503б). 2. Ад точити I у 2 знач. которыи чисто вѣрꙋють. въ ст0483оую тр0483цю и точитсѧ миро. ѡт ег ст0483го тѣла и до сего дн0483е (Чэцця, 60); точитсѧ миро бл0483гооуханное. изъ гроба того (Там жа, 154); кгды ров на фꙋндаментъ копано наsдено в земли головꙋ ꙗкобы свежо забитог мꙋжа с которои сꙗ кров теплаꙗ точила (Бельск., 150б). 3. Ад точити II у 1 знач. Дш0483е пакъ враговъ твоих точитисѧ будꙋтs ꙗкоже точитсѧ камыкъ въ пращи зело скоро (Скар. ПЦ, 54б). 4. Ад точити II у 2 знач. диꙗвол ... ѡднꙋ ногꙋ зопъсовал емꙋ, аж стегна ноги ѡнои точилисѧ черви (Зб. 82, 5). 5. Рухацца, перамяшчацца. Въсходить сл0483нце и заходитs, и на место свое навращаетсѧ и тут сѧ обsновитs, и точитсѧ черезъ полудне (Скар. ЕК, 3б); коли день на ден наступовал и точилисе часы вышли двѣ лѣте (Біблія, 473); видѣлъ есмь сонъ и здало ми сѧ, ꙗкѡ бы тѣсто хлѣба ꙗчменнаго точилосе, и до обозꙋ мадіамскагѡ зстꙋповало (Хран., 177б).
с. 405
Точию, точью прысл. Толькі. занже вси блоуды свое и кацерства и члонки ганебне оу книги ѡриеновы вписати точью штобы ѡнъ ихъ блоудом и кацерством прозволил (Валх., 82б); изsбегуть жабы ѡт тебе и ѡт двора твоего и ѡт рабовъ твоихъ, и точию в рѣце да останꙋть (Скар. КВ, 16б); вs кожꙋ мою и вs мѧсо мое прилепиласѧ дш0483а моѧ избыло ми точию кожа зꙋбовъ моих (Зб. 262, 20); такоже карабленикъ и ратаи. занже прок дѣла их. не точію ѡт них самих. но ѡт вѣтроу и ѡт даждю (Арыст., 219); ап0483лъ пишеть, ꙗко никто можеть рещи гд0483а Iс0483а, точию дх0483омъ ст0483ымъ еслтsли [!] ꙗзыком исповѣдати гд0483а не можем (Будны, 155б); не точию имꙗ хв0483о (ꙗкоже мы въ мирѣ паче же аз першиs) но истинно и смерт по нем и по вѣры православноs аще волꙗ бꙋдет гсдна приꙗти ꙋдостоишисꙗ (Дыяр., 169); Единаче: Точію (Бяр., 40); Развѣ: ѡпроч, ѡкром, кромѣ, точію, толко, хиба, едно (Там жа, 134); не гл0483и прелестныи змии, не ѡт земли бо тебе гл0483ю, но доброе с высоты бл0483говѣщеніе приношꙋ, не точію бл0483го но и радости исполненно, не смѣхꙋ достойно (Жыц. св., 132б); точию гсдь крѣпкиs которыs иже ѡгон на хлад претворив тоs ми се даровал (Зб. 752, 24б); проклѧти сꙋть ... гл0483ющіи, ꙗко Дх0483ъ ст0483ыи, ѡт ѡтц0483а точію, а не ѡт Сн0483а исходитъ (Зб. вып., 92б–93).
с. 406
Точка наз. 1. Кропка. Двоестрочіе. Двѣ точцѣ, два пꙋнкта (Бяр., 33); Срока: Креска, часточка нѣѧкаѧсь годины. пꙋнктs, точка (Там жа, 155). 2. Пункт. сіи мерила годовъ ... а коли в годꙋ гі0483 мсць. ино во границах тыкано по три точки (Неба, 80); всѧ землѧ на котороs живем ꙗкъ едина точка впосредкꙋ неба (Каз. Кір., 157б).
с. 407
Точоный дзеепрым. ад точити ў 5 знач. за пару палокъ точоныхъ до того бубна, Веремею, токарю дали осм. (ИЮМ, Х, 60, 1695); купили до бубна скурку и палки точоныя, дали (ИЮМ, ХIII, 119, 1699).
с. 407
Точыдло гл. точидло
с. 407
Точыти гл. точити I
с. 407
Точытисе гл. точитися
с. 407
Точытися гл. точитися
с. 407
Точью гл. точию
с. 407
Тошнити дзеясл. Сумаваць, маркоціцца, засмучаць. В тои же часъ бысть ропsтание на гсда, в людехъ, ꙗкобы тошнечи собѣ длѧ труду путѧ (Скар. ЛК, 27); за тыхъ дsнеи нача гсдь тошнити надs людми ізsраилевыми (Скар. ЧЦ, 207б); о ꙗкии то справца церкви божое и преложоныхъ в неи до чого жъ тошните за ними, а што за пожытокъ дꙋховныи з нихъ маете (Бер. саб., 56б); тогож ихъ рѧдꙋ цр0483квы грецкои вѣры тоу оу панsствахъ кр его мл боудꙋчіе, презъ шесть сотъ лѣтъ заживаючи намнѣи собѣ з нимъ не тошнили (Апакр., 182б–183); Ныю: оунываю, ныдѣю, тошню (Бяр., 99); Тꙋждꙋ: Тошню, тꙋжꙋ (Там жа, 173); тошнил царь и не вечерал з жалости и спать не моглъ (Зб. 752, 298).
с. 407
Тошнитися дзеясл., зв. ад тошнити. рече Ревека ко Iсаку тошнить ми сѧ в животе моемъ дsщерь делѧ Хетsтеовыхъ (Скар. КБ, 51).
с. 407
Тошница наз. Стан млоснасці; моташнасць. ѡхъ дш0483о. оувы тобѣ боудет тошнице. коли перво соустрѣтѧть тѧ ан0483гли (Чэцця, 279–279б); оу прииденіи какъ вихоръ страхъ вашь беда ваша как бꙋрѧ пріидеть оу прииденіи на васъ тꙋзѣ и тошници (Зб. 262, 93б); иныи ѡт нас не почюет что сѧ емꙋ станеть из сего. а не ѡбретиш ли пꙋти избыти тошници сеѧ (Арыст., 218).
с. 407
Тошно прысл. Моташна, нудліва. веселе похлѣбцово до ѡкомsгненіѧ ... в наполнени статкꙋ его бꙋдет тошно емꙋ всѧкаѧ рꙋка трꙋдникова прiидет емꙋ (Зб. 262, 20б); видь аданаю иж тошно мих черева мои замꙋтилисѧ перевернꙋлосѧ срдце мое в нꙋтри моем (Там жа, 110б).
с. 408
Тошность наз. Смутак, маркота, журба. Кратокъ ест и с тошностию часъ живота нашего (Скар. ПБ, 3б); сего длѧ ꙋмыслилs есми привести ю кs собѣ на пирование, знаѧ иже поделитсѧ со мною добрыми речами, и будетs розsмольвение, мышлениѧ и тошности моеѧ (Там жа, 13); двоѧкаѧ ꙋбо ихъ нѧла тошность, и воздыхание воспоминаниѧ минулыхъ речеи (Там жа, 17).
с. 408
Тоще прысл. Марна, дарэмна. Тще, или тщетнѡ: Тоще, порожне, въ тще, надаремнѡ (Бяр., 175).
с. 408
Тощий, тосчий, тощый прым. 1. Пусты, нічым не запоўнены. птах ѡтлетѣвъ. а безумніи тощого гнезда стерегоуть (Чэцця, 172б); никто с тощими роуками а без поцалованiа зм0483ле перед ногами солдановыми. албо которого королѧ ꙋсточного не смел бы им слова говорити (Валх., 53); не ꙗвишисѧ предъ лицемs моимъ сs тощима рукама шесть днеи орати будешъ (Скар. КВ, 65); без волов ꙗсли тощи а много пожиткꙋ в силе воловои (Зб. 262, 100); тотъ возный виделъ светлочку, въ которой дей онъ схованье маетъности своей мелъ, тосчую (АВК, ХVII, 442, 1565); виделъ онъ возный ... два домы подле дворца пановъ Петрашковичовъ тощые, выпустошоные (АВК, ХХVI, 83, 1585); житники два: въ одномъ житнику засѣковъ деветь, тощихъ, дахъ соломою крытый (АВК, ХIV, 600, 1597); покладал выпис с книг кгродских ... ѡ прыведенью его з лицом с тою цекгълою покраденою и при нем чворга конеs с колесами из цекглою в нихъ двоихъ накладеными и двоима тощыми (ККСС, 256б, 1618); наостатокъ маютs быти тощого жолꙋдка, жебы того днѧ ѡт полночы почавшы ни пили ни ели (Навука, 46); зs тощими теды рꙋками ѡный человѣкъ ѡттꙋль вернꙋвшисѧ, и жаднои помочи не ѡдержавши, нарѣкалs на себе, длѧ порожнеи надѣи (Варл., 115); они отвезшы вапно до кляштора помененого назадъ з тощыми возами до дому ехали (АВК, ХХ, 326, 1638). 2. Які не мае нічога. рекла имъ не зовите мене наами зовите мене горькою иже ѡгорчилъ шадаи мнѣ велми: ѧ полна пошла есми а тощꙋ вернꙋлъ мѧ гь0483 (Зб. 262, 31б); лечъ оні поймавsшi его білі, и отосsлалi тощого (Цяп., 60–60б); до того звычаю слоушне придано оно росказанье з девторономиомъ. не оказꙋйсѧ пред гм0483ъ тощъ (Апакр., 202); кождыs з вѣрою там притекаючы, тощъ не ѡтходил (Зб. 752, 11–11б); кождыs з вѣрою там притеключы тощъ не ѡтходил (Зб. 82, 8б). 3. Жабрацкі, убогі. хто робить землю свою насытитсѧ хлѣба а хто гонить тощих безꙋмен (Зб. 262, 99); голодныхъ наполнилъ дѡбръ, а богатыхъ выслалъ тщихъ (Каліст, II, 240б). 4. // перан. Слабы. видѣте жь братьꙗ тощую надежю. старого закона жидовъского (Чэцця, 172б); паметуи ꙗко всѧкаа ложь грѣхs естъ, еслибы не за великою потребою была. ꙗко похлебsство, або коли кто безsпотребsне, только або длѧ звычаю, або длѧ тощое славы, небылые речи кажеть (Будны, 100б–101). 5. У знач. наз. Пакутны; убогі. Вѣдаючи Хс0483 Гд0483ь превротнꙋю и подстоупнꙋю хитрого Фарисеѧ мысль, же не наꙋки шꙋкалъ, але скрытꙋю под нимъ ꙗмꙋ копалъ, и о зрадѣ мыслил: и видѧчи его овшеки приказанной законом любви тощимъ, законъ приводитъ (Каліст, II, 85).
с. 408
Трабъ наз. Бег рыссю. уставши, Мѣшковского въ дворѣ не обачили ... речи побраные нашли. въ стайни коня панского иноходчика ... бегши въ погоню, за селомъ на трабу догонили (АВК, II, 256, 1584).
с. 409
Трава наз. 1. Расліна з аднагадовымі зялёнымі неадзеравянелымі парасткамі і сцяблом. ажъ дасть Богъ, какъ прыйдеть весна, трава выростеть, а вода сольеться, а мы пословъ нашихъ до тебе пошлемъ (КЗ, 457, 1468); коли оуже сл0483нце маленко на дол снизитсе. тогды там трава и иныи зельiа почноут рости (Валх., 44б–45); ани трава ани флѧсsтръ ꙋзsдравовалъ естъ ихъ (Скар. ПБ, 24б); ѡдѣвающаму небо облаки, ꙋготовающему земли дождь. Прозѧбающему на гѡрах сѣно, и траву на служsбу человѣкомъ (Будны, 117); велелъ имъ посадити вsсихъ, редами редами, на тsраве зеленои (Цяп., 51б); тамъ дей тую сеножать ... покосилъ на трыдцать воз и траву сырую на возы зараз побралшы, до Ракова отвез (АВК, ХХХVI, 174, 1582); такъже за великими дождами ѡколо великих рекъ травъ ни троха сена не косили (Барк., 168б); великиs голодъ былъ и поводок ижъ люди мꙋсели ести травꙋ ꙗкъ скотъ (Царств., 75б); нѣкотории тежъ зъ его рицеров лизали травꙋ, дрꙋгии пили ѡливꙋ, а нѣкотории пили свой власныs мочъ (Алекс., 27); нашихъ властныхъ посольскихъ людей, которые траву косили и дрова рубили, посѣкли (АЗР, IV, 465, 1615); тое вѣдай, ижъ вшелѧкое тѣло ꙗкъ трава, и вшелѧкаѧ слава людскаѧ ꙗкs цвѣтъ полный: оусохла трава, и цвет ей ѡпалъ (Варл., 213б–214); такъ выгладитъ тотъ людъ всихъ которыи на границахъ наших мешкаютъ, ꙗкѡ звыклъ волs травꙋ ажь до коренѧ выедать (Хран., 142). 2. Зялёнае травяное покрыва зямлі. ꙗко туча на былину, и ꙗко инеи на траву, понѣже имѧ гсдьне призывати буду (Скар. ДЗ, 61); ѡтверзошесѧ дубравы и оуказалисѧ травы зеленые, и съграбено бысть сено зs горъ (Скар. ПС, 42); саранча ... ѡкрила всю землю пꙋстошачи ее. пожерта есть теды всꙗ трава земли (Біблія, 118); видимо, ано снѣги намъ оубѣгли, землѧ травꙋ выпꙋскаетъ, сады листомъ окрываютsсѧ (Каліст, I, 114); в поли трава рано цвите а ввечер ꙋсысхне (Зб. 752, 85б); поднесетсꙗ ꙋрожаи над горꙋ ливана а мещане розквитнутсꙗ ꙗко трава на полю (Пс. ХVII, 52–52б). 3. Атрута. оба волъхва. со травою змииным ꙗдомъ ... дали ст0483омꙋ никите испити в чаши (Чэцця, 34б). ◊ Т р а в а з л а я – атрутная расліна. родѧть нивы былие. травоу злꙋю волчець. и метлицю (Чэцця, 373).
с. 409
Травень наз. Май. Авъ: Май мсцъ, або травенs (Бяр., 221). с. 410
Травенье, травене наз. 1. Дзеянне па дзеясл. травити ў 2 знач. дрꙋгие сꙋт згола повшедние ꙗк марное часꙋ травене (Зб. 261, 87–87б); зачимъ я Рувинъ Абрамовичъ ... в травенью даремного часу ... поношу ... на пятьсотъ золотыхъ польскихъ шкодъ (АВК, ХХVIII, 208, 1645); розмовою з богом розмышлꙗне то замкни, в котором жодаs ѡтпꙋщениꙗ длꙗ недбалого и марного часꙋ травенꙗ ажъ до тых местъ (Зб. 255, 404б). 2. Нацкоўванне. в жалобе пана Матфея Волъчка ... о збитю и змордованю того ... травеню его псом меделянскимъ (АВК, ХХХVI, 109, 1582).
с. 410
Травинка наз., памянш. ад трава ў 1 знач. в тых бочках по три травинки (ПГ, I, 149, 1441–1444); пана Свидино жито чисто – травинки нетъ и рожайне (АВК, ХVIII, 261, 1622).
с. 410
Трависко наз., памянш. ад трава ў 1 знач. такs Хс0483 кроль нбсный ... выправилъ и оупахалъ дꙋшꙋ запꙋстѣлꙋю, выплелъ зs ней тернsе и ѡсетъ превротныхъ дꙋхѡвъ, а кꙋколь грѣха зs коренемъ вырвалъ, и вси трависка грѣхѡвъ ѡгнемъ попалилъ (Мак., 271–272).
с. 411
Травити, травить, тровити дзеясл. 1. Рабіць патраву. мы и то имъ ѡтложили: ижь воеводы Витебъскии тыхъ сеножатеs ихъ, которыи ѡни мають близъко замку, коньми своими травити и сенъ въ нихъ брати не мають (КСД, 929, 1516); дрова мають брати где будуть стоѧти нижли домов розбирати и плотовъ жечи и ставов волочити ани спускати ани житъ и ꙗрин топтати и травити не мають (Ст. 1529–Ф, 30); далъ ми онъ за то, же мою сеножать вжо который годъ животиною своею травить (АВК, ХVII, 192, 1540); Себестыянъ Дыбовский неоднокротъ черезъ служебники свои, наганяючи стадомъ, коньми своими на властную сеножать нашую ... травити кажетъ (АВК, ХХI, 347, 1558); они дей и сеножать за обычай коньми и быдломъ травять (АВК, ХХVI, 227, 1582); абы ... собе и конемъ своимъ за пенези торгомъ а не ꙋставою живность кꙋповали, кроме паши волное часу летнего на сеножатех и полꙗхъ простыхъ, збожъѧ не травечы (Ст. 1588, 51); панъ ... Барбоса ... чинитъ намъ самымъ и подданымъ нашимъ великіе кривды быдломъ своимъ пашни нашой ... зъ дому своего Босеча тровить, допчетъ (АВК, VI, 48, 1589); вже дей мы межы собою суседовъ большъ найдемо, хто тое грыки помогаль травить (АВК, ХVIII, 103, 1592); того много статками на весне сами господари свое збоже травили, маки горохи бобы проса репа то все згола погинуло (Барк., 164); Съкрꙋшаю: Стираю, скрꙋшаю, травлю, толкꙋ (Бяр., 164). 2. Марнаваць, бавіць (час і пад.). з нихъ таковыхъ которые безъ слꙋжбы живꙋчи и ниꙗкою роботою не бавѧтсꙗ на костырстве и пьꙗнъстве часъ своs травꙗть, нигде ихъ жаден врꙗд терпети не маеть (Ст. 1588, 507); агрипа ... послом бꙋдꙋчи мовил то до посполства приповѣстю ест мѣсто кождое подобно тѣлꙋ человѣческомꙋ бо также з частеs своих зложоно сполечне а кождаꙗ част розног бытꙋ, пришли члонки до жолꙋдка жалꙋючисꙗ на нег, иж с покоем лежит травꙗчи, а ѡни мꙋсꙗт працоват (Бельск., 153б); теж наши продкове бꙋдꙋчы в ѡныи часы, народом наsвалечнѣsшим, в рицерских справах вѣкъ своs травꙗчи, не диспꙋтовалисꙗ ѡколо релии (Стрыйк., 433); штобы намъ ранѣй на зъѣздъ сойтися и о тыхъ обидахъ и о большомъ дѣлѣ о покою хрестіянскомъ мовити, а письмами и листами отъ себе и отъ васъ травячи напрасно часъ бавити есьмо не хотѣли (АЗР, IV, 464, 1615); не розꙋмѣимо абысмо тымъ часомъ або вs господарствѣ, або вs кꙋпли, або вs иншой ꙗкойколвек роботѣ, кгды на молитвѣ часъ травимо, шкодовати мѣли (Каліст, II, 274); ꙗкъ много оныи давный, поганскій Поетове и Римодѣеписове: Млстивый Пн0483е Чашнику, Пн0483е и Добродѣю нашъ Млс. працы, потꙋ, чꙋтsѧ и неспанsѧ подыймꙋючи: Лѣта, дни и часы травили: очsю и здоровsѧ збывали (Паўуст., 2–2б); мл0483итва оуставичною емꙋ забавою была: и вsвесь живота часъ, на дх0483ѡвных и нбсных розмышлѧнѧх травилs (Варл., 345б); ꙗкꙋю ꙋтехꙋ серце еs чуло, иж детинные лѣта свое, ѡтделеною бꙋдꙋчы ѡт ... свецких, на местцꙋ светом з светыми забавами травит мела (Зб. 255, 317–317б); Василеs ст0483ыs ... молодост свою в наꙋцѣ перъвеs в кесарѣи, а потом в царѣгородѣ травилъ (Зб. 82, 285). 3. Атручваць. ижъ дей ни знаю, ани ведаю, не травилъ есми его пса (АВК, ХVII, 227, 1540); едучи ми зъ места, почаломъ ему мовити, абы онъ псовъ моихъ не травилъ (Там жа, 385, 1541). 4. Расходаваць. которіежъ пенязи будучи на службѣ его милости въ Ордѣ Перекопской травячи и тежъ даючи впоминки выдалъ (АЮЗР, II, 143, ХVI ст.); бо то милостыня, дана потребы церковные, котороѣ ни на що иное травити не годится (АЗР, IV, 208, 1600–1605); такъ през вси три лѣта трвалъ вs такомъ воздержанiи, чтыри албо пѧть оунцій, то есть лотовъ, хлѣба ѣдѧчи, и такъ много воды пsючи: а ѡливы секстарій, то естъ полтори кварты през рокъ травѧчи вs покармехъ (Мак., 14б); Иждиваю, стравлѧю, травлю, выдаю грошѣ, накладаю, розшафовꙋю (Бяр., 53). 5. Вынішчаць. не матеріалsныи абовѣмs але Бозскій онs ѡгонь ѡсвѣчаетъ, дш0483и, и звыклъ ихъ досвѣдsчати, ꙗкъ безприсадное золото вs печи: а злость ꙗкъ тернье и трsстинꙋ травити (Мак., 228); ѡт поетовъ названа рѣка пекелнаꙗ, иж в ней тѣла ꙋмерлых кидано абы их травила (Выкл., 93б). 6. Ужываць на карысць арганізма. зоставлю тобѣ ѡдну дш0483ꙋ, котораѧ ест и пъет, травит, спит чꙋет (Зб. 82, 15б).
с. 411
Травитися дзеясл., зв. 1. Ад травити ў 2 знач. неделю мешкали после року травячися (КСД, 536, 1507); Мишко Пальчиковъ а Лукъꙗнъ Пшалчичъ ... на тотъ рокъ въ Кракове передъ его милостью стали, и неделю мешкали после року травячися (Там жа); Сопотько, видячы шкодꙋ людеs своихъ, ижъ после року неколько днеs, ждꙋчы его, травилися, ѡтпустилъ ихъ до домовъ ихъ (КСД, 1157, 1516). 2. Ад травити ў 3 знач. зѣдши три бочки хлѣба и напившисѧ воды, а ѡбѣма концами ригнꙋвsши, покармъ выпꙋскалs парою. ꙗкъ вs огни абовѣмъ травилsсѧ в немъ покармъ и напой (Мак., 13); брыдкіе тые и смродливые роскоши, и брꙋховые и телесные пожадливости, которые вs правдѣ на малый часъ глꙋпыхъ смыслы оусоложаютъ, лечъ потомъ над жолтs горчей травѧтsсѧ, тогды звлаща, кгды тѣни тые, и марного того живота сны переминꙋт (Варл., 214); потомъ еднакъ, ꙗк оучитель мой повидѣлъ, над жолчевꙋю горкость травитсѧ, и над мечs ѡстрый ѡбаполъ естъ ѡстрѣйшыи (Там жа, 225б).
с. 412
Травить гл. травити
с. 413
Травица наз., памянш. ад трава ў 1 знач. Можетъ бовѣмъ молодꙋю травицꙋ пшеници кꙋколь заглꙋшити: але за найстsемъ лѣта, гды ѡвѡцы доспѣютъ, не шкодитъ кꙋколь пшеници бы знакꙋ (Мак., 246).
с. 413
Травленый дзеепрым. ад травити ў 1 знач. передъ тымъ твоя горожа была тутъ и тое жито не травлено (Пін., 116, 1561).
с. 413
Травливати дзеясл., шматкр. ад травити ў 4 знач. она на кождый день по пети або по десети грошей травливала (АВК, ХVII, 242, 1540).
с. 413
Травливый дзеепрым. ад травити ў 1 знач. тое збоже все, отъ мышь зъѣденое, травливое, вязи малое, а иншое замокло (АСД, III, 69, 1606); скидавши ... жита зъ верху копы барзо травливого зъ хростомъ на полъ, оное мое жито черезъ вину побравши, до другое копы и гостинцу Пирачицкому ехалъ (АВК, ХVIII, 260, 1622).
с. 413
Травлый прым. Гугнявы. Был то михаsло травлыs то ест гугнивыs з мѣста аммории межи жиды и еретики выхованыs (Бельск., 364б); Михаsло травлыs гꙋгнивыs. царствꙋючи и0483 лѣт. и мц0483еs ф0483 на бѣгꙋнкꙋ ꙋмер (Там жа, 365б).
с. 413
Травникъ наз. Знахар, шаптун. Анцолот виделъ ѡдного травника, а ѡн траву несеть (Трыст., 124).
с. 413
Травный прым. 1. Лугавы, палявы. хсъ ... рознымъ цвѣтомъ травнымъ и дрѣвнымъ повелѣлъ цвести (Чэцця, 22–22б); тот Фома далъ кн0483зю Скиригаилоу зелие травное пити и с того пироу кн0483зь Скиригаило ... разболисѧ (Супр., 101); ходилъ тры дни ничого не кушаѧ, кромъ только кореньꙗ травного и воды (Бава, 135); тотъ Ѳома дал скрикгаsлу зеле травное пити (Патр. К, 52б–53); вшелѧкаѧ плоть, мовитъ, ꙗкъ трава: Стараймѡсѧ, прето, абысмѡ плоть нашꙋ оумертвили, а оумертвивши, на мѣстцахъ травныхъ абысмѡ мешканѧ набыли (Каліст, II, 47б); было ее ꙗденіе быліе травное, а напиток вода морскаꙗ (Зб. 752, 16); шолъ до пустыни, где сꙗ кормилъ кореньем травным (Зб. 82, 351). 2. Здольны засвойваць ежу. запсованомꙋ и нетравномꙋ жолꙋдкови пожитеченъ естъ полынъ, который его ѡтволожꙋетъ и травнымъ чинитъ (Каліст, I, 126б).
с. 413
Травястый прым. Травяны. купили сукна у пана Шункевича травястого валтеровского локтей шесть (ИЮМ, Х, 55, 1695).
с. 414
Травячий дзеепрым. ад травити ў 1 знач. Валакъ, или Бала: Пожираючій, ламаючій, град Сигоръ, также салісса, або корова травѧчаа (Бяр., 250).
с. 414
Традиция, традыция наз. Традыцыя. тымъ костеломъ справуютъ ... въ которомъ ся доховала тая, которая естъ отъ апостоловъ, традиція (Пыт., 20); свѣтчитъ клемент ... где также церемоніи ѡписꙋет и выкладает ... повѣдает иж сꙋть взꙗты з Апслъскои традыціи (Выкл., 65б); ведлугъ традицій святыхъ идти виленскихъ синодовъ (АЗР, V, 208, 1687).
с. 414
Традованый прым. Аддадзены ва ўласнасць. Притомъ ... бꙋдетъ традованъ (Сматр. Гр., 5).
с. 414
Традукованье наз. Дзеянне па дзеясл. традуковати. ку суженью припала справа ... о неслушное и непристойное традукованье и дифамацію (АВК, ХV, 122, 1664).
с. 414
Традуковати дзеясл. Выстаўляць на ганьбу. енералъ Матіашъ Саваневскій ... вашмостей ганилъ, традуковалъ и дифамовалъ (АВК, ХV, 122, 1664); панъ Цитринскій и пани малжонка его, въ речи никгды не былой ... торгнули и ... традуковать важили (Там жа, 500, 1686); панъ Цитринскій ... того жаднымъ доводомъ слушнымъ уданья своего опачного довести не можетъ, бо што традукуетъ ... ижъ якобы писаные быть мели (Там жа, 512).
с. 414
Традукция наз. Перамяшчэнне. овых нехрстіанскихъ иж такъ рекꙋ, зs оущербком оучтивого и оуймою доброи славы словъ: зs традꙋкциею оу Становъ, и оу самого добротливого и свѧтобливого Пн0483а нш0483его Маестатꙋ, людей невинныхъ, побожныхs и свѧтобливых перестанте (Паўуст., 7б).
с. 414
Традыция гл. традиция
с. 415
Траедия наз. Трагедыя. ово згола великаѧ а праве жалостнаѧ вs оріенталныхъ сторонахъ в тотъ часъ сѧ колотила траедіа (Апакр., 119б).
с. 415
Траеляфъ наз. Парода антылоп (конская антылопа або сарнабык). Сие пакъ ѡт звереи ести будете ... лосѧ зубрѧ траелѧфа камелопарsда (Скар. ДЗ, 30б).
с. 415
Трайня гл. тройня
с. 415
Траконъ наз. Прадстаўнік паўднёваславянскай народнасці. Паметаючы тогды на тое Атылѧ, иж словаки, сэрбове, ахаичыки, мацэдоны и траконове против ему и против его народу (Атыла, 181).
с. 415
Трактатъ, трактакъ наз. Дагавор, трактат. данъ намъ есть листъ твоей милости, которымъ ознаймилъ еси намъ около трактату зъ Рижаны зачатого о добра намъ належачіе (АСД, I, 141, 1567); не толко трактаты строили, але и такіе речи признали, котѡрыхъ николи жаденъ греческой релѣи чл0483къ не признавал (Апакр., 44б); Янъ Кароль Ходкевичъ вжо то другий рокъ въ Лифлантехъ зъ войскомъ мешка, завезши тамъ паню малжонку и сына Яроша малого. Дерпту, ажъ го праве знуждивши, ркомо презъ трактатъ досталъ (Еўл., 158); юж настꙋпꙋет трактак новыs ѡ ꙋмартвеню внꙋтръним (Зб. 261, 157); радивила маршалка надворног литовского длꙗ трактатов ѡколо покою з Московскими послы назначил (Стрыйк., 595б); по розных трактатах ві0483 воеводъ, мужев напреднѣsших з своего народꙋ которие бы речъю посполитою справовали, ѡбрали (Хр. польск., 1б); ѡнъ ꙗкъ тое вѣдал, або што на сеsме діаволском ѡ з ним за трактаты были порѧдне повѣдилъ (Зб. 107, 163); ст0483ыs авъгꙋстинъ в трактате пꙗтомъ на Иѡанна (Зб. 259, 523б).
с. 415
Трактованый дзеепрым. 1. Ад трактовати ў 2 знач. артикꙋлы и наоуки ѡт ст0483ых канѡнов и повшехных синодов а особливе ѡт свѧтого триденского синодꙋ трактѡваные, ѡписаные, и ѡбsꙗсненые без всѧкой вонтпливости пріймоую и вызнаваю (Апакр., 44б). 2. Ад трактовати ў 3 знач. заплатили пани Озарынской бурмистровой за тры кварты вина петерцыменту, што былъ трактованъ помененый бурмистръ Стародубовъскій (ИЮМ, VI, 60, 1689).
с. 415
Трактованье наз. Дзеянне па дзеясл. трактовати ў 1 знач. Справꙋючысе его млсть панъ воевода киевъскии и до покою и до згодного трактованьѧ ѡбетницꙋ ꙋчинил просечы абы се по конъдыцыи спокоиного соборꙋ намовили (Бер. саб., 4); не был выпꙋщон, аж по долгом становеню и трактованю под тыми кондициꙗми (Стрыйк., 490).
с. 416
Трактовати дзеясл. 1. Дамаўляцца, гаварыць з кім-н. аб чым-н. О мѣстцѣ въ радѣ, о томъ, коли тая едность, дасть панъ Богъ, статочнѣ ся завретъ хочемъ и обѣцуемо, на соймѣ, съ паны радами нашими и зъ станы рѣчи посполитоѣ до того належачими трактовати (АЗР, IV, 111, 1595); Ѡ мѣстце в радѣ, о томъ кгды таѧ едность дасть пан бг0483ъ статечне сѧ замкнет, хочемо и обецоуемо на сеймѣ с паны радами нашими, из станы речи посполитой до того належачими трактовати, кгдыж то ест реч власне сеймови належачаѧ (Апакр., 37); трактуй же ваша милость зъ светлѣйшимъ отцемъ папежомъ черезъ послы свое (АЮЗР, I, 285, 1598); по смерти Жикгимонта Авгꙋста, мног панов коронных и шлꙗхты ... зsехалисꙗ трактꙋючи так о ꙋспокоеню границ подолских ѡт татар (Стрыйк., 622); по смерти его много панов коронных и шлꙗхты преднѣsшои, также теж з великого кнꙗзтва литовского зsехалосꙗ трактꙋючи такъ ѡ ꙋспокоеню границ подолских ѡт татар (Хр. польск., 17); с подлою ѡсобою трактовати ѡ том неслꙋшне: и гды крол пан тогож тыднꙗ в сꙋботꙋ на ноч поѣхалъ на ловы. ꙗ тое приготоване в тыжден в пꙗток послал до пана канцлѣра коронного (Дыяр., 176); якъ съ ксендзомъ Ждановичемъ трактовали, взяли вина гарцовъ пять (ИЮМ, II, 49, 1683). 2. Тлумачыць. прійде нам ꙗко в томъ роздѣлѣ, такъ и вs иншихъ нѣкоторых тоую матерію ширей трактовати (Апакр., 122б–123). 3. Частаваць. заплатили ... бурмистру за тры кварты вина, што трактовалъ слугу присланого пана Сапеги стольника (ИЮМ, VI, 48, 1689); заплатили пани бурмистровой Озарынской за полкгарца вина, што панъ Янъ Озарынскій, будучы на местцу пана войта, ротмистра трактовалъ, дали золот. два (Там жа, 66).
с. 416
Трактоватися дзеясл., зв. ад трактовати ў 2 знач. В третей части трактоуетсѧ о единовладствѣ костелнымъ ѡтц0483а папѣжа римского, еслиж ꙗко твердитъ дѣеписецъ вs евангелій, вs ѡтц0483ехъ ст0483ых, и вs исторiѧх костелных оуфꙋндовано есть (Апакр., 6).
с. 416
Трактъ наз. 1. Дарога, шлях. по правой стороне земля и кгрунты тракъту Невелского (ИЮМ, ХХII, 496, 1570); добръ ꙋ воеводстве смоленъском въ тракте Белском лежачых (КАР, 29, 1646); потвержене тоежъ данины отъ светобливой памети короля Его Милости Владислава четвертово служъбы нашое у Андреевичах и на иных месцах за рекою Сожом во тракте Кричевском у воеводстве Мстиславском (ИЮМ, ХХVIII, 117–118, 1666); пан Григорей Щепел ... наишедши моцно и гвалтом в ночи годины три, або и болей, на дом наш власны, стоячый в селе Мишковичахъ новых на дороговицы в тракте Кричевском ... вороты выбили (Там жа, 121). 2. Размова. вси сынове его, зараз забѣгаючи шкодам и небезпечности сполнои ѡтчизны ѡт нѣмцов зложили сеsмъ там же вs вилни зо всими паны и боꙗри литовскими и жомоитскими, на котором недолго порожными трактами бавилисꙗ (Стрыйк., 539б).
с. 417
Трамъ наз. Бервяно, бэлька. Потом назавтрее рано запалили римлꙗне ст0483аꙗ ст0483ых а набравши трамов поставлꙗли их при золотоs фортѣ и запалили (Бельск., 235); золото было напреднѣйшое, з которого блꙗхами побил дом и трамы его и подвои и стѣны и двери (Біблiя, 415); Бервно, или бервено: Трамs (Бяр., 3); Слѣмѧ: Бръно, трамъ, бервено. Варꙋхъ (Там жа, 151); Кѵринеа: Стѣна або трамs аб зимност, забѣжене, або готовленsе (Там жа, 289).
с. 417
Траницыя наз. Адклад. тот перевод права и траницыꙗ доброs славе и ꙋчъстивомꙋ ег ... шкодити не мает (КАР, 25, 1646).
с. 417
Трансубстанцианция наз. Ператварэнне, перамяненне. ꙗкъ есть ово што на фꙋндаментѣ своей змышленой транsсꙋбsстанціанsціей, або преисточенsѧ или премѣненьѧ поставивши написалъ, ижъ кождый капланъ римскій есть створителѧ своего створитилемъ (Апакр., 192б).
с. 417
Транъ, тронъ II наз. Ворвань. купили трону отъ Васка рыбника до шмарованя шоровъ фунтъ одинъ (ИЮМ, VIII, 94, 1691); трону купили до шмарованя шоровъ фунтъ, дали осм. осмнадцать (Там жа, 139); купили трану отъ бурмистра Кунцевича для смарованя шлей (ИЮМ, IХ, 62, 1692).
с. 417
Трапежный прым. Тое, што і драпежный у 2 знач. Веніаминъ волкъ трапежный ранѡ бꙋдетъ ѣсти лꙋпъ, а вs вечор бꙋдет дѣлит користи (Хран., 77).
с. 417
Трапежство наз. Тое, што і драпежство ў 1 знач. ижъ кгды ся который замокъ подастъ доброволнѣ, тогды не ма быти жадное трапежство чинено (АЮЗР, I, 198, 1576).
с. 418
Трапеза наз. 1. Трапеза. Прѣмудрость ... закла своѧ жерsтвѣнаѧ, изsчерsпа вs чаши вино, и оуготова трапѣзу свою (Скар. ПС, 16); діакони избрани были, не рече абы кадили, але абы трапезамъ или столомъ служили (Будны, 241б); I вьставши скоро от трапезы, преподобныи Сергиi покропил кн0483зя і все его воинство и дал великому кн0483зю кресть хр0483ствъ – знамение на челѣ (Мам., 174); они, особы духовные, и иншіе на кгрунтѣхъ братскихъ мѣшкаючіе, до трапезы зшедшися, покармовъ отъ Бога даныхъ зъ благодареніемъ уживали (АВК, VIII, 69, 1605); префикгꙋровала трапеза, хлѣбы предsложеніѧ, на собѣ, маючаѧ; Тꙋю мысленsнꙋю трапезꙋ, котораѧ оный хлѣбъ животный сs нб0483си сsшедшій, вs собѣ носила (Карп., 31); собравшисѧ до трапезы на схажкꙋ, маемо всѣ порѧдкомъ своимъ засѣдать мѣйстца (Ст. бр., 22); Антімінсъ: мѣсто трапезы (Бяр., 232); трапеза его ніколи не была без чтеніꙗ, а по трапезе розмова ѡ речах поважных бо мел всегда прі трапезѣ своих сщ0483енніков (Жыц. св., 74–74б); по трапезе вышедши братиꙗ с трапезы, скоро ѡбачили игꙋмена своего рꙋбаючого дрова (Пралог, 643); дали чернцомъ на трапезу золот. четыре (ИЮМ, III, 63, 1685); горелки на трапезу для законниковъ (ИЮМ, ХI, 172, 1697). Параўн. трепеза ў 1 знач. 2. Трапезная. Сынове твои ꙗко новоросли маслинsные окрестs трапезы твоеѧ (Будны, 72); Азалисте не вѣдали ... ꙗкъ хс0483 самъ голова цр0483кви пожилъ; чили сѧ оздобилъ злотом гафтоваными нѣѧкими шатами, штоучне бꙋдоваными палацы, трапезами коштовными (Апакр., 190б); приsдет законник ѡдин до трапезы где всѣ сѣли (Зб. 261, 96); коли сꙗ тоеж было земли трасене в киеве, теды церков ... ростꙋпиласꙗ на чотири части и трапеза порꙋшила (Стрыйк., 491б); ввели его во трапезꙋ, и поставили емꙋ ести (Зб. 752, 579); ꙋказалсꙗ свꙗтыs венедикть Старшому и дрꙋгому намѣстникови през сонъ, ꙋказꙋючи имъ где мѣла быт церков, где до спанꙗ мѣстце и где трапеза (Пралог, 517б).
с. 418
Трапезный прым. у знач. наз. Прыслужнік у царкве накшталт панамара. принесено емꙋ ѡт когос хлѣба белого немало, Некоториs росказалъ трапезномꙋ братии Позасталой в монастырꙋ дат (Пралог, 647б); за што се ѡбрꙋшивъши, ст0483ый на трапезного за непослꙋшенъство в рѣкꙋ ꙋже Порезаные хлѣбы казалъ вкинꙋть (Там жа). ◊ Т р а п е з н ы й ч и н ъ – пасада прыслужніка ў царкве, які адказваў за трапезу. Щегнꙋша: щеблѧ, або кꙋхsнѧ, Iѡсифs моск: гл ві0483, ѡ трапезномъ чинꙋ (Бяр., 206).
с. 418
Трапезовати дзеясл. Прымаць ежу (з манастырскага жыцця). так гд0483ь бг0483ъ, тыꙗ страшныꙗ таины ѡлтарꙗ нш0483го, оугодніком своим ѡткрывает. по службе трапезꙋючи в того сщ0483енніка пытал его ст0483ыи василеи (Жыц. св., 60б); ѡдного инока против его дх0483ом ст0483ым натхненого гд0483ь бг0483ъ вылал, которыи ... оупросивши а ноги его оумывши трапезоват перед него поставил (Там жа, 89б).
с. 419
Трапезоядецъ наз. Той, хто прымае ежу (з манастырскага жыцця). Параситꙋсs: Трапезоѧдцев (Бяр., 302).
с. 419
Трапене гл. трапенье
с. 419
Трапеный, трапленый дзеепрым. 1. Які пакутуе, зносіць здзекі, мардаванне, катаванне. зачим одны выгнани, дрꙋгіе иманы, третіи биты, четвертые везеньем и иншими томꙋ подобными прикрыми постꙋпками сꙋть траплени, чего приклады меновати можемо (Апакр., 208б); ꙗко иѡан ст0483ыs на дорозѣ ѡноs проважоныs, и ѡт жолнеров трапеныs был ним до кꙋкꙋсꙋ вs армении мѣстечка доехал, з феброю тꙗжкою в дорозе был (Бельск., 302б); на которой службе презъ злые руки татарскіе пойманый былъ и тамъ презъ колко роковъ въ земли татарской трапеный былъ (ИЮМ, VIII, 376, 1623); еднак же за постꙋпком часꙋ досвѣдчоным и трапеным бꙋдꙋчи, а то все терпливе зносѧчи, дивне оуфалъ Бг0483ꙋ, и в зꙋполной вѣрѣ такъ то розбиралъ зs собою (Мак., 78–79); тотъ вязень ... на ярмарку в Волме взятый, шарпаны, два дни в дому войта ... трапеный ... голодомъ морылъ (АВК, ХХVIII, 160, 1635); нечистыи зась бѣсы, мешкаючiи вs ѡныхъ божницахъ и ѡфѣровникахъ, сродзе были траплены, и выганѧны, и стиснене свое которое на нихъ пришло, ꙗвне же мнѡгіе слышали, ѡповѣдали (Варл., 307); Iѡвъ ... не длꙗ грѣховъ своихъ былъ трапеный такъ тꙗжко (Выкл., 92). 2. Які падвяргаецца выпрабаванням, пакутам (у тым ліку і сумлення). длѧ га0483 бывамы трапены, забіаны на кождый дн0483ь. мают насъ ꙗко ѡвцы ѡтлꙋчоны на замордованье (Апакр., 159); абовѣмъ и сей розслабленный не такъ мнѡго лѣтъ грѣшилъ, ꙗкъ мнѡго лѣтъ каранъ и трапленъ былъ, который весь досконалый чл0483вчій вѣкs вs том оутрапеню и болю стравилъ (Каліст, I, 127); такъже и вси Апсли и Пророки дивне траплены были и ꙗко найгоршiи прикрости и досады терпѣли (Мак., 249); такъ Павел бꙋдꙋчи ѡд тіранsского дꙋха ѡд грѣха трапеный, преслѣдовалъ цр0483ковъ и пꙋстошилъ еи (Там жа, 349); ꙋже бовемъ час мꙋки и смерти моеs пришолъ, пристꙋпи петре которомꙋ есми ключы мое порꙋчылъ, ходи до мене Иѡане, и вси тешъте матку мою смꙋтком великимъ трапеную (Зб. 255, 244б); не долго тескностю до ѡноs солодкости трапленыs был бо скоро того днꙗ ... ст0483ыs слꙋжбу ѡтправил (Зб. 752, 501–501б). 3. Засмучаны. Мѧтꙋсѧ: Тръвожꙋсѧ, боюсѧ, трапленъ естемъ, замѣшаный естемъ (Бяр., 84); Ѡзлоблѧюсѧ: Низпадаю, трачꙋ срдце, ѡбражаюсѧ, трапленъ, дрꙋченъ бываю (Там жа, 196).
с. 419
Трапенье, трапене, трапленье наз. 1. Выпрабаванне, пакута. который тотъ бой и раны и везеньемъ, голодомъ трапене менилъ быть собе сталое черезъ Михеля, жыда Слуцкого (АВК, ХVIII, 267, 1623); великаѧ то была вs трапеню тѣла срогость, ѡ которой намъ трефне подчасъ правилъ (Мак., 14б); такъ и вs дꙋховныхs справахъ бꙋдꙋчи розмаитымы покꙋсами оточона дш0483а не трвожитъсѧ и не тратитъ надѣи: вѣдаючи же зs попꙋщенsѧ и скꙋшенію и трапенsю злосника естъ поддана (Там жа, 167). 2. Перашкода, непрыемнасць. Трꙋдность: Затрꙋдненsе, перешкода, траплѣнье, непріемность (Бяр., 159); ꙋваж ꙗко скоро выдано ... шатанские ѡные сѣпаче кинꙋлисе на господа, добываючи нан всꙗкого способу трапенꙗ, ꙋже крест, гвоздие, и инные ѡкрꙋтные ... зготованы были (Зб. 255, 276); таꙗ давида по ꙗскинꙗхъ пꙋщахъ и иншихъ трапенꙗхъ полъныхъ мѣсцъ тꙋлꙗтисꙗ примꙋсила (Зб. 259, 45б). 3. Засмучэнне. Бореніе: Дрꙋчене, траплѣнье, воіованье (Бяр., 9); смꙋткꙋ зас того и трапенꙗ з милости кꙋ неи не вытрваю, бо ꙋжо мне без мери тꙗжкиs ест (Пралог, 656б).
с. 420
Трапити I дзеясл. 1. Здзекавацца, мучыць, катаваць. его милость, пребачивши боязни Божое ... мѣлъ кгвалтить право посполитое ... везеньемъ безъ жадного милосердья мордовати и трапити ... важился (АВК, II, 294, 1595); обавѧмысѧ ... абысте над нами свѣцкими греческой релѣи людми переводити, насъ правомъ мѧтежити, трапити, нищити, и оубожити могли (Апакр., 202б–203); ликиниs ... в киаре еп0483копа до вꙗзенꙗ дал, и ѡног ст0483ог николаꙗ в мирре митрополита, также вꙗзенем срокгим трапил, з которог по его смерти през константина вызволеныs был (Бельск., 263б); поповъ до тоей унѣи кгвалтомъ притягали, а которые зводити ся имъ не давали, оныхъ обезчестѣвали; другихъ вязенемъ и муками трапили (АЗР, IV, 220–221, 1600–1605); плѣномъ, смꙋткомъ, и розными бѣдами трапѧчи ихъ и оутискꙋючи (Каліст, II, 161б); сынъ дей его пана Рокицкого въ тотъ часъ тамъ зосталъ везеню, которого голодомъ трапившы ажъ третьего дня съ того везенья выпустилъ (АСД, III, 80, 1617); мы в томs што мовимо, прикладомъ тобѣ естесмо, которіи за ихs добродѣйством до того панованѧ пришлисмо, и тꙋю милост за добродѣйство имъ ѡсвѣдчаемъ, же ѡнымъ слꙋжачихъ вs чести маемъ, а нехотѧчихъ имъ ѡфѣръ чинити, мꙋками трапимъ (Варл., 208); Вѧзаю: и свѧзꙋю, до вѧзенѧ сажаю, траплю вѧзеньемъ (Бяр., 27); яко справедливе его мсть пан Станиславъ Подборский, небощыка пна Стефана Порадню везенем трапечы, тот объликгъ кгвалтом вымусил (ИЮМ, ХХIV, 270, 1668). 2. Выбіваць, вынішчаць. Угрове утекаючых гонили, цэлую ночъ били, сѣкли а забивали и все гдѣ могли мечом трапили (Атыла, 175); до сасѣи в панства поморские провинции над морем лежачые ꙋставичными наездами трапили, на остаток и над море балтицкое, то ест немецкое длꙗ набыванꙗ собѣ нѣкоторых потребъ, впадали (Стрыйк., 424б); крол данило кнꙗз василеs, иж бы зо всѣх сторон литвꙋ трапили (Там жа, 504б); згодою ... тамошных кн0483жат литовских и жомоитских зоставши, з прꙋскими и инфлꙗнтскими крижаками великие и знаменитые воsны досыт долго вел и ѡтвсюл их трапил (Там жа, 523б); ѡвыи теж з дрꙋгого бокꙋ рогатинами ламат, праве ихъ ѡтвсюль имут трапит: годинꙋ цалую битва стоꙗла (Хр. польск., 19б); Ѡполчаюсѧ: Полкъ шикꙋю, Воюю, дрꙋчꙋ, траплю, ѡбозомъ стаю, ѡбточꙋю (Бяр., 198). 3. Выпрабоўваць, спакушаць. десꙗтыs тежъ день мсца того семого бꙋде вам ст0483ыs и хвалебныs и будете трапит дꙋши ваши (Біблія, 210); Бг0483ъ видѧчи же такъ боретsсѧ и над зезволенsе срдца, самогѡ себе трапитъ, правдивꙋю дх0483а мл0483твꙋ дарꙋетs (Мак., 198); ѡт всего срдца старалсꙗ тѣло свое трапити волю власную ламати, до мл0483твы ꙋставичне готовати, на каждыs дн0483ь слезами се ѡбливати (Зб. 107, 107б); дрꙋгаꙗ иж не выходила с церкви, треттꙗꙗ молиласꙗ во дни и в ночы, четвертаꙗ постами и иншыми покутами трапила тело свое (Зб. 255, 147); тежь дн0483ь мсца тогѡ семогѡ бꙋде вам ст0483ый и хвалебный, и бꙋдете трапить дш0483и ваши, и всѧкаго дѣла неволничегѡ чинить не бꙋдете (Хран., 147б); емꙋ лжеs бывало вs ѡных болестꙗх, коли его шатан трапилъ (Выкл., 71). 4. Нападаць, паражаць. иевъ ст ... маетност ꙋтратил, самог наконец трапил шатан хоробою (Зб. 261, 216б); поневажъ немаль завше кгды сѧ дꙋша зле маетъ, мимо себе то недбате пꙋскаемо, а кгды тѣло захорꙋетъ, вшелѧкимъ способом о поратованю его промышлѧемо, и о лѣченю болю, который насъ трапитъ, пилно стараемосѧ (Каліст, I, 53); при бытности моей приведенъ былъ хлопецъ которого дꙋхъ трапилъ (Мак., 17б); блюзнѣрскими мыслꙗми трапит мене шатанъ (Зб. 107, 92б); по той мове: горꙗчка его сродзе трапит почала (Пралог, 650). 5. Засмучаць; гнясці, назаляць. ꙋставичное грызене сꙋмненꙗ ... тꙗжко чл0483ка трапит (Зб. 261, 80б); што маю чинити авва ѡтче; барзо мѧ трапѧть мысли, мовѧчи мнѣ: ничого не чинишъ, оустꙋпи ѡдселѣ (Мак., 18б); Стꙋжаю: ... траплю, обтѧжаю, ѡзлоблѧю, оудрꙋчаю, засмꙋчаю, възмꙋщаю (Бяр., 158–159); тому неприꙗтель дш0483евныs вкинулъ мысли ѡ нѣкотороs ему знаемоs невѣсте пенкности, і велице его ѡные мысли трапили (Зб. 107, 184); жона ... ꙋрꙋгаючисꙗ емꙋ и смеючисꙗ з него тымъ его болеs трапила, мовꙗчи, еще жъ трваешъ в простоте, то ест ꙗко ѡна розꙋмела в глꙋпстве твоимъ (Пралог, 662).
с. 420
Трапити II дзеясл. 1. Тое, што і трафити ў 1 знач. Затым мѣстечка того презвѵтеровъ взѧвши вsводитъ вs домъ и ѡказꙋетъ имъ жонꙋ свою, але ани ѡни припадкꙋ того которій ей трапилъ, познали (Мак., 12). 2. Тое, што і трафити ў 2 знач. то ꙗ першиs з них ач есми сꙗ ѡмилил, на тобѣ. але трапиш на такого што се не ѡмылит (Бельск., 152б).
с. 422
Трапитися I дзеясл. Мардавацца, зморвацца, знясільвацца. Гды мꙋ ꙗкійколвекъ покармъ албо напой бы тежъ насолодшій принесешъ, брыдитъсѧ нимъ и ѡдкидаетъ, прето же горѧчкою запаленый тѧжко трапитsсѧ ею (Мак., 82); тело проповедаеть иж не бꙋдеш долго жыт если се з ним бꙋдеш сꙋрове ѡбходит, але фалшиве поневаж светые которые великими се постами трапили барзо долго жыли (Зб. 255, 89); по ꙋлицах забитие и ꙋмерълые лежали, тии што зоставали неꙋгашоным смутком сꙗ трапили (Зб. 82, 43б).
с. 422
Трапитися II дзеясл., зв. 1. Ад трапити II у 1 знач. трапилосꙗ же напалъ авесолом на слуги дв0483довы седꙗчи на муле (Біблія, 389); се трапит же быс се ѡтътуль ꙋчылъ (Зб. 255, 3б); трапилосѧ же напалъ Авесаломъ на слꙋги дв0483двы сѣдѧчи на мꙋле (Хран., 270б); з презренꙗ божего трапилосꙗ захорати великою и тꙗжкою хоробою ксенофонту (Зб. 82, 347б). 2. Ад трапити II у 2 знач. Ажъ з промыслу божеского трапилисꙗ купцы измаилтове ѡною дорогою з галад до египту едꙋчи (Біблія, 85); ажь з промыслꙋ божескогѡ, трапилисѧ кꙋпцы Iзмаилтовѣ оною дорогою з Галаадъ до Егѵптꙋ идꙋчи (Хран., 60б).
с. 423
Трапка наз. Кавалак матэрыі, на якую нашывалі жамчужыны, каб не разгубіць іх у час транспарцiроўкі. в которомъ возе было ... търапокъ з жемчугомъ тридцать (АВК, ХХI, 342, 1558); въ скрыни ... перолъ двадцать трапокъ (АВК, ХVII, 416, 1558).
с. 423
Трапленый гл. трапеный
с. 423
Трапленье гл. трапенье
с. 423
Траплючий дзеепрым. ад трапити I у 1 знач. Не выдаи мене в рꙋки траплючих мене: абовѣм на тебе естем покиненый зs живота: ѡт живота матки моеи тыс ест Бг0483омs моимъ (Варл., 356).
с. 423
Трапячий дзеепрым. ад трапити I у 1 знач. ѡддай мнѣ тѧжаръ, а не трꙋди себе. А ѡнъ емꙋ ѡдповѣдаетъ: мордꙋю мене трапѧчого: бо гды ослабѣетъ и злѣнивѣетъ, приводитъ ми на мысль пелгримованье (Мак., 18).
с. 423
Трасенье гл. трясенье
с. 423
Траснути гл. тряснути
с. 423
Трасти гл. трясти
с. 423
Трастися гл. трястися
с. 423
Трасучийся дзеепрым., зв. ад трастися. Стогнꙋчими и трасꙋчимисѧ бꙋдете, и кидаными вs ситѣ землѣ ѡд сатаны ѡпалаючого (Мак., 51).
с. 423
Тратити, тратить дзеясл. 1. Расходаваць сродкі, грошы на што-н. з пэўнай мэтай, патрэбай. если бы пенязей дано вышше сумы нижли третяя часть стоит, тогды тот мает взяти толко пенязей своих чего третяя часть стоит, а достолъ пенязей тратить (Ст. 1529, 7); што будеть вышеs десѧти коп позычоно без листу маеть тратити (Ст. 1529–Ф, 133); хто бы што оселого людми, селъ, служобъ, волокъ и огородниковъ ... своихъ утаилъ, таковый то, што былъ утаилъ, тратить на речъ посполитую, до рукъ нашихъ господаръскихъ (КПД, 421, 1567); тогды вже тую десеть коп грошей ... тратечи, кром жадных причин и зымов ... заплатити мел (ИЮМ, ХХХII, 253, 1577); за тꙋю винꙋ и противене правꙋ посполитомꙋ и звирхности нашои и гсдрскои ѡстатокь маетъности противного ... взѧти и приверънꙋти маемь, которꙋю вжо тотъ истыи таковы спротивъникъ вѣчне тратити повиненъ бꙋдетъ (Трыб., 13б); панъ ... пенези свои тратити маетъ, а нас самыхъ, так и инъшыхъ детей моихъ ... за то сказати и грабити маетъ (АВК, ХХХII, 213, 1596); водле правъ божихъ и церковныхъ светокꙋпъца и сымониѧкꙋсъ тратить и пенези и достоенство церковное которое кꙋпилъ (Бер. саб., 12); Изнꙋрѧю: Накладаю, трачꙋ, выдаю (Бяр., 55); нашол есь дорогое камене. ꙋмѣsте держат и не тратит (Пралог, 527б); посаговъ, и сꙋммъ не повинна тратѣти под карою клѧтвы, и запрѣщеніѧ (Зб. вып., 76б). 2. Марна, без толку расходаваць; транжырыць. естли она тыи имен[ь]я будеть тратити и шкодити, тогды сынъ ее маеть тые жъ имен[ь]я собе на делу взяти (КЗ, 659, 1496); жаловали намъ боꙗре господарьскии Станько а ꙗнъ Можейковичи на невѣстку свою на Юшковую Можейковича Ганну; а въ томъ намъ кривда ся великаꙗ дееть: люди заставляеть и челядь продаеть, и статки домовыи тратить, и некоторыи люди ся розышли, для ее драпежства (КСД, 390, 1516); иногды трехъ, иногды чотырехъ живых патріархѡвъ, а жадного не маетъ правдивого, одно все ст0483окꙋпцы, которые ведлꙋгъ правъ бж0483ихъ и костелныхъ, и пѣнѧзи и достоенство цр0483ковное тратѧтъ тымъ самымъ, скоро в тотъ грѣхъ впадаютъ (Апакр., 166); ажъ тежъ частокрот и добра дочасные тратит иж не бꙋдет межи што бы елъ (Зб. 255, 12). 3. Пазбаўляцца ад каго-, чаго-н.; страчваць каго-, што-н. (звычайна не па сваёй волі). хто своволне без данин листовъ ншихъ вы именю своем мыто на себе брал тотъ тое имене тратить (СДГВ, 73, 1542); сторона за такою присегою речы самой не тратить (АВК, ХХ, 69, 1591); кгды бы хто мелъ кривду отъ кого, правомъ того не доходечи, самъ бы се мстилъ того, тогды вжо право свое тратить, бо нихто въ своей речи судьею не маетъ быти (ИЮМ, VIII, 219, 1593); брате милыи не трат болше тоеи земли литовское (Патр. П, 102б); ѡгон млсти бж0483ее, кгды кропли грехов падают тратит моц (Зб. 261, 84); ѡрачи теж если бꙋдꙋт ѡрат сѣꙗт, и заж не тратꙗт працы своеи если не бꙋдꙋт жати (Бельск., 233); гдыж ꙗкъ Желѣзо, Оловs, Золото албо Сребро, вs огонь вкиненое тратѧть твердость натꙋры своеи ѡтмѣнившисѧ на мѧккостs (Мак., 36–37); коли ... пред всꙗкою покꙋтою ꙋтекаешъ и допꙋщаешъ же ѡвцы твое тонуть в покусах, и волкъ пекелныs их пожыраеть ꙋважъ ижъ тратишъ имꙗ пастыра (Зб. 255, 53б); в наꙋце апостолскоs был ꙗко добраꙗ землꙗ, котораꙗ насѣнꙗ не тратит, але з пожытком его ворочаючы, ꙋвеселꙗет господарскую працꙋ (Зб. 752, 493б); если есмо за зsлочинъства наши терпѣт и тратить здорове мѣли: далеко ѡхотнеs теперъ ꙋмереть хочемъ, длꙗ гд0483а нашего исуса (Пралог, 565б); на Епспію ѡбранный, аще на избраніе не изволѧетъ въ четыры ндли ... тратитъ тꙋю Епспію, на которꙋю естъ ѡбранный (Зб. вып., 69). 4. Несці чалавечыя страты. поединки чинит ... годитсꙗ ꙋ воsскꙋ коли зъ ѡбꙋх сторон не хотечи людꙋ тратит постановꙗт абы зs ѡбꙋх сторон вышли по едномꙋ (Зб. 261, 240б); коли ѡбачилъ поръ на воsнѣ своихъ ꙋставаючих: станул перед всѣми а великим голосом взывал и мовил: алеѯандре неслушно ест цесарови такъ по порожницы тратит свой людъ але сам през себе мае доконат валки (Алекс., 28б). 5. Губіць, выконваць смяротны прыгавор. потом даниил вшедши до ариха, такъ ему реклъ: мудръцов вавилонских не трат (Біблія, 532); помремо вси ... а будꙋт нам свѣдками небо и землꙗ, же нас несправедливе тратите и полегло ихъ теды ажъ до тисꙗчи сами и жоны ихъ и сынове ихъ, и быдло ихъ (Кн. Мак., 53–53б); Погꙋблѧю: Гꙋблю, трачꙋ (Бяр., 107); чар з великою честію его ѡтпровадил и не казал его тратити (Алекс. 1697, 95); сꙋдіѧ позволивши на тое, юже его топѧчи, просивъ, абы той млднец выбачивъ, же его мѣлъ тратити оутопленіемъ, зs воли родителей его (Зб. вып., 36б). // перан. грех ... дш0483ꙋ нашꙋ тратит, ꙋмораетъ и забиꙗетъ (Зб. 259, 445); гд0483ь бг0483ъ тратит всих которые лжыве мовꙗт (Зб. 752, 489); ѡтповедаетъ: не трать ты дш0483и твоей а змилуsсꙗ надs ею (Пралог, 567); ты длꙗ злота и сребра дш0483ꙋ тратишъ (Там жа, 672). 6. Праводзіць час марна, дарэмна, бязмэтна. такъ мы про недбалость ихъ мѣшкаючи для ихъ чотыри дни не годилося намъ для ихъ омѣшкиванья больши того часу тратити (АСД, I, 55, 1546); кнꙗз великиs василеs московскиs не тратꙗчи часꙋ ... собрал великое воsско ... и тꙗгнꙋл под вꙗзмꙋ (Стрыйк., 564б); так и той который молитъсѧ Бг0483ꙋ часꙋ тою и надолsжѣйшею забавою не тратитъ (Каліст, II, 274); дозорови, ѡпецѣ и промыслови вашемꙋ повереныи дѣтки и младенцы лѣтъ своихъ и часꙋ, ѡбоего сегѡ назадъ вернꙋтисѧ неоумѣючогѡ ... надаремне не тратили (Сматр. Гр., 6). ◊ Т р а т и т и г о р л о (ш и ю) – падвяргацца смяротнаму пакаранню. коли бы хто перед судом ранил кого тот шию тратить (Ст. 1529–Ф, 80); тэжъ ꙋставлѧемъ иж хто бы на чии домъ ꙋмысльне наехал ... тот шию тратить (Там жа, 87); тотъ хто наехалъ маеть горло тратити ꙗко кгвалътовъникъ (КВЗС, 65, 1533); хто бы ся смелъ меновати и себе въ листехъ давати за дворанина уписывати, а не былъ имъ, абы таковый горло тратилъ, а дворанинъ тежъ его милости господаръскій жебы не смелъ служити пану жадъному подъ тою жъ виною (КПД, 126, 1544); хто бы ся не оповѣдавши на мытѣхъ господарскихъ, въ Дорогичинѣ и Тыкатинѣ мыто проминулъ, тотъ не только тое съ чимъ ѣдетъ, але и горло тратить маетъ (АЗР, III, 128, 1563); т р а т и т и м ы с л ь – вар’яцець, трацiць розум. дрꙋгие видꙗчи ѡкрꙋтенъства ѡный мыслъ тратили (Пралог, 502); т р а т и т и н а д е ю – трацiць надзею. ѡтчаваюсѧ: Роспачꙋю, надѣю трачꙋ (Бяр., 190); т р а т и т и р у к у – падвяргацца пакаранню праз членашкодніцтва. таковыs руку тратит (Ст. 1566, 58); хотꙗ бы хто торгнувъшисѧ на кого и добывши брони перед нами, не забил и не ранил никого, тот рꙋку тратит, а хто бы въ замку на палацу або въ дворе том где быхмо сами ѡсобою нашою гсдръскою были (Ст. 1588, 11); т р а т и т и с е р дц е (с е р ц е) – смуткаваць, маркоціцца. ꙋнываю: Ныдѣю, зныдѣваю, гнꙋснѣю, сръдце трачꙋ, лѣнюсѧ, лѣнꙋюсѧ, слабого естемъ оумыслꙋ (Бяр., 180); Ѡзлоблѧюсѧ: Низпадаю, трачꙋ срдце, ѡбражаюсѧ, трапленъ, дрꙋченъ бываю (Там жа, 196); абы се ꙋчыли тые которые ѡпꙋстивши свет, идꙋт за христомъ, жебы серца не тратили такъ длꙗ слабости сил своих, ꙗко длꙗ ѡстрости дороги, которꙋю пред себе взꙗли (Зб. 255, 125б); т р а т и т и ч е с т ь – губляць грамадзянскія правы. Хто бы колве с подданых наших с панства нашого втекъ до земли неприѧтелеи наших. таковыи кождыи честь свою тратить (Ст. 1529–Ф, 3); т р ат и т и ч е с т ь, г о р л о и и м е н ь е – падвяргацца смяротнаму пакаранню з пазбаўленнем грамадзянскіх правоў і маёмасці. коли бы хто ѡтца своего рожоног або матку забил, тотъ горло и честь свою тратить (Ст. 1529–Ф, 94); хто змову або спикнене або бунт чынил ... чэсть горло именъе тратить (Ст. 1566, 8б); где бы хто кого ꙗкою стрельбою ранилъ тогды за то горьломь каранъ быти маеть, А естли забиль ино почстивость и горло тратитъ (Трыб., 8); ижбы ѡнаѧ змова не была ꙋчинкомъ пополнена, таковыs за слушнымъ доводомъ ꙗко ѡ томъ нижеs въ артыкуле пѧтомъ сего роздѣлꙋ естъ ѡписано. честь, горло, и именѧ тратить (Ст. 1588, 3).
с. 423
Тратитися дзеясл., зв. ад тратити ў 1 знач. Призвали потомъ и дрꙋгого брата Варахисиꙗ а намовлꙗючи его словы лагодными абы сꙗ самъ не тратилъ, а чинилъ што кажут (Пралог, 555б).
с. 427
Тратить гл. тратити
с. 427
Трафити дзеясл. 1. Здарыцца, выпасці; мець месца. пане возный, кгдыж трафил прыбыти до мене, оповедаюся тобе, иж яко дня нинешнего неякий гост незаіомый, который собе менит имем Еско Юревич ... казал шинкару моему собе напитку давати (АВК, ХХХVI, 1, 1582); с тоиж причины, на нѣкоторыхъ мѣстцах сентенцій, с пісмъ латинскых браный приписовалисѧ абы каждый же сѧ речь истотна пишетъ оузнати, и в самых орiиналехъ тым снаднѣй трафити могъ (Апакр., 6б); иные ... завжды постꙗт бг0483а просꙗт абы речы пришлые людем траѳили (Наб. тур., 21); през ѡбъꙗвлене бозское, трафил кролеви навходоносорови сон албо видене, длꙗ чог крол з дꙋменем великим дивовалсе его ростропности в так малодым вѣкꙋ (Бельск., 137); тот же авгар до земли жидовскои малꙗра послал абы твар гд0483а нашог намалеват моглъ и вымалеват трафит не моглъ (Там жа, 205). Параўн. трапити II у 1 знач. 2. Натрапіць на каго-н.; сустрэць каго-н. Тразымундъ, Тэѡдорыков сынъ, кгды в ночы заблудившы трафил на воиско угоръское, ѡтменившы потребу в мужество секъсѧ з ними мужне (Атыла, 197); што розꙋмѣетъ, ѡтстꙋпивши патрiархіи царигородsскои, чи бысмо на покорнѣйшого преложоного вs римѣ трафили (Апакр., 175); сын ... трафил на ринку ангела божего в млоденческоs поставѣ (Біблія, 592); але дрꙋгие не даючисе гамоват, запꙋдилисꙗ за татари трафили на тысꙗчꙋ конеs поган (Стрыйк., 591); не перестал на том свирщовскиs, сам ехалъ под непріателꙗ длꙗ ꙗзыка. коториs кгды выехал, зараз на стражꙋ тꙋрецкую трафил (Хр. польск., 20); Мытыяшъ Тобенскій ... трафившы на людъ спячый безъ даня причины ... Стефана Буйка ... пострелилъ (АВК, I, 290, 1618); ꙗкs бы кроль, трафивши на ꙗкого оубогого зраненого не брыдѧчисѧ имъ; гоѧчыми мастьми его злѣчилъ (Мак., 146); если на мꙋдрого ꙗкого и оучоного мꙋжа трафлю, и збавеннꙋю мовꙋ послышꙋ, ани птахом, ꙗкъ розꙋмѣю, ани звѣромs тоей не подам (Варл., 42); теды ... радовалсꙗ. иж на такого оубогого трафил (Жыц. св., 26); не трафили есте на людеs боꙗзливыхъ, а нѣ в том сꙗ животѣ кохаючихъ (Пралог, 502б); бегꙋчи трафилъ на Алеѯанsдровꙋ сторожꙋ (Алекс. 1697, 79). Параўн. трапити II у 2 знач., трахвити. 3. Трапіць, папасці. едътежъ дей прочъ, потомъ не трафите и дороги (АВК, ХХХI, 201, 1594); идꙋчи помалꙋ трафили на дорогꙋ котораꙗ вела до иѡрданꙋ (Жыц. св., 33б); ст0483ыs ... тꙋлꙗлсе по горах пꙋстых ажъ трафил на ѡдин колодез велми глыбокиs (Зб. 752, 2б); коли флиакъ днꙗ третего зацные невесты и панны до петронилы послал: мѣсто веселꙗ на погребъ трафили (Там жа, 438); вси писма поганские перебежавши, трафилъ на книги Ст0483ого евангелиꙗ (Пралог, 527б); трафилъ на тое мѣстъце где зстародавна фалъшивую мынцꙋ таемне ковано (Зб. 82, 316б). 4. Трапіць, пацэліць. вземъши дей ручницу въ служебника встрелилъ на мя и трафилъ мя въ руку левую (АВК, ХVII, 428, 1561); Миколай ... с полъгаку стрелилъ на него и в ногу правую вельми шкодливе трафилъ (АВК, ХХVI, 65, 1585); тыснул давыд з ѡпорока каменем, трафил голиꙗда в чоло, повторе и потрете трафил его в чоло аж пал, а давыд припадшы добыл его меча и ꙋтꙗл емꙋ головꙋ (Бельск., 96б–97); которымъ пострѣломъ мало мене самого и чолядки моее не трафило (АСД, I, 274, 1633); видилъ ... млоденца своволног кидаючого камен кꙋ небꙋ и заволалъ (млоденче до целю не трафишъ) (Зб. 259, 576б). 5. Апынуцца ў якіх-н. умовах, абставінах. кгды за ним была погонꙗ, трафил под дꙋбъ (Бельск., 108б). 6. Надысці, настаць (пра час і пад.). Тыхъ теперешнихъ несчасливыхъ часѡвъ, на которыемs нефортоунне трафилъ за грѣхы свои доколѧм живъ оплакати не могоу (Апакр., 18б); Ѡдно аж дрꙋгиs раз тым же желѣзом и тою рꙋкою на то мѣстце мꙋсит ꙋдарит а ѡтновит ранꙋ, бо в злыs час трафил (Бельск., 83б); потомъ трафилъ такий часъ, же тебе забимо и с сего света згладимо (АВК, ХХ, 318, 1636); трафити до тог злочинства час пристоиныи, коли сѧ на великиs день люд ѡтвселꙗ до іерꙋсалима зsехалъ (Зб. 81, 50); трафили до того злочинства часъ приступныs, коли сꙗ на великъ день люд ѡтвсюл до Iерꙋсалимꙋ заехалъ (Зб. 752, 458б). ◊ Т р а ф и т и н а м ы с л ь – здагадацца, хутка ўцяміць што-н. часꙋ ѡдного приsде до ксенжентꙗ свꙗтослава и трафит на добрꙋю мысль: При котороs розмаита мꙋзыка играла (Пралог, 648б).
с. 427
Трафитися, трафитисе дзеясл., зв. 1. Ад трафити ў 1 знач. коли ся трафить кому присѣга, тогды приѣгать нигдѣ не мають, одно передъ церковью пресвятые Тройцы (АЗР, I, 80, 1468); колиж траѳилос им еще быти в малом числе, и немногие пришлеци в нем, приходили ѡт ꙗзыка во ꙗзык, и ѡт црствиѧ оу вышнее люди (Пс. ХVI, 105); где бы се трафило в ыменꙗхъ нашихъ споръ и розница межи кгрꙋнтами нашими и ... костелными (Ст. 1588, 25); барзо добре трафилосѧ, жемъ теперъ в манастырꙋ слꙋцкомъ ѡтц0483а влдкꙋ лвовского засталъ (Апакр., 18); воды въ томъ року на весне гвалтовные были, и трафило ми се быти, кгды бронено вырваня у млына ляховецкого (Еўл., 137); разъ сꙗ трафило, же застал каина в густом лѣсе в глодꙋ таꙗчогосꙗ (Біблія, 22); трафилосꙗ дв0483дꙋ в тоs час встат з ложа по полꙋдню, ходꙗчи по кганкꙋ сам, ѡбачил вирсавию жонꙋ ꙋриꙗ (Бельск., 105б); трафела бы се оказыя до ожененя оному, тогды мает малжонка мая ... уступити для ожененя част техъ маетностей моих (ИЮМ, ХХVI, 99, 1641); бꙋдꙋчы на дорозѣ трафилосꙗ ему переночоват во ѡднои старои цр0483кви поганскои (Зб. 81, 125); кгды сꙗ вамъ трафит ꙗкꙋю речъ новꙋю перед тымъ неслыханꙋю и невиданнꙋю а до того весолꙋю и пожитечнꙋю видити, радꙋетесꙗ (Зб. 259, 522б); ежели еднакъ трафилsсѧ такій припадокъ, же дѣтѧ блиское см0483рти, первѣе рꙋцѣ, или нозѣ ... сs чрева мт0483ре своеѧ ... показало бы, можетъ на той часъ влѣти водꙋ на рꙋцѣ, или на нозѣ (Зб. вып., 8); то пакъ я, Мойсей, несучи до писара того секгнита, по притисненіи есми тымъ сегкнитомъ его милости мамрамовъ пять для пригодъ подорожныхъ, гдѣ ся трафить ѣхати куды ... такъ есми гадаючи, мамрамы вытисневъ (АВК, III, 10, 1760). Параўн. трахвитися. 2. Ад трафити ў 2 знач. Если на него трафитьсѧ Додон, прыиметь великое зло ѡт него (Бава, 163); кгдыбы се не трафил слуга ... которий мне ратовал, то бы дей мене на смерть забил (АВК, ХVII, 361, 1590); абы ее, яко дорослую летъ, з опеки своей выпустил и поштя замужъ не заборонял, кгдыж ся ей трафил добры чоловекъ и добре оселы (АВК, ХХХI, 219, 1595); аж з промыслꙋ бозског трафилисꙗ кꙋпцѣ измаилтове ѡною дорогою з галаад до египтꙋ едꙋчи и велблюды их несꙋчи корене ресинꙋ и статкꙋ або мостикꙋ (Бельск., 26б); абымъ я о то до враду жалобу, то есть протестацыю донесъ и его, если бы се где трафило, поймалъ и осадить до росправы далъ (АВК, ХVIII, 268, 1623); даеть емꙋ лѣкарства и рецепта, которыми бы гады, смоки и бестіи если бы сѧ вs дорозѣ трафили, ѡдгонилъ и забивалъ (Мак., 248); але ми сѧ еще на чл0483ка такого трафити не здарило, который бы ми ѡ той речи певного што повѣдѣти моглъ (Варл., 42); так сꙗ гнѣваете, ꙗко бысмо ... не трафилес мови на люди боꙗзливыꙗ (Жыц. св., 22); в плыненю трафилисꙗ моръские розбоиники, полꙗкалисꙗ вси (Зб. 81, 42). 3. Ад трафити ў 3 знач. если жъ того не всхочеть, а търаѳиться едвабные або якіе иные незвыкълые въ его купецстве товары, тогъды маеть запълатити отъ того по сей уставе (КПД, 594, 1558); там же собравши братью стрыевъ або кревныхъ своихъ перед врѧдомъ тамошнимъ ... до которого сѧ емꙋ борздеs трафить, маеть вывестисѧ ижъ естъ шлѧхтичь (Ст. 1588, 449); гайдуки и венкгрове незле бронили, лечъ неподлей и рабовали, што се трафило, а король его милость былъ убралсе по великой осторожности (Еўл., 142); малые мѣстечка которие емꙋ се в дорозѣ трафили ... ѡсѣл за першим приходом (Стрыйк., 460б); до того дому где сѧ ѡн ꙋчил, трафилсѧ гость ѡдин здалека дх0483овного станꙋ (Зб. 82, 319б). 4. Ад трафити ў 4 знач. Потом каинов потомокъ шестыs ламех, слепыs сын мафꙋсалов забил в ловех стрелою з пригоды не мыслꙗчи ѡ том, толко иж за приводом хлопца своего, ꙗко иѡсифъ жид пише, на звѣр мѣрил, а каин на тот час трафилсꙗ на цѣл (Стрыйк., 413). 5. Ад трафити ў 6 знач. предсѧ еднакъ разs выконаное нерозерване трваеть, и коли подчасъ трафитсѧ, же за позволенемъ ѡдного з нихъ дрꙋгій до законꙋ ст0483го встꙋпить (Навука, 164); трафилосꙗ в никомидіи под тоs же час, иж част палацꙋ згорѣла (Зб. 107, 96). 6. Пашчасціць. гды му се такъ трафило отдати замужъ разомъ три цорки (Еўл., 149–150); не могꙋ почтивеs ꙋмрет ꙗко так кгволи богом вашим которым тепер свою невинност ѡфѣрꙋю, кгдыж мене такое щасте надшло, иж ми се трафило в милоs отчизне ꙋмерет а не в неволи греков (Бельск., 89б); слꙋхаsте братіꙗ наsмилшаꙗ. мнѣ се трафило ꙗкъ ѡвому што идет на ꙗрмаркъ, а за малые гр0483ши богатые товары купꙋют (Зб. 107, 156); даs же то гсди бє0483 абы се такъ всѣмъ пьꙗницам трафило жебы се полѣпшили и покꙋтовали (Там жа, 159).
с. 429
Трафляти дзеясл. 1. Трапляць, пападаць куды-н., у што-н. вдарыл самъ на Лукапера и трафлялъ его под щыт (Бава, 139). 2. Старацца трапіць у што-н., цэліцца. пожал Бруноръ, иж Трыщанъ большыи надъ него витез, длѧ того сѧ покрывалъ мечом, абы сѧ Трыщан упрацовалъ, але то не могло быти, и трафлял Трыщана тѧти в голое мѣсто, але Трыщан на то былъ добрыи мистръ, вмѣл сѧ стереч (Трыст., 73–74). 3. Намагацца. постъ оусмирѧетъ аффектъ пожадливости: а молитва ѡтмѣнѧетъ аффектъ слова: што все трое под справꙋ розꙋмови подданое, на самый толко цель страведливости змѣрѧетъ, и трафлѧетъ (Каліст, I, 35); Погрѣшаю: похиблѧю, не трафлѧю, ѡмылѧюсѧ, ѡтстрѣлѧюсѧ албо съблажнѧюсѧ (Бяр., 107).
с. 431
Трафлятися, трафлятисе дзеясл. 1. Здарацца, мець месца. Кгды жъ се то подъчасъ трафлꙗеть же слꙋги за росказаньемъ пановъ своихъ злодеꙗ ... имати и гонити не хотꙗть (Ст. 1588, 505); намъ вже з ними не годитъсе ѡдного днѧ пасхи светити, хотѧ бы тежь в неделю пасха их прыпадала ꙗко се то часто трафлѧеть (Унія, 25); посполитые справы, которые сꙗ людем начастеs трафлꙗют (Бельск., 145); на том же соборе, ꙋспокоена ест ѡнаꙗ замешанина, ѡколо великог дн0483ꙗ, то ест пасхи, иж не завжды ѡдна се недѣлꙗ на ст0483о пасхи трафлꙗет (Там жа, 267б); трафлѧетъсѧ бовѣмъ частокроть лѣто або назбытъ мокрое, або назбыт сꙋхое (Каліст, II, 206); трафлѧетsсѧ часомъ и ст0483ымъ господнимъ, на видокахъ сѣдати и смотрѣти на прелесть свѣта (Мак., 130); трафлꙗетсꙗ подчас же теж и люди ст0483ыи не бывают ѡт кламства вымовены, поневаж и добромꙋ трафитсꙗ подчас згрѣшити (Выкл., 21б). Параўн. трафоватися, трафятися ў 1 знач. 2. Сустракацца. слово то белиꙗл часто сꙗ трафлꙗет в писмѣ ст0483омъ (Выкл., 69). Параўн. трафятися ў 2 знач. 3. Пагаджацца. Ключаюсѧ: естемъ згожій, згожаючійсѧ, трафлѧюсѧ, пригожаюсѧ (Бяр., 64).
с. 431
Трафнейший прым., выш. ст. ад трафный у 1 знач. трафнѣйшаѧ еще то, же маючи тежъ около себе там же вs флоренціи незличѡнꙋю личбꙋ своихъ греческихъ епископѡв, оустне перед ними з напомненьемъ ихъ до того жъ розꙋменьѧ тестаментꙋ того не оучинилъ, ани свѣдкѡвъ жадныхъ до оутверженьѧ его не оужил (Апакр., 153).
с. 432
Трафный прым. 1. Трапны, удалы. Езекиил ... писал там книги пророцкие межи иными пророки надивнѣs сꙗ з ним, гд0483ъ бг0483ъ ѡбходил, ꙋказꙋючы емꙋ трафные знаки, скаженꙗ, ерꙋсалимꙋ и людꙋ израилског мордованꙗ розмаитог (Бельск., 140б). 2. (?). ѡбачилсе алеѯандер, иж его ѡт слонца застꙋпил, а кгды се вси смѣꙗли, почали мовит, иж то блазен трафныs (Бельск., 171б).
с. 432
Трафоватися дзеясл. Тое, што і трафлятися ў 1 знач. листовъ ... не повинъни подле права пріймовати, которые выходять ку отъволоце справедливости, яко ся то частокроть траѳуеть (КПД, 37, 1538).
с. 432
Трафунокъ, трефунокъ наз. Выпадак, здарэнне. Знаешъ беды, оутиски, припадки трефꙋнки (Лям., 14); Слꙋчай: Припадокs, пригода, трафꙋнокъ, притрафленье (Бяр., 150). ◊ С ъ (з ъ) т р а ф у нк у (т р а ф у н к о м ъ) – незнарокъ, выпадкова. иж в него тыми недавно прошлыми часы сыкгнет серебреный ... трафункомъ с пальца ... згинул и не вѣдати где ся подѣл (ИЮМ, ХХХII, 189, 1577); назавтреи некоторыи его воиска жолнерын прынесъ ему мѣчъ, которыи с трафунку нашол на просторном поли (Атыла, 180); дей тое постреленье трафилосе с трафунъку, ижъ будучы на беседе у служебника пна Войтеха (АВК, ХХХVI, 161, 1582); коли бы сꙗ комꙋ трафило злодеѧ своего з лицемъ албо и безъ лица с трафꙋнкꙋ на дорозе поткавшы албо ꙋгонивши поsмати (Ст. 1588, 528); вартоуючи однак книги о синѡдахъ през латинникѡвъ списаные, с трафоункꙋ напалемъ на тот листъ (Апакр., 116б); коли бы в ловы едꙋчи стрелил на звера, а в тым забил чл0483ка з треѳꙋнкꙋ (Зб. 261, 241б); то естъ, ижъ не зs припадкꙋ и трафꙋнsкꙋ естемъ створеный ... але ѡнъ ведлꙋгъ воли своеи мене створилъ (Варл., 146); Прилꙋчившійсѧ, простый, ≠аф0483лє. що естъ трафꙋнком (Бяр., 126); с трафꙋнкꙋ погледѣлъ на рꙋки товариша своего, а ѡно ѡбачилъ рꙋки ѡт працы затвердѣлые (Зб. 259, 245б); ежели бы капланъ по тыхъ словахs ... прѣпомнивъ, же постъ зламавъ предъ Слꙋжбою Бж0483іею, зs ꙗкогоколвек трефꙋнкꙋ, повѣненs слꙋжбꙋ Бж0483ꙋю кончити и причаститисѧ (Выкл., 25б–26).
с. 432
Трафятися, трафятисе дзеясл. 1. Тое, што і трафлятися ў 1 знач. яко ся того много траѳяеть, естлибы якая крывъда у границахъ именью его кролевъскей милости отъ васъ была вчынена (КПД, 125, 1544); вѣръте мнѣ, жэ не праца, не небезпечность и не иншые, которые сѧ на воине трафѧють, надзы або трудности не ѡдорвуть мене ѡт розъмножанѧ вашыхъ богатствъ, ѡт захованьѧ прыꙗзни и помаганью товарышъства а ѡт бороненѧ здоровѧ вашого (Атыла, 219); еслис стане в домех мовы непотребных жебыс не траѳꙗли ꙗко по тые часы траѳꙗлос на рекренциꙗх (Зб. 261, 140); под тоs же час дивныs зпорѧженем божіим сталосѧ що сꙗ перед тымъ нигды не трафѧло (Зб. 107, 96б–97). 2. Тое, што і трафлятися ў 2 знач. потомъ удавшисе на службу, трафяли ми се таки паны, которые ме оборочали до браня поборовъ и чинени личбъ (Еўл., 128).
с. 433
Трахвити дзеясл. Тое, што і трафити ў 2 знач. южъ затымъ грекъ, евангеликъ, албо и новокрещенецъ кгды бы былъ на кролѧ прихилного трахвилъ, могъ бы сѧ былъ не ѡтрѣкати на опатsствѣ, бискꙋпствѣ албо и арцибискупsствѣ седѣти (Апакр., 78).
с. 433
Трахвитися, трахвитисе дзеясл. Тое, што і трафитися ў 1 знач. ижъ дей трахвилосе ми на тотъ часъ быти, яко Ивань свиньи Калениковой ногу подтялъ (АВК, ХVII, 263, 1541); трахвилося дей намъ быти въ день недельный всимъ тремъ увъ одной беседе (Там жа, 267).
с. 433
Трацесъ, трацецъ наз. Прадстаўнік старажытнай народнасці. алеѯандер на столцꙋ маестату своего седѣлъ, а згромадивши людꙋ великост такъ до них мовил: мужове македонскии, трацесове, тесалоникове, и грекове, взглꙗдаsте на алеѯандра, абы такъ ѡтшла ѡт васъ боꙗзнь всих поганских людиs (Алекс., 74б); ѡт гомера пошли галатове, ѡт магога скитове ... ѡт Ѳова еверове з которих жидове и гишпани, то ест влоши, ѡт Ѳира трацесове (Біблія, 28); Ѡт Гомера пошли Галатовѣ. ѡт фіраса трацецове (Хран., 17б); пошли ... ѡт тꙋвалꙗ иберове, которыи сꙋт гишпани, або ведле инных влоши, ѡт тыраса трацесове (Выкл., 10).
с. 433
Трацкий прым. ад трацесъ. соборъ халкидонскій постановилъ, абы костантинополскій епспъ першим былъ по римском бискꙋпѣ и жебы митрополіи, азитійскіе, понтsскіе, и трацкіе посвѧчал (Апакр., 148б). ◊ Н а р о д ы т р а ц к и е – старажытная назва групы народнасцей, якія калісьці засялялі Адрыятыку. тепер тамтыи вси народы трацкие тꙋрки ѡпановали ѡбыватели тамошныи по кгрецкꙋ, по тꙋрецкꙋ и по словенскꙋ, а над морем в мѣстех портовых по влоскꙋ мовꙗт (Стрыйк., 422–422б).
с. 433
Трацыйский прым. ад трацесъ. первои шпицы гектор придал другую тисѧчу рыцеров которыиж полецил под гетманство тесеꙋсꙋ королю трацыискому (Троя, 31).
с. 434
Траченый, трачоный дзеепрым. 1. Ад тратити ў 4 знач. Гсди боже мой нехай се ѡборотит рꙋка твоꙗ на мене и на дом ѡтца моего, А людъ твой нехай трачон не будет (Біблія, 399); велми много людеs трачено а наболшеs в риме, корнилиꙗ папꙋ римского, и моsсеꙗ свещенника забили (Бельск., 250б); Гсди бж0483е мой нехай се оборотитъ рꙋка твоѧ на мене и на домъ оц0483а моегѡ: а людъ твой нехай трачонъ не бꙋдетъ (Хран., 279б). 2. Ад тратити ў 5 знач. его напотом такъ власне лежачого и знашли на том мѣстцꙋ, тои зас ноги коли его трачено великиs страх был на нас и на всѣхъ мещанъ зs тых мѣр (Дыяр., 178б); терпит на горе на древе высоком, абы всим былъ посмевиском, на местцꙋ где ꙗвные злочынцы трачоно, абы за таког был метыs (Зб. 255, 279); их мꙋками розмаитыми трачоно (Зб. 82, 48б).
с. 434
Траченье наз. Дзеянне па дзеясл. тратити ў 4 знач. ѡт траченѧ тых повстегните вашы руки, фолькгуите покорнымъ перед падаючым, пышные а ѡтпорные, которые сѧ вамъ противѧть, громите (Атыла, 210–211).
с. 434
Трочоный гл. траченый
с. 434
Траяновый гл. трояновый
с. 434
Трвало прысл. Надзейна, стала. Што естли ся за волею Божьею стало, трвало быти муситъ (АЗР, IV, 92, 1595).
с. 434
Трвалость наз. 1. Моц, трываласць, сталасць. Лечъ нехаи будет иж маеть ꙗкую годность рыцэрскую в собѣ, ѡт вас сѧ ее без ѡхиленьѧ научылъ, знать вашу незвитѧжоную шаблю знает, мужство знает, в каждои справе мудрост, тръвалост и статэчност (Атыла, 194–195); ꙋсилною ... ѡхотою пред себе взꙗтои чителникꙋ ласкавыs заложити и на потомныи трвалости выставити не можемо (Стрыйк., 412); вшакъ же телесныи потравы оустаютъ, и псꙋютъсѧ, а дш0483евsный покармъ, то естъ бжственыхъ писмъ цвѣчене и наꙋка, безsконечное маетъ веселіе, и сказѣ неподлеглꙋю трsвалость (Каліст, II, 25); Смѵрна, Неистлѣніе, трвалост н. або олѣекs пахнꙋчій (Бяр., 311); то посполите при каждымs примирю чинили люде, абы сꙗ значила моцъ и трвалост примирꙗ (Выкл., 49). Параўн. тривалость. 2. Пастаянства, працягласць. при фꙋндованью ꙗкихъ цр0483квій, и при надаванью до нихъ добръ, черезъ кн0483жата рꙋскіи, а потом черезъ королѣ полскіи, справы кн0483жат, потвержаючи волность и трвалость релѣи греческой знамените есть оутвержена (Апакр., 20б); послꙋшенство мѣло великꙋю покорꙋ млстъ статечност и тръвалост (Зб. 261, 140); на што для лѣпшое въ томъ певности и трвалости ... печатю митрополіи нашое ... листъ ... выдать казалисьмо (АСД, II, 59, 1635); Тръпеніе: Терпливост, трвалост, чекане, задержѣнеся, очекиване (Бяр., 170); на што для лепшое въ томъ певности и трвалости ... сесь запечатованый листъ ... братству могиліовскому выдать казалисмо (ИЮМ, ХIII, 234, 1728).
с. 434
Трвалший прым., выш. ст. ад трвалый у 2 знач. такъ же и мы живот сеs и все што маем сѣемъ длꙗ гд0483а нашего и покидаемъ, вѣдаючи ижъ се намъ далеко лѣпшие и трвалшие речи вси на ѡномъ жниве хвалы его вернут (Пралог, 555).
с. 435
Трвалый прым. 1. Моцны, які цяжка паддаецца разбурэнню, псаванню. Твердъ, ый, ро0483. Моцный, сталый, тръвалый (Бяр., 217); з болота спечоног бывают цеглы твардые и трвалые (Зб. 259, 193б). 2. Які не мяняецца, надзейны, устойлівы. если трвалый а поодинковый мѣлъ быти цр0483кви гн0483ей залѡженый фꙋдаментъ, певне с тых жаденъ не могъ быти фꙋдаментомъ, котѡрые оумираючи смертью, до иншого зась новотного подкладанѧ дают причинꙋ (Апакр., 100б); шол потом до делфꙋ питат бг0483а аполина добрие ли права а трвалые ꙋставил (Бельск., 168б); вшелѧкіи сегосвѣтныи роскоши не сꙋтъ трвалы: не трваетъ и роскошъ грѣховнаѧ, але грѣхъ на дꙋши зоставивши, сама натыхъмѣстъ гинетъ (Каліст, I, 14–14б); злые прꙋдко гинꙋли, добріи лѣтъ трвалыхъ Дознавали тысячми, мѣли за каранsе (Лям., 6); если бовѣмs вѣришs, же несмертелныхs, вѣкꙋистыхs, трвалых и незайзросливых добръ достꙋпишъ (Мак., 376); ѡт чꙋжого Пн0483а ихъ ѡтнѧвши, собѣ напередъ заховаешъ, то естs, през гинꙋчіе тые и дочасные добра, певные и трвалые кꙋпꙋючи (Варл., 127); Акріды: Трава або sѣлье которого корен вsколо себе иных sелiй смак притѧгает, вдѧчsный до вкꙋшенѧ и трвалыs вs сытости ест (Бяр., 226); воsна ... знесенаꙗ ест и примире трвалое постановленое (Зб. 259, 205); роскошъ того свѣта ... трвала не ест и въ седмокротнꙋю горкост сѧ ѡбертаетъ (Зб. 82, 163б); поневаж не певна и не трвала ест памет людская звыкли люди писмом то варовати, чого долго трвалую памет мети хочуть (СДГВ, 108, 1701). 3. // перан. Здольны многае вынесці, перажыць; стойкі, загартаваны. люде теж были долговѣчны, трвалы дꙋжо и здоровы (Бельск., 9б); азалижs того, ѡ ѡтче мой, не розꙋмѣешъ; азали речій переминаючихs не переминеш, а до трвалыхs и певныхs срдца не приложиш (Варл., 215б); детей моих материнъско упоминаю, абы, в той же вире трвалыми и статечными были а надо все оную заховали (ИЮМ, ХХIV, 397, 1647); Добль: Сталый, мꙋжествен, крѣпкій, албо тръвалый, статечный (Бяр., 34).
с. 435
Трванье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. трвати ў 1 знач. А бовѣмъ в мыслехъ нечыстыхъ трване долгое, естъ знакомъ же толко в нихъ оукохане мает (Навука, 62). 2. Дзеянне па дзеясл. трвати ў 2 знач. то головнѣйшею речью естs вчасное на молитвѣ трване (Мак., 22); хто бовѣмъ себе оуставичне до трваньѧ вs мл0483твахъ примꙋшаетъ, тотъ вs милость Бозскꙋю и прагненье горѧчи, дх0483овною любовію запалѧетъсѧ (Там жа, 327); абы посты мл0483твы ранъные вставане и нетескливое трване на молитве ... в них се знайдовало (Пралог, 650).
с. 436
Трвати, трвать дзеясл. 1. Захоўвацца, трымацца. абы его милость рачилъ росказати войту, бурмистромъ, справцамъ мѣстскимъ, слушную уставу въ томъ имъ постановити, которая бы вжо на часы вѣчистыи трвала (АЗР, III, 12, 1547); тое преложеньство петра светого смертью его ꙋстат не могло бы костелъ божыи и ѡвцы хрстовы трвают ажъ до конца света (Бер. саб., 30); каменемъ презъ назвиско ничого иного розꙋмѣю не назвал гь0483, одно ненарꙋшенꙋю и статечнꙋю вѣрꙋ петровꙋ. на которой цр0483ковъ хв0483а такъ оукгрꙋнтована и збꙋдована естъ, абы не оупала, а неодолѣна была враты адовыми въвѣки трваючи (Апакр., 97б); прето реклъ самоил жадным ѡбычаем твое кролевство трват не бꙋде (Бельск., 95); длꙗ того богъ выслухает чл0483вка длꙗ слова, бо з слова ставаемысе ровни богу, богъ слово есть, а з того слова вси речи живут и трвают (Алекс., 33б); такъ и чл0483къ, впавши вs владзꙋ темностій діаволких, и трваючи вs мрокꙋ и хмꙋрахs, вѣючомꙋ тѧжкомꙋ грѣха вѣтрꙋ, хвѣетsсѧ и ломитъсѧ (Мак., 18); ѡсобливе шлюбꙋю ... так теж вs вѣрѣ ст0483ой бл0483гочестивой православной каѳолической трвати (Ст. бр., 1–1б); вшакsже наше слово на въздꙋхъ росходитъсѧ, а слово тое що естъ сн0483омs бж0483ымъ, естъ персоналное, и навѣки трваетъ (Бяр., 149); такъ се стаетъ, же поки житие трвает, пожитечне видит не хотꙗт (Зб. 259, 61); столица твоѧ ѡ Бж0483е трвает навѣки вѣков, а посохъ справедливости ест посох царства твоего (Пс. ХVII, 22б–23). Параўн. трывати ў 1 знач. 2. Працягвацца пэўны час. вѣдь же и тое постановенье до поправленья статуту и до другого сойму маетъ трвати (АЗР, III, 52, 1554); заповедь житꙋ и сеножатемъ маеть трвати до божего нароженꙗ (Ст. 1566 I, 76б); которыи сын его в Литве борздо вмеръ за чымъ тэжъ и покои с Татары не долго Трвалъ (Рач., 346); пани бабка моя ... церковь збудовала ... две волоки земли ... надала ... то укгрунтовавшы при той церкви зоставить рачила, что все през увесь тотъ часъ въ моцы и въ положеню своемъ трвало (АВК, I, 2, 1585); такъ ꙋ слониме тотъ соsмикъ трвати маеть водле часу и потребы, ꙗкобы только на сеsмъ великиs в час прибыти не ѡмешкали (Ст. 1588, 76); ярмарокъ годовый ... черезъ чотыри недѣли трвати маетъ (АЗР, IV, 167, 1597); такаѧ война, над иные внꙋтрніе вѡйны, ꙗкъ ꙗдовитшаѧ быти такъ и должей трвати моуситъ (Апакр., 216б); що може трват през повквадраньꙗ тым же быти (Зб. 261, 72б); поткалсꙗ з ним троил и ранил его, ꙋехал з воsска ахилеs трвала битва шест днеs не перестаючи (Бельск., 87); котораꙗ плꙗкга двѣ лѣте цалых трвала, и вси тыи вышречоныи краины трапила (Стрыйк., 532б); был там плач нарекане и смутокъ великиs, иж все поле было наполнено ꙋмерлыми. Почаласе битва ѡт всходꙋ сл0483нца, а трвала аж до Заходꙋ, а на ѡстаток персове почали ꙋпадат гвалтовне (Алекс., 19); животъ ѡныs в такъ личбѣ великоs долго трвать не моглъ (Зб. 82, 272б). ◊ Т р в а т и в ъ г р е с е (г р е х у) – грашыць. Великій заисте естъ дꙋшѣ чл0483вчой оупадок, грѣхъ: еднакs же не естъ остатній и не ѡтвротный чл0483вкови оупадок: але трвати вs грѣсѣ и вs немъ безпамѧтне валѧтисѧ, остатнюю наводитъ погибель (Каліст, I, 13–13б); немал цалыs рокъ трвалъ в ѡномъ грехꙋ (Зб. 259, 339); т р в а т и в ъ д е в и ц т в е (ч и с т о с т и) – захоўваць цнатлівасць. хочъ в домъ его взꙗта была: вшакъ же трваючи в чистости поненскоs ... мѣт его за мꙋжа николи не хотѣла (Зб. 752, 460); реклъ дочцѣ ѡвириновоs балбинѣ: здорова будь, а трваs в дѣвицтвѣ (Пралог, 564б); т р в а т и н а (в ъ) м о л и т в е – доўга маліцца. наоучилъ постити, Дни свѧтыи, праздники, честно обходити, на всеночныхъ мл0483твахъ трвати не тескливе (Лям., 8); тыи вси през цѣлыи дн0483ь и ночъ споломs трвати на молитвѣ не могꙋтs (Мак., 21); ѡнъ зась ажъ до поранкꙋ на молитвѣ трвалъ (Варл., 271б); на тот час еще пилнѣs трвал на мл0483твах и постах (Зб. 107, 174б); гды в тых молитвахъ трвала: Сщ0483нкъ ... виделъ бѣса надъ нею туды и сюды летаючого (Пралог, 574б). Параўн. трывати ў 2 знач. 3. Цярпліва пераносіць боль, пакуты. панства тиранские кровю братерскою и дꙗдковою ѡблитые не рады быт трвали (Стрыйк., 526б); былесмо сами початкови своемꙋ конецъ добрій дали, трваючи вs оубозствѣ, пелгримствѣ, вs оутискахs, и мл0483твахъ до Бг0483а (Мак., 102); Гсдь ісус ... хотꙗ моглъ з креста зстꙋпити не хотѣлъ длꙗ них, але на крстѣ трвалъ ажъ до смерти (Зб. 107, 66); недолго потом и сам пафнотиs в наsболшомъ воздержаню и прац ꙋживаню тръваючы живот положил (Там жа, 175–175б); также если хоче себе самого збавит и инных, мает трвати на кресте, бо тот которыs вытрывает аж до конца збавен бꙋдет (Зб. 255, 286); коли теды ... был паленыs свѣчами, ѡнъ ѡднакъ трвалъ на вызнаню (Зб. 752, 466); теръпливыs то ꙗкис ꙋбогиs такъ на стꙋжи и дожчꙋ трвает (Зб. 82, 321б). // перан. Гдыж ꙗкъ Желѣзо, Оловs, Золото, албо Сребро, вs огонь вкиненое тратѧть твердость натꙋры своеи, ѡтмѣнившисѧ на мѧккостs: и имъ болѣй вs огни трваютs, тымъ болей роспꙋскаетsсѧ, и ѡдмѣниваетсѧ прироженаѧ ихъ твердость, длѧ горѧчей огнѧ моцы (Мак., 36–37). Параўн. трывати ў 3 знач. 4. Заставацца на адным месцы. болшеs на томъ датъкꙋ трвати не хотꙗт и хочꙋть зъехати (КВЗС, 18, 1537); за которою недбалостью въ отдаваньи, и бирчіе, о которыхъ есте господаря просили, на томъ трвати не хотѣли и то съ себе зложили (АЗР, III, 51, 1554); не хотѣл задремати дв0483дъ ст поки в ним тръвала таꙗ хꙋт (Зб. 261, 78); ѡного часу сила во мнѣ ажъ до сегоднешнего днꙗ трвает (Біблія, 290); сам ноs з своими был, захован в корабли, в котором трвал и мешкал, над вынеслимы скалами, плываючи цѣло єі0483 (Стрыйк., 414б); поты тое повѣтре трвало, поки тыи жъ людіе не покаѧлисѧ (Зб. вып., 24). Параўн. трывати ў 4 знач. 5. Падтрымліваць адносіны. Що ꙗснѣй Еронимs С. выкладаючи мовит; Щасливый мꙋжъ, которій не мыслил, не чинил, ани оучил злого: не сталъ ани трвал зs злыми николи (Паўуст., 4). 6. Жыць, існаваць, прабываць. Пигмеи сут во индѣи люде маленко ꙋроды и недолго трвают, невѣсты пꙗтог рокꙋ родꙗт, а ѡсмого се старѣют (Бельск., 12б); тые згинꙋтъ, а ты тръваешъ (Каз. Кір., 36б); есмъ вступил на горꙋ ... и трвал есмъ на горѣ м0483 дниs и ночиs (Біблія, 218); Пребываю: Тръваю оустроисѧ (Бяр., 117); палмовое дерево которое мног лѣтъ трваетъ, вытрывает (Зб. 259, 548б); трваючы тут в медиѡламе през лѣтъ десет на службѣ бжоs, к томꙋ пришли иж се стали хсвыми мч0483никами (Зб. 752, 439б); иди вs пущꙋ тsрваs же там през м0483 днеs, а волꙗ бж0483аꙗ нехаs сꙗ дѣетъ (Пралог, 598–598б). 7. Захоўваць прыдатнасць, выконваць сваё прызначэнне. потом коморкꙋ собѣ збꙋдовал котораꙗ и по сес ден трвает чотыри стопы вшыр а въвышъ пꙗт (Зб. 752, 448б).
с. 436
Трваючий, трваючый дзеепрым. 1. Ад трвати ў 1 знач. Моука, естъ оутрапене и оудрꙋченье ꙗкъ наокрꙋтнѣйшее, оустравичне однако тръваючее, и нѣколи коньца не маючее (Каліст, II, 22б); Коханшимъ сн0483ъ старшиій оуставичне при ѡтцꙋ трваючій и працꙋючій (Мак., 3б); братство церковъное могилевское, въ послушенствѣ святое столицы апостолъское конъстанътинопольское неотступне трваючое (ИЮМ, IХ, 334, 1638). 2. Ад трвати ў 2 знач. ѡныи всѣ при правде старожитной трваючимъ зготованыи рѣчи (Апакр., 199б); вs тотъ час до прыбыткꙋ оного нерꙋкотворенного и вѣчsне, вs нб0483ѣ, трsваючого ... въведени бꙋдемъ (Карп., 4б); которыи бы працовали и старалисѧ такъ самым собѣ, ꙗкъ и собѣ повѣренымъ о покармъ, не дочасный сказѣ подлеглыs, але о покармs вѣчне трваючій, до живота вѣчного згожій (Каліст, I, 44б); еѵхаристіа зась не кончитсѧ оуживаньемъ, але речью трваючою за вымовенsемъ ѡныхъ словъ (Дзід., 17–18); достоенsства и богатства которыхs ѡни набыли, Гсда и створителѧ всѣхs во внꙋтрнемъ чл0483цѣ маючи естъ имъ маетностю завжды трваючею и негинꙋчею (Мак., 156); роскошнеишии ест живот пришлыи. вѣчныи, завжды трваючій (Жыц. св., 123б); благословени естесте вы што се с того свѣта насмѣваете а мудрост вѣчне трваючꙋю хса ѡбираете (Зб. 107, 69б); бг0483ъ ... свѣтъ назвал ден то ест анъгеловъ свѣтлых в своем прироженю неѡтмѣнъных и завше трваючых зоставил (Зб. 752, 470). 3. Ад трвати ў 3 знач. Парамон: Терпливе трваючіи (Бяр., 302). 4. Ад трвати ў 4 знач. добра вправдѣ есть ветремежливость, и на молитвѣ долго тръваючаѧ, и бг0483у зычливость (Зб. 107, 154б); иѡсиѳъ и ѡна великое веселе чꙋли, кгды его подърослого по домъкꙋ ходꙗчог и на молитве трваючого видили (Зб. 259, 447б). 5. Ад трвати ў 6 знач. который игуменъ поты старшенствовати будеть, поки ... въ ... побожности трваючимъ и въ лѣпшости преуспѣваючимъ найдоватися будеть (АСД, II, 37, 1626); вs той ст0483ой восточной, каѳолической Апсльской церкви, без ѡдмѣны трваючих верниковъ (Мак., 4б); люди народу нашого Руского ... ено при старожитнимъ набоженствѣ Православія Греческого трваючихъ ... патронами и оборонцами той фундаціи нашое назначаемъ (АСД, II, 42, 1630). 6. Які часта ўжываецца, папулярны. самое при немъ трваючее слово, было емꙋ всѣмъ, то естъ: чꙋвствомъ алsбо чꙋтsемъ, дѣдицствомъ и цвиченsемъ (Мак., 107).
с. 439
Трвога наз. 1. Неспакой, моцнае душэўнае хваляванне, выкліканае страхам, апаскай і інш. ѡкрꙋтнаꙗ мене покꙋса до нечистости, звитꙗжала, и вs ѡноs трвозе просилем ст0483ого апсла Петра со слезами ... абы мене ѡт ѡнои телеснои пахоти мл0483твою своею выбавил (Бельск., 369б); трвогꙋ сердечsнꙋю и горкость неоутѣшнꙋю, которыи при крстѣ зs мꙋки Ха0483 Сн0483а своего ... поднѧти и оутерпѣти мѣла (Калiст, II, 295); хто одно Богꙋ вѣритъ, выйми просимъ вси, зs дш0483и, зs срдца трвогꙋ (Лям., 4); ꙗкъбы хто бꙋдꙋчи на што хорымъ, а казавши целюрікови апертꙋрꙋ чинити, мꙋжне и терпливе боль оныи без трвоги и киданѧсѧ, гамꙋючи самого себе зносилъ. Сꙋть такіи которіи тотs же боль маючи подчасъ чиненьѧ апертꙋры ѡд целюрика, непристоиного воланѧ заживаютs (Мак., 60–61); кгды сѧ конецъ живота его зближал, вs великой трвозѣ и смꙋткꙋ бытs почал (Варл., 320–320б); Смѧтеніе: тръвога, затръвожене, метане собою ѱал: зі0483 (Бяр., 152); мꙋсилес з дрꙋгими в трводзе быти (Зб. 259, 634б); крол страшливые по него послал жолнѣри, абы шолъ а личъбу ему з великое сꙋмы чынилъ: впал в великую трвогу (Зб. 752, 567); радꙋsсꙗ ѡбрадованнаꙗ. не толко приносит еs радост: Але и самую радостную чинитъ, ѡтгонꙗючи ѡт неи всꙗкую трвогу и смутокъ (Пралог, 544). 2. Бунт, мяцеж; небяспечнае становішча. сталасе трвога великаꙗ во израsлю (Біблія, 461); потом в римѣ сталасꙗ великаꙗ трвога, коли собрал марус воsско на силꙋ (Бельск., 188); бꙋдꙋчи тѣлъ и дꙋшъ нашихs лѣкаремъ, абы невымовной своей над нами литости и доброчинности ласкꙋ показовалъ, ѡт вшелѧкихъ нас бѣдъ, трвогъ, небезпеченствъ, наездѡвъ, и плѣнѡвъ боронилъ (Калiст, I, 129); зачимъ ужо дей не мала трвога замѣшанѣ в томъ месте нашомъ деѣтсѣ (СДГВ, 60, 1538); подъчасъ въ тутошнемъ месте трвоги одъ непрыятеля москвитина, яковы мещане маетности свое тутъ, у валъ, до рынку, выпроважали (ИЮМ, VIII, 442, 1633); Мѧтежникъ: Бꙋнтовникъ, справца тръвоги, колотник (Бяр., 84); оуслышалъ ... голосъ крикꙋ и рек што то за голосъ тоей трвоги (Хран., 202); коли ариs ... ꙗзык своs на того коториs его Створилъ ѡбернулъ, и египет трвоги накормилъ (Пралог, 535б). 3. Клопат, турбота. Сталсꙗ потом голодъ в земли, и пала дрꙋгаꙗ трвога на аврама, которого гсдъ богъ досвѣдчалъ розмаитым несчастьем (Біблія, 33); витовтъ ... воsнами, и ꙋставичными трвогами и волоцꙋгами бꙋдꙋчи знищоным и в скарбꙋ велми зsꙋбожоным (Стрыйк., 552); присмотрисѧ едно наимилшій ... Если нетамошнее тръвоги живот тот наполненый естъ (Кін., 51б); свѣтъ абовѣмъ сесь ѡд кролей ажъ до оубогихъ, вs трвогахъ и тꙋрбаціахъ лежитъ (Мак., 160–161); если на тебе такие злые и шкарадые помыслы, и трвоги наступꙗт, сповѣдаs мнѣ их (Зб. 752, 564б); тамs незбожниковѣ перестали ѡт трвоги и тамъ ѡпочинꙋли спрацованый тѣломъ и николи не оуслышали, прикрогѡ голосꙋ вытекаючого даніи (Хран., 57б).
с. 440
Трвожачий дзеепрым. ад трвожити ў 1 знач. мѧтежен – тръвожачій събою (Зіз., 43); Мѧтеженъ: Тръвожачій собою, затръвоженый (Бяр., 84); Смꙋщаай: Смꙋщеникъ, тръвожачій, колотникъ (Там жа, 151).
с. 441
Трвожачийся, трвожачыйся дзеепрым. 1. Ад трвожитися ў 1 знач. ѡ пророче, албо едно чл0483вкъ трвожитсꙗ ... а иншого жадного межы звѣрми и елементами трвожаючогосꙗ не нашолес (Зб. 752, 593). 2. У знач. наз. Той, хто трывожыцца, непакоіцца, хвалюецца. хотѧй ѡднакій боль естъ кричачого и некрычачого трвожачогосѧ и нетрвожачого (Мак., 61).
с. 441
Трвоженье наз. Дзеянне па дзеясл. трвожити ў 1 знач. смꙋщеніе – трвоженѧ, трвога (Зіз., 63); Смꙋщеніе: замѣшанsе, тръвоженье (Бяр., 151).
с. 441
Трвожити, трвожыти дзеясл. 1. Выклікаць трывогу, прыводзіць у стан неспакою, парушаць душэўную раўнавагу, хваляваць. Ѡхъ ненасыченого тиранства, головою, котораѧ трвожит и з кгрꙋнтꙋ оусилꙋетсѧ вывернꙋти, цр0483ковъ, ꙗкож оуже и самого ха0483 понижати починает (Апакр., 189б); длꙗ того ѡгорненыs естес силами и тръвожит тебе страх наглыs (Біблія, 82); длꙗ тог тебе трвожит страх тоs наглыs (Бельск., 40); што он оуслышавши, не трвожилъ собою, анѣ сѧ зафрасовалъ (Каліст, I, 55–55б); барзо великаꙗ тꙋча мене з послушником ѡгорнꙋла аж послушник заволалъ, што то длꙗ бг0483а и почалъ собою трвожити (Дыяр., 152); великого станꙋ на высокостꙗх дигнитарствах сѣдꙗчие наменшаꙗ ... новинка трвожитъ (Зб. 82, 277); сиротъ и оубогихъ ꙋкривжалъ естесъ и длѧ тогѡ ѡгорненный естесъ силами, и трвожитъ тебе страхъ наглый (Хран., 58). 2. Парушаць спакой каго-, чаго-н., турбаваць; узрушваць. одно люди невинне трвожитъ и розрухъ непотребный чынитъ (АВК, ХVIII, 121, 1594); если же ѡтщепенsствомъ называетъ тое, же сѧ до папежа римского ѡтзывати, и оного за головꙋ собѣ признавати не хѡчемо, то намнѣй насъ з ласки бж0483ей не трвожитъ (Апакр., 183б–184); тепер насъ наболѣй трвожит савей сын вохров нижъ авесалом (Біблія, 394); пришли теды старшие свещенники и иныи до цр0483а просꙗчи абы еремиꙗ был забит, мовечи, трвожит посполитыs люд (Бельск., 139б); так тыи злыи забоsства и внꙋтрныи незгоды кн0483жат литовских и жомоитских трвожили (Стрыйк., 526б); по ег смерти пафнотиs трвожыл собою, розꙋмеючы же ꙋже в жывотѣ зачатом трывати не моглъ (Зб. 752, 582б). 3. Бунтаваць. Драпѣжники всѣмs свѣтом трвожат (Кін., 57); Възмꙋщаю: Замꙋчꙋю, зважаю, бꙋнтꙋю, крыкъ чиню, трвожꙋ, заколочꙋю посполsствомъ (Бяр., 20); Крамолꙋю: Трвожꙋ, и трвожꙋсѧ (Там жа, 67); драпежники всѣмъ свѣтом трвожат, лакомцы всимъ свѣтом бунтуют, и сꙋды фалшуют (Зб. 752, 593).
с. 442
Трвожитися, трвожитисе дзеясл. 1. Прыходзіць у стан трывогі, моцнага душэўнага хвалявання; непакоіцца, турбавацца, хвалявацца. Грецкіе зась цр0483кви покоусами ... так тежъ мешанинами еретическими перестережены, же были осторожными, же стоѧчи стереглисѧ оупадsкꙋ, не трвѡжимосѧ, же за ласкою бж0483ею вѣры правдивой ажъ доселѧ додержали (Апакр., 182–182б); рицери ... не трвожтесꙗ не пришол на нас гнѣвъ богов (Алекс., 30б–31); не трвожсꙗ иѡсифе, абовѣмъ почате еи не по естествꙋ, але по ро(дꙋ) гсда ѡт дꙋха светого (Рым., 83б); еднакъ ѡни злѡстій своих злости мстѧчи, ꙗкъ оупорный и безsрозꙋмный, розꙋмѣли же сѧ за Бг0483а мстили: а претожъ трsвожатъсѧ и тескнѧтъ (Каліст, II, 35б–36); претожъ не трвожсѧ ани лекай: бо ꙗ пред тобою впередъ пойдꙋ (Варл., 115б–116); не трвожсе, если претивъко тобѣ преслѧдованꙗ и покꙋсъ навалности повъстают (Зб. 259, 170); мовила до них ... поsдем до ѡблюбенца нашего, не трвожтесꙗ ничого: выниsдет противъ вас и ѡбоsмет васъ ꙗко сн0483а страчоного ѡтц0483ъ (Зб. 752, 534); лѣта людские суть ꙗко речи которие за ништо не стоꙗт ... Бо во гнѣвѣ твоем бываем знищени, а в запалчивости твоеs трвожимсꙗ (Пс. ХVII, 92); повѣненъ тежs Iерей оупомнѣти кревныхъ, абы не плакали, бо тымъ крыкомs, и плачомъ трвожитsсѧ хорый (Зб. вып., 50б). 2. Мітусіцца, не знаходзіць месца ад хвалявання. Ѡтповѣдѣлъ старецъ: много сѧ ихъ заправды до того житіѧ оудавало и теперъ оудаетъ: але далеко болшъ ихъ ест, которіе трвожатсѧ, и ѡтѧгают (Варл., 129); Мѧтꙋсѧ: Тръвожꙋсѧ, боюсѧ, трапленъ естемъ, замѣшаный естемъ (Бяр., 84); ꙋсꙋмнѣваюсѧ: Сꙋмнюсѧ вонsтплю, трвожꙋсѧ (Там жа, 183); слушне пророк, живот нендзным называет, мовꙗчы заправды прожно сꙗ трвожит вшелꙗкиs чл0483вкъ живучыs (Зб. 752, 593); чомуж естес смутна дш0483е моꙗ и чому се трвожишъ (Пс. ХVII, 18б). 3. Ад трвожити ў 3 знач. папежова противнаѧ цр0483кви хв0483ой тираніѧ ... богатствомъ оплавите кипѧчи, и пломенемъ и мечемъ всѣмъ страшачи. предсѧжъ всѧ сѧ трвожитъ, бываючи оуже и ѡт своихъ власныхъ насмѣвана (Апакр., 190б); всꙗ дорога полна была шатъ и начинꙗ, которих покидали сириsчикове, коли се трвожили (Біблія, 471); Аодъ коли сѧ они трвожили оутеклъ, и пришолъ до рофꙋ (Хран., 174–174б).
с. 442
Трвожливый прым. 1. Схільны да трывогі, неспакойны (пра чалавека). видꙗчи его трвожливого и велми смꙋтного, пыталъ его мовꙗчи (Пралог, 520б). 2. Поўны трывогі, непакою, хвалявання. длѧ того не лѧкливымъ и не трвожливым срдцемs, але барзо смѣлымъ и статечнымъ, сп0483сителное Хрстово имѧ выславлѧли (Варл., 6). 3. Небяспечны, трывожны. ѡтц0483ъ ѣгумен юж противного и не мовилъ противко ꙋніатом: сидѣлъ собѣ тихо вs монастырꙋ подчас тот трвожливыs (Дыяр., 177). 4. У знач. наз. Той, хто трывожыцца. тихъ, покоренъ, оучителенъ маючій вs собѣ вѣрное слово правдивои наꙋки, абы моглъ невѣдомых наꙋчити, трвожливых оутѣшити, а противникѡвъ обличити (Каліст, I, 44).
с. 443
Трвожыти гл. трвожити
с. 444
Треба I наз. 1. Ахвяра. [бъ0483] ... не терпѣлъ нас видѣти бѣсомъ поработившихсѧ и бездꙋшным коумиромъ требы полагающих. бѧху бо ѡслеплена срдца ихъ дьꙗволомъ (Чэцця, 305); ѡт ихs же жерsтвъ тукъ ꙗдѧху, и ѡт ихъ требъ вино пиаху (Скар. ДЗ, 62б); несть ꙋ насъ часовъ сихъ кнѧзѧ ни пророка ни воеводы, ни всего созsжениѧ ни требы ни приношениѧ ни кадила ни места приносити жерsтвы (Скар. ДП, 12б); тѣмже оны их жерsтвы тако богъ ꙋ Пророка шацуеть. Что ми мнѡжество трѣбs вашихъ, полнъ есмь, всесъжsженіа ѡвенъ, и лоѧ агнечѧ ... не хощу (Будны, 215–215б); бо седъмина ꙋ него розꙋмеетъсѧ семъ лѣтъ ѡтыsметсѧ треба то есть ѡѳера службы божественное (Унія, 37). 2. Патрэба. Лядовицкий ... дня учорашнего ... ездилъ есми у требе моей до урадника Луненского Щасного Винского (АВК, ХХI, 288, 1558).
с. 444
Треба II прысл. у знач. вык. 1. Неабходна, абавязкова патрэбна. еще и тое обачити треба, ꙗко не просто злодеиство пополънѧють, але двоичасто (Будны, 89б); ѡни ему ѡтказали: Треба сѧ тобѣ и Трыщану стеречы (Трыст., 10); хотя на сторону Московского въ той мѣрѣ не треба ся оглѣдати (АЗР, III, 174, 1574); разъ зъ оустъ вм0483 таѧ вышла сентенціа, же вs вѣрѣ никомоу не треба кгвалтꙋ чинити (Апакр., 2б); еще пꙗть лѣтъ зостае, в которих не треба ѡрать ани сѣꙗть (Біблія, 99); служилисмо до тых часов вѣрне против твоемꙋ неприꙗтелю, и тепер естесмо на том, жебы ѡнъ до твоеs земли не вшол ѡдно по трꙋпех наших, тылко нам того треба довѣдатсе первеs, много естъ што мыслꙗт (Хр. польск., 20); если хочетъ хто ѡнымъ солодsкимъ, на ѡдрѣ мысленsнаго соломона, сномъ оуснꙋти; треба емꙋ вsпродъ, дверы всѣхъ смыслѡвъ ... добре замыкати (Карп., 14б); що сꙗ дотыкает костела Рымского в винищеню ꙋнѣи проклꙗтои, теды и в том треба сꙗ пригледѣти, ꙗк великои въ всем костюл рымскиs (Дыяр., 168); ꙋчителный: Кꙋ наꙋчанью способный, тотъ которого сѧ треба оучыти (Бяр., 184); затым треба вѣдати, же два разы Хс0483 пред Воскресеніемs за насъ сѧ ѡфѣровалъ (Дзід., 23); треба часто господа бога просит, жебы в том зимне справъ побожных, постовъ и иных покꙋтъ ... много их не ꙋтекало и жытиꙗ светобливого не занехивало (Зб. 255, 120). Параўн. требе. 2. Належыць. толко мнѣ того треба, абым нашов ласку пред ѡбличемъ твоим пане мой (Біблія, 73); не могꙋт двѣ речи правные з собю посполꙋ быти, але треба абы една дрꙋгоs ꙋстꙋпила (Зб. 261, 80б); треба, абы тотъ, хто поволываеть, абы не мѣлъ жадное ненависти (АСД, III, 138, 1631); Костюл Рымскиs а мꙗновите зs стороны дх0483овнои потребꙋет поправы, ѡ то без вшелꙗких ѡколичностеs треба ѡтцꙋ ст: папежови ... абы гнѣвъ своs неслушныs, справою дх0483а злог ꙋтвороныs ѡпꙋстивши из наганою моцно подолжавши (Дыяр., 168).
с. 444
Требе прысл. у знач. вык. Тое, што i треба II у 1 знач. Имате потребꙋ да пишем требе ест писати (Бяр., 103); не имате потребы да пишемs вам: не требѣ ест вам писати (Там жа); [книги] кгрецкіи лепакъ дрьжачисꙗ 70 тлꙋмачовъ придают до того лѣтъ 600, але тых зовелы ѡмылне екземплꙗре кгрецкии которым в том не требе давати вѣры (Выкл., 29б).
с. 445
Требенецъ наз. Кастрат, еўнух. трафилосꙗ же провинили два требенцы подчашиs царꙗ египетского и пекаръ панꙋ своему (Біблія, 90); канон апслскиs мовит хтобы се требенцем ꙋчинил межи свещенники быт не може, бо сам своим ест мꙋжобоsцою (Бельск., 245); в том ꙋкажетсе емꙋ ангел гд0483ниs в ѡсобѣ ѡдног требенца, мовꙗчи, пошли со мною по золото (Там жа, 327); Скопецъ: Требенецъ, скопити, сирѣчъ, исхластити [жребѧ] Патерік (Бяр., 147); Iѡсифъ теды былъ заведенный до Егѵптꙋ, и кꙋпилъ егѡ Пентефріи требенецъ фараѡновъ гетманъ войска мꙋжь егѵптѧнинъ (Хран., 63б); иж посполите таковыи требенцами были, хотꙗ подчас нѣкоторіа жоны мѣли (Выкл., 25). Параўн. требеный.
с. 445
Требеный дзеепрым. у знач. наз. Тое, што і требенецъ. Ѡ двух требеных подчашым и пекарꙋ: Што коли сꙗ так стало, трафилосꙗ же провинили два требенцы, подчашыs кролꙗ египетског, и пекар панꙋ своемꙋ (Бельск., 28).
с. 445
Требище наз. 1. Месца паганскага ахвярапрынашэння, паганскі алтар. воземъ цр0483ь хрстъ пошолъ оу трѣбище идолское (Чэцця, 200); ты еси ... требища еленъскиꙗ погроужаеши. причасникъ еси на земли (Там жа, 228б); лепеи сее имъ ꙋделаите требища ихъ сказите, кумиры ихъ сокрушите (Скар. ДЗ, 19); требища их роскопаи кумиры зламаи (Скар. КВ, 65); наделалs ест к томꙋ требищь всемs тварѧмs небеснымs (Скар. ЧЦ, 230б); зараз ѡгонь зышол з неба и спалил ѡное требище зо всими болваны (Зб. 81, 245б); теды зараз ѡгонъ зступил з неба и спалилъ ѡное их требище зо всѣми болваны (Пралог, 486б). 2. Мясцовасць, дзе раней адбываліся паганскія ахвярапрынашэнні. граница тому селку ... озерками, требищами, зъ грунтами Льва Замшанца (ИЮМ, ХХII, 472, 1618).
с. 445
Треблаженный прым. Благаславёны. блаженна и треблаженна ест таѧ девице котораѧ такового дарꙋ и таковоs славы ... сѧ сподобала (Зб. 82, 10).
с. 446
Требникъ наз. 1. Ахвярнік. приносити будешъ жерsтву твою мѧсо и кровъ на требнице гсда бога твоего. кровъ приношениѧ вылиеши на требникъ (Скар. ДЗ, 28б); вделаешъ Требникъ зs древа Сеѳимъ (Скар. КВ, 50б); егда рано въсташа людие места того, ꙋзsреша трѣбsникъ скаженыи кумира ваалѧ (Скар. КС, 15); заверsже гсдь требsникъ свои, злоречилъ жерsтве своеи (Скар. ПЕ, 6). 2. Царкоўная кніга, у якой змяшчаюцца малітвы, неабходныя для правядзення царкоўных абрадаў. у той скрини остало книхъ: ... книга Четья за сорокъ грошей, Потребникъ великий две копе грошей, Требникъ тежъ малый за полкопы грошей (АВК, ХVII, 243, 1540); у той же церкви ... Требникъ один Апостол один (СДГМ, 35, 1579); чого вы, Русь, у “Требникахъ” своихъ не маете (Гарм., 194); гдѣ грѣшное тѣло наше поховаютъ, тамъ отказуемъ требникъ Острозскій (АВК, VI, 243, 1624); ижъ вs Требникахъ естъ ѡписана (Дзід., 31); ку суженю припала справа ... о забране речей церковныхъ, то есть ... книги трохъ триодъ, служебное и требника (АВК, I, 185, 1664); розъные были в дрꙋкъ поданые требники, о которых много не только сщ0483енъникови неналежащихъ, але тож и вѣре противныхъ речей знайдовалосѧ, много, тежъ не достовало (Навука, прадм.). Параўн. требница.
с. 446
Требница наз. Тое, што і требникъ у 2 знач. единъ дати елеѡпомазаніе можетъ, ѡтправꙋючи краткꙋю церемонію, ꙗже издастsсѧ въ Требницы (Зб. вып., 48б).
с. 446
Требование гл. требованье
с. 446
Требованый дзеепрым. ад требовати ў 1 знач. Пріймаетъ свидетелством, требованъ естъ свѣдительствомъ, вs потребѣ свѣдителства бывъ (Бяр., 129).
с. 447
Требованье, требование наз. Дзеянне па дзеясл. требовати ў 1 знач. Да оучать же сѧ и наши добримъ дѣлѡмъ прилежати в нужнаѧ требованіа да не будутъ бесплодны (Будны, 61); такъ ѡбои давати, и брати вsзаемъ здастесѧ, они дх0483овныи а вы свѣтsскіи потребы: а затымs и ѡни без наганы вs требовани и вы зs похвалою вs оудѣленю нꙋжных зостанете (Мак., 8б).
с. 447
Требовати дзеясл. 1. Прасіць, патрабаваць чаго-н. у настойлівай форме. на тои же срдце ѡбложением сим. не требѫи знамени того. такоже и млсть грѫднаѧ, с великостию славною. и ровным прироженіем его. знамѧ вѣрное на малость сердечную (Арыст., 186); егда же требоуимъ. дати зелье. или кровъ пѫстити. надобе знати. на котором лоуна пребывает. на движимом зодеи заньж аще пребываеть на движимом зодеи то ест добро (Неба, 78б); хс0483ъ ... самъ постивсѧ .м0483. дниі. не требꙋꙗ прощѣниѧ (Чэцця, 291б–292); лепsшии естъ ꙋбогыи имеѧ потребу свою, нежели славныи требуѧ хлеба (Скар. ПС, 20); хочетъ его королевская милость въ то вглянути съ паны радами и зъ вами всими, которые того требуете, и што будетъ слушного, ухвалити (АЗР, III, 58, 1554); бабы Евреиские, которие пред Царом Египетsскимs на жоны Евреиские сложили, ꙗкобы оные при роженью дѣтокъ бабъ не требовали (Будны, 99б–100); Моли: Проси, требꙋи. хл0483и Молимъ: Требꙋемъ ≠ар0483та (Бяр., 81). 2. Мець патрэбу ў чым-н. имѣю жениха истинног хса. а иного моужа не требоую (Чэцця, 62б); мы ... не требуемъ ничего болеи толико подsворьѧ (Скар. КС, 41б); тое планеты поидешь на дорогꙋ. все изнаидешь. чего требоуешь (Неба, 75б). 3. Пытацца. гсь имъ ѡтвещалъ. блгсвнъ идеть. посланыи ѡт ба0483. не требоует ѡ раде ихъ (Чэцця, 165).
с. 447
Требухи наз. Трыбухі, вантробы. феску дворнику, шъто ездилъ до Княжицъ, до пана Василевъского, взглядомъ требуховъ, дали асм. єі0483 (ИЮМ, I, 113, 1680); в домъ п. войта, на банкетъ для ксендза Виленского ... куп. мяса 3 зол. 20 вос. ... глушца 1 зол., требуховъ 10 вос. (ИЮМ, ХХII, 1, 1711).
с. 447
Требующий, требующый дзеепрым. 1. Ад требовати ў 1 знач. Воевода трѣбующии мудрости, многыхъ ꙋтиснеть безsправиемъ (Скар. ПС, 43); при тои оублагалнои ѡфѣрѣ просимъ ... за всѣхъ помощи трѣбующыхъ (Сакр., 8б); просимъ Гсда Бг0483а за посполитый цр0483ковный покой ... за хѡрые, за оутрапеные, и за всѣхъ помощи требꙋющыхъ (Дзід., 15). 2. Ад требовати ў 2 знач. Ежели бы зась капланъ обачивъ летѧщаго съ горы чл0483ка не крещеннаго, требꙋющаго крещеніѧ, и надъ дотыкающомсѧ оуже водѣ, мовилъ Формꙋ належитꙋю (Зб. вып., 9). 3. Які пакутуе. Да будетs всегда в роде іоавовѣ мужъ терпѧи точение семени и прокаженsныи, и подsпираꙗсѧ посохомs, и падающии ѡт меча, и трѣбующии хлеба (Скар. ДЦ, 72); мꙋжъ требующии милосерsденs ест (Скар. ПС, 30б). 4. У знач. наз. Пакутнік; жабрак. цр0483ю бо томꙋ заповедь есть ѡ добромъ дѣле. требꙋющимъ давати. хто чего требоваше (Чэцця, 297б); просъбы горsкосерsдаго не ѡткини ѡт себе, и не ѡтвращаи лица твоего ѡт требꙋющего (Скар. IС, 9б).
с. 447
Тревикъ наз. Чаравік. тревик албо бот знꙗл з ноги а подал сторонѣ на знак иж емꙋ е зо всим правом пꙋщает (Бельск., 77б); повѣдил на то шевца никгды не хвалю кгды на малꙋю ногꙋ великиs тревик ꙋдѣлает (Там жа, 102); побрали ... обрусъ новый олендерский ... тревики новые кордбановые (АВК, ХХ, 189, 1602); ременѧ розвѧзати ѡт тревиковъ твоих нѣсмъ достоинъ (Зб. 259, 623).
с. 448
Тревога гл. тривога
с. 448
Тревожемый дзеепрым. ад тривожити. тогда оставшіеся, дабы ... не были болѣе тревожемы, просили насъ, чтобы мы, аттестовавшы оныхъ, увѣдомили о семъ всѣхъ тѣхъ, кому о томъ вѣдать должно (ИЮМ, I, 368, 1625).
с. 448
Трегачный прым. Трохкруковы. обо згола кꙋдыколвекs трегачнꙋю овꙋю намѣтность кинеш, завше вs горꙋ тквѧчій еи гакъ найдешъ (Каліст, I, 3–3б).
с. 448
Тредневный прым. Тое, што і тридневный. его дѣлѧ треднѣвного воскрсниꙗ. надѣемсѧ насладити црство нбсное (Чэцця, 169); празникъ великое паски. почестѣмъ чстно. ст0483го великого треднѣвног воскрсниꙗ (Там жа, 332); иванъ златоустъ. написалъ намъ сие слово ... на треднѣвное его воскрсние (Там жа, 365).
с. 448
Тредтий гл. третий
с. 448
Трежды гл. треижды
с. 448
Трезве гл. трезво
с. 448
Трезвенно прысл. Тое, што і трезво ў 1 знач. Потреба намъ не ведлꙋгъ звычаю телесного, ни способомъ кричанsѧ, ни способомъ молчанsѧ, ани колѣнъ прегибанsѧ мл0483итисѧ, лечъ трезsвенно оумыслъ вsперивши ожидати Бг0483а (Мак., 303).
с. 448
Трезвенный, трезвеный прым. Які ўстрымліваецца ад празмерных выгод. волѧ Пастырѧ нашего Ха0483 потребꙋетъ ... жебысмо были милосердни, милостивы, нищелюбны, страннолюбны: тихи, покорны, трезвены, добротливы, не зазросливы (Каліст, I, 45б); такs чирствый и ѡсторожный, идꙋчи мимо зs забраною сꙋкнею своею трезвенною дꙋшею, и право оуправлѧючимъсѧ окомъ, не толко самого себе ѡт шкоды, але и сꙋкню свою ѡт спаленьѧ и шарпанины волнꙋю заховываетъ (Мак., 27).
с. 449
Трезвитися дзеясл. Быць напагатове. Апслъ рече, Трезвитесѧ ꙗко супостатs вашь діаволъ ꙗко левъ рикаѧ ходить искыи кого поглотити (Будны, 206); Бъ0483 абовѣм ... заровно по всѣх сѣетs (наꙋчаючи и нас трезsвитисѧ и чꙋти, поневаж болшs найдꙋемо погибаючих нѣжли спасаючихъсѧ) (Каліст, II, 126); трезвилсѧ во всемъ, бодрствовалъ, працовалъ, чинилъ дѣло еѵглісты, послꙋгꙋ свою выполнѧл (Сматр., 38–39).
с. 449
Трезвливе прысл. Тое, што і трезво ў 1 знач. она ... провѣдеть мене в делехъ моих трезsвливе (Скар. ПБ, 14).
с. 449
Трезво, трезве прысл. 1. Сціпла, без празмерных выгод. Пышsный абовѣмъ хоть и поститъ, хоть и молитсѧ, хотѧй милостыню даетъ, хотѧй въ всемъ трезво и чꙋле ховаетsсѧ, и вшелѧким пожадливѡстѧмъ противитсѧ (Каліст, I, 2б); вы сꙋдъеве, которыи хочете справедливе сꙋдити, первѣй повинни есте Бг0483а просити о мꙋдрость, и о розꙋмъ, а при томъ завше трезво ховатисѧ (Там жа, 49); ѡтвсюлs трезво мꙋжне, ѡсторожне и пилне маетъ себе задерживати и ховати (Мак., 28); Гсдь богъ даровал им живота ѡтмѣну і ѡт того часꙋ бꙋдут жити трезво побожне и справедливе (Зб. 107, 91б); казал ити лазарови жебы по отрыманю греховъ ѡтъпꙋщениꙗ трезве побожне и справедливе жылисмо на том свете (Зб. 255, 30б–31). Параўн. трезвенно, трезвливе. 2. Цнатліва. Цѣломꙋдрнѡ: Трезвѡ, чистѡ (Бяр., 202).
с. 449
Трезвость наз. 1. Сціпласць, прыстойнасць. естъ сиѧ книга велми потребна, все бо в неи о церsковнои наоуце и о нsравехъ добрыхъ пишеть ... ѡ трезsвости, ѡ мерsности (Скар. IС, 3б–4); але кгды вы добрыми и послꙋшъными сынами церъкви божие а ꙋрѧды свое светобливые ѡтправовать в наꙋце и трезвости бꙋдете (Бер. саб., 58–58б); для снаднѣйшого приступованя до такъ зацного свята, потреба чуйности, трезвости, легкости (Пыт., 69); вs преслѣдованю бовѣмъ не толко мꙋзsство показати потреба, але и трезвость скромность и покорꙋ мѣти (Каліст, II, 5); готовости молитва въ трезвости а вs вѣрѣ кождого зs васъ наоучитs (Лям., 23); чꙋлой трезвости прето во всихъ речахs потреба, жебы и тое доброе которое маемъ, не обернꙋлосѧ намs вs шкодꙋ (Мак., 172); тые которые сут свѣтлы и веселое твари в трезвости в чистости и в справедливости живут (Зб. 107, 91б); чыстост свою паненскꙋю ѡтдавшы ѡблюбенцови своемꙋ, в трезвости в покорѣ ... молитвам служыла (Зб. 752, 531б); достаткꙋ и богаствъ своихъ на роспꙋсност и роскошъ телеснꙋю ꙗко иные чинит звыкли не ѡборонилъ, Але великоs повстꙗгливости и трезвости жилъ (Пралог, 659). 2. Цвярозасць. Глава ла0483 ... о похвале трезвости, и о ганении пиѧнsства (Скар. IС, 50); крот грешныs ꙋтекает ... мѣсто церкви до корчмы, мѣсто трезвости до пꙗнства (Зб. 259, 62). 3. Цнатлівасць. ꙋцѣломꙋдреніе: Накаранsе, поправа, полѣпшенsе, ростропность, трезвость (Бяр., 184); цѣломꙋдріе: честност, чистост, мѣрность, ѡбычайность, ростропность, трезвость, встыдливость (Там жа, 202).
с. 449
Трезвый прым. 1. Сціплы, стрыманы, прыстойны. мышление о прѣдъведанию ѡтвращаеть разумъ, и немощь тѧжкаѧ трезsву чинить душу (Скар. IС, 50); Максимъ ... на всемъ добре змыслъны и трезвы, до книгъ учинил сознане (АВК, ХХХIХ, 97, 1578); мещанин Могилевский ... на всемъ добре змыслъны и трезвы до книг учинил сознанье (ИЮМ, ХХХII, 92, 1578); великій пожитокъ чинитъ немочъ, тымъ которыи вs ню впадши, добрымъ а трезвымъ еи оумыслом зносѧт (Каліст, II, 164); приходѧчій до Гсда, повинны мл0483твы свои вs тихости покою и вs великомъ оуединеніи: не вs непристойномs крыкꙋ и гꙋкꙋ чинити, але оупріймымъ срдцемъ, и трезвыми помыслы внимати Гсдꙋ (Мак., 60); Трезвлюсѧ: естемъ трезвым, тверезымъ, чꙋючимъ, чꙋю (Бяр., 172). 2. Цвярозы (не п’яны). будешъ ли е пити подs мѣру будешъ всегда трезвъ (Скар. IС, 51б); до ... схачокъ вси старшіе и молодшіе братья цеховые мають ся сходить, вси трезвы и седѣти на мѣстцахъ своихъ учтиве (АСД, I, 160, 1582); кгдыжъ ми онъ трезвому, а не пъяному, до схованя моего тую скрынку далъ (ИЮМ, VIII, 400, 1624). 3. Цнатлівы. Цѣломꙋдрый, рный: Ростропный, трезвый, чистый (Бяр., 202). 4. Разважлівы, разумны, з цвярозым розумам. Василь а Гацко, а Лавринець а Иванъ ... пришодши передъ право Дорогицкое, никимъ не припужаны, ани намовены, але съ трезвою порадою приꙗтелей своихъ (КПД, 215, 1515); Алена Костевна Ѳедоровая, мещанка могилевская, будучы трезвая и на умысле здоровая, не зъ жадного примушеня, але сама по своей доброй воли сознане свое до книгъ мескихъ тыми словы учынила (ИЮМ, VIII, 285, 1609). ◊ Т р е з в ы м ъ р о з у м а м ъ – знаходзячыся ў стане цвярозага розуму (юрыдычны штамп). я Федько Ивашковичъ чиню знаменито симъ моимъ листомъ ... чтожъ трезвым розумомъ, никимъ не намовенъ, ани примушонъ, лечь съ порадою пріятелей моихъ то есьми учинилъ (АВК, ХIII, 5, 1503).
с. 450
Трезубецъ наз. Тое, што і тризубецъ. перъвеs желѣзними трезꙋбцы кожи и з мꙗсомъ на нихъ поѡдырано, а голодомъ ... Презъ пꙗть днеs морено (Пралог, 589–589б).
с. 451
Треи, трей ліч. Тое, што і трое ў 1 знач. в лѣта же таѧ исхожаше двѣ рецѣ великии. ѡт востока. ꙗко треи поприщь. ѡт цр0483кви стого михаила (Чэцця, 10); девица же ꙗко в чертозѣ пошла. со всѣми веселꙗщисѧ въ светоую цр0483ковъ. ꙗко треи лѣтъ боудщи свершена блгодтіꙗ бж0483ьею (Там жа, 80); такъ же пры светъках сами трей братя до одводу и до присеги на томъ ... бралисе и не твердили (АВК, ХХХ, 347, 1607).
с. 451
Треижды, трежды прысл. Тое, што і трижды. треижды петръ ѡтверъглъсѧ хса (Чэцця, 115б); помниш ли петре. еже тобѣ рѣкохъ докоул коуръ возгласть. а ты треижды ѡтвержесѧ менѣ (Там жа, 116); крови по долинам рекою текоуще и состоупилисѧ треижды (Там жа, 248); прытекшы к нему и трежды его поцаловала сладко (Бава, 141).
с. 451
Треичы прысл. Тое, што і тройчи. прышодъ къ Дружненъне и ухватил ее за груди и спал с нею треичы (Бава, 154).
с. 451
Трейкрольский прым. Тое, што і трикрольский. водле одосланья враду земского Виленского зъ роковъ трейкрольскихъ ... одъ его милости князя Александра Полубенского и одъ малжонки его милости на братство закону греческого Светой Тройцы наданого (АВК, ХI, 60, 1596).
с. 451
Треклятый прым. Пракляты. третии ихъ соборъ, або канонъ, треклꙗтыи такиs былъ (Зб. 81, 148б); третиs соборъ або канон треклꙗтыs такиs был (Зб. 752, 63).
с. 452
Трекровный прым. Які мае тры ‘кровли’, тры ступені. павелъ ... прошедыи трекровное нбо. исполнивыи (Чэцця, 230–230б).
с. 452
Трекрольский прым. Тое, што і трикрольский. выконалэм присегу на тот ꙋряд на рокох трекролских стычнꙗ з0483 днꙗ року ≠палф0483аччегн (ьЕеў клв.,о т1ы40 к);а боатчонбореа леиго о ктоър о..л. едвосзкоорйц мовиъл оксатбиа,ч тнрыехкър,о лнсак озае-, золотыхъ полскихъ тысячей осемъ (ИЮМ, II, 12–13, 1683).
с. 452
Трекъ наз. Назва народнасці. Тых тэды Трековъ албо Троеи бискуп, што его звано Люпус, то ест волъкъ, чоловекъ свѧтобливого жывота, убравшысѧ ув одѣнье бискупе, з множеством духовных ѡсоб вышол против Атыли прыеждчаючому (Атыла, 204); прожна бы то тэды его праца ѡт тунгров ворочатьсѧ до трековъ, ꙗко Кальлимах поведаеть (Там жа); кгды тэды ѡт Треков до Ремов тѧгнул, великое милосердье и ласку всюды на дорозе ѡказывал (Там жа, 205).
с. 452
Трембачъ наз. Тое, што і трубачъ. тремъбачомъ далъ золотыхъ два (ИЮМ, IV, 70, 1686); трембачомъ далъ полталера (ИЮМ, Х, 112, 1695).
с. 452
Тремижды прысл. Тое, што і трижды. Тако бо розумѣетсѧ ова справа коли чл0483ка тремижды ꙋ водѣ погружають, и ѡт воды выимають (Будны, 218б).
с. 452
Тремтенье наз. Трапятанне, дрыжанне, матлянне. Трепетаніе, раслабленіе, стенаніе, колѣбане: Трепотанесѧ, тремтѣне, трѧсѣнесѧ (Бяр., 172).
с. 452
Тренадцеть ліч. Тое, што і тринадцать. дорогоу ... с трех королевствъ своих ве тренадцетех днех коли звѣзда ихъ проводила были сполнены ли на той дорозе за две лете коли се верноули черес проводники. а толмаче премешкали а троудно преходили (Валх., 56).
с. 452
Тренъ наз. Пахавальны плач. Приѧтелемъ живота нѣтs. Примѣрѧ ... лосныи Тренъ, смꙋтныи Рытмs, Нагробок плачливыи (Лям., 2); выйми просимъ вси зs дш0483и, зs срдца трвогꙋ. Длѧ початкꙋ лѧментꙋ, принамнѣй длѧ Тренꙋ (Там жа, 4).
с. 452
Треный дзеепрым. Пацёрты. кухня безъ оконъ, коминъ мурованый, столъ около кганку треный (АВК, VI, 88, 1589).
с. 452
Треодь наз. Тое, што і триодь. Еванъгелие, въ четвертку, синимъ ѡксамитомъ крыто, пꙋкли серебреные, позолочиваные Псалтыра, золотомъ писана. Псалтыра со следованьемъ. Треѡди две, Постнаꙗ а Цветнаꙗ (КСД, 872, 1516); на престолѣ Евангелія апракосъ ... уставъ, треоди 2, шестоденецъ (АСД, I, 146, 1571); у той же церкви ... прелог один треоди две постная и цветная (СДГМ, 35, 1579).
с. 453
Трепанье наз. Трапанне. купили костры одъ трепаня пенки, возъ пятнадцать (ИЮМ, ХIII, 76, 1699).
с. 453
Трепати дзеясл. Тузаць. треплючи их тыи слова мовили, пророцы пророкуsте в котором лѣсе тыи кии росли (Стрыйк., 621); которих хлопи ѡтвсюль наганꙗючи кропилом ихъ киевым з селъ своих выкꙋрили, трепꙋчи их а тыи слова мовꙗчи: пророцы пророкуsте, в котором лѣсе тыи кии росли (Хр. польск., 15б).
с. 453
Трепеза наз. 1. Тое, што і трапеза ў 1 знач. повелѣлъ евфімъꙗнъ давати ем ꙗсти и пити ѡт трепезы своее (Чэцця, 149б); ан0483глъ ... ризъ мѧкъкихъ не брѣглъ. ни ѡдрани трепезы. ни вина добросладка (Там жа, 224); ст0483ыи иванъ – под каменемъ оукопалсѧ. и се емоу быс. столъ трепеза. ѡдръ землѧ (Там жа, 270б). 2. Ахвярапрынашэнне ў выглядзе хлеба і віна. положѣтѣ мощі мои оув олтари под ст0483ою трепезою (Чэцця, 196б); положиша мощи его ... подъ ст0483оѫ трепезою (Там жа, 226).
с. 453
Треперель, треперелль наз. Упрыгожанне на адзенні. трепелълей двое шолъкомъ шитые, а третий простый (АВК, ХХVI, 455, 1586); треперелълей простые двои, а третий едвабнымъ шнуркомъ объточны (Там жа); треперели двои коштовали золотыхъ польскихъ два (АВК, VIII, 467, 1593).
с. 453
Трепетати дзеясл. 1. Трапятаць. Иванъ ... почалъ радоватисѧ дш0483ею. а трепеча рꙋкою (Чэцця, 42б); оу вышних трепещють ан0483гли (Там жа, 117б); апслъ иван ... почал радоватисѧ дш0483ею. а трепеча рукою (Там жа, 192). 2. Быць ахопленым хваляваннем, неспакоем і пад. ѡнъ теды злꙗкшысꙗ ... почнет држати и трепетати и зꙋбами зкгрытат ꙗко шаленыs (Зб. 752, 571б); ѡн теды злꙗкшисѧ и велми будꙋ[чи] здꙋмѣлыs почне дрижати и трепетати и зубами скрежетати (Зб. 82, 427). 3. Моцна баяцца каго-, чаго-н., быць нясмелым, баязлівым перад кім-, чым-н. ѡтвещала емꙋ дв0483ца трепещющи (Чэцця, 82б); его же боꙗтсѧ вси, и трепещуть ѡт лица крепости твоеѧ (Скар. ПБ, 30б).
с. 453
Трепетатися дзеясл., зв. 1. Ад трепетати ў 1 знач. птица оувѧзнет в силѣне за головоу. ни за ногоу. но за ѡдинъ ноготь. даже сѧ трепещеть (Чэцця, 346). 2. Дрыжаць. адъ почал трепетатися. а сотона лице свое драти (Чэцця, 323б); штос маеть чл0483къ ѡправлѧти з бг0483ѡм: ... переставлѧꙗи горы а не вѣдают их же преврачаеть гнѣвѡм своим: оуздрыжаеть землю ѡт мѣста ее и столпье ее трепечꙋтсѧ (Зб. 262, 15б).
с. 454
Трепетливый прым. Трапяткі, усхваляваны. богъ длꙗ человека хотелъ быт человекомъ, а тым смертелным и трепетливым; и рачеs волал ꙋмрети длꙗ человека, аниж бы мел згинꙋти человекъ (Зб. 255, 369б).
с. 454
Трепетно прысл. 1. Трапятліва, дрыгатліва, мігатліва. ст0483ии ан0483гли ... трепетно стоꙗть лица своꙗ закрывающе (Чэцця, 74). 2. Баязліва. нбснаꙗ воинества. въ своих оуставех трепетно слоужать (Чэцця, 76). 3. Жудасна. Теды сталасе битва сѣча и поражка великаꙗ, иж страшно и трепетно было, ѡбꙋ сторон безпеченства, и мꙋжества видѣт (Бельск., 388б).
с. 454
Трепетный прым. 1. Баязлівы. коли оуслышал говорѧчи ѡколо шатра. стал трепетен (Чэцця, 241б); штож тогды оучинимо, кгды южъ страшный оный трибꙋналъ засѧдетъ, а мы станемо перед нимъ трепетни (Каліст, I, 22). 2. Дрыгатлівы. оусталъ же оутро ст0483ыи никита ѡт ложи своее. и сталъ трепетенъ (Чэцця, 29б); трепетенъ падохъ на лице мое (Скар. ДП, 26); подsвизасѧ и трѣпетsна бысть землѧ (Скар. ДЦ, 110б). 3. Жудасны. Даниилъ ... егда рекsлъ слова тыѧ возsдвигохсѧ и стахъ трепетенъ (Скар. ДП, 29б); страшен естъ день оный второго пристsѧ Хв0483а, и пришлого сꙋда братіе: страшное и трепетное и маестатꙋ оного приготоване быти показꙋетsсѧ (Каліст, I, 20б); ратꙋймо ихъ и вsспомагаймо, абы и ѡни и мы лѣвой стороны и полкꙋ грѣшныхъ и немилостивыхs оуйти могли, страшного и трепетного сꙋда оного (Там жа, 28).
с. 454
Трепетучий дзеепрым. Які трапеча, дрыжыць, матляецца. чомъ лице свое оутаиваеш и личишs мѧ ворогом собѣ: чи листъ трепетꙋчии розбиваешь и половꙋ соухꙋю гонишь (Зб. 262, 17б).
с. 454
Трепетъ наз. 1. Унутранае хваляванне, дрыжанне. трепетом многимъ оустрашилосѧ емꙋ срдце (Чэцця, 126). 2. Страх. то как хочешь ба0483 видѣти. емꙋ же ꙗ. со трепетом предстою (Чэцця, 12); гси иже морю вѣтромъ запрещаеши. и всѧ тебе слоушаеть со трепетом (Там жа, 179б); нападе на нихъ сsтрахъ и трепетъ (Скар. КВ, 30); работаите гд0483еви со страхомъ и радуитесѧ ему со трепѣтомъ (Будны, 64б); который везваньѧ, стого выгнанѧ, до пана своего, завше сѧ сподѣваетъ, и добре на привитаню его пописатисѧ хотѧчи, со страхомъ, и трепетомъ житіѧ своего времѧ жителsствꙋетъ (Карп., 10); хто тамъ тогды страшнꙋю онꙋю и справедливꙋю нелицемѣрного сꙋдіи запалчивость стерпѣти зможетъ; тамъ тогды полно бꙋдетs гнѣва и срокгости: там полно плачꙋ и вsздыханѧ, полно крыкꙋ и нарѣканѧ, полно страхꙋ и трепета (Каліст, I, 21); зs людій кождый сѧ своего бꙋдетъ боѧти сꙋда и затраченѧ, кождый тамs на сꙋдъ вs страсѣ и вs трепетѣ ставитисѧ мꙋситs (Там жа, 22б); Араратъ: Проклѧтство држаньѧ, клѧтва трепета, sлореченье боѧзни ... Проклѧцтво, або свѣтлост бѣгꙋчогѡ (Бяр., 234); радꙋйтесꙗ емꙋ со трепетомъ (Выкл., 104).
с. 454
Трепотаньеся наз. Трапятанне. Трепетаніе, раслабленіе, стенаніе, колѣбане. Трепотанесѧ, тремтѣне, трѧсѣнесѧ (Бяр., 172).
с. 455
Тресавица гл. трясавица
с. 455
Тресеный гл. трясеный
с. 455
Тресенье гл. трясенье
с. 455
Треска наз. 1. Галлё. Человека камениемъ ꙋбили иже збиралs тресsки ꙋ суботу (Скар. ЛК, 34б); Моисеи бо пишеть, ꙗко самъ богъ велѣлъ чв0483ека каменіемъ ꙋбити, иже только трѣсsки в день суботныи збиралъ (Будны, 48б); потом несꙋт ѡное ложе з балваном, на поле маркиево, где ставꙗт, намет четверо гранꙗстыs высокиs з дерева сꙋхог, трѣсками до лацног ѡгнꙗ наполненыs (Бельск., 243б); ꙗкъ трѣски до огнѧ вsкиненыи не могꙋтs сѧ моци огнѧ ѡднѧти, але заразъ зsгораютъ (Мак., 338); ѡдинъ, же толко трески збиралъ в сꙋботꙋ, не ест за то ꙋкаменованыs (Зб. 259, 43б–44); ѡна збираючы трески две древека в рꙋкахъ несет (Зб. 752, 34б). 2. Трэска. ꙗщоръ, будучы молодшыи, не хотѣлъ перед ним попередити, и ѡнъ ехал и вдарыл Трыщана в щыт велми моцно. Сулица пошла ему на трѣски, а Трыщан сѧ ни мало не рушыл (Трыст., 55). 3. Стрэмка. левъ до него пришов трескꙋ маючы в ноsѣ (Зб. 752, 190б); лев до него пришол хромыs трескꙋ в нозѣ маючиs (Зб. 82, 218). 4. Парушынка. з некоторого трафꙋнкꙋ треска во ѡко его впала ему (Зб. 752, 5).
с. 455
Трескавица наз. Від агнястрэльнай зброі. велѣлъ на нихs бити, и с трѣскавицъ, и с пороковъ (Алекс. 1627, 2б); на завтрешній ден велѣлъ воискꙋ направитися со всѣхъ сторон, и велѣлъ на город бити с трескавиц и опороковъ (Там жа, 24).
с. 456
Тресканье, трескание наз. Трэсканне. ꙗко бо трескание теръновыхъ дровъ подъ котломъ, тако и смехъ безумsнаго, но и то есть суета (Скар. ЕК, 11); потом настꙋпила великаꙗ сꙋхост ... море кипѣло: на повѣтрꙋ тресканꙗ ꙗкобы се гори валили, слышано было (Бельск., 237–237б); тыи слышачи трескане людиs зброsных взывали до алеѯандра (Алекс., 20б); подчасъ зас рѡзмаитых бестій кsшталтъ на себе бралъ, противко немꙋ рычачи, и барзо страшный голос и тресканѧ чинѧчи: и вs зміѧ и аспіда и васілиска себе перемѣнѧлs (Варл., 338б).
с. 456
Трескъ наз. Трэск. ино дей тотъ Боско зъ иншыми жиды, приехавши зъ великимъ трескомъ (АВК, ХVII, 364, 1541); зараз ꙋпал з великим трѣском, и збилсꙗ велми, и зламал ноги (Бельск., 213); трескъ и колатане было слышаное (Зб. 259, 502б); ѡписꙋетъ ꙗко прꙋдко и зs ꙗкимъ трѣскомъ пришол гсдь бг0483ъ на ратꙋнокъ ему (Выкл., 112б); зѣхалисꙗ воиско зs воиском, и ꙋдарилосꙗ, и стала сѣча велика, трѣскъ, конскій вискъ ... копіꙗм скепаніе (Алекс. 1697, 33).
с. 456
Тресло наз. Сцёгны. Лои прикривающии брюхо и вси чрева, и лои иже на обу почsкахъ и оу треслахъ, и тукъ иже естъ на ꙗтрахъ сs ледвинами (Скар. КЛ, 9б); обе почsки и лои иже на нею и еже ꙋ треслахъ и лои ꙗтреныи, ꙗкоже ѡтбираетсѧ с телsца жерsтвы мирsное (Там жа, 10–10б); и лои иже прикриваеть ꙋтробу обе почsки и лои иже ꙋ треслахъ и повразъ ꙗтреныи со ледвинами (Там жа, 15).
с. 456
Треснути дзеясл. Моцна стукнуць з вялікім трэскам. взꙗвши самсон ѡбадва столпы рꙋками треснул ими (Самсон, 26).
с. 456
Треснутися дзеясл. Моцна стукнуцца, ударыцца. такъ сѧ ѡба ударыли, древа скрушыли на много уломъков и треснулисѧ плечыма и щытами (Трыст., 99).
с. 456
Тресолнечный прым. // перан. Трохсонечны. радуисѧ ... михаиле. светѧ присно тресолнечног бж0483ества (Чэцця, 77).
с. 3
Трести гл. трясти
с. 3
Трестися гл. трястися
с. 3
Тресченье наз. Трашчанне. с тако великим и тѧжким тоутном и зимном и прегрозным тресченьемъ сл0483нце оусходит. иже толко кто не ѡбвыклъ никто не может стерпѣти. а за тыми сторонами и землѧми родѧтсе люди велми малы ижь пред тресченьемъ сл0483нца родѧтсе глоухе (Валх., 54).
с. 3
Третеголетний, третьеголетний прым. Тое, што і третелетний. возми мнѣ, мовит, ꙗловицꙋ третеголѣтнюю и козꙋ трилѣтнꙋю (Біблія, 41); возми мнѣ, мовитъ, ꙗловицꙋ третьегѡлѣтню, и козꙋ трилѣтнꙋю (Хран., 27).
с. 3
Третее, третье, трэтее ліч. 1. У знач. пабочн. Па-трэцяе. первое. положи [крстъ] на челѣ своем. дрꙋгое. полож. на срдци своем. третее положи. на правом плечи (Чэцця, 286); наперsвеи естъ взывание, другое, бл0483годареніе или дѧкованье. Третѣе, выславленіе (Будны, 17б); трэтее ѡ слугахъ ꙗкогожъколвекъ стану (Ст. 1566, 50б); третее есть, гды хто и чистымъ серцемъ и оустами стаетсѧ оучастникомъ Еѵхаристіи (Сакр., 8). 2. У знач. прысл. Трэцім разам. проволочеться ли тая немочь правая, тогды можетъ третье отложить ... какъ еще немоченъ былъ (АЗР, I, 38, 1420–1423); хто коли свои свiньи оу чіиж гаи на жолꙋдъ оугонит ... а застанет ли третее тогды имаеть во ѡборонꙋ оу нашꙋ оугонить (Вісл., 37б).
с. 3
Третелетний, третелетный прым. Якому пайшоў трэці год. статъку в него волы два, бык летошний, телушка третелетънея (АВК, ХХХVI, 263, 1582); обора: воловъ оремыхъ десеть, коровъ дойныхъ шесть, яловыхъ чотыри, подтелковъ пять, яловичокъ третелѣтнихъ три, целятъ лонскихъ пять (АВК, ХIV, 267, 1583); у Сивца дей взято коровъ ... дойныхъ двѣ ... телицъ третелѣтнихъ двѣ (АВК, II, 264, 1590); воловъ два, подтелъковъ третелетнихъ двое (АВК, ХХХI, 283, 1598); барановъ тры, у того жъ взяли скопъцовъ третелетних (Там жа, 304, 1616); возми ꙗловицу третелѣтную (Выкл., 13). Параўн. третеголетний.
с. 3
Третий, тредтий, третей, трети, треттий, треций, трэтий ліч. Трэці. лѣта отъ Рожества Христова тисячного трисотного осмьдесятного третего (АЗР, I, 22, 1383); се пакъ третiе с кимсь мы воюемъ с нѣмци (Віл., 440); стретѧтсѧ с тобою три мꙋжи ... Единs несꙋще трое козлѧтs ... трети жs лагвицꙋ вина (Скар. ПЦ, 20б); коли бы тот же шляхтич без лица о злодейство обвинен был третей раз перед правом (Ст. 1529, 101); мы рокъ присꙗзе тоs положили третиs день середꙋ (КВЗС, 3б, 1533); ꙋ трэтемъ артыкуле сего розделꙋ ѡ такихъ естъ ѡписано (Ст. 1566, 9б); выдадуть его поганомъ, на ꙋруганье и битье, и росsпѧтье. а вs третьтий день вsскресьнетъ (Цяп., 27б); справедливост неѡтволочную назавтреежъ а надалеs третего днѧ, маемъ ... вделать (Ст. 1588, 10); гсдръ крол полскиs Жикгимонт третиs послалъ гонца ... до Москвы (Барк., 171); Вѣкъ третиs (Бельск., 76); если третим разом выsграешъ, будешъ коронованъ (Алекс., 11); зъ той ели у трецей ели рубежи на тымъ же болотѣ (АВК, ХI, 94, 1620); законникъ ... держалсе мужне ꙗкъ вчора и третиs день (Зб. 107, 125); то длꙗ трех причын, першаꙗ длꙗ грехов ... втораꙗ длꙗ покус ... треттеꙗ длꙗ мꙋки збавителевоs (Зб. 255, 55б); кон ... знагла се на нег кинувшы ногами его збилъ же тредтего днꙗ лѣдво дождалъ (Зб. 752, 488–488б); каплан ... ѡтправивши въ едномъ мѣсти слꙋжбꙋ Бж0483ꙋю можетъ въ дрꙋгомъ дрꙋгꙋю, въ третѣмъ третꙋю ... ѡтправѣти (Зб. вып., 29б).
с. 4
Третийнадесятый ліч. Тое, што і тринадцатый. Въ третiинадесѧтыи дн0483ь. землѧ и все коренiе згорит ѡгнем. На четвертыинадесѧтыи дн0483ь землѧ всѧ ... и вси житеискыи вещи погыноут (Сівіла, 10).
с. 4
Третийнадцать ліч. Тое, што і тринадцать. третегонадцать дн0483ѧ бж0483ьего нароженіа ... до ерслма пришли (Валх., 48б); розделъ третиsнадцат ѡстаточныs ѡ злодеsстве (Ст. 1529–Ф, 154); на третемънадцатъ местцу поля голого грунту преднего прутовъ двадцать три (АВК, ХХIV, 163, 1554); мѣсеца мая третегонадцать дня, данъ намъ есть листъ твоей милости (АСД, I, 141, 1567); тые грабежи з навезкою и вину статутовую на немъ сказали водле артыкулу шостого в роздзеле третемънадцать (АВК, ХХII, 393, 1570); ꙋмеръ в самыи великъдень третеенадцать годины на зꙋполномъ зэкгары (Рач., 355); розделъ третиsнадцать, ѡ грабежохъ и ѡ навезъкахъ (Ст. 1588, 508); писанъ въ Новагородку, лѣта Божого нароженья тысяча пятьсотъ деветдясятого, мѣсяца Iюня третегонадцать дня (АЗР, IV, 33–34, 1590); третегнадцат днꙗ, навежали его кролеве з савы з дари своими, каждыs з них принес миррꙋ, кадило, и злото и ѡфѣровали емꙋ (Бельск., 199б); въ датѣ року шестьтысечного девятьсотъ семдесятъ третьего, кругъ слонца первого, луны девятнадцатоѣ, индикта третьегонадцать (АЗР, V, 3, 1633).
с. 4
Третина, треттина, третына наз. 1. Трэцяя частка чаго-н. то есть третина отчины ее во всемъ именьи (КЗ, 379, 1481); купил ... в Хотея ... третину их земли у Соховицкои земли пашное и бортное (ПГ, III, 15, 1507); ꙋбиють зs насъ третину або половину (Скар. ДЦ, 100б); судьи мають пересуд на трое делити: одна часть воеводе, а другая судьям, третина наместнику воеводину (Ст. 1529, 51); у гумне жита стыртъ пять ... ячменю обороговъ два ... овса третина оброга, копъ семнадцатъ (АВК, ХIV, 228, 1581); моркговъ деветнадцать, прутовъ два, которые поделено на шестеро, дано на кождую зособна шостую часть, сполна по моркговъ двадцати осьми, прутовъ пети и по одной третине прута (АВК, VI, 179, 1599); Михалю на треттинѣ части сидитъ (АВК, IХ, 12, 1618). Параўн. третица. 2. Мера плошчы, трэцяя частка зямельнага надзелу. въ сіи жъ годъ дали Ивану на третине дань давати, штобы тая земля пуста не лежала (КЗ, 171, 1497); выслалъ служебъ 4 на конехъ ... два кони ... съ третыны Вишнева (ПВЛ, 384, 1565); толоки у жнива зъ четверти на кождой недѣли по дню ... А зъ третины маютъ службу служить по три дни черезъ недѣлю (АВК, ХIV, 391, 1591); тые двѣ третинѣ роздѣлено на шесть частей (АВК, VI, 181, 1599). Параўн. треть у 2 знач.
с. 5
Третинка наз., памянш. ад третина ў 1 знач. меновалъ панъ Скирмонтъ, же дей съ кождое копы жита вымолочивано по две третинки мери Пинское (АВК, ХVIII, 312, 1630).
с. 5
Третинникъ наз. Адзiнка вымярэння сыпкiх рэчываў, вадкасцей i адпаведная тара (бочка). на тотъ часъ жито продавано въ Пинску третинникъ по три копы безъ двадцати грошей литовскихъ (АВК, ХVIII, 312, 1630); отвезли и отпровадили ... пива третинниковъ два звареного (АСД, VI, 224, 1632); въ томъ же свирне взято овса третинниковъ пять (АВК, ХХVIII, 251, 1646); меновите у мене Федора полтора третинника пшеницы (АВК, ХVIII, 398, 1660). Параўн. третякъ у 2 знач.
с. 6
Третины наз. Трохдзённае памінанне памерлых. абы тѣло на пощ0483ной земли положили, проводили, поминали, третины, девѣтины, полсорочины, сорочины ... чинили (Будны. Прадм., 7); понамару за сторожу тела в церкви десеть грошей на третины и деветины выдал грошей коп двѣ (ИЮМ, ХХХII, 54, 1578); творѣте усопшимъ третины во псалмѣхъ и молитвахъ для воскресшаго изъ мертвыхъ тридневно (Пыт., 59).
с. 6
Третица наз. Тое, што і третина ў 1 знач. До чого се Игнат зналъ, нижли дей у мене было такъ много товару, але третицу (ИЮМ, ХХХII, 38, 1578).
с. 6
Третникъ гл. третьникъ
с. 6
Треттий гл. третий
с. 6
Треттина гл. третина
с. 6
Третына гл. третина
с. 6
Треть наз. 1. Трэць. хто маеть полъволоки, тотъ маеть давати по полъзолотому; а хто треть волоки, тотъ треть золотого (КСД, 893, 1516); панъ Славскій зъ имѣнья своего Микитинки ... трети поля отнялъ (АСД, I, 37, 1536); под которымъ дворомъ земъли прут одинъ и трет прута (ИЮМ, ХХХII, 43, 1578); подъ кождою службою сѣножатей возовъ по семдесятъ три и по одной трети (АЗР, V, 38, 1640); панъ райца ... сукна врацловскаго купилъ полштучки два и локтей пять и треть (ИЮМ, I, 233, 1682); купили на убіоры сукна бланкитного, локти три безъ трети (ИЮМ, VIII, 62, 1691); полотна подъ жупанъ локти десять ... Треть бакгозы на закдадки [!], осм. пятнадцать (ИЮМ, IХ, 41, 1692). 2. Тое, што і третина ў 2 знач. въ томъ погосте Бардовъскомъ три жъ трети ... съ тыхъ третей зъдавна такъ королю дань биривана (КЗ, 474, 1448).
с. 6
Третье гл. третее
с. 6
Третьеголетний гл. третеголетний
с. 6
Третьникъ, третникъ наз. Той, хто працуе з трэцяй часткi. третьники въ его пенязехъ на себе повернулъ и жито въ нихъ побралъ (КЗ, 476, 1448); што было пенязей и на людехъ ихъ на третникохъ, а съ того ему треть жита даивали (Там жа).
с. 7
Третьякъ гл. третякъ
с. 7
Третяка наз. Тое, што і третячка. за третꙗку сверепу полтина грошеs (Ст. 1566 I, 95); быдла рогатого взяли ... быкъ неукъ летомъ четьвертымъ, телицы две третяки (АВК, ХХХVI, 42, 1582).
с. 7
Третякъ, третьякъ наз. 1. Трацяк. третꙗка и четвертока и пѣтока хто забьеть ино подлꙋгъ дш0483и чіи есть жеребецъ ... имѣет емꙋ платит (Вісл., 36б–37); Сеньку Григоровичу 12 рублевъ з винъ въ Полоцку въ пана Яна ... а жеребя въ пана Михаила третякъ (КЗ, 277–278, 1487); за третꙗка жеребца ѡт робочих сверепов копа грошеs (Ст. 1566 I, 95); обора. А въ ней быдла воловъ рабочихъ быковъ валашаныхъ 2 ... телушокъ третяковъ и лонщековъ 7 (АСД, I, 148, 1571); ув оборе ... свирепъ стадныхъ семъ, жеребцовъ третеков семъ (АВК, ХХХVI, 34, 1582); быдло рогатого корова зъ целемъ, быкъ третякъ, теличка третячка (АВК, ХХVI, 42, 1585); свине алендарске: вепровъ третяковъ шесть, свиньи двѣ (АВК, ХIV, 442, 1592); клячъ стадныхъ жеробныхъ пять; жеребцовъ стадныхъ третяковъ два (АВК, VIII, 466, 1593). 2. Тое, што і третинникъ. у клуни замокъ откручонъ, третякъ овса взятъ (АВК, ХVIII, 313, 1630).
с. 7
Третячка наз. Трацячка. свиропка третячка на тотъ же часъ згорела (АВК, ХVIII, 30, 1577); цена быдлꙋ ... за телицꙋ третѧчкꙋ сорокъ грошеs (Ст. 1588, 512); за сверепу третячку копъ двѣ грошей (АВК, II, 287, 1590); телица третячка одна ... сеголѣтнихъ телятъ и теличокъ десеть (АВК, ХIV, 443, 1592); клячь стадныхъ жеробныхъ пять; жеребцовъ стадныхъ третяковъ два, жеребица третячка (АВК, VIII, 466, 1593); подданый Сацъ ... окрадши свою жону шлюбную ... пожутивши и сына своего, то есть, окрадъ воловъ доморослыхъ чотыри, коровъ доморослыхъ три, яловица третячка (АВК, VI, 95, 1612); Шымонъ ... пограбилъ, а меновите ... телицъ четвертачокъ и третячокъ пяти (АВК, I, 246, 1612). Параўн. третяка.
с. 7
Третячокъ наз., памянш. ад третякъ у 1 знач. Статокъ вшелякій: коровъ двѣ рыжихъ, подтелковъ двое, третячковъ быковъ два, третякъ а лонщакъ (АВК, ХIV, 411, 1591); стадо свирепье: клячь стадныхъ шесть, третячковъ и лонщаковъ осмь (Там жа, 438, 1592).
с. 7
Треупостасный прым. Які мае тры іпастасі. престоли нарицаютсѧ. на них же почивают. треоупостасног бж0483ества силы и власти (Чэцця, 74б).
с. 8
Трефне прысл. Трапна. Великаѧ то была вs трапеню тѣла срогость, ѡ которой намъ трефне под часъ правилъ (Мак., 14б).
с. 8
Трефництво, трефницство наз. Блюзнерства. Гражданство, жителство: мѣстское житло, ѡбычност, албо смѣхотворство, Трефницство (Бяр., 31); Кощꙋнство: Жартъ, блазенsство, трефництво (Там жа, 67).
с. 8
Трефновати дзеясл. Блюзнерыць. Кощꙋнствꙋю: Жартꙋю, трефнꙋю (Бяр., 67).
с. 8
Трефный прым. 1. Адборны; рэдкі. кролеваꙗ канданиꙗ ... послала емꙋ дари камене дорогое и звѣрꙗта трефныи (Бельск., 182б). 2. Трапны; смешны, жартаўлівы. Бл0483гословени вы естесте же зs свѣта сего шидите: а ѡдповѣдаючи Макарій (которій нѣшто вs розмовѣ былъ трефнымъ) рекъ имs (Мак., 13б–14); Съчинный: Трефный, хендогій, хорошій (Бяр., 217).
с. 8
Трефунокъ гл. трафунокъ
с. 8
Треций гл. третий
с. 8
Трещати, трищати дзеясл. Трашчаць. едеть рыцэр рыцерскимъ ѡбычаем, трещыт ему конь копытомъ (Трыст., 124); шабли мечи гримꙗт а зброи трещат (Стрыйк., 557); шабли блискают, якь блискавица, а копиі, якь громь ломаючися, трищать (Мам., 185); дахъ сыплетsсѧ, фундаментъ, филѧри фалюють, балsки трещатъ (Лям., 17).
с. 8
Три, тры ліч. 1. Тры (лік, колькасць). таковый маетъ быти посвѣтчонъ трема хрестьяны, а трема жиды добрыми (АЗР, I, 2б, 1388); абыхмо ему дали тры пустовщизны въ окрузѣ Ясвоньскомъ (АЮЗР, I, 7, 1415); рокꙋ а ѡт трехъ недел далеи не имают ѡткладат (Вісл., 12б); крстъ покладаи на собѣ. трима перъсты правое рꙋки (Чэцця, 286); ꙗ въ тыхъ людей выкупилъ землю въ трехъ копахъ грошей, и за тыи тры копы держу тую землю Децевꙋ (КСД, 253, 1516); мы с тыхъ всихъ дванадцати ѡсоб выберэм трэхъ (Ст. 1566, 41); копцовъ на той стѣнѣ значныхъ сорокъ три (АВК, ХIV, 527, 1595); ѡна дрꙋгую три книзе спалила (Рым., 79б); суть во единым бозстве три персоны (Зб. 255, 73б); трема способами крещеніе ѡтправитисѧ можетs (Зб. вып., 8б). Параўн. трие ў 1 знач. 2. У знач. наз. Група з трох чалавек. Рижене выбрали отъ своихъ ратъмановъ три, а отъ купъцовъ три (РЛА, 234, 1478); тые три пришли из кгалілеи до ероузалем (Пак. Хр., 35б); то ест таина, что межи двема, а что межи трема то несть таина (Арыст., 156); где бо суть дsва або тsри собsрани во имѧ мое, тамъ естомъ вsпосsредъку их (Цяп., 25); змовилисꙗ всѣ три сполне и ѡдностаsне собѣ помагат (Стрыйк., 523–523б); три теды ѡ мнѣ свѣдецство выдаютъ: спꙋскаючій голосъ зs Нб0483а, и которій сꙋть на земли, и ты самъ (Мак., 98); през двохъ або трехъ неѡграниченнꙋю личбꙋ ѡзнаймил (Варл., 106). Параўн. трие ў 2 знач.
с. 8
Триблаженный прым. Тройчы шчаслівы. блаженныs и триблаженныs ꙋста ѡные дотыкаючыесѧ ꙋсть вси речы повелениемъ создавшаго (Зб. 82, 10).
с. 9
Трибовати дзеясл. Абазначаць кірунак. которую границу одъ урочища до урочища индей простымъ трибомъ, а индей заломомъ черезъ пана подкоморого учинено есть ... границу у рѣку Глушицу, вѣчную учинили и палями отъ урочища до урочища трибуючи и заломываючи забили (АВК, ХIII, 292, 1600).
с. 9
Трибуналистъ наз. Член вышэйшага апеляцыйнага суда. на которые суды трибунальскіе для таковыхъ справъ мають быти высажены съ стороны духовной три особы ... межи трибуналистами обраные (АЗР, III, 306, 1586); пакли бы в ровности вотъ ѡ которꙋю справу тые шесть трибꙋналистовъ не згодилисѧ, тогды таковые речы ѡтсылати мають до насъ гсдра (Ст. 1588, 99); причиненье сенатꙋ, причинене трибꙋналистов не на одного чл0483ка в полщи головѣ зависло (Апакр., 198).
с. 9
Трибуналский гл. трибунальский
с. 9
Трибуналъ, трыбуналъ наз. 1. Трыбунал (вышэйшы апеляцыйны суд ВКЛ). на трыбуналъ у великомъ князьстве Литовскомъ ... панъ Самуель Корейва оповедалъ (АВК, ХХIV, 96, 1540); одзывалсе дей есми в той справе до трыбуналу и они дей мне и отозву допустити не хотели, менечи прызнане некоторых подданых Титовских до паленья сена (АВК, XXXVI, 131, 1582); листу своего и сознаньꙗ в земстве и ꙋ трыбꙋналу ꙋчыненого заперъ (КЛС, 3б, 1596); допустити будꙋть повинъни до сꙋдꙋ трибꙋнальского, которыs трибꙋналъ нигде инде ѡдъно в месте нашомъ столечъномъ виленьскомъ таковые справы за апелꙗцыꙗми ... ѡтсꙋживати маеть (Ст. 1588, 99); захотѣлосѧ имъ вs сенатѣ на сеймѣ, и на трибꙋналахъ межи депꙋтатами мѣсца (Апакр., 198); был то ареѡпаг мѣстце сꙋдов ꙗко ꙋ нас ест трыбꙋнал (Бельск., 210); передъ нами судьями головными духовными и свѣцкими, на трыбуналъ у великомъ князствѣ Литовскомъ ... панъ Александеръ Стецкевичъ становилъ (АСД, VI, 67–68, 1616); тые позвы двое через тых ꙗсевичов на трыбꙋнал ... касꙋем (ККСС, 157б, 1616); дали пану Калиновскому золот. тридцать, гды высылаем на трибуналъ до Кгродна (ИЮМ, III, 111, 1685); оурѧдъ прокꙋраторства, естъ справъ всѣхs належачихъ до Епспій, пилновати и ... на консисторѧхъ, Трибꙋналахъ, Рокахъ Земскихъ, и Рочsкахъ бывати (Зб. вып., 73). 2. Вышэйшы суд наогул (уключаючы Божы). на ихъ се розсꙋдокъ ѡтзываючи и навысшии трибꙋналъ церквеи божыхъ, петра светого в нихъ вызнаваючи (Бер. саб., 36б); затымъ же синѡдъ досконалый не есть самых бискꙋповъ трибꙋналъ (Апакр., 55); штож тогды оучинимо, кгды южъ страшный оный трибꙋналъ засѧдетъ, а мы станемо перед нимъ трепетни (Каліст, I, 22); гды перед страшнымъ нелицемѣрногѡ сꙋдіи трібꙋналомъ, в дш0483и и тѣлѣ ... станешъ (Сматр., 50); которій зась мыслию своею пред трибꙋналъ Хрстовs где естъ Прстолъ его встꙋпꙋютъ и пред ѡбличностю егѡ оуставичне стоѧтъ (Мак., 138); Сꙋдище, сꙋдилище: Ратꙋшs, сꙋдъ всѧкій, трибꙋналъ, мѣстце кꙋ сꙋженью (Бяр., 160); если жъ жывотъ наш ничого иншого не естъ, едно дорога до смерти, а година смерти таꙗж естъ што и сꙋдꙋ: штож теды ест жывотъ нашъ ѡдно дорога предъ страшливыs трибуналъ хсвъ (Зб. 255, 436б); тымъ часомъ розꙋмѣючи же то Ст0483ыи чарами Справили. ꙗвне пред трибꙋналом казал ихъ ѡбнажити, жебы был тѣла ихъ наше видѣти моглъ (Пралог, 597б); господъ богъ такъ будет ѡбходит з нами на трибꙋнале своемъ ѡнымъ ѡстатнимъ (Зб. 259, 379б). // перан. встꙋпи на трибꙋнал срдца твоего, а там бꙋдь своим сꙋдіею (Выкл., 125). 3. Тэкст нормаў трыбунальнага суда. Петръ ... не дбаючы на уфалу, [в] трыбунале описаную ... нашодшы моцно кгвалтом ... на господу мою ... мене ... збили (АВК, ХХХVI, 349, 1582); мають быти мандаты даваны в тыхъ речахъ, ѡ которых в трибꙋнале, то естъ в артыкꙋлех головных сꙋдов до мандатов нашых дорога ест указана (Ст. 1588, 20); працовалисмы пишучи трибунал ꙗкож увес написаныs и корол его млт подписал его нам (Еўл., 23).
с. 9
Трибунальный, трыбуналный, трыбунальный прым. Які адносіцца да трибунала. в жалобе его млсти пна Грыгоря Макаровича – суди трыбуналного, с повету Менского обраного (АВК, ХХХVI, 320, 1582); господаръ вси справы з особы своее зложылъ на судъ головъный трибунальный (АВК, ХХ, 67, 1591); тое Братство ихъ церковное отъ всякихъ присудовъ трибунальныхъ ... есьмо вызволили (АВК, IХ, 146, 1592); депутатамъ на суды головные трибунальные у великомъ князьствѣ Литовскомъ, зъ воеводствъ, земль и повѣтовъ на рокъ теперешній тысеча пятьсотъ девятдесятъ шостый обранымъ (АЗР, IV, 135, 1596); земенинъ Крыштофъ Поплавскій именемъ ... оповедалъ и покладалъ листъ делу вечистого зъ суду головного трыбунального наказаного (АВК, I, 16, 1604); беручы то собе за речъ головную, до суду головного трыбунального апелевалъ (АВК, XVIII, 210, 1607); таковые декрета судовъ трыбꙋналных в справах юрысдыкцыs ... бывают касованы (ККСС, 225, 1618); ижъ мы ... тое брацство их церковъное от всякихъ присудовъ трибунальных ... есмо вызволили (СДГВ, 80, 1633); маем тог ведомост з декретꙋ и листꙋ ѡтосланꙗ до нас ѡт сꙋдꙋ головног трыбꙋналного (КАР, 90, 1648); пленипотентъ ... до суду головного трибунального апелевалъ (АВК, III, 77, 1672). ◊ Книги трибунальные гл. книга. Параўн. трибунальский.
с. 11
Трибунальский, трибуналский, трыбуналский, трыбунальский прым. Тое, што i трибунальный. положили два декреты трибунальскіе (АВК, II, 244, 1580); того ж дей дня ... нарушывшы покой посполитый и уфалу трыбуналскую презъ сеймъ, тотъ же дей пан Миколай ... з ручницы прыятеля моего ... пострелилъ (АВК, XXXVI, 59, 1582); способъ правъ трибꙋнальскихъ (Трыб., 1); ѡ то стороне жалобливоs ѡтозватисе с тымъ волно будеть до сꙋдꙋ головного трыбунальского (Ст. 1588, 228); всꙗкие речы ... на ꙋзнанью нашомъ зависли такъже за апелꙗцыꙗми ѡтосланьемъ трыбꙋнальскимъ (КЛС, 1, 1596); жаловалъ и росправу о то у суду головного трибунальского съ тобою приняти хочеть хоружичъ нашъ (АСД, IV, 63, 1602); пан александэр был на сэsмику трибуналском (Еўл., 39); што се дотычетъ тестаменту, ижъ о то сторона его милость, пана старосту до суду головного трыбунальского о задержане его запозвала (АВК, XVIII, 215, 1607); который то енералъ у суду головного двакротъ декретами трыбунальскими есть преконаный (АСД, VI, 79, 1617); в троꙗкие зарꙋки и в баницыю водлꙋгъ конъстытуциs трибуналское попал (ККСС, 251б, 1618); умоцваный стороны поводовое противо ексцыпованю въ той справе форумъ декретъ трибунальскій ... читалъ (АВК, I, 96, 1666). ◊ Книги трибунальские гл. книга.
с. 11
Трибунатъ, трыбунатъ наз. Тое, што і трибунъ. хотѣл сенатъ абы посполитыs люд лежал на границах, а з неприꙗтелских краин живности собѣ доставал, але трибꙋнаты, або маистратове маючи права моцные по собѣ, не хотѣли на то призволит (Бельск., 153б–154); потом допꙋстил сенат людꙋ простомꙋ выбрат десꙗт мꙋжев або трыбꙋнатов (Там жа, 166).
с. 12
Трибунъ наз. Службовая асоба ў Старажытным Рыме. сталисꙗ были ростирки и незгоды, а посполство теды промеж себе ѡбрало двох трибꙋнов, мꙋжов кꙋ послузе их годных (Бельск., 153б). Параўн. трибунатъ.
с. 12
Трибусъ наз. Выбарчая акруга ў Старажытным Рыме. были теж поборцы и иныи над кождым трибꙋсом, то ест ві0483 народов их (Бельск., 111б).
с. 12
Трибутъ, трыбутъ наз. Даніна, пабор (уключна з кантрыбуцыяй). Злꙗклъсе седекиꙗ, прето послал трыбꙋт кролеви вавилонскомꙋ (Бельск., 139); ѡных самых до тогож привели же им мꙋсили ѡныs же трибꙋт або дан которыs им литва през долгиs час давала, дават (Стрыйк., 515б); его вызволил цесар ѡт вшелꙗких повинностеs стороны данеs и голдꙋ римскимъ цесаром належачих, которие перед тым вси кн0483жата полские цесарови давали и ѡт тых мѣст кролеве полские волни сут ѡт тых трибутов (Хр. польск., 5б–6); преложоный абовѣмъ и кнѧжата, трибꙋтs даютъ кролеви (Мак., 136); ѡн ѡт кролевства ꙋтекалъ и послꙋшенства ꙋчыл, и трыбут платил, и жебы плачоно наꙋчалъ (Зб. 255, 258); люди звыкли царем земным трибꙋт дават золотом, а кадило ѡфероват бг0483ꙋ (Зб. 82, 269б).
с. 12
Трибъ, трыбъ наз. 1. Кірунак, лінія (у лесе); прасека. четверты копецъ простымъ трыбомъ всыпанъ на ниве (АВК, ХХIV, 151, 1554); тою долиною напрост, по той же границы местской трыб лесом просечон (АВК, ХХХVI, 237, 1582); через сеножать простым трибомь до ручайку ... на трехь шпурахь пятый знакъ учыниломъ (АВК, ХХХ, 50, 1590); казали есмо границу просто выгнати, взявши трибомъ, водлугъ инвентару церковного (АСД, IХ, 434, 1593); еще знашли есьмо другій копецъ старый на той же стѣнѣ лежачій, а отъ того копца простымъ трыбомъ токожъ стѣною, черезъ туюжъ дорогу (АВК, ХI, 64, 1596); панъ подкоморій ... отъ того Онохового дуба вжо не простымъ трибомъ, але заломомъ влѣво ... границу учинилъ (АВК, ХIII, 291, 1600); показали мне подкоморому через лес ажъ до болота трыбъ свежо прорубаный (АВК, ХХХ, 380, 1608); отъ тогожъ копца простымъ трыбомъ черезъ ниву тежъ Битку у копецъ (ИЮМ, ХХIV, 511, 1634); урочище названое Борокъ ... отъ стружки прозываемой Ревячка, простымъ трибомъ и копцами, помѣнеными въ енеральской реляціи возного (АЗР, V, 68, 1641). Параўн. трыба. 2. Спосаб, устаноўлены парадак. (абы до судов обирали людеs), которые бы не длѧ пожыткꙋ своего ... права выкрꙋчали, але простымъ трыбомъ идꙋчы светое правды и справедливости постерегали (Ст. 1588, прадм.); застали тамъ священника и ... Мартина у олтаря, завтреню водле уставы и трибу давного отправуючого (АЮЗР, II, 11, 1601); ку суженью припала справа ... тутъ передъ насъ судъ учиненое, до принятья скуточное росправы ... трибомъ жолнерскимъ ... наѣханья на маетность жалуючихъ Спяглу (АВК, ХV, 272, 1670).
с. 12
Тривалость наз. Трываласць. если поsзришъ на долгост и тривалост живота ихъ (Пралог, 546б).
с. 13
Тривалшый прым. 1. Больш цярплівы. тым милшыs цр0483ви моему бꙋдꙋ чымъ тривалшыs в мꙋцѣ зостанꙋ (Зб. 752, 170). 2. Больш моцны. киѡт або скринѧ ... се почала готовати здалеко лѣпъшоs и честнѣsшоs матерѣи и тривалшои (Зб. 82, 173).
с. 13
Тривалый гл. трывалый
с. 13
Тривати гл. трывати
с. 13
Триваючий гл. трываючий
с. 13
Тривога, тревога, трывога наз. 1. Тое, што і трвога ў 1 знач. О тревогѣ нашой далъ былъ в. м. знать (АЗР, III, 177, 1574); въ тревозѣ великой есте о насъ (АЗР, IV, 104, 1595); шsто бовѣмъ могло быт горшого и бѣднѣsшого надто ... вмѣсто покоꙗ и веселиꙗ, трꙋдъ тривогу и смутокъ наслѣдовати (Пралог, 542б–543). 2. Тое, што і трвога ў 2 знач. иначей въ томъ ся справовали, и таковыи непотребныи тревоги вымыслы своими межи подданными нашими дѣлали (АЗР, II, 352, 1539); увъ Угрове на Подляши былъ, ничимъ далей вжо того часу и дня не омешъкиваючи, кгды жъ пилъные и важъные потребы речи посполитое суть и болшого предлуженья и омешкиван[ь]я, звлашча въ таковыхъ небезпеченствахъ и тривогахъ, терпети не могуть (КПД, 747, 1563); кгдыжъ оного часу трывоги и прыгоды мало светъковъ можеть бывать (АВК, ХХ, 67, 1591); оные студенты и коматы езуитскіе ... въ церковь ... зъ оружьемъ голымъ впавши, великую тревогу, замѣшанье и розрухъ въ церкви учинили (АВК, VIII, 31, 1598); тꙗгнул противко домонтови стриеви своемꙋ, хотꙗчи сꙗ над ним помстит здрадливого замордованꙗ ѡтца своего троsдена, а ѡтчизнꙋ велико кнꙗзство литовское з наглои тривоги выбавити (Стрыйк., 531); Мѧтежъ: Замѣшане, непокой, и тыжъ звада, гꙋкъ, крикъ, тръвога, смѧтеніе, молва, стꙋкъ (Бяр., 84); в котором том замку маетность наша рухомая за часу была перед наступенем московским и трывогами спроважона (ИЮМ, ХХVIII, 119, 1666); если посла Алеѯандрова ꙋбит маешъ в том царю моемꙋ великꙋю тривогꙋ ꙋчинишъ (Алекс. 1697, 88б). 3. Тое, што і трвога ў 3 знач. жолнере и рицерство ꙗрополково долгим ѡблеженем голодом и ꙋставичною тривогою страпени, и знендзнени, на поддане кликали, не могꙋчи терпѣт ѡнои нꙋжи (Стрыйк., 445б); вси бовем того света старанꙗ, забеганꙗ, трывоги, працы нендзы, хоробы, голоды, прагненꙗ, недостатки, воsны ... сут того непослꙋшенства скутки и каранꙗ (Зб. 255, 422б).
с. 13
Тривоженый дзеепрым. ад тривожити. не ѧ самъ, але оувесь костелъ тымъ тривоженъ бываетъ (Апакр., 111).
с. 14
Тривожити дзеясл. Тое, што і трвожити ў 1 знач. мовилем штож то ест за макулы. а ѡнъ шемранье, ѡсꙋжене, зазрост, недбалость и штоколвекъ щырост серца мажет и тривожить (Зб. 107, 115).
с. 14
Тривожитися, тривожитьсе, трывожытисе дзеясл., зв. ад тривожити. христос мовил до апостолов. нехаs не трывожытсе серце ваше, верꙋsте в бога (Зб. 255, 154); млоденецъ почалъ се вельми тривожить (Пралог, 609б); вспомнелъ есми на Бг0483а. и кохал сꙗ есми. и тривожил есми собою. и ꙋстал дх0483ъ моs (Пс. ХVII, 61б).
с. 14
Тривожливый, трывожливый прым. Трывожны, неспакойны. Человекъ бовем ... тепер веселъ, заразъ и смутныs: тепер спокоsныs заразъ же трывожливыs (Зб. 255, 432); такъ и сеs з вѣковъ нам пожаданыs праздникъ, по ѡныхъ смутныхъ и тривожливыхъ припадъкахъ знесене того всего нам оповѣдает (Пралог, 543).
с. 15
Тривожство наз. Трывожнасць. Алеѯандер слышавшы то ихs великое тривожство и почал всим росказовати що сꙗ емꙋ притрафило в тои дорозѣ (Алекс. 1697, 90).
с. 15
Тривунъ наз. Ураднiк, якi ахоўваў маёнткi шляхцiцаўапалчэнцаў у час вайны. Пришолъ до ст0483ого Іѡана тривунъ або воsскиs, покорне просꙗчи абы допустилъ жонѣ его приsти до себе (Пралог, 604).
с. 15
Триглавецъ наз. Трохгаловая істота. адъ реклъ дьꙗволоу. триглавче. вельзаоуле. изверженыи ѡт ан0483гловъ (Чэцця, 323).
с. 15
Тригубица, трыгубица наз. Трыгубіца. Вол[ь]ность подданымъ до рекъ и озеръ нашыхъ рыбъ ловити крыгою, удою, броднемъ, трыгубицею, оборомъ и инъшыми малыми сетъками урадъ и неводничый не мають заборонити (КПД, 577, 1557); ино мы ... тотъ вступъ въ озеро наше Въевейское зо всякимъ ловеньемъ рыбъ, неводомъ, подволокомъ, оборами, тригубицами ... при Тереховичахъ, самихъ и при потомкахъ ихъ зоставуемъ (АВК, ХIII, 32–33, 1565).
с. 15
Тридесеть гл. тридесять
с. 15
Тридести, тридестя ліч. Тое, што і тридцать. кнѧжство которое теж зовоут кгалілеіа. ѡдъ ероузалем как бы тридести албо меншеи (Валх., 50); гекторъ ... гневливе оускочил межи их тридестѧ с них забил (Троя, 50–50б).
с. 15
Тридесятный ліч. Тое, што і тридцатый. повѣдаеть Хс0483, ꙗко ѡво сѣмѧ сторычныи плод чинить ѡво шестдесѧтныи, ѡво пакъ и тридесѧтныи (Будны, 33б); овощъ часу своего тридесятный, шестдесятный, стократный господину и сѣятелеви своему въ терпливости приноситъ (Пыт., 96).
с. 15
Тридесятъ гл. тридесять
с. 15
Тридесятый ліч. Тое, што і тридцатый. дадуть къ кажsдому волу тридесѧтые части муки пsшеничsны (Скар. ЛК, 35); в приповести ѡ насении ѡтцове светые дѣвом приписуют ѡвоц сотныs вдовам або встремежливым шестдесꙗтныs, а малжонкомъ тридесꙗтыs (Зб. 255, 224б–225).
с. 15
Тридесять, тридесеть, тридесятъ ліч. Тое, што і тридцать. Лѣта Божого тысеча четыриста тридесять первого (АВК, II, 1, 1431); жилъ естъ адамъ сто и тридесеть лѣтъ (Скар. КБ, 15); тако сынъ божий ... со изsбранными еѧ, тридесѧтъ и полъчетверsта лета деѧше (Скар. ПП, 1б–2); сиѧ книга ... имать в собѣ главъ тридесѧть и однꙋ (Скар. ПС, 4б); не толко ве тридесети тисечеs золотых, але и в килкꙋкроть сто тысечеs приимую (Барк., 150–150б); гсда нш0483его ... за тридесꙗт сребреников продал (Зб. 107, 106); Архимандрита повѣненъ мѣти лѣтъ тридесѧтъ (Зб. вып., 70б).
с. 16
Тридневно прысл. Праз тры дні. гсь оустал ѡт гроба триднѣвно (Чэцця, 218); творѣте усопшимъ третины во псалмѣхъ и молитвахъ для воскресшаго изъ мертвыхъ тридневно (Пыт., 59).
с. 16
Тридневный прым. Трохдзённы. штобы намъ ѡтпоустилъ грѣхи наша. своего делѧ тридневного воскрсниꙗ (Чэцця, 171б); ѡповедѣлъ ... роспѧтье, и тридневное ꙋ гробѣ ѡтпочиванье (Будны, 134); на ден Христова из мертвых тридневного воскресеня сталсе кгвалтъ у манастыри Светог Спаса (АВК, ХХХIХ, 39, 1578); трикротное вs водꙋ погрꙋженіе, тридневное Хв0483о въскресеніе значит (Каліст, II, 28б); ѡ ст0483ом тридневном Воскр0483есеніи ... вsзмѣнка сѧ найдꙋетъ (Варл., 64б); по тридневномъ з мертвых воскресенію (Зб. 82, 272б). Параўн. тредневный.
с. 16
Тридцатеро, трыдцатеро ліч., зб. Трыццаць. верънулъ имъ тридцатеро быдла (КСД, 535, 1507); онъ в себе мелъ ... поросятъ осмъдесятъ, гусей старыхъ тридцатеро (АВК, ХХII, 76, 1555–1565); пчол трыдцатеры и шестеры на корень выдрали (АВК, ХХХVI, 278, 1582); быдла ... было, то есть: воловъ оромыхъ шерстью рыжихъ тры ... гусей трыдцатеро (АСД, III, 83, 1617).
с. 16
Тридцатный прым. Тое, што і тридцаторакий. з которыхъ, одны приносѧтъ овоцы тридцатныи, дрꙋгіи шестьдесѧтныи (Каліст, II, 126).
с. 16
Тридцаторакий прым. Які складае трыццаць штук чаго-н. Хрстꙋ прилꙋчаютъсѧ ... одны сторакіи овѡцы приносѧтs, дрꙋгіи шестдесѧторакіи, третіи тридцаторакіи (Каліст, II, 78б). Параўн. тридцатный.
с. 16
Тридцатый, тридцятый, тритцатый, трыдцатый ліч. Трыццаты. онs ... просилs некоего бога или мужа за некоторую просьбу до тридsцатого дsнѧ кроме ѡт тебе Царѧ (Скар. ДП, 21); тако толsкують, плод сторицею дѣвствоу приписуючи а ѯ плод и тридцатыи женитвѣ (Будны, 33); писанъ в Меньску ... мсца Марца трыдцатого дня (АВК, ХХХVI, 5, 1582); водле артыкꙋлꙋ тридцатого вышеs ѡписаного сего розъделу, таковые ѡсобы мають быти захованы (Ст. 1588, 110); тридцатый день Ноября близко вже приближается (АЗР, IV, 462, 1615); ѡныs день былъ тридцꙗтыs (Пралог, 511б); костантинъ ... тритцатого рокꙋ панованьнꙗ своего ꙋмер (Там жа, 634); лист ... писан в канцелꙗрыи нашоs днꙗ трыдцатог мц0483а апрылꙗ (КАР, 90б, 1648); Мца того жъ Декабря тридцатого дня (ИЮМ, III, 39, 1685). Параўн. тридесятный, тридесятый.
с. 16
Тридцать, тридцеть, тридцятъ, тритцать, тритцеть, трицать, триццать, трицять, трыдцать, трытцать, трытцеть ліч. Трыццаць. за винѫ гдѣ бы оузѧти шесть волов тѫт брали тридцать (Вісл., 16б); оу тридцати лѣтехъ. оупрошена боудеть всѧка плоть чл0483вческа (Чэцця, 374); тридцеть и осмь лѣтъ лежал есми на ложи оу немоци (Пак. Хр., 20); за то ми его милость присудилъ головщины тридцать рублевъ грошей (КСД, 48, 1510); вsже тридsцеть днеи минуло а несмъ позвана к нему (Скар. КЕ, 9б); сеножать бабъка моꙗ и ꙗмъ ѡтъ тридцати летъ во въпокои держали (КВЗС, 5б, 1533); оддали есмо пану Станиславу его половицу сто трытцеть пять копъ до рукъ его (АВК, XXIV, 130, 1552); котлы два настолные шацовано за трытцать грошей (ИЮМ, ХХХII, 186, 1578); ѡбыходъ былъ з марами а маръ было трыдцать (Рач., 353); в розделе четвертом артыкулъ тритцет шостый ... ведле того артыкулу трыдцат шостого (АВК, ХХХVI, 335, 1582); водлꙋгъ артыкꙋлꙋ тритцать ѡсмого (Ст. 1588, 105); противъ таковому врѧды наши заховатисѧ мають водлугъ артыкꙋлꙋ трыдъцать второго сегожъ розделꙋ (Там жа, 218–219); в которой дей скринце было грошей готовых копъ триццать (АВК, ХХХI, 154, 1593); пришло людеs тридцат тысечеs (Барк., 158); тридцати лѣтъ бꙋдꙋчи Хс0483, крещаетъсѧ (Каліст, II, 282б); тотъ пляцъ, которого вдолъжъ идетъ трицать локтей Литовскихъ (АВК, ХХ, 338, 1644); хс0483 ... трыдцат и три лѣта по морꙋ небеспечномъ того свѣта жекловалъ (Зб. 259, 539б); казалъ емꙋ трицꙗтъ литꙋръгиs уставичне през трицꙗт днеи за дш0483ꙋ ѡнꙋю ѡфероват (Пралог, 511б); тых всихъ цр0483ей тритцеть и одинъ (Хран., 168б); Гсдь нашъ ... оуродившисѧ, през лѣтъ тридцѧтъ пꙋлчварта ... пойманъ былs ѡт жидовъ (Зб. вып., 95). Параўн. тридести, тридесять.
с. 17
Тридцятый гл. тридцатый
с. 18
Трие ліч. 1. Тое, што і три ў 1 знач. трие цр0483и. поклонилисѧ (Чэцця, 149б); трие друзи іововы ... придоша (Скар. IК, 6б); кланꙗтсꙗ емꙋ не хотели. а ѡсобно трие ѡтроки, ананіꙗ, азариꙗ, мисаил (Жыц. св., 4). 2. Тое, што і три ў 2 знач. нине сие трие. борютсѧ с нами (Чэцця, 142).
с. 18
Трижды, трыжды ліч. Тройчы. ихъ къ присязе Божой по трижъды: перво ... Василеи и Микита приводили къ целованью, а потомъ Костенътинъ водилъ ихъ двожды (КЗ, 473, 1448); сѣ вже трижsды солsгалъ еси мнѣ (Скар. КС, 35б); чтобы еси потешалсѧ с ними ествою и питием. а не оумноживаи сего да бы се трижды или четырижды в годꙋ (Арыст., 146); длѧ того іереи и дыхаетъ трыжды на тое дѣтѧ (Зб. вып., 13б). Параўн. треижды, трожды, троижды.
с. 18
Тризна наз. Трызна. несли ю и поховали на мѣстцꙋ где была приказала, А не казала над собою чинити тризны (Стрыйк., 443).
с. 18
Тризнище наз. Месца публічных урачыстасцей. Олѵмпіа, Тризнище еллинsское ... вs нем подвижsникѡмъ побѣжднымъ давахꙋ вѣнецъ ѡт маслины (Бяр., 300).
с. 18
Тризубецъ наз. Трызубец. ѡдинъ муринъ страшливый тризꙋбецъ в рꙋкахъ маючи ꙋтопил его в горлѣ грѣшника (Пралог, 540). Параўн. трезубецъ, тризубъ.
с. 18
Тризубный прым. Тое, што і тризубый. сосуды ... прислушають ко служению его [требника] то естъ огsнище ꙋдицѣ тризубные, сковрадки клѣще лопатки (Скар. ЛК, 13).
с. 18
Тризубъ наз. Тое, што і тризубецъ. ѡроужьꙗ ... иныи тризоубом подобны (Чэцця, 56б).
с. 18
Тризубый прым. Трохзубы. сыновѣ ізsраилеве ... хотели наострити лемеши своѧ и грабли и секиры ... и вилы тризубые (Скар. ПЦ, 26б). Параўн. тризубный.
с. 18
Тризъ наз. Тое, што i фризъ II. повелѣл имъ ильꙗ принести два юнца триза (Чэцця, 234).
с. 18
Трии ліч. Тое, што і три. тыи трии браты Татарьское земли. ѡтчичи и дедичи. Подольскои земли (Увар., 99); [рак] на .гі0483. стѫпенеи. и тріи минꙋта .нг0483. секунда (Неба, 71).
с. 18
Триичи прысл. Тое, што і тройчи. колі хто бꙋдѣт тріичи обаженъ перед сꙋдом ѡ злодѣиство а любо ѡ разбои (Вісл., 36б).
с. 18
Триищи прысл. Тое, што і тройчи. которыи бꙋдеть триищи ѡбажен ѡ злодеи[ство] (Вісл., 8б).
с. 19
Трикратъ, трикраты, трикрать прысл. Тое, што і трикроть. трикраты воскрешю тѧ. а в четвертое азъ самъ хсъ пришод возмоу тѧ (Чэцця, 177); трикратъ в годꙋ да сѧ ꙗвить все поглавие мужеска полу предъ гсдемъ богомs твоимъ (Скар. КI, 43); оного о котором гласъ божіи въ виденіи по трикрать рече (Будны. Прадм., 6).
с. 19
Трикролный прым. Тое, што і трикрольский. Выправа ... зъ места пословъ для одвоженя грошей за кабакъ, трикролной раты (ИЮМ, I, 300, 1682); збирали сесыю ... трикролную, для обираня пословъ (ИЮМ, III, 130, 1685).
с. 19
Трикрольский, трикролский, трыкролский, трыкрольский прым. Які адносіцца да свята Трох Каралёў (Вадохрышча). если бы хто увязанья его мл ... за суму пнзей ... на рокох трикролских, от суду земского Менского всказаную ... боронил (АВК, ХХХVI, 362, 1582); точыласе справа ... передъ судомъ нашымъ земскимъ ѡшменьскимъ на рокохъ трыкрольскихъ (КЛС, 9б, 1596); Янъ Клепацки ... покладалъ право свое вечыстое ... купли того огорода ... на рокахъ трикрольскихъ ... прызнаное (АВК, I, 294, 1621); отобрали грошей ... на выправу пановъ пословъ до кроля его млсти зъ квотою трикрольскою таляровъ битыхъ штукъ тысечу пятьсотъ (ИЮМ, VIII, 12, 1691); за писане картокъ на сесыю зъ повроту пановъ пословъ зъ квотою трыкролскою, дали ... за працу зол. два (ИЮМ, IХ, 31–32, 1692). Параўн. трейкрольский, трекрольский.
с. 19
Трикротный, трыкротный прым. Трохразовы. Новицкевичъ за трикротнымъ упоминаньемъ его оное кобылы ему не вернулъ (АВК, ХХI, 349, 1558); тотъ дей подданый пана Миколая Есмана и пани малжонки его Опанасъ, за трикротънымъ пытаньемъ, на той же копе стоечи поведилъ (АВК, XVIII, 54, 1583); але паси ѡвца моѧ, трикроть петрови самомꙋ мовилъ. Але трикроть тежъ и петръ самъ ѡтверглъсѧ. и пристоѧло трикротнымъ пытаньемъ, трикротное оулѣчити ѡтвержене, могꙋчим принести потвержене апслской власности (Апакр., 187б); тисечꙋ копъ грошеs ... ѡтослалъ, заложившы на спротивного в ѡтъправе по трыкротъные зарꙋки (КЛС, 2, 1596); трикротное запрѣнsе свое направилъ, ѡтповѣдаючи (Варл., 97б); трикротное вs водꙋ погрꙋженіе, тридневное воскресеніе хв0483о значит (Жыц. св., 121б); бо тые слова только трикротному отверженію его служатъ (АЗР, IV, 234, 1600); которое то трикротsное ѡказанье славы, и длѧ тоемъ причины вsспомsнелъ: абы сѧ тым прикладом, и визерꙋнsкомъ, розsность, и натꙋра, того троѧкого, дш0483и, преѡбраженіѧ, тым ꙗснѣй оказати и значней выконътерsфетовати, могла (Карп., 20б); Трикротное вs водꙋ погрꙋженіе, тридневное Хв0483о въскресеніе значит ... Хс0483 три дни и три ночы вs срдци земном зотрвалъ, такs и крещаемый трѡма погрꙋженми и вынꙋренми, три дни ... ночи бытности Хв0483ы вs гробѣ выражаютъ (Каліст, II, 285); паси Агнца моꙗ, паси ѡвца моꙗ: на тое всѣ докторове церковныи згажаютсꙗ: же тым трикротным пытанемъ направил іс0483 хс0483 петра ст: трикротное Запрѣнесꙗ (на полі: сꙋкцесіа) ѡ сꙋкцессіахъ зас так розꙋмѣти маемо (Дыяр., 174б).
с. 19
Трикроть, трикротъ, трыкроть прысл. Тройчы. мы имъ по панюю Литаворовую давали трикроть позвы наши (КСД, 843, 1514); трикроть злодея приличного одного дня маеть мучити (Ст. 1529, 102); посылаломъ трикротъ дьяковъ своихъ, абы пописъ тому вчинили (АСД, I, 41, 1536); трикротъ злодеꙗ приличного ѡдного дн0483ѧ может мучити (Ст. 1566 I, 101б); сее ночи ... тsрикsроть запришsсе мене (Цяп., 38); прыехавшы к нему на кони трыкроть ... рекла (Атыла, 234); сꙋды земские мають быти трикроть до годꙋ, то естъ, трои роки сꙋдовые, на которые бꙋдꙋть повинъни сꙋдьѧ подъсꙋдокъ и писаръ на ѡдно местъце в кождом воеводъстве и повете ... зъеждчатисѧ (Ст. 1588, 192); пани Богуфаловая копу збирала людей обапольныхъ трыкроть (АВК, XVIII, 169, 1599); взывай трикротъ чл0483вче божиs (Біблія, 39); мовил петрови ст: трикрот любиши ли мꙗ (Дыяр., 174б); по трыкрот повторил тое слово христос (Зб. 255, 152б); трикротъ на кождый рокъ свѧта мнѣ обходить бꙋдете (Хран., 100б). Параўн. трикратъ.
с. 20
Трилетний, трилетный, трилетый, трылетный, трылетый прым. Трохгадовы. ѡтвеща гсдь возми собѣ краву трилету и козу трилету а овенъ трилетенs горsлицу теже и голубе (Скар. КБ, 28б); быковъ два трилѣтнихъ (АВК, VIII, 485, 1599); коли ѡн сам хорил, иж ему реч посполитаꙗ переднѣsшие доктори посылала, которие радили, ѡ здоровю его, и тыми сꙗ словы хвороs змꙗкчил, и на покоs трилѣтныs позволил (Бельск., 330); взꙗлъ ѡвцꙋ трилетнꙋю и барана трылѣтог (Зб. 259, 76б); такіми сꙋть хрстіане ꙗкъ трилѣтнего дитѧти розꙋмъ (Мак., 143); што се зась дотычеть детку выправы и трылѣтного мѣшканья (АСД, I, 370, 1646); возми мнѣ мовитъ ꙗловицꙋ третьегѡлѣтню, и козꙋ трилѣтнꙋю (Хран., 27).
с. 20
Триманый дзеепрым. ад тримати ў 4 знач. повиненъ Метрополѣта ... оуставы Сѵнодалныѧ ѡголосити, и абы были триманыи ѡт всѣхъ приказати (Зб. вып., 93б).
с. 21
Тримати, тримать, трымати дзеясл. 1. Трымаць рукамі, не выпускаць з рук. римꙗне в триꙋмъфахъ своихъ назначали возног ... коториs в рꙋце своеs коронꙋ трималъ (Зб. 259, 338); важное тежъ естъ крещеніе, на той часъ, коли кто дѣтѧ под рынвою, зs которой вода течетъ, тримаетъ, и формꙋ належитꙋю мовитъ (Зб. вып., 9). 2. Не адпускаць (заняволіўшы). две годины его ꙗко ꙋ везеню трималъ (Пралог, 674б). 3. Утрымліваць у сябе; захоўваць. панъ Андрей Беликовичъ ... слугамъ своимъ казалъ тримать ворота з ними замкнувши (АВК, ХХ, 51, 1585); справы которые зъ Варшавы привозять привезши у себѣ тримають (АСД, IV, 194, 1644); пан Жданъ ... маетность свою рухомую и справы некоторые у себе тримаючы, до тое фортецы Кричевской спровадившы, до схованя зложылъ (АВК, ХХХIV, 285, 1663); абы въ месте, на юрздыкахъ кляшторныхъ духовныхъ штобы не тримали горелки и не шинковали (ИЮМ, VIII, 48, 1691). 4. Ужываць, выкарыстоўваць. далисьмы на домъ и записалисьмы ... дворъ мой Борсуковскій, зо всімъ тымъ, чимъ я самъ трымалъ (АСД, II, 6, 1506); от всякого накгабанья о то хотимъ их мѣти волных тому то войту бурмистром и рядцам и всему тому мѣстцу виленскому ... на пожитокъ рѣчи посполитое тримати мѣти держати (СДГВ, 49, 1536); въ которыхъ озерахъ панове Турьевсцы ... николи жадныхъ деловъ не чынили, але спольне все трымали и ужывали (ИЮМ, ХХII, 473, 1622); панъ Софроновичъ, вжо до тое маетности ... не маючи приступу и только арендою тримаючи, на шкоду ихъ милостей отцовъ базиліяновъ ... пану Витринскому пустилъ (АВК, ХV, 518, 1686). 5. Устрымліваць. ꙗзык ꙋмартвеныs трымает чл0483ка наѡкрꙋтнеsшаг (Зб. 261, 154б). 6. Заключаць (у сабе). пил до матери своей с кꙋбка каменного, которыs жадноѣ трꙋтизни вs собѣ не трималъ (Алекс. 1697, 98). 7. Мець стаўленне. тыи боярове и тыи шляхты того повѣту у томъ першомъ осмотреню будемъ держати, яко освѣцоный король Владиславъ, и освѣцоный князь Витовтъ ... трималъ (АЗР, I, 120–121, 1492). 8. Мець думку, погляд (пра каго-н.). Мꙋсимъ ꙗко члонъкове за головою то естъ за рымскимъ Папою и столицою апостольскою ѡт которое пытатисѧ мамы ꙗко верить и тримать (Бер. саб., 32); послал был ... полковника мартинка (ѡ котором веле трымал) ꙗкож и был чловек сэрца велкекго. до копылꙗ (Еўл., 153); кгды много ѡ свꙗтобливости епифаниѡвоs тримат почали, ѡнъ того зносит не моглъ, але на иные а горшиꙗ пꙋстыꙗ меисца криючисе пошолъ (Пралог, 671); потреба до сповѣды ... длѧ ѡтпꙋщеніѧ грѣховъ, не длѧ прожной хвалы, абы люде тримали добре о немъ для частого сповѣданѧсѧ (Зб. вып., 38). ◊ Трымати слово – трымаць слова. присегнул старецъ, же слово мѣлъ трымат (Зб. 107, 205б); неверный жыд слова не тремаючи ... жолнери елеѡзбановы ... потратил (Зб. 752, 75).
с. 21
Тримаючий дзеепрым. 1. Ад тримати ў 1 знач. естъ повиноватство Дх0483овное, междꙋ дѣтѧтемъ помазꙋемымъ, и междꙋ оц0483емъ тримаючимs тое дѣтѧ (Зб. вып., 18). 2. Ад тримати ў 3 знач. инокинѧ тримаючаѧ чтоколвекъ потаемне ... не маетs голосꙋ волного (Зб. вып., 77). 3. Ад тримати ў 4 знач. другая половица [сумы] стороне угоду тримаючимъ маеть се достат (АВК, ХХХIХ, 22, 1578).
с. 22
Тримающий дзеепрым. ад тримати ў 2 знач. не могꙋтъ тежъ быти капланами ... катове, и гицліове ... клѵрика въ темницы тримающіи (Зб. вып., 55).
с. 22
Тринадесеть ліч. Тое, што і тринадцать. было ест достоание ... градовъ тринадесеть и села ихъ (Скар. IН, 36б); во перsвыи день телsцевъ ѡт стада тринадесеть, ѡвновъ два, Агнецевъ ... непорочsнихъ четыренадесеть (Скар. ЛК, 61б).
с. 22
Тринадесятый ліч. Тое, што і тринадцатый. позsвани суть писари царевы месеца перsваго апрелѧ, во тринадесѧтыи день того же месеца (Скар. КЕ, 8–8б); Третiнадесѧт: Тринадесѧтыи (Бяр., 172).
с. 22
Тринадцатый, тринатцатый, трынадцатый ліч. Трынаццаты. Писанъ у Пинску ... индыктъ трынадцатый (АВК, ХХIV, 2, 1495); писанъ у Востровой ... индыкта трынадцатого (АЮЗР, I, 42, 1510); писанъ в Свирнахъ, року тисеча пятсот деветдесят шостого, мца Генвара трынадцатого дня (АВК, ХХХII, 166, 1596); назначон есть по всихъ землꙗхъ ѡдин день помсты, то есть тринадцатыs мсца дванадцатого адаръ (Біблія, 583); панъ воевода киевъскии которыи тꙋтъ з нами седитъ, ꙋ грегора тринадцатого, папы рымского (Бер. саб., 7); Иѡанъ трынадцатыи папежъ кролевскии сынъ былъ чтыри лета папежомъ (Царств., 74); писанъ въ Пинску, въ лѣто семоѣ тысечи одинадцатое, индикта шостого, мѣсяца Iюля тринадцатого дня (АЗР, V, 2, 1633); лист ... писанъ ꙋ варшаве днꙗ трынадцатог месеца марца (КАР, 7б, 1646); атенчикове сами которие мѣли передъ тымъ дванатцет боговъ, александра тринадцатого за бога принꙗли (Зб. 259, 555б); розмышлꙗне в неделю трынадцатꙋю (Зб. 255, 99б); коли ихъ личилъ самъ тринадцатого межи ними нашол (Пралог, 512); дванатцеть бовѣм лѣтъ слꙋжили ходологоморови, а тринатцатагѡ рокꙋ ѡтстꙋпили ѡт негѡ (Хран., 22б–23). Параўн. третийнадесятый, тринадесятый, тринастый.
с. 22
Тринадцать, тринадцеть, тринатцать, тринатцеть, тринацать, трынадцать, трынатцать ліч. Трынаццаць. Якумитъ злюбилъ еи дочку ее отослать къ Черкасомъ въ трехнадъцати неделяхъ отъ тыхъ часовъ (КЗ, 455, 1486); ис звѣздою проводницею дивне ве тринадцеть днии ... прешли были (Валх., 56б); до бетлеемъ ве тринатцеть дн0483іи ... превелъ (Там жа, 57); подле стены головъное земъли прутовъ тринацать кгрунту середного (АВК, ХХIV, 28, 1523); окромъ дворное пашни къ Кнышину сто и тринадцать волокъ (АСД, I, 23, 1536); розделъ шостыи ѡ ѡпеках маеть въ собе артыкуловъ тринадцать (Ст. 1566, 76); мешкавшы трынадцать лѣт ... до татарское земли за рок вернулсѧ (Атыла, 235); ведъ же лета девка маеть мети зꙋполные тринадъцать летъ (Ст. 1588, 277); сеножатка Шака, которой с померы менилъ прутов трынатцат (АВК, ХХХ, 250, 1603); иѡсифъ ꙋмер коли хс0483 лѣтъ трынадцат мел (Зб. 255, 335б); во тринатцати летехъ почалъ розмышлꙗт ꙗкобы сꙗ на цноты и побожности законъны, и ѡстриs живот ꙋдалъ (Пралог, 638б); тринадцать человекъ, которыи возили песокъ (ИЮМ, II, 214, 1684). Параўн. тренадцеть, третийнадцать, тринадесеть, тринасте.
с. 23
Тринасте, трынасце ліч. Тое, што і тринадцать. поля седмица, сеножатей и зарослей моркговъ тринасте (АВК, ХХIV, 132, 1552); онъ у мене взял быдла коп за шесть грши трынасце (АВК, ХХХIХ, 18, 1578).
с. 23
Тринастый, трынастый ліч. Тое, што і тринадцатый. мсца марца трынастого дня (АВК, ХХХIХ, 323, 1579); месеца октябра тринастого дня приехалъ (АВК, ХVIII, 147, 1597).
с. 24
Тринатцатый гл. тринадцатый
с. 24
Тринатцать гл. тринадцать
с. 24
Тринатцетъ гл. тринадцать
с. 24
Тринацать гл. тринадцать
с. 24
Тринеделный прым. Трохтыднёвы. подъчасъ сейму нашого тринеделного варшавского (ИЮМ, VIII, 421, 1628).
с. 24
Триногъ, трыногъ наз. Кацёл з трыма ножкамі. сsковрада или триногъ розбито (Скар. КЛ, 23); осталося ... сковороды три, рожны два, триноги три (АВК, ХVII, 243, 1540); згинуло дей на его следу ... триногъ одинъ и сковорода великая (Там жа, 310, 1541); у Дворе Говеновскомъ: котелъ и триногъ кухонный злый, неводокъ старый (АВК, ХХII, 156, 1555–1566); у клети нашли: прилбыцы три, триногъ одинъ, ручницъ тры (ИЮМ, ХХХII, 214, 1578); мѣдь ... бритванъ а петелня одна ... горщокъ одинъ, триногъ мосендзовый одинъ (АВК, ХIV, 437, 1592); котловъ до варенья мѣденыхъ два, триногъ одинъ, паневъ великая мѣденая (АВК, VIII, 465, 1593); у кухни триногъ великий, пателенекъ тры, бритванъна одна, роштъ одинъ (АВК, ХХ, 136, 1598); стороны цыны, мѣди, то они ... заровно подѣлитисе маютъ, вылучивши съ тое мѣди сестрѣ своей паннѣ Ганнѣ триногъ большій и середній и котелъ ровный (АВК, ХII, 545, 1612); Дзмитроку поденщику за день, который подтопу счепалъ подъ трыногъ для греня воды ... дали осм. пятнадцать (ИЮМ, V, 137, 1688). Параўн. трынога.
с. 24
Триножекъ, трыножекъ наз., памянш. ад триногъ. у кухни ... волъчковъ железныхъ два, рожны два, триножекъ одинъ (АВК, ХХ, 136, 1598); вся маетност моя ... трыножекъ медяный 1 (ИЮМ, ХХV, 175, 1637); коцелков два кухенных, треттея баня, триножекъ, коштовали копъ двадцат грошей (АВК, ХХХIV, 296, 1663). Параўн. триножка.
с. 24
Триножка наз. Тое, што і триножекъ. за направоване триножки малой и за приложене меди, трехъ чвертокъ, Юрку котляру, золот. два (ИЮМ, I, 242, 1682).
с. 24
Триодь, триодъ наз. Трыёдзь (царкоўная кніга). старыхъ рѣчей церковныхъ: Миней дванадцать, Тріоди двѣ, Еѵангеліи два тетры (АЗР, I, 137, 1494); ку суженью припала справа ... о забране речей церковныхъ, то есть: ... орнату мухаерового, книги трохъ триодъ (АВК, I, 105, 1664). Параўн. треодь, трипеснецъ.
с. 25
Трипеснецъ наз. Тое, што і триодь. Тріѡдіѡн: ь: Тріпѣснецs ... Три, ѡди: Пѣснь (Бяр., 317).
с. 25
Трирядно прысл. У тры радкі. чи не написал есми тобѣ трирѧдно з дꙋмою и розꙋмомъ (Зб. 262, 104б).
с. 25
Трисажневый прым. Трохсажнёвы. Бруски три трисажневыхъ купили отъ пана Григоря Агапоновича (ИЮМ, IV, 175, 1686).
с. 25
Трисотный ліч. Трохсоты. лѣта отъ Рожества Христова тисячного трисотного осмьдесятного третего (АЗР, I, 22, 1383).
с. 25
Триста, трыста ліч. Трыста. Сталося есть ... подъ лѣты Божего нароженя тисяча триста лѣтъ (АЗР, I, 26, 1388); десѧтинꙋ ... самъ гсь требꙋет ѡт нас оуставленꙋ бо лѣтꙋ. тримисты и .ѯє0483. дн0483овъ (Чэцця, 301б); потомъ собралисѧ опѧть іꙋдеи во граде Зузе и ꙋбили суть мужевъ триста (Скар. КЕ, 15б–16); сума усихъ волокъ у Раигородѣ триста и полъ 14 волоки (АСД, I, 31, 1536); тамъ трыста и чотырыста волокъ можеть одинъ войтъ справовати (КПД, 587, 1557); по смерти Атылевой у трыста лѣт угрове с татарское земли ... вышедшы, повторе землю угорскую были посѣли (Атыла, 235); мелціадій которыи вs триста лѣт ѡт рожества іс0483 хв0483а былъ бискꙋпомъ римскимъ (Апакр., 110б); было ѡдных церквеs триста в киеве (Царств., 77б); коли пришол гедеѡн до иѡрданꙋ переправилсꙗ през него з тремасты людиs которыи з ним были (Біблія, 124б); жили и слыли чꙋдами Рокꙋ триста шестьдесѧтого и триста семдесѧтъ втораго по Хрстѣ (Мак., 11); реклъ гсдь до Гедеѡна вs трехсотъ мꙋжовъ которіи хлептали з рꙋкъ водꙋ, выбавлю васъ (Хран., 177б); зъ сотни Гривълянской ... дошло до рукъ нашыхъ ... всего сумою золотыхъ триста восемъ (ИЮМ, I, 7, 1679).
с. 25
Тристенный прым. Трохсценны. въ тылѣ того свиронка стайня ... а при ней хлѣвокъ тристенный, до стайни приставленый (АВК, ХIV, 390, 1591).
с. 25
Трисцина гл. тростина
с. 25
Тритцатый гл. тридцатый
с. 25
Тритцать гл. тридцать
с. 25
Тритцеть гл. тридцать
с. 26
Триуголный прым. Трохвугольны. припровадил их ангел на мѣстце названое триꙋголное, на котором знашли ... палацы (Бельск., 327). Параўн. трыуглястый.
с. 26
Триумфалный прым. Трыумфальны. ворочаючис з триꙋмѳом до места ѡбраз ее на возе триꙋмѳалным везли (Зб. 261, 209); пѣсни триоумфалныи цр0483ковъ сs пророкомъ спѣвает (Каліст, I, 41б); ангелове и иные светые до неба ее провадили; ꙗкое там выхваление дꙋшъ светыхъ, ꙗкие триꙋмъфалное и фалебное еs восхожение до неба было (Зб. 255, 180–180б).
с. 26
Триумфаторъ наз. Трыумфатар. иные почести которыми коронꙋетъ весолꙋю пѣснь вииграное битвы, спѣваючих триоумфаторѡвъ (Карп., 22); прагнетъ хто Триꙋмъфаторомъ быти над неприѧтелемs (Дзід. Прадм.); не треба сꙗ подават нечистомꙋ неприꙗтелеви, але терпет противъ его статечне, жебы ѡбачилъ сны збавитель твое терпливости, триꙋмфаторомъ се над ними ꙋчинилъ (Пралог, 644).
с. 26
Триумфовати дзеясл. Трыумфаваць. трiумфовали Москва, малость люду нашого вжо переправленого видѣчи тамъ (АЗР, III, 237, 1578); рꙋс ... з великим веселием и радостю триꙋмфꙋючи до домꙋ сꙗ вернꙋли (Стрыйк., 468); ворочаючис з триꙋмѳом до места ѡбраз ее на возе триꙋмѳалным везли, абы теж ѡбраз ним триꙋмѳовал (Зб. 261, 209); не ведаешъ што мовишъ, иж хочешъ ѡтпочивати пред выконанемъ працы, иж хочешъ триоумфовати предs отрыманемъ звитѧжства (Карп., 2); радꙋйсѧ барзо цорко Iерслимскаѧ, веселисѧ и триоумфꙋй ѡт всего срдца своего (Каліст, I, 41б–42); въ побѣдѣ ꙗвитисѧ: Тріꙋмфовати (Бяр., 106); злꙋпивши Кнѧзство и моци, триꙋмsфовалъ зs нихъ на крстѣ (Мак., 9); сегоднꙗ зацныs, богатыs, триꙋмфꙋеть; завтра алит ѡн въ везеню або на марахъ (Зб. 255, 430); слон бовѣмъ натщо триꙋмъѳꙋет з смока (Зб. 259, 361).
с. 26
Триумфуючий, триумфуючый, трыумфуючый дзеепрым. 1. Ад триумфовати. Поты соутъ слова ст0483го Иоанsна златоꙋстаго ѡ двꙋхъ церsквѧхъ, одной воюючой, а дрꙋгой триоумsфꙋючой (Карп., 7б–8); мовит: тытꙋле триꙋмъфꙋючыs нехаs през тебе бꙋдꙋ ѡт всег злого волныs (Зб. 255, 282б); архангел ... держалъ в правоs рꙋцѣ хорꙋговъ знакъ церкви триꙋмфꙋючои (Зб. 259, 583). 2. У знач. наз. Той, хто трыумфуе. Фалебне триꙋмъфꙋючиs надер щасливе скончилъ (Зб. 259, 5б); звыкли речеs кꙋ фале трыꙋмфꙋючого належачих заживат (Там жа, 98б).
с. 26
Триумфъ, трыумпъ, трыумфъ наз. Трыумф. Ачъколвек еси много мѣстъ ... звитѧжыл, зацнэ-сь трыумпы рѣчы ѡт тебе доказаных справилъ (Атыла, 228); ворочаючис з триꙋмѳом до места ѡбраз се на возе триꙋмѳалным везли (Зб. 261, 209); тогож рокꙋ костантиs до римꙋ приехал, и там триꙋмфъ ѡ звитꙗжоном магменте чинил (Бельск., 276б); воsска свои намнеs не ꙋщербени до панствъ литовских з великими триꙋмфами в цалости допровадил (Стрыйк., 540б); ꙗкъ вsперед над иныхъ преславный триꙋмфъ и тридневное зsмертвыхъвъскресеніе его оглѧдала (Каліст, II, 211); дш0483а зачасомъ ... подвышаетsсѧ, и ѡтноситs триꙋмфъ надs грѣхомъ (Мак., 24); намъ трыꙋмфы если сꙗ не дамо звытꙗжыти готовали (Зб. 259, 131); бито зъ гарматъ раза три на триумфъ (ИЮМ, II, 134, 1684); купили пороху, стрелять на трыумфъ на Воскресеніе Господне (ИЮМ, ХIII, 60, 1699); поразил их великое воsско и ꙋеждал з славным триꙋмфомъ до мѣста (Зб. 752, 101); зошлисꙗ предпѣsшіи спѣвацы и мꙋзыкове ѡбоеи плоти кꙋ выспѣваню и выславꙗню звытꙗзтвъ и триꙋмфов твоих (Выкл., 131б).
с. 27
Трицатъ гл. тридцать
с. 27
Трицкий, трыцкий прым. ◊ Сукно трицкое – гатунак сукна, вырабленага ў Трыры. пану Салътану Алексанъдровичу три поставы сукна трицкого з мыта Берестейского (КЗ, 318, 1488); матка моꙗ внесла въ домъ ко ѡтцꙋ моему на тую жь землю: два волы ... сукню колтришовую, плащь трицкий и иншии речи (КСД, 462, 1517); маютъ платити ... отъ поставу сукна трыцкого по грошей шестнадцать (АЗР, IV, 249, 1605).
с. 27
Триццатъ гл. тридцать
с. 27
Трицятъ гл. тридцать
с. 27
Тричастный прым. Які складаецца з трох частак. історіа тричастънаа книг з0483 глав ві0483 (Апакр., 53б).
с. 27
Тришерстый прым. Трох масцей. кони ему тришерстые вышмененые отослано до дому его на Босячъ (АВК, VI, 49, 1589).
с. 27
Трищати гл. трещати
с. 27
Триякъ наз. Назва лякарства. лѣкарьство избавлѧющи ѡт окормов посполитых ѡни же триѧкъ вѣликии послѣ того мастродимоум а после сего триѧкъ (Арыст., 207).
с. 27
Трновый гл. терновый
с. 28
Тровити гл. травити
с. 28
Троганистый прым. Турботны (?). яко тымъ троганистымъ скуфгамъ, которіе не досыть маючи подземныхъ низкостей мѣстцъ ... але и высокостей небесныхъ тыкаются (Пыт., 95).
с. 28
Троголдитъ наз. Назва прадстаўніка народа. людем не было личбы которыи были притꙗгнули з ним зъ египту, то есть ливиꙗне и троголдитове, ефиѡпове (Біблія, 429).
с. 28
Трода наз. Чарада, гурт. тымиж ... маетъ быть прибрана, если с троды того пастыра и межы ѡвцами его поличонꙋю быт прагнешъ (Зб. 255, 156б); ꙗко троды выходꙗт детки ихъ (Пралог, 663); ѡбое мѣсце вежꙋ троды звано ... А троды иж до него сꙗ сходили вси трикрот до рокꙋ (Выкл., 24).
с. 28
Трое ліч. зб. 1. Трое. в тотъ час воставшо. мужи числом .ѳ0483. а женъ .s0483. и дѣтеи трое (Чэцця, 181); двое гусей Литовскій грошъ ... трое качокъ потомужъ (АЗР, II, 36, 1508); написалs естъ Царь Саломонъ трое книги к нашемꙋ наꙋчению (Скар. ПС, 2); оного выпущоного опят в право поставити мает ... естли в чужой земли тогды трое дванадцать недел (Ст. 1529, 6); повезали ... тивуна игната, а паробка домового Игната и зъ жоною и зъ тройма дѣтей его (АВК, ХVII, 409, 1556); помарло ѡт тэs хмуры и зимна и вꙗтру кгвалтовного сила людеs по трою индеs вэспол (Еўл., 41); ꙋзрѣлъ колодезъ на полю, трое теж стада ѡвецъ лежали при немъ (Біблія, 64); показавшы на том позве трое воланъе ... позваного до права прыволыват давалъ (ККСС, 153б, 1616); ст дамаскин трое книги против томꙋ кацерствꙋ написалъ (Зб. 255, 361); под кождою хорꙋгвою троѧ поколѣньѧ (Хран., 129б). Параўн. треи, трои ў 1 знач. 2. У знач. наз. Тры асобы. то ест право божое: бꙋдꙋт, прави, двое в тѣлѣ едным, не трое, ани чворо (Выкл., 13б). Параўн. трои ў 2 знач. 3. У знач. прысл. Тройчы. также манастари. зварити е полгривенки а трое того вина. и выпии (Арыст., 207); не зрадне еси убилъ моего шурына Амурата ... За то трое ѡтпускаю ти смерть (Трыст., 40–41).
с. 28
Троенадцатеро, троенадцачеро ліч. зб. Трынаццаць. у Яромы Игнатовича узяли ... куръ троенадцачеро (АВК, ХVII, 418, 1560); пры тых оступех тыми дей записы новыми язовъ рыбных ... занято, а пчол з деревом бортным троенадцатеро (АВК, ХХХVI, 283, 1582).
с. 28
Троепильность наз. Пільнасць, чыненая тройчы. троепильность воланья стороны своей на томъ позве написаное оказавши ... жалобу стороны своей пропоновать хотелъ (АВК, ХХVIII, 395, 1663).
с. 29
Троецкий прым. Які адносіцца да Тройцы. на рокохъ земскихъ троецъкихъ (КЛС, 12, 1536); тотъ подданый прысегу ... выконалъ, чого доводилъ выписомъ съ книгъ земскихъ Городенскихъ зъ роковъ теперешнихъ троецкихъ (АВК, I, 260, 1613); на рокахъ судовыхъ земъскихъ троецкихъ о светой Тройцы, святе римскомъ припалыхъ (ИЮМ, II, 233, 1634); на рокохъ судовыхъ земскихъ троецкихъ, по светой Троицы, святе рымскомъ припалыхъ ... постановившисе очевисто у суду ево милость панъ Яронинъ Жаба (ИЮМ, ХХVIII, 95, 1645); на роках троецких и на роках михаловских ... ѡтправоваласе справа велебъног никиѳора (КАР, 84, 1648).
с. 29
Трожды прысл. Тое, што і трижды. Дозволяем теж тому месту первореченному трожды до году ярмарок держати ку пожитку их (ПГ, II, 155, 1498); се вси сіи оудѣлаеть бъ0483 двожды трожды с чл0483кѡм (Зб. 262, 26б).
с. 29
Трои ліч. 1. Тое, што і трое ў 1 знач. ризы гарусови бурнатныи, трои (АЗР, I, 136, 1494); взꙗли с клети ... пꙗть косъ три топоры трои лемеши (КВЗС, 64, 1533); коповали о покраденье и выдранье на корень тройга бчолъ (АВК, ХVIII, 4, 1560); то естъ, трои роки сꙋдовые (Ст. 1588, 192); смотречи за ѡнꙋю реку ꙋзрѣли трои людиs (Алекс., 31); передо мною писаромъ днемъ передъ роками ... и року за нимъ припалого съ тройгомъ воланья слушне и правне доведши ... перекладалъ о то (АВК, IХ, 44, 1680); ужищи трои и лою купили (ИЮМ, II, 207, 1684). 2. Тое, што і трое ў 2 знач. Сии ꙋбо трои пребывали сутs здавна по селахъ идущи ѡт есура даже до Египsта (Скар. ПЦ, 58). 3. У знач. наз. Тры часткi чаго-н., тры прадметы. Рубаимосѧ ж ѡ нее ѡ все мое кролевство, с того троига ѡберы собе, што хочешъ (Трыст., 109); меду прѣсного ... кадей чотыри, у которыхъ было мѣдницъ осьмъ ... масла кадки двѣ, третій горшокъ, въ томъ тройкгу полтрети мѣдницъ (АВК, VIII, 486, 1599).
с. 29
Троижды, троижда прысл. Тое, што і трижды. ѡц0483а и маткоу іссвоу знали есмо ... а троижды оу год богу десѧтиноу даваючих (Пак. Хр., 31б); перѣдъ солнцемъ захода троижда звонѧть ве звонъ (Валх., 73б); молилисе. троижды. аве маріа (Там жа).
с. 30
Троистый прым. Трайны. Нехай намъ выведет, што за поровнанsе короны троистои злотистои, зs венцем тернѡвым (Апакр., 175б); троистымъ шнꙋромъ, Вѣры, Любве, и Надѣи, В найгоршій штꙋрмъ, навалность, без змѣны вs Релѣи (Мак. Прадм., 1б).
с. 30
Троица гл. тройца
с. 30
Троицею прысл. Тройчы. естъли же надобе чего дамъ тобѣ, и по семъ присоромотить тебе за столомъ своимъ, покуле не выпразнить тѧ двоицею или троицею (Скар. IС, 22б).
с. 30
Трой прым. Траякі. трой рѡд пелеканскій (Зіз., 113); на тоs час был ꙋ них троs ѡбычаs ѡфѣр (Бельск., 57).
с. 30
Тройбожанинъ наз. Прадстаўнік хрысціянскай секты тройбажанаў (трохбажанаў). новокръщенъцы ебиѡнитове троsбожане и иные вси соборища дъѧволские ... сꙋть противъ рымскомꙋ папе (Унія, 40б).
с. 30
Тройженецъ наз. Траяжэнец (той, хто мае тры жонкі). теперъ вже до такового своволенства прышло, же и по постановленію попы женятся, а другіе не только двойженцами, але тройженцами суть (Гарм., 212).
с. 30
Тройня, трайня наз. Трайня (дэталь воза). за направу колясъ пароконныхъ, тройню новую и насадъ новый, дали золотый (ИЮМ, III, 115, 1685); за направу колясъ и въ колахъ двухъ уставене звенъ двухъ и за поробене осей двухъ новыхъ, жердокъ двухъ, скрыла узголовашка и трайня новая, Гришку Бесихину за роботу всю заплатили золот. шесть (ИЮМ, IV, 118, 1686).
с. 30
Тройца, троица наз. 1. Адзіны Бог у трох іпастасях (Бог Айцец, Бог Сын, Бог Святы Дух). оутвердилосѧ въ троици едино божество (Чэцця, 130б); во sмя ст0483ыꙗ животворꙗшчиꙗ и неразделимыꙗ Троsца (КСД, 891, 1516); кончаетсѧ книга ... помощию бога въ троици единаго (Скар. ПБ, 31б); справилъ келихъ кꙋ ѡкрасе костела светое троsцы (КВС, 459, 1552); Ап0483тлове ст0483ыи ... мѣли наꙋчати ... крестити во имꙗ прест0483ои троsцы ѡтца и сына и ст0483ого дꙋха (Стрыйк., 435б); во имя светое Живоначальныя неразделимое Тройцы Отца и Сына и Светого Духа на вѣчную паметь (АВК, ХХ, 248, 1617); богъ в троицы единыи ꙗзыки помешал (Выкл., 11); в своеs сѧ крѡви ѡкрестилъ на честь единосущноs и неразделимоs троsци (Зб. 82, 313); Бг0483ъ ѡтц0483ъ естs первшаѧ особа тройцы прест0483ыѧ (Зб. вып., 94). 2. Свята ў гонар трохіпастаснага Бога. Князь ꙗнъ ... маетъ князю ꙗкубу Петковичꙋ поставити четверо коний ѡт Святое Троицы ꙋ двунадцати недѣляхъ (КСД, 32, 1510); роки мають быти сужоные первшые ѡ светоs троsцы рымского свѧта (Ст. 1588, 192). 3. Царква, пасвечаная ў гонар Святой Тройцы. Азъ великии кнѧзь. андреи полоцкии. далъ есми ст0483ои троици. рекоу званоу. з гоны з бобровыми. ѡт звана. ѡт запада. до дрисы (АЗР, I, 27, 1399).
с. 30
Тройчаный прым. Тое, што і тройчастый. свидеръ тройчаный, купленый за грошей деветь (АВК, VIII, 485, 1594).
с. 31
Тройчастый прым. Трайны, з трыма адгалінаваннямі; трохстволы. Речи, которымъ у статутѣ шацунокъ есть ... сверделъ тройчастый, грошъ, скобля одна гроши два (АВК, ХIV, 634, 1599); у тое дороги ... тройчастый дубъ (АВК, ХХХ, 378, 1608); медь ... лихтаръ тройчастый одинъ (АВК, IХ, 468, 1626); образекъ Московъское работы невеликий тройчастый (АВК, ХХХIV, 200, 1661). Параўн. тройчаный, тройчатый.
с. 31
Тройчатый прым. Тое, што і тройчастый. ачь посилит их ѡдинъ два станѫт против ег а нит троичатаѧ не борsзо оурветьсѧ (Зб. 262, 88б).
с. 31
Тройческий прым. ад тройца. ѡсобливе вs тыхъ празникахъ ... въ которые сѧ, троическое ꙗвило покланеніе, и вsторого славного на тотъ свѣтъ пришествіѧ его ѡбразъ и фикгꙋра се выконsтерsфетовала (Карп., 16б–17).
с. 31
Тройчи прысл. Тройчы. колиж ѡдна старона станеть а дрꙋгыи не бꙋдеть а троичи звалъ к правꙋ а не ѡт тог тогды стратит всю свою речь (Вісл., 13б). Параўн. треичы, триичи, триищи.
с. 31
Трокленый дзеепрым. Змучаны. на лавици его посадили. иже велми оутомилъсе и трокленъ на ногах стоꙗти не моглъ (Пак. Хр., 7).
с. 31
Трокъ наз. Тое, што і торокъ у 1 знач. за кулбаку зъ потребами, зъ стременми, зъ войлокомъ волнянымъ украинскимъ, зъ скуркою новою и ремней є0483 до трокъ, золот. семъ (ИЮМ, I, 140, 1681); седляру за троки и за увязанья асмаковъ пятнадцать (ИЮМ, II, 94, 1684).
с. 31
Тромбачъ наз. Тое, што і трубачъ. Того жъ часу, даровалъ панъ войтъ тромбачомъ пана енерала шапки две баранковыхъ (ИЮМ, ХIII, 147, 1699).
с. 32
Трона наз. Тое, што і труна. кости ст0483го ... вложили в тронꙋ и положили в церкви (Зб. 82, 184б).
с. 32
Трондъ наз. Тое, што i троудъ II. если бы который прихожый убогій ... моровымъ поветріемъ заражонъ былъ, або яки трондъ и трутизну собе мелъ ... такового прымовати не маютъ (ИЮМ, VIII, 369, 1621).
с. 32
Троновый прым. ◊ Троновый зубъ – карэнны зуб. вырвавши з неи троновыs зꙋбъ напилсꙗ и посилил тѣло свое (Бельск., 75).
с. 32
Тронтити, тронцити дзеясл. Стукнуць, штурхануць. тотъ Миколай ... с тымъ Якубомъ ... пана Гормана коньми, шкодливе и окрутне тронтили заду о брукъ и до смерти были забили (АВК, ХХ, 322, 1638); вы постерегшы самого одного жалуючого едучого, а не бачечы жадное его потенкги ... умыслно оглоблею в крыж стану тронцил (АВК, ХХХI, 398, 1667).
с. 32
Тронъ I наз. Трон. епархію тую, патріяршому святому трону Константинопольскому Нового Рима завше подлеглую (АЗР, IV, 142, 1596); посполитый людъ просил, абы бискꙋпа на тронѣ его постановилъ (Апакр., 128б); подъ послушенствомъ святейшаго патріарха трону константинопольского (ИЮМ, VIII, 271, 1605); старци держачи кождыs в рꙋках кадилницꙋ падали пред троном пн0483ъским зъ вонностꙗми (Зб. 261, 204б); дꙋша пресветаꙗ з телом се розстала: зъ ꙗкого хвалою сына своего рꙋками во дверех небесных принꙗта. и до тронꙋ ѡтца небесного занесена была (Зб. 255, 179б–180); можемо скочити ажъ на хори ангелские на троны ареѳиниsские (Зб. 259, 467); вси створеньѧ под егѡ владзою, еднакъ не збꙋдовал собѣ вs нихъ тронꙋ ани товаришsства (Мак., 355); ѡтцъ его апостолског трону епспъ видит его прагнул (Зб. 752, 336). Параўн. фронъ.
с. 32
Тронъ II гл. транъ
с. 32
Тропа наз. // перан. Напрамак дзейнасці. иезекиꙗ ... стоꙗл при гсдꙋ, и не ѡтступил ѡт тропов его и чинил заповѣди его (Біблія, 503); хс0483 за нас терпѣлъ приклад зоставꙋючы, абы есмо троповъ его наслѣдовали (Зб. 107, 188); доброго ѡтца сн0483ъ тропами его идет (Зб. 259, 345). ◊ Въ тропы – следам за кiм-, чым-н. въ тропы за Грегоркомъ верхниковъ своихъ послалъ (АЗР, IV, 208, 1600–1605); просила абы збирала колосы позосталыи идꙋчи в тропы женцомъ (Біблія, 138); вs тропы пререченои вѣры познанsѧ идꙋчи, самыхъ себе розсꙋжаютъ, иле зs нихъ быти можетъ, чого имs не доставаетъ (Мак., 277–278); гонилъ сн0483ы Iзраилевы. и коли егѵптѧне настꙋповали въ тропы идꙋчихъ предs собою, нашли ихъ во обозѣ надs моремъ (Хран., 92).
с. 32
Тропаръ, тропарь наз. Трапар. в церкви на литоргии ст0483оs кождоs, единородныs сн0483ъ слово бж0483ие бесмертен сын тропар спѣвати (Бельск., 326); тотъ ... хотѣлъ, абы то зъ симболу выкинули, а гдѣ индѣй утворывшы якій тропаръ написали (Гарм., 178); всимs згола на кождый дн0483ь и часъ, и всюды: длѧ розныхъ становъ вs той книзѣ найдꙋючыхъсѧ Ст0483ыхъ, и имъ належачихъ Тропарѡвъ и Кондакѡвъ (Паўуст., 10); абы ... раннѧѧ слѣжба Бж0483аѧ ... сs читанем апсла и еѵгліи ... и зs тропарами и кондаками ... ѡтправована была (Ст. бр., 8б–9); Ирмосъ ... ѡбраз, состав, чын, стан, кшталтs рѧдꙋ вs споеню и злꙋченю тропарѡв, албо вѣршѡв (Бяр., 278); на ѡные слова тропара церковънаго рожество твое бц0483е хв0483о ꙋважаючи ѡдинъ з давъныхъ ѡных людеs мꙋдрихъ тые речи ... мовит (Зб. 259, 473б); зложилъ много пѣснеs тропаревъ и каноновъ (Пралог, 580); положив же ихъ празникъ празновати всѣхъ заедно мсца ианꙋриꙗ в день л0483 каноны тропарами и похвалами ꙋвѣнчалъ их (Зб. 82, 362б).
с. 33
Троска I наз. 1. Турбота, клопат. всего себе вsдавати на троски домовыхъ потребъ, а за ними Бг0483а занедбавати, того боронитs (Каліст, II, 14б); вѣдаетs бовѣмъ Гсдь, же зs того сатана на мысли змацнѧетsсѧ, жебы ихъ до троскъ сегосвѣтнихъ и земныхъ рѣчій завелъ (Мак., 94–95). 2. Смутак. Ахаіа: Болѣсть, жалость, троска або смꙋтокъ (Бяр., 241).
с. 33
Троска II наз. Тое, што і труска. по две троски ꙋюновъ (КСД, 1453, 1520); поплату денежного копъ двѣ ... а зо всего села ... яловицу, або грошей пятьдесятъ, уюновъ троску одну (АВК, ХIII, 339, 1588).
с. 33
Тросканье наз. Клопат. Злость дневнꙋю мовитъ, забѣганье, и тросканье которое над потребꙋ чинимо о собѣ (Каліст, II, 16б); Печалованіе, попечение: старанье, тросканье (Бяр., 103).
с. 33
Троскатися дзеясл. Клапаціцца, турбавацца. не трѡщѣтесѧ о завтрѣи, бо завтрѣе троскатисѧ боудеть о собѣ (Каліст, II, 11б); былебысмы сами ѡ тыхъ речахъ не троскалісѧ, а ѡ пришлыхъ вѣкꙋистыхъ старанье мѣли (Мак., 375).
с. 33
Троскливость наз. Клопат. ѡна троскливость длꙗ ꙋчастованꙗ самого над светыми светого подимована была (Зб. 255, 177б–178).
с. 34
Троскливый прым. Заклапочаны. пославшы ... послы до ѡтца ее ... Уршулѧ смутного и троскливого напомнела, абы давшы фрасунъком покои заручыл ее за Этэреуса (Атыла, 212); Излишне попечителный: збыт троскливый, печаловитый (Бяр., 55); тые которые не ѡ свое, але ѡ наше толко збавене сут троскливы (Зб. 255, 199б); троскливого и незмѣрного старанꙗ ѡ речи дочасные господъ заказꙋетъ (Зб. 259, 121б).
с. 34
Троскованье наз. Клопат. всего себе вsдавати на троски домовыхъ потребъ ... боронитs, и такого о покармъ троскованѧ заказꙋетs (Каліст, II, 14б). Параўн. троскота, троскотанье.
с. 34
Троскота наз. Тое, што і троскованье. роскошных, збыточныхs и надпотребных покармѡвs старанѧ забѣганѧ и троскоты Хс0483 Гд0483ь заборонѧетъ (Каліст, II, 16–16б).
с. 34
Троскотанье наз. Тое, што і троскованье. вшелѧкіи сегосвѣтныи троскотанѧ, и роскошных покармѡв печаловане ѡткинмо (Каліст, II, 127).
с. 34
Троскотати дзеясл. Траскатаць (рабіць трэск). триста мужеи ... сторожу попудивши начаша трубити: и троскотати межи собою лагsвицеми (Скар. КС, 17б).
с. 34
Троскотающийся дзеепрым. Які трэскаецца. Буди ... звукъ великии троскотающегосѧ камениѧ (Скар. ПБ, 26б–27).
с. 34
Тросливый прым. Парослы трыснягом. ограниченье земли ... з Деменца озера ручаемъ, черезъ мохъ, у рутовину; рутовиною черезъ боръ, у тросливое болото (ИЮМ, ХХII, 496, 1570); по праве земля и кгрунты его мсти ... тою границою до тросливого болота; тросливымъ болотомъ в чорное болото (ИЮМ, ХХII, 498, 1690).
с. 34
Троснягъ наз. Трыснёг. с которого [гнезда] дѣти свои [бусел] еще голые ѡдно по другом до троснѧгу, котораꙗ была недалеко мѣста, в губе по ѡдному носилъ (Атыла, 223).
с. 34
Тростенецъ наз. Жыхар Трасцянца. королевая еѣ милость надала на церковъ Вознесенія Христова, въ Менску, людей своихъ Тростенцевъ (АЗР, IV, 174, 1597).
с. 34
Тростие гл. тростье
с. 35
Тростина, трисцина, трстина, трыстина наз. 1. Тое, што і трость у 1 знач. бє0483 мой положи их ꙗко коло и ꙗк тростиноу пред обличем ветрꙋ (Пс. ХVI, 85б); вѣтромъ бꙋрливымъ ꙗко тростина колѣбатисѧ не даваите (Апакр., 18); ꙗко се звыкла хвиꙗт тростина на водѣ (Біблія, 429); виделъ есми болото ... трыстиною зарослое (ИЮМ, ХХIII, 431, 1623); бѣсъ ... зебравши вси тыи трстины, близко ѡдного каменѧ того гробꙋ, под головꙋ его склавши ѡдишолъ (Мак., 15); заплатили за трисцину 7 тынф. (ИЮМ, ХVIII, 79, 1710); все тѣло его было хꙋдое и зчернѣлое, скꙋра зас ѡт зною и зимности на костех так сѧ вытѧгнꙋла, не иначеи ꙗк хто ѡболонкꙋ на тонкихъ тростинахъ вытѧнетъ (Варл., 156); чл0483вкъ ... ꙗк ѡгонь троха засвѣтитсѧ, а ꙗкъ тростина в попел ѡборочаетсѧ (Зб. 82, 125б). 2. Тое, што і трость у 3 знач. стретил его лев ... ногꙋ ему четвертую ꙋказꙋючы котораꙗ была ѡбтекла гноем полна, ѡт тростины котораꙗ емꙋ ꙋвꙗзла ꙋ ногꙋ (Зб. 752, 585); магове, казали его терномъ драти, и тростины рощипаные вбиват в тѣло его (Пралог, 555б). 3. Трыснёг. тростина на иншихъ копцахъ мало значныхъ, такъ яко и на болотѣ понаростала (АВК, VI, 146, 1586); вошли на нѣꙗкую низкость ... в котороs было полно тростины (Алекс., 29б); казал гсдь бог моsсею ꙋчинит з мирры цынамону з трстины барзо пахнꙋчыs ... ѡлеекъ дорогиs (Зб. 752, 270).
с. 35
Тростиный, тростинный прым. Зроблены з трасціны. чили маешъ надѣю на посох тростинныs изламаный во египте (Біблія, 504); в посох тростиныs листы свои вложили (Бельск., 308); чили маешъ надѣю на посохъ тростиный и зламаный во егѵптѣ (Хран., 344).
с. 35
Тростка наз. Тростка (назва экзатычнай расліны). ѡградъ замsкненыи ... тросsтка и корица, со всеми древы ливанsскими (Скар. ПП, 6б); ѡгород замsкненыи сестро моѧ невѣсто ... съ ѡвощи солодкыми шпикнар и шафранъ и тростка и цинамон со всѣми деревы ладановыми (Зб. 262, 84).
с. 35
Тростный прым. Трысняговы. Погроми sвѣри тростныи (Выкл., 131б).
с. 35
Трость наз. 1. Трысціна. ростут трости так велике и так высоке иже з них тамо домы и лодье чинѧт (Валх., 46б); ꙗко же поколебаетсѧ ѡт ветра трость при воде (Скар. ТЦ, 160б); дх0483а ст0483го есте насаженsе, а не трости ѡт вѣтрѡв колеблемы хвѣючіисѧ (Апакр., 185б); Алеѯанsдер на нихs вчинилъ хитростъ, казалъ тростs и травꙋ палити (Алекс. 1697, 18б). Параўн. тростина ў 1 знач. 2. Палка. два ан0483гли ... въ правои роуцѣ держащи венець терновъ. в лѣвои же копье гоубоу и трость (Чэцця, 63б); вsзѧли тsросьть и били по голове его (Цяп., 41); набравши тростsѧ, на кождои мили оутыкалъ по трости (Мак., 15); посродку их свѣтлаꙗ жена носꙗщы в рꙋкахъ терновъ вѣнец и гꙋбу и трост (Зб. 752, 83). 3. Стрэмка. ст0483ыs взꙗвшы за ногу [лва] и ѡтворывшы рану вынꙗл трост, а гноs з нее вычыстившы ... пустил его (Зб. 752, 585); кн0483зь ... казал трост за ногти забивати им (Зб. 82, 135б). Параўн. тростина ў 2 знач. 4. Палачка для пісання. вижь ... трость написавшꙋю всего мира ѡтпоущѣние (Чэцця, 63б); ѡгледаs ... трост написавъшую мирꙋ грѣхов ѡтпущение (Зб. 82, 430б).
с. 35
Тростье, тростие наз. Трысцё. можеть зеленитисѧ тростие безs мокрости (Скар. IС, 13); под тенsми лежить [ѡнъ] оу таиности тростьѧ и болотъ (Зб. 262, 29б); чого вышлисте вs пустыню відети, тsростьѧ ль ветsромs колышꙋчого (Цяп., 14); макидонꙗне ров глꙋбокій великій и широкій около войска своего выкопали, тростsемъ и травою прикрили (Алекс. 1697, 64).
с. 36
Тростяный прым. Трысняговы. выходить ко Iорsдану Скафаѧ и проходить противъ морю в долине тростѧне (Скар. IН, 32б).
с. 36
Тросчитися гл. трощитися
с. 36
Тросъ наз. Скураны рэмень для нашэння грошай. пры томъ бои на тотъ часъ згинуло с кишени с тросомъ пенезей готовыхъ копъ чотыры (АВК, ХХVI, 57, 1585).
с. 36
Троха I наз. Крыха (невялікая колькасць). дозволили ... есмо тому то Яну ... тую троху зѣмице дому его продати (АВК, ХХ, 3–4, 1543); за кгрунтъ оромый прынял есми ув одмене заросли лозовых и березовых, тую штуку а трохою кгрунту подлого (АВК, ХХХI, 52, 1585); за трохꙋ золота и сꙋкна кꙋпить всю верꙋ (Бер. саб., 23); ꙋчини з тоей трохи муки ѡпрѣснокъ малыs (Біблія, 438); монах ѡдин зs египтꙋ, коморкꙋ мѣл, феѡдосиs тоs цесар пришол до нег и молилсꙗ з ним и седѣл, не вѣдил вs ѡноs цели ничог, ѡдно кошик з трохою хлѣба и збан воды (Бельск., 305б); против емꙋ ишол богдан з тою трохою людеs (Стрыйк., 587); ꙋслышавши то царъ филип забѣжалъ ему в полю з трохою людꙋ (Алекс., 74); таꙗ троха крови, которꙋю в ѡбрезании своемъ христосъ вылилъ достатечна была на ѡткꙋпение свѣта всего (Зб. 259, 519б); аж бы ... кождыs ... ѡфѣрꙋ з трохи кадила ꙋчынил [балваном] (Зб. 752, 517б); викариꙗ ... пришолъ до халупки вдовы ... на тросѣ соломы тѣло постами высушеное лежало (Пралог, 539б); весь людъ трꙋдитисѧ мает противко тросѣ непріѧтелевъ (Хран., 163б); великое то щастꙗ за трохꙋ крови выливане раsског царства доступит (Зб. 82, 36).
с. 36
Троха II, трохе, трохи, трохо, троху прысл. 1. Крыху (у малой колькасці). на третимъ местцу лесу, заросли и троха сеножати (АВК, ХХIV, 16, 1509); трохꙋ нас за тое селищо заведшы ... поведили иж потꙋль роспашы ихъ (КВЗС, 57, 1538); римѧнов велми много полегло, ѡкромъ троха, которые утечы могли (Атыла, 178); тотъ вязень въ тотъ часъ просилъ мистра, абы ему трохо отдохнуть далъ (АСД, IV, 251, 1583); идите а купѣте трохи нам пшеницы (Біблія, 28); также и до свиньи кормное подданого пана Мушницкого призналъ, же тежъ забивши, трохи не доелъ (АВК, XVIII, 272, 1625); онъ того Петра Демидовича виталъ пивомъ по полудню, а до вечора трохе не розервало (АСД, I, 340, 1643); не елъ ничог, ѡдно хлѣбъ а троха зіолекъ (Зб. 81, 55); ѡбачит а ѡно з розки дерева ѡного ... трохꙋ медꙋ стекает (Зб. 82, 420б); воды троха пиет (Пралог, 524); потомs трохе оумолкнꙋвши, зновꙋ мовилъ (Зб. вып., 40б). 2. У малой ступені. виделъ у сеняхъ завесы нарушоны троха (АВК, ХХI, 200, 1556–1557); хто з насъ троха на лютни умееть (Трыст., 114); хоть бы се тежъ и инкаустъ въ чемъ троху отмѣнилъ, ино дей и то ничого бы тому шкодить и вадить не могло (АВК, VIII, 446, 1582); нетъ ведома хто ... коня ... который дей на заднюю ногу левую троху хромъ, взялъ (АВК, ХХ, 83, 1593); троха сѧ было ꙋспокоило (Барк., 161б–162); ѡхолодившисꙗ трохꙋ зимною водою, потом зновꙋ бегут до бани и зновꙋ так же сꙗ мꙋчат, ꙗко и первеs. И так се томꙋ вси дивовали, зас тепер зновꙋ пристꙋпꙋю до першои речы, ѡ кнꙗжатах киевских (Стрыйк., 436); ꙗзык з рота межи зꙋбы троха выsшол (Дыяр., 179); паненка троха ѡмдлела и воды просила (Зб. 81, 68); тот вѣршъ грецкіи и жидовскии книги трохи иначеs дѣлꙗт (Выкл., 138).
с. 37
Троцкий прым. Які мае адносіны да Трокаў. Пётръ Яновичъ, воевода Троцкій, а Янъ Заберезинскій, староста Полоцкій; а Станиславъ Яновичъ, староста Жомоитскій (АЗР, I, 122, 1492); ино дей коли господарь его милость король былъ ꙋ Смоленскꙋ, и ꙗ на него жаловала господарю его милости, и его милость приказалъ того дѣла досмотрѣти пану воеводѣ Троцкому а князю Костянтинꙋ Ѡстрозкомꙋ (КСД, 52, 1510); нижли отъ того часу воеводове, старостове, деръжавъцы, наместъники, войскіе, гаевъники и тежъ тивунове Жомоитскіе и вси врядники, кромъ тивуна Виленьского и Троцъкого, мають служъбу земъскую служыти (КПД, 115, 1544); тогож году пан Станислав Ѡльбрахтович Кгаштолътъ воевода Троцкии ꙋмер с понедѣлъка на ѡвторокъ пѧтое годины вноч за тыидень перед Божимъ нарожэнемъ (Рач., 351); тыхъ лотровъ митрополита их владыкъ не видали, бо ихъ не пꙋстили римлꙗне, того жъ днꙗ в сꙋботꙋ заразъ з костела пн0483ъ воевода троцкии приехал до кнꙗжати пожекгнал жалꙋючи незгоды и ехалъ до Чернавчичъ (Барк., 151б); Дрꙋковано вs Маетности Его Млсти, Кнѧз Богдана Окгинского. Подкоморого Троцsкого. вs Евsю (Карп. Загал.).
с. 38
Трочанинъ наз. Жыхар Трокаў. какъ Вилневцы и Трочане отъ предковъ нашихъ тое жъ мають (АЗР, I, 181, 1498); кнѧз великии ꙗкгеило прыступить къ Трокамъ, и Трочане подалисѧ ему (Рач., 319); ꙗкгаsло приступил к троком и трочане передалисе ему (Патр. К, 46).
с. 38
Трошка I наз., памянш. ад троха I. кошулька белемъ шытая безъ рукавовъ с колънеромъ, плотенъно серебреное, серебра трошка до шытья, бели мотокъ (АВК, ХХVI, 455, 1586); з розки дерева ѡного ... трохꙋ медꙋ стѣкает: и наставꙋючы ꙋста забавленыs на ѡноs трошце солодкости всего небезпеченства запомнѣлъ (Зб. 752, 566б).
с. 38
Трошка II, трошку прысл., памянш. ад троха II. принесу трошку воды (Біблія, 44); мꙋдрец некоторыs жывотъ человечыs, банкамъ которые се в дожщъ чынꙗт на воде прыровнываеть, з тых некоторые заразъ скоро се надꙋли зникнуть, дрꙋгие засе трошка должеs плывают (Зб. 255, 426б); не маю хлѣба, одно ꙗкѡ горст все взѧть може мꙋки вs горнцꙋ, а трошкꙋ оливы вs банцы (Хран., 310).
с. 38
Трощити дзеясл. Турбаваць. еслиж ... сегосвѣтными марнѡстѧми себе трощете и клопотите, воистиннꙋ и вы нѣчого болшъ не маете над тыхъ, которыи и не приходѧтъ до цр0483кви (Каліст, II, 121–121б).
с. 39
Трощитися, тросчитися дзеясл. Клапаціцца. о ѡдѣнье што сѧ трощете; смѡтрѣте на цвѣты полныи ꙗкъ рѡстоутъ: не працоуютъ нѣ прѧдоутъ (Каліст, II, 11); поневажъ хотs сѧ тросчешъ ѡ чл0483вче, хочs и промышлѧешъ, нѣчого чинишъ, если Бг0483ъ не хочетъ (Там жа, 15б); тыи и ѡ завтрѣшнемъ дню не трощꙋтсѧ (Мак., 139); Стꙋжаю си: Оунываю, фрасꙋюсѧ, трощꙋсѧ; гнꙋснѣю, лѣнѣвѣю (Бяр., 159).
с. 39
Троякий прым. Траякі. Глава кг0483 ... ѡ празновании троѧкого свѧта (Скар. КВ, 42); неволницы мают быти троꙗких причин (Ст. 1566 I, 92б); ꙋрад ... сказавшы на них за тое спротивенство и непослꙋшенство их троꙗкие зарꙋки (КЛС, 158, 1597); оусмотрꙋю вs ней помылкꙋ троѧкꙋю (Апакр., 7б); тое бывает троꙗким способомь (Зб. 261, 253б); по мордованю жидовы ѡт антиоха вщалисꙗ секты троꙗкие жидов (Бельск., 165б); нихто инъшыs ни в чомъ противни быти не маютъ подъ троꙗкими зарꙋками ... ѡписаными (ККСС, 21б, 1615); троѧкій теды сей похвалный животъ перед очима всѣхъ насъ (Сматр., 31); троꙗкое естъ крещеніе (Навука, 12); ꙋважъ ижъ на том ѡбеде троꙗкаꙗ была ꙋчта (Зб. 255, 171б–172); богатыs троꙗкꙋю перешкодꙋ мает (Зб. 259, 192б); слꙋжба Бж0483аѧ даетъ намъ троѧкꙋю ласкꙋ (Зб. вып., 27б).
с. 39
Трояко прысл. Траяка. тогды за доводомъ и переконаньемъ правнымъ, навезка и гловщина троꙗко маеть быти плачона (Ст. 1588, 34); поневажес троꙗко звитꙗжил тог змиꙗ, коториs тꙗ зводил, на скверныs ꙋчинок тоs ночи (Бельск., 361–361б); правдиве заисте апслскій сей мꙋжъ шолъ вслѣдъ Ха0483, троѧкѡ емꙋ себе на вѣрнꙋю егѡ слꙋжбꙋ ѡбовѧзавши (Сматр., 35); щасливыи заправды и троѧко щасливыи ѡные сꙋт, которыи Бг0483а оулюбили, и длѧ его любви все зневажили (Варл., 107); Трегꙋбѡ: Троѧкѡ (Бяр., 172).
с. 39
Троянинъ наз. Жыхар горада Троі. толко седмъ тысѧч грековъ валку держали напротивку сто тысѧчов троꙗнов (Троя, 21); были воsны великие троꙗн з кгреки (Бельск., 77б); ѡбачили троꙗне же на пристани чл0483вка жадного немашъ (Тр. гіст., 71б); Приꙗм цар троsскиs з иными троѧны ѡбрꙋшилисѧ на антенора и енеѧ ѡ то (Рым., 77); в той час было зобрано без числа людꙋ ... халдѣи, акиꙗне, троꙗне, кꙋмꙗне (Алекс. 1697, 92).
с. 39
Трояновый, траяновый прым. 1. Тое, што і троянский. пануриꙗ епископа, если ѡфѣрꙋ богомъ нашимъ чинитъ не хочеть, то на троꙗновомъ ринку киꙗми бить казалъ (Пралог, 607б); 2. Які адносіцца да Траяна (рымскага імператара). костелъ (поведаетъ) который вs ефесѣ ѡт павла ст0483ого естъ фꙋндованый, при котором іоанъ, ажъ до часов траѧновыхъ перемешкалъ, свѣдкомъ есть правдивыме поданьѧ апсльского (Апакр., 114б).
с. 40
Троянский прым. Траянскі. прето во всем гуѳѣ троꙗнском не был так моцныи ꙗко гектор а по нем гупторъ (Троя, 32б); поведають исторыкове, иж французове збурывшы за справою Антэнора троꙗнского Паннонию (Атыла, 216); историꙗ ѡ золотом рꙋнѣ, а ѡ валцѣ троꙗнскоs з греки (Бельск., 77б); жил по воsнѣ троꙗнскоs рокꙋ рѯ0483 (Стрыйк., 423); коли выехал ахиллѣs ѡгнем дышучи противко троꙗнским воsскам, поразбивал имъ полки (Тр. гіст., 70). Параўн. трояновый у 1 знач.
с. 40
Трстина гл. тростина
с. 40
Труба наз. 1. Доўгі пусты ў сярэдзіне прадмет круглага сячэння, прызначаны для правядзення вадкасці, пары, дыму і пад. у другомъ подклете ... ланцухъ железный невеликий, летарня, трубы горелченые (АВК, ХХI, 186, 1556–1557); взіал он трубу меденую скоморошю, о которую его просил (ИЮМ, ХХХ, 43–44, 1577); взіал у мене котел горалчаны ис трубами и, вземъшы от мене, шел ми платити покотелщизны на кожды тыдень по трыдцати грошей (ИЮМ, ХХХII, 8, 1578); взяли дей в той же клети ... котлов, которыми дей мед ношоно, два, труб дей меденых (АВК, ХХХVI, 59, 1582); котелъ винный безъ трубъ купленый за двадцать копъ грошей Литовскихъ (ИЮМ, ХХI, 280, 1626); наперод, вся маетност моя, то естъ меновите: ... олембик зъ шапкою и з трубою (ИЮМ, ХХV, 175, 1637); за гвозде для прибитя дверей къ трубе, ведле Девулского асмак. пять (ИЮМ, I, 149, 1681); поставивъ на тых горах трꙋбы (Алекс. 1697, 76б). 2. Медны музычны інструмент з раструбам на канцы; дудка, рог з раструбам. цр0483ь повелѣл трꙋбиті въ трꙋбы (Чэцця, 57); парис побудил люд през некторꙋ трубу рогову напротив греком (Троя, 60); тут ударыли у бубны и у трубы трубити с обу сторон, и было великое веселье (Трыст., 58); коли ѡферовано всесожжениꙗ, почали спеват хвалы богу и трꙋбит в трꙋбы и играт на розмаитых инстрꙋментехъ (Біблія, 498); трꙋбою взбꙋдит племꙗ вшелке (Бельск., 193б); в трꙋбы ꙋдарит казали (Хр. польск., 16б); подносилъ голосъ, свой ꙗкъ трꙋбꙋ (Сматр., 38); которыи мнѣ см0483рть, и страшное прысте Пана моего ... над вшелѧкꙋю трꙋбꙋ, голоснѣй и ѡгромнѣй ѡповѣдают (Варл., 44); казал ꙋ трꙋбꙋ ꙋ двериs брата своего затрубит (Зб. 752, 565б); спѣваsте гд0483ꙋ при псалтыри на гуслех з голосным псалму спѣваньемъ, на трꙋбах з блꙗхъ кованых, и в голосѣ трꙋбы роговои (Пс. ХVII, 101б); сщ0483енники бꙋдꙋтъ трꙋбить вs трꙋбы (Хран., 162б); тогды Алеѯандер ... и в трꙋбы велилъ заграти (Алекс. 1697, 13б–14). ◊ Празникъ Трубъ – яўрэйскае свята ў першы дзень сёмага месяца, калі пад гукі труб адбывалася ахвярапрынашэнне. На празникъ Пасхи, Пѧтьдесѧтнице, на празники Трубъ, ѡчищениѧ, и кущsныи (Скар. КЛ, 3). 3. Сувой; адзінка колькасці тканіны. вкрадено ... з другого кубла полотна трубы чотыры, а труба ручниковъ (ИЮМ, ХХХ, 153, 1577); згинуло две трубы полотна простого (АВК, ХХХIХ, 539, 1579); полотна трубы чотыри (ИЮМ, VIII, 366, 1620). 4. // перан. Вяшчальнік, праваднік ідэй. Иванъ любовьныи оуч0483нкъ. бж0483ьего слова трꙋба (Чэцця, 39б); ꙗко самъ гсдь въ повеленіи, и въ гласѣ архаг0483глевѣ, и въ трубѣ божіи снидеть съ небесѣ и мертвіи о хє0483 въскреснуть преже (Будны, 149).
с. 40
Трубачъ наз. Трубач. записала вечъне мужу своему ... дворъ свой ... а къ тому дворецъ ... а три трубачи вечно ему и его детемъ и его ближънимъ (КЗ, 379, 1481); аѳалиѧ царица ... ꙋзре царѧ седѧщего на престолѣ своемъ по обычаю. И певци и трубачи близу его (Скар. ЧЦ, 209); жаловали намъ трꙋбачы господарскии витебъскии (КВЗС, 49б, 1538); тежъ ... дудъники, скрипъки, трубачи и иншіе въ местехъ будучiе музыки ... абы кождый далъ отъ головы своее ... по осми грошей (КПД, 359, 1565); кгды имъ такъ росказал учынити, казалъ тэж трубачом трубити (Атыла, 199); сына ѡдног трꙋбача в шаты свои ꙋбрал (Бельск., 342б); росправил гꙋфы порꙗдне и хорꙋгви и трꙋбачов з долгими жомоитскими трꙋбами (Стрыйк., 497б). Параўн. трембачъ, тромбачъ.
с. 41
Трубенье, трубение наз. Дзеянне па дзеясл. трубити. облакъ прегустыи прикривати горꙋ, трубение теже трубы более и более розsмагашесѧ (Скар. КВ, 36б); ꙗк оуспомѧноул на млсрдье свое и пришол на свет ꙗк его вси границы мели оузнат и надобне люд оупомина коу веселью коу спеванью кꙋ троубенью длѧ пришествиѧ его (Пс. ХVI, 98–98б); Мойсей ... начине тежъ ст0483ое и трꙋбы на трꙋбене далъ ему (Біблія, 211); на четвертое трꙋбене ѡт полночи аж до конца (Бельск., 58б); ꙗко том еѵглие теперешнее правит а ꙗко за их трꙋбенемъ и голосом все чловеческое прирожене з мертвых встанет (Зб. 752, 472б); начинье теж ст0483ое и трꙋбы на трꙋбене далъ емꙋ (Хран., 148); за их трꙋбенемъ и голосомъ всечловеческое естество з мертвых воскреснет (Зб. 82, 140). ◊ Свято Трубенья – яўрэйскае свята ў першы дзень сёмага месяца, калі пад гукі труб адбывалася ахвярапрынашэнне. жидове мѣли чтыри великии ст0483а. Першое тꙋт менꙋет свꙗто Трꙋбенsꙗ (Выкл., 51б).
с. 41
Трубити, трубить дзеясл. Трубіць; гукамі трубы падаваць сігнал да чаго-н.; выконваць на трубе што-н. цр0483ь повелѣл трꙋбиті въ трꙋбы (Чэцця, 57); триста мужеи ... сторожу попудивши начаша трꙋбити (Скар. КС, 17б); мне трудно все быдло гонят в кождого домъ, але я для того трублю, ижбы кожды слышалъ быдло с поля идучое (АВК, XXXIX, 244, 1579); тотъ часъ велелъ у рогъ трубити (Бава, 133); кгды имъ такъ росказал учынити, казалъ тэж трубачом трубити, абы ꙗкого подобенства улѧкненѧ по собѣ непрыꙗтелю не давал, але абы сѧ здал быть пилным а битвы з нову прагнучым (Атыла, 199); коли за семым ѡбходѣ трꙋбили свещенники в трꙋбы, реклъ исусъ до всего израилꙗ (Біблія, 238); на тое ст0483о трꙋбили по ꙋлицы в рог (Бельск., 57); такъ коли трꙋбы военныи трꙋбили, ѡбадва ꙋфы неприꙗтелским се ѡбычаем потыкали (Алекс., 73); трꙋбѣте, мовитъ Гд0483ь Бгъ, трꙋбою на Сіѡнѣ (Каліст, II, 347б); коли трꙋба трꙋбить почне тогды нехай встꙋпꙋютъ на горꙋ (Хран., 96); поставивъ на тых горах трꙋбы, коли сѣверскій вѣтер повѣнет тогды ѡны сами трꙋбꙗт ѡт вѣтрꙋ (Алекс. 1697, 76б).
с. 42
Трубленый дзеепрым. ад трубити. Коли теды весь людъ кричалъ, а в трꙋбы трꙋблено, скоро во ꙋшах множства и голос и трꙋблене забримѣло (Біблія, 239); коли теды весь людъ кричалъ, а трꙋбы трꙋблено, скоро во оушахъ множства и голосъ и трꙋбленье забримѣло натыхмѣст мꙋры оупали (Хран., 163); на тот рокъ волности в рогъ барании трꙋблено (Выкл., 52).
с. 42
Трубленье наз. Дзеянне па дзеясл. трубити. Скоро ꙋслышите трꙋбленье трꙋбы (Біблія, 383); потом коли ꙋслышал регтанием вепровъ трꙋблене трꙋбъ бубнов бримене (Алекс., 30–30б); мсца семогѡ першогѡ днѧ, бꙋдет вамъ ст0483о памѧтное трꙋбленьѧ (Хран., 124б).
с. 43
Трубный прым. ад труба ў 2 знач. боудеть глас трꙋбныи ѡт нб0483си (Чэцця, 293б); ꙗко скоро ꙋслышите гласs трубныи (Скар. ДЦ, 94); пошsлеть аньгелы съвои с тsрубsнымъ голосомъ великимъ (Цяп., 34б); присегли гсдꙋ голосом великим в радости и в голосу трꙋбном (Біблія, 434); вступил Бг0483ъ з веселым спѣванем, а гд0483ь з голосом трꙋбным (Пс. ХVII, 25б); принесли гсдꙋ голосом великим вs радости и вs голосꙋ трꙋбном (Хран., 308); так под вечеръ зs ѡголошенемъ трꙋбным пред дверы брата своего крол послал (Варл., 43б); Звꙋкъ: Голосъ трꙋбный, дзвіенкъ, брѧнкъ, бръмене, брѧзкъ, або голосъ (Бяр., 50).
с. 43
Трубячий дзеепрым. ад трубити. при них свꙗщенников рк0483 трꙋбꙗчих в трꙋбы (Біблія, 416–417); держали в лѣвыхъ рꙋкахъ свѣчи, а в правых трꙋбы трꙋбѧчіи (Хран., 178).
с. 43
Трубящий дзеепрым. ад трубити. ꙋслышала же естъ сее Аѳалиѧ царица, и ꙋзрѣла ... всих людеи веселѧщихsсѧ и трубѧщихъ около его (Скар. ЧЦ, 209).
с. 43
Трудившийся дзеепрым. ад трудитися. какиꙗ оубо хвалы воздам вам троудившимасѧ нас делѧ (Чэцця, 231–231б).
с. 43
Трудити дзеясл. 1. Абцяжарваць, таміць (работай). Нынѣ же не имають еще досыть на томs иже трудѧть насъ роботами тѧжкими (Скар. КЕ, 22); реклъ естем епископом, и ѡпꙋстилом длꙗ спасениꙗ моег, епис0483копъство и тою роботою трꙋжꙋ тѣло мое хлѣбъ собѣ выроблꙗючи (Бельск., 321); што несешъ Авва, ѡддай мнѣ тѧжаръ, а не трꙋди себе (Мак., 18); так през ѡсем лѣтъ служыла трꙋдꙗчы и ꙋмарꙗючы тѣло свое (Зб. 752, 13б). 2. Пакутліва турбаваць, гнясці, прычыняць фізічныя або маральныя пакуты. панамарь ... николи же имѣꙗше покоꙗ. трꙋдѧ тѣло свое терпѣниемъ (Чэцця, 8б); ꙗко судити будеть гсдь прю его, и погубить тыхъ они же трудиша душꙋ его (Скар. ПС, 34б); мовил до иѡанафана, длꙗ чого трꙋдил есь весь людъ, кгдыж немашъ валки межи нами (Кн. Мак., 62б); тогды его цесар до тꙗжкаго велми вꙗзенꙗ до замкꙋ маселина дат и трꙋдит голодомъ и невчасы казал (Зб. 752, 74б); постом молитвами и неспанемъ тѣло свое трꙋдꙗчи а дꙋхꙋ его подбиваючи и былъ ꙗко ꙗкиs мертвецъ межи всими (Пралог, 605); мꙗккое ѡдене скинꙋвшы волосеницею трꙋдила молодое тѣло свое (Зб. 82, 56б).
с. 43
Трудитися дзеясл., зв. 1. Ад трудити ў 1 знач. ѡни всю ночь троудилисѧ (Чэцця, 114); ѡни же троудишасѧ вес дн0483ь (Там жа, 234б); человекъ со всего тружаниѧ своего ... трудитсѧ подъ сл0483нцемъ (Скар. ЕК, 3–3б); все сꙋетsно: што злишкꙋ чл0483кꙋ во всемъ трꙋжаньи его што трꙋдитсѧ под сл0483нцемъ (Зб. 262, 86б); иж през лѣт ... слꙋжит малженствꙋ в плачꙋ не хотѣлы ѡдно на молитвѣ на посте и працы трꙋдилисꙗ (Бельск., 6); аркадиs ... без лѣности служыл гсдꙋ бг0483у, трꙋдилсꙗ и чынил подвигъ великиs (Зб. 752, 505б); ѡдно на мл0483твѣ на постѣ, и на працы трꙋдилисе (Хран., 10б). 2. Клапаціцца, турбавацца. але оуказуеть ꙗко болшеи сѧ трудити маемъ о царство бж0483іе и правду его, нежели о выхованіе (Будны, 193); поштос се такъ трꙋдил длꙗ згрибѣлаг старъца которог сѧ вси тыи пересталыи ... члонки зараз в порохъ розсыплют (Зб. 82, 317б). 3. Пакутаваць, мучыцца. дш0483а трꙋдникова трꙋдиласѧ собѣ иж ѡтвороли на него оуста свои (Зб. 262, 101б); сам се предсе постомъ трꙋдил, так ижъ се кости на немъ переличит бы моглъ (Зб. 82, 322).
с. 44
Трудней прысл., выш. ст. 1. Ад трудно ў 1 знач. вшакже скореs злого прикладꙋ люде наслѣдꙋют: а трꙋднеs сꙗ добрым направꙋют (Зб. 752, 477б); людемъ ꙋгодит трꙋднеs, нижли бг0483ꙋ (Пралог, 666б). 2. Ад трудно ў 3 знач. жонатому далеко трудней бываеть, коли на него приходѧть гоненіе и всѧкие скорsбы (Будны, 32б); если повстати сегоднѧ ест трꙋдно, завтра трꙋднеs бꙋдет (Зб. 259, 627б).
с. 44
Труднейший прым., выш. ст. 1. Ад трудный у 1 знач. подьмо на трѫднѣшіи поут (Чэцця, 217б); потомъ пакъ и труднеишее искушеніе было настало на хотѧщихъ крститисѧ (Будны, прадм., 6б); мне части моей, што на мене прыдет, заплатит не хочет, кгдыж я с труднейшого месца Смоленска прывез тут аж до Могилева (АВК, ХХХIХ, 216, 1579); законникь ... великꙋю речь чинит наконец самог себе ꙗко ест реч далеко трꙋднеsшаꙗ (Зб. 261, 73); не вѣдаете же каждаꙗ справа и воsна трꙋднѣsшаꙗ кождаꙗ мает конец нижли початокъ (Бельск., 233); которое звытꙗжство тым ест знакомитшое им труднеsшою ... то естъ, противъ прироженю ѡдержано бываеть (Зб. 255, 420б); тым же теж был порꙋчоныи выклад трꙋднѣsших речии в законѣ (Выкл., 53б). 2. Ад трудный у 2 знач. трꙋднѣsшое ест ꙋздоровленsе грѣхъ повтараючого (Выкл., 120б).
с. 44
Трудненый дзеепрым. ад труднити. в жаданомъ ꙋраде трꙋднени и правомъ потѧгиваны быти не мають (КЛС, 181б, 1598).
с. 45
Трудниковъ прым. ад трудникъ. дш0483а трꙋдникова трꙋдиласѧ собѣ иж ѡтвороли на него оуста свои (Зб. 262, 101б).
с. 45
Трудникъ наз. Падзвіжнік. подаеть бо бъ0483 трꙋдникомъ славоу и честь (Чэцця, 316); дабы дом его ѡтворень всѧкомꙋ пришелцꙋ и ѡтшелцю чего надобе сем. и да разꙋмеють речи их. и послоушаеть дѣла их и тѣшить трꙋдниковъ их. и подоимаеть времѧ их (Арыст., 159).
с. 45
Труднити дзеясл. Прычыняць турботы, абцяжарваць, турбаваць. которые бы оныхъ отрывати отъ того святого сполку, альбо якимъкольвекъ способомъ труднити хотѣли, не были до панствъ тоѣ рѣчи посполитоѣ припущаны (АЗР, IV, 111, 1595); штожъ прешлые сеймы трꙋднило (Апакр., 220); то пак дей вы ... ведлуг права не труднечы, на варунъку вашом, который вы сами способъ легъшы подати мели (АВК, ХХХI, 312, 1619); о то одинъ другого труднити не мѣлъ (АВК, VI, 233, 1629); позъваный ... потребовалъ, абы ... его о тое жъ хто иншый напотомъ труднити хотелъ (ИЮМ, VIII, 528, 1636).
с. 45
Трудно прысл. 1. Ад трудный у 1 знач. горы калваріе малоую каплицою троудно выковати казали (Валх., 49б); трудно можеть быти познанъ приетель и неприетель (Скар. IС, 21); трꙋдно бортъникꙋ кождомꙋ з светъки до своее борти ходити (КВЗС, 112б, 1539); делати дѣло немоцно роздробно. и троудно велми. лекарю добромꙋ. а глоухомꙋ легко (Арыст., 220); шафар мовилъ: трꙋдно жъ богу то ꙋчинит, цѣнꙋ ꙗ сполна маю (Біблія, 95–96); трꙋдно бовѣмs томꙋ по аспидꙋ и базилискꙋ стꙋпати (Мак., 223); Безпрекословныи, Непреборимыи, непредіспꙋтованный которого трꙋднѡ збити (Бяр., 2); припомнет ихъ собе трꙋдно моглъ (Пралог, 664). 2. Ад трудный у 2 знач. занже бѫдеть иногды болѣзнь мала. и бѫдеть великою. иже трꙋдно излечити еѧ (Арыст., 150). 3. Безас. у знач. вык. Пра цяжкі фізічны стан i пачуццё стомы, болю і пад. на которую ж гору трудно будеть ꙋзыити бэз тыхъ ногътеи рысих албо медвежыхъ (Рач., 305); гвоздиков много дерева его такъ гꙋсть ижъ трꙋдно сѧ вылезти (Царств., 80); на которꙋю горꙋ трꙋдно бꙋдетъ взыити (Патр. П, 86б); барзо трꙋдно длꙗ козаков запорозских (Дыяр., 151б).
с. 45
Трудноносный прым. Абцяжараны, з турботамі. такъ и Гсдь пришедши ... дш0483ꙋ ... ѡхолодилъ: и облегчилъ еи ѡд трꙋдноносныхъ тѧжаровъ, ѡд розмаитыхъ а тыхъ спросныхъ мыслій (Мак., 309–310).
с. 46
Трудность наз. 1. Цяжкасць, уласцівасць цяжкага. мынца наша монеты великого князства еще не почала бити, а такъ многимъ людемъ, а найболѣй паномъ Полякомъ трудность великая (АЗР, II, 36, 1507); жаловалъ намъ ... старшій протопопъ, о томъ, что жъ дей онъ трудность маеть (АСД, I, 7, 1507); такъ мы бачучи въ томъ преѣздѣ трудность подданыхъ нашихъ дозволили есмо ... оныи мостъ ... знову збудовати (СДГВ, 62, 1538); ижь если на нас ꙗкаѧ трудность или клопоты безsвинsне пріидуть в нивошто их почитаемs, но с тихостію терsпѣмъ (Будны, 163б); приехал александер до своих з великою працою, бо мѣл трꙋдност на переправе през рекꙋ странкгꙋ (Бельск., 174б); барзо великую трꙋдност задавалъ ми послушник моs ѡнисим (Дыяр., 152); Неꙋдобство: Трꙋдность (Бяр., 96); лацно безъ вшелꙗкои трꙋдности ѡтпꙋщаsте кривъды свое (Зб. 259, 379б). 2. Тое, што замінае, перашкаджае, патрабуе вялікіх намаганняў і сіл. ꙗкобы реклъ, длѧ трудностеи, которие над нами всегды стоѧть (Будны, 32б); тои бо нас искушаеть, коли нас або черезъ сласти ѡт бг0483а ѡтводить, або через трудности, которіе намъ задаетъ, ѡтстрашити хочеть (Там жа, 207). ⧫ Безъ трудности – лёгка, без намаганняў. Я ... маю его отъ всякого права заступовати и ему тотъ домъ очыстить, албо пенези савито вернути безъ трудности (АВК, ХХ, 12, 1559); того не могу вчынити ... безъ великое трудности и працы (Трыст., 30); до плебаниs новгородское без трꙋдности вшелꙗкое ѡтдават мают (ККСС, 42б, 1615); тотъ всю заповѣдей правдꙋ ... кромъ всѧкой наганы и змазы, моцю его без жадной трꙋдности и оусилованѧ чинитъ (Мак., 189); Непреткновеннѡ ... безs ѡмешканѧ, безъ трꙋдности (Бяр., 213); з (с) трудностю – з вялікімі намаганнямі, ледзь-ледзь. не моглъ их израил добыти, аж за великою працею а з долгою трꙋдностю (Бельск., 69б); ꙗкs за мѣсто вышли, заледве с трꙋдностю, и ѡстрым напомненемъ ... ѡт него ѡторвалисѧ (Варл., 334); который што бы мѣлъ ѣсти, сам собѣ доставаетs, а зs трꙋдностsю набываетъ (Мак., 7–7б); аж дрꙋгиs раз с трꙋдностю его на пꙋстыни нашли (Пралог, 671б); до аръмѣнии забежали з великою и невымовною на дорогах трꙋдъностю (Зб. 82, 66).
с. 46
Трудный прым. 1. Які патрабуе вялікай працы, энергіі, сіл, напружання для ажыццяўлення, разумення і пад. вижю ... троудное вчение (Чэцця, 229б); дѣлом чл0483вьимъ и до своих зм0483ль верноутисе иже коли бы какаꙗ хитрость перво на дорогах ихъ трꙋдных и противных потомъ ѡт них бы не ѡтстоупила которою хитростію там прешли. тоюж бы и ѡтошли (Валх., 57); ѡтвѣтъ мѧкsкии ѡтворотит гнѣвъ рѣчь трꙋднаѧ оузведет гнѣвъ (Зб. 262, 100б); Павла тѣже Ап0483ла речь трудsна къ вырозуменью (Будны, 43б); угрове розумѣючы то собѣ быти малую працу, по перееханю ѡных высокихъ а до переезду трудных горъ и глубоких рѣкъ через Дунаи перепровадитьсѧ, ужываючы до того мѣхов скураных, которых до таковое потребы у воиску велми много мели (Атыла, 174); таꙗ част барзо трꙋднаꙗ (Зб. 261, 121); тꙋт барзо ест реч трꙋднаꙗ и непонꙗтаꙗ розꙋмом (Стрыйк., 437); гдыжъ никомꙋ не позволено вs мѣсто ст0483ое: толко трꙋдsною тѣсною, и прикрою дорогою ... вsвойти (Мак., 106); нашли такъ трудныи и высокии горы и гꙋстые ѡколо лѣсы (Зб. 752, 455б); пустилъсꙗ до заходныхъ сторонъ в дорогу трꙋдную далекую и небезъпечную (Пралог, 592б). 2. Які звязаны з хваравітымі адчуваннямі, болем. позвы о именья сына ей Миколая Матеевича, гдѣ-жъ рокъ припалъ сегодня во второкъ, то пакъ дей она за великою а трудною хворобаю своею стать в отказе не могла (АВК, ХХII, 151, 1565); ѡна ему дала добрую постелю, и ѡн легъ спати, што был вельми труденъ и ѡпухнулъ велми ѡт вдару (Трыст., 36); везде тѧжкіи и незносныи а до оулѣченѧ трꙋдныи и неподобныи хорѡбы и немочи самовластно Хс0483 зноситъ (Каліст, II, 190б). 3. У знач. наз. Уласцівасць цяжкага. Пакsли жебы чsто трудного виделосѧ быти вамъ повѣдите то мнѣ и азъ розsсужу (Скар. ДЗ, 6); чомꙋ бы дал трꙋдномоу свѣтъ а живѡт горким дш0483ам (Зб. 262, 13); так ласка таемне млсть свою справꙋетs вs срдцахъ, ѡдмѣнѧючи горкое вs солѡдкое, а трꙋдное вs легкое (Мак., 170).
с. 47
Трудоватый прым. 1. Хворы на праказу. ани есмо творили его троудоватого (Пак. Хр., 10б); посланъ дей шпекгъ въ землю королевскую, именемъ Васюкъ ... человѣкъ низкій, русый, трудоватый (АЗР, II, 331, 1534); форыхъ ꙋзsдоровsлѧите, тsрудоватыхъ очищаите (Цяп., 12б); был теды иѡзиꙗ царъ трꙋдоватыs ажъ до днꙗ смерти своеи (Біблія, 489); трꙋдоватыs ѡдин длꙗ здоровꙗ до него пришол (Зб. 261, 204); [жона] ѡбачила пн0483а трꙋдоватог (Бельск., 125); Кролевскій Сн0483ъ ... двохъ мꙋжей ѡбачилъ, зs которыхs ѡдинъ былъ трꙋдоватый (Варл., 33–33б); ꙋказалсѧ имъ чорныs мꙋрин страшливыs, нагиs и трꙋдоватыs (Зб. 82, 15). // перан. трꙋдоватыs тотъ домъ, в которимъ сваволꙗ панꙋет (Зб. 259, 307). 2. У знач. наз. Пракажоны. Никола ... во вторыи дн0483ь. трудоватых. и бѣсныхъ ѡчстилъ (Чэцця, 196б); вышол ѡт него трꙋдоватыs ꙗко снѣгъ (Біблія, 466); ѡдин не могъ смотрет на трꙋдоватые (Зб. 261, 119); поткалъ его трꙋдоватый и реклъ, Гс0483и, если хочешъ, можешъ мене очистити (Каліст, II, 18б); на трꙋдоватого, ꙗкъ на здорового поглѧдай (Мак., 130); на што трꙋдоватыs ѡтповѣдил мовечы жемъ ꙗ то спѣвал (Зб. 107, 155б); таѧ есть оустава трꙋдоватомꙋ ѡт гсда дана (Хран., 119б); алимпиs ... трꙋдоватых ѡчищал ѡт проказы (Зб. 82, 185).
с. 48
Трудовачъ наз. Працаўнік. приsдет ден сꙋдъныs, а ты нендзныs трꙋдовачꙋ станешъ предъ наsвышъшимъ сꙋдею (Зб. 259, 308б).
с. 48
Трудовите прысл. Працавіта. трꙋдовите днемъ и ночъю працꙋетъ и робитъ (Каліст, II, 339).
с. 48
Трудолюбие наз. Працавітасць. ст0483ыи ѡтц0483ы ... съѡрꙋживше неисходимꙋю, на пѧтсотъ тридесѧтъ и на два лѣта, пасхалію трꙋдолюбіемъ Алеѯандра, патріархи Алеѯандрійскаго (Зб. вып., 91б).
с. 48
Трудолюбный прым. Працалюбівы. Теперъ часъ дѣланѧ, и сѣѧнѧ, и кꙋпованѧ: теперъ працовитымъ оусилованемъ, оуставѣчными працами, и трꙋдолюбным потом зs пилностью сѣймо, жебысмо напотомъ вs покою и вs веселsю жали (Каліст, I, 146–146б).
с. 48
Трудъ I наз. 1. Работа, якая патрабуе затраты фізічнай ці разумовай энергіі. исподобил мѧ еси троуда ст0483ых (Чэцця, 242); да не насытили бы сѧ чꙋжии силы твоее и трꙋдꙋ твоего в домꙋ чꙋжемъ (Зб. 262, 95); еще кто на своемъ што ему бъ0483 далъ довлѣеть, и ѡт трудъ рукs своих потребымъ и нищимъ оудѣлѧеть (Будны, 199б–200); у nemаły trud y prаcu, y welikoiu swoiu szkodu prymuiuczy, y ludey swoich pohublаiuczy, so skorbiju y so slezаmi ... pod ѣorodom pobieżаjemy byѡаcѣꙋ (Бых., 562); казала кнꙗгинꙗ ѡлга длꙗ них лазню великꙋю наготоват, и послала до них просꙗчи абы се в лазни з такого трꙋдꙋ и далекои дороги (Стрыйк., 440б); лечъ того стопнѧ не зараз люди достꙋпꙋютs, ажъ по мнѡгихъ трꙋдахъ, працах и войнѣ (Мак., 179); Трꙋдное: Трꙋда исполненное (Бяр., 173); абы хлѣба и трꙋдов братних ѡныs левъ не уживал дармо (Пралог, 488б); Iѡанъ ... жил нелѣностю во всꙗких трꙋдах и стараню ѡ церкви бж0483еs (Зб. 82, 355). 2. Вынік працы; працай здабытае, зробленае. бъ0483 ... не нас длѧ принѧл славоу. троудовъ своихъ (Чэцця, 253б); сиѧ воистинsну мудрость ... почsтила и во трудехъ его (Скар. ПБ, 15); трꙋды моцны и непорꙋшны ховал и стерегъ (Каліст, I, 61); што сѧ иншихs трꙋдѡвъ того нб0483ного мꙋжа, Макаріа мовлю, дотычетъ (Мак., 12); [вs дн0483ь бовѣм скончаніѧ живота твоего, и во времѧ смр0483ти твоеѧ. раздай имѣніе твое [напоминает мꙋдрый онъ сірахъ] да не чꙋжим ѡставиши твоѧ притѧжаніѧ, и трꙋды твоѧ] (Ст. бр., 17б). 3. Пакута, цяжкасць. аще хощете постити и начати дѣло со трꙋдом. преже ѡтложѣмъ гнѣвъ ѡт срдца (Чэцця, 291б); нынѣ крикъ сыновъ ізsраилевыхъ вsзыиде ко мнѣ, и видехъ трудъ их иже терsпѧтs ѡт египsтѧнъ (Скар. КВ, 8б). // перан. Грэх. в крещении позбываетсꙗ трꙋдъ первородныs (Зб. 259, 524б).
с. 48
Трудъ II наз. Праказа, хвароба. млсть бж0483ью дивы и чоуды к вере был паверненъ и ѡт троудꙋ телесного поганского и болванского был ѡчищонъ (Валх., 69); проказа или трудъ на человецехъ ... розознанъ имелъ быти (Скар. КЛ, 24); аще родитсѧ ... болети имат водным недꙋгом и трꙋдом (Неба, 89); до половицы тѣла еи было ꙋже пожерто ѡт трꙋдꙋ (Біблія, 118); коли хто грешит ꙗко трꙋдом сꙗ его неꙗким все тѣло заражает (Зб. 261, 155б); в том теж часе скарал гд0483ъ бг0483ъ Костантина шпетным велми трꙋдом по всем тѣле (Бельск., 265); покропитъ на очищаючогосѧ ѡт трꙋдꙋ семъ разъ, и очиститъ его (Каліст, II, 176); вси члонки трꙋдомъ заражоны были (Мак., 159); Проказа: Трꙋдъ (Бяр., 130); срокгимъ трꙋдом заражоныs естъ (Зб. 752, 489б); Сщ0483ници ѡбачили трꙋд на чолѣ и внет его выгнали (Выкл., 86б); тꙗжким трꙋдом наражоныs есть (Зб. 82, 325). Параўн. трондъ.
с. 49
Тружание, тружанье, труженье наз. Праца, намаганне, старанне. не толико жены но и мужи ... всѧкого тружаниѧ и скарsбовъ длѧ посполитого доброго и длѧ ѡтчины своеѧ не лютовали (Скар. КЮ, 2б); дала ему ꙋмение светыхъ, почsтила и во трудехъ его, и доконала тружаниѧ его (Скар. ПБ, 15б); все сꙋетsно: што злишкꙋ чл0483кꙋ во всемъ трꙋжаньи его што трꙋдитсѧ под сл0483нцемъ (Зб. 262, 86б); рꙋки мои въ трꙋжаніи (Там жа, 87); дабы ти не зашкодило и варꙋисѧ трꙋжаніѧ великого (Арыст., 233); ѡн же мало еденіе и питие. и мало трꙋжанье. и много бдѣніе и спаніе пред ествы на твердом (Там жа, 235); мы съ вами, а вы съ нами теперешнего часу мовы, спору, труженья и кручины никакоѣ бы есьмо не мѣли (АЗР, V, 36, 1637); Подвигъ ... трꙋженье, боѧзнs (Бяр., 107–108); але ѡное их щасте з великою працею и труженем им приходило (Зб. 752, 467); ѡное ихъ щасте з великою працою и трꙋженем имъ приходило (Зб. 82, 136).
с. 50
Тружаный, труженый дзеепрым. ад тружати. там нечестивии перестали гнѣватисѧ и там ѡпочиноут трꙋжении силою (Зб. 262, 13); рекома жалоба и тоуга. и въставичное молчаніе, и трꙋжаное. и бденье. и всии ѡслабеють ѡныи оуды. и соушать насеніе (Арыст., 209).
с. 50
Тружати дзеясл. Займацца якой-н. працай. што злишsкꙋ томꙋ хто чинит оу том штос ѡнъ трꙋжаеть (Зб. 262, 87б).
с. 50
Тружатися дзеясл. Працаваць. трꙋжаимосѧ своими роуками (Чэцця, 335б); не хотело срдце мое болѣе тружатисѧ подъ сл0483цемъ (Скар. ЕК, 5б); ненавижꙋ ѧ весь трꙋд свои иж ѧ трꙋжаюс под сл0483нцем (Зб. 262, 87); штож тогды бꙋдꙋть мети которые над то трꙋжаютсе длꙗ царствиꙗ божого (Зб. 255, 378). Параўн. труждатися.
с. 50
Тружаючийся дзеепрым. ад тружатися. где и на которое мѣстце подвижных и трꙋжаючихсꙗ на свѣте мнихов дш0483и входꙗт (Зб. 82, 433–433б).
с. 50
Тружающийся дзеепрым. 1. Ад тружатися. глас невідимо кликноулъ из олътарѧ гл0483ющи. приидете вси троужающиисѧ. в ѡбрѣменении (Чэцця, 150б). 2. У знач. наз. Працоўны. хсъ ... трꙋжающимсѧ помощникъ (Там жа, 283).
с. 50
Труждатися дзеясл. Тое, што і тружатися. Во юности не хотꙗще трꙋждатисꙗ во старости злѣ постраждешь (Алекс. 1697, 102).
с. 50
Труждаючийся дзеепрым. у знач. наз. Той, хто знясiлены працай. приидѣте ко мнѣ всѣ труждаючіеся и обремененіи, а я упокою васъ (Пыт., 98).
с. 51
Труждающийся, трюждающийся дзеепрым. у знач. наз. Той, хто знясiлены працай. Пріидете кажеть къ мнѣ вси трюждающіисѧ и обрѣмененіи, и азъ покою вы (Будны, 172б); слышаныs был голос на воздꙋсѣ, придѣте до мене вси труждающисꙗ и ѡбтꙗженыи а ꙗ вас ꙋпокою (Пралог, 523).
с. 51
Труженый гл. тружаный
с. 51
Труженье гл. тружанье
с. 51
Трузнина наз. Перашкода. розꙋмѣю ижъ каждый о правдѣ и сꙋмненью его, самъ черезъ себе ѡттолѧ розсоудокъ оучинивши, трꙋзнинъ его стеречисѧ боудетъ (Апакр., 54б).
с. 51
Труити дзеясл. Тое, што і трутити. Чароѡтравник. що чарами трꙋет (Бяр., 202).
с. 51
Трумна наз. Тое, што i труна. прыпровадивъшы трупъ его въ трумне до насъ, суду, абы урядовъне огледаный былъ (ИЮМ, VIII, 527, 1636); два Нимцы капитаны зъ килькадесять дракгуновъ скочивши, законниковъ отъ трумны и отъ воза откинули, и тотъ же возъ зъ небожчикомъ взявши, на пляцъ первшого статья и пострѣлянья поставили (АЗР, V, 76, 1645).
с. 51
Труна, трунна наз. Труна. Кгды тое тѣло у трунѣ тутъ передъ замокъ привезено, оный возный, огледавши тѣло, созналъ до книгъ тыми словы (АВК, V, 3, 1577); передо мною возным тело тое в труну вложыли (АВК, ХХХVI, 317, 1582); што тепер чинит вашъ теселскиs сын, ѡн ѡтповѣдил ... трꙋнꙋ твоемꙋ иꙋлиꙗнꙋ теше (Бельск., 282б); [тѣло Глѣба] казал ꙗрослав в почестнꙋю трꙋнꙋ вложити (Стрыйк., 456); доткнꙋлsсѧ трꙋнны (Каліст, II, 115б–116); тамъ видиломъ трунъ тѣлъ змерлыхъ (АСД, VI, 198, 1622); Епспы мнѣ помогли и пришли есмо до трунны (Зб. 752, 439б); далъ цесар ꙋробыт трунꙋ з мармурꙋ (Пралог, 524б); лев ... смел гроб еи и трꙋну, в котороs были дорогие и ст0483ые кости еи, ѡтворит и вынел ихъ з скринечкою внутренною (Зб. 82, 34); за труну Грабовнику, золот. три и полъ (ИЮМ, I, 187, 1681). Параўн. трона, трумна.
с. 51
Трунка наз., памянш. ад труна. якобы съ трункою того тѣла въ рукахъ ей милости пани Герциковое потронценье ... декретъ повторный одержалъ (АВК, ХV, 485–486, 1686).
с. 51
Трунна гл. труна
с. 52
Трунокъ наз. Напітак. естли бы который шляхтичъ ... пришолъ, хотечи братскую бесѣду межы ними мѣти и на день ку трунку ихъ братскому ся вкупити ... таковый не маеть мѣстцомъ узгоржати (АЮЗР, I, 105, 1538); абы во всихъ паньствахъ ... на живности и на трунки, и мѣры и ваги на товары купецкіе установлены и выволаны были (АЗР, III, 57, 1554); тое чоповое отъ всякихъ трунковъ ... плачоно быти маетъ (Там жа, 194, 1576); ѡ мерахъ и локътѧхъ абы были ровъные и цена трꙋнъкомъ и речамъ стравънымъ была становена черезъ врꙗдъ кгродъскиs (Ст. 1588, 106); жоны в них также хтивы мꙋжом своим дают трꙋнки пити (Царств., 79); был то лѣкар ... во всꙗкоs наꙋцѣ лѣкарской добре досконалыs, и ѡбѣцовал то алеѯандрови ижъ мѣлъ през ѡдин трꙋнокъ приворотит его ку першому здоровю (Алекс., 14); не пиs того трꙋнку коториs тобѣ мае дат (Там жа, 14); до того братства их пришол хотечи братскую беседу межы ними мети и ... к трунку их братскому ся вкупити (СДГВ, 1609, 43); коли горкіи трꙋнки даетъ, дѡбръ естъ (Каліст, I, 128б); на который погребъ мой медовъ и солодовъ и пива и быдла до кухни, коренья и обцихъ трунковъ есть, зъ ласки Божое, въ потребу наготовано (АВК, II, 43, 1617).
с. 52
Трупие наз., зб. ад трупъ. ѡнъ ... въставше завтра. и оувидѣша трꙋпиꙗ мертва (Чэцця, 75б).
с. 52
Трупий прым. Трупны; які мае адносіны да трупа, уласцівы трупу. коли шли абы ю погребли не нашли ѡдно трꙋпиs лобъ а ноги и концы рꙋкъ (Біблія, 477); мает ... наслѣдоват ст0483ыхъ ... навет и при смерти межи трꙋпими головами (Зб. 261, 151б); росказалъ зас з дерева оуробить чтыры скрыни, зs которыхъ двѣ ѡтвсюль золотомъ ѡправивши, и смердѧчіе трꙋпіе кости вs ѡные накидавши, золотыми замками их замкнꙋлъ (Варл., 44б); трꙋпѣю фарбꙋ мает (Бяр., 4); пришли з ним на местце голгофа, што се выкладае местце трꙋпих голов. и там его распꙗли (Зб. 255, 278б).
с. 52
Труповый прым. ад трупъ. рек моисеи египтѧнин хочю гсдрю написати что мѧ еси просил. ѡ повѣданіи ѡ трꙋповом адовных (Арыст., 204).
с. 52
Трупъ наз. Труп. сынаж его кн0483зѧ юрьѧ кн0483зь великыи скиргаило ѡбретѣ ꙋ троупехъ мног ранена толко жив (Вiл., 446); Ваши пакs трупы лѧгутъ во пустыни (Скар. ЛК, 33б); матка его стала, и трупы ѡныи тамъ же были (КСД, 1401, 1520); тотъ трупъ, тело подданой моей у замку лежитъ (АВК, ХХI, 202, 1556–1557); такового чл0483вка трупъ будеть наsден (Ст. 1566 I, 88); тому витезю полетѣла голова далеко ѡт трупа (Трыст., 104); просилъ мене о возного на огледане того тела – трупа мертвого (АВК, ХХХVI, 156, 1582); на сей пꙋстыни будꙋт лежат трꙋпы ваши (Біблія, 191); рꙋс по них бежит, колючи, секꙋчи, трꙋпꙋ их полно поле наклали (Стрыйк., 486); ꙗкъ палацs коштовsный ѡпꙋстѣлый, и вшелѧкого смродꙋ а многихъ трꙋповъ полный (Мак., 148); вси гробы ѡт всходꙋ слонца ажъ до заходꙋ ѡтворатсꙗ с трупами (Зб. 259, 356б); по оулицахъ трꙋпы лежали (Зб. вып., 24); на сей пꙋстыни бꙋдꙋт лежат трꙋпы вш0483и (Хран., 136б); казалъ Алеѯандер трꙋпъ ховати (Алекс. 1697, 33).
с. 52
Трусенье наз. Дзеянне па дзеясл. трусити. теды моцно колодꙋ ѡнꙋю розведши припꙋщают ю до мꙋрꙋ, аж ꙋвꙗзнꙋт роги еи в мꙋр, потом вѣшают ꙋ ѡных желѣзных колец тꙗжкие речы а жолнѣре теж дꙋжо тꙗгнꙋт трꙋсꙗчи кꙋ земли, и так за ѡною вагою а трꙋсѣнемъ мꙋр слабѣет (Бельск., 218).
с. 53
Трусити дзеясл. Трэсці, тузаць, штурхаць; хутка рухаць туды і назад або ўверх і ўніз. кгды мают тым бараном до мꙋрꙋ штꙋрмовати а мꙋр розбивати, теды моцно колодꙋ ѡнꙋю розведши припꙋщают ю до мꙋрꙋ, аж ꙋвꙗзнꙋт роги еи в мꙋр, потом вѣшают ꙋ ѡных желѣзных колец тꙗжкие речы а жолнѣре теж дꙋжо тꙗгнꙋт трꙋсꙗчи кꙋ земли (Бельск., 218); заразъ почне его по земъли бѣсъ трꙋсити и торгать (Пралог, 618).
с. 53
Труска наз. Вязанка, пучок. ку тому осталъ мне виненъ меду пресного є0483 медницъ и семъ трусокъ хмелю (АВК, ХХI, 5, 1555); при томъ квалте згинуло ... хмелю трусокъ т0483 (АВК, ХХI, 216, 1556–1557); тыхъ повинность ... гусь зъ двухъ волокъ, хмѣлю труска, хто его маетъ (АВК, ХIV, 538, 1596). Параўн. троска II.
с. 53
Трусочный прым. Трусіны. у краме моей ... посамановъ трусочыхъ локтей сто деветнадцать (ИЮМ, ХХI, 423, 1625).
с. 53
Трусъ наз. Ваганне зямлі, землетрасенне. в тот час быс громъ велик и трус (Чэцця, 183); не в трꙋсе гсдь, а по трꙋсе ѡгонь (Біблія, 442); потом теж был трус (Бельск., 326); теды в полꙋнощи сталъ звꙋкъ и трꙋсъ великиs (Зб. 82, 430).
с. 53
Трутень наз. Труцень. Трꙋтій: Трꙋтень (Бяр., 173).
с. 53
Трутизна наз. Атрута. дѣвка с тою трутизною спекла два хлѣбы (Бава, 134); ѡ пожогꙋ дому, або гумна, ѡ чародеsство, ѡ трꙋтизну, и ѡтповедь ѡт шлꙗхътича шлꙗхътичу на здоровъе (Ст. 1588, 167); лекарство оберноулосѧ в трꙋтизнꙋ (Апакр., 140б); лекарство ... стаетсꙗ емꙋ трꙋтизнꙋю (Зб. 261, 217); по его смерти наsдено мног слоиков трꙋтизнъ (Бельск., 208); такъ имъ то смакует ꙗк наꙗдовитшаꙗ трутизна (Аб абр., 1б); Ѡтрава: Трꙋтизна (Бяр., 200); чарнокнижнікъ ... дал ст0483мꙋ геѡргию перед цесаром пит трутизнꙋ (Жыц. св., 79б); цар призвал волфы своꙗ и казалъ дати имъ трꙋтизну срокго смертелную (Зб. 752, 24б); водлꙋгъ звычаю хрестиꙗнског перезнаменовал ѡнꙋю трꙋтизнꙋ и выпил еи (Зб. 82, 63б). Параўн. трутина.
с. 54
Трутина наз. Тое, што і трутизна. послала до кира послы в тые слова, кирꙋ се не подноссꙗ с тог жес ми сына на своих трꙋтинах ꙋловил, не мужством але зрадою. если ми тог не нагородиш, присегам на слонце, жес се маеш своеs крови напити (Бельск., 158).
с. 54
Трутити дзеясл. // перан. Пазбаўляць радасці, рабіць непрыемным. коли ꙋчымо проповедуем або ꙗкиs иныs ꙋчынок добрыs дрꙋгим выражаем. не зараз маем серце трутить або забавы ѡные ѡпꙋщат, если пожытку не видим (Зб. 255, 136–136б). Параўн. труити.
с. 54
Трухленый дзеепрым. ад трухлети. ее наимилеишіи сн0483ъ прегорко и претѧжко почалъ вздыхати. велми жалобливе и велми почал троухленъ быти (Пак. Хр., 4б).
с. 54
Трухлети дзеясл. // перан. Слабець, трухлець. престꙋпства нашѣ, и грѣхи нашѣ на насъ сꙋтъ, и ѡт нихъ мы трꙋхлѣемо, а ꙗкъ же жити бꙋдемо (Каліст, II, 346б); серце еи трꙋхлѣло, болѣючи над дитꙗтемъ, же ани прозбою ани платою не могла его ѡт згꙋбы его ѡтвести (Пралог, 537б).
с. 54
Трухливе прысл. Баязліва. колиж оуже по долгем часе верноуласе сама к собе. как бы оуже мало ѡсвежала. почала велебнаꙗ панна бг0483а ѡтц0483а велми троухливе смꙋтливе оупоминати (Пак. Хр., 4б).
с. 54
Трухливость наз. Баязлівасць. срдце и дш0483а моѧ дрыжит во мнѣ. пред ѡбличьем длѧ преѡкрꙋтного смоуткоу. и троухливости (Пак. Хр., 3).
с. 54
Труцъ наз. Турак. так гды посѣдали трацѣю названи сꙋт ѡт тꙋрков трꙋцы, пересадивши двѣ литери (Бельск., 405).
с. 54
Тручати дзеясл. Папіхаць. тамъ же идучи, Стаска нищого ... тручаючи межи собою, били (АВК, VIII, 29, 1598); Порѣваю: Попыхаю, потрꙋчаю, пхаю, трꙋчаю (Бяр., 113).
с. 55
Трушенье наз. Пацяруха. оземшы дей есмо следъ потрушенье жита съ тыми людьми добрыми сторонными привели дей есмо следомъ и трушеньемъ жита ажъ до дому Рафала Парфеновича (АВК, ХVIII, 90, 1591); тогды не доличилсе двохъ копъ жита в шести копахъ, отъ которыхъ следъ значный и трушене жита на нивки его Богдановы ... привели (АВК, ХVIII, 261, 1622).
с. 55
Трыба наз. Тое, што і трибъ у 1 знач. отъ того конъца стена учынена простою трыбою до болота (АВК, ХХХ, 240, 1608).
с. 55
Трыбокъ наз., памянш. ад трибъ у 1 знач. от того копъца якобы на полтора шнура указали трыбокъ невеликий (АВК, ХХХ, 378, 1608).
с. 55
Трыбуналный гл. трибунальный
с. 55
Трыбуналский гл. трибунальский
с. 55
Трыбуналъ гл. трибуналъ
с. 55
Трыбунальный гл. трибунальный
с. 55
Трыбунальский гл. трибунальский
с. 55
Трыбунатъ гл. трибунатъ
с. 55
Трыбутъ гл. трибутъ
с. 55
Трыбъ гл. трибъ
с. 55
Трывалый, тривалый прым. 1. Тое, што і трвалый у 2 знач. не всюгды першее мѣсце мѣлъ на синѡдех римsскіи бискꙋпъ, такъ ани права жадного трывалого на тое першее сѣданье не мѣл (Апакр., 147б); то розумѣю, же тотъ календаръ ... але естъ самъ въ собѣ статечный и трывалый (Пыт., 89); иншие приказанꙗ сꙋт ... ѡт самого розомꙋ походꙗчие и трывалые и не сꙋт ѡтменные (Зб. 261, 223б); еслиж цесарство в котором наsвышъшаꙗ света того достоsност зависла, так много разов ѡтменꙗлосе: што на том свете трывалого и статечного быт можетъ (Зб. 255, 433–433б). 2. // перан. Тое, што і трвалый у 3 знач. в нещастию тривалые и статечный в щастю покоръныs (Пралог, 591).
с. 55
Трыванье наз. Дзеянне па дзеясл. трывати ў 5 знач. зовут ее [вечеру] великою ... длꙗ вечного трыванꙗ во всꙗкоs безпечности (Зб. 255, 78б); ачколвек тое добродеsство преназначенꙗ в том жывоте естъ нам закрытое, еднак знаки его некоторые могуть быт знаsдены: межы которыми наsболшиs естъ в жывоте светом и побожном трыване (Там жа, 376).
с. 55
Трывати, тривати дзеясл. 1. Тое, што і трвати ў 1 знач. онъ намъ маеть, посполу з ыншою шляхтою, князи, паны и земяны нашими, службу военную отправовати, сесь листъ нашъ маеть търывати вѣчно и непорушно, на вѣки вѣкомъ (АЗР, I, 50, 1438); гекторъ заправду будꙋчи пилен мужне трываючи оу своем оурѧде шлꙗхотного ꙗнꙗша ... к седмои шпици приставил (Троя, 34); таковое сказане и вырок нашъ который на вечные часы в том то месте мает тривати вчинили есмо (СДГВ, 52, 1536); правда его трывает на век вѣка (Пс. ХVI, 114); их ꙋчинки ꙗко чыстшые так теж милшие господꙋ богꙋ ꙗко теж иж посполите аж до старости трывают (Зб. 255, 131); которого цр0483ство тривает на вѣки а не минаетъ (Пралог, 555). 2. Тое, што і трвати ў 2 знач. ведже таковое постановенье всимъ вамъ только до поправенья статуту маеть трывати (КПД, 263, 1554); кождые позвы ꙋ суду земского далѣи трывати и в моцы своеs быти не мають толко на ѡдны роки судовые (Ст. 1566, 51б–52); почавшы ѡт свитаньѧ аж до девѧтое годины на день быстра битва трывала, на ѡстаток рымѧне поднѧвшы велми много ран, подали тылъ, угрове пустившысѧ по них кого догонить могли забивали (Атыла, 177); таꙗ битва трывала тры дни (Трыст., 99); тотъ кождый складъ должей тривати не маетъ, одно по одной недѣли (АЗР, IV, 53, 1592); не маеть далеs трывати ѡдно полчетверта года (Унія, 41); трывало тое ожиданье наше аж кꙋ нешпорꙋ (Апакр., 12); перское кролевство або монархиꙗ тривала лѣт рч0483а (Бельск., 169); ѡкрꙋтное повѣтрие настꙋпило и тривало цалыs рокъ (Стрыйк., 532б); такъже тежъ през три дни, ꙋставичне ѡкрꙋтна валка тривала, абовѣм такъ велми моцно а ѡкрꙋтно было побите же се сл0483нце затмѣло не хотꙗчи взглꙗдат на ѡное великое вылите крови. Потом з стороны персовъ много тѣлъ ꙋмерлых падало (Алекс., 9б); тривала таѧ мѣръзост лѣтъ сто и ѡсмъдесѧт (Зб. 82, 23б). ◊ Трывати во греху – тое, што і трвати во греху. так мы коли во грехꙋ трываемъ, дьꙗволъ и злое сумнене нас потоплꙗет (Зб. 255, 21); трывати на молитве – тое, што і трвати на молитве. наоучилъ постити, Дни свѧтыи, праздники, честно обходити, на всеночныхъ мл0483твахъ трвати не тескливе (Лям., 8); тымъ способомъ и братіи треба жити зs собою: трафлѧетъсѧ то часом, же ихъ тридцать бываетs на громадѣ, а тыи вси през цѣлыи дн0483ь и ночъ споломs трвати на молитвѣ не могꙋтs. лечs нѣкоторыи зs нихъ шесть годинъ ѡтдаютs мл0483твѣ, и штати зезволѧютъ: дрꙋгии ѡхотне слꙋжатъ, а иншіи зs нихs ꙗкꙋю роботꙋ робѧтs (Мак., 21); нѣкоторыs мних чл0483къ статечныs и побожныs гды ѡдного часу над звычаs трвал на молитвѣ, ꙋслышал голос ꙗкісь страшливе и бѣдне нарекаючыs (Зб. 107, 110б); того ꙋчышъ же бысмы со ꙋсилнымъ налеганемъ трывали на молитве (Зб. 255, 7); ѡна ѡбачивши то, почала сердечне матцѣ гд0483неs дꙗковат, и болъшую надѣю брати триваючи на плачливоs молитвѣ (Пралог, 580б). 3. Тое, што і трвати ў 3 знач. Таѧ мꙋка мовитъ пекелнаѧ тымъ бꙋдеть тривали которые потеравшы а не заховавшы крещениѧ на веки загинꙋтъ (Унія, 17); правовѣрныs свещенник реклъ до господара: згинꙋла памꙗт его со шꙋмом, а гд0483ъ навѣки тривает (Бельск., 332б); кгды петръ иоан ѡтошли ѡт гробꙋ магдалынꙗ трывала плачучы пред гробомъ (Зб. 255, 38б); ꙋважаs коли на молитве не зараз наsдешъ господа исуса то ест потехꙋ дꙋховнꙋю не маешъ ее опущат але трыват скрꙋхою и жаждою (Там жа, 39б); през шесть лѣтъ ꙗко мч0483никъ без крови триваючи, а долгое мученичество терпꙗчи смерти сꙗ тирана ѡного дождалъ (Пралог, 579). 4. Тое, што і трвати ў 4 знач. на томъ датъкꙋ ꙗкъ ꙗ тепер с ними вмовилъ тривати не хочꙋть (КВЗС, 17б, 1537); (не) хотечи дей я в томъ такъ долго тривать и готовъ ся есми теперь того справити (АВК, ХХI, 94, 1555); по ег смерти пафнотиs трвожыл собою, розꙋмеючы же ꙋже в жывотѣ зачатом трывати не моглъ, и ꙋслышал аг0483гла (Зб. 752, 582б); скарбовъ тых хочемо которие вѣчне тривают (Пралог, 502б). 5. Тое, што і трвати ў 6 знач. ему жадного поживеня оттол нетъ и нема о чомъ при той црькви божей трывати (СДГВ, 143, 1538); ꙋжо тsри дsни пsри мsне тsривають, и не мають чого есьти (Цяп., 53б); если бы через тое оупоминанье наше болшеи того вs оупѡри своем тривали и домом бж0483імъ вsзгоржали, а на мл0483твы и спеваньѧ вs дни ст0483ые не приходили (Апакр., 210б); воsселокъ, тривал набожне вs грецком законѣ чернцем, бо завжды на кнꙗжачем ꙋбире зверхꙋ капицꙋ носил чорнꙋю, ѡднак же еще на початкꙋ панованꙗ своег мног панов жомоитских ꙗтвꙗзских и литовских помордовал мстꙗчисꙗ ѡтца своег мендокга (Стрыйк., 527); въ згодѣ и любви межи собою яко Духомъ порожденые сестры неотмѣнно до конца тривати (АЗР, V, 71, 1641); был нѣкоторыs мних на пустынѣ мешкаючы, тот гды през великиs час лѣтъ в стремежливости трываючы, пожил вѣкъ аж до старости барзо ст0483обливе (Зб. 107, 120б); прето ижъ коли во злым трываем и до грехов грехи прикладаемъ тые поврозки розмнажаемъ (Зб. 255, 25); тривалъ ꙋ церкви наш спасител ꙗко в домꙋ ѡтца своего (Зб. 259, 521б); такъ долго во дни и вночи ꙋ двереs монастыръных тривал ажъ не превитꙗжоны ꙋмыслъ его то справилъ, ижъ над ввесъ звычаs монастыревъ, ѡнъ из сыном коториs ѡколо ѡсми лѣs мѣлъ на тоs часъ принꙗтыs был (Пралог, 519б).
с. 56
Трываючий, триваючий, трываючый дзеепрым. 1. Ад трывати ў 1 знач. самъ хс0483 гь0483 есть едным завсегды трываючим, завсегды притомнымъ, завсегды вѣрный свой оживлѧючимъ, и рѧдѧчим единовладsцею и головою цр0483кви своей (Апакр., 154б); Братства церковные ... подъ благословеніемъ патріаршимъ трываючіе, королевская канцелярія удаетъ всюды турбаторами (АЗР, IV, 193, 1599). ◊ Трываючый на молитве – які доўга моліцца. иѡсифъ и ѡна великое веселие гули, коли его подрослого по домкꙋ ходꙗщого, и на молитве трываючого видели и мовꙗщог слышели (Зб. 255, 140). 2. Ад трывати ў 2 знач. Там милост досконалаꙗ, там жадное боꙗзни немашъ, там ден вечне трываючыs, там всих ѡдин дꙋхъ (Зб. 255, 403); банкет великиs ... справилъ, триваючиs презъ днеs такъ много (Зб. 259, 303); жадныхъ сꙗ цареs дочасных коротко триваючих а ꙗко мгла минаючих не боs (Зб. 82, 338б).
с. 58
Трывога гл. тривога
с. 58
Трывожливый гл. тривожливый
с. 58
Трывожытисе гл. тривожитися
с. 58
Трыгубица гл. тригубица
с. 58
Трыдцатеро гл. тридцатеро
с. 58
Трыдцатый гл. тридцатый
с. 58
Трыдцать гл. тридцать
с. 58
Трыжды гл. трижды
с. 58
Трыкратный прым. Трохкратны. Вещ ближаишаѧ естъ погрꙋженіе трыкратное въ водѣ (Навука, 15–16).
с. 59
Трыкролский гл. трикрольский
с. 59
Трыкрольский гл. трикрольский
с. 59
Трыкротный гл. трикротный
с. 59
Трыкроть гл. трикроть
с. 59
Трылетный гл. трилетний
с. 59
Трылетый гл. трилетний
с. 59
Трымати гл. тримати
с. 59
Трыматисе дзеясл. Мець у сябе, у сваёй уладзе. яко бы кнзь Богданъ поступуючы тые тры именья до рукъ моих вцале ... яко се сами в собе тые именя трымають ... имел (АВК, ХХХVI, 41, 1582).
с. 59
Трынадцатый гл. тринадцатый
с. 59
Трынадцать гл. тринадцать
с. 59
Трынастый гл. тринастый
с. 59
Трынасце гл. тринасте
с. 59
Трынатцать гл. тринадцать
с. 59
Трынога наз. Тое, што і трыногъ. Речы мои рухомые ... котлы два кухенъные, трыноги тры (ИЮМ, ХХIV, 230, 1635); дровъ сухихъ на подтопу подъ трыногу возы два (ИЮМ, V, 132, 1688).
с. 59
Трыногъ гл. триногъ
с. 59
Трыножекъ гл. триножекъ
с. 59
Трыосмачный прым. Цаной у тры васьмакі. ситницъ две трыосмачныхъ а третюю шостаковую (ИЮМ, VI, 124, 1619); хлеба ситного чотыры булки трыосмачныхъ, пироговъ шесть (ИЮМ, VI, 120, 1689).
с. 59
Трыста гл. триста
с. 59
Трыстина гл. тристина
с. 59
Трытцать гл. тридцатъ
с. 59
Трытцетъ гл. тридцатъ
с. 59
Трыуглястый прым. Тое, што і триуголный. ꙋчынилъ ... дш0483ꙋ человѣческꙋю трыꙋглꙗстꙋю длꙗ того же тры силы мает (Зб. 259, 78б).
с. 59
Трыумпъ гл. триумфъ
с. 59
Трыумфуючый гл. триумфуючий
с. 59
Трыумфъ гл. триумфъ
с. 59
Трыцкий гл. трицкий
с. 59
Трэсенье гл. трясенье
с. 59
Трэтее гл. третее
с. 60
Трэтий гл. третий
с. 60
Трюждающийся гл. труждающийся
с. 60
Тряпеза наз. Тое, што і трапеза ў 1 знач. агрикъ ... в домꙋ своем поставлѧше .г0483. трѧпезы (Чэцця, 95б); ѡнъ ... поставлѧше .г0483. трѧпезы в домꙋ своем (Там жа, 147).
с. 60
Тряпезникъ наз. Трапезнік. вчера был еси многомоу доброу трѧпезникъ (Чэцця, 304б).
с. 60
Трясавица, тресавица наз. Ліхаманка, трасуха. скоро затым впал вs трꙗсавицꙋ тꙗжкую (Зб. 752, 424); наведеть на васъ богъ нищету трѣсавицу горѧчесть зиму знои ржу (Скар. ДЗ, 52).
с. 60
Трясение гл. трясенье
с. 60
Трясеный, тресеный дзеепрым. ад трясти ў 1 знач. На двꙋхъ качалехъ стрыхъ Ушпаньскиs, перловыs, со шлꙗгомъ трꙗсенымъ ꙋроблено въ него чотыри гривенки перелъ (КСД, 872, 1516); другиs сад ещо былъ не тресенъ (КВС, 480б, 1552); такъ есми виделъ яблокъ у саду што тресены (АВК, ХХХIХ, 24, 1578); державъцы и тивунове тое земли таковые меры становити мають, абы не тресены и без веръховъ были (Ст. 1588, 106–107); мають давати до скарбу господарского съ кождой службы по 50 грошей, жита бочку ровную, безъ верха и не тресеную, овса также бочку ровную, безъ верха и не топтаную (АЗР, V, 38, 1640).
с. 60
Трясенье, трасенье, тресение, тресенье, трэсенье, трясение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. трясти ў 1 знач. быша гласи велии и громобитиѧ и трѧсение земли и смѧтение на земли (Скар. КЕ, 18б); его милость ... установляти рачитъ, ижъ отъ сего часу быти маетъ мѣра полубочокъ Виленьскій такъ великъ, который бы въ собѣ несъ двѣ бочки, въ которыхъ бы было въ обѣюхъ осмь корцовъ ровныхъ, безъ верху и трясенья (АЗР, III, 11, 1547); в котороs бочцэ маеть быти чотыры корцы ровных мери нш0483ое дворное без верху и трэсенꙗ (Ст. 1566, 37); бꙋдꙋт голоды, и моры, и трѧсѣнѧ землѣ мѣсцами (Каз. Кір., 66б); за кн0483зꙗ великог юрꙗ всеволодовича было великое земли трасене (Стрыйк., 491б); твоею молитвою заховай ѡт голодꙋ и повѣтрѧ, ѡт трѧсенѧ земли и наводненѧ (Каліст, II, 327); рꙋшаетсѧ трѧсеніемъ и землѧ, але зновꙋ в своей моцы зоставает (Кін., 57б); тое што тресение земли и инные знаки показовали тож се тепер на дꙋшах людских выконывает (Зб. 255, 301б); перед его злою смертию ѡкрꙋтное трꙗсене земли и долго было (Зб. 752, 63); тресене земъли великое на мѣсто ѡное пришло (Зб. 82, 91б). 2. Дзеянне па дзеясл. трясти ў 2 знач. вижа на следъ дати не хотелъ, але давалъ на трасенье дому (АВК, XVIII, 6, 1560).
с. 60
Трясеньеся наз. Дзеянне па дзеясл. трястися ў 1 знач. Трепетаніе, раслабленіе, стенаніе, колѣбане: Трепотанесѧ, тремтѣне, трѧсѣнесѧ (Бяр., 172).
с. 61
Тряснути, траснути дзеясл. Трасянуць, калыхнуць, кіўнуць. лечъ ижъ безпохибне дѣеписъ на то головою трѧснетъ (Апакр., 65б–66); але на то подобно головою тряснешъ! (Пыт., 81); взꙗвши ѡба слꙋпы рꙋкама, траснул ними (Бельск., 75б); траснул собою ѡпали з него поврози ꙗко нити (Там жа).
с. 61
Трясти, трасти, трести дзеясл. 1. Трэсці. передо мъною вижомъ воsтехъ пошолъ былъ того нетресеного садꙋ трести (КВС, 480б, 1552); почали тые грушы трести (АВК, ХХХVI, 295, 1582); гробъ Панскій обступивши, трясли, перли, пхали (АВК, VIII, 30, 1598); тресут и берꙋт перецъ (Алекс., 29б–30); иногды с фꙋдаментꙋ коморкꙋ подносꙗчи: землею трасли (Пралог, 678б); на тое артемиs головою трꙗсꙋчы реклъ (Зб. 752, 552б). 2. Рабіць вобыск, абшукваць. оу полочан товаръ трꙗсут, а грꙗбꙗт (ПГ, I, 160, 1446); ино дей князи не боронили следу выводеньꙗ и трести села (КСД, 1441, 1520); пакли бы хто не дал трести а искати речеs краденых або ѡт лица ѡтбил, а ѡныs бы на то сторонними людми перевел ... тогды (Ст. 1529–Ф, 155); жоны и челядь ихъ ... не допустили дей передо мною трясти дому своего (АВК, ХVII, 267, 1541); Панъ Суходольский отказалъ, ижъ я вижа не дамъ двора своего трести (АВК, ХХII, 97, 1555–1565); жыд пришовшы почал возы трести, ищучы премытных куниц (АВК, XXXIX, 519, 1579); ѡбыsскъ вчинити и вси схованьѧ трꙗсти (Ст. 1588, 528); мовечи дей для того, абы панъ Заливский дому ихъ не тросъ (АВК, ХVIII, 237, 1615).
с. 61
Трястися, трастися, трестися дзеясл., зв. 1. Ад трясти ў 1 знач. трѧсоут бо ми сѧ. составы. и члонкове (Чэцця, 318б); под нимъ землѧ тресласѧ спереду и ззаду (Бава, 141); были знаки гневꙋ божего в костантинополю, землꙗ трꙗсласѧ, градъ великии, гром страшливыs (Царств., 71); бꙋдешъ стогнꙋчи и трасꙋчисꙗ по земли волочити (Бельск., 6б); члѡнsки разsслабленными ставшисѧ, трѧсꙋтsсѧ и вагаютsсѧ (Каліст, II, 35); ꙗкъ мовитъ: Стогнати и трѧстисѧ бꙋдетъ на земли (Мак., 293); коли кгвалтом писати хотел, рꙋка ему се баръзо тресла (Зб. 81, 204б); нехаs сꙗ трꙗсет землꙗ. гд0483ь есть великиs на сиѡнѣ (Пс. ХVII, 102); землѧ бꙋдетъ трастисѧ, горы всѧ розсыплютsсѧ (Зб. вып., 96). 2. // перан. Баяцца, адчуваць страх перад кім-, чым-н. вси людие племена и народове трѧслисѧ и боѧлисѧ его (Скар. ДП, 19б–20); же сѧ перед нимъ ѡт страхꙋ трѧсꙋтъ (Каліст, II, 28); образ онъ таемне на себе вsзѧл, трасꙋчисѧ ѡдтꙋль оуставичными мыслѧми боѧзни и страхꙋ (Мак., 50). 3. Сварыцца. тимиртиклꙋꙗ цар ... съ кнꙗзми ѡ вsланье ѡрдынскими и треслисе з витовsтом (Патр. К, 55б).
с. 61
Трясущийся дзеепрым. ад трястися ў 2 знач. рече Самуилъ приведите ко мнѣ Агsга Царѧ Амелехова. и преданъ ест емꙋ Агsга велми сытыи трѧсущиисѧ (Скар. ПЦ, 33); на кого възрю; но на смиренаго и млъчаливого и трѧсꙋщаагосѧ словесъ моихъ (Будны, 7).
с. 62
Трясца наз. Ліхаманка. фортꙋне трꙗсцꙋ або фебрꙋ хвалили (Стрыйк., 432б).
с. 62
Ту прысл. 1. Тое, што і тутъ у 1 знач. Пакъ ли быхмо имъ не воротили на той день, яко ту написано, тогда гродъ нашь Галичь ... воеводѣ и его брату Роману ... у тыхъ 4 тисячахъ заставити имаемы (АЗР, I, 22, 1388); анхимандритъ ... не возмоглъ стоꙗти тоу (Чэцця, 3); съимꙋтьс на вельи. вышеи Ковна двѣ мили. и тоу перевезѣтьс рат. и поидоут къ троком (Віл., 442); не дошедь до Вилни за s0483 миль. и сташа в Ошмене. и тꙋ стоꙗше недлю (Увар., 105); [Богъ] мнѣ грѣшному чоловѣкови ту на тымъ мизерномъ свѣцѣ ... милостивымъ быти рачилъ (АСД, I, 5, 1507); будучы ему ту у Могилеве, зоставил сребра у розной работе свещеннику места Могилевского (ИЮМ, ХХХII, 148, 1578); самъ Корыбут ꙋбежыть ꙋ Новгородок Сѣверскии и ту была кн0483гинѧ и дѣти его (Рач., 325); бꙋдꙋт в тобѣ блгсвени вси народове земные бꙋдꙋ твоим сторожем в тоs дорозѣ. и праведꙋ тебе, ѡчꙋтившисꙗ иꙗков реклъ, вѣрꙋ, гд0483ъ ест на том мѣстцꙋ и ꙗм не вѣдал страшливо то мѣстце, тꙋ ест дом бж0483иs (Бельск., 21б); тогда ѡтвѣща емꙋ Аг0483глs: Болшъ надъ годинꙋ не пребылъ еси тꙋ (Зб. вып., 46). 2. Тое, што і тутъ у 2 знач. бжиею силою тоу. не мало чюдо створис (Увар., 91); проседи се ту, ажъ панъ наместникъ прыедетъ (АВК, ХХ, 196, 1602). 3. Тое, што і тутъ у 3 знач. Тꙋ будеши ꙋчити мѧ (Скар. ПП, 10); ту будеть плачь и скрежеть зубомъ (Будны, 187); другии цар Царогородскии и тот з ним ꙋ великои ласцэ был. и ту тэж Ческое королевство и Вгорское и Польское великую чест держали надъ славным господаремъ Витовтом (Рач., 334); такъ свѧтобливое над нами вашое коровъское [!] милости панованье тꙋ на томъ свете зъ славою несмертельною ... было нагорожоно (Ст. 1588, прадм.); хс0483 гь0483 тые ключи которые тоу ст0483омꙋ петрови обецал потомъ цр0483кви привлащаетъ (Апакр., 99); Bоżyiem że czudotworenijem y siłoiu, tut nemаłoie czudo wczyniłosiа, y zbito byst woj mnohoie mnożestwo (Бых., 511); тꙋ зас грекове достали столъца и сцептрꙋм костантинополског под латинники, ѡ чом бꙋде нижеs (Бельск., 383б); розгнѣвавшисѧ жидове повставши на него и забили егѡ коменьми и тꙋ ѡт нихъ ꙋкаменованый ꙋмерлъ (Хран., 356б). 4. Тое, што і тутъ у 4 знач. Ту ꙗвне видишь, ꙗко не только Бг0483ъ клѧтисѧ допущаеть, але часу потребы и повелѣваеть (Будны, 23); листом упоминалным о вчыненье справедливости о тую реч, што се ту звыш поменило обносили (АВК, XXXVI, 52, 1582); тые слова дѣетисовы, длѧ того читателю, любимый, здало ми сѧ тꙋ цале выписати, абыс тым снаднѣй постꙋпкови его, которого вs приточаню слѡвъ гснихъ оуживаеть приглѧдѣтисѧ могъ (Апакр., 96–96б).
с. 62
Тубаромъ прысл. Ноччу. мѣли албо и днес мают ст0483о неѡмению, и теж тꙋбаром то ест в полню (Бельск., 57).
с. 63
Тубылецъ наз. Тубылец. волно ему въ здѣшнемъ панъствѣ нашомъ жону пояти, и титулу вшелякого и волности шляхецкоѣ, яко властному шляхтичови, тубылцови, заживати (АЗР, I, 49–50, 1438); единаковыи законъ будеть тꙋбылsцꙋ и приходꙋ (Скар. КВ, 25б); жадныхъ светковъ на то не маю, бо есми чужоземецъ, не тубылецъ (АВК, ХVII, 342, 1541); абы тубыльцомъ Великого Кн[я]зства вряды даваны былы, а не чужоземъцомъ (КПД, 94, 1547); зычилъ бы того его королевская милость, абы за умѣетностью тубылцовъ, чужоземцовъ не потребовано (АЗР, III, 56, 1554); артыкꙋл кs0483 ѡ шкоды в тꙗгненю ѡт жолнеров такъ тубылцовъ ꙗко и чужоземцовъ (Ст. 1566, 25); што дей есть зведомо дворникомъ Смоленскимъ и инымъ никоторымъ тубылцомъ панства литовского (ИЮМ, ХХХII, 144, 1578); пакли бы се родъ звелъ, а ѡнъ бы был тꙋтошнего паньства нашого тꙋбылецъ (Ст. 1588, 85); не естъ тубылецъ и урожонецъ великого князства Литовъского, але з ыншого панства (АВК, ХХ, 63, 1591); он бы был тутошнего панъства тубылец, тогды бы мел поставити двух шляхтичов и з ними поприсегнути (АВК, ХХХII, 122, 1596); гостей перѣеждчихъ до дорожини, а тубыльцовъ до голоду приводять (АЮЗР, II, 13, 1601); тые листы показуют, не был тубылцем Вацким (АВК, ХХХ, 439, 1612).
с. 63
Тувальня, товалня, товальня, тувалня наз. Шырокі ручнік. виделъ у свирне ... тувальни две вышиваныхъ (АВК, ХХII, 155, 1555–1566); тувальня коштовала двух копъ грошей (АВК, ХХХVI, 134, 1582); взялъ и товальню (АВК, VI, 84, 1584); литтва початая шыть одна, тувальна тъкацкая ве тры ренъды шытая (АВК, ХХVI, 455, 1586); то есть хусты столовые; напродъ: обрусовъ петнадцать, серветъ чотырнадцать, ручниковъ простыхъ семь, товаленъ три (АВК, ХIV, 357, 1590); списали есмо вси речы ... обрусовъ великихъ пять, туваленъ простыхъ две (АВК, ХХ, 130, 1598); товаленъ всихъ седмъ (АСД, I, 281, 1637); Лентіонs ... простирадло, товалнѧ (Бяр., 292); за приношене образовъ отъ церкви покровъское и товаленъ ... за працу дали человеку осмаковъ осемъ (ИЮМ, IV, 124, 1686); треба потретее до слꙋжбы Бж0483ой тꙋваленъ двохъ (Зб. вып., 30б); за узычене товаленъ у церкви дали паламару на пиво осм. двадцать (ИЮМ, VIII, 83, 1691); за узычене тувални у церкви брацкой дали осм. двадцать (ИЮМ, ХI, 83, 1697).
с. 64
Туга наз. Туга, смутак, маркота, журба. цр0483ь же быс оу великом размышлѣньи. и в тоузѣ (Чэцця, 59б); прото же вси приключеніѧ животнаѧ дш0483евнаѧ владеють сим. ꙗко же тоуга и жалоба. ненависть ѡслабѣють велми (Арыст., 210); тꙋга въ срдци мꙋжа нагневит его а рѣчь добраѧ възвеселить его (Зб. 262, 99–99б); прышло з оное туги часъ пороженьѧ (Трыст., 5); перестанsте тыхъ плачовъ, тꙋги занехайте (Лям., 17); Аг0483гломs, силамs Апсломs, Пророкомъ, и мч0483никомъ, тꙋга (Мак., 125); Несладость: Скорбь, тꙋга съ тѧжестію (Бяр., 95); в смутку и тузѣ по вси дни и часы пребывалъ (Пралог, 542б); тогды ѡт великоѣ тꙋги кs малой радости пріишол (Алекс. 1697, 47б).
с. 64
Тугий прым. Тугi (моцна, да адказу нацягнуты). Видишъ ижъ въскрозь, изъ тꙋга, з пострелного лꙋка. Такиs пострелъ никого, дома не потъкаеть (Ст. 1588, Рымша); Жилищный: Жиловатый, моцный, тꙋгій (Бяр., 44).
с. 64
Туда прысл. Тое, што і туды. Елисеи ... внегда туда часто ходивалs (Скар. ЧЦ, 190б); ѡн тоуда кочюеть по мале времени (Увар., 104). ◊ Туда и сюды – у той і ў другі бок. коли се ѡборочал, туда и сюды, але се небо затмѣло (Біблія, 441); коли се ѡборочалъ тꙋда и сюды, але се нб0483о затмѣло (Хран., 312).
с. 65
Туде прысл. Тое, што і туды. тыи жsдущи авимелеха обираху людеи они же туде хожsдѧху (Скар. КС, 22б).
с. 65
Тудежь, тудежъ, тудешь, тудзежъ прысл. Таксама. мы пытали того Станислава: поведь намъ, какъ ѡц0483ь вашь делилъ васъ ѡтчинною вашою и тудежь людьми куплеными и землями, которꙋю ѡц0483ь вашь прикупилъ ѡсобѣ ѡтчины своее (КСД, 14–15, 1510); такъ, въ самое полудне, помѣненого Кгарбовского тудѣжъ передъ замокъ, на пляцъ всихъ людей проспектови подлеглый, межи стомъ пѣхоты, а стомъ дракгуновъ выведено (АЗР, V, 75, 1645); тот чл0483къ великии былъ тот же Арбе, которого тꙋдеш пред тым мꙗнꙋе (Выкл., 67б); умоцованый ... тудзежъ при зашлыхъ очевистыхъ ... декретахъ ... до суженья належитъ (АВК, ХV, 484, 1686).
с. 65
Туды прысл. Туды. отъ круховой веретеи на край Рудного лѣса туды наша грань зъ вами (АЮЗР, I, 42, 1510); ꙗ тꙋды звозилъ хоромы свои (КСД, 20, 1510); сыновѣ ізраилевы ... заскочили броды іорsдана и гдеже прехожsдѧху моавлѧне ѡт земли своеꙗ, и не даша туды никому ити (Скар. КС, 9б); про тыхъ Миляновскихъ самъ панъ Точинскiй повѣдилъ, ижъ зле оны туды ведуть, а прожне ся въ то вступають (АСД, I, 53, 1546); туды Витолтъ ходилъ до великого Новагорода къ Москвѣ (АЮЗР, I, 140, 1557); ѡт сорока годъ туды по мору хожу (Бава, 135); тꙋдыж за нимъ вшол захариꙗ свꙗщенникъ (Біблія, 488); тꙋдыж за нимъ вшолъ захаріѧ сщ0483енникъ (Хран., 336). ◊ Туды и сюды (сюда); то туды то сюды – у той і ў другі бок; у розныя бакі. пилновати затым потреба того, абы тыи над котѡрыми старѣишинство маемо то тꙋды, то сюды не бѣгали (Апакр., 140); во ѡном ꙋтеканю тулꙗючихсꙗ туды и сюда бѣгаючих забили пꙗт тисꙗч людей (Біблія, 136б); ѡнъ прохожалъсе по дому туды и сюды (Там жа, 463); з высокости на нискость и туды и сюда премелнꙗемо (Алекс., 8); онъ прохожалсе по домꙋ тꙋды и сюды (Хран., 323). Параўн. туда, туде.
с. 65
Тужащий дзеепрым. ад тужити. тоут предстоꙗще народи мнози. и тꙋжащимъ имъ. не вѣдающим гдѣ положит тѣло ст0483го козмы (Чэцця, 68).
с. 66
Туждый прым. 1. Тужлівы, які наганяе тугу. Не поставлѧти ѡт тꙋждаго предѣла, ни в предѣле, иначеи чинѧчи, да изsвержетсѧ (Навука, 139). 2. У знач. наз. Той, хто прасякнуты тугой. аще же восхощет прорчествовати, ꙋмрет скорбе в рꙋках их нижли ѡт туждыхъ (Дыяр., 176б).
с. 66
Тужение, туженье наз. Маркота, туга, смутак. панна есми была оу домоу ѡц0483а моего болести и тоуженіа николи есми не знала (Пак. Хр., 4б–5); въ тꙋжении пребываеть смꙋтокъ (Скар. IС, 61б); Тꙋга: тескность, фрасꙋнокъ, тꙋжѣнsе (Бяр., 173).
с. 66
Туженъ наз. Тое, што і тузинъ. въ той же скрыни ... кубковъ шесть, въ нихъ серебра гривенъ семь, лыжокъ тужены два (АВК, VIII, 484, 1599).
с. 66
Туженье гл. тужение
с. 66
Туживати дзеясл. Тужыць, нудзіцца. мт0483и ѡ неи тꙋживала и биваласѧ (Чэцця, 320).
с. 66
Тужилецъ наз. Туземец. Такъ приходъ ꙗко и тужилець тымъ же обычаемъ будуть приносити требы (Скар. ЛК, 35).
с. 66
Тужити, тужыти дзеясл. Тужыць, знаходзіцца ў стане смутку; сумаваць. не годитсѧ тобѣ так тоужити (Чэцця, 14б); бысть потомъ возлюби ю Амsмонъ сынъ Дв0483двъ, и тужаше по неи велми (Скар. ДЦ, 88); всемꙋ веремѧ и час ... час тꙋжити а час искати (Зб. 262, 87б); не ѡтворочаи лица твоег ѡт мене в которыи днь тоужоу (Пс. ХVI, 100б); ѡна была вельми жалосна и почала тужити (Трыст., 5); не нашол его и конѧ своего и доброго меча и почал тужыти (Бава, 145); ꙋмерла жона мендокгова по котороs почал велми тꙋжит (Стрыйк., 539); срдцемъ нашимs о занедбаной нами ласце Бж0483ой болѣли и тꙋжили (Каліст, II, 311); не тꙋжи, зsноси крестъ свой скромне (Лям., 21); Скорблю: Фрасꙋюсѧ, тꙋжꙋ (Бяр., 147); так два роки плакала и тꙋжыла (Зб. 752, 201); не тꙋжи ѡ сем царю великій вчера бо нас Алеѯандер побил, а завтре мы его поразимо немало (Алекс., 1697, 37б).
с. 66
Тужливый прым. Тужлівы. Аще власы их много гоустыи сеи ест тоскливъ и тоужливъ (Арыст., 198); хто родитсѧ тоѧ планеты. бꙋдет тꙋжливъ (Неба, 72).
с. 66
Тужъ, тужь прысл. Побач, тут жа. тоуж емоу кнꙗж0483щю оу Киевѣ быс же некто Ѳома чернець Изоуѳовъ. держа намесничество. ѡт митрополита оу ст0483ое Соѳьи. на митропольемь дворѣ (Увар., 95); потомъ панъ Лодята тужь жаловалъ намъ на людей пани ꙗкубовое (КСД, 72, 1510); панъ Точинскій, тужъ стоячи ... повѣдилъ (АСД, I, 51, 1546); из них мне грошей десет дал, которые ач туж есми пропилъ (ИЮМ, ХХХ, 129, 1577); тужъ при мне собрали стрелъ s0483 (АВК, ХХХVI, 192, 1582); тꙋж и в каине которыs выведшы в поле брата авелꙗ абы нихто не вѣдал забил (Зб. 261, 82); туж на плꙗцꙋ горлом приплатили (Стрыйк., 535б); Якуб Плохій того подвойского тужъ за дверьми избы судовой побилъ и змордовалъ (АСД, IV, 77, 1615).
с. 67
Тужыти гл. тужити
с. 67
Тужь гл. тужъ
с. 67
Тузанъ наз. Тое, што і тузинъ. продавати ... сокиры, ножи и иншіе речи таковскіе тахромъ, або въ тузанъ (АЮЗР, I, 136, 1552).
с. 67
Туземець наз. Туземец. да будеть межи вами ꙗко туземець родивыисѧ оу васъ (Скар. КЛ, 37б).
с. 67
Тузинковый прым. ад тузинъ. за шапку тузинковую червоную золотыхъ два (ИЮМ, I, 145, 1681); тому жъ Федору ... сукна тузинкового локтей пять (Там жа, 243, 1682); справовали барву Федору, дворнику, за кунтушъ тузинковый, которого не справляли, але онъ грошми отобралъ (ИЮМ, ХIII, 57, 1699).
с. 67
Тузинокъ, тузынокъ наз., памянш. ад тузинъ. дворнику купили на кунтушъ тузинку локотъ д0483 и полъ (ИЮМ, I, 106, 1680); купили сукъна тузинку, локтей четыри и полъ (ИЮМ, IV, 195, 1686); сукна тузинку на каптуръ трети две, злотковыхъ чотыри (ИЮМ, V, 19, 1688); сукна тузинку локти пять (ИЮМ, IХ, 62, 1692); узяли сукъна тузинъку, на кунътушъ Фронцкевичу (ИЮМ, Х, 35, 1695); купили сукна на опончу, пану Хомичу, тузынку, локоть пять (ИЮМ, ХI, 153, 1697); купили тузынку Ивку десятнику локтей четыры и чверть (ИЮМ, ХIII, 54, 1699).
с. 67
Тузинъ, тузынъ наз. Тузін. продавати мають ... сѣкиры, ножы и иншые рѣчи таковскіе тахромъ або въ тузинъ (АЗР, I, 180, 1498); будуть куповати ... рѣчи тахромъ або въ тузинъ (АЗР, II, 77, 1510); виделъ ... ꙋстꙋгъ черъленыхъ чотыры тꙋзины (КВС, 454б, 1552); згинул ... пилок тузин (ИЮМ, ХХХ, 152, 1577); взялъ ... ложокъ серебъреных тузины два (АВК, ХХХVI, 222, 1582); лыжокъ тузиновъ два (АЮЗР, I, 265, 1596); въ той шкатулѣ было ... лыжокъ серебреныхъ тузыновъ два (АСД, III, 82, 1617); у краме моей ... жабокъ едвабныхъ тузиновъ полтора (ИЮМ, ХХI, 423, 1625); ложокъ новыхъ тузинъ (ИЮМ, ХХIV, 229, 1635); гапликовъ тузинъ, осм. три (ИЮМ, V, 38–39, 1688); кгузиковъ купили до жупана тузиновъ два, дали осм. дванадцать (ИЮМ, VIII, 62, 1691); купили ложекъ деревянныхъ тузинъ (ИЮМ, ХI, 77, 1697). Параўн. туженъ, тузанъ.
с. 67
Тузынокъ гл. тузинокъ
с. 68
Тузынъ гл. тузинъ
с. 68
Тукъ наз. Тук, растоплены тлушч. Масло кровие и млеко овsчие, с тукомъ Агньчимъ и овнимъ сыновs Васань (Скар. ДЗ, 61б); тихость стола твоего полна тоукꙋ (Зб. 262, 27б); срдце теплеи всих оудесъ животных ... тоук же велми стꙋденеи мѧса (Арыст., 191); Елей маслинный: тꙋкъ, албо олѣекъ (Бяр., 41). ◊ Тукъ земли – зямное багацце. азъ дамъ вамъ ѡт вsсего добра Египетъскаго, и будете ести тꙋкъ земли (Скар. КБ, 84).
с. 68
Тулакъ наз. Тое, што і тулачъ. Лестецѣ: Тꙋлакъ, волоцюга, зрайца, зводникs (Бяр., 70).
с. 68
Туланье гл. тулянье
с. 68
Тулатися гл. тулятися
с. 68
Тулачъ наз. Туляга, бадзяга. лестецъ – волоцюга, тꙋлач, зрадца (Зіз., 40); наклонилисꙗ сердъца ихъ за авимелехом, мовꙗчи: брат нашъ есть. и дали ему о0483 фꙋнтов сребра з божницы вааловы. которыs наприsмовал собѣ мужевъ нꙋжныхъ и тулачов (Біблія, 126); Планита: Тꙋлачъ (Бяр., 104); напріимовалъ собѣ мꙋжевъ нꙋжных, и тꙋлачовъ (Хран., 179б). Параўн. тулакъ.
с. 68
Тулаючий дзеепрым. ад тулятися. бысте болше не были дѣтми в розꙋмѣ, хвѣючимисѧ и тꙋлаючими в кождом вѣтрѣ (Каз. Кір., 46б).
с. 68
Тулинкгъ наз. Прадстаўнік старажытнага племені Бургундыі. тѧгнул з воиском через тулинкги, гэдви и сэкуаны, которое за нашого вѣку буркгундыичыками зовут (Атыла, 184).
с. 68
Тулкачъ наз. Тое, што і толкачъ. мождеръ спѣжаный зъ тулкачомъ, коштовалъ копъ три (АВК, VIII, 485, 1599).
с. 68
Тулковиско наз. Тое, што і толковиско. до того дей при томъ замордованомъ на томъ тулковиску батько того замордованого знашолъ рукавицу белую (АВК, ХVI, 154, 1598).
с. 68
Тулмутъ наз. Тое, што і тумультъ. вщалсѧ во Ефремѣ тꙋлмꙋт, бо пришедши до сефины рекли до Ефаѧ (Хран., 183б).
с. 69
Тулобъ наз. Тое, што і тулово. сам тꙋлобъ его был з дерева мистерныs рѣзаныs (Стрыйк., 446).
с. 69
Тулово наз. Тулава. тулово ѡное и тѣло без головы ст0483го диѡнисѧ встало и головꙋ свою взꙗвшы несло еи двѣ мили (Зб. 82, 75б). Параўн. тулобъ, туловъ.
с. 69
Туловъ наз. Тое, што і тулово. дагона самого тулов зосталъ, а был на своемъ мѣстцꙋ (Біблія, 306); дагона самогѡ тꙋловъ зосталъ, а былъ на своемъ мѣстцꙋ (Хран., 202б).
с. 69
Тулъ наз. Калчан, сумка для стрэл. возми оружие свое тꙋлъ и лукъ и выиди вонs (Скар. КБ, 48б); тꙋлъ бо свои ꙋготовалъ (Скар. КI, 35б); на него оузгꙋчит тꙋл блискъ сꙋличинъ и копеиныи (Зб. 262, 29); натѧгнꙋли лꙋкъ и приготовали стрелы в тꙋле (Пс. ХVI, 14б); кивънул на них рꙋкою мовечы: то тул далеs не приступуsте (Зб. 752, 455б).
с. 69
Тулько прысл. Тое, што і только. Тулько што се дотыкаетъ службы господарской (АВК, ХХIV, 143, 1553).
с. 69
Тулянье, туланье наз. Тулянне. выгнал на поволочене и тꙋлꙗне (Бельск., 6); Скитаніе: Блꙋканье, лазꙋцsтво, тꙋланье (Бяр., 147); выгналъ на поволоченье и тꙋлѧнье (Хран., 10б).
с. 69
Тулятися, тулатися, тулятисе дзеясл. Туляцца, хадзіць без пэўнай мэты; бадзяцца. онъ сѧ тулѧеть по ꙋлицахъ (Скар. ПС, 13б); вышедши з кейли тулꙗлисꙗ гдѣ хотѣли (Біблія, 340); дв0483дъ тꙋлꙗлсе в земли хетскоs (Бельск., 100б); по ѡноs рецѣ тꙋлꙗли кром мсца липца и серпнꙗ (Алекс., 31); стогнꙋчи и трасꙋчисѧ на земли, тꙋлѧтисѧ бꙋдешъ (Мак., 50); яко се они менуютъ – еромонаховъ, которые дей ... первѣ сего заставшы збѣгами, туляючысе по мѣсту Новгородскомъ ... розрухы ... чынили ку взрушенью права и покою посполитого (АЮЗР, II, 62, 1610); панъ Богъ самъ, не терпечы крывды своее, выдалъ его, же кгды се тулялъ по гаехъ надъ мухавцемъ (АВК, XVIII, 235, 1614); Скитаюсѧ: Блꙋкаюсѧ, тꙋлаюсѧ (Бяр., 147); тꙋлꙗешъсꙗ то тамъ то самъ (Зб. 259, 403б); тулꙗлсꙗ по пущы межы морем и ѡзером, толко .єі0483. фингъ на день по заходꙋ слонца едаючы (Зб. 752, 447б); будꙋтъ голодни ꙗко пси ходꙗчи коло мѣста. будꙋт сꙗ тꙋлꙗти абы сꙗ наели, а не наедши сꙗ будꙋт тужити (Пс. ХVII, 44б–45); вышедшы ѡт нихъ тулꙗлсꙗ по горах по пустых (Зб. 82, 2б).
с. 69
Туляючийся дзеепрым. ад тулятися. во ѡном ꙋтеканю тулꙗючихсꙗ туды и сюда бѣгаючих забили пꙗт тисꙗч людей (Біблія, 136б); з скрынки Головной нашей Братской маетъ быти давана ꙗлмꙋжна ... вs шпиталѧхъ и тꙋрмах, и по оулицах лежачим и тꙋлѧючимsсѧ оубогимs, по полгроша (Ст. бр., 16); вs ономъ оутеканью тꙋлѧючихсѧ, тꙋды и сюды бѣгаючихъ, забили ≠є0483 мꙋжей (Хран., 191).
с. 70
Тумолтъ гл. тумультъ
с. 70
Тумулство наз. Зборышча. твоя милост ... через слугъ своих ... и также многих помочников и тумулство людей на то способленых ... чотыри шнуры тых подданых ... кгвалтовные пожавшы, до именя своего ... одвезла и одпровадила еси (АВК, ХХХII, 21, 1596).
с. 70
Тумультъ, тумолтъ, тумултъ наз. Гвалт, мітусня. они сами в том тумулъте людей межы собою ... забит або зранить сами могли (АВК, ХХХI, 242, 1595); мовили вси безъ тумультовъ (АЗР, IV, 150, 1596); перестерегаючи напотомъ ꙗкихъ рѡстырков и тꙋмоултов с тоей причины розорваньѧ албо незгоды релѣй (Апакр., 23); чынечы бурды, збытки, тумульты и кгвалты ... слугъ его ... побилъ (АВК, ХХ, 175, 1601); вщалъсꙗ во ефремѣ тумултъ (Біблія, 129б); тумулт ꙋчынившы ... з чеканомъ на него порывал (ККСС, 256б–257, 1618); коли бы дей некоторые люди, услышавшы таковый на улицы голасъ и тумультъ, припадши, его ... не ратовали, снать дей были бы его на смерть забили (АВК, ХХ, 261, 1619); нѣкоторые люди отъ того тумульту не ратовали, бы ихъ вжо въ самомъ мѣстѣ Полоцкомъ на смерть окрутне позабіяли (АСД, I, 275, 1633); Плищъ: Гꙋкъ, крикъ, тꙋмꙋлтъ (Бяр., 105); бꙋдꙋчи далеко ѡд тꙋмꙋлтовъ свѣцкихъ, в великоs ѡстрости и сꙋровости животъ велъ (Зб. 259, 455); тым тумолте коня у вашых руках и пана немал забитого (АВК, ХХХI, 398, 1668); у фактора его млсти, въ Могилеве, подъ часъ тумулту мужыцкого, ведле школы жыдовское, забрано тысечъ сорокъ, (ИЮМ, Х, 49, 1695). Параўн. тулмутъ.
с. 70
Тунгръ, тункгръ наз. Назва народа. Кальлимах поведает, же первеи до тунгров тѧгнул и столечного их мѣста добыл (Атыла, 204); про то абы и тые шабли почули, ѡбрал колко гэтманов, абы тѧгнувшы воиском калетаны, нортманы, морыны, тункгры, фрызы ... воевали (Там жа, 214).
с. 70
Туне прысл. Дарма, марна. ачь възоркꙋть [грѣшники] поиди с нами подсѧдем на кровь заховаемьсѧ на чистого [на полi – тꙋне] дарма ... не ходи въ пꙋть с ними (Зб. 262, 93); аще в тот дн0483ь кленетсѧ не бѫдеть емꙋ тоуне (Неба, 84б); Безs ꙋма: Недаремнѡ, тꙋне (Бяр., 3).
с. 71
Тункгръ гл. тунгръ
с. 71
Тункель наз. Вясковы суддзя. панъ Криштофъ Бальцеровичь – тункель Городенскій (АВК, VII, 453, 1592).
с. 71
Тупети дзеясл. 1. // перан. Слабець. такими чꙋдами ст0483ог стефана цесар заꙗтроныs видꙗчи иж его блꙋды ѡными дивными а бж0483ими дѣли тꙋпѣли, а моц се наꙋки ѡ ѡбразох правдиве славила и ширила, и ꙋмыслил стефана забит (Бельск., 353б). 2. // перан. Станавiцца неўспрымальным. на блисканѧ з громꙋ ѡко людское тупѣе (Зб. 82, 60б).
с. 71
Тупитися дзеясл. // перан. Прытупляцца, слабець. такъ сѧ таꙗчы в теле молодомъ и к тому женъском его моц и хитрость тупила (Зб. 82, 57б).
с. 71
Тупица наз. Тупіца (тупая сякера, каса і пад.) сокеръ чотыри, косъ двѣ, серповъ девять, сошники двои, закрой, тупицъ двѣ (АВК, II, 260, 1590).
с. 71
Тупкати дзеясл. Тачыць, кляпаць. Клеплю: Тꙋпкаю (Бяр., 64). с. 71
Тупость наз. Тупасць, разумовая абмежаванасць. Немощъ: тꙋпост, лѣнивство, хороба, недꙋжость, болезнs (Бяр., 93).
с. 71
Туптанье наз. Дзеянне па дзеясл. туптати. Топотъ: Тꙋптанье (Бяр., 171).
с. 71
Туптати дзеясл. Тупацець, тупаць, хадзіць. чл0483къ невsчтивыи ... мигаеть ѡчима своими тꙋптаеть ногами своими оуказꙋеть пальци своими (Зб. 262, 95б).
с. 71
Тупый прым. 1. Тупы; такі, якім цяжка рэзаць, пілаваць, калоць і пад. кидают его на ѡное ѡкрꙋтное древо крестное на земли лежачое, гвоздꙗми тꙋпыми рꙋки и ноги (Зб. 255, 279); тꙋпою секирою головꙋ его ѡттꙗли (Зб. 752, 47); тупою сокирою голова емꙋ ꙋтꙗта ест (Зб. 82, 75б). 2. Разумова абмежаваны, няздольны, някемлівы. Ачьколвекъ, вѣмъ то добре, ижъ не толsко мой тꙋпый розꙋмъ, мѣлsкій довsтипъ, слабаѧ сила, и неоумѣетнаѧ вымова, подолати томꙋ, жадною мѣрою, не можетъ (Карп., 26б); Немощный: Немоцный, гнюсный, лѣнивый, слабый, тꙋпый (Бяр., 93). 3. // перан. Які нічога не выказвае, бяссэнсавы (пра погляд, твар i пад.). але естъ еще заслона см0483рти и зепсованsю подлеглого тѣла, которого вsзрокъ на таковое видене тꙋпый и слабый естъ барзо. теперs бовѣмъ ꙗко тотs же апслъ мовит (Карп., 4).
с. 71
Тура наз. Вежа; асадная вежа. во всем томъ паньстве нашомъ ... вижового, ѡглꙗдного, и ѡт вꙗзнеs по туре много, не маеть быти большеs брано только водлугъ сее ꙋставы нашое нижеs ѡписаное (Ст. 1588, 144); y zа welikimi turаmi, nаsypаiuszy peskom y zemlеiu, newymownyiа szturmy nа neho czynili (Бых., 562); тꙋри ѡныи ѡколо мѣста ѡточили (Бельск., 387б).
с. 72
Турбаторъ, торбаторъ наз. Парушальнік спакою. Братства церковные ... подъ благословеніемъ патріаршимъ трываючіе, королевская канцелярія удаетъ всюды турбаторами (АЗР, IV, 193, 1599); Самойла Сенчыла, яко турбатора церкви Божое и клеветника оттинаемъ и клятвѣ предаемъ (АСД, VI, 120, 1608); Расколникъ: Раздорникъ, ѡтстꙋпникъ, ѡтщепенецъ, тꙋрбаторъ (Бяр., 137); таковый турбатор заплатит мает на нашъ суд земский Мстиславский вину копъ тысечу (ИЮМ, ХХIV, 459, 1664); тогды таковый торбатор мает заплатит заруки сто копъ (ИЮМ, ХХVIII, 125, 1666).
с. 72
Турбация, турбацыя наз. 1. Парушэнне спакою. же наветъ будучи простымъ человѣкомъ, важилъся турбацію чинити въ рѣчи посполитой (АЗР, IV, 217–218, 1600–1605); трасꙋчисѧ ѡдтꙋль оуставичными мыслѧми боѧзни и страхꙋ, и вшелѧкой тꙋрбаціи (Мак., 50); если бы ... отъ противниковъ церковныхъ якая турбацыя на монастырь зашла, тогды мы ... отступовати не маемъ (АСД, II, 51, 1633); такъ самъ презъ себе и иншыхъ людей чынить и овшемъ одъ кождого такового, штобы въ той аренде тому памененому ... турбацыю чынилъ (АВК, ХХVIII, 165, 1638); тогды я ... невинъную турбацыю свою оповедившы, протестую и репротестую (АВК, ХХVIII, 191, 1644); такъже и по нас наступуючые сукъцессорове нашы задавати жадное намнейшое турбацыи не будуть повинъны (АВК, ХХХIV, 54, 1655); ѡтповедает св0483тыs: подь до цельи своей, а боле вжо ѡд ѡныхъ тꙋрбацыи не бꙋдешъ терпеть (Пралог, 644); мы, рукавичники и игольники, также жадное перешкоды и турбацыи имъ всимъ, римаромъ и седляромъ чинити не маемъ вечъне (ИЮМ, IХ, 211, 1695); за написане протестацыи на жыдовъ стволовицкихъ и брескихъ въ справе купецкой, о турбацыю п. Казкевича дали (ИЮМ, Х, 130, 1695); выслали комендата Родзевича прецивко купцовъ могилевскихъ ... остерегаючы листемъ турбацыи поборцовъ оршанскихъ и пана Катовского (ИЮМ, ХIII, 110, 1699). 2. Хваляванне. тꙋрбации до серца не допꙋщалъ (Зб. 259, 558).
с. 72
Турбованый дзеепрым. ад турбовати ў 1 знач. Актыкацыя атестацыи комисарскіей мещаномъ витебскимъ, абы нигде на дрогахъ въ гандляхъ по забитю Юзафата Арцибискупа полоцкого турбованы, данный року ах0483кє мца июня (ИЮМ, I, 366, 1625); [на полі: вырозꙋмене на гисторію] вs Кіеви подчас того латинского шкрипту и вырозꙋмѣнsꙗ барзо мене Афанасіа турбовано, и вs конsсисторіи справоватсꙗ казано. леч не нашедши въ мнѣ вины ѡдослали до его млст: ѡтца метрополиты ꙗк и вs новинах нижеs ѡписꙋетсꙗ (Дыяр., 159б); Странностраждꙋ, речꙋ нѣѧкою новою и ꙗкобы посторонною бываю тꙋрбованый (Бяр., 157); пану Стаховъскому комисару за написане листу паномъ купъцомъ могилевъскимъ, абы не турбовано у его маетности, отдали таляровъ битыхъ десять (ИЮМ, VII, 208, 1690); дали Ивану Ивковичу для выкупеня обличу Корыцкового у Кожъки, у Шклове, на который турбованы былъ ... таляровъ битыхъ осемдесятъ (ИЮМ, ХI, 70, 1697).
с. 73
Турбованье наз. Дзеянне па дзеясл. турбовати ў 1 знач. за неслушное черезъ его милости пана Герцика жалуючого его милость ксендза метрополиту по розныхъ субселіяхъ позыванье, турбованье (АВК, ХV, 470, 1685).
с. 73
Турбовати, торбовати дзеясл. 1. Турбаваць, непакоіць. жадонъ о то его турбовати не маеть (АЮЗР, I, 33, 1507); отца его и потомъ по смерти отца его мне в томъ турбовали (АВК, ХХIV, 136, 1583); ижъ дей тут панъ Кгродский и княз Асанъ невинне турбуют паню Коморовскую и мене самого (АВК, ХХ, 303, 1605); дайте покой прошꙋ васъ, болшъ мѧ не тꙋрбꙋйте (Лям., 19); панъ Следевъский ... не маеть его турбовать (ИЮМ, ХХIII, 418, 1623); цорки его панны Авдотьи Пауковны не маю турбовати (АСД, I, 307, 1638); абы ихъ нихто не турбовалъ (ИЮМ, V, 253, 1652); сами видѣте, якъ мене турбуют (Зб. 752, 563б); хто бы мел вступ чинит з дѣтей, кровных и ближних повиноватых наших оного свещеника торбоват ... тогды таковый торбатор мает заплатит заруки сто копъ (ИЮМ, ХХVIII, 125, 1666); неслушне акътора моего татарынъ Радзинъ Рафаловичъ о тые справы турбуетъ (АВК, ХХХI, 465, 1681). 2. Пастаянна хваляваць, трывожыць, не даваць спакою. Повѣдалъ все, ꙗкъ его мысли нечистие турбовали (Пралог, 520б).
с. 73
Турбоватися дзеясл., зв. ад турбовати ў 2 знач. Брат нѣкоториs будꙋчи ѡдинъ в кели турбовалсꙗ з помыслы з наездовъ бѣсовъских (Пралог, 497).
с. 74
Турбуючий дзеепрым. ад турбовати ў 2 знач. кидаючомꙋ сегосвѣта кнѧзеви, кождꙋю не ѡдроженꙋю зs Бг0483а дш0483ꙋ то самъ, то тамs, и накшталтъ пшеници вs ситѣ опалаючомꙋ, то естъ тꙋрбꙋючомꙋ албо замꙋчаючомꙋ людsскими мыслѧми оуставичне (Мак., 50).
с. 74
Туремный прым. Турэмны. ижъ ѡни сторожи тꙋремное николи не мають стеречы (КСД, 929, 1516); першие, и дрꙋгие, третие вызнали, але повѣдили, иж през непилност сторожа тꙋремног ꙋтеклъ (Бельск., 373).
с. 74
Турецкий, турецский, туречкий прым. 1. Турэцкі. за которого дей панъ далъ петьдесятъ копъ грошей, и з седломъ туречкимъ и з уздою (АВК, ХХII, 204, 1565–1566); оного товару ... было тры мехи бавелны ваги турецъской (АВК, ХХХIХ, 170, 1579); цар Турецкии давал ему честь великую (Рач., 334); з седла торба турецкая згинула (АВК, ХХХVI, 223, 1582); пишетъ ѡ справахъ тꙋрецъкихъ в книгахъ (Бер. саб., 47); емꙋ цесаръ тꙋрецкій патріаршество хотѣл дати (Апакр., 89б); взялъ ... хустъку турецкую (АВК, ХХ, 175, 1601); ѡбрезане турецкое бывает не ѡсмаго дн0483ꙗ ꙗк ꙋ жидов але семаго албо ѡсмаго рокꙋ (Наб. тур., 22); если теды тꙗжкаꙗ неволꙗ тꙋрецкаꙗ, штож розꙋмѣемо ѡ чортовскоs неволи (Зб. 261, 79б); сам солтан цар тꙋрецкиs ꙋчинит з ним покоs хотѣл (Бельск., 380б); шестог тꙋрецкого королꙗ леккомыслнымъ зовет (Зб. 259, 553); хустки две турецкихъ (ИЮМ, II, 104, 1684); при тымъ боты турецки дали, заплатили золот. деветь (ИЮМ, IV, 70, 1686). 2. Як састаўная частка некаторых батанічных назваў. въ той же бочцѣ перцу турецского фунтовъ к0483 (АВК, ХIV, 651, 1599).
с. 74
Туркосовый гл. туркусовый
с. 74
Туркосъ гл. туркусъ
с. 74
Туркусовый, туркосовый прым. Бірузовы. ферезыя туркосова, хребтами лисими подшытая, с колънеромъ (ИЮМ, ХХVI, 125, 1641); контушъ туркусовый белками подшытый (АВК, ХХХIV, 201, 1661); купили сукна полштучокъ туркусового (ИЮМ, I, 37, 1679).
с. 74
Туркусъ, туркосъ наз. Біруза. при томъ бои згинуло ми [калита], в которой было копа грошей, осмь золотыхъ – одинъ съ туркусомъ каменемъ (АВК, ХVII, 313, 1541); Ибреимъ-башѣ дано: амаилъ золотъ, а въ немъ 20 рубиновъ и 20 туркусовъ (АЗР, II, 381, 1541); два перъстени золотыхъ ѡдинъ с каменемъ тꙋръкꙋсомъ и дрꙋгиs з дыꙗменътом (КВС, 443б, 1552); перстень золотый заставный жидовский в дву копахъ грошей, в которомъ дей важило тры золотыхъ кромъ каменя туркуса (АВК, ХХI, 2, 1555); у скринце было перстенковъ осмъ, золотыхъ два з дыяментемъ, и три з туркосомъ (АВК, ХХII, 298, 1565–1566); у вачку было полъторы копы грошей и два перстенки золотых, у которых было золотых черленых тры, с каменьми голубымъ туркусом (АВК, ХХХVI, 176, 1582); вачокъ с поясомъ оторвано, в которомъ ... одинъ перстень с каменемъ туркусомъ (АВК, ХХ, 51, 1585); въ той же скрыни ... перстеней золотыхъ шесть, одинъ съ каменемъ рубиномъ ... другій съ туркусомъ (АВК, VIII, 484, 1599); в другой скрыни перстень золотый з туркусомъ чворогронястымъ (АВК, ХХVIII, 158, 1635); узели были контуш ... з кгузиками туркусами сажоными (АВК, ХХХI, 398, 1668).
с. 75
Турма, тюрма наз. 1. Турма, месца зняволення. князь великий Жикгимонтъ его ꙋкинулъ въ турму, и тамъ ꙋ турмѣ ꙋмеръ (КСД, 1377, 1480); съ тыхъ бы плѣнныхъ тягость вся сняти и держати ижъ въ хоромѣхъ, а не въ тюрмахъ, и не покованыхъ (АЗР, II, 193, 1528); вырꙋчыли есмо его с тꙋрмы (КВЗС, 141, 1540); пн0483ове воеводове и старостове на замкохъ нашихъ мают тые турмы добре ѡправенны и выкопанные мети (Ст. 1566 I, 86); Бова стерегли у турме двадцат сарацэнинов (Бава, 147); вязни тою ямою с тое турмы вылезли (АВК, ХХХI, 248, 1595); ѡн ꙗко сторож везенꙗ дозволꙗет вꙗзнемъ по тꙋрме ходити але за тꙋрмꙋ не выпꙋщает (Зб. 259, 152); купили у турму возъ дровъ сеченыхъ (ИЮМ, ХI, 23, 1697). 2. Пакаранне зняволеннем. вжо дей большъ не поеду, бо ми грозятъ турмою и киемъ (АВК, ХVIII, 128, 1594); волно будет ему мною оборочати яко похочет, бы и до турмы на догноене, то за свой выступокъ терпети маю (АВК, ХХХII, 224, 1596); иныs ꙗкиs ест в тꙋрме такомꙋ годитсꙗ зычит смерти (Зб. 261, 246б); цесар тых даровал которие его били, и в тꙋрмꙋ садили (Бельск., 373); который дей возный смеетъ съ тою копою ходить, нехай того стрежетсе, штобъ не згнилъ у турме (АВК, ХVIII, 191, 1603); теперь который полоняникъ къ намъ будетъ уходить, и тыхъ до насъ не допущаютъ, бьютъ и въ турмы кидаютъ (АЗР, V, 25, 1637); Карпу Василевича у везенью въ турмѣ, а дѣвку въ ланцугу задержать росказали есмо (АСД, I, 318, 1640); таѧ Панна, котораѧ оуставичне бавитsсѧ сварами, маетъ быти ѡсажонаѧ вs тꙋрми (Зб. вып., 77). 3. // перан. Месца, дзе цяжка жыць. сѣдимъ заперты въ одномъ дворѣ, въ вони, якъ въ турмѣ: только надъ собою кусокъ неба, а подъ собою шматокъ земли видимъ (АЗР, IV, 300, 1608).
с. 75
Турмовый прым. Турэмны. за направу замка до форты турмовой асм. ві0483 (ИЮМ, I, 94, 1680).
с. 76
Турнай наз. Турнір, спаборніцтва. мѧ ее юнак с конѧ скинулъ на ѡном турнаи (Бава, 138); прышли ув Орленъдыю длѧ ѡное панъны, котораꙗ мѣла замуж ити и длѧ того велела кликати на турнаи (Трыст., 26).
с. 76
Турнея наз. Беспарадак, разлад. крол почал зновꙋ промышлꙗти ѡколо воsны московское, але внꙋтрнии тꙋрнѣи зашкодили (Стрыйк., 597б); Молва, или млъва: ... звада, бꙋрда, тꙋрнѣѧ, фасолs, замѣшанье, згелкъ, смꙋщенье, смѧтенье, попеченіе (Бяр., 80).
с. 76
Туровлянинъ наз. Жыхар Турава. с Турова выѣздилъ наместникъ Туровъский ... и в томъ грабежы туровлян винъныхъ нашли (Пін., 16, 1511).
с. 76
Туровский прым. Тураўскі. мѣл абовѣм ѡтчизных кнꙗзствъ рꙋских немало, то ест новгородское, сиверское, стародꙋбское, карачавское, тꙋровское, черниговское, и подлꙗшское (Стрыйк., 522б).
с. 76
Турокъ наз. Турак. дати узнаменье про поганъство, про турцы, какъ се укрепляють на хрестіянъство (КЗ, 346, 1480); будучи хрестьянки, зъ жиды, съ турки, съ татары живутъ, чужоложства и иншіи збытки чинятъ (АЗР, III, 20, 1548); волелъ быхъ с туръкомъ с татарыномъ ꙋгодꙋ прынꙗти нижли з нимъ нешлꙗхетънымъ (КВС, 628, 1552); Влодислав был королем польским и ꙋгерскимъ и ѳортунъне с турками вальчыл (Рач., 340); вси соборища дъѧволские ꙗко то тꙋръцы татарове и жидове сꙋть противъ рымскомꙋ папе (Унія, 40б); ꙋмерлых тела турки не кладꙋт ꙋ костеле (Наб. тур., 24); пн0483ъ ꙗкиs в неволи был ꙋ тꙋрка (Зб. 261, 79б); теперъ тое мѣстце держат тꙋрки (Бельск., 59); тꙋрокъ болшеs людеs мѣвает, кгды в ловы або на преꙗздъку еде, а штож на воsнꙋ (Хр. польск., 13б); непристоsна реч жебы насъ ꙋчтивостю зверхнег ꙋбѣрꙋ тꙋрки и жидове превышъшали (Зб. 259, 56б). Параўн. турчинъ.
с. 76
Турский прым. Турэцкі. сагайдакъ зъ лꙋкомъ турский (КСД, 263, 1516); послалъ дей Саипъ-кгирей до царя туръского, жедаючи его о помочи и хотѣчи зъ Осламомъ на конецъ рѣчь свою переводити (АЗР, II, 329, 1534).
с. 77
Туртура наз. Катаванне. которыхъ мы врадъ за таковымъ поступкомъ ихъ обудвухъ жыдовъ на лапанье, а затымъ на туртуры и на горло обешеньемъ здаемъ (АВК, ХХVIII, 361, 1657).
с. 77
Туртурный прым. ад туртура. туртурные конфесата о учынку ... выпытывали (АВК, ХХIХ, 87, 1680).
с. 77
Турцылинкгъ наз. Прадстаўнік старажытнага племені. Зобравшы тэды Атылѧ своих и ѡстрокготов, эрулев, турцылинкгов, ѡвадовъ, рукгов, которых спереду в товарышстве на воине зъ собою мѣлъ воиско (Атыла, 220).
с. 77
Турчинъ, турчынъ наз. Тое, што і турокъ. коли застанетъ осмъникъ въ таковыхъ рѣчахъ гостя турчина, або татарина, а любо ормянина, тогды воеводѣ съ такового вины двадцать копъ грошей (АЗР, I, 194, 1499); они же жидовъ, турчиновъ, татарs и иныхъ поганъ, не наоучивsши ани житьѧ ихъ дознавsши, крестѧть (Будны, 228б); ѡ першои године вноч взѧл его з ложа ꙋ ѡднои кошули и казал стѧти турчыну своему слузе (Рач., 344); жадного христіанина на панство Волоское не посадить, ино турчина (АЗР, IV, 163, 1597); имъ тоурчинъ на патріаршество залецаетъ особꙋ такоую, с которой досыт могꙋтъ мѣти (Апакр., 167–167б); то тꙋрчинъ был (Хр. польск., 18б); ежели бы тꙋрчинъ опановати мѣлъ ꙗкое мѣсто (Зб. вып., 25б).
с. 77
Турчитисе дзеясл. Прымаць мусульманскую веру. тое патрыѧрхии чернъцы игꙋменове ꙋставичне се тꙋръчатъ и бесꙋрманѧт (Бер. саб., 12–12б); незбожность межы ихъ дꙋховныхъ и чернцовъ розмножиласе, ижъ се ихъ много тꙋрчить и бесꙋрмѧнить (Там жа, 55б).
с. 77
Турчынъ гл. турчинъ
с. 77
Туръ наз. Тур. чи всхочет тꙋръ слꙋжити тобѣ или ночовати на ѧслех твоих (Зб. 262, 29); коли поустишь полкъ на них, то шли с ними слоны и тꙋры (Арыст., 172); наидеть гору красную над рекою Вилнею на которои знаидет звера великого тура и вбъеть его (Рач., 313); на тоs горе знаsдет зверѧ великаго тꙋра и ꙋбиетъ его (Патр. П, 93); звѣрат розмоитог рожаю тꙋров, зꙋбров, лосиs, елениs, сарнъ, рисеs, кꙋниц, лисов, бѣлок, горностаев и иншого рожаю, также и в рибах великаꙗ ѡквитност (Стрыйк., 513б–514).
с. 78
Тута гл. туто
с. 78
Тутаки прысл. Тое, што і тутъ у 3 знач. Зде: тꙋтs, тꙋтаки, обецне (Бяр., 50).
с. 78
Тутежъ прысл. 1. Тое, што і тутъ у 3 знач. тутежъ, правѣ, подъ тымъ часомъ, яко бы дей тотъ зъѣздъ зложонъ быти мѣлъ, позванъ есть его милость панъ (АЗР, IV, 72, 1594). 2. Таксама. то ся дѣеть же за моею недбалостью, але за непослушенствомъ и тутежъ за убожествомъ подданыхъ вашой милости (АСД, I, 41, 1536).
с. 78
Тутейший прым. 1. Тое, што і тутошний у 1 знач. отъ мещанина тутейшаго каменя возы два (ИЮМ, V, 119, 1688). 2. Тое, што і тутошний у 3 знач. подъчасъ бытности его въ панствахъ тутейшихъ (АСД, II, 58, 1635); панъ Пацко покладалъ ... выписъ враду гроду тутейшого (АВК, I, 108, 1664).
с. 78
Тутешний, тутечный прым. 1. Тое, што і тутошний у 3 знач. былъ есми прыданъ вижомъ з ураду тутешнего Городенского (АВК, ХХI, 198, 1557); припадлыми ехать ... гребли тутешніе местъскіе направовать (АВК, ХIV, 207, 1580); татары рꙋшилисѧ до менска до новагорода и до вилни набравшисѧ тꙋтешнего краю лꙋпꙋ (Барк., 154б); отецъ Варлаамъ Половка ... зъ монастыра тутечного братского ... вынеслъ се и хоробою тяжкою есть зложоный (АСД, II, 64, 1639). 2. Тое, што і тутошний у 5 знач. побрала ... плахть роботы тутешнее шеснадцать (АВК, ХХХIХ, 63, 1578).
с. 78
Тутно наз. Напружанне. с тако великим и тѧжким тоутном и зимном и прегрозным тресченьемъ сл0483нце оусходит (Валх., 54).
с. 78
Туто, тута прысл. 1. Тое, што і тутъ у 1 знач. гдѣ берегъ великого князя сумежный зъ боярьскыми, туто гонити бобры бобровникомъ и великого князя и боярьскымъ (АЗР, I, 69, 1453); тоуто боуда на Подольскои землi на своемь гсдрьствѣ оумерль (Увар., 100); перsстъ божии естъ туто (Скар. КВ, 17); авраамъ ... рече ко служебsникомъ своимъ подождите туто со ослѧтемъ (Скар. КБ, 38б); тута в той околицы, где пан Троимович и пан Матыс мешкают, за ласкою Божою въ колко мил въколо ест зъдорово (АВК, ХХХ, 255, 1603); здравствуsте и вы братиꙗ наши которие з нами есте тута (Зб. 82, 348б); там хвалꙋ ѡдносити где не естесь, то есть на свѣтѣ: а тꙋта мꙋки терпѣти, где естесь, то есть вs Пеклѣ (Паўуст., 4). 2. Тое, што і тутъ у 3 знач. божею силою тꙋто немало избито бысть рати (Віл., 446); тꙋта нечестивии прѣсташа ѡт гꙋкꙋ, и тꙋта людие военsнии сильнии, оутрудивъшесѧ ѡтпочинули суть (Скар. КI, 7б); Моисеи ... тꙋто оустановилъ людемъ заповѣди и суды (Скар. КВ, 30б); благословеніе ... всимъ причетникомъ святыхъ Божіихъ церквей, туто жъ о Святомъ Дусѣ возлюбленнымъ благовернымъ и христолюбивымъ сыномъ нашего смирения (АЗР, III, 18, 1547); тꙋта зложилъ кость вs тѣлѣ мꙋжъ праведный (Лям., 26). 3. Тое, што і тутъ у 4 знач. бы потомъ въ томъ не было никоторое отщепеніе, а любо недовѣрьство возникнуть, туто умыслили есмы положити чересъ выкладъ письма явнѣ (АЗР, I, 74, 1457); зверь лютъ сожралъ его и тꙋта ꙋзримъ чsто помогꙋть ему сны его (Скар. КБ, 68б); дасть тобѣ Бг0483ъ всихъ своихъ добръ и тꙋта гойнѣ насытитисѧ, и тамѡ зs Аг0483глы вѣчне веселитисѧ (Паўуст., 11б).
с. 78
Туточный прым. Тое, што і тутошний ў 3 знач. посполитого чоловѣка туточного мѣста нашого Виленского наймуючи ... въ наимованію дорогость ся дѣетъ (СДГВ, 88, 1547); о десетину за пять лет зъ маетности Заблудовя на костелъ Заблудовскiй розного збожа не оддаваную и на шпиталь туточный Заблудовскій (АВК, I, 191, 1664).
с. 79
Тутошний, тутошны, тутошный прым. 1. Які родам з гэтай мясцовасці, жыве тут, не прыезджы. мы ꙗкъ ѡтътоль з лꙋкъ вышъли и вывели есмо ѡтътоль жонъкꙋ тꙋтошънюю витблꙗнкꙋ (КВЗС, 90, 1539); тутошніи ку корунънымъ нехай бы ся по тому жъ на всемъ во впокою заховали (КПД, 150, 1547); абы коморы мытные шляхта тутошняя вѣры годная завѣдала (АЗР, III, 29, 1551); люди прибылые ꙗко тэж и тутошние жолнеры не мають иншыми дорогами до иншого меsстца тꙗгнути (Ст. 1566, 25); кгды бы хто ... бꙋдь чл0483вкъ приездъжиs албо ꙋроженецъ тꙋтошниs забиsство албо ꙗкиs иныs збытокъ ... ꙋчинилъ (Ст. 1588, 453); в томъ полкꙋ частsю обыватели тоутошніе, котѡрые жѡнъ ани детей не маючи, такъ далеце не мают сѧ на што огледати (Апакр., 221); небощыкъ дей панъ Каръловичъ былъ чоловекъ рожаю тутошнего (АВК, ХVIII, 208, 1607); курыцъ две отъ жонокъ тутошныхъ (ИЮМ, VI, 102, 1689). Параўн. тутейший у 1 знач. 2. Які дзейнічае, працуе тут; мясцовы. мытникъ тутошний Городенский Шлома Есковичъ взялъ з витины соли нашое дванадцать бочокъ (АВК, ХХI, 2, 1555); их милость панове суди тутошние земъские, вси тры особы, на справах судовых засели (АВК, ХХХVI, 142, 1582); въ небытности ... его милости самого у Берестьи и врадника его тутошнего (АВК, II, 7, 1584); они для того отъ суду тутошнего земского отзыватися и намъ тымъ справедливости зволокати не могутъ (АВК, ХХIV, 433, 1584); мы на тотъ часъ враду тутошнему замку Городенского до писара земского и до книгъ земскихъ утекали (АВК, ХХI, 110, 1556–1557); пна Губу перед суд тутошны кгродский Вилкомирский на рочки кгродские июлевые ... позывали (АВК, ХХХII, 26, 1596); онъ маетъ ... порадку слушного зъ пилностью доглядати, карчмихомъ тутошнимъ могилевскимъ, водлугъ порадку и постановеня брати нашое, солоды роздавати (ИЮМ, III, 235, 1597); я возный тотъ квитъ свой тутъ на враде тутошнемъ ... при немъ самомъ пану Кготарду сознавалъ (АВК, ХVIII, 169, 1600). Параўн. тотошний. 3. Які знаходзіцца тут. они ... тыхъ привильевъ твердостей своихъ у тутошнемъ панствѣ его милости не смѣли ховати (АСД, I, 11, 1522); вси ѡбыватели тутошнег панства служъбу земскую служити мають (Ст. 1566, 19); новинъ съ краю тутошнего не мѣлъ есми чого вашей паньской милости на тотъ часъ писать (АЗР, III, 165, 1574); пры той замене нашой были и того добре сведоми люди зацные, в тутошнемъ повете Меньскомъ добре оселые (АВК, ХХХVI, 218, 1582); ѡнъ бы был тꙋтошнего паньства нашого тꙋбылецъ (Ст. 1588, 85); настꙋповане восточное вs цр0483квах тоутошнихъ хотѣли и хочꙋтъ перервати (Апакр., 39б); были бовѣм ѡни ѡбадва тꙋтошнег панства рꙋског (Стрыйк., 458–458б); покладалъ процес правны о тот фалшъ у тутошнего кгроду Троцкого (АВК, ХХVI, 328, 1644). Параўн. тутейший у 2 знач., тутешний у 1 знач., туточный. 4. Які ўласцівы гэтай мясцовасці. ѡни ему рекли: Чы не вѣдаешъ тутошнего ѡбычаю? (Трыст., 103); Пельгрыме, ты не ведаеш тутошнего ѡбычаю (Бава, 150). 5. Які выраблены ў гэтай мясцовасці, не прывазны. послалъ панъ воевода Ленькомъ небожчикомъ Демьꙗновичомъ тутошний товаръ до ѡрды (КСД, 1506, 1521); две секиры ... одна тутошней роботы, а другая ледцкая (АВК, ХVII, 375, 1541); в клетехъ того двора ... коверцовъ совгацкихъ десять по три копы грошей, а тутошней роботы по рублю грошей (АВК, ХХII, 237, 1566). Параўн. тутешний у 2 знач.
с. 79
Тутъ прысл. 1. У гэтым месцы. первеишаꙗ тꙋтъ имаеть бытi праваꙗ гранiца (Вісл., 10б); гдѣ здавна склады гостемъ бывали, тутъ бы и теперъ были (АЗР, I, 176, 1498); тог листа тꙋтъ ꙋ витебъскꙋ нетъ але естъ ꙋ литъве ꙋ приꙗтелꙗ захованью (КВЗС, 13, 1533); середнии сынъ Кунасъ прышол на ꙋстье реки Невѧжы гдѣ ѡна впадываеть ꙋ Немонъ, и тут ꙋчынилъ городъ (Рач., 297); постой дей ты с конми тут, а я пойду, што добуду (АВК, ХХХVI, 352, 1582); тут же подле ворот бꙋдет стоꙗти зраньꙗ до ѡбеда и до полуднꙗ (Барк., 165); если сꙗ доброволне не поддасте, бꙋдꙋ тꙋт стоꙗт еще до трех лѣтъ (Стрыйк., 499); тутъ копецъ закопаный (ИЮМ, ХХII, 453, 1627). Параўн. ту ў 1 знач., туто ў 1 знач. 2. Сюды. рачылъ у старости своее тутъ до здешнего паньства своего ... прыехати (КПД, 104, 1544); іа дліа дохоженіа своее властьности тут до него приехал (ИЮМ, ХХХII, 9, 1578); следомъ есмо тутъ до двора ее Нестановского тую шкоду прывели (АВК, ХХХVI, 24, 1582); преосвященный Iеремія, патріярхъ Константинопольскій, зъ столицы своее пріѣхалъ тутъ, умысльнѣ, до тыхъ краинъ, панствъ нашихъ (АЗР, IV, 20, 1589); приsди тут, а ежъ хлѣбъ (Біблія, 138б); пріѧтелю, ꙗкось тꙋтъ вшолъ не маючы шаты веселнои (Варл., 75б); ежели мене ѡттол герасиме ѡтити допꙋстишъ ꙋже се тут болеs не верну (Зб. 107, 127б–128); потомъ пришлю а припроважꙋ тебе тꙋтъ ѡттоле (Хран., 43). Параўн. ту ў 2 знач. 3. У гэты час, у гэты момант; тады. пришолъ тꙋтъ до именьꙗ ... на sмꙗ хрол и далъ приклад наместъникꙋ ѡболецъкомꙋ хотꙗчи тутъ в оболицах жити (КВЗС, 67б, 1533); пошолъ къ Браславлю по Завельскои стороне, и тутъ прыспѣлъ к нему мистръ Лиѳлѧнтскии со всими силами (Рач., 337); тꙋтъ скончилсꙗ род Китаврꙋсовъ (Патр. П, 90); тутъ же почали радоватисѧ, в шаты ꙋбиоры коштовные ѡдѣли (Барк., 172б); кгды приsде година снѣданꙗ приsди тꙋт же (Бельск., 77); тꙋт же перед собою казал позабиват их (Стрыйк., 438); тут же стрѣтили его многиі воеводы з войсками на рецѣ Сѣверской (Мам., 176); тꙋтs кроль, пꙋстелников хотѧчи хитре оуловити, реклъ (Варл., 28б). Параўн. ту ў 3 знач., тутаки, тутежъ у 1 знач., туто ў 2 знач. 4. У даным выпадку, пры гэтых абставінах. вжо тут тым статутом новым судили и справовалисѧ вси станы (Ст. 1566, 5б); тут вжо конець речи моеи чиню (Цяп., 270); нехаs тутъ ѡкажꙋтъ мꙋдростъ свою (Унія, 38б); тут немало вчинилосе дивов (Патр. К, 50); вѣдати теж тꙋтъ и тое належитs если бы в ꙋтробѣ материнской зостало живое немовѧтко, а матка бы ꙋмерла (Навука, 16); писмо бовѣмъ мовит, иж припадки и каранѧ, которыи нас тꙋтъ оутискꙋют, кs Бг0483ꙋ ити примꙋшают (Мак., 7б); гды тꙋтъ мовитъ, же за васъ, а не вамъ офѣра се вызначаетъ (Сакр., 12); добре ест намъ тꙋтъ быти, то ест в згромаженю (Зб. 259, 552). Параўн. ту ў 4 знач., туто ў 3 знач.
с. 81
Туча наз. Хмара. въстал вѣтръ велик. с тꙋчею и з громомъ великимъ (Чэцця, 94б); ꙗко туча на былину, и ꙗко инеи на траву, понѣже имѧ гсдьне призывати буду (Скар. ДЗ, 61); вдѧчsна естъ млсть божиѧ во врѣмѧ печали, ꙗкобы туча дожsдеваѧ въ часъ сꙋхости (Скар. IС, 57б); дал знак ... тꙋчꙋ або дꙋгꙋ на нб0483ѣ чирвонꙋю и бꙋрнатнꙋю, котораꙗ се и тепер завжды перед дожчем и по дожчꙋ посполите накшталтъ дꙋги (Стрыйк., 415); оубѣглисмо хмꙋръ несытости, и тꙋчи немѣрности оушлисмо (Каліст, II, 29); при заходѣ сл0483нца барзо великаꙗ тꙋча мене з послушником ѡгорнꙋла (Дыяр., 152); повстала бурꙗ вѣтры и навалност великаꙗ з велми страшными тꙋчами ажъ сꙗ и парꙋсы поꙋрывали (Зб. 81, 188); натура наша людскаꙗ меже инными хвалами своими показаласе ꙗко дꙋга, ꙗко тꙋча (Зб. 259, 467б); привел моцю своею тоучю (Пс. ХVI, 80).
с. 82
Тучачийся дзеепрым. ад тучитися ў 1 знач. дш0483ꙋ злости, то естъ справꙋ темъныхъ намѣтностій грѣха вs собѣ маючаѧ и кормѧчаѧсѧ и тꙋчачаѧсѧ ею не естъ ѡд тѣла Хв0483а ни ѡд тѣла свѣта, але естъ тѣломъ темностій (Мак., 8).
с. 82
Тученосный прым. Які нясе хмары. ильꙗ тоученосныи ѡблакъ (Чэцця, 236).
с. 83
Тученье наз. Дзеянне па дзеясл. тучити ў 1 знач. насыщеніе – накормлене, тꙋченье (Зіз., 46); Питаніе: Кормлѧ, тꙋчѣнsе (Бяр., 104).
с. 83
Тучити, тучыти дзеясл. 1. Адкормліваць, выкормліваць. мы братꙗ тꙋчимъ тѣла своѧ (Чэцця, 300); насыщаю – накормлюю, тꙋчꙋ (Зіз., 46); тыѧ ꙋ дрꙋгихъ людеи крадꙋтъ дети, а врезавши члонокъ прирожоныи кормꙗтъ тꙋчатъ ꙗко кꙋры (Царств., 78б); хто юж з мертвых встал не мыслит абы ѡсла тꙋчил (Зб. 261, 141б); ты цесарꙋ з позверховными сꙗ толко валчишъ, иж в правде диꙗволы ꙗк вепрѣ тꙋчиш и ховаешъ (Бельск., 178б); тѣла бѣлюхны кром покармовъ инших живила и тꙋчила (Алекс., 36б); тыи которыи черевꙋ слꙋжатъ, и тꙋчатъ его, ꙗкъ Бг0483ꙋ емоу повинꙋютъсѧ (Каліст, II, 14); Насыщаю: Накормлюю, тꙋчꙋ (Бяр., 89). 2. // перан. Напаўняць якімі-н. ідэямі, пачуццямі. таѧ бовѣмъ естъ правдивого поста властность ... тѣло худити, а дꙋшꙋ тꙋчити (Каліст, II, 316б); добрые и пилные паsтыри тꙋчыт ѡвечки божые добрыми и веселыми приклады не престают (Зб. 255, 153б); тѣло трꙋдꙗчи, дꙋховным и небесным ѡброкомъ дш0483у тучилъ, а мыслъ свою на видене бг0483а простовал (Пралог, 534).
с. 83
Тучитися дзеясл., зв. 1. Ад тучити ў 1 знач. кгды тꙋчитsсѧ тѣло, дикавѣютъ тогды смыслы и мысли (Каліст, II, 75). 2. Ад тучити ў 2 знач. тучиласꙗ и разшырꙗсꙗ в богꙋ его дш0483а (Зб. 752, 38б); книжку продалем, такими приклады тучилсꙗ (Жыц. св., 96б).
с. 83
Тучнейший прым., выш. ст. ад тучный. не приимаите ихъ длѧ греха лепsшаѧ и тучsнеишаѧ собѣ ѡтлучающе, да не осsкверsните приносовъ сыновs ізsраилевыхъ да не изомрете (Скар. ПК, 42).
с. 83
Тучность наз. Сытасць; тлустасць. ѡна же ѡтвеща имъ не могу ꙗ опустити тучsности сsвоее (Скар. КС, 21б); ѡт тꙋчности земное и ѡт росы нѣбесное свыше да будеть благословение твое (Скар. КБ, 50б); полѧ твои насычени боудꙋт тоучности (Пс. ХVI, 63).
с. 83
Тучный прым. Сыты; тлусты. приженѣте ми .в0483і0483. агнець. чистых ерѣем. а сто козловъ тоучных (Чэцця, 15б); онъ ... бежалъ противъ бога вытѧгнувши горsло, и тучною шиею оградилсѧ ест (Скар. IК, 21); сѧ мечикъ сокрилъ съ елsцами в ране и во чреве тучsномъ ꙋвѧзъ (Скар. КС, 9); лꙋчsши ест позsвану быти къ капусте с любовию, нежели къ тꙋчsному тельцю со вражsдою (Скар. ПС, 24б); животъ его. межи хоудым и тоучным. но погноулсѧ к тꙋчномоу (Арыст., 182); млеко ꙗдѧсте, и волsною одѣвастесѧ, и тучsное закаласте, а ѡвецъ моих не пасосте (Будны, 69б–70); Асир тꙋчныs хлѣбъ даст роскоши (Бельск., 34б); хлѣбъ на офѣровникъ приносимѡ: который же зs пшеницы готованъ бываетъ тꙋчsнымъ называетsсѧ (Каліст, II, 79б); приsми тую ѡфѣрꙋ мою за тучнꙋю и вѣчнꙋю (Зб. 752, 559); забиsте тучънаго телца, ѡферꙋsте его (Зб. 82, 31б).
с. 83
Тучыти гл. тучити
с. 84
Туша наз. Туша. ꙋ ѡзара взꙗто две тꙋшы мꙗса козлового (КВС, 506б, 1552); за две копе грошы взіал Тихон копъ туш вепровых осмъ (ИЮМ, ХХХII, 220, 1578); в него згинуло ... туша мяса яловичого, которая дей его коштовала копу грошей (АВК, ХХХVI, 310, 1582); торгового маетъ быти брано на врадъ ... отъ туши вепровой по три пѣнези (АЗР, IV, 129, 1596); въ клете нашли тушу мяса и лою немало (АВК, ХVIII, 316, 1630); на тотъ же банкетъ яловицу тушу целую отъ Микиты Ивановича резника, дали зол. семнадцать (ИЮМ, V, 130, 1688).
с. 84
Тушити, тушыти дзеясл. Спадзявацца. они тую рыбу ... межи себе поделили и не тушечы о прыйтю его до Могилева ... на ровные части розніали (ИЮМ, ХХХ, 39, 1577); готуючысѧ до прышлое битвы ꙗко налепеи могли, кгды ж ѡбоѧ сторона тушыла собѣ выиграти (Атыла, 191); абы тогды тотs фортиль и фалшъ его каждый видети, а и самъ если бы то щыре, а ведле розꙋменѧ, чомꙋ не тꙋшꙋ, писал, вs блꙋдѣ своем обачитис мог (Апакр., 53); по тоs фортꙋнноs справе, махомет так был поднеслъсꙗ высоко, иж ꙋже собѣ тꙋшил всю европꙋ взꙗт (Бельск., 407б); дал знат ѡ том Ивони Свирщевскиs, а ижбы што напрꙋжеs призывал просил, и звитꙗзство певное тꙋшил, а сам над ним тут же станул (Стрыйк., 624б); речеш злымs естем, не тꙋшꙋ жебы мене принѧл (Мак., 8б); ты церкви туши добре собѣ бг0483ъ еще бꙋдет сам помочен тобѣ (Дыяр., 179); Извѣстихомsсѧ: Оуфаемъ, тꙋшимо собѣ (Бяр., 54); чортъ преложоныs з великою ꙋтѣхою того слꙋхал и тым ѡ болшого зыскꙋ собѣ тушил им ст0483го мꙋжа ꙋмыслъ ку ꙋпадкови нахилил (Зб. 107, 162б).
с. 84
Тферичъ наз. Жыхар Цверы. сто и двадцать человѣковъ дворовъ посадити прихожими людми, москвичи и тферичи, а не нашими людми (АЗР, I, 167, 1497); били нам чолом войт мѣста виленского бурмистры и рядци ... и поведили перед нами што ж ... пъсковичи тферичи и з инших земль купци чужеземци приежчають (СДГВ, 17, 1503).
с. 84
Тферьский прым. Цверскі. дали есмо сесь нашъ листъ брату своему и тьстю, Iоанну, великому князю володимерскому и московскому, и новогородскому, и псковскому, и тферьскому, и югорьскому, и перьмскому, и болгарскому и иныхъ, на то, што за мене далъ свою дочерь Елену (АЗР, I, 140, 1494).
с. 85
Тхненье, тхнение наз. Дыханне. Дх0483ъ Ст0483ыs даванъ былъ оученикѡмъ ѡт Ха0483, перед распѧтіемъ барзо закрыте: по въскресеніи тхненемs значнѣй (Каліст, II, 167б); тхнениемъ далъ имъ дꙋха ст0483ого и мает моц на отпꙋщение греховъ (Зб. 255, 38–38б); трꙋдоватые смродливымъ своимъ тхненем и иных заражают (Зб. 259, 311); ѡтновил его зас хс0483, и до першои повинности привернул тхненемъ (Жыц. св., 156б). ◊ До остатнего тхненья – да канца, да апошняга дыхання. почстивост сама вела бы насъ до того, абыс мы до ѡстатнего тъхненѧ ѡпираючысѧ так ѡкрутному непрыꙗтелю ѡт статэчности, мужства и верности нашое длѧ страху смерти не ѡтступовали (Атыла, 207). Параўн. дхненье.
с. 85
Тхнути, тхнуть дзеясл. Дыхнуць. человекъ не так много разов мел бы тхнꙋть, ꙗко часто повиненъ на бога своего вспомнет (Зб. 255, 367); еще троха тхнꙋчи кричала, хвала тобе, сн0483е бж0483ий (Пралог, 657).
с. 85
Тхоровый прым. ад тхоръ. оддалемъ ей сукню ... шупъку тхоровую, кожух (АВК, ХХХIХ, 50, 1578).
с. 85
Тхоръ, тхорь наз. 1. Тхор. за нечистые положены будуть вси иже пребывають в земли ... горъностаи кроликъ тхорь (Скар. КЛ, 22б). 2. Футра тхара. повинни будуть куповати воскъ въ одной штуцѣ по полуберковеску, тежъ соболи, куницы и тхоры по сороку (АЗР, I, 180, 1498); купцы чужыи опричъ ярмарку подъ тую меру будуть куповати ... соболи и куницы и тхори по сороку (КЗ, 703, 1498); купци чужии под тою мерою будуть куповати ... соболи и куницы и тхоры по сороку (ПГ, III, 59, 1509); воски штукою або по полуберковеску, соболи, куницы и тхоры по сороку (АЮЗР, I, 136, 1552); продавати повинны будутъ ... соболи, куницы, тхоры по сороку (АЗР, III, 256, 1580); жидъ берестейскій, мѣлъ до Люблина товаръ свой: ременья роботы римарское за копъ 4, тхоровъ сороки 2 (АСД, III, 298, 1583); шапка была ... вжо старая, подшытая тхоромъ (АВК, ХХ, 302, 1631).
с. 85
Тщаливе прысл. Старанна, рупліва. вs простом домꙋ синодъ ѡтправовати волѣли, не пытаючисѧ тщаливе ѡ тыхъ которыхъ дѣеписъ припоминаетъ блюзнѣрствахъ (Апакр., 86).
с. 86
Тщание, дщание наз. Стараннасць, руплівасць. со дsщаниемъ фараонъ позвалъ естъ Моисеѧ и Аарона и рече имъ (Скар. КВ, 21); помощью Всесильного Бг0483а, съ тщаніемъ вкратце з писма ст0483го ... зебрали есмо ѡ седми тайнахъ Хв0483ыхъ, ѡ чомъ дрꙋгіе цѣлые книги написа (Навука, 177); на пришлые часы тщаніа приложитъ абы повинности своеs дх0483овноs и потребам млсти вашоs моглъ добре выгодити (Дыяр., 158); Любовною честію почитаетs: великимъ тщаніемъ изобилно любитъ (Бяр., 74).
с. 86
Тщатель наз. Руплівец. читай розъсоуждай брате и тщателю (Апакр., 7б); Діалектъ в звыклой школной розмовѣ славенскій межи тщателми подъ каранsемъ захованъ (Сматр. Гр., 5).
с. 86
Тще прысл. Пуста, дарэмна. не ѡгледаючисѧ выходѣте, еднакъ не тще и порожне, але несꙋчи зs собою посилокъ живота вѣчного (Варл., 124).
с. 86
Тщеславие наз. Ганарыстасць, фанабэрыя. тщеславіе панованьѧ и продsкованьѧ хтивость прелатовъ римsских свѣтом мѣшаючаѧ того не терпитъ абы инших с собою поровновати и сполкꙋ своихъ оздѡбъ ѡбчихъ припꙋщати мѣли (Апакр., 198б–199); намѣтности тщеславіа, або порожней славы ꙗкъ нѣѧкой дꙋшꙋ заражаючей змазы выстерегатисѧ оучитъ нас (Каліст, I, 32–32б); коли бы хто длѧ тщеславіѧ подавалъ милостыню, ѡнаѧ бы милостынѧ была съ грѣхомъ (Навука, 63).
с. 86
Тщета, дщета наз. Марнасць; шкода. пакли жебы татбою было ꙋкрадено, да заплатить дsщету господину (Скар. КВ, 41–41б); кто ꙋчинить дsщету ближнему своему, ꙗкоже ꙋчинилs ест иному тако бы ꙋчинѧтs и самому, хромоту за хромоту, око за око (Скар. КЛ, 46б); ѡтщетѣваюсѧ – тщетꙋ приемлю, оутрачаю (Зіз., 50); ср0483це в великих цнотах мужно, а в малых слабо ... и так з малои тщеты, при великом зыскꙋ зостает (Жыц. св., 86б–87).
с. 86
Тщетно прысл. Марна, дарэмна. ѡтвѣчал нывꙋхаднецар и реклъ им чи тщетно шадрах мѣшах и аведного бг0483ꙋ моемꙋ не слꙋжите и ѡбразꙋ златомꙋ (Зб. 262, 116б).
с. 86
Тщивый прым. Пусты, парожні. аще ли чело крꙋгло того тщива кажют и гнѣвлива и тꙋжлива (Неба, 89б); Елеѵѳерій: ... тъщив, або волныи, свободный (Бяр., 270).
с. 87
Тщий прым. Пусты, парожні. егды ѡтходити бꙋдете не ѡтидете тsщи (Скар. КВ, 9); бл0483гть его ꙗже въ мнѣ не тsща быст, но паче всѣх ихs трудихсѧ (Будны, 203б); причына тща не одыйдетъ (Карп., 49); безs любви надѣѧ тща (Каліст, II, 88б); Пꙋста: Тща (Бяр., 133); насытил есть дш0483ꙋ тщꙋю, а дш0483ꙋ голодную накормилъ всимъ добрим (Пс. ХVII, 117). Параўн. дщий.
с. 87
Тщитися дзеясл. Старацца. мы тщимсѧ принѧти честь ѡт оц0483а нашег сотоны (Чэцця, 33б); Спѣшꙋсѧ: Тщꙋсѧ, поспѣшаюсѧ, кваплюсѧ (Бяр., 154).
с. 87
Ты займ. Ты. ты о томъ и до сихъ часовъ къ отцу нашому отказу не вчинилъ, а откладалъ еси то на свои послы (АЗР, I, 123, 1492); коли ты поималъ того чл0483вка, лицовалъ ли еси того коня (КСД, 40, 1510); ѡво ты красна милостнице моѧ ѡво ты красна ѡчима своими голꙋбѧчими (Зб. 262, 83); ты человѣче со всѣми чувsствы, члонsками похотѧми, и страстьми твоими, не оубиеши (Будны, 75б); зле ты мовиш и великъ грѣхъ маешъ (Бава, 130); ты бы приехал до брата своего (Патр. К, 47); ѡчи всѣх на тѧ ꙋповают и ты даешь пищꙋ им во бл0483го врема (Зб. 261, 97б); ты вѣдаешъ ꙗко тоs люд естъ прꙋдкиs кꙋ зломꙋ (Бельск., 52б); ты маешъ вес свѣтъ под свое панство подбит (Алекс., 11б); видѧчи слезы егѡ пытали пилне мовечи: хто ты есть (Хран., 61).
с. 87
Тывунъ гл. тивунъ
с. 87
Тыдень, тыдзень наз. Тыдзень. рокъ ихъ въ тое мыто увезатися – тыдень по семой суботе (КЗ, 215, 1486); тыи яръмарки маютъ презъ тыдень стояти (Арх. ЮЗР, V–1, 36, 1528); прынꙗли собе рокъ под страченьемъ права ѡт сего дн0483ꙗ вторкꙋ за тыдень (КВС, 445, 1552); я имъ ку праву стати зложилъ рокъ, уступивши у постъ тыдень (АВК, ХХI, 285, 1558); маеть через листы свои ѡтвороные, и черезъ возного дати ведати стороне перед роками земъскими наближеs за тыдень (Ст. 1588, 161); не толко ѡдин але целыs тыден в писме ст0483мъ называетсꙗ шабатом (Зб. 261, 224б); такъ мене, мордуючи и голодомъ моречы, тыдень у везенью держалъ (АВК, ХVIII, 267, 1623); ѡдных през три дни, дрꙋгих през чтыри а всих до тыднꙗ молитвою своею ꙋздоровилъ (Зб. 752, 455б); торгъ постановляемъ и даемъ имъ мѣти въ день суботній на каждый тыдень (АВК, IV, 249, 1697); з роск. п. войта и п. райцы скарб., ведлугъ постановення оныхъ, челядзи п. Несиловского на тыдзень на виктъ дали (ИЮМ, ХХI, 11, 1711). Параўн. тыждень, тыйдень, тыйжьдень.
с. 87
Тыдневный гл. тыдневый
с. 88
Тыдневое наз. Плата за тыдзень. пляцовымъ водлугъ прошлыхъ роковъ тыдневого на чоловеки з0483 по золотому (ИЮМ, I, 130, 1681); пляцовымъ тыдневое, шести человекомъ, по полталера, золот. девять (Там жа, 259, 1682); ведлугъ змовы сержанту Московскому тыдневого дали 4 зол. (ИЮМ, ХХI, 41, 1711).
с. 88
Тыдневый, тыдневный прым. ад тыдень. вольно ему будетъ тамъ въ томъ мѣстѣ своемъ при городищу Быковѣ ... торги тыдневные и ярмарки урочистые мѣти (АЮЗР, II, 32, 1605); першій день тыдневый естъ ден недѣлній (Каліст, I, 108); пану войту Шашкевичу тыдневыхъ грошей золот. одинъ (ИЮМ, IХ, 45, 1692).
с. 88
Тыжденный прым. ад тыждень. тыжденный торгъ на кождый тыждень въ понедѣлокъ обыходити и отправовати уставляемъ (АЗР, III, 262, 1581).
с. 88
Тыждень наз. Тое, што і тыдень. первый ярмарокъ на святого Якуба день, а другій на Крещенье, а третій по Велицѣ дни у тыждень (АЗР, I, 180, 1498); его милость господаръ казалъ ему тыхъ светковъ поставити ѡт сее недели въ тыжъдень (КСД, 838, 1514); живности имъ передъ тымъ давали: на тыждень по два бараны, а по два бохоны на человѣка хлѣба (АЗР, II, 163, 1525); вчорашнего жъ дня, въ пятницу, марта второгонадцать, тыждень минулъ (АЗР, III, 166, 1544); который рокъ личбою по нашому року по середопостью вжо в тыжъден прыпалъ (АВК, ХХХVI, 41, 1582); которые склады не далѣй, одно до одного тыждня кождый зъ нихъ тривати маетъ (АЗР, IV, 57, 1592); коли тыждень минꙋлъ, понꙗл рахилю за жонꙋ (Біблія, 65); правовѣръные до церкви хот раз в тыжден поволокꙋтсꙗ (Зб. 259, 140б); ѡн самъ раз толко в тыжден елъ, хоч ему то старшыи не фалили (Зб. 82, 2); Сердюку за пилноване валу, за тыждень, дано ему полталера (ИЮМ, I, 254, 1682).
с. 88
Тыждневый прым. ад тыждень. приходили водлугъ порꙗдковъ тыждневых (Біблія, 480).
с. 88
Тыжма гл. тижма
с. 88
Тыжъ прысл. Тое, што і тежъ. мѣлъ – вапно и тыжъ крейда (Зіз., 44); части оустꙋпи абы тыж тобѣ части оустꙋпили можено (Апакр., 165); выслꙋхане молитвы нашей намъ приноситъ, такъ тыжъ занедбане порожнюю и надаремнꙋю без выслꙋханѧ молитвꙋ нашꙋ чинитъ (Каліст, II, 98); с певных а тыж барзо важных причин ... мовлю (Дыяр., 163б); Мітра, крꙋна: Епспскаа корона, и тыжъ ѡбвѧзка, поѧс рыцерскій (Бяр., 297); коли на море мае непогода быть, тогды таѧ рибка ехиніи, взлѣзши што наболшій камень, и бꙋдетъ имъ хвіꙗти поты, ажь самꙋю ю тыж волны метать бꙋдꙋтъ (Хран., 6б–7).
с. 89
Тый, тий займ. Тое, што і той у 1 знач. за лицом следом пришол в тий дом (Ст. 1529, 98); в тый то sлый а окрꙋтный часъ, ꙗкѡ сѧ выше ѡписало, ѡ ѡкрꙋтенствѣ цр0483ей егѵпецкихъ народилсѧ Мѡѵсей законодавецъ (Хран., 79).
с. 89
Тыйденный прым. ад тыйдень. мы ... тыйденный торгъ на кождый день четвергъ у кождую недѣлю обыходити и одправовати уставляемъ (АВК, ХIII, 42, 1580).
с. 89
Тыйдень, тийдень наз. Тое, што і тыдень. рокъ тому роз[ъ]езду его милость положылъ – по середопост[ь]и въ тыйдень (КЗ, 698, 1498); мы казали ему того сока и торпостаꙗ поставити за тыйдень (КСД, 16, 1510); маеть хведко по светомъ дꙋхꙋ в тыsдень ... пенꙗзи пани ꙗнꙋшевскоs заплатити (КВЗС, 10б, 1533); ямъ водлугъ сознанья того светка казалъ есми Коташу дать Якубцу севню пшеницы отъ сего дня за тыйдень (АВК, ХVII, 276, 1541); оброкъ имъ на тiйдень описанъ будеть (КПД, 560, 1557); по светом юри в тыsден кождыs маеть ѡколо добытку своего сторожꙋ або пастꙋха мети (Ст. 1566 I, 94); рокъ складаемъ по отворенью лимитацый въ тыйдень (АВК, II, 248, 1580); зложыла ее милость ... рокъ на сесь денъ мсца апреля двадцать второго дня, в неделю, то естъ по святе тепер прошломъ Велицедни в тыйдень (АВК, ХХХVI, 10, 1582); в риме хрстиꙗне три дни в тыsден постили середꙋ, пꙗтницꙋ и сꙋботꙋ (Бельск., 292б); потомъ въ тыйдень по смерти небощыковской казала мне пани якобы зъ листомъ ехать до брата своего Яроша Достоевского до Мозыра (АВК, ХVIII, 211, 1607); толко два разы в тыsден едал, то што подле гробꙋ ѡного ѡгородокъ мѣти моглъ (Пралог, 493).
с. 89
Тыйжьдень наз. Тое, што і тыдень. листъ ... данъ есть у Судомири, у недѣлю, у тыйжьдень по Великомъ дни (АЗР, I, 26, 1389); кождый братъ мѣлъ свой дн0483ь, в который братью чествовалъ, и презs тыйжьдн0483ь се ѡбходили ꙗдаючи зs собою и піючи (Хран., 54б).
с. 89
Тыка наз. Тое, што і тычка ў 1 знач. тут где тепер тые тыки позатыканы, николи ниякихь знаковь ани розделовь той земли не было (АВК, ХХХ, 49, 1590).
с. 90
Тыканый дзеепрым. ад тыкати ў 1 знач. во границах тыкано. по три точки (Неба, 80).
с. 90
Тыкати дзеясл. 1. Тыкаць, утыкаць. послугачомъ, што май тыкали и вартовали олтару убраного нимъ зась розебрано, выдали на горелку (ИЮМ, VI, 69, 1689). ◊ На колъ тыкати гл. колъ; на колье тыкати гл. колье. 2. Закранаць. ꙗ з жилъ завъжды кровъ пѫщаю. але колени не тыкаю (Неба, 67б). 3. Датычыць. за вшистки посполите члонки, земянѣ, кгды ся могуть таемнѣ зкгодить, судьи и подсудку мають дать пять грошей, ено не тыкаючи члонковъ замковыхъ (АЗР, I, 224, 1501); билъ намъ чоломъ князь Михайло Ивановичъ Мстиславскій, абыхмо на него никотороѣ мерзячьки за то не мѣли, ажъбы и напотомъ чьти его и дѣтей его въ томъ не тыкало (АЗР, II, 117, 1515); ѡ дьꙗволстве ижъ то тыкало фалы божое, з великою тихостю ѡтповедилъ ꙗ дьꙗволства не маю (Зб. 255, 31б); вы сѧ ѡстерегайте абы есте з тыхъ речіи, ѡ которых росказаню ничогѡ не тыкали, и были бысте винны престꙋпства (Хран., 163).
с. 90
Тыкатися дзеясл. 1. Датыкацца, дакранацца. вы сꙗ ѡстерегайте абы есте з тых речиs ѡ которих росказано ничого не тыкали (Біблія, 239); речы то есть церковные бываютъ, такъ же се ихъ намней человѣку свецкому рукою тыкатись ... не годитъ (АВК, ХХ, 211, 1609); заказалs абы през чтырдесѧтъ дній мѧса и вина не тыкалъсѧ, и такъ оулѣчилъ его (Мак., 18); тог бовѣмъ не может тыкатис меч поганскии (Зб. 81, 172); ѡбачилъ в захвиценю столъпъ ѡгнистыs, которог верхъ тыкалъсꙗ ажъ самого неба (Зб. 259, 518); ꙋбогиs плачливым голосомъ почалъ кричат: ѡтч0483е: не тыкаsсꙗ рꙋкою носа, бо бол не допустит (Пралог, 540б); болваны поганские ... рꙋки мают, а ничого сꙗ не тыкают, ноги мают, а не ходꙗт (Пс. ХVII, 126б); добре ест чл0483кови не тыкатсꙗ невѣсты (Выкл., 5). 2. Тычыцца, датычыцца. будетъ ли ся што тыкати дѣла мѣстского (АЗР, I, 199, 1499); нижли што бы ся тыкало лесного дела (КСД, 796, 1512); господаръ шлюбуетъ никого не карати на заочное поведанье, хотя бы ся тыкало ображеня маестату его милости (Ст. 1529, 2); што ся тыкало почстивости пана ... то отволываю и штомъ листу ганилъ (АВК, ХХII, 13, 1565); шляхтича оселого до кгроду тот артыкул позывати указуеть о тожъ, иж се дей фалшу тыкаеть (АВК, ХХХII, 37, 1596); тꙋтъ праве значно ꙗкъ сѧ остро папежа римского тыкаютъ (Апакр., 188б); длꙗ чого тые цноты называютсꙗ бозкими, иж сꙗ тыкаютъ самого бг0483а (Зб. 261, 199б); соромота таꙗ его се персоны тыкала (Зб. 255, 31б).
с. 90
Тыкаючийся дзеепрым. ад тыкатися ў 2 знач. естли бы хто з речы простое, чынечи крывавꙋю на сеимъ альбо за дворомъ нашымъ кого вызвалъ, и кгды будеть ꙋзнана речъ простаѧ а не тыкаючаꙗсѧ подчстивости и горла, тогды таковыи хто вызвалъ маеть вины намъ гсдрꙋ пѧтдесѧтъ копъ гр0483шеи заплатити (Трыб., 5).
с. 91
Тыква, тиква наз. Гарбуз. поживати всѧкое стꙋденое. ꙗкоже солѧт со ѡцтом и тыкви иныи стꙋденыи. и писклѧта кормныи. ѡвощꙋ же ꙗблоко. и кислыи сливы (Арыст., 233); кгды было горꙗче. справил гд0483ъ бг0483ъ иж емꙋ головꙋ закрыла тиква албо повоs выросши (Бельск., 136); емꙋ робак подгрыз тыквꙋ котораꙗ ег боронила ѡт зною (Зб. 259, 101б).
с. 91
Тыле прысл. 1. Столькі. никды заправдоу ѡт початкоу того то свѣта не слыхано тыле рыцерев и тыле молодцов валечных собраных оу едино (Троя, 15); ему жъ тыле жъ грошей рукодайные совито заплатити (АВК, ХХIV, 195, 1557); в недоспеху своемъ от себе кому иному моцъ поручит тыле, иле бы имъ права доставало (ИЮМ, ХХХII, 16, 1578); бортникомъ волно на лезиво лыкъ албо лꙋбьѧ на лазбень ... тыле иле имъ потреба будеть възꙗти (Ст. 1588, 381); водлгꙋгъ повести геретыковь тыле боговъ хвалитъ иле есть светыхъ и светец в небе (Унія, 35); иле бовем часу ... бꙋдет мет жывот твоs: тыле частеs ест того добродеsства (Зб. 255, 368–368б); иле ѳрасꙋнъковъ шкодъ припадъковъ клопотов тыле крестовъ (Зб. 259, 100); бг0483ъ ... Ахавови длꙗ его грѣховъ не дал тыле свѣтлости, абы моглъ розезнати кламство ѡт правды (Выкл., 78). 2. Толькі. тыле едно, бы не мяла родицовъ, братью ани сестры, гдѣ жъ теды ко взроценью того вѣна не ... повинна (АЗР, I, 224, 1501); теперь суть границы и копцы цѣлы и не тыле на пядь, але на полпальца земли вашое милости никому не поступилъ (АСД, I, 44, 1536).
с. 91
Тылекроть, тылекротъ прысл. Столькі разоў. иле бы кроть то се ставало, тылекроть ... повинни будуть заплатить заруки (АВК, ХХ, 28, 1576); иле бы кротъ то се ставало, тылекротъ такъ я самъ маю ... заплатити заруки господару королю (АВК, VIII, 410, 1577); кгде бы о тое имене Бобръ позвано за ознаименемъ маю и повиненъ буду ... своимъ власнымъ коштомъ мое именя очищать и заступоват тылекроть (ИЮМ, ХХVIII, 182, 1614).
с. 92
Тылецъ наз. 1. Патылічная частка шкуры. юхти московское и слуцкое паръ шестьсотъ, еще маетъ тыльцовъ телячьихъ малыхъ сп0483и (АВК, ХIV, 653, 1599). 2. Тупы бок шаблі. пна Миколая Сепянского по руце левой шаблею тылцом ударил и зранил (АВК, ХХХ, 355, 1607).
с. 92
Тылко гл. тылько
с. 92
Тылный гл. тыльный
с. 92
Тылъ наз. 1. Задняя частка, старана чаго-н., процілеглая пярэдняй. зымалъ за тылъ мои и роспрашил мѧ (Зб. 262, 19); в тыле того жъ двора нашого лесокъ (КВС, 564, 1552); у Тимоша Кухара видел есми рану в тылъ на рогу правомъ рубаную (АВК, ХХХVI, 18, 1582); ест ... люди великиꙗ ꙗко ѡбримове тиꙗ ꙋ тыле ѡдно ѡко мают (Царств., 70); казал его на мꙋлицꙋ опакъ, то есть, тыломъ до головы всадити (Апакр., 179б); посеред тых палацов мѣл соломон столец своs, барзо хандокгиs, з тылꙋ ѡкрꙋглыs, на котором седел длꙗ сꙋдꙋ (Бельск., 115б); въ тылѣ тое свѣтлицы другая свѣтелка упокоевая (АВК, IХ, 4, 1618); панъ Якубъ ... вжо въ воде будучого сына моего Петра весломъ въ тылъ головы ударилъ (АВК, ХХVIII, 264, 1646). 2. Тэрыторыя, размешчаная ззаду вайсковага падраздзялення або асобы. менесцес кн0483зь атенскии кторыи кдыж то оуведал натыхместъ оузѧвши древо свое на гектора с тылу наскочил (Троя, 61); ѡстаток воиска справил в гуфъ валныи, в котором люд был пребраныи длѧ того, абы непрыѧтель множество люду своего уфаючы с тылу на нь не ударыл або его не ѡгорнулъ (Атыла, 196); князь Янъ ... з засадки зрадливе, неведоме, с тылу прыпадшы, его ... мечомъ тялъ (АВК, ХХ, 158, 1598); то коли ѡнъ мовил, иеровоам з тылу засадку чинил (Біблія, 431); кгды ѡдин перса хотѣл креза с тылꙋ забит, сын крезов глꙋхиs закричал не забиваs креза (Бельск., 156б); сторожꙋ завжды перед воsском в колкꙋ милꙗх, также з боков и з тылꙋ мѣлъ (Стрыйк., 543б); абы всѣхъ вs лице емꙋ стоѧчихъ видѣлъ, а вs тыл себе абы нѣкого не мѣлъ (Каліст, II, 104); выдравсѧ ѡныs бѣсноватыs, и кинулсѧ на илариѡна з тылу и поднеслъ его высоко (Зб. 82, 102). ◊ Тылъ подавати (подати) – адступаць (адступіць). троꙗновѣ ... ахилѧ их ѡкрутне бьючи тыл почали подавати (Троя, 28); наѡстаток рымѧне поднѧвшы велми много ран, подали тылъ, угрове пустившысѧ по них кого догонить могли забивали (Атыла, 177); рꙋские гꙋфы почали тыл подават (Стрыйк., 485б); тꙋрки и волошъꙗ тылъ подали, которих наши ꙗкъ быдло иsмали (Хр. польск., 16б); покажи музство намилшиs брате, а не хоти тылꙋ подавати неприꙗтелем (Зб. 107, 65); непріатели мои тыл подали и помлѣли и погинули ѡт ѡбличности твоеи (Выкл., 1).
с. 92
Тылько, тилко, тылко часц. і прысл. 1. Не больш як, усяго. кгды бы нѣкоторыи земяне, таемнѣ, межи собою ся побили ... а за те битье зложили бы судьи и подсудку тылько пять грошей (АЗР, I, 224, 1501); листов нашых заповедныхъ ... давати не будем ѡкроме тылко трэх члонков (Ст. 1566, 13б); за жонданемъ самых панов поручников ... на рукоемство дал и пустил, ведъже тылько на одинъ тыдень (АВК, ХХХVI, 270, 1582); тылко ꙋ малои дрꙋжине кнꙗзь станиславъ Киевскии з романомъ брꙗнскимъ ꙋтекъ (Патр. П, 91б); не кролевал болшеs тылко сем мсцеs (Хр. польск., 11); што видѣчи небожчикъ, уже тылько до рана середы наступаючого о переволоку для приготованья просилъ, однакъ не позволили есте (АЗР, V, 75, 1645); тыи сребреники, которых жидове и звлаща послѣднѣsших часовъ ꙋживали, важили тылко двѣ драгмѣ (Выкл., 17б); длѧ чого естъ тылко седмъ сакраментовъ? (Зб. вып., 2). 2. Выключна, адзіна. тылько по доброй воли моей ... маетность мою власную ... держалъ и уживалъ (Арх. ЮЗР, V–1, 100–101, 1602); ничого праве ѡт тебе не хочꙋ тылко абысмы того не ѡдыимовал чого ми не дал (Зб. 261, 80); звонов ꙋ них немаш, тылко вмѣсто звонꙋ поп их взлѣзе на вежꙋ высоко вткнувши два палцы в ꙋши верещит, теды се зsидꙋт до божницы (Бельск., 411б); ваша милость тылко мене се здѣ здалека видите (АСД, VI, 121, 1608); жадномꙋ свѣцкому чл0483кꙋ, не ест дана, тылко сщенникꙋ: который през рꙋкоположеніе ѡт епспа пріймꙋетs тꙋю власть (Дзід., 12); ѡтец реклъ штоколвекъ такового естъ зараз ѡтдалю, тылко абыс се ено хотѣлъ на свѣтъ вернути (Зб. 107, 198); патріархове ст0483ыи прагнꙋли того, абы негде индеs, тылко в земли ѡбецанои были погребени (Выкл., 26б); тилко с честію великою послалъ есть тобѣ сына своего, на имꙗ Поликратуша слꙋжити тобѣ (Алекс. 1697, 10).
с. 93
Тыльный, тылный прым. 1. Ад тылъ у 1 знач. за которымъ то выстрѣленьемъ панъ Матыяшъ Лукашевичъ, кравецъ господарского дому, прибѣгши зъ мѣшканья своего тыльного, почалъ насъ всихъ лаяти и строфовати за тое стрѣленье (АВК, VIII, 510, 1629); недалеко стены тыльное обрубу Городницы, поля першого моркговъ пять (АВК, I, 77, 1634). 2. Ад тылъ у 2 знач. дал знакъ поднесши тарчꙋ тылным людем (Бельск., 68б).
с. 94
Тыненый дзеепрым. Пераплецены прутамі лазы. клеть, на подклете клуня рубленая, одрына тыненая (АВК, ХХI, 263, 1557); я возный видел есми плотъ тыненый межы дому подданого чоботора пана Миколая Сологуба, на име Марачова, и дому Розбицкого розметан и поламан (АВК, ХХХVI, 120, 1582).
с. 94
Тынина наз. Прут, элемент тыну. кровь на тыхъ же воротехъ, а подле воротъ тынина выломлена (АВК, ХХII, 216, 1565); воротъ не выбили, лечъ плотъ тынины две выломившы (АВК, ХХХVI, 119, 1582); одъ Ковалевскаго купили тынинъ дванадцать и берно (ИЮМ, III, 159, 1685).
с. 94
Тынкованье наз. Дзеянне па дзеясл. тынковати. Каленіе: Калене, тынкованsе (Бяр., 63); мураремъ за тынковане ратуша ... золот. шесть и асмаковъ дванадцать (ИЮМ, I, 255, 1682); Андрею, для роботы окна и тынкованя закрету золотый одинъ (Там жа, 271); майстровъ стало до тынкованя на ратушы человекъ десять (ИЮМ, VII, 235, 1690).
с. 94
Тынковати дзеясл. Тынкаваць. майстру одному и товарышомъ его тромъ, которые браму Шкловскую тынковали, заплатили (ИЮМ, Х, 180, 1695).
с. 94
Тынфъ, тинфъ наз. Сярэбраная манета вартасцю 18 грошаў. отобрали отъ пана Павъла Ледвеевича ... таляровъ битыхъ двесте тридцать три и тынфы два (ИЮМ, IV, 255, 1688); ксендзу Ждановичу ... дали коледы тынфовъ петнадцать, на што маемо и квитъ (ИЮМ, VI, 31, 1689); чинитъ таляровъ твардыхъ сто пять и тинфовъ пять (ИЮМ, VIII, 43, 1691); дали законникомъ на рыбу тынфы два (ИЮМ, IХ, 90, 1692); прымовали тынфъ по золотому и осмаки тры (ИЮМ, ХI, 9, 1697); дали ялмужны ксендзомъ бернаръдыномъ вендровънымъ тынфы два (ИЮМ, ХII, 13, 1698); отобрали грошей отъ пановъ пословъ ... талеровъ чотыриста чотыры и тынфъ одинъ и десятникъ (ИЮМ, ХIII, 4, 1699).
с. 94
Тынъ наз. Тын. панъ Анъдреs, подъкомориs, зъ братомъ своимъ паномъ Юръемъ, тынъ выломившы, пришли къ намъ моцно, и почали мене рꙋбати, и палецъ ми втяли (КСД, 946, 1516); ѡнъ ... дерево на бꙋдованье и тыны и всꙗкии потребы свеи береть (КВЗС, 61б, 1533); тотъ Иванко ... ворота у двора паней моей Девитковского порубалъ и тынъ выломалъ (АВК, ХХII, 216, 1566); дворъ весь тыномъ огорожонъ, але диръ естъ въ нимъ немало (АСД, III, 284, 1579); подле того жъ огорода садокъ их порубанъ и тынъ у того садку роскидан и порубан (АВК, ХХХVI, 136, 1582); татарове ... ночи приsдꙋчои ѡгородили ѡколо всег володымера тыном (Стрыйк., 492б); вола ... черезъ гумно на огородъ, тынъ розобравшы, повелъ (АВК, ХVIII, 225, 1611); знашли есмо тело небожчыковское у той улицы, лежало подле тыну (ИЮМ, VIII, 394, 1623); наняли человека одного тынъ загородитъ на валу, абы статокъ не ходилъ на валъ (ИЮМ, V, 35–36, 1688); купили на направене погребу тыну ялового (ИЮМ, IХ, 74, 1692).
с. 95
Тыранизованье наз. Дзеянне па дзеясл. тыранизовать. которы якое з милосердзя Божого тот слуга небощиковский здорово на тот час умъкнул и о таковым ганебным тыранизованю и згубеню з с того света ... обвестил (АВК, ХХХIV, 395, 1665).
с. 95
Тыранизовать дзеясл. Тыраніць, мучыць каго-н. пан Гелиаш Каминский ... будучы самъ чоловеком опилным, бит, тыранизоват казал (АВК, ХХХIV, 394, 1665).
с. 95
Тыраннъ гл. тиранъ
с. 95
Тыранский гл. тиранский
с. 95
Тыранско гл. тиранско
с. 95
Тыранство гл. тиранство
с. 95
Тыранъ гл. тиранъ
с. 95
Тыраньске гл. тиранско
с. 95
Тыраньский гл. тиранский
с. 95
Тырейчикъ гл. тирейчикъ
с. 95
Тысенцъ наз. Тое, што і тысяча ў 1 знач. одъ его милости пана старосты Кобринского тысенцъ квартъ горелки взяли (АВК, ХХVIII, 34, 1589). Параўн. тисечъ.
с. 95
Тысеча гл. тысяча
с. 95
Тысечникъ гл. тысячникъ
с. 96
Тысечный гл. тысячный
с. 96
Тысеща гл. тысяща
с. 96
Тысещникъ гл. тысящникъ
с. 96
Тысещный лiч. ад тысяща. кончаетсѧ книга ... лѣта по нарожении спасителѧ нашего. тысещsнаго пѧтsсотаго и осмънадесѧтаго (Скар. ПБ, 32); лета по бж0483иемs нарожении тысещsного пѧтsсотого и седsмагонадесѧтs (Скар. IС, 81б).
с. 96
Тыснути гл. тиснути
с. 96
Тысяцкий гл. тысячский
с. 96
Тысяча, тисеча, тисяца, тисяча, тысеча ліч. і наз. 1. Тысяча. мы слюбуемо ему, при нашей вѣри, и его брату Роману, и ихъ дѣтемъ, тыи 4 тысячи рублій воротити исполна третего лѣта на мясопустъ (АЗР, I, 22, 1388); оу летехъ бж0483ьего нароженіа тисѧць триста петьдесѧт и в одномъ. и ещо выборнаꙗ кнѧжата были в риме намѣстники албо дедичове (Валх., 67б); толко седмъ тысѧч грековъ валку держали напротивку сто тысѧчов троꙗнов (Троя, 21); справил тэж былъ десеть тисечеи возов косами ѡсажоных, абы ими ѡбоз свои ꙗкъ муровъ ѡточыл (Атыла, 180); нехаи зберет своих людеи пятнадцать тысечеи доброго люду зброиного (Бава, 130); писанъ ꙋ варъшаве, лѣта божего нароженьꙗ тисѧча пѧтсот ѡсмъдесѧт первого дн0483ѧ (Трыб., 15б); были ꙋ швеции козаки запорозские людꙋ четыри тысечи (Барк., 163б); василко брат его ѡслѣпленыs выкꙋпил за двадцат тисꙗчеs гривен сребра (Стрыйк., 479б). Параўн. тысенцъ, тысяща ў 1 знач. 2. мн. Вялікая колькасць, мноства каго-, чаго-н. привели к немꙋ тисѧчю тисѧчь конеи кормных (Алекс. ХV, 2); тисѧць тисѧчеи ангелов пели хваленіа бж0483ьꙗ (Пак. Хр., 15); чиню милосерьдие надъ многими тисѣчьми любѧщими мѧ и хранѧщими заповѣди моѧ (Будны, 9); тисячи вꙗзнев поsмал, и девꙗт хорꙋгвеs тꙋрецких взꙗл (Стрыйк., 618); волимо съ Павломъ святымъ на пяти словахъ перестати, нижли безъ пожитку тисячми мовы приводити (Пыт., 83–84); по бокꙋ нашем лѣвом тисѧча, а по правом тма (Сматр., 53); злые прꙋдко гинꙋли, добріи лѣтъ трвалыхъ дознавали тысячми, мѣли за каранsе (Лям., 6); Бг0483ꙋ, мовлю ... пред которымs аг0483глскихъ и нб0483сныхs войскъ тысѧчы тысѧчеи и милsліѡны милsліѡнами стоѧтs (Варл., 285–285б). Параўн. тысяща ў 2 знач.
с. 96
Тысячакроть прысл. Тысячу разоў. того в римѣ и в римsском костелѣ, хотѧ его к томꙋ нихто не неволит ани примꙋшаетъ, тысѧчꙋкроть болше (Апакр., 169); тысѧчꙋкрот дочасне волѣлъ оумерети, толко абы ѡт вѣчнои и жадного конца не маючеи см0483рти былъ волный (Варл., 228б); бы мене и стокрот болшеs мучылъ а тысꙗчмакрот спалилъ хса з серца ми вынꙗти не можеш (Зб. 752, 466).
с. 97
Тысячникъ, тисечникъ, тисячникъ, тысечникъ наз. Начальнік тысячы воінаў. воеводи ... послалъ тисечника воита. оу вифлиѡм (Чэцця, 262); правоѣ руки и лѣвоѣ великого улуса темникомъ и тысячникомъ, и сотникомъ, и десятникомъ, вланомъ, княземъ и всимъ рускимъ людемъ (АЗР, II, 4, 1506); въ той битвѣ немало воеводъ и иншихъ людей зацныхъ поймано, то есть ... воеводу полкового Ивана Нороватого, сына боярского зъ Новагорода Великого ... тысечника стрѣлецкого Семейка (АЗР, III, 134, 1564); иродъ на именiны съвои вечеру чинилъ кн0483земъ сsвоимъ и тисечsникомъ и сsтарsшимъ галилейсsкимъ (Цяп., 50б); починит собѣ тисꙗчники и сотники и ѡрачи роль своихъ (Біблія, 311); Тисѧщник: Гетман тисѧчник (Бяр., 171); розгнѣваныи теды Мѡѵсей на гетманы войска, на тысѧчники и на сотники которыи пришли з войны реклъ (Хран., 148). Параўн. тысячский, тысящникъ.
с. 97
Тысячный, тисечный, тисячный, тысечный ліч. ад тысяча. писанъ листъ у Полотску, лѣта отъ Рожества Христова тисячного трисотного осмьдесятного третего (АЗР, I, 22, 1383); писанъ ꙋ болътиниках лета божего тисечъного пꙗтьсотного сорокъ девꙗтого (КВС, 440б, 1549); в року тепер идучом тисечномъ пятьсотном осмдесятъ втором (АВК, ХХХVI, 115, 1582); вѣдати прето намъ пилно належитъ, же грѣхи нашѣ против Бг0483ꙋ чиненыи, сꙋтъ тысѧчны (Каліст, II, 65б); писанъ у Вилни въ лето семъ тысечное одиннадцатое мца декабря (ИЮМ, I, 363, 1620); Алфѣй: тисѧчный, або наꙋченый, або вожs, кнѧжа (Бяр., 228).
с. 97
Тысячский, тысяцкий наз. Тое, што і тысячникъ. великій князь Казимиръ ... докончалъ есми миръ вѣчный со владыкою новгородскимъ съ Евѳимьемъ, и съ посадникомъ съ Ѳедоромъ съ Олисѣевичомъ, и съ тысячскимъ, Семеномъ Тимоѳѣевичомъ (АЗР, I, 52, 1440); ѡдинъ с пановъ именемъ григорей Симоновичъ тысꙗцкиs, дознавши великое ласки ѡт прест0483ыꙗ бц0483а, и свꙗтого феѡдосиꙗ далъ гривнꙋ (Пралог, 654).
с. 97
Тысяща, тисяща, тысеща ліч. i наз. 1. Тое, што і тысяча ў 1 знач. никита ... моужеи крестилъ .д0483. тысѧщи (Чэцця, 36); писанъ въ Пинску. Въ лѣто осмое тисящы шостого году, мѣсеца апрѣля 20 (РПП, 278, 1498); писанъ и данъ у Вилни, въ летъ седмое тисящи первое на десять (КЗ, 854, 1503); тысеща щитовъ висить (Скар. ПП, 6); которые з волох выехали ꙗко десет тысѧщъ в тых всихъ краехъ приставство брали (Барк., 166б); цар неꙗкомꙋ слꙋзе десꙗт тисꙗщеs талантовъ ѡтпꙋстилъ (Зб. 255, 112б); тисꙗща лѣтъ ꙗко ден вчораsшиs (Зб. 259, 556б); такое право и приказане трвало презъ двѣ тысѧща лѣтъ, ѡт Адама, даже до Мойсеѧ (Зб. вып., 102б). 2. Тое, што і тысяча ў 2 знач. с ними же было тысѧща тисѧщь вои (Чэцця, 71б); преж многых тысѧщь лѣт что сѧ в землѧх стати маеть (Сівіла, 2); взꙗли тые рꙋские кнꙗзи татаръ на помочъ собе ѡт цр0483ꙗ заволского колко тысꙗщъ татар (Патр. П, 85б); за седмъ хлебовъ много тисꙗщеs хлебовъ возмемъ (Зб. 255, 88б); ты над мног тисꙗщеs вѣрныхъ господнихъ естес благословеншиs (Зб. 259, 283); мнозство незличоное такъ ꙋказуючы тысꙗща (мовит) тысꙗщеs слꙋжахꙋ емꙋ, и тмы тем предстоꙗхꙋ емꙋ (Зб. 752, 470).
с. 98
Тысящникъ, тысещникъ наз. Тое, што і тысячникъ. царь Дв0483дъ ... поставилъ надs ними тысещsники и сотsники (Скар. ДЦ, 100); тогда ѡлоферsнъ созвалъ всехъ тысещниковъ и врѧдsниковъ войска Асирsскаго (Скар. КЮ, 4б); Илій, елiꙋ, ел: л: Кнѧз или тысѧщник, або гетман жолнѣрскій (Бяр., 277); ден ѡбходꙗчы нароженꙗ своего, ꙋчынил был ꙋчту кнꙗзем своим тысущником [!] (Зб. 752, 403).
с. 98
Тытуловати гл. титуловати
с. 98
Тытуловатися гл. титуловатися
с. 98
Тытулъ гл. титулъ
с. 98
Тытюнъ гл. титунъ
с. 98
Тыхо гл. тихо
с. 98
Тычина наз. Тычына. онъ ... кгвалтовне тое сеножати на загонъ пооралъ и подралъ и, чого орати не могъ, границою новою заграничилъ, то есть тычинами позатыкалъ (АВК, ХХVI, 99, 1585).
с. 98
Тычити дзеясл. Тое, што і тычитися. король его милость въ томъ листѣ ничого не тычетъ Слуцка и Копыля въ дѣлу князя Михайловомъ (АЗР, I, 186, 1499).
с. 98
Тычитися дзеясл. Тычыцца. за пѣнязи, рахуючи, або въ иншой речи, которая ся тычетъ парсуны ... свѣдетство допущено маетъ быти (АЗР, I, 23, 1388); што ся тычеть помочи ... мы тобе, брату нашому, и того не одъмавляемъ (КЗ, 454, 1486); што ся тычеть ѡгню, ижъ бы панъ ꙗнушъ пожогъ ему збожье, ино панъ Литаваръ былъ тую речъ ѡтложилъ до насъ (КСД, 664, 1511); што се тычетъ бору, дерева бортного, на сей сторонѣ Яселды, того не продаю (РПП, 152, 1554); што ся тычетъ сеножатей вышей описаныхъ особливыхъ Григорья Стасайтя и Станя Мартиновича, и за тое имъ в той же отъмене дано (АВК, ХХIV, 237, 1561); што сꙗ тычеть злодеев ꙗвных або розбоsниковъ звлаща неѡселыхъ тыхъ гдекольвекъ собе виноватыхъ хто потрафить можеть поsмати (Ст. 1588, 427); што сѧ тычет абы манастыревъ и цр0483квей на костелы не оборочати, того вs добрахъ нашихъ кролевскихъ закажемо (Апакр., 37б); тое заправды розꙋмѣне вас се самых тыче (Алекс., 35); што ся тычеть знаковъ той соснѣ, ино дей то не есть знаки граничные (АЮЗР, II, 82, 1633); што сѧ тычет халъдеsског ѡгнꙗ изали ѡнъ ѡгнꙗ палаючог милости божое на серцꙋ своемъ не вырисовалъ (Зб. 259, 566б–567). Параўн. тычити.
с. 99
Тычка наз. 1. Тычка. вступаючи въ тыхъ Коревичовъ сеножати, тычки были позатыкали (АВК, ХVII, 366, 1541); тычками естъ перетыкано через сеножать и при границы плебании Пуньское (АВК, ХХХ, 48, 1590); якож и сам пан Совкгович тое прызнал, иж толко ещо тычки там были, а не межы (АВК, ХХХ, 387, 1609). Параўн. тыка. 2. Радзімка (?). ѡко ... зеленое же и желтое ... знаменоует мужа лиха. аще же ѡколо него, тычки черленыи, ꙗко кровъ. или бѣлыи знаменоуеть мꙋжа злейшего всих людеи (Арыст., 198).
с. 99
Тьма I, тма I наз. Цемра. положилъ лѣта и мсци. недли и дни ночи. и часы. свѣтъ и тьмоу (Чэцця, 22б); быша тsмы грозsны велми по всеи земли египетsскои за три дsни никтоже не виделъ брата своего (Скар. КВ, 21б); тмою и мраком невѣдомость о богу зоветь, а опѧть славою или свѣтом росsширенье слова божіа (Будны, 174б); вывѣл их ис тмы и тѣни см0483ртнои (Каз. Кір., 22); ꙗвне сѧ оказало, же онъ то естъ, который при створеню свѣта ѡтлꙋчилъ тмоу ѡт свѣтлости, и оучинилъ свѣтлость (Каліст, II, 42); потом злегка тма ѡнаꙗ розышласꙗ (Пралог, 508б); розлꙋчил бг0483ъ межы свѣтомъ и межы тмою (Зб. 752, 469б); ꙗко тма ѡт сл0483нца и порох ѡт вѣтрꙋ неприѧтели сѧ роспорошили и ꙋтекли (Зб. 82, 325б). ◊ Кромешная тьма гл. кромешный.
с. 99
Тьма II, тма II наз. 1. У знач. лiч. Дзесяць тысяч. падеть ѡт страны тоꙗ тысѧща. и тьма ѡдесноую к тобѣ не приближитсѧ (Чэцця, 104); како гонѧше единъ тысещу, и два двигнуста тъмꙋ (Скар. ДЗ, 62); запалена церков долго з ними горѣла теды вси ꙗко живаꙗ ѡфѣра з ѡгнем до неба пошли которых было двѣ тмѣ, а тма по кгрецкꙋ і0483 тисꙗч (Бельск., 256б); падет по бокꙋ нашем лѣвом тисѧча, а по правом тма (Сматр., 53); в тои же было цр0483кви до трех тем и трех тысечеи всꙗких книг ст0483ыхъ (Зб. 81, 148); ты вси которих было двѣ тмѣ то ест двадцат тисечеs личбою погорило в церкви (Зб. 82, 280–280б); за простꙋпокъ ѡставил есми богомъ вашим, тмꙋ воловъ, и тмꙋ овецъ, пожрите волы и ѡвца (Алекс. 1697, 13). 2. Мноства, процьма. аще бо тsму оучителей имате о Хѣ, но не многы ѡтца (Будны, 52б); пріидет влдка. не сам един ... але з мнѡгими аг0483глкіми тмами ѡкрꙋжаем (Каз. Кір., 122б); тисѧчами стоѧли перед нимъ, и тмы тмамъ слꙋжили емꙋ (Каліст, II, 318); тысꙗща (мовит) тысꙗщеs слꙋжахꙋ емꙋ, и тмы тем предстоꙗхꙋ емꙋ (Зб. 752, 470).
с. 100
Тэразъ гл. теразъ
с. 100
Тэрминъ гл. терминъ
с. 100
Тэскнити гл. тескнити
с. 100
Тэскность гл. тескность
с. 100
Тэстаментъ гл. тестаментъ
с. 100
Тюрма гл. турма
с. 100
Тютечный гл. тюточный
с. 100
Тютка наз. Тое, што і тетка. заховала дѣтꙗтко малое из маткою дочка еи иѡзават сестра ѡхозиева тютка тог дѣтꙗти (Бельск., 127б); елисавет тютка ей была (Зб. 752, 406).
с. 100
Тюточный, тютечный прым. Тое, што і теточный. пришли ахиѡръ и наваѳъ тюточныи братꙗ товиевы, веселꙗчисꙗ до товиꙗ (Біблія, 600); реклъ до жоны своеи анны: ꙗкъ барзо подобен тоs млоденец братꙋ моемꙋ тюточномꙋ товии (Бельск., 143); ꙋехал ... вториs раз до королꙗ болеслава брата своег тютечног (Стрыйк., 462); брата своего тюточного на голову поразил (Хр. польск., 6); Анеѱій: Сыновец, братанок, брат стріечныи або тютечныи, або сын братній або сестрин (Бяр., 241); послал з тым кравъдѣѧ тюточънаго брата своего (Зб. 82, 248б).
с. 100
Тютюнница наз. Гандлярка тытунём. отъ тютюнницъ (ИЮМ, ХХIV, 6, 1713).
с. 101
Тютюнъ наз. Тое, што і титунъ. пану Белковскому, товарышу депутатскому грошми дали золот. пять и тютюну фунтъ (ИЮМ, III, 105, 1685); за тютюнъ, що взяли на Луполове, заплатили (ИЮМ, IХ, 25, 1692); панове поборцы ... домавялися ревидовать въ месте Могилеве, веле хто маетъ тютюну (ИЮМ, ХIII, 163–164, 1699); купили ... серъки, мусатъ, табаки тютюну (ИЮМ, ХVIII, 49, 1710); куп. мяса ... тютюну (ИЮМ, ХХI, 4, 1711).
с. 101
Тяблица наз. Скрыжаль. Скрижаль: Таблица, тѧблицѧ (Бяр., 148).
с. 101
Тябличка наз. Скрыначка. Вълагалище: мѣшок, мошенка, скрыночка, тѧбличка (Бяр., 21).
с. 101
Тябло наз. Iканастас. за лѣтописецъ церковный, што на тяблѣ, 3 копы грошей (АСД, IХ, 52, 1557); при дворѣ томъ церковъ Божья ... двери царскіе китайченые, на тябли иконъ 11 (АСД, I, 146, 1571).
с. 101
Тягати, тегати, тегать дзеясл. 1. Цягаць. каменя подъ брамою тягали зъ рову отъ реки (ИЮМ, IV, 152, 1686); неводничымъ, которые рыбу неводомъ тягали, дали имъ зол. (ИЮМ, Х, 94, 1695). 2. // перан. Прыцягваць да адказнасці. потомъ хто бы межи сими о той речы опять ущали тягати и зарядили промежи себе, тые дадуть князю великому пятдесятъ рублевъ (АЮЗР, I, 15, 1444); почали мене тегати, въ чомъ же ꙗ имъ не виненъ (КСД, 866, 1513); почал он мене тегать до права (АВК, ХХХIХ, 69, 1578).
с. 101
Тягатися, тегатися дзеясл. Весці цяжбу. кде смолвѧть тутъ будеть судъ, тѧгатисѧ ис королемъ (АЗР, I, 1, 1340); Колонътайевъ сынъ ручилъ по Смольнянине 2 золотыхъ, што съ Киревымъ тегалъсе (КЗ, 230, 1486); пришло бъ имъ которому объ тое нездержанье сего дѣла тегатисе (АВК, ХIII, 14, 1508); прежsде нежели поидеши тѧгатисѧ оуготуи справедливость свою (Скар. IС, 29б); тегалъсе передъ господаремъ его милостью Анъдреs Кашичь съ паномъ Марътиномъ Малешковичомъ (КСД, 1038, 1522); коли есми ездилъ до Вильни изъ Сасиномъ тягатися, тогды она ... ячменю десеть бочокъ по десети грошей продала (АВК, ХVII, 242, 1540); у права коли тягаются межь собою, теды также пытаються, естьли котоликъ, альбо уніятъ, и на то баченье маютъ (АЗР, IV, 229–230, 1605); хтоколвекъ зs тобою хочет тѧгатисѧ на сꙋдѣ, и сꙋкню твою взѧти, ѡтдай емꙋ и верхнюю (Варл., 91б); Сꙋперник, ъ: Спорныи. противник, который сѧ спираетъ и тѧгаетs, противнаѧ сторона (Бяр., 161).
с. 101
Тягивати дзеясл. Выконваць цяглавую павіннасць. жаловали намъ Иллиничы, што жъ при дяди нашомъ при великомъ князи Витолтѣ, Илья отецъ ихъ и они не тягивали зъ волостью на всякiи потяги (АЮЗР, I, 19, 1447); къ стану Бездедовскомꙋ николи есмо не тягивали (КСД, 618, 1509); серебъщину платим посполь з мещаны, а с ними ни служъбы не служим, ни иных нияких потяглев не тягивали (ПГ, III, 54, 1509).
с. 102
Тягиляй, тегилей, тегиляй наз. Кафтан з кароткімі рукавамі. братъ твой князь Юрьи ꙋзялъ ꙋ мене шатеръ и тягиляй камчатый (КСД, 378, 1516); тегилꙗевъ камъчатыхъ 12 (Там жа, 874); ми маетъ три тягиляи и две деки вернути (АВК, ХVII, 264, 1541); тегилей дупли бурнатное перешиваный (АВК, ХVIII, 44, 1582).
с. 102
Тягиня, тегиня наз. Цяганіна. тягиню всю пометавши зъ земли нашое съ соромотою втекли (АЗР, II, 48, 1508); тѧгинѧ каменаѧ и беремѧ пѣсковое и гнѣвъ безꙋмного тѧжшеи ѡбоюх тых (Зб. 262, 107); тегиню покинувши и сами на вьюки складшися въскокъ побѣгли до своее земли (АЗР, III, 135, 1564); ровsными намъ ꙋчинихъ ихъ еси, подsнѧвsшiмs тегиню дsнѧ и скsваръ (Цяп., 27б); их тисꙗча кониs ꙋбѣгло до тꙗгини (Хр. польск., 19).
с. 102
Тяглецъ, теглицъ наз. Цяглец. появилося было повѣтрие на люди, на тыхъ, которыи у васъ у Ризе были кормники и тяглецы (РЛА, 203, 1465); все поспольство Ризького места видели тую шкоду наших коръмниковъ и теглицовъ (ПГ, III, 71, 1478); отъ извозниковъ и тяглецовъ, съ особы ихъ, которые зъ найму товаръ возятъ, отъ тыхъ ничого не брати (АЗР, III, 298, 1585).
с. 102
Тягло наз. Цягло (сялянская павіннасць у прыгоннай гаспадарцы). есачники имуть тяглы тягнути, какъ и иные люди (КЗ, 168, 1497); они тяглей повинныхъ посполъ з ними полнити не хочуть (Арх. ЮЗР, VIII–5, 11, 1536); князь великий Витольдъ з тяглы ихъ вызволилъ при томъ ихъ зоставилъ (АВК, ХХIV, 220, 1580); иншое повинности ниякое съ тое волоки Яроцкій не мае полнити ... ни цыншу тягло платити (АСД, IХ, 87, 1589). Параўн. тягль.
с. 102
Тяглый прым. ад тягло. поведал, што же тотъ чоловек не тяглыи, але слуга путныи (ПГ, II, 50, 1475); Богданъ Волъчъковичъ поведалъ намъ, што жъ то изъвека именье бояръское, а не тяглое (КЗ, 406, 1486); казалъ имъ мнѣ служити по томꙋ, какъ и иншие люди тяглые слꙋжать (КСД, 449, 1517); ѡнъ держить ... слꙋги пꙋтъныи и люди тꙗгълыи (КВЗС, 46, 1538); о мешчанехъ и людехъ тяглыхъ, которые у шляхъты именья позакуповали (КПД, 99, 1551); естли бы колко брати албо ꙋчастниковъ держали ѡдно имене себриное люди тꙗглые або данные (Ст. 1566, 59б); бояр панъцерных и путъных, з людей цыншовых и тягълых, зо всих кгрунтовъ ... выбили (АВК, ХХХVI, 30, 1582); имѣнья зъ будованьемъ дворнымъ и гуменнымъ, зъ бояры путными изъ людьми тяглыми и динными ... во власность свою взялъ (АВК, VIII, 483, 1599); з боꙗрми з людми тꙗглыми из ынъшыми прыналежностꙗми до староства василиског ... дворенина нашого зъсылали есмо (ККСС, 51б, 1615); кажешъ дей имъ посощыну нашу посполъ съ тяглыми людьми и куницы свадебъные платити (ИЮМ, II, 231, 1630).
с. 103
Тягль наз. Тое, што і тягло. тые люди Котовичовъ ... мають всякую тягль тягнути (КЗ, 729, 1499); тые, которые на тягли сѣдетъ, по грошей двадцать чотыри зъ службы платить мають (АВК, ХIV, 443, 1592).
с. 103
Тягнение гл. тягненье
с. 103
Тягненый, тегненый дзеепрым. 1. Ад тягнути ў 2 знач. ланцюхи на шію заложивши тѧгнен. какъ бы ѡдин злодеи (Пак. Хр., 9б); къ оковамъ безумsныи тѧгненъ бываеть (Скар. ПС, 14); што почнемо зs собою, кгды погнаны бꙋдемо всѣ, и тѧгнены до пекелного мордерства (Каліст, II, 319); ст0483ыs ... звꙗзаныs и тꙗгненыs постановеныs ест из [ин]шими двѣма пред старостую (Зб. 752, 46). 2. Ад тягнути ў 3 знач. их ꙋвꙗзавши за ноги ꙗко здохлое быдло за собою тꙗгнено (Зб. 107, 94б). 3. Атрыманы шляхам выцягвання. вчиниши десеть опонъ з белого лsну пресукованого исs шолsку синего, изs злата тѧгненого (Скар. КВ, 48); ѡднорадка ческаꙗ копа грошеs тканъки золота тꙗгъненого (КВЗС, 146б, 1540); у пятой скрынце брамка тягненого золота (АВК, XXII, 156, 1565); в которой дей той скринце ... золота тегненого, которое важыло двесте золотых червоных (АВК, XXXI, 228, 1595); сѣть зs едвабꙋ дрꙋгꙋю с тꙗгненог золота казал ꙋчинити (Стрыйк., 514).
с. 103
Тягненье, тегненье, тягнение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. тягнути ў 3 знач. веріовки две для тягненя хлуду дано асмаковъ десять (ИЮМ, I, 287, 1682); за гужища для тягненя гарматъ асм. пять (ИЮМ, II, 115, 1684); ужища пенькое купили для тягненя штандарей подъ мостомъ въ той браме (ИЮМ, IV, 116, 1686); еще веревокъ на тягнене бервеня и на везане виндъ и рыштованя, заплатили Царику зол. одинъ (ИЮМ, IХ, 135, 1692). 2. Дзеянне па дзеясл. тягнути ў 7 знач. Устава людемъ слꙋжебнымъ на кꙋпованье живности въ тягненью (КСД, 1144, 1517); артыкꙋл s0483 ѡ збиранъю и тꙗгненю шлꙗхты на воsну (Ст. 1566, 21); драбы мають быти при панехъ своихъ въ тягненью и на местцу у войску (КПД, 413, 1567); будутъ назначоны мѣстца тягненью и отпочиненью войска (АЗР, III, 237, 1578); естли бы хто бꙋдꙋчи на служъбе нашоs бꙋдь в обозе або в тегненью на дорозе ѡдинъ на дрꙋгого ꙋмысьлне або ѡбычаем зъвады наехал або нашол на ѡбозъ (Ст. 1588, 60); володымер з готовым рицерством поткал их еще в тꙗгненю (Стрыйк., 447); потребнымъ абовѣмs есть ... жолнерови вs тѧгненію и на войнѣ, жеглѧреви на водѣ (Паўуст., 10); беретъ ѡрꙋжіе длѧ тѧгненsѧ на войнꙋ и на потканsесѧ зs непріѧтелем (Мак., 262).
с. 104
Тягнути, тегнути, тянути дзеясл. 1. Узяўшы за край або канец чаго-н., перамяшчаць, набліжаць да сябе з сілай, намаганнем. тогды многаꙗ оужишча и верви по томоу зелью тѧгноут (Пак. Хр., 48); хотели есмо шнуръ тягнути черезъ болото просто сеножатью къ Лососне (АВК, ХVII, 308, 1541); иногды единъ лист з дерева моцными поврозы вꙗзали и тꙗгнꙋли: хотꙗчи абы се тылько розсмеꙗлъ (Пралог, 678б). 2. Ухапіўшы, трымаючы за што-н., прымушаць ісці з сабой ці за сабой. иные его за волосы тѧгноули иные за платье (Пак. Хр., 6б); ꙋфатила край шаты его, а тꙗгнула его на свою постелю и рекла спи зо мною (Біблія, 89); коли ꙋзрил сынок матку, а ѡно еи до ѡгнꙗ тꙗгнуть (Зб. 81, 54); оухватила край шаты егѡ а тѧгнꙋла его на свою постелю (Хран., 64б). 3. Перамяшчаць за сабой, не адрываючы ад паверхнi; валачы. берегъ приволили есмо имъ со всею нашею радою по обѣю сторонамъ вельи судно тягнути (СДГВ, 10, 1443); боранъ ... хвостъ болшей тѧгнет нижли половина самого (Валх., 50б); он тот чолнъ, который у Iакова прошлого року тегнучи ему знизу, в Речицы замерзлъ ... вернути мел (ИЮМ, ХХХ, 31, 1577); всѣлъ на коловорот, а сарацэны его почали тѧгнути (Бава, 147); коли мѣли где тꙗгнут, то и лоди з собою везли и тꙗгли а скоро ꙋже на мѣстца вод глꙋбоких ꙋвошли, в тых сꙗ лодꙗхъ возили (Стрыйк., 416б); ꙋвидѣлъ теж и третего чл0483ка ... габит мнишескиs ꙋ хвоста конскаго ꙋвꙗзавши тегнул (Зб. 107, 104); поганъство в церков вsбѣгло и моцъю порвавsши ст0483ого марка звꙗзали и на шию поврозъ вsзложивши, тꙗгнули его по земли болотѣ и каменью (Пралог, 620б); тымъ же людемъ, которые гармату знову до цекавъзу тягнели ... дали грошми золотый одинъ (ИЮМ, IV, 130, 1686). 4. Сілай цягі перамяшчаць за сабой, везці. кгды ѡдин литвин наꙋчившисꙗ ꙗзыка рꙋског, в плꙋгꙋ тꙗгнꙋчи реклъ, романе, романи на чим сꙗ живишъ, литвою ѡрешъ (Стрыйк., 480); старшіи онаго мѣстца возмꙋтъ ꙗловицꙋ зs стада, котораѧ не тѧгнꙋла ꙗрма (Хран., 155б). 5. Даставаць адкуль-н., падымаючы на паверхню. неводъ на озерѣхъ нашихъ тягнуть (АЗР, II, 26, 1507–1508); неводъ тегнуть осмъ дни по два чоловѣки з дому (ИЮМ, ХХIII, 496–497, 1623); плакида мовил: ижъ ему сꙗ здало ꙗкобы мантиꙗ ст0483ого венедикта на его головѣ была а ѡного з реки тꙗгнула (Пралог, 516); неводничимъ заплатили, што неводомъ рыбы въ Любужи тягнули (ИЮМ, VIII, 100, 1691). 6. Несці павіннасць, цягло. князь великій Витовтъ еще дѣду ихъ дань отпустилъ а никоторого дѣла съ тяглыми людьми посполу имъ не тягнути (АЮЗР, I, 16, 1444); тые люди Котовичовъ ... зъ люд[ь]ми нашыми Свислоцъкое волости мають всякую тягль тягнути (КЗ, 729, 1499); они к двору нашому Бел[ь]чицкому пашню пашут[ь] и вси потягли тягнуть (ПГ, III, 98, 1511); иншого ему зъ нашою волостью не тягнути ничымъ (РПП, 336, 1513); гдѣ которыи въ которыхъ мѣстѣхъ мѣшкають, мають зъ мѣстомъ вси подачки давати, серебщизны и подводы, и иныи вси потягли тягнути (АЗР, II, 112, 1514); Иван а Яцко ... подачокъ вжо ани служобъ жадных местъскихъ посполъ з местомъ тягнути не мають (Пін., 57, 1540); будутъ ли тыи людки его церковные тыхъ повинностей зъ местомъ не тягнули и въ присуди вашомъ не бывали (АСД, ХI, 3, 1545); тотъ хто купитъ, осадивши волоку свою, который бы дужъ потягли тягнути, можетъ у мѣстѣ або на пустой волоцѣ сѣсти (АЗР, III, 86, 1557). 7. Рухацца, перамяшчацца ў якім-н. напрамку. поспешне на отпоръ непрiятелеви тамъ тягнули (КПД, 848, 1566); тутошние жолнеры не мають иншыми дорогами до иншого меsстца тꙗгнути (Ст. 1566, 25); дали ми справу шпеги мои, ижъ великій князь Московскій, собравши войска немалые, просто тягнулъ до Казани, хотѣчи дати ратунокъ (АЗР, III, 164, 1573); ꙋслышал ѡ том Наливаsко ижъ гетман з великимъ людом и делами до Могилева тꙗгнет (Барк., 153б–154); тꙗнꙋлъ аврам идꙋчи и далеs поступꙋючи кꙋ полудню (Біблія, 33); собравши потом болшое воsско свѣтослав тꙗгнул на болгари (Стрыйк., 442б); собравши воsска свои ... тꙗгнулъ на греческое панство (Пралог, 493б); слышавшы то римлꙗне, ижъ Алеѯандер до риму тꙗгнет, тогды римлꙗне смꙋтилисꙗ и во страси великомъ были (Алекс. 1697, 15б). 8. Выклікаць, мець што-н. вынікам. ꙗко тои грѣхъ есть великъ, ѡбачишь естли и гараздъ вырѡзумѣешъ иже не можешь быти самъѡдинъ, але и иншые грѣхи с собою тѧгнеть (Будны, 20); ѡдин грех тꙗгнет дрꙋгих (Зб. 261, 82); столица патріаршая не богатства ... а працу ... за собою тягнетъ (Пыт., 28); покора, хотꙗж бы ничого доброго, и овшем много злого, з собою в товаристве мела все доброе до себе тꙗгнет (Зб. 255, 95б). 9. Схіляць да чаго-н. коихъ тѧгнуть къ погибели избавsлѧти не преставаи (Скар. ПС, 37); повиненъ бо хрстіанин не только словом, але и дѣломs иныхs людеи кs вѣре правдивои тѧгнути (Будны, 184б); тѧгнучы его к собѣ частю ѡбетницами, частю прыпоминанемъ старое вазни (Атыла, 187); фортелем а кгвалтом всѣ за собою тѧгънꙋчи, сами долегливостей не терпѧчи (Каз. Кір., 6); кгвалтом не тѧгноу нѣкого, нѣкого не примꙋшаю: але доброволне приходѧчихъ не ѡтгонѧю (Каліст, I, 163); Подъꙋщаю, розѡхочꙋю, побꙋжаю, тѧгнꙋ (Бяр., 115); бꙋдучы в блуде незносном, помагал есми тымъ которые их ꙗвъне до блꙋду тꙗгнꙋли (Зб. 752, 464); до грехꙋ тꙗгнꙋт, и дш0483ꙋ его стратит хотꙗчи мовила, блюзни бг0483а абы тебе рихлеs забилъ (Пралог, 662–662б). 10. Вабіць да чаго-н., куды-н. самое бо естество або прироженіе кs тому тѧгнеть ѡтца и матsку, абы чадомъ выживенье давали (Будны, 60б); натꙋра тꙗгнет до млсти га0483 ба0483, и то в натꙋры мает чтит пн0483а бг0483а (Зб. 261, 224); не естъ речъ лацнаѧ лакомым роздати маетность, котораѧ ихъ еще до болшеи богатствъ хтивости тѧгнетъ и приводитъ (Каліст, II, 183б); которыи то мысли тѧгнꙋтъ тебе и заводѧтs до речій ѡчомъ подлеглых, ѡдкꙋлѧ еси былъ вышолъ (Мак., 301); дивнꙋю еs мꙋдрост иж то прозвиско по своемꙋ добромꙋ тꙗгнет (Зб. 255, 6б); до высоких небесныхъ речеs его тꙗгнетъ (Зб. 259, 589). 11. Iмкнуцца. повинен каждыs тꙗгнꙋти кꙋ доско[на]лости (Зб. 261, 83); законник тꙗгнет до досконалости (Там жа). 12. Прыцягваць. макгнес которꙋю штꙋкꙋ великꙋю железа до себе тꙗгнет (Зб. 259, 183). 13. Смактаць, уцягваць што-н. вадкае. дерево ... вилкготност ѡнꙋю на горꙋ тꙗгнет (Зб. 259, 588). 14. Мець адносіны. прыдали есмо ку храму Светого Николы ... землю, на имя Микитину въ селѣ, со всѣмъ съ тымъ, што къ той землѣ старыны тягнеть (РПП, 358, 1492); потреба ль бы было больши людей, тогды вся земля маетъ до его милости тягнути (АЗР, I, 159, 1496); тыи люди ещо и тыми разы, послѣ суда нашого, не хотять ей служити, и тягнуть дей къ двору нашому Ясвоинскому (Там жа, 193, 1499); тотъ вышейписаный дворъ ... дали есмо пану Анъдрею Алексанъдровичу со всими люд[ь]ми, которіи жъ къ тому двору прыслухають и тягнуть (КЗ, 824, 1500); тогды и тыи люди пана Миколаевы къ тому жъ дворꙋ его тягнули (КСД, 601, 1509). 15. Павольна, марудна гаварыць. не тꙗгнꙋчи долго предмовы моеs до речи пристꙋпꙋю (Зб. 259, 190).
с. 104
Тягнутися дзеясл. 1. Цягнуцца, працягвацца. то естъ на поли противу Галsгаломъ, подле долины еже сѧ тѧгнеть и проходить далеко (Скар. ДЗ, 26б); кладезь ... тѧгsнетsсѧ даже ко холsмомъ (Скар. IН, 35б); на томъ року зложономъ и черезъ обе стороне принятымъ, который ажъ до сего дня тягънулъся, тотъ Петръ ... жаловалъ (Пін., 70, 1549); неправост а грѣх первородныи тꙗгнетсꙗ на вси ѡт Адама (Выкл., 125). 2. Рухацца ў пэўным напрамку. засиѧеть сл0483це и заидеть сл0483це а къ местꙋ своемꙋ тѧгнетсѧ и сьѧеть ѡно тамо (Зб. 262, 86б).
с. 107
Тягнучий, тягнучый дзеепрым. 1. Ад тягнути ў 1 знач. изали похвалитсѧ секира без сѣкꙋчогѡ, албо чи поднесетъсѧ пила безъ тѧгнꙋчого (Мак., 320). 2. Ад тягнути ў 4 знач. ѡныи чтыри воз тꙗгнꙋчіи звѣрата преднѣйшихъ дш0483и розꙋмнои частей фігꙋрꙋ албо ѡбразъ ѡзначали (Мак., 3). 3. Ад тягнути ў 7 знач. идучи по дорозѣ, много жъ людей тягнучихъ на войну до Олександровы слободы потылкалъ (АЗР, III, 164, 1573); тые вси народове злѧкнувшысѧ тѧгнучых непрыꙗтел доброволне сѧ поддали угром (Атыла, 214); на ѡнъ часъ был там пророкъ гсдниs именем ѡдидъ, коториs зашедши дорогу воsску тꙗгнꙋчому до самарѣи, реклъ имъ (Біблія, 492); Кир слышачи кролевꙋю против собѣ тꙗгнꙋчꙋю змыслил собѣ ꙋтекане (Бельск., 158); сут з ним парты, меды ... и иншого людꙋ велми много тꙗгнꙋчого (Алекс., 1); слышавшы то Анsтиꙗне Алеѯандра, к собѣ тꙗгнучого, тогды собравшисꙗ всѣ мѣщане и радилисꙗ межи собою (Алекс. 1697, 11). 4. Ад тягнути ў 8 знач. заживаетъ иншихъ спѡсобовъ розꙋменьѧ, засажаючи их в залецанье едности с костелом римским ꙗкобы не толко не шкодливой, але тежъ збавеной, а честь иерейства за собою тѧгнꙋчой (Апакр., 155б). 5. Ад тягнути ў 11 знач. чого потреба законномꙋ чл0483кви до досконалости тꙗгьнꙋчомꙋ (Зб. 261, 68).
с. 107
Тягнущый дзеепрым. ад тягнути ў 5 знач. тꙗгнꙋщыs до простости потреба абы грех собѣ ѡбридил в посполитости (Зб. 261, 88б).
с. 108
Тягость наз. 1. Тое, што замінае, абцяжарвае. мы то з ласки нашое имъ тыми разы вчинили, розумеючи тягости ихъ (КЗ, 522, 1494); государю вашему то въ тягость, чтобы ему поступитися волостей и селъ Кричевскихъ и Чичерьскихъ (АЗР, II, 297, 1538). Параўн. тягота ў 1 знач. 2. Падаткаабкладанне. што въ тыхъ имѣньяхъ собѣ примыслить и на новомъ корени посадить, со всими платы, што къ тымъ имѣньямъ прислушаетъ и передъ тымъ шло службами и тягостью (АЗР, I, 78, 1540). 3. Цяжкасць акоў. которыи плѣнныи сѣдятъ покованы, на обѣ сторонѣ, съ тыхъ бы плѣнныхъ тягость вся сняти и держати ихъ въ хоромѣхъ, а не въ тюрмахъ, и не покованыхъ (АЗР, II, 193, 1528). Параўн. тягота ў 2 знач. 4. Хваравітае адчуванне. ꙗкоже иногды бѫдеть чрево слабко или твердо ... или тѧгость малаѧ голове. и ины сѧкіи. но всѧких речеи подобно стеречисѧ (Арыст., 218). Параўн. тягота ў 3 знач.
с. 108
Тягота наз. 1. Тое, што і тягость у 1 знач. ѡблегчи гси тѧготꙋ нашю и горесть (Чэцця, 144б); розsгневасѧ богs ꙗростию великою велsми, но и Моисею неизносимаѧ тѧгота бысть (Скар. ЛК, 27б); варуйтеся жъ того, абысьте для небреженья своего, въ той тяготѣ церковной смертью живота не поконали (АЗР, IV, 33, 1590); абы есте не смѣли ... ніякихъ дѣлъ свещенническихъ отправовати, подъ тяготою, вѣчнымъ отлученьемъ и клятвою неразрѣшоною (АВК, VIII, 17, 1595); вѣрне вs домꙋ пана своего працꙋетъ, пилsне въ виноградѣ его робит, ѡхотне, тѧготꙋ дневsнꙋю и оупаленsе слонечsное, зноситъ (Карп., 10б); чим могꙋчи дрꙋгъ дрꙋгꙋ тѧготꙋ носил (Мак., 8); Тѧжесть: Тѧгота, тѧжкост (Бяр., 174). 2. Тое, што і тягость у 3 знач. не возмогоста составовъ телесныхъ подвигноути за тѧготоу. юзъ желѣзных (Чэцця, 131). 3. Тое, што і тягость у 4 знач. тѧгота головнаѧ. и ѡчнаѧ ... бываеть. из многаго сноу и покоѧ (Арыст., 192); заразъ теды преклонилсꙗ на ѡное моление иѡан ст0483ыs и всю первꙋю, тѣла своего тꙗготу всѣмъ на великое ꙋдивление ѡблегчив (Зб. 82, 357).
с. 109
Тяготный прым. ад тягота ў 3 знач. ꙗко не веси кои ест путь дꙋха, или ꙗко сѧ складаютs кости во чреве тѧготное, тако не знаешъ делъ божиих (Скар. ЕК, 16б).
с. 109
Тягчи дзеясл. Належаць. шьто монасътырское здавъна, тое бы аръхимандритъ заведалъ, а къ монастыру бы тягъло (АВК, ХI, 4, 1398); дали есмо тая села и въсими доходы и приходы ... со въсими пожитъки и податьми, што к тымъ селомъ слушало и тягло (Арх. ЮЗР, VIII–4, 1, 1407); дали есмо ему и записали, за его вѣрную службу ... селище Кандитово, а лѣсъ Дѣдовъ, со всѣмъ, што къ тымъ селомъ изъ вѣка и здавна слушало и тягло (АЗР, I, 48, 1438); которог панство тꙗгло в тоs час до слꙋчи реки Любартъ (Стрыйк., 539).
с. 109
Тяжа наз. Тое, што і тяжба. которыи два тяжу межи собою будуть мѣти, и одинъ ся выдастъ, а другій ся не выдастъ, тутъ вины нѣтъ: олижъ ся обадва которыи выдадуть, то вина (АЗР, I, 145, 1494); сѧ домышлѧли есте трудныи и омылsныи судs быти межи кровию и кровию, межи тѧжею и тѧжею (Скар. ДЗ, 35б); колиж ѡна ꙋ тꙗжꙋ со мною пошъла а того сꙗ справꙋеть ꙗ нее переведꙋ людми добрыми (КВЗС, 97, 1539).
с. 109
Тяжаръ, тежаръ наз. 1. Вага чаго-н. соломка сама легъка ѡдъна але коли звꙗжет их много тꙗжарꙋ бꙋдет досыт (Зб. 261, 125б); ѡнъ зась ѡтповѣдѣлъ, ижъ еще не настꙋпилъ часъ абы мѣлъ до ѡныхъ прибыткѡв прійти, носѧчи еще тѧжар тѣла на собѣ (Варл., 358); стрꙋс не так тꙗжъкиs, а предъсе ꙗког такого тежарꙋ малевали (Зб. 259, 555б). 2. Цяжкая ноша, груз вялікай вагі. весь тежаръ къ войнѣ належачій зъ обозомъ вже въ дорогу отселѣ ... отправуемъ (АЗР, III, 219, 1577); што несешъ Авва, ѡддай мнѣ тѧжаръ, а не трꙋди себе (Мак., 18); велблюдs тѧжари носѧчій и блꙋдѧчій по пꙋщи (Там жа, 13б); Бремѧ: тѧжаръ, беремѧ, тлꙋмок (Бяр., 10); велблюд зас доброволне до принꙗтꙗ тежарꙋ нахилꙗетсꙗ (Зб. 259, 191); над ѡслом которыs под тꙗжаром ꙋпадет а въстат не может, милосердие тое чынит (Зб. 752, 478б). 3. Абавязкі, павіннасці. Привилей мѣщаномъ кіевъскимъ, на вызволенье ихъ отъ нѣкоторыхъ тежаровъ и описанье повинностей ихъ (АЗР, I, 146, 1494); подъданые нашы ... повинъности всꙗкие и тежары заровно з ними полънивали (КЛС, 34б, 1536); якобы въ спольной рѣчи посполитой розностью поношенья тежаровъ роздвоенье не значилося (АЗР, III, 209, 1577); также и на дрꙋгого тежарꙋ своего въскладати не можеть ѡдно самъ тот хто се кому в чомъ ѡпишеть повиненъ за тое досыть ꙋчынити (Ст. 1588, 323); весь тежаръ битвы звалилсꙗ на саꙋла (Біблія, 356); терsпливес и охотsне тот пелsкгрымства своего, тѣжаръ зsносила (Карп., 39б); всѣ тые тяжары с тыхъ именей зношу, а на головне именье мое Соколве взношу (АВК, ХХ, 249, 1617); отецъ протопопа и отецъ Рибинскій обвиняютъ и тяжаръ всѣхъ посполитый зъ себе скидаючи, на мене вкладаютъ (АСД, VI, 159, 1645). Параўн. танжаръ. 4. Адчуванне (звычайна непрыемнае) чаго-н. цяжкага. вмѣсто ослабы, болшей тѧжаръ вsмѣсто потѣхи, болшій смоутокъ настꙋпилъ (Апакр., 211); серце человѣчое колис пескꙋ повшехних грехов наберет ступеет скривитсꙗ длꙗ тꙗжарꙋ (Зб. 261, 84); зайзрѧчим абовѣмъ великій боль естъ и тѧжаръ и горкость, коли толко видꙗтъ того комꙋ зайзрѧтъ (Каліст, II, 288б); ни в чомъ не былъ меншій над тыхъ, котѡрые понесли тѧжаръ днѧ и оупаленѧ (Варл., 251б); ѡбременены сут, або тежаром тꙗжких грехов або великих и многих недосконалостеs (Зб. 255, 148б); носи з ѡхотою тꙗжари денные и ꙋпалене (Зб. 259, 200б); голодом и прагненем тебе зморꙋ, роботою тебе тꙗжаром, и ꙋпаленемъ и зимномъ ꙋкрочꙋ (Зб. 752, 448).
с. 110
Тяжатель наз. Земляроб, араты. Земледѣлецъ: тѧжатель, пахаръ, ролникъ (Бяр., 51).
с. 111
Тяжати дзеясл. Цяжэць, абвісаць. разъ его в рокъ волосы стрыжено, бо ему волосы тꙗжали (Біблія, 382).
с. 111
Тяжба наз. Цяжба. придетъ ли на нихъ какое дѣло и тяжба, всимъ за одно и служба господарская (АВК, ХIII, 14, 1508); тыи давъныи дела и тꙗжбы ихъ вси сами перед нами ꙋморили (КВЗС, 48б, 1538); тое тяжбы бы іакимколвекъ обычаемъ того на ним самомъ ... доходити хотел (ИЮМ, ХХХ, 123, 1577); въ сварахъ, тяжбахъ, судахъ, правахъ, практыкахъ ... животъ свой провадили (Пыт., 101); Прѣніе, Прѧ, Рвеніе: Споръ, война, перечка, тѧжба, кривда (Бяр., 132). Параўн. тяжа.
с. 111
Тяжбитъ наз. Цяжэбнік. аще родитсѧ ... гневлив ротник бѫдеть, и тѧжбит, мд0483ръ боуди (Неба, 84); Потѧжникъ, и потѧжбы. Нікон: сл. лs0483: тѧжбитs, правникъ, позываючій (Бяр., 115).
с. 111
Тяжей, тяже прысл., выш. ст. 1. Ад тяжко ў 1 знач. абы важачи зважон был гнѣвъ мои ... бы было тѧжеи пескꙋ морsского (Зб. 262, 14); тых засе тꙗжеs ниж всѣ желѣза и ланцꙋхи барзѣs тꙗжѣло (Зб. 107, 97). 2. Ад тяжко ў 6 знач. тяжей бы мусило быть подданымъ нашимъ и людемъ вашимъ (КПД, 768, 1563); тꙗжко рано встат далеко бꙋде тꙗжеs встат ѡполночы (Зб. 261, 126); придано имъ роботы далеко болеs и тꙗжей ниж першеs (Зб. 752, 262). 3. Ад тяжко ў 7 знач. ѡбетницꙋ ... коли тꙋю еще сполнили далеко бы тꙗжеs згрешили (Зб. 261, 218б); ѡдинъ тꙗжеs грешит ниж дрꙋгиs (Зб. 255, 86). 4. Ад тяжко ў 8 знач. которыи оутаить. грѣх пред оц0483емъ своимъ дх0483овным ... то тѧже всѣх емꙋ боудеть (Чэцця, 346); тѧжеи было ей тогды животъ вести нижли претѧжкою смертью загиноути (Пак. Хр., 14); закрыsте нас ѡт ѡбличности седꙗщого на маестате то певна же ихъ тꙗжеs то слово ... нижли самое пекло (Зб. 255, 122б).
с. 111
Тяжейший прым., выш. ст. ад тяжкий у 8 знач. Большій намъ жаль, срожшии боль, тѧжеишаѧ мꙋка, въ однои ѡтц0483а особѣ, зо всѣми розлꙋка (Лям., 3).
с. 111
Тяженье наз. Дзеянне па дзеясл. тяжити. просимъ тежъ его королевское милосты, абы тяженье людское и шкоды, которыи се стали отъ пановъ жолнеровъ, были справедливостью и досыть учыненьемъ нагорожены (АВК, VII, 180, 1582).
с. 112
Тяжесть наз. 1. Тое, што і тяжкость у 3 знач. всѧ тѧжесть бою обратисѧ на Саꙋла (Скар. ПЦ, 63б). 2. Тое, што і тяжкость у 5 знач. таковыs будет наг ходит закрившисе без ботов и шапка што ест нагоршаꙗ тꙗжест (Наб. тур., 24). 3. Тое, што і тяжкость у 6 знач. Несладость: Скорбь, тꙋга съ тѧжестію, мерзеность, безsсластіе, болѣсть, тескностs (Бяр., 95).
с. 112
Тяжити, тяжыти дзеясл. Скардзіцца. въсе рыцеръство не мають собе на короля его милости тяжити (КПД, 52, 1538); подданые наши не такъ далеце суть в томъ винни, яко княз пробощъ перед нами тяжилъ (Пін., 62, 1548); да тѧжытs сугубь, аще ли не ѡбрѧщетьсѧ тать (Будны, 23); почне то собѣ велми тꙗжит, ижъ его то ѡт чл0483вка такъ легкого ... поткало (Зб. 82, 144).
с. 112
Тяжитися дзеясл. Весці цяжбу. нѣ тѧжисѧ сs сꙋдьею, понеже ꙗко право ест тако сꙋдить (Скар. IС, 16–16б); мы тепер с тобою сꙗ не тꙗжемъ а маемъ слово за зꙋбы (КВЗС, 9б, 1533); онъ тыхъ любити и на ихъ сведецьство садитися не хотелъ, поведаючи, иже ся со мною тяжуть (АВК, ХVII, 117, 1540); дядьки мои, маючи мене и именейцо мы в опеце и в моцы своей, тяжутися с тетками моими ... немало ... грошей наложили (АВК, ХХII, 78, 1565); где бы сѧ то трафило, ижъ бы хто тѧжучисѧ с кимъ ѡ имене а ѡтпорънаѧ то естъ позванаѧ сторона не признавала бы стороны жалобное быти сыномъ, або девкою, того ѡтца або матки тое (Ст. 1588, 232); поведает, што се о тот кгрунт тяжили, а конца не учинили (АВК, ХХХ, 346, 1607); Распрѣваюсѧ: Звадꙋ чиню, сварꙋсѧ, бsюсѧ, тѧжꙋсѧ (Бяр., 136).
с. 112
Тяжкий, тежкий, тяшкий прым. 1. Цяжкі, які мае вялікую вагу. дороги ... такъ абы были направованы жэбы з возы тꙗжкими везде безпечныs прэездъ был (Ст. 1566, 16); еще у Бова таѧ жердь была тѧжка (Бава, 138); если тѧжок, на жъ ти мои мечъ, а тот даи мне (Трыст., 111). 2. Які пераадольваецца з цяжкасцю; абцяжараны турботамі. Сенько передъ нами рекъ: моꙗ тяжкаꙗ неволя (КСД, 1416, 1520); ѡни поведили тꙗжкаꙗ наша неволꙗ нехаs присꙗгають (КВЗС, 35, 1538); в миноулые лѣта тѧжкіе дороги дле дроукꙋ (Цяп. Прадм., 267); показалосе то на ѡнъ часъ в оныхъ королевичахъ, и млоденъчыкахъ рымъскихъ которые в объмыслеванью сэнаторскомъ абы тѧжкиs тежар панованьѧ королевъского, або тыраньского зъ себе зложили (Ст. 1588. Прадм.); зрозꙋмѣлемъ абовѣмъ, ꙗкъ ѡкрꙋтный тотъ и неспокойный свѣт зs людми сѧ ѡбходитs, сюды и тꙋды ихъ пересажаючи, то естъ, тыхъ зs богатsства вs оубозство, ѡвыхъ зась зs тѧжкого оубозства вs славꙋ: тыхъ зs живота выпроважаючи (Варл., 121б–122); прошꙋ теды родичовъ жебы дѣток своих ѡт службы христовоs не ѡтрывали, бы снат с ними ѡ так тꙗжкиs ꙋпадокъ не пришли (Зб. 107, 65б); тꙗжкиs голод привелъ же ставши се свиниs пастить и чрево свое з ними насытити прагнул (Зб. 255, 12); наше житие мнишеское тꙗжко ест, знести его и вытеръпѣт не можеш (Зб. 82, 17б). 3. Які патрабуе вялікіх намаганняў. обътяжъливость имъ чинили многими а тяжкими роботами (КПД, 66, 1529); боудет ли чл0483къ робити роботы тѧжкіи велми и оутрѫдитсѧ в них (Арыст., 191); лѣсы на волоки розмѣреные, гдѣ годно, на пашню людми осажати ... и то маетъ быти тамъ гдѣ чорные лѣсы и тяжкіе къ выробленью (АЗР, III, 85, 1557); вси люди длѧ того працують, абы доставшы вечное славы по тѧжких а долгихъ працах колко бы могли (Атыла, 230); нарꙋгалисꙗ з них и ку горкости приводили животъ ихъ роботами тꙗжкими (Біблія, 106); загнавши их до киева и до иных замков рꙋских в срокгом вꙗзеню ховал, тꙗжкие а бидлꙗчие роботы ними ѡтправꙋючи (Стрыйк., 480); ꙗремъ крестный естъ тѧжкій и до зношенsѧ трꙋдный (Карп., 11б); непріѧтелми вs горкꙋю неволю заведены и тѧжкою роботою были покараны (Мак., 126). 4. Вельмі сур’ёзны, небяспечны (пра хваробу ці стан хваравітасці). не по многих так днех корол тентран длѧ тѧжких а великих ран которыи ѡт ахилѧ мел стал ест ꙗкбы розума не маючи (Троя, 7б); жаденъ подъ горломъ и подъ почтивостью абы на местце свое слуги наймита слати до войска не важилъся, опрочъ хоробы тяжкое, и тое подле статуту доводити будеть повиненъ врадомъ и присегою (КПД, 323, 1563); з допущеня и навеженя Божого тяшкая хороба на мене приходить (АВК, ХХХII, 377, 1596); ꙗм еще въ дорозе впадлъ в тежкую горючко и казалэмъ се вест до кнышина, кгдем се ледве с тое горючки выходил (Еўл., 12); сам иѡрам впал в немоч тꙗжкꙋю так иж з него внꙋтрности выпали аж ꙋмер (Бельск., 126б); алимпиꙗда его матка тꙗжкою немочю была знꙗта (Алекс., 9б); чл0483вкъ таковою хоробою знѧтый маетъ родичѡвъ, которыи на тꙋю тѧжкꙋю и неꙋлѣчонꙋю милого дитѧти своего хоробꙋ смотрѧтъ (Каліст, I, 71б); жолнѣръ ... впалъ в хоробꙋ тꙗжкую ꙋпоминали его до исповѣди абы принамнѣs тепер за грѣхи свои жаловалъ (Зб. 107, 169); з презренꙗ божего трапилосꙗ захорати великою и тꙗжкою хоробою ксенофонту (Зб. 82, 347б). 5. Звязаны з хваравітымі адчуваннямі, болем. все мѣли раны тѧжкие и звалены были с конеи (Трыст., 29); тꙗжкии болести на тѣле терплю (Кн. Мак., 50); тѧжкии вs томъ боль трꙋднаѧ до згоенsѧ рана (Лям., 10); чи не мовили тобѣ первеs, ижъ великие а тꙗжкие болести докучать тобѣ (Зб. 82, 191б); дае ей гсдь бг0483ъ покꙋтꙋ, болѣзни и тѧжкое роженье и клопоты велики около дѣтокъ и домовства (Хран., 9б). 6. Вельмі густы, моцны, непрыемны (пра паветра, пах і пад.). из земли из мора з рѣкъ из болотъ, тꙗжкиs и велми смродливыs вѣтръ выходил, ꙗко гноs и смрод ѡт тѣл мертвых (Бельск., 252б); бꙋдетъ пристꙋпивши соль нбснаѧ, гꙋбитъ оныи срогіи робаки, и ѡддалѧючи смродъ тѧжкій справою моци солное, зноситъ его згола (Мак., 7); заразs позолоченые скрыни ѡдомкнꙋти росказалs, зs которых тѧжкій и прикрый смродъ выстꙋпилs (Варл., 45); Тѧжестный: Прикрый, тѧжsкій, ненавистный (Бяр., 174). 7. Змрочны, невясёлы, сумны. велми се злѧкноула ... изь ее тѧжкого материнског плаканіа (Пак. Хр., 2б); ваша милость рачишь оказывати, и въ томъ смутку моемъ тяжкомъ и горкомъ, зъ воли своее светое а за мой грехъ, на мя рачилъ допустити (АСД, I, 157, 1580); выполнили там семъ дниs справꙋючи ѡбход з плачем велми великим и тꙗжким (Біблія, 105); ихъ стогнанsе тѧжкое, ажъ за сердце щиплетъ (Лям., 4); подчасъ сщ0483енsства межи жидами зs ихъ народꙋ многіи преслѣдованsе терпѧчи, тѧжкое оутрапенье мѣвали (Мак., 186); ѡномꙋ ѡ своемъ постановеню все ѡзнаймил, головꙋ свою пѣском посыпаючи, и тѧжкiе вsздыханѧ чинѧчи, и слезами сѧ ѡмываючи, и брыдкіе свое оучинки пред старцем вызнаваючи (Варл., 300б); ѡрачови тꙗжъкиs жал задает, кгды видит же насѣне и праца его гинет (Зб. 259, 250б); онъ боѧзнь бж0483ꙋю в собѣ маючи, а оною тѧжкою покꙋсою стисненый бꙋдꙋчи, мовилъ панне своей (Хран., 64). 8. Суровы, невыносны. тѧжкое моуки бываем достоини (Чэцця, 118); смерть прудкая а тяжкая на его милость пришла (АВК, ХVII, 433, 1563); вѧжут бо беремена тѧжsкие и незsносные, и вsкладають на пsлечи людsские (Цяп., 32); того Сипачина ... ажъ до заходу слонца тяжкими и низвычайными муками розными мучили (АВК, ХVIII, 167, 1599); тꙗжкою смертью замордованыs тым часом цар мелхил собравши своих всѣх преложоных реклъ до них (Бельск., 15б); Жестокій, Твердый, тѧжкіи, сꙋровый, срогій, нелютостивый, окрꙋтный (Бяр., 43); ꙗлмужник ... частокрот бывал при таковых которые ꙋмирают тꙗжкое конане мѣли (Зб. 107, 160б); был предсе так ꙋпорныs и ѡкрꙋтныs а тꙗжкиs чл0483вкъ, иж се ꙗко камен натвердшыs (Зб. 752, 537б). 9. Які з цяжкасцю праходзіць, звязаны з непрыемнымі адчуваннямі. сонъ тѧжкии дьꙗволꙋ поверзьмо (Чэцця, 336б); иѡсифъ сын твой живъ есть и панꙋе во всей земли египетской, што ꙋслышавши иꙗковъ, ꙗкобы з тꙗжкого снꙋ ѡчнꙋвъ ѡднак вѣрит имъ не хотѣлъ (Біблія, 100); з тꙗжкою моею бѣдою мусилем ... пустити (Дыяр., 153); мене ѡтвсюл бѣда ѡгарнꙋла барзо тꙗжкаѧ, а жаднымъ способом выбавенꙗ надѣи в дрꙋгих товарышах моих не знашол (Зб. 107, 181б–182).
с. 112
Тяжко прысл. 1. З вялікай вагой. которыи купцы коли ѣдуть съ Кіева и возы свои товаромъ тяжко накладываютъ, для мыта, ижъбы возовъ меншей было (АЗР, I, 195, 1499); македонского цр0483ства стережисꙗ, бо хто тꙗжко подыимает, тот сꙗ маетъ ꙋвередити (Алекс. 1697, 9б). 2. Моцна, з сілай. ѳилименис древом которое носил тѧжким наеханемъ ꙋдарил ꙋликса так тѧжко а так твердо иж пробил его тарчь (Троя, 23); добывши меча своего ꙋдарил тꙗжко в головꙋ его, протꙗвши прилбицꙋ (Алекс., 15); приступилъ ѡдинъ чорныs спросныs муринъ и вытsне его тꙗжко по челюсти (Пралог, 618). 3. Сурова, бязлітасна. кто сѧ того на онъ часъ чинити важилъ, вѣдаемъ ꙗко таковыхs бъ0483 тѧжsко каралъ (Будны, 219б); чинили кгвалтъ лотови барзо тꙗжко. и ꙋже близꙋ было же двери выломили (Біблія, 46–47); потом ѡблежено атены а так тꙗжко иж ꙋже ѡт голодꙋ здыхат почали (Бельск., 167б); коли той такъ ꙋмерлъ, четвертого также тꙗжко мучили (Кн. Мак., 51); тѧжко трапленъ был вs пꙋщахs живꙋчи, а пришедши ажs до недостаткꙋ хлѣба оутѣкалs до поганъ (Мак., 78); ѡдин старец грѣхом нечистым тꙗжко был кушон (Пралог, 520б); Бг0483ъ всемогій тѧжко рожными часы той грѣхъ каралъ (Зб. вып., 24). 4. Вельмі сур’ёзна, небяспечна (захварэць). боѧтисѧ см0483рти до м0483 дн0483ии. аще минеть исцелееть тѧжко болевъ (Неба, 84); горѧчкою запаленый тѧжко трапитsсѧ ею (Мак., 82); ѳома ... гды тꙗжко захворалъ, шолъ до него и гд0483а ѡ здоровъе за него просил жебы его ꙋздоровилъ (Зб. 107, 154б). 5. Сумна, маркотна, пакутна. Богъ милостивый душу его съ того свѣта взялъ, чого жъ мы тяжко сердечнѣ жалуемъ (АЗР, I, 115, 1492); тѧжко моему серцу, ꙗкъ то ест злаꙗ прыгода, и в злыи часъ есми родиласѧ на сесь свѣтъ (Трыст., 79); ꙋслышавши исав слова ѡтцовскии заричал голосом великим, а тꙗжко зфрасованыs реклъ: блгсви теж и мене ѡтче мой (Біблія, 62); ст0483ыs стефан рꙋки в небо поднесши и тꙗжко вздохнꙋвши реклъ, хто гд0483а ис0483са хс0483та вs его ѡбразѣ стороны чловеченства, ѡписаног не чтит, нехаs бꙋде проклꙗтыs (Бельск., 353); бꙋдꙋчи тежъ ты зачиненый, злого предсѧвзѧтѧ твоего тѧжко жаловати бꙋдеш и теперешних дней велце прагнꙋти, и мои слова вsспоминати (Варл., 214б); почалем тꙗжко плакати, мыслꙗчи што то бꙋдет (Дыяр., 150); тогды ѡныs брат тꙗжъко то жалꙋючи в доброs покутѣ сконалъ (Пралог, 511б); слышачи то Алеѯандер и рекъ велми тꙗжко плачꙋчи, ѡ порожнꙗꙗ славо человѣческаꙗ, ꙗкъ на малыs час ꙗвиласꙗ еси (Алекс. 1697, 98б). 6. З прыкладаннем намаганняў. тыми разы били намъ чоломъ, штожъ имъ тяжко, не могуть того сполняти на вѣки, ажъ быхмо имъ полегчили и нѣшто имъ отпустили (АЗР, I, 172, 1497); сокриваеть ленивыи подs пазухꙋ рукꙋ свою, и кажетs иже тѧжsко ест принести ю ко ꙋсътомъ своимъ (Скар. ПС, 40); естли жъ ся то вамъ видитъ тяжко, и вы бы иные которые слушные способы нашли, чимъ бы тые повинности ваши мѣли выполнены быти (АЗР, III, 28, 1551); которая жона моя при надеи тяжко ходитъ (АВК, ХVII, 433, 1563); отолъсsтело бо серъце людей тых, и ꙋшима тѧжsко слꙋхали (Цяп., 17б); тꙗжко рано встат далеко бꙋде тꙗжеs встат ѡполночы (Зб. 261, 126); тѧжко працовати, гдѣ нѣчогѡ вsзѧти (Мак., 9); неприѧтелs шкодꙋ свою барзо тѧжко зносѧчи, и теперъ войнꙋ противко вѣрныхъ подноситъ (Варл., 59). 7. Сур’ёзна. тежь и ѡни тѧжsко грѣшѧть которыи словъ божественsныхъ, ѡт писма нового или вѣтsхого завѣта, ко блазеньству вsживають (Будны, 19); ꙋставичное грызене сꙋмненꙗ ... тꙗжко чл0483ка трапит (Зб. 261, 80б); если бы длѧ недбалого прыготованѧ сѧ до исповѣди, ѡпꙋстилъ ꙗкій грѣхъ смертелный, альбо прыдалъ што, тогды бы съгрѣшылъ тѧжко (Навука, 79); егiптѧне тѧжко зsгрѣшили (Мак., 44); великим смꙋткомs бꙋдꙋчи наполненый, и тѧжко на срдцꙋ зраненый томꙋ былs подобныи, которыи великій скарбs згꙋбившы (Варл., 36б); ꙋважъ если господа так тꙗжко образили невинные быдлꙗта: также продаючые и кꙋпꙋючые (Зб. 255, 25б); згрѣшил лотъ піанством, згрѣшили и дочки его тꙗжко брыдкою нечистостю, иж престꙋпили право бозкое прирожоное (Выкл., 17). 8. Прыкра. тѧжsко ми со всехъ странъ велми (Скар. ДЦ, 116б); тѧжко тое было ест слышети аврааму о сыне своемs (Скар. КБ, 37); тѧжко вамъ што его терпите, а намъ може быти, што бог даст (Трыст., 104); тꙗжко коли сн0483ъ свѣцкиs не ховает приказанꙗ ѡтцевског (Зб. 261, 112); кгды сꙗ ѡт неи напирал чого жадал, не хотѣла тог ꙋчинит, розгнѣвалсꙗ и тꙗжко то емꙋ было, иж его плот женска ѡшꙋкала (Бельск., 81б); тогды воздохнꙋла сꙋсанна и рекла: ѡтвселѧ мнѣ тѧжко (Хран., 369).
с. 115
Тяжкость, тяшкость наз. 1. Цяжар, вялікая вага. ѡлтар повѣдал ꙋпаст ѡт тꙗжкости. иж на нег мног накладено (Бельск., 118); люд ... взбѣжал на полаты и мꙋри церкви ст0483ои бг0483ородицы десꙗтиннои которых церков длꙗ тꙗжкости не здержавши з ними ꙋпала (Стрыйк., 495); примꙋшаетъ виръ глꙋбокій рыбитва, кгды сѣть запꙋстивши, и мнѡжство ув моры рыбъ загорнꙋвши, роздираючисѧ ѡт тѧжкости рыб сѣть выволочетъ (Кін., 48). 2. Шкода; перашкода; уціск. коли быхмо речи замолъчаные до тыхъ местъ възрухивали, была бы въ томъ великая тяжъкость людемъ (КЗ, 405, 1486); въ томъ ся имъ тяжкость деꙗла (КСД, 1557, 1522); што ся дотычетъ иншихъ жидовъ ... таковыхъ не велѣли есьмо тымъ дворяномъ имати, и по дорогамъ ихъ гамовати, и на домы ихъ находити и тяжкости имъ дѣлати (АЗР, II, 352, 1539); въ томъ дей ему и людемъ церковнымъ крывды и тяжкости великіи отъ васъ дѣютъ (АСД, ХI, 3, 1545); въ томъ ся немалая трудность и тяжкость отъ нихъ старостамъ и державцамъ и ихъ врядникомъ дѣетъ, въ небордзой отправѣ и въ непомѣрной заплатѣ отъ квитовъ (АЗР, III, 13, 1547); он тамъ будучи у везенъю и видечи быть на себе великую тяшкость за их обвиненъемъ, просил мене, абых его взял на рукоемство (АВК, ХХХIХ, 92, 1578); на которих сꙗ гсдъ розгнѣвавши, далъ ихъ вs рꙋки филистымом, и сыном амоним, и были тꙗжкостью велико ꙋтиснени лѣт иі0483 (Біблія, 128); ажебы намъ новинъ жадныхъ на тяжкость нашу уводить не рачилъ (АЮЗР, II, 46, 1608). 3. Значнасць. которые ... мають быти караны и сказываны подле тѧжкости а легкости выступов своихъ (Ст. 1529–Ф, 2–3); дьꙗвол грешног чоловека ѡчы засланаꙗ жебы тꙗжкости грехꙋ не позналъ (Зб. 255, 93); ꙋважаs собѣ тꙗжкост грехꙋ и бридливост его (Зб. 259, 445б); кгды бꙋдꙋ сꙋжон ... толко смотрети ѡт тꙗжкости грѣхов моихъ (Зб. 752, 591б); тꙗжкость грѣхꙋ бывает теж шацована ведлуг станꙋ чиего (Выкл., 49б). Параўн. тяжесть у 1 знач. 4. Тое, дасягненне чаго патрабуе вялікіх намаганняў і сіл. превращенные людие с тѧжsкостию направлены бывають (Скар. ЕК, 4); велико сꙗ тѣшу з солнечного всхоженꙗ абых з тꙗжкостиs працъ дневных ѡпочинокъ мѣла (Біблія, 80); велико сꙗ тѣшꙋ з солнечног захоженꙗ, абых з тꙗжкостеs прац дневных ѡпочинок мѣла (Бельск., 39б); ездили такъ цѣлыs день великою а незносною тꙗжкостью спрацовани (Алекс., 27–27б); такъ оуже без вшелѧкой праци и тѧжкости полнитъ приказанsѧ Гсдни (Мак., 198); ꙋваж вернаꙗ дꙋша ꙗкими працами и тꙗжкостꙗми тот пастыр тебе ѡвцꙋ свою купил и выховал (Зб. 255, 156); ѡ ежꙋ которое звира ест тернемъ ѡточоное, поведают, ижъ родит с тѧжкостю (Зб. 259, 464); землю копал, а до тꙗжкости котораꙗ ест в пощеню роботою ручною працы собѣ причинꙗл (Зб. 752, 448). 5. Непрыемнае адчуванне. старыs коли на горꙋ встꙋпꙋет тꙗжкость чует (Зб. 261, 128б); чирвонаꙗ к томꙋ немоч пристꙋпила, и тꙗжкост в персꙗх серца дрижане и всѣх члонков рослаба (Бельск., 201). Параўн. тяжесть у 2 знач. 6. Змрочны настрой, стан. ѡтц0483ы видѧчи сн0483ы свои посечены живот свои в тѧжкости ведли и кончали (Троя, 28–28б); кроль слова его з тѧжкостью и прыкростью принѧлъ (Варл., 25б); Тѧжкосръдіе: Тѧжкость на срдци, смꙋтокъ (Бяр., 174); имъ болшаꙗ тꙗжкост нас трапит, тым з болшымъ афектом и должеs молитсе маемо (Зб. 255, 242); мусилъ мыслит ѡ том чого не знал а тое на серцꙋ тꙗжкостю носит чого николи не скоштовал (Зб. 752, 447б); пала на мене великаꙗ тꙗжкост и жалость, же есми сꙗ бридитъ ѡнымъ такимъ неꙋчтивымъ животомъ почала (Пралог, 571); пытат его почали, але мовити длꙗ захлипанѧ не могучи тꙗжкост сердечнаѧ словы переривала (Зб. 82, 327б); не чꙋют тꙗжкости в хоробѣ и в ꙋтрапеню и при самоs смерти (Выкл., 133б). Параўн. тяжесть у 3 знач.
с. 117
Тяжкоумный прым. Цяжкадумны. Iоуліанъ: Sѣлѡ тѧжкоꙋменs, горко въ оумѣ имѧщи (Бяр., 282).
с. 119
Тяжце прысл. Тое, што і тяжко ў 5 знач. не приимаи сего тѧжsце въ души твоеи (Скар. IС, 10).
с. 119
Тяжша прысл., выш. ст. ад тяжко ў 8 знач. не толко христианъ поганsе, лечъ што тѧжша, свои своихъ христианъ хрістѧнsе вѧжꙋтъ (Лям., 17).
с. 119
Тяжшати дзеясл. Станавіцца больш пакутным. если тебе и живог зоставꙗт, на великꙋю твою легкост зоставꙗт, котораꙗ неровно тꙗжшает, анежели смерть (Бельск., 220).
с. 119
Тяжшей прысл., выш. ст. 1. Ад тяжко ў 1 знач. похвалилъ бы тебе чꙋжыи а не оуста твои и сторонsнии а не оустны твои: тѧгинѧ каменаѧ и беремѧ пѣсковое и гнѣвъ безꙋмного тѧжшеи ѡбоюх тых (Зб. 262, 107). 2. Ад тяжко ў 7 знач. Которые змышлеными словы, и несправедливымъ оубозтвомъ выпрошають пн0483езей, а тымъ тѧжшеи грѣшать, иж до злодѣйства ... придаютs (Навука, 108). 3. Ад тяжко ў 8 знач. ваша милость того ѡглѧдайте, што есть тѧжшей: поговорка ли, чи ли пакъ оучинокъ вчиненыи (ПГ, II, 16, 1466).
с. 119
Тяжший, тяжшый прым., выш. ст. 1. Ад тяжкий у 1 знач. нѣ будете носити в калитахъ вашихъ розsныхъ заважиевъ ... тѧжsшихъ (Скар. ДЗ, 47б–48); ми сѧ здаетъ, ижъ тое бытъ не можетъ, абымъ грѣховъ моихъ надъ пѣсокъ тѧжшихъ, и которые ... вѣдаючи и не вѣдаючи пополнилемs, ѡтпꙋщеніе ѡдержал (Варл., 256б). 2. Ад тяжкий у 2 знач. выступки тые сут тꙗжшые ꙗкъ гневъ велемовство ѡбжарство (Зб. 261, 122б); зачим се вщал мор тꙗжшиs нижли голод (Бельск., 230); потомs зас кгды сѧ зновꙋ люде мнѡжити почали, Бг0483а запаметали, и вs тѧжшꙋю незбожность впали (Варл., 49б); иж малые рѣчи собѣ легце важил, не вѣдал же прудко в тѧжшие впасти мѣлъ (Зб. 107, 120); емꙋ ѡниs же долги нꙋжꙋ и тꙗжъшыs живот анижли смерть чинили (Зб. 82, 63б). 3. Ад тяжкий у 7 знач. гневъ же безумнаго тѧжsшии естъ обоего того (Скар. ПС, 41); пала на него дрꙋга, еще тꙗжшаꙗ боꙗзнь (Біблія, 33); над всѣ иншіи грѣхи и злости, болшій грѣхъ и тѧжшаѧ злость естъ пыха (Каліст, I, 6–6б). 4. Ад тяжкий у 8 знач. потомs тѧжъшую муку оубіицом самъ богъ после потопа придалъ (Будны, 81); болести тꙗжшое немаш ꙗко мꙋки диꙗволские (Зб. 261, 80б); на ѡдин мсцъ зі0483 тисꙗчеs мꙋчеников забивано, не было тꙗжшог николи преслѣдованꙗ ꙗко то (Бельск., 256б); хто перед законом згрѣшилъ, подлѣйшꙋю и легsшꙋю найдетъ мꙋкꙋ: хто вs законѣ, болшꙋю и тѧжшꙋю (Каліст, II, 310); абысмо тѧжшеи мꙋки тобѣ причиною не были, оустꙋпити замыслилисмо (Варл., 29); ꙗкъ же бꙋдеш мочы мукꙋ пекелную выдержати, котораѧ ест далеко горшаа и тꙗжшаꙗ нежели вси мꙋки свѣта сего (Зб. 107, 166); хотели его еще тꙗжшим ꙋдреченем с того света згладит (Зб. 255, 303); пред тым жидове не мѣли тꙗжших неприꙗтел на себе ꙗко были их кревные и повинние сн0483ове лотовы (Выкл., 20).
с. 119
Тяжыти гл. тяжити
с. 120
Тялесный гл. телесный
с. 120
Тямити дзеясл. Цяміць. зо всех словъ которе панна мр0483іа к ним говорила. как бы ничого не тѧмили (Валх., 54б); Амаса же не тѧмилs естъ деки юже имеаше іоавъ (Скар. ДЦ, 107).
с. 120
Тямяжити дзеясл. Прыгнятаць, уціскаць. теперъ южъ ѡтстоупници пропорцы свое ростѧгати, и тыхъ, которые имъ ѡтстоупства ѡт старожитной релѣи помагати не хотѣли, с каждой мѣры оутѧжати и тѧмѧжити почали (Апакр., 209).
с. 120
Тяне наз. Зацененае месца. ровомъ Крутымъ въ суходолъ, черезъ боръ налѣвѣ церковь Санниковская, въ Шарипинское болото, гдѣ озерко Мочульное, въ березу Шарыпинского болота, тяне и въ Камень Острый (АВК, ХIII, 11–12, 1508).
с. 120
Тяница наз. Назва стравы. звари тꙗницы братии з медом до столꙋ (Пралог, 646).
с. 120
Тянути гл. тягнути
с. 120
Тясма гл. тасьма
с. 120
Тясмяный прым. ад тясма. пас тясмяный, образокъ Московъское работы (АВК, XXXIV, 200, 1661).
с. 120
Тясьма гл. тасьма
с. 120
Тяти дзеясл. Цяць, ударыць, секануць. сверепу дей подо мъною шерстью вороную секирою кость тялъ (АВК, XXI, 207, 1556–1557); Пулкан тѧл лва по голове мечом (Бава, 161); король вынѧлъ мечъ и тѧлъ брата Перлу по голове велми моцно, и Перло тогдыжъ умеръ (Трыст., 9); июдифъ ... тꙗла двакроть в шию и ѡттела голову его (Бiблiя, 567); всꙗкож се ѡдин жолнер ѡбрал. и сокѣрою ѡног болвана в твар тꙗл, потом емꙋ в колѣно ранꙋ дал (Бельск., 293); онъ шедши, тѧл его вs темницы, и принеслъ головꙋ его на мисѣ (Калiст, II, 328); добывшы шабли, боронячысе, тялъ есми въ его въ гологу [!] (ИЮМ, VIII, 362, 1620); взѧла мечь который висѣлъ оу головы и добывши егѡ ... тѧла двакроть в шiю и ѡттѧла головꙋ егѡ (Хран., 375).
с. 121
Тятива гл. тетива
с. 121
Тяточный прым. Цётчын; лiнiя сваяцтва па цётцы. маетност заставная в селе Осмоловичах от пна Павла Смоленского, брата моего з рожоных тяточного, у сту копах ... пну Смоленскому дарую и отписую (ИЮМ, XXIV, 442, 1663).
с. 121
Тятый, тетый дзеепрым. 1. Ад тяти. дв0483дъ. тѧтъ был (Чэцця, 209); виделъ в дому в тое Шембелевой на дверахъ у гридни двакротъ тято а оконница розбита на полы (АВК, XXI, 252, 1556–1557); на чоле рана секирою тятая, ажъ до мозкгу (АВК, XXXVI, 45, 1582); на пану Борковъскомъ виделемъ раны шкодливые шаблею тятые въ голову на правой стороне (АВК, XVIII, 283, 1625). 2. У знач. прым. Сечаны, рэзаны. виделъ на матысу коханьскомъ ꙋ голове над чоломъ ранꙋ тꙗтꙋю (КВС, 444, 1552); виделъ онъ на немъ, на твари, на носе рану тятую крывавую (АВК, XVIII, 34, 1582); гледим раны на головѣ его тꙗтоs котораꙗ ему была тꙗта на воsне (Зб. 752, 108б); напервей виделъ есми на Криштофе, на раме, рану битую ... а на Яну также у голове и на руце правой тятые, а раны обуховые, синевые, успухлые на всихъ трохъ (ИЮМ, XVII, 195, 1633).
с. 121
Тятьба гл. татьба
с. 121
Тятье наз. Рана, удар, пабоi. съ того дей тятья его тая свинья моя здохла (АВК, XVII, 263, 1541); которымъ тятьемъ носъ зъ окомъ и зъ ухомъ посѣчоно (АСД, III, 105, 1631); ꙗзва: Рана, побите сфꙋкане, поражене, плѧга, або тѧте, раз, каранsе, або знаменiе (Бяр., 208).
с. 121
Тяшкий гл. тяжкий
с. 121
Тяшкость гл. тяжкость
с. 121
У I . Лiтара старабеларускага алфавiта, якая абазначала гук «у» i мела лiкавае значэнне «400». Скупилосе израsлꙗ Ꙋ0483 тисеч (КЗ, 134б).
с. 122
Уактованый, увактованый дзеепрым. Упiсаны, унесены ў актавую кнiгу. Ѳедка ... тестамент перед нами положилъ и просил, абы был до книгъ увактованъ (ИЮМ, XXXII, 205, 1578); которы лист был ... читан и скоро по прочитаню просил, абы был до книг уактованъ, што мы ... казали до книг вписат (АВК, XXXIX, 262, 1579); на листе ... описано, который покладал перед нами и просил, абы притомъ зезнанью его в книги был уактованъ (АВК, XXXIX, 536, 1579).
с. 122
Убавити дзеясл. 1. Убавiць, зменшыць (у памеры, аб’ёме i г. д.); адняць. маетъ его королевская милость, съ порадою пановъ радъ своихъ, обрати и высадити на то пять особъ закону Римского, а другихъ пять особъ закону Греческого, которые мають весь статутъ добрѣ обачити ... чого бы потреба была прибавити, альбо убавити, альбо отмѣнити (АЗР, III, 32, 1551); маеть его ... милость ... обрати ... на то пети особъ ... которые мають въ сесь статутъ добре обачыти и розъважыти ... чого бы потреба была прибавити, альбо убавити, альбо отъменити (КПД, 184, 1551); [потравы лекарьские]. занже сiи применѧютсѧ живот колчеством. рекомо преполненiем. ѡно же приводить згазꙋ. и загниванiе. или оубавить, и приведеть соухотꙋ (Арыст., 216); гдѣ их к тому конsци вживают къ нему жь хс0483 ꙋставилъ, ничого не причинивши, ани ꙋбавивши, тамо справедливаѧ церsкви ха0483 естъ (Будны, 158б). 2. Пазбавiць. бог ... оубавить дш0483ꙋ его ѡт ада и живот его не проити оу мѣч и кажненъ болѣзнью на ложи своемъ и множество костеи его силною (Зб. 262, 26); все што просили ѡчи мои не ѡтложил есми ѡт нихъ не оубавил есми срдце мое ѡт всѧкого весельѧ (Там жа, 87). 3. Утрымаць. тѣжь ѧ не оубавлю оустъ своих оузsмовлю тѣсным дх0483ѡм моимs поговорю горкою дш0483ею моею (Зб. 262, 15).
с. 122
Убавитися дзеясл., зв. 1. Ад убавити ў 1 знач. подмогал бых вас оусты своими и киванье оустъ моихъ оунѧло бы сѧ: аще бых молsвил не оубавилаб сѧ болесть моѧ и ѡхабил бых што ѡт мене ѡтидет (Зб. 262, 19). 2. Ад убавити ў 2 знач. оубавитсѧ ѡт нечестивых свѣтъ их и мышца высокаѧ зломитсѧ (Зб. 262, 28б).
с. 123
Убавленый дзеепрым. 1. Ад убавити ў 1 знач. кривое не может сѧ направити и оубавленое не может сѧ приличити (Зб. 262, 86б). 2. Ад убавити ў 2 знач. чл0483къ иже дасть емꙋ богъ богатьства и скарsбы и чти а не оубавленъ дш0483и своеи ѡт всего што бы пожадалъ (Зб. 262, 89).
с. 123
Убавляти, убовляти дзеясл. 1. Убаўляць, памяншаць (у памеры, аб’ёме i г. д.). се бог силенs не вѣдаемъ числа лѣтъ его не досмотрим: иже оубавлѧеть крапли вод перечищаетсѧ дожчь со ѡболока своего (Зб. 262, 27б); ты потрꙋжаи [оу]ды свои бореньем. или ездою на кони. занеже двизанiе оубовлѧеть вѣтръ и възбѫди живот. да искрепить его. и полегчить его и зажигаеть ѡгнь желоудковыи (Арыст., 230). 2. Адводзiць. бог силныи ... не оубавлѧет ѡт праведного ѡчью своих и цр0483еи на прстле и посадит ихъ навеки и възвысѧтсѧ (Зб. 262, 27–27б). 3. Убiраць. посмеꙗлис надо мною менsшiи ѡт мене ... гидовалис мною далилис мене и ѡт лица моего не оубавлѧли слюнъ (Зб. 262, 24–24б).
с. 123
Убагатити гл. убогатити
с. 123
Убачити, вбачити, вбачыти, убачыти дзеясл. 1. Убачыць, успрыняць зрокам. корол ... там ꙋбачил их бы ест вси на валце побиты длѧ которых же смрти мног потаемнѣ слез выливал (Троя, 24б); в городе вбачылъ ѡдно воиско стоечы на поли (Бава, 137); убачыл жердь пры ѡдныхъ воротех (Там жа, 138); дѣвка видѣвшы закрычала плачом великим, и збѣглосѧ множство людеи и вбачыли дитѧ вмерлое (Трыст., 10); королеваꙗ прышла в тот час и вбачила в королѧ кубок в руцэ и закликала (Там жа, 10–11); ꙋзралъ ѡного Витеню еще малым младенцомъ и вбачылъ ѡное дитѧ ѡбличемъ велми хорошо и възросту цудного (Рач., 309); што гды ꙋбачилъ внет зараз меч покинꙋлъ (Пралог, 671). Параўн. обачити ў 1 знач. 2. Паглядзеўшы на каго-, што-н., выявiць, заўважыць, адзначыць, адкрыць для сябе што-н. ино мы, вбачивши его къ намъ верную службу, з ласки нашое, тотъ дворъ нашъ Крошынъ дали есмо ему (КЗ, 780, 1499); вбачивши есмо веръную, и справедливую, и накладную, завъжды николи немешканую служъбу князя Ѳедора Михайловича Чорторызского ... дали ему у Володимерскомъ повете место нашо на имя Литовижъ (Арх. ЮЗР, VIII–4, 57, 1511); мы убачывъшы то ... три копы грошеs на романе панꙋ мышъце присꙋдили (КВЗС, 162б, 1540); чинимъ явно симъ нашимъ листомъ, ижъ мы, вбачивши на вѣрныи а пильныи къ намъ господарю службы маршалка нашого, дали ему дворы нашы (АСД, III, 13, 1552); есте убачыли въ томъ некоторый упадъ, же многiе панiе и вдовы розными обычайми отъ детей ... духовнымъ именья записують, за чымъ близъкихъ ихъ домы пустеють (КПД, 233, 1554); толи еслижъ оу нихъ оубачивши ꙗковоую пыхоу, тымъ вsзглѧдомъ ѡт патрiархiй цр0483игородsской насъ ѡтбавлѧетъ (Апакр., 175). 3. Усвядомiць, зразумець што-н., зрабiць вывад. ижъ вбачившы есмо трꙋдность переезъдꙋ ѡт Мельника до Бельска, штожъ на половицы тое дороги на станꙋ нашомъ Милеsчичахъ не можемъ николи мы сами и панове рада наша и врадники и дворане, которыи коли съ нами тою дорогою ездять, для недостатку доброго злежанья и вчасного ѡпочиненья на ѡдинъ день мети (КСД, 829, 1516); wbаczyli korol Jаgoyło, y kniаź weliki Skirgаyło, iаko wże im newozmożno uderżаty Litowskoie zemli pered welikim kniаźem Witoltom (Бых., 511). Параўн. обачити ў 2 знач.
с. 123
Убачитися дзеясл. Адумацца; зразумець памылковасць сваіх учынкаў і намераў. на ѡнъ часъ ꙋбачившисе в томъ выступку своемъ церъкви божоs ꙋкорилисе (КЛС, 145б, 1592).
с. 124
Убачоный дзеепрым. ад убачити ў 1 знач. редке познаваны бывают оу ночи. ижь под горою не могоуть быти оувидены. албо оубачоны (Валх., 42).
с. 124
Убачыти гл. убачити
с. 124
Убегати дзеясл. 1. Уцякаць. длѧ тогож пристоит таитис и оубѣгати (Каз. Кiр., 142б); такъ оутѣкаютъ, ꙗкъ хто ѡт змiи оубѣгаетъ (Варл., 160); Гонзаю: Оутѣкаю, оубѣгаю (Бяр., 29). 2. Пазбягаць. такъ, убегаючи злое дороги, не могучи того збожа, жита и овса, для злое дороги, тамъ, где его млсть панъ былъ розказалъ, везти, тогды есмо зостановлене зъ его милостью учинили (ИЮМ, VIII, 199, 1592); тꙋлѧючисѧ вs пꙋстынѧхъ и горахъ, и печерахъ и пропастех земныхъ, и ѡт всѣхъ видомых потѣхъ и роскошей далеко оубѣгаючи (Варл., 101б); вѣчного голодꙋ ꙋбѣгаем и розезнаваем межы правдивым набоженством и кламливымъ (Зб. 752, 413); ѡбычаевъ его не ѡтменилъ, але што дн0483ъ лѣпшим зостаючи в богобоиности и пилности ѡколо порꙋчоной собѣ церкви сам себѣ убѣгалъ (Пралог, 590б). 3. Ганяцца, iмкнуцца да чаго-н. кꙋпцы ... за гонорами и добръ свѣцкихъ збиранемъ ꙋбегают (Зб. 259, 206б).
с. 125
Убегатися, убегатисе дзеясл., зв. 1. Ад убегати ў 1 знач. которым его учынком жолнере побужоны за встыдом мусели сѧ до муру убегать (Атыла, 226); Ретнѡ: Перепираючисѧ, выстигаючисѧ, оубѣгаючисѧ (Бяр., 139); Авимелехъ ... реклъ до товарышовъ: што видите, же ꙗ чиню и вы чините заразъ. А такъ оубѣгаючисѧ нарꙋбали голiи з деревъ шли за вожемъ (Хран., 181). 2. Ад убегати ў 3 знач. было бы кому доброму, а не таковымъ превротникомъ, которые большей за пожиткомъ убѣгаються (АЗР, IV, 89, 1595); што за подобенsство до праци з небезsпеченствомъ великимъ злꙋченой оубѣгатисѧ (Апакр., 178); ꙋваж ижъ двоꙗкие се люди вымовили, ѡгледаючые села, и кꙋпцы то ест люди пышные и лакомые которые се за гонорами и добръ свецких збиранемъ ꙋбегают (Зб. 255, 109б); такоs светобливости был, ижъ вси се ꙋбегали, абы се сꙋкнеs его доткнꙋтисе могли (Там жа, 155б); ѡ его постех, молитвех ... в которых се розмаите ѡни слꙋги бж0483ыи на пущы цвичили, ѡдин се на дрꙋгого в тоs ... заsзрости до цноты и мертвенꙗ тѣла, ꙋбѣгаючы (Зб. 752, 489б). 3. Звяртацца. тотъ свещенникъ, до которого бы се презъ яки часъ въ справахъ своихъ убегали, того боронити не маетъ (АСД, XI, 9, 1590).
с. 125
Убедити дзеясл. Пераканаць. апостолъ Павелъ таковыхъ не только молити, але и убѣдити кажетъ (АЗР, IV, 239, 1600); завжды чекаючи вs невонтпливой вѣре на змилованье его, и на любовs оубѣдити себе (Мак., 198).
с. 125
Убежавый дзеепрым. ад убежати I у 1 знач. азъ есмъ днесь ꙋбежавыи з бою (Скар. ПЦ, 12).
с. 126
Убежати I, вбежати II дзеясл. 1. Тое, што i убечи II у 1 знач. ѡнъж грѣшникъ ... мышлѧше как бы оубежати (Чэцця, 359б); сам жь кн0483зь Корибоут оубеже в Новъгородкъ (Увар., 93); не выдаси раба господину его онs же ꙋбежить к тобѣ (Скар. ДЗ, 45); ꙋставлю тобѣ место до него же да вбежить ꙋбиица таковыи (Скар. КI, 39–39б); сталасѧ имъ битва и побежыт воиско Корыбутово и побито их много и самъ Корыбут ꙋбежыть ꙋ Новгородок Сѣверскии (Рач., 325); сам цар кꙋрдас в малоs дрꙋжинѣ ледвѣ ꙋшол, ꙋбѣжал до ѡрды (Стрыйк., 523); алеѯандръ фариж з слугами своими поспѣшившисꙗ ꙋхватил царицꙋ и ꙋпавши до кораблꙗ борзъдого ꙋбѣжал и приплынул зъ еленою до мѣста трои (Тр. гiст., 68б). ◊ Убежати отъ руки – тое, што i убечи отъ рукъ. ѡт руки твоеѧ немощно естъ ꙋбежати (Скар. ПБ, 24б). 2. Тое, што i убечи II у 2 знач. поразивши трою, телемон напервеs мѣсто иллюм ꙋбежал (Бельск., 80б); мѣсто и замок ꙋбѣжавши, мещанов и кꙋпцов которие были на ꙗрмаркъ зsехалисꙗ, велми мног побил и мѣсто спалил (Стрыйк., 542); потом шестьсот козаков шло до бѣлагородꙋ, коториs ꙋбѣжали, и взꙗли, и половꙋ спалили (Хр. польск., 19); коли поднесъ копiе противко мѣстꙋ засадка котораѧ се было затаила повстала заразъ, и оубѣжавши мѣсто взѧли и запалили егѡ (Хран., 165). 3. Тое, што i убечи II у 3 знач. ты сорома длꙗ людског. што гольтꙗи еси. смертью хочеш оубежати (Чэцця, 58б); темностiй бѣсовскихъ ꙗкъ оубѣжимъ (Мак., 404).
с. 126
Убежати II дзеясл. Пераконваць. мы прето принꙋжаймо и оубѣжаймо себе, до покѡры, до скромности, и до любве (Мак., 202); Припонꙋждаю: ... припираю комꙋ ѡ що, примꙋшаю, прꙋ, спѣшꙋсѧ, ѡтдаю, оубѣжаю (Бяр., 111); послалъ теды цр0483ь Iзраильскiй на мѣстце которое емꙋ повѣдалъ мꙋж бж0483iй, и оубѣжалъ ихъ, и ѡстереглъсе тамъ ани разъ ани два (Хран., 325).
с. 126
Убежище, вбежище, убежыще наз. Прыстанiшча. какъ вжо почалъ неприꙗтель господарьский тую ꙋкрайнꙋ казити, и ѡнъ зася билъ намъ чоломъ, абыхмо емꙋ землицꙋ дали на вбежище ѡт неприꙗтеля господарьского (КСД, 248, 1515); имеаше ꙋбиица пребыти во граде ꙋбежища даже до смерsти жерsцевы (Скар. ЛК, 72б); ты ему дал из братею до нашое воли мѣстце в замъку мѣнском на обдилание дому убѣжища (СДГВ, 7, 1513); еще далъ ему князъ воевода Витебский ... пляцъ на збудованне дому у месте Витебскомъ, для убежыща подданымъ его часу небезпечности отъ неприятеля ншого (ИЮМ, XXII, 266, 1629).
с. 126
Убежный прым. Якi служыць прыстанiшчам, прытулкам. ꙋбийца выниидеть изs града ꙋбежнаго (Скар. ЛК, 72б).
с. 127
Убезпечати, убеспечати дзеясл. 1. Страхаваць, ахоўваць, аберагаць. они ... просили, обыхмо убезпечаючи их и длiа запомоцы откул бы борздей ку выплаченю долговъ своих прити могли (ИЮМ, XXXII, 109, 1578); ѡт всꙗких насилствъ и небезпеченствъ здорове их ꙋбезпечаем (КАР, 5, 1646); мы теды король ... здоровье и субстанцiю превелейного ксендза Бялозора, бискупа Пинского и Туровского кглейтуемъ и убеспечаемъ на недѣль двадцать (АВК, VIII, 602, 1689). 2. Абнадзейваць. о добромъ дѣлѣ пишете и покоемъ насъ убезпечаете, а въ тотъ часъ наболѣй кровь хрестiянскую проливаете (АЗР, IV, 445, 1615).
с. 127
Убезпечатися, убеспечатися дзеясл. Спадзявацца. людемъ тежъ служебънымъ всимъ ближей ку украине збиратися велели, а тобе приказуемъ, ажъ бы еси, не убезъпечаючися ничого на гонца нашого, которого есмо до Москвы послали, на тамошнемъ замъку нашомъ въ доброй опатръности и осторожности мешкалъ (КПД, 741, 1563); але ꙗкомъ ти вышеs поведилъ не ꙋбеспечаsсе хрестиѧнъскиs брате на повесть и потвары геретические (Унiя, 41–41б); чти мовит писмо бога з своеꙗ справедливое працы, не ꙋбезпечаsтесꙗ прето бог бовемъ блазенства не терпит (Зб. 752, 592б); ѡныs много терпеливыs ... не былъ есми мовит збытечным анимъ сꙗ ꙋбеспечал ани сꙗ на покоs ꙋдавалъ, а пред се пришла мнѣ напаст (Пралог, 542б).
с. 127
Убезпеченство наз. Спадзяванне. што дей я тое убезпеченъство осветъчыл урендникомъ его милости пана воеводы Витебъского паномъ Василемъ Лазаровичемъ (АВК, XXXVI, 27, 1582).
с. 127
Убезпеченый гл. убезпечоный
с. 127
Убезпеченье, вбезпеченье, убеспеченье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. убезпечити ў 1 знач. тот рокъ за убеспеченьемъ заплаты в незыщеню моем омешкал и не заплатилъ (АВК, XXXII, 46, 1596). 2. Дзеянне па дзеясл. убезпечити ў 2 знач. вынашедьши ихъ милость панове рада и все рыцерство для обороны, таковую оборону и вбезпеченье границъ намъ ознаймили (АЗР, I, 140, 1565); на самомъ приворотѣ отъ дикихъ поль Бѣлогородскихъ, къ великому убезпеченью отъ непрiятеля поганства татаръ, замокъ заложилъ будовати (АЗР, III, 309, 1586); длѧ лепъшого варꙋнъку и ꙋбезъпеченьꙗ здоровьꙗ своего знову до насъ гсдра ꙋтеклъсе (КЛС, 144б, 1597). 3. Бестурботнасць. приготꙋймо прошꙋ васъ срдца нашѣ не на оубезпечене и покой, але на досвѣдченѧ и оутиски (Калiст, II, 339б–340); чл0483къ естъ живот до часꙋ позыченый ... Оубезпеченье сна дне оуловленое (Кiн., 49б–50).
с. 127
Убезпеченьеся наз. Дзеянне па дзеясл. убезпечитися ў 3 знач. ꙗкъ далеко болей безсмертной и несказит[е]лной дш0483и, а хоробою невѣдомости, злости, невѣрства, оубезпеченѧсѧ, и иншими грѣха страстsми знѧтой (Мак., 46–47).
с. 128
Убезпечити, вбезпечыти, вбеспечити, убезпечыти, убеспечити, убеспечыти дзеясл. 1. Запэўнiць, абнадзеiць. каневцы, гды есьмо къ нимъ пришли, насъ ко собе въ вострогъ упустивши и вбеспечивши, побили (Арх. ЮЗР, VIII–5, 38–39, 1542); мне се был в том подвезал и поднял и вбезпечыл, абы жадная сказнь от суду земского мне пну суди не была сказана (АВК, XXXVI, 158, 1582); якожъ дей он мне того поднявшысе и мене в томъ убезпечывшы, на тых рокох тое справы моее противко пану суди пилности жадное ... не чынилъ (Там жа, 158); естли быхмо мы гсдръ кглеsтомъ своимъ кого ꙋбеспечили, а тот бы кглеsтъ ꙗвне и значне былъ ѡбъволанъ (Ст. 1588, 18); вымыслил ... абы всѣх вs нечистости телесной и вs роспꙋстном житiи, его волю пополнѧючих оубезпечил (Каз. Кiр., 34); такъ тымъ росписомъ своимъ всѣхъ насъ въ томъ братствѣ уписныхъ убезпечили (АЗР, IV, 246, 1603); протосинкгелъ маючи росказанье патрiаршее на баченью и то, же тымъ убезпечилъ князя Острозского (АЗР, IV, 213, 1600–1605). 2. Забяспечыць; захаваць; засцерагчы, аберагчы. тымъ лѣпѣй тое панство и подданыхъ нашихъ убезпечити (АЗР, III, 212, 1577); тымъ ихъ ѡт вшелѧкого небеспеченьства ꙋбеспечыти велели (КЛС, 49б, 1596); жолнѣръ, не ижъ бы толко себе оборонилъ и зs небезпеченства ратовалъ, вs зброю оубираетsсѧ, и зs непрiателемъ потыкаетsсѧ, але жебы и мѣста и села вs покою заховалъ, и оубезпечилъ (Калiст, II, 112б); абыхмо онымъ сесь листъ нашъ сублевацiйный ... отъ всякихъ трудностей и насильствъ укглейтовали и убезпечили (АСД, II, 84, 1686).
с. 128
Убезпечитися, убеспечитися дзеясл. 1. Абнадзеiцца. мы смотречи, немалые маетности наши ... вынесли и отчизны попрадовали, на тую вольность убезпечившисе (АВК, I, 160, 1584); люди купецъкие ꙋбеспечившисе на пакта и перемире ... беспечне се в ганъдли свои затегнули (КЛС, 180, 1598); люди купецкiе убезпечившися на перемирье межи паньствы нашими и господарствомъ Московскимъ, безпечнѣ ся въ гандли свои затегнули (АЗР, IV, 186, 1598). 2. Засцерагчыся ад небяспекi. кгды ... лупꙋ не мало набравши верталисе до своих лешко собравши воsско полꙗков, вночи коли сꙗ вси наsлепеs ꙋбеспечили, и попившисꙗ ꙗко дома порозбиралисꙗ, премыслав выпадши з мѣстца закритого, ꙋдарил на них (Хр. польск., 2б–3). 3. Пазбавiцца ад турбот. кгдым ... спал убезпечившысе, вкрадена ми свирепа (ИЮМ, XXXII, 86, 1578).
с. 129
Убезпечоный, убезпеченый, убеспеченый, убеспечоный дзеепрым. 1. Ад убезпечити ў 1 знач. такъ убезпеченый першимъ писаньемъ вашей милости, на кошу зосталъ (АЗР, IV, 85, 1595); зs иншихъ сторон покоем прiѧзнiю и примирьемъ не до конца оубезпечени естесмо (Апакр., 217б); потомъ на халкидонскiй соборъ, мартiана цесара прихилностью оубеспеченый былъ приехал (Там жа, 120б); неприятелеи ... значными плякгами отврачаючи, а упорныхъ и дивными припадками зъ света зглажаючи, жемъ тою праве толко ласкою Божою не толко убезпечоный, але и розпещоный будучи (Еўл., 129); панъ Янъ ... будучы отъ него ... обетницою приятельскою убеспечоный ... пенезми своими ... тую заставу выкупившы, у себе ее мелъ (АВК, XX, 225, 1611); кгдымъ вжо отъ его милости пана старосты убезпеченый былъ (АВК, III, 35, 1629); его милость ... будучи упевненый и убеспеченый ... семисотъ золотыхъ не добралъ (АВК, XV, 99, 1663). 2. У знач. прым. Бесклапотны, бестурботны. много людей ... на веселье возваныхъ и убезпеченыхъ, невинно на смерть окрутнѣ помордовали (АЗР, IV, 470, 1615); всꙗкож ѡныs владислав того на себе не сподѣваючи, упившисꙗ спалъ. а ѡныи три выскочивши з замку, ѡкрикъ ꙋчинивши з своим людом, ѡбозы неприꙗтелские запаливши воsско спротивное ꙋбеспечоное все высекли (Хр. польск., 9).
с. 129
Убезпечыти гл. убезпечити
с. 130
Убейство гл. убийство
с. 130
Убеленый дзеепрым. ад убелити. над молоко и снѣгъ оубѣленый и объѧсненный, над чернило потемнѣли есмо (Калiст, II, 311–311б).
с. 130
Убелети дзеясл. // перан. Стаць чыстым, бязгрэшным. же такъ ꙗкъ рꙋка рꙋкꙋ мыючи, обои вs дꙋшахъ наших оубѣлѣемо (Калiст, II, 341б).
с. 130
Убеливати дзеясл. Рабiць белым, чыстым, празрыстым. вода ... розна дѣлаеть. иногды оубѣливаꙗ. и ѡчерниваꙗ. и ѡбагрѧниваꙗ (Чэцця, 212).
с. 130
Убелити дзеясл. Убялiць. одежи его были бsлыщачисѧ белы вельми ѧкъ сьнегъ, ѧкiхъ не можеть белильникъ ꙋбелити на земsли (Цяп., 55). // перан. Ачысцiць. абовѣм мовит оубѣлю грѣхи вашѣ ꙗкъ снѣг, и ꙗкъ ꙗринꙋ (Каз. Кiр., 151); если бꙋдꙋтъ грѣхи твои ꙗкъ шарлатs, ꙗк снѣгъ оубѣлю их, и если бꙋдꙋт ꙗк багор, ꙗк волнꙋ выбѣлю (Варл., 87).
с. 130
Убелитися дзеясл., зв. ад убелити. ѡмываеши мѧ паче снѣга оубелюсѧ (Чэцця, 124б); оубелитсѧ землѧ ꙗко снѣгъ (Там жа, 375). // перан. Ачысцiцца. ѡтнова дꙋшѣ причинꙋ мает мыслной зимы зs бѣдъ и зs досвѣдчанѧ. И если дш0483а не оубѣлитсѧ первѣй и неоуснѣжитсѧ клопотами, оутисками, досвѣдченемъ и иншими бѣдами, зацвисти и овоцѡвъ добродѣтелiй принести, и до ѡтновы дꙋховной оздобы прiйти нѣколи мочи не бꙋдетъ (Калiст, I, 28б–29).
с. 130
Уберанье гл. убиранье
с. 130
Уберати гл. убирати
с. 130
Убератися гл. убиратися
с. 130
Уберечи дзеясл. Усцерагчы. ино бъ ихъ съ кѣмъ уберечи (АЗР, II, 267, 1533–1538).
с. 130
Уберечися дзеясл., зв. ад уберечи. иногды водитсѧ по разꙋмꙋ ѡного. а иногды по разꙋмоу сего. разсꙋжаѧ сам. собѣ а мнитсѧ иже тым сѧ оубережить ѡт оумылы лекарьское. а в том есть много шкоды (Арыст., 228).
с. 130
Уберъ, убиоръ, уборъ наз. Убор, убранне, адзенне, строй; упрыгожанне. што были издавна старыи князи учинили на свою честь и на память, и подавали церкви, опрочь золота и серебра и уборовъ церковныхъ, колко индѣ относили, того кто можеть исчесати? (АЗР, I, 36, 1415); ꙋбер ихъ мает быти значныs, шапки або биреты жолтые (Ст. 1566 I, 90б); с третего кубла покрадено речей дробных ... убору женского, то естъ чепцов и наметок (ИЮМ, XXX, 153, 1577); ложа, на которомъ лежал, столы, начыне кухонное, седъла, рады, иншые конские уберы золотом и дорогими каменьми были ѡсажоны (Атыла, 180); всꙗкаѧ маетность матерыстаѧ ... каменье дорогое, шаты и ꙋберы всꙗкие, цынъ, медь ... маеть ити в ровныs делъ межи всихъ детеs (Ст. 1588, 281); зs сакраментомъ звыклымъ способомъ до хѡрыхъ черезъ рынокъ ходити им вs оуберохъ попѡвскихъ заказꙋючи (Апакр., 207б); ижъ ѡнъ естъ правдивыs певныs цр0483ь восточныs Дмитръ ивановичъ праведное сл0483нце, тутъ же почали радоватисѧ, в шаты ꙋбиоры коштовные ѡдѣли, потомъ конного людꙋ семъ сотъ до него прибегло (Барк., 172б); пошлемы до них сто и п0483 дѣвок прибраных во ꙋбѣри золотыи (Алекс., 20б); нужъ уберы свещеническiе: стихаръ, петрахиль, поясъ, поручье, ѳелонъ (Гарм., 214); иншое охендоство церковное и уберы поповские, свечы восковые великие, коштовало тое на сто золотыхъ (АВК, XVIII, 235, 1614); вес сохнꙋ и николи мене жаднаѧ не ꙋвеселит, аж тебе ѡбачꙋ в том часѣ в свѣцком ꙋбiоре (Зб. 107, 66); непристоsна реч жебы насъ ꙋчтивостю зверхнег ꙋбѣрꙋ тꙋрки и жидове превышъшали (Зб. 259, 56б); зараз в мужескиs ꙋбiоръ ѡболокласꙗ (Зб. 752, 33); знѧла з себе волосеницꙋ и ꙋборъ вдовый (Хран., 374); еще купили ... чирвоного сукна мистру на жупанъ и на убiоры локтеi семъ и полъ (ИЮМ, VIII, 61, 1691). Параўн. убиръ.
с. 131
Убеспечати гл. убезпечати
с. 131
Убеспечатися гл. убезпечатися
с. 131
Убеспеченый гл. убезпечоный
с. 131
Убеспеченье гл. убезпеченье
с. 131
Убеспечити гл. убезпечити
с. 131
Убеспечитися гл. убезпечитися
с. 131
Убеспечоный гл. убезпечоный
с. 131
Убеспечыти гл. убезпечити
с. 131
Убечи I дзеясл. Увайсцi куды-н. бягом, забегчы. ѡн теды ꙋбѣгши до божници их вси болваны побил и поламалъ (Пралог, 507). Параўн. вбечи I у 1 знач.
с. 132
Убечи II, вбечы II дзеясл. 1. Уцячы, збегчы. ꙗ хочу, штобы ты вбѣгъ, а прынесла есми тобѣ ести и пити (Бава, 146); дрꙋгие розꙋмнеишые хотѧжъ не до своихъ звыклыхъ пастыреs. Але до иншыхъ видечы справꙋ добрꙋю, и порадокъ лепшиs быле бы ѡт волковъ ꙋбечи, прилеплѧлисе (Унiя, 2); sаm że kniаź Korbut wbeh w Nowhorodok z kniаhineiu y z detmi (Бых., 514); так иж ледвѣ част през днѣпръ ꙋбѣгла над чорное море и до перекопꙋ (Стрыйк., 541); тисꙗча кониs ꙋбѣгло до тꙗгини (Хр. польск., 19). // перан. Знiкнуць, прапасцi. пошли з нимъ сн0483ове Iзраилевы, а онъ на чолѣ ишолъ. и оубѣгли броды Iѡрдана, презs которыи сѧ переправꙋютъ до моавлѧнъ и не допꙋстили никомꙋ переходить (Хран., 174б). ◊ Убечи (отъ) рукъ – пазбавiцца ад каго-, чаго-н. тако оубегу ѡт рукs его (Скар. ПЦ, 58); ꙗкѡ гды бы хто вsпадши вs мнѡгiи разбойники и шкоды немалыи поднѧвши, и зs трꙋдностю рꙋкъ их оубѣгши, нашолъ богатsствъ мнѡго (Мак., 173). Параўн. убежати I у 1 знач. 2. Захапiць. зинона цесара костантинополског поразили. Рокꙋ ꙋо0483s в костантинополю ꙋживаючи звитꙗзства ꙋбѣгли и спалили (Стрыйк., 430б). Параўн. убежати I у 2 знач. 3. Пазбегнуць чаго-н. покайможъ сѧ ѡт сего часꙋ прошꙋ васъ братiе, а зла понехавши, доброе чинити стараимосѧ, абысмо и дочасный зготованый на насъ гнѣвъ Бж0483iй ѡтвѣрнꙋли, и пришлыхъ пекелныхъ моукъ оубѣгли (Калiст, I, 173); либо вs мл0483твахъ, либо вs послꙋшенствѣ, либо тежъ вs дѣлѣ ꙗкомъ ведлꙋгъ Бг0483а, темности злосливыхъ бѣсовъ оубѣчи можетъ (Мак., 83); з которыхs многiе, ѡт блꙋдꙋ оубѣгши, до збавеннои наꙋки прибѣгали (Варл., 261); нарꙋганѧ длꙗ неплодности ѡт своих ... могли ꙋбѣчи (Зб. 82, 11). Параўн. убежати I у 3 знач.
с. 132
Убиати гл. убияти
с. 132
Убиатися дзеясл., зв. ад убиати. двѣстѣ червоныхъ золотых подканцлѣромꙋ за печат давали. А сокалꙗне сто червоных золотых и пꙗтдесꙗт коровъ до фолварку ѡсобы едноs за причину толко давали, и иншiе также барзо сꙗ ꙋбiали а ничого юж не справили (Дыяр., 160б).
с. 132
Убиваный дзеепрым. ад убивати II. абы не ꙋбивано, не чужоложоно, не крадѣно, ложsне не посвѣдsчано, абы тако мирь былъ межи людей (Будны, 66).
с. 133
Убиванье I гл. вбиванье
с. 133
Убиванье II наз. Забойства. обачивши з дубровы ... ижь барзо много хр0483тиян побито, и звитяжають татаре, не могучи болше братиi своих православных убиваня терпѣти, рекль Дмитрею Волынскому (Мам., 186).
с. 133
Убивательный прым. Знiшчальны. Истребителный: оубивательный, нищащiй, которого треба вынищити, изгиблый (Бяр., 61).
с. 133
Убивати I гл. вбивати I
с. 133
Убивати II, вбивати II дзеясл. Забiваць, пазбаўляць жыцця. не оубиваите мене (Чэцця, 245); они же чинѧчи некоторыи дивы хотели бы ѡтвести людеи ѡт гсда бога и велить ихъ ꙋбивати и добро ихъ проклинаеть (Скар. ДЗ, 29); в законе Моисѣевомъ велѣлъ былъ Богъ таковых каменьемъ оубивати (Будны, 35б); бо имъ былъ Царь велѣлъ весь полъ мужескiи ... ꙋбивати (Там жа, 100); витези, не грешите передъ Богомъ душею и вмомъ, [не] вбиваите того дитѧти (Трыст., 6); брат брата своего рожоного ꙋбивалъ (Рач., 271); видѧчи бовѣмъ посланый Аг0483глъ, знакъ крове, зsдалека ѡдстꙋповал, а вs домы неназначеный вsходилъ, и всѣхъ первородныхъ оубивалъ (Мак., 365); цар бо посла николи не вбивает (Алекс. 1697, 23). // перан. Знiшчаць, губiць. мꙋжа безумнаго ꙋбивает гневъ (Скар. КI, 9); ꙋста пакъ они же лsжуть оубивають душу (Скар. ПБ, 3–3б); единъ другаго завистию ꙋбиваеть (Там жа, 22). Параўн. убияти.
с. 133
Убиватися дзеясл., зв. 1. Ад убивати II. триста мужеи ... сами межи собою ꙋбивахусѧ (Скар. КС, 18); робацтвꙋ вs згнилое тѣло вшедши, в нюм сѧ пасти, ѣсти, и вs дирахъ критисѧ, а скоро соль пристꙋпитъ оубиваютъсѧ и гинꙋтъ, а вонѧ смродливаѧ оустаетъ (Мак., 6); сами межъ себе кололися и убивалися (АЗР, IV, 497, 1615). // перан. Выклiкаць якiм-н. учынкам, словам i пад. што-н. непрыемнае, непажаданае. немыслѣныи пакъ словы своими оубиваетсѧ (Скар. ПС, 17). 2. // перан. Убiвацца, гараваць. которыи над сегосвѣтными марностѧми завжды оубиваютсѧ, на мыслныи нбсныи речи не поглѧдаютъ (Калiст, II, 168б–169).
с. 133
Убиваючий дзеепрым. ад убивати II. Ерꙋсолиме ... каменьемъ ꙋбиваючiи посsланыхъ кs тобе колькокsроть хотеломъ собsрати дети тsвои, ꙗкъ сsбираеть курица писsкsлета свои подs кsрила (Цяп., 33–33б); але прiйдетъ година, же вшелѧкiй оубиваючiй вас, бꙋдет мнѣмати ижъ послꙋгꙋ приносит Бг0483ꙋ (Калiст, II, 223б); Васiлiскs: Змiй взрокомs оубиваючiй Царiско (Бяр., 253).
с. 134
Убивающий дзеепрым. 1. Ад убивати II. не маютъ еднакъ того привилею ... збойцы оубивающiи, или ранѧщiи чл0483вка въ цр0483кви ... бо тыхъ ... волно выдати зs церкви (Зб. вып., 106). 2. У знач. наз. Той, хто забівае. гсдь ... не допꙋститs ꙋбивающемꙋ вниити в домы ваше и вредити (Скар. КВ, 24); не боитесѧ ѡт ꙋбивающих тѣло, дш0483ю же не могущих оубити (Будны, 59б).
с. 134
Убивший дзеепрым. ад убити II у 1 знач. тако ку помощи сыномъ Iзsраилевымs ꙗко и гостемъ и пришелsцемъ ꙋбежати во грады ты, ꙋбившему человека з нехотениѧ (Скар. ЛК, 72).
с. 134
Убивый дзеепрым. 1. Ад убити II у 1 знач. реч к нему гсдь не буди тако, но всѧкъ ꙋбивыи Каина седмеро ѡтмsщение претерsпить (Скар. КБ, 14). 2. У знач. наз. Той, хто забіў. ꙋбежалъ до нихъ ꙋбивыи з нехотениѧ ближнего своего (Скар. ЛК, 71б).
с. 134
Убиение наз. Забойства. в тотъ час быс вѣсть. ѡ оубиении его (Чэцця, 241); внегда ꙋже ꙋбывало оу выдавании детищеи ко ꙋбиению, далъ имъ многую воду (Скар. ПБ, 16); пришла ми вѣстs во ꙋши мои, ижs перскаго царꙗ ꙋбиенiе поднесло тебе (Алекс. 1697, 64б).
с. 134
Убиеный, убиенный дзеепрым. Забiты. штож первее речено. ѡт безаконiкъ оубиенъ будеть (Чэцця, 181б); в лет ≠sц0483ми сотворисѧ зло велико в Литве оубиенъ кн0483зь великии Жидимонтъ оу Троцехь оу верьбноую недлю. перед ѡбедомь и быс метежь великъ в Литовьскои земли (Увар., 107); оубиенъ бысть авенеръ въ Хевронѣ (Скар. ДЦ, 73); ты мечемъ асирѧнъ ꙋбиенъ бꙋдешs (Скар. КЮ, 9б); далеи ѣдучи, наѣхал своего наперсника Михайла Андрѣевича Бренника, подле его сторожа Семена Мелика и Тимоѳѣя Волуевича убиенныхь (Мам., 189).
с. 134
Убиецъ наз. Тое, што i убийца. нынѣ каждый владыка у своей епископiи поповъ двуженцовъ и многоженцовъ, блудниковъ, убiйцовъ маютъ (АЗР, IV, 223, 1600–1605).
с. 134
Убийство, вбийство, убейство наз. Забойства. ѡнъ преж ѡт адама въ евги родилсѧ. чистъ про вбииство авелево (Чэцця, 137б); въ томъ вбийствѣ нашли есмо ихъ винныхъ (КСД, 294, 1516); гневомъ ꙋбиисsтва братолюбие загинуло естъ (Скар. ПБ, 14б); оубiиство естъ розно, одно на души, а другое на тѣле (Будны, 75б); назавтрее по томъ ꙋбиsствꙋ в понеделокъ во враде ... тꙋю речъ ꙗ жаловала (КВС, 528, 1552); написано ти естъ всѧкое вшетеченsство ... все сꙋровство, и блюзнѣрство и чародѣиство, и злодѣиство, и оубiйство (Каз. Кiр., 157); потомъ Супрасльского архимандрыта Тимоѳея Злобу за убѣйство съ престола низвергъ (АЗР, IV, 206, 1600–1605); ꙋбiйство бовѣмъ над всѣ иншiи мꙋжобойства окрꙋтнѣйшее (Калiст, 332); Гнѣвꙋ вѣтвiе. Блюзнерство, проклинанiе, ꙗрость, гнѣвъ, крикъ, сваръ, злореченiе, оубiиство, надꙋтость оумыслꙋ, злопомнѣнiе (Навука, 56); князя дочка, на имя княжна Федка ... мѣла волю поити въ черницы и мѣшкала вжо у монастари у Четвертни, которая жъ о брата своего убiйствѣ ничого не вѣдала (АВК, XIII, 87, 1635); Арисъ, или Ареа, или Ареи, или Аръ: творец и съдѣтель ꙗрости или гнѣвꙋ и оубiйствꙋ (Бяр., 234); презъ неоучтивость оц0483а и мт0483ре, презs оубiйство, през чꙋжолоство, през крадѣжъ ... кривда великаѧ стаетsсѧ (Зб. вып., 104). Параўн. убойство.
с. 135
Убийца, вбийца, убица наз. Забойца. штобы онъ того кунтура невгинского, того оубицу, держалъ твердо (ПГ, I, 170, 1447); сп0483си мѧ брате ст0483ополче оубиицо моꙗ (Чэцця, 245б); Михель рекъ: тотъ домъ не того вбийци былъ, матки его, а таꙗ матка его винна мнѣ была полѡдиннадцаты копы грошей (КСД, 262, 1516); тако прѣбывати будеть ꙋбиица во граде томъ (Скар. IН, 38б); ѡныи ꙋбиица маеть быти вывалан зъ земли вон (Ст. 1529–Ф, 88); в дому ув ызбе и въ сеняхъ двери порубаны, при которомъ трупу тутъ до замку кроля ... яко вбийцовъ поймавши на горячой крыви, привели (АВК, XXII, 100, 1555–1565); наперsвеи оубiица былъ Каинъ, которыи ачь еще до сее божiей заповеди брата ꙋбилъ (Будны, 81); бꙋдет оубiйцею и прикрим, немилосердным и розмаитым до всѣх (Каз. Кiр., 130); послал теды саꙋлъ ꙋбиsцы до дому дв0483двого, абы его было забито рано (Бiблiя, 332); годнаѧ воистиннꙋ речъ подивенѧ братiе, же оубiйца боитсѧ забитого (Калiст, II, 330); см0483рть оубiйца неѡткладаючiй (Кiн., 55б); спокойне вшолъ есь замврiю оубiице пана своегѡ (Хран., 329б); смерть ꙋбиsца неѡткладаючыs, смерть гостинец наш по которомъ прирожене наше зходит (Зб. 82, 128); рекъ проклꙗтый тоs господар що ꙋбiицꙋ ховает (Алекс. 1697, 53). Параўн. убиецъ, убойца.
с. 135
Убиоръ гл. уберъ
с. 136
Убиранье, вбиранье, уберанье, убирание наз. 1. Дзеянне па дзеясл. убирати ў 1 знач. тая небожчица Кулина просила мене, абыхъ ей суконку и иншии речи, што ку убиранью ихъ женскому водлугъ можности ее справилъ (АВК, XVII, 340, 1541); та вест кеды кролѧ стэѳана на замку еще не ꙋбраного дошла дивне се был стрвожыл же не рыхло до ꙋбиранꙗ пришол (Еўл., 26). 2. Дзеянне па дзеясл. убирати ў 2 знач. на убиранье олтаря на мейсцу ратушномъ купили бервенъ десять (ИЮМ, I, 43, 1679); на свято римъское, зналезене Божего Цiала жердя купили до убираня олтаря за осмак. десять (ИЮМ, III, 90, 1685); Алексею паламару братскому ... што колко разъ до церкви ходилъ выдавать для убираня олтара речей ... дали ему за працу осм. десять (ИЮМ, VI, 68, 1689); Мартину Шкутку за убиране олтара дали золот. одинъ (ИЮМ, VIII, 83, 1691); Мартину Шъкутку и Ѳедору цекнару, за уберане олтаря и за розберане, дали имъ золот два (ИЮМ, IX, 58, 1692). 3. Убранне, адзенне. царь ... добылs еи чистого и красного ꙋбираниѧ и ꙋкрасилъ ю, и далъ еи часть еꙗ (Скар. КЕ, 6); попы складшы з себе ꙋбиранье церковъное с церкви вон пошли (КВЗС, 53, 1538); ѡна рекла: Рыцэру, так ми богъ поможы, не мам болшого вбиранѧ, толко то што на мнѣ естъ (Трыст., 121); Ѡдѣанiе: Iматiсма, ѡдѣне, ѡхендожка, ѡдегнѣне, ѡдѣганье, оубиранье (Бяр., 195); видел в нихъ збытные ꙋбиране и кохане в дорогих шатах (Зб. 752, 196).
с. 136
Убираньеся наз. Дзеянне па дзеясл. убиратися. невѣсты еднакъ особливе сꙋть вs пеклѣ, длѧ нечистоты, длѧ збытечнаго оубиранѧсѧ, длѧ затаенiѧ грѣховъ на Сповѣди, и длѧ чародѣйства (Зб. вып., 42б).
с. 136
Убирати, вбирати, вубирати, уберати, убирать дзеясл. 1. Апранаць, адзяваць. вси ... оу дн0483ь епифанiе. албо трехъ королевъ оу чистое королевское платье и ине ѡкрасы свое какъ часоу своего короунованiа коу чти тремъ королемъ оуберали и короуновалисе (Валх., 77б); бо кгды некоторое ночи во сне видѧл ꙗкъ бы его Марсъ у зброю убиралъ (Атыла, 180); молиласꙗ анна мовꙗчи: ꙋрадовалосе серце мое в гд0483ѣ и прочаꙗ: и послꙋговал самой в домꙋ бж0483ом свещенником вꙋбираючи в ѡдежꙋ пророцкꙋю (Бельск., 92); старие ѡные цнотꙋ в простоs шате малевали, нецнотꙋ вбирали в шатꙋ свѣтънꙋю, ꙋзористꙋю (Зб. 259, 309); оурѧдъ поддiакона естъ, чашꙋ готовати длѧ Iереѧ къ слꙋжбѣ Бж0483ой, оубѣрати Епспа, въ одежды Ст0483ителскiѧ (Зб. вып., 53). 2. Прыводзiць у парадак, упрыгожваць, аздабляць. бг0483ъ ... позволꙗет робит в ст0483а ... ѡлтар ꙋбират, цр0483квъ хандожит проскꙋры печи (Зб. 261, 228б); Ѡблагает, оубирает, оукрашает (Бяр., 191); реч оного чтит ꙗко можемъ, и прето так светло все ꙋбирают ꙋ церкви (Зб. 255, 33–33б); шкутку што олтаръ убиралъ, асмак (ИЮМ, I, 237, 1682); кгды на Боже Цяло, на девятникъ, убирали олтаръ, ведле ратуша, на тотъ часъ наняли двухъ поденщиковъ (ИЮМ, VIII, 83, 1691).
с. 136
Убиратися, вбиратисе, убератисе, убератися дзеясл., зв. ад убирати ў 1 знач. вели пане дворꙗномь своимь оубиратисѧ во изброи (Увар., 69–69б); велелъ воиску у зброи убиратисѧ (Бава, 158); такъ абы сѧ з них зодрала таѧ машкара, и тое одѣнье овчее, вs которое сѧ оубираючи не толко люди простыи зводѧтъ, але i хлѣбомъ собѣ неналежнымъ бѡки ростыкают, тые тверженьѧ и оудаванsѧ их оуважати боудемо (Апакр., 39); вышол муж межи ѡбѣ воsска ... а прилбица мѣдꙗнаꙗ на головѣ его, а в карацынꙋ лусчастую сꙗ ꙋбирал (Бiблiя, 327); невѣста абы се не вбирали в мужчизные шаты, а мꙋж в невѣстии (Бельск., 55–55б); оубираюсѧ вs одѣне подлое (Калiст, I, 3); ꙗкъ гды был свѣтским. наддер дорогого се ꙋбирал i в коштовных а сличных барзо шатах рад хожал (Зб. 107, 126); поведает, же маемо быт подобни девам, которые се здобꙗт и ꙋбѣрают, абы на веселе царское се ставили и с похвалою принꙗты были (Зб. 255, 227); всꙗкожъ и юдыфъ вдова ку подобаню вsшетечsному ѡку ꙋбираласꙗ (Пралог, 582б); в тоs сѧ панцыр ꙋбираs и вси члонки твои спасенным знамениемъ ѡздоблꙗs и ѡгорожаs (Зб. 82, 27); видꙗчи тое велможи всѣ были рады, и ꙋбиралис в шаты свѣтлые (Алекс. 1697, 94); оубѣратисѧ на Слꙋжбꙋ Бж0483ꙋю (Зб. вып., 69).
с. 137
Убирать гл. убирати
с. 137
Убиръ наз. Тое, што i уберъ. тѣла ваши коштовными шатами прибираете, а кладете на ваши палцы золотыи ꙋбири (Алекс., 35); преложоныи зась ѡферовали камене дорогое на ꙋбири светыи (Бiблiя, 155); прото просил абы был вызволен з блазенског паненског ꙋбирꙋ, а в зброю ꙗко наsболшꙋю был ꙋбран (Бельск., 83); их ꙋбири все звѣриные шкꙋри (Стрыйк., 516); Оукрашенiе: Оубиръ (Бяр., 179); возми шаты мои, а даs мнѣ свои: затаитсꙗ в томъ ꙋбирѣ и девицства твоего ѡборонит можешъ (Пралог, 583); днѧ теды третегѡ, зложила Есѳiръ жалобныи свои шаты, и оубраласе вs оубиръ хвалы црской (Хран., 380); ѡна сама ꙋбир черънецки на него вздела (Зб. 82, 247).
с. 137
Убити I гл. вбити I
с. 138
Убити II, вбити II дзеясл. 1. Забiць, пазбавiць жыцця; знiшчыць. моисѣи египтѧнина оубилъ (Чэцця, 57б); самого великог кнѧзѧ свѧтослава оубиша (Вiл., 446); тогды тотъ за своимъ зверем мает гонити и через чужую землю и может свои звер убити в чужой земли (Ст. 1529, 77); ѡнъ ... медведꙗ посочоного вбилъ (КВЗС, 150б, 1540); завистiю оубил каин. авелѧ брата своег (Арыст., 161); Моисеи бо пишеть, ꙗко самъ богъ велѣлъ чв0483ека каменiемъ ꙋбити, иже только трѣсsки в день суботныи збиралъ (Будны, 48б); естли бы хрестiянинъ жида убилъ, якобы крови не розлилъ, маетъ на немъ вина быти водлугъ обычаю (АВК, V, 134, 1580); въехавшы Дашко с товарышы своими Кондрата воеводу вбили (Рач., 332); sаmoho kniаziа swetosłаwа wbili (Бых., 511); оутѣкаетъ ѡд Саꙋла, и терпитъ преслѧдоване ѡд него хотѧчого его оубити (Мак., 78); онъ шурина своего князя Вацлава съ порады жоны своее убилъ (АВК, XIII, 87, 1635); ведаs же ѡ том же ѡн мает лескꙋ железнꙋю, которою ѡвцы злые або рачеs козлы ꙋбиеть (Зб. 255, 157б). 2. Прыбiць, змучыць пабоямi. прiехавъши въ тую треть въ Будкиничи, какъ мужи събрались, и онъ немъши королева наметника Онисима, въбилъ до смерти (КЗ, 470, 1448); Костянътинъ, наехавъши ночью, самого Стехъна въбилъ малъ не до смерти (Там жа, 476); наместъника ... вбилъ до смерти слꙋга его гришъко лабодичъ (КВЗС, 163, 1540).
с. 138
Убитие гл. убитье
с. 138
Убитися дзеясл., зв. ад убити II у 1 знач. хотꙗчы през плотъ ѡгородныs до него перелезти, ѡторваласꙗ ѡт него и ꙋбиласꙗ (Зб. 752, 4б). // перан. теперъ если не оубsетъсѧ грѣхs, неприемно и неправо приношенsе наше пред Бг0483омs (Мак., 372).
с. 138
Убитый I, вбитый II дзеепрым. 1. Ад убити II у 1 знач. о слꙋжебнiкѡх што имꙋт за з ꙋбiтог чл0483вка ѡдежꙋ драти (Вiсл., 7); оубитъ былъ бесмртныи хс0483ъ бъ0483 (Чэцця, 208); за тыи две вбитыи головы по шести рꙋблевъ грошеs (КСД, 848, 1514); в кого жъ з насъ богы твоѧ знаидеши да вsбитъ бꙋдеть предъ братиею нашею (Скар. КБ, 57б–58); то на него слушнымъ доводом переведено колко зверꙋ вбито (Ст. 1566 I, 79б); будучы ѡни тамъ, нашлосѧ по грехом, чого ж ꙗ не свѣдомъ, иж ѡдинъ з них убитъ у моемъ дому, чого затаить не могу (Трыст., 57); бобров двадцат убито, и звер з оступов верху помененых выполохано (АВК, XXXVI, 353, 1582); естли бы стрельца поsмано надъ зверомъ ꙋбитым в пꙋщы, таковыs веденъ быти маеть до врѧдꙋ нашого до замъкꙋ (Ст. 1588, 379); господар ихъ кнꙗзь ѡлгъ ѡт великаго кн0483зѧ Кгидимина ꙋбитъ (Патр. П, 92б); оного невинне оубитого смерть и дрꙋгих ратовати можетъ (Калiст, II, 217); Хс0483 бовѣмs бꙋдꙋчи оубитымъ, и кровsю своею насъ покропивши, крила намъ справилъ (Мак., 364); [хс0483] розмаитымъ способомъ былъ насмеваныs, заплеваныs и ꙋбитыs (Зб. 259, 638); того жъ дня, за розказанемъ пана войта, на поховане человека убитого дали зол. два (ИЮМ, VII, 38, 1692); в тот час ꙋбито кꙋмꙗн сто тисꙗчъ, а македонꙗн двѣсти и ѡсим (Алекс. 1697, 2б). 2. У знач. наз. Той, каго забiлi. на то маеть вижа взꙗти ... и ѡказати кгвалтъ и раны або ꙋбитого (КВЗС, 65, 1538).
с. 139
Убитый II дзеепрым. 1. Тое, што i вбитый I. слова мꙋдрыхъ людеи сꙋть ꙗко остъновѣ, и ꙗко гвозsдие глубоцѣ ꙋбитое (Скар. ЕК, 17б); тамъ мне оказалъ и пробой выбитъ и увъ иншомъ месте убитъ (АВК, XVII, 415, 1557). 2. Утаптаны, утрамбаваны да цвёрдасцi. тот лесъ весь высечоный на дрова и дорога убита с того острова в лес под Дубомъ (АВК, XXXVI, 392, 1590).
с. 139
Убитье, убитие наз. Забойства. ѡсмое видение, о неделѧхъ ꙋкраченыхъ, и о ꙋбитии хрстовѣ (Скар. ДП, 3б); што ся убитья чоловѣка его милости ткнеть, тогды ся мужики межи собою побили и вшакожъ мы права не боронимъ на чоловѣка своего (АВК, XVII, 38, 1539); в тых чсех [!] свиню забил, которого убитя свини слугою ... доводилъ (АВК, XXXIX, 106, 1578); помнишъ горастъ, какось ты прямилъ королю пану нашому и ещо за Димитра, або по вашему за рострыгу, и зась потомъ по убитью (АСД, I, 245, 1610); по убитью на Москвѣ того Дмитра господаря вашего, сѣлъ на господарствѣ Московскомъ бояринъ князь Василий Ивановичъ Шуйскiй (АЗР, IV, 470, 1615); могꙋтs ѡбитати въ монастырѣ женскомs, жены замꙋжныѧ, тогда егда ... оутекꙋтъ до монастырѧ, ѡт мꙋжей своихъ, длѧ боѧзни оубитiѧ (Зб. вып., 75б).
с. 139
Убица гл. убийца
с. 140
Убичованый дзеепрым. 1. Ад убичовати. пан арат названыs ѡборонца жидовскиs словы на него торгал, и ѡ нем зле мовил, вночи през ѡсобъ дивных през сон ꙋбичованыs был (Бельск., 377б); абовемъ в деꙗниих апостолских ест иж был до темницы даныs и ꙋбичованыs (Зб. 255, 139); противна реч ест быт згаржонымъ, сплеванымъ и ꙋбичованым (Зб. 259, 327б); ѡн наsпервеs длꙗ хса звезаныs и ꙋбичованыs был (Зб. 752, 388). 2. У знач. наз. Той, каго збiлi бiчом. також оубичованого подал есми ихъ воли. и оукрижавали его на дереве (Пак. Хр., 31).
с. 140
Убичованье наз. Дзеянне па дзеясл. убичовати. ꙋважъ иж молчал исус; жебы светого псу не давалъ, кгды жъ так нелюдским ꙋбичованем сталсе ѡтповеди негодным (Зб. 255, 273).
с. 140
Убичовати дзеясл. Збiць бiчом. цесар розгнѣваныs в гꙋбꙋ его бил, и зꙋбы емꙋ выбил, и ꙋбичоват хребет емꙋ казал иж за малым не ꙋмерлъ (Бельск., 372); поsмавши его перед нашу ѡбличност приведѣте, абы то ꙗко дѣтꙗ ꙋбичовавши а приволокши его в порпꙋрꙋ, пошлю его матцѣ его алимпиꙗдѣ зганбеного (Алекс., 8б); так много злого допꙋщает, ѡсобливе жебы жыды месию ... ꙋкрижовали. стефана камениемъ побили ... апостолы ꙋбичовали (Зб. 255, 136б); взꙗлъ теды его Пилат и згромадивъши всю ротꙋ ꙋбичовалъ его (Зб. 259, 637б); але его тежъ и зелжили: наѡстатокъ поsмавши ѡкрꙋтне ꙋбичовали: такъ ижъ тѣло ажъ до костеs на немъ ѡтбили (Пралог, 591б).
с. 140
Убияти, убиати дзеясл. Тое, што i убивати II. ѡнs же вышолъ былъ ꙋбиати мудрецевs вавилонsскихъ по повелению цареву (Скар. ДП, 7б); доколѣ не речеши людемъ твоимъ абы престали гонити и ꙋбиꙗти братии своеи (Скар. ДЦ, 69б).
с. 140
Ублагалница наз. 1. Ахвярнiк. Жрътовникъ: Олтаръ, ѡчистилище, оублагалница, мѣsстце на которомъ Бг0483а офѣрами благаютъ (Бяр., 43); Ѡчистилище: Жертовникъ. оублагалница, мѣстце на ѡфѣрованье (Там жа, 201). Параўн. ублагальня. 2. Суцяшальнiца. естъ ли тежъ таѧ ѡфѣра, и за грѣхи наши оублагалницею (Дзiд., 16).
с. 140
Ублагальный прым. Дабратворны; жыватворны. конецъ длѧ которого, таѧ таина ѡт ха0483 сп0483са оустановленаѧ, естъ абы была вѣкꙋистою памѧткою мꙋки хв0483ое, и его невымовной кꙋ намъ милости знакомъ и дш0483ъ нашыхъ покаръмомъ, и хрiстiѧньского набоженьства оублагальною жертвою (Навука, 47); при той оублагалной ѡфѣрѣ, просимъ Гс0483да Бг0483а за посполитый Цр0483ковный покой, за оутѣшенiе мира, за царѧ ... и за всѣхъ помощи требꙋющыхъ (Дзiд., 15); таблица золотаꙗ над скринею была, ꙗкобы вѣко, в рꙋках двꙋ херꙋвимовъ, тꙋю зовет Propiciаtorium, то есть ꙋблагалнꙗ, ꙗкобы мѣсце ꙋблагалное межи херꙋвимами (Выкл., 43).
с. 141
Ублагальня наз. Тое, што i ублагалница ў 1 знач. не каждого часу входил до свꙗтыни котораꙗ есть за заслоною, перед ꙋблагалнею (Бiблiя, 167); таблица золотаꙗ над скринею была, ꙗкобы вѣко, в рꙋках двꙋ херꙋвимовъ, тꙋю зовет Propiciаtorium, то есть ꙋблагалнꙗ, ꙗкобы мѣсце ꙋблагалное (Выкл., 43).
с. 141
Ублаганый дзеепрым. ад ублагати ў 1 знач. што коли ꙋслышал саꙋлъ, ꙋблаганыs словы иѡанаѳановы присꙗглъ: живе гсдь (Бiблiя, 333); просил абы ѡтстꙋпил ѡт них, ѡлег теж видꙗчи, иж трꙋдно добыт мѣста, а иж был дарами ꙋблаганыs, наложил на них дан кождомꙋ чоловѣкꙋ по ві0483 гривен (Стрыйк., 439–439б); бꙋдꙋчы ꙋблаганыs володымер вызволил сыновца ꙗрослава зs ѡблеженꙗ (Там жа, 470); добротливостsю своею оумоленъ ... и человѣколюбiемъ оублаганъ (Калiст, II, 299); презъ покꙋтꙋ панъ богъ бывает ꙋблаганыs (Зб. 259, 458б); крол вандалскиs ... коли под римъ подышол, ꙋблаганыs ѡт ст0483ого леѡнтиꙗ на том перестал (Зб. 752, 551); то мовит гс0483дь бг0483ъ Iзраилевъ: если спокойнѣ бꙋдете мешкать в той земли побꙋдꙋю васъ а не розвалю: насажꙋ а не пориваю: бо есмь ꙋже ꙋблаганый надs зло которое есм вамъ ꙋчинилъ (Хран., 356); там сꙗ бг0483ъ моисеѡви ꙋказовалъ, и там бывал ꙋблаганыи (Выкл., 43).
с. 141
Ублаганье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. ублагати ў 1 знач. который тыжъ и цесарови Турецкому до ублаганья пришолъ (АЗР, IV, 213, 1600–1605); нехай нам дадꙋт з мужов его и з сынов, же имъ мстим на ꙋблагане гсда (Бiблiя, 395); тог рокꙋ припадали в римѣ игрища або видоки которих ѡни пилне стерегли на ꙋблагане богов (Бельск., 262б); мѣста и села псоват почал до которог на его ꙋблагане высланыs был ѡт цесара тоs же хризостом (Там жа, 297); онъ самъ оулюбилъ насъ, и послалъ Сн0483а своего оублаганемъ за грѣхи нашѣ (Калiст, II, 224); поневажъ не през Аг0483гелы, лечъ самъ своею особою пришолъ Гсдь, на оублаганsе Бг0483а за тебе, жебы тебе згиненого и зраненого привернꙋлs (Мак., 230); ꙋмилостивенiе, ѡчищенiе: то ест, оублагане, ѡчыщенье (Бяр., 179); вси на раде ... зостали, абы длꙗ ꙋблаганꙗ жыдовъ и закон не гнѣваючы з кровю ести народомъ заказано (Зб. 752, 458); нехай намъ дадꙋтъ з0483. зs мꙋжовъ егѡ и сыновъ, же имъ мстим на оублаганье гсда, вs гаваонѣ Саꙋла, нѣколи выбраного гсднего (Хран., 276б); з нег вдꙗчное бг0483у ꙋблагане было (Зб. 82, 412); цалопаленsе ... есть и ꙋблаганемъ гсда бг0483а за грѣхи нш0483и (Выкл., 64б); слꙋжба Бж0483аѧ естъ офѣра Бг0483ꙋ Ѡтц0483ꙋ, оучиненнаѧ ... на оублагане, того жъ за грѣхи наша, на ѡтпꙋщенiе грѣховъ живымъ людемs (Зб. вып., 26б). 2. Дзеянне па дзеясл. ублагати ў 2 знач. Капернаꙋмъ: Ролѧ покꙋты, або мѣсто, домs, село потѣшенѧ, або оублаганsе покꙋтꙋючого (Там жа, 285).
с. 141
Ублагати дзеясл. 1. Улагодзiць, умiласцiвiць; упрасiць, умалiць. шли до Лва папежа и просили его абы ехал с покорою до Атыли, гнѣвъ его ублагал а горла рымѧном упросилъ (Атыла, 227); длѧ тогож за ꙋмерлых молимсѧ и млстню чиним иж еще и малых грѣхѡв несꙋжено. абы тым пред декретом сꙋдiю оублагати (Каз. Кiр., 21б); таковыми дарами ꙋблагаю брата моего (Бiблiя, 71–72); слал цесар дари хотꙗчи их ꙋблагат але не моглъ (Бельск., 380); ꙗрослав ... словы покорными и ꙋкладными володимера мономаха стрыꙗ своег ... ꙋблагал и перееднал (Стрыйк., 470); для тогожъ за умершихъ молимося и милостиню чинимо, ижъ еще и малыхъ грѣховъ не сужено, абы тымъ передъ декретомъ судiю ублагати (Пыт., 60); напервѣй, гнѣвъ Божiй ... ублагаете (АЗР, IV, 491, 1615); проси оу Бг0483а, або помолисѧ о мнѣ, оупроси и оублагай (Калiст, II, 189); до домꙋ вернꙋвшисѧ, вs великомs смꙋткꙋ и фрасꙋнкꙋ зоставалъ, не вѣдаючи ꙗким бы способомъ Кролѧ оублагалъ (Варл., 25б–26); иѡан мел его до себе призват и оублагат, жебы в болшиꙗ грѣхи идꙋчи не згинул (Жыц. св., 93б); хотꙗчи его ꙋблагат даровал емꙋ ꙋпоминокъ, доходы ꙋрочистые всего кролевства египетского (Пралог, 665б); сталсꙗ в них великиs ꙋпадокъ. лечь заставилсꙗ финеесъ, и ꙋблагалъ гнѣвъ божиs и перестала поражка (Пс. XVII, 115); бг0483ове цр0483евъ сiрiискихъ помогаютъ имъ которыхъ ꙗ оублагаю оферами, и бꙋдꙋт зо мною (Там жа, 339). 2. Суцешыць. дѣти малою речю даютсꙗ ꙋблагат (Зб. 259, 500б); ввлогиs его ꙋблагалъ мовечы (Зб. 752, 541); порвалъ и спалъ з нею, кгвалтъ оучинивши панне, и споиласѧ з нею дш0483а егѡ, а смꙋтнꙋю оублагалъ лагодными словы (Хран., 51б).
с. 142
Ублагатися дзеясл., зв. ад ублагати ў 1 знач. если згрѣшит мужъ против мужови, может сꙗ ему дат богъ ꙋблагат (Бiблiя, 302–303); што оуслышавши фiнеесъ сщ0483енникъ, и кнѧжата посолства Iзраилевогѡ, которыи з нимъ были оублагалисѧ: а слова ихъ велми вдѧчне принѧли (Хран., 171б).
с. 143
Ублагославити гл. ублагословити
с. 143
Ублагословеный, ублагословенный дзеепрым. Благаславёны. король его милость ... великою побожностью и высокими цнотами королевскими обдареный и ублагословеный, такое жъ выхованье далъ и сыну своему (АЗР, IV, 473, 1615); одна сама цнѡта, речъ естъ и оувелбенаѧ и оублагословеннаѧ (Калiст, II, 270); там ани ꙋчынит ничого доброго, ани ѡпꙋстит ничого злого не могꙋть: ꙋставичне щастꙗ ꙋтрачоного жалꙋючы, так прирожоного в котором были ꙋблагословени ꙗко и божого, которого достꙋпит могли (Зб. 255, 384); людскиs народ ꙋбл0483гословенныs быт мѣлъ з овоцꙋ жывота ее (Зб. 752, 363б).
с. 143
Ублагословенье наз. Благаславенне. не толко з добрых планет меркурiꙋс геркулес iовишов сн0483ъ але сам творца всѣхъ тых iс0483 хс0483 сн0483ъ правдивого бг0483а ѡтц0483а зs дх0483омъ прест0483ым за повабою и ꙋбл0483гословенемъ пренаsмилоснѣsшоs венеры, марiи пречстои бдци кролевои нбснои, абы имꙗ тое вашое кр: млсти (Дыяр., 165б–166).
с. 143
Ублагословити, ублагославити дзеясл. Благаславiць. Вs чомъ ваши кнѧжецские млсти рачъ помножить и ꙋблагославить Богъ оц0483ъ черезъ Ха0483 единого сына своего (Будны, 5); ꙋблагословил тебе гсдъ в моцы своеи ижъ през тебе внивечъ ѡборотил неприꙗтели наши (Бiблiя, 568); ꙗ естем слꙋга Авраамов слꙋги бж0483ого, которог гд0483ъ ꙋвел бил барзо и ꙋбл0483гсвил (Бельск., 19б); спѣваючихъ и працꙋючихъ вs храмѣ семъ ... оублагослови (Калiст, II, 327); ꙗкожъ тобѣ подѧковане оучиню; и ꙗкимъ блгсловенiемъ тебе оублгсвлю (Варл., 321–321б); ꙋбл0483гвил еси гд0483и землю твою, а привернꙋл есь з вꙗзенꙗ потомство ꙗкова (Пс. XVII, 80); сама вѣра без надѣи и милости ани ꙋблсвити, ани такъ великихъ добръ собѣ привлащити не можетъ (Выкл., 104б); тепер познала есми иж гсдь бг0483ъ гоsне мꙗ ꙋблагсловити рачил (Зб. 82, 13).
с. 143
Ублагословитися дзеясл., зв. ад ублагословити. Авраамови мовѧчи, зs насѣнѧ твоего оублагословѧтсѧ всѣ народѡве (Калiст, II, 252).
с. 144
Ублагословляти дзеясл. Благаслаўляць. тое пановане его кр мл оутвержати тое подданых его кр мл оублагословлѧти мает (Апакр., 219б).
с. 144
Ублажати дзеясл. 1. Усхваляць. сего бж0483ественного злотоꙋстого ꙋблажали, ꙗко чл0483вка велми вдꙗчного, а в наꙋцѣ и в писмѣ бѣгости над вси иныи превзꙗтого (Зб. 82, 361б). 2. Лiчыць сябе шчаслiвым. себе оублажаетъ дѣва, не самохотне мовѧчи, але за пристьемъ на ню Дх0483а Ст0483го (Калiст, II, 244бб).
с. 144
Ублажити дзеясл. Усхвалiць. ото бовѣмъ ѡт нынѣшнего часꙋ оублажатъ мѧ вси народѡве (Калiст, II, 240б).
с. 144
Уближати дзеясл. 1. Перашкаджаць; наносiць урон. тогды я ... тотъ помененый дворъ и пляцъ ... зо всякою власностью ... то варуючи, абы помѣненое непомѣненому, а непомѣненое помѣненому ничого не шкодило, ани уближало ... продалъ есьми (АВК, VIII, 407, 1588); ведь же тотъ статꙋтъ новопоправленыs, звѧзъкомъ, и списомъ ꙋнии, ни в чомъ противенъ быти и ничого шкодити и ꙋближати не маеть (Ст. 1588. Прадм.). 2. Абражаць; прынiжаць. межи иншими речами, того сѧ ткноуло, же справѣ албо постꙋпкови, оурѧдꙋ его протосинsкгельского, выстꙋпокъ персоны, хотѧ бы сѧ былъ показалъ, не могъ бы бы [!] ничого оуймовати ани оуближати (Апакр., 87б).
с. 144
Уближенье, уближение, уближэнье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. уближити ў 1 знач. кгрунтовъ церковныхъ села Неньковичъ Михайло Тенюка безправнѣ на себе черезъ часъ немалый держалъ, къ шкодѣ и уближенью епископiи Пинское (АЗР, III, 273, 1482); мы господаръ не зычечы никому с подъданыхъ нашыхъ ꙋближенꙗ в справедливости светоs (КЛС, 5, 1536); сами добровольне для пильныхъ а кгвалтовныхъ потребъ земскихъ зезволили, правомъ и вольностямъ нашимъ жадного уближенья чинити ... не маетъ ... на вси часы (АВК, III, 277, 1577); тыхъ золотыхъ правити и великое уближене имъ противъ вольностямъ и правамъ ихъ чинити (АВК, XXIV, 371, 1579); што дей я, бачечы быть собе з уближенем права, до суду головного трыбунальского отзывалъ и того ми допустити не хотели (АВК, XXXVI, 163, 1582); также што отъ нѣкоторого, въ манастыру Мороцкомъ игумена и справцы порадного не было, за чимъ приходамъ манастырскимъ великое уближенье и шкода дѣялася (АЗР, IV, 19, 1589); але и хвалѣ Божой уближенье дѣется, што намъ съ подивеньемъ есть (АЗР, IV, 179, 1597); ознаймуемъ Вамъ ... черезъ дивные обычаи таемные ... и записы не Урадовые подмавянiемъ въ малженство вдовъ и дѣвокъ отъ рожных людей ... снацьбы, не малое уближенiе и замѣшанiе, въ справе мѣйской посполитой было (СДГВ, 152, 1605); на пляцахъ церковныхъ ... будованя много погорело ... зачимъ немалое уближенье пожитку церкви Божое сталося (АВК, XX, 300, 1631). 2. Дзеянне па дзеясл. уближити ў 2 знач. постерэгаючи всꙗког ꙋближэнъꙗ стану шлꙗхэцкого ѡт людеs простыхъ ꙋставуемъ иж нихто з людеs простого стану ... волностѣи и привилевъ стану шлꙗхэтского въживати не можэть (Ст. 1566, 33б); над то еще фалшеромъ называл, в чом он розумеючи быт немалое уближене своей в доброй славе и почстивому захованю (ИЮМ, XXX, 108, 1577); бъ0483 не чинит имъ в том оуближенiѧ, але и нас ꙗко ѡтц0483ъ всѣх вкꙋпѣ почитает (Каз. Кiр., 32–32б); лечъ все бы то зноснѣйше, хоть барзо жалосные были речи, кгды бы ѡттолѧ розличные нас релѣи греческои людеи оуближенsѧ оутисненѧ, и кривды ꙗко з нѣѧкого жродла не были выникнꙋли (Апакр., 207); она, видечы быть великий жаль з уближенемъ учъстивости ... просила, абы тое оповедане ее до книгъ ... было записано (АВК, XX, 162, 1600); свѣтки тежъ если бы отъ пана инстикгатора поданые слуханы быть мѣли и на томъ бы се уближенье его милости пану воеводѣ дѣяло (АВК, VI, 218, 1601); онъ на велико всихъ пановъ маистратовыхъ рочъныхъ, зверхности судовой уближене и зневагу оныхъ предъ помененымъ деляторомъ, на рокахъ заседаючимъ, звалъ лупежъцами (ИЮМ, IX, 437, 1642).
с. 144
Уближити дзеясл. 1. Нанесцi ўрон, шкоду. если бы не правы опекунъ справовал речъ сироты, сентенция выдана не може ницъ уближить (АВК, XXXIX, 122–123, 1578); гдѣ бы хто зъ особъ духовныхъ ... судомъ своимъ што кому въ чомъ уближилъ: тогды о то самъ таковый до бискупа ... маетъ быти позванъ (АЗР, III, 305, 1586); справедливости ꙋчинити не хотелъ, або сꙋдомъ своим што комꙋ в чом ꙋближилъ (Ст. 1588, 98); ѡни таемницꙋ тоую ѡтданьѧ папѣжови римскомоу послꙋшенsства кноуючи пожиткѡвъ своих и оуростеньѧ шꙋкали, а свободамъ свѣцкихъ людей нарѡдꙋ роуского и литовского оублiжити хотѣли (Апакр., 35б). 2. Абразiць; прынiзiць. никого не оуближꙋ, и длѧ вѣры оутискати не допꙋщꙋ, ани самъ оуближꙋ, ани оутиснꙋ (Апак., 211б).
с. 145
Уближитися дзеясл., зв. ад уближити ў 1 знач. ижьбы ся што вамъ надъ тые вольности ваши дѣяло альбо уближило (АЗР, III, 51, 1554); могли бы сами таковые врядники и повѣдити его милости, естли бы ся кому въ чомъ зменьшило, альбо што уближилося и черезъ кого (Там жа, 57); прото и тымъ ничого се праву посполитому не уближило ... самъ господарь подписалъ тотъ видымусъ (АВК, II, 240, 1580); ѡтменꙋ давати стерегꙋчы подле веры и сꙋмненьѧ своего, ижбы не ꙋближилосе ничим, ꙗко добрамъ столꙋ нашомꙋ належачих, также и шлꙗхетъскихъ (Ст. 1588, 117).
с. 146
Уближэнье гл. уближенье
с. 146
Убо часц. 1. Ж, жа. была ѡдна дв0483ица. в городе ... именем парасковгиꙗ. красна оубо лицем (Чэцця, 60б); добротливыи ꙋбо естъ духъ мудрости (Скар. ПБ, 3); гласъ ꙋбо твои сладок и лице твое красно (Там жа, 5); теперь оубо стопы мои личишь не стережешь грѣха моего (Зб. 262, 18); молю оубо прежде всего творити мл0483твы и моленiа, прошенiа, бл0483годаренiа, за всѧ человѣкы, за царѧ, и за всѧ ꙗже въ власти сущих (Будны, 66); тожде ꙋбо сеs светыs соборъ повелеваеть (Унiя, 22); такъ Апслъ ст0483ыи оучитъ: Аще быхомъ себе разсꙋждали, не быхом оубо осꙋждени были (Навука, 97); столица его ѡна велможна и чест ꙋбо всихъ мерила, и волел бы былъ коморкꙋ ꙋбогꙋю на пꙋщи (Пралог, 665); живы хаѡсъ оубо протолкꙋетсѧ жива глꙋбина, или ꙗма, или смѧнiе (Хран., 1б). 2. Бо. Бошiю: Оубѡ, бо, спроста, ѡтнюдъ, всѧкѡ, або надаремне (Бяр., 9); того ст0483ого мужа доброт сиꙗет ꙗко слонце ... во першых ꙋбо добродѣтел его ꙗвленна (Зб. 752, 23).
с. 146
Убовляти гл. убавляти
с. 146
Убогатити, убагатити, убогатить дзеясл. 1. Узбагацiць. каноники капланы и бж0483ье слоуги оуставила и оурѧдила а фольварки имѣньемъ оубогатила (Валх., 72б–73); мужа теды которыs его забил, ꙋбогатит цар богатствы великими (Бiблiя, 328); церков ... доходами великими ꙋбогатил (Стрыйк., 457); шафар мовил трꙋднож бг0483ꙋ то ꙋчинит, цѣнꙋ ꙗ сполна маю, бг0483ъ вашъ ꙋбагатил вас (Бельск., 31); кгды ѡбѳитостю дарѡв своихs гоине ихъ ѡбдарил, и оубогатилъ (Карп., 21–21б); шафаръ мовилъ: трꙋдно жь бг0483ꙋ то оучинить; цѣнꙋ ꙗ сполна маю, бг0483ъ вашъ оубогатилъ васъ не фрасꙋитесѧ (Хран., 70); оучинилъ теды бг0483ъ бабамъ добрѣ, бо збꙋдовалъ имъ домы, то есть потомство ихъ розмножилъ и оубогатилъ (Там жа, 78б–79); збꙋдовати комꙋ дом, жидове мовꙗт, то ест розмножити потомство и ꙋбогатити (Выкл., 31–31б); аболи есми тебе золотомъ и серебром не ꙋбогатил (Зб. 82, 85б). 2. // перан. Зрабiць больш багатым, разнастайным па змесце. тых звлаща коториꙗ кs бг0483ꙋ млсти запалены, скарбы дх0483овными ꙋбогатит дш0483ꙋ свою прагнют (Пралог, 631).
с. 146
Убогатитися дзеясл., зв. 1. Ад убогатити ў 1 знач. кто поспешаеть ꙋбогатитисѧ не будеть безъ вины (Будны, 96); повѣдил ст0483ыs кого первеs, и в чом слꙋхат; а на грозбы реклъ: если ми маетност побереш, не ꙋбогатиссꙗ (Бельск., 285б); если ꙋбогиs внидет в скарбницꙋ богатꙋю и надто ꙋбогатитсѧ (Зб. 259, 565); если бы сѧ оубогатилъ оу васъ прихожiй и гость, а братъ твой зsоубожавши, продастъсѧ емꙋ, по запроданью може быть ѡткꙋпленъ (Хран., 126); если мнѣ маетности поберешъ не ꙋбогатишсѧ, а мене не зꙋбожишъ (Зб. 82, 287б). 2. Ад убогатити ў 2 знач. ефремъ ... сам сꙗ тежъ хотꙗчы з товариства и розмовы людеs побожных ... в цнотах всих ꙋбогатит (Зб. 752, 511).
с. 147
Убогатить гл. убогатити
с. 147
Убогачоный, убогаченый дзеепрым. 1. Ад убогатити ў 1 знач. бꙋдеш ты и сынове твои межи приꙗтели царскими, а бꙋдеш ꙋбогачон золотом и сребром и многими ꙋпоминками (Кн. Мак., 52б–53); до ... христы и калисты, которые будꙋчы первеs христианских на мꙋках великих, его се маестату запрѣли и ꙋбогаченые ѡт преложоных поганских жыли ꙋже ꙗко поганки (Зб. 752, 532б–533). 2. // перан. Ад убогатити ў 2 знач. ѡттул шло иж дш0483а такими цнотами ꙋбогачонаꙗ, мовꙋ теж и ꙗзык дивною вдꙗчностю ѡкрашенꙋю мѣла (Зб. 752, 549б).
с. 147
Убогий, вбогий, убогый прым. 1. Бедны, небагаты. о землѧнех которыи на воинꙋ идꙋть а убогым людемъ во своеи земли щкоды чинѧт (Вiсл., 7б); што ся дотычетъ ꙋбогоѣ шляхты, господарскихъ подданыхъ тыхъ, которы ся убого мають въ домкахъ своихъ, а ни одного чоловѣка своего не мають (АЗР, II, 204, 1529); таковою виною за забойство маетъ быти каранъ кождого стану забойца, такъ богатый, яко и убогiй (АЗР, III, 35, 1551); ꙋставуемъ ... абы вси подданые всих станов такъ богатог ꙗко и вбогого ... ѡдным тым правомъ ѡд нас даным были сужоны (Ст. 1566, 13); убогая шляхта, которые людей своихъ не мають, тые драба ставити и складатися на него не повинъни (КПД, 413, 1567); выхованье ꙋчителеs в тоs школе и детеs людеs ꙋбогихъ (КЛС, 115, 1597); едꙗт тое хто хочет люди ꙋбогие пси птахи моровки (Наб. тур., 24); ѡдин ꙋбоги чл0483къ не маючи выживенꙗ слꙋшного выдавает дочкꙋ свою на вшетеченство (Зб. 261, 248); которые были простог низког народꙋ и ꙋбогог, звани такие плебеи (Бельск., 145); я ... вбогую маетность мою ... теперъ уже симъ тестаментомъ остаточное воли моее росправую, росписую, розряжаю (ИЮМ, XXI, 279, 1626). ◊ Убогий духомъ (въ духу) гл. духъ. Параўн. убожухный у 1 знач. 2. У знач. наз. Бядняк, жабрак. колиж оубогыи бг0483атог зовет ѡ квалтъ бг0483атыи ѡ тот квалтъ имеет сѧ очистити (Вiсл., 30); вбогих в дом свои прiзываимо (Чэцця, 266); какъ богатому, такъ ꙋбогомꙋ таковая речъ завжды маеть плачона быти подъ присягою (КСД, 599, 1509); богатыи не приложить кs полусиклю, а вбогии ничего же да не ꙋменsшить (Скар. КI, 58); боѧзsнь же ꙋбогыхъ ест нищета их (Скар. ПС, 17б); буду судити и сознанꙗ и записы приsмовати не ѳолкгуючи ... на богатого и на вбогого (Ст. 1566, 41б); якобы отъ тыхъ пятидесятъ копъ грошей на вси потомъные часы в кождый годъ по пяти копъ грошей на вбогие за отпущенье греховъ моихъ ... дано было (АВК, XX, 111, 1594); прошу тебе иди а выими на томъ месте мои скарбы а роздаs про богъ вбогимъ (Царств., 73б); кгды пн0483зеs не стало, ꙋложил побор такиs иж мꙋсил так много дат ꙋбогиs ꙗко и богатыs, ѡсобныи схоженꙗ и рады чинит заказал, розмаитые каранꙗ и везенꙗ ꙋставил (Бельск., 150); чарнокнижникъ ... потом вси книги злосливые попаливши и всю маетност свою ꙋбогим роздавши вs ѡноs печерѣ себе замкнулъ (Зб. 107, 128); всѣ достатки ѡпꙋщает, всѣ маетности на ꙋбогихъ роздает (Зб. 259, 517б); не допꙋщаи ꙋбогим жебрати але их ратꙋй (Выкл., 60б); не допустил есми богатомꙋ абы мѣлъ стискат ꙋбогаго (Зб. 82, 199б). Параўн. убожухный у 2 знач. 3. У знач. наз. Калека; няшчасны. тамъ съ короломъ братомъ нашимъ, а зъде бы дядя мой царъ здоровъ былъ, а мене убогого воздоровить ли Богъ? (КЗ, 362–363, 1484); поневажь и оубогы або калѣка потомоу жь о бг0483а, ꙗко и ты ѡтцомъ зоветь (Будны, 180б); также и въ хоробѣ брату уписному, убогому, яко на ратунокъ здоровья ... потребами опатровати (оправовати) будутъ (АВК, IX, 142, 1589); теды се розгневавши господар казалъ слузе своемꙋ з ꙋлиц и дорогъ ꙗкиеколвекъ ꙋбогие ꙋломные слепые и хромые созват (Зб. 255, 79б).
с. 147
Убого прысл. Бедна. што ся дотычетъ убогоѣ шляхты, господарскихъ подданыхъ тыхъ, которы ся убого мають въ домкахъ своихъ, а ни одного чоловѣка своего не мають (АЗР, II, 264, 1529); перше Хс0483 на землю пришолъ оубого, покорно, неславно (Каз. Кiр., 4б); онъ нагъ и оубого зостаетъ, не маючи власногѡ своего дх0483а скарбꙋ, зs которогѡ бы бралъ, ползовалъ, и оувеселѧлъ дрꙋгихъ (Мак., 191); ꙋваж, ꙗко дѣва Мариꙗ през вес тот час ꙗко в том выгнанию была, ꙋбого жыла (Зб. 255, 333б); ѯениꙗ ... ꙋбого барзо в ѡдноs халупце мешкала час немалыs (Зб. 752, 496); убого велми вs ѡдноs халупцѣ мешкала час немалыs (Зб. 82, 343).
с. 149
Убогый гл. убогий
с. 149
Убожати, вубожати дзеясл. Бяднець. лѣностью ѡ оубожаеть хто чинить покровенiе и въ низкости рꙋкъ каплеть домъ (Зб. 262, 91б); сн0483ꙋ мои ... не бꙋди со ѡпои винными со ѡжирѧми мѧсными собѣ: занsже ѡпои и ѡжирѧ вꙋбожаеть ꙋ роздранье ѡболочет дремота (Там жа, 105); ижъ кравцы, шевцы, рымары, слѣсары и иньшые ремесленики въ мѣстѣ Виленьскомъ непомѣрныи заплаты отъ роботъ своихъ беруть, а што и часто, ихъ прибавляють водлѣ воли своее, а съ того шляхта убожаетъ (АЗР, III, 12, 1547).
с. 149
Убоженький прым. Бедненькi. тоs во своеи парафѣи мѣлъ пана ѡдного богатого и вдову ꙋбоженкую (Пралог, 539); ѡ нѣкотором богачу которого проважено до пекла, а ꙋбоженкую вдовꙋ ꙋмираючую Престаꙗ богородица тѣшит (Там жа); викариꙗ взꙗвши пречистые таsны, пришолъ до халупки вдовы: в речи дочасноs ꙋбоженкоs, але в цноты, и добрие ꙋчинъки богатоs (Там жа, 539б).
с. 149
Убожество гл. убожство
с. 150
Убожети дзеясл. Бяднець. превротность жидовская на то идетъ какъ бы христiяньство убожело ... приказанiе было предковъ нашихъ и уставленiе (АЗР, I, 41, 1420–1423); бо ꙗкъ той который милостыню даетъ, тымъ выдаткомъ и нагойнѣйшимъ не оубожѣетъ: так и той который молитъсѧ Бг0483ꙋ (Калiст, II, 274).
с. 150
Убожити, вбожити дзеясл. Рабiць бедным. гсдь оубожить и богатить, смирѧет и возsводить (Скар. ПЦ, 7б); они ... поборы зъ мѣста и зъ вбожьства беруть и ихъ вбожатъ (АСД, I, 39, 1536); ижъ дей его милость показати съ права того не можеть ... же его милости нищачи и убожачи и на здоровье его повставши ... черезъ недѣль сорокъ двѣ ... тогды дей мѣлъ ... право осадити (АВК, II, 295, 1595); обавѧмысѧ ... абысте над нами свѣцкими греческой релѣи людми переводити, насъ правомъ мѧтежити, трапити, нищити, и оубожити могли (Апакр., 202б–203); одинъ бовѣмъ естъ и самъ Бг0483ъ, который оубожитъ и богатитъ, понижаетъ и вывышаетъ, подносит зs землѣ нищого, и зs гною вsзводитъ оубогого (Калiст, I, 51).
с. 150
Убожство, вбожство, вбозство, вбоство, убожество, убозство, убозтво, убоство наз. 1. Беднасць. гдѣ много словъ, тамъ частократъ бываеть ꙋбожsство (Скар. ПС, 23); напил бы сѧ забыл бы оубозства своего и трꙋдъ свои не въспомѧнꙋл бы еще (Зб. 262, 109б); въспомѧнꙋла иерꙋшалаимъ дн0483и мꙋки своеи и въбожства своего ... а не было помочи никакое еи (Там жа, 110); хто родитсѧ тоѧ планеты ... а боудеть бг0483атъ. посреди днеи его. а после того вернетсѧ во оубожество (Неба, 71б); многiе з нихъ въ роспутъность и въбозство прыходять (КПД, 550, 1557); Грышка ... злитововшысе над убозствомъ и недостатком брата своего Кузмы ... ему ... одну копу грошей даровалъ (ИЮМ, III, 35, 1577); его млсть панъ Деметрей Халецкiй ... угленувши на чоломъбите и вбоство ... то для насъ вчинить рачилъ и на полтору копъ съ кождое службы пересталъ (ИЮМ, VIII, 200, 1592); абы дочъка моя милая Полония ... будучы девъкою осиротелою рады и помочы собе дати не могучы, абы до убоства не прышла (АВК, XXXII, 289, 1596); не лепеи з ненавистю всех азали и въ ꙋбозтве воsти до црства нбснго ниж з маетностю и ласкою пн0483а твоего воsти до пекла (Зб. 261, 221б); ꙋбожiе, оубожество: ꙋбозство, нищета, нендза (Бяр., 175); прето ꙋчысе болшеs ꙋбозство нижли богатства миловат (Зб. 255, 10б). ◊ Душевное убозство – духоўная беднасць. кгды теды такаѧ слава ѡ немs прꙋдко всюды розышласѧ, вси до него, ꙗкъ вдѧчною вонностю нѣѧкого ѡлѣйкꙋ побꙋжены, каждого днѧ збѣгалисѧ, абы ꙗкъ телесного, такъ и дш0483евного оубозства позбыли (Варл., 309б); убозство въ духу – тое, што i душевное убозство. ѡткуль бачыш можешъ ꙗко собе гсдь богъ ꙋбозство в дꙋхꙋ и ꙋчынки милосердные важыт (Зб. 255, 92). 2. зб. Беднякi, жабракi. въ годъ же свещенниковъ ему чостовати и вбозство (АСД, VI, 1, 1486); они ... поборы зъ мѣста и зъ вбожьства беруть и ихъ вбожать (АСД, I, 39, 1536); до шпиталей, и по турмахъ вязнемъ, и убожству по улицахъ два кроть въ року ялмужну давати зъ доброѣ воли будуть (АЗР, IV, 23, 1589); захорал ѡдинъ чловек богатыs и хотꙗчи здорове ꙋ гд0483а бг0483а ꙋпросити, великие пн0483зи то ест л0483 литръ золота роздал ꙋбозствꙋ (Бельск., 328); шпиталев теж барзо мног длꙗ ꙋбозства и калѣкъ набꙋдовал (Стрыйк., 452б); ѯенефонтъ ... попродал вси имѣньꙗ и маетности свои, и все ꙋбозству и недолужным роздал (Зб. 752, 509б); завше казал есми ꙋбозству до себе приходит а милостыню ѡд мене брат (Там жа, 561б); убоству дали ялмужного асмаковъ десять (ИЮМ, II, 37, 1683). 3. Разарэнне. скарбы наши нищили и панства наши къ убожству приводили (АЗР, II, 346, 1538); за чимъ блиские або дети и[хъ], купуючы таковые именья, ку вбозъству и знишченью прыходять (КПД, 232, 1554); шляхтичъ ... а если бы для убозства окупиться не могъ, теды маетъ быть выданъ тому акторови, кому зашкодилъ (АВК, V, 78, 1695). 4. Калецтва. наконецъ если бы братъ оуписаныи вs хоробѣ през оубоство свое мѣти не моглъ такового достаткꙋ, ꙗкѡ чл0483къ хорый потребꙋетъ. теды мают ономꙋ братiѧ зs скрынки головной достатокъ ведлꙋгъ зsдолности ѡбмышлѧвати (Ст. бр., 17б); тогда дiаволъ заразилъ Iѡва немочью и вредомъ што найгоршимъ ѡт стопы ножной ажь до верхꙋ головы. и до незносной болести а долгой немочи припало великое оубожество и нꙋжа (Хран., 56б).
с. 150
Убожухный прым. 1. Тое, што i убогий у 1 знач. Особа с которою хто грѣшыт, албо которой крывдꙋ чынить: напрыклад хто бы оу ꙋбожоухного ꙗкого ремеслника оукралъ заробокъ его дневный, грѣшытъ барзо, бо емꙋ хлѣбъ ѡтнѧлъ на цалыи день (Навука, 61); доставало в тым с0483 мѣсте господа ѡномꙋ лазарꙋ ꙋбожꙋхномꙋ (Зб. 259, 6). 2. Тое, што i убогий у 2 знач. на кого возрю, мовит господ бог: ѡдно на ꙋбожꙋхного и сокрꙋшеного дꙋхом, а дрыжачого на слова мое (Зб. 255, 381б).
с. 151
Убожший, убожшый, убозший прым., выш. ст. 1. Ад убогий у 1 знач. тогды убожъшая шляхта, складаючися межи собою, такъ же съ петнадцати волокъ оселыхъ конь одинъ (КПД, 354, 1565); шляхтичи убозшiе, которые подданыхъ не маютъ, отъ дому – по грошей двадцать четыри платить повинни (АВК, III, 273, 1577); некоторые станы люди можные звыкли приеждчати до судовъ и врѧдовъ нашыхъ з великими почты слꙋгъ и приѧтелъ своихъ ... а ꙋбожъшымъ людемъ и ѡ господы, а ѡ покоs передъ таковыми трꙋдно бываеть (Ст. 1588, 205); оубожшого и подлѣйшого ремесла нѣмашъ над рыболовство (Калiст, II, 303); сꙋдiи сꙋды продавающiе которые, справедливые людей подлѣйших, и ꙋбожшихъ справы ницꙋют (Навука, 110–111); ꙗкъ много дх0483овне богатыми ставаютсѧ, такъ болей оубожшими, оу себе самыхъ бываютs (Мак., 86); если чого буд телесного буд дꙋховного ꙋделꙗемо дрꙋгим не станемосꙗ длꙗ того ꙋбожшими але богатшими (Зб. 255, 88б). 2. У знач. наз. Вельмi бедны чалавек. што ено з мене могло быти том добре справлꙗл нигдым не допꙋстил абы богатшiй ꙋбожшого ꙋтискал (Зб. 107, 173б); прест0483аꙗ бц0483е ... не з болшою ѡхотою принꙗла ... ꙋбогого над ꙋбожъшими (Зб. 259, 554б).
с. 152
Убозство гл. убожство
с. 152
Убозтво гл. убожство
с. 152
Убозший гл. убожший
с. 152
Убойство, вбойство наз. Тое, што i убийство. великiй князь его милость тымъ обычаемъ сказалъ: и тепер[ь] дей о томъ убойстве, естли хочешъ, поприсягни (КЗ, 688, 1498); коли они правовалисе передъ ними, тогды пани Олехновая о томъ вбойстве вела зятя своего, пана Мартина (Там жа); тожъ чинятъ и въ украинныхъ городахъ люди вашого царского величества, такожъ многiе розбои, татьбы, грабежи, убойства дѣлаютъ (АЗР, V, 25, 1637); ижъ бы зъ еѣ вымученоѣ индицiи тые два ихъ убойства не стали всимъ вѣдомы (АЗР, V, 76, 1645).
с. 152
Убойца наз. Тое, што i убийца. приказали Андрею, абы ѡнъ тыхъ слугъ своихъ ꙋбойцовъ поставилъ на тотъ рокъ передъ нами къ праву (КСД, 1400–1401, 1520); добро чл0483кꙋ которыи носит ꙗремъ ... дасть оубоици своемꙋ челюсть насытитсѧ соромоты (Зб. 262, 112); такъ мовил проклꙗт всꙗкiй человѣкъ кажsдыs, которыs ховает ꙋбойцꙋ господара своего (Алекс. 1697, 101).
с. 153
Убокъ гл. вбокъ
с. 153
Уборзде гл. вборзде
с. 153
Уборзе гл. вборзде
с. 153
Уборонити, вборонити дзеясл. Абаранiць, выратаваць; засцерагчы, уберагчы. чого боже вборони (КВС, 576б, 1552); ѡт всѧкое дороги злое оуборонил есми ногам моим абых оустерег слов твоих, и ѡт сꙋдов твоих не вхилилсѧ есми (Пс. XVI, 122б); самъодинъ лесничiй пущи уборонить не може (АВК, XVI, 218, 1580); od Irykа korolа Czeskoho аby ich wboronił (Бых., 546).
с. 153
Уборъ гл. уберъ
с. 153
Убоство гл. убожство
с. 153
Убости дзеясл. Баднуць. Естли жебы волъ чꙋжии вола н[и]чиего ꙋболъ и тои ꙋмеръ, да продадꙋть вола живого (Скар. КI, 40–40б); если бы волъ мꙋжа або женꙋ рогомъ оуболъ, и оумерли бы оукаменꙋютъ егѡ и не бꙋдꙋтъ ести мѧса егѡ (Хран., 99).
с. 153
Убоятися, вбоятися дзеясл. Забаяцца, спалохацца. тымs бо ст0483ым крстом знаменающесѧ. не оубоимсѧ ѡт невидимаго (Чэцця, 28б–29); мы ... не вбоимсѧ ст0483ыхъ ан0483гловъ (Там жа, 108); тогды же видевше макидонѧне и иныи ꙗзыци александрова воиска поровꙋ вельми великꙋ воискоу и оубоꙗлисѧ велми (Алекс. XV, 1б); ꙋзрите много езsдцевъ и возовs, и воиско большее нежели ваше естъ: да не вsбоитесѧ ихъ (Скар. ДЗ, 39б); ꙋбоите же сѧ паче могущаго и душю и тѣлѡ погубити въ геенѣ огн0483ьнѣи (Будны, 59б); ꙋбоꙗвшисꙗ поклонилсꙗ богу (Бiблiя, 39); абыс сꙗ его не ꙋбоꙗлъ, ногты и волосы ꙋрѣжъ ему (Там жа); которих грекове коли ѡбачили ꙋстрашилисꙗ и ꙋбоꙗлисꙗ ихъ велми, такъ ихъ самих ꙗко и звѣреs котории были на воsнꙋ зꙋчени, и ледве се грекове ѡстоꙗли бо згола з ѡбозами ꙋтекат хотѣли ѡт трои не досвѣдчивши ихъ бою (Тр. гiст., 70–70б); пригвозди, мовитъ, страхомъ твоимъ тѣло мое, абовѣмъ сꙋдѡвъ твоихъ оубоѧлемsсѧ (Калiст, I, 15); ꙗ теды ꙋбоꙗвшисꙗ абы мене не карано ѡт ꙋрꙗдꙋ: ꙋтеклам и тутъ есми до вас в корабль невѣдоме ꙋбѣгла (Пралог, 542); ѡжидаи есми гсда, а ѡн ... вывелъ мене з рову страшного ... ꙋзрꙗт то многие и ꙋбоꙗтсѧ и ꙋповати будꙋт на гд0483а (Пс. XVII, 13–13б); тогды выдетъ къ тобѣ зs лѣса чл0483вкъ дивныи волосы головы и бороды егѡ, бꙋдꙋтъ емꙋ до ногъ егѡ, ногты егѡ локтѧ, але абысь сѧ егѡ не оубоѧлъ (Хран., 25б); ѡни жъ ꙋбоꙗвшысѧ страха воеводы, почали гафтовати ѡбраз ст0483го димитриѧ (Зб. 82, 117); сего перши ꙋвидевsши ꙋбоꙗлисꙗ и противитисꙗ емꙋ не могꙋтs (Алекс. 1697, 47).
с. 153
Убране гл. убранье
с. 154
Убраный, вбраный, убранный дзеепрым. 1. Ад убрати ў 1 знач. з ним везут у возе панну велми у коштовныхъ шатахъ убранную (Трыст., 121); вшедши зась царъ осмотрѣти седѧчихъ, обачилs тамъ человѣка не оубраного вs одѣнье веселsѧ (Калiст, II, 78б); ꙗко ꙋмерла пресветаꙗ дѣва, апостолове тѣло з ложа, на котором нижъ ꙋмерла пристоsне ꙋбрана была (Зб. 255, 354); споткали едного млоденца ѡздобне и дорого ꙋбраного (Зб. 259, 485); Пелемиs ꙋслати полату дорогими ѡпонами и сына ѡздобне и дорого ꙋбраного вsпровадит в ню казал (Пралог, 528); ираклиs ꙋбран царскими коштовными шатами не моглъ ѡною форътою проsти (Зб. 82, 25); на дорозѣ стритили млоденъца маючо з собою сто ѡтрочатокъ ѡздобне ꙋбраныхъ (Там жа, 377б); // перан. наконецъ перси, абы оубраны вs зброю справедливости, противъ хитростѧмъ дiаволскимъ застановлѧлисѧ (Калiст, II, 285б). 2. Ад убрати ў 2 знач. ꙗкъ невѣста вs блаваты и перла оубранаѧ на вшетеченство готова (Мак., 183); хвала дочки царскои ест внꙋтри, в брамах золотых, ꙋбрана строем розмаитым (Пс. XVII, 23б); пришолъ ѡт богача посол зараз бѣжалъ, шолъ до палацꙋ где хориs лежалъ вs гмахꙋ коштовне ꙋбраномъ (Пралог, 539); ꙋжес еси теперъ ꙋбрана в вѣнець з дорогихъ камениs (Зб. 82, 266б). 3. Ад убрати ў 3 знач. ѡт солдана и ѡдъ иных королев приставлѧють, великоую сторожоу людей оубраных штобы межи людми не были ... незгоды. албо свады албо какiе лихе смовленiа (Валх., 87); крол тентран з великостию рыцерьства и пехоты оубраное притѧгнули к берегꙋ кде ахилес и телꙗѳус юж были выступили (Троя, 5); приехали три кролеве венцеи нижли с треми тысꙗчми рыцерьства оубраного (Там жа, 11б); Александръ бꙋди не знаком всим, что оу воине твоеи а боуди вбран в доспех таиныи (Арыст., 171).
с. 154
Убранье, вбранье, убране наз. Убранне, адзенне. попы складшы з себе ꙋбранье церковъное пошъли с церкви вонъ (КВЗС, 42, 1538); кн0483зю валенътынꙋ ... ꙋбранье знꙗто а чапецъ золотыs с перловою тканъкою (КВС, 444б, 1552); поткавши его на добровольной дорозе, его самого збили и обрали, то есть знели дымю лунскую блакитную, кахфътаникъ замшовый, убранье замшовое, черевики, шапка (АВК, XXII, 153, 1565); убранье чырвоное кармазыновое, коштовало грошей копъ две (АВК, XXXVI, 152, 1582); ижъ дей тое то мое полотно на вбраньяхъ, зъ рантуховъ моихъ пошитое (АВК, XVIII, 67, 1589); убранье блакитное луньское, коштовало грошей сорокъ пять (АВК, XVIII, 119, 1593); ꙋчинишъ ꙋбер ст0483ыs, в котором были посвꙗцоны тым ѡбычаем, напервеs сподне ꙋбране (Бельск., 51б); вкравшы ... убране люнское новое, боты козловые новые, шубка белинная повшедная, платя белого незличоная речъ; тые вси речы все продалъ (ИЮМ, VIII, 282, 1609); убране каразыи лазуровое коштовала сорока грошей литовскихъ (АВК, I, 268, 1613); миꙗла пред ѡчима ... блꙋдница з великою понпою и дорогѡго ꙋбранꙗ ѡздобленна (Зб. 752, 49б); починишъ тежь имъ оубраньѧ лнѧны абы закривали тѣло сромоты своей ѡт бедръ ажь до стегнъ (Хран., 106); ѡблечетсѧ вs шатꙋ лнѧнꙋю а оубраньемъ лнѧнымъ окрiе лоно, ѡпоꙗшетсѧ поꙗсомъ лнѧным (Там жа, 121); деду старому, што у браме Ветреной седить и ночуетъ, на сорочку и на убране дали золот. одынъ (ИЮМ, VII, 81, 1690).
с. 155
Убрати, вбрати дзеясл. 1. Апрануць, адзець. дружненна ѡба сыны въбрала в шаты (Бава, 170); стефанъ тѣло фориосово выкопавши изs папежsского одѣньѧ зволокши, а в простое оубравши ... теперъ его зновꙋ ꙗко мирѧнина в землю вкинꙋти казалъ (Апакр., 179); ѡмывши аарона и сынов его водою, ꙋберешъ въ ѡныи шаты (Бiблiя, 14б); коли дей ему спрыкрытсе у гумне, то дей у сермягу убравшы и лапъти на себе вложывшы, бывало ходитъ (АВК, XVIII, 211, 1607); тепер его чтꙗт сꙋкнꙗми своими: покоикꙋ днеs зволокуть его з власных, и насмеютсе з него ꙋбравшы его во ꙋбер непристоsныs (Зб. 255, 34); слуги ꙋбравши ей в музкие шаты везли ей вѣрне и таемъне (Пралог, 622б); рыза значитъ шатꙋ, вs которꙋю Иродъ царъ оубравъ Хрста, на насмѣвѣско Хрста оу цалого жидовства (Зб. вып., 31). // перан. над то все в шату покꙋты ꙋберꙋ мою дꙋшꙋ (Зб. 752, 592). 2. Упрыгожыць, прыбраць, аздобiць. в золото его головꙋ ꙋбравши (Стрыйк., 560); се аз послю ангела моего, а уберет дорогу передо мною и внезаапу приsдет во церковъ свою гд0483ъ (Зб. 82, 367б). // перан. сыну, если хочешъ абы дꙋша твоꙗ была вдꙗчна и слична ѡчом господа твое ꙋбери ее чистостю и покорою ꙗко таꙗ пресветаꙗ девица приѡздобила (Зб. 255, 323). 3. Узброiць. ꙋбрал теды мыsсеs людꙋ годного кꙋ валце тисꙗчꙋ з особных народов (Бельск., 65).
с. 155
Убратися, вбратися дзеясл., зв. 1. Ад убрати ў 1 знач. царица ... ꙋбравsшисѧ по обычаю царьскомs призва гсда бога (Скар. КЕ, 23); потомъ, убравшися въ синий колпакъ (АВК, XXI, 155, 1556–1557); в тот час Лев папеж, ꙗко был умыслилъ, з великим множствомъ духовенства убравшысѧ в костельные уберы ... прыехал до Атыли (Атыла, 228); убралсѧ Бово у золотые шаты (Бава, 149); Дружненъна ... вбраласѧ у велми коштовное платье (Там жа, 171); назавтреи Трыщан слухал мъшы и потом убралсѧ у зброю и поехал за рыцэромъ и догонил его на поли (Трыст., 50); ꙋбравшисѧ во ѡденье капланское по скончанию молитов свечи погасивши заволал (Царств., 72); Александер ... ꙋбралсꙗ ꙋ простꙋю ѡдежꙋ пошол до мѣста кꙋповат живности (Бельск., 176); Ѡлга закрившы в мысли гнѣв в серцы замолчала, а ꙋбравшисе вs цвѣтныи шаты ꙗк на веселе. почала честоват древлꙗн (Стрыйк., 441); Ѳеѡдора ... ꙋбраласѧ в шаты мꙋжа своег и бѣгла до манастырѧ чернецъкого (Зб. 82, 17б). // перан. Убрацца; набыць прыгожы выгляд. прыповест ест ѡ ѡноs галце пташце котораꙗ назбирала з розмаитых пташок перꙗ и ꙋбравшысе ꙋ которое (Зб. 261, 162б). 2. Ад убрати ў 3 знач. мужи валечныи ... зброю брали и оубравшис ждали дн0483ѧ (Троя, 65); рек: Даите ми мое оружъе; и вбралъсѧ и поехалъ за Симбалдомъ (Бава, 132); ѡнъ вбралъсѧ и всѣлъ на конь и выехал к ним на поле (Трыст., 125).
с. 156
Убружоный дзеепрым. Запэцканы, забруджаны. Взяли слуги утрапленые въ крови власной убружоного пана своего, и ... занесли до Рускоѣ близко пляцу церкви (АЗР, V, 76, 1645).
с. 156
Убрусный прым. у знач. наз. Тое, што i обрусный. Жаловали намъ за комисеею короля его милости до насъ писаною одверные господарские повету Городенского Павелъ Онашкевичъ, а убрусный господарьский Наумъ Васковичъ (АВК, XXI, 168, 1556–1557).
с. 156
Убрусъ наз. Тое, што i обрусъ. моисѣи ... покрылъ лице свое оуброусомъ (Чэцця, 75); гсь ... оумылъ бж0483ественое пречстое лицѣ свое водою. и оуброусомъ ѡтерел (Там жа, 267); купили убрусъ и ручникъ, дали (ИЮМ, V, 180, 1688).
с. 157
Убрыненье наз. Уваходжанне. на незличонꙋю речъ рѡдов симонѣй в костелѣ римsскомъ оуказꙋючейсѧ поглѧдаючи зꙋмеваюсѧ, а на оубрыненье в нее здрыгнꙋтисѧ моушꙋ (Апакр., 171).
с. 157
Убудитися гл. вбудитися
с. 157
Убудованый дзеепрым. ад убудовати. Можейко убудованый домъ заставилъ тому Керновъцу (КЗ, 415, 1486); который есть iс0483 хс0483. онъ есть камень, навелъ волаетs. на том камени правдивомъ, вы есте набѡжный братѧ дом оубꙋдованый (Апакр., 185б).
с. 157
Убудованье, вбудованье наз. Дзеянне па дзеясл. убудовати. за щасливымъ, дасть Богъ, убудованьемъ и уфундованьемъ того новозаложонага монастыря нашого Буйницкого (АЮЗР, II, 93, 1633); потреба ... жебы на мовене толко што до вбꙋдованьꙗ слꙋжит мꙋдрост ѡдержалъ: абовемъ ꙗко слина з головы сплывает так мꙋдрость з вырозꙋменꙗ (Зб. 255, 96б).
с. 157
Убудовати, вбудовати, убудувати дзеясл. Пабудаваць. на том мѣстци велебна гелена прешлехетноу цр0483квь ꙋбоудовала (Валх., 71); цр0483квь над стайнею на мѣстци марнемъ ненавидливемъ заложила. и вбоудовала (Там жа, 72б); тежъ мають убудувати ку вжытку местскому лазню посполитую (КЗ, 705, 1498); мають тежъ вбудовати лазню посполитую ку пожытку местъскому, где местъцо оберуть подобное (Там жа, 743, 1499); вбꙋдовал ... ст0483ню свою в земли которꙋю оуѳꙋндатил навекы (Пс. XVI, 82); казалъ собѣ гробъ ꙋбꙋдоват, а не казал его доконыват (Зб. 82, 144б).
с. 157
Убудоватися, вбудоватися дзеясл. Умацавацца. заисте дх0483а ст0483го есте насаженsе, а не трости ѡт вѣтрѡв колеблемы хвѣючiисѧ. бꙋдованье и дѣланье есте хв0483о, оубꙋдовавшисѧ на кгроунтѣ апслѡвъ и проркѡв соущꙋ краеоуголномꙋ самомꙋ хꙊ0483, ꙗкъ апслъ мовитъ (Апакр., 185б); вждыж праведные выдадꙋт хвалу имени твоемоу, и вбꙋдꙋютсѧ правые з обличем твоим (Пс. XVI, 136).
с. 157
Убумерти гл. обумерти
с. 158
Убыванье наз. Дзеянне па дзеясл. убывати. ꙋбыване водъ. По сту и пꙗтдесꙗт дниs вспомнел гсдь богъ на ноꙗ и на вси звѣрꙗта и скоты, котории были в кораблю (Бiблiя, 25); не естъ теды хороба за причиною мсца, але хитрый бѣсъ оусмотрꙋет певного ꙗкого часꙋ вs помнѡженю и оубываню мсца, и нападꙋет на хорого (Калiст, II, 56б).
с. 158
Убывати дзеясл. Убываць, памяншацца, убаўляцца (у колькасцi, аб’ёме, сiле i г. д.). море тогды берегов не забрало албо не залило. занюж то море николи не прибываеть. ани оубываеть (Валх., 86); воды ... начаша ꙋбывати по сту и по пѧтидесѧти днехъ (Скар. КБ, 19); еи же не ꙋбывало ест муки ни олеꙗ сs сосудовs (Скар. ТЦ, 167); абы на Подляшьи и на Волыни имѣнiй не куповали чужоземцы, ани жадными причинами не посѣдали имѣнiй, кгдыжъ тымъ немало паньства великого князьства убываетъ, яко есте припомянули нѣкоторые повѣты (АЗР, III, 53, 1554); маетность отца его ему правомъ прирожонымъ належачая не терла и не убывала (ИЮМ, XXX, 107, 1577); коли сꙗ зыстило што гд0483ъ бг0483ъ ѡповѣдил ꙋбывало ѡног ѡболокꙋ ѡгнистог (Бельск., 296); през внꙋтрные воsны моцы их ꙋбывало, бо кождомꙋ пановат нижли слꙋжит мило (Стрыйк., 487б); наѡстаток персове почали ꙋпадат гвалтовне видꙗчи то дариs ижъ ꙋставали рицери его, а людꙋ ꙋбывало (Алекс., 19); криница вытискаючаѧ зs себе нечистыи мысли, оубываючи моцю самогѡ Iс0483а высыхаетъ (Мак., 206); то само Еронимъ ест мовит: што дыктꙋю што пишꙋ, што чытаю то што есми написал, што поправлꙗю з жывота моего ꙋбываеть (Зб. 255, 436); оубываетъ вода (Хран., 15б). // перан. Бяднець. дом дв0483дов подвышалсꙗ и моцнѣлъ, а дом саꙋловъ штодень ꙋбывал (Бiблiя, 360).
с. 158
Убываючий дзеепрым. ад убывати. криница нѣкгды невычерпанаѧ, и вѡды нѣколи не ꙋбываючiи (Калiст, I, 130); то все минучое, а потом николи не убываючое (Зб. 752, 129б).
с. 158
Убыти дзеясл. Убыць, паменшыцца, убавiцца (у колькасцi, аб’ёме, сiле i г.д.). Естъли же опустишъ надежу падsши вs день скорsби твоеѧ, оубꙋдеть силы твоеѧ (Скар. ПС, 37); праведныи ѣсть насытити дш0483ꙋ свою черевож нечствых оубꙋдеть (Зб. 262, 100); естли бы теперь тое оказыванье и пописъ быти мѣлъ, тогды бы немало почту отъ службы военноѣ убыло (АЗР, III, 44, 1551); абы то его кролевъская милость рачылъ казати у скаръбе своемъ на личъбе прыймовати, што коли тутъ з людей убудет, естъли бы хто поветреемъ вымеръ (КПД, 206–207, 1551); колько намъ убыло славы, толко его твоему мужству прыбыло (Атыла, 228); николи не ꙋбыло имъ ничого череды, през весь часъ которого были з нами (Бiблiя, 395); оувеселѧютs дꙋши слꙋхаючих словъ дх0483овныхs и не ѡбавѧютъсѧ, жебы имъ самымъ не оубыло (Мак., 191); которые городы отъ войны спустошѣли, до тыхъ пошлетъ господаръ его милость списати и довѣдатися, много ль чого убыло (АЗР, IV, 316, 1610); первѣй того дани было дванадцать пудовъ, нижли теперъ убыло два пуды (АЗР, V, 62, 1640); ѡлею з збанка твоего не ꙋбудет потул аж гсдь бог даст дожджъ на землю (Зб. 752, 346); ѡт оногѡ днѧ горнецъ мꙋки не ꙋста, и жбанка оливы не оубыло водлꙋгъ слова гсднего презs илiю мовленогѡ (Хран., 310); Епспъ ... маетъ вѣдити фꙋндꙋшъ, роспытатисѧ, ѡ грꙋнтахъ, сѧножатехъ, сꙋммах грошовыхъ, ежели что прибыло, или оубыло (Зб. вып., 62б).
с. 158
Убытокъ наз. Страта, шкода, урон. Жалоба Семена Жабы на королевскаго боярина Якуба Гостиловича, который сжегъ у него гумно и иные убытки ему чинитъ (КСД, 7, 1510); кто радуетsсѧ ꙋбытку друга своего не минеть того зsлое (Скар. ПС, 27); абыхмо велѣли тыхъ людей, и статковъ, и рухляди ихъ въ нашой земли доискатися, и къ нему ихъ послали, абы такового убытку посломъ его не было (АЗР, II, 325, 1533–1538); въ всѧком трꙋжанiи бꙋдеть злишок а слово оустное толко на ꙋбытокъ (Зб. 262, 100); намъ на посольскомъ дворѣ никого не убито и убытку ниякого не учинено (АЗР, IV, 299, 1608); великiе шкоды и убытки тайными розбойными мѣрами чинятъ (АЗР, IV, 460, 1615); пане Красницкiй ... самъ съ тыми помочниками ... иншыхъ убытковъ немало наделалъ еси (АВК, I, 325, 1651); Лишенiе: Недостаток, оубыток, ѡпꙋстѣне (Бяр., 72).
с. 159
Убыточный прым. Якi вядзе да змяншэння чаго-н.; стратны. недлѧ. час. а0483. слнце добро ѡ всем ... .г0483. ермiи оубыточен (Неба, 74).
с. 159
Увага наз. Увага. Феѡтеръ папежъ ... ꙋставилъ две старых жонъ стоꙗти абы на ꙋвагꙋ малженства стерегли (Царств., 73б); великаѧ моц завше при немъ была, и силѣ, раменѧ его, хто сѧ спротивит; Бо ꙗкъ минꙋта оуваги, так естъ пред нимs вsвес свѣтъ: и ꙗкъ кроплѧ росы раннои, котораѧ спадаетъ на землю (Варл., 149б); на преложенство Дозорства и писарства маютъ быти ѡбираные младенцы зs оувагою, то есть побожные, и тые которые могꙋт томꙋ подолати вs оуслꙋгованью на чест и на хвалꙋ Бж0483iю (Ст. бр., 12б–13); поденщикомъ, десятникомъ ... за полдня, ведлугъ уваги пана войта, бо дождъ того дня шолъ, дали по осм. осмъ (ИЮМ, III, 171, 1685).
с. 159
Уважане гл. уважанье
с. 160
Уважаный дзеепрым. 1. Ад уважати ў 1 знач. звѣрхность папѣжа, и сполечность костела римского залецаетъ. оуважаны бываютъ если соут таковы (Апакр., 6); хто до згоды ведет и слꙋшност комꙋ ꙋказꙋет, на похвалꙋ заслꙋгꙋет ведлꙋгъ наꙋки збавителꙗ и зданꙗ всихъ мꙋдрихъ и ꙋважаныхъ людеs (Пралог, 648). 2. Ад уважати ў 2 знач. тамъ же у трыбуналу, а нигде индей, узнавано уважано актъ судовый и реляцыя возных шляхты бываетъ (АВК, XXXII, 59, 1596); ꙋпомнене што в каждомъ розмышлꙗню ѡ мꙋце господнеs мае быт ꙋважано (Зб. 255, 232б).
с. 160
Уважанье, уважане наз. 1. Дзеянне па дзеясл. уважати ў 1 знач. добре ест намъ тꙋтъ быти, то ест в згромаженю, где ѡказиꙗ ест речеs бозскихъ ꙋважанꙗ (Зб. 259, 552). 2. Дзеянне па дзеясл. уважати ў 2 знач. ѡд кождого абовѣмъ (ꙗкъ онъ вѣдаетъ) овоцовъ вѣры, и любве, и всѣхъ данsныхъ емꙋ цнотъ, зs оуважаньемъ интенsцiй и воли ... ѡдданье вытѧгано и вымагано бꙋдетъ (Мак., 280). 3. Дзеянне па дзеясл. уважати ў 3 знач. Всѣ свои концепта, в речiй высокихъ оуважаню, окрꙋглѡ спорѧжати звычай маючiи люде (Сматр., 16); Разꙋмное, разсꙋдителное: оуважанsе, рахованsе, часть дш0483евнаа, еже естъ, словеснаа, розꙋмнаа (Бяр., 137); ѡ вечности, вечности, кого ꙋважане ѡ тобе до ѡпꙋщенꙗ злого жывота не взрꙋшыт, тотъ або вѣры не маеть, або если се мает, тогды серца не маетъ (Зб. 255, 401); которыs смꙋтокъ походилъ з ꙋважанѧ пришлого ѡтходꙋ его (Зб. 259, 67); вошол былъ длꙗ розмышлꙗнꙗ то ест на мл0483твꙋ, а звлаща котораꙗ сꙗ ѡсобливе на ꙋважаню в серцꙋ речи нб0483ных забавлꙗет (Выкл., 20).
с. 160
Уважати дзеясл. 1. Адносiцца з пашанай, павагай да каго-, чаго-н. если бы хто з насъ не оуважаючи на зхажцѣ зачатои братерской рѣчи, смѣхъ або розмовꙋ ꙗкꙋю с кимъ чинилъ, маеть таковы пꙋлъфꙋнта воскꙋ дати (Ст. бр., 22). 2. Заўважаць; браць пад увагу; звяртаць увагу. такъ урядъ, то у себе уважаючи, иж идетъ стороне обжалованой о суму немалую ... зложилъ еще рокъ (АВК, XXXIX, 77, 1578); при таковомъ выведанью припатрꙋючисꙗ и ꙋважаючи пилне и бачне часъ местце знаки подобенства и всꙗкие иные причины кꙋ правде в тоs речи склонъные (Ст. 1588, 431); которыйсь на онъ часъ тое доброе дѣло и светобливое въ умыслѣ своемъ уважалъ есь (АЮЗР, I, 284, 1598); я подкоморiй, уважаючи то, абы кождый прилеглость свою, што кому належитъ, мѣлъ посполу при сѣдлиску своемъ, учиниломъ межи ними ... замѣны кгрунтами (АВК, VI, 192, 1599); розꙋмь завше ꙋважает альбо годност альбо злост речи (Зб. 261, 72б); кождыs водлугъ можности ꙋважал добродѣsства бж0483ие (Зб. 261, 111б); такаꙗ была слѣпота цесара ижъ тои слабости бѣсовъ не ꙋважал (Бельск., 282б); ꙋважаючи сполнꙋю ѡт татар небезпечност, злꙋчившисꙗ веспол, тым ѡхотнеs до ѡбозꙋ тꙗгнꙋли, где сам цар лежал за мозырем над рекою ѡкꙋновскою, там же битвꙋ ѡкрꙋтнꙋю з обꙋ сторон сточили, котораꙗ ѡт поранкꙋ аж до вечора трвала (Стрыйк., 522б); панъ Тимоѳей Гапоновичъ ... уважаючи непевность живота своего, ижъ оный рачей ку смерти, нижъ ку полепъшеню хилитись мусить (ИЮМ, IX, 276, 1636); ꙗ зас ихъ годность и тенsкност дш0483и, очима дꙋховными оуважаючи зs дотыканѧ сѧ ѡных славы достꙋпилемs (Варл., 45б); ꙋпоминает нас абысмы не были прежние до злого мовенꙗ або посꙋжениꙗ ближних наших, але же бысмо недостатки наши ꙋважали (Зб. 255, 20б–21); в старости мают его и ховають в болшоs ꙋчтивости, хотꙗжъ робит не може; бо то ꙋважают, не што теперъ, але што пред тым чынил (Там жа, 413б); потреба рачеs добрые ꙋчынки его ꙋважати а выстꙋпок млстю покърыти (Зб. 259, 100б); ѡферꙋs богом нашим кондрате ꙋважаючи панов наших росказане (Пралог, 507); зайзрѣли емꙋ теды братьѧ егѡ. а оц0483ъ молчачи речь ꙋважалъ (Хран., 59б); если за кривдою отъ урадника ... выйдетъ подданый, ревизоръ винности его мается довѣдати и уважати прычыну (АВК, I, 205, 1676). 3. Разважаць, думаць; разумець. вѣръ ми, же оумѣют грекове оуважати добре причины оутрапенѧ своего (Апакр., 158б); коли бы хто ꙋважал ѡ люциѳерꙋ чемꙋ спал з неба розꙋмь ѡбачыт же длꙗ пыхи и розꙋмеет ꙗко злаꙗ ест пыха (Зб. 261, 72–72б); не годиться тебѣ вперед битися, але особно смотрѣти стоячи на битву полку и уважати, гдѣ показатися (Мам., 184); теперъ теды сами зs собою оуважайте, которого над собою Пн0483омs и Кролем хочете мѣти (Варл., 325); Сѵллогiсмꙋю: Оуважаю, розважаю, бачꙋ, довожꙋ, вывожꙋ, замыкаю (Бяр., 313); прагнеть хто ꙗкого скарбꙋ великого и закрытого, мꙋсить мыслити и оуважати ꙗкимъ бы способом ѡного достꙋпилъ (Дзiд. Прадм.); ꙋваж ижъ людѣ длꙗ дивов которые се при нароженю иѡана светого притрафили, в серцахъ своих ꙋважали, мовечы, ꙗкиs же бꙋде тот сыночок напотом (Зб. 255, 159б); оуважай теды пилне кождый чл0483вче, ꙗкъ пристꙋпꙋешъ къ томꙋ страшномꙋ сакраментꙋ (Зб. вып., 22б).
с. 160
Уважатися дзеясл., зв. 1. Ад уважати ў 1 знач. живот бовѣмs дх0483овный маеть великое подобенство з животом телесным, а ꙗко живот наш телесныи двоꙗким способом может сѧ ꙋважати (Навука, 4–5); гды теды дх0483овне вs чл0483вцѣ оуважаетъсѧ цр0483ковь естъ цѣлымъ споенsемъ, а пѧть словъ, сꙋть цнотами (Мак., 317). 2. Ад уважати ў 2 знач. в дрꙋгой части, естъ речъ о постꙋпкꙋ розрозненых ѡт митрополiта релѣй греческой особъ на синодѣ берестеискомъ ѡколичностѧх, которым дѣеписецъ приганилъ и оуважаетсѧ если то слоушныи, албо нѣт приганы (Апакр., 6); всѣ сѧ свѣдецства през него приточеные оуважали, котѡрые свѣдецствами названы быти не мѡгоут (Там жа, 122); котѡрые то приклады нимs сѧ поединsкомъ оуважати боудоут, то перше огоуломъ на всѣ поглѧдꙋючи каждомꙋ кꙋ оуваженью подаю (Там жа, 130б); з тоs повести ꙋважатисꙗ может, ꙗкое непребраное милосердие ха0483 бога над грешными и ꙋпалыми (Зб. 259, 600б). 3. Ад уважати ў 3 знач. не толко оучинки, але и тое, што сѧ вs мысли оуважаютъ (ижъ тые выбранѧ ѡказꙋют) и коронамs, и мꙋкамs сꙋтs еѣ причиною (Варл., 133–133б);
с. 162
Уважаючий дзеепрым. Якi разважае, думае пра каго-, што-н. Бг0483ословъ, оуважаючiй ѡ Бг0483ꙋ (Бяр., 245).
с. 162
Уважене гл. уваженье
с. 162
Уважение гл. уваженье
с. 162
Уваженне гл. уваженье
с. 162
Уваженый, уважоный дзеепрым. 1. Ушанаваны. [Тышкевичъ] и в томъ панстве ... въ справахъ своих почтивых отъ пановъ своихъ не последне былъ уваженъ (АВК, XXXVI, 168, 1582); ꙗко нынѣ велико ꙋважона есть дꙋша твоꙗ во ѡчах моихъ (Бiблiя, 350); впродъ словъка в ꙋстех добре ꙋважоные были (Зб. 259, 185б). 2. Ад уважити ў 2 знач. абы есте каждый ... по трехъ грошей з служъбы на тотъ часъ выдавали, поколе уважоно будеть, естли той потребе досыть тымъ учынитися можеть (КСД, 277, 1559); образъ ст0483огѡ мꙋжа сегѡ, фарбами цнотъ в Контерфектѣ iллꙋмiнованый. До оусмотреванѧ южъ в ст0483омъ семъ Мꙋжꙋ оуваженой троѧкой смерти постꙋпꙋю (Сматр., 34).
с. 162
Уваженье, уважене, уважение, уваженне, уваженъе наз. 1. Увага; уважлiвасць; уважлiвыя адносiны. я дознавши и вырозумѣвшы с пильнымъ уваженнемъ ку собе упреймую хутьливость, повольность ... малжонки моей ... а такъ я ... записую ... именья свое (АВК, XX, 34–35, 1577); про то зъ немалымъ уваженiемъ тое речы и такъ виликия справы порадне достаточне пыталъ и бадалъ досыть долгу у сторони поводовое (ИЮМ, VII, 274, 1577); врѧдъ за пилнымъ ꙋваженьемъ и розмышленьемъ взѧвши порозꙋменье ... то промежкꙋ нихъ розсꙋдкомъ своимъ без проволоки кончити маеть (Ст. 1588, 480–481); нехаи ти не боудет тѧжко тоую ѡтповѣдь нашꙋ не такъ зоблечи здѣ, а онsде оуглѧдаючи, але ѡт початкꙋ до конца ... с пилностю статечне и з оуваженsемъ прочитати (Апакр., 7); иж дочекатисѧ не могꙋчи, а такъ легкое нас черезъ него оуважене значное оказаное видѧчи (Там жа, 12б); зо всего того зs сердечнымъ оусилованьемъ и зs бачsнымъ оуваженьемъ дꙋшевного пожиткꙋ пилне шꙋкаймѡ (Калiст, II, 31б); еслижъ бы и жаденъ зs слꙋхачѡвъ зs пилsностsю и оуваженемъ не слꙋхалъ оучителѧ (Там жа, 162). Вънемлю, Оуважне слꙋхаю, зs оуваженьемъ зрозꙋмѣваю, бавлюсѧ в чомъ (Бяр., 22). 2. Разважанне; разуменне. Я Миколай Войтеховичъ Ясенский ... сознаваю тымъ моимъ листомъ ... ижъ ... самъ по моей доброй воли и зъ добрымъ уваженьемъ и намысломъ моимъ продалъ ... князю Валерiяну ... каменицу (АВК, XX, 20, 1568); который же тестаментъ мой теперь, за разомъ зъ добрымъ розмысломъ и уваженьемъ моимъ справуючи, такъ въ немъ остаточную волю мою ... всимъ посполите ... ознаймую (АВК, VIII, 460, 1588); той Янковской самой давалосе такъ на страву, яко и на одежу ведле уваженья зборового на тыйдень по полозолотого (АВК, XX, 117, 1596); тотs же квестъ або зыскъ за товари и крамы дх0483ѡвныхъ рѣчей римови приходѧчiй перед очи кладет самое оуважене того ꙗко до шапѡк чирвѡных, люде барзо мѡжные с кролевскихъ, с кнѧжацких рожаевъ, зs оутратою подчасъ всѣхъ хотѧ великихъ маетностiй своих ледво прихѡдѧт (Апакр., 172); я возный и мы звышмененая сторона шляхта, за добровольнымъ поступеньемъ и поданьемъ того Яна Зуба, отправу шацункомъ водле уваженья, при бытности самого того Яна Зуба, въ томъ дворѣ чинили (АВК, VIII, 490, 1601); если бы се рукою торгнулъ, тогды маетъ дать вины пять гривенъ грошей ... ку тому жъ, водлугъ уваженъя цехмистровъ и брацкого везенемъ каранъ быти маетъ (ИЮМ, VIII, 333, 1615); на братю нашу, водлугъ уваженя, штожъколвекъ дати маютъ (Там жа, 372, 1621); въ колоде маетъ седеть выступъный, водлугъ того уваженъя братского, якъ много выступитъ и выкрочытъ противко брату своему (ИЮМ, VIII, 413, 1625); мы врад ... з уваженя нашого за шкоды наклады золотых десять ... всказуемъ (АВК, XXXI, 423, 1672). 3. Разгляд (з мэтай прыняцця рашэння). гдѣ наддатокъ подлымъ, болотливымъ, або песковатымъ кгрунтомъ прiйдетъ въ отмѣну давати, и то даемъ на пильное уваженье уряду нашого (АЗР, III, 83, 1557); шацꙋнокъ тое четвертое части именьѧ водлꙋгъ важности кгрꙋнтовъ и пожитковъ его ... ꙋзнаванъ быти маеть через подъкоморого, которыs з собою маеть мети длѧ ꙋваженьѧ принамнеs двохъ шлѧхтичовъ (Ст. 1588, 274); подаю тобѣ до оуваженьѧ тые жъ припомненые квестiи (Там жа, 113); панове геомитрове выѣждчали и зъ обѣюхъ сторонъ доводовъ и выводовъ слухали, а на уваженье лѣпшости права на розсꙋдокъ короля его милости одослали (АВК, VI, 220, 1602); кгды теды тыми словами Арахiѧ Кролѧ потѣшил, до оуваженѧ тоеи справы оумыслъ ѡбернꙋл (Варл., 192). 4. Прыманне пад увагу. ку достаточному уваженью таковыхъ потребъ земскихъ, на которые бы тые пѣнези податковые выдаватися мели, обрали и постановили ... межи собою (АВК, III, 276, 1577); што таꙗ сторона або возныs шкоды ѡкопꙋють водлꙋгъ ꙋрожаю збожꙗ и ꙋваженьꙗ шкоды в немъ ꙋчыненое ѡнъ маеть ... ѡставити быдла (Ст. 1588, 509); оуваженье того листꙋ, мнѡго кꙋ показанsю правды в той мѣрѣ поможетъ (Апакр., 40б). 5. Бачанне, успрыманне. ꙋмыслъ людскиs безъ такого ꙋмартвенꙗ не может быть достатечне способныs до ꙋваженꙗ речеs небескихъ (Зб. 261, 135).
с. 163
Уваживати, уважовати дзеясл. 1. Паважаць. тог канцлери писари нш0483ы гсдрские земские великог кнѧзства догледати и ꙋваживати мають (Ст. 1566, 14б). 2. Заўважаць; браць пад увагу. такъ ꙋваживаючы тые свои зацные заслуги и бачэчы иж в том привилю ни ку которому ꙋнижэню ѡных то гэрбовъ не брал такжэ и тых хто веру грэцкую держить ... ꙋѳалꙗемъ (Ст. 1566, 3); тое все оуважꙋючи, а притом в приклады дх0483а збавителѧ, апсловъ его, и першей цр0483кви вsзглѧдꙋючи дх0483овsные наши не мают того собѣ за кривдꙋ и зелживость, коли вышшимъ преложѡнымъ, моцаромъ и свѣцкимъ панѡмъ своимъ соуть вs рѣчахъ свѣцкихъ пѡслꙋшни (Апакр., 197б); Розсматрѧю: ... Оуважꙋю, оусмотрꙋю. зри расмотрѧю (Бяр., 136).
с. 165
Уважити, вважити, вважыти, уважыти дзеясл. 1. Праявiць павагу да каго-, чаго-н. оумѣемо з ласки бж0483ей оуважити волности наши, а межи всѣми наболшꙋю и напереднѣйшꙋю волность сꙋмненsѧ (Апакр., 80б); Скирмонт ꙋваживши свою волност, не хотѣл сꙗ под то поддати (Стрыйк., 521б). 2. Заўважыць; узяць пад увагу. естъли за кърывъдою отъ врадника и войта выйдеть подданый, а потомъ прыйдеть, ревизоръ винъности его маеть ся доведати и въважыти прычыну (КПД, 577, 1557); але вsважити потреба наперед, же до того свѧченѧ, не з ꙋмыслъного ꙗкого повинного предсѧвзѧтьѧ папежови пришло, але за оказiею ѡтправованьѧ вs конsстанsтинополю соборꙋ (Там жа, 129); воsселок мендокгович кролевич ꙋваживши ѡблꙋдност тог свѣта ѡкрестилсꙗ зновꙋ з римскои в рꙋскꙋю вѣрꙋ (Стрыйк., 525б); зъ стороны Иринея треба уважити, зъ якое мѣры до таковыхъ словъ ему было пришло (Пыт., 24); хто хочет присегат, мает повторе ꙋважит если ест потребнаꙗ присега (Зб. 261, 218); мы судъ ... вси околичъности справы тое уважившы, властного мужобойцы, хто бы то надъ небощыкомъ пополнилъ, вынайтихмо не могли (ИЮМ, VIII, 529, 1636); мы врадъ вси околичности ... въ той справе добре уважывшы ... пановъ куликовъ до прысеги быть узнаваемъ (АВК, I, 316, 1646); ꙋважъ ижъ хс0483 росказалъ апостоломъ абы никомꙋ предъ смертю его того видениꙗ не ѡповедали (Зб. 259, 552б); оуважъ ꙗкъ далеко стоит нб0483о ѡт земли, ꙗкъ далеко землꙗ ѡт преисподних, и нб0483о нижнее ѡт вышнѧго нб0483а (Жыц. св., 147б); оуважъ теды кождый чл0483вче: ꙗкъ тѧжкаѧ кара дочеснаѧ, и вѣчнаѧ тебе чекаетъ, ежели по причастiи оудаетъсѧ, до танцовъ, пiѧнства, и инныхъ роспꙋстъ свѣцкихъ (Зб. вып., 24).
с. 165
Уважитися дзеясл., зв. ад уважити ў 2 знач. в тыхъ справахъ, гды сѧ речи добре оуважатъ, такъ долго грѣхъ чл0483ка ошꙋкиваетs, поки вs чл0483ка досконалого и вs мѣрꙋ вsзростꙋ не прiйдетs, и згола смерть звитѧжитъ (Мак., 24); единs Дх0483ъ Ст0483ый, в которомъ все, той же и Пн0483омъ естъ, и ѡживлѧеть, Бг0483омъ естъ, и Бозство подаетъ, Дх0483ъ добрый, дх0483ъ правый, дх0483ъ оутѣшитель, дх0483ъ сн0483ѡвsства. З тыхъ каждый естъ Бг0483омъ. Если сѧ ѡтдѣлне оуважит: ꙗкъ ѡтц0483ъ, такъ сн0483ъ, ꙗкъ сн0483ъ: так дх0483ъ Ст0483ый (Варл., 85).
с. 166
Уважне прысл. Уважлiва. прото уважне оповѣдаемо (АЮЗР, I, 250, 1594); не против зверхности, але зохроненемъ и оушанованьемъ зверхности и маестатꙋ его кр мл, а затымъ не противъ розоумови, але бачне оуважне и розоумне то сѧ ѡтправовало (Апакр., 70б); хто теды маетs розꙋмъ, а на недовѣдомыи сꙋды Бж0483iи оуважне поглѧдаетъ, той вшелѧкiи припадки, ꙗкобы нѣѧкое дꙋшевнои своеи хоробы лѣкарство, вдѧчне прiймꙋетъ (Калiст, I, 126б); што уважнѣ и поряднѣ, въ духу побожности и святобливости исправлено быти маетъ (АЗР, IV, 523, 1631); Вънемлю, Оуважне слꙋхаю, зs оуваженьемъ зрозꙋмѣваю, бавлюсѧ в чомъ (Бяр., 22).
с. 166
Уважность наз. Павага. мы зъ властное воли нашое господарское и милости вѣрное и правдивое, которую есмо зъ добрымъ розмышленьемъ нашимъ и уважностью мѣли ку паней Барбаре ... взяли есмо ее милость собѣ за малжонку нашу (АСД, III, 11, 1549).
с. 166
Уважный прым. 1. Паважаны, шаноўны. Посланыs былем до его млст: ѯiондза бискупа познанского на имꙗ Андреꙗ шолдровского человѣка велце ꙋважного, ѡ которомъ и его млст: ѡтц0483ъ нашъ метрополитъ могила мовилъ ... добрыs то моs прiатель (Дыяр., 161); ꙗкiе бы зась сродsки были ѡт Ха0483 постановленые, сiѧ Книжица тебе оуважный Читателю наꙋчить (Дзiд. Прадм.). 2. Разважлiвы; мудры; справядлiвы. на уважный розсудокъ отсылаемъ тую справу до его милости въ Бозе велебъного отъца архiепископа полоцъкого (ИЮМ, VIII, 261, 1600); хто абовѣмъ оуважнꙋю дꙋшꙋ маючiй, же такъ великꙋю ганбꙋ и зелжене, вшелѧкꙋю честь и поважность перевышаючiй Хс0483 Гд0483ь поднѧл, слышачи, неѡгорненого его милосерsдiа и доброволного оуниженѧ сѧ и покоры не прославит (Калiст, I, 168); не маючимъ абовѣмъ розсꙋдкꙋ оуважного, мнѡгiи речи добрыи здаютсѧ быти недобрыми (Калiст, II, 165); цѣломꙋдрый, братолюбивый, снисходителный: в наꙋчаню братiй ростропный, в строфованю бачный, в караню оуважный, в справленю совѣстномъ розсꙋдный (Сматр., 40); кладꙋ на шали ꙋважного розсꙋдкꙋ (Дыяр., 165); Бл0483гословный, бл0483гословесный: оуважный, зsгодный, зs розꙋмомъ, албо зs справою (Бяр., 6). 3. Уважлiвы. за пилнымъ и уважнымъ пытомъ и инъквизицыею нашею у розныхъ особъ и становъ, нижей положоныхъ, которые верою и правдою обовезаные, подъ сумненемъ сознали (ИЮМ, VIII, 436, 1631); Въниматель: Вънꙋшитель, оуважный, пилный слꙋхачs (Бяр., 22).
с. 166
Уважовати гл. уваживати
с. 167
Уважоный гл. уваженый
с. 167
Уважыти гл. уважити
с. 167
Увактованый гл. уактованый
с. 167
Уваленый гл. уваляный
с. 167
Увалити гл. ввалити
с. 167
Увалитися дзеясл. Увалiцца. Кто копает ꙗму ꙋвалитсѧ в ню (Скар. ЕК, 15б).
с. 167
Увалняти гл. увольняти
с. 167
Уваляный, уваленый дзеепрым. Укачаны, запэцканы. Вагаонs ... ꙋзрелs ест тело ѡлоферsново безs главы лежащее ꙋвалено въ крови на земли (Скар. КЮ, 23); вагав ... ꙋзрѣвши трꙋпа без головы ѡлофернового, в крови своей ꙋвалꙗного на земли лежачого крикнꙋл голосом великим з плачем (Бiблiя, 569).
с. 167
Увалятисе дзеясл. Укачацца, запэцкацца. Jа tаk rozumieju: koli Smoleńsk prodаli, to y tytuł prodаli. Mnoho ludey ob tom zwieszczаli, szto ludie y hroszy pobrаli. Lepiey było, pаnie Filipie, sedet u Sipie. А tos uwаlаusie u wielikoiu słаwu jаk swiniа u hrаz (Абух., 440).
с. 167
Увареный, уваренный дзеепрым. ад уварити. да ꙋделаемъ тобѣ ꙋвареное козлѧ ѡт козъ (Скар. КС, 30б); жрець ... потомъ возметь плече овна ꙋвареное и хлебs пресныи единъ з мисы (Скар. ЛК, 17б); пришолъ Iсавъ, и оуваренныи з ловꙋ потравы принесъ мовѧчи (Хран., 42б); хлебъ ꙗчъменныs и трохꙋ ꙋваренаг зелиѧ без ѡлѣю ... поживал (Зб. 82, 101).
с. 167
Уварити, уварыти дзеясл. Зварыць. ѡна же взsемsши муки смеси с водою, и роспустивши вделала ему кашsку, и ꙋваривши выложила предъ него (Скар. ДЗ, 88б); исаакъ миловал исава длꙗ того, ижъ едал з ловꙋ его: а ревека миловала иꙗкова и ꙋварив иꙗков вариво, до которого пришедши ... реклъ (Бiблiя, 58); ѡдин законник мелъ великꙋю хꙋт до рыбы ... собе ѡную ꙋварыл и поставил на столе (Зб. 261, 136б); сына казал потаемне ꙋварит, и дат на стол арпакгови ести ѡтцови дѣтꙗ власное (Бельск., 157б); зs котѡрыхъ два волы забивши, а мѧса ихъ ... оуваривши, и людъ ними почестовавши (Калiст, II, 107б); руту ярую у молодомъ пивѣ уварыти пити ... научала (АСД, III, 117, 1631); казал им потравꙋ зs зiолок ꙋварит (Зб. 752, 356); взѧлъ тежь масла и молока и телѧ которое былъ оуварилъ, и положилъ перед ними (Хран., 29б); волы свои которими ѡрал на плꙋгах ꙋварил ... сꙋсѣдов мꙗсом ѡнымъ частовал (Зб. 82, 157б).
с. 168
Уварованиеся гл. уварованьеся
с. 168
Уварованье, уверованье, увярованье наз. Пазбяганне чаго-н. але, надъ все, мусить быти роздумано и оглажоно перемирье, ижъ зо всихъ сторонъ записано и запечатано крестоцелованьемъ, къ увѣрованью помсты Божее (АЗР, I, 372, 1506); лечъ ижъ безпохибне дѣеписъ на то головою трѧснетъ. то южъ затымъ видитъ, же длѧ оуварованьѧ блоудꙋ не на титоулы дх0483ѡвные, але на што иншого смотрѣти, и не завсегды ани во всемъ дх0483ѡвныхъ слоухати треба (Апакр., 65б–66); абы законник на тые паметал, напрод длꙗ ꙋвꙗрованꙗ пыхи (Зб. 261, 145); третꙗꙗ наꙋка абы не мѣл ѡчиs влепеных в твар коли с ким мовит, причин того также длꙗ скромности и ꙋвꙗрованꙗ покꙋт (Там жа, 146); што за сродки до ꙋвꙗрованꙗ тог. напрод паметати же тые неꙋмартвени чинꙗтсꙗ негодными потѣхъ дх0483вных (Там жа, 151б); почал з ним ѡ ѡноs зрадѣ и ꙋварованю еи розмовꙗт (Стрыйк., 475б); абыс ѡдтуль ратꙋнок взꙗт мог. длꙗ ꙋварованꙗ греховъ (Зб. 255, 399б); мѣстца спокоsнаг не маю на ꙋвароване злого (Зб. 752, 310б).
с. 168
Уварованьеся, уварованиеся наз. Дзеянне па дзеясл. увароватися. постановити маетs, по правꙋ житiѧ своего, просѧчи Га0483 Бг0483а, абы давъ ласкꙋ свою, на оуварованiесѧ ѡт тых, и иншихъ грѣховъ (Зб. вып., 37); длѧ оуварованѧсѧ покꙋсъ, треба часто сповѣдатисѧ, и причащатисѧ, бо Хс0483ъ такихъ завше боронитъ ѡт покꙋсъ сатаниныхъ (Там жа, 100).
с. 168
Увароватися, увароватисе, увароватьсе, увароваться, увяроваться дзеясл. Засцерагчыся. грекове хотѧчи сѧ оуваровать см0483рти ѡт ѡбличности его вси ꙋтекали (Троя, 43б); хочет хто не слухат лꙗда чого хочет сꙗ ꙋвꙗроват (Зб. 261, 135); дрꙋгiй разъ, вs ковsчезѣ Ноевомъ, вs которомs сѧ насѣнsе вsшелѧкого створенsѧ, ѡт потопꙋ вsсемирsного, оуваровало: и вs котором вси sвѣрѧта, въ великой ... межи собою зsгодѣ и сворsности трsвали (Карп., 30б); ꙋваж с одное стороны, ижъ смерть естъ напевнеsшаꙗ и котороs се жаденъ ꙋвароват не может (Зб. 255, 391б–392); смерт приsти мусить, а злыs сꙗ ей такъ ꙗко и добриs не ꙋварꙋетъ (Пралог, 600б); абы насъ Гд0483ь Бг0483ъ боронивъ, ѡт покꙋсъ шатанскихъ, бо мы не можемъ сами ... непрiѧтелѧ нш0483его сатаны, оувароватисѧ покꙋсъ (Зб. вып., 100).
с. 169
Уварскый прым. Якi можна варыць i ўжываць у ежу. потом хлѣбъ ꙗчмѣнныи и трохи ꙋварскых зiолок без ѡлею ажъ до лѣтъ лє0483 поживалъ (Зб. 81, 36б).
с. 169
Уварыти гл. уварити
с. 169
Уведавший дзеепрым. ад уведати. oni może uwedаwszymа y beżаstа ko kniаziu Dаniłu y Wаsilku, y pryiehаli wo Wołodymer (Бых., 482).
с. 169
Уведаный дзеепрым. ад уведати I. нишsто бо не ест сsкритого, которое не ѡткsриетsсѧ. и таиного которое не ꙋвѣдано будеть (Цяп., 13б).
с. 169
Уведанье наз. Дзеянне па дзеясл. уведати I. то на свое доброе, жебы не были барзѣи караными, кгды бы по оувѣданю таемницъ, зневажили ихъ и занедбали (Калiст, II, 124).
с. 169
Уведати I, введати дзеясл. Даведацца, дазнацца. коли хочете оувѣдати силꙋ крстнꙋю ѡ том споведаю вамъ как есть лѣпо (Чэцця, 26б); ѡдинъ бъ0483 рожѣнiем оц0483ъ. единочадого сн0483а. штож ѡдинъ въвѣдает свои оурѧдъ божественыи (Там жа, 129б); менесцес кн0483зь атенскии кторыи кдыж то оуведал натыхместъ оузѧвши древо свое на гектора с тылу наскочил (Троя, 61); ꙋведали суть людие iзsраилевы, иже навратисѧ iзs египsту Ероваомъ (Скар. ТЦ, 156); Александръ ведаешь иже ѡдесноую и ѡлевꙋю тебѣ дх0483овныи, и все что сотвориши и речеши, оувѣдаеть сотворитель твои (Арыст., 150); скоро о войску господаря нашого и тежъ о поражцѣ Шуйского зъ войскомъ увѣдали (АЗР, III, 135, 1564); кождыи добрыи чоловѣкъ, которыи то увѣдает, поставит ми то за ганбу (Трыст., 75); ꙋвѣдавши то цареве, казали сына его малого перед ралом положити, если, мовꙗт, бѣсен, то переѡрет и сына своего (Тр. гiст., 69); тогды жыдовинъ ꙋвѣдавшы феѡдорово потоплене, и своего золота ꙋтрату: призвавшы карал его (Зб. 752, 569); коли ꙋвѣдал причинꙋ, выкупил его з тои тꙗжкои а незвычаsной емꙋ роботы (Пралог, 489); оувѣдаютъ егѵптѧне жемъ ѧ есть гсдь (Хран., 92); ꙋвѣдаешъ ꙗко бг0483ъ ѡбладаетъ живыми и мертвыми (Зб. 82, 427); по тридцати днехs ꙋвѣдалъ ѡ первомъ гетмоне селевкꙋши, и ѡб ꙋсѣхъ, и ѡ золоженsю городахs ихъ (Алекс. 1697, 20). Параўн. уведети.
с. 169
Уведати II гл. увядати
с. 170
Уведатися дзеясл., зв. ад уведати I. безꙋмныи тогож дн0483ѧ оувѣдаетьсѧ гнѣвъ его а хто крыеть ганбꙋ хитръ есть (Зб. 262, 99); вѣдаи [и]же слиꙗнiе животное. и оувѣдаетсѧ цвѣтом своим, ѡбразом его и ѡсѧзанием и дѣлы и выходом, еже идеть с него (Арыст., 180).
с. 170
Уведеный I гл. введеный I
с. 170
Уведеный II, введеный II дзеепрым. ад увести II. абысь потомъ бꙋдꙋчи геретыческими баламутънѧми ꙋведеныs ... власного и правъдивого анътихриста коли прыsдетъ не прогледелъ (Унiя, 31–31б); ꙗко бымъ южъ запомнѣвши статечности и поволаньѧ своего, набоженsство и вѣроу востокꙋ оумного потоптати важилсѧ, оуведенъ боудꙋчи хтивостью албо оуганѧючисѧ за монастыремъ печерскимъ, на который анѣ мышлю, и певне не прагнꙋ (Апакр., 18б); потомкове оныхъ побожныхъ и благочестивыхъ самодержцовъ, княжатъ Рускихъ, свѣта сего красотами уведеные, а науками не выученые, впали въ великое лакомство (АЗР, IV, 204, 1600–1605); ѡдинъ з жолнеров ... ꙋведеныs лакомством над заказ порвавши плащъ ꙋкопал ꙋ землю (Зб. 261, 261б); Арнолфъ ... моравцы, норманды и иныи неприꙗтели з галилеи выпꙋдил, и подбил под свою моц, з того счастꙗ ꙋведеныs ꙋдалсꙗ на роскошъ, на порожноване, з чог емꙋ пришла такаꙗ хороба, иж его не могли ѡборонит ѡт вошеs (Бельск., 393); кнꙗз вышеслав полоцкиs бꙋдꙋчы ꙋведеныs лакомством до хтивости панованꙗ наехал новгород великиs (Стрыйк., 459); кнѧжата жидовскiи ненавистsю оуведены бывши, законодавцы своего ... не послꙋхали (Калiст, II, 169б); Дх0483а Ст0483го исполненый, натꙋральными мысльми сꙋть оуведены, и волю зs собою згодливꙋю мѣли, такъ и Адамъ гды былъ вs Раи зs Бг0483омъ (Мак., 108); вшелѧко нендзникꙋ на згꙋбꙋ свою заслꙋжылесь, на которꙋю, щастsемъ, ꙗкs ми сѧ здаетs, бꙋдꙋчи оуведеный, и срдце и ꙗзыкъ, выѡстрылесь, такъ абыс тꙋю глꙋпꙋю ... вырыгнꙋлs мовꙋ (Варл., 17); ꙋродою твоею сын цесарскиs ꙋведеныs и тебе за женꙋ мѣти прагне (Зб. 752, 57); ꙋродою твоею сн0483ъ царский ꙋведеный тебе за жонꙋ мети прагнеть (Пралог, 655б); длѧ пѣнѧзей которыи есмо сперва ѡтнесли вsведено насъ, абы потваръ на нас звалилъ, и кгвалтомъ подбилъ в неволю, и нас и ослы нашы (Хран., 70).
с. 170
Уведенье гл. введенье
с. 171
Уведети дзеясл. Тое, што i уведати I. ꙋведевs же Ревека речь сию iсава сына своего. посла по ꙗкова брата его (Скар. КБ, 50б); да пребудеть се зsде ꙋ тебе отець мои и мати моѧ, донsдеже оувемъ что сътворить со мною гсдь (Скар. ПЦ, 47); рече Давыдъ къ ахису нынѣ ꙋвеси что ю ꙋчиню рабъ твои (Там жа, 58б); жена аще мꙋжъ еѧ ѡтидет, и без вѣсти бꙋдетs, неиспытавшы, не ꙋвѣдѣвши добре, ꙗко ꙋмре, заинъ мꙋжъ идетъ, прелюбы творит (Навука, 160); што сестро слыши и ꙋвѣжъ жем живъ не смꙋтижсе же еси мене не видела (Зб. 107, 88).
с. 171
Уведоменье наз. Паведамленне. тогды за увѣдоменьемъ одъ его милости зъ маетности Толкачевичъ изъ шкатулы своей власной платити мѣли (АВК, XV, 99, 1663).
с. 171
Уведомити дзеясл. Паведамiць; давесцi да ведама. Таѧ самаѧ речъ нехай оуважена бꙋдетъ, а сама она нехай васъ о правдѣ оувѣдомитъ и наꙋчитъ (Калiст, I, 145); Хс0483 Гд0483ь оуводилъ оучн0483ики свои и вылꙋчалъ ихъ зs народꙋ ... хотѧчи оувѣдомити о пришsлой своей моуцѣ и смерти (Калiст, II, 60); мы, аттестовавшы оныхъ, увѣдомили о семъ всѣхъ тѣхъ, кому о томъ вѣдать должно (ИЮМ, I, 368, 1625).
с. 171
Уведомитися дзеясл. Даведацца. ему ѡказалсꙗ тоs же ангел мовечи: не трвожсꙗ иѡсифе, абовѣмъ почате еи не по естествꙋ, але по родꙋ гсда ѡт дꙋха светого, чого праве з чꙋдов дознаешъ и ꙋвѣдомишъсꙗ през ангелы (Рым., 83б).
с. 171
Уведомленый дзеепрым. ад уведомити. о чомъ оувѣдомленъ бывши кроль Ассирiйскiй, зневоленыхъ старцѡвъ Iзраилsскихъ о причинꙋ того Бж0483ого каранѧ пыталъ, и о порадꙋ, ꙗкъ бы томꙋ забѣчи, просилъ (Калiст, I, 131); многiе зась и иншые речи тымъ подобные, такъ ѱалмиста, ꙗкs и иншiи Проркѡве, ѡт Дх0483а ст0483ого бꙋдꙋчи оувѣдомлены, ѡ пришломъ сꙋдѣ и заплатѣ ѡповѣдали (Варл., 79–79б); кгды теды ѡ томъ был оувѣдомленыи иже незадолго на ѡный островъ бꙋдетъ засланый, и ѡное непевное и чꙋжее панство иншимs зоставит (Там жа, 119).
с. 172
Уведомляти дзеясл. Паведамляць. ꙗк сѧ зась на тꙋю Прироженѧ смерть готовалъ, овый дрꙋгiй подъ тот же смерти егѡ часъ до всей околѡ негѡ стоѧчей дꙋховной Братiи выреченыи слова оувѣдомлѧютъ, до которыхъ по напомненю и бл0483гословенствѣ ѡтцевскомъ ... реклъ (Сматр., 44).
с. 172
Уведомлятися дзеясл., зв. ад уведомляти. ани мꙋдрiи мꙋдростiю своею, ани розꙋмный розꙋмомъ своимъ, дш0483и сꙋптелности понѧти, албо ꙗкъ маетъ быти, мовити о ней могли, ѡпрочъ тых которымъ през Дх0483а Ст0483ого принѧте ѡдкриваетsсѧ, и досконалое дш0483и познанье оувѣдомлѧетъсѧ (Мак., 382).
с. 172
Увеждчий, увежчый наз. Тое, што i увяжчий. абы черезъ реку Невяжу позвы, децъкiе и увежъдчiе не были по земли Жомоитское посыланы (КПД, 199, 1551); абы черезъ реку Невяжу позвы и манъдаты, децъкiе и увежъчые не были до земли Жомоитское всыланы (КПД, 254, 1554).
с. 172
Увезаный гл. увязаный
с. 172
Увезанье гл. увязанье
с. 172
Увезаньесе наз. Тое, што i увязанье ў 2 знач. справа пани Андреевое ... ѡ ꙋвезаньесе гвалтовне во sменье ее въ Клитишки (КСД, 567, 1507).
с. 172
Увезати гл. увязати
с. 172
Увезатисе гл. увязатися
с. 172
Увезатися гл. увязатися
с. 172
Увезатьсе гл. увязатися
с. 172
Увезде, увесде прысл. Усюды, паўсюдна. Нижли што сѧ дотычеть купли кождому ꙋвезде и в панстве нашом коруне полскои будучи маемъ потвержати (Ст. 1529–Ф, 18); жебы ваша милость обадва подъ верою и сумненьемъ своимъ увезде вшелякіе долеглости всихъ людей, отъ служобныхъ Польскихъ и Литовъскихъ починеные, за достаточнымъ а пилнымъ выведаньемъ отъ кожъдого жалобника, ачъ безъ присеги, ведъже предъ се подъ сумъненьемъ [списали] (КПД, 809, 1565); заплативши пред ся тая моя вечъная продажа в своей зупольной моцы увезде у кождого права дохована быти маеть (АВК, XXXVI, 14, 1582); тогды волно бꙋдеть стороне поводовоs шкодника своего ꙋвезде имати и до врꙗдꙋ сꙋдового близшого притꙗгнувшы з нимъ ... правомъ сѧ ѡбыходити а панъ его боронити не маеть (Ст. 1588, 199); якожъ дей мы водлугъ того застановенья тотъ грошъ четвертый увезде докладали (АВК, ХХVIII, 34, 1589); за ихъ стараньемъ злостъ и неправость ꙋвесъде ѡбьѳитꙋеть а любовъ стынеть и до конца чинетъ (Унія, 44); язовъ на той реце как Быховец и потомки его спокойне ужывати мают увезде (АВК, ХХХ, 147, 1595); тогды я увезде его то повинен буду пна брата своего заступовати и място его якем за то отказавати (АВК, ХХХII, 247, 1596); в мѣстечкахъ всѣхъ греческꙋю вѣрꙋ держачих если жъ сѧ римского набоженsства люди оувезде найдоуют, о томъ не пытаемосѧ (Апакр., 49б); мы ... увязанья во вси каменицы и во вси маетности ... боронимъ и боронити увезде будемъ (АВК, ХХ, 152, 1598).
с. 172
Увезеный дзеепрым. у знач. наз. Той, якога завезлі. Мацко Криштофовичъ оповедалъся, ижъ по отъезде того Курыла Павловича, зъ недели на понеделокъ на следу его згинуло ему два кони и менуючы собе отъ него быти шкоду, просилъ, абы былъ увезеный задержанъ (ИЮМ, VIII, 242, 1597).
с. 173
Увезованье гл. увязыванье
с. 173
Увезти дзеясл. 1. Увезцi. ꙋвѣзли тое жито ꙋ гумно тогожь дворца Чучелинского (КСД, 187, 1514); мы, врадъ, пытали его, где бы тые речы, покрадшы, подели, тогды тотъ злочынца ... поведилъ, ижъ тые речы увезли въ домъ пана Яна Водрацкого (ИЮМ, VIII, 264, 1600); увезли и упровадили ... соли камень, пшона полчетвертки, ману чашу, кошулю белоголовскую, хустку (АВК, ХVII, 398, 1660). 2. Завезці, адвезці. наняли гной возить Данилу Палперчаго, который увезъ возъ десять (ИЮМ, V, 111, 1688).
с. 173
Увезыванье гл. увязыванье
с. 173
Увезыватьсе гл. увязыватися
с. 173
Увезяти гл. увязати
с. 173
Увекы прысл. Тое, што і ввеки ў 2 знач. пьꙗ бо водѫ сию. не бѫдеть имѣти жажди оувѣкы (Чэцця, 211б).
с. 173
Увелбеный, увелбенный, увельбеный дзеепрым. 1. Ад увелбити ў 1 знач. мое все, твое естъ: а твое, мое: и оувелбенъ естемъ вs них (Каліст, I, 158б); ꙗкъ онъ през страсти и крстъ прешолъ, и такъ оувелбенъ, естъ и сѣлъ по правици ѡдцовской (Мак., 251); ижъ кдысмы ... навежаючи краи ... Бѣлорусскіе ... завитали до Богомъ увелебенного мѣста его королевской милости Могилева (АСД, II, 57, 1635); ꙋважаs покорꙋ и милость хв0483у бꙋдꙋчы ꙋже ꙋвельбеныs и кроль над крольми. еднак не брыдитсе есть з ꙋбогими рыбаками (Зб. 255, 44б–45); ꙋважъ дивную покорꙋ ижъ ꙋвелбеного збавителꙗ нашего. которыs кгды ꙗко богъ всꙗкꙋю моцъ мелъ (Там жа, 49–49б); рекла Iꙋдіфь бꙋдꙋ пила пане, бо нн0483ѣ есть оувелбена дꙋша моѧ надъ вси дни мои (Хран., 374б). 2. Ад увелбити ў 2 знач. по воскрнию ꙗк тѣлом ꙋвелбеным жаднаꙗ реч шкодити не может, так и его телꙋ (Зб. 261, 141); рекла июдиѳъ: будꙋ пила пане, бо нынѣ есть ꙋвелбена дꙋша моꙗ над вси дни мои (Біблія, 567); вs тѣле своемъ прославленномъ, и оувелsбеномъ, оуже живешъ животs Бжственныи одеснꙋю стоѧчи Сн0483а своего (Карп., 45); третꙗꙗ ест церковъ в котороs тот домъ сегоднꙗ ест ꙋвелбеныs по ꙋспении своемъ (Зб. 259, 554); ѡнъ ꙋстал маючы лице свѣтло и ꙋвелбено (Зб. 752, 80б). 3. У знач. наз. Той, хто узвысіцца, узвялічыцца. треба тобѣ распѧтисѧ зs разспѧтымъ, терпѣти зs тымъ который оутерпѣлъ, жебыс сѧ оувелбилъ зs оувелбенымъ (Мак., 106).
с. 174
Увелбенье, увелбене наз. 1. Дзеянне па дзеясл. увелбити ў 1 знач. негаснꙋчаѧ естъ слава, и несмертелнаѧ похвала, и вѣчное оувелбене (Каліст, II, 270); Натрижненiе, звитѧзства, оувелбенье. мзда, даръ звитѧзства (Бяр., 173); притомъ дѧкуемъ за ей оувелsбенsе и вывышенsе над вси Серафімы, Херꙋвімы и иные чины Аг0483глскіи (Сакр., 9). 2. Дзеянне па дзеясл. увелбити ў 2 знач. Изалисе теды томоу агглскіѧ силы, дивꙋете же предs часомъ енералномꙋ всего поколенѧ адамового въскресенію назначонымъ тое пречистое тѣло зs мертвых повsставает и до оувелsбенѧ зs дш0483ею посполꙋ приходитъ (Карп., 43б); Мѡѵсеева слава фігꙋрою зsмертвыхвsстаньѧ и оувелбеньѧ тѣлъ, ст0483ыхъ была (Мак., 397); ест тот постъ пожитокъ ижъ до ꙋвелбенꙗ дш0483и приводит (Зб. 259, 362).
с. 174
Увелбитель наз. Той, хто ўзвялічвае, узвышае. кожды повинен вѣдати ѡ бг0483ꙋ ѡдным в своеи натꙋре, а троꙗким в персонах, то ест ѡ ѡтцꙋ сотворителю, ѡ бг0483ꙋ ѡткꙋпителю, ѡ дх0483ꙋ ст ꙋвелбителю (Зб. 261, 199).
с. 174
Увелбити, увельбити дзеясл. 1. Праславіць. поневаж он взѧвши и оувелбивши их обридливость египетскои неволѣ из иным набоженством костлѣ соломонов старого законꙋ длѧ ѡшꙋканѧ им збꙋдовати (Каз. Кір., 98б); коли то и иншое вымовил дариs, ѡтповѣдалъ махеръ брат его. ꙋвелбил есь алеѯандра мовечи, ижъ ѡн ꙋсилуе до персѣи войти (Алекс., 13–13б); кгды вышол Июда, рек исус. тепер еси ꙋвелбеныs сынъ человеческиs, або ꙋвелбеныs естъ в ним, а натыхместъ его ꙋвелбит (Зб. 255, 239б); имꙗ твое ст0483ое ꙋвелбил еси над вси речи (Пс. ХVII, 159). 2. Узвялічыць, узвысіць. первѣй теды оувелбила дꙋша еи, а потомъ оувеселилsсѧ дꙋхъ еи (Каліст, II, 244); изали дѡбръ ѡныхъ, которыхъ оуготовал любѧщим его: изали славы, которою, ѡбецал, оувельбити, прославлѧющихъ его; тыхъ, котѡрые тебе, длѧ него любѧт, и его, вs тобѣ, славѧтs (Карп., 49–49б); претожъ за скаженьемъ домꙋ тѣла, не боѧтъсѧ: бо мають нбсное Дх0483а мешканье, и славꙋ неоувѧдаемꙋю, котораѧ вs дн0483ъ Воскресеніа збꙋдꙋетъ и оувелбитъ домъ тѣла, ꙗкъ мовитъ Апслъ (Мак., 55).
с. 175
Увелбитися, увельбитися дзеясл. зв. 1. Ад увелбити ў 1 знач. оутаенный ѡт очью людскихъ Хс0483, самыми толко дш0483и очима правдиве ѡглѧдаетъсѧ, ажъ до днѧ зs мертвыхъ Воскресеніѧ, коли и самое тѣло ѡбѧвитsсѧ и оувельбитсѧ свѣтлостью Гсднею (Мак., 19–20); признаваю тобѣ жес сꙗ страшливе ꙋвелбилъ, и такъ сут дивны справы твои што и дш0483а моꙗ велми их знает (Пс. ХVII, 160б). 2. Ад увелбити ў 2 знач. Постараймосѧ прето имы ѡдселѣ, вѣрою и житiемs побожнымs оного ѡдѣнѧ набыти жебыхмо ѡболокшисѧ тѣломъ не нашлисѧ наги, и не мѣли бысмо, чимs бы тѣло наше вs онъ день оувелбилосѧ (Мак., 55); треба тобѣ распѧтисѧ зs разспѧтымъ, терпѣти зs тымъ который оутерпѣлъ, жебыс сѧ оувелбилъ зs оувелбенымъ (Там жа, 106).
с. 175
Увеличити дзеясл. Павялічыць, пабольшыць. прошу гсди мой, поневаж нашол слуга твой ласку перед тобою, а ꙋвеличилес милосердие твое, которое ꙋчинил еси со мною (Біблія, 47); реклъ Лотъ до нихъ: прошꙋ гсди мой, поневажь нашолъ слꙋга твой ласкꙋ предs тобою а оувеличилесь млсрдіе твое, которое оучинил еси со мною (Хран., 31б).
с. 175
Увеличоный дзеепрым. ад увеличити. ѡ ꙗко ꙋвеличоны справы твои гсди (Зб. 752, 374); ѡ ꙗко ꙋвеличоны справы твои гсди, не вымовит ꙗзыкъ и сердце (Зб. 82, 31б).
с. 176
Увелможити дзеясл. Узвысіць, надаць больш высокае грамадскае становішча. ꙋвелможилъ его царъ и ꙋписал его межи преднѣйши приꙗтели и постановил его гетманом и ꙋчастником панства (Кн. Мак., 60); сталосе коли то ꙋслышал алеѯандеръ царъ еще причинил ꙋвелможит иѡанафана, и послал ему кнафелъ золотыs, ꙗкиs есть ѡбычай дават повиноватым царскимъ, и далъ ему акъкарон, и вси границы его въ ѡсѣдлост (Там жа, 60б).
с. 176
Увелможоный, увелможный дзеепрым. ад увелможити. ѡн реклъ: естем слуга аврааммов, а гсдъ блгсвил панꙋ моему велми, и ꙋвелможоныs есть, бо мает всего презлишъ (Біблія, 55–56); ꙋвелможоный теды есть соломон над вси цари земныи (Там жа, 421); естемъ слꙋга Авраамовъ. А гсдь блсвилъ панꙋ моемꙋ велми и оувелможный есть, бо маетъ всегѡ презлишъ (Хран., 38); оувелможныи теды есть соломѡнъ над вси цр0483и земныи (Там жа, 299).
с. 176
Увельбеный гл. увелбеный
с. 176
Увельбити гл. увелбити
с. 176
Увельбитися гл. увелбитися
с. 176
Увенероване наз. Ушанаванне. на увенероване пановъ шляхты выдалъ золот. два (ИЮМ, VII, 44, 1690).
с. 176
Увензенье наз. Турэмнае заключэнне. тотъ Бѣлевичъ самъ есть принципаломъ и мужобойцою и таковый ексцесъ и збытокъ великій пополнившій, увензенья, по взятью на копіе утекъ (АВК, V, 23, 1661).
с. 176
Увенчати дзеясл. Праславіць. положив же ихъ празникъ празновати всѣхъ заедно мсца ианꙋриѧ в день л0483 каноны тропарами и похвалами ꙋвѣнчалъ их (Зб. 82, 362б).
с. 176
Увергти дзеясл. Тое, што і ввергти. вѣтрила карабельнаѧ разодрало наполы. и оувергло в море (Чэцця, 91); мене оувергло в море (Там жа, 94); сожгоуть телеса ст0483ых. и в рѣкꙋ оувергоут (Там жа, 145б).
с. 176
Увергтися дзеясл., зв. ад увергти. семеѡнъ ... оувержесѧ оу кладѧз (Чэцця, 4).
с. 176
Увередитися дзеясл. Уверадзіцца. македонского цр0483ства стережисꙗ, бо хто тꙗжко подыимает, тот сꙗ маетъ ꙋвередити (Алекс. 1697, 9б).
с. 176
Уверене гл. уверенье
с. 176
Уверение гл. уверенье
с. 177
Увереный дзеепрым. ад уверити ў 3 знач. не вонтпили, чꙋдами тыми оувѣрены и оупевнены (Каліст, II, 191); абы чꙋда, которыи чинилъ Хс0483, обачивши, оувѣрены и оупевнены были о немъ (Там жа, 302б).
с. 177
Уверенье, уверене, уверение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. уверити ў 1 знач. Тыи инные баsки сут еллинские которые жадным ѡбычаем до ꙋвѣренꙗ сут не подобни (Бельск., 37). 2. Дзеянне па дзеясл. уверити ў 2 знач. тымъ Крещеніемъ крестилисѧ тые, которые без ѡкрещеніа водногѡ, за оувѣренье вs Ха0483 оумучены зостали (Дзід., 7); тымs Крещеніемъ крестилисѧ тые, которые без ѡкрещеніѧ водного, за оувѣренsе вs Хрста оумꙋчены зостали (Сакр., 4); тоs до вѣри своеs взывал вси люди, але коли были тверды и трꙋдны кꙋ ꙋвѣреню, чудами ихъ своими взsрꙋшалъ (Пралог, 565). 3. Дзеянне па дзеясл. уверити ў 3 знач. ѡ немъ пошла слава ижъ мертвого на оувѣренsе еретіка вск0483ресилъ, которій зм0483ртвыхъвстанѧ тѣлъ не вызнавалъ (Мак., 12б–13); тое вам ѡзнаsмꙋю братие на ꙋвѣрене всим слꙋжаючым и чытаючым (Зб. 752, 510); то ꙗ вамъ ѡзнаsмую братие, на увѣрение всѣмъ слухаючим и читаючимъ (Зб. 82, 354). 4. Засведчанне; доказ. Привелеs листꙋ Милеsчицкомꙋ на право Маsдеборское и на инъшие вольности и пожитки местские. Нижли наsдено естъ вчоными слушные а справедливые речи выписанью ѡтдати кꙋ ꙋверенью, и досветъченью на пришлыs часъ напотомъ сталыхъ речеs (КСД, 891, 1516); которые есмы ся, для увѣренія, до сего листу руками нашими подписали (АЗР, IV, 143, 1596); чоуда починаетъ чинити на оувѣренье справъ и наоуки своей (Каліст, II, 8б).
с. 177
Уверечи дзеясл. Тое, што і вверечи. тогды повелѣла цр0483ца оу ꙗму оуверечи его (Чэцця, 202б); цр0483ь. звезавши его. повѣлѣл оуверечи в темницоу (Там жа, 270б).
с. 177
Уверженый дзеепрым. ад уверзити. онs ... ꙋверженs былъ до ꙗмы львовs (Скар. ДП, 21); потомъ ꙋверsженъ бысть въ ꙗму ко львомъ (Там жа, 37б). // перан. дьꙗволъ. со слꙋгами своими свѧзанъ боудет. и оуверженъ въ мꙋкоу вечноую (Чэцця, 78).
с. 177
Уверзити дзеясл. Укінуць. хрестьꙗне. имоут исцелѣниꙗ творити. но собравше оуверзѣмо оу водꙋ глꙋбоко (Чэцця, 146); подьмо возмѣмо мр0483ью. ис постѣлею. и оуверзмо оув ог0483нь (Там жа, 262б–263).
с. 177
Уверимый дзеепрым. ад уверити ў 2 знач. ꙋвѣрити: Оувѣримꙋ быти (Бяр., 175).
с. 178
Уверити, вверити, уверыти дзеясл. 1. Канчаткова паверыць каму-, чаму-н., у што-н. потомъ Путифарs ꙋверивъ жене своеи казалъ всадити іосифа в темницу (Скар. КБ, 7б); ꙋверило естъ имъ множество ꙗко стареишинамъ людьскимъ и судьꙗмъ (Скар. ДП, 36б); видꙗчи то ѡные кгабинове ꙋвѣрили емꙋ досконале и ѡбрали его собѣ за пана (Бельск., 150); ꙗрополкъ ... здрадливоs его мовѣ зараз ꙋвѣрил (Стрыйк., 463б); видѧчи то ѡные габины ꙋвѣрили до конца и ѡбрали его собѣ за пана (Рым., 79б); Мысмы теды ꙋвѣрили ижъ тоs листъ в чомколвекъ правду повѣдал (Алекс., 7б); оувѣрила ѡным словам невѣста побожнаꙗ (Жыц. св., 16); ꙋвѣрили словам его, и спѣвали хвалꙗчи его. але ѡни прꙋдко забыли ꙋчинковъ его а не ждали рады его (Пс. ХVII, 113б); ꙋвѣрившы теды их словамъ скоро ѡдно дочцѣ своеs в ꙋста тои воды ꙋлилъ, зараз промовила (Зб. 82, 7б); той ѡбѣтници Авраам ꙋвѣрилъ, и длꙗ того почитано емꙋ тꙋю вѣрꙋ кꙋ справедливости (Выкл., 12б). Параўн. уверовати ў 1 знач. 2. Паверыць у Бога, у звышнатуральныя сілы. нехаи зоидеть теперъ зs кsреста. и ꙋверимъ вs него (Цяп., 41–41б); коли ѡставит бога своего, а увѣрыт у Махомета ... ты ми его дам за мужа (Бава, 146); ꙋвѣрилъ людъ и схилившисꙗ поклонилисꙗ гсдꙋ богу, же войзрѣлъ гсдъ на мордоване ихъ (Біблія, 112); хто не ꙋвѣрит не спасетсѧ (Зб. 261, 200); того теж рокꙋ и павел ст0483ыs вs хр0483ста ꙋвѣрилъ (Бельск., 207б); простый и неꙋкій народъ оувѣрилъ вs Ха0483, а они сторожеве и оучителеве закона не оувѣрили (Каліст, I, 170б); прето который оувѣрить и ѡкрститsсѧ, сп0483сенъ бꙋдеть (Варл., 60–60б); мовилъ исус фоме, же еси мене виделъ и ꙋверылъ: блажени тии которые не видели а ꙋверили (Зб. 255, 52); если мене за женꙋ хочеш мети, ѡбецꙋю тобѣ ввѣрити в хрста (Зб. 752, 157б); вси пред василиском ꙋпали и ꙋвѣрили в христа (Пралог, 486); ꙋвѣрилъ есми бг0483у и длꙗ того будꙋ мовити будꙋчи велми ꙋтисненыs (Пс. ХVII, 128); тогды много поганства з ѡного перестрахꙋ ꙋвѣрило хрстови (Зб. 82, 431). Параўн. уверитися ў 2 знач., уверовати ў 2 знач. 3. Пераканаць; запэўніць. вы бы нашого слугу Байраша твердо ꙋверили (КЗ, 334, 1480); для того, своего доброго веръного чоловека уверивъши, послалъ есмо (КЗ, 352, 1484).
с. 178
Уверитися, уверытися дзеясл. 1. Паклясціся (у вернасці). ѡниж приехавши. оуверилисѧ воеводе. и приꙗ ихь любовно а того в них не раздуме и ни познаша. и Дашко приехаль к городꙋ вночи во ѳ0483 час (Увар., 99). 2. Тое, што і уверити ў 2 знач. реклъ іа есмо лотръ был а со исоусом оукрижован есми был. а оуверил есми сѧ рекоучи (Пак. Хр., 27); кгдыж по пристsю Хв0483омs, мнѡго сѧ и Поганъ, вs Ха0483 Гд0483а оувѣривши до Iзраилsтѧнъ, которыи первей вs Ха0483 оувѣрили, прилꙋчило, и ѡпочили зs Авраамѡмъ, вs царsствѣ нб0483сномъ (Каліст, II, 21б). 3. Ад уверити ў 3 знач. о честномъ его житiи увѣрывшася ... судихомъ его быти достойна сана iерейскаго (АСД, VI, 216, 1705).
с. 179
Уверованый дзеепрым. ад уверовати ў 2 знач. измертвыхвостание, коли его повторе ѡгледали, абовем звык гд0483ь длꙗ того смꙋтные речы проповедат жебы пострелъ ѡбачоныs снаднеs мог быт ꙋверованыs (Зб. 255, 54б–55).
с. 179
Уверованье гл. уварованье
с. 179
Уверовати дзеясл. 1. Тое, што уверити ў 1 знач. повед ми што тꙗ поткает нн0483ѣ, и тогды ꙋвѣрꙋs тому што заꙋтра (Зб. 752, 594). 2. Тое, што уверити ў 2 знач. но ѡнъ во третии дн0483ь востал и ꙗвилсꙗ всѣмъ и по чотырьдесѧтеи днеи вознеслъсѧ на нб0483о ему же стефанъ оувѣровал братъ ѡц0483а моего (Чэцця, 201б); чыниж такъ замкнꙋ тебе ѡсторожне и моцнеs ниж тепер, если тебе твоs хрстосъ з вꙗзенꙗ выбавит, ꙗ в него ꙋвѣрꙋю (Зб. 752, 552б).
с. 179
Уверху гл. вверху
с. 179
Уверхумененый дзеепрым. Тое, што і верхумененый. поновлꙗючи того ꙋверхꙋмененого злого и ѳортельного переводꙋ права (КЛС, 167б, 1598).
с. 179
Уверхуменованый дзеепрым. Тое, што і верхуменованый. водлꙋ[гъ] права и декретовъ трыбунальскихъ такъ рочнего и сегорочнего ꙋверъхꙋменованыхъ ему колонътаю выданых (КЛС, 144б, 1597).
с. 179
Уверхъ гл. вверхъ
с. 179
Уверыти гл. уверити
с. 179
Уверытися гл. уверитися
с. 179
Уверяти дзеясл. Пераконваць. не во всеи бо земли ꙗвиласѧ всесвѣтлаꙗ звезда. але в перьскои земли оуверѧючи халъдѣꙗны. штобы за нею пошли (Чэцця, 120б–121); до оулѣченѧ слѣпороженого приходитъ, все тое штоколвекъ вs Цр0483кви до Книжникѡвъ и Фарисеѡв мовил, самою речъю оувѣрѧючи и ствержаючи (Каліст, I, 140б–141); тое што мовил, чꙋдами ставаючимисѧ оувѣрѧючи и ствержаючи (Каліст, II, 230).
с. 180
Увесде гл. увезде
с. 180
Увеселене гл. увеселенье
с. 180
Увеселеный дзеепрым. ад увеселити. Нерон ... видоки и свꙗта за ег здорове чинил, которыми ѡн ꙋвеселеныs всих вꙗзнев пꙋстит казал (Бельск., 211б); ѡным видением ꙋвеселеныs покусилсꙗ ѡ мѣсто и взꙗл их под хорогвою крста хрстова (Там жа, 264); волнꙋ ... людъ збирал, а шаты з них чинили. рицери теж алеѯандровы тым болшеs были посилени и ꙋвеселени з звитꙗжствъ которих ѡдержали над ѡными гадинами [п]отом рꙋшившисе з своим воsском тꙗгнул на ѡное мѣстце где поръ лежалъ з людом зобраным (Алекс., 28б); ꙋвеселеныs тымъ велми цесар сам с царꙗгорода приехал з м[н]огими паны (Зб. 752, 99б); ѡн на тоs голос барзо ꙋвеселеныs пошол (Там жа, 267); свꙗтые ѡступстомъ ѡдного засмꙋчены, а ѡтмѣною такового ꙋвеселени были (Пралог, 504); ѡт спросности твоих грѣхов ѡчищона из вхоженѧ его до тебе вѣчною ꙗсностю ꙋвеселена быт могла (Зб. 82, 14–14б); тогды ꙋвеселеныs царъ вынꙗт его казалъ зs ꙗмы ѡной (Там жа, 260); ѡни будꙋчи велми увеселени заразомъ шли до господы и учинили ѡбѣдъ (Там жа, 353).
с. 180
Увеселенье, увеселене наз. Дзеянне па дзеясл. увеселити. возмете собѣ днꙗ першего ѡвочи з дерева наѡздобнѣйшого и росчъки палмовы и вшелꙗких квѣтов з дерев ѡздобных и вербины ѡт потоку на ꙋвеселене (Біблія, 173); если Бг0483ъ захочетs, ѡдномꙋ которомꙋ створеню, себе подобнымъ длѧ оувеселенѧ и радости креатꙋръ розꙋмныхъ оучинити (Мак., 35); толкѡ и ласки и моцы Бж0483еи вs цнѡтахъ, любви мовлю, доброволности, доброти, радости, щирости, и Бозскогѡ оувеселеньѧ чꙋти маетъ (Там жа, 221); возмете собѣ днѧ першегѡ овочи з дерева наоздобнѣйшогѡ и росчки фіниковы, и вшелѧкихъ квѧтовъ з деревъ оздобных и вербины ѡт потокꙋ на оувеселенье (Хран., 125).
с. 180
Увеселити дзеясл. Развесяліць, прывесці ў бадзёры настрой. аданаи ... оувеселилъ на тебе ворога повышилъ рогъ непрiꙗтелеи твоих (Зб. 262, 111б); тако былъ Богъ Iакова оувеселилъ, егда ꙋвиделъ сына своего Iосифа (Будны, 72); ся тотъ непріятель не будетъ тѣшити, а вборзѣ дастъ Богъ, и другая новина щастливая насъ всѣхъ увеселитъ (АЗР, III, 134, 1564); Панна се до манастыра вернꙋла. бо еи з манастыра были взꙗли и своим выбавенем и чꙋдом ѡным невымовне сестри свои ꙋвеселила (Бельск., 256); хочsбы слово правды мовити и слꙋхаючого оувеселити хотѣлъ (Мак., 191); вес сохнꙋ и николи мене жаднаѧ не ꙋвеселит, аж тебе ѡбачꙋ в том часѣ в свѣцком ꙋбіоре (Зб. 107, 66); гсдь ... хотѣл ... в ѡбителех краснѣsших таковых вѣрных своих водворити и вѣнци многiе златые на главу возложити и во вѣки вѣком ꙋвеселити (Там жа, 107–108б); ꙋважъ чемꙋ волал молꙗчысе ... жебы аж до пекла голос его проникнулъ, жебы там ѡтцы светые ꙋвеселил (Зб. 255, 297б–298); ѡн рек ѡ великій царꙋ Алеѯандре, длꙗ того тое вчинил ѡ том, старостю своею абым тебе ꙋвеселил (Алекс. 1697, 94б).
с. 181
Увеселитися, увеселитисе дзеясл., зв. ад увеселити. ꙋвеселилисе вси кнꙗжата и вес людъ (Біблiя, 482); невѣста ѡдна правовѣрнаꙗ мꙋжа маючи еретика, коли до неи свещенник пришол еи, просила мꙋжа мовꙗчи: наведил мене свещенник моs прошꙋ тебе ꙋчестуsмо его и ꙋвеселимосꙗ з ним (Бельск., 332); алеѯандер домнимаваючисе быт самоге себе ꙋвеселилсе велми (Алекс., 6б); если найдетъ всѣ ѡвцы цѣлы и здоровы, оувеселитsсѧ зs нихъ: если жъ найдетъ нѣкоторыхъ вs ѡтстꙋпствѣ, бѣда пастыремъ тымs бꙋдетъ (Каліст, I, 45); тогожъ власне часꙋ, вs которій помочъ Бж0483ію ѡдержалъ, великимъ оусердіемъ и горѧчостью ласки оувеселилъсѧ (Мак., 235); бо вsспомнѣлем, мовитъ, жа Бг0483а и оувеселилемsсѧ (Варл., 348б–349); ха0483 Иродъ ѡбачивъши ꙋвеселилъсꙗ (Зб. 259, 637б); коли то ꙋслышит ѡтцъ, велце се з розꙋмꙋ еs и милости ку збавеню своемꙋ ꙋвеселилъ (Зб. 752, 543б); нигды се поведа не ꙋвеселилъ Гды што злого поткало того коториs мене ненавиделъ (Пралог, 659); слышал и ꙋвеселилсꙗ сиѡнь, и розвеселилисꙗ дочки iюдеsские, длꙗ судов твоих гд0483и (Пс. ХVII, 100б); оувеселилисе вси кнѧжата и весь людъ. а вшедши внесли до скрини гсдней (Хран., 332б). // перан. повторе ꙋзрю вас и ꙋвеселитсе серце ваше (Зб. 255, 56).
с. 181
Увеселяти дзеясл. Весяліць, прыводзіць у добры настрой, радаваць. Того длѧ, ижь ꙗко хлѣбъ оукреплѧеть тѣло человѣку а вино веселить сердце, тако тѣло хв0483о и кровs его ꙋкрѣплѧють и оувеселѧють вѣрующого, и оным сѧ причащающому (Будны, 235б); пѣснꙗми вдꙗчными, и превыборными голосами, которые спѣвали, адама ꙗко царꙗ и пана своег ꙋвеселꙗли (Бельск., 4); таковый здаетъсѧ ꙗкобы дрꙋгихъ оувеселѧлъ, и ꙗкъбы сѧ и ѡни зs егѡ слѡвъ бꙋдовали (Мак., 191); дочасныхъ зась речій ѡвоцъ, хотѧжъ видоме оувеселѧетs, и оутѣхꙋ, прыносит, пожытечнаѧ еднакъ речъ естъ, ѡный занехати и ѡткинꙋти (Варл., 24б–25); паненка брала во вsсемъ добрымъ прꙋдкиs похопъ, и над лѣта розꙋмъ дꙋховны маючы, старог своего стрыꙗ добрими поступъками ꙋвеселꙗла (Зб. 81, 72б–73); было теж там ... жродло вод живых, которои реки быстрост ꙋвеселꙗет все ѡное вдꙗчное мѣсто (Зб. 107, 103); ничого так давного и головного неприꙗтелꙗ нашего диꙗвола не ꙋвеселꙗет, ꙗко то, што з трех знаков може быт побачено (Зб. 255, 387–387б); неплоднꙋю жонꙋ плоднꙋ чинит домъ ей дѣтками розмножает, и плодом ей ꙋвеселꙗет (Выкл., 144); паненка брала во всем прꙋдкиs похопъ, и над лѣта розꙋм дꙋховныs маючы, старостю cвоего стриѧ добрими поступъки ꙋвеселꙗла (Зб. 82, 122б). // перан. заразъ ми серце ꙋвеселꙗти почало (Пралог, 571б).
с. 182
Увеселятися, увеселятисе дзеясл., зв. ад увеселяти. // перан. але теж иныи речи видꙗчи, которыми сꙗ серца наши ꙋвеселꙗют, ꙗко коли смотримо в небо звѣзды незличоно ꙗсънѣючое слонце теж велми сиꙗючое (Бельск., 179); зараз мнѣ срдце ꙋвеселꙗтсе почало (Зб. 752, 143).
с. 182
Увеселяючий дзеепрым. ад увеселяти. // перан. ꙗ естемъ Хлѣбъ живота. и Вода жива, и Вино оувеселѧючее срдце чл0483чее (Мак., 13); ꙗкъ далеко болей тый, которыхs оумыслъ и чл0483къ вsнꙋтрній посвѧчаючомꙋ и оувеселѧючомꙋ нбсномꙋ и Дх0483овномꙋ радости олѣйкови, естъ помазанъ (Там жа, 177); але тꙋю ѡвшеки гладкꙋю и ровнꙋю и по той идꙋчихъ, велsце ꙗснымъ видзенемs очи оувеселѧючꙋю (Варл., 123б); Лѵсаніа; Розвѧзꙋючій фрасꙋнокъ, або оувеселѧючій (Бяр., 292).
с. 182
Увести I гл. ввести I
с. 182
Увести II, ввести III дзеясл. Спакусіць; заманіць; падмануць. сотона. въ большꙋю прелесть не въвелъ его (Чэцця, 70б); мало есми постꙋ вытрват не хотѣли, чинимож тепер болшиs гꙋба [!] нас ꙋвела постимож и перестовали на грꙋбых потравах то ест зелꙗхъ (Бельск., 6).
с. 182
Увестися I дзеясл., зв. Быць уведзеным, прыведзеным. дш0483и ... в раи оуведутьсѧ. похвалѧючисѧ хсвымъ воскрсниемъ (Чэцця, 170б).
с. 183
Увестися II, увестисе дзеясл., зв. 1. Ад увести II. але се дал ꙋвести мꙗкким словам еи, милог товариша. не хотꙗчи гнѣвит (Бельск., 5б); хто дочасными сего свѣта речами, ѡплꙋтаетъсѧ, и розъмаитыми земными звѧзками оувикланый аффекsтами злости оуведетsсѧ, ѡтнюд не познаетъ, же естъ иншаѧ война, валька, и битва внꙋтрsнѧа (Мак., 211); того жаловал ижемъ сꙗ старымъ ѡнымъ товаришомъ ꙋвести дал (Зб. 752, 74б); в чомъ подобно се ꙗко человѣкъ ꙋвелъ, и в пыхꙋ а великое ѡ собѣ розꙋмене ꙗко кревкост людскаꙗ се поднелъ, претожъ ѡкрꙋтне в великие грехи впал, за скушением бесовскимъ (Пралог, 491б); на которие теды тыи слова здрадливый далъ сꙗ ꙋвести ѡкаꙗнникъ ѡныs (Там жа, 496); первеs ку ним словъ лагодныхъ ꙋжывалъ ... але згола не на такихъ трафилъ, абы сꙗ чилъ [!] ꙋвести мѣли (Там жа, 519); ижемъ длꙗ того тут сꙗ вернулъ цесарꙋ, абых того жаловалъ ижемъ сꙗ старим ѡнымъ товаришомъ ꙋвести далъ (Там жа, 579); але сѧ далъ оувести мѧккимъ словам еи милогѡ, товарыша не хотѧчи гнѣвать (Хран., 9б). 2. Прыняць чый-н. бок; згадзіцца. евсевиs ... великꙋю шкодꙋ розорванем ѡным церкви ст0483оs чинил, бо мног епископов на его дворское ѡно заховане ꙋпатрꙋючи за ним се ꙋвели (Бельск., 264б); бѣжали вси мнихи до свꙗтого венедикта абы ихъ преложоным зостал и долго сꙗ зборонꙗючи прозбою ихъ ꙋвестисꙗ далъ (Пралог, 515).
с. 183
Увечере прысл. Тое, што і ввечоръ. пришли суть семо мужи ѡт сыновs ізsраилевыхъ ꙋвечере (Скар. IН, 7); филистымлѧнинs же Голиаѳъ всегда исхожаше рано и ꙋвечере, вызываючи кs бою за четыредесять дней (Скар. ПЦ, 35б–36); оувечере ѡна приходила а оутре ѡна ворочалас кs домꙋ женскомꙋ (Зб. 262, 128); с торъгꙋ миколаs нарꙋшевичъ из сыномъ своимъ ... ехали вжо ꙋвечере (КВС, 598б, 1552).
с. 183
Увечеръ гл. ввечоръ
с. 183
Увечненый дзеепрым. Увекавечаны. Сказила бы всякіе рѣчы съ часомъ старость, коли бы учинки людскіе, которые жъ зъ прироженья своего конецъ мають, черезъ листы не были увѣчнены и годнымъ свѣдетствомъ къ пришилой вѣдомости не были приведены (АЗР, I, 179, 1498).
с. 184
Увечоръ гл. ввечоръ
с. 184
Увещание наз. Дзеянне па дзеясл. увещати. да вопрошают ѡ сем истиннѣsшого разсꙋжденіа соборного епспъского, и по ꙋвѣщанію правилом всем любовию смирꙗтисꙗ (Дыяр., 154).
с. 184
Увещательное прым. у знач. наз. Тое, што ўтрымлівае павучанне, настаўленне. Вѣрователное: Оувѣщателное. оупевнѧючее (Бяр., 26).
с. 184
Увещати дзеясл. Угаворваць, пераконваць; настаўляць. Препри, оувѣщаю (Бяр., 122); Iѡан же ст0483ыs ѡного хрестиꙗнина наꙋчил страхꙋ божого. ꙋвѣщав и на ѡбличеніе бѣдъ его и долгов ѡтдание (Там жа, 25б–26). Параўн. увещевати.
с. 184
Увещевание наз. Дзеянне па дзеясл. увещевати. Препрѣніе: Намовлѣнsе, переведенье, оувѣщеваніе (Бяр., 122).
с. 184
Увещевати дзеясл. Тое, што і увещати. молитъ Отца и насъ увѣщеваетъ: молитеся, дабы напастей избѣгнути (АСД, II, 20, 1601).
с. 184
Увещеватися дзеясл., зв. ад увещевати. Препрѣнъ бываю, оувѣщеваюсѧ (Бяр., 122).
с. 184
Увзодрати дзеясл. Выкарчаваць. вырубавшы лесу ... на шесть бочокъ посеяня, кгвалтовне увзодравшы и взоравшы пшеницою посеялъ (АВК, ХХХVI, 234, 1582).
с. 184
Увзяти дзеясл. Атрымаць. увзялъ есми за тые земли у него двацять и пять копъ грошей (АЮЗР, II, 106, 1451); сестрѣ малжонки моее, половицы тое сумы, которую быхъ увзялъ за тое имѣнье Торговиское, не отдалъ (АВК, VIII, 425, 1587).
с. 184
Увианье гл. увиванье
с. 184
Увиваный дзеепрым. Укручаны. да на том мѣстци тогды гелена нашла ꙗсли оу которомъ іссъ дитѧтком нароженіе перед воломъ и ѡсломъ был положен и тыи пеленки оу которе іссъ тамо оувиван и сено и сорочкоу панны мр0483іи котороую была оу ѧслех забывши полишила (Валх., 70).
с. 184
Увиванье, увианье, увиянне, увиянье наз. Абгортванне, пакаванне. паперы доброе для писанья и на увіянье справъ и на ладунки за асм. деветнадцать (ИЮМ, I, 24, 1679); на увиване тыхъ талеровъ китайки небеское воднистое локоть, пану Яну Коробанку райцы заплатили золот. шесть (ИЮМ, IV, 68, 1686); паперу до увiаня пороху либру, осм. (ИЮМ, XIV, 52, 1700); купили ... масла гарнушекъ, плотна для увияння великихъ речей (ИЮМ, XVIII, 49, 1710).
с. 184
Увиватися дзеясл. Укручвацца. рекла еи слꙋжебница ег госпоже моꙗ. нелѣп[о] мнѣ оувиватисѧ в него (Чэцця, 14б).
с. 185
Увиденый, ввиденый дзеепрым. Ад увидети ў 1 знач. редке познаваны бывают оу ночи. ижь под горою не могоуть быти оувидены (Валх., 42); затым вночи вsвидѣныи. ꙋказалисꙗ костантинови петръ и павел ст0483ые апостолове мовечи: ижес грѣхꙋ перестал, а кровю се невинною збридил (Бельск., 265).
с. 185
Увидети, ввидети, увидити дзеясл. 1. Убачыць, заўважыць. оульꙗнъ. въвидел никитꙋ молꙗщасѧ на въсток (Чэцця, 30); не боитесѧ бо ведаю иже ищете крижованого. нетъ его тоут бо ꙋстал поидите а оувидите мѣсто кде положен был (Пак. Хр., 34б–35); да не ꙋвижу дитѧти своего егда ꙋмирати будеть (Скар. КБ, 37б); виж ꙋвидевъшы тꙋтъ в томъ дꙋбе пыталомъ тыхъ людеs стороньнихъ если бы имъ то было сведомо естъли бы в томъ дꙋбе были рꙋбежы (КВЗС, 84б, 1533); тако былъ Богъ Iакова оувеселилъ, егда ꙋвиделъ сына своего Iосифа (Будны, 72); коли ѡни прыехали ближеи к шатром и ввидели щыты и гельмы, и рекли: То сут еждчалые рыцэры, стоꙗт в холоде (Трыст., 55); погледелъ под ѧсли и увидел Бова (Бава, 132); кгдых есмо шли до гридни увидел есми и застал Илью Грыгоревича, а в него ланцугъ вилекій на шыи, а дрꙋгий на нозе (АВК, ХХХVI, 18, 1582); Potom uwideli y porаzumeli Moskwiczy, kаk wsi wyszli nа pole, szto Litwy ne mnoho (Бых., 560); кгды оувидишъ нагого, приѡдѣй его, а тѣла своего не перебачай (Каліст, I, 34б); пришолъ игуменъ з фиваиды до згромаженꙗ братіи и ꙋвидѣвъ брата ѡдного выстꙋпного і ѡсꙋдил его (Зб. 107, 180); таков тых людей законъ коли ѡны ꙋвидели раскривавленного, тогды похвативши сами межи собою зsедꙗт (Алекс. 1697, 57б–58). 2. Адчуць, зведаць, зазнаць. въвидѣлъ тоую злость. и оуслышалъ ст0483ыи иванъ бг0483ословъ (Чэцця, 291); да ѡ том оузѧв ѡтповедь оу дш0483и албо оу дх0483а ст0483го см0483рти не оувидети ани покоушати (Валх., 64); ѡна закликала рекоучи. даите ми пристꙋпити абых оувидела сн0483а моего абых оувидела потешеніе дш0483е моее которыи ссалъ гроуди мое (Жыц. Ал., 99); ижъ суть некоторие зъ сезьде стоячихъ, которие не мають вкусити сьмерти, ажъ увидять королевство божъе прышодшое в моцы (Цяп., 55); ꙋважъ ижъ магдалынꙗ не тогды коли стала але коли се наклонила в гробь и там ꙋвидела видениꙗ ангелского и господнего годного се стала (Зб. 255, 39б). 3. Прадбачыць, прадчуць. тамъ гдѣ оумрешь оумрꙋ и тамъ покопаюсѧ такъ оучини ми. гь0483 и такъ надъдаи иже см0483рть розлꙋчить межи мною и межи тобою: оувидела иже скреплѧетсѧ поити с нею и перестала говорити еи (Зб. 262, 31б); але ижь иного часу большие потребы небезпеченsства чуемо, прото коли наибольшую силу врага нашого ꙋвидимо. тогды тѣже наболеи малитвы пилsными быти маемъ (Будны, 177б). 4. Усвядоміць; прызнаць; зразумець. слꙋги ... въвидѣвше то еже сотворилъ ст0483ыи никита. поклонишас емоу гл0483юще (Чэцця, 32б); оувидевши пилатъ. иже вес люд противъ се ѡбрачаеть, ѡпроч тых которые говорили не есть зо псоты нарожон. и реклъ (Пак. Хр., 18б); то ꙋвидевше цесареве такіе дивы почали сами ис папою нести мары. абы теж были посв0483щены ѡт того тѣла ст0483го (Жыц. Ал., 99б); сознавають болши иных. ѡ доброоумъи твоем. и расправности оумысла твоего. всѧкомꙋ досмотрѧющемꙋ в ню иже не оувидишь по них. жадного оущепленіѧ ѡ расказꙋ ꙋмысла твоего (Арыст., 161); да аще оувидѧть прискорбие велико немоцномꙋ. спꙋститсѧ на ѡноую вѣщь. а недбають хотѧ оумрет (Там жа, 220); Ст0483іи Еванsгелисты въскресеніе Хв0483о выписують, ꙋвидишь иже вси свѣдчать, ꙗко Хс0483 въ едину ѡт суботъ въсталъ изs мертвыхъ (Будны, 44б); подъводу мають давати ... коли ониж въвидять листъ подводныи сикгнетомъ нашимъ запечатаныи (СДГМ, 19, 1562); за нашу вмову вы вѧзни нашы, вылезте вон штоколвекъ ест вас тут, и поидите у городъ и увидите закон наш (Трыст., 69).
с. 185
Увидетися, увидеться, увидитися, увидиться дзеясл. 1. Здацца, уявіцца. ваша бы милость, старшихъ васъ десять, або двадцать, або колько ся вамъ увидить, на тотъ соймъ къ намъ пріѣхали и о тыхъ дѣлѣхъ съ нами братьею своею помыслили (АЗР, I, 116, 1492); воленъ Богданъ ... тое именье Сухоревъское ... отдати ... къ своему вжыточъному и лепъшому оберънути, какъ ся ему и его справедъливымъ наследкомъ налепей увидить (КЗ, 867, 1503); волен Петрашко и его справедливые наследки тые вышереченные люди и земли розшырыти к своему вжыточному и лепшому розмножыти, как ся им налепеи увидеть (ПГ, III, 23, 1508); потом выдал емꙋ пропѫщеніе. агарикѡн. іерапигра. подлуг лѣт. и подведаніѧ что оувидитсѧ ѡномꙋ лекарю (Арыст., 208). 2. Спадабацца. маеть она тыи имѣнья ... а по животѣ своемъ межи дочокъ своихъ, которая ся ей налѣпей увидить ... тую суму записати (АЮЗР, I, 76, 1529). 3. Убачыцца, сустрэцца. ѡна ... праведникомъ ст0483омꙋ андрѣю. и ст0483омꙋ ефифанию. дала сѧ оувидѣти (Чэцця, 52б); во ѡныs вѣкъ ꙋвидимсѧ из собою (Зб. 82, 4). Параўн. увидзетисе.
с. 186
Увидзетисе дзеясл. Тое, што і увидетися ў 3 знач. будете одинъ одъ другого, увидзѣвшисе зъ собою, бѣгать зъ дому своего (АСД, I, 339, 1643).
с. 187
Увидити гл. увидети
с. 187
Увидитися гл. увидетися
с. 187
Увидиться гл. увидетися
с. 187
Увикланый, увикляный, увихляный, увыхляный дзеепрым. 1. Ад увиклати. Певне панъ богъ на вас помъстꙋ вложитъ. або жебы не такꙋю въ которои и мы въ грехах ваших ꙋвикланые зостанемъ (Бер. саб., 14б); темностѧми грѣха оувиклана, ѡсꙋженьѧ оучастницею станетъсѧ (Мак., 10); хто дочасными сего свѣта речами, ѡплꙋтаетъсѧ, и розъмаитыми земными звѧзками оувикланый аффектами злости оуведетsсѧ, ѡтнюд не познаетъ, же естъ иншаѧ война, валька, и битва внꙋтрsнѧа (Там жа, 211); ꙗкъ бовѣмъ неприѧтель доставши чл0483вка вs рꙋки. новым егѡ собѣ кs воли чинитs, и злыми намѣтностѧми оувикланого, дꙋхомъ грѣха помазꙋетъ (Там жа, 344); абовѣмъ повѣдѣно ми ижъ был нѣѧкій Кроль, который сѧ барзо зацне вs станѣ своемъ Кролевскомъ заховалъ, и ласкаве и скромне зs поддаными сѧ своими ѡбходилъ, вs той зась ѡдной речи шванковалъ, ижъ бозского познанѧ свѣтлости не мѣл, а балвохвалскою слꙋжбою былъ оувиклѧный (Варл., 136); Были теж при том гости которых гсдь бог до закону запалꙗл, але збытне млстію речыs дочасных ꙋвихлꙗны (Зб. 107, 115б); ꙗ поведа в тоs моеs ѡкаꙗнноs старости ꙗко ꙗкиs млоденец и дитина ꙋвыхлꙗныs есми ест тым грѣхом (Пралог, 492б). 2. Звязаны. над жерелом рѣчки плынꙋчои ꙋслано мꙗкко и дорогꙋю ложꙋ поставлено, на котором коли ѡног млоденца ст0483ог положено и сꙋптелными шнꙋрами увихлꙗно, женꙋ ꙋродивꙋю до нег пꙋщено абы его лестками до грѣхꙋ побꙋдили (Бельск., 248б).
с. 187
Увиклати дзеясл. Заблытаць; уцягнуць у што-н. Которые зась злыми оучинками себе оувиклали, и вси невѣрные и грѣшници, до вѣчнои мꙋки, котораѧ сѧ огнемъ пекелным называетs (Варл., 68); если зась тое перешкодою и згоршенsемs ест дш0483и, наштож на мене ѡное скидаеш, и мене оувиклати хочешъ (Там жа, 326б).
с. 188
Увикливати дзеясл. Заблытваць. Діаволъ мысли нш0483и оувикливаетs (Мак., 391); Запинаю, застановлѧю, ноги заплѣтаю, оувиклꙋю, замѣтꙋю, заважаю, ѡмешковꙋю, пережкажꙋю (Бяр., 49).
с. 188
Увикливатися дзеясл., зв. ад увикливати. грѣха чи оуходит той который сѧ речами сегѡсвѣтными оувикливаетъ (Мак., 403).
с. 188
Увикляный гл. увикланый
с. 188
Увиненый, ввиненый дзеепрым. ад увинути. ѡто тут мечъ голиꙗда филистына, которогос забил в долинѣ, ꙋвиненыs в шату (Біблія, 336–337); который тотъ тивунъ на свой возъ подъ пеньку тлумокъ великий зъ речома ꙋвиненый, у скатерть вложивъши (АВК, XVIII, 236, 1615); тепер нехаs ꙋстанꙋт скарги, кгды его видꙗт южъ в пелюшки ꙋвиненого (Зб. 259, 499б); наsдете немовꙗтко ꙋвиненое в пелены и положоное в ꙗслехъ (Там жа, 508); коли того мѣстца пришол, где сꙗ взмѣнка чинила до родичовъ и ѡблюбеници, ꙗкъ еи зоставилъ перъстень и поꙗс рицерскиs в порпурѣ ввиненыs (Пралог, 524); ото тꙋтъ мечь Голіада філистіна которогось забилъ вs долинѣ, оувиненый вs шатꙋ (Хран., 227б); Перегородꙋ ... то ест блонкꙋ которою плод бивает ꙋвиненыи которꙋю теж прорвавти родитсꙗ (Выкл., 25).
с. 188
Увиненье наз. Дзеянне па дзеясл. увинути. Китайки поллоктя, для увиненя таляровъ, золотыхъ три (ИЮМ, II, 104, 1684).
с. 188
Увинити дзеясл. Абвінаваціць. Новицкий покладалъ листъ ... в которомъ пише, ижъ увинили его в той челяди втеклой (АВК, ХХII, 81, 1555–1565); намовившися вся копа межи собою, съ тыхъ причинъ пана Богдана наймитю и подданыхъ его увинили (АВК, XVIII, 50, 1582); которые вжо разъ четвертый на тую копу выходили, тыхъ, которые не вышли, виновали и увинили (АВК, ХVIII, 309, 1630).
с. 188
Увинути, ввинути, увынути дзеясл. Завінуць, закруціць. скоро ѡныs алимпиs вs водꙋ вшол, зараз кричат почал, змилуsтесꙗ надо мною. и сам тѣло свое на собѣ шарпал, тыи што гледѣли на то зараз в простирало, ꙋвынꙋвши, пытали его, што сꙗ тобѣ дѣет (Бельск., 316б); бл0483гсловенног бориса тѣло ꙋвиꙋвинꙋвши [!] в простирадло, на воз взложили, и везли до вышгорода (Стрыйк., 453б); ѡни то постерегши вернули еs полотно, ꙋвинꙋвши суптелне жакгвы ковалекъ зs ѡгнем впосеред ѡного полотна (Хр. польск., 15б); по малой хвили жона того Кгодфрида, маючи при собѣ якуюсь невѣсту незнаемую, увинувши деветь штукъ тогожъ серебра въ плюдерки детинные выслала до каменицы его милости пана воеводы Смоленского (АВК, VIII, 504, 1618); же то четвертый рокъ, якъ возная черезъ мене до тое девки, увинувши въ хусту, посылала до нее, абымъ тое отдалъ (АВК, XVIII, 310, 1630); выкопавъшы ямъку на Гвоздовце ... ввинувшы въ рогожу а прикрившы дошъкою, поховали (ИЮМ, IХ, 373, 1639); ѡн зміловавшисꙗ над ним, оувинул его в мантію свою и неслъ до манастыра (Жыц. св., 100б); Иѡсифъ тогды кꙋпившы плащеницꙋ чыстꙋю, тѣло зложыл и в нее ꙋвинулъ (Зб. 255, 306); розодравшы теды ꙗ свиту свою частю есми сꙗ сам ѡкрыл а частю дрꙋгꙋю тѣло ст0483ого ꙋвинꙋл (Зб. 752, 7); ꙗко взꙗл и в мантию ꙋвинꙋл ꙗблока, и возбꙋдилсꙗ ѡт сна (Там жа, 583б–584).
с. 189
Увити дзеясл. // перан. Звіць; стварыць. мы ... тꙋтъ собе короны цнот ꙋвили (Зб. 259, 602). ◊ Гнездо увити – пасяліцца, размясціцца, заняць месца. Гды бовѣмъ кнѧзь злости и ангелы его тамъ гнѣздо оувsютs (Мак., 98); ꙗкъ ꙗ маю прити где несправедъливост собе гнѣздо ꙋвила (Пралог, 648).
с. 189
Увитися дзеясл. 1. Увіцца, уплесціся. чти моеs рꙋшил, ꙋвился ми ꙋ волосы, ꙗкъ чичакъ, и все воиско мое розбилъ (Алекс. 1697, 69б). 2. Укруціцца. не годитсѧ тобѣ так тоужити. по ѡбычаю нашего закона. и вземши главное. дасть еи оувитисѧ. и она никакожь не хочеть принѧти на головоу свою а молвить (Чэцця, 14б).
с. 189
Увитый дзеепрым. Укручаны. был бог ... оу человѣчеи порсуне. а подлуг своего вѣкоу был маленко сытыи а оубогии оу пеленки аж до плечеи. оу ꙗслех на сѣне лежал оувитыи (Валх., 53б); панна маріа дитѧтко ісса перед ѡслом и воломъ положила на сѣне оу пеленки оувитого да на том же мѣстци (Там жа, 71–71б); Литонъ, тꙋвалнѧ, Антимисъ, значитъ престирадла, вs которыхъ оувитое было тѣло Iс0483а Хрста въ Гробѣ (Зб. вып., 70б).
с. 189
Увихляние наз. Дзеянне па дзеясл. увиклати. так много естъ на том свете небеспеченъствъ, ꙋпадковъ, и так много сил ѡт свѣта, тѣла, и дьꙗвола, длꙗ ꙋвихлꙗниꙗ дꙋшъ, всюдꙋ розсажоныхъ (Зб. 255, 430б).
с. 190
Увихляный гл. увикланый
с. 190
Увишки прысл. Тое, што і ввышки. бо уже черетъ зъ чоловека увишки поросъ (АВК, ХVIII, 394, 1653).
с. 190
Увиянне гл. увиванье
с. 190
Увиянье гл. увиванье
с. 190
Увлачати дзеясл. Тое, што і уволочати. надто деламъ добрымъ ꙋвлачаютъ бо ихъ непотребъными до ѡправьданиѧ и спасениѧ быти поведаютъ (Унія, 44б); але петръ ст0483ый не дбает о тое твое перестерегане, котѡрымъ ха0483 га0483, которого онъ началникомъ пастырей себе з нижшими старшими цр0483кѡвными ровне кладꙋчи называетъ, чести оувлачати (Апакр., 99–99б); мовитъ Апслъ, Бг0483ъ ѡправдаетъ: а хтожs ихъ маетъ ѡсꙋждати; Бг0483ъ прославлѧетъ; а хтожs ихъ смѣетъ оуничижати; хто тое славы, хто тыхъ похвалъ имъ ѡт него приданыхъ, зазросьтънымъ ꙗзыкомъ своимъ оувлачати имъ се важитъ, тотъ на зsедене огню вѣчномꙋ, себе готꙋетъ (Карп., 27б); тꙋю гисторію хто бꙋдеть хотѣти незможне считати або еs вѣры ꙋвлачат, мы еи маемо ѡт светыхъ ѡтцовъ на седмом конъцилиꙋмъ давно потверженꙋю (Зб. 107, 206).
с. 190
Увлаченье наз. Зневажэнне. ꙋвлачене чсти шкодливое мног не толко томꙋ што мовит але и томꙋ што слꙋхает (Зб. 261, 151).
с. 190
Увлечи дзеясл. Тое, што і вволочи. Привлачаше: притѧже, ꙋвлекл (Бяр., 123).
с. 190
Увлочати дзеясл. Тое, што і уволочати. Нехаs же ему будет ꙗко ѡдежа которою сꙗ ѡкривает, а ꙗко поꙗсъ которим сꙗ завжды ѡпоꙗсует. таꙗ справа ѡных которие ми чти ꙋвлочают ꙋ гд0483а (Пс. ХVII, 122).
с. 190
Увогнати гл. ввогнати
с. 190
Уводитель наз. Той, хто прыводзіць, паказвае дарогу. ильꙗ оуводитель оу вечьноую жизнь (Чэцця, 236б).
с. 190
Уводити гл. вводити
с. 190
Уводитися, вводитисе, уводитисе дзеясл. Спакушацца; уводзіць сябе ў зман. выбер мꙋжеs ... правдꙋ милꙋючих, а штобы лакомство се не вводили (Бельск., 47б); боюсѧ жебы сѧ слова Павловы над нами, которіи до зневаженѧ всего того, вседꙋшне склонsни бꙋдꙋчи, такъ живемо, и забавами свѣта оуводимsсѧ, несполнили, мовѧчіи (Мак., 41); которіи мовѧт, же злость не живет и не ростет посполꙋ зs чл0483комs, тыи и ѡ завтрѣшнемъ дню не трощꙋтсѧ: и жадною пажадливостю не оуводѧтsсѧ (Там жа, 139); стоꙗчы в церкви ... николи есми не задрѣмалъ, ани есми коли снꙋ дозналъ, чым есми се ꙋводил мнимаючы себе за великого подвижника и мꙋжа ст0483ого (Зб. 752, 561б); проты сꙋт в собе ѡбоентности жадное и ѡблꙋдности не маючи: прави сꙋт в баченю ꙋводитсꙗ и кривить жадное хитрости и здраде не даючи (Пралог, 658); ани ... чим есми сѧ ꙋводил, мнимаючи себе з великого подвижника и мужа ст0483го (Зб. 82, 416б).
с. 191
Уводнити дзеясл. // перан. Напоўніць чым-н. напоймо срдца нашѣ, и оуводнѣмо ихъ обфите зs ѡбфитых вѡдъ Еѵгліа Хв0483а, абы ѡтволглы и выростилы бжственныи овѡцы справедливости и правды (Каліст, 137).
с. 191
Уводящый дзеепрым. Які ўводзіць, прыводзіць куды-н. воздержание дш0483и есть спсніе. и вождь свѣта. оуводꙗщаго въ црство нбсное (Чэцця, 1б).
с. 191
Увожати дзеясл. Прымаць пад увагу. насветеsшаꙗ панна ꙋвожаючи болшꙋю млстъ против бг0483у брала также великое ꙋважене добродѣsствъ бж0483хъ (Зб. 261, 107б).
с. 191
Увоженье наз. Дзеянне па дзеясл. уводити ў 1 знач. Прото бг0483у приписуетсѧ ꙋвоженье в напасть, не ижsбы бъ0483 ꙋводилъ, але ижь диаволу въводити допущаеть (Будны, 206б).
с. 191
Увоздати дзеясл. Адплаціць. мы ... оувоздаимо ѡт чистого срдца нашег. какъ же ст0483ыи кирилъ ... хвалу писалъ ѡспожи бц0483и (Чэцця, 47б).
с. 191
Увозити дзеясл. 1. Увозіць. ѡнъ ѡстанокъ того ѡвса въ ночы ꙋ дворъ своs ꙋвозилъ (КСД, 831, 1514). 2. Адвозіць. рожоный братъ ей милости пани слабковское ... уходечи передъ непріятелемъ, вси речи и апараты церкви и монастыра ... подъ Вильномъ вложилъ и до Кролевца водою увозилъ (АВК, IХ, 44, 1680).
с. 191
Увозище наз. Уезд. сѣножать отъ колодязя до колодязя по увозищѣ по Добряньскый путь а по кушницю подъ увозищемъ (АЮЗР, II, 105, 1403).
с. 192
Увоимити дзеясл. Суцішыць. размысльсѧ оубогаꙗ дш0483о. и оувоими въ срдци своемъ. оумилѣнием и плачевными слезами (Чэцця, 280); оувоими оу сердци своемъ оумилѣниемъ. и плачевными слезами (Там жа, 370б).
с. 192
Увоймовати дзеясл. Суцішаць. жебы посполитость черезъ особливость, а особливость черезъ посполитость ничого не увоймовала (АВК, V, 210, 1576).
с. 192
Увойстье гл. войстье
с. 192
Увойти I гл. ввойти I
с. 192
Увойти II, ввойти II дзеясл. 1. Пайсці. въвоиде отроча ѡт ерополѧ (Чэцця, 8); помененый жыдъ ... з дому его с тое светолки прочъ увошолъ и выехалъ (АВК, ХХ, 200, 1619). 2. Пазбегнуць чаго-н. так коли эго ѡскаржоно, ꙗкъ бы ѡн што нового ... мѣл, смерти инак увоити не мог, ѡдно иж таемне до Угор утек (Атыла, 185); Кириллъ ... шукалъ дороги яко бы моглъ грядущія бѣды увойти (АЗР, IV, 211, 1600–1605); видꙗчи ганибал иж не моглъ ꙋвоsти рꙋкъ их задал собѣ ꙗд, и там теж ꙋмерлъ (Бельск., 187б); Iнокѡве зас: Добрес реклs Кролю, мовѧт, которыи сѧ смерти боѧт, ѡ тое сѧ старають, ꙗкъ бы ѡнои оувошли (Варл., 28); которогож рокꙋ тое на кого прыпадаетъ; и если вшелѧко каждыи оумерети мꙋсит, и жадного способꙋ немашs, ꙗкъ бы смерти оувойти, и вs тꙋю нендзꙋ не вsпасти (Там жа, 35); ѡтцове тое трꙋдъности ꙋвоsти не могли (Зб. 259, 173б).
с. 192
Уволити дзеясл. Пазбавіць. покорнѣ маестату его царьского величества просимъ, штобъ выслушавъ его невинности, отъ того уволилъ вязенья (АЗР, V, 104, 1658).
с. 192
Уволненый гл. увольненый
с. 192
Уволненье гл. увольненье
с. 192
Уволнити гл. увольнити
с. 192
Уволнитися дзеясл., зв. ад уволнити. Поневаж маетность перешкодою была наслѣдованsю, росказꙋетъ Хс0483 продати еи, и дати оубѡгимъ, а такъ оуволнившисѧ наслѣдовати его (Каліст, II, 70б); Даетъ ли коли шатанs покой чл0483кви жебы сѧ ѡт войны оуволнилъ, чили поки живъ валчити мꙋситъ (Мак., 240); то сꙋть таемници дш0483и которіи правдиве выполsниваютъсѧ въ чл0483вцѣ, стараючемъсѧ до ѡбѣцаного живота прійти, и оуволнившисѧ ѡд кролевства смерти, беретs зарꙋкꙋ ѡд Бг0483а (Там жа, 371).
с. 192
Уволняти гл. увольняти
с. 193
Уволнятися дзеясл., зв. ад уволняти. на осла тѧжарѡвъ не накладывано: (Гдыжъ и самое быдло ѡд тѧжкой роботы оуволнѧлосѧ) (Мак., 309).
с. 193
Уволока наз. Тое, што і волока. по смерти ее господарини уволоки подданымъ господарьскимъ, за которые земли отъмены еще не отдано (АВК, ХХХVI, 421–422, 1560); продал есми волоку земли ... я которую свою волоку ... маю ... продал есми тую свою уволоку ... Макею (АВК, ХХХIХ, 502, 1579); уволоки теперь новопомѣроные во имѣнью Именинѣ (АВК, II, 16, 1590); зъ уволокъ мескихъ зарецкихъ отъ бирчыхъ ... дошло намъ шафаромъ ... грошей, всего сумою золот. двесте семдесятъ два (ИЮМ, I, 10, 1679); коли ездили Ихъ млсть панове маистратовые на уволоки задубровенския, стратили на харчъ ... и на иншые експенса и для людей на горелку, шъто указовали уволоки, золот. чотыри и асм. єі0483 (Там жа, 112, 1680); зъ уволокъ зарецкихъ пашныхъ ... одобрали золотыхъ триста пять (Там жа, 210, 1682); цыншъ зъ уволокъ дубровенскихъ (ИЮМ, II, 8, 1683); съ которого збожа пану войту дали третюю часть зъ лентъвойтовскихъ уволокъ (ИЮМ, ХI, 149, 1697); цыншъ зъ уволокъ пашныхъ въ обрубе Ледковскомъ, отъ бирчого Семена Анъдреевича Коротъкого, отобрали (ИЮМ, ХII, 12, 1698); Гандерскому, што уволокъ пилнуетъ, 40 осм., мерку овса, што стали у войта, жолнеромъ 4 зол. (ИЮМ, ХVIII, 79, 1710).
с. 193
Уволокати дзеясл. Тое, што і уволочати. але злосникови реклъ Бг0483ъ ... заседаеш против брата своего а ꙋволокаешъ чти сн0483ови матки твоеи. То чинил еси а ꙗм молчал (Пс. ХVII, 31); того коториs хочь потаемне ꙋволокает чти ближнему своему выганꙗлъ есми (Там жа, 103б).
с. 193
Уволочати дзеясл. Зневажаць. хот то естъ речъ певна, жебы сѧ добре было на него што здорожного показало, ꙗко з ласки бж0483ей не показало, пред сѧ выстꙋпокъ особы справѣ и моцы оурѧдꙋ не могъ бы оуволочати и оуймовати (Апакр., 72); ꙗзыкъ которыs дрꙋгих мовалъ ꙋволочаючы дрꙋгим злые прыклады даючы (Зб. 261, 125б); тевани почали нашему панству чти ꙋволочат, которих пыхꙋ ажъ до землисмы склонили (Алекс., 11б–12); ѡбразы ... выметали, чти богу и ст0483ымъ во ѡбразех ꙋволочаючи (Зб. 752, 71б); валчат против мене безъ причины. мѣсто того штобы мене миловали, чти ми ꙋволочали (Пс. ХVII, 120б–21); которыs ꙋволочаетъ потаемне ближнемꙋ своемꙋ (Выкл., 140). Параўн. увлачати, увлочати, уволокати.
с. 193
Уволоченье наз. Зневажанне. Алеѯандер реклъ ... ничого не маешъ против мене мовит, ани ꙗ против тобѣ зъ ꙗким ꙋволоченемъ чти (Алекс., 5б).
с. 194
Уволочи гл. вволочи.
с. 194
Уволочитель наз. Той, хто зневажае. Валасанъ, Белсан: Вs ѧзыкꙋ, або вs оуволочителю або старый (слонов) зꙋбъ ... выпытовꙋючійсѧ (Бяр., 250).
с. 194
Уволочное наз. Падатак за карыстанне зямельным участкам. кгды ездили грабить за уволочное розныхъ людей, которые не плачивали, стратили золот. а0483 и асм. єі0483 (ИЮМ, I, 70, 1679); зъ обрубу Ледковского ... отобрали уволочного золотыхъ двадцать деветь (ИЮМ, VIII, 20, 1691); зъ обрубу Тесенского ... отобрали уволочного ... золотыхъ чотырнадцать и осмаковъ двадцать семь (Там жа); уволочного далъ золот. двадцать осемъ (ИЮМ, ХI, 16, 1697); зъ обрубу Ледковского, отъ бирчыхъ ведлугъ реестру, уволочъное отобрали за рокъ золотыхъ (ИЮМ, ХIII, 14, 1699). Параўн. уволочщина.
с. 194
Уволочный прым. ад уволока. за переписоване реестровъ моркговыхъ и уволочныхъ подпискомъ дали золотый одинъ (ИЮМ, I, 247, 1682); Леусовичу дали за писане картъ уволочныхъ и моркговыхъ, асмак. пятнадцать (ИЮМ, II, 47, 1683); за писане розныхъ инотестенцый подымныхъ и моркговыхъ тежъ уволочныхъ и полевыхъ, заплатили осм. осмнадцать (ИЮМ, VII, 121, 1690).
с. 194
Уволочщина наз. Тое, што і уволочное. Съ городскихъ уволокъ за Днѣпромъ, отъ бирчихъ Ѳедора Тучанского и Ѳедора Репни, уволочщины ... 193 золот. (ИЮМ, ХХIV, 5, 1713).
с. 194
Уволочыти дзеясл. Зняважыць. абыс се ꙋчылъ иж то ест звычаs света того зле мовит и чсти ꙋволочыт побожным, коли што чынꙗт доброго (Зб. 255, 81–81б).
с. 194
Увольненый, уволненый дзеепрым. ад увольнити. они тожъ листами Продковъ Нашихъ Короліовъ и Великихъ Князіовъ Ихъ Милости увольнены и выняты суть (СДГВ, 106, 1559); панъ Яновичъ ... кгды былъ увольненый ... первого дня ркомо в дому его жалобливого вышъмененомъ почалъ годить (АВК, ХХ, 324, 1638); за порукою акторов моих уволнены зосталъ и в томъ выплачаючысе пану ротмистру (АВК, ХХХI, 402–403, 1669); другимъ послѣднѣйшимъ жалабы такъ его милости ксендза метрополиты ... скасовано и одънихъ жалуючихъ увольнено (АВК, ХV, 438, 1683). // перан. ѡд злыхъ намѣтностей през дх0483а оуволнены не бываютs (Мак., 87); ѡни ѡт людскои недолꙋжности, моцsю Хрстовою так бꙋдꙋчи оуволнены (Варл., 295б); церковъ саломонова ѡд вшелꙗкого колатанꙗ ꙋволнена (Зб. 259, 653).
с. 194
Увольненье, уволненье наз. Дзеянне па дзеясл. увольнити. сторона моя при праве своемъ и давности земской стоечи. увольненья отъ тое евикцiи ... у вашмости суду прошу (АВК, XV, 8, 1643); тотъ же умоцованый ... поведилъ, ижъ ... на присегу беру, а по присезе увольненя одъ тое жалобы прошу и домовляю (АВК, I, 321, 1646); увольнене пановъ депутатовъ зъ слуханя личъбы и отъ всякихъ грабежовъ, которые были пограблены отъ розъныхъ мещанъ за невыдане поборовъ, абы ихъ нихто не турбовалъ (ИЮМ, V, 253, 1652); которые бы за неотданье оное попадати мелъ увольненья, а зложенья термину афектовалъ (АВК, ХV, 66, 1662); совитость и заруки платити наказать рачили, досыть же въ самой истизнѣ потрутивши то, што ей милость пани Пашковская взяла, сторона моя истить декляруетъ, а затымъ увольненья отъ совитостей, зарукъ троякихъ стороны своей (АВК, ХII, 455, 1662); по прысезе одъ тое жалобы акътора своего уволъненъя потребовалъ (АВК, ХХХI, 465, 1681); противко того домавяной речи о уволнене себе самего афектовалъ (ИЮМ, ХI, 176, 1697). // перан. дш0483а бовѣмъ достꙋпивши ѡд спросныхъ и плюгавыхъ мыслей оуволненsѧ, правдивꙋю свѧтитъ сꙋботꙋ, и правдивымъ ѡдпочинsкомъ ѡдпочиваетъ (Мак., 309); если ми сѧ поволнымъ ѡказати намысмишъ, оуволнене ѡдержишъ (Варл., 204б).
с. 195
Увольнити, уволнити, увольнить дзеясл. Вызваліць. Зачимъ и мы господаръ, стосуючисе до привилеевъ антецесоровъ нашихъ, вѣчными часы оному Федору Оношковичови подаемъ, увольнивши одъ всихъ подачокъ скарбовыхъ (АВК, ХIII, 27, 1548); его королевска млсть декретомъ своимъ на онъ часъ отъ року, възглядомъ участництва, ихъ млсти пановъ Лодятъ уволнивши ... отложыти рачилъ (ИЮМ, ХХIII, 333, 1623); абы тотъ врадъ ихъ милости отцовъ законниковъ отъ такового контракту его отца Метрофана зъ еи милостью пани судиною на вѣчность увольнилъ (АВК, ХI, 124, 1637); тотъ злодей Васко его отволалъ и уволнилъ (ИЮМ, IХ, 308, 1637); Коськевичь справилъ пану Василью Пауковичу и малжонцѣ его, яко родичомъ, въ домъ ихъ, у Полоцку стоячій, отдать и зъ малженства оную отъ себе передъ особою духовною увольнить (АСД, I, 298, 1638); за присегою его милости пана старосты Браславского, до которое се онъ бралъ, отъ жалобы ихъ милости вѣчне увольнилъ (АВК, ХV, 25, 1645); умоцованый ... то въ томъ, жесмы ближшого пана Ейсимонта ... одъ жалобы пановъ Куликовъ не уволенили [!], передъ судъ ... апелевалъ (АВК, I, 316, 1646); если мовит так ласкаве зо мною поступꙗт, жебы мꙗ албо з каsданов албо з турмы ꙋволнили и слова мои противъ ꙋнѣи речоные зsнесут и приsм ꙋтъ (Дыяр., 178); затымъ одъ дальшихъ пенъ правныхъ его милости пана Хрептовича и пани малжонку его милости на сесь часъ увольнивши ... шестьсотъ пятьдесятъ и пять золотыхъ польскихъ на его милости пану Адаму Литаворѣ Хрептовичу ... всказуемъ (АВК, ХII, 464, 1676); въ суду нашого персоналитеръ ... иле южъ въ лѣтехъ подешлого уволнити декляровалъ (АВК, XV, 460, 1684). // перан. дш0483ꙋ ѡт вшелѧкихъ пожадливостей оуволнивши, и повстѧгнꙋвши, тоею свѣтлостю, ѡт которои сѧ вs злых пожадливостѧхъ покои родит, ѡсвечал (Варл., 8); людіе покаѧшасѧ, и оуволнивъ ихъ Гсдь Бг0483ъ, ѡт крове теченіѧ, дожда навалнаго, и ѡт смоковъ (Зб. вып., 24).
с. 195
Увольняти, увалняти, уволняти дзеясл. Вызваляць. тотъ злодей Васко его отволаль и уволниль, прето на тотъ часъ не увольняючи, але жебы се далей злость такая въ преховываню злодеевъ не деела (ИЮМ, IХ, 308, 1637); отъ всее жалобы ихъ милостей паненъ законных вѣчне увольняемъ (АВК, ХV, 29, 1645); мы врадъ ... пана Красницкого од того увольняемъ (АВК, I, 326, 1651); Князя Рудевича одъ пенъ, которых се позваные за своею жалобою о помовку домавяли, вечне увалъняемъ (АВК, ХХХI, 403, 1669); крещеніе и покꙋта даютs намъ ласкꙋ первꙋю, бо предъ Крещеніемъ и покꙋтою зостаемs в грѣхахъ, ѡт которыхъ насъ оувалнѧютs Крещеніе и покꙋта (Зб. вып., 5б). // перан. такъ и дꙋшꙋ ланsцꙋхомъ смерти звѧзанꙋю вызволѧетъ Гсдь ѡд звѧзковъ пꙋскаетъ и оуволнѧетъ оумыслъ, жебы безsклопотне вs покою повѣтра Бж0483го заживала (Мак., 99).
с. 196
Увомкнути дзеясл. Уцячы. Титъ Белецкий а Гриць ... выскочившы з лозы с коня его хватали ... нижли дей онъ ... ледво конемъ отъ нихъ увомкнулъ (Пін., 123, 1561).
с. 197
Увомчати дзеясл. Памчацца. Алеѯандер ... ѡдного дивного мꙋжа копіемъ пробил и ꙋхватил за верхъ головы, и ꙋвомчал ꙋ воиско свое (Алекс. 1697, 57б).
с. 197
Увонзнути дзеясл. Уваткнуць, уткнуць. повелѣл нечстивыи цр0483ь принести рожонъ ѡстръ желѣзныи на чотыри грани и повелѣл оувоньзнꙋти мчн0483кꙋ въ правое оухо (Чэцця, 32б).
с. 197
Увонъ прысл. Вон. кгвалтовне тую дочку мою из детьми ее с того дому из ыменья выгналъ увонъ (АВК, ХХI, 63, 1555).
с. 197
Увопхнути дзеясл. Тое, што і вопхнути. пришел до двора самꙋелева и там его ꙋвопхнул (Зб. 752, 273б).
с. 197
Уворваныйся дзеепрым. Які аддзяліўся, адпаў. што коли есми ꙋчинилъ, натыхъмест камен ѡныs з скалы сꙗ ꙋворваныs и на землю ꙋпалыs ѡбачилъ есми (Пралог, 560).
с. 197
Уворватисе дзеясл. Вырвацца адкуль-н., пакінуць што-н. Стефан теж видꙗчи иж се было трꙋдно з битвы ꙋворвати (Стрыйк., 570б).
с. 197
Уворотъ наз. Паварот. мене перенꙗвъшы на добровольноs дорозе на ꙋвороте за витъбою безвиньне збилъ и зранилъ (КВЗС, 88, 1539).
с. 197
Уворуженый дзеепрым. Узброены. у potiаhnuł nа Prusy, y nаperwey obоhnаł stolec Pruski horod Mаlbork, kotory welmi uworużen y wmocnen wsiаkimi pryprаwаmi y mocаmi, y korol dobywаł ieho nemаło wremiа (Бых., 545).
с. 197
Увосень прысл. Увосень. Того жъ рокꙋ хв0483 ꙋвосен жито посеꙗное велми было орунилосѧ з ласки бж0483еs ѡсен была погодлива и вдꙗчно глꙗдѣти было велми зелено, также севба познаѧ добра была (Барк., 165б–166); жито на зимꙋ сеꙗное, ꙗк было зелено ꙋвосен так же было зелено и на веснѣ с тою зеленостю и зацвило (Там жа, 168б–169).
с. 197
Увослати дзеясл. Тое, што і вослати. того Боже не дай, абы тотъ непріятель ... людей своихъ у панъство нашо не увослалъ (КПД, 5–6, 1538).
с. 197
Увоткненый дзеепрым. ад увоткнути. дня вчорашнего ... увотъкнен дей позов кгродский Менский у ворота двора моего (АВК, ХХХVI, 355, 1582).
с. 197
Увоткнути дзеясл. Тое, што і воткнути. знашли есмо в него ворота затъкненые и кгдысмы се докалатати до него ... не могли ... увоткнулъ есми у ворота двора оного ... лист заручный (АВК, ХХХVI, 9, 1582); онъ, возный въ року осьмъдесятъ семомъ, м-ца Декабря двадцать семого дня ... увоткнулъ позовъ кгродскій Виленскій у ворота каменицы (АВК, VIII, 434, 1588); возный положивши позовъ ... только кажеть: увоткнувши у ворота обволати тому, кого обачить (АВК, II, 269, 1590); которою копею того листу я возный, печатю моею ... препечатовавшы, увоткнуломъ у ворота (АВК, ХХХI, 54, 1590); копию зъ листу ... у ворота дворные того двора ... увоткнулъ (АВК, XVIII, 100, 1592); онъ возный у ворота ездъные дворные того двора тотъ позовъ увоткнувшы, тое положенье позвовъ челяди тамошней объволалъ (АВК, ХХ, 113, 1595); маючы я возны пры собе чоловека доброго ... наложылом лист ... у воеводстве Менскомъ лежачомъ ... пры томъ квите моемъ увотъкнулъ и челеди его дворной (АВК, ХХХI, 264, 1597); другіе позвы земскіе съ квитомъ увоткнулъ заочне въ дому мѣшканья его (АСД, IV, 51, 1599); черезъ сторону шляхту и тотъ листъ обвещоный у ворота двора моего Теребеньского увоткнулъ (АВК, ХХVIII, 84, 1605); который тотъ позовъ увотъкнувъши у ворота двора Пневенъского ... положенье того позву оказалемъ и обволалемъ (АВК, ХХVIII, 247, 1646).
с. 198
Увоторопе прысл. Спехам, спяшаючыся. борис ... поскочил оувоторопѣ ис шатра своег (Чэцця, 242).
с. 198
Увощовый прым. Тое, што і овощовый. Жаловалъ и оповедалъ ... о томъ, ижъ дей ... пришедши моцно кгвалтомъ до подданого нашого ... ув огорода увощового плотъ порубалъ ... и рубаючи плотъ похвалилъся (АВК, ХХII, 214, 1565–1566).
с. 198
Уврадовый прым. Тое, што і урадовый. Прышедшы ... до мене Мотыса Волковицкого, на тотъ часъ зоставленого на местъцу уврадовомъ от его милости ... возный ... созналъ (АВК, ХХХVI, 140, 1582).
с. 198
Уврачовати дзеясл. Вылечыць. не искушаю тебе создателꙗ моего: но за немощ мою сіа ти гл0483ю, аще ест волꙗ твоꙗ ст0483аꙗ, да ꙋвѣмъ аз рабъ твоs през сіа бл0483годѣꙗніа твоꙗ ꙋврачꙋs немощнаго сего чл0483ка (Дыяр., 152).
с. 198
Увунпеный дзеепрым. Які сумняваецца. как с того отъмѣненья, некако тог[о] права маитъборъского увунпени были, для которого ж мешчане места Полоцкого промежъку себе росторжку и роздел вчинили (ПГ, III, 56, 1509).
с. 198
Увъ прыназ. I. З вінавальным склонам. 1. У (пры выражэнні прасторавых адносін): а) указвае на напрамак дзеяння. ꙗ вам прысѧгаю вѣрою и душею, [шт]о его хочу понести ув-ыную землю, гдѣ ѡ немъ николи вѣсти не [будетъ] (Трыст., 6); коли где на которꙋюкольвекъ справꙋ поедеть тогды емꙋ ѡт мили по грошꙋ ꙋв однꙋ сторонꙋ, а што назад поедеть, за то ничого брати не маеть (Ст. 1588, 138); б) указвае на прастору, у межы якой накіравана дзеянне. великому князю Казимиру ... увъ отчыну князя Ѳедора Лвовича, въ земли и въ воды не въступатися, поколь рубежъ Новосилской земли и Одоевской, его отчынѣ, опроче того што давно отошло (АЗР, I, 55, 1442); увъ облаву имъ не ходити (АЗР, I, 145, 1494); в) указвае на прадмет, у які змяшчаецца іншы прадмет. Любиши сѧ братии своеи, омочиши ꙋв олѣи ногу свою, железо и медь обувь твоѧ (Скар. ДЗ, 65); таꙗ же мука оув олеи сsпрежена будеть на скавраде (Скар. КЛ, 14). 2. У (пры выражэнні часавых адносін). Указвае на момант або перыяд, у які што-н. адбываецца. роки мають быти сужоны первеs о светои троsцы рымского свꙗта и назавтрее в понеделокъ почънуть другие ꙋв осень на ден свтог михаила рымского св0483та и такжэ се назавтрэе почнуть (Ст. 1566, 52б); роки мають быти сужоные первшые ѡ светоs троsцы рымского свѧта и назавтее [!] сѧ в понеделокъ почнꙋть дрꙋгие ꙋв осень на день светого михала рымского свѧта, и также се назавтрее почнꙋть (Ст. 1588, 192). 3. У (пры выражэнні спосабу дзеяння). Указвае на прадмет ці прыём, з дапамогай якіх ажыццяўляецца пэўнае дзеянне. они намъ сповѣдали вси увъ одно слово, што то естъ земля по тую дорогу и по тотъ перевозъ Марковскій (АЮЗР, I, 22, 1483); Рек Трыщан: Панъно, если на то твоѧ волѧ, ꙗ ти повемъ: сесь турнаи добыла ѡдна панна краснаѧ, которую есми ув очы виделъ сего днѧ (Трыст., 33); кгды бы шлꙗхътичъ шлꙗхтичу примовъку ꙗкꙋю ꙋчынилъ такъ ѡ шлꙗхетъство, ꙗко и ѡ инъшые речы ꙋв очы и заѡчне (Ст. 1588, 89). 4. У (пры выражэнні аб’ектных адносін). Указвае на аб’ект, на які накіравана дзеянне. ѡтмѣнѧютъ ли сѧ тые ѡсобы хлѣба и вина ув тѣло и Кровь Хв0483ꙋ (Сакр., 10). II. З месным склонам. 1. У, ва (пры выражэнні прасторавых адносін): а) указвае на месца, у якім адбываецца дзеянне. 14 чоловековъ увъ Острыне, увъ Острове данъники, на имя Поздешевичи; дають два устава меду (КЗ, 81, 1466); Ратомский рекъ: ꙗ въ тотъ часъ былъ на службе господарьской увъ Ордѣ (КСД, 10, 1510); какъ дасть Богъ увъ отчизнѣ нашой будемъ (АСД, I, 10, 1522); дошли цэлого Немна гдѣ вже ѡн сам ꙋвесь ꙋв одномъ мѣстцу течеть (Рач., 296); позовъ ... о пограбенье жывотины дворное рогатое двадцати и двойга ув урочыщы у Тхоров (АВК, ХХХVI, 7, 1582); в нас на низких местахъ ꙋв огородех капꙋсты цыбꙋли ꙗри згола потопило, и стоѧла вода мал не до Или ст0483аго (Барк., 168б); б) указвае на прадмет, унутры якога што-н. знаходзіцца ці адбываецца. зъ двора Несвижа взꙗлъ панъ Литаворъ две стырте жита, увъ ѡдноs стырте было сто копъ и двадцать копъ (КСД, 875, 1516); держать ѡни гай мой ѡтчизный, который жо ꙗ заставилъ небожчикꙋ дедꙋ ихъ ꙋвъ ѡдномъ ꙋшаткꙋ мѣдꙋ пресного (КСД, 430, 1517); в сих притчахs сокрита мꙋдрость ꙗкобы моць въ драгомs камени, и ꙗко зsлато в земли, и ꙗдро ꙋв ореху (Скар. ПС, 3б); мовить ворожбиту своему именемъ Лиздеику которыи был наиденъ ꙋв орлове гнезде (Рач., 314); мучыли люди немл0483стиво и маючи и запирали ꙋв ызбах и зажыгали (Там жа, 322); хто бы тежъ маючи живности ꙋ себе ꙋв обозе досыть, а предъсе ее не вживаючы, инъшое собе наsдовалъ (Ст. 1588, 59); естли бы тотъ злодеs в оноs мꙋце длꙗ чаровъ спалъ а муки не чꙋлъ, а тые чары были бы при немъ наsдены ꙋв устехъ або на голове ꙋ волосехъ под пахами (Там жа, 540); в) указвае на зону выкарыстання або праявы якога-н. дзеяння. ув ыншихъ всихъ члонкахъ и артикулехъ; водле листовъ и уставы отца нашего, короля его милости ... они захованы быти мають на вечные часы (Арх. ЮЗР, V–1, 34, 1560); хто бы ... въ ꙗкиs иншыs судъ доброволне сѧ вдалъ и ѡпроч тое причины котораѧ ꙋв ыншихъ артыкулехъ допꙋщаеть с поветꙋ вызвати (Ст. 1588, 190); г) указвае на асяроддзе, у якім што-н. адбываецца. ѡбойди всѧ стада твоѧ и ѡтдели вси овsце рѧбое и пестрое волsны, и все еже сѧ потомъ народить гнедое и рѧбое или песsтрое тако ꙋв овsцахъ ꙗко и ꙋ козахъ (Скар. КБ, 55б); д) ужываецца пры ўказанні на адносіны рознага характару. того никгды ни было, завсегды мы держывали ув у покои (АСД, I, 60, 1546); абы они потомъ того ся важить не смѣли, и недѣли и иншіе дни святыи увъ учстивости мѣли (АЗР, III, 20–21, 1548); е) указвае на прадмет, які ахоплівае што-н. Тых тэды Трековъ албо Троеи бискуп, што его звано Люпус, то ест волък, чоловекъ свѧтобливого жывота, убравшысѧ ув одѣнье бискупе ... вышол против Атыли (Атыла, 204); слугу моего ... збивши и змучивши ... облупившы, и коня з седломъ взявшы, ув одной кошуле пустил (АВК, ХХХVI, 18, 1582). 2. У, на (пры выражэнні спосабу дзеяння): а) указвае як, якім чынам адбываецца дзеянне. Петръ Славутичъ намъ былъ далъ напротивку того земли у Выйкове Лукъяновские, которые былъ далъ ему панъ Нарбутъ – кановникъ Виленский ув отмене за его земли влостные (АВК, ХХII, 129, 1560); б) указвае на форму праяўлення дзеяння. естли бы которые, сплошенъства и проволоку увъ отъданьи тыхъ п[е]н[е]зей чинечи, а того, што на кого з нихъ отъ вряду вашого местъского узложоно будеть, на часъ назначоный не отдалъ, въ того врадъ наш местъскій нехай то ... моцно озметь (КПД, 665, 1563); аркулис своею великою моцностью ꙋси неприꙗтели мои ꙋв окрꙋтности валки поламал (Троя, 8б). 3. У, ва (пры ўказанні на ўзрост чалавека). Былs же ест аврамъ ꙋв осмидесѧти и в шести лѣтех (Скар. КБ, 30). III. З родным склонам. 1. У (пры ўказанні на асобу, у межах дзейнасці якой што-н. існуе, адбываецца). тыи листы записы ихъ захованы были ꙋвъ ѡпекательника нашого ꙋ пана Григорьꙗ Станиславовича, воеводы Троцкого (КСД, 162, 1514); есми лечыла тебе ув ѡтца своего (Бава, 153); такъ ми сѧ видить ижбы и к тому был годный Витенѧ которыи был маршалъком ꙋв отца моего (Рач., 309). 2. Каля (пры ўказанні месца дзеяння). Писанъ увъ озера у Круды, межи Городна и Меречь, по Розствѣ Христовѣ у пятокъ, у канунъ святого Обрѣзанія Христова, по нароженьи Сына Божьего тисяча лѣтъ и чотыриста лѣтъ (АЗР, I, 29, 1400).
с. 199
Увы выкл. На жаль. оувы мнѣ двѣ сетованиꙗ сетоую. и два плачи плачю (Чэцця, 14б); оувы мнѣ сн0483оу мои драгии единочадыи. дабы ми лепѣи было. коли бых тебе ни родила (Там жа, 96б); Гедеонъ ꙗко анsгелъ божии былъ рече оувы мнѣ гсди боже мои, понѣже видехъ анsгела твоего лицемъ в лице (Скар. КС, 15); пророкъ ... погребе тело его во гробѣ своемs гл0483ѧ ꙋвы мнѣ ꙋвы мнѣ брате мои (Скар. ТЦ, 159); оувы, оувы по комъ то; по комъ тое горе (Лям., 15); ꙋвы мне страхом а боꙗзнию великою здрыгаюсꙗ, ижъ не могу вымовити так великаго чꙋда (Зб. 81, 187); тепер вѣчную мꙋку примаю и тѣло свое червем на покармъ ꙋвы мнѣ ѡтдаваю (Зб. 107, 111); выборныs во царехъ пророкъ дв0483дъ вs ѡдномъ ѱалме тужачи мовитъ. ꙋвы мнѣ, ꙗко пришелствѣе мое ꙋдалилосꙗ. шsто бовѣмъ могло быт горшого и бѣднѣsшого над то (Пралог, 542б); ꙋвы мнѣ госпоже моѧ, ижъ ꙋже ѡбѣ свѣтилѣ ваши погасило ест море (Зб. 82, 351).
с. 201
Увыйстити гл. увыстити
с. 202
Увыйти дзеясл. 1. Дайсці. в тот часъ з могилева на село ѡнисковича Сидоровича, ажъ до Пропоsска ꙋвышолъ (Барк., 172б). 2. Уцячы, пакінуць месца знаходжання. я ... здорове свое от него самого и помочников его уносит мусел, и заледво от них увышол (АВК, ХХХIV, 293, 1663).
с. 202
Увынути гл. увинути
с. 202
Увыстити, увыйстити дзеясл. 1. Заплаціць. еще ся за коп тры, о што на него помененый Супрон жалуетъ и до сего часу ему не увыстил (ИЮМ, ХХХII, 168, 1577). 2. Забяспечыць. которыми жъ листы небожчикъ панъ ее, панъ Литаворъ, в ыменьꙗ свои ꙋ вене ее ꙋвыстилъ (КСД, 962, 1516). 3. Заручыцца. тогды сама ставши передо мною маетъ о тыи пенези Ондрею въ отказе быти, а до того року увыистила себе и дала поручниковъ по собѣ (АВК, ХVII, 288, 1539–1540);
с. 202
Увыститися, увыститисе, увыститьсе дзеясл. Разлічыцца. врадъ замъковый ... во всемъ се ему до шести недель увыстит росказалъ (ИЮМ, ХХХ, 6, 1577); Семен Богданович ... з места по потребе своей не заплатившы выеждчает и абы ему се могъ не отъеждчаючы з места справить и увыстить, просилъ ижбы могъ быти гамованъ, албо его маетность арестована была (Там жа, 10); въ тот час се ему за тую одиннадцать копъ грошей увыстить, а тот домь в него выкупить ... винна будет (Там жа, 37); вже по том року ему тот домъ до истотное заплаты тых пенезей, покул сіа з оных увыстит, могу поступит (ИЮМ, ХХХII, 51, 1578).
с. 202
Увыхляный гл. увикляный
с. 202
Увышки гл. ввышки
с. 202
Увышко гл. ввышки
с. 202
Увядати, уведати II дзеясл. // перан. Слабець. тонкое мое тѣло оувѧдае (Чэцця, 31); коли оуслышавъ борисъ смерть ѡц0483а своего. почал тѣломъ оуведати (Там жа, 237б–238).
с. 202
Увядненье наз. Завяданне. то теды естъ братіе праздникъ сегоднешней новой недѣли, зs которым посполꙋ и целого рокꙋ час, через весенный сеи вsстꙋпъ ѡтновлѧетsсѧ: и все створене зимное оувѧднене ꙗкобы заморене нѣѧкое ѡтложивши, зs въскресенiа Хв0483а радꙋючее сѧ и веселꙋючее быти видитsсѧ (Каліст, I, 114).
с. 203
Увяднути дзеясл. // перан. Тое, што і увянути. Прѣже исполнениѧ днии своих погыбнеть и руце его ꙋвѧднуть (Скар. IК, 21б).
с. 203
Увядомный дзеепрым. Паведамлены; праiнфармаваны. рихло побожност житиꙗ стго феѡдосиꙗ: ѡ которомъ ꙋвꙗдомный, приходилъ до него ксенжа изꙗславъ часто з сн0483амъ своимъ малымъ (Пралог, 640б).
с. 203
Увяжчий, увяжчый, увязчий, увязчый, увясщий, увящый прым. у знач. наз. Асоба, якая ўводзіць ва ўладанне маёмасцю. клали листъ великого князя Жикгимонтовъ, и того увяжчого ставили (КЗ, 586, 1495); ино таꙗ ꙗцковаꙗ Миневича на тотъ рокъ передъ нами стала, а Станиславъ тежь сталъ и ꙋвяжчого своего Ѡлексеꙗ Жабу поставилъ, который его съ права пана Юрьева Ильинича ꙋвязывалъ (КСД, 316, 1516); тогды тот ꙋвѧжчиs кого будеть ꙋвѧзывати маеть то чинити з людми добрыми сторонними з двема або с трема шлѧхтичи вси статки домовые ... мает верне пописати (Ст. 1529–Ф, 116); тое жито пожалъ водле росказаньꙗ ꙋвꙗщого шымъкового (КВС, 451б, 1552); Просили тежъ есте его королевской милости, абы черезъ рѣку Невяжу позвы и мандаты, дѣцкiе и увязчiе не были до земли Жомойтскоѣ всыланы (АЗР, III, 61, 1554); такъже реляцыя увяжчых урадовыхъ до книг меских Могилевъскихъ есть записана (АВК, ХХХIV, 52, 1565); мы быхмо которому врꙗдникꙋ нашому через листы нш0483и або череs ꙋвѧжчого ѡное имене до воли а до наꙋки нш0483ое в держане дали (Ст. 1566 I, 77); маетъ онъ самъ ... яко черезъ увяжчихъ пана Виленского ему подано, держати и вживати до воли и ласки нашой господарской (АВК, ХХIV, 338, 1569); тогды ... Харку ... волно будет ... взявши з уряду увясщих, увезатсе (АВК, ХХХIХ, 102, 1578); по которомь выроку и увящого слугу своего Яна Козака пану Сапезе прыдал (АВК, ХХХ, 95, 1591); водлугъ которое жалобы своее постановившисе очевисте его м. архимандритъ водлугъ инвентару церковного, черезъ увязчого ему поданого, указалъ границу (АСД, IХ, 434, 1593); которое доброволное сознане шляхетного пана Тимоѳея Гапоновича, буръмистра могилевъского и увяжчихъ нашихъ урадовыхъ до книгъ мескихъ могилевъскихъ естъ записано (ИЮМ, IХ, 335, 1638). ◊ Листъ увяжчий гл. листъ. Параўн. увеждчий.
с. 203
Увяжчое наз. Плата за ўвод ва ўладанне маёмасцю. увязывалъ мене митрополичій дворянинъ Глаголъ и увяжчаго далъ есми пять золотыхъ (АСД, VI, 9, 1511); даючи о томъ подарки паномъ ихъ милости и за листы писару ихъ кролевской милости и за увяжчое (АВК, ХVII, 46, 1539–1540); што просили есте господаря его милости около даванья пересудовъ и увяжчого, звлаща, отъ таковыхъ рѣчей, которые еще не переведены, одно до права всказаны (АЗР, III, 100, 1559); которое ꙋвꙗжчое маеть быти взꙗто на виноватомъ (Ст. 1566, 65б); за працꙋ томꙋ врѧдꙋ самомꙋ которыи ѡтправꙋ чынити бꙋдеть ꙋвѧжчого ѡт копы по шести грошеи тотъ на ком ѡтправꙋ чинѧтъ платити мает (Трыб., 13); за працꙋ тому врꙗду самому ꙋвꙗжчого ѡт копы два грошы тот на ком ѡтправу чинꙗть платити мает (Ст. 1588, 254).
с. 204
Увяжчый гл. увяжчий
с. 204
Увязаный, ввезаный, увезаный дзеепрым. 1. Ад увязати I у 1 знач. земенинъ ... коня его шерстью вороного, увезаного у плоту на дворе подле гридни, ножомъ пробилъ и скололъ (АВК, ХХVI, 463, 1586); на дрꙋгом концꙋ тог барана колца великие желѣзные гвоздми желѣзными моцно прибиты за которые колца лины с конопел добрых дротом желѣзным переплетеныи ꙋвꙗзано моцно (Бельск., 218); еп0483кпи в церкви его в скрини замкнꙋли и скриню аппаратами прикрили, нашли ег, и биючи пꙗтми и плюючи на нег каменми ꙋвꙗзаног ꙋ столпа забили (Там жа, 325); у столпа былъ увязанъ и огнемъ былъ паленъ (ИЮМ, VIII, 434, 1630); быкове сꙋт барзо срокгие, хот под деревомъ ѳикговымъ ꙋвꙗзаные стаютсꙗ тихими (Зб. 259, 205б); волочи его за ноги ꙋвꙗзаного през мѣсто казал (Зб. 752, 62); тогды его ꙋвꙗзано ꙋ столпа розками бити казалъ (Пралог, 530б); самого климентиѧ ... завезти на море далеко и з ꙋвѧзаною ꙋ шiи котфицею ꙋтопит его казал (Зб. 82, 189). // перан. до чогѡ срдце егѡ оувѧзано, и мысль естъ зневолена, то само и Бг0483омs емꙋ естъ (Мак., 338). 2. Ад увязати I у 4 знач. тлумокъ сермежъны, футеръко до чапъки жоноцкое в узолъ ввезаны (АВК, ХХVI, 454–455, 1586). 3. Ад увязати I у 6 знач. за ... кгвалътъ ꙋвꙗзано было небожчика мꙋжа моего в часть земъли его (КВЗС, 10б, 1533); тотъ истыs каспор ... на землꙗхъ ꙋвезаныхъ жыта пожалъ (КВС, 451б); мы ... невинне ся есмо у тые земли увезани были (АВК, ХХI, 221, 1556–1557); я тепер, будучы увязанъ в тотъ домъ ... подаю и поступую тотъ домъ его милости кнзю Федору Горскому (АВК, ХХХVI, 121, 1582); где бы хто сам черезъ когоколвекъ иного корыстꙗчы в держанью именьѧ албо людеs ꙋвꙗзаныхъ не хотелъ на тотъ день ѡзнаsменыs пн0483зеs присужоныхъ брати (Ст. 1588, 263); тогды таковыs спротивникъ, еще совито такъ великꙋю сумꙋ и заклады, за ꙗкую жалобникъ былъ ꙋвꙗзанъ, тоs то стороне своеs жалобноs ... заплатити будеть повинен (Там жа, 265); дерева бортные зо пъчолами и з збожем на кгрꙋнъте засееным ... через подкоморого менского ... поданые и ꙋвезаные (ККСС, 18б–19, 1615).
с. 204
Увязанье, ввезанье, ввязанье, увезанье, увязенье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. увязати I у 1 знач. Ремень до увязаня кулбаки асмак. одинъ (ИЮМ, I, 232, 1682). 2. Дзеянне па дзеясл. увязати I у 2 знач. Ременя битого для увязаня, паръ две, асмаковъ двадцать (ИЮМ, I, 301, 1682); Ременя для увязаня, за асмак. осемъ (ИЮМ, I, 123, 1684). 3. Дзеянне па дзеясл. увязати I у 3 знач. стрычокъ и веровокъ до увязаня возовъ купили за зол. одинъ (ИЮМ, VIII, 96, 1691). 4. Дзеянне па дзеясл. увязати I у 4 знач. Паперу грубого на увязане протоколу заплатили асмаков чотыри (ИЮМ, I, 229, 1682). 5. Увод ва ўладанне паводле рашэння суда. тыи судьи, подлѣ приказанья нашого, въ тыи бобровыи гоны и въ земли увязанье владыцѣ дали, и они дей отъ него то моцно отняли (АЗР, I, 169, 1497); въвязанье казалъ имъ въ то дати (КСД, 683, 1511); о увязанье у имене за долг або за иншую причину (Ст. 1529, 73); ямъ мовилъ ей, абы пенези ведлугъ запису мужа ее Матею Ступце платили, або двора ку въвязанью поступили (АВК, ХХI, 73, 1555); пакли бы ꙋвꙗзанꙗ не поступил албо се по ввꙗзаню в то вступовал тогды тую заруку з урꙗду положоную мает платити (Ст. 1566, 61); мы сами черезъ себе ... увязенья въ имѣнья наши за тую сумму его милости отцу архимандриту боронити не маемъ (АЗР, III, 246, 1579); я увязанья не поступовал ... он, не одержавшы увезанья, того дня прочъ ехал (АВК, ХХХVI, 35, 1582); абы их милость, о том увезанью ведаючы, ни в чомъ спротивни не были (Там жа, 204); первеs выслꙋхавши доводꙋ стороны поводовое ꙗко ѡ томъ нижеs ѡписано, тожъ маеть всказанье ꙋчинити и въвезанье стороне поводовоs дати (Ст. 1588, 186); каранье позваного зъ розмаитые непослушенства тые суть у праве описанье вины суть ему отправлене накладовъ поводови отложене, водле презысковъ ... въ именье ввезане, зъ земли выволане (ИЮМ, VII, 500, 1590); они особы верху менованые увезанья въ тую церковь и монастыръ светое троицы ему ксендзу Рутскому врадовне не поступовали и боронили (АВК, VIII, 77, 1609). Параўн. увезаньесе. 6. Упляценне, змяшчэнне ў адзін пераплёт. за увязане реестру другого скарбового дано полталера (ИЮМ, I, 306, 1682); за увязане ревизии полское а другое руское нововымереныхъ пляцовъ мейскихъ в року 1678 чиненое, интроликгатору заплатили золот. одинъ и асмаковъ пятнадцать (Там жа, 308); за увезане реистру золот. одинъ (ИЮМ, II, 88, 1684); интроликгатору за увязане знову реестровъ, асмак. двадцать (Там жа, 169).
с. 205
Увязати I, ввезати, ввязати, увезати, увезяти, увязяти дзеясл. 1. Прывязаць. сама Маря ... Сопрону на шыю скриню увезала, менечы, же они оба гршы с тое скрыни вылупили (АВК, ХХХIХ, 444, 1579); иншихъ въ водѣ утопляете, повинны будучи сами увязавши собѣ камень до шыи утопитися, яко и Христосъ казалъ (АЗР, IV, 225, 1600–1605); кꙋрꙋпатвꙋ ꙋвꙗзꙗвши играл и стрелец ѡдин з лꙋком напꙗтым пришол (Зб. 261, 144–144б); дал моцным мꙋжем, абы его до столпов и мꙋрꙋ моцно ꙋвꙗзали, абы римꙗне не могли ѡтвести ѡт мꙋрꙋ своего барана (Бельск., 219); перꙋна теж преднѣsшого бг0483а казал до конског хвоста ꙋвꙗзати (Стрыйк., 451); потом росказано маꙋром иж которыи не могли ходити, жебы их ꙋвꙗзавши за ноги ꙗко здохлое быдло за собою тꙗгнено (Зб. 107, 94б); дробинꙋ до столпа ввꙗзал и на ней впертыs бывал (Зб. 752, 5б); дерево тежъ великое на шию емꙋ ввꙗзали (Пралог, 486); затымъ его за ѡдну ногу ꙋвꙗзат и в зымную сажавку морозную (бо былъ морозъ на тоs часъ) впустити, и там его презъ цалую ночъ держати казано (Там жа, 554). 2. Звязаць. чи будешь мочи вытѧгнути ꙋдою: Левиаѳана: и верsвию ꙋвѧжешs ли ꙗзыкъ его (Скар. КI, 48б). 3. Абвязаць. [т]ыхъ часов кнꙗжа з каппадокѣи привело ѡдного конꙗ ... велми ѡздобного ꙋвꙗзавши зо всѣхъ сторон ланцꙋхи желѣзными (Алекс., 5). 4. Змясціўшы ў што-н., завязаць. взѧла в коморе всю зуполную зброю и увезала в постелю и велела понести до стаини (Бава, 153). 5. Перавязаць; упрыгожыць. бъ0483 ... многоцѣннымъ венцем оувѧзе чстныꙗ главы их (Чэцця, 69); кгды приходил часъ пороженꙗ, ꙋказалисꙗ близнꙗта в животѣ. а в самом выхоженю дѣтокъ ѡдин выложил рꙋку, на которой баба ꙋвꙗзала нить чирвонꙋю, мовечи: тот напередъ выйде (Біблія, 88); А кгды приходилъ часъ пороженьѧ, оуказалисѧ близнѧта въ животѣ. А в самомъ выхоженью дѣтокъ одинъ выложилъ есть рꙋкꙋ на которой баба оувѧзала нить червонꙋю мовечи: тотъ наперед выде (Хран., 62–63б). 6. Увесці ва ўладанне паводле рашэння суда. въвезати его во въси тыи именья послали есмо дворанина нашого Сенька Полозовича (КЗ, 399, 1484); ты бы его въ тое село велелъ увезати (Там жа, 403); увязати его въ тотъ дворъ и люди послали есьмо дворянина нашего Ивашка Кулика (АЗР, I, 351, 1503); мы тую данину брата нашего потвердили князю Федору Ивановичу Глинскому на вѣчность, и вы бы о томъ вѣдаючи, его въ тые сельца и людей увезали, по старымъ границамъ и рубежахъ (АВК, ХIII, 111, 1508); казалъ ми его милость господаръ въ тое твое подворье въвязати королевую ее милость моцною рꙋкою (КСД, 548, 1509); въ тыи земли ꙋвязати послалъ служебника своего Станислава Несвидского (КСД, 258, 1516); естли бы на тые роки не заплатил в тои суме въ иsмене его ꙋвезати (Ст. 1529–Ф, 78); казали есмо ихъ в тꙋю земълю ꙋвꙗзати слꙋжебъникꙋ нашомꙋ Ѳедкꙋ девочце (КВЗС, 44б, 1538); отъ тыхъ часовъ, какъ его панъ Станиславъ увезялъ, ажъ и до сихъ часовъ ... билъ намъ чоломъ, абыхмо ему на то дали нашъ листъ (РПП, 179, ХVI ст.); я прыехал ... хотячы увезати у тотъ дворъ ... и на вшелякой маетности вашей милости отъправу чынити (АВК, ХХVI, 30, 1582); панъ староста Берестейскiй за тыми листы въ то пана Яна Горбовского увязати мѣлъ (АВК, VIII, 492, 1605).
с. 206
Увязати II дзеясл. Увязаць, гразнуць. ꙋглеваю: ꙋгрѧзаю, оувѧзаю (Бяр., 176).
с. 207
Увязатися, ввезатисе, ввезатися, увезатисе, увезатися, увезатьсе дзеясл., зв. 1. Ад увязати ў 6 знач. Семашъковичи въ тое именье увязалися моцно, и его съ того именья вонъ выгнали (КЗ, 422, 1488); ѡна безъ призволеньꙗ листа господарьского ꙋвязалася ꙋ люди мои Болтинискии ... и тамъ ми немалыи шкоды, будучи въ держаньи тыхъ моихъ людей, починила (КСД, 81, 1514); панове ихъ милость ... росказали за таковое непослушенъство въ томъ закладе ... увезатися в ыйменья и во въси люди (КПД, 22, 1538); естли бы ѡт нас гсдрꙗ был послан дворꙗнин нашъ ꙋвꙗзатисѧ ꙋ чие имене (Ст. 1566 I, 77); волно будет пану Войтеху ... у тот мой ... дом и въ плацъ увезатисе и держати (ИЮМ, ХХХII, 162, 1578); (Зохна Федоровна) в которомъ листе описаласе и позволила пану Вихоровскому .... увезатьсе в земълю Сенъчыловскую в десети копах за десеть бочокъ севбы оржаное (АВК, XXХVI, 143, 1582); вольно будетъ ей милости самой ... въ имѣнье и дворъ мой Старицу ... во всей той сумѣ пѣнезей истизнѣ и совитости въѣхати и ввезатисе (АВК, VIII, 425, 1587); врꙗд за тотъ своs доход ѡсобливе в люди або земли виноватого ꙋвезатисꙗ, и стороне тоs жолобноs, або кому в том завести может (Ст. 1588, 254); ѡднак жо тотъ хто въ именьѧ такие шлꙗхетские ꙋвꙗжетьсꙗ не маеть ꙋ тое шлꙗхъты именеs ѡтнимати, толко маеть смотрети слꙋжбы и повинъности такое, ꙗкꙋю повинъни были пану своему (Там жа, 260); што от него Оликеча помененого маемь и в село Ячную и ввезавъшыся вольно будеть держать (АВК, ХХХI, 120, 1592). 2. Ад увязати ў 5 знач. моуч0483ническое множество прекрасными оувѧзошас вѣнци (Чэцця, 77б).
с. 207
Увязенье гл. увязанье
с. 208
Увязка наз. 1. Вязанка. купили ... баранковъ увязку, асмак. шесть (ИЮМ, II, 25–26, 1683). 2. Звязванне. для увязки на вожли [!] 6 гр., за гвозди 1 зол. (ИЮМ, ХХIV, 15, 1712).
с. 208
Увязнение наз. Дзеянне па дзеясл. увязнути ў 1 знач. гь0483 бꙋдет в надѣи твоеи и ѡстережеть ногꙋ твою ѡт оувѧзнениѧ (Зб. 262, 94б).
с. 208
Увязнути дзеясл. 1. Увязнуць, завязнуць, трапіўшы ў што-н. вязкае. спꙋстили иеремеѣꙗ поврозами в студенецъ в котором не было воды але тина, а такъ ꙋвꙗзлъ иеремѣꙗ во ѡном болотѣ (Біблія, 523); спꙋстили Iереміѧ поврозами вs стꙋденецъ, вs которомъ не было воды але тина. а так ꙋвѧзлъ Iереміѧ во ономъ болотѣ (Хран., 354б). 2. Трапіўшы ў сярэдзіну чаго-н., застацца там; заблытацца. птица оувѧзнет в силѣ (Чэцця, 276); птица оувѧзши в силѣ трепещеть (Там жа, 343); поднеслъ авраам ѡчи свои, и ꙋзрѣлъ за собою ... А ѡн ꙋвꙗзлъ за роги ꙋ форосте в садꙋ савекове которого взꙗвши ѡферовал мѣсто сына. и назвал имꙗ мѣстца ѡного гсдъ видѣ. и взывал гд0483ъниs ангелъ авраама (Біблія, 52); тые слова послышавши, Нахоръ велце сѧ засмꙋтилъ и зафрасовалъ, видѧчи, ижъ самs впалъ вs тꙋю ꙗмꙋ, которꙋю былs выкопал, и вs сѣть оувѧзъ, которꙋю былъ скрите наготовалъ, и мечемs сѧ своимs пробивал (Варл., 234); Авраам зналѣзлъ барана который был за роги в терню ꙋвꙗзлъ (Выкл., 52б). // перан. кто обращаеть ꙗзыкъ свои оувѧзнетs ꙋ зsлое (Скар. ПС, 27б); бог силныи ... не оубавлѧет ѡт праведного ѡчью своих и цр0483еи на прстле и посадит ихъ навеки и възвысѧтсѧ: ачь бꙋдоут поиманы в ретѧзех оувѧзнꙋт въ оузах мꙋки (Зб. 262, 27–27б). 3. Уваткнуцца ў што-н. сѧ мечикъ сокрилъ съ елsцами в ране и во чреве тучsномъ ꙋвѧзъ (Скар. КС, 9); кгды мают тым бараном до мꙋрꙋ штꙋрмовати а мꙋр розбивати, теды моцно колодꙋ ѡнꙋю розведши припꙋщают ю до мꙋрꙋ, аж ꙋвꙗзнꙋт роги еи в мꙋр, потом вѣшают ꙋ ѡных желѣзных колец тꙗжкие речы (Бельск., 218); ѡнъ ... ѡ мечꙋ мыслилъ, рихло ли ꙋрветсꙗ и въ головѣ его ꙋвꙗзнет (Зб. 259, 352); Вонзоша: Пострѣлили, оувѧзли (Бяр., 16); стретил его лев ... ногꙋ ему четвертую ꙋказꙋючы котораꙗ была ѡбтекла гноем полна, ѡт тростины котораꙗ емꙋ ꙋвꙗзла ꙋ ногꙋ (Зб. 752, 585); тростина емꙋ в ногу была увꙗзла (Пралог, 488б).
с. 208
Увязованый дзеепрым. ад увязовати ў 1 знач. Еще другій реестръ увязованый, за розказанемъ пана войта купили отъ пана Василія Гука бурмистра (ИЮМ, VIII, 116, 1691).
с. 209
Увязованье гл. увязыванье
с. 209
Увязовати гл. увязывати
с. 209
Увязоватисе гл. увязыватися
с. 209
Увязоватися гл. увязыватися
с. 209
Увязовать гл. увязывати
с. 209
Увязоный дзеепрым. ад увязати I у 6 знач. панъ Матей Ступка, не дбаючи о тые листы ее, ани ихъ огледаючи, просилъ увяжчого, абы его увязоно было (АВК, ХVII, 50, 1555).
с. 209
Увязчий гл. увяжчий
с. 209
Увязчый гл. увяжчий
с. 209
Увязыванье, ввязыванье, увезованье, увезыванье, увязованье наз. 1. Звязванне. лейцовъ, до увязываня розныхъ речи, шестеро, по осм. два, чинить осм. дванадцать (ИЮМ, IХ, 65, 1692); Купили четыре ремени до увязованя остров (ИЮМ, ХI, 65, 1697); Купили дванадцать лычаковъ до увязованя посмыковъ (ИЮМ, ХII, 119, 1698). 2. Абвязванне. паперу до увязованя пороху за осм. тры (ИЮМ, VII, 78, 1690). 3. Уплятанне; змяшчэнне ў адным пераплёце. за увязованье тыхъ же реестровъ двухъ аркушовыхъ а третьего полъаркушного интролигатору Ивану заплатили (ИЮМ, I, 19, 1679); за увязоване реестру интроликгаторови дали поталера (ИЮМ, I, 297, 1682); дали на увязоване прывилеевъ Грыгорыю инътролигатору золотыхъ два (ИЮМ, ХI, 91, 1697). 4. Дзеянне па дзеясл. увязывати ў 2 знач. ѡ ꙋвѧзыванье в ыменья за долгъ або за которую иншую причину (Ст. 1529–Ф, 116); ижъ дей в тотъ четвергъ прошлый ... возный повету Слонимского ... просилъ мене для писанья ку увязыванью земли Лаврина Олехновича (АВК, ХХII, 75, 1555–1565); где на ввꙗзыване приsдеть с тых жэ людеs в которые сꙗ ꙋвꙗзывати будеть из службы его по грошу брати маеть (Ст. 1566, 44); пан достоевскии ни въ чом се мне дворанинови в томъ увязовани того манастыра не претивил (СДГМ, 33, 1579); пан судя того Щасного ... пытал, если бы мелъ якую науку отъ ... пана своего ... увезованья в тотъ дворъ Вепратский в люди, в кгрунты (АВК, ХХХVI, 19, 1582); мовил той малжонце его, ижъ бы ему у люди, ведле запису его доброволного, увезыване поступила (Там жа, 348–349); жона дей Федора Сеньковича Овдотья поповна отказала ... тыми словы ... ижъ я въ домъ мой властный увязованья не поступлю (АВК, VI, 43, 1589); за спротивеньствомъ своимъ въ ꙋвꙗзыванью секъмоцкого перво черезъ возного в тое жъ именье их (КЛС, 161, 1598); отецъ архимандритъ ... Яна Федоровича, который тотъ дворецъ отъ ихъ милости пановъ бурмистровъ и радецъ лавицы русское въ завѣдыванью своемъ мѣлъ и увязыванья имъ не допущалъ зъ того дворца ... выгналъ (АВК, VIII, 73, 1607).
с. 210
Увязывати, увязовати, увязовать, увязывать дзеясл. 1. Завязваць. роука гн0483ѧ оучинила сее: иже в роуцѣ его дш0483а всѧка жива ... ꙗтьство цр0483еи ѡтворѧеть и оувѧзоуеть поѧс на лѧдвиихъ (Зб. 262, 17). 2. Уводзiць ва ўладанне паводле рашэння суда. тогды казали есмо пану воеводѣ виленскому въ их домы мѣщанъ увязывати (СДГВ, 19, 1505); увязывалъ мене митрополичій дворянинъ Глаголъ (АСД, VI, 9, 1511); тежъ коли быхмо которого дворанина нашего послали або з ураду которого воеводы в чие имене увязывати сторону (Ст. 1529, 73); мне господарь его милость рачилъ послать увязовать пана Володимера Семеновича Заболоцкого в ыменье Деревенское подъ Слонимомъ (АВК, ХХII, 71, 1555–1565); если бы хто тую мачоху нашу ув ыменье наше увязывати мелъ, мы з братомъ своимъ моцно боронити будемъ (АВК, ХХI, 289, 1558); врꙗд возного ... ꙋвꙗзывати з выроку и приданꙗ суди и подсудъка за листы ихъ ... мает (Ст. 1566, 43б); врад меский з ратушы места Менского увязовал его в дом в месте Менском (АВК, ХХХVI, 294, 1582); кгды приидеть ꙋвѧзывать ꙋ властъное имѣнье стороны жалобливое правомъ презысканое ... тогды сторона поводоваѧ увѧжчого врѧдꙋ ... платити маеть (Трыб., 13); (возный повиненъ) при ѡсветъченью всꙗком быти и ꙋвꙗзывать в ыменье въ кгрунъты въ презыскох, з выроку и с приданьѧ врꙗдꙋ, такъ земъского, ꙗко и кгродъского, за листы ихъ (Ст. 1588, 135); тогды возныs ѡт врѧдꙋ на ꙋвезанье прыданыs за листомъ врꙗдовымъ ꙋвꙗжъчымъ по вышстью каждое раты ... маеть в именье виноватого сторонꙋ поводовую ꙋвꙗзывати (Там жа, 242); возномꙋ рoдкевичъ ꙗна третꙗка ꙋвꙗзывать боронилъ (КЛС, 154, 1597).
с. 210
Увязыватися, увезыватьсе, увязоватисе, увязоватися, увязыватисе дзеясл., зв. ад увязывати ў 2 знач. колиж которыи люди а любо кметъ умрет без детеи тогды панъ его увѧзꙋетсѧ в постовщинѫ (Вісл., 23б); въ тыи люди и земли впоромъ своимъ оувязывалися, ино самъ твоꙗ милость насъ съ Станиславомъ подѣлилъ (КСД, 14, 1510); ани тежь мелъ ѡнъ ꙋв ыменьꙗ наши ꙋвязыватися – тыи два члонки ѳалчивѣ написаны (КСД, 255, 1516); ижъ онъ з допущенья Божьего былъ хоробою навежонъ ... зачимъ дей оного месту нашего не вживалъ и в тые именья не увязывался (АВК, XXII, 123, 1555–1565); штобы з людей вашихъ приходило, з совитостью в ыйменья ваши увязыватися и до которого близшого враду нашого приворочати и до того часу держати (КПД, 857, 1566); ее милость пани Есмановая з нами возными и з стороною до тых селъ ехала, хотечы тым же способом, ижъ неправне увезыватьсе прыехали, боронить увезаня (АВК, ХХХVI, 288, 1582); кгды ж дей ми моцно боронят того увезаня, я кгвалтом не буду се увязоват (Там жа, 319); если бы ѡт насъ гсдра был послан дворанин нашь ꙋвѧзыватисе в чые именье за сꙋму пн0483зеs котораѧ бы прислꙋшала до скарбꙋ нашого (Ст. 1588, 372); пан Белский не за жадным презыском в Утену въежджал и самъ се в тое [именье] не увязывал (АВАК, XXXII 136, 1596); нехай дей собе едутъ до подданыхъ церковъныхъ где ведаютъ и тамъ увязываются (ИЮМ, ХХII, 292, 1620).
с. 211
Увязывать гл. увязывати
с. 212
Увязяти гл. увязати
с. 212
Увялый дзеепрым. ад увянути. Седsмъ класовъ ... тонsкихъ и ꙋвѧлыхъ выростало пожирающи всю красу перsвыхъ (Скар. КБ, 74).
с. 212
Увянути дзеясл. Звяць, звянуць, завянуць. трава ... перsвеи ꙋвѧнеть нежели доростеть (Скар. ЧЦ, 227б); краснаꙗ моꙗ краска ꙋвꙗнула (Зб. 752, 304). // перан. никогда не ꙋвѧнеть мудрость (Скар. ПБ, 9б); оувѧноуло срдце мое, бо забыл есми зъести хлеба моег (Пс. ХVI, 100б); Любов абовѣмs такъ высоце знаменитый естъ цвѣтъ, же навѣки не оувѧнетъ, и не толко вs сегосвѣтнемъ дочасномъ животѣ, але и вs оном безконечномs нбсном црствѣ зеленѣти и цвисти не перестанетъ (Каліст, II, 88); вдꙗчност твари их ... ꙋже была праве увꙗнула (Зб. 752, 508б); удꙗчност твари ихъ ѡт великого воздержаниѧ и посту ꙋже была праве увѧнула (Зб. 82, 352б); всꙗ на тебе церковъ нарекает мовечи: красота моꙗ ꙋвꙗнула (Там жа, 356). Параўн. увяднути
с. 212
Увяняти дзеясл. Вянуць. Внегда еще ест оу цвете и не изорsвано будеть рукою, но прѣже всехъ травъ ꙋвѧнѧеть (Скар. КI, 13).
с. 212
Увярованье гл. уварованье
с. 212
Увяроваться гл. увароватися
с. 212
Увясщий гл. увяжчий
с. 212
Увящый гл. увяжчий
с. 212
Угадати дзеясл. Угадаць; здагадацца; распазнаць сэнс чаго-н. ꙋгадаs дх0483ом ст0483ым которыs естъ того дитꙗти ѡтцъ (Зб. 752, 422); емꙋ грожено, ижь если бы не ꙋгадал, за чаровника его мѣти и карат мꙗно (Зб. 82, 52б).
с. 212
Угадование наз. Угадванне; распазнаванне сэнсу чаго-н. ѡ тых трех королех многіе розмаите держат оугадованіа чомоу тыи три королеве звездозорци званы некоторые кн0483ги молат так иже того длѧ званы звездозорцима и как бы болше розоумѣюче а ине кн0483ги молать (Валх., 56б).
с. 212
Угажати, вгажати, угажать дзеясл. Тое, што і угожати. тѣлꙋ своемоу вгажаеш чрѣво ꙗко бѣздноу насыщаеш (Чэцця, 369б); быле бы хто емꙋ любымъ быти, и емꙋ оугажати старалъсѧ, и самою рѣчю и смысломъ, ѡбачить добра нбсныи, и роскоши невымовныи и правsдиве Бозкіи и незличоныи богаства (Мак., 35); гсдь бог ꙋгажаючы на ꙋдолности их козал моsсею на горꙋ до себѣ приsти (Зб. 752, 264б); мꙋсимъ ѡдинъ дрꙋгомꙋ ꙋгажать а милосердꙗ над неꙋдолностю ближнихъ нш0483хъ показоват (Пралог, 681).
с. 213
Угажатися дзеясл., зв. ад угажати. коли теды з великою моцю болгарове на цесара пришли, волѣлсꙗ з ними ꙋгажат даючи им дорочныи доходы (Бельск., 343б).
с. 213
Угажать гл. угажати
с. 213
Угажаючий дзеепрым. ад угажати. котораꙗ з сsловенского абы имъ, теж и их власным езыком роускимъ в дsроукоу вышла и ѡ тое маючи пана на помочи. несмысленым або красомовным выводом незалицаными ани часоу ꙋгажаючими словы але ꙗко сприꙗзsливыи, простыи, а щиріи (Цяп. Прадм., 267).
с. 213
Угаиватися дзеясл. Атрымліваць права на ўваход у лес і карыстанне ім. Ганяжане тежъ угаивалися въ лѣсничого, въ той пущи Бѣльской, будованье и драницы брати (АСД, I, 16, 1536); войтъ Богушовскій, старый печь смоляную мѣлъ въ пущи Кнышинской, то есть у Бѣльской угаивалъся тежъ зъ уряду Бѣльского въ гаи (Там жа).
с. 213
Угаль наз. Тое, што і уголь. [граница] з малаго белого мостку у два копьцы, у которыхъ копъцахъ угаля насыпано сутъ (ИЮМ, ХХII, 499, 1570); купили угаля возъ для выпаленя формы (ИЮМ, Х, 147, 1695).
с. 213
Угалье наз. Тое, што і уголье. потым на распаленое ꙋгале класт ее казал (Зб. 752, 233).
с. 213
Угамавати гл. угамовати
с. 213
Угамование наз. Дзеянне па дзеясл. угамовати. мы ... до мѣста Бѣльска на угамованіе неснасокъ великихъ завзятостей ... вносили скаргу на отца протопопа (АСД, I, 278–279, 1634).
с. 213
Угамованый дзеепрым. ад угамовати. ꙗкобы такъ тотъ постꙋпокъ и выконанье обѡмъ сторонам слꙋжачое, которымs бы всѣ выкроченьѧ ... такъ перед тымь, ꙗко и по коронаціи нашеи припадаючи сꙋрове оугамованы и караны были (Апакр., 27); маючи онъ волю и росказанье ... абы таковые свовольные ускромены и угамованы ... были, оныхъ велъ до враду (АВК, ХХ, 177, 1601).
с. 213
Угамовати, угамавати дзеясл. Стрымаць; супакоіць. онъ, обачывшы такую смелость и впор тых подданых нашых, хотячы то угамовати ... за тыми причынами дал им был на себе листъ свой вызнаный (Арх. ЮЗР, VIII–5, 27, 1541); врядникъ ... торгнулъся на мя с кордомъ, хотечи мене зранить а такъ его люди добрые угамовали, не допустили его до мене (АВК, ХХII, 160, 1565); панъ Филипъ Лимонтъ заледве ихъ угамовавши, абы зъ бронями въ церкви ничего не чинили, выпроводилъ съ церкви (АВК, VIII, 30, 1598); староста ... мовил до цесара, иж если быс мꙗ росказал горлом карат цесарꙋ естем готовыs ꙋмрет але ꙋчинок которыs росказалес ми не могꙋ ꙋчинит: и росповѣдил емꙋ ѡ всем и ѡ невѣсте, и так ꙋгамовал гнѣвъ его (Бельск., 287); хтож бы их мѣл ѡт такового и так тꙗжкаго фрасꙋнкꙋ и болести ꙋгамавати (Зб. 752, 200б).
с. 214
Угамоватися, вгамоватисе, угамоватисе дзеясл., зв. ад угамовати. я вышъла перед дверы видучы кгвалтъ великий, просечы, абы пан Михал Анъфоровичъ угамовалъсе (АВК, ХХХVI, 74, 1582); потымъ, кгды се подданые вгамовали, панъ Буховецкій сказалъ двохъ подданыхъ виннѣйшихъ до вензеня своего взяти (АВК, VI, 70, 1589); Костантын ... плакал сердечне, же сꙗ не могъ оугамовати ѡт слез (Жыц. св., 44).
с. 214
Уганяти дзеясл. 1. Гнаць. мечъ не приsде границъ ваших, бꙋде ꙋганꙗт неприꙗтели ваши (Біблія, 175); венкгрове нꙋж по них, ꙋганꙗючи, биют, секꙋт, колют, и вшелꙗко их мордꙋют (Стрыйк., 502б); мечь не пріиде границъ вашихъ. Бꙋде оуганѧть непріѧтели ваши, и оупадꙋт пред вами (Хран., 126б). // перан. Потом пришолем до старшихъ ѡтцевъ моих, а ѡ то зрозꙋмѣлем же кождыs з них свою привату ꙋганꙗет (Дыяр., 160). 2. Тое, што і уганятися ў 1 знач. и отецъ Бурламъ ... зъ мноствомъ людей ... другого хлопца спѣвака ... казавши лапать, за нимъ уганяли и бить, забить хотѣли (АВК, VIII, 122, 1637); за полкгарца меду заплатили осмаковъ восемъ, што панове райца Борейка и зъ Деркафомъ на тотъ часъ, якъ за злочынцами уганяли, што зъ турмы поутикали (ИЮМ, VI, 66–67, 1689).
с. 214
Уганятися, уганятисе дзеясл. 1. Гнацца. пѣшие на горѣ в садах сꙗ засадили, а езда з нашими гарцовники по горах се ꙋганꙗла (Стрыйк., 630б); они ... уганяючысе одинъ за другимъ, прыпадъшы до него ... вжо на коня всядаючого ... шаблею у шыю тялъ (АВК, ХХ, 275, 1621); кгды се они межы собою секучы по подвору уганяли, онъ панъ ... до коня ишолъ (Там жа, 275); онъ дей, уганяючысе за нимъ с тою шаблею добытою, его сечы хотечы, словы ущыпливыми лаялъ (ИЮМ, ХХIII, 394, 1623); до дому ... пана Водорацкого уходили и ... кгды на подворе впадли, тамъ же заразъ и тая вся громада ... впадшы, за помененою челедью ... уганялисе (АВК, ХХ, 291, 1629); также за челядью монастырскою, подъчасъ набоженъства съ кіемъ се уганялъ (ИЮМ, IХ, 234, 1636); нѣкоторыs панъ едꙋчы в ловы нашолъ звѣрѧ. за которым сам се погнал. а слꙋги за иншими се ꙋганѧли (Зб. 107, 135). // перан. А хто себе фрасꙋнкомъ, честѧмъ, преложенствомъ ѡддастъ албо ѡ достоенsства сегосвѣтнiи старатисѧ и за ними оуганѧтисѧ бꙋдетъ (Мак., 84). Параўн. уганяти ў 2 знач. 2. Змагацца. Рокꙋ хк0483д Iраклиs єі0483, Iраклиs с перси сꙗ ꙋганꙗючи, до тигри реки пришол сарвара з воsском ꙋже и ним за ним шол (Бельск., 338); дрꙋгие замки на подолю бꙋдовали браславъ, вѣницꙋ, межибож, хмелник теребовлъ, против наездов татарских и волоских, с которыми сꙗ часто и долго ꙋганꙗли, нижли подоле в тоs час ꙋспокоили: ѡ выбитю москви з голдꙋ татарског (Стрыйк., 541б); што видѧчи кгданщане што ижъ ꙋже зновꙋ не жартъ двѣсте шкотовъ з мѣста выправили, которие се справне з нашими ꙋганꙗли (Хр. польск., 24).
с. 215
Угарокъ, вгарокъ наз. Тое, што і огарокъ. Оставляю твоей милости въ монастыри ... Паникадило. Покровець аналойный. Два оловеники. А свѣчъ въ церквахъ четырнадцать великихъ, опрочь наставокъ съ угарки, а шесть меншихъ въ ризницѣ (АЗР, I, 137, 1494); обsвинꙋть вню светилsникъ со светилами и с ножницами и сs сосудами в нихs же сѧ ꙋгарsки гасѧть (Скар. КЛ, 12б); одного они поймали з двема свечами уставными, вгарки восковыми (АВК, ХVII, 403, 1556).
с. 215
Угаръ наз. Змяншэнне ў вазе пры гарэнні. продано Филимону Дешковичу и Ѳедору Колановскому казеннаго горѣлаго олова вѣсомъ 324 фунта, съ уступкою на угаръ и уголье 13 фунт (ИЮМ, ХХIII, 5, 1712).
с. 215
Угасати дзеясл. 1. Тухнуць, гаснуць, згасаць. свечи их угасают (Чэцця, 363); очи его бесте пошли ниже можаше видети светилsника божиѧ внегда ꙋгасаше (Скар. ПЦ, 10); лучsше съ единемъ оком внити въ цр0483ствие бж0483іе, неже двѣ оцѣ имѧщу въвержену быти въ геенну огньную и деже чр0483въ их не оумираеть, и ог0483нь не ꙋгасаеть (Будны, 164б); Тогsды всsтавши вsси девsки те и окрасили каганъцы сsвои, а дурsные мудsримъ рекsли. дайте намъ з оливы вашое, ижъ каганъцы наши ꙋгасають (Цяп., 35–35б); есьли око тsвое зsгорsшаеть тебе, выторsгни его. добsро тобе есьть зъ одsнымъ окомъ вsвойти в королевsство божъе, нижъли дsве очи маючому вsкиненому быти вs муку огsненꙋю, где черsвѧкъ ихъ не ꙋмираеть и огонь не ꙋгасаеть (Там жа, 56б–57); едsнакъ вsсѧ таѧ навалsность ... не могла свѣтилника твоего (котором ѡбъ ѡнꙋю всю страданiй х0483выхъ нощъ, не оугасалъ) оугасити (Карп., 47); Фрасꙋетсѧ, и впрод нижли сѧ постановит, внивечъ оборочаетсѧ ꙗкъ ѡгонь троха засвѣтитсꙗ ... ꙗк искра оугасаетъ (Кін., 48б–49); подноситсꙗ и поломен але скоро подлеглую собе реч спалит ꙋгасает, а чл0483вкъ трвожитисꙗ и старатисꙗ ѡ маетности николи не переставает (Зб. 752, 593). // перан. число сп0483саемыхъ оуменsшаетъсѧ. и в самыхъ мнимых хрістіѧнех любовъ высыхаетs, щирость и незлобіе оскꙋдѣваетъ и огнь ревности и подвиговъ древнихъ оугасаетъ (Карп., 7б); не жебы оугасала албо оуставала ласка але жебы твоегѡ самовладства, и волности до чогѡ естъ склонно, досвѣдчено (Мак., 257). 2. // перан. Страчваць жыццёвыя сілы, паміраць. человѣкъ ... ꙗко пѣна надымаетсꙗ а ꙗк искра ꙋгасает (Зб. 752, 590); чл0483вкъ ... ꙗкъ пѣна надымаетьсѧ, и ꙗкъ искра ꙋгасает (Зб. 82, 125б).
с. 216
Угасаючий дзеепрым. ад угасати ў 1 знач. роскошъ естъ вѣчномꙋ и нѣколи не оугасаючомꙋ огневи поджога (Каліст, II, 291б); вs вѣчные мꙋки огнѧ николи не оугасаючого и темного ѡных милостникове, и справцы несправедливости, вsкинены бꙋдꙋтъ, где их робацство ... без конца грызти бꙋдетъ (Варл., 214); ѡкрестисꙗ тымъ скорѣs абысь доступитъ моглъ ѡтпочиненꙗ вѣчного: а ꙋхоронитъсꙗ Пекельного и николи не ꙋгасаючого ѡгнꙗ (Пралог, 607).
с. 216
Угасити, вгасити, угосити дзеясл. 1. Патушыць. ѡнъ ... горѧщее пещи. поломѧ в росоу стꙋденую ѡбернꙋлъ. и пещь крылы вгасилъ (Чэцця, 72–72б); ѡгон в великом запаленю трвал през шест днеs. жадным способом ꙋгасит его не можено (Бельск., 212); на тотъ часъ будучи на болоти и обачивши огонь, свое гаты угасили (АВК, ХVIII, 393, 1653); тоs ѡгон водою ꙋгасиш але ѡнаг николи на вѣки пекелнаг ѡгнꙗ ничым не вгасиш (Зб. 752, 310); шолъ до махлинѣи мѣста в флꙗндрѣи, где ѡгонь великиs, которим мѣсто з пригоды горѣло, крестомъ ст0483ым ꙋгасилъ (Пралог, 593); даніилъ ... раз в мѣсте царегороде пожар великиs мл0483твою ꙋгасил (Зб. 82, 243); Алеѯандер уже битвꙋ ꙋскромил и город велѣлъ угасити, и сечъ перестати (Алекс. 1697, 14б). 2. // перан. Заспакоіць, уцешыць. хс0483ъ ... оугасилъ смерть дш0483ь наших (Чэцця, 118–119); воды многи не могли суть оугасити любsви и ниже реки затопѧть еѧ (Скар. ПП, 10б); не оугосити теплотꙋ прироженнꙋю (Арыст., 233); ѡна шаленства своег ꙋгасит не хотѣла, а болшои покꙋсы емꙋ задавала (Бельск., 27б); оувеселѣмосѧ и докꙋчное дꙋшъ нашихъ прагнене оугасѣмо (Каліст, II, 130); вси злые намѣтности вs собѣ оугасилs, и пожадливость телеснꙋю такъ дх0483ови покорилъ, не иначей ꙗкъ слꙋгꙋ (Варл., 345); если прагнꙋчиs приsдет до жродла роскошног великое ꙋгасит прагнене (Зб. 259, 565); писали есмо вам ѡ ... поликарпе которыs ѡгон гоненіꙗ церковнаго кровью своею през мꙋченіе вилитую [!] ꙋгасилъ (Зб. 752, 556б); тѣлесную роскошъ такъ ꙋгасилъ, же згола затлумлена и ꙋспокоена была (Пралог, 558б).
с. 216
Угаситися дзеясл., зв. ад угасити ў 2 знач. гды стрѣлы лꙋкавого роспаленыи оугасѧтsсѧ, ничимs чл0483кви шкодити хочъ бы и на сꙋдъ пришолъ, не зможет (Мак., 240); ꙗко искра ѡдна все збожъе палить: такъ чести прагненꙗ: в людехъ законъныхъ все гꙋбить, если се все не ꙋгасит (Пралог, 679б); плакалъ ревно слезами сꙗ угасит не могучи (Зб. 82, 327б).
с. 217
Угаснути, вгаснути дзеясл. Патухнуць. ѡгнь его не вгаснет (Чэцця, 293); аще бо ꙋбиють тебе то оугаснеть светилникъ во изsраили (Скар. ДЦ, 110); свѣтло праведныхъ веселить их, и свѣтилsникъ нечsтивыхъ ꙋгаснеть (Скар. ПС, 21б); епскоп гд0483а бг0483а взывавши евангелие книгꙋ вs великиs ѡгон на то ꙋчыненыs вкинул и в кылкꙋ [!] годин коли ꙋже ѡгон ѡныs ꙋгаслъ, книгꙋ ѡнꙋю цѣлꙋ без жаднои шкоды вынꙗли (Бельск., 374).
с. 217
Угасший дзеепрым. ад угаснути. оугасsшій свѣтъ ѡчей того, который просвѣщаетъ ѡчи слѣпыхъ (Карп., 46б).
с. 217
Угафтованый дзеепрым. ад угафтовати. Павелъ с0483 антониꙗ ꙋчен видѣлъ на небѣ ложе положоное розмаитыми перлами ꙋгафтованое (Зб. 259, 184б).
с. 218
Угафтовати дзеясл. Вышыць. нехаs же тое небо ꙋгафтꙋют цноты ꙗко звѣзды ꙗкие (Зб. 259, 435).
с. 218
Угашати дзеясл. 1. Тушыць. ѡгонь горѧщии ꙋгашаеть вода (Скар. IС, 9); коли хочет великии панъ на першую ночъ лечы с панною, свѣчы угашают, абы сѧ панна не стыдила (Трыст., 84); огнь горѧщій оугашаеть вода. милостынѧ же ѡчищает грѣхи (Ст. бр., 16б). 2. // перан. Заспакойваць, суцішаць. кто ненавидить клеветы сеи ꙋгашаеть зsлость (Скар. IC, 30б); даръ съкрытыи ꙋкрочаетs гневъ, и мsзда в надрахs данаѧ ꙋгашаеть ꙗрость велию (Скар. ПС, 32б); бозскаѧ его наꙋка ... оугашаетъ поломен намѣтностій (Каліст, I, 134); мовитъ бовѣмъ Апстолъ: Дх0483а не оугашайте (Мак., 182); поломен прагненѧ воды оугашало (Варл., 337б); таꙗ теды вода прагненꙗ не ꙋгашает (Зб. 259, 77б); Еѵхаристіѧ оугашаетъ пожадливости телесныѧ (Зб. вып., 24б).
с. 218
Угашение гл. угашенье
с. 218
Угашеный, угашоный дзеепрым. 1. Ад угасити ў 1 знач. свѣтило нечsстиваго ꙋгашено будеть (Скар. КI, 23б). 2. Ад угасити ў 2 знач. кои опꙋщаютs гсда впадутs въ ꙗзыкъ злыи, и розгоритсѧ в нихъ, и не будеть ꙋгашенъ (Скар. IС, 46б); огонь вноутрней войны и до того часꙋ не есть оугашеный (Апакр., 217–217б); найдꙋютсѧ тежъ и такіи, вs которыхъ оугашонаѧ и высхлаѧ пожадливость овшеки оустаетъ (Мак., 162); ѡгонъ ѡныs запалчивости завжды злое естъ ꙋгашоныs (Зб. 752, 34).
с. 218
Угашенье, угашение наз. Дзеянне па дзеясл. угасити ў 1 знач. крстъ ... ѡгнѧ оугашѣніе (Чэцця, 27б); били намъ чоломъ ... в час наглое пригоды к угашенью огня на тое место ншо виленское (СДГВ, 36, 1535); тот тогды зобравшы борздо зо всихъ пограничных народов великое воиско, ꙗкобы до угашеньѧ всимъ догараючое пожоги, прытѧгнувшы до угорское земли положилсѧ недалеко ѡт Дунаѧ (Атыла, 173).
с. 218
Угашивание наз. Дзеянне па дзеясл. угашивати. вода прирожениѧ ꙋгашиваниѧ запомѧнула (Скар. ПБ, 30).
с. 218
Угашовати дзеясл. // перан. Заспакойваць, суцішаць. вода омываетъ змазꙋ тѣла, очищаетъ змазꙋ грѣха, оугашꙋетs поломень намѣтностій и невѣрства (Каліст, I, 166б).
с. 218
Угашоный гл. угашеный
с. 219
Угащенье гл. угощение
с. 219
Угель гл. уголь
с. 219
Угерский гл. угорский
с. 219
Угладити, вгладити дзеясл. Выгладзіць; улагодзіць. ѡстеречи тебе ѡт жонки чꙋжее ѡт сторонsнее еже и рѣчи свои оугsладила (Зб. 262, 96); избавиті тѧ ѡт жоны чꙋжое, ѡт стороннее иж рѣчи свои въгладила (Там жа, 93б).
с. 219
Углаженый дзеепрым. ад угладити. кождаѧ дорога, поневажъ всѣхъ нѡгамъ подлежитъ, тверда естъ, оутерта и оуглажена (Каліст, II, 124); Марко ... оуглаженый, выгланцова, ѡт ржѣ вытертый (Бяр., 296).
с. 219
Угледати гл. углядати
с. 219
Угледети гл. углядети
с. 219
Угленути гл. углянути
с. 219
Углецъ наз., памянш. ад уголъ у 4 знач. вжо через то не мелъ панъ иванъ сопега в тотъ ꙋглецъ земъли ꙋстꙋпали (КВЗС, 164, 1540); я просилъ ... отца нашого Ионы и братии тое честное лавры, абы они тотъ углецъ купли моей ... собе взяли (АВК, I, 44, 1614).
с. 219
Углие, углье наз. Тое, што і уголье. повелѣл нечстивыи цр0483ь ... оувоньзнꙋти мч0483нкꙋ въ правое оухо. а вынѧти лѣвымъ. оуглие горѧщее (Чэцця, 32б); огнь воспалаеть изs ꙋстъ его и ꙋглие розsгорешесѧ ѡт него (Скар. ДЦ, 111); заꙋтра возми кажsдыи кадилsницу свою со ꙋглиемъ и накладите ѳимиана (Скар. ЛК, 37б); ꙗко ꙋглие при жератsкꙋ и дрова при огни: тако и гневливыи мꙋжъ възsдвизаеть свары (Скар. ПС, 40б); ѡко великое ... черленож ꙗко оуглие ѡгненое. се ест моуж лоукавыи (Арыст., 197); паметаючи товиꙗ намовы ангеловы вынꙗл з торбы своеи кусъ ꙋтробы и взложил ю на ꙋглье жаристое (Біблія, 525); теды казал сꙋдꙗ ꙋглие роспаленое пред его ногами высыпат (Зб. 81, 62); ѡстригли головꙋ его и сыпали на неи ꙋглие горачое (Зб. 752, 436); сꙋдꙗ ... коли ѡна еще статечънеsшаѧ была, рѣзат еи перси и потом на распаленое ꙋглие класти еи казал (Зб. 82, 36б).
с. 219
Угликъ наз. Тое, што і угличъ. ты есь ꙋгликъ з трацѣи, а ꙗм ест римским кнѧжатем (Зб. 82, 385).
с. 219
Углицкий прым. ад угличъ. у нась ... пятнатцат боляринов углицкихь (Мам., 189–190).
с. 219
Угличъ наз. Угліч. тыи ꙋгличи над днепром вниз, потом за днестръ перенеслисꙗ (Стрыйк., 440). Параўн. угликъ.
с. 219
Угловый прым. ад уголъ. пн0483ъ хс0483. на которомs сꙗ стѣны двоꙗкого людꙋ всперают, есть названыи каменемъ ꙋгловымъ (Выкл., 69б).
с. 220
Углубити дзеясл. Паглыбіць. оуглоуби разумъ свои (Арыст., 179). с. 220
Углубки гл. вглубки
с. 220
Углыбеный дзеепрым. ад углубити. ещехмо не принѧли радости збавенѧ Хв0483а, еще жало смерти оуглыбеное корѣнsе вs насъ маетъ (Мак., 224).
с. 220
Угль наз. Тое, што і уголь. почерsнело ест ꙗко ꙋгsль лице их (Скар. ПЕ, 10).
с. 220
Углье гл. углие
с. 220
Углядати, вгледати, вглядати, угледати дзеясл. 1. Унікаць, прыглядацца. не угледаючы дей ваша милость въ опытъ копъный на третюю копу людей зобраныхъ, только дей ваша милость шкрутынию, не ведеть въ який способъ, въ томъ дей именью ее пани Каръловичовое чынити рачылъ (АВК, ХVIII, 214, 1607); поведилъ ижъ мне в привилее вгледать и розсужывать не належыть (СДГВ, 46, 1609); того што потом быти маетъ не оуглѧдаючи, на то толко што перед ѡчима их естs смотрѧтъ (Каліст, II, 134); гды бовѣмъ вs мꙋдрость вsглѧдаемъ видимъ еи (Паўуст., 4б); застановившисѧ абовѣмs вsглѧдаетъ вs розꙋмs твой, вs мысли и помышленsѧ твои (Мак., 291). 2. Сачыць, назіраць. въ котории же листы угледали есмо, ино ся не иначей въ тыхъ листехъ знашло, якъ въ кролевой ее милости листе (АВК, ХVII, 294, 1541); нехаи ти не боудет тѧжко тоую ѡтповѣдь нашꙋ не такъ зоблючи здѣ, а онsде оуглѧдаючи, але ѡт початкꙋ до конца ... с пилностю статечне из оуваженsемъ прочитати (Апакр., 7); абы был не толко годныs але и ꙋчоныs. и межи богатых и значных ꙋгледали (Бельск., 246); вшакож ꙋгледал тоs ст0483ыs герасим абы хлѣба з трꙋдов братнихъ дармо не ел (Зб. 752, 585б); жена ми, мовит, померла, и идꙋ вгледати еи (Зб. 82, 22).
с. 220
Углядети, угледети дзеясл. 1. Убачыць, угледзець. межи границами ꙋглꙗдѣлъ покой же есть добриs и землю же есть велми добра и подложил рамꙗ свое ку ношеню (Біблія, 104); многои прето працы и потꙋ потреба, жебы хто оуглѧдѣлъ и заложилъ основꙋ, нимъ огонь вs срдца людскіи вsвойдетъ (Мак., 164); щирꙋю и нелицемѣрнꙋю побожность ... оуглѣдѣлисмо (Ст. бр., 9б); коли пойдетъ спать, оуглѧдижь мѣстце на которомъ бꙋдетъ спалъ (Хран., 195). 2. Упільнаваць; дачакацца. умыслил зъ ѡстатком люду своего, угледевшы до того час погодныи, ударыти на ѡбозъ Атылев, а смерть ѡтцовъскую угорскою кровю ѡплатити (Атыла, 198); ꙋгледевшы свои час зъехал ... до двора его (Рач., 344); тебе незадолго углежу часъ таковый, же з сего света безъ ведомости пошлю и здоровья твоего позбавлю (АВК, ХХ, 115, 1595); паны ... угледевъшы до помереня час погодны, мают то межы себе на поли розмерывшы поделить (АВК, ХХХII, 417, 1596); ꙋгледѣвши по томꙋ час вернꙋлсꙗ назад з людом своим (Стрыйк., 526); ꙋглѣдѣвшы лѣпшы и погодныs час станꙋла пред мꙋжем своим (Зб. 82, 42б).
с. 220
Углядовати гл. углядывати
с. 221
Углядуючий дзеепрым. ад углядати ў 1 знач. чомꙋ на тое свѣцкіе а звлаща глоубей вs рѣчъ оуглѧдꙋючіе стискꙋютъ, же ихъ дх0483ѡвные оумыслне межи ихъ костки вмѣтꙋючи, ѡдных з дрꙋгими оуставичне вадѧтъ (Апакр., 195).
с. 221
Углядъ наз. 1. Погляд, думка. мы, маючы углядъ, ижъ тотъ земенинъ ... на нашое господарское послузѣ есть ... то есмо вчынили (РПП, 346, 1533). 2. Ез. на лесе и по лꙋгомъ со пчолами дерева бортное на воде ꙋглѧды згола ... бꙋрѧ великаѧ поламала (Барк., 152).
с. 221
Углядывати, углядовати дзеясл. 1. Заглядваць. въ которий тастаментъ углядывали есмо, ино тымъ обычаемъ описуетъ (АВК, ХVII, 252, 1541). 2. Заўважаць; прадбачыць. завжды то бывало великое мужство и не леда рада прышлые рѣчы наперед углѧдывати небезпечностѧм, которые бы прыити могли (Атыла, 201); ми поспѣшное ѡтписоване всюды оуглѧдовати не допꙋстило (Апакр., 102).
с. 221
Углянути, вгленути, вглянути, угленути дзеясл. 1. Унікнуць, прыгледзецца. абы еси, братъ нашъ, вглянувши въ нашо съ тобою докончанье, выслалъ своихъ бояръ (АЗР, II, 97, 1511); кгды бы есте въ то пильнѣ вглянули, и таковыи ухвалы соймовые съ канцелярыи пристойнѣ абы есте брали и до братьи вашое относили (АЗР, III, 52, 1554); суд ꙋглꙗнувшы ꙋв оныs листъ маеть его заховати при моцы и ѡтправу дати (Ст. 1566, 63–63б); рачь ваша милость въ то пильно угленути (АСД, IV, 22, 1576); в такоs речы дрꙋгиs врѧдъ без позванѧ ѡ то ѡдно вгленꙋвъшы в листъ судовыs первшого врѧду водлугъ того ѡтправꙋ вчинити маеть (Ст. 1588, 248); панъ Деметрей Халецкій ... угленувши на чоломъбите и вбоство нашо, то для насъ вчинить рачилъ (ИЮМ, VIII, 200, 1592); мало што розьного коли в самꙋю речъ пилно вглѧнешъ наsдешъ (Унія, 29б); абы тые его повѣсти и довѡды кого не зблазнили ... здаласѧ намъ речъ потребнаѧ порѧдне а с пилностью в нихъ оуглѧнꙋти а оуважити (Апакр., 92б); ты теды слышачи то, вsглѧнь самъ вs себе, если то правдиве и самою речью вs дш0483и своеи маешъ (Мак., 12). 2. Паглядзець, прасачыць. мы, углянувши въ тые листы, зъ ласки нашое, на его чоломбитье то учинили (РПП, 185, 1512); коли есьмо угълянули у вырокъ королевое ее милости, ино ся такъ знашло (АВК, ХVII, 178, 1540); кгды есмо у статутъ правъ земскихъ углянули, и то з артыкулъ знашли (АВК, ХII, 258, 1557); подстаростий Меньский, угъленувшы у къниги кгродские ... сесь выписъ с книгъ ... выдалъ (АВК, ХХХVI, 143, 1582); хто бы зъ ихъ милости въ сесь нашъ листъ углянути хотѣлъ (АЗР, IV, 36, 1590); особа врадовая, скоро угленувшы в сес лист ... совито маеть отъправу моцную вделати (АВК, ХХХI, 78, 1591); воевода ... расказалъ писарови своему у инвентаръ углянути (АСД, IХ, 434, 1593); чого каждый в хронологію вглѧнꙋвши латво постережет (Апакр., 152); вглѧнꙋвши претѡ вs писмо Бг0483одх0483новенsное, а тое надъ иншіи преднѣйшее, вs ѱаломъ Двд0483въ мовлю первшій (Мак., 6б).
с. 221
Угляръ наз. Тое, што і угольникъ. Александер ... межи ꙋглꙗрѣ се ꙋдал, и в мѣстѣ кꙋманѣ понтъскоs землѣ ꙋгли ꙋсмаленыs и ѡдертыs продавал (Бельск., 245б).
с. 222
Углясто прысл. ад углястый у 1 знач. тот обрубок пна Станиславов лежыт ... от межы ново через мене учыненой углясто (АВК, ХХХ, 406, 1609).
с. 222
Углястый прым. 1. Вуглаваты. на такоs карте тот мает писат ... карта мает быти ꙋглꙗстаꙗ (Зб. 261, 215); в положеню углястом и крывом (АВК, ХХХ, 406, 1609). 2. Клінковы. за сыръ углястый грошей два (АЗР, III, 236, 1578); за сыръ великиs ꙋглꙗстыs два грошы (Ст. 1588, 514); сыровъ на сырънику углястыхъ малыхъ копа одна (АВК, ХХ, 137, 1598); сыровъ великихъ углястыхъ шестьдесятъ деветь (АВК, VIII, 557, 1603); углястыхъ сыровъ копъ две (АВК, ХХVIII, 57, 1605); сыров десят великих, углястых, коштовали по тры гр[о]шей литовских (АВК, ХХХI, 301, 1616).
с. 222
Угнати I дзеясл. 1. Украсці. ѡни [у] мѣне ꙋгнавши тыи вси кони ... и иншии рѣчи побрали (КСД, 207, 1515). 2. Дагнаць. гоните воследъ враговъ вашихъ и кого коли з них оугоните ꙋбиите (Скар. IН, 22); ꙋгонит ли его панъ в дорозе (Ст. 1588, 504); люди лесныꙗ ꙋ горах албо ꙋ великих лесех бывают так прꙋдки иж его жаднаꙗ реч не ꙋгонит (Царств., 69б). Параўн. угонити.
с. 223
Угнати II дзеясл. Тое, што і ввогнати. хто коли свои свіньи оу чіиж гаи на жолꙋдъ оугонит (Вісл., 37б); прыбѣгъ къ Трыщану, хотечы его угнати у темницу (Трыст., 104–105); ѡтстоупники ... хотѧчи насъ тымъ снаднѣй до тоей матнѣ, в которꙋю сами влѣзли оугнати, забѣгали томꙋ, ꙗкобысмы патріархов востѡчных волѣ и рады досѧгнꙋти не были могли (Апакр., 208б); кестꙋтеи кн0483зѧ евнꙋтиѧ ꙋгналъ ꙋ городъ (Патр. П, 95).
с. 223
Угнетаемый дзеепрым. ад угнетати. Присмотрѣтесѧ ꙗкъ о оугнѣтаемыхs мовитъ (Каліст, II, 125).
с. 223
Угнетати дзеясл. Прыгнятаць, абцяжарваць. за нимъ шли тижsбы мsногие, и ꙋгнетали его (Цяп., 49); тернs богатства и порожнеи славы оугнѣталъ еи (Каліст, II, 71б); Изнꙋрѧю: Накладаю, трачꙋ, выдаю, нищꙋ, оуменшꙋю, оугнѣтаю (Бяр., 55).
с. 223
Угнетаючий дзеепрым. ад угнетати. мовили ему ꙋченики его, видишъ тижsбу ꙋгsнетаючую тебе (Цяп., 43б); тиснꙋчіи его и оугнѣтаючіи дотыкалисѧ его (Каліст, II, 144).
с. 223
Угнутися дзеясл. Увагнуцца. рана битая на правой стороне на темени надъ рогомъ, ижъ се кость угнула (АВК, ХVII, 432, 1561).
с. 223
Уговорити, вговорити дзеясл. Дамовіцца. наши панове вговорили зъ бояры вашими, какъ пригожо межи насъ докончанью статися (АЗР, II, 60, 1509); уговорили есьмо съ вами посланниками, и по отъѣздѣ вашомъ изъ Варшавы самымъ дѣломъ то есьмо учинили (АЗР, V, 32–33, 1637).
с. 223
Уговоръ наз. Дагавор. мещане посполитые витебъскіе избираютъ изъ среды своей одного для уговоровъ съ Витебскимъ намѣстникомъ (ИЮМ, I, 341, 1593); великими послы на зъѣздъ зъѣхаться, и постановити уговоромъ о тыхъ добрыхъ дѣлѣхъ (АЗР, IV, 469, 1615).
с. 223
Угода, вгода наз. Пагадненне. Угода пана Литавора Хребътовича зъ земяны Дорогицъкими Нагоркою а Шпицою о забранье земль именья Вышкова (КЗ, 180, 1441–1480); ꙋчынили межи собою прыꙗтельскꙋю ꙋгодꙋ (КВС, 466, 1552); тую угоду свою и обовезанье дали то собе з обудву сторонъ до книгъ земскихъ судовыхъ записати (АВК, ХХI, 116, 1556–1557); грѣхs естъ приреченьѧ, ꙋгоды, записы, присѧги, и всѧкие ꙋмовы, ламати (Будны, 98); онъ, видѣчи быти право ихъ слушное, учинилъ угоду и постановленье зъ ними (АЗР, II, 314, 1586); в томъ часе кгды сѧ сꙋдъ намышлѧеть, стороны если бы хотели то собе взѧти на вгодꙋ и еднанье тогды ѡни имъ того боронити не мають (Ст. 1588, 208); сталасѧ оугода и певное постановленье межи его мл кз ꙗном димитріем сꙋликовскимъ ... а межи велебнымъ ѡтц0483емъ гедіономъ балабаномъ (Апакр., 28б); потом сталасꙗ ꙋгода межи кролем полским и Витовтом (Стрыйк., 617б); ѡнъ же терлецкиs до права з нами не прыстꙋпꙋючы на ꙋгодꙋ тꙋю справꙋ ... рознꙗл былъ (ККСС, 54б, 1615); ижъ бы они тыхъ присегъ своихъ понехали ... а вгоду межи собою вчинили (АЮЗР, II, 88, 1633); вѣдаешs до ꙗкогос кролѧ пристал и зs которымъ оугодꙋ застановилs (Варл., 185–185б); покладалъ и ку актыкованю подалъ угоду сеймиковую ихъ милостей пановъ обывателей (АВК, I, 187, 1649); Исповѣданіе: Сповѣдь, вызнанье, оугода, оумова, постановлѣнье (Бяр., 59); в котороs ꙋгоде напершеs была, абы крест взꙗтыs през его ѡтца в ерꙋсалиме вернул (Зб. 82, 24б); уже угода стала и гроши ему отдано (ИЮМ, III, 40, 1685).
с. 224
Угодивший, вгодивший дзеепрым. ад угодити. стани ... со ст0483ыми вгодивъшими бо0483у (Чэцця, 13б); зs мꙋчениками, зs вызнавцами, и зs всѣми зs вѣкѡвъ Бг0483ꙋ оугодившими роскошоване (Каліст, II, 325б).
с. 224
Угодие гл. угодье
с. 224
Угодити, вгодити дзеясл. Дагадзіць; улагодзіць. хочемъ бо0483у вгодити (Чэцця, 298б); Ное мужъ справедливыи и соверsшеныи во всемъ роде своемъ, богꙋ ꙋгоди (Скар. КБ, 16б); Апстлъ къ евреомs пишеть, безs вѣры невозможно ꙋгодити богу (Будны, 105); пsлѧсала и ꙋгодила ироду, и седѧчимъ сs нiмъ (Цяп., 51); хотѧ ѡн мыслит зло, а коли ꙗ ему вгожу в томъ и в другомъ, мусить ми добро мыслити и чынити (Трыст., 54); котѡрые в тѣлѣ живоутъ, бꙋ оугодити не мѡгꙋтъ (Апакр., 193); udаry iego dаry mnohimi, y tym jeho whodył (Бых., 482); оугодѣмо Бг0483ꙋ невинностsю и справедливостsю (Каліст, II, 166б); бꙋдет ли зs великою пилностю ѡблюбенцеви своемꙋ Хрстви во всем оугодити старатисѧ (Мак., 125); Хвалитисѧ въ плоти, възором своимъ оугодити (Бяр., 185); людемъ ꙋгодит трꙋднеs, нижли бг0483ꙋ (Пралог, 666б); оугодилъ енох бг0483ꙋ надs всѣхъ на свѣте (Хран., 12б–13).
с. 224
Угодитися, вгодитися дзеясл. Дамовіцца. ѡ то се з нимъ ꙋгодилъ и тꙋю катериницꙋ ... верънꙋлъ (КВС, 489б, 1552); з детьми своими намовивъшыся и угодившыся, одностайне по своей доброй воли (АВК, ХХХI, 83, 1591); вгодилисꙗ вси на то волошꙗ, же сꙗ рачеs боронит хочут (Стрыйк., 623).
с. 225
Угодливый, вгодливый прым. Пагадняльны. просили ѡбедве стороне абы таковое ꙋгодливое постановенье было записано (КВС, 485б, 1552); на обе стороне тые бои, такъ и шкоды свои угодливымь обычаемъ промежку собою уморыли (АВК, ХХI, 58, 1555); п[а]ни Сологубовая знову, через того приятеля своего пна Адама ... в тые ж слова поведала и в розсудок правный и вгодливый подати не хотела (АВК, ХХХVI, 402, 1590); пан Адам Владыка обычаемъ угодливымъ приетелъскимъ с паном Буйвидом ... поеднали и погодилися (АВК, ХХХII, 127, 1596). ◊ Угодливый листъ гл. листъ.
с. 225
Угодникъ, вгодникъ наз. 1. Выканаўца чыёй-н. волі. тот дьꙗволии оугодникъ есть (Чэцця, 367); рек король Марко Трыщану: Трыщане угодниче мои, сыну мои нероженыи, принесъ ми еси чыстое злато (Трыст., 85); Ипатей Потей ... прыказуючы Моисееви угодникови своему сотворыти храмъ собѣ, показалъ ему образъ на горѣ Синайстѣй (АЮЗР, II, 64, 1610); то ... чинилъ на здраде, абы вытратилъ оугодниковъ вааловых (Хран., 331). 2. Угоднік (святы). вгодници хсвы. кꙋзма. и деміꙗнъ, видѣвше вѣроу ее ... исцелиста ю (Чэцця, 67б); души ꙋгодниковъ божіихъ не въ адъ ани вs муки, але вs руце божіе изs тѣла исходили (Будны, 136); выбрали з царигородꙋ ... мощи або кости многих ст0483ых ꙋгодников бж0483иих (Бельск., 383б); вsси ст0483іи оугодницы бж0483іи, по долsгомъ, працъ и трꙋдовъ зношенsю, живота съверъшенsствомs и ст0483обливости своее досконалостsю ледsво достигнꙋли (Карп., 33–33б); збавенной наꙋце ихъ послꙋшными бꙋдꙋчи: ревнꙋймо оугодникомъ Бж0483имъ Ст0483ымъ ѡтцемs нашимъ (Каліст, II, 186); оугодникѡвъ Бж0483іихs мало (Мак., 404); наѡстаток до ꙋгодниковъ божыих ꙋтѣклъ (Зб. 752, 34б); написал многие каноны и пѣсни на похвалу ꙋгодником бж0483им а ст0483ым многимъ (Пралог, 580); шли до манастыра з великою радостию славечи бг0483а и ст0483ых страстатерпцевъ и ꙋгодниковъ (Зб. 82, 245б).
с. 225
Угодница наз. Угодніца. ꙋгодници христовоs небеснаꙗ сторожи служит (Пралог, 539б); не боsсѧ вѣрнаѧ ꙋгодница моѧ варваро (Зб. 82, 439).
с. 226
Угодно, вгодно прысл. Патрэбна, пажадана. все невгодно бо0483у. но единомоу дьꙗволꙋ вгодно (Чэцця, 276); гсдь сам есть, што ему есть ꙋгодно нехай чинит (Біблія, 305); коли есть ꙋгодно гсдви моему влдцѣ. тако мовитs рабъ твои димитрие (Зб. 81, 57б); если тобѣ то ꙋгодно праздник наш ѡдного днꙗ ꙋчини (Зб. 752, 515б).
с. 226
Угодное прым. у знач. наз. Прыдатнае. Самолюбіе: Коханесѧ вs собе, тѣлꙋ оугодіе, еже къ тѣлꙋ страст, и оугодное томꙋ (Бяр., 142).
с. 226
Угодность наз. Прыдатнасць. такъ живꙋчи и так вs ст0483ыхъ Бж0483ихъ оугодностѧхъ ходѧчи (Каліст, II, 186б).
с. 226
Угодный, вгодный прым. Пажаданы; прыдатны. оугодна будеши влдце хсоу (Чэцця, 184б); видела жена иже добро бѣ древо ко вsкушению и красно кs погледению и вгодsно очима видети (Скар. КБ, 12); будеши ходити по путехъ моих, и ꙋчиниши ꙋгоднаѧ пред очима моима (Скар. ТЦ, 154); мы вѣрою вs сына божіего ꙋгодни бываемъ богу (Будны, 105); тако же и женескъ пол ... бг0483ꙋ бл0483говѣрна и бл0483годатна моужю своемꙋ оугодна (Неба, 84); тые которые дочаснымъ мꙋкамъ ꙋгоднаѧ творыли черезъ рекꙋ ѡгненнꙋю черезь броды палающыми кꙋлѧми страшливые преидꙋть (Унія, 17); кормчій на мори не во время тишины и угодного вѣтра ... умѣетность свое показуеть (АСД, II, 23, 1605); войдꙋтъ и выидꙋтъ дверми тыми всѣ которыи оугодны емꙋ быти любѧт (Каліст, II, 234); если толко вs своемъ дѣлѣ трвати бꙋдетъ чл0483вкъ, а чогѡ натꙋрѣ своей обчогѡ не прійметъ, не бꙋдетъ мочи Бг0483ꙋ оугодныхъ овоцѡв выдати (Мак., 244); дай намь, Гд0483и, доброе, тобѣ угодное хотение совершити (Мам., 179); не ижъ бы ст0483ыи свои людскою славою кормилъ, которыs ихъ до уживанꙗ вѣчного угодними учинилъ (Пралог, 527); за его шкоду угоднымъ способомъ коня ему отдали (ИЮМ, III, 10, 1685). ◊ Угодный листъ гл. листъ.
с. 226
Угодованый дзеепрым. Дагледжаны. Ревекка: ꙋгодованаа, аб запертое спротивене (Бяр., 305).
с. 227
Угодованье наз. Адкормліванне. ꙋпитаніе, пресыщеніе: оугодованsе, оукормлѣнье (Бяр., 180).
с. 227
Угоды наз. Тое, што і годы. коли алеѯандер справовал велики ꙋгоды там же в вавилонѣи, а на них вси кнꙗжата зо всѣх сторон казал возват (Алекс., 44–44б); коли входил алеѯандеръ на ꙋгоды, напервей такъ реклъ (Там жа, 73).
с. 227
Угодье, вгодье, угодие наз. 1. Угоддзе. которыи земли и воды и всякіе угодья за предковъ нашихъ, первыхъ господарей, прислухали къ которой волости, абы тые и нынѣ къ той же волости тягнули (АЗР, II, 61, 1509); мають вѣчнѣ тые угодья свои на обѣ сторонѣ держати (АЗР, III, 49, 1553); волость Закубежье съ приселки и съ деревнями, съ изсады и со всими угодьи (АЗР, IV, 328, 1610); шести волокъ, млына и иныхъ вышъпомѣненыхъ угодій высуваюся и зрекаюся вѣчными часы (АЗР, V, 71, 1641). 2. Дагаджэнне. бо0483у вгодьꙗ не дѣлаеш. но глꙋмишьсѧ порожними бесѣдами (Чэцця, 370б); Самолюбіе: Коханесѧ вs собѣ, тѣлꙋ оугодіе, еже къ тѣлꙋ страст, и оугодное томꙋ (Бяр., 142).
с. 227
Угожати, вгожати, угоджати дзеясл. Дагаджаць; улагоджваць. для милости рѣчи посполитоѣ и ласки нашое, въ то угожати и чинити будешъ (АЗР, III, 209, 1577); чсти ее и вгожаи еи (Трыст., 10); Говорнаръ ему мовилъ абы ему што мога угожал во всем (Там жа, 52); бѣгаймо прето братіе ѡт несправедливости, а справедливостью и милостынею Бг0483ꙋ оугожаймо (Каліст, II, 199); его проклинают, а иншим оугожают (Кін., 49б); таковыи абовѣмs дꙋши добре оугожаютъ Бг0483ꙋ, и ѡживлѧютсѧ Хрсмъ (Мак., 334); по тые часы ꙋгожал млсти вашоs (Дыяр., 158); Съравнѧю, рѯ, съглашаю, приравнѧю: Примѣрѧю, пристосовꙋю, оугоджаю (Бяр., 217); длꙗ росказанꙗ вшелꙗкое роботы ꙋгожал бг0483ꙋ (Зб. 752, 523); которие в постехъ молитвахъ и во всꙗкихъ добрихъ и ст0483ых ꙋчинъкахъ ꙋгожаючи гд0483ꙋ бг0483ꙋ по всꙗ дн0483и пребывали (Пралог, 532); таковіи бовѣмъ працꙋючи болъшеs иных подвизаютсꙗ служачи и ꙋгожаючи гсдꙋ бг0483у со ꙋсердъдиемъ (Зб. 82, 433б). Параўн. угажати.
с. 227
Угожаючий дзеепрым. ад угожати. всѣхъ слꙋжачихъ емꙋ и оугожаючихъ нѣколи не переминет (Каліст, II, 343б).
с. 227
Угоженье, угождение, угожение наз. Дзеянне па дзеясл. угодити. ѡбразы пакъ або, ꙗко е зовоутъ, иконы што иного суть естъли не оугожение, то естъ служба, ѡт рукъ чл0483вѣчихъ (Будны, 11б); мнѡгои теды працы и старанѧ потреба братіе, жебы добрымъ оугоженsемъ Бг0483ꙋ, набыти таковои до него оуфности (Каліст, II, 59); вшелѧкое абовѣмъ оугоженье и оуслꙋга, вs мыслѧхъ залежитъ (Мак, 291); мають тую игуменію съ игуменства низложити, а иншую змежи себе ... не на уроду и угожденіе взглядъ маючи, але статечную, искусную ... обрати (АЗР, V, 70, 1641); Слꙋгованіе: Оугожденіе (Бяр., 150); Анисиꙗ ... всꙗ се гсдꙋ бг0483у ѡтдала на службꙋ и на ꙋгожение (Зб. 82, 280б).
с. 228
Угожоный дзеепрым. ад угодити. жыдъ Исакъ оказовалъ солому и полотна шматъ, смолою шмарованое, въ шуло въ дому его зъ огнемъ угожоное (ИЮМ, VIII, 423, 1629).
с. 228
Угожший прым., выш. ст. ад угодный. дарꙋи ми даръ, его же дарова ѡт века оугожшим ти (Чэцця, 8б); преставилсѧ ст0483ыи даміꙗнъ. и принѧлъ венець со всѣми оугожшими хсоу (Там жа, 68).
с. 228
Уголеный дзеепрым. Паголены. был гꙋгнив кортавъ ꙋголен (Царств., 70б).
с. 228
Уголие гл. уголье
с. 228
Уголле гл. уголие
с. 228
Уголница гл. угольница
с. 228
Уголный гл. угольный
с. 228
Уголовахъ прысл. Тое, што і вголовахъ у 1 знач. направила трутизну у фляшу серебреную в питье и поставила уголовахъ в ложи (Трыст., 9–10); свеча ꙋголовах запалена (Зб. 255, 391б).
с. 228
Уголоживати дзеясл. Рабіць галодным. войска уголоживати не пристоитъ (АЗР, II, 122, 1563); войска уголоживати не пристоить (КПД, 319, 1563).
с. 228
Уголосъ гл. вголосъ
с. 228
Уголъ, вголъ наз. 1. Месца, дзе сыходзяцца два знешнія бакі чаго-н. четыри круги златыхъ ... ꙋкуешъ на четырехъ ꙋглехъ скрини (Скар. КВ, 46); повразsки ꙋчинишъ собѣ на ꙋглехъ плащенице твоеꙗ (Скар. ДЗ, 43); вѣтръ великіи пришолъ со ѡное стороны пѫстыни и доткноулсѧ оу чотыри оуглы домꙋ (Зб. 262, 12б); справте празник оу гꙋстости зобранѧ аж да оуглов ѡлтаревых (Пс. ХVI, 118); взꙗвши крови телцовои и козлеи вылиет на роги то ест на ꙋглы вколо ѡлтара (Бельск., 57б); чотыри колцы золотыи, которыи приправишъ до чотырех ꙋглов скрыни (Біблія, 139); Грань: Оуголъ, част, штꙋка (Бяр., 31); зготꙋешъ тежь четыре колца золотыи и приправишъ ихъ до четырехъ оугловъ того жь стола (Хран., 102б); башты, которіи при ꙋглꙋхъ мꙋрꙋ бывают, бꙋдованыи на ѡборонꙋ мꙋрꙋ и мѣста (Выкл., 69б). 2. Вугал, кут. лꙋчsши ест седети въ оуглѣ под прикsрытиемъ, нежели съ женою сварsливою в дому пированиѧ (Скар. ПС, 32б); князь великій велѣлъ Никодима встрѣтити у угла середніе полаты (АЗР, II, 254, 1533–1538); ѡн ѡзрѣвсѧ и увиделъ ув угле мѣчъ (Бава, 146); толко вs ѡдномъ оуглѣ сѣдѣлъ, задꙋмавшисѧ и оупившисѧ (Мак., 75); длꙗ свѣчки ѡное вси гады збеглисѧ во ѡдин ꙋгол были (Зб. 82, 3); за роботу Чулку и за набиване глиною угловъ, за все заплатили золотыхъ пять (ИЮМ, IV, 117, 1686); змовили были поденщыка Ивана Москаля Велиского, штобы у светлицы старой углы вымазалъ (ИЮМ, VI, 96, 1689); в тоs полатѣ каменеи 9 дорогих по ꙋглехs поставленны были (Алекс. 1697, 41). 3. Жыллё, прытулак. тоут збꙋдꙋю ꙋгол двдви и вготꙋю свечꙋ помазанцꙋ моемꙋ (Пс. ХVI, 130б). 4. Клін, участак. дали есмо ему уголъ дубровы подле речки (КЗ, 147, 1493); тот угол земли з дозволеньем пана Станислава ... отцу пана Станислава Инъдриховича на вечъность продала (ПГ, III, 3–4, 1506); далъ панꙋ Юрши Дисняньскихъ ловищъ ꙋголъ (КСД, 977, 1517); на вголъ границы ... всыпали есмо копцевъ осмь (АВК, XVII, 350, 1541); тыи светки завели и оказали намъ границу ... отъ угла кустовья кухарского (Там жа, 366, 1541); записали по своемъ животѣ и его женѣ Чорнусѣ отчизну свою ... и статок домовый и уголъ Дубровки (РПП, 184, XVI ст.); к тому умешался уголъ кгрунту пана Юряжина Черниховский (АВК, ХХХI, 41, 1571); на часть пана Андрея Подаревского досталосе, а меновите. Напервей: першая штука Хоинскій уголъ на селищѣ съ притятьемъ другихъ шести шнуровъ (АВК, ХIII, 296, 1604); вызнаваю самъ своею доброю волею, што есми купилъ у гаевниковичовъ ... землицы уголъ подле реку (АВК, I, 44, 1614). ◊ Во (въ, у) голову (главу) углу – у аснову асноў. камень которог занедбали боудꙋючиесе и сталсѧ оу головꙋ оуглꙋ (Пс. ХVI, 118); сеи хс0483 ест камень оукореныи ѡт нас sиждущихъ бывs въ главу оуглу, и несть о ином, ни о едином спасеніа (Будны, 167); камен его же не брегоша sиждꙋщіи, сеs быст во главꙋ ꙋглꙋ (Дыяр., 174); голова угла (углу) – аснова асноў. той сталсѧ головою оуглꙋ (Каліст, II, 74б); камень коториs ѡткинули будовничие, тоs сꙗ сталъ головою ꙋгла (Пс. ХVII, 130б); жити объ уголъ – жыць побач. съ тобою, поведаетъ Прокопъ Кулаковичъ объ уголъ жилъ (АВК, ХVIII, 80, 1589); зъ за угла – з-за вугла. Курош мене дей стылу зрадецким обычаем безодповедне, не маючы до мене жадное прычыны и ниякого зайстя зо мною, зъ за угла, с полгаку у шыю пострелилъ (АВК, ХХХVI, 94, 1582).
с. 228
Уголь, вуголь, угель наз. Вугаль. пріими ѡвцю или ꙗгнѧ ... и испечи на оуглех и истреби (Плячо, 81б); дам ти ѡдно зѣлье бѣло ꙗкъ снѣгъ, а хто бы сѧ имъ умылъ, будет чорныи ꙗкъ уголь (Бава, 150); ѡбачит его матка а ѡн межи жаристыми ꙋглꙗми, вырваног пытала, ꙗкос не згорѣл (Бельск., 325б); не было личбы. индѣꙗне котории сут чорни ꙗко ꙋголь (Тр. гіст., 70); Пѵро: Оугелs огнистыи (Бяр., 303); ꙋгрели рыбꙋ на вуглꙗх, исус ихъ возвалъ на ѡбед (Зб. 255, 47); твар дш0483и его зчорнꙗлаꙗ ꙗко ꙋгол (Зб. 259, 306б); срдца тогѡ часткꙋ естли взложишъ на оугли, дымъ егѡ ѡтпꙋжаетъ всѧкіи бѣсы (Хран., 386б). Параўн. угаль, угль.
с. 230
Уголье, уголие, уголле наз. Вуголле. поидет ли чл0483къ по оуголью а ноги его не ѡжьглибысѧ (Зб. 262, 96); помазалисѧ ѡба тым зелемъ и стали чорные, чорнеи угольѧ (Бава, 165); на томъ же местцу у двух местъцахъ попелъ и уголье горелые (АВК, ХХII, 89, 1585); позор их ꙗко ꙋголе роспаленое (Бельск., 140б); казал в нихъ ꙋголье сыпат (Алекс., 25); уголля, которое зъ сторонъ тутъ до места, для спродаваня привозятъ, перекуповать по улицахъ и на предместю не маютъ (ИЮМ, VIII, 333, 1615); уголья готового кробокъ тридцать наготованыхъ разованыхъ и иншого начинья въ рудни наготованого немало (АВК, ХХVIII, 128, 1630); принесено кадило и на немъ ꙋголе ѡгнистое накладено (Зб. 752, 104б); зараз ст0483ыs тивꙋркиs крстом се ст0483ым перезнаменавши босо по ꙋголю ходил (Зб. 82, 366); коториs естъ ꙗко стрѣлы силного наѡстроныи и ꙗко ꙋголие пꙋстошачое (Пс. ХVII, 145б); за уголля осм. двадцать чотыри; за покрыце зекгарка тарчиць две, осмак. пятнадцать (ИЮМ, V, 84, 1688); пану маеру куп. 2 мехи уголля, для подковання кони (ИЮМ, ХIX, 45, 1711). Параўн. угалье, углие.
с. 230
Угольникъ наз. Вугальшчык. Жаловали угольники господарьскии ... на линниковъ господарьскихъ (АВК, ХVII, 131, 1540); выдалъ на то трехъ светковъ – подданыхъ господарьскихъ: Яна угольника, а Матея шиндельника, а Петра шиндельника тежъ (Там жа, 174). Параўн. угляръ.
с. 231
Угольница, уголница наз. 1. Вуглавы межавы знак, капец. дорога ... ажь до ꙋгольници земянъ господарьскихъ Дорогицкихъ (КСД, 1555, 1521); ѣдучи черезъ тые поля и кустовья, жадныхъ тежъ знаковъ не оказали, ажъ до трехъ копцовъ, которые менять быти угольницами (АСД, I, 47, 1546). 2. Правідла. Правило ... оуголница, называетсѧ ѧзычокъ сs правилом оу ваги наверхꙋ, который оуказꙋетъ ровное важѣнье (Бяр., 116).
с. 231
Угольный, уголный прым. Вуглавы. Иоасъ царь ... разби стену Ерусалимлю ѡт вратъ Ефраимъ даже до вратs ꙋголsныхъ (Скар. ЧЦ, 214б); напервей ꙋгольную грань почонши сыпати подле дороги (КСД, 1556, 1521); потомъ отъ тыхъ трехъ копцовъ угольныхъ панове Бранецкіе повели просто къ дорозѣ (АСД, I, 48, 1546). ◊ Камень угольный (уголный) гл. камень.
с. 231
Угомованье наз. Дзеянне па дзеясл. угамовати. за росказанемъ Его млсти пана войта, за присланя карты одъ Его мци ксендза Ждановича, сердюку за угомоване огня, полталера (ИЮМ, I, 291, 1682).
с. 231
Угоненый дзеепрым. ад угонити. блꙋдомъ и Иродъ оугоненъ, болшого над всѣхъ зs невѣстъ оурожоныхъ несправедливе и без литости стѧлъ (Каліст, II, 329).
с. 231
Угоненьеся наз. Дзеянне па дзеясл. угонити. тые науки ничого пожитечного ... христіянскимъ людемъ не приносятъ. Але рачей: незгоды, розмаитые споры, насмѣвиска, натрасаня, отщепенства, геретицства, живота своволность, угоненеся за марными того свѣта дигнитарствы (Пыт., 108).
с. 231
Угонити, вгонити дзеясл. Тое, што і угнати I у 2 знач. онъ угонилъ ихъ въ Смоленску и того купца твоего съ ними, и знашолъ тое серебро у твоего купца (АЗР, I, 155, 1496); сынъ его, ꙋгонивши на добровольной дорозе, того слугꙋ збилъ и грабежь въ него ѡтнялъ (КСД, 65, 1510); сынове ізsраилевы въ единомs полsку женущесѧ за ними кого ꙋгониша всих поразиша (Скар. КЮ, 23б); противника ꙋгонившы зранили (КВС, 445, 1552); въгонивши дей мене на добровольной дорозе подданый татарский Муступинъ Стаселисъ безвинне мя збилъ и зранилъ (АВК, ХХI, 39, 1555); онъ мене угонившы водле гаю моего, за гумномъ моимъ, мене коломъ збилъ и за лобъ скубъ (АВК, ХХII, 112, 1555–1565); в тот часъ служебникъ Симбалъдов вгонилъ его (Бава, 132); коли бы сꙗ комꙋ трафило злодеѧ своего з лицемъ албо и безъ лица с трафꙋнкꙋ на дорозе поткавшы албо ꙋгонивши поsмати, тогды (Ст. 1588, 528); мериѡн похватил абы не был злꙋплен ѡт троꙗнов ꙋгонил его гектор и забил (Бельск., 85); Кузька Яковейка, чоловека подпилого, на дорозе угонивши, на смерть забили и замордовали (АВК, ХVIII, 220, 1608); коли полюечи што оугонишъ, оучини мнѣ з тогѡ потравꙋ (Хран., 41б); Алеѯандер к нимъ кликалъ ѡ дрꙋзи перскіи витꙗзи, чемꙋ ꙋ поли вѣтра шꙋкаете, которого не можете ꙋгонити (Алекс. 1697, 46).
с. 231
Угоняти дзеясл. Даганяць. ꙋгоняючи его, на ꙋлици рꙋбалъ (КСД, 445, 1517); поехал за нимъ угонѧти тую панню (Трыст., 49); за поддаными Шыпяньскими по лесе угонялъ (АВК, ХVIII, 124, 1594); ѡдин волкъ великое стадо ѡвецъ ꙋгонꙗет и роспорошает (Алекс., 13б); оугонѧти бꙋдете непріателей ваших, и полѧгꙋтъ перед вами ѡт меча (Каліст, II, 205); вѣрꙋ, любов, терпливост тихост: оугонѧючи животъ вѣчный, до которого естесь везваный (Варл., 170б).
с. 232
Угонятися дзеясл., зв. ад угоняти. я, взявши сторону людей добрихъ обапольныхъ суседовъ своихъ, за нимъ есми у погоню угоняючисе с тыми суседы своими ехалъ (АВК, ХХI, 98, 1555); пришодши дей кгвалтовне на тую ниву, тую жону мою Ганну Петровну с киемъ почалъ дей угонятися за нею (АВК, ХХVI, 43, 1585); за поддаными Шыпяньскими по лесе стреляючы угонялсе (АВК, ХVIII, 127, 1594); за марнѡстѧми свѣта сего оугонѧючисѧ жолsдꙋетъ цесарови (Каліст, II, 20б); Матыяшъ ... угоняючысе на коняхъ за поддаными ... Стефана Буйка ... пострелилъ (АВК, I, 290, 1618); за животомъ славы всею дш0483ею оугонѧтисѧ маемо (Сматр., 27).
с. 232
Угори прысл. Угары. далеко ꙗблко албо угори, албо презъ ꙗкиs вѣтръ потꙋжныs ꙋпадает ѡт своеs власнои ꙗблони (Зб. 259, 345).
с. 232
Угородити, вгородити дзеясл. Угарадзіць, загарадзіць. ѡнъ ... дороги звечъныи позаѡрывалъ а инъшыи ꙋв оселицы вгородилъ (КВЗС, 144, 1540); абы який плотъ въ томъ мѣсте былъ, где тепере вгородити казали (АВК, ХVII, 379, 1541); они тепере тому Янку Томашевчу плотъ угородити не допускуючи [!] мене до того лугу казали (Там жа); Миколай Дьяковичъ ... приймаючи земли саду спольного а неделеного ... немало собе того саду вгородилъ (АВК, ХХI, 47, 1555); которую дорогу мою властную звечистую бояринъ господарьский Щастный Павловичъ вгородилъ былъ у дворъ свой (АВК, ХХII, 91, 1565); в семъ року шестьдесятъ пятомъ, месеца июль угородилъ сеножати мои властные (Там жа, 169, 1566).
с. 232
Угороживати, вгороживати дзеясл. Угароджваць. Щасный напротивку того поведилъ, ижъ дей я дороги твои у дворъ свой не вгороживалъ (АВК, ХХII, 65, 1565); Въдрꙋжаю: Вбиваю, втыкаю, оударѧю, оугорожꙋю (Бяр., 18).
с. 233
Угорожоный, вгорожоный дзеепрым. ад угородити. стайня попова и плотъ вгорожоный ма завжды по тому стояти, якъ и теперь стоить (АВК, ХVII, 248, 1540); новымъ плотомъ угорожоно той смуги и к дворомъ подданымъ пана Михайловымъ на загонъ добрый отъ дороги (АВК, ХХI, 148, 1557); такъ колодезь и выгонъ угорожоный виделъ и до книгъ записати казалъ (АВК, ХХII, 62, 1555–1565).
с. 233
Угорский, вгорский, угерский, угэрский прым. Венгерскі. коли миръ станеть, юрью кнѧзю города лишитисѧ, аже поидеть оугорьскыи король на литву, польскому королеви помагати (АЗР, I, 1, 1340); отецъ дей мой Рабей сховалъ былъ тисячу золотыхъ вгорскихъ въ пивницы (КЗ, 431, 1489); маетъ намъ дати за сей первый годъ, початку, двѣстѣ золотыхъ вгорскихъ червленыхъ на сіи запусты прійдучіе (АЗР, II, 1, 1506); владыка Полоцкий Евѳимей позычилъ въ мѣне сто золотыхъ вгорскихъ (КСД, 287, 1516); кмети платеть рочне паномъ своимъ за чиншъ рочный по золотому въ золотѣ угерскомъ съ каждой волоки (АСД, I, 30, 1536); онъ зоставилъ ... въ двухъ фунтехъ перцу, и въ двухъ фунтехъ кмину, и въ каменю сливокъ угорскихъ колнеръ перловый (АВК, ХVII, 197, 1540); записалъ тоs жоне своеs нете тисечу золотыхъ черленыхъ ꙋгорское доброе ваги (КВС, 665б, 1552); маеть быти бранъ поборъ ... отъ угорского вина, отъ каждого гарнца пнз. 2 (КПД, 398, 1566); стоить ѡколо города корол угорскии (Бава, 169); кроиники угерские свѣтчать, иж збурене Рэму и смерть ... аж сѧ по каталонскои битве стала (Атыла, 184); потомъ самъ з воискомъ польским и ꙋгэрскимъ под Варною ѡт турковъ поражон и забитъ (Рач., 340); згинуло на тотъ час калита с поесомъ з ножами угоръскими (АВК, ХХХVI, 74, 1582); по сес дн0483ь старого календара без переказы оуживают ... в мѣстехъ цесарскихъ, наостатокъ и въ оугѡрской земли (Апакр., 50–50б); ꙋгри ... ѡт своег имени ꙋгорскою сꙗ землею назвали (Стрыйк., 420б).
с. 233
Угору гл. вгору
с. 234
Угорь наз. Вугор. Угорь соленый (ИЮМ, ХХIV, 53, 1713); угорь вялый (ИЮМ, ХХV, 52, 1715).
с. 234
Угоряти дзеясл. Гарэць. рꙋку лѣвую во ѡгон вложил и през долгиs часъ так мужне держал, ажъ ему палцы ꙋгорꙗт почели (Зб. 752, 121); емꙋ палцы ꙋгорꙗт почали (Пралог, 491).
с. 234
Угосити гл. угасити
с. 234
Угостити дзеясл. Пачаставаць. ѡтец его в глꙋбокоs старости бꙋдꙋчи ꙋгостивши нас ведлугъ ꙋбозства своего (Дыяр., 152).
с. 234
Уготование наз. Дзеянне па дзеясл. уготовати ў 1 знач. мꙋжъ ... съ добре ꙋготованиемъ идеть къ бою, и тамъ будеть спасение (Скар. ПС, 36б).
с. 234
Уготованый, вготованный, уготованный дзеепрым. 1. Ад уготовати ў 1 знач. там бо мѣсто каждомꙋ вготованно (Чэцця, 283б); было естъ четыреста тысещеи боицевъ оуготованsныхъ на брань (Скар. КС, 43б); вѣдаю бо оу см0483рть превратиш мѧ и домъ оуготованыи всѧкомꙋ живомꙋ (Зб. 262, 24б); не вси къ тому ꙋготованsному бл0483гославенію пріидуть (Будны, 108–108б); сщ0483нники и диꙗконове ... стоꙗли на лавках на то ꙋготованых (Стрыйк., 451); которые въ особно на то уготованой избѣ засели (АЗР, IV, 217, 1605); наслѣдꙋите оуготованое вам црствіе нбсное (Ст. бр., 21); наследꙋsте ꙋготованное вамъ царство ѡт заложенꙗ свѣта (Зб. 259, 357б); приведши их на ꙋготованное мѣсто по единому стинали (Зб. 752, 112б); на терпение и клопоты на сем свѣте ꙋготованы быт мают (Зб. 82, 39). 2. Ад уготовати ў 2 знач. ꙋготованsныи хлебъ с небеси давалъ еси имъ безs тружаниѧ (Скар. ПБ, 25); столы ꙋготованые потравы смаковитые достатки напоевъ выставленные ... мѣли (Зб. 259, 576).
с. 234
Уготовати, вготовати дзеясл. 1. Падрыхтаваць. свѣчи ... вготовалъ бъ0483 на слоужбꙋ ст0483ымъ (Чэцця, 93); оуготовал им цр0483ь ѡброк по всѧ дн0483и (Зб. 262, 114); вготꙋю свечꙋ помазанцꙋ моемꙋ (Пс. ХVI, 130б); намъ сынъ божіи грѣхѡм ѡставленіе оправданіе, и животs вѣчsныs ꙋготовалъ (Будны, 155); болsшие радости и почести то бꙋдꙋтъ, которые оуготовалъ родившой его и над всихъ инsныхъ възsлюбивsшой (Карп., 39); око не видѣло, и оухо не слышало, ани на срдце чл0483кови вsзышло, што оуготовалъ Бг0483ъ любѧчимъ егѡ (Мак., 315–316). Параўн. уготовити ў 1 знач. 2. Згатаваць. изsчерsпа вs чаши вино, и оуготова трапѣзу свою (Скар. ПС, 16б); рекъ боѧрин каженицкіи данилꙋ боюсѧ ꙗ гпдрѧ своего цр0483ѧ иж оуготовал ѣствꙋ вашꙋ (Зб. 262, 114); купили рыбы ему на обедъ у дворника Ѳедоровича и уготовали (ИЮМ, VIII, 137, 1691). Параўн. уготовити ў 2 знач.
с. 234
Уготоватися, вготоватися, уготоватисе дзеясл., зв. ад уготовати ў 1 знач. на мѧ есте были вготовалисѧ со идолы и съ елины (Чэцця, 13б); оуготоуетсѧ справедливост твоѧ (Пс. ХVI, 89б); приказал теды ѡлофернови гетманови своемꙋ абы се ꙋготовал, з воsском против им а жадномꙋ не фолкговал, забивал а мѣста полил (Бельск., 158б).
с. 235
Уготовающий дзеепрым. ад уготовати ў 1 знач. ѡдѣвающему небо облаки, ꙋготовающему земли дождь. Прозѧбающему на гѡрах сѣно, и траву на служsбу человѣкомъ (Будны, 117).
с. 235
Уготовити, вготовити дзеясл. 1. Тое, што і уготовати ў 1 знач. вготовишь поуть твои пред тобою (Чэцця, 221); ѡнъ ... повелѣл рабомъ своимъ столы поставити и мѣстца цр0483ем на архиепскп оуготовити. и стрѣтити повелѣлъ (Там жа, 151); мꙋравьи люд несилныи и оуготовит за лѣто хлѣбъ свои (Зб. 262, 109); рꙋки вs дѣла добрыи оуготовте (Лям., 21). 2. Тое, што і уготовати ў 2 знач. оуготови ми слоуха. а вход мои (Чэцця, 159б).
с. 235
Уготовитися, вготовитися дзеясл., зв. ад уготовити ў 1 знач. вготовитсѧ мѣстьце гсꙋ бꙊ0483 (Чэцця, 280б); сѣт уготовитсѧ на птице (Там жа, 282б); ꙋготуисѧ на црство ꙗко наилепеи можешъ (Скар. ПЦ, 21).
с. 235
Уготовленый дзеепрым. ад уготовити ў 1 знач. сѣть есть оуготовлена на тебе (Чэцця, 360); на самого ꙗма оуготовлена (Там жа, 355б).
с. 235
Уготовляти дзеясл. Падрыхтоўваць. они же оуготовлѧють собѣ пустыни (Скар. КI, 7б); ꙋготовлꙗют мнози рече пред ꙋзник твоs (Дыяр., 169).
с. 235
Уготовлятися дзеясл., зв. ад уготовляти. тое отроча, презъ положеніе рꙋки Iереевы, до ласки Бж0483ой отриманѧ оуготовлѧетsсѧ (Зб. вып., 13б).
с. 236
Угощение, угащенье наз. 1. Частаванне. завитали до Богомъ увелебнаго места его кор. млсти Могилева и тамъ ... отъ тамошнихъ ... обывателей, показанное людзкости и пристойнаго угощенія (ИЮМ, ХIII, 230, 1728). 2. // перан. Дакрананне. цвичене в боꙗзни бж0483ои през пилныs рахꙋнок сꙋмненꙗ през ꙋгащене до насветѣsшаго сакраментꙋ ... мовило коротко (Зб. 261, 153).
с. 236
Угребанье наз. Дзеянне па дзеясл. угребати. за угребане улицъ подъчасъ процесыи ... поденщикомъ девяти человекомъ, по асмак. семнадцать (ИЮМ, I, 229, 1682); лапатъ три до угребаня улицъ, дали асмаковъ осемъ (ИЮМ, II, 112, 1684); до тое работы для угребаня улицъ купили лопатъ и вилъ штукъ дванадцать (ИЮМ, IV, 105, 1686); за угребане снегу отъ цекавзу, двомъ человекомъ дали осм. осмнадцать (ИЮМ, IХ, 31, 1692); наняли поденщыковъ человекъ пятнадцать до угребаня грязи на улицахъ зъ бруку (ИЮМ, ХIII, 53, 1699).
с. 236
Угребати дзеясл. Заграбаць, падграбаць. въ суботу вербную угребать улицы наняли чоловекъ дванадцать (ИЮМ, I, 36, 1679); наняли человековъ десять ... улицы угребать (ИЮМ, III, 72, 1685); поденщикомъ, што местцами грязь угребали, человекомъ дванадцати, каждому зъ нихъ по чотыри осм. (ИЮМ, VI, 68–69, 1689).
с. 236
Угревати дзеясл. Уграваць, саграваць. скоро сл0483нце всходит и легкимs оупаленемs оугрѣваетъ (Каліст, II, 124б).
с. 236
Угретый дзеепрым. Сагрэты. легкимъ покоусъ оупаленемъ оугрѣты, оусыхаютъ (Каліст, II, 124б).
с. 236
Угризати, угрызати дзеясл. 1. Падгрызаць. гледꙗчи ѡбачит а ѡно двѣ мыши ... ѡное дерево которого сꙗ держалъ ꙋгризают (Зб. 82, 421б). 2. Кусаць. Оужs аспид оугризаетs ст0483го (Мак., 16); ꙋхаплѧю: оугрызаю, бодꙋ, колю, кꙋсаю (Бяр., 184). 3. Адгрызаць. нетопыри ... нѣкоторим ꙋгризаючи носы, нѣкоторим ꙋши ꙋриваючи ... прилетѣли (Алекс., 28).
с. 236
Угризенье наз. Укус. ꙗкъ пройдꙋ великꙋю пꙋстыню, ꙗкs не згинꙋ ѡд оугризенsѧ оужовъ (Мак., 226).
с. 236
Угринъ, угрынъ наз. Тое, што і венкгръ. быс бо ѡтрок тотъ оугринъ именемъ геѡргии (Чэцця, 242); Тэѡдорык король ... ѡт некоторого угрына стручоныи с конѧ на землю был в битве потоптаныи (Атыла, 197); там же зараз и слꙋга его вѣрныs геѡргиs ꙋгрин был забитыs (Стрыйк., 453б).
с. 237
Угрожоный дзеепрым. ад угрозити. бегꙋнциж и ѣздокы рехешовы ахаштранове вышли оугрожоны и выпъхнꙋты словомъ цр0483скым (Зб. 262, 132).
с. 237
Угрозити дзеясл. Напалохаць. горsдость ближsних ꙋгрозила ли ест мене (Скар. КВ, 37б).
с. 237
Угруженый дзеепрым. ад угрузити. Въдрꙋженъ: оукрѣпленъ, оуткненый, оугрꙋженъ, оутвержденъ (Бяр., 18).
с. 237
Угрузити дзеясл. Пагрузіць, уткнуць. левъ скочылъ къ Пулкану и вдарыл его ногтѧми у перси и пробил зброю и вси ногти у сэрцэ угрузил (Бава, 161); корени свои глꙋбоко оугрꙋзит (Варл., 171).
с. 237
Угрунтоване гл. укгрунтованье
с. 237
Угрунтованый гл. укгрунтованый
с. 237
Угрунтовати гл. укгрунтовати
с. 237
Угрунтоватися гл. укгрунтоватися
с. 237
Угръ, вугръ наз. Тое, што і венкгръ. оу толпах а оу хоустех какъ фрагове албо оугрове ходѧть да оусегда держать хороугви (Валх., 80); у ляховъ, нѣмцовъ и угровъ, которымъ въ земли Жомойтской осѣлости подаваны (АЗР, III, 102, 1559); угрове утекаючых гонили, цэлую ночъ били (Атыла, 175); клементови помагали вꙋгры, немцы, влошы (Царств., 73б); з тых же теж венгрове, або ꙋгрове ѡт реки ꙋгры, котораꙗ естъ в московских державах пошли (Стрыйк., 420б).
с. 237
Угрызати гл. угризати
с. 237
Угрынъ гл. угринъ
с. 237
Угрязати дзеясл. Вязнуць. ꙋглеваю: ꙋгрѧзаю, оувѧзаю (Бяр., 176).
с. 237
Угрязнути дзеясл. Увязнуць. ꙋглевох: ꙋлгнꙋлемs, оугрѧзлем (Бяр., 176).
с. 237
Угурковый прым. Тое, што і огурковый. кадей капустныхъ осмъ, ушатковъ пять, дежъ угурковыхъ тры (АСД, III, 240, 1571).
с. 237
Угустети дзеясл. Загусцець. согнѣнье его не оугоустѣло (Зб. 262, 18б).
с. 237
Угыбати дзеясл. Гінуць. вѣра ваша меншалася и угыбала (АЗР, I, 37, 1415).
с. 238
Угэрский гл. угорский
с. 238
Уда, вуда наз. Вуда. рыбы ꙋдою и пsтицы силом хватаны бываютs (Скар. ЕК, 14б); чи поволочешь кита оудою и поворозомъ чи погрꙋзишь ꙗзыкъ (Зб. 262, 29б); рыбъ ловити крыгою, удою, броднемъ, тригубицею, оборомъ и иньшими малыми сетками, урядъ и неводничій не мають заборонити (АЗР, III, 86, 1557); вол[ь]ность подданымъ до рекъ и озеръ нашыхъ рыбъ ловити крыгою, удою, броднемъ (КПД, 576, 1557); рыболовы тамошніе дисеньскіе мѣстскіе маютъ мѣти вольности въ рѣкахъ рыбу ловити крыгою съ комлею и удою и инымъ малым начыньемъ (АЮЗР, I, 167, 1569); еще не ѡкроплено срдце наше кровю Бж0483ею, бо еще вs немъ сило пекелное и оуда злости тквит (Мак., 224); ловене рыбъ норотами, вудами, дорогами, сетьми и всякимъ способомъ и коло реки ходить з ручницами кождому з насъ вольно и подданымъ нашымъ (ИЮМ, ХХIV, 215, 1634); грѣхъ ꙗкъ оудꙋ нѣѧкꙋю под робакомъ оукривали (Варл., 278); не ведаетъ человек конца своего, але ꙗко рыбы ловꙗт вꙋдою и птицы силом имают ... так теж людѣ бывают поsманы (Зб. 255, 426–426б); коло ловенья рыбъ въ рѣцѣ Зелявѣ вольный вступъ имъ даемъ съ броднею, съ кригою и инными сѣтьми малыми, съ кломлею и удою вездѣ (АВК, IV, 249, 1697).
с. 238
Удаваный дзеепрым. ад удавати ў 2 знач. в насъ оумовѧно и свѣтꙋ оудавано бывает, жесмы папѣжниками позостали, и чимs же инsшим фалшъ того оудаваньѧ маемо показати, одно громаднымъ на протестаціи сѧ подписованьемъ (Апакр., 81).
с. 238
Удаванье гл. вдаванье
с. 238
Удавати, удовати дзеясл. 1. Тое, што і вдавати ў 1 знач. Игнатъ Минутичъ передо мною вижомъ данымъ тую жону оному зятю своему удавалъ, будучи у дому коръчмита Антонца (АВК, ХХI, 287, 1558); она без воли и ведомости нашое детей до вшелякого твиченя удавати не мает и не будет мочы (АВК, ХХХVI, 106, 1582). 2. Тое, што і вдавати ў 2 знач. иншіе зась ѡпꙋстивши свѣтsскій животъ, до живота иноческого оудавали (Варл., 261); ѡнъ самъ з ними до пилное мл0483твы вден і вночи ꙋдавалъ (Зб. 107, 90); ижес молодыs а нетрꙋдныs живот ꙋдаешъ, вожа тобѣ потреба бꙋде (Зб. 82, 57б). 3. Паведамляць, паказваць. припустивши такую непевную рѣчъ, смѣете то твердити и до людей удавати (АЗР, IV, 104, 1595); насъ до людеи ꙋдаютъ ꙗкобыхъмо хотели верꙋ свою внивошто ѡбернꙋти (Унія, 3б); се сторона тым такимъ фалшывымъ декретомъ не щытила и за правдивы его быти не удавала (АВК, ХХХII, 19, 1596); свои росказы и постановлѣнѧ почали становити и всѣм оудавати (Каз. Кір., 102б); то дѣеписъ из своим товариствомъ моглъ за щiрꙋю правдꙋ оудавати, которые не соуть свѣдоми, чимъ и ꙗкимъ былъ тотъ генадій (Апакр., 105б–106); коли бы хто ... ѡбраз ꙋдовал ѡмылне же то ест чюдовныи, а ѡн бы жадного чꙋдꙋ не чинил (Зб. 261, 213); змыслил фалшивꙋю новинꙋ, до людеs то ꙋдаючи иж копроним ꙋмерлъ (Бельск., 349б); онъ инакъ удавалъ и на кровь невинныхъ людей королевскихъ всѣ городы подводилъ (АЗР, IV, 493, 1615); през фалшивые пророки не толко се розꙋмеютъ геретики але и вси которые телесные и мꙗгкие речы под пласчем цноты ꙋдают ꙗко ест тело наше (Зб. 255, 89); писар ... прето такъ тое ꙋдавалъ иж ѡных часовъ коротше лѣта мѣрено, такъ же десет лѣтъ един нашъ рокъ могли ꙋчинити (Выкл., 30б). 4. Выдаваць, прадстаўляць што-н. не так, як ёсць на самай справе. не знаючомꙋ ихъ рꙋки, латве чꙋжій за ихъ власный подписы было оудавати (Апакр., 41); так же скламал иꙗков которыs прикрил себе скꙋрою быдлꙗчою и ꙋдавал себе пред ѡтц0483мъ за исава (Зб. 261, 270б); оны иначей речы удають, анижли ся што дѣеть (АЮЗР, II, 44, 1608); исповѣдь мает быти вѣрнаѧ, без жадного фалsшꙋ, певные речы на неи за певные, а непевные за непевные оудаючи (Навука, 78); за облюбеницѣ облюбенца фалшиве себе оудавати бꙋдꙋтъ (Мак., 31); за кꙋпца себе оудаючи, до того мѣста, вs котором кролевскій сн0483ъ свой палацъ мѣлъ, вsшолъ (Варл., 37б–38); пани Пашковская ... тые двѣстѣ золотыхъ взять мѣла, удаючи неслушне здезолеваньемъ добръ своихъ (АВК, ХII, 455, 1662).
с. 238
Удаватися дзеясл., зв. 1. Ад удавати ў 1 знач. Витблꙗнеж не утерпеша и начаша оудаватис великомоу кн0483зю Витовтоу (Увар., 34). 2. Ад удавати ў 2 знач. бꙋд в манастыре або на бѣседе, зараз ꙋдавалсꙗ до мл0483твы (Зб. 261, 150б); мнѡгіе з нихъ, которые до инѡческого чинꙋ сѧ оудавали, всѣ речи вs томъ свѣтѣ потѣшные ... занедбывали, а вs самой сѧ побожности кохали (Варл., 6); так взꙗвши надею ѡ ѡтцовскоs ласкавости божоs повстает и в дорогꙋ покꙋты се ꙋдает (Зб. 255, 13); наꙋчимъсꙗ ꙗко ест прꙋдко потребное ꙋдаватисꙗ до тое ласки дꙋховъное (Зб. 259, 529); в великие сꙗ наꙋки и книг чытанꙗ не ꙋдавал: ѡдно што з писма ст0483ого ꙋслышал ... выполнит[ь] зараз хотѣлъ (Зб. 752, 483б); потом много се людеs свѣту ѡпущаючи до его наꙋки ꙋдавали (Пралог, 515); которіи ꙋдавалисꙗ на тот ѡстрѣsшиs живот, абы такъ тѣло трапили (Выкл., 53б); чи не вѣривъ сномъ; чи не оудававsсѧ до чаровs. и Бавъ чаровнѣцъ (Зб. вып., 43б). 3. Ад удавати ў 4 знач. ни ѡдинъ папежъ николи сѧ за бога не ꙋдавалъ (Унія, 36б); толко длѧ снаднѣйшего звоженьѧ людій за дх0483овныхъ релѣи греческой оудаютсѧ (Апакр., 38б); за правдивые духовные удаватися смѣютъ (Пыт., 33); ꙋдаваисѧ за глꙋпца, гды часъ вытѧгаетs: змышленое шаленство вs бѣдахъ помагаетъ (Мак., 3б); который сѧ теж Варлаамомъ прозываючи, оудаватисѧ бꙋдетъ за хрстіѧнина (Варл., 193); неприꙗтели твои ... бꙋдꙋтъ сꙗ ꙋдавати за хвалцы правдивого бг0483а (Выкл., 129б). 4. Умешвацца. его милость врядниковъ земъскихъ Корунъныхъ пры собе не маеть, которыи бы ся у справы Великого Князства удавали (КПД, 117, 1544). 5. Падвяргацца. сам у небезпечност удавалсѧ, ездечы часто ѡколо муров мѣстских, ѡгледаючы а ищучы, с которое стороны лацнеи добыть (Атыла, 222). 6. Накіроўвацца; ганяцца. дрꙋгимъ до жидовъства и до ꙗрма старозаконного с которого насъ хс0483 гд0483ь вже ѡсвободил волно ꙋдаватисѧ (Унія, 2б); служите гсдꙋ зо всего сердъца вашего, а не ꙋдаваsтесꙗ за никчемностꙗми (Біблія, 318); за тыми ѡчомs подлеглыми речами самохоть кождый оудаетъсѧ (Мак., 210); не допꙋскай ми за пожадливостѧми тѣла моего оудаватисѧ (Варл., 189); ѡрелъ низкие мѣстца ѡпꙋщает, над вышъшие сꙗ ꙋдает (Зб. 259, 543); збытечным анимъ сꙗ ꙋбеспечал ани сꙗ на покоs ꙋдавалъ, а предсе пришла мне напаст (Пралог, 542б); которие сꙗ ꙋдают за превротностꙗми пошлет гд0483ь ихъ за тыми которие неправости чинꙗт (Пс. ХVII, 148б); слꙋжите гсдꙋ зо всегѡ срдца вашегѡ а не ꙋдавайтесѧ за балваны, которыи вамъ не помогꙋтъ (Хран., 211); по причастіи оудаетъсѧ до танцовъ, піѧнства и иныхъ роспꙋстъ свѣцкихъ (Зб. вып., 24).
с. 239
Удаваючийся дзеепрым. ад удаватися ў 3 знач. митрополита и владыкѡвъ, ѡтстоупныхъ по ѡтстꙋпленsю греческой вѣры, прономій на вѣрꙋ греческꙋю наданыхъ оуживаючих и пастырми сѧ нашими оудаваючихъ видели (Апакр., 213).
с. 241
Удавити, вдавити дзеясл. Задушыць. оу Креве пꙗтыѧ нощи кн0483зѧ великаго Кестоутиѧ оудавили коморникы кн0483зꙗ великаго ꙗкаиловы (Увар., 89); онъ ... царицу ми хощетs ꙋдавити (Скар. КЕ, 13); ленивыи левъ ест вонsкахъ, и посрѣде ꙋлиць ꙋдавилs бы мѧ (Скар. ПС, 34); ѡнъ ꙋхватилъ мя, и мало мя не вдавилъ (КСД, 1387, 1519); онъ зъ ыншими помочники своими збилъ и зранилъ мя безвинне и мало дей мя не вдавилъ (АВК, ХVII, 250, 1541); старецъ дей Будиницкий Сава Тевелевичъ, пришодши до дому Гришка Шубника, въ ночи его удавилъ (АВК, ХVIII, 97, 1592); ꙋ креве великого кн0483зꙗ Кестꙋтѧ ꙋдавили пꙗтое ночи (Патр. П, 99); ахилеs поsмал живо троила з ликаѡном и ꙋдавит казал (Бельск., 87); его ꙋ вꙗзеню ꙋдавит казал (Стрыйк., 546б).
с. 241
Удавитися, удавитисе дзеясл. 1. Павесіцца. вжищо плетоуть емꙋ оудавитисѧ (Чэцця, 322); ахитофель ... справивsши челѧдь свою и ꙋдависѧ, и погребенъ естъ во гробѣ ѡтца своего (Скар. ДЦ, 99б); покинувъши серебsреники вs цѣрsкви, отышолъ и шодъши ꙋдавилъсе (Цяп., 40); онъ поведилъ, ижъ дей ведомо то всей околицы, ижъ дей тотъ Шубникъ самъ удавилсе (АВК, ХVIII, 98, 1592); коли ꙋтекал, маѯимиꙗн и в масилѣи сꙗ замкнул, там з роспачи сам се ѡбѣсил, и ꙋдавил (Бельск., 259); Июда тогды покинувшы сребреники в церкви, ѡтъшедши и ꙋдавилсе (Зб. 255, 255б); Юда предавый Iс0483а раскаѧвсѧ оудависѧ (Зб. вып., 87б). 2. Падавіцца. мѧкшіи кꙋски жꙋючи, а костей которыми бы сѧ мог оудавити занехиваючи схочетъ ли ѡтповѣдати (Апакр., 6б); если запытаешъ чему тот або ѡвыs ꙋмеръ: ѡтнесешъ зараз ѡтповед, ижъ се воды зимное барзо хотечы напилъ ... же се едꙋчы ꙋдавилсе, же его вужъ зъелъ, або кот в палецъ ꙋкусил (Зб. 255, 429б–430); староста ... назавтрее поживаючи рибы костю сꙗ ꙋдавил (Зб. 82, 294).
с. 241
Удавленый дзеепрым. ад удавити. ѡнs же дотsкнетсѧ чего нечистого, или ѡт зверѧ ꙋдавленаго ... виненъ будеть (Скар. КВ, 12); межи собе опытъ чинили зъ стороны загубленого и на смерть удавленого и до воды утопеного возного воеводства Менского (АВК, ХVIII, 136, 1596); тогож часꙋ и павел ст0483ыs патриарха ѡт ариꙗнов вs вѧзеню ꙋдавленыs естъ (Бельск., 275); Июда ꙋдавленыs роспꙋклъсе наполы, и выплынꙋли вси внꙋтръности его (Зб. 255, 256).
с. 241
Удавленье наз. Дзеянне па дзеясл. удавити. выбралаж оудавленье дш0483а моѧ см0483рть нижли кости мои (Зб. 262, 15).
с. 242
Удавляти дзеясл. Душыць. азъ есми младенци оудавлꙗѧ ... смꙋщаю хрстьꙗны (Чэцця, 34). // перан. видитъ его недостатокъ, а доброволне лихвою гнететъ его и оудавлѧетъ (Каліст, II, 65).
с. 242
Удавненый дзеепрым. Задаўнены. котѡрыми слѡвы ꙗко каптꙋръ корчинскій мает быти розꙋмѧныи и розsширеныи а в чом естъ оудавненый а ѡтверженый достатечне наоучоно (Апакр., 25б).
с. 242
Удаление наз. Аддаленне. Глава иі0483 ѡ оудалении ѡт приѧтелѧ (Скар. ПС, 28); подобаеть ѡтдалити его. оудалением великим (Арыст., 147).
с. 242
Удаленый дзеепрым. 1. Аддалены. не стыдиши ли сѧ глꙋбокии дѣꙗволе тьмѣ. оудаленыи ѡт истины (Чэцця, 143). 2. Выдалены. которыи ѡд вшелѧкой наганы и змазы оудалены и чистого срдца сꙋть (Мак., 158).
с. 242
Удалившийся дзеепрым. ад удалитися ў 1 знач. Плачъ вs нб0483ѣ ѡ дш0483ѣ оудалившейсѧ ѡд живота вѣчногѡ (Мак., 398).
с. 242
Удалитися, вдалитися дзеясл. 1. Аддаліцца. чл0483вкъ ... переж сѧ ба0483 оудалилъ нечистыми дѣлы (Чэцця, 299б); не похотел блсвниѧ и вдалилос ѡт нег (Пс. ХVI, 112); мочи не бꙋдемо ... если сѧ ѡт земsныхъ марностій не оудалимо (Каліст, II, 198б); се оудалихсѧ бѣгаѧ, и водворихсѧ вs пꙋстыни (Мак., 2б); пришелствѣе мое ꙋдалилосꙗ, шsто бовѣмъ могло быт горшого и бѣднѣsшого над то (Пралог, 542б). 2. Накіравацца. ѡпꙋстивши ѡную дорогу ꙋдалисе в правꙋю сторонꙋ (Алекс., 37б).
с. 242
Удалый, вдалый прым. Удалы. приносили поведание воевное и ѡбычаи црскіи по истинне, и вдалыи бы вси притчи воевные (Арыст., 171), гэтманом Дан Албрыго, брат Додонов муж удалыи (Бава, 131); не о тыхъ теды, мовитъ, за свѣтомъ сѧ оудалыхъ молю, але и тыхъ которых есь ми далъ (Каліст, I, 162б).
с. 242
Удалятися, вдалятися дзеясл. Аддаляцца. ѡт нечистоты и блꙋда вдалꙗимосѧ (Чэцця, 73); они же оудилѧютсѧ ѡт делъ зsлыхъ (Скар. ПС, 22); мꙋжъ непороченъ праведенъ благочестивъ боѧисѧ бога, и ꙋдалѧꙗсѧ ѡт всѧкого зла (Скар. КI, 5); елико оудалѧетсѧ небо ѡт землѧ, тако оудалѧетсѧ путь мои ѡт путіи ваших (Будны, 176б); еретики чл0483ка по перsвом и втором напоминаню оудалѧйсѧ (Каз. Кір., 40б); которыи сѧ оудалѧютъ ѡт тебе погинꙋтъ (Каліст, I, 12); помыслѡв непотребныхъ оудалѧтисѧ (Мак., 401).
с. 242
Удаляючийся дзеепрым. ад удалятися. Дш0483а ... ѡд Бг0483а оудалѧючаѧсѧ тратитъ животъ (Мак., 392).
с. 243
Уданый гл. вданый
с. 243
Уданье гл. вданье
с. 243
Ударати гл. ударяти
с. 243
Ударение гл. ударенье
с. 243
Удареный, вдараный, вдареный, вдароный, ударенный, удароный дзеепрым. 1. Ад ударити I у 1 знач. естли бы хрестьянинъ жида вдарилъ ... вдареному и ображоному маетъ досыть вчинити, яко шляхтичу (АЗР, I, 24, 1388); на боꙗрынꙋ деs видел ранꙋ ꙋ голове плазомъ ꙋдаренꙋю (КВС, 526, 1552); раны тотъ Кузьма на руце левой вдараную кривавую оказывалъ (АВК, ХХI, 347, 1558); виделъ есми на пану Михайле Разану на парсуне левой стороне нижей ягоды рана кривавая ударена (АВК, ХХII, 261, 1565–1566); естли бы толко вдарил а раны не было, тогды совито кгвалтъ мает платити, то ест двадцать а чотыри рубли грошеs, и ѡного ꙋдаренного навꙗзати (Ст. 1566 I, 83); видел я возный у пана Яна Анъфоровича рану на перстях, на правой стороне вышей цыцки, рану крывавую, чеканом удареную, шкодливую вельми (АВК, ХХХVI, 46, 1582); виделъ ... надъ окомъ левымъ рану вельми шкодливую, каменемъ удареную (АВК, ХVIII, 109, 1592); виделъ есми в того сына Лавронова Михна рану вдароную у голове (АВК, ХХI, 207, 1597); хс0483 ꙋдароныs ѡт слуги ... рек за што мене бъешь (Зб. 261, 253); если деревом ꙋдареныs ꙋмрет, мужобоsцы кровю зомщоно бꙋдет (Біблія, 215); кгды бы не иншые люди ратовали, вжо удареного тымъ весломъ вода бы залила (АВК, ХХVIII, 264, 1646); если бы каменемъ кинꙋлъ, а оудареный оумеръ такъ же каранъ бꙋдет (Хран., 150б). 2. Ад ударити I у 2 знач. по отходе ихъ, толкомъ се што хотелъ положить, вдарено ми въ чотыри окна (ИЮМ, VIII, 526, 1636). 3. Ад ударити I у 4 знач. заразъ ꙋдарено в тыи истрꙋмента: исааки зась порвавши, почали з нимъ танцовать (Пралог, 625б–626). 4. Ад ударити I у 7 знач. згола коториs мает в серцꙋ своем змиꙗ трꙋтизну, ꙋдареныs ꙗзыком ꙗщорки ꙋмре (Пралог, 549б); в плꙗдзѣ которою ѡни мѣли быти ꙋдарени (Выкл., 141б).
с. 243
Ударенье, вдарение, вдаренье, ударение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. ударити I у 1 знач. никола про вдарѣние хотѣлъ саноу своего выстꙋпити (Чэцця, 207б); ѡстрашит каранье розꙋмног нижли оударенье безꙋмного стокротъ (Зб. 262, 101б); телѧѳус ... вдарене ахилево своим ꙋдаренемъ ѡтдалил (Троя, 6б); виделъ есми на немъ раны на чоле правого рога знакъ ударенья чирвоный (АВК, ХХII, 225, 1565–1566); позванъ до уряду от Хомы ... о ударене по видени (АВК, ХХХIХ, 182, 1579); мене дей самого каменемъ у перси ударыли, за которымъ ударенемъ заледве дей с коня не спал (АВК, ХХХVI, 190, 1582); естли бы се зъ нихъ которому зраненье, альбо ударенье яковое стало (АВК, ХХ, 291, 1629); поsзритеж на пресветꙋю деву, а ѡна во ѡдном куте стоечы з невыславенымъ жалем каждое ꙋдарене личыт (Зб. 255, 269б); ꙗзыкъ нехаs ничог не проклинает, рꙋка преч ѡт драпезства, ꙋдаренꙗ, дотыканꙗ (Зб. 259, 363б); один з них кием в лобъ гонебне, тиранско ударил в голову, од которого удареня кгды тот отец Левоновичъ о землю упал (ИЮМ, ХХVI, 274, 1669). Параўн. удеренье. 2. Дзеянне па дзеясл. ударити I у 2 знач. кгды хочемъ з кременꙗ ѡгонь выкресати хот за першымъ албо дрꙋгимъ ꙋдаренемъ искра не выскочытъ частѣs еднакъ кремени бъючы ѡгонь выкрешитъ (Зб. 259, 69б); на ꙋдарение жезла моsсеѡва вышли з воды жабы (Зб. 752, 262б); такое было чудо того нового Моsсеꙗ, которого не ꙋчинил посухом ꙋдаренъꙗ, але знаком кр0483ста ст0483ого (Пралог, 534б–535). 3. Дзеянне па дзеясл. ударити I у 4 знач. по ударенью належытомъ у звонъ, отецъ протопопа по одправленью духовной екзорти, церковь ... вздаеть подъ регестромъ особливымъ (АСД, I, 280, 1634); замешанье межи людомъ посполитымъ учинили и удареньемъ на кгвалтъ въ звонъ и выкорененьемъ зъ кгрунту ихъ самыхъ и монастыра ихъ грозили (АВК, VIII, 125, 1637). 4. Дзеянне па дзеясл. ударити I у 7 знач. Претыканіе: Оударѣне, оустыркнѣнье, ѡбражене, згоршене (Бяр., 123).
с. 244
Ударецъ, вдарецъ наз. Тое, што і ударъ. витеза што ездечы ровни ищут ... никоторые сѧ не противили ударцу моему (Трыст., 97); Пулкан ... почалъ чынити жестокие вдарцы направо и налево (Бава, 160).
с. 244
Ударивый дзеепрым. ад ударити I у 1 знач. той бы не ꙋмеръ но полежалъ на ложи, аще бы восталъ потомъ и ходилъ вонъ о пососе, простъ будеть оударивый его (Скар. КВ, 39б).
с. 245
Ударити I, вдарити, вдарыти, ударыти I дзеясл. 1. Нанесці ўдар, выцяць. естли бы хрестьянинъ нѣкоторой жидовцѣ рукою кгвалтовною мѣлъ што вчинити, абы вдарилъ, маетъ быти каранъ, подлугъ права нашое земли (АЗР, I, 25, 1388); ꙗ, ѡтнемши въ него кордъ, вдарылъ его тымъ же кордомъ (КСД, 1387, 1519); крол дукглѧс наскочил на менесценъ кн0483зь атенского а его своим древом моцным оударити мужне оусиловал (Троя, 59); Боско дей его за то словы невчливыми соромотити почалъ и пугою дей его въдарити хотелъ (АВК, ХVII, 364, 1541); естли бы толко вдарил а раны не было, тогды совито кгвалтъ мает платити (Ст. 1566 I, 83); если тебе хто ꙋдарит въ правꙋю челюсть, оберsни ему и дsругꙋю (Цяп., 7); мужыка есми его за то вдарылъ, чому онъ мое поле поорал (АВК, ХХХVI, 100, 1582); крол кгды за ѡдным сказане ꙋчинил, дрꙋгиs его кием закованым ꙋдарил аж ꙋмерлъ (Бельск., 149); Алеѯандер то слышачи засмутилсе велми ... и ꙋдарил его в головꙋ лѣскою которꙋю держалъ (Алекс., 73); Матвея Ремеза шкарадне поранилъ есми за то, же мене колко разъ кіемъ ударылъ (ИЮМ, VIII, 362, 1620); одного дей снать съ тылу по плечамъ ранилемъ и другій разъ плазомъ ударилемъ (АВК, ХVIII, 312, 1630); тые теды которые держали Исуса плевали на тваръ его и закрыли его мовечы, прорꙋкꙋs хто тꙗ ꙋдарил (Зб. 255, 251б); кто оударитъ каплана, той попадаетъ вs клѧтвꙋ (Зб. вып., 54). Параўн. удырити ў 1 знач. 2. Стукнуць; пастукаць. вдаришъ въ скалу и выплынуть с нее воды (Скар. КВ, 33б); ишол зас до ердана, ꙋдарил в водꙋ не хотѣла сꙗ розстꙋпит ... ꙋдарил дрꙋгиs раз, и розстꙋпиласꙗ вода и перешол (Бельск., 124б); посꙋхомъ чирвоное море вs подовжъ оударивши, надвое роздѣлилъ (Каліст, I, 60); станꙋлъ теды пред дверми печеры, и вs ѡные оударивши, блгслови, мовил, ѡтч0483е, блгслови (Варл., 342); ꙋдаривши ꙋ двери ѡтворил (Зб. 107, 156); иѡан ... коли у ворота ударилъ, пришол зараз воротныs и бачил его нагого (Зб. 82, 349); ѡто ꙋдарил в скалу выплынули воды, рѣчки се собрали (Пс. ХVII, 65б); стѧгни посохъ твой и оударь в порохъ земныи а нехай бꙋдꙋтъ плюсквы на людехъ и на скотахs (Хран., 85); ꙋдариш в скалꙋ, а выплынет з неи вода (Выкл., 37б). 3. Выстраліць. потомъ дей такожъ сколька полъгаковъ ударили и стрелили надъ нимъ (АВК, ХХVI, 65, 1585); до них з рꙋчниц ꙋдарꙗт (Хр. польск., 23б). 4. Утварыць гук ударам. ударыли у бубны и у трубы трубити с обу сторон, и было великое веселье (Трыст., 58); коли в трꙋбы вдарат скачет на воsну не лекаетсꙗ (Зб. 261, 122); ꙋдарил в трꙋбы даючи голос своим (Бельск., 214б); кгды на кгвалт заволал, мног людеs побꙋдил, которые на кгвалт вдарили в звоны (Стрыйк., 619); в трꙋбы ꙋдарит казали (Хр. польск., 16б); ударя въ бубны и въ трубы, а прося у Бога милостивого помочи ... стали за себе и за своего господаря (АЗР, IV, 485, 1615); во всѣх трꙋбы ратныи велѣлъ ꙋдарити на стритение римлꙗномъ (Алекс. 1697, 17). Параўн. удырити ў 2 знач. 5. Iмкліва атакаваць. ꙋзsревsши же тое сыновѣ вениаминовы смеле выскочили ізs града и ꙋдарили на нихъ (Скар. КС, 44б); ѡни сѧ направившы ждали королѧ Аполона и вдарыли на него (Трыст., 1); умыслил ... ударыти на ѡбозъ Атылев, а смерть ѡтцовъскую угорскою кровю ѡплатити (Атыла, 198); на воsско Наливаsково вдарили и крꙋгомъ ѡстꙋпили (Барк., 154); креꙋс крол ꙋдарил ѡт берога на кгреки и роспорошил им ѡкрꙋты (Бельск., 84); без вѣсти притꙗгнꙋвши ꙋдарил на свитаню з великим ѡкриком на кошъ где сам каsдан головою лежал (Стрыйк., 518б); ꙋдарили на воsско тꙋрецкое ѡное, и зновꙋ тꙋрковъ поразили (Хр. польск., 19); змовившисѧ цар приѧм з сыном своим ... ѡстатниs ꙋже разъ на воsско грецкое ꙋдаривши, або зыскъ або стратꙋ мѣти (Рым., 77); ꙋдарил з трема тисечми на воsско его великое: и стерто есть войско никонорово (Кн. Мак., 57б); ꙋдарили ѡтꙋсюл на него стрѣлы ѡгнистые пꙋщаючы (Зб. 107, 121); з великим воsском видоме на нег хижку ꙋдарилъ (Зб. 752, 484); неприꙗтели ваши ꙋдарили на замокъ, и взꙗли все добро ваше (Пралог, 629б); мы оударивши на нихъ гонили есмо ихъ ажь до брамы мѣской (Хран., 257). Параўн. удырити ў 3 знач. 6. Здарыцца раптоўна, з вялікай сілай. сл0483нце пришло на тот столпъ а оударило на тое знамѧ (Валх., 73); перꙋнъ з неба ꙋдарилъ, и ѡвцы вси из слꙋгами потратилъ (Пралог, 661); тогды сꙗ головы их розгорѣли ꙗкобы ѡгон на них кладен, або на них перунъ ꙋдарыл (Зб. 752, 442б); перꙋн з неба ꙋдарил, и много людеs побил (Зб. 82, 373). Параўн. удырити ў 4 знач. 7. Аказаць уздзеянне; паразіць. вышол сатанъ ѡт лица гн0483ѧ и вдарилъ иѡва прыщом лихим (Зб. 262, 12б); над свою мѣрꙋ, слонце ꙋдарило на его твар, заражон был трꙋдом (Бельск., 130); ꙋдарила на нихъ ѡнаꙗ нужа, такъ ижъ кони и велблюдове ихъ поводы торгаючи ꙋтекали (Пралог, 536); запалчивост гсднѧ взрꙋшившисѧ на людъ оударила ихъ плѧкгою збытне великою, и названо оное мѣстце гробы пожаданьѧ (Хран., 134). ⧫ Ударити чоломъ (челомъ) – нізка пакланіцца пры выражэнні пакорнасці, просьбы, скаргі. кнѧз же великии Витовтъ ... ꙗко приидѣ ко граду Дроуцкꙋ. Дроуцкыи кн0483зи стретоша его и оудариша емоу челомь оу слоужбоу (Увар., 94); ѡнъ по зборе в пꙗтъницꙋ чолом мне не въдарывъшы в небытъности моеs побегъ ѡтъ мене (КВЗС, 6б, 1533); Васко Борисович пану своему чоломъ не ударивши утекъ отъ него прочъ (ИЮМ, ХХХII, 173, 1578); вшолъ у палацъ и вдарылъ чолом Додону (Бава, 130); кнꙗзи стретили кн0483зꙗ Витовта з великою честю и ꙋдарили чолом (Патр. К, 52). Параўн. удырити ў 5 знач.
с. 245
Ударити II, ударыти II дзеясл. Адарыць. кн0483зь же великий Витовтъ зꙗтꙗ своего великаго кн0483зꙗ оучтивъ и оударивь различьными дары (Увар., 96); сн0483ꙋ мои порꙋчил ли сѧ еси дрꙋгꙋ своемꙋ оударилъ еси чꙋжомꙋ длан свою (Зб. 262, 95б); udаry ich srebrom i dаrmi mnohimi (Бых., 482). Параўн. ударовати.
с. 247
Ударитися, вдаритися, вдарытися, ударытися дзеясл., зв. 1. Ад ударити I у 1 знач. вдарыласѧ по лицу и рекла (Трыст., 39); кгвидон почувшы почал плакати и вдарылсѧ пѧстю в груди моцно (Бава, 131); ꙋдарилсꙗ моцно ꙋ перси свои и пробилсꙗ ѡныs младенец (Зб. 752, 57б). 2. Ад ударити I у 2 знач. волна ... ѡ берегъ вдаритсѧ (Чэцця, 55); дрꙋгаѧ прешкода ест ѡт скалъ, ѡ которие сꙗ кгды ѡкрꙋтъ ꙋдарит розбиваетсѧ (Зб. 259, 588); филонъ ꙋслышавшы ꙋдаритсꙗ ѡ землю, и коронꙋ зs себе скинꙋлъ царскꙋю (Алекс. 1697, 98б). 3. Ад ударити I у 5 знач. такъ сѧ ѡба ударыли, древа скрушыли на много уломъков (Трыст., 99); вдарившысꙗ полки межы собою и вчинили бѡs великиs (Патр. П, 85); такъ ударилися обадва, з коней попадавши померли (Мам., 185); зѣхалосꙗ воиско зs воиском, и ударилосꙗ, и стала сѣча велика, трѣскъ, конскій вискъ (Алекс. 1697, 33). 4. Ад ударити I у 7 знач. пошли иншие до своихъ монастыревъ, а никита се в серце ꙋдарил, и зараз жаловать тꙗжко своего ꙋпадку почалъ (Пралог, 579).
с. 247
Ударованый дзеепрым. ад ударовати. по веселю ударованыи будучи посланныи отъ царя ... послалъ подарки великій князь Литовскій (АЮЗР, II, 113, 1494); ꙋспокоившисꙗ цесар болгарског кролꙗ добре ꙋдарованого до домꙋ ѡтправил (Бельск., 346); барзо был ꙋшанованы и ꙋдарованы великими дары (Стрыйк., 500б); хочемо оударованы быти ѡт кого, дарꙋймо и мы ведлꙋгъ силы дрꙋгимъ (Каліст, II, 112); тот иосифъ ꙋдарованыs ест перъстенемъ владзы (Зб. 259, 12б); анна ... была дꙋхом пророческим за то ꙋдарована (Зб. 752, 526б–527).
с. 248
Ударованье наз. Дзеянне па дзеясл. ударовати. иногды оударованемъ дѡбръ, иногды каранемъ ... не переставалъ напоминати их (Каліст, II, 161); милостынѧ зs несправедливости не бываетъ, анѣ зs проклѧтства благословенство, нѣ тежъ зs слезъ оудароване (Там жа, 194б).
с. 248
Ударовати, вдаровати дзеясл. Тое, што і ударити II. которые Атылѧ гоине ударовавшы вольно пустил (Атыла, 214); kniаź weliki Kаzimir toho cаrа Аczgireiа z Lidy czestowаwszy i wdаrowаwszy, y wo welikoy ieho poczestnosty do Ordy Perekopskoie nа cаrstwo posłаł (Бых., 543); емꙋ реклъ цар поsды со мною на ѡбѣд, ꙋдарꙋю тебе (Бельск., 117б); Володимер ѡбѣцалсꙗ кр0483тити, и ꙋдаровавши ѡног философа Кирила ѡтпꙋстил его (Стрыйк., 449); принꙗвши птоломеs ѡныи книги целовал ихъ, а ѡныхъ котории ихъ переводили честовавши и ꙋдаровавши ѡтпустив до иерꙋсолиму (Кн. Мак., 47); вшелѧкимъ збавеннымъ добромъ оударовати насъ за то маетъ (Каліст, I, 58б); принявши ихь вдячне и чесно великими удароваль дарами (Мам., 179); ст0483ыs слꙋжбу ѡтправил, и клирики свое и ꙋбогие ведле звычаю ꙋдаровал (Зб. 752, 501б); цесаръ не толъко ꙋчтил и ꙋдаровавши ст0483ого ѡтпустилъ, але и ѡбраз намалевавши ховалъ в своеs полатѣ (Пралог, 562).
с. 248
Ударововати дзеясл. Адорваць. которыми своих наслѣдовцѡвъ цнѡта оударовꙋетs и здобитъ (Каліст, II, 270б); невѣрникѡв злосливых и блюзнѣрцѡвъ оударовꙋетъ (Там жа, 299).
с. 248
Удароный гл. удареный
с. 248
Ударъ, вдаръ наз. Удар. Болѣй проспееть едино наꙋчение мудраго, нежели сто ꙋдаровъ безумнаго (Скар. ПС, 27); корол здрадне вбил брата Перлу по голове велми моцнымъ ударом (Трыст., 9); ѡт того вдару Бово упал на колени (Бава, 155). Параўн. ударецъ.
с. 249
Ударыти I гл. ударити I
с. 249
Ударыти II гл. ударити II
с. 249
Ударяти, ударати дзеясл. 1. Наносіць удары. взѧли мечы и почали сѧ рубати велми моцно велик часъ удараꙗ ѡдин другого (Трыст., 21); гайдꙋки з правои стороны з рꙋчниц до них ꙋдарат, а езда по лѣвой копиꙗми в них завадꙗт (Стрыйк., 630); штꙋрмовали на насъ, и оударѧли (Каліст, I, 52б). 2. Убіваць, умацоўваць. Въдрꙋжаю: Вбиваю, втыкаю, оударѧю, оугорожꙋю, розбиваю (намѣтъ), оукрѣплѧю (Бяр., 18).
с. 249
Ударяючий, ударячий дзеепрым. ад ударяти ў 1 знач. Маккавей: оударѧючій зs ел: Воюючій (Бяр., 295); Мiхаилъ: Ктож ꙗкъ Бг0483ъ: або покора ... або оударене, або оударѧчій Бг0483ъ (Там жа, 297).
с. 249
Удати гл. вдати
с. 249
Удатися гл. вдатися
с. 249
Удатне прысл. Дастойна. Праведнѣ, рз0483і. По достоѧнію, вs лѣпотꙋ, ка0483. въ рѧснотꙋ, кг0483. достойнѣ: оудатне, доводне ест (Бяр., 214).
с. 249
Удатный гл. вдатный
с. 249
Удаючий дзеепрым. ад удавати ў 2 знач. кромъ того поступку сторона удаючая ку дальшому доводу не маетъ быти прыпущона (АВК, ХVIII, 229, 1611).
с. 249
Удаючийся, удающийся дзеепрым. ад удаватися ў 2 знач. надо мною змилꙋйсѧ такъ барзо оутрапленꙋю длѧ тѧжкои моуки дочки моеи, а до тебе сѧ оудаючею (Каліст, II, 99б); артыкꙋлъ ... ѡ ꙋдающомсѧ пред часом до сꙋдꙋ (Ст. бр., 15б).
с. 249
Удвое гл. вдвое
с. 249
Удвоемъ гл. вдвоемъ
с. 249
Удвоенье наз. Дзеянне па дзеясл. удвоити. оудвоене естъ оучинене пожиткꙋ зs данои собѣ ласки ближнемꙋ ꙗким же колвекъ способомъ (Каліст, II, 94б).
с. 249
Удвоити дзеясл. Падвоіць. хочете оудвоити, оудвоите, и хочете оутроити, втроите (Чэцця, 234б); не ѡтпꙋстилъ плоти моеи, и вылилъ на землю чрѣва моѧ, ꙋдвоилъ на мне раны на раны (Скар. КI, 22); хто ꙗкꙋюколвекъ ласкꙋ взѧлъ, повиненъ естъ старатисѧ оудвоити еи (Каліст, II, 94б); чл0483вкъ ... коли мает сто ꙋдвоити прагнет, а ꙋдвоившы ... розмножит стараетсꙗ (Зб. 752, 593); тое держить, а на иншое розвꙗзꙋет пащекꙋ, коли мает сто ꙋдвоити прагнет (Зб. 82, 128б).
с. 249
Удвоитися дзеясл., зв. ад удвоити. нине оудвоитсѧ плачь (Чэцця, 286); въ все житіе братисѧ маютs, и не могꙋтs ꙋдвоитисѧ (Зб. вып., 2б).
с. 250
Удвоитый прым. Падвоены. двери пакъ ꙋчинишъ ковчегу на боку зs долу, горsни[ц]и поделаешъ в немъ на нихs же ꙋдвоитые и ꙋтроитые коморы будуть (Скар. КБ, 16б–17).
с. 250
Удворитися дзеясл. Усяліцца. въведоу въ цр0483ков дв0483ицю сию да тоутъ оудворитсѧ и боудет жити неѡтстꙋпно (Чэцця, 78б); вечръ оудворитсѧ плачь. а завтра радость (Там жа, 339).
с. 250
Уделавший дзеепрым. ад уделати ў 1 знач. рекоша единъ ко другому и кто естъ ꙋчинивыи сее. и егда пытахусѧ на ꙋделавsшого дело тое (Скар. КС, 15б).
с. 250
Уделаный, вделаный дзеепрым. 1. Ад уделати ў 1 знач. абы тыи старые дѣла были поновлены, одиначьство и докончаніе, подлугъ давного обычая, межъ нами бы на обѣ стороны удѣлано (АЗР, I, 229, 1501–1503); корол тентран до своег полацу королевског ѡтвезен наполымртвыи на которог прозбу покорне вделано (Троя, 7б); вси их права и привиля ... которые словомъ нашимъ господарскимъ и под присягою нашею телесною на светую Евангелию вделаны (Ст. 1529, 1); на што слушныs довод будеть ꙋделан (Ст. 1566 I, 96б); зъ головнымъ и дѣдичнымъ непріятелемъ ... застановенье певное до того часу не есть вдѣлано (АВК, III, 272, 1577); хто бы томꙋ был противен на таковомъ заразом ѡтправа вделана быти мает (Трыб., 7б); пану Стабровскому и малжонцѣ его черезъ дворенина короля его милости отправа вдѣлана была (АВК, ХIV, 346, 1585); сказанье ѡное перъшое ему вделаное, до выконанѧ привожоно быти не маеть (Ст. 1588, 191); за тым бы яки сказъ на той службе людей от враду уделаны был (АВК, ХХХII, 353, 1596); тотъ декретъ помененых комисаров нашых во всем правне и слꙋшне быть ꙋделаныs ꙋзнаваем и ствержаем (ККСС, 41б, 1615); декретъ нашъ, въ року тисеча шестьсотъ деветнадцатомъ уделаный, показалъ (ИЮМ, VIII, 421– 422, 1628). 2. Ад уделати ў 2 знач. платье ... длѧ нестирьпливой горючести солнечной оудѣлане какъ оу насъ летники да ѡсобне сорочка (Валх., 70б); ѡбразъ пана нашого езоу криста не человѣчим делом оуделаный на простири держан есть (Жыц. Ал., 97б); солнечник мѣсѧчныи. и имена лꙋннаѧ въверхꙋ полаты тое оуделано было (Алекс. ХV, 2); светилsникъ ... по образу ꙗкоже показа богъ моисеови тако и вделанs бысть (Скар. ЛК, 22); споение бедsръ твоихъ ꙗко запоны еже оуделаны суть рукою маистера (Скар. ПП, 9); ꙗко же вежа дв0483два шиѧ твоѧ оудѣлана на зброи хованіе тисѧча щитовъ повѣшоно на неи и вси ѡбѧзи хоробрецовъ (Зб. 262, 84); крол ѳилен мел возъ велми дивныи вес зуполна оуделаныи ѡт древа рекꙋчего геборъ (Троя, 33б); филостратꙋс и веркгилиꙋс поета писали широце ѡ добитю мѣста иллюм або трои през конꙗ великог з дерева ꙋдѣланог (Бельск., 91); естли бы хто ниву розробливаючи чие дерево бортное або на борть вдѣланое ... ѡпалил (Ст. 1566 I, 80б). 3. Ад уделати ў 3 знач. прешли да на тои горе каплицю со звездою и со знаменом ст0483го крста оуделаноую коу чти тогож детѧтѧ (Валх., 64б); кто бы ... хотелs ꙗснее разумети ꙗковымs обычаем былъ храмъ оуделанs (Скар. КI, 4б); гъде бы евъи мети потреба, тамъ оподаль стодолъ и стиртъ у гумънехъ нашыхъ и подданыхъ для небезпечъности отъ огня мають быти вделаны (КПД, 557, 1557). 4. Ад уделати ў 4 знач. имъ въ цыншахъ также фолкга маетъ быти удѣлана (АЗР, II, 87, 1557); на маетность ихъ такъса была вделана (КПД, 331, 1563); потол граница мает вделана быти (Ст. 1566 I, 74б); перешедъшы дей границу и через копъцы селу Болоньскому с Пуховичаны вделаную ... сеножати покосили (АВК, ХХХVI, 230, 1582); потоль маеть граница ꙋделана быти (Ст. 1588, 363). 5. Ад уделати ў 6 знач. розъкрывавенье сталося черезъ того судью и его помочники вделанъ (КСД, 1183, 1509); уставуем иж кождый жалобник на шкоды свои, якоколвек ему вделаныи ... мает на том присягнути (Ст. 1529, 85); тотъ есть вдѣланъ ку шкодѣ великого князства (АСД, I, 53, 1546); хорꙋжому шлꙗхту ѡ шкодꙋ в тꙗгненью черезъ нихъ комꙋ вделаную засадивши при собе кольку шлꙗхтичовъ судити ... вольно бꙋдеть (Ст. 1588, 51); которое збитье и зраненье свое и жонъ своихъ паней Зенковичи менили быть имъ уделаное отъ пана Мальхера крупицкого и помочниковъ ихъ (АВК, ХVIII, 72, 1589); тотъ тестаментъ во всемъ будучы непавъне вделаный, пры моцы зостати не можетъ (АВК, ХХ, 66, 1591); прыпала справа ... о грабеж того жъ часу на доброволной дорозе едучому з Вилна ку домова сталый и о похвалку того жъ часу уделаную (АВК, ХХХI, 398, 1668); за удѣланую одповѣдь и похвалку вины и за шкоды петьдесятъ копъ на добрахъ обжалованыхъ акторомъ всказалъ (АВК, ХV, 364, 1677); пленипотентъ ... за уделаные безъпрестанъные похвалки вины петидесят копъ на всих позваных татарах и на добрах их всяких ... у насъ враду просилъ (АВК, ХХХI, 479, 1683); кгвалту посполитого зъ виною похвалковою всказаня, за уделаную експульсыю ... у насъ суду просилъ и домовлялъсе (АВК, I, 350, 1691).
с. 250
Уделанье наз. Дзеянне па дзеясл. уделати ў 6 знач. въ томъ же року ... срогое отповеди и похвалки на здрове жалуючихъ, самихъ позабиянемъ, а маетности спаленемъ уделане (АВК, I, 351, 1696).
с. 252
Уделати, вделати дзеясл. 1. Зрабіць, выканаць. коли тое дело не вделаете ... межи нами братъство и пріязнь отошла (КЗ, 359, 1484); такъ его наоучитъ, і ѡнъ такъ вдѣлаеть (Віл., 444б); мы, не хотячи такъ коротъко вделати ѡтложили есмо имъ тое дело до того соsму (КСД, 551, 1507); ахилес рек ѡто собѣ ег ѡзми а с ним ꙋделаи што хочеш (Троя, 7); его милость рачилъ ласку свою вчинити и оборону свою имъ въ томъ вдѣлати (АЗР, III, 21, 1549); такъ мы, зъ ласки нашое, на чоломбитье того державцы нашего Рогачовского Матея Войтеховича, то есмо удѣлали (РПП, 92, 1555); онъ ... над то еще поруку людми добрыми подвест и вделати не хотел (ИЮМ, ХХV, 120–121, 1577); корол позвал лѣкары, и ѡгледали ему раны вдѣлали што потребно (Трыст., 65); панъ Грыгорей Лойко Логойский, листъ упоминалный мне вернувшы, одъказ пану Превозъскому уделалъ (АВК, ХХХVI, 266, 1582); высте на тое не дбали были и по тые часы и мне заплаты не уделали (АВК, ХХVI, 471, 1586); я першимъ дочкамъ своимъ ... посагъ и выправу далъ и удѣлалъ (АВК, VIII, 474, 1594); панъ Геронимъ Мицута не становилъсе и вѣдомости никоторое нестанья своего намъ суду и сторонѣ не удѣлалъ (АСД, IV, 67, 1604). 2. Змайстраваць. назавтрие въставши цр0483ь. вдѣлалъ крстъ (Чэцця, 20); оудѣлали гробъ исъ золота и съ жемчоуга и з дорогого каменіа (Жыц. Ал., 99б); кажи ꙋделати шибеницу высоку пѧтидесѧти локsтеи (Скар. КЕ, 11); тое оубо жадость добываниѧ вымыслила естъ, и мастеръ своею мудростию оуделалъ (Скар. ПБ, 20б); тꙗлꙗѳус ... с камени мармурового велми широкого ему гроб оуделал (Троя, 9б); ѡнъ в земъли своеs и вделал бꙋдꙋ (КВЗС, 37, 1537); волно имъ дров с тое пущи к лазнꙗм своим взѧти и корыта на рыбꙋ вделати (Ст. 1566 I, 80); вдѣлалъ гербъ чоловека на кони з мечомъ (Рач., 309); ꙋдѣлаsте теж ми свѣщникъ, албо лихтар з золота выборног з столцем своим, з квѣты и ѡкрꙋги (Бельск., 50); оучинилъ олтаръ всегѡ паленьѧ ... оудѣлалъ и оумывалню з подставкомъ зs зверцадловъ (Хран., 113). 3. Пабудаваць, стварыць. я, Азбаба, присягаю Богу, которій уделалъ небо и землю, наперед тое, што есми пріехалъ одъ господара моего, од цара Менъдликгирея (КЗ, 329, 1479); мѣсто на конци тое горы оубоудовали и оуделали и велми богато доконали (Валх., 65); домъ ꙋделаеши и не будешъ жити в немъ (Скар. ДЗ, 52б); комору ꙋделалъ собѣ Царь Саломонъ ѡт древъ Ливановыхъ (Скар. ПП, 5б); высокы нб0483са што оудѣлаешь (Зб. 262, 16б); которыи шатров не мели станы собѣ новыи вделали (Троя, 29); удѣлалъ храмъ Святое Тройцы и манастырь (АЗР, III, 230, 1578); нашли собѣ тверъжыцу на рецэ на Смотричы, и тут собѣ город Смотрыч ꙋдѣлали (Рач., 328); тыи кнꙗжата ... тут собе город Смотрич вделали (Патр. К, 54); если бовѣмъ сее створенье недошлымъ и недостигненымъ естъ людемъ, ꙗкъ далеко болей тѡтъ который створилъ и оудѣлалъ (Мак., 308). 4. Вызначыць. границю удѣлали рѣкою на имя Локницею (АЮЗР, II, 108, 1474); рокъ вдѣлали которого дн0483ѧ наехати на Вильню (Рач., 315); братѧ ... змовившисѧ межи собою вделали рок которого дн0483ꙗ мели наехати на вилню (Патр. П, 94б). 5. Прызначыць, зрабіць кім-н. молsвѧлъ авесаломъ кто мене ꙋделаеть судьею надъ землею, абы ко мне вси шли (Скар. ДЦ, 93б); мы хотячы его ку послузѣ нашой тым охотнейшого вдѣлати, то есмо вчынили (РПП, 346, 1533); хотечи ихъ ку службамъ нашимъ охотнѣшими удѣлати, зъ ласки нашое ... даемъ дворъ нашъ Сельце (АВК, ХIII, 29, 1555). 6. Учыніць, зрабіць што-н. нечаканае, непажаданае. кунтыръ невъгинскии великии и невымолвенныи щкоды и кривъды намъ оудѣлалъ (ПГ, II, 44, 1473); кнѧзю кестѫтю великоу нелюбовъ. и жалость вдѣлалъ. братаннѫ его а сестрꙋ свою за холопа дал (Віл., 439); будуть ли люди его милости то вдѣлали, и его милость взятое велитъ отдати (АЗР, I, 178, 1498); выстрегаемся, абы онъ людей своихъ у панство нашо не вослалъ и шкодъ которыхъ не вдѣлалъ (АЗР, II, 345, 1538); на съемъ найстье домовое або якій кгвалтъ вделалъ (КПД, 342, 1563); ꙋжо чꙋжоложъство ꙋделалs сs нею вs сердцы сsвоемъ (Цяп., 6б); ремэнъсове жолънером его много злого вдѣлали (Атыла, 205); великую шкоду в тых панствахъ ꙋделали людеи сто тисечеи в полон взѧли (Рач., 343); если дей што служебник без воли и ведомости его милости вделал, за то пан ничого на себе понести не повинен (АВК, ХХХVI, 54, 1582); таковыs ѡтпрысегнувшысе же то неумысльне ꙋделалъ ѡт того воленъ быти маеть (Ст. 1588, 391–392); птоломеs памꙗтаючи на ѡкрꙋтенство которое над сестрою его береникою ꙋдѣлал, забил его (Бельск., 185); в том никомꙋ иншому, ѡдно цесарови шкодꙋ ꙋдѣлали (Хр. польск., 21б). ◊ Досыть уделати – выканаць. за тыи две части вины господаръское а третюю воеводину досыть вделаеть (КПД, 131, 1544); тотъ наместничокъ его Юхно мелъ бы враду объявити, або суседомъ околичнымъ обычаемъ права посполитого мелъ бы досыть уделати (АВК, ХХI, 159, 1556–1557); ее за то которое досыть вчиненье вделалъ и тыи повольности ее нагородилъ (Там жа, 192); уделати конецъ гл. конецъ; уделати ласку гл. ласка; уделати отправу гл. отправа; уделати присягу (присегу) – прысягнуць. тотъ пушкаръ присегу свою телесную уделалъ на томъ (АВК, ХХI, 206, 1556–1557); тотъ попъ на бою и ранахъ своихъ присегу свою уделалъ (АВК, ХVII, 417, 1558); на мытѣхъ, самъ тотъ панъ альбо слуга, который то провадити будетъ, присягу вдѣлати мають на томъ (АЗР, III, 128, 1563); на ранах и шкодах прысегу вделалъ (АВК, ХХХVI, 4, 1582); которые в тотъ часъ прибꙋдуть присегꙋ на суды вделати (Ст. 1588, 178); уделати сознанье (вызнанье) – даць паказанне (у судзе). вызнанье передъ врядомъ замку нашего Городенского удѣлали (РПП, 175, 1555); кгды тотъ вижъ сознанье свое уделаетъ, на онъ часъ вы слухаемъ сознанья его (АВК, ХХI, 279, 1558); возный ... сознанье свое очевистое уделал и цедулу того сознанья своего, под печатью своею, ку записанью до книг подал (АВК, ХХХVI, 114, 1582); возный ... неслушное и неправдивое сознане вделати важылсе (АВК, ХХХII, 37, 1596); Станиславъ Яновичъ, сознанье свое ку записанью до книгъ кгродских Менских вделал и квит того сознанья своего ... пры книгахъ зоставил (АВК, ХХХI, 54, 1590); уделати справедливость – прыняць справядлівае рашэнне. ѡнъ ми не хотелъ въ той речи справѣливость ꙋделати (КСД, 1244, 1518); о раны и невинное до казни саженье и поделанье шкодъ справедливость уделалъ (АВК, ХХI, 17, 1555); ѡни бы зъ своихъ слугъ подъданыхъ справедливости ѡ то ꙋкривжоному вделати не хотели (Ст. 1588, 182); всимъ справедливость скутечъную и неѡтъволочную ꙋделати росказали (КЛС, 26б, 1596); справедливость скуточную на обѣ сторонѣ наконецъ удѣлали (АЮЗР, II, 87, 1633).
с. 252
Уделатися, вделатися дзеясл., зв. 1. Ад уделати ў 1 знач. рече к неи, ꙋделаисѧ ꙗкобы плакала, и облецисѧ в ризы смутные (Скар. ДЗ, 91); такую смелост взѧли троѧнове из его приеханѧ иж ꙋделалис ꙋ моцех своих ꙗкобы никды на валце не были (Троя, 25). 2. Ад уделати ў 2 знач. все ... хитре вделатисѧ можеть ѡт злата сребра меди мрамору (Скар. КI, 59б). 3. Ад уделати ў 5 знач. тен ... вшистки шпици преминул своею моцью забежал к первыи пришол а в тои шпици оуделалсѧ первыи гетман (Троя, 36б).
с. 255
Уделеный, вделеный дзеепрым. ад уделити. тое село мело быть вделено въ Коруну (КПД, 26, 1538); мает ѡдробины столу збират абы не погинули але жебы другим тыеж ꙋделены быт могли (Зб. 255, 88–88б).
с. 255
Уделенье наз. Дзеянне па дзеясл. уделити. дх0483ѡвныи ... до оудѣленьѧ частки прихѡдовъ своихъ кꙋ воли добромꙋ рѣчи посполитой велми всегды скꙋпыми и твердыми сѧ ставѧтъ (Апакр., 194б); вы зs похвалою вs оудѣленю нꙋжных зостанете (Мак., 8б).
с. 255
Уделити, вделити дзеясл. Удзяліць. оузѧлъ свое место оу свои руки, што еще ѡ[те]ць ему оуделилъ (ПГ, I, 54, 1387); Крупша ... тое своеи земли двѣ части имъ былъ вделилъ (КЗ, 602, 1495); коли царь впомянетъ о дани Путивльской, ажъ быхмо што ему вдѣлили (АЗР, I, 211, 1500); ѡт хлебовъ ꙋбо своихs оуделилъ нищимъ (Скар. ПС, 34); дал бог еи забыти мдрсть и не вsделил еи розꙋма (Зб. 262, 29); того жъ пересуду маетъ имъ удѣлити (АЗР, II, 327, 1534); ангел вs постати ꙋбого пришол просечи, абы емꙋ теж ѡное рыбы ꙋделил (Зб. 261, 136б); Дариs ... просил през лист александра абы дал вꙗзни на ѡкꙋпъ, част емꙋ кролевства ѡбецꙋючи ꙋделит (Бельск., 174); панъ конюшый ... никоторы ведомости о нестаню своемъ намъ враду и стороне своей не уделилъ (АВК, I, 272, 1615); потребоуетъ хлѣба, оудѣли емꙋ: потребоуетъ грошій, позычъ емꙋ (Каліст, II, 91); еслис есть оубогимъ, и собѣ часть оуделити можешъ (Навука, 112); всего емꙋ, што кролевскомꙋ станꙋ належитъ, оудѣлилъ (Варл., 304); того жъ взрокꙋ и ꙋделилъ петрови ст0483омꙋ (Зб. 259, 607); чемꙋжъ теды такій чл0483вкъ маючій способъ житіѧ своего, даже до смр0483ти, не маетъ за тое разъ тылко, и то барзо мало епспови оудѣлити (Зб. вып., 59).
с. 255
Уделитися дзеясл., зв. ад уделити. частка того побожного и ст0483обливого аффекsтꙋ и намъ оубогимъ, а недостатечsнымъ слꙋгамъ твоим сѧ оудѣлила (Карп., 40–40б).
с. 256
Уделный гл. удельный
с. 256
Уделчый прым. ад уделъ у 2 знач. даломъ его милости пану Мокачовскому княжати его милости Кошырскому сесь мой удѣлчы реестръ зъ моею печатью (АСД, I, 214, 1597).
с. 256
Уделъ, вделъ наз. 1. Удзельнае княства. князь Семенъ взялъ Кіевъ со всими пригородки и волостьми Кіевского повѣта, и держалъ тотъ удѣлъ свой во впокои ажъ до своего живота (АЗР, I, 185, 1499); не ведаю, которымъ обычаемъ Кіевъ, вдѣлъ князя твоего, после жывота его отъ тебе и отъ твоихъ детей отышолъ (КЗ, 719, 1499); пѧти сыновъ своихъ посадилъ на вдѣлехъ то ест старшого сына Монтивида на Корачове да на Слониме, а Нарымунта на Пинску (Рач., 314); Кгидиминъ ... сн0483овъ своихъ посадилъ на вделех (Патр. П, 94); всѣ Сѣверскіе городы мѣли въ удѣлахъ своихъ сыновъ великихъ князей Литовскихъ (АЗР, V, 36, 1637); тыи чотыри кнꙗжаты кождыs в своем ꙋдѣле мешкали (Стрыйк., 516). 2. Доля, надзел. мы сказꙋемь тымь то дѣтемь очина все исполна пріидѣт и дрꙋгмъ оудѣлѡм все именіе материзны (Вісл., 31б); мы з особливое ласки нашое и тотъ весь уделъ его именей ... дозволили пану Миколаю въ него купити (КЗ, 814, 1500); сего ради да прийдеть вделъ достоѧниѧ сыномъ ізsраилевымъ ꙗкоже завещахъ тобѣ (Скар. IН, 27); самъ не мелъ ничог ѡкромъ шаток, а домового ꙋдѣлꙋ (Зб. 81, 175); Авраамъ Лотови оудѣлъ дае (Хран., 22). 3. Удзел (сумесная дзейнасць). коли чій человѣкъ у злодѣйство упадеть, а будеть осподарь его тое вѣдалъ, а любо съ нимъ удѣлъ имѣлъ, а будеть на то доводъ: и тотъ такъ терьпи, какъ который злодѣй (АЗР, I, 81, 1468). 4. Лёс. не занехает гд0483ь розги злостивых, не будет долго тривати над ꙋдѣлом справедливых, абы не стꙗгнꙋли справедливые рꙋкъ своих ку злостꙗмъ (Пс. ХVII, 148).
с. 256
Удельность наз. Удзел, прысутнасць. хотечи его пресветой милости зъ удельности моей, для збавенья своего (АВК, II, 67, 1635).
с. 257
Удельный, уделный, удзелный прым. ад уделъ у 1 знач. на ꙋдѣлных кнꙗзствах по нем спокоsне пановали (Стрыйк., 522); часу ѡдного кнꙗжа ѡдно бꙋдꙋчи славное и ꙋдѣлное именем велешъ (Тр. гіст., 67б); адамъ ... ꙗкобы ꙋдѣлнымъ паномъ былъ, маючи собѣ данꙋю владзꙋ ѡт бога зꙋполънꙋю надъ всими речами (Зб. 259, 277б); написали есте и то, будьто Путымлемъ и Черниговымъ великіе князи Литовскіе завладѣли были подъ великими удѣльными князьми Рускими (АЗР, V, 35, 1637); листы вечыстые наданые продком жалуючого на маетност Орлеци и Ожоги од славное памети их млстей князей удзелных Мстиславских (АЗР, ХХХIV, 302, 1661); привилеи от князей их милости уделных Мстиславских на маетность Сапрыковское зо всякими принадлежностями (ИЮМ, ХХVIII, 120, 1666).
с. 257
Уделяный дзеепрым. ад уделяти. маючы по собе декретъ нашъ господарскій ... межы продкомъ его светое памети Iоасафомъ Кунцевичомъ а межы вами, на реляцыехъ суду нашого уделяный (ИЮМ, VIII, 421, 1628).
с. 257
Уделянье наз. Дзеяння па дзеясл. уделяти. грецкіе народы ... такъ и в додержанsю статечном и вs оудѣлѧнью еи инымъ перед римскимъ костелом продокъ маютъ (Апакр., 181); мнѡго речій ѡ милостыни и оудѣлѧнsю оубогимъ вs еѵглской книзѣ припоминаеть (Варл., 126б).
с. 257
Уделяти, вделяти дзеясл. Удзяляць. ѡт своего добра, и ѡт всихъ начатsковъ твоихъ оуделѧи оубогимъ (Скар. ПС, 8б); того, што коли подданымъ своимъ ... рачыть его милость уделять и давать, не звыкъ его милость никому зменьшывать и уймовати (КПД, 224, 1551); абыхмо часу потребы ближному нашему маетности наших ꙋдѣлѧти не жаловали (Будны, 88); не можеш ѡдно ѡтпущаючы покорныи а милосердьѧ просѧщым уделѧть (Атыла, 229); того што мѣть моглъ, сполъвꙗзнем братии своеи ꙋдѣлꙗл (Біблія, 587); мнѡго маетности своеи иншимъ оудѣлѧлъ (Каліст, I, 5б); знаетъ абовѣмъ Бг0483ъ, ꙗкъ хто чимъ шафовати оумѣетъ, и потомꙋ розне дарѡвъ оудѣлѧетs (Мак., 232); симъ листомъ нашимъ поддаемъ, варуемъ и вдѣляемъ (АЮЗР, II, 92, 1633); што бы колвекs вsдѧчного и пожаданого было, Пн0483ꙋ своемꙋ ѡбфите оудѣлѧетъ (Варл., 38б); дары дꙋховные нам ѡт господа бога даные дрꙋгим теж ꙋделꙗти маем (Зб. 255, 88б); благословеныs тот, коториs предает и ꙋдѣлꙗет потребꙋючимъ (Зб. 259, 256); што не то взꙗл, абы сꙗ с тым крыл, а дрꙋгим не ꙋдѣлꙗл (Зб. 752, 438б); бꙋдешъ ли много мѣлъ гойне давай, мало ли и тогѡ мала оудѣлѧй бо тымъ заплатꙋ часꙋ потребы скарбить бꙋдеш (Хран., 385б).
с. 257
Уделятися дзеясл., зв. ад уделяти. естъ еднакъ глава цр0483кви найст0483ѣйшаѧ Хс0483ъ, который намъ оудѣлѧетсѧ, вs найст0483ѣйшом сакраментѣ Еѵхаристіи (Зб. вып., 96б).
с. 258
Уделяючий дзеепрым. ад уделяти. Вагаѳанъ: Вs прасѣ, або покармꙋ оудѣлѧючій (Бяр., 248); вода ест себе ꙋделꙗючаꙗ, абовѣмъ такъ ꙋбогомꙋ и богатомꙋ себе ꙋделꙗет (Зб. 259, 524).
с. 258
Удень гл. вдень
с. 258
Удергнути дзеясл. Уставіць, усунуць. ꙋдерsгну колsце в нозsдри твоѧ (Скар. ЧЦ, 227б).
с. 258
Удеренье наз. Тое, што і ударанье ў 1 знач. еслибы дей въ той шарпанине якое удеренье стало, тогды дей могло то стать за початъкомъ и прымусомъ, въ обороне отъ нее самое учинилъ (АВК, ХVIII, 232, 1612); отца Гулинского у губу пястью удеренье и зкрвавенье (АВК, ХV, 417, 1670); за удерене потыскомъ зъ засадни выпавшы навезки совитое всказаня ... у насъ суду просилъ и домовлялъсе (АВК, I, 350, 1696).
с. 258
Удержание гл. удержанье
с. 258
Удержаный, вдержаный, удержанный дзеепрым. 1. Ад удержати ў 1 знач. коли сѧ не покаеть, то вsдержана боудеть ими (Чэцця, 366б); ꙋдерsжана бꙋдеть пѧта его силомъ (Скар. КI, 23б). 2. Ад удержати ў 2 знач. грѣхи ... ѡтпѫщены бѫдѫть имъ. а комѫ оудержани боудѫть (Чэцця, 214); впадаютъ вs клѧтвꙋ, Папѣ Римскомꙋ къ раздрѣшенію оудержаннꙋю (Зб. вып., 72).
с. 258
Удержанье, удержание наз. 1. Дзеянне па дзеясл. удержати ў 1 знач. ѡт бесовского избавлѧеть оудержаниꙗ (Чэцця, 278); во всѣхъ речахъ дх0483ѡвныхъ и свѣтsских ... соединеніа, воплощеніа, оудержаніа, потопеніѧ, сп0483сеніа (Апакр., 171б); за справоване коней мескихъ купили яецъ, горелки и за удержане повслужце, чинило усе золотый одинъ (ИЮМ, II, 44, 1683). 2. Ад удержати ў 2 знач. оувы мнѣ свѣтѣ ѡчию моею. и сиꙗніе зарѧ лица моего. оудержаниꙗ оуности моеꙗ (Чэцця, 238). 3. Ад удержати ў 3 знач. город проломленыи без мꙋра мꙋжь иж нѣтъ оудержаньѧ воли его (Зб. 262, 106б). 4. Кампенсацыя. судьи ... мають тому которыs на тот рок станет в тую землю або в люди ѡ што сѧ правують ꙋдержане дати в шкодах и в накладех (Ст. 1529–Ф, 119).
с. 259
Удержати дзеясл. 1. Утрымаць. того то лазорѧ оудержати не могли есмо. але вырвалсѧ как ѡрел наде всю проудкость. вышодши побеглъ ѡт нас (Пак. Хр., 28б); оудержит водоу и высхнеть (Зб. 262, 17); рука твоѧ наставить мѧ, и оудерsжит мѧ десница твоѧ (Будны, 181–181б); паꙋтина толко мꙋхꙋ ꙋдержати может (Зб. 259, 228б); сиꙗ рѣка не ꙋдержала его (Алекс. 1697, 70). 2. Захаваць за сабой, не ўступіць каму-н. не могут оудеръжати земли литовское перед великымъ кн0483земъ витовтомъ (Віл., 447); имь невозможно оудержати Литовьское земли пред великымь кн0483земь Витовтомь (Увар., 92); если комꙋ ѡтпꙋстите грѣхи, ѡтпꙋстѧтсѧ имъ. если комꙋ оудержите, оудержатсѧ (Апакр., 187б). 3. Стрымаць. оу видени превратилис болести мои на мене не оудержах силы (Зб. 262, 124б); вы просили господаря своего, штобы рать свою удержалъ (АЗР, II, 245, 1533–1538); ꙋдерsжи ꙗзыкъ твои ѡт зла, и ꙋстнѣ свои еже не гл0483ати льсти (Будны, 102); хотѣль скочити на погановь, але богатыри его рускиi удержали (Мам., 184); ꙋдержала его ѡт поклонꙋ (Пралог, 573).
с. 259
Удержатися, вдержатисе дзеясл., зв. 1. Ад удержати ў 1 знач. потроклюс на коню оудержатисѧ не моглъ (Троя, 40). 2. Ад удержати ў 2 знач. если комꙋ ѡтпꙋстите грѣхи, ѡтпꙋстѧтсѧ имъ. если комꙋ оудержите, оудержатсѧ (Апакр., 187б). 3. Ад удержати ў 3 знач. борис ... слезами весь разливашесѧ. и хотѧ оудержатисѧ. но не можаше (Чэцця, 239); Кн0483зь зась Димитриі тамо удержався от слезь (Мам., 176); кгды бы ѡт дерева оного оудержаласѧ была Евва, мы постꙋ того не потребовали (Каліст, I, 34); петръ которыs на ѡстатнем местцꙋ седелъ, бꙋдꙋчы наsподлеsшым и наsгорꙗчшымъ не могъ се вдержать, але з великою ꙋчтивостю востал (Зб. 255, 234–234б); слуга ѡныs не могꙋчы сꙗ далеs з жалости ꙋдержат, почнет ревно вголос плакати мовечы (Зб. 752, 506); дивꙗчисꙗ на него красоту ꙋдержатисꙗ не мог (Алекс. 1697, 97б).
с. 259
Удерживати дзеясл. 1. Утрымліваць. не вспомѧнꙋлъ и того едного единоначалника на мѣсци хв0483ѣмъ боудꙋчого, который бы костелъ въ едности оудерживал (Апакр., 94). 2. Стрымліваць. нихто не моглъ возложити рѫки на него. оудерживала бо их невидимаꙗ сила бж0483ьꙗ (Чэцця, 215б).
с. 260
Удеспектованье наз. Дзеянне па дзеясл. удеспектовати. ксендзъ ... сторону мою ... якобы о удеспектованье ... турбуетъ и до права потегаетъ (АВК, ХV, 209, 1667); въ справѣ ... о удеспектованье и зельженье велебного отца Балтромѣя Миневского (Там жа, 370, 1677).
с. 260
Удеспектовати дзеясл. Абразіць, зняважыць. ксендза самого удеспектовали (ИЮМ, ХХIII, 432, 1623); ихъ поткавшы не удеспектовали (АВК, ХХ, 291, 1629); таковый ексцесъ пополнивши и мене ... удеспектовавши и побивши ... тыми словами мовячи ... повѣда, еще буду бити, же ажъ и душу съ тебе выбью (АВК, II, 311, 1639); зъ засадски сродзе удеспектовавши ... его милости пана Александра Гречихи збить, змордовать и грошей сто талеровъ битыхъ отнять мѣлъ (АВК, ХV, 452, 1683).
с. 260
Удети дзеясл. Надзець. ст0483ꙋю ѡдежꙋ на себе ꙋдѣли (Бельск., 51б). с. 260
Удеятися, вдеятися дзеясл. Утварыцца, зрабіцца. как то тыи бои оудѣꙗлъсѧ (Гр. 1300); вдѣꙗлосѧ нам лѣпшее животъ вѣчныи. протожь ан0483глъ реклъ (Чэцця, 161).
с. 260
Удзелный гл. удельный
с. 260
Удивенье наз. Дзеянне па дзеясл. удивити. одна сама, цнѡта, речъ естъ и оувелбенаѧ ... сама прето и выславованѧ и похвалы и оудивенѧ годна (Каліст, II, 270).
с. 260
Удивити дзеясл. Здзівіць. вси ст0483іи оугодницы Бж0483іи, дивsни и славни соутъ вs томъ, который ихъ вs собѣ, а себе вs нихъ, оудивити, и прославити рачилъ (Карп., 28); ѡтверни вшелѧкꙋю злость над нами висѧчꙋю, а милость свою над нами оудиви (Каліст, II, 327); по евъреsску приписано мовечы: возми свое Iюдеꙗнине, а не хꙋли мене, ѡ том писаню ꙋдививъшы барзо хвалил гсда бг0483а (Зб. 752, 570б); тот мает ꙋдивит вес свѣтъ чꙋдами своими (Зб. 82, 219).
с. 260
Удивитися, удивиться дзеясл., зв. ад удивити. пришли есте ... оудивилисѧ терпѣнию ст0483го николы (Чэцця, 108б); слышав же Саꙋлъ и весь ізsраиль слова такова филистымлѧнина того, ꙋдивишесѧ и ꙋбоꙗшесѧ велsми (Скар. ПЦ, 35б); оудивиласе теды землѧ, таковые речы, на собе, видѧчи (Карп., 41); хто бы такому непостоянству вашому въ правдѣ не мѣлъ удивиться (АЗР, IV, 496, 1615); Кн0483зь великиі ... обачиль ... порядне ушикованое на войну охочих рицаров и Бг0483у молячихся о побѣдѣ на враги, удивился и урадовался (Мам., 181); што коли вырекъ древо оное зараз ꙋсохло, чему барзо ꙋченицы се ꙋдивили (Зб. 255, 5); старецъ зас ꙋдивилъсѧ и рек (Зб. 259, 485); хто бы сѧ томꙋ не ꙋдивил (Зб. 82, 10).
с. 261
Удивление наз. Здзiўленне. тые слѡва, зs оудивленіемъ, мы речи можемъ (Карп., 27б); заразъ теды преклонилсꙗ на ѡное моление иѡан ст0483ыs, и всю первꙋю, тѣла своего тꙗготу всѣмъ на великое ꙋдивление ѡблегчив (Зб. 82, 357).
с. 261
Удивляти дзеясл. Здзіўляць. гсдь бог ... и по смерти ꙋдивлꙗет их (Зб. 752, 586б); по смерти еще лѣпеs их ꙋдивлꙗет (Пралог, 489б).
с. 261
Удивлятися дзеясл. Здзіўляцца. Оужасаеми бывахꙋ: Оудивлѧхꙋсѧ (Бяр., 177).
с. 261
Удивоватися дзеясл. Здзівіцца. ꙋдивовалсꙗ игꙋмен такой его ростропности (Зб. 752, 2б).
с. 261
Удивье наз. Здзіўленне. потомъ панъ войский, самъ добровольне, уходечи сусьпицыи во всехъ людей и для удивья опасного, позволилъ тому возному апеляцыи (АВК, ХVIII, 311, 1630).
с. 261
Удило наз. Цуглі. ꙋдерsгну колsце в нозsдри твоѧ, и ꙋдила во ꙋста твоѧ (Скар. ЧЦ, 227б); ꙗръмо и ꙋдила зsгинають шию тверsдую (Скар. IС, 54б); кресsщиковѣ ꙗко ꙋдила меденаѧ висели (Скар. ТЦ, 140); тое ꙋдило або монъштꙋкъ на зꙋфальцы панъ Богъ, и право его светое вложило (Ст. 1588. Прадм.); удила до узды, узду узяли (АСД, I, 182, 1590); ꙋдило реч малаꙗ великꙋю бестию конꙗ ѡборочает где хочет (Зб. 261, 154б); ꙋгонил цесара в дорозѣ исаакиs и ꙋхвативши за ꙋдила конꙗ его и ѡ тож просил, и наꙋпоминал его затвердѣлост серца его корꙗчи (Бельск., 288б); ѡт злосливого налогꙋ ꙗкъ нѣѧкимъ оудиломъ задержаный (Варл., 260); ꙋзда: Оудила. ≠вт0483пв (Бяр., 178); заложꙋ тобѣ колце за ноздри ... а ꙋдило вs гꙋбꙋ твою а ворочꙋ тебе на дорогꙋ которою есь пришолs (Хран., 346); оуздою и ꙋдилом гꙋба ихъ маетъ быти стиснена (Выкл., 118б); взꙗвшы и гвоздие ... цар в шышак своs ꙋправил, а дрꙋгого в ꙋдило конѧ своег (Зб. 82, 24).
с. 261
Удирати дзеясл. Абрываць, адрываць. слепыи ... егда не могли проити ꙋдирали суть подолsки свое (Скар. ПЕ, 10б).
с. 262
Удица наз. 1. Памянш. ад уда. ꙗкъ оудица помаленsкꙋ вытѧгаетъ з глꙋбокости рыбꙋ (Мак., 331); таковаꙗ естъ школа бѣсовскаꙗ або рачеs ꙋдица которою ... емлет бѣсъ и во пропаст изводит (Зб. 752, 160). 2. Відэлец. Прихожsдѧше слуга их егда варѧху людие мѧсо имеꙗ ꙋдицꙋ трезубую в рукахъ своих и въкладаше ю до горsнъца или до котла или до скаврады, и все еже зачепѧше ꙋдица вытѧгs бираше е собѣ (Скар. ПЦ, 8); скаврады и ꙋдици тризубые и чашки и ступsки, и всѧ сосуды медѧные ими служаху во храме гсдьнемъ (Скар. ЧЦ, 239б).
с. 262
Удка наз., памянш. ад уда. роскошъ естъ шатанскаѧ оудка, роскош ошꙋкане и подстꙋпок (Каліст, II, 291); ꙋдица: Оудка (Бяр., 176); ꙗко робаками закрывши в нихъ ꙋдкꙋ рибы хвытают (Выкл., 114б).
с. 262
Удлужъ прысл. Тое, што і вдолжъ. одъ того мейсца, мало шедлши з горы удлужъ, пошли ажъ до криницы (АВК, ХХIV, 104, 1546); брусовъ штукъ тридцать, удлужъ мерою сажней по осемъ (ИЮМ, IV, 232, 1686).
с. 262
Уднение наз. Фундамент, аснова. чимъ болѣе тіи они же живутs в домехs глиненыхъ, еже имуть земsное ꙋднение, скажени будутs ꙗкобы ѡт молю (Скар. КI, 9); горы со ꙋднениѧ погнутсѧ с водами (Скар. КЮ, 25б).
с. 262
Удный прым. ад удъ. боудет ли тоученъ лоем ... позоръ ѡного слиꙗніѧ. стѫденъ хотѧ и сыръстенъ. и помер[н]ость же силы оудныѧ (Арыст., 181).
с. 262
Удобно прысл. Зручна. естsли тои силы придасть, оудобно будеть не оупадати (Будны, 229б).
с. 262
Удобрети дзеясл. Падабрэць, палепшаць. наѣлъсѧ боазъ и напилъсѧ и оудобрѣло срдце его (Зб. 262, 32б); въ дн0483ь з0483 какъ оудобрѣло срдце цр0483ское вином рекъ мы гꙋманꙋ бизите карьвонꙋ бигъте а вагъте зетари каръкасѣ (Там жа, 127).
с. 262
Удобство наз. Зручнасць. Домышленіе: оудобство, догаданье (Бяр., 36).
с. 263
Удова гл. вдова
с. 263
Удовати гл. удавати
с. 263
Удовецъ гл. вдовецъ
с. 263
Удовжъ гл. вдолжъ
с. 263
Удовий гл. вдовий
с. 263
Удовинъ гл. вдовинъ
с. 263
Удовица гл. вдовица
с. 263
Удовичий прым. Тое, што і вдовичий. гсдь слышить плачь ꙋдовичии и сиротіи (Скар. IС, 56б).
с. 263
Удовляти дзеясл. Задавольваць. Довлю: Оудовлѧю, оучрежsдаю, досытъ чиню (Бяр., 35).
с. 263
Удоволити дзеясл. Задаволіць. ꙋдостоивъ: ꙋдоволив (Бяр., 177). с. 263
Удовство гл. вдовство
с. 263
Удой наз. Даенне. роказалъ ... быдло на пашъ выгнати, абы напаствившы ... коровы для удою ко двору его пригнати (АВК, I, 246, 1612).
с. 263
Удолжки гл. вдолжки
с. 263
Удолжъ гл. вдолжъ
с. 263
Удолность наз. Нізіннасць, даліна. гсдь бог ꙋгажаючы на ꙋдолности их козал моsсею на горꙋ до себѣ приsти (Зб. 752, 264б).
с. 263
Удолный прым. ад удоль. Соломѡнъ зась вs пѣснѧхъ над пѣснѧми, самого о собѣ Гд0483а мовѧчого вsводитъ, ꙗ цвѣтъ. полный, и леліа оудолнаѧ (Каліст, II, 269).
с. 263
Удоль, удолъ наз. Даліна. Въ девѧтыи днь. сровнаютсѧ горы и оудоли (Сівіла, 10); Разлой: Долина. быт: лз0483. Чески, оудолъ, Далматsски, Лꙋка (Бяр., 135).
с. 263
Удостоеный дзеепрым. ад удостоити. сынами Бж0483ими и нбсного его црства дѣдичами быти оудостоены (Каліст, II, 166б); которои то славы ѡд сего часꙋ вѣрных и ст0483ыхъ дш0483и, оудостоени бываютъ (Мак., 57–58); бл0483годатію ... прест0483огѡ и животворѧщогѡ Дх0483а, ѡт Цр0483ковнои зверхности інавгꙋрованъ быти, удостоеным сталсѧ (Сматр., 9).
с. 263
Удостоивати дзеясл. Удастойваць. ѡдных црства нбсного оудостоиваетъ, а дрꙋгихъ на вѣчныи мꙋки ѡтсылаетъ (Каліст, I, 24б–25).
с. 263
Удостоиватися дзеясл., зв. ад удостоивати. тотъ оудостоиваетъсѧ в зꙋполнꙋю мѣрꙋ дх0483а прійти, и ѡболокаетъсѧ вsспомогшисѧ моцsю Бозскою вs чистого чл0483ка (Мак., 150).
с. 264
Удостоившийся дзеепрым. ад удостоитися. дш0483а бовѣмъ оудостоившаѧсѧ вs великомs прагненю надѣи, вѣри и любви ... ѡтлꙋчаетъ себе истотне ѡт вшелѧкои сегосвѣтнеи млсти (Мак., 36).
с. 264
Удостоити дзеясл. Удастоіць. ѡтц0483ъ нашъ ... црства нбсного нас оудостоитъ, через Iс0483 Ха0483 Гд0483а нашего (Каліст, I, 20); пристsе Гсдне было, жебы правдиве вs себе вѣрꙋючихs тыми дх0483овными добрами оудостоилs (Мак., 52–53); гсдꙋ бг0483ꙋ ꙋгодивши, ѡт которого тежъ ѡныхъ вѣкуистыхъ и небесныхъ добръ и роскошеs ꙋдостоилъ доступити (Пралог, 602).
с. 264
Удостоитися дзеясл., зв. ад удостоити. того абысмо сѧ всѣ ласкою и чл0483вколюбіемъ Гд0483а нашего Iс0483 Ха0483 оудостоили (Каліст, I, 28); абы теды там быти оудостоилисѧ, где скарбъ нш0483ъ за ласкою добротливагѡ Бг0483а мѣти оусилꙋемs (Ст. бр., 15); ꙗкой сꙗ годности еще в том животѣ ꙋдостоилъ ѡт гсда бг0483а (Зб. 82, 433б); если такъ през вѣрꙋ не оудостоитсѧ чл0483вкъ ласкꙋ одержати, непотребнымs, и кролевства неспособнымъ естъ запевне (Мак., 220); по вѣры православноs аще волꙗ бꙋдет гсдна приꙗти ꙋдостоишисꙗ (Дыяр., 169); Iерофеs ... потом сꙗ ꙋдостоил и епископского чынꙋ вs мѣсте анкирѣ (Зб. 752, 425); ст0483ыs ѡц0483ъ нш0483ъ софрониs ... преподобной житие слышавши все ку пожитку всимъ написалъ и ст0483оs церкви подалъ жебых ... и ты тыхъ же сꙗ ꙋчастництва ꙋдостоили (Пралог, 574).
с. 264
Удрати дзеясл. Вырваць. ст0483ыи ꙋдравшы з своих книжок листок, написал тые слова (Зб. 81, 126).
с. 264
Удреченье, удреченне наз. Дзеянне па дзеясл. удручити ў 1 знач. не ведали, если господ ꙋже был сконал хотели его еще тꙗжшим ꙋдреченем с того света згладит (Зб. 255, 303); рꙋками тежъ робꙗчи нищие тежъ живили ничого ѡ дню завтрешнемъ не мыслꙗчи що бы ели, и розмаите тѣлꙋ своемꙋ ꙋдреченънꙗ чинꙗчи пришлою заплатою тешачи (Пралог, 678).
с. 264
Удругие гл. вдругие
с. 264
Удругое прысл. Тое, што і вдругое. зиме удругое езьдять поездники и беруть двесте белокъ (КЗ, 465, 1488); возвалs ест анsгелs гсдень ꙋдругое авраама с небеси гл0483ѧ (Скар. КБ, 39); ѡтвечал иѡв к гꙊ0483 и реклъ: се оулегоглавихсѧ што ѡткажꙋ ти рꙋкꙋ свою положих на оуста свои: ѡдино молвих и не ѡтвѣчаю и оудрꙋгое не приложꙋ (Зб. 262, 29б); то ꙋдругое рече, богу есь солsгалъ (Будны, 154б).
с. 264
Удручати дзеясл. 1. Прыгнятаць, мучыць. тых которые тым заказомъ и заповѣдем подлѣгати не хотѣли, браньемъ винъ, везеньемъ битьемъ и иншими способы оудрꙋчаючи (Апакр., 207б); если бы которые вызнавцы хрстовы ... хрста запрѣли, а потом бы сꙗ ѡ то каꙗли, ꙋже се таковым не перекрещати, але долгою покꙋтою тѣло свое ꙋдрꙋчати (Бельск., 251б). 2. Засмучаць. Стꙋжаю: траплю, обтѧжаю, ѡзлоблѧю, оудрꙋчаю, засмꙋчаю (Бяр., 158–159).
с. 265
Удручение гл. удрученье
с. 265
Удрученне гл. удрученье
с. 265
Удрученый, удручоный дзеепрым. 1. Ад удручити ў 1 знач. какою болестію сердце ... матоухны было оудроучено (Пак. Хр., 11). 2. Ад удручити ў 2 знач. оувидевши ... гсь ... маткоу свою силною болестію оудроучоноую предъ горкостію и пред жалем. с нею слова говорити не могꙋчи. оужо какъ бы ѡде смер0483ти. хотѧчи вежды ее потешити реклъ. дочки ероусолимскіе не плачте на мене. але плачте сами на себе. а на сыны ваше (Пак. Хр., 10); млстивый гсь ... плакати почал. оувидевши свою млстівую маткоу. так тѧжко оудроученоую (Там жа, 12).
с. 265
Удрученье, удручение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. удручити ў 1 знач. частое оутісніе [!] и оудрꙋченіе черес наших сꙋдеи нашимъ землѧномь кривды бывали (Вісл., 13б–14); протож премилаꙗ матко. моусишъ оувидети моукоу мою терновую и вплевание мое. и всѧ оудроученіа моꙗ и невинноую смерть мою. оу сердци своемъ носити. але потомъ боудешь се радовати и веселитисе (Пак. Хр., 3б); роты полские в земли жомоитскоs и литвѣ з великим ꙋдрꙋченем посполитого людꙋ были розложоны (Стрыйк., 592б); [п]о том ꙋдрꙋченю земли полскои ѡт татар, приехал з веньер болеслав коториs собрал воsско на ꙗтвꙗги поганы, которие были шлꙗхом татарским до полщи се забрали (Хр. польск., 10); хто собѣ на семъ свѣтѣ мешкане оустилаетъ ... а довнѣмаетъ же дш0483ꙋ свою позыскꙋетъ, той барsзѣй затрачаетs еи, и на вѣчныи мꙋки и оудрꙋченѧ выдаетъ (Каліст, II, 5). 2. Дзеянне па дзеясл. удручити ў 2 знач. ничого не ели и не пили на памꙗткꙋ змерлых прето теж звано ден ꙋдрꙋченꙗ (Бельск., 57б); Виѳаніа ... Дом послꙋшенства, або оудрꙋченѧ, смꙋткꙋ (Бяр., 256).
с. 265
Удручити дзеясл. 1. Падвергнуць мучэнню. вси силы оудроучи маткоу. маткоу ис сином оумоучи (Пак. Хр., 11). 2. Засмуціць. реклъ до гсда: чему естес ꙋдрꙋчил слугꙋ твоего, длꙗ чего не наsдꙋю ласки перед тобою (Біблія, 186).
с. 266
Удручитися дзеясл. Замучыцца. Занюж оудроучиласѧ плачми оутомиласѧ жалостьми (Пак. Хр., 15б).
с. 266
Удручоный гл. удрученый
с. 266
Удусити гл. удушити
с. 266
Удушати дзеясл. Душыць. смутокъ скоро приводить см0483рть, и ꙋдушаеть силу (Скар. IС, 61б); если мнѣ сѧ спротивили, то за горло ихъ взѧвши оудꙋшалъ есмь ихъ и забивалъ (Хран., 220).
с. 266
Удушеный, удушоный дзеепрым. ад удушити. павелъ константинополскій патріарха естъ оудꙋшоный (Апакр., 119б); коли розꙋмѣли же ꙋже ꙋдꙋшеныs зостал, ꙋгасит ѡгон казано (Зб. 82, 62б).
с. 266
Удушити, удусити дзеясл. Задушыць, удушыць. пустиласѧ ему кров носомъ и удусила его (Атыла, 232); ѡнꙋю [невѣсту] покарал иж в лазни горꙗчоs ꙋдꙋшити ю росказалъ (Бельск., 265); кровъ смердѧчаѧ зs жилъ спадала на срдца ихъ, и тыхъ же оудꙋсила (Зб. вып., 24). // перан. народы ... хотѧть ... заврети ꙋста хвалѧщимъ тебе, и ꙋдꙋсити славу храму и олsтарѧ твоего (Скар. КЕ, 22).
с. 266
Удушоный гл. удушеный
с. 266
Удщетити дзеясл. Засцерагчы сябе ад небяспекі. Внегда бо надежꙋ имꙋтs во идолехs они же безъ разуму и безъ души суть, зле присѧгающе не мнѧть собѣ тымъ ꙋдsщетити (Скар. ПБ, 22).
с. 266
Удъ наз. Частка цела, канечнасць. естъ ли жебы имело на собѣ поскверsнение и было бы слепо или хромо, или на некоемъ ꙋду недостаточно немоцsно шкаредо или горsбовато (Скар. ДЗ, 33); затsмилосѧ ѡт розsгневаниѧ око мое: и оуды моѧ ꙗко нивочто же обращены сꙋть (Скар. КВ, 23); виделъ у того возницы удъ проклотый у левой ноги (АВК, ХVII, 96, 1540); тѣло их мѧкко и оуды их мѧгки. и жилы глоубоки (Арыст., 183); ст0483ое писмо часто тымъ обычаемs о бозѣ говорить, ꙗкобы мѣлъ чл0483вчскіе оуды или члонsки (Будны, 147б); за осветченьемъ пана Яна Вольского, намѣстника Воинского видѣломъ самого его пострѣленого съ полгаку въ удъ правое ноги (АВК, VI, 73, 1584); потом четвертое потнене ꙋчинил в котором париж ꙋдъ прострелил з лꙋкꙋ стрелою (Бельск., 85); ѡн ... мел дивне оумертвеныѧ оуды своꙗ, над иных ст0483ыхъ (Жыц. св., 39); пꙗсецкиs латвѣ сконал, бо летꙗчи на ꙋд завислъ (Стрыйк., 585б).
с. 266
Удыренье наз. Дзеянне па дзеясл. удырити ў 1 знач. На рокахъ судовыхъ ... припала справа ... о кгвалтовное ... найсте и въ немъ дозорцу жалуючого ... Матея Адамовича въ зубы удырене (АВК, I, 346, 1679).
с. 267
Удырити дзеясл. 1. Тое, што і ударити ў 1 знач. Если бы хто ꙋдырил желѣзом а ꙋмерлъ бы коториs ꙋдареныs есть, винен будет мужобоsства и самъ ꙋмрет (Біблія, 215). 2. Тое, што і ударити ў 4 знач. назавтрей коли розоднѣло всталъ июда з трома тисечми людꙋ, ꙋдырили в трꙋбы, и звели битвꙋ, и стерты сут поганнцы и ꙋтекли в поле (Кн. Мак., 55). 3. Тое, што і ударити ў 5 знач. Згромадил тимофеs ... войско ... зо всих народов ѡколичных ... А июда переправившисꙗ през потокъ и ꙋдырил на них войском, тогды покинꙋвши каждыs бронь свою, ꙋтекли до зборꙋ коториs был в карна им (Кн. Мак., 56). 4. Тое, што і ударити ў 6 знач. коли слнце ꙋдырило на тарчи золотыи, и мѣдꙗныи, розсвѣжилисꙗ гори ѡт нихъ, и блискалисꙗ ꙗко лꙗмпы ѡгнистыи (Кн. Мак., 57). 5. Тое, што і ударити ў 7 знач. ꙋдырꙋ ихъ теды мором и вытрачу (Біблія, 190).
с. 267
Удячливе прысл. Удзячна. полеамидес оудѧчливе принѧл на их прозбꙋ (Троя, 16).
с. 267
Удячне гл. вдячне
с. 267
Удячнейший гл. вдячнейший
с. 267
Удячно гл. вдячне
с. 267
Удячность гл. вдячность
с. 267
Удячный гл. вдячный
с. 267
Уедати дзеясл. 1. Кусаць. За што напꙋстилъ Бг0483ъ на людъ зміи ꙗдовитыи, и оуедали их (Каліст, II, 215б). 2. // перан. Уядаць, гаварыць што-н. непрыемнае, з’едлiвае. ꙋедаешъ брата, свой ꙗзыкъ червsми точишъ (Каліст, II, 102б). 3. Паядаць, з’ядаць. матки своих дѣтеs ели ... не толко на люди то приходило, але на волки и на иныи звѣрꙗта, которие людем заступовали, и ꙋедали ихъ по дорогах (Хр. польск., 11б); коркодилъ ... завсегды ꙋедал человѣки и скоты (Зб. 82, 18б).
с. 267
Уедаючий дзеепрым. ад уедати ў 3 знач. Тамъ печъ огнистаѧ палала, и робацство тѣла оуѣдаючее ползало (Варл., 280б).
с. 268
Уеденый дзеепрым. 1. Ад уести ў 1 знач. овновъ стада твоего не ꙗдохъ, ѡт зверѧ ꙋеденого к тобѣ не принесохъ (Скар. КБ, 58); коли внидеть лекарьство ѡно. из желоудка после колких годинъ ꙗкоже ти напишю. ѡт оуеденых в части .в0483. во книзе сеи ... а не спи (Арыст., 206). 2. Ад уести ў 2 знач. не по многомъ часѣ того грѣхꙋ ꙋчинку ꙋеденыs ѡт мужа и ꙋмерлъ ѡныs тазиѡт (Пралог, 551б).
с. 268
Уединение наз. Адзінота. естs речъ добраѧ пꙋстынѧ и оуединеніе, кгды зs Бг0483омъ розмовлѧти хочемѡ (Каліст, II, 49б); приходѧчіи до Гсда, повинны мл0483твы свои в тихости покою и вs великомъ оуединеніе ... чинити (Мак., 60).
с. 268
Уединеный, уединенный дзеепрым. 1. Які знаходзіцца ў адзіноце. лоуче бы ми брате мои с тобою вомерети. нижели оуединеноу (Чэцця, 244б); Инок, слов: тол: вs рѡс: единок, або оуединеный (Бяр., 58). 2. У знач. прым. Адасоблены, нелюдзiмы. абысмѡ на молитвꙋ оудаючисѧ, часъ тихій а мѣстце оуединенное найдовали (Каліст, II 49б); такъ и животъ оуединеный ведꙋчіи, нагими зs свѣта ѡдходѧтs (Мак., 162–163).
с. 268
Уеднати, въеднати дзеясл. Пагадзіць. ваша милость сами оуеднали томꙋ симоновичю (ПГ, II, 79, 1480); кнѧз великыи ѧгаило. почнет просити великог кн0483зѧ витовта. штобы еси промежи нас оуеднал (Віл., 443); вы ѡ томъ межи ними въеднали (КСД, 1009, 1518); мы ... с паномъ Щаснымъ згодившися, его есмо просили и били чоломъ, уеднали пана Щасного тымижъ землями (АВК, ХХ, 221, 1556–1557); будучы въ везеню стравилемъ копъ пятнадцать; а отъ себе Солецъского уеднаючи заплатилемъ копъ зъ седмъ (ИЮМ, VII, 283, 1577); за тот долгъ я, перенявшисе за Дупля и уеднавши его копами чотырма ... ему заплатилемъ и досит учинилъ (АВК, ХХХIХ, 104, 1578); через зацных людей ужылъ есъми и ведънал пана судю за то, о што ме был позвал (АВК, XXXVI, 158, 1582); Володимер ... ꙋеднал ѡных сторожов, которые стерегли его (Стрыйк., 482).
с. 268
Уеждати гл. въезджати
с. 268
Уежджати гл. въезджати
с. 268
Уежджий прым. Які адносіцца да ўезду. Дани грошовой сто петьдесятъ рубли ... чатери рубли грошей бобровщины, уѣжджого дають побора (АСД, III, 10, 1548).
с. 269
Уеждзати гл. въезджати
с. 269
Уеждчати гл. въездчати
с. 269
Уеждчий гл. въездчий
с. 269
Уежчати гл. въезджати
с. 269
Уезджати гл. въезджати
с. 269
Уездчати дзеясл. Ад’язджаць. таковый збытокъ учынившы, з места уездчалъ (АВК, ХХ, 324, 1638).
с. 269
Уездный гл. въездный
с. 269
Уездчий гл. въездчий
с. 269
Уездъ гл. въездъ
с. 269
Уезный гл. въездный
с. 269
Уести дзеясл. 1. Укусіць. коли бы ког пес ꙋелъ с чиего пощеванѧ а был бы ѡ то до суда позван (Ст. 1529–Ф, 153); то былъ пес: так мꙗ за рꙋкꙋ ꙋѣлъ, а в том з невчасу ѡгонь ѡпановалъ (Дыяр., 151); ꙋказаласꙗ емꙋ бестыꙗ во ѡбразѣ скоропии, хотꙗчи его ꙋести (Зб. 752, 79б). 2. // перан. Падкусiць, уесцi. кого ньколи оуесть хитрость дъꙗбольское зрады на мене оукрижованого возрит и боудет здоровъ ѡт всех покоусъ дъѧволских (Пак. Хр., 4б).
с. 269
Уеханый дзеепрым. Захоплены наездам. припахати ему ничого не дано, ни чертежа, ани лиса робити уеханого (АВК, ХХIV, 448, 1559).
с. 269
Уеханье гл. въеханье
с. 269
Уехати I гл. въехати I
с. 269
Уехати II, въехати II, уехать дзеясл. З’ехаць; ад’ехаць. который мещанинъ з мѣста въедеть, на томъ вины за то не брати (КЗ, 549, 1494); кнѧз великыи витовтъ. съ кн0483земъ скиргайломъ. ꙋедеть къ ѡцꙋ своемꙋ (Віл., 443б); ѡнъ зъ Вильни въехалъ, съ нимъ ся не росправилъ (КСД, 1118, 1522); я за неволею своею мусяла есми уехать отъ его (АВК, ХХI, 250, 1556–1557); тая Ульяна ... гдесь з Меньска утекъла и прочъ въехала (АВК, ХХХVI, 152, 1582); пакли ж бы не могъ быти ѡт врѧдꙋ поsманъ и прочъ ꙋехалъ (Ст. 1588, 164); ѡна послала емꙋ потаемне грошеs и конꙗ, абы ꙋехалъ (Зб. 261, 252б); поткалсꙗ з ним троил и ранил его, ꙋехал з воsска ахилеs трвала битва шест днеs не перестаючи (Бельск., 87); ꙋважаючи неꙋставичнꙋю вѣрꙋ своег рицерства ꙋехал с киева з жоною и сынами до полщи (Стрыйк., 462); царъ индѣsскиs, коториs з битвы ꙋехал, был вмѣсте в бактритине, а збирал людъ абы з ним повторе валчилъ (Алекс., 26б); который бы купецъ смелъ учынить, а повинности не отдавшы уехать безъ ведомости (ИЮМ, VIII, 378, 1623); в тым часе аравитин з гостины до домꙋ на велблюдах едꙋчы ѡбачыл ѡсла самопас ходꙗчог, взꙗл его собе и ꙋехал з ним (Зб. 752, 585б); самъ уѣхалъ в макидонскій полкъ (Алекс. 1697, 16б).
с. 269
Ужаленье, ужаление наз. Дзеянне па дзеясл. ужалити. Але рачей тварю весолою, словы лагодными, и дш0483и оужаленемъ преложывшы, емꙋ з ѡдное стороны спросность грѣховꙋю, з дрꙋгое зас ласкавостs панскꙋю (Навука, 90); ꙋщедрѧю, или състраждꙋ ... змиловꙋюсѧ, жаль ми, люто ми, лютѣ мнѣ з оужаленsемъ когѡ (Бяр., 184–185); ꙗко наsмилшое ѡтроча возбудила и над плачꙋщым ꙋжаление мела (Зб. 255, 141б–142); нехаs тебе ѡ панно пренастеsшаꙗ порꙋшит ꙋжалене над нами (Зб. 259, 654); иѡан теж мовил молисꙗ за семіѡном абы его оужалене над старостію матки его не превітꙗжило (Жыц. св., 36); абы ꙋмѣлъ мѣти ꙋжалене над тыми которие такие наездъ терпꙗтъ (Пралог, 521); без ꙋжаленѧ бит ѡловꙗними басалики ... казал (Зб. 82, 385).
с. 270
Ужаленьеся наз. Дзеянне па дзеясл. ужалитися. Състраданіе, съболезнованіе, оущедреніе ... оужаленьесѧ над оутрапленым, змилованье (Бяр., 166–167).
с. 270
Ужалити дзеясл. Праявіць жаласць. вsласныхъ дѣтей своихъ наѡстатокъ не оужаливъ, маетность и зацностs того жывота зневажилесь (Варл., 9–9б); гды которого ѡбачилъ ꙋбогого без сꙋкни, без ботовъ бы иныхъ потребъ, велми ꙋжалилъ и плакивалъ, над нимъ (Пралог, 642).
с. 270
Ужалитися, ужалитисе дзеясл. Зжаліцца. бъ0483 млстивыи ꙋжалившысѧ насъ ѡткрил намъ грѣшнымъ слово свое правдивое (Будны, 8б); ино ужалившисе надо мною, яко надъ невиннымъ человекомъ, писалъ до врядника пановъ сениоровъ (АВК, ХХVI, 53, 1585); не верꙋ жебы хрестиѧнскимъ чл0483вкомъ таковыs быти мелъ хто бы се таковое кривды нашое ꙋжалити не мелъ (Унія, 4б); прѡсимо оужалsтесѧ надъ оутисненою братsю своею, нехай васъ роушатъ ꙗкъ власне вм0483 обsходѧчіе раны и оуразы наши (Апакр., 215б); але богинꙗ ꙋжалившисе еи, принꙗла ланю мѣсто дочки кролевскои (Бельск., 83–83б); за оуклонною должника своего прозбою оужалившисѧ, вызвалилъ его ѡт срокгого вѧзенѧ (Каліст, II, 63б); то бовѣмъ естъ чистостю срдца, жебысь видѧчи грѣшныхъ и недолꙋжныхs, оужалилъсѧ и литости зажилъ, над ними (Мак., 130); кгдымъ я ... ужалившися деспекту его ... усадилъ есми до своихъ санокъ ... и ѣхали есмо до дому моего (АВК, III, 32, 1628); абыхмо сꙗ ꙋчыли з милости ꙋжалитсе над чꙋжымъ ꙋтрапенемъ (Зб. 255, 30); не лекаsсꙗ сꙋдꙋ чл0483ка грешного и слабог, коториs ꙋжалитсе можетъ над тобою (Зб. 259, 31б); Василискъ видꙗчи ѡкрꙋтныи мордерства ѡт незбожного старосты ѡного над хрестиꙗны ꙋжалилсꙗ а приступивши тыи слова мовилъ (Пралог, 485б); памꙗтаетъ на примире свое, которое мѣл з ними, и ꙋжалилсꙗ над ними водлугъ великости милосердꙗ своего (Пс. ХVII, 116); слꙋхаючіи вси ꙋжалившисꙗ его посполꙋ з нимъ плакали (Выкл., 124б); люд которыs стоꙗл видꙗчи плынꙋчꙋю кров рꙋчаꙗми ... велми сѧ ꙋжалил (Зб. 82, 314б).
с. 270
Ужаловатися, ужаловатисе дзеясл. Зжаліцца. бꙋде вs ꙋбозстве кролевал: бо се своих ꙋжаловал (Бельск., 192б); змилуйсꙗ наѡстатокъ и ꙋжалуsсꙗ над тым маленким а милым сыном твоим (Тр. гіст., 70б); тыс естъ поликарпъ: и коли сꙗ вызнал речет: ꙋжалуsсꙗ старости твоеs а ꙋпаметаsсе а мов, загꙋби незбожных (Зб. 752, 558); добриs чл0483вкъ коториs сꙗ ꙋжалуеть и позычаеть (Пс. ХVII, 125).
с. 271
Ужалюватися дзеясл. Зжальвацца. ꙋжалюетsсѧ абовѣмъ ихъ покорной скромности Бг0483ъ, кгды ѡни оукривжене терпѧчи, нѣчого зs злыхъ слѡвs не мовѧтъ, але вздыхаютъ толко (Каліст, II, 199); Раскаеваюсѧ: ѡбачаюсѧ, оужалююсѧ (Бяр., 137).
с. 271
Ужалятися дзеясл. Зжальвацца. Съсраждꙋ [комꙋ]: Злѣтовꙋюсѧ, оужалѧюсѧ, змиловꙋюсѧ [над ким] зр оущедрѧю (Бяр., 167).
с. 271
Ужасати дзеясл. Наводзіць жах. поставъ лоук коловоротныи на них, занже сим оужасають срдце боудꙋщих во твержах великих (Арыст., 173); Изꙋмлѧю: Оужасаю, оуꙗзъвлѧю, здꙋмѣваю (Бяр., 56).
с. 271
Ужасатися, вжасатися дзеясл. Жахацца. видѣвше то соусѣди его. вжасошасѧ страхом великим (Чэцця, 94); молвилs ест гсдь богъ по исусу гл0483ѧ, не боисѧ и не ꙋжасаисѧ (Скар. IН, 16б); не по малу ми ся серце ужасаетъ, слышачи то отъ вашей милости (АЗР, IV, 90, 1595).
с. 271
Ужасити дзеясл. Наводзіць жах. ставлѧи подсадꙋ многꙋю со ѡгнем ... занже оужасиши срдце соупостата твоего (Арыст., 173).
с. 272
Ужасливый прым. 1. Які наводзіць жах. аще ли брови приклонилисѧ к носу тъ ест ꙗръ. и высокосердивъ и оужасливъ (Неба, 89б). 2. Які схільны жахацца. им [канём] ... побѣдѧть малыи многих. и сороужаютсѧ потребам своим людеи. и млеком их. и не крепитсѧ срдце оужасливое (Арыст., 235).
с. 272
Ужасненье, ужаснение наз. Дзеянне па дзеясл. ужаснутися. теж з высоты бꙋдꙋть оузреныи оужаснение въ пꙋти и зацвитеть микгдалъ ... занsже идеть чл0483къ къ домꙋ свѣта своего (Зб. 262, 92); родитсѧ ленивъство з милости збытней, речей внѣшнихъ, и свѣта того роскошей: еще з ꙋжасненѧ працъ, и старанѧ, через которые речей дх0483овныхъ достꙋповатисмо звыкли (Навука, 54).
с. 272
Ужаснутися, вжаснутися дзеясл. Жахнуцца. жидове оужаснꙋлисѧ страхом великим (Чэцця, 130б); ѡни же егда оузрели сꙋть ю ꙋжасsлисѧ и зsдивилисѧ превеликои красе еꙗ (Скар. КЮ, 16б); в силе выидет противꙋ зброи: смеетсѧ страхꙋ и не вжаснетсѧ и не вернетсѧ ѡт лица мечова (Зб. 262, 29); у użаsiesiа, widiаczy welikoho kniаziа Olgierdа, z welikoiu siłoiu (Бых., 499); да бꙋдеши меч ѡбоюдꙋѡстръ на враги, и да не ꙋбоишисꙗ и не ꙋжаснешисꙗ (Дыяр., 169).
с. 272
Ужасть, вжасть наз. Тое, што і ужасъ. взѧлъ бо их страхъ и оужасть (Чэцця, 327б); имѣли жены страхъ и вжасть (Там жа, 328).
с. 272
Ужасъ, вжасъ наз. Жах. вжаснꙋлsсѧ естъ Iсаакъ оужасомъ великимъ вельми (Скар. КБ, 50); рек есми во вжасе моем, всѧкіи чл0483къ лож ест (Пс. ХVI, 116б); Вельми ... горачимъ набоженsства пламенемъ запаленыи бꙋдꙋчи: оужасомъ нѣꙗкимъ ѡдерsжимs и солодкими слезами омоченъ бываю (Карп., 40). Параўн. ужасть.
с. 272
Ужати, вжати дзеясл. Нажаць. што ужнутъ ярынъ ... того скоро по жнивѣхъ, мають державцы наши намъ ... три части на сторону отложити (АЗР, II, 195, 1529); правъда естъ иж ꙗ вжалъ жита твоего пꙗть копъ (КВЗС, 29, 1537); онъ на третее лето тоежъ пшеницы вжалъ полтрети копы (АВК, ХVII, 276, 1541); присылалъ до книгъ земскихъ ... урядникъ пана Богъдана ... о томъ, ижъ ... у пятницу, на день Петра светого, и вжалъ жита его влосного пятьдесятъ сноповъ безъ двухъ (АВК, ХХII, 158, 1555–1565); панъ Добрылевъский ... жита сорокъ копъ ужавъши ... до именья своего Ивенецъкого до двора своего звозилъ (АВК, ХХХVI, 179, 1582).
с. 272
Ужатый, вжатый, ужятый дзеепрым. ад ужати. ѡнъ ... пшеницы две копе ꙋжатое побралъ (КВС, 513, 1552); збожья в поле засеяного то естъ жыта бочокъ пять, с которого вжато копъ шеснадъцать (АВК, XXXVI, 239, 1582); она ... жито, которое в гумъне было зостало ... што было ужатого, помолотивши, усе выпродала (АВК, ХХI, 211, 1556–1557); Рꙋкоѧтъ: Снопъ, горсть котораѧ серпомъ бываетъ оужѧта (Бяр., 141); въ томъ гумнѣ збожья вшелякого вжатого на рокъ теперешний ... жита въ стыртахъ пяти копъ (АВК, ХIV, 438, 1592).
с. 273
Ужатье наз. Тое, што нажалі. о засеван[ь]ю и ужат[ь]ю и о даван[ь]ю въ отсопъ (КПД, 541, 1557); збож[ъ]я ужат[ь]я всякого маеть мети на себе третій снопъ (Там жа, 555).
с. 273
Ужатьсе дзеясл. Быць нажатым. у того жъ ярицы нивку тамъ же на Гусиницу осминку засѣеную пожали, съ которого ужатьсе могло копы полтори, а вымолотитьсе бочка (ИЮМ, ХХII, 373, 1652).
с. 273
Уждати дзеясл. Дачакацца. была дана козакомъ лежа ... лежали ꙋ гоми в речицы ꙋ рогачове ꙋ баркꙋлабове на пристанство ажъ ꙋждали (Барк., 161б–162).
с. 273
Ужды зл. Тое, што і вжды. пакъли жъ тотъ исный гродъ силою узметъ, и мы ужды имаемо тыи исныи 4 тисячи рублій имъ воротити исполна (АЗР, I, 23, 1388); аще бы сѧ стереглъ велми. но оужды приключить ти сѧ приноужденіѧ малаѧ (Арыст., 218).
с. 273
Уже I, вжа, вже, вжи, вжо, вжэ, ужо прысл. i часц. Ужо. 1. прысл. Паказвае на перамену, завяршэнне дзеяння, стану. жалобꙋ ꙋчинилъ петръ на ꙗна оуже его ранилъ (Вісл., 19б); какъ есмо ужо нашого посла до тебе отправили, ино пришли къ намъ вѣсти (АЗР, I, 123, 1492); ты с нимъ гораздо живеш. а ѡн оуже записалсѧ с нѣмsци на насъ (Віл., 439б); то есть земля моꙗ, и вжо есми мѣлъ ѡ томъ съ тобою право передъ паны радою на соймѣ (КСД, 22, 1510); вжо кнѧз Витовт Литовское земли половину взѧл по реку Велью (Рач., 324); пусто есть место, и година ужо мінула (Цяп., 20); реклъ Трыщану: Ты вжэ правъ (Трыст., 17); пришолъ дей есми до паней свое Тишковое, ажно дей вже свиня забитое дей засталъ, вжа опаленое, я жъ дей его не билъ (АВК, ХVIII, 73, 1589); poniаł jeśmy żonu moju mołoduiu, jа czełowik letny, ne wem bych wży płod meł (Бых., 525); коли вже был вырослъ, пыталсꙗ ѡ рожаю своемъ (Біблія, 108); взꙗли бы ꙋже были грекове мѣсто бы была ноч не зашла. ѡт тог часꙋ ꙋжо всꙗ моц троꙗнскаꙗ ꙋпала (Бельск., 88); ростꙋчимs вs пꙋстыни кормилсѧ: абовѣмъ, ꙗкъ сѧ вsже ѡт мене припомнѣло, над тѣло и волосѧные шматины ѡные ... ничого зs собою не носилъ (Варл., 337); не вѣдаетъ чл0483вкъ што ꙋже минꙋло а што по немъ бꙋде (Хран., 3б); сынꙋ мой Алеѯандре, ꙋже тобѣ час приішолъ, що тобѣ битисꙗ за ѡтчизнꙋ свою (Алекс. 1697, 2б). 2. прысл. Паказвае на наяўнасць падзеі, дзеяння, стану. онъ вжо старъ, а детей ничого нетъ (КЗ, 299, 1488); рекъ далеи апостолом спите оуже ѡтпочиваите. а ѡпѧт пошол третіи разъ молилсе (Пак. Хр., 5б–6); невозможно оуже стати противꙋ емоу (Увар., 89); ей вже вольно, комꙋ хотя, тое село иншамꙋ прадати (КСД, 54, 1510); справне оужо иѡве слꙋхаи слова мои (Зб. 262, 26); я уже Андрей и жона моя ... в тотъ дворецъ не маемъ уступовати (АВК, ХХI, 77, 1555); прото годитьсѧ вже ѡбразы мѣти (Будны, 11); певный часъ и день тому сойму вжо складемъ въ месте ... у Вильни (КПД, 646, 1563); за выступъ ѡтца их вжо суть ѡтдалены ѡт именеs (Ст. 1588, 7); абы далеs ничог не несли, уже всего доставает (Бельск., 54); старимъ людꙗм подобает дома жить, бо старіи вже вsпокою потребꙋют (Алекс. 1697, 5б). 3. часц. Падкрэслівае, узмацняе сэнс якога-н. слова. был тамо ... королем жидовским оуставлен а оуже оу летех старъ (Валх., 51); некоторыхъ зъ нихъ вжо забитыхъ повѣшали (КСД, 190, 1514); за нашое оуже памѧти ꙋ нѣмецsских сторонахъ до кольки десѧть тисечеи людеи сельских ꙋбито (Будны, 71б); не вдѧчно ему было, што прыехал зъ малою дружыною, и рекъ: то вже не дармо (Трыст., 76); в тои битве ... упустиш перо, але ѡднакъ не вжо зараз мужность твоꙗ и панство твое з рук твоихъ ѡтыидет (Атыла, 189–190); вжо змучоный, до себе пришедши, помененый вязень повѣдилъ (АСД, IV, 251, 1583); то было в сꙋботу вже не рано (Барк., 151); сарра персꙗми кормит сына, которого ему же ꙋже старому ꙋродила (Біблія, 50); з давныхъ оуже лѣтs слышачи ѡ тобѣ, прагнꙋлемъ тебе видѣти (Мак., 16б).
с. 273
Уже II наз. Тое, што i ужище. Велбꙋдъ: Лина, албо оуже кораблное, барзо грꙋбое, которым желѣза звѧзꙋютъ и оукрѣплѧютs (Бяр., 12).
с. 274
Ужевый гл. ужовый
с. 275
Ужей прысл. Вузей. тое розницы межи Березова броду и межы Кобылки ... на полмили, а въ серединѣ на милю, опять зася ужѣй се почала сходити, а наостатку якобы на чверть мили (АСД, I, 59, 1546); широкость того всего грунту удолжъ на шесть миль, а впоперокъ на чотыри мили, индей ширей, индей ужей (АВК, ХIII, 376, 1640).
с. 275
Уживаемый дзеепрым. ад уживати ў 1 знач. при томъ знайдешъ тамъ слова, вѣка теперешного людми уживаемые, которыхъ старые предки нашѣ не уживали (АЗР, IV, 229, 1600–1605).
с. 275
Уживание гл. уживанье
с. 275
Уживане гл. уживанье
с. 275
Уживаный дзеепрым. ад уживати ў 1 знач. та мѣрка въ тотъ часъ уживана не есть подлѣ давного звычаю (АСД, VI, 313, 1596); до которог оуваженьѧ же потребно естъ вѣданье тыхъ сродsковъ и способѡв в томъ веденью насъ оуживаныхъ, протож ест коротко припомню (Апакр., 205); въ третей скрыни ... обрусовъ уживаныхъ ткацкихъ до столу чотыры (АВК, VIII, 485, 1599); рачеs сꙗ в клопотливом марсѣ, анижели в спокоsных мꙋзах кохали, и претож теж мног их справ зацных по нн0483ѣшниs ден в темноs ночи лежат; бо кгды бы наꙋкъ и писма ꙋживаном з рицерским ремеслом, ꙗк ꙋ словꙗнов на ѡн час квитнꙋло (Стрыйк., 424б); вси тые назвиска и титꙋлы, которые, вs писsме божественsном, Цр0483кви привлащаны бывают: розꙋмеютsсѧ, теж, и вs том же писsме оуживаны бываютъ (Карп., 37б–38); хотѧжъ в нѣкоторыхъ православіѧ нашегѡ мѣстахъ, за ѡбхоженемъ недавнѡ прешлои, мнѣ з послꙋшаніѧ в одалный край, ѡт Блаж: памѧти Гдсна моегѡ и Ѡтца в справах дх0483овных злеценой дороги оучинити то оуживанъ и взыванъ былемъ (Сматр., 8–9); начине зs желѣза оукованое, кгды до частои роботы оуживано бываетs, чистѣйшимъ ставаетsсѧ (Каліст, II, 162б); если бы миро не было посвещеное ѡт епскпа, тогды не можетs быти ꙋживаное до тое таины (Навука, 29–30); коли бы мене звѧзано новыми поврозами, которых николи не ꙋживано, слабый бꙋдꙋ (Хран., 186б).
с. 275
Уживанье, вживанье, вжыванье, уживане, уживание, ужыване, ужыванье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. уживати ў 1 знач. мы на тотъ рокъ зложеныs длꙗ вживаньꙗ тыхъ правъ своихъ до домꙋ его к немꙋ приехали (КВЗС, 63, 1538); ѡныs домокъ панꙋ лꙋкашꙋ в ꙋживанье дали (КВС, 594, 1552); абыхмо тотъ статꙋтъ ... кꙋ ꙋжыванью привести велели (Ст. 1588, прадм.); што продокъ нашъ славное памети, король ... выдаючи кꙋ вжыванью ѡбывателемъ того паньства ... сесь статꙋтъ ... рачилъ ꙋзычити (Там жа, 119); о оуживаню календарꙋ (Апакр., 30); длꙗ грехов ... припꙋщоныs до ꙋживанꙗ таемниц ст0483ых быт не моглъ (Бельск., 247б); именъꙗ слободки ... аж и до сего часꙋ ѡн в спокоsном ꙋжываню естъ (ККСС, 4б, 1615); оваѧ Грамматіка з выкладомъ, то есть, з показованемъ и оужыванемъ еи пожиткѡвъ настꙋпитъ (Сматр. Гр., 7); до оуживанѧ его таемниц владзꙋмъ принѧла (Варл., 142); нигды сꙗ ѡн тому створеню, которое намъ дано ест на уживане не поклонилъ (Пралог, 554); Епспъ стараючійсѧ, абы Iереи былъ пойманый ѡт свѣцкихъ людей ... заприщаетsсѧ презъ тры лѣта, ѡт оуживаніѧ доходовъ Епспскихъ (Зб. вып., 69б). 2. Дзеянне па дзеясл. уживати ў 2 знач. Обецꙋю Славенскомꙋ в народѣ нашемъ іазыкови поднесенsе вырозꙋмене его, оуживанsе (Сматр. Гр., 5). 3. Дзеянне па дзеясл. уживати ў 3 знач. во всих селахъ и местцех соут многіе роскошные господы и веселе оу их же болше всех потрав. и иных потреб коу ꙋживанію велми дешово коупити знаидет. але паном ... оу них не годитсе ести (Валх., 46б); чи оуживаньемъ вечери гсднеи таковое обsщованіе съ хм0483ъ маемъ (Будны, 236б); вs раи вино вs оуживаню не было, не было и мѧсо: обое тое по потопѣ до оуживанѧ людского пришло, и вино и мѧсо (Каліст, I, 34); ѡто бовѣмs ѡвоцы земныи которіи ѡт Бг0483а на доброе оуживанsе сꙋть створены (Мак., 93–94); ꙋчисе в каждомъ стане стеречисе дорогих шатъ, гоsности во ꙋжыванью еденꙗ и питиꙗ (Зб. 255, 10); клалъ перед ѡчи мои роскошъ ѡную и ꙋживанsе добрих потравъ въ египътѣ (Пралог, 572).
с. 275
Уживати, вживати, вживать, вжывати, уживать, ужывати дзеясл. 1. Выкарыстоўваць, карыстацца. имѣеть тое село держати и уживати (АЗР, I, 45, 1424); тые несторинове оужывають некоторыхъ книг и старого и нового законоу (Валх., 92); всю мою ѡтчизнꙋ забрала за себѣ и до сихъ часовъ держала и съ нее ꙋживала (КСД, 418, 1516); дерево бортное и сѣножати свои въ нашой пущи мають вѣчно мѣти и спокойливе безъ кривды ихъ вживать (АСД, IV, 44, 1533); маеть пани дорота тое именье в моцы своеs держати и его вживати на вечъные часы (КВС, 442, 1552); шлꙗхта и боꙗрэ ... всихъ волностеs и прав земскихъ ꙋживати ... мають (Ст. 1566, 3); што бы комꙋ черезъ листъ дано або ꙋпрошоно, а ѡнъ бы того не въживалъ (Ст. 1588, 113); ѡ жонахъ и ѡ детехъ которые вжывали речеs краденыхъ (Там жа, 543); ѡныи добра нашы ... забравшы кꙋ шкоде скарбꙋ нашого держатъ и ꙋжывают (ККСС, 14, 1615); ꙗкѡ вшетечницꙋ мѣли sле оуживать сестры нашой (Хран., 52б). 2. Прымяняць. онъ ... оного листу нашего не вживалъ и в тые именья не увязывался (АВК, ХХII, 123, 1555–1565); Богъ ... навsчаеть насъ, ꙗко ꙗзыка своего къ чти его вsживати (Будны, 17); которыи ... межи иншими тыхъ словъ оуживаетъ (Апакр., 69б); если хто з вас зброи не мает возми з полаты моей а готуsсе на воsнꙋ, а хто мае нехай своей ꙋжывает (Алекс., 74б); не пsютъ воды зs морѧ, до ѡмытьѧ хꙋстъ, и до потравъ еи не оуживаютъ (Мак., 348); Прагнеть хто достатs наꙋки, азаж сродкѡвъ не оуживаетъ (Дзід. Прадм.); коли кто оуживаетъ такихs способовъ, до которыхъ можетъ мѣти пристꙋпъ діаволъ (Зб. вып., 105). 3. Спажываць. маеть податокъ дати ... з волоки по тридцати гроши, вед же такимъ способомъ – хто з нее хлебъ елъ, або пожитъковъ уживалъ (КПД, 414, 1567); навет абы и покармовъ з ними не оуживали (Апакр., 76); по ꙋтрꙋженю з дороги ꙋживаючи хлѣбъ и пиючи тѣла посилꙗли (Біблія, 134); нѣкоторые бовѣмъ з них целый тыждень ничого не оуживаючи трвали (Варл., 102б); неслъ есмь всѧкіи потравы, которыи любилъ оуживать фараѡнъ (Хран., 65б); есмо люде нагіе, и покармовъ свѣцких не вживаем (Алекс. 1697, 61). // перан. свꙗтыs ꙗ (мовит) покармъ небесныs ꙋживаю питаꙗсꙗ бовѣм словом бж0483им (Пралог, 486б). 4. Цярпець, пераносіць. естли дей не будешь поведати на того врадника княжого, большую муку уживешь (АВК, ХХI, 202, 1556–1557); ꙋживали жидове великие трꙋдности ѡт неприꙗтелеs ѡколичных (Бельск., 164б); могут тѣлеснои жажды ꙋживат тии котории не едꙗт (Алекс., 34б); шест лет в тестерне сꙋхой седелъ ст0483ыs афанасий: великое нендзы ꙋживаючи (Пралог, 636б). 5. Зважаць, браць пад увагу. Серебщызна ... абы николи отъ воловъ и клячъ не брана, одно з волокъ, одънако съ кожъдое, не ужываючы розности кгрунъту доброго и подлого (КСД, 554, 1557).
с. 276
Уживатися дзеясл. Ужывацца. ратꙋю – воинꙋ точꙋ, иногды оуживаетсѧ побиваю, ꙗкъ оу златоꙋстаго (Зіз., 58); до ѡмытѧ всѣхъ нечистыхъ речій оуживаетsсѧ (Варл., 239б); Рѣшина: или рѣшины ... начинѧ. албо тлꙋмоки, и всѣ речи которых сѧ оуживаетs (Бяр., 142).
с. 278
Уживать гл. уживати
с. 278
Уживаючий, ужываючий дзеепрым. 1. Ад уживати ў 1 знач. то служити ... маеть ... всимъ братьи зборовой ... уживаючимъ и наслядуючимъ науки еванелии сына Божого (АВК, ХХ, 32, 1577); всѣх словенског ꙗзыка ꙋживаючых вандалиами або венденꙗми ѡгꙋлом называют (Стрыйк., 425б); Iфеста нѣѧкогось бога бытs повѣдаютъ ... вs рꙋкахъ держачого, и ковалского ремесла длѧ пожывенѧ оужываючого (Варл., 243б). 2. У знач. наз. Той, хто ўжывае. еще не естъ до офѣры згожый овоцъ, и оуживаючомꙋ недозрѣлый не естъ пожитеченъ (Каліст, I, 151); противным обычаемъ прав справедливыхъ оуживаючих, и сн0483ами навыжшого ... бг0483а, за которогѡ добродѣйством, и оц0483ѡмъ нашымs и намъ црство есть дано (Хран., 382б).
с. 278
Уживити дзеясл. Ажывіць. гд0483ь ... гоsным дождом ѡдождил землю ижъ и рожаs на неs ꙋживил (Зб. 752, 123б).
с. 278
Ужикъ наз. Вязка. Панъ Матѳей ... мѣлъ зъ рѣки Мухавца на Бугъ и Вислу до Кгданска черезъ фактора своего Мартина Понятовского товаръ свой лѣсный дерева ужиковъ 30, то есть ванчосу сотъ 22 (АСД, III, 274, 1583).
с. 278
Ужинки наз. Зжатая збажына. Пръворѡднаѧ сѣмена: Першіи оужинки (Бяр., 102).
с. 278
Ужитекъ гл. ужитокъ
с. 278
Ужитечне прысл. Карысна. как нам оужитечне было всем. иже хома по смертвыхоустанію бж0483ьем и его раны палци ѡшчоупал и досвѣтчил (Валх., 63).
с. 278
Ужитечность наз. Карыснасць, прыдатнасць. Времѧ: Часъ, пристꙋпъ, погода, похопъ, прилеглость, оужитечность, потомность, часꙋ згожость (Бяр., 211).
с. 278
Ужитечный, вжиточный, ужиточный прым. Прыдатны, карысны. оурѧд шелтіискіи панѡм оу слꙋжбѣ ест оужіточнои (Вісл., 32); напишю же и ꙗ. четверътыи роучаи вжиточныи (Чэцця, 42б); пастыревъ давати имаемъ ... ажъ достойными обычаи найденъ будеть: ажъ пакъ не будеть, тогды иншого рожаю парсуну ужиточную, почестливую, згодную, которая жъ бы могла рядить и вжиточна быти, имаемь дати (АЗР, I, 74, 1457); тот долго жив ... посполномоу доброу оужитечен боудет (Пак. Хр., 23); грекове ... видѧ иж то им не есть оужиточное волѧт живота своего на земли доконати нижли оу темнои глубокости морѧ (Троя, 21); тако божиимъ повѣлениемъ зsрушена естъ рада Ахитофелева ꙋжиточнаѧ, дабы навелъ гсдь злое на Авесалома (Скар. ДЦ, 98б); дабыхъ выстрегsсѧ ѡт безумиѧ, покуле быхъ не позналъ чтобы было ꙋжиточsно сыномъ человеческимъ (Скар. ЕК, 4б); потрава належными приправами ... заправꙋетsсѧ, и чимъ иншимъ, и такъ бываетъ оужитечною (Мак., 172); Добродѣтелный ... почесный, пенькный, вдѧчный, оужитечный, албо ꙗсный (Бяр., 34).
с. 278
Ужити, вжыти, ужить, ужыть дзеясл. 1. Выкарыстаць. ѡт пꙋтеи своих оуживеть мѣстныи срдцемъ и ѡт себе мꙋж добрыи (Зб. 262, 100); дѣеписъ же тые слова кирилѡв ст0483ыхъ приточал з латинского выкладꙋ, вs которомъ латинскомъ выкладѣ оужили того слова, принцепсъ (Апакр., 103); обачилъ ѡвоцы и пожитки зs землѣ походѧчіи, и не оужил ихъ ведлꙋгъ пристойности (Каліст, I, 11); ей ѡныs моцар ку своеs спросности ꙋжыти не моглъ (Зб. 752, 21); шолъ за нею мꙋжь ей, хотѧчи сѧ зs ею поеднать, и лагодне оужить (Хран., 188); ꙋмерлыи добръ дочасных по см0483рти не могꙋтъ ꙋжити (Выкл., 100). 2. Прымяніць. за обжалованемъ ... листъ ... на ошукане вжыл (ИЮМ, ХХХ, 14, 1577); поневаж бовѣмъ зле оужилs силы тѣла своего Каинъ, ѡтнѧта была емꙋ (Каліст, I, 54б); абымъ твое глꙋпство зганилъ, того способꙋ оужилем (Варл., 44); абы се ꙋчылъ великоs жарливости ꙋжыть коли ѡ фалꙋ божꙋю идет (Зб. 255, 93б); далсꙗ ꙋжити гаковъ взлѣзъ на мури (Пралог, 536); можетъ Епспъ, свѣцкихъ особъ оужити, длѧ злапанѧ непослꙋшныхъ Iереевъ (Зб. вып., 61). 3. Вытрываць, нацярпецца. паномъ шафаромъ пѣнезей ... дати росказать рачилъ, абы ото встыду не ужить (АЗР, III, 259, 1580); там алеѯандер з воsском своимъ лежачи много небеспечностиs ꙋжил (Алекс., 75б); ꙗких есмо трꙋдностиs ꙋжили (Кн. Мак. 62б); ꙗких небеспечностеs ... в муках длꙗ дш0483ъ людских ꙋжыли а хто выличит (Зб. вып., 479); волѣли длꙗ чыстости все тратит и всѧкии нꙋжи и поволоченꙗ и ненависти ꙋжит (Зб. 82, 66).
с. 279
Ужитие гл. ужитье
с. 280
Ужитисе, ужытисе дзеясл. Выкарыстацца. ѡ десет тысечеs людеs се зышло, боронечы емꙋ ѡное дороги а ѡнъ се ꙋжыт не дал, и посохом в пѣсокъ бьючы мовил (Зб. 752, 452б); далъ се имъ вs том ꙋжити марко Ст0483ыs написалъ тое еванъгелие (Пралог, 619); онъ ꙗкѡ слꙋга вѣрный sлости се моей и спросности оужити не далсѧ есть, и длѧ тогомъ то оучинила (Хран., 67б).
с. 280
Ужитокъ, вжитокъ, вжытокъ, ужитекъ наз. 1. Пажытак. далъ есмо ѣму у Перемыскоѣ волостѣ село Добанѣвичь ... со усѣми ужитки, как есмо самъ держалъ (АЮЗР, II, 101, 1266–1301); имѣеть тое село держати и уживати, со всѣми его пожитки и ужитки што къ нему здавна прислухають (АЗР, I, 45–46, 1424); маеть панъ Федко самъ ... того имѣня Всекрова со всякими вжытки вжывати (АЮЗР, II, 105, 1440–1492); тот двор Крошыно ... дали есмо ... зо всими платы, вжитки и доходы (АВК, ХХХI, 2, 1523); симеѡн ... ехал потом до хеврон и взꙗл его, а ꙋжитки вси и збожꙗ в полꙗх попсовал (Бельск., 226); на кождое лѣто новымъ збожемъ и свѣжими оужитками личбы стогамъ причинѧвши ... сыти нѣколи не мѣл (Каліст, II, 156). 2. Абыходак, ужыванне. к ꙋжиткꙋ нашимъ подданымъ што ꙋчинітъ конець жалобамъ (Вісл., 10); допущаемъ тежъ мети въ томъ месте нашомъ важницу, которая жъ будеть ко вжитку нашого скарбу привернена (КЗ, 704, 1498); тежъ мають убудовати ку вжытку местскому лазню посполитую (Там жа, 705); стада розбивають и паствѧть ... розбивають ѡт оужиткꙋ сиротꙋ и на оубогого накладають (Зб. 262, 22); правы людские а наболшеs тые которые кꙋ ꙋжиткови захованю сполности и товариства людского належать (Прыв., 107б); все тое однако вs оужиткꙋ своемъ маютъ грѣшныи ꙗкъ и справедливыи (Каліст, I, 11); такъ ставшисѧ цѣла и здорова, презs соль правдивꙋю вs оужитокъ и вs слꙋжбꙋ нбсногѡ Гсда постановлѧетъсѧ (Мак., 7). 3. Спажыванне (харчовае). въ кроновъ дн0483ъ. ен подобаеть никакова дѣла дѣлати ... которое дѣло к ѫжиткꙋ чл0483коу (Неба, 61б–62); прибрал грꙋбꙋю землю травою, и зелем на ꙋжитки и лѣкарства людские потребнꙋю (Бельск., 2); оу столꙋ свѣтsского хотѧи мнѡгіи и розмаитыи потравы бываютъ, еднакъ на малый часъ оужитsкови слꙋжатъ (Каліст, II, 49); хто мѧсо ... солью бы ... не ѡсолилъ, певне жебы сѧ засмѣрдѣло, загнило, и до оужиткꙋ непотребнымъ стало (Мак., 219); зродила землѧ зелье зеленое на оужитки и потребы кождомꙋ животъ маючомꙋ (Хран., 2б). 4. Карысць. пилатъ ... реклъ до ... толпы жидовское што вам на оужитек пролити кров невинноую (Пак. Хр., 20б); кто милуеть богатесsтво сеи не возметь оужитку с него (Скар. ЕК, 9); тые вси зоставы ... згинули, а іа в томъ никоторого ужитку не маю (ИЮМ, ХХХII, 225, 1578); ведают ижъ имъ с того идет великиs зыскъ и вжытокъ (Унія, 16); коли ей робить бꙋдешъ не дастъ тобѣ оужитковъ своих и бꙋдешъ стогнꙋчи и трѧсꙋчисѧ по земли волочить (Хран., 11б).
с. 280
Ужитость, ужытость наз. 1. Выкарыстанне. онъ такъ былъ до оужитости и до милосердіа непристꙋпенъ, сꙋровъ ... же и самого прироженѧ людского видѣти, знати и оуважати не моглъ (Каліст, II, 156). 2. Даброты. nа onych horаch rowniny welikijа, y dubzowy roskoszny y rozmaitoe użytosty (Бых., 475).
с. 281
Ужиточней, вжиточней прысл. 1. Карысней. зъ Гринца а Малейца есть ужиточней, якъ службою до двора господарьского, такъ тежъ и платомъ пенежнымъ (АВК, ХVII, 295, 1541); жона моя ... мает вечно супокойно мети, и держати и вживати, и ку пожиткамъ своим привлащат яко налепей и вжиточней ей се будет видети (СДГВ, 66, 1619). 2. Зручней. грекове ... свои рады оузьꙗвили кторым ѡбычаемъ ку ѡблеженью место троииского могли бы оужиточнеи подобне приити (Троя, 16).
с. 281
Ужиточнейший прым., выш. ст. ад ужиточный у 1 знач. ꙋжиточнеиша естъ мудрость с богатесsтвомъ (Скар. ЕК, 11–11б).
с. 281
Ужиточнейшое, вжиточнейшое прым. у знач. наз. Тое, што больш карысна. Волни они ... тот двор ... отдати, продати ... къ своему лепшому и ужиточнейшому обернути (Арх. ЮЗР, VIII–4, 134, 1520); ижъ он воленъ ... продати и к своему лепшому а ужиточнейшому обернути подле воли своей (АВК, ХХIV, 94, 1538); тое именье ... вольни ѡни бꙋдꙋть ѡтъдати продати и кꙋ своемꙋ лепъшомꙋ и вжиточнеsшомꙋ ѡберънꙋти (КВС, 562, 1552); волна она будеть то по животѣхъ нашихъ кому хотечи отдати ... ку своему лѣпшому и вжиточнѣишому обернути (АСД, IХ, 68, 1570).
с. 281
Ужиточное, вжиточное, вжыточное прым. у знач. наз. Тое, што карысна. воленъ онъ то отдати и продати, и заменити, и къ своему вжыточъному обернути (КЗ, 732, 1499); волен он и его наследки тую первореченую данину ... отъдати ... к своему вжиточному и лепшому обернути (ПГ, III, 17, 1507); воленъ и его справедливые наслѣдники ... млыны собѣ справити и ку лѣпшому и ужиточному обернути какъ сами найлѣней розумѣючи (АВК, ХIII, 10, 1508); ѡнъ ... вольнꙋю моцъ мети маеть того всего ... кꙋ своемꙋ лепъшомꙋ ꙋжиточъномꙋ повернути (КВС, 440, 1552); вольни будучы тамъ розшырати ... продати и ку своему лепшому и вжыточному тую земълю Чыковскую всю оберънуть (АВК, ХХХVI, 217, 1582); вольны оный продати и отъдати и ко въсякому доброму своему и вжыточъному (АВК, ХХХI, 122, 1592).
с. 281
Ужиточный гл. ужитечный
с. 282
Ужитый, вжытый, ужытый дзеепрым. 1. Выкарыстаны. я тогды ... маючи при собѣ пана Юрыя Ивановича Ворону, а пана Яцка ... до сего роздѣлу межи братаничовъ моихъ ужитыхъ ... сесь мой дѣльчій листъ межи ихъ далъ (АВК, ХIII, 15, 1508); нехай оуважают где барзѣи маетъ мѣсце милость ... непопоудливаѧ, снадне оужитаѧ, людскаѧ (Апакр., 184); Iа ... будучы вжытый отъ земіан ... на уйсте уво интромисею у двор и плацъ (ИЮМ, ХХХI, 48, 1601); оучитъ насъ Гд0483ь ... завше оужитыми до тыхъ быти, которыи потребꙋютъ ѡт насъ помочи (Каліст, II, 150); ино я, енералъ, чынечы о томъ всемъ, въ чомемъ былъ ужытый и посланый, черезъ дни колко, въ месте Могилевскомъ, у особъ духовныхъ выведане и взяте (ИЮМ, VIII, 416, 1625); будучи помененая Орина ужитая для дозору маетности и сторожы дѣтей малыхъ (ИЮМ, IХ, 297, 1637); чомꙋ се над звычаs своs так ꙋжытым и ласкавым або ꙋлꙗкливым папѣ ставил, иж ꙗко звитꙗжоныs ꙋтеклъ (Зб. 752, 550). 2. Спажыты (з’едзены). таѧ жъ и одна завше потрава оужитаѧ, не барзо смакꙋетъ (Каліст, II, 48б).
с. 282
Ужить гл. ужити
с. 282
Ужитье, ужитие, ужытье наз. Выкарыстанне. за ужитіемъ и упрошеніемъ зацне урожоныхъ ихъ милостей пановъ ... были есьми ... при поданью двора (АВК, ХI, 48, 1593); кгды есме за ужитьемъ пана Василья Песляка до дому его Горавъца приехалъ, ужилъ ме въ томъ (АВК, ХVIII, 115, 1593); водлугъ ꙋжытьѧ его Ѳедора колонътаꙗ (КЛС, 2б, 1596); Андрысъ ... за ужытьемъ и намовою его дей Мальхера, маляра з мешканья своего ... упровадилъ се дей былъ (АВК, ХХ, 134, 1598); вжо жадное владзы не маю толкомъ тут на обедъ за ужытемъ отцовъ законников зостал (СДГВ, 46, 1609); сознаваю симъ моимъ квитомъ, ижъ въ року ... Декабря трынадцатого дня, за ужытьемъ его млсти князя Юря Трубецкого, на Трубецку, и везваньемъ на справу его млсти нижей помененую до места его кор. мсти Могилевского (ИЮМ, VIII, 414, 1625).
с. 282
Ужица наз. (?). Изали се теды, вs так зацнои оужице и повиноватои своеи, не кохали, длѧ которое, и сами с такъ низкое пропасти, долины, на такъ высокій, и на такs презацный ... стопенs, вывышоными зостали (Карп., 32б–33).
с. 283
Ужичати гл. узычати
с. 283
Ужиченый гл. узычоный
с. 283
Ужиченье гл. узыченье
с. 283
Ужичити гл. узычити
с. 283
Ужичоный гл. узычоный
с. 283
Ужичыти гл. узычити
с. 283
Ужище, вжище, вжищо, вжыще, ужишче, ужишщо, ужищо, ужыще наз. Вужышча. Семиѡнъ ... оувиделъ на стꙋденци ведро. имоуще вжище власѧно (Чэцця, 2–2б); вжищо плетоуть емꙋ оудавитисѧ (Там жа, 322); многаꙗ оужишча и верви по томоу зелью тѧгноут (Валх., 48); поховано вs земли оужищо его и ловитва его над стежькою (Зб. 262, 19б); тую клячу панъ Бенешъ взялъ, оттявши вжище (АВК, ХVII, 341, 1541); я бачиломъ неводъ новый въ одномъ крылѣ зедраный и ужища новые подраны (АВК, VI, 25, 1589); клячу шерстью подпалено-гнездую, саднистую, съ колиосами, зъ хомутомъ, зъ ужишщомъ, зъ секирою узялъ и сермягу (АВК, XVIII, 154, 1598); ѡстатокъ людꙋ ... перенеслъ навꙋзарданъ гетман до вавилонꙋ водꙗчи по тисꙗчи жидов на ѡдном ꙋжищи (Біблія, 524–525); поsмали теды зновꙋ ст0483ого и ꙋжищемъ за ноги его ѡчепивши по ꙋлицах мескихъ биючи волочили (Зб. 752, 127); сымеѡн ... ѡтвꙗзал воласꙗное ꙋжыще (Зб. 82, 1б); вжыще ѡное вьелосе в тѣло ег (Там жа, 2); ужищи купили трои до вязаня рыштованя, по осм. четыре (ИЮМ, III, 92, 1685); ужыщы лычаные купили трое, по осм. пять (ИЮМ, ХII, 47, 1698); на привезане коня ... купили ужище (ИЮМ, IХ, 71, 1692). Параўн. уже II.
с. 283
Ужникъ наз. (?). тот дн0483ь добръ ... погибшее ѡбрѧщетсѧ. брак творити. и оужникъ решитсѧ (Неба, 86б).
с. 283
Ужовый, ужевый прым. ад ужъ. взꙗвши теды на себе ꙋжовꙋю ѡсобꙋ, почал до евы ... розмовлꙗти (Бельск., 4б); въ всемъ томъ однакъ Еѵглскꙋю мꙋдрость, оужовой мꙋдрости насъ наꙋчаючꙋю, вs своей поважности заховꙋючи (Каліст, II, 323); тымъ способомs и дш0483а, напившисѧ вина оужового, горкости набыла (Мак., 372); не вѣдаю ... дороги ѡрловое на повѣтрꙋ, дороги ꙋжовое на скалѣ (Зб. 259, 539б); при простоте голубиноs заховал ꙋжевꙋю мꙋдрост (Зб. 752, 121); ст0483ыs вызнавца хв0483ъ кондрат, не подстиласꙗ мовит, под мене тымъ ꙋжовымъ и диꙗволскимъ совѣтомъ (Пралог, I, 506); ѡтлучилисꙗ ѡт Бг0483а грѣшници ... мают в собѣ ꙗдъ подобныs ꙗдꙋ ꙋжовому (Пс. ХVII, 42б).
с. 284
Ужший гл. узший
с. 284
Ужъ наз. 1. Вуж; змяя. при ѡномъ тежь мори соут малые велми и едовите оужи (Валх., 86б); в мехъ скꙋреныs всадивши до него пса кꙋра ꙋжа коткꙋ ... и зашить и где наглꙋбеs до воды ꙋтопити (Ст. 1588, 402); тые ... подобни тым што ꙋжа хватают за хвост (Зб. 261, 152б); тыꙗ люди во скалех мешкают змеs ꙋжи жабы ꙗдꙗт (Царств., 70); Sмій: Оужs, Гадина, sміѧ, sмій, земный смокъ, морскій смокъ (Бяр., 46); сарны ꙋжы сꙗ боꙗт и ее тхненꙗ знести не могꙋт (Зб. 259, 263б); ижъ сꙗ покармовъ роскошныхъ стереглъ, а дотыканꙗсе паненокъ ѡныхъ наsболшеs нижли ꙗщерокъ и ꙋжевъ варовалъ (Пралог, 528); ꙋжъ былъ хитрыи над инныи вси зверꙗта земные, которые был п0483 богъ сотворилъ (Выкл., 5б); слина человѣчаꙗ натщо ест трꙋтизною ꙋжови (Зб. 259, 361б); мова ихъ ꙗдом ꙋжов переходит (Зб. 82, 327). Параўн. вужъ. 2. Д’ябал у вобразе змея-спакусніка. ꙋвѣрила ꙋжови ѡнаꙗ невѣста зраненаꙗ пыхою ꙗдꙋ диꙗволског, хотѣла много ꙋмѣт. а бг0483ом зостат: ѡчи свои на пенкност ѡвоцꙋ а ꙋши на слꙋхане ꙋжа ѡбернꙋла (Бельск., 5); коли приказане ѡт бг0483а ꙋставленое за подꙋщенем ꙋжа здрадливого престꙋпили, зараз се стали грѣхови нендзы и смерти поддаными (Стрыйк., 412–412б); котораѧ найсрожsшого олsбрима, а наиокрꙋтнѣйшог тырана, и непріѧтелѧ вsсегосвѣтнего, звитѧжила, и проклѧтꙋю, оного оужа и смока пекелsного, головꙋ стерsла (Карп., 30б); тым кшталтомs Адамъ перестꙋпилъ приказанье Бж0483іе, и послꙋхавши оужа злосливого, запродалъ себе діаволови, и злосливый вs его дꙋшꙋ ѡболокsсѧ, вs оное коштовное створенsе, которое Бг0483ъ на свое выѡбраженsе оучинилъ (Мак., 8–9); прето оужа ꙗкъ начинsе своеи здрады нашовши, през него зs невѣстою вs розмовꙋ вдалсѧ (Варл., 49); кшикнулъ повторе ꙋжъ вs ꙋши млоденъца, абы Пану своему в том былъ послушныs (Пралог, 610); Панна маріа през своего сына стерла голову ꙋжа пекелного (Выкл., 5б).
с. 284
Ужыване гл. уживанье
с. 285
Ужыванье гл. уживанье
с. 285
Ужывати гл. уживати
с. 285
Ужываючий гл. уживаючий
с. 285
Ужына наз. Тое, што і узина. на самом до волоское земли втѧганю нѣшто люду Валентынѧнина цэсара засело было теснины або ужыны дорог (Атыла, 220).
с. 285
Ужыти гл. ужити
с. 285
Ужытисе гл. ужитися
с. 285
Ужытость гл. ужитость
с. 285
Ужытый гл. ужитый
с. 285
Ужыть гл. ужити
с. 285
Ужытье гл. ужитье
с. 285
Ужычаный гл. узычаный
с. 285
Ужыченье гл. узыченье
с. 285
Ужычыти гл. узычити
с. 285
Ужыще гл. ужище
с. 285
Ужяститися дзеясл. Жахнуцца. штос маеть чл0483къ ѡправлѧти з бг0483ѡм: вsсхочет ли сваритис с ним не ѡтвѣтит емꙋ ѡдноу ѡт тисѧчи: мꙋдрос0483рдыи и велможныи хто бы оужѧстилсѧ к немꙋ и был бы цѣлъ (Зб. 262, 15б).
с. 285
Ужятый гл. ужатый
с. 285
Узавсе прысл. Заўсёды. его жене имееть въ имѣніи своемь быті съ оупокоемъ бѣз нагабаніꙗ. а оу тот год имееть оузавсе искать ласкы нашее (Вісл., 38б).
с. 285
Узадъ гл. взадъ
с. 285
Узаконение, взаконение наз. Дзеянне па дзеясл. узаконити. по узаконению и заповѣди и застановленію святейшого Вселенского патріарха кѵръ Iеремія (АЗР, IV, 33, 1590); жити ведлугъ вsзаконеніа ст0483го православіа (Дыяр., 154).
с. 285
Узаконенный, взаконеный дзеепрым. ад узаконити. узаконенно естъ безкровную офѣру подносити (Пыт., 75); взаконено намъ естъ празникъ Свѣтлый Воскресенія Господня празновати (Там жа, 90); всѣ цр0483ковныи оухвалы писаныи и неписаныи оузаконенныи намь неѡтмѣнне заховꙋючи (Каліст, I, 40–40б).
с. 285
Узаконити дзеясл. Узаконіць. въ Iеросолимsскои церsкви не ꙋзаконили того были апстли (Будны, 93б); тыи вереги то есть ланцꙋхи ст0483го петра днес ст0483ыи ѡтцы ꙋзаконили ст0483ити (Зб. 82, 324).
с. 286
Узаконоположити дзеясл. Зрабіць законам. то не было здане ани вырокъ оустановлѧючій тиранство, ꙗковое тепер видимо же повстало на цр0483ковъ хв0483ꙋ, ѡтменѧючи тое што и сам збавител оузаконоположивъ (Апакр., 187б).
с. 286
Узаконяти дзеясл. Узаконьваць. ꙋстановлꙗли над божое росказане празники, и ꙋзаконѧли собѣ и по собѣ наступуючым потомъкомъ (Зб. 82, 22б).
с. 286
Узапитисе дзеясл. Закрычаць. се проидет над мене и не оувижꙋ и переидетs и не врозꙋмѣю его: се не оузапит хто оузвернет его хто речеть емꙋ што чиниш (Зб. 262, 15б).
с. 286
Узарвати гл. узорвати
с. 286
Узбеситися дзеясл. Ашалець. кнꙗз ѡкрꙋтныs а затверделого срдца не ꙋверил але еще болшеs ꙋзбѣсилсꙗ (Зб. 752, 164б).
с. 286
Узбечи гл. взбечи
с. 286
Узбити гл. взбити
с. 286
Узбитый гл. взбитый
с. 286
Узбоятися дзеясл. Спалохацца. А ꙋвідевши вѣтръ моцsный, узsбоꙗвsсе. и почінаючи тонути, закsричалъ (Цяп., 20); ꙋсsлышавsши ꙋченики, пали ницъ, и ꙋзsбоꙗлисꙗ вельми (Там жа, 23б).
с. 286
Узбраятися гл. узброятися
с. 286
Узброевати дзеясл. Узбройваць. напротивъ сегосвѣтныхъ марностій воевати моцно себе оузброюютъ (Каліст, II, 305б).
с. 286
Узброеный, озброеный, узброенный дзеепрым. ад узброити. Ерихонъ замкненыs был и ꙋзброенъ длꙗ боꙗзни сынов израйлевых (Біблія, 238); люд ꙋзброеныs перед скринею шол, а посполство за скринею (Бельск., 68); ѡбачил елизар ... ѡдного з слонов ꙋзброеного зброею царскою (Кн. Мак., 57); чꙋлого Гетмана опатрностью мѣста всѣ, всѣ мѣстечка, и кождый замокъ оузброенымъ жолнѣремъ напротивъ непріателскихъ набѣгѡвъ зо всѣхъ мѣстцъ пилно обварованы бываютъ, абы поганскими наездами не былы знесены (Каліст, I, 48); так кирисом справедливости, шишаком збавенsѧ, тарчею вѣри, и мечемъ дх0483а оузброена, оучитъсѧ воевати (Мак., 216); кроль пред него вшелѧкіе речи, ведлꙋгъ своего рожаю приводити и оуказовати росказалъ ... возы прибраные, з конми кролевскими вs ѡправленыхъ оуздахъ, и шкарлатнымъ накрытемъ, и сѣдѧчими на них оузброеными (Варл., 268–268б); богачы на тым свете мают свое потехи, а частокрот такие, ижъ толко аж за ѡкрытемъ ꙗкимъ жебы се ѡзброеные старали, ѡбꙋжени быт не могуть (Зб. 255, 111б); ꙋваж ꙗко господ богъ на сокрꙋшение пыхи фараѡновоs допустил на нег ... троха жолнеровъ ... хвлꙗшами и трꙋбами ꙋзброеных (Там жа, 213); выскочила минерва богинꙗ мꙋдрости ꙋзброенаꙗ (Зб. 259, 583); не помогꙋт мне слꙋги ... ꙋзброенные передо мною стоꙗти не будут не подопрет справы моеꙗ ни в чым роскош моꙗ вѣчнаꙗ, ани мꙗ вспоможет злато, не выsмут мꙗ воsско, не выбавит мꙗ маетност моꙗ рꙋхомаꙗ (Зб. 752, 591); похлѣбцы розбѣгнꙋлисѧ, ꙋзброеныи переддо [!] мною стоꙗти не бꙋдꙋт (Зб. 82, 127).
с. 286
Узброиватися дзеясл. Узбройвацца. Не три толко части грѣха сꙋть, противъ которым намs оузброиватисѧ потреба, але незличоныи (Мак., 23).
с. 287
Узброити дзеясл. Узброiць. такою мыслею ꙋзброи жебыс словъ божих николи хотечы видечы престꙋпил (Зб. 255, 32).
с. 287
Узброитися, узброитисе дзеясл., зв. ад узброити. на пꙋстом мѣстцꙋ ꙋзброилсе знамением крста (Бельск., 328б); жебы на всѣ зs злости выникаючіи покꙋсы оусердно и мꙋжне оузброившисѧ, великои чести дарѡвъ дх0483овныхъ ... сподобилъсѧ (Мак., 89); затым кгды ... щитъ вѣры и мечъ дх0483овный, то естъ слово Бж0483ее, вs рꙋки возмешъ, и зs всѣхъ сторонъ потꙋжне сѧ оузброишъ и ѡгородишъ и такъ зs оуфностsю сердечною на войнꙋ противко незбожности выстꙋпи (Варл., 161); вси смыслы страхомъ казніи грозныхъ оузбройтесѧ (Лям., 21); не хотѣлъ диаволъ воевати з тобою, а тепер ꙋже ... ѡн се теж ꙋзброил на тебе (Зб. 752, 564б).
с. 287
Узброяти дзеясл. // перан. Узбройваць. твоим крестом гсди чола и перси наши ꙋзброꙗем (Бельск., 331).
с. 287
Узброятися, узбраятися дзеясл. Узбройвацца. до потканsѧ противко хитростѧм непріѧтелѧ діавола оузброѧютsсѧ (Варл., 170); прꙋдко теды ѡбудившисꙗ, мл0483твою заразъ ꙋзброꙗетсꙗ, за ꙋченика молꙗчисꙗ (Пралог, 559б–560); такиs чловѣкъ ... ꙋзъброꙗетсꙗ хитростю послꙋшенства ꙋтѣкаючы ѡт пыхи (Зб. 259, 263б); твоs неприꙗтел диꙗвол розмаитым способом ꙋзброꙗетсꙗ на тебѣ (Зб. 752, 106); сокраментъ Мѵропомазаніѧ даетъ намъ, двѣ рѣчи .а0483. Ласкꙋ Бж0483ꙋю ... презъ которꙋю оузбраѧемсѧ противко всѧкимъ неприѧтелемъ дш0483нымъ (Зб. вып., 17б).
с. 287
Узбудити гл. взбудити
с. 288
Узбудовати гл. взбудовати
с. 288
Узбуритися гл. взбуритися
с. 288
Узважити дзеясл. Узважыць. оузважил бы мѧ оу вескох праведных и извѣдал бы бѡг полность мою (Зб. 262, 25).
с. 288
Узвазненье наз. Раззлаванне. для того ꙋзвазненья, то на его жону повелъ (КСД, 829, 1514).
с. 288
Узвазнитися дзеясл. Раззлавацца. ижъ воитъ на него ся ꙋзвазнилъ (КСД, 829, 1514).
с. 288
Узвалити гл. взвалити
с. 288
Узвалный прым. Насыпны (у выглядзе вала). З олхи у осину рубежы; отъ тое осины улево локтемъ надъ мошкомъ межою узвалною у березу великую з рубежами (ИЮМ, ХХII, 451, 1627).
с. 288
Узвалъ наз. Невялікі вал. одъ тое осины управо узваломъ надъ сеножатю у липе рубежы (ИЮМ, ХХII, 451, 1627).
с. 288
Узваный гл. взваный
с. 288
Узварити, узварыти дзеясл. 1. Закіпець. оузварить ꙗко котелъ виръ (Зб. 262, 30); кров во всемъ тѣле его узварыла а ѡн твердо заснул, пустиласѧ ему кров носомъ (Атыла, 232). 2. Зварыць. возмет воды железныѧ. и оузварить всих ꙗзыка волового (Арыст., 216).
с. 288
Узвати дзеясл. Паклікаць. его милость зася узвалъ ихъ до земли, до великого князства, и казалъ имъ вернути домы ихъ (АЗР, II, 29, 1507); ꙋзвалъ мя до себѣ въ домъ свой на честь (КСД, 1387, 1519); водлугъ обычаю хрестиянского напродъ узвалъ до себе свещенника (АВК, ХVII, 435, 1563); але ижъ синодовомꙋ часови вs порожнованью оуплывати допꙋщалъ, иж ани своей хоти ани за поводом ихъ млсти, ани их млсти до себе оузвати ани до ихъ млстей ити не хотѣлъ (Апакр., 86); такъ то симъ моимъ тестаментомъ остатней воли моее варую и отписую, узвавшы на то до себе в домъ мой Веверский людей зацных (АВК, ХХХI, 283, 1598); y buduczy iemu w Horodne, y porаzumeł szto uże s toie choroby wyity ne moh, y on uzwаł k sobi pаnow rаd swoich, Welikoho Kniаstwа Litowsko ... w łożnicu nа pokoi (Бых., 551); албо ѡдно з дрꙋгого вынаsдено. Был жив сифъ патриарха сын Адамовъ лѣтъ ѳ0483 сот и ві0483. Адам теж чꙋючи пришлꙋю смерть свою зs ѡбꙗвленꙗ бж0483ого ꙋзвавши до себе жоны сынов дочокъ и всѣх потомков своих (Стрыйк., 414); до мл0483твы ꙋзвали (Зб. 107, 122б). Параўн. взвати.
с. 288
Узведати, взведати дзеясл. 1. Даведацца. то какъ мои ѡсподарь панъ оузвѣдаетъ (ПГ, I, 157, 1445–1458); я о томъ узъведавши, а тая рать и зде ко мне прійдеть потомъ (КЗ, 349, 1484); оузведавши цесарь смерть пилатовоу. рекл вѣрне оумерлъ см0483ртію шкаредною. емоуж и питомаꙗ роука не спріала. албо се над ним не смиловала протож к силномоу каменю привѧзан да в рекоу тиберь оукинен (Пак. Хр., 24б–25); тогды ирод таемно везвавши короли. оузвѣздал ѡт них час звѣзды котораꙗ оуказаласе им (Валх., 51); не ꙋзsведали, ажъ пsришsла вода и забsрала вsсе (Цяп., 34б); мы маем много приятел своих, не взведает где их што подкает (АВК, ХХХI, 109, 1592). 2. Спазнаць. рекла поседи дочко моѧ алижь оузвѣдаешь какъ падеть таѧ рѣчь иже не втихнеть тотъ чл0483къ ѡлижь доконаеть тꙋю рѣчь сего дня (Зб. 262, 33); также коли, вьзвѣдают приключенныѧ преже прихода их могоут помочи собѣ (Арыст., 152).
с. 289
Узведатися дзеясл. Стаць вядомым. оузвѣдаласѧ таѧ рѣчь мордохаю и сповѣдал естери цр0483ци (Зб. 262, 128б).
с. 289
Узвезати дзеясл. Прыпісаць, навязаць. онъ дей ... узвезавши на мене рукавицы свои, до враду местского мене отвелъ (АВК, ХХI, 2, 1555); они дей, мене на огороде поймавши, и тые гуси и овцу на мене узвезали (АВК, ХХI, 357, 1558).
с. 289
Узвезенье, взвезенье наз. Дзеянне па дзеясл. узвезти. Стеѳанъ ... нанялсе на низ в рыболовство Мишку ... до взвезеня назад к Могилеву (АВК, ХХХIХ, 604, 1579); дали ... за узвезенье воды бочекъ ѳ0483 асм. ѳ0483 (ИЮМ, I, 107, 1680); фурманомъ за встегане того бервеня и за узвезене до валу ... дали имъ золотыхъ четыри (ИЮМ, IV, 182, 1686).
с. 289
Узвезти дзеясл. Прывезці. воды узвезли бочъки чотыри (ИЮМ, I, 96, 1680).
с. 289
Узвелети, взвелети дзеясл. Загадаць. коли злодѣя выдадуть исъ права, а чимъ его възвелять, казнити по его дѣломъ (АЗР, I, 82, 1468); я такъ жо учиню, какъ ми узвелишъ (КЗ, 347, 1480); пак ли не оузвелите тых грабежов поплатити, быхмо ѡ том вѣдали, ведь жо однаго государѧ нашого кꙋпци мають ко всемꙋ приити (ПГ, II, 118, 1487); Мистре, гдѣ ми ты узвелиш, тамъ ꙗ хочу поехати (Трыст., 13).
с. 289
Узверненый дзеепрым. Перавернуты, вывернуты. оповедалъ мнѣ Викторинъ ... камень жорновый верхний узверненъ, железа, повприцы и веретено вынято (АВК, ХХII, 241, 1565–1566).
с. 290
Узвернути, взвернути, узвернуть дзеясл. 1. Вярнуць. се проидет над мене и не оувижꙋ и переидет и не врозꙋмѣю его: се не оузапит хто оузвернет его хто речеть емꙋ што чиниш (Зб. 262, 15б); забегали ему дорогу, хотечы его на копу узвернуть, абы се самъ ... а тую шкоду справилъ (АВК, ХVIII, 124, 1594). 2. Загарнуць, задраць (адзенне). Бово прыступил к нему и възвернулъ ему гуню на голову и убачыл под гунею мечъ (Бава, 149).
с. 290
Узвернутисе дзеясл., зв. ад узвернути ў 1 знач. который для окрутного стрелянья своего копе собе узвернутисе не допустилъ (АВК, ХVIII, 126, 1594).
с. 290
Узвеселити гл. взвеселити
с. 290
Узвесити гл. взвесити
с. 290
Узвести гл. взвести
с. 290
Узвестка гл. взвестка
с. 290
Узвешаный дзеепрым. Абвешаны. измарагдъ и маниста ... и поможеть ѡт болести желоудковои. коли боудешь оузвѣшанъ на неи (Арыст., 207).
с. 290
Узвидети дзеясл. Убачыць. стѧгнꙋс и ѡко не оузвидит мѧ (Зб. 262, 16б).
с. 290
Узводити дзеясл. Даводзіць, паведамляць. Узводили бояре на Минмонта, што бы онъ держалъ куничника, и довели на него (АСД, III, 1, 1442).
с. 290
Узводный прым. ад узводъ. яму узводную повинни мѣщане скопать и оправять (АЮЗР, I, 252, 1594).
с. 290
Узводъ гл. взводъ
с. 290
Узводящий дзеепрым. Які ўзводзіць, настаўляе. крстъ лѣствица нбснаꙗ оузводѧщи на поут наставлѧꙗ на добродѣтел (Чэцця, 27б).
с. 290
Узвозити дзеясл. Прывозіць. Стефану фурману, шъто узъвозилъ бервеня мостовое старое до ратушы, дали за пърацу золот. а0483 (ИЮМ, I, 100, 1680).
с. 290
Узвозъ наз. 1. Увоз. мы мѣщаномъ права Нѣмецкого не ламаючи, какъ есмо дали имъ право, и вагу и узвозъ тамъ вписали (АЗР, I, 200, 1499). 2. Уезд, пад’ём (ад маста, перавозу). маю пляцъ свой власный ... на посаде Заручайскомъ, надъ узвозомъ Буйскимъ (ИЮМ, ХХI, 269, 1594).
с. 291
Узволока наз. Тое, што і зволока. умоцованый стороны поводовое на то поведилъ, яко дей не къ узволоце стороне моей апелюетъ, нехай сторона позваная, водлугъ права, присягнетъ (ИЮМ, VIII, 233–234, 1596).
с. 291
Узволочи дзеясл. 1. Нацягнуць (на сябе). пилат соукню нешитоую іссвоу ис собою принеслъ а ее на себе оузволокши. перед цесарѧ пришол (Пак. Хр., 24б). 2. Падняць. Ижота полѣзла по тыхъ лѣствицахъ до ѡкна верхънего, и коли была у ѡкне, узволокла лѣствицу к собе (Трыст., 91–92).
с. 291
Узворотитися дзеясл. Вярнуцца. гуѳы сѧ роступили а грекове до кораблеи своих ꙋзворотилисѧ (Троя, 7–7б).
с. 291
Узворъ наз. Узаранне (ворыва). должина одна, узворомъ одъ пашней ... ажъ до стѣны давное старое, которая отдѣляетъ волоки Вольки ложчиною отъ волокъ Добрынскихъ (АВК, VI, 184, 1599).
с. 291
Узвротитися гл. взвратитися
с. 291
Узвротить дзеясл. Вярнуць. ѡтец твои тое королевство своею моцю добыл ꙗ далеи не мънимал ижбы мнѣ оузвротить мел (Троя, 8б–9).
с. 291
Узвычаеный дзеепрым. Які стаў звычайным. свѣтскіи торги и ꙗрмарки длѧ телесныхъ потребъ, и к воли зыскомъ дочаснымъ поднѧты сꙋть и оузвычаены (Каліст, II, 321).
с. 291
Узглядъ гл. взглядъ
с. 291
Узгнездитися дзеясл. Угнездавацца (звіць гняздо). насытѧтсѧ дерева польные, и кедры которые в ливане их же еси нащепил тоут птицы оузгнездѧтсѧ (Пс. ХVI, 103б).
с. 291
Узгодовати, взгодовати дзеясл. Выгадаваць, вырасціць. ихъ же породила и възгодовала. честнаꙗ феѡдотии (Чэцця, 69); я не продавалъ, але продала наша матка и тымъ насъ узгодовала (КЗ, 610, 1495); сътворивыи мене ... иже ѡт молодости моеи оузгодовал мѧ какъ ѡц0483ь и вs чреве мт0483ки моеи водил бы сѧ ею (Зб. 262, 25); велѣвъ есми ѡтроча тое во дворъ свой взꙗти и ꙋзгодовавши его царскимъ ѡбычаемъ ѡпꙗть его вернꙋ вамъ на царство (Алекс. 1697, 6).
с. 291
Узгодоватися дзеясл., зв. ад узгодовати. Хсъ ... в сѣмъ бо селѣ родилсѧ. а оу назарефѣ оузгодовалсѧ (Чэцця, 215).
с. 292
Узголовашка наз. Тое, што і узголовокъ. за направу колясъ ... и за поробене осей двухъ двухъ новыхъ ... скрыла узголовашка и трайня новая. Гришку Бесихину за роботу всю заплатили золот. шесть (ИЮМ, IV, 118, 1686).
с. 292
Узголовный прым. Узгалоўны (прызначаны пад галаву). пошвы чотыри ꙋзголовныхъ (КСД, 600, 1509).
с. 292
Узголовокъ наз. Узгаловак (пярэдняя частка воза). ты ... и сынъ твой ... орабину и вербы тры порубали, которые згожы ... на узголовки до колесъ (АВК, I, 293, 1621). Параўн. узголовашка.
с. 292
Узголовье, взгаловье, взголовье наз. Тое, што і возголовье. взꙗли два ꙋзголовъꙗ великихъ закладныхъ пꙋховыхъ (КВЗС, 10, 1543); неколько гусей погинуло и узголовье украдено (АВК, XVIII, 12, 1562); дал есми сукъню порпурияновую, чорную корову, узъголовъе и перину (АВК, XXXIX, 15, 1578); ѡна на золотом узголовю посмыкаласѧ ꙗк змиꙗ на купе (Трыст., 105); побрали ... перына пуховая одна, подушок две, взголовей скураных две (АВК, ХХХVI, 58, 1582); постельные речи ... колдро мухояровое одно, узголовье два старые чорнымъ полуксамитомъ криты (АВК, ХIV, 357, 1590); перины узголовъи три болшихъ, подушки две малыхъ (ИЮМ, ХХI, 400, 1598); каждый написавши слово свое запечатовали, и подложили под взголове дариꙗ царꙗ (Біблія, 550); взꙗто ми з ложка взгаловsе и колдрꙋ (Дыяр., 160б); здало ему се ижъ взголове под его головою знагла запаленое горѣло (Зб. 82, 410б).
с. 292
Узгономъ прысл. Шляхам нападу. Аже узгономъ ... возмуть Новгородское, или чоловѣкъ или лошадь (АЗР, I, 52, 1440).
с. 292
Узгонъ наз. Набег. замэчки ѡколичнэ побрал и влости сприврацал [?] под рэвэл и нарвꙋ ꙋставичнэ ꙋзгоны чинил так бэспечне (Еўл., 52).
с. 292
Узгоняти дзеясл. Заганяць. кони, стада, животину, быдло свое ꙋзгоняють на поля ꙗловыи и на сеножати и на болота Корелицкии (КСД, 1434, 1520).
с. 292
Узгорденый дзеепрым. ад узгордети. людемъ оузгорденым и взгоужены и ненавидены гневом и злобою неколи не было бы е наиветше скарано и скажено оусими навалными з неоудѧчности как несторинове ѡто всех людеи чти позбоудешъ и ѡткинено боудеш (Валх., 95б); з левыми ꙋзгордено боудеш толко не боудешъ богу с тых скарбов дековати да и его ст0483ымъ слоужити (Там жа).
с. 292
Узгордети гл. взгардити
с. 293
Узгордити гл. взгардити
с. 293
Узгоржати гл. взгаржати
с. 293
Узгоржонный гл. взгаржоный
с. 293
Узгорие гл. взгоре
с. 293
Узгорокъ, взгорокъ, взугорокъ наз. Узгорак. земля его ... ѡт ꙗблокъ оузъгорsковъ вечныхъ и ѡт житъ земли (Скар. ДЗ, 64–64б); Иоавъ же и ависаи, гонили суть авенера даже до Заходу солsнъца: и приидоша аже ко ꙋзъгорку воды ведедиѧ [!] (Скар. ДЦ, 69б); воиско ... ꙋтекаху по полехъ сsтежsками и по ꙋзsгоркохъ (Скар. КЮ, 23б); почавши одъ взугорку ... и пришли ку ниве чловека пани Венцславовой (АВК, ХХIV, 104, 1546); просили, абы коло земли своей з доводомъ своимъ шли, а гды найпервей повели отъ стежки с узгорка (АВК, ХХIV, 106, 1547); от тог копъца стеною прывели до копъца старого на взъгорку через тры шнуры и полосма прута меры волочъное (АВК, ХХХ, 377, 1608); другий пляцъ ... до двора Яна Чыжевича ... по узъгорокъ, тымъ узгоркомъ до пляцу Моствиловичъ (АВК, ХХ, 366, 1664); грабаромъ, двумъ человекомъ, которые подъ ратушою землю збирали зъ узгорка, отъ Ильи Балашова клети, и присыпали до цекавъзу, где горелку складаютъ, вода жебы не находила тамъ, заплатили по осмаковъ осмнадцать (ИЮМ, IV, 149, 1686). Параўн. узгоръ.
с. 293
Узгору гл. взгору
с. 293
Узгоръ наз. Тое, што і узгорокъ. зм0483лѧ и ѡбецана и оусѧ зм0483лѧ ꙋсточнаꙗ дивно есть ѡбрѧжона и на должиноу долъ на оузгорах и на иных местах ѡдва зима ѡт лѣта познана боудеть. и ровна боудет (Валх., 44б); звѣзда с ... свѣтлостию и блисканиимъ се понорила, иже мѣстца оу том домкоу и комаре были ѡсвечоны да ѡпѧт на повѣтре за того ꙋзгорꙋ оустꙋпила (Там жа, 53).
с. 293
Узгорье наз. Узгор’е. домъ свой власный ... въ посадѣ Богородицкомъ на узгорьи ... записуемъ и даруемъ вѣчными часами на церковь (АСД, III, 94, 1624).
с. 293
Узгреваный дзеепрым. Разагрэты. за перековане чоторнадцати подковъ коней мескихъ и за узгреваныхъ шесть заплатили Миките ковалю золот. семъ и осм. петнадцать (ИЮМ, ХI, 111, 1697); старыхъ узгреваныхъ семъ подковъ (ИЮМ, ХII, 93, 1698).
с. 293
Узгучанье наз. Дзеянне па дзеясл. узгучати. оу множестве трꙋбꙋ мнит радость и здалека ѡбнюхаеть воинꙋ гром боѧрsскии и оузгꙋчане (Зб. 262, 29).
с. 294
Узгучати дзеясл. Тое, што i взгучати. на чом подошвы ее [земли] оутвержены или хто накинꙋлъ камень оугла ее: оуспеваючи посполꙋ звезды оутренiи и оузгꙋчали вси сн0483ве божи (Зб. 262, 28); на него оузгꙋчит тꙋл блискъ сꙋличинъ и копеиныи: стꙋкомъ и гнѣвом зворошит землю и не повѣрит иже голос трꙋбы (Там жа, 29).
с. 294
Узда наз. Аброць. ѡтреши поꙗсъ свои дв0483це. и поводъ оузды конꙗ моего. свѧжи змиꙗ за главꙋ (Чэцця, 83б); пꙋга прислушить коню и ꙋзsда ослу, и жезsлъ на хребетъ немꙋдрыхъ (Скар. ПС, 39б); хомутъ и узда ми згинула, только одна кляча ходитъ озле мене (АВК, ХVII, 125, 1540); увесь спратъ пана Ивана Верещаки, то естъ седла, узды, инъшый увесь рышътунокъ конский, тое усе цело и ничого не згинуло (АВК, ХVIII, 47, 1582); которые дей тые пахолки у того Климяты коня моего властного ... одняли с узъдою (АВК, ХХХVI, 235, 1582); казал его на мꙋлицꙋ опакъ, то есть, тыломъ до головы всадити, и такъ передъ им хвостъ мѣсто оузды в рꙋкахъ держачи мꙋсѧлъ ехати (Апакр., 179б); Алеѯандер шол до него [бꙋцефала] ꙋздꙋ взложил, ѡбернул его кꙋ слонцꙋ головою (Бельск., 170); мꙋнштꙋком и оуздою челюсти ихъ вsстѧгнешъ, не приближаючихъсѧ до тебе (Каліст, II, 142б); носитъсѧ теды и возитъ сѣдѧчи возом и маестатомъ очитыхъ звѣровъ, то естъ ѡт вшелѧкои дш0483и котораѧ Столцемъ и Маестатомъ, и Окомъ, и Свѣтлосsтю сталасѧ, вsсѣдши на неи, и оуздою дх0483а керꙋючи ею, и ꙗкъ сам оумѣеть оуправлѧючи ей (Мак., 4); кроль пред него вшелѧкіе речи, ведлꙋгъ своего рожаю приводити и оуказовати росказалъ ... возы прибраные, з конми кролевскими вs ѡправленыхъ оуздахъ, и шкарлатнымъ накрытемъ, и сѣдѧчими на них оузброеными (Варл., 268–268б); ꙗко коневѣ ꙋздꙋ вложити такъ тѣло наше потреба повстꙗгати постами (Зб. 259, 359б); всѣл на ѡсла наsхꙋжшого, а ѡброти мѣсто ꙋзды ꙋжывал (Зб. 752, 335б). ◊ Узда возницкая (криговая, крыговая) – разнавіднасць аброці. знашли у стайни узду криговую и дилею медвежую (АВК, ХVII, 411, 1556); уздъ крыговыхъ тры, за которыхъ далъ золотых тры, простыхъ уздъ чотыры, за которые далъ грошей осмъ, уздъ возницких тры, за которые далъ полъкопы и шесть грошей (АВК, ХХХVI, 240, 1582); хомуты два, узды возницкіе чотыры, то все коштовало копъ три (АВК, VIII, 485, 1599).
с. 294
Уздаровити гл. уздоровити
с. 295
Уздати гл. вздати
с. 295
Уздвинути дзеясл. ◊ Уздвинути руку – ударыць або паспрабаваць ударыць каго-н. не менел блсвѧли чересла его и ѡт рꙋна борановъ моих согревалъсѧ: оуздвинꙋлъ ли есми на сиротꙋ рꙋкꙋ мою видѧчи оу воротех помочь мою (Зб. 262, 25).
с. 295
Узденица, уздяница наз. Від аброці. при тыхъ выписахъ былъ ... узденица а0483, шабля одна (АВК, ХХII, 74, 1555–1565); шътобы тежъ врадъ на узъденицы, попонки и на иншие потъребы коней нашыхъ пенезей выдалъ (КПД, 560, 1557); за седла ꙋзды шлеи леsца ꙋзденицы возы и иншые рыштунки водлꙋгъ доводꙋ и ꙋваженьꙗ врꙗдового (Ст. 1588, 516); пришло емꙋ на мысль повести еи до мꙋжа ст0483ого на пꙋстыню: вложивши теды на неи ꙗкъ на матіоркꙋ оузденицꙋ вѣлs до пꙋщи (Мак., 12б); Брозда, фракнꙋмs: Оудило, оузда, оуздѧница (Бяр., 10); узденицъ пенковыхъ двѣ осм. чотырнадцать (ИЮМ, V, 14, 1688); узденицъ чотыри зробилъ на кони и уздечку, дали ему за працу золот. одинъ (ИЮМ, IХ, 87, 1692); за робене потребъ до кулбаки и трехъ узденицъ новыхъ на кони зъ готового ременя, дали Ярмоле римору за работу зол. одинъ (Там жа, 97).
с. 295
Узденичка наз., памянш. ад узденица. накгловковъ тры зъ узденичками [коштовали] золотыхъ пять (АСД, I, 252, 1616).
с. 295
Уздержавати дзеясл. Стрымлiваць, затрымлiваць; адмаўляць у чым-н. да чтетьсе оу тыхъ сторонахъ штобы тело ст0483го томаша на столци золотом седело а достоиным ст0483ость подавает а недостоиным оуздержаваеть да ѡ тыхъ оусехъ речахъ и ѡ [и]нших которе тоут ѡ ст0483омъ фомѣ кажоуть и пишоуть (Валх., 92).
с. 295
Уздержаный дзеепрым. Стрыманы; затрыманы. всехъ которые оу вере и в набоженстве помоци ихъ пожадали ѡт которонь коли оутисненіа на зм0483ли албо на мори были оуздержаны черес ихъ заслоуги бог оусех выбавил (Валх., 76).
с. 295
Уздети дзеясл. Тое, што і вздети. в золотоглав его ꙋбравши шлык на нег ꙋздѣл перловыs (Стрыйк., 560).
с. 295
Уздечка, вздечка наз. Вуздэчка. уздечка коштовала золотый польский (АВК, I, 312, 1646); купили уздечку, дали осмак. осмнадцать (ИЮМ, III, 74, 1685); уздечъку ременя торкмышового заплатили осм. двадцать два (ИЮМ, IV, 79, 1686); купили уздечку талкмышовую зъ колцами великими (Там жа, 82); уздечекъ две ременныхъ, золот. два (ИЮМ, V, 14, 1688); за уздечки и узденицу заплатили (ИЮМ, VI, 38, 1689); узденицъ чотыри зробилъ на кони и уздечку, дали ему за працу золот. одинъ (ИЮМ, IХ, 87, 1692); купили узъдечку, дали зол. два (ИЮМ, ХI, 150, 1697); купили уздечку для коня меского (ИЮМ, ХII, 41, 1698); за дышелъ до санокъ, параконнихъ ... за вздечьку для коня, в дорогу (ИЮМ, ХVII, 60, 1710); телѣга пароконная въ Варшавѣ 20 зол., уздечка 25 гр. (ИЮМ, ХХIV, 74, 1713).
с. 296
Уздоймомъ гл. вздоймомъ
с. 296
Уздоровене гл. уздоровенье
с. 296
Уздоровеный дзеепрым. 1. Ад уздоровити ў 1 знач. гледели на оужа меденого а оуздоровены были (Пак. Хр., 4–4б); с которых же многіе звѣри бывають оуздоровены (Валх., 85б); без обецности господние лазар ꙋздоровеныs быт не могъ (Зб. 255, 29б–30). // перан. глꙋхим дꙋховне есть которыs ꙋшы замыкает ... немыs которыs ꙋста замыкает ... если жъ хочем ѡт ѡбоsга злого ꙋздоровени быт не толко маем сами господа просит (Зб. 255, 96). 2. Ад уздоровити ў 2 знач. мовит гд0483ъ бг0483ъ ꙋздоровилем воды тыи и не бꙋдет в неs ꙋже далеs смерти то ест неплодност, и ꙋздоровени сут (Бельск., 124б).
с. 296
Уздоровенье, уздоровене наз. 1. Дзеянне па дзеясл. уздоровити ў 1 знач. з нимъ мешкали два оучневе вs глꙋбокой пꙋщи, котораѧ скѵтом зоветъсѧ: зs которыхъ единъ былъ емꙋ слꙋгою, оуставичне при немъ живꙋчи, длѧ тыхъ которіи длѧ оуздоровенѧ приходили (Мак., 11б); на мѣстцꙋ ѡном коли сꙗ чуда и ꙋздоровенꙗ дѣꙗли (Пралог, 531б). // перан. ꙋчащаs до ст0483ое споведи, бо ѡна ест до ꙋздоровенꙗ, и напотомъ ѡт злого захованꙗ наsлѣпшимъ лекарствомъ (Зб. 259, 48б). 2. Дзеянне па дзеясл. уздоровети. абы тая справа их в той же моцы, яко и на сес час справована быти мела, до узъдоровенья его на иный час отъложона была (АВК, ХХХI, 10, 1565); тотъ же пленипотентъ ... тое справы водлугъ права до уздоровенья того посланца ... у насъ суду потребовалъ (АВК, ХV, 302, 1671).
с. 296
Уздоровети, вздоровети дзеясл. Ачуняць; паправіцца. въздоровели моужи ѡные. почали прибегати къ ст0483омоу николе (Чэцця, 103б); никола ... немочных исцелилъ. въздоровели и въстали в тых пѧти лѣтехъ (Там жа, 104б–105); ѡна оуздоровела. а блоудница дала миро (Там жа, 115); ѡна ... в тот час оуздоровела (Там жа, 320). Параўн. воздоровети.
с. 297
Уздоровити, вздоровити, уздаровити дзеясл. 1. Вылечыць; зрабiць здаровым. въздоровь нине раба твоег (Чэцця, 105б); Тогsды привели кs немꙋ бешеного, слепого и немого, и ꙋзsдоровилъ его (Цяп., 15б); покрас тоs ꙋздоровил пердыкꙋ кролꙗ македонского (Бельск., 168б); разслабленного при овчей купели уздоровилъ (Пыт., 72); не оуважаютъ того зазросливцы, же слѣпого оуздоровилъ: але же болото оучинилъ (Каліст, I, 143б); Апсли вsправдѣ всих мертвыхъ ихъ оживити и всѣхъ хорыхъ ихъ оуздоровити прагнꙋли: але ихъ волѧ не во всемъ скꙋтокъ ѡдносила (Мак., 234); жаден не можеть ꙋздоровити дочки твоее ѡдно с пꙋстынножителевъ которыs (Зб. 107, 203б–204); трифон ... лечыл вшелꙗкие хоробы ... ꙋздоровил дочкꙋ кролевскꙋю маючꙋю бѣса и показал им ѡного бѣса которыs мѣлъ поставꙋ чорног ѱа (Зб. 752, 523); внꙋтръ мнѣ ꙋздоровиш (Зб. 82, 288б). // перан. дш0483а моѧ смꙋтна велми. то пак ты гси докол продолжаеш оуздаровит ее. гси выбав дш0483ꙋ мою (Пс. ХVI, 10); каждого покармꙋ гноушалас дш0483а их, и приближилис до ворот смр0483тных, закликали к гсꙋ коли докоучило им. и ѡт бед их вывел, посла слово свое и оуздоровил их (Там жа, 109б); иѡав вшол до царꙗ и мовил емꙋ, засмутилес днес серца всѣх которие ꙋздоровили дш0483ꙋ твою, бо милꙋеш тых которые тебе не милꙋют (Бельск., 108б); хорых навѣжаймо, абы той который носит хоробы людскіи навѣдилъ и оуздоровил дꙋшѣ нашѣ (Каліст, I, 27б); ни наꙋка ꙗкаѧ, албо богатство сего свѣта, лечъ само пристsе Хрстово могло оуздоровити чл0483вка (Мак., 24). Параўн. воздоровити, уздравити, уздровити. 2. Ачысціць. то мовит гсдь: ꙋздоровил есмъ сии воды, и не бꙋдет болшеs в них смерти (Біблія, 458).
с. 297
Уздоровлене гл. уздоровленье
с. 297
Уздоровленый дзеепрым. 1. Ад уздоровити ў 1 знач. жидове рекли пилатови. пытаи его какіи дн0483ь был коли оуздоровлен есть. ѡтповедел тотъ которыи оуздоровлен есть соубота была албо ст0483аꙗ дн0483ина была коли оуздоровленъ есмь (Пак. Хр., 20б); прінесли кs нему вsсі форые. И просили его, бы только дотыкалисѧ кsраѧ одежи его. и коториекольвекъ дотыкалисѧ, ꙋзsдоровлены были (Цяп., 20б); ѡт ахилеꙗ зновꙋ был ранен и ꙋздоровлен (Бельск., 83б); ѡ ѡбразе хс0483вомъ которог невѣста ѡд кровотокꙋ ꙋздоровленаꙗ пред домом своимъ ... поставила была (Аб. абр., 6б); Бг0483ꙋ молитисѧ вѣрномꙋ потреба ... и розмышлѧти, ꙗкs оуздоровленъ естъ слѣпый (Мак., 289); сын теж его терентии молодыи и баръзо ꙋродивыи млднцъ, коли ѡбачылъ ꙋздоровленаго ѡтца, припавшы до ног ст0483аг севастиꙗна закрычал (Зб. 81, 59); молодыs и барзо ꙋродивыs млоденец, кгды ѡбачил ꙋздоровленого ѡтца, припавшы до ног ст0483ого севестиана заволал (Зб. 752, 516б); Оучинилъ теды Мѡѵсеи зміѧ мѣдѧнагѡ и выставилъ егѡ на знак на которогѡ коли оукошоныи смотрѣли оуздоровлены (Хран., 141б); глꙗдѣли жиды ѡт ꙋжовъ ꙋкꙋшеныи на ѡного ꙋжа мѣдꙗного и были ꙋздоровлени (Выкл., 55б); староста ... затымъ чꙋдовне ꙋздоровлен казал ѡныи коморы пещные розвалити (Зб. 82, 116). // перан. ꙋваж ꙗких церемониs ꙋжылъ господь абыс се ꙋчылъ, ꙗко и ты ѡт греховъ твоих маешъ быт ꙋздоровленыs (Зб. 255, 96б). 2. У знач. наз. Чалавек, якога вылечылі. Iсꙋсъ ... ѡног хорог ли0483 лѣт лежачог ꙋздоровил, а коли ѡномꙋ ꙋздоровленомꙋ нести постел вs свꙗто казал за то мѣл ѡт жидов великое преслѣдованъе (Бельск., 205б).
с. 297
Уздоровленье, уздоровлене наз. Дзеянне па дзеясл. уздоровити ў 1 знач. цѣленіе – лѣчене, оуздоровлене (Зіз., 73); видѧт ... хромых ходѧчих и слѣпых прозираючих а оуздоровлѣне не бꙋдет (Каз. Кір., 136); нашолемъ пред келiею его, нѣѧкого зs мѣстечка Презвѵтера, которого голова такъ была хоробою ... зsѣдена: ижъ самыи варги его потылицею могли быти видѣны, тотъ пришолъ до него длѧ оуздоровленѧ (Мак., 17); мнѡгіе зась чꙋда, и ѡт хоробъ оуздоровленѧ ... Гд0483ь Бг0483ъ през ст0483ые слꙋги свои ѡказывалъ (Варл., 361б); взꙗл ласкꙋ ѡт бг0483а на бѣсы и на ꙋздоровлене хоробъ людских (Зб. 752, 427); в ню [труну] вложоно ест ст0483ое тѣло. З которого вдꙗчное миро плынет на ꙋздоровлене многихъ хоробъ (Пралог, 524б). // перан. покꙋль не пришолъ збавител правдивый лѣкар, который выдавши себе за род людскій, самъодинъ великое и збавенное оуздоровленsе и, ѡдкꙋпене справити рачилъ (Мак., 207); трꙋднѣsшое ест ꙋздоровленsе грѣхъ повтараючого (Выкл., 120б).
с. 298
Уздоровливати дзеясл. Вылечваць; рабiць здаровым. патриꙗрхъ ... всѣх немочных оуздоровливал своимъ блгсвнием (Чэцця, 106б).
с. 299
Уздоровливатися дзеясл. Ачуньваць, папраўляцца. семеонъ ... потом почалъ оуздоровливатисѧ (Чэцця, 4).
с. 299
Уздоровляне наз. Дзеянне па дзеясл. уздоровляти. бꙋдꙋчи чтырдесѧти лѣтъ, и владзꙋ на дꙋхи, и даръ оуздоровлѧнѧ, и дх0483а пришлыхъ речій ѡзнаймованѧ взѧвши: сталъсѧ годнымъ зацного станꙋ Сщ0483енства (Мак., 11б).
с. 299
Уздоровляти дзеясл. Вылечваць; рабiць здаровым. был некакий лекарь которыи оуси болечки ѡдным словом оуздоровлѧет (Пак. Хр., 23б); розмаите немоци и болести во имѧ того дитѧтка и знаменом ст0483го крста оуздоровлѧеть а дъѧболство выгонѧеть (Валх., 64); обsходилъ всю галилею иссъ, ꙋчачи въ зsгsромаженьѧхъ их ... и ꙋзsдоровsлѧючи кажsдꙋю немоцъ, и кажsдꙋю ѳоробꙋ вs людех (Цяп., 5б); непристойнꙋю бовѣмs речъ быти сꙋдилъ Сотникъ, слышачи о такомъ щасливомъ и добромъ лѣкарꙋ, который не рѣзаньемъ, нѣ паленьемs, анѣ троунками, але самымъ толsко словомъ лѣчитъ и оуздоровлѧетъ, жебы его за вѣрнымъ слꙋгою своимs, такъ срокгій и скрꙋтный боль терпѧчим, не просилs (Каліст, II, 18б–19); але што ѡзначалъ оужъ ѡный мертвый на конsци дерева прибитый оуздоровлѧлъ оукꙋшоныхъ (Мак., 96); хорых оуздоровлѧетs, и глꙋпых мꙋдростsю дарꙋетъ (Варл., 38б); слепыи ѡсвѣчать и глухие и хромыи ꙋздоровлꙗт, и ꙋмерлыхъ воскрешать могли (Пралог, 614б); въ житіи ст0483аго Бернарда читаемъ, же онъ мѣлъ Казаніе ѡ Индꙋлгенцыахъ, которыи на той часъ, и чꙋдами потвердивъ, многихъ хорыхs оуздоровлѧючи (Зб. вып., 47). // перан. тымъ способомs и Хс0483 правдивый пришлыхъ добръ Архіерей, склонившисѧ до дш0483ъ на проказꙋ грѣха хорꙋючихъ вsхѡдитъ вs прибытокъ тѣлъ ихъ, и лѣчитъ, и оуздоровлѧетъ страсти (Мак., 346); который бовѣмъ дш0483ꙋ оучинилъ, тотъ и тѣло створилъ: и который ей несмертелнꙋю оуздоровлѧетъ, тотъ теж и тѣло зs дочасных пригѡдъ и хоробъ оулѣчити можетъ (Там жа, 377); блгсви дш0483е моꙗ гд0483а ... коториs млстиве ѡпꙋщает вси неправости твои, а ꙋздоровлꙗетъ вси хоробы твои (Пс. ХVII, 106–106б). Параўн. уздоровяти, уздравляти, уздравяти, уздровляти, уздровяти.
с. 299
Уздоровляючий дзеепрым. 1. Ад уздоровляти. Моцъ теды оулѣгованѧ, не прирожене воды онои вs собѣ мѣло, але Аг0483глъ Бж0483ій до сажавки овои ведлꙋгъ часꙋ зsстꙋпаючи, замꙋчалъ вs ней водꙋ, и оуздоровлѧючꙋю ей моцs подавалъ (Каліст, I, 122б–123); поизри ꙗкꙋю покорꙋ и кшталтъ слꙋги на себе взѧлъ, бꙋдꙋчи Бг0483омъ, Сн0483омs Бж0483імъ, кролемъ, и сн0483омъ кролевскимъ, лѣкарства оуздоровлѧючіи намъ приносѧчіи и ранныхъ лѣчачи (Мак., 249). 2. У знач. наз. Лекар. Исцѣлител: оуздоровлѧючій, заховꙋючій (Бяр., 281).
с. 299
Уздоровяти дзеясл. Тое, што і уздоровляти. многіе немоци и розмаите болести оуздоровѧли (Валх., 63б–64); ісоус ... на тои дорозе оуздоровѧл наоучал и дивы чинил и казал (Там жа, 74); Тогож ведлуг ѡбѣтницы межи нас послал с панны нароженог ... слѣпые ѡсвѣчал, трꙋдоватые ѡчищал, ѡпꙋхлые ꙋздоровꙗл (Бельск., 206б); пригледисꙗ з ꙗкою ласкавостю ѡткꙋпител нашъ стегает рꙋци свое и самымъ его словомъ ꙋздоровꙗет (Зб. 259, 127). // перан. блсви дш0483е моѧ га0483 а не запоминаи всего добродеиства его, которыи ѡчищает всѧ злости твоѧ, и оуздоровѧет все ѳоробы твоѧ, и освобожает ѡт сотленіа живот твои (Пс. ХVI, 102).
с. 300
Уздохнути гл. вздохнути
с. 300
Уздравеный дзеепрым. 1. Ад уздравити. ꙋзsдравенъ будеть человекъ тои (Скар. КЛ, 30б); сивилле гꙋсиѧ нога есть была оуздравена (Сівіла, 3). 2. У знач. наз. Чалавек, якога вылечылі. которыхъ же всехъ во имѧ того дитѧтка а знаменом ст0483ого крижа оуздоровил. и к вере навратил. и ѡкристил. да тыи теж оуздравеныи и ѡхрьщеныи оу иных землѧх до которых ст0483ыи томаш ещо былъ не пришол (Валх., 63б).
с. 300
Уздравити дзеясл. Тое, што і уздоровити ў 1 знач. Вси речи часъ имають ... часъ ꙋбити и часъ оузsдравити (Скар. ЕК, 6–6б). // перан. потопъ загубилъ естъ землю, паки ꙋзsдравила мудрсть ꙋничиженымs древомs праведнаго Ноѧ исправующи (Скар. ПБ, 15).
с. 300
Уздравление гл. уздравленье
с. 300
Уздравленый дзеепрым. ад уздравити. Казень покоѧ нашего на немъ и синевами его ꙋзsдравлены есмо (Скар. КЛ, 5); мудрстию ꙋзsдравълени суть вси (Скар. ПБ, 14б).
с. 300
Уздравленье, уздравление наз. Дзеянне па дзеясл. уздравити. коли вы его выдали ничого не нашол есми оу нем см0483рти достоиного. толко ѡб оуздравленьи а ѡ кгвалтовании соуботы (Пак. Хр., 19–19б); Моисеи повесилъ Змиѧ медѧного на древе на ꙋзsдравление людемъ (Скар. ЛК, 4).
с. 300
Уздравляти дзеясл. Тое, што і уздоровляти. радꙋисѧ ... лозо многоплоднаꙗ. наполнивши всего мира чюдесы. напоивши недꙋжныꙗ. навестивше больныꙗ млстию. оуздравлꙗюще немощныꙗ (Чэцця, 69б); слово твое гсди еже оузsдравлѧеть вси речи (Скар. ПБ, 25).
с. 301
Уздравовати дзеясл. Вылечыць; зрабiць здаровым. ани трава ани флѧсsтръ ꙋзsдравовалъ есть ихъ (Скар. ПБ, 25); понеже милосердие твое приспевши оузsдравовало ихъ (Там жа).
с. 301
Уздравяемый дзеепрым. ад уздравяти. в памяти бо словъ твоих карани бывали, и скоро оузsдравѧеми (Скар. ПБ, 25).
с. 301
Уздравяне наз. Дзеянне па дзеясл. уздравяти. не вси ст0483ые мають даръ ꙋздравꙗнѧ (Аб абр., 11).
с. 301
Уздравяти дзеясл. Тое, што і уздоровляти. под которым зелко выростало. которое кгды ꙋросло ... внет всѣ хоробы ꙋздравѧло (Аб абр., 65).
с. 301
Уздрастъ гл. взрастъ
с. 301
Уздрасъ гл. взрастъ
с. 301
Уздремати гл. вздремати
с. 301
Уздрижати, уздрыжати дзеясл. 1. Задрыжаць. теж и к семꙋ оуздрыжить срдце мое и скочит з мѣста своего (Зб. 262, 27б); пришли дѣвкы естерины и каженики еѣ и сповѣдали еи и оуздрижала цр0483ца велsми (Там жа, 129б). 2. Зрушваць; трэсцi. а штос маеть чл0483къ ѡправлѧти з бг0483ѡм ... переставлѧꙗи горы а не вѣдают их же преврачаеть гнѣвом своим: оуздрыжаеть землю ѡт мѣста ее и столпье ее трепечꙋтсѧ (Зб. 262, 15б).
с. 301
Уздровити дзеясл. Тое, што і уздоровити ў 1 знач. змилꙋйсѧ над мною гси бо есь крепкій. оуздровъ мѧ гси бо сѧ засмꙋтили кости моѧ. и дш0483а моѧ смꙋтна велми (Пс. ХVI, 10).
с. 301
Уздровленый дзеепрым. ад уздровити. тож и сам збавител показал вs ѡных .і0483. трꙋдоватых, з которых вси были ꙋздровлени (Зб. 261, 100); пытает чемꙋ бы смꙋтни были ... жебы ѡни хоробꙋ свою вызнали, а жебы такъ тым снаднеs ꙋздровлени были ꙗко лекар пытает ѡт хорого причыны хоробы (Зб. 255, 41б); был теды ꙋздровленыs и по малом часѣ пришол до манастырꙗ з жоною, и дѣтми, много дарꙋнъков и грошеs несꙋчы (Зб. 752, 451).
с. 301
Уздровляти дзеясл. Тое, што і уздоровляти. больныꙗ масломъ помазаѧ ѡт немощеи оуздровлꙗше (Чэцця, 88б); цр0483ь ... хромымъ дает ходит недоужныꙗ оуздровлѧеть (Там жа, 90).
с. 302
Уздровяти дзеясл. Тое, што і уздоровляти. мы железом не лечимы. але мастцю оузровѧмы [!] (Неба, 70).
с. 302
Уздрыжати гл. уздрижати
с. 302
Уздухъ наз. Воблака (?). смотри на нб0483са и види и ѡглѧди оуздꙋхи кол вышеи тебе (Зб. 262, 27).
с. 302
Уздыхане гл. вздыханье
с. 302
Уздыхати гл. вздыхати
с. 302
Уздяница гл. узденица
с. 302
Узеждяти дзеясл. Тое, што і узъеждчати. онъ с помочниками своими, перенемши на добровольной дорозе за Немномъ, узеждяючи на гору, мене ... збилъ и зранилъ (АВК, ХХI, 180, 1556–1557).
с. 302
Узелъ, узолъ наз. 1. Вузел. монах ... взꙗл поꙗс хотꙗчи сꙗ зас опоꙗсат, и наsде тот же ꙋзол моцно завꙗзаныs ꙗко на нем был (Бельск., 381б); Ирмосъ ... Оузолs завѧзане моцное. спѧтье, рѧдs аб ѡдно дрꙋгогѡ сѧ держѣне, ѡбраз, состав (Бяр., 278). 2. Пакунак. Тогда авигаиль поспешила скоро и възѧла ... двесте ꙋзловъ фикsговъ (Скар. ТЦ, 53б–54); иншые вси речы ... тлумокъ сермежъны, футеръко до чапъки жоноцкое, в узолъ ввезани (АВК, ХХVI, 454–455, 1586); Николае ст0483ый ... вночы ѡдным ѡконцемъ ꙋзел золота ꙋкинꙋл (Зб. 752, 193); николае ст0483ыs ... вночи ѡнымъ ѡконцем ꙋзолъ золота ꙋкинꙋл (Зб. 82, 220). 3. Скрутак (згорнуты трубкай рукапіс). запечатана въ оузлѣ простꙋпsка моѧ и надбираешь на грѣхъ мои (Зб. 262, 18).
с. 302
Уззоръ наз. Тое, што і взоръ у 3 знач. ѡчи заправдꙋ мел полаючии а ꙗко ѡгон льщючии а вмелыи з лꙋка стрелꙗть оуззорꙋ был велми грозного (Троя, 14б).
с. 302
Узилище наз. Цямнiца. ꙗко пречест: ѡтц0483ъ Афанасиs ѡт ꙋзилища раздрѣшен иновѣрныхъ, въ ꙋзы посласꙗ единовѣрныхъ до Кіева (Дыяр., 176б).
с. 302
Узина наз. Цясніна. Давыдъ же ѡтиде ѡттуду и вселисѧ во ꙋзинахs Енъгадsских (Скар. ПЦ, 51). Параўн. ужына.
с. 302
Узичати гл. узычати
с. 302
Узиченье гл. узыченье
с. 302
Узичоный гл. узычоный
с. 302
Узкий, вузкий, узский прым. 1. Які мае невялікую працягласць у папярочніку. ест ꙋзкии путь межи скалами (Скар. КЮ, 6б); ста Анъгелъ во ꙋзъкомъ месте межи двема плотома виноградныма (Скар. ЛК, 49); описуетъ держати тому Гринцу одъ дороги до Тинцовы межи узъкую ниву и сеножать и гай (АВК, ХVII, 330, 1541); которые з натолѣи то ест зs азѣи малое, ꙋтекают, трꙋднеs им, приsде бо мꙋсꙗт през море елеспонт се перевозит, ач вꙋзко але вѣтръ перешкожает, мног иных погинет (Бельск., 411); ꙗкъ мытники сѣдѧчи при оузкихъ дорогахs, гамꙋютъ и трѧсꙋтъ миѧючихъ (Мак., 343). ◊ Грошъ узкий гл. грошъ. 2. Які аблягае, нешырокі (пра адзенне). Сие пакs будутs ризы еже делати будете, по лицу на перsси плащs ризу лsнѧну ꙋзsку клобукs и поѧсs (Скар. КВ, 52); в той скрыни ... сукни две, одна синяя, а другая гвоздиковая узская, оксамитомъ по влоску брыжованы (АВК, ХХI, 194, 1556–1557); таꙗ была шата споднꙗꙗ ... тꙋю зоветъ тѣсную, иж коло рамен была ꙋзка (Выкл., 44). 3. Непрасторны, якi займае недастатковую плошчу. ꙋзsко вамs естъ достоание на горе Ефраимъ (Скар. IН, 34); рекоша же сыновѣ пророчестии ко Елисею сѣ место на немs же живемы с тобою оузsко и тесно естъ намъ (Скар. ЧЦ, 195б); мы, хотечы заховати въ цѣлости панство наше, жебы се узко не чынило, але и овшемъ се шырило, тую землю вышеймененую имъ ... дали (РКП, 254, 1526). 4. // перан. Абмежаваны ў чым-н., аскетычны. црство нбсное. которого если достꙋпити прагнемо, оузкое и трꙋдное житіе оулюбѣмо (Каліст, II, 228б–229).
с. 303
Узкость наз. 1. Вузкасць. Цнѡты зас оузкаѧ дорога ... зs тѣсноты до просторности приводит, а зs оузкости на широкости кончитсѧ (Каліст, II, 135б). 2. Цяжкасць. опѧть ꙋделаютs ꙋлици и стены во ꙋзкости часовъ (Скар. ДП, 28б); кожа наша ꙗко пещъ выпалена естъ, длѧ великое ꙋзsкости гладу (Скар. ПЕ, 11б); приидеть на васъ печаль и ꙋзкость, тогда возsзовуть ко мне и не ꙋслышꙋ их (Скар. ПС, 6). 3. Крыха. даите ему ꙗсти хлеба печалsна и пити воды оузsкости, донsдеже возврашусѧ с миромъ (Скар. ТЦ, 180б).
с. 303
Узлайникъ наз. Ганчак. Теж уставуем цену собакам ... за узлайника три копы грошей (Ст. 1529, 97); за выжла две копе грошеs, за ꙋзлаsника звериного три копы грошеs (Ст. 1588, 517).
с. 303
Узлегати гл. взлегати
с. 304
Узлегивати дзеясл. // перан. Падаць на каго-, што-н. да ѡпѧт и ѡпѧт и сѧк и так на теле оузлегивала ... и закликала рокоучи плачте со мною оуси которыи тоут есте (Жыц. Ал., 99).
с. 304
Узлегчи гл. взлегчи
с. 304
Узлегчися дзеясл. Улегчыся. але на столкꙋ сꙗ ꙋзлегши, нешто снꙋ длꙗ ѡтпочиненꙗ хотелъ зажить (Пралог, 640б).
с. 304
Узлезти гл. взлезти
с. 304
Узлити дзеясл. 1. Тое, што і взлити ў 1 знач. ѡна бѣдница ... миро емоу на головоу оузлила (Чэцця, 115). 2. Тое, што і взлити ў 2 знач. мы теж обадва братя рожоная я Лукаш а я Ленартъ Яновичы Жаворонкове, все отчызное прырожоное право нашое нам самым ... вливаем и через сес лист нашъ узлили есмо (АВК, ХХХII, 260, 1596).
с. 304
Узловатый, вузловатый прым. 1. Вузлаваты (якi мае вузлы). ꙋваж внутръныма ѡчыма ꙗкою моцю, такъ розгами ꙗко и вꙋзловатыми поврозами секут тѣло пресветое (Зб. 255, 269). 2. // перан. Змястоўны, выразны, лаканічны. книги ... сꙋтъ вѣршами написаны и прето барзо ꙋзловатыми словы рѣчъ выражаютъ (Выкл., 90б). ◊ Книга узловатых – назва адной з кніг (частак) «Апафегматаў» (старажытнага зборніка дасціпных і павучальных выслоўяў або кароткіх навучальных апавяданняў). Тых всѣх и иных многих мꙋдрцов животы выложоны сут по полскꙋ в книзѣ ꙋзловатых (Бельск., 168б).
с. 304
Узложити гл. взложити
с. 304
Узложоный гл. взложоный
с. 304
Узложыти гл. взложити
с. 304
Узлюбовати дзеясл. Палюбіць. видел есми дх0483а ст0483го исстоупоуючого на него а дх0483ъ был во ѡбразе голоубичином. и слышал есми голос ѡт0483цев из неба звинѧчии рекоучи. то есть сн0483ъ мои милыи оу котором жо есми собе оузлюбовал (Пак. Хр., 27б).
с. 304
Узметати дзеясл. 1. Тое, што і возметати. глаголеть гсдь богs сими рогами оузметати будешs и казити землю сирsскую даже и сказиши ю (Скар. ТЦ, 179б). 2. Разбурыць; раскідаць. панъ Степанъ ... вжо дей казалъ былъ тотъ домъ огнемъ ... запалити, а двери, окна порубавши, столы и драницы узметавши (АВК, ХХI, 373, 1558).
с. 304
Узмовити, взмовити дзеясл. 1. Тое, што і узмолвити. коли поедем стороною ѡколо королѧ Артиуша, и так сѧ надевам битвы, узмовять: ѡно ведет страшливыи витез нацуднѣишую панну (Трыст., 93). // перан. тѣжь ѧ оубавлю оустъ своих оузsмовлю тѣсным дх0483ѡм моимs поговорю горкою дш0483ею моею (Зб. 262, 15). 2. Папрасіць. передъ старsшие и короли ведени бꙋдете мене делѣ, на свѣдоцътsво имъ и поганомъ. Гды такs выдадуть васъ не печалꙋитесе ѧкъ або шъто взъмовите дасть бо се вамъ вs тотъ часъ шsто възsмовите (Цяп., 13).
с. 304
Узмолвити, взмолвити дзеясл. Прамовіць, вымавіць, сказаць. ꙗ есми оц0483ъ ѡдино есве. тог послꙋшаите. и коли оузмолвить вид же мѧ (Чэцця, 130б–131); докꙋл дш0483а моѧ во мнѣ и дх0483ъ бі0483и в ноздрѧх моих: не вsзмолвѧт оуста мои кривды и ꙗзыкъ мои не оузмолвить лsсти (Зб. 262, 23); вчинить по воли своеи цр0483ь и поднесетсѧ и възвеличитсѧ над вси сиѧ и на бг0483а богов възмолвит чꙋдеса (Там жа, 125б). Параўн. узмовити ў 1 знач.
с. 305
Узмолчати дзеясл. Змоўчаць. не оузмолчꙋ лsжи его и рѣчи храбрыи и мл0483твꙋ мѣры его (Зб. 262, 30).
с. 305
Узмочи гл. взмочи
с. 305
Узмочыся гл. взмочыся
с. 305
Узнаваный дзеепрым. 1. Ад узнавати ў 3 знач. вже отъ даты въ семъ листѣ фундушу нашомъ нижей описаноѣ, акторками и поссессорками они сами и ихъ сукцессорки отъ насъ узнаваны быти маютъ на вси вѣчные часы (АЗР, IV, 522, 1631). 2. Ад узнавати ў 4 знач. шацꙋнокъ тое четвертое части именьѧ водлꙋгъ важности кгрꙋнтовъ и пожитковъ его, а не водлꙋгъ статꙋтꙋ, естли бы сѧ стороны сами з собою не згодили, ꙋзнаванъ быти маеть через подъкоморого, которыs з собою маеть мети длѧ ꙋваженьѧ принамнеs двохъ шлѧхтичовъ (Ст. 1588, 274). 3. Ад узнавати ў 5 знач. тамъ же у трыбуналу ... узнавано уважано актъ судовый и реляцыя возных шляхты бываеть (АВК, ХХХII, 59, 1596).
с. 305
Узнавати дзеясл. 1. Пазнаваць, атаясамлiваць каго-н. па чым-н. ꙗк высок гсь а на покорных взглѧд мает, и высокооумных здалека оузнавает (Пс. ХVI, 133б–134). 2. Разумець (усведамляць што-н.). помнечы на милость и хуть тую, которую есми великую и упреймую завше ку собе узнавалъ небощыка ... Яну ... даю ... именье мое (АВК, ХХ, 86, 1593); законник ꙋзнавал же добродѣsство новое берет (Зб. 261, 97б–98). 3. Прызнаваць каго-, што-н. кiм-, чым-н.; пагаджацца з чым-н. также и о посвѧченью преложеных на зверхности вышшей менованой дх0483овной, найдалѣй трохъ мѣсѧцей ѡт даты оузнаваемо быти, речъ повиннꙋю, и оутверженꙋю постановленьемъ продкѡвъ нашихъ (Апакр., 36б–37); про то если бысте ваша мость хотели пана Кесовского ближшого до присеги узнавать, тогды се сторона моя въ невинъности своей береть на шкрутынию (АВК, ХVIII, 179, 1602); урадъ ... узнавуетъ то, чого припозваные зъ ураду своего суть ведоми признавати подъ тымъ же юраментомъ, который на урадъ свой выконали (ИЮМ, IХ, 450, 1643); мы судъ ... при покладаныхъ у суду нашого документахъ, до юраменту узнаваемъ (АВК, ХV, 390, 1678). 4. Пастанаўляць, вырашаць; вызначаць. мы оузнаваемь иж годитсѧ каждомѫ ѡ свою кривъдꙋ жаловать (Вісл., 23б); мы судъ въ той справѣ ... о везенье, до которого панъ Оленскій невинне себе черезъ недѣль сорокъ двѣ осажонымъ быть меновалъ, такъ узнаваемъ (АВК, II, 299, 1595). 5. Разбіраць, разглядаць што-н. бурмистру зъ райцами, у мѣстѣ предречономъ водлугъ часу уставлеными, моцъ и зверхность вшелякіе таковые справы до суду ихъ припалые слухати, узнавати, судити ... моцою сего листу нашого (АВК, ХIII, 41, 1580); по них были судеве, тыи не были власне царꙗми ани паны толко розницы межи людми ꙋзнавали и ꙋспакаꙗли (Біблія, 604); Въстѧзꙋю: Оузнаваю, розсꙋжаю, выбадовꙋюсѧ (Бяр., 25); По нихъ были сꙋдьеве, тыи не были власне цр0483ѧми ани паны, только розницы межи людми оузнавали и оуспокоѧли (Хран., 391б).
с. 305
Узнавачъ наз. Чалавек, які разбіраецца, арыентуецца ў чым-н., даведваецца пра што-н.; суддзя. И зась, а што наиболшаѧ, иж кождомꙋ позволено есть, если о справедливости пред оузнавачами стоѧт, на собѡр своеи епархіи. до того и на вселенскіи собѡр отозватисѧ (Апакр., 188б).
с. 306
Узнаимость наз. Тое, што i знаемость у 2 знач. Все, што ся деет[ь] под часом, от ч[о]л[о]в[е]чи памяти сполом сплывает[ь] с часом, а ни к узнаимости напотом будучим прыити можеть, бы вложен[ь]ем писма, на послед тыи вчинъки были захованы (ПГ, III, 85, 1511).
с. 306
Узнайденый дзеепрым. Знойдзены. але дей я тотъ поперсинъ отчепившы отъ седла и сховалъ дей есми его былъ у стайни подъ жолобъ, который поперсинъ межы платьемъ пана Ивановымъ есть узнайденъ (АВК, ХVIII, 47, 1582).
с. 306
Узнаменье наз. Звесткі; тлумачэнне. паки дати узнаменье про поганъство, про Турцы, какъ се укрепляють на хрестіянъство (КЗ, 346, 1480).
с. 307
Узнание гл. узнанье
с. 307
Узнаный дзеепрым. 1. Ад узнати ў 2 знач. оузнана бываеть мудрость мовѧчего (Троя, 1б); с плачемь покꙋтовалъ, блꙋдꙋ своего ѡтстꙋпꙋючи, и бг0483ꙋ за правдꙋ ꙋзнанꙋю дꙗкꙋючи (Пралог, 667б). 2. Ад узнати ў 4 знач. естли бы оного судью узнано иж не подле права писаного всказалъ (Ст. 1529, 40); в чомъ за поводом слушным будучы ꙋзнани карность на себѣ втерпели (Рач., 350); если бы ꙋ вышъшого права ꙋзнанъ былъ за ꙋпорного таковыs шкодꙋ всю ... заплати маеть (Ст. 1588, 346); хс0483 гь0483 рек, же ѡттолѧ за оуч0483никы его оузнани быти мают (Апакр., 163); акъторомъ въ той справе узнанъ не былъ (АВК, ХVIII, 210, 1607); былs абовѣм оузнан годным быти Презвѵтерства ст0483ый Макарій (Мак., 11б).
с. 307
Узнанье, узнание наз. 1. Дзеянне па дзеясл. узнати ў 1 знач. темность ночи а любо неправдиве оузнанье местець кораблем и имъ могло бы оучинить шкоду (Троя, 16). 2. Дзеянне па дзеясл. узнати ў 2 знач. оу грецке писмо переложил есми коу оузнанію (Пак. Хр., 16–16б); Гсди ісе змилꙋйсѧ над ними дай имъ оузнанѧ (Каз. Кір., 122б); тог смыслу треба пилноват абы мѣсто ꙋзнанꙗ правды не мѣл мѣстцо блꙋд (Зб. 261, 149б); сына своег свѣтослава жадным способом до хста и до ꙋзнанꙗ правдивог бг0483а привести не могла (Стрыйк., 442б); если по оузнаню правды, за первые мертвые оучинки зновꙋ возмемосѧ (Варл., 89); хочет бовем ... абы вси людѣ до збавенꙗ и до ꙋзнаниꙗ правды пришли (Зб. 255, 148б); людеs до ꙋзнанꙗ правдивого бг0483а приводил (Зб. 752, 22б); даs имъ ꙋзнанѧ имени твоег (Зб. 82, 121). 3. Дзеянне па дзеясл. узнати ў 4 знач. за такимъ дей узнаньемъ позванья и року ... доводъ се чинить почалъ и листъ его заставный ... положонъ былъ (АВК, VIII, 440–441, 1588); идеть о узнанье привилиевъ наших и о кривду костеловъ Божих што намъ судити належить (СДГВ, II, 26, 1596); не наказуючи ни одной сторонѣ выконанье остатнего доводу, первей на узнанье привильевъ, яко фундаменту въ той справѣ, до его королевское милости ... отсылаемъ (АВК, VI, 219, 1601); ражꙋ дх0483овными ... справами сꙗ забавлꙗти а не дочасными злыми. то ест сенодами ѡколо ꙋзнанꙗ единои в хрста правдивои церкви и вѣры а не воsнами (Дыяр., 168б); ухиленья тое диляціи, на сторону узнанья за слушный и порадный позовъ ... у насъ враду просилъ (АВК, IХ, 35, 1666). 4. Расследаванне. о забитье и пораненье слугъ своих мають их млсть з обеюх сторонъ прыятелей своих на то высадити и на узнанье прыятельское то зъдати (АВК, ХХХVI, 229, 1582); врѧдъ промежъкꙋ сторонъ, в тоs речы ꙋзнане и розъсудокъ своs ꙋчынити маеть (Ст. 1588, 316); мы коммисаре, не бачечи при той справѣ его милость пана Яна Нарушевича ... отложили есьмо тую справу на сторону, не чинечы о немъ никоторого узнанья (АВК, VI, 201, 1599); абы трꙋдоватый не сам своег очищеніѧ досвѣдчене собѣ признавалъ, але жебы Сщ0483енническими ѡчима оузнане было подавано (Каліст, II, 175); ꙋваж, ꙗко по розебранию и ꙋзнанию справы, выдане ... з многих меръ страшливое настꙋпуеть (Зб. 255, 398). 5. Рашэнне. въ терпливости будучи и ожидаючи въ томъ узнанья его (АЗР, III, 140, 1567); абыхмо тое узнанье отца митрополита, въ той рѣчи до насъ отосланоѣ, вырокомъ нашимъ утвердили (АЗР, III, 230, 1578); если же бы их вѣдомости и ꙋзнанꙗ сам пан бг0483ъ не ѡбъꙗвил (Стрыйк., 413б); панъ Закревскій отъ того узнанья нашого до суду головного апелевалъ (АСД, III, 87, 1617); стороны побитого и кгвалту за отнятье лица, которого се панъ Свида домовлялъ, то на узнанье врадовое отложили (АВК, ХVIII, 261, 1622); будет ли узнане вашых млстей враду тогды и самочотырнадцатым до прысеги се берут (АВК, ХХХI, 329, 1645). 6. Веданне. Египтяне мудрии ... выдали велми широко узнане наукъ чернокнижскихъ (Алекс., 1).
с. 307
Узнати, взнати дзеясл. 1. Пазнаць, атаясаміць каго-, што-н. па чым-н. оузнаи бедноую маткоу свою. а выслꙋхаи молитвы моее (Пак. Хр., 11б); тоасъ ... велики шкоды оуделал кторого сн0483ве природцени кролѧ приꙗмовы певне оузнавши длꙗ ѡтрыманьꙗ помсты брата своего смрти вшитци посполу сѧ зьехали (Троя, 57); оузнал гекторъ ижбы то был сн0483ъ тетки его (Там жа, 63б); въ тварь есмо ихъ взнали трехъ (АВК, ХVII, 252, 1541); которыхъ помочниковъ у вобличье вночи не могъ узнать (АВК, ХХI, 96, 1555); зостали были того Митюка ... у гаи панее моее рубаючи, и хотели, его узнавши, до двора вести (АВК, ХХХVI, 391, 1590); фортꙋннии то в тот час люди бꙋдꙋт: которые на его казаню сꙗдꙋт: а телесным ѡком ѡгледают дивнꙋю справꙋ бозскꙋю в ним ꙋзнаютъ (Бельск., 191б). 2. Зразумець (усвядоміць што-н.). Порозумели и възнали веръную и пил[ь]ную службу за счастъное памяти ку отцу нашому ... и къ намъ князя Михайла (КЗ, 783, 1499); наведил нас оу темностѧх грехов и во тме см0483рти. то оувидевши пкел сотана кн0483зь и немилостиве оурѧды з окроутными слоугами. злѧклисе оу своихъ питомых королевствах оузнавше такое свѣтлости ꙗсность коли хса нагле на своих столцах видели и закликали (Пак. Хр., 29б); оузнавши дх0483мъ ст0483ым иже конець живота его приближил листа ис чернилом просил (Жыц. Ал., 98); моуж безоумный не взнает и не розоумеючи не вырозоумеет сих (Пс. ХVI, 94); взнал тое кн0483зь Скиргаило, иж не могоут против Витовту стоѧти (Рач., 324); ꙋмыслъ вашъ ꙗснѣе, так ижъ теж през таемности прошлых речиs нынѣшних пришлых неѡтпорне вси свои речи справꙋете, длꙗ того рачъ ваша ласкавост ꙋзнат, же и вы естесте чл0483вкъ ꙗко и мы (Алекс., 19б); ѡбраз бдци и тое справꙋет, абы всѣ и геретици ꙋзнали же ест правдиве кролевою нбсною (Дыяр., 163); так великаѧ слѣпота была ѡног чл0483вка, ижъ моцы бж0483оs не ꙋзналъ (Зб. 82, 37б). 3. Тое, што i узнатися ў 2 знач. оузнали есмо иж частокрот ѡбивают светки и клѧтвою а черес то бываеть правда оутіснена (Вісл., 19б); колиж оузнали, иже тое место королевске было ... велми се зрадовали (Валх., 50–50б); потомъ тыи девки, вышей мененыи, избирали копу, хотечи шкодника своего взнати в сели (АВК, ХVIII, 50, 1582); если бысте ваша милость врядъ линии в кревъности ему выводить узнать наказати не хотели, тогды (АВК, ХХ, 63, 1591); ѡтколѧ оузнати можешъ, же цесари вs зверsженью бискꙋпѡвъ зверхности заживали (Апакр., 131б); з самои стражи ꙋзнали, же ест великое воsско неприꙗтелское (Хр. польск., 20); заразъ оузнавши же то былъ Каинъ такъ се на оногѡ млоденца розгнѣвалъ, же егѡ лꙋкомъ велми біючи забилъ (Хран., 13б); вsвесs тобѣ іерслим кажет листа твоего писане есмо ꙋзнали і вырозꙋмѣли, и з радостію великою принꙗли (Алекс. 1697, 25б–26). 4. Прызнаць каго-, што-н. кiм-, чым-н.; пагадзiцца з чым-н.; прыйсцi да якога-н. заключэння. ꙋзнали быт гектора над всих моцнеишого (Троя, 26б–27); ꙋзнавши невинность мою, ѡтпустилъ ми гневъ своs (КСД, 771, 1511); дъякъ тотъ руку свою в томъ листе взналъ (АВК, ХVII, 141, 1540); они ... именя своего Ушарского третюю часть людемъ обчимъ, отдаляючи отъ тое дочки своее, записуютъ, не взнавши по мне, зяти своемъ ... выступокъ (АВК, ХХI, 204, 1556–1557); за реч исте потребнꙋю, естли не зараз, вжды з своим часомъ, оузнают (Цяп. Прадм., 268); мы гсдрь ... ꙋзнаемъ ли з паны радами нашими судъ врꙗдовыs слꙋшныs, водлугъ того сѧ ... заховати будемъ винъни (Ст. 1588, 10); если бы того на нихъ в чомъ имъ ганилъ не довелъ и не показалъ, а подкоморыs ꙋзналъ бы то же имъ прожно ганилъ и ѡтставлꙗлъ (Там жа, 362); нехай же сѧ дѣеписъ розмыслитъ, што волитъ. чи оузнати блоуд свой и оного ѡтстꙋпити, чи задати блоудъ и фалшъ и небаченье ѡтцемъ папѣжемъ и ихъ писаромъ (Апакр., 56); обои заровно сынами сѧ его и небесного црства однакими дѣдичами быти обачите и оузнаете (Каліст, I, 48–48б); погане его богом быт ꙋзнали (Зб. 255, 302); мушу тежъ и дрꙋгой стороны слухат, а при комъ правдꙋ быт ꙋзнаю, за тымъ поsдꙋ (Пралог, 577б); для чого врадъ земскій Ошменскій слушне близшихъ ихъ милостей пановъ сеніоровъ до присеги узналъ (АВК, ХII, 472, 1679); грекове и рꙋсь, поддіаконство, не оузнаютъ быти чиномs оустановленнымъ, ѡт Гсда нш0483его ... но ѡт цр0483кве (Зб. вып., 53). 5. Пастанавіць, вырашыць; вызначыць. естли имъ по тоs такоs розлꙋце волно будеть в ыншое малъженъство ѡтдаватисе розсꙋдокъ права дꙋховного промежку ихъ ꙋзнати маеть (Ст. 1588, 289); мы врядъ узнали, абы намъ вряду оказала тестаментъ воли небожчыковское (АВК, ХХ, 13, 1591); про то узнали есьмо, абы сторона обжалованая ... стороне поводовой, мещаномъ присуду замку могилевского, водлугъ вышей писаное жалобы ихъ, усправедливилисе (ИЮМ, VIII, 213, 1593); комисары ... тые кгрꙋнъты пенъные ѡ которые споръ идеть наполы розделити и розграничыти ꙋзнали (КЛС, 29, 1596); имъ тую шкоду тридцать и пять копъ грошей его милости пану подсудку платить узнали (АВК, ХVIII, 308, 1630). 6. Уступiць у палавыя адносiны. каждого мужчизну и жены, которыи ꙋзнали мужа побиsте, а панны заховаsте (Біблія, 136б–137); июдит ... была тежъ до цноты чистост прилучона, такъ ижъ не ꙋзнала мужа по вси дни живота своего (Там жа, 571); маю двѣ дочцѣ. которие еще мꙋжов не ꙋзнали (Бельск., 17б); призналъсꙗ ижъ тое ночи ꙋзналъ жонꙋ свою (Пралог, 674); была паненка велми слична, и сыплѧла зs цр0483емъ, и слꙋжила емꙋ, але ей цр0483ь не оузналъ (Хран., 280б–281).
с. 308
Узнатися дзеясл. 1. Апамятацца, абдумацца. жидъ, присмотревшися письму святому и узнавшися въ недовѣрствѣ своемъ, съ добрымъ розмысломъ приступилъ до вѣры хрестіяньской (АЗР, III, 303, 1586); хочетъ Бг0483ъ чл0483ка до живота привести зновꙋ, и напоминаетъ жебы, опѧтъ валчилъ и оузналъсѧ (Мак., 136); если за часомъ оупаметавшисѧ, вs злостехъ своихъ оузнаетsсѧ, еднакs не без великои працы, и трꙋдꙋ, ѡт злого звычаю, которомꙋ сѧ самохотне вs неволю была поддала, волною бываетъ (Варл., 172); длꙗ тогожъ и ѡни зsбоꙗвшисꙗ покори и скромности мужа, и ꙋзнавшисꙗ, же такого собѣ пожитку Потокъ загамовати, и ꙗкъ великой шкоды всимъ Причиною зостали, до ст0483ого з покорою и прозбою приходꙗтъ (Пралог, 560б). 2. Даведацца (атрымаць інфармацыю). ѡттолѧ могъ еси лацно обачити и оузнатисѧ, еслиж бискꙋпа, римского иншіе бискꙋпи в тотъ час за зверхность свою, и за единовладцꙋ костелного почитали (Апакр., 131б); про то узнавшися у своихъ людей, переставайте такового блюзнѣрства, што вамъ намнѣй ничого пожитку принести не може (АЗР, IV, 33, 1599). Параўн. узнати ў 3 знач. 3. Вырашыцца. ижъ бы зъ еѣ вымученоѣ индиціи тые два ихъ убойства не стали всимъ вѣдомы, узналось нерозсуднѣ, абы и тая панна повѣсть свою горломъ запечатовала (АЗР, V, 76, 1645).
с. 311
Узнести гл. взнести
с. 311
Узнизывати дзеясл. Нанізваць. ѡдиных [дѣтокъ] мечи посѣкли. а дрꙋгих соулицами прокололи. а иных на копьꙗ оузнизывали (Чэцця, 123).
с. 311
Узникле, узникля наз. Выток. от узникли речки Слепни ехали есмо дорогою Борысовскою до мостка (АВК, ХХI, 20, 1557); от которого узникля речки Словти до устья у Свислоч, от речки до самого Менска кгрунты господарские Менские (Там жа, 21, 1557).
с. 311
Узникнути гл. взникнути
с. 311
Узникъ, юзникъ наз. Вязень. ты въ крови завѣта своего испустилъ еси юзники своѧ ѡт рова не имуща воды (Будны, 132б); ты въ крови завѣта твоего испустилъ есь оузники своѧ ѡт рова не имуща воды (Там жа, 140б).
с. 311
Узнимати гл. взнимати
с. 312
Узнимокъ гл. знимокъ
с. 312
Узновити гл. взновити
с. 312
Узношене гл. взношенье
с. 312
Узняти гл. взняти
с. 312
Узогнати дзеясл. Узагнаць. панъ его, панъ Дыбовский, при собе узогнавши, паствити казалъ (АВК, ХХI, 347, 1558); по том пытанью и по муце того злодея подданые старинские вся волость на шубеницу его узогнали (АВК, ХVIII, 132, 1595).
с. 312
Узозрети гл. взозрети
с. 312
Узойти гл. взойти
с. 312
Узолъ гл. узелъ
с. 312
Узораный дзеепрым. ад узорати. которую ниву видел есми всю узорану и побороновану и збожем засееную (АВК, ХХХVI, 87, 1582); за гумнами подле могилы, виделом я возный плот розметан, збоже потоптано и межу новую сохою узораную, посеред навозовъ по зеленом збожю (Там жа, 99).
с. 312
Узорати дзеясл. Узараць. наславшы дей моцно кгвалтом пан Андрей Станкевич ... подданых своих ... на власный кгрунт пана моего у селе Котягах, на навоз, на огороды, плот розметат, збоже потоптат и по том збожю межу новую узорат ... велел (АВК, ХХХVI, 98, 1582). Параўн. взорати.
с. 312
Узорвати, узарвати дзеясл. 1. Узарваць (разбурыць). мостъ, который помостили были противъ Грачковое, который еднакъ зась узарвали комисаре едучы, теды опять направъляли (ИЮМ, VII, 137, 1690). 2. Парушыць (пераступiць што-н.). панове левоновичы неслꙋшне тое право ꙋзорвали (КВС, 651, 1552); если бы хто з нихъ тую речь узорвали а ку праву о то который з нихъ потягнулъ, тогды маетъ стороне шкоды и наклады заплатити (АВК, ХХI, 277, 1588).
с. 312
Узорватися дзеясл. Кінуцца; усхапіцца. ѡлехно ку томꙋ ся не зналъ. И ѳедко на то доводъ чинилъ и шапку ставилъ до свѣтковъ. И ѳедоръ самъ ся ꙋзорвалъ кꙋ присязе (КСД, 107, 1514).
с. 312
Узорешителница наз. Аковаразбуральнiца (iмя ў святцах святой вялікамучаніцы Анастасіі Рымлянкі). Фармаколѵтріе: ꙋзорѣшителница (Бяр., 319).
с. 312
Узористый, взористый, взорыстый, узорыстый прым. Узорысты. ꙋчинил ему сукню взористую (Біблія, 83); некоторые апараты до того костела належачые, а меновите: орнатъ аксамитный пстрый, зеленый, взорысты ... стула зъ манипуляромъ (АСД, VIII, 176, 1601); жупанъ адамашковый чорный узорыстый за копъ дванадцать (АВК, ХХVIII, 63, 1605); шаты дочки его панны Зузанны Рокицковны побралъ, то есть меновите: плащикъ аксамитный взористый ... лѣтникъ Турецкій жолтый брамованый (АСД, III, 82, 1617); старие ѡные цнотꙋ в простоs шате малевали, нецнотꙋ вбирали в шатꙋ свѣтънꙋю, ꙋзористꙋю (Зб. 259, 309); оучинилъ емꙋ шатꙋ взористꙋю (Хран., 59–59б). Параўн. узорочный.
с. 313
Узорокъ, взорокъ наз. Узор (форма, від якога-н. прадмета). меркириоусъ ... барва его блѣда. на оузорок ѡлова и жолта какъ шаѳранъ (Неба, 70); иншые вси речы ... футеръко до чапъки жоноцкое в узолъ ввезаны розмаитыхъ взорковъ (АВК, ХХХI, 454–455, 1586).
с. 313
Узорочный прым. Тое, што і узористый. у краме моей ... посамановъ чорныхъ, узорочныхъ, окъсамитъныхъ локтей деветнадцать (ИЮМ, ХХI, 423, 1625).
с. 313
Узоръ гл. взоръ
с. 313
Узорыстый гл. узористый
с. 313
Узослати дзеясл. Прыслаць. ѧ тобе оузошлю тотъ слитокъ воску (ПГ, I, 133, 1436–1437). Параўн. взослати.
с. 313
Узошлый гл. взошлый
с. 313
Узрадоватися гл. взрадоватися
с. 313
Узразъ наз. Узор; выгляд. протож длѧ млсти тамо мешкали. а велми моцныи и красныи город оу месте аконъ рѧдом и оузразом королевским оубоудꙋвали (Валх., 40).
с. 313
Узрастъ гл. взрастъ
с. 313
Узрасъ гл. взрастъ
с. 313
Узрелый дзеепрым. Выспелы. Заꙋтрній: Ранній, скорозрый, або досталый, зрѣлыи, оузрѣлыи, дорослыи также: вчасный, потомный, чистый (Бяр., 50).
с. 313
Узрене гл. узренье
с. 313
Узреный дзеепрым. ад узрети ў 2 знач. теж з высоты бꙋдꙋть оузреныи оужаснение въ пꙋти и зацвитеть микгдалъ ѡтерпьнеть кобылица и перестанеть жадница занsже идеть чл0483къ къ домꙋ свѣта своего (Зб. 262, 92).
с. 313
Узренье, взрение, узрене наз. 1. Выгляд; аблічча. не бойтесꙗ ани се лекаsте на ꙋзрѣнье ихъ (Біблія, 229); Мꙋжне чините, а ꙋмоцнѧйтесѧ: не бойтесѧ ани се лекайте на оузрѣнье их бо гсдь бг0483ъ твои самъ есть вожемъ твоимъ (Хран., 158б). 2. Погляд. Нечыстости вѣтвіе. Содоміѧ, албо мꙋжеложство, скотоложство, Бг0483ꙋ и людемs мерзскіе грѣхи, псота, албо нерадное дотыкане тѣла своего ... възрѣніе на невѣстꙋ съ прелюбодѣѧніемъ и иные (Навука, 55–56); ꙋзренемъ хорые немочи збывали (Зб. 752, 135б). 3. Сустрэча. Листъ мой тотъ сховай ваша милость до узрѣнья зо мною, бо я маю копію его, а треба его буде (АВК, VI, 84, 1584); апостолове ... ꙋзрели ... ꙗкое з обоихъ сторонъ с полъного ꙋзренꙗ веселие ꙋросло (Зб. 259, 559).
с. 314
Узрети, взрети дзеясл. 1. Зірнуць; глянуць, паглядзець. кто на сию грамоту узрить или услышить чтучи (РЛА, 129, 1407); чинимъ знаменито симъ нашимъ листомъ кождому доброму ... кто на нь узрыть или его чтучи услышить (АЮЗР, I,11, 1430). 2. Убачыць, успрыняць зрокам. сꙋть все напiсано. по достаткꙋ. и на последкꙋ узришь все ѡ томъ (Вісл., 9б); възрѣв же ст0483ыи семионъ старци. почалъ молитисѧ (Чэцця, 4б); Давыд веселъ былъ, коли соломона на престолѣ своимs оузрелъ (Будны, 72); коли их узрѣли тамошние витези, и пустилисѧ к ним улицами хватаючы копъѧ в руки (Трыст., 104–105); выими перsвеи бѣрsвено зs ока тsвоего. и тогsды ꙋзъришъ вынѧти сучокs зъ ока бsрата тsвоего (Цяп., 8б); и узрыть на поли дуб, а под нимъ стоить богорадникъ ѡдин (Бава, 149); смотри жъ вышеs ꙋзришъ тамъ над гельмомъ корꙋнꙋ (Ст. 1588, Рымша); коли ꙋзрѣвъ возы и все што пославъ, ѡжив дꙋхъ его (Біблія, 100); цар не ꙋзрит вавилонꙋ (Бельск., 139б); муж нѣѧкій ... ꙋзрѣвши на рынкꙋ выроки ... листы ѡные ѡдорвал (Зб. 107, 97б); близко раю бꙋдешъ, и тамъ дивные люде ꙋзришъ (Алекс. 1697, 27). Параўн. уйзрети. 3. Зразумець (усвядомiць што-н.). дали есмо ему у вотчину и его детемъ, а ꙋзревши его верную служъбу къ намъ, то учинили (КЗ, 51–52, 1460); ꙋзри корол и кнѧз великыи скиргаило ѧко оуже не могꙋт оудръжати земли литовское перед великымъ кн0483земъ витовтомъ (Віл., 446б–447); пожди дочко, ажъ ꙋзримо што за конец речъ будет мѣла (Біблія, 139б); ꙋзришъ иж тѧ иѡв ѡблꙋдне а не з серца хвалит (Бельск., 39б); лꙗхове ꙋзрѣвши погодꙋ в тоs час битвꙋ дали (Стрыйк., 485); ты терпливе жди, а ꙋзришъ великую моц его (Кн. Мак., 51). 4. Палічыць (прыйсцi да якой-н. думкi; вырашыць). сꙋдъ коли жь хотѧ оузрит час подобныи, имееть дать волат слꙋжебніком ꙗвне (Вісл., 43); тогды потомъ къ намъ и къ нашимъ службамъ найдени будуть рыхлѣйши, коли себе узрять такыми ласками утѣшоны (АЗР, I, 73, 1457); абы ваша милость рачили ласкаво а милостиво тамъ на то паньство свое отчизное възрѣти (АЗР, II, 174, 1526). 5. Прадказаць; абвясцiць. Прорци ... ꙋзsрѣша тобѣ прииманиѧ льствиваѧ и выгнаниѧ (Скар. ПЕ, 6б).
с. 314
Узретися, узретисе дзеясл. 1. Убачыцца. приsди а ꙋзримосе з собою (Біблія, 486); пріиди а оузримосе зs тобою (Хран., 334б–335). 2. Здацца (паўстаць у якiм-н. выглядзе, выклiкаць пэўнае ўражанне). Мокро ꙋзритсѧ ситовие прѣдъ ꙋсходомъ сл0483нца (Скар. КI, 13).
с. 315
Узречэ гл. взрече
с. 315
Узриванье наз. Дзеянне па дзеясл. узривати. штобы тежъ панъ Василей в ономъ часу за узриванемъ того запису моего отъ кого жъ кольвекъ з насъ шкодъ и утратъ грошьми ... прыймовати мелъ (АВК, ХХII, 432, 1570).
с. 315
Узривати дзеясл. Парушаць. Бенедыктъ, такъ и Миколай Прокоповичъ вже о тую речъ николи ку праву поволокать не маютъ и того узривати (АВК, ХХI, 277, 1558).
с. 315
Узрой наз. Крыніца. далъ его милость ему тое имѣнье ... зъ рѣчками и потоки и зъ ихъ узрои (АЗР, II, 12, 1507). Параўн. здрой.
с. 315
Узрокъ гл. взрокъ
с. 315
Узрослый гл. взрослый
с. 315
Узростати гл. взростати
с. 315
Узрости гл. взрости
с. 315
Узростъ гл. взростъ
с. 315
Узрушати гл. взрушати
с. 315
Узрушивати гл. взрушивати
с. 315
Узрушитель гл. взрушитель
с. 315
Узрушити гл. взрушити
с. 315
Узрушовати гл. взрушивати
с. 315
Узрушыти гл. взрушити
с. 315
Узсести гл. взсести
с. 316
Узский гл. узкий
с. 316
Узурповати дзеясл. Забраць у сваё распараджэнне. штось дотычетъ сукъцесіи маетности небощыка Мелешка Агапеевича ... теды, водлугъ права описаного, узурповати не можетъ съ тыхъ причынъ (ИЮМ, Х, 293, 1656).
с. 316
Узчатися дзеясл. Распачацца. Маете аарона и гꙋръ, если сꙗ ꙗкое ꙋзочнет пытанsе (Выкл., 61).
с. 316
Узшедчий дзеепрым. Які ўзышоў (пра сонца). tretеie hodyny uzszedczu słońcu, kаk obedni poiut, y zwezdy iаwilisiа kаk w noczy y swetyli try hodyny (Бых., 519).
с. 316
Узший, ужший прым. Вузейшы. обратити того плеча на вышшее рамо ... посреди сторона ширшаѧ. права оужшаѧ (Плячо, 81б); починил в церкви ѡкна походистыи, то ест вовнꙋтръ просторонныи, а здворꙋ ꙋзшии (Біблія, 415); починилъ вs цр0483кви окна походистыи, то есть вовнꙋтрь просторонныи, а здворꙋ оузшіи (Хран., 294б).
с. 316
Узъеждчати дзеясл. Уз’язджаць. узъѣждчаючы на гору одну долину пустилъ управо на Божанки (АСД, I, 99, 1546). Параўн. узеждяти.
с. 316
Узъездное наз. Пабор, павiннасць на карысць службовых асоб падчас iх прыезду або знаходжання ў гарадах i валасцях для суда, расправы i пад. Такожъ дей на кождый пріѣздъ, коли до Вилни пріѣдетъ, биралъ на нихъ узъѣздное не по мерѣ (АЗР, I, 175, 1498). Параўн. взъездъ.
с. 316
Узъездъ гл. взъездъ
с. 316
Узъехати гл. взъехати
с. 316
Узъявити гл. взъявити
с. 316
Узъявитися дзеясл. З’явiцца, паказацца. ѡт всего тѣла прчстого его ст0483ое млсти ... оузъꙗвиласꙗ лѣпота (Чэцця, 254); абы въ блуде их не ѡтпустилъ мене, и абы сѧ не ꙋзъꙗвили грехове их (Скар. IС, 36б).
с. 316
Узъявление наз. Тое, што i взъявление. ѡ сеи книзе пишеть Еванsгелиста наперстникъ Хрстовъ во ꙋзъꙗвлении своемъ гл0483ѧ (Скар. КБ, 2); где естъ богъ сотворивый мене, онъ же дает ꙋзъѧвлениѧ в нощи (Скар. КІ, 42б).
с. 316
Узъявляти гл. взъявляти
с. 316
Узъявяти дзеясл. Даводзіць, паведамляць. прибегши къ намъ слуга Ивановъ Есмановича Бꙋзунъ, и почалъ намъ ꙋзъявяти, што жь Мацко ихъ збилъ (КСД, 1318, 1519).
с. 317
Узы наз. 1. Ланцугі; кайданы. составовъ телесных. не моглъ еси подвигноути желѣзными оузами (Чэцця, 229); ѡтц0483ъ Афанаси ѡт ꙋзилища раздрѣшен иновѣрныхъ въ ꙋзы посласꙗ единовѣрныхъ до Кіева (Дыяр., 176б); Поселствꙋю въ оузах: свѧзан есмъ оузы желѣзными, молю въ веризѣ, прошꙋ звѧзаный (Бяр., 113). // перан. бог силныи ... не оубавлѧет ѡт праведного ѡчью своих и цр0483еи на прстле и посадит ихъ навеки и възвысѧтсѧ: оувѧзнꙋт въ оузах мꙋки (Зб. 262, 27–27б). 2. // перан. Пра тое, што скоўвае, звязвае, пазбаўляе свабоды. чи личишь мсци как сѧ наполнѧют чи ведаешь час роженѧ их: согнꙋтсѧ сами дѣти их выщепѧтсѧ оузы свои роспꙋстѧт (Зб. 262, 29).
с. 317
Узывати гл. взывати
с. 317
Узыватися гл. взыватися
с. 317
Узываючий гл. взываючий
с. 317
Узывающий дзеепрым. у знач. наз. Той, хто кліча. пилне почала мыслити и горѧчеи роботовала которое волю и жаданіе бог оушехмоцный наполнѧючи ижь есть близкіи оусим оузывающим себе во правде (Валх., 74б).
с. 317
Узыйти гл. взойти
с. 317
Узыскатися дзеясл. Быць сысканым, спагнаным. потомъ который братъ нашъ будетъ епископомъ у Смоленску, а усхочетъ ли тые рушити, а тая церковь Божья оскудѣетъ, то на него души узыщется (АВК, ХIII, 17, 1508).
с. 317
Узычаный, ужычаный дзеепрым. 1. Ад узычати ў 1 знач. не пожита бовѣмъ естъ ласка. Але кгды оузычана бываетъ, тогды мнѡжитсѧ (Каліст, II, 49); тое теж добродеsство естъ ѡсобное. а по преsзрению божом з всех наsболшое и немногим ꙋзычано бывает (Зб. 255, 377б). 2. Ад узычати ў 2 знач. вжо и такъ, над право посполитое, пану Пажковскому часу ужычано (АВК, ХХХVI, 428, 1590).
с. 317
Узычанье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. узычати ў 1 знач. статечность вs Вѣрѣ ѡпекꙋ вs сиротах и оубогихъ, оутѣчкꙋ вs оузычанью и додаваню потребꙋючимъ рады, помочи и ратꙋнкꙋ (Мак., 5б). 2. Дзеянне па дзеясл. узычати ў 2 знач. по узычанью того часу ... постановившысе панове Офанасъ и Ѳедоръ Свирыдовичы, сознали то передъ нами (ИЮМ, VIII, 255, 1597).
с. 317
Узычати, взычати, ужичати, узичати дзеясл. 1. Даваць, надзяляць чым-н. ласкава, зычлiва. его королевская милость южъ росказалъ моцне ... справедливость светую на вси стороны давать, узычать водлугъ Пана Бога подъ гербомъ великого князьства Литовского (АВК, ХХII, 147, 1555–1566); ведже пред сѧ и о дх0483овныи хлѣбъ предъкомъ просимъ. То есстъ [!], о слово божіе, абы его намs бг0483ъ милосерныи на всѧкъ часъ ꙋзычалъ (Будны, 192); з тых звитежствъ которих намъ ѡпатрност божъскаꙗ ꙋзычает, жадным ѡбычаем се не подносимы в пыхꙋ (Алекс., 16); ꙗкаѧ бовѣмъ естъ розность, межи дарами, и потѣхами тыми, которых нб0483а и земли творецъ, оузычаетъ молодым жолsнерѡм; а межы тыми, которых даетъ досвѣдsчоным рицерѡмs своимъ (Карп., 20б–21); не годитсѧ жадномꙋ остатнего помазанѧ оузычати, которыи бы тѧжко не хоровал, ачколвекъ бы емꙋ теж и ѡ смерть ишло (Навука, 120); богъ в персонахъ не бракꙋет, але всимъ ласки свое ꙋзычает (Зб. 259, 311б); одъ актикованя и публикованя сего листу кглейту нашого нероздѣльне по себе идучихъ, першій разъ узичаемъ (АСД, II, 85, 1686). 2. Выдзяляць. вряд ... не узычаючы намъ часу на отступене от враду на нас тобе ... сказати маеть (АВК, XXXII, 227, 1596); тотъ ꙋвесь часъ ку росправе правноs ему взычаемъ (КЛС, 145, 1597); мы судъ, въ той справѣ ... на припозванье его милости пана стольника ... до знесенья того декрету нашого ихъ милостямъ отцомъ законникомъ Лепесовскимъ часу ужичаемъ (АВК, ХV, 22, 1645). 3. Дазваляць; надзяляць каго-н. чым-н. (правам, паўнамоцтвамi i пад.). Тэжъ ꙋзычаем абы кнѧжата и панове хоруговные шлѧхта и боѧре преречоные мели волную моцъ выити с тых земль наших (Ст. 1529–Ф, 35). 4. Пазычаць. тотъ [братъ] часꙋ потребы кꙋ праву братьи своеs, такихъ листовъ ꙋзычати маеть, але ѡдинъ самъ без дрꙋгое брати такихъ листов рꙋшати не маеть (Ст. 1588, 375); хтоколвекъ речіи цр0483ковныхъ не на тое на што соуть постановлены, але длѧ власного зыскꙋ и пожиткꙋ, за оупоминок ꙗзыка, за послоугꙋ, за пѣнѧзѣ оузычаетъ, або достаетъ, ст0483окоупца естъ (Апакр., 170); за килимы, што у брацтва молодшого узычали, дали зол. одинъ и осм. пятнадцать (ИЮМ, VIII, 83, 1691).
с. 318
Узычатисе гл. узычатися
с. 319
Узычатися, узычатисе дзеясл., зв. ад узычати ў 1 знач. немашъ оуже вsторого през крещеніе ѡт роженѧ ... тое бовѣм добродѣйство раз сѧ толко оузычаетъ (Варл., 94–94б); ѡн ест истотнаꙗ чыстост, хꙋтне се ꙋзычае дꙋшам правдиве чыстым (Зб. 255, 196).
с. 319
Узычаючийсе дзеепрым. ад узычатисе. доброт его, иж ест з натꙋры ꙋзычаючаꙗсе ꙗко истност богатства своег, на сн0483ѣ роженом, и на дх0483а ст0483ог дх0483ненем, без початкꙋ, и предвѣчне вылит, звнꙋтръ, зезволил (Бельск., 1).
с. 319
Узыченный гл. узычоный
с. 319
Узыченый гл. узычоный
с. 319
Узыченье, взыченье, ужиченье, ужыченье, узиченье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. узычити ў 1 знач. черес того цесарѧ ко нашомоу познанію пришли по оузыченью гса бга нашого (Пак. Хр., 38); чекаемо ... ꙋзыченꙗ ласки и добродѣsствъ бж0483хъ (Зб. 261, 107). Параўн. узыщенье. 2. Дзеянне па дзеясл. узычити ў 2 знач. будеть ли и повторе таѧ жъ сторона узыченьѧ часꙋ на порадꙋ просити того сꙋдъ еs повторе боронити не маеть (Ст. 1588, 208); сума в нестаню позваного, зъ узиченем часу чотырох недел, порадком правным зъ заложенем зарукъ отправлена быть маеть (АВК, ХХХII, 44, 1596); безъ ꙋчиненьꙗ ѡбъвешченьѧ и ꙋзыченьꙗ чс0483у надъ право и кгвалтовне ꙋ именьѧ его со всею маетностю рꙋхомою въехалъ (КЛС, 167, 1598); панъ Свида, доводечи оное пофалки, ставилъ на доводъ заразъ двухъ светковъ ... а на третего Ондрея Микитича отзывалъ и взыченья часу потребовалъ (АВК, ХVIII, 262, 1622); ужиченья часу на припозванье его милости пана стольника ... у вашмостей суду прошу (АВК, ХV, 22, 1645); по ужыченю нашое тое годины и по выйстю оной ... пан ... объмову до насъ враду на писме подалъ писаную (АВК, ХХХI, 478, 1683); панъ Грегорый ... узыченя собе дыляцыи на пленипотента и одкладу тое справы до дальшого термину у насъ суду афектовалъ (АВК, I, 357, 1697). 3. Пазычка. ту ѡколо лꙗхович ꙋ люди тых кторым се часто в потребах их згожал на ꙋзычене пн0483зеs способить не моглъ (Еўл., 13); за узыченье образовъ и лихтаровъ пономарю Покъровъскому за працу дали асм. шесть (ИЮМ, I, 44, 1679); посылали панове пана Озаринского бурмистра до пана Зембоцъкого для узыченя грошей (ИЮМ, VIII, 77, 1691); за вишни для ксендза Гловича, за ужычене цекглы, заплатили (ИЮМ, Х, 177, 1695); за узычене килимовъ зъ церкви св. Iоанна Богослова, паламарю заплатили (ИЮМ, ХIII, 79, 1699).
с. 319
Узычити, взычити, взычыти, ужичити, ужичыти, ужычыти, узычыти дзеясл. 1. Даць, надзяліць чым-н. ласкава, зычлiва. онъ же духа оузычилъ естъ сеи ꙋкрепилъ е (Скар. ПБ, 23б); ѳꙋръсъ просилъ мене за то, абыхъ то ꙗ емꙋ ꙗко ѡтчызнꙋ того именꙗ взычыл и емꙋ спꙋстил (КВС, 674, 1552); уживши ее милости прозьбами, абы того реестру рачила узычить до реестръ дѣльчій ... што ее милость учинивши, покладала передъ нами реестръ дѣльчій (АВК, ХIV, 5, 1555); самъ Богъ рачилъ тых именъ оным ꙋзычити, которие на его мѣстѣхs седѧть (Будны, 53б); кому бых мы хотели таковог листу жэлезного ꙋзычити ... тогды с канцлꙗрэs ншои тот листъ маеть быти ѡтослан до врꙗду ншог (Ст. 1566, 15); абысмо ихъ обваровали и взычили того жъ права, которого есьмо узычили братьи ихъ жидомъ коруннымъ (АЮЗР, I, 204, 1576); хотꙗ бы панъ богъ з ласки своее светое намъ гсдрꙋ ꙋзычити рачилъ паньства иного (Ст. 1588, 65); вогар ... послал потом до цесаровое просꙗчи абы емꙋ на розширене людꙋ его ... землѣ ꙋзычила, ѡбецꙋючисе з людом своим, зs еи людом зsедночит и неѡтмѣнныs покоs заховат (Бельск., 370б); нам тежъ покорне просꙗчим милосердъꙗ вашего ꙋзычте (Алекс., 20); онъ намъ збавенныхъ своихs дѡбръ ажъ и назбыт оузычити хочетs и дати (Каліст, I, 128б); господꙋ в домꙋ его мети хотел абы ѡному и всемꙋ домꙋ его, ласки своеs скарбовъ ꙋзычилъ (Зб. 255, 205); ꙋзыч имъ свѣтлости твари твоеs (Зб. 752, 88б); тот которий на пꙋщи людови непокорънови хлѣбъ довалъ: тот и намъ сегодне з скарбницы своеꙗ ꙋжичить (Пралог, 646); оузычил намъ теды гсдь живота ꙗкѡ обѣцалъ ажь до сегѡ днѧ (Хран., 169). 2. Выдзелiць. билъ намъ чоломъ, абы ... часу до росправы с павловою гнезъдовъскою ꙋзычыти велели (КЛС, 18б, 1596); Тимофей ... билъ челомъ намъ господару, абыхмо ... часу до росправы съ Кгосневскимъ и жоною его узычили (АВК, I, 170, 1612); мнѣ до приведенѧ в скꙋтокъ дѣла тогѡ знаменитогѡ часꙋ на годинкꙋ любовне оузычите (Сматр., 16); просил нас абысмы емꙋ часꙋ кꙋ розправе правноs ꙋжычыли (КАР, 5, 1646). 3. Дазволіць; надзялiць каго-н. чым-н. (правам, паўнамоцтвамi i пад.). товаровъ лесныхъ хоче его кролевъская милость вамъ ужичыти пропушчати черезъ коморы свои господарьскіе (КПД, 235, 1554); таковое право и вольности имъ надали и узычыли, якихъ подданые наши мещане Витебские маютъ и его ужываютъ (ИЮМ, II, 244, 1646). 4. Пазычыць. законникомъ Буйницкимъ узычыли кгонту скарбовыхъ копъ осмъ до одданя (ИЮМ, I, 299, 1682).
с. 320
Узычитися дзеясл., зв. ад узычити ў 1 знач. Мы зась ꙗкъ зs ихъ наꙋки, такъ зs самого речіиs прироженѧ, иле што до понѧтsѧ нашего оузычитсѧ, ѡ томs наꙋчаемsсѧ (Варл., 145б).
с. 321
Узычливый прым. Зычлівы. доброт его, иж ест з натꙋры ꙋзычаючаꙗсе ꙗко истност богатства своег, на сн0483ѣ ... вылит звнꙋтръ, зезволил, также теж и зверхне в речах початых и створеных ꙋзычливым се быт показал (Бельск., 1); панъ богъ ... заживает розмаитыхъ способовъ, абы насъ до себе повабилъ и ласкꙋ свою даровалъ, межи которыми, ѡ то и днес, ꙋзычливымъ се быти показꙋет (Зб. 259, 484).
с. 321
Узычоный, взыченый, ужиченый, ужичоный, узичоный, узыченный, узыченый дзеепрым. 1. Ад узычити ў 1 знач. просите господаря его милости о статутъ, кгды жъ вже з ласки его кролевъское милости того ужичоного [маете], абы поправенъ (КПД, 244, 1554); теперешній живот на малый нѣѧкій часъ естъ нам оузычонъ (Каліст, II, 133б); хвала богу и людем может быт ꙋзычона ꙋмысломъ людскимъ (Аб абр., 3б); бозское тое пошлюбенье законное, грѣхs ѡтганѧетs, и несказителности презъ ст0483ое крщ0483еніе намъ оузыченнои естъ товаришемъ и помочю (Варл., 108); жаднои иншеи вѣры немашs, над тꙋю которои сѧ тепер держимо, великим богомъ слꙋжачи, и солодкого того, и роскошного живота всѣмs людемs ихъ добротsю оузыченого ... моцне насычаючисѧ (Там жа, 221б–222); при многꙋ братии зъ ѡтпустом зꙋполнымъ законови ꙋзычонымъ при смерти до неба его посылають (Зб. 255, 413б–414); вѣрꙋ правдивꙋю ѡт ѡтцовъ ст0483ых поданꙋю, водле ласки собѣ ꙋзычоное ... горливе боронит (Зб. 259, 71); тая, яко вжо заживаная ... узичона его милости пану Цитринскому быть не можетъ (АВК, ХV, 497, 1686). 2. Ад узычити ў 2 знач. на ставене дрꙋгихъ светковъ маеть стороне часъ быти ꙋзычонъ на тыхъ жо рокохъ (Ст. 1588, 238); дыляцыя узычона пану Коськевичу до дня понедѣлкового (АСД, I, 302, 1638); на термине, зъ ужиченое диляціи припаломъ, позваный ставилъ слугу меского присяглого (ИЮМ, IХ, 449, 1643). 3. Ад узычити ў 3 знач. тубылцомъ ... вси их права и привиля Костельные ... теже и светские даны взычены (Ст. 1529, 1). 4. Ад узычити ў 4 знач. тымъ свѣтомъ, ꙗкъ конемъ на день оузычонымъ робитъ бꙋдетъ (Лям., 23).
с. 321
Узычыти гл. узычити
с. 322
Узышедший дзеепрым. Якi ўзышоў (пра сонца). слонцꙋ ꙋже ꙋзышедшꙋ ꙋзрꙗт Алеѯандра по ѡнои сторонѣ рѣки ѣздꙗчи на конѣ (Алекс. 1697, 46).
с. 322
Узыщене наз. Тое, што і узыченье ў 2 знач. тая сума и вина намъ належалая, по выконаню прысеги зъ узыщенем на заплату часу чотырох недел ... отправлена быти маетъ (АВК, ХХХII, 66, 1596).
с. 322
Узьявити, узявити дзеясл. Зрабіць яўным; абвясціць. оу такои свѣтлости се намъ аньелъ ꙋказал. ижь нам бж0483ье нароженье оузьіавил (Валх., 52); имъ же ан0483глъ з великостію небесного ритерьства з великою свѣтлостію нароженье бж0483ье ꙋзꙗвил (Там жа); грекове сходилисѧ посполу ... ижбы свои рады оузьявили (Троя, 16); если бы онъ хотѣлъ тое свое имѣнье кому продать на пѣнези, маетъ намъ то узьявити (АСД, IХ, 8, 1506); тые послы мают узявити щым от нас прыехали (СДГВ, 56, 1536).
с. 322
Узьявляти дзеясл. Рабіць яўным; абвяшчаць. жадливе. оузьꙗвлѧл и преповедал. а милстию ст0483го дх0483а дивы и знаменіи ... многіе люди поганьство к вѣре навратил (Валх., 63б).
с. 322
Узябнути дзеясл. Тое, што i озябнути. евнꙋтеи со страхꙋ выбежыт из города з вилни и втечет ꙋ гꙋры босъ, тамъ же ꙋзꙗбнетъ ꙋ ногу (Патр. П, 95).
с. 322
Узявити гл. узьявити
с. 322
Узяти гл. взяти
с. 322
Узятися гл. взятися
с. 322
Узятый гл. взятый
с. 322
Узятье гл. взятье
с. 322
Узячный прым. Тое, што і вдячный у 2 знач. оуставлѧемъ штобы каждыи староста былъ оузѧченъ своего сꙋди (Вісл., 13).
с. 322
Уизрети гл. уйзрети
с. 322
Уимати дзеясл. Сабраць, узяць (пра звесткi i пад.). до ероузалем ... индiане приходѧть. оуси речи которiе ѡ королехъ и кнѧжатех ... да ѡсобно ѡ трехъ королех и ѡ колне ... и ѡ людех штон коли могоуть выпытати и оуимати перед которого бискоупа албо кн0483зѧ печатію написавше просѧт и бероут (Валх., 94).
с. 322
Уиматися дзеясл. Устрымлiвацца; пазбягаць. оуимаисѧ проливати крови. занже се ест вина достоина. гсви ведѧщемꙋ таиноу. а ты боудешь чинити. подлоуг рвеніѧ ѡка твоего (Арыст., 149).
с. 323
Уимовати гл. уймовати
с. 323
Уимоватисе гл. уймоватися
с. 323
Уиствлятись дзеясл. Тое, што і уищатися. од того року деветдесят девятого ... аж третего году и не мает никому на том собе застановити уиствлятись (АВК, ХХХII, 315, 1596).
с. 323
Уистити, уйстити дзеясл. 1. Апраўдаць. естли бы заводца перед врꙗдом нашимъ до ѡстаточного зводу не поставил а сознанемъ врꙗдовым себе в том злодеsстве не ꙋистилъ, тогды тотъ каранъ быти маеть ꙗко злодеs (Ст. 1566 I, 97б). 2. Запэўнiць, забяспечыць што-н. (у якасцi дапамогi, падтрымкi i пад.). ажъ первеs себе рꙋкоемствомъ ꙋистить абы тотъ противъ кого ѡтъповедь чинилъ в покою ѡтъ него былъ (Ст. 1588, 34); в чом иж дей тот Зыбулт Брозовски многими обетницами своими ... на тую позыченую суму даными его уистившы ... тот фортел собе замыслил (АВК, ХХХII, 71, 1596). 3. Выканаць (абавязак, абяцанне i пад.). первѣй бы тую рѣчь съ нимъ уистили, абы вжо намъ далѣй далъ розумѣти, и намъ бы тую рѣчь прирекъ черезъ наши послы и свои гонцы (АЗР, II, 8, 1507); если бы на которого з нас мененых особ Пан Бог смерьть допустил первей, нижли в заплате тое сумы пенезей пну Зенковичу уйстим, тогды одна особа, которая з нас зостанет ... платит мает (АВК, ХХХVI, 67, 1582); яко первѣй дей тотъ Оленскій слугою его милости былъ, такъ и теперь есть, и поты, поки своему не справить и не уистить, панъ воевода за слугу и шкодника своего оного доходить и доходити будеть (АВК, II, 298, 1595); жидъ Левковичъ ... давно жичылъ собе въ ономъ уйстити (АВК, ХХVIII, 395, 1663).
с. 323
Уиститися, уиститисе, уйститисе, уйститися дзеясл., зв. 1. Ад уистити ў 2 знач. въ томъ ему передъ урадомъ або войтомъ уиститися, абы инъде не шолъ, только до волости нашое (КПД, 578, 1557); хто ꙗко колвекъ такового жэлезного листу потрэбуеть мает рукоемство слушне поставити людеs добрихъ ѡселых и ꙋиститисѧ ими и их маетностꙗми (Ст. 1566, 15); умоцованы стороны позваное ... домагалсе, абы се пан Белъский порукою уистил (АВК, ХХХII, 134, 1596); его ... на дванадцать недель седеньꙗ а потомъ и парꙋкою абы се ꙋистилъ сказали (КЛС, 138б, 1597); тотъ хто купитъ ... волоку осадившы, и въ томъ маетъ передъ урадомъ, або войтомъ уиститися, абы инде не шолъ (АВК, I, 205, 1676). 2. Ад уистити ў 3 знач. где бы Панъ Бгъ на Дениса ... смерть допустит рачил, через которую бы не уйстившися ему с того света шол (АВК, ХХХIХ, 121, 1578); Где бы хто комꙋ давъшы на себе записъ, а в томъ не ꙋистивъшысѧ зъмеръ (Ст. 1588, 322); тот вязен Гришко Гаврилович, не уистившисе в том и не учынившы личбы зо всего держаня враду своего ... утекъ (АВК, ХХХVI, 372, 1590); панъ Илковски ... не отдал и водле запису своего не уйстилсе (АВК, ХХХI, 218, 1595); тую суму пнзей совитостю и вси шкоды и наклады з местца и з ураду уиститися маю и повинен буду (АВК, ХХХII, 43, 1596); протосинкгелъ ... сподѣваючися, ижъ навѣдитъ его оный господарь и пѣнязѣ купцомъ отошлетъ, ручился за него, той же господарь не уистился (АЗР, IV, 213, 1600–1605); такіе ... виною ѡбложени быти мают дозорства еднакъ не зложат, аж сѧ первѣй во всемъ оуистѧт (Ст. бр., 12б). // перан. тот ... потом коли в покою пановал много лѣтъ мꙋсил сꙗ ꙋистит смерти, з долго на завитыs рок позваныs (Стрыйк., 521). 3. Спраўдзіцца; здзейснiцца. ты ѡ то се бг0483ꙋ справуs ꙗко ест на тое панство вшол, лацно бым тебе скинут могла, бых была вѣрила што мнѣ ѡ тобѣ повѣдано, што се тепер ꙋистило, твои мене присꙗги завели (Бельск., 359б). 4. Паручыць каго-, што-н. каму-н. молю ти сꙗ, поневажъ ꙋже ѡбѣтници досыт чинити а тобѣ сꙗ уистити хочꙋ: справꙋй же дорогꙋ мою, а укажи мнѣ мѣстъце до покуты и до позысканъꙗ спанiꙗ моего (Пралог, 571б).
с. 323
Уистье наз. Выхад, уцёкі. ꙋмираючого в так великоs личбе дьꙗволи ѡточают грешного, иж заледве ест надеꙗ ꙋистꙗ (Зб. 255, 93).
с. 324
Уищатися дзеясл. Разлічвацца; сплочваць доўг. такs сѧ емꙋ оуищаемо, кгды нашимъ поводомs вѣчsнꙋю емꙋ за працы около ближнего поднѧтыи заплатꙋ оу Бг0483а еднаемо (Каліст, II, 153б). Параўн. уиствлятись.
с. 324
Уищенье, уищение наз. 1. Разлiк; сплочванне доўгу. просила сторона поводовая ... абы былъ водле права до заплаты и уищенья примушон (ИЮМ, ХХХ, 14, 1577); Артимъ ... для лепъшое веры и певнейшего уищеньіа далъ ему на себе вызнаный листъ (Там жа); поступую его мсти домъ мой ... до уищенъя и заплаченъя тое сумы пнзей (АВК, ХХХIХ, 108, 1578); тот назавтрее по ономъ року ему до истотное заплаты и уищеніа тых пенезей ... поступити мел (ИЮМ, ХХХII, 112, 1578); тые свинье всихъ петнадцатеро черезъ руки мое ... тые подданые ... до уищеня одъ нихъ тое испаши на копованое взяли (АКС, 151, 1597); народ каинов ... выгинул был до кгрꙋнтꙋ, в чом се показала наsпершаꙗ помста бж0483аꙗ справедливаꙗ а срокгаꙗ, длꙗ розлитꙗ крови невиннои братерскои, в третем, и четвертом поколѣню ищꙋчи ꙋищенꙗ неправости (Стрыйк., 413б). 2. Спраўджванне; здзяйсненне. сидѣл в тоs час на ѡдноs горѣ евгениs чекаючи ꙋищенꙗ ѡных ѡбѣтниц, которых мѣл ѡт чаровников поганских (Бельск., 294б); в десꙗтомъ вѣршꙋ тогож ѱалмꙋ значитъ вѣрност або ꙋищенsе (Выкл., 116б); ѡ дивна моць божиѧ и ꙋищене ѡбетницы ѡноs (Зб. 82, 62); в плаканю великом прагнꙋл и просил ѡ месиѧ и ꙋищение щасливых ѡных часов (Там жа, 89).
с. 325
Уищоный дзеепрым. 1. Аплачаны. Окула ... припоминать мел, жебы за тые соболи уищоно было тому Дмитру (АВК, ХХХIХ, 512, 1579). 2. Абавязаны. пан Крыштоф просил, абы таковый іако шкодник скарбу государьскому и переказца доходов мытных до ноуки ... уищон и за ведомост дан был (ИЮМ, ХХХ, 100, 1577); Степанъ Шумскій ... каранья есть годенъ; для того нехай бы былъ на врядѣ уищонъ до вчиненья мнѣ зъ нимъ скутечное справедливости (АВК, II, 235, 1580); длѧ того и ѡныs хто кого в чомъ ѡбвинивъши на врꙗде задеръжить и ѡскаръжить, маеть быти до ꙋчиненьѧ справедливости ѡт врꙗдꙋ парꙋкою ꙋищонъ (Ст. 1588, 166).
с. 325
Уй наз. Тое, што і вуй. поиде же оубо иꙗков кs лаваноу оую своемоу. и ѡбрѣте мѣсто (Зб. 262, 210б).
с. 325
Уйзрети, уизрети дзеясл. Тое, што і узрети ў 2 знач. если ми того венца не даси, теперъ уизрышъ на мнѣ шаты розодраные (Бава, 139); кгды теды вшолъ аврам до египту ꙋйзрѣли египтꙗне женꙋ (Біблія, 33); подsнесши теды Лотъ очи свои, оуизрѣлъ всю вsоколо краинꙋ Iѡрданскꙋю (Хран., 22б).
с. 325
Уйма наз. Страта; шкода. никому жадныхъ привилеевъ зъ уймою владзы и зверхности вряду тамошнего и доброго посполитого мѣстского давати не будешъ (АЗР, IV, 168, 1597); абы нихто въ поволанью своемъ надъ право посполитое уймы не терпелъ (АВК, VIII, 269, 1605); такъ рекꙋ, зs оущербком оучтивого и оуймою доброи славы словъ: зs традꙋкциею оу становъ, и оу самого добротливого и свѧтобливого Пн0483а нш0483его Маестатꙋ, людей невинныхъ, побожныхs и свѧтобливых перестанте (Паўуст., 7б); далеко болѣи Бг0483ъ и Гсдь всихъ, вшедши вs гнѣзда и домы где смерть залегла, а дш0483и и Адама ѡдтꙋль вырвавши ѡдходить без оуймы (Мак., 100); черезъ которых отобранье уйма хвалы Божой дѣетъсе (АВК, ХV, 375, 1677). Параўн. уймъ.
с. 326
Уймованый дзеепрым. ад уймовати. просимъ, абы то было не уймовано и по старому заховано (КПР, 180, 1551); о пожытъки врядовые, абы не были уймованы (КПД, 101, 1554).
с. 326
Уймовати, воймовати, уимовати, уймувати дзеясл. Змяншаць; аднімаць. ничого больши ани меньши причиняючи або уймуючи, што есть такъ неомыльне описано (АСД, I, 13, 1522); маетъ онъ самъ ... свещенниковъ годныхъ и научоныхъ при ней установляти владности владычней надъ свещенникомъ тоее церкви въ справахъ духовныхъ ничимъ не воймуючы и пильне стерегчи (АВК, II, 5, 1555); водлуг жалобы и ѡтпору сторон ничого не прикладаючы ани ꙋsмуючи буду судити (Ст. 1566, 41б); тое то славное панство великое кнꙗзство ... в славе, тытулех ... и теж в границахъ ни в чомъ ꙋменшивати и ꙋимовати, або понижати не маемъ (Ст. 1588, 65); не потреба причинѧти оуймовати или ѡтмѣнѧти абы што новое ... мѣлосѧ проповѣдати (Каз. Кір., 80б); чл0483къ которыs мѣры не ховает еднакое, ꙋимует собѣ роскошеs дх0483вных (Зб. 261, 103б); оброкъ который тѣлꙋ оуймꙋемо, дꙋши ѡтдаваймо, оубогихъ нимъ кормѣмо и поймо (Каліст, II, 316); немянованое мянованому ничого правы и владзы уймувати и на перешходѣ быти не маеть (АЮЗР, II, 93, 1633); чsти бг0483у и свꙗтымъ его в ѡбразехъ ꙋймуючи, а чест которꙋю ѡбразови чинимъ на того которого ѡбраз ест стегаетъ и вливает (Пралог, I, 576б); блюзнѣрство ... бываетъ ... в0483. оуймꙋючи Бг0483ꙋ тое, чого оунѧти невозможна (Зб. вып., 106б).
с. 326
Уймоватися, уимоватисе, уймоватисе дзеясл., зв. 1. Ад уймовати. чого прошоу не чини свѧтобливость ваша, абовѣмъ вам сѧ оуймоуетъ, што иншомꙋ болшей нижъ слоушность допоущаетъ, приписовано бываетъ (Апакр., 111б). 2. Брацца, хапáцца (рукой) за што-н. Приемлю ... пріймꙋю, берꙋ, зношꙋю, перетерплюю, оуймꙋюсѧ, имаю (Бяр., 124). 3. Прымацца за што-н., пачынаць рабiць што-н. абыс се ꙋчыл людское мнеманꙗ занедбыват ꙋмыслъ волныs и поволныs заховат и хꙋтне того се ꙋsмовати што се христꙋ бꙋдет здало мовꙗчи буд волꙗ твоꙗ (Зб. 255, 140–140б). 4. Задумвацца. теды се цесар ꙋимоват почалъ мыслꙗчи що то ест воротишъсе в покою, и ꙋже хателъ казать цр0483кви правовѣрънымъ ѡтворит (Пралог, 684б).
с. 327
Уймувати гл. уймовати
с. 327
Уймуючий дзеепрым. у знач. наз. Той, хто змяншае, аднімае. Ахазъ: оуймꙋючій, пойм: оухватов: ѡдерж (Бяр., 241).
с. 327
Уймъ наз. Тое, што і уйма. жадного уйму ... почитано быти не маетъ (АСД, II, 59, 1635); жадного уйму и ущербку власти его епископское почытано быти не маетъ (ИЮМ, ХIII, 233, 1728).
с. 327
Уйстити гл. уистити
с. 327
Уйститисе гл. уиститися
с. 327
Уйститися гл. уиститися
с. 327
Уйстье наз. Тое, што і устье ў 1 знач. мел он пан Балтромей Скорулски справу у суду ... о езъ на реце Велии там на том мейсцу под уйстемъ речки Тавросты посечоный (АВК, ХХХII, 76, 1596); грани положили, напервей поченшы отъ реки Красницы, где она въ реку Супрослю вошла, а отъ того уйстья речкою Красницою уверхъ до Лазенъ Дятеловыхъ (АВК, I, 47, 1614).
с. 327
Уйти, уити дзеясл. 1. Уцячы, схавацца, выратавацца ад каго-, чаго-н. Дэтрык будучы в чоло з луку постреленъ, ледво ушол (Атыла, 177); с которымъ телом и с тыми мужобойцами ледво есмо будучы поранены, до двора пни Овлочымской ушли (АВК, 289, 1582); естли бы хто застрелилъ албо ранилъ звера ꙋ своеs земли, а тотъ зверъ ꙋшолъ бы ꙋ чꙋжꙋю землю (Ст. 1588, 380); тотъ прiятель его вышейменованый такъ борздо передъ нимъ уйти не могъ (АВК, VIII, 76, 1604); поразили на ѡн часъ моавитов ... жаден з них ꙋйти не моглъ (Біблія, 120б); ѡт чотырнадцати тисечъ ледве их што ꙋшло (Хр. польск., 24); жаловалъ же соловѣй зs рꙋкъ его оушол (Варл., 82); Гонзе, и гонзнꙋвъ: Оушолs, оутѣкъ, оубѣгъ ... або вымsкнꙋлъсѧ (Бяр., 29); вырвалисѧ савейчицы, и забрали все и слꙋги мечемъ побили, ꙗ толкѡ оушолъ (Хран., 55б). // перан. Его дш0483а ꙗкъ пташокъ ѡт тенетъ таемныхъ ловцовъ оушла (Лям., 9); Дш0483а наша ꙗко птаха ꙋшла ѡт сѣтеs ловꙗчих (Пс. ХVII, 148). ◊ Уйти рукъ гл. рука; уйти отъ (зъ) рукъ – тое, што i уйти рукъ. тен то кн0483зь с успоможеньем многих ... ѡт их рук доброволне оушедлъ (Троя, 57б); мало рицеръства мае алеѯандер але мужных, котории много моих рицеров побили, з которих рꙋкъ ледвем ꙋшолъ (Алекс., 10). 2. Пайсці; перабрацца; адправiцца; змяніць, пакiнуць якое-н. месца. реклъ емоу поиди гсне ... да натыхмѣстъ оушол (Пак. Хр., 17–17б); не ѡтворивши гробоу ... черес замкноутые двери. до апостолов оушол (Там жа, 25б); Васко Борисовичъ, не учтивши мене, іако пана своего ... от мене преч ушол (ИЮМ, ХХХII, 180, 1578); угрове ушли были до Панонии (Атыла, 233); кгды бы шлꙗхътич занехавши именьѧ ... ꙋшолъ бы до места, и мешкал тамъ (Ст. 1588, 88); иꙗков взꙗвши емꙋ дочки двѣ рахил и лию и маетности немало ꙋшол (Зб. 261, 248б); Iс0483 абовѣмъ оушолъ былъ зs межи народа, который былъ на мѣстцы ономъ (Каліст, I, 124б); людѣ ... не мают се в небеспеченъства вдавати ... але стороны своеs коли могут ꙋходит: ꙗко и ѡн длꙗ того ꙋшол до египту (Зб. 255, 145). ◊ Уйти въ смерть – памерцi. тот которыи так шалене мовил есть юж бы оу см0483рть оушол (Троя, 2). 3. Пазбегнуць; ухіліцца. естли бы зъ муки предсе тыхъ жидовъ отъ того не отволалъ ... тогды бы и тыи жидове не вшли муки (АВК, ХVII, 268, 1541); всих до того дорог искали и досветчали, абы небезпечности уити могли (Атыла, 206); геретицкое новокръщенъское заразы ꙋшли (Бер. саб., 14–14б); не ꙋшедлэм помсты божеs (Еўл., 45); такиs не ꙋsдет каранꙗ коториs криво присегает (Зб. 261, 221б); петре ... ꙗ муки не ꙋsдꙋ (Хр. польск., 15б); мы бовѣмъ того жъ вырокꙋ ѡт Гд0483а не оуйдемо, оуставѣчне по ѡтпꙋщеню намъ грѣхѡвъ нашихъ не раз анѣs десѧть, але тисѧчами тисѧчiй разѡвъ грѣшачи (Калiст, I, 31); дрꙋгіи оукритисѧ и людского столкꙋ оуйти стараютъсѧ (Мак., 182–183); если жъ теды хочеш ꙋити срокгого сꙋдꙋ божого пришлого, не лекаsсе сꙋдꙋ человека грешного и слабого (Зб. 255, 51–51б); моглъ бы оуити гнѣвꙋ ближнего которыи сѧ мститъ крови (Хран., 170). 4. Увайсці (у сярэдзіну). оушол с ними июда перво в оныи дом (Пак. Хр., 6); ꙋ коморꙋ ꙋшедши (КСД, 799, 1512); кто жs коли мужъ или жена непозваныи ꙋшолъ бы до полаты предs царѧ, то скоро безs мешканиѧ имать ꙋбитъ быти (Скар. КЕ, 9б); въ того Матея ув огородъ былъ ушолъ (АВК, ХVII, 377, 1541); Ижота зъсѣдъшы и ушла в цэрков первеи Паламидежа (Трыст., 91); кгды король до сестры ихъ ꙋшолъ. ѡни тогож часу тамъ до королѧ прышли (Рач., 353); алеѯандер ... притꙗгнꙋл до фригѣи, и вшол до божницы сл0483нца (Алекс., 10); ѡнъ не тилко ничого не прореклъ до неи, але ни двереs ѡтворилъ жебы ꙋшла до него (Зб. 107, 99). // перан. чꙋжіе працы ѡвоц николи не ꙋшол в дом моs (Зб. 107, 173). 5. Мінуць (скончыцца, прайсцi). але день бы мѧ рихлѣй Православныи Хрістіане оушолъ, нѣжли бы ... всегѡ живота егѡ зишло: еслибымъ всѣ в немъ найдꙋючіисѧ побожности цноты подробнꙋ вылѣчати мѣлъ (Сматр., 43). 6. Прайсці (шлях, адлегласць). вицыну провадꙗчы если заснут або занедбают за годину назад ꙋтечет що през тыждень ꙋишли (Зб. 261, 128б). 7. Зрасходавацца; быць скарыстаным на што-н. тот дн0483ь добръ на все ... дворы ставити и строити иже оуидеть со многим трꙋдомъ ѡбрѧщетсѧ (Плячо, 85б); мают шесть свѣчь, зеленѡфарбованых лѧныхъ коло гробꙋ нести ... свѣчи если бы такъ много лѧныхs было вs недостаткꙋ и малые оуйдꙋть (Ст. бр., 18б). 8. Выпасці (з рук). бꙋдꙋ збират колосы которыи бы ꙋшли з рꙋку женцовъ (Біблія, 138); пойдꙋ на поле и бꙋдꙋ збирать класы которіи бы оушли з рꙋкꙋ женцовъ (Хран., 193б). ⧫ Въ раду уйти – параіцца. иными пѧтнадцатми коупили зм0483лю на погребеніе перькгримом ꙗко молыт еванькгелиста. а в радꙋ оушодшо коупили за них зм0483лю на погребеніе перкгримом (Валх., 61); оушодше оу радоу дали много пѣнѧзеи ритерем (Пак. Хр., 3б).
с. 327
Уйтися дзеясл. Адступiцца, адрачыся. таковыs маеть первыикротъ ѡт присѧги ꙋsтисꙗ самѡденъ (Ст. 1566 I, 102).
с. 329
Указавати гл. указовати
с. 329
Указаватисе гл. указоватисе
с. 329
Указание гл. указанье
с. 329
Указаный, вказанный, вказаный, укзанный дзеепрым. 1. Ад указати ў 1 знач. естли бы жидъ взялъ у хрестьянина заставу ... естли бы тая застава не добра была, старостѣ нашому маетъ вказана быти (АЗР, I, 25, 1388); таꙗ рана есть указана слꙋжебникови (Вiсл., 19); то вказанное видѣвше. потом въ его въспоминание творѣте. да быхом сѧ оуспоминали с вѣрою чстою ст0483ое тѣло ег (Чэцця, 31); таковыs кгвалтъ и знаки мають ꙋказаны быти людемъ добрымъ (КВЗС, 21, 1537); смотри а ꙋчини на кшталтъ коториs тобѣ на горѣ ꙋказаныs есть (Бiблiя, 140); пытаючисꙗ указано мнѣ бранꙋ з мѣста и дорогу до иеръданꙋ (Пралог, 572); выставишъ наметъ цр0483ковный такимъ кшталтомъ который тобѣ на горѣ оуказано (Хран., 104). // перан. на свѣтлостs такъ ꙗснꙋю, ѡт тебе нам оуказанꙋю, очи замрꙋживши оумыслне глѧдѣти не хотѣлисмо, и тобѣ многосмо ... злого вырѧдили (Варл., 311). 2. Ад указати ў 2 знач. о иншихъ шкодахъ ничого нам не вказано мовити (АВК, XVIII, 173, 1600); тое, што росказꙋешs, ѡ кролю, оучинитъ намнѣй намъ не ꙋказано, але што Панъ нашъ росказалъ (Варл., 201б). 3. Ад указати ў 3 знач. они же жадали суть пищи, длѧ техъ речеи еже ꙋказаны и посланы имъ суть (Скар. ПБ, 24б); записыванье кривдъ ... маеть быти чинено, где жалобнаѧ сторона похочеть ... або на том же дрꙋгомъ ꙋрѧде до которого и позване в семъ артыкꙋле ꙋказано (Ст. 1588, 182); азабы таковые мѣсца имъ належати могли, котѡрые ... доброго сꙋмнѣньѧ ... людем през право соуть оуказаны (Апакр., 198б); тыи трꙋдоватые мꙋжеве шли до свещенниковъ ꙋказанныхъ ѡт пана въ ерꙋсалиме (Зб. 259, 309б); дорога до спасениѧ нам лацно ест ꙋказана (Зб. 82, 26). 4. Адрасаваны, накiраваны. прыслꙋхаsжесе сꙋдомъ и апелѧцыам головным до кого ꙋказаны второго собора иже в константинополи правило (Унiя, 22). 5. У знач. наз. Тое, што прызначана. хотѧ бы им шатан оуказаного длѧ зведенsѧ чачки не оумыкалъ (Апакр., 199б).
с. 329
Указанье, вказанье, указание, указане, укозанье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. указати ў 1 знач. тотъ листъ большей ку помоцы ему быти не маешь, одно отъ вказанья листу пану его за чотыры недели (КПД, 123, 1544); артыкул ки0483 ѡ ꙋказаню и пописованью шлꙗхты поветовое ꙋ воеводствахъ (Ст. 1566, 26); нашто у возехъ ищете, он мает за пазухою и на мене указал, якож за укозаньемъ его нашолъ жыд у мене куницы (АВК, XХХIХ, 518, 1579); мнималъ абы меншого воиска мог мѣть досыть до указанѧ того, што был умыслил (Атыла, 184); се брижꙋ знаком пыхи и короны котораꙗ есть на головѣ моей часов ꙋказаньꙗ моего (Бiблiя, 577); ѡнъ ... не ꙋказалъ тестаментꙋ, ажъ гды старшиs сн0483ъ костанътыs приехалъ, и ꙋпатривши час хитра лишка, ꙋказанемъ иного тестаментꙋ то на нимъ тарговати хотелъ (Пралог, 634). 2. Дзеянне па дзеясл. указати ў 2 знач. нача Ѳеѡдоръ Весна владети градомь Витебьскомь. и всею землею Витебъскою. советомь и оуказаниемь королꙗ ꙗкаила (Увар., 94); докончавши внꙋтръ и знадворꙗ всего кораблꙗ смолою ꙋмазал ведлуг ꙋказанꙗ гсднего (Бiблiя, 24); водлуг ꙋказанꙗ свещеннического богу ѡфѣрꙋ чинил (Алекс., 6б); шол заразъ до гори гаваѡны за указанем ангелскимъ (Пралог, 538б); за ꙋказаньем ихъ бичъ коториs мнѣ был даныs, ѡтнꙗтыs естъ (Зб. 22, 345б). 3. Дзеянне па дзеясл. указати ў 3 знач. власы грꙋбые оуказанiе на крѣпость мозговꙋ сердечнꙋю (Арыст., 176); першiй бовѣмъ терsпливости мѣлъ оуказанiе, а вторы црства божего клейноты приноси (Каз. Кiр., 2–2б); чл0483къ естъ живот до часꙋ позыченый ... и ꙗкъ великiе чоловѣчее мизерности оуказанѧ (Кiн., 49б–50); панъ хоружый Городенскiй, мимо указанемъ квитовъ старыхъ поборовыхъ, большъ побору отъ отца Годкинского вытегаючы до суду ... позвалъ (АВК, I, 173, 1615).
с. 330
Указаньеся наз. Дзеянне па дзеясл. указатися ў 1 знач. тогды Иродъ потаемне призвавши вѣщки, пыталсѧ оу нихъ часꙋ оуказанѧсѧ звезды (Калiст, II, 259б).
с. 331
Указатель наз. Указчык. се бо ѡсилит силою своею хто ꙗко ѡн оуказател: хто напомѧнꙋлъ емоу пѫт его и хто рек дѣлаешь кривдꙋ (Зб. 262, 27б).
с. 331
Указати, вказати, вказать, указать, укозати дзеясл. 1. Паказаць (вiзуальна). сам его ранил а то хотелъ сведечство оуказать емꙋ (Вiсл., 19б); ѧ боранка и сн0483а бж0483ьего. людꙋ жидовскомоу пальцем оуказал есми его. в реце iѡрдане (Пак. Хр., 27б); ѡнъ не хочеть листа небожчика ѡтъца моего мне вказати (КВЗС, 13, 1537); соими клобук, укажы тот знак, што есми лечыла тебе (Бава, 153); такового конѧ, або вола платити не повиненъ, толко скꙋру ꙋказати и ѡтдати емꙋ маеть (Ст. 1588, 332); ꙋзрѣли чл0483вка ... ꙋкажи нам вхожене до мѣста (Бiблiя, 119); ѡнъ ѡтвинувши ꙋказал имъ рꙋки свое (Зб. 107, 160); Хамъ видѧчи то не оучтилъ оц0483а своегѡ, а не покрывши соромоты егѡ ей ѡбьꙗвить и оуказать иншой братьи смѣлъ (Хран., 17); привела его и вказала емꙋ безчисленные скарбы (Алекс. 1697, 86). // перан. кгды сꙋмнене наше перед Бг0483омъ оупокоримо, и дꙋшъ нашихъ раны емꙋ оукажемо ... милостивъ бꙋдетъ намъ говорити (Калiст, I, 8–8б). 2. Загадаць. послали есмо послы наши мѣсяца марта, указали есмо имъ (АЗР, I, 36, 1415); едѧ Тимофеи на Ригу оуказал тотъ воскъ взѧти (ПГ, I, 133, 1436–1437); ведь же вказалъ есми молоденьцомъ абы сѧ не дотыкати тебе (Зб. 262, 31б); ямъ ... Федковой есми вказалъ, ижбы просоку давала и злочинци свого доискивалася (АВК, ХVII, 196, 1540); каждыи оукажеть томꙋ кто под ним (Арыст., 169); водлуг листу ег на брате укозалъ долгу одыскать (АВК, ХХХIХ, 461, 1579); хто ꙋказалъ вамs ꙋтекати (Цяп., 4); повинность ... три дни на недели служить съ чимъ укажутъ (АВК, ХIV, 441, 1592); ѡн тобѣ ꙋкажет што быс мѣла чинит (Бiблiя, 139); радиломъсе въ томъ зъ братомъ своимъ ... и указалъ мне, абыхъ я жону свою ... до него бы послалъ (ИЮМ, VIII, 344, 1617); поsдꙋ тамъ на покутꙋ где мнѣ ꙋкажешъ (Пралог, 571б). ◊ Потреба укажеть – запатрабуецца. кгды потреба якая укажеть у Великомъ Князстве, они едуть до Коруны (КПД, 24, 1538); о што меновите ним бы з нимъ правне поступовати почал, коли того ему потреба вкаже (ИЮМ, ХХХII, 99, 1578); если бы ꙋказала того потреба, час ꙗкиs может змешкат (Дыяр., 153). 3. Назваць, паведамiць. бѫдет ли хто иньшии менилсѧ право имет къ тои очине имеет прiити пред сꙋдею а оуказат свое право (Вiсл., 22б); кто можеть ему ꙋказати что по немъ имаеть быти подъ сл0483нцемъ (Скар. ЕК, 11); ревизоры мають быти прысягълые ... абы вмелъ всего достаточъне и справедливе выведати и въказати пожытокъ нашъ врадови, въ чомъ можеть прычынити (КПД, 569, 1557); ꙋкажи ми прошю тебѣ Епспа, которыи бы слово божiе провѣдалъ (Будны, 88б–89); иди до земли которꙋю тобѣ ꙋкажꙋ (Бiблiя, 32); елнꙋша ѡнаꙗ ꙋказала ему иж ѡнъ есть сын приꙗма (Тр. гiст., 68); самъ Дх0483ъ оукажетъ намъ пристойный моленsѧ спѡсобъ (Мак., 202); прошу и домовляюсе, абы ваша милость тую попадью ... вказать рачыли (АСД, III, 120, 1631); гсдь бг0483ъ вамъ през сон ꙋказалъ их славу (Зб. 752, 507б). 4. Засведчыць, выявiць. емоу своего гневоу не оуказал (Пак. Хр., 24б); чужоземец ... маеть ꙋказати прэд врꙗдомъ где купил имене (Ст. 1566, 32б); которымъ Атылѧ великую хуть и склонность указавшы и ласкаве их прынѧвшы, великие дары им дал (Атыла, 183); того нет ꙋ ѡбычаю абы муж жоне которую повагꙋ ꙋказал (Наб. тур., 23б); пришлисмо на гак неприꙗтелскиs ꙋкажи моц свою (Бельск., 45б); нас з того караешъ длꙗ доброи воли, которꙋюс мы твоим кревным ꙋказали (Алекс., 16); оукажѣможъ противко милости милость (Варл., 331б); великiй царю дарiю кождомꙋ слꙋзѣ вѣрномꙋ годитсꙗ вѣрност свою ꙋказати (Алекс. 1697, 38).
с. 331
Указатися, вказатися, указатисе дзеясл. 1. Паказацца (вiзуальна). на погребѣньи хсве вказалисѧ. вчн0483ци бо его (Чэцця, 326б); передъ божьимъ нароженьемъ некотораiа звѣзда нова а дивна надъ местом се оуказала (Валх., 67б); Григорей ... выслалъ слугъ з дому Ужуройского ... всихъ коней 3, вказалися слуги, а самъ не былъ (ПВЛ, 608, 1567); шедsши ꙋкажисѧ оѳеровsнику. и пsринеси дарs (Цяп., 10); если бы самого пана або врꙗдника возныs в домꙋ не засталъ, або се ꙋказати не хотелъ (Ст. 1588, 369); гсдь в купинѣ моsсеѡви ꙋказалъсꙗ (Бiблiя, 109); Iѡан бꙋдꙋчы нагъ ... а встыдаючысꙗ на ѡчы людем ꙋказатсе, зезволил лѣпеs до манастырꙗ поsти (Зб. 752, 503б–504). 2. З’явiцца (стацца). ѡткрыласѧ трава и оуказаласѧ проросль (Зб. 262, 107б); потом се ꙗсныs голос и веселыs ꙋказал (Бельск., 47б). 3. Здацца, зрабiць уражанне. Андрей Бобровичь, посылалъ слугъ своихъ ихъ грабити за то, ижь ѡни ему не гораздо ся вказали, какъ господарю служать (КСД, 59, 1510); варꙋисѧ ... оуказатисѧ смꙋтен. видѧще шкодоу их (Арыст., 167); колис хто ꙋкажет быти послꙋшным толко пред дрꙋгими але потом не такиs не воскрснꙋл (Зб. 261, 141); абысь сѧ не оуказалъ людемъ же постишъ (Калiст, I, 28б); если тое оучинишъ, барзо мꙋдромꙋ едномꙋ млоденцови ... подобным сѧ быть оукажешъ (Варл., 140б); жебы исповѣдꙋющыйсѧ былъ готовымъ з ѡхотою прынѧти всѧкꙋю покꙋтꙋ ... иначей исповѣданiе не было бы важное ꙗко сѧ ѡ съкрꙋшенiи оуказало (Навука, 79); мысли еси великоs индѣꙗномъ ꙋказалисꙗ (Алекс. 1697, 70б). 4. Высветлiцца (стаць зразумелым). тые ѡт кгалiлеи свѣтчили ... рекли до всее рады. теперь певно оукажетсе што тые свѣтчать (Пак. Хр., 32б); з тыхъ прето всѣхъ речiй оуказалосѧ, ижъ тое на насъ залежитъ, абысмо цноты набывали (Варл., 174).
с. 333
Указать гл. указати
с. 334
Указнитися дзеясл. Асудзіць; аспрэчыць. ѡтвечал гь0483 къ евꙋ и реклъ: чи сварѧсѧ с шадаемъ оуказнитьсѧ ѡбличаи ба0483 чи ѡтвечает емꙋ (Зб. 262, 29б).
с. 334
Указованый дзеепрым. ад указовати ў 1 знач. декретъ наш черезъ того дворенина нашого емꙋ ꙋказованыs (КЛС, 171, 1598); потом была его млсти справа ... ѡ аренде мыт ... и ꙋказовано на то истоты пн0483а небожчика а в нас намнеsшеs квитацыэs не было (Еўл., 37).
с. 334
Указованье, указывание наз. 1. Дзеянне па дзеясл. указовати ў 1 знач. не любить ми сѧ знамѧ пыхи и хвалы моеꙗ то естъ венець царsскии, иже бываеть на главе моеи в день ꙋказываниѧ моего (Скар. КЕ, 22б); за великимъ о то воланьемъ на короля и указованьемъ гвалту, отправовати ихъ казано (АЗР, IV, 215, 1600–1605); не толко там была зброꙗ до воsны, але и длꙗ ꙋказованꙗ можности царскои (Бельск., 115б); если бы по выреченью тых словъ ... и по ꙋказованю десницею над хлѣбомъ, хлѣбъ по старомꙋ хлѣбомъ зоставал (Навука, 40); ходили з паномъ райцою по розныхъ садахъ и овоцахъ, за вожене и указоване дали гайдуку осм. дванадцать (ИЮМ, IХ, 179, 1692). 2. Загад. мовил турчин слуга чаꙋшов за его ꙋказованем турецким по латине (Еўл., 10).
с. 334
Указовати, вказовати, вкащывати, указавати, указовать, указувати, указывати дзеясл. 1. Паказваць (вiзуальна). игуменъ ... вказывалъ передъ нами листъ записный небощицы кнегини (АВК, III, 2, 1401); коли сѧ хто правомъ вадит ѡ границах оуказꙋючи копца камнеи три (Вiсл., 42); онs же ходѧше предs вами по пути ... вsказуѧ вам путь вночи огнемъ (Скар. ДЗ, 7); ꙋказывають ложе его жележное [!] (Там жа, 10б); тот слуга в тот часъ наделу сѧ не припоминал и листа своего на тое имене не вказывалъ (Ст. 1566, 35); Гасланъ ... давалъ и указовалъ тотъ листъ (АВК, V, 13, 1582); видилем ... сапегꙋ ... которое видене гдым дрꙋгим ꙋказовал видити не могли (Дыяр., 159б); вынялъ перстень золотый ... и указывалъ его некоторымъ прыятелемъ своимъ (АВК, ХХ, 253, 1618); стада волѡвъ, и ѡвецъ, и ... вси речи ведлꙋг своего порѧдкꙋ дитѧти оуказывалъ (Варл., 268б); ꙋказовалъ мѣшокъ з пѣнꙗзми и мовил (Пралог, 576б); ѡныи люди ... христиꙗне мучили абы закопаныи пѣнези и скарбы ꙋказовали (Зб. 82, 344). // перан. ст0483ое писмо инsшую намs дорогу оуказуеть къ ѡтбытью грѣхѡвъ (Будны, 162); того теды слꙋхати, ты естес повиненъ, который ... до збавенѧ дорогꙋ тобѣ оуказꙋетъ (Карп., 11б); о шкоды ... и о въсе, до чого одънокольвекъ право дорогу ему указовать будетъ ... правъне чынить хотечы, просилъ (АВК, ХХ, 276, 1621); емꙋ ... дш0483а дорогꙋ горкости и терпливости ꙋказꙋет (Зб. 259, 326б). 2. Даводзiць, сведчыць. прорци ст0483ым дх0483омъ прорекали. и притчами оуказывали (Чэцця, 111б–112); его же звезда с нб0483а вказꙋеть ба0483 силного (Там жа, 120б); единый тамъ иный инъде падаше мерsтвъ, и оуказываше коеѧ ради речи ꙋмираше (Скар. ПБ, 28); тых же звездъ моць. сицова. крѡн и зевесъ. оуказоуют на многiи лѣта. арьесъ оуказѫет на короткiи лѣта (Неба, 63б); не поведаеш правды, бо парсуна твоѧ того не вказуеть (Бава, 137); Трыщан билъ моцно, а Галиѡт также, указывалъ ѡдинъ другому свое непрыѧтелство (Трыст., 81); архимандрытъ то указывалъ, же што подданыхъ ремесниковъ до монастыра належачихъ мелъ (АВК, I, 172, 1615); абыхмо тотъ статꙋтъ ... выдати, и ку ꙋжыванью привести велели, ꙋказꙋючи намъ с конъстытꙋциs, и ꙋфалъ соsмовыхъ жесмы то ꙋчынити повиньни (Ст. 1588, прадм.); половица тѣла ... знаменꙋе тебе, коториs маешъ поднꙗт ꙋпадъ смерти: а зас дрꙋгаꙗ половица живаꙗ розмаитых бестиs, цари котории по тобѣ будꙋт, ꙋказꙋе (Алекс., 44); што указуетъ якоесь поволанье выписомъ и тымъ подойзренье якобы на тыхъ людей невинныхъ указовать хочетъ (АВК, ХVIII, 238, 1615); его сꙋмнене, которое оуказывало, ижъ слꙋшне и правдиве мовилъ (Варл., 229); Еѵглскаѧ зась наꙋка ... незбожныхs вашыхъ оуставъ слабость и згꙋбꙋ оуказꙋетъ (Там жа, 293б); данiилъ ... оуказовалъ цр0483еви ꙗкѡ ѡ нем Iсаiѧ пророковалъ (Хран., 372); Алеѯандре повѣж нам що вказꙋет златого ѡбраза писмо (Алекс. 1697, 56). 3. Дэманстраваць, выяўляць. цр0483ь ... ни ѡдное. гордости не оуказуеть (Чэцця, 166); нѣкоторые оу первомъ житьи нашомъ. добрыи початки оуказывали (Там жа, 167б); гсди боже мои ты еси почалъ ꙋказывати рабу своему великую силꙋ свою (Скар. ДЗ, 11б); бог маленко против емоу порушилсе и вси речи которые калдеемъ черес послы оуказавал оу вавилонiи. длѧ продолженiа томоу королю езехiашоу черес тогож iсаiа оуказал (Валх., 41); нѣтъ лѣпшег чл0483кꙋ нижли бы ѣлъ а пил а оуказовал бы дш0483и своеи добро въ трꙋде своемъ (Зб. 262, 87б); искоуси правителѧ своего оуказываючи емꙋ потребꙋ свою до скаръбных речеи (Арыст., 157); ѡни сѧ ѡба силили указуючы ѡдин другому свое витезьство (Трыст., 81); пры людех никоторое хꙋти к собе не ꙋказꙋют (Наб. тур, 23б); коли дорослъ ꙋказовал з себе дѣлност не простог человѣка (Стрыйк., 537б); не ѡбленѧйсѧ такие прыклады завше ми оуказовати (Варл., 113); наготовал длꙗ них вечерꙋ, и з ними то ꙋживаючи добрꙋю имъ волю в домꙋ ꙋказовал (Зб. 82, 51). 4. Загадваць, патрабаваць. кождый ... повинен войну служити ... яко на тот час будеть потреба указывати (Ст. 1529, 12); король ... примовилъ на замокъ своs витебъскиs пꙋшъкаровъ ... а потреба их тепер вказꙋеть великаꙗ ажбы ѡни с того замъкꙋ не стегали (КВЗС, 16б, 1537); законникъ твои, оуказывал им. дѣло же сего пооучением законным и поститисѧ молити бг0483а боꙗзнию и з смирением (Арыст., 172); естъли господарь ꙋказуеть або воину служити, або подачокъ платити ... маеть хрiстiанинъ терsпети (Будны, 59б); абы ... возныхъ выбирали ... такъ много ꙗкобы их много потрэба ꙋказывати (Ст. 1566, 43–43б); с конца озерыща ... покул вода заливала, заехали и мерыт мерникови указовали (АВК, ХХХVI, 180, 1582); винни будꙋть ... воsнꙋ служити ... ꙗко на ѡнъ часъ будет потреба ꙋказывати (Ст. 1588, 46); мосты ... гдѣ бы потреба ꙋказовала бꙋдовать, то такъже маеть быти ѡпатровано подъдаными нашими (Там жа, 94); еще другого подданого своего ... въ домъ до того Ондросца Грицуковича послалъ, указуваючи ему на копу (АВК, XVIII, 76, 1589); ꙋказꙋите людем абы противъ панꙋ богꙋ не грешили (Бер. саб., 25б); гсдъ гедеѡна ꙋказꙋе ѡлтар собѣ бꙋдоват (Бiблiя, 122б); оумыслне иначей нижли слꙋшность оуказꙋетъ, злые речи над добрые прекладаю (Варл., 220); дозорцы ... засѧдꙋт. и въ прекладанью справъ ѡ которых бы намова потребнаѧ оуказовала. такъ и зданье свое ѡ нихъ подавати. и голосъ першiй мѣти бꙋдꙋт (Ст. бр., 10–10б). 5. Называць. нине самое крещѣние ивана большимъ оуказует (Чэцця, 129б); како бо иного кого за оутешителѧ Ап0483ли оуказовати могли, поневажь повеленiа о томs не мѣли (Будны, 173); Хс0483 Гд0483ь ... любовъ переднѣйшимъ и наболшим приказанемъ быти оуказꙋет (Калiст, II, 85); шол на ѡные их игриска ... и ꙗвне им и смѣле иного правого бг0483а, и Iс0483а хрста сн0483а его ꙋказовал (Зб. 752, 495б).
с. 334
Указоватися, вказоватися, вказыватися, указаватисе, указоватисе, указоваться, указыватися дзеясл. 1. Паказвацца (вiзуальна). три дн0483и ѡтпоущено нам оуказаватисе вам (Пак. Хр., 30б); залога теже иже подле града была почала сѧ ꙋказывати ѡт западнее страны (Скар. КС, 44б); зъниди къ гꙋмнꙋ не оуказꙋисѧ томꙋ мꙋжꙋ (Зб. 262, 32б); его у дому не нашолъ, або тежъ не указывалъсе (АВК, ХХVI, 489, 1586); въ ѡболоку ꙋказоватсꙗ над ѡцыщением бꙋдꙋ (Бiблiя, 167); зъ ѡного теж замку ꙋказовалисе люди (Алекс., 27); там сꙗ панъ бог моsсеѡви ꙋказывал (Аб. абр., 4); дiѧвол з великим крикомъ згинул и болеs се не ꙋказовалъ (Зб. 107, 167б); гдѣ сѧ вамъ и оуказовать бꙋдꙋ и посвѧтитсѧ олтарь хвалы моей (Хран., 107б); панъ бг0483ъ ... ѡбѣрает собѣ нѣкоторiи мѣсца ѡсобливыи, где сꙗ людем ꙋказꙋет (Выкл., 92). 2. Праяўляцца, з’яўляцца, станавiцца яўным. мꙋдрость человѣчьѧ ꙋказуетсѧ на лици его (Скар. ЕК, 12б); погледь сѣ оно людие изs загорsка ꙋказываютсѧ (Скар. КС, 23); сами тыи и оуды и жилы сꙋхи. без меры. и оуказꙋетсѧ на них соухота. и хоудоба (Арыст., 189); мы ... ѡзнаsмимъ всим ѡбывателем великог кн0483зьства ... абы вказывалисе и пописовалисе в поветех судовых (Ст. 1566, 26); столицꙋ митрополитанскꙋю собѣ выбрал. длꙗ Алеѯеꙗ ст0483ог теж митрополита киевског, ѡт которог гробꙋ в Москвѣ чꙋда ꙋказовалисꙗ (Стрыйк., 431б); тые вси и таковыи смутки ... ꙋже сꙗ починают зносити. а вмѣсто тыхъ новые добрие ... починают сꙗ намъ ꙋказовати (Пралог, 543); ѡ невѣрнаꙗ и неꙋставичнаꙗ чести, ꙗко человѣкꙋ исперва славна ест, а воскори погибает, и наѡстатокъ вsказꙋешсꙗ горчаишей ꙗдꙋ зsмиина (Алекс. 1697, 46–46б). 3. Здавацца, мець выгляд. крол тентран зложивши руце свои ꙋказывался быт перевитѧжоныи (Троя, 6б); даемъ тому Ивану ... гербъ ... якъ то в малеваню того гербу, который в том листе нашомъ ... естъ вымалеванъ, на око ся вказуетъ (Пiн., 55, 1540); которыи болеи богатества и телесные сласти любѧть нежели бога, а предъсѧ пред людми ꙋказꙋютьсѧ побожными (Будны, 7); ѡчи его ꙗко звѣзды ꙗсны, але барвы рознои, ѡдно чорно, дрꙋгое жолто се ꙋказовало (Алекс., 4); мнѣ зас вес час коротким се ꙋказꙋет (Зб. 107, 113); коториs ꙋже толsко зверхꙋ ꙋказовалъсꙗ правовѣрнымъ а внутръ ꙋпорнымъ и бридкимъ еретикомъ зосталъ былъ (Пралог, 584б).
с. 337
Указовать гл. указовати
с. 338
Указоваться гл. указоватися
с. 338
Указувати гл. указовати
с. 338
Указуючий дзеепрым. ад указовати ў 1 знач. штож бл0483женsнѣйшого над овый вѣкꙋистой памѧтки годный Iѡанновs голосъ оуказꙋючiй на око Гсда и мовѧчiй (Мак., 273).
с. 338
Указуючийся дзеепрым. ад указоватися ў 2 знач. на незличонꙋю речъ рѡдов ... в костелѣ римsскомъ оуказꙋючейсѧ поглѧдаючи зꙋмеваюсѧ, а на оубрыненье в нее здрыгнꙋтисѧ моушꙋ (Апакр., 171).
с. 338
Указъ наз. 1. Указ. по указу всея рѣчи посполитой коруны Польской и великого князства Литовского соймовому, мы вже ѣдемъ на зъѣздъ (АЗР, IV, 449, 1615); оуказ о десѧти Паннахъ (Мак., 30). 2. Загад, указанне. если хочешъ слышати оуказы ѡт писма. слꙋхаи же Iсаию которыи мовит (Каз. Кiр., 36); тые езыки сказываютъ, што за указомъ Хованского и товаришовъ его ходили (АЗР, IV, 465, 1615); мы по указу заплатили за въсе золот. шесть (ИЮМ, I, 50, 1679). 3. Сведчанне, прыкмета. ѡ бровех. Аще влас их гоустъ, оуказъ их на леность. и грꙋбое говорение (Арыст., 177); ноздри же тонъкии, оуказъ на мѧгкосердие. долгии же близꙋ оустъ. оуказъ на кротость сердечнꙋ (Там жа); ꙋказанiе: Наꙋка, доводъ, прикладъ, оуказъ, албо знакъ, по которомъ познати тое ѡ чомъ бываетъ речъ (Бяр., 178).
с. 338
Указывание гл. указованье
с. 338
Указывати гл. указовати
с. 338
Указыватися гл. указоватися
с. 338
Укалятися дзеясл. Запэцкацца. лѣпеs ровною дорогою ити, и ꙋкалꙗтсꙗ нѣшто, анижъ тамъ высоко ступат и згинут (Пралог, 549б).
с. 338
Укамененный дзеепрым. ад укаменовати. ѡпꙋщꙋ ѡдного пророка ꙋкамененного, дрꙋгого розпилованного (Зб. 259, 6).
с. 338
Укаменование наз. Дзеянне па дзеясл. укаменовати. глава кд0483 ... ѡ ꙋкаменовании ругающегосѧ имени божиему (Скар. КЛ, 45б); иншие апостолове розражали збавителеви жебы не шолъ до вифаниs длꙗ небезпеченства ꙋкаменованиꙗ (Зб. 255, 135).
с. 338
Укаменованый дзеепрым. ад укаменовати. кто бга блоузнить видитсе намъ ижбы оукаменован. ѡтповедел имъ пилат (Пак. Хр., 19б); камениемъ грѧзsнымъ оукаменованъ ест ленивыи (Скар. IС, 35); чл0483вкъ если бы коториs далъ дѣти свои балванови молохъ ꙋкаменованъ на смерть нехай бꙋдет (Бiблiя, 17); на чꙋжоложстве поsмают ... без милости мают быти ꙋкаменованы (Наб. тур., 22б–23); апстолъ павелъ ... выволочоныs перед мѣсто и ꙋкаменованыs ꙗко убогиs чл0483вкъ (Зб. 82, 335б); послал ровоам по трибꙋт до израилтꙗн поборцꙋ, адонира але ꙋкаменован от них (Бельск., 117–117б); сам ѡн толко до свꙗтыни которꙋю звано, светаꙗ светых входил деветдесꙗтъ лет маючы ест ꙋкаменованыs и палицами прибитыs (Зб. 255, 155б); ѡдинъ, же толко трески збиралъ в сꙋботꙋ, не ест за то ꙋкаменованыs (Зб. 259, 43б–44); направили сн0483ы диꙗволскиꙗ, которыѧ на него ложно свѣдчили, и оукаменованыи ест (Жыц. св., 18б); розгнѣвавшисѧ жидове повставши на него и забили егѡ каменьми и тꙋ ѡт нихъ ꙋкаменованый ꙋмерлъ (Хран., 356б).
с. 339
Укаменовати, укаменовать, укамяновати дзеясл. Забiць камянямi. двѡх министрѡв жацы ... на оулици с погребꙋ идоучихъ мало не оукаменовали (Апакр., 31б); если бо будем забиват то што хвалꙗт египтꙗне перед ними, ꙋкамꙗнуют насъ (Бiблiя, 115); кгды им ѡ болвохвалство грозил ꙋкаменовали его ꙋ тафны (Бельск., 140); кгды зась приближилъсѧ часъ овоцѡв, послалъ слꙋгъ своих до роботникѡвъ побрати овѡцы еи. И поймавши роботникѡве слꙋгъ его, ового збили, ового забили, а ового оукаменовали (Калiст, II, 74–74б); ежели хто межи вами былъ бы вѣшчкомъ и чаровникомъ ... нехай на горлѣ карають и укаменують (АСД, III, 136, 1631); то им оучинили, што ѡнi сусанне оучинит хотѣли и укаменовали их, и выбавил гд0483ь бг0483ъ кров невиннꙋю (Жыц. св., 2б); ѡдни кричали, ꙋкаменуимо справедливаг и кидали на нег каменемъ (Зб. 81, 50б); Iсꙋса и халева ꙋкаменовать хочꙋтs (Хран., 136б); жиды ... стеѳана ꙋкаменовали (Зб. 259, 602б).
с. 339
Уканути дзеясл. Сцячы, пралiцца, упасцi. море выше всѣхъ горъ станет. а каплѧ его не оуканеть (Сiвiла, 9); вышедши Мѡѵсей простерлъ рꙋки до Гсда. и перестали громы и градъ и не оуканꙋлъ болѣй и дождь на землю (Хран., 87).
с. 339
Укараный дзеепрым. ад укарати. кгды бы кого на ꙋлицы застано, скоро бы змеркло мѣл быт всажон до везенꙗ и ꙋкараныs (Бельск., 372б); тогды заразъ пришолъ к собѣ ꙋкараныs царъ и всажоныs былъ на царъство (Зб. 82, 258б).
с. 340
Укаранье наз. Дзеянне па дзеясл. укарати. мѣлъ имъ за зле мужъ ст0483ыs, и хотꙗчи бж0483ꙋю моцъ показат на ꙋкаранье невстыдливости ихъ, а жебы за ѡнымъ чудомъ ѡт балвохвалства выбавилъ дш0483и (Пралог, 534б).
с. 340
Укарати дзеясл. Пакараць. ꙗким же способомs ѡ глꙋпче, и каменное срдце маючiй, мене длѧ того оукарати смѣешъ (Варл., 290б); не могꙋчи всихъ грѣховъ ихъ звлаща сердечныхъ ꙋкарат и выкоронит: за ѡстатокъ ꙋблагалъ гд0483а бг0483а ѡферами (Пралог, 660); тых братиs наших менъших которие писма не ꙋмѣют не ꙋкарали и не зневажали (Зб. 82, 433б); укараsте серце свое, а з землею зровнаsте (Зб. 259, 405).
с. 340
Укаратисе дзеясл., зв. ад укарати. велебныs ѡтче, досыт се ꙋже марин ꙋкарал, просим тебе приsми его назад до манастырꙗ (Зб. 752, 545б).
с. 340
Укаризиный дзеепрым. ад укоризна. Пореченs, оный: Подозрѣнъ, ыи: макꙋлꙋ маючiй, наганеный, покалѧный, оукаризиный (Бяр., 113).
с. 340
Укаряемый дзеепрым. ад укаряти. ѡт людеи боудоут оукарѧеми (Сiвiла, 8).
с. 340
Укарянье наз. Дзеянне па дзеясл. укаряти. коли б ты оурѧдилъ срдце свое и возsдѣлъ к немꙋ длани свои: аще кривда в роуках твоихъ ѡтдал ее ... тогды бо поднесеш лице свое ѡт оукарѧньѧ и боудеш оукрепленъ (Зб. 262, 16б).
с. 340
Укаряти, вкаряти дзеясл. Тое, што i укоряти. вкарѧють его невѣрнии людие (Чэцця, 117б); три ѡныи приꙗтели ... во ꙋчинкахъ его ꙋкарꙗли мовечи (Бiблiя, 81); прошꙋ вас которые не вмеют писма не ꙋкарꙗsте ихъ сии бо с вѣрою слꙋжат братии (Зб. 752, 584).
с. 340
Уквапливе прысл. Паспешлiва. ямъ ... не хотячи зъ нимъ около того уквапливе поступовати ... даломъ его на поруку пану Богушу Тарусе (АВК, ХVII, 63, 1539); пришедши до насъ Петръ Юрьевичъ ... повѣдилъ: штомъ мовилъ уквапливѣ, будучи пьяный чоловекъ (АВК, ХХII, 12, 1555–1565); о кажном ꙋ себѣ добре розумѣти, а на своеи совѣсти ꙋквапливѣ никого не осужати (Будны, 97б). Параўн. уквапне.
с. 340
Уквапне прысл. Тое, што i уквапливе. нижли мы судьи того такъ уквапне а безъ воли кролевское ее милости всказу не чинили (АВК, ХVII, 268, 1541).
с. 341
Уквашоный, уквашеный дзеепрым. Уквашаны. взѧлъ теды людъ росчиненнꙋю мꙋкꙋ, первѣй нижли оуквашено было. а завѧзавши в шаты клали на рамена свои (Хран., 90); начинили подsп оломенниковъ прѣсныхъ, бо не могли быть оуквашоны, же примꙋшали выти егѵптѧны (Там жа, 90б).
с. 341
Укворяти дзеясл. Тое, што i укоряти. ты вежь мысль его и оукворѧеть. и раслаблѧеть ѡныи и тако чинити тое з мыслiю. крѣпость ѡныи оуды. и помогают томоу дѣлꙋ (Арыст., 209–210).
с. 341
Укглейтовати дзеясл. Забяспечыць аховай. абыхмо онымъ сесь листъ нашъ сублевацiйный ... отъ всякихъ трудностей и насильствъ укглейтовали и убезпечили (АСД, II, 84, 1686).
с. 341
Укгрунтованый, угрунтованый дзеепрым. ад укгрунтовати. възsвеели ветsри. и напали на хоромину тую, и нѣ ꙋпала. ꙋкгsрунsтована бо была на камени (Цяп., 9б); тогды фоундаменты, на которых землѧ оукгрꙋнsтована естъ, затрѧсꙋтsсѧ (Калiст, I, 21). // перан. хотя бы листъ и друкованый былъ, покуль печатьми укгрунтованъ не будетъ, поты листомъ, водле права, слушнымъ быть не можетъ (АВК, VІІІ, 433, 1588); для болшого сведецства всякие справы ... писмомъ уфундованые и укгрунтованые и утвержоные бывают (АВК, ХХХІІ, 358, 1596); каменемъ презъ назвиско ничого иного розꙋмѣю не назвал гь0483, одно ненарꙋшенꙋю и статечнꙋю вѣрꙋ петровꙋ. на которой цр0483ковъ хв0483а такъ оукгрꙋнтована и збꙋдована естъ, абы не оупала, а неодолѣна была враты адовыми въ вѣки трваючи (Апакр., 97б); мечем границ ... ѡт прадѣдов тым же способом набытых и ꙋкгрунтованых боронили (Стрыйк., 529б); жебы мѣлъ печꙋ, працꙋ, и страхъ за натꙋралнꙋю и неѡдмѣнsнꙋю стале оугрꙋнsтованꙋю скрꙋхꙋ срдца (Мак., 170); нехай течеть во мнѣ текꙋчаѧ вода твоѧ и дана ми бꙋдетъ мова вs ѡттворенью оустъ моихъ и розꙋмs добре оукгрунsтованый на тобѣ краеоуголномs камени (Варл., 313б); ѡсобливе тые которые дети ꙋ перси мают, то ест во вере не сꙋт ꙋкгрꙋнтованы (Зб. 255, 119б).
с. 341
Укгрунтованье, угрунтоване наз. Забеспячэнне надзейнымi асновамi, гарантыямi. абыхмо къ укгрунтованью и фундованью того мѣста Полоцкого, яко вольности правъ, такъ и иные свободы ... надали и упривилеговали (АЗР, ІІІ, 255, 1580); то значит, иж емꙋ додавал пан бг0483ъ моцы и силы, поваженꙗ, щасливог звитꙗзства на воsнахъ. в становеню и ꙋкгрунтованю преложенства и кролеваня над народами посполитыми, длꙗ рꙗдꙋ бг0483обоsности карности послꙋшенства (Стрыйк., 418); дш0483ꙋ кs немꙋ пристꙋпꙋючꙋю ... привернетъ, а до радости безъ страстiѧ, и во всѣхъ цнотахъ оугрꙋнsтованѧ, до ѡдновенѧ смысловъ ... приведши (Мак., 46).
с. 341
Укгрунтовати, угрунтовати, укгрунтовать дзеясл. Угрунтаваць. которогожъ то двора ... будучы я в спокойномъ держанью моемъ и воду-мъ до него рурою ... приведшы, укгрунтовалъ (АВК, ХХ, 31, 1577); мѣсто ... хотячи на тамътои украинѣ укгрунтовать, уже есмо особливымъ привильемъ ... фундовали (АЗР, III, 292, 1585); межи невꙗжею серветою и шветою реками ꙋкгрунтовал собѣ ѡсады (Стрыйк., 514б); напочаткꙋ тысь Пн0483е землю оукгрꙋнтовалъ. и дѣломъ рꙋкъ твоихъ сꙋтъ небеса (Варл., 294б–295); ѡсновахъ: оугрꙋнтовалемъ (Бяр., 199); прест0483аꙗ бц0483а во слонце мешкане свое, то ест хот ꙋкгрꙋнтовала (Зб. 259, 556); твои сут небеса, и твоꙗ теж ест землꙗ. и ты ꙋкгрꙋнтовал ѡкрꙋгъ свѣта и все штоколвек на нем ест (Пс. ХVII, 87). // перан. ное ... всꙗкꙋю реч посполитꙋю, порꙗдне ꙋкгрунтовал (Стрыйк., 415б); Хс0483 ... царsство кнѧзѧ темности збурилs, а свое вѣчsное и неѡтмѣнsное кролевsство оукгрꙋнsтовалъ (Карп., 32); изали сиѡнови мовит не будꙋт, чл0483вкъ: и чл0483вкъ се народил в нем, а сам навысшиs ꙋгрꙋнтовал его (Пс. ХVII, 84).
с. 342
Укгрунтоватися, угрунтоватися дзеясл., зв. ад укгрунтовати. просилъ мене тот же Богушъ Сафъяновичъ возного, абых я пры немъ мешкалъ, нимъ се он у томъ дворцы укгрунтуеть (АВК, ХХХVI, 186, 1582); три братꙗ кнж0483ата литовские ... ꙋкгрунтовалисꙗ в рꙋских преречоных кнꙗзствах (Стрыйк., 524); ижъ бы тымъ лепей и безпечъней въ томъ месте Суражъскомъ люди оседели и угрунтовалисе (ИЮМ, II, 244, 1646).
с. 342
Укгрунтовать гл. укгрунтовати
с. 342
Укиданый дзеепрым. Закiданы. каломъ воловымъ оукиданъ ест ленивыи (Скар. IС, 35).
с. 342
Укиненый гл. вкиненый
с. 342
Укинути гл. вкинути
с. 342
Укипети дзеясл. Зварыцца. Нафта ... Нафтою смердитъ колодѧз ... на барзо высокой горѣ на самомъ гребени, так горѧчъ же и мѧсо вs нем оукипит (Бяр., 298).
с. 342
Укладаный гл. вкладаный
с. 343
Укладанье гл. вкладанье
с. 343
Укладати гл. вкладати
с. 343
Укладатися, укладатьсе дзеясл. Закрывацца, засланяцца. Панъ Корсакъ, знову догнавши его, сѣкъ шаблею на него; онъ доперо дей пулгакомъ почалъ се укладать одъ него (АВК, VIII, 499, 1608). // перан. выправа до пана Ходаковъского старосты буйницкого, стороны жыда, который въ каменицы Цихецкиной, укладаючыся протекцыею пана гетмана, на шынкъ медъ и пиво робячы, а капъщызны ... платить не хотелъ (ИЮМ, VI, 122, 1689).
с. 343
Укладеный дзеепрым. Накладзены. по стенах мꙋри всюды, кости ст0483ых мꙋчеников аж до самог верхꙋ, было ꙋкладено (Бельск., 326б).
с. 343
Укладне прысл. Ветлiва, лагодна. люде бо мають ѡное за честь, коли кто къ кому ꙋкладъне говорить, повставаеть, шапку снѧвsши кланѧетьсѧ (Будны, 49б); Нравъ ... бл0483гонравнѣ, ѡбычайне, ѡсторожне, пристойне, оукладне (Бяр., 99).
с. 343
Укладность наз. Ветлiвасць, лагоднасць. лечь ꙋ ст0483омs писме честь называетьсѧ, не только таковаѧ ꙋкладност, але теже коли кто видечи потребного ѡт маетsности своеи ему ꙋдѣлѧеть (Будны, 49б–50); ижбы частю ѡказованьем богатствъ своих, частю укладностю, добродѣиствы и вшелѧкою гоиностю нахилил ку собѣ тыхъ, которые его еще так собѣ велико не важыли, ани у них был в подив (Атыла, 182); рекꙋчи бых ꙗ был царем, лѣпеs и справедливе бых тыи сꙋды справовал, и склонил кꙋ собѣ своею повѣстю а ꙋкладностъю много людеs ѡного краю (Бельск., 107б); панов литовских ѡдных ꙋкладностю и ѡбѣтницами ... ꙋблагал (Стрыйк., 568); скромность зась, трезвость, покора, людскость, оукладность, склонность, литост, милость (Сматр., 36); ꙋважъ напрод зъ ꙗкою ꙋкладностию на горе ѡливноs до всих апостолов ... мовил (Зб. 255, 61); ѡнаꙗ ꙋкладност ѡнаꙗ скромъност ѡнаꙗ наꙋка ѡнаꙗ вдꙗчност мовы побꙋжала до милости (Зб. 259, 582б).
с. 343
Укладный прым. Ветлiвы, лагодны. ꙗрослав ... словы покорными и ꙋкладными володимера мономаха ... ꙋблагал и перееднал (Стрыйк., 470); Смиренный: Покорный, оукладный (Бяр., 151).
с. 343
Укланый дзеепрым. Пракладзены, пратаптаны. дорога до нб0483а не ест ꙋкланаꙗ бо пн0483ъ мовит, але през тернꙗ то ест през вздыханꙗ мл0483твы не спат (Зб. 261, 152).
с. 343
Укланятися гл. уклонятися
с. 344
Укласти гл. вкласти
с. 344
Укластися, укластисе дзеясл. 1. Укласцiся, улегчыся. грекове ... без зложенꙗ зброи своее съ себѣ ꙋклалисѧ спати (Троя, 29б); ѡн не чꙋлъ, ани коли сꙗ ꙋклала дочка, ани коли встала (Бiблiя, 48); ꙋклалсꙗ подложивши камен под головꙋ и ꙋснꙋл (Бельск., 21б); потомъ ꙋкладшисе поизрелъ на небо, и голосом реклъ весело (Пралог, 651). 2. Размясцiцца. мадиꙗны и амалики и вси всходнии народове ꙋкладшисꙗ лежали в долинѣ ꙗко множство саранчи (Бiблiя, 123б–124).
с. 344
Уклекати дзеясл. Укленчваць. ꙋклекаючи емꙋ мовили, витаs же королю жидовъскиs (Зб. 259, 638б).
с. 344
Уклекнути дзеясл. Укленчыць. которыи ꙋклекнувши на колѣна пить будꙋт, будꙋт на дрꙋгой сторонѣ (Бiблiя, 123б).
с. 344
Уклепливатися дзеясл. Улазiць, уклiньвацца. то естъ земля наша влостна, дядковщина, а не тыхъ Кочановичовъ, бо дей они уклепливаются у тую землю, а я дей ближший къ той земли (АВК, XVII, 137, 1540).
с. 344
Уклетитися дзеясл. Усталявацца. штож сѧ тымъ справило; чи сѧ едность и згода досконала оуклѣтила (Апакр., 216б).
с. 344
Уклея наз. Верхаводка (рыба). до комяги вложоно ... уклей дванадцат тисечей, кожды тисеч рахуючи по осми грши (АВК, XХХIХ, 227, 1579).
с. 344
Уклонити дзеясл. Скiраваць. ѡнъ ... раменемъ своимъ справует глину, и к ногамъ своимs ꙋклонить силу свою (Скар. IС, 62–62б).
с. 344
Уклонитися, вклонитися, уклонитисе дзеясл. 1. Пакланiцца. ниже кто ꙋклонисѧ по доме Дв0483двѣ, толико само едино поколѣние Iюдино (Скар. ТЦ, 156); ѡгленулсе саꙋл, а дв0483дъ емꙋ се ꙋклонил до земли (Бельск., 99); ѡн наѡстатку приступилъ, перед сщ0483еником ꙋклонилсꙗ и на сповѣди ꙋста ꙋтворилъ (Пралог, 526); поровнѧвшысѧ з ним Ѳеѡдора в оноs идꙋчы дорозѣ ꙋклониласѧ емꙋ низко (Зб. 82, 18б). // перан. дрꙋгии ꙋклонилисꙗ спадкꙋ рожаꙗ хотꙗчы потомъство хот несправедливе ѡбогатити (Зб. 259, 185). 2. Ухiлiцца. дв0483дъ проркъ реклъ. оуклонисѧ ѡт зла (Чэцця, 345б); iоаса ... не вsклонисѧ ѡт всехъ грехъ Еровоамовыхъ (Скар. ЧЦ, 212); навернѣтесѧж сн0483ѡве ѡтстоупившiи, и в нѣѧкихъ выстꙋпкѡхъ погрешивши, и мнимаючи обличеньѧ оуклонитисѧ (Апакр., 190б); ꙋклонисѧ, мовитъ, ѡт зла, а оучини доброе (Калiст, II, 186); бог ... если не ꙋклонитсꙗ от злого до смерти вѣчное его прыпроважает (Зб. 259, 168б). 3. Нахiлiцца. бившысѧ ѡтступилъ ѡдинъ ѡт другого, уклонившысѧ на щыты (Трыст., 21). 4. Стаць на чыйсьцi бок (паспрыяць). дабы судили людеи судомъ справедливымъ и ни на жадную сsтрану абы сѧ не ꙋклонили (Скар. ДЗ, 34б).
с. 344
Уклонность наз. Ветлiвасць. кобылег молока кꙋбок з великою ꙋклонностю и чолобитем на кони седꙗчомꙋ татаринови подавал (Стрыйк., 570).
с. 345
Уклонный прым. Ветлiвы. до каранsѧ несквапливый панъ ... за оуклонною должника своего прозбою оужалившисѧ, вызволилъ его ѡт срокгого вѧзенѧ (Калiст, II, 63б).
с. 345
Уклонъ наз. Паклон, пакланенне. если бы не вs тотъ способъ такъ сꙋровый на него вырокъ былъ оучинилs, то бы на оуклонъ и на прозбꙋ его, дѡлгꙋ емꙋ того былъ не ѡтпꙋстилъ (Калiст, II, 63б); ношоно емꙋ потравы кошътовъные, всѣ перед нимъ ꙋклоны строили (Зб. 259, 502); не хочут абы имъ ѡфѣрꙋ чинено, або сꙗ имъ кланено таким ꙋклоном коториs бг0483у належит (Пралог, 548).
с. 345
Уклонятися, укланятися дзеясл. 1. Ухiляцца (ад напрамку, iдэi). не ꙋклонѧитесѧ ни направо ни налево (Скар. ДЗ, 17); ѡт тыхъ вышеs вsспомненыхъ, Богꙋ бридsкихs и мерsзких речей сѧ оуклонѧютъ (Карп., 9); апстолове маючiи Параклита не были зо всихъ мѣръ безпечны ... але ихъ сама ласка змоцнѧла, жебы сѧ намнѣи не оукланѧли (Мак., 181); все мѣсто на нее наꙋку ꙋкланꙗетсꙗ и многих бг0483овъ наших до своего хса привернꙋла (Зб. 752, 82–82б). 2. Кланяцца. ꙋпоминалъ до покою стадо свое чꙋлыs пастыр, и абы се ѡдинъ дрꙋгомꙋ ꙋклонꙗлис (Пралог, 643б).
с. 345
Уклопотаный дзеепрым. Заняты клопатамi. приехалэм до домꙋ в неделе ... а ꙋклопотаныs вжо будучи працами ... ꙋступилэм в малженство светое з теперешнею малжонкою моею ганною (Еўл., 17).
с. 345
Укованый, вкованый дзеепрым. 1. Ад уковати ў 1 знач. цр0483ь ... повелѣлъ дати емоу боги своѧ златыꙗ. в нихъ же было много золота вковано (Чэцця, 31); камениѧ ... вкованы во злато будꙋть (Скар. КI, 53–53б). 2. Ад уковати ў 2 знач. галки и пѣра з него будꙋт вси ꙋкованы з золота начистшого (Бiблiя, 140); волкъ тоs которогос мовит кн0483же кгедимине видѣл ꙗко бы з желѣза ꙋкованог (Стрыйк, 538–538б); начине зs желѣза оукованое (Калiст, II, 162б); оучинишъ тежь лехтарь ꙋкованый зs золота (Хран., 102б).
с. 345
Укованье наз. Падкаванне. за уковане коня ратушного асмак. иі0483 (ИЮМ, I, 158, 1681); на уковане коня дали Фронцкевичу осм. дванадцать (ИЮМ, VIII, 121, 1691); коменданту, на уковане коня его дали зол. одинъ (ИЮМ, IХ, 65, 1692); на уковане коней ... дали (ИЮМ, ХII, 63, 1698); за уковане коня его заплатили (ИЮМ, ХIII, 113, 1699).
с. 346
Уковати, вковати дзеясл. 1. Укаваць (прыладзiць). четере теже круги златыхъ зготуеши и вкуеши е до четырехъ ꙋгловъ того жъ стола (Скар. КВ, 47). 2. Выкаваць. съ того железа уковалъ подковъ дванадцать и полкопы уфналовъ въ дорогу (ИЮМ, IХ, 65, 1692).
с. 346
Укозанье гл. указанье
с. 346
Укозати гл. указати
с. 346
Укоивати дзеясл. Заспакойваць, супакойваць. оуправлѧютъ срдце, и кипѧчiи в немъ мысли оукоиваютъ и оуморѧютs (Мак., 149).
с. 346
Укоити дзеясл. Супакоiць. тыми словы легкими ... тот люд ѡт преследованiа ихъ оусмерил и оукоил (Валх., 82); постꙋпками своими римские вси бунты ꙋкоивши а згодꙋ межи своими ꙋчынивши (Бельск., 153); ꙗкою оутехою прагнене кs тобе оукою (Варл., 186).
с. 346
Укоитися дзеясл. Супакоiцца. абы кождыs своеи роботы гледѣл. Пригледаsте их абы сꙗ ꙋкоили жадною мѣрою (Бельск., 42б); так се литвин ѡныs ꙋкоил (Стрыйк., 557б); ꙋже тамъ поганъство се ꙋкоило, и навернено было до вѣри вs хрста (Пралог, 627б).
с. 346
Уколовати дзеясл. Уколваць. занзаю – оуколюю (Зiз., 106); Занзаю: Оуколюю ... зарѣзꙋю (Бяр., 49).
с. 346
Уколоти дзеясл. Укалоць. иного чл0483ка оуколи иглою. и ѡн оумреть (Арыст., 219); конꙗ теж под самым ꙗрославом ꙋкололи и ꙋстрелꙗли (Стрыйк., 470б).
с. 346
Уколы наз. Работы на замкi, лагеры i пад. некоторые подданые кн0483зьские, паньские, и шлꙗхетъские зъ именеs ихъ по сесь часъ ѡбътꙗжени бывали роботами замъков, становъ, што ꙋколы называно (Ст. 1588, 93).
с. 347
Уконтентованый дзеепрым. ад уконтентовати. абысъ того розсудку в. м. такъ особы духовные уконтентовани, яко его м. отецъ митрополита ... захованый былъ (АСД, IХ, 125, 1628).
с. 347
Уконтентованье наз. Дзеянне па дзеясл. уконтентовати. святкомъ права въ Шклове для уконтентованя выдалъ золот. два (ИЮМ, VII, 44, 1690); отобрали отъ тыхъ же пановъ дозорцовъ ... зе скарбу талеровъ пятьсотъ семдесятъ четыры и чвертку, на уконтентоване пановъ сендзей оршанскихъ (ИЮМ, ХIII, 7–8, 1699).
с. 347
Уконтентовати, уконтентовать дзеясл. Задаволiць, залагодзiць. поневажъ всѣхъ, которыхъ было без личбы, кромомъ Пн0483ѡмъ и речи посполитой оуконтентовати и опатрити было трꙋдно (Мак., 5); абы ни на чом не сходило што может человека ꙋконтентават абовем чего ѡдно серце пожадат може там бꙋде мет зꙋполне (Зб. 255, 198–198б); лѣꙗ зас которое не прагнꙋл и доброволне ѡнꙋю за нег выдано, великимъ благословенствомъ его уконтентовала (Зб. 259, 117б); панъ Пашковскiй, угодою афектуючи, тую справу прiятельско уконтентовалъ (АВК, XV, 141, 1665); же панъ войтъ не хотелъ ехать, позволили пана Прохора уконтентовать (ИЮМ, II, 165, 1684); для прыбывшыхъ зъ подхоронкгви татарской ... которыхъ передъ елекцыею казано уконтентовати, купили свежыны за сорокъ осмаковъ (ИЮМ, VI, 136, 1689).
с. 347
Укончаный дзеепрым. Закончаны. Бѣ: Былъ, была, было. тое реченiе ѡ нашемъ оубо гл0483емо естествѣ, прошедшее времѧ знаменꙋетs нам, и сiе оукончано (Бяр., 11).
с. 347
Укопаный дзеепрым. Укапаны. так ѡкроутно на крстъ есть прибит ис крстом немлстиве поднѧт. ростѧгненъ оукопан (Пак. Хр., 10б); нам сѧ видит ꙗкобы человѣкъ ново укопан, а стоит на гробе (Трыст., 2); кожъдыs зъ нихъ маеть брати ѡт того што бꙋдеть въ кгрꙋнте которого поветꙋ границы ꙋчинено и копцовъ ꙋкопано (Ст. 1588, 354); розка виннаꙗ ѡбрезана и ꙋкопана бывает (Зб. 752, 29).
с. 347
Укопанье наз. Укапанне. Поденщыкомъ двумъ, за укопане кобылинъ, которыхъ вода подмыла на Дебри, заплатили (ИЮМ, ХIII, 70, 1699).
с. 347
Укопати гл. вкопати
с. 348
Укопатися дзеясл. Укапацца. ст0483ыи иванъ ... под каменемъ оукопалсѧ. и се емоу быс. столъ трапеза (Чэцця, 270б); оукопаютсѧ оу долинꙋ и радуетсѧ в силе выидет противꙋ зброи (Зб. 262, 29).
с. 348
Укоповати I, укоповать дзеясл. Укопваць. купили колля дубового грубого, наполъ перецинали, укоповали около валу отъ брамы (ИЮМ, V, 175, 1688); наняли двухъ поденниковъ сохи укоповать и латы ставить (ИЮМ, Х, 74, 1695); наняли двухъ человековъ сохи робить и укоповать на олтаръ (ИЮМ, ХI, 83, 1697); поденщиковъ двухъ наняли укоповать сохи на олтаръ, заплатили золотый (ИЮМ, ХII, 54, 1698).
с. 348
Укоповати II дзеясл. Атрымаць рашэнне копнага суда. я ... на шкоду ийти есми не хотелъ, которыи есми шкоды передъ людьми добрыми укоповавши и заплатити мелъ (АВК, XХI, 349, 1558); малжонка его вышла до ихъ, до которое дей пры возномъ и тыхъ людехъ мовилъ, абы тую шкоду, што копа укоповала и возный, отвезла (АВК, XVIII, 232, 1612).
с. 348
Укорати гл. укоряти
с. 348
Укорененый, вкорененный, вкорененый, укорененный дзеепрым. ад укоренити. Дш0483а и грѣхъ прировнываетсѧ до дерева глꙋбоко вsкорененогѡ (Мак., 392); слова ваши ... ꙗкъ вѣтри ... древа добре вкорененого не борзо ѡбвалит (Зб. 752, 244); вѣтри листю толко шкодит могут але дерева вкорененного не ѡбалꙗт (Зб. 82, 376). // перан. для вѣры светоѣ хрестянскоѣ, которая жъ есть тамъ въ земли Литовской вольно вщепена и зъ великою працою и печою ... есть вкоренена (АЗР, I, 222, 1501); прокажение естъ вкорененsное а домъ нечистыи (Скар. КЛ, 29); впадꙋетъ насѣне дꙋховное до срдца ... и оказꙋетsсѧ ꙗкобы было оукоренено и вырощено (Калiст, II, 125); хто ласки Бж0483еи всажонои и оукорененнои вs собѣ мѣти не бꙋдетъ (Мак., 170); ха0483 ... наꙋка такою дивностью вкоренена была (Зб. 81, 23б).
с. 348
Укоренеся наз. Дзеянне па дзеясл. укоритися. Понꙋдитисѧ до оукоренѧсѧ пред всѣми людми, а себе низшимъ и подлѣйшимs розꙋмѣти маетъ (Мак., 196–197).
с. 348
Укорениватися дзеясл. Укараняцца. ꙗ видел есми глоупого оукорениваетсѧ и проклинах житiе его невзапное (Зб. 262, 13б).
с. 348
Укорение гл. укоренье
с. 348
Укоренити, вкоренити дзеясл. Укаранiць. поляци ... царскiе цурки своѣ за русиновъ давши, черезъ нихъ своѣ обычаѣ оздобные и науку укоренили (АЗР, IV, 204, 1600–1605); боже рачъ вкоренити в нас тꙋю ст0483ꙋю цнотꙋ милосердиꙗ (Зб. 259, 282б).
с. 349
Укоренитися, вкоренитися дзеясл., зв. ад укоренити. азъ ... вкоренихсѧ в людехъ почтивыхъ (Скар. IС, 39); хочемо абы в нас таꙗ цнота аbnеgасij сꙗ вкоренила (Зб. 261, 77); посадилъ еси, мовит, грѣшникѡвъ, а они сѧ оукоренили (Калiст, I, 19); ми бозскꙋю твою наꙋкꙋ вsкоротце припомени, абы сѧ моцнѣй вs срдце мое вsкоренила (Варл., 180).
с. 349
Укоренный дзеепрым. ад укорити ў 2 знач. Ѡбезчествованнаго: оукореннаго (Бяр., 191).
с. 349
Укоренье, укорение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. укорити ў 1 знач. оукорене покаѧнное ѡд нас принѧтое, бозское каранье, и ѡные мꙋки ... оупережаеть (Навука, 97); мниси ... ѡтправившы вечерню примовки и ꙋкорение пред ѡбразом ст0483ых мч0483ников чынили (Зб. 81, 189б); покꙋтꙋ их а ꙋкоренsе видѣлъ (Зб. 82, 67б). 2. Дзеянне па дзеясл. укорити ў 2 знач. Досажденiе: зелженье, сромоченье, оукорене, sлоречене (Бяр., 36).
с. 349
Укоризна, вкоризна наз. Дакор. рече гсдь ко исꙋсу днесь есмъ ѡтнѧлъ ꙋкоризну египетsскую ѡт васъ (Скар. IН, 12); не подобаеть то намs и вкоризна ест ꙋ насъ (Скар. КБ, 63); анна теды мешкаючи зъ иѡакимом н0483 рокъ не мѣли потомства и длꙗ того ꙋкоризнꙋ и досадꙋ на собѣ ѡт кождого носили (Рым., 82б); Ѡклеветанiе: ѡбмовлѣне таковое що естs неправда. хꙋленiе, оукоризна (Бяр., 196); ѡстави имъ согрѣшениѧ ихъ, жебых и ꙗ ѡчистивъсѧ поношениѧ и ꙋкоризны ѡных (Зб. 82, 357б).
с. 349
Укоритель наз. Дакаральнiк. Досадител: оукорител, зелживост вырѧжаючiй, або потварливыи, потварца, полный крывды, албо который радъ кривдит (Бяр., 36).
с. 349
Укорительный прым. Дакорлiвы. народъ нашъ неслушнѣ и невиннѣ виновати и безчестити не переставаете, яко ся то зъ писма, которое есте намъ дали, паказуетъ, въ которомъ и словъ укорительныхъ и высокихъ много, непригоже, надъ мѣру розширили есте (АЗР, IV, 265, 1608).
с. 349
Укорити дзеясл. 1. Змiрыць, уцiхамiрыць. лев цесар ... на крылосе ведлуг способꙋ своег велми великим голосом ричал а звлаща ермоса того (всѣх цара ꙋкориша) спѣвал (Бельск., 364б); ѡн ему рекл: иди а ꙋкори серце твое, а поддаsсꙗ а мешкаs з дрꙋгими (Пралог, 497–497б). 2. Упiкнуць. ѡни оукорили емꙋ и рекли, ты оученикъ того бꙋдь (Калiст, I, 145); в правовѣрiи, в щирости и в простотѣ жадног не укорив, жадного не ѡклеветал (Зб. 82, 347б–348).
с. 349
Укоритися, укоритисе, укорытися дзеясл. Пакарыцца. ꙋбачившисе в томъ выступку своемъ церъкви божоs ꙋкорилисе (КЛС, 141б, 1537); ѡ гси иссе же мел быт оу мл0483тве выслоухан, иже сѧ мел низко оукорит и ꙗк мел келих моуки пит а оѳѧроват за люд ... на кр0483тѣ (Пс. ХVI, 116б); предсе пойдемъ и ему сꙗ ꙋкорим, а ѡн нам все ѡтпꙋстит (Бiблiя, 93); израилтове ... ꙋкорилисꙗ гд0483ꙋ бг0483ꙋ (Бельск., 158б); потреба есть абысте над насъ моцнѣsши были, або се намъ моцнѣsшим ꙋкорит (Алекс., 12); ꙋкорыsсꙗ хсви бо згинеш (Зб. 752, 329б); ꙋслухаs а ꙋкорисꙗ мнѣ ꙗко Панови и цареви (Пралог, 496); пришла теды Агаръ и оукориласѧ пане своей (Хран., 28).
с. 350
Укормленое прым. у знач. наз. Свойская жывёла, выкармленая для зарэзу. ото обедъ мои зsготоваломъ, быки мои и ꙋкорsмленое побито, и вsсе готово. пsриидите на свадьбу (Цяп., 30б).
с. 350
Укормленый дзеепрым. Выкармлены. великое веселsе справилъ, забившы телца оукормленого (Варл., 96б).
с. 350
Укормленье наз. Накормлiванне. ꙋпитанiе, пресыщенiе: оугодованsе, оукормлѣнье (Бяр., 180).
с. 350
Укорный прым. Пакорны. теды тым ꙋкорным ꙋчинком костантин цесар грецкиs ѡтразил злꙋю мыслъ володымера (Стрыйк., 472б); ефросен ... завсегды на ѡгонь гледечи з ꙋкоръным серъцемъ и плачꙋчи нарекалъ на себе (Зб. 82, 432).
с. 350
Укоронованый дзеепрым. ад укороновати. певни еднакъ сꙋть зs задаткꙋ, которого свѣжо вsзѧли, ꙗкобы оуже оукоронованы были и кролевали (Мак., 178); передъ тымъ днемъ заразъ ним ег ꙋкороновано и титꙋлъ над нимъ написано (Зб. 259, 303).
с. 350
Укороновати дзеясл. Укаранаваць. его пан бог ꙋкороновал венцем хвалы вѣчноs (Зб. 259, 597б); бл0483годат збавителѧ нашего ... такъ далеко зашла, ижъ и домовники свои вѣрныи ꙋкороновала (Зб. 82, 406). Параўн. укоруновати.
с. 350
Укоротити, вкоротити дзеясл. Укарацiць. есьли бы панъ не ꙋкоротiлъ дsнеи, не было бъ исьте заховано кажsдое тело (Цяп., 63); не могу весел быти покул не вкорочу жывота его (Трыст., 44–45); иж то естъ во владзы хсвои часꙋ длѧ прозбы людскои продолжити, и длѧ злости оукоротити (Каз. Кiр., 54б); Iѡан ... догледал теж доходов еп0483копих много их ꙗко збитных ꙋкоротил; и на хорых ѡбернул (Бельск., 296); абысь не для похлѣбства людского молитвъ укоротилъ, и абысь не принялъ особы человѣка (Пыт., 82–83); остаток днiй своих дѧкꙋючи Бг0483ꙋ, же нам их вs так тѧжкой, горкой, нерозмыслsной смерти, не оукоротил без часꙋ, емꙋ ѡфѣровати и посвѧтити мѣли (Мак., 7б); ѡбернꙋл еси на землю столицꙋ его, ꙋкоротил еси дни часу его (Пс. XVII, 90б). Параўн. укратити.
с. 350
Укоротитисе дзеясл. Укарацiцца. есьли не были бъ ꙋкорочоны дsни тые, не было бъ исьте заховано кажsдое тело дsлѧ выбраныхъ пакъ деле ꙋкоротѧтьсе дsни тые (Цяп., 34). Параўн. укратитися.
с. 351
Укоротце прысл. Тое, што i вкоротце ў 2 знач. панно марiа. которыи есть нине твои серединник албо злоутьца. оукоротце оучинитьсе тѧжкiи розлоуцца. занюж черес его зраженье. боудеш терпѣти оукоротце сына твоего милого ѡт тебе розлоученiе (Пак. Хр., 2).
с. 351
Укорочатися дзеясл. Укарачацца, змяншацца. але нехай протязаются духовная, а укорочаются земная, и да забавляемся празностiю духовною (Пыт., 73). Параўн. украчатися.
с. 351
Укороченый, укорочоный дзеепрым. ад укоротити. есьли не были бъ ꙋкорочоны дsни тые, не было бъ исьте заховано кажsдое тело (Цяп., 34); оукорочены бꙋдꙋт дны тыи (Каз. Кiр., 58б); жебы допꙋщенное на него каранsе оукорочено и знѧто зs него было ... просити бꙋдемо (Калiст, II, 153–153б).
с. 351
Укороченье наз. Дзеянне па дзеясл. укоротити. певне зs ѡбелженsемъ и безчестiемъ зs славы злꙋплена а зs оукороченьемъ живота ꙗкъ непотребнаѧ и негоднаѧ, зs сполкꙋ Кролѧ нбсного выкидаетъсѧ (Мак., 125).
с. 351
Укорочоный гл. укороченый
с. 351
Укорунованый дзеепрым. ад укоруновати. абы видѧчи прест0483ое лице его оплеваное, поличкованое, и головꙋ терsньемs оукорꙋнованꙋю: вsспомнели на тꙋю невымовнꙋю ѡбличѧ его ꙗсность (Карп., 20); теды гервасиs и протасиs по ѡтцꙋ и матце мꙋченичеством ꙋкорꙋнованых в сиротствѣ зостали (Зб. 752, 440).
с. 351
Укоруновати дзеясл. Тое, што i укороновати. славою и честю ꙋкорꙋновал еси его и поставил еси его над делами рꙋкъ твоих (Зб. 255, 368б– 369).
с. 352
Укоръ, вкоръ наз. Дакор. дьꙗволи ... дѣла его на листы пишют. хотѧчи пред бг0483омъ положити. на страшномъ соудѣ. даючо вкороу родоу хрстьꙗньскомоу (Чэцця, 363б); хто казнить поглꙋмника приимаеть собѣ ганsбꙋ а хто караеть неоучтивого оукоръ емꙋ (Зб. 262, 97б); абымъ я зъ якого предсявзятого гнѣву албо за укору на жондане милостей вашихъ должей въ богоспасаемомъ томъ градѣ забавитися не могъ (АЮЗР, II, ?, 1635).
с. 352
Укорытися гл. укоритися
с. 352
Укоряти, укорати дзеясл. Дакараць. Намовене словы своими иѡва потѣшали. Але наболшеs примовками своими его ꙋкорали ... кгдыж брати своеs даючи взаем, бралес ѡт них нагородꙋ (Бельск., 40); на прикладъ людемъ которыи себе справедливыми быти чинѧтъ, а дрꙋгихъ зневажаютъ, и грѣшниками быти оукорѧютъ (Калiст, I, 3б); нарѣкалs на себе длѧ ... непожитечных трꙋдовs, которiе зs милости своеи до нихъ подыймовал, себе оукорѧл (Варл., 115); ꙋничиждаю: Нарꙋгаюсѧ, лекце важꙋ, оукорѧю (Бяр., 180). Параўн. укаряти, укворяти.
с. 352
Укорятисе дзеясл. Пакарацца. трꙋдно се с паномъ спират, але мꙋ се рачей власномꙋ сꙋдии ꙋкорꙗт и молит потреба (Пралог, 659б).
с. 352
Укосити, вкосити дзеясл. Укасiць. сѣна за рѣкою не мають косити ... а што укосять, то мають и спрятати (АЗР, I, 144, 1494); што вкосять, то мають и спрятати (КЗ, 546, 1494).
с. 352
Укоситьсе дзеясл., зв. ад укосити. виделомъ я возный сеножать ... на которой бы се могло укосить сена воз о двесте, або и болшъ (АВК, XХХVI, 191, 1582).
с. 352
Укоснити дзеясл. Схiбiць. панъ воевода Кiевскiй, будучи отъ вселенского патрiарха упоминаный, абы мужался и укрѣплялся не уставаючи во благочестiи, не укоснилъ въ томъ (АЗР, IV, 215, 1600–1605).
с. 352
Укосность наз. Нахіленасць. Кривина: Кривость, оукось, оукосност, ѡбразнѣ, выступок (Бяр., 68).
с. 352
Укосъ наз. Схiл. панъ ... велъ насъ на укосъ горы оное полъмили черезъ межы поля (АСД, I, 107, 1546).
с. 352
Укосый прым. Касы. Косвеный: Оукосый, косый, зызоватый, кривоокiй (Бяр., 66).
с. 352
Укось наз. Крывiзна. Кривина: Кривость, оукось, оукосност. ѡбразнѣ, выстꙋпок (Бяр., 68).
с. 353
Укоханье, укохане наз. Дзеянне па дзеясл. укохать. еще чинꙗт неꙗкое ꙋкохане же реч добраꙗ смачнаꙗ (Зб. 261, 91б); пыхи вѣтвiе. любочестiе, похлѣбство ... надꙋтость, оукохане в самымs собѣ (Навука, 55); где слонце справедливости ... вдꙗчнꙋю светлост свою на вси з невыславеным ꙋкоханем их роспꙋщает (Зб. 255, 402–402б).
с. 353
Укохать дзеясл. Палюбiць. не мывано его, ввес был полныs плюгавства такъ ижъ снат тым болшеs могли ѡбразит анижли ꙋкохат ѡчи ѡтцовские (Пралог, 519б).
с. 353
Укохатися, укохатисе дзеясл. Закахацца. беседы царскии не подобают ми сꙗ ... и николи есмъ се неволница твоꙗ ни в чом не ꙋкохала, ѡт того часу ꙗко есмъ тут есть принесена (Бiблiя, 577–578); абы то серце чловече зрозꙋмело ꙗкобы се в том болшеs нижли во всего света добрах ꙋкохало (Зб. 255, 158); ꙋкохалъсѧ панъ в тоs новоs лилии (Зб. 259, 597); посмакꙋет тобе наꙋка моꙗ приймешъ еs и в неs се ꙋкохаешъ (Пралог, 672).
с. 353
Укошиваный, укошываный дзеепрым. Накошаны. на той сеножати князя укошивано пятьсотъ возъ сена (АВК, XХII, 278, 1565–1566); на которой сеножати што рокъ укошывано сена возъ пятдесятъ (ИЮМ, ХХIII, 506, 1642).
с. 353
Укошиватисе дзеясл. Накошвацца (быць накошаным). [сена] которого се на каждый годъ на тыхъ сѣножатѣхъ укошивало возовъ тридцать два (АВК, XI, 75, 1608).
с. 353
Укошоный дзеепрым. Перакошаны (крывы). оучинилъ теды Мѡѵсей змiѧ мѣдѧнагѡ и выставилъ егѡ на знак на которогѡ коли оукошоный смотрѣли оуздоровлены (Хран., 141б).
с. 353
Укошываный гл. укошиваный
с. 353
Украдати, вкрадати дзеясл. Красцi. ѡн велми добре чынꙗчы, ꙋже не пенезми але грошми ꙋкрадалъ и давал ꙋбогим (Зб. 752, 578). // перан. дрꙋгими радит роздаване грошеs на ꙗлмꙋжны, вкрадает в нихъ ѡхотꙋ до богатства и задержанꙗ чогоколвекъ длꙗ себе (Пралог, 666).
с. 353
Украдатися, вкрадатися, украдатисе дзеясл. Украдвацца (пранiкаць таемна). през ню теды евсевиs до костантина се ꙋкрадаючи, вложил на афанасиꙗ потвар (Бельск., 269); вs мысль нашꙋ оукрадаючисѧ, зводит насъ мовѧчи, мнѣ дай сегоднѧ, а Бг0483ꙋ даси завтра (Калiст, I, 68б–69); бꙋдꙋчи фрасꙋнковъ и намѣтностей навалsностѧми ѡсыпаный не маетs надѣи тратити: бо бы тымъ болей збиралосѧ и вкрадало грѣховs (Мак., 168–168); злодѣи ... до домов чужих вкрадаютсꙗ и подкопываютсꙗ (Зб. 259, 152); ѡ бж0483е моs, што есми тамъ молодыхъ людеs соблазнила, словы сꙗ спросными всихъ вs серца ꙋкрадаючи (Пралог, 570б); Анастасиꙗ ... ꙋкрадаласꙗ таемне якъ могла до вꙗзневъ христовых (Зб. 82, 118).
с. 353
Украденый, вкраденный, вкраденый, украденный дзеепрым. ад украсти. кмет жаловал на свои сѫседы ижь емꙋ вночи конь украден (Вiсл., 22б); естъли бы кто далs ближsнемꙋ своему сребро или сосудъ на соблюдение, и томꙋ онs же принѧлъ было бы ꙋкрадено (Скар. КI, 41); вкрадены в мене два кони (КВЗС, 116, 1539); оная скрыпка съ чолпу украдена (РКП, 326, 1550); коли бы што в кого вкраденно (Ст. 1566 I, 97); то в него ѡтнѧто, або вкрадено або при бою згинуло (Ст. 1588, 455); то рукавица моя, которая дей у мене украдена, коли дей матка твоя зъ Сехновичъ вывозиласе (АВК, VI, 36, 1589); коня краденого у мещанина тутошнего могилевского Курила Стасевича украденого взявшы, до Смольянъ отведшы, отцу своему продалъ (ИЮМ, VIII, 243, 1597); кгды была копа на кгрунте Соколовскомъ также о украденую клячу подданого Соколовского (АВК, XVIII, 153, 1598); хочъ бы и не вѣдалъ же то оукраденыи конь (Навука, 101–102); ув ызбе нашли ... медницу Миска Проскурнича, с коморы пры иншыхъ речахъ вкраденую (АВК, XVIII, 252, 1620); ѡнъ ... взꙗлъ зо ѡного скарбꙋ пꙗтꙋю част золота и сребра на справоване потребы ꙋкраденыхъ (Пралог, 653); за одысканье дверей зъ меского складу жебы не украдены, фурману асм. чтыри (ИЮМ, I, 31–32, 1679); ѡ выѧвленiю скарбꙋ, или вещи оукраденныѧ (Зб. вып., 105).
с. 354
Украденье наз. Дзеянне па дзеясл. украсти. за которымъ же деs ꙋкраденьемъ на ѡнъ часъ немалые сꙗ шкоды стали (КВС, 613б, 1552); если бы ми ваша милость з него справедливость о украденье того коня ... уделал (АВК, XХХVI, 165, 1582); возный ... листъ упоминальный ... даломъ очевисто у руки пану Яронину ... о збитье пастушки того Якуба Юрьевича ... и о украденье коня его (АВК, XХVI, 7, 1585); жаловалъ на коморника его Курилу Павловича о шкоды свое о украденью двойга коней, Мацко Криштофовичъ (ИЮМ, VIII, 247, 1597); отъ украденья котла онъ же Никоновичъ отпрысегнулъ (АВК, XVIII, 228, 1611); скарбъ не лацный до оукраденѧ ... знашовши, все ѡтдалесь (Варл., 343).
с. 354
Украдкомъ, вкрадкомъ прысл. Употайкi, крадком. вы в тотъ часъ вкрадкомъ тꙋт в пꙋщꙋ мою почали входити (КВЗС, 113б, 1539); люди наши ... украдкомъ пошли отъ насъ прочь (АВК, XVII, 101, 1540); ижъ тые козаки потаемне, украдкомъ и безъ вѣдомости его ходили (АЮЗР, II, 153, 1560); естли бы хто стрелцов послал в чꙋжую [пушчу] або сам ꙋкрадкомъ зверъ побил (Ст. 1566, I, 79б); Левон Агеевич ... жаловал ... иж они ... украдком через Днепръ чолномъ у Любужи людей перевозили (АВК, XХХIХ, 579, 1579); признали оукрадкомъ, свѣтла ꙗко злочинцы хоронѧчисѧ, иншее потаемне справоуючи и чинѧчи, а иншее по собѣ показꙋючи а оудаючи слышащымъ, перед котѡрыми той облоуды заживали (Апакр., 45); схоронꙗлсе людъ ꙋкрадкомъ входꙗчи до мѣста (Бiблiя, 390); люди ваши што часъ на украинѣ, украдкомъ, безвѣстно приходячи, кровь невинную проливаютъ (АЗР, IV, 448, 1615); частокроть шатанъ ... вкидаетъ дꙋмꙋ вs дш0483ꙋ, и оукрадкомъ ѡдводитъ еи до снадныхъ ... замысловъ (Мак., 239); схоронѧлсѧ людъ оукрадкомъ входѧчи до мѣста (Хран., 271б); ѡтаи, тайнѣ: тайнѡ, таемне, потаемне, исход, н0483а. оукрадкомъ (Бяр., 200). Параўн. украдомъ.
с. 355
Украдомъ прысл. Тое, што i украдкомъ. естли бы хто стрелцов послал в чужую землю в пущи або самъ ꙋкрадом звер побил, тогды (Ст. 1529–Ф, 120); за присланьемъ отъ хованского и товаришовъ его, подбѣжавши тайно, украдомъ, недалеко отъ Орши, люди ваши мужиковъ посѣкли (АЗР, IV, 465, 1615).
с. 355
Украеный прым. Тое, што i украинный. они, яко люди украеные, ведлугъ давныхъ волностей своихъ, вызволени суть отъ даваня мыта (ИЮМ, VIII, 276, 1606).
с. 355
Украина, вкраина, украйна наз. 1. Ускраiна. татарове, пришодши, въ земли нашой по украинамъ великiи шкоды починили (АЗР, I, 176, 1498); тыми разы на вкраинахъ отъ татар многим таковая ся пригода и шкода пригрожает (Арх. ЮЗР, VIII–4, 171, 1501); абы еси обралъ межи своихъ дворянъ дву, або трехъ дѣтей боярскихъ добрыхъ и послалъ по всимъ вкраинамъ (АЗР, II, 98, 1511); абы съ того податку поголовного жадная особа на украине не вымовлялася ... кромъ толко Витблянъ и Мстиславцовъ (КПД, 364, 1565); чого тежъ мы сами, служачи в.м. на украйнахъ, отъ непрiятеля свѣдомы были? (АЗР, III, 171, 1574); з верхꙋ з волости шкловское, з дрꙋцка з дубровны з крꙋглы з Бобрѧ з Витебска с под Полоцка с под менска из иншихъ многих ꙋкраинъ (Барк., 164б). 2. Край, зямля. оуси ѡныи ѡстровы и оукраины ѡкрасил и дъѧболство крижа знаменомъ выгонѧл (Валх., 63); там киринею мѣсто заложил ѡтколꙗ цыгане народ своs хочут выводит, а таꙗ ꙋкраина вs египетском панствѣ ест наsѡбфитшаꙗ (Стрыйк., 418б); ишолъ человѣкъ зs виѳлiема Iꙋдейскагѡ на вкрайнꙋ моавскꙋю зs женою своею (Хран., 192б).
с. 355
Украинецъ наз. Украiнец. овса до цекавзу отъ украинцовъ мерокъ десять, дали огуломъ таляръ битый одинъ (ИЮМ, V, 11, 1688); рыбы запорожское, отъ украинца (ИЮМ, Х, 157, 1695).
с. 356
Украинникъ, вкраенникъ наз. Жыхар ускраiны. намъ многiи жалобы прихоживали отъ украиньниковъ нашихъ, ижъ имъ кривды и шкоды великiи дѣються ... отъ твоихъ людей (АЗР, I, 71, 1456); многiи жалобы прихоживали отъ въкраеньниковъ нашихъ, ижъ имъ кривъды и шкоды великiи деються зъ твоее земли (КЗ, 446, 1486); намъ бы приказати своимъ украиннымъ княземъ и намѣстникомъ и волостелемъ и всѣмъ своимъ украинникомъ, чтобы дотолѣ великого князя Александровымъ украинамъ зацѣпки никоторыя не чинили (АЗР, I, 262, 1501–1503).
с. 356
Украинный, вкраинный, вкраиный, украиный, украйный прым. Ускраiнны. пойдутъ, брате, татарове на наши украинные мѣста (АЗР, I, 63, 1449); изъ твоее земли княземъ нашимъ и людемъ въкраинънымъ многiе кривъды деются въ татьбахъ и розбоехъ (КЗ, 444, 1486); тыхъ часовъ писали къ намъ старосты наши украиныи (АСД, I, 128, 1549); што се дотычэт старостъ и державец украsныхъ (Ст. 1566, 20); того с пилностью на всихъ замкахъ ꙋкраиныхъ старостове и вси врꙗдники нашы постерэгати мають (Там жа, 40); в том краю ... мешкали разные народы а украинные мѣстца длѧ наездовъ непрыѧтелей сторожу держечы и до ѡбороны готовъ бꙋдꙋчы держалъ с тое стороны Дунаѧ (Атыла, 173); от его милости пна Дмитра Скумина ... старосты Меньского, писара замков и волостей Украйных руских, оповедал (АВК, XХХVI, 364, 1582); ѡ врꙗдникох дворъныхъ, воеводахъ, старостахъ ꙋкраинъныхъ, и людꙗхъ служебныхъ (Ст. 1588, 27); листъ до оукраинныхъ старостѡвъ вs канцеллѧрiи кр его мл, зsеднали собѣ вs тые слова (Апакр., 208б–209); pisаł hrаmoty po wsim zemlаm y wkrаynym horodom (Бых., 535); почалъ лысты писати до могилева до ѡрши до мстиславлѧ Кричова, до менска и до всих ꙋкраинных замковъ (Барк., 172б); Василеs великиs кнꙗз московскиs волости ꙋкраинныи литовские воевал (Стрыйк., 578б); маючи ласкавый възглядъ на нихъ, яко на люди украинные (ИЮМ, VIII, 276, 1606); войтъ и вси мещане места нашого украинъного Велижъского покладали передъ нами прывилей (ИЮМ, I, 352, 1619). Параўн. украеный.
с. 356
Украинский прым. Украiнскi. за кулбаку ... зъ войлокомъ волнянымъ украинскимъ ... золот. семъ (ИЮМ, I, 140, 1681); до тое кулбаки войлокъ украинскiй велны доброе отъ Ивана Чомолы купили (ИЮМ, IV, 79, 1686).
с. 357
Украиный гл. украинный
с. 357
Украйна гл. украина
с. 357
Украйный гл. украинный
с. 357
Украса наз. 1. Аздоба. Iꙋдиѳs ... всеми ꙋкрасами своими ꙋкрасила себе (Скар. КЮ, 16–16б). 2. Упрыгажэнне. ты напоиваеш горы ... чиниш рости пашоу скотом а зельѧ на послоугꙋ чл0483ком ... и вино которое абы ѡбвеселѧло срдце чл0483ка, и ѡлеикоу оукрасе лица (Пс. XVI, 103б).
с. 357
Украситель наз. Той, хто ўпрыгожвае. Косма, з: Мiръ, или оукраситель (Бяр., 289).
с. 357
Украсити, вкрасити дзеясл. Упрыгожыць. въкрасили ю многими ст0483ыми образы (Чэцця, 36); елена. оукрасила крстъ хсвъ златомъ (Там жа, 204б); царица ... оукраси главꙋ свою (Скар. ЧЦ, 204б); то ест потаемне в замкꙋ местце емꙋ збꙋдовавъши и сребромъ златомъ дорогимъ каменьемъ ꙋкрасивъши (Унiя, 34); збудовал тежъ домъ ... вес каменемъ дорогим ꙋкрасил его (Бiблiя, 415–416); ѡ Влдко Хс0483 Бж0483е нашъ ... который розличными чинами Ст0483ꙋю свою Цр0483кѡвъ оукрасилъ еси (Калiст, II, 239б); створилъ свѣтила, то есть сл0483нце, мсцъ, и звѣзды. и оукрасилъ. и приоздобилъ ими нб0483о (Хран., 3б); велѣлъ столпъ велми высокiй поставити и ꙋкрасит его золотом (Алекс. 1697, 53–53б). // перан. естли бы ѡни чересъ то, заѡчне вкрасивши речь свою, хотели намъ на него жаловати (КСД, 769, 1511); сыну мои ... приложи срдце к наꙋчению моемꙋ. понеже ꙋкрасить тебе, егда сохраниши ꙗ в памети твоеи (Скар. ПС, 34–34б); ѡнъ ... вкрасивъшы речъ свою заѡчъне в книги сꙋдеsскии записалъсꙗ (КВЗС, 163, 1540); приимает образ которiй создал в раи, и всѣми добрыми постꙋпками оукрасил (Каз. Кiр., 179); ꙗковаѧ жs слава тебе наполsнила, ꙗковаѧ ст0483обливости оздоба оукрасила (Карп., 37); мѣла всими блаженствы своими ѡздобити и ꙋкрасити свои продки (Зб. 82, 11).
с. 357
Украситися, вкраситися дзеясл. Упрыгожыцца. панно, вбираисѧ и вкрасисѧ што налепеи можеш ... маешъ быти сего днѧ кролевою (Трыст., 121); котораѧ зложивши шаты вдовства. и ѡболокласѧ и оукрасиласѧ коштовными шаты (Хран., 62б). // перан. протож братꙗ ... въкрасѣмсѧ добротою и любовию (Чэцця, 19б); оукрасисѧ оужо оу гордость и оу высотоу и в лѣпотꙋ и оу красꙋ ѡблъчисѧ (Зб. 262, 29б); оудивила, и оувеселиласѧ ... кгды источника жизни до нбсныхъ кгмахѡвs ѡт себе ѡтдаючи, блгсвениѧ благолѣпiемъ оукрасиласѧ (Карп., 41б–42).
с. 358
Украсти, вкрасти, украсть дзеясл. 1. Украсцi; забраць без дазволу. коли тѣж хто оукрадѣт дꙋбъ ... оу чюжомъ гаю (Вiсл., 37); ꙗко же заповѣдалs тобѣ гсдь богъ ... не убий. не любыдеи. не вsкрадь (Скар. ДЗ, 16); естли бы хто круговую ꙋтку ꙋкрал што на крузе седить (Ст. 1529–Ф, 152); дочъка его ... вкрала ꙋ мене деветъ копъ грошеs (КВЗС, 20б, 1537); тые смоляры украли на поли у подданыхъ князя его милости Полонскихъ тры яловицы (АВК, XХII, 56, 1555–1565); у дворе пана Курошовымъ Крычынскомъ двое коней украли, одного возника гнедого, а другого ж такожъ возничъка шерстью карого (АВК, XVIII, 233, 1582); хто бы што вкралъ на дворе нашомъ гсдрскомъ (Ст. 1588, 443); украдено клячу у дому пана Тимофеевомъ, теды дей подданый пана Заливачинъ похвалилсе украсть (АВК, XVIII, 163, 1598); ꙗ то ꙋ него ꙋкрадꙋ а тобе подарꙋю (Зб. 261, 220); хто бы оу ꙋбожоухного ꙗкого ремеслника оукралъ заробокъ его дневный (Навука, 61); ѡбачыл сѣдꙗчого на мытницы ... такаꙗ то забава на котороs лацно ꙋкраст ... еще латвѣs затаит (Зб. 752, 474б); не треба мовѣти злодѣеви, чи рано, чи по ѡбѣдѣ оукравъ, але тылко то, же оукравъ (Зб. вып., 38б). // перан. нечестивiи ... да бꙋдꙋть ꙗко солома перед вѣтромъ и ꙗко полова иже оукрал его вихоръ (Зб. 262, 21). 2. Прысвоiць падманам, iнтрыгай. ѡшꙋкалъ Iаковъ Iсаака оц0483а, оукравши подъ братомъ блсвенство (Хран., 41).
с. 358
Украстися, вкрастисе, вкрастися, украстисе дзеясл. 1. Быць украдзеным. аще кто дасть другу сребро: или съсуд заховати, и оукрадетьсѧ изs дому мужа того (Будны, 23); старайсѧ абыс собѣ такiй скарбs вs пришлый часъ заховал, которiй бы сѧ жадным способомъ оукрасти не моглъ (Варл., 161). 2. Пранiкнуць тайком, непрыкметна. тым хитрым похлѣбъством ꙋже сꙗ был ꙋкрал вs ꙗрополково таемное рады товариство (Стрыйк., 474); тот цесар еретыцкиs лев вночи сѧ з своими вкрал до церкви ст0483оs евфимиs (Зб. 82, 34). // перан. ко мнѣ рѣч оукраласѧ и принѧло оухо мое нѣштос ѡт нее (Зб. 262, 13б); ѡт давsного часу вsкралосѧ сее домниманье межи хр0483тiанъ (Будны, 133б); махомет ... ꙋкралсе в приꙗзнъ своеs панеs (Бельск., 340); жона ... вкраласе ему в серце цꙋдными словы (Хр. польск., 4); прожнаꙗ хвала вкрадетсꙗ часомъ и през дырочки добрихъ ꙋчинковъ (Зб. 259, 341б). 3. Уцячы, аддалiцца. хотѣлъ бых ꙋкрастисꙗ ѡт порожнꙗг свѣта (Зб. 81, 238б); Арсениs поштось тꙋт вшолъ: до чегось стегал, гдыс се ѡт света ꙋкралъ, изали не длꙗ того, абыс се бг0483ꙋ уподобалъ (Пралог, 668б).
с. 359
Украсть гл. украсти
с. 359
Укратити дзеясл. Тое, што i укоротити. кто не любить наказаниѧ сеи ꙋкратить собѣ живота (Скар. IС, 30б).
с. 359
Укратитися дзеясл. Тое, што i укоротитисе. Дꙋхъ мои истощаеть и дни мое ꙋкратѧтsсѧ (Скар. IК, 22б).
с. 359
Укратце гл. вкратце
с. 359
Украчати дзеясл. 1. Укарочваць, памяншаць. Зависть и гневъ ꙋкрачають живота (Скар. IС, 49б); судья не маеть никому дыляцыи украчати (АСД, I, 302, 1638); дꙗволъ кохаетсꙗ в водѣ роскошеs, а ꙋмирает на сꙋхости постꙋ, то ест ꙋкрачает силы своее моцы (Зб. 259, 361б). 2. Уцiхамiрваць. тѣла своег молодꙋю буиность постами ꙋкрачал (Зб. 81, 170б).
с. 359
Украчатися дзеясл. Тое, што i укорочатися. животъ ... ꙋкрачаетsсѧ виномъ (Скар. IС, 51б).
с. 359
Украченый дзеепрым. ад укратити. Боѧзsнь бж0483иѧ приспоритs днеи, лѣта же немлстивых ꙋкрачены будуть (Скар. ПС, 18).
с. 359
Украшаемый дзеепрым. ад украшати. бесовьскаꙗ лесть оупразниласѧ. и побеждена быс. сима цр0483кви свѣтло оукрашаеми (Чэцця, 76б).
с. 359
Украшати, вкрашати дзеясл. Упрыгожваць. тѣло свое оукрашаеши портищи драгими (Чэцця, 355); облецисѧ в ризы смутные, и не вsкрашаи лица своего (Скар. ДЦ, 91); Гедеонs ... побралъ ободы и цатsки златыи ими же украшали шие вельблюдомs Царsскимs (Скар. КС, 20); церковное бл0483голѣпiе по силѣ своеs честно ꙋкрашати (Дыяр., 154); ꙋпещрѧю: Припстрꙋю, розмаитыми фарбами оукрашаю (Бяр., 180). // перан. радуисѧ ... гавриле. радостью всю вселеноую оукрашаꙗ (Чэцця, 76б); ꙗзыкs мꙋдрыхъ ꙋкрашаеть наꙋку (Скар. ПС, 24); григорiй папа павла апсла тымъ же назвискомъ оукрашаетъ мовѧчи (Апакр., 104); розꙋмом, поважностsю, и богобойностsю себе оукрашаймо (Калiст, II, 321).
с. 360
Украшатися дзеясл. Упрыгожвацца. кроме иныхъ окрасъ и запонъ и ризъ со златом ими же цари мадиамъскии ꙋкрашахусѧ (Скар. КС, 20); тамъ естъ церковъ, гдѣ знамя Iисусъ Христово светитися, гдѣ храмы Божые украшаются (Гарм., 187). // перан. тотъ, который на царствѣ сѣдитъ, богомысльностью и всякими христiянскими цнотами передъ иншими на свѣтѣ людьми украшатися маетъ (АЗР, IV, 472, 1615).
с. 360
Украшаючий дзеепрым. ад украшати. готꙋючомꙋ, порꙋшаючомꙋ, справꙋючомꙋ, и носѧчомꙋ еи такs Хсви, и так здобѧчои и оукрашаючой ей дх0483вной пенкности (Мак., 3).
с. 360
Украшение гл. украшенье
с. 360
Украшеный, вкрашеный, украшенный, украшоный дзеепрым. ад украсити. нб0483о звездами оутворено и въкрашено (Чэцця, 38б); принесли емꙋ ... коубковъ настолных ѡт каменѧ многоценнаго съ жемчꙋгѡм великим и съ золотом оукрашеных (Алекс. XV, 2); стены пакъ были ѡт каменѧ шмарагда и мрамора зs разноличными взоры оукрашены (Скар. КЕ, 3б); знашолъ ѡзеро луками и розмаитымъ деревомъ ꙋкрашено (Рач., 297); виделъ шатры королѧ ... и были велми цудне украшоны (Трыст., 93); заложена Цр0483ковъ ... была велми иконами ꙋкрашена (Барк., 152б); внꙋтръ церкви ѡт золота и серебра и каменꙗ дорогого ꙋкрашоныs был (Бiблiя, 610); мовꙗчи нб0483о небесе гд0483ви а землꙗ теды еще не была видима, бо на неs вода стоꙗла, а не ꙋкрашена квѣтами садами, ѡвоцами зiолами ани жадными ꙋжитками, и ѡтдѣливши бг0483ъ свѣтлост ѡт темности назвал свѣтлост ден а темност ноч (Бельск., 1б); церковъ ... золотомъ и дорогим каменем ꙋкрашенна и приѡздоблена (Зб. 82, 193); ѡбачил крстъ ... хорошо барзо ꙋкрашенныs (Зб. 752, 98б); мѣстце его было златом ... и костми слонiовыми ꙋкрашенно (Алекс. 1697, 7). // перан. нашолъ бо его хсъ чисто срдцемъ оукрашена чистотою (Чэцця, 40); если сѧ ... вs тыхъ славитъ, которые его славою по мѣрѣ данного имъ дарꙋ, сꙋтъ оукрашенsны (Карп., 26б); рꙋки скоро не возлагаи ни на когож, ниж приобщаисѧ чꙋжих грѣсех. але толко на тые самые, которые бы не толко побожностью живота ꙋкрашеные были, в вѣре несꙋмненой, в розꙋме досталомъ знашлисѧ (Навука, 141).
с. 360
Украшенье, украшение наз. Упрыгожанне. радуисѧ петре. оукрашениꙗ всеꙗ вселѣнныꙗ (Чэцця, 231); все ꙋкрашение еꙗ не было естъ длѧ похоти телесное но длѧ речи доброе (Скар. КЮ, 16б); ѡпꙋхлины и раны оукрашенье лихое и битвы черевsных и коморъ (Зб. 262, 103б); король Марко седелъ у великомъ палацу за столом зъ своими паны и паниѧми и паннами и была полъна всѧкого украшениꙗ (Трыст., 45).
с. 361
Украшоный гл. украшеный
с. 361
Укрепивый дзеепрым. ад укрепити ў 2 знач. гси бє0483 силъ свѣтодавче. сѣдѧи на херавимех. навчивыи есифа. оукрепивыи пророка твоег дв0483да (Чэцця, 5б–6).
с. 361
Укрепитель наз. Умацавальнiк. Александръ витѧзи начстнеишiи во црстве и оукрепителеве земли своеи (Арыст., 168).
с. 361
Укрепити, вкрепити дзеясл. 1. Умацаваць. ꙋчинить ему годное жилище, и на стене поставить и, и ꙋкрепить железомъ (Скар. ПБ, 20); ѡт замꙋтненьѧ рѣки оукрѣпил (Зб. 262, 23б); у osаdyw y wkrepiw horod Połtesk y Witebsk, y Smolensk wozwrаtylsiа k Litwe (Бых., 561). // перан. тое на ст0483го Лꙋкꙋ безsвинsне зложили икѡнопоклонsницы, абы такъ свои блꙋдъ ꙋкрепили (Будны, 13б); умыслил королевство свое уставленем правъ укрѣпити, уважаючы то у себе, же до укрепленѧ королевства так много надобѣ прав ꙗкъ и зброи (Атыла, 182). 2. Падмацаваць маральна. въкрѣпить бъ0483 срдце (Чэцця, 87); гсдъ ... ꙋкрепить створѣние къ помsстѣ враговъ своих (Скар. ПБ, 8б); оучини собѣ чханiе ... и оукрепить чювъство. и оумешкаеть сединоу (Арыст., 230); заховай мене ... и оукрѣпи абымъ дорогою ст0483ыхs твоих приказанiй ходил (Варл., 188б); хтос ... палцем своим ꙋста мои потер и ꙋкрепил мꙗ (Зб. 752, 6б); много христиꙗн ... ку великости серца а ꙋмираню длꙗ христа ꙋкрепилъ (Пралог, 600б). 3. Гарантаваць. на молитвы ихъ панъ бог ихъ сн0483омъ ѡбдарил а ѡны потомъ оу чистоте жити собе оукрепили (Жыц. Ал., 97); кн0483зь великии Кгидимин ꙋкрепившы их прысѧгою и ѡставившы намѣстников своих в нихъ и там почнет кнѧжыти (Рач., 311); попъ за то по приговору боярскому на колъ посаженъ, и тую мову свою смертью скончилъ и укрѣпилъ (АЗР, IV, 481, 1615).
с. 361
Укрепитися дзеясл., зв. 1. Ад укрепити ў 1 знач. как мꙋра што крѣпка оукрепиласѧ фꙋнsдоментомъ своим (Зб. 262, 102б). // перан. коли въ згоду прiйдете, житье и бытность обоихъ васъ такъ укрѣпится (АЗР, I, 221, 1501); да ꙋкрепѧтсѧ слова твоꙗ еже глаголалs еси рабу твоему (Скар. ТЦ, 143б); Царь онs же судить въ правдѣ нищимъ, престолъ его въ вѣки оукрепитsсѧ (Будны, 73). 2. Ад укрепити ў 2 знач. Моисеи ... глагола к нему ... ꙋкреписѧ жs и буди смелыи (Скар. ДЗ, 59); позаꙋтрикаи перsвеи мало, и ꙋкрепивsшисѧ поидеши (Скар. КС, 40б); за правдꙋ свою оукрепилсѧ есми не ѡслаблю ее (Зб. 262, 23).
с. 362
Укрепление гл. укрепленье
с. 362
Укрепленый, укрепленный дзеепрым. 1. Ад укрепити ў 1 знач. горы тѧжъкою великостию были ꙋкрѣпsлѣны (Скар. ПС, 15б); Въдрꙋженъ: Оукрѣпленъ, оуткненый, оугрꙋженъ, оутвержденъ (Бяр., 18). 2. Ад укрепити ў 2 знач. еси опустилъ тую прiязнь, которая жъ промежду тобою и наяснѣйшимъ княжатемъ и паномъ Александромъ ... черезъ малженство укрѣплена (АЗР, I, 200, 1500); срдце ꙋкрепsлено вs мыслѧхs советующих (Скар. IС, 35б); иѡсафат ... ѡт гсда бога ꙋкрепленыs на ѡноs пущы ... лѣтъ лє0483 пережил (Зб. 752, 159б); если перед вами побижит ... не ѡстанте гонити, и не имаите его боги перскими ꙋкрѣпленны бꙋдѣте (Алекс. 1697, 31б–32).
с. 362
Укрепленье, укреплене, укрепление наз. 1. Падтрымка. ѡ ꙋкрепsлении праведныхъ напротиву мучителеи (Скар. ПБ, 7б); о укреплениi войскь от кн0483зя Дмитрия и о молитвѣ его (Мам., 179); князь Василiй Шуйскiй ... въ надѣи того крестного укрепленiя, писатися почалъ княземъ Полоцкимъ (АЗР, IV, 439, 1615); до задержанья и укрѣпленья любви и братства (АЗР, V, 24, 1637). 2. Умацаванне. до укрепленѧ королевства так много надобѣ прав ꙗкъ и зброи (Атыла, 181–182); его царскимъ дѣтемъ и потомкомъ укрѣпленья на царствѣ во вѣки зычите (АЗР, V, 34, 1637).
с. 362
Укрепляемый дзеепрым. 1. Ад укрепляти ў 1 знач. Мꙋдростию соделаваетсѧ домъ, и ꙋмениемs ꙋкрепsлѧемъ бываеть (Скар. ПС, 36б). 2. Ад укрепляти ў 2 знач. которого самого бл0483годатию ꙋкрѣплꙗеми (Пралог, 546–546б).
с. 363
Укрепляти, вкрепляти дзеясл. 1. Умацоўваць. внегда твѣрsдь ꙋкрепsлѧлъ зsверsху, и розsваживалъ источsники водъ (Скар. ПС, 15б); хлѣбъ оукреплѧеть тѣло человѣку (Будны, 235б); Въдрꙋжаю: Вбиваю, втыкаю, оударѧю, оугорожꙋю, розбиваю (намѣтъ) оукрѣплѧю (Бяр., 18). 2. Падмацоўваць маральна. ꙗ деи все могоу ѡ хсѣ. што мѧ в томъ оукреплѧеть (Чэцця, 42б); правsда непорочsнаго ꙋкреплѧет путь его (Скар. ПС, 18б); тои же тежъ невѣрие в нас губить, а вѣрю ꙋкреплѧеть (Будны, 155); на ѡные слова ꙋкреплѧи братю свою ... маю тебе за кн0483же (Бер. саб., 29); Бг0483ꙋ единомꙋ который и силныхъ побꙋжаетъ и немощныхъ оукрѣплѧет нехай бꙋдетъ честь и слава (Кiн., 64б); томꙋ ст0483ыs еремiта слꙋжити почал, ꙋкрѣплꙗа его ѡ гсдѣ (Зб. 107, 67б); тое Iмꙗ над всих ст0483ых ст0483еsшое слабых вкреплꙗет хорых ꙋздоровлꙗет (Зб. 259, 469); ѡдин дрꙋгого напоминали и ꙋкреплꙗли абы вѣры хв0483ой не ѡтстꙋповали (Зб. 752, 124); вꙗзнѣ свꙗтыи ѡдинъ дрꙋгого ꙋкрѣплꙗли и ꙋпоминали, абы мꙋжне и статечне в хрестиꙗнстве се заховали (Пралог, 494); моцнаѧ рꙋка божиѧ ꙋкреплꙗла серце ег (Зб. 82, 40). 3. Гарантаваць. вся купно ... во вѣчныя роды крепко и незыблимо держати и творити блгословляем и укрепляем (СДГВ, II, 7, 1588).
с. 363
Укреплятися, укреплятисе дзеясл. Умацоўвацца. паки дати узнаменье про поганъство, про Турцы, какъ се укрепляють на хрестiянъство (КЗ, 346, 1480); греховъ ꙋбо ради ихъ ꙋкреплѧхусѧ врази (Скар. КС, 3б); многые и въ познанiе бг0483а и его правды приходили, и въ ст0483омъ житью росли и ꙋкреплѧлисѧ (Будны, 6б); такъ мужаются и укрѣпляются, посредѣ волковъ невредимы суть (АЗР, IV, 215, 1600–1605); любовь и братство межи ими великими господарами помножалося и во вѣки ꙋкрѣплялося (АЗР, V, 29, 1637).
с. 363
Укрепляющий дзеепрым. ад укрепляти ў 2 знач. вторый пожыток естъ, прымножене ласки бж0483ой оутвержающеи и оукрѣплѧющеи нас въ вѣрѣ, в надѣи, и любви (Навука, 36); ꙗкъ наsспокоsнѣsшиs час рознымъ ѡсобом и сенатором подати ѡголосити и доводне не сам през себе але ѡ ꙋкреплꙗющим мꙗ iс0483 хѣ0463 довести и ꙋказати (Дыяр., 158б).
с. 363
Укривавити дзеясл. Укрывавiць. кров сн0483а ее и лице и оуста оукривавила (Пак. Хр., 14).
с. 364
Укривати гл. укрывати
с. 364
Укривдзэне наз. Дзеянне па дзеясл. укривдити. пан александэр ходкевич посылал по всих маетностꙗх ѡsчизных напоминаючи ꙋрꙗдников, абы границы ꙋпэвнꙗли ... без ꙋкривдзэнꙗ их становили (Еўл., 39).
с. 364
Укривдити, укрывдити дзеясл. Пакрыўдзiць. вдовы и сироты ... естsли же ꙋкривдите е и возопиють ко мне (Скар. КI, 41); ꙗ ... не хотꙗчы ни в чомъ детеs своихъ и ее ꙋкрывдити и ѡнꙋю третюю часть именьꙗ ... маю до живота своего деръжати (КВС, 609б, 1552); не боитсе, абы его хто ... на власноs маетности его ꙋкрывдити могъ (Ст. 1588. Прадм.); никого кривдити и оутискати вs справѣ набоженства не допꙋщꙋ ани самъ оукривжꙋ (Апакр., 23); еслись кого оукривдилъ, напрод же тымъ оукривженымъ нагороди (Кiн., 56); ты вѣдаешъ же николи намнѣйшой речи не взѧлъ ѡт них ани есмь оукривдилъ жаднагѡ з них (Хран., 137б).
с. 364
Укривжанье наз. Дзеянне па дзеясл. укривжати. ѡбидѣнiе – оукрiвжанье (Зiз., 71).
с. 364
Укривжати дзеясл. Крыўдзiць. сирот и ꙋбогих ꙋкривжалъ естес (Бiблiя, 82); не оукривжайте братiи з поколѣньѧ вашегѡ (Хран., 125б).
с. 364
Укривжаючый дзеепрым. у знач. наз. Той, хто крыўдзiць. приповѣданiе розꙋмѣетсѧ, гды кто на оукривжаючых ѡповѣдꙋетсѧ бг0483ви (Каз. Кiр., 171).
с. 364
Укривжение гл. укривженье
с. 364
Укривженый, вкривженый, укривжоный, укрывженный, укрывженый, укрывжоный дзеепрым. 1. Ад укривдити. абы ни отъ кого было не вмалено и не вкривжено ... маемъ мы отпоръ чинити и оправляти (АСД, IХ, 14, 1510); чинечи досыт приреченои ѡбетницы нашои взглѧдомъ повинности нашое гсдрьское постерегаючы того абы долгимъ задеръжаньемъ розсꙋдкꙋ и справедливости люди ꙋкривжоные не были ꙋтиснены (Трыб., 1б); вины двадцать коп грошеs будеть повиненъ ѡному ꙋкривъжоному шлꙗхтичу заплатити (Ст. 1588, 94); длꙗ ѡтъправы стороне ꙋкрывжоноs ему Ѳедорꙋ колонътаю (КЛС, 4, 1596); ведле прав старых цесарских еп0483кпи были судꙗми ꙋкривжоных и нужных ѡсобъ (Бельск., 299б); ꙋкривжены и здрапѣжены ѡт нихs быти милѣй оулюбѣмо, нѣжъ ихъ кривдити (Калiст, II, 323); кгды за повестью его люди укрывжоные прышли ... нашли найпервей бочку сала (АВК, XVIII, 252, 1620); Вреждаюсѧ: шкодꙋю, оукривженый естемъ, нендзꙋ, клѧскꙋ, поражкꙋ маю (Бяр., 17); радꙋsтесꙗ и веселѣтесꙗ люде ꙋтрапеные в чимъколвекъ ꙋкривъжоные (Зб. 259, 476); наймали косцовъ ... змовляли золот. шеснадцать, аже видячы ихъ укрывжоныхъ, дали имъ надто осмаковъ пятнадцать (ИЮМ, VI, 92, 1689); оурѧдъ авдыторства, естъ быти при епспѣ, и сꙋдѣти справы ... которыи хощетъ сторона оукривжонаѧ осꙋжденны быти пред епспомъ (Зб. вып., 72б). 2. У знач. наз. Той, каго пакрыўдзiлi, хто пацярпеў ад каго-н. естли бы нашъ врядникъ ... справедливости укривжоному не учинилъ (АЗР, III, 84, 1557); укривжонымъ справедливость чинена была (АЗР, III, 237, 1578); тогды укривженый до капитулы або до справцы оного достоеньства ... поступкомъ вышейописанымъ утекатися и справедливости собѣ доводити маетъ (АЗР, III, 306, 1586); торгнути словы ... славе доброs ... шкодливыми, а ѡ то бы сѧ ꙋкривьжоны до нас ꙋтеклъ з жалобою (Ст. 1588, 10); оураженомꙋ стогнати, оукривжономꙋ протестоватисѧ, бiтомꙋ плакати, где бы еще не мѣло быти волно, южъ бы то зо всѣх мѣръ досконалаѧ была неволѧ (Апакр., 81); ꙋслышал великиs верескъ ꙋкривжоных, которые шкоды ѡт ꙋрꙗдников великие поднꙗли (Бельск., 329); таковыs шкодꙋ ... заплатити ꙋкрывжономꙋ и кгрꙋнтъ кгрꙋнтом навезати маетъ (ККСС, 45б, 1615); оукривженыхъ застꙋпайте, недостатнихъ вsспомагайте (Калiст, I, 48); где бы се таковому с кривдою справедливост от нихъ видила быти, тогды тых старост рочных ... припозвати таковы укрывжоны мает (СДГВ, 83, 1633); Съглаголник: Посполꙋ мовѧчiй зs оукрывженнымs (Бяр., 163); еслис кого ꙋкривдилъ, наперед же тым ꙋкрывженым нагороди (Зб. 752, 592б); казалъ теды волат, ижъ каждому ꙋкривжономꙋ хочет нагородитъ (Пралог, 500).
с. 364
Укривженье, укривжение, укрывженье наз. Дзеянне па дзеясл. укривдити. панъ если бы кгрунтъ одъ насъ къ той церкви наданый уменшалъ и якое жъ бы кольвекъ укривженье той церкви отъ него самого, жоны и дѣтей его потомковъ ихъ дѣяло (АВК, II, 6, 1555); если бы хто ... якое укривженiе и шкоды быти собѣ мѣновалъ (АЗР, III, 141, 1567); ѡд кождого в покою седить, а жадного ꙋсилства ѡбелженѧ и ꙋкривженѧ на собе не поносить (Ст. 1588. Прадм.); присылал до нас писар нашъ ... Ясенский, даючы нам справу о том, штож дей ... великое укривженъе вжо от немалого часу поносит (АВК, XХХ, 15, 1589); ниꙗкое ꙋкрывъженье имъ тамъ стати не мело (КЛС, 37б, 1596); што обое на ономъ же близко пришломъ сеймѣ конечне и неѡтвлочне без оукривженьѧ обꙋдвох сторонъ, скончитисѧ маетъ (Апакр., 27); чꙋжоложство ест ... ꙋкрывжене ложы мальженское (Зб. 261, 253б); безправне собе прывлащаючы вшелꙗких пожытков ... чынечы то все кꙋ великомꙋ ꙋкрывженю костела божого (ККСС, 32, 1615); вs томъ бы повставши сꙋсѣди, кривдити еи почали, и домы ѡдыймовати хотѣли: котораѧ не могꙋчи оукривженsѧ того зносити, шꙋкала бы собѣ ꙗкого потꙋжногѡ, способногѡ, и вs речахъ бѣглого приѧтелѧ (Мак., 354); тогды о таковое укрывженье, позываю ихъ на страшный судъ (АВК, II, 56, 1628); Ѡбидѣнiе: ꙋкривжене, ѡбраза (Бяр., 191); просили ег, абы таковог не чынил цр0483кви ст0483оs ꙋкривженꙗ и безправꙗ (Зб. 81, 254); кождый братъ цеху нашого пекарского, такъ хлебъ ситный, яко тежъ и вшелякiй белый, слушною, водлугъ часу, ценою, хлебъ, пироги и обаранки, безъ укрывженя мещанъ, печи и продавати маетъ (ИЮМ, Х, 299, 1660); просили его и ꙋпоминали, абы такового не чинил церкви свꙗтоs ꙋкривженꙗ и зелживости (Пралог, 499).
с. 365
Укривжоный гл. укривженый
с. 366
Укрижование гл. укрыжованье
с. 366
Укрижованный гл. укрыжованый
с. 366
Укрижованый гл. укрыжованый
с. 366
Укрижованье гл. укрыжованье
с. 366
Укрижовати гл. укрыжовати
с. 366
Укрижоватися дзеясл., зв. ад укрыжовати. такаѧ естъ млсть Бж0483аѧ до чл0483ка: ижъ бꙋдꙋчи несм0483ртелным, зезволилъ длѧ тебе оукрижоватисѧ (Мак., 157).
с. 366
Укрити гл. укрыти
с. 366
Укритися гл. укрытися
с. 366
Укритый гл. укрытый
с. 366
Укровавленый дзеепрым. ад укривавити. тен то ахилес кровю побитых со всих сторон ꙋкровавлен (Троя, 28).
с. 367
Укромне прысл. Цiхамiрна. дворане нш0483и и посланцы пнов радъ ... ездечи мають ꙋкромне и ꙋчстиве се заховати (Ст. 1566, 14).
с. 367
Укропъ наз. 1. Кроп (раслiна i насенне). з роск. п. войта, п. поборцомъ повятовымъ куп. рыбы свеж. ... петрушки, укропу и батвиння (ИЮМ, ХХI, 8, 1711). 2. Адвар кропу. укропомъ греючи, горщками и каменемъ опарили, и опаривши, свинью розобравши, въ корыте посолили (АВК, XVIII, 27, 1577); ꙋчинѣм кипꙗчиs ꙋкропъ в котлѣ и пꙋстим в нег перстенок малыs, хто его знаsдет, а рꙋкою своею зs ꙋкропꙋ выsмет, тог вѣра лѣпшаꙗ (Бельск., 332б); волосѧницы ... не могли такъ з него знꙗти, ажъ укропом и маслом ѡтволожит мусили (Зб. 82, 2б); за кацелокъ заплатили въ чомъ укропъ грели осмаковъ пятнадцать (ИЮМ, IV, 241, 1686).
с. 367
Укротети дзеясл. Пакарацець. боѧзнь божѧ приболшит дн0483еи а лѣта неоучтивых оукротѣють (Зб. 262, 98).
с. 367
Укротити дзеясл. Уцiхамiрыць, утаймаваць. хс0483ъ же вѣтры оукротил (Чэцця, 114); Моисеи ... молисѧ о людехъ гсду и ꙋкроти гневъ его (Скар. ДЗ, 21б); он же гл0483ѧ не можетs ꙋкротити духа своего (Скар. ПС, 39б); не можеть быти жадныи пудкии конь ни дикии, которого бы ѡн не могъ укротити (Бава, 152); римꙗне собравшисꙗ ꙋкротившы люд простыs през валериꙗ ... добыли зас капитолиꙋм (Бельск., 166); рекль митрополит: жебы той безбожный не спустошилъ нашей земли, пошли ему дары и дарами его гнѣвь укроти (Мам., 172); натꙋрꙋ лsвѡвъ, дiкихъ бестiй, длѧ Данiила оукротил (Мак., 345); езекиꙗ цр0483ꙗ гордост хотꙗчы гсдь бг0483ъ лечыт немочю его ꙋкротил (Зб. 752, 438).
с. 367
Укротитися дзеясл. Супакоiцца. ꙋслыши гсди возри гсди ꙋкротисѧ гсди и вчини дивы (Скар. ДП, 28); ꙋкротисѧ гневs господень и не вчини злого (Скар. КI, 61).
с. 367
Укротцэ прысл. Тое, што i вкоротце. прызвавшы до себе ѡных королев и гэтманов, которые у его воисцэ были, выличал укротцэ, которое войны за их мужством скончылъ (Атыла, 230).
с. 367
Укрочати дзеясл. Утаймоўваць. Калефъ ꙋкрочаѧ ропsтание людеи еже бѣ на моисеѧ и рече (Скар. ЛК, 31б); реклъ Хс0483 Гд0483ь, оукрочаючи пыхꙋ жидѡвsскꙋю (Калiст, II, 22б–23); тѣла своего молодꙋю бꙋsность постами ꙋкрочал (Зб. 752, 192).
с. 367
Укроченый, укрочоный дзеепрым. ад укротити. некоихъ ꙋбо часовъ ꙋкроченъ бѧше огsнь (Скар. ПБ, 25); внегда сие ꙋслышалъ саꙋлъ ꙋкрочонъ былъ словы енаѳовыми (Скар. ПЦ, 41б); малый зs трꙋдна еднакъ оукрочоный гортани вашей члонокъ, надѣею цр0483ьства нбсного, албо мꙋки вѣчнои боѧзнию погамꙋйте (Паўуст., 7б–8); лвѡвs натꙋра оукрочена была, а огнѧ прироженsе згасло (Мак., 289).
с. 368
Укроченье наз. Дзеянне па дзеясл. укротити. ꙗкъ кон, поки вs лѣсѣ зs дикими бестiами жирꙋетъ, вs людской владзы не бываетъ: а гды его длѧ оукроченьѧ и ѡбsездженѧ поймаютs, кладꙋтъ на нь мꙋнsштꙋкъ (Мак., 215).
с. 368
Укрочовати дзеясл. Утаймоўваць. Крощꙋ: Оукрачаю, еднаю, оукрочꙋю (Бяр., 69).
с. 368
Укрочоный гл. укроченый
с. 368
Укрощенье наз. Уцiхамiрванне, утаймаванне. зъ невыславленымъ обоихъ великихъ господарствъ пожиткомъ, и укрощеньемъ руки и шабли поганской (АЗР, V, 21, 1635).
с. 368
Укругъ гл. вкругъ
с. 368
Укрутити дзеясл. 1. Зламаць, скруцiць, сапсаваць. молчъкомъ добывшысе до шпихлера, замокъ укрутившы и съ того шпихлера взели жыта чыстого бочокъ одинадцать (АВК, XVIII, 325, 1631). 2. // перан. Ахутаць; скарыць. голодом и прагненем тебе зморꙋ, роботою тебе, тежаромъ и ꙋпаленемъ и зимном ꙋкрꙋчу (Зб. 82, 99б).
с. 368
Укрутне прысл. Тое, што i окрутне. коли пришла до тела на ложи на него кликала рекоучи. беда мне сн0483оу мои свѣчо ѡчью моих чомоу еси такъ оучинил а так оукрꙋтне с нами еси починал (Жыц. Ал., 99).
с. 368
Укрутованый дзеепрым. // перан. Ахутаны, ахоплены. ꙗко злота досвꙗдчает ѡчом если доброе, так ѡброт ꙗзыка показꙋет если добро ꙋкрꙋтованыs в цноте а вонѣ (Зб. 261, 153б).
с. 368
Укруха наз. Тое, што i скруха. коли кто жалꙋетъ за грехи, длѧ того, же оутративши небо пойдетъ до пекла, и той жаль называетsсѧ оукрꙋха (Зб. вып., 35б–36).
с. 368
Укрухъ наз. Акраец, луста (хлеба, сыра i г. д.). великог поста. во чистотѣ до воскрсниꙗ хсва соблюдѣмъ. и малымъ оукрꙋхомъ оутѣшимъ бг0483а (Чэцця, 307); познати лицо не добро за оукрꙋх хлѣба простꙋпит мꙋжь (Зб. 262, 108); дали ему хлѣба абы елъ и пилъ водꙋ, у ꙋкрꙋхъ сыра (Бiблiя, 355); дванадцатs кошѡвъ оукрꙋхѡвъ збыло, жебы з нихъ одного Iюда неслъ, а припоминаючи собѣ чꙋдо тое, до зрады сѧ не ꙋдавалъ (Калiст, II, 47); въ иншые дни ... обѣды свого часу и коляцые въ вечоръ будутъ укрухъ хлѣба съ пивомъ (АСД, IХ, 154, 1635); ѣж хлѣба, и омочай оукрꙋхъ твой во оцтѣ (Хран., 194б); многокрот крадꙋчи ꙋкрꙋхи хлѣба елъ и пил есми потаемне (Зб. 82, 417).
с. 368
Укрученый, укручоный дзеепрым. Кручаны, суканы. боимѡсѧ абы ... за тымъ календаровымъ шноуркомъ через ѡтца, папѣжа оукрꙋченомъ, за часомъ што иншого с тогожъ варстатꙋ нам горшей несмачного на насъ выволочи (Апакр., 49б); закричала на него: филистынове над тобою сампсоне: коториs розорвалъ поврозы, ꙗко коли бы хто перервалъ нить ꙋкрꙋчонꙋю з паздериs згребных, коли запах ѡгнꙗ почуе и не познано в чом бы была моцъ его (Бiблiя, 132); который розорвалъ поврозы ꙗко коли бы хто перервалъ нить оукрꙋчонꙋю, з паздерiи згребных, коли запах огнѧ почꙋе (Хран., 186б).
с. 369
Укрывавитися дзеясл. Акрывавiцца. гекторъ пробивши великость шпиць вшисток во крыви побитых быль сѧ оукрывавил (Троя, 43б).
с. 369
Укрыванье наз. Дзеянне па дзеясл. укрывати. коли почалъ панъ Трыщан рубати велми жестоко без укрыванѧ (Трыст., 118).
с. 369
Укрывати, укривати дзеясл. Хаваць, утойваць. справедливѣ, никого не укрываючи, господарю королю его милости оповѣдали (АЗР, III, 123, 1563); хто бы таковымъ свовольнымъ, якожъкольвекъ помагати и ихъ въ томъ укрывати и утаивати смѣлъ, таковый ... каранъ быти маетъ (АВК, VI, 54, 1589); знаменитшiи чꙋда перед ними оукрываючи, абы зазрѧчи имъ до грѣха не приходили (Калiст, II, 145); теперь дей нестаньемъ своимъ злодея шкодъника укрываютъ (АВК, XVIII, 249, 1619); свое воздержанiе оукриваючи ѡдслалъ ихъ зновꙋ до дрꙋгого хорого брата (Мак., 14); хто бы ... повинности мѣское платити не хотѣлъ и потаемне што справовалъ або укрывалъ ... вины копъ двадцать грошей Литовскихъ заплатити маеть (АЗР, I, 278, 1634); азали ꙗкъ ми сѧ здаетs мꙋжꙋ презацный, той то ест неѡшацованый камень которого не без причины оукриваешъ, и не каждомꙋ безпечне оуказꙋешъ (Варл., 59б).
с. 369
Укрыватися дзеясл., зв. ад укрывати. людей люзныхъ, ижъ бы ся отъ того податку не укрывали ... врадъ местскiй подъ присегою досмотрѣти маетъ (АВК, III, 274, 1577); ижь князь Курпскiй на первшомъ року листомъ военнымъ укрыватися, также за другими и третьими позвы хоробою вымовлятися не могъ (АЗР, III, 229, 1578); ѡн рече: если можеш, укрываисѧ, але не узможеш (Трыст., 111); тогды мыта звыклые на коморахъ и прикоморкахъ ... платити маютъ и повинни будуть, не укрываючисе симъ листомъ нашимъ (АЮЗР, I, 220, 1588).
с. 370
Укрывдити гл. укривдити
с. 370
Укрывженный гл. укривженый
с. 370
Укрывженый гл. укривженый
с. 370
Укрывженье гл. укривженье
с. 370
Укрывжоный гл. укривженый
с. 370
Укрыжованый, укрижованный, укрижованый дзеепрым. ад укрыжовати. реклъ iа есмо лотръ был а со исоусом оукрижован есми был (Пак. Хр., 27); пришол коу ероузалем на гороу калварiе кде потом крстоус оукрижованъ был (Валх., 49б); дрꙋгаѧ голова в римѣ цр0483кви онои въ ерꙋсалимѣ оукрижованной противнаѧ мѣла повsстати (Каз. Кiр., 64б); пытал ихъ штобы з ним хотѣли ꙋчинит. рыцере мовили, абы был ꙋкрижован (Алекс., 15–15б); который ... зступилъ зъ неба и втѣлился отъ Духа Святого и Марiя Дѣвы, и человѣкомъ стался, укрижованый былъ, терпѣлъ и погребенъ (Пыт., 93); приходитъ до пилата смѣле, и просит его о мертвеца ѡт непрiателей оболганого, осꙋженого, и оукрижованого: а ѡт своихъ оученикѡвъ опꙋщеного и ѡтбѣженого (Калiст, I, 116); шарплю твои церографы бомъ ѧ досыть оучинилъ за долгъ Адамомъ, гдымъ былъ оукрыжованъ (Мак., 98); ꙋважъ ижъ през вꙋгли ѡгон дх0483а ст0483ого, през рыбу печеную исус ꙋкрижованыs (Зб. 255, 48); противна реч ест быт згаржонымъ, сплеванымъ и ꙋбичованым, ꙋкрижованымъ и з болота грехꙋ повстаючим (Зб. 259, 327б); речет з гнѣвом саприкиs што ми за богъ которыs ꙋкрыжованыs естъ (Зб. 752, 535б); на казане иꙗкова ст0483аг мног барзо людии, ижь не толко станꙋ низког и подлог, але из фарисеѡв ѡных зацных до крста стаг и вѣры ꙋкрижованаг кролꙗ пристают (Зб. 81, 50); кричачи на конꙗ ѡног: реклъ: росказꙋю во ймꙗ гд0483а ис0483а ха0483 ꙋкрижованого: абыс станꙋлъ (Пралог, 670); Адамъ есть погребеныи в иерслимѣ на тоs же горѣ на котороs хс0483 гсдь ꙋкрыжован естъ (Выкл., 67б).
с. 370
Укрыжованье, укрижование, укрижованье наз. Дзеянне па дзеясл. укрыжовати. хвалит велми гса стог и впомина люд абы емоу оѳѧры давали теж ꙗк хс0483 мел црствоват з ꙋкрыжованѧ ст0483го (Пс. XVI, 96б); ꙋважъ иж хс0483 мовит ѡ своем пришлом ꙋкрижовании (Зб. 255, 72); читане ... то послѣднѣsшое тепер ѡберают жиды, абы такъ ꙗсного свѣдоцства ꙋкрижованꙗ гсднего зникнꙋти могли (Выкл., 115).
с. 371
Укрыжовати, укрижовати дзеясл. Распяць. оукрижовали его на дереве (Пак. Хр., 31); просил абы не так ꙗкъ ха0483 головою к горѣ, але к земли оукрижовали (Каз. Кiр., 64); конфедерецiю, на которꙋю дроугое товариство его, а подобно и самъ, подчасъ оукрижоуй, волаетъ, теперъ ꙗкобы сѧ з него покꙋмавши, на свѣдецтво за собою тѧгнетъ (Апакр., 77); тѣло свое зо всими наметностꙗми ꙋкрыжовали (Зб. 261, 157б); пошлемы на тебе незличонꙋю великост зброsного рицерства, котории тебе не ꙗко филипового сына, але ꙗко кнꙗжа лотровское ꙋкрижꙋют (Алекс., 7–7б); помысль, ꙗкъ над всѣхъ покорнѣйшимъ былъ вs оной годинѣ, вs которой волано: Оукрижꙋй, оукрижꙋй егѡ (Мак., 249); так много злого допꙋщает, ѡсобливе жебы жыды месию и ѡвшем сотворителꙗ своег ... ꙋкрижовали (Зб. 255, 136б); в новости живота ходит бꙋдемъ, и тѣло с пожадливостꙗми ꙋкрижꙋемъ (Зб. 259, 38); што то ест за ис0483 ꙋкрижованыs а што за ймꙗ такъ моцное: поведилъ емꙋ: тот ест которого жидове ꙋкрижовали (Пралог, 670); погане теды были римлꙗне, которiи хрста ꙋкрижовали (Выкл., 103).
с. 371
Укрыте прысл. Скрытна. они до зневаженья приводечи, не только мимо Полоцкъ, надъ привилья ихъ, укрыте сами нѣкоторые особы съ товарами своими проѣжджати смѣютъ (АВК, VIII, 502, 1615).
с. 371
Укрыти, укрити дзеясл. 1. Укрыць, пакрыць, закрыць. тотъ Козловичъ ... укрывшы на возе соломою и зверху хворостомъ мехы насыпаные, везлъ до дому своего (АВК, XVIII, 326 1631). // перан. Ахiнуць. бог бо розмѧкчил срдце мое и шадаи оуполошал мѧ: иже не ѡтрѣзанъ есми ѡт лица тмы ѡт лица моего оукрылъ мsглою (Зб. 262, 22). 2. Схаваць, утаiць, скрыць. нижли естли бы девка ꙋкрившы то передъ родичами, або приꙗтели своими на тое малженьство и на взꙗтье позволила и на праве то сознала, тогды таковаѧ девка ѡтпадываеть ѡт выправы и ѡт всихъ именеs своих ѡтчызныхъ и материстыхъ (Ст. 1588, 407); который чꙋжого дѡбра на зло прагнетъ, не жебы заховалъ е и оукрылъ, але жебы оубил и загꙋбилъ (Калiст, II, 235б); ты естесь Макарiй, а ѡд менесь то оукрылs (Мак., 16б); абовѣмъ тое пред нимъ надъ всѣ речи оукрыти на оумыслѣ мѣлъ (Варл., 20б); чи не вѣдаешъ ты Алеѯандре ꙗкъ пред силою моею не может тꙗ ꙋвес свѣтъ ꙋкрити (Алекс. 1697, 65).
с. 371
Укрытися, укритися дзеясл., зв. ад укрыти ў 2 знач. врагъ ... аще бы ненавидѧи мене на мѧ велеречовал. оукрылсѧ бых ѡт него (Чэцця, 242б); ижьбы нихто у звыклой и пристойной повинности своей укрытися ... мѣти не могъ (АЗР, III, 149, 1568); абы не оушолъ и не оукрылъсѧ ѡт моуки (Калiст, II, 60б); другiй оукритисѧ и людскою сполкꙋ оуйти стараютъсѧ (Мак., 182–183); вsсꙗ вселенsнаꙗ ꙋкритисꙗ не может перед силою его (Алекс. 1697, 32).
с. 372
Укрытый, укритый дзеепрым. 1. Ад укрыти ў 1 знач. верхи тежь цр0483кви блѧхами золотыми оукриты были (Хран., 394). 2. Ад укрыти ў 2 знач. ꙋбила обличителѧ ... ѡт людiй, на тот часъ толко бꙋдꙋчих, оукрыта была и оутаена (Калiст, II, 333).
с. 372
Уксусъ наз. Воцат. Овощи, уксусъ и хлѣбъ (ИЮМ, ХХIV, 30, 1713).
с. 372
Укупе гл. вкупе
с. 372
Укупитися гл. вкупитися
с. 372
Укупный гл. вкупный
с. 372
Укуповати дзеясл. Купляць. того року укуповали жита чверть и0483 грш (Барк., 169).
с. 372
Укуповатися дзеясл. Прыцэньвацца. до свѣтлицы братское нихто не маетъ ходити ... одно тые мають у свѣтлицы братской безъ брони седѣти, которые ся у медъ ихъ братскiй укупуютъ (АВК, X, 7, 1538). Параўн. укупыватися.
с. 372
Укупъ гл. вкупъ
с. 372
Укупыватися дзеясл. Тое, што i укуповатися. тутъ стоивали подданые наши и дани давали, и ещо над то укупывалися и стоивали Теребовского повѣту Скалачане (АСД, I, 117, 1546).
с. 372
Укуритися дзеясл. Закапцiцца, закурыцца. але гды часꙋ ѡдного ꙋкꙋрихъсꙗ дымамъ и сажою (Пралог, 639).
с. 373
Укусити I гл. вкусити I
с. 373
Укусити II, вкусити II дзеясл. Укусiць. дик жаловал на фалка иж его потщiвал собакою своею а собака его укꙋсила (Вiсл., 27); Никита вкꙋсилъ ꙗзыкъ свои (Чэцця, 31б); кто казить плотs ꙋкусить сего вужъ (Скар. ЕК, 15б); хто копаеть ꙗмкꙋ в неѣ въвалитсѧ а хто розломꙋеть загородꙋ оукꙋсить его змiи (Зб. 262, 91б); онъ, пъючи со мною ув одной корчмѣ, збилъ мя безвинне и въ палецъ вкусилъ (АВК, XVII, 171, 1540); естли бы пес непривꙗзаныs кого вкусил (Ст. 1566 I, 96); коли ꙋкꙋсит некаꙗ гадина и ꙗд вsстанет вs члонкꙋ ꙗком хотечи чл0483къ ... может ѡныs члонок без греха ꙋрезати (Зб. 261, 243б); гадина ꙗдовитаꙗ зъ ѡног лба конског выскочила и ꙋкꙋсила его в ногꙋ (Стрыйк., 439б). // перан. Прычынiць крыўду, задзець за жывое. ежелѣ бы кого змѣй, то естъ дiаволъ оукꙋсивъ, и заразивъ его трꙋтизною грѣховною ... молчалъ ... вs той часъ наоучитель который маетъ ꙗзыкъ помагаючiй здравiю, ничого не возsможетъ (Зб. вып., 38).
с. 373
Укушати гл. вкушати
с. 373
Укушение гл. вкушенье
с. 373
Укушеный, вкушоный, укушоный дзеепрым. 1. Ад укусити II. которые были оукоушени ѡт оужов живых (Пак. Хр., 4); чи можетs кто ꙋкусити того аще ꙋкушеное см0483рть приноситs (Скар. КI, 10б); видела есми рану крывавую вышей колена на левой нозе, шкодливе вкушоную (АВК, XVII, 442, 1565); вшакже там оужъ длѧ кꙋсаючих оужѡвъ, а тꙋтъ чл0483вкъ длѧ оукꙋшеных чл0483вкѡв (Калiст, II, 216); реклъ гсдь до него оучини змiѧ мѣдѧнагѡ а выставь егѡ на знакъ. которыи оукꙋшоный пойзритъ на негѡ живъ бꙋдетъ (Хран., 141б); глꙗдѣли жиды ѡт ꙋжовъ ꙋкꙋшеныи на ѡного ꙋжа мѣдꙗного, и были ꙋздоровлени (Выкл., 55–55б). 2. У знач. наз. Той, хто ўкушаны, каго ўкусiлi. Але што ѡзначалъ оужъ ѡный мертвый на конsци дерева прибитый; оуздоровлѧлъ оукꙋшоныхъ (Мак., 96).
с. 373
Укушенье I гл. вкушенье I
с. 373
Укушенье II, вкушение II, вкушенье II наз. Дзеянне па дзеясл. укусити II. на огледанье того вкушенья, которое она отъ того пса ихъ быти менила, просила о вижа (АВК, XVII, 442, 1565); камен бадзагир ... аще же розотрꙋть его. и посыплют на вкоушенiе змииное. выгнеть ꙗд (Арыст., 237); Клеѡпатраж маючи з собою в начиню аспиды, которих ꙋкушенемъ смерть собѣ ꙋчинила и так живота Клеѡпатра доконала (Рым., 81б); тогды оукꙋшенье оужово злѣчалъ (Калiст, II, 216); у руки левое укушене (АВК, I, 87, 1659).
с. 373
Укушоный гл. укушеный
с. 374
Улагодити дзеясл. Улагодзiць. есьли то ꙋслышано будеть ꙋ старосты. мы ꙋлагодимъ его (Цяп., 42–43).
с. 374
Уладыка гл. владыка
с. 374
Улакомитися, влакомитися дзеясл. Спакусiцца. так кгды нѣкоторыи жолнѣр улакомившысѧ на ее хорошство гонил ее, хотечы еи учынити кгвалт (Атыла, 224); Федоръ Григоровичъ, влакомившисе на пожитки лепшiе, до Воволодавы прочь пошелъ (АВК, III, 20, 1588); ꙋзрѣлъ межи користью ризу кармазиновꙋю велми добрꙋю, и двѣсте дидрагмъ сребра и прꙋтъ золотый ... ꙋлакомившисꙗ взꙗлъ есмъ и скрылъ есмъ в земли (Бiблiя, 241); але вы, улакомившися на золото, клейноты ... и на иншiе многiе скарбы и достатки красные и дорогiе, которые мѣли съ собою люди Польскiе и Литовскiе, кинулися есте на ихъ (АЗР, IV, 310, 1608); ꙋлакомившысꙗ на скарбъ их ѡныи змовившисꙗ повкидали их в море (Зб. 752, 203); спросник ѡныs ... мовил еи: на золото ес сѧ ꙋлакомила (Зб. 82, 253).
с. 374
Уланъ, вланъ наз. Улан (татарскi саноўнiк). князю влану Толъстому 6 копъ съ коръчомъ Волъковыскихъ (КЗ, 193, 1441–1480); ино здѣсѣ былъ уланъ Кутлукъ (АЗР, I, 354, 1503); князи вланы передъ нами поведили (КСД, 905, 1516); иньшiи дей мурзы и вланове старшiи, видѣчи надъ Осламомъ поражку великую, не могли при Осламѣ быти (АЗР, II, 329, 1534); через него цару самому и царевичомъ мурзамъ и вланомъ его немалые поминки послали (Арх. ЮЗР, VIII–5, 31, 1541); хоружому татарскому въ повете Городенскомъ и княземъ, вланомъ, мурзамъ и всимъ татаромъ (КПД, 651, 1563); кгды бы которыs татаринъ народꙋ зацного ꙗко то сꙋть кн0483зи мꙋрзы ꙋланы, ѡбвиненъ былъ на врѧде нашомъ ѡ розбоs (Ст. 1588, 433); Оликен Бекгимович улан-хоружый татарский а княз Инсетей Шагунович, наславши моцно кгвалтом подданых своихъ села Ясенского (АВК, XXXVI, 379, 1590); y tohoż hodu pryiedut knаzi, y ułаny y wsi murzy Szyrynowskie y Bаhrаnywskie (Бых., 543); в тот час поспеет тимиртиклꙋꙗ цар со многими полки татарскими съ кнꙗзми со вsланы ѡрдынскими (Патр. К, 55б); сам потом цар з великостю мꙋрзов, и ꙋланов на плꙗцꙋ полеглъ (Стрыйк., 521б–522); пры том покладали две атестацыи ... моллов духовных, уланов, мурзов и многу татар (АВК, XХХI, 329, 1645).
с. 374
Улапаный гл. улапеный
с. 375
Улапатьсе дзеясл., зв. ад улапити. заставши двохъ чоловѣка, которые жито брали и улапить есми ихъ хотѣлъ, которые дей улапатьсе не дали (АВК, XVIII, 312, 1630).
с. 375
Улапеный, улапаный дзеепрым. ад улапити. Карпу Василевича ... на горло всказуемъ, который гдѣкольвекъ улапенъ быти можеть (АСД, I, 318, 1640); тотъ Бѣлевичъ будучи черезъ вышменованыхъ жидовъ ... за забитье двохъ жидовъ улапаный ... до права не становилъ (АВК, V, 23, 1661); яко на одержанье выволанья до его королевское милости ... подъ которыми панъ Бѣлецкiй постигненый и улапеный быти можетъ, отсылаемъ (АВК, XV, 411, 1680); такъ для учиненья надъ преречоными обжаловаными особами на горлѣ екзекуцiи до врадовъ кгродскихъ всякихъ тыхъ повѣтовъ подъ которыми они постигнены и улапены быть могутъ, отсылаемъ (АВК, XII, 502–503, 1684).
с. 375
Улапити, влапити дзеясл. Злавiць, схапiць. которого татаре улапили, били (АВК, XХХI, 203, 1594); дано знат млоденцом абы кождыs собѣ дѣвкꙋ ꙋлапил гостиннꙋю (Бельск., 145б); киꙗне ... почали их ꙗвне забиват, мордоват где ѡдно которог на ꙗкоsколвек збродни ꙋлапивши (Стрыйк., 455б); улапить есми ихъ хотѣлъ (АВК, XVIII, 312, 1630); ажъ потомъ, постигнувши оного въ месте Оршаньскомъ, яко збега своего улапила (ИЮМ, IХ, 220, 1635); абы его такъ улапивши, до везенья далъ (АСД, I, 296, 1636); скоро мы дей хотели ꙋлапить его, утекъ (АВК, XVIII, 354, 1647); стражъ была и оная влапила злодѣевъ двохъ подданыхъ моихъ зъ волами трема моими дворными власными (АВК, XVIII, 390, 1652).
с. 375
Улапленый дзеепрым. ад улапити. до врадовъ всякихъ тыхъ, подъ которыми постигнены и улаплены быть могутъ, отсылаемъ (АВК, XV, 386, 1678).
с. 375
Уларь наз. Тое, што i ораръ. патрахиль оксамитный, а другiй куфтерный, поѣсы два, поручи трои, дьяконскiй стихирь полотна колиньского со уларемъ и съ поручьми (АЗР, I, 137, 1494).
с. 375
Уласный гл. власный
с. 376
Уластелинъ наз. Тое, што i властелинъ у 1 знач. хто бо праведенъ слоуга ест. а што славно приходит. оуластелинъ ест. не именем слоужьнiм. але именемъ ест гснимъ пришол хсъ (Чэцця, 165б).
с. 376
Уластный гл. власный
с. 376
Улацненье наз. Дзеянне па дзеясл. улацнити. потомъ окопованью и улацненью тое шкоды, зоставивши и подавши я возный съ тою стороною шляхтою пану Стефану Кирику въ той шкоде его за збожье (АВК, XVIII, 118, 1593); могꙋчы собѣ лацнѣй во ѡномъ ѡсобливости и ꙋлацненю много ѡ гсдѣ бг0483ꙋ мыслит (Зб. 752, 180б); тоs будꙋчи такъ ... ѡт матки всꙗкими цsнотами набоженsства и бг0483омыслности а ꙋмертвенꙗ тѣла и ꙋлацнене дꙋха до речеs невыдомыхъ наꙋчоныs (Пралог, 568).
с. 376
Улацнити дзеясл. Аблегчыць, палегчыць. тая ярица уся на корень вытравлена и вытоптана, улацнили есмо ярицы копъ чотыри выправленое (АВК, XVIII, 118, 1593); панове бурмистрове и райцы, снать зневажаючы писанье его королевское милости и не хотечы мистровъ помененыхъ цеховъ улацнити, взяли собе на розмышлене (АВК, XХ, 247, 1616); тую трꙋдность абысмы оулацнили в настꙋпꙋющыхъ двꙋхъ главахъ (Навука, 60); насъ гсдь бог зобранемъ дѣток ꙋлацнилъ (Зб. 752, 54б); трудност ѡную котораꙗ в насъ естъ ку щирому и ꙋприsмому послушенъству скоро в собѣ вѣрꙋ великую ꙋлацнил (Пралог, 575).
с. 376
Улацнитися дзеясл., зв. ад улацнити. зъ межи седмихъ дней одинъ былъ Жидомъ постановилъ и освятилъ, которого они посполите шабатомъ называли, абы, въ томъ улацнившися отъ роботъ ... приходили слухати слова Божого (Пыт., 71–72); мнѣ до сего часꙋ оулацнитисѧ не допꙋстили свѣтскые старанѧ (Кiн., 54–54б); ꙋлацнитисꙗ не допустили светскиꙗ старанꙗ (Зб. 752, 591б).
с. 376
Улацняти дзеясл. Аблягчаць, палягчаць. варлаам ... приповꙗстꙗми и подобенством речи трꙋдное ꙋлацнꙗл (Зб. 752, 154).
с. 376
Улгнути дзеясл. Увязнуць, угразнуць. ꙋглевох: ꙋлгнꙋлемs, оугрѧзлем (Бяр., 176).
с. 376
Улеве гл. влеве
с. 376
Улево гл. влево
с. 376
Улегаемый дзеепрым. ад улегати ў 2 знач. где не толsко оулѣгаючого але и оулѣгаемого молитва естs барзо бѣсѡм страшна, а тоую змоцнѧетъ велsми и стверsжаетъ постъ, не допꙋскаючи мнѡгимъ покармѡмъ ослабѣвати моцы телесной (Калiст, II, 59б).
с. 377
Улегати дзеясл. 1. Абапiрацца, наблiжацца да сутыкнення чым-н. (рукой, целам i г. д.). иѡсифъ ... ꙋлегаючи на кождомъ ѡбнимаючи ихъ плакал и мовил (Бiблiя, 99); есѳир ... берꙋчи двѣ паннѣ на ѡдноs ꙋлегала, а дрꙋгаꙗ подолокъ еи за нею несла (Там жа, 578); ꙋлегаючи на кождом и ѡбнимаючи их плакал и мовил (Бельск., 32б); оулегаючи на кождомъ и ѡбнимаючи ихъ плакалъ и мовилъ (Хран., 72б–73). 2. Уступаць, паддавацца. им дал горꙋ над поганы, перед которых наездами первеs ꙋлегали (Стрыйк., 468б). 3. Пазбягаць. тот слуга ... тыми словы до них мовил: для чого дей, улегаючы плаченя мыта Менского, и коморы, з розными товары едете (АВК, XХХI, 286, 1599).
с. 377
Улегаючий дзеепрым. ад улегати ў 2 знач. где не толко оулѣгаючого але и оулѣгаемого молитва естs барзо бѣсѡм страшна а тоую змоцнѧетъ велми и ствержаетъ постъ, не допꙋскаючи мнѡгимъ покармѡмъ ослабѣвати моцы телесной (Калiст, II, 59б).
с. 377
Улегоглавитися дзеясл. Стаць нiкчэмным, мiзэрным. ѡтвечал иѡв к гꙊ0483 и реклъ: се оулегоглавихсꙗ што ѡткажꙋ ти рꙋкꙋ свою положих на оуста свои (Зб. 262, 29б).
с. 377
Улегчати дзеясл. Аблягчаць. почасти зs трꙋдоватѣлому, поневажъ еще надѣѧ здоровѧ великiй его смꙋтокъ оулегчала, зs иншими людми мѣшатисѧ не было позволено (Калiст, II, 177б).
с. 377
Улегченье наз. Палягчэнне. ѡдны, которых новым и молодым жолsнеромs, на початкꙋ пристанѧ, и наверsненѧ до себе, длѧ заправенsѧ их, до пришлых працъ, и оулегsченѧ, а ѡсоложенѧ настꙋпꙋючых тѣжаровъ, и подвигѡв военsных, оуделѧти, и ѡказовати, рачытъ (Карп., 19).
с. 377
Улегчети дзеясл. Хутка, непрыкметна прайсцi, мiнуць. дниж мои оулегчѣли нижли гонець побѣгли не видели добра: прошли с корабли непрiѧтелsскими какъ ѡрел плавлет над ѣствою (Зб. 262, 16).
с. 377
Улежати дзеясл. Прабыць. зачим кнꙗз Жикгимонт не маючи з так моцы своим не велми ꙋфаючи, в лесох з жоною и з детми ꙋлежал (Стрыйк., 563).
с. 378
Улезти гл. влезти
с. 378
Улей, вулей наз. Вулей. земянинъ може вытять улей, а поставить ма на борознѣ (АЗР, I, 225, 1501); взялъ двое коней, пчолы зъ ульемъ (КСД, 245, 1515); пчелы и тымъ подобнаѧ боронѧть ꙋльевъ своихъ (Скар. КЮ, 2б); хотѧ дерево не ѡбалить волно им ꙋлеи з бортью выпустити (Ст. 1529–Ф, 122); иж в него кнегинꙗ взꙗла дво конеs ... пчолы ꙋ вꙋльи одны (КВЗС, 108, 1539); она выдрала медъ злодейскимъ обычаемъ съ трехъ ульевъ (АВК, XVII, 208, 1540); дванадцати ꙋльевъ бчолъ ѡтъ девети летъ на себе подбиралъ (КВС, 461б, 1552); тотъ дворецъ свой продалъ тотъ истый Зенько посполъ зо мною пану Богушу ... з будованьемъ дворнымъ и деветь ульевъ пчолами (АВК, XХI, 80, 1555); бчолы из ульевъ тыхъ подданыхъ, на имя у Хведька бортника осмеры выдраны (АВК, XХI, 120, 1556–1557); пчолъ себранныхъ у Михайла есть старыхъ улей пять, а молодыхъ пчолъ ули чотыри (АВК, XIV, 79, 1563); волно имъ ꙋлеs з бортью выпустити и вывезти (Ст. 1566 I, 80б); бчолъ въ гаехъ въ деревѣ бортномъ 25, а подъ дворомъ въ садку увъ ульехъ 4 (АСД, I, 146, 1571); забрали ... у дворе пчол ульевъ чотыры (АВК, XХХVI, 21, 1582); пчолъ выдрано увъ ульяхъ пятеро (АСД, I, 182, 1590); пять ульевъ пчолъ (АВК, XVIII, 240, 1615). Параўн. уленица, уль.
с. 378
Улейница гл. уленица
с. 378
Улекнутисе гл. улякнутися
с. 378
Улекнутися гл. улякнутися
с. 378
Улекъ наз., памянш. ад улей. порожнихъ ульковъ дванадцать (АВК, XVI, 518, 1595).
с. 378
Улемский прым. ◊ Сукно улемское – гатунак сукна, вырабленага ў пэўнай мясцовасцi. поставъ сукна улемскiй з мыта Берестейского (КЗ, 230, 1486).
с. 378
Уленица, улейница наз. Тое, што i улей. пчолъ тридцатеры ꙋленици (КСД, 1522, 1521); тыхъ дей пчолъ десять улейницъ у дому моемъ (АВК, XVII, 155, 1540); мы зъ ними себреныи а отчизныи пчолы уленицы держимо (Там жа, 167); выдрано уленицъ чотверы (АСД, I, 181, 1590); подлѣ хлѣвовъ пчолъ въ уленицахъ двое (АВК, XVI, 518, 1595).
с. 378
Улепити дзеясл. 1. Моцна ўхапiць. ѡкрутные жидове свои грешные роуки оу него оулепили. и зымали его тогды (Пак. Хр., 6б). 2. Вылепiць. на той часъ выразне показꙋетsсѧ Сатана, албо зs повѣтра себѣ оулѣпивши тѣло, албо вs тѣло чл0483вка проклѧтаго встꙋпивши (Зб. вып., 105).
с. 379
Улепленый дзеепрым. ад улепити ў 2 знач. миловалем ѡбраз хотꙗs з воскꙋ ꙋлепленыs был, але же был набожныи (Зб. 262, 209б); мыслечы то же есмы тежъ з земли ꙋлеплены (Зб. 255, 20б).
с. 379
Улепляти дзеясл. Вылеплiваць што-н. хотѧчи абовѣмъ хто начинsе штꙋкꙋ ꙗкꙋю мѣти, на которой бы звѣрѧта выриты были, первѣй ей зs воскꙋ оулѣплѧетs (Мак., 170).
с. 379
Улетаючий дзеепрым. Якi адлятае. сивыхъ цминтаревых квѣтковs, и самой см0483рти, вытѧгаючи ꙗкъ паꙋкъ на сѣти внꙋтрности свои, вs описыванsю марных, зs дымом оуходѧчихъ, зs вѣтромъ оулѣтаючих ... справ (Паўуст., 2б).
с. 379
Улетети дзеясл. Паляцець. пустит курча живое абы ꙋлетѣло на поле (Бiблiя, 165); мови есми хто ми даст крила ꙗко голубица же бых где ꙋлетѣл а ѡтпочинул (Пс. XVII, 37б); пꙋстит курча живое, абы оулетѣло на поле (Хран., 119б); хто ми даст скрыдла жебых где ꙋлетѣлъ а отпочинꙋлъ (Выкл., 126).
с. 379
Улетка наз. Вулачка. тот же дей Лобанъ домъ отца жоны моей ... под горою Мелъковскою, в улетце Малой, держить (АВК, XХХIХ, 119, 1578).
с. 379
Улечаный дзеепрым. ад улечати. тамъ телесными очима спойзрѣвши оулѣчаны были (Калiст, II, 216).
с. 379
Улечати дзеясл. Вылечваць, лячыць. перед распѧтiемъ теды не далъ Дх0483а оученикѡмъ Хс0483 Гд0483ь, але владзꙋ на дꙋхы нечистыи абы ихs выгонили, и оулѣчали вшелѧкшiй боль (Калiст, I, 168б).
с. 379
Улечатися дзеясл., зв. ад улечати. елен стрѣлою подстрелоныs ... зѣлꙗ диктамънꙋ так названого собѣ достает и тымъ сꙗ ꙋлѣчает (Зб. 259, 531).
с. 379
Улечаючий дзеепрым. ад улечати. Вшак же кꙋсаючiй оужъ мѣлъ ꙗдъ смертелныи, мѣдѧный зась оулѣчаючiй, чистъ былъ ѡт ꙗдꙋ (Калiст, II, 216).
с. 379
Улечение гл. улеченье
с. 379
Улеченый, улечоный дзеепрым. ад улечити. хороба ... телеснаꙗ снаднеs бꙋдет ꙋлечонаꙗ але в дх0483ꙋ тꙗжеs (Зб. 261, 127б); раны крвавы сини и ѡпꙋхлы, не сут завꙗзаны ани ꙋлѣчоны лѣкарством (Бельск., 137б); бо Хс0483 хотѣлъ абы подле оулѣчоныхъ найдованъ былъ (Калiст, I, 143б); оулѣченъ боудетъ слꙋга мой (Калiст, II, 17); неслыханыи обжарsца оулѣчон (Мак., 13); рана котораꙗ ест ꙋказана бывает ꙋлечона (Зб. 259, 310); были зараз ѡт хороб своихъ ꙋлечены и здоровы тѣлы своими (Зб. 752, 194б); бж0483имъ милосердиемъ улѣчоно биваетъ (Пралог, 520б). // перан. Пазбаўлены ад чаго-н. бꙋди пиленъ абы еси не ꙋпалъ ꙗзыкомъ своимъ предъ лицемъ враговъ твоих ловѧщихъ тебе, и было бы падение твое не ꙋлеченое даже до смѣрsти (Скар. IС, 46б).
с. 379
Улеченье, улечение, уличенье наз. Дзеянне па дзеясл. улечити. двоѧкiй естъ чл0483вкъ, зs дш0483ѣ и тѣла зложенъ, а не простъ: длѧ того и двоѧкое и кождой власности приличное лѣкарство на оулѣчене одержал (Калiст, II, 287); самъ ѡ здоровю Зардана старанsе чинѧчи, напреднѣйшого кs немꙋ Доктора посылаетs, и ѡномꙋ приказꙋетs, абы вs оулѣченью хоробы, его ꙗкъ наболшее приложилъ старанье (Варл., 190); Цѣленiе: Лѣченsе. Исцѣленiе: оулѣчѣне (Бяр., 202); бл0483гоуханiе вытекало на улеченiе розных хоробъ (Жыц. св., 27б); до антониꙗ длꙗ ꙋлѣченꙗ хоробы и ѡтогнанꙗ диꙗволов приходили (Зб. 81, 35); многое ѡт ст0483аго ѡбраза ꙋлѣчение брали, хромые слепые и бѣсноватые прокаженые (Там жа, 58б); которыи до анътониꙗ длꙗ ꙋлѣченꙗ немочыs, и выгнанꙗ бѣсов приходили, вытрват не моглъ (Зб. 752, 447); левъ ... ꙋмилно ... взирал, власне ѡ ꙋличене Ст0483аго просил, ꙋказꙋючы емꙋ ѡнꙋю хорꙋю ногꙋ (Там жа, 585); оулѣченье трꙋдоватомꙋ (Хран., 119б); до столпа светог прышли и ꙋлеченѧ просили (Зб. 82, 4б); для цырулика на улечене руки ... зол. а0483 (ИЮМ, I, 150, 1681). // перан. раннымъ, не только на теле, але и на дꙋши, оулечене даровалъ (Карп., 41); оулѣченѧ дш0483и длѧ чогосмы не достꙋпили еще (Мак., 208–209); розные хоробы ведлꙋгъ тѣла котѡрые терпѣли, ѡткинꙋвши вшелѧкꙋю немочъ, ꙗкъ дш0483ею чистыми, такъ тѣломъ здоровыми зs воды выходили, принѧвши оулѣченsе и на дш0483и и на тѣлѣ (Варл., 306б). // перан. Пазбаўленне ад чаго-н. при улеченью иншыхъ уразовъ, правъ и свободъ Речи Посполитое они вси ... переставати не хочуть (АСД, VI, 139, 1609); Гд0483ь ... покꙋтꙋ имъ мѣсто лѣкарства на оулѣчене грѣхѡвъ подалъ (Калiст, I, 10); тое самое што было причиною до грѣховъ, ѡберни на оулѣчене тыхъ грѣховъ (Кiн., 56); през простое грѣшника покꙋтꙋючого до бг0483а навернене бывает досконалое грѣховъ ѡтпꙋщене и ꙋлѣчене (Выкл., 12б); то самое што было прычыною до грѣхов ѡберни на ꙋличене тых грѣхов (Зб. 752, 592б).
с. 380
Улечи дзеясл. // перан. Аслабець, сцiхнуць, супакоiцца. такоже пити кошилиевъ а изрꙋть рожевью, а то чинити алиж оулѧжеть поломѧ (Арыст., 208).
с. 381
Улечиванье наз. Вылечванне. кождомꙋ бывает дано объѧвлене дꙋха на пожиток ... иншемꙋ даръ оулѣчиванѧ вs томsже дх0483ꙋ: иншомꙋ скꙋтки моцы: иншомꙋ пророцтво (Калiст, I, 166–167).
с. 381
Улечися дзеясл., зв. ад улечи. вsставsши заказалъ ветsру, и рекъ морю, молsчи, пересsтань. и ꙋлегsсе ветръ, и сsталасе тiшина великаѧ (Цяп., 48б).
с. 381
Улечити, улечыти дзеясл. Вылечыць. дивное чꙋдо тоs ст0483ыs ꙋчинил, также конꙗ хорог цесарови ꙋлѣчил (Бельск., 286); Макарiй ст0483ыи водою оулѣчил невѣстꙋ (Мак., 12б); другиs раз слепую плюновенемъ на ѡчи еи ꙋлѣчыл (Зб. 752, 450б); дочsкꙋ бѣсноватую кладенемъ рꙋкъ своих и молитвою ꙋлѣчилъ (Пралог, 491б); дрꙋгиs раз слепою з сплоненемъ на ѡчы еи ꙋлѣчил (Зб. 82, 102); знайдетъ лекарство такое, же не тылко оулѣчитъ раны и хоробы дш0483и христiанsской (Зб. вып., 37б–38). // перан. радость проповѣдати оубогим послал мѧ оулѣчити сокрꙋшенsных срдцем (Каз. Кiр., 108); што за хороба ѡвцꙋ тꙋю нападет, жебы ѡн ее ꙋлечыт не могъ, кгдыж всемогꙋщыs ест (Зб. 255, 156б); ꙋлечилъ тотъ лѣкар небесныs ст0483ог петра, ꙋлѣчилъ и дрꙋгихъ апостоловъ, и вас готовъ ест ꙋлѣчити (Зб. 259, 43).
с. 381
Улечитися дзеясл., зв. ад улечити. на оугасsшiй свѣтъ ѡчей, того, который просвѣщаетъ ѡчи слѣпыхъ: и целоуючы живодатsные его ꙗзвы, котѡрыми сѧ оулѣчила, не оулѣчонаѧ, Адама всерѡдsнаго, рана (Карп., 46б); ꙗмъ пришол оулѣчитисѧ ѡт розслабы телесной (Калiст, I, 55–55б); то такаꙗ хороба ест же сꙗ ꙋлечити не может (Зб. 259, 141). // перан. Пазбавiцца ад чаго-н., адвучыцца ад чаго-н. неспокоsнаꙗ мысль ѡт злыхъ склонностеs порꙋшонаꙗ, черезъ ѡтменене ѡбычаевъ ближнег не ꙋлечитсꙗ (Зб. 259, 45).
с. 381
Улечованье наз. Дзеянне па дзеясл. улечовати. моцъ теды оулѣчованѧ, не прирожене воды оной вs собѣ мѣло, але Аг0483глъ Бж0483iй до сажавки овой ведлꙋгъ часꙋ зsстꙋпаючи, замꙋчалъ вs ней водꙋ, и оуздоровлѧючꙋю ей моцs подавалъ (Калiст, I, 122б–123).
с. 381
Улечовати дзеясл. Вылечваць. вода живаѧ, естъ кроплѧ наꙋки Хв0483ы, поневажъ наꙋка его, ꙗкъ вода омываетъ змазꙋ тѣла, очищаетъ змазꙋ грѣха, оугашꙋетs поломень намѣтностiй, и невѣрства сꙋхость и неплодство оулѣчꙋетъ (Калiст, I, 166б); вода ѡбмывает змазꙋ тѣла, ѡчищает змазꙋ грѣха, оугашꙋет поломен намѣтностии, и невѣрства сухост и неплодство оулѣчꙋет (Жыц. св., 155б).
с. 382
Улечоный гл. улеченый
с. 382
Улечыти гл. улечити
с. 382
Улженье, ульженье наз. Дзеянне па дзеясл. улжити. бо зъ скарбу его королевской милости немалая сумма на подводы выдана, ульженье чинячи таковымъ людемъ, абы подводъ не носили (АЗР, III, 101, 1559); вѣдже, ижъ подданные наши люди купецкiе плаченье тыхъ мытъ новыхъ зъ утяженьемъ своимъ быти розумѣючи, о ульженье ихъ просили (АЮЗР, I, 211, 1577); хоть такъ през долгiй часъ вs оуразахъ своихъ жадного оулженьѧ череж прѡзбы одержати не могꙋчи ... еднакъ ото злого злымъ не ѡтдаемѡ (Апакр., 214); выслали з станꙋ дꙋховног п0483 ѡсобъ до цесара жалꙋючисꙗ на ариꙗне а просꙗчи ѡ ꙗкое ѡног ꙋтрапенꙗ ꙋлжене (Бельск., 285); частокротs здаетsсѧ имъ зноснѣй боль зs хоробы терпѣти, нѣжъ зs лѣкарскихъ трꙋнsкѡвъ оулsженье (Калiст, II, 33б); зs великой доброти своей Бг0483ъ ... на оулжене дш0483и, на оулѣчене и оуздоровленsе тѣла, тыхъ лѣкарsствъ, сегосвѣтнимъ и обчимъ людемъ оузычилъ (Мак., 378); Ѡтрада: оулженsе, фолга, безпечность, дꙋфанsе (Бяр., 189); жывут вси людѣ ... сподеваючысе ѡдтуль болшог ꙋлженꙗ и ѡтпочыненꙗ (Зб. 255, 438–438б); кгды слонце всходит ... хорие ꙋлжене в хоробахъ своихъ мают (Зб. 259, 501).
с. 382
Улживаючий дзеепрым. Якi аблягчае што-н. дивныхъ таемъницъ тоеи пропасти собѣ ꙋлживаючихъ роскꙋжоные кола затрималъ и загамовалъ (Зб. 259, 652).
с. 382
Улжити, ульжити дзеясл. Палегчыць. просечи, ижъ бы ему такового окрутного везенья, яко чоловѣку невинному, ульжилъ, кгдѣ до избы, до тепла, на рукоемство оныхъ менованыхъ особъ осадити ... казалъ (АВК, II, 230, 1580); такъ велми еи миловал, же жалю коториs был припалъ з смерти матки его ꙋльжилъ (Бiблiя, 57); пришли до него преднѣsшие панове просꙗчи его абы нѣшто ꙋлжил бремени ѡтцовског над людом посполитым (Бельск., 117); по першомъ албо дрꙋгомъ дню, оулжилs емꙋ дiаволs мꙋки (Мак., 13); оулжить емꙋ Гсдь (Дзiд., 27); тогды заслугами подвышоныs ꙋнижилсꙗ, а коли мнималъ жебы ꙋбогому болю ꙋлжити мѣлъ, в ꙋста свои взꙗл тѣло сн0483а бж0483его (Пралог, 540б); такъ велми ей миловалъ, же жалю который былъ припалъ, зs смерти матки егѡ оульжилъ (Хран., 38б–39).
с. 382
Уливати гл. вливати
с. 383
Улити гл. влити
с. 383
Улитованье наз. Лiтасць, спачувальнасць, спагадлiвасць. которим о ꙗкже бы потреба се старет, о оулитоване самих над собою (Цяп. Прадм., 269); если жъ теды пилат не могъ архиереѡв до ꙋлитованꙗ порꙋшит, принамнеs нехаs себе вжды возбꙋдит, абовем тые терне длꙗ тебе господ зносит (Зб. 255, 272).
с. 383
Улитованьеся наз. Дзеянне па дзеясл. улитоватися. выражаетъ хоробꙋ, абы тымъ латвѣй до оулитованѧсѧ и до млсрдiа лѣкара потѧгноул (Калiст, II, 56б).
с. 383
Улитоватися дзеясл. Праявiць лiтасць. улитовавъшысе дей такое шъкоды пана отца вашого а хотечы то самъ скутечъне ведати ... уво второкъ буду и того слугу моего Валеньтого поставлю (АВК, XVIII, 49, 1582); оутрапленымъ створенемъ своимs, оулитовавшисѧ, рꙋкꙋ намъ помочи подасть (Калiст, I, 129); коли ꙋтулиш слезы тых которых ꙋкрывдил, тогды сꙗ над иншыми плачꙋщыми сꙗ ꙋлитуs (Зб. 752, 592б). Параўн. улютоватися.
с. 383
Улитостивитися дзеясл. Праявiць лiтасць. натыхъмѣстъ зфолкгꙋетъ намъ Гд0483ь Бг0483ъ, и оулитостивитъсѧ над нами (Калiст, II, 347б).
с. 383
Улитый дзеепрым. Зроблены шляхам адлiўкi. было над то сто талантовъ сребра з которих ꙋлиты суть подставки свꙗтыни (Бiблiя, 156); Истꙋканъ: Вылитый (болsванъ) оулитый (Бяр., 62); было над то р0483. талантовъ сребра. з которыхъ ꙋлиты сꙋть подставки ст0483ыни (Хран., 113б).
с. 383
Улица, влица, вулица, улича наз. Вулiца (два рады дамоў i прастора памiж iмi). было на конци тое оулице. кде неколи стоѧл и был дом дв0483двъ i исаи ѡтц0483а его был (Валх., 43); вже троꙗновѣ ꙋтекаючи к улицам места своег были прибегли (Троя, 28); роскиданы суть каменеве свѧтыни на початsку всехъ ꙋлиць (Скар. ПЕ, 9б); бьють дей слуги Ботьвиньевы Петраша Гупаловича на влици (КСД, 1231, 1518); оттоль тою жъ дорогою мимо войта Матѣшского Миколая улицою, а того войта дворъ поправу (АСД, I, 19, 1536); онъ на добровольной дорозе на влицы збилъ мя безвинне (АВК, XVII, 285, 1541); маючи домъ свой властный ... на Бискупѣй уличы, мѣжи домовъ з одной стороны Фрунцка, кравца, а з другой стороны Микиты, маляра (АВК, XХ, 3, 1543); мерли ѡдны при местах на вулицах (Барк., 165); если жъ коториs христиꙗнин ѡбрежетсꙗ на их верꙋ ... его ведꙋт по вулицах з веселем (Наб. тур., 22б); выжабрал хлѣба на ꙋлици (Зб. 261, 149); на тое ст0483о трꙋбили по ꙋлицы в рог (Бельск., 57); на влицы подлѣ форты цвинтарное было людей мѣщанъ Пинскихъ немало (АСД, VI, 110, 1631); площада: широкаѧ оулица (Бяр., 105); по всимъ улицамъ мѣстъскимъ волочили его (Пралог, 497); коли выходилъ зs домꙋ люди емꙋ на ꙋлицахъ столцы готовали (Хран., 54б).
с. 383
Уличенье гл. улеченье
с. 384
Уличити I, уличыти дзеясл. Вызначыць колькасць, суму чаго-н. уличыли шелеговъ у трехъ тысечахъ и золотыхъ сту шестнадцаты золотыхъ осемдесять пять и осм. двадцать четыры (ИЮМ, VII, 126, 1690); въ грошахъ уличили всего зол. семъ и осм. осмнадцать (ИЮМ, VIII, 81, 1691); у тыхъ трехъсотъ талеровъ шафаръ былъ уличылъ тынфовъ чотыры и спирался много зъ тымъ шафаромъ то, подобно за працу собе взялъ (ИЮМ, Х, 131, 1695); уличыли немцу тынфовъ осмъ (ИЮМ, ХIII, 65, 1699).
с. 384
Уличити II дзеясл. Выкрыць, абвiнавацiць. въ чомъ дей уличили есмо были прудничка тогожъ села своего Драчковского Ивана Моланича (АВК, XVIII, 109, 1592).
с. 384
Уличка, вуличка наз., памянш. ад улица. тен то во имѧ бг0483въ презь оуличкꙋ места выехал оу товарышстве своих (Троя, 36б); он с суседами ... здавна уличку и ворота сумежные мелъ (АВК, XХХIХ, 9, 1578); препустивши влодымира за ѳортку ѡдни з ѳортки а другие з велких врот и с теs ꙋлички ꙋказалисе (Еўл., 25); потом ѡтворено ꙋлички, и приказал алеѯандоръ абы вси макидонове пред него пришли (Алекс., 45); идучы уличкою ку збору евангелицкому (АВК, XХ, 262, 1620); иди жъ през тꙋю теснꙋю ꙋличъкꙋ (Зб. 82, 264б).
с. 384
Уличный прым. Вулiчны. дали къ церкви Божей мѣсто земли подлѣ церкви ... просто до великое дороги уличное (АСД, I, 8–9, 1522); отъ уличныхъ домовъ съ кождого по 8 грошей польскихъ (АЗР, III, 193, 1576); отъ уличныхъ домовъ – по грошей чотыри ... платити маетъ (АВК, III, 274, 1577); сумма прутовъ уличныхъ на предъместью усихъ есть деветьсотъ сорокъ чотыри и полъ (АВК, XIV, 206, 1580); зъ пляцовъ и зъ городовъ съ прута каждого, такъ ринковыхъ, уличныхъ, и на всихъ посадѣхъ по пенезей пети зъ моркгу кождого (АЮЗР, I, 252, 1594); мають давати до скарбу господарского съ прутовъ селидебныхъ уличныхъ двухъ сотъ пятидесятъ двухъ, локтей пяти, чверти одной (АЗР, IV, 128, 1596); седечи ему ... противъ окна уличного, увечоръ, о године десятой ... неведати хто з улицы черезъ окенницу ... стрелилъ (АВК, XХ, 254, 1618); коморники въ томъ мѣстѣ мѣшкаючие ... съ селидебныхъ прутовъ мѣйскихъ и уличныхъ и зъ заулковыхъ маютъ давати, яко на реестрѣ ревизорскомъ описано (АВК, IV, 94, 1670).
с. 384
Уличоный, вличоный дзеепрым. ад уличити I. Петръ далъ знат Иѡану, абы се доведал, хто бы здраsцою былъ ... и ѡзнаsмилъ иж тот был которому хлебъ ꙋличоныs подалъ (Зб. 255, 238б); въ воркахъ дванадцати шелеговъ вличоно золотыхъ осмнадцать (ИЮМ, IV, 180, 1686).
с. 385
Уличыти гл. уличити I
с. 385
Улишити, влишити дзеясл. Пазбавiць. Хс0483ъ ... не вsлишилъ тѧ ѡт оучн0483къ своих (Чэцця, 318б); чого длѧ продаешь гса. чи оулишилs тѧ чимъ ѡт вч0483нкъ своих (Там жа).
с. 385
Улишитися, влишитися дзеясл., зв. ад улишити. потомъ влишилсѧ нечстивыи начинаньꙗ злого (Чэцця, 269); пьꙗница покаетсѧ оулишитсѧ пьꙗньства (Чэцця, 340).
с. 385
Улищати дзеясл. Лiслiвiць перад кiм-н. той починаючи ꙋлищат такъ мовил (Кн. Мак., 51).
с. 385
Улка, вулка наз. Вулка. об межу з одное стороны дому Горнеевича, а зъ другое од улъки, тыломъ (АВК, XХХIV, 58, 1655); у Ледвеевичову вулку (ИЮМ, ХI, 140, 1697).
с. 385
Улнути дзеясл. Улiпнуць, папасцi ў што-н. лiпкае, вязкае. ѡжидал есми Гсда, а ѡн вывелъ мене з рову страшного и з болота абых не ꙋлнулъ и поставил на скалѣ ноги мои (Пс. XVII, 13).
с. 385
Уловенье наз. Дзеянне па дзеясл. уловити ў 1 знач. ꙗк наприклад хто псы або птахи до ловенѧ прицвиченые ховаючи, ѡные пред оуловенемs гладитъ, а кгды што поймаютs, ѡным ловъ зs оустъ выриваетъ (Варл., 201б); которые тые сети и нероты за позволеньемъ того пана Федора Козляковского для уловенья рыбъ заставлены и закиданы были (АВК, ХXVIII, 275, 1646).
с. 385
Уловити, вловити дзеясл. 1. Злавiць. Исаакъ послалs естъ iсава сына своего абы ꙋловилъ ему зверь хотѧи благославити его (Скар. КБ, 48); в том острове Свинчи за его держаня медведя уловил ловчий князя Юрьев (Пiн., 32, 1518); што бчолъ за кимъ живучи приплодить або вловить, то тые бчолы съ господаремъ наполъ (АЮЗР, I, 80, 1531); поедь у ловы, ачеи ꙗкого звера можеш уловити (Бава, 131); ꙋловили тамъ маткꙋ перловую так много важит фꙋнтовъ мз0483 (Царств., 79б); шол теды исав в поле абы што ꙋловил ѡтцꙋ кꙋ покормꙋ (Бельск., 21). 2. Налавiць. ездилъ дей есми ѡдинъ, и ничого не вловилъ (КСД, 1420, 1520); зверꙋ колко будеть ꙋловилъ ценою ꙗко нижеs написано маеть платити (Ст. 1566 I, 79б); што есмо были рыбы уловили, там при них оставили (АВК, XХХIХ, 412, 1579); кгды пересталъ мовити, реклъ до Симона, постꙋпи на глꙋбинꙋ, а закинте сѣти ваше до ловенsѧ. И ѡтповѣдаючи Симонъ реклъ емꙋ, оучителю, цалꙋю ночъ працовавши нѣчогосмо не оуловили (Калiст, II, 103б); през всю нощъ з власное воли своеs робечы ничого не ꙋловили ... над все мнемане рыбъ болшеs поsмали (Зб. 255, 46б); тымъ же неводничымъ за працу дали, бо рыбы ничого не уловили, золот. а0483 и асм. ві0483 (ИЮМ, I, 59–60, 1679). 3. Спакусiць; схiлiць каго-н. да чаго-н. сесь голосъ всю землю вловилъ (Чэцця, 41б); противъ ѡчью божих вси пꙋти чл0483чьи и вси слѣды его важить: грехи его оуловѧть нечестивого и на поворозѣ грѣха своего ѡпретьсѧ (Зб. 262, 95б); шатан и ѡттол шꙋкает ѡказиs, же в ѡдноs стороне не ꙋловит то в дрꙋгоs (Зб. 261, 149); рекла невѣста, вѣдаеш што чинил цар таковым, а ты мене хочеш ꙋловит (Бельск., 100б); слышалесь, што ми баламꙋтs тотъ правил, хотѧчи мѧ хитрыми словами своими оуловити (Варл., 181); небесныs корол ... длꙗ злости фарисеsскои сѣтми наꙋки своеи мало што грешъныхъ ꙋловилъ (Зб. 259, 52); абы ихъ намовою ꙋловит (Пралог, 578б); мнимаеш абыс мене твоими хитростꙗми ꙋловит моглъ (Зб. 82, 32б). ◊ Уловити въ слове – злавiць на слове. да не ꙋловѧтs тѧ въ словѣ немꙋдромъ, и былs бы посрамоченъ (Скар. IС, 11б); пришолъ былъ до Ха0483 Гд0483а пытати его, вs словах штꙋчне и облꙋдне оуловити его хотѧчи (Калiст, II, 181); ловили его в словех, але ѡсторожного ꙋловит не могли (Пралог, 487).
с. 386
Уловитися дзеясл., зв. ад уловити ў 3 знач. жебы хто на тые его гѡрдые крики глѧдѧчи, оуловитисѧ емꙋ не далъ (Апакр., 52б); нехай ѡчи его войзренемъ се моимъ и мовою ꙋловꙗт (Бiблiя, 565); нехай очи егѡ войзреньем се моимъ и мовою ꙋловѧт (Хран., 374).
с. 387
Уловлевати дзеясл., шматкр. ад уловити ў 3 знач. рыболовскими оужитками оуловлюетъ оученикѡвъ, абы познали, же всемогꙋчꙋю маетъ волю и силꙋ (Калiст, II, 104).
с. 387
Уловленый дзеепрым. 1. Ад уловити ў 2 знач. коли ели ꙋловленыи рыбы, и гд0483ь ѡзнаsмил петрови конец его (Зб. 82, 61б). 2. Ад уловити ў 3 знач. льстивiи же ꙋловлены будутs льстѧми своими (Скар. ПС, 18б); дивꙋючисе жолнери ꙋродѣ еи вели ю до ѡлоферна, коториs скоро еи ꙋзрѣлъ, заразом еи ꙋродою зраненыи зостал и ꙋловленый (Бiблiя, 566); реклъ зась Старец: Подобные сꙋтъ зновꙋ тыи, которыи, милостsю роскошей того живота бꙋдꙋчи, оуловлены, и тых солодкостю потѧгнены (Варл., 113); чл0483вкъ ест ... подношене ꙋбезпечене снадне ꙋловленное, болото ꙋзгоржонное (Зб. 752, 590б). ◊ Уловленый словы – злоўлены на слове. вѣрили ижъ которыми слѡвы ѡни были оуловлены (Калiст, II, 108).
с. 387
Уловленье наз. Дзеянне па дзеясл. уловити ў 2 знач. привелъ ихъ Гд0483ь, ꙗкъ потомъ Апсла Петра риболова, мнѡгихъ рыбъ зs росказанѧ его закиненою сѣтsю оуловленемъ до задивованѧсѧ привелъ (Калiст, II, 260б–261).
с. 387
Уловляти дзеясл. Спакушаць, схiляць каго-н. да чаго-н. роскошами свѣта и хмꙋрами невѣдомости, слѣпоты, и забытѧ, оуловлѧючи срдца людскiи (Мак., 51); которiй насъ телесною роскошsю оуловлѧютъ (Варл., 119б–120).
с. 387
Уловъ наз. 1. Лоўля рыбы. вѣдьже въ рѣкахъ воленъ завжды подданымъ уловъ на рыбы (АЗР, III, 86, 1557); въ рекахъ вольныхъ завъжды подданымъ уловъ на рыбы (КПД, 577, 1557). 2. Улоў, здабыча. принеслъ до ѡтца потравꙋ абы елъ зs ꙋловꙋ его (Бельск., 21); страхъ его огорнꙋлъ былъ ... зs оуловꙋ рыбъ, которыхъ были поймали (Калiст, II, 104); уловъ самых без пщолъ двадцатъ до домовъ своих перевозили (АВК, XХХIV, 337, 1664).
с. 387
Уложение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. уложити ў 2 знач. писали зъ свѣдительствомъ, што то воръ, богоотступникъ, штобъ его вамъ выдано, и былъ бы по уложенiю соборному за его злодѣйскiе дѣла казненъ (АЗР, IV, 275, 1608). 2. Дзеянне па дзеясл. уложити ў 4 знач. в часъ ꙋложениѧ воеватисѧ с нимъ будеть царь страны полуденsное (Скар. ДП, 33).
с. 387
Уложеный гл. вложеный
с. 388
Уложити I гл. вложити I
с. 388
Уложити II, вложити II, вложыти II, уложыти II дзеясл. 1. Пакласцi, надаць ляжачае становiшча. дары свои дѧтѧткоу iссви набожне и почесне ѡферовали. а дары свое возле головы дитѧтка а подле колѣнъ мт0483ки его ... оуложили (Валх., 53б); тогды папа ис церьми оуложили тело на тѧжке мары и привели посеред мѣста (Жыц. Ал., 99); тамъ его яко умерлого, на земли, давши подъ головы камень, уложили (АЗР, V, 76, 1645); цесар ... иншые [кости] простые и спрохнелые на тое мѣсце ꙋложил (Зб. 82, 34). ◊ Уложыти рукою – забiць. онъ Павелъ Куликовскiй охороняючы здоровя и головы рукою левою уложылъ (АВК, I, 311, 1646). 2. Пастанавiць, узаконiць. мы казимиръ корол полскыи с паны рады корꙋны полское ꙋложiли есмо ты прав (Вiсл., 9б); абы безрадствомъ и невставичностью, рѣчемъ, которые жъ ся имуть напотомъ дѣяти, шкоды бы не было, уложили на то твердости листовъ, свѣдецтво укладаючи знамя, ижъбы то было вѣчно (АЗР, I, 187, 1499); мы вложили межи ихъ такъ (КСД, 465, 1517); такъ бы вжо ваша милость въ то вложили, яко бы оные листы записные ... ни на которой переказе и шкоде намъ ... не могъли быти (КПД, 66, 1540); тог ѡныи ѡтци ст0483ыи на соборах не вложили (Бельск., 360б). 3. Устанавiць, вызначыць. обиднымъ дѣломъ уложили есмо рокъ: которыи будуть вчынилися отъ великого князя Витовтовы смерти до сихъ мѣстъ, тымъ дѣломъ на обѣ сторонѣ судъ и справу учынити (АЗР, I, 51, 1440); да нароженомоу дитѧти оуложила имѧ пилатоус (Пак. Хр., 22б); протож герод тым тарсiаном виноу ис зависти оуложил (Валх., 56–56б); ꙋ винꙋ есмо их в три рꙋбли грошеs вложили (КВЗС, 38б, 1538); на всѣ мѣста платъ установили и вложили (СДГВ, 104, 1557); если дей копа его вложыть въ той шкоде, а панъ Богданъ похочетъ ли, я с него справедливость учыню (АВК, XVIII, 76, 1589); трибꙋт на них великиs ꙋложит (Бельск., 71); кгды пн0483зеs не стало, ꙋложил побор такиs иж мꙋсил так много дат ꙋбогиs ꙗко и богатыs (Там жа, 150). 4. Заключыць. если сѧ вам видит, уложыте миръ межы нами, а нехаи корол арлендэискии будет волен ѡт потвары (Трыст., 64); ѡба кинули мечы на землю и вложыли шлюб межы собою (Бава, 157); покоs вѣчныs межи собою вложим под свѣдоцтвом (Бельск., 23); не внимайте абымъ пришолъ вложити покой на землю (Калiст, II, 1).
с. 388
Уложитися, уложытися дзеясл., зв. 1. Ад уложити II у 1 знач. ◊ Уложытися от меча – быць забiтым, пазбаўленым жыцця. але коли бых сѧ мы уложыти ѡт твоего меча, смѣлъ ли бых тѧти? (Трыст., 111). 2. Ад уложити II у 3 знач. просимы, ижбы ваша милость о то там оуложишсѧ, што бы тыи товары вѣрнꙋты были нашим, што бы ... промеж земли и людѣм клопоту болшого не было (ПГ, II, 44–45, 1473).
с. 389
Уложоный I гл. вложеный I
с. 389
Уложоный II дзеепрым. 1. Ад уложити II у 2 знач. якобых его черезъ еднанье и до непрыналежного права позвомъ надворнымъ короля его милости был позвалъ, што и в декретъ мне естъ уложоно (АВК, XХХVI, 199, 1582). 2. Ад уложити II у 3 знач. маетъ заплатити вину, за обадва разы, которая уложона (АЗР, I, 24, 1388).
с. 389
Уложыти I гл. вложити I
с. 389
Уложыти II гл. уложити II
с. 389
Уложытися гл. уложитися
с. 389
Уломаный дзеепрым. у знач. прым. Тое, што i уломный у 1 знач. инших ако чоловек уломаный слепы и припомнити не могу (ИЮМ, ХХVIII, 151, 1666).
с. 389
Уломити дзеясл. Адламаць. Малии просили сутs хлеба и не было кто бы ꙋломилs имs (Скар. ПЕ, 10); дѣти пытали хлѣба оуломити не было комꙋ им (Зб. 262, 113); не оуломил бы вѣтки. и не оусоушил бы коренѧ (Арыст., 164); ѡзонтъ ... ѡдного часу вшол в поганскую цр0483ковъ и ꙋломил золотую рꙋку балванови (Зб. 752, 11б).
с. 389
Уломитися гл. вломитися
с. 389
Уломленый дзеепрым. ад уломити. виделъ неподалеку двора на гребли кобылина вывернена одна, а другой столпа верхъ уломленъ (АВК, XХII, 236, 1565–1566); в дому его бачыл есми в стенах стрелу нижей окна у грыдни уломлено желесцо (АВК, XХХVI, 345, 1582).
с. 389
Уломленье наз. Дзеянне па дзеясл. уломити. ѡт страхꙋ его боѧтсѧ силники ѡт оуломленьѧ ѡчищаютсѧ (Зб. 262, 30).
с. 390
Уломне прысл. Дрэнна, нядобра. Благо: Гды пишетсѧ без титлы, вs Рѡсской мовѣ значитъ: негараздъ, мдле, недобре, оуломне, зимно (Бяр., 4).
с. 390
Уломность наз. 1. Фiзiчны недахоп, калецтва. позволяемъ мѣщаномъ мѣста нашого меньского ... шпиталь зъ дерева збудовати, и тамъ людей всякихъ, отъ пана Бога хоробою и уломностями навѣжоныхъ мѣти (АЗР, IV, 53, 1592); старшие ꙋломности его догажаючи, казали емꙋ робит иншие потравы (Зб. 261, 147–147б). 2. Недасканаласць. Несъвершенство: ꙋломност (Бяр., 96); не толко ꙋломъност прироженѧ людског, але тежъ и пановане и владза мног злостеs ест причиною (Зб. 259, 434). 3. Слабасць (пра натуру чалавека). познал зараз волю бж0483ꙋю, и ꙋломност людскꙋю (Бельск., 39); познал зараз волю божꙋю и ꙋломност людскую (Бiблiя, 79); познала волю бж0483ию, уломност людскую (Зб. 82, 351).
с. 390
Уломный дзеепрым. у знач. прым. 1. Пакалечаны, знявечаны, з фiзiчнымi недахопамi. где бы отецъ старый, уломный въ леты и хоробою зешлый былъ (КПД, 661, 1563); ижъ шпиталь мѣста Меньского, въ которомъ бы люди въ хоробахъ уломные безпечное и спокойное мѣшканье мѣти могли, дозору и опатренья никоторого не маетъ и въ великомъ недостатку есть (АЗР, IV, 53, 1592); я ... будучы вжо в летех моих в недостатку, до того теж и на члонках моихъ уломъны ... тотъ кгрунтъ ... дарую (АВК, XХХII, 228, 1596); которая [внучка], яко доходить мене вѣдомость, ижъ съ причины матки своее на ноги теперь есть уломна (АВК, II, 44, 1617); на безрꙋкого, ꙗкs бы оуломным не былъ ... поглѧдаи (Мак., 130); Маломощный: Оуломный, недолꙋжный, хромый (Бяр., 77). Параўн. уломаный. 2. У знач. наз. Калека. ижъ тежъ тижsбы дивилисе. видечi немыхъ мовечи: ꙋломsныхs зsдоровыми, хsромыхъ ходѣчими и сьлепыхъ видечими (Цяп., 21б); скарбов много на ꙋбогие и ꙋломные высыповала, по всѣх ѡных всходных панствах (Бельск., 268б); при нем ꙋломные брали исцеленiе (Зб. 752, 10); почал ꙋломныs ѡныs лает (Там жа, 541); при нем ꙋломные брали исцѣленiе (Зб. 82, 7б); зъ двора Заблудовского десетину до того шпиталя для вбогихъ, уломныхъ (АВК, XV, 287, 1671).
с. 390
Уломокъ, вломокъ наз. 1. Абломак. сѣ жена едина пустила сs столпа ꙋломокъ жерsновыи (Скар. КС, 24); вдарыл его моцно поверхъ гелма. колко могъ и ростаѧлъ ему гелмъ и голову до мозкгу и ѡстал ему вломокъ меча в голове (Трыст., 21); такъ ѡто ѡдна жена ꙋломокъ каменꙗ жернового зверхꙋ зкинꙋвши ꙋдарила в головꙋ авимелеховꙋ (Бiблiя, 127б); на першим потыканю ꙋживали, и ꙋломки шабел старосвѣцких (Стрыйк., 431); набрали ... оуломкѡвъ дванадцатъ кошѡвъ пѡлъных (Калiст, II, 43б); такъ ото одна жена оуломокъ каненѧ жернового зверхꙋ зкинꙋла, оударило вs головꙋ Авимелеховꙋ (Хран., 181б). 2. Шкода, урон. ачь слꙋга речныи оуломокъ сꙋседꙋ пана своего щкодꙋ а любо кривдꙋ оучинит тогды пан имееть за него досыт оучинит (Вiсл., 30).
с. 391
Улочка, вулочка наз. 1. Памянш. ад улица. къ тому продалъ ему домъ свой у мѣстѣ Каменецкомъ и со огородом, который лежитъ ... по малую улочку, што къ рѣцѣ идеть (РПП, 166, 1528); дозволили имъ тыи ятки перенести и поставити на иншом мѣстцу ... по правой руце у вулочце порожной (СДГВ, 50, 1536); продалъ ... дворъ свой ... лежачый подле церкви ... ажъ до улочки (АВК, XХ, 26, 1576); увязовал его в дом в месте Менском, на горе Троецкой лежачий ... подле улочки малые (АВК, XХХVI, 294, 1582); я Григорiй Заровскiй ... продалъ кгрунтъ мой земленый ... подлѣ улочки и плацу (АВК, VI, 81, 1589); абы намъ назначилъ местцо на ставленье коморъ нашихъ ... почавши отъ улицы Бородчицкое, ажъ до улочки Спаское (ИЮМ, VIII, 211, 1593); там же теж церковъ была всꙗ золотаꙗ, през которꙋю ꙋлочка была винница невымовно ѡздобнаꙗ (Алекс., 37б); видѣломъ съ тою стороною шляхтою въ дому Петра Балвера, нѣмца, на улицы великой, идучы до костела светого Яна по правой руцѣ на рогу улички (АСД, VI, 198, 1622); за выпратнене улочки противъ турмы и противъ костела, асмак. семъ (ИЮМ, I, 144, 1681); другiй пляцъ ... также въ рынку лежачый, объ межу, съ одное стороны ... а зъ другое, улочки рынковое (ИЮМ, ХIV, 306, 1736). 2. Праход. Межда: Межа, оулочка (Бяр., 77);
с. 391
Улудити гл. влудити
с. 392
Улусникъ наз. Падуладны ўладальнiк (у татарскiм кiраваннi). слышах, господине, што хочешь казнити своего служебника, московского кн0483зя Дмитрия, того ради молю, цр0483ю, великую бовѣмъ пакость чинить твоему улуснику, кн0483зю резанскому Олгу (Мам., 171).
с. 392
Улусъ, влусъ наз. Татарскае сяло. Ахмата цара умертвили, вси люди его и вълусы побрали, побравши прочъ пошли (КЗ, 340, 1481); вбогiе влусы штобы съ упокоемъ были (КЗ, 348, 1484); ино и насъ коли улусове прирадили, на отъчине осподаремъ коли остали есмо, ино и мы ... къ вам добрихъ чоловековъ коли послали есмо (Там жа, 359); правоѣ руки и лѣвоѣ великого улуса темникомъ и тысячникомъ ... и всимъ Рускимъ людемъ (АЗР, II, 4, 1506–1507); казаки тамошние на влусы татарские не находили и шкоды имъ никоторое не чинили (Арх. ЮЗР, I–5, 30, 1541).
с. 392
Улучати дзеясл. Атрымлiваць. Полꙋчаю: ѡдержꙋю, оулꙋчаю, потрафлѧю, достꙋпꙋю (Бяр., 110).
с. 392
Улучевати дзеясл. Пападáць, трапляць. такъ метне ꙋмели каменемъ с праще метати иже власs ꙋлучеваху (Скар. КС, 43б).
с. 392
Улучити гл. влучити
с. 392
Улучоный гл. влучоный
с. 392
Уль наз. Тое, што i улей. пчолъ одинъ уль зе пчелами (АВК, XVIII, 486, 1599); уль выкружили и на сани уль зложивши ꙋѣждчали (АВК, VI, 96, 1612); ꙗкъ пчолка скрите вs оулsю стенникъ робитs, так ласка таемне млсть свою справꙋетs вs срдцахъ (Мак., 170).
с. 392
Ульженье гл. улженье
с. 392
Ульжити гл. улжити
с. 392
Ульстити дзеясл. Лiслiвiць. Гл0483ѧи истину въ сердци своемs, иже не ꙋльсти ꙗзыкомs своимъ (Будны, 101б).
с. 392
Улюбеный дзеепрым. ад улюбити ў 2 знач. мниманого, и ѡт себе нерозсꙋдне оулюбеного добра заживаючи (Калiст, II, 134); абы тꙗ наꙋчыл, жебыс не з своего мозгꙋ, и ꙋлюбеного ѡбычаю господа бога фалил; але таким, которыs писмо божое ... подает (Зб. 255, 298).
с. 392
Улюбенье наз. Дзеянне па дзеясл. улюбити ў 1 знач. то теды пропастsю называетъ, кгдыжъ сѧ ... взглѧдомъ розного ѡт себе живота обранѧ и оулюбенѧ ставаетъ (Калiст, II, 134).
с. 392
Улюбивший дзеепрым. ад улюбити ў 1 знач. вси ѡтц0483и бг0483а оулюбившiи, странни и пришелци прошли вs милотѣх и вs козiихъ скꙋрахъ, которыхъ не былъ годенъ миръ (Апакр., 190б).
с. 393
Улюбити, влюбити дзеясл. 1. Адчуць глыбокую прыязнасць да каго-н.; стаць адданым каму-н. онъ ... на свед[ет]ство выдал человека доброго ... которого и сторона поводовая влюбивши на его ся розознане сослала (ИЮМ, ХХХ, 121, 1577); онъ съ тыхъ одного улюбилъ и обралъ Ивашка Чирковича (АВК, XVIII, 70, 1589); Филипъ ... дочкꙋ тꙋю свою змовил ꙋже был замꙋж за ахилꙋ консꙋла, котораꙗ хрста ꙋлюбивши до манастыра ꙋтекла (Бельск., 241б); жаденъ не можетъ двомъ панѡм слꙋжити, бо або одного зненавидитs, а дрꙋгого оулюбит (Калiст, II, 11); хто мене рекъ, милꙋетъ, оумилованъ бꙋдетъ ѡт ѡтц0483а моего, и ꙗ оулюблю егѡ, и ѡкажꙋ емꙋ себе самогѡ (Мак., 192); младенец ... коли ѡбачил иꙋстину дв0483цꙋ ѡную собѣ вродꙋ ее ꙋлюбил (Зб. 752, 146б). 2. Адчуць схiльнасць, цягу да чаго-н., упадабаць што-н. улюбившы тежъ собѣ тую учтивую справу ... я отдалъ ... имѣнье мое отчизное Липское (АВК, I, 3, 1585); по доброй воли своей, улюбивши початокъ справы доброе въ братствѣ духовномъ ... дали, даровали и симъ нашимъ вѣчистымъ листомъ записуемъ (АВК, XI, 56, 1594); где инде теды не до насъ, которыи есмѡ покорꙋ оулюбили, с тыми сѧ порадами дѣеписе оборочай (Апакр., 200); который свободꙋ ѡт грѣха оулюбивsши, свободы злость покрываючое не шꙋкаетъ (Карп., 10); напервеs братsство церковное которое собѣ ꙋлюбили длꙗ справ побожных ведлугъ застановенꙗ своего (Дыяр., 15б); велми а сердечне живот иноческиs ꙋлюбивши, и тамъ до ѡного монастыра зашедши, постриглъсꙗ и принꙗлъ ангелъскиs ѡбраз (Пралог, 579б); анътониs ст0483ыs пришедши до чернигова, ꙋлюбилъ собѣ мѣстце, которое сꙗ зоветъ болдыни гори (Пралог, 626).
с. 393
Улюбитися дзеясл., зв. ад улюбити ў 1 знач. шла за нею смутнаꙗ трофимиꙗ котораꙗ сꙗ ей ꙋже барзо ꙋлюбила (Зб. 752, 37б).
с. 393
Улюбленый, улюбленный прым. Улюбёны. Дв0483дъ выкладаетs сѧ, оулюбленый, и скоромный: а ижъ таковъ былъ Хс0483, проситъ оу него млсти (Калiст, II, 189); спочатку бг0483ꙋ ꙋлюбленное писмо лѣвосторонное законное, и цр0483ков вs церемонiах старозаконнаꙗ жидовsскаꙗ, же правдивого месiи не принꙗла (Дыяр., 170).
с. 393
Улюбленье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. улюбити ў 1 знач если натꙋра наша неспоитsсѧ зs оумилованsемs Гсда, и ѡт sлости которою естs змазана през оное дх0483а оулюблене посвѧчена не бꙋдетъ (Мак., 32); по оулюбеню ставаетsсѧ выбране (Варл., 132б). 2. Дзеянне па дзеясл. улюбити ў 2 знач. так ест ѡдмѣнъна чест людскаꙗ, и ꙋлюблене свѣта зо всим счастемъ своимъ (Зб. 752, 492б); так ест ѡтмѣна честь людска и ꙋлюблене мирꙋ зо всим счстьемъ своим (Зб. 82, 335б).
с. 394
Улютованье наз. Злiтаванне. боже всемогучиs, ꙗкии внутрности ꙋлютованѧ показалъ, ꙗкъ полна любви дш0483а ѡнаѧ ст0483аѧ была (Зб. 107, 120–120б).
с. 394
Улютоватися дзеясл. Тое, што i улитоватися. бг0483ъ ... ꙋлютовалсꙗ над створенемъ своимъ Адамом и над потомками его (Царств., 72б); взглядомъ милосердного учинку а улютовавшися христiянско надо мною ... залетилъ и управить рачилъ (АСД, VI, 157, 1607); кгды оутолишъ слезы тых которыхесь оукривдилъ, тогды сѧ над иншими плачꙋчими оулютꙋй (Кiн., 56б); ѡнъ ꙋлютовавшисе впровадил ее до сѣнец, а сам вшелъ до кели и замкнулъсе (Зб. 107, 159б).
с. 394
Улягомъ прысл. У час, калi ўклалiся спаць. кгды приехали были в домъ мой жолнере, вжо улягомъ, то пакъ ... невестка моя ... хотела з дому моего утечы (АВК, XХХIХ, 513, 1579); тогды он на тот час, вжо у ночы улягомъ, взялъ с клети полотна две трубы (Там жа, 539).
с. 394
Улякливый дзеепрым. у знач. прым. Спалоханы. чомꙋ се над звычаs своs так ꙋжытым и ласкавым або ꙋлꙗкливым папѣ ставил, иж ꙗко звитꙗжоныs ꙋтеклъ (Зб. 752, 550).
с. 394
Улякненье наз. Спалох. казалъ тэж трубачом трубити, абы ꙗкого подобенства улѧкненѧ по собѣ непрыꙗтелю не давал (Атыла, 199); предивные речи, и великого страхꙋ и оулѧкненѧ годные повѣдаешъ ми (Варл., 69).
с. 394
Улякнутися, влекнутися, влякнутися, улекнутисе, улекнутися дзеясл. Спалохацца. гекторъ с прудкости ѡного то разꙋ не оулѧкнулсѧ (Троя, 39б); вси сильнии ихъ же то серsца суть ꙗко Лъвова егда сиѧ ꙋслышать ꙋлекнутсѧ (Скар. ДЦ, 98б); влѣкнꙋлsсѧ естъ ꙗковъ велми (Скар. КБ, 59б); пробудивсѧ фараонъ ѡт сна и внегда было рано ꙋлѧкнулsсѧ и послалъ по всехъ сказателевs и по мудрѣцевъ египетsскихъ (Там жа, 74); вывел их ꙗко стадо оу пꙋстыню, провадил их о надеи и не влѧкнꙋлис (Пс. XVI, 81); моцно боудет срдце ег и не оулѧкнетсѧ, доколѧ аж взглѧд бꙋдет мел на неприѧтелеи своих (Там жа, 114); которых слов Люпусъ улекнувшысѧ реклъ (Атыла, 204); ѡтменил богъ сердъце царское в ласкавост, и зараз ꙋлекшисе ѡ неи, зскочил з столици (Бiблiя, 578); Петръ ... волалs: едsное оубогое рабыни сѧ оулѧкнꙋвши, оучителѧ и добродѣѧ своего, зs клѧтвою сѧ ѡтверглs (Карп., 21); если заснешъ, вдѧчне ѡпочинешs, не оулѧкнешsсѧ ниѧкихъ страховъ на тебе припалыхъ (Варл., 86б–87); возница вельми се ꙋлекнꙋлъ, видꙗчи же в св0483тымъ феѡдосию не сꙋканька лиха (Пралог, 643б); далъ сꙗ еси слышати судом твоим з неба а землꙗ се ꙋлекла и ꙋмолкла (Пс. XVII, 61); не ꙋлꙗкнешъсꙗ ѡт страхꙋ ночного (Выкл., 138б). Параўн. улячися.
с. 394
Уляный дзеепрым. Вылiты (зроблены шляхам лiцця). ѡни коло телца ꙋлꙗного скачꙋт хвалечи его (Зб. 261, 245б).
с. 395
Улятье наз. Вылiванне. Истꙋканiе: Выливане, оулѧтsе (Бяр., 62). с. 395
Улячися, улячисе дзеясл. Тое, што i улякнутися. слышьте братиꙗ как ст0483ыи никола оулꙗклъсѧ (Чэцця, 108); ꙋлꙗклъсꙗ моисей и реклъ: ꙗком сꙗ таꙗ речъ ѡбꙗвила (Бiблiя, 108); иѡсифъ крикнул на нег мовечы не забиваs злыs чловече а ѡн ꙋлꙗкшисꙗ крикꙋ иѡсифовог ꙋстꙋпил под мꙋр (Бельск., 219б); ѡн рече: ꙗм есть приꙗм цар троsскиs, шукаю Ектора сына своего. ꙋлꙗкшисꙗ зас ахиллѣs рече ему (Тр. гiст., 71); ѡбачил трифонъ ижъ иѡанафан притꙗгнꙋл з воsском великим, и ꙋлꙗклъсе. и принꙗл его з почтивостю (Кн. Мак., 62б); братꙗ живыи такои сꙗ страшливой казни ꙋлякли (Пралог, 511б).
с. 395
Умавятисе дзеясл. Дамаўляцца. которимъ господъ богъ видоме законъ далъ и ласкве се з ними ꙋмавꙗлъ (Зб. 259, 471).
с. 395
Умазаный дзеепрым. ад умазати ў 1 знач. человекъ болотом ꙋмазаныs не досыт маеть на тым жебы з него толъко вылезлъ (Зб. 261, 68б).
с. 395
Умазати дзеясл. 1. Умазаць, запэцкаць. козла забивши, и сукню иѡсифовꙋ въ его крови ꙋмазавши послали до ѡтца всказꙋючи (Бiблiя, 86); козла забивши, и сꙋкню иѡсифовꙋ в его крови ꙋмазавши послали до ѡтца всказꙋючи (Бельск., 27); козла забивши, и сꙋкню Iѡсифовꙋ въ егѡ крови оумазавши, послали до оц0483а всказꙋючи (Хран., 61б). 2. Замазаць. докончавши внꙋтръ и знадворꙗ всего кораблꙗ смолою ꙋмазал ведлуг ꙋказанꙗ гсднего (Бiблiя, 24); докончавши внꙋтрь и знадворьѧ всегѡ кораблѧ смолою оумазалъ ведлꙋгъ оуказаньѧ гсднегѡ (Хран., 15).
с. 395
Умале гл. вмале
с. 396
Умалеваный, умолеваный дзеепрым. ад умалевати ў 2 знач. тыи заправдꙋ вшитци носили зброю чирвонꙋ а жолту краснꙋ оумолевано (Троя, 12б); церков ... злотистыми ꙋзорами и пестротинами мистерне ꙋсажона также теж и ѡбразами што нахандожшеs ꙋмалевана (Стрыйк., 495б).
с. 396
Умалевати дзеясл. 1. Намаляваць. непристоине его милость отца митрополита до книгъ умалевалъ и ошкалевалъ (АВК, VIII, 564, 1612); за ѡдворненsемъ твари, оумалевати не можетъ, длѧ того, же не влѣплѧлs вs малѧра очiй (Мак., 284). 2. Пафарбаваць, размаляваць. емꙋ ѡныs дом ꙋмалевал (Бельск., 370); зновꙋ ю [церков] ꙋмалевал ѡт верхꙋ аж до земли (Стрыйк., 567).
с. 396
Умаленый, вмаленый дзеепрым. 1. Ад умалити ў 1 знач. абы ни отъ кого было не вмалено и не вкривжено (АСД, IX, 14, 1510); маемъ ... надане боронити и за немъ стояти и очищати своею працою и своимъ накладомъ, абы ни отъ кого было не умалено и не скрывжоно (АВК, I, 48, 1614). 2. Ад умалити ў 2 знач. нынѣ же гсди ꙋмалены есмо более всехъ народовъ (Скар. ДП, 12б); сѣ есмо велsми ꙋмалены и вси загинемs (Скар. ЛК, 40); Побѣжденꙋ: Оумаленꙋ (Бяр., 106).
с. 396
Умаленье, умаление наз. Прынiжэнне. тыи вси рацiи и ѡколичности, цр0483ковь Хрства под сесь оумаленiѧ и ѡзлобленiѧ часъ оуважаючи (Мак., 3); только бъ мы въ отвѣтѣ такое гордое слово съ умаленьемъ чести королевского величества господаря нашого отъ васъ слышели (АЗР, V, 32, 1637); Побѣдителное: Покоренiе, ѡдолѣнiе, оумаленiе, побѣдителное, дарованiе, вравiе (Бяр., 106).
с. 396
Умалителне прысл. Памяншальна. Дѣдъ: Старецs, оумалителнѣ же, дѧдко старчикъ а не дѣдко (Бяр., 39).
с. 396
Умалити дзеясл. 1. Зменшыць. оумалилъ еси дн0483и врѣмени его (Чэцця, 373); тое имѣнье церковное все ото всякихъ кривдъ боронити ... абы ни отъ кого было не умалено и не укривжено (АЮЗР, I, 41, 1509); молисѧ предъ лицемъ бж0483иимъ и ꙋмаль безакониѧ (Скар. IС, 28); в тотъ способъ неѡгорненый а розꙋмомъ непонѧтый Бг0483ъ, предобротливость свою себе оумалилъ, и вs члонки тѣла сего оболоксѧ (Мак., 33). 2. Прынiзiць. истотнымъ скꙋткомs всего себе ѡтчимъ и своим зезволенемъ оумаливши, и все наше чловеченство на себе взѧвши (Калiст, II, 268).
с. 396
Умалитися, вмалитися дзеясл., зв. ад умалити ў 1 знач. хотѧ и всѧ вселенаꙗ приидет ко крещѣнию. не вмалитсѧ бж0483иꙗ бл0483годат. но да вси оувидите ѡ неи и полоучите исцелѣние (Чэцця, 341б); ѡнs же наведе на нихъ гладъ и наследующии его ненавистию своею оумалишесѧ (Скар. IС, 76б).
с. 397
Умаляти дзеясл. 1. Змяншаць. ꙗростs и рвенiе оумалѧют дни, и прежде времене почал старост наводит (Бяр., 210). 2. Прынiжаць. справедливостъ таѧ възsдвизаеть народы, ꙋмалѧютs же людеи грехи (Скар. ПС, 23б); все бовѣмъ емꙋ латво, што хочетъ, и ꙗкъ хочетъ, оумалѧючи себе телеснымs оказꙋетъ, перемѣнѧетсѧ, и даетсѧ видѣти любѧчимъ себе (Мак., 36).
с. 397
Умалятися дзеясл., зв. ад умаляти ў 2 знач. зниженsѧ Бж0483го и ꙗкимs способомs зs покорными и малыми оумалѧетsсѧ, нбсныи и земныи вѣки дойти не могꙋтъ (Мак., 299).
с. 397
Умаляющийся дзеепрым. Якi змяншаецца. ꙗкож река превосходꙗщи всю землю. чл0483вкы и скоты напоꙗющи. а сама не оумалꙗющисѧ (Увар., 104).
с. 397
Умараный дзеепрым. у знач. прым. Брудны, вымазаны, выпацканы. коли теды рано палацъ ѡтворено, а ѡн вsвесь ꙋмараныs хотѣлъ доsти до цесара (Пралог, 597б).
с. 397
Умарати гл. уморяти
с. 397
Умаратися дзеясл. Вымазацца, выпацкацца. волочилисѧ слепыи по оулицах оумаралисѧ въкрыли иж не могло дотыкатсѧ портꙋ их (Зб. 262, 113); коли тѣло ꙋмараетсѧ вода омываеть, тако и дш0483а ѡт грѣховъ оставленiемъ ихъ очищаетсѧ (Будны, 226б).
с. 397
Умарлый, вмарлый дзеепрым. 1. Тое, што i умерлый у 1 знач. его люд ... ѡт коньских ногъ его ꙗко бы оумарлого вытѧгнули (Троя, 47б–48); сторона поводовая ... домогалася того, яко спатку по брате своемъ ... которого поведали быть умарлого нанизу (АВК, XХХIХ, 14, 1578); они ... принесли до мене ношку его ... мужа моего слышу быть умарлого (ИЮМ, ХХХII, 189–190, 1578); его ты з ꙋмарлог живымъ ꙋчынил (Зб. 81, 60б). 2. Тое, што i умерлый у 2 знач. папѣжѡм римскимъ и ихъ коханком не новина вs писмах фалши чинити, а слѡвами оумарлыхъ котѡрых певне за живота на свѣдецтво за собою не были бы вытѧгноули своихъ речiй, а особливе звирхности подпирати (Апакр., 154); абы жаден з жалуючыми конверсацыи не мел, до домов своих не ужывалъ, ани хорыхъ и умарлых не одвежалъ (АВК, XХХI, 477, 1683). ◊ Вмарлая рука гл. рука.
с. 397
Умартвати дзеясл. Утаймоўваць. законникъ жадныs цноты не может достал которыs ѡбжарства не ꙋмартвает (Зб. 261, 90б).
с. 398
Умартвеный дзеепрым. Тое, што i умертвеный. в ним не ꙋмартвеныs тот выступок (Зб. 261, 90б); мают быти ꙋмартвеные вперод ѡчи ꙗк двери домꙋ (Там жа, 142б).
с. 398
Умартвенье наз. Тое, што i умертвенье. ѡдин великие посты и ꙋмартвенꙗ чынил, а потом по смерти был виденыs в пекле (Зб. 261, 102–102б); на ѡстатнеs лекъцыи показалосꙗ в чым мает быти ꙋмартвене самого себе (Там жа, 120б).
с. 398
Умартвити дзеясл. Тое, што i умертвити ў 2 знач. абы тот выступок ѡбжарства не пановал и абы его ꙋмартвил (Зб. 261, 98); хочеш ли мовит познати внꙋтръние [речи] и вырват вперод ꙋмартви поверховные (Там жа, 142).
с. 398
Умартвяти дзеясл. Тое, што i умертвяти. аѳекъты нашы хочемъ ли ꙋмартвꙗт и простоват (Зб. 261, 135); потреба презъ пост тѣло ꙋмартвꙗти (Зб. 259, 362). Параўн. умертвяти.
с. 398
Умартвятися дзеясл., зв. ад умартвяти. хто будет ꙋмартвꙗлсꙗ, тым бꙋдет горꙗчшеs (Зб. 261, 137б).
с. 398
Умарти дзеясл. Тое, што i умерти. потроклюс ... оумарши спал на землю (Троя, 40); вуй мой ... едучы оде Пскова, былъ зложон хоробою, и в замку его королевское млсти Дынемборку умарлъ (АВК, XХХVI, 71, 1582); чирвца л0483 ꙋмарлъ тэж пан каспар кершовскиs подсудок новгородскиs (Мак., 39).
с. 398
Умаряти дзеясл. Утаймоўваць, стрымлiваць. так през ѡсем лѣтъ служыла трꙋдꙗчы и ꙋмарꙗючы тѣло свое (Зб. 752, 13б).
с. 398
Умастити дзеясл. 1. Памазаць. жерsтва праведнаго ꙋмастить олътарь: и вонѧ добровонsнаѧ естъ предъ обличиемъ вышнего (Скар. IС, 56б–57); возsдаи благоꙋхание и паметь требы и ꙋмасти приношение, и даи место лекареви (Там жа, 61). 2. Супакоiць. доушъ нашихs раны напоитъ, оумаститъ и оулѣчитъ (Калiст, I, 8б).
с. 398
Уматняти дзеясл. Супакойваць. ѡт кролей, кн0483жатъ ласкꙋ маючи, и свѣтлыми надѣѧми иных оуматнѧючи, и богатствомъ оплавить кипѧчи, и пломенемъ и мечемъ всемъ страшачи (Апакр., 190б).
с. 399
Умацняти дзеясл. Тое, што i умоцняти ў 3 знач. кгды его люд хрстианскиs навежал, и его статечност барзѣs ꙋмацнꙗл ... выгнал его з мѣста (Зб. 752, 548б).
с. 399
Умевати дзеясл. Выкарыстоўваць. грешат и тые которые змазꙋ ꙋмевают, котораꙗ з двꙋх мѣр бывает (Зб. 261, 256б).
с. 399
Умегчати гл. умякчати
с. 399
Умедление наз. Замаруджанне. ꙗко за грехъ ꙋчиненый приноситсѧ жерsтва, потому же и за ꙋмедление дела добраго (Скар. КЛ, 15); [речи] ... приносѧтсѧ господу богу длѧ ꙋмедлениꙗ добрыхъ делъ (Скар. ЛК, 61).
с. 399
Умеентность гл. умеетность
с. 399
Умеетне прысл. Умела. правѧчи и керꙋючи воз дш0483ѣ оумѣетне до нбсного и Бозкого розмышлѧнsѧ (Мак., 11); ѡддалѧючiй ѡд неи прикрии непогоды и срогiи злостiи валы, и штꙋрмы гвалтовных грѣха вѣтровъ, моцю и оумѣетне, ꙗкъ самъ знаетъ розпꙋдивши ихъ навалности (Там жа, 348–349).
с. 399
Умеетнейший прым., выш. ст. ад умеетный. на его мѣстцо кого иншого, справнѣйшого и умѣетнѣйшого, зъ бояръ нашихъ установить росказать маютъ (АСД, IХ, 72, 1570).
с. 399
Умеетность, вмеетность, умеентность наз. Уменне, веданне. только господарьскiе дворы мерены ... абы, за умеетност[ь]ю тубылцовъ, чужоземъцовъ не потребовано (КПД, 238, 1554); кꙋ статочному розсудкꙋ, и ку оумеетности пан оучинит и взбоудить (Цяп., 3); в нивошто ѡборочаемъ тыхь которые ꙗкимкольвекъ способомъ будто ... черезъ заслепение и злꙋю ꙋмеетностъ надъ то нижли што потреба згромажаютъ (Унiя, 19); тое писмо их потребꙋе ꙋмеетности езыка эбраsского (Еўл., 1); дал гсдь бог сиѳꙋ мꙋдрост и ꙋмѣетност книжнꙋю великую (Бiблiя, 21); поневажъ бовѣмъ вs оулѣченю розsслабы оной лѣкарsскаѧ оумѣетность нѣчого радити не могла (Калiст, II, 32); Хꙋдожество оумное: Хитрост, ремесло, оумѣетность, наꙋка книгъ (Бяр., 187); длꙗ оумеетности в речах военных, и длꙗ мужества своего, первое оу него мели мѣйсце (Жыц. св., 21); подбиꙗючы розꙋмъ барзеs поддаными господу богꙋ се стали, и емꙋ самомꙋ приписꙋючы ꙋмеетности и всих речеs хвалꙋ (Зб. 255, 73); таког на тое поселство ѡбралъ, коториs бы дрꙋгихъ и лѣты и дѣлностю своею и ꙋмеетностю перевышалъ (Зб. 259, 535б); реклъ богачъ: правдиве короткие тые слова великую в собѣ ꙋмѣетност замыкают (Пралог, 500); наꙋчиж мꙗ добротливости карности и вмѣетности (Пс. XVII, 136); при велебных ихъ милостяхъ ксенжи базилiянахъ таковыхъ довстиповъ острость и умѣетность таковое фабрики знайдуетъсе (АВК, XV, 512, 1686). Параўн. умеютность.
с. 399
Умеетный, вмеетный прым. Умелы, дасведчаны, спрактыкаваны. тежъ умеетныхъ въ томъ и обывателей Великого князства его королевская милость минуть не рачылъ (КПД, 238, 1554); маеть чл0483вком добрым цнотливымъ веры годнымъ и в праве ꙋмеетным ... местцэ свое злетить (Ст. 1566, 44б); такъ тежъ войта, чоловѣка побожного и умѣетного ... потвержати и заховати обѣцаемъ (АЗР, III, 262, 1581); мають на местъцо того змерълого врꙗдника с посродку себе чотырох ѡсобъ шлꙗхътичовъ людеs добрыхъ ... годныхъ, в праве ꙋмеетъныхъ писати ꙋмеючых ... ѡбрати (Ст. 1588, 120–121); пошедши до лѣкара добре ꙋмѣетного, и купилъ ꙋ него трꙋнокъ (Апакр., 11); ꙋчинила цесарем михаsла ... в жолнѣрстве велми цвичоного, але в домовых порꙗдках неꙋмѣетного (Бельск., 379); маючи при собе ... добре умеетного земенина ... пана ... Докгановского (АВК, I, 18, 1607); премꙋдрым бꙋдꙋчи и добре оумѣетнымъ Хс0483 лѣкаремs, спротивенство и зазрость фарисейскꙋю показованемъ чꙋдъ обличилъ и завстыдалъ (Калiст, I, 55б); тогѡ нихто не бачитъ, ѡпрочъ схолѧстiка непосполите наꙋкъ оумѣетногѡ (Мак., 242–243); Коварен: хитрый, оумѣетный, довтѣпенs, досконал, бѣглыs (Бяр., 65); вышол ꙋмѣетным без наꙋки, и мудрим в немѣетности (Пралог, 514); такъ пошли мнѣ чл0483вка оумѣетнаго который бы оумѣлъ робить золотомъ и сребромъ (Хран., 292б); я яко чоловекъ молодый и писма не вмеетный, меноват и называт ... не могъ есми (АВК, XХХIV, 295, 1663); был мужъ ѡныs ꙋмеетныs до ѡгорода ис тог собѣ мелъ выживене (Зб. 82, 245б).
с. 400
Умекчити гл. умякчити
с. 400
Умело прысл. Упэўнена. Анцолот скочил прудко и храбро, а Трыщан его ждалъ смѣло и умѣло (Трыст., 118).
с. 401
Умелый, вмелый прым. Умелы, дасведчаны. ѡчи заправду мел полаючии а ꙗко ѡгон льщючии а вмелыи з лꙋка стрелꙗть (Троя, 14б); побиты были на воине тои двадsцеть и пѧть тысещеи мужеи велsми силныхъ и вs бои ꙋмелыхъ (Скар. КС, 45б); ревизоры маютъ быти присяглые, люди добрые ... и въ господарьствѣ добрѣ умѣлые (АЗР, III, 83, 1557); ꙗ тебе мамъ велми за доброго рыцэра и велми вмѣлого (Трыст., 74); на выхованье людей въ письмѣ умѣлыхъ (АЗР, III, 287, 1584); досвѣдченsе ихъ на добромъ и оумѣломъ оучителѣ залежитъ (Мак., 321).
с. 401
Умение, вмение наз. Разуменне, дасведчанасць. онъ далъ ми тыхъ рѣчеи ꙋмение правое (Скар. ПБ, 11б); наполънихъ его духомъ божиимъ, мудростию разумомъ, и вмениемъ при кажsдомъ деле (Скар. КI, 59б); одно дерево живота посреди раю, а другое ꙋменiа добра и зла (Будны, 219б).
с. 401
Уменити гл. вменити
с. 401
Уменитися гл. вменитися
с. 401
Уменшаный дзеепрым. ад уменшати. естли бы пригодне тому двору отъ огню шкода стала, тогды за то и для того съ тое суммы ничого вытручано и уменшано ... быти не маетъ (АВК, VIII, 254, 1575).
с. 401
Уменшанье наз. Дзеянне па дзеясл. уменшати. тогды для огъледанья такового уменьшанья и для доведыванья выбиранья доходовъ нашихъ маемъ послати которого добърого веръного (КПД, 75, 1529); тыми таковыми словы оуменшаньѧ и затлꙋменsѧ достоенsствъ заборонѧючими (Апакр., 21б).
с. 401
Уменшати, вменшати, вменьшати, уменьшати дзеясл. Змяншаць, памяншаць. как мед кислыи по корчмам маеть быти шинкован або прибавяти мѣры або вменшати то они будут ведати (СДГМ, 4, 1511); но елико азъ заповѣдаю вамs тое чините гсду бг0483у и да не приложите к сим и не ꙋменшаите ѡт них (Скар. ДЗ, 29); инших воевод кашталянов и канцлерства ... и маршалства дворного и староств ... ничим не вменшаем (Ст. 1529, 19); пыталисмо ихъ, ижбы справедливе завели по тымъ границамъ и по тымъ теснамъ и рубежомъ, ничого не прибавляючи, ани уменшаючи (АВК, XVII, 302, 1541); мы длꙗ тыхъ прычынъ не маемъ его мл0483ти ѡное сꙋмы взꙗтое ꙋменьшати (КВС, 567, 1552); панъ если бы кгрунтъ одъ насъ къ той церкви наданый уменшалъ (АВК, II, 6, 1555); ку своему налепшому обернуть, чыншу церковного не вменшаючи (АВК, XХ, 12, 1559); елико азъ заповѣдаю вамъ, тое чините гсду бг0483у, и да не приложите кs симs, и не ꙋменsшаите ѡт нихs (Будны, 220); ѡбецуем ... в инъшых всꙗких належностꙗхъ и прислухиваню и в границах ни в чом не ꙋменшати (Ст. 1566, 27); я вжо подъвезался есми не вменьшати, але вже сполна имъ на сорокъ бочокъ земли виненъ дати (АВК, XXII, 323, 1570); того ни в чомъ артикоуломъ присѧги оуменъшати не хочемо (Апакр., 24); видꙗчи агемнон штоден людꙋ ꙋменшает просили примирꙗ до семи мц0483еs (Бельск., 86б); вы и въ томъ королевскому величеству господару нашому ... чести и славы уменьшаете, и негодность приписуете безъ сорома (АЗР, V, 33, 1637); мѣрꙋ цеглъ которꙋю первѣй чинили намнѣй не оуменшайте (Хран., 83). Параўн. зменшати, умнейшати.
с. 401
Уменшатися, вменшатися, вменьшатися, уменьшатися дзеясл., зв. ад уменшати. надали есмо имъ ... держать для исказы поганьское, што се мыто нашо вменьшало (КЗ, 215, 1486); кто ꙋменъшаетсѧ срдцемъ сеи мыслить суетнаѧ (Скар. IС, 27); тэж платъ нашъ гсдрскии ꙋменшаетсѧ, и тэж тым которые мають данину через листъ наш (Ст. 1529–Ф, 40); ведже и теперъ тыхъ пожытъковъ вашыхъ ничымъ ся не уменьшало (КПД, 259, 1554); абы хвала Божья въ томъ манастыри ... была и ничимъ ся не вменьшала (АЗР, III, 115, 1562); ты тот же естеs, и лѣта твои не ꙋменшатсѧ (Каз. Кiр., 165–165б); число сп0483саемыхъ оуменsшаетъсѧ (Карп., 7б); вs Бз0483ѣ завжды надѣю покладаючомꙋ оуменшаетъсѧ и оусыхаетъ злое (Мак., 168); маючи при собѣ ѡт людей такs великꙋю помоч, намнѣй бы сѧ не оуменшали, ани слабѣли (Варл., 294–294б); абы макидонское воиско числом николи не вменшалосꙗ сто тисꙗч (Алекс. 1697, 21б).
с. 402
Уменшаючий дзеепрым. ад уменшати. индѣꙗне почали ꙋстават, которих царъ поръ ꙋменшаючих видꙗчи, тыл подавши ꙋтеклъ (Алекс., 25).
с. 402
Уменшение гл. уменшенье
с. 402
Уменшеный, вменшеный, вменшоный, уменьшеный дзеепрым. ад уменшити. дачки его милости не были бы въменъшены (КСД, 796, 1512); сие же речи ... написаны сꙋть во книгахъ греческаго, и латинъскаго ꙗзыка выкладꙋ посполитого. и абы не было ꙋменъшено в рꙋском ꙗзыкꙋ (Скар. КЕ, 18); просите, абы ... неотмѣнная мѣра была уставлена и винами его королевской милости опатрона, абы черезъ то еѣ ани прибавлено, ани уменьшено (АЗР, III, 11, 1547); просите, абы ... неотъменъная мера была уставена и винами его кролевскей милости опатрона, абы черезъ то ее ани прыбавлено, ани вменшоно (КПД, 153, 1547); ты ѡднаков еси и лета твои не боудоут оуменшены (Пс. XVI, 101б); на нб0483ѣ зобраный скарбъ ... естs завше трsваючiй, и нѣкгды не бываетъ оуменъшенъ (Калiст, II, 11б).
с. 402
Уменшенье, уменшение, уменьшенье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. уменшити. смелость пиѧници немꙋдраго чинить объражение ꙗзsвы, и ꙋменsшение силы (Скар. IС, 51б); уменьшенье доходовъ нашихъ вчинилъ: тогды для оглѣданья такового уменьшенья и для довѣдыванья выбиранья доходовъ нашихъ, маемъ послати которого доброго (АЗР, II, 203, 1529); некоторыи мещане ... ся выламовають ку великой сказе ... и знищенью послушенъства повинъного и уменъшенью доходовъ (СДГВ, 64, 1539); оуменшене днев моих (Пс. XVI, 101б); то естъ немалое уменшен[ь]е и забавка войску (КПД, 322, 1563); не зычучи уменшенья тоѣ суммы (АЗР, III, 244, 1579); ниякого уменьшенья владзы вряду мѣстскому не чинячи (АЗР, IV, 172, 1597); тотъ календаръ ... не потребовалъ жадное поправы, ани отмѣны, ани тежъ причины, ани уменшеня (Пыт., 89); никакова уменьшенья въ нихъ мимо докончальныхъ грамотъ не чинятъ (АЗР, V, 30, 1637); видомыи зас вsзглѧдом бытности и сказителности, оурощенѧ, и оуменшенѧ (Варл., 147); Оумаленiе, истощенiе, истощанiе, оуменшене, выпорожнене (Бяр., 179); мѣла тым ꙗкое уменшене або ущербокъ собѣ взꙗты и ѡтнесты (Пралог, 545–545б); смерть собѣ лѣпшеs ѡбирал, а нѣжлѣ на розсыпане ѡлтаревъ бж0483их и ꙋменшене чести бж0483ои смотрити мѣлъ (Зб. 82, 316б). 2. Прынiжэнне. такимъ ѡтстꙋпенsемъ ... до оуменшеньѧ а затлꙋменьѧ греческого законꙋ ... далъ великiи поводъ (Апакр., 21б).
с. 403
Уменшивати, вменшивати, уменшовати, уменшывати дзеясл., шматкр. ад уменшити. число плитъ еже перъвеи делаша возsложите на нихъ, ини же чsто ꙋменsшꙋите, празнують ꙋбо и сего длѧ вопѧть (Скар. КI, 11б); з доброю мыслию воздаи хвалу гсду, и не ꙋменшиваи начатковъ рукъ твоих (Там жа, 57); скотоу их не вменшивало (Пс. XVI, 110–110б); славное панство великое кнꙗзство ... въ славе, тытулех ... и теж в границахъ ни в чомъ ꙋменшивати и ꙋимовати ... не маемъ (Ст. 1588, 65); пры отдаваню сумы пенезей не маем ничого уменшовати (АВК, XХХII, 231, 1596); тогды пры оддаваню сумы пнзей не маю ничого с тое сумы пнзей уменшывати (Там жа, 426).
с. 403
Уменшиватися дзеясл., зв. ад уменшивати. воды пакъ плынули и ꙋменsшивалисѧ даже до десѧтого месеца (Скар. КБ, 19).
с. 404
Уменшити, вменшити, вменшыти, уменшыти дзеясл. Зменшыць, паменшыць. панства нашего земль ... не вменшимъ, але у границахъ, какъ же предъкы были наши ... дръжали ... держати будемъ (АЗР, I, 76, 1457); ино тыми двѣма людьми нашое земли не вменшишъ (АЗР, II, 44, 1508); ѡтець твои велми тѧжsкое ꙗрsм о возsложилs на насs, но ты нынѣ ꙋменsши намъ нечто мало (Скар. ТЦ, 155); тогды панства нашего великого князства Литовского и рад наших ни в чом не вменшим (Ст. 1529, 18–19); оуменшил еси днев живота ег (Пс. XVI, 91б); подобаеть же тобѣ престати ꙗсти. оуменшивъ четвертꙋю долю сытости своеѧ (Арыст., 231); того добра кн0483зьства великого литовского не вменшымъ (Ст. 1566, 28); уменшылъ всю Ѡрлендыю (Трыст., 39); ꙗкгеsло емꙋ теж хоти ѡтцевскоs намнѣs не ꙋменшил (Стрыйк., 546б); ты пиючи водꙋ з нилꙋ реки з твоим людом ꙋменшилъ есь ей (Алекс., 33); карай насъ, мовитъ, Гд0483и вs сꙋдѣ твоемъ, а не вs гнѣвѣ твоемъ, жебы еси насъ не оуменшилъ (Калiст, I, 154); Изнꙋрѧю: Накладаю, трачꙋ, выдаю, нищꙋ, оуменшꙋю, оугнѣтаю (Бяр., 55). Параўн. умнейшити.
с. 404
Уменшитися, уменьшитися дзеясл., зв. ад уменшити. чотыри месецы мають черезъ рокъ держати для сказы поганьское, што мыто нашо уменъшилося (КЗ, 217, 1486); не ꙋменsшитьсѧ число плитъ на кожsдыи день (Скар. КI, 12); теперешънее войско отъ оного перъвшого войска ... кгды Гадогощъ выняли ... далеко ся уменьшило (КПД, 28, 1538); хочетъ его королевская милость вѣдати: кому бы съ таковыхъ врядниковъ што ся уменьшило и въ чомъ? (АЗР, III, 57, 1554); безъ личбы люди цнотливые ... власности своее пострадали и самыхъ бы на свѣтѣ уменшитьсе мусѣло (АВК, VIII, 453, 1588); ты пиючи водꙋ з нилꙋ реки, з твоим людом ꙋменшилес еи (Бельск., 179); ꙗко ꙋстает ѡгон кгды сꙗ емꙋ ꙋменшит дровъ (Зб. 259, 360).
с. 404
Уменшованье наз. Дзеянне па дзеясл. уменшивати. тамъ права не маешъ, которые бы достоинство вѣры греческой оуменшованьѧ и пониженьѧ боронило (Апакр., 213).
с. 405
Уменшовати гл. уменшивати
с. 405
Уменшывати гл. уменшивати
с. 405
Уменьшати гл. уменшати
с. 405
Уменьшатися гл. уменшатися
с. 405
Уменьшеный гл. уменшеный
с. 405
Уменьшенье гл. уменшенье
с. 405
Уменьшитися гл. уменшитися
с. 405
Умералъ гл. гумералъ
с. 405
Умерати дзеясл. Тое, што i умирати. ꙗвно бо тутъ гд0483ь свѣдчить, ижs вѣрующiи в онь николи не оумѣрають (Будны, 170б); смертъ першаꙗ коли тѣло ꙋмерает втораꙗ коли сꙋд бꙋдет (Зб. 261, 141б); Дш0483а ... вsзлѣтаетъ ꙗк птах на высокостъ нбснꙋю ... оумѣраетъ свѣтови (Мак., 392).
с. 405
Умераючый дзеепрым. ад умерати. ѡ всѣхъ малых дѣтках ѡкрещеных и в тоs невинности ꙋмѣраючых, иж входꙗт до царства бж0483ого (Зб. 107, 193б).
с. 405
Умерающий гл. умирающий
с. 405
Умереный дзеепрым. Адмераны. естлижъ бы кому што его земли въ волоки его королевскоѣ милости было ꙋмѣрено, а отмѣны бы за то не дано (АЗР, III, 39, 1551); много земль и сеножатей ихъ у волоки нашы будетъ умерено (АВК, XХIV, 353, 1574).
с. 405
Умерети, вмерети дзеясл. Памерцi. ѡ бѣдныи чл0483вче. оуспомѧнисѧ. заноуж оумерети имаешь (Чэцця, 361); приближилисѧ пакъ суть дневѣ Давыдовы ꙗко ꙋмерети ему (Скар. ТЦ, 124); кто бы сѧ знову родити хотѣлъ, мусить перsвеи жизнь перsшую зложити, то ест ꙋмерети (Будны, 226б–227); есьли ми есьть и ꙋмерети с тобою, не запрусе тебе (Цяп., 38); тогды ест Трыщану вмерети (Трыст., 17); есть вꙗдомо заправдꙋ, ижъ ѡт сына моего маю ꙋмерети (Алекс., 4б); скроушитъ гь0483 бъ0483 сердsца свѣцких нашихъ, ижъ за насъ оумерети схочꙋтъ (Апакр., 192б); счасливыs комꙋ гд0483ъ бг0483ъ скоро даст в мꙋках ꙋмерети (Бельск., 248); длѧ збавенѧ всего свѣта окрꙋтною смертью оумерети не оубѣгаетъ (Калiст, I, 80); еднакъ, жебы до конца згинꙋти, пропасти, и оумерети мѣлъ, не мовлю: Бг0483ꙋ толко оумеръ, а своею натꙋрою живетъ (Мак., 103); намъ абовѣмъ, жити естs Хс0483, и оумерети зыскs налѣпшый (Варл., 202б); волилъ быхъ при твоемъ гробѣ оумерети нежели в поганыхъ рꙋкахъ вs неволи быти (Хран., 61); анsгелъ гд0483нь ѡбꙗвил ми же того року ꙋмерет маю (Пралог, 587); мнимаючи ѡныs мордерца, иж уже ꙋмерети мѣли, ѡтвезат их и знꙗт з палевъ казалъ (Зб. 82, 341б). Параўн. умерти.
с. 405
Умерзкий прым. Брыдкi, агiдны. хто ѡтимаеть оухо свое слꙋхати закона и теж и мл0483тва его оумерзка есть (Зб. 262, 107б).
с. 406
Умеркованый, умяркованый дзеепрым. ад умерковати ў 1 знач. Законникs: Перестерѣгаючiй права, Чернецъ, албо оупростованый, оумѣркованый, порѧдный канонникъ (Бяр., 48); не мѣла теды прест0483аꙗ бц0483а вилкготностеs греховъныхъ, але была земълею, добре ꙋмꙗркованою (Зб. 259, 493б).
с. 406
Умеркованье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. умерковати ў 1 знач. маетъ его милость ... до тыхъ земли, а до бортного дерева и сѣножатей ихъ ... выѣхати и того промежку нихъ на обѣ сторонѣ досмотрѣти и умѣркованье слушное вчинити (АВК, XI, 28, 1556). 2. Склад, будова (цела). Атылѧ до дужости прыроженѧ своего а доброго умеркованѧ тела такъ много лѣт нашых ... пережыти мог (Атыла, 234).
с. 406
Умерковати, вмирковати, умерковать дзеясл. 1. Абмеркаваць, вырашыць. маем ... врядниковъ нашихъ судьями послати, которыи мають вси тые речи межи вами зостановити и въмирковати (Арх. ЮЗР, VIII–5, 28, 1541). 2. Размеркаваць. макариs спытал матки, ꙗкъ бы хотѣла едене ꙋмерковат, много бы мѣлъ ести напотом (Зб. 752, 490б); макариs спытал матки, ꙗкъ бы хотѣла еденье ꙋмерковат (Зб. 82, 330). 3. Утаймаваць. таковыи за зрозꙋмѣнsемъ и розсꙋдsкомъ повстаючiи мысли оумѣрковати, ѡддалити, и по воли Бж0483ей ходити могꙋтъ (Мак., 63); молодые наметности ꙋнꙗть и ꙋмерковать наꙋкою и мдрстию ꙋмелъ (Пралог, 663б).
с. 406
Умерливый дзеепрым. у знач. наз. Памерлы. да ѡтповедел сотона кн0483зь оумерливых (Пак. Хр., 28б); коли живы были на земли ѡт мене оумерливых выбирали (Там жа).
с. 406
Умерлый, вмерлый дзеепрым. 1. У знач. прым. Якi памёр, мёртвы. естли бы жидове ... нѣкоторого жида умерлого ... везли (АЗР, I, 24, 1388); кролю тентранꙋ ѡкрутне зраненому ꙗк бы ꙋмерлому и препоможенному длѧ ег см0483рти бы ему не задал (Троя, 6б); знашолъ ... вже вмерлого небожчика лежачого у ... корчмита (АВК, XХI, 60, 1555); вбачыли дитѧ вмерлое (Трыст., 10); нашли пана своего на земли лежачого умерлым (Бiблiя, 120б); ночь была зашъла, зачымъ того трупа умерлого на враде въ ночи оповедати ... не зышлосе (АВК, XVIII, 241, 1615); Мрътвый: Оумерлый (Бяр., 77); естъ пожитечна всѣмъ людемъ такъ живымъ iакѡ и оумерлымъ (Сакр., 8б); ховали людей умерлыхъ (ИЮМ, ХVIII, 42, 1710). // перан. ꙋставил за дш0483и ꙋмерлыѧ дн0483ь ѡбходить назавтрие по всимъ ст0483ымъ (Царств., 73); гсдь ... промени ласки своеs на ѡживене ꙋмерлои дш0483ы его срдца пꙋстил (Зб. 82, 155). ◊ Умерлое море – Мёртвае мора. жидове ... море ꙋмерлое и червоное мают на полꙋдне (Выкл., 138). Параўн. умарлый у 1 знач. 2. У знач. наз. Памерлы; той, хто памёр. мы слышачи ѡндреево вызнанье а тог оумерлъг сказꙋемь (Вiсл., 31); на верхоу на склепе соуть дири што ими тела оум0483рлыхъ ... кидають (Валх., 61); ахилес ... много ꙋмерлых за собою ѡставлѧет (Троя, 28); длѧ недостатsку воды ꙗкобы за ꙋмерsлыи положены суть (Скар. КЮ, 18–18б); ѡ детехъ без ѡпекꙋновъ ѡт ꙋмерлыхъ (Ст. 1588, 278); ꙋмерлых тела турки не кладꙋт ꙋ костеле (Наб. тур., 24); погреби ꙋмерлого своего (Бiблiя, 54); будет повинен бга [!] просити, якъ за здоровых так за умерлыхъ (СДГВ, 66, 1619); злодеs коториs гробы ѡткоповавъши здыймовалъ з умерлыхъ шаты (Зб. 82, 426б). Параўн. возмерлый, умарлый у 2 знач.
с. 406
Умерне прысл. Разважлiва. тен крол телꙗѳус ѡного то королевства броненье оумерне принѧл (Троя, 10).
с. 407
Умертвение гл. умертвенье
с. 407
Умертвенне гл. умертвенье
с. 407
Умертвеный дзеепрым. ад умертвити ў 1 знач. видевши же сиѧ филистымлѧне ꙗко оумерsтвенъ естъ силныи ихъ побѣжаша вси (Скар. ПЦ, 38). Параўн. умартвеный.
с. 407
Умертвенье, умертвение, умертвенне наз. Дзеянне па дзеясл. умертвити ў 2 знач. в такиs же дол впадеш. если ꙋмертвению наметностеs твоих пилности не приложиш (Зб. 255, 144); въ ꙋмертвеню тѣла своего (Зб. 752, 544); в законъныꙗ трꙋды и ꙋмертвеннꙗ тѣла заправовалъсꙗ (Пралог, 638б); до цноты и умертвенꙗ тѣла убѣгаючи (Зб. 82, 329). Параўн. умартвенье.
с. 407
Умертвие, вмертвие наз. Тое, што i умертье. до нинешнег же дне по въмертвии своем. исцелѣние творѧт (Чэцця, 68б); не возsвращаютсѧ во места своѧ предъ ꙋмерsтвиемъ жерsца великого (Скар. ЛК, 73); оуже чада приближишас днiе оум0483ртвiꙗ моег (Зб. 262, 222б); сава ... по ꙋмертвии родичов своих, молодым сиротою ѡсталсꙗ (Жыц. св., 68б); по ꙋмертвии ... родителеs еи коли еs наступил годъ тринадцатыs (Пралог, 543б).
с. 407
Умертвити, вмертвити дзеясл. 1. Умярцвiць. Муса, а Евъкгурчи пришодъ, Ахъматову орду подопътали, Ахмата цара умертвили (КЗ, 340, 1481); ꙋмыслилs отець его ꙋмерsтвити конѣчне Давыда (Скар. ПЦ, 45); тело наше ꙋмертвит (Зб. 262, 35б); принагабал чл0483ка оубг0483аг и немаетног, врꙋшоног на срдцꙋ оумр0483твити (Пс. XVI, 112); давшы ему ранꙋ смертелнꙋю силицею [!], ѡному ѡлбримови, и ꙋмертвил его (Зб. 81, 56); давшы ему ранꙋ смертелнꙋю сꙋлицею ѡному ѡлбрымови и ꙋмертвил его (Зб. 752, 79б); давшы ранꙋ смертелнꙋю сꙋлицею ѡномꙋ ѡбримови ꙋмерътвил ег (Зб. 82, 115б). 2. // перан. Утаймаваць, стрымаць (жаданнi, страсцi i пад.). хто тоды тот выступок хочет ꙋмертвити, потреба абы заховал мерностъ (Зб. 261, 92б); Предотеча а всѣ заразы пожадливости оумертвилъ, и поѧсъ ремѣнный около бедръ своихъ мѣлъ (Калiст, II, 278); на ѡздобных и смачных жаждꙋ свою и смаку роскошоване умертвити (Зб. 82, 331). Параўн. умартвити. 3. Скасаваць, спынiць. iссъ хсъ ... въмертвилъ соблажнѣниꙗ наша (Чэцця, 28б); хс0483ъ смерть греха нашег оумерьтвилъ (Там жа, 48–48б); тотъ есмо привилеs, которыs Муравецъ на тое вено тетки своее мелъ, ꙋмерътвили (КСД, 902, 1516).
с. 408
Умертвяти дзеясл. // перан. Утаймоўваць, стрымлiваць (жаданнi, страсцi i пад.). самых себе ꙋмертвꙗли и по тернꙗх ходили в снегах легали в огон скаковали (Зб. 261, 119б); себе самого запирает и ꙋмертвꙗет (Зб. 255, 226б–227); всꙗкими працами и невъчасами трꙋдꙗчы и ꙋмертвꙗючы тѣло свое, длꙗ ... ст0483ое цноты (Зб. 752, 561). Параўн. умартвяти.
с. 408
Умертвятисе дзеясл., зв. ад умертвяти. речы в которых се маемо ꙋмертвꙗт (Зб. 261, 120б).
с. 408
Умерти, вмерти дзеясл. Тое, што i умерети. колi хто прiчиною оумрет, а любо оутонет (Вiсл., 24); панъ Андрей Саковичъ вжо былъ тогды вмеръ (КЗ, 408, 1486); братъ нашъ Супрунъ умеръ, а детя по собе зоставилъ (АВК, XVII, 358, 1541); естли бы тот дрꙋгиs мужъ ее вмер (Ст. 1566, 74); есьли хsто ꙋмsреть не маючи детеи (Цяп., 31); того тэж днꙗ чловек зацныs подле лꙗхович мешкаючиs Ѳедор юрѧга ꙋмер (Еўл., 11); голова емꙋ спꙋхла и гнила, и робацтво его росточыло, иж ꙋмерти мꙋсил (Бельск., 380б); Абрагимъ Асанович ... выростивши вас ... самъ вмеръ (АВК, XХХI, 311, 1619); кролs Авенир ѡтц0483ъ мой, не иначей, ꙗкъ ѡдинъ з оубогихъ, оумерлъ (Варл., 323б); ктоколвекъ едно родитсѧ, мꙋсит теж и оумерти (Жыц. св., 215б); якобы собѣ сталые, а о голову небощика отца Бальцевича, што бы мѣлъ зъ горѣлки вмерть (АВК, XV, 324, 1673); то рекши ꙋмрет филипъ цар македонскiй (Алекс. 1697, 4б). // перан. самсон ... рекъ бж0483е нехаs дш0483а моꙗ ꙋмрет (Самсон, 26); прирожонꙋю разъ толко обходимо, а смерть грѣховнꙋю барзѡ частѡ: которою оумерши, имѧ толкѡ тое, жесмо живы, на собѣ носимо, а самою истотою мертвы естесмо (Сматр., 20); неприꙗтели мои мовꙗт ѡ мнѣ зле, а колиж вжды ꙋмрет и згинет имꙗ его (Пс. XVII, 16). Параўн. умарти.
с. 408
Умертье, умертие наз. Смерць, скананне. отишол до Еггѵптꙋ, и былъ там ажъ до оумертъѧ Иродова (Калiст, II, 264); ѡд оумертiѧ ѡживил, ѡд скрꙋшеньѧ оулѣчилъ (Мак., 373); Преставленiе: переставленье, оумертье (Бяр., 122); по ꙋмертию его род и потомство его подаючи, ст0483ꙋю головꙋ ѡдин дрꙋгомꙋ чинили ей честь (Зб. 752, 161б). Параўн. умертвие.
с. 409
Умерший, вмерший дзеепрым. 1. Памерлы. заплатить господинъ кладезѧ сребро за говѧдо, а вмерsшее ему да будеть (Скар. КВ, 40); y umerszu Romаnu, nаczne kniаżyty syn ieho stаrszy Nаrymont (Бых., 486–487); вѣрꙋю въ ... Iс0483а Ха0483 ... страдавшаго ... распѧтаго, оумершаго (Зб. вып., 90–90б). 2. У знач. наз. Памерлы; той, хто памёр. живꙋчiй беззаконно, боитъсѧ длѧ закона оумершого (Калiст, II, 330); ꙋсопшiй, преставльшiйсѧ: оумершiй, заснꙋвшiи, небожчик (Бяр., 182); казал тежъ литоргiю ст0483ые мѣвати часто за ꙋмершiе (Зб. 107, 160б); з тѣла ст0483го ... ꙋмеръшии воскрешены зоставали (Зб. 82, 275б); Сакрамента сꙋть двоѧкiи, едны жывыхъ, а дрꙋгiи оумершихъ (Зб. вып., 5б).
с. 409
Умерщвение наз. Дзеянне па дзеясл. умерщвяти. тыхs бо жерsтвы суть молитвы, исповеданiе, тѣла оумерsщвенiе, смирение и на сердци ꙋмиленье (Будны, 243).
с. 409
Умерщвеный дзеепрым. ад умерщвяти. адамъ оумерщвеныи ѡбновилсѧ (Чэцця, 28б); даны приведе бг0483ви оум0483рщвенъ ꙋбо бывs плотiю, ѡживs же дх0483омъ (Будны, 132б).
с. 410
Умерщвление наз. Дзеянне па дзеясл. умерщвляти ў 2 знач. посполите плоти оумерщвленiемъ называти звыклисмо (Сматр., 22); ꙋмерщвленiе члонковъ наших абы были неподвижни на злое (Зб. 82, 271б); инныи оумерщsвленiѧ тѣла нашего (Зб. вып., 46–46б).
с. 410
Умерщвляемый дзеепрым. ад умерщвляти ў 2 знач. оумерщвлѧемы есмо весь дн0483ь (Чэцця, 242б).
с. 410
Умерщвляти дзеясл. 1. Умярцвяць. пелекан, птах ... которомꙋ змiи върогꙋют, и дѣти его оумерщвлѧютъ (Зiз., 47). Параўн. умерщвяти. 2. // перан. Утаймоўваць, стрымлiваць (жаданнi, страсцi i пад.). страсти оумерщвлѧти, срдца человѣческiе з Бг0483омъ злꙋчати (Навука, 47).
с. 410
Умерщвлятися дзеясл. // перан. Мучыцца. Бц0483а Мр0483iѧ не маючи жаднаго грѣхꙋ, за который мѣла бы оумерщsвлѧтисѧ (Зб. вып., 46б).
с. 410
Умерщвяти дзеясл. Тое, што i умерщвляти ў 1 знач. хотѧчи бо ѡтродитисѧ дх0483омъ, виненs ꙋм0483рщвѧти перsвую жизнs (Будны, 227).
с. 410
Умесный прым. Тое, што i вместный. рубежы ажъ до дубровъ умесных (АВК, XХХVI, 37, 1582); пану Стаховъскому купили на обедъ мяса, отослали умесного, што и пану Рутскому за едно (ИЮМ, VII, 217, 1690).
с. 410
Уместе гл. вместе
с. 410
Умести дзеясл. Падмесцi. запалила походню, потомъ оумела домъ (Мак., 92).
с. 410
Уместнина наз. Дачыненне. тотъ ставъ былъ княжый, вы тамъ ниякое умѣстнины не мѣли (АСД, IV, 32, 1554). Параўн. уметнина.
с. 410
Уместный гл. вместный
с. 410
Уместо гл. вместо
с. 410
Уметаемый дзеепрым. ад уметати II. што не творит плода добра. посекаемо бываеть и въ ѡгнь оуметаемо (Чэцця, 365).
с. 410
Уметанье наз. Дзеянне па дзеясл. уметати I. купили вениковъ до ратуша на уметане полторы копы (ИЮМ, IХ, 84, 1692); сторожомъ ратушнымъ, за уметане и за ставене маю, за працу дали осм. (ИЮМ, ХIII, 79, 1699).
с. 410
Уметати I, умятать дзеясл. Падмятаць. по нем людѣ ходꙗт и длꙗ того часто его ꙋметают (Зб. 255, 208); наняли ... у пецахъ палить деда старого Ѳедора тежъ и умятать избы (ИЮМ, VI, 118, 1689); онъ мелъ на ратуши печи топить и уметать (ИЮМ, VIII, 137, 1691).
с. 411
Уметати II дзеясл. Тое, што i вметати. мы хотим сами бочки их рассечи и въ Двину оумѣтати (ПГ, I, 152, 1445).
с. 411
Уметеный дзеепрым. ад умести. верsнꙋсѧ вs домъ мои ... и пsришедsши находит порожsдень, ꙋметеныи и окsрашоныи (Цяп., 16б).
с. 411
Умети, вмети дзеясл. 1. Умець, магчы. штожъ ихъ на право позывають, а они еще не умѣють правовать (АЗР, I, 39, 1420–1423); хсво дарование. к нам ст0483ое крещѣние. абыхом только его вмѣли держати на собѣ (Чэцця, 128); так оумееш добре радить королеви своему (Троя, 2б); жена безумsна и крикsлива полsна безакониѧ не оумеючи ничего (Скар. ПС, 16б); если тое работы не будутъ вмети, тогды имъ головщина подле роду ихъ (Ст. 1529, 89); разѫмел бы что слышить и оумел бы ѡтповедати на то (Арыст., 165); абы вмелъ всего достаточъне и справедливе выведати (КПД, 569, 1557); дали бы вамъ такие с писма доводы, на которые бы есте поведеть ничого не ꙋмели (Бер. саб., 11б); писать не вмеючы, просили есмо о прыложенье печатей и о подписи рукъ людей добрыхъ (АВК, XХVIII, 76, 1605); чи нашъ отецъ родичовъ обоихъ, по тѣле и по дꙋхꙋ, не оумелъ шановати (Лям., 7); хто еи добре ꙋжыват может, и ꙋмѣет зносити на ѡбмыте грѣховъ (Зб. 752, 438); у неделю пробуючы пушкарей, чы умеютъ до целю бить (ИЮМ, VII, 85, 1690). 2. Ведаць, разумець. никола ... оумѣлъ ст0483ое писание (Чэцця, 100б); помыслиши ꙋмети Риторику (Скар. КБ, 3); вѣрѧть иже моудрост звѣзднаѧ невозможно оумети (Арыст., 152); хрестиꙗне ... которые бы патер ꙋмели (Ст. 1566 I, 73б); ѡна не вмѣла што вчинити (Трыст., 16–17); был то пан ... ꙋчоныs ꙗзыков килка ꙋмѣл (Стрыйк., 597б); новый и старыи тестаментs оумѣлъ на памѧтs ст. Марко (Мак., 19); которые не вмеют писма не ꙋкарꙗsте ихъ (Зб. 752, 584); арфиѯъ антианскiй ꙗзыкъ ꙋмѣлъ (Алекс. 1697, 12).
с. 411
Уметнина наз. Тое, што i уместнина. тотъ ставъ былъ княжiй, а вы тамъ ниякоѣ уметнины не мѣли (АЗР, V, 15, 1633).
с. 412
Уметный прым. Разумны. не прѣставай сыну послухати наꙋки, ини же будешъ не ꙋмети словесъ ꙋметsныхъ (Скар. ПС, 30б).
с. 412
Уметъ наз. Бруд, нечыстоты. ѡбаче ... всѣх сихъ ꙗко ꙋметы ѡдбигающе течеши един (Дыяр., 169–169б).
с. 412
Умешаный дзеепрым. ад умешати. прибыл теж и никодим несꙋчы масти з мирры, и алое ꙋмешаныs ... сто фꙋнтов (Зб. 255, 706б).
с. 412
Умешати дзеясл. Падмяшаць. час тых мирры оу вино которе оустом хсвымъ на крижꙋ давали оумешали (Валх., 61).
с. 412
Умешатися гл. вмешатися
с. 412
Умешканый дзеепрым. Замаруджаны. видевши есмо намъ службу верную, а николи не умешканую пану Немиру Резановича, и мы ... дали есмо пану ... и записали села съ лесы (КЗ, 101, 1449).
с. 412
Умешканье гл. вмешканье
с. 412
Умешкати гл. вмешкати
с. 412
Умешковатися дзеясл. Уладкавацца. Въдворѧюсѧ: Оумешкꙋюсѧ, впроважаюсѧ вs мешканье (Бяр., 18).
с. 412
Умещенье наз. Рамяшчэнне. себе, вsзѧвши тѣло ведлꙋгъ оумѣщенѧ, ст0483ымъ годнымъ и вѣрнымъ дш0483амъ прировнываетъ (Мак., 34).
с. 412
Умеютность наз. Тое, што i умеетность. видячи годность и умѣютность ку службе пушкарской того Романа (АВК, XVII, 79, 1540).
с. 412
Умеючий, вмеючий, умеючый дзеепрым. 1. Ад умети ў 1 знач. мають на местъцо того змерълого врꙗдника с посродку себе чотырох ѡсобъ шлꙗхътичовъ людеs добрыхъ ... годныхъ, в праве ꙋмеетъныхъ писати ꙋмеючых ... ѡбрати (Ст. 1588, 121); ꙗкъ братiи оумѣючих стеречи приказане сп0483сово (Апакр., 187б); есмъ видѣлъ сына ... ꙋмѣючого играт на гуслꙗх (Бiблiя, 326–327); младенцем читати южъ по Славенскꙋ оумѣючим (Сматр. Гр., 7); самаѧ вода ѡбачивши плавати оумѣючого, вспомогаетъ и наверхъ выноситъ (Мак., 100); видѣлъ сн0483а Iессеѧ виѳлiемскагѡ оумѣючогѡ играть на гꙋслехъ (Хран., 217б). 2. Ад умети ў 2 знач. коупци оу розмаитых змлѧх [!] коупоують дѣти ѧзыки оумеюче (Валх., 90); видѧчи ѡных так растропне а вмеючих во зброи ку ѡброне (Троя, 18б); был грꙋбыs а простыs народ, не ꙋмѣючиs писма (Стрыйк., 437). 3. У знач. наз. Той, хто ўмее. печати свое приложили, а умѣючiе и руки подписали (АВК, XIV, 620, 1597).
с. 412
Умеющий дзеепрым. ад умети ў 1 знач. воиновъ пресилsныхъ тако левою рукою ꙗко и правою ꙋмеющихъ битисѧ (Скар. КС, 43б); мужи разумныѧ и оумеющаѧ плавати по морю (Скар. ТЦ, 148б).
с. 413
Умивалница гл. умывалница
с. 413
Умивало наз. Тое, што i умывалница. в сѣни або в кганкꙋ ꙋмивало поставил ... наливши в ню воды ꙋмилисꙗ (Бельск., 54).
с. 413
Умиванье гл. умыванье
с. 413
Умиватисе гл. умыватися
с. 413
Умиление гл. умиленье
с. 413
Умилено, умиленно прысл. Пакорлiва. епскъ ... оумилено почал говорити (Чэцця, 205); бачачи ꙋже ѡстатнее свое розлучене ꙋмиленно плакали (Зб. 82, 348б).
с. 413
Умиленый, умиленный дзеепрым. ад умилити. врагъ ... позрѣлъ к нимъ оумиленыма ѡчима (Чэцця, 242б); жена оумиленаѧ ѡпретьсѧ честью а силsники ѡпираютсѧ богатьством (Зб. 262, 98б); ѡн барзо зs ꙋмилеными мл0483твы ѡтдал гд0483ꙋ бг0483ꙋ дꙋшꙋ свою (Стрыйк., 493б); хрстов мꙋченик михаsло зs ꙋмиленными молитвами гд0483ꙋ бг0483ꙋ дꙋха ѡтдал (Там жа, 498б).
с. 413
Умиленье, умиление, вмиление наз. Дзеянне па дзеясл. умилити. прошто ... не проводить своих лѣтъ во вмилѣнии (Чэцця, 370б); тыхs бо жерsтвы суть молитвы, исповеданiе, тѣла оумерsщвенiе, смирение и на сердци ꙋмиленье, каѧнье (Будны, 243); чꙋлостs, щираѧ до всѣхъ прешлых грѣхов покꙋта, слезы оумиленiѧ (Варл., 88б–89); Поꙋвръзенiе: ꙋмиленiе. лѣст ... падене, ѡмылене, затрꙋчѣне (Бяр., 115); з сукрꙋхою и ꙋмилениемъ сердечнымъ грѣхъ и злыs тоs своs ꙋчинокъ передъ всими вызнавши жаловала (Пралог, 563); вызнаваетъ всѧ грѣхи своѧ, съ оумиленiемъ, и жалiомъ (Зб. вып., 41б).
с. 413
Умилити дзеясл. Супакоiць. оумилѣте срдца ваша. ѡбратѣтесѧ къ гсꙋ бо0483у вашемоу (Чэцця, 303б); колькраты тѧ гсь оумилилъ есть (Там жа, 370).
с. 413
Умилитися дзеясл., зв. ад умилити. сiи чл0483вкъ оумилисѧ на страхъ бж0483ии (Чэцця, 4); ꙋмилившихсѧ срдцем и любезно приемшихъ слово окрестилъ филиппъ (Будны, прадм., 6); кгды Петръ первый межи Апслами названый, нарѡды оучил, срдцем мовит оумилилисѧ, ꙗк и ты вs нн0483ѣшнiй дн0483ь (Варл., 80); потом сꙗ ѡнаꙗ левкиниꙗ ꙋмилившы, казала его в домъ пустити (Зб. 81, 78б).
с. 413
Умилно, умильно, умилне прысл. 1. Спагадлiва, пакорлiва. што то за рыцэръ, кому сѧ ты такъ умилно поклонил? (Трыст., 28); левъ папежъ римsскiй ... оумилsне просил оу аленsтинiана цесара ... о зложенье соборꙋ (Апакр., 144); szleť do neho umilno, prosiаczy аbysiа on zа nim do kniаziа welikoho wlożył, y wsich pаnow rаd nаmowił (Бых., 540); так рычал и стогнал и ѡколо него ходечы ꙋмилно на нег взирал (Зб. 752, 585). 2. З замiлаваннем. ѡни погледали ѡдин на другого велми умилно (Трыст., 42).
с. 414
Умилность наз. Спагадлiвасць, пакорлiвасць. поглꙋмником ѡнъ поглꙋмлѧетьсѧ и кротким даеть оумилность (Зб. 262, 94б); розꙋмъ добрыи даеть оумилность а пꙋть зрадных хворъ (Там жа, 99б).
с. 414
Умилованый, умилованный дзеепрым. ад умиловати. ты есi сынъ мой ꙋмiлованый, вs которомъ ꙋподобаломъ (Цяп., 43б); вѣрою вщеплены вs ха0483 га0483, ѡт его оумилованы, ѡт грѣхѡвъ кровiю его омыты (Апакр., 61); то ес сн0483ъ моs надь всех ꙋмилованыs (Зб. 261, 74); сей естъ Сн0483ъ мой оумилованый, вs которомъ есми собѣ полюбилъ (Калiст, II, 279б); хто мене рекъ, милꙋетъ, оумилованъ бꙋдетъ ѡд ѡтц0483а моего (Мак., 192); хтобы зась тому святому Богомъ избранному и умилованному братству ... мѣлъ се показати противникомъ (АСД, II, 59, 1635); Памфiлiа: Всѧ оумилованаа, аб любѧчаа (Бяр., 301); [чл0483къ] бꙋдꙋчи теды такъ стисненыs шꙋкавъ помочи и бѣгъ до першого ꙋмилованного приꙗтелꙗ (Зб. 107, 181); ꙋваж, ꙗко ꙋтрапена матка по трех днꙗх плачу и лꙗментꙋ знашла ꙋмилованог сына в церкви (Зб. 255, 335); шꙋкаs же ꙋмилованыs народе панскиs в шатехъ не барвы але тепла (Зб. 259, 308б–309); если ѡт бг0483а сꙋтъ ꙋмиловани тепер вѣдати не могꙋт (Выкл., 100).
с. 414
Умилованье, вмилованье наз. Дзеянне па дзеясл. умиловати. дꙋша ... накшталтъ воскꙋ бывает оумилованемъ Ба0483, або накшталтъ болота роскоханемъсѧ сего свѣта (Калiст, I, 172); тог кролꙗ выхвалꙗют историкове вs его цнотах и вмилованю покоꙗ (Бельск., 164); хто милꙋетъ Iс0483а и пилнꙋетs его, а не згола из проста внимаетs, але трваетъ, вs любви, и Бг0483ъ дш0483и той за оумилованье, мыслитъ дати штоколвекъ (Мак., 114); Велдадs, а0483: старое оумиловане, або цицок, аб без взрꙋшенѧ (Бяр., 255).
с. 414
Умиловати, вмиловати дзеясл. Палюбiць. зо всихъ справедливыхъ цнотъ вмиловавшы малъжонъка моего ... дарꙋю и записꙋю ... двесте копъ грошеs (КВС, 607б, 1552); в тых всѣхъ речах болше еще нижли звитѧжцами естесмы через того, который насъ оумиловалъ (Апакр., 159); ꙋмиловал ю цар болѣй нижли вси невѣсты (Бiблiя, 574); тог слꙋгу ѡн пан ꙋмиловаль (Зб. 261, 73); такъ бовѣмъ оумиловалъ Бг0483ъ свѣтъ, ижъ Сн0483а своего еднородного далъ (Калiст, II, 213); пане ꙋмиловалемъ оздобꙋ домꙋ твоего и местце прибыткꙋ хвалы твоеи (Аб абр., 9); гсдь ... рожай людскiй ꙗкъ свой образs оумиловалs (Мак., 282–283); которых есми болеs ꙋмиловал ѡт тых есми вперед ѡпꙋщонъ был взгаржоныs (Зб. 107, 101б); светлост пришла на свет а людѣ рачеs ꙋмиловали темности нижли светлост (Зб. 255, 68б); тꙋю ꙋмиловалемъ и шꙋкалемъ ѡнои з молодости моеи (Зб. 259, 462); ꙋмиловал еси справедливост а зненавидел еси неправост (Пс. XVII, 23); Iѡанъ ... потом животъ чернецкиs умиловал и там през лѣтъ чотыри з братею жил (Зб. 82, 254б).
с. 415
Умилосердитися, умилосердитисе дзеясл. Злiтавацца, змiлавацца. ст0483ыи козма ... оумилосердивсѧ исцелилъ ег (Чэцця, 68); ꙋзрела ѡтроча плачущеесѧ, и ꙋмилосерsдисѧ над нимъ (Скар. КВ, 6б); ꙋвиделъ тижsбу мsногую, и ꙋмiлосерsдилъсе ихъ и ꙋздоровилъ немоцsные ихъ (Цяп., 19б); ꙋмилосердилсе зновꙋ потом богъ над землею (Бiблiя, 396); надs блꙋдными и марнотравными сынами оумилосердисѧ (Карп., 48б); оумилосердьсѧ надs нами (Калiст, II, 326); спасителю моs ꙋмилосердисꙗ а выслухаи мл0483тву мою (Зб. 752, 31б); оумилосердилсѧ гсдь надs великостью sлого (Хран., 279б); боги нашы исцѣлили тебе и ꙋмилосердилисꙗ над тобою (Зб. 81, 63б); гсди бж0483е спасителю моs, ꙋмилосердисѧ выслꙋхаs молитвꙋ мою, и приsми моление мое (Зб. 82, 192); ꙋмилосердися великiй царю дари ѡт нас прiими ꙗкъ ѡт вѣрных слꙋжебницъ своихs (Алекс. 1697, 75).
с. 415
Умилосерживатися дзеясл. Праяўляць, выказваць лiтасць. ꙋмилосѣрsживаюсѧ о тижsбе той, ижъ ꙋже дsни тsри пsри мsнѣ тsривають (Цяп., 21б).
с. 415
Умильно гл. умилно
с. 416
Умильный, умилный прым. Спагадлiвы. глебъ ... позрѣл к нимъ оумильныма ѡчима (Чэцця, 245); серна милостнаѧ и ланьѧ оумильнаѧ грꙋди ее и насытѧт тѧ въ всѧкии час ласкою ее (Зб. 262, 95б); ꙋмиленный: ꙋмилный, змилованѧ, або милосердiа годный або набожный, албо нендзный (Бяр., 179).
с. 416
Умилятися дзеясл. Радавацца. Плъзꙋюсѧ: Маю пожитокs, полѣпшаюсѧ, оумилѧюсѧ (Бяр., 110).
с. 416
Умиранье наз. Дзеянне па дзеясл. умирати. живого его еще загребли, и длꙗ великои трꙋдности вs ꙋмираню тое сꙗ стало (Дыяр., 179); поневаж жит без христа было ꙋставичное и ... болесное ꙋмиране (Зб. 255, 340); ку великости серца а ꙋмираню длꙗ христа ꙋкрепилъ (Пралог, 600б); просили гсда бг0483а абы ... его се веселие ꙋмиране за хрста ѡтволокло (Зб. 82, 262б).
с. 416
Умирати, вмирати дзеясл. Памiраць. иные родившесѧ. молоди оумирают (Чэцця, 374); который Витблянинъ, вмирая, откажеть остатокъ своего именья кому (КЗ, 846, 1503); да не ꙋвижу дитѧти своего егда ꙋмирати будеть (Скар. КБ, 37б); мужь мой небожчикъ, вмираючи на томъ именью вена сто копъ грошей описалъ (АВК, XVII, 326, 1541); вsвоити вs муку, въ огонь неꙋгасаючии, где черsвѧкъ ихъ не ꙋмираеть и огонь не ꙋгасаеть (Цяп., 56б); опившися горѣлки, умеръ (АВК, II, 302, 1597); Ѳребрꙋ внутрную мают ... и такъ знендзънени мисерне ꙋмирают (Зб. 261, 129б); добре мнѣ есть же живого цесара зоставивши ꙋмираю (Рым., 82); геркꙋлес ꙋмираючи привел на присегꙋ филоклета абы никомꙋ ѡ его тѣле не повѣдал (Бельск., 87б); часто бовѣмъ ѡдинъ зs нихъ оумираетs, а дрꙋгiй вs животѣ зостаетъ (Мак., 166); длѧ тоеи вѣсти праве оумирал (Варл., 191б); Иѡан просит Исуса абы стꙋпилъ и ꙋздоровил сына его которыs ꙋже ꙋмиралъ (Зб. 255, 111); иди до места продаs собе тꙋю сꙋкню, а голодомъ не ꙋмираs (Пралог, 670б); который Витблянинъ вмирая откажеть останокъ своего именiя (ИЮМ, II, 234, 1634); ꙗкъ много ꙋбогихъ ѡт морозꙋ ꙋмирают (Зб. 82, 145). Параўн. умерати.
с. 416
Умираючий, умираючый дзеепрым. 1. Ад умирати. тамъ шпиталь збудовати и огородъ на погребъ людей умираючихъ справити (АВК, XХ, 44, 1582); лѣпеs бы нам было всим померет нижли видѣт тебе перед нашою ѡбличностю ꙋмираючого (Алекс., 45); ангелове пелгрима брата ꙋмираючого тѣшат, а не ѡбывателꙗ (Зб. 107, 66б); все сотворение болело, ꙗкобы з створителем своимъ ꙋмираючым (Зб. 255, 299б); ꙋбоженкую вдовꙋ ꙋмираючую Престаꙗ богородица тѣшит (Пралог, 539); прошоныs велми ... абы еи сн0483а ꙋже ꙋмираючог злечил (Зб. 82, 148). 2. У знач. наз. Той, хто памiрае. видели легко оумираючего. ни ѡдного слова пред жалостiю емоу говорити не могли (Пак. Хр., 13); там то велико волане голосовъ жалобливых выпуска не было длѧ впадꙋ ꙋмираючих и длѧ болести побитых (Троя, 28); ихъ зъ ѡбох сторон неприꙗтели сѣкли, и не было жадного ѡтпочинку ꙋмираючим (Бiблiя, 136); абы оумираючiи вs Адамѣ, оживлены были вs Хѣ̃Гд0483ѣ (Калiст, II, 242); кгды ѡные ꙋмирают заразъ по кр0483щенiи и миропомазанiи идоутs до нб0483а зъ ѡбфитшою ласкою (хотѧжъ и оумираючые окрещеные, а не помазаные миромъ спасаютьсѧ) (Навука, 33); абовем ꙋмираючого в так великоs личбе дьꙗволи ѡточают грешного, иж заледве ест надеꙗ ꙋистꙗ (Зб. 255, 93).
с. 416
Умирающий, умерающий, умирающый дзеепрым. 1. Ад умирати. слава си ест всѣмъ преподобным его и любꙗщим его, и гонꙗщим его и ꙋмирающим его ради (Дыяр., 169); маетъ Iерей ... оумѣрающаго чл0483ка выслꙋхати (Зб. вып, 32б). 2. У знач. наз. Той, хто памiрае. грехи ... ѡные ꙋмирающомꙋ загорожают дорогꙋ (Зб. 261, 85б).
с. 417
Умиреный дзеепрым. 1. Ад умирити. прироженiе исцелѧеть немощных и чинить по достоꙗнiю. занже наоученно. оумиреною ѡт него наоучаемсѧ наказанию (Арыст., 223). 2. У знач. наз. Той, хто прымiраны, супакоены. навратисѧ навратисѧ оумиренаѧ навратисѧ навратисѧ насмотримсѧ тебе што смотрите на оумиренꙋю ꙗко въ танечницꙋ маханаимъ (Зб. 262, 85).
с. 417
Умирити дзеясл. Прымiрыць, супакоiць. ныне бо ми есть враждꙋ раздрꙋшити. оумирити всѧческаꙗ крстомъ (Чэцця, 314).
с. 417
Умиритися дзеясл., зв. ад умирити. чили не оумирихъсѧ и чили не терsпехъ, и пришло естъ на мѧ розъгsневание (Скар. КI, 8); посполоу и нѧтsци оумирилисѧ ани слышали голоса приставового (Зб. 262, 13).
с. 417
Умирятися дзеясл. Прымiрацца, супакойвацца. оумiрѧютсѧ шатры поустошителем и надѣжности тым которыиж гнѣвають ба0483 ѡного длѧ иж привелъ бог в роукоу его (Зб. 262, 17).
с. 417
Умислене прысл. Тое, што i умысльне. Матысъ Хотылевский, умислене а кгвалтовъне наехавъши, того врядника Горского ... збилъ (АВК, XХII, 176, 1565–1566).
с. 418
Умити гл. умыти
с. 418
Умитиговати дзеясл. Суняць, уцiхамiрыць. жебы людs, зsтꙋрбованый оуспокоити и оумитiговати могли (Мак., 4).
с. 418
Умишатися дзеясл. Тое, што i вмешатися. приказала емꙋ ꙋ воиско Алеѯандрово ꙋмишатисꙗ i Алеѯандровъ ѡбразъ вымалiовати ꙗковъ человѣкъ ест (Алекс. 1697, 78б).
с. 418
Умкненый дзеепрым. ад умкнути. нижли што ся дотычетъ столпа, которий умъкненъ (зъ) протопопина двора у Золотаревъ дворъ (АВК, XVII, 248, 1540); потиs пред владыцтвом каштелꙗном берестеsским бꙋдꙋчи мѣлъ столок в сенатѣ. гды зас зостал влдкою ѡного ему ꙋмкнено (Дыяр., 164).
с. 418
Умкнути дзеясл. Уцячы. казали есмо протопопе у его дворъ умъкнути (АВК, XVII, 248, 1540); естлис дей мне тепер умъкнул, але другий раз не утечеш, заскочу дей тебе у тесном местцу (АВК, XХХI, 114, 1592); ваша милость въ томъ же часѣ кудысь умкнути подалѣй рачилъ (АЗР, IV, 150, 1596); кнꙗз ростислав ледве сам ꙋмкнул (Бельск., 499б); не мѣлъ бы зась власти каждой годины того позволенsѧ оумкнꙋти и зламати (Апакр., 42б); кнꙗз Ростислав ледве сам ꙋмкнул до венкгер (Стрыйк., 499б); нехаs загине справедливыs быле бы виноватыs не ꙋмъкнꙋлъ (Зб. 259, 577); в чомъ комит ѡстережоныs ꙋмкнулъ, а подстолего ему забито (Пралог, 594б); паненка ... з самои ꙋже ложницы з двома служеницами ѡт младенца з чистостю своеs умкнꙋла (Зб. 82, 343); которы якое з милосердзя Божого тот слуга небощиковский здорово на тот час умъкнул (АВК, XХХIV, 395, 1665); мистерне съ копы умкнувши до вашей милости, пане Биличъ ... ушолъ (АВК, XVIII, 485, 1670).
с. 418
Умкнутися, умкнутисе дзеясл., зв. ад умкнути. але се дв0483дъ ꙋмъкнꙋлъ перед ѡбличъем саꙋла (Бiблiя, 333); крол филипъ порвалсꙗ з мечем, але емꙋ се ꙋмкнул (Бельск., 171); много се ихъ зъ ѡбозꙋ ꙋмъкнꙋло (Кн. Мак., 58); при его обецности вси се ꙋмкнули (Зб. 255, 21); не розꙋмеs же немилосердныs абыс могъ ꙋмъкнꙋтися ѡт бг0483а (Зб. 259, 184); але се Дв0483дъ оумкнꙋлъ предs обличьемъ Саꙋла (Хран., 223б).
с. 418
Умнейшати, вмнейшати дзеясл. Тое, што i уменшати. по тыхъ границахъ и межахъ, ничимъ не вмнейшаючи, ани прибавляючи ничого того именья ихъ (АВК, XVII, 350, 1541); мы до лазни не ходе [!] мы бо в неи здравьѧ оумнеишамы (Неба, 70); достоенствъ дыкнитарствъ и ꙋрꙗдов земли нш0483ое волынское ... не ꙋмнеsшаем ани затлꙋмлꙗемъ (Прыв., 110б); мы ... не звыкли есмо никому вольностей ихъ умнейшати, але и овшемъ ихъ примножати (АВК, II, 143, 1590); грехи тые повшедные горꙗчости дх0483а ꙋмнѣsшают (Зб. 261, 84); такъ моцъ тое ст0483ости смꙋткꙋ и болести дш0483евной оумнеишаеть (Навука, 118–119); ꙋмнеsшает заслꙋги и хвалы жывота вечного (Зб. 255, 390б); вымавлꙗет панна нас0483теsшаꙗ и ꙋмнѣsшает греховъ наших (Зб. 259, 486); абы ... ни в чомъ не дерокговало ани умнейшало (СДГВ, 85, 1633); презъ ꙗлsмꙋжны, мл0483твы, посты, и инныи оумерщsвленiѧ тѣла нашего, которыхъ оумнѣйшаетъ намъ Индꙋлгенцыѧ (Зб. вып., 46–46б).
с. 419
Умнейшатися, умнейшатисе дзеясл., зв. ад умнейшати. так ... жебы не вѣдал што чынити, альбо мало што вѣдалъ, тогды длѧ ни оумнѣйшаетсѧ грѣхъ (Навука, 68); ꙗкъ злегка оумнѣйшаетъсѧ и ищезаетъ злость (Мак., 129); хс0483 мает рости, а ꙗ се маю ꙋмнеsшат (Зб. 259, 630).
с. 419
Умнейшаючий дзеепрым. ад умнейшати. третѧꙗ околичность, называетsсѧ оумнѣйшаючаѧ грѣхꙋ, наприкладъ коли кто зs оубоства и недостаткꙋ крадетъ (Зб. вып., 78б).
с. 419
Умнейшающый дзеепрым. ад умнейшати. ѡ околичностѧх оумнеsшающых грѣха (Навука, 66).
с. 419
Умнейшенье, умнейшене, умнейшенне наз. Дзеянне па дзеясл. умнейшити. побрали ѡбачивши полꙗцы шкодꙋ и ꙋмнѣsшене панствъ своих (Хр. польск., 1б); не якого умнейшенья владзы враду мѣстскому не чынечи (АСД, II, 22, 1602); скꙋтsки албо пожитъки тое таины ... ꙋмнейшене караньѧ дочасного за грѣхъ (Навука, 123); за навѣженьемъ отъ пана Бога повѣтрьемъ и за умнѣйшеньемъ подданыхъ (АВК, XI, 106, 1633); ꙗко ꙋстает ѡгон кгды сꙗ емꙋ ꙋменшит дровъ, такъ нечистост за ꙋмнеsшенемъ збытнихъ потравъ (Зб. 259, 360); за умнейшенне коней в даванню (ИЮМ, ХIХ, 12, 1711).
с. 419
Умнейшити дзеясл. Тое, што i уменшити. богатыs не приложит до полсиклꙗ, а ꙋбогиs ничого не ꙋмнѣйшит (Бiблiя, 148); боюсꙗ жебы мнѣ гсдъ богъ не ꙋмнѣsшил в небѣ заслꙋги (Зб. 107, 67б); налепшие справы або злые выкладат або ваги имъ ꙋмнеsшат. которые побожные и простые хвалꙗт (Зб. 255, 14); богатый не приложитъ до полсиклѧ, а оубогiй ничогѡ не оумнѣйшитъ (Хран., 108).
с. 419
Умнейшитися, умнейшытися дзеясл., зв. ад умнейшити. которых бы се колвек пожитков в том именю умнейшыло и убыло (АВК, XХХII, 239, 1596); бы тежъ им и нѣѧко и оумнѣйшитисѧ пришло, терпливе зносѧтъ (Мак., 86); на славѣ его ст0483оs и можноs ничого бы сꙗ не ꙋмнеsшыло (Зб. 752, 468); збавъ мꙗ пане, бо ꙋстал ст0483ыи, бо ꙋмнѣsшилисꙗ (Выкл., 111).
с. 420
Умножати дзеясл. Павялiчваць, памнажаць. она ꙋмножала молитвы предъ гсдемъ богомs (Скар. ПЦ, 6); оумножаеть слова свои к бо0483у (Зб. 262, 27); приводить твѣрдость. и оумножаеть насенье (Арыст., 211); при тых дарехъ, елей, пшеницꙋ, вино и масло оумножаетъ подаючи (Мак., 9б).
с. 420
Умножатися дзеясл., зв. ад умножати. людие зsбежалисѧ суть къ авесалому и ꙋмножалисѧ (Скар. ДЗ, 94).
с. 420
Умноже прысл. Тое, што i вмнозе. y Jаn Gаsztоlt, umnoże ludey podkаiet welikoho kniаziа Kаzimirа (Бых., 542).
с. 420
Умножение гл. умноженье
с. 420
Умноженый дзеепрым. ад умножити. с миромъ ѡтпустихомъ тебе ꙋмноженаго благославениемъ гсдьнимъ (Скар. КБ, 48); богатесsтво ... помалу же збираемое рукою тое ꙋмножено будеть (Скар. ПС, 21б).
с. 420
Умноженье, умножение, вмноженье наз. Дзеянне па дзеясл. умножити. понеж бо за оумножение грѣхъ наших. попущающу бу0483 на хрстьꙗны многие казни (Чэцця, 125б); ку вмноженью людей могло бы пожиточнѣй ширитися первореченое мѣсто (АЗР, II, 10, 1507); (планета аѳродит). силꙋ имееть ... плодꙋ на оумноженiе. и на ѡвощь всѧкiи (Неба, 63); чꙋдо елисеꙗ пророка ѡ ꙋмноженю ѡлею (Бельск., 125); жебы за его милости Панованья ку вмноженью людей могло бы пожыточне шырытися (СДГВ, 156, 1607); тꙋтъ теды и оумнѡженsе чꙋда естs (Калiст, II, 47); за оумнѡженsемъ злого вsпадаетъ вs блꙋдъ ꙗвный (Мак., 161); за оумнѡженемs людского рожаю, вшелѧкꙋю злостs до срдца ихъ вкинꙋлъ (Варл., 49б); Серафимы: Пожигателе ... или разꙋма оумноженiе, или премꙋдрости разлiанiе (Бяр., 308).
с. 420
Умноживати дзеясл. Павялiчваць, памнажаць. колодезь ... болше наполнѧетсѧ. и быстрины ѡт него текоуть. и оумноживаꙗ выливаетсѧ (Чэцця, 163б); поновлѧешь свѣтsки свои противъ мене и оумноживаешь гнѣвъ свои (Зб. 262, 16б); Александръ оумноживаи скарбы житные подлоуг людеи своих в каждом городе (Арыст., 148).
с. 421
Умноживатися дзеясл., зв. ад умноживати. начала вѣра хрстьꙗньскаꙗ оумноживатисѧ (Чэцця, 35б); коли сѧ оумноживати начло праведных. и бъ0483 велѣл аврамоу ... знамѧ положити на собѣ и на людех своих (Там жа, 131б).
с. 421
Умножившийся дзеепрым. ад умноживатися. козма и демьꙗнъ ... всѧкоую болѣзнь оумноживъшꙋюсѧ в людех исцелиста (Чэцця, 67); въ дн0483ехs же сих оумноживsшимsсѧ оучн0483комъ, быст роптанiе еллиномъ къ евреомъ, ꙗко презрени бываху въ служенiи повседенsнемъ вдовица их (Будны, 241).
с. 421
Умножити дзеясл. Павялiчыць, памножыць. ты в печали дѣти свои родишь. и многие печали оумножю тобѣ (Чэцця, 23б); имъ же обещалъ есь ꙋмножити семѧ ихъ, ꙗко звезды небѣсныѧ (Скар. ДП, 12б); бог ... бꙋрею оуразил мѧ и оумножил раны мои дарsма (Зб. 262, 15б); ѡставлѧи каждого на ѡчине своеи. и на выслуженiи своем. сим бо оумножишь любовъ их до себе (Арыст., 168); кождомꙋ зs насъ то што есмо взѧли ѡт Га0483, оумнѡжити потреба (Калiст, II, 96); если тежъ за помочю Бозскою, ты такие дꙋховные богатства ѡдержишъ ... и завше ... оумножити захочешs (Варл., 159б).
с. 421
Умножитися, вмножитися дзеясл., зв. ад умножити. потомъ чл0483вци оумножилисѧ на земли (Чэцця, 251б); приими рѣчи мои и въмножатсѧ тобѣ лѣта животнаѧ (Зб. 262, 94б); но ꙗ иже согрешихъ надъ число пѣску морsскаго оумножишасѧ безакониѧ моѧ (Скар. ПБ, 30б); оумножитсѧ жажда его. изнеможеть трьпѣти голодꙋ. и жажи (Арыст., 187); оумножитсѧ безаконiе и зsсѧкнѣть любовъ мнѡгыхs, претерsпѣвыи же до конца тои спасетсѧ (Будны, 152); бо за тымъ, ижъ наукъ нѣтъ, великое грубiянство въ нашихъ духовныхъ умножилося (АЗР, IV, 66, 1593); на тое ѳеѡфилактъ, ст0483ыи пише. же оумножатсѧ зазрости, неприѧти (Каз. Кiр., 76); злость сѧ оуsмнѡжила (Карп., 7); толsко зs привиденѧ чꙋдо тое сталосѧ, оумнѡжилсѧ хлѣбъ (Калiст, II, 47); прiидетъ лѣто и оумнѡжитsсѧ ласка, а тернiе высхнетs ѡд горѧчости сл0483нца (Мак., 246).
с. 421
Умный прым. Разумны. положи оумномоу виноу (Чэцця, 216б–217); иначе не ѡтведешь дела их. нижли слово ѡтведъ. а ведаи иже гроза оумнаꙗ влечетсѧ за справедливостью (Арыст., 147); набоженsство и вѣроу востокꙋ оумного потоптати важилсѧ (Апакр., 18б); оуказовалъ ... слѣпымъ, не только на чꙋвsственные, але и оумные ѡчы, пройзренье (Карп., 41б); абы великiе господары оба на розграниченье судей межовыхъ, людiй богобойныхъ и умныхъ выслали (АЗР, V, 21, 1635); Мысльнаѧ: Оумнаа, розꙋмъныи дх0483овныи. мыслю поймованыи речи (Бяр., 83); (день) в первыs мовит создана быша десет ꙋмнаꙗ существа въ молчании и единогласии еже ест свѣтъ (Зб. 752, 468б).
с. 422
Умова, вмова наз. 1. Дамова, дамоўленасць. другую половицу пенязей положила въ Кiеве подъ тою въмовою (КЗ, 455, 1486); нехай тот Яким ... по сту грошей в кожъдый год даетъ вечно, водлугъ злюбу и вмовы своее (Арх. ЮЗР, VIII–4, 150, 1514); тогды ... вмову учинити, што бы мѣли отъ того покрова едвабного имъ дати (АЗР, II, 399, 1544); грѣхs естъ ... присѧги, и всѧкие ꙋмовы, ламати (Будны, 98); за нашу вмову вы вѧзни нашы, вылезте вон (Трыст., 69); постановлю ꙋмовꙋ межи мною а тобою (Бiблiя, 43); записала есьми подлугъ слова мужа моего ... и вмовы нашой (АЗР, V, 3, 1633); Среченiе: Оумова, змова (Бяр., 155); постановлю оумовꙋ межи мною а тобою (Хран., 28б); заплатили зъ нихъ кождому, ведлугъ умовы пана райцы ... по зол. два (ИЮМ, ХI, 62, 1697). 2. Дамоўленасць пiсьмовая. его милость князь бискупъ самъ устне и на умове обещалъ (АВК, XV, 16, 1568). 3. Прапанова. то ѡбачивши новогорожане иж емꙋ сꙗ Псков не ѡперлъ, выехали кꙋ немꙋ доброволне и поддалисꙗ под слꙋшними ꙋмовами (Стрыйк., 559б). 4. Прычына. одною змовою и оумовою Кнѧжата Жидовскiи ... зреклисѧ Iс0483а мѣти за Ха0483 Царѧ и Бг0483а (Калiст, II, 168б); положено естъ ѡное слово, малженское, а бовѣмъ вси иншiе ꙋмовы, за которыми мꙋжiе, и жены ... сꙋть повинни собѣ абы сѧ весполъ ратовали, ничого з малженством чынити не мают (Навука, 153).
с. 422
Умовеный, вмовеный дзеепрым. ад умовити. хотечи ... лета на выслуженъе умовеные выслужит (АВК, XXХIХ, 169, 1579); хлопецъ лѣта свои вмовеные въ мистра своего цехового выслужить (АСД, I, 161, 1582); оповедаючи ему тую шкоду въ сей цедуле моей вышей описаную и черезъ тыхъ людей умовеную и окопованую (АВК, XVIII, 60, 1589).
с. 422
Умовенье наз. Абмыванне. священники ... повинни ходити ... на маслосвященье въ четьвергъ великiй и на умовенье, и на Водосвященье о Крещеньѣ Господни (АЗР, IV, 55, 1592).
с. 423
Умовити, вмовити дзеясл. Дамовiцца. о кривдах межи вами ... кроль оумовил з вашею милостью и положил рок тому Ильин день (ПГ, II, 38, 1471); пани Иванова Ходъкевича передъ нами такъ поведала, што жъ Якумитомъ въмовила (КЗ, 455, 1436); были тыи наши послы зъ его бояры умовили, на масленыи заговѣны минулого году (АЗР, II, 138, 1522); ꙗкъ тотъ попел вывезꙋть ꙗ росказала и ѡпꙗтъ ихъ вмовити на дрꙋ[гꙋ]ю бꙋдꙋ (КВЗС, 12б, 1537); онъ вмовилъ зо мною, ижъ мелъ есми его воломъ и своимъ воломъ ему ... а собѣ ... зорати (АВК, XVII, 142, 1540); я дей тому сыну его умовилъ на кождый тыйдень по шести грошей платити (АВК, XХI, 297, 1558); почулъ, што кнѧже говорыть жоне, ꙗкъ с королемъ умовил (Бава, 160); nаdto meży soboiu wmowiаt, szto sobie prydobudut horodow, ili wołostey to im delity nаpoły (Бых., 496); прето взꙗвши сына за рꙋкꙋ анфимаха, ꙋмовил з ним, первеs енеꙗ и антенора забит (Бельск., 88б); умовили человека на ратушъ, абы въ печи палилъ (ИЮМ, VIII, 124, 1624); у дорогу высылаючи пана Василя Пахомовича, умовили на дыждень по золотыхъ пятнадцать, абы зъ листами ехаль (ИЮМ, I, 218–219, 1682); умовилъ самъ панъ райца скарбовый сторожовъ пилновать валу (ИЮМ, III, 75, 1685); теслемъ, человѣкомъ семи, которыхъ умовилъ самъ п. райца на розные роботы мескiе, на день по осм. двадцать пять (ИЮМ, Х, 182, 1695); того жъ дня, у обедъ, еще умовили человекъ десять на варту (ИЮМ, ХI, 62, 1697); вмовили сторожей, абы стерегли сеножатей на той стороне реки (ИЮМ, ХIV, 43, 1700).
с. 423
Умовитися дзеясл., зв. ад умовити. былъ у мене наймитъ ... который ... умовился робить онъ самъ з недели, собе неделю, а мнѣ другую служити мелъ (АВК, XХII, 262, 1565); але умовмосѧ: коли даст богъ тое справлю, даи ми ѡдин даръ (Трыст., 58).
с. 423
Умовленый, вмовленый дзеепрым. ад умовити. всхочете таки на тот рок на оумовленое мѣстце быти (ПГ, II, 38, 1471); ѡнъ ... над тое мыто их вмовленое из слꙋжбы их повышилъ копꙋ две и три и болшиs што бы сꙗ мне видело (КВЗС, 17, 1533); послалъ мытъника здешънего витебъского ... и листы гсдръскии ꙋмовленыи (Там жа, 18–18б, 1537); коли алеѯандеръ днꙗ ꙋмовленого на ꙋгодех седѣлъ (Алекс., 44б); грѣшный покꙋтою оумовленый, милованъ бꙋдетъ (Калiст, II, 71б); абовѣмъ ѡнъ самъ, албо словъ лагодностsю оумовленый албо розмаитыми мꙋками притисненый (Варл., 192б); на запусты мясные ... дали челяди, которые умовлены до Варшавы ехать, на полгарца горелки (ИЮМ, III, 63, 1685); могорыча умовленого купили кгарнецъ меду (ИЮМ, VII, 46, 1690).
с. 423
Умовляти, вмовляти дзеясл. 1. Дамаўляцца. послы наши о тыхъ кнегиняхъ и о звѣровѣ сынѣ съ твоими бояры на конецъ, повѣдають, ничого не вмовляли (АЗР, II, 68, 1509); ни знаю, ни ведаю, не вмовлялъ есми съ тобою ѡ тое мостовничое (КСД, 60, 1510); тогды маетъ его Романъ о сермяги умовляти, которые сынъ его занесъ (АВК, XVII, 128, 1540); нехай дей собе его панъ Марко умовляетъ (Там жа, 408, 1556); который имъ будетъ нелюбъ воевода, а вмовлять его передъ нами, што намъ воеводу имъ иного дати по ихъ воли (ИЮМ, II, 235, 1634). 2. Угаворваць, пераконваць, паведамляць. онъ тебе на тотъ часъ ласкавыми и льстивыми словы умовляетъ (АЗР, I, 213, 1500); хто ся не уйметъ, правомъ его о то умовляти и шкоды позыскивати (АЗР, III, 88, 1557); греческой релѣи людей вsмовлѧет ... годитсѧ намъ дѧковати ... ижъ нас до едности с костеломъ римsским ... привѡдѧтъ (Апакр., 156); абы фалшиве мовили родичѡве слѣпого, оумовлѧютъ вs нихъ Фарисеѡве (Калiст, I, 144–144б); оужs высокомысльност вs срдца наши вsмовлѧетъ (Мак., 255); ꙋвѣщеваю, оупевнѧю, намовлѧю, оумовлѧю що вs кого (Бяр., 176); кгды честꙋешъ гостеs з милости а ельмꙋжное помолꙋ вмовлꙗет в нас ѡбжирство и роскошъ (Пралог, 666).
с. 424
Умовлятися, вмовлятися дзеясл., зв. 1. Ад умовляти ў 1 знач. Съвѣщаваюсѧ: оумовлѧюсѧ, сs кимъ. змовлѧюсѧ, зезволѧю сs кимъ (Бяр., 162); продкове ее ... которым господ богъ видоме закон далъ и ласкаве се з ними ꙋмовлꙗл (Зб. 255, 183). 2. Ад умовляти ў 2 знач. часом ... ходил на ѡбеды, часом сꙗ сам вмавлꙗлъ ꙗко ꙋчынил закхею (Зб. 255, 170).
с. 424
Умовный прым. ад умова. давши себе званю его оумовными, шли за нимъ, и вѣрили вs него (Калiст, II, 170).
с. 425
Умовяный дзеепрым. ад умовяти. повышълыл им над тое мито их ꙋмовꙗное (КВЗС, 17, 1533); в насъ оумовѧно и свѣтꙋ оудавано бывает, жесмы папѣжниками позостали (Апакр., 81).
с. 425
Умовяти дзеясл. Унушаць; угаворваць. панъ староста ... многихъ ... до права Бельского позываеть и тамъ ихъ умовляеть и завъжды собе ... справедливости доводить (КПД, 53, 1538).
с. 425
Умодеровати дзеясл. Ураўнаваць. до того речи провадѧчи, ꙗкобы срдца и аффекты розрозненыхъ до згоды приведши оумодеровали (Мак., 4).
с. 425
Умолва наз. Абгрунтаванне; пашырэнне кантэксту. вiдѣлосѧ нам за неподобное иже такыи кроткыи запiсанъ без оумолвы не былъ дѣржанъ мы оуставлѧемь такыи запiсъ (Вiсл., 41б).
с. 425
Умоление гл. умоленье
с. 425
Умолвеный дзеепрым. Абяцаны, дамоўлены. такыи мꙋжь имеет ли ... порꙋкꙋ оу тых пѣнезехъ, а любо некоторыи слюбъ оумолвеныи, мы то все ѡтзываемъ (Вiсл., 41).
с. 425
Умолеваный гл. умалеваный
с. 425
Умоленый, умоленный дзеепрым. ад умолити. о рабехъ своихъ ꙋмоленъ будеть (Скар. ДЗ, 62б); добротливостsю своею оумоленъ, и невымовнымъ своим милосердiемъ ... оублаганъ (Калiст, II, 299); по грѣхꙋ первородномs, два были два сакрамента ... которыми Бг0483ъ Всемогiй, былъ оумоленный за грѣхи рода чл0483чскагѡ (Зб. вып., 1б).
с. 425
Умоленье, умоление наз. Дзеянне па дзеясл. умолити. ꙋмолѣние за грехы естъ ѡтдалитисѧ ѡт безакониѧ (Скар. IС, 58б); человѣкъ ... съ кадиломъ ꙋмоление свое пославъ (Скар. ПБ, 28б); гвалтомъ прето кождомꙋ самогѡ себе примꙋсити треба до оумоленsѧ Бг0483а, жебы былъ годенъ нбсный даръ Дх0483а знайти (Мак., 189); невымовные кошты ... на чинене ѡхверъ на ꙋмоление бг0483а за грѣхи людскиꙗ казал (Зб. 752, 270).
с. 425
Умолителный дзеепрым. ад умолити. презъ слꙋжбꙋ Бжꙋю отрымꙋемъ ѡт Бг0483а тꙋю речъ, ѡ которꙋю просимъ, и длѧ того называетsсѧ офѣра оумолителнаѧ (Зб. вып., 27б–28).
с. 425
Умолити, вмолити дзеясл. Умалiць, упрасiць. нине ба0483 не вмолимъ на семъ свѣте (Чэцця, 367б); ꙋмоли старейшину иже былъ надъ отроками, абы не поживалъ того (Скар. ДП, 5б); гнѣвъ цр0483скiи послы см0483ртныи а мꙋж мдрыи оумолит их (Зб. 262, 101); сынъ ... шол наниз в рыболовство умоливши до року певного Покров светей Богородицы (ИЮМ, ХХХII, 52, 1578); пресв0483тая Бц0483а ... умолила Сн0483а своего и Бг0483а, жебы не даль осквернити храмовь своих св0483тыхь (Мам., 175); не умолитъ огородникъ пана своего, абы не сѣщи неплодное древо (АЗР, IV, 223, 1600–1605); кгды зs тѣла выходимо ... ѡ насъ Бг0483а оумолити (Варл., 117); просечы абы бг0483а своего ꙋмолил на ѡтдалене ѡноs плꙗкги (Зб. 752, 22); не могꙋ ꙋмолити ѡтца моего абы ми поставил болши дванадцати легиѡнов анъгелских (Зб. 82, 138б).
с. 425
Умолкати дзеясл. Змаўкаць. ѡт великого плачу и воплю ꙋтомишесѧ и оумолкоша (Скар. КЮ, 12б); седоша на Земли и ꙋмолsкаша стареишины дsщеры сионѧ (Скар. ПЕ, 6).
с. 426
Умолкивати дзеясл., шматкр. ад умолкати. мене слꙋхивали и жидали и оумолкивали противъ дꙋмы моеи (Зб. 262, 24).
с. 426
Умолкненье наз. Дзеянне па дзеясл. умолкнути ў 1 знач. на семъ мѣстци, за оумолкненемъ тебе чл0483вка, дш0483езбавенный медоточных оустъ твоих слова конец взѧлы (Сматр., 13–14).
с. 426
Умолкнути, вмолкнути дзеясл. 1. Змоўкнуць. никола падъ на земли. оумолъкнꙋлъ ꙗзыком (Чэцця, 109б); гсдь ... съхранитъ нозе свѧтыхъ своихъ, нечsтивии же во тsме ꙋмолsкнуть (Скар. ПЦ, 7б); ѡна вмолкла, а король мѣлъ болшое розмышлене (Трыст., 11); згрѣшилес ꙋмолкни, лацно се тобѣ грѣхъ спротивит (Бельск., 6б); реклем емꙋ, оумолкни, и оутишсѧ (Калiст, II, 51б–52); Февда теды тые слова послышавши ... оумолкнꙋти мꙋсѣлъ (Варл., 297б–298); то повѣдавши оумолкнꙋлs (Хран., 367); потомs трохе оумолкнꙋвши, зновꙋ мовилъ (Зб. вып., 40б). 2. Супакоiцца, сцiшыцца, суняцца. росказал бꙋри стала оутихост и оумолкноули волны его (Пс. XVI, 109б–110); иногды до морѧ мовѧчи, оумолsкни (Калiст, II, 42); ѡбернулъ бꙋрꙋ его в тихое повѣтре и ꙋмолкли шумы навалности его (Пс. XVII, 118б).
с. 426
Умолотъ наз. Умалот. умолоту всякого збожья ревизорове наши уво всихъ гумнахъ при дворахъ нашихъ пробовати мають (АЗР, III, 77, 1577); ꙋмолотъ былъ средниs ни лихъ ни добръ (Барк., 155).
с. 426
Умолчаный дзеепрым. ад умолчати. што посполство о ... золотых в золоте накладов своих на раде поискивали ... мают быти в той речы умолчани (СДГВ, 59, 1536).
с. 426
Умолчати дзеясл. Умаўчаць. оуслышавъ то цр0483ь оумолче того часу. и нача еꙗ дале въпрошати (Сiвiла, 4); ѡ сихъ оубо да оумолчим сiꙗ же оубо поꙗсы внѫтрь нб0483си (Неба, 61).
с. 427
Умопомятенье наз. Замарачэнне; затлумленне. бꙋдеть им немоць сипаваѧ и безъпаметство. и оумопомѧтенье (Арыст., 217).
с. 427
Уморати гл. уморяти
с. 3
Умордованый дзеепрым. Замучаны, замардаваны. жадаючи его млсрдьѧ и вспоможенѧ длѧ того иж оумордован и ѡкинен вельми ѡт тых которые его принагабають (Пс. XVI, 126б–127); ѡбачил саꙋл самоила, ꙋчинил емꙋ почтивост а реклъ. естем ꙋмордован ѡт филистынов (Бельск., 100б); Ананiа, ананi, или анi: ... оумордованыи або оубогiй, недостаточныи, потребный (Бяр., 229).
с. 3
Умордоватися, вмордоватися дзеясл. Змучыцца, змарыцца. рубалисѧ великии час, и были ѡба ранены и вмордовалисѧ, иж потреба имъ было ѡтъпочынути (Трыст., 73–74); ꙋмордовавшисꙗ, седѣлъ на своемъ мѣстцꙋ згасивши свѣчу (Пралог, 625б).
с. 3
Умореный, умороный дзеепрым. 1. Ад уморити ў 1 знач. гсь ... нас оумореных грехомъ. со собою воскресил (Чэцця, 218); не возмете искупу сребра ѡт того онs же ест виненs крови но скоро и самъ да ꙋморенъ будеть (Скар. ЛК, 73); казнь лихаа томꙋ хто ѡпꙋскаеть пꙋть а хто ненавидить караньѧ бꙋдет оуморен (Зб. 262, 100б); пакли ж бы в оноs мꙋце злодеsства на немъ домꙋчытисѧ не могъ, а ѡною мꙋкою ꙋморенъ або на члонкꙋ ѡхроменъ, таковыs будеть повиненъ за ꙋмерлого головщинꙋ совито ... платити (Ст. 1588, 540); росказал крол астиꙗкгес ѡтец еи гарпакгови секретарови своемꙋ абы тое дитꙗ голодом ꙋморено, а поховано почтиве (Бельск., 157–157б); грѣхомъ оумореный былемs и ѡжилем (Варл., 321б); хотꙗ сꙗ мстили ѡного грехꙋ ѡ невѣстꙋ ѡт вшетечников ꙋмореную, а вшакже ѡного балвохвалства не скарали (Выкл., 69б); ꙋвидели есмо аж ѡно лвица на нег впала, и за шыю ꙋморенаг в ꙗмꙋ далеs волокла (Зб. 82, 48). 2. Ад уморити ў 2 знач. ѡчистивши насъ словом нбснымs оумореныи и зепсованыи оумыслы наши добрымъ Апслѡвъ ѡбцованемъ и наꙋкою ѡдживлѧетъ и вsзбꙋжаетъ (Мак., 121); крещение ст0483ое ѡт хрста даное, на мѣстце ѡбрѣзанiꙗ наступило а закон ꙋже крещением ст0483ым ꙋмореныs был (Зб. 752, 493б). 3. Ад уморити ў 3 знач. таꙗ справа маеть на вечыстые часы ꙋморона быти (КВС, 442, 1552); вже есть тымъ правомъ моимъ тое право пана Скипорово умороно (АВК, XХI, 139, 1556–1557); таковые листы, симъ теперешнимъ листомъ моимъ умороные, у жадного права, мѣсца мѣти не маютъ ... але всюды маютъ быти касованыи (АВК, VIII, 409, 1577); если бы есьмо, або который з насъ поступокъ ... умореный взнавялъ, повиненъ будетъ заруки ... сто копъ (АВК, XХVIII, 43, 1593); Бенѧшъ Ждановичъ ... за листомъ его скасованымъ и ꙋморонымъ на полтретѧста копъ грошеs маючымъ право перевелъ (КЛС, 142, 1597); одъ него пана Волчка позовъ вынесеный есть, черезъ недотрыманье угоды умороный, симъ декретомъ нашимъ вѣчне касуемъ (АВК, XV, 31, 1645); тотъ декрет бывает скасованыs ꙋмороныs презъ покꙋтꙋ (Зб. 259, 460); его милость ... вжо тымъ листомъ ... признаныхъ записомъ умороные, невинне и неслушне турбовалъ и до права потегалъ (АВК, XV, 363, 1677).
с. 3
Уморенье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. уморити ў 1 знач. вели его до тростины, а там з ним чинили тѣлесныs скутокъ ажъ до ꙋморенꙗ (Алекс., 41б); Оумерщвленiе: оуморене, мертвост (Бяр., 179); то все яко о уморене сына, забране збожа и иншых речы и спустошене маетности у належачого суду хотечы жалуючый з паны Толпыгами правне мовитъ (АВК, XХХIV, 338, 1664). 2. Дзеянне па дзеясл. уморити ў 2 знач. животъ ... вs щасливомъ телесныхъ пожадливостiй оумореню роскошꙋючiй (Калiст, II, 290); дꙋшs нашихъ вs намѣтностѧхъ ихъ зненавижене, и тѣла вs пожадливостѧхъ его оуморене (Там жа, 340б). 3. Дзеянне па дзеясл. уморити ў 3 знач. на листъ того жъ архимандрита помененого, на уморенье листу заставного ... до книгъ нашихъ канцлярейскихъ коронныхъ уписати велѣли (АЮЗР, I, 194, 1574); писаръ ꙋ книгахъ подле тое справы на стороне рꙋкою своею власною тое сознане и ꙋморенье того записꙋ коли напишетъ тогды вжо тотъ записъ хотѧ и в книгахъ зостанетъ жадное моцы мети не бꙋдетъ (Ст. 1588, 312); два листы свои вызнаные ... так теж на уморене всихъ и всякихъ листовъ мембранов дати (АВК, XХХII, 130, 1596).
с. 4
Уморити, вморити, вморыти, уморыти дзеясл. 1. Замучыць; давесцi да смерцi дрэнным абыходжаннем, голадам. цр0483ь ... повелѣл его вбити. семью копьи проколоти. и многими ранами оуморити (Чэцця, 59б); левsгитѧнину единому ꙋморили жену прелюбодеаниемъ мужи Гаваонитsстии (Скар. КС, 40); естли бы хто ... держачи тое стадо жеребъца або сверепꙋ а колко их ꙋморил або ѡхромилъ (Ст. 1566 I, 93б); ѡ томъ радѧть, которою бъ смертью мѣли тебе вморыти (Трыст., 115); маеш великии грѣхъ иж мѧ хочеш такою смертью уморыти (Бава, 134); того жъ рокꙋ длꙗ справы папежское сынъ ѡтц0483а поsмавши ꙋ везеню ꙋморивъ (Царств., 72б); феѡдора стꙋдитꙋ так же бивши и мордовавши хотѣл голодом ꙋморити (Бельск., 364); тогды ему ѡный катове презъ шию ꙗзыкъ витегаючи, срогим его мучениемъ ꙋморили (Пралог, 601); если царꙗ тым зелꙗмъ ꙋморю, тогды ꙗ бꙋдꙋ вs македонии царем (Алекс. 1697, 97). 2. // перан. Падавiць, прытупiць (пачуццi, адчуваннi). сие дѣтѧ смерть греха нашег вморило и дьꙗвола пострамило (Чэцця, 137); всѣ намѣтности и пожадливости телесныи роспѧвши и оуморивши, перепровадити и скончити стараймосѧ (Калiст, I, 61); в тѣле моем роскошы и жадливост нерадную насѣне бѣсовское ꙋморила (Зб. 81, 228); через терпенiе теды свое брат тоs пожадливость кꙋ ѡбъжарству в собѣ ꙋморил (Зб. 107, 191). 3. Пазбавiць прававой сiлы, ануляваць, скасаваць. мы то все межи ними вморили, и навязки на Ѡленскомъ на люди не сказали (КСД, 496, 1517); тыи давъныи дела и тꙗжбы ихъ вси сами перед нами ꙋморили (КВЗС, 48б, 1538); вси речы ѡдностаsнымъ ѡбычаемъ межи собою вечне ꙋморыли (КВС, 573б, 1552); служебника своего угодливымъ обычаемъ ему опустилъ и вморылъ и с того позву его вольнымъ учинилъ (АВК, XХI, 57, 1555); хотя жъ ему листу его вызнаного не вернулъ, лечъ тыми листами своими листъ его у себе зосталый на двадъцать копъ грошей уморылъ (АВК, XХХVI, 173, 1582); таковые заистья и забуренья на обѣ стороны уморили и уморають ихъ заразъ (АЗР, III, 291, 1585); тые вси справы и арьтикулы, в семь листе моемъ вышей письмомъ выражоные, уморыли и умораю и касую вжо отъ сего часу (АВК, XХХII, 189, 1596); тые таковые зайстѧ и забꙋренѧ на ѡбѣ сторонѣ оуморили (Апакр., 29).
с. 5
Уморитися, уморитисе, уморытися дзеясл., зв. 1. Ад уморити ў 1 знач. жона дариева ... ѡт жалости хотѣла собѣ смертъ задат; а коли еs тог боронено сама се ꙋморила не хотꙗчи ани ѣсти ани пити (Бельск., 183б); Аѳанасиꙗ матка их ꙋморитисꙗ смуткомъ хотѣла (Зб. 752, 54). 2. Ад уморити ў 3 знач. на тотъ же час седенье Яцъка и все право отъ его милости уморытисе маеть (АВК, XХХVI, 55, 1582).
с. 6
Умороный гл. умореный
с. 6
Уморъ наз. Вымiранне. въ еипте почалосе было нагле преследованiе. и побитье хрестiанске ѡд посполного людоу. как оу тых сторонах оуморъ жидовскiй который (Валх., 82).
с. 6
Уморывати дзеясл. Тое, што i уморяти ў 3 знач. сес записъ мой, которы то iа уморываю в суде (ИЮМ, ХХХII, 113, 1578).
с. 6
Уморыти гл. уморити
с. 6
Уморытися гл. уморитися
с. 6
Уморяти, вморати, вморяти, умарати, умаряти, уморати дзеясл. 1. Замучваць, даводзiць да смерцi дрэнным абыходжаннем, голадам. грѣх таимыи. не токмо тѣло вморѧет. но и дш0483ю члвчѫю (Чэцця, 276); мꙋжа безумнаго ꙋбивает гневъ, и маленького оуморѧеть зависть (Скар. IС, 9); безꙋмного бо оубиваеть гнѣвъ и того которыи прелщаеть оуморѧеть ревность (Зб. 262, 13б); иногды мног ѡмылѧютсѧ лѣкари въ людех. а оуморѧють их (Арыст., 219); грех ... дш0483ꙋ нашꙋ тратит, ꙋмораетъ и забиꙗетъ (Зб. 259, 445); грѣх зараз ꙋморꙗет (Выкл., 14б); ѡнъ ꙋмарꙗет и ѡживлꙗет, и заражает и лѣчыт (Зб. 82, 43). 2. // перан. Падаўляць, прытупляць (пачуццi, адчуваннi). хто теды дꙋховно живетъ, роспинаетъ пожадливости свои и оуморѧетs ихъ (Калiст, I, 65); оуправлѧютъ срдце, и кипѧчiи в немъ мысли оукоиваютъ и оуморѧютs (Мак., 149); всю свою свѣцкꙋю в небесных речеs прагненꙋю ꙋморꙗючы трꙋдность (Зб. 752, 70б); пожадливост всю свѣцкꙋю вs небесныхъ речеs прагненю ꙋморꙗючи (Пралог, 575); Ѳеѡдора ... през ѡсмъ лѣт слꙋжила трꙋдꙗчысѧ и ꙋморꙗючы тѣло свое (Зб. 82, 18). 3. Пазбаўляць прававой сiлы, ануляваць, касаваць. воевода тотъ записъ свой старый тымъ своимъ листомъ умораетъ и ни при жадной моцы его зоставляетъ (АЗР, II, 192, 1528); на ѡныs листъ моs первшыs сим моим листомъ вмораю и ни ꙋво што ѡборочаю (КВС, 658, 1552); я таковые листы симъ листомъ моимъ умораю и внивечь оборочаю (АСД, III, 54, 1579); тые листы ее, которые она мнѣ была дала на тую полтораста копъ, уморяю, касую (АВК, VI, 7, 1588); я тот сказ вышей поменены увес вечными часы касую и умараю и внивеч оборочаю (АВК, XХХII, 354, 1596); таковые зайстѧ и забꙋренѧ на ѡбѣ сторонѣ оуморили, и оуморѧютъ южъ заразъ вѣчными часы (Апакр., 29); ѡтец иѡсиѳъ ... декрете трыбуналские о тые добра зошлые з ними касꙋетъ ꙋмораетъ (ККСС, 2б, 1615); который же то листъ мой на сесь часъ умораю и внивечъ его обоворочаю (АВК, XII, 545, 1692).
с. 6
Уморятися дзеясл., зв. ад уморяти ў 1 знач. таѧ ѡт людей оукрывжене терпитъ ... бо если огнем бываеть зпалена, оуморѧетsсѧ (Варл., 239).
с. 7
Уморяющий дзеепрым. ад уморяти ў 1 знач. приближаеть его къ адꙋ дш0483а его и живот его ко оуморѧющим (Зб. 262, 26).
с. 7
Умосчоный гл. умощоный
с. 7
Умотаный дзеепрым. ад умотати. волѧлъ тоую примовкоу односити, анижли ѡтчизноу в невывиклѧныхъ сидлахъ оумотанꙋю видѣти (Апакр., 2б).
с. 7
Умотати дзеясл. Уматаць. подлый и нендзный старикꙋ, который себе тѧжшими злостsми, нижли ѡные пѧт мѣста огнемъ ѡт Бг0483а спаленые, оумоталесь (Варл., 284б–285).
с. 7
Умоцненый, вмоцненый, умоцноный дзеепрым. 1. Ад умоцнити ў 1 знач. были там браны замъкнены и ланцꙋхами желѣзными ꙋмоцнены (Алекс., 75); horod Malbork, kotory welmi uworużen y wmocnen wsiakimi pryprawami y mocami (Бых., 545). 2. Ад умоцнити ў 2 знач. церковного порѧдкꙋ словом божiим оумоцненого не псовали (Каз. Кiр., 42б); коли ꙋслышал асса слова и пророчество Азариꙗ, ꙋмоцненыs есть (Бiблiя, 433); Симеѡн теды бꙋдꙋчы дх0483ом ст0483ым побꙋжоныs и ꙋмоцненыs пришол теж до церкви (Бельск., 200б); нехаs будꙋт ꙋмоцнены сердъца ваши (Алекс., 15); хочетъ изъ самого фундаменту вѣру нашу старожитную, семи соборами вселенскими умоцненую, внивечь обернуть (АСД, VI, 126, 1608); зs ихъ слабѡсти, моцsю Хрстовою бꙋдꙋчи оумоцненыи, смѣле насмѣвайсѧ (Варл., 347б); потомство его будет триват навѣки ... и будет ꙋмоцненыs ꙗко полныs мсцъ вѣчне будꙋчи ꙗко вѣрным свѣдком на небѣ (Пс. XVII, 89б); срдце его ꙋфает вs панꙋ и ест в нимъ ꙋмоцненое (Выкл., 144). 3. Ад умоцнити ў 3 знач. то ему потвержоно и того колко летъ поживал и в держани был, тогды таковыи первшии привилеи або листъ ꙋмоцнен (Ст. 1529–Ф, 17); вшелякая речъ ку памети людской писмомъ была умоцнона и привожона (АВК, XVII, 433, 1563); то вже достаточне яко листами конъфирмацыи, так и декретами его королевъской милости ест умоцнено и упевънено (АВК, XХХ, 30, 1589); все способом и звычаем добре взѧтым и ѡт продкѡвъ нашихъ позволенымъ и привилейми оумоцненым, держати мѣти (Апакр., 30); постановленъе ихъ черезъ писмо урядовое потвержоно и умоцнено было на вечные часы (ИЮМ, VIII, 331, 1615).
с. 7
Умоцненье, вмоцненье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. умоцнити ў 1 знач. бꙋдоване скореs постꙋповало, и крꙋнт ꙋмоцнене брал (Зб. 261, 83). 2. Дзеянне па дзеясл. умоцнити ў 2 знач. хвалите ба0483 промежꙋ ст0483ых его, хвалете ег во оумоцненю силы ег (Пс. XVI, 142); конфедерацiю ... длѧ вноутрного покою вsцѣле заховаемѡ. а што бы сѧ показало до еи оумоцненѧ и выстꙋпковъ поправы зs обоудвꙋхъ сторонъ потребного то на сѣймѣ лекцiи пришлой, через всѣ станы коронныи обойга нарѡдꙋ оучинити боудемо повинни (Апакр., 25б); маем писма ст0483ых пророков, которие сꙗ пилне доховали, и потужнеsшꙋю на ꙋмоцнене вѣри нашои повагꙋ мают (Бельск., 199); готовыми себе до вѣренѧ Бг0483ꙋ ставивши, землѣ зпотребꙋ не маютъ, то естъ оумоцненѧ, и сталости (Калiст, II, 124б); права, листы и постановеня ... на умоцнене того жъ братства поданые ... прiймуемъ (АСД, II, 58, 1635); вs Крещенiи даеть ѡдъроженiе Дꙋховное, въ Мѵропомазанiи оумоцненsе вs Вѣрѣ, въ Еѵхаристiи соединенiе зs собою (Дзiд. Прадм.). 3. Дзеянне па дзеясл. умоцнити ў 3 знач. на вмоцненье того сознанья и листу и панъ Иванъ Илькговский з малжонкою своею панею Марьею Ермолянкою взяли собе выписъ с книгъ (АВК, XХI, 357, 1558); на умоцненье того еднанья и делу доброволне вызнать маютъ (АВК, XХII, 441, 1570); которое продажи своей покладал листъ, от себе ему на то даный, абы для лепшого умоцненя и твердости до книг уведен был (ИЮМ, ХХХII, 95, 1578); ꙋмоцненье декретовъ сꙋдов головных (Трыб., 11); ꙋтвержденiе: Безпечность, безпеченство, змоцненье, оумоцненье, подsкрѣпленiе (Бяр., 183).
с. 8
Умоцнити, вмоцнити дзеясл. 1. Павялiчыць трываласць чаго-н., умацаваць што-н. збꙋдовал собѣ домъ (цр0483ковъ) и ꙋмоцнив столпѡв седм (Каз. Кiр., 213); стѣны тежъ и мури ѡколо мѣста направили и ꙋмоцнили (Бiблiя, 604); ꙋмоцнили замки свои (Стрыйк., 500б); коли новходоносоръ зосталъ цр0483емъ ассiрiиским, теды збꙋдовалъ мѣсто вавилон, вельми великое, мꙋры ѡбширными великими обваровалъ и оумоцнилъ (Хран., 391б). 2. Зрабiць больш моцным, дзейсным, эфектыўным. оумоцню племꙗ твое, и бꙋдоу бꙋдовати з родꙋ в род прстлъ твои (Пс. XVI, 90); бг0483ъ ... вчинил и сотворил ест все, и посвеченемъ дх0483а ꙋмоцнил (Царств., 72б); ꙋмоцънила рамена свои (Зб. 261, 121б); взбꙋжꙋ насѣне твое по тобѣ, которое выsдеть з живота твоего, и ꙋмоцню царство его (Бiблiя, 369); стрелбою замок ꙋмоцнивши зшиковал войско венкгров своих (Стрыйк., 489); мене царъ послал ꙋмоцнити сторожꙋ (Алекс., 18б); Авiѧ ꙋмоцнивши црство свое, понѧлъ жонъ ді0483 и зродилъ кв0483 сынов (Хран., 306б). 3. Павысiць значнасць чаго-н. якiмi-н. доказамi; пацвердзiць. Вси их права и привиля ... умыслили есмо потвердити и вмоцнити (Ст. 1529, 1); заруками нашими тую продажу свою они умоцнили (АВК, XХIV, 91, 1538); панове дельчие ... постановили и розделили и листы своими тотъ делъ умоцнили (АВК, XХI, 83, 1555); листомъ нашимъ то имъ умоцнили (АЗР, III, 223, 1578); тотъ листъ перед нами покладалъ и его умоцнилъ для вечного держаня того кгрунту (АВК, XХХVI, 331, 1582); тые подъкоморые ѡбадва ... мають вси згодне межы сторонами споръными справедливость ... ꙋчинити и суд своs границами и копцами, и листы своими сꙋдовыми ꙋмоцънити (Ст. 1588, 354); то все прывильемъ нашымъ умоцнили и утвердили на вечъность (ИЮМ, I, 354, 1619); донесена есть намъ прозба, абысьмо оные для старѣлости вписати казали въ нашъ листъ, и моцою и повагою нашою королевскою во всихъ пунктахъ, паракграфахъ, частяхъ и кондицiяхъ ствердили и умоцнили (АЗР, V, 3, 1633).
с. 9
Умоцнитися, умоцнитисе дзеясл., зв. ад умоцнити ў 2 знач. збав мѧ ѡт тых которые мѧ гонѧт, бо сѧ оумоцнили над мене (Пс. XVI, 137); през весь часъ поки сын иессѣевъ бꙋдет живъ на земли, не ꙋмоцнишъсꙗ ты ани царство твое (Бiблiя, 335); в добром теж трудно се ꙋмоцнити волею, квитнꙋчы в злом (Зб. 107, 116); то ꙋчынилъ жебы апостолове барзеs се во вере ꙋмоцнили (Зб. 255, 52); хвалѣте гд0483а вси народы, а вы вси люди чест ему даваsте, бо се ꙋмоцнилъ над нами милосердие его, а правда гдн0483ꙗ триваетъ навѣки (Пс. XVII, 128б–129); ꙋмоцнилсꙗ Авраам вѣрою, ѡтдавши хвалꙋ бг0483ꙋ, бꙋдꙋчи того певенъ, иж штоколвекъ ... бг0483ъ ѡбецал, то моцен ꙋчинити (Выкл., 12б–13).
с. 9
Умоцноный гл. умоцненый
с. 10
Умоцняти, вмоцняти дзеясл. 1. Павялiчваць трываласць чаго-н., умацоўваць што-н. послал старшог гэтмана своего з малыми людми на город Куносовъ ꙋмоцнѧючы его ѡт нѣмцовъ (Рач., 310); posłа nаystаrszoho hetmаnа swojeho z mаłymi ludmi nа horod Kunosow, wmocniаiuczy ieho ot nemcow (Бых., 491); оуслышали теды непрiѧтели жидовскiи, што жидове подsимꙋют мꙋры и оумоцнѧют Iерꙋсалiмъ мѣсто, пришкожали имъ вs бꙋдованью (Хран., 391). 2. Рабiць больш моцным, дзейсным, эфектыўным. греческꙋю релию ꙋмоцнѧютъ такою едностью (Бер. саб., 13); оные епископы тежъ поповъ глупыхъ и неученыхъ ставятъ, быле грошы брали, а тую свою унѣю якъ наймоцнѣй и найлѣпшѣй умоцняютъ (АЗР, IV, 230, 1600–1605); зs ѡтцем его констою приꙗзнъ ꙋмоцнꙗючи дал емꙋ был феѡдорꙋ пасербицꙋ свою (Бельск., 259); што было ѡслаблено, оумоцнѧлъ: а што тлꙋстое было и моцное, тогѡ стереглъ (Сматр., 39); ꙋмоцнꙗют нас покармом телесным на путныs труд (Зб. 752, 471б); безпечныхъ и мꙋжныхъ свꙗтыхъ вꙗзнев просилъ ѡ молитву, а вонтпливых и боꙗзливыхъ поѡстрꙗючи и ꙋмоцнꙗючи до мꙋченичества свꙗтого (Пралог, 505); ничого такъ дш0483ꙋ поживаючого не посилꙗет и ꙋмоцнꙗетъ ꙗко хлѣбъ живота (Выкл., 141). 3. Павышаць значнасць чаго-н. якiмi-н. доказамi; пацвярджаць. вси листы и привилеи ... даные, тымъ привилеемъ нашимъ знову обновляючи и потвержаючи, потвержаемъ и умоцняемъ, ижъбы тотъ привилей нашъ мѣлъ вѣчную моцность, къ которому жъ привилью наша печать естъ завешана (АЗР, I, 121, 1492); тую всю воду на обоихъ тыхъ местцахъ потверъжаемъ и вмоцняемъ (СДГВ, 37, 1535); никоторое противности и непристойности имъ не чиню, але теперь симъ тастаментомъ моимъ ихъ потвержаю и вмоцняю (АВК, XХII, 303, 1570); тому мѣсту и подданымъ его ... умоцняемъ право Майдеборское (АЗР, III, 309, 1586); записы вшелꙗкие и сознанѧ добръ вечистые перед ꙗвными книгами ꙋчиненые ... с полънымъ тое конфедерацыи зезьволенемъ ꙋмоцнꙗемъ (Ст. 1588, 70); симъ листомъ привильемъ нашымъ то имъ на вечные часы утвержаемъ и умоцняемъ (ИЮМ, I, 318, 1593); в далшом постꙋпкꙋ правном ... именъе воsналкгово здавна на костелъ головноs виленскиs Светого Станислава на вечность наданое ... потвержаетъ и ꙋмоцнꙗет (ККСС, 32б, 1615); порадокъ ихъ вышъописаный во всихъ пунктахъ, клявзуляхъ и паракграфахъ и кондыцыяхъ, иле праву посполитому не суть противные, ствержаемъ и умоцняемъ (ИЮМ, Х, 300, 1660). Параўн. умацняти.
с. 10
Умоцнятися, умоцнятисе дзеясл., зв. ад умоцняти ў 2 знач. ꙋчините, ꙗко вам росказал, мужне чините а ꙋмоцнꙗsтесꙗ (Бiблiя, 229); Възмагаю: Оумоцнѧюсѧ, ѡсмѣлююсѧ (Бяр., 19–20); призвалъ Мѡѵсей Iсꙋса, и реклъ емꙋ пред всимъ Iзраилемъ: оумоцнѧйсѧ и бꙋдь мꙋжным (Хран., 158б); таꙗ ест кровъ през которꙋю сꙗ постановлꙗет и ꙋмоцнꙗет волꙗ и ѡбѣтница бж0483аꙗ (Выкл., 42б); не хотѣлъ ... жебы се его статечностю дрꙋгие в вѣре хрстиꙗне не ꙋмоцнꙗли (Зб. 82, 262б).
с. 11
Умоцованый, вмоцованый наз. Давераная асоба; адвакат. крыштоѳъ мишъковичъ баба а ꙋмоцованыs ѡтъ дочки своее ... перед нами сознали (КВС, 573, 1552); таковыs можэть листом своимъ ѡтворонымъ до врꙗду прокуратора и вмоцованого послати (Ст. 1566, 56); умоцованый пна Милевского и малжонки его Станиславъ Корычевский на то поведилъ (АВК, XХХVI, 211, 1582); мы гсдръ через инъстыкгатора, або ꙋмоцованого нашого, на томъ же врꙗде, до которого ѡныs збеглыs был позыванъ, росправꙋ водлугъ права посполитого приꙗти маемъ (Ст. 1588, 9); на то умоцованый стороны поводовое Янъ Солецкiй, поведилъ (ИЮМ, VIII, 214, 1593); потымъ панъ подкоморiй умоцованому князя Мазанковича знову позовъ читати всказалъ (АВК, XI, 61, 1596); за чымъ помененые умоцованые черезъ возного давали прыволать позваныхъ до права (АВК, XVIII, 202, 1606); ꙋмоцованыs позваных шлꙗхетныs Станиславъ ... григоря лꙋкашевича до права прыволыват давал (ККСС, 14, 1615); умоцованый пани Рокицкое и пана Каспора Кголiевского панъ Закревскiй тры паракграфы жалобы ... выличаеть (АСД, III, 85, 1617); затымъ умоцованый жалобливого поданя и положеня позву на особъ вышъмянованыхъ на маетности Липску ... жалобу зъ него читалъ (АВК, I, 82, 1649). ◊ Листъ умоцованый гл. листъ.
с. 11
Умоцованье наз. Дзеянне па дзеясл. умоцовати ў 2 знач. анъдреs ... за тыми позвы маючы ꙋмоцованье прыслꙋхаючое кꙋ правꙋ менилъ крывъдꙋ дочце своеs (КВС, 574б, 1552); тое оповеданье и сознанье его подлугъ умоцованья пана Миколая Ясенского, ку ведомости моей врядовой припустивши, казалъ тую справу и сознанье его до книгъ врядовыхъ ... записати (АВК, XХ, 15, 1568).
с. 12
Умоцовати, вмоцовати дзеясл. 1. Умацаваць. мешкал иѡанафан во иерꙋсалимѣ. и ꙋмоцовал мурами мѣсто (Кн. Мак., 59б). 2. Запэўнiць; пацвердзiць. вси их права и привиля ... потвержаем и вмоцуемъ (Ст. 1529, 1); естли бы тэжъ панъ Ясинский, который ме в томъ умоцовалъ, якие ещэ листы мелъ на тотъ то домъ (АВК, XХ, 17, 1568).
с. 12
Умочитися дзеясл. Намокнуць. Александер ... поспѣшилсꙗ на горꙋ таꙋрꙋм, през рекꙋ кидмꙋ переправившисе ꙋмочилсꙗ а ѡт тог попала его фебра (Бельск., 172б).
с. 12
Умочовати, вмочовати дзеясл. Абмочваць. ѵссѡп – ест зѣле которое жидове вмочꙋючи в кров покроплевалисѧ и ѡчищалисѧ (Зiз., 75); ѵссѡпъ: юзепокs, sѣле которое жидове оумочꙋючи вs кровs покроплевалисѧ и ѡчищалисs (Бяр., 318).
с. 12
Умощоный, умосчоный дзеепрым. Умошчаны. лежитъ граница ... тою рѣчкою уверхъ до мостка, который умосчонъ на старой стезцѣ, на ручью (АВК, VII, 455, 1592); брамы небесные ... не толко ѡтвороные але и добре покорою ст0483ою ꙋмощоные (Зб. 259, 467).
с. 12
Умразити дзеясл. Замарозiць. мразъ ꙗко соль росыпsлеть на земли, и внегда ꙋмразить будеть ꙗко верхи осетовы (Скар. IС, 69б–70).
с. 12
Умрети, умреть дзеясл. Тое, што i умерети. за него оумрѣти сладко (Чэцця, 54); лепеи было намs ꙋмрети в земли Египетsстеи, нежели во пустыни сеи широкои (Скар. ЛК, 32); тые земяне тамъ у права в тую справу о мне дали, яко быхъ я уже мелъ умреть, с тымъ тое близкости моей тому сыну моему забороняютъ (АВК, XХI, 207, 1557); Ап0483лъ пишеть, ꙗко всѣмs человѣкѡмs ꙋставлено единою ꙋмрети, потом суду быти (Будны, 148б); ꙗ хочу с ним умрети (Бава, 143); на шатах людских, которые ꙋмрет мѣли крижики се ѡздобныи ꙋказовали (Бельск., 350б); бы ми и оумрѣти пришло не опꙋщꙋ егѡ (Мак., 235); вси оумрѣти, мꙋсимо не может быти иначей, абы тотъ келихъ человѣка минꙋлъ (Варл., 65); волит ꙋмрѣти, анижли цырꙋликови ранꙋ дати желѣзомъ ѡтворити (Зб. 259, 309б–310); если ꙋмрет хочешъ, первеs на мене мечъ ѡбороти (Зб. 82, 46б).
с. 12
Умрщевляти дзеясл. Тое, што i умерщвляти ў 2 знач. вы бо еста патриꙗрхом праваꙗ вѣра ... ѡграда хрстьꙗномъ на паганыꙗ соупостаты. оумрщевлѧюще недоуги (Чэцця, 230б).
с. 13
Умрый дзеепрым. Якi памёр. ильꙗ ... вшол во храминоу тоую. гдѣ лѣжитъ ѡтрокъ оумрыи (Чэцця, 233б).
с. 13
Умувленый дзеепрым. Тое, што i умовленый. За неделю первую двумъ млынникомъ умувленого на неделю золот. по пять (ИЮМ, VII, 179, 1690).
с. 13
Умудраючий дзеепрым. ад умудряти. умудраючая младенца ... заповѣдь Господня свѣтла, просвѣщаючи очи (Пыт., 109).
с. 13
Умудрети дзеясл. Паразумнець. все се покꙋсилъ есми мꙋдростью реклъ есми оумꙋдрею а ѡна далека ѡт мене (Зб. 262, 90); винꙋѧ поглꙋмника оумꙋдрѣеть глꙋпыи, и нарозꙋмлѧа мдрого прiимет розꙋмъ (Там жа, 103б).
с. 13
Умудряти дзеясл. Рабiць разумнейшым. бъ0483 сотворитель мои ... наоучаеть насъ ѡт скотꙋ земли и ѡт птици нбснои оум0483дрѧеть нас (Зб. 262, 27); тотs, который се зs нее родити бл0483гоизволилъ, просвѣщаетъ очи слѣпыхъ, оумꙋдрѧетъ розꙋмы глꙋпыхъ (Карп., 27).
с. 13
Умурованый дзеепрым. ад умуровати II. много намъ и вамъ щкоты стало в нашои цр0483кви умурованои (ПГ, I, 163, 1447).
с. 13
Умурованье наз. Дзеянне па дзеясл. умуровати I. За умуроване болонки въ светлицы ратушной на исподе, ганчару асмак. десять (ИЮМ, I, 238, 1682); Ивану муляру, за пробице муру скрозь стену у сенехъ на ратушу и управлене рыны презъ стену и за умуроване знову, заплатили (ИЮМ, ХIII, 70, 1699).
с. 13
Умуровати I гл. вмуровати
с. 13
Умуровати II дзеясл. Змураваць, пабудаваць. город ꙋмоуровали (Валх., 67б); посекши лесъ оумоуровали город Каменець (Увар., 99–100); в местечкꙋ ѡномъ ѡздобнꙋю церковъ ꙋмуровал великим коштомъ (Зб. 82, 121).
с. 13
Умучение гл. умученье
с. 13
Умученый, вмученый, умучоный дзеепрым. ад умучити. спрошю оу пилата. тѣла ѡсꙋженаго и вмꙋченаго. распѧтого хса (Чэцця, 325б); светыи ꙋмꙋчонъ и ꙋмерлъ (Бер. саб., 30б); петръ ст0483ый не вs анsтиохiи, але в римѣ оумоучонъ и оумеръ (Апакр., 110); Матфеs дрꙋгиs которыs по июде здраsцы, в ефиѡпии и в индѣи мног церквеs ꙋфундовал, там же и ꙋмꙋчоныs зостал (Бельск., 210); тутъ была рада знову, што чинити зъ оною умученою панною Красовскую, ажъ до мроку (АЗР, V, 76, 1645); за оувѣренsе вs Хрста оумꙋчены зостали (Сакр., 4); жил на епскптвѣ иерꙋсалимским лѣтъ л0483, ꙋмученъ лѣта и житиꙗ ст0483аго шестдесꙗтаг шостаго (Зб. 81, 51); агафодоръ ... поsманыs, и зараз ꙋмученыs естъ (Зб. 752, 436б); мѣлъ близко лѣтъ семидесꙗть коли ꙋмучоныs естъ (Пралог, 624–624б); Iѡанъ Бг0483ословъ ... маетъ прiйти въ мiръ сей ... проповѣдати вѣрꙋ, и оумꙋченs быти (Зб. вып., 88б).
с. 13
Умученье, вмучение, вмученье, умучение наз. Дзеянне па дзеясл. умучити. ѡ бичеванiю и ѡ оумоученiю бга (Пак. Хр., 21б); на малыи час пред оумоученьем гсна оу себе держал (Валх., 60б); ѡт панагии ѡтодрано ѡбразъ Божъего вмученьꙗ (КСД, 872, 1516); пишеть ѡ пришествии и ѡ въмꙋчении господа нашего Iс0483 Хрста (Скар. ПБ, 2б); если бы не вѣдал ѡ нароженю хв0483мъ, ѡ втѣленю, ѡ ꙋмꙋчению, ѡ воскрснию, ѡ вн0483бовстꙋпеню такиs згола збавен быти не может (Зб. 261, 199); писал ꙗвне втѣлене сн0483а бж0483ог, ѡ ꙋмꙋченю, ѡ змертвыхвстаню его (Бельск., 110); потом ѡ ꙋмꙋченю, воскресению и ѡ вознесеню гд0483нем на небо (Стрыйк., 448б); тыи то сут ꙋмученꙗ твои, ѡ которих тобѣ наꙋчители твои повѣдали (Алекс., 34); хрста гсда жидове рано вs ден ꙋмꙋченsꙗ его принꙗли и частовали (Выкл., 114).
с. 14
Умучити, вмучити, умучить дзеясл. Замучыць. егож вмꙋчилъ дадиꙗнъ брат мои (Чэцця, 31); иною смертью мене оумоучте (Пак. Хр., 11б); шадаи не ѡбретохомъ его велеможна и сꙋдъ и многомлстiе не ꙋмꙋчить (Зб. 262, 28); жидове христа господа ꙋмꙋчившы и забивьшы на кресте (Унiя, 25); север ... леѡнида ѡтца ѡригенова казал ꙋмꙋчит (Бельск., 242б); тогож рокꙋ киꙗне ꙋмꙋчили за вѣрꙋ грека из сыном (Стрыйк., 446); прꙋсове ѡного маслꙗва ꙋмучивши ѡбѣсили (Хр. польск., 6б); коториs евтропѣꙗ и клеѡника ꙋмꙋчилъ (Пралог, 485); не моглъ его жадною мукою умꙋчит (Зб. 82, 339б).
с. 14
Умучитися дзеясл. Змучыцца. плачми оутомиласѧ, жалостьми оумоучиласѧ (Пак. Хр., 15б).
с. 14
Умучить гл. умучити
с. 14
Умучовати дзеясл. Змучваць. Ѡбꙋчаю: Цвичꙋ, привыкаю, призвычꙋю, оумꙋчꙋю (Бяр., 194).
с. 15
Умучоный гл. умученый
с. 15
Умъ наз. 1. Розум, вышэйшая ступень пазнавальнай дзейнасцi. сесь бо иван колько вѣдает. таиниць бж0483иих. оумъ чл0483вчь не может досѧгнꙋти (Чэцця, 40); сотворил бг0483ъ самовласть дх0483овноую. и наполнеишꙋю и ... воѡбразовал в ню, все есство, и нарек еѧ оум (Арыст., 154); ѡни того не принѧли ѡт слова божiего, но ѡт ꙋма телесного (Будны, 34); кто жъ позналъ оумъ гн0483ь, албо емꙋ былъ порадникомъ (Апакр., 158); того ум члвчскии сказати не возможетъ (Барк., 170); кто бо разꙋмѣ оумъ Гсднь (Сматр., 4); здаетсѧ же оумъ чл0483вчiй, смыслъ Бж0483iй переходити бꙋдетs: але мылишсѧ на томs барзо (Мак., 110); новое то есть, а николи неслыханое, ꙋмомъ человѣческим неѡгарненое (Зб. 82, 10). 2. Здольнасць мыслiць, разумець. зсталисе какъ бы ѡбоумерши во сне без оума (Валх., 48б); дѣдъ нашъ, зъ своею кнегинею Марiею, будучи за своего цѣлого розуму и за доброго ума ... записали свое именiе (АЗР, I, 130, 1493); за своего доброго ума и чистой памяти и полного розума пишу сию свою духовницу (АВК, XХI, 7, 1555); пишу сей мой достаментъ целымъ своимъ умомъ и доброю паметю (ИЮМ, ХХХII, 205, 1578); феѡфилъ Алеѯандриискии ꙋма i памети ѡтбыл, в хоробꙋ впадшы ꙋмерлъ (Зб. 81, 226). ◊ Мети на уме гл. мети; прийти на умъ гл. прийти.
с. 15
Умывалница, вмывалница, умивалница наз. Пасудзiна для мыцця. вмывалsницу медѧну с подsставкою еꙗ ко ꙋмыванию ... поставиши (Скар. КВ, 58б); ꙋмывалsниць великихъ, иже беша на подъставsкахъ тыхъ десеть (Скар. ТЦ, 141); ꙋчинишъ ꙋмывалницꙋ мѣдꙗнꙋю з подставком еи до ꙋмыванꙗ (Бiблiя, 148); ꙋчиниш теж и ꙋмивалницꙋ з мѣды з столом своим (Бельск., 51); воды налилъ во ꙋмывалницꙋ. абы ꙋмывалъ ноги ꙋчеником своим (Зб. 255, 233); далеко скꙋтечнѣsшаꙗ ест ꙋмывалница крови хс0483товое (Зб. 259, 529б); взꙗли воды во ꙋмывалницꙋ и ѡмыли емꙋ ноги (Зб. 752, 579). Параўн. умивало, умывалня.
с. 15
Умывалня наз. Тое, што i умывалница. ѡтнꙗл царъ азазъ подставки ритыи, и ꙋмывалню котораꙗ на них была, и море зложил з волов мѣдꙗных (Бiблiя, 494); оумывалню тежь поставилъ межи наметꙋ свѣдѣцства и олтаремъ наполнивши ю водою (Хран., 114).
с. 15
Умывание гл. умыванье
с. 16
Умываный дзеепрым. ад умывати. слабость новорожденнаго, того не допꙋщаеть; але потребꙋет ... абы было часто в кꙋпели ꙋмывано (Навука, прадм.).
с. 16
Умыванье, умиванье, умывание наз. Дзеянне па дзеясл. умывати. вмывалsницу медѧну с подsставкою еꙗ ко ꙋмыванию ... поставиши (Скар. КВ, 58б); зꙋбы твои какъ стада ѡвець што възышли ѡт оумыванiѧ (Зб. 262, 85); ꙋчинишъ ꙋмывалницꙋ мѣдꙗнꙋю з подставком еи до ꙋмыванꙗ (Бiблiя, 148); розмышлꙗне ... ѡ ꙋмыванию ног (Зб. 255, 232б); исус ... по ꙋмываню ногъ взꙗлъ сꙋкню свою (Зб. 259, 632б); межи ними ѡдного раз мѣлъ на ѡбѣде, которомꙋ з покори до рукъ ꙋмиванꙗ воду даючи (Пралог, 512); Моавъ конобъ надѣи моеи або ꙋмыванꙗ моего (Выкл., 128); за намощене театру у церкви братской для отправы у Четвертакъ Великiй отцу епископу умываня ногъ, теслемъ ... заплатили (ИЮМ, ХIII, 58, 1699); мыло для бѣлья и для умыванья (ИЮМ, ХХIV, 49, 1713).
с. 16
Умывати, умывать дзеясл. Мыць. ноги хс0483ъ вчн0483икѡм своимъ оумывал (Чэцця, 318б); хотел оумывати ноги его (Пак. Хр., 5); она ꙋмываеть собѣ нозе на сенѧхъ своих (Скар. ДЦ, 84); коли усхочеть тот пан умывати руки, вы ему ѡдин воду даи, а другии ручникъ (Бава, 170); который до ногъ оученикѡв своихъ схилѧлъсѧ и оумывалъ ихъ (Апакр., 175б); наливши воды будꙋт в ней ꙋмыват аарон и сынове его рꙋки свои и ноги (Бiблiя, 148); до своего палацꙋ вsпроважал, ноги ихъ оумываючи и забрꙋденые головы ѡчищаючи (Варл., 306б); исꙋс ... водꙋ влѣлъ в мѣдницꙋ и ꙋмывалъ ꙋченикомъ ноги (Зб. 259, 632–632б); гости всꙗкие ласкаве приsмовалъ, и ноги имъ ꙋмывал (Пралог, 448); зимною водою твари ꙋмыват не хотѣла (Зб. 82, 56б).
с. 16
Умыватися, умиватисе дзеясл. Мыцца. Iꙋдиѳъ ... ꙋмываласѧ во кладези водою (Скар. КЮ, 19б); ѡчи его ꙗко жь голꙋбѧчiи на силнах водах оумываютсѧ молоком (Зб. 262, 84б); Несифора ... николи простою водою не ꙋмываласѧ, ѡдно еи з росы мꙋсели воды доставати (Царств., 74б–75); ѡбачил вирсавию жонꙋ ꙋриꙗ кгды сꙗ ꙋмывала ꙋ воды сподобаласꙗ емꙋ (Бельск., 105б); [невеста] никгды се простою водою не ꙋмивала (Там жа, 395б); Давыдъ моцныs ѡбачилъ невѣстꙋ ꙋмываючисꙗ которое подобно перед тымъ не зналъ (Зб. 259, 516–516б).
с. 16
Умывать гл. умывати
с. 17
Умываючий дзеепрым. ад умывати. ведала его нахилѧючегосе. и оумываючого ноги ихъ (Пак. Хр., 5).
с. 17
Умыкати, умикати, умыкать дзеясл. Уцякаць. той костелъ есть кламцею спочаткꙋ и чачкою показаною, которою людей до себе звыклъ вабити, привабленымъ посполите зась звыкъ оумыкати (Апакр., 199); поражоныs ликиниs до трации ꙋмыкал (Бельск., 263б); был люд голыs мꙋсил перхати и ꙋмикат (Стрыйк., 617б); не вѣдали кꙋды ꙋмыкат ѡт страхꙋ (Хр. польск., 23); ѡттолs оубогiй ... оумыкати мꙋситъ (Калiст, I, 35б); ловци дѣти тикгриса маленкие з ꙗмы выбравши ... ꙋмыкают ѡд твари тигриса (Зб. 259, 580); тут ихъ длꙗ небеснаго царѧ исꙋса шанꙋете и ꙋмыкаете, што тамъ зыскꙋете (Зб. 82, 96); былъ ѡдинъ законъникъ дивне нетерпливыs, и часто звыклъ былъ з монастира ꙋмыкать, вротилсꙗ ѡднакъ зновꙋ (Пралог, 641б).
с. 17
Умыла наз. Памылка. разсꙋжаѧ сам собѣ а мнитсѧ иже тым сѧ оубережить ѡт оумылы лекарьское, а в том есть много шкоды (Арыст., 238).
с. 17
Умыленый дзеепрым. Пакiнуты. вышли в поле з мѣста вси жаден не зостал, жаден домꙋ не замкнул, здалека толко на ꙋмыленыи домы гледѣли (Бельск., 296).
с. 17
Умысленый гл. умышленый
с. 17
Умысливати дзеясл. Задумваць. хочемъ то вѣдати, што умысливаете на тую такъ великую рѣчъ (АЗР, IV, 252, 1605).
с. 17
Умыслити, вмыслити дзеясл. Задумаць; надумаць. имены названые ... побожною тихостью умыслили есмо привернути, якожъ и приворочаемъ симъ нашимъ листомъ на часы вѣчные (АЗР, I, 57, 1443); што умыслиломъ выконывамъ (АСД, I, 5, 1507); за кторым же то парисом гекторь оумыслил ити (Троя, 34б); ꙋмыслилемъ тестаменътъ моs чынити (КВС, 458б, 1552); ꙋмыслили есмо не толко таковых потрэбъ рэчи посполитоs належачихъ не ѡдмовити але ещэ ... примножати (Ст. 1566, 5б); вмыслил ходити по мору и сухом (Трыст., 86); земли ... ѡные злꙋчити ꙋмыслили есмо (Прыв., 108б); кн0483жата преднѣsшие ꙋмыслили по алеѯандре роздѣлит кролевства (Бельск., 184); кроль, пишꙋчiй листы до тыхъ, которымъ привильѧ и ѡсобныи подарки даровати оумыслилъ, ѡзнаймꙋетъ всѣмъ (Мак., 325); богатыs ѡныs маючи в себе сыночка перъвенъца единого, и того заколоти ꙋмыслилъ длꙗ хорого (Зб. 82, 423б).
с. 17
Умыслне гл. умысльне
с. 18
Умыслно гл. умысльне
с. 18
Умыслный гл. умысльный
с. 18
Умысловый прым. Разумовы. Подложенiе: Подлога, причина, оумыслова росправа (Бяр., 118).
с. 18
Умыслъ, вмыслъ наз. 1. Розум; iнтэлект. сами по своей доброй воли, безъ кождого припуженья, вмысломъ розмысльнымъ оповѣдили намъ (АЗР, II, 338, 1536); своимъ сталымъ ꙋмысломъ а доброю волею своею даю дарꙋю и записꙋю (КВС, 533б, 1552); я, хотяжемъ на теле будучи хорый, але на умысле добре здоровый (АВК, XХ, 110, 1594); ꙋмыслъ людскиs безъ такого ꙋмартвенꙗ не может быть достатечне способныs до ꙋваженꙗ речеs небескихъ (Зб. 261, 135); на томъ оумыслъ, мысль моѧ зs довтѣпомъ оустаетъ (Лям., 3); Мꙋдрованiе, пв0483. оумыслъ, або розꙋмъ знаменитый (Бяр., 213); ꙋважаs ижъ покоs ест ꙋмыслꙋ и воли злꙋчене (Зб. 259, 97); ѡнъ з великои роспачи умыслꙋ своего ничого емꙋ не ѡтповѣдалъ (Пралог, 520б). 2. Намер. его милость ... повѣдилъ намъ, слугамъ своимъ, волю умыслу своего (АЗР, I, 117, 1492); вернетьсѧ оумыслъ его лихии иж змыслил над юдѣꙗны на головꙋ его (Зб. 262, 133); Иванъ Богушевичъ Таруса ... маючи злый умыслъ, гумно дей мое ... огнемъ спалилъ (АВК, XХI, 275, 1558); хто бы колвекъ с панства нашого с подданых нашыхъ до земли неприꙗтелское втекъ ꙋмыслом злымъ ... чэсть тратить (Ст. 1566, 9б); князь великiй не мѣлъ которого умыслу противку панствамъ короля (АЗР, III, 165, 1573); слꙋга вземши перед себе злыs ꙋмыслъ пана своего забилъ (Ст. 1588, 404); до кревное нехаs не пристꙋпꙋет з тым ꙋмыслом, абы што шпетнего з нею пополнил (Зб. 261, 256б); же недобрiи замыслы и оумыслъ пред себе взѧлъ, ѡдпалъ ѡд Бг0483а (Мак., 103). ◊ Мети во умысле гл. мети.
с. 18
Умысльне, вмыслне, вмысьне, умыслне, умыслно, умысне, умыстлне, умысьлне прысл. Наўмысна. естли бы хто реку перекопал ꙋмысльне ку шкоде суседа (Ст. 1529–Ф, 110–111); тотъ Степанъ въ онъ часъ вночи в середу тамъ у дворе на Черленой вмысьне и на пана ихъ наехавши и в томъ дому большомъ моцне добываючи, и вжо дей казалъ былъ тотъ домъ огнемъ запалити (АВК, XXI, 372–373, 1558); то бы на него перэведено было иж то ꙋмыстълне ꙋтаилъ тогды таковыs хоружыs врꙗд своs хоружство тратить (Ст. 1566, 24); хто на збожах и на ꙗрынах ѡбозом вмыслне постановилсꙗ и шкоду вчинил такового панъ гэтман карати маеть (Там жа, 24б); естли бы хто бꙋдꙋчи на служъбе нашоs бꙋдь в обозе або в тегненью на дорозе ѡдинъ на дрꙋгого ꙋмысьлне або ѡбычаем зъвады наехал або нашол на ѡбозъ (Ст. 1588, 60); они ... через многих помочников и тумулство людей на то способленых, умысльне ... нашли на кгрунты оромые (АВК, XXХII, 20, 1596); вs римsскомъ костелѣ доброволне, оумысльне и фортелне оупроважено ст0483окоупство (Апакр., 169б); то ꙋчинило з пригоды а не ꙋмыслно (Бельск., 41); немалые шкоды почынила ꙋмыслне кгвалтом (ККСС, 29б, 1615); реку ... котораꙗ неподалеку ѡт тое целебное воды плынула, ꙋмысне копаючы привели абы ее затопит могли (Зб. 752, 10). Параўн. умислене, умышленне.
с. 18
Умысльный, умыслный прым. Наўмысны. умысльное лакомство къ землямъ пана нашого отворилъ (АЗР, I, 222, 1501); Быстрыцкий из слугами, прудко на мене наскочивши умысльнымъ обычаемъ ... бъючи, и мордуючи и бороду вырвалъ (АВК, XХI, 71, 1555); панъ Янъ ... на жалобу чинечи отказъ, не зналъ се до умысльного забитья того подданого (АВК, II, 301, 1597); до того свѧченѧ не з ꙋмыслъного ꙗкого повинного предсѧвзѧтьѧ папежови пришло, але за оказiею ѡтправованьѧ вs конsстанs тинополю соборꙋ (Апакр., 129); ѡстꙋпивши законникъ ѡт кꙋшенѧ и ѡт оумыслного подстꙋпного предсѧвзѧтѧ своего, оутаеное вs собѣ высокое о собѣ розꙋмене вынꙋрѧет (Калiст, II, 149б).
с. 19
Умысне гл. умысльне
с. 19
Умыстлне гл. умысльне
с. 19
Умысьлне гл. умысльне
с. 19
Умыти, вмыти, умити дзеясл. Памыць; умыць. оузѧвши пилат водоу оумыл роуки свое (Пак. Хр., 21б); паклижъ черsнеише место ꙋкажетsсѧ на ризе ... да вмыють ю ꙋдругое водою и чисто будетs (Скар. КЛ, 27); зволокла есми сорочкꙋ мою какъ ѡболокꙋ еѣ оумыла есми ноги мои (Зб. 262, 84б); ты пакъ постечисѧ помажъ головꙋ свою и лице тsвое ꙋмыи (Цяп., 8); розвезавши ему руки, ноги а умывши тваръ его ... зъ дому своего выпхалъ (АВК, VIII, 491, 1595); встал теды цар ꙋмыл твар и станул в броне (Бельск., 108б); сын саꙋлов выехал противко цареви, не ꙋмывши ногъ и не ѡбрѣзавши ногтеs рꙋкъ своихъ (Там жа, 392); тꙋрцы ... кгды набоженство чинꙗт ꙋмиют собѣ послѣднии части тѣла (Там жа, 408б); его приsмет ноги его ꙋмыет наготует частуеть (Зб. 107, 172б); ноги его ꙋмывши, есты перед него положилъ (Пралог, 492б); введшы ихъ в домъ, принеслъ воды и оумыли ноги свои (Хран., 70).
с. 19
Умытие гл. умытье
с. 20
Умытися дзеясл, зв. ад умыти. Зꙋзанsна ... хотѧше ꙋмытисѧ в заграде, знои ꙋбо бѧше (Скар. ДП, 35б); пани ... убраласѧ у добрые шаты и умыласѧ водкою рожаною (Бава, 129); коли мают вниsти тꙋрки до костела на ден ст0483ыs пред тым ꙋмыетсꙗ в лазни (Наб. тур., 24б); ꙋмыйсꙗ теды, намажсꙗ, и ѡболочисꙗ во ѡздобнѣйшии шаты (Бiблiя, 139); ꙋмыsтесꙗ а чсты будте (Бельск., 137б); оумыйсѧ вs сажавцы (Калiст, I, 142); в кꙋпели силоамъстеs ꙋмытисꙗ казалъ (Зб. 259, 64б); мы ꙋмывшысе водою въ ѡном ѡзерѣ, поклонимсꙗ им (Зб. 752, 540); всталъ теды Дв0483дъ зs земли и оумылсѧ (Хран., 258б).
с. 20
Умытый дзеепрым. ад умыти. кто оумыт есть не потребоуеть штобы головоу мылъ (Пак. Хр., 5); нечисsтыми руками, то есьть не ꙋмытыми едучи хsлебы, ругалисе (Цяп., 52); дш0483ꙋ твою ... накшталтъ чистого нѣѧкого и свѣжо оумытого зверцадла оучинишъ (Варл., 176).
с. 20
Умытье, умытие наз. Дзеянне па дзеясл. умыти. онs ... воды наготовалъ ко ꙋмытию ногъ вельблюдомъ и мужемъ (Скар. КБ, 42б); розседлал велблюды и далъ плев и сѣна и воды на ꙋмыте ногъ ихъ самых (Бiблiя, 55); ѡ ꙋмытию ногъ и ꙋставе пресветого сакраментꙋ в розмышлꙗниꙗх о муце господнеs (Зб. 255, 34б).
с. 20
Умышление гл. умышленье
с. 20
Умышленне прысл. Тое, што i умысльне. вы и про тотъ рубежъ съ инного конца причины неправдивые вымышляете, незгоды и непокою какъ бы умышленнѣ ищете и желаете (АЗР, V, 35, 1637).
с. 20
Умышленый, умысленый дзеепрым. ад умыслити. его первыи гнев оумышленыи оуспоменоул (Пак. Хр., 24б); ꙋмысленые речи кто замолsчати можеть (Скар. КВ, 8б).
с. 20
Умышленье, вмышление, умышление наз. Дзеянне па дзеясл. умыслити. ѡдин ѡ дроугого оумышленiю не вѣдаючи длѧ великих и далеких межи ими зм0483ль (Валх., 48); маючи собе достаточное умышлене умысломъ добрымъ (Ст. 1529, 1); акгаменон своег оумышленьꙗ тыми то словы рек (Троя, 3б); доконал свое вмышление (Трыст., 36); в дѣꙗх апостолских, взрост своs и ꙋмышлене брали, вѣрные хрстовы ꙋчникове (Бельск., 206б); король его милость и панове рада всимъ умышленьемъ на господарство Московское и на разоренье вашей Рускоѣ вѣры ему помогали (АЗР, IV, 293, 1608); сами вы то видите, ижъ то дѣялося не умышленьемъ, омылкою прописывалися, яко есте вы подали перво въ отвѣтѣ на письмѣ (АЗР, V, 32, 1637).
с. 20
Умышляти дзеясл. Задумваць. Смышлѧю: ꙋмышлѧю (Бяр., 152).
с. 21
Умякчати, умегчати дзеясл. Пазбаўляць суровасцi, строгасцi; рабiць больш мяккiм, лагодным, падатлiвым. вs цр0483кви до книжникѡвъ и фарисеѡв мовил, самою рѣчъю оувѣрѧючи и ствержаючи, а неслыханымъ чꙋдомъ затвѣрдѣлꙋю ихъ срокгость и оупорное недовѣрство оумѧкчаючи и ломѧчи (Калiст, I, 140б–141); ст0483ый иѡан ... немилосердие до млсти их и срдце их ꙋмегчал (Зб. 752, 42б).
с. 21
Умякчиватися дзеясл. Памякчацца. всѧка бо дш0483а бо0483у любимаꙗ как воскъ оумѧкчиваетсѧ (Чэцця, 217б).
с. 21
Умякчити, умекчити, умягчити дзеясл. Пазбавiць суровасцi, строгасцi; зрабiць больш мяккiм, лагодным, падатлiвым. бж0483ьꙗ бо сила поспешила ѡсифꙋ. и пилатовоу жестокꙋю дш0483ю злоноровнꙋю оумѧгчила (Чэцця, 326); нѣчто бъ Господь Богъ, тѣхъ бѣдныхъ для, умягчилъ сердца и отъ плачя неутѣшимого ихъ избавилъ (АЗР, II, 285, 1533–1538); ꙋмекчил ꙋмыслꙋ слуг своих, иж его не забили (Бельск., 99); ꙋмꙗкчил серце арнолдово статечною своею розмовою (Там жа, 393б–394).
с. 21
Умякчитися дзеясл., зв. ад умякчити. цр0483ь ... ѡдва сѧ оумѧкчилъ гнѣвом (Чэцця, 58).
с. 21
Умяркованый гл. умеркованый
с. 21
Умятать гл. уметати
с. 21
Унесеный гл. внесеный
с. 21
Унесенье гл. внесенье
с. 21
Унести гл. внести
с. 21
Унестися гл. внестися
с. 21
Унечестивитися дзеясл. Пазбавiцца граху. изьꙗснѧтьс и ѡбѣлѧтьс и ѡчистѧтсѧ многыи и оунечестивѧтсѧ нечестивiи (Зб. 262, 126б).
с. 21
Унея гл. уния
с. 21
Унеятъ гл. униятъ
с. 22
Униалный прым. ад уния. ꙗко ѡ том констытꙋцыꙗ рокꙋ шестдесꙗтъ девꙗтого ꙋниалнаꙗ ѡписꙋетъ (ККСС, 53б, 1615).
с. 22
Униатский гл. униятский
с. 22
Униатъ гл. униятъ
с. 22
Универсалне прысл. Унiверсальна; усеабдымна. на соборѣ в берестю литовском порꙗдне ѡдправованым, за моцю патрiархи и за позволенемъ кролꙗ пана своего ѡд дх0483овных невѣстскихъ людеs ꙋниверсалне рокꙋ ≠аф0483чs (Дыяр., 172).
с. 22
Универсалный прым. Унiверсальны; усеабдымны. встоупокъ того за оуниверсалныи кр его млсти, и вs добрахъ и мѣстахъ кр его млсти, напередъ оучинено (Апакр., 207б); занехавъши партикꙋлꙗрного на тотъ час сꙋдꙋ, мовъмо ѡ ꙋниверсалномъ (Зб. 259, 355б). ◊ Лист универсалный гл. листъ.
с. 22
Универсаловый прым. ◊ Лист универсаловый гл. листъ.
с. 22
Универсалъ, вниверсалъ наз. Указ. конъстытꙋцыѧ Соимоваѧ на ѡном варшавском Соиме жаднаѧ не дошла, ѡкром самого ꙋниверсалꙋ соимового (Трыб., 1); панове урадники земьские и пан подкоморий Менский мне личбу слухат з одобраных пенезей не хотели, и водле науки в универсале описаное, не справили (АВК, XХХVI, 411, 1590); ꙋниверсал до ѡбывателев мстиславских ѡ заробене замкꙋ (КЛС, 159б, 1597); роскажемо против таковым оуниверсалы и мандаты с канцлерѣи нашеи выдати (Апакр., 37); подписавшисе до того писмом албо ꙋниверсалу его кр: мл: послалисмы (Барк., 151б); ваша милость у вину двоякую водле универсалу описаную по чотырнадцати гривенъ платити попалъ (АВК, XХVIII, 83, 1605); козакъ скарбовый ... подал универсалъ его кор. млсти пна нашого млстивого на речъ в нем помененую (АВК, XХХIV, 99, 1636); у того универсалу его королевское милости печать большая ... притисненая (АВК, III, 63, 1665); приехалъ одъ кроля его мл. панъ Кицкiй ротмр. надворный его кр. млт. до Могилева зъ универсаломъ кролевскимъ для одебраня гиберны тысячей трехъ (ИЮМ, I, 28, 1679); кгды посылали до Оршы вниверсалъ актыковать до книгъ стороны шелеговъ, стратилъ дворникъ своихъ грошей золотый одинъ (ИЮМ, III, 139, 1685).
с. 22
Униеваный, униованый дзеепрым. Якi стаў унiятам. передъ выѣжджыми митрополита унiованого тотъ свещенникъ становитисе не маеть (АСД, I, 267, 1628); жадная перешкода и трудность ... ни отъ кого зъ духовныхъ такъ религiи Римской яко и зъ унiеваныхъ чинена быти не маетъ (АЗР, V, 10, 1633).
с. 22
Унижатися, унижатисе, унижатьсе дзеясл. Унiжацца. было написано, яко обычай того естъ до приятелей пишучы, унижаючысе тымъ способомъ на копцы самомъ (АВК, XХVI, 474, 1586); бꙋчныs але мꙋдрыs ꙋмѣs се в щастю ꙋнижат (Бельск., 205б); непорочномꙋ женихꙋ Хрстꙋ прилꙋчаютъсѧ ... овыи оунижаючисѧ; овыи оуслꙋгꙋючи, овыи працꙋючи, овыи безмолствꙋючи (Калiст, II, 78б); ѡнъ тым покорнѣs се ꙋнижаючы ни до чого се не признавал (Зб. 107, 172б); ꙋчысе ѡттуль ... жебыс се ꙋнижалъ под моцную рꙋку божꙋю ꙗко ласки не годенъ (Зб. 255, 39б); если хочешъ што ꙋпросит ꙋ господа бога, напродъ ꙋнижаsсе барзо предъ творцою твоимъ (Зб. 259, 274б); покорою великою и ласкавостю всѣмъ слꙋжилъ, на серъцꙋ сꙗ кажномꙋ унижаючи а до потребы се его склонꙗючи (Пралог, 590б).
с. 23
Унижаючийсе дзеепрым. ад унижатися. Которыи бо вsзsноситьсе, ꙋнижитьсе а ꙋнижаючиисе, вsзsнесетсе (Цяп., 32).
с. 23
Унижене, внижоне, униженне, униженно, унижоне прысл. Унiжана. униженнѣ насъ господаря просили (АЗР, III, 223, 1578); унижоне насъ, господара просечы, абыхмо имъ тотъ островъ Лукъяновски и домъ в месте Мозырскомъ ... вечностью выменилъ (АВК, XХIV, 386, 1581); унижоне насъ, господара, просили, абыхмо ихъ таковою волностью обдарили (ИЮМ, I, 318, 1593); о што униженно и слезно прошу (АЗР, IV, 99, 1595); унижене теды и плачливе вашу милость, нашихъ милостивыхъ пановъ просимъ, абысьмо на сеймъ съ тою всею справою отосланы были (АВК, VIII, 57, 1601); оунижоне просил абы его оуздоровил (Калiст, II, 18б); черезъ сесъ тестаментъ остаточное воли моее пилне, покорне и внижоне проше (ИЮМ, ХХI, 282, 1626); Бг0483а моего проповѣдникѡв ... покорне и оунижене поздоровил (Варл., 44); унижене прошу и назначаю опекунами и оборонцами его мсти пна Крыштофа Храповицъкого (ИЮМ, ХХVI, 123, 1641); Низꙋплѣжнѡ: Смѣреннѣ и малогласнѣ, пискомs оуниженне по земли лазѧчи (Бяр., 97–98).
с. 23
Униженость, униженность, унижоность наз. Унiжанасць. для того униженность наша быти пристойную рѣчъ осудила (АЮЗР, I, 249, 1592); нехай намъ выведет, ꙗкъ сѧ збытокъ и достаток, а надоутость римsского папежа, помsпꙋ моцаровъ свѣтскихъ превышаючаѧ, зs хрстовою гн0483ею оунижоностью и недостаточностью згожаетъ (Апакр., 175б); Смѣреномꙋдрiе: Покорнаа мꙋдрость, покора: оупокоренье оумыслꙋ, оуниженость оумыслꙋ (Бяр., 152).
с. 23
Униженый, унижонный, унижоный дзеепрым. ад унижити. донесли до насъ оунижоные прѡзбы, велебный адамъ ипатей прототронiй, владыка володимерскiй и берестейскiй (Апакр., 36б); ꙋнижени суть филистынове (Бiблiя, 210); зложилъ потꙋжныхъ зs маестатѡвъ, а вывышилъ оунижоныхъ (Калiст, II, 240б); ничого ѡ собѣ не держалъ, ѡвшемs оуниженою и зневаженою дш0483ею, ꙗкъ бы ничого не оумѣлъ и не мѣлъ, хочъ бы все зналъ и оумѣлъ (Мак., 104–105); Смѣренiе: Покора, понижене, оунижѡнныи прѡзбы (Бяр., 152); там есми видел люди законные которые бовѣмъ тут наsбарзѣs ꙋнижоны были (Зб. 107, 114б); так сꙗ стал ꙋнижонымъ ижъ ꙗвно з грѣшники товариско жыл (Зб. 752, 51б); срдца сокрꙋшеннаго и ꙋнижоного ты бж0483е не взгардиш (Выкл., 125б); ꙋнижени тежъ были в злостꙗх своих (Пс. XVII, 116); оунижени сꙋть сн0483ове аммони ѡт сн0483овъ Iзраилевыхъ (Хран., 183).
с. 24
Униженье, унижэнье наз. Дзеянне па дзеясл. унижити. къ нѣкоторому униженью и възгарженью тыхъ, хто гербовъ не бралъ, также и тыхъ, хто ... намъ господарю вѣрность свою сталѣ показують (АЗР, III, 119, 1563); бачэчы иж в том привилю ни ку которому ꙋнижэню ѡных то гэрбовъ не брал такжэ и тых хто веру грэцкую держить ... ꙋѳалꙗемъ (Ст. 1566, 3); од тых кому суть винни не поднiали унижене (ИЮМ, ХХХII, 109, 1578); такого ꙋниженьѧ до наиденѧ правды и покою церкви божие потреба (Бер. саб., 8б–9); оное предивное Бж0483iего Слова оунижене, и зsстꙋпене зs высокости нбснои на тꙋю низкость земнꙋю ... роспамѧтовали (Калiст, I, 41б); подѧковане тобѣ чиню, жесь вsзглѧнꙋлъ на оунижене мое (Варл., 354); ангелъ ... з ꙗкою ꙋчтивостю и ꙋниженемъ ѡнꙋю поздоровилъ (Зб. 259, 533б); до такъ великого ꙋниженꙗ пришолъ и смирилсꙗ (Пралог, 546); ѡбачъ ꙋнижене мое, а вырви мене, бо есми не забыл законꙋ твоего (Пс. XVII, 143б).
с. 24
Унижити, внижити, внизити, унижить дзеясл. Унiзiць, зняважыць. нашого посла внизили есте отъ всихъ пословъ (КЗ, 353, 1484); внижил на земли живот мои. посадил мѧ ест в темностѧх (Пс. XVI, 137); есѳир ... попелом и гноем посыпала головꙋ свою, и тѣло свое ꙋнижила постом (Бiблiя, 577); немашъ ничого хотꙗчомꙋ латвеsшого ꙗко ꙋнижит себе самого (Зб. 259, 87); выслухает мене Бг0483ъ и ꙋнижитъ ихъ тоs коториs есть пред вѣки (Пс. XVII, 38б); выслꙋхает бг0483ъ и ꙋнижит ег (Выкл., 126б); былъ гсдь оунижилъ Iꙋдеѡвъ длѧ Ахаза цр0483ѧ Iꙋдейскагѡ, прето ижь егѡ ѡбнажилъ зs помочи, а ижь былъ вsзгордѣлъ гсда (Хран., 338б).
с. 24
Унижитися, унижитьсе, унижиться, унижытьсе дзеясл., зв. ад унижити. которий бо вsзsноситьсе, ꙋнижитьсе. а ꙋнижаючиисе, вsзsнесетсе (Цяп., 32); падши на землю поклонилсѧ и ꙋнижилсꙗ бг0483ꙋ своемꙋ (Бельск., 39); кгды сѧ балваномъ поклонили, и розмаите Бг0483ꙋ зsгрѣшили, оунижилосѧ срдце ихъ и оупало (Калiст, II, 202); если з стороны своеs ꙋнижытсе, покꙋтоват бꙋде (Зб. 255, 113); хтоколвекъ ꙋнижытсе, ꙗко малое то ѡтроча, тотъ ест болшиs во царствии небесномъ (Зб. 259, 87); ѡ бѣсе, если такаꙗ ест серца твоего пыха, ижъ ани хочешъ ани можешъ в такъ малоs рѣчи сꙗ ꙋнижит сотворителеви своему, иди прочъ ѡт мене (Пралог, 526б); Гд0483ь сторожем маленких, ꙋнижилсꙗ есми и выбавил мене (Пс. XVII, 128); ѡна ... упавши на землю ꙋнижиласꙗ бг0483ꙋ своему (Зб. 82, 351).
с. 25
Унижить гл. унижити
с. 25
Унижитьсе гл. унижитися
с. 25
Унижоне гл. унижене
с. 25
Унижонный гл. униженый
с. 25
Унижоность гл. униженость
с. 25
Унижоный гл. униженый
с. 25
Унижъ прысл. Тое, што i внизъ у 1 знач. граница тому селу ... рѣкою Жваницою унижъ къ земли ихъ милости отцовъ езуитовъ Полоцкихъ (АВК, IX, 8, 1618).
с. 25
Унижытьсе гл. унижитися
с. 25
Унижэнье гл. униженье
с. 25
Унизъ гл. внизъ
с. 25
Униканье наз. Дзеянне па дзеясл. уникати. кгволи ꙋниканьꙗ права роки за позвы прыпалые часомъ збиваньемъ а часомъ рознѧтьемъ на ꙋгодꙋ зволокають (КЛС, 144б, 1597).
с. 25
Уникати, вникати, уникать дзеясл. Унiкаць, пазбягаць. пакли ж бы он был такъ небачный и за децкимъ ку праву не сталъ або ся перед децким скрыл, вникаючы права а не хотячы права достояти (Ст. 1529, 43); тогды бы вси мыта ... вънивечъ ся оберънули, бо бы кожъдый купецъ, уникаючы мыта, иными дорогами, куды хотя, езъдилъ (КПД, 174, 1551); вжо раты ... минули, а он, уникаючи мне тых грши платити, не ведат где промешъкиваеть (АВК, XХХIХ, 152, 1578); естъли бы тот же такь ꙋпорныи былъ и ... тое имѣнье ꙋникаючы права комꙋ иномꙋ в рꙋки пꙋстилъ (Трыб., 13б–14); естли бы которыs шлꙗхтичъ именье свое продавъши, а вместе мешкаючи з лифы жилъ, ꙋникаючи слꙋжбы земское военъное, таковые (Ст. 1588, 88); панъ ... тые роки зволокалъ и одъ усправедливенья уникалъ (АСД, I, 201, 1596); ѡни ... только невинъне час ꙋникаючи права зволокли (КЛС, 168б, 1598); черезъ тое не мелъ ... такого учынку полнить ани до тое Козлевны ходить и нигде зъ нею уникать ани утекать (ИЮМ, VIII, 348, 1619); вымовкꙋ мѣти могꙋтъ: же, хотѧй тѣломъ здаютъсѧ оуникати, срдцемъ еднак были и сꙋть при правдѣ (Мак., 4); панъ Заблоцкiй и панъ Опока, уникаючи справедливости светое ... позвы по ихъ милостей неслушне тутъ передъ насъ судъ выносили (АВК, XV, 80, 1663).
с. 25
Уникненье наз. Дзеянне па дзеясл. уникнути. ухиленья черезъ пленипотента ей милости паней Накгорчиной, яко неслушное, на уникненье справедливости светое, а ку шкодѣ акторки заживаное афектацiи на сторону, узнанья той справѣ форумъ и наказу ободвумъ сторонамъ далей въ право поступовать у насъ суду просили, домавяли (АВК, XII, 453–454, 1662).
с. 26
Уникнути, уникнуть дзеясл. Унiкнуць, пазбегнуць. его милость ... на листъ обликгъ винного тысеча золотыхъ уникнуть усилуетъ (АВК, XV, 89, 1663); который з турмы замку Виленского и з вартою, способомъ фортельнымъ ... з вензеня уникнулъ (АВК, XХIХ, 93–94, 1680).
с. 26
Унимати I гл. внимати I
с. 26
Унимати II, внимати, унимать дзеясл. Уцiхамiрваць, сунiмаць. досыть ваших детеи оунимали, штобы сѧ ѡни ѡт того ущунули (ПГ, I, 152, 1445–1448); сее свѣтлости. ничимъ не внимали (Чэцця, 189б); внимаите себе ѡт всѧкого зsлого (Скар. IС, 28); внимаи ѡт напасти нечестивых коли приидет (Зб. 262, 94б); коли сѧ хочешъ бити з Блерыжом, ꙗ тѧ не внимаю, але прошу тѧ, буд дворен (Трыст., 50); учалъ есьми былъ кровь унимать (АЗР, IV, 485, 1615).
с. 26
Униматися, вниматися дзеясл., зв. ад унимати II. внимаитесѧ ѡт злых сотониных дѣлъ (Чэцця, 195); оу камени воды ховаютсѧ и оу лице бездны оунимаютсѧ (Зб. 262, 28б).
с. 27
Унимать гл. унимати II
с. 27
Униованый гл. униеваный
с. 27
Унионъ наз. Вiд каштоўнага каменя. церковъ была всꙗ золотаꙗ, през которꙋю ꙋлочка была винница невымовно ѡздобнаꙗ, маючи грона з каменꙗ ѡздобного з ꙋниѡнов зъ карвункулевъ и з незличоных перелъ (Алекс., 37б).
с. 27
Унитие гл. внитье
с. 27
Униторъ наз. Прыхiльнiк унii. вѣдати и тое потреба ꙗк люциперови з наsвишшого нб0483а зтрꙋчене, так ꙋнитори зs церковного нб0483а длꙗ пожаданꙗ столка сенаторского проклꙗтsство сꙗ стало (Дыяр., 164).
с. 27
Унитский прым. Тое, што i униятский. през апостаты бествѧчейсѧ оунiтской схiсмы, в смꙋтокъ и плачъ ѡборочалы, правды еднакъ Еѵглской не запрѣлъсѧ (Сматр., 33); при капитулѣ ... релiи греческой унитское (АВК, II, 64, 1632); ꙋнитскiи колотнѣ и злости на розных мѣстцахъ а праве всюды починеные (Дыяр., 171).
с. 27
Унитъ наз. Тое, што i униятъ. попы, якъ унитове, такъ попъ тамтое церкви до того ихъ кгвалтомъ примушать не мають и могчы не будуть (АСД, I, 267, 1628); што ся тычетъ ... привилеевъ нѣкоторыхъ на початку унѣи даныхъ паномъ унѣтомъ (АЗР, IV, 519, 1630); прихиляючисе до згоды межи тыми жъ унитами и дисунитами ... вѣрные услуги свои отдавали (АСД, II, 48, 1633); унитове зъ дызунитами мають быть въ покою (АСД, I, 302, 1638); проклꙗтыs ꙋнит православног брата своего забиꙗл (Дыяр., 164); нихто иный изъ римлянъ альбо унитовъ, отъ найменьшихъ ажъ до вышнихъ асобъ духовныхъ до вышей помѣненого монастыра паненского Борколабовского жадного вступу, ани приступу мѣти не мають (АЗР, V, 70, 1641); о которое неслушное одняте одъ унитовъ той церкви (АВК, I, 101, 1666).
с. 27
Уничижаный дзеепрым. ад уничижати. ѡт некоторых слугъ бывал оунiчижан, и бит (Жыц. св., 26).
с. 27
Уничижати дзеясл. Унiжаць. хто жs ихъ смѣетъ оуничижати (Карп., 27б); самого себе оунiчижал, и подлейшим чинил (Жыц. св., 61).
с. 27
Уничижатися дзеясл., зв. ад уничижати. лепъ ꙗко слонъ, оуничижаетсѧ ꙗко ѡселъ (Арыст., 160).
с. 28
Уничижающий дзеепрым. ад уничижати. прославлѧющего мѧ прославлю, и ꙋничижающеи мѧ безо чsти будутs (Скар. ПЦ, 9); если бы сѧ трафилъ который с презвитерѡвъ годный караньѧ ведле права, албо оуничижающiй правы и наоукꙋ нашей ст0483ой цр0483кви (Апакр., 88–88б); прославлꙗющих мꙗ прославлю а ꙋничижающии мене без чести бꙋдꙋть (Зб. 752, 161б).
с. 28
Уничижение, уничиждение наз. Дзеянне па дзеясл. уничижити. четыредесѧтыи станъ Галsмонъдивлѧѳаимъ, еже исказуетsсѧ ꙋничижsдение ранъ (Скар. ЛК, 4б); горsдаго наследует ꙋничижение (Скар. ПС, 44б); слово сее не говорю оуничиженiем (Арыст., 224); азажъ не терпѣлъ пренаслѣдованsѧ, бѣдъ, поносѡвъ, оуничиженiѧ, тѣснѡтъ, ранъ, см0483рти, оклеветанiѧ (Апакр., 190б); кто собѣ искал иного безчинного братства во ꙋничиженiе семꙋ бл0483гословенномꙋ братству (Дыяр., 154).
с. 28
Уничиженый дзеепрым. ад уничижити. потопъ загубилъ естъ землю, паки ꙋзsдравила мудрсть ꙋничиженымs древомs праведнаго Ноѧ исправующи (Скар. ПБ, 15); возsри гсди и знаменаи, ꙗко ꙋничиженъ есмь (Скар. ПЕ, 4); станет на фꙋндаменте его оуничиженыи и тот што не дали на него красы црскои (Зб. 262, 125).
с. 28
Уничижити дзеясл. Унiзiць; зняважыць. не ꙋничижи человѣка стара сꙋща, понеже и мы состараемsсѧ (Скар. IС, 16); боꙗзнь бж0483иѧ ест зачало мꙋдрости: мꙋдрость же и наꙋчение безумнии ꙋничижать (Скар. ПС, 5б); призре на смиренiе ꙋбогихs гсдь, и не оуничижи моленiа их (Будны, 177); серце сокрушенно и смиренно Богъ не уничижитъ (Пыт., 79); тѣло свое оуничижила постом (Хран., 379б).
с. 28
Уничижитися дзеясл., зв. ад уничижити. падши на землю, поклонилсѧ и оуничижилсѧ бг0483ꙋ (Хран., 56).
с. 28
Уния, унея наз. 1. Аб’яднанне, саюз дзяржаў. привилеи коронныи данныs ꙋ люблине на соиме валномъ великомъ на злꙋченье ꙋнеи всее землѣ волынъское (Прыв., 107б); абы Лиѳлянты ку Короне такъ же, яко и Великое Князьство Лит[о]вское, до унiи злучоно (КПД, 516, 1569); по становенью сойму Любельского, при унiи, постановлены и депутованы певные особы для поправы статуту (АЗР, III, 191, 1576); тотъ Статутъ, звязку унiи ничого шкодити не маетъ (АЗР, IV, 4, 1588); што ѡсобливою конъстытуцыею соsмовою варовано будеть, ꙗко в конъстытуцыи на ꙋнии соsму любельского, ѡ земъли волыньскоs, подлꙗшъскоs, и киевъскоs естъ ѡписано (Ст. 1588, 94); имене слободка ... ѡтцꙋ их за заслꙋги правом вечным добре еще перед ꙋниею дано (ККСС, 4б, 1615); Съединенiе: зsедночене, оунѣѧ (Бяр., 163). 2. Аб’яднанне праваслаўнай царквы з каталіцкай пад уладай Рымскага Папы. на хвалебънои ꙋнеи слꙋжбы ѡферы и ѡбрѧдовъ згоды з латинъскою мъшою здавна полныхъ з радостью и набоженъствомъ заживали (Бер. саб., 20); митрополитъ ис пѧтю владык ... справы вs берестю ѡтправовал, и ꙗкiесь оунѣи строил, протож то синодом зватисѧ не может (Апакр., 58); ꙋчинили ꙋнѣю, то ест ꙗкобы згодꙋ и сполковане взꙗли греки и рꙋс, з римским костелом (Бельск., 385б); котораꙗ теж ꙋнѣꙗ або таꙗ их манѣꙗ и по сес ден межи правовѣрными колотнины, и ростирки церкви бж0483оs чинит (Стрыйк., 510); тые преложоные духовные, которые унию зъ костеломъ рымскимъ прыняли (АВК, XХ, 210, 1609); межи тыми которыи суть въ унiи костела святого Римского, тежъ межи тыми которыи въ унiи святой не суть, контроверсiи успокоены быти могли (АЗР, V, 9, 1633); таꙗ ꙋнѣꙗ проклꙗтаꙗ в панствѣ том христiанском з допꙋщенꙗ бозского стала (Дыяр., 164б); дошла намилшие хрестиꙗне ꙋниꙗ, маемъ за ег ст0483ою ласкою згодꙋ (Зб. 259, 466б).
с. 28
Униятский, униатский, унияцкий прым. Унiяцкi. кривды незносные ѡд тогож ѡблочинского и ѡд поповъ унiатских починенiи (Дыяр., 172б); инокини того монастыря, вси спольнѣ, вольны и моцны будутъ, при бытности моей яко фундатора и моихъ сукцессоровъ, въ православной, а не въ Римской и униятской вѣрѣ (АЗР, V, 70, 1641); припала справа ... о впроважене якобы черезъ княжати его милости до тое церкви унияцкое дызунитовъ (АВК, I, 90, 1664).
с. 29
Униятъ, унеятъ, униатъ наз. Унiят. перед людми и иные секты потꙋпꙗли, а то што было ꙋ жидов все сꙗ то ꙋ нас хрстиꙗн наsдꙋе бо сꙗ также на трое роздѣлили ѡдни римские, дрꙋгие грецкие, а третие новоꙗвлены ꙋниꙗты (Бельск., 166); русинъ коли не есть унѣятъ, и напередъ у незнаемыхъ пытаютъ, если полякъ, чи есть котоликъ, а если русинъ, чи есть унiятъ (АЗР, IV, 229, 1605); единомислного и послушнего, а не отступника ... и не унѣята .. мужа обрати вол и моцни будуть (АСД, II, 42, 1630); ꙋнiаты волею своею ѡд рымлꙗн ѡшꙋканы (Дыяр., 163); тая церковъ ... отъ дивного часу не униятомъ, але людемъ реликгiи кгрецкое ... належала (АВК, I, 90, 1664); зостали велебныхъ отцевъ на тотъ часъ законниковъ монастыру спаского, унiятовъ (ИЮМ, ХIII, 334, 1730). Параўн. унитъ.
с. 29
Унияцкий гл. униятский
с. 30
Ункгуля наз. Пахучая мазь. ꙗко ж то стораѯъ и кгалбанъ и ꙋнъкгулѧ и цветъ мирsры изsбранsное ... накадила есмъ храмъ мои (Скар. IС, 39б).
с. 30
Уносити I гл. вносити
с. 30
Уносити II дзеясл. Выносiць, ратаваць. ледве здоровья своего уносечы до господы своей назадъ живо ушолъ (АВК, XХ, 114, 1595); Мамай ... свою голову почалъ уносити (Мам., 187); поглѧдай на крꙋгъ справъ людских, ꙗкъ сѧ до кола ѡборочаетs, самъ и там, тымъ и ѡвымъ способомъ ѡные оуносѧчи, и кидаючи (Варл., 330); жал их ꙋносит за гд0483ню кривдꙋ (Зб. 752, 472б); мы з ними, братею моею, уносечи здоровъе свое, с усею маетностию своею убогою до замку Е.К. Мсти Кричева до городни своее спровадили (ИЮМ, ХХVIII, 150, 1666).
с. 30
Уноситися I гл. вноситися
с. 30
Уноситися II, уноситисе, вноситисе II дзеясл., зв. ад уносити II. предсѧ напоминаютъ абы сѧ леда вѣтромъ наоуки не давали оуносити (Апакр., 67); промени ѡных елементов на высокост се вносили (Бельск., 1б); дш0483а бовѣмъ, кгды разъ ѡткинетъ надѣю ѡ сп0483сенiи своемъ, цꙋкглѣ свои на быдлѧчiе пожадливости попꙋстивши, где схочетъ, оуноситsсѧ (Варл., 129б); робацтво ... през лекарства барзо прикрие и горкие ꙋноситсꙗ албо выгонꙗетсꙗ (Зб. 259, 362); на иншꙋю сторонꙋ разъ каменный се не оуносилъ (Хран., 189б).
с. 30
Уность наз. Тое, што i юность. сиꙗнiе зарѧ лица моего. оудержаниꙗ оуности моеꙗ (Чэцця, 238).
с. 30
Уносячийся дзеепрым. ад уноситися II. не бꙋдꙋчи оуже дитѧтемъ вs розꙋмѣ, оуносѧчимsсѧ и фѣючим ѡт волsнs и вѣтров злых пожадливостей, але вs злости дитѧтемs, а до доброго моцный и досконалый мой розꙋм (Варл., 169).
с. 30
Уночи гл. вночи
с. 30
Уноша наз. Тое, што i юноша. нѣхто молодець оуноша навченъ моудрости и страхꙋ гсню (Чэцця, 57–57б).
с. 30
Уношоный гл. вношоный
с. 31
Унсия гл. унция
с. 31
Унуздовати дзеясл. Закiлзваць. Ѡброщаю: Оунꙋздꙋю, повсѧгаю, завѧзꙋю гꙋбꙋ волꙋ (Бяр., 193).
с. 31
Унука гл. внука
с. 31
Унукъ гл. внукъ
с. 31
Унутреный гл. внутреный
с. 31
Унутръ гл. внутръ
с. 31
Унутры гл. внутри
с. 31
Унуча гл. внуча
с. 31
Унучка гл. внучка
с. 31
Унучокъ гл. внучокъ
с. 31
Унция, унсия наз. Унцыя. Талант або либра, важит сто фꙋнтов, то ест цетнар сиклъ ꙋнсиꙗ наша (Бельск., 54); такъ през вси три лѣта трвалъ вs такомъ воздержанiи, чтыри албо пѧть оунцiй, то естъ лотовъ, хлѣба ѣдѧчи, и такъ много воды пsючи (Мак., 14б).
с. 31
Унывати дзеясл. 1. Сумаваць, журыцца. спѣшимо къ ег ст0483ои млсти на добраꙗ дѣла ... колѣни свои прикланѧючо. срдцемъ оунываючо (Чэцця, 196); въ скорsби же души ꙋнываетs духъ (Скар. ПС, 24б); вs повинности вашей не оунывайте (Калiст, I, 48б); иншiи унывали, видячи пред очима смерть (Мам., 180); Стꙋжаю, си: Оунываю, фрасꙋюсѧ, трощꙋсѧ (Бяр., 159); брате аркадие, чомꙋ се такъ ѡ мнѣ фрасꙋешъ и унываешъ (Зб. 82, 350б). 2. Нудзiцца. ныю – оунываю, ныдѣю (Зiз., 6); Ныю: оунываю, ныдѣю, тошню (Бяр., 99).
с. 31
Унылость наз. Маркотнасць, тужлiвасць, сумнасць. оунынiе – оунылость, зныдѣлость (Зiз., 52); ѡтложѣмо прето братiе, всѣхъ васъ прошꙋ, лѣность, недбалство, оунылость, и зазрость (Калiст, I, 43).
с. 31
Унылый прым. Маркотны, тужлiвы, сумны. ѡбразъ бо его бѧше оунылъ (Чэцця, 239); Iс0483 Хс0483 напомнѣвши насъ, абысмо постѧчи не были оунылыми (Калiст, I, 32б); прыsде до старца лев ѡныs смутным и ꙋнылым, склонившым головꙋ кꙋ земли (Зб. 752, 585б); неволныи ꙋнылый пишꙋ до тебе (Алекс. 1697, 46б).
с. 31
Уныние наз. Маркота, смутак, журба. гси ... оумилисѧ на мое оуныние (Чэцця, 246); унынiе надъ князя Андреевымъ гробомъ (АЗР, I, 137, 1494); во множесsтве ꙋныниѧ и въ горsкости души моеѧ молихсѧ даже и до днѣсь (Скар. ПЦ, 6); седмъ естъ грѣховъ смертелных головных: Пыха, лакомство, нечыстость, зазрость, гнѣв, ѡбжарство, оуныние, албо ленивъство кꙋ слꙋжбѣ Бж0483ой (Навука, 52); возможеши диꙗвола победити, которыs тебе хочет ꙋнынием ѡт хса ѡтлꙋчити (Зб. 107, 109); приходило мнѣ ꙋже в роспачъ а в ѡтчаꙗние впасти ѡт великого ꙋныниѧ (Зб. 82, 417).
с. 31
Уныти дзеясл. Засумаваць, зажурыцца. нестеръ ... поболѣл дш0483ею. и оунылъ срдцемъ (Чэцця, 57–57б); оуныл во мнѣ дх0483ъ мои (Пс. XVI, 137б).
с. 32
Уняти I гл. вняти I
с. 32
Уняти II, вняти II, унять дзеясл. 1. Уцiхамiрыць, суняць. арханг0483лi ... ст0483ого девствѣнiка внѧти не могут (Чэцця, 192б); не есть чл0483къ володитель вѣтромъ оунѧти вѣтръ а нѣтъ володителѧ въ дн0483ь см0483ртныи (Зб. 262, 90); невинное кровопролитiе христьянское уняли (АЗР, II, 254, 1533–1538); мѣли бы преложоные таковых людеи оунѧти, абы имъ не было волsно калѣковати, або рекъши зводити, и под покровом ꙋбожества красти (Будны, 91); витезю, хто бы насъ не вернулъ конемъ, а прозбою нас нихто не может унѧти (Трыст., 121); не будете могли паньства переславного Московского успокоить и кровь унять (АСД, I, 245, 1610); оуйми гнѣвъ свой правдивыи, гнѣвъ срогий (Лям., 18); ищꙋчи имъ наꙋчителꙗ ... коториs бы ихъ побожности ... наꙋчилъ, и молодые наметности ꙋнꙗть и ꙋмерковат наꙋкою и мдрстию ꙋмелъ (Пралог, 663б). 2. Адняць, адабраць; паменшыць. которомꙋ жаднымъ способомъ чести права цр0483ковного оунѧти не можешъ (Апакр., 136б); верхъ великои церкви ... высокости ꙋнꙗли ві0483 сажниs (Бельск., 330); царскому величеству, помылкою и неумомъ своимъ чести и славы уняти не могутъ (АЗР, V, 30, 1637); если добре жити бꙋдешъ, приложитъ тобѣ Гд0483ь и дрꙋгiи лѣта: а если зле, и тыхъ, которыи тобѣ далъ вs нароженю, оуйметъ (Калiст, II, 158); если бы придалъ што противного, албо ꙋнѧлъ потребного с предреченых слов ... таковое кр0483щенiе не было бы важное (Навука, 17–18); не могꙋ ... до кшталтꙋ што прiдати, або оунѧти (Варл., 146б); боючисѧ абы собѣ людскимъ дрꙋжеством бг0483омыслности не унꙗлъ болшую част живота своего на пущи збавил (Зб. 82, 358б). 3. Узяць. вшедsши ꙋнѧлъ ее за руку, и въстала девка (Цяп., 12); за рꙋкꙋ оунѧвши провадитъ (Варл., 252).
с. 32
Унятие гл. унятье
с. 33
Унятися, внятися, унятисе дзеясл. 1. Уцiхамiрыцца, суняцца. нынѣ уже, далъ Богъ, тое повѣтрие унялося отъ Божья нароженья (РЛА, 203, 1465); киванье оустъ моихъ оунѧло бы сѧ (Зб. 262, 19); таковое шкодливое мысъливъство маеть быти отъ ураду заказано и боронено; а хто ся не уйметь, правомъ его о то умовъляти и шъкоды позыскивати (КСД, 582, 1557); на жадные прозбы не хотѣлъ сѧ унѧти (Трыст., 8); гды бовѣмъ дш0483а оуйметъсѧ Гсда и Гсдь кs ней млсрдiемъ и млстю вsзрꙋшеный, пристꙋпꙋетъ, и злꙋчаетъсѧ зs нею, а оумыслъ ей без престанкꙋ вs ласцѣ Бж0483ой, зостанетъ (Мак., 360); такимъ прикладом ꙋнꙗтисꙗ мелъ збыток иныхъ (Зб. 752, 196); видꙗчи людъ на себе велми завасненыs, котории сꙗ ꙋже радою ни намовою жадною ꙋнꙗти не моглъ, ꙋтеклъ з мѣста (Пралог, 556); всꙗкож се и тым чꙋдом слепыs сꙋдꙗ не ꙋнѧлъ бо смѣлъ еще члонки паненские сверделки вертѣт казат (Зб. 82, 38). 2. Устрымацца. такоже воимисѧ пити воды на ествоу. занже застоудѧт желоудок (Арыст., 231). 3. Узяцца. ѡн се ꙋ ѡлтара, ѡдною рꙋкою ꙋнꙗлъ, а дрꙋгою дерева крста хв0483ого, а на шии мощы ст0483ых завѣсил (Бельск., 346б); дерево тое, за которое сѧ оунѧвши, рꙋками держимо, и которое двѣ мыши оуставичне подгрызаютs, каждого чл0483вка живота естъ час (Варл., 112).
с. 33
Унятый дзеепрым. 1. Ад уняти ў 1 знач. кгдыж пришла темность ночи битва есть ꙋнѧта (Троя, 28б). 2. Ад уняти ў 2 знач. вси немоцные которою коли немоцию оунѧты были доткноувшесѧ тела ст0483го оуздоровлены были (Жыц. Ал., 99б); отъ того именья моего унято и ку двомъ частемъ именей моихъ прилучоно (АВК, XХII, 363, 1570); они оунѧтый намъ покармъ ѡт нас взѧвши, Га0483 Бг0483а за насъ просили (Калiст, I, 33). 3. Ад уняти ў 3 знач. до познанѧ велможности найвышшего Творцы ѡного, ꙗкъбы за рꙋкꙋ оунѧтый, веденый бываю (Варл., 147).
с. 33
Унять гл. уняти
с. 33
Унятье, унятие наз. 1. Дзеянне па дзеясл. уняти ў 1 знач. просил тот Богданъ Дрожча, абы ему была челяд меская к унiатю того Дешка Жорова придана (ИЮМ, ХХХII, 173, 1578); штобы тымъ большая великому дѣлу о покою и унятью крови хрестiянской на обѣ сторонѣ поруха зъ вашее стороны не была (АЗР, IV, 444, 1615). 2. Дзеянне па дзеясл. уняти ў 2 знач. форма седмs разы можетs сѧ ѡтмѣнити ... презъ оунѧтiе слова ꙗкаго ѡт формы (Зб. вып., 3б).
с. 33
Уобразитися дзеясл. Адлюстравацца. оувидели на стенѣ городовои. ѡбразъ гснь. што сѧ оуѡбразил на оуброусѣ (Чэцця, 267б).
с. 34
Уоружытися дзеясл. Узброiцца. затымъ король Самсит уѡружылъсѧ и всѣлъ на конь (Трыст., 100).
с. 34
Упаданье наз. Дзеянне па дзеясл. упадати II у 4 знач. ѡ ꙋпаданю воды по стꙋ и пꙗтдесꙗт дн0483еs вспомнел гд0483ь бг0483ъ на ноꙗ (Бельск., 9). ◊ Упаданье на тваръ – нiзкi паклон. ѡткул се ꙋчымо ... часто тоs наsпокорнеsшыs церемониеs ꙋпаданꙗ на твар ꙋжыват (Зб. 255, 241б).
с. 34
Упадати I гл. впадати I
с. 34
Упадати II, впадати, упадать дзеясл. 1. Падаць, валiцца. наsмовали ... ремесники тежъ ѡколо желѣза и меди абы се подперло што ꙋже ꙋпадат починало в дому гсднем (Бiблiя, 482); авмар цар сарацинскиs вs ерꙋсалими церков секты своеи махометанскои бꙋдоват почал, але бꙋдоване ѡное ꙋпадало (Бельск., 342); царъ филипъ ... чим болшеs к нему приступовал, тым болшеs ꙋпадал на землю (Алекс., 73б); дахъ сыплетsсѧ, фундаментъ, филѧри фалюють, балsки трещатъ а весь домъ зовсѣмъ оупадаетъ (Лям., 17); ваги несправедливости на дол ... ꙋпадали (Дыяр., 166); трава ... ꙗкаꙗколвек под косꙋ завинетсꙗ заровно ꙋпадати на землю мꙋсит (Зб. 259, 272б); вшелꙗкиs человѣкъ ... ꙗко вихер вынесетсꙗ а ꙗк порох на землю ꙋпадает (Зб. 752, 590); за посвѣтом ꙋзрит великиs воз з быстрими конми, а ѡно на его впадает (Зб. 82, 100б). 2. Гiнуць, памiраць. почали се ѡкрꙋтне бит. ꙋпадали зъ ѡбꙋ сторон рицери ранныи (Алекс., 19); на голосъ самой мл0483твы ихъ оупадаютъ непрiѧтели (Мак., 216); през великое крови вылите ꙋпадаю (Зб. 259, 635). 3. Нiзка кланяцца каму-н. пришла до цр0483кви боркулабовское дочка жидовки марꙗмки арендарки боркулабовское именемъ Стирка и пилне слезне ꙋпадала и просила (Барк., 156б–157); скакали пред ним, ꙋпадали ꙗко пред створителем (Зб. 261, 207б); вси слуги царскии ꙋпадали и кланꙗлисе аманови, бо имъ такъ был царъ росказал (Бiблiя, 575); семкрот се емꙋ кланꙗючи ꙋпадал на землю (Бельск., 24); пред ѡбразами ст0483ыхъ ꙋпадаемъ и молимсѧ (Аб абр., 7б); се при ним бꙋдꙋючые барзо боꙗт, и ꙋпадат на молитвѣ мꙋсили (Зб. 752, 501); пред ним сꙗ схилꙗют и ꙋпадают (Пралог, 548); што коли оуслышалъ Аманъ, и самою речью дозналъ, же мардохей не ꙋпадалъ пред ним, ани емꙋ сѧ кланѧлъ, розгнѣвалсѧ вельми (Хран., 378б); ꙋчтивост ... чиним албо нахилꙗючи голову кꙋ земли, або ꙋпадаючи на землю котороиколвекъ персонѣ зацнои (Выкл., 19б). ◊ Упадати до ногъ (у ноги) – нiзка кланяцца каму-н. иѡсифъ ꙋпадал до ног кождог брата поливаючи их слезами а ѡ здорове свое и ѡтцовское просꙗчи (Бельск., 26б); смотри а она з наsболшою ꙋчтивостю ꙋ ногъ его ꙋпадает (Зб. 255, 37б); ѡни видечи ижъ при ним ꙋжит воли своеs не могли, впадаючи до ногъ его, просили его абы шолъ ѡт них на меисца свое (Пралог, 671б); упадати на колени (колена) – тое, што i упадати до ногъ. чолом биючи и слꙋхаючи листов на колѣна ꙋпадал (Стрыйк., 370); так часто на колени ꙋпадал же чашки его ꙗко ꙋ велблюда тверды были (Зб. 255, 155–155б); илекрот кꙋра поючого слышалъ, ꙋпадалъ на колѣна (Зб. 259, 613). 4. Ападаць, знiжацца (аб узроўнi вады). коли сꙗ верхи гор ꙋказовали, и вода ꙋпадала, станул ѡкрут ведлуг епифаниꙗ, доктора ст0483ог в карденскоs краинѣ на горах араратских, илюбар названых (Стрыйк., 414б). 5. Занепадаць; страчваць. безꙋмныи же ꙋпадаеть надеѧсѧ на сѧ (Скар. ПС, 23); таковыs длꙗ непослушеньства своего вжо в речы своеs ꙋпадаеть, и тꙋю речъ ѡ которꙋю былъ позванъ ... вечне тратить (Ст. 1588, 154); на доводе своемъ устала, тогды и въ речи своей упадаетъ, позываючы иначей анижли оповѣдала (АВК, II, 279, 1590); згодою и малые рѣчи великими уростаютъ, а въ незгодѣ и набольшiе гинутъ и упадаютъ (АЗР, IV, 134, 1596); ѡт того часꙋ почало ꙋпадат заходнее панство (Бельск., 398); зачимъ бы и поважность молитвы оупадала, и похвалы годное а збавенное дѣло, безs пожиткꙋ и безs заплаты намъ ставалосѧ (Калiст, I, 2); оуже абовѣмъ часть нѣѧкаѧ, сил правдивого фараѡна оупадаетъ, плачъ здыймꙋетъ егѵптчиковs (Мак., 368). ◊ Упадаетъ сердце – узнiкненне адчування страты, трывогi. реклъ емꙋ Дв0483дъ: нехай не ꙋпадаетъ срдце ничiе длѧ тогѡ, ꙗ слꙋга твой пойдꙋ а поткаюсѧ зs фiлистiномъ (Хран., 219б–220). 6. Падаць (маральна). не маючiй зась тыхъ преречоных добродѣтелiй ... если и сподобитъсѧ ласки, и взѧвши еи тратитъ, и оупадаетъ зs збытнего зꙋхвалства (Мак., 201); розмовом се ѡнымъ зъ бѣлою головою приꙋчаючи, стаютсе нечистостю скꙋшени и ꙋпадают (Пралог, 666).
с. 34
Упадаючий, упадаючый дзеепрым. 1. Ад упадати II у 1 знач. ани позосталых колосов зберешъ, ани в винницы твоеs гронъ и ꙗгодъ ꙋпадаючих (Бiблiя, 169); оупадаючiи на камен оный ... розобsютсѧ о него (Калiст, II, 77–77б); под так тꙗжким тежаром постꙋпꙋет, ѡчы земдлены, тваръ всꙗ полна плевотин ... ноги дрыжачы и колена се киваючы, и праве все тѣло частокрот на землю ꙋпадаючые (Зб. 255, 277). 2. Ад упадати II у 2 знач. свищють розмаите стрелы лꙗтаючи по поветрею дрыжать мечи падають забитыи а поветрие длꙗ великого гꙋку оупадаючих оупад сромоцен есть (Троя, 22); нехай не оустаетъ з домꙋ Iѡвовогѡ плыненье насѣнье терпѧчiи и трꙋдоватый, и держачiи щитъ, и ѡт меча оупадаючiй, и потребꙋючiй хлѣба (Хран., 246б). 3. Ад упадати II у 3 знач. чл0483къ естъ живот до часꙋ позыченый ... снадне оупадаючее вывышшене (Кiн., 49б–50).
с. 36
Упаденье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. упасти IV у 1 знач. за оупаденsемs насѣнsѧ на землю, предсѧ тернiе и волчецъ вsсходѧтъ (Мак., 246). 2. Дзеянне па дзеясл. упасти IV у 2 знач. в замышлени ѡт виденѧ ночного оупадени дремоты на людехъ страхъ приключил мѧ и дрож (Зб. 262, 13б).
с. 36
Упадивати гл. впадывати
с. 36
Упадлый дзеепрым. ад упасти IV у 6 знач. пришол ѡбецꙋючи томꙋ свѣтꙋ, иж сѧ поновити мает оупадлыи образ (Каз. Кiр., 179б); мы ... ꙗко кожъдомꙋ ꙋпадлому, такъ и ѡному ласку нашу показꙋючы ... тое выволанье ... з него зносимъ (КЛС, 197, 1598); панъ Ходкевичъ хоче тую рекгулу упадлую ... поднести и въ клюбу власную вправити (АСД, IX, 118, 1627); дали ялмужны упадлому человеку мещанину слуцкому зол. два (ИЮМ, V, 79, 1688).
с. 36
Упадненье, упаднение наз. Дзеянне па дзеясл. упаднути. тот лежит на оупадненiе и на повстанiе (Пак. Хр., 32); позвѣрховныи ѡчи здалека выпатрꙋютъ терsне, мѣстца оупадненѧ, и ꙗмы (Мак., 71).
с. 37
Упаднути дзеясл. Упасцi, павалiцца; трапiць. еремиꙗ ... повѣдал звлаще кролем их, иж их балваны ꙋпаднут кгды панна породит (Бельск., 140); чловѣкъ в тѣле бꙋдꙋчи в тот грехъ прꙋдко ꙋпаднетъ, ежели сꙗ ѡказии стеречи не бꙋдет (Зб. 259, 307б).
с. 37
Упадобатисе дзеясл. Спадабацца. оупадобалосе всемꙋ згромаженью, абы ст0483или еще дрꙋгихъ семь днiи (Хран., 342б).
с. 37
Упадовати гл. упадывати II
с. 37
Упадокъ, впадокъ наз. 1. Тое, што і упадъ у 1 знач. если бы хто ... рэчъ посполитую зрадити и ку прудкому ꙋпадку привести хотел ... маеть быти каранъ (Ст. 1566, 10); тот птах, чуючы мѣста того вже велми близкий упадок, беспечное дѣтѧмъ своим мѣстцэ готуе (Атыла, 223); намъ гсдрꙋ на здорове стоꙗлъ або речъ посполитꙋю здрадити, и ку ꙋпадъку привести хотелъ (Ст. 1588, 6); я, не хотечы, абы место короля его милости до болъшыхъ шъкодъ и въпадку и сънисченья за тымъ ростыркомъ и незгодою вашею прыйти мело (ИЮМ, I, 329, 1593); не чекал далеs ꙋпадкꙋ кролевства своего (Бельск., 84б); панствомъ ꙋпадок кролевствꙋ згꙋбене вынищене подъданых ꙋтискъ приносꙗт тые которые людскост з себе здыsмꙋют а в пыхꙋ приѡдѣвают (Зб. 259, 206); тыи книги ... ѡписꙋют ꙋпадокъ и знищенsе кролевства (Выкл., 78); слышавшы то царіе вsселенстіе ѡколичные перскіꙗ земли ꙋпадок анsтийского города, велми жаловали (Алекс. 1697, 15). 2. Тое, што і упадъ у 2 знач. я за чоломъбитьемъ ихъ, видячы упадокъ ихъ ... того лесу верхопомененымъ бояромъ ... уступиломъ (АВК, ХХIV, 392, 1583); тотъ домъ его ... до упадку и знищеня пришолъ (АВК, ХХ, 106, 1594); длꙗ тог ꙋ великоs нꙋжи и ꙋпадкꙋ, ѡтповѣдил пастыр ꙗко его наꙋчоно (Стрыйк., 598); кгдысмо прето до такого оупадкꙋ и нендзы прышли, не погордѣлъ нами тотъ, который насъ створил (Варл., 53б); Бѣда: Оупадок, небезпеченство, нещастsе, напасть, нендза (Бяр., 11); иѡсифъ ихъ гисторикъ то ꙗсно дае знат мовꙗчы ѡ ихъ ꙋпадку и нендзы неслыханеи (Зб. 81, 51); нѣꙗкиs чл0483къ ... пришол в ꙋпадокъ немалыs длꙗ которого се страшити и боꙗти смерти почал (Зб. 107, 107–107б); ѳеѡдора ... ревно плакала, а била перси свои жалꙋючы такъ великаго ꙋпадкꙋ своего (Зб. 82, 17). 3. Тое, што і упадъ у 4 знач. забил есмъ его, бом видѣлъ же ꙋже живъ быт не моглъ по ꙋпадку (Біблія, 357); потом антенор и енеꙗ просили абы вошли в радꙋ видꙗчи ѡстатниs ꙋпадок своs (Бельск., 88); воsна без ꙋпадкꙋ не бывает (Стрыйк., 501); ѡстаток латедемонов таковыs бачечи ꙋпадокъ, вышли з мѣста и ꙋпали перед ноги алеѯандра (Алекс., 13); ꙋзнавши ꙗкама цареваꙗ троsскаꙗ ꙋпадокъ мѣста Трои полидвора сына своего меншого заслала за море (Тр. гіст., 71б); брат ѡныs ꙋпавши в самом ꙋпадку потрꙋтил діѧвола и зветежил (Зб. 107, 125); змоцниласѧ битва противъ сынѡмъ веніаминовымъ: а не вѣдали же зо всихъ сторон находилъ ихъ оупадокъ (Хран., 190б); ѡ ꙋпадку неприꙗтелѧ не радꙋsсѧ (Зб. 82, 21б). 4. Тое, што і упадъ у 5 знач. законник ... длꙗ тогос мает варовати повшехних грехов иж ѡт тых ꙋпадков волным не ест (Зб. 261, 83–83б); кождый абовѣмъ зs насъ, кгды зs оупадкꙋ грѣховного повставаемо, так до ображоного нами и розsгнѣваного створителѧ своего и Ба0483 мовити маемо (Каліст, I, 16б); чл0483къ естъ живот до часꙋ позыченый ... лацное до оупадковъ подношене (Кін., 49б–50); то естъ земными рѣчами сѣетъ рожай людзsскій, вs грѣхъ оупадкомъ Адамовымs вsпалый (Мак., 49); епископъ ѡдинъ мешкаючы з бѣлою головою близкій был ꙋпадку (Зб. 107, 162); душа твоꙗ, котораꙗ коли впадет во грех смертелныs або бꙋдет близка ꙋпадкꙋ зараз маешъ мовити до бога (Зб. 255, 112); ѡтцове ст0483ыи ѡ ꙋпадъкꙋ першого родича нашего Адама розꙋмѣют (Зб. 259, 277); зs твари тежъ и смутку иногды позналъ ꙋпадокъ ꙗкиs и людской натури ꙋломность (Пралог, 576).
с. 37
Упадшый дзеепрым. 1. Ад упасти IV у 1 знач. чему тꙗжкост мнѣ грѣшному носиш червꙗка смердꙗчого ѡт тѣла моего ꙋпадшыs (Зб. 752, 5). 2. Ад упасти IV у 7 знач. кгды ѡн возме з панны тѣло ... маетъ е за свои ѡфѣровати, ꙋпадшыи люди заховати (Бельск., 192б).
с. 38
Упадъ, впадъ наз. 1. Заняпад, пагаршэнне агульнага стану чаго-н. яко коруна, такъ и великое княжъство, къ упаду не пришли (КЗ, 463, 1486); тыхъ дѣлъ и шкодъ и впаду нашого панствъ нашихъ велико жалуемъ (АЗР, I, 125, 1493); [неприетели наши] лацне и моцне могли бы нас оувести оу впад (Троя, 16б); познали есте немалый упадъ того паньства (АЗР, III, 53, 1554); были знаки ꙋпадꙋ жидовског, кометы и три слонца видано и мног иных (Бельск., 237). Параўн. упадокъ у 1 знач., упалость у 1 знач. 2. Збядненне, пагаршэнне становішча каго-н. естли бы черезъ упадъ, пожоги, або злодѣйства, або черезъ кгвалтъ, речи свои [съ] заставлеными заставами утратилъ бы (АЗР, I, 24, 1388); мы, для такового ихъ впаду, отпустили есмо имъ мыто наше вѣчно (Там жа, 173, 1497); его милость, для ихъ великого впаду отъ поганства татаръ, отпустилъ имъ мыто (АЗР, II, 2, 1506); его милость, видячи впадъ его великиs ... далъ ему тые люди (КСД, 587, 1507); его м[и]л[о]сть за их служъбу и упад, которыи жо они мають от людеи великог[о] князя московского и от поганства татар, дал им люди путные в Полоцъком повѣте (ПГ, III, 28, 1508); онъ ты[хъ] часовъ жону свою изъ дѣтьми оттуль выкупилъ и въ томъ себѣ немалый упадъ принялъ (АЮЗР, II, 134, 1526); отъ таковыхъ позвовъ великая ся трудъность и въпадъ имъ дееть, которыи съ канъцълеріи господаръское выходять (КПД, 50, 1538). Параўн. упадокъ у 2 знач., упалость у 2 знач. 3. Страта (матэрыяльных сродкаў, становішча). темность ночи а любо неправдиве оузнанье местець кораблем и имъ могло бы оучинить шкоду або оупад (Троя, 16); въ товарѣхъ своихъ, за омѣшканьемъ торговли, немалый упадъ приняли (АЮЗР, I, 108, 1540); естьлибъ не выкупилъ, тогды тая застава его маетъ быти Исаку на впадъ (АВК, ХVII, 271, 1541); хто кому зоставил на рок под страчэнемъ на ꙋпад (Ст. 1566, 84); кгды бы хто кому ꙗкꙋю реч рꙋхомꙋю заставил до часꙋ певного а не на ꙋпадъ, а на тотъ бы часъ назначоныs не ѡкꙋпил (Ст. 1588, 331); панъ Янъ Буйвилъ ... домовялъсе, абы есмо того Ивана Тупеку въ речы самой, яко праву непослушного, на упадъ здали (АВК, ХХ, 210, 1609); домовялъсе, абы въ жалобе ее былъ сданый на упадъ (ИЮМ, IХ, 449, 1643); мы врадъ княжатъ ихъ милости, яко права непослушныхъ, въ року завитомъ на упадъ здаемъ (АВК, I, 102, 1666). ◊ Упадъ въ речы – пройгрыш справы. григореs лꙋкашевич за нестанного на упад в самоs речы зданъ был (ККСС, 14б, 1615); сꙋд ... ꙋсих трох ѡсоб въ рокꙋ завитом на ꙋпад въ речы здавшы на выволане всказалъ (КАР, 6, 1646); мы врад оных яко права непослушных в року завитом на упад в речы здаем (АВК, ХХХI, 422, 1672). 4. Падзенне, паражэнне; смяротнасць. законъ мудрому ест кладезь живота, абы ꙋхилилсѧ ѡт ꙋпаду смеръти (Скар. ПС, 21б); там то велико волане голосовъ жалобливых выпускане было длѧ впадꙋ ꙋмираючих и длѧ болести побитых (Троя, 28); зъ Божьего допущенья, на многихъ мѣстцахъ отъ повѣтрѣя въ людехъ великій ꙋпадъ сталъ (АЗР, III, 147, 1568); tych tаkże mаło ne wsich pobili, mаło ich welmi powtekаło, y stаłsiа iest upаd welikij (Бых., 568); видꙗчи рицери так великиs ꙋпадъ свои, не хотѣли ити далеs (Бельск., 182); бачечи рицери так великиs ꙋпадъ, не хотѣли поступоват далеs мовечи (Алекс., 37). Параўн. упадокъ у 3 знач. 5. Падзенне (маральнае, духоўнае). поставлен есть на оупад и на повстаніе многих оу ерсмъ (Пак. Хр., 31б); тоужит до впадоу дш0483а моа (Пс. ХVI, 86); помогла еси ꙋпаду ихъ предs лицемъ господа бога (Скар. КЮ, 21б); вылиты печени мое на землю длѧ ꙋпаду людеи моих (Скар. ПЕ, 6); естли его припустите нѧтого оувести оупадом вечное сромоты вас и дети ваши ссоромотите (Троя, 45); реклъ саꙋлъ дам ю за него, же ему будет на ꙋпад (Біблія, 332); тꙗжкиs ꙋпад бываеть тых, которые по взꙗтю многих добродеsствъ ѡт бога возване свое або жывот побожныs ... спросне ѡпꙋщают (Зб. 255, 245); балвохвалство плодилъ, весь Iзраиль вs немъ и сталосѧ гедеѡнови и всемꙋ домꙋ егѡ на ꙋпадъ (Хран., 179б). Параўн. упадокъ у 4 знач.
с. 38
Упадывати I гл. впадывати
с. 40
Упадывати II, упадовати дзеясл. 1. Нізка кланяцца каму-н. длѧ того жъ до тебе прихожꙋ, пред тобою оупадꙋю, тобѣ кланѧюсѧ (Каліст, II, 188б). 2. Памяншацца ў сіле. ѡт силы его злость оупадꙋетъ, а цнота вставаетs (Каліст, II, 294б). ◊ Упадывати въ речи – прайграваць справу. естли бы тот жэ и на трэтихъ рокох судовыхъ ... не сталъ таковыs вжэ в рэчи своеs ꙋпадываеть (Ст. 1566, 46б); тотъ также въ речи, о которую позванъ, упадываеть (АВК, II, 9, 1584); иж хто бы рок завитым мел, а доводу зуполног водлуг права не ставил, тот в речы упадываетъ (АВК, ХХХ, 382, 1609).
с. 40
Упаление гл. упаленье
с. 40
Упаленый дзеепрым. 1. Вельмі нагрэты. пророкъ Iсаіа за дній своихъ прагненемъ ажъ до мдлости оупаленs (Каліст, I, 142б); симеѡн ... на розличныхъ столпех лѣт четыридесѧт претрвал ѡт дожчꙋ моцныs, ѡт слонца ꙋпаленыs (Зб. 82, 6б). 2. Спякотны. коли бывает накгвалтовнѣsшаꙗ иле в тамтых ꙋпаленых краинах горꙗчост, вода се ставает ꙗк лед зимна (Стрыйк., 419).
с. 40
Упаленье, упаление наз. 1. Спёка. цесар взꙗвшы арменские краины там з великог ꙋпаленꙗ слонечног вsехал в быстрꙋю рекꙋ на коню (Бельск., 399); ѡхотне, тѧготꙋ дневsнꙋю и оупаленsе слонечsное, зноситъ (Карп., 10б); оное человѣчее прирожене зs затишного и спокойного мешsканsѧ сходило ... вs долиноватꙋю и оупаленемъ докꙋчнꙋю ровнинꙋ (Каліст, II, 150); ѡ полꙋдни вs самое наболшее оупалене ѡт сл0483нца дорогою ишол (Варл., 337); подобные кротомъ которие хот не видꙗт, але скоро почꙋют ꙋпалене солънечное до земли ꙋтѣкают (Зб. 259, 61б); цалыs тыден стоꙗл, ѡ ꙋпалене солнечное не дбаючы (Зб. 752, 426); ꙗсность завжды веселꙋю и теплꙋю ꙗкѡ вs оуставичной веснѣ далъ без ꙋпаленьѧ, и вѣтріи лѣтніи холодѧчіи (Хран., 5); бѣгли есмо з боꙗзнию болшеs в ночы нижли во дни длꙗ ꙋпаленѧ солнечног и длꙗ погони (Зб. 82, 47б). Параўн. уполене. 2. Моцнае награванне. вода ... гасить ог0483нь, и холодить ꙋпаленьѧ (Будны, 234); сл0483нце всходит и легкимs оупаленемs оугрѣваетъ (Каліст, II, 124б); ѡт горѧчости слонца оупаленsе терпѣлъ, и ѡт зимна зѧбнꙋлs (Варл., 340б); хꙋдыи былъ на твары и тѣло ег сꙋптелно и мꙗхко, лацно сꙗ леда зимнонъ и ꙋпаленемъ ѡбразит могло (Зб. 81, 35б); место ест ... где немашъ ночы, немашъ жадныхъ темностеs жадного ꙋпаленꙗ, ани зимна (Зб. 255, 402); хто терпитъ прагнене албо ꙋпалене нехаs идет до хс0483та (Зб. 259, 243б); потом речка ѡнаꙗ длꙗ великог ꙋпаленꙗ земли высхла (Зб. 752, 345); голодом и прагненем тебе зморꙋ, роботою тебе, тежаромъ и ꙋпаленемъ и зимном ꙋкрꙋчу (Зб. 82, 99б). 3. Апёк. ѡна ѡгнистое желѣзо в рꙋках стискаючи, ꙗкобы квѣтки держала, и жадного ꙋпаленꙗ не ѡтнесла (Бельск., 377б); ꙋ ѡгнꙗ ... жадного ꙋпаленꙗ тѣла наши не чꙋют (Алекс., 32); если ... ꙋпалене палца на малом пламени свечы, тобе теперъ здастсе быт незносное, што чынит бꙋдеш во ѡгню пекелном наѡкрꙋтнеsшом (Зб. 255, 400б). 4. // перан. Уздым пачуццяў. так великиs огонь в серцꙋ тое невесты ... ижъ ꙋпалениꙗ не могꙋчы знесть, запаметавши ведра бегла до места (Зб. 255, 19–19б); паненка ... ꙋчꙋла в телѣ своем ꙗко неспокоsныи ветры и бꙋренѧ злои и телесное хоти и жажъды ꙋпекелное ѡное ꙋпалене (Зб. 82, 70).
с. 41
Упалити, упалить дзеясл. 1. Напаліць. авремиꙗнъ росказал печъ горꙗче великимъ ѡгнем ꙋпалит (Пралог, 567б). 2. Апячы. ранивши и ꙋпаливши тѣло свое, през выточене крови своей з кожи ꙗдꙋ ѡного збыл з серца (Пралог, 515). 3. Абпаліць. поsдѣмо надѣлаsмо цеглы а в печи ꙋпалим бꙋдем вежꙋ ставити (Бельск., 11б).
с. 42
Упалость, впалость наз. 1. Тое, што і упадъ у 1 знач. мы есмо, для упалости храма Божего, тую землю пустовщину придали есмо церкви Божей (АСД, I, 9, 1522). 2. Тое, што і упадъ у 2 знач. маючы на себе великꙋю трꙋдность а ꙋпалость в крывъдахъ ѡтъ сꙋседовъ ... зоставили дворецъ своs (КВС, 562б, 1552); маючы на себе великꙋю трꙋдность а впалость в незычъности ѡтъ крывдъ ѡт сꙋседовъ (Там жа, 563).
с. 42
Упалый I гл. впалый I
с. 42
Упалый II, впалый II дзеепрым. 1. Ад упасти IV у 1 знач. цар ... вшол на мѣстце ꙋчты, нашол амана ꙋпалого на ложку на котором седѣла есѳир (Біблія, 582); третій станъ не достꙋпꙋючих збавенѧ, значит насѣне межи тернье впалое (Каліст, II, 124б–125); таковый животъ приподобанъ естъ ѡт Ха0483 Гсда насѣню ономꙋ межи терніе оупаломꙋ (Сматр., 23); пришедши бы хто плавати неоумѣючій хотѣлъ оупалого ратовати, самs бы оутонꙋлъ и загинꙋлъ (Мак., 99); насъ оупалыхъ и лежачихъ поднеслъ (Варл., 187); што коли есми ꙋчинилъ, натыхъмѣст камен ѡныs з скалы сꙗ ꙋворваныs и на землю ꙋпалыs ѡбачилъ есми (Пралог, 560); разъ през мѣсто идꙋчи стрѣтил чл0483вка звысока ꙋпалого и зламаного (Зб. 82, 364). 2. Ад упасти IV у 3 знач. кгды наsдеш быдлꙗ ꙋпалое так приꙗтелское ꙗко и неприꙗтелское (Бельск., 66). 3. Ад упасти IV у 6 знач. гиблому человѣку, упалому годится завжды помагати (АЗР, I, 242, 1501–1503); будучи есмо люди упалые заставили есмо поля своего властъного, отчизного ... на три годы его милости князю Ивану Федоровичу (АВК, ХХI, 313, 1558); менуючы тую речь за нестаньемъ пана Вагановского на року зложонымъ ку праву упалую (АВК, II, 217, 1580); кꙋпъцомъ и инымъ людемъ ꙋпалымъ ... маемъ давати таковые листы (Ст. 1588, 35); мономах ... реч посполитꙋю рꙋскꙋю ꙋпалꙋю и ꙋтисненꙋю ... выдвигнул (Стрыйк., 471б); хто попросилъ, казалъ дать остатнюю шатꙋ, копꙋ разомъ, и што мѣлъ оупаломꙋ братꙋ (Лям., 13); поднесꙋ и ѡбꙋдꙋю оупалый прибытокъ Двдвъ: и рꙋины его зновꙋ побꙋдꙋю (Мак., 292); упалымъ людем в подел водлуг годности каждого розъдавати позъволити рачылъ (АВК, ХХХIV, 54, 1635). 4. Ад упасти IV у 7 знач. першій закон, взѧвши оказыю, вs грѣхъ оупалого бл0483гословити (Мак., 314); з тоs повести ꙋважатисꙗ может, ꙗкое непребраное милосердие ха0483 бога над грешными и ꙋпалыми (Зб. 259, 600б); залецил теж там же в тоs наꙋце гд0483ь милосердие над ꙋпалыми а грѣшачыми (Зб. 752, 478б); ꙗко пречистаꙗ дв0483ца бг0483ородица ганисию ꙋпалую ѡт бѣсовских хитрости и смерти вырвала (Пралог, 580); упалых и ѡтчааваючихсѧ до покуты утѣшне велми и солодко приводꙗчи (Зб. 82, 254б).
с. 42
Упамяталый дзеепрым. ад упаметати. своего и ихъ непріателѧ каркъ всемогꙋчою своею правицею скрꙋшивsши, або оупамѧталого до познанѧ себе единого истинного вs Троицы хвалимого Бг0483а ... потѧгнꙋлъ (Каліст, II, 298).
с. 43
Упаментанье гл. упамятанье
с. 43
Упаметание гл. упамятанье
с. 43
Упаметанье гл. упамятанье
с. 43
Упаметати гл. упамятати
с. 43
Упаметатисе гл. упамятатися
с. 43
Упаметатися гл. упамятатися
с. 43
Упаметать гл. упамятати
с. 43
Упаметаться гл. упамятатися
с. 43
Упаметоватися гл. упамятыватися
с. 43
Упамятанье, впаметанье, упаментанье, упаметание, упаметанье, упамитанье наз. Дзеянне па дзеясл. упамятати. естли бы жидъ, черезъ вызнанье своего судьи, былъ бы позванъ къ суду ... а естли бы къ третему вызнанью не пришолъ, которая вина положона для впаметанья, судьи маетъ заплатити (АЗР, I, 24, 1388); даs ти боже ꙋпаметане (Унія, 7); сподѣваючисꙗ по нем ꙗковои правои покꙋты, и ꙋпамитанꙗ а звлаще за причиною сестры своеs жоны его ласкꙋ емꙋ великꙋю показал (Бельск., 264); доброть Бж0483аѧ взываетъ тебе до ꙋпамѧтанѧ (Мак., 41); панъ Рокицкій сподѣваючисе упаметанья малжонки своее и пана Каспора ... присегнути есть готовъ (АСД, III, 88, 1617); до оупамѧтаньѧ прійти зезволимо (Варл., 317); скоро мысль ѡ ꙋпаметанию твоем ꙋчꙋешъ (Зб. 255, 254б); грешныs або хто иншиs розличными грехами ѡбтѧжоныs можетъ приsти до ꙋпаметанꙗ (Зб. 259, 244б); намовлꙗл его пилно абы ꙋже далеs своего ꙋпаментанꙗ не проволокал (Зб. 752, 227); молилъсꙗ и хвалилъ гсда бг0483а просꙗчи за еи ꙋпамꙗтанъе и ку гсдꙋ бг0483у навернене (Пралог, 617).
с. 43
Упамятати, впамятати, упаметати, упаметать дзеясл. Прыпомніць. мы, впамятавшы его вѣрную а пильную службу ... зъ ласки нашое тыи сельца вышеписаныи, одну службу панцирную, дали есмо ему (АСД, III, 2, 1492); мы, впамятавшы его верную службу, з ласки нашое, тое пое Старинки ... дали есмо вечно ему (КЗ, 714, 1498); мы упамятавши службу верную, которую ж мѣл ку отцу нашому ... город пинескъ ... их щатком даем (Пін., 5, 1499); рачилъ ласкаве а милостиве на ихъ веръные, повольные а николи не омешъканые послуги упаметать (КПД, 36, 1538); дивовалисꙗ ѡному чудꙋ незбожные судеве, але ихъ недовѣрство не ꙋпаметало (Пралог, 555б).
с. 44
Упамятатися, упаметатисе, упаметатися, упаметатьсе, упамятатисе, упамятатьсе, упамятаться дзеясл. Апамятацца. тотъ засѧ кгды сѧ люд его упаметаеть, коли будет хотѣти, ѡт тебе ѡзме, а другому водле воли своее дасть (Атыла, 189); абы се ꙋпамѧтали а збавени были (Цяп. Прадм., 270б); ꙋпаметаитесе братьѧ а далеи се не спротивѧите правде (Бер. саб., 52); дани суть на посмѣхъ и на мечь и злупене. А скоро се ꙋпаметали дал имъ богъ з неба силу кꙋ высвобоженю (Біблія, 562); ѡн зостаючи вs ꙋпоре еретицком ꙋпамꙗтатсе не хотѣл и проклꙗтыs ест выроком соборовым, и з свещенничества зложоныs (Бельск., 344б); потом им крол взꙗл замок кгребен, а иж се еще ꙋпаметат не хотѣли ѡсвѣдчившисꙗ перед бг0483ом и людми (Стрыйк., 629); хто оупамѧтаетsсѧ и ѡдстꙋпит ѡд пополненыхъ грѣховъ (Мак., 43); если сѧ впередъ оупамѧтаемо и грѣхѡв змазы слезами ѡмыемо, быле бы смерть оупередивши, насъ злостsми змазаныхъ ѡттꙋль не выкинꙋло (Варл., 94б); не было жадного з них которыи бы оупаметалсꙗ во ѡном блꙋде (Жыц. св., 14); казал его до вꙗзенꙗ провадит, вs тую надѣю ижъ сꙗ ꙋпамꙗтатъ мѣлъ (Пралог, 599).
с. 44
Упамятыватися, упаметоватися, упамятоватися дзеясл. Апамятвацца. Възникаю: ... Кꙋ горѣ подsношꙋ головꙋ, алsбо очи, оупамѧтꙋюсѧ, выникаю (Бяр., 20); ꙋцѣломꙋдрѧюса: ꙋпамѧтываюсѧ, ѡбычаюсѧ (Там жа, 184); такимъ каранемъ злыs цесар, ничого сꙗ не ꙋпаметоваючи, зsнову до италии феѡдора каллиѡпу выправилъ (Пралог, 595б).
с. 44
Упарити дзеясл. Упарыць. которые раны подъ зброею упаре, тымъ лѣкара не треба (Трыст., 103).
с. 45
Упартый прым. Упарты. поткалисꙗ з ним галичане ... ꙋпартою смѣлостю над Серетою рекою (Стрыйк., 478); ѡд розꙋмꙋ ꙋпартого заражонымъ не былъ (Зб. 259, 579); призвал староста и мовил ти долга жъ так ꙋпартою бꙋдеш (Зб. 752, 246); тыхъ засе грѣховs естъ кз0483 ... ꙋпартѡе ѡдерванесѧ ѡт столѣцы Римскои (Зб. вып., 44б–45).
с. 45
Упасенье наз. Дзеянне па дзеясл. упасти II у 2 знач. иншіе над то презвитеры и иноцы поставлены были до оупасенѧ стада Хрстового (Варл., 319б).
с. 45
Упаствити дзеясл. Тое, што і упасти II у 2 знач. оупаствил же их в невинности срдца своег, и в ростропности роук своих провадил ест их (Пс. ХVI, 82).
с. 45
Упасти I гл. впасти I
с. 45
Упасти II, впасти II дзеясл. 1. Упасвіць. ѡнъ бо свое стадо честно впаслъ (Чэцця, 100б). 2. // перан. Дагледзець, выхаваць. свое ѡт хр0483ста ему порꙋченsное стадо добре ꙋпасши, до ... покоев нб0483сsных перенеслсꙗ (Пралог, 585). Параўн. упаствити.
с. 45
Упасти III, впасти III дзеясл. Уратаваць, уберагчы. о великии иване ... впаси нас ѡт дꙋховъ нечистых (Чэцця, 44); выидеть вожъ, котории ꙋпасетs людs мои (Цяп., 3); з тебе вѣмъ выsдет вож, коториs ꙋпасетъ люд моs (Зб. 82, 277).
с. 45
Упасти IV, впасти, упасть дзеясл. 1. Упасці, паваліцца; зваліцца з чаго-н. замки и ретези желѣзные оупали и зламалисе (Пак. Хр., 29б); ꙋчинить ему годное жилище, и на стене поставить и, и ꙋкрепить железомъ абы не ꙋпалъ (Скар. ПБ, 20); егда вышолъ Iѡанsнъ, ꙋпала ѡтмывальнѧ и ꙋбила Керинsѳа (Будны, 36б); он дей, скоро мене обачывшы, стрелил до мене з ручъницы, кулка троха головы не заняла, до стены упала (АВК, ХХХVI, 74, 1582); ꙋказꙋе ми сꙗ архангел гавриил и скоро его ѡбачꙋ впасти мꙋшꙋ (Бельск., 340б); малыs а велми тихиs пташекъ ... прилетѣл на его лоно, и знеслъ ꙗйце которое ꙋпало на землю (Алекс., 3б); ѡ чом писмо гдесь притачаетъ мовѧчи: Оупала сосна, плачте цедри (Мак., 126); Крыштофъ Ейсимонтъ ... ему тую руку левую по пясть самую утялъ, такъ ажъ рꙋка зъ палцами на землю упала (АВК, I, 311, 1646); скоро выsшол зs ѡным флорентием мост ѡдин на котором стоꙗлъ ꙋпалъ и его забил (Пралог, 516). 2. Наляцець, апусціцца з налёту. того рокꙋ саранча в Полщи в Рꙋси и Литвѣ стадами ꙗк пташки летала, а где ꙋпала там жита ꙗрины и травꙋ зs землею выела и выгризла (Стрыйк., 581); породила вмѣсто дѣтꙗти головню, котораꙗ возлетѣвши на повѣтрее высоко и ꙋпала на море (Тр. гіст., 67); спустил на них ... птахи крилатыи, и ꙋпали посеред наметов их и ѡколо ѡбозꙋ (Пс. ХVII, 66б). 3. Загінуць, памерці. мног прави людиs ꙋпало през меч, але не так ꙗко през ꙗзык (Зб. 261, 155); бачачи то люд посполитыs же хананови на лотровствѣ и нецноте не сходило, собрашисꙗ ꙋдарили на нег где великаꙗ част мещан ꙋпала (Бельск., 226б); под ним кон мног раз поколотыs и пострелꙗныs ꙋпал (Стрыйк., 475б); велми много ꙋпало з стороны поганов. видꙗчи то погани иж почали быт превитежани, подалисе назадъ (Алекс., 15); ѡтрыновенъ преклонихsсѧ пасти: ѡтрꙋченъ бывши маломъ не ꙋпалъ (Бяр., 189); еще положен естъ гсдь на паденіе то ест пострадал и ꙋмерлъ, а коли ѡн ꙋпалъ повстали многие (Зб. 752, 528); там ꙋпали вси которие чинили злости, ижъ зопхнени не могут повстати (Пс. ХVII, 5б). ◊ Отъ меча упасти гл. мечъ. 4. Нізка пакланіцца каму-н. пsрiшsла и ꙋпала передs нiмъ, и сsповедала емꙋ вsсю пsравsду (Цяп., 49б); шол противко им, ꙋпал перед ними на землю а реклъ (Бельск., 17б); почела ... перед ним ꙋпавшы, взыват, ѡтпусти смѣлости моеs (Зб. 752, 449б); Исаакиs ꙋпадsши поклонилъсꙗ ѡному (Пралог, 625б); послове наши предъ маестатомъ царя его милости, пана нашего милостивого съ прозьбою упадутъ (АЗР, V, 104, 1658). ◊ Упасти до ногъ (передъ ноги, у ногъ) – нізка пакланіцца каму-н. дъꙗкон также ꙋпал ꙋ ног патриарха ст (Зб. 261, 247б); ѡстаток латедемонов таковыs бачечи ꙋпадокъ, вышли з мѣста и ꙋпали перед ноги алеѯандра просꙗчи его ѡ горла (Алекс., 13); младенец ... до ног ꙋпадши иѡанна ст0483го перепрошал его не смѣючы на нег возрѣть (Зб. 82, 63б); упасти на колени (колена, колену) – тое, што і упасти до ногъ. ꙋпавши на колѣнꙋ поднесъ ѡчи и рꙋки свои в небо и молилсꙗ (Біблія, 39); оупавши на колѣна свои, ꙗкъ естs написано, зs плачемъ зновꙋ сѧ молилъ (Варл., 333); на колѣни ꙋпалъ: просꙗчы абы такую злост и спросност гд0483ь бг0483ъ ѡтдалилъ (Зб. 752, 487б); упасти на лице (обличье, тваръ) – тое, што і упасти до ногъ. двадцѧт и чотыри старцѣ оупали на лице свое, и поклонили бꙋ0483 мовѧчи (Каз. Кір., 18б); ꙋпадши на ѡбличе свое и поклонившисꙗ до земли рекла до него (Біблія, 138б); ꙋпали на твари свои (Там жа, 130б). 5. Апасці, знізіцца (аб узроўні вады). вода все лето так была велика ꙗко праве весне, не толко летомъ но и ѡ запустехъ филиповых раз упадетъ потомъ прибꙋдетъ и з береговъ выливаласѧ (Барк., 171б); богъ ... привел вѣтръ на землю и ꙋпали воды и замкнꙋлисꙗ жерела пропастиs (Біблія, 25). 6. Заняпасці; страціць што-н. все твое панство зле упало (Трыст., 77); естъли бы теж которыйкольвекъ братъ уписанный съ допущенья Божого с пригоды на маетности упалъ тогды таковому ... подпоможенье чинено будетъ (СДГВ, II, 10, 1589); тая справа вжо давностью упала (АВК, II, 272, 1590); пни Коморовская не мела присегнути и затымъ, якобы в речы своей упасти мела (АВК, ХХХII, 59, 1596); вера бы наша ꙋпала (Бер. саб., 48); по тых настали цареве, за которих теж ꙋпало царство жидовское (Біблія, 604); ѡт тог часꙋ моц троꙗнскаꙗ ꙋпала (Бельск., 88); ꙋпала бовѣмъ тепер роспуста, а повстало воздержаніе (Зб. 752, 528). ◊ Упало сердце – узнікла адчуванне страты, трывогі. ꙋзрѣл ижъ пн0483зиs в скарбѣхъ не зстало ... и ꙋпало ему сердъце (Кн. Мак., 54б); кгды сѧ балваномъ поклонили, и розмаите Бг0483ꙋ зsгрѣшили, оунижилосѧ срдце ихъ и оупало (Каліст, II, 202); коли теды оуслышали вси цр0483еве ... же высꙋшилъ гсдь воды Iѡрдановы предs сынми Iзраилевыми ажь перешли: оупало срдце ихъ и не зосталъ в нихъ дꙋхъ (Хран., 162). 7. Пасці (маральна, духоўна). тым же ꙋмартвꙗлсꙗ смыслом которым ꙋпал ꙗк понене смродом так же вкꙋшене (Зб. 261, 148б); гсдь ... придает ꙋтешное жебы в покꙋсе не ꙋпали (Зб. 255, 54б–55); стережисꙗ жъ того грехꙋ, ежели впасти не хочешъ (Зб. 259, 307б); стерекли мѣсца оного райскагѡ, абы егѡ своимъ выстꙋпкомъ не оутратили, поневажь еще оупасть могли (Хран., 7б–8).
с. 45
Упатрити, упатрыти дзеясл. 1. Выбраць, падабраць; падшукаць. Героним Волович ... упатрившы собе такий час по смерти малжонка моего, наславшы на имениче малжонка моего (АВК, XXXVI, 372, 1590); онъ Янъ Юрьевскiй, упатривши собѣ такiй часъ, зобравшисе зъ немало людьми, помочниками своими, уѣхалъ дей и кгвалтовне и безправне въ тое имѣнье (АВК, VIII, 464, 1593); ꙋпатривши час погодныs и мѣстце коли иѡсифъ нѣшто в домꙋ самѡдин справовал без помочников; смѣла воsти до нег, и хватила краs шаты его (Бельск., 27б); потом грекове ꙋпатривши час слꙋшныs пꙋстилисꙗ на водꙋ з великостю людеs до фригѣи (Там жа, 83б); [литва] вшакже коли ꙋпатрила час до рꙋских кнꙗзтвъ наежчала (Стрыйк., 487); ѡни ꙋпатривши час забили его, а сами до воsселка сына мендокгова на пинскъ ꙋтекли (Там жа, 526б); ꙋпатривши теды час, кгды мечислав до великои полски заехал, казимера полꙗки брата его молодшого на его мѣстце на панство принꙗли (Хр. польск., 9б); на якомъ иномъ пляцу, которого на то собѣ способнѣйшимъ быть упатривши достануть ... церковь ... будовать (АСД, II, 46, 1633); постаратися маетъ о. архимандритъ, упатрывшы мѣсцо способное передъ монастыромъ, и тамъ господаря мѣти (АСД, IX, 153, 1635); ѡнъ ... не ꙋказалъ тестаментꙋ: ажъ гды старшиs сн0483ъ костанътыs приехалъ: и ꙋпатривши час хитра лишка: ꙋказанемъ иного тестаментꙋ то на нимъ тарговати хотелъ (Пралог, 634); оупатривши часъ погодныи, и мѣстце коли Iѡсифъ нѣшто вs домꙋ самsодинъ справовалъ безs помочниковъ смѣла войти до негѡ (Хран., 64б). 2. Прыкмецiць, заўважыць, убачыць. нихто до себе злостеs ниѧкихъ не бачить рыхлеs их в комь иномъ ꙋпатритъ (Унiя, 44б).
с. 47
Упатроване наз. Дзеянне па дзеясл. упатровати. звыкли забавлꙗтсе не в ꙋпатрованю цнот своих, але дефектов власныхъ (Зб. 259, 534).
с. 48
Упатрованый дзеепрым. ад упатровати. лечъ часꙋ права в такихъ речахъ при иншыхъ знакохъ доводехъ не меншъ маеть быти то ꙋпатровано, естли же тотъ хто жалуеть тую шкоду свою заразомъ ... бꙋдеть на врꙗде ѡповедалъ и записалъ бꙋдь менꙋючы власне того злодеѧ имемъ албо менечы же не ведати ѡт кого таꙗ шкода в злодеsстве сталасе (Ст. 1588, 529); ст0483ыs Ероним мовит, иж в грехах малых не мает то ꙋпатровано, же сут легки, але же великиs естъ богъ которыs се ними ѡбражаеть (Зб. 255, 391).
с. 48
Упатровати дзеясл. Заўважаць, бачыць. што мы все ꙋпатрꙋючи, наꙗснеsшиs милостивыs гсдрꙋ, за щасливыs народъ себе быти почитаемъ которымъ панъ богъ такие господары, и продки вашое королевъское милости дати рачилъ (Ст. 1588, прадм.); подъскаръбиs нашъ ... ꙋпатрꙋючы быть з лепъшымъ пожыткомъ скаръбови речы посполитое аренъдовалъ тотъ сплавъ водъныs (КЛС, 14б, 1596); которых зезволенье на то и кроль стефанъ (ꙗко то з листов вышей припоминаных знати) потребныи быти оупатровалъ (Апакр., 50б); з которог прикладꙋ двѣ речи ꙋпатрꙋемо (Зб. 261, 75); евсевиs ... великꙋю шкодꙋ розорванем ѡным церкви ст0483оs чинил, бо мног епископов на его дворское ѡно заховане ꙋпатрꙋючи за ним се ꙋвели (Бельск., 264б); вси речы прыстоsне абысмо ꙋпатровали в каждоs речы (Там жа, 126б); не упатруючи я зъ лѣпшимъ пожиткомъ ее имѣти части, на нее приходячое, въ имѣнью моемъ отчизномъ (АВК, II, 44, 1617); которые ничого в сщ0483енстве не ꙋпатрꙋють, едно зыскꙋ и пожыткꙋ, ꙗко посполите всѣ иншiе люди, в кождомъ подлом ремесле (Навука, 140); поневажъ моцsю Бж0483ею оупадокъ свой кождый оупатрꙋетs (Мак., 251); абовѣм тое чиню и оупатрꙋю, абысь вs оуставичныхъ роскошахъ, и въ вшелѧком веселю, и доброй мысли, по вsвес вѣкъ жывота своего зоставалs (Варл., 32–32б); панове маистратовые яко тежъ и въсе посполство ... зшедшисе на сессыю на ратушъ, а упатруючы барзо великия росходы ... уфалили прутовъщыну (ИЮМ, I, 15, 1679); нещыре хвалы христовое в справах своих шукают, але рачеs пожытки свое ꙋпатрꙋют (Зб. 255, 25б).
с. 48
Упатрыти гл. упатрити
с. 49
Упаханина наз. 1. Узаранае поле; ралля. принесли вси сн0483ове израилевы дары своꙗ къ бо0483у ... ѡт овощовъ. и ѡт животины. и ѡт жытъ оупаханины своее (Чэцця, 14). 2. Тое, што вырошчваецца; плады сельскагаспадарчай дзейнасцi. жидовѣ ... вкѫсили. ѡт земных плодовъ пшеници и вина. и всѧкое оупаханины. во пѫстыни (Чэцця, 210б). 3. Назва свята. жидовѣ так празникъ чинивали. роукоꙗтеи рекомо оупаханины. штожь сѧ именѫеть пѧтикостие (Чэцця, 211).
с. 49
Упаханый дзеепрым. ад упахати. ꙗкъ бы ѡгород пенкный, древы плодовитыми и иншими пахнꙋчими квѣтками насаженый, зо всѣмъ добре оупаханый и приоздобленый (Мак., 340–341).
с. 49
Упахати, впахати дзеясл. Узараць. маю емꙋ по тых грошех долю давати третюю со всꙗкого збожꙗ што впашꙋ (КВЗС, 37б, 1538). // перан. Змянiць да лепшага. такs Хс0483 кроль нбсный и орачъ правдивыи, зsстꙋпивши до опꙋстѣлого през злость чловеченства ... выправилъ и оупахалъ дꙋшꙋ запꙋстѣлꙋю (Мак., 271).
с. 49
Упевнене гл. упевненье
с. 50
Упевненесе наз. Дзеянне па дзеясл. упевнитися. хотꙗчи способъ такового роженꙗ ѡт него вѣдати, мовит: ꙗкожъ будет то, поневажъ ꙗ мужа не познала тые слова не были невѣрности, але ꙋпевненꙗсе способу роженꙗ (Пралог, 545).
с. 50
Упевнение гл. упевненье
с. 50
Упевненый, впевненый дзеепрым. 1. Ад упевнити ў 1 знач. Воsмя ст0483ыꙗ животворꙗшчиꙗ и неразделимыꙗ Троsца. Кожъдаꙗ речъ света того, подлꙋгъ бегу чловеченства, ведома естъ кꙋ сталости, котораꙗ жъ николи естъ впевнена и въ памети трывала, але часомъ забытью ѡтдаеться и съ памяти выходить (КСД, 891, 1516); наперъвей бо бывають оупевsнени о ласцѣ божiей къ собѣ (Будны, 224); ѡттол кождый чл0483вкъ оупевненъ быти маетъ, ижъ без помочи Бж0483еи и одного доброго оучинкꙋ выконати не можетъ. Безs мене бовѣмъ, мовитъ Хс0483 Гд0483ь, нѣчого оучинити не можете (Калiст, I, 4б); поневажъ зs жидѡвъ вѣрꙋючiй переставаетъ на томъ, коли оупевненъ бꙋдет, же Хс0483 естъ зs племени Дв0483два (Калiст, II, 247б); его милость ... будучи упевненый и убеспеченый ... семисотъ золотыхъ не добралъ (АВК, XV, 99, 1663). 2. Ад упевнити ў 2 знач. всякiе справы, постановенья людскiе, письмомъ не упевненые и не обварованые, съ часомъ своимъ, въ запаментанье, за разомъ съ отмѣною вѣковъ людскихъ, приходятъ (АВК, VIII, 460, 1588); то вже достаточне яко листами конъфирмацыи, так и декретами его королевъской милости ест умоцнено и упевънено (АВК, XXX, 30, 1589). 3. Ад упевнити ў 3 знач. ѡдинъ не вѣдаючи ѡ дроугом. але ѡдного часоу ѡ тои то звезде оупевнены велми з богатыми дары и ѡферами и прешлѧхетными ѡкрасами (Валх., 46); сказила бы всякие рѣчи с часом старость, кгды бы вчинъки людские, которые ж с прироженья своего конец мають, не были через листы упевнены и годным сведоцъством ку пришлои ведомости взнакомичены (ПГ, III, 55, 1509).
с. 50
Упевненье, упевнене, упевнение, упэвненье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. упевнити ў 1 знач. для лепшого упэвненья и истоты подле обовязку князя Вороницкого ... есми и созналъ тую продажу мою (АВК, XX, 22, 1568); ꙗкобы не могъ того жь часу въскреснути, але длѧ нас и длѧ ꙋпевненьѧ нашое вѣры (Будны, 145б); по которои битве цар Перекопъскии с королем згоды потребовалъ, и длѧ ꙋпэвненьѧ покою сына своего Дзалалъдына до Литвы в закладе дал (Рач., 346); яко и о томъ припадку нещасливомъ ознаймилъ заразъ, маючи отъ него, пана Макара такое упевнене, же не мелъ попирати (ИЮМ, IX, 336, 1638); кгды оупевненье мають ѡт хрста сп0483сителѧ же въ таковомъ въ имѧ егѡ прест0483ое зебранью притомнымъ быти приѡбецалъ (Ст. бр., 3–3б); Извѣщенiе: Извѣстное оупевненье, зꙋполнаа вѣра, зꙋполное намовленье, албо оупевненье (Бяр., 55); прймуймо [!] его вѣрою и любовию, и чстым сумненемъ, и з оупевненем чстого срдца, абысмо ... вѣчного живота дѣдичами сталисꙗ (Жыц. св., 116б); заплатꙋ ѡбецꙋеть з великим ꙋпевнением мовечы по двакрот заправдꙋ (Зб. 255, 59). 2. Дзеянне па дзеясл. упевнити ў 2 знач. къ тому для лѣпшого свѣдомья и упевненья тое речи просилъ есми о приложенье печатей до того листу моего людей зацныхъ (АСД, III, 55, 1579); тогды на таковые речы на ѡбе сътороне длꙗ ꙋпевненьѧ листы межы себе под печатми своими ... маютъ давати (Ст. 1588, 332). 3. Дзеянне па дзеясл. упевнити ў 3 знач. Извѣствованiе: Оупевненsе (Бяр., 54).
с. 50
Упевнити, впевнити, впэвнити, упэвнити дзеясл. 1. Запэўнiць, упэўнiць, пераканаць; паручыцца за што-н. нижли дей на конецъ промежъ себе не впевнили, чия бы то отчизна была (АВК, XVII, 373, 1541); тогды есми царя е. м. упевнилъ, ижь маетъ зъ в. м. прiязнь братскую держати (АЗР, II, 377, 1541); ѡтец выдаючы девъку свою замуж маеть ѡбваровати и впэвнити записане вена ѡт зꙗтꙗ (Ст. 1565, 69б); где быхмо ... привилеевъ ... до рукъ его милости не отдали и на враде не сознали и в томъ до конца его милости не упэвнили, тогды (АВК, XX, 52, 1585); если кого оучити бꙋдешъ, то ... первѣи в том оупевни его (Каз., Кiр., 146б); ꙋходитъ Гд0483ь, абы оупевнилъ ижъ правдиве былъ чл0483вкъ (Калiст, II, 265–265б); ꙋвѣщати, оувѣрити: Препрѣти ... оупевнити, переперети (Бяр., 176); прошꙋ теды ꙋ гсда, абы рѣчью самою ꙋпевнил мене, котораѧ есть вѣра правдиваꙗ (Зб. 107, 178б); цар незбожныs з веселием: Если мене (мовит) хочешъ ꙋпевнит в том крест которого вы маете за бога ... потопчи его ногами (Пралог, 496); если мене хочешъ ꙋпевнити в томъ принесем тобе крстъ (Зб. 752, 126). 2. Заверыць, засведчыць правiльнасць або сапраўднасць чаго-н. (подпiсам, пячаткай). подписом руки писара нашого упевнити казали (СДГМ, 25, 1564); тотъ листъ свой прызнали и до книгъ земскихъ Слонимскихъ уписать дали и упевнили дей есте того небощыка (АВК, XXVIII, 61, 1605); малжонка его ... хусты вси, серебро, золото упевнила, и зъ намовы рады и порозумѣнья потаемного того ксендза Сарны, убезпечила его пана Яхимовича словне и рукоданьемъ (АСД, I, 284, 1634). 3. Паведамiць. рачь намъ ... то листомъ своимъ намъ черезъ того нашого посланника упевнити (АЗР, III, 162, 1572).
с. 51
Упевнитися дзеясл. ад упевнити ў 1 знач. еще теды оупевнисѧ сам человече (Каз. Кiр., 146б); не вѣришъ Ѳѡмо, а жадаеш раны мои оглѧдати, и самым доткненем вs вѣре оупевнитисѧ хочешs (Калiст, I, 112–112б); бо сѧ оупевнилъ справедливый мꙋжъ ꙗвне и первей зs чꙋдъ, которыи видѣлъ перед пороженемъ, и теперъ при пороженю, ижъ все тое зs Дх0483а Ст0483го было (Калiст, II, 265).
с. 52
Упевняти, впевняти дзеясл. 1. Запэўнiваць, упэўнiваць, пераконваць. ꙗко нас самъ гд0483ь сими словы ꙋпѣвнѧючи, къ смѣлости напоминаеть, и власи главы вашеѧ вси изъчтени суть, не боитесѧ (Будны, 118б); ѡбъваровываемъ имъ ... в тымъ их ꙋпевнꙗючи же таꙗ экъзэкꙋцыѧ ... ѡт продков нашихъ (Прыв., 109); маеть черезъ возного листомъ своимъ ѡтворонымъ сторонꙋ жалобнꙋю ѡбослати, ꙋпевнѧючы его в томъ, ижъ хочеть емꙋ справедливость ꙋчынити водле ѡного позвꙋ (Ст. 1588, 196–197); длѧ своихъ преложилемъ часть нѣкоторую того казаньѧ ... ꙋпевънѧючы всихъ православныхъ ... ижъ ꙋ во въсихь светыхъ ѡтецъ греческихъ ѡ анътихристе такъ ꙗко в томъ казанью ... стоитъ ѡписано (Унiя, 31); воеводъства берестеsского ѡбывателеs ꙋпевнꙗемъ и варꙋемъ ... их и добръ наших державцы с пилностью постерегати того бꙋбꙋть повинъни (КЛС, 181б, 1598); нижли де вы его свещеника обетницами своими частокрот упевняли и отдат обецали (СДГВ, 151, 1619); за што емꙋ Хс0483 Бг0483ъ ꙗкѡ звитѧжци добромꙋ, коронꙋ црства своего, през Матѳеѧ обѣцꙋетs, и збавеньемъ оупевнѧетъ, мовѧчи (Мак., 4б); симъ листомъ нашимъ ихъ упевняемъ, же воеводы наши Витебские ихъ на потомъ никомꙋ отдавати не маютъ (ИЮМ, II, 222, 1628–1629); ямъ упоминалъ его, жебы тые речи знова вернулъ брату своему, Ларку, але онъ самъ не хотелъ вернути, упевняючи, же мне ничого зъ того не мело быти (ИЮМ, IX, 306, 1637); позычылъ у него шесть копъ грошей ... упевняючы ... же ему тые грошы незадолго отдати мелъ (АВК, XX, 325, 1638); ꙋвѣрѧю: ꙋпевнѧю (Бяр., 175). 2. Засведчваць, зацвярджаць. господарь его милость слушное право цѣло заховывати и границами упевняти росказати рачилъ (АЗР, III, 56, 1554); теперешнимъ привилеемъ упевняемъ и утвержаемъ всимъ обывателемъ великого князтва Литовского (АЮЗР, II, 159, 1568); тогды што зостанетъся недобраного на оную суму ... отписую и впевняю жоне моей Настасьи Андреевне (АВК, XXII, 304, 1570); симъ листом нашим обваровываемъ и упевняемъ (СДГВ, 122, 1580); ꙋпевнꙗемъ тым листом нашимъ же то имъ и потомству ихъ ничого ни в чомъ и никгды не мает шкодити (Прыв., 108); што упевняючи я заплату оное сумы, ей милости паннѣ воеводянцѣ Подольской ... симъ листомъ моимъ обовезуюсе (АВК, VIII, 425, 1587); теж тым листом нашим продажным варуем кнзя Асана, жону и детей его упевъняем (АВК, XXXI, 137, 1593); вырекаючысе симъ моимъ листомъ упевняю (АВК, XXXII, 152, 1596); то тежъ собѣ упевняю и симъ тестаментомъ моимъ варую, ижъ сынове мои вси чотыри съ тыхъ добръ моихъ, по мнѣ зосталыхъ, маютъ давати на церковъ (АВК, XII, 546, 1612); симъ листомъ ихъ упевняемъ, же воеводы нши [!] Витебские ихъ напотомъ никому отдавать не маютъ (ИЮМ, XXII, 255, 1628).
с. 52
Упевнятися дзеясл., зв. 1. Ад упевняти ў 1 знач. абы сѧ тымъ обычаемъ и оупевнѧли и тешили, ижь оное семѧ женsское вs раи еще обетованое мѣло прiити, и главу змиеву по словеси бжiемъ съкрушити (Будны, 214б); такъ о воли Бж0483ой вѣдали, и вs ней сѧ оупевsнѧли (Калiст, II, 246). 2. Паведамляцца. Извѣщаваюсѧ: Оупевнѧюсѧ (Бяр., 54).
с. 53
Упевняючий дзеепрым. ад упевняти ў 1 знач. сꙋмнѧнsе доброе свѣдецтво намъ вs мыслѧхъ наших о невинности нашей даючее, а в ласци и помочи га0483 ба0483 вседеръжителѧ насъ оупевнѧючее переднѣйшего есть попѣхою нашею (Апакр., 215–215б); послꙋхаймо его Исаiевымъ пророцкимъ голосомъ насъ вs ласце своеи оупевнѧючого (Калiст, II, 246).
с. 53
Упекелный прым. Пякучы. паненка ... ꙋчꙋла в телѣ своем ꙗко неспокоsныи ветры и бꙋренѧ злои и телесное хоти и жажъды ꙋпекелное ѡное ꙋпалене (Зб. 82, 70).
с. 53
Упеклость наз. Спёка. Васалѡѳ, бес: Вs тѣнѧх, або вs оупеклости (Бяр., 252).
с. 54
Уперадъ прысл. Раней, перш. Русь зъ Грецiи приняла вѣру христiанскую (уперадъ нижѣли Ляхове зъ Нѣмецъ Римскую, двадцятма и пятма лѣты) (АЗР, IV, 204, 1600–1605).
с. 54
Уператися гл. вператися
с. 54
Упервое прысл. Па-першае. сыновѣ iзsраилевы поделали суть залоги около града Гаваона, и ꙋтретее по тому же ꙗко ꙋперsвое и ꙋдругое справовали суть воиско на томъ месте противъ сыномъ вениаминовымъ (Скар. КС, 44б).
с. 54
Упереде прысл. Паперадзе. Цр0483ь же и боꙗре его. стоꙗчи на Заборолех. оузрели ... геѡргиꙗ. оупередѣ едоучи на кони своемъ (Чэцця, 83б).
с. 54
Упередитель наз. Той, хто iдзе наперадзе; правадыр. Предтеча: Оупередитель (Бяр., 119); в тоs речи вожа и ꙋпередителꙗ мают (Зб. 259, 574б).
с. 54
Упередити, впередити, упередить дзеясл. 1. Папярэдзiць, загадзя паведамiць каму-н. пра што-н. тогды свыклымъ ѡбычаем и первым ѡпѧт се имъ звѣзда оуказала. а ихъ какъ и перво до бетлеемъ оупередила ижь есть ѡт ерслма за двѣ мале миле ѡное земли. а на той дорозе при томъ же местци (Валх., 52); женихъ братiе надходитъ, которого чꙋле оупередити намъ потреба, абы насъ спѧчих и оунылыхъ не засталъ (Калiст, I, 79б); пану Коляновскому далъ талеровъ битыхъ двадцать ... абы дворянина упередилъ о приняте цедулы и жебы на товарахъ купецкихъ екзекуцией не чинилъ (ИЮМ, II, 171, 1684). Параўн. упредити ў 1 знач. 2. Загадзя лiквiдаваць тое, што пагражае, перашкаджае ажыццяўленню чаго-н. иж самоил ꙋпередил чари которых еще была ѡнаꙗ невѣста не доконала (Бельск., 101); если сѧ впередъ оупамѧтаемо, и грѣхѡв змазы слезами ѡмыемо, быле бы смерть оупередивши, насъ злостsми змазаныхъ ѡттꙋль не выкинꙋла (Варл., 94б); не споминаs же гд0483и нш0483их перших злостеs, але поспеши нехаs нас ꙋпередит млсрдие твое (Пс. XVII, 71б–72). Параўн. упредити ў 2 знач. 3. Апярэдзiць, зрабiць што-н. раней за каго-, што-н. хотѧ нас в бою оупередили, але в корꙋнованю не ꙋпередѧт (Каз. Кiр., 32); ꙗрополка ... ꙗ ꙋпередивши без сточенꙗ битвы звалчꙋ (Стрыйк., 463б); татаре з великих лꙋкъ, мѣли на нег ꙋдарит, вночи прето хотꙗчи их ꙋпередити (Там жа, 591); тогды бовѣмъ вкупѣ зъ нами и они досконалыми явятся, хотяй насъ въ бою упределили, але въ коронованю не впередятъ (Пыт., 66); ꙋваж ꙗко мꙋдра и покорна девица в которое розꙋм лета ꙋпередилъ (Зб. 255, 202); тое веселе зарꙋчыны ꙋпередило (Зб. 259, 204б); свꙗтыs кондратъ стоꙗчи теды зо всими назадѣ, а ꙋпередивши речъ всихъ вꙗзневъ ѡныхъ до старосты ѡтповедалъ (Пралог, 505). Параўн. упредити ў 3 знач.
с. 54
Упереду прысл. Наперадзе. вспоминулъ о товарышу въ господе и поведилъ, ижъ не ведаю где се поделъ, не ведаю если на заду, або упереду (ИЮМ, VIII, 317, 1611).
с. 55
Упередъ гл. впередъ
с. 55
Упережати дзеясл. 1. Папярэджваць. вѣроують жидова ижь тотъ аньелъ. ижь сн0483ы израгелске по выитью зъ егпта [!] ижь столъпом ѡгневым оупережал (Валх., 52); ѡлкгирдъ не такъ бꙋдꙋчы поважныs ꙋпережает его вs выраженю почтивости и не зычачи емꙋ далеко трꙋдꙋ до вилни в нег в москвѣ сам бꙋдꙋ на великден и ѡтдам емꙋ великоденное ꙗице первеs ниж тоs ѡгон в жакгвѣ згасне (Стрыйк., 543б); всюды абовѣмъ здалъсѧ за зезволеньемъ, и оупереженьемъ тых которыи просѧтъ, ити и чинити, а тꙋтъ оупережаетъ: и не толко оуздоровити обецоуетъ, але и вs домъ его прiйти (Калiст, I, 19). Параўн. упрежати ў 1 знач. 2. Апярэджваць. натыхъместъ пsринутилъ исꙋсъ, ꙋченики свои въвоити в лодью. и ꙋпережати его на ономъ берегу, докуль ѡтпꙋстить тижsбы (Цяп., 20); таꙗ молитва завше мает ꙋпережати каждꙋю медитацию (Зб. 261, 71); сам ... братꙋ ꙗрополкꙋ воsнꙋ ѡповѣдил, ꙋпережаючи его в том бо вѣдал же теж ꙗрополкъ мѣл воsнꙋ против емꙋ поднести (Стрыйк., 445); алеѯандер ... коли был во ві0483 лѣтъ, был цвичон кꙋ воеваню и ꙋпережал каждого в хꙋткомъ ширмованю (Алекс., 4); ꙗкъ бовѣмs тѣнь оупережаетъ, тѣло, и тѣнь тѣло оказꙋетъ, самою зась истотою естъ тѣло (Мак., 282); такъ рада оупережаетъ выбране зас вшелѧкiй оучинокъ (Варл., 133); Предварѧю: Предsпостизаю, чекаю, оупережаю (Бяр., 118); поки веселе настꙋпило зарꙋчины ꙋпережают (Зб. 259, 204б). Параўн. упрежати ў 2 знач.
с. 55
Упережатисе дзеясл., зв. ад упережати ў 2 знач. ꙋважъ ... две матки ... ꙗкие хвалы господꙋ богꙋ ... ѡтдавали ... ꙗко се взаем покорою и милостю ꙋпережали (Зб. 255, 169).
с. 55
Упережаючий дзеепрым. 1. Ад упережати ў 1 знач. Того днѧ, которого вэсэле его было, конь што налепшыи и навернеишыи, которыи в битвахъ под собою мевал, не маючы в собѣ жадного упережаючое хоробы знаку, нагле здох (Атыла, 234); тоs ѡбраз в крестѣ изѡбраженныs пречстое бдци, трꙋбою ест и знаком ꙋпережаючим страшныs суд бж0483иs, коториs правдиве приsти мает (Дыяр., 156); приsдет тотъ ден з знаками ꙋпережаючими, в которомъ всѣ люде сꙋдити бꙋдет (Зб. 259, 352б). 2. Ад упережати ў 2 знач. были на дорозе вsходечи до ерꙋсолима. и былъ ꙋпережаючи ихъ исусъ (Цяп., 58); з великим ѡбходом несли е на погреб, за ꙋпережаючими зброsными персы и макидонꙗны (Алекс., 22); невѣдомость: котораѧ естъ троѧкаѧ. Перваѧ предходѧщаѧ, албо оупережаючаѧ розꙋмъ наш, коли чл0483къ жаднымъ способомъ не вѣдаетъ, и вѣдати не можетъ (Навука, 68–69); Авгꙋстинъ ... ꙋчитъ ... при том и ласку бж0483ꙋю ꙋпережаючꙋю и помагаючꙋю чл0483кови (Выкл., 96б).
с. 56
Упереженый дзеепрым. ад упередити ў 1 знач. Михаsло ... василиꙗ забит ꙋмыслил, але его ꙋпережено вночи коли сꙗ ѡжерлъ, нашли его своиж домовыи, и в покою его рꙋки емꙋ (бо сꙗ боронил) ꙋтꙗвши забили (Бельск., 372); ꙋжалилъсѧ прето чл0483вколюбивый Бг0483ъ оутрапленыхъ прокаженникѡвъ голосомъ их оупереженый (Калiст, II, 175).
с. 56
Упереженье наз. Дзеянне па дзеясл. упередити ў 1 знач. Всюды абовѣмъ здалъсѧ за зезволеньемъ, и оупереженьемъ тых которыи просѧтъ, ити и чинити, а тꙋтъ оупережаетъ: и не толко оуздоровити обецоуетъ, але и вs домъ его прiйти (Калiст, I, 19); Страхъ мой на оупереженье твое, и побiю весь людъ до которогѡ войдешъ (Хран., 101).
с. 56
Упереный І дзеепрым. Утароплены. Оупереными прето очима намъ, вѣрꙋючимъ вs него, и любѧчимъ его, и емꙋ внимаючимs смотрѣти потреба (Мак., 284).
с. 56
Упереный ІІ дзеепрым. (?). Въсперенъ: Оупѣренъ, легsкий, сꙋбтелный (Бяр., 24).
с. 56
Уперодъ гл. упередъ
с. 56
Уперти дзеясл. 1. Уперцi. однимъ концомъ уперли у болота, а другимъ уперли у рѣчку Пелю, а боками коло волокъ мѣскихъ (АВК, XI, 42, 1576). 2. Пільна, не зводзячы вачэй, угледзецца на каго-, што-н. Азъ оупрꙋ лице свое напротиву человека того и напротиву племеню его (Скар. КЛ, 38б).
с. 56
Упертися дзеясл. Уперцiся. Петрачыха, выбравъшы попрутщыну и отдаючы до скарбу меского до рукъ нашыхъ шафарскихъ, упершыся якобы намъ копъ шесть литовъскихъ на порахунку отдала, чого мы не отбирали (ИЮМ, VI, 141, 1689).
с. 57
Упечаловати дзеясл. Паклапацiцца. ажъ бы твоя милость господариня у господара за себѣ упечаловала (АЮЗР, I, 62, 1522).
с. 57
Упечене наз. Дзеянне па дзеясл. упечи ў 2 знач. купили рыбы жывой до упеченя (ИЮМ, XIII, 83, 1699).
с. 57
Упеченый гл. упечоный
с. 57
Упечи дзеясл. 1. Спячы, выпечы. ѡферꙋете ... хлѣбы квашеныи которих ꙋпечете на первотины гсдꙋ (Бiблiя, 172); ꙋпечи ми ѡдно с тои мꙋки коржъ первеs (Бельск., 120); з воды снѣговои мꙋки которои троха зоставала, розмесила и хлѣба собѣ ꙋпекла (Зб. 81, 89); дала потравꙋ и хлѣбъ которогѡ ꙋпекла (Хран., 41б); смѣюсѧ длѧ того, же той хлѣбъ который ѧ оупекла ты мнѣ даешъ въмѣсто тѣла Га0483 нш0483его Iс0483а Ха0483 (Зб. вып., 21б). 2. Падсмажыць. Ѳамаръ ... взꙗвши мꙗса и на сковородѣ ꙋпѣкши принесла и перед ним поставила (Бiблiя, 378); коли они рыбу ловили самъ наготовал имъ ѡбед и рыбу ꙋпекъ (Зб. 255, 47).
с. 57
Упечисе дзеясл. Апячыся, абгарэць. естъ древо ѡт которого коли кора ѡтстанет ѡт сл0483нца се ꙋпечетъ (Царств., 80).
с. 57
Упечоный, упеченый дзеепрым. Спечаны. Виделъ есми во сне и се печень хлеба ꙋпеченыи изъ ечменѧ валѧшесѧ (Скар. КС, 17–17б); ꙋваж зацност покармꙋ того абовем не дають нам в томъ сокраменте хлеба в печы або в железах ꙋпечоного ... але правдиве тело Хв0483о (Зб. 255, 76б); мꙋки ꙋпечонои роздават мѣлъ (Зб. 259, 163); зъ тое мꙋки прынеси мне ꙋпеченыs пресначок (Зб. 752, 346); але если офѣрꙋеш оферꙋ оупечонꙋю в печи, з бѣлой мꙋки хлѣбы без квасꙋ оливою розмѣшаны нехай бꙋдꙋтъ (Хран., 115); ѡбѣтою зовемs ... ѡфѣрꙋ з мꙋки, або с хлѣба в печꙋ ꙋпечоного (Выкл., 49).
с. 57
Упиваньеся наз. Дзеянне па дзеясл. упиватися. Сiхаръ: Замкненье, аб доконченье, або оупиванsесѧ, або заплата (Бяр., 309–310).
с. 57
Упиватися, впиватися дзеясл. Напiвацца, даводзiць сябе да стану ап’янення. павелъ апслъ пишет рекоучи. не впиваитесѧ вином (Чэцця, 19); сынъ нашъ сеи ... не хочеть послухати навsчениѧ нашего, толико ꙋпиваетсѧ и прелюбыдееть (Скар. ДЗ, 42); ꙗко Ап0483лъ рече, Не оупиваитесѧ вином, в нем же естъ блудъ (Будны, 84); который сѧ виномs оупивалъ, и шалѣлъ, и своѣ дѣти позабивалъ, а затымs вs огни згорѣвши, згинꙋлъ (Варл., 244б); Костантин цесар ѡт сына романова ѡтрꙋтыs ест царствовал ми0483 рокъ, а всего вѣкꙋ жил нє0483 лѣт, ꙋпивалсꙗ и не был пилныs в справах речы посполитое (Бельск., 376); братiе, не оупиваймосѧ, не обжираймосѧ ... а нѣ поглѧдаймо пожадливе и без встыдꙋ на чꙋжꙋю сличность (Калiст, II, 73); хто бовѣмъ достꙋпивши любве звѧзꙋетъсѧ и оупиваетъсѧ, тотъ топитsсѧ и вs неволю на иншiй свѣтъ ѡддаетъсѧ (Мак., 263–264); плꙗто ... заказовалъ ꙋпиватисꙗ кромъ дн0483еs стых в которые самъ бг0483ъ вино подает (Зб. 259, 109); повинности кождого Iереѧ сꙋть тыи: абы сѧ не оупивалъ, абы былъ побожнымъ, и прикладнымъ, абы людей своимъ житiемъ злымъ не горшилъ (Зб. вып., 57).
с. 57
Упивающийся дзеепрым. ад упиватися. Делатель оупивающиисѧ не обогатитисѧ, и кто горsдить малымъ сеи помалу обънищаеть (Скар. IС, 30б).
с. 58
Упилновати гл. упильновати
с. 58
Упиловать дзеясл. Адпiлаваць. коли нога або рꙋка почнет гнити, а хочет хто жебыс далеs не ширило ꙋпиловат ногꙋ або рꙋкꙋ может (Зб. 261, 243б).
с. 58
Упильновати, упилновати дзеясл. 1. Упiльнаваць, усцерагчы ад каго-, чаго-н. коли жъ еще Ляхъ какъ жеребецъ ржетъ коло дѣвокъ какъ дрыгантъ коло кобылъ, прыйми жъ къ нему двохъ Литвиновъ на стражъ; бо и самъ дѣдко не упильнуетъ! (Мял., 318); Васку Сердюку, што ихъ упилновалъ, золот. два дали (ИЮМ, VI, 78, 1689). 2. Усачыць, не ўпусцiць з-пад увагi. теперъ хотя зъ рогатыною на вартѣ стой, въ жывые очи такого бѣса не упильнуешъ (Мял., 318); выдам хвалу тобе оу простости срдца, коли траѳитсѧ навчити соудом правды твоеи, о справедливенѧ твоѧ встерегꙋ не ѡстав мене назбыт о чом бы справит молодыи ход свой, колис ми потраѳило оупилновати слов твоих (Пс. XVI, 118б).
с. 58
Уписати гл. вписати
с. 58
Упирати дзеясл. Датыкацца, размяшчацца ўшчыльную да чаго-н. малжонка его ... сеяла бобы и пастернакъ, въ огороде ... которое ... концомъ упираетъ у кгрунтъ пана Матыса Кглиндича (АВК, I, 293, 1621).
с. 58
Упиратися гл. впиратися
с. 59
Уписный гл. вписный
с. 59
Уписанье гл. вписанье
с. 59
Уписати гл. вписати
с. 59
Уписатися гл. вписатися
с. 59
Уписное гл. вписное
с. 59
Уписаный гл. вписаный
с. 59
Уписованье гл. вписованье
с. 59
Уписовати гл. вписовати
с. 59
Уписъ гл. вписъ
с. 59
Уписыванье гл. вписованье
с. 59
Уписывати гл. вписовати
с. 59
Упитанный дзеепрым. у знач. прым. Укормлены, сыты. оупитанного оного телца на пристsе его заколоти казалесь (Калiст, I, 18).
с. 59
Упитатися дзеясл. Задаволiцца. Насладихъсѧ: Кохалемъсѧ, оупиталемсѧ (Бяр., 88).
с. 59
Упити, упить дзеясл. Выпiць. Иꙗковъ ... жаднаго вина и то што бы ꙋпить моглъ нѣкгды не пил (Зб. 81, 49); з небаченьѧ оупивши заснꙋлъ, и неѡсторожне сѧ положивши ѡткрилъ (Хран., 17).
с. 59
Упитися, впитися, упитисе, упитись дзеясл. Напiцца, дайсцi да стану ап’янення. оупилсѧ нои. оумъ сѧ его пременилъ (Чэцця, 306б); нача Ное мужъ орати и делати землю, и насадилъ виноградъ и пилъ вино и вsпилъсѧ (Скар. КБ, 21); кто иныхъ ꙋпоѧетъ допиѧна сеи и самъ ꙋпиетсѧ (Скар. ПС, 19); тая жонка тогды въ день торговый у мене на Кузницы была и докучала упившися (АВК, XVII, 87, 1540); пакъ ли бы хто упившися якiя збытки починилъ ... тогды старосты такового мають перевей [!] словы скарати (АЮЗР, I, 222, 1589); не могꙋчы на то ѡтпорꙋ дати, поведали же се на тотъ часъ ѡфанасеs мꙋселъ ꙋпити, коли тое писалъ (Унiя, 10б); вытръвезсꙗ трохꙋ ѡт вина которимес сꙗ ꙋпила (Бiблiя, 301); вѣдал же коли ꙋпиетсꙗ ѡдыходит ѡт себе, а предсꙗ пил (Зб. 261, 241б); млоденец сын кролевои гонꙗчи Кира, надехал мѣстце где воsско лежало кирово, в котором нашол досыт вина стравы и всꙗких живностеs, почал ести, пити, весел быти, аж се ꙋпил (Бельск., 158); бо се я былъ упилъ, толко паметаю, ижъ есмо поткали шести мужыковъ, што ехали зъ бервенемъ противко насъ (ИЮМ, VIII, 316, 1611); ани бы слꙋхалъ албо старалsсѧ ѡ собѣ самом в часъ потребы албо ѡ завтрѣшнемъ дню, але бы толко вs ѡдном оуглѣ сѣдѣлъ, задꙋмавшисѧ и оупившисѧ (Мак., 75); невеста Доня, упившысь горелъки, передъ воротами умираетъ (ИЮМ, IX, 372–373, 1639); чи не зневажи весь людей; посты чи постивъ; чи не оупѣвсѧ ажъ до оутраты розꙋмꙋ (Зб. вып., 43).
с. 59
Упитый дзеепрым. Якi напiўся да ап’янення. вино казнити будеть срдца гордыхs допиѧна ꙋпитыхъ (Скар. IС, 51–51б).
с. 60
Упить гл. упити
с. 60
Упитье наз. Дзеянне па дзеясл. упити. в писмѣ ст0483ом ведлꙋг жидовского ꙗзыка, словом ꙋпитsꙗ значитсꙗ часто ѡбфитост и насыченꙗ (Выкл., 26).
с. 60
Упияти дзеясл. Спаiць, напаiць дап’яна. Если бы хто крал длѧ пьѧнства, а им болшъ, концем злыхъ прымножытсѧ, тымъ злость грѣховаѧ совитшаѧ бꙋдетъ: ꙗко коли бы хто крал абы се ꙋпилъ, а оупiѧлъ абы кого злеил, а забил до смерти и проч (Навука, 63).
с. 60
Упияючийся дзеепрым. Якi здольны ап’янiць. водле ангелского ... ѡповеданꙗ ... иж не мел быт дꙋха светого з жывота матки наполненыs, вина и секѣры або напою ꙋпиꙗючогосꙗ не мел пит николи (Зб. 255, 158б–159).
с. 60
Уплавъ гл. вплавъ
с. 60
Уплата наз. Плата, выплата. ино пiат роков минуло а он ми на то ни пенезя не вплатилъ, iакож и теперъ глосты ... прошол, а iа от него уплаты не маю (ИЮМ, XXXII, 216, 1578).
с. 60
Уплатити, вплатити дзеясл. Заплацiць. он мне на тое ани одного пенезiа уплатит (ИЮМ, XXXII, 9, 1578); ино пiат роков минуло а он ми на то ни пенезя не вплатилъ (ИЮМ, XXXII, 216, 1578).
с. 60
Уплевание, вплевание наз. Дзеянне па дзеясл. уплевати. тогды пъкел принѧвши сотоноу кн0483зѧ своего. свѧзаного под ногами госп0483одна ис силною лаибою реклъ. ѡ кн0483же затраченiа. ѡ кн0483же согрешенiа бельзебоубе. ангеловъ бж0483iих посмеванiе и вплеванiе праведных што еси оучинити хотел (Пак. Хр., 29б); праве iссъ выдан есть пилатови. а видедели [!] есмо и бичовали и оуплеванiе оузѧл на лице свое (Там жа, 32).
с. 60
Уплеваный дзеепрым. ад уплевати. къ его прест0483омоу ѡбличью прилноули. ажь моцию ани оустъ ани его преславнаго ѡбличьѧ моглъ познати. Занюж его пресласные оуста такъ вонѧющими слинами ѡд грѣшных людеи было оуплевано. аж ѡные спросные и вонѧющiи слиными за его пазоухы текли и плыли (Пак. Хр., 7б); ꙋважъ иж до тых местъ ѡблюбенец дꙋшы твоеs, жебы тꙗ собе пошлюбил, розмаитым способом былъ наsграванъ. ꙋплеван и ꙋбитыs (Зб. 255, 267б–268).
с. 61
Уплевати дзеясл. Запляваць. Занюж твои сторож оужо твоего сына продалъ за тридцеть пенꙗзей. егож ѡбличье преѡславное, на коротъком часе незбедные жидова оуплюють (Пак. Хр., 2); наꙋругаютьсе емꙋ, и зsранѧть его. и ꙋпsлюють его, и забъють его, а вs тsретьии день вsскsресьнет (Цяп., 58).
с. 61
Уплести гл. вплести
с. 61
Уплестися дзеясл. // перан. Ублытацца, умяшацца. онs же пакъ самъ оуплелsсѧ в загадки безчисленые (Скар. ЕК, 12); ꙋста безумнаго ꙋплетутсѧ въ свары, и слова его крики възsдвизають (Скар. ПС, 28б); кто собираеть скарsбы ꙗзыкомъ лъживымъ, сꙋетныи ест и несмышsленыи и ꙋплететсѧ въ сила см0483рти (Там жа, 32б).
с. 61
Уплетати гл. вплетати
с. 61
Уплетатися гл. вплетатися
с. 61
Уплетеный гл. вплетеный
с. 61
Уплетенье наз. Уплятанне, спляценне. Съплетанiе: Ѡблаплѣнье, оуплетѣнье (Бяр., 165).
с. 61
Уплутаный дзеепрым. ад уплутати. Вевнꙋтрs зась оуплꙋтана, валомъ ѡточона, мꙋромъ ѡкрꙋжена, и ланцꙋхами темностiй, зsвѧзана естъ дш0483а ѡд дꙋхѡвъ злости (Мак., 210).
с. 61
Уплутати дзеясл. Ублытаць, заблытаць. кождый ... в термины и в стопни правные справы уплутат и завыхрить могъ (АВК, XXXII, 60, 1596).
с. 61
Уплывати дзеясл. Сплываць; мiнаць (пра час, падзеі і пад.). але ижъ синодовомꙋ часови вs порожнованью оуплывати допꙋщалъ, иж ани своей хоти ани за поводом ихъ млсти, ани их млсти до себе оузвати ани до ихъ млстей ити не хотѣлъ (Апакр., 86).
с. 61
Уплываючий дзеепрым. ад уплывати. зs водою оуплываючихъ, справъ албо дѣевъ людскихs набывали даютъ видѣти Гисторiи, а мѧновите ѡ Сократесѣ повѣсть (Паўуст., 2б); ꙗкъ тотъ, которыи вшелѧко тые речи за ѡдно кладешъ, вѣрꙋ мовлю до Бг0483а, з приѧзнsю людскою и славою ꙗкъ водꙋ оуплываючею (Варл., 14); презираючи ... дочасность сего света и его ... яко воды уплываючiе веки (ИЮМ, X, 420, 1686).
с. 61
Уплыненье наз. Дзеянне па дзеясл. уплынути ў 2 знач. тымъ вси были ображены легъкимъ поваженьемъ, же ихъ милость знати не дають, и не дава ... и стерегли уплыненья часу (АЗР, IV, 144, 1596); тую ѡбмовꙋ его милость кгды княжа в коле поведил, тым вси были ѡбражени людскимъ повоженьемъ, же ихъ милость знати не дают и не давали, и стерегли уплыненье сѧ часꙋ сынодꙋ. Сынодъ зачали того днѧ (Барк., 147–147б).
с. 62
Уплынути дзеясл. 1. Праплысцi. коли хто против воды плынет потреба абы завше робил если устанет занесеть его за годинꙋ або ден що през тыжден ꙋплынꙋл (Зб. 261, 130б). Параўн. уплыти ў 1 знач. 2. Мiнуць, прайсцi, скончыцца (пра час, падзеi i пад.). ваша милость пане подъкоморый Троцкий отказовати не повинен, бо рокъ за тым позвомъ уплынул (АВК, XXX, 122, 1592); теръминъ ему ѡт насъ в томъ до выправы кглеsтомъ нашимъ ꙋзычоныs ꙋплынул (КЛС, 61б, 1596); хотѧ бы тому кглеsту нашому на поднесенью ему колонътаю даному часъ ꙋплынулъ (Там жа, 144, 1597); коли ткнено митрополита и его товариство всадно, а при том кгды оуплыноула надѣѧ о приведеню до позволенѧ на едность никифора, али онъ заразъ шпикгомъ зрадцею и прочаѧ справоватисѧ емꙋ казано (Апакр., 89б). Параўн. уплыти ў 2 знач.
с. 62
Уплыти дзеясл. 1. Тое, што i вплынути. ꙋплыветь iорsданъ во ꙋста его (Скар. КВ, 48б). 2. Тое, што i уплынути ў 2 знач. ѡто бовѣмъ ꙗкъ мнѡго часꙋ оуже оуплыло, кгды нб0483о естъ створено, а еднакъ не потемнѣло (Варл., 148).
с. 62
Упованье, впование, упование наз. Дзеянне па дзеясл. уповати. только на ба0483 оупование имѣимо (Чэцця, 76); занежъ упованье имаемъ на Бога, штожъ судъ и правда Божья не опустить того, хто въ правдѣ стоитъ (АЗР, II, 15, 1507); возsлюбленsныи господень жити будеть в немъ со вsпованиемs (Скар. ДЗ, 64); все свое въпование имели въ бозе (Скар. ПС, 8); наперsвеи абы есьмо только его самого за бога мѣли, въ него вѣровали, ꙋпованiе и надѣжю покладали (Будны, 5б); дв0483ца ... и то рекъшы встала и възложыла на себе кошꙋлю ... и знову легшы ꙋснꙋла мовꙗчы тое: ꙗко ты гсди единую на ꙋпованiе вселил мꙗ еси (Зб. 752, 572); бж0483е ꙋпование мое, запретисѧ тебѣ творцы и ѡткꙋпителꙗ не могꙋ (Зб. 82, 49).
с. 62
Уповати, вповати дзеясл. Спадзявацца. нихто же мене не навчилъ. но оуповаю на ба0483 (Чэцця, 31); гси ... не ѡстав молѣниꙗ рабъ своих ꙗко вповахомъ на тѧ (Там жа, 35); мы сꙋжени были дабы оуповали на милосѣрsдие твое (Скар. ПБ, 18б); аль за ба0483 сваритесѧ ... се бьет мене а ѧ на него оуповаю толко пѫти свои перед нимъ ѡбличаю (Зб. 262, 17б); бо вѣровати въ бога розꙋмѣетсѧ ꙋповати на бг0483а (Будны, 115); богъ мой помочникъ мой, и ꙋповаю на нь и проч (Бiблiя, 396); ѡчи всѣх на тѧ ꙋповают и ты даешь пищꙋ им во бл0483го врема (Зб. 261, 97б); хотѧжемъ мнѡгое богатство мѣлъ, на Бг0483а еднакъ своего оуповалемъ (Калiст, I, 36б); иже мы на самого Бг0483а оуповаючи ѡд покꙋсы дiаволской волны бываемs (Мак., 77); ѡна ... рекла емꙋ; еи влдко моs ꙋповаю на бг0483а моего (Зб. 82, 18); ꙗ смиреннаѧ и грѣшнаѧ ... хотечи слꙋжити тебѣ. и оуповаючи на великое млсрдiе твое ... ѡтдаюсѧ тебѣ нн0483ѣ за слꙋгꙋ (Ст. бр., 1); Надѣетсѧ: Оуповаетъ (Бяр., 85); не ревнꙋs злым ани завидꙋs тым которые злости чинꙗт ... Але ꙋповаs на гсда а чини добре (Пс. XVII, 6).
с. 63
Уповаючий дзеепрым. ад уповати. нехай мѣркоуют где онаѧ ... з несправедливости сѧ и зо злости не радꙋючаѧ. але справедливости и правды, радость ѡтносѧчаѧ, все терпѧчаѧ, всемꙋ, вѣрꙋючаѧ, все оуповаючаѧ млсть, где лѣпшее мѣсце маетъ (Апакр., 184–184б); заховаs же бж0483е слугу твоего ꙋповаючого на тебе (Пс. XVII, 81б).
с. 63
Уповающий дзеепрым. 1. Ад уповати. Не презри менѣ млстиве гси оуповающаго на тѧ (Чэцця, 239б); Богs мои непороченъ путь его, и словѣса гсдьнѧ огнемъ искушенsна, защититель естъ всемъ оуповающимъ на нь (Скар. ДЦ, 111б); потому бо знати чл0483ка вѣрующого и на млсть божiю оуповающого, естли и онъ не мsститсѧ кривдъ своихs, але ѡтпущаеть обидѧщимъ его (Будны, 204б). 2. У знач. наз. Той, хто спадзяецца. хсъ ... оуповающим надежда (Чэцця, 283).
с. 63
Уподати гл. упадати
с. 63
Уподобане гл. уподобанье
с. 63
Уподобаный дзеепрым. ад уподобати. Бг0483ꙋ годнаѧ мовлю, и емꙋ оуподобанаѧ дш0483а (Мак., 33).
с. 63
Уподобанье, вподобане, вподобанье, уподобане наз. 1. Жаданне, воля. маетъ помененый Федоръ Михайловичъ Карповичъ самъ ... пожытки всякие водлугъ воли и уподобанья своего прымнажати (АВК, XXIV, 8, 1503); слугу моего Романа Федоровича, збивши и змучивши водле вподобаня своего и до прысяги прыведшы (АВК, XXXVI, 18, 1582); вольно будеть их милостямъ тот дворец ... отдать, продать ... шафуючы тымъ водле воли и вподобанья своего (Там жа, 50); вольно естъ и будеть именьꙗми своими ... шафовати водле потребы воли и ꙋподобанѧ своего ѡтдати, продати, даровати (Ст. 1588, 111); мысли своей досыть чинилъ, водле воли и уподобанья своего (АВК, II, 293, 1595); староста нашъ, сесь и по нимъ будучый, до воли и уподобаня нашого быти маетъ (ИЮМ, VIII, 236, 1597); оуподобанье панеское, стоит за право (Апакр., 176б); але ꙗкъ жолнѣръ зоставивши воз свой вs чиимъ домꙋ волно входитъ и выходитs з него ведлꙋгъ оуподобанѧ (Мак., 134); которымъ пляцомъ ихъ милость панове братя ... водлугъ воли и налѣпшого уподобаня своего, шафовати .... маютъ (АСД, II, 63, 1637); Бг0483ъ помстител ведлуг ꙋподобанꙗ своего ꙋчинил (Пс. XVII, 8); Агsглвъ такъ ест много Мелиѡновъ: А вси ѡднꙋ мысль мают, и ѡдно волают. Абы хвалили бг0483а. А чинили его ꙋподобане (Пралог, 666б); на мꙋжа есмь вs боꙗзни твоей не длѧ оуподобаньѧ тѣлеснаго призволила, або есмь ꙗ негодна ихъ была, або они мнѣ ижес мене подобно иномꙋ мꙋжеви заховалъ (Хран., 385). 2. Дагаджэнне. ꙋгожденiе: ꙋподобанье, догожѣнье, захованье, прислꙋга, ѡказане доброи волѣ (Бяр., 176);
с. 64
Уподобати, вподобати дзеясл. Упадабаць. ему седло не вподобало, ино тую ж присегу у двух неделiах учынити. повинен будет (ИЮМ, XXXII, 204, 1578); княжацкая милость ... уподобавшы собе сыновца своего рожоного ... пана Яна ... спустилъ именье свое отчызное (АВК, XX, 86, 1593); такъ пристойной Бж0483ой хвалѣ, и кождаѧ дꙋховнаѧ цнота естъ офѣра Бг0483ꙋ естъ молитва и поклонъ дꙋховный: бо мовитъ, тогды оуподобаешъ собѣ офѣры справедливости (Калiст, I, 137); Костантин цесар, нерад взꙗл за жонꙋ марию арменкꙋ, до которои его матка ирина притиснꙋла: бо дочкꙋ кролꙗ франков ꙋподобал был собѣ (Бельск., 357б); ꙋподобал собѣ царъ ѡныs ѡстровъ и положене, зараз на имꙗ свое мѣсто заложив, которое мꙋровалъ ажъ до смерти своеs (Тр. гiст., 67); тоs ꙋподобал собѣ и ѡбралъ тыи краи где тепер полща, над рекою вислою и ѡсѣлъ (Хр. польск., 1); ꙗкѡ ꙗкiй мꙋжъ богатый, албо корол зацный оуподобавши собѣ невѣстꙋ оубогꙋю ... зычилъ бы собѣ ей за ѡблюбенsницꙋ и малжонкꙋ взѧти (Мак., 123); тот естъ Сн0483ъ мой наймилшiй, которогомs собѣ добре оуподобалъ (Варл., 54б); такъ же и ѡтежджаючiй въ дорогꙋ повиненъ бꙋдетъ оупросити на свое мѣстце когожколвекs собѣ оуподобает (Ст. бр., 11); ꙋподобавши собѣ мѣстце ѡное мешкал там през пꙗт лѣтъ (Зб. 752, 456); провад же мене стежкою приказанꙗ твоего, бо есми еи ꙋподобал собѣ (Пс. XVII, 133б–134); теды въ забаве и розмовахъ уподобала шапка соболя на пану войту, которую и мусялъ даровать пану енаралу (ИЮМ, XIII, 148, 1699).
с. 64
Уподобатися, вподобатисе, уподобатисе дзеясл. Спадабацца. где бы Мартинъ седла оправного за две недели не отдалъ, або бы се ему седло не вподобало (ИЮМ, XXXII, 204, 1578); Амелянъ поведил, иж если бы се ему был не уподобал, третег дня было ему коня отдати (АВК, XXXIX, 345, 1579); того слу[гу] ... и тепер у везенью своемъ деръжыть и мордерство над нимъ, што се ему уподобало, чынилъ (АВК, XXXVI, 144, 1582); кгды бы ꙗкиs человек хотꙗчис ꙋподобати монарси ꙗкомꙋ и верне сꙗ емꙋ прислꙋжити и ꙋ него ласки набыти мꙋсꙗл бы ѡдстꙋпити всех речеs своих (Зб. 261, 73); ꙋподобаласꙗ емꙋ, иж была ꙋродива и мꙋдра, там же еи просил абы емꙋ была за малжонкꙋ (Стрыйк., 545); до тогѡ всего маетъ себе примꙋсити, хотѧчiй оуподобатисѧ и оугодити Хсви (Мак., 200); поневажъ такъ сѧ дш0483и твоей оуподобало, Ѡтч0483е мой дꙋховный ... абыс мене бꙋдꙋчого вs порожности свѣта зоставилъ (Варл., 183б); по всемъ озере нороты зоставять волно, где кому се вподобаеть (ИЮМ, XXIV, 217, 1634); рекла Исꙋсови ... тобе теж а не земли порꙋчаю тѣло мое, в котором мешкане ꙋподобалосе тобѣ (Зб. 255, 352б); Арсениs поштось тꙋт вшолъ до чегось стегал, гдыс се ѡт света ꙋкралъ, изали не длꙗ того, абыс се бг0483ꙋ ꙋподобалъ (Пралог, 668б); постꙋпенꙗ члв0483чие бывают справованы ѡт гсда, ꙋподобаетсѧ ему дорога его (Пс. XVII, 7б); Гсдь далъ гсдь ѡтнѧлъ ꙗкѡ се гсдви оуподобало (Хран., 56).
с. 65
Уподобенье наз. Дзеянне па дзеясл. уподобити. невѣста ѡбецала людемъ смертелнымъ в покорности своеs так сꙗ ѡздобою и кꙋ ꙋподобеню ставит (Зб. 752, 50б).
с. 65
Уподобие наз. Падабенства; выява. Втораѧ заповѣдь естъ, не ꙋчинишь собѣ ѡбраза, ани всѧкого ꙋподобиа (Будны, 9б); не видѣсте никакова ꙋподобиа в тои дн0483ь, егда гл0483алъ к вамъ гсдь Богъ на горѣ Оривѣ ѡт среды огнѧ, да некогда прельщены ꙋчинили бы есте собѣ кумира, или ꙋподобление мужеска пола, или женьска, или ѡбразь всѧкого звѣра иже на земли, или птиць, или гадов (Там жа, 10б).
с. 66
Уподобителне прысл. Падобна. Преносителнѣ: ꙋподобителнѣ. метафорiкѡс (Бяр., 121).
с. 66
Уподобити, вподобити дзеясл. Прыпадобнiць; параўнаць. вподоби мѧ гси блꙋдници. и разбоиникꙋ (Чэцця, 280); кому прировнам тѧ и кому ꙋподоблю тѧ дsщеро Ерусалимлѧ (Скар. ПЕ, 6б); комоници моеи въ ѣздокох фараѡновых оуподобих тебе подрꙋго моѧ: лѣпы челюсти твои въ рѧсах а шiѧ твоѧ въ монистох (Зб. 262, 83); тотs ест сн0483ъ мои ꙋмилованыи, вs которомъ ꙋподобаломъ (Цяп., 4б); ꙗко сам хс0483, квас все замѣшене оживѧючiй оуподобилъ (Каз. Кiр., 88).
с. 66
Уподобитися, вподобитися дзеясл., зв. ад уподобити. бж0483ественаѧ таина свершиласѧ. ѡт нее бъ0483 чл0483вкомъ вподобилъсѧ (Чэцця, 80); ты вподобиласѧ блꙋдници (Там жа, 370); навратисѧ и ꙋподобисѧ любыи мои кs серsне (Скар. ПП, 5); [бог] оукиноул мѧ оу глиноу и оуподобихсѧ ꙗко перsсть и попелъ (Зб. 262, 24б); сумsнѧѧи бо сѧ оуподобитsсѧ волsненiю мѡрsскому възмѣтаему ѡт вѣтръ и развѣвающюсѧ (Будны, 177–177б); прыложыт скотом несмысленым и ꙋподобис им (Зб. 261, 101б); емꙋ сѧ терsпѣнiемъ оуставичsнымъ, за прест0483ое имѧ его, розsмаитыхъ оутисковъ и преслѣдованѧ, и зношенsемs благодарным, бѣдs, и прац повседневsных по силе оуподобити (Карп., 14); горшаѧ естъ речъ оуподобитисѧ скотинамs, нѣжли скотиною оуродитисѧ (Калiст, I, 151б–152); ꙋподобилсꙗ сей мꙋж ст0483ыs своему ꙋчителю и пастырю (Зб. 752, 25); птахам небесным. звѧрꙗтом земнымъ и быдлꙗтомъ ꙋподобитисѧ есми не могла (Зб. 82, 13).
с. 66
Уподобление наз. Дзеянне па дзеясл. уподобити. они ... возложили Кивотs божии на возъ, и скриницу в неи же были мыши златые и ꙋподоблѣние задsковъ (Скар. ПЦ, 14б); онъ вложилъ во ꙋста рабе твоеи всѧ слова та. абыхъ обратила речь сию во ꙋподобление (Там жа, 92); онъ же ... ꙋделалs тымs лепsшее ꙋподоблѣние ремесломъ своимъ (Скар. ПБ, 21б); ꙋчинили бы есте собѣ кумира, или ꙋподобление мужеска пола, или женьска, или ѡбразъ всѧкого звѣра иже на земли, или птиць, или гадовs (Будны, 10б); мы крещенiе прiймꙋючи, на оуподобленiе Гд0483не и смерти его, вs землю не погребаемосѧ (Калiст, II, 287б).
с. 66
Уподобляти дзеясл. Прыпадабняць; параўноўваць. рекъ мордохаи ѡтказати естери не оуподоблѧи дш0483и своеи избыти оу домꙋ цр0483ском изо всѣхъ июдѣꙗнъ (Зб. 262, 129б); Ельлини зась што нечистых и плюгавшихъ людиs за боги собѣ мѣвали; ꙋподоблꙗючи и ровнаючи ихъ именам болшихъ звѣздъ и тежъ стихиꙗм (Бiблiя, 31–32).
с. 67
Уподоблятися дзеясл., зв. ад уподобляти. протож оуподоблѧисѧ емꙋ. ѡн ест млстив и млсрдъ и славы его именье [е]го боле нижели чл0483къ можеть роскозати их (Арыст., 153); Александръ да разꙋмеи слово сiе. и помышлѧи и ѡ сем, дабы еси оуподоблѧлъсѧ сотворителю своемоу. всими вѣщми своими (Там жа, 155); добрыми оучинками томꙋ которого подобенство на собѣ носимо оуподоблѧемосѧ (Калiст, II, 244). Параўн. уподобыватися.
с. 67
Уподобыватися дзеясл. Тое, што i уподоблятися. Не вs росказованю морю абысмо сѧ емꙋ оуподобывали, але вs покорѣ тихости и терsпливости (Калiст, II, 338).
с. 67
Уподолжъ прысл. Уздоўж. который кгрунт у межахъ своихъ такъ се в собѣ маеть: однымъ бокомъ уподолжъ при земли земенина (АВК, XXXI, 89, 1591).
с. 67
Упоеный дзеепрым. 1. Ад упоити. Тобе теже дастъсѧ чаша и ꙋпоена будеши и обsнажена (Скар. ПЕ, 11); дадꙋть вино барзо роскошное и новое, которое мае быть вылито в статки новые телъ несмертелных и ꙋвелбеныхъ где вси благословеные гоsностю домꙋ господнего бꙋдꙋть ꙋпоени (Зб. 255, 237б). 2. // перан. Захоплены (чым-н.). ꙗ тобѣ мовлю же и вs досконалых христiанехъ, а тыхs зневоленых и оупоеныхъ добромъ естъ самовладство (Мак., 257); такъ великою ѡнъ былъ милостю до Бг0483а оупоеный, и такъ великимъ палал прагнѣнемs (Варл., 335).
с. 67
Упожитокъ наз. Ужытак. ихъ милость волно той дворецъ, люди и земли продати, даровати, замѣнити и ку своему лепшому упожитку ... обернути (АСД, VIII, 128–129, 1538).
с. 67
Упожиточнитисе дзеясл. Спатрэбiцца. вы мовите, котории есьли речеть ѡтцу або матъце даръ, коториикольвекъ зs мѣне ꙋпожиточsнитьсе тобѣ. и бы не чsтилъ ѡтца сsвоего або матъки (Цяп., 20б).
с. 67
Упоити, упоить дзеясл. Упаiць, давесцi да стану ап’янення; ап’янiць. кто иныхъ ꙋпоѧеть допиѧна сеи и самъ ꙋпиетсѧ (Скар. ПС, 19); мужъ або жена коли ꙋчинꙗт шлюбъ ... ѡт вина и ѡт всего што ꙋпоит може вздержатсꙗ мают (Бiблiя, 182); ѡт вина и ѡт всег што ꙋпоити може воздержатисꙗ мают (Бельск., 62б); упоившы того небощыка Игната горелкою и медомъ, выехавшы зъ Расное тотъ помененый Гаврыло Яковлевичъ ... того небощыка Игната Андреевича забилъ на смерть (ИЮМ, VIII, 316, 1611); назареsчикомъ ... казал всег стеречисꙗ, што бы ꙋпоити могло (Зб. 259, 11б); оупоимы прето оц0483а нашегѡ виномъ, и спимо с нимъ, абысьмы могли заховать насѣнье зs оц0483а нашегѡ (Хран., 32); сицерꙋ в жидовскимs зовꙋт вшелꙗкии напои, которiи ꙋпоити може (Выкл., 60б); Иаков ... жадного вина и то, што бы ꙋпоит могло николи не пил, и мꙗса не ел (Зб. 82, 109).
с. 68
Упоитися дзеясл. // перан. Усялiцца. так сꙗ володымерꙋ выѡбражене сꙋдꙋ страшног на ѡноs запоне выразне, и хр0483стиꙗнскаꙗ вѣра, в серце ꙋпоила (Стрыйк., 449).
с. 68
Упокаратися гл. упокорятися
с. 68
Упокаряти гл. упокоряти
с. 68
Упокаряючийся дзеепрым. у знач. наз. Той, хто падпарадкоўваецца. Ахраѳей ... оупокарѧючiйсѧ, або поддаване (Бяр., 243).
с. 68
Упокаятисе дзеясл. Пакаяцца. панъ ... не упокаявшысе и не выпокутовавшы за забите ... пана Кголеевского ... оного слугу своего ... забилъ (АВК, XX, 254, 1618).
с. 68
Упокоевый гл. впокоевый
с. 68
Упокоене гл. упокоенье
с. 68
Упокоение гл. упокоенье
с. 68
Упокоеный, упокоенный дзеепрым. 1. Ад упокоити ў 1 знач. мꙋжꙋ ꙋпокоенsному его же пути справлены сꙋть во всехъ делехъ, и тому он же еще можеть приимати пищу (Скар. IС, 66); ѡ шiи наши гнаны есмо оутрꙋдилисѧ есмо и не оупокоено намъ (Зб. 262, 113б). 2. Ад упокоити ў 2 знач. што за див, ижs тотs мысленsный Кѵотъ, вs оной мысленsной мысленsного Соломона, Цр0483кви, вs ономъ горsнемs Iерслиме ... естъ оупокоенs; вs которой его, и сынъ Громовs, оупокоеного быти видѧчи, таковое, о том, свѧдецство выдал (Карп., 44). 3. У знач. прым. Спакойны. мы сказꙋемь то оупокоеное держанiе емꙋ што юреи держал трi лета и три мсци (Вiсл., 22).
с. 68
Упокоенье, упокоене, упокоение наз. Заспакаенне. вы собѣ поважаете лѣпѣй суботу, котораа толко для упокоеня дѣлъ была уставлена, анижли человѣка (Пыт., 72); коли хочетъ бываетъ невымовнымъ, и таемнымъ ѡдпочненsемъ жебы дш0483а вs оупокоенsи Бж0483емъ почивала (Мак., 34–35); такъ и неводъ ласки на всѣхs естъ запꙋщонs, и шꙋкаетs оупокоенѧ (Там жа, 163); ꙗкобы и нами тот же Дх0483ъ справовалъ, и провадилъ насъ по воли Бж0483ей, и ѡхоложалъ насъ рѡзными оупокоенiѧ спѡсобы (Там жа, 195); Ѡслаба: ... своѧволѧ, тоежs значыт и ѡхолода, оупокоенье (Бяр., 199).
с. 69
Упокоецъ наз. Пакойчык. за тымъ упокойцомъ – двое схованье для сѣна и шопа до возовъ (АВК, XI, 4, 1618).
с. 69
Упокоити, впокоити, упокоить дзеясл. 1. Супакоiць. всему сотворѣнью гсь ест. оупокоил нбсныꙗ. и скиноул доловъ бѣсы (Чэцця, 165б); Лѧмехъ ... сsплодилъ сына и нарече имѧ ему ное гл0483ѧ. Сеи ꙋпокоить насs ѡт делъ и ѡт трудовъ руку нашихъ в земли (Скар. КБ, 15б); хотечи его милость тыи кривъды и зашътья впокоити, намовити и постановити на томъ рачылъ (КПД, 150, 1547); в тоs час кролеваꙗ нарꙗдивши в кубокъ трꙋтизны, каждому з них подавала пит, з вином змешавши, и рекла, абы его ꙋпокоили, боꙗчисꙗ абы там коториs заразом не палъ (Хр. польск., 4); гд0483ь гнѣвъ божiй ꙋпокоилъ, и насъ вs ласку божiю привѣлъ (Будны, 130); слышаныs был голос на воздꙋсѣ, придѣте до мене вси труждающисꙗ и ѡбтꙗженый а ꙗ вас ꙋпокою (Пралог, 523); ꙋваж иж тых ѡсобливе взывают, которые працꙋ и трꙋдност ... поносꙗт, и ѡбременены сут ... абовем всих ест готов ꙋпокоить (Зб. 255, 148б). 2. Засцерагчы, ахаваць. впокоившы землю ѡт Нѣмцов Жомоитскую. и пошол на кн0483зи Руские (Рач., 311); Людвик ... сарацини з влох выпꙋдил, и иные неприꙗтели, ꙋпокоивши кролевство влоское ꙋмерлъ, в медоѡламѣ, и там же был похован (Бельск., 392б); сынъ который тобѣ народитъ бꙋдетъ мꙋжь велми спокойныи, бо егѡ оупокою ѡт всихъ непрiѧтелiи егѡ вsоколо (Хран., 284). 3. Умярцвiць. Скончаю: ꙋпокою (Бяр., 147).
с. 69
Упокоитися, впокоиться, упокоитисе, упокоиться дзеясл., зв. ад упокоити ў 1 знач. ихъ милость мають тамъ ... комисарей выслати, яко бы нарыхлей могло быть, а тамъ ся на онъ часъ все то, дали Богъ, наконецъ постановить и впокоить (КПД, 150, 1547); если сꙗ ꙋпокоит не можеш, ѡто ꙗ тобѣ тые пн0483зи вернꙋ (Бельск., 328); але хотѧ бы хто и оупокоилъсѧ вs ласцѣ, и до ѡдкровенѧ таемsницъ, а незмѣрнои солодкости ласки дойшолъ, предсѧж еднак грѣхъ в немъ естъ (Мак., 76); прето оутечи до Лавана брата моегѡ во Харань, и помешкаешъ з ним презs малый часъ ажь се оупокоитъ запалчивост брата твоегѡ (Хран., 43).
с. 69
Упокоить гл. упокоити
с. 70
Упокоиться гл. упокоитися
с. 70
Упокой, впокой наз. 1. Спакой; мiр. бꙋдеть лi держалъ три годы а три мсци с ꙋпокоемь тогды имееть держати навѣкы (Вiсл., 16–16б); князь Семенъ взялъ Кiевъ со всими пригородки и волостьми Кiевского повѣта, и держалъ тотъ удѣлъ свой во впокои ажъ до своего живота (АЗР, I, 185, 1499); дрова берꙋ здавна съ упокоемъ (КСД, 1339, 1519); сеножать бабъка моꙗ и ꙗмъ ѡтъ тридцати летъ во въпокои держали (КВЗС, 5б, 1533); ижъ мы не хочемъ того видѣти, абы кровь христьянская лилася, а хочемъ, абы христьянство въ тишинѣ и въ упокоѣ было (АЗР, II, 266, 1533–1538); тыи земъли ѡни и тепер мають с ꙋпокоемъ держати (КВЗС, 156, 1540); люди они держали съ упокоемъ немалый часъ, и тепере держатъ (АЗР, III, 21, 1549); покуль тот злодеи старыи буде жыв, не можемъ ѡт него впокоѧ мѣти (Бава, 133); Кгидиминъ прогнавшы кн0483зеи рꙋских и землю свою ꙋспокоивши и пановал много лет во ꙋпокою (Патр. П, 93); Его млсти яснеосвецоному ксiонженцю канцлеру дали до трехъсотъ червоныхъ, талеровъ трыста, бо упокою не было отъ пословъ и страху (ИЮМ, X, 130, 1695). 2. Адпачынак. потомъ едчи хлеба завацъкиs пошолъ собе до впокоꙗ (КВЗС, 103, 1539); ѡни в тот час будучы на впокою спали (Атыла, 174); по вечери коли з нею ишол на впокоs заперъ ѡсторожне двери (Зб. 752, 91). 3. Спачын. они мають за тое литiю пѣти рано и у вечоръ на кождый день за упокой (РПП, 348, 1507); писано бовѣм: [вs ꙋпокой мр0483твеца, оупокои памѧт егѡ. и оутѣшисѧ ѡ немъ (Ст. бр., 18б). 4. Заспакаенне. горе тобѣ дш0483о ... ꙗзыкꙋ не даси оупокоѧ (Чэцця, 179). 5. Пакой, памяшканне. король пошолъ до своего ꙋпокою, которому то ѡжэненью королевскому панове и всѧ шлѧхта рыцэръство ... не были ради, и вельми смутилисѧ (Рач., 356); вsвечор недалеко впокоꙗ своего, ꙋбогому роскошную постель ꙋслали (Пралог, 508б).
с. 70
Упокойне, упокойно прысл. 1. У спакоi. границы вси упокойнѣ заховалъ (АЗР, II, 263, 1533–1538). 2. Спакойна. иже теперь бых лег и оутихноул спал бых тогды бs ми оупокоино было (Зб. 262, 13).
с. 71
Упокойный, впокойный прым. 1. Спакойны, мiрны. што жъ дей тые продки ... ажъ до сихъ часовъ были в держаню и во впокойномъ уживаню (АВК, XXIV, 72, 1529); замки ... абы теперешънихъ упокойныхъ часовъ, яко въ роботахъ такъ и въ наспижованью добре были опатреные (КПД, 10, 1538); мене дей, якъ и жону мою ... кгвалтовне и упоръне, безправне, з упокойного держаня выбили и отняли (АВК, XXXVI, 259, 1582); можеть тежъ врꙗдъ кгродскиs сꙋдити ѡ кгвалтовное [в]ыбитье з домꙋ з упокоsного мешканѧ и ѡтнꙗтьѧ именьѧ людеs и всꙗких кгрꙋнътовъ (Ст. 1588, 169); съ того дей зо всего онъ панъ Горевскiй кгвалтовне зъ упокойнаго держанья и уживанья выбилъ и то кгвалтовне побралъ (АВК, VIII, 467, 1593); его пана Миколая Богдевича, яко отчица, дѣдича тыхъ сѣножатей, за упокойного держанья выгнали и выбили (АВК, XI, 73, 1608); ѡдыsмꙋючы тые кгрꙋнты з ꙋпокоsного держанъꙗ и ꙋжыванꙗ тыхъ подданых выбыли и ꙋ поле выгнали (ККСС, 32, 1615). 2. Спальны. съ тое коморы двери на завѣсахъ до свѣтлицы упокойное (АВК, XVI, 436, 1592); съ тое комнаты свѣтлица упокойная, въ ней оконъ чотыри зъ оболонами (АСД, IV, 292, 1593).
с. 71
Упокорати гл. упокоряти
с. 71
Упокоратися гл. упокорятися
с. 71
Упокорающыйсе дзеепрым. у знач. наз. Той, хто падпарадкоўваецца. ꙋваж ачъколвекъ таꙗ же бы мел быт повышоныs покорныs не ест истотнаꙗ на том свете где ꙋпокорающыесе сут возгаржени и понижены (Зб. 255, 105б).
с. 71
Упокореный, упокороный дзеепрым. ад упокорити. не толко ѡт ког иного бил ꙋпокороныs але жебым сам ꙋпокорил (Зб. 261, 139); реклъ дв0483дъ, живе гд0483ъ бг0483ъ бꙋдꙋ весел, спѣвал и играл ꙋпокореныs перед гд0483ем бг0483ом (Бельск., 104б); але ꙗко през сповед ꙋпокорены поддадимсꙗ збавителю волны зостанемъ (Зб. 255, 21); сталасе мова гсднѧ до илiй Ѳезвитѧна мовечи: Видѣлъ есмь оупокореногѡ Ахава предо мною (Хран., 315б).
с. 71
Упокоренье наз. Дзеянне па дзеясл. упокорити. ѡни до ꙋпокореньꙗ и ꙋсправедъливеньꙗ берꙋть (КЛС, 142, 1597); Смѣреномꙋдрiе: Покорнаа мꙋдрость, покора: оупокоренье оумыслꙋ, оуниженость оумыслꙋ (Бяр., 152).
с. 72
Упокоривати дзеясл., шматкр. ад упокорити. Ст0483ыs Пророкъ и Цр0483ъ Дв0483дъ мовитъ, ꙗ кгды мнѣ ѡни докꙋчали, оболокалемsсѧ вs волосѧницꙋ, и оупокоривалемъ постомъ дꙋшꙋ мою (Калiст, I, 33б).
с. 72
Упокорити, упокорыти дзеясл. Зрабiць пакорлiвым каго-, што-н; уцiхамiрыць; падпарадкаваць. не толко ѡт ког иного бил ꙋпокороныs але жебым сам ꙋпокорил (Зб. 261, 139); ꙋпокорил самог себе аж до смерти (Там жа, 139б); ꙗкъ нелитостивца того и обжирцꙋ оупокорыла мꙋка (Калiст, II, 132); мѣлъ ... вси поколѣнꙗ и панства на свѣте ꙋпокорити и под себе подбити (Зб. 82, 276).
с. 72
Упокоритися, впокоритися, упокоритисе, упокорытися дзеясл., зв. ад упокорити. хто бꙋдꙋчы виненъ а впокоритьсꙗ и не бꙋдеть впорныи тогъды таковомꙋ ма быти влегъчено (КВЗС, 77б, 1538); сказали есмо, абы тот Дмитръ Дешко, яко старшого, перепросил и ему упокорилсе (АВК, XXXIX, 349, 1579); поневаж се ꙋпокорили не вытрачу ихъ, и дам имъ трохꙋ ратунку (Бiблiя, 430); ѡн пышныs по таком нещастю приsдет до себе и ꙋпокорытсꙗ (Зб. 261, 246б); злꙗклсꙗ есъ зъ ꙋчынков продков своих, и ꙋпокорилес сꙗ (Бельск., 134); затым речъ до них ꙋчинивши абы се ѡдинъ з дрꙋгим прощали и за грѣхи свои панꙋ бг0483ꙋ се ꙋпокоривши, его на ратꙋнок взывал (Хр. польск., 23б); о чомъ вѣдаючи мы братiе, оупокорѣмосѧ под можнꙋю и потꙋжнꙋю рꙋкꙋ Бж0483ꙋю (Калiст, II, 217б); ижесь сѧ моемꙋ напоминаню оупокорити намнѣй не хотѣл (Варл., 303); абовемъ не звыклъ никого ласки своеs ꙋчастникомъ чинит ажъ бы се первеs ꙋпокорилъ. и грехов се своих споведалъ (Зб. 255, 18б); латвеs теды хв0483и за нас терпѣти, ниж пышномꙋ ꙋпокоритисꙗ (Зб. 259, 191); ѡна ... познала зараз волю божыю и ꙋпавшы на землю ꙋпокориласꙗ бг0483у своему (Зб. 752, 506); ꙋпокорисꙗ перед гсдем а молисꙗ ему (ПС, XVII, 6б).
с. 72
Упокороный гл. упокореный
с. 72
Упокорыти гл. упокорити
с. 72
Упокорытися гл. упокоритися
с. 72
Упокоряти, упокаряти, упокорати дзеясл. Рабiць пакорлiвым каго-, што-н.; уцiхамiрваць. рад цесар призволил. и вs великоs жалости гд0483ꙋ бг0483ꙋ за грѣхи ꙋпокорал (Бельск., 293б); фарисей теды постомъ тѣло свое оупокарѧючи и хꙋдѧчи, же былъ далеким ѡт таковыхъ нечистѡтъ, хлюбилъсѧ (Калiст, I, 5б); оупокорѧемо перед Бг0483омъ срдца наши (Калiст, II, 91б).
с. 72
Упокорятися, упокаратися, упокоратися дзеясл., зв. ад упокоряти. маеть такиs зъ жалемъ ꙗвнымъ ꙋпокораючысѧ передъ паномъ богом на собе ѡтнести черезъ годъ ѡдинъ чотырикроть на свꙗта ꙋрочыстые ... ꙋ двереs костелныхъ ... грехъ своs передъ людми входꙗчыми и выходꙗчыми с костела ꙗвне вызнавати (Ст. 1588, 411); молитва зас постомъ розведена ѡт смерsти чл0483вка выбавлѧетъ. Кгды сѧ смоутитъ черево, оупокорѧетsсѧ срдце: кгды зась роскошꙋетъ черево, бꙋѧютъ мысли (Калiст, II, 59б); ꙋпокараsсꙗ во всем а пред богомъ наsдешъ ласкꙋ (Зб. 259, 17б); упокораюсѧ твоему ст0483ителству, вспомни свꙗтче бж0483иs чогос ꙋчилъ (Зб. 82, 357б).
с. 73
Упокоювый прым. Тое, што i впокоевый. меншъ пан ѡт того слуги вытꙗгает которыs здалека ходит а юж которыs ест ꙋпокоювыs далеко болеs (Зб. 261, 133).
с. 73
Уполене наз. Тое, што i упаленье ў 1 знач. длꙗ тог ... ꙋчинил гд0483ъ бг0483ъ над твердъю то ест нб0483ом, воды, абы се ꙋполенем слонечным и мѣсꙗчным не ростопнѣло, иж ест (ꙗко с кристалю) з ледꙋ ꙋчинено (Бельск., 1б).
с. 73
Уполоникъ наз. Апалонiк. Халsдеꙗне ... взѧли сs собою всю медь тую въ вавилонъ. Бани теже медѧные и котлы и ꙋполоники и скаврады (Скар. ЧЦ, 239б).
с. 73
Уполошити дзеясл. // перан. Страпянуць. оуполошили бы его тоска и печал оусилиш его ꙗко цр0483ѧ оуготованого к напасти: наклонил бо на ба0483 рꙋкꙋ свою и на шадаѧ хоробритсѧ (Зб. 262, 18б).
с. 73
Уполошитися дзеясл., зв. ад уполошити. протож ѡт лица его оуполошꙋсѧ врозꙋмѣю и оустрашꙋсѧ его: бог бо розмѧкчил срдце мое и шадаи оуполошал мѧ (Зб. 262, 22); мꙋж стꙋжѧтел и ворогъ гаман злыи сесь гаман же оуполошилсѧ перед цр0483емъ и цр0483цею (Там жа, 131).
с. 73
Уполъ гл. вполъ
с. 73
Упомененый, упомяненый дзеепрым. 1. Ад упоменути ў 1 знач. по маломъ времени обращаетсѧ в тожъ с чего же былъ созsданъ, ꙋпомѧненыи зs долгу души юже имелъ естъ (Скар. ПБ, 23). 2. Ад упоменути ў 3 знач. да оуслышавши иже архелаоусъ королевал оу жидовскоi зм0483ли. не смел тамо поити. до оупоменен во сне постоупил оу стороны кгалелииске. а мешкал оу месте назарет (Валх., 62б); хто бы зъ чꙋжоземцовъ заграничниковъ ... важилсе што с того ꙋпросити взꙗти и в деръжанье приsти, а ꙋпомененыs бꙋдꙋчы того заразомъ не пꙋстилъ, тогды (Ст. 1588, 79); цесар ... през сон ꙋпомененыs ѡт ст0483ыхъ абы во ѡноs ꙗскини похованы были (Зб. 752, 100).
с. 73
Упоментовати дзеясл. Тое, што i упоменути ў 1 знач. обжалованые вси гуртомъ ... ледво жалуючые до костела впасть могли, а не упоментовавшы своей завзятости ... срогую отповедь ... на здрове ... учинили (АВК, I, 349, 1696).
с. 74
Упоменути, впоменути, впомянути, упомянути дзеясл. 1. Успомнiць. Про то мы просимъ и радимъ вашой милости, яко братьѣ нашой милой, ажъбы ваша милость впомянули ласку пана нашого (АЗР, I, 117, 1492); естли бы ... чого бы в тых правех не было ѡписано, тогды то даем на розознане судеи под сумненем их иж ѡни мають ꙋпомѧнувши на бога и то сказати водле стародавного ѡбычаѧ (Ст. 1529–Ф, 84–85); Войтехъ Дробышевичъ ... пана Ондрея в дому своемъ упоменулъ, ижъ еще з дому его былъ не выехалъ (АВК, XXI, 23, 1555); нехай завеселитсѧ срдце тым которые ищоут гса, взыщете га0483 и боудте потвержены. ищите ѡбличѧ его завжды, оупомѧните чоудса ег ... и дивы его иже створил и россоудки. оустъ ег (Пс. XVI, 105). Параўн. упоментовати. 2. Упамянуць, назваць. нехай намъ выдадуть або впоменуть тыхъ, хто бы мѣлъ тые копцы засыпывати и граничити (АСД, I, 60, 1546); тутъ ми годитися упоменути свещенниковъ недбалыхъ, которые – Богъ вѣсть откуль берутъ миро (Гарм., 195). 3. Напомнiць. коли царь впомянетъ о дани Путивльской, ажъ быхмо што ему вдѣлили (АЗР, I, 211, 1500); ꙗко коли нас писмо ꙋпоменути и наоучити хочеть, абы есмо вѣрили, ꙗко сѧ пред богомъ ꙋтаити нельза (Будны, 147б); маетность нашу отцовскую, а которую есмо были его упоменули жадного дела и поиску на кождомъ месте, в кождомъ праве поискивати ... не маемъ мы (ИЮМ, XXX, 50, 1577); такъ тежъ и людемъ именеs нашихъ ... и деръжавцы нашы мают сами або врꙗдники ихъ ꙋпоменꙋти позвомъ водле артыкꙋлу сорокъ ѡсмого (Ст. 1588, 229). 4. Памянуць, памалiцца за спачын. Прото просимы и напоминаемъ вашой милости, яко братьѣ и прiятелемъ нашимъ милымъ, ажъбы есте впомянули на свои душы (АЗР, I, 116, 1492); был есми ꙗко чл0483кь жадны помочи не маючии а промежꙋ мр0483твыми свободен, бо раненые которые спꙗт оу гробех их же не впомѧноул еси к Iомоу (Пс. XVI, 89).
с. 74
Упометанье, упомятанье наз. Апáмятанне. Смольняне креста королевичу Владиславу по договору Московского господарства бояръ цѣловати не хочутъ и въ упорствѣ своемъ стоятъ, а онъ долготерпитъ и упомятанья ихъ ожидаетъ (АЗР, IV, 483, 1615); взывает за свои мужебоsцы в небо абы им гсдь бог дал ꙋпометане (Зб. 752, 138б); хс0483 не ѡмешsкал свѣтлостю его великою вs ѡноs темници наведит и потѣшить: ѡзнаsмуючи ему прꙋдкое его неприꙗтель за которие сꙗ молилъ ꙋпометанsе (Пралог, 592).
с. 75
Упометаньеся наз. Дзеянне па дзеясл. упометатися. ѡто ревностю дому бж0483го запаливsшисꙗ и ѡбою взгордивши не бꙋдꙋчи шаленым, и ѡвшем маючи имꙗ iс0483 хв0483о на сердцꙋ моемъ выритое, толко длꙗ самого ꙋпометанꙗсꙗ старшихъ ѡтцевъ моих, доброволне не жалуючи ѡбнажити себе (Дыяр., 161б).
с. 75
Упометатися, упометатисе дзеясл. Абразумецца, адумацца, прыйсцi да розуму. ѡна паненъство стратила: и в нечистости живет: ꙋпомнишъ, абы се ꙋпометала (Пралог, 681); видел и сес ст0483ый ... иж сꙗ такою ѡстростiю словъ его ꙋпометат ꙋчоные ѡные не мели (Зб. 752, 138б).
с. 75
Упоминалный, упоминальный, впоминальный прым. ◊ Листъ упоминальный гл. листъ; субота упоминальнальная гл. субота.
с. 75
Упоминане гл. упоминанье
с. 75
Упоминание гл. упоминанье
с. 75
Упоминаный дзеепрым. Упамянуты, названы. потомъ, кгдыжъ то созналъ, былъ пробованъ огнемъ и на пробе былъ и черезъ мене возного былъ упоминанъ, абы справедливе созналъ, а невинныхъ жебы не помавялъ (АВК, XVIII, 52, 1582); княжа, панъ воевода Кiевскiй, будучи отъ вселенского патрiарха упоминаный, абы мужался и укрѣплялся не уставаючи во благочестiи, не укоснилъ въ томъ (АЗР, IV, 215, 1600–1605); назавтрее андромаха жона гекторова была ꙋпоминана през сон абы тог дн0483ꙗ гектор битвы не зводил, албо сам в бытве [!] не был (Бельск., 85б).
с. 75
Упоминанье, впоминанье, упоминане, упоминание наз. 1. Дзеянне па дзеясл. упоминати ў 1 знач. король Августъ ѡ то ничого не дъбалъ а королѧ старого ѡтца своего, такъ и пановъ рад корунныхъ и великого кнѧзства ꙋпоминаньѧ и прошеньѧ слухати не хотѣлъ (Рач., 354); придалисмы притомъ и на впоминанье, абы тых таких нам жалостныхъ пѡстꙋпков и с товаришми своими занехалъ (Апакр., 13б); тотъ сынъ нашъ ꙋпорный и марнотратныs, нашего ꙋпоминанꙗ слухат не хочет (Бiблiя, 225); ꙋпоминане або словко ꙗкое то его ѡбражало и тепер юж и рад все зносит (Зб. 261, 141); ѡнъ его за ꙋпоминанемъ абы се добре заховалъ до манастырꙗ его пꙋстилъ (Пралог, 681); видечи ѡвец твоих грѣхи, молитвою и ꙋпоминанiем видети их до доброго (Зб. 107, 92); ꙋваж иж глꙋхим дꙋховне есть, которыs ушы замыкает на слꙋхание слова божого на ꙋпоминание и натхнение божые и сꙋмненꙗ (Зб. 255, 96); видѣлъ есми небесную свѣтлост и ꙋпоминане анъгелское слышалем (Зб. 752, 465); не оуслꙋхавши Каинъ Гсда бг0483а и оупоминаньѧ егѡ. здрадливе брата на поле вызвавши забилъ (Хран., 11); якож мы, видечи таковое безправе и кгвалтъ, почали его Григоря Щеполя и помочниковъ его наупоминат, такъ же онъ, не слухаючи того упоминаня нашего, на нас самих ... выволокши на подворе, кiйма, обухами ... побили (ИЮМ, XXVIII, 122, 1666); тоs сꙗ ѡблудникъ в речи корил, и поправꙋ ѡбѣцꙋючи за ꙋпоминане дꙗковал (Зб. 82, 364б). 2. Напамiнак; напамiнанне. они передъ тымъ о тую землю впоминанья никоторого не мѣли (КЗ, 561, 1494); ѡтцꙋ моему и мне въ томъ жадного впоминанья ѡт тебе не бывало (КСД, 613, 1509); вшак же жадного впоминанья не маеть довожоно быти жаднымъ иншимъ обычаем ани светки (Ст. 1529, 6); сеножать ... ꙗ дванадцать летъ во въпокои кошꙋ а впоминанꙗ ѡ то ни ѡтъ кого не мелъ (КВЗС, 6, 1543); онъ дей, вслышавши тое впоминанье мое до паней своей о долгъ, безвинне мене збилъ (АВК, XXI, 2, 1555); они сами впередъ и ихъ потомкове, вѣчными часы, жаднымъ примушеньемъ и впоминаньемъ ... до того николи не будуть повинны (АЗР, III, 132, 1563); хто бы листы ꙋпоминалные або позвы взꙗвши ꙋ себе держалъ стороны кꙋ правꙋ не припозывал и листовъ ꙋпоминальных врꙗдовне не давал таковое ꙋпоминанье за впоминанье ꙋ права не маеть быти приsмовано (Ст. 1588, 113); часы на которые писары стороны длѧ ꙋпоминаньѧ справъ зъеждчати винни (Трыб., 10); они ... за неоднократнымъ его упоминанiемъ, тоей решты выдавать до него не хотѣли (АВК, VI, 18, 1589); за впоминанемъ врядовым именей пустити и опеки здати зовсим и личъбы вчынити не хотел (АВК, XXXII, 219, 1595); за впоминанемъ нашимъ врядовымъ колькократнымъ, абы тотъ Курыла по доброй воли своей, не даючы тела своего на муку, товарыство свое поведилъ (ИЮМ, VIII, 244–245, 1597); ѡни ꙗко потомкове за частым ꙋпоминанем скарбꙋ нашог личбы чынити не хотели (ККСС, 45б, 1615); его милость Александеръ листъ свой упоминальный, который безъ печати ... передъ нами покладаный былъ, выдалъ, ниякого упоминанья ... законницы ... не чинили (АВК, XV, 34, 1645).
с. 76
Упоминаньесе наз. Дзеянне па дзеясл. упоминатися. по смерти того Абрама Рафаловичу тепер жалуючому ... за частокротънимъ упоминанемсе не одъдалъ (АВК, XXXI, 416, 1681).
с. 77
Упоминати, впоминати дзеясл. 1. Заклiкаць, прасiць; павучаць, настаўляць. аꙗксъ ... оупоминал заправдꙋ греков ижь бы не оутекали (Троя, 54); нас сам збавителъ ꙋпоминает мовечи хто хочеть за мною ити нехаs жес запрет самого себе (Зб. 261, 68б); там гектор зложивши з себе зброю ꙋпоминал его цꙋдными словы абы перестали ѡт початои речы греки (Бельск., 85); такъ, для милосердiя Божого, прошу и упоминаю васъ: не вѣрте тымъ плеткамъ (Гарм., 220); до того бꙋдꙋчи на том свѣтѣ такъ своихъ оупоминалъ: Нехай сѧ свѣтит свѣтлост ваша пред людми, абы видѣли вашы добрые оучинки (Варл., 91); Ѡбличаю: ... ѡбъѧвлѧю, оупоминаю, на очи вымѣтꙋю, поганблѧю (Бяр., 192); тыс мене часто ꙋпоминал, абым до церкви часто хожал i наказовалес мене кгдым в чим был противный (Зб. 107, 196); ꙋважаs ижъ таꙗ мова спасителева ꙋпоминает нас абысмы не были прежние до злого мовенꙗ або посꙋжениꙗ ближних наших (Зб. 255, 20б–21); з тое ѡказии ꙋпоминаю вас, бежите поки есте здорови, до споведи (Зб. 259, 332б); любилъ до них, ꙋпоминаю васъ, абысте ж бг0483омъ нашым кривъды не чынили, а набожне им ѡферꙋ ѡтдали, жебы сꙗ пощастила выправа наша (Зб. 752, 440б); вꙗзнѣ свꙗтый ѡдинъ дрꙋгого ꙋкрѣплꙗли и ꙋпоминали, абы мꙋжне и статечне в хрестиꙗнстве се заховали (Пралог, 494); кгды сѧ онъ ѡтегалъ взѧли егѡ за рꙋкꙋ и жонꙋ и дочки егѡ и вывели их передs мѣсто, и оупоминали ихъ мовѧчи (Хран., 31б); Моисеи ꙋпоминает, абы справедливе сꙋдили, иж бж0483iи сꙋд ест (Выкл., 41б). 2. Напамiнаць, нагадваць (пра каго-, што-н.). такеж ѡ оудове тым же ѡбычаемь а колиж шесть летъ не габаеть ани правом оупоминаеть тогды тое дѣдичство стратила (Вiсл., 21); передъ смертью ему впоминалъ чересъ пана Андреꙗ Лозъку ѡ того находника, и ѡнъ казалъ имъ заплатити мнѣ за того находника пану Лозце и томꙋ маршалку своему Гришку (КСД, 283, 1516); не сварисѧ и скромне ꙋпоминаи долгꙋ твоего, понеже еще имаши нечsто на свете (Скар. IС, 30); шынъкарки почали впоминати хто тотъ мед маеть платити (КВЗС, 74, 1538); я и передъ нею самою, еще будучи здоровому тому мужу ее, всего то(го) впоминалъ (АВК, XVII, 352, 1541); почалъ ему я упоминать, абы онъ водле умовы своее и за третюю неделю заплатилъ (АВК, XXI, 297, 1558); гдем я Лазаръ сам почалом ему за тот напиток пенезей упоминати (АВК, XXXVI, 2, 1582); таковыs за такъ далекою давностью также ѡ такꙋю речъ до права потегати и того ꙋпоминати не маетъ вечными часы (Ст. 1588, 319); за тымъ дей килька студентовъ довѣдавшисе, шли до пана Езофа Корсака, просечи его и упоминаючи, абы студента выпустилъ (АВК, VIII, 499, 1608); чотыри ꙋжов ... ѡ розсыпаню тѣла нш0483его нам ꙋпоминают (Зб. 82, 421). 3. Памiнаць, малiцца за спачын. которые померли тых ꙋпоминали плакали жаловали и паметкꙋ творили за тых дш0483ъ и за грехи их гсда бг0483а просили абы гсдь бг0483ъ не поменꙋлъ греховъ ихъ (Барк., 168).
с. 77
Упоминатися, впоминатися, упоминатисе дзеясл., зв. ад упоминати ў 2 знач. тот ѳранцик был с нимь во одном селе вночи и въдн0483ь а за две лете николи емѫ не оупоминалсѧ (Вiсл., 21); нижли бы хто под давностью земскою о том позвы ся упоминалъ (Ст. 1529, 8); шынъкарки ... почали сꙗ впоминати жебы заплатил (КВЗС, 74, 1538); ямъ повторе о тотъ долгъ ей упоминаться сталъ (АВК, XXI, 2, 1555); пришолъ до жоны пана Ивана Тарусича паней Марыны Кумпелевны упоминаючысе долгу, который мне есть она винна (Там жа, 2); Яцко ... о тую шестъ копъ грошей ... не впоминался (Там жа, 28); тотъ служебникъ пана Рофала Прокулеевича до Миколая Курницкого пришолъ, о пенези ся упоминати почалъ (АВК, XXI, 117, 1556–1557); тот хто сꙗ ꙋпоминаеть маеть сѧ тог ꙋпоминати чэрэз листы нашы (Ст. 1566, 39); оны дей Васко, видечы мене члвка потпалог и убого, почал се упоминать усих пнзей сполна (АВК, XXXIX, 29, 1578); потом тот шынкар мой Иван за тот напиток почал се ему упоминати дву золотых (АВК, XXXVI, 2, 1582); выправил послы свои до скирмонта микгаsловича новгородског тꙋровског и мозырског, кн0483зꙗ литвы повилскои дѣдича, ꙋпоминаючисе ꙋ нег послꙋшенства дани и голдꙋ (Стрыйк., 521б); Възыскꙋю: Вынайдꙋю, довѣдꙋюсѧ, пытаю ... оупоминаюсѧ, стѧзꙋю, вытѧгаю (Бяр., 21); жидове злосливцы до него пришедшы, ѡ свою ѡбѣтницꙋ за пророчество се ꙋпоминали (Зб. 82, 192б); панъ Ратомскiй ... у его млсти пана войта былъ, упоминаючыся цыншу зъ места (ИЮМ, I, 239, 1682); заплатили за кварту вина, што для млодзяна пани Петрыжыцкой, упоминаючыся долгу, прыежджалъ (ИЮМ, VI, 43, 1689).
с. 78
Упоминачъ наз. Той, хто напамiнае (пра доўг i г. д.). ѡ горѣ мнѣ бѣдномꙋ звитꙗжил есми ꙋпоминача моег злым налогом (Зб. 82, 45).
с. 79
Упоминаючий, упоминаючый дзеепрым. 1. Ад упоминати ў 1 знач. е в хоробе з болшою пилностию и милостю ему слꙋжать ... во дни и в ночи ꙋставичные сут стражы и ꙋпоминаючые: всих братии молитвам его залецають (Зб. 255, 413б). 2. У знач. наз. Той, хто напамiнае пра доўг (збiрае даўгi). Ѡбличникъ: оупоминаючiй, строфꙋючiй (Бяр., 192).
с. 79
Упоминки наз. Памiнкi. к тому чинечы упоминки по смерти дочки своей, погребъ справуючи, утратиламъ копъ две грши литовских (АВК, XXXIX, 50, 1578); тогды с тих пнзей мает з жона телу его грешъному погребъ справит и упоминки чинити (Там жа, 75).
с. 79
Упоминокъ, впоминокъ наз. 1. Падарунак на памяць. Матѳеи ... впоминокъ немалыи митрополиту далъ (АСД, VI, 9, 1511); хотячи дары або впоминъки великiе отъ насъ мети (КПД, 7, 1538); черезъ него цару самому и царевичомъ мурзамъ и вланомъ его немалые упоминки послали (АЮЗР, I, 109, 1541); тыми часы до васъ послалъ есми упоминокъ, лукъ Бухарьскiй, и вы бы есте за удячьно приняли (АЗР, II, 392, 1542); посолъ ... впоминку подалъ ему отъ царя ножъ голый (АЗР, III, 167, 1574); коли потом з лазни его ведꙋт люди емꙋ застꙋпуючи ꙋпоминки ему дают (Наб. тур., 22б); дари твои тобѣ нехай будꙋт, а ꙋпоминки дому твоего иншому дай (Бiблiя, 545); геркꙋлес ꙋмираючи привел на присегꙋ филоклета абы никомꙋ ѡ его тѣле не повѣдал и дал емꙋ за ꙋпоминок стрѣлы (Бельск., 87б–88); даровал их коштовными а праве царскими ꙋпоминки (Стрыйк., 500); набрал ... серебра и шат, и много иных ꙋпоминковъ, и ехал до царꙗ до птоломиꙗды (Кн. Мак., 61–61б); звычаs божиs ест за кождые побожъные ꙋчинки ... ѡсобливые ꙋпоминки давати (Зб. 259, 554б); послалъ ему хлѣбъ ꙗдом заражоныs за ꙋпоминокъ (Пралог, 516). 2. Напамiн. иногда симsволонs розумѣетсѧ, ꙗко ꙋ насъ ꙋпоминокъ, иногда зложенiе (Будны, 114); антихристъ маетъ вси знаки и ꙋпомѣнъки вѣры хрестиѧнское згладитъ (Унiя, 43); оупоминок пилнымs ѡколо цнот, рч0483и (Мак., 404); толко мела отъ него таковый упоминокъ и приказъ, жебымъ пуни до его прiезду не выгребала (ИЮМ, IX, 304, 1637); оферꙋе за грѣхъ бѣлой мꙋки ... и дастъ ей сщ0483еникови который набравши з ней полнꙋ горсть спалитъ на олтарꙋ, на памѧткꙋ онагѡ который оферовалъ, молѧчисѧ за нимъ и очищающи, а остатокъ бꙋдетъ собѣ мѣлъ въ оупоминкꙋ (Хран., 116).
с. 79
Упомнене гл. упомненье
с. 80
Упомнение гл. упомненье
с. 80
Упомненый дзеепрым. 1. Ад упомнети ў 1 знач. Февда теды тыми словами бꙋдꙋчи оупомненый, заразъ зs палацꙋ вышолъ, и до шкодливои ѡнои ꙗскини своеи пошовши, чорнокнижные свои книги, ꙗкъ всего злого початки, и дiѧволскихъ таемницъ скарбници, попалилъ (Варл., 300б). 2. Ад упомнети ў 2 знач. естли бы хто бꙋдꙋчы ѡ заплатꙋ тыхъ винъ ꙋпомненъ ꙋпорне прочъ ѡт сꙋдꙋ ѡтшолъ албо ѡтехалъ не заплативъшы тых винъ всихъ ... тогды (Трыб., 8); тогды маеть быти ꙋпомненъ водлугъ артыкулꙋ сорокъ ѡсмого сего жъ розделꙋ (Ст. 1588, 227); костантин ... коли там приехал а брамы высокие закладат почал, чꙋдом бж0483иим ꙋпомненыs, на дрꙋгꙋю сторонꙋ мора переноситисꙗ мꙋсил (Бельск., 266); цесаръ ... през сон ꙋпомненыи ѡт ст0483ых, абы в оноs ꙗскине похованыи были (Зб. 81, 47); пꙋстынник ... через виденiе бꙋдꙋчы ꙋпомненыs шолъ до ближнего мѣста (Зб. 107, 67б); в тот час нас взывает господ богъ коли казанем хоробою добрым прикладом, внꙋтръным натхненем ꙋпомнены бываем (Зб. 255, 90б–91); наболшеи тыми словы строфꙋет тых, которыи ꙋпомнени ѡ грѣхи свои, не хочꙋтъ их знати (Выкл., 98).
с. 80
Упомненье, впомненье, упомнене, упомнение наз. 1. Спавяданне, пропаведзь, павучанне, настаўленне. ѡтправивши сщ0483енникъ тое остатнее помазанiе, оупомнене короткое может оучинити до хорого (Навука, 124); старецъ маючи кs немꙋ долгое мовене, и ѡного, жебы вs добромъ велце статечнымъ зоставал, пилне просѧчи, и оупомненемs дх0483овным срдце его потвержаючи, зs прозбою ѡ тое жадал, абы зs ѡхотою и веселsемs ѡтити емꙋ дозволил (Варл., 183); ѡдинъ законникъ реклъ до старца: ѡто ѡтче часто пытаю старших ѡтцовъ жебы мнѣ ꙗкое ꙋпомнѣнiе длꙗ избавленiꙗ дш0483и моеи дали (Зб. 107, 106б); хто з твоего ꙋпомненꙗ досыт естъ завстыжоныs (Зб. 255, 21б); водле ѡного ꙋпомненꙗ збавителевого: Будте совершеными ꙗко ѡтец вашъ небесныs совершенъ естъ (Там жа, 406б); назавтриꙗ также ѡт него оупомнене послышелi мила ест и оугодна бг0483у сполнаꙗ любов ваша, сн0483ове (Жыц. св., 34). 2. Дзеянне па дзеясл. упомнети ў 2 знач. тогды тежъ и станы дꙋховъные зъ врꙗдниковъ и слугъ своихъ ... повинни бꙋдꙋть, справедливость чинити за въпомненьемъ черезь листы врꙗдꙋ земъского (Ст. 1588, 97–98); але таковыхъ кождого станꙋ по ꙋпомненю первшомъ, и второмъ, а за третимъ дꙋбцы бъючы вонъ з местъ и местечокъ выганѧти казати повиненъ будеть (Там жа, 507); мы ... повинны ... за словным упомненемъ очыщати грошом и накладом своим (АВК, XXXI, 87, 1591); за што гд0483ꙋ бг0483ꙋ дꙗкꙋючи за ꙋпомненем брата своег свѣтъ и ꙋрꙗды речы посполитои ѡпꙋстил (Бельск., 284б); тотs прето за оупомненемs нѣѧким Бозкимъ, вs ꙗковомъ бы постановенsю былъ Сн0483ъ Кролевскiй, кгды сѧ довѣдал, зs пꙋстыни вышедши, межы людей оудалсѧ (Варл., 37б); ꙋпомънене прикладꙋ великꙋю моцъ мает (Зб. 259, 524).
с. 81
Упомнети, упомнити дзеясл. 1. Пажурыць; пераканаць, прымусiць абдумацца, абразумiцца. мꙋдрою а снадною мовою своею, тыхъ которые ѡт правдивое дороги ѡтстꙋпили, ꙋпомнели (Унiя, 20); ласкавостью и приемностью ѡбычаевъ и мꙋдрою а снадъною мовою ꙋпомнет ихъ могли (Бер. саб., 31б); рожоного брата его направили, абы Кролѧ оупомнѣлъ, жебы станꙋ своемꙋ зацномꙋ и высокомꙋ, такои зневаги и зелживости не чинил (Варл., 43); реклъ алеѯандер: если ми ласкоу ꙋчинитъ хочешъ, ꙋпомни ты всѣхъ тыхъ вꙗзневъ абы сꙗ покрестили (Пралог, 564б–565); ѡна паненъство стратила: и в нечистости живет: ꙋпомнишъ, абы се ꙋпометала (Там жа, 681); Iерей почꙋвши ѡ чл0483вкꙋ хорымъ заразъ найпервѣе повѣненъ его оупомнѣти, абы сѧ сповѣдалъ всѣхъ грѣховъ своихъ (Зб. вып., 50б); повѣненъ тежs Iерей оупомнѣти кревныхъ, абы не плакали, бо тымъ крикомs, и плачомъ трвожитsсѧ хорый, и не можетъ розмыслѧти ѡ Бг0483ꙋ, до которого готꙋетsсѧ (Там жа). 2. Напомнiць. свщ0483ник того до трох раз ꙋпомнети мает (Зб. 261, 255б); всꙗкож нанзиꙗн през лист брата своег пилне ꙋпомнел, абы над вси на свѣте достоинства и скарбы вѣрꙋ хрестиꙗнскꙋю собѣ прекладал (Бельск., 278); гд0483ь допꙋстилъ же се добре змочылсе петръ светыs так длꙗ того жебы его таемне ꙋпомнилъ (Зб. 255, 2б); кгды до того соборыща людѣ входили на молитвꙋ, ѡдин входꙗчихъ ꙋпомнилъ тыми словы (Зб. 259, 70). 3. Прыпомнiць, успомнiць. цалыs рокъ с нимъ премешкиваючи а часто дыспытаючи наконец чꙋдомъ се ѡднымъ коториs виделъ вы выгнаню чорта з ѡдного млднца, ꙋпомнелъ ис0483а распꙗтого ꙋверилъ ꙗко в бг0483а правого (Пралог, 672б); другiй декрет головный трибуналный на узнане шляхетства а инших справъ и упомнет не можемъ (ИЮМ, XXVIII, 120, 1666).
с. 81
Упомяненый гл. упомененый
с. 82
Упомянути гл. упоменути
с. 82
Упомятанье гл. упометанье
с. 82
Упоперокъ гл. впоперокъ
с. 82
Упорица наз. Апорная дошка. того бойдака тры дошъки выбити у концу самомъ и упорица передня выпала (АВК, XXXIX, 206, 1579).
с. 82
Упорливый прым. Тое, што i упорный. сынъ нашъ сеи непокоривыи естъ и ꙋпорsливыи (Скар. ДЗ, 42); бꙋдет ли некии человѣкъ имети сына непокоривого и ꙋпорsливого ... да приведуть его ко стареишинамъ града и ко судьꙗмъ (Там жа, 42).
с. 82
Упорне, впорне, упорьне прысл. Настойлiва, упарта. онs же ꙋпорsне срамотить карающего его, и не бꙋдеть имети зsдравиѧ (Скар. ПС, 43б); ѡни ... сеножати ростеребили борти подели ꙋпорне неведомостью моею (КВЗС, 117б, 1539); абы се нихто ꙋпорне в чужомъ корыстити над право ку проволоцэ стороны своее противное не ѡтказывалъ (Ст. 1566, 64б); Ян Тыминский ... врадника ... из двора ... выгнал, а его милости ... пана моего, упорьне, а безправне з упокойного держанья выбил (АВК, XXVI, 21, 1582); хто бы сѧ таковомꙋ декретꙋ спротивилъ и ꙋпорне што противъного тамъ ꙋ сꙋдꙋ мовилъ таковый маеть быти каранъ водлꙋгъ статꙋтꙋ ж ꙗко противъникъ вырокꙋ нашого гсдрского (Трыб., 4); естли бы ꙋпоръне платити нѣ хотелъ, тогды жалобнаꙗ сторона на ѡнъ часъ маеть своими пенезми врѧдꙋ пересудъ дати (Ст. 1588, 129); бенꙗшъ ждановичъ впоръне звиръхности нашоs господаръскоs праву посполитомꙋ ... спротивилъ (КЛС, 3б, 1596); если бы кто покой посполитый взрꙋшаючи, оупорне а своволне розрꙋхъ ꙗкiи вщиналъ (Апакр., 32); тоs мꙋж был дꙋжиs. а по иѡсифе першиs в раде. которыs ꙋпорне звел товариство на тое ѡкрꙋтное мꙋжобоsство (Бельск., 222б); повѣдал пред сенатом фалшивыми слезами закриваючи ꙋчинокъ своs иж палъ з конем кгды ꙋпорне за звѣрем бѣжал (Хр. польск., 2); Иванъ не хотечы до далшое росправы приступовать и не слухаючы того напоминанъя, упорне зъ права зышолъ и зникънулъ (ИЮМ, VIII, 327–328, 1614); поведаетъ епископъ: чому такъ ꙋпорне сꙗ того домагаешъ ѡкрꙋтныs авримиꙗне (Пралог, 566б).
с. 82
Упорность, впорность наз. Настойлiвасць, упартасць. ѡнъ былъ не своею впорностью въ тое именье ꙋвязалъся (КСД, 568, 1507); ямъ тежъ, не вступуючи упорности его ... присудилъ есми на немъ князю Богдану тую осмьдесятъ грошей (АВК, XVII, 251, 1541); рꙋс и литва длꙗ волности а выбитꙗ з голдꙋ татарског, мꙋжне сꙗ потыкали, татарове зас боронꙗчи лꙋпов и полонꙋ и ꙋпорностю и мнозством потужности, ѡказовалисꙗ аж на ѡстаткꙋ, ꙋтекат почали (Стрыйк., 422б); которыи не слꙋхали але затвердѣли оупором своимъ, водлꙋгъ ꙋпорности оц0483овъ своихъ, которыи не хотѣли быть послꙋшны гсдꙋ бг0483ꙋ своемꙋ (Хран., 339б). Параўн. упорство.
с. 83
Упорный, впорный прым. Настойлiвы, упарты; ганарлiвы. Приказуемъ абы гетмана нашого пана Станислава Петровича во всемъ были послушни: бо есмо казали ему послушныхъ честовати, а упорныхъ и непослушныхъ карати (АЗР, II, 28, 1507); росsпраши горsдыѧ во ѧрости своеи, и всѧкого ꙋпорsнаго смири (Скар. IК, 48б); хто ... не бꙋдеть впорныи тогъды таковомꙋ ма быти влегъчено (КВЗС, 77б, 1538); где бы такъ ꙋпорныs был а тыми словы ꙋ суда того ѡдмовити не хотел тогды маеть седети ꙋ везэню (Ст. 1566, 34); братъ ... неотпустне камень ... воску и седѣнье маеть принять на ратушу двѣ недѣли, яко непослушный и упорный (АСД, I, 161, 1582); впорныхъ и неповстягливыхъ до везенья сажати (АЮЗР, I, 253, 1594); лихихъ людей подлугъ заслугъ ихъ карати, а упорныхъ и неповстяжливыхъ до везенья садити (АЗР, IV, 130, 1596); ѡтцове ... ариꙗ вs своем блꙋде ꙋпорног выклꙗли, и анафемꙋ на нег дали, писма ариевы теж ѡтцове выволали (Бельск., 267б); если бы оный Иванъ Чорный такъ былъ упорнымъ и недбалымъ на тотъ декретъ нашъ и на тотъ рокъ оному Ждану жоны его, а дочки своее, отдати не хотелъ (ИЮМ, VIII, 329, 1614); за которым бороненъемъ ꙋпорнымъ и безправным ... тꙋю комисыю розервали (ККСС, 44б, 1615); на его непослꙋшенство и оупорное предсѧвзѧте нарѣкати почалъ (Варл., 284); Непокорителный: оупорный, своволныи, напыщеныи, надꙋтыи (Бяр., 94); коториs ꙋже толsко зверхꙋ ꙋказовалъсꙗ правовѣрнымъ а внутръ ꙋпорнымъ и бридкимъ еретикомъ зостал былъ (Пралог, 584б); ты ли естесъ непокоръныs але ꙋпорныs старец званыs диѡнисиs (Зб. 82, 74б). Параўн. упорливый, упорчивый.
с. 83
Упорожненье наз. Вызваленне, пазбаўленне. видꙗчи их дивное ѡное набоженство и ѡт свецких речеs ꙋпорожнене мыслила собѣ в срдцꙋ (Зб. 752, 32б).
с. 84
Упорожненьеся наз. Дзеянне па дзеясл. упорожнитися. абы покоеви его и ꙋпорожъненюсѧ на ѡбьмышлене речиs божих не перешкажали, ꙋпросил в том и родичовъ (Зб. 82, 119б).
с. 84
Упорожнитися, упорожнитисе, упорожнитись дзеясл. Вызвалiцца. маем ꙋпорожнитис ѡт забав звыклых на час малыs (Зб. 261, 213); которiиколвекъ прето дꙋши оувѣрѧтъ и прiйдꙋтъ, ѡблегчитs ихъ ѡд тыхъ тѧжкихъ незносныхъ и нечистыхs мыслiй, которiи оупорожнившисѧ ѡд всѣхъ неправостiй свѧтѧтъ правдивꙋю, роскоши полнꙋю и свѧтꙋю сꙋботꙋ (Мак., 310); кгды прiйдеть, што есть досконалого, оупорожнитsсѧ што естъ ѡтчасти (Варл., 148б); смерть мужꙋ покоs естъ поневаж ꙋмираючы ꙋпорожнитсꙗ ѡт грѣха (Зб. 752, 284б); теды радил ст0483ыs севестиан хроматови, абы ꙋрꙗд вымовкою немочы зложылъ: жебы се на наꙋку из сн0483омъ своим ꙋпорожнил (Там жа, 516б).
с. 84
Упорожнятися дзеясл. Вызваляцца. ѡтрѧсши прето вшелѧкꙋю житiѧ сего печꙋ, оупорожнѧймосѧ Гсдꙋ, волаючи до него во дни и ночи (Мак., 353); ꙋпражднѧюсѧ: бавлюсѧ чимs, оупорожнѧюсѧ, порожневати чиню (Бяр., 181).
с. 84
Упорство наз. Тое, што i упорность. не за его причыною мы на немъ тꙋю винꙋ выдали але за его ꙋпорствомъ (КВЗС, 16, 1537); смольняне креста королевичу Владиславу по договору Московского господарства бояръ цѣловати не хочутъ и въ упорствѣ своемъ стоятъ, а онъ долготерпитъ и упомятанья ихъ ожидаетъ (АЗР, IV 483, 1615).
с. 85
Упорчивый прым. Тое, што i упорный. если хто упорный будетъ ... такового яко упорчивого виною братскою маютъ карати (АВК, X, 6, 1538); чи не бывъ оупорчивымъ; старшихъ своихъ чи слꙋхавъ (Зб. вып., 43).
с. 85
Упоръ, впоръ наз. 1. Упартасць; настойлiвасць. ꙗ неѡднокроть ѡ томъ до нихъ посылалъ, абы ѡни пошли на пашню ѡрати, и ѡни не хотѣли впоромъ своимъ пойти, и покладали собѣ рокъ Петровы запꙋсты – пойти ѡрати (КСД, 63, 1510); где жъ онъ, обачывшы такую смелость и впор тых подданых нашых, хотячы то угамовати ... за тыми причынами дал им был на себе листъ свой вызнаный (Арх. ЮЗР, VIII-5, 27, 1541); але хто бы таковоѣ отмѣны, за упоромъ, прiймовати не хотѣлъ, мають зостановити таковую отмѣну (АЗР, III, 83–84, 1557); сторона позванаꙗ ... впором своимъ тыхъ винъ за нестане свое платити не хотела (Ст. 1566, 46б); болшеs ꙋпорꙋ анижли правды наследꙋешъ (Унiя, 6б); за которымъ то ꙋпоромъ спротивеньемъ и непослушенъствомъ своимъ ... у вину в констытꙋцеи трыбунальскоs ѡписанꙋю попалъ (КЛС, 4, 1596); привели кролевꙋю к немꙋ кꙋ почтивости его болшеs абым всим ꙋказал пенкност еи котораꙗ не хотѣла приsти ꙋпором своим (Бельск., 160б); Неѡбꙋзданiе: оупоръ, неоугамованье (Бяр., 97); видел ꙋпор их и сердце, твердое (Зб. 752, 344). ◊ Упоръ держати (въ упоре стояти) – упарцiцца, упiрацца. Нашолъ се ѡдинъ марокъ ефескиs епископъ, которыи бꙋдꙋчи на соборе ꙋпоръ дерьжалъ, а на выводы и правдꙋ ничого мовити не ꙋмелъ (Бер. саб., 45–45б); которые вѣру и прысегу свою на веръное подданство сыну нашому королевичу его млсти Владыславу отданую зламавшы и по сесь часъ въ упоре своемъ стоятъ (ИЮМ, I, 353, 1619). 2. Самавольства, самавольнасць. въ тое именье ѡнъ ꙋвязалъся зъ нашимъ дозволеньемъ, а не своимъ ꙋпоромъ (КСД, 568, 1507); есть ли бы Станиславъ хотелъ права поднѣсти, ижъ ѡц0483ь ихъ нѣ делилъ куплениною, а Шимко самъ ся своимъ оупоромъ оувѣзалъ, тогды Шимко маеть поступити тое купленины людей и земли и кгвалтъ маеть платити (КСД, 14, 1510); ѡни [въ] тотъ ѡстровъ впоромъ своимъ почали ходити (КСД, 76, 1514); ѡнъ ꙋпоромъ своимъ жито на том моемъ поли посеꙗлъ и пожалъ (КВЗС, 21б, 1537); онъ дей предся упоромъ своимъ тое поле пооралъ (АВК, XVII, 292, 1541); ино дей панъ Лукашъ предъся упоромъ своимъ черезъ дворъ мой дорогу собе чинитъ (АВК, XVII, 305, 1591); але тотъ возный упоромъ своимъ кгвалтовне уехавшы в тотъ двор ее милости (АВК, XXXVI, 35, 1582); мы имъ ... тыхъ коморъ ставити не допущали, але кгды они упоромъ своимъ ставили, што ся значитъ зъ выпису ихъ, ижъ имъ постаростiй могилевскiй на томъ месцы ставити не казалъ (ИЮМ, VIII, 216, 1593). 3. Прадмет, месца, у якое ўпiраюцца або мяжуюць з чым-н. Тое имѣнье Чемеринъ лежить надъ самою рѣкою Яселдою польми и бортным деревомъ, упоръ грани за рѣку Яселду (РПП, 77, 1552); штосе дотычетъ о дорогу, упоръ по горе надъ Немномъ, которую межи собою положили, тая ма зъ теперешнего постановенья ихъ вечне добровольна быти (АВК, XVII, 426, 1560). 4. Нацiск, напор. боꙗчисꙗ абы не шли ꙋпором, собралсꙗ против им моцно (Бельск., 62б); нѣмцы заточивши стрелбꙋ дѣла и тараны кгвалтовным ꙋпором, и ꙋставичными, штꙋрмами добывали, але сꙗ виленцы и лꙗхове мꙋжне им боронили (Стрыйк., 549).
с. 85
Упорьне гл. упорно
с. 86
Упоследяти дзеясл. Тое, што i упослеживати. але одного и однакого народꙋ описано и поменено, гдѣ станъ князскiй не упослѣдяючи ни въ чомъ станов панскихъ и шляхецкихъ ... одъ такъ давного вѣку ровно а надто заховали и заслужилиси такъ намъ паномъ своимъ (АЮЗР, II, 162, 1568).
с. 86
Упослеженый гл. упослежоный
с. 86
Упослеживати, впослеживати дзеясл. Крыўдзiць, абдзяляць. его королевская милость не рачилъ васъ въ таковыхъ справахъ и потребахъ, которыи всей земли долегають, упослѣживати (АЗР, III, 7, 1547); не рачылъ васъ въ таковыхъ справахъ и потребахъ, которыи всей земли долегають, впослеживати (КПД, 141, 1547). Параўн. упоследяти.
с. 86
Упослежоный, упослеженый дзеепрым. Пакрыўджаны, абдзелены. за которые годные и пожиточные службы ни одинъ з дому того значною памяткою отъ пановъ своихъ упослежонъ не былъ (АВК, XXXVI, 168, 1582); ѡни его оутвердити i ꙗко бискꙋпа припꙋстити згола не хотѣли, не жебы его негоднымъ бискꙋпства были почитали, але же тымъ способом голосы свои оупослѣженые быти розꙋмѣли (Апакр., 128); тꙋтъ на земли, поневажъ вsперед мене родилъсѧ Iѡаннъ ... оупослѣженъ бываю (Калiст, II, 304б); также и на плꙗцꙋ рицерском длꙗ цесарꙗ, пн0483а нашего не был есмы ꙋпослѣжоным (Пралог, 495).
с. 86
Упосредку гл. впосредку
с. 87
Упосредокъ гл. впосредокъ
с. 87
Упосредъ гл. впосредъ
с. 87
Употемку гл. впотемку
с. 87
Употети дзеясл. Спацець. знѧлъ гелмъ з головы, бо ему была голова употѣла (Трыст., 97).
с. 87
Употме прысл. Упоцемку. тогды Алеѯандер стоꙗ ꙋпотмѣ межи великого людꙋ знявъ из себе многцѣнное портище и макидонскiй клобꙋкъ (Алекс., 44б).
с. 87
Употребленье, употребленне наз. Расходаванне. Подоба: оуживане, оупотреблене (Бяр., 108); Приемителнѣ: оупотребленнѣ, ведлꙋгъ оуживаньѧ (Там жа, 124).
с. 87
Употребляти дзеясл. Ужываць. Притворѧюсѧ: Лицемѣрiѧ оупотреблѧю, ѡзлоблѧюсѧ, здаюсѧ, змышлѧю (Бяр., 128).
с. 87
Упочение наз. Спаценне. его же есми з великимъ трудомs и працею даже до ꙋпочениѧ добылъ (Скар. ЕК, 5б).
с. 87
Упояющий дзеепрым. Якi прыводзiць да стану ап’янення. купиши за сребро то все еже восхощеши, либо ѡт воловъ либо ѡт овецъ, и вина или некоего иного питиѧ ꙋпоѧющего и всего еже полюбитсѧ души твоеи (Скар. ДЗ, 31б); хлеба не ꙗдосте вина и питиѧ ꙋпоꙗющего не писте (Там жа, 55б).
с. 87
Управа, вправа наз. Правасуддзе, мера ўздзеяння на каго-н. всказалъ еси къ намъ тыми жъ нашими послы, штобы тамъ зъѣхавъся, отъ насъ панъ, а отъ тебе бояринъ, тымъ дѣломъ обидьнымъ управу вчинили, на обѣ сторонѣ (АЗР, I, 107, 1486); ино мы того не отъмовляемъ, хочомъ тамъ сослати, штобы ... тамъ обиднымъ деломъ въправу въчинили (КЗ, 444, 1486); отъ васъ со Пскова крывды великiи дѣються ... а тымъ всимъ дѣломъ отъ васъ нашимъ подданымъ управы нѣтъ (АЗР, I, 113, 1492); опекун моценъ крывды детиное управе доискивати (Ст. 1529, 32); намѣстники и волостели его никотороѣ управы людемъ нашимъ чинити не хочутъ (АЗР, II, 355–356, 1539); о том, цр0483ю, молю тя, дай мнѣ управу (Мам., 170); людей подданыхъ королевского величества подмовливаютъ и вывозятъ, а управы и наказанья воеводы ... нигдѣ не дѣлаютъ, и полоняниковъ не выдаютъ (АЗР, V, 25, 1637).
с. 87
Управде прысл. Сапраўды. которые мают перед гетманомъ под честью и под верою поведить иж ꙋправде естъ немоцон (Ст. 1529–Ф, 25).
с. 88
Управдитися дзеясл. Спраўдзiцца. съ нами, братомъ вашымъ, гараздо управъдивъся, доброе слово свое къ намъ сполъна ускажите черезъ Алея (КЗ, 354, 1484).
с. 88
Управе гл. вправе
с. 88
Управене наз. 1. Уладкаванне. за управене тое бани до печи, ганчару дали осмаковъ пятнадцать (ИЮМ, IV, 118, 1686). 2. Кiраванне. абысмо фундовали монастыръ при церкви ... затягнувшись откульколвекъ персону годную ... на управене оною (АСД, II, 50, 1633).
с. 88
Управитель наз. Стырнавы. Хс0483 ... оуправитель кораблѧ (Мак., 405).
с. 88
Управити I гл. вправити I
с. 88
Управити II, вправити II дзеясл. 1. Накiраваць. великому князю Казимиру того досмотрѣти и въправити, коли тыи три князи великiи, верьху писаныи, зъ великимъ княземъ Казимиромъ будуть въ доконьчаньи (АЗР, I, 56, 1442); петръ ... оуправивъ кораблъ. сквозѣ многие бѣды прошол (Чэцця, 227); ꙗд ѡныs в домꙋ цесарском не заsмовал, бо феѡдосиs шановал нестора, иж его сам на ѡное патриаршество ꙋправил (Бельск., 306б); абы оуправилъ срдца нашѣ до слꙋхана бозскихъ его приказанiй, жебысмо сѧ могли оустеречи вшелѧкой злости (Калiст, I, 51б); мл0483ѧчисѧ завжды зs вѣрою, жебы Гсдь пришолs, мешкалs вs нем, оуправилъ егѡ, змоцнилъ, во всѣхъ приказанsѧх своихъ (Мак., 197); дш0483ꙋ твою вдѧчною цнотъ вонsностsю и ꙗсностsю приѡздобивши, ст0483ой Троцы цр0483ковsю оучинилъ, и до ѡнои видзенѧ всю силꙋ мысли твоеи оуправилъ (Варл., 174–174б). 2. Навучыць. онъ ... ѡт оупадкꙋ насъ грѣховного подойметъ, зs розслабы ратꙋетъ, по дорозѣ бжственныхъ своихъ заповѣдiй ходити насъ оуправитъ (Калiст, I, 129); выслꙋхаеть насъ заисте ... Гд0483ь ... оулѣчитъ дш0483евнꙋю нашꙋ розsслабꙋ, зs оупадкꙋ подойметъ, на дорозѣ волѣ своей ст0483ой поставитъ, стежками бжственыхъ и збавеныхъ заповѣдей своихъ ходити насъ оуправитъ (Калiст, II, 24). 3. Справiцца; паладзiць. чого межы себе не въправять, ино положыти на великого князя Казимировѣ воли (АЗР, I, 56, 1442); чого промежы себе не управимъ съ тыми великими князи въ докончаньи, ино королю за то стояти и управляти (АЗР, I, 78, 1459); yno pryiedte ko mni wsi, y jа o tom meży wаmi uprаwlu, y wаs wo lubow zwedu (Бых., 516). 4. Вызначыць. годить бо сѧ переж слоузѣ потечи. ѡроужьеносци. и поуть оуправити. ѡсподарьского прихоженьꙗ (Чэцця, 158).
с. 88
Управитися дзеясл. 1. Управiцца. чи роскꙋешь с ним нб0483са крѣпки ꙗко зеркало вылитое: скажи нам што реком емꙋ не оуправимсѧ перед тмою (Зб. 262, 28). 2. Выправiцца. млсрдiемъ и истинною оуправитсѧ грѣхъ и боѧзнью божею ѡтстꙋпати ѡт зла (Зб. 262, 101).
с. 89
Управка, вправка наз. Разбор справы. твоихъ державцовъ наши граничные воеводы и намѣстники въ тыхъ обидныхъ дѣлѣхъ обсылають, и они того ничого не хотятъ поступити, также и вправки никотороѣ людемъ нашимъ не дають (АЗР, II, 68, 1509); ижъ на тыи роки, которыи положены были, управка ся на обѣ сторонѣ не стала (АЗР, II, 107, 1512).
с. 89
Управление гл. управленье
с. 89
Управленый I гл. вправленый
с. 89
Управленый II дзеепрым. 1. Ад управити ў 1 знач. Мовѧчій прето, не бꙋдетs ли оуправленs нбсною свѣтлостю и мꙋдростю, не можетs кождого оумыслꙋ вs досконалость привести (Мак., 163); Бꙋдꙋчи абовѣмъ Дх0483омъ оуправлены ꙗкъ могꙋтъ зевнꙋтръ ѡцовъ злости выдавати (Там жа, 195). 2. Ад управити ў 3 знач. абы перьвѣй межи васъ государей нашихъ управлена любовъ и дружба (АЗР, I, 345, 1502); хто шꙋкаетъ Гд0483а, найдетъ розꙋмъ зs справедливостsю: и срдце мꙋжа нехай мыслитъ речи справедливыи, жебы оуправлены были ѡт Бг0483а стоны его (Каліст, I, 49б).
с. 89
Управленье, управление наз. 1. Дзеянне па дзеясл. управити II у 1 знач. тое ты чинил, а ѧ молчал тогды длѧ оуправленіѧ (Каз. Кір., 4); жебыхмо сѧ за таким егѡ оуправленsемъ и цвиченsемъ дх0483овнымs, годными стали вs досконалость зꙋпѡлности Хрстовы прійти (Мак., 195). 2. Дзеянне па дзеясл. вправити I у 1 знач. Ивану муляру, за пробице муру скрозъ стену у сенехъ на ратушу и управлене рыны презъ стену и за умуроване знову, заплатили (ИЮМ, ХIII, 70, 1699).
с. 89
Управливати дзеясл. Накіроўваць. солнце хитростью править ... воздꙋхи на дыхание и вѣтры добре оуправливаꙗ (Чэцця, 124б).
с. 90
Управляти дзеясл. 1. Кіраваць. не оуправлꙗше земли (Увар., 104); ꙗкобы жадного пана не было, который бы тые речы рѧдил и оуправлѧл (Варл., 49б-50); ꙋзаконѧю: Становлю, оуправлѧю (Бяр., 178). // перан. срдце бовѣмъ оуправлѧетъ и владнетъ всими члонками ... тѣла (Мак., 139). 2. Накіроўваць. был шафарем слова ласки, и мнѡгихs дш0483ъ справцею, до пристани бозскои ѡные оуправлѧючи (Варл., 307б). 3. Упарадкоўваць. чого промежы себе не управимъ съ тыми великими князи въ докончаньи, ино королю за то стояти и управляти (АЗР, I, 78, 1459).
с. 90
Управлятися дзеясл., зв. ад управляти ў 1 знач. Вѣдаемо теды же все створенsе Бж0483ее, имъ оуправлѧетsсѧ и рѧдитъ: ѡнъ абовѣмъ Нб0483о, землю, звѣрѧта, гады и бестіи сътворилъ (Мак., 109–110).
с. 90
Управляючий дзеепрым. ад управляти ў 1 знач. нашла ли дш0483а твоѧ свѣтлостs оуправлѧючꙋю ей, правдивый покармs и напой, которымъ Гсдь естъ (Мак., 305); ꙗкъ волъ и оселъ маемъ знати побꙋжаючогѡ и оуправлѧючогѡ насъ ведлꙋгъ порꙋшеньѧ мыслій (Там жа, 321).
с. 90
Управо гл. вправо
с. 90
Управованый дзеепрым. ад управовати. Былоть заправды и перед тымъ вs Прорках освѣчене бозское обфитое Дх0483а Ст0483го, которымъ они наꙋчаны и оуправованы были на пришлое нбсных дѡбръ достꙋпленsе (Каліст, I, 167б–168); жидѡве и сꙋдіами рѧжены и добре справованы ажъ до Дв0483да: и кролми панованы и оуправованы ажъ до запроваженѧ Вавилонского (Там жа, II, 258); до невидомого бг0483а латвеs былъ управованыs и способнѣи проважоныs (Пралог, 557б).
с. 90
Управованье наз. Дзеянне па дзеясл. управовати. намнѣs сꙗ были не призвычаили нн0483ѣsшои працы ани ꙋправованю рол, ани ремеслъ жадных, и чим бы собѣ живност ѡбмышлꙗли, не ꙋмѣли злꙋчишы теды силы свои сполечне часто се ꙋрывали до земли прꙋскои (Стрыйк., 424б); тѣла нашего помыслs, ꙗкъ нѣѧкои лоди оуправованье, ѡставмо: а за Хрстом ... идѣмо (Каліст, II, 9б); мꙋнsштꙋкꙋ албо водзы вs дірекціи и оуправованью житла, своего, закономъ Бж0483імъ и страхомъ, завстѧгаючи и гамꙋючисѧ ѡд рѣчей тѣлꙋ любыхъ, а свѣтꙋ волныхъ по силѣ (Мак., прадм., 5б); ꙗкимs жебы способомъ свѣтs ... без ѡсобливого нѣѧкого и великого и дивного оуправованьѧ ... през такъ много лѣтъ зосталъ (Варл., 148); Правленіе: Рѧжѣне, оуправоване (Бяр., 117).
с. 90
Управовати дзеясл. Кіраваць, накіроўваць. пришол есь тут ꙗко переходен, а не нас ꙋправовати (Біблія, 46); евдокиꙗ ... там зs ѡною меланиею молодшою, котораꙗ еs теж ѡнꙋю дорогꙋ коли была вs царѣгородѣ ꙋправовала, рок перемешкала (Бельск., 310); нѣѧкаѧ наꙋка и побꙋдка через Ст0483ыхъ Ѡтцев вынайдена естъ и оучинена длѧ тои причины, жебысмо оуправовали и готовили себе на дꙋховныи працы поста (Каліст, I, 1б); Гсдь оуправꙋетъ корабли вs мори (Мак., 348).
с. 91
Управоватися дзеясл., зв. ад управовати. справцы ... моркги от нас отдалит хотючи перед судомъ в. мл. з нами управовалисіа, іакож в.м. зъ владзы вріаду своего на тые моркги выеждчали и померу делали (ИЮМ, ХХХII, 139, 1578); Дв0483дъ нарѣкати здаетs сѧ, кгды мовит, и покиж сѧ грѣшsницы хвалити бꙋдꙋтъ, и Iеремѣѧ, мовѧчи, што то естs, же дорога грѣшных оуправꙋетsсѧ (Калiст, I, 19); до тогѡ што добрымъ естъ, до кротости мовлю и любви, и не хотѧчое срдце по неволи, и по здолsности силъ своихъ вшелѧкимs бѣденsемъ сѧ зs собою оуправовалъ (Мак., 197–198).
с. 91
Управу прысл. Справа. повелъ насъ панъ Свѣтицкій отъ болота влѣво болотомъ подлѣ бору, а великое болото управу опустившы, и прывелъ насъ къ водѣ (АСД, I, 63, 1546).
с. 91
Управуючий дзеепрым. 1. Ад управовати. дш0483а, ѡдѣнsе тѣла ꙗкѡ найсличнѣйшꙋю шатꙋ носѧчи, маючаѧ даръ розсꙋженsѧ, и всю дш0483ꙋ зs тѣломъ оуправꙋючаѧ, котораѧ през ... пожадливости и ... спросности проходит (Мак., 27–28). 2. У знач. наз. Той, хто кіруе. весь возъ вs моци оуправꙋючого естъ (Мак., 149); Правоправѧщій: Добре розбираючій, простѡ спорѧжаючій, просто сѣкꙋчій, правдиве оуправꙋючій (Бяр., 116).
с. 91
Упраганый дзеепрым. ад упрегати. ѡ таранꙋ которым крꙋшили мꙋры ... коли его мѣли рꙋшит з мѣстца, або ѡт мѣста везти на иное мѣстце теды ꙋпрагано под него полтораста пар волов або т0483 конеs и мꙋлов (Бельск., 218б).
с. 91
Упрагненье наз. Дзеянне па дзеясл. упрагнути. Iсаіа молилъсѧ, и зась на ономъ першого его оупрагненѧ мѣстцы выстꙋпила вода (Каліст, I, 142б).
с. 92
Упрагнути дзеясл. Зведаць прагу. ѡвшемъ, если оупрагнешs иди до лагвицы, а піи воды з которыхъ піютъ и паробки (Хран., 194). Параўн. упрягнути.
с. 92
Упражняти дзеясл. Рабіць бяздзейным. тежъ поповъ тыхъ отъ всего священнодѣйствія упражняемъ и отлучаемъ (АЗР, IV, 126, 1596).
с. 92
Упражнятися дзеясл., зв. ад упражняти. тые зась пристойне поживенье и выхованье маючи на дѣланьи не глыблющаго но пребывающаго въ животъ вѣчный брашна упражнялися, упатруючи и уважаючи феровали и отдали есьмо на то и симъ нашимъ листомъ добровольнымъ записомъ даемъ (АВК, ХI, 86, 1619).
с. 92
Упражняючийся дзеепрым. ад упражнятися. оупражнѧючимсѧ вамъ болшъ слꙋшности, вs домовыхъ, селскихъ, кꙋпецкихъ, и иншыхъ сегѡсвѣтнихъ забавах, анижели вs цр0483ковныхъ справах, хрстіанскихъ згромаженѧх (Паўуст., 10б).
с. 92
Упразнити дзеясл. Ліквідаваць. адамъ ... греховное роукописание крстомъ оупразнилъ (Чэцця, 307).
с. 92
Упразнитися дзеясл., зв. ад упразнити. бесовьскаꙗ лесть оупразниласѧ (Чэцця, 76).
с. 92
Упрамый гл. упрямый
с. 92
Упратнути гл. упрятнути
с. 92
Упрацованый дзеепрым. Стомлены ад працы. коли уже полꙋденъныи часъ наступилъ, и паленъемъ сонъца ... звѣтꙗжоныs Моsсеs и ѡт переношенꙗ ꙋпрацованыs. ꙋсужаетъ собѣ маленького ѡтпочинку потребу быти (Пралог, 559б).
с. 92
Упрацованье наз. Спрацаванасць. Зобравшы теды ѡстатки ѡного воиска ... справившы их первеи, нижли бы угрове зъ ѡного упрацованьѧ поправити а покрепитьсѧ могли, ударыли на них (Атыла, 175).
с. 92
Упрацованьеся наз. Дзеянне па дзеясл. упрацоватися. Само ажъ зобополное знищенье, оупрацованьесѧ, высиленье ... звыкло такіе вѡйны але не в час гамовати (Апакр., 217).
с. 92
Упрацоватися дзеясл. Стаміцца ад працы. познал Бруноръ, иж Трыщанъ большыи надъ него витез, длѧ того сѧ покрывалъ мечом, абы сѧ Трыщан упрацовалъ (Трыст., 73–74); Iс0483 теды оупрацовавшисѧ зs дороги, седѣл при стꙋдни (Каліст, I, 129б); мовить Проркъ Дв0483дъ: Оупрацовалемъсѧ ѡт вздыханsѧ моего (Варл., 97б).
с. 93
Упрашати дзеясл. Тое, што і упрошати ў 1 знач. афанасеи ... почалъ его оупрашати (Чэцця, 177б–178); през то грехов ѡтпꙋщение ꙋпрашаемъ (Зб. 255, 91б); покорне упрашаю (ИЮМ, Х, 290, 1656); водлугъ констытуцій ... увъ опецѣ въ себе будучимъ потомствомъ вашмостей суду компасію упрашаетъ (АВК, ХV, 88, 1663); упоминалсе добрым прыятелским способомъ и упрашалъ, абы коня вернули (АВК, ХХХI, 402, 1669); жалуючие въ тымъ року ... приятельскимъ способомъ упрашали, абы таковыхъ виоленцый не чинили (АВК, I, 349, 1696); гды ходили до пана Франкевича и упрашали, абы въ справахъ мескихъ ставалъ (ИЮМ, ХI, 171, 1697); ѡ третій хлѣбъ оупрашаемs гсда Бг0483а (Зб. вып., 99б).
с. 93
Упрашувати дзеясл. Тое, што і упрошовати. абы котораго зъ законниковъ упрашувалъ (АСД, VI, 160, 1645).
с. 93
Упрегати дзеясл. Упрагаць, запрагаць. Жаденъ ... коня, на которомъ ... седети маеть, до воза не упрегаеть, ани зъ воза подъ себе (КПД, 322, 1563); онъ в тот час коня упрегал и тамъ еще остал был дома (АВК, ХХХIХ, 346, 1579).
с. 93
Упрегчи дзеясл. Упрэгчы, запрэгчы. повелѣлъ ѡфанасеи принести ꙗрѣмъ. и оупрѧже волъ на двѣ части (Чэцця, 178); мед оный самъ, до сани моих упрегшы коня своего, собою повезъ (АВК, ХХХIХ, 1579, 500).
с. 93
Упреде прысл. Наперад (на будучае). што есмо во всемъ годоу согрешили. то оупредѣ сими дн0483и постными ѡчистимъ (Чэцця, 288).
с. 93
Упредити, упредить дзеясл. 1. Тое, што і упередити ў 1 знач. ꙗ рачеs ꙗко слꙋга и неволница твоꙗ мела приsти до тебе, але покора твоꙗ хотела мене ꙋпредит ꙗко потом мает ꙋпередит сын твоs сн0483а моего (Зб. 255, 168–168б); если неприꙗтелꙗ не ꙋпредит неприꙗтел его забъет (Зб. 261, 239). 2. Тое, што і упередити ў 2 знач. Соꙋзы адовы обыдоша мѧ, ꙋпредиша мѧ сети смерsтныѧ (Скар. ДЦ, 110б); оупредили очи мои поꙋтрꙋ хотѧчи абых сѧ вчил словам твоим (Пс. ХVI, 124б); гдѣ бы была правда, же Хрыстосъ упредилъ пасху законную, изали бы не далъ прычыны непрыятелемъ на себе волати, же зламалъ законъ (Гарм., 203). 3. Тое, што і упередити ў 3 знач. такъ слово то речи сотвореные ꙋпредило (Зб. 259, 503б).
с. 93
Упредъ гл. впредъ
с. 94
Упрежати, впрежати дзеясл. 1. Тое, што і упережати ў 1 знач. ѡтца небесного наследовали которыs всих ... выслꙋхивает, ласкꙋ дает, ѡтпꙋщает злых и невдꙗчных ꙋпрежает, наворочает и збавлꙗет (Зб. 255, 75); звыклисмо чело и все тѣло крестомъ ст0483ым значит, жебы то свѣтло во всѧкоs справе нашоs нас ꙋпрежало (Зб. 259, 483). 2. Тое, што і упережати ў 2 знач. панъ лентвойтъ упрежаючи собе заплату пред иншыми длужниками на дому его арешътовалъ (ИЮМ, ХХХII, 38, 1578); Иванъ Филипович прут мещанина могилевского ... впрежаючи у Артема Дуплiа винного ... дванадцат грошей арешътовалъ (Там жа, 126).
с. 94
Упрежаючий дзеепрым. ад упрежати ў 1 знач. ꙋважаs доброт господнюю нас ꙋпрежаючꙋю коли маемъ добрꙋю волю жодат ѡт него чегоколвекъ (Зб. 255, 55б).
с. 94
Упрежоный дзеепрым. ад упредити ў 1 знач. до нас ... хочет приsти ... толко бы ѡт грѣхꙋ смертелного, поневажъ тым самым бывает ꙋпрежоныs выстерегалисмысе (Зб. 255, 66).
с. 94
Упрейме, впрэиме, упреимне прысл. Шчыра; з павагай і ветлівасцю. так ю впрэиме милуеть, лепѣи нижли сам себе (Трыст., 59); старостомъ нашимъ украиннымъ, упреймѣ и вѣрнѣ намъ милымъ, ласка наша королевская (АЗР, IV, 106, 1595); ꙋставы Бж0483іи и приказанѧ всѣ оупрейме выполsнѧймо (Каліст, II, 218); чогѡ мы всимъ вамъ ... оупреймѣ зычимо (Паўуст., 11б); чл0483къ ... мѣлъ трех приꙗтелевъ, з тых двухъ сердечне миловал, а ꙋпреsме шановалъ аж до смерти (Зб. 107, 180б); Жыкгимонтъ третій ... всимъ вобецъ ... людемъ и обывателемъ повету Городенского упрейме и верне намъ милымъ, ознаймуемъ упр. и вер. вашимъ, ижъ за обранемъ ... на врадъ судейскій ... Кондрата Мелешка (АВК, I, 167, 1611); потреба прето чл0483векови оупрейме землю срдца своего пахати и справовати (Мак., 237); тые речи ѡмешканsѧ и ѡткладанѧ годные здаютсѧ мнѣ быти, если правдивые сꙋтъ: а если сꙋтs вонтпливые, оупрейме и пилне треба сѧ вывѣдоватъ, поки ажъ што ѡ нихъ певного и невонтпливого знайдемо (Варл., 139–139б); приближылосꙗ царство небесное жебыс был царем, толко сам ꙋпрѣsме того ... тым ꙋваженем светые серце брали (Зб. 255, 218б); въ скрꙋсѣ ꙋпреsме ласку бж0483ыю собѣ едналъ (Зб. 752, 423); поважностю и почестю ѡдин дрꙋгого оуперажаючи, ѡхотно и оупрейме ѡпраздніце нн0483ѣшнем научимосꙗ (Жыц. св., 124); такъ упреимнѣ и отъ вѣрностей вашихъ пильно жадаемъ, абысьте ... гвалтовъ чинити не допускали (АЗР, V, 196, 1686). Параўн. уприйме.
с. 94
Упреймей прысл., выш. ст. ад упрейме. маючи бовѣмъ вs ненависти роскошныи вs семъ животѣ речи, оупреймей миловали порываючихъ то (Мак., 313). Параўн. уприймей.
с. 95
Упреймость наз. Шчырасць; добразычлівасць. хоут и оупреимост срдца моего им показоват (Цяп., Прадм., 268); видомым, тое срдчное оупреймости моее, знаком до тых часѡв освѣдsчыти не моглемъ (Карп., тыт. ліст); Бг0483ъ абовѣмъ на оупреймость толко наверненѧсѧ грѣшного смотритs (Каліст, I, 16); жебы первѣй позналъ, а познавши любилъ, а вs оупреймости постерегалъ пилно, ажебы сѧ розꙋмъ цвѣчилъ (Мак., 319); ижъ мы, зъ доброе воли нашое и зъ упреймости, ку чести и хвалѣ вѣчной имене въ Троицы славимого Бога (АВК, II, 70, 1638); Оусръдіе: ѡхота, оупреймост, вдѧчность (Бяр., 181); в щирости, и оупреимости срдца ест правост в мдрсти, ест боꙗзнь (Жыц. св., 8); Ст0483ыи аг0483гли ... вѣдаете теж и нашꙋ ꙋпреsмост ку вам, ꙗкъ сꙗ горнемо и ꙗко вас часто вспоминаемо (Зб. 752, 473); коли сꙗ в речи тоs ꙋпреsмост, и правда наsдꙋет (Пралог, 530б). ◊ Упреймость ваша – ваша міласць. до жроделъ вѣры збавенноѣ презъ пастыровъ властныхъ поволывать упреймость вашу рачитъ (АЗР, IV, 107, 1595); ѡзнаsмуемъ ꙋпреsмостꙗмъ и вер[ностꙗмъ] вашымъ (КЛС, 25б, 1596); на успокоене тыхъ границъ ... упреймость вашу зослали (АВК, I, 51, 1615). Параўн. уприймость.
с. 95
Упреймый прым. Шчыры; добразычлівы, ветлівы. земли ... ѡные злꙋчити ꙋмыслили есмо ꙗкож с певное ведомости нш0483ое а з воли ꙋпреsмое а ѡсобливе и за ѡсобливым и добреволнымъ позволеньем радъ наших (Прыв., 108б); я дознавшы и вырозумѣвшы ... ку собе упреймую хутьливость ... малжонки моей ... записую [ей] ... именье свое (АВК, ХХ, 34–35, 1577); я ... дознавшы завше безпрестанку великих добродѣйствъ и упреймыхъ зычливостей в прыгодах ... дарую пятую часть всихъ отъчызных земль (АВК, ХХХII, 266, 1596); знаите упреимую и жадного пожиткꙋ не шꙋкаючꙋю ... кꙋ собе милость (Бер. саб., 59); добрый и оупреймыи нашъ замыслъ до скꙋткꙋ ... приводити естs справа Бж0483аѧ (Каліст, I, 5); которіиколвекъ прето дꙋши оувѣрѧтъ ... празднꙋютъ свѧто Дх0483а, радости и весельѧ невымовъного, а слꙋжбꙋ чистꙋю, Бг0483ꙋ вдѧчнꙋю; зs щире оупреймогѡ срдца слꙋжат (Мак., 310); тое теды все упреймою охотою на честь и хвалу всесильного Бога водлугъ преможенья нашого фундуемо и вѣчне на церковь и монастырь Волненскій светое Троицы надаемо (АВК, ХI, 99, 1632); потомъ вsвесь бѣгъ живота своего, оупреймымs срдцемs за тое што грѣшил, вs покꙋтѣ кончилъ, и слезами и вздыханемs Бг0483а поѣднати старалsсѧ (Варл., 301); зычꙋ ꙋпреsмым сердцемъ ис повиноваченꙗсꙗ ст0483го з ними (Дыяр., 168–168б); сотворител света, потом зъ ꙗкою ꙋпреsмою ꙋсилностю, сам без жадное помочы, ꙗко наsподлеsшыs неволникъ то ѡтправꙋеть (Зб. 255, 233); з ꙋпреsмое милости кꙋ збавеню людскомꙋ по принꙗтию дх0483а стог, ѡнъ первое казане мѣлъ (Зб. 259, 613); нехирымі бꙋдꙋчи и неѡблудными вѣщковѣ, але щирыми и оупреймыми, розꙋмѣли же ирод нехитро и не на зрадѣ, але щире и правдиве мови имъ излецалъ, Еѵгліе (Жыц. св., 5б); я ... зъ доброе воли своее и упреймого уподобанья моего, збудоваломъ церковъ (ИЮМ, ХХII, 381, 1660). Параўн. уприймый.
с. 95
Упреки прысл. Папярок. повеле копати упреки и переяша воды (Увар., 87б).
с. 96
Упремены прысл. Напераменку. оуси посполу албо оупремены мели пилне стеречи тое звесды (Валх., 42).
с. 96
Упривилеваный гл. упривильеваный
с. 96
Упривилеванье гл. упривильеванье
с. 96
Упривилевати гл. упривильевати
с. 96
Упривилегованый дзеепрым. ад упривилеговати. прикладомъ иншихъ упривилегованыхъ мѣстъ нашихъ, надаемъ тому мѣсту Полоцкому и обывателемъ въ немъ мешкаючимъ братства до року трое (АЗР, III, 257, 1580).
с. 96
Упривилеговати дзеясл. Тое, што і упривильевати. абыхмо къ укгрунтованью и фундованью того мѣста Полоцкого, яко вольности правъ, такъ и иные свободы ... зъ ласки нашое господарской надали и упривилеговали (АЗР, III, 255, 1580).
с. 96
Упривильеваный, впривильеваный, упривилеваный, упривилееваный, упривилейованый, упривилеованый, упривилиеваный, упривилиованый, упрывеливаный, упрывилеваный, упрывилееваный, упрывилиованый, упрывильеваный дзеепрым. ад упривильевати. далъ ваша милость упривильеваные права всему оному панъству своему Великому Князству не помножати Коруны Князствомъ (КПД, 25, 1538); што ся дотычеть ѳольваръковъ мешчаньскихъ ... прывильи упрывилееваныхъ, съ тыхъ они тепер[ъ] служъбы земъское вольни быти мають (КПД, 155, 1547); при которомъ имѣньи мѣсто и торгъ листомъ нашимъ упривильевано естъ (АСД, III, 15, 1554); места упрывильеваные прывильевъ своихъ ужывати будуть (КПД, 548, 1557); мещанин местъ не впривилеваныхъ ... ꙗк мает тэстамэнт справовати (Ст. 1566, 88); отъ кольбы его милость самъ ... и щадки, яко упрывиліованые кграфы тымъ зацнымъ тытуломъ кграбским писатися мели (АВК, ХХХVI, 169, 1582); ведлѣ способу и иншихъ цеховъ мѣстскихъ Виленскихъ упривиліеваныхъ (АСД, I, 158, 1582); торговое ... во всемъ посполу тымъ прывильемъ его королевская милость ихъ заховати рачил, яко и въ иншихъ местах упрывилеваныхъ заховывается (АВК, I, 158, 1584); не маsдебурскимъ, альбо собе наданымъ и ꙋпривильеванымъ правом але симъ статутом шлꙗхъте зъ мещанъ судъ и справедливость вшелꙗкꙋю чинити повинни бꙋдуть (Ст. 1588, 106); въ жалобѣ ... около успокоеня грунтовъ ... отъ господаря его м. славное памети Жигмонта первшого ствержоныхъ и упривилейованыхъ ... сталося есть певное вывѣдане (АСД, IХ, 433, 1591); одъ короля его милости упривилiованымъ и одъ христолюбивыхъ хрестiанъ ... симъ нашимъ вѣчистымъ листомъ записуемъ (АВК, XI, 56, 1596); писали есмо до воеводы ... места нашого ꙋпрывильеваного витебъского (КЛС, 131, 1597); абы его кр мл таковых дх0483ѡвных правꙋ нашемꙋ противных терпѣти допꙋщати нам не рачилъ, ведлꙋгъ прав наших оупривилеѡваных (Апакр., 34); ѡт того часу ест ꙋже мѣстце на замку ꙋпривилевано ꙋ кракове на короноване кролев (Хр. польск., 11б); мѣсто ... вси в нимъ кгмахи ... ѡсобливыми ... привилеѧми оупривилееваны (Карп., 38); прикладомъ иншихъ местъ ... у великомъ князстве литовскомъ, цехами и братствы розмаитыми упривильеваныхъ (ИЮМ, VIII, 438, 1632); паномъ депутатомъ дали сесь нашъ квитацыйный листъ, съ печатью мескою упрывеливаною и съ подписомъ руки писара (ИЮМ, V, 254, 1652).
с. 97
Упривильеванье, упривилеванье, упрывилеване наз. Дзеянне па дзеясл. упривильевати. естли бы ... воsтъ ... або писарь былъ шлꙗхтичь з родꙋ або за ꙋпривильеваньем нашим гсдрьскимъ (Ст. 1588, 489); вѣдьже кождый войтъ, по упривилеванью нашомъ або потомковъ нашихъ (АЗР, IV, 165, 1597); войтъ и въсе мещане того места, водле наданя и упрывилеваня короля его милости Жыкгимонъта ... тыхъ всехъ вольностей и артыкуловъ вышей описаныхъ ужывати и зъ нихъ се веселити (ИЮМ, II, 248, 1646).
с. 98
Упривильевати, впривилевати, упривилевати дзеясл. Забяспечыць прывілеем. абыхмо оному мѣстечку и людемъ его тамъ осѣлымъ надали и впривилевали право нѣмецкое Майтборское (АЮЗР, II, 151, 1559); которыхъ [человекъ] господаръ король его млость упривилевати рачилъ (ИЮМ, VII, 457, 1589); ѡнꙋю певнꙋю личбꙋ збожꙗ, которꙋю был ... аврилиs церкви ерополскоs ... надал и ꙋпривилевал казал также ѡтнꙗти (Бельск., 281б); маетностꙗми и преложенством сенаторским ѡпатрил, и ꙋпривилевал (Стрыйк., 475б); вольности духовенству церкви Рускоѣ, таковые жъ якихъ духовные костела Римского уживаютъ, надали и упривильевали (АЗР, IV, 155, 1596). Параўн. упривилеговати.
с. 98
Уприйме, упрыйме прысл. Тое, што і упрейме. старостѣ нашому Володимерскому, упріймѣ намъ милому, ласка наша королевская (АЗР, III, 197, 1576); такъ бысмы того овшемъ оупрійме жадали, абы всѣ ѡбыватели ... одностайне католицкой старожитней вѣры были (Апакр., 31б); Отецъ Паисей, игуменъ митрополіи нашое, достойный и збожный душевный врачъ, до вашей милости нашого милостивого пана упріймѣ зъ симъ моимъ писанъемъ поѣхали (АЗР, IV, 83, 1595); ꙗсневелможный оупрійме нам милый, ꙗкось нас оупріймость ваша оуживал жебысмы не давали оурѧдовъ дх0483ѡвныхъ релѣй, греческой, одно на залецанье оупріймости вашеі (Апакр., 80); ѡлкгирдъ и кестут завжды щире и ꙋприsме, аж до смерти мимо инших братов миловалисꙗ (Стрыйк., 546); посланца антиѡхова забилъ тогож часу, и ѡлтаръ розвалилъ. и запалчиве мстилсе законꙋ, ꙗко ꙋчинил финеес замрию [на полі: числа кє0483] сынови саломи и взывал матафиꙗ голосом великим вмѣсте мовꙗчи: каждыs коториs ꙋприsме милует закон заховꙋючи примире (Кн. Мак., 53); чого мы Вмсти ѡд щирого срдца зычимъ и вѣнsшꙋемъ оупрійме (Мак., 6); такs зs собою постановивши, абым дочасныхъ речей марность и непевнꙋю ихъ ѡказалость и ѡтмѣнность, оупрійме ѡткинꙋлs (Варл., 13); Приискрънѡ: ... праве, оупрійме, щире, пріателски (Бяр., 124); есми з молодости тобѣ ꙋпрыsмѣ и чыстотѣ ѡферовати хотѣлъ (Зб. 752, 310б); так теж ты, если се хочеш наворотить пилне пречытаs жывот исусовъ, и его цнотам ꙋприsме се припатрꙋs (Зб. 255, 301б); абы ... в скрꙋсѣ ꙋприsмѣ ласкꙋ божию собѣ едналъ (Зб. 82, 53).
с. 98
Уприймей прысл. Тое, што і упреймей. вистнѣе – оупріимѣи, потꙋжнѣй (Зіз., 18).
с. 99
Уприймоване наз. Успрыняцце. Не отъ вышшихъ бовѣмъ и многослынущихъ мѣстъ або городовъ и множества народовъ владности къ уприймованю дару Духа Святого бываетъ, але отъ трудовъ, працъ, подвиговъ (Пыт., 23–24).
с. 99
Уприймость, упрыймость наз. Тое, што і упреймость. просилем ст0483ого апсла петра со слезами из великою ꙋприsмостю абы мене ѡт ѡнои телеснои похоти ... выбавил (Бельск., 369б); все чинил кестут з щирои млсти и вѣрнои ꙋприsмости которꙋю стале ховал, кꙋ ѡлкгирдови (Стрыйк., 546); я ... познавшы я верность, упрыймость ... малжонце моей милой, даю ... грошей готовыхъ ... сто копъ Литовскихъ (ИЮМ, ХХI, 463, 1626); ѡкажѣте жъ любов, ѡдкрыйтесѧ зs оупріймостю (Мак., 9); Ревнованіе: ... наслѣдоване: оупріймост, албо жалост (Бяр., 139). ◊ Уприймость ваша – ваша міласць. маючи взглѧдъ на заслоуги оупріймости вашей и продковъ оупріймости вашей кꙋ той речи посполитой ради на то позволѧемо (Апакр., 80).
с. 99
Уприймый прым. Тое, што і упреймый. иле зъ насъ бы могло быти, серцемъ щирымъ и упріймымъ, и съ пильностью, въ такой справѣ повинною (АЗР, IV, 78, 1594); знаете оупріймꙋю ... нашꙋ кꙋ собѣ млсть (Апакр., 200б); тогды фома патриарха ерꙋсалимскиs, маючи теж по бзѣ великꙋю ревност, и ꙋприsмꙋю млст, собравши теды все дꙋховенство з которим ѡбрал и ꙋпросил единог ст0483ои и великои ерꙋсалимскои церкви протосингела, именем михаsла ... до царигорода завернꙋли (Бельск., 366б); не писал, ани сꙗ ѡ то кꙋсил, ани ѡ том мыслил, ѡткул бы певныи и доводныи початки и розмноженꙗ его за помочю бж0483ою, коториs сам, лепеs знает, к томꙋ ꙋприsмꙋю хꙋт, нашꙋ реч почнемо ѡ славном звлаще (Стрыйк., 423б); хотѧчимs животs Хрстіѧнства оупріймымs срдцемъ поправити (Мак., 26); Ревнитель: Оупріймый милосникъ, галат: а0483. ді0483 (Бяр., 138); пресветаꙗ дв0483а ... показала ... милост горачꙋю и ꙋприsмꙋю зычливост кꙋ збавенью людскому (Зб. 255, 151б–152); кꙋ щирому и ꙋприsмому послꙋшенствꙋ скоро собѣ вѣрꙋ великꙋ ꙋлацнил (Зб. 752, 70б); ку щирому и ꙋприsмому послушенъству скоро в собѣ вѣрꙋ великую ꙋлацнил (Пралог, 575).
с. 99
Уприкратися, уприкратьсе, уприкрятися дзеясл. Станавіцца прыкрым, несімпатычным. всѣ злегка, ани троха зразоу не оуприкрѧючисѧ, под свою звирхность люди вабити (Апакр., 43); не нарекаймо на Бг0483а, анѣ сѧ емꙋ оуприкраймо (Каліст, I, 58); живъ гд0483ь бг0483ъ моs, ижъ се не хочу ꙋприкрать иному нѣкому, але поsду в дом ѡтц0483а моего (Пралог, 522б–523); мнѣs же на томъ досыт а напотомъ не ꙋприкраs ми сꙗ (Там жа, 604).
с. 100
Уприкренье, уприкрене наз. Адчуванне прыкрасці. потом аж и до ꙋприкренꙗ были ми частые ꙗзды на тые воsны (Еўл., 2); ꙗко ѯенефонтъ дееквовоцис ѡписꙋет, што мы тут длꙗ ꙋприкренꙗ широкости ѡпꙋщами [!] (Стрыйк., 416); тымъ острѣй и пилнѣй, и кромъ вшелѧкой молестій и оуприкренsѧ, маетъ искати дарꙋ Бж0483ого раз оувѣривши, и запевне оу себе постановивши, же Бг0483ъ не естъ кламливымs, але правдивымъ (Мак., 277); не ѡбразитсꙗ богъ такимъ кгвалътомъ, такимъ ꙋприкренем (Зб. 259, 224).
с. 100
Уприкреньеся наз. Дзеянне па дзеясл. уприкритися. нам таѧ ст0483обливаѧ праца жаднои мерзѧчки и оуприкренѧсѧ зs ласки Гсднеи не чинила (Мак., 9).
с. 100
Уприкритися, уприкритисе, уприкрытисе дзеясл. Стаць прыкрым, надакучыць. кгды сѧ тыи вымысльные постꙋпки их грекамъ оуприкрили, ꙗко до роспоротьѧ едности костелнои пришло (Апакр., 150б); мꙗлэм з нее добру жонэ не ꙋприкрыли ми се длꙗ неs дни живота моего (Еўл., 18); сꙗ теж и томꙋ киевское панство рихло ꙋприкрило и пꙋстил его володымерови (Стрыйк., 479); не ꙋприкритсꙗ вамъ слꙋхати милое самое имꙗ тое панны (Зб. 259, 538б); презs семь теды дней весельѧ плакала предs нимъ, ажь днѧ семогѡ коли емꙋ сѧ оуприкрила выложилъ (Хран., 185); пане моs ... в чым есми се тобѣ ꙋприкрил, нагорожꙋ поправлю (Зб. 752, 541); чого тобѣ не достае; чимъ есми сѧ тобѣ ꙋприкрил (Зб. 82, 390б).
с. 100
Уприкряти дзеясл. Рабіць прыкрым. не хочетсѧ тыхъ листѡвъ всѣхъ, и привилеѡв вписованьемъ чителникови оуприкрѧти (Апакр., 21).
с. 101
Уприкрятися гл. уприкратися
с. 101
Упровадити гл. впровадити
с. 101
Упровадитися гл. впровадитися
с. 101
Упроважати гл. впроважати
с. 101
Упроваженый гл. впроваженый
с. 101
Упроваженье гл. впроваженье
с. 101
Упроважоный гл. впроваженый
с. 101
Упродъ гл. впродъ
с. 101
Упророковати дзеясл. Напрарочыць. прорци ... оупророковали тобѣ пророчество кривое и прелестное (Зб. 262, 111).
с. 101
Упросити, впросити I, упросить дзеясл. 1. Папрасіць; выпрасіць. упросилъ въ насъ тое селищо Сенько Алексанъдровъ, не поведаючы намъ, абы то было церковное (КЗ, 388, 1486); ѡнъ на то въ его милости брата нашого листъ собе впросилъ (КСД, 632, 1509); сторона позванаꙗ ... тот рокъ собе ѡдержала и впросила не на проволоку ꙗкую стороне поводовоs (Ст. 1566, 47б); абы ехал с покорою до Атыли, гнѣвъ его ублагал а горла рымѧном упросилъ (Атыла, 227); хто бы под кимъ именье люди земли ꙋ насъ гсдра ꙋпросилъ и в привилю бы то собе ѡписалъ (Ст. 1588, 43); все чего жедат будеш ѡт мене ꙋпросишъ (Біблія, 393); панъ Станиславъ Зеливъский и упросивши у насъ суду возного воеводства Менского Петра Козловского, давалъ сторону свою отпорную до права приволывать (АВК, ХVIII, 236, 1615); ѳома ... гды тꙗжко захворалъ, шолъ до него и гд0483а ѡ здоровъе за него просил жебы его ꙋздоровилъ, и ꙋпросилъ (Зб. 107, 154б); если жъ хочем ѡт ѡбоsга злого ꙋздоровени быт не толко маем сами господа просит але теж до светых ѡ причынꙋ се втекати абы много просꙗщих снаднеs ласку ꙋпросили (Зб. 255, 96); ѡтшли ничого на нем ꙋпросити не могучи (Пралог, 493); упросили у его млсти ... чловекъ двухъ ... для безпечности (ИЮМ, V, 24, 1688). 2. Упрасіць, угаварыць, схіліць. ѡдва оупросилъ его патриꙗрхъ (Чэцця, 106б); соудит гь0483 людем своим и о слꙋгах своих даетсѧ оупросить (Пс. ХVI, 131б–132); неподобна рѣчь, абы мѧ кто за ними ꙋпросити могъ (Будны, 176); упросила [Ижота] Брагиню, абы вмѣсто еи с королем на ложы была тую первую ноч (Трыст., 84); ѡтца Афанасиѧ ... кн0483зь Богданъ бл0483говерныs ꙋпросилъ абы братиѧ при немъ была (Барк., 153); ꙋпросѣмо его абы оулѣчил ... тѣла и дш0483ѣ нашѣ розслабленыи, смыслы наше абы направилъ, и на добродѣтелныи справы абы подвигнꙋлъ (Каліст, 59–59б); коли не моглъ егѡ оупросить рагꙋилъ, далъ емꙋ саррꙋ (Хран., 389); матка зараз ꙋпросила мужа, иж ему дали на ѡнꙋю ꙋтратꙋ золотых сто (Зб. 82, 320).
с. 101
Упроситися, впроситися, упроситисе дзеясл., зв. 1. Ад упросити ў 1 знач. много его подданых ... ѡтбѣгъшы добытку и быдла, упросившысѧ первѣи у Атыли на иншое мѣстцо переноситисѧ мусели (Атыла, 215); Мѣшковскій ... пріѣхавши самочетвертъ до двора Зелова а впросившисе тамъ переночовати, шкоду ... учинилъ (АВК, II, 255, 1584); он ... у хлопятъ в той дей канцелярыи кгродской будучыхъ, упросилъсе, абы его до дальшихъ избъ упустили (АВК, ХХ, 134, 1598); вночи приблукалисмосꙗ до деревни Кривцова ... там до христіанина на ночлѣгъ ꙋпросившисꙗ (Дыяр., 152). 2. // перан. Дазволіць сябе ўпрасіць, схіліць да пэўнага рашэння. абы жадного такого права надъ собою не ꙋзнавали, бо поведали право быти глꙋхое, и такое которое се ꙋпросити не дасть естали в чом чоловекъ выкрочыть (Ст. 1588, Прадм.). 3. Адпрасіцца, выпрасіць літасць. мене дей попа Борыса бити хотели и ледво дей есми отъ нихъ упросился (АВК, ХVII, 398, 1555).
с. 102
Упростованый прым. Спрошчаны. Законникs: Перестерѣгаючій права, чернецъ, албо оупростованый, оумѣркованый, порѧдный канонникъ (Бяр., 48).
с. 102
Упротивъ гл. впротивъ
с. 102
Упроханый дзеепрым. ад упрохати. добра кн0483зьства тог великого литовског ... што будеть несправедливе ѡтдалено и неслушне розобрано и ꙋпрохано ку властности тог кн0483зьства приведемъ и привести хочемъ (Ст. 1529–Ф, 32).
с. 102
Упрохати дзеясл. Выпрасіць. ꙋпрохал собе в матки и в ѡтца ижъ ему дали красно и хороше и злотом коштовъне ѡправити Еѵглие (Зб. 81, 216б).
с. 102
Упрошати дзеясл. 1. Прасіць, упрошваць. идущу же мученику геѡргею на мѣсто всекателное почал оупрошати держащихъ его (Чэцця, 187б); умыслилъ ... до господы свое ... одейти, нижли ... Овъсяный усильне прозьбами своими упрошалъ его ... абы ... зосталъ (АВК, ХХ, 291–292, 1629); цалопаленsе ... с неs хрста гсда ѡфѣрꙋемъ презs которого все ꙋпрошати маем (Выкл., 64б); ходили ... до его млсти пана Зембоцкого ... упрошаючи, абы грошей на далшій терминъ почекалъ (ИЮМ, IХ, 59, 1692). Параўн. упрашати. 2. Выпрошваць. ꙗк сл0483нце поднесенемъ загребает ꙗко дожчем неꙗким так хс0483 в законниках, которые ꙋмоцнꙗют всих свѣтечи всѣм ꙋпрошаючи дожчъ (Зб. 261, 114); тотъ умоцованый ... хотечы се о таковомъ обвиненю усправедливить, на копию справъ наказу врадъ упрошалъ (АВК, I, 90, 1664).
с. 103
Упрошение гл. упрошенье
с. 103
Упрошеный гл. упрошоный
с. 103
Упрошенье, упрошене, упрошение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. упрошати ў 1 знач. Я Андрей Свидло ... был у пана Андрея Пера, земенина господарского повету Менского, в дворе его Войтеховском, за упрошенем его (АВК, ХХХVI, 87, 1582); чемꙋ моѵсей длѧ оупрошеньѧ гнѣвꙋ бж0483ого арона толко згромивши три тисѧчи чл0483ка посполитого мордоуетъ (Апакр., 62б–63); о волной мовѣ кождомꙋ братꙋ вsписаномꙋ за оупрошенемs гѡлосꙋ (Ст. бр., 22); за упрошеньемъ всего посполства о приданье урядника о записанье протестацыи ... подписком ... за працу дали (ИЮМ, I, 63–64, 1679); слꙋжба Бж0483аѧ естъ офѣра Бг0483ꙋ Ѡтц0483ꙋ оучиненнаѧ ... на оупрошеніе ѡтдаленіѧ ѡт насъ всего злаго (Зб. вып., 26б–27). 2. Дзеянне па дзеясл. упрошати ў 2 знач. Вырок межи ... Ловеиком а Петром Епимаховичом о упрошен[ь]е под ним земли купли его у Тобол[ъ]чиничах (ПГ, III, 4, 1506); Вырокъ князю Тимоѳею Пꙋзыне зъ братомъ его ... ѡ ꙋпрошенье ѡт князя Василья ꙋ господаря на его имя ѡдного двора (КСД, 956, 1516); Симѡнъ до понесеньѧ Креста, Iѡсифъ до оупрошенѧ Ха0483, а Нікодімъ до снѧтsѧ зs Крста, были спорѧжены ѡд Бг0483а (Мак., 3б); Посты помочныи до ꙋпрошенꙗ (Выкл., 119б).
с. 103
Упрошовати дзеясл. Выпрошваць. Таѧ молитва и дочасныи намъ дѡбра оу Бг0483а оупрошꙋетъ и вѣчныи еднаетъ (Каліст, II, 273б). Параўн. упрашувати, упрошывати.
с. 103
Упрошоный, впрошоный, упрошеный дзеепрым. 1. Ад упросити ў 1 знач. што ся дотычеть оного замъку Крилова, который на брате его милости, короли Алекъсанъдре, естъ упрошонъ (КПД, 48, 1538); то што будеть черэз неприꙗтелеs того панства ѡтдалено розобрано и ку иншому панству ѡт того панства нашого коликолвекъ впрошоно ... направити ѡбецуемъ (Ст. 1566, 28); што бы комꙋ черезъ листъ дано або ꙋпрошоно, а ѡнъ бы того не въживалъ (Ст. 1588, 113); ѡ мꙋдрости соломона ѡт гд0483а ꙋпрошоноs (Бельск., 113); гды прислано гроши ꙋпрошоные (Дыяр., 149б); тые седмъ слов ... през не посвещоны сут седмъ сокраментовъ и ꙋпрошоны седмъ даровъ дꙋха ст0483ого (Зб. 255, 287). 2. Ад упросити ў 2 знач. рече Царь къ Iоаву, сѣ вже нынѣ ꙋпрошенъ есмъ и ꙋчиних по словѣси твоему (Скар. ДЦ, 92); прыеждчал до враду гсдръского замъку Меньского ... будучы упрошонымъ от пана Яна Войны Епимаха ... Павелъ Мартинович Горло (АВК, ХХХVI, 176, 1582); выходитъ зs Герsгесенsскои стороны Хс0483 Гд0483ь оупрошеный ѡт нихъ (Каліст, II, 31б–32); далъ есми сесь мой вливковый листъ ... съ печатми и подписами рукъ людей зацныхъ ... отъ мене на то очевисто и устне упрошоныхъ (АСД, V, 20, 1620); писарь рочныи, а в небытности оупрошоныи ѡт него повинен всегда подчас схажки мѣти сs собою каламарь и папѣрꙋ (Ст. бр., 22б); гды былъ упрошоный на мейсцу пана Александра Халеевича райцы панъ Павелъ Селиновичъ, на тотъ часъ самъ продалъ коня ... Ивку Медведю (ИЮМ, VIII, 5, 1691). 3. Запатрабаваны. оу тридцати лѣтехъ оупрошена боудетъ всѧка плоть чл0483вческа (Чэцця, 374). 4. У знач. наз. Той, каго ўпрасілі, угаварылі. тот ꙋпрошоныs мог присегнꙋт за него тыми словы (Зб. 261, 220б); далъ есьми ... сесь мой листъ ... отъ мене во свѣдительство упрошеныхъ (АЗР, V, 72, 1641); ѡт которого великиs ѡныs ꙋпрошоныs з гори синаsской ажъ до нас вѣдомостю дꙋшевною ступуючи ... таблици написанsный ... ꙋказалъ намъ (Пралог, 561–561б).
с. 104
Упрошывати дзеясл. Тое, што і упрошовати. жаденъ такъ зъ свецкихъ, яко и духовныхъ не маетъ ... упрошывати ... господара трохъ тисечи рублей (АВК, I, 71, 1634).
с. 104
Упрывилеваный гл. упривильеваный
с. 104
Упрывилеване гл. упривильеванье
с. 104
Упрывилееваный гл. упривильеваный
с. 105
Упрывилиованый гл. упривильеваный
с. 105
Упрывильеваный гл. упривильеваный
с. 105
Упрыйме гл. уприйме
с. 105
Упрыймость гл. уприймость
с. 105
Упрягнути дзеясл. Тое, што і упрагнути. если ꙋпрꙗгнешъ, иди до лагвицы, а пиs воды з которих пиют и паробки (Біблія, 138б).
с. 105
Упрямость наз. Тое, што і упрямство. сн0483ꙋ мои ... ѡтимаи ѡт себе оупрѧмость оустнꙋю и кривинꙋ гꙋбнꙋю ѡтдалѧи ѡт себе (Зб. 262, 95).
с. 105
Упрямство наз. Упартасць. длани гладкии, и тонкии знаменоують глоубокооумье. долгіи же велми и тонки оупрѧмство и лютость (Арыст., 200); еще гнѣвъ Божій за грѣхи людскіе не утишился ... и не далъ еще столько милости, штобы отставивши всякое упрямство, въ правду приступили есте къ покою (АЗР, IV, 457–458, 1615). Параўн. упрямость.
с. 105
Упрямый, упрамый прым. 1. Настойлiвы, незгаворлiвы, якi iмкнецца рабiць толькi па-свойму што-н. Лепsшии естъ мужъ терsпеливыи нежели ꙋпрѧмыи (Скар. ЕК, 11); боудѫт ли гоубы его толсты. се ест оупрѧм (Арыст., 199); мовили: То витез естъ упрамыи, прыехалъ ... и свою панну вышеи всих посадил (Трыст., 122). 2. У знач. наз. Упарты. тернье сѣтки на пꙋти оупрѧмого хто стережеть дш0483и своее и ѡтдалитьсѧ ѡт них (Зб. 262, 104); знамена оупрѧмого и дурного: Бел велми или тмѧн велми палцы его велми короткы (Арыст., 202).
с. 105
Упрятаный дзеепрым. ад упрятати. кгды с фꙋндаментꙋ всѣ зъ стороны вѣры и церемонѣи розници межи восточною а западнею цр0483ковью оупрѧтаны боудꙋтъ ... тогды мы певне хꙋтливе сѧ до него мѣти боудемо (Апакр., 15).
с. 105
Упрятанье наз. Дзеянне па дзеясл. упрятати. признаваетsсѧ то римскомꙋ костелови же ѡт часѡвъ апсльскихъ часъ немамыи надобне стоѧлъ вѣрою, опираючисѧ еретицsкимъ блоудомъ, и вs ихъ оупрѧтанью грецкимъ цр0483квам помагаючи (Апакр., 182).
с. 105
Упрятати, упрятать дзеясл. Прыняць, ліквідаваць. казал ... полꙗ ѡрати, старины, корчи на нивах албо лꙗдах ꙋпрꙗтат (Стрыйк., 480); первеи бовѣмъ мѣли ꙋпрꙗтати хлѣбъ з домꙋ, и вшелꙗкꙋю рѣчъ квашенꙋю, ниж баранка велконочного ѡфѣровали (Выкл., 47).
с. 105
Упрятненье наз. Дзеянне па дзеясл. упрятнути. абы на томъ ... синодѣ ... безъ кгрꙋнтовного всѣхъ зs стороны вѣры рѡзниц оупрѧтненьѧ ... зsедноченье з римскимъ западнымъ костеломъ бꙋдовано и чинено не было (Апакр., 14).
с. 106
Упрятнути, упратнути дзеясл. Ачысціць. тые кгды хочꙋт бꙋдовати, древа кривые выкидают, землю зас ꙋпрꙗтнꙋт ꙋхандожат (Зб. 261, 82б); принꙗлисте многие ... хс0483та новорожденног до стаsни серца вашего, ꙋпратнꙋвъши ѡнꙋю черезъ сповед сакраменталнꙋю (Зб. 259, 443б).
с. 106
Упрятовати дзеясл. Ачышчаць, праводзiць ліквідацыю. Гд0483ь постꙋповалъ, отыймꙋючи и оупрѧтꙋючи вшелѧкіи причины до примовѡк и нарѣканѧ (Каліст, II, 38б–39); парубку за працу, што у цекавзе упрятовалъ дали ему (ИЮМ, VI, 59, 1689).
с. 106
Упстрити дзеясл. Зрабіць стракатым. ꙗков теды кгды розꙋмѣл час роженꙗ ѡвец, наклал лѣсок в ринны где ѡвци мѣли пит водꙋ а ѡныи лѣски ꙋпстрил рѣжꙋчи скорки на них зо всѣх сторон (Бельск., 22б); квѣт з золота ꙋробленыs, з золотом велми мистерне, которыs шест кентинареs важил и ꙋпстрил его наsдорожшим каменем (Там жа, 327б). // перан. такs и мы дꙋши нш0483и розмаите и штꙋчsне оупsстрѣмо, жебыхмо правдивый и великій зыскъ позыскали, Бг0483а мовлю, который насъ правдиве мовитисѧ наꙋчаетъ (Мак., 303).
с. 106
Упстроный дзеепрым. ад упстрити. которые ... вылучаючи фортелне подъ плащикомъ набоженства чужіе маетности, а всѣхъ до оное вшетечници Вавилонское розмаите упстроное, а предся за правдивые духовные удаватися смѣютъ (Пыт., 33).
с. 106
Упускати I гл. впускати
с. 106
Упускати II дзеясл. Прапускаць, апускаць, не браць. toie prawo naszo, a kotoroie nam spadkom pryszło ... upuskajem y na storonu odkładaiem (Пін., 113, 1566).
с. 106
Упусте гл. впусте
с. 106
Упустити I гл. впустити I
с. 106
Упустити II дзеясл. Упусціць, не ўтрымаць. Мартинъ ... колі ѡрал свое полѧ тогды оупꙋстілъ мошьнꙋ а в неи три скотци (Вісл., 32); коли бы ѡпекун такъ прирожоныи ꙗко ꙋставленым ѡмешканемъ своим за непослушенство што ꙋпустил детеи в молодых летех тогды тые дети дошодчи лет зуполных могут сѧ своего правом доискивати (Ст. 1529–Ф, 51); такъ я, яко опекунъ тыхъ детей Яновыхъ не хотелъ быхъ ничого упустити (АВК, ХVII, 315, 1541); того не описано, ижъбы который з нихъ яко земль, сеножатей, гаевъ, дубровъ у половине своего именья черезъ право упустити мялъ (АВК, ХХI, 9, 1555); братъ которыs што неслушне ꙋпустилъ маеть братьи с части своеs нагородить (Ст. 1566, 79); режучы хлѣбъ упустила нароком под столъ нож (Бава, 137); чого если же дороги нам ѡт бога до того даное, жолнере милые, з рук спросне а недбале упустить не будете хотѣли, лацно доказать будете могли (Атыла, 218); кгдыжъ собе давность суду кгродского упустилъ, с тых дей прычын сторона позаваная просить, абы от позву и от року вольнымъ учынена была (АВК, XXXVI, 211, 1582); если бы ремесникъ бꙋдꙋючы домъ або мꙋрꙋючы, а дерево або цэкглꙋ камень неѡбачне ꙋпꙋстилъ, и кого тымъ забилъ (Ст. 1588, 418); все тое штокольвекъ в тыхъ цедꙋлахъ своихъ меновалъ, вжо ꙋпустивъшы и ꙋтратившы (КЛС, 3б, 1596); хочь собе сторона отпорная то упустила, если бы зъ декрету вашей милости присегу панъ Кготардъ выконать мелъ на тыхъ всихъ речахъ, розсудку вашей милости очыкиваетъ (АВК, XVIII, 186, 1602).
с. 106
Упуститися дзеясл., зв. ад упустити II. Iѡасафъ зась слезы выливаючи, фрасовалсѧ, и великои трꙋдности зажывал, не хотѧчи наимилшого ѡтц0483а, и знаменитого оучителѧ оупꙋститисѧ (Варл., 186).
с. 107
Упустроный дзеепрым. ад упстрити. пав кгды посмотрывши на хвост своs перками ꙋпꙋстроны пышнитсꙗ (Зб. 261, 162б).
с. 107
Упустъ наз. Спецыяльны жолаб, па якім вада ліецца на млынавае кола. такъ я подкоморій ... наказаломъ былъ палей два передъ упустомъ вбивши у водѣ ... поколь вода заливаетъ, роспаливши въ огни, выпалити добре (АВК, VI, 234, 1519); я возный ... видѣломъ млынъ ненаправный и двора и упусту не маетъ, одно гать передъ упустомъ загачоно (АВК, VI, 33, 1589); веретено, сопли два, парплица, обручи два, упустъ старый (АВК, ХIV, 412, 1591); за то повиненъ млынаръ до роботы млына и упустовъ мистромъ быть, поправовать, кгвалтовь стеречь (АСД, I, 189, 1594); упусты млыновъ нашыхъ берестеsскихъ ... вельми се попъсовали (КЛС, 18б, 1596); всѣх ѡсмъ дꙋшъ людских: также звѣрꙗти и птаством. ꙗко се вышеs рекло по пари. А дн0483ꙗ теды назначоног ѡтворил бг0483ъ хлꙗбы то ест ꙋпꙋсты небесныи. мсца второг двадцат ѡсмог дн0483ꙗ, и спал великиs дожчъ (Бельск., 9); Хлѧби: Прадꙋхи водныи, водѣ оупꙋстъ, ворота (Бяр., 186); зs ѡболоковъ з которых ꙗко зs ꙋпꙋстовъ або з рꙋр великии дожды спꙋщаешъ (Выкл., 122).
с. 107
Упушченье гл. упущенье
с. 108
Упущати I гл. впущати
с. 108
Упущати II, впущати дзеясл. 1. Упускаць, не ўтрымліваць. ꙗко тои иже ꙋпущаеть пsтицу з руки, тако и тои онъ же опꙋщаеть ближнего своего (Скар. IС, 44б); их частокрот кꙋсител ... на высокость нетsрвалое и ѡблоудное славы выноситъ; Але еднакъ врихле, ꙗко и оного, на земsлю оупꙋщает (Карп., 9б). // перан. не маеть мѣти моцы ничого ѡныхъ именеs в рꙋки чꙋжие, ани вечнымъ ани заставнымъ ѡбычаемъ ꙋпꙋщати (Ст. 1588, 290). 2. Апускаць, не прымяняць. Копоть, ачъ не могъ за тымъ самымъ водлугъ жалобы своее чинить правомъ съ княжатемъ ... однакъ же, на мнѣ ничего не впущаючи поступковъ правныхъ (АВК, II, 281, 1590); Антониs ... з болшым мужеством ... живот зачатыs ничого ѡт звыклых працъ не ꙋпущаючы провадил (Зб. 752, 485).
с. 108
Упущаючий дзеепрым. ад упущати II у 1 знач. што сѧ тычетъ премыского и лвовского влдковъ, тыхъ ꙗко ... вs одправованsю пастырского оурѧдꙋ не наганеныхs, а до того часꙋ синодового дармо не оупꙋщаючихъ ... их млсти до себе вабили (Апакр., 86б).
с. 108
Упущенный гл. упущоный
с. 108
Упущеный гл. упущоный
с. 108
Упущенье, упушченье наз. Дзеянне па дзеясл. упустити II. кгды бы были згожоны о положенье границы, зъ отпущенья и тежъ упущенья судьи и подсудкова, и съ права могли бы быть взяты такове границы узновять (АЗР, I, 224, 1501); всѣ розницы, переводы правные, бои, грабежи и шкоды всякіе за добровольнымъ упушченьемъ насъ зъ обудвохъ сторонъ декретомъ своимъ межи панъ подкоморій скасовалъ (АВК, ХIII, 290, 1600); судъ головный, за таковымъ его недбалымъ поступкомъ а упущеньемъ оборонъ въ речи самой, тую справу судилъ (АВК, VIII, 113, 1629); жалобу княжати его милости ... о упущенье оборонъ правныхъ ... наказали есмо (АВК, ХV, 229, 1668).
с. 108
Упущоный I гл. впущоный
с. 109
Упущоный II, упущенный, упущеный дзеепрым. ад упустити II. Положенье рокꙋ ... ѡ постановенье везня Кграмацкого, черезъ него ꙋпꙋщоного (КСД, 937, 1517); одна сторона все свое стративши, а ничого ѡт другой оупꙋщоного не маючи велми бы храмати моусѧла (Апакр., 40); тое все, што разъ оупꙋщеное ... жаднымъ способомъ назадъ вернꙋтисѧ не можетъ (Сматр., 36); Възыскꙋю: Вынайдꙋю, довѣдꙋюсѧ, пытаю, ѡтискꙋю, пожаданьемs речи оупꙋщенной держꙋсѧ (Бяр., 21).
с. 109
Упхати дзеясл. Запхаць, запхнуць. правда тая Лукшовна так дала ми якиес сойтье на пна моего Садовского и сказала у счелину гряд упхати (АВК, ХХХII, 102, 1596).
с. 109
Упхнути гл. впхнути
с. 109
Упэвненье гл. упевненье
с. 109
Упэвнити гл. упевнити
с. 109
Уравнати дзеясл. Зраўняць. ꙗ гѡры оуравнаю, врата мѣденаѧ съкрушу (Будны, 141).
с. 109
Уравнение наз. Роўнасць. правдꙋ и ꙋравнение рабомъ даsте (Зб. 259, 126).
с. 109
Урадити, врадити, врядити, урядити дзеясл. 1. Прыняць рашэнне, пастанавіць. то есьмо урадили имъ на обе стороны, какъ имъ было любо, князя великого людемъ и монастыру (АВК, ХI, 4, 1398); порадившися съ паны радою нашою, и врадили есмо такъ и наконецъ тое дѣло такъ поставили (АЗР, I, 72, 1456); мы ... врядили есмо межи нами такъ, штожъ они мають держатися суда пана Якубова, подлѣ листу его судового (Там жа, 169, 1497); порозумѣвши тому, ꙋрядили есмо межи ними (КСД, 1260, 1518); мы томꙋ зрозꙋмевъшы ... такъ есмо межи нихъ на вечъныи часы врадили (КВЗС, 115, 1539); ꙋрадили, бы исуса з радою поимали и забили (Цяп., 37); ꙋрадили вси кнꙗжата царства твоего, ꙋрꙗдники и панове рада и судеве, абы вышол декрет и вырокъ царскиs (Біблія, 547); кгды грекове ѡбачили сына приꙗмовог полидора вошли в радꙋ, ꙋрадили и послали с тым поселством абы приꙗмус дал еленꙋ, которꙋю неслꙋшне а с кривдою взꙗл за тог сына его полидара (Бельск., 84б); кнꙗжата рꙋские зsехалисꙗ на сеsмъ до киева и ꙋрадили на половцов зꙋполною моцю тꙗгнꙋти (Стрыйк., 482б); римлꙗне ... ꙋрадили, жебы ꙋже цареве такои волности и владзы над ними мѣт не мѣли (Рым., 80); што бы на том сеsми ꙋрадили ласкомъ вашимъ повѣмъ (Зб. 259, 548); такъ мовитъ цр0483ь великій цр0483ь ассiріискіи што то за ꙋфанье на которое сѧ надѣешъ; подобнѡ ꙋрѧдилъ же бысь ее кꙋ битвѣ готовалъ; в комъ же ꙋфаешъ же се смѣешъ выбивать з моцы (Хран., 344); дарии бꙋдꙋчи врадил з велможами своими его поимати (Алекс. 1697, 45б). 2. Стварыць, усталяваць. каноники капланы и бж0483ье слоуги оуставила и оурѧдила а фольварки имѣньемъ оубогатила и рошширила да тое жь цр0483кви гелена на правици была блиско короу коморкоу панны мр0483іи оутолпила ꙋ котором была и стоѧла (Валх., 72б–73); акгаменон которыи никак презпечне ѡпочинут не мог врѧдил сторожи со всих сторон (Троя, 29б); чи возмеш ее к предѣлꙋ ее чи врѧдиш стежки домꙋ ее (Зб. 262, 28б); рачил имъ заразом и всему потомству их, предивsныи ратунокъ ꙋрадить (Будны, 2б);
с. 109
Урадникъ, врадникъ, врядникъ, урядникъ наз. Чыноўнік дзяржаўнай (каралеўскай, гаспадарскай, земскай і інш.) ці прыватнай службы. его намъ судити, а не нашимъ урадникомъ и десятникомъ городскимъ (АВК, ХIII, 4, 1395); мы то велели были обыскать нашому враднику (КЗ, 368, 1484); помѧнулs на пирꙋ подsчашего и пекарѧ врѧдниковъ своих (Скар. КБ, 73б); врядники дворныи ... потъкавъшы на границы, яко панове маршалъкове, такъ тежъ и подскарбій, подчашый, крайчый, конюшый, кухмистръ, подстоли, подкоморы и иншiи врядники дворъныи, тыи вси вряды своими справовали (КПД, 158, 1547); прыходꙗчы к томꙋ дворꙋ пытали хто бы тамъ врадникомъ або тивꙋномъ былъ (КВС, 447б, 1552); листы его милости будеть ознаймено таковымъ врядникомъ пушчъ его милости господарьскихъ (КПД, 236, 1554); ѡбачимъ кто цари, кнѧзи, воеводы, и иншие врѧдники поставилъ (Будны, 56); при томъ были ... панове маршалки старостове державъцы и врꙗдники нш0483ы земъские (Ст. 1566, 4–4б); Ян Величко чынил жалобу ... на пана Януша Дыбовского, который в Лебедеве и Хожовой от его милости князя Головчынского урадникомъ был (АВК, ХХХVI, 6, 1582); того пана ꙋрадникъ тивꙋнъ воsтъ албо лавникъ кого с тыхъ жалобникъ ѡбереть маеть присꙗгнꙋти на томъ (Ст. 1588, 497); тивꙋномь врадникомъ земскимъ кгродъскимъ дворнымъ (КЛС, 1, 1596); старостам, державцамъ, оурѧдникомъ земским и дворным, всѣмъ вобецъ ... в мѣсте нашом віленскомъ боудꙋчим (Апакр., 29); сива сын саꙋлов слꙋжил емꙋ ꙗко ꙋрꙗдникъ (Бельск., 105); потреба емꙋ вѣдати, ꙗкого станꙋ естъ кающыисѧ, кꙋпецs, или ремеслникъ, радца албо иншыи ꙗкии оурадникъ (Навука, 88); которого року урадникомъ местскимъ, то естъ лавникомъ, зъ обиранья местского зосатвши на тестаментъ зходилъ (ИЮМ, IХ, 225, 1635); Предсѣдатель: Староста, оурѧдникъ, тотъ который напершее мѣсце засѣдаетъ (Бяр., 119); заплатили за три кгарцы вина – шынкарце Макеисе, которое набрано подъ часъ бытности урадника Ворколабовского (ИЮМ, V, 67, 1689). Параўн. урендникъ.
с. 110
Урадницкий, врядницкий прым. Тое, што і урадничий. усталяемъ новую уставу и платы наши и врядницкіи (АЗР, II, 199, 1529); крывды ... которые сꙗ намъ ꙋ браньꙗ з насъ доходовъ гд0483рьскихъ ... и тежъ ꙋрадницъскихъ (КВС, 656, 1552).
с. 111
Урадничий, врадничий, врадничый, врядничий, врядничый прым. Які адносіцца да ўраднiка. Въ которыхъ дворехъ и волостяхъ нашихъ чинимъ и въставъляемъ новую справу и платы наши и върадничіе (КПД, 68, 1529); ꙗ водлꙋгъ росказаньꙗ врадничого медꙋ есми в него сторговалъ (КВЗС, 67, 1538); ижъбы то было зася ку тымъ врядомъ прывернено, што отъ которыхъ пожитъковъ врядничыхъ отышло (КПД, 165, 1551); войтъ, за росказаньемъ врядничимъ, маетъ того ставити передъ урядомъ (АЗР, III, 79, 1557); слуга за обосъланьемъ з ураду маеть становити на судъ врадничый (КПД, 592, 1557); подданый убогій ... тратитъ засевокъ, и будетъ то все отдано иншому без посполу урадничого (АВК, I, 205, 1576); пры томъ не доводъ бою, ранъ врадничых и жоны его ... ставил светъковъ трех (АВК, ХХХI, 257, 1597). Параўн. урадницкий.
с. 111
Урадничокъ, врадничокъ, врядничокъ, урядничокъ наз. Чыноўнік на службе ў прыватнай асобы. тотъ Юрга – мужъ тое жонки, приходилъ до урядничка пана Турова (АВК, ХVII, 118, 1540); врадничокъ его отповѣдялъ (АСД, I, 68, 1546); скоро сꙗ тотъ боs и грабежъ сталъсꙗ того жъ часꙋ врадничокъ моs ѡжаловалъ врадꙋ (КВС, 619, 1552); Васько Коревичъ ... былъ уво врядъничка пана Василья Чапли (АВК, ХХII, 173, 1565–1566); дня вчорашнего, врадничокъ а земенинъ господарьский Менский Самофаловский, на име панъ Миколай Романовский послалъ был подданых чотырох ... огледать берегу пана своего (АВК, ХХХVI, 45, 1582); панъ Спруть ... неведомо если онъ самъ аболи тежъ тотъ урадничокъ его Бобренскій Шымонъ ... коровы зъ быдломъ ... занялъ (АВК, I, 249, 1612). Параўн. урадовникъ.
с. 111
Урадованый, урадованный дзеепрым. Абрадаваны. ѡн барзо ꙋрадованныs бл0483годарыт (Зб. 752, 373б); ѡна велце ꙋрадована и потехи дх0483а ст0483го полна зостаючи, просила его (Пралог, 655б); ѡн велми ꙋрадованыs благодарил (Зб. 82, 31).
с. 112
Урадовати, урядовати дзеясл. Выконваць чыноўніцкія абавязкі. Строю: Справꙋю, роздаваю, роздѣлѧю, оурѧдꙋю, или поправлѧю, пристосовꙋю, ѡпатрꙋю, ѡпѣкаюсѧ (Бяр., 158); у воеводствѣ Полоцкомъ лежачой (въ которой тотъ панъ Делевалiй урадуетъ) ... первей помененого фактора ... кгвалтомъ взялъ (АВК, ХV, 347, 1676).
с. 112
Урадоватися, урадоватисе, врадоватися, урядоватися дзеясл. Узрадавацца. дмитреи ... врадовалъсѧ гса б0483а своего (Чэцця, 59б); кнѧз великыи ѧгаило. оурадовалсѧ, велsми приездоу кнѧзѧ великого витовта (Віл., 440б); ꙋвидевши звезsд ꙋ. ꙋрадовалісѧ радостью великою велsми (Цяп., 3); король зъ его прыитсѧ велми сѧ урадовавшы пытал его (Атыла, 188); ꙋрадовалосе серце мое в гд0483ѣ (Бельск., 92); тотъ ꙋзревши его ꙋрадовалсе барзо (Зб. 255, 261); ѡнъ брат тое слышачи ꙋрꙗдовалсꙗ мнемаючи абы нашолъ товариша нетерпливости своеs, и зверилъ се всего (Пралог, 681б); врадовалсꙗ есми з того, што мнѣ повѣдано (Пс. ХVII, 146б); трꙋдно ѡписат ꙗкъ се мѣсто все на ег пришествие ꙋрадовало (Зб. 82, 41б).
с. 112
Урадовне, врадовне, врядовне, урядовне прысл. Законна, з захаваннем фармальнасці. оный господар был до суда позван, а было бы на него переведено слушным доводом або присягою жалобниковою телесною за лицом або за неякими знаки врадовне переведеными (Ст. 1529, 61); панъ хорꙋжыs ... ищеть только бою мꙋжицъкого которыs врадовне естъ ѡжалованъ (КВС, 492, 1552); жалобливаꙗ сторона листъ ꙋрꙗдовыs через возного такжэ врꙗдовне посланого на том именю положити маеть (Ст. 1566, 59б); за данем урадовъне ведомости, сам ... у кождого права [мает] заступовати (АВК, ХХХVI, 63, 1582); ѡкажеть ли на то листы слꙋшные врꙗдовые, иж за тыми того именьѧ в держанью врꙗдовне естъ (Ст. 1588, 9); сесь нашъ листъ вездѣ, водлугъ звыклого обычаю, въ мѣстехъ и мѣстечкахъ урядовнѣ обволанъ, и копіи зъ него списаные на торгахъ и при костелѣхъ прибиваны быти маютъ (АЗР, IV, 19, 1589); инъшые кгрꙋнты которые ... капитꙋле виленскоs сут прысꙋжоны и черезъ подкоморог менског ꙋрадовне водлꙋгъ права ꙋвꙗзаны (ККСС, 252, 1618); дарую ... въ моцъ, держанье и спокойное вѣчистое уживанъе врядовне его милости ... подаю и поступую (АСД, II, 35, 1626); прыпровадивъшы трупъ его въ трумне до насъ, суду, абы урядовъне огледаный былъ (ИЮМ, VIII, 527, 1636); панъ Дмитръ ... тую маетность всю ... въ моцъ, въ держанье и спокойное уживанье урадовне черезъ енерала повѣту ошменского ... обнялъ (АВК, ХII, 469, 1679). Параўн. урендовне, урядне.
с. 112
Урадовникъ, врядовникъ, уредовникъ наз. Тое, што і урадничокъ. ты кажешъ врядовникомъ своимъ у справы духовныи вступоватися (АЗР, II, 397, 1544); сее ночи з вечора урадовникъ Липский ... и з служебники ... Логвина Ивановича и жону его Зофею ... позбивали (АВК, ХХI, 51, 1555); оповедалъ урадовъникъ двора вышей писаного ... кашъталяна Менского панъ Матей (АВК, ХХХVI, 74, 1582); утекла есми у лес, аж ледве уредовъникъ пана Менъского ... мне самую и щелядю по едному забралъ з лесу (Там жа).
с. 113
Урадовный, врадовный, врядовный, урядовный прым. Тое, што і урадовый. таковыs записъ наsден был слушныи и врꙗдовныs (Ст. 1566, 64); Василь Поненко ... безъ всякого урадовного розправенья ... тотъ тестаментъ учинилъ (ИЮМ, ХХХ, 4, 1577); от кождого такового за обосланьемъ их милости врадовным очыщать с кождым часом у кождого права повиненъ буду (АВК, ХХХVI, 14, 1582); ему чс0483у ... ꙋзычаемъ ѡтъ ѡбъволаньꙗ врадовного (КЛС, 166, 1598); пре то тую справу откладаемъ до трохъ недель отъ сего дня, на указане отъ жалуючое урядовъное зъ Дорогобужа атестацыи, если тамъ братъ небожчика Матюши естъ, або нетъ (ИЮМ, VIII, 528, 1636).
с. 113
Урадовый, врадовый, врядовый, урядовый прым. Які адносіцца да ўрада. по суде ... не мает жаден жадного еднанья чинити, олиж ... перед вижом врадовым воземшы вижа з ураду (Ст. 1529, 55); поsмавшы деs ѡни его вели з лицомъ за вижомъ ꙋрадовымъ (КВС, 447б, 1552); ѡпричsныхs судовъ боронить гь0483, а не врѧдовыхъ, ани тыхъ которые зs любви бsратерское походѧть (Будны, 98б–99); естли бы тэж хто печати и выписы врꙗдовые перэправовалъ (Ст. 1566, 11б–12); был ув ыменью кнежны ей милости в Тонвах за квитом урадовым Меньским (АВК, ХХХVI, 282, 1582); ꙋзнаемъ ли зъ паны радами нашими судъ врꙗдовыs слꙋшныs (Ст. 1588, 10); в том новым статуте на безправъе врядовое лекарство ... описано (АВК, ХХХII, 59, 1596); зверхности урадовое не послушный, на року завитомъ въ речы крвавой зданъ есть (АВК, ХVIII, 202, 1606); на домы хрстиꙗнские находꙗчи все воевали, и кров розливали, ꙗко хто мѣсто возме и незличоно мордерствъ починили, не з росказанꙗ ꙋрꙗдовог але з злости своеи (Бельск., 247б); в том ледво без ѡбразы з тои потребы ꙋшолъ и прето барзо был фрасунливыs крол бридꙗчисꙗ шкаредною воеводы краковского ꙋтечкою и ѡт того часу кашталꙗн краковскиs в сенате звѣрхностю и годностю своею ꙋрꙗдовою першое мѣстце мает пред воеводою (Хр. польск., 8б); важылъсе надъ заказъ урядовый у себе переховывать и оное зливаючы продавать (ИЮМ, VIII, 324, 1612); ꙗкъ вs речахъ дочасныхъ злодѣй по декретѣ оурѧдовомъ, оу всѣхъ людей мерзенымъ естъ, и вsзгорженымъ (Мак., 249); покладал и кꙋ актикованю до книг врадовыхъ гродскихъ берестеsских подал лист вже ѡтвористыs (Дыяр., 157б); ꙋже его былъ ѡдинъ поганин вышпикговал и привелъ на нег слуги ꙋрꙗдовые (Зб. 81, 128); двухъ спулбратовъ з двора своего урꙗдовых и дꙋжых до вежы послал (Зб. 752, 67); ѡц0483ъ ... запомневшы вроженой млсти кꙋ дочъцѣ своеи, дал еи ꙋ рꙋки ꙋрѧдовые до старосты (Зб. 82, 438б); министеръ, или слꙋжитель крешеніѧ, естъ двоѧкій; оурѧдовый, и сs потребы; министеръ оурѧдовый, естъ Iерей, или въ его мѣсто, Диаконъ (Зб. вып., 10б). Параўн. урадовный.
с. 113
Урадъ, врадъ, врядъ, уредъ, урядъ наз. 1. Адміністрацыйнасудовая ўстанова. з ураду под печатми листы маеть принести выводѧчи шлѧхетство свое (Ст. 1529–Ф, 36); мы ... взꙗли есмо вижа ꙋрадꙋ ѡболецъкого (КВЗС, 14, 1533); ме брала вижомъ ... пани Зофия з уреду его милости пана моего (АВК, ХХIV, 116, 1548); хотѧжь бы ... врагъ непокои чинилъ, а врѧду бы не было которыи бы боронилъ (Будны, 51б); гость такжэ повинен будеть пред ꙋрадом нашим кождомꙋ се ꙋсправедливити (Ст. 1566, 49); будеть вольно его милости ... мене ... позвати ... перед всякий врад судовый (АВК, ХХХVI, 14, 1582); буду повиненъ заруки заплатити ... не сходечи зъ ураду (АВК, I, 10, 1585); гдѣ бы встꙋпивши з стороною своею противною в право, а прочъ ѡт врꙗдꙋ ѡтышолъ (Ст. 1588, 125); што тежъ и врѧдомъ нашимъ роскажемо (Апакр., 38); справы ꙋ всꙗког сꙋдꙋ и врадꙋ мет позвалꙗем (КАР, 5, 1646); Епархіа: Краина, землѧ, повѣтъ, староство, такsже оурѧдъ, полиценаа област (Бяр., 281). ◊ Урадъ войтовства (господарский, дворный, духовный, его королевское милости, замковый, земский, кгродский, корунный, местский, поточный, светский, церковный) – віды адміністрацыйна-судовых устаноў па іх кампетэнцыі і функцыях. врядники Корунъныи всякое владности въ ихъ врядехъ вживають (КПД, 158, 1547); корчмы покутъные кнезскіе, панскіе ... абы были гамованы и забираны отъ ураду его королевъское милости (КПД, 587, 1557); пришедши передъ врадъ войтовства могилевского Еско Прозоровичъ обтежливе жаловалъ именемъ жоны своее Агрены ... на Устина Анушковича (ИЮМ, VII, 273, 1577); врад меский з ратушы места Менского увязовал его в дом в месте Менском (АВК, ХХХVI, 294, 1582); естлиж бы хто бꙋдꙋчи ѡ такиs выступъ через врꙗдъ нашъ дворныи заказанъ, не ꙋсправедлививъшисѧ прочъ зъехал (Ст. 1588, 11); маеть мети врꙗд местъскиs, такъже и инъде где в которыхъ местехъ право маsдеборское естъ, у воеводъствахъ, староствах, державах тежъ врꙗд кгродскиs, з ꙋрꙗдомъ местъскимъ (Там жа, 106); таковыхъ речей такъ духовные яко и светские врады судити не мають (СДГВ, II, 11, 1589); вольно будетъ пану Миколаю ... до кождого враду кгродского, будь не зуполного, замкового, поточного або земъского ... очевисто заказать (АВК, ХХ, 109, 1594); прото росказꙋемо вамъ оурѧдови мѣстsскомꙋ виленскомꙋ, и всѣмъ вобец обывателем (Апакр., 31); тые ѡсобы вызволил ѡт податковъ и дал их под ꙋрадъ церковныs (Бельск., 271б); на врадѣ господарскомъ гродскомъ ... жаловалъ и оповѣдалъ ... Самуилъ (АСД, II, 77, 1653). 2. Персанал, штат адміністрацыйна-судовай адзінкі. въ чомъ мы, врадъ, бачачы рѣчь быти водле права слушную, приняли есмо его ку запису до книгъ врадовыхъ (АВК, II, 3, 1508); били нам чоломъ бурмистры и рядцы того то мѣста ншго [!] виленского абыхмо заховали ихъ в ураде зуполномъ (СДГВ, 30, 1526); дня вчорашнего на враде гсдрьскомъ кгродскомъ перед нами врадомъ, зуполъне на суде седячомъ, его милост ... показал выпис с книг тутошних, кгродских (АВК, ХХХVI, 40–41, 1582); мы урадъ, того выпису войстья въ держанье ... до книгъ ... вписати вѣлели (АВК, ХIV, 370, 1590); скоро врад на суде засядет (АВК, ХХХII, 99, 1596); тотъ факторъ ... стоечы передо мною врадомъ, поведилъ то (АВК, ХХ, 142, 1598); мы, врадъ, пану Морому одказовати есмо наказали (АСД, III, 121, 1631). 3. Пасада; службовыя абавязкi. Тые два врады держать: Копоть конюшое, Гарасимъ городничій (КЗ, 373, 1480); разоумѣите врѧдъ плоти ег покорность чл0483вчествꙋ чинилъ (Чэцця, 131); томъ я велъ яко зъ ураду моего, а далѣй южъ не веду (АСД, I, 51, 1546); просили ... около врядовъ замъку тамошнего ... а меновите о тые, то естъ городничое, ключъ и мостовъничое (КПД, 266, 1554); крадеть кто на врѧде седить (Будны, 90б); достоенствъ врꙗдовъ держанеs и дедицъствъ чужоземъцомъ давати не маемъ (Ст. 1566, 29б); лесничий панъ Павелъ Верещака за вряду своего тотъ медъ десети саковъ до той церкви Божей давати ... не хочетъ (АВК, III, 13, 1577); ѡ недаванью двохъ достоеньствъ, або врꙗдовъ ѡдноs ѡсобе (Ст. 1588, 44); тотъ врядъ архимандричій съ себе сложилъ доброволнѣ (АЗР, IV, 159, 1597); прыказую ... зъ владзы ураду моего, штобы ... Мокгильницкій очевисто ку праву сталъ (АСД, III, 111, 1631); Мелхиседекъ ... был капланом бг0483а наsвышшого, которого власныs ꙋрꙗд ест бг0483ꙋ ѡфѣровати, ꙗко Павел ст0483ыи ꙋчит (Выкл., 11б); Реестръ ... за ураду шляхетного пана Стефана Ждановича Хомутовского, войта ... справленый (ИЮМ, I, 121, 1680).
с. 114
Уражати дзеясл. 1. Траўміраваць (фізічна). ѱси стрꙋпы и раны жебрака нендзsного лизали не кꙋсаючи анѣ оуражаючи, але ꙗкобы жалꙋючи его, и ѡтволожаючи ꙗзыкомъ врѡды (Каліст, II, 129б). 2. Уражваць (душэўна). докꙋл засмꙋчаете дш0483ꙋ мою и оуражаете мѧ словы (Зб. 262, 19б); сила речій вноситъ, которыи старожитнои релѣи греческои человѣка оуражати моусѧтъ (Апакр., 4); грѣхъ не оуражаетъ тыхъ, которіи вs надѣи и вѣрѣ чекаютъ збавителѧ (Мак., 290); жадные утиски, муки и плачъ людскій не уражаютъ такъ Господа Бога, яко плачъ вязней задержаныхъ (АЗР, V, 25, 1637).
с. 116
Уражатися дзеясл., зв. 1. Ад уражати ў 1 знач. далеко мнѣй Бозство бꙋдꙋчее при сатанѣ, не мажетсѧ ни оуражаетsсѧ (Мак., 68). 2. Ад уражати ў 2 знач. Посел, гды то ѡтповедал ксенжентомъ мнеи сꙗ ꙋражали слышачи ѡ свꙗтомъ феѡдосию (Пралог, 648).
с. 116
Уражение, вражение наз. Дзеянне па дзеясл. уразити ў 1 знач. Ѳалко познал иже свечи погасил а враженіꙗ запрел хто бы ег оуразил (Вісл., 27); тако ѡбоꙗ реч могла быти подобна. да коли пилат ісса на крижованіе выдал боꙗсе оураженіа тиберіа цесарѧ (Пак. Хр., 23б).
с. 117
Ураженый гл. уражоный
с. 117
Уражий гл. вражий
с. 117
Уражоный, ураженый дзеепрым. 1. Ад уразити ў 1 знач. колиж кмет бѫдет ранен до крови а любо оуражон (Вісл., 29); кто кладеть предs ближнимs своимъ камень ꙋраженs бываеть самъ онь (Скар. IС, 4б); оураженомꙋ стогнати, оукривжономꙋ протестоватисѧ (Апакр., 81); панъ маршалокъ, будучы вельми на здоровью своемъ одъ тое попадьи уражонъ ... зъ нею правомъ чынити могъ (АСД, III, 118, 1631). 2. Ад уразити ў 2 знач. пытающися о велѣможsности ꙋраженъ будеть ѡт славы (Скар. ПС, 39); хотѧ такъ оуражени боудꙋчи ... еднакъ ото злого злымъ не ѡтдаемѡ (Апакр., 214); хто бовѣмъ вси порѧдки и стопни перешедши кролевскимъ приѧтелемъ зостанетъ, ѡт кого и вs ꙗковой речи оуражонымъ быти можетъ (Мак., 240).
с. 117
Ураза наз. Абраза. всѣ оуразы ѡт гонителей римsского вызнаньѧ ѡтношеные ... болѧтъ (Апакр., 212б); всѣмъ оуразы свои зs срдца ѡтпꙋстишs (Варл., 176); разъ единъ чл0483вѣкъ ... хотѣлъ его забѣти, же и онъ оц0483а его забилъ, а потом длѧ млсти Бж0483ой, тꙋю оуразꙋ ѡтпꙋстилъ (Зб. вып., 99б–100).
с. 117
Уразднитися дзеясл. Адрозніцца. не бѫди ѡт тых глоупых. что верꙋють словом а посемꙋ мнѧтсѧ правоверніи. а не оуразднишсѧ ѡт них нижели мд0483рых беседꙋѧ с ними (Арыст., 151).
с. 117
Уразити, вразити дзеясл. 1. Ударыць, скалечыць. Ѳалко познал иже свечи погасил а враженіꙗ запрел хто бы ег оуразил (Вісл., 27); ѡ томъ хто ког в ыгре вразить (Там жа, 31); кто оуразить человека надъ самымъ помsщено да будеть (Скар. 46б); заноуж вразѧт михирь. и боудеть мочить кровию (Арыст., 208); одинъ зъ нихъ ... въ звонницу бардышъ вразилъ (ИЮМ, VIII, 443, 1633); добылъ ножа ... и вразилъ егѡ вs брꙋхо егѡ такъ моцно, же рꙋкоесть вошла за желѣзомъ вs ранꙋ (Хран., 174). 2. Абразіць. Жаднаѧ прето зs тыхъ позвѣръховныхъ речій чл0483вка оуразити и зашкодити не можетъ, опрочъ живꙋчогѡ ... вs срдцꙋ дꙋха темностій (Мак., 336).
с. 117
Уразитися, вразитися дзеясл., зв. 1. Ад уразити ў 1 знач. на подворье уразился, и онъ не могъ къ тебѣ съ тѣми рѣчми притти (АЗР, I, 254, 1501–1503); кто щепаетs дрова ꙋразитсѧ ѡт нихъ (Скар. ЕК, 15б); ѡдное ночы Трыщан велми сѧ мучыл вразившысѧ в оную рану (Трыст., 22); кгды на драбинꙋ идет, не встꙋпивши на першиs стопен вышеs вступити не бꙋдет моглъ або если встꙋпит теды с ꙋразит (Зб. 261, 75б). 2. Ад уразити ў 2 знач. за што панъ Жембоцкій, уразившися, казалъ занесть процесъ противъ места, въ Орши (ИЮМ, III, 98–99, 1685).
с. 118
Уразливый прым. Абразлівы. што тые о синодѣ книжки писалъ, жадныхs емꙋ оуразливыхъ титоуловъ не даючи (Апакр., 5); много шлꙗхты приходило, радечи ст0483мꙋ абы попресталъ ксенжентꙗ тыхъ словъ ꙋразливыхъ (Пралог, 648).
с. 118
Уразненье наз. Ушчамленне. мы, згажаючисе съ правомъ посполитымъ, видечи великіе уразненья въ вольностяхъ духовенству нашому наданыхъ, тые декреты ... отослали есьмо (АВК, VIII, 89, 1604).
с. 118
Уразовый прым. Пашкоджаны. очи оуразовыи то естъ раненыи (Зіз., 31); Драчіе, естs хоина, котораѧ вs винѣ зварена, злѣчꙋет ꙋха, ропы полны, и очи оуразовыи, то естs, раненыи, або оудареныи (Бяр., 38).
с. 118
Уразумети гл. вразумети
с. 118
Уразъ, вразъ II наз. 1. Траўма, пашкоджанне. настѫпаите на змиꙗ и на скоропеꙗ. и на всю силѫ вражиѫ. безъ пакости и безъ оуразѫ (Чэцця, 210); выведенъ естъ Даниилъ изъ ꙗмы, и ни един вразs знаиденs ест на немs (Скар. ДП, 22б); хотѣлъ саꙋлъ пробити дв0483да копиемъ ку стѣне, але с дв0483дъ ꙋмъкнꙋлъ перед ѡбличъем саꙋла, а копье без ꙋразу ꙋтъкнꙋл в стенѣ (Біблія, 333). // перан. мы ѡбиходим радост ꙋтѣхꙋ ꙋлѣчене ꙋразов нашыхъ выдвигнене с проклꙗтьства (Зб. 82, 9). 2. Сродак траўміравання. предъ слепымъ не положите ꙋразу (Скар. КЛ, 36б). 3. Ушчамленне (правоў). тот которыи светки ведет без оуразꙋ жалобы своеꙗ имееть моць иньшіи светкы именовать и весть (Вісл., 19б); бачачи быти великій оуразъ правъ вѡлностей нашихъ а наиболше образꙋ сꙋмненѧ через нѣкоторые осѡбы дх0483овные (Апакр., 34б); кгвалтъ ... на церковъ братскую отъ езуитовъ въ Вильни учиненъ, уразъ найтяжшый (АЗР, IV, 199, 1599).
с. 118
Уранение наз. Дзеянне па дзеясл. уранити. о ураненію кметѧ (Вісл., 7б).
с. 119
Ураненый, враненый дзеепрым. ад уранити. врачь масть прикладываеть. живить рану евжиноу. штожь была вранена (Чэцця, 161); оуранен есми был и ꙗк трава оувѧноуло срдце мое (Пс. ХVI, 100б); на Юрьи ... виделъ есми на правой руце два пальцы уранены кордомъ (АВК, ХХI, 215, 1556–1557). // перан. вода ... всѣх ѡживила. што есмо были вранены грехи нашими (Чэцця, 125б).
с. 119
Уранити, вранити дзеясл. Параніць. прішедши фалко и загасилъ свечю а в томь то загашеніи дика не ведал кто оуранілъ (Вісл., 27); менесцес ... его есть ѡкрутне вдарил и вранил (Троя, 61); мене били и у руку уранили (ИЮМ, ХХХII, 7, 1577); оные студенты ... Феодора Куриловича ... межи церковью и дзвоницею уранили (АВК, VIII, 31, 1598). // перан. в раи дьꙗволъ вранилъ прелестью своею. што ... заповѣд престꙋпилъ ѡт невеленог дерева (Чэцця, 128б); придал вs символѣ церковномъ, абы едною раною и избавителѧ оуранив головꙋ цр0483ковнꙋю, и цр0483ковъ тѣло хв0483о (Апакр., 189).
с. 119
Уранне прысл. З нанясеннем ран. хто прибѣжітъ на чюжіи домъ броннѣ а уранне (Вісл., 6б).
с. 119
Ураняти дзеясл. Раніць, наносіць рану. уѧзвлѧю – оуранюю, побиваю, сѣкꙋ (Зіз., 52); ꙋѧзвлѧю: Зранюю, ꙋ, побиваю, сѣкꙋ, бичꙋю (Бяр., 185).
с. 119
Урарь наз. Тое, што і ораръ. стихарь адамашковый исъ ураремъ господариня пани ... справила (АСД, IХ, 51, 1557).
с. 119
Урастати дзеясл. // перан. Прарастаць, узнікаць. маетност мою убогую лежечую и рухомую ... абы по смерти моей ниякая шерпанина не урастала ... отписую ... братаничу моему (СДГВ, II, 18, 1594); ниякие розрухи и зайсте не были и не урастали (АВК, ХХХII, 289, 1596).
с. 119
Ураховати, враховати дзеясл. Палічыць. на мне тыхъ пенезей осмидесятъ грошей не знаходили, а враховали въ то, ижъ какъ едучи до Кракова на дорозе потравилъ (АВК, ХVII, 230, 1540); тое дерево ураховавши присудилъ есми на нихъ Тарасовой и сыну ее полъ осмынадцать копы грошей (Там жа, 329, 1541).
с. 119
Урачати дзеясл. Пераконваць. ꙋбѣждаю: Примꙋшаю, оурачаю (Бяр., 175).
с. 120
Ураченье наз. Дзеянне па дзеясл. урачити. ꙋбѣжденіе: Примꙋшане, оурачене (Бяр., 175).
с. 120
Урачити дзеясл. Пераканаць. По молитвѣ ѡтче нашъ: Отца дѣти плачте, оучителѧ оучневе, слезами оурачте (Лям., 4).
с. 120
Урачовати дзеясл. Пераконваць. Чествꙋю: оурачꙋю (Бяр., 203). с. 120
Урачоный дзеепрым. ад урачити. Бл0483женный: Блсвеный, щасливый, оурачоный, оушанованый, почтеный (Бяр., 7).
с. 120
Уращати дзеясл. Рыхтаваць, прадукаваць. пленипотент татаръ объжалованых, жесмо объмову ухыливъшы процедоват наказали, апеляцыю до суду Гол. тр. уращал (АВК, ХХХI, 479, 1683).
с. 120
Урбанокъ гл. урванокъ
с. 120
Урбантъ гл. урвантъ
с. 120
Урванокъ, урбанокъ наз. Тое, што і урвантъ. запомненое железо ... одыскали одъ Васка коваля ... шинъ пять отъ болшой гарматы и урванки два (ИЮМ, I, 309, 1682); кузнецу за ковку урбанковъ и подковы (ИЮМ, ХХIV, 41, 1713).
с. 120
Урвантъ, урбантъ наз. Жалезная кальцавая скаба, якая скрапляе часткі чаго-н. скоблей две, по два грошей, урвантовъ шесть по чотыры грошей, то все купленые (АВК, ХХVIII, 79, 1605); за направу колясъ чотырехъ, цубантовъ, шинъ, урбантовъ, гантабъ, обручовъ и иншихъ дробязговъ ... дали Миките, ковалю, золот. деветь (ИЮМ, II, 122, 1684); за урбанты заплатили зол. два (ИЮМ, ХI, 160, 1697). Параўн. урванокъ.
с. 120
Урваный дзеепрым. Вырваны. печать ꙋрвана ѡсобно ѡт листа на шнуре (КСД, 1284, 1518); в тот час з мешкомъ от поеса урвано двадцать коп грошей литовскихъ (АВК, ХХХI, 147, 1593); Хлѧбъ: Гвалтовнаѧ вода, прорва ... мѣстце оурваное вs рѣцѣ, где вода рачей ллѧтsсѧ а не течетъ (Бяр., 185).
с. 120
Урванье наз. Дзеянне па дзеясл. урвати ў 1 знач. которомꙋ [адаму] вечное щасте ѡбецалъ ... того бовем з жоною его длꙗ ꙋрванꙗ ꙗблока впосродкꙋ раю ... тут же вызувшы его з всих богатствъ ласки, выкинꙋлъ з наsбольшого щастꙗ (Зб. 255, 384б–385).
с. 120
Урвати, урвать дзеясл. 1. Сарваць. ꙗблока албо иных ѡвощь коли кто з любости оурвет и розломит (Валх., 86б); онъ ... ощупавши въ мене калиту зъ сорокма грошми, и урвалъ и почалъ бити и давити (АВК, ХVII, 182, 1540); у ... Матея Машутича зняли сермягу, готовых грошей трыдцать з мошною урвали (АВК, ХХХVI, 145, 1582); коли бы два идꙋчи нашли ѡдин квѣточок, ѡдин бы хотѣл ѡного ꙋрвати (Зб. 261, 136б); видѣла овочь ... смѣла рꙋкꙋ стѧгнꙋть оурвать и оукꙋсить овочꙋ онаго (Хран., 8б); ефросен ставши заразомъ ꙋръвалъ и далъ ему три ꙗблоки (Зб. 82, 433). 2. Нарваць. помнет на приклады панны котораꙗ салаты троха ꙋрвала (Зб. 261, 151б). 3. Адарваць, аддзяліць (частку ад цэлага). тивун и подданые панов Сновских збоку прышодшы конец полосы пана Тихоновы урвали (АВК, ХХХVI, 332, 1582); по шматкꙋ сꙋкни ее ꙋрвали (Зб. 259, 437б). // перан. звлаща по первших хоробах моих и ѳрасунках своих значне здоровя ꙋрвала (Еўл., 8). 4. Адабраць, адняць. кн0483жата рꙋские ... колкос замкови полских ꙋрвали (Стрыйк., 480б). 5. Тузануць, рвануць. онъ ... за лобъ мя урвати [хотел] (АВК, ХVII, 287, 1541); ты ... безвиньне мене поличковала и за волосы ꙋръвала (КВС, 544, 1552).
с. 120
Урватися, урватисе дзеясл. 1. Адарвацца (аддзяліцца). ꙋ петрика калита ꙋръваласꙗ в котороs было пн0483зеs серебъщизныхъ полтретꙗдцать грошеs (КВС, 526, 1552); заломит головꙋ его ку крилам, такъ жебы ꙋ шыи висела, а не до конца се ꙋрвала (Біблія, 159); камен ... ꙋрвавъшисꙗ ѡт гори сталъсѧ великою горою (Зб. 259, 606б); тогды урвалсꙗ вѣнец со образа нектанава, и пад на головꙋ Алеѯандровꙋ (Алекс. 1697, 29б). 2. Парвацца. ачь посилит их ѡдинъ два станѫт против ег а нит троичатаѧ не борsзо оурветьсѧ (Зб. 262, 88б). 3. Уварвацца. Софіꙗ ѡнаꙗ матка его дꙋховнаꙗ з своими слꙋгами до вꙗзенꙗ се ꙋрвавшы мч0483нка тихо вывела з вꙗзенꙗ (Зб. 752, 227).
с. 121
Урвать гл. урвати
с. 121
Уредовникъ гл. урадовникъ
с. 121
Уредъ гл. урадъ
с. 121
Урезаный, врезаный, вризаный дзеепрым. ад урезати. бꙋитлис трость без грꙋзи силеет ли лꙋка безs воды: еще ѡн вs сырости своеи, бꙋдет врѣзанъ и переже всѧкое травы оусхнет (Зб. 262, 15–15б); зысподꙋ корени б его оусхьли и зверхꙋ оурѣзана б жатаѧ его (Зб. 262, 19б); при томъ дей бои вризано жоне корчмитовой зъ мошною три копы грошей (АВК, ХVII, 394, 1541); ꙋхо тому злодееви мает ꙋрезано быти (Ст. 1566 I, 98б); который Илья показывал передо мною ... борода урезаная, руки, хрыбетъ сини, пугами и дубцы збитый (АВК, XXХVI, 18, 1582); за таковыs кождыs члонокъ ꙋтꙗтыs або урезаныs або выбитыs томꙋ хто винен зостанеть, маеть теж таковыs члонокъ ꙋтѧт и ꙋрезанъ або выбитъ быти (Ст. 1588, 422); вкинули их до темницы: назавтреꙗ вытꙗгнули ст0483ого старца, ран и пухлин полного, ꙗзык его глыбоко в горлѣ ꙋрѣзаны (Зб. 752, 491б); еи наперед ꙗзык ꙋрезано (Зб. 82, 66б); емꙋ нос ꙋрѣзано (Бельск., 345); ꙗзыкъ еи выволочоно и ꙋрѣзано (Зб. 81, 68); томꙋ кто хощетъ быти капланомъ, треба ... абы не мѣлъ носа оурѣзаного (Зб. вып., 54–54б).
с. 121
Урезанье, врезанье, урэзанье наз. Дзеянне па дзеясл. урезати. онъ ... рану крывавую на обличью оказывалъ и врезанье калиты (АВК, ХVII, 322, 1541); тог которыs важилъсꙗ таковую примовку вчинити маеть врꙗд нашъ ꙋрэзанемъ ꙗзыка карати (Ст. 1566, 33); тот за доводомъ слꙋшнымъ ꙋрезаньемъ ꙋха каранъ бꙋдеть (Ст. 1588, 547); дойлиду за урезане и за направоване обокончины одъ улицы до окна ... заплатили осмаковъ двадцать (ИЮМ, IV, 240, 1686).
с. 122
Урезати, врезати дзеясл. Адрэзаць. оучинилъ ему квалтъ оу корчьмѣ и з вашим рижанином и оурѣзали емоу оуха (ПГ, II, 50, 1475); петръ ... слꙋзѣ архиеерѣевоу оухо врѣзалъ (Чэцця, 57б); онъ подолокъ плаща ему оурезалs (Скар. ПЦ, 50б); Янъ ... зранилъ мя безвинне и обобралъ и врезалъ дей калиту (АВК, ХVII, 322, 1541); тым послом его носы губы и ꙋшы ꙋрѣзати казал (Рач., 302); хто бы на дворе нашомъ што вкралъ ... таковомꙋ мають ꙋхо ѡдно ꙋрезати (Ст. 1588, 543); ѡнъ поsмавши кардиналовъ ѡдномꙋ носа дрꙋгому ꙗзыка врезалъ (Царств., 74); встал теды дв0483дъ и ꙋрѣзалъ потихꙋ край ѡдѣвала саꙋлового (Біблія, 343); чл0483къ абыс ꙗд ѡныs не пꙋщал по тѣле может ѡныs члонок без греха ꙋрезати (Зб. 261, 243б); розгнѣваныs аврелиꙗнъ казалъ ему ꙗзыкъ ꙋрѣзат (Пралог, 566); ногты и волосы оурѣжь емꙋ (Хран., 255); перси паненские бритвою ꙋрѣзат ... казал (Зб. 82, 266); панове Янъ и Томашъ Ророве ... пана Славинского збили, змордовали, на остатокъ шаблею бороду при тѣлѣ урѣзали (АВК, ХII, 500, 1684); дали направить колясу поедынковую, которая была барзо долга ... урезалъ и направилъ (ИЮМ, IХ, 62, 1692).
с. 122
Урезатися, врезатися дзеясл. Быць адрэзаным. есть бо и деревоу надежа аще оурѣжетсѧ еще ѡтмѣнитсѧ а ѡтрасль его не перестанеть (Зб. 262, 18). // перан. не ревнꙋи срдцо твое грѣшникомъ толко боѧзни божеи на всѧкии дн0483ь: заньж есть прок а надѣѧ твоѧ не врѣжетсѧ (Зб. 262, 105).
с. 123
Урезовати, урезывати дзеясл. Адрэзваць, абрэзваць. которыи вязни мѣль у себе, тымъ носы урѣзывалъ и пущалъ ихъ (АЗР, II, 378, 1541); [козеирогъ] ... в томъ знамении добро ест садити в землю и оурезовати леторасли, и винници (Неба, 66); ѡн розгнѣваныs носы им ꙋрѣзоват и ѡбѣсит их росказал (Бельск., 343).
с. 123
Урезокъ наз. Абрэзак. продали спиже скарбовое, отъ арматы новой урезокъ, што збывало, отважыли у важницы фунтовъ сорокъ семъ (ИЮМ, Х, 9, 1695).
с. 123
Урезывати гл. урезовати
с. 123
Урейстроватися дзеясл. Упісацца ў рэестр. За которымъ позвом жалобы своее тот татарин Война Юсупович урейстровавшися перед роками водле статуту на початку роков ... у середу ... становился (АВК, ХХХI, 103, 1592).
с. 123
Урендникъ наз. Тое, што і урадникъ. я тое убезпеченъство осветъчыл урендникомъ его милости пана воеводы Витебъского паномъ Василемъ Лазаровичемъ (АВК, ХХХVI, 27, 1582).
с. 123
Урендовне прысл. Тое, што і урадовне. тотъ домъ помененый зо всемъ на все ... ихъ милостямъ урендовне подали и поступили (АВК, ХХ, 165, 1601).
с. 123
Уреченный гл. уречоный
с. 123
Уреченый гл. уречоный
с. 123
Уреченье, вреченье наз. Дзеянне па дзеясл. уречи. вышли есмо на копу ку вреченью испаши на брату моемъ пану Федору Васильевичу Чечету (АВК, ХVIII, 19, 1575); которое уреченье шкоды тые подданые его милости ... на себе прыняли (АВК, ХVIII, 103, 1592).
с. 123
Уречи, вречи дзеясл. Заявіць, абвясціць. тые ѡтрошъковичы поведили иж ѡни его не били и ꙗко врекъ ꙗ на то людеs не маю (КВЗС, 3б, 1533); еси врек на векы млсрдье збꙋдоуетсѧ на нбсех (Пс. ХVI, 89б); на той сеножати и врядникъ пана Суходольского Олекъсей на тотъ часъ тамъ былъ, где испашъ есмо врекли два возы сена (АВК, ХХII, 97, 1555–1565); урекъ и окоповалъ есми съ тою стороною испаши на той ниве овъса копъ одинадцать (АВК, ХVIII, 146, 1597).
с. 123
Уречоный, уреченный, уреченый дзеепрым. ад уречи. юреи заплатилъ емꙋ тогды сорок гривенъ а ѡстатокъ на оуречныи дни слюбилъ заплатити (Вісл., 21б); хотѧ бы на тыхъ оуречѡныхъ епспѡвъ по датѣ того листꙋ привилею нашего ѡт патріархѡв и митрополитѡвъ ꙗкіеколвекъ причины кꙋ неблагословенствоу были на нихъ вынайдованы (Апакр., 36); рекъ емꙋ поиди Алеѯандре на ꙋреченное мѣсто, до великого вавилону (Алекс. 1697, 90б).
с. 124
Урзненый дзеепрым. ад урзнути. которогом коня ... видел ... у жолнера, шерстью полового, прыскованого, ухо одно урзнено (АВК, ХХХIХ, 521, 1579).
с. 124
Урзненье наз. Дзеянне па дзеясл. урзнути. наsбарзѣs ѡ ꙋрзненsе бороды сщ0483енникови и ѡ ѡбнажене діакона (Дыяр., 172б); окрутне а немилосерне збитье, змордованье ... бороды при самомъ тѣлѣ саблею урзненье (АВК, ХII, 488, 1684).
с. 124
Урзнути дзеясл. Урэзаць, адрэзаць. деsфебꙋса ... поsмавши менелаs ꙗко злочинцу ꙋрзнул емꙋ нос, ꙋши гꙋбы (Бельск., 89).
с. 124
Уривати гл. урывати
с. 124
Уривкомъ прысл. Урыўкам, час ад часу. Стефан воевода вѣдаючи себе быт не ровног моцы тꙋрецкоs в горах и лесох ꙋлегал тꙋрков ꙋривком завжды трапꙗчи (Стрыйк., 571).
с. 124
Урина наз. Урына (мача). ѡковы на нихъ троꙗкие взsложили але се перед ѡчима ихъ в порохъ розсыпали, и лили их уриною мовечи: чари ꙋже вам служит не будутъ (Пралог, 530).
с. 124
Уринутися дзеясл. Усунуцца. оуриноутсѧ оу сет свою грешницы а ѡдин есми ꙗ докол прейдꙋ (Пс. ХVI, 136б).
с. 124
Уритый гл. вритый
с. 124
Уриянинъ наз. Прадстаўнік народа ўрыян. было зобрано без числа людꙋ розных ꙗзыковъ, перси, инsдѣꙗне, ꙋриꙗне ... и всѣ восточные цари (Алекс. 1697, 92).
с. 124
Урмянинъ наз. Армянін. пан Тертат Якубовичь, урмянинъ с Каменца Подолского, чынил сознанье (АВК, ХХХIХ, 440, 1579).
с. 124
Уробеный гл. уробленый
с. 124
Уробенье гл. уробленье
с. 124
Уробионый гл. уробленый
с. 124
Уробити, вробити, уробить дзеясл. Зрабіць, змайстраваць. Въ той же церкви вробили есмо два предѣла (РПП, 349, 1507); ѡни мели мне стрꙋгъ ꙋробити къ первомꙋ пꙋтю до рыги (КВЗС, 86, 1539); ино есми помагалъ тому Монку студни робити и уробиломъ весполокъ съ нимъ (АВК, ХVII, 119, 1540); винен ему шаблю, одно есми теперъ дал робит, а скоро уробять, тогды ему оддамъ (АВК, ХХХIХ, 114, 1578); труны уробить не хотели (АВК, ХVIII, 148, 1597); ѡна видꙗчи же взгаржоною зостала, зараз казала ꙋробит ꙗблоко золотое (Тр. гіст., 67б); кажи ꙋробит шибеницꙋ, взвыш пꙗтдесꙗт локтеs (Бельск., 161б); росказалъ зас з дерева оуробить чтыры скрыни (Варл., 44б); сꙋкнꙗ ... тꙋю матка божаꙗ дѣтꙗти гсдꙋ исусꙋ ꙋробила, таꙗ з ним ростꙋчым росла (Зб. 255, 284); птоломеs алеѯандрови великомꙋ з шкла гробъ казал ꙋробити (Зб. 259, 131б); далъ цесар ꙋробыт [!] трунꙋ з мармурꙋ из марандꙋ и в ню вложоно ест ст0483ое тѣло (Пралог, 524б); двери оуробилъ зs бокꙋ и мешканьечка собѣ починилъ в немъ (Хран., 14б–15); томꙋж то балванови своемꙋ ꙗко бы бг0483ꙋ правдивомꙋ, дала таꙗ невѣста ꙋробити тыи божки рытыи (Выкл., 69); если далеs жити будꙋ, нѣжли сѧ таꙗ сукнꙗ здерет, могу собѣ з палмового листу дрꙋгую ꙋробить (Зб. 82, 316б); змовили Стефана Бондара робить шафлики ... уробилъ теды шафликовъ сорокъ (ИЮМ, IХ, 126, 1692). // перан. on pаnie z prаudy nieprаudu а z nieprаudy prаudu urobił (Абух., 441).
с. 125
Уробитися, вробитися дзеясл. Спрацавацца, замарыцца. солнцѣ заправды сѧ вже было к вечеру склонило кгдыж гектор некоторым ѡбычаем и ꙋтомленемъ зброи был сѧ ꙋробил ꙋ место въехал (Троя, 27); што сѧ были вробили великою роботою валечною без зложенꙗ зброи своее съ себѣ ꙋклалисѧ спати (Там жа, 29б).
с. 125
Уробить гл. уробити
с. 125
Уробленый, вробеный, вробленый, уробеный, уробионый, уробленный дзеепрым. 1. Ад уробити. абы были бочки въ одну мѣру уроблены (АЗР, II, 196, 1529); чꙋйка нежива рꙋками людскими вробена (Пс. ХVI, 131–131б); сторона жалобливаꙗ ... менила бы то быть своимъ доморослым або дома вробленымъ (Ст. 1566 I, 98); пакъ ли бы сторона поводоваѧ ... менила ... речь дома ꙋробленую (Ст. 1588, 523); робить кшталтомъ такимъ, яко церковъ Светого Миколы естъ уробіона (ИЮМ, VIII, 210, 1593); взꙗл два литыи ѡбразы золотыи ... за кролꙗ матиюша ꙋроблены (Бельск., 408б); Кѵотъ завѣта ... зs негниющого цедsрового древа оуробленаѧ (Карп., 31); корабль былъ оуже оуробленъ (Хран., 14б); старец ... казал емꙋ кошики ꙋробленые ѡт брати нести на продоване (Зб. 82, 213б). // перан. индѣ тоую шатанскꙋю сѣть на звожене людей оуробленꙋю розsставлѧй (Апакр., 200). 2. Апрацаваны, інкруставаны, аздоблены. На двꙋхъ качалехъ стрыхъ Ушпаньскиs ... ꙋроблено въ него чотыри гривенки перелъ (КСД, 872, 1516); знꙗл теж з него ланцух великиs золотыs з перлами и каменми дорогими мистерне ꙋробеныs (Стрыйк., 471б); короны котораꙗ з многа перелъ маеть быт ꙋробена (Зб. 255, 419); дали емꙋ ѡрꙋжіе ѡт сканефа гвоздіꙗ ꙋробленно, а аспидовою кожею ꙋробленно (Алекс. 1697, 89). 3. Прыгатаваны. шемрет ... на потравы же недовароные або зле ꙋробленые (Зб. 261, 147б); пред дверми церковными розмаитые пернички з теста добре ꙋробеные ... продаваны бывают (Зб. 255, 206б–207); ѡнъ пекар ... покармы неслъ, ремесломъ пекарскимъ ꙋробленые (Зб. 259, 247б).
с. 125
Уробленье, вробенье, уробенье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. уробити. он ... в той Марины Жидкое на вробене ей кнажел и ланцужка сребра гривны две ... взіалъ (ИЮМ, ХХХII, 104, 1578); мне ... едучи от кушънера Отрошъка з недведнами, которые ему дал был на уробенъе кожуха ... поткалемъсе с тымъ Иваном (АВК, ХХХIХ, 102, 1578); купили штабы ... для уробеня паневки одной (ИЮМ, I, 229, 1682). 2. Апрацоўка (глебы). Въздѣланіе: Оуробленье, запаханье (Бяр., 19). 3. Прыгатаванне (харчу). Пивоваромъ за уробене пива, золот. чотыри (ИЮМ, IХ, 16, 1692).
с. 126
Уроблювати дзеясл. Апрацоўваць (пра глебу). Въздѣлаю: Оуроблюю, запахꙋю (Бяр., 19).
с. 126
Уровнати, вровнати дзеясл. Ураўнаважыць, ураўняць (правы). какъ можем межи себе оуровнат, так же могут полочѧне мимо ригу оу землю, а рижѧном мимо полтескъ оу землю куда хочют то на ѡбѣ сторонѣ межи нас волно водою и землею (ПГ, I, 109, 1407); мають ѡни зъ ѡбу сторонъ ... тыи именьꙗ вси, места и села межи собою вровнати (КСД, 1006, 1517).
с. 126
Уровнованье наз. 1. Выраўноўванне (паверхні). Еще купили рыдель круглый до уровнованя валу (ИЮМ, VIII, 160, 1691). 2. Ураўнаважванне (прывядзенне да аднаго стандарту). За уровноване мерокъ Бедышу дали (ИЮМ, ХIV, 73, 1700).
с. 127
Уровный прым. Ураўнаважаны (пра характар). Неѡтреченный: Неоублаганый, твердый, тѧжкій, ꙋровный, срогій, ѡкрꙋтныи, неѡтмовный (Бяр., 96).
с. 127
Уровокъ наз. Кавалак; тое, што адарвалася. на пню знат кгды дубъ тот посечоно из дерева уровок пры пню вырвался (АВК, ХХХ, 393, 1609).
с. 127
Урода, врода наз. 1. Прыгажосць. кто бы або длѧ богатества, або длѧ оуроды або наоуки, иными, которіи тыхъ даровs нѣ мають погорsделъ (Будны, 180б–181); сусанна была велми слична жена, але при великоs ꙋродѣ мѣла боꙗзнь божию (Біблія, 554); Европа кролевна сестра кадмꙋсова, таꙗ была непосполитои ꙋроды (Бельск., 70б); панна ... ꙋродою и пенкностю своею мног кнꙗжат посторонных до себе звабила (Стрыйк., 601б); невѣстамъ пенкнои и ѡсобливои оуроды бꙋдꙋчимъ ... емꙋ слꙋжитs, и мешкатъ з ѡнымъ и забавлѧтисѧ роскажи (Варл., 267); Доброта: Ѡздоба, оурода, цꙋдность, пенькность (Бяр., 34); мы естесмо зранены оуродою твоею (Жыц. св., 1); ꙋродою твоею сын цесарскиs ꙋведеныs и тебе за женꙋ мѣти прагне (Зб. 752, 57); ѡна его побужала мрꙋганием ѡчъю, ꙋбирами и уродою своею (Пралог, 528б); Авесаломови оуродилисѧ три сынове, и дочка ... сличной оуроды (Хран., 264); епскпъ часто на неи погледал и праве ѡт пригледанꙗ ꙋроды еи ледве моглъ где инде ѡко свое ѡдвести (Зб. 82, 437). 2. Рост, постаць, будова цела. пигмеи сут во индѣи люде маленкоs ꙋроды и недолго трвают (Бельск., 12б); мало его собѣ важил пор, иж был малои ꙋроды, а ѡн был на пꙗт локтеs высокиs (Там жа, 176); вsзростом телеснымъ, и піекностью оуроды ... вsсѣхъ перевышsшалъ (Варл., 7б–8); хуть ... котораꙗ наболеи в тои час панует. и до взростꙋ и уроды добрых потравъ потребует (Жыц. св., 3). 3. Ураджайнасць. маеть платити головщынꙋ подлꙋгъ его вроды (КСД, 993, 1517).
с. 127
Уродзай наз. Тое, што і урожай у 2 знач. Сытость: Насычѣнsе, достаток, оуродзай, плодность (Бяр., 168).
с. 127
Уродзоный дзеепрым. ад уродити ў 1 знач. уродзоный Станиславъ Довноровичъ ... билъ намъ чоломъ на сейме вальномъ Варшавскомъ (АВК, ХХIV, 282, 1565); Мацанскаꙗ землꙗ названа есть ѡт мѣста Маціанъ, такъ речоного, ѡт едного сн0483а Авраамового с ценꙋры ꙋродзоного (Выкл., 31б).
с. 128
Уродивший прым., выш. ст. 1. Ад уродивый у 1 знач. Видꙗчи ꙋ них сынове божии жены ꙋродившии и роскошнѣsшии брали ѡт нихъ дочки што наѡздобнѣsшии (Біблія, 23). 2. Ад уродивый у 2 знач. што зацнѣsшие з рожаю и ꙋродившие и годнѣsшие ꙋчынил шлꙗхтою и ѡтлꙋчил ѡт простых (Бельск., 145); до бою из селъ ꙋродившых брано (Зб. 82, 41б).
с. 128
Уродившийся дзеепрым. ад уродитися ў 1 знач. Лоукіанъ: Чꙋденъ. имѧ иж в День ꙗсный Неделный при полꙋдни оуродившагосѧ (Бяр., 293).
с. 128
Уродивый, вродивый прым. 1. Прыгожы, прывабны. страшно и дивно есть братиꙗ видѣние ст0483го оц0483а ... што вродивымъ именованъ (Чэцця, 45б); сн0483ове их ꙗко новосажоные лѣторосли ... цорки их оуродивые преꙋкрашенные (Каз. Кір., 38б); жонꙋ маю поведа ꙋродивꙋю, длꙗ неи египтꙗне, люди ꙗко слышу неповстꙗгливыи забиют мꙗ (Біблія, 33); на берегꙋ морском нашли ꙋродивꙋю паннꙋ (Бельск., 78б); ꙋподобаласꙗ емꙋ, иж была ꙋродива (Стрыйк., 545); семиѡн также сꙗ боꙗл, жебы Iѡан на памꙗт молодои и оуродивои жоны не скусилъ (Жыц. св., 34); дрꙋгого теж часу нашолем бѣлꙋю голову ꙋчтивую ꙋродивую, а ѡна в пꙋщи зблꙋдила (Зб. 107, 171б); ст0483аꙗ Евдокиꙗ ... будꙋчи ꙋродива и такъ велми надобна и сличsна невѣста, ижъ на твар свою многих позрѣнием ѡчи заражала (Пралог, 484); межи ними была зацна и ꙋродива паненка евфимиѧ (Зб. 82, 32). Параўн. уродливый у 1 знач. 2. Удалы, статны, прыстойны. люди уродивые и дужого тѣла, в надѣю ꙗкого пожытку прышли до Атыли (Атыла, 225); тоs тивериs ... был велми ꙋродивыs и взростꙋ высоког (Бельск., 330); батыs барзо сꙗ задивовал надобноs ѡсобѣ его и ꙋродивоs а ꙋспанꙗлоs поставѣ (Стрыйк., 500); Елеѵѳерій ... волныи, свободный, почестный, оуродивый, щирый, або статечsный, почтивый (Бяр., 270); не тратте млоденцы оуродивыꙗ лѣт своих (Жыц. св., 21б); сын тежъ его терентии молодыи и баръзо ꙋродивыи млднцъ (Зб. 81, 59); был то третиs млоденецъ велми ꙋродивыs, ꙋдꙗчнои твари довтипу быстрого (Пралог, 537); люде великии ꙋродивыи, моцныи и высокии (Выкл., 8); двох братовъ з домꙋ своего ꙋродивыхъ и дꙋжих до вежи послал (Зб. 82, 197б). Параўн. уродливый у 2 знач.
с. 128
Уродити, вродити дзеясл. 1. Нарадзіць. вродил Швинторогъ сына Скирымонта (Рач., 304); романъ ꙋродилъ пꙗт сынов (Патр. П, 87); в ковне вродила невеста чотырох сыновъ (Царств., 72); жона твоꙗ ꙋродит тобѣ сына (Біблія, 44); Сара жона его ꙋродила емꙋ сына (Бельск., 18б); жона ꙋродила сына кторомꙋ дано имꙗ казимер (Хр. польск., 11б); вѣрою и сама Сарра мѡц до задержанѧ насѣнѧ взѧла, и над слꙋшный часъ вѣкꙋ оуродила (Каліст, II, 248б); при смерти ... чловекъ зо всего ѡбнажоныs ѡтходит, такъ ꙗко его матка ꙋродила (Зб. 259, 338); жена ... если дв0483цꙋ ꙋродит, тогды нечстою будет двѣ седмицы то ест ді0483 днеs (Зб. 82, 367). 2. Урадзіць. жита засѣеного бочекъ 2 ... которое за ласкою Божою добро уродило (ИЮМ, ХХII, 373, 1652). 3. // перан. Стварыць, прынесці, парадзіць. не хвалисѧ на дн0483ь завsтреніи иже не вѣдаешь што оуродит дн0483ь (Зб. 262, 107); ѡгон вкрадетсꙗ искрою, алит внет ꙋродит на поломен (Зб. 261, 88); мовѧчи, почали болесть, и оуродили неправдꙋ (Варл., 234б).
с. 129
Уродитися, уродитисе, вродитися дзеясл., зв. 1. Ад уродити ў 1 знач. тотъ потомокъ мои с той жоны моее не вродившися и змеръ (АВК, ХХI, 253, 1556–1557); пишуть исторыкове, иж Атылѧ уродилъсѧ был того днѧ, которого Юлиусъ Цэсар, а умер петнадцатого днѧ марца (Атыла, 232); ведоме дей то естъ Богу и много людемъ зацнымъ, жем ся в дому шляхецскомъ старожытном уродил (АВК, ХХХII, 120, 1596); не в тот час емꙋ имꙗ дают але коли сꙗ вродит (Наб. тур., 22б); того жъ рокꙋ в Колеша пн0483а вродилосѧ телѧ з двема головами (Царств., 75); если сꙗ сын ꙋродит забиsте его, а если дочка заховайте (Біблія, 106); силвꙋсовомꙋ, сынови то ест правнꙋкови ашканꙗсовомꙋ ꙋродилсꙗ сын которомꙋ было имꙗ брꙋтꙋс (Бельск., 91); того жъ рокꙋ ꙋродилсꙗ ꙗрославови сын изꙗслав (Стрыйк., 456б); радs был и Плато же сѧ под час Сократеса оуродил (Паўуст., 3); ѡт прстои Панны оуродившисѧ, межи людми пожилъ (Варл., 209); ѡна перваꙗ была, котораꙗ се кром всꙗкого и теж и без первородного грехꙋ ꙋродила (Зб. 255, 184–184б); кролевъна гишпанъскаѧ кгды се ꙋродила зналезеныs былъ в колебце еи перстен золотыs (Зб. 259, 650); ꙋродилсꙗ ст0483ыs тимофеs в ликаѡнии (Зб. 752, 492б); маемъ оц0483а старагѡ и дитѧ малое, которое сѧ оуродило в старости егѡ (Хран., 72). 2. Ад уродити ў 2 знач. далъ ему гсдъ богъ року ѡного злого, кгды сꙗ иншимъ ничого не ꙋродило, а ему стокротныs пожитокъ (Біблія, 59); пытано попов болвохвалских чомꙋ индеs досыт се ꙋродило збоже а ꙋ кролꙗ нѣ (Бельск., 78). 3. Ад уродити ў 3 знач. зs скорꙋпы ничого оуродитисѧ не можетъ (Варл., 239); такъ сꙗ в ним горачаꙗ молитва ꙋродила же и желѣзное серце порꙋшити бы могла (Зб. 259, 271б); з ыродова бовем ѡног празника и чести ничо[го] сѧ доброго не ꙋродило, ани ꙗкоs потехи доброs комꙋ принесло (Зб. 82, 9).
с. 129
Уродливый прым. 1. Тое, што і уродивый у 1 знач. Сепфѡра: хорошаѧ, пѧкнаа, крас, оуродливаѧ (Бяр., 308). 2. Тое, што і уродивый у 2 знач. што чыниш ... молодыs а ꙋродливыs млоденче: шкода твоеs ꙋроды и шлꙗхецтва (Зб. 752, 483б). 3. Прыстасаваны. мѣл тоs шаленыs двоистꙋю сꙋкню, на то ꙋмыслне ꙋродливꙋю, где межи роспорок моглъ вложит што хотѣл (Стрыйк., 620б).
с. 130
Уродный прым. ад уродити ў 2 знач. іосифъ ... проповѣдалъ ему о седsми летехъ ꙋродsныхъ (Скар. КБ, 7б); кажное полѣ доброе и ꙋродное камениемs прикриете (Скар. ЧЦ, 189).
с. 130
Уродоватый гл. вродоватый
с. 130
Урожай, врожай наз. 1. Ураджай. на тотъ садъ врожай былъ добрый (АВК, ХХХVI, 240, 1582); шкоды ѡкопꙋють водлꙋгъ ꙋрожаю збожꙗ и ꙋвиженьꙗ шкоды в немъ ꙋчыненое (Ст. 1588, 509); врожаs збожꙋ середниs былъ (Барк., 171б); слонце ... загреване дает, ꙋрожаs земли (Зб. 261, 114); ꙋрожаи збожа всꙗког през сем лѣт ꙋрожаsных которые ꙋже тепер приsдꙋт, нехаs збирают до гꙋмен (Бельск., 29); сꙋть драпежниками которые в недобрый оурожай заховꙋють збоже, абы длѧ нихъ живность дорожшаѧ была (Навука, 111); оурожаи збирати и прикладати старатисѧ повинны, жебы не дознали недостатsкꙋ (Мак., 138); знаю ꙗ всѣ птаства повѣтрніи и вдꙗчност ꙋрожаю полного со мною ест (Пс. ХVII, 30б); первꙗстки всих речиs и ꙋрожаевъ земли и з быдла и з людиs левитом належали (Выкл., 59б). 2. Дастатак, багацце. тои бо даеть дождь, сушу, ведро и непогоду, ꙋрожаи и голодъ, здоровье и хворобы (Будны, 117б); таковыs мает ... заплатити водлуг ꙋставы нш0483ое албо гэтмана ншог на тот часъ положоного водлуг ꙋрожаю (Ст. 1566, 24); потомъ ꙋ речицы в лоеве, в киеве ажъ на волын добрыи врожаs был (Барк., 164б); ꙋрожаем збожа медов, звѣрꙋ, быдла и рыбъ перевышшало (Стрыйк., 536б); попсꙋю гꙋмна мои, а болшіи побꙋдꙋю, и збероу тамъ всѣ оурожаи мои, и дѡбра мои (Каліст, II, 154б); Гобзованіе, обиліе: Зроженье, обфитость: или обфитый оурожай (Бяр., 29); напоѧет Египет река нил седми ѡтногами текꙋщаѧ и великиs ꙋрожаs ѡнымъ справꙋет (Зб. 259, 442б); семь коровъ добрыхъ и семъ колосовъ полныхъ семь лѣтъ сꙋть оурожаю живностѧмъ, и одно значенье снꙋ замыкают (Хран., 66б). 3. Нараджэнне; род, паходжанне. ꙋродилсꙗ александер великиs по троꙗнскоs валцѣ, ѡколо, ѡ лѣтъ, которог ꙋрожаs геродопꙋс достатечнѣs выписал (Бельск., 169).
с. 130
Урожайный прым. Ураджайны. тотъ рокъ чѳ0483 былъ велми ꙋрожаsныи добрыs здоровыs погодныs (Барк., 157б); на верхъ ѡного мꙋрꙋ насчепил всꙗког ꙋрожайного а плодовитого деревъꙗ (Біблія, 542); ꙋрожаи збожа всꙗког през сем лѣт ꙋрожаsных которые ꙋже тепер приsдꙋт, нехаs збирают до гꙋмен (Бельск., 29); богатый фолварокъ зs многими приходами, зs винницею оурожаsною, зs землею обфитою, зs стады, зs золотомs и сребромъ (Мак., 103); Ефремъ: ꙋрожайный, плодовитъ (Бяр., 274); кгды Iс0483 хс0483 спасител нш0483ъ народилъ из неꙋрожаsныхъ садовъ церкви божое сталис плодные и ꙋрожаsные (Зб. 259, 522б).
с. 131
Урожати, врожати дзеясл. Нараджаць. сѣмѧ репное оурожаеть головꙋ (Арыст., 211); рокꙋ 1542 в ковне вродила невеста чотырох сынов а то болшыи дивъ ижъ николи ѡдного не врожала, толко албо четверо трое або двое (Царств., 72).
с. 131
Урожающий дзеепрым. ад урожати. доросли сыновѣ даже до порожениѧ, и несть силы ꙋрожающее (Скар. ЧЦ, 226).
с. 131
Урождение наз. Дзеянне па дзеясл. уродити ў 1 знач. одъ Отца ... походятъ: Сынъ – урожденіемъ, а Духъ Светый – исхожденіемъ (Гарм., 177).
с. 131
Уроженецъ, урожонецъ, урожэнецъ наз. Ураджэнец. на достоенства ... маеть быти ѡбиран ... толко здавъна з продков своихъ ꙋрожэнецъ кнꙗзства великого литовского (Ст. 1566, 30); то все мы ... давати будемъ ... ꙋрожонцом великого кнѧзства литовского (Там жа); кгды бы хто бꙋдꙋчи неѡселымъ вs томъ панстве нашомъ ... бꙋдь чл0483вкъ приездъжиs албо ꙋроженецъ тꙋтошниs забиsство албо ꙗкиs иныs збытокъ ... ꙋчинилъ (Ст. 1588, 453); не естъ тубылецъ и урожонецъ великого князства Литовъского, але з ыншого панства (АВК, ХХ, 63, 1591); ꙗрошъ скирмонтъ ... естъ ꙋроженец великог кнѧзства литовского (КЛС, 66, 1597).
с. 131
Уроженый, вроженный, вроженый, врожоный, урожоный дзеепрым. 1. Ад уродити ў 1 знач. ни ѡдног дитѧти з мене вроженого бг0483овѣ мнѣ дат не хотели (Троя, 8); каждыs мужчизна в народех ваших, такъ в дому ꙋроженыs слуга, ꙗко и купленыs бꙋде ѡбрѣзаныs (Біблія, 43); ꙋродила сына которог названо июлис силвус, и постꙋмꙋс иж в лѣсе по смерти ѡтцовскоs ꙋрожон (Бельск., 90б); вшелѧкій оуроженый зs Бг0483а звытѧжает свѣтъ (Каліст, II, 224); сн0483ове з ѡтц0483а нбсного оуроженыи сꙋть и вs домꙋ ѡтц0483а своего мешкаютъ (Мак., 120); ты ... ꙋвес в грехахъ естес початыs и ꙋрожоныs, незличоныхъ налоговъ злых и склонъности богꙋ противъныхъ полъныs (Зб. 259, 455); томꙋ ѡнисимови такую горꙗчꙋю милост ап0483толъ показꙋет, зовучы его сыном своим в вꙗзеню ꙋроженомъ (Зб. 752, 548); былъ межи всѣми врожеными женами болшиs (Пралог, 546); не войдет резанецъ до домꙋ бж0483егѡ, ани мамзеръ, то ест з блꙋдницы оурожоныи ажь до десѧтагѡ поколѣньѧ (Хран., 156б); есть бг0483омъ не ꙋчиненымъ, але ꙋрожоным з бг0483а (Выкл., 34); томꙋ кто хощетъ быти капланомъ, треба ... абы былъ оурожоный зs родичовъ почтивыхъ (Зб. вып., 54–54б). 2. Прыроджаны. длꙗ ... заsзрости врожонои забил брата рожоног Авелꙗ (Стрыйк., 412б); врожонымъ пожадливостѧмъ спротивлѧтисѧ, ѡпиратисѧ и ѡдыйматисѧ мыслѧмъ, и боротисѧ зs собою (Мак., 239); не могꙋчи зась противко немꙋ длѧ вроженои любви срокго постꙋпитs, албо его ꙗким злымъ способомъ скаратъ, и зась абы его ѡт предсѧвзѧтsѧ ѡтвести моглъ (Варл., 216б); хотѣs же вш0483а кролевскаꙗ млст: ласкаве вs то веsзрити длꙗ врожоное вш0483ое доброти (Дыяр., 156); скидавшы сs себѣ невестии шаты з ними и женскую слабость вроженную боꙗзнь скинула (Зб. 752, 33); иѡан маючи з прироженѧ ѡстрыs розꙋмъ, и ꙋроженꙋю до всего добраго способност, прꙋдкиs взꙗлъ похопъ (Зб. 82, 210). 3. Патомны. хто менітсѧ шлѧхътичомь тогды имееть шесть оуроженых старых а добрых шлѧхтичовъ поставить на сведечство (Вісл., 18б); при томъ были велеможныи и вроженыи маршалокъ земскій, староста городеньскій (АЗР, II, 33, 1507); который врожоный шлѧхтичь в чiем имени на котораго человека злодейство помовил (Ст. 1529, 103); прыехали чотыри рыцэры уроженые а кревные короля (Трыст., 57); ты мнѣ даи которого своего витезѧ вроженого и доброго, штобы могъ рыцэрство носити и добрую зброю (Бава, 171); при томъ были и того суть добре сведоми велебны и врожоные панове (АВК, ХХ, 4, 1543); пан его милост ... жаловалъ с позву моего подкоморского на врожоного пана его милости пана Яна Абрамовича (АВК, ХХХ, 1, 1585); староста кременецъкиs ... созналъ лист запис своs ... даныs ꙋрожоноs зоѳии (ККСС, 3, 1615); пры которомъ чолобитью мещанъ Велижскихъ очевисто будучы урожоный Александеръ Корвинъ Кгосевскій, референдаръ и писаръ великого князъства Литовъского (ИЮМ, I, 353, 1619); урожоный панъ Стефанъ Науцевичъ покладалъ и ку актикованью подалъ выписъ съ книгъ (АВК, II, 52, 1624); точиласе передъ тымъ судомъ ... справа межы урожоными Зофиею Лисовскою Криштофовою ... поводомъ, а Петромъ Кгалимъскимъ, заказанымъ (ИЮМ, II, 227, 1630); урожоный Станиславъ Свинарскій поблизу маетности ... великие екземцие и шкоды чинитъ (АВК, I, 330, 1666).
с. 132
Уроженье, врожение, вроженье, урожене, урожение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. уродити ў 1 знач. памѧть моѧ врожениѧ вѣчнаѧ (Скар. IС, 39б); коториs мене взꙗл з дому ѡтца моего и зъ земли ꙋроженꙗ моего (Біблія, 54); ꙋродилсꙗ сын аркадиевы зs евдоѯии которомꙋ дано имꙗ дѣда его феѡдосиꙗ ѡколо тог ꙋроженꙗ ест велми набожнаꙗ и певнаꙗ повѣст марка диꙗкона (Бельск., 297б); ѡвшемъ щирою оупріймостю и ꙗснымъ ѡкомs на всихъ поглѧдати, жебы то кождомꙋ ꙗкs бы з натꙋры и зs оуроженѧ было (Мак., 129); мѧ ѡ лѣтах моих ѡт оуроженѧ жебыс вѣдал, пытаеш (Варл., 151); Iерей зась повѣненъ правдиве выписати зs метрыки оуроженіе его, лѣто, мсцъ и день оуроженіѧ его (Зб. вып., 56). 2. Род, паходжанне. подлоуг того какого есть оуроженіа также емоу и листы шлеть (Валх., 67); рыцэр былъ добръ и такого вроженѧ ꙗкъ по нем бачым (Трыст., 30); панове обыватели повету тутошнего ... певное сведецство о мне и учътивом заховано и уроженю моемъ давали (АВК, ХХХII, 120, 1596); которые им во всемъ не толко соуть ровни, але и взглѧдомъ мѣсца, и взглѧдом оуроженьѧ, и взглѧдомъ лѣт пред нѣкоторыми з нихъ продкоуютъ (Апакр., 81б); там кореs ꙋроженꙗ ѡказалого, ꙗзыка и розꙋмꙋ довтипног (Бельск., 60б); ѡни ꙋроженем шлꙗхты ровни были (Стрыйк., 612); милость до панны в немs вsзбꙋжаетs ... вsзглѧдомs еи зацности, и кролевского оуроженsѧ (Варл., 273); продкове ее, и зацностю ꙋроженꙗ ... во всем свете были знакомиты (Зб. 255, 182б–183); што жъ тобѣ, нещасливыs чловече, высокое твое ꙋрожене поможет, если живот твоs ест згнилыs (Зб. 259, 436).
с. 133
Урожонецъ гл. уроженецъ
с. 134
Урожоный гл. уроженый
с. 134
Урожэнецъ гл. уроженецъ
с. 134
Урозумети гл. врозумети
с. 134
Урозумивати дзеясл. Настаўляць, пераконваць. крычꙋ к тобѣ и не ѡтвѣчаешs ми стою и оурозоумиваешь на мене (Зб. 262, 24б).
с. 134
Урозумити дзеясл. Наставіць, пераканаць. Роуце твои створили мѧ и злепили мѧ, оурозꙋмилиж мꙗ (Пс. ХVI, 121).
с. 134
Урозумляти дзеясл. Нагадваць. вразꙋмлѧю – напоминаю, оурозꙋмлѧю (Зіз., 24).
с. 134
Уроки наз. Сурокі, чары. оуроковъ злѣзованѧ, свѧтокрадзтва, шептанѧ, замовлѧнѧ ... выстерегалисѧ (Зб. 262, 104).
с. 134
Урокомъ, врокомъ прысл. Адбываючы паншчыну, выплачваючы аброк. съ нихъ брали подводы, сухимъ путемъ и водою, врокомъ (АЗР, I, 227, 1501); на пашню господарьскую съ сохою ходимъ врокомъ зъ нѣменчинци ни лето три дни ѡрати (КСД, 118, 1514); колько дровъ ꙋрокомъ дали на ихъ дворы (Там жа, 1293, 1519); людей врокомъ двадцать человѣковъ на роботу того манастыра идутъ (АЮЗР, I, 64, 1524); тая служъба людей върокомъ на нас кошывали над речъкою (АВК, ХХХVI, 220, 1582).
с. 134
Урокъ, врокъ наз. 1. Аброк, чынш. въ томъ же селе чоловекъ седить на вроце – полкопы въ годъ же даеть (КЗ, 162, 1490); апостолs пишеть ... возsдадите жъ всемъ долsгы, ему же ꙋрокъ (Скар. ДЗ, 3б); онъ над тот урокъ цыншовый ... по шести копъ грошей платити будеть повиненъ (Пін., 66, 1548); роздадите всемs долsгы, ему же ꙋрокъ, ꙋрокъ, ему же дань (Будны, 67б); съ земль пустовскихъ уроку копа одна и грошей 30 (АЗР, V, 40, 1640); держитъ землю на имя Внуковщину на вроцѣ ... и даетъ зъ нее въ кождый годъ вроку по сорокъ грошей (АВК, ХIII, 373, 1646). 2. Прызначэнне. чи не оурок чл0483кꙋ на земли ꙗко дн0483и наимитовы дн0483и его (Зб. 262, 14б).
с. 134
Уронити, вронити дзеясл. Упусціць, страціць, згубіць. естли бы, чого Боже рачъ уховати, неяко с права братъ мой Фалимиръ посполъ зо мною поль або сеножатей, або што леса вронилъ (АВК, ХХI, 9, 1555); Ондрей ... выймаючи пенези за хлебъ з мошны, в тотъ часъ печать мою з гербомъ моимъ уронилъ (Там жа, 19).
с. 135
Уронкганье наз. Здзекаванне. розные паствиска и уронкганья на зневагу стану шляхецкого и крови христіянское ... чынили (АВК, ХХVIII, 355, 1645).
с. 135
Уроскошивати дзеясл. Рабіць прыемным, раскошным. вs Бозsскихъ справахъ подобными себе чинѧтъ ... вдѧчностю бжственыхъ слѡвъ оуроскошиваючи свои дш0483ѣ (Каліст, II, 31).
с. 135
Уроскошити дзеясл. Зрабіць прыемным, раскошным. свѣта сего роскошными пожадливостѧми до нехоти оуроскошити себе не моглъ (Каліст, I, 14б); раи ... оуроскошили з дерева животного (Жыц. св., 140).
с. 135
Уроскошитися дзеясл., зв. ад уроскошити. ꙋроскошѣмосѧ дꙋховно братіе и тѣшмо, прекладаючи собѣ невымовное Бж0483ого человѣколюбіа милосердіе (Каліст, II, 297); наполнившисѧ и оуроскошившісѧ, вs маленкой ласки оутѣсѣ, зостают, за пыхꙋ рачей, а не за покорꙋ взѧвшисѧ (Мак., 87); покорныи будꙋт дѣдичити землю, и ꙋроскошатсѧ в великом покою (Пс. ХVII, 6б–7).
с. 135
Урослити дзеясл. Тое, што і уростити ў 1 знач. потом собе штучне таковый вес процес урослившы вркомо ей млсти о выбите з дому позывает (АВК, ХХХI, 295, 1615).
с. 135
Урослый I дзеепрым. ад урости. Ѡтрасль: Прꙋтъ, зарокъ, оурослый, лѣторасль (Бяр., 189).
с. 135
Урослый II гл. врослый
с. 135
Уросльший гл. врослейший
с. 135
Уростати, вростати дзеясл. 1. Вырастаць, павялічвацца (у памерах, аб’ёме, сіле і пад.). згодою и малые рѣчи великими уростаютъ, а въ незгодѣ и набольшіе гинутъ и упадаютъ (АЗР, IV, 134, 1596); Възрастаю: Оуростаю, множꙋс (Бяр., 20). 2. Узнікаць, з’яўляцца. маетность мою ... о которую абы по смерти моей ниякая шарпанина не вростала ... описую ... братаничу (АВК, ХХ, 110, 1594); киꙗми сполечне биютсꙗ ѡткул запалчивыs ростырок ꙋростает (Стрыйк., 542); зs великого бовѣмъ небезsпеченsства и жаданье великое оуростаетъ, абы сѧ з него ратовати (Каліст, II, 50б); около убогое маетности моее ... не деелася незгода и немилост не уростала (ИЮМ, ХХIV, 458, 1664).
с. 135
Уростенье гл. урощенье
с. 136
Урости, врости дзеясл. 1. Вырасці. древо посадꙗт а за рок и ꙋростет и ѡвоц довати бꙋдет (Зб. 261, 214); волосы его накшталтъ лвꙋ ꙋросли, а пазногти его ꙗко птахов (Біблія, 541); реклъ ... ѡ тыквꙋ. ѡ котороs ест жаднои працы не мѣл коли росла, за ѡднꙋ ноч ꙋросла, а за ѡдин ден згинꙋла (Бельск., 136); под которым зелко выростало, которое кгды ꙋросло ... внет всѣ хоробы ꙋздравѧло (Аб абр., 6б); коли ꙋросла трава и ѡвоцъ ꙋчынила, тогды сꙗ показал и куколь (Зб. 752, 467б); породила теды сн0483а ... и оуросло дитѧ и бг0483ловилъ емꙋ гсдь (Хран., 184б); ѡздобнаго и воннаго квѣтку слава до розки сѧ и до коренѧ ни которомъ ꙋрослъ слꙋш[н]е стꙗгает (Зб. 82, 56). 2. Павялічыцца (у памерах, аб’ёме, сіле і пад.). такъ вросла ихъ милость, ижъ не знали ꙗкъ бы сѧ въздержали ѡдин ѡтъ другого (Трыст., 68); времѧ тогды естъ рок един, в которій оуростет приход его (Каз. Кір., 142); повиненъ всю шкодꙋ нагородити, котораѧ бы сѧ стала, и пожитокъ который бы моглъ ꙋрости панꙋ власномꙋ (Навука, 102); так великиs ꙋрослъ вs своеs воли (Дыяр., 168); кгды тое насѣне на доброs роли серца своег посеет ... незличоные пожитки ꙋростꙋт (Зб. 259, 175); Ст0483ыs ефремъ ... во всих цнотах хрстианских ꙋрослъ, ꙋчн0483къ былъ и выхованец ѡного великого Iакова (Зб. 752, 510б); на наꙋку даныs, велми сꙗ вs писму ст0483омъ и читаню его кохати почалъ з молодости, и з ним заразъ во всихъ цнотахъ хрыстиꙗнsскихъ ꙋрослъ (Пралог, 594б–595); вельможност твоѧ ꙋросла, досѧгла ажь до нб0483а (Хран., 362–362б). 3. Узнікнуць, з’явіцца. которая комисия зъ жалобы подданыхъ господарьскихъ уросла (АВК, ХVII, 56, 1539); за которою меною урос был межи насъ посварокъ и немалое заведеньꙗ (ИЮМ, ХХVII, 19, 1578); ѡттул же уросла была кунштъливаѧ прыповесть у его жолнеровъ (Атыла, 230); кгды апелꙗциѧ в котороs речы ѡт подъкоморого ꙋростеть, тогды до выеханьѧ и розсꙋдъкꙋ комисарского присега стороне маеть быти задержана (Ст. 1588, 352); вжо от декрету суду земского Менского апеляцея до суду головного трибуналского была уросла (АВК, ХХХVI, 402, 1590); ѡткул звычаs ꙋрос в законех же не первеs почнꙋт ꙗсти ажъ им блгсвꙗт (Зб. 261, 97); с тои причины наsпершеs ростырки межи кнꙗжат по смерти александровоs ꙋросли (Бельск., 184); ѡткꙋль тое оуросло, ижъ Бг0483ъ хотѧчи великій завод до грѣха повстѧгнꙋти и загамовати, потопъ на землю впровадил, и вшелѧкꙋю дш0483ꙋ живꙋю выгꙋбил (Варл., 49б); епспви дрꙋгаꙗ трꙋдность ꙋросла встыдалсꙗ ... ее крестит (Зб. 752, 56б); не гледелъ на паннꙋ жебымъ с поизренꙗ злаꙗ пожадливост не ꙋросла (Пралог, 659); ѡттол бовѣмъ ꙋрослъ звычаи давныи в церкви бж0483еи, же пріателѣ ꙋмерлого чинꙗт стыпы и кормꙗтъ ꙋбогие (Выкл., 88); бꙋде нас немало ꙋ столу, а прето жадное подоsзрене слушне ѡттоле ꙋрости никому не може (Зб. 82, 437).
с. 136
Уростити дзеясл. 1. Прад’явіць; стварыць. переводъ права вжо в ынъшоs речы противъ него колонътаꙗ собе ꙋростили (КЛС, 143, 1597); отъ которого декрету панъ Рощина, уростивши диляцію, яко се самъ до реестру не вписалъ (АВК, ХV, 61, 1653); пленипотентъ ... апеляцыю до суду головного трибунального уростилъ (АВК, I, 136, 1677); ихъ милость тутъ до суду нашого апеляцію уростили (АВК, ХII, 470, 1678). Параўн. урослити. 2. Вырасціць. дам на тыи кости жилы и ꙋрощꙋ мꙗса на них (Бельск., 141).
с. 137
Уростъ наз. Тое, што і взростъ у 1 знач. съ позему до уросту лѣтъ его, а кгды летъ дойдетъ, тая комора на равные части быти маетъ (АВК, IХ, 469, 1626).
с. 137
Уросший дзеепрым. ад урости ў 1 знач. мают знамен в дереве заколоти и ѡсмотрети чие старшое ꙋросшое знамѧ будет (Ст. 1529–Ф, 125).
с. 137
Урочистость наз. Урачыстасць. нынѣшнего презацного днѧ хвалебнаѧ оурочистостs ... нас взбꙋжаетъ (Каліст, II, 207б); веселыи ваши ст0483ыхъ днiй оурочистости (Сматр., 33); што сѧ дотычет молебнѡвъ зs Акафістомъ и оурочистостій рочныхъ тые два разы вs рокъ: то есть на ꙋспеніе и на Ржство пречстой Дв0483ы Мр0483іи постановлѧемъ (Ст. бр., 9).
с. 137
Урочистый I, врочистый, урочыстый прым. Урачысты. воеводы Кіевскіе мають только разъ, альбо два, на врочистые свята, на годъ, до того манастыря въѣзджати (АЗР, II, 141, 1522); за свой власный накладъ меды куповали и сычивали на врочистые свята (АЮЗР, I, 103, 1538); на кождое свято врочистое где в которой церкви празникъ будетъ, також на богомолье по шести грошей давано будетъ (СДГВ, II, 10, 1589); торги тежъ кождого дня вольно имъ мѣвать, окромъ святъ урочистыхъ и недѣли (АЗР, IV, 168, 1597); первое свꙗто великое и ꙋрочистое ꙋ них было (Зб. 261, 226б); ден тотъ єі0483 свꙗто ꙋрочистое и фалебное будет вам (Біблія, 210); ѡные зs ѡсобливыми оурочистыхъ церемоній, ѡбходами, светитъ и целебрꙋетъ (Карп., 17); кгды пришолъ ден одного великого и оурочистого свѧта (Каліст, II, 209); то ꙗвне ꙋрочыстым, або теж простым шлюбом и ѡбвꙗзкомъ Богꙋ и всим светымъ вси правдивые законницы ѡбовꙗзꙋютсе (Зб. 255, 378б); хто ꙋрочистые дни твоеs не припише шерокости (Зб. 259, 654б); затрꙋбѣте в трꙋбу нового мсца, и в днь ст0483а вашего ꙋрочистого (Пс. ХVII, 75); оучинилъ теды соломѡнъ онагѡ часꙋ оурочистое ст0483о презs м0483 дніи (Хран., 297); постановите дн0483ь ꙋрочистыs (Выкл., 145); въ суботу поминалную и на свято урочистое, то естъ на Сошествіе Святого Духа, слугамъ мескимъ, человекомъ осми, дали по осм. пятнадцать (ИЮМ, IХ, 53, 1692); шлюбъ естъ ... оурочистый, коли кто ѡбѣцꙋетъ что, въ Цр0483кви при людехъ (Зб. вып., 107б). Параўн. урочный I.
с. 138
Урочистый II, врочистый, урочыстый прым. Аброчны, чыншавы. дають державци Волковыйскомꙋ по двадцати золотыхъ поплату врочистого (КСД, 1271, 1518); в кождый годъ давалъ намъ врочистого плату с тое оселости своее по сороку грошей (Пін., 56, 1540); мы деи зъ волостью подле прывилья его королевское милости платъ врочистый даемъ двесте копъ и шестьдесятъ копъ грошей (Арх. ЮЗР, VIII-5, 69, 1551); далъ имъ у селе тамошънемъ Высоцкомъ волокъ земли две ... на цынъшу нашомъ урочыстомъ деръжати (АВК, ХХIV, 194, 1556); архимандриту ... платъ урочистый, або такій яко умову съ ними учинятъ, съ тыхъ же доходовъ манастырскихъ и дворцовыхъ платити и давати мають (АЗР, III, 288, 1584). Параўн. урочный II.
с. 138
Урочище, врочисчо, врочищо, врочысчо, врочыщо, орочищо, урочишщо, урочищо, урочысчо, урочыщо наз. Урочышча. стерегутъ пущы нашое ... куды речъка идетъ, лесы, урочысчы до Колодезыковъ (Арх. ЮЗР, I, 2, 1498); привели нас первое к граням к орочищу на имя за осташковым лѣсом (Пін., 27, 1517); маютъ протопопъ и вси попы тоѣ соборноѣ церкви тую дань верхуписаную съ тыхъ селъ и урочищъ на себе брати (АЗР, II, 401, 1544); менили тымъ болотомъ врочищо Чорную Воду (АСД, I, 86, 1546); семенъ копоть в листе своемъ тое селищо говеновское ꙋрочыщомъ меновите ѡписал (КВС, 451, 1552); виделъ есми поблизу двора его Черленого, урочищомъ у Хрибтовъ ... межа сопсована (АВК, ХХI, 79 1555); отъ Керены до врочисча Смокгера, которое врочисчо дѣлить пусчу Ковенскую съ пусчою пана Ивана Кунцевича (РПП, 43, 1559); въ томъ селѣ Доманохъ взяли лѣсу урочищомъ Заборочья на разробокъ (АСД, III, 255, 1560); на пятымъ местцу заросли грунту подлого урочищомъ Поплешимесъ – моргъ одинъ (АВК, ХХIV, 265, 1563); Войтех ... нашедшы моцно кгвалтомъ на власный кгрунтъ его, врочысъчомъ Подгрушье, пастухов его безвиньне, не маючы до них жадное прычыны, побил и поранил (АВК, ХХХVI, 275, 1582); твоꙗ мл0483ть ... немало кгрꙋнътовъ власныхъ места нашого меньского врочыщомъ почавшы ѡтъ речьки слепъки ... деръжышъ (КЛС, 36б, 1596); Стасюковичъ ... ехалъ колиосами по хворостъ до леса панее своее, прозываемого урочишщомъ Удовшишки (АВК, ХVIII, 154, 1598); которое и тепер ꙋрочище называетсꙗ где ест двор ѡлгин (Стрыйк., 438б); идꙋчы до ꙋрочыща кꙋргановъ границою старою и знаками давными зоставꙋючы кгрꙋнты заборные (ККСС, 18, 1615); островъ урочище названое Борокъ, въ повѣтѣ Оршанскомъ лежачій подъ мѣстомъ Борколабовымъ (АЗР, V, 69, 1641).
с. 138
Урочный I, врочный прым. 1. Тое, што і урочистый I. Глава кг0483 ѡ празновании свѧтъ урочsныхъ (Скар. КЛ, 43); дозволили ему въ именьи его ... торги встановити, и ярмаркъ врочный мети (Арх. ЮЗР, V-1, 36, 1528). 2. Вызначаны. миръ вѣчный, за живота его, съ нами не сталъ, одно перемирье до часовъ урочныхъ (АЗР, II, 229, 1533–1538).
с. 139
Урочный II, врочный прым. Тое, што і урочистый II. въ томъ селе слугъ тринадцать ... а которые врочныхъ грошей не дають, тые подымъщину дають (КЗ, 164, 1490); люди церковныи звѣчныи владычины ... крылошаномъ Светоѣ Софѣи только дань врочную дають, а владыцѣ особную дань дають (АЗР, I, 357, 1503); досыть мѣйте на оурочномъ вашемs жолдѣ (Каліст, I, 49).
с. 139
Урочыстый I гл. урочистый I
с. 140
Урочыстый II гл. урочистый II
с. 140
Урочысчо гл. урочище
с. 140
Урочыщо гл. урочище
с. 140
Урошчоный гл. урощоный
с. 140
Урощенный гл. урощоный
с. 140
Урощеный гл. урощоный
с. 140
Урощенье, уростенье наз. Дзеянне па дзеясл. уростити ў 1 знач. ѡтданьѧ папѣжови римскомоу послꙋшенsства, кноуючи пожиткѡвъ своих, и оуростеньѧ шꙋкали (Апакр., 35б); видомыи зас вsзглѧдом бытности и сказителности, оурощенѧ и оуменшенѧ и ѡтмѣны ꙗковости, и наконец вsзглѧдомъ порꙋшенѧ зs мѣстца на мѣстце (Варл., 147); за неслушное урощенье апеляцiи, вины всказанья (АВК, ХII, 472, 1674).
с. 140
Урощоный, урошчоный, урощенный, урощеный дзеепрым. ад уростити ў 1 знач. тотъ другий паракграфъ до того змышляного декрету не ведаю ш чого урошчонъ и вписанъ естъ (АВК, I, 249, 1612); всѣ тежъ процесса, протеста и документа розные правные, до сего часу и дня отъ мене гдѣкольвекъ и якимъкольвекъ способомъ урощоные, умораю и касую (АСД, I, 307, 1638); Козꙋбовскиs ... тот процес ... за подстꙋпъным ꙋданем ꙋрощоны знеслъ и зкасовалъ (КАР, 30б, 1646); ѡ цнотꙋ ꙗлъмꙋжны ... на млсти всѣхъ цнѡтъ кореню оурощенꙋю постаравшисѧ ... даеть до скарбоны сполной (Ст. бр., 6); декретовъ головных трибуналных, земских, кгродских з розными особами ... урощоные, обликги и квитаци не мало ... в том же часе погинуло (АВК, ХХХIV, 269, 1663); за которымъ наказомъ до отказу тое справы урощоное процедованя умоцованый княжати ... до суду ... апеловалъ (АВК, I, 333, 1666); весь въ той справѣ урощенный прокгресъ правный ... того жъ часу отдать, вернуть и правне квитовать повиненъ будетъ (АВК, ХV, 186, 1667); увесь в той справе урощоный прокгрес правный до рукъ тыхъ татаров оддат и вернут повиненъ будет (АВК, ХХХI, 430, 1674); панове сеніорове копіе зъ декрету враду земского Ошменского, одъ которого апеляція черезъ его милость урощона есть, дали (АВК, ХII, 467, 1679).
с. 140
Урубати дзеясл. 1. Высечы. Хто бы чужое дерево бортное со пчолами сосну або дꙋбъ або иншое дерево бортное сказилъ корень ꙋ земли ꙋрꙋбалъ або пожаром ѡжогъ (Ст. 1588, 388). 2. Пасячы. потомъ мя ꙋрꙋбалъ безъ моее вины, только мя живого ѡставилъ (КСД, 444, 1517).
с. 140
Урубленый гл. врубленый
с. 141
Урубованый гл. врубываный
с. 141
Урубъ гл. врубъ
с. 141
Урубываный гл. врубываный
с. 141
Уругане гл. уруганье
с. 141
Уругание гл. уруганье
с. 141
Уруганый дзеепрым. ад уругати. ꙋруганs былs ѡт мꙋдрецовs (Цяп., 3б); ꙋрꙋганыs ... и ѡсмѣꙗныs и ѡбвиненыs зосталемъ (Дыяр., 161б).
с. 141
Уруганье, уругане, уругание наз. Дзеянне па дзеясл. уругати. выдадуть его поганомъ, на ꙋруганье и битье (Цяп., 27б); за чимъ абы посмѣвиско и уруганье справамъ нашимъ духовнымъ не росло (АЗР, IV, 60, 1592); замолчꙋемо ꙗковые там оурꙋганѧ, ꙗковые поговоры, ꙗковые легкіе оуваженѧ вs мѡвах и казаньѧх без всѧкои вины ѡтносили есмѡ (Апакр., 211); Сарра ... з плачем просила гсда бога, абы еи зъ ѡного ꙋрꙋганꙗ вызвалилъ (Біблія, 589); наꙗзды и ꙋрꙋганꙗ и ѡныи ѡкрꙋтенства ... над вѣрными чинил (Бельск., 339б); которым ꙋрꙋганем болеслав заюшоныs зараз воsско свое полское през буг переправил (Стрыйк., 455); ведено дрꙋгого на ꙋрꙋгание (Кн. Мак., 50б); пыхи вѣтвіе. любочестіе, похлѣбство, хелпливостs, порожнѧѧ слава, легкое оуважене, оурꙋганье, надꙋтость, оукохане в самымs собѣ, непослꙋшенство (Навука, 55); иншіи зась засадившисѧ на ласцѣ, за имѧ Бж0483ее тѣла свои на оурꙋганsе и мꙋки выдаютъ (Мак., 182); Поношеніе: Леккость, сромочене, зелженье, оурꙋганье, сромота, леккое поваженье (Бяр., 111); ему кривды и ѡбмовы, и ꙋрꙋганꙗ чынили и ꙋ шыю его часто попихали (Зб. 81, 102); во всꙗких добрых ꙋчынках, без ꙋрꙋганꙗ и посмевисков каждыs цвичитсе может (Зб. 255, 374–374б); подали мене ѡным на посмѣвиско, и на ꙋрꙋгане (Зб. 752, 563); далъ еси нас на посмѣх сусѣдом нашим, на шидерство и на ꙋрꙋгане тым которие мешкают вs ѡколици нашеs (Пс. ХVII, 21); длꙗ неs смꙋтокъ ѡныs и ꙋрꙋгане а понижене ест снесено (Зб. 82, 9б).
с. 141
Уругати дзеясл. Зняважыць, абразіць (зневажаць, абражаць). ꙋругали ему мовечи радуисе королю юдъсъкии (Цяп., 41); естли бы хто тымъ слꙋгамъ которые гонили, албо поsмали злочынцꙋ ꙗкого ꙋрꙋгаючи што ꙋщыпливого задавалъ, то имъ ничого шкодити не маеть (Ст. 1588, 505); ꙗ есмъ нынѣ ꙋрꙋгал полком израилским (Біблія, 327); не насмѣвалисѧ зs роспꙋстне оурожоных анѣ имъ оурꙋгали (Каліст, II, 257); онъ же Брикунъ часто непооднокроть насмѣхивалъсе уругаючи (АСД, I, 340, 1643); ꙋрꙋгаючи емꙋ и смеючисꙗ з него тым его болеи мучила (Жыц. св., 12); росказал его ... по всемꙋ мѣстꙋ Антиѡхии водити и з него сꙗ смеꙗти и ꙋрꙋгати (Зб. 752, 8); мовилъ філистінъ: ꙗ есмь нн0483ѣ оурꙋгалъ полкѡмъ Iзраильскимъ (Хран., 218б).
с. 141
Уругатися, уругатисе, уругатьсе дзеясл., зв. ад уругати. труны уробить не хотели, але се ещо большъ уругали коло тела небощиковского (АВК, ХVIII, 148, 1597); перехожему не ꙋрꙋгаsтесꙗ бо и вы были есте переходнꙗми (Біблія, 170); по комедиꙗх и ринках з хрстиꙗн се ꙋрꙋгали, и ѡт вѣри ст0483ои ѡтражали (Бельск., 264б); важылсе ... того отца протопопу Городенъского до светое Тройцы, манастыра гайдукомъ до бою зготованымъ провадить и имъ се уругать (АЮЗР, II, 55, 1609); ласки ихъ своеи годsными чинит: и не толко не оурꙋгаетsсѧ зs них, але и обмовлѧетъ их (Каліст, I, 18б); в судах ꙋрꙋгаютсꙗ з нас (Дыяр., 152б); уругаючися и чинечи на великую шкоду тымъ подданымъ, кіями, цѣпами побили (ИЮМ, ХХII, 373, 1652); Поношаю: ... леккость показꙋю, чиню, оурꙋгаюсѧ (Бяр., 111); водꙗчы его по ꙋлицах меских ꙋругалисꙗ ему (Зб. 752, 12); жона ... ꙋрꙋгаючисꙗ емꙋ и смеючисꙗ з него тымъ его болеs трапила (Пралог, 662); неприꙗтели мои цалыs день ми сꙗ ꙋрꙋгают (Пс. ХVII, 105); зs Iѡва ст0483аго оурꙋгалисѧ цр0483еве (Хран., 384б); измаил, ꙗко старsшимs бꙋдꙋчи и первеи ѡбрѣзаным, привлащал собѣ право первородное, з Исаака сꙗ наиграваючи и емꙋ ꙋрꙋгаючи ꙗко молодшому (Выкл., 18); жидовин ... каралъ его и ꙋрꙋгалсꙗ з вѣри ст0483ои хрста (Зб. 82, 424б).
с. 142
Уругаючий, уругаючый дзеепрым. ад уругати. пꙋстивши теж мимо себе голос ꙋрꙋгаючиs ... ѡбѣцовал же его богатым и счисливым ꙋчинити мѣлъ (Кн. Мак., 51–51б); бꙋдꙋчы в таком пониженю и зелживости еще словы ꙋщыпливыми и ꙋрꙋгаючыми ... был лжоныs и сромочоныs (Зб. 255, 279б).
с. 142
Уруговати дзеясл. Зневажаць, абражаць. поповъ московских ꙋрꙋговали з них сѧ насмевали (Барк., 171).
с. 142
Уружие гл. оружие
с. 142
Уружытися гл. вружитися
с. 143
Урумовати дзеясл. Вызваліць, зрабіць свабодным ад чаго-н. Гарасимъ мает до середы домъ ему урумоват и поступити (АВК, ХХХIХ, 114, 1578).
с. 143
Урушокъ наз. Кусочак. копи поломали на много урушков (Бава, 158).
с. 143
Урченый дзеепрым. ад уречи. ходилъ естъ тои человѣкъ Гелsкана изs града своего во ꙋрsченыи дsни, поклонѧтисѧ и приносити жерsтвы гсдꙋ богꙋ (Скар. ПЦ, 5б); ѡни же давали суть покармs и оброки ꙋрsченые царю и всему двору его (Скар. ТЦ, 129б).
с. 143
Урывати, вривати, уривати дзеясл. 1. Вырываць, адбіраць. не знаю, ни ведаю, не билъ есми его и калиты есми въ него не вривалъ (АВК, ХVII, 182, 1540). 2. Адрываць. нетопыри ... нѣкоторим ꙋгризаючи носы, нѣкоторим ꙋши ꙋриваючи (Алекс., 28). 3. Захопліваць, выцягваць. великими громадами стадо хрстово ꙋрываючы до своее ѡборы плюгавое загонѧю (Унiя, 1б); шли за ним греческие воsска, биючи и ꙋриваючи (Бельск., 330б); их долго ꙋтисковали и ꙋривали з тѣсных кꙋтов грекове (Стрыйк., 457б).
с. 143
Урыватися гл. вриватися
с. 143
Урьянтовка наз. Сорт грушы. грушу щепленую, урьянтовку, которая родить овоцъ вжо была почала, изъ земли съ коренемъ выкопалъ (АВК, ХVIII, 344–345, 1645).
с. 143
Урэзанье гл. урезанье
с. 143
Урядити гл. урадити
с. 143
Урядне, врядне прысл. Тое, што і урадовне. онъ всихъ дворанъ ... господарьскихъ в рейстръ свой казалъ уписати, которыи вжо мають урядне на справы ездити (КПД, 126, 1544); вжо третий рокъ ... припалъ на тое право копу вести, где жъ есмо и готови зо всимъ врядне доводомъ своимъ (АВК, ХХIV, 105, 1547).
с. 143
Урядникъ гл. урадникъ
с. 143
Урядницство наз. Пасада ўрадніка. Настоателство: старшинство, оурѧдницство, староство (Бяр., 89).
с. 143
Урядничокъ гл. урадничокъ
с. 143
Урядный, врадный, врядный прым. Дастойны. некоторыи каплан именем пиенес и иныи врѧдныи (Пак. Хр., 35б); выписок листа оурѧднаго иж дан в шюшанѣ (Зб. 262, 129б); сторона за своим врадным доводом перед ездоки на то выставлеными мает реч свою одержати (Ст. 1529, 67); наоучаисѧ прикладати, дꙋмꙋ свою со иною дꙋмою, аще пременитсѧ ѡт дꙋмы иного досмотрение, и боудет ли оурѧдна приими еѧ, а боудет ли неоурѧдна приѡстави еѧ (Арыст., 157).
с. 143
Урядовати гл. урадовати
с. 144
Урядоватися гл. урадоватися
с. 144
Урядовне гл. урадовне
с. 144
Урядовный гл. урадовный
с. 144
Урядовый гл. урадовый
с. 144
Урядокъ наз. Лад, парадак. цар первеs подарками великими и незносными, и злыми а немилостивыми ꙋрꙗдки мордовать христиꙗн почалъ (Пралог, 599).
с. 144
Урядъ гл. урадъ
с. 144
Усадити I гл. всадити I
с. 144
Усадити II, всадити II дзеясл. 1. Пасадзіць, размясціць. въсадите Саломона сына моего на мулицю мою (Скар. ТЦ, 122); онъ, догонивши мя за гумномъ королевскимъ, всадилъ мя на возъ свой (АВК, ХVII, 352, 1541); ѡтвезал ихъ ѡбѣюхъ и усадил ихъ на добрые кони (Бава, 142); двое меншых всадила на быдлѧ, которое перед собою гнала (Атыла, 205); казал его на мꙋлицꙋ опакъ, то есть, тыломъ до головы всадити (Апакр., 179б); поврозомъ назадъ руки ему завезавъшы, на колеса всадившы, зъ собою ... везли (АВК, ХХ, 145, 1598); невесты так карают всадивши ее на ѡслꙗ ѡбратившы ее ѡбличем до ѡкгона ѡслова водꙗт по вулицах (Наб. тур., 23); жолнер поднꙗвши Болеслава зs землѣ на конꙗ своег всадил (Стрыйк., 475б); всадивши его на свое быдлѧ, припровадилъ его до гостинного домꙋ (Каліст, II, 147); вложывши шаты свое на него, оного на ослицꙋ всадили (Зб. 255, 33); всадили поликарпа на ѡсла, и везли до мѣста (Зб. 752, 558); всадилъ еи на конѧ, а сам пѣшо конѧ под нею велъ (Зб. 82, 124б); всталъ теды Iаковъ а всадивши дѣти и жоны свои на велблꙋды, пошовъ (Хран., 48). 2. Выбраць, назначыць. вся братья цеховая такового старосту ... на то мѣстцо всадити мають (АСД, I, 161, 1582); меннꙋ на тое жъ патрыѧрховство посветил и всадилъ (Бер. саб., 35б); минꙋ на тое жъ бискꙋпство посвѧтилъ, и всадилъ (Апакр., 129); его на ѡтцовское панство всадил (Бельск., 91б); тꙋрки Петрила брата воеводы мꙋлтанског, на мѣстце Ивони на панство великое всадили (Стрыйк., 628б); ꙋмыслили ... нꙋметора на королевство всадити (Рым., 78); болеслав выправилсꙗ до рꙋси, хотꙗчи ꙗрослава кнꙗзꙗ галицкого на панство всадити (Хр. польск., 8б); Варахію на кролевство всадили (Варл., 327).
с. 144
Усадитися, усадитисе дзеясл. 1. Размясціцца. зехал з ными [!] з горы и ꙋсадилисꙗ ѡбозом ꙋфаючи рецѣ кедрон абы им мѣла быт за ѡборонꙋ ѡбозꙋ (Бельск., 228). 2. Накіраваць увагу. если такъ оумысльне на тое сѧ оусадили ... ѧ моцы такой мѣти не могъ ихъ гамовати (Апакр., 19); на тое сѧ оусадил абы межи вами ѡ познаню Бозском жаднаѧ наꙋка не была слышана (Варл., 135); я на то усадилсе яким бы колвек способом вас о смерть приправит и маетност вашу осест (АВК, ХХХIV, 293, 1663).
с. 145
Усадище наз. Тое, што і усадьба. Тютчеву дано Матвѣевское помѣстье Безобразова, усадище Скрябино (АЗР, IV, 381, 1610).
с. 145
Усадьба наз. Сядзіба. велѣли дати изъ мужа еѣ помѣстья, на пожитокъ, отъ пасынка еѣ въ отводъ, со ста четвертей по двадцати четвертей въ усадьбѣ (АЗР, IV, 424, 1610). Параўн. усадище.
с. 145
Усажаный гл. всажаный
с. 145
Усажати, всажати дзеясл. Выбіраць, назначаць. часомъ под такою заслоною и злыхъ на дѡбрыхъ небачне оусажали (Апакр., 140б–141); ꙗ чловече бг0483ꙋ все приписꙋю, которыs мене сиротꙋ и на панство всажал, и з панства зсажал (Бельск., 359б).
с. 145
Усажатисе дзеясл. Намервацца. если бы хто ... рэчъ посполитую зрадити и ку придкому ꙋпадку привести хотел и на то се ꙋсажал и готовалъ таковыs повѧдач и сокъ ... маеть быти каранъ (Ст. 1566, 10).
с. 145
Усажденный дзеепрым. ад усадити II у 1 знач. послухаите мене божии овощи и ꙗко рожа ꙋсажsденsнаѧ при потоцехъ водъ выдаите плодъ свои (Скар. IС, 63б).
с. 145
Усаженый гл. всаженый I
с. 145
Усажоный, всаженый II, всажоный II дзеепрым. 1. Ад усадити II у 1 знач. на ѡсла его всажоно, и держат емꙋ его хвост казано (Бельск., 354); церков ... была ... злостистыми ꙋзорами и пестротинами мистерне ꙋсажона (Стрыйк., 495б); всажон на конѧ который под седломъ црским (Хран., 381). 2. Ад усадити II у 2 знач. его кревныs наsблизшиs был на его мѣстце всажон (Бельск., 87б); на кнꙗзства были всажоны (Стрыйк., 542); казимер на его мѣстце был всажоныs на панство (Хр. польск., 4б); зараз пришол к собе оусміреныи кроль, и всаженыи на панство (Жыц. св., 5); помазаныи и всажоныи естъ на столицꙋ митрополитанскую (Зб. 81, 174б); чл0483вкъ такъ ст0483ыs на травинское епископъство всаженыs (Зб. 82, 53б).
с. 145
Усарский гл. гусарский
с. 146
Усвоенье, усвоение наз. Дзеянне па дзеясл. усвоити. таковымs оусвоенемъ одинъ дрꙋгого своимъ власным менити маемо (Каліст, II, 113); Свойство: Власност, своацтво, присвоеніе, оусвоеніе, властивость (Бяр., 144).
с. 146
Усвоити дзеясл. Засвоіць, набыць. богатства и вшелѧкіи добра не длѧ того нам даны, жебыхмо их оусвоивши, вs склепах, скринѧх и мѣшsкахъ за печатми ховали: але жебыхмо сполными мѣнѧчи, пристойне ними шафовали (Мак., 8).
с. 146
Усвяднути дзеясл. Завянуць. богъ ... караеть теже его болѣстию на постельце, и вsси кости его абы ꙋсвѧдли чинить (Скар. IК, 40).
с. 146
Усвятити дзеясл. Адсвяткаваць. оустали есмо из мертвых оусвѧтити пасхꙋ (Пак. Хр., 30б).
с. 146
Усегда гл. всегда
с. 146
Усегды гл. всегды
с. 146
Уседати гл. вседати
с. 146
Усекание наз. Дзеянне па дзеясл. усекати. Ахатісъ: Гагатокъ, ест камен ... оусѣканіѧ възбранѧет скорпіина и ехіднина (Бяр., 244).
с. 146
Усекатель, всекатель наз. Кат. всекатель ѡтсѣклъ главоу ст0483ое оульꙗнии (Чэцця, 87б); приступилъ оусекатель. оусекноул мечемъ главу ст0483ого геѡргиꙗ (Там жа, 188).
с. 146
Усекати дзеясл. Адсякаць. през шлюбъ ꙋбозства всим любезностꙗмъ и роскошам шыю ꙋсекаемо (Зб. 255, 417).
с. 146
Усекновение, всекновение наз. Дзеянне па дзеясл. усекнути ў 1 знач. до тоѣ жъ церкви, кромѣ болшого олтаря, меншихъ шесть ... четвертый Усѣкновеніе главы Iоанна святого (АЗР, I, 79–80, 1463); слово на всѣкновѣние главы. чстного и славног прорка предтечи. крстителѧ (Чэцця, 270); почали жито на хлебъ жати голодные люди пред ꙋсѣкновением гл0483вы ст0483го Иѡанна Предтчи (Барк., 163); на оусѣкновеніе главы Iѡанна Предотечи (Каліст, II, 351).
с. 146
Усекнути, всекнути дзеясл. 1. Адсячы. агрипъ ... повелѣл посѣщи его. и тако всекноувше ст0483ую главоу его мечемъ (Чэцця, 127); въ ирода цр0483ѧ просить безаконнаꙗ. главы иван крстителѧ оусекноути (Там жа, 270); ѡни же ꙋсекнꙋвши главу Севаеви сыну Вохрину, спустили ю іоавꙋ (Скар. ДЦ, 108); ꙋсекнул и принес его голову на мисѣ (Зб. 752, 160б). 2. Засячы. цр0483ь ... повелѣл их вести из города. и всекнути (Чэцця, 180); гснѧ предтечю. лукаваꙗ жена хочеть оусекнꙋти (Там жа, 272б); ѡн шедши ꙋсѣкнул его и принеслъ голову его на блюдѣ (Зб. 82, 414).
с. 147
Усекнутися дзеясл., зв. ад усекнути ў 1 знач. оусекнусѧ камень ѡт горы без руку (Скар. ДП, 8б).
с. 147
Уселитися гл. вселитися
с. 147
Уселый дзеепрым. Аселы. посередъ двора яблонь одна, по половице усѣлая (АВК, VIII, 417, 1586).
с. 147
Усемое прысл. У сёмы раз. обошли сꙋть градъ седмъкратъ ꙗкоже ꙋставлено бысть. и внегда ꙋсемое обхожали и жерци оу трубы трубили (Скар. IН, 13б).
с. 147
Усенекъ займ. Кожны. был еси оусенким оусегды милостив (Пак. Хр., 11б).
с. 147
Усеница наз. Тое, што і гусеница. все садовие ваше и жита земли вашее ꙋсеница сказить (Скар. ДЗ, 53–53б); ѡсмаѧ ꙗзва ꙋсеница и ... кобылsки пожирающие траву и былину (Скар. КВ, 1б); сами исs стады исs станы своими пришли, ꙗкобы множесsтво ꙋсеници (Скар. КС, 13б); ꙗко тежъ есть саранча ꙋсеница сверсчокъ и коничокъ и кождое подобное имъ ести не маете (Біблія, 164).
с. 147
Усердие наз. Ахвота; стараннасць. so wsim userdyiem pryhotowilisiа nа boy (Бых., 571); Хс0483 ... хто хочетъ, и теплое оусердіе маетъ, того призываетъ (Каліст, I, 165б); великимъ оусердіемъ и горѧчостью ласки оувеселилъсѧ (Мак., 235); со всꙗким ꙋсердием мощы ст0483ого цѣловали (Зб. 752, 306); ѡна теды за его наꙋкою а зs великою горꙗчестию и ꙋсердиемъ ... взꙗла ѡт него крещение (Пралог, 484); таковіи бовѣмъ працꙋючи болъшеs иных подвизаютсꙗ служачи и ꙋгожаючи гсдꙋ бг0483у со ꙋсеръдиемъ (Зб. 82, 433б).
с. 147
Усердити дзеясл. Раззлаваць. оусердила мѧ еси сестро моѧ невѣсто ѡдинымъ ѡкомъ своим ѡдинымъ колънѣремъ шии своеи (Зб. 262, 84).
с. 147
Усердне гл. усердно
с. 148
Усерднейший прым. Вельмі старанны. гсдь ... срдца нш0483и хотѣл до ꙋсерднѣsшаго набоженства побꙋдити (Зб. 107, 108б).
с. 148
Усердно, усердне прысл. Старанна, рупліва. horody y wsiа zemlа icho odnoho czаsu w rukаcѣ twoicѣ budut. Korol że Оlbrаcht otstupił ot horodа soczаwy, y ide w zemlu chotiа userdno bytysiа s nim (Бых., 555); теды кн0483зь Дмитриі ... послаль на сторожу от Мамая крѣпких своихъ оружниковь ... и казал имь усердно стеречи (Мам., 173); молю оусерднѡ церкви ... велебность твою дароватисѧ во многаѧ лѣта в мирѣ (Сматр., 7); на всѣ зs злости выникаючіи покꙋсы, оусердно и мꙋжне оузброившисѧ, великои чести, дарѡвъ дх0483овныхъ ... способилъсѧ (Мак., 89); приказꙋем абы ... ꙗкѡ цр0483ковь ст0483аѧ матка нш0483а Восточнаѧ оучит, вsцалѣ оусерднѡ заховали (Ст. бр., 20б); жалꙋючи за грѣхи до ѡкрещеніѧ се готовалъ оусердно (Дзід., 7); Приискрнѣ: прснѡ ... ꙋсерднѣ (Бяр., 125); то естъ за надхненsемъ егѡ до сдрца, абы ѡкреститисѧ хто прагнꙋлs и жалꙋючи за грѣхи до ѡкрещеніѧ ее готовал оусердно (Сакр., 4); усердно на нег позиралъ, ꙗкобы ѡ помочъ и ѡ ратунокъ просꙗчы (Пралог, 488б); молиласѧ ꙗко мати ꙋсердно до творца своего и сына (Зб. 82, 68б).
с. 148
Усести I гл. всести I
с. 148
Усести II, всести II дзеясл. 1. Сесці, прыняць сядзячае становішча. пани молодаѧ, входечы до ложницы, так сѧ вельми в правую ногу ѡ порог ударыла, иж ѡт великого болю через немалую филю усѣсти мусела (Атыла, 234); кгдым до него в дом прышедшы усел, там же подданые пана Федоровы ... порвавшыся, мене шарпали (АВК, ХХХVI, 89, 1582); панъ подкоморій ... уседши подъ деревомъ, взявши справу до себе, сторонамъ обѣимъ одступити казалъ (АВК, ХI, 64, 1596); сталося, коли усѣлъ съ ними, прыемъ хлѣбъ, и преломилъ, и давалъ имъ (Гарм., 204); помолившисѧ, близко гроба оусѣлs плачꙋчи, а сѣдѧчи заснꙋлъ (Варл., 356б); вышедшы зъ того дому, въ которомъ теперъ мешкаю, усела пъяная и, зявавшы, стогнучы, умерла (ИЮМ, IХ, 372, 1639); кажꙋть им ꙋсести межы преднеsшими кнꙗжаты (Зб. 255, 223б); если теды голодныs ꙋсꙗдет ꙋ столꙋ ѡбфитого, а надто сѧ насытит (Зб. 259, 565); зашедши в пустыню а ꙋсѣдши под ꙗловцем просилъ дш0483и своеs смерти (Пралог, 542б); реклъ пн0483ъ пн0483у моему: ꙋсꙗд на правицы моеи (Выкл., 16б). 2. Усесціся, заняць месца для паездкі. ꙋзревши же тое вси сыны царевы, въседоша на мулици своѧ и ꙋтекоша (Скар. ДЦ, 90); фараонъ ... повѣле емꙋ въсесsти на колесницꙋ свою (Скар. КБ, 75б); так ѡба натыхместъ с полаца королевского вышедши на кони всели (Троя, 2б–3); ямъ дей уседъши на кони ... с колесы ихъ на жите пана своего перенемши (АВК, ХХI, 94, 1555); уседши на коня, шапку знемши поведилъ (АВК, ХVII, 432, 1561); все воиско на кони усѣли и поехали до замку (Бава, 143); усѣлъ на конѧ и хотѣлъ поехати (Трыст., 32); дѣвки еи всѣдши на велблюды ехали за ѡным мужемъ (Біблія, 56); тотъ Туръ, перенявъшы мене у мостку, на колеса въселъ и, грозечы мне, вести себе до Слуцка велелъ (АВК, ХVIII, 211, 1607); вжо въ самы вечоръ поспешаючысе ему на ночлегъ ... всевшы на коне самотреть зъ господы ехалъ (АВК, ХХ, 246, 1615); видꙗчи Сисыниs же былъ ѡшуканыs всѣдши на конꙗ ехалъ на горꙋ (Пралог, 598); коли всѣла на осла и зsѣжчала з горы, Дв0483дъ и мꙋжеве егѡ зsѣжчали противко ней (Хран., 233б). 3. Заняць якую-н. пасаду, пачаць выконваць якія-н. абавязкі. за усилованьемъ твоимъ благочестивымъ на той убогой столицы епископской усѣлъ (АЗР, IV, 98, 1595); замвриs ꙋсѣлъ на столицы иззрайлевоs и ѡдержалъ царство (Біблія, 436); Марко ... пановал лѣтъ фі0483 а сын его комод ꙋсѣлъ на панствѣ (Бельск., 241); изꙗслав ꙗрославович ꙋсѣл на столицы киевскоs (Стрыйк., 458б); того зѧт его власныs з столца царского зопхнꙋл, а сам на столцꙋ ꙋсѣлъ (Рым., 79); цесареваѧ Ѳеодѡра, и сынъ ей благовѣрный Михаилъ, на маестатѣ цѣсарскомъ оусѣдши, ворота смѣлости православнымъ отворили (Каліст, I, 39б); призовет их абы ꙋсѣли на столицах, и сꙋдили з нимъ дванадцат поколѣнꙗ израилскии (Выкл., 124). 4. Размясціцца, асесці дзе-н. ꙋйти и ꙋтечи могли х0483 мужевъ и ꙋсѣли на скалѣ реммонъ през д0483 мсцы (Біблія, 136б); пошли на мѣстце засадки, и оусѣли межи вефиль и гаи на заходнюю сторонꙋ мѣста гаи (Хран., 165).
с. 148
Усечение, всечение наз. Дзеянне па дзеясл. усечи ў 2 знач. по всечѣнии же ст0483ое моучн0483це парасковгии ... поехалъ нечестивыи мꙋчитель гѣмон на ловъ (Чэцця, 66); не хотевшимъ вамъ повеленіꙗ моего сотворити готовы бꙋдете мечномꙋ ꙋсѣченію (Зб. 752, 81); готовы бꙋдте мечномꙋ ꙋсѣчению (Зб. 82, 117).
с. 149
Усеченый, всеченый, усечоный дзеепрым. 1. Ад усечи ў 1 знач. даи мi головꙋ всеченоу ивановоу (Чэцця, 271); за его славꙋ головы нашѣ соутъ оусѣчены (Каліст, I, 147б). 2. Ад усечи ў 2 знач. павелъ же прехвалныи. оусеченыи мечемъ (Чэцця, 232); брат твоs барзо ꙋсеченыs пред тобою не ꙋмеръ (Зб. 255, 268б); ст0483ыs Агафагел по великих а розмаитых мꙋках ꙋсѣчен (Зб. 752, 227); ст0483ыs Апстлъ Iакѡвъ ... мечемъ оусѣченъ бысть (Зб. вып., 89). 3. Ад усечи ў 3 знач. Аркадиs сн0483ъ цесарскиs зброилъ штось, за што былъ великого каранꙗ годенъ, и ꙋсечоныs ест розками ѡт арсеніꙗ (Пралог, 665).
с. 150
Усечи, усечы дзеясл. 1. Адсячы. тогда ей воин ꙋсѣче главу и изыиде бл0483гоꙋхание ѡт тѣла еи (Зб. 81, 65б); цесар ... росказал мечемъ чстнꙋю главꙋ его ꙋсечы (Зб. 752, 8). 2. Раніць або забіць халоднай зброяй. в костѣле ... ганебне ꙋсѣкли его замордовали (Стрыйк., 619); Иванъ Прилуцкий ... порвавшысе с колясы до него ... в руку правую вышей локтя усекъ и шкодливе ранилъ (АВК, ХХ, 260, 1619). 3. Высечы, адлупцаваць. поsмавши его ꙋсечите розками а до нас послат не ѡмешкаsте (Бельск., 172б).
с. 150
Усечоный гл. усеченый
с. 150
Усеяти I, всеяти II дзеясл. 1. Засеяць, заняць пасевамі. онъ тую землю пооралъ и житомъ всеялъ (АВК, ХVII, 180, 1540); они дей тую ролю нашу своимъ житомъ всеяли (Там жа, 372, 1541). 2. // перан. Распаўсюдзіць. которе теж сшодшесе на кацерьскаѧ мѣстца кацерьства своꙗ з ыменіа ѡриенова оусеѧли (Валх., 82б).
с. 150
Усеяти II гл. всеяти I
с. 150
Усиление наз. Дзеянне па дзеясл. усилити. дочка цр0483ѧ южного приидет къ цр0483ю сѣверномꙋ ... и пріидет оусиленіем цр0483ѧ сѣверьского (Зб. 262, 124б).
с. 150
Усиленый, всиленый дзеепрым. ад усилити. ѡнъ цр0483ь над оусими сн0483ы всилеными (Зб. 262, 30); не дбал ѡн Iѡан на такое ѡтцевское ꙋпоминане а болшъ июды на лакомстве ꙋсиленого наследовал (Зб. 752, 489б).
с. 150
Усилети, всилети дзеясл. Узмацніцца. боудет початѡк твои мал и послѣдокъ твои оусилеет велsми (Зб. 262, 15); всилеет дѣло его (Там жа, 27б); ани заховаеть свои живот во здравіи, ани оусилеет во црствіи своем (Арыст., 140).
с. 150
Усилие наз. Намаганне. се бо погыбе паметь твоѧ ѡт земли ... иже вsсꙋе трудихсѧ со ꙋсилиемs изомроша (Скар. IК, 6б).
с. 151
Усилити дзеясл. Узмацніць. оусилиш его ꙗко цр0483ѧ оуготованого к напасти (Зб. 261, 18б); чи ест конець рѣчом вѣтреным или што оусилит тѧ (Там жа).
с. 151
Усилне гл. усильне
с. 151
Усилней гл. усильней
с. 151
Усилность гл. усильность
с. 151
Усилный гл. усильный
с. 151
Усилование гл. усилованье
с. 151
Усилованый дзеепрым. ад усиловати ў 2 знач. колi дѣвка ... бꙋдѣт оусилована и ѡна крикомъ и плачомъ осветчи свое оусилованіе ... тот имееть казненъ подлꙋг вины (Вісл., 36).
с. 151
Усилованье, всилованье, усилование наз. 1. Дзеянне па дзеясл. усиловати ў 1 знач. панъ Янъ Яронимовичъ ... на сесь часъ своимъ стараньемъ и усилованьемъ, властнымъ коштомъ и накладомъ своимъ, маеть приняти и вывести тисячу и двѣстѣ коней (АСД, I, 139, 1565); стерэчи будем ... всихъ станов достоsностеs ѡздоб и пожитков з наболшою пилностю и ꙋсилованемъ нашымъ (Ст. 1566, 27); со всякимъ усилованьемъ зычливого обмышливанья нашого чинити не занѣхаемъ (АЗР, III, 254, 1580); нарушать не рачилъ съ повинности моее и за великимъ всилованьемъ, набѣганьемъ и частыми мовами того самого Митрофана (АВК, III, 16, 1582); его милость ... з великимъ усилованьемъ выделенъя тых кгрунътовъ на част свою третюю домавълялся (АВК, ХХХ, 26, 1589); потребꙋешъ на тое синодꙋ, о который и мы з великимъ оусилованьемъ передъ тоею дорогою просили (Апакр., 20); не стараsтес правѣ з ꙋсилованемъ ѡ тѣлскꙋ (Зб. 261, 94б); зо всего того зs сердечнымъ оусилованьемъ и зs бачsнымъ оуваженьемъ дꙋшевного пожиткꙋ пилне шꙋкаймѡ (Каліст, II, 31б); звитѧживши противныи мѡцы, ласкою и помочsю дх0483а, и своимъ во всѣхъ цнотахъ оусилованsемъ, вѣчногѡ живота годнымъ бꙋдетъ (Мак., 213); Ꙋхищрѧю: Притрафлѧю, формꙋю, зs оусилованsемъ стараюсѧ, с пилностью що чиню (Бяр., 184). Параўн. усылованье. 2. Дзеянне па дзеясл. усиловати ў 2 знач. колі дѣвка ... крикомъ и плачомъ осветчи свое оусилованіе ... тот имееть казненъ (Вісл., 36); по третиs раз его пытала аж поведал правдꙋ на ее всиловане (Самсон, 25б).
с. 151
Усиловати, всиловати дзеясл. 1. Прыкласці (прыкладаць) намаганні. оучинивши посполу навалность напротивку гекторови его на землю збит мужне всилуют (Троя, 40б); черезъ розные люди и войска свои о посягненье тое всее земли Инфлянтское пильне усилуетъ (АВК, III, 273, 1577); панъ Юрей Бокей такъ широкое письмо передъ судомъ ... читалъ и подалъ, усилуючи то показать, ижъ тотъ фальшъ ... розумѣнъ быти не маетъ (АВК, VIII, 454, 1588); на которомъ фꙋндаментѣ единовладство костелное папежѡвъ римскихъ бꙋдовати оусилꙋетъ (Апакр., 121); коли вs ѡбразе ꙋсилꙋет хто выразити бг0483а которыs ест дх0483ъ и реч непонꙗтаꙗ, грешит такиs смертелне (Зб. 261, 207б); полꙗки зас галицкое кнꙗзство ꙋсиловали ѡбернут в повѣт полскиs (Стрыйк., 483); пришли на помочъ против тым, котории ꙋсилуют роспорошит наши палацы (Алекс., 20б); зазросливцы оутаити чꙋдо оное оусилꙋют (Каліст, I, 145); Бг0483ъ и Аг0483гли его хочꙋтъ чл0483вка до своего кролевства затѧгнꙋти: а діаволъ и анsгели его оусилꙋютъ его вs свой край заволочи (Мак., 248); маешъ теды то ꙋсиловат абыс был волныs ѡтъ грехов принамнеs ѡт смертелных (Зб. 255, 31); ꙋтекаsте жъ ѡт того герода проклѧтого, коториs ꙋсилꙋетъ в насъ новонарожоного хс0483та пана забити (Зб. 259, 445); весь людъ который былъ зs Iѡавомъ оусиловалъ обалит мꙋры (Хран., 275б). Параўн. усыловати. 2. Згвалціць. коли хто усилꙋеть дѣвъкꙋ а любо жонъкꙋ квалътомь ... имеють быти ѡсꙋжены (Вісл., 25б).
с. 152
Усиловатися, усиловатисе дзеясл., зв. ад усиловати ў 1 знач. самꙋю збавителевꙋ власть, ꙗкомъ рекъ, римскій папежъ переворочаетъ и не толко хв0483ꙋ цр0483ковъ смирити оусилꙋетсѧ и под себе подбивати иншꙋю братю, але и самого всѣхъ га0483 и влдкꙋ единого силного, ницꙋючи его державꙋ (Апакр., 189); все наше набоженство старожитноѣ вѣры святоѣ съ тыхъ домовъ вытиснути усилуются (АЗР, IV, 246, 1603); во иѡане господ бог розꙋмъ так прꙋдко справилъ, прето ѡт веселꙗ играл ꙋсилꙋючысе з жывота выsти, абы хса з маткою его ѡгледал (Зб. 255, 168); Понꙋждаюсѧ: Кваплюсѧ, оусилꙋюсѧ, постизаю, кꙋшꙋсѧ (Бяр., 111–112).
с. 152
Усиловне прысл. Тое, што і усильне. семого дн0483ꙗ, зновꙋ ꙋчинил пристꙋпъ и штꙋрмы до мѣста которог казал ꙋсиловне добыват (Бельск., 386б); люде, которыи пилно а оусиловне працꙋютъ, здоровшими ... бываютъ (Каліст, II, 162б); гды такъ зрозꙋмѣетs, и певный розсꙋдокъ мѣти бꙋдетs, всего себе оусиловне добромꙋ ѡддати виненъ бꙋдетъ (Мак., 293).
с. 152
Усиловный прым. Тое, што і усильный. Але росказꙋетъ трꙋдом заражономꙋ ити до Сщ0483енsника, и оусиловными прозбами вывести егѡ вs домъ прибыткꙋ своего (Мак., 346).
с. 153
Усилство гл. усильство
с. 153
Усильне, усилне прысл. Упарта, настойліва, з намаганнем. што ꙋсилне чинѧтъ всѣ ѡдщепенъцы (Унія, 42); ѡ зъедноченье с костеломъ рымъскимъ ꙋсилне просилъ (Бер. саб., прадм.); оног оусилне просилъ, абы аѳанасіа приверноулs (Апакр., 132); ꙋсилне пилноват абы [чл0483вкъ] ѡдъ материs и целю не ѡтстꙋповалъ (Зб. 261, 71б); просил мене ꙋсилне абы ишол до виѳлеема (Біблія, 335); Володимер теж Киева ꙋсилне добывал (Стрыйк., 445); жыдове, съ пильностю ищучы вины на Христа не могли ее найти, хотя о то усильне старалися (Гарм., 203); вшелѧкій оубиваючій вас, такъ сѧ о смерть вашꙋ оусилне старатисѧ бꙋдетs (Каліст, II, 228б); маютъ сѧ теды хрстіане старати оусилне, жебы ѡтнюдъ никого не посꙋжали (Мак., 129); Овъсяный усильне прозьбами своими упрошалъ его ... абы ... зосталъ (АВК, ХХ, 292, 1629); всихъ ихъ милостей пановъ обывателей ... усильне просимъ (АСД, II, 69, 1641); часто и ꙋсилне ѡ пришлом преследованю ... ꙋпоминает (Зб. 255, 63); ꙋважъ чомꙋ господъ исꙋс так пилне и ꙋсилне ꙋчнем своимъ сполънꙋю милост приказꙋе (Зб. 259, 574б); ани сестри свои не вѣдилъ, котораꙗ его велsми ꙋсилsне видет прагнула (Пралог, 603б). Параўн. усылне.
с. 153
Усильней, усилней прысл., выш. ст. ад усильно. московскии зас тым ꙋсилнеs Полоцка добывал (Стрыйк., 582); замкꙋ тым ꙋсилнеs добыват почали, стараючысꙗ абы его цало достали (Там жа, 591б).
с. 153
Усильникъ наз. Гвалтоўнік. о усільнікꙋ на доброволнои дорозѣ (Вісл., 8); абы оусільнікомь смелость ѡтнѧта оуставлѧемь (Там жа, 24б).
с. 153
Усильность, усилность наз. Намаганне, напружанне. усильностью, противку кождому непріятелю нашому ... не переставаютъ (АЗР, III, 139, 1565); стали ... моцною ꙋсилъностю против кождому неприꙗтелеви (Ст. 1566, 5б); взывал людъ весь до гсда з великою ꙋсилностью (Біблія, 561–562); до вѣри и наслѣдованꙗ костела римског з великою пилностю, и ꙋсилностю прывели (Стрыйк., 559); Iѡан ... невинне был на смерть всказан просечи з великою ꙋсилностью гса іс0483 ха0483 жебы фалшивую ѡнꙋю жалобꙋ ... знат рачил (Зб. 107, 101); птицы з такою ꙋсилностию покармъ потребныs дѣтем своим ѡбмышлевают (Зб. 255, 412б); старалисꙗ з вшелꙗкою ꙋсилностю абы столицы епскпскоs афанасиꙗ скинꙋли (Пралог, 632б). Параўн. усильство ў 2 знач.
с. 153
Усильный, усилный прым. Упарты, настойлівы. ни ꙋсилною прозбою ни плонным забеганемъ, ани лагодными і прибавлѧючими доводы спирати хочꙋ (Цяп. Прадм., 270б); замкꙋ ач ꙋсилным добыванем взꙗт не могли (Стрыйк., 509б); ѡ способность зрозꙋмѣнѧ и розсꙋженѧ частій дш0483и, оусилное старанsе мѣти потреба (Мак., 26); ꙋчышъ жебыс мы со ꙋсилнымъ налеганемъ трывали на молитве (Зб. 255, 7); ꙋсилный: Важнѣйшій, реч оусилsнаа, справа важнѣйшаа (Бяр., 181); усилными прозбами на него наступил, абы шол (ИЮМ, ХХVI, 181, 1667); зъ усильнымъ стараньемъ ... покладалъ и читалъ ... выписъ (АВК, ХV, 508, 1686); на тотъ часъ съ прозьбою усильною жалуючихъ уведенье ... позволили (АВК, ХI, 279, 1697). Параўн. усиловный.
с. 154
Усильство, всилство, усилство наз. 1. Насілле, гвалт. о усилстве паньскомь а любо женъ (Вісл., 7); што ся дотычетъ кгвалту, пожоги, розбою, всилства, то его милость на себе взялъ и на врядники свои (АЗР, II, 11, 1507); онъ маеть судити въ месте Володимерскомъ: кгвалты, шляхетскую рану, всилство, похвальную пожогу (Арх. ЮЗР, V-1, 31, 1509); естли бы хто девку албо ꙋчтивую невесту ꙗкогоколвекъ стану ꙋсилством зкгвалтил (Ст. 1566, I, 84б); маетность вся выбрана и выпроважона, быдло и весь статокъ выгънано, самых усильствомъ выпроважоно (АВК, ХХХVI, 247, 1582); в покою седить, а жадного ꙋсилства ѡбелженѧ и ꙋкривженѧ на собе не поносить (Ст. 1588, прадм.); Янъ Волынец, перенявъшы на добровольной дорозе идучую тую жонъку ... усилствомъ зкгвалтил ее (АВК, ХХХI, 110, 1592); тот Войтеховский ... маючы пры собе громаду людей ... надъ шинкаркою усильство ... чынили (АВК, ХХ, 295, 1630); я ... видечи такое усилство и волане, почал был есми из малжонкою моею от них уходит (АВК, ХХХIV, 293, 1663). Параўн. усыльство. 2. Тое, што і усильность. она ... з великимъ кгвалтомъ и усильствомъ выдаршысе з рукъ ихъ ... до костела ... утекла (АВК, ХХ, 162, 1600); княз Трубецкий подышол и подступил под замок ... с потугою великою и усилством (АВК, ХХХIV, 222, 1662).
с. 154
Ускаженый, ускажоный дзеепрым. ад ушкодити. маемо ... того постеречи ... абы ни въ чомъ наша фундація не была нарушена и ускажена (АСД, II, 50, 1633); на моем предсꙗвзꙗтю ꙋскажона есми не естъ (Зб. 752, 36).
с. 155
Указаный гл. всказаный
с. 155
Усказанье гл. всказанье
с. 155
Усказати гл. всказати
с. 155
Усказовати гл. всказывати
с. 155
Усказъ гл. всказъ
с. 155
Усказываный гл. всказываный
с. 155
Усказывати гл. всказывати
с. 155
Усканути дзеясл. Паўплываць. после слова моего не говорили дроугое и на них оусканꙋло слово мое (Зб. 262, 24).
с. 155
Ускаржанье наз. Дзеянне па дзеясл. ускаржати. частые нареканьѧ, оускаржаньѧ и стискованьѧ людей свѣцких на дх0483ѡвные, и засѧ дх0483ѡвных на свѣцкіе были (Апакр., 193б); загамую ѡт себе ꙋскаржаньꙗ сынов израsлевых, которыи мнѣ шемрат противко вамъ (Біблія, 195); ꙋскаржаетсꙗ Iѡвъ на нендзꙋ и нещастꙗ свое, которого ꙋскаржанsꙗ таꙗ сꙋмsма есть, ижбы былъ собѣ зычил (Выкл., 91).
с. 155
Ускаржати дзеясл. Скардзіцца. показали листъ его млсти пана подскарбего, писаный до пана подстаростего могилевъского, пана Станислава Дыбовского, ускаржаючи тымъ мещаномъ присуду замку могилевского ставити клетки въ концу крамницъ, ку важницы (ИЮМ, VIII, 217, 1593); великимъ жалемъ въ неулечоныхъ кривдахъ нашихъ вашимъ милостямъ ускаржаемо на его милость отца Ипатія Потея (АСД, VI, 125, 1608); ускаржали, ижъ гости зъ розныхъ мѣстъ пріежъдчаючы, на рынку скуры выробленые, яловичы и воловые, ку перешкоде ремесла ихъ продають (ИЮМ, IХ, 386–387, 1640).
с. 155
Ускаржатися, вскаржатися, ускаржатисе, ускаржатьсе дзеясл., зв. ад ускаржати. на остатку вскаржаетеся ... на пана воеводу Подляшъского (КПД, 503, 1568); в которомъ листе передъ маркомъ оускаржаетъсѧ и нарекаетъ о спаленsе канѡновъ (Апакр., 117б); пришла теж мариꙗ макгдалена до тивериꙗ в рым ꙋскаржаючисꙗ на пилата старостꙋ, и на аннꙋ, и каиꙗфꙋ архиереѡв которые Хс0483та Iсꙋса на смертъ ѡсꙋдили (Бельск., 207); шолъ теды страѯогон до афины мѣста, и ꙋскаржалъсе з плачем на алеѯандра (Алекс., 11б); прыходили до насъ боярове нашы з села Валища ускаржаючысꙗ, якобы верность твоя не водлугъ уставы давное надъ повинность у нихъ брати (АВК, ХХIV, 466, 1602); затымъ обтяжливе оускаржаемося на тыхъ помененыхъ противниковъ (АСД, VI, 156, 1609); Дося Матюшиная ... жалосливе ускаржаласе на пана Ивана Отрошковича, зълотника ... о окрутъное и баръзо шкодъливое зранене мужа своего (ИЮМ, VIII, 522, 1636); теды на оного се ускаржалъ, повѣдаючи то, же вже дей то оному не новина чинить (АВК, ХVIII, 342, 1645); Оукорѧю: Зневажаю, деспекsтꙋю, приганѧю и тыжъ скаржꙋсѧ, оускаржаюсѧ (Бяр., 178); худыи чл0483къ ... пришол з вели[ки]м жалем оускаржатісꙗ до ст0483го (Жыц. св., 94); пришолъ теды до него шатанъ и почал се ꙋскаржать на него мовечы, што то ест старче наsзлослившиs (Зб. 107, 206); если се ты ꙋскаржаешъ в противностꙗх и шемришъ, барзо блудиш (Зб. 255, 332); ускаржалъсꙗ емꙋ на поганъство которое было в херсони (Пралог, 497); котораѧ слезы предs Самѱѡном выливала и оускаржаласѧ мовѧчи (Хран., 185).
с. 155
Ускаржаючийся дзеепрым. ад ускаржатися. марѳе ꙋскаржаючеsсѧ ижъ сама толко послꙋгꙋет рек гд0483ъ, марѳо ѳрасꙋешъсе и печалꙋешъ ѡ многомъ (Зб. 259, 558).
с. 156
Ускарженье наз. Дзеянне па дзеясл. ускаржитися. при томъ жо ускарженьи чоловека посполитого и панъ Виленьскій его милость и поведилъ такъ передъ паны радами (КПД, 35, 1538).
с. 156
Ускаржитися, ускаржитисе дзеясл. Паскардзіцца. дв0483дъ ... не штос ꙋскаржит иного толко на ѡко (Зб. 261, 142б); которого побили въ той часъ, якъ стояли цехи на варте и онъ ускаржилъсе на пана Мицкевича (ИЮМ, ХI, 50, 1697).
с. 156
Ускарятися дзеясл., зв. ад ускоряти. воеводаж ст0483ополковъ ездѧ подлѣ днепрѧ. почал оускарѧтис новъгородцомъ (Чэцця, 247).
с. 156
Ускинути гл. вскинути
с. 156
Ускладати гл. вскладати
с. 156
Ускланяти дзеясл. Нахіляць. почал ѡживати ст0483ыи борис. началъ оускланѧти главоу свою ст0483оую (Чэцця, 243).
с. 156
Ускласти гл. вскласти
с. 156
Усклонитися дзеясл. Тое, што і всклонитися. Дружненна прыгнуласѧ, ухватила Бова и поцаловала его под столомъ. И въ тотъ часъ ѡба усклонилисѧ (Бава, 137).
с. 157
Ускожоный гл. ушкоженый
с. 157
Усколебатися дзеясл. Ускалыхнуцца. оусколеблетсѧ землѧ. вострꙋбѧть трꙋбы (Чэцця, 357б).
с. 157
Ускопати дзеясл. Ускапаць. ѡрꙋтъ не так ꙗк ꙋ нас толко мотыками ꙋскопают (Царств., 80б).
с. 157
Ускоре прысл. Тое, што і вскоре. ускоре ꙗвилсѧ емꙋ ст0483ыи никола (Чэцця, 92–92б); ѡни без всѧкого ѡслоушаниꙗ оускорѣ прихожахꙋ и со своеи земли к немоу (Увар., 103); ꙗ тебе хочу ускоре видети (Трыст., 83); рекни што противног бг0483ꙋ, абы тебе ꙋскорѣ смертъю забил (Бельск., 39б).
с. 157
Ускоренье наз. Дзеянне па дзеясл. ускорити. докончене и оускорене на всѣх по всей земли живꙋчих оучинитъ Гд0483ь вседержител (Каліст, II, 318).
с. 157
Ускорити дзеясл. Паскорыць. оускорил еси оубииство сее злое вчинити (Чэцця, 272б); оускори гь0483 на ѡное зло и приведеи на нас праведен (Зб. 262, 123).
с. 157
Ускормень наз. Гадаванец. ꙋскорsмень мои дедичомъ моимъ будеть (Скар. КБ, 28); востали есте на места ѡтцевs своихъ приросsткове и ꙋскорsмни людеи грешsныхъ (Скар. КЛ, 67).
с. 157
Ускормити дзеясл. Тое, што і вскормити. Моисеѧ нароженого ... дщера фараонова знашsла и дала оускормити (Скар. КВ, 6); ꙋбогыи пакъ ничто же иного не имелs токмо агницу едину юже былъ купилs и ꙋскормилs (Скар. ДЦ, 86).
с. 157
Ускормленый дзеепрым. ад ускормити. ꙋ пеленкахъ оускорsмленъ есмъ (Скар. ПБ, 10б); люди игде зsродилисѧ и ꙋскорsмлены суть по бозе кs тому месту великую ласку имають (Скар. КЮ, 2б).
с. 157
Ускоросый прым. Вузкі. нос же оускоросыи и ѡстрыи и такоже шіѧ долгаѧ ... знаменоует сꙋхое слиꙗніѧ (Арыст., 190).
с. 157
Ускоряти дзеясл. Паскараць. ноги ихъ на лихо текꙋть и поборжають [на полі: ꙋскорѧют] пролити кровь (Зб. 262, 93).
с. 157
Ускочити гл. вскочити
с. 157
Ускочыти гл. вскочити
с. 157
Ускроменый гл. ускромленый
с. 157
Ускроменье гл. ускромленье
с. 157
Ускромити дзеясл. Утаймаваць, супакоіць. если бых се дей через сесь час того марнотравства еще важил, а от него ускромити и погамовати, а не пристойного лотровского питя поперестати ... хотел (ИЮМ, ХХХII, 267, 1577); скаркги и набѣганья въ заистью такъ о кгрунты ... которые хотечи мы уже ускромити ... застановили есьмо (АЮЗР, I, 225, 1589); мудраꙗ невѣста ꙋскромила гнѣв дв0483да (Бельск., 99б); посторонныи неприꙗтели потꙋжне ꙋскромил и границы полские ѡт всѣх шкод и наездов неприꙗтелских ѡбваровал (Стрыйк., 601); вси поганы ꙋскромимы, тогды се з звитежством воротимо (Алекс., 15); вси пограничныи неприꙗтели ꙋскромил, и ꙋспокоилъ (Хр. польск., 3б); пыху ꙋмыслꙋ людского ꙋскромил (Зб. 255, 141); не толко тот хлѣбъ мѣлъ голод ꙋскромити, але розмаитые присмаки дати (Зб. 259, 157б); Ираклий ... старалсе ѡ том пилне, ꙗкъ бы моглъ тирана того ꙋскромити (Зб. 752, 411); ꙗкъ еси много чаровъниковъ ускромилъ але таких есми николи чаровъ ꙗкъ ꙋ тебе не вѣдил (Пралог, 530); загневаные серца лагодне ꙋскромил и ꙋспокоил (Зб. 82, 80б); Алеѯандер уже битвꙋ, ꙋскромил и город велѣлъ угасити, и сечъ перестати (Алекс. 1697, 14б).
с. 158
Ускромитися, ускромитисе дзеясл., зв. ад ускромити. кгды вже тая бурда ускромилася, увошли дей есьмо потомъ ... до колеіума русского Виленского (АВК, VIII, 38, 1598); слышачи жидове тоs ꙋчинок полꙗклисꙗ, и архибунтовницы, ꙋскромилисꙗ (Бельск., 235); коли сꙗ ꙋскромили лꙋпезства, зараз мстислав ... стриꙗ своего ... на столицы киевскоs посадил (Стрыйк., 479б); если царъ агеменъ дасть еи дочку цвѣтанꙋ ꙋскромитсꙗ хвилꙗ (Тр. гіст., 69б); през дх0483а оускромиласѧ (Мак., 216); кгды се ускромило поветре моровое в томъ дворе ее милости ... на тотъ часъ з буды вышла до того двора своего (АВК, ХХ, 298, 1631).
с. 158
Ускромление гл. ускромленье
с. 158
Ускромленый, ускроменый дзеепрым. ад ускромити. маючы онъ волю и росказанье ... абы таковые свовольные ускромены и угамованы ... были, оныхъ велъ до враду (АВК, ХХ, 177, 1601); Смѣренный: оускромленыи, покореный, покорный, мѣрный, низкій (Бяр., 152); ꙋважаs ꙗко дикаꙗ таꙗ ѡвечка злегка словы збавителевыми ꙋскромена была и поsмати сꙗ пастырꙋ своемꙋ дала (Зб. 255, 19); лежалъ ... ꙋже тѣла ѡтбѣгъ бичами прилежной молитвы ꙋскромленыs (Пралог, 560).
с. 158
Ускромленье, ускроменье, ускромление наз. Дзеянне па дзеясл. ускромити. по ꙋскроменью поветреѧ на першыхъ рокохъ земскихъ ... маеть быть таковыs записъ и выписъ врѧдꙋ кгродъского перенесенъ и до книгъ записанъ (Ст. 1588, 309); просили теж ѡт нег по смерти лѣпшог и вчаснѣsшоs мѣстце в пеклѣ и дожчов, або ꙋскромене непогоды (Стрыйк., 433); на оускромене затрвоженѧ сѧ Апслского то оучинилъ (Каліст, I, 160б); Iелей кꙋ болезнемъ телеснымs оускромленію барзо помагаетъ (Навука, 119); амвросиs водлꙋг повинности ꙋрѧдꙋ своего на ꙋскромлене взбꙋренѧ высланыs был (Зб. 82, 235б).
с. 159
Ускромляти, ускромлять дзеясл. Утаймоўваць, супакойваць. золото теж коли знаsдемо ногами топчемо бо золото голодꙋ не ѡтдалꙗет, ани прагнене ꙋскромлꙗет (Бельск., 181б); аматыст ꙋскромлꙗет моцност вина, а не допꙋщает того хто его носит з памети ѡтходит (Алекс., 22); милостынѧ абовѣмъ оускромлѧетъ аффектъ запалчивости (Каліст, I, 34б–35); того забитья доходить и такую своволю ускромлять хотечы (ИЮМ, Х, 219, 1647); Оукрочаю: Оускромлѧю (Бяр., 178).
с. 159
Ускрычати гл. вскрычати
с. 159
Ускубти дзеясл. Ускубнуць. онъ дей на той сеножати безвинне ее збилъ, поличковалъ и за лобъ ускубъ (АВК, ХХI, 32, 1555).
с. 159
Уславити гл. вславити
с. 159
Уславитися гл. вславитися
с. 159
Усладити дзеясл. Тое, што і усолодити ў 2 знач. пред лицемъ твоимъ ꙋсладитs ꙋста своѧ (Скар. IС, 44б).
с. 159
Усладивший дзеепрым. ад усладити. забꙋди его оутроба оусладившаѧ его (Зб. 262, 22б).
с. 159
Услажение наз. Дзеянне па дзеясл. усладити. коли кого исъ жоною албо с дочкою оу чоужеложстве албо оуслаженіи заспѣеть. не гнѣваетьсꙗ прото (Валх., 83б–84).
с. 159
Усланый, усланный дзеепрым. ад услати. по смерти жоны мает остат у мужа ложе услано (АВК, ХХХIХ, 50, 1578); лилиꙗми над жерелом рѣчки плынꙋчои ꙋслано мꙗкко и дорогꙋю ложꙋ поставлено (Бельск., 248б); по ѡных, злотомъ чистым оусланых, оулицах твоихъ, зачасомs своимъ, могли сѧ прехажати (Карп., 24б); казалъ ... тѣло его ѡное такъ ꙋже во всих члонках скатованое и сторганое на ложъку скорꙋпами ѡстрыми ꙋсланым положит (Зб. 81, 93); ложы ꙋсланные, ѡбитые коморы пенкными коберцами (Зб. 752, 339б); на голоs земли рогозом ꙋсланоs ажъ до смерти сыплꙗлъ (Зб. 82, 101).
с. 159
Усланье наз. Дзеянне па дзеясл. услати. под покривкою долгого ѡчениванsѧ до ѡпꙋщенsѧ сѧ приходѧчимъ, за оусланsемъ вs головѣ того. Колижъ вжды достꙋплю ласки Бж0483ей (Мак., 277); травы для усланя въ суботу передъ святками за осм. дванадцать (ИЮМ, IХ, 54, 1692).
с. 160
Услати, услать дзеясл. Паслаць. перед часомъ см0483ртsное далесь оуслать ложе (Лям., 13); цесар в полкомори ꙋслати ложе казалъ и на нем ѡного ꙋмерлого положити (Пралог, 524). // перан. в дш0483и егѡ вѣчное собѣ мешкане оуслалы (Сматр., 36).
с. 160
Услатися дзеясл., зв. ад услати. кгды до кгрꙋнтовного а трывалого зsедноченsѧ дорога сѧ оустелет, тогды мы певне хꙋтливе сѧ до него мѣти боудемо (Апакр., 15); тымъ ѡтданьемъ послоушенства ѡтцꙋ папѣжови, не толко дорога знамените сѧ оуслала, до ѡтстꙋпеньѧ напотомъ всѣх пꙋнктовъ наоуки (Там жа, 40).
с. 160
Услинитися дзеясл. Заслініцца. ꙋчинилсꙗ давыд шаленым, ꙋслинилсꙗ аж по бородѣ текло, и колотал во двери (Бельск., 97б).
с. 160
Услонецъ наз., памянш. ад услонъ у 1 знач. тамъ же у той избе услонец щепаный (АВК, ХХХIХ, 426, 1579).
с. 160
Услонитися, вслонитися дзеясл. Нахіліцца; абаперціся. оуслонившисѧ мало ст0483аꙗ бц0483а. блгсвила апсловъ (Чэцця, 264б); Бово прыступил ближеи и вслонилъсѧ на посохъ (Бава, 151).
с. 160
Услонокъ наз., памянш. ад услонъ у 1 знач. по лѣвой сторонѣ свѣтлица въ сажня полтретья, въ ней столъ ... услонки два малыхъ (АВК, VIII, 416, 1586).
с. 160
Услонъ, вслонъ наз. 1. Услон. тотъ истый Трухонъ зъ братомъ своимъ Савою, пришедши въ домъ до сотника Ивана и въ ызбе силъ на вслоне (АВК, ХVII, 234, 1540); у одной свѣтлице столъ великій сосновый ... услонъ великій одинъ (АВК, VIII, 416, 1586); купили услонъ новый до каменицы у Никонора (ИЮМ, IV, 239, 1686). 2. Падстаўка пад ногі для больш зручнага сядзення. Подножіе: Оуслонъ, подножок (Бяр., 108).
с. 160
Услуга наз. Паслуга. папѣжъ селивестръ в0483 былъ чарнокнижникомs, и за оуслоугꙋ шатанскꙋю которомꙋ сѧ былъ ѡтдалъ папѣжом зостал (Апакр., 64–64б); длѧ повѣреной мнѣ в Церкви Хв0483ой дш0483езбавенной Еѵглской оуслꙋги живот мой пожитечнѣйшій естъ (Сматр., 46); само ѡдпочненье бꙋдетъ ли ѡбфито, побꙋжаетъ вsнꙋтрности млсрдіѧ и иншіи оуслꙋги: ꙗко навѣжати братію, оуслꙋговати словꙋ (Мак., 330); мѣлес быти готовыs на ꙋслꙋгꙋ его, коториs хс0483та наsболшеs зо всѣхъ милꙋешъ (Зб. 259, 634б); тот Дановский затягнувшы до услуг своих жалуючого ... оному верне и цнотливе служилъ (АВК, ХХХI, 442, 1679); слугамъ пляцовымъ за розные услуги зол. два (ИЮМ, I, 200, 1681); дали пану Яну Хомичу, взглядомъ услуги, што отвезъ гроши поголовные, што докладалъ золотыхъ триста, то ему дали золот. петнадцать (ИЮМ, II, 61, 1683); Яну Красновъскому за услугу, што прыходило за понеделщыну, якъ дворникъ хорымъ былъ, дали ему золотый (ИЮМ, VI, 128, 1689); за картою пана войта, купили боты челядницы, которая зостаетъ на услузе пана войта Шашкевича, хорого (ИЮМ, IХ, 36, 1692); Михалце, за услугу дали (ИЮМ, ХХI, 15, 1711).
с. 160
Услугивати гл. услуговати
с. 161
Услугованье, вслугованье, услуговане наз. Дзеянне па дзеясл. услуговати. малжонце своей милой, для ее против собе упреймой веры, зычливости и вслугованя, отдал ... коп двадцать гршей (АВК, ХХХIХ, 403, 1579); дознавшы от малжонки своее ... ку собе великую хуть, милость, склонность, поволность, услуговане и працовитое обо всемъ добромъ моем старане ... дарую именъе мое властное (АВК, ХХХII, 459, 1596); мнѡго ми бовѣмъ такихъ тоут дх0483овныхъ з римского вызнаньѧ покажешъ, которые бы толко самымъ вsзглѧдомъ оуслꙋгованьѧ хвалы бж0483ей и цр0483кви его, на добра оустоуповали (Апакр., 170б); каждый зs нихъ, ꙗко налѣпей хоуть и оуслꙋговане свое освѣдsчити хотѣлъ (Карп., 42–42б); добра и оздобы на честь и фалу Бога всемогущого а ку услугованю намъ господарю и доброму отчыны своее оборочали (АЮЗР, II, 70, 1615); вs речахъ очомъ подлеглыхъ, кроль на пріймꙋетъ оуслꙋгованѧ ѡд людей пасꙋчихъ стада, але ѡд добре выцвичоныхъ и выборныхъ (Мак., 157); я преречоный Мустафа ... в стане светом малженском мешъкалъ и по ней верног, жычливог услугованя дознавал (АВК, ХХХI, 320, 1644); Слꙋженіе: Слꙋжѣне, слꙋжба, оуслꙋгованsе, оупокоеніе (Бяр., 150); был нѣкоторыs св0483тыs пꙋстынник которыs межи иными цнотами великꙋю мѣлъ ласкꙋ до ꙋслꙋгованѧ хорым (Зб. 107, 67б); ноги ꙗко ѡна не ѡборочала толко ... на ꙋслꙋговане гостеви своемꙋ (Зб. 259, 557).
с. 161
Услуговати, услугивати, услуговать дзеясл. Услугоўваць. слуги Божіе мешкали при той церкве, и въ ней хвалу наивышому обычаемъ христіянскимъ услугуючи набоженство ... одправовали (АСД, I, 6, 1507); зъ ꙋбогое своее маетности народоу моему ꙋслꙋгую (Цяп. Прадм., 267); бо0483у бг0483ꙋ и хвалѣ его оуслоуговали, на всѧкомъ мѣсцꙋ толко способномъ (Апакр., 84); не моглъ теды жаден ѡфѣри приносит, ани теж ѡфѣрою ꙋслꙋговат (Бельск., 227); не толко люди але тежъ и богове именю нашему ꙋслугꙋют (Алекс., 24б); иншого нѣѧкого зs навѣрнѣйшыхъ слꙋгъ своихъ послалъ, который бы на мѣстцꙋ сн0483ови его оуслꙋговалъ (Варл., 190); челядь отцовская, кгды послуги въ гандлѣ тые сынове отца своего отправовали, онымъ услугивала (АСД, V, 372, 1646); ꙗкъ наболеs еремiта хворомꙋ ꙋслꙋговал тым наболеs и лепѣs еще слꙋжити прагнулъ (Зб. 107, 68); далеко болшеs человѣкъ человѣкꙋ мает се подъдават и братерско ѡдинъ дрꙋгомꙋ ꙋслꙋговат (Зб. 259, 87); створител ... вспомнел на ст0483ыs прошлыs живот его, коли слꙋжил церкви, коли всмотровал въдовы, коли сиротам ꙋслꙋговал (Зб. 82, 29б); тому жъ Матиашу, што передъ дорогою услуговалъ, дали ему копу литовскую (ИЮМ, II, 123, 1684).
с. 162
Услуговатися дзеясл., зв. ад услуговати. услуговался служачи у князя моего и у насъ (АВК, III, 4, 1738).
с. 162
Услуговать гл. услуговати
с. 162
Услугуючий, услугуючый дзеепрым. ад услуговати. зъ их з посредкоу рꙋсинъ их своеи рꙋси оуслоугꙋючий. бы ми мовлю ꙗко то призвоито бываеть (Цяп. Прадм., 268); надꙋтостю пыхи, назвискомъ новымъ, неоуважнымъ, глоупымъ, пышным, по мне оуслꙋгꙋючим, злым забобоннымъ свѣтскимъ ... не называет (Апакр., 111); ѡлтареви оуслꙋгꙋючій ѡгонь, часꙋ заведенѧ албо полонꙋ, засыпанъ былъ вs ꙗмѣ (Мак., 90); створыл ... оуслꙋгꙋючіе бозкомꙋ маестатови Дꙋхи (Варл., 47); вси бовем суть, ꙗко апостолъ мовит дꙋхове ꙋслꙋгꙋючые (Зб. 255, 368б).
с. 162
Услужать дзеясл. Услужваць. тые подданые повинны выдать зъ дому по пулъчверти жита ... по курицѣ зъ дому, въ ловы иле того потреба разы услужать (АВК, VII, 457, 1592).
с. 162
Услужити, услужить дзеясл. Услужыць. нехаи оучатьсѧ хрістіане ... и инымs почsтивымъ наоукам, тѣже и воинства, дабы церsкви напотом ꙋслужити могли и оумѣли (Будны, 61–61б); Бг0483ꙋ и свѣтꙋ, заровsно, оуслꙋжити и догодити хотѧчи, на ѡбѣдвѣ нѡги свои храмлютъ (Карп., 9б); может млст вашим ꙋслꙋжити (Дыяр., 153); дали тломачу немцу Невядомскому, слузе п. енарала, талеровъ пять обецаныхъ, за што мелъ услужить маистратови могилевскому (ИЮМ, ХIII, 145, 1699).
с. 162
Услужоный дзеепрым. ад услужити. естли бы не был на свое власности оселый в таковых своих речахъ услужоны ж на рухомом именьи его або не в достатку на персоне его мает быти каранъ (Ст. 1529, 36).
с. 163
Услуханье наз. Дзеянне па дзеясл. услухати. оужъ мовивши зs Еѵвою, длѧ оуслꙋханѧ его, вшолъ внꙋтръ еи (Мак., 133).
с. 163
Услухати, услухать дзеясл. Паслухаць. они пакs ꙋслухавsшы королѧ шsли (Цяп., 3); рады злое ꙋслухавши легце собе важечи пановъ рокошан которых не было болшъ над пѧт тисечеs, хотев ихъ см0483рти (Барк., 158); того бж0483е не даs, абысмо вас в том ꙋслꙋхали (Стрыйк., 498б); который, услухавшы того сына своего, заразъ выпадшы зъ дому съ киемъ на поле подъ жито, того подданого его ... збилъ и зранилъ (АВК, ХVIII, 231, 1612); москвичи бояръ не услухали и учали по нихъ стрѣляти (АЗР, IV, 486, 1615); если мене не оуслꙋхаете, и не бꙋдете чинити всѣхъ приказаній (Каліст, II, 205); кꙋситъ абовѣмъ кꙋситель, але не вѣдаетъ, если его оуслꙋхаетъ, албо нѣ (Мак., 236); ст0483ый феѡдосие ѡхотне его в томъ ꙋслꙋхалъ (Пралог, 643б); которыи не хотѣли ꙋслꙋхать росказаньѧ братіи своихъ (Хран., 189б); если цр0483кви не ꙋслꙋхает, нехаи бꙋдет ꙗко поганин (Выкл., 61б). Параўн. услушати.
с. 163
Услухъ гл. вслухъ
с. 163
Услушати дзеясл. Тое, што і услухати. што ꙋслушавши ихъ милость панове послове королѧ его млсти с подивеньемъ то прынѧвши ... шли до его милости пана воеводы (Бер. саб., 5).
с. 163
Услыхати дзеясл. Тое, што і услышати ў 2 знач. syn ieho Michаyłuszko usłychаł to, i zаpersiа nа zаmku mаłom Trockom (Бых., 534); радꙋ ѡт него мелъ, абы шолъ до саломина ... ѡнъ не ꙋслыхалъ, а до шкаленꙋ се моремъ пꙋстилъ (Пралог, 673); теды оуслыхавши Мелхиседекъ ишовъ до Галилѣи (Хран., 24б).
с. 163
Услышавый дзеепрым. ад услышати ў 1 знач. никто же оуслышавыи слова сиѧ ваша похвалить е (Скар. ПЦ, 63).
с. 163
Услышание гл. услышанье
с. 163
Услышаный дзеепрым. 1. Ад услышати ў 1 знач. молитва твоѧ не оуслышана бꙋдет (Чэцця, 354); не оуслышано тое слово (Пак. Хр., 3б); слова его не суть ꙋслышаны (Скар. ЕК, 15); бꙋдет оуслышан голос его (Зб. 262, 28); оуслышаны бꙋдꙋт мовенѧ мои (Пс. ХVI, 136); естли сs нихъ которыи обычаине или непотребне чого просилs, таковы не оуслышанъ (Будны, 195–195б); ꙋслышано слова которих мовил дв0483дъ (Біблія, 329); ѡныи срогии слова до себе мовечи ꙋслышано (Пралог, 542б). 2. Ад услышати ў 2 знач. соромота твоѧ бꙋдет оуслышана а клевета твоѧ не вернетьсѧ оуже (Зб. 262, 106); грѣхъ смертельный на исповеди оуслышаный (Навука, 115).
с. 164
Услышанье, услышание наз. 1. Дзеянне па дзеясл. услышати ў 1 знач. ꙋслышить ꙋслышание въ грозе гласу его (Скар. IК, 44); Трыщан заволалъ во услышанье всему турнаю (Трыст., 124). 2. Дзеянне па дзеясл. услышати ў 2 знач. Раздѣлъ .s0483. замыкаючій в собѣ лiсты ... патріархи, за оуслышаньемъ ѡ одорваню митрополита и влдкѡвъ нѣкоторыхъ, до людей старожитной вѣры греческой тоу в тыхъ панствахъ мешкаючихъ, свѣжеписаный (Апакр., 185).
с. 164
Услышати, вслышати, вслышети, услышети дзеясл. 1. Пачуць, успрыняць слыхам. Чынимъ знаменито симъ нашымъ листомъ ... хто нань возрыть, или чтучы его услышить (РПП, 327, 1392); слово ѡт сына говореное оуслышала (Пак. Хр., 10б); коли дей есмо ѡрали на поли и ꙋслышали есмо кличучи кгвалтъ (КСД, 320, 1516); потомъ дей вслышали есмо на дворе крикъ и погодивши мало вышолъ Олексей изъ сыномъ зъ двора крывавъ (АВК, ХVII, 172, 1540); мы тое сознанье его добровольное и прозбꙋ ꙋслышавшы казали есмо то до книгъ справъ нашыхъ записати (КВС, 591б, 1552); затымъ услышавшы на дворе крыкъ, кгвалтъ, самъ выбегъ зъ светлицы своее на дворъ без борони (АВК, ХХVI, 470, 1586); услышавшы великое воланье ... онъ тежъ Роматовский на нихъ зъ ручницъ стрелялъ (АВК, ХVIII, 127, 1594); ꙋслышал регтанием вепровъ, трꙋблене трꙋбъ бубнов бримене (Алекс., 30); ѡполночи ꙋслышели тые што при нем стерегꙋчи его не спали иж штос потихꙋ мовил (Зб. 107, 114). 2. Атрымаць звесткі пра каго-, што-н.; даведацца. оуслышавше то многии цр0483и ѡколнии разрꙋшенье порово. и пришли многии цр0483и и кн0483зи и поклонилисѧ александрꙋ (Алекс. ХV, 2б); кн0483зь великии Витовть оуслышавъ аж кн0483зь Скиргаило преставис. и послал кн0483зꙗ Ивана ѡльгимонтович ко Киеву (Увар., 95); гекторъ ... кдыж оуслышал ижь [полидамъ] с конѧ збитъ а нѧтого ведуть натыхместъ гневливе порвалсѧ напротивку ѡным (Троя, 50); панъ мой услышавши и ехалъ до него, ехалъ до дому, хотечи его прижаловати (АВК, ХХII, 177, 1566); вслышел кнꙗз великиs витовтъ иж прꙋскиꙗ немцы до вилнꙗ и до троков тꙗгнут (Патр. К, 46); ꙋслышал ѡ том Наливаsко ижъ гетман з великимъ людом и делами до Могилева тꙗгнет (Барк., 153б–154); кгды ꙋслышали козаки же кꙋ ꙗсом тꙗгнул, радили Подковѣ абы неприꙗтелꙗ не чекал в замкꙋ але абы против немꙋ вытꙗгнул (Стрыйк., 633); ѡ заправды, милꙋю, и наддеръ весолꙋю вѣсть и новинꙋ оуслышала (Карп., 39). Параўн. услыхати.
с. 164
Услышатися дзеясл., зв. ад услышати ў 1 знач. было коли оуслышалас рѣч цр0483скаѧ (Зб. 262, 128); кто замыкаеть ꙋхо свое когда вопиеть нищіи тои сам вопиꙗти будеть и не оуслышитsсѧ (Будны, 97).
с. 165
Услышенье наз. Дзеянне па дзеясл. услышати ў 2 знач. тыи книжки ... за оуслышеньемъ о замышленsю митрополита и влдкѡвъ зs стороны ѡтданѧ послꙋшенsства папѣжови римскомꙋ соуть оучинены (Апакр., 33).
с. 165
Услышети гл. услышати
с. 165
Усмажоный дзеепрым. Засмажаны. ѡфероват будꙋт ... десꙗтую часть мѣри муки бѣлои ... котораꙗ в сковородѣ зъ ѡливою ꙋсмажона буде (Біблія, 160).
с. 165
Усмарованый дзеепрым. Нацёрты, намазаны. можетs сѧ дати елеѡпомазаніе заповѣтронымъ, не палцом длѧ боꙗзни см0483рти, але древомъ оусмарованымъ вs елеи (Зб. вып., 50).
с. 165
Усмеватися дзеясл. Тое, што і усмехатися. ꙋсмеваꙗсѧ спытаетs тѧ о таинахъ твоихъ (Скар. IС, 22б).
с. 165
Усмеляти дзеясл. Рабіць больш смелым. самъ Господь Богъ, который по нашой правдѣ и невинности серца наши усмѣлялъ (АЗР, IV, 494, 1615).
с. 165
Усмереный гл. усмиреный
с. 165
Усмеренье наз. Дзеянне па дзеясл. усмирити. его святой воли на усмѣренье крови хрестіянской не будетъ (АЗР, IV, 458, 1615).
с. 165
Усмерити гл. усмирити
с. 165
Усмеритисе гл. усмиритися
с. 165
Усмерыти гл. усмирити
с. 166
Усмерытися гл. усимиритися
с. 166
Усмеряти гл. усмиряти
с. 166
Усмеханьеся наз. Дзеянне па дзеясл. усмехатися. Ѡсклабленіе: ѡсмѣханsе: оусмѣханесѧ, албо ѡсмѣхнене (Бяр., 199).
с. 166
Усмехатися, усмехатисе, усмихатисе, усмихатися дзеясл. Усміхацца. пьꙗници иным сѧ оусмехають, а сами ꙗко свиньѧ в лꙋжи сѧ валѧют (Чэцця, 339б); почали рыцэры усмехатисѧ и погледали ѡдинъ на другого ѡ ее глупости (Трыст., 46); Алеѯандер взꙗвши лист читал его ꙋсмѣхаючисе (Алекс., 16); ѡвъде похлебꙗет и ꙋсмѣхаетсꙗ до себе роспꙋста (Зб. 259, 307б); ѡтроча простачковъ тых мовою и постꙋпками ... ꙋсмихаючисе ꙋтешено было (Там жа, 508); але сꙗ илариѡн ꙋсмихаючы реклъ: нехаs за мною поsграе моs бѣдител (Зб. 82, 102). Параўн. усмеватися.
с. 166
Усмехнутися, усмехнутисе, усмихнутисе дзеясл. Усміхнуцца. ѡна рекла усмехнувшысѧ: А ты, наш рыцэру, ꙗкъ сѧ еси мѣлъ? (Трыст., 36); ѡтворивши ꙋста гледѣл на неи, а если се на него ꙋсмѣхнет, смѣетсꙗ (Біблія, 552); крол ꙋсмѣхнꙋвшися реклъ (Стрыйк., 557б); слышачи то алеѯандер ꙋсмихнꙋвшисе реклъ (Алекс., 11); слышачы то павлин свꙗтыs трохꙋ се ꙋсмихнул и реклъ (Зб. 752, 500б); реклъ даніилъ ꙋсмѣхнꙋвшисе (Хран., 370б).
с. 166
Усмирати гл. усмиряти
с. 166
Усмиреный, усмереный дзеепрым. ад усмирити. его лихотою ихъ непослоушенство оусмирено боудеть (Пак. Хр., 23); злореченіе ѡдного черес бог благославленiе дроугого было оусмерено (Валх., 86); война онаѧ ... естъ оусмирена (Каліст, I, 148б); зараз пришол к собе оусміреныи кроль (Жыц. св., 5).
с. 166
Усмирити, всмирити, усмерити, усмерыти, усмирить дзеясл. Уціхамірыць. тыми словы легкими и иными ровными тот люд ѡт преследованiа ихъ оусмерил (Валх., 82); што князь Иванъ побилъ князя Богдана ... и тое я межи ими усмирилъ (АВК, ХIII, 14, 1508); можеть онъ ꙋсмирити гневъ гсдина своего Саꙋла (Скар. ПЦ, 61); ты обладаеш широкостю морскою, взрꙋшене волнъ ег ты втишиш ты всмирил (Пс. ХVI, 90); вжо мели то промежъ себе усмирить (АВК, ХVII, 215, 1540); его милость господарь ... усмерыть противность и непокой нашъ домовый (АВК, XXII, 1555–1565); его часом старостове ледве з великою працою ꙋсмирити могут (Стрыйк., 452); ѡд листкꙋ се ꙋхилит, ꙋжовъ ꙋсмирит (Зб. 259, 576б); тоs ... лвом гꙋбу завезал, и жалꙋ гадꙋ скротил и гнѣв ихъ ꙋсмирил (Зб. 82, 55б); оусмирилъ гнѣв цр0483ѧ асвера (Хран., 377б).
с. 166
Усмиритися, всмиритися, усмеритисе, усмерытися, усмиритисе дзеясл., зв. ад усмирити. гневъ царевъ ꙋсмирисѧ (Скар. КЕ, 13); всмирилсѧ есми и изнемог есми (Пс. ХVI, 89б); так ижъ се о тое забойство ... межи нами их милости пановъ прыятел нашых з обополных усмерыло и погодило (АВК, ХХХII, 350–351, 1596); видечы тѣло ѡное невинъное так барзо срокго скатованое, ꙗкоколвек се ꙋсмѣрило (Зб. 255, 269); з згаслою походнею ꙋсталъ тот ѡгон, ꙋсмириласе фꙋриꙗ (Зб. 259, 582).
с. 167
Усмирить гл. усмирити
с. 167
Усмиряти, всмирати, усмеряти, усмирати дзеясл. Уціхамірваць. ꙗко роса ꙋсмирѧет знои, тако и слово доброе лепsши ест нежли дание (Скар. IС, 29б); незsгодꙋ межи двѣма противникома ꙋсмирѧеть жребии (Скар. ПС, 29); такие потравы посполите ꙋсмерꙗют побꙋдки телесные (Зб. 261, 148б); матки и ѡтцове дѣти свои ели, дрꙋгие трꙋпами и розмаитым гноем незносныs голод ꙋсмирали (Стрыйк., 532б); постъ оусмирѧетъ аффектъ пожадливости (Каліст, I, 35); потребами вшелякими равно удѣлялисе и достатками превышаючіе оскудныхъ подпомогали и всмирали (АЮЗР, II, 95, 1633); ꙋтолѧю: Гамꙋю, повстѧгаю, оусмѣрѧю, задержꙋю (Бяр., 183); из горчицы плꙗстръ ꙋчыненыs и на головꙋ ѡголѣнꙋю прыложоныs розмаитые болести тꙗжъкие в головѣ въсмирает (Зб. 259, 175б); ты пануешъ над можностю морскою коли сꙗ подносꙗт волны его ты его ꙋсмѣрꙗешъ (Пс. ХVII, 87).
с. 167
Усмирятися дзеясл., зв. ад усмиряти. оусмирѧлис в злостих своих (Пс. ХVI, 108б).
с. 167
Усмихатисе гл. усмехатися
с. 167
Усмихатися гл. усмехатися
с. 167
Усмихнутисе гл. усмехнутися
с. 167
Усмоленый дзеепрым. Абпалены. Александер ... межи ꙋглꙗрѣ се ꙋдал, и в мѣстѣ кꙋманѣ понтъскоs землѣ ꙋгли ꙋсмоленыs и ѡдертыs продавал (Бельск., 245б).
с. 167
Усмотрати гл. усмотряти
с. 167
Усмотреванье, усмотрованье наз. Дзеянне па дзеясл. усмотревати ў 1 знач. пытаю ѡ докторохъ ст0483ыхs, чомꙋ людей простых ѡт блꙋдливого свѧтобливости мѣстъ оусмотрованьѧ и на них сѧ вѣшанsѧ албо полѣганѧ ѡтводили (Апакр., 84б); стꙋплю южъ до оусмотреванѧ в немъ, оуваженой изстꙋпленiѧ смерти (Сматр., 40); вольное мовенье ... подавши, абы всѣхъ згодная воля и зданье на обиранье и усмотрѣванье ... была (АСД, II, 51, 1633).
с. 168
Усмотревати, всмотровати, усмотривати, усмотровати дзеясл. 1. Бачыць, заўважаць, разглядаць. имъ тоурчинъ на патріаршество залецаетъ особꙋ такоую, с которой досыт могꙋтъ мѣти, видѧчи в немъ постꙋпки таковые, ꙗковые апслъ вs епископѣ оусмотрѣвати казал (Апакр., 167–167б); розность великую межи Петромъ святымъ а папежомъ Римскимъ усмотрую (Пыт., 6); хитрый шатанъ ѡтмѣнъ нѣкоторых мѣсѧчныхъ оусмотрꙋетъ и на заражоного нападꙋетъ (Каліст, I, 72); повинни братіѧ пилно оусмотривати, если тѣло зs розꙋмомъ згодно (Мак., 265); кгды жъ Ѡтц0483ъ тое, што бы емꙋ было пожытечного, оусмотровалъ: такъ тежъ вs собѣ оуважалъ (Варл., 30б); Разсматрѧю: ... Оуважꙋю, оусмотрꙋю (Бяр., 136); створител ... вспомнел на ст0483ыs прошлыs живот его, коли слꙋжил церкви, коли вsсмотровал въдовы, коли сиротам ꙋслꙋговал (Зб. 82, 29б). 2. Выглядаць, шукаць. тꙗгнꙋли теды ѡт горы гсднеи дорогою през три дни ... ꙋсмотрꙋючи мѣстце ѡбозꙋ (Біблія, 185); ꙋсмотрꙋет грѣшныs справедливого и ищет его ꙗкъ бы его забити (Пс. ХVII, 2б). 3. Прадугледжваць, прадбачваць. кр его мл в даванью комꙋ дѡбръ способность ѡтправованьѧ через него оурѧдꙋ звыкъ оусмотровати (Апакр., 80); въ обираню епископа и то усмотрѣвати казалъ, абы мелъ доброе свѣдѣцство и отъ постороннихъ (Пыт., 28); тое вs собѣ добре оуважали, и оусмотровали, абы ѡт вшелѧкой змазы чистꙋю дш0483ꙋ и тѣло Бг0483ви ѡказала (Варл., 101); ꙋсмотрꙋючи теды тꙋю небеспечност хс0483 ꙋпевнꙗет (Зб. 259, 607).
с. 168
Усмотревший дзеепрым. ад усмотрети ў 1 знач. подобно ѡтновлене самое, лѣпшее нѣшто цр0483кви оусмотрѣвшее, васъ до римского папѣжа ѡтводит паствиска (Апакр., 191).
с. 168
Усмотренье наз. Дзеянне па дзеясл. усмотрети ў 1 знач. мы зъ усмотрѣнья нашого королевского ... даемо ему сесь нашъ привилей (АЗР, V, 72, 1641).
с. 168
Усмотрети дзеясл. 1. Убачыць, заўважыць, разгледзець. мы усмотрѣвше, по смерти Кѵприана митрополита, послали есмо въ Царьградъ владыку Полоцкого Ѳеодосиа, къ царю и патріарху, прося, штобы его намъ поставили митрополитомъ (АЗР, I, 36, 1415); добре, нехай же такъ боудетъ жесь порошокъ вs окꙋ патріарsхѡв царигородsскихъ оусмотрѣлъ (Апакр., 169); усъмотрели и постановили есмо въси зъгодъне, одъностайне олтаръ для хвалы божое и молитъвы товарыстъва цеху нашого въ церкви ... мети (ИЮМ, VIII, 510, 1634); што же сь тутъ розного и незгодливого межи нами и вами усмотрѣлъ? (Пыт., 12). 2. Паглядзець. хто коли на сесь нашъ листъ усмотритъ или услышитъ чьтучи его (АЮЗР, II, 105, 1403). 3. Выглядзець, знайсці. onomu że iduszczu do mywnicy mytsiа, oni że usmotrywsze sobi wremiа, tаko ieho ubiszа (Бых., 484); в тоs же теды час полоцкое и иншие кназства рꙋские смѣле звитꙗзством ꙋсмотрѣвши погодꙋ поганаꙗ литва воевала (Стрыйк., 516); жебы за тые гроши заразъ, усмотривши гдѣ способное мѣсце въ мѣстѣ Берестейскомъ (АВК, II, 58, 1631); оусмотривши зась слꙋшный час преднѣйшій ѡнs сенаторъ повѣдѣлъ (Варл., 137б); которомꙋ ѡтповѣдалъ Мѡѵсей: нехай оусмотритъ гсдь бг0483ъ дх0483овъ всегѡ тѣла, чл0483вка, которіи бы былъ над тымъ згромаженьем (Хран., 146б). 4. Прадугледзець, прадбачыць. Сивилла рече ты мнѣ цр0483ю не вериш, вѣрь иже азъ есми то на звѣздах оусмотре[ла] (Сівіла, 4); бъ0483 оусмотрил лѣпшость, абы без нас досконалост не взѧли (Каз. Кір., 32); четвери бовѣм царства сего свѣта наsвышшии ѡдно по дрꙋгом настꙋпꙋючие ꙋсмотрѣл дх0483ом ст0483ыs пророк даниил (Бельск., 196); мѣли тожъ отъ насъ позволенье въ первомъ фундушу нашомъ ... на рѣцѣ Олесѣ збудовати млынъ на потребу монастырскую, лечъ же усмотрѣли собѣ рѣчъ пожитечнѣйшую быти (АВК, ХI, 105, 1633).
с. 169
Усмотретисе дзеясл., зв. ад усмотрети ў 1 знач. то и на око бы се ꙋсмотрѣти могло (Цяп. Прадм., 269б).
с. 169
Усмотрованье гл. усмотреванье
с. 169
Усмотровати гл. усмотревати
с. 169
Усмотруючий дзеепрым. ад усмотровати ў 1 знач. Сіла: ... Оусмотрꙋючіи, аб обачаючій (Бяр., 309).
с. 169
Усмотряти, усмотрати дзеясл. 1. Бачыць, заўважаць, разглядаць. Сразꙋмѣваю: оусмотрѧю (Бяр., 154). 2. Выглядаць, шукаць. изали твоs толко пожиток ꙋсмотраешъ (Зб. 259, 549б); тѧгнꙋли теды ѡт горы гсдней дорогою трехъ дней ... оусмотрѧючи мѣстца обозꙋ (Хран., 132б–133).
с. 169
Усмотряючий дзеепрым. ад усмотряти ў 2 знач. третих оусмотрѧючихъ ... спокойного и роскошного живота исканье (Апакр., 170б).
с. 170
Усне, усьне прысл. Тое, што i устне II. ставшы обличъне его млсть пан Петръ Миколаевичъ Дорогостайский, сам усьне ку записанью до книгъ созналъ (АВК, ХХХVI, 15, 1582); тот врадникъ передо мною и перед стороною людзьми добрыми, которые на тотъ час со мъною были, усне поведил тыми словы (Там жа, 252); усне прошоный печентаръ я, Богданъ Янушковский, печать притиснулъ (ИЮМ, ХХI, 266, 1594).
с. 170
Уснежитися дзеясл. // перан. Заснежыцца. если дш0483а не оубѣлитсѧ первѣй и не оуснѣжитсѧ клопотами, оутисками, досвѣдченемъ и иншими бѣдами ... до ѡтновы дꙋховной оздобы прійти нѣколи мочи не бꙋдетъ (Каліст, I, 28б–29).
с. 170
Усненье наз. Дзеянне па дзеясл. уснути ў 2 знач. длѧ наполsненsѧ личбы зs вѣковъ презраныхъ поднѧлъ см0483рть оусненsѧ (Лям., 14).
с. 170
Уснувший дзеепрым. ад уснути ў 2 знач. тогды гроби сꙗ ѡтворили, и мнозство тѣл ст0483ых ꙋснꙋвшихъ (ꙗко евангелие пише) з мертвых повставало (Бельск., 206).
с. 170
Уснулый дзеепрым. ад уснути ў 2 знач. пред нимъ оуснꙋлымъ, с тымъ моимъ за родомъ о собѣ нечꙋлымъ, сприкрилосѧ просити (Лям., 14).
с. 170
Уснути дзеясл. 1. Заснуць. пꙋстилъ естъ гсдь богъ дремоту на адама, и егда ꙋснулъ вынѧлъ единꙋ кость ѡт ребръ его (Скар. КБ, 11б); кгдымъ отъ него до дому своего поехалъ и ямъ на дорозе уснулъ (АВК, ХVII, 125, 1540); коли ꙋснулъ самсон звезала его таковыми ланцꙋгами и дала знат ѳилистиꙗном (Самсон, 25б); кгды се его до ситости напил, ꙋснул твердо на земли (Бельск., 71б); коли в ночи вси ꙋснꙋли, приꙗмъ цар шꙋкал в шатрѣ сына своего ектора (Тр. гіст., 71); то рекъшы встала ... и знову легшы ꙋснꙋла мовꙗчы тое (Зб. 752, 571б–572); пасꙋчы ѡсла ѡного, ꙋснꙋлъ велми моцно (Пралог, 488б); перед свѣтомъ коли мало ꙋснули зараз ѡбачили ѡбохъ сыновъ своих, перед гд0483емъ бг0483ом стоꙗчих в шатах коштовных (Зб. 82, 351б). 2. Памерці. Фома в парфех и во индѣи хрста проповѣдал, а ѡт маргов копъемъ пробитыs, в мѣсте ꙋснꙋл камидѣ (Бельск., 209б); ꙋмерла теды, албо рачей (звычаем цр0483ковным мовѧчи) оуснꙋла прчстаѧ и преблгсвеннаѧ Влдчца нш0483а Бц0483а (Карп., 45); ѡтдавши гсдꙋ бг0483у ст0483ыи дш0483и свои ꙋснули с покоемъ (Пралог, 628); да не оуснꙋ въ смерть вѣчнꙋю (Зб. вып., 51). 3. // перан. Заціхнуць, замоўкнуць. хто жъ то ꙋчинит абы небеснаꙗ коли мусиклꙗ ꙋснула (Пралог, 547б).
с. 170
Усный прым. Вусны. мы, того сознанья и оповеданья его милости усного выслухавши и тотъ тастаментъ прочитавши ... до книгъ ... уписали (АВК, ХХII, 303, 1570); за просьбою нашею великою и усной его милость панъ Антоновичъ войтъ пана Давыда Солтана, старостича Остринского ... печать свою приложить рачилъ до того нашего листу вызнаного (АСД, ХI, 7, 1578); которые панове, за усною и очевистою прозбою нашою, пры печатех наших, свои печати до сего нашого вызнаного продажного листу прыложыти рачыли (АВК, ХХХVI, 50, 1582).
с. 171
Уснятися дзеясл. Намерыцца. въ року теперешнемъ ... иншими днями и часы уснявшыся сполную раду и намову, панъ Стабинскій ... ихъ милости ксенжахъ велькие кривды, шкоды почынили (АВК, I, 328, 1651).
с. 171
Усобица наз. Міжусобіца. по сему бо быша ꙋсобица многии нашествие поганых на рꙋскую землю (Патр. К, 64б).
с. 171
Усовитовати дзеясл. Падвоіць. кождый зs нас ведлꙋгъ силы своеи взѧтыи намъ бозскіи его дары оусовитꙋймо и оумнѡжѣмо (Каліст, II, 97).
с. 171
Усойти дзеясл. Тое, што і взойти ў 1 знач. повелѣлъ патриꙗрхъ сред цр0483кві вчинити амбонъ. и самъ оусшол на нег (Чэцця, 20б).
с. 171
Усолодети дзеясл. Прынесці асалоду. оусолодѣли емꙋ грꙋды рѣчныи и за ним всѧкъ чл0483къ влечетсѧ а перед нимъ нѣст числа (Зб. 262, 21б).
с. 171
Усолодити дзеясл. 1. Падсаладзіць. тое ест древо, которое водꙋ горкую ꙋсолодило (Зб. 82, 25б). 2. // перан. Зрабіць больш прыемным. ꙋста свои мꙗккими и гоsними словы ꙋсолодила (Пралог, 529). Параўн. усладити.
с. 171
Усолодитися дзеясл., зв. ад усолодити ў 1 знач. воды горкои стꙋднѧ ѡд дерева оусолодиласѧ (Мак., 389).
с. 171
Усоложати дзеясл. Рабіць больш прыемным. брꙋховые и телесные пожадливости, которые вsправдѣ на малый часъ глꙋпыхъ смыслы оусоложаютъ, лечъ потомъ над жолтs горчей травѧтsсѧ (Варл., 214).
с. 172
Усопший, усопшый дзеепрым. 1. Які памёр. ѡпѧть тепѣрь ꙋ томъ же блꙋдѣ сꙋть, которыи сѧ ст0483ымъ вже ꙋсопsшимъ молѧть (Будны, 6–6б); чытаемо же авраам жонꙋ свою ꙋсопъшꙋю в двоꙗкѡмъ гробе поховалъ (Зб. 259, 263). 2. У знач. наз. Нябожчык. мноsи ѡт оусопших земли перьстное взбꙋѧтсѧ сіи вs живот вѣчныи (Зб. 262, 126); хто не верꙋетъ тогды напрасно за ꙋсопшых молитвы и жерътвы прыносет (Унія, 15б); ст0483ые Апслове ... памѧти (мовѧт) оусопшим творите. ѡт имѣніѧ ихъ нищим подающе (Ст. бр., 19); слꙋжбъ Бж0483іихъ, за оусопшихъ не повинни ѡтправовати вs мѵтрѣ (Зб. вып., 70).
с. 172
Усорометися дзеясл. Засароміцца. ꙋсоромеютьсе сына моего (Цяп., 60б).
с. 172
Усоромотити наз. Засарамаціць. ты словы неꙋчстивыми мене ꙋсоромотившы и затымъ безвиньне мене поличковала (КВС, 544, 1552).
с. 172
Усоромочоный дзеепрым. ад усоромотити. все тѣло ѡкрꙋтsне зранено и ꙋсоромочоно зоставало, а кровъ его дорогу ѡную поливала (Пралог, 620б).
с. 172
Усохлый дзеепрым. ад усохнути. чини што еси повинен если не хочешъ статсе ꙋсохлым (Зб. 255, 5); имъ ꙗкъ ꙋсх0483лым квитом погордил (Пралог, 514).
с. 172
Усохнути дзеясл. 1. Тое, што i усхнути ў 1 знач. естли бы хто ... шкоду которую тому дереву вчинил, съ чого бы мело тое дерево усохнути (Ст. 1529, 79); ꙋвидели фигу ꙋсохsши сs коренѧ (Цяп., 59б); оусохла трава, и цвет еи ѡпалъ (Варл., 213б); што коли вырекъ древо оное зараз ꙋсохло (Зб. 255, 5). 2. Тое, што i усхнути ў 2 знач. уже бы мнѣ так был мозокъ ꙋсохлъ (Зб. 82, 331б).
с. 172
Усочити дзеясл. Усачыць. коли татя приведуть, и на кого сокъ усочить, а домучатся татбы, а будеть перво того крадывалъ и кому плачивалъ, а околица то будеть вѣдала: и безъ лица обѣсити (АЗР, I, 82, 1468).
с. 172
Успадати дзеясл. Ускокваць. мы того жь часу, ꙋспадавши на кони, и прибѣжимъ къ Адамовꙋ дворꙋ (КСД, 42, 1510).
с. 172
Успакаяти гл. успокояти
с. 173
Успакъ гл. вспакъ
с. 173
Успаметати гл. вспамятати
с. 173
Успанялость гл. вспанялость
с. 173
Успанялый гл. вспанялый
с. 173
Успати дзеясл. Усыпіць. ѡна ꙋспала его на колѣнехъ своихъ, и положила голову его на своем лонѣ (Біблія, 133).
с. 173
Успачь прысл. Назад. о косторех штож ... проигравши пріходѧт оуспач а любо во оубожство (Вісл., 27б).
с. 173
Успевакъ гл. вспевакъ
с. 173
Успеванье гл. вспеванье
с. 173
Успевати гл. вспевати
с. 173
Успение, вспение, успенье наз. 1. Смерць. ништо сѧ не подобно не пригоживало. ѡт ее ст0483го нарожѣниꙗ. до въспѣниꙗ во всемъ животѣ ее (Чэцця, 52); намъ написал ст0483ыи великии иван бг0483ослов. што сѧ чинило пред оуспѣньемъ ст0483ыꙗ бц0483и (Там жа, 265б); збудовали есьмо церковь ... на паметь успенія пречистое Бгородицы (АВК, ХI, 36, 1563); виделем невѣстꙋ ... ангели дивовалис, коли по ꙋспении своем ѡтстꙋповала в нб0483о (Зб. 261, 227); дивsно тежs и над звыклый натꙋры бѣгъ преславsное и всечестное ее Оуспеніе (Карп., 38б); през пꙗтнадцет лѣтъ на семъ свѣте ꙗко вдова и сирота нѣꙗкаꙗ мешкала и чекала ꙋспениꙗ або засненꙗ своег (Зб. 259, 476б). 2. Прачыстая (назва рэлiгiйнага свята). срокъ посломъ нашимъ учинили есмо, быти имъ у насъ на Ильинъ день, а послѣдній рокъ имъ, Успеніе пресвятыя Богородица (АЗР, I, 36, 1415); мают они ... на святки успение Светоей пречистое ... три дни выпивати (СДГВ, 2, 1582); казанье на ꙋспеніе Прчстое и преблгслвенное Влдчцы нашеѧ Бц0483ы прсно Дв0483ы Маріи (Карп., 26); што сѧ дотычет молебнѡвъ зs Акафістомъ и оурочистостій рочныхъ тые два разы вs рокъ: то есть на ꙋспеніе и на Ржство пречстой Дв0483ы Мр0483іи, постановлѧемъ (Ст. бр., 9); на ꙋспение, рожество читаетсꙗ таꙗ евангелиꙗ ѡ марии (Зб. 259, 490); часꙋ ѡдного на свꙗто на ꙋспение Пресвꙗтое бц0483ы и прснод0483вы Марии недостатокъ былъ ѡливы (Пралог, 647); слугамъ мескимъ и пахолкомъ ... къ святу Успенія Пресвятыя Богородицы, на отговене, подлугъ давного звычаю, дали кождому по золотому (ИЮМ, ХIII, 101, 1699); повинны были людіе ... причащатисѧ ... на Пасхꙋ, на Рождество Хв0483о, на Сошествіе Ст0483аго Дх0483а, на Оуспеніе Прст0483ыѧ Бц0483а, и на праздникъ ст0483ыхъ Апстлъ Петра и Павла (Зб. вып., 26). Параўн. успленье.
с. 173
Успестованый дзеепрым. Выпеставаны. которыиж ѣли добрыи потравы ѡпꙋстотѣли въ оулицах а оуспѣстованыи на червцох ѡбьнѧли собѣ гноищ (Зб. 262, 113).
с. 174
Успети, вспети I дзеясл. 1. Паспець. роздѣлити потомкомъ ꙗкъ потреба ѡтчизнꙋю маетность не вспѣлемъ (Кін., 54); гды пришло кролество до ахава, там же всꙗ злост оуспѣла (Жыц. св., 14); розделити потомкомъ ꙗк потреба ѡтчизны маетност не въспѣлом (Зб. 82, 127б). 2. Атрымаць, дасягнуць. повоеваша и пожже много местъ и селъ, градомь Литовьскиꙗ земли ничего не оуспе и пакы возвратисѧ восвоꙗси (Увар., 90); градꙋ же рsши ничого не оуспѣша. и пакы възвратисѧ въсвоѧси (Віл., 445); поверsжена будеть правда на земли: и будеть чинити и ꙋспееть (Скар. ДП, 25б); pod Smolenskоm stoiаli try nedeli, y horodu niczeho że ne wspeszа (Бых., 540).
с. 174
Успетися дзеясл., зв. ад успети ў 2 знач. не оуспѣетьс еще бо конець ѡномꙋ веремени (Зб. 262, 125б).
с. 174
Успехъ наз. Поспех. што справимо, если доброе наше мешкане и пристойныи постꙋпки вѣрѣ оуспѣхꙋ додадꙋтъ (Каліст, II, 251). Параўн. успешность.
с. 174
Успешность наз. Тое, што і успехъ. въ справахъ воинскихъ успѣшность будетъ день ото дня отбирати (АЗР, V, 196, 1686).
с. 174
Успинатися гл. вспинатися
с. 174
Успирати гл. всперати
с. 174
Успити гл. вспити
с. 174
Усплавити дзеясл. Дастаць што-н. патанулае. Елисей секиру ꙋтонулую въ іорsдани ꙋсsплави (Скар. ЧЦ, 195).
с. 174
Успленье наз. Тое, што і успенье ў 2 знач. купцы ... на Великъдень, на Семую суботу, на светого Петра, къ Успленью святое Пречистое ... тотъ медъ сытятъ (АЗР, III, 269, 1582).
с. 174
Усплеснути дзеясл. Пляснуць. оусплеснеть на него дланми своими и свиснеть на него с мѣста своего (Зб. 262, 23б).
с. 174
Успнути дзеясл. Заснуць. хотѧ жь ꙋмрють, але иже въ мгsненіи ока оживутs, не ꙋсъпнуть (Будны, 150).
с. 174
Успокоение гл. успокоенье
с. 174
Успокоеный, успокоенный дзеепрым. 1. Ад успокоити ў 1 знач. зачимs бы съвѣсть кажsного ꙋспокоена быти не могла (Будны, 118б); пускаючи влево ку кгрунту местскому войтовскому Столовскому, а по праве ку именям их млсти ... кгрунты его кор. млсти ... сут от нас успокоеные (АВК, ХХХVI, 237, 1582); речъ вs споръ пришла, еднакъ на сеимѣ ... оуспокоена естъ (Апакр., 30); вѣра правдиваꙗ грецкаꙗ грꙋнтовне была ꙋспокоена (Дыяр., 156); печи той поломень, то ест тѣлесную роскошъ такъ ꙋгасилъ, же згола затлумлена и ꙋспокоена была (Пралог, 558б). 2. Ад успокоити ў 2 знач. тотъ Иванъ ... пропомневшы боязни Божое и срокгости права посполитого подъ теперешнимъ часомъ судомъ головнымъ трибунальнымъ успокоенымъ ... жону и челядь его престрашылъ (АВК, ХХ, 58, 1588); на том же соборе, ꙋспокоена ест ѡнаꙗ замешанина (Бельск., 267б); оуспокоенꙋю оуже войнꙋ быти обачивши ... на Бж0483ꙋю ласкꙋ и милосердіе заслꙋговалъ (Каліст, I, 148б); межи тыми которыи въ уніи святой не суть, контроверсіи успокоены быти могли (АЗР, V, 9, 1633); завшемъ был тог мниманꙗ видꙗчи панство католицкое ꙋспокоенное (Зб. 259, 582б).
с. 175
Успокоенье, вспокоенье, успокоение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. успокоити ў 1 знач. наидете ꙋспокоенье душамъ вашiмъ (Цяп., 15); то в лепшый порадокъ и успокоенъе прыводечы, вам то яко врядником нашым земским злетили (АВК, ХХХ, 15, 1589); выбераніе того чопового отъ дня двадцатого сентябра завѣшаетъ, ажъ дасть Богъ до успокоенья того повѣтра (АВК, VIII, 493, 1602); пожыток, же такиs до ꙋспокоенꙗ великог внꙋтръне приходит (Зб. 261, 137б); ведена теды жалобливе кролевна полиѯена на ѡфѣрꙋ длꙗ ꙋспокоенꙗ вѣтров (Бельск., 89б); приближаетсѧ кs немꙋ першее оуспокоеніе (Мак., 331); покоs дꙋши з господем богом з ближним и з нами самыми которыs во ꙋспокоении сумненꙗ належыт (Зб. 255, 44); што ест в писмѣ ст0483омъ ... кꙋ пожытку нашомꙋ дꙋховномꙋ, и ꙋспокоеню сꙋмненꙗ и радости внутрнее (Зб. 752, 523–523б). 2. Дзеянне па дзеясл. успокоити ў 2 знач. абы тое паньство, отчизна его кролевское милости, у границахъ своихъ успокоенье прыняти могла (КПД, 245, 1554); подъ заволаньемъ войны и подъ часомъ собранья на сьемъ всихъ становъ, для обмысленья около обороны отъ непріятеля и успокоенья панства ... на розныхъ мѣстцахъ дѣютъся многіе наѣзды домовые, бои, кгвалты, забійства (АЗР, III, 130, 1563); людей в релѣи хрстіанsской розрозненых, хотѧ сѧ до того слоушные и звычайные сродки подавали, оуспокоеньѧ оупросити ведле пактъ не могли (Апакр., 35); подъ теперешънимъ часомъ, судомъ головънымъ трыбунальнымъ вспокоеньемъ, безъвинне того служебника его збилъ (АВК, ХХ, 127, 1598); вs Варшаве крол бꙋдꙋчы, зs ѡными паны которые при нем были, из тыми што се до нег зsежчали радꙗчи ѡ статечном ꙋспокоеню всих бꙋнтовников (Стрыйк., 628б–629); по смерти его много панов коронных и шлꙗхты преднѣsшои, также теж з великого кнꙗзства литовского зsехалосꙗ трактꙋючи такъ ѡ ꙋспокоеню границ подолских ѡт татар (Хр. польск., 17); о тые вси жалобы и обиды скутечное успокоенье на обѣ сторонѣ учинить (АЗР, IV, 305, 1608); Смиреніе: Поеднанье, згода, оуспокоене, зри Миръ (Бяр., 151).
с. 175
Успокоивати, вспокоивати дзеясл. 1. Супакойваць, заспакойваць. до копца, от долины Серебранъки заложоного ... вспокоиваючи кгрунты войтовские (АВК, ХХХVI, 237, 1582); потомъ и трвогꙋ дш0483и еи оуспокоиваетs (Каліст, II, 144б); по знаменіи крста то теперъ ласка справꙋетъ, оуспокоиваетъ вси члонки и срдце (Мак., 76); мы успокоиваючи имѣнье церковное, зъ ласки нашой господарской и на чоломбитье владычино то есьмо вчинили (АЗР, V, 17, 1633). 2. Уціхамірваць. внꙋтрнюю и оуставичнꙋю войнꙋ правымъ розсꙋдком оуспокоиваючи (Варл., 90б).
с. 176
Успокоиватися дзеясл., зв. ад успокоивати ў 1 знач. частокроть простачокs приходитs на мл0483твꙋ, и падаетъ на колѣна, а мысли его оуспокоиваютsсѧ (Мак., 135).
с. 176
Успокоити, вспокоити, успокоить дзеясл. 1. Супакоіць, заспакоіць. мы господаръ, хотѣчи успокоити колегіумъ Полоцкій отцовъ езуитовъ, всякіе повинности ... съ реестровъ давныхъ ревизорскихъ ... списати есмо велели (АЗР, III, 284, 1584); прійдѣте ко мнѣ вси зморsдованныи и ѡбтѧженныи, а ѧ вас оуспокою (Каз. Кір., 8); то все розъсꙋдъкомъ своимъ на ѡбе стороне ꙋспокоили (КЛС, 39б, 1596); будет муж велми спокойныs, бо его ꙋспокою ѡт всих неприꙗтелиs его въѡколо (Біблія, 404); ꙋспокоит мыслъ свою (Бельск., 341); видѣніе прест0483го лица ... оумыслъ и срдце наше оуспокоити можетъ (Карп., 22б–23); прійдете ко мнѣ вси которіи працꙋете и ѡтѧжени естесте, а ꙗ оуспокою васъ (Мак., 310); загневаные серца лагодне ꙋскромил а ꙋспокоил (Зб. 82, 80б). 2. Уціхамірыць. валки съ тымъ непріятелемъ не вспокоивши, до чого иного ихъ взывати хотели (КПД, 416, 1567); Кгидиминъ прогнавшы кн0483зеи рꙋских и землю свою ꙋспокоивши, и пановал много лет во ꙋпокою (Патр. П, 93); вглянувъшы въ справы ихъ, которые передо мъною покладали и хотячы я успокоить, абы межы вами болшей бунтовъ и ростырковъ не было, на томъ есми тую речъ зостановилъ (ИЮМ, I, 329, 1593); кгды был в лѣтех м0483 встꙋпил на кролевство, и зараз бꙋнты вси межи людми ꙋспокоил, так ѡт неприꙗтел ꙗко и свои (Бельск., 147б); которыs спѣшно до Киева прибывши ѡныи вси бꙋрды ꙋсмирил и ꙋспокоил (Стрыйк., 469б); алеѯандер казал ꙋспокоит весь людъ, а вступивши на высшое мѣстце мовил до них (Алекс., 24); з фридериком воsнꙋ точил, аже потом неприꙗзни зобополные ꙋспокоивши владислава брата з немец принꙗлъ до ласки (Хр. польск., 9); людs зsтꙋрбованый оуспокоити и оумитіговати могли (Мак., 4).
с. 176
Успокоитися, вспокоитися, успокоитисе, успокоитьсе, успокоиться дзеясл., зв. 1. Ад успокоити ў 1 знач. естъли же молвити буду не ꙋспокоитсѧ болѣсть моѧ (Скар. IК, 22); свѣт се вsвес ꙋспокоил и людем се великое щасте ѡтворило (Бельск., 264б); коли се ꙋспокоилъ вѣтръ, рицери все што роспорошил вѣтръ зобрали (Алекс., 30б); такs нѣкоторіи нерозсꙋдныи оуспокоившисꙗ троха зs мысльми на мл0483итвѣ, заходѧтs вs дꙋмꙋ, а вs пыхꙋ поднесшисѧ, дрꙋгихs посꙋжаютs (Мак., 255); в ночы, о године одинадцатой, кгды се вжо люди успокоили и онъ панъ Малиновский ... вжо се былъ положылъ и заснулъ (АВК, ХХ, 295, 1630); серце мое ꙗкъ бы поломѣнь ꙗкиs палит мене и ꙋспокоит мнѣ се не допꙋстит (Зб. 107, 185); вниsдешъ до ѡвчарни абыс се ꙋспокоил (Зб. 255, 70–70б); ꙋспокоsтесꙗж а ѡбачте ижем ꙗ естъ Бг0483ъ коториs есми вывышон межи народы и велможныs на всеs земли (Пс. ХVII, 24–24б). 2. Ад успокоити ў 2 знач. где ... война бы ся не вспокоила, мають панове поборцы ... со всего того личъбу всимъ станомъ вчинити (КПД, 423, 1567); по забитью Буды, кгды сѧ вси рѣчы ув Угрех въспокоили и порадне постановили, Атылѧ пѧть лѣт в Сыкамбрыи мешкал (Атыла, 215); ꙗкіе зъезды и синоды зs стороны самого великоденного празднованьѧ бывали, и ꙗко велми нерыхло тотъ спор оуспокоивсѧ (Апакр., 49); ꙋспокоиласꙗ землꙗ ѡт войнъ (Біблія, 248); его наѡстаток всег ѡбили и в резанскꙋю землю загнали, тогды сꙗ ꙋспокоил (Стрыйк., 466); того тила кролѧ римского коли великое крови розліане починил ѡколичным суседом а хотѣл ꙋспокоитисѧ тогды гром его забил (Рым., 79); не хотѣли вас панове ани з каsданов ани з турмы ꙋволнити, аж сꙗ воsна з козаками ꙋспокоит (Дыяр., 178); ꙋспокоиласѧ землѧ за егѡ панства презs і лѣтъ (Хран., 307).
с. 177
Успокоить гл. успокоити
с. 178
Успокоитьсе гл. успокоитися
с. 178
Успокоиться гл. успокоитися
с. 178
Успокояти, успакаяти дзеясл. Уціхамірваць. по них были судеве, тыи не были власне царꙗми ани паны толко разницы межи людми ꙋзнавали и ꙋспакаꙗли (Біблія, 604); тыи ... тылко розницꙋ межи людми ꙋзнавали и ꙋспокоꙗли (Выкл., 87).
с. 178
Усполошитися дзеясл. Перапалохацца. слоніове слышавши бразкъ звинꙗчій и шꙋмъ пропорцовный ꙋсполошилисꙗ зsмешалисꙗ вsмѣсто (Алекс. 1697, 68).
с. 178
Успоменати гл. вспоминати
с. 178
Успоменути гл. вспомянути
с. 178
Успоминати гл. вспоминати
с. 178
Успомнити гл. вспомнити
с. 178
Успомнитися гл. вспомнитися
с. 178
Успомогати гл. вспомагати
с. 178
Успоможенье гл. вспоможенье
с. 178
Успомочи гл. вспомочи
с. 178
Успомочися гл. вспомочися
с. 178
Успомянути гл. вспомянути
с. 178
Успомянутися гл. вспомянутися
с. 178
Успона наз. Гунька, покрыўка для коней. три ꙋспоны коньскихъ великихъ (КСД, 874, 1516).
с. 178
Успоръ гл. вспоръ
с. 178
Усправа наз. Аправа. крол ѳилен мел возъ велми дивныи ... а кола его были с так рекучего древа гебанус а зверхꙋ положены злотом кторогож оусправа была зверхꙋ ѡкрашена перлы (Троя, 33б).
с. 178
Усправедливаться гл. усправедливятися
с. 178
Усправедливеный дзеепрым. ад усправидливити. вѣрать и моцно ꙋѳаютъ, же сꙋть преsзрени же сꙋть ꙋсправедливени же сꙋть в ласце божоs (Унія, 44–44б); ꙋвѣрил Авраам гд0483ꙋ бг0483ꙋ а с тог был ꙋсправедливен (Бельск., 17); чл0483вкъ, который любитъ золото, не бꙋдетъ оусправедливен (Каліст, I, 36); вызнай ты наперед неправости твои, абысь былъ оусправедливеный (Варл., 67); ꙗ ненsдзныs выслухан и ꙋсправедливенъ бꙋдꙋ в справах так великих (Дыяр., 168б); Сꙋдбы, ѡправданіѧ: оусправедливенsѧ законs и приказанѧ Бж0483іи, през которіи бываемо оусправедливеными (Бяр., 160); початок мꙋдрости боꙗзнь божаꙗ, а без боꙗзни мовит мꙋдрец, жадныs ꙋсправедливеныs быт не можеть (Зб. 255, 44–44б); которие законъ чинꙗтъ, ꙋсправедливени бꙋдꙋтъ (Зб. 259, 25б); виделъ есми грѣшніе до тебе приходꙗчие, а ижъ ѡтходили усправедливени (Пралог, 526б); ѡнаꙗ вѣра Авраамова през которꙋю ест ꙋсправедливеныи не была ѡна ѡсобна и змышленаꙗ вѣра геретицкаꙗ (Выкл., 12б).
с. 179
Усправедливенье наз. Дзеянне па дзеясл. усправедливити. ему колонътаю слова неꙋчтивые задавалъ чого по ꙋсправедливенью его чынити не мелъ (КЛС, 3б, 1536); до скꙋтечного ꙋсправедливеньꙗ далъ мне по собе рꙋкоемство (КВС, 592, 1552); рокъ есми словне пану Шолусе ... становитисе, ку усправедливенью пани Василисиной зложыл (АВК, ХХХVI, 96, 1582); естли бы позваныs до ꙋсправедливеньѧ не берꙋчисе копии с позвꙋ дати не хотелъ, то при воли его будеть (Ст. 1588, 152); рок за ними на рочки февралевые тымъ татаромъ ку усправедъливенью зложыл (АВК, ХХХI, 68, 1590); перед нимъ становилсѧ на заꙋтрее, длꙗ ꙋсправедливенꙗ в таковых выстꙋпкахъ (Барк., 147); ꙋмер прави длꙗ грехов а з мертвых встал длꙗ ꙋсправедливенꙗ нш0483ого (Зб. 261, 140б); пану Кесовскому и малжонце его подданыхъ до усправедливенья на той копе ставити узналъ (АВК, ХVIII, 189, 1602); хто на своемъ толко оусправедливенsю и выбавленsю полѣгаетъ, дармо и порожне працꙋ подыймꙋетъ (Мак., 205); в тых книгахъ часто блсвенство то ест ꙋсправедливенsе и збавенsе надѣи приписꙋют (Выкл., 104б).
с. 179
Усправедливеньесе наз. Дзеянне па дзеясл. усправедливитися. Положенье рокꙋ завитого пани Литаворовоs ... ѡ ꙋсправедливеньесе зятю ее (КСД, 961, 1516); ѡнъ ... за ꙋсправедливеньемъсе стороне его противноs засе до сполкꙋ и товарыства подъданыхъ его королевъское млсти и до права посполитого приверненъ бꙋдеть (Ст. 1588, 400); часу до справы и ꙋсправедливеньꙗсе велебному в бозе епископу ... ꙋзычили (КЛС, 142, 1597); на скутечное теды усправедливенесе, потреба было самъ листъ его м. пана Ходкевича (АСД, IХ, 117, 1627).
с. 179
Усправедливити, усправедливить дзеясл. Вырашыць справядліва; апраўдаць. самъ за то отповедалъ и усправедливилъ (КПД, 349, 1565); перед судом кгродскимъ Меньскимъ становилъ его мл. кнзю Крошыньскому усъправедливить отъ поданья того позву за чотыры недели (АВК, ХХХVI, 214, 1582); которая вамъ чсу [!] права ширеи а достаточнеи преложена будет яко на року завитом усправедливили (СДГВ, 26, 1596); длѧ вѣры вs него оусправедливилъ насъ, и зs Бго0483мъ Ѡтцемъ поедналъ насъ (Каліст, II, 239); съ першихъ рештъ, при немъ зосталыхъ, тымъ сыномъ моимъ усправедливити и выплатити будеть повиненъ (АВК, II, 46, 1617); тамъ же передъ паномъ старостою усправедливити (АВК, III, 37, 1629); шкоды и наклады, голымъ словомъ менованые, заплатить и нагородить маемъ и скутечне во всемъ усправедливить повинни будемъ (АВК, ХI, 115, 1635); ꙗко апостол мовит: которых преназначыл, тых и возвал, и ꙋсправедливил (Зб. 255, 375б); тое ꙋчинили абы справꙋ свою старци барзеs ꙋсправедливили (Зб. 259, 637); бг0483ъ пред тым грѣхи ѡтпꙋстилъ и ꙋсправедливил его (Выкл., 12б).
с. 180
Усправедливитися, усправедливитисе дзеясл., зв. ад усправедливити. тотъ ꙗнъ самъ добровольне подвезалъсꙗ себестыꙗнꙋ слꙋжити и ѡ шъкоды ꙋсправедливитисꙗ (КВС, 592б, 1552); правнымъ обычаемъ передъ тыми судьями полюбовными усправедливитися маемъ на тотъ же рокъ (АВК, ХХI, 141, 1556–1557); гость такжэ повинен будеть пред ꙋрадом нашим кождомꙋ се ꙋсправедливити (Ст. 1566, 49); въ отказе быти и усправедливитисе буду виненъ (АВК, ХХХVI, 107–108, 1582); преложоные старъшые перед сꙋдомъ головнымъ порадъком вышеs ѡписанымъ, ꙋсправедливитисѧ людемъ светъского стану повинъни бꙋдꙋть (Ст. 1588, 101); мають ѡни в томъ его мл0483ти ѡтцꙋ владыце берестеsскому ꙗко пастырꙋ своему справитисе и ꙋсправедливитисе (КЛС, 142б, 1597); мовил им абы се вси ꙋсправедливили, а до мене абы жадныи такие жалобы болшеs не приходили (Бельск., 329); што наборздей кождый невинный невинъность свою оказать и усправедливитися есть повиненъ (АВК, ХVIII, 210, 1607); того се ѡнъ витꙋнски стороне поводовоs ... готов перед нами ꙋсправедливити (ККСС, 200б, 1618); чимъ сꙗ вымовлю и ꙋсправедливлю пред тобою (Зб. 752, 50б).
с. 180
Усправедливить гл. усправедливити
с. 181
Усправедливляти гл. усправедливяти
с. 181
Усправедливлятися гл. усправедливятися
с. 181
Усправедливляючий гл. усправедливяючий
с. 181
Усправедливяти, усправедливляти дзеясл. Вырашаць справядліва; апраўдваць. кождыs з них повиненъ будет постꙋпкомъ правнымъ або через ꙋмоцованого своего за позвы становитисе и ꙋсправедливꙗти (Ст. 1588, 28); пан Талвойшъ не повинен на таковый позов недокладный усправедливяти (АВК, ХХХ, 188, 1597); кто жъ боудетъ оскаржати выбраные бж0483іе; бъ0483 есть который оусправедливлѧетъ (Апакр., 159); если хто оусправедливлѧетъ несправедливого, а справедливого несправедливымъ быти сꙋдит, мерзокъ естъ таковый пред Бг0483омъ (Каліст, I, 49б); домовлялисе, абы далей въ отказѣ былъ, а имъ се жалобливымъ усправедливяючи яко тую греблю, такъ и млыны знеслъ, абы они ... жадное шкоды ... не поносили (АВК, VI, 233, 1619); отецъ Метрофанъ водле той интерцизіи ... передъ нами усправедливялъ (АВК, ХI, 169, 1637); нам бог ласку дает свою ст0483ꙋю и ꙋсправедливꙗет нас (Зб. 259, 84); Бг0483ъ невидимо ласкою своею дꙋши наши ѡздоблѧеть, и оусправедливѧеть (Дзід., прадм.); чините справедливост ꙋбогому и сиротѣ. бѣдного и ꙋбогого ꙋсправедливꙗsте (Пс. ХVII, 76б–77); справедливыи ѡный финик цвитет, которыи вес свѣт оусправедливлꙗет цвѣтами своеꙗ справедливости (Жыц. св., 138).
с. 181
Усправедливятися, усправедливаться, усправедливлятися, усправедливятисе, усправедливяться дзеясл., зв. ад усправедливяти. приказуемъ вамъ, ажбы есте во всемъ передъ его милостью усправедливлялися (АЗР, III, 141, 1567); иншимъ правомъ никоторымъ отказывать и усправедливаться не повинны (Там жа, 204, 1577); нигдѣ индеs ѡдно на томъ же ꙋрꙗде стороне своеs противноs ꙋсправедливѧтисѧ, заразомъ скоро по своем праве бꙋдеть повиненъ (Ст. 1588, 191); мѣщане и все поспольство мѣста Витебского о всякіе рѣчи кровавые и поточные передъ тымъ врядомъ войтовскимъ Витебскимъ кождому жалобливому усправедливятися и за наказомъ судовымъ досыть чинити (АЗР, IV, 166, 1597); люди релии греческое у суду духовного усправедливятьсе не повинны (АВК, ХХ, 210, 1609); ѡн на тоs позовъ першыs жалобы мещан пинских ꙋсправедливꙗючысе ꙋ сꙋдꙋ нашого пилности не чынилъ (ККСС, 54б, 1615).
с. 181
Усправедливяючий, усправедливляючий дзеепрым. ад усправедливяти. ꙗкъ не входѧчій дверми, але инꙋды перескакꙋючій, злодѣемъ естъ и збойцею: такъ без оусправедливлѧючого, оусправедливлѧючій себе (Мак., 292); Закхѣй: ... оусправедливѧючій (Бяр., 275); жидове бг0483омъ справедливости зовꙋт бг0483а ꙋсправедливꙗючого (Выкл., 126).
с. 182
Успровадити гл. вспровадити
с. 182
Успросити гл. вспросити
с. 182
Успротивятися дзеясл. Супраціўляцца. я за першим посланемъ урадовым и одному возному успротивятися и увезанья боронити ... не маю (АВК, ХХХI, 76, 1590).
с. 182
Успустъ наз. Тое, што і спустъ. Ильюта, погонивши на ставе, збилъ и зранилъ и в успустъ укинулъ, што тотъ служебникъ мой мало не втонулъ (АВК, ХХII, 196, 1565).
с. 182
Успухлый гл. вспухлый
с. 182
Успухнути гл. вспухнути
с. 182
Успытати гл. вспытати
с. 182
Успятити гл. вспятити
с. 182
Успятитися гл. вспятитися
с. 182
Усромяжливость наз. Засаромленасць. если пред горкостю и працꙋ ꙋсромꙗжливости ꙋходит и ѡтпочиненѧ на том свѣти шꙋкат бꙋдемо хотѣли по зестю живота того добръ ѡных ... не достꙋпимо (Зб. 107, 100).
с. 182
Уссадити дзеясл. Пасадзіць. подоимешь мѧ на вѣтръ оусsсадиш мѧ и росточиш мѧ рѧдом законным (Зб. 262, 24б).
с. 182
Уссести гл. вссести
с. 182
Уста наз. Вусны, рот. поцеловал его своими нечистыми и прешередными оустами. оу его прест0483ые оуста (Пак. Хр., 6б); мертвое тѣло того слуги, ѡбрезавши ꙋши, ꙋста носъ и голову ѡблупивши, ѡбесилъ (КСД, 1387, 1519); велелъ еи давати на ден по тры еицы и хлѣба и по малу воды въ уста пускати (Бава, 167); люди ест ни мают жадных ꙋст ни ꙗдꙗт ани пют (Царств., 69б); нехаs не привыкают ꙋста твое до присеги (Зб. 261, 219); нѣмымъ отворалъ оуста. ꙗзыки безъгласнымъ чынилъ ꙗсны (Карп., 41); оуста и ꙗзык его схнꙋтs ѡт прагненsѧ (Мак., 184); писмо мовит, нехаs тебе хвалит чꙋжиs а не ꙋста твое (Зб. 259, 342б); оуста мои бꙋдꙋт мовили мдрост (Выкл., 123б); змѣи великій ѡт самоѣ пsꙗты аж до ꙋстъ ѡбвивъсꙗ, и за ꙋста его держит, не дает емꙋ говорити (Алекс. 1697, 62). Параўн. усты.
с. 182
Устабъ гл. уставъ II
с. 183
Устава, встава наз. 1. Закон. уставляемъ и даемъ имъ знову обычай, подлугъ права Майтборского зуполное ряженье и всю уставу (АЗР, I, 187, 1499); то естъ устава земъли Жомоитъское (КПД, 66, 1529); сужены быти мають таковые бои, раны и головщины шляхетскіе ... подлѣ давноѣ уставы статуту земского (АЗР, III, 11, 1547); чинимъ ... водле ... статꙋтов и ꙋстав часу тогож александра (Прыв., 109); ѡ держанью старыхъ ꙋставъ, а новыхъ без соsму вального не ꙋставлꙗти (Ст. 1588, 81); до того показали уставу его королевское млсти, светое памети Жикгимонта Августа (ИЮМ, VIII, 216, 1593); написал самоил ꙋставꙋ кролевства и ꙋчтил перед всими кролꙗ (Бельск., 94б); Законs: Право, заповѣдь, або оустава, такsже: способs, обычай, правило (Бяр., 48). 2. Пастанова, рашэнне. мы томꙋ порозꙋмевши, какъ есть встава земскаꙗ, козали есмо Кляре взяти третюю часть именьꙗ за вено (КСД, 34, 1510); ꙋстава за дерево бортное и небортное. Што маеть плачоно быти (Ст. 1529–Ф, 129); намъ съ того службу маетъ служыти водлугъ уставы земское (РПП, 346, 1533); хто бы сꙗ того смел важить над тое приказане и ꙋставу нашу тотъ ничымъ инымъ ѡдно горломъ маеть быти каранъ (Ст. 1566, 39б–40); бурмистръ ... просилъ, абы тая устава ревизорская до книгъ земскихъ уписана была (АВК, I, 157, 1584); подводы ведлугъ уставы нашое такъ, яко и иншіе мѣста наши мають давати (АВК, II, 148, 1592); тое мыто водле ꙋставы комисаров нашых ... выбирает (ККСС, 55б, 1615); ꙋставлѧю: Становлю, постановлѣнsе албо оуставꙋ чиню (Бяр., 182). 3. Тое, што і уставъ I у 1 знач. въ тымъ мають отцове свещенники упоминати а непослушныхъ водлугъ уставъ церковныхъ карати (АСД, I, 6, 1507); вси тые права или ꙋставы божии законъ в собе замыкаеть (Скар. ДЗ, 3б); дали есмо до владыки его млсти абы намъ выписъ с ꙋставы церковъное прислалъ (КВЗС, 53б, 1538); пѣсни, часъ, мѣсто, причащаючихsсѧ число, постъ и таковаѧ на воли суть и на свободѣ нашеи, ани бо насъ на тое обовѧзуеть слово божіе, або ꙋстава хв0483а (Будны, 246б); сщ0483енницы албо презвитерове ... ѡт бискꙋпов албо владыковъ не зs оуставы гн0483ей, але из звычаю соуть нижшими (Апакр., 75б); за пристемъ Господа нашего Iисусъ Христа, старозаконные уставы устали, а на томъ мѣстѣ новые намъ зъ ласки его Бозское суть даны (Пыт., 69); ведле уставы Сына Божого, хто былъ окрещоный, не годитисꙗ его повторе крестити (Гарм., 196); ѡн лаврꙋ цвиченіꙗ досконалости еѵглскои живота иноческого збудовал, и оуставы постановил (Жыц. св., 69б).
с. 183
Уставати I дзеясл. 1. Стамляцца, зморвацца. мещанов завше ꙋбывало, которие се завше биючи, ѡт великои працы ꙋставали, и ѡслабивали (Бельск., 390); так сꙗ барзо з ѡбꙋх сторон сѣкли же им рꙋки ꙋставали (Стрыйк., 627); тамъ был великим голодом ѡбтꙗжоныs людъ алеѯандров, шемрали теды рицери мовечи: кони наши ꙋставают безперестанку (Алекс., 10б); котории теж погинꙋли ѡт великои силы, а троꙗном моцъ ꙋставала (Тр. гіст., 70); тотъ црквный оучитель, передъ часомъ чашꙋ смертнꙋю пъетъ безъ часꙋ и в силахъ оустаетъ (Лям., 8); изнемогаѧ ꙋставает и в пепел ѡборочает тѣло мое (Зб. 107, 155б); сила ꙋстает и голос слабѣет и ꙋста засыхают (Зб. 259, 583б); коли ꙋтекали перед ꙋгри, почал моs кон ꙋставати (Зб. 82, 186). 2. Спыняцца. мнѣ и наступникомъ моимъ въ тое не вступать, абы только хвала Божая не уставала (АВК, ХI, 10, 1517); ꙗко сам нѣгды не оумирает также іереиство его ведле порѧдкꙋ мелsхиседекового навѣки не оуставает (Каз. Кір., 198б); ѡгон не ꙋстает, алес ширит поки материs стает (Зб. 261, 155); въ отповѣди не уставаешъ, и на всѣ мои розумѣня порядне отповѣдаешъ (Пыт., 53); жебы речь посполитаѧ не ꙋставала, длѧ того естъ розмножене ѡсобъ через рожденіе (Навука, 5); робацтвꙋ вs згнилое тѣло вшедши, в нюм сѧ пасти, ѣсти, и вs дирахъ критисѧ, а скоро соль пристꙋпитъ оубиваютъсѧ и гинꙋтъ, а вонѧ смродливаѧ оустаетъ (Мак., 6); не найдетъсѧ мѣстца его, але оуставаетs дымъ (Варл., 294б); ꙗко ꙋстает ѡгон кгды сꙗ емꙋ ꙋменшит дровъ, такъ нечистост за ꙋмнеsшенемъ збытнихъ потравъ (Зб. 259, 360). 3. Переставаць. по всходних краꙗх бѣды не ꙋставали, персове сꙗ дивне подносили, и розширали (Бельск., 336); не ꙋставала воsна межи жиды и римлꙗны, такъ долго, аж в неволю запроважон людъ жидовскиs до риму (Кн. Мак., 66–66б); цалыs ден и цалую ночъ стрелба густаꙗ зs ѡбох сторон не ꙋставала (Хр. польск., 24); дабы служба Божая въ храмѣ Господнемъ Успенія Пресвятые Богородицы за насъ грѣшныхъ ... штоденно не уставала (АЗР, IV, 523, 1631); тая дѣвка зкгвалцоная на доводѣ своемъ не уставаеть (АСД, I, 315, 1640); въ которомъ поступку своемъ правномъ особы жалуючіе не уставаючи ... передъ судъ нашъ позвали (АВК, ХV, 34, 1645); не ꙋставали в прозбахъ и молитвах ꙋставичных до господа бога с постами и ꙗлмꙋжнами (Зб. 255, 312б); з ꙋлицъ его не ꙋставает лихва и зрада (Пс. ХVII, 38).
с. 184
Уставати II гл. вставати
с. 185
Уставаючий, уставаючый дзеепрым. 1. Ад уставати I у 1 знач. коли ѡбачилъ поръ на воsнѣ своихъ ꙋставаючих станул перед всѣми а великим голосом взывал (Алекс., 28б); ангелове ... ратꙋют ꙋставаючых (Зб. 259, 537б–538). 2. Ад уставати I у 2 знач. чл0483къ естъ живот до часꙋ позыченый ... прꙋдко оуставаючаѧ тръвога (Кін., 49б–50); Веліаръ: слѣпое свѣтло, або слѣпаѧ тѣснота, або давност оуставаючаа, або без повстѧгливости (Бяр., 255); чл0483вкъ ... велемовнаѧ спросност, прꙋдко ꙋставаючаѧ трвога, снадне ꙋпадаючое вывышене (Зб. 82, 126). 3. Ад уставати I у 3 знач. трэтего днꙗ волавши сторона не ꙋставаючаѧ року маеть быти здана и сказана за нестане свое (Ст. 1566, 46); абы сторона поводовая, на доводѣ уставаючая, на упадъ въ речи здана (АВК, II, 279, 1590); домоваѧ длѧ вѣры, с причины аріанов долго не оуставаючаѧ мешанина, котораѧ так сѧ им была оуприкрила (Апакр., 118б); ꙋмыслъ бовѣмъ вs выбадиваню себе самого и в шꙋканю Гсда не оуставаючій, можетs мѣти дш0483ꙋ свою ѡд всихs намѣтъностей волнꙋю (Мак., 83).
с. 185
Уставающый дзеепрым. ад уставати I у 3 знач. если бы хто позычилъ комꙋ ... а ѡнъ бы шкодꙋ за позычъкꙋ пострадал, которыи бы певне мѣлъ з непозычаныхъ пн0483зей, тогды позычающый ꙋ дрꙋгого, повиненъ емꙋ взглѧдомs зыскꙋ ꙋставающого, и шкоды повставающои, штожкольвекъ дати (Навука, 110).
с. 185
Уставеное наз. Тое, што ўстаноўлена. если такъ великому Апслу вs небеси ꙋчоному не годилосѧ не рекучи таинъ собою ꙋставити але и ꙋставеное ѡтмѣнѧти або поправити, далеко сѧ мнѣи кому иному годить (Будны, 220б).
с. 186
Уставеный дзеепрым. 1. Ад уставити I у 1 знач. для того смысленостью рады уставено естъ, абы безрадствомъ и невъставичъностью речей, которыи жъ ся имуть напотомъ деяти, шкоды бы не было (КЗ, 783, 1499); абы того чынити не смели подъ виною уставеною, кгды жъ у праве светъскомъ о то могуть собе справедливость мети (КПД, 123, 1544); ѡтоман ... принꙗл з ними вѣрꙋ сарацинскꙋю, ѡт махомета ꙋставенꙋю (Бельск., 405). 2. Ад уставити I у 2 знач. ꙋставено теж абы на потканю каждыs мꙋжчизна невѣсте ꙋстꙋпил, з дороги, и почтиве ю поздоровил (Бельск., 154б). 3. Ад уставити I у 3 знач. вси речи уставеные мають выбираны быти на насъ (КПД, 1529, 70); просите, абы вжо певная, а неотъменъная мера была уставена и винами его кролевскей милости опатрона (КПД, 153, 1547); на ꙋставеныs час допꙋстил емꙋ теж того крол ланкгиманус, абы шол до ерꙋсалимꙋ (Бельск., 142). 4. Ад уставити I у 4 знач. просили его грекове ижбы един зь его рады ѡбран и оуставен (Троя, 15б–16); коли бирчые уставены будуть, тогды и на самыхъ тыхъ бирчыхъ немалая сума пенезей а безъпотребне мусела бы выходити (КПД, 143–144, 1547).
с. 186
Уставенье I наз. Дзеянне па дзеясл. уставити I у 1 знач. боудет ѡнъ оучити оуставенꙗ нова и приказаньꙗ много (Сівіла, 4).
с. 186
Уставенье II гл. вставенье
с. 186
Уставити I, уставить дзеясл. 1. Устанавіць, узаконіць. хочемь штобы таꙗꙗ [!] права што есмо уставілі оу веліком соиме у вісліци пріиманы была (Вісл., 10); потомъ пакости бы не было оуставили на то твердости грамоты (СДГВ, 4, 1432); коли права статута увъ отчизнѣ нашой уставимъ, тогды вси земли наши одного ся права держати мають (АЮЗР, I, 28, 1501); панове рада, воеводы, княжата, на томъ соймѣ нынѣшнемъ, тую уставу уставили (АЗР, II, 8, 1507); станъ ст0483ыи, которыи самъ бъ0483 ꙋставилъ, не длѧ того абы есмо съвокупленіе свое, которое з богомъ маемъ, образовали, але длѧ инsшихs далеко причинъ (Будны, 225); виктор папежъ родом з аѳрики тот ꙋставил на никеискомъ соборе абы велканоцъ не инде была свечона ѡдно в ден неделныи на сходе кветнѧ (Царств., 73); пришедши до ерꙋсалимꙋ церков бж0483ꙋю великим накладом зас выставили, закон моsсеѡв ꙋставили (Бельск., 141б); не ѡтступовал есми ѡт судовъ твоихъ, бо ты еси мнѣ закон ꙋставилъ (Пс. ХVII, 139б). 2. Пастанавіць, вырашыць. уставили есмо, ижь за пѣнязи, рахуючи, або въ иншой речи, которая ся тычетъ парсуны жидовскоѣ, напротивку жидовѣ, двумъ хрестьяномъ, а третему жиду ... свѣдетство допущено маетъ быти (АЗР, I, 23, 1388); што староста имаеть уставить тамъ сꙋть все напісано (Вісл., 9б); весь ст0483ительскии соборъ ... оуставили чстно празноват нинешнии дн0483ь (Чэцця, 46б); напервеи заправдꙋ оуставили сто кораблев поити по морю (Троя, 18); живность звезеную ѡни торгомъ албо ꙋставою ꙗко мы з радами нашими ꙋѳалили албо гэтман в небытности нашоs ꙋставити мають куповати (Ст. 1566, 25); тот ꙋставилъ абы сꙋботꙋ пощоно за вилию неделнꙋю (Царств., 71); тоs теж крол напершеs чиншъ дават ꙋставил з господаров (Бельск., 149б); ꙋставили празник днѧ тринадцатаго адара по всемъ свете ѡбьходит (Зб. 82, 22б). 3. Вызначыць. покормь его ис стола своего емꙋ оуставил (Жыц. Ал., 98); цивунщины уставилъ панъ Ѳетко писарь на мѣсто и волость осемдесятъ копъ грошей широкихъ (АСД, III, 10, 1548); рачилъ его милость таковый же податокъ и платъ, яко и зъ вашихъ подданыхъ, уставити и также на служебныхъ обернути (АЗР, III, 51, 1554); на сторожу замъковъ и дъворовъ нашыхъ чергою подданые ходити повинъни, але не большей ихъ врадъ брати маеть, одъно яко ревизоръ уставить (КПД, 581, 1557); уставилъ день, которого бы не толко его подданые, але тэж и посторонные, которые бы то учынити хотели ... волне ходили (Атыла, 182); податок мѣстскиs з тог всег ѡдно двѣ тисꙗчи золотых чирвоных им ꙋставил (Стрыйк., 566); што коли побачил алеѯандер зступил з гори, и ꙋставил границꙋ през которꙋю бы жаден не смѣлъ переходит (Алекс., 37); таѧ то есть сꙋмма поборꙋ, который оуставилъ соломѡнъ на бꙋдованье домꙋ гсднего (Хран., 298). 4. Прызначыць. оуставил его цесарь старостою над тымъ мѣстом (Пак. Хр., 20); оуставилъ его постелю собѣ слати и водꙋ давати собѣ пити (Віл., 439); млынаря моего выбилъ, и своего ꙋставилъ (КСД, 1519, 1288); Господар маеть уставити опекуна на тые именья (Ст. 1529, 21); при его милости уставити его королевская милость рачилъ писаромъ ключника Троцкого пана Бенедыкта (АЗР, III, 59, 1554); воеводове старостове, повинни бꙋдꙋть такого непильного и недбалого врꙗдника своего ... с того врꙗдꙋ зложити, а на тое местъце инъшого ꙋставити (Ст. 1588, 181); забивши царꙗ вавилонского, ꙋставил тамъ старосту своего (Алекс., 43); ку тому еще надъ звыклость уставили якогось писаря въ коморѣ до выдаванья квитовъ (АВК, VIII, 502, 1615).
с. 186
Уставити II гл. вставити
с. 188
Уставитися дзеясл., зв. ад уставити I у 1 знач. ѡттолѣ оуставилсѧ чстны[и] празникъ воздвижение (Чэцця, 206).
с. 188
Уставить гл. уставити
с. 188
Уставичне, уставично прысл. Пастаянна, бесперапынна. богомоление бы оуставично было за великих господареи христианских (ПГ, II, 57, 1476–1481); жена ... по седsмъ днеи свадбы оуставичsне плакала предs нимs (Скар. КС, 32–32б); ѡдин с тых землѧн ꙋставичне при них мел быти (Ст. 1529–Ф, 70); которыs ꙋставичне повиненъ будеть посполу з урꙗдом замковымъ судити и справовати вси рэчы судовные (Ст. 1566, 50); за насъ господаря уставичнѣ Господа Бога просити повиненъ будетъ (АЗР, III, 302, 1586); дождъ уставичне шол ндль ві0483 (Барк., 163); през три дни, ꙋставичне ѡкрꙋтна валка тривала (Алекс., 9б); смꙋтокъ, плачs и болесть оуставичне мѣти бꙋдешъ (Мак., 12); просилъ жебы могъ збꙋдовати там три прибытки жебы тамъ ꙋставичне мешкалъ (Зб. 255, 9); Габрынскому, стрелцу, купили боты, абы уставичъне пилъновалъ коло валу городового (ИЮМ, ХIII, 50, 1699). Параўн. уставне.
с. 188
Уставичность наз. Пастаяннасць, бесперапыннасць. хто до оуставичности вs мл0483твѣ бѣдитъсѧ зs собою, поки ажъ ѡдержитъ (Мак., 201); оуставичность вs мл0483твѣ, мысль ꙗк рꙋкою провадитs (Варл., 175б); Ектеніа: Прилежное мл0483еніе. зs ел: Пилност, оуставичностs (Бяр., 270).
с. 188
Уставичный, уставичьный прым. Пастаянны, бесперапынны. тые над ине хрестіаны оу вере оуставичны премешкали (Валх., 78); с частог ꙋставичног выпущанѧ стрел вода близко берега длѧ крови побитых черленеласѧ (Троя, 19б); Саломонъ ... не моглъ ꙋделати храму имени гсда бога своего длѧ воинъ ꙋставичsныхъ враговъ своихъ (Скар. ТЦ, 130б–131); воsну ꙋставичную ... вели есмо по вси тые чс0483ы (Ст. 1566, 7); жертвꙋ ꙋставичьнꙋю слꙋжбꙋ божественнꙋю антихристь маеть згладити (Унія, 42); ꙋставичное грызене сꙋмненꙗ ... тꙗжко чл0483ка трапит (Зб. 261, 80б); повѣдаютъ ижъ сесь ст0483ый вs оуставичномъ захвиценsи бывалъ (Мак., 12); великаѧ з ними бѣда есть, великій смꙋтокъ, великій и оуставичный фрасꙋнокъ (Варл., 16); ангелове ꙋставичною стражою и послꙋгами нашими сꙋт забавени (Зб. 259, 87б); тотъ ѡгонь был ꙋставичный завжды горꙗчи на ѡлтарꙋ (Выкл., 50б). Параўн. уставный у 1 знач.
с. 188
Уставка наз. Устаўка. розломитсѧ оуставка на жерелѣ и зламлетсѧ колесо на долъ (Зб. 262, 92б); нихsто бо не вsставsлѧет ꙋставsкою, шsмата небеленого къ одежи ветsхои (Цяп., 11б).
с. 189
Уставлене гл. уставленье
с. 189
Уставление гл. уставленье
с. 189
Уставленый, уставленный дзеепрым. 1. Ад уставити I у 1 знач. судья и подъсудокъ имѣють людемъ право чинить, какъ у Великой Полщѣ уставлено (АЗР, I, 40, 1420–1423); вы сами брате добре вѣдаете. ѡ оуставленом законе (Чэцця, 301б); законъ же написаныи ... ѡт людеи оуставленыи ꙗко суть правила светыхъ отець (Скар. ДЗ, 2); всѣмs человѣкѡмs ꙋставлено единою ꙋмрети, потом суду быти (Будны, 148б); не вѣдаешъ обычаꙗ, которыи тут уставлен (Бава, 151); приказане ѡт бг0483а ꙋставленое за подꙋщенем ꙋжа здрадливого престꙋпили (Стрыйк., 412); такs ѡд Бг0483а естъ оуставлено, жебы сѧ тое створенsе зепсовало, а нб0483о и землѧ перешли (Мак., 295); першіи ꙋставы церемоніалныи, сꙋт вси ѡбрꙗды звѣрхнѣи кꙋ хвалѣ бж0483ой ꙋставленыи (Выкл., 63б). 2. Ад уставити I у 2 знач. на свитаньи обошли сꙋть градъ седмъ крать ꙗкоже ꙋставлено бысть (Скар. IН, 13б); тот з людеи наших не будеть повинен выправовати подле ꙋфалы котораꙗ на тот часъ будетъ ꙋставлена (Ст. 1529–Ф, 20); таковые отъ товаровъ своихъ вшелякихъ того побору, тепер[ъ] уставленого, давати не мають и не будуть повинъни (КПД, 399, 1566); он ... тамъ ремесло кушънерское робил над постановене и уѳалу межи ними уставленую (АВК, ХХХIХ, 58, 1578); абы жадинъ ... не смелъ новых мытъ вымышлꙗти ... кромꙗ которые бывали зъ стародавна ꙋставлены (Ст. 1588, 37); поважаете лѣпѣй суботу, котораа толко для упокоеня дѣлъ была уставлена, анижли человѣка (Пыт., 72); волѧ Бж0483аѧ ѡ нем оуставленаѧ пришла до скꙋткꙋ (Мак., 78); Зарочное дѣло: оуставленаа або звыклаѧ робота (Бяр., 49). 3. Ад уставити I у 3 знач. не хочем потерпѣти. и оуставленаго врѣмени пождати (Чэцця, 302б); наполsнишесѧ дние ꙋставленые ѡт царѧ (Скар. ДП, 6б); цена збожю уставлена (Ст. 1529, 96); кгдыжъ ся вамъ видитъ быти къ обтяжливости вашой посполитой нынѣшняя мѣра полубочковая Виленьская, а жедаете, абы была иньшая певнѣйшая мѣра тутъ въ томъ мѣстѣ Виленьскомъ уставлена (АЗР, III, 11, 1547); крадуть мытницы, если большеи нежели имъ ꙋставлено вытѧгають (Будны, 90б); хотелъ ѡнъ мужъ з мѣстца своего на дни ꙋставленыи абы сꙗ кланꙗл и ѡферовал гсдꙋ богу (Біблія, 300); зобравши там воsско людꙋ днꙗ ꙋставленного, зъехалисе ѡбадва ку битвѣ (Алекс., 73). 4. Ад уставити I у 4 знач. мынцарѣ, въ княжьствѣ нашомъ уставлены (АЗР, I, 25, 1388); был герод корол жидовскіи ѡт цесарѧ и ѡт римлѧн оуставленыи (Валх., 45); слуга пана старосты Жомойтского для иманья злодѣевъ и розбойниковъ уставленъ (АЗР, II, 389, 1542); просите о вижы присяжные, абы въ кождомъ урядѣ уставлены были (АЗР, III, 51, 1554); ѡпекуны ꙋставленые ѡт мужа не были (Ст. 1566, 72б); его милости опекунове, отъ его милости уставленые, въ тые села вышеймененые мнѣ въѣханья и увязанья не допустили (АВК, VIII, 435, 1588); тоs на прозбу всего людꙋ ѡт алеѯандра кнꙗжатем в персидѣ есть ꙋставлен (Алекс., 23б); Избранъ: Выбранъ, ѡтлꙋченs, оуставленъ, назначенный (Бяр., 53).
с. 189
Уставленье, уставлене, уставление наз. 1. Дзеянне па дзеясл. уставити I у 1 знач. раистръ книг пръвых правых кролѧ казимера ѡ оуставлении прав (Вісл., 5б); великій князь ... ни въ чомъ зъ грамоты вашое докончалноѣ не выступилъ, и вси уставленіа въ ней выписаные крѣпко и полно сохранилъ (АЗР, I, 278, 1503); умыслил королевство свое уставленем правъ укрѣпити (Атыла, 181); Догма: Оуставленіе (Бяр., 267). 2. Дзеянне па дзеясл. уставити I у 2 знач. велю тебе бичовати наипервое подлоуг оуставленіа кнѧжат римских (Пак. Хр., 21б). 3. Дзеянне па дзеясл. уставити I у 3 знач. ꙋставленіе чинімъ гдѣ есть имъ потребізна (Вісл., 11б). 4. Дзеянне па дзеясл. уставити I у 4 знач. о уставленье вижовъ певныхъ листъ 13 (КПД, 92, 1544); ѡ ꙋставленью возныхъ и присꙗзе ихъ (Ст. 1588, 134).
с. 190
Уставливаный дзеепрым. ад уставливати. просили, абы мыта и коморы его кролевъскей милости на именьяхъ вашыхъ не были уставливаны (КПД, 119, 1544).
с. 191
Уставливати дзеясл. Устанаўліваць. вшол гсь не имѣꙗ слоугъ. ни ѡроужениковъ ... законъ и врѧды оуставливаꙗ нам (Чэцця, 166–166б); живность абы куповалъ не подле уставы, але торгомъ ... кгды жъ ее жаденъ собе уставливати не можеть (КПД, 319, 1563).
с. 191
Уставляти I дзеясл. 1. Устанаўліваць, узаконьваць. выдаваемы и оуставлѧемы права ктораꙗ жь вшистци в нашеи земли имають сꙋдить (Вісл., 10); уставляемъ такожъ на вѣчные часы, штобы место первореченное каждымъ годомъ чотыриста копъ грошей до скарбу ... давало (КЗ, 705, 1498); ни едино ꙋстановление иже царь ꙋставлѧет не было зменено (Скар. ДП, 22); таинъ нельза никому иному ꙋставлѧти, окроме бг0483а или сына его (Будны, 234б); ѡ держанью старыхъ ꙋставъ, а новыхъ без соsму вального не ꙋставлꙗти (Ст. 1588, 81); мы есмы тыи, которымъ ... пановати, закѡны оуставлѧти (Апакр., 189б). Параўн. уставяти ў 1 знач. 2. Пастанаўляць, вырашаць. уставлѧемь иже каждыи рыцерь а любо простыи земленінъ коли хорꙋгъви поднесꙋть што ꙋмелъ своего местца стереч (Вісл., 10б); там всего есть великаꙗ ѡбѳитость абы так наши послове речи преречены оуставлѧли и зрꙗдили (Троя, 3б); ꙋставлѧем ... абы справедливость подданымъ нашим чинили (Ст. 1529–Ф, 74); ку тому не маю ничого нового вымышляти ани уставляти (АСД, VI, 32, 1554); мы ... тыйденный торгъ на кождый день четвергъ у кождую недѣлю обыходити и одправовати уставляемъ (АВК, ХIII, 42, 1580); уставляемъ, ижъ бискупове, прелаты стану духовного и ихъ справцы ... не мають никого къ собѣ до духовного права о свѣтскіе рѣчи позывати (АЗР, III, 305, 1586); ани тежъ монополию речеs тых которые с паньствъ нашых такъ польских ꙗко литовъских походꙗть, ꙋставлꙗти допꙋстити не маемъ (Ст. 1588, 118); Кѵріѡ: оуставлѧю, приказꙋю (Бяр., 290). 3. Вызначаць. мы имъ такъ уставъляемъ въ году два роки (КПД, 72, 1529); уставляем цену збожю хто бы побрал зостал виненъ, яко мает платити (Ст. 1529, 96); хто бы кольвекъ смѣлъ ся того важити, а мимо тую теперешнюю уставу иншыи мѣры собѣ большыи або меньшыи въ мѣстѣ Виленьскомъ уставлялъ и ихъ уживалъ (АЗР, III, 11, 1547); Ѡпредѣлѧю: оуставлѧю (Бяр., 198). 4. Прызначаць. старосты ... оуставлѧют собѣ подлꙋгъ своее воли месца сꙋдꙋ (Вісл., 13б); подлугъ того жъ права Майдеборского, въ месте вышереченомъ войтовство знову уставляемъ (КЗ, 701, 1498); только самъ владыка, по всей парафіи своей ... до церквей попы уставляти и со всѣмъ имъ подавати и рядити ими маетъ (АЗР, II, 135, 1522); войтовство, водлугъ першого наданья, уставляемъ и тымъ листомъ тое войтовство надаемъ (АЮЗР, I, 136, 1552); даемъ моц абы ... возныхъ выбирали и постерэгаючи ꙋставлꙗли (Ст. 1566, 43); абы панове, воеводове, въ кождомъ повете сꙋдовом гдѣ книги лежать, а въ земли жомоитъскоs, панъ староста жомоsтъскиs, возныхъ ꙋставлѧли (Ст. 1588, 134); подлугъ того права нѣмецкого въ томъ мѣстѣ нашомъ Пещацкомъ войтовство уставляемъ (АВК, IV, 94, 1670). Параўн. уставяти ў 2 знач.
с. 191
Уставляти II гл. вставляти
с. 192
Уставлятисе дзеясл., зв. ад уставляти I у 1 знач. за што тепер мают корону хвалы небесной, вs котороs сꙗ веселꙗтъ, и за нас се у гд0483а своего ꙋставлꙗют (Пралог, 555б).
с. 192
Уставляющий дзеепрым. ад уставляти I у 2 знач. ведаи иже воина тѣлом и дш0483ею. слово же ни со двꙋ привращеных и оуставлѧющих дроуг на дрꙋга. дш0483а же их тоже надеетсѧ (Арыст., 171).
с. 192
Уставне, уставно прысл. Тое, што і уставичне. имел оуставно пред собою мдрцов законных. и разумеющих во всѧкои мдрости (Арыст., 239); я придалемъ попа, который бы уставне при тое церкви Божое мѣшкалъ и службу Божую отправовалъ (АВК, III, 22, 1591); окрꙋтникъ ... хотѧчи быть старшимъ надъ дш0483ею нашею, трапитъ насъ оуставне (Лям., 24); старостове албо скарбꙋ кролевского стѡрожове оуставне вs фрасꙋнsкꙋ, жебы ꙗкѡ кролѧ не розгнѣвали (Мак., 174); ѡнъ старыs ꙋставне молчалъ (Зб. 107, 188б).
с. 192
Уставниковая наз. Жонка наглядчыка за выкананнем царкоўных канонаў. жаловала намъ уставниковая Котренская Тереховая Фведя на одверного господарьского Ивана Миленского (АВК, ХVII, 263, 1541).
с. 192
Уставникъ наз. Наглядчык за выкананнем царкоўных канонаў. присылалъ до мене отець протопопъ дьякона Владыку съ попы Честнокрестцкимъ, и зъ уставникомъ, и зъ иншими попы (АВК, ХVII, 80–81, 1540); приходили къ намъ жалобы ... о выбиранье священниковъ и дьяконовъ, уставниковъ и понамаря (АЗР, II, 398, 1544); ечменю такожъ копъ двадцатъ и пять ма быть дано уставнику (АВК, ХI, 37, 1563); съ братьею его чернцами манастира Печерского, на имя священноереемъ Якимъемъ, уставникомъ Григорьемъ (АЗР, III, 245, 1579); симъ листомъ нашимъ даемъ епископію Пинскую ... подавши ему владзу игумены, протопопы, архимандриты, попы, дьяконы, уставники и дьяки всее тоѣ парафіи (Там жа, 300, 1585); надъ тою жъ рѣкою Кеною сѣножать возъ на двадцать, прозываемая Новое Доры, межи грунтами уставника земенина господарского (АВК, ХIV, 449, 1592); Iеромонахъ Филаретъ Горбыкевичъ, уставникъ Печерскій, рукою власною (АЮЗР, II, 80, 1632); Екклисіархъ: цр0483кви началник, имѧ оуставника, оустав (Бяр., 269); уставнику, при той же церкви будучому, жита копъ дватцать пять (АВК, ХV, 287, 1671); изобралисмы целою парафіею Якова Синицы, мещанина чаусовскаго, уставника церкви лобановской (ИЮМ, ХIII, 442, 1734). Параўн. уставщикъ.
с. 192
Уставно гл. уставне
с. 193
Уставный прым. 1. Тое, што і уставичный. хочем штобы каждыи сꙋдꙗ оу своемь сꙋде мелъ оуставнаго слꙋжебніка чересъ которог иметь позывати (Вісл., 15б); одного они поймали, на имя Савку Степановича, з двема свечами уставными (АВК, ХVII, 403, 1556); я ... пнзей поборовых до пана шафара, зъ сойму того ж Варшавского уставного, до его милости князя Яна Горского отдаломъ (АВК, ХХХVI, 411, 1590). 2. Які з’яўляецца ўставам (тыпам пісьма). тотъ попъ ... книжки ... того Клинъцова писмени покладалъ ꙋставнымъ писмомъ а не скоропилънымъ (КВЗС, 124, 1539); Ипатій Потѣй ... оказалъ есть книгу, знайденую въ церкви Кревской, старосвѣцкимъ письмомъ уставнымъ словенскимъ языкомъ писаную (АЗР, IV, 251, 1605).
с. 193
Уставованый дзеепрым. ад уставовати ў 3 знач. старостомъ рочнымъ маютъ ключники уставованы быти, къ послузѣ братской (АВК, Х, 5, 1538); старостам годовым мают ключники уставованы быти к послузе братской (СДГВ, 35, 1608).
с. 193
Уставовати дзеясл. 1. Пастанаўляць. ꙋставуемъ естли бы ѡтецъ ѡт детеи втек до земли неприѧтелское. а дети ѡставил по собе а не были бы делни, тогды таковое имене спадываеть на нас гсдра (Ст. 1529–Ф, 4); уставуем иж рада без посполитого чоловека, жадныхъ новых платовъ або податков уставяти не мают (СДГВ, 59, 1536); тэжъ ꙋставуемъ хто бы колвекъ с панства нашого с подданых нашыхъ до земли неприꙗтелское втекъ ... чэсть тратить (Ст. 1566, 9б); уставуемъ то, ижъ всѣ пѣнязи церковные ... заразомъ все а не поривкою и не по части маютъ относити (АСД, IХ, 59, 1568); то уставуемъ и мети хочемъ, абы татарове во всемъ были захованы при правахъ и привильяхъ своихъ (КПД, 479, 1568); уставуемъ, ижъбы за пенези рухаючіи, альбо увъ иншой речи, которая се тычетъ послуги жидовское напротивко жидови не маетъ хрестіянинъ свѣдчить (АВК, V, 134, 1580); хочемъ тежъ мети и ꙋставꙋемъ, абы вси подданые наши мещане, часꙋ навалное потребы зъ иншими людми нашими воsнꙋ слꙋжили (Ст. 1588, 46); оуставꙋетъ абы ѡтц0483ъ зs сн0483омs, а сн0483ъ зs ѡтц0483емъ вs непріазни жили и вs ненависти, але жебы единъ дрꙋгого не болшъ нѣжъ Бг0483а любилъ (Каліст, II, 4б). 2. Вызначаць. ꙋставуемъ на зехане таковыхъ дел рокъ на году (Ст. 1529–Ф, 71–72); Назнаменовꙋю, пs0483. назнаменꙋю: ѡповѣдаю, оуставꙋю, ѡзнаsмꙋю, значꙋ, знати даю (Бяр., 213). 3. Прызначаць. уставую тымъ же тестаментомъ ... опекунами пріятель моихъ (АВК, VIII, 475, 1594).
с. 193
Уставца наз. Той, хто ўстанаўлівае, узаконьвае што-н. ѡн ѡчевисте самого того гсда и владку, ꙋставцꙋ тых ст0483ых таин вѣдѣлъ (Зб. 752, 530); Ефраим ест моцъ головы моеи, июда ꙋставца правъ моих (Пс. ХVII, 46).
с. 194
Уставщикъ наз. Тое, што і уставникъ. Глезнъ далъ тую церковъ Ѳомѣ уставщику молодому (АСД, VI, 8, 1511); съ братьею чернцами манастыря Печерского, священноереемъ Якимъемъ, уставщикомъ Григорьемъ (АЗР, III, 244, 1579).
с. 194
Уставъ I наз. 1. Звод царкоўных правіл, законаў. все мовлю дѣаніе которое по ꙋставу хв0483ому бываеть, есть таина (Будны, 211б); потомъ настало ꙗкоесь братство ѡт Ст0483го Сп0483са, по месту ходили новые церемоние чинили не ведлуг ꙋставу ст0483ыхъ ѡтцъ (Барк., 152б); церковъ светая Восточная прежняя николи не звыкла человѣка, разъ окрещоного по уставу Хрыстову, перекрещивата (Гарм., 196); братья ... маютъ обобрати одного брата на тую архимандритю, который бы умелъ справоватися водле принятого уставу ихъ (АВК, I, 48, 1614); в которыи дни церковныи оустав смꙋтитисѧ, и на колѣна часꙋ молитвы оупадати не позволѧетъ (Каліст, I, 172б); обралемъ собѣ станъ иноческий по уставу светого и божественного Василія отца (АВК, ХХ, 248, 1617); збꙋдовалъ типики то ест ꙋставъ постановилъ ꙗко се в монастрырех справоват (Зб. 81, 167); наꙋчыл его иноческомꙋ ꙋставꙋ (Зб. 752, 504). Параўн. устава ў 3 знач. 2. Кніга, якая змяшчае царкоўныя правілы, законы. книгъ: Правила великіи, Уставъ, Соборникъ постный, Соборникъ годовый, Соборникъ Житія Святыхъ, Зморагдъ, Потребники два, Служебники три (АЗР, I, 137, 1494); у той же церкви ... Устав церковныи Охтаихи три (СДГМ, 35, 1579); был мних противныs а смѣлыs иж накꙋпивши декреталов, то ест книг ꙋставов папезских палил их тож среди ринкꙋ (Бельск., 403); чимъ естъ, и ꙗкъ бы потребнымъ былъ Оуставъ цр0483ковный Чителнику ласкавый (Паўуст., 9б).
с. 194
Уставъ II, устабъ наз. Мера мёду. Ондрошу данъники Дроздовичи дають уставъ меду (КЗ, 106, 1449); войту и бурмистромъ, и радцомъ места Виленъского устабъ меду пресного з ключа Виленъского (Там жа, 204, 1441–1480); до ключа Виленского выгналъ дани медовое сорокъ уставовъ (АЮЗР, II, 121, 1508); дани с того сѣла идет нам осмъ копъ грошей, а уставъ меду пресного (Пін., 18, 1511); нашъ господарскій приходъ ... медовоѣ дини сорокъ уставовъ безъ дву (АЗР, II, 113, 1514); медовой данины идеть сорокъ уставовъ черезъ дву, а до Кіева десеть уставовъ (АСД, III, 10, 1548).
с. 195
Уставяти, уставять дзеясл. 1. Тое, што і уставляти I у 1 знач. рада без посполитого чоловека, жадныхъ новых платовъ або податков уставяти не мают (СДГВ, 59, 1536); жолдꙋ вам ꙋставꙗт не смѣю (Хр. польск., 18). 2. Тое, што і уставляти I у 4 знач. тебе оуставѧм дѣдичом так у королевстве в том ꙗко теж во вшистких моих инших добрых (Троя, 9); попы по собѣ мѣли потомки на свое мѣстца выбират и ꙋставꙗт (Бельск., 224б).
с. 195
Усталевати дзеясл. Усталяваць. маеть ... то по своей мѣрѣ постановити и усталевати и письмомъ объяснити (АСД, IХ, 66, 1570); тогды тотъ Нестеръ Точоновичъ, взявши передъ себе злый, незбожный умыслъ и усталевавши забитье и замордованье самого себе (АВК, ХVIII, 241, 1615).
с. 195
Усталый гл. всталый
с. 196
Устание гл. встанье
с. 196
Установение гл. установенье
с. 196
Установеный дзеепрым. 1. Ад установити ў 1 знач. ведлуг законꙋ бж0483ого през моsсеꙗ ꙋстановеног, постꙋповал (Бельск., 129б). 2. Ад установити ў 2 знач. абы жаден перекупник не смел купити речей стравных перед годиною на то установеною (СДГВ, 58, 1536); меры и ваги на товары купецъкіе установены и выволаны были (КПД, 241, 1554); великие муки на каране такихъ ꙋстановени были (Пралог, 502). 3. Ад установити ў 3 знач. шляхтичъ, отъ него установеный, на его местцы съ почтомъ его у войску обецне съ хоружимъ для службы господарское маеть быти (КПД, 659, 1563); при церкви уставичне былъ установенъ человекъ грамоте умелыхъ и церкви пилныхъ (АСД, ХI, 162, 1567).
с. 196
Установенье, установение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. установити ў 1 знач. вырокъ воsтꙋ и всимъ мещаномъ Витебскимъ съ тымъ же паномъ воеводою Витебскимъ ѡ розные крывъды ихъ и ꙋстановенья новинъ и повинъностеs незвыклыхъ (КПД, 926, 1516); прешолъ естъ о бои жеребеи во ꙋстановѣние ѡт того вже часу (Скар. КЕ, 19б); комисыѧ ... на збꙋдованье мосту в ыменю его мл0483ти сморкгуньском и ꙋстановенье мыта (КЛС, 30б, 1537). 2. Дзеянне па дзеясл. установити ў 3 знач. ѡ ꙋстановенью черезъ подъкоморого коморъниковъ (Ст. 1588, 356).
с. 196
Установеньесе наз. Дзеянне па дзеясл. установитися ў 1 знач. за установеньемъсе обѣюхъ сторонъ, ижъ того дня было свето, волторокъ светочный, и припознилосе было, тедымъ до завтрея ... тую справу отложилъ (АВК, VI, 230, 1619).
с. 196
Установити, встановити, установить дзеясл. 1. Устанавіць, пастанавіць. такъ его милость господаръ нашъ, великій князь Александръ намовилъ и установилъ съ паны радою его милости великого княства Литовского (АЗР, I, 134, 1493); ꙋстановилs абы жены послухали мужеи своих (Скар. КЕ, 3); платъ и податокъ певны водлугъ обычая давного установили есмо (СДГВ, 105, 1557); маем емꙋ дати и ꙋстановити ѡт купцовъ и иных переежъдчих людеs ... мыто або платъ (Ст. 1588, 38); Иѡн девꙗтыи былъ папежем десет лет тотъ установил абы дꙋховным не былъ которыs чл0483ка загꙋбил (Царств., 72); на ѡчищене ꙋстановили великиs пост (Бельск., 142); исꙋс ... животворащꙋю таsнꙋ тѣла и крове своее ꙋстановилъ, посветивъши хлѣбъ и вино (Зб. 259, 632–632б); еи тѣло ... посты великими и законом коториs собѣ ꙋстановила велми ... змордовано (Зб. 82, 299). 2. Вызначыць. онъ же ... ꙋстановилs межи рабы своими жерsтвы (Скар. ПБ, 21б); тотъ медъ сходитисе у кождое свято, въверху помененое, по три дни братствомъ пити, по чому старосты роковые на тотъ часъ установятъ (АВК, Х, 8, 1538); уставу на въсякіе живности онымъ людемъ пеняжънымъ ведле часу теперешнего установилъ (КПД, 210, 1551); поневаж оустановил дн0483ь сꙋдити всю вселенsнꙋю (Каз. Кір., 18б); чемꙋ Хс0483 оустановилъ водꙋ, за матерыю крещеніѧ? (Зб. вып., 8б). 3. Прызначыць. установили есмо въ той церкви Светого Дмитрея тры попы, а четвертого дьякона (РПП, 321, 1502); царь ... тогда ꙋстановилs над ними присsтавы кs деломъ (Скар. КВ, 5б); мы гсдръ, маем ꙋстановить ѡпекуна на тые именѧ (Ст. 1529–Ф, 35); врядники и бирчие наши которыхъ коли установимъ тое серебщины выбирати не мають (СДГВ, 90, 1547); волно стороне прокуратора своего ꙋ права подпирати и самому мовити и другого прокуратора на его местъцо ꙋстановити (Ст. 1566, 56б); мы гсдръ, водле статутꙋ за ѡбраньемъ и прозьбою шлꙗхъты инъшыхъ на тые врꙗлы маемъ подати и ꙋстановити (Ст. 1588, 123); надъ тыми старостами установили есмо еще старейшымъ дозорцою зъ уряду своего слугу меского присяглого Мартина Аксеновича (ИЮМ, VIII, 368, 1621); того теды человѣка власною волею и несмертелностю почтивши, над всѣми речами земными кролемъ оустановил (Варл., 47б). 4. Паставіць. Рылевцы встановили передъ нами людей господарьскихъ (АВК, ХVII, 372, 1541). 5. Пабудаваць; адкрыць. ѡнъ теперь свои многии корчмы ꙋ месте ꙋстановилъ (КСД, 370, 1516).
с. 196
Установитися, установитисе дзеясл., зв. 1. Ад установити ў 1 знач. мысль твою имеи въ заповѣдехъ бж0483иих, и въ повѣлениѧхъ его наболеи ꙋстановисѧ (Скар. IС, 13б). 2. Ад установити ў 3 знач. прокуратором се вчинил и ꙋстановилъ (Ст. 1566, 57); прокꙋраторомъ се ꙋстановилъ (Ст. 1588, 214). 3. Ад установити ў 4 знач. блаженъ мꙋжъ ... идущи за нимъ ꙗко послѣдовникs, и на стезѧхs его ꙋстановисѧ (Скар. IС, 24б); ꙋстановивъшысꙗ перед нами тож есмо мели рокъ ѡбема имъ зложити (КВЗС, 142б, 1540); Янъ тежъ Михайловичъ ... установившися очевисто и повѣдилъ (АВК, ХХII, 20, 1555–1565); на онъ часъ будучий, передо мною установившися, потому жъ сознавалъ (Пін., 123, 1561).
с. 197
Установить гл. установити
с. 198
Установление гл. установленье
с. 198
Установленникъ наз. Прызначаная на пэўную пасаду асоба. помененые особы ... циншъ рочный ... тому, хто на тотъ часъ одъ насъ будетъ установленникомъ ... подъ совитостями оддавати маютъ (АВК, VIII, 130, 1665).
с. 198
Установленное наз. Тое, што вызначана. Нарекованное: Оустановленsное, назначенное (Бяр., 87).
с. 198
Установленый, установленный дзеепрым. 1. Ад установити ў 1 знач. не боисѧ не ꙋмреши ꙗко не на тѧ но на иныхъ сее право ꙋстановлено естъ (Скар. КЕ, 23б); уфала соймовъ его королевской милости такъ установлена (АВК, ХХI, 233, 1556–1557); самымъ правомъ статутомъ уфалою всее речы посполитое права суть установъленыи (АВК, ХХ, 67, 1591); календаръ новый оустановленъ есть (Апакр., 189б); вера законꙋ римского повстала и ꙋстановлена ꙋ литве (Патр. Б, 136); закон през моsсеꙗ ꙋстановленыs зас до церкви людем привернул (Бельск., 131); таѧ таина ѡт Ха0483 Сп0483са оустановленаѧ естъ (Навука, 47); Завѣтs: Тестаментs. то естъ, речъ оустановленаа, нарꙋшенью неподsлеглаа (Бяр., 47). 2. Ад установити ў 2 знач. со всею славностию дневе тые оустановлены были потомним их (Скар. КЕ, 17); на кожъдый рокъ платъ на земълю былъ установъленъ (КПД, 6, 1538); абы мѣщане ... съ купли маетностей своихъ, водлѣ шацунку и воли и росказанья его милости установленого, ижъбы къ службѣ земской помогали (АЗР, III, 12, 1547); Нарекованный: Назначенныи, замѣренный кресомъ, оустановленный, певный (Бяр., 87). 3. Ад установити ў 3 знач. прокуратор инакъшыs иначэs ꙋстановлꙗн ку праву приsмованъ быти не маеть (Ст. 1566, 55б); таковые на достоенъства и всꙗкие врꙗды дꙋховные и светъские, не мають быти припꙋщани, ани ѡт насъ гсдра ꙋстановлены (Ст. 1588, 80); по десети копъ грошей ... до рукъ старшому шпитальному на то установленому ... отдавали (АВК, I, 15, 1596); панъ Станиславъ Ключата, будучы на тотъ часъ установленымъ за старшого надъ вахтою (АВК, ХХ, 177, 1601); его его милости пану Томашу Сегину, подстаростѣ Кричевскому на тотъ часъ одъ мене установленому (АЗР, V, 120, 1669); послали презъ пана Яна Косачевского до посланца, который на тотъ часъ установленный золотыхъ полскихъ тысячи две (ИЮМ, II, 25, 1683).
с. 198
Установленье, установление наз. Дзеянне па дзеясл. установити ў 1 знач. ни едино ꙋстановление иже царь ꙋставлѧет не было зменено (Скар. ДП, 22); онs же сѧ народилs кнѧзь братии и ꙋстановлѣние ꙗзыковs (Скар. IС, 78б); они же новыхъ ꙋстановлѣнеи поживають (Скар. КЕ, 20); постъ ... вsстремежливости естъ оустановлене (Каліст, I, 34); тыи всего мiра потребамъ догажаютъ, оустановленіѧ ꙗ же къ сп0483сенію творѧтъ (Зб. вып., 66).
с. 199
Установливаный дзеепрым. ад установливати. в тыхъ поветехъ ... таковые врꙗды ꙋстановливаны (Ст. 1566, 41).
с. 199
Установливати дзеясл. Устанаўліваць. над то и самомꙋ павлꙋ противѧчисѧ, вsмѣсто новыхъ старые рѣчи оустановлюетъ (Апакр., 189).
с. 199
Установляти, установлять дзеясл. 1. Устанаўляць, пастанаўляць. азъ ꙋстановлѧю заповедь сию (Скар. ДП, 15); сеи естъ чинъ приношениѧ ко очищению еже ꙋсsтановлѧеть гсдь (Скар. ЛК, 42); мною цари царствꙋють, и тии они же права ꙋстановsлѧють (Скар. ПС, 15); его милость ... установляти рачитъ, ижъ отъ сего часу быти маетъ мѣра полубочокъ Виленьскій такъ великъ, который бы въ собѣ несъ двѣ бочки (АЗР, III, 11, 1547); моцъю сойму теперешнего уѳаляемъ и установляемъ (КПД, 407, 1567); симъ листомъ нашимъ установляемъ соборы и синоды на насъ самыхъ и на все духовенство (АЗР, IV, 34, 1590); ѡт поборꙋ и выправы военныꙗ волны толко тые которые на то ꙋстановлꙗют (Наб. тур., 20б); то тежъ тымъ привилеемъ ... установляемъ (АВК, I, 72, 1634). 2. Вызначаць; уводзіць у дзеянне. для большого примноженья и розширенья мѣста Полоцкого, позволяемъ и вѣчными часы установляемъ ярмарки два вольные (АЗР, III, 256, 1580); хто бы колвекъ мыто смел кроме звычаsного торговог ꙋстановлꙗти тратит имене (Ст. 1566, 16); хто бы кольвекъ с подданых нашихъ ... смелъ се того важити, и инакъшые меры ꙋстановлꙗть, и их ꙋживать (Ст. 1588, 107); торги тежъ вольные, безъ даванья и плаченья мыта ... даемъ и установляемъ (ИЮМ, II, 245–246, 1646); на паметку таковог добродеsства ꙋстановлꙗли над божое росказане празники (Зб. 82, 22б). 3. Прызначаць. они почали были ... попы до тыхъ церквей установляти и ими рядити (АЗР, II, 135, 1522); маеть онъ самъ ... тую церковь ... отъ крывдъ боронити, свещенниковъ годныхъ и научоныхъ при ней установляти (АВК, II 5, 1555); мы гсдръ хоружихъ инакъшихъ не маемъ ꙋстановлꙗти, только людеs зацныхъ (Ст. 1588, 49); внуку моему ... пана Павла Осинского зятя моего милого опекуномъ установляю (АВК, ХХ, 241, 1612); нихъто, одно мы, господаръ, войта у ономъ месте, человека оселого, кого мещане суражъские обравъшы, намъ ознаймятъ, тому месту давати и установляти маемъ (ИЮМ, II, 244, 1646).
с. 199
Установляючий дзеепрым. ад установляти ў 1 знач. то не было здане ани вырокъ оустановлѧючій тиранство, ꙗковое тепер видимо же повстало на цр0483ковъ хв0483ꙋ, ѡтменѧючи тое што и сам збавител оузаконоположивъ (Апакр., 187б).
с. 200
Установяный дзеепрым. ад установляти ў 3 знач. ꙋмоцованыs або прокꙋраторъ инакшыs и иначеs ꙋстановꙗнъ и ꙋ права прыsмованъ быти не маеть, ажъбы ему ѡчевисто злетилъ речъ свою перѣдъ ꙋрꙗдомъ которымъколвекъ (Ст. 1588, 211).
с. 200
Устанути дзеясл. Тое, што і устати I у 1 знач. коли юж всѣ внꙋтрности в нюм ꙋстанꙋли дух еднак сꙗ радовалъ (Зб. 107, 17б).
с. 200
Устанье I наз. 1. Дзеянне па дзеясл. устати I у 1 знач. я што быхъ мела наложити кони наймуючи, або на штоколъвекъ шкодовать за ихъ подвязаньемъ устаньемъ коней, тогды они мели ми то заплатити (АВК, ХХI, 355, 1558); за оустаньемъ силъ нашихъ твоѧ неѡдолѣемаѧ сила в немощи нашей выполниласѧ (Сматр., 52). 2. Дзеянне па дзеясл. устати I у 2 знач. которого увезанья ... ани поветреемъ, ани устаньемъ судовъ ани небытностью господара в земли ... боронитися не маемъ (АВК, ХХ, 29, 1576); не вымовляючыся ... поветремъ, пожогою, або якимъколвекъ устанемъ права, ани збиванемъ позву, одно зараз маю стати (АВК, ХХХVI, 348, 1582); по устаню судов капътуровых, тогды и через всякий врад належъный ... приходит волност зоставуем и одсылаем (ИЮМ, ХХVI, 278, 1669). 3. Дзеянне па дзеясл. устати I у 3 знач. Мелхиседекъ, то ест крол Месиаш выиме ѡт устанꙗ ѡфѣръ (Выкл., 12).
с. 200
Устанье II гл. встанье
с. 201
Устаньливый прым. Руплівы. ко цр0483кви боудмо оустаньливи. а не лениви (Чэцця, 346).
с. 201
Устарети дзеясл. Устарэць. есть бо и деревоу надежа аще оурѣжетсѧ еще ѡтмѣнитсѧ а ѡтрасль его не перестанеть: оустареет лис вs земsли корен его и вs перsсти оумрет жезлъ его (Зб. 262, 18).
с. 201
Устарятися дзеясл. Адстойвацца. вино новое другъ новыи, нехаи сѧ ꙋстарѧет и во сласть напиешисѧ его (Скар. IС, 17).
с. 201
Устати I, устать дзеясл. 1. Стаміцца, змарыцца. естъли бы подводъный конь усталъ альбо здохъ, тогъды маеть оный гонецъ въ переежъдчого чоловека альбо где на селе пры гостинцу коня наняти (КПД, 598, 1558); ѡставил своего подездъка, которыи уже был устал (Бава, 145); той стоꙗл и бил филистыны ажъ ꙋстала рꙋка его (Біблія, 396); на живности нам сходитъ, тоею дорогою идꙋчи, ѡнꙋю збираем, жебы нам живности достало, абысмо ѡт голодꙋ не оустали (Варл., 28); если их ѡпꙋщꙋ голодных ꙋстанут на дорозе (Зб. 255, 87); сна так много приsмовалъ, ꙗкъ много доволsно быти розꙋмѣлъ, до захованꙗ дш0483и и розꙋму истности, жебы презъ збытные неспанꙗ не ꙋсталъ (Пралог, 559); ꙋстал ѡт можности рꙋки твоеи (Пс. ХVII, 12б); часꙋ до ѡтпочиненьѧ не даючи, оустала дꙋша егѡ, и ажь до смерти сѧ спрацовала (Хран., 187). Параўн. устанути. 2. Спыніцца. перед соsмомъ за чотыри недели роки судомъ ꙋстати мають (Ст. 1566, 53); зачим служба божя устала и в замолчане пришла (СДГМ, 30, 1576); где бы поветрие было в повете Менскомъ, тогды бы и вси суды устат мусели (АВК, ХХХVI, 404, 1590); тое преложенsство петра ст0483ого смертsю его оустати не могло (Апакр., 107б); ѡт тог теды часꙋ монархиꙗ киевскаꙗ ꙋстала, коли Киев Кгедимин ѡпановал (Стрыйк., 508б); на доводе своемъ устали зачымъ дей его милость панъ подстаростий знову, копу собрати и розсправу зъ нимъ Никоновичомъ мети наказалъ (АВК, ХVIII, 228, 1611); домъ плачꙋ старозаконныs ꙋсталъ, а новозаконныs ласки и веселꙗ полъныs ꙋтѣхи настꙋпилъ (Зб. 259, 505); коли страдат бꙋдеш горкост болестеs ꙋстанеш (Зб. 82, 264б). 3. Перастаць. коли хто против воды плынет потреба абы завше робил если устанет занесеть его (Зб. 261, 130б); мѣл ѡбъꙗвене ѡт гд0483а бг0483а ст0483ыs киприꙗн иж ѡное гонение скоро ꙋстат мѣло (Бельск., 248); на завитом року стратил и на доводе своем во всем ꙋсталъ (ККСС, 258б, 1618); зараз вси ветры покус дьꙗволских ꙋпадꙋть всих противенъствъ навалности ꙋстанꙋть (Зб. 255, 3); тепер нехаs ꙋстанꙋт скарги, кгды его видꙗт южъ в пелюшки ꙋвиненого (Зб. 259, 499б); где молитва ꙋстала, читание се и писание зачинало (Пралог, 487б); коли прелест идолскаѧ ꙋстала, а правовѣрие хрестиꙗнское почало сѧ ширит (Зб. 82, 116); той звычай оуже и оу римлѧнъ оусталъ (Зб. вып., 53б).
с. 201
Устати II гл. встати
с. 202
Устаючий дзеепрым. ад уставати I у 1 знач. во зброи статечни, валечныи, а никгды не ꙋстаючие давали вам на вѣчност всѣ краины (Стрыйк., 426б); оустаючомꙋ зsлегка и гинꙋчомꙋ вs ней грѣхови през дх0483а оускромиласѧ (Мак., 216).
с. 202
Устающый дзеепрым. ад уставати I у 1 знач. ѡбачышъ слабых и ничог не чынꙗщых под тꙗжаром ꙋстающых тескно им (Зб. 261, 130).
с. 202
Устегати гл. встегати
с. 202
Устеклый гл. встеклый
с. 202
Устерегатися дзеясл. Засцерагацца. затымъ и сама през свою, познанsѧ зрозꙋмѣнsѧ, и розсꙋжанsѧ волю, згола моцsю Бж0483ею заховꙋетsсѧ, гамꙋючи себе по здолности своей, а вшелѧкои пожадливости свѣтнеи оуходѧчи: и так вsспоможенsе ѡт Гсда ѡдноситъ, же сѧ помененых sлостій згола оустерегаетъ (Мак., 28–29).
с. 202
Устерегчи гл. устеречи
с. 202
Устерегчися гл. устеречися
с. 202
Устереженый, встережоный дзеепрым. 1. Ад устеречи ў 2 знач. кгды королѧ боꙗре видели мертва, ѡни не вѣдали штобы мѣли вчынити, рекли межы собою: Ни ѡдинъ панъ не естъ так зле въстережонъ ѡт своих ꙗкъ нашъ ѡт насъ (Трыст., 13). 2. У знач. наз. Той, каго засцераглі. самъ нас оборонишъ, и ѡт неволѣ оустереженым трезво, скромне, и побожне ... жити ... дарꙋешъ (Каліст, II, 348).
с. 202
Устереженье наз. Дзеянне па дзеясл. устеречи ў 2 знач. еще длѧ ꙋстереженьѧ блуда, ꙗко Апслъ повелѣваеть, кожsдому свою жену мѣти (Будны, 225); доброго то пастыра естъ длѧ оустереженѧ овецs своихъ оутерпѣти (Каліст, II, 236).
с. 203
Устереженьеся наз. Дзеянне па дзеясл. устеречися. Похибленіе: Оустереженьесѧ (Бяр., 116).
с. 203
Устеречи, устерегчи, встеречи дзеясл. 1. Падсцерагчы, падпільнаваць. коли мꙋры бꙋдꙋт ѡбвалꙗные трꙋдно неприꙗтелꙗ ꙋстеречи (Зб. 261, 152б). 2. Засцерагчы, уберагчы. гсь оустережет тебе ѡт всѧког зла, оустережет твою дш0483ю гсь, гсь оустережет вход твои и исход твои ѡт сих час и навеки (Пс. ХVI, 126); бо к тобе гси гси очи мои, на тебе надеѧлсѧ есми не отойми ѡт мене дш0483и моеи. оустережи мѧ ѡт ловꙋшки сеи которꙋю сстановили на мѧ (Там жа, 136б); збираючи его потимосѧ, и стерегꙋчи его дрижимо над нимъ: ꙗкъ и ѡтколь бысмо его зобрали фрасꙋемосѧ, фрасꙋемосѧ и ꙗкъ бысмо его безпечне ѡт припадкꙋ оустерегли (Каліст, I, 37); бо ꙗкъ оужь, кгды бит бываетъ, все тѣло свое выставꙋетъ, а головꙋ, ꙗкъ можетъ, ховаетъ, и вшелѧкимъ способомs оустеречи еи оусилꙋетъ (Там жа, II, 2); ꙗкъ пастꙋхs ѡвцꙋ паршивꙋю оулѣчити и ѡд волка оустеречи можетs (Мак., 345). 3. Захаваць. оберноул ноги мои коу сведецствоу твоемоу. готов есми и не засмоутилсѧ встеречи приказанѧ твои (Пс. ХVI, 120б); нехаи не здолеет ми всѧкаѧ злост, высвобод мѧ ѡт потварствь людских, и встерегꙋ приказанѧ твои, ѡбличе твое просвети на слꙋгꙋ твоег (Там жа, 124); бо сѧ тако розумѣеть образъ божіи, нежели человѣкs ꙋ томъ образѣ не пребылъ. бо даное заповѣди не ꙋстерегъ (Будны, 126б).
с. 203
Устеречися, устерегчися, устеречисе дзеясл. Засцерагчыся. Што маем чынити, будучы вжо долгими працами, невысыпѧнемъ и голодом знадзоны, абыс мы сѧ смерти передъ часом прыходѧчое устерегли? (Атыла, 207); дае знати абы ѡт прелести и зsрады многих моглисмы сѧ оустеречи (Каз. Кір., 58б); длѧ далшего однак еще тоей матерѣй обsꙗсненѧ, и длѧ розвѧзаньѧ з стороны того на што томꙋ который блоудꙋ оустеречисѧ хочетъ глѧдѣти i ꙗкъ дх0483ѡвных слꙋхати треба, до писма оутечимсѧ (Апакр., 66); межъ иншими дары Твоими далесь ми то былъ, жемъ се задросты устеречи могъ, такъ, же никгды серцемъ моимъ не пановала и непотребного ... жалю, хоробе якой подобного, не чинила (Еўл., 160); прето не так се ꙗ дивꙋю жидовскоs хитрости ꙗко вашоs неѡпатрности, бо бꙋдꙋчи мꙋжми мꙋдрими не можете сꙗ здрады их ꙋстеречи (Бельск., 228б); абы оуправилъ срдца нашѣ до слꙋханѧ бозскихъ его приказанiй, жебысмо сѧ могли оустеречи вшелѧкой злости и несправедливости грѣха (Каліст, І, 51б); в чомъ ижъ сѧ нелацsно ѡт сѣтокъ бѣсѡвскихъ оухилити можемо и оустеречи (Там жа, II, 185); ꙗким способомs, кождый, вs непевномъ смерти чеканsю, которои прыстѧ не толко оустеречисѧ нихто не может, але, тежъ ꙗкъ повѣдѣлисте, невѣдомое естъ, безпечнымъ быти можетъ (Варл., 35б); другие зѣлеsкомъ, и корѣнеsкомъ жывꙗчысꙗ голод великиs терпѣт волали, тылко жебы се того ꙋстерегли ... а своег збавенꙗ не ꙋтратили (Зб. 752, 538б); абы есмо сꙗ вѣчной смерти ꙋстерегли (Пралог, 527). Параўн. устречьсе.
с. 203
Устивый гл. учтивый
с. 204
Устигати дзеясл. Паспяваць. Спѣю: Множꙋсѧ, маю доброе повожѣне, замагаюсѧ, оустигаю, спѣшꙋ (Бяр., 154).
с. 204
Устигнути дзеясл. Паспець. ꙋспѣю: оустигнꙋ (Бяр., 182).
с. 204
Устие гл. устье
с. 204
Устиланье наз. Усціланне. Купили травы возы два на устилане олтара (ИЮМ, VI, 68, 1689); травы до устиланя по земли возъ (ИЮМ, ХIII, 79, 1699); травы купили возы два до устиланя передъ олтаромъ, возъ по осм. чотырнадцать (ИЮМ, ХIV, 52, 1700).
с. 204
Устилати дзеясл. Усцілаць. Ѡна зас дорогꙋ лацънꙋю до грѣха оустилаючи, рекла (Варл., 274б). // перан. Хто собѣ на семъ свѣтѣ мешкане оустилаетъ, и о тѣла своего достаткахъ клопотꙋетs, а довнѣмаетъ же дш0483ꙋ свою позыскꙋетъ, той барsзѣй затрачаетs еи, и на вѣчныи мꙋки и оудрꙋченѧ выдаетъ (Каліст, II, 5).
с. 204
Устити дзеясл. Тое, што і уистити. Логвинъ ... устивши и тую невестку свою на присягу ей пустилъ (АВК, ХVII, 391, 1541); они сами ... при лицу его не устивши, спустили и зволоку речи ку шкоде его вчинили, уво што бы за таковую недбалостю сами попасти и тые шкоды ему нагорожать и платить (ИЮМ, VII, 362, 1584).
с. 204
Устки наз., памянш. ад уста. потварницꙋ ѡнꙋю слꙋгꙋ еи так гд0483ь бг0483ъ скарал, коли еи ѡныи которие фалшъ ꙋ неи кꙋпили, замуж дали, повила близнꙗта, которие вночи перси еи ꙋстками своими порвавши (чꙋдом дивным) все мꙗсо выгризли (Бельск., 352б).
с. 205
Устне I гл. усты
с. 205
Устне II, устно прысл. Вусна. потомъ ся о томъ з Нисаномъ Симъшиничомъ зъедналъ и, пришодши передъ насъ, устне позналъ, ижъ его тыми золотыми клепалъ (КЗ, 431, 1489); еѣ милость устнѣ намъ говорила (АЗР, II, 61, 1509); былъ ѡт пана моего въ Быстрѣци намѣстникомъ, и панъ его милость ꙋстнѣ ми росказалъ и наоуку черезь листы свои неѡднокроть ми давалъ (КСД, 124, 1514); панъ миколаs анъдрошевич ꙋстъне перед нами то поведилъ (КВЗС, 166б, 1540); хто продаетъ ... маетъ прійти обличнѣ до того вышей мененого вряду и маетъ то самъ сознати устнѣ (АЗР, III, 33, 1551); хто ... поручил ꙋстне кому другому тую жъ рэчъ свою мовити (Ст. 1566, 56); тогды тотъ которыs его приказалъ и за него прирекъ ꙋстне албо и через листъ же емꙋ мает верне слꙋжити (Ст. 1588, 503); печаторъ устно и очевисто прошоный отъ сотника бородчыского Ломаки Барнева и иншыхъ усихъ сотниковъ и мужовъ въ томъ листе помененыхъ, печать прыложивши и руку подписалъ Микита Яковлевичъ (ИЮМ, VIII, 206, 1593); пишут иꙗков з беркгома и наꙋклерус вs своих кроsниках, иж чог не смѣла ꙋстне мовит. то през лист писала царꙋ (Бельск., 116); такъ о воли Бж0483ой вѣдали, и вs ней сѧ оупевsнѧли: кгдыжъ самъ Бг0483ъ зs ними оустне розмовлѧючи оуказовалъ имъ (Калiст, II, 246); нѣ мовит завътре нехаs бꙋдет повѣдат ꙋстне, а тепер даsте ми писан (Зб. 752, 506б); завтре нехаs повѣдат буде устне, а тепер даsте ми писане, нехаs будꙋ ѡ них вѣдат (Зб. 82, 351). Параўн. усне.
с. 205
Устный прым. Вусны, не пісьмовы. тому межи ними справедливость наконець вчинили, подлꙋгъ наꙋки и ꙋстного росказанья нашого (КСД, 761, 1511); въ всѧком трꙋжаніи бꙋдеть злишок а слово оустное толко на ꙋбытокъ (Зб. 262, 100); съ которого жъ списку и зъ его тежъ устноѣ повѣсти тымъ рѣчамъ рачьте ваша милость, господарь нашъ милостивый, добрѣ зрозумѣти (АЗР, II, 330, 1534); нижли дей отцу ихъ еще за живота его устными словы припоминанье чинилъ (АВК, ХVII, 362, 1541); суд за злецэнем ꙋстнымъ маеть его за моцного принꙗти (Ст. 1566, 56); их милость ... за очевистою а устною прозьбою моею, к сему моему листу печати свои прыложыти рачыли (АВК, ХХХVI, 17, 1582); ѡ писанью шкодъ в позве або менованью при устноs жалобе (Ст. 1588, 455); возный господарскій ... сознанье свое устъное, при квите его властномъ учынилъ тыми словы (ИЮМ, I, 336, 1593); Лаврынъ Ловейко рукою власною подписалъ водлугъ устъного сознанья (АВК, ХХIV, 468, 1608); вѣдати даетъ, ижъ Хс0483 Гд0483ь не толко оустною своею наоукою, але и житіемъ, и всѣми справами своими оучилъ (Каліст, II, 9); при тым далъ емꙋ и ꙋстнꙋю науку без писма, в серце его ꙗко в жывую скрыню кладꙋчы таемницы евангелиꙗ ст0483ого, которых ѡн иншым ꙋзычал, ꙗко полецоного до шафованꙗ скарбꙋ (Зб. 752, 495); затымъ акторовъ пленипотентъ поданыхъ правне позвовъ ... сознаньемъ енеральскимъ устнымъ, передъ его милостью ... покладалъ декретъ (АВК, ХV, 405, 1679).
с. 205
Устокъ гл. встокъ
с. 206
Устоповатисе дзеясл. Тое, што і вступоватися. моимъ близкимъ у нихъ се не устоповатисе не надобе (АВК, ХХIV, 83, 1529).
с. 206
Усторонье наз. Тое, што і устронье. я на змове с коморником будучы, гды, где на устороню не на тых двух шнурках моих права собе доводилъ (АВК, XXX, 212, 1602).
с. 206
Усточный гл. всточный
с. 206
Устояти дзеясл. Выканаць што-н., захаваць што-н. какъ есьмо писали, на томъ словѣ нашомъ и устояли (АЗР, IV, 457, 1615); мы вамъ не грозимъ, и въ крестномъ цѣлованью, прикладомъ продковъ нашихъ, крѣпко и неподвижно устояти хочемъ (АЗР, V, 34, 1637).
с. 206
Устоятися дзеясл. зв. Застацца стойкім у сваіх перакананнях. хто кладеть перьстень сесь на рꙋкоу свою. честꙋють его ... и противникъ его не оустоитсѧ пред ним (Арыст., 236).
с. 206
Устрабитися, устробитися дзеясл. Вылечыцца. тако и женескъ пол ... и болезнена бꙋдеть. но балованьем оустрабитсѧ (Неба, 87б); так и жена мдра бѫдеть. и болна оустробитсѧ. а разъболевшемꙋ страх см0483рти (Там жа, 89).
с. 206
Устраблятися дзеясл. Вылечвацца. тако и женескъ пол мꙋжю любица боудеть. болезнена бѫдеть и оустраблѧтисѧ (Неба, 88).
с. 207
Устрашати дзеясл. Страшыць, палохаць. дѣла бж0483иꙗ ... как громъ вороги устрашает (Чэцця, 39б); громъ враги оустрашаеть (Там жа, 188б); перед тымъ тѣло и кровъ хв0483ꙋ ѡни народомъ роздавали, нн0483ѣ зась показꙋють толко людемs оустрашаючи (Навука, 132).
с. 207
Устрашатися, устрашатисе дзеясл., зв. ад устрашати. ты же архипе вида моег оустрашаешисѧ (Чэцця, 12); пристꙋпи брате близько мнѣ и не оустрашаисѧ (Там жа, 35); не оустрашаисѧ дв0483ице (Там жа, 83б); оустрашаеть ми сѧ срдце. што реклъ ѡканныи июда жидомъ (Там жа, 318б); ꙗрма гсднего се ꙋстрашали тые пристꙋпивши до мꙋжа бж0483ого, слабост ꙋмыслꙋ своего вызнавали (Зб. 107, 115б–116).
с. 207
Устрашение наз. Дзеянне па дзеясл. устрашити. на остатокъ – въ царскихъ дверехъ устрашеніе, то естъ показаніе Тела и Крови Христовы для народу (Гарм., 214).
с. 207
Устрашеный гл. устрашоный
с. 207
Устрашивати дзеясл., шматкр. ад устрашити. панъ воевода и иншіе вшодши зъ нимъ до Сѣверы, почали оманою устрашивать сѣверянъ королевскимъ именемъ (АЗР, IV, 276, 1608).
с. 207
Устрашити, встрашити, устрашить, устрашыти дзеясл. Запалохаць, запужаць. не въстраши ее дш0483и (Чэцця, 159б); Александра тыи листы ничог не ꙋстрашили, тꙗгнул до индѣи (Бельск., 175б); Василиꙗ и Лазара кн0483жат Володимерских высоко ѡбѣсили, и гꙋстыми стрѣлами з кꙋшъ и з лꙋков до смерти их ꙋстрашили (Стрыйк., 466б); мене зась, раба твоего, Олга резанского, держава твоя нехай пощадить: я велми устрашу Рус и кн0483зя Дмитрия (Мам., 170); розмаитымs привидзенемъ его звернꙋти и оустрашити покꙋшалъсѧ (Варл., 338б); ани погони мѣч ани ѡрла пазꙋри ꙋстрашит затримат ѡтдалит могли (Зб. 259, 582б); видꙗчи цр0483ъ ижъ ꙋстрашит не моглъ ꙗзыки им рѣзат ѡчи вылупат ... казал (Зб. 752, 156); ѡзмиж мечъ в рꙋкꙋ ѡкрꙋтнику ... пали, вѣшаs, стинаs, мучъ, не ꙋстрашыш нас жадным ѡкрутенством твоим (Там жа, 520); мнимаеш абы мене тым таким битемъ ꙋстрашыт мѣлъ, збитого сродзе, всадил до вꙗзенꙗ и днꙗ дрꙋгого поставленого перед себе ꙋпоминал, абы волю цесарскую чынил (Там жа, 539б); пали, вѣшаs, стинаs, мучъ, не устрашиш нас жадным ѡкрꙋтенством твоим (Зб. 82, 365б).
с. 207
Устрашитися, встрашытися, устрашитьсе, устрашытися дзеясл. Спалохацца. дв0483ица видѣвши оуста его полны крови и оустрашиласѧ (Чэцця, 32); ꙋстрашисѧ ахимелехъ, прото иже пришолъ ест к нему Давыдъ и рече ему (Скар. ПЦ, 45б); протож ѡт лица его оупалошꙋсѧ врозꙋмѣю и оустрашꙋсѧ его: бог бо розмѧкчил срдце мое и шадаи оуполошал мѧ (Зб. 262, 22); ѡднакъ цесаръ стоѧлъ моцне, и иные епископы посполствꙋ се ꙋстрашить не дали (Бер. саб., 48б); y dаiet’ u sprаwu welikomu kniаziu Kаzimiru, y szto był wmyslił iemu, w tuiusiu sаm wаlаiet’, y wstrаszyłsiа, welmi y wstremisiа, nа beh w dаlnij swoy horod ko Brаnsku (Бых., 542); абы люди ꙋпоминал и до покꙋты взывал, жебы сꙗ ꙋстрашивши до поправы живота ꙋтекали (Бельск., 8–8б); которих грекове коли ѡбачили ꙋстрашилисꙗ и ꙋбоꙗлисꙗ ихъ велми (Тр. гіст., 70–70б); вошли вs печъ роспаленꙋю семъ разъ подпалѧнꙋю намнѣй сѧ не збоѧвши анѣ оустрашившисѧ (Каліст, II, 249б); братіа зас видѧчи таковыs стук и волане того то брата барзо ꙋстрашившисꙗ повставали (Зб. 107, 102); не устрашимъсꙗ такъ лацно (Пралог, 502б); тогды оувѣриль Гсдꙋ бг0483ꙋ Нѡе оустрашившисѧ срогости оной (Хран., 14б); кꙋмꙗне слышавsшы тот трѣскъ ꙋстрашылисꙗ, и змешалисꙗ, видѣвшы тот страхs ꙗкого на себе нигды не сподивалисꙗ (Алекс. 1697, 2б).
с. 208
Устрашить гл. устрашити
с. 208
Устрашитьсе гл. устрашитисе
с. 208
Устрашоный, устрашеный дзеепрым. ад устрашити. боязнью устрашены не были (АЗР, III, 210, 1577); вернꙋвшисꙗ до цесара мовил калист проsгралисмо цесарꙋ, великои то наꙋки чловекъ, великои диспꙋтацыи, и смертъю жадною не ꙋстрашоныs, а цесар его на выгнане ѡсꙋдил (Бельск., 353); кнꙗз Свѣтослав не ꙋстрашоныs першою и второю поражкою не маючи толко три тисечи жолнеров в своем воsскꙋ (Стрыйк., 461б); половцы не бꙋдꙋчы так тою поражкою ꙋстрашоны (Там жа, 465б); поневажъ налегалъ Хс0483 пытаючи, хто бы былъ што сѧ его доткнꙋлs, оустрашена бꙋдꙋчи (Каліст, II, 144б); Лечъ знаменитый ѡный и велце сталый борецъ, не оустрашеным на ꙋмыслѣ застовал, ꙗкъ вs найвышшом покладаючи оутѣчкꙋ свою (Варл., 338б–339); ꙋваж дивное наворочене лотра доброго, абовем которог часꙋ апостолове ѡ збавителю мовит не смели, ѡн его ꙗвне боронил, не бꙋдꙋчы потварами жыдовскими ꙋстрашоныs, а ни здрадецстом Июдовым, ани ѡтбеженем апостолским (Зб. 255, 289); великоs науцѣ тоs чл0483къ, и спорꙋ и смерти не ꙋстрашоныs (Зб. 752, 65); староста в томъ же страхꙋ бꙋдꙋчи, пришол до цесарѧ ꙋстрашоныs (Зб. 82, 226).
с. 208
Устрашыти гл. устрашити
с. 209
Устрашытися гл. устрашитися
с. 209
Устраяти гл. устрояти
с. 209
Устреленый дзеепрым. 1. Ад устрелити ў 1 знач. Стрела ꙋстреленаѧ ꙋ лѧдви пsсу, тако ест слово въ срдци безумнаго (Скар. IС, 31); в томъ же дому надъ дверьми сенными две стреле устрелены (АВК, ХХII, 260, 1565–1566). 2. Ад устрелити ў 2 знач. кождый хто бы сѧ докнꙋлъ горы смертью оумре. рꙋка се егѡ не ткне, але каменми забитъ бꙋде. або стрѣлами оустрѣленъ (Хран., 96); ст0483ый Апстлъ Ѳаддей ... бысть повѣшенъ, и оустрѣленъ (Зб. вып., 89).
с. 209
Устрелити, встрелити дзеясл. 1. Пусціць стралу з лука, выстраліць з лука. Не вниидеть во градъ сеи, и не иметь въстрелити вонъ стрелы (Скар. ЧЦ, 228); але ижъ был ѡкрꙋтне закаменѣлого сердъца, а наложилсꙗ на его здорове, теды иꙗковъ взꙗвши лукъ свой и ꙋстрелил его в перси и забил (Біблія, 83); але иж был ѡкрꙋтне закаменѣлог серца. А наложилсꙗ на его здорове теды иꙗков взꙗвши лꙋкъ своs ꙋстрелил его в перси и забил (Бельск., 25б). 2. Забіць, пусціўшы стралу з лука. чл0483вка стрѣлою оустрѣлѧть (Чэцця, 346б).
с. 209
Устрелитися дзеясл. Пусціць у сябе стралу з лука. онъ ... камениемъ ꙋбиетсѧ или сsтрелами ꙋсsтрелитsсѧ (Скар. КI, 36б).
с. 209
Устреляный дзеепрым. Які пускалі з лука. Я Станиславъ ... стрѣлы в томъ дому познаходилъ и железца с хоромъ устреляные повыбиралъ (АВК, ХХII, 69, 1555–1565).
с. 209
Устреляти дзеясл. Забіваць, пускаючы стралу з лука. потом его ꙋстрелꙗт казал, и такъ ѡнꙋю злꙋю дꙋшꙋ з тѣлом розлꙋчил (Бельск., 339б); гꙋстыми стрѣлами з кꙋшъ из лꙋков до смерти их ꙋстрелꙗли (Стрыйк., 466б); рекши то казал чотырем тисечем стрелцом абы ѡкрꙋжили ѡное мѣсто, ижбы ѡных стоꙗчих на мурех ꙋстрелꙗли (Алекс., 11); коли шли до амонова капища, забѣжалъ на дорозѣ елен, которого казал алеѯандер ꙋстрелꙗт рицером (Там жа, 75).
с. 209
Устремитися, встремитися, устремитисе дзеясл. 1. Кінуцца, рынуцца. бъ0483 поможет великомоу кн0483зю Скиргаилоу. и великомоу кн0483зю Витовтꙋ а кнꙗз Стослав оустремисѧ на бег и со своими кн0483зми и боꙗры Смоленьскими (Увар., 91); стоупившимсѧ полкомь бг0483ъ поможет великомоу кн0483зю Витовтоу. и побежени быша Литовьскии вои. и оустремишасѧ на бегъ и побито ихь много быс (Там жа, 92); кн0483зь Ст0483ославъ оустремисѧ на бѣгь из своими кн0483зми (Супр., 97б–98); y dаiet’ u sprаwu welikomu kniаziu Kаzimiru, y szto był wmyslił iemu, w tuiusiu sаm wаlаiet’, y wstrаszyłsiа welmi y wstremisiа, nа beh w dаlnij swoy horod ko Brаnsku (Бых., 542); волсви ... зараз се ꙋстремили на шꙋкане такового чл0483вка, ѡ котором розꙋмѣли же мѣлъ быт силным (Зб. 82, 270). 2. Пацячы, лінуцца, хлынуць. ꙋсsтремивсѧ вода прикрила колесsнице (Скар. КI, 28б).
с. 210
Устремление наз. 1. Хуткі рух; цячэнне. Речsное ꙋсsтремление веселить градъ божии (Скар. IН, 3); На то ѡтповѣдаю, ижs не без причины тꙋтъ Проркъ, рѣчное оустремленіе то естs навалность нѣѧкꙋю, тое воды и рѣки живое вsспоминаетъ (Карп., 33б–34); ѡ мѣсто презацное, ѡ мѣсто преславное, ѡ граде бг0483а живаго, которого, предs тымъ, оувеселѧтs было зsвыкло речsное оустремленіе, и солодкие, живыхъ водъ, жродла (Там жа, 47). 2. Iмкненне, парыў; запал. егда в реках прогнѣваешисѧ гси. или в рѣках ꙗрость твоѧ или в мори оустремлѣние твое. ѡтлꙋчивыи бо сѧ ѡт нас (Чэцця, 144); Представленіе: Предстателство, или оустремленіе дш0483ѣ. превышанsе цноты дш0483евнои (Бяр., 119); или во рекахь ꙗрост твоꙗ, или во мори ꙋстремление твое (Пралог, 503).
с. 210
Устремлятися дзеясл. Iмкнуцца. Понꙋждаюсѧ: ... оустремлѧюсѧ вседꙋшнѡ, ѡтважꙋю здоровье свое, ѡплъчаюсѧ (Бяр., 111–112).
с. 210
Устрепетати гл. встрепетати
с. 210
Устрепетатися дзеясл., зв. ад устрепетати. бози твои оустрепеталисѧ (Чэцця, 6б).
с. 210
Устретение гл. встретенье
с. 210
Устретенье гл. встретенье
с. 210
Устречьсе дзеясл. Тое, што і устеречися. про то и тая справа моя яко полная ... трудно бы се мела устрец людей волных (АВК, ХХХ, 254, 1603).
с. 211
Устрижка наз. Абстрыжаны кавалак, абрэзак. такъ и галки и пѣра з него будꙋт вси ꙋкованы з золота начистшого. ꙋчинишъ тежъ семъ лꙗмпъ, а поставилъ ихъ на лихтарꙋ абы свѣтили напротивко ножички тежъ и в чом ꙋстрижки будꙋт гашоны, нахай [!] будꙋт з золота начистшого (Біблія, 140); такъ и галки и пѣра з негѡ бꙋдꙋтъ вси оукованы зs золота начистшаго. Оучинишъ тежь семь лѧмпъ а поставишъ ихъ на лихтарꙋ, абы свѣтили на противко. Ножички тежь и в чомъ оустрижки бꙋдꙋтъ гашоны нехай бꙋдꙋтъ з золота начистшагѡ (Хран., 102б–103).
с. 211
Устробитися гл. устрабитися
с. 211
Устроение гл. устроенье
с. 211
Устроеный, устроенный дзеепрым. 1. Ад устроити ў 1 знач. по сем же пріидох, ко храму сл0483нечномоу. оустроенъ великим ромасом (Арыст., 137). 2. Ад устроити ў 2 знач. вси козни твоꙗ и разꙋмы. оустроеныꙗ ѡт оц0483а твоего дьꙗвола раздрꙋшю (Чэцця, 62б). 3. Ад устроити ў 3 знач. аврамъ ... сочsте ꙋсsтроеныхъ къ бою слугъ своих домашних (Скар. КБ, 27); голубица ... грозна ꙗко чело полsка кs битве оустроенsнаго (Скар. ПП, 8б). 4. Прыведзены ў парадак. жена мꙋдраѧ созижsдаетъ домъ свои, безумнаѧ же ꙋстроенsныи сказить руками (Скар. ПС, 22). 5. Наканаваны. обsтѧжилсѧ естъ бои на сыны вениѧминовы, и не поразумеша того иже со всихъ сторонs ꙋсsтроено было имъ загинутие (Скар. КС, 44б–45). 6. Прызначаны, пастаноўлены. ѡт вековъ ꙋстроена быхъ, и ѡт старадавна перsвеи нежели земs лѧ была (Скар. ПС, 15б).
с. 211
Устроенье, устроение наз. 1. Пабудова. Господь Богъ короля его милость ... постановилъ надъ народы хрестіяньскими для розмноженья чести и хвалы Божьее, для укрепленья и устроенья церквей (АЗР, IV, 428, 1611). 2. Лад, парадак. тѣхъ молитвами и всѣхъ стых твоих хрсте бж0483е нашъ сохрани нас во единомыслии и мирном ꙋстроении, ꙗко бл0483гословен еси во вѣки вѣком (Зб. 752, 516); всѣхъ ст0483ых нас во единомыслии и мирномъ ꙋстроении сохрани и небесного твоего царствиѧ сподоби (Зб. 82, 362б). 3. Ажыццяўленне, вырашэнне. патріархъ ... устроивши все пораднѣ, до Москвы, для потребъ церковныхъ и устроенія ихъ отъѣхалъ, обѣцуючися по звороченью своемъ на сѵнодѣ быти (АЗР, IV, 207, 1600–1605). 4. Рэч, прыналежнасць. митрополитовъ колко было за нашю память? церкви не строили, какъ было издавна: но колко церковныхъ приходовъ, поемлючи, на иная мѣста носили и давали! устроенія церковная и святости, великіа страсти христовы (АЗР, I, 35, 1415); Видѧчи же Царица Сава всю мудрость Саломонову ... и ꙋстроение слугъ его и ризы их, тежъ и тыхъ они же ему питиѧ подавали (Скар. ТЦ, 149б). 5. Запавет, наказ. Завѣщаніе: Заповѣданье, приказане, заказане, оустроенье ... повеленье ... або тестаментs при смерти (Бяр., 47).
с. 211
Устроити дзеясл. 1. Пабудаваць; заснаваць. посмотрѣли есмо на листъ отца нашого, князя Семена Лингвеня, што поставилъ церковъ во имя святого Онофрѣя на рѣцѣ Напотѣ, и монастыръ устроилъ общежителный, и подавалъ люди къ тому монастыру (АЗР, I, 57, 1443); еще дѣдъ нашъ, князь Семенъ Лингвень, поставилъ церковъ во имя святого Онуфрѣя на Напотѣ и тамъ монастыръ устроилъ общежительный (АЗР, I, 102, 1483); внииди благославеныи гсдень, почто стоиши вънѣ, ꙋсsтроихs ти домъ и место вельблюдомs твоимъ (Скар. КБ, 42б). 2. Зрабіць; ажыццявіць; выканаць. ꙋстрои прѣже въне дело твое, пилsно ори ролью твою (Скар. ПС, 37б); Сътвори: оучини, оустрои (Бяр., 167); будꙋчи в хвалѣ ровноs з ѡтцемъ своим, насъ дѣлꙗ до такъ великого ꙋниженꙗ пришолъ и смирилсꙗ, и все шsто было належно нш0483ему спасению ꙋстроилъ (Пралог, 546). 3. Падрыхтаваць. ꙋстрои стези ногамъ твоимs, и вси пути твои оукрепѧтсѧ (Скар. ПС, 10б); Апслъ не таковыхs поповs Тіту ꙋстроити повелѣваеть, они жебы жерътву ꙗкую видимую приносили, але велить ему ꙋ кажsдом городѣ поставити оучителѧ или Епспа ... длѧ наоученіа (Будны, 240); патріархъ ... устроивши все пораднѣ, до Москвы, для потребъ церковныхъ и устроенія ихъ отъѣхалъ, обѣцуючися по звороченью своемъ на сѵнодѣ быти (АЗР, IV, 207, 1600–1605). 4. Абудзіць; выклікаць. Царь ... оустроилъ во мнѣ любовь (Скар. ПП, 4–4б).
с. 212
Устроитися дзеясл., зв. 1. Ад устроити ў 3 знач. Воиско Давыдово и авесаломово кs бою ꙋстроилисѧ (Скар. ДЦ, 100); вси тые ꙋстроилисѧ суть вкупе кs бою противу сыномъ ізsраилевымъ (Скар. КЮ, 11). 2. Знаходзіцца. Пребываю: Тръваю, оустроихсѧ (Бяр., 117). 3. Настроіцца. онs ... ꙋсsтроисѧ но то абы моглъ забити Давыда (Скар. ДЦ, 109б–110).
с. 213
Устронье наз. Аддаленае месца. дали есмо имъ отмѣною въ лѣсництвѣ Бѣловѣжскомъ на устроню кгрунтъ гдѣ имъ зручно (АВК, II, 146, 1592); якожъ дей взялъ есми того ведомость, ижъ ужо и не пооднокроть на здоровье мое на розныхъ месцахъ чынитъ, а не только где на устронью, але и тутъ на враде, в избе писарской (АВК, ХVIII, 260, 1622); ижъ и первей того не пооднокроть на розныхъ месцахъ на здоровье мое пофалки чинилъ, а не только где на устронью, але и на ураде, в ызбе писарской (Там жа, 262). Параўн. усторонье.
с. 213
Устрояти, устраяти дзеясл. 1. Ствараць, засноўваць. Когда ꙋстроꙗлъ небеса была есми при немъ (Скар. ПС, 15б); на то мѣстце устрояю благо церковное (АВК, ХI, 37, 1563); на то местце устрояючи благо церковное такъ есмо постановили и зоставуемъ (АСД, ХI, 162, 1567). 2. Устанаўліваць; уладжваць; вызначаць. богъ ꙋбо ест с нимs и всѧ дела его тои ꙋсsтроꙗше (Скар. КБ, 72б); претожъ в поꙋченіи своемъ в Четверток Великій ... так мовитъ. Молитвеникъ словеса гн0483ѧ она гл0483етъ. Но сила и даръ бж0483ыи все оустраѧеть (Навука, 40–41). 3. Арганізоўваць, наладжваць. Вънегда исхожахъ ко вратомъ града, на ꙋлици ꙋстраѧли сꙋть беседу мнѣ (Скар. КI, 34б).
с. 213
Устроятися дзеясл. Падрыхтоўвацца. они же зsносѧть мѧса ко ꙗдению, понеже тии иже ꙋстроѧютсѧ къ питию и чинѧчи склады загинуть (Скар. ПС, 35б).
с. 213
Устрымать дзеясл. Стрымаць, абмежаваць. гекторъ гневу срдца своего оустрымать не могучи на некторого грецкого именем ѡдмиратумъ ... наскочил (Троя, 49).
с. 213
Устрястися дзеясл. Страсянуцца. потꙋпнеть землѧ. оустрѧсетсѧ ѡт гласа трꙋбного (Чэцця, 373б).
с. 213
Устуга наз. Стужка. виделъ ... ꙋстꙋгъ черъленыхъ чотыры тꙋзины (КВС, 454б, 1552).
с. 213
Устужка наз., памянш. ад устуга. у краме моей ... меди бунътовъ петнадцать, устужокъ долгихъ тузиновъ трыдцать (ИЮМ, ХХI, 423, 1625).
с. 214
Уступати I гл. вступати
с. 214
Уступати II дзеясл. 1. Аддаваць каму-н. што-н. мещане посполитые витебскіе не уступаютъ важницу и другіе городскіе доходы мещанамъ коннымъ Витебскимъ (ИЮМ, I, 335, 1593). 2. Адступаць пад націскам праціўніка. ѡн ... сѧ укрывал мечом и щытом, уступаѧ перед удары Паламидежовыми (Трыст., 117).
с. 214
Уступатися гл. вступатися
с. 214
Уступень наз. Ступень, прыступка. пришол коу ероузалем на гороу калваріе кде потом крстоус оукрижованъ был. а тогды была гора калваріе ѡсобна скала на дванадцат оустоупенов оусходов высока кде збродневе моучены и забиваны (Валх., 49б).
с. 214
Уступенье I гл. вступенье
с. 214
Уступенье II наз. 1. Дзеянне па дзеясл. уступити II у 1 знач. ижъ за узнанемъ нашимъ и за уступенемъ пана подскарбего, тое мыто новоподвышоное и водное по всихъ коморахъ у великомъ князътве литовъскомъ отъ насъ ку отбираню злецоно естъ за теперешній рокъ (ИЮМ, VIII, 197, 1591); именье ... сꙋдьѧ земскиs ... за добровольнымъ ꙋступеньемъ помененого ꙗна родкевича ... третꙗкꙋ подалъ (КЛС, 154, 1597); отецъ Богданъ Клементи Годкински ... оповедалъ и покладалъ привилей его королевское милости тепершнего пана ... на уступене архимандритства своего Городенского сыну своему (АВК, I, 31, 1612); тогды тую всю суму внукомъ ... отдати пры уступенью внуку моему старшому ... з опеки свое именья Островецкого и помененыхъ селъ (АВК, ХХ, 242, 1614); по уступеньемъ сторонъ мы врадъ поединкомъ пыталисьми напервей тое дѣвки служебницы ее милости пани войское (АВК, XVIII, 306, 1630); припала справа ... о непризнанье другого запису реверсального, на уступенье помененое маетности Лунина (АВК, ХV, 237, 1668); по уступеню того именья Тресковичъ, еслибы якое право и прыступъ панъ Михалъ Юревичъ мелъ, волное мовене до всякого отца игумена и всихъ законниковъ ему зоставуемъ (ИЮМ, ХХII, 393, 1668). 2. Дзеянне па дзеясл. уступити II у 6 знач. што се зась дотычеть датку выправы и трылѣтного мѣшканья и уступенья зъ дому пана Кособуцкого того сына его Андрея, въ томъ панъ Кособуцкій, ачъбы собѣ не зычылъ на свѣтъ побликовати и передъ кимъ выличатьсе (АСД, I, 370, 1646). 3. Дзеянне па дзеясл. уступити II у 8 знач. тотъ чл0483овѣкъ есть вѣкꙋ подешлого, и за оустꙋпенемъ злегка сил, и ѡслабеньемъ члонков, до тоеи, ꙗкъ видишъ, пришол нендзы (Варл., 34б).
с. 214
Уступити I гл. вступити I
с. 215
Уступити II, вступити II, уступить дзеясл. 1. Аддаць каму-н. што-н. што се дотычетъ, ижъ пани матка наша на томъ же имени доживотье отъ отца нашого мела того намъ зъ ласки своее уступила (АВК, ХХ, 37, 1579); половицы тогож именья ... с певное угоды мне вечъне уступилъ и з нее се самъ зъ малжонъкою, з детьми и потомъки своими вырек (АВК, XXXVI, 12–13, 1582); што за живота своего в держане комꙋ пꙋстилъ, того заразомъ при животе маеть ꙋстꙋпити (Ст. 1588, 44); я ... з доброе хути и воли своее, милуючы брата своего земенина ... ему уступил есми и даровал есми половицу тое сумы пнзей презысканое (АВК, ХХХII, 248, 1596); кгды то ꙋслышал, реклъ ꙋстꙋплю права, то ест спꙋщаю тобѣ близкост свою (Бельск., 77б); зъ ласки и милости своее родительское тое помененое имене ... намъ уступити и пустити рачила (АВК, I, 23, 1609); кгды ... до летъ зупольныхъ дойдетъ, повиненъ [опекунъ] ему будетъ с того именья уступить (АВК, ХХ, 241, 1614); трафела бы се оказыя до ожененя оному, тогды мает малжонка моя ... уступити для ожененя част тыхъ маетностей моих (ИЮМ, ХХVI, 99, 1641); приꙗтели его того се довѣдавsши, примусили его хотꙗжъ боꙗзливого, же всей маетности своей ꙋступилъ (Пралог, 585б); тотъ татаринъ ... жалуючому такъ в той ниве, яко и в сеножати ровъное части не уступилъ, еще на далшы дызъгонор немилосердне ... збилъ (АВК, ХХХI, 416, 1671); который полрочьемъ передъ выйстьемъ термину окупна тую маетность ... уступилъ (АВК, ХV, 445, 1683); за ведомостью и позволенемъ ихъ млстей пановъ маистратовыхъ тотъ долгъ уступили (ИЮМ, IV, 214, 1686); взглядомъ зась неурожаю ихъ милости панове маистратовые казали имъ часть третюю уступить (ИЮМ, Х, 15, 1695). 2. Адступіць над націскам праціўніка, пакінуць свае пазіцыі. Угрове умыслили первеи умереть, ... мѣсца уступить а славу першого своего мужъства так великими працами и небезпеченствы вже набытую зэльжыть (Атыла, 177); видꙗчи моцъ царскую и кгвалт войска его ꙋступили перед ними (Біблiя, 57); ѡбернꙋвшисꙗ римꙗне заставили сꙗ жидом где з обꙋ сторон мног пелегло [!]. вшакже не могли долго здержит римꙗне моцы жидовскоs мꙋсили ꙋстꙋпити (Бельск., 228); ѡбачивши солтан магмет, так своих великиs ꙋпадок, а цесарскꙋю дѣлност, в справах рицерских, и моц его потꙋжнꙋю, през всю ноч не спал, и ꙋчинивши радꙋ з своими и ꙋже хотѣл ꙋстꙋпит ѡт мѣста (Тамжа, 389б); так иж зразꙋ тꙋрки волохом ꙋстꙋпꙗт любъ то же им вытрват не могли, любъ теж их хотѣли на дѣла привести (Стрыйк., 626б). 3. Паддацца сіле, націску; перастаць супраціўляцца. яко розумѣмы, же въ тыхъ часѣхъ битву звели, альбо естли имъ Московскіе люди уступили, тогды Дерптъ облегли (АСД, I, 134, 1559); Мꙋсѧл оустꙋпити діаволові (Мак., 14б); ты не ꙋстꙋпишъ вспанꙗломꙋ и незвитꙗжономꙋ анимꙋшови (Зб. 259, 531); на ѡное воsско взывал ... згубѣте, затратте, чыните што вам казано, ꙗ вамъ не ꙋступлю (Зб. 752, 484б); ледвѣ молитву скончала а во се до ней жолнер страшливыs которому вси ꙋступит мусили вдерлъ (Пралог, 583). 4. Саступіць; пайсці на ўступкі. теды дей, милостивый пане, на тую копею объмову учинивъшы, съ тыхъ причинъ уступити не хочемъ (ИЮМ, I, 347, 1593); затымъ ꙗко на оугодѣ одно возми, дрꙋгое дай, одно оувойми, а дрꙋгое теж, собѣ оунѧти допꙋсти части оустꙋпи абы тыж тобѣ части оустꙋпити можемо (Апакр., 165); не могꙋт двѣ речи правные з собою посполꙋ быти, але треба абы една дрꙋгоs ꙋстꙋпила (Зб. 261, 80б); оустꙋпили прорцы, кгды настꙋпилs ѡт них Проркованый оустꙋпила литера забиѧючаа, а настꙋпил Дх0483ъ оживѧючыи (Карп., 3б); потомъ долгꙋю диспꙋтацыю ... ꙗкбы звитѧженый бꙋдꙋчи намъ оустꙋпить (Варл., 193); Попꙋсти: Оустꙋпи, преврати, изволи (Бяр., 112); баранъка купит и ѡфероват не хотели або не могли двое голубеs ѡферꙋют; леч то не сталосе без таемницы. бо тен и фикгꙋра правде ꙋстꙋпити мела (Зб. 255, 145б); тенъ и фикгꙋра правъде ꙋстꙋпити мѣла (Зб. 259, 532); але коли его намовлꙗли ѡный Старие ѡтцеве, абы шолъ з ними з вꙗзенꙗ, а мудре нѣшsто цесарови ꙋступил абы всего не стратилъ, намовитsсꙗ далъ (Пралог, 579). 5. Прадаць танней. казалъ панъ войтъ уступить зол. чотыри (ИЮМ, IХ, 65, 1692); за розказанемъ п. войта уступили лазебнику золот. девять, которыхъ не отдалъ за лазню (ИЮМ, ХIV, 104–105, 1700). 6. Пакінуўшы якое-н. месца, перайсці на іншае. сѣлъ людъ ести и пити и встали играти. и реклъ гсдь до мойсеꙗ мовꙗчи: зступи згрѣшил людъ твой, которыs естес вывел з земли египетскои. ꙋступили скоро з дороги которꙋю имъ ꙋказалес. ꙋчинили собѣ телца ѡтливаного и поклонилисꙗ (Біблія, 150); ꙋставено теж абы на потканю каждыs мꙋжчизна невѣсте ꙋстꙋпил, з дороги, и почтиве ю поздоровил (Бельск., 154б); перsшаѧ теды скиніѧ, за настꙋпеньемъ второе, на сторонꙋ оустꙋпити мꙋсела, ꙗко цр0483ковъ бж0483іа спѣваеть (Карп., 3б); Бекганский ... з месца своего троху уступившы, пры стене спокойне стоечы, тому се прыпатровалъ (АВК, ХХ, 292, 1629); судъ, не сквапляючисе до покары заразъ, толко ему, обжалованому, зъ местца уступити наказалъ (ИЮМ, IХ, 437, 1642); шsто бачачи Ст0483ыs венедикт а варꙋючисꙗ абы сꙗ коториs молодшиs не згоршил ꙋступилъ зs ѡного мѣсца (Пралог, 516); не ѡтступимо ѡт тебе назад серце наша, ани еси допꙋстил ꙋстꙋпити стопам нашим о дороги твоеи (Пс. ХVII, 21–21б); пошли теды коровы просто дорогою, котораѧ ведетъ кꙋ вефсамꙋсъ, а шли одною дорогою бѣжꙋчи а ричꙋчи, а не встꙋпили ани вправо ани влѣво (Хран., 203б–204); кгды заехалъ былъ Любужу панъ городничій Собковъскій за прошлорочный цыншъ на тенъ часъ абы уступилъ зъ Любужы, за почеканье дали ему золотковыхъ тридцать (ИЮМ, I, 31, 1679). 7. Парушыць што-н. прынятае. Гды чл0483вкъ оустꙋпил приказаньѧ, которогѡ вsзѧлъ былъ, и под сказнь гнѣва подпалъ, а ꙗкобы вs заведенье, безчестiе, и на копанsе крꙋшsцѡвъ зs райскихъ роскошій, на сесь свѣтъ былъ выгнанъ (Мак., 378). 8. Адысці, перастаць існаваць. кгды южъ сила зs тѣла оустꙋпила, а члонки жаднои моцы и зтѧгненѧ вs собѣ не мѣли, взsдыхати оуставѣчне мꙋсѣлъ и трѧстисѧ, абы тыми рꙋками, которыми срокгій братоꙋбійства грѣхъ пополнилъ, не могъ трѧсꙋчисѧ покармꙋ и напою до оустъ своихъ принести (Калiст, I, 54б); жебы ꙗкъ ꙗкій живот, злыи аффекты зs неи оустꙋпили (Мак., 7); кгды реклъ, Аминь, бозскꙋю почꙋлъ оутѣхꙋ, котораѧ зs нб0483а на него пришла, а злые мысли оустꙋпили (Варл., 271б).
с. 215
Уступитися I гл. вступитися I
с. 217
Уступитися II дзеясл., зв. 1. Ад уступити II у 2 знач. мало сѧ ꙋступили троꙗнове длѧ боꙗзни стрелѧнꙗ (Троя, 20). 2. Ад уступити ў 6 знач. А жо уступитьсѧ которыи кнѧзь или вельможа, судить ему ст0483аѧ Тр0483ца на страшьномъ судѣ да будеть проклѧтъ (ПГ, I, 86, ХIV).
с. 218
Уступить гл. уступити
с. 218
Уступление гл. уступленье
с. 218
Уступленый дзеепрым. ад уступити II у 1 знач. тые два именя, отъ мене его милости поданые и добровольне уступленые, маеть ... держати (АВК, ХХ, 242, 1614).
с. 218
Уступленье, уступление наз. 1. Дзеянне па дзеясл. уступити II у 1 знач. такъ мы, зъ ласки нашое господарской, и за уступленьемъ добровольнымъ ... дали есьмо ему тотъ манастыръ Лешеньскій (АЗР, IV, 11, 1588); просилъ насъ звышъ-помѣненый протопопъ Троецкій, абыхмо за тымъ уступленьемъ отъ архіепископа Полоцкого, тотъ манастыръ до живота его при немъ оставили (АЗР, IV, 14, 1589); въ держаніе на вѣчность подалемъ помененымъ отцомъ, за вспольнымъ всего згромаженья светое Троицы зезволеньемъ и добровольным уступленьемъ (АВК, IХ, 174, 1636); на рокахъ судовыхъ ... припала справа ... ксендза Фавстына зъ Богуславомъ Радзивиломъ ... о додаване до Прусъ онымъ викту, затымъ до уступленя добръ тыхъ ... до заплаченя шкодъ въ той справе поднятыхъ (АВК, I, 191, 1664). 2. Адступленне. Сего голꙋба фікгꙋрою былъ оныи голꙋбъ, который Ноеви о оустꙋпленю потопной воды ознаймилъ (Каліст, II, 283б); вs мѣсѧцъ цвѣтовъ, коли напервей вsдѧчнаѧ весна ѡказꙋетъсѧ за оустꙋпленемъ зимы смꙋтной вывелъ ихъ зs егѵптꙋ (Мак., 365). 3. Дзеянне па дзеясл. уступити II у 8 знач. Дш0483а розꙋмнаѧ вs оутрапенsю не десперꙋетъ ... за оустꙋпленьемъ ласки выдаетs себе на покꙋсы (Мак., 392).
с. 218
Уступный прым. ◊ Уступный листъ гл. листъ.
с. 218
Уступование гл. вступованье
с. 218
Уступованье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. уступовати II у 1 знач. же если коли ѡдин дрꙋгому своего права ꙋступовал, абы ꙋступоване было важно. Ззꙋвал чл0483вкъ черевикъ свой и давал его близкому своему: то было свѣдецство ꙋступованꙗ во израsлю (Зб. 262, 140). 2. Дзеянне па дзеясл. уступовати II у 2 знач. Видꙗчи гектор з мꙋрꙋ своих ꙋстꙋповане не моглъ се ѡдержат, з великим криком до них бѣжал (Бельск., 85б).
с. 218
Уступовати I гл. вступовати
с. 219
Уступовати II дзеясл. 1. Аддаваць каму-н. што-н. же если коли ѡдин дрꙋгому своего права ꙋступовал, абы ꙋступоване было важно. Ззꙋвал чл0483вкъ черевикъ свой и давал его близкому своему: то было свѣдецство ꙋступованꙗ во израsлю (Зб. 262, 140); гъде бы се хтожъкольвекъ уступуючы, якую переказу чынил и трудность задавал, тогъды ... повиненъ буду от кождое переказы очыщати (АВК, XXXVI, 123, 1582); еще прибавилом полоцко, права дѣдичног вам ꙋстꙋпꙋю. А сам до манастыра моего идꙋ, в котором собѣ мешкане мое ꙋлюбилем, а вы, ведле зданꙗ своег, пана собѣ ѡбираsте, которыs бы ѡднако всеs речи посполитоs был пожитечон (Стрыйк., 531б); ѡтец иѡсиѳъ ... теперешнемꙋ ѡтцꙋ Архимандрытꙋ ... того права своего ꙋстꙋпꙋетъ (ККСС, 2б, 1615); на другимъ местцу межи Суемъ озеромъ а межи Щатомъ леху неякуюсъ бору ... уступовати есми не повиненъ и не уступлю (ИЮМ, ХХIII, 370, 1623); дарую, уступую и тымъ моимъ вѣкуистымъ записомъ заразъ поступую мѣстце и пляцы певныи, въ ... мѣстѣ моемъ Борколабовѣ лежачіи (АСД, II, 35, 1626); безъ отданья тыхъ трехъ тысечей золотыхъ польскихъ помененые законники, экзекуторове и дозорцы ... того фольварку никому уступовати не повинны (АВК, VIII, 118, 1635). 2. Адступаць над націскам праціўніка. нехай же сꙗ не лекает сердце ваше, не бойтесꙗ, не ꙋступуйте, ани сꙗ ихъ страхаsте (Біблія, 223); также зs инои стрелбы из лꙋков стрелꙗти, почали так иж мѣстское рицерство мꙋсило, з мꙋрꙋ ꙋстꙋповат, а пристꙋпꙋ низко им боронити (Бельск., 386); не моглъ их кгвалтовног пꙋдꙋ станислав кн0483жа киевское вытрват почал назад ꙋстꙋповат, литва за ним притирала, ѡлег кнꙗз переꙗславскиs, Роман бранскиs Лев лꙋцкиs кн0483жата не долго на плꙗцꙋ стоꙗли, видꙗчи киꙗн иж с кн0483зем своим почали ꙋстꙋповат (Стрыйк., 535б); почали татаре уступовати, а рускиі полки ихь погнали, помочью св0483тых мученикь Бориса и Глѣба, и сѣкли утекаючих поганъ (Мам., 186–187); зразꙋ тꙋрки волохом ꙋстꙋпуют, любъ то же имъ вытрват не могли, любъ теж же ихъ хотѣли на дѣла привести лечъ свирщовскиs постерегши того крикне на них вернꙋтсе волохове, а тꙋрки по них се ꙋдадꙋт (Хр. польск., 20б–21); лечъ на них наши выпадши, и стершисꙗ з ними почали ꙋстꙋповат, такъ далеко аж ихъ привели на стрелбꙋ. А в том кназ костантин послал татарина своего з листы до дꙋбна (Там жа, 24б); абы непрыꙗтел потѣхи не мѣлъ, а з плꙗцꙋ ему ни ѡдным кроком не ꙋступовал (Зб. 752, 484). 3. Паддавацца сіле, націску, пераставаць супраціўляцца. чог тꙋт хочете слꙋги бж0483ии, и тут се скрит перед вами не можем, ѡто вам ꙋстꙋпꙋемо, ваша ꙋже то землꙗ (Бельск., 287б); склонисе малечко ѡт хвалы твоеи ꙋступꙋючи великости алеѯандровоs, лѣпеs то тобѣ есть заправды ѡпꙋстит то, чого задержат не можешъ (Алекс., 17); ѡто повсталъ против тебе шатанъ ... прето стоs мꙋжне не ꙋступꙋs жебыс взꙗл коронꙋ звѣтꙗзства (Зб. 107, 65). 4. Саступаць; ісці на ўступкі. [Семеѡн] мешкал потом в земли своеs вs ерꙋсалиме многие лѣта. и над ввес народ израилскиs был старым и велми згрѣбѣлым, и прагнул смерти, але емꙋ смертъ ведлуг росказанꙗ гд0483нег ꙋстꙋповала (Бельск, 200б); лечъ Хс0483 Гд0483ь, несправедливой запалчивости ихъ оустꙋпꙋючи, оушолъ ѡттоль, и нѣкомꙋ видѣри себе не давши, идꙋчи сродкомъ ихъ, вышолъ зs цр0483кви (Калiст, I, 140б); Попꙋскаю: ... злецаю, позволѧю, допꙋскаю, ѡставлѧю, оустꙋпꙋю (Бяр., 112); такъ потреба вѣдати, же ꙗкѡ ноч оустꙋпꙋетъ дневи, тако естство хлѣба и вина, оустꙋпꙋетъ Правдивой Истности Крови Хв0483ой и Тѣла зs Прчстое Панны взѧтого, Которыѧ сѧ ѡсобами Хлѣба и Вина приѡдѣваютъ (Дзід., 21); толко ест0483тво и натꙋра хлѣба и вина, котораѧ была под тыми ѡсѡбами, оставивши оустꙋпꙋетъ правдивомꙋ тѣлꙋ и крови Спсителѧ нашегѡ (Сакр., 10б); ѡдинъ дрꙋгомꙋ ꙋстꙋповати бꙋдетъ, и змолъчитъ жона мꙋжови, а мꙋжъ жонѣ (Зб. 259, 477б); не хотѣможь бѣсу ꙋстꙋповат намилшие товариши (Пралог, 503б). 5. Пакінуўшы якое-н. месца, пераходзіць на іншае; адыходзіць убок. Которые дей подданые пана моего, уходечы такового великого кгвалту и бою, постерегаючы здоровъя своего, з домов своих уступовали и утекали до двора пана моего Городишъского (АВК, XXXVI, 311, 1582); ꙋставꙋем, иж ... воз порожниs мает ꙋступовати возу наложоному пешиs езному езныs возꙋ (Ст. 1588, 378); назад ꙋступоват мает скоро вставшы всего себе ѡѳероват (Зб. 261, 128б); кготы ѡныи и иные поганские народы зs землѣ панства римског, не ꙋстꙋповали (Бельск., 295б–296); абысь стереглъ и чинилъ весь законъ, которыи тобѣ росказалъ Мѡѵсеи слꙋга мой, не оустꙋпꙋй ѡт него вправо ани влѣво, абыс розꙋмѣлъ все што чинишъ (Хран., 159б). 6. Адступацца ад чаго-н. ѡбыйдꙋсѧ з ним так приѧтелски, же ꙗкобы оустоупоуючи, показаной вs прѡшлыхъ двоухъ роздѣлехъ правды, жаднымъ способомъ позволитисѧ емꙋ не можетъ ... длѧ кшталтꙋ емꙋ позволю (Апакр., 109). 7. Адыходзіць, пераставаць існаваць. оу столꙋ свѣтsского хотѧй мнѡгіи и розмаитыи потравы бываютъ, еднакъ на малый часъ оужитsкови слꙋжатъ, потомъ заразъ оустꙋпꙋютъ: а дꙋховного столꙋ бы и набольшъ наставлѧно было, болsшъ еще не доставаетs. Бо непожиты сего столꙋ еѵгльскіи потравы зостаютъ (Калiст, II, 49); але потомъ оустꙋпꙋетъ ласка, и пристꙋпаетъ пакрывало противнои владзы, и толко в нѣѧкой часточцѣ оказꙋетъсѧ, и зостаетъ вs едномъ низшомъ досконалости стопню (Мак., 74); за приsстемъ хс0483та пана сꙋхост и неплодност серцъ людъскихъ египетскихъ ꙋстꙋповати мꙋсела (Зб. 259, 442); бо где гд0483ъ самъ тамъ вси противныи мусꙗтъ ꙋступовати а з нимъ вси небесныи роскоши завше тривати а неѡтмѣнными быти маютъ (Пралог, 544–544б).
с. 219
Уступоватися гл. вступоватися
с. 221
Уступокъ гл. вступокъ
с. 221
Уступуючий гл. вступуючий
с. 221
Уступуючийся гл. вступуючийся
с. 221
Уступца наз. Той, хто ўступае ў валоданне маёмасцю. сын ее млости теж записом своим записал се ей мл. паней воеводиной Подляской ей мл. паней матце своей тое именье Дусмяны од кождого уступъцы в тое именье оног очыщати (АВК, ХХХ, 368, 1608).
с. 221
Уступъ гл. вступъ
с. 221
Усты, устна, устне I, устны наз. Тое, што і уста. младенець ... какъ мт0483рьними оусты. почалъ говорити (Чэцця, 37б); плодъ бо0483у моемоу ѡтдаю. ꙗкож изрекоста оустнѣ мои оу печали моеи (Там жа, 79); приимем пречистых животворѧщих таинъ чистыми оустнами (Там жа, 299); наполнѧтсѧ оуста твоѧ радости, и веселие примуть ꙋстънѣ твои (Скар. КI, 13); ꙋстънѣ безꙋмнаго съкрушение его и гл0483ы его погибелs сꙋть дꙋши его (Скар. ПС, 28б); въ всомъ семъ не съгрѣшил іѡв оусты своими (Зб. 262, 12б); ѡбвиноватѧт тѧ оуста твои а не ѧ и оустны твои посвѣтчат тебе: чи первеи адама родилсѧ еси или преже холмъ сътворен еси (Там жа, 18); оуста безꙋмного напасть емꙋ и оустна его соблаженіе дш0483и его (Там жа, 102); (по сем прочисти зꙋбы) ... занже помощь сих вычистить зꙋбы и оустна и разлееть бѣлоу и розвѣзаеть ꙗзык (Арыст., 229); ꙋдерsжи ꙗзыкъ твои ѡт зла, и ꙋстнѣ свои еже не гл0483ати льсти (Будны, 102); панъ Остафей Ивановичъ Горностай, воеводичъ Новгородский, самъ усты своими ... до книгъ оповедалъ (АВК, ХХ, 26, 1576); Чурило ... о збитье и зраненье ... самъ усты своими потвердилъ (ИЮМ, ХХХII, 181, 1578); смел и важилсꙗ злыs и проклꙗтыs своими злыми ꙋстнами мовит то (Зб. 752, 71б).
с. 221
Устыдатися гл. встыдатися
с. 222
Устыдливый гл. встыдливый
с. 222
Устыдъ гл. встыдъ
с. 222
Устые наз. Тое, што і устье ў 2 знач. мыслил крѣпити ѡныи лекарь. оустые желоудкѫ, после кровопꙋщаніѧ, а то мел чинити тогды же. и ѡнъ побоѧсѧ и пошол прочь (Арыст., 227).
с. 222
Устыркненье наз. Уколванне. Претыканіе: Оударѣне, оустыркнѣнье, ѡбражене, згоршене (Бяр., 123).
с. 222
Устыркъ наз. Недахоп. хот тебе жаденъ не попыхает, предсе еднакъ ꙋстыркъ показꙋешъ и ꙋпадаешъ (Зб. 259, 169б).
с. 222
Устытьсе дзеясл. Стаць халодным. оусток сл0483нца черес вѣроу поганскоую наперво пос0483тили оу которогож сл0483нца оусходе его запад какъ бы зорѧ велми свѣтла ѧсное повѣтре наследающе знаменоуючи оусе устытьсе иже тотъ западъ сл0483нца преречоные три кроли своими реликвиꙗми хвалебными (Валх., 38б).
с. 222
Устьвица наз. Невялікая пасудзіна. тые счепки баволною ѡбвѧжоут. а под баволною маленке соудинки серебрене завѣшают. оу которе балсам черес щельки албо дири как бы вода з матице течет и плыветь. да с тых соудинек выливають оув оустьвицю серебреноую котороую там зерра зовоут (Валх., 59б).
с. 222
Устье, вустье, усте, устие, уштье наз. 1. Вусце. придалъ есми святому Iоану ... на Витебьскомъ рубежи землю съ бортью, на Начѣ рѣцѣ землю зъ бортью, на Лиснѣ езъ и устье (АЗР, I, 27–28, 1399); мы дали ему по той речъце Белійцы езы бити и рыбу ловити удолжъ милю, погонъ отъ уст[ь]я Белого озера (КЗ, 390, 1484); Сягловка впала у рѣчку Болванецъ, и перешедши руду Сягловку у вустьи опустивши руду управо, и рѣчкою Болванцомъ уверхъ (АСД, I, 119, 1546); граница того повету починаеться отъ уштья реки Отмены у Велью (КПД, 882, 1566); w korolewstwe Duńskom uwoszli u more Аkijаn, y morem Аkijаnom doszli do ustijа hde rekа Nemon wpаdаjet w more Аkijаn (Бых., 475); кгирмонтъ ... на вусти реки вилни где ꙋ велю ꙋпадывает вчинил жоглище (Патр. П, 86–86б); Дошол устия реки Воронежи, роспустил свою облаву (Мам., 169); подданые его милости пана воеводы Троцкого вели границу ... ажъ до уштья, гдѣ рѣчка Вешняя въ тую рѣку ... упала (АВК, VI, 214, 1601); граница того села съ людьми поповскими отъ границы Тугановской, отъ устья реки Ипути рѣкою Сожомъ уверхъ до озера Бронного, оттуль до мху ... ото мху лѣсомъ, до урочища Сѣножатокъ (АЗР, V, 38, 1640); ѡн ихъ провадил до ꙋстꙗ тое ꙗскини (Зб. 752, 99б). Параўн. уйстье. 2. Выхадная адтуліна чаго-н., выхад. въземsши жена скатерsть прикрила естъ ꙋстие кладезю зsверsху (Скар. ДЦ, 99); камень пакъ великии лежаше надъ ꙋстиемъ кладезѧ (Скар. КБ, 52б); привалите ѡкрꙋтными каменми ꙋстье печери (Біблія, 246); привалите окрꙋтными каменьми оустье печеры, а поставте мꙋжевъ довтипных которiи замкненых стерегли (Хран., 167). Параўн. устые. 3. Край чаго-н. іосифъ ... ѡтвѧзавъ единъ мехъ абы далъ пищу ослѧтомъ па [!] пути, ꙋзрелъ ест пенези на верsху устия меха (Скар. КБ, 78); И сие повѣдевши егда высыпывахꙋ пsшеницꙋ вси знайдоша пенези завѧзаны при ꙋстиехъ меховъ (Там жа, 78б); кость моѧ выколꙋплена з мене и жилsки мои лѧгꙋть: оу многои силе ѡщꙋпах портъ свои во оустьи сорочки своее ѡпаасывахсѧ (Зб. 262, 24б).
с. 222
Устягати гл. встягати
с. 223
Устягненье наз. Прыцягненне да адказнасці. тежъ за который выступъ ꙋстягненья, во всякихъ дѣлѣхъ и въ судѣхъ духовныхъ справоватися и рядити подлѣ давного обычая и уставы их закону греческого (АЗР, II, 81, 1511).
с. 223
Устягнути дзеясл. Папярэдзіць. писали к нам листъ свои, просѧчѣ нас про свoег ратманина кꙋпца на имѧ ѡ Тимофѣи Дирцѣ, ижъ быхмо емꙋ поволили испустит сорокъ струговъ с рожью к Ризѣ ... штожъ ѡсподарь наш и ваш, король его милость, про то нас оустѧгнꙋл (ПГ, II, 108, 1483).
с. 223
Устягнутися гл. встягнутися
с. 224
Усугубленье наз. Павелічэнне, узмацненне. заправдꙋ абы се бѡг промовил и ѡтворил бы оуста свои с тобою: и сказалs бы тобѣ таиниці мдрсти ꙗко оусꙋгꙋблене рѧдоу законномꙋ и вѣдаи иже ѡдолжит ти бѡг ѡт грѣха твоего (Зб. 262, 16б); хто скрылъ лице портꙋ его оусꙋгꙋбленье оузды его хто пріидеть (Там жа, 30).
с. 224
Усудити дзеясл. 1. Прысудзіць, вынесці рашэнне. на том вселенском аникеsском соборѣ ст0483ыи ѡтцеве епископом без жон быти ꙋсꙋдили (Бельск., 268); ѡн созвавшы братию поведал имъ всю речъ двернаго которые ꙋсудили ей до вечера пред монастырем стоꙗти (Зб. 752, 13); ѡн ... повѣдал им реч всю двернаго, которые ꙋсꙋдили до вѣчера пред монастырем еs стоꙗтъ (Зб. 82, 17б). 2. Выказаць меркаванне, думку. быдлꙗ ... бꙋде приведено перед свꙗщенника, которыs ꙋсудивши если добро есть або злое ꙋставит заплатꙋ (Біблія, 177); быдлѧ нечистое которое гсдꙋ оферовано быть не може, если бы хто шлюбилъ, бꙋде приведено пред сщ0483енника которыи оусꙋдивши если добро есть або злое оуставитъ заплатꙋ (Хран., 127б).
с. 224
Усужати дзеясл. Прымаць рашэнне. Але коли уже Полꙋденъныи часъ наступилъ, и паленъемъ сонъца ... звѣтꙗжоныs Моsсеs и ѡт переношена ꙋпрацованыs ꙋсужаетъ собѣ маленького ѡтпочинку потребу быти (Пралог, 559б).
с. 224
Усуженый дзеепрым. ад усудити ў 1 знач. зараз сѧ порꙋшаетъ срдцемs, и тое што радою оусꙋжено естъ любитъ и называетsсѧ тое зданsемъ абовѣмъ если такъ розсꙋжаетъ, же сѧ до того еднакъ што оусꙋжено естъ, намнѣй не порꙋшаетъ, то ест того намнѣй не любитъ, зданемъ вшелѧко не называетsсѧ (Варл., 132–132б).
с. 224
Усумнитися дзеясл. Усумніцца. аще имате вѣрю и не оусумsнитесѧ, не токмо смоковничsное сътворите, но аще и гѡре сеи речете, двигнисѧ и верsжисѧ вs море будеть (Будны, 177); ꙋслышавши то плакида ꙋсꙋмнисꙗ барзо и пад ницъ ꙗко мр0483твыs (Зб. 752, 106).
с. 224
Усунутисе дзеясл. Усунуцца, увайсці. они вышедsши ишsли въ сsтадо сsвиное. и ото натыхsместъ ꙋсунулосе сsтадо вsсе по берегу вs море, и потонꙋли вs водахъ (Цяп., 11); вышодsшi дꙋхи нечисsтые, вsвошsли вs сsвиньи и ꙋсꙋнꙋлосе сsтадо по берегу вs море (Там жа, 49).
с. 224
Усутый прым. Пастаўлены. идетъ границою своею ажъ до стены волости Биржинянское, где есть копецъ усутый (АВК, ХХIV, 158, 1554).
с. 225
Усушати дзеясл. 1. Пазбаўляць адчувальнасці. ꙗкъ лихвѧра спросного, который звыкъ брати, однымъ око, слꙋхъ, рꙋкꙋ, ногꙋ оусꙋшати (Лям., 23). 2. // перан. Рабіць строгім. ст0483ыs василиs ... наꙋкꙋ сꙋхꙋю котораꙗ частокрот житие ꙋсꙋшает, ѡттꙗлъ своею мовою (Зб. 259, 517б).
с. 225
Усушити, усушыти дзеясл. 1. Высушыць. был бы тот зьбират[ел]ь твои искоусен в венцех и бг0483а и не драчливъ. дабы брал ѡвощь. а не оуломил бы вѣтки и не оусоушил бы коренѧ (Арыст., 164); если же поведа черезъ споведь ѡткрыемо грѣхь вже подърастающꙋю травꙋ ꙋсꙋшили есмо (Унія, 16б); згнавши з неи воды море ꙋчинил, а землю ꙋсꙋшил (Бельск., 2); цѣлꙋю ночъ мл0483твꙋ чынечы именем хр0483товымъ росказовал воде зникнꙋти а землю ꙋсꙋшыти (Зб. 752, 174); коториs хотꙗчи показат, ижъ доброволне на муку шолъ, и скарати мужебоsци свои моглъ, не губилъ ихъ, але фикговое дерево ꙋсушилъ и моц свою зsꙗвилъ (Пралог, 535). // перан. Корение народовъ горsдыхs ꙋсушилs ест богъ (Скар. IС, 18б). 2. Патушыць. не ѡбогатееть и не вsстанет сила его и не склонитсѧ на землю то иже их: не ѡтстꙋпить ѡт тмы ѡтросльцꙋ ег оусꙋшит поломѧ и ѡтстꙋпит дх0483мъ оустъ его (Зб. 262, 18б).
с. 225
Усушовати дзеясл. шматкр. Пазбаўляць адчувальнасці. Если естъ рꙋка котораѧ крадетъ, оусꙋшꙋетъ еи Гд0483ь, або иншимъ ꙗкимъ припадкѡм караетъ (Каліст, II, 63).
с. 225
Усушоный дзеепрым. ад усушити ў 1 знач. тѣло ѡгнемъ солнечнымъ и морозом зимнымъ ꙋсꙋшоное стало (Зб. 752, 144); тепер коли шаты мои зsгнили на мнѣ, и тѣломъ ꙋпаленsемъ слн0483чным и морозомъ зимнымъ ꙋсушоно сꙗ стало: великого покарму не потребует (Пралог, 572б).
с. 225
Усушыти гл. усушити
с. 225
Усхватити дзеясл. Выпраміць, напяць. моць его оу пꙋпкꙋ черева его: оусхватит хвостъ свои ꙗко кедръ жилыж лона его сплелисѧ (Зб. 262, 29б).
с. 225
Усхлый дзеепрым. 1. Ад усхнути ў 1 знач. коли бы мене семми поврозовъ жилистых еще не ꙋсхлых звꙗзано будꙋ слабым ꙗко иншие люди и принесли до неи кнꙗжата филистынскии з0483 поврозовъ ꙗко была рекла которими его звꙗзала (Біблія, 132б). 2. Ад усхнути ў 2 знач. ѡнои вдовы скурчонꙋю и ꙋсхлꙋю рꙋку дотыканемъ своим злечила (Зб. 81, 90).
с. 225
Усхнути, всхнути дзеясл. 1. Высахнуць, засохнуць. бꙋитлис трость без грꙋзи силеет ли лꙋка безs воды: еще ѡн вs сырости своеи будет врѣзанъ и переже всѧкое травы оусхнет (Зб. 262, 15–15б); кгды близко тое дерево подорет, а тое дерево для того усхнеть, тогды тот повиненъ будеть тое дерево платити тому чие будеть (Ст. 1529, 79); естли близко тое дерево подѡреть а тое дерево длꙗ того въсхнет, тогды тот повинен бꙋдеть за тое дерево платити (Ст. 1566 I, 80б); если близко тое дерево подъѡреть, а тое дерево длѧ того ꙋсхнеть, тогды тотъ повиненъ бꙋдеть за тое дерево платити (Ст. 1588, 382); длѧ того кождый чл0483вкъ ꙗкъ трава, а вшелѧкаѧ слава людскаѧ ꙗк цвѣтъ: оусхла трава, и цвѣть еи ѡтпалs (Каліст, II, 16); А дрꙋгое пало на камени, а взникнꙋвши оусхло, ижъ не мѣло вѣлкготности (Там жа, 120); иншее пало на камени, где не было мнѡг земли, и зараз выросло, а иж не мѣло мнѡго земли, кгды сл0483нце вsзышло, выгорѣло, же не мѣло коренѧ, оусхло (Варл., 41); всꙗкое тѣло трава а всꙗкаꙗ хвала его ꙗко цвет полныs, ꙋсхла трава а ѡпалъ цвет (Зб. 255, 430); Скоро сꙗ то скончило зараз палма ѡнаꙗ ꙋсхла, халꙋпка ꙋпала и поток высох (Зб. 752, 7); нехаs будꙋт ꙗко трава на дахꙋ, котораꙗ первеs ниж еи вырвꙋт ꙋсхнет (Пс. ХVII, 150б–151). Параўн. усохнути, усысхнути. 2. Страціць адчувальнасць, здранцвець, знямець. не оусхнула оуста ег (Чэцця, 318б); ꙋсsхла рука ему юже протѧгнулs былъ на нь, и нижъ можаше притѧгнути ее к собѣ (Скар. ТЦ, 157б); коли ꙋслышал царъ мовꙋ божию през мужа, зстꙗгнул рꙋку свою зъ ѡлтарꙗ ... и ꙋсхла рꙋка его (Біблія, 426); ꙗкъ его скверныs ѡнъ ꙗзик не ꙋсхнул (Пралог, 496); коли оуслышалъ цр0483ь мовꙋ бж0483ію през мꙋжа зтѧгнꙋлъ рꙋкꙋ свою зs олтарѧ мовѧчи: поимате егѡ и ꙋсхла рꙋка егѡ которꙋю былъ на него стѧгнꙋлъ (Хран., 303).
с. 226
Усховатисе гл. всховатисе
с. 226
Усходити гл. всходити
с. 226
Усходъ гл. всходъ
с. 226
Усходячий гл. всходячий
с. 226
Усхопитися гл. всхопитися
с. 226
Усхотети гл. всхотети
с. 227
Усчалый дзеепрым. Які пачаўся. Тежъ судья жидовскій жадное речи усчалое межъ жиды у права не маетъ ихъ вызывати, алижъ бы черезъ жалобу были вызываны ку праву (АВК, V, 135, 1580).
с. 227
Усчатися гл. всчатися
с. 227
Усчербка гл. ущербка
с. 227
Усъ наз. Вус. бо голилъ колись людемъ оусы и бѡроды, и давалъ ихъ на караблѣ. бо хлопца колись забилъ. и прочаѧ (Апакр., 89б–90); y koli to kniаź weliki Witolt Korolu Jаgоyłu powedаł, y on iemu odkаzаł, sаm to iа znаiu iż sestrа stаrszаiа iest cudneyszаiа nizli mаiet us, а to znаmenuiet iż dewkа iest mocnа (Бых., 518); Константин ... был ... бородатым иж выехавши з царꙗгородꙋ з малым ꙋсом, з долгою се бородою з сикилѣи до царꙗгородꙋ вернул (Бельск., 343); повинности кождого Iереѧ сꙋть тыи: абы ... коронꙋ на главѣ носилъ, оусы стрыглъ (Зб. вып., 57–57б).
с. 227
Усылати, усылать дзеясл. Пасылаць, адпраўляць; накіроўваць. панове воеводы ... за то у везенье сажають и лежни у домы вашы усылають (КПД, 129–130, 1544); што ся дотычеть тыхъ уежъдчихъ, которыхъ его кролевъская милость ... тамъ до земли Жомоитское усылать ... росказывати рачыть (Там жа, 199, 1551); мы ... не маемъ сꙗ сами в тое именье и в люди ꙋежъдчати ани кого ꙋсылати (КВС, 567, 1552); Окгинъская, тых же своих подданых и иных ремесниковъ, с пилами кгъвалтовъне усылаючы, плыты два выробили (ИЮМ, ХХV, 397, 1670).
с. 227
Усылне прысл. Тое, што і усильне. магмет ... ѡточил мѣсто все зо всими моцы своими, водою и сꙋхом, и ꙋчинили кгвалтовныs пристꙋп, при армате драбины, и иные до мꙋров ламанꙗ маючи з собою приправы, морем также катаргами, и всими ѡкрꙋты ѡточивши, ꙋсылне добывали мѣста (Бельск., 388б).
с. 227
Усылованье наз. Тое, што і усилованье ў 1 знач. мꙋж еи кинулсꙗ до неи ѡблапꙗл ю и цаловал плачꙋчи а нарекаючи, з великим ꙋсылованем, а коли то так стало, вси римꙗне ѡбрꙋшилисꙗ (Бельск., 151); просили его вѣрныи абы слово бж0483ие проповѣдал в церкви бо не был вѣдомыs ѡ его ѡтщепенствѣ, ѡн предсе за ꙋсылованем и налеганем великим взꙗл книгꙋ и розгнул, а ѡборотившисꙗ стал до людиs мовит (Там жа, 245б).
с. 227
Усыловати дзеясл. Тое, што і усиловати ў 1 знач. полꙗки зас галицкое кнꙗзство ꙋсыловали ѡбернут в повѣт Полскиs (Стрыйк., 483).
с. 228
Усыльство наз. Тое, што і усильство ў 1 знач. надышодшы, а видечы такий мордъ челяди ... и усыльство таковое господы его милости, хотечы ведати, што бы такового было ... тые люди свовольные ... нелитостиве побили [его] (АВК, ХХ, 472, 1621).
с. 228
Усынение, всынение наз. Тое, што і усыновление. Бо ꙗвнѣ мовить иже того длѧ богъ сына своего послалъ, абы насъ ѡт закону выкупилъ, а еще абы есмо ꙋсыненіе принѧли длѧ гд0483а нашего Iс0483 ха0483 (Будны, 124б); сына своего рожающа ѡт жены, бывающа под законѡмъ, да подзаконsныѧ искупить, да въсыненіе пріимемъ (Там жа); зготовалъ абовѣмъ Бъ0483 ... оучастsницство и принѧет Дх0483а Ст0483го, въсыненіа чистотꙋ и оздобꙋ (Каліст, II, 168б).
с. 228
Усыновление наз. Усынаўленне. Длѧ того бовѣмъ и пришолъ добротливый, абы под законом бꙋдꙋчихъ окꙋпил, ꙗкъ естъ писано, жебысмо оусыновленіе принѧли (Каліст, II, 218б–219); Црство нбсное естъ ласка ... и оусыновленіе Дх0483омъ, которое заховꙋючихъ приказанѧ Бж0483еи небесными обывателми чинитъ (Там жа, 231); абысмо оусыновленіе принѧвши, оуже болшъ не были неволниками, але волными; не были до злостій склонными, але оуклонными, не были свѣтолюбцами але боголюбsцами (Там жа, 297б); бо если же помочsю лѣпшого ѡд розпаленыхs стрѣлъ злосливого выбавлены, оусыновленіѧ достꙋпити не бꙋдемъ годни прожный животъ нашъ (Мак., 223); ласка перваѧ, есть таѧ, ею же чл0483къ въ грѣсѣ зостаючій, оусн0483овленіе Бж0483іе пріемлеть (Зб. вып., 5б). Параўн. усынение.
с. 228
Усыпаный, всыпаный II дзеепрым. ад усыпати II. на которомъ копанищу становятся люде сугранные Овдеевцы, Быстрейцы, и Горковцы, и Тешиловцы подъ пущою межи горъ и тамъ копцы усыпаны суть (АВК, ХIII, 11, 1508); тые копцы ... тому тры годы, яко были всыпаны, а тры годы яко розсыпали (АСД, I, 49, 1546); отъ рѣчки Ходоровки поперекъ до осми могилъ сыпаныхъ, которыи, повѣдилъ, якобы мѣли быти усыпаны межи имѣней пановъ Довидовскихъ мѣстечка Черленова а межи имѣней князства великого (Там жа, 117); граница починается ... отъ каменя просто у ручай, который идет зъ гаю, тамъ копъчикъ усыпанъ (АВК, ХХVI, 465, 1586); потом се ꙋдал цесар стыs до бꙋдованꙗ церквеs а звлаще вs ерꙋсалимѣ, на ѡздобꙋ гроба гд0483а бг0483а нашег, иж ѡное мѣстце где был гробъ гд0483ниs погане ꙋсыпанꙋю горꙋ над ним загꙋбили (Бельск., 268б); новыs замок на копцꙋ землею ꙋсыпаныs бꙋдоват казал (Стрыйк., 549б); граница стародавная починается ... логомъ урочищомъ Лунками до копца нарожоного старого усыпаного (АЗР, IV, 512, 1622); писали ... абы так лацно вѣри геретиком не давалъ: а постановенsе ѡтцовъ на соборѣ никиискомъ: и границъ ѡдъ нихъ ꙋсыпаныхъ не престꙋповалъ (Пралог, 632).
с. 228
Усыпати I гл. всыпати I
с. 229
Усыпати II, всыпати II дзеясл. Насыпаць; зрабіць. точную грань есмо ꙋгольную казали всыпати (КСД, 1556, 1521); подле Юркгелевича жъ границы копецъ есмо первый всыпали (АВК, ХVII, 350, 1541); староста Берестейскій ... тые копцы казалъ усыпати Войняномъ отъ Копеянъ (АСД, 48, 1546); Сапор ... нисивꙋ пограничное мѣсто моцно ѡблеглъ, которое коли се добре боронило, на рецѣ магдонѣ ꙋсыпавши высокꙋю греблю (Бельск., 272б); на горѣ лꙗсотне, ѡбычаем поганским, ꙋсыпано его гробѣ высокꙋю могилꙋ ѡкрꙋглꙋю (Стрыйк., 601б); поганство и преслѣдовцы хрестиꙗнскии ... ѡное мѣстце и валами покрыли и горꙋ на нем ꙋсыпали (Зб. 752, 409б); ѡное мѣстце ... валами покрыли и горꙋ на немъ ꙋсыпали (Зб. 82, 23б).
с. 229
Усыпатися гл. всыпатися
с. 229
Усысхнути дзеясл. Тое, што і усхнути ў 1 знач. в поли трава рано цвите, а ввечер ꙋсысхне (Зб. 752, 85б).
с. 229
Усыхати дзеясл. 1. Высыхаць. гдыжь ꙗкъ без пнѧ оусыхаютъ щепы, такъ кромъ Ха0483 оусправедливитисѧ хотѧчіи и ꙗкъ невходѧчій дверми але инꙋды перескакꙋючiй, злодѣемъ естъ и збойцею (Мак., 292); вшелѧкое тѣло ꙗкs трава, и всѧ зацностs его ꙗкъ квѣтъ полный: оусыхаетъ трава и квѣтъ его ѡтпалъ, слово зас Панское зоставаетъ навѣки (Варл., 178–178б). // перан. чл0483вкъ ... ꙗкъ цвѣт бывает краснымъ, а ꙗкъ трава ꙋсыхает (Зб. 82, 125б). Параўн. усышати. 2. // перан. Спыняць існаванне, знікаць. вs Бз0483ѣ завжды надѣю покладаючомꙋ оуменшаетъсѧ и оусыхаетъ злое (Мак., 168).
с. 229
Усыхаючий дзеепрым. ад усыхати ў 1 знач. чл0483вкъ ест ... трава зараз ꙋсыхаючаꙗ, прудко ѡбмираючое зеле звꙗлое (Зб. 752, 590б); чл0483вкъ ... трава зараз ꙋсыхаючаѧ: продко ѡбꙋмираючое звѧлое зелъе: згибели подлеглаѧ прꙋдка натура (Зб. 82, 126).
с. 229
Усышати дзеясл. // перан. Тое, што і усыхати ў 1 знач. вшелꙗкиs человѣкъ ... ꙗко цвѣтъ бывает красным а ꙗкъ трава и ꙋсышает (Зб., 752, 590).
с. 230
Усюда гл. всюда
с. 230
Усюды гл. всюды
с. 230
Усякий гл. всякий
с. 230
Устаение гл. утаенье
с. 230
Утаеный, втаеный, утаенный, утоеный дзеепрым. 1. Ад утаити ў 1 знач. ан0483глъ почал дивитисѧ мыслѧчи. страшно ѡт века втаено (Чэцця, 159б); все дѣло боже приведеть на сꙋдъ на всѧкое оутаеное или добро или лихо (Зб. 262, 92б); дабы оутаена таина твоѧ ѡт него, не оукладаи надеи на слово, изменѧющих слово твое и мздоимцовъ (Арыст., 166); дѣлы своима ѡмешканы и шатѧтсѧ, и фоулсо их мало и дыхание их оутоено. и ѡсезанием стоуденым (Там жа, 183); Не есть бо тайно шsто не объѧвитьсѧ. ни будеть ꙋтаено, але (потsреба) бы прышsло наѧвsну (Цяп., 48); велможныи королю, нехаи то будет утаено што ти хочу поведати (Трыст., 85); могло бы сѧ было показати, але розꙋмѣю же на выводахъ в припомененыхъ пытаньѧх оутаеныхъ можетъ мѣти досыть (Апакр., 113); В таковыхъ припадковых лѣкарствах, и вs поневолныхъ терпливостѧхъ, дивнаѧ ласка Бж0483аѧ естъ оутаена, котораѧ терпѧчого до покꙋты побꙋжаетъ, и зs вѣчныхъ пекелныхs мꙋкъ выбавлѧетъ (Каліст, I, 126б); оутаенный ѡт очью людскихъ Хс0483 самыми толко дш0483и очима правдиве ѡглѧдаетъсѧ, ажъ до днѧ зs мертвыхъ Воскресеніѧ (Мак., 19–20); млднъ единъ ... зs тѧжкои хоробы оумерл бы, колѣ бы грѣхꙋ оутаеннаго, предъ Iереемъ на сповѣди не выѧвилъ (Зб. вып., 23–23б). 2. Ад утаити ў 2 знач. въ государствахъ вашого царского величества многіе задержаны въ неволи и утаены суть (АЗР, V, 25, 1637).
с. 230
Утаенье, утаение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. утаити ў 1 знач. рѣклъ еси што вѣдает бг0483ъ чи черес мsглꙋ сꙋдит: ѡболоки оутаенье емꙋ ни видит бо и крꙋжалник нбсныи ходить (Зб. 262, 21б); инsшаа речь естъ ложь а инsшаа потребsное ꙋтаенье (Будны, 99б); прото надобѣ розность знати межи лsжою, а потребнымъ ꙋтаеньемъ (Там жа, 100б); ложь не только естъ ꙋтаенье правды, але к тому причиненье неправды къ шкоде или кривде невинsного человѣка (Там жа); что жъ за встыдъ естъ, зs того жъ грѣхꙋ ... сповѣдатисѧ, а особливе же о том же цалый свѣтъ на страшномъ сꙋдѣ вѣдати бꙋдетъ, а ты вѣчне за оутаеніе его на сповѣди вs пеклѣ бꙋдешъ (Зб. вып., 42б). 2. Дзеянне па дзеясл. утаити ў 2 знач. Бегуномъ за утаене меду дали золоткового, шелегами чынитъ золотый и осм. два (ИЮМ, VII, 32, 1690).
с. 230
Утаивати, утаивать дзеясл. Хаваць. голос мои оуслышалъ еси не оутаиваи оуха своего къ розмышленью моемꙋ крычꙋ моего (Зб. 262, 112б); тивунъ ... маеть войско ... кожъдого меновите ... списати и жадного утаивать або отъ службы военъное отъпускати (КПД, 205, 1551); хто бы таковый свовольнымъ, якожъкольвекъ помагати и ихъ въ томъ укрывати и утаивати смѣлъ, таковый каранъ быти маетъ (АВК, VI, 54, 1589); когды ж кождый затрудняючи одно речъ, а безправе врядовое утаиваючы ... до возных удавшысе з ними до кгроду молестовать бы могълъ (АВК, ХХХII, 60, 1596); людей королевского величества, яко отъ прошлыхъ войнъ, отъ двадцати и отъ тридцати годовъ (которыхъ ... выпустити обѣщался) ... въ зелѣзахъ и въ неволи тяжкой держатъ, и ихъ запираються и утаиваютъ у себе (АЗР, V, 24, 1637).
с. 231
Утаити, втаити, утаить, утоити дзеясл. 1. Захаваць у тайне, скрыць ад іншых. ѡнъ ... в тот час не моглъ смолчати. ѡную радость не могоучи в собѣ втаити (Чэцця, 192б); безумныи не можетs оутаити слова (Скар. IС, 31); ꙗко коли нас писмо ꙋпоменути и наоучити хочеть, абы есмо вѣрили, ꙗко сѧ пред богомъ ꙋтаити нельза (Будны, 147б); хоружыs бы того перэд гэтъманомъ не поведал и ꙋтаил а то бы на него перэведено было (Ст. 1566, 24); (y piszet) y wsey szlаchte prykаzuiuczy, аby wsi nа seym iechаli, powedаiuczy pryczynu reszy zemskoie, а złost swoiu wtаił, szto protywku ich wmyslił (Бых., 533); розмаитыми способами небачный зазросливцы оутаити чꙋдо оное оусилꙋют (Каліст, I, 145); Ото бовѣмs приказанiй Панскихъ дорогꙋ тобѣ оуказалемъ, и ничого не оутаилемъ вs чом бымъ тобѣ вшелѧкои рады Бозскои не ѡзнаймиль (Варл., 177б); вижꙋ же трꙋдно предсе видꙗчимъ бг0483мъ ꙋтаит (Пралог, 653б); гды бы зs выꙗвленіѧ грѣхꙋ, смерть любъ сповѣдника, любъ сповѣдающагосѧ, настꙋпити мѣла, можетъ сповѣдающійсѧ той грѣхъ оутаити (Зб. вып., 39б); вызнаваетъ всѧ грѣхи своѧ, ... жадного не оутаивши, бо Бг0483ъ срдцавѣдецъ барзо тыхъ людей караетs, которые таѧтs ꙗкiй грѣхs на сповѣди (Там жа, 41б). 2. Схаваць. абы кождый ... рейстръ тотъ людей своихъ до скарбу подъ прысягою отъдавалъ, ижъ ничого ани серебъшчызъны ани людей своихъ не втаилъ (КПД, 215, 1551); а на гсдрꙋ томъ которыs его ꙋтаилъ вины собе справити копꙋ грошеs (Ст. 1588, 507); тот лист утоившы и на мене се невиньне протостуеть на врядѣ, бо бы се на онъ час значыло (АВК, ХХХI, 168, 1593). 3. Прысвоіць. коли бы кто коня, а любо клячю знашолъ ... ино повести на королевскый дворъ, по давному, да переемъ свой возми; а пакъ ли который што утаить, а въсхочеть собѣ покорыстовать, а будеть на то доводъ: тотъ такый злодѣи (АЗР, I, 83, 1468); некоторые многие речы его побралъ и втаилъ (КСД, 833, 1514); ни ѡдного гроша не втаили (КСД, 1051, 1522); мають ... и присягу ... чинити на томъ, ижъ вси именья ... справедливе списали а ничого не утаили (КПД, 110, 1544); таковыхъ, хто бы што у повѣтѣ утаити мѣлъ, не вѣдаютъ (АВК, III, 275, 1577).
с. 231
Утаитися, втаитися, утаитисе, утаитьсе, утоитися дзеясл. Скрыцца, схавацца. втаитисѧ всѣх нбсных силъ хочю (Чэцця, 159); филистымлѧне ... целую нощь оутаившисѧ ждали его (Скар. КС, 34б); хитрыи виделъ зло и оутаилъсѧ а глꙋпыи пришли и ѡбвинилисѧ (Зб. 262, 104); противъ сего ѡ дивного прироженіѧ дѣлѧ звѣзднаго, что сѧ пригодило прироженью сн0483а цр0483ѧ индеиского иже было подлоуг планеты его. быти емꙋ кꙋзнецом. и оутоилсѧ оу цр0483ѧ, ако ли возрасте цр0483вичь (Арыст., 156); ѡттꙋль вsсsтавsши, шолъ вs гsраницы тирsсsкие и сидоньские и вsшодsши вs домъ, никого (меть) не хотелъ абы его ведалъ, и не могъ ꙋтаитьсе (Цяп., 53); тое мовивши, отпустил брата своего Владимера уверхь по Дону в дубраву, жебы его полкь утаился (Мам., 181); тотъ Ярошъ Романовский ... утаился за воротами въ дому гостинъномъ пановъ Станиславовичовъ Якубовичовъ (АВК, XVIII, 335, 1639); слышавши то Алеѯандер ижs Кандавлꙋсъ ... сынъ поиман и ꙋтаивсꙗ и не казалъ себе царем звати (Алекс. 1697, 79); потаемнꙋю печерꙋ в монастырꙋ в селѣ мелъ в котороs ꙋтаившисе ѡт всихъ бо вночи до неꙗ ѡт[хо]дилъ стыꙗ дни постꙋ ѡтправовалъ (Пралог, 649).
с. 232
Утаить гл. утаити
с. 233
Утаитьсе гл. утаитися
с. 233
Утамонъ гл. атаманъ
с. 233
Утапанье наз. Утапленне. о хоженю Iсовомъ по морю, и оутапаню Петровомъ (Каліст, II, 349).
с. 233
Утапати гл. утопати
с. 233
Утарчка, утаржка, уторчка наз. 1. Тое, што і вторжка. Але Атыла нешто жолнеров напродъ выславшы, абы первеи легъкие утарчки чынили, сам часу а снадности до сточенꙗ волное битвы искал, которую умыслне ѡтвлочал ажъ ку вечору (Атыла, 195–196); передалсе до тых кгабинов, там же мешкаючи ꙋтаржки в римское панство часто чинил, и лꙋпы и шкоды незмѣрные римꙗном чинил (Бельск., 150); [половцы] ꙋставичными ꙋтарчками рꙋские панства наежчали (Стрыйк., 467б); ꙋтенꙗ панꙋючи в жомоит и литвѣ частыи ꙋтаржки мѣвал, ѡт двины рꙋбежа з нѣмцами листантскими (Там жа, 522); было тых ꙋторчокъ велми много под мѣстом, в которих се розмаите поводило (Там жа, 630б); там же мешкаючи ꙋтаржки в римские панства частые чинил и лупы а шкоды незмѣрные римлѧном дѣлал (Рым., 79б); ижъ онъ, панъ Ботвиней ... немалыхъ коштовъ, у войску зоставаючы, черезъ упадки и на утарчкахъ зъ неприятелемъ, поносилъ и стратилъ (ИЮМ, ХVII, 208, 1663); Рать, борба, подвигs: Битва, валка, потычка, оутарчка, вторгнѣнsе (Бяр., 136). 2. Спрэчка. Мног теж и преднѣsших философов и вымовцов поганских. на ѡное всег свѣта ꙋчоных собране, зsехалосе хотꙗчи гадки мѣти и ꙋтарчки з епископы на приганꙋ вѣри ст0483ои (Бельск., 267).
с. 233
Утачати гл. втачати
с. 233
Утва наз. Тое, што і утка. Овци, свини, гуси, утвы, куры в дамех ... з собою до домов своих побрали (АВК, ХХХIV, 175, 1660).
с. 233
Утверденый дзеепрым. ад утвердити ў 3 знач. просили насъ, вряду, тые ремесники, кгарбаре и мещане места Могилевского, абы постановене и порадъки, ремеслу ихъ належачые ... презъ писмо и постановенъе врядовое утвердено и умоцънено было на вечъные часы (ИЮМ, VIII, 408, 1625).
с. 233
Утверджати гл. утвержати
с. 233
Утвердзати гл. утвержати
с. 233
Утвердивший дзеепрым. ад утвердити ў 2 знач. выдавайте хвалу гсви ... оутвердившему землю на водах ... едномоу который створил светила великие ... сл0483нце на обладане дн0483ю ... мц0483ь и звезды на обладане ночи (Пс. ХVI, 132б).
с. 234
Утвердивый дзеепрым. ад утвердити ў 2 знач. гс0483и ... небо и землю сотворивыи. и на водах оутвердивыи (Чэцця, 179б).
с. 234
Утвердити, втвердити дзеясл. 1. Умацаваць. сторожи же темничныи. оутвердивъше двери. и ѡтоидоша (Чэцця, 63б); троꙗновѣ заправды броны мѣста своег твердыми а моцными твержами ꙋтвердили (Троя, 28б); вси сели и ѡпочивали ... корабли моцными а дужими линами ꙋтвердивши (Там жа, 29); Iахін: Нех оутвердит, оумоцнит, аб моцным ѡтдаст (Бяр., 280); ѡболочы его в желѣзныs боты и желѣзними ихъ клинами ꙋтвердившы три дни в них держат его казал (Зб. 82, 65б). 2. Заснаваць. добре ѡславоуите гса вси справы его, на всѧком местцоу владарства его добре славъ дш0483е моѧ гса ... хвалит проркь ... иж ан0483глы створил и землю оутвердил (Пс. ХVI, 103); ꙗкѡ и пророкъ Дв0483дъ свѣдчитъ: ижь егѡ есть море ... а сꙋшю оутвердили рꙋки егѡ (Хран., 2б). 3. Зацвердзіць, афіцыйна аформіць. Тихно Ясенскій ... просилъ насъ, абыхмо з ласки нашое господарское, противко него показавши, тую отчизну его черезъ сесъ листъ нашъ ему утвердили (КЗ, 684–685, 1497); Якожъ и его милость панъ воевода Троцкiй ... за ними насъ жедалъ, абыхмо ихъ при стародавномъ вступѣ въ томъ озерѣ ... заховали и листомъ нашимъ то имъ утвердили (АВК, III, 32, 1565); Григорiй Афонасевичъ Масальскiй ... просилъ насъ, абыхмо ему на тую державу его доживотье дали и то ему листомъ нашимъ утвердили (АВК, III, 231, 1577): кгды вжо черезъ таковые комисары замена, и ѡграниченье доsдеть, мы гсдръ повинъни таковꙋю заменꙋ листом нашим маемъ ꙋтверъдить (Ст. 1588, 118); просили насъ господаря, абыхмо зъ звирхности нашое того постерегаючи, листомъ то имъ варовали и утвердили (АВК, II, 12, 1589); панъ подскарбiй... просилъ насъ именемъ убогихъ жебраковъ..., абысьмо ... то имъ на вечные часы листомъ нашимъ утвердили (АВК, I, 14, 1596); право ихъ ... листомъ привильемъ нашимъ ꙋтвердили есмо (КЛС, 309б, 1597); календар ѡт насвѧтшей римскои и апслской столицы ... зверхностю нашею оутвердилисмы, и длѧ лѣпшого речи посполитои нашей, справъ порѧдковъ ... заховати росказалисмы (Апакр., 29б); врадники земские и гродские ... подсудка тогожъ повету Городенского, за судю обравшы ... просечы насъ абы ... привилемъ нашымъ утвердили (АВК, I, 167, 1611); то все прывильемъ нашымъ умоцнили и утвердили на вечъность (ИЮМ, I, 354, 1619). 4. Пастанавіць. утвердивши, никому моци и владзы не зоставуемо, только до той церкви фундаціи нашой вѣчистой владыцѣ Володимерскому (АВК, III, 14, 1586); там пришол иѡнафан до нег, потѣшил его и ꙋтвердил мовечи: ты бꙋдеш царем израилским (Бельск., 99). 5. Пераканаць. оутвердите себе. ѡт века бо есть iссъ хсъ (Чэцця, 43б); оутвердиж мѧ оу словех твоих, дорогꙋ неправды ѡтдаль ѡт мене (Пс. ХVI, 119–119б); приꙗтелꙗ порадила ѡколо ѡног анг0483ла ѡ котором махомет повѣдил, а тот мних ꙋтвердил еи в том, иж ест то правдивыs ангел, которыs емꙋ се ꙋказꙋе, и махомет ест правдивым пророком (Бельск., 340б). 6. Зрабіць каго-н. больш моцным, упэўненым, перакананым. такъ ст0483ыи иванъ нас оутвердилъ. оу светои вѣре (Чэцця, 44); бг0483ъ ... да ꙋтвердитъ ꙋкрѣпит сохранꙗꙗ ѡт всꙗкого вреда противна (Дыяр., 154–154б); дх0483омъ владычнымъ ꙋтверди мꙗ (Выкл., 125б). 7. Заключыць; дамовіцца аб чым-н. В рокꙋ ѡпѧт тисеча пи0483 зъехалисе и кгрекове и латинники в барꙋ и тамъ зновꙋ едность светꙋю ꙋтверъдили (Бер. саб., 40б); nа imiа Petr Pleszczyiew, Konstаntyn Zаmycki, ziаt ieho Michаyło Klаpik, Mikitа Holubin diаk, y utwerdywsze wyszereczennoje peremirie woswoiаsi wozwrаtylisiа (Бых., 564); казимер ... примире и приꙗтелство вѣчное зs ꙗрославом монархою рꙋским, постановил, и ꙋтвердил (Стрыйк., 458); места и вꙗзни собѣ побраные взаем повертали и вѣчнꙋю приꙗзнь ꙋтвердили (Там жа, 609).
с. 234
Утвердитися, втвердитися дзеясл., зв. 1. Ад утвердити ў 1 знач. тꙋтъ оутвердилосѧ въ троици едино божество (Чэцця, 130б); Царь онs же судить въ правду ꙋбогымъ, прѣстолъ его навѣки ꙋтверsдитсѧ (Скар. ПС, 44); тогда ꙋтвѣрдисѧ црство в рукахъ Саломоновыхъ (Скар. ТЦ, 127б). 2. Ад утвердити ў 2 знач. ꙗко Давыдъ пишеть, словесемъ гд0483нимs небеса оутверsдишесѧ (Будны, 125б); словѣсемъ гсднемs нб0483са ꙋтверsдишасѧ (Там жа, 153); ꙗкѡ тежь и проркъ Дв0483дъ мовит: Словом гсднимъ нб0483са оутвердишасѧ. А дх0483ом ꙋстъ егѡ всѣ моцы ихъ (Хран., 1). 3. // перан. Узрадавацца. рече ꙋтверsдисѧ срдце мое о гсди. И вознесесѧ рогъ: мои о бозѣ моемъ (Скар. ПЦ, 7); ꙋтвердилосꙗ сердце мое ѡ гсдѣ (Біблія, 301–302); пѣснь Анны прорчицы оутвердилосе срдце мое ѡ гсдѣ, вознеслъсѧ рог мой ѡ бз0483ѣ моемъ (Хран., 198б). 4. Замацавацца, усталявацца. больше сѧ ст0483аꙗ вѣра оутвердила (Чэцця, 56); ѡнъж беза всѧкого ѡслушаниѧ оускоре приехаль к нему и своею королицею и честь великоу. и дары многы подаваша имь. ѡттолеж в нихь оутвердисѧ великого любовь (Увар., 102); ѡт того сѧ была ꙋтвердила великаѧ млсть межы ними (Рач., 333); ѡт тогос ꙋтвердила милост великаꙗ межи их (Патр. К, 57). 5. Дабіцца, дасягнуць устойлівага становішча. ты передъ тыми нашими послы правъду свою далъ со всими князи и вланы своими и вътвердилъся еси къ намъ (КЗ, 453, 1486); мы передъ тымъ твоимъ посломъ тобѣ хочемъ утвердитися и правду дати (АЗР, I, 119, 1492); коли будешъ съ нами жити въ братствѣ и въ пріязни, и втверьдишься намъ правду свою дати (Там жа, 119–120). 6. Пранікнуцца ўпэўненасцю ў правільнасці, дакладнасці чаго-н. на ст0483ог иѡана дамаскина вымислил тоs же лев, хитрост и потвар длꙗ которои рꙋкꙋ емꙋ было ꙋтꙗто, читаs ѡ том въ его животѣ, ѡт иѡана ерꙋсалимског патриархи писаном, ꙋтѣшишсꙗ дивным сꙋдом и ѡ наꙋце сꙗ церковноs ѡколо ѡбразов ꙋтвердишъ (Бельск., 348б); хвалѣтесꙗ во имꙗ ст0483ое его да возвеселꙗтсꙗ сердце ищꙋщих гсда, взыщите гсда и ꙋтвердѣшесꙗ в початку історіа списанаꙗ ѡд покорного Афанасiа филиповича (Дыяр., 148б–149).
с. 235
Утвержаный дзеепрым. ад утвержати ў 1 знач. такъ мы ... того Станислава Юцайтя пры той отмене, утвержаной з ласки его королевской милости, заставили есмо (АВК, ХХIV, 186, 1555).
с. 236
Утвержати, утверджати, утвердзати, утверждати дзеясл. 1. Зацвярджаць, устанаўліваць, афіцыйна афармляць. тотъ фундушъ его вѣчне утвержаемы и при моцы заховуемъ (АСД, I, 8, 1508); с вами самими заветъ сеи завещаю, и клѧтвꙋ сию ꙋтверsжаю (Скар. ДЗ, 56); про то имъ тую одмену симъ листомъ нашимъ утверджаемъ (АВК, ХХIV, 334, 1569); въ чомъ мы господаръ, бачечи быть чоломбитье слушное, а прихиляючисе до привилею нашого короля его милости Стефана тотъ кутъ пущи имъ ... симъ листомъ нашимъ утвержаемъ (АВК, ХIII, 48–49, 1580); такъ мы господаръ, таковое добровольное вызнанье пана Виленского утвержаючи на тотъ шпиталь ... даемь сесъ нашъ листъ (АВК, ХХ, 44, 1582); стычня 6 дня року 1593 Панъ Миколай Тлуховский, слуга еще небожчика пана, завше мне велику приязнь обецовалъ и утвержалъ то рукоданьемъ (Еўл., 152); Калист епископ римскиs своим хрстиꙗном чотырикрот до рокꙋ посты чинити росказал которые ѡт апостолов поданы были, и всходнии церкви держат. а ѡн ꙋтвержал старыs звычаs (Бельск., 244б); завираючы тое короткое писанье мое, утвержаю оное знаменіемъ креста Господня (Гарм., 221); такъ мы господаръ ... симъ листомъ нашимъ даемъ и утвердзаемъ, такъ ижъ маетъ ... Мелешко ... всякие справы ... отправовати (АВК, I, 167, 1611); по таковой прысезе тот тестамент небощыка Калины яко слушны и правны во всих пунктах и паракграфах пры моцы заховуем и утвержаем (АВК, ХХХI, 332, 1645); чи повиненъ кто на тыхъ сѵнодахs, постановленныѧ догматы оутверждати (Зб. вып., 91). 2. Умацоўваць, рабіць больш моцным, трывалым. онъ ... оутвержаꙗ вѣроу хрстьꙗнъскоую. проповедаꙗ гса нашег (Чэцця, 39); Блсвение ѡтцево ꙋтвержает домы сыновsскыѧ (Скар. IС, 8); Влдка послѣдꙋетs рабꙋ, и ꙗже бо сеи осꙋдитs, сіѧ ѡн горѣ ꙋтвержаеть, и междꙋ Бг0483а и члчского естества стоит сщ0483енникs (Навука, 135); якъ же онъ будучи отщепенцомъ, маетъ утвержати православную вѣру, въ которой самъ жити не изволяетъ (АЗР, IV, 225, 1600–1605); ꙋваж длꙗ чего Христа зовꙋть зводителем, иж людъ до веры правдивое и до збавенꙗ: апостолы засе кꙋ досконалости проводил, а наꙋкꙋ свою чꙋдами ꙋтвержал (Зб. 255, 308б). 3. Пераконваць. не ленѧсꙗ вамъ поведаю. але оутвержаю васъ. какъ же гс0483ь нашь іс0483съ хс0483ъ реклъ (Чэцця, 22); ꙋтвержает вас в томъ ст0483ыs павелъ (Зб. 259, 281б); власност ... таꙗ приналежит до дарꙋ порады которою ст0483ые малодꙋшъныхъ ꙋтвержают (Там жа, 525). 4. Надаваць каму-н. стойкасць, цвёрдасць духу. пресветаꙗ дева што теж видела и слышала апостоломъ ѡзнаsмила и оные тешила, ꙋтвержаючы ихъ на вытрымане ... всего преслꙗдованꙗ (Зб. 255, 38б).
с. 236
Утвержатися, утвержатисе, утверждатися дзеясл., зв. 1. Станавіцца, рабіцца цвёрдым. кꙋ подобию каменѧ воды ꙋтвѣрs жаютсѧ и плоскота безsдны стискаетсѧ (Скар. КI, 46). 2. Ад утвержати ў 1 знач. што коли промежи государей великихъ и ихъ земль справится и докончается, тые вещи грамотами и печатми на вѣчную память утвержаются, а съ того разумѣется и вѣдается, хто держитъ докончанье, или не держитъ (АЗР, I, 278, 1501–1503); бо ижъ за тоею ихъ справою и постꙋпкомъ, одінъ сѧ пастыръ становитъ, одна овчарнѧ бꙋдꙋетъ, одно послꙋшенство оутвержаетъ (Апакр., 21б); такъ и светые вселенъские съборы дꙋховъныхъ на которыхъ се правда божаѧ и зъгода збавенънаѧ христиѧнъскаѧ ꙋтвержаетъ николи безъ ѡбъмовцовъ и потварцовъ не были (Бер. саб., 21). 3. Які робіцца больш моцным, упэўненым, перакананым. але вы хв0483ы наслѣдници ... покою заживайте тоежъ держачи ꙗкъ и спочаткꙋ ... оутвержаючисѧ дх0483омъ ... исходѧщимъ ѡт ѡтц0483а ꙗкъ наоучилъ бж0483ій единородный сн0483ъ и слово (Апакр., 191б); Мѵропомазаніе естъ Сакраментъ, которымъ чл0483къ намащенный Мѵромъ ст0483ымъ Великимъ, отрымꙋетъ помноженіе Ласки Бж0483іеѧ, и оутверждаетсѧ въ Вѣры Христіанстей (Зб. вып., 14б); сакраментъ Мѵропомазаніѧ даетъ намъ ... ласкꙋ Бж0483ꙋю вторꙋю, презъ которꙋю оутверждаемсѧ въ Вѣры Христіанsстей (Там жа, 17б).
с. 238
Утвержаючий дзеепрым. ад утвержати ў 1 знач. листы нѣкоторыи ... волность набоженства и власть патрiархѡвъ греческихъ оутвержаючіе (Апакр., 28–28б); тожъ то мой дѣеписе правило цр0483ковное зs всего хрстіанства апелѧцій до римꙋ оутвержаючее (Там жа, 137б).
с. 238
Утвержающий дзеепрым. Які робіць каго-н. больш моцным, упэўненым, перакананым. Вторый пожыток естъ прымножене ласки бж0483ой оутвержающеи и оукрѣплѧющеи нас въ вѣрѣ, в надѣи, и любви, и в иншихъ цнотахъ (Навука, 36).
с. 238
Утвержающийся дзеепрым. у знач. наз. Той, які ўмацоўваецца. Дрѣво живота ест тымъ они же досѧгнуть еѧ, и оутверsжающеисѧ на неи сꙋть благославени (Скар. ПС, 9).
с. 238
Утверждати гл. утвержати
с. 238
Утверждатися гл. утвержатися
с. 238
Утверждение гл. утверженье
с. 239
Утвержденный гл. утверженый
с. 239
Утвержденый гл. утверженый
с. 239
Утвержене гл. утверженье
с. 239
Утвержение гл. утверженье
с. 239
Утверженый, втвержоный, утвержденный, утвержденый, утверженный, утвержоный дзеепрым. 1. Ад утвердити ў 1 знач. шестьдесѧтs градовъ всю сsтрану арsговsску царѧ ѡга во васане и вси грады еже имеаше были огражены стенами высокими и ꙋтверsжены вратами и заворами (Скар. ДЗ, 10б); Въдрꙋженъ: Оукрѣпленъ, оуткненый, оугрꙋженъ, оутвержденъ (Бяр., 18). 2. Ад утвердити ў 3 знач. о дочери о нашей, о Греческомъ законѣ, далъ намъ свою утверженную грамоту съ своею печатью такову, что нашей дочери держати свой Греческой законъ (АЗР, I, 258, 1501–1503); Королевскій маестатъ высылалъ былъ пановъ радъ своихъ, абы оныи границы были вчинены и втвержоны (АЗР, I, 373, 1506); статутъ новыи ... привилемъ нашым ꙋтверженыs въ скутэчное ꙋживане привели (Ст. 1566, 5); иж тежъ привильемъ, и поприсꙗженьемъ нашимъ естъ ꙋтвержоно покою межы розными в релии стеречы (Ст. 1588, 67); абы постановене нашо черезъ писмо нашо утвержоно и умоцнено было на вечные часы (ИЮМ, VIII, 225, 1594); послалисмы послы до его кр мл просѧчи оунижоне ... абы его кр мл ... вsглѧноувши вs права, вs привилей и конфедерацій присѧгою своею оутвержоный, черезъ далшее тыхъ омылных пастырѡв при ихъ достоенствахъ захованsе, вs вѣре вs набоженствѣ и сꙋмненѧхь наших кгвалтꙋ намъ не чинити (Апакр., 15б–16); не новыs але старыs то звычаs в цр0483кви божоs, и з прикладꙋ набожных людеs ꙋтверъжоныs (Аб абр., 10); благочестіа ст0483ое іерꙋсалимское восточное кафолическое Ап0483лское хв0483ое бж0483ое церкве матере нш0483ое седми соборми вселенскими ꙋтверженꙋю (Дыяр., 154); Каѳолікs: ... Который Седми Вселенскими съборами оутвержденꙋю вѣрꙋ дръжитъ (Бяр., 284); на тот час хр0483стос гсдь правдиве ѡфѣровалъ, и то была литоргиꙗ, албо ѡфѣра хрстіанскаꙗ, которою новыи тестаментъ ест ꙋтвержоныи (Выкл., 42б); Панна ѡбранаѧ за игꙋменіею, не можетъ радѣти въ монастырѣ, доколи же бꙋдетъ оутвержденнаѧ ѡт Епспа (Зб. вып., 76б). 3. Ад утвердити ў 5 знач. так на воли своеs и мысли ꙋтвержени иж николи ꙋже згришит ани ꙋтратит счастꙗ своег не могут (Бельск., 2б); в том ꙋтверженыs надѣею великою в бг0483ꙋ мѣл (Зб. 752, 196); так на воли своеи и мысли оутвержени, ижь николи же зsгрѣшить, ани оутратить сщастьѧ своегѡ не могꙋтъ (Хран., 4). 4. Ад утвердити ў 6 знач. ѡни еще мают сэрцэ незвитѧжонои силы и небезпечности до вытрыванѧ всѧких трудностеи давным рыцэрскимъ звычаем утвержоны (Атыла, 198). 5. // перан. Які робіцца, становіцца моцным, цвёрдым. срдце его оутвержено его ꙗко камень и оутвержено ꙗко жерновъ исподнии (Зб. 262, 30); потрете абы жывот ѡныи дх0483овьный кр0483щеніемъ набытый, миропомазаніемъ ꙋтверженыи через покармъ также дх0483овныи, то естъ причастіе таины тѣла и кръви хрствы зꙋпелне заховал (Навука, 6). 6. Аб’яднаны, злучаны. иж елена зꙋполною вѣрою была ꙋтвержона з парижом, ани се годит над еи волю выдават (Бельск., 84б).
с. 239
Утверженье, втвержение, утверждение, утвержене, утвержение, утвержэнье наз. 1. Зацвярджэнне. на большое утверженье, къ сему нашому листу и печать нашу приложили есмо (АЗР, I, 140, 1494); на ꙋтвержене тое рэчы печать нш0483у маестатную казали есмо привесити к сему листу нашому (Ст. 1566, 3б); ꙗкож на ꙋтвержэне и моц того ншог привилѧ подписавшы его властною рукою нашою гсдръскою печать нш0483ꙋ к нему привесити есмо казали (Там жа, 6); на то есмо ... дали сесъ нашъ листъ ... до которого на вечное утвержене и печать нашу привесити казали (АВК, ХХХVI, 169, 1582); то имъ варꙋемъ и ꙋпевнѧемъ же таковые поправы тамъ в оном панъстве Великомъ Кнѧзстве Литовскомъ, на соимикох або зъездехъ своихъ чынечы потом то ку ꙋтверженью через нась гсдра на сеимъ приносити бꙋдет (Трыб., 15б); для утверженья и упевненья тое рѣчи, далъ есьми тотъ мой листъ ее милости паннѣ Катеринѣ Мѣлецкой (АВК, VIII, 426, 1587); набоженьство старожитное хрстіанsское ѡт цр0483кве восточной продкомъ нашимъ поданое и дотолѧ за оутверженемъ прав привилеѡв ... спокоине держано (Апакр., 14); я самъ или по мне будучие митрополиты хотѣли тотъ записъ и утверждение въ чомъ рухати (АВК, I, 41, 1614); списаныs порꙗдокъ и ꙋтверженіе привилеsное ѡт іереміи Архіепспа константинополского нового Рыма и вселенского патріархи звѣрхнѣsшого пастыра нашег (Дыяр., 154б); тыи всего міра потребамъ догажаютъ, оустановленіѧ ꙗже къ сп0483сенію творѧтъ и ... къ оутвержденію до папы Римскаго приносѧтъ (Зб. вып., 66). 2. Умацаванне. абы за приверненьемъ имъ волности, хвалѣ Божой служити и ласки збавителя нашого о спасеніе вѣрныхъ душъ и светоѣ вѣры утвержденiе, въ сладости покоя, обфитей просити могли (АЗР, I, 36, 1443); писалъ ст0483ыи лоука. марко. матфѣи. хсва слова все правое бж0483ественое писание. на оутвержѣние цр0483ковное (Чэцця, 42); вы бо еста роуськое земли. застоуплѣние заборона. стена и оутвержение градомъ (Там жа, 249б); спеваючы богꙋ христꙋ ѡнꙋю светꙋю единость порꙋчили, абы ее ѡнъ самъ ꙋмоцнѧл и держал на повстанье зелжоное главы христиѧнское на пострахъ невѣръномꙋ поганъствꙋ и на ꙋтверъженье королевъства того (Бер. саб., 19б–20); прыбываеть вамъ ꙋтверженье и веръненье наꙋки, и ведомости речы божьскихъ, котораѧ ꙗко ꙋ кгрековъ такъ и ꙋ васъ згинꙋла (Там жа, 57б–58); през зимꙋ з малым почтом длꙗ беспечности Свѣтополковы и ꙋтверженꙗ его панованꙗ (Стрыйк., 455). 3. Купал (неба). в том теды перешол ден третиs, а четвертыs ꙋчинил бг0483ъ свѣтило меншое абы рꙗдило ночю, и звезды. и поставил их на ꙋтверженю нб0483а абы свѣтили (Бельск., 2); передѣлилисѧ воды которіи были подъ оутверженьем ѡт тыхъ которіи были надs оутверженьемъ и назвалъ бг0483ъ оутверженье нб0483о (Хран., 2); второгѡ днѧ реклъ бг0483ъ: нехай се станетъ оутверженѣ межи водами. а нехай предѣлитъ воды ѡт водъ и сталаѧ твердь (Там жа); въ дн0483ь четвертый реклъ бг0483ъ: нехай се станꙋтъ свѣтила на оутверженю нб0483а ... абы свѣтила на оутверженю нб0483а ѡсвѣчали землю (Там жа, 3); богъ ... переделилъ ... воды которые были над повѣтремь и нижеs ... и птаства летаючое под утверженемъ нбснымъ, то ест на повѣтрꙋ (Выкл., 2). 4. Сцверджанне. ѡт же маешь правыи того писаніа розумъ, которое посполите приводѧть къ оутверженіи съшествіа хв0483а дш0483ею въ адъ (Будны, 143б); нехаи бꙋдеть ꙋтверженsе, што тут латинскиs тлумач ... ꙋтверженемs або твердзо зоветъ, то иные з жидовского Rаkiаѣ, Expаnsio, Rosciąg, або ростꙗгнене, або повѣтре прекладают (Выкл., 1б–2). 5. Перакананне. еще мало же достало четвертого столпа. цр0483кви хрстьꙗньскои. всѣмъ вѣрнымъ людем. на вътвержѣние (Чэцця, 42); [мнихъ] ігꙋменови все подостаткꙋ видѣніе свое ѡзнаsмил которыs на ꙋтвержденіе многим видѣніе свое повѣдил (Зб. 107, 106). 6. Заключэнне, устанаўленне. [константин] до себе ликиниꙗ призвал и дал емꙋ за жонꙋ свою костантию ꙋже хрстиꙗнкꙋ, на болшое з ним приꙗзни ꙋтвержене, и ꙋчинил з ним примире (Бельск., 262б). 7. Сіла, моц. Царь мудрыи оутверsжение людеи естъ (Скар. ПБ, 10); Гсдъ камен мой, и ꙋтвержение мое, и избавител мой (Біблія, 396); реклъ: Гсдь камень мои и оутверженіе мое, и избавитель мой. бг0483ъ мой помочникъ мой и оуповаю на нь и прочаѧ (Хран., 277). 8. Апора. Котва: Котвица. Преносинѣ, держава, оутвержѣне, вsспоможенье (Бяр., 67).
с. 240
Утвержоный гл. утверженый
с. 242
Утвержэнье гл. утверженье
с. 242
Утвити дзеясл. Умацоўваць, рабіць больш моцным. свѣтлость ѡчнаа веселить срдце а вѣсть добраа оутвит кость (Зб. 262, 101).
с. 242
Утворенный гл. утвороный
с. 242
Утвореный гл. утвороный
с. 242
Утворенье наз. Дзеянне па дзеясл. утворити ў 1 знач. где бы таѧ сторона противъ которое таковое заѡчное сказанье выsдеть менила собе в томъ переводе права кривдꙋ за ꙋтвореньемъ черезъ сторонꙋ ее рокꙋ неправдивого (Ст. 1588, 360–361); о утвореньи небылого и неправдивого якобы тестаменту, который по смерти его, хотечы одной собе прывлащыть всю маетность небощыковскую, неправдивый але фальшивый утворыла (АВК, ХVIII, 202, 1606); позвы узявшы, мачоху свою и того Тура до права о тое забитье и утворенье небылого тестаменту позвалъ (АВК, XVIII, 209, 1607); его милость есть на того подданого мимо право и конституціе соймовые утворенья ... форумъ передъ собою въ справѣ о право ... до враду одослалъ (АВК, ХV, 368, 1677).
с. 242
Утворити, утворыти дзеясл. 1. Утварыць, здзейсніць; стварыць. ѳорътельне рокъ собе неправдивыs и змышленыs в неведомости его ꙋтворывъшы (КЛС, 5б–6, 1536); хотяще оного ... получити созвавши къ себѣ сусѣдъ нашихъ съ которыми утворили есмо, найпервей (АВК, III, 18, 1586); хто бы противъ кого право ꙗкое ... перевелъ, будь рокъ ꙗкиs неправдивыs, змышленыs в неведомости стороны противное ꙋтворившы, або на ꙗкую речъ ... сказанье врꙗдовое ѡдеръжавши (Ст. 1588, 184–185); авгꙋстиновы вси книги поправленыи вынѧтымъ бывшимъ мѣсцамъ нѣкоторымъ, которые могли ересь нѣѧкꙋю оутворити, або ꙗкожколвекъ мысли вѣрнымъ затрвожити (Апакр., 188); тои есть Iс0483 Хс0483 вsсѣхъ речій Пан: Который ... сполъвѣчный з Ѡтц0483емъ, и нб0483о и землю словомъ сотворилъ, Чл0483ка еднакъ своими рꙋками оутворылъ (Варл., 14б); потомъ зас человѣка своими руками оутворилъ (Там жа, 47б); Дозорцы без воли батерскои ... штоколвекъ над постановение Братерское звлаща што шкодливого оутворили на тотъ часъ тое все своим власным коштом заплатити и нагородити винни бꙋдꙋтъ (Ст. бр., 14); то ꙋтворившы: дш0483ꙋ свою ѡтдал с покоем гсдви (Зб. 752, 445б). 2. Арганізаваць, заснаваць. змысливши и утворившы собе неякое брацство церковное ... упросили есте ... имъ в дозоръ и подаване от насъ гдра поручономъ трапезу (СДГВ, 25, 1596).
с. 242
Утвороный, утворенный, утвореный дзеепрым. 1. Ад утворити ў 1 знач. же дей то есть тестаментъ фальшывый, по смерти отца моего небощыка пана Станислава Карловича утвороный (АВК, ХVIII, 212, 1607); тотъ тестаментъ черезъ нее жъ и сестру ее ... фальшыве для посегненья маетности утворонъ есть (Там жа, 213); домомъ абовѣмs прибыткомъ и мѣстомъ ихъ естs Гсдь: а домомъ нбснымъ, не рꙋками оутворенымъ сꙋть окрыты, стаючисѧ славою свѣтлости Бозской, ꙗкъ сн0483ве свѣта (Мак., 307); ани тое зрозꙋмѣт могли, ижъ тот, который стережет, над тое, што сѧ стережет, болшій естъ: также и тотъ што творит, над речъ оутворенꙋю, лѣпшій естъ (Варл., 237б); на том дочасном светѣ с певных а тыж барзо важных причин и таемниц бозских дх0483ом ст0483ым ꙋтвороных. и спорꙗжоных межи столицами мовлю пꙗтма константинополскою Антиѡхиsскою Рымскою Алеѯандриsскою іерꙋсалимскою (Дыяр., 163б); то стороны забранья черезъ его милости отца владыку Пинского за утворонымъ неякимсь тестаментомъ всихъ речей рухомыхъ и червоныхъ золотыхъ (АВК, ХV, 240, 1668); до службы Бж0483ой треба Келиха и патыны ... оутворенныхъ любъ з золота, любъ зs сребра, любъ зs цыны, бо зs иншой матеріи келихъ быти не можетъ (Зб. вып., 30). 2. Аздоблены. нб0483о звездами оутворено. и въкрашено (Чэцця, 38б); ан0483глъ ... землю имѣлъ жестокѫ ... а въ храма мѣсто нб0483о звездами оутворѣно и оукрашено (Тамжа, 224).
с. 243
Утворыти гл. утворити
с. 244
Утворяти дзеясл. Утвараць, ствараць. снать же великіе рѣчи о собѣ мовитъ, и собѣ преложенство нѣѧкое и власть оутворѧетъ, презs которꙋю сн0483а бж0483ого зверхности и державоу понижает (Апакр., 186б); прето не ꙋтворѧешъ бога, але человѣчее, албо иншого ꙗкого звѣрѧ подобенство не маючее ани ꙗзыка, ани горла, ани мозкгꙋ, ани жаднои ꙗкои внꙋтрнеи части (Варл., 287б).
с. 244
Утегати гл. втегати
с. 244
Утежати дзеясл. Абцяжарваць. черезъ листъ ѡтвористыs ... ꙋтежаючи на конъстытꙋцыю (КЛС, 180б, 1598).
с. 244
Утеженый гл. утяженый
с. 244
Утеженье гл. утяженье
с. 244
Утяжоный гл. утяженый
с. 244
Утека наз. Знікненне, вызваленне. кгды сѣтю будꙋт ѡбточоные рыбы, не мают местца до ꙋтѣки собѣ волног (Зб. 259, 106б).
с. 244
Утекание гл. утеканье
с. 244
Утеканыйся дзеепрым. ад утекатися ў 3 знач. если бы тые за едіновладци цр0483кѡвные почитани быти мѣли, до котѡрых сѧ вs вонтпsливостѧхъ зs стороны вѣры длѧ порады оутѣкано теды ... иншимъ ... тое единовладство слꙋжило (Апакр., 121б); не всѣмъ папежомъ римскимъ тое можетъ приписовати, иж сѧ до них оу вонтsпливостѧхъ оутѣкано (Там жа, 122).
с. 244
Утеканье, втекание, втеканье, утекание наз. 1. Дзеянне па дзеясл. утекати І у 2 знач. людие пакъ ізsраилевы видѧще тое ꙗко ꙋтекають предs ними даша имъ путь ко ꙋтеканию (Скар. КС, 45); далъ естъ сыны ихъ во втекание и дsщеры ихъ во пленение Царꙋ Амореискому (Скар. ЛК, 47); смотрел есми направо и гледел и не было который бы знал мѧ, погинꙋло втекане ѡт мене (Пс. ХVI, 136б–137); во ѡном ꙋтеканю тулꙗючихсꙗ туды и сюда бѣгаючих забили пꙗт тисꙗч людей (Біблія, 136б); ѡ ꙋтеканю иꙗкова ѡт исава брата до месопотании (Бельск., 21б); Бѣгство, оутѣканье (Бяр., 11); беда бременным, и перстꙗми кармꙗщым во дни ѡные, просите ж тогды абы ꙋтекане ваше не было зиме або в сꙋботꙋ (Зб. 255, 119б); тое звѣра ест боꙗзливое боронитисꙗ не ꙋмѣет хиба утѣканемъ (Зб. 259, 263б). 2. Дзеянне па дзеясл. утекати І у 3 знач. тогды крол епистропус крол менѧлꙗоушь и крол телемониоус ... напротивку троꙗном так моцне ꙗли приставать ижь их кгвалтовне ѡбротили ку оутеканью (Троя, 50б); дꙋжими сѧ стали зs немочи, зостали моцными вs битвѣ, полки чꙋжихъ до оутѣканѧ обернꙋли (Каліст, II, 249б); на воsнѣ всѣмъ поганбене приносит утѣкане (Зб. 259, 444б). 3. Дзеянне па дзеясл. утекати І у 4 знач. если бы такого здрадливого ꙋтеканьѧ не довелъ, тогды самъ тымъ маеть быти каранъ (Ст. 1588, 8).
с. 244
Утеканьеся наз. Дзеянне па дзеясл. утекатися І у 2 знач. если жъ бы тое оутеканsесѧ до костела римского мѣло быти певным доводомъ единовластіа костелного бискꙋпѡвъ римскихъ; штожъ речемо ѡ цесарахъ ѡных вѣков (Апакр., 120).
с. 245
Утекати І, втекати, утекать, утикати, утикать дзеясл. 1. Аддаляцца; паспешліва, хутка рухацца. зараз ꙗкъ ѡные неприѧтель ѡбачилs, не иначей ꙗкъ ѡт найболшего поломенѧ ѡпаливши ѡчи, ѡтскочилs, далеко оутѣкаючи, и ѡкрꙋтне нарѣкаючи (Варл., 97–97б); лечъ зновꙋ на помоч кгды призвалъ Ха0483, ѡпаливши насъ зs нб0483а огнем гнѣвꙋ, оутѣкати мꙋсѣлисмо (Там жа, 283–283б); Гонзаю: Оутѣкаю, оубѣгаю (Бяр., 29); рек исус ꙋчеником. коли ꙋзрите брыдкост на местцꙋ светом, тогды которые сут в людскоs земли, нехаs ꙋтекают на горꙋ (Зб. 255, 119); бꙋдете оутекать хочь васъ нихто гонить не бꙋдетъ (Хран., 126б). 2. Уцякаць, збягаць з мэтай выратавацца. людъ его, втекаючи отъ нашихъ людей, почали прибегати въ нашу землю (АЗР, II, 50, 1508); иншие которые втекали много их в рецэ потонуло (Рач., 344); прчстаꙗ бц0483а ... з детꙗтем нарожоным из иѡсиѳом до егѵптꙋ ꙋтекала (Зб. 261, 74–74б); гды зась тамъ же напротивко собѣ што обачите, которое бы васъ мѣло обличати, утекаете мовячи, же “то фалшъ, не писалъ, того тенъ святый!” (Пыт., 35); кгды вѣщкѡве отишли, ото Агглъ Гд0483нь ꙗвилsсѧ Iѡсифови во снѣ мовѧчи, вставши возми отроча и маткꙋ его, а оутѣкай до Егѵптꙋ (Каліст, II, 264); за помазанsемъ заразъ натыхмѣстs оутѣкаетъ ѡд Саꙋла и терпитъ преслѧдоване ѡд него, хотѧчого его оубити (Мак., 78). 3. Адступаць. Жолънеры тэж и товарышы их также ꙗкъ и гэтманове, будучы так наглымъ непрыꙗтельским вторгненемъ перестрашоны, занедбавшы зброи и ѡбозу почали утекати (Атыла, 174–175); кинꙋлисꙗ аркгонанты до божницы з добитыми мечми, побили мног рыцеров ѡных а дрꙋгие полекавшисе ꙋтекали (Бельск., 79б); в днепрѣ теж ꙋтекаючих, болшеs погинꙋло, а дрꙋгих ꙗк быдла поsманых без личбы в неволю набрано (Стрыйк., 457); не вѣрил жебы сꙗ з ним поткат мѣли, мнимаючы иж полꙗки ѡбачивши его воsско ꙋтекꙋт (Там жа, 485); татарове, утекаючи, волали: Бѣда, бѣда тебѣ нечестивый Мамаю (Мам., 187); ледве се грекове ѡстоꙗли бо згола з ѡбозами ꙋтекат хотѣли ѡт трои не досвѣдчивши ихъ бою (Тр. гіст, 70–70б). 4. Самавольна знікаць, пакідаць што-н. ино ѡдинъ злодей, ꙋтекаючи ѡт нихъ, того коня покинꙋлъ, и ихъ милость того коня мнѣ дали, и теперь того коня въ мѣне ꙗнушко позналъ (КСД, 66, 1510); самыхъ тыхъ подданыхъ ... до везенья посажалъ у дворе Косовскомъ, якожъ два назавтрей утекли з везенья (АВК, ХХII, 164, 1565); которые бы шлꙗхта слугами рꙋкоданными бꙋдучими а з часомъ зашкодивши, и панов своихъ зрадивши або не пожегнавши ихъ ѡт нихъ проч ꙋтекали тыхъ могꙋть панове ихъ погонивши ... поsмати (Ст. 1588, 427). 5. Звяртацца да каго-н. сами до его милости у кривъдахъ своихъ утекають (КПД, 51, 1538); але кождый зъ васъ, въ небытности его королевской милости тутъ ... маетъ о справедливость свою до пановъ радъ ихъ милости и до пановъ воеводъ ... утекати и передъ ними ся межи собою судити и справовати (АЗР, III, 9, 1547); жадали и просили насъ пастыра своего, жебысмо имъ зъ некоторыхъ особъ парафіи рожные справы ... справовать позволили, утикать до священника такожъ зъ окрестныхъ местечокъ и селъ (АСД, ХI, 9, 1590). 6. // перан. Пазбаўляцца, вызваляцца ад чаго-н. еще кто сѧ самъ въ искушенiе и вs сужбу [!] діаволsскую не подаеть, але ѡт них оутекаеть (Будны, 208); ѡт неволѣ каждый оутѣкати моуситъ (Апакр., 150б); такиs не был бы милосником бж0483им, если бы ѡт повшехного грехꙋ не ꙋтекал (Зб. 261, 83б); ѡт телеснои слепоты вси ꙋтекают (Зб. 259, 60б). 7. // перан. Адракацца. наша католицкая вѣра ... ростетъ и помножается и никгды не оуставаетъ, – чому жъ вы, которіе ся называете православными реліи Греческое, отъ оное утекаете и гордите и вшелякимъ способомъ противитеся? (Пыт., 4–5); згоршителевъ, которіе бы ѡдступовали и ꙋтикали ѡд церкве своеи дх0483овнои и вѣры правдивои христіанскои поприсꙗжонои на тое доводы сут Потиs владыка берестеsскиs, з митрополитом рогозою и иншими товаришами своими же здрадливе без вѣдомости пастыра своего и парафиꙗн своих длꙗ власных приват своих (Дыяр., 170б–171).
с. 245
Утекати ІІ дзеясл. Упадаць (пра раку). Тогож рокꙋ зима велми моцнаꙗ и великаꙗ была, иж море понтъ в которое днепръ река ꙋтекает, на сто мил, ꙗк камен так твердо замерзло (Бельск., 353).
с. 247
Утекатися, втекатисе, втекатися, утекатисе дзеясл. 1. Ад утекати І у 2 знач. так многие ѡпускаючы имѣньѧ и скарбы свое втекалисѧ до розмаитых земль наслѧдуючы справедливого ꙋпокою (Рач., 296). 2. Звяртацца, накіроўваць сваю дзейнасць на што-н. иж гд0483ъ бг0483ъ асꙋри пошлет, на такие которые ѡтстꙋпꙋют правдивог слова бж0483ог а до болвохвалства се ꙋтекают (Бельск., 131б); отожъ тꙋю приповѣсть, ѡ тыхъ, которые ѡт грѣхѡвъ ѡтстꙋпаютъ, и до покаѧніѧ оутѣкаютсѧ, намъ припомѧнꙋлъ (Варл., 96б). 3. Накіроўвацца да каго-н. з просьбай, за дапамогай. тогды ꙋкривжоныs до капитꙋлы, або справцы ѡного достоенъства, хто тымъ бискупством справовати будеть поступкамъ вышеs ѡписанымъ ꙋтекатисе, и справедливости собе доводити маеть (Ст. 1588, 100–101); еслижъ хочем ѡт ѡбоsга злого ꙋздровени быт не толко маем сами господа просит але теж до светых ѡ причынꙋ се втекати абы много просꙗщих снаднеs ласкꙋ ꙋпросили (Зб. 255, 96); абыхмо зрозꙋмели иж ѡнꙋю над вси иншие светые чтит и до нее во всꙗких так дꙋшных ꙗко и телесных потребах ꙋтекатисе маем (Там жа, 132б); до его теды млсрдіѧ оутѣкайсѧ, его ст0483ѣйшой страсти дш0483ꙋ свою вs ѡпекꙋ ѡтдавай (Зб. вып., 51).
с. 247
Утекачъ наз. Уцякач. гд0483ь іс0483 в особѣ ꙗкогос млоденца и шолъ за ним ѡнъ теж квапилсе ꙗк ꙋтѣкачъ, не вѣдаючы гдѣ шолъ (Зб. 107, 198б–199).
с. 247
Утекаюций гл. утекаючий
с. 247
Утекаючий, утекаюций, утекаючый дзеепрым. 1. Ад утекати І у 2 знач. три мѣста ѡтлучишъ собѣ длꙗ мужебоsцевъ ꙋтѣкаючих, которих живот мает быт захован (Біблія, 222); затрꙋбил иѡав в трꙋбу и задержалъ людъ, жебы не гонил ꙋтекаючого людꙋ израилского (Там жа, 390); оутекаючимъ егѵптѧнѡмъ заскочили воды, и ѡгорнꙋлъ их гсдь посередъ морѧ и воротилисѧ воды, и ѡкрыли возы (Хран., 92б); били ихъ оутекаючихъ з горы (Там жа, 163б). 2. Ад утекати І у 3 знач. так троꙗньскии гуѳ оу великои моци идꙋчи оутекаючих греков алиж до их пребытков сут преследовали (Троя, 61б); [ѡн] проси гектора ... иж бы троꙗнове ѡного дн0483ѧ далеи не валчили а греков оутекаюцих венцеи бы не гонили (Там жа, 63б–64); Литва их жомоит ꙋтекаючих аж до ночи гонили, биючи, секꙋчи (Стрыйк., 507б); почали татаре уступовати, а рускиі полки ихь погнали, помочью св0483тых мученикь Бориса и Глѣба, и сѣкли утекаючих поганъ (Мам., 186–187). 3. Ад утекати І у 4 знач. хто бы такового зрадцꙋ ꙋтекаючог забил ... за то годен будеть ласки нш0483ое гсдрское (Ст. 1566, 11б); хто бы такового здрадцу ꙋтекаючого забилъ, або живого до насъ и врꙗдꙋ нашого привелъ ... за то годенъ бꙋдеть ласки нашое гсдръское (Ст. 1588, 8); естли бы сѧ комꙋ трафило на дорозе або где инде полемъ або лесомъ ꙋтекаючого злодеꙗ погонити (Там жа, 542). 4. У знач. наз. Той, хто ўцякае выратоўваючыся. Богатство не певный товаришъ ... которое в часъ пригоды и надѣи, быстрѣй над оутѣкаючого оутѣкаетъ (Кін., 58–58б). 5. У знач. наз. Той, хто адступае. Угрове утекаючых гонили, цэлую ночъ били, сѣкли а забивали и все гдѣ могли мечомъ трапили (Атыла, 175); коли пришол гедеѡн до иѡрданꙋ переправилсꙗ през него з тремасты людиs которыи з ним были а ѡт спрацованꙗ ꙋтекаючих гонит не могли (Біблія, 124б); рус и литва тым смѣлеs роспорошоных, и ꙋтекаючых громили, били, сѣкли, кололи стрѣлꙗли, в рѣках топили (Стрыйк., 522б–523).
с. 247
Утекаючийся дзеепрым. 1. Ад утекатися ў 3 знач. Признаваю же епспи римsскій оутекаючихсѧ до себе дѡбрыхъ епсповъ ркомо подпомаговали. але тежъ часомъ под такою заслоною и злыхъ на дѡбрыхъ небачне оусажали (Апакр., 140б–141); того то бовѣмъ евтихіа ѡт флавіана о еретичество зверженого, до себе оутекаючогосѧ же леонъ папежъ римскій небачне сторонꙋ держал ... въ исторіѧхъ читаемо (Там жа, 141); где Ст0483ыs евтихиs чинилъ чуда невымовныи и добродѣsства ꙋтекаючимсꙗ до него людем в своих долегливостꙗхъ (Пралог, 585). 2. У знач. наз. Той, хто накіроўваецца да каго-н. з просьбай, за дапамогай. чуда справуют, ꙋтѣкаючимсꙗ до него з горꙗчою вѣрою (Пралог, 486б);
с. 248
Утекаючый гл. утекаючий
с. 249
Утекающий, втекающий дзеепрым. 1. Ад утекати І у 2 знач. Грады три ꙋтекающимs ѡтделити повеле Моисеи (Скар. ДЗ, 38); ѡна ... избавила вътекающего (Скар. ПБ, 15); коихъ с прозбою вонъ высылали, сихъ ꙗко оутекающихъ гонили суть (Там жа, 29). 2. Ад утекати І у 3 знач. ꙋзsревsши же тое сыновѣ вениаминовы смеле выскочили ізs града и ꙋдарили на нихъ, и гонили ихъ ꙋтекающихъ поодаль ѡт града (Скар. КС, 44б). 3. Ад утекати І у 4 знач. Глава ... места ꙋтекающимs ꙋбиицемs з нехотениѧ ꙋсsтавлѧет (Скар. ЛК, 71б).
с. 249
Утекающыйсе дзеепрым. у знач. наз. Той, хто накіроўваецца да каго-н. з просьбай, за дапамогай. ꙋваж, ꙗко зацност и хвала пресветое дѣвы которꙋю мает в небе, не чынит жебы мела ꙋтекающыхсе до нее еще на земли мешкаючих запаметат (Зб. 255, 360).
с. 249
Утеклый, втеклый дзеепрым. Які самавольна збег, пакінуў што-н. або каго-н. кꙋ ѡтысканью ѡного ꙋтекълого слꙋги ... положили есмо анъдрею лꙋсте трои роки (КВС, 469б, 1552); передъ нами судьями жаловалъ подданый ... о томъ, штожъ дей еще за державцы ... искалъ на немъ передъ паномъ Ермогеномъ челяди свои втеклое (АВК, ХХII, 81, 1555–1565); артыкул є0483: ꙗко челꙗд неволнаꙗ втеклаꙗ мает быти заповеданна и выдаванна (Ст. 1566 I, 94б); ꙗко челѧдь дворнаѧ або полоненаѧ ꙋтеклаѧ мает быти заповедана и выдавана (Ст. 1588, 500); тых ꙋтекълыхъ злочинцов узнали (АВК, ХХХI, 248, 1595).
с. 249
Утекти дзеясл. Уцячы, выратавацца, збегчы. такъ ѡни борзды были, ижs нихто перед ними не мог ꙋтекти (Алекс. 1697, 64).
с. 249
Утеляти гл. вцеляти
с. 249
Утеменженье наз. Уціск, прыгнёт. Мы ... черезъ обжалованных велебныхъ ихъ милостей ... маючи добра ... въ воеводствѣ Виленскомъ лежачіе, меновите: маетность Свираны, о границу зъ жалуючими именича ихъ милости названого Войчаны, въ воеводствѣ Виленскомъ лежачого, субъординовавши, подданыхъ своихъ помененой маетности свиранъ, розныхъ лѣтъ ... експульсій и утеменженья въ забранью кгрунтовъ (АВК, ХI, 277, 1697).
с. 249
Утемпорованый дзеепрым. Уціхаміраны, суняты. гоноръ и учтивость щипючая, темере и легкомысльне одъ ихъ милостей ... утемпорованая есть (АВК, ХV, 517, 1686).
с. 250
Утеня наз. Качаня. ѡна рекла: правда есть, пришодши дочка еѣ на мой домъ, гꙋсенята и ꙋтенята побила, и ꙗ еѣ вдарила, штобы зъ домꙋ моего вышла вонъ (КСД, 26, 1510); я ... статки дамовые достаточне на рейстръ пописалъ, то есть ... гусей старыхъ аі0483 (11) ... утокъ д0483 (4), селезни в0483 (2), утенятъ кє0483 (25) (АВК, ХXI, 167, 1556–1557).
с. 250
Утерпеваный дзеепрым. ад утерпети ў 1 знач. особливе оуразы вsзглѧдом релѣи оутерпѣваные, которые межи людми недꙋфность, несворы, и незгодꙋ, имъ далей тымъ болшоую мнѡжатъ (Апакр., 220–220б).
с. 250
Утерпелый дзеепрым. ад утерпети ў 1 знач. Через живого абовѣм пташка, живое и нбсное розꙋмѣетsсѧ слово, длѧ насъ ведлꙋгъ тѣла оутерпѣлое (Каліст, 176б).
с. 250
Утерпенье наз. Дзеянне па дзеясл. утерпети ў 1 знач. за тое жадное вины ани утерпеня меть не будеть ани меть мает (СДГВ, 115, 1568); мою маетност свою ... под заплаченемъ вины ему, то ест десети копъ грошей литовских и под утерпенемъ везеня такового ... отдати и заплатити маю в году прышлом тисеча пятсот деветдесят девятом (АВК, ХХХII, 237, 1596); бовемъ же и речи посполитой пожитку не веле те войны приносили, а мне пометне зостали для утерпеня великихъ пригодъ, трудностей, шкодъ и невыповеденыхъ невчасовъ (Еўл., 129); ѡказалась недавно прошлыхъ часѡвъ показанꙋю на горѣ Ѳаворsской нбснаго Цр0483ѧ славꙋ пред доброволsнымъ поносное стрсти оутерsпѣньемъ, ѡказалась бꙋдꙋщого вѣка свѣтлости, промень: предs заистsемъ въ адъ праведsнаго сл0483нца (Карп., 26); мꙋкꙋ принѧвши, волный бꙋдꙋчи ѡт оутерпѣнѧ, третего днѧ потом з мертвыхъ воскресши, насъ ѡт першого каранѧ и ѡсꙋженѧ вызволилъ и болшеи славы годными оучинилъ (Варл., 316–316б).
с. 250
Утерпети, втерпети, втерпити, утерпеть, утерпити дзеясл. 1. Перанесці фізічныя і маральныя пакуты; выцерпець, спазнаць. ѡц0483и наши съгрешили а нѣтъ их а мы грѣхи их оутерпѣли есмо (Зб. 262, 113б); мы готовы того втерпити (АВК, ХVII, 307, 1541); скажи ми причину того гнѣву божіего длѧ чого и Хс0483 ꙋтерsпѣлъ (Будны, 144б); в чомъ за поводом слушным будучы ꙋзнани карность на собѣ втерпели, иж ихъ стѧли первѣи шести а потом семи старшыхъ постинано, а инъшых по замкохъ ꙋ везене розослано, другие за море повтекали (Рач., 350); карати ихъ мають, ѡсадившы ѡ немъ право, и што с права заслужить, то и втерпить (Ст. 1588, 51); где бы хто такомꙋ шаленому брони додалъ альбо его кꙋ збытку словы побудилъ, тогды тот самъ ... за то ꙋтерпети повиненъ бꙋдеть (Там жа, 435); которые тебе ꙗко ꙋмерлог мꙋчат и ѡбтꙗжают, што если хочеш, праве ѡбачит жаден не може гореs ꙋтерпит ꙗко ты терпишъ (Бельск., 180б); тымъ способомъ подобалосѧ Гсдꙋ, зsстꙋпивши за всѣхs оутерпѣти, и ѡдкꙋпити ихъ своею кровію (Мак., 218); тисꙗчу смертеи ꙋтерпѣть естесьмо готови (Пралог, 507); ꙗ есми длꙗ христа бога моего болшыи муки ꙋтерплю (Зб. 752, 29). 2. Сцярпець. Витблꙗнеж не утерпеша и начаша оудаватис великомоу кн0483зю Витовтоу (Увар., 94); у poczаli Nemcy z puszok bity; nа woysko Skirgаyłowo, y mnoho u woysku Skirgаyłowom pobili, y ne wterpeli woyskа Skirgаyłowy puszok Nemeckich (Бых., 513); потом ектор тогож днꙗ выбил семъ полков грецкого воsска, а назавтрее зась ектор не ꙋтерпѣвши выѣхал валчити з ахиллѣемъ (Тр. гіст., 70б); на взор мꙋжного жолънера: з геретики незбожными валчилs: што ѡд нихъ ꙋтерпелъ (Пралог, 631б); люд вес ... на столицꙋ епк0483пмъ ѡдностаине ѡбралъ некоториs ꙗко много ѡд ариꙗновъ ꙋтерпелъ (Там жа, 632). 3. Уцярпець, стрымацца. взѧлъ Трыщана за верхъ головы и замахнул мечом, рекъ: Маю тѧти. И ѡна тое видевшы не могла втерпети и рекла (Трыст., 17); Алеѯандер не втѣрпѣлъ, и въсхопилсꙗ на своего конꙗ скоро до битвы (Алекс. 1697, 57б); Алеѯандер не ꙋтерпившы за филоном поплыл иншим пꙋтем з вѣтронмным вѣніемъ (Там жа, 61).
с. 250
Утерпеть гл. утерпети
с. 251
Утерпеться дзеясл., зв. ад утерпети ў 1 знач. што ся дотычетъ того бою и ранъ, кдыжъ тотъ Богданъ ... на доводъ ихъ самъ добровльне имъ пустилъ, хотечи ся водлугъ сознанья тыхъ светковъ утерпеть (АВК, ХХI, 110, 1556–1557).
с. 251
Утерпити гл. утерпети
с. 251
Утерпленый дзеепрым. ад утерпети ў 1 знач. готов еднакъ боудꙋчи каждомꙋ вывѣдꙋючомꙋсѧ тыхъ припомненыхъ вs мѣстахъ кр его млсти, и индеи оутерпленых через наше анкгаріи мнѡго прикладов припомнити (Апакр., 208).
с. 251
Утерти дзеясл. Выцерці. іссъ тое ночи змертвыхоустаніа своего. поднѧвши дом черес четыри аньелы до него ꙋшол а его лице оутерлъ и поцеловал и (Пак. Хр., 25б); оутерши лице мое поцеловал мене и реклъ ми іосеп не боисе возри на мене а оузнаи кто есми ꙗ. а везревши ꙋвидел есми ісса (Там жа, 37б); каломъ воловымъ оукиданъ ест ленивыи, и всѧкъ иже дотsкнетсѧ его оутреть руце свое (Скар. IС, 35); хто намъ ꙋтрет слѣзы ѡчъю нашых (Зб. 82, 227б).
с. 252
Утертый дзеепрым. Утаптаны, утрамбаваны. ꙗкъбовѣмъ кождаѧ дорога, поневажъ всѣхъ нѡгамъ подлежитъ, тверда естъ, оутерта и оуглажена, и жадное насѣне вs ней не крыетsсѧ, але на ꙗвѣ поверх землѣ лежит, готово птаствꙋ на позобане (Каліст, II, 124). // перан. Няясны, заблытаны, які выклікае падазрэнне. такъ и затвердѣлыи люде, смыслъ отемнѣлый маючіи, и ꙗкобы оутертый и оубитыи, доброволне нечистымъ бѣсѡмъ дорогою ставшисѧ, и самымъ сатаною оутоптаны, овшеки жадного бжственного слова не пріймꙋютъ (Каліст, II, 124). ◊ Идти утертою дорогою – дзейнічаць, не шукаючы новых шляхоў, рашэнняў. пытат его казали, чомꙋ ꙋтертою дорогою ст0483ых ѡц0483ъ не sдет (Зб. 752, 4); пытатъ его казали, чомꙋ ꙋтертою дорогою светых ѡтцовъ не sде (Зб. 82, 4).
с. 252
Утерфиновый прым. Тонкасуконны. продал есми сукманъ люнский сини ветхи без кнафел, жупицу утерфиновую зеленую (ИЮМ, ХХХII, 228, 1578); в тлумку было соянъ чорный утерфиновый з оксамитным кшталтомъ, другий соян зеленый люньский (АВК, ХХХVI, 23, 1582); взяли дей ... жупан бурнатный утерфиновый лисами подшытый (Там жа, 42); винникъ, с помочниками своими ... хаима окрутне збилъ и зранилъ, узялъ дей ... ермакъ утерфиновый чорный (АВК, ХХVII, 21, 1585); шуба лисяя сукъномъ утерфиновым критая, которая коштовала дей коп десять гр. литовских (АВК, ХХХI, 154, 1593).
с. 252
Утерфинъ, утерхфинъ, уторфинъ наз. Гатунак тонкага сукна. Василь Поненко ... отписалъ сукню утерфину чарного съ пугъвицами серебренными (ИЮМ, ХХХ, 4, 1577); осоянъ сукна уторѳину зеленого (АВК, ХХХIХ, 563, 1579); мели взяти ... шубку жоны ... сукъномъ чорнымъ утерфином крытую, которая дей кошътовала полдесеты копы грошей (АВК, ХХХVI, 72, 1582); дылея утерфину зеленаго зъ петлицами шолку зеленого, коштовала дей чотыри копы грошей Литовскихъ (АВК, VIII, 465, 1593); шубка сукна чоръного утерхфину, лисами подшыта з бобром (АВК, ХХХI, 253, 1595). Параўн. интерфинъ.
с. 252
Утесаный дзеепрым. ад утесати. вколо его ест перекоп прирожоныs велми а прикро глꙋбокиs, през которыs смотрич река ѡбливает з обꙋдвꙋх сторон зас вколо скалы каменистыи велми прикрие ꙗко ꙋтесаныи (Стрыйк., 541б).
с. 253
Утесати дзеясл. Вычасаць; абчасаць. мдрсть збꙋдовала домъ свои оутесала столповъ своих седмь (Зб. 262, 97б).
с. 253
Утеснение гл. утисненье
с. 253
Утесненье гл. утисненье
с. 253
Утесняемый дзеепрым. Якога прыгнятаюць. цр0483ковъ хв0483а ѡтвсюль оутѣснѧема, воюема ѡт всѣхъ ꙗвными и покрытыми утисками. еднакъ же трваетъ ненарꙋшена и незоутлена (Апакр., 190б).
с. 253
Утети гл. утяти
с. 253
Утеха, втеха наз. 1. Забава; радасць; задавальненне. вs спꙋщенью одныхъ хрстіанs из дрꙋгими найболшꙋю оутѣхꙋ и кротофилю покладаючи (Апакр., 180); заказал видоков ширмѣрских, то ест воsны со звѣрми, на которих сꙗ по колкꙋ тисꙗч людеs забивало на ꙋтѣхꙋ толко людови глꙗдꙗчомꙋ (Бельск., 211); Всѣ заисте иле их естs, сегосвѣтныи ненасытныи пожадливости, мнѡгіи и великіи працы вs собѣ и клопоты маютъ, а барзо малꙋю и короткꙋю роскош и оутѣхꙋ (Каліст, I, 14б); повѣдаютъ же радость вsслѣдъ за смꙋтком ходитs, а зs оутѣхи, зs веселѧ фрасꙋнокs сѧ родитъ (Лям., 3); зазрости вѣтвiе ненависть, клевета, оутѣха з нещастьѧ ближнего, смꙋтокъ зъ щастѧ его, шемране ѡ дрꙋгомъ (Навука, 56–57); медꙋ зас кроплѧ стѣкаючаѧ, свѣта того оутѣхꙋ и солодкость значитъ (Варл., 112б); Афродiта, лат: Венꙋсъ. богинѧ милостей ... оутѣхъ, и роскошей (Бяр., 241); чортъ преложоныs з великою ꙋтѣхою того слꙋхал (Зб. 107, 162б); роскошеs свѣцких ꙋтѣхою смертелнаꙗ трꙋтизна закриваетсꙗ (Зб. 259, 550); имъ кꙋ болшой роскоши и оутѣсе вsвелъ звѣрѧтъ гсдь бг0483ъ вs рай превыборныхъ и нахондожьшихъ (Хран., 8). 2. Тое, што i утешенье ў 1 знач. оутеха твоꙗ завеселила дш0483ю мою (Пс. ХVI, 95б–96); ѡ ѡтчизна наша милаѧ и пожаданаѧ: ѡ доме оутѣхи: ѡ мѣсце непрерsваного покоѧ (Карп., 24); Капернаꙋмъ сказꙋетsсѧ домъ оутѣхи (Каліст, II, 289); здар же то добротливый Гд0483и Бж0483е нашъ длѧ чести и хвалы имени твоегѡ ст0483огѡ, а длѧ дꙋховнои оутѣхи тескливогѡ срдца з смерти честногѡ и ст0483огѡ сегѡ мꙋжа засмꙋченыхъ Правовѣрныхъ людій сихъ (Сматр., 52); Хто не может радою, копою: оу когѡ копы нѣтъ, оуслꙋгою, и словною оутѣхою (Мак., 8); лечъ вшелѧко, и всюды Бг0483ъ: ни вs гееннꙋ зsстꙋпꙋючіи мꙋки, ани вs царство входѧчіи дознаваютs оутѣхи (Там жа, 131); Ѳеѡдора ... ѡттулꙗ малу втѣхꙋ взꙗвшы пришла додому (Зб. 752, 13). 3. Тое, што i утешенье ў 3 знач. бц0483е мр0483iе ... ты нам оутѣха печалнымъ (Чэцця, 19б); сн0483ꙋ мои единочадыи. втѣхо дш0483и моеꙗ. нине тѧ вижю ѡчима своима (Там жа, 99б); бꙋдеть тобѣ на оутѣхꙋ дш0483и (Зб. 262, 33б); ꙗко ѡплакат маю смерть твою ѡдна ꙋтѣха старости моеи (Бельск., 27); Ты нашъ Застꙋпникъ, и оутѣха: Ты нашъ Пн0483ъ и Бг0483ъ, на которомъ мы всею дш0483ею нашею зꙋполне полегли (Там жа, 53); вселюбезныs сн0483у моs: чому есь так ꙋчинилъ ꙋтехо моꙗ (Пралог, 524б); ѡ сынꙋ мои Iѡсифе ... Ѡ ꙗкѡ ѡплакать маю смерть твою; одна оутѣха старости моеи (Хран., 61б).
с. 253
Утеченье, втеченье наз. Уцяканне, уцёкі. ѡповеданье матыса вольского ѡ ꙋтеченю кꙋхарки его (КВС, 444б, 1522); намесничокъ отца моего того именья Свислоцкого Юхно на тотъ часъ на завтрая жъ до Городна приежчалъ и около втеченья той ключницы его Ганицы враду ведомость давалъ (АВК, ХХI, 159, 1556–1557); або ꙗких кривдъ, шкодъ, з него поделаных позыскꙋючи, первеs ꙋтеченьѧ его позывалъ (Ст. 1588, 9); местъцомъ до утеченья неподобнымъ, тые вязни ... утекъли (АВК, ХХХI, 248, 1595); если бы ся шкода яка стала ... в утеченю челеди, тогды пры окупованю того ... сумы вытручати не маю (АВК, ХХХII, 172, 1596); Свѣтополкъ ... готовал ꙋтечкꙋ до половцов (Стрыйк., 466); што поведаеть, жем того татарына о тое утечене нигде не припозвалъ, то кротъка реплика (АВК, ХХХI, 296, 1615); Гонзеніе: Оутечѣнье (Бяр., 29). Параўн. утечище.
с. 254
Утечи I, втечи I дзеясл. 1. Уцячы, уліцца (пра ваду). придалъ на тую жъ церъковъ ... дворецъ за Наветомъ озеромъ Собутевъщыну ... з рекою Воетицою, которая жъ бежыть съ Снуда озера, и со всими устьи речокъ, которые втекли въ тое озеро (КЗ, 807, 1500); въ дрꙋгиs рꙋчаs которыs втекъ в рекꙋ ловоть (КВЗС, 58, 1538). 2. Выцечы. Море видꙗчи то ꙋтекло, а иердань вернꙋлсꙗ назадъ (Пс. ХVII, 126); на фꙋкане твое воды ꙋтекли, ꙋлеклисꙗ голосꙋ твоего (Выкл., 141).
с. 254
Утечи II, втечи II, втечы, утечы, утечь дзеясл. 1. Паспешліва пайсці адкуль-н., накіравацца куды-н. бягом. как поганство татарове брали землю Волынскую и в ымѣніи ее застали, и она сама втекла в гай (Арх. ЮЗР, VIII-4, 171, 1501); потомъ брата князя великого Московского съ пятмадесятьми тысячей людей на голову поразилъ, одва самъ головою втечы могъ (АЗР, II, 14, 1507); ꙋстрелил его в самую пꙗту ꙗдовитою стрелою и ꙋтеклъ з божницы (Троя, 71); если бы оный злодей втекъ з рукъ его (Ст. 1529, 100); тако бо Иліа молитсѧ бг0483у, ꙋтекши ѡт лица Iезавелѣ царицѣ въ пустыню (Будны, 136); видучы великий кгвалътъ утекъла есми у лес (АВК, ХХХVI, 74, 1582); ꙋтеклъ кроль з жоною и з дѣтми на водꙋ перед ними. а ѡни за ними, и еще их болшеs там прибыло з воды (Хр. польск., 4б); если на прꙋдкост не ест так прꙋдкиs елень, ани лꙗмпарпъ, ани тигрисъ, ани ѡрелъ, ани небо, ꙗкъ ѡдинъ ангелъ, вs прꙋдкости своеs: жаденъ его не ꙋтечетъ, каждого догонит (Пралог, 547). 2. Тайком збегчы адкуль-н.; знікнуць, уцячы. Колиж ѡт нас а любо ѡт нашег пана нам послꙋшног кметь оутечеть длѧ гнѣва пана своег (Вісл., 39); хто бы зъ войска втекъ додому а въ томъ его поимають, тогды того на шыбеницу (АЗР, II, 37, 1508); втекли пятеронадцетеро коней зъ возы (КСД, 191, 1514); не можешъ утечы, ты будеш ѡбешон (Бава, 155); мсца июня первого дня, втекъ дей от мене паробокъ мой неволный (АВК, ХХХVI, 147, 1582); ни ѡдин вѧзен не може втечы (Трыст., 70); светыs ѳома ... ѡт родичов ꙋтекъ до законꙋ (Зб. 261, 119б–120); сторожов побили из вꙗзенꙗ ꙋтекли до своих (Бельск., 79б); могꙋтs ѡбитати въ монастырѣ женскомs, жены замꙋжныѧ, тогда егда ... оутекꙋтъ до монастырѧ, ѡт мꙋжей своихъ, длѧ боѧзни оубитіѧ (Зб. вып., 75б). // перан. Естъли же не ленивъ будеши, приидеть ꙗко источsникs жатва твоѧ, и нищета ꙋтечетs ѡт тебе (Скар. ПС, 12); рушила го кревность, а отрожене зъ духа по новокрещенству або давно не было, або на тотъ часъ утекло отъ него прочь (Еўл., 155). 3. // перан. Пазбавіцца ад чаго-н. ѡт темности абовѣмъ оутѣкши, до свѣтлости прибѣглемs (Варл., 208б); ѡт срокгои неволи ѡкрꙋтного державцы того свѣта, то естъ, хитрого діавола, не оутечешs а до доброго и до милосердіѧ велце склонного Пн0483а не оудасисѧ (Там жа, 215б); ꙋважъ же тут гсдь проповедает мꙋкꙋ свою ѡт которое апостолове ꙋтекли (Зб. 255, 54б); такъ бовѣмъ далеко маемъ ꙋтечи ѡт грехꙋ, абы такъ ѡт нас былъ далеко ꙗко востокъ ѡт запада (Зб. 259, 444б); не налѣзлъ быс где быс моглъ ꙋтечи ѡт себе (Выкл., 125). 4. Тое, што і утечися ў 1 знач. коли на которыи сꙋд ѡтпены [!] бѫдꙋть имаеть оутечь до сꙋди (Вісл., 33б); тотъ, хто бы здоровъя своего отъ него небезъпечонъ былъ, до его милости господора зъ жалобою втекъ (КПД, 122, 1544); тот маеть до нас гсдрꙗ втечы (Ст. 1566, 16б).
с. 255
Утечися, втечисе, втечися, утечисе, утечысе, утечыся дзеясл. 1. Звярнуцца да каго-н., у якую-н. інстанцыю. кде ѧ беднаꙗ матка до кого оутекоусѧ всѧкое потешеніе мене ѡпоустило. ѡц0483ь небесныи молчит (Пак. Хр., 4б); естли бы шляхтич чиих мужиков ... пограбилъ ... а оный, кому ся грабеж сталъ, втекся до права и на то довод учинил (Ст. 1529, 94); вырви мѧ ѡт неприѧтелеи моих гси, бо есми к тобе втексѧ (Пс. ХVI, 137б); с того дей бою и з великого зраненья самъ до вряду з жалобою втечисе не могъ (АВК, ХХI, 37, 1555); шкодникъ тогож часу ꙋтекъ бы се до суду ѡ то ѡбжаловал (Ст. 1566, 58б); тогды тотъ мает се до нас гсдра ꙋтечы (Ст. 1588, 38); не мѣли быс мы того у своеи моцы розмышлѧтсѧ, если сѧ до тебе утечы ... инак ѡ собѣ мыслить (Атыла, 206); у pаn Ilinicz, wteksiа do pаnow rаdy welikoho kniаstwа Litowskoho (Бых., 567); кгды пришол кꙋ собѣ ꙋтеклъсꙗ до гд0483а бг0483а израилского, и ꙋчинил покꙋтꙋ (Бельск., 133б); млоденецъ ... не могꙋчи того пекелного ѡгнꙗ збыти ани злоs воли своеs досыт ꙋчинити ꙋтеклъсе до чарнокнижника (Зб. 107, 124); если бꙋдет справа межи которыми а ꙋтекꙋтсꙗ до сꙋдев (Выкл., 63); Бялозоръ, бискупъ Пинскій и Туровскій, утекшисе до насъ короля о милосердіе жодалъ, давши таковую зъ канцеляріи нашой великого князства Литовского справу (АВК, VIII, 602, 1689). Параўн. утечи II у 4 знач. 2. Паддацца пад чыю-н. абарону, уладу. кому бы тое погорене листовъ оповедати мела, не оказала и того в себе не мела, то пакъ кгды потомъ утекълася подъ ласку и милосерде нашое господарское (АВК, ХХIV, 230, 1561); зꙋполнꙋю заплатꙋ возми ѡт гсда бг0483а Iзраилевогѡ до которагѡ пришла, и подs которагѡ сѧ крила оутекла (Хран., 194); под крила вашоs ѡбороны ꙋтекламсꙗ (Зб. 82, 436б). 3. Прыняць, скарыстаць, ужыць што-н. як сродак. тые бояре Даниловичи, утекшися до книгъ, оповедали тотъ квалтъ и бой свой (АВК, ХХI, 110, 1556–1557); на ѡтпужене злых покус ꙋтексꙗ до ѡгнꙗ и тым ѡтпꙋдил (Зб. 261, 119); то слышачи велми се и своим сꙋмненем стисненыs боꙗл, и не ꙋтексꙗ до покꙋты (Бельск., 343); напервеs старатсе, абыс се поедналъ з господем богом ... потомъ ꙋтечысе до молитвы з зꙋполнымъ ѡтданем на волю божꙋю (Зб. 255, 28б); але коли тым ничого не справилъ, до иншого сꙗ ѡбычаю ꙋтекълъ, до мордества и до незносного мучениꙗ (Пралог, 502–502б); бо не вѣдаючи ѡныs Заражоныs до ꙗкои сꙗ рады ꙋтечи мѣлъ (Там жа, 591).
с. 256
Утечище наз. Тое, што i утеченье. Моисеи ... грозитs пресsтупником заповеди бж0483иѧ, грады ꙋтечищь ѡтделѧет (Скар. ДЗ, 12).
с. 257
Утечка, втечка наз. 1. Уцяканне, уцёкі. если се нам придаст абысмы з воsны ꙋтекали, не бꙋде нам ꙋтечка през воды (Алекс., 14б); Свѣтополкъ ... боꙗчисꙗ готовал ꙋтечкꙋ до половцов (Стрыйк., 466); прето барзо был фрасунливыs крол бридꙗчисꙗ шкаредною воеводы краковского ꙋтечкою (Хр. польск., 8б); Фараонs и егѵптѧне порозꙋмѣвши ѡ оутѣчцѣ людꙋ Iи0483льскогѡ, и оущербкꙋ вs слꙋжбѣ ихъ по забитsю первородныхs, смѣли за ними гнати (Мак., 369); сына его до утечъки не подмовляла (ИЮМ, IХ, 300, 1637); ꙋваж ꙗко пан богъ хотел мет жебы преблагословенаꙗ дѣва пречистаꙗ взела ѡблюбенца ... ажебы во ꙋтечце до египтꙋ, и по иных дорогах товарыша мела (Зб. 255, 320б). 2. Сховішча. горы высокие делѧ еленев, а скала втечка заицем (Пс. ХVI, 103б); пошлют старшыи мѣста ѡного и порвут его з мѣстца ꙋтечки (Біблія, 222); порвꙋтъ егѡ з мѣстца оутечки (Хран., 154б). 3. // перан. Ахова, абарона, выратаванне. Гси сталсѧ еси нам втечкою з родꙋ в род (Пс. ХVI, 92); абысмо во вшелѧкихъ нашихъ припадкахs и фрасꙋнкахъ, мимо всѣ иншіи оутѣчки, до самого добротливого Ба0483 оутѣкалисѧ (Каліст, I, 160); была емꙋ в оуфность готовости, и едина егѡ перваѧ по Бг0483ꙋ оутѣшнаѧ оутѣчка, Пречстаѧ пребл0483гословеннаѧ прснѡ Дв0483а Бдца (Сматр., 48); абовѣм ѡнs навышшого собѣ за оутѣчкꙋ положил, и вs тѣнsю крылъ его надѣѧлсѧ (Варл., 232); іс0483 хс0483 ... дал всѣмъ людем своимъ на всем том свѣтѣ видомым ведлугъ пꙗти смыслов, пꙗт столиц на ꙋтѣчку дх0483овнꙋю: то ест столицꙋ iерꙋсалимскую Алеѯандриsскую, Рымскую Антиѡхиsскую константинополскую и патріарховъ в них пꙗт на преложенство и на наꙋку (Дыяр., 173б); так ѡсмого днꙗ декабра анна ст0483аꙗ зачала нашу единꙋ по гд0483ꙋ богꙋ ꙋтечкꙋ, всегды благословеную девꙋ марию (Зб. 255, 313); ѡна взывала до хрста ... мовечи. ꙋтечко моꙗ и ѡбороно моꙗ не ѡтступꙋs ѡт мене (Зб. 82, 265б).
с. 257
Утечы гл. утечи II
с. 258
Утечысе гл. утечися
с. 258
Утечыся гл. утечися
с. 258
Утечь гл. утечи II
с. 258
Утешаный дзеепрым. ад утешати ў 2 знач. отъ Рымлянъ въ замку честованы, и яко медвѣди музыкою скоморошскою тарарушками утѣшаны але раднѣй, посмѣваны были (АЗР, IV, 146, 1596).
с. 258
Утешати, втешати дзеясл. 1. Супакойваць, суцяшаць. схожахоусѧ к ним сꙋсѣди и сердоболи. втешаше их гл0483юще (Чэцця, 97); выбірах пꙋть их и седѣхъ оуверsхꙋ и ѡпочинꙋхъ ꙗко цр0483ь оу полкꙋ ꙗкож жалѣющих оутѣшаеть (Зб. 262, 24); наꙋчаючи насъ зs того и оутѣшаючи, же завжды речамъ фрасовитымs вsслѣдъ идꙋтъ радостныи (Каліст, II, 60б); повѣсть вдꙗчнаꙗ мова краснаꙗ ꙋтешает печал, потлꙋмлꙗет жалост (Зб. 752, 282б); хрстиꙗнинъ которихъ всюды полъно было в темъницахъ завsше навежалъ, дарилъ, ꙋтѣшалъ и до мужества вs хрста вѣри Ст0483ои спомагалъ и посилъковалъ (Пралог, 616). 2. Прыносіць радасць, задавальненне; радаваць. животъ Ласки естъ вдѧчный, смерть Грѣха естъ смꙋтна: Животъ Смыслѡвъ и живот Житейскій на часъ оутѣшаютъ, а на часъ смꙋтѧтъ (Сматр., 25–26); тымъ, зась, которие сѧ при немъ бавили, росказалъ, абы ... все штобы было красного и веселого, и вдѧчного, тое емꙋ оуказовали, и розные игры вымышлѧли, абы такими речами мысль свою забавлѧлъ и оутѣшалъ (Варл., 33); доброчинности богатства, которые и тꙋт надѣею пришлои радости дꙋшꙋ оувеселѧютъ и тамъ ѡвоцомъ сподѣванои щасливости оутѣшаютъ над золото и камѣне дорогое собѣ збирал (Там жа, 309); веселитесѧ и ꙋтѣшати маем ведле тогож ѱаломника (Зб. 82, 302).
с. 258
Утешатися, втешатися дзеясл. 1. Супакойвацца, суцяшацца. бг0483ъ ... да ꙋтвердитъ ꙋкрѣпит сохранꙗꙗ ѡт всꙗкого вреда противна. Тѣмъ же радꙋsтесꙗ ѡ гсдѣ совершаsтесꙗ ꙋтѣшаsтесꙗ таже мудръствꙋsте мир имѣsте, и бг0483ъ любве и мира да бꙋдет с вами (Дыяр., 154–154б); празнꙋючи хрство нарожене ꙋтѣшаsтесꙗ и веселѣтесꙗ (Зб. 82, 272). 2. Знаходзіць у кiм-, чым-н. для сябе радасць, задавальненне; радавацца. вч0483нци же ѡ словеси его втешахоусѧ (Чэцця, 310б); славлю пречстное и великолѣпное имѧ твое, ѡт которого ѡни вsзѧли, штоколsвекъ маютъ вs которомъ набыли и заслꙋжили собѣ, то все, с чого сѧ оутѣшаютъ (Карп., 27б); если они сами згꙋбы зле набытои маетности своеи оушли, потомкѡве ихъ зs неи певне не оутѣшатсѧ (Каліст, II, 193); абовѣмs игриска, и заводы конскіе и полеване со псами, и вшелѧкіе порожніе молодого вѣкꙋ забавы и фрашки, вs которихs сѧ глꙋпые срдца оутѣшаютъ, и поваблѧютъ за ништо собѣ важил (Варл., 260).
с. 259
Утешаючий дзеепрым. 1. Ад утешати ў 1 знач. которіи абовѣмs годными сѧ стали сн0483ами Бж0483іми быти, ѡд Дх0483а ст: зs высокости ѡдродитисѧ, и Ха0483 ѡсвѣчаючогѡ и оутѣшаючого их, вs собѣ мѣти (Мак., 192). 2. У знач. наз. Той, хто суцяшае. За животомъ славы всею дш0483ею оугонѧтисѧ маемо, и догонѧти, ꙗкъ навѣка невымовно оутѣшаючогѡ: а ѡт смерти Геенны всѣми дш0483и силами оутѣкати, и оубѣгати ꙗкъ навѣки ѡкрꙋтне мꙋчачеи (Сматр., 27).
с. 259
Утешающий дзеепрым. у знач. наз. Той, хто суцяшае. Розsтѧгнꙋлъ ест Сионъ руце свое к небѣ ꙋтешающего (Скар. ПЕ, 3б).
с. 259
Утешенейший прым., выш. ст. ад утешный у 2 знач. тои же возлюбить тебе, и многимъ болеи будеть тобе оутешенеишии нежели бы еси имела седsмъ сыновъ (Скар. КР, 7б–8).
с. 259
Утешение гл. утешенье
с. 259
Утешеный, втешеный, утешоный дзеепрым. 1. Ад утешити ў 1 знач. ѡбрѣтено. много терпѣти ѡт человѣкъ. втешенꙋ быти ѡт анг0483лъ (Чэцця, 2); тыми словы ꙋтѣшоныs додомꙋ сѧ воротил пафнꙋтиs (Зб. 82, 59). 2. Ад утешити ў 2 знач. достойнѣ умыслили есмы, за такыи доброты и ласкы, дары и иными ласками имъ милостиве отдарить; бо тогды потомъ къ намъ и къ нашимъ службамъ найдени бꙋдуть рыхлѣйши, коли себе узрять такыми ласками утѣшоны (АЗР, I, 73, 1457); срдце веселое чинитs вѣкъ ꙋтешеныи (Скар. ПС, 27б); велце теды на срдцꙋ оутѣшеныи Iѡасафъ бꙋдꙋчи, и зs веселемъ мовꙋ его принѧвши, ѡного ѡбнѧлъ и поцаловал (Варл., 258б); пресветаꙗ дева и иѡсифъ ꙋтешени были, кгды тꙋю новину ꙋслышели (Зб. 255, 144б). 3. У знач. прым. Прыгожы. іꙋдиѳs ... обълечесѧ въ одежу ꙋтешеную во веселии сыновъ ізsраилевыхъ (Скар. КЮ, 25); въстани и поспеши пріѧтелsко моѧ ꙋтешенаѧ моѧ и грѧди (Скар. ПП, 4б).
с. 259
Утешенье, утешение наз. 1. Супакойванне, суцяшэнне. крстъ слепымъ поут. оубогимъ оутешѣние (Чэцця, 21); нн0483ѣ ли таковое оутешенье прииму ѡт тебѣ (Там жа, 183); то знаменіе печалным оутешеніе (Плячо, 82); теперъ бовѣмъ естъ Хс0483 вs мѣстѣ своемъ Капернаꙋмѣ, вs домѣ, мовлю, оутѣшеніа, то естъ вs Цр0483квѣ (Каліст, II, 37б); при той оублагалной ѡфѣрѣ просимъ Га0483 Ба0483 за посполитый Цр0483кѡвный покой за ꙋтѣшеніе мира (Сакр., 8б); ꙋважъ ꙗкꙋю радост, покоs и ꙋтешенье на ꙋмысле магдалынꙗ ꙋчꙋла, ꙋслышавши словы збавителевы, сут тобе ѡтпꙋщоны грехи (Зб. 255, 171б); ст0483ыs димитреs ... тамъ тежъ ꙋтешение аг0483гское взꙗл (Зб. 752, 79б–80). Параўн. утеха ў 2 знач., утешный у 4 знач. 2. Радасць; задавальненне. Поживаи ꙋтешениѧ сs женою твоею юже милуешъ (Скар. ЕК, 14б); по множествꙋ болѣзниs твоих ꙋтѣшеніа да возвеселꙗт дш0483ꙋ твою (Дыяр., 169); ꙋслаждениіе: оутѣха, роскошованье, оутѣшенье (Бяр., 182). 3. Той, хто суцяшае, прыносіць радасць, задавальненне. ѡ говори со мною сн0483оу мои надеꙗ едина моꙗ и ѡсобное мое оутешеніе (Пак. Хр., 12); ты оутѣшеніе вѣчное, самымъ толsко тымъ себе давати рачишъ, которые потѣхами свѣта того, длѧ твое оуставичное потѣхи, взгорsжаютъ (Карп., 15). Параўн. утеха ў 3 знач.
с. 260
Утешивати дзеясл. Прыносіць радасць, задавальненне. Разливаю: Роздроблюю, оутѣшꙋю, розливаю (Бяр., 134–135).
с. 260
Утешителка наз. Суцяшальніца. тыми словы потѣшоныs коли пришолъ ку собѣ, ꙋтѣшителцѣ своеs велми дꙗковал (Пралог, 540).
с. 260
Утешитель, втешитель, утешытель наз. 1. Суцяшальнік. крстъ скорьбѧщим оутѣшител. чстнымъ вдовицам блюститель (Чэцця, 21б); слышали воздыхание мое, и несть ꙋтешителѧ мнѣ (Скар. ПЕ, 5); ано слыза ѡных ѡбиженых а нѣтъ имъ вsтѣшителѧ а з рꙋки ѡбидець их сила а нѣтъ имъ оутѣшителѧ (Зб. 262, 88); аще кто съгрѣшить, оутешителѧ имамы къ ѡтцу Iс0483 ха0483 праведника (Будны, 173); ꙗ оупрошꙋ ѡтц0483а, и иного оутѣшителѧ дасть вам (Каз. Кір., 110). Параўн. утешникъ. 2. Найменне Святога Духа. берꙋтъ знакъ оного сказѣ неподлеглого кролевства, и вѣкꙋистои моцы, мѧновите задатокъ, дх0483а и самого ст0483го оутѣшителѧ, Дх0483а: (розꙋмѣй, ꙗкого оутѣшителѧ, которій оутѣшаетъ и вs смꙋткꙋ бꙋдꙋчихъ радости наполнѧетъ) (Мак., 177); Дх0483а оутѣшителѧ оуч0483нком, ѡт которыхъ был видѣный, ведлꙋгъ своеи ѡбѣтницы, вs ѡсобѣ огнистыхs ѧзыкѡвъ послалs (Варл., 3б–4); Параклитъ: Оутѣшител ... аб призваныи (Бяр., 302); рекъ гсдь ꙋчеником своим, коли приsдет ꙋтешытел дꙋхъ правды, которыs ѡт ѡтца походит, ѡнъ свꙗдецство выдаеть ѡ мне (Зб. 255, 62).
с. 260
Утешительный прым. Суцяшальны. кгдыжъ домомъ оутѣшителsнымъ естъ Цр0483квъ (Каліст, II, 37б); до крови працовали оугодити тобѣ и твоемꙋ мнѡгомилостивый ѡтцꙋ, и оутѣшителномꙋ ст0483омꙋ твоемꙋ Дхꙋ (Там жа, 312б); Параклісісъ: Оутѣшителнаа молба, молебенъ (Бяр., 302). Параўн. утешный у 1 знач.
с. 261
Утешити, втешити, утешить, утешыти дзеясл. 1. Супакоіць, суцешыць. вчинилъ есми его також мытником. и втѣшилъ мѧ ѡт печали (Чэцця, 321б); рекла ѡбретохъ милость в ѡчью твоих иже вътѣшилъ мѧ еси же наговорилъ еси на срдци рабы своеѧ (Зб. 262, 32); подобаеть бо Епспу бесs порока быти, ꙗко бж0483ію приставнику, пособsствующю по вѣрнемъ словеси оученіа, да силенъ будеть и ꙋтешити вs здравом оученіи, и противѧщихсѧ обличити (Будны, 240); тихъ, покоренъ, оучителенъ маючій вs собѣ вѣрное слово правдивой наꙋки, абы моглъ невѣдомых наꙋчити, трвожливых оутѣшити, а противникѡвъ обличити (Каліст, I, 44); хто ѣсть хлѣбъ сей, бꙋдетъ жити навѣки: жебы дш0483ꙋ таемне оутѣшилъ, и Дх0483овной радости наполнилъ (Мак., 35); ѡбачыл его плачучого ꙋтѣшывшы, и до домꙋ своего взꙗвшы его (Зб. 752, 568б); архистратигъ небесныs михаил ... его в том смꙋткꙋ ꙋтѣшыл (Зб. 82, 8–8б). 2. Прынесцi радасць, задавальненне; парадаваць. великог поста. во чистотѣ до воскрсниꙗ хсва соблюдѣмъ. и малымъ оукрꙋхомъ оутѣшимъ бг0483а (Чэцця, 307); как холод снѣжныи въ дн0483ь жатвы посол вѣрныи послателемъ своимъ и дш0483ꙋ гспрѧ своего оутѣшить (Зб. 262, 106); в людех радисѧ с тым кто ... не допустит ти с неприѧтелем твоим клопота чтобы не оутешилъ его, ани врагоу твоемꙋ на тѧ шоптаніѧ (Арыст., 157); язъ начну твоимъ гонцомъ таковые жь станы знаходити, которые и ихъ не украсять и тебе не утѣшатъ (АЗР, IV, 500, 1618); оутѣшить може слꙋгꙋ твоегѡ, еденье и питье (Хран., 273б).
с. 261
Утешитися, втешитися, утешитисе, утешытисе, утешытися дзеясл., зв. 1. Ад утешити ў 1 знач. козма. оутѣшилсѧ ѡт печали тое (Чэцця, 68); вспомѧноул есми россоудки твои ... втешилсѧ (Пс. ХVI, 120–120б); рахель плачꙋчи сѧ детеі своих, и не хотела ꙋтешитисѧ ижs нетs их (Цяп., 3б); ям ту дома тогож кг0483 (23) вреснꙗ злэ сны ѡ ним видꙗл и написалэм был в минуцыꙗх тогорочних ꙋтешившисе же было то в первшиs квартал мца (Еўл., 51–52); писано бовѣм: [вs ꙋпокой мртвеца оупокои памѧт егѡ. и оутѣшисѧ ѡ немъ ...] (Ст. бр., 18б); [лву] мовили ему ѡтишол ꙋже старец до бога, тогды лев ѡт крыкꙋ и рычанꙗ великаг не моглъ сꙗ ꙋтешыти (Зб. 752, 586б); тогды левъ ѡт рику и кричанꙗ великого, не моглъ сꙗ ꙋтѣшити (Пралог, 489б). 2. Ад утешити ў 2 знач. абым ꙋчтил великою зацностю твою велможност. З чого сꙗ менелаs ꙋтѣшил велико, и мѣлъ в своем дому в пошанованю великом алеѯандра иж з ним ꙗдали и пивали вкупе цар и царица его Елена (Троя, 68б); утѣшилемъся зъ писанья листу вашей милости, взявши вѣдомость о добромъ здоровью вашей милости (АЗР, IV, 91, 1595); тое услышавши, кн0483зь Дмитриі Iвановичь, ижь всѣ смѣло готовы на войну, барзо утѣшился (Мам., 173); левъ кн0483жа рꙋское сын даніила кролꙗ рꙋского хотѣлъ собѣ привлащит полщꙋ, и сплендровал ю барзо, але сꙗ не ꙋтѣшил, кгдыж его лешко на головꙋ поразил (Хр. польск., 10); ѡнꙋю хоробꙋ ему ѡт хса ꙋпросил и барзо с того ꙋтѣшившисе непомалꙋ ꙋвеселил (Зб. 107, 155); ѡтцъ сн0483овъ своих милых видꙗчы велце се ꙋтѣшыл (Зб. 752, 502); хвалит гсда ижъ сꙗ неприꙗтели его з ꙋпадку его не ꙋтѣшили (Пс. ХVII, 15б).
с. 262
Утешить гл. утешити
с. 262
Утешне прысл. ад утешный у 1 знач. до малости вѣрныхъ своихъ утѣшне такъ мовитъ: “Не бойся, малое стадо, яко благоволитъ Отецъ мой небесный дати вамъ царство небесное” (Пыт., 8); лечь добротливый ѡтц0483ъ обѡх сынѡвъ своих, добромꙋ и пожитечномꙋ мꙋдре забѣгаючи, молодшого ласкаве пріймꙋетs, а старшого вышедши оутѣшне проситъ (Каліст, I, 18); упалых и ѡтчааваючихсѧ до покуты утѣшне велми и солодко приводꙗчи (Зб. 82, 254б).
с. 262
Утешней прысл. Спакойней (пра душэўны спакой). безпечнѣs і ꙋтѣшнѣs ꙋмрꙋ бꙋдꙋчи простым законником анижли наsвышшим епископом (Зб. 107, 66б); в законе человек жывет чыстеs, ꙋпадает редко ... ꙋмирает ꙋтешнеs, в небе платꙗт ему гоsнеs (Зб. 255, 379б).
с. 263
Утешнейший прым., выш. ст. ад утешный у 2 знач. што, бовѣмъ, тобе милшого, што оутѣшsнеишог над то, ознаимено быти могло (Карп., 39); што бовемъ латвеsшого и ꙋтешнеsшого ꙗко миловат (Зб. 255, 107–107б); на ѡбжирцовъ немашъ болшеs речи и ꙋтешнеsшеs ꙗко ѡбꙗденыs и ѡпитыs (Зб. 259, 108б).
с. 263
Утешникъ наз. Тое, што і утешитель у 1 знач. слышели иж въздыхаю ꙗ нѣтъ оутѣшsника мнѣ (Зб. 262, 110б).
с. 263
Утешный прым. 1. Тое, што і утешительный. слышишъ, ѡное наддеръ милое и оутѣшsное, ѡт пресладкихъ, сына и Бг0483а твоего, оустенъ слово (Карп., 48); Животомъ Житейскимъ брыдитисѧ маемо, ꙗкъ велце шкодливымъ, и до згꙋбы вѣчной скорѡ и бѣдsнѡ провадѧчимъ: а смерти Изстꙋпленіѧ маемо пожадати ꙗкъ вдѧчне оутѣшной, и до досконалости животъ людскій спѣшнѡ и легкѡ провадѧчей (Сматр., 26–27); в небесных мешъканꙗх ест барзо вдꙗчнаꙗ гармониꙗ ꙋтѣшное спеване (Зб. 259, 153б); даsмо ꙋтешному сыновы нашему ѡблюбеницꙋ Абыхъ видет потомство его и веселитсꙗ могла (Пралог, 522). 2. Здольны прыносіць радасць, задавальненне; прыемны. Тоую ѡдш0483евленsнꙋю цр0483ковъ, которꙋю, собѣ, мысленsный соломонъ, то естs кролs правдивого покою, намилое и оутѣшное ѡтпочиване, збꙋдовалъ (Карп., 31б); до нбсной бозsской своей ложницы вsведет насъ: и вѣчною црства своего оутѣшное роскошоване намъ дарꙋетs (Каліст, I, 147); если прагнешъ, абым веселыи и оутѣшныи живот провадил, дозволs же мнѣ, абым ведлꙋг воли моеи за ворота выходилъ (Варл., 32б); оутѣшна ест вельми реч и пожиточна ѡ том розмовлꙗть и бесѣдовати (Зб. 82, 366). 3. Добры, справядлівы. ѡтдаль ѡт мене поганбене мое которого есми сꙗ боꙗл, бо суды твои сут ꙋтѣшны (Пс. ХVII, 134). 4. У знач. наз. Тое, што і утешенье ў 1 знач. нам таѧ ст0483обливаѧ праца, жаднои мерзѧчки, и оуприкренѧ сѧ зs ласки Гсднеи не чинила, и не чинит николи: бо сѧ длѧ доброгѡ, оутѣшного, оучтивого, пожитечного и збавенного, всѣхs вас православных ведлꙋг ст: Кассіана чинит (Мак., 9); проповедат жебы пострелъ ѡбачоныs снаднеs мог быт ꙋверованыs а зараз придает ꙋтешное жебы в покусе не ꙋпали (Зб. 255, 54б–55). 5. У знач. наз. Той, хто ўцешаны, вызвалены ад гора, пакут. Конецъ сего бѣдного, оутѣшного встꙋпомъ, што свѣтъ маетъ, мѣть можетs, естs робацтвꙋ лꙋпом (Лям., 16).
с. 263
Утешоный гл. утешеный
с. 264
Утешытель гл. утешитель
с. 264
Утешыти гл. утешити
с. 264
Утешытисе гл. утешитися
с. 264
Утешытися гл. утешитися
с. 264
Утикати гл. утекати
с. 264
Утикать гл. утекати
с. 264
Утинаный дзеепрым. ад утинати ў 1 знач. виделъ есми около дерева головного сухого, свежо утинаного, на кустовью около него каменей семъ свежо обложоного (АВК, ХХVI, 52, 1585); ꙋлиꙗн ... бѣлые головы правовѣрные так мꙋчил, иж им перси ꙋ скрин в замкохъ ꙋтинано (Бельск., 274б); на том мѣстцꙋ была ѡдна вежа ѡкрꙋтна а прикра в котороs было велми много вꙗзнев, ѡдны зъ ꙋтинаными ногами, дрꙋгии з поламаными голенꙗми (Алекс., 20б); дрꙋгихъ палено дрꙋгимъ рꙋки и ноги ꙋтинаны (Зб. 752, 60б).
с. 264
Утинанье наз. Дзеянне па дзеясл. утинати ў 1 знач. костеs ламанꙗ, члонков ꙋтинанꙗ и покрꙋшенꙗ тѣла всего ... нехаs приsдꙋт на мене (Зб. 82, 263б).
с. 264
Утинати дзеясл. 1. Адсякаць. погане ... хто самог себе забил такомꙋ по смерти рꙋки ꙋтинали (Зб. 261, 243); головы имъ ꙋтинат казал (Зб. 752, 63); рече иꙗковъ: колъко ми члонковъ ꙋтинаете, толко ѡфѣр приношꙋ цр0483ви небесномꙋ (Зб. 82, 191б). 2. Абрываць; аддзяляць частку чаго-н. Которая се граница починаетъ отъ ставу его милости пана Виленского ... просто черезъ болото, утинаючи концовъ волокъ Супрасльскихъ (АВК, ХIV, 184, 1567).
с. 264
Утинокъ наз. 1. Уцінак. жена его ... кожу козлѧтѧ косматую положила въ главу оутинsку тому (Скар. ПЦ, 41б–42); Адамъ поведа ест ꙋчиненъе альбо сотворенъе божое, а евъга естъ часть албо ѡкравокъ ꙋтинокъ створенѧ (Унія, 12). 2. Участак, адрэзаны ад зямельнага надзелу. другая должина почавши одъ загуменъ Погорскихъ черезъ садъ Волошиновъ до песку подъ корчму пана Звѣрову шнуровъ шестьнадцать, пречина ровна стѣною отъ жита и одъ утинковъ по концахъ платовъ (АВК, VI, 178, 1599); утинки вже не маютъ быти противъ тому полю, абовемъ отъ стѣны до стѣны вздлужъ наскрозь тые волоки пущоны зъ утинками (Там жа, 184). 3. Страта. естли бы самъ панъ былъ забитъ по немъ жона дети близкие передъ такимъ фрасꙋнъкомъ жалемъ и ꙋтинкомъ своимъ не могла заразомъ всихъ шкодъ ... на паметь собе привести (Ст. 1588, 456).
с. 265
Утирадло наз. Тое, што і утирало. ꙋтирадла пакъ огарsковъ и въ чемs будут сѧ огарsкове гасити, ѡт злата чиста да бꙋдꙋтs (Скар. КВ, 48).
с. 265
Утирало наз. Шчыпцы для свечак. Вделалs и светилs седsмъ со ꙋтиралы огарsковъ их и сs сосуды в нихs же огарsкове сѧ гасили ѡт злата пречиста (Скар. КВ, 70б); Ѡцищало: оутирало, до свѣч оутиранѧ (Бяр., 201). Параўн. утирадло.
с. 265
Утиранье наз. Дзеянне па дзеясл. утирати ў 1 знач. взяли ... хустокъ на утиранье белыхъ дванадцать (АВК, ХХVI, 102, 1585); Оцищало: оутирало, до свѣч оутиранѧ (Бяр., 201).
с. 265
Утирати дзеясл. 1. Выціраць, абціраць што-н. она же едъши и ꙋтираючи ꙋста своѧ речеть не ꙋчинилахъ зла (Скар. ПС, 46); кои силою ꙋтираеть носъ сеи изsдавить кровъ (Там жа, 46б); ꙋдѣлаsте теж сем свѣч до нег которие вставишъ в лихтар против собѣ абы свѣтили при котором теж бꙋде щипец которим свѣчи ꙋтирают и кꙋхлик в котором ѡгарки гасꙗт (Бельск., 50); слуги его змовилисꙗ абы ему ꙋкрали хꙋстъку, которою руки ꙋ ѡлsтара ꙋтиралъ (Пралог, 592б–593). // перан. Уціхамірваць. Хс0483 прето хлюбꙋ ихъ тꙋю оутираючи, показꙋетs ижъ ... ихъ продкѡве ... закона ... не заховали (Каліст, II, 256б). 2. Абмiнаць (праходзiць мiма). велъ насъ свѣтицкій черезъ боръ и черезъ болота, утираючи великого болота якобы на чверть мили (АСД, I, 62, 1546); зъ другое стороны: съ поль дикихъ Бряславскихъ и Венницкихъ ... утираючи пущи Корецкое ... на Тевковичи (РПП, 1, 1559).
с. 265
Утиратисе дзеясл. Выцірацца, абцірацца. Карпъ увесь спотнялъ и утиралъсе фартухомъ ее (АСД, I, 316, 1640).
с. 266
Утисканый, утысканый дзеепрым. ад утискати ў 1 знач. Але им [!] их болшеs ꙋтыскано тым сꙗ болшеs множили и росли (Бельск., 40б); сꙋть нѣкоторіи же и заживши смакꙋ Бозства, пред сѧ еще ѡд противника оутисканы, принагабаны, и кꙋшоны бываютs (Мак., 166); зs тыхъ мѣръ зs тогож власне рожаю преслѧдованы и оутисканы бывали, жебы правдꙋ милꙋючіи мч0483ніками зостали (Там жа, 186).
с. 266
Утисканье наз. Дзеянне па дзеясл. утискати ў 1 знач. если жъ през оборѡнꙋ вызволенье своихъ хотѧ злость плодѧчихъ прелатовъ ѡт заслꙋженого караньѧ свѣцкого, и оутисканье а гоненье тыхъ, которые по воли скакати не хѡчꙋтъ ... дѣепис розꙋмѣетъ (Апакр., 181).
с. 266
Утискати, втискати II, утискать дзеясл. 1. Прыгнятаць; несправядлiва абмяжоўваць у чым-н.; ствараць цяжкія ўмовы. как слꙋжебніци по земли ездѧт оубогыꙗ кмети а любо села дх0483овныхъ а любо оубогых землѧны оутіскають (Вісл., 14б); не буди ꙗко левъ вs дому твоемь, подъвращаѧ челѧдь свою, и вътискаѧ подsданыхъ тобѣ (Скар. IС, 11); около гребельного и мостового мають ся заховати по давному: и кому тая вольность не дана, тотъ не маетъ тымъ людей переѣзжихъ утискати (АЗР, III, 54, 1554); але штоколвек тамъ злого на насъ прышло, то прышло з розного и никгды не ѡднакого повоженѧ воины а ѡблудного щастѧ, которое такъ люди мужные, ꙗко тэж гнюсные а ничемные ѡднако без браку многокроть утискать упадком звыкло (Атыла, 219); Гсдь богъ подал мадиꙗнитом ꙋтискат израsлꙗ (Біблія, 121б–122); Никифор ... дꙋховных всѣх податками тꙗжкими ꙋтискал (Бельск., 360); Гсдь бг0483ъ подалъ Мадіанитѡмъ оутискать Iзраилѧ (Хран., 175б); втискали их неприꙗтели их и были поддани под моцъ ихъ (Пс. ХVII, 116); ѡбsежчаючи панство а вѣрных ꙋтискаючи до касарѣи приехал цесар ꙋаленть (Зб. 82, 287). 2. Утаймоўваць. тѣло свое повстѧгненемъ ѡт покормꙋ и напою, и иншыми трꙋдами оутискати и высꙋшати почал (Варл., 271б); Съпрѧтоваю: Припрѧтꙋю, гамꙋю, оутискаю, смирѧю (Бяр., 166).
с. 266
Утискатися дзеясл. Пранікаць, уціскацца куды-н. они вставично а безъ престани, чинять забиранья людей, земль и водъ паньства вашое милости, и кгвалтомъ утискаютьца въ панства (АЗР, II, 173, 1526).
с. 267
Утискать гл. утискати
с. 267
Утискаючий дзеепрым. 1. Ад утискати ў 1 знач. Твоѧ то тэды рѣч ест, мужу божыи, абысь тому злому нас вельцэ утискаючому забѣгъ а ѡ твоеи громаде ѡт страху дрыжачои радил (Атыла, 208). 2. У знач. наз. Той, хто ўціскае, прыгнятае. Я бачучи слушность наданья, хочу абы вѣрность ваша ничого того не бронили, але съ повинности своеи отъ всихъ утискаючихъ остерегали (АЗР, V, 120, 1669).
с. 267
Утискиваный дзеепрым. Тое, што i утискованый. всꙗкие набоженства цесар хрестиꙗном допꙋстил, справовати, и выроки свои по всем своем панствѣ абы хр0483тиꙗн не ꙋтискивано розослал (Бельск., 239б).
с. 267
Утискованый дзеепрым. ад утисковати ў 1 знач. велми людеs побожных вꙗзенем и каранем ꙋтисковано (Бельск., 302б); люди ... такъ сполечне ... бѣгли. але рицери берꙋчи ихъ на волочни свои ѡт навалности ихъ ꙋходили. велми велико был ꙋтискован алеѯандръ и его людъ (Алекс., 28); ѡт зловерных еритиковъ был ꙋтискованыs през летъ л0483 (Зб. 752, 128). // перан. то реклъ Хс0483 Гд0483ь, не ижъ бы дꙋша на сем свѣтѣ оутискована быти могла, але о намѣтностѧхъ еи реченное ѡт Ха0483 Гд0483а розꙋмено быти маетъ (Калiст, II, 336б– 337). Параўн. утискиваный.
с. 267
Утискованье наз. Дзеянне па дзеясл. утисковати ў 1 знач. стꙋжанiе – ѡбтѧжане, оутискованье (Зiз., 64); толко сродки и способы ... оуважати боудемо ... лепѣй ниж зs оутискованьемъ прімоватисѧ годило (Апакр., 204б–205); такsже и непріателей нашихъ злость кs намs, оутискованье и перешкѡды кs доброу, на мысль собѣ приведѣмо (Каліст, II, 9б–10); ижъбы се достатечне безъ утискованъя порядне ... и абы школа при монастыри была (АСД, II, 35, 1626).
с. 267
Утисковати, утысковати дзеясл. 1. Прыгнятаць; несправядлiва абмяжоўваць у чым-н.; ствараць цяжкія ўмовы. зоставил братꙋ костантинови цѣлое панство, которыs податками тꙗжкими ꙋтисковал подданыхъ (Бельск., 378); плѣномъ, смꙋткомъ, и розными бѣдами трапѧчи ихъ и оутискꙋючи (Каліст, II, 161б); кнꙗз Радивил канцлѣр литовскиs року ≠ах0483лs именем полоза ꙋтискуючи церковъ православную ѡдбиралъ монастыр тоs дꙋбоsскиs на езꙋиты (Дыяр., 159б); епископы которие на ѡное его еретицство призволит не хотѣли ꙋтисковати почалъ (Пралог, 584б); ꙗмъ оуслышалъ вздыханье сн0483овъ Iзраилевых которимъ оутискꙋютъ егѵптѧне (Хран., 83б). 2. Націскаць (прымушаць, патрабаваць, схіляць да якога-н. дзеяння). небожчикъ ... неоднокротъ утысковалъ яко на матку свою пани Коптевую, такъ и на Станислава Петровского, служебника и дьяка своего нарекалъ (АВК, ХVII, 435, 1563); длꙗ чого сотворител ꙋтискꙋючи на таких людеs мовит (Зб. 261, 199б); которои, ꙗкъ многѡ пожадаемъ и прагнемъ: такъ болѣи зs оною оутискꙋемs (Мак., 2б); ꙋважъ ижъ пречистаꙗ дѣвица хотꙗs еще млодою и ꙋбогою была, еднак не ꙋтисковала на пана бога, ани на свое нещасте, аниs заsзрела мꙋжаткам (Зб. 255, 336б–337); тоs василеs вельми ꙋтисковалъ на пн0483а своего за непотребнꙋю речъ бытъ, сꙋдечи то ѡкованъне гробꙋ ст0483го феѡдосиꙗ (Пралог, 653). 3. Прычыняць мукі. ꙗкъ долго будеш имъ добрꙋю волю ꙋказовалъ, не будешъ з мене приꙗтелꙗ мѣлъ: а еслиж имъ тежъ што злого чинишъ, длꙗ того тежъ неприꙗзни не достанешъ не ленисе теды ꙋтисковат [на полі: мучит] ихъ (Алекс., 16). // перан. Писмо бовѣмъ мовит, иж припадки и каранѧ, которыи нас тꙋтъ оутискꙋют кs Бг0483ꙋ ити примꙋшают (Мак., 7б); паненское срдце матка балвохвалница ꙋтѣсковала [!] (Зб. 752, 36б); паненское серце матка балвофалница ꙋтисковала (Зб. 82, 54б). 4. Абмяжоўваць манеўр, рух (фізічна). так их долго ꙋтисковали и ꙋривали з тѣсных кꙋтов грекове (Стрыйк., 457б).
с. 267
Утискуючый дзеепрым. // перан. Пакутуючы. поневаж некоторых видим тꙗжко ꙋтискꙋючых на камен, дрꙋгие страпени подакгрою дрꙋгие трꙋдом дрꙋгие кадꙋкомъ, або иными хоробами (Зб. 255, 369).
с. 268
Утискъ, втискъ, втыскъ, утыскъ наз. 1. Уцiск, прыгнёт; несправядлiвае абмяжоўванне ў чым-н.; стварэнне цяжкіх умоў. панеи и паненъ бытность длѧ крепості их вынеты сꙋть ѡт збора людскаг и мꙋзького абы не мелі оутіскꙋ мꙋзьског (Вісл., 12); Жаловалъ намъ князь Тимоѳей Ивановичь Пузына на князя Ивана Андреевича Полубенского тымъ ѡбычаемъ: штожь ѡнъ кгвалтомъ въ земли моей властной Котчинской и въ сеножатехъ и въ пущахъ многии кривды и втиски ми чинить (КСД, 237, 1515); Естли бы сынъ отца вдарилъ або зсоромотилъ, або которые втиски и пренагабанья ему учинилъ (Ст. 1529, 30); людемъ ихъ отъ него з ыменя его Свинухъ мели кривъды и вътыски великие деяти в забраню поль ихъ старыхъ и сеножатей звечистыхъ (Арх. ЮЗР, VIII-4, 256, 1542); Лѣт Бож нарож ≠аф0483кд, былъ великии ꙋтискъ в рꙋских краинах ѡколо Львова ѡт Турков и Татар (Рач., 349); жалоснаѧ речъ терпѣти оутискъ ѡт вышшого, жалоснѣйшаѧ ѡт ровного, найжалоснѣйшаѧ ѡт подлѣйшого (Апакр., 217); тогож рокꙋ в ерꙋсалимѣ и в земли ѡноs гонение великое повстало и великиs был ꙋтискъ хрстиꙗном, ѡдны домов и маетностеs ѡтбѣгли, дрꙋгим все побрано (Бельск., 210); ѡт нас жадного ꙋтиску або ꙗкои кривды терпѣти не будете (Алекс., 26б); в рокꙋ ≠ак0483є. пред смертю его была комета великаꙗ, котораꙗ значила по нем великиs на коронꙋ ꙋтискъ (Хр. польск., 6); Частокротs не иншее што до Бг0483а навертаетs людій, толsко оутиски и припадки (Каліст, II, 29); ꙋважъ иж господ исус ѡт початку всхожениꙗ своего на светъ нꙗл терпети ꙋтиски и преследованꙗ (Зб. 255, 141–141б); тꙋт ѡписано размноженsе ꙋтискъ и выведенsе жидовъ з Египтꙋ (Выкл., 31); на всемъ для щуплое фундации утискъ терпятъ (АСД, II, 73, 1652); Ктиторъ лакомый ... змышлѧетъ на Iереѧ много Еѯессов ... которыи не могꙋчи вытримати, оутисковъ себѣ заданыхъ ѡт Ктитора, грабленіѧ, и коштовъ правныхъ, доброволне ѡтрещисѧ мꙋситъ парохій (Зб. вып., 60б). 2. Мýка; мучэнне. ѡтос почела и породишъ сына, и назовешъ имꙗ его измаил, прето ижъ ꙋслышал гсдь ꙋтискъ твой (Біблія, 43); не богове але слꙋшне катове мают быти названи абовѣм члонки твои розмаитыми ꙋтысками мꙋчат (Бельск., 180–180б); але южs вsшелѧкій плачъ, вsшелѧкій оутискъ, вsшелѧкаѧ скорsбъ, вsшелѧкаѧ трsвога ... и сама, наконецъ, см0483рть, с тамтого преславsного мѣста, выгнана и выволана вѣчне бꙋдетъ (Карп., 23б–24); абовем материнское лютости афъфектом во всꙗких ꙋтисках, а ѡсобливе в годинꙋ смерти, нам быт на помочы ꙋсилует (Зб. 255, 184); ѡтож почела и породишъ сн0483а, и назовешъ имѧ его Iзмаилъ. прето ижъ оуслышалъ гсдь оутискъ твой (Хран., 28). 3. Цесната. Тѣснота: Оутискs, тѣсность (Бяр., 174).
с. 268
Утиснене гл. утисненье
с. 269
Утиснение гл. утисненье
с. 270
Утисненый дзеепрым. 1. Ад утиснути ў 1 знач. презъ велікыи заклады частокрот оубогыи люди бывають оутiснены (Вісл., 17); не мѣли быс мы того у своеи моцы розмышлѧтсѧ, если сѧ до тебе утечы, чы-ли з дэспэрацэи, котораѧ сѧ насъ розмаитыми надзами велми утисненыхъ срокго держыть, инак ѡ собѣ мыслить (Атыла, 206); Воитѣхъ Прускии мистръ, будучы ѡт королѧ Жыкгимонта перво валькою ꙋтисненыи, того дн0483ѧ звышменованого голъдъ в Кракове посеред рынку королю Жыкгимонту чынилъ (Рач., 349); постерегаючы того абы долгимъ задеръжаньемъ розсꙋдкꙋ и справедливости люди ꙋкривжоные не были ꙋтиснены (Трыб., 1б); были тꙗжкостью велико ꙋтиснени лѣт иі0483 вси котории мешкали за иѡрданом и ѡбапол его (Біблія, 128); реклъ дв0483дъ, естем ѡтвсюл ꙋтиснен, волю се дат гд0483ꙋ своемꙋ на ласкавꙋю казнъ ниж неприꙗтелеви, албо голодови (Бельск., 110); абы вси в хста вѣрꙋючие, утиснены, хста бг0483а правдивого до ѡтступенꙗ, а балъваном бездꙋшнимъ до ... ѡферованꙗ были примушені и привернены (Пралог, I, 589); если оубожствомъ оутисненый запродастсѧ тобѣ брат твой, не бꙋдешъ оутискалъ слꙋжбою неволническою, але ꙗкѡ наемникъ и орачь бꙋде оу тебе (Хран., 126). // перан. оузнали есмо иж частокрот ѡбивают светки и клѧтвою и черес то бываеть правда оутіснена (Вісл., 19б); слава небеснаѧ такъ пребѣдне и ганебне и ѡкроутне есть оутиснена (Пак. Хр., 10). 2. Змучаны. потом ѡлег Свѣтославич, голодом ꙋтисненыs, ꙋпросил ѡт них покоs (Стрыйк., 466); до великого нѣѧкогос и далеко ѡтлеглого островꙋ ѡтсылали, на которомъ ани живности, ани ѡдѣнsѧ мѣти не могꙋчи, голодом и наготою нендзне былъ оутисненый (Варл., 118б). 3. Прыгнечаны, засмучаны. реклъ Саꙋлъ: естемъ оутисненыи вельми, бо філистінове валчатъ на мене (Хран., 238). 4. У знач. наз. Той, хто прыгнечаны. розвѧжи звѧзки незбожности, знеси обовѧзки оутисненых (Каліст, I, 34б); члк0483ъ ... моцы ѡнои своеи на ѡборонꙋ оутисненых и достаткꙋ на вспоможене оубогих оуживал (Жыц. св., 8–8б); пащикꙋ кривsдꙗчого стиралъ: а з его зꙋбовъ выривалъ корист, то ест ꙋтисненаго ꙋбогого ѡт можнаго выбавꙗлъ (Пралог, 658б); слꙋхалъ вздыханьѧ оутисненых, и выбавлѧл ихъ, з мордерства пꙋстошачих (Хран., 173б).
с. 270
Утисненье, втиснене, втисненье, утеснение, утесненье, утиснене, утиснение, утысненье, учисненье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. утиснути ў 1 знач. частое оутісніе [!] и оудрꙋченіе черес наших сꙋдеи нашимъ землѧномь кривды бывали (Вісл., 13б–14); церковъ Восточная и еѣ преложеные и все духовенство ... в шырокости панствъ нашихъ и панованью нашему подлеглыхъ кгдѣколвекъ мешкаючіи, которыи и первѣй, за тою разностью и розорваньемъ, нѣяко утисненье поносили (АЗР, I, 56, 1443); мы, бачечи великое втисненье и обътяжъливость подданыхъ нашихъ отъ старостъ Жомоитъскихъ ... некоторые волости ... дали есьмо ... пану Станиславу (КПД, 66–67, 1529); ся вамъ отъ нихъ великое утѣсненье дѣетъ (АЗР, III, 102, 1559); жолънере ... въ местцахъ спокойныхъ на имен[ь]яхъ шляхетскихъ положилися и живности дармо беруть а учиснен[ь]е великое чинять (КПД, 476, 1578); Неронъ ... всемꙋ посполствꙋ кривды и втисненꙗ великиꙗ чинил (Крас., 64–64б); за тым небачным постꙋпком митрополитиным мы греческой релѣи люди незносное оутисненье, а примꙋшанье до апостазій на рѡзныхъ мѣсцах терпимѡ (Апакр., 28); въ иншихъ мѣстехъ православнымъ христіяномъ утѣсненіе чинится (АЗР, IV, 252, 1605); писмо ст0483ое на розмаитыхъ местцах д0483. такіе грѣхи вспоминаеть: Доброволное мꙋжебоиство, содоміѧ, оутисненіе, оубогихъ и сирот, роботниковs нанѧтых в заплате ѡшꙋкане (Навука, 57–58); лѣтъ зє0483 в дому ѡтц0483а своего незнаемыs в великом ѡт слугъ ꙋтысненю и ненависти перемешкалъ (Пралог, 523). // перан. Кгды бовѣмъ Кроль на маестатѣ седѣлъ, а при немъ его сн0483ъ, ꙗкосмо оуже повѣдѣли, и пред ѡными глꙋпые реторове стали, выѡстривши ꙗкъ мечs ꙗзыки свои, на оутисненsе и выверненsе правды (Варл., 234б); реку до Бг0483а ѡборонца моs еси длꙗ чого мене еси забыл, поколь хожꙋ жалосным перед ꙋтисненем живота моего (Пс. ХVII, 18б). 2. Дзеянне па дзеясл. утиснути ў 4 знач. завжды его милость про речъ посполитую и оборону земъскую веле доброго и пожыточного делаеть з великимъ утисненьемъ и ушчыпъкомъ скаръбу своего (КПД, 112, 1544); о томъ бьете чоломъ господарю его милости, докладаючи о утисненья черезъ помѣру волочную имѣній вашихъ (АЗР, III, 61, 1554). 3. Прыгнечанасць, засмучанасць. Лепsши естъ едина горsсть с покоемъ, нежели обе полне руце с працею и съ ꙋтиснениемъ души (Скар. ЕК, 7б–8); в великом ꙋтисненю и смутку был алеѯандръ, и весь людъ его, не такъ сами длꙗ себе ꙗко длꙗ быдла и иных звѣрꙗт, котории гинꙋли (Алекс., 27).
с. 271
Утиснути, утиснуть дзеясл. 1. Прыгнесці; несправядлiва абмежаваць у чым-н.; стварыць цяжкія ўмовы. Воевода трѣбующии мудрости, многыхъ ꙋтиснеть безsправиемъ (Скар. ПС, 43); обавѧмысѧ, абысте ... того, ꙗкобы нас оукривдити, ошꙋкати, оутиснꙋти, и ошидити под покривкою згоды, не шꙋкали (Апакр., 203); если есмъ спотварил кого, або ꙋтиснꙋл кого, або з рꙋки чией взꙗлъ подарокъ, повѣдайте на мене и ворочу вамъ (Біблія, 317); Iꙋлиꙗн маючи на костантиꙗ змерлог злое серце, ꙋрꙗдники его зложил, зъ ꙋрꙗдов, а дрꙋгих нꙋжами ꙋтиснул (Бельск., 277б); тогож рокꙋ сарацини в сирии и в палестине ꙋтиснꙋли, хрстиꙗнов и церкви им и монастири попꙋстошили (Там жа, 362); насѣнsе твое обывателемъ бꙋдетъ вs земли не своей, и оутиснꙋтъ егѡ, и вs неволю повернꙋтъ на сорокъ лѣтъ (Мак., 364); ани жадным способомъ албо владзею нш0483ею албо ꙋрꙗдниковъ наших, и которогоколвек станꙋ звѣрхностю никого кривдити и ꙋтискати в справѣ набоженства не допꙋстимо, ани сами ꙋкривдимо ани ꙋстинемо вѣчными часы (Дыяр., 170б); если потом не бꙋдѣт тобѣ сѧ подобала пꙋстиш ю волно, а не бꙋдешъ моглъ продать за пн0483зи, ани моцъю оутиснꙋть: поневажесь ю понижилъ (Хран., 155б). 2. Пазбавіць магчымасці манеўрыраваць, адступаць. володымер ... до премышлꙗ ꙋтек ... за которым стефан крол венкгерскиs тꙗгнул, и ꙋтиснул, его на премышлю (Стрыйк., 477б). 3. Прычыніць мукі. Чому есь так ꙋчинилъ ꙋтѣхо моꙗ. ижесь такъ през часъ немалыs не ѡзнаsмуючисꙗ ꙋтиснулъ и морил дш0483у мою (Пралог, 524б); бо сѧ не могꙋ воротити до оц0483а моегѡ без дитѧти. абыхъ свѣдкомъ жалости котораѧ оутисне оц0483а моегѡ не былъ (Хран., 72б). 4. Паменшыць (у памерах). На то его королевская милость казалъ вамъ повѣдити, ижъ помѣрою волочною не могли вашихъ имѣнiй шляхетскихъ утиснути, ани привильевъ у шляхты на шляхетство домогатися (АЗР, III, 61, 1554).
с. 272
Утиснутися дзеясл. Уціснуцца, пранікнуць куды-н. з цяжкасцю. ѡлег ... ꙋтекаючи с погромꙋ на замок своs варачъ и не моглъ ꙋтиснꙋтисꙗ перед великим мнозством людеs ꙋтекаючих (Стрыйк., 444б); жыд неꙗкии межы вѣръныи ꙋстꙋпил и ꙋтиснулсꙗ шпикгуючы хрстиꙗнскихъ справъ (Зб. 81, 202б). Параўн. втиснутися.
с. 272
Утиснуть гл. утиснути
с. 273
Утисняти дзеясл. Прыгнятаць; несправядлiва абмяжоўваць у чым-н.; ствараць цяжкія ўмовы. флорꙋсъ ... вси кривды и взгарды народови жидовскомꙋ чинил, воsско римское при собѣ ведле звычаю маючи, и ѡног зле ꙋживаючи, што жиды велми ꙋтиснꙗло (Бельск., 214).
с. 273
Утихати дзеясл. 1. Памяншацца ў сіле, слабець (пра з’явы прыроды). рꙋшаетсꙗ трꙗсенемъ и землꙗ ... повстают и вѣтры але зас ꙋтѣхают (Зб. 752, 593); прето тогѡ часꙋ на мори хвили и вѣтри оутихаютъ и тихость великаѧ бывает (Хран., 7). 2. Прыходзіць у стан нерухомасці, спакою. снѣги намъ оубѣгли, землѧ травꙋ выпꙋскаеть, сады листомъ окрываютsсѧ, лѣсы зеленѣютъ, быдло играетъ ... море оутихаетъ: все сѧ на лѣпшость перемѣнѧетъ и ѡтновлѧетъ (Каліст, I, 114); заправды повѣда трвожатсѧ и воды але зас ꙋтѣхают (Зб. 82, 128б).
с. 273
Утихаючый, утихаючий дзеепрым. ад утихати ў 1 знач. Чл0483къ естъ живот до часꙋ позыченый ... Поломѣнь зараз оутихаючій (Кін., 49б–50); чл0483вкъ ест ... искра прꙋдко загашаючаꙗ, поломен зараз ꙋтихаючыs (Зб. 752, 590б); чл0483вкъ ... попел роздꙋтыs: искра прꙋдко загасаючаѧ: поломен зараз ꙋтихаючыs: снадне загашена свѣча (Зб. 82, 126).
с. 273
Утихненье наз. Заспакаенне. чи вѣдаешь ѡ проѡбивани ѡболоков пречꙋдность цѣлого розꙋма: иж порsты твои теплы во оутихнени земли южное (Зб. 262, 28).
с. 273
Утихнути, втихнути, утыхнути дзеясл. 1. Перастаць шумець, гучна гаварыць i да т. п. великое верещание людеs повстало ... коли ꙋтихли люди, цесар ꙋчинилъ речъ до нихъ (Пралог, 614б). 2. Перастаць хвалявацца; супакоіцца. иже теперь бых лег и оутихноул спал бых тогды бs ми оупокоино было (Зб. 262, 13); поседи дочко моѧ алижь оузвѣдаешь какъ падеть таѧ рѣчь иже не втихнеть тотъ чл0483къ ѡлижь доконаеть тꙋю рѣчь сего дня (Там жа, 33); послал саꙋл до ессеꙗ, по дв0483да, которыs пришол з сыном а хлѣбом и козлом до саꙋла играл емꙋ солодкое спѣване, кгды его чортъ починал пориват: и было лжеs саꙋлови, а кгды ꙋтыхлъ ѡтходил давыд до ѡтца (Бельск., 96б). // перан. мысль его ꙋтихла и ѡное клопотливое старане ѡ дш0483ах ѡных з срдца зложил (Зб. 752, 89б); далъ гсдь вs рꙋцѣ егѡ хꙋсарсафема цр0483ѧ сіріискагѡ, и стлꙋмилъ егѡ. И оутихла землѧ м0483 лѣтъ (Хран., 174). 3. Аслабець у дзеяннi, сiле; спынiцца. росказал бꙋри стала оу тихост и оумолкноули волны его, были весели ꙗко оутихноули, и припровадил их к пристани хотеніѧ своег (Пс. ХVI, 109б–110); Атылѧ, наготовавшы начыне до битꙗ муру, а жолнере до штурму напоменувшы, ждал часу абы скоро бы ѡгонь утихъ, муръ ламалъ а до мѣста штуръмовалъ (Атыла, 223); взꙗвши его за рꙋки и за ноги вкинꙋли его в море где его натыхместъ велерибъ полкнул и ꙋтихлъ им вѣтръ (Бельск., 136); кгды до лоди достꙋпилъ ꙋтихнꙋлъ ветръ (Зб. 255, 2б). 4. Прыйсці ў стан нерухомасці, спакою. назавтреи вѣтръ пересталъ и море утихло (Трыст., 54); потом кгды вода ꙋтихла, выметала зброю египетскꙋю, на береги ... вышол на берог и збирал зброю (Бельск., 46). 5. Заглушыцца (пра пачуццi, адчуваннi). послѣ речеи сих как оутих гнѣвъ цр0483скыи и помѧнꙋл вашътию и то што оучинила (Зб. 262, 127б); прошꙋ гд0483и моs абы ꙋтихлъ гнѣв твоs (Бельск., 52б); нехай оутихне гнѣв твой, а бꙋдь млстивъ надs sлостю людꙋ твоегѡ (Хран., 109б). 6. Суняцца (пра каго-н.). прото зъ Кгэнъсэрыком вандалским королем и с пэрсы до пэвного часу перемире взѧлъ, так розумѣючы, же коли бы тые утихнули, лацнеи бы сѧ угром ѡпирати мог (Атыла, 181); так се стало побили их великꙋю личбꙋ а ꙋ бранах коли се стиснꙋли, и ꙋтекали болшеs сꙗ их подавило, и подꙋшило, и так в мѣсте на жолнѣре се посполство пꙋстило, иж ꙋтихнꙋт мꙋсили (Бельск., 214); молитвꙋ за него чынил ст0483ыs, и ꙋтѣхлъ бѣсъ ѡныs (Зб. 752, 490б); што коли выреклъ оутихлъ людъ ихъ, которымъ се надымали противъ емꙋ (Хран., 178б). // перан. што коли выреклъ ꙋтихлъ дꙋхъ ихъ, которим се надымали против ему (Біблія, 124б). 7. Спыніцца, скончыцца (пра якія-н. падзеі). безъ дровъ загаснет ѡгонь а безъ клеветника оутихнеть свар (Зб. 262, 107); заразъ воsна котораꙗ была противъ нему повстала ꙋтихъла (Пралог, 521б); коли ꙋтихлъ ѡныs розsрꙋхъ (Там жа, 615б); коли ꙋтихло гонение, а покоs сѧ церквамъ божиим вернꙋлъ (Зб. 82, 162б).
с. 273
Утича наз. зб. Качкі. намесники черсвяцкие ежъдчивали до его людеи его церковных до мосоран на озеро утичу бити (ПГ, II, 186, 1501); съ тыхъ людей идеть ... побору двадцать грошей, а баранъ, а ласица, а съ того сѣна, а утичу пятеро, а яецъ пятнадцать (РПП, 130, 1518); рыкꙋньꙗ настасꙗ переsмаючы ꙋтичꙋ мою подле ѡзера на болоте немало побила (КВС, 560, 1552); обора того жъ двора пана моего – кобылъ ѳі0483 (19) ... гусей лs0483 (36), каплуновъ сорокъ, куровъ м0483 (40), утичу г0483 (3) (АВК, ХХI, 186, 1556–1557); у Ивана Околотовича, дяка моего, ручницу ... для дикого утичу абы моглъ што Богъ дастъ подстрелити ... у Стася Харковича взялъ и пограбилъ (АВК, ХХVIII, 264, 1646).
с. 275
Утишенье, утишение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. утихнути ў 3 знач. только бы зазь по ꙋтишенью поветреѧ, або приехавши с послꙋги нашое до именьѧ своего засꙗ десети недель не ѡмешкалъ (Ст. 1588, 176); по оутишеню теды навалности морскои приплынꙋлъ до краины Гадаринскои ... Хс0483 Гд0483ь (Каліст, II, 139). 2. Супакаенне; уціхамiрванне. люди Московскіе таборовые, по своему слову, никого не выслали и стрѣлять противъ людей королевскихъ учали, и навсегды не къ покою и утишенію, но къ большой крови и къ розоренію Московского господарства нялися (АЗР, IV, 495, 1615).
с. 275
Утишити, втишити дзеясл. 1. Суцішыць; супакоіць, суняць. Ради слышим вашѣе милости здоровъе, што милосердыи богъ свое милосердье призволивъши на вас и оутишил, а далъ вамъ своею милостью (ПГ, II, 53, 1476). // перан. добрымъ окомъ прославъ Бг0483а, и въ вшелѧкомъ даваню начаткѡвъ рꙋкъ своихъ не змаль. Оутишъ лице свое, поневажъ офѣра справедливого оумащаетъ столъ офѣровный (Каліст, I, 46б); Алеѯанsдер к немꙋ рекъ, ѡ любимый моs филоне если ты там загинеш дрꙋже мой милый тогды мнѣ не можетs главы ꙋтишити нихто (Алекс. 1697, 60б). 2. Аслабiць у дзеяннi, сiле; спынiць. гси бж0483е силам кто ровен тобе, моцен еси гси и справедливост твоѧ ѡкрꙋг тебе ты обладаеш широкостю морскою, взрꙋшене волнъ ег ты втишиш (Пс. ХVI, 90); Неможна теды речъ, дш0483ꙋ ѡт грѣха ѡтлꙋчити, если же Бг0483ъ сего шкодливого вѣтрꙋ мешкаючого вs дꙋши и тѣлѣ не оутишитъ и не оустановитs (Мак., 1). 3. Прывесцi ў стан нерухомасцi, спакою. никола ... мл0483твою своею море отишилъ (Чэцця, 89). 4. Заглушыць (пра пачуццi, адчуваннi). Доброволил еси гси землю твою, наверноул еси полон ꙗковль ѡпꙋстил еси злости людем своим, покрыл еси всꙗ грехи их, оутишил еси вес гнев твои (Пс. ХVI, 86б). 5. Спынiць, скончыць (пра якiя-н. падзеi). ѡнs же оутишит хто повиноватит и потаить лице хто ѡсмотрить его и на чл0483ка посполꙋ (Зб. 262, 27); мꙋжь гневливыи задираеть свар а долгогнѣвныи оутишит сваръ (Там жа, 100б).
с. 275
Утишитися, втишитися дзеясл., зв. 1. Перастаць шумець, размаўляць; пачаць весці сябе ціха. ѡдин мовил тое а дрꙋгиs іное, ажь цесар ꙋтишитсꙗ казал (Зб. 81, 277); ѡдинъ то мовилъ: дрꙋгиs ѡво ажъ цесар ꙋтишитъсꙗ казалъ (Пралог, 612б). 2. Ад утишити ў 1 знач. оумолкнꙋли пищали. оутишилисѧ рѣчи (Чэцця, 59). 3. Ад утишити ў 2 знач. Словомs бж0483иимъ ꙋтишитсѧ ветръ (Скар. IС, 70); ѡни же пришедsши ко ѡлоферну гл0483аше да ꙋтишитсѧ гневъ твои над нами (Скар. КЮ, 5); еще гнѣвъ Божій за грѣхи людскіе не утишился и роковые головы не отошли ... есте къ покою (АЗР, IV, 457–458, 1615). 4. Ад утишити ў 3 знач. вже море оутишилосѧ (Чэцця, 94б); вѣтромъ и морю хто бы запретилъ и втишилосѧ (Там жа, 257); иногды до морѧ мовѧчи, оумолкни, оутишsсѧ (Каліст, II, 190б).
с. 276
Утишовати дзеясл. Суцішваць; супакойваць, сунімаць. Первѣй теды тsрвогꙋ вs дш0483ахъ ихъ оутишꙋетъ, а потомъ непогодꙋ повѣтрsнꙋю и навалность морsскꙋю оускромлѧетъ (Каліст, II, 25б).
с. 276
Утишоный дзеепрым. ад утишити ў 1 знач. коли от ѡтца небесного ѡтставаеть которыs самъ дꙋшу насытит может сам спокоsное и ꙋтишоное сꙋмнене справꙋет (Зб. 255, 12); человѣкъ тꙗжкиs голодъ терпитъ коли ѡт ѡтца небесного ѡтставает, коториs самъ дш0483ꙋ насытит может, самъ спокоsное и ꙋтишоное сꙋмнене справꙋет (Зб. 259, 350б).
с. 276
Утка, вутка наз. Качка. за ꙋтку два гр0483ши (Ст. 1529–Ф, 152); цена птахомъ ... ꙋтка два грошеs (Ст. 1566 I, 95б); статку показал ... утокъ старых четъверо, а селезневъ два (АВК, ХХХVI, 20, 1582); (цена птахомъ домовымъ) ꙋтка два грошы. селезень два грошы (Ст. 1588, 513); утки: селезень одинъ, утокъ старыхъ чотыри, а сеголѣтнихъ утокъ и зъ селезнями чотырнадцать (АВК, ХIV, 443, 1592); з роск. п. войта, в домъ куп. мяса 5 зол., еще мяса барання 15 восм., вутъку 18 вос. (ИЮМ, ХХI, 18, 1711); курицы и утки 2 на праздникъ (ИЮМ, ХХIV, 39, 1713). Параўн. утва.
с. 276
Утканый дзеепрым. 1. Сатканы. вси ѡпоны до притворꙋ ꙋтканы были з бирерꙋ [!] суканого (Біблія, 156); шаты котораꙗ з двꙋх речиs есть ꙋткана не ѡблечешъ (Там жа, 170); кажи дрꙋгое полотно ꙋтканое если маеш, а мы тобѣ бꙋдѣм посвꙗчат (Стрыйк., 621); нашли члв0483ка лежачого на ѡдном ложꙋ золотом, коториs был приѡдѣныs шатою ꙋтканою з золота (Алекс., 37б); вси ѡпоны до притворꙋ, оутканы были з шолкꙋ сканагѡ (Хран., 113б). 2. Аздоблены шляхам ткання. ꙋчинишъ и заслонꙋ зъ иакинфꙋ и шарлату и з кармазинꙋ двакрот фарбованого из бѣлого едвабу крꙋчоного, роботою гафтарскою и сличною ѡтмѣною ꙋтканꙋ (Біблія, 142); оучинишъ и заслонꙋ зs Iакѵнфꙋ ... и з бѣлогѡ едвабꙋ крꙋчоногѡ роботю гафтарскою, и зличною ѡтмѣною оутканꙋ (Хран., 104).
с. 277
Уткненый, вткненый дзеепрым. 1. Ад уткнути ў 1 знач. копие ꙋтsкнено было вs землю вs главы его (Скар. ПЦ, 56); нашли саꙋла лежачого и спꙗчого в наметѣ. А копъе ꙋтъкнено в землю ꙋ головы его (Біблія, 349); которыs казаль ѡднолꙋ братꙋ полеват лескꙋ сꙋхꙋю в землю вткненꙋю (Зб., 261, 68б); Въдрꙋженъ: Оукрѣпленъ, оуткненый, оугрꙋженъ, оутвержденъ (Бяр., 18); нашли Саꙋла лежачогѡ и спѧчогѡ в наметѣ, а копье оуткнено вs землю оу головы егѡ (Хран., 235б). 2. Ад уткнути ў 2 знач. пры котором позве ... не поменено имени через которого возного подано, так теж и дня того, на который уткнено у ворота двора моего (АВК, ХХХVI, 355, 1582).
с. 277
Уткненье наз. Заснаванне, угрунтаванне. даемъ и мы што маем, маешъ зs насъ доброхочій и тихій подавцо, такъ много, а подобно и без личбы зs дрꙋкꙋ выданых книг: ачъколвекъ за оуткненемъ ѡд васъ самых кола, то естъ за доданемъ матеріи ... еднакъ не без потꙋ и працы нас дх0483овныхъ ... вычищаючи тое ꙗкъ золото зs пѣскꙋ и грѧзѣ. Маете и тепер книжицꙋ великого и чюдовного старца Макаріа (Мак., 9).
с. 277
Уткнути, вткнути дзеясл. 1. Прымусiць пранiкнуць, увайсцi ўглыб, унутр што-н. вострае, тонкае; усадзiць. посох которыи мѣлъ в рꙋцѣ на берегу на прорвахъ рѣки ѡноѣ в землю ꙋткнул (Зб. 81, 127). 2. Сунуць куды-н. (унутр чаго-н., за што-н.). пры которомъ листе гсдрьском въткнулъ есми у ворота ... квитъ мой (АВК, ХХХVI, 210, 1582); тогды на именью того с которого се кому кривда дееть маеть положити в дворе в дом, або ꙋ ворота ꙋтъкнути ... позвы (Ст. 1588, 147); возны копею с того листу, звыш менованого слово в слово списаную пры стороне шляхте ... у ворота двора гсдрьского Утянского уткнул (АВК, ХХХII, 105, 1596); звонов ꙋ них немаш, тылко вмѣсто звонꙋ поп их взлѣзе на вежꙋ высоко вткнувши два палцы в ꙋши верещит, теды се зsидꙋт до божницы (Бельск., 411б). Параўн. воткнути. 3. Тое, што і уткнутися. дв0483дъ ... вдарил голиꙗда в чоло, же ꙋткнул камен в челѣ его (Біблія, 330); сегнꙋлъ рꙋкою своею до торбы, и вынѧлъ одинъ камень и кинꙋлъ з пращи, и воколо забивши оударилъ Голіада в чоло, же оуткнꙋлъ камень вs челѣ егѡ (Хран., 221).
с. 277
Уткнутися, вткнутися дзеясл. Уткнуцца. ꙋдарилъ в помост цр0483ковныи посохомъ, а посох вткнувшысꙗ в помост пꙋстил вѣтви и цвѣтъ (Зб. 81, 190б); бо стрѣлы твои ꙋткнꙋлисꙗ во мнѣ и змоцнил еси надо мною рꙋку твою (Пс. ХVII, 9). Параўн. уткнути ў 3 знач.
с. 278
Утковый прым. Уточны. ѡт нити ꙋтъковои ажъ до ременꙗ ѡбꙋвъꙗ, не возму зо всего што твоего есть жебыс не реклъ: ꙗмъ ꙋбогатил аврама (Біблія, 36); ѡт нити оутковои ажь до ременѧ обꙋвьѧ, не возмꙋ зо всегѡ што твоего есть, жебы нареклъ: ꙗмъ оубогатилъ Аврама (Хран., 23б).
с. 278
Утленый дзеепрым. ад утлети. ꙗкѡ Гды бы хто зпꙋстошоное мѣсто хотѣлъ поднести, мꙋсѧлs бы первѣй, на оутленый, и рꙋиною пахнꙋчій бꙋдованsѧ зкидати, и ѡбалити дощатsкꙋ (Мак., 164).
с. 278
Утлети дзеясл. Тое, што і вонтлети. Зибаюсѧ: Киваюсѧ, хвѣюсѧ, оуставичне киваюсѧ, метаѳ: оутлѣю, шванкꙋю, вонтлѣю, заикаюсѧ (Бяр., 51); Изнемогахъ: захорѣлем, застогналемs, также: изнемагаю, оутлѣю (Там жа, 55).
с. 278
Утлити дзеясл. Рабіць нямоглым, слабым. проказа тѣло оутлитъ и слабитъ (Каліст, II, 177).
с. 278
Утло прысл. Слаба, абы-як. выкопали долгꙋю и глꙋбокою ꙗму и набили ѡстрым железом. А поверхꙋ ꙋтло барзо в речы землею покрыли (Зб. 752, 229).
с. 278
Утлучоный дзеепрым. Утрамбаваны. черезъ нѣкоторую част муру розваленую а копытами конии нашы утлучоную зо всим воискомъ зброино хочу до мѣста ꙗк звитѧжца уехати (Атыла, 227).
с. 279
Утлый прым. 1. Нямоцны, нетрывалы; спарахнелы. Мостъ передъ замкомъ на паляхъ утлый (Арх. ЮЗР, VII-1, 78, 1552); церковъ напровавали, и што было ꙋтлого поправовали (Біблія, 513); цр0483ковь направовали и што было ꙋтлогѡ поправили (Хран., 348б). 2. // перан. Ненадзейны. не толко маетность, алемъ и горло готовъ ѡтважити. иле маючи подпорꙋ ваш, кж мл без которого каждаа справа оутла быти моуситъ (Апакр., 18б); если жъ и обленимосѧ и ослабѣемо, поневажъ прирожене наше оутло естъ и до послизненѧ лацное (Каліст, II, 222). 3. Тленны. Тои воистинsну весть ꙗко паче всехъ согрешилъ естъ, онъ же изs земельное речи оутлые сосуды и ритовины чинить (Скар. ПБ, 23б–24).
с. 279
Утмянети дзеясл. Пацямнець. колько лѣтъ лѣжал в земли жидми схороненъ хрстъ хсвъ. а не оутмѧнелъ и не почернѣлъ (Чэцця, 203б).
с. 279
Утненый дзеепрым. Уцяты (адарваны; пашкоджаны). потом листи великіе ꙋтнени и крывды ѡт иновѣрныхъ и ѡд ꙋніатов проклꙗтыхъ мѣлем (Дыяр., 158б).
с. 279
Утоеный гл. утаеный
с. 279
Утоити гл. утаити
с. 279
Утоитися гл. утаитися
с. 279
Утокъ наз. Уток. Риза сукнѧна или плотнѧна она ... имела блесsкъ прокажениѧ на основе или на ꙋтsку (Скар. КЛ, 26б); Клок, оуток до тканѧ (Бяр., 64).
с. 279
Утолити, втолити дзеясл. 1. Задаволіць (жаданне, патрэбнасць і пад.) пивъше возвеселѣтесѧ. и жажю вашю оутолите (Чэцця, 163б); хто бы Бг0483отрезвеннымъ ѡнымъ, нбсное солодкости, вином прагненѧ своего оутолити не прагнꙋлъ (Карп., 2); хтивости своеи оутолити немогꙋчій, нѣкгды сѧ насытити не можетъ (Каліст, II, 155). Параўн. утулити ў 1 знач. 2. Супакоiць, суняць. никола ... гнѣвъ бж0483ии молитвою своею втолилъ (Чэцця, 88б–89); кгды оутолишъ слезы тых которых есь оукривдилъ, тогды сѧ над иншими плачꙋчими оулютꙋй (Кін., 56б); Престати сътвориши: оутолиши (Бяр., 122); чим маю ꙋтолити плачъ и ридание болести моей, подпоро Старости моей (Пралог, 524–524б); коли ꙋтолиш слезы тых, которых ест ꙋкривдил, тогды сѧ над инъшими плачꙋчими змилꙋs (Зб. 82, 128). // перан. мыслили кн0483зи резанскиі и литовскиі, ижь кн0483зь Дмитриі утечеть, а мы с покоемъ будемъ на его княженіи сидѣти, и дарами утолимь Мамая, иж пойдемъ [!] з руской земли спокойне (Мам., 171). Параўн. утулити ў 2 знач.
с. 279
Утолиться дзеясл., зв. ад утолити ў 2 знач. Которого Гды ѡбачила знендлѣлого и высхлого ѡт постꙋ не могла сꙗ ꙋтолить ѡт слез (Пралог, 640).
с. 280
Утолпити дзеясл. Тое, што i утолпитисе. да тое жь цр0483кви гелена на правици была блиско короу коморкоу панны мр0483іи оутолпила ꙋ котором была и стоѧла (Валх., 73).
с. 280
Утолпитисе дзеясл. Уцiснуцца. так великій был ихъ люд со спижами и с тлоущами. иже оу место се оутолпит не могли. але болшаѧ долѧ ихъ перед мѣстом зоставили (Валх., 50б). Параўн. утолпити.
с. 280
Утолстети дзеясл. Патаўсцець, папаўнець. ѡтылъ ꙋтолsсте и розsшире, и остави бога сотворsшаго и (Скар. ДЗ, 61б); оутолстѣет коник дш0483а крилатаѧ ѡболокшисѧ вs тѣло (Каз. Кір., 150); нехай зацвитетъ микгдалъ, и оутолстѣетъ верхъ, и ѡтдѣлитсѧ канарра (Каліст, II, 278–278б); ꙗ де Iакѡвъ и насытилъсѧ, и ѡтстꙋпил оулюбленный: оутылъ, оутолстѣлъ, и розширѣлъ (Там жа, 310б).
с. 280
Утолстити дзеясл. Патаўсціць. помочь чханіѧ великъ. ест ѡтворѧеть затканіе мозгова и оутолстить шию и мышьцю и оутвердит лицо и оукрепить чювъство. и оумешкаеть сединоу (Арыст., 230); ѡ пожиткꙋ людскомъ намнѣй не промышлѧешъ, але жебысь тѣло свое оутолстил, матерію до зѣденѧ робацтвꙋ готꙋючи (Варл., 201).
с. 280
Утомити дзеясл. Стаміць; змучыць. Но возрелъ еси на воиско ихъ и тмы ꙋтомили е, и вошли суть нозе ихъ до средины морѧ (Скар. КЮ, 15б).
с. 280
Утомитися, втомитися, утомитисе, утомиться дзеясл., зв. ад утомити. такою болестію и такими моуками млстівыи гсь был се оутомил (Пак. Хр., 11); Занюж оудроучиласѧ плачми оутомиласѧ жалостьми. оумоучиласѧ лъкании на ногах стоꙗти не могла (Там жа, 15б); гекторъ которыиж работою валечною не мог сѧ оутомить великостью гнева своего многи греки побил (Троя, 46); прииде царь и вси людие его ꙋтомивъшисѧ на место едино, и ѡтпочиваша тꙋ (Скар. ДЦ, 97); солsнце разуму не взошло естъ намъ, оутомихомsсѧ на пути безакониѧ и погибели (Скар. ПБ, 8); ѡба сѧ втомили, што инакъ не могло быти нижли одному тут ѡстати, и длѧ того кождыи сѧ змогал на вдарцы (Трыст., 21); Бланоръ, которыи сѧ видел на погибели, мыслилъ: Если ѡн другии раз не утомитсѧ, ꙗ не могу ѡт него стерпѣти (Там жа, 63).
с. 280
Утомленый дзеепрым. 1. Ад утомити. да ни бываем в рꙋки злодѣевъ безаконных. оутомлени (Чэцця, 328б); воды стꙋденыи на дш0483ꙋ оутомленꙋю и вѣсть добраѧ зъ земли далекие (Зб. 262, 106б). 2. У знач. наз. Той, хто стаміўся. ꙋтомленымъ не даша ѡтпочинениѧ (Скар. ПЕ, 11).
с. 281
Утомленье наз. Дзеянне па дзеясл. утомити. солнцѣ заправды сѧ вже было к вечеру склонило кгдыж гектор некоторым ѡбычаем и ꙋтомленемъ зброи был сѧ ꙋробил ꙋ место въехал (Троя, 27).
с. 281
Утомляный дзеепрым. Стомлены. корол ... великою роботою ꙋтомлѧныи ... для ѡдодхнѣнꙗ на берег ѡтехал (Троя, 24б).
с. 281
Утоненье, утонене наз. 1. Дзеянне па дзеясл. утонути ў 1 знач. абы для часу пришълого и всякое прыходы ... прыпадку якого несчасного за якою зъгубою, погореньеньемъ [!], у воде утоненьемъ того листу ... они на маетъности своей ... спокойне ужываютъ (АВК, ХХIV, 231, 1561). 2. Дзеянне па дзеясл. утонути ў 2 знач. К тому некоторые здоровые спрꙋдка гинуть; або хоробою, ꙗко апоплеѯиею; або припадком, ꙗко ꙋтоненем (Зб. 255, 426б). // перан. потреба намъ братіе ... скрꙋхы сердечной, и сповѣди грѣхѡвъ нашихъ щирой, абысмо дꙋшѣ нашѣ зs бꙋръ и навалностей, марного сего мешканѧ выбавити, и ѡт оутоненѧ ратовати могли, а до тихой спокойной и збавенной пристани приспѣти (Каліст, I, 52б).
с. 281
Утонулый дзеепрым. 1. Ад утонути ў 1 знач. Елисеи секиру ꙋтонулую въ іорsдани ꙋсsплави (Скар. ЧЦ, 195). 2. Ад утонути ў 2 знач. Подобенство, ѡд огнѧ Iерслимского, ч0483. ѡд огнѧ Ааронового ... ѡд чл0483ка звѧзаного ланцꙋхами, до дш0483и. чѳ.0483 ѡд чл0483ка вs рѣцѣ оутонꙋлого, тамъ же (Мак., 398); на поховане утонулого Ларка пляцового дали золотыхъ два (ИЮМ, I, 283, 1682). 3. У знач. наз. Той, хто ўтапіўся. естъ речъ неподобнаѧ огневою хорꙋючемꙋ оуспокоитисѧ, оутонꙋломꙋ плавати, и мертвомꙋ дыхати (Каліст, I, 104); потреба на то оумѣлого и досвѣдчоного плывача, которіи бы вшедши вs глꙋбокіи виръ воды занꙋрилъсѧ, и вынес оутонꙋлого межи звѣрми лежачого (Мак., 99–100).
с. 281
Утонути, втонути дзеясл. 1. Апусціцца пад ваду на дно пад дзеяннем сілы цяжару. утонуло и жадною мѣрою не могли ратовать семеню льняного ... чотыриста бочокъ (АВК, VIII, 508, 1623); ѡдна шкута ꙋтонула (Зб. 82, 343б). 2. Утапіцца; загінуць у вадзе. колі хто прічиною оумрет а любо оутонет а любо с древа спадѣть ѡ томъ нет жадное жалобы оу праве (Вісл., 24); мертвии ... на розных водах оутоноули (Чэцця, 289); тыхъ людеs ... в него нетъ ѡдинъ вмер а дрꙋгиs втонꙋлъ (КВЗС, 10, 1543); коториикольвекъ пsрииметь дитѧ таковое во имѧ мое, мене пsриимуеть. А котории если зsгорsшить, одsного зs малыхъ тыхъ веруючихъ вs мене лепеи есsть емꙋ, бы повешено жорsновъ осельсsкую на шии его, и ꙋтонулъ въ гsлубокосьти моръсsкои (Цяп., 24б); потом се елена сестра ѡглꙗнꙋласе и ꙋтонꙋла, прето ѡное море зовꙋт и тепер елеспонт (Бельск., 78); пришедши бы хто плавати неоумѣючій, хотѣлъ оупалого ратовати, самs бы оутонꙋлъ и згинꙋлъ (Мак., 99); барзом моцно закрилъ начине ѡно со ѡлеемъ а не ведаю ѡткуль влезла мышъ ꙋтонꙋла (Пралог, 647б); благодат божаꙗ всѣхъ ратовала иж з них жаден не утонул (Зб. 82, 349). // перан. втоноути хотѣло чл0483вчество въ греховнои глоубинѣ (Чэцця, 129б); послꙋшенство прави естъ досконалое власное дш0483ы и тѣла выречене ... дорогꙋ спꙗчы ѡтправовать своs тежаръ на дрꙋгие вкладать. и на чꙋжых рꙋках, жебыс не ꙋтонулъ плыват (Зб. 255, 421б–422); такъ ежели кто стратитъ презъ грѣхъ, шатꙋ невѣнности набытꙋю въ ст0483омъ крещеніи, абы не оутонꙋвъ вs пеклѣ, маетъ оудатисѧ до ст0483ой покꙋты (Зб. вып., 34). Параўн. истонути.
с. 282
Утопати, утапати дзеясл. Тануць. Петръ ... вже быс сред морѧ. почал оутопати (Чэцця, 225); знаем бѫдеть всеми ... многажды оутопати имать. знамѧ на деснои рꙋце имат (Неба, 85б); вишью оутопаючи фатаютсѧ (Апакр., 51). // перан. Такъ и дш0483а котораѧ не зоставаетъ вs земли ѡной оутапаетъ и пропадаетъ (Мак., 123).
с. 282
Утопающий дзеепрым. у знач наз. Той, хто тоне. бъ0483 ... дал ему чюдесныꙗ дары ... оутопающих избавлѧти (Чэцця, 196б).
с. 282
Утопеный, втопеный дзеепрым. Тое, што і утопленый у 2 знач. што ся дей дотычетъ тое ключницы его Ганицы, яко панъ отецъ мой быти менилъ, абы отъ мене ... втопена быти мела, чогомъ я, дали богъ, причинцою не есть (АВК, ХХI, 159, 1556–1557); межи собе опытъ чинили зъ стороны загубленого и на смерть удавленого и до воды утопеного возного воеводства Менского (АВК, ХVIII, 136, 1596).
с. 283
Утопенье наз. Тое, што i утопленье. Лавринъ Курошевичъ зъ мещаны и поддаными его кнежацкое милости поведили, же о томъ утопенью небожчика Стрыевского не слышали и не ведаютъ (АВК, ХVIII, 135–136, 1596); кгды чинилъ справедливость ... о замордованье насмерть дочки того Каленика Снежковича ... отъ него жъ Савы и утопенья въ воду небощицы Евы (АВК, ХVIII, 155, 1598); приклад ѡ милости ку ближнему, коториs коли заховалъ, и по утопеню зараз до нб0483а провежон (Пралог, 499).
с. 283
Утопити, втопити дзеясл. 1. Апусціўшы ў ваду, прымусіць патануць. коли умер король Аполонъ, ѡтказалъ тѣло его в реку вкинувшы утопити (Трыст., 2); тое все посполу в мехъ всадивши и зашить и где наглꙋбеs до воды ꙋтопити (Ст. 1588, 402); пана Яна Сумского ... замордовавшы, тѣло утопили (АСД, I, 249, 1616). 2. Не ўтрымаўшы, даць патануць. идучы по мору пани моꙗ утопила свои цвѣт, а ꙗ свои не втопила (Трыст., 89); зпало желѣзо з сокѣри вs водꙋ а онъ заверещалъ и реклъ: ѡ пане мой, же есмь былъ сокѣрꙋ позычилъ, а теперь оутопилъ вs водꙋ (Хран., 325). 3. Заліць вадой, затапіць. абы ... желѣзный своего и ихъ непріателѧ каркъ всемогꙋчою своею правицею скрꙋшивsшы, або оупамѧталого до познанѧ себе единого истинного вs Троицы хвалимого Бг0483а ... потѧгнꙋлъ: або закаменѣлого Фараѡна морскими волнами зо всѣми его поганскими запамѧталыми народами прикрылъ и оутопил (Каліст, II, 298). 4. Загубіць чыё-н. жыццё, сілай кінуўшы ў ваду (i пад.). изымали смолнꙗне Петрыку моршалка смоленьского. и оутопили его оу Днепръ (Увар., 108); кнꙗз Ѳедор ... двꙋх чоловековъ с нихъ поsмалъ и ѡдного ѡбвесити а дрꙋгого втопити далъ (КВЗС, 78б, 1538); Петръ одинъ отвезши тую ключницу мою Ганицу до реки Немна и тамъ у реце Немне ее втопилъ (АВК, ХХI, 158, 1556–1557); у posłа ieho ko Witebsku y tаm ieho kаzаł utopity, w rece Dwine pod Witebskom (Бых., 531); казал его вs выход посполитыs вкинут и в нечистотꙗх ꙋтопити (Стрыйк., 541); бояре Криницкие ... тивуна звезавшы ... топить его хотели, якожъ бы и утопили (АВК, I, 335, 1666); просили Родителіе сꙋдіи, абы его такъ казавъ оутопити за его сваволю, абы людіе не вѣдали ѡ томъ оутопленію (Зб. вып., 36б). 5. // перан. Уваткнуць, усадзiць. ꙋхвативши каждый за головꙋ ровенника своего, ꙋтопил мечъ в боку противного, и ꙋпали посполу (Біблія, 359); ѡдин зs зꙋхвалства стрелил на ѡбраз ст0483ог феѡдора, и в раменю стрелꙋ ꙋтопил, с которог кров зараз плынут почала (Бельск., 335б); взѧлъ теды г0483 стрѣлъ вs рꙋки свои и оутопил ихъ въ срдцы авесаломовомъ (Хран., 271).
с. 283
Утопитися, утопитисе дзеясл. Утапіцца. кгды нѣкоторыи жолнѣр улакомившысѧ на ее хорошство гонил ее, хотечы еи учынити кгвалт, ѡна ускочыла в реку Натысону, котораѧ под ее дом текла, и утопиласѧ (Атыла, 224); иншихъ въ водѣ утопляете, повинны будучи сами увязавши собѣ камень до шыи утопитися, яко и Христосъ казалъ (АЗР, IV, 225, 1660–1605); маѯим сам се ꙋтопил (Бельск., 292); жрец балвохвалскиs ... бѣжал до реки и ꙋтопилсꙗ в неs (Зб. 752, 440).
с. 284
Утопление гл. утопленье
с. 284
Утопленый, втопленый дзеепрым. 1. Ад утопити ў 1 знач. хлопец мой ... шед з дому ... которого дей в стодолы его мл. пна Мартина ... того жъ дня забито и тело у воду Пчыч втоплено (АВК, ХХХVI, 165, 1582). 2. Ад утопити ў 4 знач. здивилсꙗ староста и ѡсудил еи на смерть, абы в мори ꙋтоплена была (Зб. 752, 461б); гды знашли рыбалки человека утопленого, дали имъ на поховане золотый одинъ (ИЮМ, VIII, 89, 1691); младенецъ ... тые слова вырекши оутопленъ бысть (Зб. вып., 36б). Параўн. утопеный. 3. У знач. наз. Той, каго ўтапілі. ижъ о таковыхъ подъ бокомъ врадовымъ замордованыхъ, утопленыхъ ... старанье и опытъ врадови чинить належитъ (АВК, XVIII, 135, 1596); оные братья забитого, то есть, утопленого, просили пословъ земскихъ, абы у причинѣ были за ними (АЗР, IV, 221, 1600–1605); били не толко мужчизны але невѣсти и дѣти побытых сем тисꙗч а ꙋтопленых пꙗт тисꙗч полегло (Бельск., 382).
с. 284
Утопленье, утопление наз. Дзеянне па дзеясл. утопити ў 4 знач. войтъ плебанеи Менское Лаврынъ Муха зъ мещаны поведили, ижъ о томъ утопленью небожчика Стрыевского ничого не слышели, ани ведаютъ (АВК, XVIII, 135, 1596); сꙋдіѧ позволивши на тое, юже его топѧчи, просивъ, абы той Млднец выбачивъ, же его мѣлъ тратити оутопленіемъ, зs воли родителей его (Зб. вып., 36б). Параўн. утопенье.
с. 284
Утоплювати дзеясл. Апускаць у ваду. Потоплѧю: Погрꙋжаю, оутоплюю (Бяр., 115).
с. 285
Утопляти дзеясл. Губіць каго-н., сілай пагружаючы ў ваду; тапіць. Иншихъ въ водѣ утопляете, повинны будучи сами увязавши собѣ камень до шыи утопитися (АЗР, IV, 225, 1600–1605); ѡбычаи сꙗ лихварские злосливыи наsдуют, и чл0483вка ꙗко в мори з лакомого и несправедливого набыванꙗ ꙋтоплꙗют (Зб. 752, 474б–475). // перан. азъ есмь оу водѣ оутоплꙗѧ. и соблажнꙗѧ люди. въводꙗ моужа из женою. въ ст0483ыи вечръ въ грѣх, на ꙗве или оуво сне (Чэцця, 33б–34).
с. 285
Утоптаный, втоптаный дзеепрым. ад утоптати ў 1 знач. пꙋть ленивого как ѡград терновыи а пꙋть прѧмыхъ вsтоптан (Зб. 262, 100б); такъ и затвердѣлыи люде, смыслъ отемнѣлый маючіи, и ꙗкобы оутертый и оубитыи, доброволне нечистымъ бѣсѡмъ дорогою ставшисѧ, и самымъ сатаною оутоптаны, овшеки жадного бжственного слова не пріймꙋютъ (Каліст, II, 124); знать два чоловеки въ постолехъ ишли, не одинъ разъ, и жыто потрушоное, ажъ стежка утопътана (АВК, ХVIII, 247, 1619); если таѧ бꙋдетs каменистаѧ, и терsнемъ, загꙋщенаѧ, и дорога ѡт всѣхъ оутоптанаѧ, зо всѣхs мѣръ того збавенного насѣнsѧ не сѣѧти, и ѡное птахомъ и звѣремъ ... на розъшарпане подати не належит (Варл., 41–41б).
с. 285
Утоптати дзеясл. 1. Утаптаць, утрамбаваць. реклъ еси што вѣдает бг0483ъ чи черес мsглꙋ сꙋдит: ѡболоки оутаенье емꙋ ни видит бо и крꙋжалник нбсныи ходить: чи пꙋти вѣчного стережеш его же оутоптали люд криведныи (Зб. 262, 21б); стежsка иже не вѣдал ее корsшакъ ани ѡсмотрѣло еѣ ѡко соколово: не оутоптали его сн0483ове скимновы и не ходилъ по немъ лютыи (Там жа, 23б). 2. Топчучы, уцiснуць што-н. у пясок, зямлю i iнш. вынꙗвши грошикъ, ѡныs, спитал чиs то ѡбраз, а если карают тог хто ним взгордит, и хто его ꙋтопчет (Бельск., 353б); стефан ... вынѧвшы з клобꙋка ѡныs грошик, спытал ... если карают тог што имъ гардит и хто его ꙋтопчет (Зб. 82, 196). 3. Затаптаць (задушыць, стаўшы нагамi). кнѧзѧ ... его же ꙋдавиша и ꙋтопsташа людие гнетучисѧ изs вратъ (Скар. ЧЦ, 199б). 4. // перан. Накіраваць. бѡг покривдил мѧ ... посполꙋ пришли волци его и оутопsтали на мене поут свои опочивали ѡколо шатра моего (Зб. 262, 20); ѡдеснꙋю роспꙋтьѧ стоѧли ноги мои пропꙋстили и оутоптали на мене пꙋти напасти своеи (Там жа, 24б).
с. 285
Уторгненье гл. вторгненье
с. 286
Уторгнути гл. вторгнути
с. 286
Уторгнутися гл. вторгнутися
с. 286
Уторговати дзеясл. Утаргаваць. я собе тое полкопы гршей уторговалъ (АВК, ХХХIХ, 211, 1579).
с. 286
Уторжити дзеясл. // перан. Накіроўваць; абрушваць. гнѣв свои оуторжил и враждовалъ ми скриготал на мене зоубами своими (Зб. 262, 19).
с. 286
Уторжка гл. вторжка
с. 286
Уторицею гл. вторицею
с. 286
Уторкатися дзеясл. Утыкацца. рыбы в болотѣ сꙗ ꙋторкают ꙗко то лины (Зб. 259, 229б).
с. 286
Уторованый дзеепрым. ад уторовати. того теды слꙋхати, ты естес повиненъ, который тѣснꙋю и прискорsбsнꙋю, еднак ѡт себе вsпродъ оуторованꙋю до збавенѧ дорогꙋ тобѣ оуказꙋетъ (Карп., 11б); такъ естъ, ꙗкобы ꙗкою кролевскою дорогою и добре оуторованымъ гостинцемъ идꙋчи, богогласнои наꙋки Ст0483ыхъ Ѡтцѡвъ наших наслѣдꙋючи (Каліст, I, 40б); анѣ широкою и просторною дорогою на погибель ведꙋчою ходѣмо, але правымъ и простымъ оуторованымъ гостинцемъ до стороны нашей мыслимой нбсной верsнѣмосѧ (Каліст, II, 269).
с. 286
Уторовати дзеясл. Пракласці, вызначыць (дарогу). Который еси, нам, и до оное милое, а пожаданое ѡтчизны нашое, дорогꙋ оуторовалъ (Карп., 25); см0483рть таѧ пожрала животъ марный, мнѣ вѣчный пꙋть оуторовала (Лям., 16); по тымъ мосте гостинец собѣ ꙋторовалъ (Зб. 259, 467).
с. 286
Уторфинъ гл. утерфинъ
с. 286
Уторчивати дзеясл. Нападаць, урывацца. люди неприꙗтельские частокроть ꙋторчивали ꙋ землю нашꙋ (КСД, 1049, 1522).
с. 286
Уторчка гл. утарчка
с. 286
Уторый гл. вторый
с. 286
Уточити дзеясл. Уліць. тогож часꙋ приступивши ко Алеѯандрꙋ вsреѡвнꙋшъ з оным смертелным ꙗдомъ, ꙋточил и дал емꙋ пити (Алекс. 1697, 97б).
с. 287
Утпенье, утпение наз. Сумненне, неўразуменне. да тако бж0483ьимъ еднаниемъ тое звѣзды веденіемъ третегонадцать дн0483ѧ бжьего нароженіа вшедши сл0483нцю и с зм0483ль и с королевствъ своихъ до ерслма пришли. ѡ iем же никомоу нетъ оутпеніа (Валх., 48б); безъ оусѧкого оутпеніа были ... королеве силныи а славныи (Там жа, 57); абы тогды ѡн сам не был вси грековѣ ... были бы без ꙋтпенꙗ шкаредною см0483ртью побиты (Троя, 20б).
с. 287
Утпити дзеясл. Тое, што і вонтпити. сотона кн0483зь темности реклъ и чего оутпиш. чи боюсе оузѧти ісса противника моег и твоего (Пак. Хр., 28б); да хотѧ халдеи и парсы погани были. да вежды оу тых книгах и пррчствах. как ꙋ книгах жидовских нашли нимала не оутпили вѣдаюче певно (Валх., 42); речи тые короли ѡхвотно и велми млстве слоухали. и слова ихъ пилне бачили. а с словов и сведечства пастоухов велми се срадовали. а ѡ свѣтлости звѣзды и голоса з нее слышаном ѡвшеки не оутпили (Там жа, 52).
с. 287
Утпливость наз. Тое, што і вонтпливость. которыи речи для певных утпливости з оного реистру ... скончоныи быти не могли (Пін., 83, 1551).
с. 287
Утрапене гл. утрапенье
с. 287
Утрапение гл. утрапенье
с. 287
Утрапеный, утрапенный, утрапионый дзеепрым. 1. Змучаны; засмучаны; заклапочаны. дле заплаты собе ѡт пана вечное, тому народу вашому, неꙋмеетностью заведеному и ꙋтрапеному, допомагаючи (Цяп. Прадм., 270); кгды был працами ꙋтрапен з гнѣвꙋ молилсе гд0483ꙋ бг0483ꙋ (Бельск., 137); повинни бꙋдем кождомꙋ зs недостатних помѧненых оутрапеных ближних наших. ведлꙋгъ преможенsѧ посполитой складанки нашое, за оуданsем сѧ ихъ до насъ, любъ за самыхs насъ, над ними политованsемs ꙗлмꙋжнꙋ ст0483ꙋю давати (Ст. бр., 15); давидъ ... през поветрее срокгое ꙋтрапенныs позналъ нендзꙋ свою (Зб. 259, 168); ажъ сꙗ намыслили послать по ст0483ого викентиꙗ ꙗко чловѣка ꙋчоного и ст0483обливого, абы сꙗ не ленилъ такъ ꙋтрапенной бѣлой головы навидит (Пралог, 603); то само высвядчаютъ, же таковое право влевковое, на маетность Зуловъ служачое ... ку згубѣ утрапеныхъ людей ихъ милостей ... ксенжи базиліяномъ Виленскимъ быть не можетъ (АВК, ХV, 520, 1686). // перан. змилуsсꙗ над ꙋтрапеною церковsю всходнею правдивое кафолицкою грецкою, в панствѣ тут вш0483ом христіанскомъ наsдꙋючꙋюсꙗ (Дыяр., 166б); ꙗковымъ вs тыи двоедꙋшsства часы Цр0483ковь оутрапенаѧ Вмс: своего Млстивого Пн0483а быти знаетъ (Мак., 4б); кды было ꙋтрапеное срдце мое вывышшылес мꙗ на скалѣ (Выкл., 128б). Параўн. утрапленый у 1 знач. 2. У знач. наз. Той, хто змучаны, засмучаны, заклапочаны, церпіць нястачы. тотъ который сѧ члонком хв0483ым быти озывает члѡнки дрꙋгіе крстом оутисненые оутрапенымъ оутрапеньѧ додаючи, горкою тою желчiю зs жидами безбѡжными напаѧетъ (Апакр., 157); перешолъ бы ти дорогу якій утрапенный, южъ хотячи до везеня або на горло быти сказаный ... и просилъ бы тебе о ратунокъ (Пыт., 74); якожъ его королевская милость панъ нашъ милостивый, на подножную прозьбу нашу намъ утрапіонымъ учинить рачилъ (АВК, VIII, 511, 1634); Бѣдникs: Оутрапеный, страдный (Бяр., 11); просимъ Гсда Бг0483а за посполитый Цр0483ковный покой, за оутѣшеніе мира, за царѧ, за жолнери, за товарыствѡ, за хѡрые, за оутрапеные, и за всѣхъ помощи требꙋющыхъ (Дзід., 15); ѡттул се показꙋеть же ты або хто иныs дꙋха ст0483ого мает если ест ꙋтешителем ꙋтрапеных (Зб. 255, 62б). Параўн. утрапленый у 2 знач.
с. 287
Утрапенье, утрапене, утрапение, утрепенье, утряпене, утряпенье наз. 1. Мýка, мучэнне; смутак, засмучэнне. будеть бо тогды ꙋтряпенье великое (Цяп., 34); вs тые дsні по ꙋтsрапеньи томъ, солsнsцѣ затьмітьсе, и месецъ не дасьть сьветsла сsвоего. И зьвезsды бꙋдꙋть зs неба сsпадаючие. и моцы которие на небесехъ порушатьсе (Там жа, 63); подъ антихристомъ такъ великое ꙋтрапенье людеs хрестиѧнъскихъ бꙋдетъ (Унія, 41); по тотъ часъ тымъ большіе утиски и утрапенья дѣються, за незгодою хрестіанскою (АЗР, IV, 134, 1596); выслали з станꙋ дꙋховног п0483 ѡсобъ до цесара, жалꙋючисꙗ на ариꙗне а просꙗчи ѡ ꙗкое ѡног ꙋтрапенꙗ ꙋлжене (Бельск., 285); Херꙋвимѡве раѧ стерегли, зs оутрапенѧ еднак нашего смꙋтилисѧ (Каліст, I, 153); чл0483къ естъ живот до часꙋ позыченый ... который ... вшелѧким оутрапенѧм латве проходѧчимъ мешкане (Кін., 49б–51); ѡто волѧ и оумыслъ Бж0483ій по ꙗкъ долгихъ ѡказалъсѧ лѣтѣхъ, и по ꙗкъ мнѡгихъ искꙋшенѧхъ и оутрапенѧхъ скончилсѧ (Мак., 80); хороба моѧ не естъ з личбы звычайныхъ хоробъ людскихъ: але зs смꙋткꙋ и оутрапенѧ оумыслꙋ (Варл., 190б); ведлугъ того теды ꙋтрапенꙗ нш0483ег и ꙋрꙋганꙗ листꙋ ꙋпоминалного до тых кривдниковъ просилем; Але ꙋбогих ꙋтрапене паном жарт (Дыяр., 162б); Печаль: ... оутискs, оутрапене, жꙋрба, смꙋтокъ (Бяр., 103); поднес ѡчы в небо абыс мы се ꙋчыли во ꙋтрапению нашомъ не ꙋфат заслꙋгомъ власным (Зб. 255, 70б); жебыс сꙗ не хоронилъ тела и дꙋшы прикладомъ спасителевым на том свете крижовати абовемъ ꙋтрапениꙗ часу нынешнего не сꙋть годны ѡное пришлое хвалы (Там жа, 175); хс0483 ... тое ꙋтрапене и плачъ в радост преложитъ (Зб. 259, 167б); чому жъ есь хотѣлъ быт мнихом; изали не длꙗ того, жебысъ брани ꙋтрꙗпенꙗ зносилъ (Пралог, 497б); по плаченью тое квоты напотомъ ани квоты належачое, ани тое суммы самое оріинальное, въ которой то вся субстанція жалобливой и безъ которой данья великое утрапенье и недостатокъ, зъ недорослымъ потомствомъ своимъ терпѣти муситъ, отдавать и платить ей милости пани Накгорчина ... не хочетъ (АВК, ХIХ, 454, 1661). Параўн. утрапленье. 2. Самакатаванне. такъже и ѡнъ дꙋховъне лечити маеть пыхꙋ наприкладъ презъ покорные оучиньки, ѡспалость недоспаньемъ ... ѡбжарство, пъѧнъство постами, лакомство милостынею, нечистость ꙋтрепеньемъ тѣла и проч (Навука, 99).
с. 288
Утрапионый гл. утрапеный
с. 289
Утрапити дзеясл. 1. Змучыць; змардаваць; патрывожыць; занепакоiць; засмуцiць. широко збꙋрꙗт израилꙗ. то ест церков бж0483ꙋю правдивꙋю, и ꙗкож завжды вѣрных не перестают наежчати, што теж пророки и иншие и иѡан ст0483ыs вs апокалипсис повѣдили. иж вs ѡстатнем вѣкꙋ свѣта кгокгъ и макгокгъ, мают ꙋтрапити церков бж0483ию (Стрыйк., 421). 2. Завалодаць (кiм-н.). чортъ ѡчи его ꙋловилъ, сѣткою своею прикрилъ, и такъ дш0483ꙋ ѡнꙋю ꙋтрапилъ (Зб. 259, 338б).
с. 289
Утрапление гл. утрапленье
с. 289
Утрапленый, утрапленный дзеепрым. 1. Тое, што і утрапеный у 1 знач. вси жидове през амана старшего кнꙗжати его велико были ꙋтраплени и зневолени (Біблія, 607); сей бѣдный Лазаръ передs вороты несправедливого того, неоужитого, немилосердого, и закаменѣлого богача, нагъ поверженъ, зимномъ и морозами стисненъ и оутрапленъ лежалъ (Каліст, II, 129); ласкавым своим ѡтцевскимъ окомъ на оутрапленый народъ нашъ вейзрѣти рачилъ (Сматр., 52); вs досконалых христiанехъ, а тыхs зневольных и оупоеныхъ добромъ, естъ самовладство, ѡдкꙋль безчисленsными бѣдами оутраплены, наворочаютъсѧ до доброго (Мак., 257–258); взяли слуги утрапленые въ крови власной убружоного пана своего, и на томъ же килимѣ пляцовомъ занесли до Рускоѣ близко пляцу церкви (АЗР, V, 76, 1645); Странностраждꙋ, речꙋ нѣѧкою новою и ꙗкобы посторонною бываю тꙋрбованый, або оутрапленныи, мовчꙋ (Бяр., 157); вси жидове презs амана старшего кнѧжати егѡ велико были оутраплени и зневолени (Хран., 393). // перан. гисторію повоженꙗ моег подорожного зs ѡбꙗсненемъ таемницъ бозскихъ замыкаючихъ в собѣ помоч ꙋтрапленои всходнеи церкви. правдиве що написалем (Дыяр., 172). 2. Тое, што і утрапеный у 2 знач. Постъ обѡмъ естъ потребенъ, оутрапленомꙋ еднакъ потребнѣйшій (Каліст, I, 75б); тое егѡ намъ ачколвекъ ꙗкъ людемъ смꙋтное, але ꙗкъ Блг0483очестивымъ оутѣшное преставленіе, великаѧ бовѣмъ естъ оутѣха оутрапленымъ, дрꙋга брата ѡтца (Сматр., 5–6); Състраданіе, съболезнованіе, оущедреніе ... оужаленьесѧ над оутрапленым, змилованье (Бяр., 166–167).
с. 289
Утрапленье, утрапление наз. Тое, што і утрапенье ў 1 знач. Поневажs хто до обаченѧ сѧ и полепшенѧ обычаевъ и живота, за справедливого сꙋдꙋ Бж0483ого каранемъ и оутрапленемъ не приходитъ, на срожшіи тои мꙋки и на должѣйшіи задержанъ бываетъ, ꙗкъ закаменѣлый сꙋдѡвъ Бж0483ихъ зневажца (Каліст, I, 127–127б); вѣдати еднакъ то о нихъ маемо, же самое то ихъ помыслное на семs свѣтѣ помешsкане, и въ всемъ щасливое повожене, до горшого оутрапленѧ и до тѧжшеи а вѣчнои на ономъ свѣтѣ мꙋки бываетъ причиною (Там жа, 127б); дш0483а розꙋмнаѧ вs оутрапленіи не десперꙋетs (Мак., 235); Ѡsлобленіе: оутрапленsе, дрꙋченье: перешкажанье (Бяр., 196); въ такомъ утрапленью нашемъ радячи о здоровью своемъ, ижъ на розные мѣста до начальныхъ людей царьского величества мусимо часто высылати пословъ (АЗР, V, 104, 1658).
с. 290
Утрапляти дзеясл. Прыгнятаць; засмучаць. Ѡsлоблѧю: оутраплѧю, дрꙋчꙋ, перешкажаю (Бяр., 196).
с. 290
Утрапяючий дзеепрым. Які прыносіць пакуты. пост ест ꙋтрапꙗючиs тѣло и длꙗ того ... жадного такъ тꙗжког грехꙋ нимашъ, коториs бы сꙗ не ѡчистилъ презъ стремежливост, албо постъ (Зб. 259, 360).
с. 291
Утрата, втрата наз. 1. Пазбаўленне чаго-н.; страчванне; страта. кгды жъ за ласкою и справою Духа Светого, церковъ Восточная набоженства Греческого и Руского, которая ... нѣкгдысь, черезъ часъ долгій, въ неякой разности и въ расколѣ вѣры светоѣ и светыхъ сакраментовъ, не безъ утраты и згубы многихъ спасенію, отъ единости светоѣ Римскоѣ церкви хвѣялася (АЗР, V, 56, 1443); жаловалъ намъ земянинъ ... на отца твоего ... о многие кривды и шкоды свое, которие за втратою маетности его приймовалъ отъ него (АВК, ХХII, 123, 1560); старостове и тивунове подводъ жадныхъ отъ подданыхъ нашыхъ на свою потъребу ани прыятелей своихъ брати не мають подъ утъратою враду (КПД, 579, 1557); гибель – ꙋтрата, погибѣль (Зіз., 28); до шапѡк чирвѡных люде барзо мѡжные, с кролевскихъ, с кнѧжацких рожаевъ, зs оутратою подчасъ всѣхъ хотѧ великихъ маетностій своих ледво прихѡдѧт (Апакр., 172); грехи ... сꙋт повшедние ꙗк забавы порожние, ꙋтрата часꙋ розмовы непожытечные (Зб. 261, 87б); так се ѡнаꙗ воsна скончила, ач не без ꙋтраты немалои воsска римского (Бельск., 239); ꙋтратою бовѣмs маетности, и инsшихъ припадкѡвъ оутрапенsемs, добротливый нашъ промысльникъ и Гд0483ь, бысмо добре и не хотѣли, до себе насъ приводитs (Каліст, II, 29); Речій, албо Персоны вs которихъ кохане, свое мѣвалъ по Бs0483ѣ, любое оуфане: Гвалsтовнаѧ, наглаѧ по мꙋсꙋ оутрата, ѡтца, матsки, сыначка единого, брата (Лям., 3); дꙋжиs Самъсонъ ѡбачилъ жонꙋ филистинскꙋю, ѡбачивъши розмиловалъсе и взꙗлъ ѡнꙋю за жонꙋ приплатилъ тежъ того ꙋтратою ѡчеs (Зб. 259, 516); жидовин ꙋвѣдавши ѳеѡдорове потопленіе и своего золота ꙋтратꙋ призвавши каралъ его (Зб. 82, 424б); Кождый чл0483къ, не тылко можетъ, але и повѣненъ креститисѧ, под оутратою Црствіѧ нб0483снаго (Зб. вып., 11). ◊ До утраты розуму – да поўнага знемажэння. чи не оупѣвсѧ ажъ до оутраты розꙋмꙋ (Зб. вып., 43); утрата житя – смерць. ѡднымъ листкомъ ѡсмъдесꙗт тисечеs римꙗновъ до ꙋтраты житꙗ припровадилъ (Зб. 259, 576). 2. Выдатак, кошт, трата. точию замешsкание и вътрату еже выдалъ на лечsбꙋ свою да заплатитs ему (Скар. КВ, 39б); таковые утраты мают на нее доводити (Ст. 1529, 28); ино дей про утрату отца моего до сихъ местъ есми по людехъ служилъ, бо дей отецъ мой былъ велми утратный чловекъ (АВК, ХVII, 362, 1539–1540); вси на тое сѧ ꙋдали, абы великие доходы мели, а потомъ на ꙋбогих вымучивъши, на непотребныи речи ꙋтраты безsмерsные вѣдуть (Будны, 62б); дрꙋгихъ о надолꙋженью оутратъ презs себе поднѧтыхъ, о добромъ мѣнью своемъ, и о збогаченью кревныхъ промышливанsе ... на хлѣбъ дх0483овный затѧгаютъ (Апакр., 170б); за тымъ ку великимъ накладомъ и втратомъ своимъ приходять (СДГВ, 144, 1602); жебы за ꙋтраты и наклады военныи дали емꙋ по чотырикрот сто тисꙗч золотых (Стрыйк., 592б); што видꙗчи матка (бо ѡтецъ ꙋже был ꙋмерлъ) ижъ сынъ ей до великой ꙋтраты пришолъ раз, дрꙋгиs, третиs, пн0483зеs ему на поратоване давала (Пралог, 537). 3. Шкода, урон. ведъ же ꙋтрата ѡт нее на sменьꙗхъ инакшаѧ не можеть се показати ѡдно естли бы непобожными податками винами серебъщизнами людеs въ ѡныхъ именьꙗхъ ѡбтѧжала гꙋмна и иные статки домовые нерꙗдне роспрошала а ничого в домъ детꙗмъ не прыбавлꙗла (Ст. 1588, 279); вsпадши вs шкодꙋ и оутратꙋ, зновꙋ сподѣваючисѧ оурожаевъ, не фрасꙋютъсѧ (Мак., 255); Вредъ: Вродъ, болѧчка, метаѳ: шкода, оутрата, ѡбраза (Бяр., 17); его милость ... актора моего ... зневажаетъ и до великихъ шкодъ и утратъ ... усправедливить ... абы тая справа конца своего николи взять не могла (АВК, ХV, 487, 1686). Параўн. утратъ. 4. Марнатраўства. Кто наследует ꙋтратꙋ марsную сеи наполненъ будеть псоты (Скар. IС, 50); бо которие хочут быт богатыми впадают в покусꙋ и в сило диꙗволское и в прагненꙗ великие непожиточные, которие топꙗтъ дш0483ꙋ в згꙋбе и во ꙋтратѣ (Пралог, 549б). 5. Прайграванне (пра ваенныя падзеі). Паки Борꙋ паденіе: Зновꙋ валчꙋ за поражкꙋ, за оутратꙋ (Бяр., 211).
с. 291
Утратити, втратити, утратить, утрацити дзеясл. 1. Пазбавіцца чаго-н., страціць што-н.; перастаць валодаць чым-н. естли бы черезъ упадъ пожоги, або злодѣйства, або черезъ кгвалтъ, речи свои [съ] заставлеными заставами утратилъ бы ... не маетъ жида габати (АЗР, I, 24, 1388); естли на тотъ рокъ они тыхъ записовъ не положать, тогды тымъ права утратять (КЗ, 523, 1494); месцес кторыи же великою болестью был ѡгорнен длѧ того иж нѧтца своего был ѡтпустил и люду своего часть велику ꙋтратил (Троя, 46); ꙋведение в землю сыновs ізsраилевыхъ знаменовало наше изsбавление, ѡт смерти вечное. что непослушаниемъ первыи адамъ оутратилъ (Скар. IН, 3); хто бы после права и присꙗги того жъ искал што перэд правомъ ꙋтратил (Ст. 1566, 61); коли бых ее не далъ, то бых был зрадца, бо есмо умовилъ с нимъ и кгдымъ его потребовалъ на мою великую потребу; а ѧ дочку велми милую, але ми сѧ не годит длѧ нее вътратити честь. Нехаи сѧ станеть волѧ божѧ, не могу ее не дати (Трыст., 66); мает рачеs все што мает ꙋтратит и ѡстатнюю сꙋкню а дрꙋгог не забиват (Зб. 261, 240); ѡное мѣстце раsское през неповстꙗгливост свою ꙋтратили (Бельск., 6); гды се с одным приꙗтелем своим посварил, и пошли до шабел, и рꙋку ꙋтратил, которꙋю был в обѣтницѣ вытегнулъ (Зб. 107, 124б); утратилем способнеsшыs час без жаднаго промыслꙋ (Зб. 752, 591б); такъ на воли своей и мысли оутвержени, ижь николи же зsгрѣшить, ани оутратить сщастьѧ своегѡ не могꙋтъ (Хран., 4); дѣтѧ оутратило бы, вѣрꙋ правовѣрнꙋю, въ Ст0483омъ Крещеніи набытꙋю (Зб. вып., 12–12б). // перан. коли кто жалꙋетъ за грѣхи, длѧ того, же оутративши небо пойдетъ до пекла, и той жаль называетsсѧ оукрꙋха (Зб. вып., 35б–36). ◊ Утратити голову (горло)– пазбавіцца жыцця. Рек Трыщан если то на мене залежыт, будеш ꙗ мѣти, хотѧ ми на то горло втратити (Трыст., 53); волел есми то учынити, нижли голову утратити (Там жа, 96); утратити животъ гл. животъ; утратити ласку – страціць прыхiльныя, добразычлiвыя адносiны да сябе ад каго-н. если ꙗ не присегнꙋ маетност и ласкꙋ панскую ꙋтрачꙋ (Зб. 261, 221б); позналес, што естес сам з себе, коли ест ласкꙋ мою ꙋтратил, не заховалес приказана моег (Бельск., 5б); абысмо ... ласки божое ѡное вѣкуистое ... не ѡтпали и ѡное не ꙋтратили (Зб. 752, 467); утратити розумъ – страцiць розум. Мровѡкъ сталисмо оучениками, мровѡкъ наслѣдованемъ живемо, мровѡкъ прикладами мешsкаемо. Такъ барзо чл0483вчого прироженѧ розꙋмъ оутратилисмо, такъ смыслꙋ чл0483вчомꙋ неналежsныи речи справꙋемо (Каліст, I, 152б); утратити языкъ – анямець. ты дш0483о кгды раз ꙗзык ꙋтрацишъ также болшъ ани молитисꙗ [не можешъ] (Зб. 259, 151). 2. Патраціць, зрасходаваць, выдаткаваць. макъсимъ взꙗлъ в тогож сына моего гринца после того пꙗтьдесꙗтъ грошеs а такъ тое все ꙋтратилъ (КВЗС, 159, 1540); посылали до двору его корол. млсти ... на которую посылку утратили есмо копъ сто семдесятъ (ИЮМ, VII, 490, 1590); оутрать пѣнѧзи длѧ ближнѧгѡ и не сокрываи ихъ под камень вs погибель себѣ (Ст. бр., 15–15б); поститъ лакомыs, абы чог з грошеs и ꙋтратилъ (Зб. 259, 358б); кгды выбирали уфалу утратили на розные выдатки: на слуги, на пляцовые и на иншые експенса ... золот. дванадцать (ИЮМ, I, 78–80, 1679). 3. Пазбавіць каго-н. чаго-н.; незаконна расходаваць. Брат старшый маючы именье братьи своее у опеце, а они будут ли на службе, части их без бытности их перед правомъ утратити не может (Ст. 1529, 33); ѡна бы што детемъ ꙋтратила, тогды будеть тꙋю всю шкодꙋ детемъ своимъ платити з вена (Ст. 1588, 279); естли бы ѡпекунъ што несправою, або недъбалостью своею детѧмъ ꙋтратилъ (Там жа, 296); што нам праѡтцы нш0483и были ꙋтратили хс0483 зас нам тое привертает (Зб. 82, 306б). 4. Згубіць што-н. панъ Анъдрюшка листъ нашъ втратилъ и билъ намъ чоломъ, штобыхмо ему тое село потвердили (КЗ, 63, 1456); Ондрей Скипаровъ ... выймаючи пенези за хлебъ з мошны, в тотъ часъ печать мою з гербомъ моимъ уронилъ и втратилъ (АВК, ХХI, 19, 1555). 5. Прайграць (пра ваенныя падзеі). под столицею все лето стоꙗли мног штурмовъ ꙋтратили не достали (Барк., 173); ꙋтратили римꙗне першꙋю валкꙋ на котороs их кролик мꙗнованыs аттилюс был поsман (Бельск., 186б).
с. 292
Утратитися дзеясл. // перан. Пачаць весці няправільны, заганны лад жыцця. послалъ до нихъ прорка своегѡ Нѡѧ ... абы люди оупоминалъ, и до покꙋты взывалъ: жебы сѧ оутративши до поправы живота оутекали (Хран., 14).
с. 294
Утратить гл. утратити
с. 294
Утратникъ наз. Марнатраўца. Ласкосръдый: ... жарлок, стравца, пьѧница, оутратsник, телесный, роспꙋстный (Бяр., 70).
с. 294
Утратный, втратный прым. Марнатраўны. мужъ мой втратный, пяница есть невставичный (АВК, ХVII, 332, 1539–1540); сын его утратным и збыточным был (ИЮМ, ХХХII, 39, 1578); тогды сꙋдъ земскиs ѡного поветꙋ за донесеньемъ ведомости до нихъ маеть такую ꙋтратную вдовꙋ позвати передъ себе на роки сꙋдовые именемъ детеs (Ст. 1588, 279); Нерон ѡкрꙋтник так сталсе ꙋтратным иж казал сѣти чинит зе злота а кодолы зъ едвабꙋ и рибы ними ловити, где их никгды не бывало, по ледаꙗких калюжах (Бельск., 213б–214); не тот ест панъ которыs ... справꙋет такъ веле накладныхъ а ꙋтратныхъ заводов малопотребныхъ (Зб. 259, 256б–257); бо то шsто маешъ ꙋтратъны и коротъки суть добра: до ѡныхъ вѣчныхъ квапsсꙗ со мsною (Пралог, 612б).
с. 294
Утратца наз. Згубшчык. Валентиꙗн цесар на чаровники, чꙋжоложники и ꙋтратцы паненства ꙋчинил великиs дозор и карал их срокго (Бельск., 284б).
с. 295
Утратъ наз. Тое, што і утрата ў 3 знач. Протꙋрꙋ: Неоучтиве берꙋ ... оутрачаю. Проторѡвъ: Оутратъ (Бяр., 131).
с. 295
Утрафляючий дзеепрым. Які накіроўваецца, трапляе. Рвеніе же подобно огню вs гꙋбцѣ скритомꙋ ... должей горит не гаснꙋчи. так и злост рвеніѧ гнѣвꙋ внꙋтрs лежит оутрафлѧючаа на помстꙋ (Бяр., 209).
с. 295
Утрацити гл. утратити
с. 295
Утрачанье наз. Дзеянне па дзеясл. утрачати ў 1 знач. Вырокъ Миколаю болтромею ... ѡ ꙋтрачанье именьѧ (КВС, 496б, 1552).
с. 295
Утрачати, втрачати, утрачать дзеясл. 1. Пазбаўляцца чаго-н., страчваць што-н. Але мѧ навѣдилъ Бг0483ъ збавитель мой, и мнѣ показалъ, ꙗкъ великіе добра оутрачаютъ, которыи его до гневꙋ побꙋжаютs (Варл., 281б); Ѡтщетѣваюсѧ, тщетꙋ, пріемлю: оутрачаю, оутратꙋ подыймꙋю (Бяр., 200); хориs кгды мовꙋ ꙋтрачает в ѡстатнемъ моменте житиꙗ своег наsдꙋетсꙗ (Зб. 259, 151); грѣшники всю маетност и добра дꙋшевные ꙋтрачают, то ест вѣрꙋ надѣю милост (Там жа, 273б); презs тыиж самыи кацерства и кролевства ꙋтрачают (Выкл., 76). ◊ Утрачати ласку – страчваць прыхiльныя, добразычлiвыя адносiны да сябе ад каго-н. марнотравъные ... ꙋтрачают ласкꙋ божꙋю презъ грехъ (Зб. 259, 348); чл0483къ грѣхами своими ласкꙋ бж0483ꙋю ꙋтрачаючи, самs собѣ причиною затвердѣнꙗ (Выкл., 67). 2. Марнатравіць, растрачваць. в инъшии руки того скарбу не рачылъ бы твоя милость оборочати и втрачати (Пін., 35, 1518); она тепере на томъ именью брата моего отчизне моей осела и тое именье втрачаетъ (АВК, ХVII, 326, 1541); ѡна ... седечы на вдовемъ столцы не маеть того именѧ ꙋтрачати (Ст. 1566, 74); ѡпекꙋнъ деръжачи именье ꙋв опеце, не маеть ничого за свою винꙋ того именьѧ ꙋтрачать (Ст. 1588, 304); вси имѣнья и скарбы и наданья церковные до рукъ своихъ брали и то все въ цѣлости другому архіепископу митрополиту, епископу, або архимандриту доховали и отдали, ничого не утрачаючи (АЗР, IV, 16, 1589); ничого не маю утрачати ани заставовати (АВК, ХХХII, 237, 1596); так много грошеs ꙋтрачает тот на беседах на ѡбѣдах и вечерах роскошныхъ (Зб. 259, 55). 3. Пазбаўляць каго-н. чаго-н.; незаконна расходаваць. мꙋжъ моs мартинъ ... того всего ѡт тыхъ детеs нашыхъ не маеть ꙋтрачати (КВС, 440, 1552); Протꙋрꙋ: Неоучтиве берꙋ ... оутрачаю (Бяр., 131).
с. 295
Утрачаючий дзеепрым. у знач. наз. Той, хто пазбаўляецца чаго-н. част держачіи, а все ꙋтрачаючіи не хотꙗт мѣти сполечности зо всимъ свѣтомъ (Выкл., 142б).
с. 296
Утрачене гл. утраченье
с. 296
Утраченый гл. утрачоный
с. 296
Утраченье, утрачене наз. Дзеянне па дзеясл. утратити ў 1 знач. маеть и зъ жоною своею стати, подъ ꙋтраченьемъ права (КСД, 1096, 1522); на другомъ позве жаловалъ о опеку именья Бали и о утраченьи статковъ домовыхъ (АВК, ХХI, 209, 1556–1557); длѧ утраченьѧ паненства своего упросила Брагиню, абы вмѣсто еи с королем на ложы была тую первую ноч (Трыст., 84); таковые пред се з сꙋмы своее пенежное винъни слꙋжбꙋ земъскꙋю слꙋжити водле ꙋфалы на ѡнъ часъ соsмовое, под ꙋтраченьемъ всего добра своего (Ст. 1588, 88); подъ ласкою нашою и подъ утраченемъ тыхъ всихъ товаровъ, которыхъ половица на насъ быти маетъ, а другая половица на того, который бы купецъ на которого купъца тое показалъ (ИЮМ, VIII, 198, 1591); за ꙋтрачене обѣ ѡчиs ѡднꙋ помсту ѡтнесу (Біблія, 133б); Кгидимин великиs кнꙗз литовскиs, з тои поражки, и ꙋтраченꙗ жомоитскои земли, велми зафрасованыs ѡднак в щастю не роспачал (Стрыйк., 533); того жъ богатства оутраченемъ и згꙋбою ꙗкобы кровю зшедши о смерть себе приправꙋютs (Каліст, II, 180б); ѡтложеніе оутрачѣне: шкода, ѡтложенье, ѡдволока (Бяр., 189); абы ... помененые особы, потомкове и сукцессорове ихъ того дому безъ вѣдомости нашое ... на урадѣ свѣцкомъ признавать, подъ утраченьемъ того дому и права не важилисе (АВК, VIII, 130, 1665); ꙋтраченѧ за то ласки божоs и згинене на дш0483ы и тѣле вѣчное (Зб. 82, 9); могꙋтъ ѡпꙋстити сѧ заповѣды. а0483. коли боѧтsсѧ ... абы которꙋюколвекъ особꙋ не ѡчаровано, до оутраченѧ сполной мл0483ости (Зб. вып., 79).
с. 296
Утрачоный, втрачоный, утраченый дзеепрым. 1. Ад утратити ў 1 знач. ѡ тую жъ речъ ѡчевисте ꙋтрачонꙋю звлаща по декрете трыбꙋнальском (КЛС, 3б, 1596); Iꙋстиниꙗн цесар ѡныs выгнаныs до херсоны почал ѡ собѣ мыслит ꙗкъ бы се на ꙋтрачоное панство вернул (Бельск., 345б); всꙗкож не готови и безпечни, ѡт готовои рꙋси, котороs шло ѡ привернене волностиs ꙋтрачоных, и ѡт литвы переломлени (Стрыйк., 518б); Росказаноть было Херꙋвимѡмъ стеречи раѧ, оутраченой еднакъ они чести чл0483вѣчей жаловали (Каліст, I, 153б); если се сам бог радꙋет, так иж теж прагнет жебы се и дрꙋгие з ним радовали з навороченꙗ грешного, ꙗко з наsденог скарбу ꙋтрачоного (Зб. 255, 83); презъ покꙋтꙋ добродѣsства ѡт пана бога взꙗтые а презъ грѣхъ ꙋтраченые зновꙋ бывают приверненые (Зб. 259, 460б); емꙋ при нарожении его мова ꙋтрачонаѧ длѧ недовѣрства привернꙋла (Там жа, 622б); ѡблачитсѧ зась въ новꙋю одеждꙋ ... одежда бо новаѧ, естъ знакомъ позысканѧ оутрачоной невѣнности (Зб. вып., 13б). 2. // перан. Знішчаны; згублены. границы ... были бы съ котороѣ стороны перейдены, або втрачоны ... тыи бы границы, на тотъ же часъ, съ обу сторонъ были поправлены и во впокои держаны, водлѣ тыхъ пановъ ѣзду (АЗР, I, 373–374, 1506).
с. 297
Утрейший, утрейшый прым. Тое, што і утрешний. на ꙋтреsшиs ден казал староста привести ее с темницы (Зб. 752, 83б); на ꙋтреишыи дн0483ь казалъ староста привести еи с темницы (Зб. 81, 64б). Параўн. ютрейшый.
с. 297
Утрений, утренний, утриний прым. Ранішні. дн0483ьницю оутринею. оубииствомъ разъзроушила злаꙗ жена (Чэцця, 272); приказалs ест царь Ахазъ ꙋрии жерцу гл0483ѧ, на олтари болшемs приноси жерsтву ꙋтренюю (Скар. ЧЦ, 219); терпела дш0483а моѧ в слове твоем, а покладала надею дш0483а моѧ на гса, ѡт строжи оутренеи ажь до ночи (Пс. ХVI, 129б); не толsко бовѣмъ, ее звѣздою оутренsнею, и зарею, лоучами бжства, сіѧючою; не толко лꙋною, свѣтлостs ѡт сл0483нца пріймꙋючою: Але и самымъ сл0483нцемs, писмо мѣнꙋетs. А не толsко сл0483нцемъ, але и нб0483омъ; А нб0483омъ, над инsные вси нб0483а, вышsшимъ (Карп., 28б); часы вечерню ночные теж мл0483твы и утрении чыны в постѣ и во всꙗкоs пребываs повстꙗгливости (Зб. 752, 17б); часы вечерню, ночныs тежъ и ꙋтрѣний чини молитвы (Зб. 82, 21б). Параўн. ютрений.
с. 297
Утренка наз. Ранiшняя зорка. еще намъ день не ѡсвѣтилъ, и оутренка не взышла вs срдца наши (Мак., 225). Параўн. ютренка.
с. 298
Утренний гл. утрений
с. 298
Утреня, утрыня наз. Ютрань. попъ замковый ... приходить на утреню и на всякъ часъ (АСД, I, 7, 1507); утрыню у той церкви соборной отправовали (АЮЗР, II, 55, 1609); докончивши ꙋтрени почал се з плачем молити (Стрыйк., 453); роскохаймосѧ вs трезвости, чꙋлость до Бж0483ей слꙋжбы оулюбѣмо, до повсевременныхъ пѣсній и молитвъ лѣнивыми не бꙋдмо, до оутрени, до всѣх часѡвs, до вечерни, до повечерни, до полꙋночницы, до всеночныхъ, и до кождого славословіа и наꙋки (Каліст, I, 43б); зъ церкви, по утрени, идучи, повѣдаю о томъ голоси побожному ігуменови моему (Дыяр., 5); вывел ст0483ыи василеи люд ... и там заранеи оутреню ѡтправивши, з процессыею і спеванемъ през мѣсто ишол до ѡнои цр0483кви (Жыц. св., 61б–62); кгды приспелъ час на ꙋтреню панамар внииде до церкви (Зб. 81, 187). Параўн. утреняя, утрня, ютреня, ютрня.
с. 298
Утреняя наз. Тое, што і утреня. староста ѡбелжоныs бꙋдꙋчи, пред сꙗж млстю ѡбнꙗтыs росказал всѣх побити, прето абы се не збирали, на ꙋтренюю и хвалꙋ бжꙋю (Бельск., 286б); вставши рано в недѣлю казал свещенникꙋ ꙋтренюю слꙋжити (Стрыйк., 453–453б).
с. 298
Утрепенье гл. утрапенье
с. 298
Утретее гл. втретее
с. 298
Утрешний прым. Наступны, заўтрашні. Находѧй, оутрешній, що маеть быти (Бяр., 90). Параўн. утрейший, утрий, утрнейший.
с. 298
Утрие наз. Тое, што i утро I. осsтанетs тукъ празника моего даже до ꙋтриѧ (Скар. КВ, 43).
с. 298
Утрий прым. Тое, што і утрешний. во оутріи же дн0483ь речено народ многии пришли на празникъ (Чэцця, 164).
с. 298
Утриний гл. утрений
с. 298
Утрнейший прым. Тое, што і утрешний. хто его противником ест нехай ꙋмрет, нижъ день ꙋтрънейшиs прsидет (Біблія, 123); хто егѡ противником есть нехай оумрет нижь дн0483ь оутрнѣйшій придет (Хран., 176б).
с. 299
Утрний прым. у знач. наз. Той, які надыйдзе. тако нас гсдь наоучаетs, Не печетесѧ наоутрѣи, оутрsніи бо собою печетсѧ (Будны, 198б).
с. 299
Утрня наз. Тое, што і утреня. хочемо то заховать, и ѡбовѧзꙋемsсѧ, абы ... раннѧѧ слꙋжба Бж0483аѧ скорѡ по оутрни сs читанем апсла и еѵгліи Дв0483ѣ пречстой ѡт цр0483кви восточной оустановленой ... ѡтправована была (Ст. бр., 8б–9); вспомнѣлъ на своs звычаs и часъ, ѡ котором на ꙋтрsню вставалъ (Зб. 752, 500б); римлѧне маютъ пацеры малыи, а рꙋскаѧ полꙋношница, оутрнѧ, часы, вечернѧ, и павечернѧ, долгіи сꙋть (Зб. вып., 56б).
с. 299
Утро I наз. Раніца. вси ... без сна пребыша до оутра в темници (Чэцця, 141); да не останеть мѧса ѡт того еже зарезано ест ꙋвечеръ даже до ꙋтра (Скар. ДЗ, 33б–34); ѡпочивающии вs домех ... ѡт оутра до вечера сбиваютсѧ безs положителѧ навеки гиноут (Зб. 262, 13б); всходы оутрꙋ и вечерꙋ оукрасиш. навѣдил еси землю и оупоилъ еи (Пс. ХVI, 63); початок часом, в недлю ѡт оутра. а0483. час. (Неба, 73б); быстъ вечеръ и оутро дн0483ь единъ (Будны, 45). ◊ Добро утро гл. добрый. Параўн. утрие, ютро.
с. 299
Утро II, утре прысл. 1. Раніцай. оусталъ же оутро ст0483ыи никита ѡт ложи своее (Чэцця, 29б); оувечере ѡна приходила а оутре ѡна ворочалас кs домꙋ женскомꙋ (Зб. 262, 128); на кождоs з цеглы тыи слова были писаны, ста бг0483ъ посредѣ еꙗ, и не подвижитсꙗ, поможет еs бг0483ъ ꙋтро завтра (Бельск., 326б); не мел жалости над ꙋродою моею, котораꙗ ꙗко в полѣ трава ꙋтро цвите, а к вечерꙋ сосхнет (Зб. 81, 67). 2. Заўтра. не милоуи гѣлеоне доброты врѣменьныꙗ. нине цветоущиꙗ. а оутро въвѧдающиꙗ (Чэцця, 62б); ꙋтро исповемъ Царю волю свою (Скар. КЕ, 10б); если сꙗ вывѣдаю воли ѡтца моего ꙋтро або позаꙋтреи, а бꙋдет што доброго ѡ дв0483дѣ (Біблія, 334б); если сегѡ дне не былемъ збавленъ, оутро спасенъ бꙋдꙋ (Мак., 238); Аарѡнъ збꙋдовалъ олтарь передs нимs и голосно взывалъ мовѧчи: оутро есть великъ дн0483ь гсдній (Хран., 109).
с. 299
Утроба, втроба, ютроба наз. 1. Унутраныя органы чалавека або жывёлы; вантробы. Главꙋ с ногами его и со ꙋтробою сожsрете (Скар. КВ, 23); возмешъ тежъ лой весь коториs ѡкривает елита, и ѡдежꙋ ꙋтробы и двѣ нырцѣ (Біблія, 146); нашто се нам придаст ѡнаꙗ жолтъ, и ꙋтроба рыбꙗ што ест мнѣ казал сховат (Бельск., 142б); ѡтколь начине голосꙋ, срдце, плюца, оутроба, жолчъ, и иншіи внꙋтрности, и крѡвъ, и скꙋра (Каліст, II, 281); Внꙋтрънѧѧ: Внꙋтрнѡсти, ꙗкѡ, срдце, оутроба (Бяр., 22); ꙋтробою бовѣмъ тое рыбы бесовъство звалчилъ и малъженства звꙗзокъ ꙋтвердилъ (Зб. 259, 225б); тоеж ночи запаливши оутробꙋ рибью бꙋде ѡтпꙋжоно бѣсѡвство (Хран., 387); ꙋтроба берет живност ѡт жолꙋдка, которою ѡживлꙗет тѣло (Выкл., 101б). 2. Жывот, чэрава. виделъ во сне, ꙗко бы Бово у зброи проколол ему серцэ и утробу (Бава, 134); мечем его ꙋтробу прободено (Алекс., 12); Изали, слышачы острейшые за меч, блюзнѣрsскіе слѡва, насмѣвиска, оурꙋганѧ, и покиване голѡв сонмицы законопрестоупное: оутробою сѧ не растерзала (Карп., 46б). 3. Улонне (мацеры). тот бо младенець навчилъ мѧ. еже быс во ютробѣ твоеи (Чэцця, 37б); ѡтвеща же еи гсдь два народа суть во вsтробе твоеи (Скар. КБ, 45б); все твое царство индѣиское ꙋкритъ не может перед силою моею хотꙗ бы еси в матернюю ꙋтробꙋ влѣзs (Алекс., 65б–66); кгдыж того, которомꙋ ѡни съ страхомs и трепетом предsстоѧтs, въ пречистꙋю, оутробꙋ свою принѧла еси (Карп., 36б); хто вымовитъ, ꙗкіе терпѧтъ матки мꙋки: гды сѧ зs плодомъ вs оутробахъ, недозрѣлымъ коѧтъ (Лям., 3); длѧ того ѡтрочѧ в ꙋтробе материнскои бꙋдꙋчое конаючое еслі бы выставило головꙋ або што инsшого, тогды можеть ѡт когожколвекъ быти ѡкр0483щеное (Навука, 16); ꙗкъ зачатый плод вs оутробѣ не заразs вsзростаетs вs чл0483вка, лечъ помаленкꙋ формꙋетъсѧ и родитъсѧ (Мак., 154); бг0483ъ зезволил з небес зыsти и во ꙋтробу дв0483чу вселитисꙗ (Зб. 82, 304).
с. 299
Утробный прым. 1. Вантробны. теплота печеннаѧ бываеть пространных жилъ великость их и боудет емоу же задержаніа оутробнаѧ часто (Арыст., 186–187); Повразъ ꙗтреній: Сѣтка оутробнаѧ. исход (Бяр., 107). 2. Ад утроба ў 2 знач. не мозѣм сѧ лишити братиѧ. тое радости неизречнныꙗ ... ласкосердиѧ ради оутробнаꙗ (Чэцця, 304б). 3. Ад утроба ў 3 знач. тое рожѣние самое оутробное (Чэцця, 138); адъ и ѡдръжанье оутробное землѧ не сыта воды а ѡгон не речет досыт (Зб. 262, 109).
с. 300
Утроити, втроити дзеясл. Патроіць. ильꙗ ... рече леющимъ водоу. хочете оудвоити. оудвоите. и хочете оутроити втроите (Чэцця, 234б).
с. 301
Утроитый прым. Трайны. Рече богъ Ноеви ... двери пакъ ꙋчинишъ ковчегу на боку зs долу, горsни[ц]и поделаешъ в немъ на нихs же ꙋдвоитые и ꙋтроитые коморы будуть (Скар. КБ, 16б–17).
с. 301
Утрохъ прысл. Утрох. Якожъ за разомъ передо мною вознымъ тот Лукаш перьвей дубцы утрох был филю битъ (АВК, ХХХVI, 5, 1582).
с. 301
Утрудети дзеясл. Знясілець; змарыцца. Просимо васъ гспже мати жебысь намъ казала дат воды напитисꙗ: босмо велsми з дороги ꙋтрꙋдѣли (Пралог, 604).
с. 301
Утрудити дзеясл. Натрудзіць; знясіліць; змарыць. толко теперь оутроуділъ мѧ ѡскꙋдил еси вес совѣтъ мои: и зрѣзалs мѧ еси на свѣдоцsтво было и поставил надо мною хꙋдоба моѧ на лици моемъ ѡсвѣтчит (Зб. 262, 19); трꙋжаніе дꙋрных оутрꙋдить ихъ иже не вѣдалъ поити къ городꙋ (Там жа, 91б).
с. 301
Утрудитися дзеясл., зв. ад утрудити. свари ꙗковъ варение, к нему же егда пришолs ісавъ с полѧ ꙋтрудивсѧ и рече, даи ми ѡт варениѧ сего чермsнаго (Скар. КБ, 46); боудет ли чл0483къ робити роботы тѧжкіи велми и оутрѫдитсѧ в них а не возможеть терпѣти их ... вси сии знаменоють малыи жилы свѧзаніѧ (Арыст., 191); сховал ленивыи рꙋкꙋ свою за пазꙋхꙋ оутридилсѧ [!] привернꙋти ее къ оустом своимъ (Зб. 262, 106б); ѡ шіи наши гнаны есмо оутрꙋдилисѧ есмо и не оупокоено намъ (Там жа, 113б); такъ и чл0483вкъ, хочъ оутисканs бываетъ и працꙋетъ чинѧчи доброе, а Гсдь таемне вs немъ справꙋетъ, и Гды зs працs оутрꙋдитъсѧ и притретъсѧ, потѣшаетъ и охоложаетъ срдце, ꙗкъ и Пророкъ мовитъ (Мак., 320).
с. 301
Утрудненье наз. Цяжкасць, перашкода. ей милость пани судиная ... зъ великимъ утрудненьемъ и шкодою ... зъ готовою суммою ставили (АВК, ХI, 171, 1637).
с. 301
Утружанье, утружание наз. Зморванне, знясiльванне. егда наелисѧ [ослы] и почали почивати по ꙋтружании путѧ (Скар. КС, 41б); ꙗко же холопъ жадаеть тнѧ и ꙗко наимитъ надѣетца дѣла своего: так наследил есми собѣ мсца соуетныи и ночи оутрꙋжаньѧ причлис мнѣ (Зб. 262, 14б).
с. 301
Утруждати дзеясл. Абцяжарваць, стамляць. Трꙋждꙋ: Працꙋ задаю, оутрꙋждаю (Бяр., 173).
с. 302
Утружение гл. утруженье
с. 302
Утруженный, утруженый дзеепрым. 1. Ад утрудити. ведлꙋгъ словъ бозскихъ ѡпꙋстивши вси речи, то есть родичи, дѣти, приѧтели, покревные, богатства, роскоши, и вшелѧкіе свѣтскіе оутѣхи зневажывши, вs пꙋстыню ꙗкъ выгнанцы нѣѧкіе оудалисѧ, ѡпꙋщенные, стисненные, оутрꙋженные, которых не былъ годенъ свѣтъ (Варл., 101б). 2. У знач. наз. Той, хто натрудзіўся, знясілеў. Се ты наꙋчалъ еси многихъ и руцѣ ꙋтруженыхъ посилѧлъ есь ты (Скар. КI, 8б); воды ꙋтруженsному не подалs еси (Там жа, 28).
с. 302
Утруженье, утружение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. утрудити. по ꙋтрꙋженю з дороги ꙋживаючи хлѣбъ и пиючи тѣла посилꙗли (Біблія, 134); кролеви теды вѣдомо было, ижъ з оутрꙋженѧ телесного, и зs працы жывота Бг0483ꙋ посвечоного, тѣло свое такъ высꙋшили (Варл., 43); ѯениꙗ ст0483аꙗ потом молитвами, неспанемъ и всꙗким ꙋтрꙋженемъ тѣла, и чудотворнаго дара сподобиласꙗ (Зб. 752, 496б); по оутрꙋженью з дороги оуживаючи хлѣбꙋ и піючи тѣла посилѧли (Хран., 188б); ѯениꙗ ст0483аꙗ потом мл0483твами, неспанием и всꙗкимъ утрꙋжением тѣла же сꙗ и чꙋдотворног дарꙋ сподобила (Зб. 82, 343). 2. Цяжкасць, перашкода. небесныs корол ... людеs грешныхъ шꙋкает з великимъ ꙋтрꙋженемъ (Зб. 259, 52); поsманыs ест во ефесе иѡанъ ст0483ыs и тесно звезаныs з великимъ ꙋтрꙋженемъ проважоныs ест до рымꙋ (Зб. 82, 61б).
с. 302
Утручати дзеясл. Набываць, браць што-н. я скарбу церковного, домовъ ани пляцовъ утручати и ихъ никому заводити и продавати не маю (АСД, VI, 46, 1570); никгды жадное одмѣны сего фундушу моего чинити и тыхъ кгрунтовъ церковныхъ въ делъ межи себе утручати, брати и въ отдаванью десетины ... не будуть мочи (АВК, II, 23, 1609).
с. 302
Утрушающийся дзеепрым. Які расцярушваецца. Внегsда будете жати жита ваша на полехъ, да не прижинаите до самое земли, и ни зберете класовъ ꙋтрушающихsсѧ (Скар. КЛ, 36б); внегда жати будете жита ваше да не прижинаете их до самое земsли, и ни збираите класовs ꙋтрушающихсѧ (Там жа, 44б).
с. 302
Утрушовати дзеясл. Расцярушваць. Тогда заповедалъ Воозъ ѡтрокомъ своимъ гл0483ѧ быть пакъ хотела и жати с вами не браните еи, и чsто возмете вs рукоꙗть ꙋтрушуите еи ꙗкоже знаете нарокомs (Скар. КР, 4б).
с. 303
Утроплина наз. Гуз, цвёрды нараст. Ствердѣли: ꙋтръплины, заꙋмерлины, гꙋзы на рꙋках (Бяр., 156).
с. 303
Утрыня гл. утреня
с. 303
Утряпене гл. утрапенье
с. 303
Утряпенье гл. утрапенье
с. 303
Утстиве гл. учтиве
с. 303
Утстивость гл. учтивость
с. 303
Утстивый гл. учтивый
с. 303
Утстити гл. учтити
с. 303
Утулити, втулити дзеясл. 1. Тое, што і утолити ў 1 знач. хотѧ бы и всѣ всего свѣта маетности одержал, хтивости своеи оутꙋлити не можетъ (Каліст, II, 196). 2. Тое, што і утолити ў 2 знач. Приближилъсѧ до брамы мѣста Наина Хс0483 Бг0483ъ нашъ, дверъ живота и несмертелности, и плачъ животодавецъ оутꙋлилъ (Каліст, II, 117); коли ꙋтулиш слезы тых которых ꙋкрывдил, тогды сꙗ над иншыми плачꙋщыми сꙗ ꙋлитуs (Зб. 752, 592б). ◊ Втулити губу гл. губа I.
с. 303
Утулитися I дзеясл. Утуліцца, схавацца. врадничокъ дей тежъ Шымонъ Урбановичъ ... гдей до комори утулилсе (АВК, I, 245, 1612).
с. 303
Утулитися II, утулиться дзеясл., зв. ад утулити ў 2 знач. Не можемъ сѧ оутꙋлить, не можемъ забыти, его, тебе зо всѣхъ справъ годне похвалити (Лям., 10); нѣколис ст0483ыs иꙗковъ патриарха ꙋтꙋлитисꙗ ѡт плачꙋ не мог, кгды толко сꙋкню наsмилшог сн0483а своег иѡсифа ѡбачилъ скрвавенꙋю (Зб. 259, 631).
с. 303
Утухна наз., памянш. ад утка. мовили так матухно зезꙋлюхно ꙋтухно панюшко, сподаринѧ сл0483нце мсцъ звездꙋхно, даs крошку хлеба (Барк., 165).
с. 303
Утухнути дзеясл. 1. Патухнуць. Потом настꙋпила великаꙗ сꙋхост, и такое земли трасене иж ровны полꙗ з горами были, а верхи гор ꙋтꙋхнули (Бельск., 237). 2. // перан. Заціхнуць. ѡбѣтницы наши моцни сут и стоꙗти бꙋдꙋт, але лѣпеs ѡ взгардꙋ того, не дбат, и так ѡнои феѡдори жалост ꙋтꙋхла (Бельск., 369).
с. 303
Утученый дзеепрым. Укормлены, сыты. Мождаанъ: оутꙋченъ, сытs (Бяр., 80).
с. 304
Утушати дзеясл. // перан. Заглушаць што-н. Тои чстный ... крстъ водꙋ точитъ намъ зs каменѧ ... и огонь покꙋсъ и пожадливостій гасит, а над медъ и оливꙋ дꙋшѣ нашѣ и тѣла осоложаетъ и маститъ, прагнене оутꙋшаетs, абысмо южъ болшъ не прагнꙋли (Каліст, I, 60б–61).
с. 304
Утушити, утушыти дзеясл. Патушыць, пагасіць. они въ дому его огонь зъ соломою, зъ полотномъ, смолою нашмарованыхъ, въ шуло вложыли и домъ запалили были, ледво челядницы его постерегшы утушыли (ИЮМ, VIII, 424, 1629). // перан. Заглушыць што-н. еслиб не мойсей выбраныи его стал в сокроушене пред ним оутоушити срокгост его абы не погоубил их (Пс. ХVI, 107б–108).
с. 304
Утцити гл. учтити
с. 304
Утчиве гл. учтиве
с. 304
Утчинокъ гл. учинокъ
с. 304
Утщене наз. Дзеянне па дзеясл. учтити ў 1 знач. бг0483а сꙗ боꙗть не боꙗзню неволничею длꙗ каранꙗ: але сыновско длꙗ того ꙋтщенꙗ коториs ихъ створилъ (Пралог, 658).
с. 304
Утщеный, утщоный дзеепрым. ад учтити ў 1 знач. Прыбываеть вамъ ꙋтверженье и веръненье наꙋки, и ведомости речы божьскихъ, котораѧ ꙗко ꙋ кгрековъ такъ и ꙋ васъ згинꙋла. С тое единости и тожъ маете пожытокъ, ижъ преложоные ваши при католиках лепеи бꙋдут ꙋтщоны (Бер. саб., 57б–58); ꙋтщены быт хочете во ѡбразех (Зб. 752, 61б); престꙋю бц0483ꙋ котораꙗ над все створенꙗ ꙋтщона ... гардит (Там жа, 71б).
с. 304
Утщивость наз. Тое, што і учтивость у 1 знач. гости принѧты сут з великою ꙋтщивостю и в обѳитости речи (Троя, 7б).
с. 304
Утщоный гл. утщеный
с. 304
Утыкати гл. втыкати
с. 304
Утысканый гл. утисканый
с. 304
Утыскиненье наз. Дзеянне па дзеясл. утисковати ў 1 знач. хрстиꙗном покоs послал гд0483ъ бг0483ъ, и потѣхи великие по ѡных так тꙗжких и долгих мордах и ꙋтыскиненю неслыханом (Бельск., 263).
с. 304
Утысковати гл. утисковати
с. 304
Утыскъ гл. утискъ
с. 304
Утысненье гл. утисненье
с. 304
Утыти дзеясл. Атлусцець. мовѧчи, ꙗ де Iакѡвъ и насытилъсѧ, и ѡтстꙋпил оулюбленный: оутылъ, оутолстѣлъ, и розширѣлъ (Каліст, II, 310б); найде егѡ все sлое. бо коли сѧ наедѧтъ и насытѧтъ и оутыют: ѡтворотѧтсѧ до чꙋжих бг0483овъ и бꙋдꙋт имъ слꙋжит и скинꙋт примирье мое (Хран., 158б).
с. 305
Утыхнути гл. утихнути
с. 305
Утягати гл. втягати
с. 305
Утягивати гл. втягивати
с. 305
Утягнути гл. втягнути
с. 305
Утяжати дзеясл. Абцяжарваць. теперъ южъ ѡтстоупници пропорцы свое ростѧгати, и тыхъ, которые имъ ѡтстоупства ѡт старожитной релѣи помагати не хотѣли, с каждой мѣры оутѧжати и тѧмѧжити почали (Апакр., 209).
с. 305
Утяженый, утеженый, утяжоный дзеепрым. ад утяжити. нашол ихъ спѧчих. иже были ѡчи ихъ оутѧжоны (Пак. Хр., 5б); соудъ ѡныи проклетіа ѡт себе ѡвшеки ѡтдали. а его оу месте лосане погрести велѣли. которыи коли велми преречоными навалностѧми были оутежены его ѡт себе ѡтдали (Там жа, 25); ижъ дей они будучи велико утяжени и ушкожени ... збудовали дей они домъ гостинный въ мѣстѣ (АЮЗР, I, 212, 1577); был людъ вес ꙋтꙗжонъ з повѣтра грꙋбого, ажъ теж дꙋшност великую терпѣли (Алекс., 36б).
с. 305
Утяженье, утеженье, утяжене наз. Дзеянне па дзеясл. утяжити. черезъ оные листы наше отъ насъ имъ даные, кривды и утеженья великие имъ дѣлаетѣ (СДГВ, 79, 1543); ижь быс вм ... подданыхъ ... до роботы не примушали, а в томъ се подданымъ никоторое утеженье деяти не будеть, а вм. намъ речь вдячную вделаете (АВК, ХХХIХ, 303, 1579); одна сторона другой утяженья жадного абы есте не чинили (АЗР, III, 316, 1586); што ся въ моей епископіи Берестейской дѣетъ, якое утяженье терпятъ хрестіяне въ нѣкоторыхъ мѣстахъ (АЗР, IV, 89, 1595); одна сторона, дрꙋгой оутѧженьѧ жадного абысте не чинили (Апакр., 31); которыи не ꙋслухали его длꙗ ꙋтꙗженꙗ дꙋха и длꙗ роботы велми тꙗжкои (Біблія, 113); хочже и пожинают ѡтчасти зs великою трꙋдностю, нарѣканемs, и оутѧженемs ѡднакъ ѡт тог не за щасливых, але за нанендзнѣйшыхъ себе поличати мꙋсѧт (Мак., 7); позваные протестовались о попарте, утяжене и о шкоды (ИЮМ, IХ, 446, 1642); жебы никому утяженья не було (АВК, ХХХIV, 96, 1656).
с. 305
Утяжити дзеясл. Абцяжарыць, ускладніць, стаміць. тот мꙋж ... загородил мене не могѫ выити оутѧжил пꙋто мое (Зб. 262, 111б).
с. 306
Утяжливый прым. Які стамляе. его милость ... декретомъ контумаційнымъ утяжливымъ окрылъ (АВК, ХV, 290, 1671).
с. 306
Утяжоный гл. утяженый
с. 306
Утяти, втяти, утети дзеясл. 1. Адсячы. Петръ жаловал на ꙗна иж емꙋ четыри палци оутѧлъ оу рꙋк (Вісл., 23); оутѧл оухо правое (Пак. Хр., 6б); носъ ему оутѧл (Троя, 59); рꙋку емꙋ втялъ (КСД, 1167, 1516); хвостъ ꙋтѧлъ (Скар. КЛ, 42б); хто бы кого охромилъ, ногу альбо руку утялъ, тотъ маеть заплатити яко за полчоловека (КПД, 191, 1551); хто бы кому рꙋкꙋ або ногꙋ втꙗл (Ст. 1566, I, 86б); ꙋтѧлs емꙋ ꙋхо (Цяп., 38б–39); коли петръ ꙋтꙗлъ ꙋхо гд0483ъ мовил (Зб. 261, 139); матце его ꙗзык ꙋтꙗли (Бельск., 342); Петръ ꙋтꙗл ꙋхо слꙋзе (Зб. 255, 247); рече Клименsтъ. ѡферꙋs бо тобѣ голову ꙋтꙗти кажꙋ (Пралог, 608); ꙋтꙗли емꙋ правꙋю ногꙋ с плюсною (Зб. 82, 191б). 2. Выцяць, ударыць. болеслав корол ... идꙋчы в место ... втꙗл мечомъ ꙋ ѳорткꙋ которꙋю золотыми вороты зовут (Царств., 77б). 3. Ссячы. Авимелехъ ... взѧвs секиру ꙋтѧлъ вѣть великую (Скар. КС, 23б–24); похвативши секѣрꙋ ꙋтꙗлъ голь з дерева (Біблія, 127б); похвативши секерꙋ оутѧлъ голь з дерева (Хран., 181). 4. Аддзяліць частку чаго-н. где полосы нашы утели концами тут утела полоса и пана Тихонова концом (АВК, ХХХVI, 332, 1582); на то мѣйсце, на выгонъ селу Городницкому до Нѣмна утели есмо грунту церковного также много морговъ три (АСД, IХ, 435, 1593); абовѣмъ оучинит тобѣ гсдь ꙗкѡ през мене мовилъ: и оутне црство твое зs рꙋки твоей (Хран., 238–338б).
с. 306
Утятый, втятый дзеепрым. 1. Ад утяти ў 1 знач. за ... члонокъ оутѧтыи тридцат гривенъ (Вісл., 24б); у Матея на правой рутце середний палецъ утятъ (АВК, ХVII, 214, 1540); на другомъ наймите ... палецъ втятый (АВК, XVII, 394, 1541); виделъ ... на правоs рꙋце два пальцы ꙋтꙗты (КВС, 525б, 1552); голова дагонова и ѡбѣ долони рꙋкъ его ꙋтꙗты были на порогу (Біблія, 306); на воsнѣ рꙋку ꙋтꙗто (Хр. польск., 7б); трупъ утятое руки передъ судомъ покладаю (АВК, I, 314, 1646); ѡпꙋщꙋ ѡдного пророка ꙋкамененного, дрꙋгого розпилованного, третего мечем головꙋ ꙋтꙗтого (Зб. 259, 6); Клименsтъ ꙋтꙗтъ ему голову и тѣло его псомъ выкинуть казалъ (Пралог, 608б). // перан. Рашуча пазбавіцца чаго-н. гсди боже ... ꙋчини то, абы власным мечемъ пыха его ꙋтꙗта зостала (Біблія, 565). 2. Ад утяти ў 2 знач. видѣлъ дей есми хрыбетъ увесь збитъ, синевъ, и лѣвая рука на запястью утятая (АСД, I, 176, 1590).
с. 306
Утятье, втятье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. утяти ў 1 знач. естли хто не забъетъ толко ранить, тотъ бꙋдет ли шлꙗхтичъ, за шлꙗхтичово ѡбраженье ꙋтꙗтьемъ рꙋки, а за чоловека простого заплатою пенежною такъ ꙗко за головщизнꙋ каран будет (Ст. 1588, 412); о делех великихъ ... и втятья члонковъ ... позвани ... винъ платити (СДГВ, 156, 1607); Антимус засѧ того мѣста бискупъ в вызнаню га0483 хрста тръваючи, мꙋченическою короною головы ꙋтꙗтемъ заслꙋжил (Зб. 107, 97б–98). 2. Дзеянне па дзеясл. утяти ў 2 знач. ѡбꙋдившисе ѡбачылъ же мелъ ѡбе рꙋки здоровые, толко же близна ꙋтꙗтꙗ зостала (Зб. 255, 361). 3. Дзеянне па дзеясл. утяти ў 3 знач. Замврій: Спѣваючій, аб лоза виннаѧ. або лѣторосль. або оутѧтѧ аб перерѣзане (Бяр., 275).
с. 307
Уузданый дзеепрым. // перан. Утаймаваны, уціхаміраны. гды слово Бж0483ее послышитъ [дꙋша] и оувѣрит, оуꙋздана през дх0483а ѡдлагаетs дикій ѡбычай, и мысли тѣла, бꙋдꙋчи правлена ездцемъ Хрстомъ (Мак., 215–216).
с. 307
Уфала гл. ухвала
с. 307
Уфалене гл. ухваленье
с. 307
Уфаленый гл. ухваленый
с. 307
Уфаленье гл. ухваленье
с. 307
Уфалити гл. ухвалити
с. 307
Уфалитися, уфалитисе дзеясл., зв. ад ухвалити. то што се на соsме постановить и ꙋфалить, мають послове на писме за печатью нашою до поветꙋ своего принести (Ст. 1588, 77); рокꙋ рн0483 антонина аі.0483 ꙋфалившисꙗ над хрстиꙗны ѡдин зацныs философъ, именем Iꙋстин написал ѡборонꙋ на хрстиꙗне (Бельск., 239б).
с. 307
Уфальный, уфалный прым. Які мае адносіны да уфалы. отъ пана Максима Никипоровича, бурмистра, Стефана Оверковича, райцы а Остапа Кудиновича, шафара, взяли уфалныхъ грошей, которая была въ року ихъ, копъ сто тридцать осемъ (ИЮМ, VIII, 311–312, 1610); купили папиру на реестры уфальные и на иншые потребные либры три дали золот. одинъ и асм. двадцать одинъ (ИЮМ, I, 19, 1679).
с. 307
Уфальшованый дзеепрым. Сфальсіфікаваны. библею ꙋже собѣ на ѡн час в рꙋкописах ѡд поганства и геретыковъ вs ꙗзыку кгрецъкимъ напсованую и ꙋфалшованꙋю ... направовалъ (Зб. 81, 31б).
с. 308
Уфанье, уфане наз. Дзеянне па дзеясл. уфати. што то за ꙋфане, на которое се надѣешъ (Бiблiя, 504); персоны вs которихъ кохане, свое мѣвалъ по Бs0483ѣ, любое оуфане (Лям., 3); Ꙋпованіе: Надѣа, сподѣванесѧ, оуфанье (Бяр., 180); ст0483ыs прокопиs ... показꙋючы ꙗко мѣлъ во хрстѣ ꙋфане лаꙗл ѡкрꙋтника (Зб. 752, 104б); в том ѱалмѣ мє0483 моцное ꙋфане мают мѣти вѣрные (Пс. ХVII, 24); подобно сѧ то зs допꙋщенѧ Бж0483ого, длѧ болшого его подвигꙋ стало: жебы не вs трстинахъ покладалъ оуфанье, але вs ласцѣ Бж0483ей, котораѧ столномъ ѡгнистымъ вs чтырдесѧти дн0483ехъ, зs оной страшливои пꙋстыни вывела Израилѧ (Мак., 15); слꙋхайте словъ цр0483ѧ великогѡ цр0483ѧ ассірійскагѡ, то мовит цр0483ь: в комъ маючи ꙋфанье сѣдите ѡблежени во Iерслимѣ (Хран., 344б).
с. 308
Уфарбованый дзеепрым. Фарбаваны. ꙗкожколвекъ бы вода ꙋфарбована была, то все есть сицера (Выкл., 60б).
с. 308
Уфарбованье наз. Фарбаванне. далъ есми ему сукъманъ люнски чырвоны на уфарбованъе (ИЮМ, ХХХII, 147, 1578).
с. 308
Уфаръ наз. Давернік. Маючи в поsманю нѣꙗког феѡдора ꙋфара годног до справ речи посполитое чловека, ѡт него много ꙋже ѡ наꙋцѣ хрстиꙗнскоs вѣдал (Бельск., 370).
с. 308
Уфати, ухвати дзеясл. Давяраць, спадзявацца, разлічваць. Сенsна Хирим на свою силꙋ ꙋфаючи хотѣлъ вывернꙋти царество Iꙋдеиское (Будны, 8); прыꙗтелом, которым наболшеи уфал, ѡтведъшысѧ з ними на сторону, раду свою таемне ѡзнаимилъ (Атыла, 199); вѣрать и моцно ꙋѳаютъ, же сꙋть преsзрени же сꙋть ꙋсправедливени же сꙋть в ласце божоs (Унія, 44–44б); в хоробѣ своеи не шукал гсда, але болшей ꙋфалъ в наꙋцѣ лекарскоs (Біблія, 935); коли хто ꙗкꙋю желживост комꙋ ꙋчинит, ꙋѳаючи его приꙗзни, жартом ... не ест грехом смертелным (Зб. 261, 245); Изꙗслав ... тꙗгнул до чернигова в котором на ѡн час борыс и ѡлег кн0483жата ꙋфаючи в моцы половцов (Стрыйк., 462б); такъ тепер если ꙋфаешъ моцы твоей зыsди до нас в поле, а скоштуsмысе (Кн. Мак., 60б); лечъ и вы не барзо вs собѣ оуфайте, але бойтесѧ жебысте не оупали (Каліст, I, 157б); мы под крилами твоими безпечне оуфати бꙋдемо (Сматр., 53); еднакъ сами собѣ не оуфаютъ, жебы што ѡ собѣ розꙋмѣти мѣли (Мак., 86); якожъ ... богатымъ и непребранымъ счедротамъ уфаючи, ку посполитой ... потѣшной намовѣ запрошаемъ (АСД, II, 39, 1628); абовѣмъ вs ѡномs оуфаетs дш0483а моѧ, и ѡнs самs надо мною змилꙋетsсѧ (Варл., 230–230б); тыи которіи в немъ ꙋфают бꙋдꙋтъ збавени (Выкл., 104); Исус ѡборотившисе, рек еs ꙋфаs дочко, вера твоꙗ тебе ꙋздоровила (Зб. 255, 118–118б); ꙋфаючи вs Бг0483у вs гд0483ꙋ, будꙋ се хвалити за слова его (Пс. ХVII, 33б); ꙋхваю гд0483ꙋ бг0483ꙋ (Зб. 82, 97).
с. 308
Уфатигованый дзеепрым. Абцяжараны. Истомленый: Змордованый, оуфатигованый (Бяр., 61).
с. 309
Уфатися дзеясл., зв. ад уфати. за мною идите, пастэром и ѡтцом вашым, мене собѣ передъ ѡчы покладаите, абысте вы на духу здорови были, ꙗ сѧ напередъ в непрезпечност уфамъ (Атыла, 209).
с. 309
Уфатити гл. ухватити
с. 309
Уфатитисе гл. ухватитися
с. 309
Уфатитися гл. ухватитися
с. 309
Уфацилитованье наз. Вырашэнне, уладжванне. кгды на тотъ чась будетъ и до того до уфацилитованью иншихъ по небощику его милости пану Софроновичу позосталыхъ трудностей, ихъ милостямъ ... прійдетъ ... усправедливить ... будетъ повиненъ (АВК, ХV, 519, 1686).
с. 309
Уфаючий, уфаючый дзеепрым. ад уфати. Не опꙋстит овшеки оуфаючих вs него милосердый нашъ Гд0483ь (Каліст, II, 138б–139); Дш0483а ... вs собѣ оуфаючаѧ не достꙋпꙋетъ црства нбсногѡ (Мак., 392); гойные потѡки слезъ зs ѡчей своих выливаючи, до того который выбавити можетъ вs немъ оуфаючихъ, волалs: Вs тобѣ Пн0483е надѣю маю, нехай не бꙋдꙋ завстыженый, навѣки (Варл., 278б); Аасбай: ꙋфаючій въ мнѣ, або брат вsколо ѡкрꙋжаючій (Бяр., 221); дивноs опатръности божескоs, котораꙗ николи ꙋфаючых собе не ѡпꙋщает дознали (Зб. 255, 23); (павлинъ) хвалил того которыs ꙗлмужников собѣ ꙋфаючых не ѡпꙋщалъ (Зб. 752, 500б); до ѡфѣри христовои ѡбое способно идꙋт хвалꙗчи за такиs промыслъ гдса бг0483а, коториs собѣ ꙋфаючихъ не ѡмылꙗет (Пралог, 583б); хвалил того, котории милосердныхъ собѣ ꙋфаючих не ѡпущает (Зб. 82, 346б).
с. 309
Уфецъ гл. гуфецъ
с. 309
Уфлянский прым. Тое, што і лифлянтский. Вина уфлянского кгарцы два (ИЮМ, I, 225, 1682); вина уфлянскаго полкгарца для ойца наместника, золотыхъ два (Там жа, 273).
с. 309
Уфналъ гл. ухналь
с. 310
Уфналь гл. ухналь
с. 310
Уфне прысл. Даверліва. Лечъ где ты ѡдинъ Самъ з нами зоставати бꙋдеш, чогѡ мы без жадной вонтпливости оуфне певни, хто напротивъ намъ зможетъ (Сматр., 53).
с. 310
Уфность наз. Давер’е, даверлівасць, спадзяванне, разлічванне. тогды то учынил маючы уфност, ѡборону и смѣлост с товарышства вашого (Атыла, 194); збавители нашемs оуфностsю оузброени (Каліст, I, 70); вs иншомъ часѣ, ꙗкъ сн0483ъ кролевскій, маетъ оуфность вs Сн0483ѣ Бж0483емъ, ꙗкъ вs Ѡтц0483и (Мак., 77); такъ зs оуфностsю сердечною на войнꙋ противко незбожности выстꙋпи (Варл., 161); в побожности вытрываемъ, всꙗкꙋю ꙋфност нашꙋ на господа бога воскладаючы которыs во ѡбетницах своих ест правдивыs (Зб. 255, 50б); проклꙗт тот чоловѣкъ коториs ꙋфност покладает в чловѣкꙋ (Зб. 259, 223); была емꙋ в оуфность готовости, и едина егѡ перваѧ по Бг0483ꙋ оутѣшнаѧ оутѣчка, Пречстаѧ пребл0483гословеннаѧ прснѡ Дв0483а Бдца (Сматр., 48); зs діаконом флꙗвіаном посылаем маючи ꙋфност в бз0483ѣ, иж так житіем своим прикладным ꙗк и проповѣдsю слова бж0483го, может млст: вашим ꙋслꙋжити. Гдсна ѡтца Афанасіа иж сꙗ послало до каменца бꙋде въ всем зноситисꙗ зs ѡтцем несвѣцкимъ (Дыяр., 153); Дръзновеніе: оуфностs, смѣsлость, дꙋфанsе, неѡбиновене (Бяр., 33); ѡткул берꙋчи ꙋфность моглисмы се стат пилнѣsшими ѡколо збавенѧ нш0483его (Зб. 107, 90); чл0483вкъ ѡдин мѣлъ трех приꙗтелев: в одном сꙗ барзо з серца кохалъ и въ другом также, и въ ѡбехъ всю ꙋфност покладалъ, а третего ѡзꙗбло миловалъ (Зб. 752, 567); людѣ ... знаменітыи з великою оуфностю не чекаючы вмѣсте приездꙋ его, далеко перед мѣстомъ потыкают его и витают (Жыц. св., 152).
с. 310
Уфный прым. Даверлівы, які лёгка верыць, спадзяецца на што-н. не боудемо немилосерды и немилостивы, и вs богатство свое оуфны (Каліст, II, 92).
с. 310
Уфолкгованье, уфолгованье, уфолкговане, уфолькгованье наз. Дзеянне па дзеясл. уфолкговать. за показаньемъ на него певныхъ знаковъ и доводовъ отъ подданыхъ его королевской милости, мѣщанъ Львовскихъ, зруценью зъ владыцтва подпадши, лечъ за уфолкгованьемъ ему часу водлугъ права духовного на покуту, въ клятвѣ былъ зоставленъ (АЗР, IV, 75, 1594); на короткій часъ о оуфолкгованsе просил (Каліст, II, 63); без оуфолкгованѧ налегли на мѧ болести (Кін., 53б); еднак же видомым, тое срдчное оупреймости моее, знаком до тых часѡв освѣдsчыти не моглемъ, а то длѧ розsных а праве повседневsных бѣдъ, трꙋдностей, и тѧжаровъ. Теперъ Троха, длѧ оуфолькгованѧ слабомꙋ здоровsю, оузычоног собѣ ѡт Бг0483а часꙋ маючи (Карп., 5б) Щадѣніе, попеченіе: щажене, оуфолгованье (Бяр., 206); без ꙋфолгованѧ налегли на мене болести (Зб. 82, 127).
с. 310
Уфолкговать дзеясл. Палегчыць, паслабіць. срокга кгорꙗчка ... ме в дому зламала и то была дивна справа божа же ми в дорозе ꙋѳолкговать рачил (Еўл., 7–8).
с. 311
Уфолькгованье гл. уфолкгованье
с. 311
Уформованый дзеепрым. 1. Ад уформовати ў 1 знач. знашла грош згꙋбеныs то ест ласку початиꙗ гд0483а исуса которыs бы человека на ѡбразъ и подобенство божое ꙋформованого и назначоного ѡт порохꙋ греховного выбавил (Зб. 255, 82–82б); ежели тот былъ голꙋбъ правъдивыs, албо с повѣтра ꙋформованыs (Зб. 259, 526). 2. Ад уформовати ў 2 знач. за которыми дей таковыми позвы на року дей фортелъном змышленом и уформованом, за данем дей омылное справы право не слушне в неведомости пна Белского о позвех и о року перевели (АВК, ХХХII, 134, 1596).
с. 311
Уформовати дзеясл. 1. Сфарміраваць, надаць якую-н. форму, выгляд. поберите наꙋшницы золотыи зъ ꙋшъю жонъ и сынов и дочокъ ваших, а принесѣте до мене и ꙋчинил людъ што росказал, приносꙗчи наꙋшницы до аарона, которыи ѡн взꙗвши ꙋформовал роботою ѡтливаною и ꙋчинил з нихъ телца ѡтливаного (Біблія, 149); нынѣшнего часꙋ, которій тѣло и дш0483ꙋ оуформовалъ, тотъ пришедши зноситъ все злого діавола выверненsе (Мак., 94); если родичом, водле аристотелꙗ, не можемо заровно ѡтдат, которые тѣло зродили: ꙗко бꙋдем могли богꙋ, которыs всего человека ꙋформовалъ (Зб. 255, 366б); оучинилъ людъ што росказалъ приносѧчи наꙋшницы до Аарѡна которыи онъ взѧвши, оуформовалъ роботою ѡтливаною, и оучинили з нихъ телца ѡтливаногѡ (Хран., 109); которыи ꙋформовалъ срдца ихъ (Выкл., 119). 2. Устанавіць, вызначыць. змышлившы дей и уформовавшы собе рокъ неправъдивы ... перед роком в записе вашей млсти описаном за недел дванадцат ознаймоват мели (АВК, ХХХII, 134, 1596).
с. 311
Уфундатити дзеясл. Тое, што і уфундовати. вбꙋдовал ... ст0483ню свою в земли которꙋю оуѳꙋндатил навекы (Пс. ХVI, 82).
с. 312
Уфундованый дзеепрым. 1. Ад уфундовати. такъ мы господаръ тотъ манастырь зо всѣми подданными ... такъ яко здавна тотъ манастырь естъ наданый и уфундованый ... дали есмо (АЮЗР, I, 250, 1594); наданы и ꙋѳꙋнъдованы суть на костел витебъскиs ... корчмы всѧкие (КЛС, 131б, 1597); азаж тымъ ижъ на нем оуфꙋндованꙋю цр0483ковъ быти припоминаетъ, единоначалникомъ его цр0483ковнымъ чинит (Апакр., 102б); изышолъ дожчъ, и пришли рѣки, и зашумѣли вѣтрове, и напали на оный домъ, и не упалъ, абовѣмъ уфундованъ былъ на камени (Пыт., 94); може быти прировнан ... ѡному першому вавилонꙋ ѡт семирамис вшетечницы заложоному або ꙋфꙋндованому (Рым., 78–78б); Апостольская церковъ уфундована есть (АСД, I, 247, 1612); церковъ единости ст0483ои ꙋфꙋндованаꙗ мѣла быт (Зб. 259, 582б). 2. Падмацаваны. для болшого сведецства всякие справы ... писмомъ уфундованые и укгрунтованые и утвержоные бывают (АВК, ХХХII, 358, 1596); если то правда што синодовый дѣепис твердит же монархіа албо единовластіе костелное въ еѵгліи оуфꙋндовано естъ (Апакр., 93); змежи которых една естъ о выѡбраженю албо малеваню Ст0483ыхъ Iкѡнъ, то естъ образѡвъ, на самой Еѵглской наꙋце оуфꙋндованаѧ оухвала, длѧ стверженѧ того самого артыкꙋлꙋ вѣры, стороны вочловеченіа Хв0483а, ижъ правдиве, а не по привиденю тѣло на себе принѧлъ (Каліст, I, 40б).
с. 312
Уфундованье, уфундоване наз. Дзеянне па дзеясл. уфундовати. по уфундованю юрисдиции уряду подкоморского и по приволаню стороны до права, стороны преречоные обедве з собою се зрочили росправу правную (АЮЗР, VIII-4, 171, 1501); поручаемъ тотъ кгрунтъ на уфундованье монастыря вышъ менованному господину отцу Исаіи (АЮЗР, II, 72, 1619); хс0483 ... збирал собѣ ꙋч0483нки которым бы се скарбомъ таемницъ небесных звѣрилъ, на ꙋфундоване вѣры по всем свѣтѣ (Зб. 752, 474б).
с. 312
Уфундовати, вфундовати дзеясл. Заснаваць, пакласці пачатак. ижъ тое братство ихъ кушнерское отъ давныхъ часовъ въ мѣстѣ Виленскомъ уфундовало и розмножило (АЮЗР, I, 105, 1538); уфундовалъ на то дворъ свой (АВК, ХХ, 43, 1582); на початкꙋ ты ги0483 земsлю оуфꙋнsдовалs (Каз. Кір., 165); вs ефиѡпии и в индѣи мног церквеs ꙋфундовал (Бельск., 210); бж0483е коториs еси небо ꙗко кожꙋ роспꙗлъ, а землю и море еси ꙋфꙋнъдовалъ, коториs чинишъ волю боꙗчихъсꙗ тебе и стерегучихъ приказанъꙗ твои (Пралог, 624); ꙗсность завжды веселꙋю и теплꙋю ꙗкѡ вs оуставичной веснѣ далъ без ꙋпаленьѧ, и вѣтріи лѣтніи холодѧчіи, и вси тамъ вsщепилъ и вsфꙋндовалъ роскоши (Хран., 5); уфундовали на церкви Божи въ панствахъ нашихъ не мало замковъ, мѣстечокъ, имѣней, дворовъ, селъ, кгрунтовъ и людей (АВК, II, 11, 1589); коли ꙋмерлъ кгермонтъ ... зsехалисе литовские и жомоитские панове до кернова, а там зs аликгином и трабꙋсом сынами его ѡплакавши смертъ пана прирожоног везли тѣло на жеглище ꙗко посвꙗчоное, которое был сам кгермонт ꙋфундовал (Стрыйк., 529б); про то кгдыж тое братство ихъ кушнерское от давных часов в месте виленском уфундовало и розмножило (СДГВ, 37, 1608); збавеннꙋю любви цнѡтꙋ въ всѣхъ тыхъ дꙋшѣ силахъ оуфꙋндовавши, Бг0483а до срдцъ нашихъ пріймѣмо (Калiст, II, 89); особливо умыслили есьмо были монастыръ паненскій черницкій въ маетности нашой Борколабовской уфундовати (АЗР, V, 68, 1641); поднесутсꙗ гори, а знижатсꙗ полꙗ на мѣстце которое есь имъ ꙋфꙋндовал (Пс. ХVII, 108); метрополѣта можетъ Епспа примꙋсѣти ... абы Економа постановилъ, и абы семинаріꙋмъ оуфꙋндовалъ (Зб. вып., 67). Параўн. уфундатити.
с. 312
Уфундоватися, уфундоватисе дзеясл., зв. ад уфундовати. Прото, гдыжъ се тое братство ихъ кушнерское отъ давныхъ часовъ въ мѣстѣ Виленскомъ уфундовало (АВК, Х, 7, 1538); Нижли на тотъ часъ, поки ся тамъ у Юрборку мѣсто наше уфундуетъ (АЗР, II, 366, 1540); тое братство ихъ купецкое отъ давныхъ вже часовъ въ мѣстѣ Виленьскомъ уфундовалося и розмножило (АЗР, III, 271, 1582); монастыръ Кутеенскій благословеніемъ и ласкою Божою уже уфундовалъсе и спорядилъ (ИЮМ, ХIV, 138, 1736).
с. 313
Ухажовати гл. ухоживати
с. 313
Ухандожити, ухандожыти, ухендожити дзеясл. Ачысціць, зрабіць чыстым; упрыгожыць. тые кгды хочꙋт бꙋдовати, древа кривые выкидают, землю зас ꙋпрꙗтнꙋл ꙋхандожат (Зб. 261, 82б); домъ гноемъ и смродомъ засореный, очистити, оухендожити ... наполнити потреба (Мак., 266); перенеслъ еси виноград зs египту, а выкинувши поганы всадил есь его. ꙋхандожил еси его мѣстце (Пс. ХVII, 73б); поденщыку Полуяну, што у сенцахъ помостилъ столъ и лавъки ухандожылъ, также сенцы и въ избе, дали ему за день осм. (ИЮМ, VI, 96, 1689).
с. 313
Ухандожный, ухондоженый дзеепрым. ад ухандожити. дочки их оухондожены и вкрашены (Пс. ХVI, 138–138б); межи челꙗдю его што навдꙗчнѣsшие Панны выбрано и ѡздобне ꙋхандожных з ным замкнено (Пралог, 528).
с. 314
Ухандожыти гл. ухандожити
с. 314
Ухание наз. Пахучасць. ꙋвес домъ наполнилсꙗ мирнаго и воннаго ꙋханиꙗ (Зб. 81, 179).
с. 314
Ухапленый, ухапленный дзеепрым. 1. Схоплены. Плѣненs: Звоеван, оухапленъ (Бяр., 105). 2. // перан. Ахоплены, захоплены чым-н. ложные учители, ухапленные мудростію Римскою, отступленіемъ своимъ правовѣрнымъ христіаномъ одолѣти не могутъ (АЗР, IV, 235, 1600–1605).
с. 314
Ухапленье наз. Дзеянне па дзеясл. ухопити. Въсхищеніе: Порыванье, драпѣзство, оухапленье (Бяр., 25).
с. 314
Ухапляти дзеясл. Схопліваць. ꙋгризати: ꙋхаплѧти. тн0483д. кꙋсати, оущыповати (Бяр., 176). Параўн. ухаповати.
с. 314
Ухаповати дзеясл. Тое, што і ухапляти. Постизаю: Догонѧю, оухапꙋю, гоню (Бяр., 114).
с. 314
Ухати дзеясл. Нюхаць. ѡчи мают ане видꙗт ꙋшы не слышат ноздры а не ꙋхают рꙋки не дотыкают (Пралог, 506б).
с. 314
Ухвала, вфала, уфала наз. Пастанова; судовае рашэнне; зацвярджэнне. его милость, отецъ нашъ, намѣнилъ былъ паны съ обу сторонъ тамъ зьѣхати, а тыи вси дѣла межи ними розправити, подлѣ ухвалы и записовъ, которыи ся стали на первыхъ соймѣхъ съ обу сторонъ (АЗР, I, 123, 1492); штожъ естъ напротивку ꙋставы нашое и ꙋхвалы земъское (КСД, 974, 1517); гсдръ шлюбуеть вси ꙋфалы старые держати (Ст. 1529–Ф, 34); мы водлугъ и вфалы земской ... въ томъ ся заховали (АВК, ХVII, 303, 1541); ухвала и постановенье съ сойму вального Виленьского (АЗР, III, 50, 1554); тот статутъ ... выдаемъ при бытности а з уѳалою и позволенемъ рад нашых (Ст. 1566, 7–7б); ꙋѳалы и рецэсы соsмовые в моцы зоставуемъ (Прав., 110); ꙗко то ѡсобливою ꙋфалою естъ постановено (Ст. 1588, 142); теды за ꙋфалою инших кн0483жат ... был поsманыs (Стрыйк., 483б); не скваплꙗючысе на такъ срокгие вины въ ꙋхвале соsмовоs ... ѡписаные на ꙋчынене личбы и заплачене решты ... ѡтсылаем (ККСС, 36б, 1615); кгды печатовали крамы, абы уфалу выдавали, купили воску полфунта (ИЮМ, I, 32, 1679); ꙗко свѣтскіи особы до потверженѧ декретовъ и оуфалъ синѡдовыхъ належали, так поготовꙋ всѣ епспи, а поготовꙋ патріархове до того належали (Апакр., 148); што сѧ дотычет Братіи оуписнои которіи зs тогѡ Братства нашегѡ вsстꙋпꙋют до законꙋ Ст0483гѡ, албо до станꙋ малженского, таковꙋю оухвалꙋ становимо (Ст. бр., 19); бо была ꙋхвала таꙗ во ѡного поганства (Пралог, 494); на празникъ воздвыженіꙗ чстнаг и животворꙗщаго крста гсднꙗ ведлуг звычаю хрстиꙗнского и ст0483ыхъ ꙋфалы крстъ ст0483ый ѡт архиереꙗ воздвизаетсꙗ (Зб. 82, 310).
с. 314
Ухваление гл. ухваленье
с. 315
Ухваленый, вфаленый, уфаленый, ухвалионый дзеепрым. ад ухвалити ў 1 знач. которое право было ухвалено и записано (АЗР, I, 123, 1492); другое право ꙗзыческое, ѡт многихъ ꙋбо ꙗзыковъ ухвалено естъ (Скар. ДЗ, 3); постановенъ и ꙋфаленъ естъ на ѡборону и потребꙋ речы посполитое зелеское поборъ земскиs (КЛС, 14б, 1536); уѳалено, тогды жебы былъ каранъ виною за неслуженье служъбы земъское (КПД, 109, 1544); постановили есьмо до оныхъ трохъ серебщизнъ на Соймѣ Вальнымъ прошлымъ въ року пѣтдѣсять третимъ ухваліонымъ съ каждого коня къ службѣ зѣмской ставить повинного по копѣ грошей (СДГВ, 103–104, 1557); яко перъво сего около обороны земъское постановлено и вѳалено (КПД, 280, 1559); войско еще не собрано и податокъ, на соймѣ Городенскомъ уфаленый, и до сего часу не выданъ (АСД, I, 142, 1567); потомъ на сꙋде головномъ естли сказнь врꙗдоваꙗ ꙋфалена будеть в тотъ часъ и присега тамъ же ꙋ сꙋдꙋ головного выконана быти маеть (Ст. 1588, 244); на сеимѣ головномъ варшавскомъ ... оуфаленый тыи слова (Апакр., 22б); границы их розшираs бо Афетъ выкладаетсꙗ розширене. А так ное тых трох ꙋрꙗдов межи трема сынами, ꙋхваленых и постановеных всꙗкꙋю реч посполитꙋю, порꙗдне ꙋкгрунтовал (Стрыйк., 415б); наꙋку ѡтцов ст0483ых на соборахъ ꙋхваленую приsмовал (Пралог, 512); у Городнѣ актыковаласе справа ... въ року прошломъ ... ухваленого (АСД, II, 83, 1683).
с. 315
Ухваленье, уфалене, уфаленье, ухваление наз. 1. Дзеянне па дзеясл. ухвалити ў 1 знач. его королевская милость вамъ, всимъ станомъ великого князьства, на поправленье и ухваленье того статуту часъ и рокъ певный складати рачитъ (АЗР, III, 130, 1563); за близъкопрошлого соsмꙋ ꙋѳаленьемъ (КЛС, 26, 1596); панъ Станиславъ Ключата, будучы на тотъ часъ установленымъ за старшого надъ вахтою отъ иншыхъ пановъ ... водле уфаленя и намовы слушъное (АВК, ХХ, 177, 1601). 2. Дзеянне па дзеясл. ухвалити ў 2 знач. тогды архиепискоуп ринолъдоус тых трех королевъ тела ѧвне и почесне ис ыными реликвіами до колна пренеслъ да ѡ то всего люда оу петью и оухваленію принѧте оу цр0483кви св0483того петра тамото ихъ почливе положил черес которе бог велики дивы и чоуда ... чинит (Валх., 77); на чим сꙗ ѳꙋндꙋет вѣра ... на поданю ст ѡтц0483въ, на ꙋхваленю папежов (Зб. 261, 200).
с. 315
Ухвалионый гл. ухваленый
с. 316
Ухвалити, уфалити дзеясл. 1. Вырашыць, пастанавіць, зацвердзіць. права земsскаѧ еже единыи кажныи народъ сs своими стареишими ꙋхвалили суть подлѣ ꙗко же сѧ имъ налепеи видело быти (Скар. ДЗ, 2); же бы дѣла осужоныи непорушно хованы были, тот суд комисарѣй ... уфалили (Пін., 53, 1537); панъ его милость тотъ судъ нашъ ухвалилъ (АВК, ХVII, 181, 1540); около выданья замужъ девокъ, по смерти отъцовъ ихъ осеротелыхъ, установити и ухвалити, ижъ кожъдая вдова, зоставшы на въдовемъ стольцы по мужу своемъ, не маеть дочокъ своихъ сама одна своего волею замужъ выдавати (КПД, 220, 1551); ухвалили есмо и постановили есмо, податокъ на оборону земскою ... на три лета (СДГВ, 105, 1557); порадок до данꙗ тое живности и цэну такжэ мы з радами нашими сегож панства в онъ часъ ꙋѳалимъ водле потрэбы (Ст. 1566, 25); то есмо постановили и уфалили (СДГВ, 115, 1568); ꙗко мы зъ радами нашими ꙋфалимъ (Ст. 1588, 62); которые то порѧдки мы обыватели полоцкіе станꙋ младенческагѡ хотечи вs союзѣ любве Братерское жити зs помноженьемъ хвалы Бж0483ое сами на себе постановилисмо и оухвалили (Ст. бр., 19б); наsденіе ст0483ого Iѡанна прдтчы ст0483ые ѡтцы ... ꙋхвалили празновати (Зб. 752, 161б). 2. Праславіць, усхваліць, ушанаваць. ст0483ых ѡтц0483ъ канонъ добре оухвалил, абы обходити бжственꙋю пасхꙋ по равнодн0483ьствіи весѣнномъ а не изs жидами (Апакр., 191); длꙗ чог цр0483квъ ст ꙋхвалила ѡбразы ... абы люде простыs на ѡбразы гледечы читали (Зб. 261, 208).
с. 316
Ухваляти, уфаляти, уфалять дзеясл. Вырашаць, пастанаўляць, зацвярджаць. ижъ серебщизну не господарю его милости, але на потребу земскую ухваляете сами и даете (АЗР, III, 104, 1559); толко тые два члонки и артыкулы вышэs писаные ѡбꙗснꙗючы и ровнаючы ꙋѳалꙗемъ (Ст. 1566, 3); на цыганъ ижъ жадного податку не уѳаляемъ (КПД, 447, 1568); всихъ обывателей во всихъ воеводствахъ и повѣтѣхъ ... уфаляемъ и постановляемъ (АВК, III, 273, 1577); отъ кольбы ... тымъ зацнымъ тытуломъ кграбским писатися мели, на вечные часы поставляемъ, уфаляемъ, и тотъ титулъ кграбства взносимъ (АВК, XXXVI, 169, 1582); тежъ ꙋзычаемъ и ꙋфалꙗемъ вечными часы (Ст. 1588, 82); мы ... судъ ... во въсемъ уфаляемъ, стверъжаемъ (АВК, ХХ, 81, 1592); ниякихъ прошлого року долговъ уфалять и платить не повинни (ИЮМ, VIII, 314, 1611); таковыѧ порѧдки ... сами на себе оухвалꙗемъ (Ст. бр., 4б–5).
с. 317
Ухвати гл. уфати
с. 317
Ухватити, вхватити, уфатити дзеясл. 1. Ухапіць, схапіць, рэзкім рухам каго-, што-н. ѡна его убачывшы выскочыла а въхватила его за горло ѡбѣма руками (Трыст., 15); ухватила за руку Трыщана (Там жа, 119–120); за горло его уфатилъ (АВК, II, 302, 1597); ꙋхвативши теды дв0483дъ шаты свои роздерлъ (Біблія, 357); ꙋфативъши ꙋздꙋ конꙗ его ѡ тогожъ его просилъ (Пралог, 684б); тогды его за мечъ ꙋхватили, и мечъ у его вырвали, зsброю зs него знꙗли (Алекс. 1697, 38б). 2. Злавіць каго-, што-н. на хаду, на ляту; захапіць, забраць каго-, што-н. коли бы злодѣй што у кого укралъ, а и гдѣ украдѣно, а тамъ его ухватятъ съ лицомъ, а онъ у домъ не принеслъ, жона и дѣти того не поживали: злодѣй терпи, а жона и дѣти и домъ ихъ не виненъ (АЗР, I, 81, 1468); сыновѣ вениѧминовы ... колико было их толико собѣ ꙋхватиху жен егда танsцеваху (Скар. КС, 47б); Додон прыболъ конемъ и вхватилъ Бова и понесъ его у Антонъ (Бава, 133); намовили злосницы вакхида, абы приехал потаемнѣ и ꙋхватил иѡанафана (Кн. Мак., 59); котораѧ такꙋю моцъ вs собѣ мае, ижь хочь наболшій корабль або ѡкрентъ оухвативши держати бꙋде поки хочетъ (Хран., 6б); живыхs ꙋхватили десет тисече и двѣсти (Алекс. 1697, 3). 3. Выхапіць, імгненна дастаць. Трыщанъ спал с конѧ и вхватилъ мѣчъ (Трыст., 118); ꙋхватил рогатинꙋ и шол за ним и пробил ѡбое разом (Бельск., 64б). 4. // перан. Хутка ўспрыняць, зразумець. мужеве ... прꙋдко ꙋхватили слово зъ ꙋстъ его (Біблія, 446); прꙋдко оухватили слово зs ꙋстъ егѡ (Хран., 314). 5. // перан. Адолець, ахапіць. ѡтдали ѡт мене похоти брюха, и прелюбодеѧниѧ жадость да не ꙋхватитs мене (Скар. IС, 36б). 6. // перан. Перахапіць. ꙗковъ ... перsвенецъство мое прежsде ѡтнѧлъ, и нынѣ вs другое ꙋхватилъ благославение мое (Скар. КБ, 50).
с. 317
Ухватитися, уфатитися, ухватитисе дзеясл. 1. Ухапіцца, учапіцца, паспешна схапіцца, моцна ўзяцца за каго-, што-н. вложыли шлюб межы собою и ухватилисѧ за горло и почали сѧ цаловати (Бава, 156); адониꙗ боꙗчисе Соломона, всталъ и пошол и ꙋхватилсе рогꙋ ѡлтарꙗ (Біблія, 403); ты такъ многост разов ꙋпадалъ, и праве ꙗко на мори се розбиꙗл ꙋхватившисе дошки покуты до порту збавенного вернулсꙗ еси (Зб. 255, 373); ѡдин ꙋтѣкаючы перед ѡднорожцем впал в ровъ глыбокиs, и летꙗчы ꙋхватилсꙗ деревца рꙋками (Зб. 752, 566–566б); коли пришла до мꙋжа бж0483его на горꙋ оухватиласе ногъ егѡ (Хран., 322б). ◊ Уфатитися за руки – згадзіцца з чым-н. скупившисꙗ ꙋфатилисꙗ за рꙋки, и того днꙗ не хотѣли з собою бою ꙋчинити (Тр. гіст., 70). 2. // перан. Праявіцца, прычапіцца. приsдꙋть на тебе тыи вси проклꙗтства и ꙋхватꙗтсꙗ тебе (Біблія, 229).
с. 318
Ухватуючий дзеепрым. ад ухватити ў 1 знач. Ахазъ: оуймꙋючій ... оухватов: ѡдерж: розꙋмѣ (Бяр., 241).
с. 318
Ухватывати дзеясл. 1. Схопліваць, сілай затрымліваць. ѡт дн0483еи иоана кsрестителѧ досюль королевъство нбсное кгъвалътъ терпить, и кгвалsтовsники ꙋхватывають его (Цяп., 14б). 2. // перан. Усяляць, укараняць. Вы пакъ сsлꙋхаите подобенъства сеючого. Кажsдомꙋ сsлышꙋчомꙋ слово королевъства, и нерозꙋмеючомꙋ приходить зsлыи, и ꙋхsватывает всееное въ сердъцы его (Цяп., 17б).
с. 318
Ухваченый, ухвачоный дзеепрым. 1. Ад ухватити ў 1 знач. некто ратаи или пастыръ или польныи дельникъ оухваченъ былъ (Скар. ПБ, 26б); видечы Бово Додона мертва, а королѧ Пипина ухвачена (Бава, 167); Зеновиꙗ невѣста преважнаꙗ, шлꙗхетна ... ходила в грꙋбом ѡдѣню лꙋкъ припоꙗсавши, стрелꙗла звѣр розмаитыs которим се живила, потом ꙋхвачона ѡт ѡдената палмиренского кнꙗжати, которꙋю за малжонкꙋ понꙗл (Бельск., 253б–254). 2. Ад ухватити ў 2 знач. естли бы былъ который въ томъ ухвачонъ ... маеть яко злодѣй шибеницою каранъ быти (АЮЗР, I, 113, 1541).
с. 318
Ухвиляный дзеепрым. // перан. Ахоплены, апаясаны. ꙋхвилꙗныs есми тымъ грѣхом (Зб. 752, 122).
с. 319
Ухвититьсе, ухвытитися дзеясл. Ухапіцца, учапіцца. ѡни хотечи цнотꙋ задержати, за сꙋкню ѡное ꙋхвытилисꙗ (Зб. 259, 437б); скочила до ѡного вола, и хотечи се его ꙋхвитит, рꙋки ей ѡт ѡгнꙗ ꙗко воскъ росплынꙋли (Пралог, 657).
с. 319
Ухендожити гл. ухандожити
с. 319
Ухибити дзеясл. Прынізіць, зняважыць. панъ Шумскій ничого вѣчностью не записалъ, але якобы тежъ заставою дочестне, про то ни въ чомъ права посполитого не ухибилъ (АВК, II, 240, 1580).
с. 319
Ухиленый дзеепрым. ад ухилити ў 1 знач. Зачимъ домавялъсе, абы обороны его яко неправные на сторону ухилены были (АВК, ХI, 171, 1637); зачымъ, яко неслушъна и неправъна, абы декретомъ вашихъ милостей была скасована и на сторону ухиленая, велце прошу (ИЮМ, Х, 293, 1656).
с. 319
Ухиленье, ухылене наз. 1. Дзеянне па дзеясл. ухилити ў 1 знач. Оуклоненіе: ѡтвращеніе, ≠вс0483ді. ѡтвернѣне в сторонꙋ, оухилене (Бяр., 179); зачимъ яко такового права вонтпливого, неправного, ухиленья оного на сторону ... прошу (АВК, ХХ, 371, 1664); ухыленя тогды ... манъдату ухыленя на сторону (АВК, ХХ, 439, 1672); тая объмова прынята быт не может, которое на сторону ухиленя у насъ враду просилъ (АВК, ХХХI, 478, 1683). 2. Дзеянне па дзеясл. ухилити ў 2 знач. яко жадного документу же войску зоставает ани тежъ екзерпъту, которы толко словне менит быт, не показует, с тых прычын ухыленя тое объмовы а суженя справы ... прошу (АВК, ХХХ, 362, 1664); ухиленья тое обмовы просилъ и домавялъ (АВК, III, 77, 1672).
с. 319
Ухиленьеся наз. // перан. Пазбаўленне ад чаго-н. потаржка и битва чл0483вчаѧ досвѧдченsе и любов его кs Бг0483ꙋ, тогды сѧ ѡказꙋетъ, гды за оухиленьемъсѧ ласки мꙋжне собѣ постꙋпꙋетъ и до Гсда волаетъ (Мак., 175).
с. 319
Ухилити, ухылити дзеясл. 1. // перан. Адысці, адхіліцца ад чаго-н. асноўнага. мы гд0483ръ ꙋхилившы на сторонꙋ декретъ в нестанъю ѡдержаныs далеs в право в самоs речы сторонамъ постꙋповат наказали есмо (ККСС, 52, 1615); того пана Щыкгельского, яко на зъмове идучого, непорадного актора, на сторону ухиливъшы (ИЮМ, Х, 221, 1647); с тыми мандатами кꙋ нарꙋшеню и вышпоценю права посполитог вынесеными на сторонꙋ ꙋхилил (КАР, 71б, 1648); претенъсыи в томъ пунъкте мы врадъ ... на сторону ухылившы, форумъ той справе ... узнаваемъ (АВК, ХХ, 440, 1672); тотъ врадъ на сторону ухилилъ (АВК, ХV, 405, 1679). 2. // перан. Адмовіць у чым-н., адхіліць. пленипотент татаръ объжалованых, жесмо объмову ухыливъшы процедоват наказали, апеляцыю до суду Гол. тр. уращал (АВК, ХХХI, 479, 1683); врадъ кгродскій Полоцкій ... обмову ... ухилилъ (АВК, ХV, 484, 1686).
с. 319
Ухилитися, вхилитисе, вхилитися, ухилитисе, ухылитися дзеясл. 1. Адхіліцца, пахіснуцца, адхіснуцца. Завору дверей моихъ ѡтворила есмъ любому моему. но онъ оухилилсѧ былъ и поминулъ (Скар. ПП, 7б); домъ старый на подклетехъ ... вже вельми небезпечный и вельми се вхилилъ (АВК, II, 220, 1580). 2. // перан. Пазбегнуць чаго-н. Законъ мудрому ест кладезь живота, абы ꙋхилился ѡт ꙋпадꙋ смеръти (Скар. ПС, 21б); боѧзsнь божиѧ ест кладезь живота, дабы ꙋхылилsсѧ ѡт пропасти см0483ртьное (Скар. ПС, 23); ꙋхилилсꙗ дв0483дъ ѡт ѡбличꙗ его дрꙋгиs разъ (Біблія, 331); кгды бѣс ѡпановал саꙋла, играл при нем давыд на гꙋслꙗх, ꙋдарил на него рогатиною саꙋл, и мнимал абы его притнул до стены, але се давыд ꙋхилил, а ꙋшол преч ѡт нег, а чинил емꙋ то два разы (Бельск., 97); в чомъ ижъ сѧ нелацsно ѡт сѣтокъ бѣсѡвскихъ оухилити можемо и оустеречи (Каліст, II, 185); оухилилсѧ Дв0483дъ ѡт обличьѧ егѡ дрꙋгии разъ (Хран., 222). 3. // перан. Адысці, адхіліцца ад чаго-н. асноўнага. если таковꙋю любовъ маешъ, чистымъ естесь. А если не маешъ, еще глѧди чи не оухилишъсѧ на сторонꙋ (Мак., 134); ѡн ꙋхилившисꙗ на сторонꙋ троха зs стежки, брате милыs где тебе бг0483ъ всемогучиs и пречстаꙗ бдца попровадит там иди (Дыяр., 150). 4. // перан. Адмовіцца, устрымацца ад якіх-н. дзеянняў. предсѧ есми и ѡт сведецствъ твоих не вхилилсѧ (Пс. ХVI, 124б); естлиж бы ѡбеюхъ сторонъ сꙋдьи судомъ своимъ ѡт права посполитого або комъпромисꙋ ꙋхилилисѧ, тогды ... (Ст. 1588, 243).
с. 320
Ухиляти дзеясл. 1. Адхіляць. ано где богатый плащъ свой роспꙋститъ, ѡттоль оубогій не толко шатинкꙋ, але и тѣло свое оухилѧетъ (Каліст, I, 35б). 2. // перан. Адыходзіць ад чаго-н. асноўнага. заказал еси пышных проклѧти, которые оухилѧют ѡт заповедеи твоих (Пс. ХVI, 119); засланяючи его милости пана подчашого ... на сторону ухиляемъ взглядомъ того (АВК, ХV, 159, 1665); сами се таковые декрета руиновать повинни, зо всею въ нимъ выражоного речью на сторону ухиляемъ (АВК, ХV, 492, 1686). 3. // перан. Адмаўляцца, устрымлівацца ад якіх-н. дзеянняў, учынкаў. Хто бовѣм премилостs дочасного сего мешканѧ и прежадливость марныхъ его вчасностій, дꙋшꙋ свою на мꙋки за Ха0483 ... выдати оухилѧетъ и сторонитсѧ, ꙗкобы заховати ей хотѧчи (Каліст, I, 66б).
с. 320
Ухилятися, вхилятися дзеясл. 1. Адхіляцца ўбок. проидемъ путемъ великимъ не ꙋхилѧющесѧ ни направо и ни налево (Скар. ЛК, 44б); мовили, поsдꙋт просто дорогою коровы з возом не ꙋхилꙗючисꙗ налево ани направо (Бельск., 93). 2. // перан. Адыходзіць, адхіляцца ад чаго-н. асноўнага. ѡт законꙋ твоег не вхилѧлсѧ (Пс. ХVI, 120–120б); вsже абовѣмъ досконалыми естесте вs воли Пн0483ьской, и ничого пред вами не естъ скрытого вs его приказанѧхs: вs тых ходите, не оухилѧючисѧ ани вsправо, ани вsлѣво (Варл., 325); не мает сꙗ ꙋхилꙗти каждыs справедливои дороги длꙗ дочасного щастꙗ (Пс. ХVII, 5б). 3. // Пазбаўляцца ад чаго-н. Ведлꙋгъ зsпорѧженьѧ абовѣмъ оухилѧетъсѧ ласка, жебыхмо тымъ пилнѣй, шꙋкали, бо и скарбъ, ꙗкъ хто егѡ ищетъ, такъ и ѡказꙋетъсѧ (Мак., 261).
с. 321
Ухиляючийся дзеепрым. ад ухилятися ў 2 знач. ани прилоучилосѧ ко мнѣ срдце хитрое, оухилѧючегос ѡт мене хитрог не хотел есми ани знати (Пс. ХVI, 100).
с. 321
Ухищрение гл. ухищренье
с. 321
Ухищренность наз. Тое, што і ухищренье. просимъ, абысте ... не давалися зводить въ тые часы, кгды се ижъ на збытъ умножились много ухищренности и субтельной прелести враговъ Христа (АСД, II, 28, 1619).
с. 321
Ухищренный прым. Хітры. дорога правды скрыласѧ, мнѡго охищренsнаѧ лестs и прелесть настꙋпила, лsжехристи и лsжепророци мнѡгие повsстали (Карп., 7–7б).
с. 321
Ухищренье, ухищрение наз. Хітрасць. Коварство, оухищрене, хитрост (Бяр., 65); ѡплазство: оухищреніе, ѡпатрность (Там жа, 198). Параўн. ухищренность.
с. 321
Ухналь, уфналъ, уфналь, ухналъ наз. Вухналь. Ковалю Миките ... за направу топоровъ и за ухнали дали золот. чотыри (ИЮМ, V, 15, 1688); уфналевъ полторы копы (ИЮМ, VI, 71–72, 1689); подковъ четыры и уфналовъ трыдцать (ИЮМ, VII, 56, 1690); за коване ухналовъ про запасъ у дорогу дали за копу осм. шесть (ИЮМ, VIII, 140, 1691); ухналей купили копу (ИЮМ, ХIII, 116, 1699).
с. 322
Ухо, вухо наз. 1. Орган слыху ў пазваночных жывёл і чалавека. онъ же караеть мудраго, и ꙋхо послушsное (Скар. ПС, 38б); очи мают не видѧт, оуха мают и не слышат (Пс. ХVI, 116б); посланныи бо ѡко послателево. чего сам не дозрить а оухо слышить (Арыст., 165); ихs же око не видѣ, и оухо не слыша (Будны, 165); очи свои зажsмꙋрили бы коли не ꙋзърели очима и ꙋшіма ꙋслышели (Цяп., 17б); ꙋши на слꙋхане ꙋжа ѡбернꙋла (Бельск., 5); вѣдаю абовѣмs жесь самымъ словомъ трꙋдоватого троудъ очистилъ, слѣпымъ вsзрокъ освѣтилъ, глꙋхимъ оуха отворилъ (Каліст, II, 20); оуста маючимъ, а не мовѧчимъ, очи маючимъ, а не видѧчимъ: оуха маючимъ, а не слышачимъ (Сматр., 21–22); око бовѣмъ не видѣло, и оухо не слышало (Варл., 227–227б); коли языкъ мовитъ то, што хочетъ, не къ дѣлу, то тежъ уши мусятъ услышати то, што имъ невдячно и нелюбо бываетъ (АЗР, V, 32, 1637); хто мает ꙋха до слꙋхꙋ нехаs слꙋхает (Дыяр., 164б); Вънꙋшаю: До оушꙋ пріймꙋю, албо пилне слꙋхаю (Бяр., 22); кто мает ꙋшы кꙋ слꙋханю нехаs слухаеть (Зб. 752, 468); ꙋши мают, а не слышат (Пс. ХVII, 126б). ◊ Дати ухо – паслухаць. конста ... написал до брата своего лист в котором его ꙋпоминает, абы ѡным послом ꙋхо свое дал (Бельск., 273б); чомꙋ товаришови моемꙋ волного ꙋха завъжды дати не маю (Зб. 82, 141б); зе злого торгу зъ ушима до дому – упустую. ꙗко посполите мовѧтъ, зе злого торгꙋ зs оушима до домꙋ (Апакр., 168); оборотити уши на слуханье гл. оборотити; поведати во уши – паведаміць, расказаць. созвалъ вси слуги свои и повѣдал тыи вси речи во ꙋши ихъ (Біблія, 49); повѣдал тыи вси речи во оушы ихъ (Хран., 33); подати до ушей – тое, што і прийти въ оуши. добрꙋю наꙋкꙋ до оушей его подати моглъ (Варл., 36); прийти въ (до) уши (ушъю) – стаць вядомым, дайсці да каго-н. (пра чуткi, паведамленнi, весткi i г. д.). грамотꙋ свою к немꙋ послали рекꙋчи. се нн0483ѣчи вѣсть пришла въ оуши наши (Алекс. ХV, 2б); пришла мнѣ весть во ꙋши мои (Алекс., 6); ѡттоле теж до наших ꙋшъю з многих повѣстиs пришло (Там жа, 31б). 2. Знадворная, вонкавая частка органа слыху ў форме ракавіны вакол вушной адтуліны. повелѣл нечстивыи цр0483ь ... оувоньзнꙋти мч0483нкꙋ въ правое оухо (Чэцця, 32б); петръ вынел мечь свои и оутѧл оухо правое (Пак. Хр., 6б); хто бы на дворе гдрском што вкралъ ... таковому мают ꙋши ѡбрезати (Ст. 1529–Ф, 166–167); оухо великое сеи ест гроубно тѧжекъ мыслію оухо малое глоупъ и чюжелюбець (Арыст., 178); ухо и шия киемъ збита на левой стороне (АВК, ХХI, 17, 1555); я того своего коня назначила, – уха врезала (АВК, ХХII, 153, 1565); ꙋшы ꙋрѣзати казал (Рач., 302); за вухом левым другая рана тятая ж (АВК, ХХХVI, 98, 1582); мають ꙋхо ѡдно ꙋрезати (Ст. 1588, 543); поморозило кому ногу кому палцы дрꙋгому вид ꙋши носъ (Барк., 164б); тыꙗ люди ... толко дырки ꙋместо ꙋшꙋ мают (Царств., 70); ѡтдали ... и наꙋшницы которыи на ꙋшах ихъ были (Біблія, 75); воsско теж перское длꙗ комаров и робацтва, которое слономъ и конемъ в вꙋши налѣзши кꙋсали ꙋходит з соромотою мꙋсели (Бельск., 272б); ѡбрѣзал ему ꙋши (Кн. Мак., 66); вложилемъ ... серги вs оуши твои (Мак., 126); в головѣ дирок три, двѣ близко ꙋха з лѣвои стороны (Дыяр., 178б–179); Ѡбꙋшіе: Край оуха (Бяр., 194); проколе ꙋхо егѡ шиломъ (Хран., 98); по обычаю же Восточныѧ Цр0483кве, повиненъ Iерей мазати окрещеннаго, на челѣ, на очесехъ, на ноздрѣхъ, на оустахъ, на обоихъ оушесехъ (Зб. вып., 17). 3. Увага, сканцэнтраванасць думак, накіраванасць. приклони оухо свое. послꙋшаи мл0483твы нашеꙗ (Чэцця, 81); нахили оухо твое коу прозбе моеи, бо наполниласѧ бѣд дш0483а моа (Пс. ХVI, 89); ѡчи Пн0483ъскіе надъ справедливыми, и оуши его кs мл0483твѣ ихs (Варл., 175); в терпливости ѡжидал есми гсда, а ѡн ми наклонил ꙋхо свое, и выслухал мл0483твы моеи (Пс. ХVII, 13); потреба до Сповѣды ... Абы была секретнаѧ, то естъ не презъ лѣсты, ани презs пословъ оучиненнаѧ, але до оуха Iереева (Зб. вып., 38). 4. Прыстасаванне ў розных прадметах для больш зручнага карыстання. возмешъ шило и прободешs ꙋхо его во дверехъ дому твоего (Скар. ДЗ, 33); игsленые ꙋши (Цяп., 26б); велблюд внет сꙗ хотелъ през ꙋхо иголное тиснутсꙗ (Зб. 81, 119б); велблюд зараз се хотѣлъ през ꙋхо иголное тиснꙋть (Зб. 82, 155б); железа на два котелки на дужки и на уха фунтовъ тры (ИЮМ, VII, 90, 1690); купили ушы до котла, заплатили зол. (ИЮМ, ХII, 113, 1698).
с. 322
Ухованый дзеепрым. ад уховати. чомꙋ не оухованы оу шадаѧ часы вѣдꙋщіи его не видали дн0483ъ его (Зб. 262, 22); нѣкоторыs млоденец вступивши до законꙋ иж на свѣти был роскошне ꙋхованыs сꙋровост житіꙗ законного заледве ѡдержати возмогъ (Зб. 107, 198б).
с. 324
Уховати, вховати дзеясл. Ухаваць, зберагчы, засцерагчы. на присѣгахъ своихъ то есте прирекли: естли бы Богъ отца нашого, короля его милости не въховалъ, тогды иного господаря не мѣли есте мѣти (АЗР, I, 115, 1492); ꙗ тебе прошу, учыни милость, уховаи моего друга Бова (Бава, 156); затаила ихъ: а вs ночи через мꙋръ поворозомъ спꙋстивши, оуховала ихъ (Каліст, II, 255); але гсдъ бг0483ъ ꙋховал его теды ѡт ѡной муки (Пралог, 594б). ◊ Боже (господи) уховай – выраз ужываецца як просьба засцерагчы ад чаго-н. дрэннага. его Бже [!] вховай штобы тому мѣсту нашому какое шкоды от поганства не было (СДГВ, 18, 1505); Боже вховай смертного часу на мене (АВК, ХХII, 138, 1555–1565); Боже уховай на мене смерти первей нижли малъжонце моей (АВК, ХVII, 424, 1560); гси силам оуховай нас ѡт сего амин (Арыст., 138); только насъ пане Боже уховай отъ иншого якого умыслу его (АЗР, III, 174, 1574); боже нас ꙋховай того грѣхꙋ (Біблія, 253); ѡтповѣдил иѡсифъ бж0483е мене ꙋховаs абых мѣл так ꙋчинит (Бельск., 32); ꙋховаs бж0483е ꙋпор ꙗкиs (Дыяр., 167б); ꙋховаs мене гд0483и бж0483е того (Зб. 107, 187б); Бж0483е насъ оуховай тогѡ грѣхꙋ, жебы есмо ѡтстꙋпили ѡт гсда (Хран., 171).
с. 324
Уховатися, уховатисе, уховатись дзеясл. 1. Схавацца, знайсці сховы. мдрсть же ѡткꙋлѧ приходіть а кое се мѣсто розоумово: оутаило бы сѧ ѡт очью всего живого и ѡт птици нбснои оуховалас (Зб. 262, 23б); Анъфимъ ст0483ыs ... длꙗ преслꙗдованꙗ хрестиꙗн ѡт мꙋчителеs ѡных крывсꙗ, але сꙗ не ꙋховал (Зб. 752, 7б); ѡныs коториs бѣсноватымъ былъ зосталъ, законъникомъ сталъ, и до манастыра в которомъ се Ст0483ыs ваталиs [!] ꙋховалъ на вѣчную покутꙋ вступилъ (Пралог, 618б). 2. // перан. Пазбегнуць чаго-н., засцерагчыся. двѣ части справедливости ꙋховатисꙗ злого а чинит доброе (Зб. 107, 198б).
с. 324
Уходечый гл. уходячий
с. 324
Уходити, уходить I дзеясл. 1. Накіроўвацца, адпраўляцца куды-н. ѡ голодѣ в хананеи. ѡттолꙗ исаакъ ꙋходил до герарис (Бельск., 20б); ѡни ничого не ѡтповѣдаючи, ꙗко напрꙋжеs зs ѡного села ꙋходили (Хр. польск., 15б); кажетъ позычати оу егѵптsчиковs начинѧ золотого и сребрногѡ, и зs тымъ оуходити (Мак., 368); такъ барзо же мнѡго их ѡпꙋстивши все до пꙋстыни оуходили (Варл., 4б); прето хто хочет нехаs ꙋходит з сынми нашыми милыми (Зб. 752, 517б); теперешнюю церемонію ѡтправивши, ꙋходил до египта (Зб. 82, 370б); ст0483аѧ так прꙋдко ꙋходит не могꙋчи ... до ѡной высокой скалы прибѣжала (Там жа, 438б). 2. Пазбягаць чаго-н. мы тежъ ꙋходꙗчы всꙗкихъ ꙋтратъ своихъ ꙋчынили есмо ѡ вси тые речы (КВС, 466б, 1552); мы дей, уходечи оного клопоту (ИЮМ, VII, 282, 1577); я, дей, уходечы тых слов его неучъстивых, пошол был есми з оное господы (АВК, ХХХVI, 76, 1582); ꙋходꙗчи смерти брꙋтꙋс ꙋчинилсꙗ шаленым (Бельск., 151б–152); много на свѣтѣ такихъ и тому подобныхъ маемо прикладовъ, которыхъ, уходячи продолженя, опущаю оные (Пыт., 26); Матѳей, понамаръ, уходечы каранъя правного, у везенъю, вжо на споведи и по прынятю Тела Божего, ножомъ се скололъ (ИЮМ, VIII, 322, 1612); жебысмо, кгды оучимо, гомонꙋ и крикѡвъ оуходили (Каліст, II, 9); она за тымъ отъ страху видомого, катовскихъ уходячи рукъ, признала то о що ее пытали (АЗР, V, 75, 1645); ꙋважъ ижъ не маемъ ꙋходить справъ и поступков подлых коли тою речю помочы што можемъ ближнемꙋ (Зб. 255, 20б); двѣ толко тут чꙋда ꙋходꙗчи продолженѧ положити ꙋмыслил есми (Зб. 82, 116).
с. 324
Уходить II гл. входить
с. 325
Уходникъ наз. Той, хто меў доступ у пэўныя ўгоддзі. панъ мой ... мене ... для выбиранъя поборов ... с панов земян ... яко тежъ зо всих уходников рыболововъ от рыб всяких ... зоставилъ (АВК, ХХХIХ, 111, 1578); хто бы таковꙋю пꙋщꙋ розробилъ, предъсе давнихъ ꙋходниковъ ѡт борътеs, ѡзер, сеножатеs ѡтбивати не маеть (Ст. 1588, 382).
с. 325
Уходокъ наз. Угоддзе. заставилом тут ... Матѳея Конища, давши ему моцъ ... для выбиранья поборов ... зо своих уходков рыболовъских, которые знизу уверхъ Днепромъ пойдуть, зо вшеляких рибъ брать (АВК, ХХХIХ, 110–111, 1578).
с. 325
Уходъ I гл. входъ
с. 325
Уходъ II наз. Страта; тое, што страчана. дали есмо ему и записали ... со всѣми уходы и приходы (АЗР, I, 48, 1438); мы ему тые сельца дали зо всими людьми и зо всими ихъ уходы и приходы (АВК, ХIII, 16, 1508); тот дн0483ь добръ ... кꙋпити и продати и храмы ѡсновати. и оуход ѡбрѧщетсѧ (Неба, 86).
с. 325
Уходячий, уходечый, уходячый дзеепрым. 1. Ад уходити ў 1 знач. але дей пан Скорулски уходечый и забегаючый, абы за тым неправдивым созънанем его до шкоды не прыходил (АВК, ХХХII, 79, 1596); тотъ челядникъ ... с помочниками ... слугъ его милости ... обронъною рукою уходячыхъ, нелитостиве секъли (АВК, ХХ, 269, 1621). 2. Ад уходити ў 2 знач. поневажъ речи сꙋтъ оминаючіи, речи зs вѣкомъ симъ и зs дочаснымъ нашим мешканемs оуходѧчіи и гинꙋчіи (Каліст, II, 269б); дей вжо нашли есмо на саду чужомъ, уходячого отъ того крадежу его пополненого (ИЮМ, VIII, 398, 1624).
с. 326
Ухожай наз. Угоддзе. наши люди вступаються въ его волости и села и земли, и на себе ихъ пашутъ, и воды ловятъ, и въ ухожаи ходятъ (АЗР, II, 355, 1539).
с. 326
Ухоженье, ухожение наз. Знікненне, пакіданне. рубежъ ... ест противs ꙋхожениѧ до адомина ѡт полуденsное страны потока (Скар. IН, 30б); Велсаѳімs, аб: Плач тернѧ, або оухожене (Бяр., 255).
с. 326
Ухоживати, ухажовати, ухожовати, ухожывати дзеясл. 1. Даглядаць. Выдали челяди на горелку, што коло коней ухожовали ... за осм. шестнадцать (ИЮМ, VII, 91, 1690); дали Красновъскому, што кони мескіе ухожывалъ ... зол. пять (Там жа, 137); Максиму дворнику, што коней ухожуетъ ... дали зол. пять (ИЮМ, VIII, 67–68, 1691); Красновскому, што коней ратушныхъ ухажуетъ, напередъ на тыждень зол. (ИЮМ, Х, 65, 1695). 2. Пазбягаць чаго-н. тежъ того артикоулꙋ конъфедераціи выше припомненого зs стороны нашего дѡбръ наданѧ релѣй греческой оутверженьѧ маемо ... которых тоут оухожꙋючи продолженѧ не приписꙋемо (Апакр., 27). 3. Знаходзіцца ў якім-н. стане. цр0483ь ... николи ис такою хвалою не оухоживал. как же в нн0483ѣшьнии дн0483ь (Чэцця, 164).
с. 326
Ухожий дзеепрым. Які апрацоўваецца; звычайны. пустошъ Новоселки, съ землею порубною ухожею (АЗР, IV, 340, 1610); ѡбычный: Звыклый, посполитый, товарискій, оухожій (Бяр., 194).
с. 326
Ухожованье наз. Дзеянне па дзеясл. ухоживати ў 1 знач. Степану, пляцовому, за ухожоване коней ратушныхъ, по отъездзе Ѳедоровича, дали ... (ИЮМ, Х, 115, 1695); ухожоване сена зъ прымъ, прыгономъ зъ слободки Луполовской, которые робили дни два, выдали имъ на харчъ золот. (ИЮМ, ХII, 75, 1698).
с. 326
Ухожовати гл. ухоживати
с. 327
Ухожывати гл. ухоживати
с. 327
Ухожье наз. Угоддзе. Рославцомъ ... въ деревнѣ Волковичахъ жеребей и бортное ухожье, три знамены (АЗР, IV, 334, 1610).
с. 327
Ухондоженый гл. ухандожный
с. 327
Ухопити, вхопити дзеясл. 1. Схапіць, рэзкім рухам узяць каго-, што-н. онъ сына его старшого тутъ ухопилъ (КЗ, 470, 1448); кде есть ѡц0483ь твои іліасъ. ѡтповедел имъ иже оузѧт есть оу небо рекли сн0483ве пр0483рчскіе к немоу. иже любо дх0483ъ оухопил его а поставил и на которой горе але выберемо моуже (Пак. Хр., 36); жена ... ꙋхопила его за лоно (Скар. ДЗ, 47б); y spowidyli to mаrszаłku dwornomu welikoho kniаziа Kаzimirа, Andruszku Gаsztoltowiczu, y on że w borze wchopił welikoho kniаziа Kаzimirа (Бых., 541–542); ѡныи кон срого поизрѣлъ на ревноꙋша, и вхопивши его розбил до смерти ногами своими (Алекс. 1697, 101б). 2. Захапіць. тогды кажный корол ѡ дроугом не вѣдаючи дорогоу к местꙋ оухопили (Валх., 50).
с. 327
Ухопитися дзеясл., зв. ад ухопити ў 1 знач. за дерево нѣѧкое рꙋками сѧ оухопилъ (Варл. 110б–111).
с. 327
Ухороненый дзеепрым. ад ухоронити. тотъ чоловѣкъ ... отъ наглыя смерти ухороненый (АЗР, IV, 269, 1608).
с. 327
Ухороненьяся наз. Дзеянне па дзеясл. ухоронитися. Избытіе: Оухоронѣнsѧсѧ, албо выполненье (Бяр., 53).
с. 327
Ухоронити дзеясл. // перан. Уберагчы. заледво ... у оный дворъ ... ушолъ и тамъ в томъ дворе здоровье свое передъ ними ухоронилъ (АВК, ХХ, 188, 1602); они о немъ свѣтчили, ижъ для тиранства Борисового, съ порады тыхъ, которые его отъ смерти такой ухоронили, ходилъ въ платью чернецкомъ (АЗР, IV, 267, 1608); просѧчи ... гд0483а, абы намъ грѣхи нашѣ ѡтпꙋстилъ, а ѡт находѧчихъ на насъ припадкѡвъ ласкаве оухоронивsши, висѧчій над нами бѣды абы ѡтдалилъ (Каліст, I, 59); ѡчей и ꙋшꙋ своих ѡт так незносных речей ꙋхоронил (Зб. 752, 236).
с. 327
Ухоронитися, вхоронитися, ухорониться дзеясл., зв. ад ухоронити. хто впадеть в рꙋки его не вхоронитсѧ ѡт рꙋкъ, а бѫдеть долго живъ поиметь двѣ жоны (Неба, 72); реклъ нектонав, трꙋдно людем ꙋхоронитсꙗ бозскои ѡбѣтницы (Бельск., 170б); ѡкрестисꙗ тымъ скорѣs абысь доступитъ моглъ ѡтпочиненꙗ вѣчного: а ꙋхоронитъсꙗ пекельного и николи неꙋгасаючого ѡгнꙗ (Пралог, 607); небезпеченства и марной мл0483сти свѣта сего ꙋхоронитисꙗ моглъ (Зб. 82, 319б).
с. 327
Ухороняти дзеясл. // перан. Пазбягаць чаго-н., ухіляцца ад чаго-н. онъ о тое просит, а ласкавый Ѡтц0483ъ обфите вs злишъ даетъ емꙋ: бо не толко моук пекелныхъ оухоронѧетъ его, але и нбсного своего цсртва дѣдичемъ его чинитъ (Каліст, I, 16). Параўн. ухраняти.
с. 328
Ухоронятися дзеясл., зв. ад ухороняти. Бѣда ... которые оухоронѧетесѧ ѡт сꙋдꙋ оубогихs и грабите добра (Варл., 78); ѡзнаsмил то корабленіком ст0483ыs николае абы сꙗ ѡт новалности и непогоды ꙋхоронꙗли (Зб. 752, 194б).
с. 328
Ухоругвеный дзеепрым. // перан. Узнесены. милостникъ мои бѣлъ и рꙋмѧнъ оухорꙋгвенъ надъ тмами (Зб. 262, 84б).
с. 328
Ухотение наз. Дзеянне па дзеясл. ухотети. ѡко выпꙋклое же мало и ꙗко ѡко раково, знаменоуеть гло[у]пость и гонить за оухотениемъ (Арыст., 197).
с. 328
Ухотети дзеясл. Захацець, пажадаць. вольни будуть они сами и напотомъ будущые щатки ихъ отдати, даровати ... яко они сами ухочутъ (АВК, ХХIV, 308, 1568); который з опеки отступит, а сестръ своих ховати не оухочеть, тот жадного вступу в то мети не будет (ИЮМ, ХХХII, 81, 1578).
с. 328
Ухранитися дзеясл. // перан. Пазбегнуць чаго-н., ухіліцца ад чаго-н. они же з великою трудностию могуть сѧ ꙋхранити ѡт греха (Скар. IС, 42).
с. 328
Ухраняти дзеясл. Тое, што і ухороняти. Григорей Доха яко безбронный почалъ руками своими, головы ухраняючы складать, тогды дей руки обедве (АВК, I, 282, 1617).
с. 328
Ухранятися дзеясл. // перан. Ухіляцца, адмаўляцца, устрымлівацца. абы ся таковые того не ухраняли побору (КПД, 536, 1569).
с. 328
Ухромленый прым. Зроблены кульгавым. Себастыянъ Свяцки, маючи отъ васъ великое зневажене ... въ неробеню того подданого хворого и ухромленого шкоду, о то зъ вами у права мовити хочетъ (АВК, I, 290, 1618).
с. 328
Ухроненье наз. // перан. Пазбяганне. ꙋмартвене ѡчиs ест ꙋхроненем сѣток шатанскихъ (Зб. 261, 146).
с. 328
Ухыленье гл. ухиленье
с. 328
Ухылити гл. ухилити
с. 329
Ухылитися гл. ухилитися
с. 329
Уцаловати гл. уцеловати
с. 329
Уцвине наз. Цвіценне. также сѣмѧ биново дикое. поживати его. золотникъ ѡ оуцвинѣ также манастари. зварити е полгривенки а трое того вина. и выпии (Арыст., 207).
с. 329
Уцвичоный дзеепрым. Абучаны. Софиѧ зацне ꙋрожона и ꙋ вѣре хрестиꙗнскоs ꙋцвичона (Зб. 82, 35).
с. 329
Уцеленье наз. Захаванне цалкам. великій господаръ ничого иного большъ не прагнетъ и не хочетъ, одно уцѣленья православные вѣры (АЗР, IV, 428, 1611).
с. 329
Уцелети дзеясл. Уцалець, выратавацца. азъ же не могꙋ и на горе сеи ꙋцелети (Скар. КБ, 34б).
с. 329
Уцеловати, уцаловати дзеясл. Абцалаваць, пацавалаць. Такъ бовѣм насъ приходѧчих, тихо ласкаве и вдѧчне пожаданый ѡтц0483ъ нашъ прійметъ, припадет кs намъ, обойметъ, оуцалꙋетъ (Каліст, I, 20); тꙋю мл0483итвꙋ скончивши, и вs милости ѡтцевской Iѡасафа ѡблапивши, и целованіемs ст0483ымъ оуцеловавши, и знаком Крста ст0483ого себе ѡгородивши, и нѡги протѧгнꙋвши, великою радостю бꙋдꙋчи наполненый (Варл., 354б); уцеловала сына моего (Пралог, 524б); ꙋже тебе ꙋтѣхо моꙗ не ꙋцѣлꙋю ꙋстами (Зб. 82, 229).
с. 329
Уцковати, вцковати дзеясл. Нацкаваць. собакъ, которими вцковали, у насъ двое (АВК, ХVII, 223, 1540); онъ поведилъ, ижъ дей уцковали есьмо [свиню] у воступе Долгомъ въ пущи (Там жа).
с. 329
Уцовый прым. ◊ Земля уцовая – краіна, у якой, паводле біблейскіх паданняў, жыў праведны Іоў. Моужь былъ оу земли оуцовои иѡвъ (Зб. 262, 12); веселисѧ и радꙋисѧ дочко едомова сѣдѧчаѧ въ земли оуцовои (Там жа, 113б).
с. 329
Уцтиве гл. учтиве
с. 329
Уцтивость гл. учтивость
с. 329
Уцтивый гл. учтивый
с. 329
Учанъ, учянъ наз. Лодка, рачное судна. нашего воску възѧли были 9 круговъ, и мы у них выимали із учѧновъ (ПГ, I, 87, ХIV ст.); даите вы мне конь, я васъ провожю изъ Смоленьска и сквозѣ Касплю, а учаны хочю проводити с коньми и до Полотьска (РЛА, 27, 1301).
с. 329
Учаровати дзеясл. Зачараваць. еретик ... крикнул: ꙋчаровал рꙋкꙋ, ничого выsграт не може а коли сꙗ так сварили, знашолсꙗ з межи них диꙗкон ѡдин з равенны правовѣрныs на имꙗ иакинфъ (Бельск., 332б).
с. 330
Учасникъ гл. участникъ
с. 330
Учаснитствовати дзеясл. Удзельнічаць. Ерьмофродита, то естъ женскомꙋ женскій пол, маетсѧ крестити водлꙋгъ оного прироженѧ с которого болей маетs, если бовѣмъ болей ꙋчаснитствꙋетs женского прироженѧ (Навука, 23).
с. 330
Учасницство гл. участницство
с. 330
Учасництво гл. участницство
с. 330
Учасный гл. участный
с. 330
Участие, вчастие наз. 1. Доля, частка. да аще оугодить емоу. вѣроую во бъ0483 да свободень боудеть. и вчастие имает во домоу моем (Чэцця, 149б); вси сынове ізsраилевы доброволsне гсдꙋ вsчастие ѡтдали сꙋть (Скар. КВ, 67б). 2. Дар, прынашэнне. десѧтую часть ѡт десѧтины ... поличено сее вамъ будеть за ꙋчастие божие (Скар. ЛК, 41б); ѡт нихs же ѡтделили суть овець во вчастие гсду шестьсотъ седsмъдесѧть и пѧть (Там жа, 65б); з тое жъ половицы ихъ, на ꙋчастие гсдне десꙗтинꙋ, водлугъ росказанꙗ гсднего левитом брано (Біблія, 212); з тоей жь половицы ихъ на оучастіе гсдне, десѧтинꙋ водлꙋгъ росказаньѧ гсднего леѵитѡмъ брано (Хран., 148б).
с. 330
Участникъ, вчасникъ, вчастникъ, учасникъ, учестникъ наз. Удзельнік. оучастникъ еси былъ. коли ноги хс0483ъ вчнкѡм своимъ оумывал (Чэцця, 318б); того ꙋчинку ꙋчасники (КСД, 951, 1516); панъ Иванъ Поръванецъкий зо всими учасниками своими просилъ, абы былъ прыпущонъ до именья Жоравникъ (АЮЗР, VIII-4, 210, 1534); стали теж вчасниками елѳегорꙋ и ели ѡѳѧрꙋ мртвых (Пс. ХVI, 108); къ той пущи прилегли борти ... пана Миколая Кирдегевича и иншихъ вчастниковъ ихъ земль тамошнихъ (РПП, 13, 1559); онъ же ... з учестъниками своими ставилъ конъ въ зброи з ощепомъ (ПВЛ, 387, 1565); артыкꙋл мд0483 ꙗко братью неделную албо вчастников то естъ себров до права позывати (Ст. 1566, 59); ѡныs ꙋчастникъ которыs рэчы сполэчное доходити ꙋсхочэть сам ѡдин доходити можэть (Там жа, 60б); дали моц зуполную вчаснику своему Дешку Есковичу Жораву на том року становити и пилновати (ИЮМ, ХХХII, 50, 1578); дочасные муки утеръпевшы, достали сѧ до жывота небеского а были его участниками (Атыла, 209); тые вчастники вси только ѡдного прокꙋратора а двꙋхъ приѧтелеи мети мають (Трыб., 7б); ꙗко братью недельную або вчасниковъ то естъ себровъ позывати (Ст. 1588, 224); самъѡдинъ таковыs бꙋдетъ которыs ниꙗкого ꙋчасника ани товариша ... не допꙋститъ (Унія, 32); которыs хот сам может, еднакъ стоит ко ꙋчасником (Зб. 261, 93); абы не был ꙋчасником троsскои крови (Тр. гіст., 69); прыпозвал перед нас гсдра ... ꙋчастников их добръ нижеs ѡписаных (ККСС, 14, 1615); Причастникъ: Наслѣдникъ, оучастникъ (Бяр., 129); ꙗкобы ѡнъ сам был ꙋчастником грѣха их (Зб. 107, 90); гды се сталъ таемницъ бозскихъ з сестрою ꙋчасникомъ, воротившисе до домꙋ, сестрꙋ далъ до манастырꙗ (Пралог, 670б); з людми которие зле чинꙗт, нехаs не будꙋ ꙋчастником роскошеs ихъ (Пс. ХVII, 163б); не бꙋдꙋ ꙗ ꙋчасником ани товаришомъ ѡфѣръ ихъ кривавыхъ (Выкл., 113б). Параўн. учашникъ, учешникъ.
с. 330
Участниство гл. участницство
с. 331
Участница наз. Удзельніца. Тую третюю часть участницы межи собе розобрали (АВК, VI, 187, 1599); ѡдкинена, и живота, которого оучастницею была, ѡддалена ставаетъсѧ (Мак., 127); того Павла Карповича урадъ спыталъ, еслибы участницою ведомости о покраденю тыхъ речей малъжонка его ... была (ИЮМ, IХ, 304, 1637); елена матка цесарскаѧ и много инших чудом ѡным звитꙗжены хр0483стиꙗнскои вѣри сталисꙗ ꙋчастницы (Зб. 82, 296б).
с. 331
Участницство, вчасницство, учасницство, учасництво, участниство, участництво наз. Удзел. его до того дѣлу позывати не потреба ... бо никоторого вчасницъства и части намнейшое в ыменицу Яцъковъскомъ не деръжить (АВК, ХХХI, 204, 1594); вшелякіе учасництва ... надали и утвердили (АЮЗР, II, 1, 1599); не роспалꙗйте ѡгнꙗ в каждых мешканꙗхъ ваших презъ ден суботныs ѡтлучите тежъ ꙋ себе ꙋчастницство гсдꙋ, каждыs доброволным и ѡхотным серцемъ нехай ихъ ѡферꙋет гсдꙋ золото и сребро (Біблія, 154); евдокию цесара феѡдосиꙗ жонꙋ котораꙗ там мешкала, до себе намовил, и примꙋшал моцю до своеи секти, и ꙋчасництва люд бж0483иs, а хто емꙋ се спротивил, мꙋчил и забиꙗл (Бельск., 313); приsми ѡт нас ... поклон ꙋчастництво нашог цесарства (Стрыйк., 472); мѣлъ же смыслъ и оучастsницство Дх0483а Cт0483го (Мак., 107); прето и ѡнъ самs, и жона, ѡт оучасницства, которое мѣли зs Бг0483омs, ѡтпавши, вs тые мнѡгiе блꙋды впали (Варл., 316); ꙋчастіе: ꙋчасницство (Бяр., 184); могу ли ꙗ быт з ꙋчастницства таемниц хрстиꙗнских до хса приступити (Зб. 81, 211); жебысмо достꙋпили ꙋчастництва жывота вѣчног (Зб. 259, 134б); з феѡдоромъ патриꙗрхою царогородскимъ ѡт него постановленным ꙋчастниство принꙗли (Зб. 752, 74); ночи ѡное по ꙋчастництве великих таемницъ, мꙗлъ такиs сонъ (Пралог, 676б); ѡтлꙋчите тежь оу себе оучастниство гсдꙋ (Хран., 112).
с. 331
Участничка наз., памянш. ад участница. с тым Андреемъ Матеевичом в той справе участничкою ест (АВК, ХХХII, 76, 1596); ѡнꙋю марию за ꙋчастничкꙋ бжества мѣли (Бельск., 333б); матка твоꙗ ... такъ великои хвалы и радости ꙋчастничкою бꙋдет (Зб. 259, 8б); вспоможи жъ и мене господи царꙋ вѣчной фалы жебых ꙋчастничкою благословенства его стати сꙗ могла (Пралог, 501).
с. 332
Участный, учасный дзеепрым. Які мае дачыненне да чаго-н. Ваши и наши предъкове добримъ деломъ межи себе радовалися, учасным деломъ гадывалися (КЗ, 353, 1484); толко самого того казнити, хто будетъ виноватъ, а хто того участенъ (АЗР, II, 34, 1507).
с. 332
Участованье, участоване наз. Дзеянне па дзеясл. участовати. ѡна троскливость длꙗ ꙋчастованꙗ самого над светыми светого подимована была (Зб. 255, 177б–178); ѡна троскливост длꙗ ꙋчастованꙗ самого над светыми светого подимована была (Зб. 259, 558).
с. 332
Участовати, вчастовати дзеясл. Участаваць. былъ есми у боярина господарьского пана Павла Внучка на колбасинѣ и участовалъ мя панъ Павелъ (АВК, ХVII, 125, 1540); я малым приятелей вашых не вчастую, одно если бы се хто поднял з дому своег ее выдать (замуж), во всемъ бых ему допомог (АВК, ХХХIХ, 417, 1579); ꙋважъ ижъ на том ѡбеде троꙗкаꙗ была ꙋчта, первеs фарисеs частовал ха0483 ... по трете исус ꙋчастовал магдалыню хлебом ласки и милости (Зб. 255, 171б–172). Параўн. учестовати.
с. 332
Участокъ наз. Саўдзел. ѡ тыхъ што разбоинікы а любо злодеи оу своихъ домех ховают а с німі оучасток имають не могꙋть быті речи ні добрыи а любо чстни (Вісл., 28б); положи оужо ѡбрꙋчи мене сs собою хто то к рꙋцѣ моеи приткнетсѧ: срдце бо ихъ поховалъ еси ѡт розоума протож не вознесетсѧ: на оучасток повѣдаеть дрꙋжине и ѡчи сн0483въ его скончаютсѧ (Зб. 262, 19); але зъ самое особы пана ... крывда деетъ, его милость до участковъ не належытъ (АВК, I, 299, 1621).
с. 332
Участый прым. у знач. наз. Той, хто прымае ўдзел у чым-н. тому селу велели есьмо и рубеж зарубити от реки от Березвячи по Прудыщчыны вверх к участым (ПГ, I, 44, да 1387).
с. 333
Участь наз. Удзел. землю волынскꙋю ... в сполечност ꙋчаст владность и въ титул корунныs приворочаемъ (Прыв., 108–108б).
с. 333
Участье наз. Удзел. слово ꙗвилос данилꙋ иж нарицаетьс имѧ ег белтыша цр0483ь истинна ѡнаа рѣч и оучастье великое (Зб. 262, 123б); ерслмъ бꙋдꙋем ꙗко город который мает оучасте свое ꙋ местцꙋ (Пс. ХVI, 126б).
с. 333
Учасъ гл. вчасъ I
с. 333
Учати дзеясл. Тое, што і всчати. кн0483зь великии ꙗкаило оучнеть просити Витовта (Увар., 88); будеть которые старцы учнуть безчинствовать ... о тѣхъ старцахъ безчинникахъ писать къ намъ (АСД, II, 79, 1657); панъ воевода, однакъ, не слухаючи и того што Москва мовила, учалъ назадъ въ дорогу выбираться (АЗР, IV, 277, 1608); москвичи бояръ не услухали и учали по нихъ стрѣляти (АЗР, IV, 486, 1615).
с. 333
Учачий дзеепрым. ад учити ў 3 знач. над оусих оучачих мене розꙋмел есми, бо приказаней твоих искал (Пс. ХVI, 122); пsришодsши ему вs цѣрsковъ пsрисsтꙋпили кs нему ꙋчачому передsнейшіе оферовsнікі и сsтарsшіе людеи (Цяп., 29–29б); три розности сꙋтъ которыи вs досконалость не приходѧтъ и овоцꙋ не выдаютъ, Ха0483 Гд0483а оучачого слꙋхавши (Каліст, II, 123); Меѳодій: Наꙋченs хитрости, вsкоротцѣ оучачій (Бяр., 296).
с. 333
Учачийся дзеепрым. ад учитися. притчи глав s0483 ꙋчачимсꙗ бг0483ъ брыдит (Зб. 261, 145).
с. 333
Учашникъ наз. Тое, што і участникъ. о што дей водле права не до суду земъского, але до суду кгродъского позывати мели, такъ же дей тежъ учашника одного ... который за одно в позве з ними жалуеть (АВК, ХХХVI, 131, 1582).
с. 333
Учащанье, учащане, учащание наз. Дзеянне па дзеясл. учащати. частым Еѵгских вѡдъ дожчем еи розогрѣваючи, зрѧдил, блгдтію Хсвою, способнꙋ, и выдалъ оурожайнꙋ и плодовитꙋ ꙗкъ в Еѵглской проповѣди любовномъ слꙋханю, такъ в штоденногѡ набоженства ѡхотном оучащаню (Сматр., 43); маетs оусиловати, абы кающыйсѧ статечное мѣлъ предсевзѧте, напотомs, не грѣшыти, тѧгнꙋчы его не толко кꙋ вытрваню в добромъ жывоте, але и до ꙋчащанѧ таинъ ст0483ыхъ (Навука, 93); такъже и ѡнъ дꙋховъне лечити маеть пыхꙋ, наприкладъ презъ покорные оучиньки, ѡспалость недоспаньемъ, ленивство дꙋха молитвою, и частымъ оучащаниемъ до ст0483ыхъ таинъ (Там жа, 99).
с. 333
Учащати дзеясл. Учашчаць, рабіць больш частым. На тых слѡвъ выконане оудаймосѧ: отрезвѣмосѧ, а познаймо Бг0483а: вs молитвахъ и вs подѧкованsю трваймо; до домꙋ Бж0483ого оучащаймо (Каліст, II, 67); если не хочешь зновꙋ в горшꙋю дꙋшнꙋю хоробꙋ впаст, ꙋчащаs до ст0483ое споведи (Зб. 259, 48б); ѡткꙋл сꙗ наꙋка неменшаѧ подает дѣтем ... абы до церкви ꙋчащали (Зб. 82, 282б).
с. 334
Учащенье наз. Дзеянне па дзеясл. учащати. ꙋваж ꙗкие суть власности пастыра доброго ... четвертаꙗ, жебы их выводил на паствиско казаньꙗ и ꙋчащенꙗ сакраментовъ (Зб. 255, 69б–70).
с. 334
Учащий дзеепрым. ад учити ў 3 знач. Ниже послꙋхахъ гласа ꙋчащих мѧ (Скар. ПС, 11); на иномs мѣсте пишеть, да ꙋдѣлѧетs же оучаисѧ словеси ꙋчащому и ѡт всего добра (Будны, 92); проклѧтъ естъ Несторій ... оучащій Хрста быти проста чл0483вка, а не Бг0483а (Зб. вып., 92).
с. 334
Учащийся дзеепрым. 1. Ад учитися. Понеже н[е] токмо их гл0483ющих потреба ест быти ꙋмелыхs но и ины[мъ] народомs ꙋчащимсѧ и пишꙋщимs мощsно ест наꙋчены быти (Скар. IС, 1б). 2. У знач. наз. Той, хто вучыцца. кроткооуміе оучащагосѧ (Арыст., 228); граматіце сей ... не есть такъ далеце ей истотное, іакъ вамъ оучителем власное, аномалных мовлю именъ и гл0483ъ зобране и до ведомости оучащихся подане (Сматр. Гр., 7).
с. 334
Учене гл. ученье
с. 334
Учение гл. ученье
с. 334
Ученикъ, вченикъ, ученникъ, учэникъ наз. Вучань, паслядоўнік вучэння. Иванъ любовьныи оуч0483нкъ (Чэцця, 39б); быс же емоу вченик возлюбленъ (Там жа, 225); тогды исоус молвил оуч0483нкомъ своим (Пак. Хр., 5–5б); Лука ... пишеть тако, въ едину же ѡт суботъ събраным оуч0483нкомъ преломити хлѣбъ (Будны, 42б); хс0483 бо вечоромъ сію таину ꙋставилs, и едsшимъ ꙋченникомъ роздавалъ, а вы рано до обѣда причащаетеся (Там жа, 246); мы вѣдаем дванадцать учэников твоих, которых еси мѣлъ (Бава, 156); дꙋха которыs из него походитъ посылаеть ꙋченикомъ (Унія, 14); чомоу жъ самъ иные оученики братѧми своими называетъ (Апакр., 93б); ꙋчител наsвышшиs з неба наꙋкꙋ свою розсеват, и до неи ꙋченики збирати почал (Бельск., 203б); зстꙋпил з горы до ꙋчнков своих (Стрыйк., 435б); бо оученикѡве его ѡтшли были до мѣста, абы стравы кꙋпили (Каліст, I, 129б); ѡттꙋль тежъ дванадцати оуч0483нкѡвъ выбралъ (Варл., 55); тыиж слова мовил и до всѣхъ ꙋчениковъ своих (Дыяр., 174–174б); ꙋченикове ѡтошли были до мѣста стравы кꙋпит (Зб. 259, 56); школы ѡткрыл и ꙋчениковъ до наꙋки немало зобрал (Зб. 752, 441б); тыи Ст0483ыи апостолове были ꙋченикове Ст0483ого апостола павла (Пралог, 627б).
с. 334
Ученица наз. Вучаніца. его ꙋченица была потамиана панна, котораꙗ мꙋки великие длꙗ вѣры ст0483ои вытерпѣла наꙋчением ѡригеновым (Бельск., 243); послала до ст0483ого нона лист ... грѣшница и ꙋченица диꙗволскаꙗ (Зб. 752, 51б); ѡную свою ꙋченицꙋ призвал и мовил ей (Там жа, 67).
с. 335
Ученникъ гл. ученикъ
с. 335
Ученший, ученшый, ученьший, учонший прым., выш. ст. 1. Ад ученый у 1 знач. ꙗнъ палеѡлотъ с патрыѧрхою своимъ ... и с преднеишими и ꙋченьшими епископы, и цалыи рокъ на розмовахъ и дыспꙋтацыѧхъ, з латинъники трваючи познали правдꙋ (Бер. саб. 44б); зачимъ великое подобенство было же ꙗко вs столечномъ мѣстѣ тымъ оученшіе мꙋдрѣйшіе і бѣглѣйшіе люде найдовати, і тым частѣй проежджатисѧ тамъ моусѣли (Апакр., 115); Дідагма: Наꙋка, котораа нас оученшими, албо вѣдомшими албо мꙋдрѣйшими чинит (Бяр., 34); деѡнисий ꙗко над иншых ꙋченшый ꙋдалсꙗ в деопытацею (Зб. 752, 44б); дрꙋгие вs выкладахъ и розꙋмѣнъю писма ꙋчонъшие тым сꙗ покармомъ ро[з]мышленꙗ в писме ꙋгасить не могутъ (Пралог, 619); диѡнисиs, ꙗко над инъшых ꙋченшыs вдалсѧ (Зб. 82, 73б). 2. У знач. наз. Кваліфікаваны спецыяліст у якой-н. галіне навук. кгдыж и своихъ маетъ (папежъ) немало ꙋченьшихъ которые такъ ꙗвьное крывъды и потвары што на него невинне кладꙋть, писаньемъ своимъ достаточне ѡборонили (Унія, 28б); потом далъ приклад жебысмо неѡспале, але барзо пилне вырозꙋменьꙗ слов господних искали, и ѡт ꙋченших ѡного се выбадовали (Зб. 255, 135б–136); которие вѣдаючи ижъ тамъ на пущи ꙋченшого и в животѣ свꙗтобливого не было не ради его тамъ видѣли (Пралог, 487); ꙗко тепер ꙋченшіи тыи лѣта личатъ (Выкл., 29).
с. 335
Ученъ гл. учень
с. 336
Ученый, вченый, вчоный, учоный прым. 1. Вучоны, дасведчаны. ст0483ыи грегорі в омеліах как молвить жиды быти велми оучены (Валх., 51б); книги ... написаны тежs и зовнꙋтрь, понеже не толико докторове, а люди вченые в нихъ разумеють (Скар. КБ, 2); мужъ ꙋченыи ест драгого духꙋ (Скар. ПС, 28); Максим мꙋжъ светыs и ꙋчоныs (Унiя, 8б); амsбросій тежъ пишетъ. Же нѣкоторые мꙋжеве оученые, котѡрые справꙋ вонтsпливꙋю до римского бискꙋпа были ѡтнесли, хотѧжъ взѧвши тамъ респонсъ, предсѧ и до него длѧ певнѣйшого розстрыгненьѧ были сѧ оудали (Апакр., 121б); таѧ ... со ѡднымъ вчонымъ доктором вышла до кгрецыи (Царств., 71б); которыs модерꙋет мовꙋ свою ꙋчоныs и мꙋдрыs ест (Зб. 261, 274б); если на мꙋдрого ꙗкого и оучоного мꙋжа трафлю, и збавеннꙋю мовꙋ послышꙋ ани птахом, ꙗкъ розꙋмѣю, ани звѣромs тоей не подам (Варл., 42); мысль ꙋчоныхъ людеs завъше зрозꙋмеют (Зб. 259, 543б); на ѡн час аполинарыs еретик барзо ꙋчоныs, церковную едност торгал ... всю працꙋ свою на то ѡборочаючы (Зб. 752, 513б); велми бовѣмъ ѡныs Ст0483ыs дорофеs былъ мужъ ꙋчоныs и вs писмѣ бѣглыs (Пралог, 596). 2. У знач. наз. Кваліфікаваны спецыяліст у якой-н. галіне навук. добро есть намъ братꙗ во сладость послушати вченых (Чэцця, 345б); Нижли наsдено естъ вчоными слушные а справедливые речи выписанью ѡтдати кꙋ ꙋверенью и досветъченью на пришлыs часъ напотомъ сталыхъ речеs (КСД, 891, 1516); ини ꙋченыхъ богатесsтво ини мастеровъ похвала, но едино часъ и пригода во всих речахъ (Скар. ЕК, 14б); Даніилъ тѣже пишеть, ꙗко ꙋчени процвѣтуть акы свѣтъ нб0483сныи (Будны, 72б); Самиа сибиллꙗ ... за часꙋ тризмеиста филозофа, ꙋчоног поганског таꙗ ходила ꙋбрана цꙋдне в сꙋптелном завитю (Бельск., 191б); в справахs очомъ нашимъ подлеглыхъ за оголошеньемъ войны, не ѣдꙋтъ оучоныи и велsможи на ню, лечъ дома боѧчисѧ смерти зоставаютъ (Мак., 342); не бꙋдꙋчи писменными, всѣх оученыхъ перешли (Варл., 314б); такъ тое ꙋчоныи розꙋмѣют (Выкл., 33б). 3. У знач. дзеепрым. Навучаны, абучаны. а0483. дабы был чл0483къ оученыи писмоу своемꙋ (Арыст., 162); воиско свое собравъ, и переписати велел и было их тисѧча тисѧчь и г0483. тисѧчь лвовъ, иж были на бои оучоны ходити (Алекс. XV, 1–1б); Давныи оныи перед бжственнымъ закономъ пожилыи мꙋжеве не писмом анѣ наꙋками оучены были (Каліст, II, 246); били намъ чоломъ абыхъмо имъ чоловека доброго в праве земскомъ и маsдеборъскомъ ꙋчоного ... прыдали (КЛС, 36, 1536); Атыльлѧ тогды ... был ... великого серца, рады доброе и смѣлыи, руки хисткое и мужное, в рѣчах рыцэрскихъ учоныи, до славы велми хотливыи (Атыла, 179); также и людей въ писмѣ учоныхъ, особъ духовныхъ и свѣтцкихъ для науки школьноѣ и до спѣванья, въ справѣ своей ховати мають (АЗР, IV, 23, 1589); таковые были ѡные ѡглашеные вs стародавной Цр0483кви, которыхъ напрод вѣры оучено (Дзід., 7); которыхъ напродъ Вѣры оучено, а потомъ до крещеніѧ припꙋщано, и до иншихъ Таинъ (Сакр., 4); реклъ цр0483ь асфанови преложономꙋ резанцовъ абы въвелъ сн0483овъ Iзраилевыхъ ... красных ꙋродою, и цвичоныхъ во всѧкои мꙋдрости и ꙋчоныхъ въ наꙋцѣ (Хран., 357); был млоденец добре в Грецком и египетскомъ писме учоныs (Зб. 82, 316); лвовъ было двадцат тисꙗчей, которыи учены были на битвꙋ ходити (Алекс. 1697, 66); тогды третiй нѣкоторый филозоф выступивши мовит на имꙗ гедеѡнъ, вышшеи всѣхs филiозофовъ в науцѣ барзо ꙋчоный (Там жа, 11б).
с. 336
Учень, ученъ наз. Вучань, паслядоўнік. ꙗ идоу до ꙋчнов своих (Пак. Хр., 38); еванкгеліа оузѧл ісоус три оучьне и встоупил на гороу высокоу (Валх., 74); Дешъко, кравецъ Могилевски, опаведал, иж ему хлопецъ, ученъ его, которы такого ж ремесла у него училсе ... утекъ (АВК, ХХХIХ, 79, 1578); не есть ꙋчень надъ ꙋчителѧ своего (Цяп., 13–13б); мистрове ... не мають одинъ отъ другого товариша ани учня отбавять до себе (АСД, I, 161, 1582); бг0483ъ ... ꙋчнем своим то толко мовил сн0483ве милꙋsте ѡдин дрꙋгого (Зб. 261, 112); Аристотелес был чловекъ великог ꙋченꙗ, платона мꙋдрца ꙋчен (Бельск., 184); одно таковый учень, кгды будетъ въ науку которому мистру и брату нашому давати, маетъ первей цехмистрови его се оповедать (ИЮМ, VIII, 331, 1615); по молитвѣ ѡтче нашъ: Отца дѣти плачте, оучителѧ оучневе, слезами оурачте (Лям., 1620, 4); з нимъ мешкали два оучневе вs глꙋбокой пꙋщи (Мак., 11б); богъ ... моsсеѡви приказане далъ ... абы ꙋчневъ своихъ евангелскои наꙋки ꙋчинилъ (Зб. 259, 548); был пры ним ꙋчень его иелисеs (Зб. 752, 350б); потым се много ꙋчневъ збират почало до него (Пралог, 679).
с. 337
Ученье, вчение, вченье, учене, учение наз. Вучэнне, навучанне. таꙗ река оучинит собе инꙋды берег а не чл0483вчьимь оученіемь але своею сілою (Вісл., 10б); вода жива ест. каплющи на вчение хсва (Чэцця, 212); они же зsдравому вчению противлѧютсѧ (Скар. ДЗ, 3); последовати боудоут оученію его (Сівіла, 4); по евреискомꙋ оученію починокъ крꙋга сего [луны] ... а сии починок починаетсѧ мсцмъ сѣнтѧбром (Неба, 79б); истинsное ꙋченіе и правдивую службу непристанsно гонили (Будны, 20б); мовилъ имъ вs ꙋченью сsвоемъ (Цяп., 47); ꙗк хс0483 позоставившы вчене нб0483сное зъ ѡхотою прынꙗлъ кр0483стъ такъ и мы коли бꙋдемъ ꙋважать не тꙗжко нам бꙋдеть (Зб. 261, 126); попы их малꙋю розност, мают ѡт хлопов простых, бо им ꙋченꙗ непотреба великог (Бельск., 409); о всемъ ... сам себѣ подаваючы образъ добрыхъ дѣлъ во учени независтнѣмъ, да противные посрамятся (АЮЗР, II, 65, 1610); Хс0483 Гд0483ь нашъ и Бг0483ъ зажогs свѣтлость бжственныхъ своихъ оученій и заповѣдій (Каліст, II, 162б); Дамаскъ: оученіе ꙗзыкъ (Бяр., 265); мѣлъ побожност ѡт самог бога в ꙋченю (Зб. 259, 609б); бачил неꙋпорных ꙋчению его (Зб. 752, 23б); тоs ѡт молодости своеs выхованыs вs законѣ, досконале Полsнилъ все ѡтцовъ Ст0483ыхъ и прикладовъ ихъ ку животу небесному на ꙋчение (Пралог, 568).
с. 338
Ученьший гл. ученший
с. 338
Учерашний прым. Тое, што i вчерашний. дня учерашнего у недѣлю порану подданые его милости отца владыки ... быдло дей свое властное на полю на властныи кгрунтъ владыки ... выгнали (АВК, VI, 45, 1589).
с. 338
Учерленети дзеясл. Пачырванець. были чсты рꙋна ее нижли снѣгъ были бѣлы нижли молоко оучерленѣли кости нижли рꙋбинъ шафиръ штꙋка их (Зб. 262, 113).
с. 338
Учернети дзеясл. Пачарнець. ногтиж ее рꙋкъ были ꙗко ꙋ рыси. тѣло ѡт слонца ꙋчернело (Зб. 752, 16б); тѣло ѡт слонца ꙋчернело а волосы были ꙗко лвовы (Зб. 82, 20б).
с. 338
Учесати дзеясл. Вычасаць, расчасаць. да измыи главѫ оучесати гребнем занже простираніе крепить живот. чесаніе изводить пары изъ главы которыи идоут из желоудка во спаніи (Арыст., 229).
с. 338
Учествовати гл. учестовати
с. 338
Учестеный дзеепрым. Ушанаваны. станы и народы шляхетскіе знакомитыми службами ... зацно вывышоны и учестены были (АЗР, III, 119, 1563).
с. 339
Учестникъ гл. участникъ
с. 339
Учестованый дзеепрым. ад учестовати. Таковою честью будеть ꙋчестованs его же царь чsтити ꙋсхощеть (Скар. КЕ, 12); такъ есми добре в монастырꙋ том учестован (Зб. 82, 321).
с. 339
Учестовати, вчестовати, учествовати дзеясл. Тое, што і участовати. коли ѡнъ мене позвалъ на честь и, вчестовавши мене, безъ моее вины збилъ мя и гонилъ за мною съ тое корчмы (КСД, 444, 1517); ѡтпоускаючи их ѡт себѣ. посади и оучестꙋи по достоѧнію (Арыст., 166); тое ж зимы на весну прыехал до кн0483зѧ великог Витовта кн0483зь великии Московскии Василеи Дмитрэевич до Смоленска ꙋ великии пост и ꙋчествовалъ его кн0483зь великии Витовт (Рач., 327); наведил мене свещенник моs прошꙋ тебе ꙋчестуsмо его и ꙋвеселимосꙗ з ним (Бельск., 332); зновꙋ зась здалsсѧ просити Варлаама Iѡасафъ, жебы его до своего мешканѧ вsпровадилъ, и любовне его оучестовал (Варл., 358); господару учестовали и ксендза, жебы не веле взяли за постояное (ИЮМ, II, 39, 1683).
с. 339
Учешникъ наз. Тое, што і участникъ. Лукашъ Вертенъски съ учешъниками своими ставилъ конъ збройно з ощепомъ (ПВЛ, 385, 1565).
с. 339
Учивший дзеепрым. ад учити ў 3 знач. онъ ѡтповедаючи, рекъ имъ. не читалисьте ль, ижъ ꙋчивъшии сsпочатsку мужsскии станъ и женьсsкіи ꙋчинілъ ихъ есsть (Цяп., 26).
с. 339
Училище наз. Вучылішча. Повинsни постановити и церsкви и ꙋчилища або схолы (Будны, 65б); Акадиміа: ꙋчилище, школа (Бяр., 225); Схоли: школа, ꙋчилище (Там жа, 314).
с. 339
Учимый дзеепрым. ад учити ў 3 знач. тогда ст0483ии мч0483нци. весь дн0483ь и всю нощь. оучими быша ст0483ымъ хоуриѡномъ (Чэцця, 141б); сн0483ъ же оучимыи мт0483рью. именем мелитъ. еще дыхаше (Там жа, 146).
с. 339
Учинекъ гл. учинокъ
с. 339
Учинене гл. учиненье
с. 339
Учинение гл. учиненье
с. 339
Учиненый, вчиненый, вчыненый, учиненный, учыненый дзеепрым. 1. Ад учинити ў 1 знач. поистине право велика есть. и богомъ вчинена таиность (Чэцця, 130б); вчинены суть права или законъ длѧ людеи злыхъ (Скар. ДЗ, 2б); дали бы емꙋ ехати на кони по ринкꙋ города и кликалі бъ перед нимъ такъ то и маеть быти вчинено мꙋжю (Зб. 262, 130б); албо зъ его власного росказанѧ в дому албо з дому его, албо в лесе на именю то вчинено (Ст. 1588, 30); што ѡнъ своемꙋ пн0483у вчинилъ, тожъ емꙋ вчинено (Царств., 75); за себе шлюбы гд0483ꙋ бг0483ꙋ ꙋчыненыи ѡтдали (Бельск., 310); первое порꙋшене было ꙋчинено през антиѡха злого царꙗ макидонского (Кн. Мак., 65б); ты ... не псꙋй оучиненого зs нами примирsѧ твоего (Каліст, I, 132б); шлюбы чистости ꙋчиненые в законе ст0483омъ, неспособного чынѧтъ чл0483ка до малженства (Навука, 165); ѡбѣтница Бозскаѧ вѣрꙋючымъ оучинена (Мак., 407); Артыкꙋлъ в0483. ѡ пристойном захованью оучиненой Бг0483ꙋ обѣтницы (Ст. бр., 6); Вѣрны сут вси приказаньꙗ его, ꙋтвержены навѣкъ вѣком. ꙋчинены в правдѣ (Пс. ХVII, 124–124б); слꙋжба Бж0483аѧ естъ офѣра Бг0483ꙋ ѡтц0483ꙋ, оучиненнаѧ (Зб. вып., 26б). 2. Ад учинити ў 2 знач. келіхъ оучиненъ за полторы гривны къ цр0483кви (Вісл., 23б); с тое зм0483ли велми глоубокаꙗ оучиненаꙗ и выкопана есть комора (Валх., 61); ѡт греков кгвалтовне ему дрогу оучинену притѧгнули ку ѡным сту рыцерем (Троя, 43); ѡн хочеть на ѡную могилу зъ седел учыненую вступити (Атыла, 199); которꙋю бы заставꙋ менилъ быти вчыненою по выданью томꙋ паньствꙋ великомꙋ кнѧзьствꙋ литовъскомꙋ статутꙋ ѡдъ продъка нашого (Ст. 1588, 316); отъ того дуба пошла граница черезъ новину управо старая, а новая, теперь учиненая черезъ подданые Плещенские улево (АВК, ХVIII, 161, 1598); коли был ꙋчиненъ корабль досконале, реклъ теды гсдь до ноꙗ (Біблія, 24); вынꙗл з пазухи своеи велми дивнꙋю таблицꙋ ꙋчиненꙋю з мосꙗзꙋ (Алекс., 2); мостъ ... ꙋчинено, през коториs ввес людъ из статки переехал (Хр. польск., 13); хто бы не хотел близко великии ѡгонь на то в печи учиненои напалит, и в нее таких вкинут казал (Жыц. св., 4); подs одноею мѣрою оучинены бꙋдꙋтъ вси опоны (Хран., 103); еще емꙋ дал щит ... тот щит ѡт акиꙗнта гвозsдіꙗ вчиненъ (Алекс. 1697, 27). 3. Ад учинити ў 3 знач. вси народы вырокъ которыи естъ ꙋчиненыи прынели (Бер. саб., 49); потомъ ѡ створенsю первого человѣка, и приказаню емꙋ поданомъ, и ѡ вырокꙋ на него оучиненом ... припомнѣлъ (Варл., 180–181). 4. Ад учинити ў 4 знач. Которое дей збитье помененный попъ передъ нимъ, вознымъ, мѣнилъ собѣ быти учиненое отъ Рафала ... Непокойчицкого (АВК, III, 12, 1577); там справившы жолнеры свое, ударыли знагла а без вести ѡ полночы на Матэрна а на Дэтрыка у мѣста. Потэнцыи в шатрах, а ѡни в тот час будучы на впокою спали; которые будучы незвыклым ѡкрыкомъ угров на знак татарского ѡт них учыненымъ ѡбужоны, не вѣдали што бы чынить (Атыла, 174); ижъ тотъ возный бачнымъ ... наеханье кгвалтовное на дворецъ, а збитье дворника и шкоды въ томъ дворцы учиненые (АВК, II, 7, 1584); епскоп гд0483а бг0483а взывавши евангелие книгꙋ вs великиs ѡгон на то ꙋчыненыs вкинул (Бельск., 374). 5. Ад учинити ў 5 знач. вчиненъ естъ прѣделъ достоаниѧ их (Скар. IН, 36б); тежъ, штобы ся справедъливость становила тымъ большая, моцнейшая и кромъ отъволоки абы вчинена была не только самымъ тивуномъ, але и кожъдому чоловеку нашому тамошънему (КПД, 73, 1529); абы ему справедливость ... учынена была (АВК, ХХХVI, 265, 1582); ꙗко боръздо справедливость ꙋчинена быти маеть (Ст. 1588, 36). 6. Ад учинити ў 6 знач. оучиненомꙋ шлѧхтичю єі0483 гривенъ а простомꙋ шлѧхтичю дѣсѧт гривен (Вісл., 31); коли дв0483дъ королем исзрагелским был оучинен. тогды потом дом ісаи ѡтц0483а его против иным домом королевским стоꙗл (Валх., 44); слышsте людие ізsраилевы нынѣ ꙋчинены есте вs люди гсда бога вашего (Скар. ДЗ, 50); врадъ замковый ... отъ тое опеки заочне вчиненое вызволилъ (ИЮМ, ХХХ, 6, 1577); поки ѡнаꙗ валка трвала, длꙗ которои был вожом и гетманом преложоным ꙋчиненыs (Стрыйк., 428б). 7. Ад учинити ў 7 знач. вси нбсныꙗ силы бг0483омъ оучинены (Чэцця, 73б); есть чл0483въ нетлѣнен. оучинен есть (Там жа, 213); во чреве материне ꙋчиненs есмъ плоть (Скар. ПБ, 10б); ꙗкимъ же прето способомs зs земли человѣкs оучиненыи ест (Варл., 66). 8. Ад учинити ў 8 знач. до вашее милости ѡ то многократ писано, абы емꙋ заплата ꙋчинѣна (ПГ, II, 89, 1480); за шкоды и наклады стороне жалобливой и укривъжоной слушъная нагорода не учынена (АВК, ХХХ, 15, 1589). ◊ З ласки учиненой – з аказанай міласці. Повставши з молитвы, шла абы се поведила, и з нею се, з ласки еs ꙋчиненоs, порадоваласе (Зб. 255, 323); личъба вчиненая – падведзены рахунак. тежъ, што возмуть и што роздадуть, то бы подъ свѣдомомъ было и личъба бы тому вчинена, абы имъ въ томъ шкода не дѣялася (АЗР, I, 72–73, 1456); ижъ тежъ што возмуть и што роздадуть, то бы подъ сведомомъ было и личъба бы тому вчинена (КЗ, 410, 1486); он ... сукон розных далъ до верное руки, щого же ему личба и вчинена (ИЮМ, ХХХ, 145, 1577); честь оучиненая – аказаная пашана. абовѣмъ честь образови оучиненаѧ (ꙗкъ ѡдин ст0483ый мꙋжъ повѣдѣлъ) на того сѧ ѡборочает (Варл., 166б). 9. Рашчынены. Вещъ тое тайны, естъ хлѣбъ кислыи, по преданіи нашеѧ Восточныѧ Цр0483кви, з самое мꙋки пшеничное и воды прырожоное оучыненый (Навука, 38–39).
с. 339
Учиненье, вчинение, вчиненье, вчынене, учинене, учинение, учынене, учынение, учыненье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. учинити ў 1 знач. предъ всѧкимs ꙋчинениемъ твоимъ совѣтъ крепокъ да пребудеть (Скар. IС, 60); пакли бы хто по вчиненю тэстамэнту живъ зостал (Ст. 1566, 87б); по вчиненью маеть тотъ тэстаменътъ ѡбъꙗвленъ быти передъ нами гсдремъ (Ст. 1588, 338); абы яко сами зъ особъ своихъ, также мещанъ всихъ обослали и зышлисе передъ замокъ до тела небожчика Стрыевского для учиненья опыту и выведанья (АВК, ХVIII, 135, 1596); депꙋтаты кгды намъ тоую сꙋмꙋ поселства быти ѡтнесли. же его кр мл до оучиненsѧ згоды и зsедноченьѧ с костеломъ западным рымским насъ вести рачитъ, с такимъ есмѡ ѡтвѣтомъ послы до ихъ млсти выправили (Апакр., 14б); зрозумевши по ним же мыслил ѡ ꙋчинене ꙗкеs смерти собе (Еўл., 19); по трех днꙗх по ꙋчиненю примирꙗ, ꙋслышали же близко мешкали (Біблія, 245); на оучинене поеднанѧ офѣра была принесена (Каліст, I, 168б); ижъ там частые сут досыт ꙋчынениꙗ на заглажение каранꙗ за грехи, так доброволне принꙗтые (Зб. 255, 382); пише леѡнтиs ст0483ыs коли слышал Иѡан ст0483ыs и ѡком видел иж был до ꙋчыненꙗ милостивыs склонным (Зб. 752, 577б); они, будучы отъ насъ выслаными до места Оршанского для учыненя порадку помери волосные и для поровнаня плацовъ и огородовъ (ИЮМ, ХХVIII, 207, 1683). 2. Дзеянне па дзеясл. учинити ў 2 знач. што ся дотычетъ поправленья и вчиненья границъ князству великому Литовскому зъ землею Лифлянтскою (АЗР, I, 373, 1506); прилагаюсѧ къ людемъ моимъ, погребите жъ мѧ со ѡтци моими вs пѣщере сугубе ... в земли Ханаани. юже кꙋпилъ естъ авраамъ с полѣмъ ꙋ ефрона хетеискаго на вsчинение гробомъ (Скар. КБ, 91б); дліа справеніа и вчиненіа ланцушка сребра гривну одну ... взіалъ (ИЮМ, ХХХII, 104, 1578); Зданіе, зда: Бꙋдованье, подстрѣшsе, або оучинене, роблене (Бяр., 50). 3. Дзеянне па дзеясл. учинити ў 5 знач. рокъ намъ ... положоныs ѡ въчиненье справедливости ꙋ кривъдахъ (КВЗС, 62б, 1538); тежъ просите и чоломъ бьете господарю его милости о вчиненье справедливости съ городничимъ Виленьскимъ зъ Iопомъ (АЗР, III, 57, 1554); листы нашы комисеsные ку ꙋчиненю справедливости толко в тых рэчахъ мают быти даваны (Ст. 1566, 63); Ян Величко чынил жалобу ... и просил о рокъ ку учыненью справедливост (АВК, ХХХVI, 6, 1582); рокъ зложывшы на учынене справедливости (Там жа, 84); обѣцуючи до мѣстечка Чарнавчицъ къ учиненью справедливости изъѣхати (АВК, III, 37, 1629). 4. Дзеянне па дзеясл. учинити ў 7 знач. Адамъ поведа ест ꙋчиненъе альбо сотворенъе божое (Унія, 12). ◊ Учиненье досыть гл. досыть; учиненье личбы – падвядзенне рахунка. што былъ позвалъ позвы панъ Федоръ пана Василья до суду ... о вчиненье личбы з доходовъ (АВК, ХХII, 440, 1570); ижъ были позвани мандатомъ его королевское млсти о не вчынене личбы зъ браня цыншу зъ места жалобы (ИЮМ, VII, 490, 1590); ѡт ... срокгихs мытниковъ, которые сѧ зs нами ѡ оучинене личбы на повѣтрꙋ горко вадѧтs (Варл., 117).
с. 342
Учиниватися дзеясл. Выконвацца, ажыццяўляцца. аристотель вѣренъ во слове сем. занже мд0483рости сіи были исполнены во времени его. а не оучинивалисѧ мдрецы иного ничего (Арыст., 222).
с. 343
Учинивший, вчинивший дзеепрым. 1. Ад учинити ў 1 знач. огледалъсе відети ꙋчинівsшую то (Цяп., 49б); вчинившого во египте великост на земли хамове, и страхоу мори чермном, ꙗкож рек нехай выгоублю их (Пс. ХVI, 107б–108). 2. Ад учинити ў 8 знач. Слава вызволившемꙋ дш0483ꙋ зs неволи егѵпской ... и облюбенsницꙋ чистꙋю зs ней оучинившемꙋ (Мак., 372).
с. 343
Учинивый дзеепрым. 1. Ад учинити ў 1 знач. рекоша единъ ко другому и кто естъ ꙋчинивыи сее (Скар. КС, 15б). 2. У знач. наз. Той, хто зрабіў, ажыццявіў што-н. Кто ... будучи врагомъ его и ѡт того бы ꙋмеръ виненъ будеть ꙋчинивыи тако ꙋбиисsтва (Скар. ЛК, 72б).
с. 343
Учинителный прым. Які ажыццяўляе, выконвае. епспъ знаючи его и злость ꙋчинитилнꙋю его вѣдаючи ... его ѡткидал (Зб. 752, 149).
с. 344
Учинитель наз. Стваральнік. Гсдь ... красы бо ꙋчинитель сиѧ всѧ сотворилъ естъ (Скар. ПБ, 19б); ꙗко был хс0483 посредник ꙋказꙋет то писмо, и ꙗко тыж испорꙋчникъ естъ и досыт оучинител (Каз. Кір., 180б).
с. 344
Учинити, вчинити, вчынити, учынити дзеясл. 1. Зрабіць, выканаць, правесці, арганізаваць што-н. коли то вчинишъ, то будеть перъшое знамя правды твое и пріязьни (КЗ, 338, 1481); многии ... начали радити. и крстъ готовити. на чомъ распѧти его. и смерьть емоу оучинити (Чэцця, 164б); штобы межи себе покой и моцное пріательство и вѣчный миръ оучинили то грозне приказали (Валх., 91); мы гсдръ ѡбецуемъ и шлюбуемъ под тоюж присѧгою которую есмо вчинили ... всих ... ѡдными правы писаными ѡт насъ даными судити и справовати (Ст. 1566, 8); ꙋчинилъ сsвадьбу сыну своему (Цяп., 30б); коли ѡн убил ѡтца моего, и мнѣ тое ж может учынити (Бава, 130); пошолъ на Рускую землю и мног зла Рꙋскои земли ꙋчынилъ (Рач., 302); вечерꙋ длꙗ гостеs добрꙋю ꙋчинити (Бельск., 143); гды так оучинили. призвал ѡдного и мовил емꙋ (Жыц. св., 2). ◊ Вчинити войтянье гл. войтянье; вчинити доводъ гл. доводъ; учинити досыть гл. досыть; учинити конецъ гл. конецъ; учинити ласку гл. ласка; учинити честь – зрабіць ласку (ужываецца пры ветлівай просьбе). оучини ми тоую чсть. даи ми Подольскоую землю (Увар., 100); ꙋчыни тэж ты мнѣ честь даи ми половицу земли Подольское ꙋ пѣнезѧх (Рач., 329). 2. У спалучэнні з назоўнікамі абазначае: выканаць, ажыццявіць тое, што выказана назоўнікам. не восхотѣ покоры оучинити (Увар., 94); передъ дворяниномъ господарьскимъ, городничимъ Ковенскимъ Бартошомъ Чижевичомъ мають присягꙋ вчинити (КСД, 188–189, 1514); вчинивши угоду з боярыномъ господарьскимъ, меняли польми и сеножатьми (АВК, ХХII, 129, 1560); всимъ людемъ, которые на тѣхъ городѣхъ будучи намъ покору учинили, ласку и милосердіе (АЗР, III, 260, 1580); nа tom meży sebe y prysiаhu wczynili (Бых., 496); newoschotewszy pokory wczynity, czołom wdаryty, welikomu kniаziu Witoltu (Там жа, 515); если сꙗ допꙋстит бꙋдет шкодꙋ вчинил мает нагородит светков (Наб. тур., 23); витовт покорꙋ свою ꙋчинил перед старшим братом (Пакр. К, 48б); ꙋчиню примире мое межи мною и тобою (Біблія, 43); ꙋчини милосердъе з паном моим авраамом (Там жа, 54); ꙋчинил гсдꙋ богу мл0483твꙋ на тых мѣстъ ѡныи гори зступилисꙗ в купꙋ (Кн. Мак., 46); всꙗкож ѡныs владислав того на себе не сподѣваючи, ꙋпившисꙗ спалъ. а ѡныи три выскочивши з замку, ѡкрикъ ꙋчинивши з своим людом, ѡбозы неприꙗтелские запаливши воsско ... все высекли (Хр. польск., 9); ꙗ зас молитву вs собѣ до Гсда бг0483а и пречстои бдци ꙋчинивши реклем до него тихо (Дыяр., 152б); лист тут до мене писаныs в котором признаваетъ же вам кривдꙋ ꙋчинилъ (Там жа, 162б); хто бы над ними ꙗкое млсрдіе вчинил жебы зо всѣмъ домом спален был (Зб. 107, 95б); [пустынник] ꙋчинивши теды мл0483твꙋ воскресил ее (Там жа, 160); тогды Антиꙗне того не слꙋхали, и за алеѯанsдромъ вслѣд погоню вsчинили (Алекс. 1697, 13б); зо всихъ приходовъ и расходовъ мескихъ намъ скуточную и досконалую личъбу зъ шафованя своего вчынили (ИЮМ, VIII, 313, 1610). 3. Зрабіць, змайстраваць, пабудаваць, узвесці, устроіць. таꙗ река оучинит собе инꙋды берег (Вісл., 10б); збꙋдовали емꙋ люди двѣ ѡградѣ камѣнием. вчинили двери (Чэцця, 5); тут ꙋчынилъ городъ (Рач., 297); у трох шнурах шостый знак ... учынил (АВК, ХХХ, 50, 1590); wczynili dwe hаty сzerez reku (Бых., 571); ꙋчинил ... лихтаръ з золота чистого кованыs (Біблія, 155–156); ꙋчини теж над нею корꙋнꙋ золотꙋю вколо (Бельск., 49б); ꙋчинили конꙗ з дерева велми великого (Тр. гіст., 71б); ꙋчыни нам з нег честныs крест (Зб. 752, 579б). 4. Вызначыць, назначыць загадзя тэрмін, час чаго-н. ино и мы Азбабе рокъ есмо вчинили (КЗ, 335, 1480); гсдръ его млсть вырокъ своs господарскиs рачилъ ꙋчинити через насъ (КВЗС, 163, 1540); король почал до нее ходити до нее ночъю куды собе хожэнье был ꙋчынилъ с полацу ажъ до дому ее. и там в нее бывалъ часто (Рач., 353); nа ostаtok rаdu i umysł swoy zły nа tom zostаwił seym weliki wszynity (Бых., 533); тым способом лев ꙋчинил конец своеs воsнѣ з литвою (Стрыйк., 528). 5. Утварыць, зрабіць што-н. нечаканае, непажаданае. гектор ... вчинивши навалность напротивку ему его с конѧ збил (Троя, 60б); тежь инший ми кгвалтъ вчинилъ тотъ жо слуга его Максимъ (КСД, 491, 1517); изsведе васъ ѡттолѣ гсдь богъ вашъ. такожs вsчинить и всемъ народомъ ихs же боитесѧ вы (Скар. ДЗ, 20); хто бы за кглеsтом приехавшы ... ꙗкиsколвекъ кгвалт вчинил тот сам себе и кглеsтъ зламал и горло тратить (Ст. 1566, 10б); прерочоный Устинъ ... замъкнулсе з нею в коморе, где пиво было кгвалть ей вчинилъ (ИЮМ, ХХХ, 11, 1577); у wсzynił s nimi boy (Бых., 481); которим если кгвалтъ ꙋчиню в хоженю (Біблія, 73); ꙋчинивши штурмъ почали ихъ переметат през муръ ꙋмерлыхъ (Алекс., 13); гдѣ бы хто бой учынившы съ покойного держанья выбилъ, – горломъ карати (АСД, III, 87, 1617). 6. Устанавіць, вызначыць, высветліць. мы въ томъ справедливость велимъ въчинити (КЗ, 346, 1480); идоу вчинити правдоу (Чэцця, 104); ѡни мають межи собою з обеюхъ сторонъ справедливость ꙋчынити (КВЗС, 70б, 1553); ѡбецуемъ скутэчную без ѡтволоки и ѡткладанꙗ справедливост вчинить (Ст. 1566, 15б); сознанье свое очевистое учынилъ и цедулу того сознанья своего за печатью своею ку записанью до книгъ подалъ (АВК, ХХХVI, 213, 1582); маеть ... ѡбослати, ꙋпевнѧючы его в томъ, ижъ хочеть емꙋ справедливость ꙋчынити водле ѡного позвꙋ (Ст. 1588, 196–197); я съ него справедливость учыню (АВК, ХVIII, 76, 1589). 7. Назначыць, прызначыць. кн0483зем над людми вчинил (Пс. ХVI, 105б); слюбоуи им иже ... оучинишь из селѧнина боꙗрина, а з боꙗрина витѧзѧ (Арыст., 172); Олексей ... видечи его быти малого на летех ... опекуномъ вчинилъ сына своего а брата его старшого Ивана (ИЮМ, ХХХ, 29, 1577); ꙋчинили есте царем авимелеха сына служебницы его над ѡбывателми сихемскими (Біблія, 126б); фараѡн иѡсифа вчинил преложоным над египтом (Бельск., 29); ег епскопом иерслимъским ꙋчинили (Зб. 81, 49б). 8. Стварыць, зрабіць існуючым. вѣдаю иж все што вчинить бог то бꙋдет вѣчно (Зб. 262, 87б); вчинил еси мц0483ь на розделъ временъ (Пс. ХVI, 103б); мужа и жону ꙋчинилъ ихъ есьть богъ (Цяп., 57); жаль ему было же ꙋчинил чл0483вка на земли (Біблія, 23); ꙋчинил емꙋ тѣло, звѣром ништо подобно, але дꙋшꙋ ꙋчинил емꙋ на ѡбраз своs и подобенство (Бельск., 3). 9. Устанавіць, скласці, назначыць. Хидир[ъ], холопъ васъ, у вашей служъбе на вашей дорозе долгъ учинилъ, пятьсотъ алътынъ денегъ узялъ (КЗ, 361, 1484); призвалъ его къ собѣ и чинилъ съ нимъ въ той немоци рахꙋнокъ, и вчинивши рахунокъ, ижь тыи вси рѣчи въ него суть, какъ жо и самъ тогды на томъ рахунку зналъ (КСД, 23–24, 1510); вчинятъ тое десятины съ подданыхъ жита копъ двесте (АСД, ХI, 162, 1567); маючы тую надею ... ми мели заплату учынити (АВК, ХХVI, 471, 1586); y tym żołnierom zаpłаtu wczynił (Бых., 546); покуль пиво вышинковала господыня и порахунокъ учинила (ИЮМ, VIII, 153, 1691).
с. 344
Учинитися, вчинитися, вчинитисе, вчынитися, учинитисе, учынитися дзеясл. 1. Утварыцца, зрабіцца. о усільстве которыи сѧ учиніть (Вісл., 8б); Ижота и Говорнаръ гледели што сѧ межы ними учынить (Трыст., 95); тут не малое ꙋчынилосѧ диво (Рач., 323); Potym uczyniłosiа welikoie znаmenіе (Бых., 502); nemаłoie czudo wczyniłosiа (Там жа, 511); потомъ ꙋчинилосꙗ великое знамѧ (Патр. П, 96); ꙋчинилосꙗ промеж ними примире (Тр. гіст., 70б). 2. Зрабіцца, прыйсці да якога-н. стану. ст0483ъ еси городе ефесе. штожь еси межі всѣми городы. въчинилсѧ честнѣишии (Чэцця, 189б); Лѧжи жь на постели твоеи и ꙋчинисѧ немощьнымъ (Скар. ДЦ, 88б); коли Бово виделъ Додона, иступилъ з лица а вчынилсѧ блѣд (Бава, 166); ꙋходꙗчи смерти брꙋтꙋс ꙋчинилсꙗ шаленым (Бельск., 151б–152); ꙋчинившисꙗ хорим и ѡблеглъ в постели (Тр. гіст., 68б); ꙋчынилсꙗ хорым и положылсꙗ на ложъкꙋ (Зб. 752, 463); прочетши Алеѯандер лист тот и ꙋчинилсꙗ велми смꙋтен (Алекс. 1697, 28). 3. Назначыцца, прызначыцца. Коли хто учинится опекалникомъ о нѣкоторой дѣвцѣ, а возметъ ее собѣ во опеканіе. и съ еѣ отчиною (АЗР, I, 39, 1420–1423); павелъ был великии гонитель на хса. а потом пристоупил к немоу. и вчинилсѧ выбранымъ сосоудом (Чэцця, 114б); ввес народ его выгꙋбил а сам се царем ꙋчинил (Бельск., 119–119б); учынившыся епископомъ, крестилъ оные дѣти водою (Гарм., 196); учинился былъ у васъ на Московскомъ господарствѣ господаремъ князь Василій Шуйскій (АЗР, IV, 386, 1610); сам Алеѯандер ꙗкъ ꙗкій велможа вчинилсꙗ, пред антиѡхомъ (Алекс. 1697, 79). 4. Ператварыцца, зрабіцца. дьꙗвол же бгомъ вчинитисѧ не моглъ (Чэцця, 251); гсь оучинилсѧ червем албо хробаком (Пак. Хр., 10); томꙋ подобно, и Мѡѵсей, покладалъ лѣскꙋ и оучиниласѧ оужемs (Мак., 383–384); принесъ ѡтц0483ъ сꙋкню, и ѡбачивши ей пахомеs реклъ, не еs то сꙋкнꙗ: бо се панъною ꙋчинить (Пралог, 681). 5. Адбыцца, учыніцца, стварыцца. волна морьскаꙗ. вчинитсѧ ѡт вѣтра (Чэцця, 55); много лиха тог году вчынилосѧ по всеи земли Литовскои и Рꙋскои (Рач., 338); потом пакъ вчинилосе великое знамꙗ (Патр. К, 44б); мног лиха в тот год вчинилосꙗ (Там жа, 61).
с. 347
Учинковый прым. ад учинокъ. ꙋчинковыs грехъ на многос частеs делит (Зб. 261, 201–201б); любо бꙋдетъ первородный грѣхъ, ꙗкѡ вs малыхs немовѧтsкахъ: Любо и оучинsковый; ꙗко вs дорослых не ѡкрещеныхъ (Дзід., 5–6); Любѡ и оучинковый, ꙗкѡ вs дорослых не ѡкрещенныхъ (Сакр., 3б); бери ѡттуль наꙋку, иж если грех первородныs чинит человека ... неприꙗтелем божиим: штож ꙋчинит грех ꙋчинковыs (Зб. 255, 313б); тыхъ которие до него длꙗ пожитъкꙋ своего приходыли, научати хотꙗчи, але далеко болшеs през молчане и презъ ꙋчинковую филозофию, жебы такъ ест написано ѡттꙗл шукаючихъ ѡказиs, ажъ до певного часу молчати постановилъ (Пралог, 560б).
с. 348
Учинность, вчинность, учынность наз. Пачцівасць. Хотечи его учинность ласки и добродѣйства моего тымъ охотнѣйшого ку послугамъ и всимъ розказаньямъ моимъ учинити, даю, дарую записую ему ... имѣнье (РПП, 68, 1545); предъ ся за хуть, вчинъность такового, хто бысь надъ повинность статутавую ку той послузе ... потягну[л]ъ (КПД, 401, 1566); я завжды зо всякою ласкавою учинностю мевалъ и дознавалъ много ласки и добродейства ... ясневельможныхъ пановъ (АВК, ХХII, 304, 1570); за которую тую учынность приятелскую ... родейство великое нехай му Панъ Богъ ... в кролевстве небесномъ заплатою будетъ (ИЮМ, ХХI, 272, 1594); ѡттолѧ же за кревностью ... за свѣцкими оучинностѧми, и за причинами с тыхъ вsзглѧдовъ чинеными, шафоунок сѧ сытого хв0483а хлѣба дѣет, азажъ ꙗвне не бачимѡ (Апакр., 170б); богъ ѡтцовъ наших которогос ты моцъ славил, нагородит тобѣ тую ꙋчинность, ижъ лепѣи на ихъ згубꙋ смотрѣть бꙋдешь (Біблія, 563); володимера з вꙗзенꙗ выпꙋстил хотꙗчи в том моцы ласки, ꙋчинности милосердъꙗ своег и славꙋ розмножит (Стрыйк., 483б); Страннолюбіе: Людзкость, оучинностs (Бяр., 157); то был праве панскии урѧд и чл0483ка справедливого оучинност (Жыц. св., 8б); хворыs почал рꙋки цаловати ереміте дꙗкꙋючи ему за ꙋчинность, которꙋю емꙋ выражал (Зб. 107, 68); бг0483ъ оц0483овъ нашихъ которогос ты моцъ славилъ, нагородит тобѣ тꙋю ꙋчинность, ижь лѣпей на ихъ згꙋбꙋ смотрѣть бꙋдеш (Хран., 373).
с. 348
Учинный прым. ад учинокъ. без похибы тые досыть ꙋчинные страданѧ, справꙋют то, абысмы потом ѡсторожнеишыми, и чꙋйнеишыми были (Навука, 96); кламство ... ꙋчинное жадномꙋ не шкодит и ѡвшем дрꙋгим и пожитечное ест (Зб. 261, 270б).
с. 349
Учинокъ, вчинокъ, вчынокъ, утчинокъ, учинекъ, учынекъ, учынокъ наз. Учынак; дзеянне, учыненае кім-н.; тое, што здзейснена кім-н. подлꙋгъ часовъ розных ѡбычаи и учинкы чл0483вчи и змены (Вісл., 9б); цр0483ь ... всемоу его моудромоу вчинкꙋ подивилсѧ (Чэцця, 53б); вчинки людские, которыи ж с прироженя своего кончаються, через твердости листовъ ку вечности не приведены ... сказила бы всякие речи с часомъ старость (Арх. ЮЗР, VIII-4, 57, 1511); ѡна ... тотъ ꙋчынокъ чынила (КВЗС, 97–97б, 1539); которыхъ ... за таковыи ихъ выступы и вчинки, черезъ служебника его милости было имано и до казни и каранья его давано (АЗР, III, 20, 1548); нихто ни за чыимколвекъ вчынкомъ не маеть каран быти (Ст. 1566, 12б); Авдотя ... которая мела быт карана за свой учинекъ и выступъ в малженстве на горле, за што у везеню седела (АВК, ХХХIХ, 88, 1578); которым его учынком жолнере побужоны за встыдом мусели сѧ до муру убегать (Атыла, 226); за учынок срокгостю права посполитого был каран (АВК, ХХХII, 17, 1596); если кто золотыи оутчинки мает, свѣтлѣишiи бꙋдꙋт (Каз. Кiр., 150б); ласка божꙗ ... сама члвка збавит ведле вчинков добрих (Наб. тур., 21б); во ꙋчинкахъ его ꙋкарꙗли мовечы (Біблія, 81); абы за такиs нешлꙗхетныs ꙋчинок были карани (Бельск., 76); панъ Пясецкий ... хотечы ... незъбожъный учынекъ хитре ... охороныть (АВК, ХХ, 276, 1621); на што цытовалъ зъ Саксону въ словѣ явный учинекъ листъ сто шесть десятъ семый (АСД, I, 31б, 1640); Дѣло: Оучинокъ, справа (Бяр., 39); господь богъ естъ сꙋдиꙗ справедливыs ѡтдаючы кождомꙋ водлꙋгъ ꙋчынковъ его (Зб. 255, 11); будꙋ се ꙋчити во ꙋчинках твоих (Пс. ХVII, 62б); реклъ емꙋ ст0483ыs ѡставꙋеш ли злые свои ꙋчинки (Зб. 82, 5б). ◊ Учинокъ горачий гл. горячий; учинокъ крывавый (крвавый) – кровапраліцце, забойства. где бы шло ѡ ꙋчинокъ крвавыs ѡ забоsство (Ст. 1588, 16); толко кому идет о крвавы учинокъ, тому присега ити не мает (АВК, ХХХII, 139, 1596); неосѣлая шляхта не только за крывавые и горловые учынки, але и за мѣсные учынки могуть быть иманы (АСД, III, 152, 1631); учынокъ телесный – палавы акт. милуеть Трыщан Ижоту телеснымъ учынкомъ (Трыст., 85).
с. 349
Учиняти дзеясл. Учыняць, рабіць. Сътворѧю: Чиню, оучинѧю (Бяр., 167).
с. 350
Учинятися дзеясл., зв. ад учиняти. потреба сказати подробнꙋ, ꙗкъ сѧ оучинѧетъ и печетъ хлѣбъ (Мак., 184).
с. 350
Учисненье гл. утисненье
с. 350
Учистити дзеясл. Ачысцiць. кгды ꙋчистившы мѣстце взꙗл ві0483 каменеs ведлуг дванадцати народов израилских поставил ѡлтар (Бельск., 121).
с. 350
Учителный гл. учительный
с. 350
Учителство гл. учительство
с. 350
Учитель, вчитель, учытель наз. 1. Настаўнiк. дидаскаловъ же или учителевъ школьныхъ дѣтемъ своимъ и пришельцовъ убогихъ по чину школъ прiймати (АЗР, IV, 70, 1594); на выхованье учителеs в тоs школе и детеs людеs ꙋбогихъ которые се ꙋчити будꙋть (КЛС, 115, 1597); тако повинsни сыновѣ чинити ѡтцомs своимs ... ꙋченници ꙋчителемъ, овsцы пастыромъ (Будны, 68); Алеѯандер теды во ві0483 лѣтех ... се ꙋже был наꙋчил зꙋполне всѣхъ наꙋкъ вызволеных през ꙋчителꙗ своего аристотелꙗ и кастора (Алекс., 5); повседневное зач досвѣдsченье оучит, ижъ по покараню родичов и оучителей, добрый, дѣтки бѣрꙋтъ поправꙋ (Мак., 7б); ꙋчителеs же школных чадомъ своим и пришелцом ꙋбогим по чинꙋ школ приsмати (Дыяр., 154); три литери толком нашол, которых мене наꙋчил ꙋчитель моs (Зб. 107, 113). 2. Той, хто наогул з’яўляецца натхнiцелем, хто кiруе, вучыць чаму-н. июда ... начал целовати гса. а рекꙋчи. радуисѧ оучителю (Чэцця, 322); Павелъ апостолъ ... сосудъ изsбранsныи и вчитель всехъ народовъ (Скар. КБ, 6б); ты дей его въ томъ заступуешъ и передъ него, яко пастыря и учителя ихъ, къ праву духовному становитися и послушному быти не кажешь (АЗР, II, 397, 1544); ꙋвидевsши ѳарисеи, мовили ꙋченикомъ его. чомꙋ зs мытъники и зs гsрешники ꙋчитель вашъ есть и пъеть (Цяп., 11б); бы пакъ не называитесе ꙋчительми, одинъ бо есьть вашъ ꙋчитѣль хsрисsтосъ (Там жа, 32); ѡ чомъ вси светые ѡтцеве и ꙋчители церковные згажаютъсе (Унiя, 32); Наставникъ: Настоател, преложоный, вожъ, оучител, проводникъ (Бяр., 89); ꙗ ест ꙋчытель спаситель и богъ ваш (Зб. 255, 2); Iлариѡн ѡныs в сирии и палестинѣ фундатор и ꙋчытел был живота того (Зб. 752, 450б); въ томъ дому Божьемъ мается проповѣдати правдиве слово Божье ... тымъ способомъ, яко передъ тымъ здавна было за апостоловъ и правдивыхъ учителевъ Пана Христусовыхъ (АВК, VIII, 409, 1577); оучителѣ зась хрстiанsскiе згожаютсѧ зs апслы, хотѧж звирхность пастырѡвъ над ѡвцами вs цѣле задерживают, але однак зараз певные ее границы замѣрѧютъ (Апакр., 67б); ꙋчител наsвышшиs з неба наꙋкꙋ свою розсеват, и до неи ꙋченики збирати почал (Бельск., 203б); ꙋчт0483лве ст ꙋчат, если хто взꙗл реч ꙗкꙋю, котораꙗ стоит грошиs десꙗти ест грех смертелныs (Зб. 261, 87б).
с. 350
Учителька наз. Тое, што i учытельница. Анастасиꙗ ... ѡбрала собе законный живот ... в монастырꙋ ѡдном мешкаючы маючы за ꙋчителку свою соѳию (Зб. 752, 84б).
с. 351
Учительно прысл. Павучальна. есть оучительно дш0483ам. на спсние наше (Чэцця, 218б).
с. 351
Учительный, учителный прым. 1. Павучальны, навучальны. Слова божiего ꙋчительного пилsно слушати сs нѣго сѧ направлѧти, теже таинѧмъ Хв0483ымъ причащатисѧ (Будны, 47); на хорахъ книги церковные: Евангелiе въ сребро оправленое учительное въ дееть (АВК, VI, 492, 1549); ѡна емоу ѡтповѣдала. Повѣдаю тобѣ иже видим звѣздѫ на нб0483е а крстъ а ѡкрꙋг. а в том ѡкрꙋгле дв0483ицꙋ. а едино дитѧ. и иныи оучителныи вещи. которыиж соут мне нн0483е ѡт бг0483а зъꙗвлены (Сiвiла, 3); хочеш ли ширеs ведати ѡ столицы петра светого рымскоs читаsте собѣ въ евангелиs ꙋчителномъ рꙋскомъ дрꙋкованомъ листъ (Унiя, 19); Стефана Зизанiя съ простыми людьми въмѣняемъ, абы не дерзнулъ читанья писанiя Божественного и учителнаго въ церкви совершати, и яко непослушный и спротивляющiйся, внѣ церкви стоялъ съ оглашенными (АЗР, IV, 126, 1596). 2. Адукаваны. тихъ, покоренъ, оучителенъ маючiй вs собѣ вѣрное слово правдивой наꙋки, абы моглъ невѣдомых наꙋчити (Калiст, I, 44); былъ абовѣмъ весъ мꙋжъ дꙋховенъ, прикладный, оучителный (Сматр., 40); Равꙋла: оучителный (Бяр., 305).
с. 351
Учительский прым. Настаўнiцкi. Бо ѡни только длѧ чsрева ꙋрѧдъ ꙋчительский брали, а не длѧ божией славы (Будны, 5б); возри наперsвеи на станъ ꙋчительскiи або Пастырскiи, вси ли верsне посуть стадо хв0483о; вси ли правды оучѧть (Там жа, 88б); повинность ꙋчителскꙋю ꙗкъ чюле, ꙗкъ дбале оустне и скрiптами ѡтправовалъ, не толкѡ вамъ Православнымъ наꙋки егѡ притомнымъ слꙋхачѡмъ, але и самымъ iновѣрцемъ не естъ невѣдомо (Сматр., 38).
с. 351
Учительство, учителство наз. Настаўнiцтва. женитва, каѧнiе, и на оучительство изsбѣранiе ачsкольвѣкъ суть речи ст0483ые, але ихs предсѧ не надобѣ межи таинъ личити (Будны, 224б); всякъ убо чуждъ Господня учителства голосъ и мысль, таковаго мы всегда и нынѣ отбѣгати познахомъ (Пыт., 11); стерегчысѧ сваров, ꙋчителства се над иншими не домагали (Зб. 82, 28б).
с. 352
Учити, вчити, учыти, учыть дзеясл. 1. Вучыць, перадаваць каму-н. веды, звычкi, навыкi. иванъ ... велѣлъ епскпꙋ. што бы его держалъ и вчилъ (Чэцця, 44); служилъ деs есми ему зъ его молодыхъ летъ, и его грамоты вчилъ (КСД, 832, 1514); тот дн0483ь добръ ... и сеꙗтвꙋ начинати. и садити и волы оучити (Неба, 83б); тои бо оучителемs сѧ зоветъ, кто не Хв0483а ꙋченьѧ, але своихъ вымысловъ, ꙋчить (Будны, 53); в школе теж братской детей братии уписное и убогих сиротъ езыка и писма руского ... дармо учити повинни (СДГВ, II, 10, 1589); бо тот дмитръ нагиs был напервеs ꙋ попа шкловского именемъ дети грамоте ꙋчилъ, школу держалъ (Барк., 172); побравшы оныхъ дѣтокъ, далъ ихъ учыти (Гарм., 197); мают и волно будут они ... убогих сиротъ в школе ихъ брацъской дармо учити (СДГВ, 81, 1633); пану Василевъскому, который прiехалъ зъ Полоцка до Могилева учыть хлопцовъ въ школе брацкой по лацине и спевать на хору въ церкви (ИЮМ, X, 95, 1695). 2. Вывучаць, засвойваць, запамiнаць. хочю дей всѣх вас. штобы есте оучити оумѣли. а сами розоумъ добрыи держали (Чэцця, 22); не оучете сами ѡт себѣ, што сѧ вамs полюбить, але што есмъ ꙗ вас наꙋчилъ (Будны, 53); грамматику Грецкую и зъ Словенскимъ писмомъ не Арсенiй ли митрополитъ Еласонскiй и Димонитскiй, во Львовѣ, отъ патрiарха прiѣхавши. училъ двѣ лѣтѣ? (АЗР, IV, 222, 1600–1605). 3. Навучаць, настаўляць. ѡна ... вчаше всѣхъ къ поути истинномоу (Чэцця, 61); повинsни Господари старатисѧ о подданых своих абы их было кому оучити правдивое вѣры (Будны, 63б); маеть каран быти ... толко тот которыs винен кгдыж того право божъе и справедливость хрэстиꙗнскаꙗ вчить (Ст. 1566, 12б); артыкулъ дей петнадцатый – зъ роздѣлу четвертого учитъ (АВК, VIII, 458, 1588); учыт дей право посполитое ... же сторона жалобливая не голыми словы, але вместо жалобы позов на праве чытати дати маеть (АВК, XXXII, 10, 1596); ꙋчит нас способꙋ ꙋчтивости в еденю ꙗкъ ꙋчтиве покармъ поживати (Зб. 261, 94–94б); тогды дей тотъ арътыкулъ учытъ ураду на шкрутынею ездить о забитье чоловека на дорозе перееждчого, безъплеменъного (АВК, XVIII, 208, 1607); ижъ его милость князь Федоръ тыхъ рублей вины заразомъ яко право учытъ, платити не хотелъ (АВК, I, 264, 1613); сѧѧ приповѣсть двѡхъ речiй насъ оучитъ (Калiст, I, 10); Наказꙋю: Напоминаю, карꙋ, наꙋчаю, цвичꙋ, оучꙋ (Бяр., 86); кождыs человѣкъ зачинает ꙗко ст0483ыs авъгꙋстинъ ꙋчит (Зб. 259, 528б).
с. 352
Учитивный прым. Тое, што i учтивый у 1 знач. [Юпитеръ] родить сн0483ы. соуди и стрелци бг0483омолцы. хвалебныѧ. оучитивныѧ ест хорꙋжи дх0483овенства (Неба, 67б).
с. 353
Учитися, вчитися, вчытися, учитисе, учитьсе, учытисе, учытися дзеясл. Вучыцца; засвойваць, набываць якiя-н. веды, навыкi, звычкi. ихъ же породила. и възгодовала. честнаꙗ феѡдотии и дала их в наказание гсне. хитрости всѧкои вчитисѧ (Чэцця, 69); дали его рѡдители грамотѣ оучитисѧ (Там жа, 88б); ꙋчисѧ мудрости сыну мои (Скар. ПС, 41); вчилъся деs есми въ месте Люблиньскомъ шветьству (КСД, 1175, 1515); ему хлопецъ, ученъ его, которы такого ж ремесла у него училсе ... утекъ (АВК, XXXIX, 79, 1578); потомъ немного минувшы, король поехал в ловы з доброю дружыною, а с нимъ Трыщанъ и Говорнаръ абы сѧ учыл лову (Трыст., 12); потомъ такового учъня кождый братъ нашъ, у которого се будетъ учить, не маетъ его болшъ учыть, толко тры годы (ИЮМ, VIII, 331–332); хотѧчiй читати наоучитисѧ, идетъ и оучитъсѧ характировъ литери (Мак., 155); Григорiй ст0483ыs зꙋполности чыстости стерегꙋчы бꙋдꙋчы млоденцемъ филiософiи се ꙋчил (Зб. 107, 177б); послал ѡдного з дворꙗн своих, з листами до виритꙋ, где се мѣли сн0483ове его ꙋчыти (Зб. 752, 505б); чернорызец именем ефросим ѡт молодости не вчылсꙗ писма (Там жа, 583).
с. 353
Учичъ наз. Кáчар. у Кузьмы взяли ... учичовь тетверо [!] (АВК, XVII, 418, 1560).
с. 354
Учищене наз. Дзеянне па дзеясл. учистити. наняли поденщиковъ человекъ двадцать два для учищеня улицъ къ святу римскому (ИЮМ, VIII, 66, 1691).
с. 354
Учливость гл. учтивость
с. 354
Учливый гл. учтивый
с. 354
Учонший гл. ученший
с. 354
Учоный гл. ученый
с. 354
Учорашний гл. вчорашний
с. 354
Учредити дзеясл. Задаволiць. Если теды, ѡдsна толsко того пребогатого столꙋ одробина, на горѣ Ѳаворsской, Апслѡм кꙋ посилъкꙋ данаѧ, так ихъ оучредила, ижъ всихъ, свѣта того покарsмꙋ, смакѡвъ не толsко забывшы, але и възsгнꙋшавшысѧ, а зs оное горы, никгды, зыйти не хотѧчи ... волали (Карп., 22–22б).
с. 354
Учреждати дзеясл. Задавальняць. Довлю: Оудовлѧю, оучрежsдаю, досытъ чиню (Бяр., 35).
с. 354
Учреждение наз. Дзеянне па дзеясл. учредити. с петромs смакꙋ покарsмовs ѡныхs, на ономs (ѡ которомs Цр0483ковъ Бж0483iѧ вs четверsтокъ великiй спѣваетъ) владычsнемs оучрежsденiи, на ѡной гойной, гойного и преможsного, пана оучте, и колацыи, на ѡной бесм0483ртной, бесм0483ртнаго Цр0483ѧ, трапезѣ, высоким оумомъ, вsкꙋшаючи (Карп., 13).
с. 354
Учстеный гл. уччоный
с. 354
Учстиве гл. учтиве
с. 354
Учстивей прысл., выш. ст. ад учтиве. поведаючы, жебы то было им учстивеи и пожыточнеи до Рыму влоское земли головы заразом тѧгнучы (Атыла, 222).
с. 354
Учстивость гл. учтивость
с. 354
Учстивый гл. учтивый
с. 354
Учстити гл. учтити
с. 354
Учсчоный дзеепрым. ад учстити. такъ ꙋчъсчон бꙋдет, которогоколвек бꙋде хотѣл царъ ꙋчтит (Бiблiя, 581).
с. 354
Учта, учста наз. 1. Пачастунак; банкет; баль. они ... гостей моихъ, котории въ мене были на учсте, перебили и поранили (АВК, XVII, 211, 1540); будучи мне на учте у брата его Стася Стацкевича Жука, онъ дей, не маючи зо мною жадное розмовы, безвинне мене збилъ (АВК, XXI, 276, 1558); хто бы теж в дом своs позвал до себе гостꙗ на ꙋчту и был бы так небачныs а того гостѧ своего званого в дому своем зелжил (Ст. 1566 I, 89); яко бы тот Матфей ... во второкъ, просивши до себе на учъту сына того пана Томка ... на смерть забити и замордовати мелъ (АВК, XXXV, 185, 1582); y ieduchy Iаnu Gаsztoltu do kniаziа Zygimontа, y zаiedet nа ucztu do kniаzej Wołożynskich (Бых., 535); цесароваꙗ всѣх дх0483овных ... до полацꙋ кꙋриꙗ на ꙋчтꙋ и ѡбѣд возвала (Бельск., 369); часу ѡдного кнꙗжа ѡдно бꙋдꙋчи славное и ꙋдѣлное именем велешъ, чинил веселье або ꙋчтꙋ на вси паны и дворꙗны також честовал и малжонки ихъ на котороs ꙋчте был и фариж пастыревичъ ѡныs царевичъ запрошоным (Тр. гiст., 67б); панъ Юрiй Шорцъ зъ учты отъ пана Войтеха Закгорского, товарища своего, пьяный будучи, тою улицою ишелъ (АВК, VIII, 564, 1612); Пиръ: оучта, честь, пированsе, бесѣда, колацѣа (Бяр., 103); Дн0483ь третiй потомъ былъ нароженьѧ фараѡновово, который оучинивши великꙋю ꙋчтꙋ слꙋгамъ своимъ вспомнилъ при доброй мысли на подчашегѡ (Хран., 65б). // перан. Раскоша; уцеха. Если жъ телесныи оучты справꙋючiи такъ сѧ промысль не обsходити звыкли ... тыи, котѡрыи дꙋховныи бесѣды и оучты справꙋютъ, и дꙋшевными потравами столъ оустилаютъ, на коштовsныи и розмаитыхъ смакѡвъ потравы здобываютсѧ, и до роскошованѧ запрошенымъ сꙋсѣдѡмъ и прiателемъ подаютъ (Калiст, II, 48б). 2. Страва, ежа. росказал шафарови домꙋ своег, мовечи: впровад мꙋжи в дом а набиs з быдла и наготуs ꙋчтꙋ, бо со мною бꙋдꙋт ести в полꙋдню (Бельск., 30б–31). // перан. Духоўная ежа. абы се през то дала знат, неꙋставаючие ꙋчты небесное во вечнымъ жывоте гоsност (Зб. 255, 24); ꙋважъ ижъ на том ѡбеде троꙗкаꙗ была ꙋчта, первеs фарисеs частовал ха0483 ... дрꙋгаꙗ была, которꙋю магдалынꙗ выразила, кормечы его серцемъ сокрꙋшеным ... потрете исус ꙋчастовал магдалыню хлебом ласки (Там жа, 171б–172).
с. 354
Учтеный гл. уччоный
с. 355
Учтиве, утстиве, утчиве, уцтиве, учстиве прысл. 1. Пачцiва; прыстойна; добрасумленна. тꙗлꙗѳус сѧ засмутил а с приетели его кролевства тело его оучтиве поховал (Троя, 9б); ажебы ся учътиве противъ особамъ радъ вашое милости заховали (КПД, 40, 1538); онъ, листъ господарьский отъ мене утъчиве принемши, на то поведилъ (АВК, XXI, 288, 1558); то есть, абы есьмо родителемъ своимъ послушsни и поволsнiи были, ꙋчьтиве сѧ к нимъ заховали ... естsли бы потреба, выхованье давали (Будны, 50); дворане нш0483и и посланцы панов радъ ... ездечи мають ꙋкромне и ꙋчстиве се заховати (Ст. 1566, 14); его съ того учстиве людъ посполитый упоминалъ (ИЮМ, VII, 418, 1588); овшемъ таѧ речъ ꙗко згодна зs апслскимъ росказаньемъ, который все порѧдне и оуцтиве в згромаженью ѡтправовати кажетъ, же похвалы есть годна розꙋмѣемо (Апакр., 90–90б); ꙋчит нас способꙋ ꙋчтивости в еденю ꙗкъ ꙋчтиве покармъ поживати (Зб. 261, 94–94б); поховали ꙋчтиве тѣла саꙋлово и сына его дꙗковал им и бл0483гословил (Бельск., 102б); маетъ быти тѣло мое грѣшное учтиве поховано, на манастыру светое Пречистое въ Трокахъ, противъ звоницы, въ каплицы моей (АВК, XII, 542, 1612); тотъ слуга на то поведилъ, ижъ дей правда то была, жемъ я ей милости кнегини ... служылъ, алемъ отъ ей милости утстиве отсталъ (АВК, I, 263, 1613); в читаню такъ ꙋчтиве твар и ѡчи трималъ, ижъ гледꙗчи на нег люди, мнимали абы былъ Аг0483глъ (Пралог, 679б); томꙋ, который причащаетъ людей, потреба трехъ речiй ... в0483. абы былъ оучтиве одѣѧнный (Зб. вып., 25). Параўн. учтливо. 2. Ветлiва, далiкатна. с кождым мовит ꙋчтиве скромне (Зб. 261, 116); сꙋдꙗ ... ꙋчътивѣ еи ꙋбрат казавшы ꙋчинил вырок такиs (Зб. 82, 55б).
с. 355
Учтивость, учливость, утстивость, уцтивость, учстивость наз. 1. Пачцiвасць. абы они потомъ того ся важить не смѣли, и недѣли и иншiе дни святыи увъ учстивости мѣли (АЗР, III, 20–21, 1548); але и ку инымъ всимъ таковую жъ склонъность и баченье и учливость показують (КПД, 171, 1551); жону свою миловати, а жонѣ мужа, а не только миловатисѧ долsжни, але и в оучтивости сѧ мѣти вѣрою собѣ заховати, всsтыдъ межи собою дерsжати (Будны, 83б); пн0483ве рады нашы ... были во всꙗких достоsностꙗх и ꙋчстивостꙗх захованы (Ст. 1566, 30б); которого кгды Атылѧ вышедшы противъ ему з великою учстивостю прынѧлъ (Атыла, 228); их мл. панове суди позвы з учъстивостью прыняти рачыли (АВК, XXXVI, 159, 1582); абы на врꙗдехъ нашихъ гсдръскихъ ꙋ судꙋ земского и кгродъского, порꙗдокъ, и скромность, з учстивостью, пристоsною, захована была (Ст. 1588, 206); Рутковичъ ... почалъ его возного словы злыми шкарадне лаеть, соромотить ... доброй славе и утстивости его объразливыми (АВК, XX, 113, 1595); однак же свѧта звыклыи костела католицкого рымского законꙋ ведлꙋг нового календарѧ вs оучтивости захѡваны быти маютъ, ведлꙋгъ звыклого обычаю (Апакр., 31); ꙋчтивост старшим выражаs (Зб. 261, 84); ехал теды с послы ѡными: против которомꙋ вышол крол валаак з великою ꙋчтивостю, важачи его и дарꙋючи (Бельск., 63б); скирнꙗ бжаꙗ свѣдоцтва внесена, и поставена на мѣстцꙋ ст0483аꙗ ст0483ых з великою ꙋцтивостю (Там жа, 114б); пани Лукашовая Мамоничовая-скорбная, чинечи учтивость тѣлу того небожчика змерлого, пана Лукаша Мамонича ... на погребъ своихъ властныхъ грошей немало паложила (АВК, VIII, 500, 1608); хто бы ся важилъ народу Московского чоловѣка полоняника задержати, тотъ здоровье, учьстивость и маетность свою тратити маетъ (АЗР, V, 24, 1637); который то Сечка ... непооднокроть торгалсе на учьстивость мою шляхецкую розными способы и фортельми (АВК, XVIII, 333, 1638); которого ѡни ꙗкъ мꙋжа хвалебного и в лѣтех щадивого з великою ꙋчтивостю принꙗли (Зб. 107, 119); длꙗ того в церквах всегда з великою ꙋчтивостю потреба се заховать а на молитвах а не на гадках там час травит (Зб. 255, 94); ѡднакъ жону мѣлъ велми набожъную, на которой ꙋпоминане законники мѣлъ вs ꙋчтивости (Пралог, 499–499б); спꙋстивши тварь кꙋ земли наклонилсꙗ длꙗ ꙋчтивости ведлꙋг звычаю краевъ всходних (Выкл., 19б). 2. Багацце. непристоsна реч жебы насъ ꙋчтивостю зверхнег ꙋбѣрꙋ тꙋрки и жидове превышъшали (Зб. 259, 56б).
с. 356
Учтивый, устивый, утстивый, уцтивый, учливый, учстивый прым. 1. Пачцiвы, паважаны, шаноўны, прыстойны, чэсны, добрасумленны. жена оучтиваѧ короуна мꙋжа своего и какs гнилець оу костех его соромотнаѧ (Зб. 262, 99); учливый отець Макарей, Грецкой вѣры и Руской митрополитъ, послалъ до нашихъ земль Рускихъ и Польскихъ выбраного шляхетного Iосифа ... ко навѣженью и опотренью и тежъ ко осяженью людей и костеловъ (АЗР, II, 336, 1535); просила есми ѡ приложенье печатеs тыхъ верхꙋ писаныхъ людеs добрых ꙋчстивыхъ (КВС, 440б, 1552); естли бы хто девку албо ꙋчтивую невесту ꙗкогоколвекъ стану ꙋсилством зкгвалтил (Ст. 1566, 84б); дознавши есми ку собе склонность, милост, поволанне, службы и на всемъ цнотливое а уцтивое захованне малжонки моее ... даю ... певную суму пенизий (Арх. ЮЗР, VIII-4, 32, 1567); Чрко Оѳанасович, жаловал на уцтивого Алисея (АВК, ХХХIХ, 122, 1578); передо мъною вознымъ и передъ веле устивыми людьми шляхтою, которые на тотъ часъ при мъне возномъ на той копе были (АВК, ХVIII, 47, 1582); пры мъне дей жону мою учъсьтивую шляхтянъку и сына моего, и подданых моих збивъшы и зранившы (АВК, ХХХVI, 276, 1582); шляхтича утстивого, за груди руками взявшы, шарпалъ, хотечы его киемъ бить (АВК, ХVIII, 125, 1594); всꙗкого сполъку и ѡбъцованьꙗ з нимъ ꙗко шлꙗхътичомъ ꙋчтивымъ зажывали (КЛС, 18б, 1596); злата сребра множество побрали мещан ꙋчтивых порꙋбали, и так шкодꙋ содомию чинили горше злыхъ неприꙗтелеs албо злых татаръ (Барк., 163б); мовили титꙋ абы ꙋтекал на горꙋ, але тит ... трвал на своем плꙗцꙋ мовечи, волю смертъ ꙋчтивꙋю нижли живот соромотныs (Бельск., 228); нижли помененые особы, схизматицы ... словы вшетечными, Богу и людемъ утстивымъ брыдкими, льжили, лаяли, соромотили (АВК, VIII, 122, 1637); Добродѣтелный: цнотливый ... оучтивый: почесный ... славный, знаменитый, албо панскiй, непосполитый (Бяр., 34); ꙋважаs ꙗкꙋю ꙋтехꙋ мели ереи видечы марию дѣвицꙋ младꙋю так ꙋчтивꙋю так набожную (Зб. 255, 317); был нѣкоториs человѣкъ справедливыs и учтивыs велми (Пралог, 532б); в царѣгородѣ преставиласꙗ ѡдна ꙋчтиваꙗ панъна, дочка нѣякого великаго а вельможънаго пана (Зб. 82, 426). Параўн. учитивный. 2. Далiкатны, ветлiвы. сполку и ѡбъцованьꙗ ꙋчътивог ꙗко зъ шлꙗхтичомъ зажывали (КЛС, 149б, 1597); онъ (панъ Сируть) не дбаючи ничого, ани на боязнь Божью, ани на упоминанье учстивое приятельское ... чинитъ черезъ людей ... злыхъ замысловъ своихъ (АВК, I, 247, 1612); мает вкратце пытати, зажываючы словъ оучтивыхъ, а ѡсобливе коли прытрафитсѧ исповѣдати младенцевъ и паненъ (Навука, 89–90); потреба до сповѣды ... Абы была оучтиваѧ, то естъ абы грѣхи особливе телесныи были выражоныи презъ слова оучтивыи (Зб. вып., 38).
с. 357
Учтити, вчстити, вчтити, утстити, утцити, учстити, учтить дзеясл. 1. Выказаць павагу, ушанаваць. Хто бы врадника або посла Господарского не учстилъ, чимъ маетъ каранъ быти (Ст. 1529, 3); коли бы хто ... судьѧм соромные слова мовилъ, а тымъ суда и судеи не ꙋчтил таковыи ... маеть каранъ быти (Ст. 1529–Ф, 80); ижемъ его за то поймалъ, што онъ права не учтилъ и рукою предъ правомъ кивалъ (АВК, ХVII, 78, 1540); тотъ Семенъ, не вчстивши его, яко пана своего ... ехалъ прочь (АВК, ХХII, 74, 1555–1565); тотъ дьяконъ есть мой слуга, который церковь мою покрадши ... мене пана своего не вчтивши и мене зрадивши, и прочь утекъ (АВК, ХХI, 155, 1556–1557); од него ... хлопец ... отшолъ ... начиня ремесла золотарского ... не оддавши, ани ... мистра своего не утцивши, утекъ (АВК, ХХХIХ, 151, 1578); слуга мой, на име Станиславъ Крыницкий, не учъстившы мене, пана своего, потаемне, здрадецкимъ обычаем, окрадшы мене ... утек (АВК, ХХХVI, 66, 1582); (хто бы) албо посланьца нашего любо тежъ возного ... листы мандаты позвы ести примꙋсилъ и тымъ насъ гсдра и зверхности нашое не ꙋчстилъ, тогды (Ст. 1588, 29); ижъ дей тотъ Илья Лескевичъ ... не утстившы мене, прочь утекъ (АВК, ХVIII, 265, 1623); такиs былъ живот такого Ст0483ого мужа, которого гд0483ъ бг0483ъ ꙋчтит и ꙋславит по смерти чудами рачилъ (Пралог, 579б); сынъ егѡ Хамъ видѧчи то не оучтилъ оц0483а своегѡ (Хран., 17). 2. Прыняць пад увагу. листъ господарьский вчтивши, какъ на то слушить, взялъ есми его къ собѣ (КСД, 478, 1517); хто бы не ꙋчстил листовъ воеводъ и старост (Ст. 1529, 24); хто бы не ꙋчстил листов воевод и старостъ и державецъ наших чим таковыи маеть каран быти (Ст. 1529–Ф, 39); онъ дей тыхъ позвовъ не вчстилъ и покинулъ ихъ (АВК, ХVII, 315, 1541); ино онъ дей листа его не вчтилъ, и служебника его збилъ (АЗР, II, 397, 1544); хто бы посланца нашог ... збил и листов не ꙋчстил або листы подрал ... дванадцать недел на замку нашом седети маеть (Ст. 1566, 14). 3. Аказаць знакi павагi; адарыць. Kniаź weliki że Witolt ziаtiа swoieho welikoho kniаziа tаkże ucztył y udаrył rаzlicznymi dаry (Бых., 516); ꙋчтивши аврама великими подарки, казал его зо всими достатки до першого его мешканꙗ в землю хананеsскую проводити (Бiблiя, 34); ꙋчтивши кꙋковоsта розными дарами ѡтправил его до ѡтца его (Стрыйк., 520б); взѧвши его до своего палацꙋ, пꙋрпꙋрою и дiадiмою оучтилs (Мак., 146); але в том теж гд0483ь бг0483ъ тымъ даром ꙋчтилъ Евдокию ст0483ую (Пралог, 484б); естем готовъ оучтить тебе, и штоколвекъ захочешъ дамъ тобѣ (Хран., 142б). 4. Пачаставаць; устроiць прыём. тот же брат пришолъ до моsсеꙗ мꙋрина коториs первеs збиꙗлъ, и принꙗлъ его доброю розмовою, и ꙋчтилъ его трапезою (Пралог, 668); постановилесмъ вправдѣ оучтить тебе знамените, але тебе гсдь збавилъ наготованной чти (Хран., 145).
с. 358
Учтливо прысл. Тое, што i учтиве. што ж нашее веры греческое годитсѧ вамъ церковъ дѣржати, алѣ иж бы оучтливо, а што есть церковное, тое бы не ѡтнимано (ПГ, II, 30, 1470).
с. 360
Учуте наз. Пачуццё, адчуванне. Чꙋвственнѡ ... що през смыслъ может быти поймовано смыслне, оучꙋте (Бяр., 204–205).
с. 360
Учути, вчути дзеясл. 1. Пачуць, успрыняць слыхам. Атылѧ кгды тые слова пустэлниковы учул ... казалъ его ѡт себе ѡтвести (Атыла, 190); коли вчуешъ трубечы в рог, будь готов пры воротех (Бава, 165); [панна] голос ангелскиs спеваючиs ꙋчꙋла (Бельск., 194б); крик тоs ꙋчꙋвши генрикъ реклъ бѣда се нам стала (Стрыйк., 497); иншая челядь ... учувшы таковый голасъ, выпадшы на подворе, товарыство свое ратовали (АВК, ХХ, 291, 1629); тамъ же если бы люды добрые на тотъ часъ, учувшы мене крычачого и бачачы барзо скрововленого, отъ него зъ рукъ если бы не отняли (АВК, ХХVIII, 199, 1645); онъ идꙋчи мимо каплѣцꙋ оучꙋвши дзвонокъ ... встꙋпивъ до каплѣцы (Зб. вып., 31б). 2. Атрымаць звесткi пра каго-, што-н.; даведацца. то оужо коли оучоула пресмоутнаꙗ матка бегом как болшим могла до него плачоучи пришла (Пак. Хр., 10); невѣстка до свекра рекла оучоую ли ѧ што ѡ моемъ ѡблюбенцю насласнейшомъ (Жыц. Ал., 97б–98); коли то ꙋчулъ Менелаs цар грецкиs ѡ жонѣ своей Еленѣ, воротилсꙗ з воsны заразом (Тр. гiст., 68б–69); ꙗ скором тое ꙋчулъ ꙋжалившисꙗ впровадилемъ ен до печеры своее и накормилем ее (Зб. 107, 171б). 3. Адчуць. аж пристꙋпивши до Гсда, и оувѣривши истотне, доткнꙋласѧ краѧ шаты его, и заразомъ здоровsе оучꙋла, и застановилъсѧ токъ крвsе ей (Мак., 206); брат ѡдинъ ... скоро их ѡтворилъ зараз фолгу ꙋчулъ (Зб. 107, 92б); ꙋважъ ꙗкое веселе ꙋчꙋла благословеннаꙗ дѣва, кгды ѡ године засненꙗ своег вѣдомост взꙗла (Зб. 259, 559); въложывшы в ꙋста его част ѡного медꙋ, такую солодкост ꙋчулъ на дш0483ы ѡныs епспъ (Зб. 752, 501); целовала есми Крестъ Ст0483ыs и ꙋчула вонность дивную а потѣхꙋ на серцꙋ невыповѣдимую (Пралог, 571б); мило емꙋ быти вs гробѣ, иж тамъ ничого sлого не ꙋчꙋетъ (Выкл., 94); скриню ... коли ѡтворили, кости нашли, а воню дивную ꙋчули (Зб. 82, 34б); коли почали лытъки его до колѣнъ пороти, ꙋчулъ ст0483ыs болест великую (Там жа, 191б).
с. 360
Учутися дзеясл., зв. ад учути ў 3 знач. то почувши зараз встал и оучулсꙗ здоровшим ниж первеи (Жыц. св., 42б).
с. 361
Учутитися дзеясл. Прыйсцi ў сябе, апрытомнець. которыs потом ѡтец ноs ꙋчꙋтившисꙗ за их цнотливые кꙋ собѣ заховане бл0483гословил а хама и потомки его проклꙗл мовечи розмножи пн0483е бж0483е сима и розшири афета и потомки его навѣки, а хам нехаs бꙋдет слꙋгою (Стрыйк., 415б).
с. 361
Уччене гл. учченье
с. 361
Учченный гл. уччоный
с. 361
Учченый гл. уччоный
с. 361
Учченье, уччене, учщение, учщенье, ушченье наз. Дзеянне па дзеясл. учтити ў 1 знач. ꙋчиню тобѣ добре, не есть есмъ годен милосердиꙗ твоего и ꙋчъщениꙗ ѡбѣтницы, которꙋю естес мнѣ сполнилъ слузѣ своему (Бiблiя, 71); бо Хс0483 не хотѣлъ абы подле оулѣчоныхъ найдованъ былъ, не потребовалъ ѡттоль славы, не жадалъ оучченѧ: але всюды и при кождых своихs чꙋдовныхъ справахъ покорне сѧ заховалъ (Калiст, I, 143б); Почествованiе: ꙋпокоене, оуччене (Бяр., 116); в бетель ѡлтарь ... героѡвам кроль збꙋдовалъ на ꙋшъчене пророцства (Зб. 81, 27); длꙗ его ꙋчченѧ похожоные сꙋкни з себе здѣли и ѡными ѡслицꙋ накрили (Зб. 259, 406); моглъ на ꙋчщене их до Александрiи ... прибыт (Зб. 752, 175б); ст0483ыs геѡргиs мл0483тву ꙋчинивши, и гсдꙋ бг0483ꙋ за ꙋчщение имени его презъ него подꙗковавши ѡхотsне шию наставилъ, и корону вѣчную конъчачи мучениꙗ своего ѡтнеслъ (Пралог, 615–615б); справили и блѧхꙋ ст0483огѡ оучщеньѧ зs золота начистшагѡ: и написали на ней роботою золотничою ѡсвѧченiе гсдне (Хран., 113б).
с. 361
Уччоный, вчтеный, учстеный, учтеный, учченный, учченый, учщеный, учщоный дзеепрым. 1. Ад учтити ў 1 знач. ѡтца и мужа ганить жена злосливаѧ, но и ѡт обою будетs не въчsтена, и ѡт непочесныхs не будеть ѡтдалена (Скар. IС, 35); хꙋдоба и ганsба томꙋ хто ѡткидꙋеть наказанье а хто хранит наказанье бꙋдет оучтен (Зб. 262, 99б); станы и народы шлꙗхэтские ... зацне вывышшоны и ꙋчстени были (Ст. 1566, 2б); ест и иных много способов, которыми бг0483ъ ꙋчщоныs быти может (Зб. 261, 217); хотѧжъ бовѣмъ и самовластiем, то естъ доброволнымъ зезволенемъ оуччени ѡт Бг0483а естесмо, без помочи еднакъ зs неба жадного доброго оучинкꙋ на дорозѣ сего дочасного живота чинити не можемо (Калiст, I, 5); Предпочтенный: Впередs оучченный, преднiй (Бяр., 118); хто мене чтитъ (мовит гд0483ь бг0483ъ) ꙋчщонъ тежъ ѡт мене будет (Пралог, 576); дн0483ь першiй бꙋде ст0483ый и оурочистый, и дн0483ь седмый тым же свѣченьемъ оучщоный (Хран., 89б); таким дивъным чꙋдов чиненем ѡт бг0483а ꙋччоныs былъ (Зб. 81, 348); хвалы его ... боронить обираючы рачеs быт взгаржоною з господем ... анижли быт ꙋчщоною ѡт фарисеѡв (Зб. 255, 15); наsдешъ кшталтъ досконалыs которого наследоват маешъ, если его ꙋчщенымъ быт хочешъ (Там жа, 174–174б); маю киприꙗна ... которыs короною мученическою ꙋчщоныs ест (Зб. 82, 30б). 2. Ад учтити ў 3 знач. ѡт тогож иꙋлиꙗна был ꙋрꙗдом великим ꙋчщоныs з тою надѣею абы его ѡныs пан незбожныs ѡт вѣры ст0483ои ѡтвел (Бельск., 278).
с. 361
Ушченье гл. учченье
с. 362
Учщение гл. учченье
с. 362
Учщеный гл. уччоный
с. 362
Учщенье гл. учченье
с. 362
Учщоный гл. уччоный
с. 362
Учынати, вчинати дзеясл. Пачынаць. который же звонъ люди обаполнiи вслышавши, тамъ до церкви ся збѣгли, вчинаючи, ижъбы звонено на огонь, або на кгвалтъ (АСД, VI, 24, 1544); коли Федко учынати будетъ тую речъ, ино, Герасиму заплатившы двадцать рублевъ, того ищы собе (ИЮМ, ХХI, 414, 1623).
с. 362
Учынекъ гл. учинокъ
с. 362
Учынене гл. учиненье
с. 362
Учынение гл. учиненье
с. 362
Учыненый гл. учиненый
с. 362
Учыненье гл. учиненье
с. 362
Учынити гл. учинити
с. 362
Учынитися гл. учинитися
с. 362
Учынность гл. учинность
с. 362
Учынокъ гл. учинокъ
с. 362
Учыпливе прысл. Абразлiва. по прочытаню тых позвовъ пан Сабина поведилъ, ижъ дей тотъ Богдан Асанович досыт учыпливе ... торгнулъ (АВК, ХХХI, 316, 1619).
с. 363
Учытель гл. учитель
с. 363
Учытельница наз. Настаўнiца. ижъ се собрало великое множество людѣs верных, которые плачꙋчи жаловали, иж имъ такаꙗ ꙋчытелница и единаꙗ потеха их мела быт ѡднꙗта (Зб. 255, 349). Параўн. учителька.
с. 363
Учыти гл. учити
с. 363
Учытисе гл. учитися
с. 363
Учытися гл. учитися
с. 363
Учыть гл. учити
с. 363
Учэникъ гл. ученикъ
с. 363
Учянъ гл. учанъ
с. 363
Ушакъ, вшакъ II наз. Вушак. виделъ есми, ижъ изъ ушака прибой вырванъ и комора отворона (АВК, ХVII, 351, 1541); виделъ ворота порꙋбаные и вереs и ꙋшаки пощепаные (КВС, 446б, 1552); ворота в дому того Щербинки порубаны, и виреи и в синехъ вшаки и двери порубаны (АВК, ХХII, 69, 1555–1565); дойлидове мают ... тую церков ... покрит ... ушаки встовлят и окна з окѣнницами поробят (АВК, ХХХIХ, 356, 1579); показал мне врадник и тотъ Амхип на дверех сенечных знаки рубаные и на въшаках и на дверех (АВК, ХХХVI, 91, 1582); виделъ у двухъ воротахъ дверы и ушаки посечоные (АВК, ХХVI, 15, 1585); зъ которыхъ избъ свѣтлицы безъ печей и безъ оконъ, безъ дверей и безъ ушаковъ (АВК, ХI, 50, 1593); свѣтлицъ три зъ сѣньми и съ коморою одною, съ которыхъ двѣ свѣтлицы безъ печей и безъ оконъ, безъ дверей и безъ ушаковъ (АВК, VIII, 13, 1594); ты Матысъ Ленкевичу ... двери и ушаки у млине шаблею кгвалтовне посекъ (АВК, I, 278, 1617).
с. 363
Ушанованый дзеепрым. ад ушановати. с той едности и тотъ маете пожитокъ ижъ капланьство ваше, лепѣй боудетъ при католикахъ оушановано (Апакр., 192); Бл0483женный: Блсвеный, щасливый, оурачоный, оушанованый, почтеный (Бяр., 7); их маем в почстивости, ижъ сут ѡт бг0483а ꙋшанованы (Зб. 82, 26б).
с. 363
Ушанованье, ушановане наз. Дзеянне па дзеясл. ушановати. вшелꙗкую ꙋчтивость и ꙋшанованье, ꙗко наsпрыsстоsнеs быти можеть велебности его чынити (КЛС, 18б–19, 1596); не против зверхности, але зохроненемъ и оушанованьемъ зверхности и маестатꙋ его кр мл, а затымъ не противъ розоумови, але бачне оуважне и розоумне то сѧ ѡтправовало (Апакр., 70б); его милость панъ староста декрета короля его милости у великой вадзе и ушанованью у себе маетъ (АВК, VI, 207, 1600); чемꙋ пред ѡбразом збавителꙗ ... свечи запаленые або лꙗмпы горꙗт ѡт длꙗ болшого ꙋшанованꙗ ѡного (Зб. 261, 208б); зs вшелѧкою оучтивостsю и пристойнымs оушанованемъ прiймꙋемо, и южъ ѡт того часꙋ ... образъ баранка, гладѧчого грѣхи всѣго свѣта Ха0483 Бг0483а нашего, вs постаси чловеческой, малевати росказꙋемо (Калiст, 41б); показалъ еси тымъ непрiязнь, нелюдкость, грубость и невдячность свою противъ моее доброчинности и ушанованья (АЗР, IV, 500, 1618); тежъ старосту своего и тыхъ чотырохъ товарышовъ своихъ, ему приданыхъ, у почстивости и ушанованю мети маемъ (ИЮМ, VIII, 373, 1621); церкви кафолицъкие мают быть ꙋ болшомъ ꙋшанованю (Аб абр., 10); сенаторовъ своихъ, ѡт которыхъ, длѧ оушанованѧ ѡных мꙋжеи был штрофованыи, до себе прызвалъ (Варл., 44б); родичови своемꙋ миломꙋ жигимонтови третемꙋ ст0483обливꙋю памꙗтку в каплици годно кролевского кошту и ꙋшанованꙗ ꙋчинити а не на слꙋпи (Дыяр., 172б); жону мою ... иж я маючы великое ушановане и учъстивост ... ствержаю и пры моцы во всем заховую (ИЮМ, ХХVI, 98, 1641); кождыи братъ оуписаный ... велебномꙋ оц0483ꙋ Директорови, и всей на тот часъ Братiи притомной зs вшелѧкимs оушанованьемs ꙗкѡ найпристойнѣй за добродѣйства дх0483овные, и за оучастницство Братерства нашегѡ ... оунижоное ѡтдалъ подѧкованье (Ст. бр., 19–19б); матце теж вашоs повинную чест и ꙋшановане вырꙗжаsте (Зб. 752, 503); матце теж вашоs повинную честь и ушановане выражаsте (Зб. 82, 348).
с. 363
Ушановати, вшановати дзеясл. Ушанаваць. еще и по смерти, не ушановавши въ томъ дому и народу своего властного, смѣлъ се торгнуть на почтивость брата своего рожоного (АВК, II, 242, 1580); мѣщане ... мѣста Берестейского ... на мене самого погрозки и отповѣди чинечи, не ушановавши зъверхности его королевское милости ... оного подданого моего ... бить, забить росказали (АВК, VI, 163, 1589); ꙋкаменовано же ден ст0483ыs не ꙋшановал (Бельск., 62б); иж зневажыл княз Ахмет Афендеевич право посполитое и местце врадовое не ушановал (АВК, ХХХ, 440, 1612); теды бунтъ у тей же церкви чинили, не вшановавши мѣсца светого (АВК, II, 63, 1632); тые которые были в дому такового гостѧ маючи не толко его не ꙋшановали, або жебы се чого доброго ѡт него наꙋчыт хотѣли (Зб. 107, 165б); ꙋважъ и ꙋшанꙋs велможност ихъ (Пралог, 509); подданый ойчыстый, праву земскому подлеглый ... не ушановавшы пана своего ... ночным способом не ведет где утекшы, отселость свою принял (АВК, ХХХIV, 295, 1663).
с. 364
Ушановне прысл. Прыстойна. З прiателемъ коли хто розмовлѧетъ, оушановне постꙋпꙋетs, а мы зs Бг0483омъ розмовлѧючи ... недбале сѧ обходимо (Калiст, II, 102); строфꙋет теды их ... скрыте и оушановне (Жыц. св., 159б).
с. 365
Ушатецъ, вшатецъ наз. Тое, што i ушатокъ. Мартину, конюшому, чоловекъ Сидорецъ; даеть два ушатъца меду (КЗ, 17, 1473); Ваську жеребя а вшатецъ меду пресного [зъ] недополнъковъ Могилевъскихъ (Там жа, 237, 1486); Ѳедьку Бельцевичу 2 ушатъцы меду съ ключа Троцкого (Там жа, 317, 1488).
с. 365
Ушатокъ, вушатокъ, вшатокъ наз. Цэбар. меду пресного чотыри ушатки, а въ людехъ не взято 28 ведерь (АЗР, I, 137, 1494); медовое дани съ тыхъ же имѣней выходить шесть ушатковъ и 2 медницы (АСД, VII, 9, 1520); две бочки пива, въ которыхъ было по два вшатки (АВК, ХVII, 375, 1541); котълы два ... ѡдинъ ꙋ семъ ꙋшатъковъ а дрꙋгиs ѡсмъ ꙋшатковъ (КВС, 530б, 1552); с клети выкинули кадки три, ушатки в (2) (АВК, ХХI, 194, 1556–1557); меду пресного бочка 1 полная, полтора вшатка а дежокъ полныхъ 2 (АСД, I, 145, 1571); iако он взiалъ в тещы моее котелъ пивны у дванадцати ушатков вробены (ИЮМ, ХХХII, 122, 1578); взяли ... бочокъ пивных къвасников, кадей варывных, лагунов, ушатков, коробов, лукошек, дежокъ (АВК, ХХХVI, 43, 1582); другiй котелъ и вушатокъ для паренья хмѣлю на медъ (АВК, ХIV, 356, 1590); бочокъ пивныхъ десеть вшатковъ по чотыри, кождая бочка куплена по грошей шести (АВК, VIII, 466, 1593); князь Федоръ ... прыготовавшы дубцовъ и ушатокъ воды ... того Лукаша бити и мордовати велелъ (АВК, I, 259, 1613); речы мои рухомые ... баня до перепущенье горелъки, вушатокъ, шапка и трубка до него (ИЮМ, ХХIV, 230, 1635); купили шафликовъ десятокъ, ушатокъ одынъ и черпаху, за все дали (ИЮМ, VI, 162, 1689); Стефану бондару, за направене двухъ ушатковъ и за направене дванадцати шафликовъ, бо порозбивали были, дали ему за роботу зол. два (ИЮМ, IХ, 136, 1692). Параўн. ушатецъ.
с. 365
Ушехмоцный гл. вшехмоцный
с. 366
Ушикованый, ушихованый, ушыкованый дзеепрым. ад ушиковати. станет свꙗщеникъ перед войском ꙋшихованым и будет такъ мовилъ до людꙋ (Бiблiя, 222); костантин ... влоские мѣста которие емꙋ се спротивили в дорозѣ вси ѡпановал а до римꙋ се поквапил, где его ждал маѯентыs з великим и з моцным воsском, над рекою тибром, ꙋшикованыs при мостѣ милвиꙋм названом (Бельск., 262); неприꙗтелꙗ тут над мѣстом до воsны зготованог и ꙋшикованых полков справне кꙋ битве стоꙗчог, не дꙋфаючи ѡбороне замковоs и мѣстскоs мыслил з литвою в полю поткатисꙗ (Стрыйк., 544); Кн0483зь великиi ... обачиль ... порядне ушикованое на войну охочих рицаров и Бг0483у молячихся о побѣдѣ на враги, удивился и урадовался (Мам., 181); на нб0483ѣ хмуры барзо гнѣвливые зs воsсками ꙋшиковаными на каране готовыми и на земли седмъ ѡгнювъ пекелных (Дыяр., 159б); Рогъ хрiстiанскiй: Оушыкованое войско хрiстiанское до бою (Бяр., 140); мариꙗ ... сталасе такъ страшною шатанови, смерти и пеклꙋ, ꙗко воsско зброsное, порадне ꙋшикованое (Зб. 259, 649б); ѡсадилъ Аг0483глы и дꙋхи оныи войска моцы своей незличоныи на десѧть чиновъ раздѣленых. оушихованый почет хвалы своей и слꙋги свѣтлости своей (Хран., 1б–2).
с. 366
Ушикованье наз. Дзеянне па дзеясл. ушиковати. Рогъ: Крѣпость, сила, всегѡ войска оушикованье (Бяр., 140).
с. 366
Ушиковати, вшиковати, ушиховати, ушыковати дзеясл. Падрыхтаваць, пастроiць; размясцiць. кгды сѧ тогды слонцэ ку заходу склонѧлосѧ, вывел Атылѧ воиско свое на мѣстцэ, которое розумелъ до того быти способное, и ушыковал его тым способом (Атыла, 196); войско вколо вшиковавши, добывал его (Бiблiя, 247); магмет ѡныs поганин ꙋшиковавши свое воsско ѡточил мѣсто все (Бельск., 388); ꙋшиковавши теды ивонꙗ воsско ꙋже до битвы пришло, подехал зновꙋ под люд (Стрыйк., 626б); особливе з литовскоѣ земли Дмитриi Боброкь, родом з земли Волынской, барзо нарядне своих ушиковал и порядне (Мам., 181); толко што козаком ꙋфали. ꙋшиковавши теды ивонꙗ воsско, ниж до битвы пришло (Хр. польск., 20б); Iсꙋсъ ночи оной зосталъ впосередкꙋ людꙋ. И вставши рано, оушиковалъ товарыши, и шолъ зs старшими начелѣ войска (Хран., 165); зновꙋ сынове Iзраилевы, ими потыкали, оушиховали войско: всѧкожь такъ, же первей шли и плакали пред гсдемъ, ажь до ночи (Там жа, 190); Саꙋлъ и сынове Iзраилевы собравшисѧ притѧгнꙋли до долины теревинфꙋ, и оушиковали войско кꙋ битвѣ противъ фiлистiнѡмъ (Там жа, 218).
с. 366
Ушиковатися дзеясл., зв. ад ушиковати. не ослабѣваймо ... и не опꙋскаймосѧ, анѣ поддаваимосѧ их штоденномꙋ штꙋрмованю, але моцно и потꙋжнымъ розꙋмомъ спротивмосѧ имъ, а самою невотпливою вs збавители нашемs оуфностsю оузброени, оушикꙋймосѧ напротив нихъ, жебысмо длѧ дочасного над ними звытѧзства нашего, и безконечной щасливости годными сѧ стали (Калiст, I, 70); такъ вси сынове Iзраилевы, вставши з мѣстцъ своихъ, оушиковалисѧ на мѣстцꙋ которое зовꙋтъ валафамарь (Хран., 190б).
с. 367
Уширки гл. вширки
с. 367
Ушистокъ гл. вшистекъ
с. 367
Ушити, вшыти, ушить дзеясл. Пашыць, сшыць. он ... толко з семи овчинъ кожух вшыл (ИЮМ, ХХХII, 127, 1578); съ тыхъ всихъ овчинъ, которые были овцы краденые, панъ Иванъ далъ кухарце своей Ганицы кожухъ пошити, а собе китликъ ушить казалъ (АВК, ХVIII, 57, 1584); ижъ ꙗкъ шатꙋ, албо ѡдѣнsе, которое носишъ, инъшый оушилs а ты сѧ ею ѡкриваешъ, и домъ, иншый хто збꙋдовалъ, а ты вs немъ мешкаешъ (Мак., 8); росказалъ купит собѣ скурꙋ суровую козловую. и ꙋшить накшталътъ мѣха на себе (Пралог, 625). // перан. таꙗ игла ест котораꙗ ꙋшила сн0483ови бж0483омꙋ тѣло (Зб. 259, 190б).
с. 367
Ушитый дзеепрым. ад ушити. иглою ꙋшита ест несмертелности сꙋкнꙗ (Зб. 259, 190б).
с. 367
Ушихованый гл. ушикованый
с. 367
Ушиховати гл. ушиковати
с. 367
Ушко наз. Вушка, дзiрачка для нiткi ў iголцы. ꙗкъ бовѣмъ иглѧное оушко не змѣщаетъ велбоуда длѧ великой своей тѣсноты, и длѧ мнѡгой великости велбꙋдовы (Калiст, II, 71б); снаднѣй абовѣмъ верблюдови през оушко иголное пройти, аниж богатомꙋ войти до црствiѧ нбсного (Варл., 128б).
с. 367
Ушкода наз. Шкода, урон, страта. было бы то ку ушкоде господарьской (АВК, ХVII, 304, 1541).
с. 368
Ушкодзенье гл. ушкоженье
с. 368
Ушкодити, вшкодити, ущкодити дзеясл. 1. Зрабiць шкоду; зрабiць горш каму-, чаму-н.; нанесцi ўрон. вчинены суть права или законъ длѧ людеи злыхъ, абы боꙗчисѧ казни ꙋсмирили смелость свою, и моци не имели инымъ ꙋшкодити (Скар. ДЗ, 2б); не бываи вельми збытныи, абы еси собѣ не ꙋщкодилs (Скар. IС, 50б); не ꙋшsкодить тобе вода сѧꙗ прегорsкаѧ (Скар. ЛК, 15б); хотѧчи тако ближsному зло ꙋчинити, або ему ꙋшкодити (Будны, 99б); естли бы такиs ѡпекунъ што ѡпекою своею ꙋшкодившы ꙋмер (Ст. 1566, 77б); таковыs светокъ маеть быти самъ каранъ тымъ на чом бы ѡнъ сведецьствомъ своимъ неправдивымъ дрꙋгомꙋ ближнему своему ꙋшкодити мелъ (Ст. 1588, 236); естли бы такиs ѡпекунъ, што ѡпекою своею вшкодившы ꙋмеръ, тогды предъсѧ таѧ шкода на именью его сказана и ѡтъправлена быти маеть (Там жа, 295); нужъ, штось людей добрыхъ, прыставаючы до нихъ злодействомъ, ушкодилъ, кони заводечы, шаты заносечы (АВК, ХVIII, 249, 1619); ꙗкъ бы хто кинꙋвши малый каменsчик на мꙋръ, мало бы оушкодилs и порꙋшил (Мак., 182); тая попадьꙗ мѣла быть чаровницою и чарами своими якобы его милости пану маршалку на здоровью его милости ушкодить мѣла (АСД, III, 130, 1631); если хто оушкодитъ поле або виноградъ и пꙋститъ быдлѧ свое (Хран., 99б). 2. Пакрыўдзiць. Грехы его ... ѡтпусти ближsнему твоему онs же тобѣ ꙋшкодилъ, и тогда аще ли же помолишисѧ богу ѡтпущены будуть греси твое (Скар. IС, 45б); какаѧ бо польга чоловеку есьли зыщет сьветъ весь, а ꙋшsкодить душу сsвою (Цяп., 54б); тꙋт росказано ... абы первеи вернꙋлъ, и нагородил в чим кого ꙋшкодил (Выкл., 49б).
с. 368
Ушкодитися дзеясл. Пакалечыцца. хто вырꙋшиваеть камение поболить ими а хто скепаеть дрова оушкодитсѧ ими (Зб. 262, 91б).
с. 368
Ушкодовати дзеясл. Пашкадаваць. за тымъ же дей седенемъ у ближних ярмаръков не еждчаючи ушкодовал копъ трыдцеть (АВК, ХХХIХ, 40, 1578); онъ ушкодовалъ пят копъ грши, кгды был до права потеганъ од Минчука (Там жа, 87).
с. 368
Ушкожати дзеясл. Крыўдзiць. будучи на служъбе нашой и земъской, выховатися могъ со всимъ почтомъ своимъ и въ тягнен[ь]и ничимъ не ушкожалъ людей вшелякого стану, чого абы ты, хоружiй, стерогъ подле тое жъ уѳалы соймовое (КЛД, 722, 1563).
с. 369
Ушкожене гл. ушкожнье
с. 369
Ушкоженый, ускожоный, ушкожоный дзеепрым. 1. Ад ушкодити ў 1 знач. спалено дом двор гꙋмно або збожъе зложоное або тэж штоколвек ѡгнемъ ꙋшкожоно (Ст. 1566, 85б); тогды ... зостанеть ли в томъ виненъ маеть быти самъ ѡгнемъ спален, а маетность ꙋшкожонаѧ ѡгнемъ з маетности тежъ его естли котораѧ будеть плачона быти маеть (Ст. 1588, 413); змовившисѧ нечистыи дꙋхѡве зашкодити, барзѣй оушкожены были: бо слабость ихъ и хитрость вынꙋрена зsчезла, а Хв0483а сила розсвѣчена оказале стала (Калiст, II, 140–140б); з того тѣла нигды мене выгнат не можете, ажъ тꙋтъ приsдет тоs чоловѣк, коториs впосередъ ѡгнꙗ будꙋчи, не моглъ быти ѡт ѡгнꙗ ꙋшкожонъ (Пралог, 603); ѡто иде чловѣкъ тоs, коториs посеред ѡгнꙗ будꙋчи ѡт ѡгнꙗ не был ѡпаленъ ани ꙋшкоженъ (Там жа, 603–603б). 2. У знач. наз. Той, каго пакрыўдзiлi. або пожитки которые брал в томъ часе ... з навезкою маеть ꙋшкожономꙋ вернꙋти (Ст. 1588, 247); тотъ маеть заплатити дванадъцат рꙋблеs грошеs, а покрадет ли, тогды ꙋскожономꙋ за доводомъ маеть быти заплачоно шесть копъ грошеs (Там жа, 390–391); хто бы в том часе полюючы комꙋ шкодꙋ ꙋчынилъ, тогды таковыs ꙋшкожономꙋ вины тры копы грошеs заплатити ... повиненъ бꙋдеть (Ст. 1588, 392); тогъды таковый кожъдый ушкожоный шкоды и шкодника своего копою звыкъ доходить (АВК, ХVIII, 248, 1619); ѡт бг0483а моег на моемъ предсѧвзꙗтю ꙋшкожона есми не ест (Зб. 82, 59б).
с. 369
Ушкоженье, ушкожене, ушкодзенье наз. 1. Пашкоджанне; урон; страта. можетъ ся тежъ въ томъ оказати и ушкоженье въ кгрунтѣхъ его королевской милости (АЗР, III, 55, 1554); онъ с подданыхъ своихъ серебъщину за ушкоженьемъ ихъ не могъ такъ сполна выбрати (КПД, 347, 1565); абы на кгрунтехъ своихъ властныхъ вол[ь]но было кождому шляхтичу местечка садити ... безъ поклоновъ лесничимъ вол[ь]но было дерево брати на дрова и будованье, безъ ушкожен[ь]я оступомъ (Там жа, 477, 1568); потомкове ихъ, которые маетности ихъ по нихъ побрали, въ томъ се усправедливити и такого ушкоженя до церкви нагорожати не хочуть (АСД, VI, 42, 1569); абы ... ушкожене от огню на маетности моей што шкодливо и злого не поткало (АВК, ХХХI, 109, 1592); такъ тежъ спозненья и ушкодзенье не водлугъ часу товаровъ розныхъ, што все за причиною его пана Волконовского панове Яковлевичи такiе великiе шкоды подняли (АВК, VIII, 508, 1623); ей милость пани судиная ... зъ готовою суммою ставали, зъ ушкоженьемъ маетности своей и поднятьемъ шкодъ и мнеманьемъ и иншихъ справъ и потребъ своихъ и накладовъ правныхъ (АВК, ХI, 171, 1637). 2. Крыўда. Ѡбида: Кривда, оушкожене, неправда (Бяр., 191).
с. 369
Ушкожоный гл. ушкоженый
с. 370
Ушляхтеный дзеепрым. Тое, што i ушляхченый. Резанское кнꙗзство гоsнѣ живност и ꙋрожаем збожа, медом, звѣрꙋ быдла, и рибъ перевышало, и людеs чирствостю, и прирожоною смѣлостю, военною ꙋшлꙗхтени (Стрыйк., 508б).
с. 370
Ушляхтити дзеясл. Надаць шляхецкi тытул. Пакли бы которыs шлꙗхтичъ не шлꙗхтꙗнъку собе неровнꙋю понꙗлъ, тогды ꙗкъ тꙋю нешлꙗхтꙗнку жонꙋ свою, такъ и дети свои з нею набытые, собою и шлꙗхетъствомъ своимъ ꙋшлꙗхтит (Ст. 1588, 85); не можешъ иншим себе оушлѧхтити (Лям., 178).
с. 370
Ушляхченый, ушляхчоный дзеепрым. ад ушляхтити. ꙋрожаем збожа медов, звѣрꙋ, быдла и рыбъ перевышшало, и людеs чирстъвостю и прирожоною смѣлостю военною ꙋшлꙗхчони, бо татаром перекопским и казанским, прилеглыи з которыми мꙋсꙗт, ꙋставичне цвичитисꙗ (Стрыйк., 536б); мѣлъ быти в них чл0483ком зацным и волностю ꙋшлꙗхченыs (Зб. 81, 251). Параўн. ушляхтеный.
с. 370
Ушникъ наз. Даносчык, паведамляльнiк. Листъ дано тымъ же Ржевскимъ до бояръ думныхъ о взысканье животовъ ихъ, черезъ ушниковъ Шуйского розграбленыхъ (АЗР, IV, 350, 1610).
с. 370
Ушный прым. Вушны. налепшаꙗж голова. иже среднѧꙗ межи малою и великою ... мало вышло и спередꙋ и ззадꙋ и мало плоско ѡт голоуцовъ. ѡт оугловъ оушных (Арыст., 184).
с. 370
Ушпаньский прым. Тое, што i гишпанский. На двꙋхъ качалехъ стрыхъ Ушпаньскиs, перловыs, со шлꙗгомъ трꙗсенымъ, ꙋроблено въ него чотыри гривенки перелъ, а за пять копъ шлягу (КСД, 872, 1516).
с. 370
Уштье гл. устье
с. 371
Ушченье наз. Тое, што i уищенье ў 2 знач. в бетель ѡлтаръ ... героѡвам кроль збꙋдовалъ на ꙋшъчене пророцства (Зб. 81, 27).
с. 371
Ушчербити гл. ущербити
с. 371
Ушчынятьсе дзеясл. Першым пачынаць якую-н. дзейнасць. вечныи покой межку собою держать обецали ... котораiа бы сторона то за се ушчынiат мела (ИЮМ, ХХХII, 146, 1578).
с. 371
Ушчыпокъ гл. ущипокъ
с. 371
Ушывать дзеясл. Сшываць, прымацоўваць. Дали Царевичу на нити ушывать протоколы и паперу до протоколовъ (ИЮМ, Х, 98, 1695).
с. 371
Ушыкованый гл. ушикованый
с. 371
Ушыковати гл. ушиковати
с. 371
Ушыршъ прысл. Тое, што i ушыръ. ты Грышку Радивиловичъ, жона и сынъ твой ... того кгрунту его властного ... ушыршъ на загонъ, а удолжъ ... на трое гоны воловыхъ ... у нихъ отнели (АВК, I, 293, 1621).
с. 371
Ушыръ прысл. Ушыркі, ушыр. однимъ концомъ до улицы Замковое и черезъ улицу напротивъ дому пана Заруского, ушыръ на чотыри сажни (ИЮМ, ХХIV, 491–492, 1634). Параўн. ушыршъ.
с. 371
Ушье, ушие наз., зб. 1. Ад ухо ў 1 знач. слꙋхаѧ послышьте слово мое и росповѣдане мое въ оушью ваших: се оужо розрѧдил есми сꙋд вѣдаю иже ѧ боудꙋ правъ (Зб. 262, 17б); трудно ся имъ чого звѣрити, бо того жъ часу у Турчина увъ ушью будеть (АЮЗР, I, 286, 1598). 2. Ад ухо ў 2 знач. злато в них ꙋ повазе, бо посполите носꙗтъ во ꙋшiю (Царств., 78б).
с. 371
Ущати гл. всчати
с. 371
Ущедрити дзеясл. Аказаць мiласць. ꙗко ѡчи рабыни в роуцѣ гѡспожа своеꙗ. тако ѡчи наши. къ гс0483оу бо0483у нашемоу дондеже оущедрит ны (Чэцця, 143б); рече гсдь азъ ... помилую его же восхощу, а ꙋщедрю его же возлюбsлю (Скар. КВ, 63б); которыхъ очи до тебе Пана своегѡ, ꙗкъ очи слꙋжнiи до рꙋкъ Панѡвъ своих: ꙗкъ очи слꙋжебницъ до рꙋкъ Панiй своих, ажъ ихъ оущедришъ, ажъ сѧ надъ ними змилꙋешъ, а по срдцꙋ твоемꙋ пошлешъ имъ Наставника Пастырѧ и Оучителѧ (Сматр., 52).
с. 371
Ущепеный дзеепрым. ад ущепити. скажи им, иж писмо, и поведание земское пишеть ѡ тых. хто покинеть гсдрѧ своег на поли. оущепенъ чти (Арыст., 172).
с. 372
Ущепити дзеясл. 1. // перан. Прывiць. [винницю] розмаитыми ѡссти и перьемъ и терниемъ розмаитыхъ блоудов и болванствъ ѡбвѧзова[ноу]ю и зарощеноую посполоу ис ст0483ым фомою апслмъ вычистили и выправили да нове матице и леторослы вѣры хрестiанское оу нее дивно оущепили (Валх., 94); ѡтци нш0483и повѣдали нам справы которие еси чинил за часов ихъ: а часы стародавные ꙗкь еси рꙋкою своею выгнавши поганы а ꙋщепил еси ѡные (Пс. ХVII, 20). 2. Пачапiць. добрыи мѣчъ ущепилъ на шыю (Бава, 140).
с. 372
Ущепление наз. Ушчамленне. (выбрати таких иже) ... сознавають болши иных. ѡ доброоумъи твоем и расправности оумысла твоего. всѧкомꙋ досмотрѧющемꙋ в ню иже не оувидишь по них. жадного оущепленiѧ ѡ расказꙋ ꙋмысла твоего (Арыст., 161).
с. 372
Ущепленый дзеепрым. Уваткнуты. въдрꙋжен – оущѣплен, оуткненыи (Зiз., 23).
с. 372
Ущербекъ гл. ущербокъ
с. 372
Ущербение гл. ущербенье
с. 372
Ущербеный дзеепрым. ад ущербити. бискꙋпъ ... постерегаючы в томъ покою посполитого и справедливости светое абы в чомъ ꙋщербена не была, повиненъ бꙋдеть ... справедливость ꙋкривъжономꙋ чинить (Ст. 1588, 98); значне се смерти кгидимина ѡтца своег недавно забитог над крижаками зомстил, и воsска свои намнѣs не ꙋщербени до панствъ литовских з великими триꙋмфами в цалости допровадил ... ꙋмоцнивши примире двѣ лѣте (Стрыйк., 540б).
с. 372
Ущербенье, ущербение, ущэрбене наз. Дзеянне па дзеясл. ущербити. дондеже доскончанiе и оущербенiе розолетсѧ на пꙋстотꙋ (Зб. 262, 123б); збꙋдꙋетсѧ рынок и оущербенье и оутвержене часовъ (Там жа, 123б); але далеко большеи тых естъ, которые, будучы звитѧжоны кревкостью чоловѣчою, страхом и муками бога сѧ запруть, вѣры, которую вызнали, ѡтступѧть, а душы своеи ущэрбене учынѧть (Атыла, 208).
с. 372
Ущербити, ушчербити дзеясл. Нанесцi ўрон. панъ Фальчевскiй немало того вамъ ущербилъ, и войтомъ и людемъ заказалъ, ижьбы васъ ни въ чомъ непослушны были (АЗР, III, 63, 1554); ижъ панъ Ѳальчовъскiй немало того вамъ ушчеръбилъ и войтомъ и людемъ заказалъ, ижъбы васъ ни въ чомъ не послушни были (КПД, 258–259, 1554); Юри Ганус з малжонкою своею, хотечи ... на маетности его ущербити и зубожити, того ровного делу прыймовати не хочут (АВК, ХХХII, 30, 1596).
с. 372
Ущербка, усчербка наз. Тое, што i ущербокъ. бурмистры и радцы мѣста Виленского ... не мають никоторыхъ людей въ братство ихъ вписаныхъ ... на послугу собѣ брати, и братству ихъ усчербку и переказы тымъ чинити (АЗР, III, 271, 1582); князь бискупъ ... абы въ чомъ ущербка не была, повиненъ будетъ тымъ правомъ посполитымъ и статутомъ земскимъ справедливость укривжоному учинити (АЗР, III, 305, 1586).
с. 373
Ущербляти дзеясл. Наносiць урон; перашкаджаць; шкодзiць. одно его королевское милости о Рѣчи Посполитое великiе а правѣ незносные працы и старанья, за которыми здоровье свое торгаеть и ущербляеть (АЮЗР, II, 169, 1571); такъ и они съ того всего, ничого намней не уймуючи, ани ущербляючи, вси кгрунты къ нему здавна и теперь належачiе, мнѣ ... подали и поступили (АВК, ХIV, 601, 1597); зазрость так ѡписатисѧ можеть: естs смꙋтокъ з чꙋжого добра, или оное добро нашой зацности оущерблѧеть (Навука, 53); гдыжъ ꙗкъ желѣзо, коли сѣчетъ, рѣжетъ, оретъ, щепитъ, само понѣкондъ себе оущерблѧючи, штось робитъ (Мак., 320).
с. 373
Ущербно прысл. Ушчэрбна. маемъ тую продажу свою ... очищати и заступовати и штобы ущербно ему привернути (АВК, ХХIV, 357, 1575).
с. 373
Ущербокъ, ущербекъ, ущирбокъ, ущырбекъ, ущырбокъ наз. Шкода; страта, урон. въ томъ мѣсту Нашому и Уряду ихъ Магдебурскому ущербокъ немалы ся дѣетъ (СДГВ, 93, 1549); у часы пришлые сами и потомкове ихъ ниякого ущербъку не мели (АВК, ХХIV, 231, 1561); якобы непрiятель потѣхи съ того не бралъ, и славѣ и панованью нашому и панствамъ тымъ ущербку не учинилъ (АЗР, III, 211, 1577); абы кождыи добрꙋю славꙋ свою, здоровъе, и маетност в целости мелъ, а на том всем жадного ꙋщирбкꙋ не терпел (Ст. 1588, прадм.); иж хто кому осегает маетьност и в ней ущербокъ чынит, инакшым жадным доводомъ довести того не можеть (АВК, ХХХII, 139, 1596); абы ми такъ велькихъ шкодъ и ущырбекъ маетности тымъ убогимъ сиротамъ, потомъкомъ небощыка Щасного занехалъ росказать чинить (АВК, ХVIII, 145, 1597); даю ... пильность вшелякую и слугованье въ потребахъ такъ церкви божое, яко и моихъ власныхъ, которые чынилъ и чинити не переставалъ зъ нелитованьемъ здоровья и зъ ущирбкомъ (АСД, I, 217, 1598); ꙋщербокъ великиs маетности моеs ѡтнести мог (Зб. 261, 248); где бы се який ущербок сталъ тому поветови Троцкому хоругви Мерецкой и прывилей его королевкое милости зъламатисе (АВК, ХХХ, 235, 1603); але тежъ што церкви належитъ, техъ бы все вцалѣ безъ ущырбку наменшого доходило (АСД, VI, 114, 1608); на оныхъ ново завиталыхъ Iзраилской землѣ обывателевs лвы наслалъ, которыи оуставѣчне великiи оущирбокъ вs нихъ чинили (Калiст, I, 131); ꙗкѡ гды ꙗкiй богачъ готꙋючи з коштовныхs потрав вечерꙋ, зs скарбꙋ богатства своего чинитъ выдатъки, и не боитсѧ оущербкꙋ (Мак., 190); еллинское набоженство брало ꙋщербокъ (Зб. 752, 9б); съ тое оказiи ущербекъ чинечи и на право ложечи, опрочь грабежу, самыхъ шкодъ на двадцать тысечей золотыхъ поноситъ (АВК, ХV, 349, 1676). Параўн. ущербка, ущербъ.
с. 373
Ущербъ наз. Тое, што i ущербокъ. жадного ущербу помененому злотницкому цеху, ведлугъ того жъ привилею имъ служачого, варуючисе учинити (ИЮМ, IХ, 414, 1641); городъ этотъ, по волѣ Божiей, сгорѣлъ и чрезъ то понесъ значительный ущербъ (ИЮМ, ХХV, 439, 1664); еллинское набоженство брало ꙋщербы (Зб. 82, 7б).
с. 374
Ущерблятися дзеясл. Шкодзiцца; страчвацца. ижъ если бы отъ той фундацiи нашей мѣло што отходити, або презъ иноковъ ... ущербятися, маемо и повинни будемо того постеречи, оборонити (АСД, II, 50, 1633).
с. 374
Ущипечокъ наз., памянш. ад ущипокъ у 2 знач. украли есмо ... наметокъ пять, ущипечки два, сукна белого ущипки два у мешочку маломъ, хустокъ две (ИЮМ, VIII, 366, 1620).
с. 374
Ущипливость, ущыпливость наз. З’едлiвасць; абраза. таѧ оущиплiвость его заробила певне на неоушанованый, а взаем оущипливый ѡтвѣт (Апакр., 4б); Рꙋганiе: Найграванье, шидарство, насмѣванье, оущыпsливость або игра (Бяр., 141).
с. 374
Ущипливый, ущыпливый прым. З’едлiвы; абразлiвы. покажет ли сꙗ слꙋшнымъ доводомъ ... же што ꙋщипливого ѡ насъ гсдри мовилъ або писал неправдиве (Ст. 1588, 5); не толко словъ ꙋщипливых писма вшетечного насмотрелисѧ есмо и наслꙋхали але наконецъ и погрозокъ и небезпечности здоровsѧ нашего ꙋвезде полно ѡ которое мало стоимъ (Унiя, 2б); таѧ оущипливость его заробила певне на неоушанованый а взаем оущипливый ѡтвѣт (Апакр., 4б); Якубъ Плиха ... почалъ дей ее лаять и невинне дей соромотити словы досить ущыпливыми, зовучы дей ее малпою, вшетечницею (АВК, ХХ, 139, 1598); тупалскиs ... на кн0483зꙗ ладꙋ ѡсобу дꙋховнꙋю безбронъног словами зꙋѳалыми и ꙋщыпливыми соромотечы его з рꙋчницою на нег порывал (ККСС, 257, 1618); онъ дей, угоняючыся за нимъ с тою шаблею добытою, его сечы хотечы, словы ущипливыми лаялъ (ИЮМ, ХХIII, 357, 1623); Александеръ Полонскiй ... мене ... первей словами ущипливыми зганилъ и ссоромотилъ (АВК, III, 31, 1629); особы ... бить хотѣли и до него зъ мушкету вымѣраючи, словами ущипливыми мене самого лжить почели (АСД, I, 274, 1633); Харко Кузминичъ, за то, же на ее, Орину, таковые велце ущипливые и доткливые слова внесъши и помовивъшы, оныхъ не довелъ (ИЮМ, IХ, 301, 1637); пани Ганна Ятолтовна ... девера своего, лаяла брыткими словы ущыпливыми (АСД, III, 174, 1646); далеко болшеs коли словом ꙋщыпливым тот же гнев показꙋет, грешыт смертелне (Зб. 255, 86); тебе гд0483ь скаралъ повторе жесь не жаловалъ за выстꙋпокъ твой и за ꙋщипливые слова (Пралог, 653–653б); припала справа ... о полаянье и зневаженье велебныхъ отцовъ ... черезъ пана Заблоцкого словами ущипливыми (АВК, ХV, 68, 1662); видичи сара такии ꙋщипливы игриска, не хотѣла того терпѣти из жалости рекла: выжен неволницꙋ и сн0483а еи, бо не бꙋдет дидичем сн0483ъ неволницы з сн0483омъ моим (Выкл., 18).
с. 374
Ущипокъ, ушчыпокъ, ущыпокъ наз. 1. Шкода; урон. Мы тежъ видячи на то, вжо и часъ близкiй перемирья выходитъ, а бачучи то, ижъ ся бесурменская рука подноситъ, а христьянская ущипокъ прiймуетъ ... умыслил есмо послати до васъ (АЗР, II, 223, 1533–1538); котора[я] жъ речъ немалый ущипокъ права нашого посполитого ... принесла (КПД, 33, 1538); делаеть з великимъ утисненьемъ и ушчыпъкомъ скаръбу своего (Там жа, 112, 1544); листъ свой судовый на то имъ далъ, къ немалой кривдѣ и ущипку тоѣ епископьи (АЗР, III, 68, 1555); самъ ис помочниками своими на беседу его напалъ и словы неучтивы а праве сромотными лаiалъ и его быть меновалъ ку ущипку почтивости, або славе его (ИЮМ, ХХХII, 173, 1578); абыс се ꙋчылъ иж то ест звычаs света того зле мовит и чсти ꙋволочыш побожным, коли што чынꙗт доброго, и так своими насмевисками и ꙋщыпками перешкодꙋ им задають (Зб. 255, 81–81б). 2. Кусок. украли есмо ... наметокъ пять, ущипечки два, сукна белого ущипки два у мешочку маломъ, хустокъ две (ИЮМ, VIII, 366, 1620).
с. 375
Ущирбокъ гл. ущербокъ
с. 376
Ущитити дзеясл. Засцерагчы. кꙋпи мдрость ... коли ѡбоимешь ее дасть главѣ твоеи оужитокъ оумилности корꙋною красы оущитит тѧ (Зб. 262, 94б); ты ест оущитил головꙋ мою в днь [!] валки, не выдаиж мене гси ѡт пожадливости моеи грѣшнику (Пс. ХVI, 135б).
с. 376
Ущкненый дзеепрым. Ушчыкнуты, укушаны. Мꙋжъ длѧ ѡхолоды Мнихѡвъ, где было тернsе и хворостъ, оущкненъ ѡд оужа Аспiда, которiй барзо ꙗдовитымъ естъ и шкодливымъ (Мак., 16); албо дитѧ, не знаючи, рꙋкꙋ до оужа вытѧгнꙋло, ѡд которогѡ бы оущsкнено, розsпалилосѧ ꙗдомъ (Там жа, 357).
с. 376
Ущкодити гл. ушкодити
с. 376
Ущодробливити дзеясл. Памiлаваць, дараваць, злiтавацца. оущодробливил терпѧчихъ нарꙋгане той, который длѧ знесенѧ вшелѧкой долегливости на земли оказавшисѧ, чл0483вкомs сталсѧ (Калiст, II, 175).
с. 376
Ущувати дзеясл. Ушчуваць. вы бы ихъ про то казнили по их делом, а и иных бы есте ѡт того оущували (ПГ, I, 152, 1445–1448).
с. 376
Ущунитися, ущунутися дзеясл., зв. ад ущюнути. досыть ваших детеи оунимали, штобы сѧ ѡни ѡт того ущунули (ПГ, 152, 1445–1448); ѡт того сѧ не оущоунили, как держали, так держали оу нас корчму (Там жа, 157).
с. 376
Ущыпливость гл. ущипливость
с. 376
Ущыпливый гл. ущипливый
с. 376
Ущыповати дзеясл. Кусаць. ꙋгризати: ꙋхаплѧти: ... кꙋсати, оущыповати (Бяр., 176).
с. 376
Ущыпокъ гл. ущипокъ
с. 376
Ущырбекъ гл. ущербокъ
с. 376
Ущырбокъ гл. ущербокъ
с. 376
Ущэрбене гл. ущербенье
с. 376
Ущюнути, всчюнути дзеясл. Уціхамірыць, супакоіць, суняць. тобѣ королю и великому князю мене обослати о томъ: и мнѣ его въсчюнути и ему ся къ тобѣ исправити (АЗР, I, 65, 1449); хто бы тѧ оущюноулъ ѡт того. але нѣ как оубогъ есь вельми (Чэцця, 58б).
с. 376
Уюнный гл. вьюнный
с. 377
Уюновый прым. ад уюнъ. гать котцовыs рыбиs рꙋскиs або полескиs за грошеs дванадъцать, гать ꙋюновыs, также полескиs за грошеs шесть (Ст. 1588, 261).
с. 377
Уючный прым. Уючны. згорело ... седло ꙋючное (КВС, 546, 1552).
с. 377
Уядати дзеясл. Джалiць, кусаць. вделалs ест Моисеи змиѧ медѧного во знамение, на него же егда погледали тии ихs же змие ꙋꙗдали, зsдрави бывали (Скар. ЛК, 46).
с. 377
Уязвеный дзеепрым. 1. Ад уязвити. они же напредъ были ꙋꙗзвени (Скар. ПБ, 27); тои оуꙗзвенъ бысть грѣховъ ради наших, и поболѣ за безаконiа наша (Будны, 128). // перан. Дꙋши любовiю Бж0483iею оуꙗзвени сыти не маютъ (Мак., 393). 2. У знач. наз. Той, хто паранены. Немогsшагосѧ не подsѧсте, и болѧщого не врачевасте, и сокрушенаго не обѧзасте, оуꙗзвенаго не зарастисте, и прочаѧ (Будны, 70).
с. 377
Уязвити дзеясл. // перан. Паранiць, прычынiць каму-н. душэўны боль. ѡздоба, не толsко ѡт людей, але и ѡт аг0483глъ непоровsнанаѧ, (которою, вноутрs найбарsзѣй, приѡздоблена бꙋдꙋчи, вsзрокъ, и ѡчи нбсного ѡблюбенца, до себе звабила, и срдце его, любовiю, оуꙗзвила) прознаменоваласѧ (Карп., 30б).
с. 377
Уязвитися дзеясл. Паранiцца; пакрыцца ранамi. вельми ранами оуꙗзьвисѧ тѣло его (Чэцця, 179б); гсь ... колькраты тѧ исцелилъ. и ты сама сѧ оуꙗзвила (Там жа, 279); ризы ваше ими же одевастесѧ не погибоша ѡт старости, и нозе ваше не ꙋꙗзвишесѧ (Скар. ДЗ, 20б).
с. 377
Уязвление наз. Дзеянне па дзеясл. уязвити. григорiй богослѡв на ꙋѧзвленiе града пишет тꙋ сѧ полерꙋем ѡт ба0483 навѣженiем и бѣдами (Каз. Кiр., 14).
с. 377
Уязвленный дзеепрым. 1. Ад уязвити. Старшiй на ономъ замку, уязвленный оными червоными, мовилъ ему, “же-сь ты есть здрайца альбо шпигъ” (АЗР, IV, 216, 1600–1605); Матерыѧ ... Елеѡномазанiѧ, естъ олива, до которой треба трохе вина примѣшати, ꙗкоже сотвори самаранинъ надъ чл0483вкомъ оуꙗзвленнымъ ѡт разбойниковъ (Зб. вып., 48). // перан. В тым часе, еднакъ, ꙗко вѣри годное гисторикове свѣдчатъ, не толко памѧтки, прест0483ого и превожделенsного лица его, зs срдца, любовiю его оуꙗзsвленsного, никгды не выпꙋщаючи (Карп., 39б). 2. У знач. наз. Той, хто паранены. Покаѧнiе сице полезно естъ къ сп0483сенiю ꙗкоже ꙋꙗзвленънымъ врачеванiе (Навука, 48).
с. 377
Уязвляти дзеясл. Уражаць. Изꙋмлѧю: Оужасаю, оуꙗзъвлѧю, здꙋмѣваю (Бяр., 56).
с. 378
Уясненый дзеепрым. ад уяснити ў 2 знач. такъ свѣтлостю Бж0483iею оуѧснены, и на нб0483о порваны на потканsе Гсда (Мак., 60).
с. 378
Уяснити дзеясл. 1. Зрабiць ясным, добра бачным. ꙗкъ встꙋпивши Гсдь зs Iѡанном и Петром на горꙋ перемѣнил шаты свои и ꙗкs блискавицꙋ оуꙗснил: таковымs было тое ѡдѣнье жебы сѧ чл0483вкъ здивилъ и здꙋмѣлъ, зложивши ей зs себе (Мак., 74); ꙗкъ тогды вsнꙋтрнѧа слава Хв0483а отѣнила, и оуꙗснила тѣла его: тымъ способомъ и вs ст0483ыхъ вsнꙋтрsнѧа моцъ Хв0483а, вs ѡнъ дн0483ь зевнꙋтръ на тѣла ихъ выльетsсѧ (Там жа, 152); ани розсвѣтитъсѧ ꙗсность дх0483а вs дш0483и потемнѣлой, не оуꙗснит в ней днѧ ст0483ого, ани сѧ ѡд глꙋбокогѡ сна невѣдомости ѡбꙋдитs (Там жа, 220). 2. Зрабiць ясным, выразным (пра свядомасць, думкi i пад.). Аг0483лъ ... оуѧснитъ вамъ взрокъ внꙋтрнiи (Лям., 25); то естъ Дх0483а ст0483го, который бы потемнѣлый домъ ѡсвѣтилъ, и ꙗсности сл0483нца правды, котораѧ бы оуѧснила срдца и премешкала в немъ (Мак., 92); тотs ѡгонь Павла ꙗсностю и свѣтлостsю вs голосѣ ѡкрилъ, а оуꙗснивши оумъ его, смыслъ вsзрокꙋ его притꙋпил (Там жа, 228). 3. (?) Адзначыць. освѣцоность княжатства, для мужства и высокихъ заслугъ, чтями и розмноженьемъ заплаты уяснить (АЗР, II, 30, 1507).
с. 378
Уяснитися дзеясл. // перан. Прасвятлiцца, праяснiцца, стаць ясным, выразным (пра думкi, свядомасць i пад.). бовѣмъ розꙋмъ его оуѧснилъсѧ, ꙗкъ того, которiй болшꙋю часть взѧлъ надъ ѡвого смыслъ маючого, поневажъ певность нѣѧкꙋю видѣнiй вs собѣ видитs (Мак., 70); ещехмо сѧ не розтворили сл0483нцемъ справедливости, и его променsми не оуꙗснилисѧ (Там жа, 225).
с. 378
Уясти дзеясл. Укусiць, уджалiць. коего жs ѡт людеи ꙋꙗсть змеи, а погледить на него тои живъ будеть (Скар. ЛК, 46).
с. 378
Уястися дзеясл. Уесцiся, угрызцiся. потѡм оуꙗстьсѧ в тѣло его до кости (Чэцця, 2б).
с. 378
Уяшняватися дзеясл. (?). Ныне ан0483гльского полка. пѣсни оуꙗшьнѧваютсѧ (Чэцця, 154).
с. 378
Ѳ Лiтара старабеларускага алфавiта, якая абазначала гук «ф» i мела лiкавае значэнне «9». такъ ѳ0483 лѣтъ минꙋло чинꙗчи з собою воsнꙋ (Тр. гiст., 69–69б); Отрочищъ: ... ѳ0483 лѣт млоденец (Бяр., 200); длѧ чегѡ тежь нижей орачемъ есть названый въ главѣ. ѳ0483 (Хран., 13).
с. 379
Ф Лiтара старабеларускага алфавiта, якая абазначала гук «ф» i мела лiкавае значэнне «500». подписали лист его ф0483 епископов, которых при собѣ мѣл цесар (Бельск., 308); были теж нѣкоторие знаки з неба, иж ѡт тог згинут мѣл цесар, которое се имꙗ ѡт тых литер починает фертъ, ф (Там жа, 334); птах ... самs сѧ спалит, а с попелꙋ своего зновꙋ сѧ родит, и зас зновꙋ вs ф0483 лѣт также чинит (Бяр., 319).
с. 379
Фабула наз. Байка. коли дх0483вного што поведал почали дрымат, а кгды почал баикꙋ ѳабꙋлꙋ внет ѡчꙋтилис (Зб. 261, 151); знали спросност и невстыдливост и нестаток и фабулы поганских богов (Жыц. св., 65); водлꙋг ѡное ѳабꙋлы або баsки, которꙋю горациꙋс пишет в листехъ своихъ едног часꙋ лисица до комори хꙋдаꙗ през тѣснꙋю дирꙋ втиснꙋласꙗ (Зб. 259, 362б).
с. 379
Фаворъ наз. Фавор. але разъ одноу о речахъ сентенцiю оуважне принѧвши, при неи такъ стоишъ. же лапанье фаворѡвъ албо ꙗкого вышшого счастѧ (бо его вже и такъ досыть) ѡт нее вм0483 не ѡтразитъ (Апакр., 2б); ꙗкгеsло за фавором кестꙋтовым на панство ѡтцовское встꙋпивши тоs великие воsны з русю полꙗками и крижаками инфлꙗнтскими и прꙋскими розным щастем чинил (Стрыйк., 546); панъ Мартинъ, лавникъ, за фаворомъ и съ прыязьни ... оную выводилъ (ИЮМ, Х, 293, 1656).
с. 379
Фавторство наз. Заступнiцтва. тотъ судъ тое справы, яко пленипотентъ верности вашей привилей ... форумъ ексцыповалъ, до судовъ нашихъ задворныхъ не одсылаючы, только о тое фавторство и о медыесатисъ добру (АВК, I, 193, 1664).
с. 379
Фавторъ наз. Пратэктар, заступнiк. судъ головный ... такъ самыми Арыянами, яко и зъ фавторами ихъ форумъ въ суде ... меть позволилъ (АВК, I, 193, 1664).
с. 380
Фазе прысл. Хутка. ежsте его со дsщаниемъ, фазе ꙋбо естъ (Скар. КВ, 23).
с. 380
Фай наз. Фай. саян жоноцкий фай каразыевый з аксамитомъ за чотыры копы грошей справленый (АВК, ХХХI, 154, 1593).
с. 380
Файлюндишъ гл. фалюндышъ
с. 380
Файлюдышовый гл. фалюндышовый
с. 380
Факторъ наз. Пасрэднiк. пани Ивановая Фурсовая ... мѣла до Кгданьска черезъ фактора своего шляхетного Грегорья Островского комягъ двѣ зъ рѣки Мухавца, наладованыхъ житомъ (АСД, III, 254, 1583); панъ Себестыянъ ... обовезалъсе ... пану воеводе Виленскому фактора своего, который с товарами его для продажи до земли московское ехалъ ... за недель шестьнадцать ... на име Андруса звести (АВК, ХХ, 142, 1598); где перед тымъ ѳакторове нашые товары лесные робивали (ККСС, 43, 1615); факторовъ своихъ нѣкоторые съ товарами своими мимо Полоцокъ проповожать важатъся (АВК, VIII, 502, 1615); панъ Лазаръ Мойтешовичъ – секретаръ и факторъ его королевское милости, универсалъ ... пана воеводы Смоленского ... ку актикованью до книгъ кгродскихъ ... подалъ (АВК, V, 157, 1666); первѣй помененого фактора кнежатя его милости до двору кгвалтомъ взялъ (АВК, ХV, 347, 1676); при постановеню контракту съ факторемъ ... стародубъцемъ на горелку до кабака, теды панъ Войтъ казалъ отыскать гарнецъ меду (ИЮМ, IV, 210, 1686); купили штучку рубку отъ пана Александра Бурачка факътора, дали злотковыхъ десять (ИЮМ, VIII, 69, 1691); якобы при инъвазыи школы жыдовской, жыду Лейбе, факторови его шкатулу зъ грошми, тысячей сорокъ золотыхъ, забрано (ИЮМ, Х, 73, 1695).
с. 380
Фалбана наз. Фальбона. Подризникъ съ рубцами и кружевами, съ фалбанами внизу (АСД, IХ, 240, 1668).
с. 380
Фалда наз. Фалда. Тресна, и тресновица: Ланцꙋшок плетеныи, або фалды (Бяр., 172).
с. 380
Фалдистый прым. ад фалда. Тресноватый: Фалдистый (Бяр., 142).
с. 380
Фалебне гл. хвалебне
с. 381
Фалебный гл. хвалебный
с. 381
Фалендышовый гл. фалюндышовый
с. 381
Фалендышъ гл. фалюндышъ
с. 381
Фаление гл. хваленье
с. 381
Фаленый гл. хваленый
с. 381
Фаленье гл. хваленье
с. 381
Фалешный, фалечный прым. 1. Iлжывы, фальшывы. Светокъ фалечsныи не будеть безs казни (Скар. ПС, 30). 2. У знач. наз. Той, хто падманвае. если бог правыs вил ест чомуж шꙋкает ꙗмы до костела: а не вsвоsде кꙋды хоче: ѡто ꙗма кролю кꙋды твои фалешныи поповсходꙗт (Бельск., 156).
с. 381
Фалиондышовый гл. фалюндышовый
с. 381
Фалистинъ наз. Палесцiнец. коли ѳалистинове мѣли воsнꙋ з жидами звалчивши их поѡтбирали им теж вси ремесники (Зб. 261, 157б).
с. 381
Фалити гл. хвалити
с. 381
Фалитися гл. хвалитися
с. 381
Фалондишовый гл. фалюндышовый
с. 381
Фалпа наз. Плюш. шаты бѣлоголовскiе, за власные грошы его справленые, меновите ... лѣтникъ атласовый; вышневый, зъ плащыкомъ такимъ же, фалпою чырвоною подшытый, которые коштовали копъ двадцать пять грошей (АСД, III, 82, 1617).
с. 381
Фалца гл. хвалца
с. 381
Фалчевне прысл. Тое, што i фалшиве ў 1 знач. мы томꙋ порозꙋмели, ижь ѳалчевне листъ написанъ (КСД, 408, 1516).
с. 381
Фалчиве гл. фалшиве
с. 381
Фалчивый гл. фалшивый
с. 381
Фалшевый гл. фалшивый
с. 381
Фалшение наз. Дзеянне па дзеясл. фалшовати ў 3 знач. потопы. земли тресенiе поганых нахоженiе. прелести. фалшенiе. ближнихъ ѡболгание. недостаткы многых. на водах на землѧх. и все то ѡт тых видимо боудет кои живи боудоут (Сiвiла, 5).
с. 381
Фалшерство, фалширство, фалшырство, хвалшерство наз. Падробка, фальсiфiкацыя. стоячи тотъ Соболь передо мною, менилъ на князя Мулкумана хвалшерство и мелъ на него перевести (АВК, ХVII, 240, 1540); то ся не видело, естлибъ мелъ хто на кого простою картою безъ печати фалшерство которое переводить (Там жа, 241); [тые] в жадном подозреню не бывали ани в поволаню и ꙋв околицы ани ꙋ ѳалширстве (Ст. 1566 I, 73б); геретицы вси едных артыкулов вѣры запрелисѧ чытелникꙋ ласкавыs а дрꙋгих дивными своими фалшыръствы вышпотили (Аб абр., 1).
с. 381
Фалшеръ, фалширъ, фалшыръ, фальшаръ, фальшеръ, фальширъ, хвалшеръ наз. Фальсiфiкатар; падробнiк. реч ваша не есть правдива. а иже ѡтданiе чинено есть албо было какъ тыи кажоут з людеи ваших. ѡтповедели анна и каифа. все собранiе людеи кликали его правдиве. зо псоты нарожоного. и злосника. да тые соут влазове албо фальшаре а оучнове ег (Пак. Хр., 18б); коли бы хто листы або печати нш0483и фалшовал або их ведомо поживал таковыи кождыи фалшер маеть каран ѡгнем (Ст. 1529–Ф, 5); преречоного матеꙗ миколаевича тыдика за ѳалъшыра ꙋзнавшы на горъло сказалъ (КЛС, 40б, 1536); хто бы мясо здохлого, шаленого и уродоватого быдла на продажу привозилъ, а то на него слушнѣ переведено будетъ, водлѣ права, того скарати горломъ, яко фальшера (АЗР, III, 75, 1557); того Григорка Василевича, iако фалшера у дыбы выхвостат из места прочъ посротку мещанъ выслати росказали (ИЮМ, ХХХII, 136, 1578); который явнѣ рекъ: “яко-мъ того не поручалъ тымъ фальширамъ, такъ православiя моего и пастыря, который мя на тотъ станъ посвятилъ, не отступую...” (АЗР, IV, 214, 1600–1605); знашол там мнозство ѳалшеров и мордерцов (Бельск., 223б); если ѡнъ ест фальшер ꙗко ведаю. не живи его гд0483и бж0483е мой. абы той годины не дочекалъ (Пралог, 633б); калист ... змовившисе з таковыми жъ хвалшерми, ст0483го ꙋгодника божаго потварами розными моръдовали (Зб. 82, 194б); затым егда его фалширом и спортником гснихъ догматъ назовемѡ не маетсѧ на насъ правдꙋ мовѧчихъ о што фрасовати (Апакр., 97); цесар оучинивши радꙋ з своими фалшерми, старалисꙗ ꙗкбы томꙋ забег, а ст0483мꙋ дамасхинꙋ оуста заградит могли (Жыц. св., 108б); калвинистове. которiи того прꙋтъ, сꙋт не еѵгликами, але невѣрниками и фалшѣрми еѵ0483лiи (Выкл., 112).
с. 382
Фалшиве, фалчиве, фалшыве, фальшиве, фальшыве, хвалшиве прысл. 1. Фальшыва, непраўдзiва, iлжыва. ани тежь мелъ ѡнъ ꙋв-ыменьꙗ наши ꙋвязыватися – тыи два члонки ѳалчивѣ написаны (КСД, 255, 1516); што ся дотычетъ потвары, яко быхъ я мелъ посылать врядника своего Капра, то на мене говорытъ фальшыве (АВК, ХХI, 154, 1556–1557); якомъ досегнул певное ведомости, ижъ то он противко мене то все ... не правдиве, а фальшыве сознавал (АВК, ХХХVI, 52, 1582); на которое писанье свое ваша милость хотѣлъ, абымъ вашей милости такъ много заплатилъ, якожъ ваша милость написалъ, а то все фальшиве было (АВК, VI, 83, 1589); речы в нимъ небылые и змышленые фалшыве написавшы ... же только готовъ был пани Коморовскую до присеги вести (АВК, ХХХII, 57, 1596); прiйдꙋ до вас в сꙋдѣ и бꙋдꙋ свѣдкомъ скорым, на чаровникѡв ... и на присѧгаючих именем моим фалшиве (Каз. Кiр., 8б); хто ѳалшиве присегает кривдꙋ чинит пн0483ꙋ бг0483ꙋ (Зб. 261, 219б); же дей то есть тестаментъ фальшывый ... фалъшыве змышленый (АВК, ХVIII, 212, 1607); противъ тобѣ свѣдsчилъ хвалшиве (Пралог, 449б); вставши ѡсꙋдили двꙋхъ старцовъ, которыхъ переконалъ данiилъ, ижь оусты своими фалшиве свѣдчили (Хран., 370б). Параўн. фалчевне. 2. Памылкова. если в новом завѣтѣ латинъскомъ такъ сѧ тые слова, ꙗкъ и в греческомъ знайдоуютъ, тогды их фалшиве дѣеписъ приложилъ (Апакр., 96б–97); поневажъ которыи сѧ кланѧли болванѡмъ, фалшиве богами их своими называли, бо не были боги, але злыхъ хитрыхъ и превротных людiй бѣсовское выѡбражене (Калiст, I, 161б). 3. Няшчыра, прытворна. если коториs з них приходил навежати мене, теды фалшиве ко мнѣ мовил, а в серцꙋ своем збирал злост (Пс. ХVII, 16б).
с. 382
Фалшивецъ наз. Фальшывы двудушны чалавек. которого хс0483 истинныи през своих оугодникѡв ... фалшивцем пред всѣми оуказавши дꙋхомъ оустъ своихъ оубиетъ (Каз. Кiр., 128б).
с. 383
Фалшивство наз. Тое, што i фалшъ у 1 знач. хрестьꙗне ... которые бы на кождыи год в плебанов або в попов своих на их споведи бывали ани ꙋ славе межи ѡколицы ани в злодеистве ани в фалшивстве (Ст. 1529–Ф, 107).
с. 383
Фалшивый, фалчивый, фалшевый, фалшывый, фальчивый, фальшивый, фвалшивый, хвалшивый, хвалшывый прым. 1. Фальшывы, якi з’яўляецца падробкай. не естъ то правый листъ отца моего, але то естъ листъ ѳальшивый (КЗ, 407, 1486); вы мене въ томъ жаднымъ пеняземъ не еднали, а и къ листу ся ꙗ къ тому не знаю, то есть листъ ѳалшевый (КСД, 48, 1510); где жь печати прибитыи въ того листа ѳальчивы (Там жа, 1451, 1520); хто бы листы ѳалъшывые на ꙗкую рэч набытую ѡказал ... ѡ тую рэч ѡ што право идеть прэдсꙗ можэть мовити и правом поступовати (Ст. 1566, 12); постановивши панъ Рудомина оному дей другому листу своему, отъ него пана Бокея положоному, фальшъ задалъ и фальшивымъ его быть назвалъ (АВК, VIII, 441, 1588); продають дары божые, двꙋхъ жонъ жывыхъ позвалѧють, а дрꙋгие зражають фальшывыми печатьми (Бер. саб., 56); свѣдки стали у очiю и признали ... о кованью фальшивыхъ червоныхъ золотыхъ и проч. (АЗР, IV, 210, 1600–1605); тамъ она тестамент фалшывы субордынованый показала (АВК, ХХХI, 328, 1645); Растлѣнныѧ пѣнѧзѣ, знаменiѧ ложнаа ... злыи грошѣ, фалшиваа монета, недобрыи шелюги (Бяр., 138); не бывает вызволеныs виноваsца, кгды робит ѳалшивꙋ монетꙋ (Зб. 259, 460б). 2. Прытворны, няшчыры, крывадушны. Максимъ сорочникъ поведилъ, ижъ дей то есть духовница фалшива, я дей ей не веру (АВК, ХVII, 163, 1540); стережитесѧ ѡт фальшивых пр0483рков (Валх., 83); рекъ гд0483ь ꙋченикомъ своим стережитесꙗ пилно фалшивых пророков которые приходꙗт во ѡвчомъ ѡдению але внꙋтръ сут волки (Зб. 255, 88б). 3. Iлжывы, непраўдзiвы. хто двизает зраком чисто своим, се ест ѳалчивыи и хитрыи тать (Арыст., 176); або писмомъ ꙗкимъ слꙋшънымъ правнымъ албо з властныхъ ꙋстъ его черезъ врꙗдъ нашъ дознанъ былъ светкомъ неправдивымъ фалшывымъ (Ст. 1588, 236); привлащивши собѣ врадъ пастырскиs писмомъ божымs ширмꙋютъ ницꙋютъ выворочаютъ, и на свое блюзнерские и фвалшивые потвары ѡборочаютъ (Унiя, 4); на подданыхъ ... фальшивую, неправдивую и непристойную потварь змысливши (АВК, ХVIII, 152, 1597); ты вѣдаешъ ижъ фалшывое сведецство на мене дали (Бiблiя, 556); не мов ѳалшивого свꙗдецства против ближнемꙋ (Зб. 261, 83б); там кгды христос на фалшивые сведецства молчалъ (Зб. 255, 250б); ѡтповѣдает тивуркиs, хвалшивыs свѣдокъ, каранꙗ не уsдет (Зб. 752, 519б); речет судꙗ чому тепер в муках собѣ чыниш хвалшывую добрꙋю мысль (Там жа, 534). 4. Несапраўдны. ѡвшемъ рачей ѡные ѡт многихъ спросностей ѡчистилесь, фалшивых богѡвs блꙋдъ поганбивши, и Хрстиѧнской наꙋки правдꙋ змоцнивши (Варл., 255–255б); такъ грѣшитъ той противъ приказанью бж0483емꙋ хто ритье або подобенства ꙗкiи чинить, абы ихъ за боги хвалилъ, бо хвалшивых боговъ знаками были (Хран., 97б).
с. 383
Фалширство гл. фалшерство
с. 384
Фалширъ гл. фалшеръ
с. 384
Фалшоване гл. фалшованье
с. 384
Фалшованый, фальшованый дзеепрым. 1. Ад фалшовати ў 1 знач. абы таковые товары не были фалшованы (СДГВ, 54, 1536); хто бы листы фальшованые на ꙗкꙋю речъ набытꙋю ѡказалъ (Ст. 1588, 23); там абовѣмs сатана сребро фалsшованое вырилъ: вs той дꙋши засѣѧлъ насѣнѧ горкiи (Мак., 99); цесар призвал Iѡанна дамаскина и ꙋказал ему ѡныs листъ фалшованыs (Зб. 752, 184б); збирали две сесыи на Кучинского, стороны горелки фалшованое (ИЮМ, III, 118, 1685); въ той сумме знайдовалося полтора таляра битаго фалшованого (ИЮМ, VI, 6, 1689). 2. Ад фалшовати ў 2 знач. чомꙋ кꙋ подпорѣ справы своей ничого с писма ст0483ого не привел, але тылко синодъ никейскiй, и то фалшованый, ꙗко сѧ нижей в роздѣле пѧтомъ покажетъ приточилъ (Апакр., 110б).
с. 385
Фалшованье, фалшоване, фальшевание, фальшованье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. фалшовати ў 1 знач. еси не согрешилъ в законе превышнего, и во свѣдении и вs сꙋде ... и о фальшевании товару и купsцевъ (Скар. IС, 67б); я то з людьми добрыми обачивши, ижъ ку почстивости тотъ Миколай ... о фальшованье листа примовилъ (АВК, ХХII, 6, 1555–1565); артыкул гі0483ѡ ѳалшованю монэты ѡ мынцахъ и ѡ золотарэхъ (Ст. 1566, 12); который артыкулъ и мы ку помочы собе берем, бо в ним тры речы выражает: фалшоване печати и рук (АВК, ХХХII, 16, 1596). 2. Дзеянне па дзеясл. фалшовати ў 2 знач. ижъ тогды тымъ вышпочиваньем, фалшованьемъ, и выкрꙋтачством ст0483ого писма, намнѣй своей речи не боронишъ, або сѧ тобѣ предсѧвзѧтsѧ своего ѡтменiти не годит (Апакр., 99б).
с. 385
Фалшовати, фальшовати, хвалшовати дзеясл. 1. Падроблiваць. хто бы листы або печати гсдрские фалшовал чимъ маеть каран быти (Ст. 1529–Ф, 5); коли бы хто листы або печати нш0483ы ѳалшовал ... ничим иным ѡдно ѡгнем каран быти маеть (Ст. 1566, 11б); золотори которые золото срэбро ѳалшують ... мають быти ѡгнемъ караны (Там жа, 12); естли бы тежъ хто ... церокграфы, на долги листы на заставы фальшовалъ (Ст. 1588, 23); если бы хто выписы врадовые переправовалъ, тестаменты, записы, церокграфы на дѣлчи листы, на заставу фальшовалъ ... жебы тотъ листъ за никчемный былъ узнанъ (АВК, VIII, 455, 1588). 2. Скажаць. знаете ли которые сꙋть што книги фалшꙋютъ, ꙗкъ и теперъ чинѧтъ вs бг0483ословскихъ книгахъ (Апакр., 188); в них свои блꙋды здрадливе сѣꙗли фалшꙋючи книги его, под именем ег свои вымысли ꙋдаючи (Бельск., 245); мовити с такими не хотѣли, которые правдꙋ своими здрадливыми вымыслы хвалшовали (Зб. 752, 556); новокр0483щенцы дивне в томъ фалшꙋют писмо (Выкл., 93). 3. Падманваць. лакомцы всимъ свѣтом бунтуют, и сꙋды фалшуют, лжывые свѣтки приsмуючы (Зб. 752, 593); лакомъцы сꙋды фалшꙋют, лживыs свѣдки ложъ продают (Зб. 82, 128б).
с. 385
Фалшовный, хвалшовный прым. Падроблены. Лодвикъ вказалъ передъ нами на тую землю листъ отца нашого несправный, ѳалшовный (КЗ, 524, 1494); яко бы князь Мулкуманъ листомъ хвалшовнымъ мелъ на немъ взяти шесть копъ грошей (АВК, ХVII, 240, 1540).
с. 386
Фалшъ, фальшъ, хвалшъ наз. 1. Фальш, хлусня, няпраўда. то есть фальшъ, яко быхъ я мелъ земли его на бочку затопить (АВК, ХХI, 154, 1556–1557); державцы нш0483ы кождыs в повете своемъ судили ... ѡ злодеsство ѡ ѳалшъ и ѡ голову шлꙗхэтскую (Ст. 1566, 49б); ведъ же естли бы се на томъ праве ѡказалъ ꙗкиs фальшъ и подъступокъ значныs ꙗвныs (Ст. 1588, 185); гь0483 бъ0483 нарекаетъ, хвалшъ, блоуд, кламство, роспрошене, и звожене ѡвецъ, розсѣване на всю землю нечистости и неправости ѡным причитаючи (Апакр., 63); вы бꙋдете в вꙗзеню аж бꙋде досвѣдчоно што есте рекли. если правда ест або фалшъ, бо не иначеs през здорове фараѡново шпегове естесте (Бельск., 30); тотъ ѳальшъ може ѡшꙋкать человека але богъ видить (Зб. 261, 134б); то щирый на него хвалшъ и помовка, яко и на святого Аѳанасiя (Пыт., 19); такъ ... прошу и упоминаю васъ: не вѣрте тымъ плёткамъ, бо то щырая баламутня и фалшъ спросный (Гарм., 220); то все фалшъ, што геретыцство малюеть а то естъ все правда, што кафолицство держит (Аб абр., 2б); таким прето способомs вси блꙋдѧчiе нарѡды ѡс0483тили, и балвохвалскiй фалшъ выкоренили (Варл., 56б); Прелесть: ... Блꙋдъ, фалшs, ѡмылка (Бяр., 215); зрадливе чинил перед ѡбличностю его ажъ до ѡмерзенꙗ. слова ꙋстъ его фалшь и зрада (Пс. ХVII, 4б); фалшивые теж свѣтки много противъ ему фалшу мовили, а все аж до смерти скромне терпѣлъ (Зб. 107, 188); вы бꙋдете въ вѧзенью, ажь бꙋде досвѣдчано што есте рекли, если правда есть, або фалшъ (Хран., 68–68б); трꙋдно было мꙋжа ѡного ст0483го хвалшемъ еретицким переконат (Зб. 82, 194б). Параўн. фалшивство, фальшность. 2. Падробка, падлог. что ж чините хвалшь в сꙋкнѣ а в соли а в селедцѣхъ (ПГ, I, 184, 1449–1451); робота таꙗ и матэрыꙗ без которое бы тое ремесло их справовано быти не могло подле звыклости ее то ѳалшомъ розумено быти не маеть (Ст. 1566, 12); постановившисе панъ Рудомина оному дей другому листу своему, отъ него пана Бокея положоному, фальшъ задалъ и фальшивымъ его быть назвалъ (АВК, VIII, 441, 1588); которое мыте и нижчене писма старого аж до подпису руки Михайла писара досыт дей явны значный фалшъ показуется (АВК, ХХХII, 11, 1596); бꙋдило не знаючысе до ѡбликгу своего ѳалшъ задавал (КЛС, 112б, 1597); затым декретови тому ѳалшъ задаючы и до протокꙋлꙋ записованꙗ справъ нашых сꙋдовых бралсе (ККСС, 55, 1615). Параўн. фалшивство.
с. 386
Фалшыве гл. фалшиве
с. 387
Фалшывый гл. фалшивый
с. 387
Фалшырство гл. фалшерство
с. 387
Фалшыръ гл. фалшеръ
с. 387
Фальба наз. (?). што есмо шкодъ у той пущи пана Козиньского порубанья дерева и побранья попелу и што фальбы зостало видели (АВК, ХХVIII, 12, 1562).
с. 387
Фальчивый гл. фалшивый
с. 387
Фальшаръ гл. фалшеръ
с. 387
Фальшевание гл. фалшованье
с. 387
Фальшеръ гл. фалшеръ
с. 387
Фальшиве гл. фалшиве
с. 387
Фальшивый гл. фалшивый
с. 387
Фальширъ гл. фалшеръ
с. 387
Фальшность наз. Тое, што і фалшъ у 1 знач. Правда в тыи часъ загинет. невѣрность а фальшьность та сѧ множити боудет (Сівіла, 8).
с. 387
Фальшованый гл. фалшованый
с. 387
Фальшованье гл. фалшованье
с. 387
Фальшовати гл. фалшовати
с. 387
Фальшъ гл. фалшъ
с. 387
Фальшыве гл. фалшиве
с. 387
Фалюндышовый, файлюндышовый, фалендышовый, фалиондышовый, фалондишовый, фолюндишовый, хвалендышовый, хвалюндышовый прым. ад фалюндышъ. взяли ... колпакъ фалюнъдышовый бурнатный куницами подшытый (АВК, ХХХVI, 42, 1582); шатъ: делія чирвоная фалюндышовая, лисы подшитая, другая дылія чирвоная файлюндышовая (АВК, ХIV, 274, 1583); взяли ... шатъ паръ двѣ ... чугъ двѣ фалондишовыхъ (АВК, VI, 83, 1589); колпакъ бурнатный фалиондышовый, куницами подшитый (АВК, ХVIII, 111, 1593); шубъка чорная фолюндишовая (АВК, ХХХII, 313, 1596); давай же іему сукню хвалендышовую (Мял., 317); сукманъ чорный хвалюнъдышовый (ИЮМ, ХХI, 457, 1626); речы мои рухомые ... доломанъ чоръный фаленъдышовый, килимъ новый (ИЮМ, ХХIV, 230, 1635); сукен моихъ в дому моем зостават, меновите: ферезыя лазурова, фалендышова с колнером, шлямами подшыта (ИЮМ, ХХVI, 125, 1641); приняли меновите кунтуш фалендышовый шлемами подшитый небескей масти (АВК, ХХХIV, 296, 1663); грабежъ, жупанъ синій старый фалендышовый и шуба (ИЮМ, II, 66, 1683).
с. 387
Фалюндышъ, файлюндишъ, фалендышъ, фолюндышъ наз. Гатунак тонкага англійскага і галандскага сукна. побрали ... ермяк фолюндышу бурнатного ... жупан фалюндышу чорного (АВК, ХХХVI, 57, 1582); побрали ... ланцушокъ золотый ... ермак фолюндышу бурнатного (АВК, XXXVI, 57, 1582); Янъ Петровичъ Обукгель ... мѣлъ з Люблина ... цѣлый поставъ файлюндишу всего локоть 120 (АСД, III, 316, 1583); взяли ... у Селивона шубу крытую чорнымъ фалюндышомъ (АСД, I, 177, 1590); пры которомъ бою згинуло у него Крушевского дылия фалюндышу бурнатного (АВК, ХХ, 70, 1591); курта фалюндышу бурнатного бакгазыку подшита зъ кгузиками золотыми коштовала пять копъ грошей Литовскихъ (АВК, VIII, 465, 1593); сукна осмъ локтей фалюндышу зеленого на столъ, за осмъ копъ грошей (АЮЗР, I, 265, 1596); сукна фалюндышу чорного на гробъ его милости пана локти сорокъ и семъ (АСД, IV, 306, 1599); жупанъ и дылия фалюндышу темно бурнатного, коштовали одинадцать копъ грошей (АВК, ХХVIII, 58, 1605); посудъ домовыхъ ... сукна фалендышу кгранатового локти дванадцать и треть (АВК, IХ, 468, 1626); кунътуш лазоревого фалендышу од мала до вела (АВК, ХХХIV, 395, 1665).
с. 388
Фаля наз. Хваля. Мало вsчасне погодне на морю плываетъ, которого штꙋрмъ носить, фалѧ заливаетъ (Лям., 16); видишъ, якъ барзо великая фаля на реце (ИЮМ, IХ, 234, 1636); Влъненіе: влъна, забꙋренье водное гды бываетъ, фалѧ на водѣ, навалность (Бяр., 21).
с. 388
Фаляша гл. фляша
с. 389
Фамилия, фамелея, фамилея наз. Род, радня. съ початку фамиліи своея зацные и великіе мужства чинячи и войска водячи, непріятелей господарей своихъ потлумили и горла свои на службахъ клали (АВК, XXXVI, 168, 1582); турцы королевство свое зачали, и з отоманьского домꙋ и фамилеи первшого собе королѧ ѡбрали (Бер. саб., 41б); ѡнъ ... верꙋ пану своемꙋ хова, и егѡ фамилиѧ старожитна не новотна (Барк., 150б); чомꙋ на тое свѣцкіе стискꙋютъ, же дх0483ѡвные тыхъ фамилій с котѡрых маетности побрали, подпалымъ и подпори ꙗкой потребоуючим потомsком не хоутными и невдѧчными сѧ посполите ставѧт (Апакр., 194); сынове тежъ израйлевы воротилисꙗ водлугъ поколѣниs и фамилиs до домов своихъ (Біблія, 137); тот сплодил александра ... которыs лꙋцко заложил ѡсвецоных кн0483жат слуцких, народ и фамилию славнꙋю ѡлелковичев розмножил (Стрыйк., 545); вшетеченство зацныи фаміліи звело и до оупадкꙋ привело (Каліст, II, 328); ѡдкꙋль и гербъ домꙋ и фамиліи своей, котвици двѣ, не без таемници, взѧли (Мак., 5); значнаꙗ ест фамиліа их млст: панов мнишковъ (Дыяр., 164б); Икосъ, оі: Дом, народ, поколѣне, родзаи, челѧд, фамѣлѣа (Бяр., 276); не маешъ давънеsшои фамилии, ꙗко ѡт адама (Зб. 259, 437б); што ꙋслышавши и ѡбачивши жона, зо всею фамилѣею великим веселъем сут наполнены (Пралог, 501); по ономъ помѣтанью ꙗзыковъ въ егѡ толкѡ фамилѣи тотъ ꙗзыкъ жидовскій зосталъ, котораѧ сѧ фамиліѧ, до оныхъ пышныхъ людей не примѣшовала (Хран., 19); домом писмо ст0483ое зоветъ фамилию або рожаи ꙗкиs люди, бо ꙗко домъ з велю каменыи, такъ теж едла фамилиꙗ або рожай з велю людии (Выкл., 31).
с. 389
Фанкгултъ наз. Золата вышэйшай пробы. далемъ я вамъ двадцат книгъ злота фанкгулту (АВК, ХХХIХ, 197, 1661).
с. 389
Фантазия, фантазыя наз. Фантазія. такъ ꙗко жыдове сподеваючисе иньшого месиѧша водлꙋгъ дꙋмы и ѳанътазыs своее правъдивого месиѧша ха0483 ... прогледели (Унія, 31б); костела римsского sвѣздочетцѡм, што календари пишꙋтъ, такъ фантазіи соуть помѣшаны, же тежъ вs своихъ календарех на однꙋ недѣлю рѡзные розне евангеліи кладоут (Апакр., 48б); чарнокнижники ... замыдлꙗючи ѡчи людские помешают взрок и ѳантазии (Зб. 261, 214б); живот ... з натꙋры естъ гнилым, а фанътазиею сѧ чинитъ вѣчным (Кін., 49б–50); ꙗко человѣкъ при смерти терпитъ мног фантазиs, такъ свѣтъ на сконченю мног бꙋдет мѣти блꙋдовъ (Зб. 259, 355); чл0483вкъ ... з натуры ест гнилым а фантазыею сѧ чинит вѣчънымъ (Зб. 82, 126).
с. 389
Фантазма, фантязма наз. Прадукт фантазіі; прывід, здань. бг0483ъ се нам в тѣле зsꙗвил, ане фантꙗзмою анѣ привидениемъ (Зб. 82, 267б); написал ... ѡ хрстѣ гд0483ѣ же фантазмою нам ꙗвилсꙗ (Там жа, 371).
с. 390
Фантазыя гл. фантазия
с. 390
Фантастицкий прым. Фантастычны. ѡ дш0483и Самоила пророка котораꙗ ѳантастицкое тѣло принꙗла (Зб. 259, 11).
с. 390
Фантованье, фантоване наз. Рэчавы пабор. державцы ... въ томъ мѣстѣ великіе тяжкости, кривды, вины, фантованья, дѣцкованья водлугъ воли своее на тыхъ мѣщанѣхъ вымышляли и зъ нихъ брати были звыкли (АЗР, III, 204, 1577); фантоване допущоно и пограблене было у мещанина Могилевского Левка Бролинича (ИЮМ, ХХХII, 106, 1578).
с. 390
Фантъ наз. Рэч, якой разлічваліся замест грошай. онъ первшимъ разомъ намъ двадцать грошей заплатилъ, гдежъ потомъ иншими речми, фантами, намъ платилъ (АВК, ХVII, 24, 1539); падчерица его Настасья Богданова Ѳедковича, взявши у него выправу зъ именья своего ... фантами, водлѣ шацунку, сорокъ копъ грошей ... ему жъ на вѣчность поступила (РПП, 201, 1559); тых пенезей ему всих сполна, ни жадными фанты, леч готовыми грошми ему отдати не могли (ИЮМ, ХХХII, 245, 1577); останокъ десеть копъ грши мает заплатити готовыми пенезми, не фантами ани товаромъ жаднымъ (АВК, ХХХIХ, 22, 1578); оный умоцованый пана Вагановского мною вознымъ и стороною при мнѣ будучою свѣтчилъ, ижъ сумы копъ двадцати не плачоно речами неслушными, фантами ледаякими (АВК, VI, 65, 1589); которую тую суму пенезей ... отдати и всю сполна заплатити однымъ разомъ маемъ ... готовыми грошми, монетою литовскою, не фанты, не товаромъ, на местцу певнымъ, назначономъ, тутъ, въ месте Могилевскомъ (ИЮМ, VIII, 237, 1597); господарь Илейко далъ справу, речи, скрини и фанты зъ воза до возу поперекладавши (АСД, I, 285, 1634); месеца Марца зъ дня осмого на день девятый у ночи у кадяхъ збоже и фанты наши изъ схованья нашого потаемне покрали (АВК, XVIII, 398, 1660); при той же шкатуле было и иншыхъ речей, фантъ розныхъ за залоги (ИЮМ, ХVII, 191, 1662); также у подданых збоже розное, кони, быдло, фанты до себе нуллитер забрал (ИЮМ, ХХV, 225, 1670).
с. 390
Фантязма гл. фантазма
с. 391
Фара, хвара наз. Прыхадскі касцёл. Болеслав ... ꙋмерлъ вѣкꙋ своего маючи лѣтъ нд0483 ... в костелѣ плоцком ꙋ фари похован (Хр. польск., 8б); ксендзъ Станиславъ костела светое фары, рушившисе также зъ злыми словы (АВК, II, 66, 1632); органисте зъ хвары Яну Боричце, яко хорому, дали ему золотый одинъ (ИЮМ, IV, 144, 1686); пушкару Кондрату Плисе, которому палцы оторвало, кгды стрелялъ на Воскресеніе, ведле фары, на цырулика дали (ИЮМ, Х, 61, 1695); наняли поденщыковъ трыдъцать трохъ качать делы уси болшые и полковые на валъ, на выводъ, и на рынокъ и до фары (ИЮМ, ХI, 142, 1697); купили пороху, стрелять на трыумфъ на Воскресеніе Господне до церкви братской и до косцела фары (ИЮМ, ХIII, 60, 1699).
с. 391
Фаразея гл. ферезыя
с. 391
Фаразия гл. ферезыя
с. 391
Фаразыя гл. ферезыя
с. 391
Фараоний прым. ад фараонъ. моsсею дочка ѳараѡнꙗ дала имꙗ по реце моис (Царств., 70б).
с. 391
Фараоновъ прым. ад фараонъ. поезду моему на возехъ фараоновыхs прировнахs тебе приѧтелsко моѧ (Скар. ПП, 3б); комоници моеи въ ѣздокох фараѡновых оуподобих тебе подрꙋго моѧ: лѣпы челюсти твои въ рѧсах а шіа твоѧ въ монистох (Зб. 262, 83); абы люд пометал жидовскиs же ест ѡт ѳараѡновои неволи выбавленыs (Зб. 261, 225б); купилъ его пентефриs требенецъ фараѡнов (Біблія, 88); почавшы ѡт сына фараѡновог аж до неволных то ест ѡт наболших до намнѣsших, так иж не был жадныs дом в египтѣ в которым бы ꙋмерлыs не был (Бельск., 44б); оучинил его сн0483омs цорки фараѡновы (Мак., 79); ꙋваж ꙗко господ богъ на сокрꙋшение пыхи фараѡновоs допустил на нег ... троха жолнеровъ ... хвлꙗшами и трꙋбами ꙋзброеных (Зб. 255, 213); тот домъ ... щасливъшиs нижъ фараѡновъ за ѡбецностю Iѡсифа (Зб. 259, 556); Дн0483ь третій потомъ былъ нароженьѧ фараѡновово (Хран., 65б); пнъ ... зоветъ Мойсеꙗ богом фараѡновым (Выкл., 34).
с. 391
Фараонский прым. ад фараонъ. если ꙋховаs бж0483е ꙋпор ꙗкиs и ѡкаменѣлост фараѡнскаꙗ против так значноs воли бозскоs мѣла бы сꙗ нещасливе ѡказат (Дыяр., 167б); або ли тых ест болшеs ниж воsска фараѡнскаго (Зб. 752, 455б).
с. 391
Фараонъ наз. Фараон. там же и фараѡнъ коли гонил за ними и съ своею оусею воиною потоплъ был (Валх., 47б); выдавайте хвалу гсви ... стрѧсноувшемꙋ ѳараона и силꙋ ег оу море чермное (Пс. ХVI, 132б–133); тежь руганиѧ противу Бг0483а, ꙗко слова фараѡна, Равsсака (Будны, 18б); кгды оный людъ израилsскій вs египтѣ ѡт фараоновъ былъ осѧгненый и зневоленый (Апакр., 157–157б); фараѡн возвалъ мꙋдрецов и чаровников (Біблія, 114); жидове не завше светили тот дн0483ь сꙋботниs, але в тот час почали, кгды были выбавени ѡт ѳараѡна (Зб. 261, 223б); дивное чꙋдо тоs ст0483ыs ꙋчинил, также конꙗ хорог цесарови ꙋлѣчил, але не ꙋпамꙗталсе тыми чꙋды твердыs фараѡн (Бельск., 286); кролеве египетские фароѡнами ведлуг годности кролевскои были потом речени (Стрыйк., 418б); ѡный неволею ѡт Егѵпчиков, и фараѡна мꙋчителѧ притиснены, ѡказавши страшные и дивные знаки и чꙋда, през Мѡйсеѧ и Аарѡна, Мꙋжеи ст0483ых, и прорцства даромъ почтенныхъ, выпровадилъ (Варл., 52); речи дивныи а великіи през него ѡказалъ фараѡнови наѡстатокъ (Мак., 80); ѳараѡнъ в жизные лѣта ховалъ пилно збоже, которимъ набиꙗлъ шпихлери, абы голодꙋ потомъ не чꙋлъ (Зб. 259, 463б–464); на шsто цесаръ ꙗко фараѡнъ затвердѣлыs не дбаючи (Пралог, 584б); выславꙗsтеж пана над паны ... того коториs ... вкинꙋл фараѡна и з воsскомъ его в море чирвоное (Пс. ХVII, 156б–157); зповиноватилсѧ тежь зs фараономъ цр0483емъ егѵпецкимъ: бо понѧлъ дочкꙋ егѡ (Хран., 289б).
с. 392
Фарба наз. 1. Фарба. тое жь прировsнаеть помазавъ черsвеною краскою и очерsмнить фаръбою блескъ его (Скар. ПБ, 20); в церкви образов старых злиненых фарбою писаных одинадцать (СДГМ, 34, 1579); в малеваню ест и материꙗ и ѳорма, материꙗ злото ѳарба и иные (Зб. 261, 207); прывилья зъ маетности, то есть ... коробка зъ фарбою Турецкою, коштовала золотыхъ трыдцать (АСД, I, 250–251, 1616); Кіссъ: Блющs ... зs того sѣлѧ фарбꙋ робѧт на лице (Бяр., 287); припалъ ѡдинъ з деревом фаръборскимъ которым фарбꙋ вытискают и ꙋдарил в головꙋ ст0483го иꙗкова (Зб. 82, 110б); за фарбу беркгринъ, для малеваня щита, золот. два (ИЮМ, I, 160, 1681); яецъ до фарбы за осмаковъ десять (ИЮМ, IV, 195, 1686). 2. Колер, афарбоўка. повешены были со всихъ сsтранъ опоны и ковры небесное фарsбы, то ест голубое со златомs промешиваное и лазуровое з ыними фарsбами (Скар. КЕ, 3б); выкрали ... пражы суконное до запон розное фарбы клупков двадцат шест (АВК, ХХХVI, 356, 1582); видѣл розмаитыи рибы и розныхъ фарбъ (Алекс., 42б); ꙗкъ игла до огнѧ вкіненаѧ ѡдмѣнивши фарsбꙋ ѡборочаетъсѧ вs огонь: еднакъ натꙋра желѣза не гинетъ, и зостаетъ (Мак., 131); Финіѯ: ... Также крваваа чирвонаа, брꙋнатнаа, аб багроваа фарба, аб масть (Бяр., 319); диꙗмент ... мает ѳарбꙋ ꙗкобы желѣзꙋ подобнꙋ (Зб. 259, 248б); што коли упросили люды ѡныи, жадали тежъ и ѡ дочки свои абы сꙗ на волосы ихъ перваꙗ фарба вернула (Пралог, 534б); Оучини жь ... еще инное прикрытье зs скꙋръ борнатной фарбы (Хран., 103б). // перан. Адценне. то естъ ... образъ ст0483огѡ мꙋжа сегѡ, фарбами цнотъ в Контерфектѣ іллꙋмінованый (Сматр., 34); ꙋказал ему ... розмаитост птаства спеване розличнои фарбы (Зб. 107, 103).
с. 392
Фарберовъ прым. Які належыць фарбавальшчыку. станули ꙋ рꙋръ ставꙋ вышшого, коториs есть на дорозѣ рольи фарберовой (Біблія, 504); станꙋли ꙋ рꙋръ станꙋ выжшогѡ которыи есть на дорозѣ рольи фарберовой и взывали цр0483ѧ (Хран., 344).
с. 393
Фарберский, фарборский прым. Фарбавальны; прызначаны для фарбавання. Кузма Куриловичъ, ученъ его, у которого он на науце ѳарберской был и того ж ремесла ѳарберского ... у него выучилсе (АВК, ХХХIХ, 66, 1578); в тым прискочив ѡдин с киемъ фаръберскимъ, которым фаръбу вытискают, и ꙋдарилъ по головѣ ст0483аг Иꙗкова (Зб. 81, 51); в томъ припалъ ѡдинъ з деревом фаръборскимъ которым фарбꙋ вытискают и ꙋдарил в головꙋ ст0483го иꙗкова (Зб. 82, 110б).
с. 393
Фарбоване гл. фарбованье
с. 393
Фарбованый дзеепрым. ад фарбовати. подъ нимъ валахъ бѣлъ, фарбованъ, петно подкова (АСД, IV, 217, 1576); жупицу козлову чорно ѳарбовану ... урядъ до рук моих подалъ (АВК, ХХХIХ, 559, 1579); я ... з войны з земли неприятелское Московское утек, взявшы пна своего коня шеръстю сивого ябковитого, фаръбованого (АВК, ХХХV, 43, 1596); ꙋчинишъ тежъ прикрите другое на верхъ з скур баранних чирвоно фарбованых (Біблія, 141); то есть ... напростицѣ тры розною фарбою фарбованое (АСД, III, 98, 1630); абы мнѣ взѧли ... sолото, сребро ... и шкꙋры бараньи, червоно фарбованы, и шкꙋры синіи (Хран., 101б); паски новыи фарбованыи до лядовницы (ИЮМ, I, 243, 1682).
с. 393
Фарбованье, фарбоване наз. Дзеянне па дзеясл. фарбовати. он научившисіа у мене ремесла, то ест фарбованя сукон и кощов ... а мне за науку досыт чынити не хочет (ИЮМ, ХХХII, 69, 1578); Подписаніе: подпис. мет: фарбоване (Бяр., 109); минии фунтъ одинъ до фарбованя печей, осм. осмнадцать (ИЮМ, V, 28, 1688); Маляру Кгабрыелю за фарбоване коляски пасовой дали (ИЮМ, VI, 71, 1689); купили минеи фунты два до фарбованя тыхъ печей (ИЮМ, ХI, 32, 1697).
с. 393
Фарбовати дзеясл. Фарбаваць. Живописꙋю: Малюю, фарбꙋю, такsже малѧрством сѧ бавлю (Бяр., 43); Ѱіммѵфъ: Блейвасъ, фарба естъ фарбовати лице (Там жа, 323). // перан. людеи або пыха, або кламство, або своꙗволꙗ и роскошъ телеснаꙗ ꙋводит, хотꙗ то ѡни иначеs фарбꙋют (Выкл., 80).
с. 394
Фарборский гл. фарберский
с. 394
Фарбота, форбота наз. Карункi. Фарботы до завитья зъ золотомъ а зъ серебромъ, другие форботы до цапликовъ паненскихъ, форбота злотомъ до биретка з матицы перловой (АВК, ХХII, 155, 1565); у той же коморе ... престираделъ до труны и на тело две съ фарботами (АВК, ХХ, 136, 1598); кошуль бялокгловскихъ фарботами золотыми и перлами оправныхъ трынадцать (АВК, ХХVIII, 63, 1605).
с. 394
Фарезыя гл. ферезыя
с. 394
Фарижъ наз. Пародзісты конь, скакун. привели к немꙋ тисѧчю тисѧчь конеи кормных поровых и сто тисѧчь фарижъ индииских под хакизмами сирьмѣнѣми (Алекс. ХV, 2); цесар всѣвши на фарижа до золотых ворот ехал. сподѣваючисꙗ там поткати з самым магметом (Бельск., 390б); всѣмъ на фарижахs велѣлъ быт, а тые фарижи бордей всꙗких коней (Алекс. 1697, 21).
с. 394
Фаринъ наз. Цукровы пясок. мѣщанинъ Виленскій, провади съ кролевца соли лаштовъ і0483 (10) ... цукру фарину бочка а0483 (1), въ ней важитъ каменей ді0483 (14) (АВК, ХIV, 651, 1599). Параўн. форина.
с. 394
Фарисей, фарысей наз. Фарысей. собралис наши фарисѣи кніжници ѡсоудили его камениемъ побити (Чэцця, 201б); Хс0483 самъ и его Ап0483ли и Стефанъ, обличали фарісеи и всѣхъ лицемереи (Будны, 99); фарисеи ꙋслышавши, рекли: тотъ нѣ выганѧет бесов (Цяп., 16); Хс0483 гь0483 казал слоухати фарисеѡв, ꙗко на сѣдалищи моѵсеовомъ седѧчихъ (Апакр., 66б); ѳарысееве ... твары свои высушали абы люде видечы зрозꙋмевали же ѡни постꙗт (Зб. 261, 124б); по мордованю жидовы ѡт антиоха вщалисꙗ секты троꙗкие жидов, то ест были фарисеи, садꙋкеи, иессеи, фарисеи речены ѡт фарес (Бельск., 165б); фарисеи которыи себе и чистыми и справедливыми быти розꙋмѣли, нарѣкали на Га0483 нашего Iс0483 Ха0483 (Каліст, I, 18б–19); такъ и Гсдь часꙋ распѧтіѧ, ꙗкъ чл0483вкъ на смерть ѡсꙋженый, взгардꙋ поносил ѡд фарісеевъ (Мак., 249); два человеки вошли во церков абы се молили, ѡдин фарисеs так се молил боже дꙗкꙋю тобе жем не ест ꙗко иншые люди (Зб. 255, 94); тые послове были з ѳарисеѡвъ, которые межи жиды были ꙗко геретики (Зб. 259, 17); ему самому епскпы жидовские и фарисеѡве входит до ст0483ыни там где раз толко през рокъ наивышшыи сщ0483енникъ входилъ ... допустили (Зб. 81, 49б); жидове и фарисеѡве зs зазsрости его роспꙗли (Пралог, 565–565б).
с. 394
Фарисейский прым. Фарысейкі. не рѣкъ хоронитьсе ѡт кsвасу хлебsного. але ѡт ꙋченьꙗ фарисеисsкого и садsдукеисsкого (Цяп., 22б); ꙋченики фарисеsские посланы жебы господ исусъ в слове подфатили мовꙗт ꙋчытелю ведаемъ же еси правдивыs (Зб. 255, 114б); небесныs корол ... длꙗ злости фарисеsскои сѣтми наꙋки своеи мало што грешъныхъ ꙋловилъ (Зб. 259, 52). ◊ Квасъ фарисейский гл. квасъ.
с. 395
Фарисеовъ прым. Які належыць фарысею. первый терпливе и скромне фарисеово нарꙋгане знесши, грѣхѡв позбылъ (Каліст, I, 6б).
с. 395
Фармовати гл. формовати
с. 395
Фарный прым. Парафіяльны (прыхадскі). Въ томъ селѣ есть костелъ фарный, въ которомъ плебанъ маеть на пашню свою шесть волокъ (АСД, I, 30, 1536).
с. 395
Фаростъ гл. хворостъ
с. 395
Фарстъ наз. Упрыгожанне на касцельным богаслужэбным адзенні. въ той же скрыни были орнаты три, одинъ орнатъ аксамиту брунатного ... до того орнату умералъ афтованый, перлы зъ фарстами, на которомъ было перелъ локоть двадцать (АВК, VIII, 484, 1599).
с. 395
Фартукъ гл. фартухъ
с. 395
Фартуна гл. фортуна
с. 395
Фартухъ, фартукъ, хвартухъ наз. Фартух. онъ двадцать грошей и жита бочку, сорочку и фартухъ взялъ (АВК, ХVII, 133, 1540); в той скрыни ... фартухъ пражы черленой (АВК, ХХI, 194, 1556–1557); речи ... зостали, а то есть меновите: брамокъ двѣ перловыхъ ... фартуховъ три едвабемъ шитыхъ (АВК, VI, 119, 1625); дѣвка на колѣнахъ у Карпа седѣла, безъ паса и безъ фартуха (АСД, I, 316, 1640); ѡбѧзало: ѡбвѧзка, фартꙋхs (Бяр., 194); хвартуховъ коленскихъ два, коштуютъ золотыхъ пять (АВК, ХVIII, 439, 1663); полотна на фартухъ локт. д0483 (ИЮМ, I, 181, 1681); Федоровичу полотна купили на фартухъ, дали осмак. пятнадцать (ИЮМ, III, 63, 1685); самой Марковой полтабину на фартухъ локтей два безъ трети (ИЮМ, V, 109, 1688); полотна ... на фартуки челяди, четырнадцать локотъ (ИЮМ, Х, 84, 1695).
с. 395
Фарысей гл. фарисей
с. 396
Фаса наз. Фаса. заставилъ есми емꙋ ѳасу свою съ таваромъ, а въ той ѳасе было на сто копъ грошей товару (КСД, 356, 1516); купилъ есми у него фасу ножов Угорских за осмъ сот на слово (ИЮМ, ХХХII, 210, 1578); тот же Гришъко ... отсел з Могилева до Смоленска пна Игната Романовича две ѳасы кол вывезъ (АВК, XXXIX, 212, 1579); косъ у фасахъ 12 тисячей 6, шацовано за копъ 300 (АСД, III, 307, 1583); въ томъ спихлеру ... хмелю фасы две (АВК, ХХ, 137, 1598); войтъ Слуцкій, провади до Кролевца черезъ слугу своего Саву Тишковича товару своего: лою шмальцоваваного фасъ иі0483 (18) и следевокъ ѳ (9) (АВК, ХIV, 651, 1599); Хищникъ: ... гакъ, которымъ обрꙋчъ заводѧтъ на фасы (Бяр., 185).
с. 396
Фаска наз., памянш. да фаса. надали до того жъ монастыря ... съ двора яблоченского ... масла фасокъ двѣ (АВК, III, 28, 1524); на замокъ ... дають по куряти, по десяти яецъ, по сыру, по фаскѣ масла, у кого корова естъ (АЗР, II, 367, 1540); панъ Гуринъ ... побралъ ... фирьятику две фаски, инберу в меду фаска (Пін., 133, 1562); Войтехъ Въснарский ... взялъ с клети ... меду пресного пять фасокъ (АВК, ХХI, 232, 1566–1567); мѣщанинъ Берестейскій, зъ Люблина мѣлъ товаръ свой: гвоздья кгонтового фаски 3 за копъ 3 (АСД, III, 299, 1583); его милость мнѣ за тую роботу змовити и поступить рачилъ ... сыровъ копу, масла фаску (АВК, VI, 44, 1589); возми ... десꙗтеро хлѣба и ѡпрѣсноков и фаску медꙋ (Біблія, 428); масла фасок десять, въ которыхъ можетъ быть масла медницъ тридцать (АВК, VIII, 557, 1603); Делва: Кадь, стаговъ, фаска, бочка, или дѣжка (Бяр., 33); Отъ Матинского господара фаска масла солоного (ИЮМ, V, 133, 1688).
с. 396
Фасовать дзеясл. Насыпаць, умацоўваць. за то будуть повинни мѣщане ратушъ порадный збудовати ... и землею фасовать (АЮЗР, I, 166, 1569).
с. 396
Фасолъ наз. Калатня, сварка. того ѡдного прагнꙋлем, абымъ замешанѧ того свѣта, и порожнихъ фасоловъ вышедши, ѡдинъ зs ѡднымs самымъ зоставалъ, и вs спокойномъ постановеню дш0483и, Бг0483ꙋ моемꙋ, и Пн0483ꙋ слꙋжилъ (Варл., 324б); Молва, или млъва: ... звада, бꙋрда, тꙋрнѣѧ, фасолs, замѣшанье, згелкъ, смꙋщенье, смѧтенье, папеченіе (Бяр., 80).
с. 397
Фастикулъ гл. фастыкулъ
с. 397
Фастъ наз. Зелле. Sело: sѣлѧ всѧкое, также: фасты, былье (Бяр., 45).
с. 397
Фастыкулъ, фастикулъ, фасцыкулъ наз. Скрутак (дакументаў), звязка. иншые листы на тые земли имъ служачые прыгодне выпали с под поеса, с фастыкулом у паркгамине увиненым (АВК, ХХХ, 343, 1607); листовъ и справъ розныхъ было фастыкуловъ чотыри великихъ, служачые на именье Кривоногово (АВК, ХХ, 299, 1631); вs костелѣ под бытност: кр: млст: по прочитаню еѵангеліи вs казаню поднести писанꙗ в килкадесꙗт фастикулах (Дыяр., 163); Ꙋза, юза: звѧзокъ, ланцꙋх, вѧзанка, темницѧ, фастикꙋл (Бяр., 178); тамъ же жалуючіе кольконадцать фасцыкуловъ ... просили помененого отца намѣстника, абы ... тыхъ справъ шукать позволилъ (АВК, IХ, 45, 1671); дворнику купили футро, дали копы три, за подшытье кунтыша золот. а0483, свечъ и нитей до фастыкуловъ, асм. г0483 (ИЮМ, I, 118, 1680); пану Коритинскому, почтарови, одъ листу и фастыкулу великого, который посылали до двору кролевского, дали зол. два (ИЮМ, IХ, 112, 1692).
с. 397
Фататися гл. хвататися
с. 397
Фатитися гл. хватитися
с. 397
Фатыкга наз. Фатыга. то пенези ... не рукоданныи, але тыи, которыи ми виненъ былъ тотъ Добко за фатыкги (АВК, ХVII, 192, 1529–1540).
с. 397
Фацеликъ наз. Тое, што і фацелитъ. сꙋдаръ – хꙋстка, фацеликъ, и тыж подвика (Зіз., 60).
с. 397
Фацелитъ наз. Шыйная або галаўная хустка. Главотѧжъ: Бѣндаликъ, фацелитъ, хꙋстка (Бяр., 27); Сꙋдаръ: хꙋстка, фацелитs (Там жа, 160). Параўн. фацеликъ.
с. 397
Фвалшивый гл. фалшивый
с. 397
Фворостина гл. хворостина
с. 397
Фворый гл. хворый
с. 397
Фвостъ гл. хвостъ
с. 397
Фебра, фребра наз. Ліхаманка, гарачка. на фребрꙋ много было хворыхъ (Барк., 171–171б); ѳребрꙋ внутрную мают же наверх сꙗ не показꙋетъ тои докторове на пулсахъ не познают (Зб. 261, 129б); во снѣ пострахов се набравши, в фебрꙋ впадали (Бельск., 324б); трꙗсцꙋ або фебрꙋ хвалили за бога, наши словꙗне, полꙗки, рꙋс, литва (Стрыйк., 432б); ꙗкъ бовѣмs горѧчкою роспаленомꙋ, албо на фебрꙋ хорꙋючемꙋ (Мак., 82); маючи вставичную фебрꙋ, и сл0483нечнꙋю горꙗчост, и неспане терпꙗчи, не маю жадного мне зычливого, болшъ терплю нижли тыꙗ (Жыц. св., 53б); ѡт того часу дрижу, а фебра мене колотает (Пралог, 567б); зосталем жонꙋ мою велми на фебрꙋ ... страдаючы велми (Зб. 82, 187).
с. 398
Фебруарий, фебруаръ, февруарий, февруаръ, фэбруары наз. Тое, што і февраль. сіи мсць после ѳеврꙋаріѧ. зовомы мꙋлизма. а евреискии, вадарь (Неба, 80); в том року ≠аф0483ов днꙗ и0483 ѳэбрꙋары сполнило ми се ѡт нароженꙗ моего лет кs0483 (Еўл., 10); прибѣжит з москви кнꙗз костентин иванович ѡстроскиs тои жь зимы мц0483а ѳврꙋариꙗ є0483 ден (Патр. К, 61б); писаны тые порѧдки ... рокꙋ ѡт воплощеніѧ сн0483а Бж0483огѡ тысѧча шестьсѡтъ пѧтьдесѧтогѡ, мсца февруаріа второго днѧ (Ст. бр., 20); лѣта ... тысяча шестьсотъ шестьдесятъ девятого, мѣсяца Февруарія (АВК, III, 70, 1669); мца Февруария в0483 дня (ИЮМ, I, 28, 1679); мцъ Фебруарій. Мца Фебруария а0483 дня (ИЮМ, II, 98, 1684); мы судъ ... розправу ... до дня одинадцатого сего жъ месеца февруара ... одкладаемъ (АВК, I, 356, 1697); мы судъ ... наказуемъ ... дня петьнадцатого сего же месеца фебруара за прыволанемъ зъ его милостію паномъ Ропикеромъ ку скуточной росправе (Там жа, 357); писанъ ... мѣсеца фебруарія девятьнадцатого (АВК, III, 4, 1738).
с. 398
Фебруаровый прым. ад фебруарий. въ року 1684 передъ врадъ ... на рочки фебруаровые по его милости ксендза метрополиту уростилъ (АВК, ХV, 484–485, 1686).
с. 398
Фебруаръ гл. фебруарий
с. 398
Февралевый прым. ад февраль. я возный ... прибиялом цедулы до замку Менского ... на тотъ час на рочкох февралевых (АВК, ХХХVI, 393, 1582); с квиту сознаня возного вышей помененого показало, же праве перед рочъками февралевыми у чотырох неделях позов помененый татаром подал (АВК, ХХХI, 67–68, 1590); на рочъки кгродъские ѳевралевые (КЛС, 172б, 1597); о то все панъ Умецкий его пана Душевского передъ судъ мой на рочки прошлые февралевые припозвалъ былъ (АВК, XVIII, 277, 1625); она передъ врадомъ кгродскимъ оршанскимъ на рочкохъ февралевыхъ вступивши въ рочки ... выконати маетъ (АВК, ХV, 56, 1653).
с. 398
Февраль наз. Люты. писана у Турейску въ Володимерьскомъ, Февраля у 1 день (АЗР, I, 32, 1414–1429); писан ꙋ Вильни, ѳевраль 4 день (КСД, 613, 1509); писанъ и данъ у Вильни, лѣта Божьего нароженья 1547, мѣсяца Февраля 21 дня, индикта 5 (АЗР, III, 18, 1547); Лѣт Бож нарож ≠аф0483л Жыкгимонт вторыи ... на королевство Польское был помазан и корунован мсца ѳевралѧ (Рач., 350); року тысеча пять сотъ осмдесятъ осмого мѣсяца февраля первого дня, король его милость позволити рачилъ (АЗР, IV, 3, 1588); два месецы то ест генваръ ѳеврал, стычнѧ и лютаго так тепло было, ижъ сады цветы, трава великаѧ была (Царств., 76); там же теды ѡных вышмꙗнованых еретиков передеспꙋтовавши и непокорных анафемѣ подавши, там же теды ꙋставили праздник стрѣтениꙗ гд0483нꙗ мсца февралꙗ в0483 днꙗ (Бельск., 326); приѣхалисмо в городъ сѣвскъ і февралꙗ року ≠ ах0483ли (Дыяр., 151б); въ рокꙋ прошлом тисеча шестсот сорок пꙗтом мц0483а ѳевралꙗ (КАР, 5б, 1646); купили паперы либры две на протоколъ на месецъ генъваръ и февъралъ (ИЮМ, I, 94, 1680). Параўн. фебруарий.
с. 399
Февруарий гл. фебруарий
с. 399
Февруаръ гл. фебруарий
с. 399
Фезвитянинъ наз. Тое, што і фезейчикъ. пришолъ Иліѧ проркъ ѳезвитѧнин ... до Ахава цр0483ѧ Iзраильскогѡ, и реклъ емꙋ (Хран., 309б).
с. 399
Фезейчикъ наз. Прадстаўнік народа фезеяў. привели есте мене вs ѡгидꙋ хананеsчиком и фезеsчиком ѡбываетелем тои земли (Бельск., 25). Параўн. фезвитянинъ.
с. 399
Фелонъ наз. Фелонь. ѡбачили на нем под фелоном праве царскꙋю з золотом шатꙋ (Бельск., 314); уберы свещеническіе: стихаръ, петрахиль, поясъ, поручье, ѳелонъ (Гарм., 214).
с. 399
Фемианъ гл. фимианъ
с. 399
Фемиянъ гл. фимианъ
с. 399
Фениксъ наз. Фенікс. Выпꙋстить намъ феникса зs арки свое певнѣ, дасть Лебедѧ: Часъ престать нарѣкати ревнѣ (Лям., 15); потомъ фениѯъ в попелъ ѡборочаетсꙗ, а затымъ ѡтновлꙗетсꙗ (Зб. 259, 70). Параўн. финиксъ.
с. 399
Феникъ наз. Тое, што і финикиянинъ. ѡ чом и гередотус пише в книгах пꙗтых, иж Грекове наꙋки вси и литери ѡт феников взꙗли (Стрыйк., 414).
с. 400
Феницкий прым. Фінікійскі. Кадмус было имꙗ власное кролꙗ феницког сына егенора (Бельск., 70б).
с. 400
Феолиогия гл. феология
с. 400
Феолиогъ гл. феологъ
с. 400
Феология, феолиогия наз. Тое, што і теология. Наꙋчил теж ное сынов и потомков своих феѡліогии и наꙋки в речах бозских (Стрыйк., 415б); свѣцких сꙗ наꙋк навчивши хотꙗчи сꙗ до ѳеѡлогии ꙋдат, первеs сꙗ до францѣи ... пустилъ (Пралог, 486б).
с. 400
Феологъ, феолиогъ, феолокгъ, феолокъ наз. Тое, што і теологъ. сказание ст0483го ивана ѳеѡлога. как ... въпрашалъ гса ба0483 (Чэцця, 372); ꙗзык емꙋ глꙋбоко в горле ꙋрѣзали, ѡныs ꙗзыкъ феѡлога которым бж0483ки правды боронил (Бельск., 342б); ѡ чомъ ѡписует ѡдин великиs феѡлогъ на sмꙗ фома (Зб. 752, 565); ѡныs ꙗзыкъ феѡлокга которим бж0483ои правды боронилъ (Зб. 82, 335); што ѡписуетъ ѡдин великиs ѳеѡлокъ на имѧ ѳома (Там жа, 419); Ѳеѡліогове, или Бг0483ослове, три чести назначаютъ, лѧтрію, Дꙋлію, и Гипердꙋлію (Зб. вып., 101).
с. 400
Феразей наз. Прадстаўнік народа феразеяў. хеттѣи, аморрѣи, и гергесѣи, и хананѣи, и феразеи и евеи и евусеи зобралисꙗ посполу (Біблія, 244); хеттѣи, аммореи, и гергесеи, и хананѣи, и феразѣи, и евеи, и евꙋсеи, зобралисѧ посполꙋ абы валчили противъ Iсꙋсꙋ (Хран., 165б). Параўн. феразейчикъ, ферезеанинъ.
с. 400
Феразейчикъ, ферезейчикъ наз. Тое, што і феразей. привели есте мене во ѡгидꙋ хананѣйчиком и ферезейчиком ѡбывателем тоеи земли (Біблія, 75); послал ... и хеттѣчика, и феразейчика и евꙋсейчика на горах, и евѣйчика теж (Там жа, 247).
с. 400
Ферезеанинъ, ферезиянинъ, феризеанинъ наз. Тое, што і феразей. богъ ... погꙋбить пред вами народы многи еѳеанъ герsгесеанъ амореанъ хананеанъ ферезеанъ (Скар. ДЗ, 18б); того часу Хананеане и Феризеане живѧху не земли тои (Скар. КБ, 25б); ꙗ самъ вытекꙋ перед ѡбличемъ твоим, амморѣꙗн, хананѣꙗнъ, и хеттѣꙗнъ и ферезиꙗн, и евеꙗн, и генгесѣꙗнъ, и евꙋсеꙗнъ (Біблія, 153).
с. 400
Ферезейский, феризейский прым. Феразейскі. Знашли сутs царѧ ... и побиша людеи хананеиских и ферезеиских (Скар. КС, 4б); людие же аморѣискии, и еѳеискии, феризеискии, и евеискии ... не суть ѡт сыновъ ізраилевыхs (Скар. ТЦ, 148); вывелs зs земли оной до земли доброй ... на мѣстце хананѣйское ... и ферезейское, и евꙋсейское (Хран., 81).
с. 400
Ферезейчикъ гл. феразейчикъ
с. 401
Ферезиянинъ гл. ферезеанинъ
с. 401
Ферезыя, фаразея, фаразия, фаразыя, фарезыя, ферезья наз. Верхняя мужчынская вопратка без каўняра, без рукавоў. заставили ... другую фаразею чирвоную фалюндышовую, козками подшитую, с петлицами чирвоными (АВК, ХХ, 225, 1611); шаты его, меновите: ферезыю чырвоную полшарлатную ... лѣтникъ атласовый; вышневый, зъ плащыкомъ такимъ же (АСД, III, 82, 1617); футро мое, што подъ ферезыею, то пану Тромбъчынскому (ИЮМ, ХХIII, 345, 1623); шаты мои, фаразыя лазуровая, синея, вилкомъ подшытая (ИЮМ, ХХI, 421, 1625); сукна ... фаразія ротова волками подшита (АВК, IХ, 468, 1626); побрали, а меновите суконъ паръ две, то есть ферезыю зеленую фалюндышовую (АВК, ХХ, 295, 1630); тые помочники его ... взяли и злупили зъ него фарезыю фалендышовую (АСД, III, 104, 1631); речы мои рухомые ... ферезыя сукна гвоздикового, хребътами рысими подшытая (ИЮМ, ХХIV, 229, 1635); реестръ ... жупанъ зъ серебряными кгузиками чамлетовый, ферезья, жупанъ бланкитъный (ИЮМ, IХ, 277, 1636); ферезыя чырвоная кармазыновая, адамашкомъ подшытая (ИЮМ, ХХVI, 108, 1641).
с. 401
Феретъ наз. Металічнае ўпрыгожанне. брамокъ перловыхъ с пунталами и з феретами две (АВК, ХХVIII, 62, 1605); побралъ ... брамку перловую зъ ланцушкомъ серебренымъ ... зъ феретами (АСД, III, 82, 1617). Параўн. флоретъ.
с. 401
Ферзинъ прым. Тое, што і фероза. нагоршіи очи что походило на зеркость ферзиноу. а еже ѡчи его велики и вылезли. сеи ест ревнивъ, и ленивъ (Арыст., 176).
с. 401
Феризеанинъ гл. ферезеанинъ
с. 401
Феризейский гл. ферезейский
с. 401
Ферованый дзеепрым. ад феровати. подали декретъ его кор. милости, за печатю великого князътва литовского суду задворного ... ферованый просечи, абы былъ до книгъ актикованый (ИЮМ, IХ, 279, 1637); тотъ ... декретови суду головного трибуналу любелского, який въ той справе учиненый, ферованый будетъ, прослухалъ (Арх. ЮЗР, III-1, 376–377, 1638); при томъ тотъ же умоцованый позваныхъ особъ покладалъ листъ записъ его милости ... у Вильни ферованый (АВК, ХV, 17, 1645); которого зачатку тое справы декретомъ земъскимъ Виленскимъ датою звышъ помененою ферованымъ довожу (АВК, ХХ, 365, 1664); яко мы врадъ ... на показане тыхъ пактъ, до теперешнихъ роковъ позволили ... декретомъ нашымъ ферованымъ и выданымъ (АВК, I, 95, 1666); по инквизиции, на которой и сами же презбитеры брали, ферованый поднести замыслили (АВК, III, 73, 1670); зачымъ и копа, декрету ферованого за невыданьемъ помененого подданого до екзекуцыи не приведши, розошласе (АВК, ХVIII, 485, 1670); першы декрет сꙋдꙋ головног з ѡчевистое конътроверсыs Ѳерованы и запрысежоны (КАР, 15б, 1696); потреба, абы сꙋдіѧ декретъ на смерть ферованый затрималъ, поки невѣста дѣтѧте не породитъ (Зб. вып., 11б).
с. 401
Ферованье наз. Дзеянне па дзеясл. феровати. Мы, судъ, предъ ферованьемъ декрету нашого наказали есмо, абы тотъ Сидоръ Сухомыра тую дочку свою передъ нами ставилъ (АСД, I, 322, 1640).
с. 402
Феровати дзеясл. Зацвярджаць, пастанаўляць. максимиꙗнъ ... а диѡклитиꙗн ... писаные выроки срокгие на хрстиꙗны цесарскою своею моцю выдали абы ... богом феровали (Бельск., 256); врадъ земскій слушне декретъ свой феровалъ (АВК, ХV, 34, 1645); цесари ... против блꙋдови декреты ферꙋют (Выкл., 133); при поклоне паномъ судъямъ, просечи абы на насъ обтяжливаго декрету не феровали ... дали таляровъ твардых десять (ИЮМ, IV, 96, 1686).
с. 402
Фероза наз. Біруза. Камен фероза. Его же оумноживають цр0483и велиѧ. во скарбех своих и честоуютсѧ (Арыст., 238). Параўн. ферзинъ.
с. 402
Фертмаршалокъ наз. Военачальнік атрада нямецкіх наёмнікаў. Для п. маіора полку фертмаршалка, што сталъ у п. Евевия Королкевича, райцы, куп. мяса (ИЮМ, ХVIII, 107, 1710).
с. 402
Фертъ наз. Назва літары Ф. се имꙗ ѡт тых литер починает фертъ, ф (Бельск., 334).
с. 402
Ферштъ наз. (?). тогдыж собралис велможи над кн0483sи и кн0483sеи крабов кн0483sеи ферштов выбраных моршалков земьских воевод и вси заказьци земьскіи к поновленію ѡного ѡбраза (Зб. 262, 116).
с. 402
Ферьзный прым. Ферзевы. зри на игрѫ шаховꙋю и поведанье ферьзное с пешками, егда сѧ сьимают с нею. и раставаютсѧ ѡт неѧ (Арыст., 152).
с. 402
Фестула наз. Фістула (трубка аргана). Сопль: Сопѣль, пищалка, флетнѧ, фꙋѧра, дꙋда, сꙋрма ... фѣстꙋла оу органов, або оу регалѡв (Бяр., 153).
с. 403
Фестъ, фэстъ наз. Фэст. умыслилъ в мѣсте Изынацэ зъездъ мѣти а великии фэстъ учынити (Атыла, 214); хто бы на тотъ знаменитый фестъ, на тотъ презацный зsездs и сеимъ прибыти не хотѣлъ (Карп., 1б); на фестъ святители ойца Миколая ... купили рыбы осетрины, фунтовъ осмъ (ИЮМ, ХIV, 50, 1700).
с. 403
Феючийся гл. хвеючийся
с. 403
Феятися гл. хвеятися
с. 403
Фиалковый гл. фиялковый
с. 403
Фигель наз. Махлярства, ашуканства. Хитроштꙋчнымъ естъ діаволъ дивныхъ практикъ, троихъ дверей а мнѡгихъ фиглевъ посѣдаетъ лонки и мысли дꙋши (Мак., 266).
с. 403
Фиговый гл. фикговый
с. 403
Фигура гл. фикгура
с. 403
Фигуральный прым. Фігуральны, умоўны, пераносны. Тамъ абовѣмs, вs фигꙋральномъ сꙋботы свѧченью, ѡдпочиваючимъ тѣломъ, дш0483а злостsми и выстꙋпками была оувѧзана (Мак., 309); тут зовет кр0483щеніе ѡбрѣзанем хсвым, даючи имꙗ фигꙋралное речи фигꙋрованои (Выкл., 14б).
с. 403
Фигурованый гл. фикгурованый
с. 403
Фигуровати гл. фикгуровати
с. 403
Фигуруючий дзеепрым. ад фикгуровати. Абовѣмъ нашъ костелъ прѣсный хлѣбъ ... фигуруючій Тѣло Христово быти суптелное и чистое безъ жадное змазы въ сакраментъ Панскій посвящаетъ (Пыт., 41).
с. 403
Фикга, фига наз. 1. Фіга, смакоўніца. ꙋвидели фигу ꙋсохsши сs коренѧ (Цяп., 59б); черничіе – фикгъ диких дерево (Зіз., 74); были ... деревка ... которих ѡвочъ и листе ꙗко фиги нараскошнѣйшии (Алекс., 36б); Смоква: Фига (Бяр., 151); побил градом винници их, а плодныи фикги их морозом (Пс. ХVII, 68); бꙋдет ѣсти каждый з винницы своей, и зs фікги своей (Хран., 344б). 2. Плод смакоўніцы. Тежъ мають продавати ... ѳикги, розынъки – кошемъ (КЗ, 742, 1499); дали суть ему ... мало фикговъ и два гвозsдны вина сухого (Скар. ПЦ, 62); чили обирают сs терньѧ гsрона, або зs рѣпъѧ ѳиги (Цяп., 9); продаватъ повинны ... розынки и фикги кошомъ (АЗР, III, 257, 1580); взела ... двѣсте хлѣба ... и двѣсте вꙗзанокъ фикгъ (Біблія, 346); Пꙋпъ, Пꙋпокs на деревѣ гды сѧ роспꙋскати хочет, пꙋпѣшsка недозрѣлаѧ фига, котораѧ ѡт вѣтрꙋ ѡтпадꙋетъ (Бяр., 132); крал абовѣм крꙋпы бобъ фикги цибꙋлю інsные тымъ подобные речы, што ѡдно моглъ наsти (Зб. 107, 192б); хлѣбъ и фікги, абы ѣли слꙋги твои (Хран., 267); ѡто маешъ ѡгонъ ѡсушисѧ, ѡто маешъ фиги покреписѧ (Зб. 82, 396).
с. 403
Фикглярский прым. Блазнерскі. волѣмо ... просто жити на свѣте без вымислов фикглꙗрских (Стрыйк., 621б).
с. 404
Фикговина наз. Фінікавае дрэва. на дикой фикговины дерево вsстꙋпивши присмотрюетsсѧ Iс0483ови (Каліст, II, 195б).
с. 404
Фикговый, фиговый прым. Фінікавы. ѡгонь жаркии в земли их, выбил винограды их, и дереве ѳикговое (Пс. ХVI, 106); всѣ звѣзды спадꙋт ꙗкъ листѧ фикговое (Каз. Кір., 36); адам по грехꙋ не частовал рꙋк своих чим мꙗкким, але сам кинꙋлсꙗ до ѡстрог листꙗ ѳикговог (Зб. 261, 153); рекли дерева, до фикгового дерева: пойди а приsми царство над нами (Біблія, 126); з фиговог листꙗ посшивали и починили собѣ заслоны (Бельск., 5); забѣгши вsперед, вsстꙋпилъ на фикговое дерево, абы его обачил, бо тꙋды мѣлъ ити (Каліст, II, 192б); Смоковница: Дерево фиговое (Бяр., 151); господар ... фикговое дерево насадилъ в винници своеs (Зб. 259, 530); заразил винници ихъ, и сады фиговые ихъ (Пс. ХVII, 112); с фикгового листьѧ пошивали и починили собѣ заслоны (Хран., 9).
с. 404
Фикгура, фигура наз. 1. Від, форма. оу том нѧтьстве пр0483рковал даниел под фикгоурою ѡ девичем порожении (Валх., 41б); тые попы ... въ той церкви Святоѣ Троицы подъ фикгурою набоженьства своего, немалые бунты и розрухи ... чинятъ (АЗР, IV, 131, 1596); кн0483жата рꙋские ... сприсꙗгли ажебы его снадне под фикгꙋрою приꙗтелства поконат могли (Стрыйк., 609); прыбыток моисеискій, и цр0483ковs соломонова носили ѡбразs и фикгꙋрꙋ двох цр0483квей хв0483ыхs (Карп., 6б); ѡто ѡбраз перед нами чію фигурꙋ мает (Зб. 107, 66); гд0483ь Бг0483ъ ѡбдаровал мѣсто свое ... выбавенем ѡт всѣхъ неприꙗтелеs его. под которого фигꙋрою выславꙗет дивное счасте церкви (Пс. ХVII, 26). 2. Вобраз, сімвал. ꙗко сѧ вода морскаѧ и вода иердана реки дивностю справовали то все ѳикгоура была нового законоу (Пс. ХVI, 115); забобоны ... которые были ѳикгꙋрою нш0483го законꙋ (Зб. 261, 212б); пришлого и нашихъ тѣлъ зs гробѡвъ востаніа и ѡтновленіа памѧть обходимо: и за фикгꙋрꙋ або кшталтъ припадаючого ... сконченѧ всего свѣта маемо (Каліст, I, 107б); самъ тежъ богъ ꙋжа меденого (который был фикгурою хс0483вою) казалъ завесить (Аб абр., 4); Слава Моѵсеева, которꙋю мѣлъ на твари, фѣгꙋрою была правдивои славы (Мак., 363); то ѡбрѣзане было фигꙋрою крщеніꙗ (Выкл., 14б); два птенца голубиных фигурою самою хв0483и были (Зб. 82, 368); офѣры звѣрѧтъ были фигꙋрою, офѣры безкровныѧ, тѣла, и крови, гсда нашего, Iс0483а Хрста (Зб. вып., 2б–3). 3. Выява. придаемъ тому мѣсту другую печать лавничую, фигуру Внебовзятье Панны Маріи (АЗР, III, 256, 1580); ѳикгꙋры ꙗкие чинит ꙗко колка чворогранистые и иные (Зб. 261, 215); вsторого славного на тотъ свѣтъ пришествіѧ его, ѡбразъ, и фикгꙋра се выконsтерsфетовала (Карп., 16б–17); если елемента богами не сꙋтъ, ꙗкимs же способомs фикгꙋры на ихъ имѧ выставленые, богами бꙋдꙋтъ (Варл., 238); Балваны ... значит выѡбраженsе и фигꙋры ꙗкиижколвекъ (Выкл., 23). 4. Постаць, знаёмыя абрысы. образs алsбо фикгꙋрꙋ, оное щасливое правнꙋки своее, которое сличность и оуродꙋ безsприкладнꙋю, Кролs и монарsха вѣчныи, наддерs оулюбивsши ... неласкꙋ, и справедливыи гнѣвъ ѡтпꙋстилs (Карп., 32б); хотѧй же сꙋть сꙋптелными, еднакъ вs истности кsшталтѣ и фигꙋрѣ ведлꙋгъ сꙋптелности натꙋръ ихъ, сꙋть сꙋптелными тѣлы (Мак., 33); если сꙗ коли таковыи корен с фигꙋрою чл0483чею знаsдет (Выкл., 22б). 5. Выраз, фраза. оу третемъ капитоулюм оу фикгꙋре ѧкобъ кто боудеть проклѧл тебе боуди тотъ проклѧтъ ... вызнаваю (Пак. Хр., 4); принеслъ з собою ... книги невстыдливые фикгоурами наддар вшетечными напѡлненые (Апакр., 206); тотъ постꙋпокъ зs писма ст0483го ꙗвными фігꙋрами преложимs (Мак., 78); Паки въспріѧтіе: Повторѣне, естъ теж фѣгꙋра ораторскаѧ такъ названаѧ (Бяр., 213–214).
с. 404
Фикгурованый, фигурованый дзеепрым. ад фикгуровати. которые ... гледели на оужа меденого а оуздоровены были то все ѡ мнѣ есть фикгоуровано иже моушоу быти на крсте прибитъ, штобы кого ... оуесть хитрость дъꙗбольское зрады на мене оукрижованого возрит и боудет здоровъ ѡт всех покоусъ дьѧволских (Пак. Хр., 4–4б); през тог иѡнꙋ хс0483 бг0483ъ нашъ ест фикгꙋрован, бо ꙗко иѡна три дни, в животѣ велериба лежал так хс0483 гд0483ъ до третег днꙗ в гробѣ был (Бельск., 136б); тѣло хрста гсда през ѡныи хлѣбы фигурованое, ѡфѣрꙋют и поживают его (Выкл., 71б).
с. 405
Фикгуровати, фигуровати дзеясл. Абазначаць, сімвалізаваць. таемница ест же шабат ѳикгꙋровал смертъ збавителꙗ нш0483го (Зб. 261, 225); тые фигуровали в собѣ, ижъ сынове вѣка сего гордаго суть, а не сынове покоры (Пыт., 101); фикгꙋрꙋючи и призначаючи великій Моисей истотꙋ бжственного и животворѧщого крста, посꙋхомъ чирвоное море вs подовжъ оударивши, надве роздѣлилъ (Каліст, I, 60); всѣ абовѣмъ тыи речи фігꙋрою и тѣнемъ правды были, и таемне фігꙋрꙋючи правдивое збавенье, темsностѧми ѡкрꙋженой, и вs ровѣ преисподнемъ скрите желѣзомъ окованой дш0483и, котораѧ кромъ Хв0483а ѡдкꙋпеньѧ, волною быти не можетъ, описовали (Мак., 368); ѡнаꙗ кровъ быдлꙗчаꙗ фигꙋровала кровъ, которꙋю мѣл длꙗ нас хрстос гсдь розлити (Выкл., 50).
с. 406
Фикгуроватися дзеясл. Абазначацца. Юдит ... забила ѡлоферна ... презъ которог ѳикгꙋрꙋетсꙗ дꙗволъ (Зб. 259, 360б).
с. 406
Фикгуровне прысл. Вобразна, пераносна. правдиве Ба0483 хвалимо и велбимо: не фѣкгꙋровне ꙗкъ самарѧне ... але истотне и правдиве (Каліст, I, 136б); тогды о нихъ речоно было фикгꙋровне, теперъ сѧ зась вs Хѣ выполнило истотне (Там жа, II, 266б).
с. 406
Фикгуровный прым. Сімвалічны; умоўны. коли правдивыи богомѡлцы ... нѣ теж законнꙋю фикгꙋровнꙋю офѣрꙋ Бг0483ꙋ принесꙋтs ... и истотнꙋю офѣрꙋ Бг0483ꙋ приносити бꙋдꙋтъ (Каліст, I, 136б).
с. 406
Филаръ гл. филяръ
с. 406
Филиозофъ гл. философъ
с. 406
Филиософия гл. филосфия
с. 406
Филиписей, филипписей наз. Прадстаўнік народа філіпісеяў. вси воsска к немꙋ стꙗгнꙋли так римские ꙗко и иных краин которие были под моцю римскою, то ест грекове, египтꙗны, филиписѣи, першани, гꙋдаи (Бельск., 226б–227); сами есте повѣда (до филипписиѡв) свѣдоми иж ꙗкъ сн0483ъ ѡтцꙋ так ми служыт во евангелии (Зб. 752, 494); Ст0483ый павелъ написа листовъ ді0483... s0483. къ филипписеѡмъ. з0483. къ коласаемъ (Зб. вып., 90).
с. 406
Филиповка, филипувка наз. Піліпаўка (назва паста). можетъ Епспъ четыри разы до рокꙋ ... [позволити] розsмовѧти съ инокинею ... але не вs Велѣкій Постъ, не вs Филипꙋвкꙋ, не вs Спасꙋвкꙋ, не вs Петровкꙋ (Зб. вып., 77б); постимъ Филиповкꙋ (Там жа, 86).
с. 406
Филиповъ прым. ◊ Запусты филиповые гл. запусты; постъ филиповъ гл. постъ II.
с. 407
Филипокъ наз. Манета з выявай іспанскага правіцеля Філіпа. Которіе ѳилипки въ томъ часе браны быти мають: болшій ѳилипокъ по сороку и по осми грошей литовскихъ, то естъ по копе полской, а меншій ѳилипокъ по двадцати и чотыри гроши литовскихъ, по полкопы лядскихъ (КПД, 356, 1565); суму пнзей мели мне отдати ... готовыми грошми ... ани товаромъ, ни статками, ни золотыми ѳилипъками не мели ми оддавать (АВК, XXXIX, 53, 1578); Статиръ: ... замыкаетs вs собѣ єі оволѡв, то ест о0483 осмакѡв оволь рахꙋючи по шелюгꙋ заважитs талѧръ, філіпокъ. статиръ, и сиклs полталера (Бяр., 312).
с. 407
Филипписей гл. филиписей
с. 407
Филипувка гл. филиповка
с. 407
Филистимлянинъ гл. филистымлянинъ
с. 407
Филистимский гл. филистымский
с. 407
Филистимъ гл. филистымъ
с. 407
Филистимянинъ гл. филистымлянинъ
с. 407
Филистининъ гл. филистынинъ
с. 407
Филистинка наз. Філістымлянка. моsсеs мꙋринкꙋ ѡнꙋю за жонꙋ ѡзме, самъсонъ ѳилистинкꙋ, Саломонъ египтꙗнкꙋ (Зб. 259, 652б).
с. 407
Филистинский гл. филистымский
с. 407
Филистинчикъ гл. филистынчикъ
с. 407
Филистинъ гл. филистымъ
с. 407
Филистымлянинъ, филистимлянинъ, филистимянинъ, филистиянинъ наз. Філістымлянін. Глава д0483 ѡ воинѣ филистымлѧнъ (Скар. ПЦ, 11); дали емꙋ имꙗ самсонъ а так росло и звезавши самсона и привели кꙋ Ѳилистиꙗном (Самсон, 24б); коли его ѡбачили ѳилистимꙗне самсона звꙗзанаго крикнули ... радꙋючисꙗ (Там жа, 24б–25); з которого асира пошли асирꙗне и филистымлꙗне (Біблія, 28); нехай оумретъ дꙋша моѧ з філистімлѧны (Хран., 187б). Параўн. филистымъ, филистынинъ, филистынчикъ.
с. 407
Филистымский, филистимский, филистинский, филистынский прым. Філістымскі. Самsсонs ... единою щекою ословою тысещу мужеи филистымsскихъ ꙋбилъ (Скар. КС, 2б); порозил стражꙋ филистимскꙋю на мѣстцꙋ ѡбороном (Бельск., 95); пославши зобрали вси кнꙗжата филистынские до себе и рекли (Біблія, 307); гонил ихъ аж до земли филистымскои (Кн. Мак., 54–54б); кгды теды фараѡнъ выпустилъ людъ, не велъ ихъ бг0483ъ дорогою земли филистінской котораѧ близкѡ есть, абы сѧ роскаѧвши до егѵптꙋ не вернꙋли (Хран., 91б).
с. 407
Филистымъ, филистимъ, филистинъ, филистынъ наз. Тое, што і филистымлянинъ. [ф]илистымове теж положилисе по мѣстех полных (Біблія, 493); стало[с]е кгды филистинове собравшисе на воsнꙋ ꙋ афен и люд израилскиs се теж собрал против им (Бельск., 92б); з тых се народов кананеsских розно росплодило, также филистыни (Стрыйк., 419); выдана ѡнаꙗ была скрынꙗ ... в рꙋки филистиновъ (Зб. 752, 413б); мовилъ філистинъ: ꙗ есмь нн0483ѣ оурꙋгалъ полкѡмъ Iзраильскимъ (Хран., 218б); Третии сꙋт погане, през филистимы выражены, которіи жаднои кревности зs ізраилским людомъ не мѣли (Выкл., 128б).
с. 408
Филистынинъ, филистининъ наз. Тое, што і филистымлянинъ. филистынин выхожалъ рано и вечор и стоювал през м0483 дниs (Біблія, 328); філистінинъ выхожалъ рано и вечер (Хран., 219).
с. 408
Филистынчикъ, филистинчикъ наз. Тое, што і филистымлянинъ. мечъ голиꙗда филистынчика далъ ему (Біблія, 338); мечь голіада філистінчика далъ емꙋ (Хран., 228б).
с. 408
Филистынъ гл. филистинъ
с. 408
Филозовский гл. философский
с. 408
Филозофия гл. философия
с. 408
Филозофский гл. философский
с. 408
Филозофъ гл. философъ
с. 408
Филосовский гл. философский
с. 408
Филосопский гл. философский
с. 408
Философия, филиософия, филозофия, философья наз. Філасофія. Тꙋ навчение филозофии добронsравное ꙗко любити бога длѧ самого себе (Скар. КБ, 2б); пошед ѡт них, и оучилсѧ мд0483рстем. и филосоѳи свѣтьскои (Арыст., 156); при томъ были ... панъ Сыномъ Милецыюсъ, докторъ филозофиеи в лекарстве (АВК, ХХ, 18, 1568); на што глꙗдꙗчи з великои хрстиꙗнскои философии взывал, справедливыs еси гд0483и и правы сꙋды твои (Бельск., 334б); были тежъ и розныи мꙋдрsци на свѣтѣ, зs которыхъ одны філософіею цнотꙋ оказовали, а дрꙋгіи софістіцкихs выкрꙋтацствъ цвиченsемъ, вs подивенsю бывали (Мак., 352); тые, речетъ Iѡасафъ, вашеи правдивои философiи знаменитые постꙋпки, земныхъ людей, которіи сѧ ѡт дочасного того живота, нелацно ѡторвати могꙋтъ, прироженsе, далеко и велце перевышsшаютъ (Варл., 154); Григорій ст0483ыs зꙋполности чыстости стерегꙋчы бꙋдꙋчы млоденцемъ филіософіи се ꙋчил (Зб. 107, 177б); красомовства и реторики и всеꙗ сꙗ наꙋчал филозофии (Зб. 752, 163); сѧ много молоди на цвиченѧ философии и докторъскои наꙋки зsежчало (Зб. 82, 158б).
с. 408
Философовати дзеясл. Тое, што і философствовати. сынови философоват казалъ, и был длꙗ того философомъ названыs тотъ левъ (Бельск., 374).
с. 409
Философский, филозовский, филозофский, филосовский, филосопский прым. Філасофскі. патsри(к)ей не ѡставих жадsного храмоу филосоѳьсsкого. не расмотревъ его (Арыст., 137); постъ ... ест мерне добрыs ѳилосовскиs коли з мерности мꙗрковатсꙗ хочет (Зб. 261, 125); на дыспꙋтацыю вызвали александра александрѣsског еп0483кпа, которыs живота бꙋдꙋчи ст0483ог не мѣл наꙋки философскои (Бельск., 267); Разꙋмъ любомꙋдрый: Волѧ філософскаѧ (Бяр., 136); в деспутацыꙗх своих философских часто вѣрꙋ ст0483ую оурꙋгал (Жыц. св., 65); тотъ григореи з филосопскои наꙋки ... до вѣры ст0483ои хрстиꙗнскои приходилъ (Зб. 81, 123б); ѡпꙋсти славъные ѳилозофъские академие чловѣче, ꙋдаsсꙗ рачеs до прирожоных школ бестиs лѣсных (Зб. 259, 232б); Аполи на наꙋках мешкал поганских во александрии где сꙗ людеs на цвичене ѳилозовское зsеждало (Зб. 752, 172); преславною а праве филозофъскою радою, вѣрнулсꙗ до мѣста (Пралог, 556); Iѡанъ ... коли до лѣтъ пришол удалсꙗ первеs до наукъ философъскихъ внѣшнихъ (Зб. 82, 254б).
с. 409
Философствовати дзеясл. Філасофстваваць. Любомдрs ствꙋю: філософствꙋю (Бяр., 75). Параўн. философовати.
с. 409
Философъ, филиозофъ, филозофъ наз. Філосаф. вы еста ... бг0483атѣишаꙗ цр0483ѧ. моудрѣишаꙗ философа (Чэцця, 230б); книгу сию рекомую Премудрость написалъ естъ ѳилонъ философъ (Скар. ПБ, 1); о учьстивомъ захованью пана филозофа Сасина Калѣчицкого (АЗР, II, 207, 1577); ѡнъ великиs, и зацныs филозофъ греческиs, арыстотелесъ поведилъ (Ст. 1588, прадм. Сапегі); старые ѳилосоѳи ... старалис абы толко пред людми показалис, же не ведлꙋг склонностеs своих жили (Зб. 261, 159); птоломеs крол египетскиs, философъ, и книголюбец великиs был (Бельск., 200); сій сꙋть правдиве мꙋдрыми, рыцерми мꙋжными, и філософами Бж0483іми (Мак., 183); Схоластікъ: школник або наꙋки пилнꙋючій, філософs (Бяр., 314); в наꙋцѣ вси латинские и грецкие филозофы и ѡратори переsшол (Пралог, 486б); ѡдин филіозофъ фꙋрин реклъ мꙋдрост и трост недолголѣтно ест (Алекс. 1697, 1б).
с. 409
Философья гл. философия
с. 410
Филяндъ наз. Фінляндзец. з тогож гомера ... пошли нѣмцы ... ѡт кваснона ... кготове, также половцы, литва, жмуsдъ, лотва, ꙗтвꙗжи, прꙋсове дꙋнчицы, шведове, и филꙗндове и старшие кꙋрове (Стрыйк., 420б).
с. 410
Филяръ, филаръ наз. Калона, слуп, апора. евдоѯиꙗ ... послала л0483 филꙗров з мармꙋрꙋ ... и так зачали ѡное бꙋдоване (Бельск., 299); вшедши алеѯандеръ в палацъ поров нашол там ... чотырыста столповъ або филꙗров золотыхъ з галками золотыми (Алекс., 25); стѣны выбиваючи, муры, филяры подкопываючи, цеглу, плиты, каменье плиту въ своемъ дому печи, комины, мосты подѣлалъ (АЮЗР, II, 40–41, 1610); если филꙗр дрыжит на глас подлое неволницы што ꙋчынит коли приsдет на бите (Зб. 255, 253). // перан. на слабых филѧрехъ [на полі: столпехъ] единовластіе папежов римских той дѣеписъ засажаетъ (Апакр., 109); на камени вѣры моцнѡ оутверженый філаръ сей (Сматр., 32); ѡ великомыслъныs предводителю и непорꙋшъныs филꙗрꙋ мꙋчеником христовым (Пралог, 495б).
с. 410
Фимианъ, фемианъ, фемиянъ, фимиянъ наз. Фіміям. Делати повѣле гсдь богъ олsтарь, на нем же кадѧхꙋ ѳимианомъ (Скар. КВ, 57б); бꙋдеть кадити на немъ Ааронъ ѳемианъ добровонsныи (Там жа); абовѣм ѡт вsсходꙋ сл0483нца до заходꙋ его имѧ мое славити бꙋдет вs поганѣх и на кождом мѣсци фімиѧн пріноситисѧ ... бꙋдет (Каз. Кір., 209б); пойдимъ же до сосудовъ церковныхъ: келихи ... литоны, свѣчы, ѳемиянъ, кадильницы, вода свецоная (Гарм., 214); если хто принесет свѣщꙋ и фимиꙗн (Зб. 81, 178б); идꙋчы на помощ вѣрꙋем со фимиꙗном же и со свѣчами по нихъ идем (Зб. 752, 285); донесите мꙋжеви дары, смолꙋ, и медъ, и ѳиміана и статки (Хран., 69б).
с. 410
Фимовый прым. Сандалавы. наделалъ естъ царь зs древа ѳимова оусходовъ во храме гсдьнемъ (Скар. ТЦ, 150).
с. 411
Финалный гл. финальный
с. 411
Финалъ наз. Фінал. гды бы поведано о пристю старꙋшка св0483тго: внет ѡной мꙋзыце финалъ казывалъ (Пралог, 649).
с. 411
Финальный, финалный прым. Фінальны. Въ справе ... декрета не чекаючы розправы о тую самую речь и финальное децызыи ... жалуючые шкоды поносятъ (АВК, I, 360, 1697); выправа пана Григоря ... до Оршы, на суды финалъные (ИЮМ, ХVIII, 10, 1710).
с. 411
Финика наз. Тое, што і финикъ I у 1 знач. по чомꙋ мене знаешъ, господ ѡтповедиъ, коли еси былъ под финикою видел тебе (Зб. 255, 128).
с. 411
Финикиянинъ, финикианинъ наз. Фiнiкiец. Напередъ всѣхъ финикиꙗне ѡстрологию и риторику ѡмир ꙋчинилъ (Біблія, 30); палестинѧне, финикіане, сиріане за флавіаномъ держали (Апакр., 134); напередъ всѣхъ фінікіѧне ѡстрологію и ріторікꙋ ѡмиръ оучинилъ (Хран., 19б). Параўн. феникъ, финикъ II.
с. 411
Финиковый прым. Фінікавы. подобенъ бо есть постникъ финиковꙋ цвѣтꙋ (Чэцця, 302б); держачи в рꙋкахъ рꙋзку палмовꙋю [на полі: финиковꙋю], гледꙗчи на ню начал всими силами чароват (Алекс., 1); Финіѯ: финиковое дерево, и ꙗгода ег, аб Дактиловое и овоц ег (Бяр., 319); возмете собѣ днѧ першегѡ овочи з дерева наоздобнѣйшогѡ и росчки фіниковы, и вшелѧкихъ квѧтовъ з деревъ оздобных и вербины, ѡт потокꙋ на оувеселенье (Хран., 125); приsми тые члонки мое ꙗко финіковые вѣтки (Зб. 82, 189б). Параўн. финичий, финичный, фуниковый.
с. 411
Финиксъ наз. Тое, што і фениксъ. той птахъ которого видишъ, есть то птахъ финиѯъ (Алекс., 38).
с. 411
Финикъ I наз. 1. Фінікавая пальма. ꙗко финикъ поднѣсена есмъ в кадысе (Скар. IС, 39–39б); праведныи чл0483кь ꙗко финик процвекнет (Пс. ХVI, 94–94б); пришли до гелим где было ві0483 стꙋден и о0483 фиников, але мало воды было в них (Бельск., 46); была Девора ... а седѣла подs фіникомъ (Хран., 174б). 2. Фінік. толко пꙗтнадцать финик на ден по захоженю слонца едалъ (Зб. 81, 35б). Параўн. финика, фуникъ.
с. 411
Финикъ II наз. Тое, што i финикиянинъ. в той час было зобрано без числа людꙋ ... римлꙗне, иерꙋсалѣмлꙗне мѣдꙗне, финици, салафы ... и всѣ восточные цари (Алекс. 1697, 92).
с. 411
Финицкий, финический прым. Фінікійскі. Iѡаникиs з краины финицкое (Зб. 752, 462); гапиs з мѣста гады ... диѡнисиев дв0483а з трополꙗ финицкого: ромул діаконъ диѡсполскои церкви (Пралог, 519); прилꙋчил емꙋ сн0483ы аммони, и амамки, и поразили Iзраилѧ, и посѣлъ мѣсто фініческое (Хран., 174).
с. 412
Финичий прым. Тое, што і финиковый. господ исус христосъ древо финичое проклꙗлъ (Зб. 255, 4б).
с. 412
Финичный прым. Тое, што і финиковый. вошли до земли мешкалной, где вже было многѡ дерева финичнагѡ (Хран., 94б).
с. 412
Финляндский прым. Фінляндскі. Тою жъ божъю, млстью назначоныs, король шведъскиs, кготъскиs, ванъдальскиs, и великое кнѧже, финълѧнъдъское, и иныхъ (Ст. 1588, прадм.); господаря Владислава четвертого, Божою милостью короля ... Лифлянтского, Естонского и инныхъ, а Шведского, Кготского, Вандальского дѣдичьного короля, княжати Финляндского и инныхъ (АЗР, V, 32, 1637).
с. 412
Фиола наз. Тое, што і фиялка. ѳиѡлы пꙋскають запахъ на дверехъ наших (Зб. 262, 85б).
с. 412
Фирьятикъ наз. Гатунак прыправы. панъ Гуринъ ... побралъ ... фирьятику две фаски, инберу в меду фаска, полъосетра (Пін., 133, 1562).
с. 412
Фискальный, фискалный прым. Фіскальны. пану Яну Хомичу за езду до Оршы на сонды фискалъне и за инне услуги дали (ИЮМ, ХIII, 126, 1699); посполитому Авгнушкевичу на поѣздку въ Оршу, въ фискальный судъ, – 10 зол. 20 грош. (ИЮМ, ХХIII, 17, 1711).
с. 412
Фита наз. Фіта (назва літары). Знаменіе ѳ ѳітѣ еж ест твердо, веліе (Бяр., 278).
с. 412
Фиялка, фиалка наз. Фіялка. фиꙗлками и рожами маевыми трꙋна ѡнаꙗ пахнꙋла (Бельск., 391б); в мц0483ꙋ генварꙋ и лютом ... квѣтки фиалки рожа ... и сады квитнꙋли (Стрыйк., 559). Параўн. фиола.
с. 412
Фиялковый, фиалковый прым. 1. Фіялкавы. На подправоване меду фиалкового кореня и цытварового кореня взято за осм. дванадцать (ИЮМ, I, 109, 1688). 2. Колеру фіялкі. шаты преначистших фарбъ ... фиꙗлковых, бꙋрнатных, шарлатных (Бельск., 49б).
с. 412
Фиятися гл. хвиятися
с. 412
Фияючий гл. хвияючий
с. 413
Флегматикъ наз. Флегматык. ꙗ тым ѡвен. добрыи боранъ. ѳлегматиком право слоужю. и зверхности позбавлѧю (Неба, 68б).
с. 413
Флендзля гл. френдзля
с. 413
Флерентейский прым. Фларэнтыйскі. Былъ на томъ флеренътеискомъ соборе значныи вельми и ꙋчоныи митрополитъ киевъскии (Бер. саб., 46б). Параўн. флоренский у 1 знач.
с. 413
Флеринский гл. флоренский
с. 413
Флетня наз. Флейта. Пищаль: флетнѧ, пищалка, пискъ, пищки (Бяр., 104); Сопль: Сопѣль, пищалка, флетнѧ, фꙋѧра, дꙋда, сꙋрма (Там жа, 153).
с. 413
Флиоренский гл. флоренский
с. 413
Флисникъ наз. Плытагон, сплаўшчык, вясляр. не кгрунъту оромого над берегомъ ... для хоженя флисниковъ ... боронят (АВК, ХХХII, 76, 1596); на витинѣ пана Адама Хребтовича при житѣ его милости флисницы, мѣли муки бочокъ ѳ0483 (9) (АВК, ХIV, 647, 1599). Параўн. флисъ у 2 знач.
с. 413
Флисъ наз. 1. Сплаў. Люзные люди ... естли которіе на ѳлисе суть, отколь бы ся вернули, такъже и тые, которіе бы ся на волю розышли, платити мають (КПД, 536, 1569). 2. Тое, што і флисникъ. цло ... ѡтъ стыръниковъ и ѳлисовъ ... выдавати росказали (КЛС, 14б, 1596); Гребцѣ: флисѡве (Бяр., 31).
с. 413
Флоренский, флеринский, флиоренский, флоринский, фрелиньский, фролинский прым. 1. Тое, што і флерентейский. але сѧ толко вsзновила едность з римским костеломъ на флоренsскомъ соборѣ оучиненаѧ (Апакр., 39); на фліоренскомъ мовлю сенодѣ всходниs цесар іѡан палеѡлiог былъ (Дыяр., 167б). 2. Зроблены ў Фларэнцыі. Симину, митрополиту, 15 локотъ адамашъки, а полъпоставу сукна ѳролинъского въ скарбе (КЗ, 200, 1441–1480); 7 локотъ сукна флоринъского з мыта Кіевъского цару на поминокъ (Там жа, 1480); Князю Костенътину Крошинъскому 16 копъ грошей, а 8 локотъ сукна ѳлеринъского (Там жа, 278, 1487); шуба соболья, оксамитомъ на золотѣ крыта; шуба кунья, сукномъ люньскимъ крыта; шуба лисья завыйковая, сукномъ фрелиньскимъ крыта (АЗР, I, 165, 1496).
с. 413
Флоретъ наз. Тое, што і феретъ. виделъ у свирне ... биретъ чорный с флоретами чорными злотыми (АВК, ХХII, 155, 1555–1566).
с. 413
Флоринский гл. флоренский
с. 414
Фляжка гл. фляшка
с. 414
Фляки наз. Флякi. кожды стіаг стоил по петдесіат гроши з салми и осердьіамъ потрохомъ и съ фліаками (ИЮМ, ХХХII, 220, 1578); на другій день купили курей двое асм. ки0483, флякъ за асм. ѳ0483 (ИЮМ, I, 57, 1679); Фляковъ отъ Грыщихи за осм. двадцать (ИЮМ, V, 135, 1688); купили ... флякъ и кишокъ за осм. (ИЮМ, ХIII, 130, 1699); в домъ купили: флякъ, мяса, 2 ситн. (ИЮМ, ХVIII, 78, 1710).
с. 414
Флямский, флянский прым. Фламандскі. кн0483зю валенътынꙋ взꙗто ... два рꙋбки ѳлꙗмъскихъ (КВС, 444б–445, 1552); на тотъ часъ згинуло дей мне скринка, у которой было ... (кошуль) шесть коленскихъ, две флямъскихъ, чотыри коленскихъ (АВК, ХХI, 323, 1558); тувальни две вышиваныхъ, одъна на флямскомъ полотне чорнымъ едвабомъ з резаньемъ, а другая на коленскомъ полотне чорнымъ же едвабомъ (АВК, ХХII, 155, 1565); особно ризъ надношоныхъ ... флямскихъ ... шацуеть за сто копъ грошей Литовскихъ (АЮЗР, I, 264, 1596); пограбили речей немало ... хустка полотна флямского (АВК, ХХ, 166, 1601); речи по смерти небощицы ... брамокъ двѣ перловыхъ ... рубокъ флямскій за семьдесятъ грошей (АВК, VI, 119, 1625); коли приехалъ панъ Ратомскій ... панове маистратовые ходили до него съ коренными речами: Перцу, фунт. а0483 Вина флянского (ИЮМ, I, 114–115, 1680); самому пану Канцлеру вина флянскаго гарнцы два, заплатили (ИЮМ, IV, 69, 1686).
с. 414
Флястръ гл. плястръ
с. 414
Фляша, фаляша, хвляша наз. Біклага, пляшка. въ томъ же свирне полуфляшковъ десеть, фляшъ бѣлого железа две (АВК, ХХII, 156, 1555–1556); ѡзмите тую фляшу сребреную полну питьа (Трыст., 66); на столику ... полотенько турецкое, фляшъ скляныхъ на земли две з оцстомъ (АВК, ХХ, 136, 1598); вложила на слꙋжебницꙋ флꙗшꙋ вонꙗ. банкꙋ ѡлею (Бельск., 159); олстро великое, въ нимъ фляшъ дванадцать золотыхъ двадцать (АСД, I, 251, 1616); котелъ настолный, побеляный, фаляша цынова в полкгарца (ИЮМ, ХХI, 280, 1626); иле шматовъ (хлѣба) мѣлъ, поламалъ и наклалъ до флѧши, постановивши оу себе, такъ толко много зѣсти, колко рꙋка зs флѧши выйметъ (Мак., 14–14б); допустил на нег ... троха жолнеровъ ... хвлꙗшами и трꙋбами ꙋзброеных (Зб. 255, 213); купили фляшъ скляныхъ гарцовыхъ девять (ИЮМ, ХIII, 20, 1699); од его милости п. каштеляна Витебского, взели: вина фляше за 4 зол. (ИЮМ, ХVIII, 46, 1710). Параўн. пляша.
с. 414
Фляшечка наз., памянш. ад фляшка. Вокхиасъ: Выпорожненsе, або роспорошенsе панское, флѧшечка (Бяр., 259).
с. 415
Фляшка, фляжка наз., памянш. ад фляша. оуси люди тогды держат флѧшки албо ине соуды оу которе бероуть водоу сщ0483еноую (Валх., 85б); возложила на служебницу своею абру флѧжsку вина (Скар. КЮ, 16б); позналъ кнꙗз воsтехъ плебанъ ѡболецъкиs ѳлꙗшъкꙋ деревꙗнꙋю свою ꙋ чоловека ѡболецкого (КВЗС, 76, 1538); фляша великая одна цыновая, кгарцовыхъ фляшекъ цыновыхъ двѣ (АВК, ХIV, 357, 1590); фляшокъ цыновыхъ три, ложокъ ценовыхъ чотыри, кварта ценовая, то дей все коштовало копъ двадцать и грошей двадцать Литовскихъ (АВК, VIII, 465, 1593); иди а возми фляшку горнъчарскую глинꙗнꙋю (Біблія, 521); были на себе взложили ... флꙗшки шкꙋраныи (Бельск., 69); Лагвица: Боклажок, флѧшка (Бяр., 290); купили до ратуша шклянокъ тры для пива и фляшку въ полкварты для горелки (ИЮМ, Х, 107, 1695); подкоморію Воловичу ... двѣ фляшки для вина на 1 зол. (ИЮМ, ХХIV, 16, 1712).
с. 415
Фодръ наз. Мера вадкіх рэчываў. чоповое отъ всякого питья давати и платити мають ... отъ полкуфка вина 40 и 8 грошей польскихъ; отъ дрелинка, фодра и полфодра, шацуючи на барилъ (АЗР, III, 119, 1576).
с. 415
Фоевый гл. хвоевый
с. 415
Фолварковый гл. фольварковый
с. 415
Фолваркъ гл. фольварокъ
с. 415
Фолварокъ гл. фольварокъ
с. 415
Фолга гл. фолькга
с. 415
Фолгованье гл. фолькгованье
с. 415
Фолговати гл. фолькговати
с. 415
Фолдровати гл. фольдровати
с. 415
Фолдровый прым. (?). Жданъ Мазковичъ, Пинчукъ, мѣлъ товаръ свой зъ Люблина черезъ слугу своего Миска Суриновича: шапокъ фолдровыхъ копъ полъ 4 за копъ 8 (АСД, III, 297, 1583).
с. 415
Фолкга гл. фолькга
с. 3
Фолкгование гл. фолькгованье
с. 3
Фолкгованый, фольгованый дзеепрым. ад фолкговати. вшакъ же дальшымъ селомъ маеть быть тыдень и други, водлугъ далекости, надъ тотъ рокъ фолкговано (АСД, I, 188, 1594); которые през недбалост так в мѣсте Ꙗко и в селах чыншꙋ не мѣл дат, казано емꙋ з мѣста або з села преч. А если през шкодꙋ фолговано емꙋ в том (Бельск., 168б).
с. 3
Фолкгованье гл. фолькгованье
с. 3
Фолкговати гл. фолькговати
с. 3
Фолкговатисе дзеясл., зв. ад фолкговати. естли бы пакъ еще се коротsкости не фолкговало (Цяп. Прадм., 269).
с. 3
Фольварковый, фолварковый прым. ад фольварокъ. при тыхъ тежъ волокахъ фольварковыи поля (АСД, I, 43, 1536); маеть быти на кожъдую волоку ѳолваркову[ю] зоставълено по семи волокъ оселыхъ, з волы и съ клячами, на заробленье пашни (КПД, 588, 1557); фольварокъ за рѣкою ... у мурованого мосту, надъ рѣкою, называемый Рай, зъ будованьемъ фольварковымъ (АВК, VIII, 468, 1593); фольварокъ манастырскій съ пашнею фольварковою (АЗР, IV, 190, 1599).
с. 3
Фольварокъ, фолваркъ, фолварокъ, фольваркъ, форварокъ, хвольварокъ наз. Фальварак. каноники капланы и бж0483ье слоуги оуставила и оурѧдила а фольварки имѣньемъ оубогатила и рошширила (Валх., 72б); продала емꙋ на вечность ѳольварокъ на Панасовце (КСД, 1316, 1519); тое мѣстечко ... маеть, подлѣ двора, фольваркъ добрій (АСД, I, 25, 1536); Индрикъ въ тыи домы и фольварокъ ... въ долзе его увязанье возметъ (АВК, ХVII, 276, 1541); которое именье Дубровы и фольварокъ Недрезский, з дворы и зо всими кгрунты, селы, татары, шляхтою, бояры путъными и волостями, в моцъ ... за тым поданьемъ взять рачил (АВК, XXXVI, 37, 1582); реистръ списанья хвольварку его милости небощика пана Юрья Ходкевича (АСД, III, 284, 1583); постановившысе очевисто его млсть княже Григорей Лвович Санкгушко Кошыръски, оповедал и покладал лист свой доброволны даровны запис фолваркъ Крыштофишки (АВК, ХХХII, 174, 1596); двори форварки и села попалили (Стрыйк., 544); длꙖ лепшого выведанꙖ роли и кгрꙋнтовъ ... на инъквизицыю до того ѳолваркꙋ и села городечна помененых комисаровъ нашых зослали (ККСС, 39, 1615); замокъ нашъ тамошній на инъшомъ местъцу фольварокъ меть, а безъ того кгрунту обыйтисе можетъ (ИЮМ, I, 356, 1619); богатый фолварокъ, зs многими приходами, зs винницею оурожаиною, зs землею обфитою, зs стады, зs золотомs и сребромъ (Мак., 103); тое теперъ къ рукамъ господарскимъ привернувши, на фольварокъ замковый зоставлено (АЗР, V, 66, 1640); Село: Мешкане, хлопскіи дворец, або поле, фолварокъ, лꙋка, сѣножать (Бяр., 145); абы не слышал голосовъ плачливых ꙋбогих до ѡдное свое маетности близко фолваркꙋ ѡтехал (Зб. 259, 194); тому тоs млоденецъ села и фольварки частъю заставлꙖлъ, частю продавалъ (Пралог, 609б).
с. 3
Фольга гл. фолькга
с. 4
Фольгованый гл. фолкгованый
с. 4
Фольговати гл. фолькговати
с. 4
Фольдрованый дзеепрым. Утрыманы. минцы тежъ и пожитковъ зъ нее приходячихъ, никому отдавати не будемъ, але ее при скарбе нашомъ великого князства Литовского завжды зоставуемъ, которая альбо накладомъ скарбу нашого фольдрована, або тежъ арендована (АВК, VIII, 263, 1593).
с. 4
Фольдровати, фолдровати дзеясл. Абвінавачваць. въ которое невестки и свахи его пытали есмо, на кого бы они на имя о кгвалтъ свой фольдровали (АВК, ХVII, 229, 1540); сынове ... мают до врꙖду ѡповедати и ѡжаловати и инстыкговати, албо ѳолдровати на кождого такового мордерѧ (Ст. 1566 I, 85); не будет ли хто постигалъ або фолдровалъ тогды врѧд нашъ маючы певнꙋю ведомость ... маеть там же на томъ врꙖде своемъ поsмавшы скарати (Ст. 1588, 399).
с. 4
Фольдровникъ наз. Абвінаваўца. ѡнъ ... кꙋ правꙋ зо всимъ доводомъ не готовъ ѳольдровниковъ которые собе быти менили бои не поставилъ (КВС, 641, 1552).
с. 5
Фолькга, фолга, фолкга, фольга наз. 1. Палёгка, паслабленне; патуранне. старшій тивунъ ... жадного утаивати, або отъ службы военноѣ отпускати, альбо которую фолькгу чинити не маетъ, подъ цнотою и подъ вѣрою своею (АЗР, III, 40, 1551); естъли бы подданые за росказан[ь]емъ нашымъ листовънымъ камен[ь]е возили, тогъды имъ за то въ цыншохъ ѳолкга маеть быти вделана водле змешъкан[ь]я ихъ на той посълузе нашой (КПД, 579–580, 1557); врꙖд нашъ в том тому ꙋпорному никоторое ѳолкги чинити не маеть (Ст. 1566, 34); тогды на имѣнью его кром вшелѧкое фолькги ѡтправꙋ вделати повиненъ бꙋдеть (Трыб., 8–8б); ино тот же врꙖдъ ... маеть ѡтприсегнꙋтисе, же тое ꙋтеченье сталосе без рады ведомости и фолькги его и не за ѡпатръностью, або недъбалостью его (Ст. 1588, 171); овшемъ водлугъ прибавлянья имъ работъ и тежаровъ тамошнихъ пристойную фолкгу чинити велѣлъ (АВК, II, 156, 1597); милꙋютъ ихъ, але Ꙗко, позверхне а длѧ чого; абы вs обтѧженью ѡт нихъ и троудностѧх фолкгꙋ мѣти могли (Апакр., 196); ѡфѣровцы ... бачачи же не фолкга, сами се в ѡгон метали (Бельск., 235); ѡт сего днѧ нелѣниво и без фолsкги сами себе припильновавши, зs великимь стараньемъ роушмосѧ (Каліст, II, 9б–10); тыхъ грошей ... безъ жадное зволоки и фольги вжо назавтрѣе, по оминенью дня и даты вышеописаное, до скрынки мѣское совито оддать а заплатить мають (АСД, I, 277, 1634); Ѡтрада: Оулженsе, фолга, безпечность, дꙋфанsе, безстрашіе, ѡтпочиненsе, перестане, волность, покой (Бяр., 189); погнаны бꙋдемо вси, и тꙖгнены до пекелного мордерства, все там без фолги все без милосердіꙖ (Жыц. св., 166б–167); кнꙖз ... казал его сꙋровыми жылами потул бити без жадное фолкги (Зб. 752, 116б); не дивꙋsсꙖ ижъ емꙋ в тымъ фолькга диет, тобе звычайномꙋ до нендзы того бы не потреба (Пралог, 668б); братію свою до нихъ розсылаетъ и собе, взглядомъ згромаженя, фолгу чынитъ (ИЮМ, ХIV, 138, 1736). 2. Адтэрміноўка. дали есмо фолкги до дня завтрашнего (ИЮМ, VIII, 361, 1620).
с. 5
Фолькгованье, фолговане, фолкгование, фолкгованье наз. Дзеянне па дзеясл. фолькговати. въ тыхъ роботахъ жадному никоторый отъпускъ ани ѳолькгованье быти не маеть (КПД, 218, 1551); здастъсѧ Ꙗкобы далеко отишолъ и спалъ Гд0483ъ, же зs фолкгованsемъ и терпливостsю несправедливыхъ соудѡвs ихъ помстꙋ надалs ѡткладалъ (Каліст, II, 75б); абы сѧ фолькгованемъ не погоршило (Лям., 41); естs Грѣхѡв чꙋжых, то естъ, которые дрꙋгимъ теж ѡпроч того которыи ѡные полнитъ, бываютs прычитаные: а0483. Рада на грѣхъ ... Неѡсторожное фолкгованіе (Навука, 58); коли бы таꙖ склонност до грѣхꙋ грѣхом была, никды бы бог того фолгованꙖ не ѡбецовалъ, але рачеи гнѣвомъ бы своим грозилъ (Выкл., 9).
с. 5
Фолькговати, фолговати, фолкговати, фольговати дзеясл. Даваць палёгку; патураць, дагаджаць. ижъ тое поголовшчины собе не корыстити, ани пакъ кому фольговати (КСД, 1026, 1519); пакли бы суди спор мели о повод, а згодитися не могли за спором своим, одна одной стороне фолкгуючы (Ст. 1529, 68); ѡни такꙋюж моцъ мають мети ихъ сꙋдити Ꙗко и тыи вышеs ѡписаные не ѳолькгꙋючы ни ѡдноs стороне (КВЗС, 165б, 1540); естли бы [пан] ѳолкгуючи служебнику своему поsмати его не хотел (Ст. 1566 I, 88); въ чомъ яко его королевская милость ничого не фолькгуеть здоровью своему (АЮЗР, II, 169, 1571); ѡт траченѧ тых повстегните вашы руки, фолькгуите покорнымъ перед падаючым, пышные а ѡтпорные, которые сѧ вамъ противѧть, громите (Атыла, 210–211); позвы сꙋдити порадне з реsстрꙋ не глꙖдечи на ѡсобы а не фолькгуючи в томъ никомꙋ, але которыs первеs ꙋписалсꙖ в реsстръ тотъ напѣредъ сꙋжонъ быти маеть (Ст. 1588, 193); хто бы чого сведомъ былъ, абы о собе, не фолькгуючи никому въ такъ злому учинку, справу далъ (АВК, XVIII, 135, 1596); смотри абыс никомꙋ не ѳолкговал ѡт мꙋжчины аж до наsслабших невест (Зб. 261, 89); много дивных а розмаитых речеs гисторикове ѡ воsнах грецких а перских (которых тут ѡпꙋщаю фолгꙋючи короткости) писали (Бельск., 163б); татарове ... неѡшацованые шкоды починили не фолкгꙋючи ни простым ни дꙋховным ни костелом ни мнишком (Стрыйк., 436б); теперъ не даs боже абых мѣлъ фолкговат дꙋши моей в каждыs часъ ꙋтиску, бом не есть лѣпшиs нижъ братꙖ мои (Кн. Мак., 63); Щаждꙋ: Фолгꙋю, заховꙋю, ѡщажаю (Бяр., 206); жадномꙋ станꙋ не ѳолкговалъ, правъдꙋ мовечи (Зб. 259, 623б); покол же будете судит несправедливе, и будете фолговат ѡсобам злосников чините справедливост ꙋбогому и сиротѣ (Пс. ХVII, 76б).
с. 6
Фолькгуючый, фолгуючий дзеепрым. ад фолькговати. Амеса, или Амаса: люд фолгꙋючій (Бяр., 228); так барзо естъ ласкавыs а злым фолкгуючыs гсдь (Зб. 752, 433).
с. 7
Фолюндишовый гл. фалюндышовый
с. 7
Фолюндышъ гл. фалюндышъ
с. 7
Фолюшъ наз. Сукнавальня. гдѣ при ставѣхъ могутъ быти млыны и фолюши, альбо млыны на руду, маетъ врядъ казати будовати (АЗР, III, 78, 1557); зъ млыновъ нашихъ отъ кождого кола валного и отъ фолюша на тотъ часъ маютъ дати по 20 и по 4 грошы польскихъ (АЗР, III, 193, 1576); зъ млыновъ, которые млынаре дѣдичные держатъ, або иные арендаре арендуютъ, такжо и отъ фолюша (АВК, III, 274, 1577); млынъ зъ двѣма колами и съ третимъ фолюшемъ и зъ ставками у села Васковичъ (АВК, II, 212, 1580); млыны ... отъ кожъдого кола вального и ѳолюша ... будуть платити по двадцати чотыри гроши (КПД, 536, 1596); усыпалъ греблю и млыновъ два збудовалъ, одинъ фолюшъ, а другій для меленья збожа (АВК, VI, 232, 1619); которую ту маетность половица Повильна продала есьми зъ дворомъ подле млыновъ проховныхъ и зъ иншими млынами, зъ млыномъ папернымъ, зъ млыномъ мучнымъ, зъ фолюшомъ (АВК, Х, 260, 1631).
с. 7
Фондаментъ гл. фундаментъ
с. 7
Фора наз. Плата фурману за перавозку грузаў. онъ нанялъ его зъ Слуцъка на три кони везти товаръ свой до Берестья и мелъ дей ему дать по полътрети копы форы на каждый конь (АВК, ХХVIII, 22, 1589).
с. 7
Форбота гл. фарбота
с. 7
Форварокъ гл. фольварокъ
с. 7
Форемнейший прым., выш. ст. ад форемный. на тых видоках земских ни маешъ ничого ѳоремнеsшого Ꙗко жолнерскаꙖ людскаꙖ (Зб. 259, 601б).
с. 7
Форемный прым. Зграбны, ладны, прыгожы, дзіўны. езекиꙖ ... маючи жонꙋ барзо цꙋднꙋю, и взростꙋ сꙋптелног повѣдал каждомꙋ еи тѣлꙋ барзꙋ цꙋдном и форемном (Бельск., 146б); Тертѵллъ ... дивный, шпетный, шкарадый, форемный (Бяр., 316).
с. 7
Форий гл. хворый
с. 7
Форина наз. Тое, што і фаринъ. маютъ платити ... отъ каменя цукру хомосу и форины по грошей два (АЗР, IV, 249–250, 1605).
с. 7
Фористъ гл. хворостъ
с. 7
Форисъ наз. Тое, што і форитаръ у 2 знач. Гайдукомъ далъ золот. два; форисомъ далъ золот. одинъ (ИЮМ, IV, 70, 1686).
с. 8
Форитаръ, фориторъ наз. 1. Заступнік, апякун. емꙋ гд0483ъ бг0483ъ дал ведлуг рады и ꙋмыслꙋ помочника и форитора до поднесенꙖ предсꙖвзꙖтои воsны на полꙖки (Стрыйк., 474). 2. Фарэйтар. ꙋправитель: Возница, форитаръ, стырникъ (Бяр., 181). Параўн. форисъ.
с. 8
Форитоване наз. Дзеянне па дзеясл. форитовати. потомство симово в тамтых краинах хананеsских дивным форитованем своим, посадил и розмножил (Стрыйк., 419б).
с. 8
Форитовати, форытовати дзеясл. Заступацца, апекавацца, спрыяць, падтрымліваць, дапамагаць. властного анътихриста Ꙗкимъ и ѡткꙋль быти маеть и хто его напервеs прыsметъ и ѳорытовати бꙋдеть, слꙋхаsте (Унія, 31); на собѡрѣ длѧ того зложономъ его справы форитовалъ (Апакр., 132б); побожныs пн0483ъ, Ꙗко и дв0483дъ, не мает мѣти сполечности з незбожными, и з геретиками, а далеко меншеs маетъ форитовати (Выкл., 140).
с. 8
Фориторъ гл. форитаръ
с. 8
Форкга наз. Плюмаж. форкгъ сокольихъ трыдцать, кождая коштовала по петнадцати золотыхъ (АСД, I, 250–251, 1616).
с. 8
Форма наз. 1. Знешні выгляд. тот же оузрасъ тых тридцети пѣнѧзеи из золота албо из мѣди на тоуюж вагоу и на тоую великость и формоу (Валх., 61); братьи моей пану Войнѣ а пану Ивану по кубку гладкому, штомъ былъ ѣдучи въ Москвѣ купилъ два у дну форму (АЮЗР, I, 77, 1529); кгды видѣл кролевꙋю иных пенкностю формы и ꙋродою, переходꙖчи реклъ, жоны перские сут роскош ѡ чом болест серцꙋ (Бельск., 173); почали заклинат камене, и мл0483твы над ними мовит, абы се зновꙋ в першую свою форму ѡбернꙋли (Хр. польск., 15); маетъ ли дш0483а формꙋ, албо кшталтъ (Мак., 71). 2. Вонкавае выяўленне якога-н. зместу. в малеваню ест и материꙖ и ѳорма (Зб. 261, 207); до соверъшеніѧ кождое тайны, пѧт речей сꙋть потребные, то есть Вещъ албо Матеріѧ, Образ албо Форма, Слꙋжітель, Пріимꙋющій, и волѧ ѡбꙋдвоух (Навука, 8); котораѧ естъ форма тоей тайны ... сꙋтs слова тые ѡт свѧщенника выреченые по исповеди: чадо прощаетs тѧ Хс0483 невидимо (Дзід., 26); што естъ Форма вs кождомъ Сакраментѣ (Сакр., 1б); если Поsзришъ на долгост и тривалост живота ихъ, несмертелными и незказителными, бо не зрослисꙖ их натури з матерѣи и формы не мают сꙖ тежъ во шsто розсыпат и ꙋмерет (Пралог, 546б–547); Форма кождого Сакраментꙋ, сꙋтs слова, ими же кождый Сакраментъ совершаетсѧ (Зб. вып., 3). 3. Узор, шаблон. ино дей въ писанью листовъ на паперѣ перомъ формы не маемъ, але яко се напишетъ и запечатанъ будетъ (АВК, VIII, 445, 1588); тогды и мы взявши форму и прикладъ зъ фундушу его милости пана Богдана Стеткѣвича, малжонка моего милого, такожде и сей монастыръ ... на погорку, подъ гаемъ, оподалѣй отъ мужеского монастыра фундовали есьмо (АЗР, IV, 529, 1631); Тѵпос: форма кшталт приклад, дрꙋкованье (Бяр., 316). 4. Прыстасаванне для прыдання чаму-н. пэўных знешніх абрысаў. котелъ мѣденый у два ушатки, формы розные до пироговъ робленья, немало и иншого начинья кухонного (АВК, VIII, 466, 1593); тайстра зъ формами, зъ ключами, зъ шрубками до вѣшанья рыштунковъ и иншыми дробязками желѣзными коштовала золотыхъ чотыры (АСД, I, 251, 1616); хотѧчи абовѣмъ хто начинsе штꙋкꙋ Ꙗкꙋю мѣти, на которой бы звѣрѧта выриты были, первѣи еи зs воскꙋ оулѣплѧетs, тожъ на тꙋю формꙋ выливаетs, жебы ведлꙋгъ визерꙋнкꙋ было (Мак., 170); купили форму до литя куль гарматовыхъ (ИЮМ, ХIII, 27, 1698). 5. Спосаб арганізацыі, устройства чаго-н. ѡтътоле се форма речи посполитои жидовскои по третиs разъ ѡтменила (Біблія, 604).
с. 8
Форманъ гл. фурманъ
с. 9
Формацыя наз. Фармаванне. За переписанье декрету пана Полубинскаго отрыманого на мѣсто и на пана войта Козаковича и посланого до Кгродна пану бурм. для формацыи (ИЮМ, I, 34, 1679).
с. 9
Формованый дзеепрым. ад формовати. ижъ письма въ немъ немало, и къ тому не знать, абы мѣло быть формовано, ако посполите бываеть (АВК, I, 238, 1580); але гдѣ бы дей былъ початку и завезки не признавалъ быть своимъ, могъ бы дей фальшъ задать и то опатрне и такъ яко въ статутѣ описуетъ, назвавши его фальшивымъ, меновать печать быть фальшивую, накштатъ его вырытую, и руку свою, накшталтъ руки его формованую (АВК, VIII, 445, 1588); кгды бы се за такимъ отказаньемъ ясностью певною, то есть, естли бы хто видѣлъ, кгды печати рыто и руки формовано, таковый фальшъ показалъ (Там жа, 451).
с. 9
Формованье наз. Дзеянне па дзеясл. формовати. виршъ остатній не только обы мѣлъ быть розуменъ у формованью ку печатемъ, але прикладаючи печать досыть немало литеръ вирша остатнего воскомъ занятъ и печатьми притиснено (АВК, II, 247, 1580); ижъ се дей беретъ до присеги панъ Рудомина ... яко рытья печати, формованья руки и отдиранья печатей одъ другихъ листовъ ... не меновалъ и не показалъ (АВК, VIII, 447, 1588); Ѡбразованіе: формованsе, кшталтꙋ вытисненье (Бяр., 219).
с. 10
Формовати, фармовати дзеясл. Ствараць, рабіць існуючым; надаваць форму чаму-н. тых продковъ которых ꙋжывают чорнокнижники ѡн теж ꙋжывает Ꙗко литеры которые ничог не знают ѳормꙋет (Зб. 261, 215); который нбсный ѡбразъ вs чл0483вцѣ формꙋетъ: за чимъ Ꙗкъ ѡгонь начинѧ золотыи формовалъ и балвана зробилъ (Мак., 91–92); Мечтанiе: ... гвалтовное а силное мышленsе, або видене, которымъ речи далекіи Ꙗкs притомныи и кшталтомъ ихs вs розꙋмѣ своемs ѡгортꙋемо и формꙋемо, приводѧчи их собѣ на мысль (Бяр., 78); але Ꙗкъ Моѵсей новꙋю речь оучинилъ, подобенство живогѡ оужа формꙋючи (Там жа, 96); Ѡбразꙋю: творꙋ, формꙋю, кшталтꙋю (Там жа, 219); адамови спꙖчомꙋ бог кост выsмꙋет и Евъвꙋ фармꙋет (Зб. 259, 546); за которим его блг0483овѣщениемъ и позволениемъ дв0483ци на волю гд0483ню, заразъ гд0483ь вселившисꙖ в животъ ее, и почал себе формовати изъ еи Плоти и крови, Плот ѡдꙋшевленую (Пралог, 545б); бг0483ъ и срдца и вси инныи члонки, такъ внꙋтрніи, Ꙗко и зевнꙋтрніи формꙋе и кшталтꙋе (Выкл., 119). // перан. ведлꙋгъ ихъ мысли формꙋетъ образъ которій теперъ естъ вs дш0483ѣ (Мак., 92);
с. 10
Формоватися дзеясл., зв. ад формовати. Ꙗкъ зачатый плод вs оутробѣ не заразs вsзростаетs вs чл0483вка лечъ помаленкꙋ формꙋетъсѧ и родитъсѧ (Мак., 154); такъ же и всѣ тыи речи, которіи тогожъ часꙋ и разꙋ оглѧдаютъсѧ, вs оной малой зрѣници ока формꙋютъсѧ, и выображаютъ (Там жа, 341).
с. 10
Фороба гл. хороба
с. 10
Форостеный гл. хворостяный
с. 10
Форостина гл. хворостина
с. 10
Форостъ гл. хворостъ
с. 10
Форостье гл. хворостье
с. 10
Форта наз. 1. Брама, вароты; дзверы ў варотах, агароджы. студенты езуитскіе ... нашедши на колеумь Рускій, на домъ братскій ... моцно кгвалтомъ били, штурмы чинили, ворота и форты бервеньми розводячися выбивали (АВК, VIII, 31, 1598); хлопецъ его ... зраненый и до воротъ прыбегшы у форту дей колатати почалъ ( АВК, ХХ, 175, 1601); хто хочет абы до домꙋ нихто не вшол треба ѳортꙋ затворонꙋю мѣти (Зб. 261, 142б); пришла до форты мѣстскои где еи чекано (Бельск., 159б); онъ Томашевскій, взявши передъ себе злый умыслъ ... на церковъ съ пистолетовъ стреляти почалъ, а потомъ, пришодши до форты монастырской, въ звонокъ звонилъ (АВК, VIII, 126, 1637); если форта ꙖкаꙖ желѣзнаꙖ то ест трꙋдност ꙖкаꙖ на перешкоде бꙋдет (Зб. 259, 531); тѣсною сꙖ фортою тѣснꙋчы, скурꙋ старꙋю Ꙗко мудрыs ѡдерлъ, а въ новыs сꙖ в хрстѣ жывот ꙋболокъ (Зб. 752, 476); ираклиs ꙋбран царскими коштовными шатами не моглъ ѡною форътою проsти (Зб. 82, 25); железа штобы до потребы ратушное на печы и завесы до форты болшихъ воротъ, зол. дванадцать и полъ (ИЮМ, I, 197, 1681); змовили дойлидовъ двухъ у Путятиномъ дому двери великіе направить и у тыхъ дверахъ и форту зробить (ИЮМ, VIII, 148, 1691); прыняли Савку Ткача за сторожа, абы у церкви братской пилъновалъ, ворота, форты на цвинтарю замыкалъ и одмыкалъ (ИЮМ, ХIII, 38, 1699). 2. // перан. Дарога, праход, выхад. подобенство тое слꙋжит до ꙋшиs, иж ест ѳортою до слꙋханꙖ голосꙋ и слова бж0483го (Зб. 261, 150); дом бж0483иs и форта небеснаꙖ (Бельск., 21б); намовил ѡтц0483а ст папежа еѵгеніа и розорвалъ добрꙋю згодꙋ юж намовленꙋю а затым и форта до греціи турком поганом сꙖ ѡтворила (Дыяр., 167б); Ꙗко се с приповести ѡ глꙋпых девицах показуеть, которым ижь не готовы были замкнено форту навѣки (Зб. 255, 428б).
с. 10
Фортелне, фортельне прысл. Хітра, каварна. не за жадною фолкгою, ани непилностью его Пятъничиною, але фортельне, местъцомъ до утеченья неподобнымъ, тые вязни ... утекъли (АВК, ХХХI, 248, 1595); Колонътаs в невинъности его тое право на него за змышлеными записами форътелне перевелъ (КЛС, 5, 1596); бачишъ Ꙗкъ сѧ за оказіею твоей бреднѣ, штоучне и фортелне а пыхою пахнꙋчіе твоихъ найсвѧтших панѡв и едновластниковъ костелныхъ постꙋпки обsꙖвили (Апакр., 139); чомоу фортелне то едной толко части приписꙋет, што всемоу тѣлꙋ слоужитъ (Там жа, 164); который то помененый Рутскій ... фортельне а таемне розмаитымъ способомъ зъ духовными Костела Римского практыкуючи, старается (АЮЗР, II, 47, 1608); Кгоспевскій зъ жоною своею одержалъ на немъ тотъ переводъ права и всказъ менованое сумы, неслушне, заочне и фортельне (АВК, I, 169, 1612); тупалскиs ... листовъ ꙋпоминалных, позвовъ инъшых процесовъ ѳортелне и несправедливе противно праву ꙋтворивъшы ... в томъ злом ꙋчынъкꙋ вносилъ (ККСС, 258, 1618); помененый отецъ Шитикъ и всѣ чернцы ... хотечи се съ того злого учинку выслизнуть, субтельне, фортельне протестацію свою ... до книгъ врадовыхъ ... донесли (АВК, VIII, 122, 1637).
с. 11
Фортелный, фортельный прым. 1. Хітры, падманлівы. того непристойного, фортелного, заочного переводу права вашого на вас довести и показати хочетъ (АВК, ХХХII, 26, 1596); сꙋптелныхъ разъ, глꙋхыхъ, дрꙋгыи разъ назбыть доразныхъ слѡвъ оуживаетъ, которыми чителника вs опачное а непевное ѡ речахъ котѡріи сѧ тамъ тѡчили розоумѣнье фортельное затѧгаетъ (Апакр., 7б); пилновати затым потреба того, абы тыи, над котѡрыми старѣишинство маемо, то тꙋды, то сюды не бѣгали. ани епсповъ згоды добре споенои, своею лестною а фортелною смѣлостью взрꙋшали (Там жа, 140); иж позывает, менечы быт злы фортелъны переводъ права ... тогды тежъ за тое довести не может (АВК, ХХХII, 133, 1596); длꙖ росправеньꙖ ѡ тотъ злыs и фортельныs переводъ права ему колонътаꙖ з нимъ бенꙖшомъ ждановичомъ часꙋ ꙋзычаемъ (КЛС, 6, 1596); таковымъ фортельнымъ заступленьемъ своимъ пана Солтана ... оборонити хочетъ (АВК, ХХVIII, 64, 1605); з турмы замку Виленского и з вартою, способомъ фортельнымъ ... з вензеня уникнулъ (АВК, ХХIХ, 93–94, 1680); змышленый, въ речи самой нигды не былый процесъ свой синистре оскарживши, фортельнымъ кунштомъ одъ тое сумы ихъ милостей власности оддалить, а оную ... усилуетъ (АВК, ХV, 516, 1686). 2. Удалы; лоўкі. мѣли теж фортелныи през рѣки перевозы (Стрыйк., 516б); за которымъ Ꙗкобы ѳортелнымъ ꙋданьемъ ... позваных позвомъ мандатом нашымъ перед нас и сꙋдъ нашъ запозвали (ККСС, 216б, 1618).
с. 12
Фортель, фортиль, фортыль, фортэль наз. Хітрасць, выкрутас. Абы не дралъ абы дивsных ѳорsтылевъ ко вылупенью ихъ маетности, не вымыслѧлъ (Будны, 62б); будучы Дэтрыковыми фортэльми поражон ... утекъ до Кгрецыи (Атыла, 235); (виненъ бꙋдеть) и надъ то еще присѧгнꙋти, же тое позванье до иншого врꙖдꙋ деꙖлосе, не жаднымъ форътелемъ, ани змовою Ꙗкою хитрою ку зволоце справедливости ꙋкривжоною (Ст. 1588, 162); за тымъ фортилемъ и покритьем о котором сѧ вs першой части ѡтповѣди, в роздѣле третемъ припомнѣла (Апакр., 199); гетманови або преложономꙋ на воsне волно ѳортелюв вшелꙖких ꙋживат (Зб. 261, 271); лев данилович, кнжа володымерское, заживаючи хитрог фортелю ꙋмыслил вызват воsселка глꙋбеs в землю рꙋскꙋю (Стрыйк., 527б); што маешъ за вѣдомост ѡ нихъ; што за радꙋ, што за фортель; повѣдаs нам (Хр. польск., 20); тыи речи способомs ... набываютsсѧ ... и злымъ и добрымъ, то естъ штꙋками и хитлѧнsствомъ, здрадою и розмаитыми форsтелѧми, и ошꙋканsемъ злости (Мак., 386); который то Сечка ... непооднокроть торгалсе на учьстивость мою шляхецкую розными способы и фортельми (АВК, ХVIII, 332–333, 1638); Аріѳметіка ... Наука личбы, хитрость мѣры. Фортель рахованѧ. Пѧтаѧ наꙋка вызволенаа (Бяр., 235); наsболшꙋю працꙋ мѣлъ з гидрою ... ѡнꙋю ледве тымъ ѳортелемъ звитꙖжил (Зб. 259, 46).
с. 12
Фортельне гл. фортелне
с. 13
Фортельный гл. фортелный
с. 13
Фортеца, фортецыя наз. Крэпасць. шляхту воеводства Мстиславского и з ыншых фортец от того москаля збеглых ... добившы, мечемъ выстинали (АВК, ХХХIV, 284, 1663); панъ Андрей Мочульскій, велебней в Бозе пане Олимпиаде Брасцевичовне, игумене монастыря Шкловского за фортецою Шкловскою стоячого ... сей фундушъ ... покладалъ (ИЮМ, ХХVIII, 203, 1682); Отобрали ... съ кабаку чверти третей, на направу фортецыи меской шелегами золотыхъ триста (ИЮМ, IV, 257, 1688); отъ фортецъ людей выводити (АЗР, V, 230, 1690).
с. 13
Фортиль гл. фортель
с. 13
Фортинянинъ наз. Паслядоўнік канстанцінопальскага патрыярха Фоція (IХ ст.), спрэчка якога з Папам Мікалаем I грунтавалася на глебе царкоўнай (рэлігійнай) прыналежнасці балгар. наꙋчили вѣри хрстиꙖнскои, ведлуг римских ѡбрꙖдов, а фортинꙖны свещенники грецкие которые иж их перед тым еще на своs закон были привели и покрестили, ѡни их ѡт болгаров выгнали зовꙋчи их баламꙋтами и ѡтщепенцами (Стрыйк., 433б). Параўн. фортиянъ.
с. 13
Фортиянъ наз. Тое, што і фортинянинъ. оповѣдалъ и жаловалъ велебный въ Бозѣ отецъ Никодимъ Жолондзь ... за даньемъ собѣ справы отцовъ законниковъ, въ томъ монастырѣ найдуючихся, меновите: отца Феодорита ... отца Гедеона Торчевского фортіяна и иншихъ (АВК, VIII, 125, 1657).
с. 14
Фортка наз., памянш. 1. Ад форта ў 1 знач. Теж говорили нам мѣщане абы для певнѣишое сторожи и безпеченства от неприятелеи немного форток было (СДГВ, 19, 1505); казалъ фортку отомкнуть и выпъхнулъ дей его возного о сторону людей добрыхъ за фортку (АВК, ХХ, 51, 1585); форту тому хлопъцу отворылъ и у той фортце ... боронечы того хлопца ... сталъ (Там жа, 175, 1601); тамъ ихъ до фортки гаsдꙋки пана подскарбего и пн0483а воеводы троцкого и слꙋга не пꙋстили (Барк., 151); болеслав корол ... втꙖл мечомъ ꙋ ѳорткꙋ которꙋю золотыми вороты зовут (Царств., 77б); тот смысл ест Ꙗкобы ѳортъка нѣꙖкаꙖ през которꙋю входит ꙋзнане бг0483а, самог себе, мꙋдрости и иных цнот (Зб. 261, 149б); подле воротъ свиренъ на подклѣтѣ, за тымъ свирномъ знову ворота великіе уѣзные, и фортка (АВК, IХ, 4, 1618); зновꙋ, если мене милꙋете, ховайте приказанsѧ мои. И зась, оусилꙋйте тѣсною фортsкою вsвойти (Мак., 197); фортъка въ тотъ часъ еще не была замъкнена (ИЮМ, VIII, 524, 1636); тѣсною сѧ форткою тиснꙋчи, скорꙋ старꙋю, Ꙗко мꙋдрыs ѡдерлъ (Зб. 82, 157б); за уробенье фортки у браме ветреной цеслямъ дали золот. в0483 (ИЮМ, I, 59, 1679). 2. Ад форта ў 2 знач. тꙋ ест дом бж0483иs а фортка небеснаꙖ (Бельск., 21б); абовем смерть справедливых ест форткою до жывота вечного. и ѡтпочинениꙖ бес конца (Зб. 255, 29б). 3. Фортачка. въ тыхъ оболонкахъ фортокъ зъ гербы (АСД, I, 145, 1571).
с. 14
Форточка наз., памянш. ад форта ў 1 знач. широкими вsправдѣ вороты зs свѣта выходитъ, а през форточкꙋ вsшедши, ѡпѧт вs свѣтs вsпадаетъ (Мак., 338).
с. 14
Фортувина гл. фуртовина
с. 14
Фортугалъ гл. портукгалъ
с. 14
Фортуна, фартуна, фуртуна II наз. 1. Шчаслівы лёс, шчасце; удача, поспех. ему ѳартуна а любо щастье дае руку вдѧчну а ѡнъ не берет (Троя, 62б); повѣдаючи о великой ласцѣ милого Бога и о счастливой фортунѣ (АЗР, II, 337, 1535); фортуна славу военную и повожэне в руцэ своеи маеть (Атыла, 199); Трыщан рекъ: Ꙗ мам великую фортуну на свѣте, иж мѧ нацуднеишаꙖ панъна милуеть (Трыст., 67); смотри жъ вышеs ꙋзришъ тамъ, над гельмомъ корꙋнꙋ, котораѧ даеть знать иж тамъ богъ фортꙋнꙋ, и цнотꙋ зъ сильнымъ мꙋжъствомъ сполне коронꙋет (Ст. 1588, Рымша); тых то пытает цесар коли ему бꙋдет ѳортуна (Наб. тур., 21); ꙋмеръ иванъ василевичъ великиs кнꙖзь московскиs маючы великꙋю ѳортꙋну (Царств., 76б); еи сын нинꙋс вториs монархиею ѡтцовскою справовал але не з такою фортꙋною, Ꙗко ѡтец або матка (Бельск., 13б); люде ажъ до ѡболоков подвышае фꙋртуна (Алекс., 19б); хрстiане в речахs противной фортꙋны жадного болю и фрасꙋнsкꙋ не мѣваютs (Мак., 145); Асиръ ... Блсвенство, або щасливост, щастье, фортꙋна (Бяр., 238); натꙋры и фортꙋны могут быт тые ижъ бꙋдучы младенцемъ в жывоте матки твоее, ѡдтуль там здорово без нарꙋшенꙖ вышолъ (Зб. 255, 373б); чародѣе през сатанꙋ, старатисѧ звыкли ... О допꙋщеніе на людей хоробы, албо оутратꙋ фортꙋны (Зб. вып., 105б). 2. Маёмасць, багацце. до того мусѣла бы ей милость пани Накгорчиная надъ всихъ сторонъ несчаслившая быть, которая тою плякгою Бозкою непріятельскими инкурсіями въ своихъ фортунахъ зруинована и знищона есть (АВК, ХII, 454, 1662); жалуючые шкоды поносятъ на осемъ тысячей золотыхъ польскихъ, а на остатокъ еще срогое одповеди и похвалки на жалуючыхъ, самихъ позабыванемъ и фортунъ огнемъ спалене уделане (АВК, I, 361, 1697).
с. 14
Фортунливе прысл. Тое, што і фортунне. пановал ѳортунливе ѡлиж до великое старости своее (Рач., 314); fortunliwe z mаłoiu szkodoiu zwyteżstwo oderżаwszy (Бых., 548); кгидиминъ ... пановал фортꙋнsливе ажъ до великое старости своее (Патр. П, 93б); кнꙖз кгедимин ... мног мѣвал валкъ, а завжды взыскивал, и фортунливе пановал (Стрыйк., 538б).
с. 15
Фортунне прысл. Шчасліва, удала. пане Боже дай, абы и впередъ вашой милости во всемъ тамъ фортуннѣ а счастливѣ ся водило (АЗР, II, 337, 1535); дай Пане Боже, абымъ я вашу кролевскую милость ... добре здорового и фортуннѣ пануючого слышалъ и видѣлъ а кождый часъ (АЮЗР, I, 169, 1596); которыи же Влодислав был королем Польским и ꙋгерскимъ и ѳортунъне с Турками вальчыл (Рач., 340); Балдвин третиs пꙖтыs крол ерꙋсалимскиs, по фꙋлкꙋ, ѡтцꙋ своем на кролевство, встꙋпил, добре а фортунне справовал реч посполитꙋю (Бельск., 397); в том ... з козаки впровадил подковꙋ на господарство фортꙋнне и без жадное шкоды (Стрыйк., 633); герман зоставивши по собѣ сына болеслава кривоꙋстого на кролевствѣ з того свѣта зшолъ фортунне (Хр. польск., 7б); припережи мечъ твоs до боку ... натꙖгни выедь фортунне и царствуs на слово правды тихости и справедливости (Пс. ХVII, 22б). Параўн. фортунливе.
с. 15
Фортуннейший прым., выш. ст. ад фортунный у 2 знач. мовили иж троил достꙋпил справы гектора брата, и еще над нег фортуннѣsшиs (Бельск., 86б).
с. 16
Фортунный прым. Шчаслівы, удачлівы, добры. дай пане Боже вашей милости доброе здоровье и щастливое панованье на много лѣтъ фортунныхъ (АЗР, III, 72, 1556); съ тымъ зычучи вашей панской милости въ ласцѣ Божой, при добромъ здоровью фортунного панованья (АЗР, III, 165, 1573); здоровя доброго и на всемъ фортунного помноженья от Пана Бога верне меть зычим (АВК, ХХХVI, 185, 1582); повинни есьмо пана Бога просити за доброе здоровье и фортунное панованье его королевское милости (АВК, VIII, 46, 1601); был тоs аврилиꙖн цесар валечныs, ѡкрꙋтныs, хитрыs, фортꙋнныs (Бельск., 253б); назвалисꙖ славꙖнами, або славными ѡт своих справ фортꙋнных. и славных (Стрыйк., 427б); нѣтъ вѣдома, хто ... маетности и фортунного въ пожытью повоженья тое позаливанье воротъ и стѣнъ за разомъ тогожъ часу врадови обвелъ (АСД, I, 307, 1638); Филіѯъ, е: щасливыи, фортꙋнsный, блсвенный (Бяр., 319). 2. Ад фортуна ў 2 знач. през шлюбъ ꙋбозства, зверхные еси толко речы ѡферовалъ богу ... лечъ през шлюбъ послушенства внꙋтръные добра дꙋшные, которые далеко преходꙖт телесные и фортунные добра (Зб. 255, 420).
с. 16
Фортъ наз. Форт. Ѡправил теды неемиꙖ мꙋри ерꙋсалимские, где было форты, потреба и иныи ѡбороны з свещенники из людом посполитым (Бельск., 142).
с. 16
Фортыль гл. фортель
с. 16
Фортэль гл. фортель
с. 16
Форумъ наз. Кампетэнтны суд; месца для разбору судовых спраў. тутъ форумъ не маем (АВК, ХХХ, 87, 1591); же тутъ тепер сторона моя на тые позъвы усправедливитися не повинна и слушного форум не маеть, показати (АВК, ХХХII, 75, 1596); ѳорꙋмъ ѡ то на теперешнемъ соsме ꙋ трибуналу мети варовали (КЛС, 180б, 1598); оукажоу ѧ за помочью бж0483ею, же мѣл там митрополит и з своимъ товариствомъ фороум, мѣлъ и сꙋдіи такіе, котѡрые его могли сꙋдити (Апакр., 70б); тая его справа колу духовному судити належыть, прото мы духовные въ той справѣ передъ собою forum узнаваемъ и далей сторонѣ въ право поступовати наказуемъ (АВК, ХХ, 210, 1609); таковые справы ѡ добра ѳꙋнъдацыs продков нашых ꙋ сꙋдов нашых гд0483рских ѳорꙋмъ мают (ККСС, 86, 1615); водле артикулу девятого, роздѣлу четвертого, форумъ тутъ у суду кгродского, Вечорко возный и малжонка его не мають (АВК, ХVIII, 304, 1629); там форꙋмъ мѣли за неꙋпаметанемъ их самых ѡпатрностю бозскою правом сут преконаны ѡт церкви ѡтлꙋчены, и справедливым сꙋдом бж0483іимъ сут потоплени, и клꙖтвѣ навѣки вѣчныи ѡдданы (Дыяр., 172); вси варунки и обовязки правные, шыроце въ немъ описаные, по достатку чытавшы и форумъ той справѣ у суду нашого указавшы, а неучыненья оному досыть (АВК, ХV, 15, 1645); черезъ процесъ свой скартитъ теперешняя акторка, зачимъ и сама вызнаваетъ, же безъ обликгу, въ которомъ форумъ собѣ сторона варуетъ, у суду вашмости той акціи форумъ нѣтъ (АВК, ХII, 453, 1662); тые мещане ... не хотечы у враду вашмостей росправовать, форумъ до замъкового поточъного суду ... екъсципуютъ (АВК, ХХ, 365, 1664); тотъ судъ головный въ той справѣ форумъ передъ собою не бачечи до належного враду кгродского Троцкого на росправу отослалъ (АВК, ХV, 278, 1671); его милость панъ Цитринскій жалобу свою лучитъ и тутъ у суду нашого добровольне форумъ принялъ (АВК, ХV, 502, 1686).
с. 16
Форый гл. хворый
с. 17
Форытовати гл. форитовати
с. 17
Фостъ гл. хвостъ
с. 17
Фотыкговати дзеясл. Звяртацца да каго-н. з просьбай аб чым-н. ст0483ыs феѡдосие ꙋпалъ на землю горꙖчими молитвами фотыкгꙋючи збавителꙖ (Пралог, 646).
с. 17
Фохи наз. Свавольствы, жарты; хiтрыкi. лꙋкавый Бѣсъ през свои інстрꙋмента перед нимъ фохи строилъ (Сматр., 32).
с. 17
Фрагъ, фрягъ наз. Iтальянец. да зовоут ихъ тамъ еѡрькгіаны занюж кдень коли идоуть оусегда оу толпах а оу хоустех какъ фрагове албо оугрове ходѧть (Валх., 80); абы за все то досыть учинено Фрягомъ тымъ (АЗР, II, 396, 1544).
с. 17
Фрактованый I дзеепрым. Які мае своеасаблівую мадуляцыю (пра голас). Клаѵді, ел: Голосъ фрактованый, або плачливый (Бяр., 289).
с. 18
Фрактованый II гл. фрахтованый
с. 18
Фрактовати дзеясл. Фрахтаваць. фракътовалъ дей у того Анърофля Бреского две витины (АВК, ХХХVI, 26, 1582); они панове Яковлевичи наняли и фрактовали у него – пана Волкановского три витины на спроваженье и гандель розныхъ товаровъ (АВК, VIII, 507, 1623). Параўн. прохтовати.
с. 18
Фрактовный гл. фрахтовный
с. 18
Франконский прым. ◊ М е р а ф р а н к о н с к а я – адзінка вымярэння плошчы. обачили есьмо съ привилею короля его милости Владислава Якгела, который мѣсту Берестейскому надавати рачилъ шестьдесятъ лановъ мери франконское (АВК, VI, 174, 1599).
с. 18
Франкъ, френкъ наз. Жыхар Франконіі. много мужства своего знаков против буркгундом, франкомъ, галѧном ѡказовал (Атыла, 185); тым часом римꙖне и вси панства заходныи ѡтстꙋпили, ѡт послꙋшенства цесарског и франком се поддали (Бельск., 348б–349); ѡ взꙖтю царигорода ѡт френков (Там жа, 383); дрꙋгие зас з тогож народꙋ немецкого свеви або швабове франкове, сенонове, и сасове, не могꙋчисꙖ зместити в своих краинах, тꙖгнꙋли до галилеи, которꙋю тепер францыею зовемо з кнꙖжатем своим (Стрыйк., 422б). Параўн. фругъ.
с. 18
Франтишканъ наз. Тое, што і францишканинъ. ксендзу франтишканови на вспоможене ку будованю костела дали ялмужны зол. пять (ИЮМ, IХ, 87, 1692).
с. 18
Франтовство наз. Махлярства. тог франтовства ѡныи диꙖволи доказавши зs ѡными пн0483зми просто сꙖ до слензска ѡбернꙋли простыs люд своими махлꙖрствы зводꙖчи (Стрыйк., 620б).
с. 18
Франтъ наз. Махляр. того лотровства ѡныи франтове доказавши (Хр. польск., 15).
с. 18
Франца наз. Сіфіліс. Френчюга: Франца, имѧ недꙋгꙋ ... Хороба блꙋдныхъ (Бяр., 185).
с. 18
Францимеръ гл. францымеръ
с. 18
Францишканинъ наз. Манах каталіцкага ордэна святога Францыска. buduczy iemu woiewodoiu u Wilni, i nаpred prywede on z Lасhow 14 Mnichow Frаnciszkаn y zаłoży klаszor [!] Mаtki Bożoy (Бых., 498); солтан вавилонскиs полецил гробъ гд0483ниs вs ерꙋсалиме мнихом францишканом (Бельск., 398); его мнихи францишкани през мꙋр в капицы тихо выпꙋстили (Хр., польск., 10б). Параўн. франтишканъ.
с. 18
Францкий прым. Які мае адносіны да Франконіі. был в риме неволник. королѧ францкого. которого так жо послан был до рима оуместо дани (Пак. Хр., 23). Параўн. францьский.
с. 19
Французский, французкий, француский прым. Французскі. против немецкое напервеи, а потом и француское земли шаблю поднесъ (Атыла, 183); почала Дружненна прыпевати ѡ короли французскомъ и ѡ Бову (Бава, 170); вs мѣсто оуежsджалъ, кроль людовик франsцꙋзкій (Апакр., 175); пожаловали есьмо Французской земли капитана Якова Маржерета за его къ намъ вѣрную службу ... погостомъ Тоймою (АЗР, IV, 409, 1610); ꙋказовано то ѡт многих людеs же се туркове в парыжу ѳранцуским пилне латины ꙋчать (Еўл., 11); ѡбшол землю францꙋзскꙋю и влоскꙋю (Стрыйк., 421); Талантs: Цетнар, вага ѡх0483 корон або гривен ... або ѡ коронъ або червоных зѡл францꙋских (Бяр., 315); за покуту взꙖлъ жебы по всихъ границахъ нормасѣи и францꙋзкоs земли з ѡткритою тварю ходил (Пралог, 586); за шоры, узды, лейца ременные французские ... золотыхъ сорокъ пять (АВК, I, 330, 1666); полшорокъ купили французскій поедынковый (ИЮМ, I, 74, 1679); неслꙋшне Калвинистове Еретыки въ земли Францꙋской, на взгардꙋ того Ст0483аго Сакраментꙋ, Мѵромъ Ст0483ымs смаровали себѣ сапоги (Зб. вып., 15б).
с. 19
Французъ, францусъ наз. Француз. оудыж ноутрении оу татаръ и францꙋсовъ, и оу прꙋсовъ горѧче (Арыст., 189); ѧко то и на око бы се ꙋсмотрѣти могло, и ꙋ нам недалеких, влохѡв немцовs полѧкѡв францꙋsѡв ... гишпанѡв (Цяп. Прадм., 269б); ѡныи пустынник ... ѡтказал королю, же естъ француз, а хвалит ѡного бога, которого хрестѧне хвалѧть (Атыла, 188); францꙋзове выбрали клемента дрꙋгого папежа (Царств., 73б); царствовал иꙋлиs францꙋзы и иллирики (Рым., 80б); чомꙋ ꙋтекаешъ передо мною ѳранцꙋзе (Зб. 259, 106б); дворанина цесаръского францꙋза нѣꙖкого ѡт диꙖвола вызволил (Зб. 82, 103).
с. 19
Француский гл. французский
с. 19
Францусъ гл. французъ
с. 19
Францымеръ, францимеръ наз. Жаночая свiта (прыдворныя дaмы). дочка его ѡдна ... вышла против емꙋ з францимером своим з бꙋбном и с пищалками спѣваючи а дꙖкꙋючи гд0483ꙋ бг0483ꙋ (Бельск., 73б); еленꙋ взꙖли до ѡкрꙋтꙋ зо всим францымером еи (Там жа, 82); малюша ꙋ кн0483жны елены была в францимерѣ ключницею (Стрыйк., 443б); провадила еи братꙖ цесарове до херсона з великим ѡршаком кнжат грецких и францымерꙋ (Там жа, 450б); ѡт внꙋтрнои ѡздобы ... ѡт францымерꙋ панен мдрыхъ (Выкл., 122б).
с. 20
Францьский прым. Тое, што і францкий. до часовъ лодвика королѧ францьскего короуна терноваꙖ оу ней была зостала (Валх., 75б).
с. 20
Фрасобитый гл. фрасовиты
с. 20
Фрасоване гл. фрасованье
с. 20
Фрасованый дзеепрым. ад фрасовати ў 1 знач. длѧ справъ добрыхъ, и длѧ воли Бж0483еи кривженъ, преслѣдован, лаѧнъ ... фрасован, и модрован быти раднѣй прагнет (Каліст, II, 310).
с. 20
Фрасованье, фрасоване, хврасование наз. Дзеянне па дзеясл. фрасовати ў 1 знач. збытнее ѳрасоване ѡ речах которых достати прагнꙋтъ (Зб. 261, 162); Желѣдба: Жалоба, желѣнь, печалованье, фрасованье (Бяр., 43); теды слушне было бы ваше хврасованіе ѡ ѡных (Жыц. св., 35).
с. 20
Фрасовати дзеясл. 1. Засмучаць; непакоіць, турбаваць, хваляваць. не хочоу тѧ теперъ фрасовати (Апакр., 91б); нехаs тебе жадное старане ѡ звитꙖзствѣ не фрасꙋет (Стрыйк., 462б); той нас вs том оупевнилъ, который ведлꙋгъ волѣ владзы своей кого хочетъ оубожитъ и богатитъ, тѣшитъ и фрасꙋетъ, смꙋтитъ и вселитъ (Каліст, II, 272б); добрій Бж0483е чомꙋ надъ мѣрꙋ фрасꙋешъ (Лям., 8); в Кіеви жаден мꙖ не спытал штобым кому был винен през час немалыs, што мꙖ барзо фрасовало (Дыяр., 162); велми мене то фрасует, поки аж его не бꙋдꙋ видет пострыжоного (Жыц. св., 35б); много ест тых которие мене преслѣдꙋют а фрасуют, але есми сꙖ не ѡтхилꙖлъ ѡт свѣдоцтвъ твоихъ (Пс. ХVII, 143б–144); ѡпечалѧла ю тежь противница еи и велми фрасовала (Хран., 197б). // перан. жаль ми чинит и фрасꙋетъ срдце мое напасть онаѧ (Каліст, I, 38б); фрасовати нашꙋ дш0483ꙋ (Лям., 39); если ни в чомъ дх0483а не фрасꙋетъ, ѡвшемъ во всихъ заповѣдехъ вs ласкою згодлива бываетъ, тогды ѡд всихъ намѣтностей волность ... ѡдержꙋетъ (Мак., 81); але теперь сестро молчи, братъ твой есть. и не фрасꙋй срдца твоегѡ ѡ тꙋю речь (Хран., 261). 2. Тое, што і фрасоватися ў 1 знач. ѡ то Ꙗк емꙋ бг0483ъ берет не фрасует, великаꙖ млсть чинит великую жалост (Жыц. св., 11б); панна ... кгды на милитвѣ стала и землю слезами ѡмочала ѡбачила иж слѣпою зостала, зараз грѣхꙋ своего фрасꙋючи волала (Зб. 107, 195).
с. 20
Фрасоватися, фрасоватисе, фрасоваться, фросоватися, хврасоватися дзеясл., зв. 1. Ад фрасовати ў 1 знач. бурмистръ и сэнат рымскии с плачомъ пали до ногъ Атыли, которым Атылѧ казавшы повстать а не фрасоватьсѧ, поведал же им покои ѡбецуе (Атыла, 229); жиды на пущы маючи маннꙋ ѳрасовалис и жаловали (Зб. 261, 147); не маемо сꙖ длꙖ чог фросовати (Бельск., 29б); Выслꙋхавши тог володымер фрасовалсе велми и мыслил сам в собѣ (Стрыйк., 447б); кождый чл0483вкъ, кгды до ѡтпроваванѧ Ꙗкоижъколвекъ справы вsстꙋпꙋетs, на самомъ початкꙋ фрасꙋетsсѧ и смꙋтитсѧ, а кꙋ концови радꙋетsсѧ и тѣшитсѧ (Каліст, I, 71); тось достꙋпилъ и взѧлесь то ѡт Гсда вsправдѣ жебыс жилs животомъ правдивым, а если же ничого зs того до себе не знаешъ: плачъ фрасꙋйсѧ и стогни, жесь сѧ еще нбсныхs и Дх0483вныхs богатствъ не сталs оучастникомs. и еще сь правдивого живота непринѧлs (Мак., 14); пытала ее, чого бы се фрасовала (АСД, III, 115, 1631); не фрасꙋйтесѧ ѡ дн0483ю завтрешнем, абовѣмs завтрешній дн0483ь ѡ своей потребѣ фрасоватисѧ бꙋдет (Варл., 92б–93); [чл0483къ] мѣлъ трех приꙖтелевъ, з тых двухъ сердечне миловал, а ꙋпреsме шановалъ аж до смерти се ѡ них фрасꙋючы и в небезпеченства вдаючисꙖ (Зб. 107, 180б); горлицы ... коли сꙖ ѡдна ѡт дрꙋгого през смерть ... ѡтлучыт ... аж до смерти держачы вѣрность тꙋжачы и фрасꙋючысꙖ по розлученю своег товарыша в пꙋстыни ... пребывает (Зб. 752, 526); заправды порожне сѧ хврасꙋет всꙖк чл0483вкъ живꙋчыs (Зб. 82, 125б). Параўн. фрасовати ў 2 знач. 2. Наракаць на каго-н., скарадзіцца. Тэs ночи намнеs пан троцкиs не спал ѳрасуюнцсе на влодымира (Еўл., 24); пыталем его што до мене мовилъ: а ѡн ѡдповѣдилъ ничогом до тебе не мовилъ; но ѡвшем фрасꙋюсꙖ на вас же сꙖ дармо волочимъ (Дыяр., 151).
с. 21
Фрасовитый, фрасобитый прым. 1. Тое, што і фрасовливый. оубираюсѧ вs одѣне подлое, и вs томъ звытѧжаетъ мѧ хлюба: кгды фрасобитꙋю тваръ весолою показꙋю, и вs том не оухожꙋ хлюбы (Каліст, I, 3); такѡв естъ смыслъ людскій, же вs радости, припадкѡвъ фрасовитыхъ забываетs, а вs фрасꙋнsкꙋ, што сѧ подsчас радости дѣѧло, барзо скоро припоминаетъ (Там жа, II, 50б); коли бы ведали же недолго жыть мають ... во обцованю з людми были бы ... смꙋтны фрасовитые, и так бы сполныs покоs и згодꙋ мешали (Зб. 255, 429). 2. У знач. наз. Той, хто засмучаны, журботны. Фрасовитыи одѣдичатs царство небесное (Мак., 145).
с. 21
Фрасовливый прым. Засмучаны, журботны. вs дн0483ь жалю, вs ден свои фрасовливыи (Лям., 2); зостала у дворѣ дворничку, на име Ѳедору фрасовливую (АСД, III, 115, 1631); Адвонагѡ: Слꙋга Ꙗсности, або свѣтлости. або неволникs фрасовливыи, троскливыи, печаловитый (Бяр., 222); прошꙋ тебе ѡтче ст0483ыs гсда ради, повѣжъ ми ѡ нем если жыв ест, сродзе бовѣмъ естем фрасовливым длꙖ него (Зб. 752, 508); в тымъ его надехалъ григорей ксенже володимеровичъ, коториs ѡбачивши василиꙖ же ничимъ не владает фрасовливыs ѡтехалъ (Пралог, 653б). Параўн. фрасовитый у 1 знач., фрасовный, фрасунливый у 1 знач.
с. 22
Фрасовный прым. Тое, што і фрасовливый. фрасовнымъ былъ король (Цяп., 19).
с. 22
Фрасонливый гл. фрасунливый
с. 22
Фрастъ наз. Тое, што і хворостъ у 2 знач. Ѡни же посрѣде таковыхъ речей радовахусѧ, и быти подs фрастъми за кохание собе покладаху (Скар. КI, 35б).
с. 22
Фрасунливе прысл. Клапатліва; рупліва, дбайна. так и законник если хочет абы постꙋпил потреба абы статечне и ѳрасꙋнливе ѡтправовал (Зб. 261, 78); дрꙋгіи таковый же боль и молестію подыимꙋючи, сталымъ оумысломъ зносѧт, и кромѧ трвоги сꙋмнѣнѧ, оумыслъ свой гамꙋютs, сꙋть теж иншіи тымs же оутрапенем знѧтыи, которіи гды ѡное фрасꙋнливе зносѧт, з розрꙋхомs и тꙋрбаціею мл0483твы справꙋютъ, а затымъ и слꙋхаючихъ погоръшаютъ (Мак., 61).
с. 22
Фрасунливый, фрасонливый прым. 1. Тое, што і фрасовливый. бꙋдет час фрасонливыи и фрасꙋнок Ꙗковыи не бывал ѡт того часꙋ Ꙗкъ на земли люди аж до того часꙋ (Каз. Кір., 138); прагнене тое мает быт не ѡспалое, але горꙖчое ѳрасꙋнливое (Зб. 261, 78); пан ласкиs вышедши с покоꙖ показꙋючисꙖ быт барзо фрасунливым (Стрыйк., 584); барзо был фрасунливыs крол бридꙖчисꙖ шкаредною воеводы краковского ꙋтечкою (Хр. польск., 8б). 2. У знач. наз. Той, хто засмучаны, журботны. ѡдинъ на строфоване недбалыхъ и выступлыхъ, а дрꙋгиs на потѣхꙋ и побудку боꙖзливыхъ и фрасунливыхъ своихъ даровъ ꙋживалъ (Пралог, 575б).
с. 22
Фрасунокъ наз. Смутак, журба. не вмыслом потвари кого помовилъ, але за ѡблꙋдливостю з жалю с ѳрасꙋнкꙋ (Ст. 1566 I, 106б); не мает коренѧ в собе, але дочасныи ест и бываючі ѳрасꙋнsкомъ або пsреследованью слова деле, натыхsместъ погорsшаетсѧ (Цяп., 17б–18); вси люди по великих а тѧжких працах звыкли сѧ держать покою и ѡтпочыванѧ Ꙗкъ нагороды за працу, трудности, фрасунки и непокои перед тым поднѧтые (Атыла, 230); не маючи чым иншым его млсти пну малжонку своему за тые трудности, фрасунки и наклады нагородити и отдати (АВК, ХХХVI, 395, 1590); тогды выдадꙋт нас на фрасꙋнки, и оубют васъ и бꙋдете в ненависти оу всѣх народѡв (Каз. Кір., 50); вино ... вси мысли ѡборочает в беспеченство и в веселие, и не паметает жадного фрасунку и долгу (Біблія, 550); старец ѡныs з великог фрасꙋнкꙋ и тꙋги впал в хоробꙋ (Бельск., 383); Ꙗкъ теды вшелѧкіи грѣхъ зs роскошъю нѣѧкоюсь и оутѣхою полненъ бываетъ, такъ згꙋба его и вынищене зs фрасꙋнкомъ и зs болемъ доброволнымъ або примꙋснымъ приходитъ (Каліст, I, 126); повѣдаютъ же Радость вsслѣдъ за смꙋтком ходитs, а зs оутѣхи, зs веселѧ фрасꙋнокs сѧ родитъ (Лям., 3); до домꙋ вернꙋвшисѧ вs великомs смꙋткꙋ и фрасꙋнкꙋ зоставалъ (Варл., 25б); Печаль: Фрасꙋнокъ, болесный жаль, печалованье, скорбъ (Бяр., 103); так его оупоминан, маючи великій и незносныи фрасунок длꙖ ѡтходꙋ его (Жыц. св., 37б); ѡдънимъ словомъ, иле ѳрасꙋнъковъ шкодъ припадъковъ клопотов тыле крестовъ (Зб. 259, 100); будꙋ хвалити имꙖ твое гд0483и бо добро ест бо зо всего фрасунку вырвал еси мене (Пс. ХVII, 36б); жена котораѧ мѣла безs болести родити и без фрасꙋнкꙋ дѣти выховать, и подsданности мꙋжескои не терпѣти то оуже оутратила (Хран., 9б); которыsколвекъ стан и способъ житиꙖ собѣ ѡберешь, бꙋдет животъ твой працовитыи, и фрасунковъ полныи (Выкл., 6); гс0483ъ бг0483ъ ... на вѣрных угодников своих на Ꙗкиs часъ короткиs розмаитые напасти клопоты и фрасунки перепущает (Зб. 82, 354).
с. 23
Фрасуючий дзеепрым. 1. Ад фрасовати ў 1 знач. зs великою прето молестіею и трꙋдностsю ѣстs дш0483а баранка і ѡпрѣсноки добріи, фрасꙋючемꙋ еи, живꙋчемꙋ вs неи грѣхови, и под вечеръ ѣсти его розказꙋетs (Мак., 367–368). 2. У знач. наз. Той, хто засмучае, непакоіць, турбуе, хвалюе. Хотѧчи ... кривдѧчихъ нас и фрасꙋючихъ скромностsю нашею звитѧжити ... тое все приказꙋетъ (Каліст, II, 110б).
с. 24
Фрасуючийся дзеепрым. 1. Ад фрасоватися ў 1 знач. ѡбачил козму в мнишеском ѡденю познал и ѡбачил барзо фрасꙋючого и плачущогосꙖ (Зб. 752, 183). 2. У знач. наз. Той, хто засмучаецца, непакоіцца, турбуецца, хвалюецца. Каінанъ: Дръжавца, або кꙋпец, або фрасꙋючійсѧ (Бяр., 284).
с. 24
Фрахтованый, фрактованый II дзеепрым. Фрахтаваны. На витинахъ фрахтованыхъ пяти Ганусъ Ректа, мѣщанинъ Виленскій, провади до Кролевца попелу лоштовъ пѳ0483 (АВК, ХIV, 647, 1599); на которыхъ поташъ тотъ проважонъ, которые фрактованы заразомъ на Вкраину не спущоны, ажъ на весне муситъ спущать (АВК, ХХVIII, 133, 1630).
с. 24
Фрахтовный, фрактовный прым. Фрахтовы. На витинахъ двухъ фрактовныхъ Симонъ Нахимовичъ, жидъ Кгроденскій, провади до Кролевца жита бочокъ осьмисотъ (АВК, ХIV, 654, 1599); мы судъ ... зъ стругами фрахтовными и съ товарами перенятье и найпервѣй помененого фактора ... кгвалтомъ до двору взятье ... узнаваемъ (АВК, ХV, 349, 1676).
с. 24
Фрахтъ наз. Плата за перавозку грузаў водным шляхам. панъ Понятовский жалобу с позву о речъ напервей вспомененую, а шырей в немъ описаную преложывшы и декретъ нашъ кгродский всказъ за збожье, на фрахтъ на витины взятое трохъ тисечей золотыхъ польскихъ за прысегою его взятое, которую тотъ жыдъ дня третего передъ нами выконалъ (АВК, ХХVIII, 140, 1635).
с. 24
Фрашка наз. Глупства, дробязь. то синодом зватисѧ не может, але все естъ фрашкою баламꙋтнею блазенством, и оу бачных ваги жаднои слоушне мѣти не мает (Апакр., 58); законник не потребꙋет тых ѳрашок бо вѣдают и мают нбсные (Зб. 261, 151б); игриска, и заводы конскіе, и полеване со псами, и вшелѧкіе порожніе молодого вѣкꙋ забавы и фрашки вs которихs сѧ глꙋпые срдца оутѣшаютъ, и поваблѧютъ за ништо собѣ важил (Варл., 260); то не ест рѣчъ выповѣданаꙖ. ѡднакъ длꙖ жоданѧ твоего ѡдну тобѣ рѣчъ повѣмъ што ест фрашка и ничого згола взглꙖдом правды (Зб. 107, 111б); мы тепер не на слꙋхание набожных але на слꙋхание фрашок и новин света того з великою жаждою бежымо (Зб. 255, 83б).
с. 24
Фребиторъ наз. Пірат, карсар. который черезъ армату свою теперъ въ тыхъ часѣхъ тринадцать округовъ властныхъ короля его милости фребиторомъ ... своволнѣ взялъ (АЮЗР, II, 171, 1571).
с. 25
Фребра гл. фебра
с. 25
Фрезъ гл. фриз II
с. 25
Фреквенция наз. Прысутнасць; зборышча. подъ лавою въ избѣ нашой судовой публице при згромаженью и фреквенціи сторонъ подъ дальшими пенами одмавялъ и щекалъ (АВК, ХV, 126, 1664); противо чому патронъ вельможного ... въ опачную опанію до людей немалое фреквенціей подаванье ... вносилъ то (Там жа, 1510–1511, 1686).
с. 25
Фрелинский гл. флоренский
с. 25
Френдзля, флендзля, френзля наз. Махры. зъ волны френзли уткати (АЗР, V, 205, 1687); флендзли купили за золотый одинъ (ИЮМ, V, 30, 1688); сукно кармазынове подъ крестомъ прысяглымъ, зъ френдзлями (ИЮМ, VI, 143, 1689).
с. 25
Френкъ гл. франкъ
с. 25
Фригийский прым. ад фригъ. Геркꙋлес памꙖтал што емꙋ за легкост выродил крол фригиsскиs лаѡмедонт и товарышом его (Бельск., 80). Параўн. фрийский, фриский.
с. 25
Фригъ наз. Фрыгіец. ѡт асханаза пошли фриги (Біблія, 28); ѡт Асханаза пошли фрiги (Хран., 17б); Аскеназы грекове реинами зовꙋтъ, рифаты пафлꙖгонами ... фригами (Выкл., 10).
с. 25
Фридъ наз. Спакойнае месца. дали есмо слузе и мынъцару нашому Пинрыху Шлякгиру въ Ковенъскомъ повете, въ местъскомъ ѳриде, нивы и сеножати на реце на Есе (КЗ, 825, 1500).
с. 25
Фризъ I, фрызъ наз. Прадстаўнік германскага племені. во всих мѣстцах хрестiанских держат ѡсобне цр0483квы и чимъ мытари на которых ѡпришне гребоутсѧ какъ фрагове албо фризове аквискгране да и ихъ капланы оу золотых короунах албо позолочоныхъ по ихъ силе коу ѡлтарю коураваны почесне пристꙋпают (Валх., 78б); ѡбрал колко гэтманов, абы тѧгнувшы воиском калетаны, нортманы, морыны, тункгры, фрызы, цымбры, и прусы воевали (Атыла, 214).
с. 25
Фризъ II, фрезъ наз. Цяжкавоз, ламавік. прывели ему доброго фреза (Трыст., 20); dаwаli ... sorok hynsztow, kotoryi nyni zowut fryzy (Бых., 521); послове ѡт мистра до кролꙖ приехали на фризах космоногих кꙋсих гасаючих (Стрыйк., 558б); то была их дан пꙖт тисꙖчеs золотых чирвоных фризовъ немецких (Там жа, 559б); привели емꙋ фриза бѣлого ѡсѣдланsного (Алекс. 1697, 16б). Параўн. тризъ.
с. 26
Фрийский прым. Тое, што і фригийский. ꙋторую заправды шпицꙋ [гектор] полецил под гетманство валечному королю ѳриискому королю сантыпу (Троя, 31).
с. 26
Фримаркъ, фрымаркъ наз. Абменны гандаль, абмен. тое вже имене Бубъновъ маеть панъ Михайло самъ, и его жона, и дети, и потомъ будучие счадки ихъ, за теперешънимъ фримаръкомъ нашимъ, на вечъные часы деръжати и яко своего властного вживати (Арх. ЮЗР, VIII-4, 250, 1542); тут панъ войский зознал паном Щасновичом фрымаркъ што за отчизну ихъ дал им отмену кгрунтами своими у селе Твермунахъ (АВК, ХХХ, 11, 1588); позволенье ... до того фрымарку съ преречонымъ Стефаномъ Лозкою на тые села Левнишчевичы ... дать постановили (АЮЗР, I, 233, 1590); тотъ кгрунтъ ... есть мѣстскій, а што большей посесія того кгрунту мѣйская и въ стѣнахъ мѣстскихъ лежитъ, то фримаркомъ пришолъ мѣсту за буяки (АВК, VI, 172, 1599); даровизна замены ѳрымарки никоторым выкладом в намнеsшую вонтъпливость привожоны быти не могꙋтъ (ККСС, 53б, 1615); коли имъ сол привезꙋтъ на фримаркъ, велꙖтъ злата сребра каменіа колко ихъ волꙖ бꙋдетъ брать (Царств., 80б); Измѣна: фримаркъ, мѣна (Бяр., 55).
с. 26
Фримарчити, фрымарчыти дзеясл. Абменьваць, мяняць; гандляваць. ижъ лѣте фримарчилъ коньми съ циганы (АВК, ХVII, 51, 1539–1540); мает пан писар ... тое третее части дворца Фрыдрыховъского держати ... вырекшысе мы своего права, кому хотя дат, продат, дароватъ и на вечность записатъ албо ли фрымарчыт (АВК, ХХХII, 361, 1596); не фримарчъ же дочасными за вѣчными, нетлѣнъными за тлѣнъныи (Зб. 82, 309).
с. 26
Фримарчитися, фримарчитисе дзеясл. Абменьвацца, мяняццца. теды при тыхъ сѣдлискахъ фримарчилисе тежъ и волоками тыхъ подданыхъ во всихъ трохъ поляхъ (АВК, VI, 194, 1599); Измѣнѧюсѧ: свобождаюсѧ, фримарчꙋсѧ, вызволен бываю (Бяр., 55).
с. 26
Фриский прым. Тое, што і фригийский. тог порокꙋ фꙋсов з фрискои земли забили (Бельск., 400).
с. 27
Фриштъ, фрыштъ наз. Адтэрміноўка. Ажъ такъ тотъ соборъ на насъ прудко взновленъ и казано, абысьмы туды ѣхали; до которого фришту большого не мѣлъ есми, только девять дней (АЗР, IV, 150, 1596); нѣмцом и полѧкѡм котѡрые познѣй до него сѧ прилꙋчіли, по прилꙋченsю болшей фолкговал ... и килкадесѧтъ то естъ аж до рокꙋ панского ≠ ар0483чз. в той мѣре мѣли фрыштꙋ (Апакр., 43); Нѣмцы безъ мала двѣстѣ лѣтъ и килкадесятъ, то естъ ажъ до року Панского 1195, въ той мѣрѣ мѣли фришту (Пыт., 88); о чомъ дей я того жъ часу взявшы ведомость и поступуючы дей в томъ водлугъ права посполитого, маючы фрышту с права узычоного ... яко мужобойцы где могучы шукать (АВК, ХХVIII, 92, 1606); для лепшого взятья вѣдомости на ставенье того молодца фрышту узычили до рочковъ пришлихъ (АВК, XVIII, 307, 1630); такіе Ꙗкѡ недбалые постановленых наших порѧдкѡв сказители и престꙋпници ... дозорства еднакъ не зложат, ажs сѧ первѣй во всемъ оуистѧт и длѧ тогож оным часъ ѡт Ржства Хрстова на дн0483ь третій назначеного фриштꙋ длѧ спорѧженьѧ ажъ до громницъ назначаемъ (Ст. бр., 12б); до которое справы ... персоналитер становили и ужыченя собе фрышту в той справе до годины афекътовали (АВК, ХХХI, 481, 1683).
с. 27
Фриярка наз. Палюбоўніца; распусніца. веноус ... родить сн0483ы хорошіи ... красомолвцы. тихоходцы ѳриѧры и фриꙖркы милꙋющих все (Неба, 69).
с. 27
Фрияръ наз. Палюбоўнік; спакуснік. веноус ... родить сн0483ы хорошіи ... красомолвцы. тихоходцы. ѳриѧры и фриѧркы милꙋющих все (Неба, 69).
с. 27
Фролинский гл. флоренский
с. 27
Фронъ наз. Тое, што і тронъ I. потомъ вернувшися до Константинополя, зосталъ великимъ протосинкгеломъ патріаршего ѳрону Константинопольского (АЗР, IV, 161, 1597); за бл0483гословеніем его млст: ѡтца нашег метрополиты кіевского и всеꙖ Россіи, еѯархи ст0483го Аа0483льского фронꙋ константинополского петра могилы, ѡдправовалем литꙋргіи ст (Дыяр., 162); Леѯiконъ славенорѡсскій. Именъ толъкованіе, всечестным ѡтцемъ кир: Памвою берындою прѡтосиггелом ѳрѡн: Iерслимского, згромаженый (Бяр., загал.).
с. 27
Фросоватися гл. фрасоватися
с. 28
Фругъ наз. Тое, што і франкъ. Карол франков або фрꙋгов, до римꙋ приехал кд0483 листопада из великою ꙋчтивостю принꙖл его лев папа (Бельск., 359); бачечи троꙖны такъ великии а безчисленныи грецкии воsска, порозсылавши вездѣ и собрали противку ним також без личбы воsска то ест каран, ликаꙖн, мисов, меѡнꙖн и фрꙋгов и приспособили собѣ вес народъ посполитыs асиsскиs (Тр. гіст., 69).
с. 28
Фруктификовати дзеясл. Прыносіць прыбытак, прырост, даход, карысць. яко тые добра ... не фруктификуетъ, теды нехай въ самой той сумѣ тое маетности Норкушокъ акторомъ моимъ до держанья цедуетъ (АВК, ХV, 89, 1663); съ тое маетности фруктификовалъ (АВК, ХV, 516, 1686).
с. 28
Фруктъ наз. Фрукт. Саломон въ своеs цр0483кви наробил херꙋвимов розмаитых, воловъ, фрꙋктов и иных речеs дивныхъ (Аб. абр., 4–4б).
с. 28
Фрызъ гл. фризъ I
с. 28
Фрымаркъ гл. фримаркъ
с. 28
Фрымарчыти гл. фримарчити
с. 28
Фрыштъ гл. фриштъ
с. 28
Фрягъ гл. фрагъ
с. 28
Фуглирикъ наз. Штылет. рꙋчницъ дванадцать, ѳꙋглириковъ три (КСД, 1173, 1515).
с. 28
Фудаментъ гл. фундаментъ
с. 28
Фузыя наз. Фузея. За направу шабли и фузыи своей ... заплатилъ золъ. чотыры и осм. петнадцать (ИЮМ, ХI, 167, 1697).
с. 28
Фуканье, фукане наз. Дзеянне па дзеясл. фукати. ѡтец самым толко фꙋканем скарал его (Бельск., 243); Запрѣщѣніе: загроженье, баканье фꙋканье, лаѧнье, епітіміа, исправленіе (Бяр., 49); Федор то мꙋдре познавши: покꙋсꙋ его на себе взꙖлъ, ни реклъ до него, тꙖжко ми ест фꙋканꙖ ѡтца нш0483го (Пралог, 681б); на фꙋкане твое ѡ Бж0483е Ꙗковов поснули тыи што вседали на кони (Пс. ХVII, 60б); на фꙋкане твое воды ꙋтекли (Выкл., 141).
с. 28
Фукати, хукати дзеясл. Лаяць каго-н., сварыцца на каго-н.; ганьбіць каго-н. войтъ и рады не мают людей як своих так и чужих которые до нихъ о справедливост прыйдут фукат (СДГВ, 57, 1536); онъ дей почалъ его фукати и тыми словы поведилъ на Остафъя (АВК, ХХI, 44, 1555); онъ со мною и з сыномъ моимъ Дмитромъ слушне розмовити не хотелъ, але еще мне самой насоромотилъ и хукалъ (АВК, ХХII, 225, 1565–1566); зъ студентовъ еденъ Антоній Десераній заразъ почалъ вадитися и фукати на Фурса Ольшевского (АВК, VIII, 29, 1598); панъ Абсоліонъ ... почалъ на нее фукать, грозить (АВК, ХХ, 139, 1598); призвал его до себе ѡныs евсевыs фꙋкал и грозил ст0483омꙋ (Бельск., 286); Ꙗзвлю: Ранꙋ задаю, лаю, фꙋкаю, карꙋ, раню, досаждаю (Бяр., 208); цесар его познавши реклъ. а юж фꙋкаеш василеи, Ꙗкос звыклъ (Жыц. св., 61б); кгды ѡдин зъ ѡных завешоных злочинцов сромотил гсда ... дрꙋгиs его фꙋкал мовечы, и бога се не боиш, вжды еси тоs же казни подлегъ, а мы вжды справедливе, бо годнꙋю заплатꙋ за ꙋчинки нашѣ ѡдносим, леч тот ничого злого не ꙋчынил (Зб. 255, 288б–289); ѡткул ... смеле тут пришол на мене фꙋкат (Зб. 752, 61); словы блюзнѣрскими и велъми злими на него фꙋкали (Пралог, 497б); фꙋкалъ до Аарѡна, штожь тобѣ тот людъ оучинилъ, же привелъ на нихъ грѣхъ великии (Хран., 109б).
с. 28
Фукга наз. Скрэпа. ꙋчинишъ шесть столпов ... и будꙋт споены ѡт долу ажъ до верхꙋ, а все ѡдна фꙋкга буде держала (Біблія, 142); бꙋдꙋтъ сsпоены ѡт долꙋ ажь до верхꙋ, а все ѡдна фꙋкга бꙋде держала (Хран., 103б).
с. 29
Фукидъ наз. Ахова, абарона. Стражба: ... оборона, помочъ, ѳꙋкѵд, зновꙋ, вѧзене, тарасъ (Бяр., 156).
с. 29
Фуклеръ наз. Тое, што і пуклеръ. Што на Кременьцы подано: три фуклери а чотыри прохницы, пушекъ малыхъ 6 (АЮЗР, II, 110, 1480).
с. 29
Фукованый дзеепрым. Выраблены (?). другій гелзбантъ позлотистый фукованый на червонемъ аксамитѣ безъ ременью гривенъ (АСД, III, 290, 1587).
с. 29
Фукъ наз. Сварка, лаянка; напад. тыи мещане ... пришъли в тꙋю церковъ божю до свꙖтое причыстое с ѳꙋками з грозами и с похвалъками (КВЗС, 41, 1538); он Матыс учынившысе заступцою, упоминане пану коморнику чынил зъ фуками неслушне и неправне (АВК, ХХХ, 213, 1602); розъгнѣвавшисꙖ иꙖков з фꙋком реклъ (Біблія, 70); ѡтповѣдил Ꙗкобы з фꙋком мовечи (Бельск., 100б); Миколай Рудинский ... почалъ дей до него с фуками и пригрозками мовити (АВК, ХХ, 225, 1611); почалъ докучать моцно и зъ фуками (ИЮМ, ХI, 58, 1697).
с. 29
Фулсо, хулсо наз. Тое, што і пулсъ. глас его и дыханье его. а фоулъсо его среднее. межи малым и великим и борзим и тихим (Арыст., 183); жилы тверды и нарꙋжи тако же кости и соуставы. и сонъ мал и фꙋлсо их. и кретанія их борзо, и гордыи и жестосердіи (Там жа, 183–184); слиѧние же горѧче. и соухое. хоулсо его твердо. а живот весь горѧчь (Там жа, 186).
с. 30
Фулсовъ прым. ад фулсо. Дѣла же иныи прироженныѧ иные извычении. Ꙗко хоть ѧстоновнаѧ, и питие. еи растеніе животное. и сила фꙋлсова вси сии дѣла бѫдꙋт ли борзо силнии. знаменоую(ть) горѧчее слиѧние (Арыст., 182).
с. 30
Фундавати гл. фундовати
с. 30
Фундаменталный прым. ад фундаментъ у 1 знач. Ꙗко моцныs камен ѳꙋндаменталныs былъ и ест в настꙋпцахъ своих петръ ст0483ыs (Зб. 259, 605б).
с. 30
Фундаментъ, фондаментъ, фудаментъ, фундоментъ, фундометъ наз. 1. Фундамент. да маеть ѡпочныи фоундоментъ албо дн0483о тае жь соут там многіе коморы. и іаскіне подземъне (Валх., 43); Ꙗко фунъдаменътъ наперъваѧ естъ речъ, котораѧ все бꙋдованье дерьжитъ. Такъ теперъ светыи наперъвшою естъ головою церкви божое на которомъ се всѧ спираетъ (Бер. саб., 27б); кроплꙖ ... на ѳундамент каплет або стену а предсꙖ домъ вес падает псуетсꙖ и порохнеет (Зб. 261, 131); сам мотикꙋ взꙖвши на фꙋндамента церковные землю копал (Бельск., 265б); з фундаментов вежꙋ почали кꙋ горѣ выводити (Стрыйк., 416б); самые моурѡв его, фꙋнsдаменsта, на высокихъ наддеръ, горахs, заложилъ (Карп., 33); дахъ сыплетsсѧ, фꙋндаментъ, филѧри фалюютъ, балки трещать (Лям., 17); Потомъ почати копати, фꙋндамента закладати, и бꙋдованѧ ставити, предсѧжs еще не оуже домъ (Мак., 164); старои церкви Соломовы камене изъ фꙋнъдоментꙋ землꙖ викинꙋла (Пралог, 525–525б); сымеѡн ... мѣлъ вѣдене здалсе иж ѳꙋндаменты Ꙗкиес копал кꙋ бꙋдованю (Зб. 82, 1б); за роботу печы и фундаменту, за кахли и глину прыняли всего зол. (ИЮМ, ХIII, 117, 1699). // перан. как проитье бꙋрное и нѣтъ нечестивого и праведныи фꙋндометъ свѣтꙋ (Зб. 262, 98); у кождого листу фундаментъ есть листовый печати и подписъ руки (АВК, VIII, 453, 1588); цр0483ковъ дрꙋгꙋю ѡбецал на твердом и каменsном вызнаню збꙋдовати сам еи бꙋдꙋчи фꙋдаментом и главою (Каз. Кір., 64); ховаетъсѧ абовѣмъ злость и фꙋндамента закладаетs вs дш0483и (Мак., 162); христос ѡповедает, же петръ маеть быти фундаментом церковным (Зб. 255, 127б). 2. // перан. Аснова, грунт, прынцып. онъ ... ничымъ инъшымъ се не боронить, одно тымъ тестаменътомъ и на немъ весь фондаментъ обороны своей стороны ... засадили (АВК, ХХ, 65, 1591); сторона поводовая, беручи за фундаментъ самое речи листъ вельможного пана ... щититися, же за тымъ, листомъ тые крамницы, на томъ пляцу рынку могилевского, ставити почали (ИЮМ, VIII, 220, 1593); вs чомъ кꙋ подпорѣ берет собѣ за фꙋндамента речи тые, которые емꙋ за правдивые позволити не могут сѧ (Апакр., 51б); съ тыхъ причинъ, не наказуючи ни одной сторонѣ выконанье остатнего доводу, первей на узнанье привильевъ, яко фундаменту въ той справѣ, до его королевское милости, яко зверхнего пана, отсылаемъ (АВК, VI, 219, 1601); прошлоs еѯортации мовилос ѡ законным ѳꙋдаменте то ест ѡ выреченю всѣх рѣчеs и запреню самого себе (Зб. 261, 76б); мы иншог певнѣsшог, давнѣsшог кгрунтовнѣsшог и доводнѣsшого фꙋдаментꙋ початков выводꙋ, и початкꙋ гисторѣи нашои (Стрыйк., 412); перsвей всего о любви, на которой весь закон и Пророки висѧтъ, пытати хочетъ, котораѧ естъ фꙋнsдаментомъ або основою хрістіанскои вѣры (Каліст, I, 25); которые се хвеють во вере, бо ѡна ест фунъдаментом всего бꙋдованꙖ дꙋховного которыs если ест слабыs все се маеть до ꙋпадку (Зб. 255, 60б); въ чомъ найбольшій, твердѣйшій и непоколебимый панствъ нашихъ полагаемъ фундаментъ (АЗР, V, 196, 1686).
с. 30
Фундаторъ наз. Заснавальнік, дабрачынец. будучи фундаторомъ и найвышшымъ оборонцою церквей нашихъ и наданья ихъ, тые достоинства духовные ... зоставуемъ (АЗР, IV, 17, 1589); прикадомъ оныхъ святобливыхъ продковъ своихъ, которые въ тыхъ панствахъ фундаторами тоѣ святоѣ религеи церкви святоѣ Восточноѣ были (АЗР, IV, 98, 1595); если то есть речъ повинна чили неповинна, абы каждомꙋ костелови и каждой столици тотъ степен чести належалъ, с которого сѧ фоундаторъ еи тѣшил (Апакр., 109б); толко кнꙖжат первых то ест киꙖ зs его братею Ꙗко фундаторов мѣст и замков рꙋских положоно в писме (Стрыйк., 437); наша католицкая вѣра, ведлугъ Павла апостола, который до Римлянъ, въ капитулѣ першой, пишетъ: “оповѣдана бываетъ по всемъ свѣтѣ”, и фундаторомъ ее Петромъ апостоломъ ... змоцняется ... ростетъ и помножается (Пыт., 4–5); зараз то все тыеж ѳꙋндаторове ксендзꙋ ... ꙋ вечъное держане подали (ККСС, 213, 1618); першіе фундаторове и ктиторове тое святое обители надали и позволили мѣти и держати и уживать въ пустыни (АВК, III, 28, 1624); просить его милости, ижъ бы намъ яко фундаторъ и патронъ того братства ... щасливе подалъ (АСД, II, 65, 1639); Ꙗко ст0483ыs Антониs ... так Iлариѡн ѡныs в сирии и палестинѣ фундатор и ꙋчытел был живота того (Зб. 752, 450б); его милость панъ Рагоза зборъ, одъ фундаторовъ постановеный, до щенту зруиновалъ и не вѣдѣть гдѣ звезлъ (АВК, ХII, 472, 1679). Параўн. фундовникъ.
с. 31
Фундатусъ гл. фундытусъ
с. 32
Фундатъ наз. Тое, што і фундушъ у 2 знач. выправилъ у великого князя Витовъта и фунъдатъ, которымъ жо фунъдатомъ предки его все тое вышеписаное наданье пожывали во впокои (КЗ, 807, 1500); Архимандрытъ Лещанскій Онуфрей Быховецъ оказалъ фундаты (РПП, 294, 1514); тому ковалю дани не велить ми давати, какъ ꙋ ѳундате стоить (КСД, 370, 1516); [што фундовано] што будет въ фундовате [!] выписано а надано будет, господарь ... мает то вѣдати, але я тыми разы того фундата при собе не маю (Пін., 31, 1518); тогды тежъ привилья и фундаты ихъ ... посполъ съ церковью погорѣли (АЮЗР, I, 139, 1555); Васьянъ положилъ фундатъ кнегини ... ѳедоры на манастыръ (АВК, III, 1, 1661).
с. 32
Фундацейный гл. фундацыйный
с. 32
Фундацийный гл. фундацыйный
с. 32
Фундация гл. фундацыя
с. 32
Фундацыйный, фундацейный, фундацийный прым. ◊ З а п и с ъ ф у н д а ц ы й н ы – дакумент аб падараванні маёмасці. чинимъ явно и сознаваемъ симъ нашимъ фундацѣйнимъ вѣчистымъ записомъ ... што есмо сюю землю ... набили есмо ми (АСД, II, 40, 1630); надъ сесь записъ нашъ фундацыйный и обовязки въ немъ описаныя подлегати маетъ и будетъ повиненъ (АЮЗР, II, 94, 1633); на то далъ есьми сесь мой листъ, фундаційный записъ подъ моею печатью и съ подписомъ руки моее властное (АВК, IХ, 174, 1636); явно чиню и сознаваю симъ моимъ листомъ, добровольнымъ фундацыйнымъ вѣчистымъ записомъ, всимъ вобче и кождому зособно (АЗР, V, 68, 1641); л и с т ъ ф у н д а ц ы й н ы й гл. листъ.
с. 32
Фундацыя, фундация наз. 1. Дарэнне маёмасці або выдзяленне грашовых сродкаў на што-н. при той церкви повинни будуть отцове свещенники ... для спѣванья и одправованья набоженства, якожъ то наданье мое и та фундацыя вѣчными часы при той церквѣ помененой ненарушне и вѣчне трвати (АСД, I, 6, 1507); але которые бы именьꙖ дꙋховные были с фꙋндацыи и з наданьѧ продковъ нашыхъ, и нашого гсдръского ... а с таковых бы се кривды Ꙗкие в кгрꙋнтехъ деꙖли (Ст. 1588, 102); збꙋдовал теж костантин и ст0483ог апстола павла церков: которꙋю велми дорогим и великое личбы начинꙖми ѡпатрил, и фꙋндациꙖми надал (Бельск., 265б); однак же так абы и фꙋндацыи старыи, слоушною Ꙗкою частью доходовъ были захованы (Апакр., 38); намъ, врадови, до рукъ подалъ листъ свой фундацыи вѣчистое на церковь свою Корощинскую (АВК, II, 22, 1609); въ тую фундацыю и даровизну мою ... вступоватися не маю, не мають и мочи не будемъ (АСД, II, 38, 1626); в панствѣ тут христіанском наsдꙋючаꙖсꙖ за розорванsемъ згоды ст0483ои першеи: и за ꙋнѣею тоею проклꙖтою, а барзѣs за настꙋпленемъ през ꙋтискъ ꙋставичныs людеs правоверныхъ не толко фꙋндациs але жаднои помочи ... не мѣла и мѣти не могла (Дыяр., 172). 2. Дароўны дакумент. они, яко власные опекунове, моцью и повагою сее фундаціи нашое даною, мають и повинни будуть всего того подстерегать (АВК, III, 19, 1586); принесли фꙋндаціи на привилеꙖ на паргаменах в шести штуках на братство пред ꙋнѣею наданые (Дыяр., 153); король его милость ... листъ свой ... выдалъ, ниякого упоминанья ... не чинили, и ... не одну давность, але колько, водле конституціи сеймовое року 1633, от мнеманыхъ фундацій, уфалена есть (АВК, ХV, 34, 1645). 3. Заснаванне, угрунтаванне. што ся дотыче фундаціи Петра святого, Петръ святый не одно въ Римѣ вѣру щепилъ або фундовалъ (Пыт., 6).
с. 33
Фундитусъ гл. фундытусъ
с. 33
Фундованый дзеепрым. 1. Ад фундовати ў 1 знач. се тые оба два монастыри на Головли здавна фундованыи и на островѣ отъ мене змурованыи и ограничоныи (АСД, II, 16, 1599); на том мѣстцꙋ где тепер костел ѡт Ꙗкгеsла внꙋка кгедиминовог фундованыs ст0483ог станислава (Стрыйк., 538б); наsде на том мѣстцꙋ где дом его был архимандритство фꙋндовано (Зб. 82, 428); въ позве не мянуетъ часу коли церковъ фундована и коли отобрана (АВК, I, 134, 1677). 2. Ад фундовати ў 2 знач. кгды навысшии рѧдъ и преложенство ѡ пасенью ѡвецъ петрови давано, абы на немъ Ꙗко на кгрꙋнъте фꙋнъдованаѧ была церъковъ (Бер. саб., 28); монархіа або единоначалство, цр0483ковное, о Ꙗкомъ онъ баетъ вs евангеліи фꙋндовано не есть (Апакр., 101б); Анатолинская церковъ, яко статечне на Христе фундованую вѣру сполечне и зъ сынами своими неотмѣнне держитъ (Пыт., 1); церковъ фꙋндована естъ ѡт Апсла павла (Зб. 752, 45б). 3. Ад фундовати ў 3 знач. Я наданя, што на костел ... надано и фундовано, без воли князя бискупа ... тых земль протегивати не хочу (Пін., 31, 1518); Мынцы тежъ и пожитковъ зъ нее приходячихъ никому отдавати не будемъ, але ее при скарбѣ нашомъ великого князства Литовского завжды зоставуемъ: которая альбо накладомъ скарбу нашого фундована, або тежъ арендована ... отъ насъ и отъ подскарбія нашого великого князства Литовского быти маетъ (АЗР, IV, 5, 1588); наданы и ѳꙋнъдованы суть на костелъ ... корчмы всѧкие (КЛС, 130б, 1592); фундованый и наданый естъ тотъ кгрунтъ и мейсце тое власне на церковь светое Пречыстое (АВК, ХХ, 327, 1640).
с. 33
Фундованье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. фундовати ў 1 знач. абыхмо къ укгрунтованью и фундованью того мѣста Полоцкого, яко вольности правъ, такъ и иные свободы ... зъ ласки нашое господарской надали и упривилеговали (АЗР, III, 255, 1580); при фꙋндованью Ꙗкихъ цр0483квій, и при надаванью до нихъ добръ, черезъ кн0483жата рꙋскіи, а потом черезъ королѣ полскіи справы кн0483жат потвержаючи волность и трвалость релѣи греческои знамените есть оутвержена (Апакр., 20б); для фундованя въ Могилевѣ монастыра и Церкви ... позволяемъ ... церковъ ... будовать (АСД, II, 45–46, 1633); на фундованье братства духовного ... такъ тежъ на фундоване монастыра и хованье въ нимъ людей годныхъ ... тое святое братство благословили (АСД, II, 57, 1635). 2. Дзеянне па дзеясл. фундовати ў 2 знач. то все оборочаючи на фундованье и розмноженье наукъ, письма и закону Божого вѣры нашое греческое, въ томъ ... братствѣ (АВК, ХI, 57, 1594); збирал собѣ ꙋченики ... на фꙋндованѧ вѣры по всѣмъ свѣте (Зб. 82, 154б). 3. Дзеянне па дзеясл. фундовати ў 3 знач. Маютъ протопопъ и вси попы тоѣ соборноѣ церкви тую дань верхуписаную съ тыхъ селъ и урочищъ на себе брати ... подлѣ фундованья наданья тыхъ князей Мстиславскихъ (АЗР, II, 401, 1544); на фундоване того святого братства служачыхъ, листовъ и фундушовъ ... позволяемъ, пріймуемъ и ... благословляемъ (АСД, II, 58, 1635); маючи съ нею спольную раду, намову и статечное постановленье, въ маетностехъ нашихъ будованьмъ церквей и фундованьемъ монастыровъ хвалу Божую розширати (АЗР, V, 68, 1641).
с. 34
Фундовати, фундавати дзеясл. 1. Арганізоўваць; надзяляць; устанаўліваць; даваць пачатак. k tomu fundowаł biskupstwo Luckoie y Kijowskoie (Бых., 509); потом также его дрꙋгиs асармет сын и ѡктанов внук еверов, правнꙋкъ салѣ, пращꙋр арфаѯадов, которыs был сын сымов фундовал и розмножал, великие а широкие народы асармовы (Стрыйк., 419б); почал тамъ мѣсто своему именеви фꙋндоват (Алекс., 75б); которые тꙋтъ на земли, мѣстъ, и домовъ кꙋ мешsканю не фꙋнsдꙋючи, ани на великіе скарsбы и славꙋ того свѣта сѧ здобываючи, але толsко, Ꙗкъ пелsкгрымове, быдло длѧ поживенѧ ховаючи, подs намѣтами мешsкали (Карп., 8б); Его корл. млсть кормникомъ мещаномъ своимъ Витебскимъ на вечность надати и фундовати рачылъ брацтво и волность складу и шынку медоваго, пивного и горелочного (ИЮМ, I, 365, 1626). 2. Засноўваць, грунтаваць. тотъ ... маеть ся по сказаньи до вашое милости ... всю моцъ свою ѳундуеть и замыкаеть (КПД, 34, 1538); которых сн0483а бг0483ъ на штос великого ѡбрал на которых хочет ѳꙋндавати штос ѡсобливого (Зб. 261, 76–76б); Петръ святый не одно въ Римѣ вѣру щепилъ або фундовалъ (Пыт., 6); посылаетъ на вси страны учителей зъ великимъ стараньемъ, которые ... вѣрꙋ светую хрестіянскую фундуютъ не дбаючи на жадные муки (Гарм., 188); ижъ злопомнѣніе и противитсѧ любви, и на оупадокъ еи гонитъ, незлобію оучитъ насъ Гд0483ь, и тою кондіціею вs насъ фꙋндꙋетъ еи (Каліст, I, 30б); іс0483 хс0483 на собѣ петра ст0483го а не на петрѣ себе фꙋндовалъ (Дыяр., 174). 3. Адпісваць каму-н. маёмасць; фінансаваць. фунъдовалъ тую церъковъ, надаючы землями пашными и борътными (КЗ, 807, 1500); даруе и фундуе въ имѣнью моимъ Смолевицкимъ волоки двѣ грунту пашного (АСД, I, 6, 1507); за то обыватели мѣста Могилевского тое мѣсто, яко могутъ, на лѣпшую безпечность обваровати мають: ратушъ, тежъ и школу христіянскую збудовати и фундовати мають (АЗР, III, 205, 1577); вша милост княже Юри Радивиле имене свое ... на костелъ светого Яна у Вилни на вечность фундовати и надати рачыл (АВК, ХХХII, 89, 1596); людемъ греческого набоженства ... церкви набоженства своего шпиталѣ албо Ꙗлмоужнины, школы такъ моуромъ Ꙗко древомъ фꙋнsдовати бꙋдовати ... оумыслилисмы (Апакр., 30); зъ святой памяти небощикомъ паномъ малжонкомъ моимъ, въ Богу зешлымъ паномъ Богданомъ Огинскимъ – подкоморымъ Троцкимъ, фундовалисьмо монастырь въ маетности нашой (АВК, ХI, 105, 1633); грыгореи ст0483ыs фꙋндꙋючы цр0483кви и ѡпатрꙋючы их пастырми самъ сꙖ на пустынничыи жывот ꙋдалъ (Зб. 752, 22б).
с. 35
Фундоватися, фундоватисе дзеясл. 1. Абапірацца, грунтавацца. звлаща оуваживши Ꙗкое апсоурда, то есть розꙋменьѧ некгречные, а емꙋ подобно несмачные на томъ сѧ его писмѣ фꙋндоуютъ (Апакр., 65); десꙖтеро бж0483ихъ приказаниs на чом сꙖ ѳꙋндꙋют (Зб. 261, 199б); емꙋ вs покорѣ, нищетѣ, вs терsпеніи, и въ всѣхъ добродѣтелехъ по силѣ подобѧчисѧ, и вs тои гостинѣ, и пелsкгрымствѣ своемъ, не фꙋнsдꙋючисѧ (Карп., 15б); инъшие приказанѧ на самоs се милости фꙋндꙋют (Зб. 259, 574б). 2. Асядаць, асталёўвацца. тогды мы для того, жебы подданные въ томъ мѣстѣ Ульскомъ на границахъ Московскихъ охотнѣй осѣдали, фундовалися и будовали ... имъ волности надаемъ (АЮЗР, I, 208, 1577); панъ Миколай Ручка и пани Ганна ... домъ весь огуломъ ... на себе держати, на немъ се фундовати (АВК, ХХ, 108, 1594); противнымъ засѧ способом, тые, жадною мѣрою тамъ мѣстца мѣти не могꙋтъ, которые тꙋтs на земли не Ꙗкъ гостѣ, не Ꙗкъ приходsнѣ, не Ꙗкъ пелsкгрымове, але Ꙗкъ дѣдичsные, и ѡбыватели, мешsкаютъ, вs ней сѧ кохаютъ, и такs на ней фꙋнsдꙋютъсѧ (Карп., 8); не тымъ котѡрыи Ꙗкобы вѣчне на сем свѣтѣ фꙋндꙋючисѧ, бꙋдовных и коштовных домов, и широких маетностій лакоме набываютъ: анѣ вs марныхъ дочасныхъ роскѡшахъ щасливость свою покладаючимъ подобѣмосѧ, але ... тымъ позавидмо, тымъ сѧ оуподобѣмо, которыи ... Ха0483 наслѣдовали (Каліст, II, 73); поведилъ передъ нами ижъ они ... до оного места Суражъского збираютъ и надеваючысе ласки нашое господарское около данья вольности оному месту Суражъскому, фунъдоватися хочутъ (ИЮМ, II, 244, 1646). // перан. фꙋндꙋетсѧ з радостю гора сиѡн и веселием всеs земли в сторонах полуночных мѣсто царѧ великого (Пс. ХVII, 26).
с. 36
Фундовне прысл. Грунтоўна. Заразъ выникаетъ вѣра, а не могꙋчи сѧ фꙋндовне оукоренити, заразъ тежъ и оусыхаетъ (Каліст, II, 124б).
с. 37
Фундовникъ наз. Тое, што і фундаторъ. Апостол воротныs небесныs, завѣса церковнаꙖ ... фундовник церкви рымское (Зб. 752, 390б).
с. 37
Фундовный прым. Грунтоўны. на тыхъ такъ фоундовныхъ двѡхъ приказанѧхъ на любви збꙋдованыхъ, весь законъ, мовит, естs завѣшен (Каліст, II, 86).
с. 37
Фундоментъ гл. фундаментъ
с. 37
Фундометъ гл. фундаментъ
с. 37
Фундушный, фундушний прым. ад фундушъ. ◊ Л и с т ъ ф у н д у ш н ы й – афіцыйны дакумент аб пэўным юрыдычным акце (аб прыналежнасці маёмасці, завяшчанні, падараванні, продажы і інш.). покладали передъ нами листъ свой ... фундушній (АСД, II, 40, 1630); листъ вѣчистый фундушный зъ нашими печатьми и зъ подписами властныхъ рукъ нашихъ (АЗР, IV, 524, 1631).
с. 37
Фундушовый прым. ад фундушъ. ◊ Л и с т ъ ф у н д у ш ов ы й – тое, што i л и с т ъ ф у н д у ш н ы й. чинимъ явно и сознаваемъ симъ нашимъ листомъ фундушовымъ добровольнымъ записомъ (АСД, I, 61, 1637); который тотъ фундушовый листъ въ слово до слова такъ ся въ собѣ маеть (АВК, III, 70, 1669).
с. 37
Фундушъ наз. 1. Падараваная маёмасць. Листъ Архіепископа Полоцкаго кормникамъ мѣщанамъ Витебскимъ на фундушъ и братство Св. Спаса и на позволене шынку медоваго въ день Св. Сымеона (ИЮМ, I, 364, 1626); зычечи, жебы такъ церъковъ брацъкая могилевъская, заложеня во имя святыхъ Богоявленій Господнихъ; въ започатомъ своемъ фунъдушу муромъ запоможенья, до прудъкого и щасливого конъца мела (ИЮМ, IХ, 278, 1636); Епспъ ... маетъ вѣдити фꙋндꙋшъ, роспытатисѧ, ѡ грꙋнтахъ, сѧножатехъ, сꙋммах грошовых, ежели что прибыло, или оубыло (Зб. вып., 62б). 2. Дакумент на падараваную маёмасць. ѳундушъ костелу Браславскому (КЗ, 806, 1500); онъ ... записалъ въ томъ же имѣнью Смолевицкомъ грунту волокъ три змѣны ... яко стоить описано въ томъ фундушу его (АСД, I, 8, 1508); велебны отецъ Аѳанасій Филиповичъ, законникъ игуменъ Св. Симеона, покладалъ и ку актикованю подалъ фундушъ (АСД, ХI, 8, 1590); у сего фундушу подписъ руки при печати тыми словы (АВК, ХII, 435, 1617); кгды се точыла справа ... ѡ невыдаване десетины водле ѳундꙋшу продъка нашог светобливое памети кр его мл0483ти казимира (ККСС, 261б, 1618); ввесь фундушъ нашъ въ всихъ пунктахъ своихъ на тыхъ двухъ паракграфахъ завѣшоный есть (АЗР, IV, 523, 1631); показали нам фꙋнsдꙋши церковнаго братства ѡт ст0483ѣsшихъ патріарховъ кѵр і ѡакима патріархи великіа Анsтіѡхіа списаныs порꙖдокъ (Дыяр., 154б); же врадъ ... за присегою записы и фундушъ утвердилъ (АВК, ХII, 467, 1679). Параўн. фундатъ.
с. 37
Фундытусъ, фундатусъ, фундитусъ прысл. Да асновы, ушчэнт. замокъ и паркан Мстиславский огнем спалили и до кгрунъту фундитус спустошили (АВК, ХХХIV, 281, 1663); штурмуючы тот барканъ и замок, мечем и огнем фунъдытус зруиновал (Там жа, 311); двора помененого вшелякихъ будынковъ зъ коминами муроваными, зъ печами ... с плендоромъ дворнымъ, съ парканомъ фундатусъ зруиноване (АВК, I, 361, 1697).
с. 38
Фуниковый прым. Тое, што і финиковый. бѧше тꙋ дванадесеть источsникъ водъ. И седsмъдесѧтъ древъ фꙋниковыхъ (Скар. КВ, 30б); ꙋзростъ твои оуподобилsсѧ естъ дрѣву фꙋникову (Скар. ПП, 9б).
с. 38
Фуникъ наз. 1. Тое, што і финикъ у 1 знач. Реклъ есмъ въступлю на фуникъ, и нащиплю ѡт овощевъ его (Скар. ПП, 9б). 2. Тое, што і финикъ у 2 знач. вырилъ на нихъ херувими и фꙋники (Скар. ТЦ, 135б); ѡво станъ твои подобенъ фꙋникꙋ а перси твои къ гроздом (Зб. 262, 85б).
с. 38
Функция, функцыя наз. Функцыя. Сумовалъ Войшнаровичъ, писаръ, приданый до тое функціи епископское (АСД, I, 282, 1637); пленипотентъ ... метрополиту Киювского фунъкцыею сенаторскою ... до розъпартя се о тые пляцы зъ ... маршалкомъ Лидъскимъ у суду ... афъфектовалъ (АВК, ХХ, 439, 1672).
с. 38
Фунтовый прым. ад фунтъ. купили ... свецъ пару фунтовыхъ, сребромъ маліованыхъ (ИЮМ, I, 43, 1679).
с. 38
Фунтъ, хунтъ наз. Мера вагі. маетъ старостѣ нашому заплатити два фунта перцу (АЗР, I, 24, 1388); тыи купци чужии под тою мерою будуть куповати ... шафран, мушкат, гвоздики, квет мушкатовыи, и кгалкган, цытвар(ь) и иншии зелья дорожшыя хунтом (ПГ, III, 59, 1509); всѧ вага светилsника со всими приправами его будетs имети сто фунsтовs злата чиста (Скар. КВ, 48); плебану Пинскому мают ... дати двадцать копъ грошей а дванадцеть фунтовъ перцу и фунтъ шафрану (Пін., 40, 1522); ѡтънꙖли ... рꙋчницꙋ два ѳꙋнъты порохꙋ три ѳꙋнъты свинъцꙋ (КВЗС, 71б, 1538); купъцы розмаитые ... товары свои каменемъ, ѳунтомъ, на локеть, на гарнетъ продають (КПД, 516, 1568); насеньꙖ цыбꙋльного фꙋнтъ дванадцать грошеs (Ст. 1588, 514); Маѯимъ цесар ... зsꙖдалъ мꙖса зі0483 фꙋнтовъ на дн0483ь (Царств., 75); взꙖли о0483 фꙋнтов сребра з тоиж божницы (Бельск., 73); шестдесꙖт тисеч фꙋнтовъ золота, и сто золотых корон ему послали (Алекс., 74б–75); абы емꙋ болеs хлѣба над три фꙋнты есть не давала (Зб. 752, 490б); зъ даниною зъ волости Кричевскоѣ по пятьдесятъ осьмухъ хлѣба и осмдесятъ фунтовъ воску (АЗР, V, 120, 1669); талантъ золота посполитый талантъ Ꙗкѡ нѣкоторіи пишꙋтъ, мѣлъ фꙋнтовъ ѯ0483., а цр0483ковный рк0483. фꙋнтов (Хран., 103); през лакомъство ваше церков мает шкоды тысечꙋ фꙋнтовъ золота (Зб. 82, 143б); перцу фунтъ а0483, золот. одинъ и асм. пять, имберу фунтъ а0483, асм. шеснадцать (ИЮМ, I, 21, 1679).
с. 38
Фура, хура наз. 1. Воз, фура. Куприян ... жаловал на учтивого Стеѳана ... ѳурмана о томъ, ижъ он над ѳуру, што се у мене нанял был, грши осмънадцат позычил (АВК, ХХХIХ, 123, 1578); за то само наймуючи хуру дорожей копою (АВК, ХХVIII, 133, 1630); Мовша просилъ мене абымъ тамъ въ Лукове забавилъ, обецуючи мне фуру до Пинска дати (АВК, ХХVIII, 315, 1646); выправили зновꙋ ѳеѡдорꙋ з велблюды до мѣста алеѯандрыи абы велбуды ѡныи з фуры давал и заробил имъ хлѣба (Зб. 82, 19б). ◊ Н а й м о в а т и с я п о д ъ ф у р у – займацца фурманствам. братіꙖ Ѳеѡдорꙋ давшы верблюды выправили до мѣста абы сꙖ там ними под фꙋрꙋ наsмꙋючысе зароблꙖл им хлѣба (Зб. 752, 13б). 2. Мера, колькасць таго, што змяшчаецца на фуры. того жъ бервеня за одысканье зъ берегу къ мосту за фуру дали асм. шестнадцать (ИЮМ, I, 33, 1679); за фуру тое жъ цеглы, одъ тысячы по золот. а0483 и асм. к0483, чынитъ (Там жа, 64); купили ... возы два сена зъ цекавзу, за хуру, асмак. дванадцать (ИЮМ, II, 50, 1683); заплатили за фуру того жъ сяна (ИЮМ, ХIV, 15, 1700).
с. 39
Фурия, фурыя, фурья наз. 1. Гнеў, лютасць, шаленства. Послѡве што с тым до митрополита ходіли, с фꙋріею толко а зъ вsзгардою без вшелѧкого кгрꙋнтовного ѡтвѣтꙋ, до насъ соуть ѡтправлени (Апакр., 13б); тыс медиѡламскиs набожныs люд фꙋриею своею потрвожил (Бельск., 375б); цесар ... незмѣрнꙋю фꙋрѣю запаленыs росказал всѣ хрстиꙖны купами розсадить (Зб. 107, 86); видꙖчи ижъ се кровъ з него лиет, великою фꙋрею розъелыs, ижъ не моглъ ненавистного духа зs себе шsто наскорѣs выпудит (Пралог, 538); збили его волочачи по мѣсте з великим гнѣвом и фꙋриею (Зб. 82, 121б); Зверовичъ в томъ отыйстью самого пана Овсяного еще большую фурыю учынившы, до брони на его ... пана Бекганского порвалъ (АВК, ХХ, 292, 1629). 2. Бура. затаенне выпадла фꙋриꙖ витебскаꙖ галасами повѣтрие наполнила ... ижъ се ламали лѣсы повставали гори, дрижали мꙋри зслабѣла землꙖ (Зб. 259, 581б–582).
с. 40
Фурка наз., памянш. ад фура ў 2 знач. Сѣно ... въ Варшавѣ 1 фурка 2 зол. (ИЮМ, ХХV, 53, 1715).
с. 40
Фурлюнъ, фурлинъ, хурлюнъ наз. 1. Плата за правоз. далъ дей имъ отецъ мой хурлюну полпяты копы грошей (АВК, ХVII, 394, 1541). 2. Возніцтва. Сужоно жидовку места Городенского Брейну Мордухаевую зъ татариномъ господарьскимъ Богушомъ Кермешевичомъ а Семкомъ Базаровичомъ о нанетье фурлину (АВК, ХХI, 355, 1558); которые татарове фурлюномъ се живꙖть и ѡгородные речы справꙋють быдломъ торгꙋють кожы дꙋбꙖть и Ꙗкимиколвекъ ремесли [!] жывность собе заробливають таковым навезка рꙋбль грошеs (Ст. 1588, 493).
с. 40
Фурманинъ наз. Тое, што і фурманъ у 1 знач. каждый фурманинъ вывезъ возъ двадцать, заплатили (ИЮМ, ХIV, 41, 1700).
с. 40
Фурманити дзеясл. Займацца фурманствам. которіе татарове ѳуръманять ... мають дати отъ кождое головы своее по десети грошей (КПД, 360, 1565).
с. 40
Фурманский прым. ад фурманъ. ◊ В о з ъ ф у р м а н с к и й гл. возъ.
с. 40
Фурманство, хурманство наз. Фурмaнства. за которымъ же хурманствомъ ихъ въ томъ товару отецъ мой шкоду немалую принялъ (АВК, ХVII, 394, 1541); я ... у хурманство былъ поехалъ до Гнезна (АВК, ХХI, 297, 1558); ремествомъ, ѳурманъствомъ и иными речъми живяться (КПД, 828, 1566); нанял он мене у ѳурманство воз вести отсел з места Могилевского до Риги (АВК, ХХХIХ, 268, 1579); нехай же то окажеть и слушне водле права доведеть, если они фурманством и иными нешляхетскими речами се бавять (АВК, ХХХI, 132, 1592). Параўн. фурманъ у 2 знач.
с. 40
Фурманъ, форманъ, хурманъ, хурмонъ наз. 1. Фурман. коли пакъ фурманомъ повезти, по полгроша жъ маетъ дати отъ бочки мыта (АЮЗР, I, 26, 1500); хꙋрмономъ есми ездилъ до Люблина (КСД, 361, 1516); тепере не могу ему такъ рыхло отповедати, бо дей еду фурманомъ до Кданска (АВК, ХVII, 171, 1540); тотъ Белашъ нанялъ того Ахметя до познанья у хурманехъ ехати (АВК, ХХI, 298, 1558); мѣлъ зъ Люблина черезъ фурмана своего Пинского Ивана Яцевича товаръ свой (АСД, III, 297, 1583); жаловали фуръмани молодцы татарина гдрского повету Виленьского князя Или Лукашевича (АВК, ХХХI, 140, 1593); яко жъ всимъ якогокольвекъ стану людемъ купецкимъ, фурманомъ и кождому пріѣзджому ... даемъ вольность продавати, куповати, замѣняти (АЗР, IV, 168, 1597); мене былъ Курыло, катъ, едучы на села въ коледы, нанялъ форманомъ, албо подводникомъ (ИЮМ, VIII, 362, 1620); Звощикъ: Возница, форман (Бяр., 50); змовили фурмановъ возить соснякъ одъ воза асм. по деветь (ИЮМ, I, 62, 1679); за важчое того меду, драгилемъ и хурману, што отвезъ до бровару, золот. одинъ и осм. двадцать три (ИЮМ, IV, 41, 1686); заплатили хурманови, що возилъ торчицы на ердань и назадъ до цекавзу отвезъ, осм. пятнадцать (ИЮМ, IХ, 23, 1692); з роск. п. войта, за воження сена с пожъни до цекавзу, фурманомъ, за возъ 86 (ИЮМ, ХХI, 42, 1711). Параўн. фурманинъ. 2. Тое, што i фурманство. татарове ѳꙋрманом сѧ жівꙖт (Ст. 1566 I, 91б).
с. 41
Фурпяновый прым. Тое, што і пурпурыяновый. третяя сукня фурпяновая с оксамитомъ (АВК, ХХII, 298, 1565–1566).
с. 41
Фурсталный прым. (?). Святость: великого Николу зъ мощми ... съ перепойцемъ фурсталнымъ, у двадцати копахъ заложено (АЮЗР, II, 124, 1509).
с. 41
Фурстатовый прым. З шаўковай узорыстай тканіны. взяли ... женъний саянъ фурстатовый чоръный, къшталтъ оксамитный (АВК, ХХХVI, 42, 1582); газука фурстатова стара (АВК, ХIV, 357, 1590).
с. 41
Фуртовина, фортувина наз. Тое, што і фуртуна I. в тот денъ была великая фуртовина от ветру (ИЮМ, ХХХII, 136, 1578); была великаꙖ фортувина, и Бово на поду стоꙖл (Бава, 148).
с. 42
Фуртуна I наз. Бура, смерч. смерчъ – фꙋрътꙋна, сморщъ. оболок которыи з неба спꙋстившисѧ водꙋ з морѧ смокчет (Зіз., 17); Смерчъ: Піавица, облакъ дождевный, фꙋртꙋна (Бяр., 151). Параўн. фуртовина, футрунъ.
с. 42
Фуртуна II гл. фортуна
с. 42
Фурфантъ наз. Махляр. фꙋрфантъ то Ꙗкиsсь, а не хрстосъ был (Хр. польск., 15б).
с. 42
Фурыя гл. фурия
с. 42
Фурья гл. фурия
с. 42
Фустка гл. хустка
с. 42
Футра наз. Тое, што і футро ў 2 знач. куп. у п. Григоря Марковича Чартка ... футъру ... лисовъ крыжовыхъ шлямное (ИЮМ, ХХI, 27, 1711).
с. 42
Футро, хутро наз. 1. Вырабленая шкура пушнога звера, а таксама некалькі такіх шкур, сшытых разам. Съ тое ѳасы взяли шесть кожуховъ лисьихъ а два белинныхъ, а несколько литръ шолкꙋ, а кольконадцать ѳутръ лисьихъ (КСД, 260, 1516); мы обраховавши сукно и футро, виделося намъ, ижъ въ тую шубку въправено было полтрети копы грошей (АВК, ХVII, 249, 1540); побралъ ... шубку дей чамлатовую, подбитую хребровымъ белочьимъ хутромъ (Пін., 133, 1562); взяли дей осте в томъ дому, в клетехъ и въ стайняхъ, футъро медвеже (ИЮМ, ХХI, 400, 1598); платит ... по десꙖт сороков всꙖких фꙋтер (Стрыйк., 559б); футро лисее кгребетовое полтора блама, коштовало золотыхъ трыдцать (АСД, I, 251, 1616); тые помочники его ... взяли и злупили зъ него фазерыю фалендышовую блекитную вилчымъ хутромъ подшытую (АСД, III, 104, 1631); купили отъ пана Семена два блама футра брушковыхъ, до робеня футра того дали по зол. пять (ИЮМ, VIII, 94, 1691); до того кунътуша купили футро котовое чорное, у Хорошавки, до подъшитя (ИЮМ, Х, 35, 1695). 2. Верхняе адзенне з вырабленых шкур пушнога звера. виделъ у свирне ... футро кунье старое (АВК, ХХII, 155, 1555–1566); служебникомъ ... отказую ... Насольскому кобылу вороную, а хутро лисее ветхое (Там жа, 1565–1566); Андрос ... покладал перед урядомъ ѳутро лисе ношковое старое (АВК, ХХХIХ, 64, 1578); мѣлъ до Люблина товаръ свои ... футеръ кроликовыхъ 3, поробленые съ кроликовъ (АСД, III, 298, 1583); только футро кунье новое сыну моему ... отдано быти маетъ (АВК, VIII, 462, 1588); быдла трое, кожуховъ два, футро баранее и хлопъца з собою взяли (АВК, ХХХIV, 160, 1660); феску дворнику купили футро, дали копы три (ИЮМ, I, 118, 1680); футро новое баранковое чорное у пана Трофима Сурты ... для подарунку, дали золотыхъ дванадцать (ИЮМ, I, 242–243, 1682); Его млсти пану Черноруцкому футро московъское чорное ... дано золотыхъ одинадцать (ИЮМ, IV, 179, 1686). Параўн. футра.
с. 42
Футрованый дзеепрым. ад футровать. Карета ... коштовала копъ шестьнадцать, футрованая ременемъ юхтовым, другая колыбка безъ колъ, окована зелязомъ, новая, коштовала копъ шесть (АВК, VIII, 485, 1594).
с. 43
Футрованье наз. Дзеянне па дзеясл. футровать. За футроване у печы цеклою, Якову золот. одинъ и осмак. два (ИЮМ, I, 191, 1681); за уставлене кафли трехъ въ той же печи и за футроване тое печи заплатили гончару асмак. двадцать пять (ИЮМ, I, 226, 1682); до тыхъ же кганокъ до футрованя дору возы два, по золот. два и осм. пять (ИЮМ, V, 125, 1688); копу гвоздя латного до футрованя кганку (ИЮМ, Х, 181, 1695).
с. 43
Футровать дзеясл. Футраваць. За гвозде латное коло футровать осмак. десять отъ млынника приняли въ рахунку (ИЮМ, V, 110, 1688); наняли муляра футровать печъ у судовой избе (ИЮМ, ХI, 124, 1697).
с. 43
Футрунъ наз. Тое, што і фуртуна I. ѡн бо ест подобенъ дождю ... и по нем снидꙋть молниꙖ громы и поплавить житьѧ и погоубить люди и животиноу. и поставить фоутрꙋн на мори (Арыст., 147).
с. 43
Фуяра наз. Дудка. Сопль: Сопѣль, пищалка, флетнѧ, фꙋѧра, дꙋда, сꙋрма, жоломѣйма, фѣстꙋла оу органов, або оу регалѡв (Бяр., 153).
с. 43
Фштоль наз. Свішч. тамо боудет ли прыща потиснꙋл бы палцом своим. аще выидеть ѡттѫдꙋ гнои, вѣдаи иже ест ѳштол (Арыст., 195).
с. 43
Фэбруары гл. фебруарий
с. 43
Фэстъ гл. фестъ
с. 43
Х Літара алфавіта, якая ў старабеларускай мове ўжывалася для абазначэння гука “х” i мела лікавае значэнне “600”. забил х0483 мужей филистымских (Біблія, 120б); было емꙋ х0483 лѣт коли воды потопꙋ вилили (Бельск., 8б); Талантs: Цетнар, вага ѡ х0483 корон ... або гривен (Бяр., 315); было емꙋ х0483 лѣтъ, коли воды потопꙋ вылили на земли (Хран., 15).
с. 44
Хаватися гл. ховатися
с. 44
Хавтуры наз. Хаўтуры. на хавътуры тому жъ лавънику гарелки купили полгарца асм. в0483 (ИЮМ, I, 58, 1679).
с. 44
Хажати гл. хожати
с. 44
Хаживати гл. хоживати
с. 44
Халанский прым. Тое, што і вавилонский. такъ ꙋже высоко збꙋдовали вежꙋ ѡнꙋю, же мало мсца не досꙖгнꙋли. и то есть столпъ халанский (Біблія, 29); слꙋхай ѡ пропасти зведенѧ, и над мsглꙋ темнѣйшій, насѣнsе Вавилонское, и внꙋче роботникѡвs вежы Халанскои, длѧ которыхъ сѧ свѣтъ замешалъ (Варл., 284б); который то Невродъ причиною былъ добꙋдованьѧ вежи халанскои, а противникъ тежъ бж0483іи и балвохвалца (Хран., 23б).
с. 44
Халванъ наз. Духмяная смала. возмешъ теж собѣ речиs вонных стакти и ѡхихи и халванꙋ доброи вонности и кадила насвѣтлѣйшого (Біблія, 148); возмешъ тежь собѣ рѣчи вонныхъ, статки, и ѡхини, и халванꙋ, доброи вонности, и кадила насвѣтлѣйшагѡ (Хран., 108б).
с. 44
Халдеанинъ гл. халдеянинъ
с. 44
Халдей, калдей наз. Халдзей. калдее и грекове. тогды в астрономии. оучилисе и кохалисе ꙋ нее так иже и дѣвки домове вѣдали бег небесныи и планѣтныи (Валх., 41); халдеи и парсы погани были (Там жа, 42); рече цр0483ь призвати ѡблвникы и влъхвы кореница и халдѣѧ сказати цр0483ю сонъ его (Зб. 262, 114б); халдѣи з трома чаты наехали (Біблія, 79); иѡнихꙋсови выналезене наꙋки звѣздарское, Астрономии и астроліокгии приписꙋют халдеи (Стрыйк., 420); прето вs великіи блꙋд к егѵпчикове, и Халдеѡве, и Кгрекѡве впали (Варл., 247–247б); халдѣи с трома чаты наѣхали (Хран., 55б); в той час было зобрано без числа людꙋ ... ефиоплꙖне, вавилонвлꙖне, халдѣи, акиꙖне ... и всѣ восточные цари (Алекс. 1697, 92). Параўн. халдейчикъ, халдеянинъ.
с. 44
Халдейский, калдейский прым. Халдзейскі. да на дроугой стороне слова калдеиска которыих нинеишии люди не могоут вычести ани познати (Валх., 61б); книга пророка божиꙖ Даниила ... написана естъ халъдеискимъ Ꙗзыкомъ (Скар. ДП, 5); тогож часꙋ пристꙋпили мꙋжье халдѣискіи поклеветали на юдѣꙖнъ (Зб. 262, 116б); вывел ихъ з земли халдѣискои (Біблія, 32); мовечи перед тым вси ѡдным Ꙗзыком халдеsским (Бельск., 11б); афет выкладаетсꙖ з халдеsког и евреsског Ꙗзыка розширене, або розшираючыs (Стрыйк., 432б); не встыдаетежъсѧ нендзникѡве, и вѣчного огнѧ покарме, и Халдейского рожаю подобенство на собѣ носѧчіе (Варл., 285б–286); Словко ... значит ... або ѡболокъ, Ꙗко халдейский тлумач преложил (Выкл., 4б).
с. 45
Халдейчикъ наз. Тое, што і халдей. халдѣйчикове лежали вколо мѣста (Біблія, 518); брата его арама спалили халдеsчици (Бельск., 14); халдеsчикове перед потопом, текстом халдеsским на каменных столпах пришлые плꙖкги выписовали и вырезовали (Стрыйк., 414); в великій блꙋд халдейчикѡве впали (Варл., 241б); Аврамъ ... Пришелец, пришелник ... халдейчик (Бяр., 223); пане халдеичикове з треми оуфы наѣхали и побрали велблюды (Жыц. св., 11); ани цр0483ь ани кнѧжа ани жаденъ ꙋрѧдъ зs цр0483евъ великіи и можный ѡ слово таковое не пытаетсѧ ѡт жадногѡ вѣщка и чаровника и халдѣйчика (Хран., 358); свѣт ... не трвал през килкадесꙖт тисечеи лѣтъ, Ꙗко халдеsчици а египтꙖне, и инные мнѣмали (Выкл., 1б).
с. 45
Халдеянинъ, халдеанинъ наз. Тое, што і халдей. море медѧное бывшее в дому божиемъ сокрушиша халsдеꙖне (Скар. ЧЦ, 239б); халдѣане положилисѧ на три полки и простерлисѧ на верблюды и побрали ихъ и молодцовъ побили мечомъ (Зб. 262, 12).
с. 45
Халибъ наз. Прадстаўнік племені халібаў. Названа ѡт мѣста халибы ... з тых теж краин азиsских иверов и халибов цесар тꙋрецкиs за десꙖтынꙋ барзо мног берет сребра на кождыs рок (Стрыйк., 422).
с. 45
Халкедонский гл. халкидонский
с. 46
Халкидонинъ наз. Жыхар Халкідоніі. алеѯандеръ мовил: повѣдаю вам халкидонове, або мужне воюsте або под моцъ можнѣйших будте поддани (Алекс., 74б).
с. 46
Халкидонский, халкедонский прым. Халкідонскі. Четвери бовѣм царства сего свѣта наsвышшии ѡдно по дрꙋгом настꙋпꙋючие ꙋсмотрѣл дх0483ом ст0483ыs пророк даниил, ѡдно халкидонское албо вавилонское которое до золотои головы приравнано ест (Бельск., 196); въ всем поступꙋючи, Ꙗкъ Арiа ... которыs іс0483 ха0483 створенемъ чинил и ровности зs бг0483ом ѡтц0483емъ македоніа дх0483оборца на константинополскомъ несторіа на ефеском діѡскора на халкедонскомъ, ѡригена на константинополском (Дыяр., 172).
с. 46
Халуга наз. Завулак. Стогна: Площадь, оулица, зри халꙋга (Бяр., 156). // перан. выводилъ их з людѡв ѡтстꙋпных, з земль еретицких и халꙋгъ схісматицких, а вводилъ зась до власнои им земли, до единои ст0483ои соборнои и апслкои Цр0483кви (Сматр., 39).
с. 46
Халупа, холупа наз. Халупа. маетъ ему Богдановая огородъ и халупу дати (АВК, ХVII, 169, 1540); подлѣ того жъ Станислава нѣкоторіе мѣщане Кринскіе въ концы волокъ халупы свои поселили (РПП, 31, 1559); на которомъ застенку тые бояре халупы свои поселили (АВК, ХХIV, 344, 1571); въ мѣстехъ упривильеваныхъ повинны дати отъ домовъ рынковыхъ, съ кождого дому по 16 грошей польскихъ, отъ уличныхъ домовъ съ кождого по 8 грошей польскихъ ... а зъ недзныхъ халупъ по грошу одному (АЗР, III, 193, 1576); мне яко самъ через себе и тых, што у тых холупах коморники жывут, держанья допустит не хочѣт (АВК, XXXIX, 494, 1580); станюл стодолник с халупы своей дает грошей дванадцат (СДГВ, 150, 1599); везбравъшысе своволне зо всею маетностю своею, и зоставившы тую халупу свою пустками, нет ведома где зникнулъ (АВК, ХХХI, 295, 1615); довелъ есми следомъ до хаты того Матька ... у пана Солтанова мужика въ халупахъ, где онъ перемешкиваетъ (АВК, ХVIII, 272, 1625); пане не естемъ годныs, абыс ꙋшолъ до халꙋпы моеи (Зб. 259, 127б); ѡто тꙖ з тое халꙋпы выгнал и тѣло твое спалил (Зб. 752, 310б); каждый з обывателов воеводства нашого до своихъ халупъ и попелиска вернучысе, почели (ИЮМ, ХХV, 224, 1670).
с. 46
Халупка, холупка наз., памянш. ад халупа. иж дей наніал у мене холупку черезъ зиму на дватцати грошох литовских (ИЮМ, ХХХII, 147, 1578); куплены ест лазни мурованые ... на берегу реки вилни со всим будованемъ и домом и халупками (СДГВ, II, 2, 1582); ꙋалент постреленыs ꙋтекаючи до халꙋпки нѣꙖкои внесеныs был, которꙋю кготове запалили и в неs з многостю панов своих незбожныs ариꙖнин згорѣл (Бельск., 288б); ѡттолs оубогій не толко зs халꙋпкою, але и зs здоровемъ своим оумыкати мꙋситъ (Калiст, I, 35б); до оубогого нѣѧкого мꙋжа халꙋпки вшовши, ѡдѣне ... скинꙋл (Варл., 334б); Ꙗко тогды ꙋбогие пелкгрымове были так теж до подлого домкꙋ, або пустое халупки се склонили, а працою рукъ своих престаꙖ дева и иѡсифъ жывност собе зароблꙖли (Зб. 255, 142б–143); Ꙗко теды ꙋбогие и пелкримове [!] были, так тежъ до подлого домъкꙋ або пꙋстои халꙋпки се склонили (Зб. 259, 447); ты мене с тое халупки выгналъ (Зб. 752, 310б); кривсꙖ там из иными хрестиꙖны в ѡдноs халупцѣ (Пралог, 520); убого велми вs ѡдноs халупцѣ мешкала час немалыs (Зб. 82, 343).
с. 46
Хамелеонъ наз. Хамелеон. хамелеѡнъ, бѣлка и Ꙗщорка все то нечисто есть (Біблія, 164); толко то кретꙋ, землѧ покармом: вѣтръ, хамелеѡнꙋ (Мак., 8б); хамелеѡнъ, бѣлка и Ꙗщорка, все то нечисто есть (Хран., 119).
с. 47
Хамовский прым. Хамскі. мужыкъ, стоечы пры предсевзятью своемъ хамовскомъ, то твердилъ (АВК, ХVIII, 288, 1627).
с. 47
Ханаанский прым. Тое, што і хананейский. идите къ горе амореискихъ ... къ брегу морsскому, и кs земли ханаанsскои (Скар. ДЗ, 5б); взꙖл ... брата своего, и всю маетност которꙋю мѣли и дꙋши которих набыли в каранѣ и вышли до земли ханаанскои, а кгды пришли до неи, перешол аврам землю ажъ до мѣстца сихем, ажъ до Ꙗснои долины, к дꙋбу (Біблiя, 33); ѡт тогѡ сѧ поколѣнье ханаанское розплодило (Хран., 18).
с. 47
Хананеанинъ гл. хананеянинъ
с. 47
Хананей наз. Тое, што і хананеянинъ. Хеттѣи, аморрѣи и гергесѣи и хананѣи ... забралисꙖ посполу (Біблія, 244); побію весь людъ ... пꙋстивши первѣй шершни передs тобою, которыи выпꙋдѧтъ Аммореѧ, и еввеѧ и хананѣѧ, и хеттѣѧ, первѣй нижли войдешъ (Хран., 101).
с. 47
Хананейский прым. Які мае адносіны да Хананеі. быша пределы хананеискии идуще ѡт сидона до ерары даже до газы (Скар. КБ, 22); дам тобѣ и насѣню твоему всю землю хананейскую во ѡсѣдлост вѣчнꙋю (Біблiя, 43); немаш травы чередам слуг твоих. иж тꙖжкиs голод в земли хананеsскоs (Бельск., 33); зs оной невѣсты Хананейской оувидѣти можемо за которой вѣрою оулѣчена была дочка еи (Калiст, I, 54б–55); Гдсь бг0483ъ Авраамови росказꙋе ити до земли хананѣйской (Хран., 21); таꙖ личба 403 мает еꙖ розꙋмѣти почавши ѡт пелкгримованꙖ Авраамового в хананеsскои земли веспол и з мешканем и з неволею которꙋю терпѣли в египтѣ (Выкл., 36б). Параўн. ханаанский.
с. 47
Хананейчикъ наз. Тое, што і хананеянинъ. зафрасовали есте мене, и привели есте мене во ѡгидꙋ хананѣйчиком и ферезейчиком ѡбывателем тоеи земли (Біблія, 75); третиs сын ханаан, ѡт которог идꙋт хананеsчикове жидове, четвертыs сын держал ливию в африцѣ (Бельск., 11); впровадитъ тебе до Амморѣйчика и хеттѣйчика, и ферезѣйчика, и хананѣйчика (Хран., 100б–101); Хꙋс и по сегоднешнии дн0483ь жидове Агтиѡнскою землею называютъ: Месраимъ А Египскою. фꙋтъ ливиискою, ѡт ханаан хананеичици (Выкл., 10).
с. 48
Хананеянинъ, хананеанинъ наз. Жыхар Хананеі. богъ ... погубить ... еѳеанъ, герsгесеанъ амореанъ хананеанъ (Скар. ДЗ, 18б); жена ... поѧсъ дала хананеꙖнинꙋ (Скар. ПС, 47б); тыи сут имена моцаров дв0483довыхъ иевосѳиs хананѣꙖнин преднѣйшиs межи тридцати (Біблія, 396); Ꙗ сам выженꙋ предs обличьемъ твоимъ Амморѣѧнъ, Хананеѧн и хеттѣꙖнъ (Хран., 111б). Параўн. хананей, хананейчикъ.
с. 48
Хандоженый дзеепрым. ад хендожыть. ѡбразы цесар сам наsпервеs в церкви ... поставил, и всюды теж чинено, и стѣны церковные ѡдертыи хандожено (Бельск., 357б).
с. 48
Хандоженье, хондоженье наз. Дзеянне па дзеясл. хендожыть. За хондожене и за направу пистолетовъ слесару асмак. дванадцать (ИЮМ, I, 181, 1681); за хандожене палаша мистровского и за выправу ... Агапону шабельнику дали (ИЮМ, VI, 92, 1689); за хондожене пистолетовъ мескихъ дали зол. одынъ (ИЮМ, ХI, 64, 1697).
с. 48
Хандожити гл. хендожыть
с. 48
Хандожить гл. хендожыть
с. 48
Хандожство, хандозство наз. Упрыгожанне. юдиѳъ ... знꙖла з себе волосꙖницꙋ, и ꙋбир вдовиs и ѡбмывши тѣло свое прибраласꙖ всими сꙖ хандожствы и шатами веселыми (Біблія, 565–566); ѡто ꙋбіоръ и хандозство и пилност невѣсты (Зб. 752, 50б).
с. 48
Хандожыти гл. хендожыть
с. 49
Хандозство гл. хандожство
с. 49
Хандокгий гл. хендогий
с. 49
Хандокго гл. хендокго
с. 49
Хандокгость наз. Прыгажосць. скордич взꙖл ... не так длꙖ скарбов албо хандокгости мѣста, але иж там слышал в божницы иѡвышовоs быт возъ (Бельск., 172б); персика ... ходила в золотоs ѡдежи свѣтно ... вѣкꙋ молодого, хандокгост з цнотою заховꙋючи (Там жа, 191).
с. 49
Хаосъ наз. Хаос. теды не бѣ ино кромѣ тмы, Ꙗжь именꙋемо хаѡсъ, Ꙗжь есть сліѧніе, зане тѣды бѣша, четыре составы вsмѣсте слиѧны, живы хаѡсъ оубо протолкꙋетсѧ жива глꙋбина (Хран., 1б).
с. 49
Хапати дзеясл. Хапаць. зо всѣхъ собѣ прихилныхъ народов ... што година пожитsки хапаютъ (Апакр., 171б); чл0483вкъ еси, не боуд же звѣремs. ꙋста створены тобѣ не на то абысь хапалъ, шарпалъ, и кꙋсалъ (Каліст, II, 102б); паробки ... тотъ медъ у тыхъ людей беручи, которые продавали, хапали и ели (АВК, ХVIII, 348, 1646); Емлю: хапаю, имаю, достꙋпꙋю (Бяр., 41). // перан. той што мыслит быти папежом ... оу кардиналовъ которые соуть електорми прихилности и зычливости хапати ... моцно звык (Апакр., 174б).
с. 49
Хапатися дзеясл., зв. ад хапати. правда не дивъ же тонꙋчій и вишью сѧ хапаетъ (Апакр., 116б).
с. 49
Характеръ, характиръ наз. 1. Характар, нораў, натура. Характеръ естs вещъ влѣѧннаѧ въ дш0483ꙋ, ѡт Бг0483а ею же чл0483къ стаетsсѧ способнымъ, до пріймованѧ Сакраментовъ, и до шафованѧ оныхs же иншымъ людемъ (Зб. вып., 2б). 2. Знак, метка. не чините на тѣле своем жадных знаков албо характеров (Бельск., 55б); друꙋгій естъ скꙋтокъ нѣкоторим толко тайнамs своиственыи, а тотъ естъ характир, альбо печать, котораѧ ничого иншого не естъ, едно сила дꙋховнаѧ в дш0483и чл0483ческой несотренной зоѡбражена (Навука, 10); бо сѧ такій ѡбожаетъ и ставаетъ сн0483омъ Бж0483имъ, берꙋчи нбсный знакъ [на полі: характеръ] вs дш0483и своей (Мак., 150); сакраментъ крещеніѧ, даетъ намъ характеръ незмазаный на дш0483и и длѧ, того жаденъ два разы креститисѧ не можетъ (Зб. вып., 11б). 3. Спосаб пісьма, пісьмовы знак. вынашол теж характери кꙋ писаню (Бельск., 70б); хотѧчій читати наоучитисѧ, идетъ и оучитъсѧ характировъ литери (Мак., 155).
с. 49
Харатья, харатия, хоратья наз. Пергамент; грамата на пергаменце. принеси ми харатиѧ и чернило (Чэцця, 150); евфимъꙖнъ же хотѧ оузѧти харатью из роукоу его. хотѧ видѣти што ест написано в неи (Там жа, 151б); што всказывалъ еси до насъ о грамотѣ дочцѣ своей, а нашой великой кнегини, о Греческомъ законѣ, абыхмо грамоту дали на хоратьи съ привѣсистою печатью (АЗР, I, 155, 1496).
с. 50
Харатьяный прым. Пергаментны. велит сотона ... писат на свитки харатꙖные. и положат перед богом на страшном соудѣ (Чэцця, 277); бѣси смеютсѧ емꙋ. и пишют на листы харатьꙖныи (Там жа, 331б).
с. 50
Харватъ наз. Харват. Маргарета, ел: Перла. Влохъ, Чех, Лѧхъ. Бісеръ, харватs (Бяр., 295). Параўн. карватъ.
с. 50
Харвацкий прым. ад харватъ. в клетехъ того двора, харвацкое седло, за которое дано копу (АВК, ХХII, 237, 1565–1566); которое не ѡдно въ их, але и по всѣх цр0483квах ... московских, волосsких, булъгарских, харв[а]цких, i иных, чтут ꙋважали исте хто бы хотел а оумелъ тот выклад чести, обачил бы иж цѣлевалъ. а снат и за собою ѡставил (Цяп. Прад., 269).
с. 50
Хартица наз. Самка харта. якъ застрелилъ замковую хартицу, въ той часъ утеклъ зъ Могилева (ИЮМ, ХI, 88, 1697).
с. 50
Харчовый прым. ад харчъ. Реестръ расходовъ харчовыхъ (ИЮМ, V, 179, 1688); колеснику Грыгорыю Бесихину за шесть восей до пасовой коляски ... дронжекъ до колясы харчовыя ... дали осм. семъ (ИЮМ, VI, 71, 1689).
с. 50
Харчъ наз. Харч. особно за харчъ сто осмъдесят копъ гршей (АВК, ХХХIХ, 228, 1579); харчы въ дорогу купили розное, напродъ ситницъ петнадцать (ИЮМ, I, 23, 1679); чинитъ та харчъ золот. три (ИЮМ, II, 114, 1684); жебы не давать зъ места харчы, ни сена, ни овса, на той часъ одыскали вина патрысыменту (ИЮМ, ХI, 61, 1697).
с. 50
Хата наз. Хата. домовъ чотыринадцать, окромъ соборныхъ пятдесять и двохъ хатъ въ томъ селѣ (АСД, I, 281, 1637); того жъ часу Шанька кравъцу, възглядомъ знесеня хаты, на помоцъ дали золот. s0483 (ИЮМ, I, 70, 1679); на самой площади ведле реки Дубровны домы собе и хаты побудовали (ИЮМ, IV, 23, 1686); купили хату и зъ сенцами Лукашу (Там жа, 192).
с. 50
Хатка наз., памянш. ад хата. пришол самъ епскпъ з сщенники до его хатки (Зб. 81, 70); нашол есмъ хаткꙋ дерево палмовое и поток воды (Зб. 752, 6б); зъ дому гостинного, зъ хатокъ, одъ Агапьи кухаръки, дошло золот. одинъ (ИЮМ, I, 89, 1680).
с. 51
Хвала, фала наз. 1. Пахвала, усхваленне. приими ѡт нас оубогих хвалоу сию (Чэцця, 38); коли идоучи из бетлеемъ пришли с петьемъ и с хвалами и с честію великою соут принѧты (Валх., 69); проркъ побꙋжа кꙋ ѳале бж0483ей люд (Пс. ХVI, 132); исполнилъ серцэ веселемъ и вздал хвалу богу (Трыст., 94); честь и хвалу гсдꙋ богу воздавали (Барк., 168); нехай не буде поличона в мѣсецах. ночъ ѡнаꙖ, нехай не ѡпустѣет ани хвалы годна будет (Біблія, 81); теперъ вже прыступую до хвалы Божое, до молитовъ дневныхъ и вечорнихъ (Гарм., 213); мнихом быти хотѣл не покутою справедливою але надаремною и порожнею фалою взрꙋшеныs (Зб. 107, 104–104б); в добрых ꙋчинках наших, не маем искат фалы нашое, але самое хвалы божое (Зб. 255, 118б); абы монастыръ иноческій православный для хвалы Бога Всемогущаго могли фундовати (АСД, II, 74, 1652); бг0483ꙋ хвалꙋ наивышшомꙋ даючи, ꙋвели Алеѯандра до бога апаліона (Алекс. 1697, 17б). 2. Слава. бг0483ꙋ кꙋ хвале и его прчстои мт0483ри (Вісл., 10); нн0483ѣ крстъ намъ хвала ест (Чэцця, 213б); каждый чоловѣкъ ... повиненъ ... хвалу Его светую помножати (АСД, I, 5, 1507); Ꙗкобы и фала пана бога всемогꙋщого черезъ вашꙋ королевъскꙋю милость помножона ... была (Ст. 1588. Прадм.); которые ха0483 пана лꙋпѧть з божества его и зъ ѡное ѳалы которꙋю мелъ ꙋ ѡтца своего предъ вѣки (Унія, 41б); блюзнерство ест, кгды мовит против ѳалы бж0483ое (Зб. 261, 211); Бг0483ꙋ, мовлю ... которого хвалою нб0483о и землѧ наполнѧетъсѧ (Варл., 285–285б); Слава: хвала, честь, или маестатъ, или достойност, велможность, спанѧлость, повага (Бяр., 148); выслꙋхана ест мл0483тва передs обличьем хвалы высокогѡ бг0483а (Хран., 385б); вs нб0483ѣ хвалы вѣчной достꙋпꙋемъ (Зб. вып., 1). 3. У знач. выкл. Падзяка, удзячнасць. Отцу, Сыну и Духу Светому будь честь а хвала нине и на векъ векомъ (АВК, ХХII, 65, 1555–1565); Божэ, хвала ти буд, иж наболшыи пан ... беретсѧ против мене (Трыст., 81); за то фала пану Богу, же вжды понаместникъ такъ цнотливъ былъ (АВК, ХХ, 66, 1591); слава литости и млсрдію его ... честь и хвала на вѣки (Мак., 20); Аллилꙋіа: хвала Бг0483ꙋ або ... хвалите и въспѣвайте живаго Бг0483а (Бяр., 227); люд ... закричал, фала бг0483ꙋ ѡсанна сн0483ꙋ дв0483двꙋ (Зб. 82, 110). 4. Назва часткі малебну. даsте намъ ѳалы божее дослꙋжити (КВЗС, 41, 1538); ажъ до тыхъ часовъ отъ килькадесять лѣтъ отправовали фалу Божую (АВК, II, 62, 1632).
с. 51
Хвалебне, хвалебно, фалебне прысл. Хвалебна, трыумфальна, слаўна. дивы чинивши живота своего ... оу моучеництве ... хвалебне доконал (Валх., 65–65б); з мертвых встал хс0483 ѳалебне ничог в ним темного не было (Зб. 261, 141б); нехаs хвала гд0483ꙋ бг0483ꙋ израилскомꙋ, бо хвалебне велможныs ест (Бельск., 46); мужне и фалебне через нѣꙖкій час тамо пережили (Зб. 107, 113); ѡбач Ꙗко хвалебне и знамените набоженство церквеs материꙖлных всюды ѡбхожоны бывают (Зб. 255, 206); фалебне триꙋмъфꙋючиs надер щасливе скончилъ (Зб. 259, 5б); тоs же апт0483лъ з много различноs мовит премудрости по преложенію вѣкъ, ижъ хвалебне ѡкажет повѣдает. сотворыл теды напрод Ꙗко моsсеs пишет небо и землю (Зб. 752, 468б); такъ ꙋстазан хвалебsне доконалъ (Пралог, 600б); блгсвенъ еси гсди ... и блгсвенно имѧ хвалы твоеи, и хвалебно и вывыжшоно по вси вѣки (Хран., 361); бг0483ъ ѡц0483ъ за рꙋкꙋ сн0483а ... принꙖл хвалебне до нб0483а сꙖ ворочаючого (Выкл., 134).
с. 52
Хвалебнейший прым., выш. ст. ад хвалебный у 1 знач. бꙋдꙋ подлейшимъ нижли се сталъ и бꙋдꙋ понижонымъ во очахъ моихъ: и з слꙋжебницами ѡ которыхъ есь мовила хвалебнѣйшим сѧ покажꙋ (Хран., 251б).
с. 52
Хвалебный, фалебный прым. 1. Слаўны; які знаходзіцца ў славе, пашане. велик гсь, и хвалебныи велми, а великости ег нет конца (Пс. ХVI, 138б–139); тую суму ... виненъ буду заплатит ... на свято ѳалебное Великденъ (АВК, ХХХIХ, 151, 1578); блсвен еси гдси ... и хвалебныs и славныs и вывышоныs навѣки (Біблія, 537); в празнице, мовлю, хвалебномъ Бг0483оѧвленіѧ ... велsце сѧ, а дивне, кохаетъ (Карп., 17); кролество оное и богатsства сꙋть речами Бозскими, речами небесными, и хвалебными (Мак., 253); славъное и фалебъное памети король его милость (ИЮМ, II, 243, 1646); межи инными речми фалебными выставлꙖют теж гербы старожитные (Зб. 259, 98б). 2. Годны ўсхвалення, пахвалы. так оу почеснем и хвалебнем животе и ѡпъцеванію ... премешкали (Валх., 57б–58); хотѣли бы и тебе къ таковому хвалебному дѣлу намовляти (АЗР, I, 220, 1501); абы тымъ безпечней ... князь бискупъ тое фалебное предсевзятье в томъ дому зачати и кончити могъ (АВК, ХХ, 18, 1568); не есть хвалебныs муж коториs завжды в нꙋжи живет (Алекс., 34б); добромꙋ и хвалебномꙋ ихъ житію ... позавидмо (Каліст, II, 186); на воsнѣ всѣмъ поганбене приносит ꙋтѣкане, але ѡт грехꙋ ест речъ хвалебнаѧ (Зб. 259, 444б); ты самъ простуешъ дш0483и и провадиш ихъ до фалебного живота вѣчного (Пралог, 501).
с. 52
Хвалендышовый гл. фалюндышовый
с. 53
Хвалене гл. хваленье
с. 53
Хваление гл. хваленье
с. 53
Хваленый, фаленый, хвалоный дзеепрым. 1. Ад хвалити ў 1 знач. полныи члв0483къ пришол именемъ гснимъ именован. блгсвнъ нарекаетсѧ. как жебы реклъ хваленъ миръ на нбсѣх (Чэцця, 165б); штобы оуси люди рожае Ꙗзыци изь ихъ ѡвошщов [!] и винных ѧгод и гронъ шитое и пьѧное имѧ бж0483ье которое перво толко оу жидовстве хвалено и таилосе (Валх., 94б); мꙋжъ верsныи хваленъ бꙋдеть вельми (Скар. ПС, 43); былъ Трысчан фален ѡт всих людеи добрыхъ (Трыст., 12); которыs своs справы абы хвалона прагнетъ (Зб. 261, 162); перед ним хвалено посла ѡдного ижъ короткою речю поселство великое выправил (Бельск., 102); заразъ вси жидове почали алеѯандра поздоровлꙖт взывачи великими голосы ... жив будь звитежцо незвитꙖжоныs над всѣ кнꙖжата хваленыs (Алекс., 6); што бовѣмъ не естъ зs предсѧвsзѧтѧ доброго ... хваленыs не бываетъ (Мак., 268); той естъ Iс0483 Хс0483, который з Ѡтцемъ и ст0483ымs Дх0483омs бываетs хваленый (Варл., 46б); панъ бг0483ъ ... ѡсобливымs ѡбычаем хочетъ быти хваленыs (Выкл., 22). 2. Ад хвалити ў 2 знач. сама была хвалена ѡт людеи за богиню (Рач., 315); ваалъ вавилонскиs балван так речоныs ѡтвела царꙖ вавилонского коториs теж за бога был хваленый (Біблія, 120–120б); маеть быти ѡт всих за бг0483а хваленыи (Выкл., 34).
с. 53
Хваленье, фаление, фаленье, хвалене, хваление наз. Дзеянне па дзеясл. хвалити ў 1 знач. тисѧць тисѧчеи ангелов пели хваленіа бж0483ьꙖ (Пак. Хр., 15); Хвалете гса ... нехай слодка боудꙋт хваленѧ (Пс. ХVI, 140–140б); до правдивого хваленѧ себе ... и до справедливого жывота ... прывести (Атыла, 189); не допꙋститъ людѧмъ ани правдивого бога ани жадного балъвана ѳалити, ани ку фаленью выставлѧти ѡпрочъ самого себе (Унія, 34); люди набоженства греческого ... свѧтъ и обрѧдѡв вѣры греческой спокоиное хваленье и вызнане мѣти и держати маютъ волность (Апакр., 30); наслѣдовалъ его, Ꙗкъ Бг0483ꙋ славꙋ ѡтдаючи и иншимs до выславованѧ и хваленѧ Ба0483 причиною бꙋдꙋчи (Каліст, II, 190); Славославіе: Хваленіе (Бяр., 148); мовит о фалению бг0483а (Зб. 255, 19); гледѣте на тые ѡчи прест0483ое бц0483и, Ꙗко их замыкала а Ꙗкъ ѡтворала на хвалене творци своег (Зб. 259, 557); в дꙖкованю и хваленю гсда бога былъ спор межи ними (Зб. 752, 237); тое жыдовское слоsво ... халдеискии тлꙋмач прекладает ... кꙋ хваленsю (Выкл., 106); зновꙋ его на хваленѧ бг0483ов и ѡфѣры побꙋдил (Зб. 82, 169б).
с. 53
Хвалечый гл. хвалячий
с. 54
Хваливатися дзеясл. Пахваляцца. писарьство и краса твоѧ. а не хваливалисѧ цр0483и прежніи. ниже писарми своими (Арыст., 161).
с. 54
Хвалимый дзеепрым. ад хвалити ў 1 знач. ѡт анг0483лъ вs нб0483сѣхъ воспѣваем. ѡт серафимовъ хвалимыи (Чэцця, 314б); прійдетъ гꙋфы агглскими хвалимый (Каз. Кір., 2б); не ищетъ новои славы ѡт Бг0483а ѡтца, Бг0483омs и преславнымъ его Сн0483омъ заровно зs ѡтцемъ славимымъ и хвалимымъ бꙋдꙋчи (Каліст, I, 160).
с. 54
Хвалити, фалити, хвалить дзеясл. 1. Хваліць, усхваляць. хвалѣм братиꙖ нашю надежю (Чэцця, 48); веселѧтсе хвалѧче бога (Пак. Хр., 33); богъ ... хвалить и превозносить надо вси речи мудрость (Скар. ПБ, 10б); господаръ его милость тую раду пановъ радъ своихъ ѳалить и вдячне то отъ ихъ милости пріймуеть (КПД, 58, 1538); хвалите ба0483 промежꙋ ст0483ых его, хвалете ег во оумоцненю силы ег (Пс. ХVI, 142); Ꙗ тебе фалю (Трыст., 63); вѣдаю кого хвалю, комꙋ то привлащаю; томоу которого не боюсѧ абыхъ перехвалити мѣлъ (Апакр., 3); ѡни коло телца ꙋлꙖного скачꙋт хвалечи его (Зб. 261, 245б); повѣдил на то шевца никгды не хвалю кгды на малꙋю ногꙋ великиs тревик ꙋдѣлает (Бельск., 102); вси ѡдностаsным голосом хвалили мꙋдрост его (Алекс., 19); Давидъ ... кажетъ фалити Бога во струнахъ и органѣхъ (Пыт., 79); самого Бг0483а чтимо и хвалимо (Каліст, I, 41); встыдайсѧ, ѡ глꙋпче, и оуста рꙋкою затꙋли, хвалѧчи такіе речи (Варл., 287); ꙋважъ в чом согрешыл фарисеs ... иж себе самого хвалилъ ано писмо мовит, нехаs тебе фалит чꙋжыs а не ꙋста твое (Зб. 255, 94б); заказꙋе ... хвалить чꙋжихъ бг0483овъ (Хран., 98); ѡн самъ раз толко в тыжден елъ, хоч ему то старшыи не фалили (Зб. 82, 2); блюзнѣрство ... бываетъ ... хвалѧчи Бг0483а словы неꙋчтивыми (Зб. вып., 106б). 2. Лічыць (за каго-небудзь). сѧ маеть превознести надъ то все што зовꙋтъ богомъ, албо што ѳалять за бога (Унія, 32); сѣдоша людие Ꙗсти и пити, и восташа играти потом болваны за бг0483а хвалити (Зб. 261, 93б); персове мистрама кролꙖ своег, и слонце за бога хвалили (Стрыйк., 432б); Чтилище, чтимое: Тое що за Бг0483а хвалѧт, або в чом Бг0483ъ бывает хваленый (Бяр., 204); голꙋбицꙋ ассириsчикове за бога хвалили (Зб. 259, 525б); длѧ иншихъ взглѧдов сꙋть ѡбразы наши а не длѧ тогѡ абысьмо ихъ мѣли за бг0483и хвалить (Хран., 98); грѣшит тот против приказанsю бж0483омꙋ, кто ритsе або подобенства Ꙗкии чинить абы их за бг0483и хвалилъ (Выкл., 40б).
с. 54
Хвалитися, фалитисе, фалитися, хвалитисе, хвалитись, хвалиться дзеясл. 1. Хваліцца. то правда есть томꙋ слоужю. и крстомъ ег хвалюсѧ (Чэцця, 54); не хвалисѧ на дн0483ь завsтреніи иже не вѣдаешь што оуродит дн0483ь (Зб. 262, 107); бꙋдꙋт сѧ тобою хвалить (Пс. ХVI, 9б); потому же и жиды хвалѧтсѧ богомъ единымs (Будны, 114); моею ганбою не будеш сѧ фалити (Трыст., 63); кожъдыs ѡбыватель годенъ естъ наганеньѧ, которыs вольностью се фалить, и правъ своихъ ꙋмети и розꙋмети не хочеть (Ст. 1588.Прадм.); сꙋть тежъ и такіи которіи достꙋпивши цнотъ, хвалитисѧ и ѡд людей чти вырѧжанsѧ прагнꙋтъ (Мак., 182); цар ... хвалилсꙖ збытне так иж сꙖ ему нихто ... не моглъ ровнати (Зб. 752, 79); тые которие ... хвалꙖтсꙖ в великих богатствах своих (Пс. ХVII, 27б–28); тогды тот Ластовка хъваливсе передо мною, же наелисе дей мы доброе рыбы (ИЮМ, ХХV, 243, 1670). 2. Выказваць намер-пагрозу. Зенько ... з жоною ... во Ржову не смеють ехать, бо хваляться его потерать (КЗ, 471, 1448); poszoł nа cаrа Tymirkutłuiа, y wzenszy cаrstwo ieho, y chwаleczysiа nа ordu, а rek tаk (Бых., 517); абы се не хвалил против мене израиль (Біблія, 123б); жидове чернца били а зовочи его поганцомъ, забить и заплатить хвалились (ИЮМ, VIII, 437, 1631). 3. Ухваляцца. Жебы свѣдецство сꙋмнѣнsѧ твоегѡ, хвалилосѧ Крестомъ Хрстовымъ (Мак., 324).
с. 55
Хвалитисе гл. хвалитися
с. 55
Хвалитись гл. хвалитися
с. 55
Хвалить гл. хвалити
с. 55
Хвалиться гл. хвалитися
с. 55
Хвалный прым. Хвалёны. боудет славно и хвално дѣтѧ твое по всемꙋ светꙋ (Чэцця, 15б); хвалsно и прославлено имѧ твое вовѣки (Скар. ДП, 12); если жадаемо славными и хвалными быти, и мы всѣхъ славмо и хвалѣмо (Каліст, II, 110б); нехай бꙋдетъ Блгсвенно имѧ славы его ст0483ое и хвалное и вывышенное навѣки, Аминь (Варл., 149б); Бл0483гоискꙋствꙋемый: Взѧтыи, прославлѧемый, славный, знаменитый, хвалный (Бяр., 5); Бг0483ъ коториs ест хвалныs в собраню ст0483ых, а великиs и страшливыs ест над всѣми (Пс. ХVII, 86б); Блсгвенъ еси гсди бож0483е оц0483ъ нашихъ, и хвалный, и славныи, и вывыжшоный навѣки (Хран., 361).
с. 55
Хвалоный гл. хваленый
с. 56
Хвалца, фалца, хвальца наз. Той, хто хваліць, усхваляе. лѣпѣй ся згожати съ правдивыми хвалцами Бога въ Троицы единаго, анижьли съ блюзнерцами и явными непрiятельми Сына Божого (АЗР, IV, 90, 1595); штож речемо ѡ тыхъ, котѡрые пред закономъ и под закономъ правдивыми хвалцами бж0483ими боудꙋчи померли (Апакр., 163б); израилиты правдивыи хвалцы свои (Стрыйк., 419б); абы жаденъ зs насъ вѣрныхъ твоихъ и правдивыхъ хвалцѡвъ не згинꙋлъ (Каліст, I, 163б–164); агъколвекъ ... допꙋскаетъ вѣрнымъ своимъ хвальцѡмъ оутиски и небезsпеченsства терпѣти, Ꙗкобы дрѣмлючомꙋ подобѧчисѧ (Там жа, II, 26–26б); того такъ доброго Бж0483е вѣчный хвалцꙋ, огородꙋ своего и добръ твоихъ справцꙋ взѧлесь ѡт насъ (Лям., 13); лѣпшій заисте тот ... которій безъ ѡбиновеніѧ и сомнѣніѧ при ѡдной незмѣнsной сторонѣ правдивыхъ хвалцовъ Бж0483іхъ за вѣрꙋ и Церковь, застановлѧетsсѧ (Мак., 4б); ѡдного бг0483а хрстиꙖнског познаsте а фалцов его невинных не преслѣдꙋsте (Зб. 81, 277); неприꙖтели твои ... бꙋдꙋтъ сꙖ ꙋдавати за хвалцы правдивого бг0483а (Выкл., 129б); хвалцы хрстовы до ѡфѣръ бридкихъ диꙖволских примушани были (Зб. 82, 375б).
с. 56
Хвалшерство гл. фалшерство
с. 56
Хвалшеръ гл. фалшеръ
с. 56
Хвалшиве гл. фалшиве
с. 56
Хвалшивый гл. фалшивый
с. 56
Хвалшникъ наз. Той, хто фальшывіць. вы бы естѣ тѣхъ хвалъшьников казнили по своемꙋ правꙋ свѣточно (ПГ, I, 184, 1443–1445).
с. 56
Хвалшовати гл. фалшовати
с. 56
Хвалшовный гл. фалшовный
с. 56
Хвалшъ гл. фалшъ
с. 56
Хвалшывый гл. фалшывый
с. 56
Хвальца гл. хвалца
с. 57
Хвалюндышовый гл. фалюндышовый
с. 57
Хвалячий, хвалечый дзеепрым. 1. Ад хвалити ў 1 знач. нагле сталъсѧ есть голос з аниѡлем великость ритерьства небесного хвалѧчих и рекучих. слава на вышних боуг и на зм0483ли миръ людем добреи воли (Валх., 43); абы еси не мнималъ, абых Ꙗ воли бога моего ... которого вѣру и люди его хвалечые преследовати умыслил еси ... ведати не мѣл (Атыла, 189); поткаешсꙖ с пророки ... спѣваючи весело. гꙋдꙋчи на гꙋслꙖх, и пророкꙋючы, то ест бг0483а хвалꙖчих (Бельск., 94); великое собранъе ихъ есть, и великиs почет ѡт початку свѣта бг0483а хвалꙖчихъ (Пралог, 501б); што коли оуслышала Гоѳоліѧ голосъ людей бегꙋчихъ, и хвалѧчихъ цр0483ѧ вошла до людꙋ до цр0483кви гсдней (Хран., 332). 2. У знач. наз. Той, хто хваліць. на гуслꙖх пророковалъ над вызнаваючими и хвалꙖчими гсда (Біблія, 405); непріателѧ теды и хвалѧчого не потреба пріймати (Каліст, II, 114); Хс0483 Бг0483ъ оусты и срдцы себе вызнаваючихъ и хвалѧчихъ любитъ (Мак., 4б); на гꙋслехъ прорковалъ над вызнаваючими и хвалѧчими гсда (Хран., 285б).
с. 57
Хвалящий дзеепрым. ад хвалити ў 1 знач. Гласъ людеи верующих въ гсда бога, и хвалѧщих милосерsдие его (Скар. ПБ, 22б); было со ангеломъ множество воsска небесного, хвалꙖщихъ бога (Зб. 259, 508б).
с. 57
Хвалящийся дзеепрым. 1. Які хваліцца. Гд0483и ... поможи мнѣ ... якь прадѣду моему Александру на хвалящогося короля немецкого разорити его отчество (Мам., 183). 2. У знач. наз. Той, хто хваліцца. хвалѧщии же сѧ богатsствомs боисѧ нищеты (Скар. IС, 19); гсдь бог рече прославлꙖючих мене прославлю и ѡ мне хвалꙖщихсꙖ вознесꙋ (Зб. 752, 111б).
с. 57
Хвара гл. фара
с. 57
Хвартухъ гл. фартухъ
с. 57
Хватание наз. Дзеянне па дзеясл. хватати ў 1 знач. Грѣшници же рукама и словы со хватаниемъ добывали суть собѣ еѧ (Скар. ПБ, 3б); имение еже исъперsва скоро и со хватаниемъ събираемо бываеть, напослѣды избавsлено будеть благославлениѧ (Скар. ПС, 31б).
с. 57
Хватаный дзеепрым. ад хватати ў 1 знач. Ꙗко рыбы ꙋдою и пsтицы силом хватаны бываютs, тако иманы бываютs люди часомъ злымъ (Скар. ЕК, 14б).
с. 57
Хватати дзеясл. 1. Хапаць, браць рэзкім рухам. хватаеть за оуши пса (Зб. 262, 106б); Титъ Белецкий а Грицъ ... выскочившы з лозы с коня его хватали (Пін., 123, 1561); витези, и пустилисѧ к ним улицами хватаючы копъѧ в руки (Трыст., 104–105); тые которыs тог смыслꙋ не мают ꙋмартвеного сꙋт подобни тым што ꙋжа хватают за хвост (Зб. 261, 152б); прето им повѣдали, ѡто в ст0483о поsдꙋт дѣвки своим стадом до танца, выриватесꙖ молчком з винницъ, а хватаsте кождыs свою, а мѣs за малжонкꙋ (Бельск., 76); припал до столца, на котором было полно пѣнꙖзеs ... и хватаючи пѣнꙖзи клалъ их собѣ в роспорку (Хр. польск., 15); Въсхищаю: Пориваю, похапꙋю, хватаю (Бяр., 25); хлѣбъ албо штꙋки мꙖса хватает ѡт пн0483а кинѣные (Зб. 259, 78б). Параўн. хвытати. 2. Хутка збіраць. хватаsте сѣно хлебъ з полѧ поки погода (Зб. 259, 463б). 3. Прывабліваць. Тако и стежsки всѧкого сребролюбци, хватають дꙋша тыхъ они же имають добра (Скар. ПС, 5б–6).
с. 58
Хвататися, хвататисе, фататися дзеясл., зв. ад хватати ў 1 знач. вишью [на полі: зѣлѧ на водѣ] оутопаючи фатаютсѧ (Апакр., 51); валаам ... з великою попꙋдливостю скочивши до него забил его, и вкинꙋл его в море. ꙋзрѣвши то македонове и грекове, зараз почали вступоват на мꙋри, нѣкотории по драбинах, нѣкотории тежъ рꙋками се хватаючи (Алекс., 76б); коли на морꙋ розобетsсѧ окрентъ, людіе хватаютsсѧ дощки, абы на неи приплыли до берегꙋ (Зб. вып., 34). // перан. толко ѡ то сѧ нам потреба пильне старати, абысмы сѧ дороги до учыненꙖ чого зацного ... не лениве а хутливе хватали (Атыла, 217). Параўн. хвытатися.
с. 58
Хватаючий дзеепрым. ад хватати ў 1 знач. Приведет Ꙗкогос чл0483ка волхва в чорнокнижствѣ и в чарованю ... хватаючого собѣ преложенство, Римского црства (Каз. Кір., 124–124б).
с. 58
Хватающий дзеепрым. ад хватати ў 1 знач. Ꙗко хватающии за ꙋши пsса, тако и ходѧщии нетерsпливе и мешающиисѧ въ свары чужие (Скар. ПС, 40).
с. 58
Хватити дзеясл. 1. Паспешліва ўзяць рукамі. Бово хватил у свою калиту и нашол пѧть болванцовъ золотых и далъ рыбаку (Бава, 149); ѡна ... смѣла воsти до нег и хватила краs шаты его (Бельск., 27б). 2. Неабачліва прымяніць. но всѧких речеи подобно стеречисѧ. не хватити лекарства лечити и сих (Арыст., 218).
с. 58
Хватитися, фатитися, хватитись, хватитьсе, хватиться дзеясл. 1. Ухапіцца рукамі. по што сѧ его рука хватит, нехаи собѣ ѡзмет (Трыст., 91); палцы еи хватилис веретена (Зб. 261, 121б); панна ... скочила да ѡного вола хотꙖчи сꙖ его хватить (Зб. 752, 59б). 2. Паспешна прыняць, адобрыць што-н. подобает давати их [зеліѧ] вѣдаѧ мѣрꙋ. а не хватитсѧ за них (Арыст., 227); жадинъ ѡт тѡг чого се раз хватит ѡтступит не хочет (Цяп. Прадм., 270б); реч кождаꙖ новаꙖ вдꙖчна ест. заразом вси болгарове сербове долматы, карваты и рꙋс хватилисꙖ и тыми литерами справы свои и кроsники писат почали (Стрыйк., 434); чего есте вы сами потомъ хватившися, добрѣ посвѣтчили тымъ (АЗР, IV, 267, 1608); насъ есть і0483. А Iѡсифъ того сѧ фативъ и реклъ: Потомъ дознаю правды вашой (Хран., 68).
с. 59
Хватливый прым. Хваткі. Вениаминъ волsкъ хsватsливыи, и зs ꙋтра ести бꙋдеть ловитsву (Скар. КБ, 91б).
с. 59
Хвеючийся, феючийся дзеепрым. 1. Ад хвеятися ў 1 знач. ѡт вѣтрѡв колеблемы хвѣючіисѧ (Апакр., 185б); чого выходили есте вs пꙋстыню видѣти; чи тростины ѡт вѣтрꙋ хвѣючейсѧ (Каліст, II, 300б); которій Ꙗкъ трsстина хвѣючійсѧ, и папѣрови ровнаючисѧ вs дорогахs своихъ непевенъ (Мак., 4). 2. Ад хвеятися ў 2 знач. абысте болше не были дѣтми в розꙋмѣ, хвѣючимисѧ и тꙋлаючими в кождом вѣтрѣ (Каз. Кір., 46б); не бꙋдꙋчи оуже дитѧтемъ вs розꙋмѣ, оуносѧчимsсѧ и фѣючим ѡт волsнs и вѣтров злых пожадливостей ... до доброго моцный и досконалый мѣй розꙋм (Варл., 169); Селеѵкъ ... Взрꙋшеный, або потовченый, або хвѣючійсѧ (Бяр., 308).
с. 59
Хвеянье наз. Дзеянне па дзеясл. хвеяти. она и на то зезволѧючи, головы своеи хвѣѧнsемъ знати давала (Мак., 18б).
с. 59
Хвеяньеся наз. Дзеянне па дзеясл. хвеятися ў 1 знач. Влааніе: На мори валеньесѧ звлаща кораблѧ хвѣѧнесѧ (Бяр., 15).
с. 59
Хвеяти дзеясл. Хістаць, вагаць, ківаць. Ꙗкъ вѣтри сродзе вѣючіи все створенье, которое под небомъ естъ хвѣютъ, и гꙋкъ а шꙋмъ немалый чинѧтъ (Мак., 342–343); Маю вѣтвію: хвѣю росчкою (Бяр., 77). Параўн. хвияти.
с. 59
Хвеятися, феетися, феятися, хвеятисе дзеясл., зв. 1. Ад хвеяти. Весь Свѣтъ, землѧ хвѣетъсѧ, вонтпитъ (Лям., 17); певне такового сꙋкнѧ то самъ то тамъ хвѣючисѧ ѡ тернѧ и хворостъ роздеретъсѧ (Мак., 27); Зыблюсѧ: Колѣблюсѧ, рꙋшаюсѧ, хвѣюсѧ, колышꙋсѧ (Бяр., 52); тоs которыs ... ку берегу прыплывъ, певънеsшыs ку збавеню ест, нижли ѡвыs которыs еще на волнах водных хвѣетсꙖ а ѡт берега ест далекиs (Зб. 752, 467); затрꙖслъ еси землю и затрвожил еси нею. направ же зопсоване еи бо сꙖ хвѣет (Пс. ХVII, 45б); верхи на высокой горѣ стоꙖчого дерева юж наsмнѣйшого вѣтрикꙋ хвѣютсꙖ (Зб. 82, 277). Параўн. хвиятися ў 1 знач. 2. Быць няўстойлівым (у перакананнях). церковъ Восточная ... не безъ утраты и згубы многихъ спасенію, отъ единости светоѣ Римскоѣ церкви хвѣялася (АЗР, I, 56, 1443); рꙋшъсе и вsкиньсе вs море, и не феетьсе вs серsцы своемъ (Цяп., 59б); крол в раде бꙋдꙋчи ѡколо тои речи феꙖлсꙖ сам и там не вѣдаючи што чынит (Стрыйк., 618б); ѡфѣр балваномъ своимъ не ѡтправовалъ, але оумысломs на ѡбѣ сторонѣ сѧ фѣѧлъ (Варл., 259б); въ вѣрѣ святой православной хвѣючися, нестатечною и до отступства схилною знайдовалася (АЗР, V, 70, 1641); Подвизаюсѧ ... хвѣюсѧ, стараюсѧ, ширмѣрскꙋю штꙋкꙋ показꙋю, моцꙋюсѧ сs кимъ (Бяр., 108); сꙋть срокгого строфованꙖ годны которые се хвеють во вере (Зб. 255, 60б); [тимофея] посылаю его повѣда на посилок ваш и ꙋпоминане, а побꙋжене абысте сꙖ не хвѣꙖли в тых ꙋтисках (Зб. 752, 494б); мꙋжеве намоцнѣйшіи сꙋт голени, которыи сꙖ в старом хвѣютъ (Выкл., 101). Параўн. хвиятися ў 2 знач.
с. 59
Хвилька наз., памянш. ад хвиля I. ѡна положившысꙖ по малоs хвилце кричат почне (Зб. 81, 246б); ѡна положившисꙖ по малоs хвилце кричат почне (Пралог, 491).
с. 60
Хвиля I, филя наз. Кароткі прамежак часу. по хвили оу полночи вышол іссъ ис пекла (Пак. Хр., 27); по малой фили на рукахъ моихъ Богу душу далъ (АВК, ХVII, 436, 1563); ѡна стоѧла великую филю у розмышленю (Трыст., 33); тот Лукаш перьвей дубцы утрох был филю битъ (АВК, ХХХVI, 5, 1582); потомъ по малоs хвиле прислали их милост, же сами хочꙋтъ быти ꙋ кнꙖжати (Барк., 148б); ѡн вернут не хотѣл, по хвили захоравши велми на горꙖчкꙋ, послал до ѡног еп0483кпа мовꙖчи: проси за мене бг0483а а Ꙗ тобѣ село вернꙋ (Бельск., 332); в прꙋдкоs хвили то приходит, ижъ люде ажъ до ѡболоков подвышае фꙋртуна (Алекс., 19б); то пакъ дей по малой фили знову взявши передъ себе злый умыслъ а вернувшисе назадъ ... почали злыми словы выволати (АВК, VI, 97, 1612); чл0483къ естъ живот до часꙋ позыченый ... Который нн0483ѣ взбꙋренѧ всчинал, по малой хвили али его ѡплакиваютъ (Кін., 49б–50б); крикнули ... слуги на Ростка ротмистра, абы ся затрималъ на хвилю (АЗР, V, 75, 1645); по малоs фили млодец нѣꙖкиs пенкныs сличныs ꙋбраныs ѡнъ и конь на которомъ ехал мимо их миновал (Зб. 107, 161б); тот которыs в короткоs фили длꙖ веры хсвое забитыs ест (Зб. 255, 221б); ѡна ѳилꙖ мордерцовъ настꙋповала (Зб. 259, 582); по хвили станесꙖ в дому ѡтца его фрасꙋнок великиs (Зб. 752, 87); ѡт поранкꙋ ажь до сегѡ часꙋ стоитъ на полю, ани на малꙋю хвилю не воротиласѧ до домꙋ (Хран., 194). ◊ Л и х а я х в и л я – неспрыяльны час. за остатокъ тыхъ пенезей у лихую филю хлебъ куповаломъ на себе и на челядь невольную (АВК, ХХII, 84, 1555–1565); я Сакъ ... есми тыхъ хвиль лихихъ недавно минулых, отчизну свою ... попродавалъ (АВК, ХХI, 200, 1556–1557).
с. 60
Хвиля II наз. Хваля. жена нѣкотораꙖ именем велеша ... таꙖ розгнѣвавшисꙖ пꙋстила на море хвилю, хотꙖчи вси корабли потопити (Тр. гіст., 69б); тогѡ часꙋ на мори хвили и вѣтри оутихаютъ (Хран., 7).
с. 61
Хвититися дзеясл. Ухапіцца. Ꙗ вѣм королю, што еси пан хитрыи, але коли хочешъ играти ѡ тое, которыи з насъ выиграет, по што сѧ его урка хватит, нехаи собѣ ѡзмет. И на то ѡба прызволили, и выиграл ѡ тое Паламидеж ... а еще еси реклъ: хто бы з нас кого в шахи поигралъ, за што сѧ рука его хвитит, нехаи ѡзметь (Трыст., 91).
с. 61
Хвияти дзеясл. Тое, што і хвеяти. коли на море мае непогода быть, тогды таѧ рибка ехиніи, взлѣзши што на болшіи камень, и бꙋдетъ имъ хвіꙖти поты, ажъ самꙋю ю тыж волны метать бꙋдꙋтъ (Хран., 6б–7).
с. 61
Хвиятися, фиятися, хвиятисе, хвиятьсе дзеясл. 1. Тое, што і хвеятися ў 1 знач. Ꙗко се звыкла хвиꙖт тростина на водѣ (Біблія, 429); иѡсифъ бачил иж се мꙋри слабѣют, и крꙋшат а праве се хвиют (Бельск., 218б); Ꙗкѡ се звыкла хвіꙖть тростина на водѣ (Хран., 305). 2. Тое, што і хвеятися ў 2 знач. людскаꙖ мыслъ неꙋставична, бо на розмаитыи мысли росходитсꙖ хвиꙖючисе и на тꙋю и на ѡвꙋю сторонꙋ (Бельск., 409б); крол в раде бꙋдꙋчи, ѡколо тои речи фиꙖлсꙖ и сам, и там, не вѣдаючи, што чинит (Хр. польск., 13б); ѡдни оутекали, дрꙋгиꙖ в муках не вытерпели. дрꙋгиꙖ хвіꙖлисꙖ (Жыц. св., 21).
с. 61
Хвияючий, фияючий дзеепрым. Які хістае. абы есмо паметали же справы и мысли нш0483и не з вѣтром хвиꙖючим минают (Зб. 107, 170б); гды ѡбачилъ братию некоторꙋю при ѡдноs трстине, котораꙖ вѣтромъ фиꙖючимъ чинила, дивовалсе мовꙖчи (Пралог, 668б).
с. 62
Хвляша гл. фляша
с. 62
Хвобитисе дзеясл. (?). Гдси бж0483е ... покажи ижь не ѡпꙋщаешъ тых которыи сѧ на тебе надѣют, а ижь понижаешъ тыхъ которыи се спꙋщают на самыхъ себе и в силѣ се своеи хвобѧт (Хран., 373).
с. 62
Хвоевый, фоевый прым. Хваёвы. того тивꙋна моего на добровольноs дорозе ꙋ гаю хвоевомъ безвиньне збили (КВС, 446б, 1552); лугъ нашъ есть надъ рекою Немномъ, под гаемъ фоевымъ того жъ Андрея Свирского (АВК, ХХI, 367, 1558); въ гаю подъ дворомъ Деревенскимъ хвоевомъ и березовомъ за рѣкою Деревною и въ бору хвойнику (АВК, ХIV, 346, 1585).
с. 62
Хвойна наз. Хвойнік. тыи дей, котории его били, побачивши насъ, у хвойну втекли (АВК, ХVII, 202, 1540).
с. 62
Хвойный прым. Хвойны. тежъ виделъ есми гай березовый и хвойный свеже вырубанъ (АВК, ХХI, 79, 1555).
с. 62
Хвольварокъ гл. фольварокъ
с. 62
Хворати гл. хворети
с. 62
Хворее прым. Больш хворы. Самица же во всѧком соуществе. дшею и тѣлом хворее самца (Арыст., 203).
с. 62
Хворейший прым. // перан. Больш слабы. росмотриваи народꙋ неприꙖтелѧ своего. а место которое хвореишее, ѡттоуль починаи бити его (Арыст., 173).
с. 62
Хворети, хворати дзеясл. Тое, што і хорети. вывел люд свои со сребром и зъ златом и не был оу поколени их хто бы хворал (Пс. ХVI, 106); Матыяшъ Табенскій ... Стефана Буйка ... пострелилъ ... съ котораго дей постреленя черезъ увесь рокъ хвореетъ (АВК, I, 290, 1618).
с. 62
Хвороба наз. Тое, што і хороба. тежъ хвороба нѣкоторая была на мене тогды ся пригодила, и для того есми у молчаньи былъ (АЗР, I, 363, 1505); король его милость вжо ꙋ великую хворобу впалъ на смерть (КСД, 587, 1507); аще же зꙋбы его малы и падоут. се знаменоуеть хворобоу животноую (Арыст., 196); владыка Луцкій Кирилъ есть у великой старости и у хворобѣ, и, естли бы Богъ на его смерть припустилъ, абыхмо по его животѣ, тотъ хлѣбъ духовный, богомолью нашу, владычество Луцкое ему дали (АЗР, II, 178, 1526); ино панъ Иванъ Воловичъ вымовился хворобою (АВК, ХVII, 301, 1541); Левонъ Жижчикъ, будучи въ великой хворобѣ, просилъ дей мене до себе (АЗР, III, 48, 1553); тои бо даеть дождь, сушу... здоровье и хворобы (Будны, 117б); къ навечерни самъ архимандритъ маетъ ходити, – окромѣ хворобы, або пильной потребы (АСД, IХ, 61, 1568); богъ наsвышшиs нехаs бꙋдет похваленъ которыs мнѣ тꙋю хворобꙋ даровалъ (Зб. 107, 67б).
с. 62
Хворовати дзеясл. Тое, што і хорети. Саꙋлъ послалъ слꙋги, абы порвали Дв0483да, и ѡтповѣдано же хворꙋетъ (Хран., 223б).
с. 63
Хворостина, фворостина, форостина, хоростина наз. Хварасціна. ꙋчини богъ небо и землю и всѧку хворостинꙋ польну (Скар. КБ, 11); влезшы въ церковъ, онъ, Агапонъ, взявшы две форостины зъ веника, помочывшы у воду, почалъ кропить церковъ (ИЮМ, VIII, 433, 1630); Ꙗкъ бовѣмъ голꙋбъ пред ... Ꙗстребом оутѣкаючи ... разъ на томъ деревѣ, а разs на ѡной фворостинѣ, а затымъ по Ꙗскинѧхъ скалистыхъ, и на розмаитомъ тернью присѣдаючи ... вs оуставичномs лѣтаню и нендзы зоставаеть (Варл., 122б); ѡто ꙋслышали голос спеваючихъ в цр0483кви ... ѡдышли до хоростинъ (Пралог, 644б).
с. 63
Хворостникъ наз., зб. Кустоўе. маеть он ... купли свои ... держати ... з боры и лесы и дубровами и з гаи и з хворостъники и з сеножат[ь]ми (ПГ, III, 16, 1507); далъ его милостъ ему тоѣ имѣнье ... зъ ляды и зъ лядищы и зъ хворостники ... зъ рольями ораными и неораными, и съ озеры и малыми озерки (АЗР, II, 12, 1507); маетъ онъ и его жона и ихъ дѣти тыи имѣнья ... держати со всими людми ... и зъ гаи, и съ хворостники (АЮЗР, I, 47, 1514); лесу и гаевъ и хворостниковъ Любецкихъ тамъ не маютъ проробливати (КСД, 1394, 1520); мы ... тые земъли ... з хворостники, з реками ... даемъ и потвержаемъ ... Толоконскому (АВК, ХХIV, 38, 1533).
с. 63
Хворостъ, фаростъ, фористъ, форостъ, хоростъ наз. 1. Хвораст. не преставаша раби ... подsпалѧти пещи нефsтию куделею смолою и хворостомъ (Скар. ДП, 13); оказывали Скидляне въ томъ кустовьи своемъ хворостъ порубаный (АВК, ХVII, 282, 1541); Васько Радкевичъ сторговалъ у тебе на мене форосту ольхового на гороженье (АВК, ХХI, 338, 1558); плотъ зъ хоросту около огорода и съ одного боку саду (АВК, VIII, 418, 1568); Гумно. Въ немъ клупя хворостомъ плетенная, обороговъ деветнадцать (АВК, ХIV, 186, 1576); которое дерево толко на дрыва або на хворостъ бꙋдеть годно ино тежъ за возъ по два грошы (Ст. 1588, 390); гаи, лесы от давного часу ... все дерево на будованье, на жерде, на коле и на форостъ годное (АВК, ХХХI, 239, 1595); тамъ люди хлеб форосту набывшы ꙋв оливу помочивши пекꙋтъ (Царств., 79б); казала лазню соломою и хворостом вколо ѡточити и запалити (Стрыйк., 440б); къ тому колье и хворостъ беруть и быдло свое въ тотъ островъ нашъ моцно угоняютъ (АЮЗР, II, 87, 1633); Сохль: дрꙋзкъ, сꙋшъ, хворостъ, сꙋхіи голи або росчки (Бяр., 153); на тѣсных дорогах копают Ꙗмы глꙋбокиꙖ хворостомъ прикривают (Зб. 259, 233); ѡныs незбожныs казал сꙋхого ѳоросту зобравшы кꙋ цркви наносит (Зб. 752, 63); тамъ собѣ з форостꙋ келъю ꙋчинил (Зб. 82, 78б); купили фаросту возовъ дванадцать (ИЮМ, I, 42, 1679); хворосту возъ, дали асмак. семъ (ИЮМ, II, 192, 1684); теды змовили фористъ возить, отъ воза платить по осмаковъ десять (ИЮМ, IV, 150, 1686). Параўн. хврастие, хростъ. 2. Кустовая расліннасць. далъ его милость ... на вѣчность тое имѣнье ... съ паствами, зъ лозами и хворосты (АЗР, II, 32, 1507); Дмитръ Сапега ... наехавши на мене у хворосту надъ Немномъ у перевоза и прискочивши почалъ на мене бити (АВК, ХХI, 71, 1555); свѣдки ... отъ дороги великое ... просто черезъ хворостъ и багна вели насъ (АВК, VI, 202, 1599); ꙋзрѣлъ за собою ... А ѡн ꙋвꙖзлъ за роги ꙋ форосте в садꙋ (Біблія, 52); римꙖне высекли были вси дерева и хворост и сады (Бельск., 232б); Ѡледенѣваю: Заростꙋю хворостомъ (Бяр., 197); нашол там темное и пꙋстое мѣстце хворостомъ и деревомъ затменое (Зб. 82, 79); вси гуртомъ ... засадку немалою громадою ... при дорозе въ хворостехъ учинивши ... били (АВК, I, 349, 1696). Параўн. фрастъ, хворощъ.
с. 63
Хворостье, форостье наз, зб. 1. Ад хворостъ у 1 знач. слуги царскии ... не переставали подпалꙖт печи нафтою и згребꙖми и смолою и виннымъ хворостем (Біблія, 536); слꙋги ... не перестали подпалѧть печи нафтою и згребѧми и смолою и винным хворостьемъ (Хран., 360б). 2. Ад хворостъ у 2 знач. в сѣнꙖх выросли фаросте Ꙗко в лѣсе (Кн. Мак., 55).
с. 64
Хворостяный, форостеный прым. Хварасцяны. плотъ свежо хворостяный поломеный (АВК, ХХХVI, 329, 1582); въ немъ [въ дворѣ] будованье ... одрына форостеная, соломою покрытая (АСД, I, 171, 1588); въ томъ дворцу шопа форостеная для свиней, обора для быдла и двѣ шопѣ форостеные (АВК, ХIV, 511, 1595).
с. 65
Хворощъ наз. Тое, што і хворостъ у 2 знач. дали им двор нашъ ... з лесы, гаи, и з боры, и с хворощами, з сеножатми (Арх. ЮЗР, VIII-4, 134, 1520).
с. 65
Хворый, фворый, форий, форый прым. 1. Тое, што і хорый у 1 знач. пакли бы хвор або на службе господарской ... тогды мает быти тая речъ отложона на други съемъ (Ст. 1529, 41); кгды жона моя будучи фора вставши с постели хотела ратовать, онъ дей жону мою такежъ збилъ (АВК, ХХI, 216, 1556–1557); кгды тамъ приехалъ до пана Степана, знашолъ его форого (АВК, ХVII, 428, 1561); поехалъ дей есми зъ дому ... будучи чловекомъ форимъ (Там жа); на тотъ часъ сама фора была ехати матка твоя до Слонима до книгъ земъскихъ сознати (АВК, ХХII, 327, 1570); коли те виделисмо форого ... и пsришsлисмо кs тобе (Цяп., 36б); маетъ первѣй присягу учинити, яко справедливе былъ хворымъ (АЗР, IV, 34, 1590); тотъ нахѡд людеs множество почали мерти, по пꙖтерꙋ по тридцати ꙋ Ꙗмꙋ хворых голодных пꙋхлых (Барк., 164б–165); его жаднаꙖ реч не ꙋгонит, аж сꙖ состареет албо ѳор будет (Царств., 69б). 2. Ненармальны, ненатуральны. розꙋмъ добрыи даеть оумилность а пꙋть зрадных хворъ (Зб. 262, 99б); дх0483ъ чл0483чіи стерпить болесть свою а дх0483ъ хворыи какъ подоиметь ее (Там жа, 102б). 3. У знач. наз. Тое, што і хорый у 2 знач. всих ѳорыхs ꙋздоровилъ (Цяп., 10б); не потsребꙋют зsдоровые лекарѧ, але ѳорые (Там жа, 11б); тот рокъ хг0483 з ласки бж0483еs добрыs былъ толко на фребрꙋ много было хворыхъ (Барк., 171–171б); то не миро ... але масло, альбо елей хворыхъ остатнего помазованья (Гарм., 194); по пꙖтнадцати лѣтех хворыs почал рꙋки цаловати ереміте (Зб. 107, 68).
с. 65
Хвостатися дзеясл. Хвастацца. Ѡни бꙋдꙋчы в тоs вдꙖчности рады ишли до лазни и почали сꙖ вѣниками хвостати (Стрыйк., 440б).
с. 65
Хвостатый прым. Хвастаты. ествы что помогають семꙋ ... петрꙋзельѧ, и горох хвостатыи и бобъ. и грѣчиха (Арыст., 210).
с. 65
Хвостъ, фвостъ, фостъ наз. 1. Хвост. боранъ ... хвостъ болшей тѧгнет нижли половина самого (Валх., 50б); приносити будуть ѡт даровъ мирsныхъ жерsтву гсду. лои и весь хвосsтъ с обѣма почsкома и сs тукомs (Скар. КЛ, 9б); настанет едина звѣзда на нб0483ѣ. а хвостъ имоущи Ꙗко павовъ (Сівіла, 5); продал коня ... грива бела и ѳостъ белъ (АВК, ХХХIХ, 356, 1579); продал коня ... ѳвост у него комъловат (Там жа, 444); поткал есьми подданого ... едучы верхом до места Менъского, на кони шерстью гнедомъ, хвостъ и грыва чорная (АВК, ХХХVI, 164, 1582); пакълиж бы конемъ хвосты поꙋрезано (Ст. 1588, 139); песъ, которыs был при нем в дорозѣ, а Ꙗко посол пришедши радовалсꙖ вертѣньемъ хвоста своего (Біблiя, 599); лисов наимал и головнѣи ... до хвостов ꙋвꙖзавши пꙋщав межи збоже и палил (Зб. 261, 110б); ѡбвил собѣ хвост конскиs ѡколо рꙋки а дрꙋгою рꙋкою конꙖ бичем затꙖл (Стрыйк., 547б); антихрист нѣкоторыхъ ѡшꙋкает презъ чꙋда фалшивые и тыхъ стꙖгает хвостомъ (Зб. 259, 355); поималъ т0483. лисицъ и хвосты ихъ до хвостовъ привѧзалъ (Хран., 185б). ◊ Х в о с т ы п о з а к а р а ч ы в а т и – раззлавацца. czuw od kogoś y to mnie zwiestiw, szczo Lаchy nа WMść welmi chwosty pozаkarаczywаli (Абух., 441). 2. Канцавая частка чаго-небудзь. Тии будуть во главы место, а вы во хвоста место (Скар. ДЗ, 53б); всих звездъ лица их. на востокъ сл0483нца. коли ѡны выидꙋть ѡт счастіѧ ѡвна. а ѡдин ѡт них в рыбѣ любо глава. або хвостъ (Неба, 72б); возми за хвост тог ꙋжа (Бельск., 42).
с. 66
Хвощъ наз. Хвошч. Хвощу купили до той роботы (ИЮМ, ХIII, 67, 1699).
с. 66
Хвощьный прым. ад хвощъ. оттол нас повели ... къ лѣсу за клетинию, а оттол уверхъ хвощьного кореню и къ высоким бервем черес бор (Пін., 32, 1518).
с. 66
Хвоя наз. Хваіна. шостакъ повелъ ... по хвоꙖмъ по ѡльхамъ по березамъ (КВЗС, 83, 1538).
с. 66
Хврасование гл. фрасованье
с. 66
Хврасоватися гл. фрасоватися
с. 66
Хврастие наз. Тое, што і хворостъ у 1 знач. девꙖти лакотъ. оускладоша на нь хврастие соухое (Чэцця, 32).
с. 66
Хвытати дзеясл. Тое, што і хватати ў 1 знач. Ꙗко робаками закрывши в нихъ ꙋдкꙋ рибы хвытают (Выкл., 114б). // перан. чомꙋ жъ тепер такъ много жадаешъ а высокихъ речиs хвытаешъ (Зб. 259, 454б).
с. 66
Хвытатися дзеясл. Тое, што і хвататися. мнѡгокроть теды грѣшатъ, которыи сѧ хвытаютъ за иные календарѣ (Апакр., 191); покꙋты ты грѣшникꙋ такъ хвытаsсꙖ Ꙗко тонꙋчиs Ꙗкое дощъки хвытаетсꙖ (Зб. 259, 531); великаꙖ се в том незбожност нн0483ѣшних нововѣрников показала, которiи пꙋстившисꙖ законꙋ хрстового, хвытаютсꙖ жидовских або рачеи тꙋрецких ѡбычаевъ (Выкл., 14).
с. 67
Хевронский прым. Які мае адносіны да Хеўрона. Што коли оуслышалъ Адонивезокъ цр0483ь Iерꙋсалімскій, послал, до Елама цр0483ѧ хевронскагѡ (Хран., 166б).
с. 67
Хелидония наз. Падтыннік. ластовица кгды еs дѣти послѣпнꙋт ... зѣлꙖ хелидонии до ѡчи кладет (Зб. 259, 531).
с. 67
Хелмский прым. Тое, што і холмский. а дрꙋги два до земли хелмское послал, и добывшы замкꙋ беркгелова под критаками. спалил и много людꙋ з добытками и лѣпами розмаитыми, до литвы в неволю вывели, в тоs час ромунт ... зоставивши пꙖти сынов своих ꙋмерлъ (Стрыйк., 530).
с. 67
Хелпенье наз. Пахвальба. Мѫдрованiе: ... хелпѣнье, и дꙋфанsе высокоꙋмное, иногды на sлꙋю часть, гордость (Бяр., 82). Параўн. хелпленье.
с. 67
Хелпленье наз. Тое, што i хелпенье. шатаніе – хелплене, шемранье, дрижанье, шꙋмленье (Зіз., 74); Шатаніе: хелплѣне, шемране, дрыжанье, шꙋмленье (Бяр., 205).
с. 67
Хелпитися, хелпитисе дзеясл. Фанабэрыцца, хваліцца. назбытъ о вышпоченью цр0483кви, и самыхъ евангелскихъ преданій ... зверхность сѧ онаѧ хелпитъ (Апакр., 187б); иншіи зась зs нечистых и брыдкихs роспꙋстъ сплодилисѧ, зачим прожно и недаремне сѧ зs продкѡвъ своих и хелпѧтъ (Каліст, II, 256б); также и вы если оною манною хелпячися въ мене вѣровати не будете, подобне зъ оными непокорывыми отцами вешими починете (Пыт., 51); претож горsдостiю и пыхою до конsца ѡпановани боудꙋчи, и еще Ꙗзыкъ велерѣчивый подs небо выносѧчи, и кто намъ Гд0483ь естъ мовѧчи: зе злости своее сѧ хелsпѧтъ, з грехѡвъ и выстꙋпковъ прехвалѧютъ (Карп., 9); Бг0483ъ, ижъ естs, натꙋра насъ оучит. р0483ѳ. все створилъ, а чл0483къ не мает сѧ чимъ хелпити т0483 (Мак., 388); моцы своеs и великости богатства своег хелъпилисе (Зб. 259, 640б); нехаs з того не хелпитсꙖ костюл рымскиs, же в достаткахъ и в славе свѣта того плывает (Дыяр., 176–168); Ꙗкъ бы зs заслугъ своих почал се хелпити (Зб. 107, 121); цар ... хелпилсѧ збытне такъ ижъ се емꙋ нихто в мужествѣ и великости ровнати не моглъ (Зб. 82, 115).
с. 67
Хелпливость наз. Фанабэрыстасць. ѡдтꙋл се жес пыха родит же тежъ и напоминанꙖ не приsмꙋет хелпливост речы своих (Зб. 261, 161б); пыхи вѣтвіе. Любочестіе, похлѣбство, хелпливостs, порожнѧѧ слава (Навука, 55); Фараѡнъ: Пѧнкность, або хвала, або хелпливость, або винныи матици (Бяр., 318).
с. 68
Хелпливый прым. ад хелпливость. Хотѣл показат жебы законници не были хелпливыми (Зб. 261, 137); Величавый: Бꙋтный, пышъный, хелпливый, высокоꙋмsный (Бяр., 13).
с. 68
Хелпячийся дзеепрым. ад хелпитися. хелъпѧчиsсѧ значит диꙖвола (Зб. 259, 626б).
с. 68
Хендогий, хандокгий, хондогий прым. Прыгожы. была невѣста пышна, смѣла, хитра, прудка и хандокга (Бельск., 13б); Съчинный: Трефный, хендогiй, хорошiй (Бяр., 217); смотрел на их же хондогие твари и ꙋроды были (Зб. 752, 233).
с. 68
Хендого гл. хендокго
с. 68
Хендожший, хондожшый прым., выш. ст. ад хендогий. ѡбадва сосудци принеси зараз. а гды принесъ рекъ до него старец, которыs ест з них лѣпшиs або чыстѣе хендожшиs (Зб. 107, 107); в шаты се хондожшые ꙋбирали (Зб. 752, 264б).
с. 68
Хендожыть, хандожити, хандожить, хандожыти, хондожити дзеясл. Упрыгожваць, прыхарошваць; чысціць, прыбіраць. бг0483ъ ... позволꙖет ... ѡлтар ꙋбират, цр0483квъ хандожит проскꙋры печи (Зб. 261, 228б); дал еs сем панен кꙋ слꙋжбѣ, которие ю хандожили и ꙋбирали (Бельск., 160б); вси нечыстоты хандожыл (Зб. 752, 187б); Васку Пушному и Ивану за день, што глину носили и подклеты хондожили, по асмак. єі0483, золот. а0483 (ИЮМ, I, 188, 1684); наняли поденщыка хендожытъ на ратушу преветъ въ сеняхъ и въ кганку, што зимою заплюгавлено (ИЮМ, VI, 48, 1689).
с. 68
Хендокго, хандокго, хендого, хондого прысл. Прыгожа; чыста. ѡболочисꙖ милаꙖ дочко в цꙋднꙋю ѡдежꙋ ꙋмывшисꙖ хандокго иди до его гꙋмна (Бельск., 77); забивши вола ѡдерꙋт скꙋрꙋ з нег. выпотрошат хендокго (Там жа, 409б–410); Юношески: Дꙋже, чырствѡ, по молодецкꙋ, достатечне, хендогѡ, достатне (Бяр., 207); на дорозѣ поткали младенца маючы с собою р0483 сличныхъ дѣток и хондого ꙋбраных (Зб. 752, 246б); то было мѣсце в присѣнкꙋ црковномs хендокго накрытое, на которомs цр0483ь сѣдалъ (Выкл., 79).
с. 68
Хентливе прысл. Тое, што і хутливе. сынови марнотравномꙋ, покꙋтꙋючомꙋ хентливе забѣжалъ ѡтцъ (Зб. 259, 332); дривоноша болшеs дровъ на раменахъ своихъ берет хентливе, абы болшꙋю заплатꙋ мѣлъ (Там жа, 463б).
с. 69
Хентный прым. Ахвочы. не вѣдать зъ якою бы то утѣхою мѣлъ его милость пріймовати и зъ якимъ серцемъ до дальшого попартья непріятеля хентнымъ быти мѣлъ (АВК, VIII, 43, 1601).
с. 69
Хенутися дзеясл. Хінуцца. Пиши часто не хенисꙖ под рꙋкꙋ не хилисꙖ (Алекс. 1697, 102).
с. 69
Хенфейчикъ наз. Прадстаўнік народа хенфеяў. вес людъ коториs был позостал из аморрѣйчиков и хенѳейчиков и евꙋсейчиков которыи не суть з сынов израsлевых (Біблія, 419).
с. 69
Херавимский гл. херувимский
с. 69
Херавимъ гл. херувимъ
с. 69
Херавимы гл. херувимы
с. 69
Херефъ наз. Назва прадстаўніка народа ферэфаў. Былъ теды Iѡавъ надs всимъ войскомъ Iзраильскимъ, а ванѣѧ сн0483ъ Iѡадаевъ над херефы и фелефы (Хран., 276).
с. 69
Херовемский гл. херувимский
с. 69
Херовемъ гл. херувимъ
с. 69
Херовимский гл. херувимский
с. 69
Херовимъ гл. херувимъ
с. 69
Херовимы гл. херувимы
с. 69
Херсаронский прым. Якi мае адносiны да Херсарона. цр0483ь оферскiй. цр0483ь Афекскiй. цр0483ь херсаронскiй. цр0483ь Самвронскiй (Хран., 168).
с. 69
Херсонский прым. Які мае адносіны да Херсона. брамы херсонскои ворота мѣдꙖные (Стрыйк., 449б).
с. 69
Херсонянинъ, херсунянинъ наз. Жыхар Херсона. зопсовавши тыи рꙋри, ѡдыsмеш водꙋ херсонꙖном (Стрыйк., 449б); коли ха0483 ѡповедалъ херсонꙖном свꙖтыs василеи, порвали его елълины (Пралог, 496б); проповѣдали хста бг0483а херсунꙖномъ невѣръним (Там жа, 497).
с. 69
Херувимский, херавимский, херовемский, херовимский прым. Херувімскі. иванъ херавимськаꙖ оуста. серафимское навчѣние (Чэцця, 39б); иван херовѣмъскаꙖ оуста. серафѣмъское оученье (Там жа, 188б); выгнавши их сторожею херꙋвимскою и мечми ѡгнистыми кꙋ стереженю дороги дерева животног ѡсадил, послꙋшенство теж звѣреs напалы ѡтнꙖто человѣкꙋ ест иж емꙋ неволно так, Ꙗко и ѡн панꙋ своемꙋ зостало, землꙖ теж выростила терние и глод бодꙋчиs и всꙖ погрозка бж0483иꙖ на них се зистила (Бельск., 6); видѣлs бовѣмs ... возъ херꙋвимскій (Мак., 1); моглъ бы дрꙋгиs раз еще пѣснь херовимскую проспѣвати (Дыяр., 177б); Херꙋвіконs: Херꙋвімскаа пѣснs (Бяр., 321); мꙋзыка арфа херꙋвимскаѧ мелодиsна (Зб. 107, 116б); выгнавши ихъ сторожею херꙋвимскою и мечми огнистыми кꙋ стереженью дороги дерева животногѡ ѡсадилъ (Хран., 10б); чи маютъ людіе клѧчати подчасꙋ переносꙋ херꙋвимскаго (Зб. вып., 32).
с. 69
Херувимъ, херавимъ, херовемъ, херовимъ, хоровимъ наз. 1. Херувім. силою неизреченною превышнею бл0483годатью вподобленъ серафимоу, и херовѣму (Чэцця, 236); ан0483гли возмѧтꙋтсѧ херавими воскричат (Там жа, 371); богъ ... поставилъ предъ раемъ коханиѧ херувима (Скар. КБ, 13); Ꙗкъ херовимове сераѳимове которые палают млстю так мают законницы (Зб. 261, 133б); Ачколвекъ Херꙋвимѡве раѧ стерегли (Каліст, I, 153); ѡдправовал сам небожчик литургію в храмѣ рождества ... под час спѣванꙖ иже хоровим стоꙖчи ꙋ престола стрвожилсꙖ (Дыяр., 177–177б); дѧкꙋемъ за еи оувелбенье и вывышенsе над вси Серафімы, Херꙋвіми и иные Чины Аг0483глскіе (Дзід., 16); притомъ дѧкꙋемъ за ей оувелбене и вывышенsе надъ вси Серафімы, Херꙋвімы и иные чины Агглскіи (Сакр., 9); которыs на херꙋвимех почивает и на серафимех, то матер свою ѡдеснꙋю себе мает в горних иерꙋсалимех (Зб. 107, 116б); навет и самые херꙋвѣмы закрывают лица своꙖ (Зб. 259, 556); аг0483глы ... по них архангели ... херꙋвими многоѡчыстые, серафими шестокрылныи (Зб. 752, 470б); не вспоминаю тутъ ангеловъ и архангеловъ и сераѳимов и херꙋвимов (Зб. 82, 309); естъ честнѣйшаѧ херꙋвимовъ, и славнѣйшаѧ Серафимовъ (Зб. вып., 101–101б). Параўн. хировимъ. 2. Мастацкая выява херувіма. естъ сsкринѧ завета со двема херувимы (Скар. КВ, 2б); херꙋвимы ... поставил ... ростꙖгаючих крила и ѡкриваючих свꙖтыню (Біблія, 155); видѣлъ под Херꙋвимами Ꙗкъ рꙋкꙋ чл0483чꙋю двигаючꙋю и подпираючꙋю (Мак., 2); самъ ѡбразы херовимов поставил. што иж херовимове тѣл не мают (Зб. 752, 61б); два тежь херꙋвімы золотыи и кованыи оучинишъ по обохъ сторонъ скрини (Хран., 102); херꙋвимы, лвы, волы и ремесла малꙖрского и сницарского сам бг0483ъ наꙋчил (Выкл., 40б).
с. 70
Херувимы, херавимы, херовимы наз. Месца каля Божага прастола. ѡ семъ дѣтѧти проркъ молитсѧ гл0483ѧ сѣдꙖи на херавимех и Ꙗвисѧ (Чэцця, 136б); благословенs еси созираꙖи безsдны и седѧи на херувимехъ (Скар. ДП, 13); ꙋважаs ижъ седит так то ест на земли которыs седит на херовимах (Зб. 255, 15б); ты коториs седишъ на херꙋвимех (Пс. ХVII, 73). Параўн. хировемы.
с. 71
Хеттей наз. Прадстаўнік народа хетаў. хеттѣи, аморрѣи ... и евусеи зобралисꙖ посполу (Біблія, 244); если женꙋ иꙖков возме з дому хеттеѡв (Бельск., 21б); Амаликъ мешкаетъ на полꙋдни. хеттѣи и еввеи, евꙋсеи и Амморѣи по горахъ (Хран., 135б). Параўн. хеттейчикъ, хеттеянинъ, хетфейчикъ.
с. 71
Хеттейский прым. ад хеттей. видꙖчи болѣсть его, зступил есмъ абых его вызволил з рꙋкъ египтꙖнов и вывелъ з земли инои, до земли доброи и простороннои, до земли, котораꙖ ѡплывает молоком и медомъ на местце хананейское и хеттѣйское (Біблія, 108–110); рекла Ревека до Iсаака: тоскно мнѣ жить длѧ, дочокъ [х]еттѣйскихъ, если же пойме Iаков женꙋ з народꙋ, всей земли жить не хочю (Хран., 43б).
с. 71
Хеттейчикъ наз. Тое, што і хеттей. понꙖл ... дочку ... з хеттѣйчиков (Біблія, 60); пойде Агг0483лъ мой передs тобою, и впровадитъ тебе до Амморѣйчика и хеттѣйчика, и ферезѣйчика (Хран., 100б–101).
с. 71
Хеттеянинъ наз. Тое, што і хеттей. купил авраам (землю) ꙋ ефрона хеттѣꙖнина, во ѡсѣдлост гробꙋ, там его погребли (Біблія, 104); Ꙗ сам выженꙋ предs обличьемъ твоимъ Амморѣѧнъ, хананеѧн и хеттѣꙖнъ, и ферезѣꙖнъ и евеѧнъ (Хран., 111б).
с. 71
Хеттеянка наз., жан. ад хеттеянинъ. царъ Соломонъ розмиловалсе женъ чужего родꙋ ... и дꙋмѣsтꙖнков и сидонтꙖнок и хеттѣꙖнок з родов (Біблія, 421); цр0483ь соломѡнъ розмиловалсе ... и сидонтѧнокъ, и хеттѣꙖнокъ (Хран., 299б).
с. 71
Хетфейчикъ наз. Тое, што і хеттей. ꙋмер тежъ ꙋрий хетѳѣйчикъ (Біблія, 374); весь людъ которыи былъ позосталъ изs амморѣйчиковъ и хетфейчиковъ, и ферезейчиковъ и евейчиковъ ... оучинилъ соломѡнъ голдовниками ажь по сей дн0483ь (Хран., 298).
с. 71
Хиба I наз. Хіба, памылка. не мало Панъ Богъ ласки своее надъ тымъ то панъствомъ вашое милости окажеть, але на пришълое лето безъ хибы оный непріятель будеть ся хотеть кусить о тое панство (КПД, 18, 1538); рекли ѡни: Споведаи намъ имѧ того витезѧ ... Рек ѡн: Не могу вам споведати без хибы, бо хочу ехати, абых его не потералъ (Трыст., 64–65).
с. 72
Хиба II, хыба зл. Хіба. то не естъ речъ годная, абы матка мѣла дочку, або отецъ сына в неволю вечную продавати, хиба можетъ запродати (АВК, ХVII, 25, 1539); одно, жебы кождый свою рѣчъ самъ справовалъ: хыба, естли бы который для хоробы своее, альбо для недостатку вымовы, не могъ къ тому снаднѣй прійти, абы рѣчъ свою такъ достаточну могъ на судѣ предложити (АЗР, III, 14, 1547); всегды бг0483 на их молитвы чинилъ, хиба естли сs нихъ которыи обычаине или непотребне чого просилs, таковы не оуслышанъ (Будны, 195–195б); таѧ довѣдавшысѧ, ижъ угрове кождого забывали, хиба бѣлые головы што хорошъшые зоставовали, утекла на верхъ дому своего (Атыла, 224); хиба бы хто слепъ и без розꙋмꙋ былъ тот бы того не бачылъ (Унiя, 17б); не мает розгрешит на споведи свщ0483ник, хиба может розгрешит при ѡстатнем сконаню (Зб. 261, 255б); тꙋрцы кгды набоженство чинꙖт ꙋмиют собѣ послѣднии части тѣла, раме, живот, рꙋки, ꙋши, ноздри, ѡчи, волосы, и ноги, хиба ижбы был хорым (Бельск., 408б); Адамант ... не може быт покрꙋшон, хиба бы был бых полит кровю козловою (Алекс., 22б); не былъ еще такій людъ, которій бы ихъ звоевать моглъ, хиба в той час коли ѡтстꙋпили ѡт слꙋжбы гдса бг0483а своегѡ (Хран., 372б); вси такiи не могꙋт быти капланами, хиба за позволенiемъ епспа (Зб. вып., 54–55).
с. 72
Хибити, хыбити дзеясл. 1. Памыліцца; не трапіць; прамінуць. ѡжог бых сѧ страхомъ немлствым Ꙗко не хибил есми рѣчеи ст0483ого (Зб. 262, 14б); коли прыидеть к лѣтомъ, не хыбит великое доброти (Трыст., 6); длѧ того заисте внимала-м абы ѡн рыцэр, але в том есми хибила ѡтъ моее мысли (Там жа, 34); не годна таꙖ рꙋка быт при моем тѣле, кгды невинног забила, а ѡкрꙋтника хибила (Бельск., 152б); не служили катовскіе руки на невинного: бо ачъ тялъ сильно, однакъ хибилъ шыи, а тялъ ганебнѣ въ рамена (АЗР, V, 75, 1645); цесара не ѡдног хибило щасте, але мою царицꙋ николи (Зб. 259, 564б); пустилсꙖ в великую пустыню ... черет што в дно в землю втыкаючи, жебы назадъ идꙋчи дороги не хибил (Зб. 82, 332). 2. Перамяніць, парушыць. за шкоды и наклады пана Михайловы, ижъ были року в листе своемъ описаного хибили, а тыхъ пенезей ему не заплатили (АВК, ХХI, 90–91, 1555); естьли бы на тот рок на Великденъ тых гршей сполна не отдалъ за недбалостью своею, а рок бы хибил днемъ або неделею (АВК, ХХХIХ, 136, 1578); коли прыидеть к лѣтомъ, не хыбит великое доброти (Трыст., 6); в томъ торꙋ права посполитого хибивъшы, тое выволанье ... въ ведомость прывести не дала (КЛС, 18б, 1596). 3. Пашкодзіць. зъ ѡкна зъ рꙋчницы стрелилъ и его самого мало хибилъ заsмаꙖ рꙋкава суконного (КСД, 850, 1514).
с. 72
Хибкий прым. Хуткі, лоўкі. по рекꙋ и затокꙋ донꙋ далеким притꙖгом ѡсады свои мѣли ... и рꙋки хибкои и валечни были (Стрыйк., 424б).
с. 73
Хибкость наз. Лоўкасць, спрытнасць. всѣ сꙖ з обꙋ сторон стꙖли нѣмцы зброею а литва хибкостю перемогла (Стрыйк., 533б–534); ꙋважъ ꙖкаꙖ бꙋдет тѣлъ хвала: абовем бꙋдꙋть мети чотыри ѡсобные дары: сꙋбтелност, хибкост, нетерпетливость и Ꙗсност (Зб. 255, 403б); мꙋжествомъ своимъ и хибкостию много борцов звитꙖжил (Зб. 752, 79).
с. 73
Хибляти дзеясл. Не трапляць, прамахвацца. Хибляли другіе зъ жалости, а другіе зъ мусу трафляли (АЗР, V, 76, 1645).
с. 73
Хижа наз. Хаціна. оный розsслабленный вs Iерслимѣ оулѣченъ былъ ... оный при сажавцы, а сей вs хижи нѣѧкойсь (Каліст, II, 32б); в хижах бовѣмъ живꙋчи, которыи называютсꙖ кучками, чотыридесꙖт лѣтъ тамо змѣшкали (Жыц. св., 154б); нашолъ IꙖриѡна ꙋпахинꙋ и падшы перед хижою его злѣченыs был (Зб. 752, 454); если мене ѡтче свꙖтыs в хижꙋ свою не приsмешъ, ѡкрꙋтныs мене звѣр розшарпает (Пралог, 490б); диꙖвол и переменившысѧ на ѡбраз мꙋжа еи вшол тамъ в хижꙋ Ꙗко до жены (Зб. 82, 20).
с. 73
Хижий, хижый прым. Жвавы, вёрткі. люд которыs в неs мешкает ест хижиs, и хꙋткиs и великиs (Бельск., 60); ѡбраныs был гетманом, бо был на все чулыs и хижыs межы жолнерством в потарчках военных (Зб. 752, 462); иѡаникиs ... был велми на все чꙋлыs и хижиs межи жолнерми в потарчкахъ военных (Зб. 82, 130).
с. 73
Хижица наз., памянш. ад хижа. невидимо быс камѣние. постели его ѡт входꙖщих к немꙋ в хижицю его (Чэцця, 8–8б); при монастырю мужескомъ ꙋв ѡдноs сꙖ хижицы зачинил е которое аж до смерти выходити не хотел (Зб. 752, 78б).
с. 73
Хижка, хыжка наз., памянш. ад хижа. ѡтдолѧи седеніе свое колко ѡт хижкы мога. полѣпши вѣтръ ѡног домꙋ (Арыст., 218); съоружилъ ест Ꙗко моль домъ свои, и Ꙗко стражъ ꙋделалъ хыжкꙋ собѣ (Скар. КI, 32б); идꙋчи ку морю нашли хижкꙋ, в которои недавно пустелник ѡдин помер (Жыц. св., 36); до его хижъки або поветки мнозство ꙋбогих сходилос (Зб. 81, 219); по малом часе мужъ ѡныs Ст0483ыs виталиs заминувsшисꙖ в малоs хижъце которꙋю былъ собѣ ꙋ брамы слонечной названой збудовалъ з свѣтом сꙖ розсталъ (Пралог, 618); трафивши на ѡднꙋ хижку або келю ... в неs сꙖ затаил (Зб. 752, 87); пелагиѧ ... тамъ собѣ при горе ѡливноs где сѧ гдсь iс0483 молил хижъкꙋ поставила (Зб. 82, 86).
с. 74
Хижый гл. хижий
с. 74
Хилитися, хилитисе, хилитись, хилиться дзеясл. 1. Нахіляцца. дерево рожаsное, чим болшеs мает ѡвочꙋ на собѣ тым сѧ нижеs до земли хилит (Зб. 82, 210б); пиши часто не хенисꙖ под рꙋкꙋ не хилисꙖ (Алекс. 1697, 102). 2. // перан. Накіроўвацца да чаго-н. сыновѣ ветиаминовы ... гонили суть их двема пути ꙋтекающихъ, единымъ иже идеть до веѳилѧ, а другимъ иже хилитсѧ до гаваѧ (Скар. КС, 44б); сие бѣша Цари ихs же побили сꙋть сыновѣ ізsраилевы ... и всꙖ сsтрану кs востоку солsнца, еже сѧ хилить кs пустыни (Скар. IН, 25б). 3. // перан. Набліжацца да чаго-н. Сл0483нце ... точитсѧ черезъ полудне, и хилитсѧ кs полунощи (Скар. ЕК, 3б); кгды тым способомъ ѡбѣдве воиска были справлены, Атылѧ, скоро сѧ почало к вечору хилити, казал затрубити ку потканю (Атыла, 196); Ꙗко се и великии панованꙖ до ꙋпадкꙋ хилꙖт (Бельск., 374); панъ Тимоѳей Гапоновичъ ... уважаючи непевность живота своего, ижъ оный рачей ку смерти, нижъ ку полепъшеню хилитись мусить (ИЮМ, IХ, 276, 1636); гды ꙋже алеѯандреиский людъ барзо собе тескнилъ: а до ѡдстꙋпеннꙖ сꙖ цесара хилит, боꙖчисꙖ розрꙋхꙋ, Вадленсъ воротилъ имъ афанасиꙖ (Пралог, 638).
с. 74
Хиляти дзеясл. // перан. Нахіляць. хилꙖючы шыю свою бг0483ови своемꙋ благодарил ижъ правым быт хрестиꙖнином ... починал (Зб. 82, 40б).
с. 74
Хилятися дзеясл. Схіляцца. людскаꙖ мысль не ꙋставична бо на розную мысль расходитсꙖ хилꙖючисꙖ на тꙋю и на сюю сторонꙋ (Наб. тур., 22).
с. 75
Химера наз. Хімера. Хімера: Коза спередꙋ левъ, а зsзадꙋ sмій, а всерединѣ хімера (Бяр., 322).
с. 75
Химея наз. Хімія. з смока, з барана зложонаꙖ ест твар тое бестии ... в химеи бо бог ѡнои ꙋчинит не може (Зб. 259, 579б–580).
с. 75
Хипко прысл. Спрытна. Нѣкоторые хлопи зъ села ... прышли до Атыли и чынили штуки дивные, скачуны велми хипко и мистэрне межы мечми (Атыла, 225).
с. 75
Хировемы наз. Тое, што і херувимы. чл0483вкъ ... седѧи на хировѣмѣхъ Ꙗвил силу свою (Чэцця, 184).
с. 75
Хировимъ наз. Тое, што і херувимъ у 1 знач. ты бо нн0483ѣ творца нб0483оу и земли. в живот свои въместила. на него хировими не могуть смотрѣти (Чэцця, 162б).
с. 75
Хирогриль наз. Рысь. межи нечистых поличите хирогриль коториs пережꙋвает и копыто не дѣлит (Біблія, 163); хирогриль который пережꙋваетъ и копыто не дѣлит нечистый есть (Хран., 118б).
с. 75
Хиротонея гл. хиротония
с. 75
Хиротонисание, хиротонисанье наз. Дзеянне па дзеясл. хиротонисати. На которую архимандрію тыхъ монастырей маючи волю упреймую п. Богданъ Годкинскій хиротонисане отъ насъ приняти, просилъ насъ (АСД, IХ, 431, 1591); маетъ отъ насъ совершенство хиротонисанія приняти (Там жа, 432).
с. 75
Хиротонисати дзеясл. Пасвячаць (на пасаду, чын). всѣх заровsно апслѡв хиротонисавsши, на малыи час ѡтишолъ на нб0483о (Каз. Кір., 64б); три, не меншей ѡт православныхъ епископѡвъ посполъ зsехавшисѧ ... нехай хиротонисꙋютъ епспѡв и православного митрополита (Апакр., 191б); не занехиваютъ ку тому особъ способныхъ ведлугъ звычаю першое церкви християнское, а обраныхъ также звычаемъ першое церкви хиротонисаютъ тые, которым на то належитъ (Пыт., 28).
с. 75
Хиротония, хиротонея наз. Пасвячэнне (на пасаду, чын). з мертвых вsставши своих апслѡв на то посвѧтил през хиротонію, то естъ, през рꙋкоположеніе (Каз. Кір., 198б); яко ся офяровали передъ Богомъ и святыми Ангелы его на онъ часъ, при хиротоніи своей (АЗР, IV, 142, 1596); там же широко предложоно ихъ вины, выстꙋпкы ... а затымъ вsписано и присѧгꙋ при хиротонѣи, албо свѧценsю через нихъ патріарсѣ константинополскомꙋ ѡтданꙋю (Апакр., 9).
с. 75
Хисткий прым. Хісткi. Атылѧ тогды ... был ... великого серца, рады доброе и смѣлыи, руки хисткое и мужное, в речах рыцэрскихъ учоныи (Атыла, 179).
с. 76
Хистория гл. гистория
с. 76
Хитлевати дзеясл. Крывадушнічаць. Лицемѣрствꙋю: хитлюю, или ѡблꙋдне що справꙋю (Бяр., 71).
с. 76
Хитляность наз. Крывадушнасць. Лицемѣріе – хитлѧность, ѡблꙋдност (Зіз., 41); Лицемѣріе: лицеприѧтіе: ѡблꙋдност, нещырост, хитлѧност, ласѣне, змышлене, покритост (Бяр., 71). Параўн. хитлянство.
с. 76
Хитлянство, хытлянство наз. Тое, што i хитляность. на ѡбе стороне безъ кажьное хытлꙖнъства Ꙗвъно, печать есмо свою приложили к сему листу (ПГ, II, 172, 1478); ѡплазство – хитлѧнство (Зіз., 71); тыи речи способомs ... набываютsсѧ ... и злымъ и добрымъ, то естъ штꙋками и хитлѧнsствомъ, здрадою, и розмаитыми форsтелѧми, и ошꙋканsемъ злости (Мак., 386); Ѡплазство: ... пилностs, бавлѣнесѧ непотребными речами, хитлѧнство, плетки (Бяр., 198).
с. 76
Хитляный прым. ад хитляность. ѡплазивый – хитлѧный (Зіз., 71); Ѡплазивъ: хитлѧный ... Преизлишный ... Бꙋесловный: любопытный (Бяр., 197); Гд0483и ... што маешъ за пожитокъ, або што тобѣ прибудет з того хитлꙖного Ꙗзыка, коториs естъ Ꙗко стрѣлы силного наѡстроныs и Ꙗко ꙋголие пꙋстошачое (Пс. ХVII, 145б).
с. 76
Хитре гл. хитро
с. 76
Хитрей прысл., выш. ст. ад хитро. глꙋпыи хитреи бꙋдет ис казни розꙋмного дорозꙋмѣетs розꙋмꙋ (Зб. 262, 103); ѡт злого смродꙋ ... смердѣти мусит и заражат. а звлаща ѡт геретиков, которые хитреs прꙋжеs и шкодливеs заражают (Зб. 752, 477б).
с. 76
Хитрейший, хитрейшый прым., выш. ст. ад хитрый. Змиѧ же бѣ хитрѣйши всехъ зверѣй (Скар. КБ, 12); ест теж в них и иные хитреsшые которие за пророки чинꙖт (Наб. тур., 21); сꙋт дрꙋгие еще хитрѣsшие што се за пророки мают, а без розꙋмꙋ се быт ꙋказꙋют, рѣдко албо никгды не выходꙖт з мечетꙋ але там мешкают (Бельск., 409); чюлыми, дбалыми и добрыми Пастырѧми надари ... срожшимъ абовѣмъ теперъ ѡкрꙋтный дꙋшъ людскихъ Пожирца быти захочетъ: хитрѣйшымъ лꙋкавый Пекелникъ напротивъ намъ в тисѧчо прехирныхъ своихъ Мѵстеріахъ ставити сѧ замыслитъ (Сматр., 53); на них коли сами не змогут, Ꙗдовитших и хитреsших бѣсовъ приводꙖт (Зб. 82, 326б).
с. 76
Хитрецъ наз. 1. Хітрэц. Почал се смѣꙖт паламедес, иле мꙋдръцев, толко хитрцев (Бельск., 82б). 2. Умелец. указуетъ имъ отчизну ихъ небесную и градъ неошацованый Iерусалимъ въ которомъ хитрецъ и содѣтель Богъ (Пыт., 10).
с. 77
Хитрий гл. хитрый
с. 77
Хитро, хитре прысл. 1. Хітра. ѡбличаеть их престоупники законѫ. вказываеть их. але покрыто хитро им говорити. издалека (Чэцця, 216б); прыстало к нему ее сэрцэ и погледалъ хитро, Ꙗкъ бы того нихто не бачыл (Трыст., 42); насъ до тоеи жъ матнѣ в которꙋю сам влѣзъ хитро оуправити помышлѧет (Апакр., 13б); діѧвол оуперед ѡбридил хитро справꙋ зведши люд балвохвалством (Каз. Кір., 124); велми ѡ немъ штось дивне радили хитре, мудре, скрыте, молчком радили (Барк., 169б); шол теды за рекꙋ а вшедши до наметꙋ кролевског хитре иж его сторожа не ѡбачила (Бельск., 152б); ѡн так хитре таил смертъ ѡтца своего (Стрыйк., 454); панъ Пясецкий ... хотечы ... незъбожъный учынекъ хитре, супътельне охоронить ... тотъ незъбожъный учынокъ свой на него пана Рокгожынъского ... взвалившы ... в ланцухъ всадили (АВК, ХХ, 276, 1621); злꙋпили его зs славы непріѧтелеве зsдрадою хитре, и оболокли его ганбою (Мак., 366); тогды Февда, Ꙗкъ бритвою ѡстрою закрывает здрадꙋ, и хитре трꙋтизнꙋ спорѧжаетs (Варл., 266б); иные потвари на афанасиꙖ приносили: хитре злости свои кацерско покриваючи (Пралог, 633); нехай прошꙋ не мовѧтъ егѵптѧне, хитре ихъ вывелъ, абы ихъ побил на горахъ и выгладилъ зs земли (Хран., 109б); хитро постꙋпил Iаковъ, помагаючи ѡвцамъ абы сꙖ пстрыи родили (Выкл., 22б). 2. Умела, па-мастацку. соукни бж0483іи нешитей хитре велми оуделаны на оустоце оу многих кнѧжат и панов (Валх., 61б); все ... хитре вделатисѧ можеть ѡт злата сребра меди мрамору (Скар. КВ, 59б).
с. 77
Хитрование наз. Дзеянне па дзеясл. хитровати. можешь чинити всѧ дѣи твоѧ хитростьми, занже корень поведеныи воевного хитрованіѧ, и положи битвꙋ конець всимъ дѣлом (Арыст., 173–174).
с. 77
Хитрованый дзеепрым. ад хитровати. глас же смоутныи, и гидкыи, сеи ест ревникъ. и хитрован. глас же гладкіи се ест легкооуменъ (Арыст., 178).
с. 78
Хитровати дзеясл. Хітраваць. которые ненавидꙖт тѧ подвышили головоу на люд твои хитровали своволне (Пс. ХVI, 85); воды чстыи немощно ими хитровати нижли стережисѧ воды непокрытое (Арыст., 205); ѡна много хитровала Ꙗкъ бы его не дала, што его вельми миловала болшъ нижли сама себе (Трыст., 7–8).
с. 78
Хитрокъ наз. Хітрун. ѡшеметники и хитрокы попужаютs гневъ божии (Скар. КI, 43).
с. 78
Хитролукавый прым. Вельмi хiтры. Iѡвы многѡтерпеливый, на обоѧтныхъ и хитролꙋкавыхъ Бг0483ꙋ гнѣватисѧ твердѧчи, таковыхъ ганитъ (Мак., 4б).
с. 78
Хитрословецъ наз. Красамоўца. Вѣтій: Ритѡръ, ораторъ, мдръ, красомовца, албо прокꙋраторъ, рѣчникъ, хитрословецъ (Бяр., 26); Ритѡръ: Рѣчеточецъ, Вѣтіа, хитрословецъ, красомовца, ораторъ (Там жа, 140).
с. 78
Хитрость, хытрость наз. 1. Уласцівасць хітрага. колиж оуслышал герод того чл0483вка хитрость (Пак. Хр., 23); дана была малому хитрость (Скар. ПС, 5б); ѡчи ... выпоукли же знаменоуеть глоупость. и зъвѧглива и безстоудство и хитрость (Арыст., 197); слабость ихъ и хитрость вынꙋрена зsчезла, а Хв0483а сила розсвѣчена оказале стала (Каліст, II, 140–140б); Ꙗ Ꙗк невѣдомыs жаднои хитрости, не маючи ... далем карту его до мене з господы писанꙋю (Дыяр., 162б); Лꙋкавство: sлоба, хитрост, sлостs, лꙋкаво, sло, sлоба (Бяр., 73); всю хитрост свою на то ꙋсадилъ (Зб. 82, 436). 2. Захады, прыёмы для абману. мы ислюбꙋемъ, тотъ миръ держати вѣлми твердо, безо всѧкоѣ хитрости (АЗР, I, 1, пасля 1340); нашъ посолъ вамъ дасть чсто правду безъ всѧкоѧ хитрости нашимъ правомъ (ПГ, I, 35, 1405); не кажsдого человѣка въводи въ домъ твои, понеже многы суть хытрости льстивого человѣка (Скар. IС, 20б–21); абы хитрост вчинили на слоугы ег (Пс. ХVI, 105б); достанеть хитростью и дꙋмою болши, ниже силою и витезми (Арыст., 157); естли бы братъ которою хитростю албо недбалостью што кꙋ шкоде братьи своеs впустил (Ст. 1566, 79); абы такою хитростю ... всѣх простакѡв звести могли (Каз. Кір., 44–44б); много повѣтов хитростю, то ест здрадою звоевал (Бельск., 150); розꙋмъ бꙋдꙋчи чꙋинѣйшимs оупатрꙋетs противнои владзы, хитрости и здрады (Мак., 71–72); мнимаеш абыс мене твоими хитростꙖми ꙋловит моглъ (Зб. 82, 32б); Алеѯандер на нихs вчинилъ хитростъ, казалъ тростs и травꙋ палити (Алекс. 1697, 18б). 3. Умельства, майстэрства. два сн0483а ... навыкоста ... не единым книгам. но и врачебнои хитрости (Чэцця, 67); кто ... ꙋмеетs хитрости словs и ѡтповеди в баданиахs, знамениѧ и чудеса знает (Скар. ПБ, 12б); дабы был промышленъ знати (хи)трости печатныѧ вселично. и хитрости писменныи (Арыст., 162); семеѡн ... много се трꙋдил и працовал ... наꙋчилсꙖ теж грецкого Ꙗзыка и египетскои хитрости и велми был мꙋдрыs (Бельск., 200); гавриил сифа сына адамова наꙋчилъ хитрости книжноs (Пралог, 546б); научив его всеs иноческоs хитрости (Зб. 82, 351).
с. 78
Хитроштучный прым. Хітрамайстэрны. Хитроштꙋчнымъ естъ діаволъ дивныхъ практикъ троихъ дверей а мнѡгихъ фиглевъ посѣдаетъ лонки и мысли дꙋши (Мак., 266).
с. 79
Хитруючий дзеепрым. у знач наз. Той, хто хітруе. възглѧне око мое на неприѧтелеи моих, и на повъставаючих противкоу мене, а хитрꙋючих слоухало оухо мое (Пс. ХVI, 94–94б).
с. 79
Хитрый, хитрий прым. 1. Хiтры. хотѧ бы еси холопа имѣлъ хитрого (Чэцця, 319); ани прилоучилосѧ ко мнѣ срдце хитрое (Пс. ХVI, 100); Атыльлѧ ... был ... зрады велми ростропныи и хитрыи, в битве всего доглѧдуючыи (Атыла, 179); антиѡх епифанес бꙋдꙋчи хитрим, а ѡкрꙋтным собралсꙖ до ерꙋсолимꙋ (Бельск., 185); светополкъ Ꙗко хитриs послал послы свои до него просꙖчи абы вытрвал трохꙋ (Хр. польск., 9б); Рахил хитра (Хран., 48б); ꙋжъ былъ хитрыи над инныи вси зверꙖта земныи (Выкл., 5); тотъ ванцатꙋр тѣломъ мал был але хитрыs (Алекс. 1697, 3б). 2. Які змяшчае ў сабе або валодае абманлівымі прыёмамі. ѡ хитромъ сыну и ильстивомъ (Скар. ПС, 22); тое позванье до иншого враꙖдꙋ деꙖлосе, не жаднымъ форътелемъ, ани змовою Ꙗкою хитрою ку зволоце справедливости (Ст. 1588, 162); отъ подступныхъ и хитрыхъ ересей чисты могли зостать (АЗР, IV, 143, 1596); лев данилович ... заживаючи хитрог фортелю ꙋмыслил вызват воsселка глꙋбеs в землю рꙋскꙋю (Стрыйк., 527б); приказꙋетъ намъ Хс0483 щирыми быти, то естs, простыми и не хитрыми; не маючими злости и шкодливости Ꙗкъ оужъ (Каліст, II, 2б); его хитрою подышолъ розмовою (Варл., 26); вымыслили хитрꙋю а злую радꙋ противко людови твоему (Пс. ХVII, 77б); самоꙋкиs зраsца, снадне хитрыs на злыs ꙋчинокъ (Зб. 82, 126). 3. Умелы, спрактыкаваны. ѡц0483ь же Ꙗко хитрыи лечець. выиметь изъ Ꙗзвы грѣх (Чэцця, 346б); соут люди оу счасных речах велми хитри и велми богаты (Валх., 54); Ижота была вельми мудра и ко всѧкои речы хитра (Трыст., 86); был послан ꙋ лисет ѡт кгрековъ Ꙗко муж ростропныs а хитрыs на вывѣдоване (Бельск., 82б); две девицы ... были хитрыи [на полi: ꙋмеетни] гафтаръскомꙋ дѣлꙋ (Зб. 82, 117). 4. У знач. наз. Хітрун. самъ тот хитрыи его к собе дары черес послы призвал (Пак. Хр., 23); хитрыи оузревъ зsлую пригоду и сокриетсѧ (Скар. ПС, 33б); оухилитес ѡт мене хитрые (Пс. ХVI, 122б–123); сіи ... сами ленивы не разꙋмеють хитрого дѣлы своими ѡмешканы (Арыст., 183); хитрые и нещырые долго таитсе не могут (Зб. 255, 115б).
с. 79
Хихотатися дзеясл. Рагатаць. Коли сꙖ вси шаленоs мове хихотали: ѡныs гость рече (Пралог, 596б).
с. 80
Хищникъ наз. Драпежнік. Боже хвалꙋ тобѣ вздаю, Ꙗко нѣсмъ Ꙗко прочіи чл0483ци, неправедници, хищsници, прелюбодеи, или Ꙗко сеи мытарь, пощꙋсѧ двоичи на сꙋботꙋ (Будны, 7б).
с. 80
Хладный прым. Тое, што і холодный. пити млеко горѧчее и вино сладко. и спати по ествѣ ... в местех хладных (Арыст., 234).
с. 80
Хладъ наз. Тое, што і холодъ. елень жадаеть хладу (Скар. КI, 11б); Ꙗко хладъ снегу въ день жsнива, тако ест посолъ верsныи тому (Скар. ПС, 38б); гсдь крѣпкиs которыs иже ѡгон на хлад претворив тоs ми се даровал (Зб. 752, 24б).
с. 80
Хлебецъ наз. Хлябец. прынесла имъ ести двѣ птицы, ѡдну печоную, а другую вароную, вина а хлѣбец (Трыст., 120); испечы ѡдин хлѣбецъ и понести моему сыну Бову (Бава, 134); вшодши абы покармъ взꙖл, хлѣбци нашол але нѣꙖкъ сплюгавлены (Зб. 107, 120б).
с. 80
Хлебникъ наз. Хлебапёк. тежъ ремесники, золотари, и кравцы, и кушнеры, и ковали, и шевцы, и винники, и хлѣбницы, и перекупники, и рыболове и иные люди, которые ... торгомъ ся обыходять (АЗР, I, 355, 1503); прихожіе люди, и ремесники всякіе, и винники, и хлѣбницы, и перекупники, и рыболове ... тыхъ всихъ его милость къ нимъ привернулъ во всякіе службы (АЗР, II, 2, 1506).
с. 80
Хлебница наз. Хлебная лаўка. били намъ чоломъ, абыхмо ихъ тымъ пожаловали и листомъ нашимъ потвердили ... столцы скупничые и хлѣбницы, и шинкъ медовый и пивный мѣти (АЗР, II, 94, 1511).
с. 81
Хлебный прым. 1. Прызначаны для хлеба. мають справити ратушу, подъ которымъ жо будуть мети крамницу и клетки хлебъные (КЗ, 743, 1499); под которым жо ратушом будуть мѣти суконницу, и иные крамницы, и ятки хлебъные (ПГ, III, 60, 1509); мають брати на пожитокъ свой мѣстскій ... съ крамницъ мѣстскихъ, и зъ ятокъ мясныхъ, также и зъ лавокъ рыбныхъ и хлѣбныхъ ... певный платъ (АЗР, III, 111, 1561); привилеемъ тымъ нашимъ даемъ доходы и пожитки вси: зъ лазни, зъ ваги, зъ пострыгальни, одъ ятокъ сольныхъ и одъ хлѣбныхъ (АВК, ХIII, 43, 1580); полокотщина ряд пирожницкій и хлебный (ИЮМ, IV, 21, 1686); з раду пирожнаго и хлебного полокотнаго ... дошло намъ шафаромъ золотыхъ двадцать осемъ (ИЮМ, IV, 267, 1688). Параўн. хлебовый у 1 знач. 2. Прыгатаваны з хлеба. не рѣкъ хоронитьсе ѡт кsвасу хsлебного (Цяп., 22б); зsеданы и пожираны бываютъ, Ꙗкъ покармъ хлѣбный (Карп., 7б). Параўн. хлебовый у 2 знач.
с. 81
Хлебовый прым. 1. Тое, што і хлебный у 1 знач. мають ... мѣти крамницу и ятки, то естъ клетки хлебовые (КЗ, 705, 1498). 2. Тое, што і хлебный у 2 знач. называютсѧ приміоты хлѣбовые, Ꙗко то Квасность, Смакъ, Ѡкрꙋглость (Дзід., 19); дежꙋ с квасомъ хлѣбовымъ преврочовали (Пралог, 641); бꙋдет ѡфѣра хлѣбоваꙖ на земли (Выкл., 133б).
с. 81
Хлебоедца наз. Тое, што і хлебоедъ. цр0483ь полꙋденныи задеретьс на воинꙋ ... и хлѣбоѣдци кꙋса его зломѧть его (Зб. 262, 125б).
с. 81
Хлебоедъ наз. Паядальнік хлеба. ему тыи люди ни племѧ ни хлѣбоеди (ПГ, I, 123, 1412–1422).
с. 81
Хлебокорменье гл. хлебокормленье
с. 81
Хлебокормленейцо наз., памянш. ад хлебокормленье. билъ намъ чоломъ, абыхъмо его где хлебокормленеsцомъ ѡсмотрели и пожаловали (КСД, 638, 1510).
с. 81
Хлебокормленье, хлебокорменье, хлебокормление наз. Харчаванне. князю Юрю Пронскому дано село Комоности, што панъ Римовидъ держалъ, у хлебокормленье (КЗ, 24, 1461); што есьмо ему первѣй того дали были на хлѣбокормленье дворъ нашъ Волковыйского повѣта, на имя Побоево (АЗР, I, 350, 1503); почалъ намъ бити чоломъ, абыхмо ему до живота его хлѣбокормленье дали (КСД, 247–248, 1515); ты сыну своему князю Ѳедору даешъ на хлѣбокормленье замокъ Мстиславского повѣта Радомль (АЗР, II, 162, 1525); била намъ чоломъ ... Ганна Василевская и просила насъ, абыхмо ей, зъ ласки нашое, на хлѣбокормленіе дали двѣ дворища (РПП, 118, 1552); абыхмо на хълебокормене до живота ей дали три волоки (АВК, ХХIV, 230, 1561); не малые кривды ... от князей пановъ и земян шляхты околичныхъ деють и хотечи на иномъ спокойнейшомъ местъцы хлебокоръмлене мети (АВК, ХХХI, 15, 1567); приходнямъ народу Московского пожалованья и хлебокормленья або милостины давати (АЗР, IV, 270, 1608).
с. 81
Хлебопеченье наз. Выпечка хлеба. Домовыхъ речей: кадокъ, коробокъ, бочокъ, порожнихъ, колесъ, возковъ ... дѣжъ до хлѣбапеченья и иншого домового начинья немало (АВК, VIII, 467, 1593).
с. 82
Хлебтати, хлебтать, хлептать дзеясл. Хлябтаць. Которыи людие рукою и Ꙗзыкомs Ꙗко пsси: Хлебsтати будуть воду (Скар. КС, 16б); которыи Ꙗзыком хлептат будꙋт водꙋ, Ꙗко пси звыкли хлебтать (Біблія, 123б); которыи Ꙗзыкомъ хлѣптать бꙋдꙋтъ водꙋ Ꙗкѡ ѱы звыкли хлептать (Хран., 177–177б).
с. 82
Хлебъ наз. 1. Хлеб; выпечаны з мукі прадукт харчавання. жидовѣ ... имаютъ куповати и хлѣба ся дотыкати, яко и хрестьянинъ (АЗР, I, 25–26, 1388); раздраблѧи хлѣбъ свои алчющимъ (Чэцця, 288б); Мъзsда бо любодеицы ледsва стоить за единъ боханъ хлеба (Скар. ПС, 12б); коли мне хлеба недостало взꙖламъ была жита себреного (КВС, 544, 1552); взяла у руки хлѣбъ и нож (Бава, 137); мовили так матухно ... сподаринѧ слн0483це мсцъ звездꙋхно, даs крошку хлеба (Барк., 165); были на себе взложили старые шаты чревики злыи, флꙖшки шкꙋраныи хлѣбъ твердыs сплеснꙖлыs (Бельск., 69); ишолъ до пекарни з дрꙋгими, и пеклъ хлѣбы (Пралог, 642б); Сакраментъ Еѵхаристіи, естъ Сакраментъ Тѣла и Крове Гсда нш0483его Iс0483а Ха0483, под особами Хлѣба и Вина (Зб. вып., 18). // перан. ги0483 бє0483 сил докол гневаетис на мл0483твꙋ раб твоих. кормиш нас хлебом слезным, и поиши нас слез вмерꙋ (Пс. ХVI, 83). ◊ Х л е б ъ б е л ы й (ж и т н ы й, о в с я н ы й, п ш е н н ы й, р ж а н ы й, ц у к р о в ы, ч о р н ы й, я ч м е н н ы й, я ч н ы й) – назвы сартоў хлеба па зыходнай сыравіне і дабаўках. Человѣкs пакъ единs прииде ѡт Ваальсалиса, несѧ и мꙋжу божию хлебы зs новаго жита, двадsцетъ бохановъ Ꙗчsныхъ (Скар. ЧЦ, 192б); здало ми сꙖ, Ꙗкобы тѣсто хлѣба Ꙗчмѣнъного, точилосе и до ѡбозу мадиꙖнского зступовало (Біблія, 124); Еѵхаристіа, естъ Тайна, вs которой намs даетsсѧ Правдивое Тѣло, и Правдиваѧ Кровъ Ха0483 Бг0483а нашего, под ѡсобами Хлѣба Пшеннаго и Вина (Дзід., 11); хлѣбъ чорныs и твердыs ... емꙋ тꙖжко здавало (Зб. 107, 198б); ест тут едино которое мает пꙖть хлебов ечменных и две рыбы (Зб. 255, 22б); смакъ егѡ Ꙗкѡ бѣлогѡ хлѣба з медомъ (Хран., 94); подъ часъ приезду Его млсти пана Кланишевского ... на потребу его [купли] хлеба ситного, ржаного и пшеного, обаранковъ (ИЮМ, I, 128, 1681); хлѣбъ житный, ѡвсѧный, Ꙗчмѣнный, цꙋкровый, любъ иннымъ чимъколвекъ заправный, не можетъ быти Матеріею Тѣла Гсда нш0483его Iс0483а Ха0483 (Зб. вып., 19); х л е б ъ к в а с н ы й, к в а ш е н ы й (к в а ш о н ы й), к и с л ы й, п о д п о п е л н ы й, п р е с н ы й, п р о с т ы й, п р я ж е н ы й, с и т н и й (с и т н ы й), с у х и й – назвы відаў хлеба паводле спосабу прыгатавання і апрацоўкі. вырежоуть с кислого хлеба гостію албо ѡплаток ... на пос0483щеніе (Валх., 79б); не будете ести в ты часы хлѣба квасного (Скар. ДЗ, 33б); возми скоро муки ... и наделай подъпопелsныхъ хлебовъ (Скар. КБ, 31б); збираху манsну ... чинѧхꙋ с неѧ покарsмы Ꙗкобы оладьи, вкꙋшение еꙖ бѧше Ꙗко хлебъ с олеемъ прѧженыи (Скар. ЛК, 27б); на вечерю рыбъ вялыхъ за грошъ ... хлѣба ситного за грошъ (АСД, VII, 21, 1520); давши имъ ... на хлебъ сухiй муки бочку (КПД, 670, 1563); так в пресномъ Ꙗко и въ квашоном хлебе хвалебное естъ пренасвѧтшого сакраментꙋ посвеценье (Бер. саб., 44б); потом взꙖвши з коша моsсеs прѣсныs хлѣбъ, то все дал ааронови в рꙋки (Бельск., 56б); не маю простог хлѣба ѡдно ст0483ыs (Там жа, 98); хлѣбы квашеные нехай будутъ печены зъ первородныхъ житъ (Пыт., 44); гды бы хто не придавши квасꙋ до мꙋки ... не мѣл бы квасногѡ и до ѣдзенѧ способногѡ хлѣба (Мак., 219); хлѣбъ сухиs з солю и водою елъ (Зб. 752, 449); купили ... хлеба ситняго и белаго за золот. десять (ИЮМ, I, 107, 1680); х л е б ъ б л а г ос л о в е н и й (б л а г о с л о в е н н ы й, б о ж е с т в е н н ы й, д у х о в н ы й, н е б е с н ы й, с в я т ы й) – віды духоўнага харчу. вывел люд свои ... к томоу хлебом нбс0483ым насытил их (Пс. ХVI, 106); абы кожъдая паръсона стану духовъного ... двохъ альбо трохъ костеловъ, то естъ хлебовъ духовныхъ, не держали (КПД, 176, 1551); Просил свещенника абы емꙋ дал што ести, реклъ свещенник, не маю простог хлѣба ѡдно ст0483ыs (Бельск., 98); в ѡднои жены был хлѣбъ благословениs в скринцы (Там жа, 249б); дрꙋгиs таꙖчисꙖ змазанꙖ ѡфѣри поганскои, благословенног хлѣба в рꙋки взꙖл, и коли поживат хотѣл ѡтворивши рꙋки попел там нашол (Там жа); власные слова Христа около пречистыхъ таинъ поживанія совершенымъ живымъ тѣломъ, то естъ, хлѣбомъ божественнымъ, обернули на мертвый хлѣбъ, не веселія, але жалю (АЗР, IV, 234, 1660–1665); онъ абавѣмъ естъ дорога, животs, двери, перла, живый и нбсный хлѣбъ (Мак., 187); х л е б ъ ж и в о тн ы й (л ж и, п о к л а д н ы й, п р е л о ж е н ь я, р е з о в ы й (р а з о в ы й, р о з о в ы й), р о с х о д н ы й (р о з х о д н ы й)) – віды хлеба паводле прызначэння. азъ есмъ хлебъ животныи грѧдыи ко мнѣ не имать възалsкатисѧ (Скар. КВ, 4); не возsжадаи ѡт брашsна его, в немъ аще ли же ест хлебъ лъжи (Скар. ПС, 35); Ꙗкъ въшолs вs домъ божии и хлебы покладные елъ ... ижъ вs суботы оѳеровsники вs цр0483къви ... ламлють, и невинsни сꙋть (Цяп., 15); мовѧчи, Ꙗ естем хлѣб животныи, который зышолъ з неба (Каз. Кір., 92); нехай приsдет и чинит што гсдъ росказалъ, то есть намет церковныs скриню и заслоны, столъ з начинемъ и з хлѣбом покладным (Біблія, 154); на тоs стол мает быти кладен хлѣбъ преложенꙖ (то ест ст0483ыs перед ѡбличностю моею) (Бельск., 50); харчы въ дорогу купили розное ... хлѣба росходного бохонокъ (ИЮМ, I, 23, 1679); для челяди ... ситницъ две, асм. s0483, хлеба резового, асм. s0483 (ИЮМ, I, 108, 1680); тымъ же паномъ депутатомъ купили ... хлеба розходного за осмак. дванадцать (ИЮМ, III, 45, 1685); хлеба разоваго булка одна для челяди (ИЮМ, V, 4, 1688); купили хлеба розоваго дня першого (Там жа, 132); хлеба резового една булка (ИЮМ, ХIV, 12, 1700); л а м а т и х л е б а – спраўляць вячэру (тайную). Здѣ Ꙗвsне пишеть Ꙗко оуч0483ници сиречь хрістіане, събѣралисѧ ламати хлѣба, то естъ вечерю гд0483ню чинити в недѣлю (Будны, 42б). 2. Адзінка ўліку хлеба (буханка хлеба). жита беруть съ пятдесятъ бочокъ а по курати да по хлебу (КЗ, 465, 1488); возми братии твоеи меру пражsма и десеть хлебовъ (Скар. ПЦ, 36); дѣвка с тою трутизною спекла два хлѣбы (Бава, 134); пѧть хлѣбѡвъ блсвилъ еси (Каліст, II, 20); далъ мнѣ три гроши милостыни, за которихъ есми собѣ трое хлѣбов на дорогу купила (Пралог, 572). 3. Наогул харч (харчаванне). поведилъ Ꙗнъ: ижь засталъ былъ хлеба добывати (КСД, 260, 1516); ꙋготованsныи хлебъ с небеси давалъ есь имъ (Скар. ПБ, 25); перинꙋ продали мещанинꙋ витебъскомꙋ на хлебъ добровольне (КВЗС, 89б, 1533); вседневныи же хлѣбs и слово божіе, и тѣлесное брашно или корsменіе названо быти можеть (Будны, 197); хлебs нашъ повsседенsныи даи намъ нине (Цяп., 7б); аврам ... ꙋмыслил длꙖ хлѣба ити до египта (Біблія, 33); люде ... голодъ терпѧтъ, лечъ не голодъ хлѣба и воды, але голодs слова Бж0483ого (Каліст, I, 12); господь мовилъ ижъ хлѣбъ сыновскиs не мел быт псом метаныs (Зб. 255, 6); римлѧне маютъ доходы великiи, а рꙋсь мꙋситъ сама себѣ хлѣба зараблѧти (Зб. вып., 56б). ◊ На хлебе – на забеспячэнні. челедь ... которіе домовъ и присевковъ своихъ не мають, одно на хлебе дворномъ живуть, тые ничого дати не повинни (КПД, 361, 1565); патріархъ на его хлѣбѣ виненъ былъ захованъ быти (АЗР, IV, 208, 1600–1605); с ъ х л е б а (д а т и) – за харчаванне. естли пан хто бы неволног своего продал длѧ голоду або с хлеба дал кому тогды такиs вечне тому маеть быти (Ст. 1529–Ф, 144); х л е б ъ е с т и (я д а т и, я с т и) – мець харч, сродкі для існавання. послалъ гсь бъ0483. навчити адама. как дѣлати землю ѡрати. с потом хлѣбъ Ꙗсти (Чэцця, 70); на Адама тотъ законъ, высылаючи его з раѧ, взложилъ, абы ꙋ потѣ лица своего елъ хлѣбъ свои (Будны, 38); податокъ земъскій платити мають, ведже таковые, которіе бы вжо съ тыхъ земль, где осели, хлебъ ели (КПД, 447, 1568); свой хлѣбъ ѣсть, своею пѧдsю мѣритсѧ, вs своим домꙋ живетs (Паўуст., 5); в потѣ лица своего Ꙗдалъ хлѣба своего (Зб. 107, 123); тоs ... на которого есми надѣю мѣлъ и коториs едал хлѣбъ моs, поднеслъ на мене великую зрадꙋ (Пс. ХVII, 16б–17); х л е б ъ и с о л ь – утрыманне; пачастунак. они прихоживали до великого князства Литовского, ино хлеба и соли не боронивано (КЗ, 331, 1480); хлѣба и соли есмо ему не боронили покуль была его воля, потуль у насъ былъ (АЗР, I, 109, 1486); tot cаr Аczgirej ... Litowskomu pаnstwu spryiаł, szto w Litwe chleb sol iаdаł (Бых., 543); х л е б ъ п а х а т и (р о б и т и) – здабываць харч (праз земляробства). на тых полях и на сеножатех ... мают[ь] садити людеи сельских, которыи бы там хлеб робили (ПГ, III, 89, 1511); которые за мѣстомъ фольварки, поля и сѣножати церковные владыка и игуменья мають, на тыхъ полѣхъ и сѣножатехъ не мають торговыхъ людей ... садити, нижьли мають садити людей сельскихъ, которые бы тамъ хлѣбъ пахали (АЗР, III, 17, 1547). 4. Сродкі для існавання; пасада; гаспадарчая адзінка. волости, где волоки не мероны, могуть з дыму дати такового, въ которомъ земъли своее и особного хлеба ужывають, грошы два съ хлеба а з дерева бортного грошы тры з лезыва (КПД, 593, 1557); маютъ и нечстивіи хлѣбъ, то естъ, наоуку, але имъ болшеи шкодить, нежели помагаеть (Будны, 197б); сын ее две вины его кр. мл. есть винен, а иж з маткою в одномъ хлебе есть, про то затым тые гршы [!] задержал (АВК, ХХХIХ, 357, 1579); хотѣлосѧ имъ мѣти хлѣбъ, хотѣлосѧ имъ подвышеньѧ достоенства (Апакр., 79); асир добръ хлѣбъ его, а бꙋдет дават роскоши царем (Біблія, 104); Ꙗко за кꙋпецкій хлѣбъ вsзѧвшисѧ, не ѡдинъ толко способъ зысковъ вынайдꙋетъ, але ѡдвсюль приспособити и примнѡжити зыскꙋ оусилꙋетъ (Мак., 303). 5. Збожжа, зерне. абы его милость рачилъ тую серебщизну брати у-въ осень, олижъ какъ хлѣбъ новый будетъ (АЗР, II, 9, 1507); цесар ... збоже свое продавал ... повѣдили емꙋ. або не вѣдаешъ цесарꙋ Ꙗк хлѣбъ дорогыs ... емꙋ ѡ голодѣ и дорогом збожꙋ не дали знат (Бельск., 376б); хлеба на потребу колегии: ржи 56 боч., ячменя 19 боч. (ИЮМ, ХХV, 208, 1670). 6. Злакавыя расліны. за хлѣбъ ихъ за стоячій и за молоченый велѣлъ имъ дати триста рублевъ денегъ (АЗР, IV, 405, 1610); хватаsте сѣно хлебъ з полѧ поки погода (Зб. 259, 463б).
с. 82
Хлевецъ наз., памянш. ад хлевъ. подлѣ стайни хлѣвецъ старый, подлѣ того хлѣвца клѣтка малая стара безъ засѣковъ (АВК, ХIV, 642, 1599); хлѣвцы на быдло два рубленыхъ (АВК, VIII, 491, 1601).
с. 86
Хлевный прым. ад хлевъ. виделъ въ того боярина ... ворота хлевные порубаные (АВК, ХVII, 443, 1565).
с. 86
Хлевокъ наз., памянш. ад хлевъ. На другомъ местцу изба старая ... хлевокъ хворостомъ пригорожоны (АВК, I, 110, 1751).
с. 86
Хлевъ наз. Хлеў. еще ест далеко до вѣчера, и не часъ гнати стадъ до хлевовъ (Скар. КБ, 52б); Федорецъ ... хлевъ мой в дому моемъ умысльне злодейскимъ обычаемъ зажогъ (АВК, ХХI, 196, 1556–1557); хлевовъ зъ хворосту плетеныхъ большихъ два и меншихъ три (АВК, ХIV, 186, 1576); ѡвчарни ѡвцам збудꙋемо и хлѣвы длꙖ быдла (Біблія, 213); в другого чоловека у Трахима взяли с хлева волы тры ... кон вороный один, который коштовал полчетверты копы ... кобыла вороная (АВК, XXXVI, 59, 1582); на част пани Дороты и Ганны и Галены Федоровень Сергеевича ... – грыдня одна, клет одна и хлевъ одинь (АВК, ХХХ, 70, 1590); озеродовъ тры, хлѣвовъ для быдла барзо злыхъ зо тры (АСД, I, 212, 1597); Шымонъ Урбановичъ ... коровы зъ быдломъ посполитымъ колько дней голодомъ моречы у дворе его ... у хлеве держалъ (АВК, I, 246, 1612); цр0483кви бж0483ие ариане замыкали ... з некоторыхъ стайны и хлевы чинили (Пралог, 684); притѧгнꙋлъ кꙋ хлевомъ овчимъ, которыи се натрафили идꙋчомꙋ (Хран., 321). // перан. Прытулак. чл0483къ теды такиs юж не цр0483квъ божаꙖ але хлѣв бестиꙖлскиs (Зб. 261, 91); Бѣда той дорозѣ по которой нихто не ходитъ ... бовѣмs естs хлѣвом бестій (Мак., 270–271).
с. 86
Хлептать гл. хлебтати
с. 87
Хлепчучий дзеепрым. у знач. наз. Той, хто хлебча. Валтасаръ: Волосъ головы, аб хлепчꙋчій богатства. або не носѧчій тѣсности не збираючій скарбъ (Бяр., 251).
с. 87
Хлипанье, хлыпанье наз. Дзеянне па дзеясл. хлипати. ріданіе – хлипане (Зіз., 59); Рыданіе ... смꙋток, нарѣкане, хлипанsе, смꙋток, плачъ, или слъзы (Бяр., 141); ажъ на небо стогнаньемъ, воздыханем, хлыпанемъ ... достигаючи (Пралог, 559).
с. 87
Хлипати дзеясл. Хліпаць, усхліпваць. рідаю – хлипаю (Зіз., 59); Плакаю: Полочꙋ, и тыж, плачꙋ, хлипаю (Бяр., 104). Параўн. хлипети.
с. 87
Хлипети дзеясл. Тое, што і хлипати. младенецъ. ... Ꙗко овенъ хsлипѧ и неведѧ иже къ оковамъ безумsныи тѧгненъ бываеть, донsдеже не прободеть стрела печенеи его (Скар. ПС, 14).
с. 87
Хлопецъ наз. 1. Хлопец, малады чалавек. едꙋчы деs ѡныs хлопецъ стꙋпилъ до домꙋ анъдреꙖсового Ꙗворовского до коръчмы (КВС, 443, 1552); таковыs хлопец недорослыs естли бы в килькахъ злодеsствах и при лицы был дознан, таковых врѧд маеть карати (Ст. 1566 I, 100б); увиделъ ѡдного хлопца и спыталъ его (Бава, 140); бо голилъ колись людемъ оусы и бѡроды, и давалъ ихъ на караблѣ бо хлопца колись забилъ и прочаѧ (Апакр., 89б–90); кнꙖжата ... казали хлопцꙋ коториs его водил абы его прывел до слꙋпа (Самсон, 26); пришол иѡанаѳанъ на поле водлугъ воли дв0483двы, и хлопецъ малыs з ним (Біблiя, 335); казал хлопцꙋ што его водил, абы его привел до слꙋпов (Бельск., 75б); третяго хлопца съ тоежъ маетности монастырская, для науки абы былъ захованъ (АСД, IХ, 94, 1603); хлопецъ водою посвѧчоною и елеѡмъ ст0483ымъ, злѣченъ (Мак., 17б–18); Дѣтище: Дитѧ, хлопецъ, або дѣвчина. Средне бо ест, або немовѧтко, пеленчатко (Бяр., 40); взꙖвши только ѡдного малого хлопца, хоживалъ кн0483жѣ на размовꙋ дꙋховною (Пралог, 642); пришолъ Iѡанаѳанъ на поле водлꙋгъ, воли Дв0483довы, и хлопецъ малый з нимъ. и реклъ до хлопца своегѡ (Хран., 226б); за сечене дровъ до ратушу хлопцу Максиму асмак. шесть (ИЮМ, I, 156, 1681). 2. Слуга. пришолъ до мене земянинъ господарьский панъ Иванъ Богушевичъ Таруса, маючи при собе хлопца Гришечка Хотьяновича (АВК, ХХI, 218, 1556–1557); Костя, поведилъ, иж я дей его не наймовалъ, алем был я от Ивана хлопцомъ, выдаваючы горелку на шынкъ шынкаромъ и ему самому, а его нѣ наймовал (АВК, XXXII, 593, 1579); поткал мене возного хлопец пана Федора Шолухи неподалеку светлицы (АВК, ХХХVI, 95, 1582); напередъ быломъ у вашей милости возницею, потомъ быломъ хлопцемъ, пахолкомъ (АВК, VI, 83, 1589); былъ дей у каменицы Виршиловской ... с хлопъцомъ своимъ Яномъ Лесецкимъ (АВК, ХХ, 158, 1598); марсъ ... гневалсе на хлопца которого звано кгаллꙋсъ то ест куръ, ижъ его в час не побꙋдилъ (Царств., 74б); хлопец елисеев ꙋлакомившисꙖ гонив вжо в дорозе ѡног чл0483ка (Зб. 261, 204); призвавши хлопца которыs ему послуговал реклъ: выпхай ю прочъ ѡт мене (Біблiя, 378); писано зъ украины, што то воръ, и они тому не вѣрили, а будьто только нѣкакому Петровскому да хлопцу пана воеводы (АЗР, IV, 266, 1608); хлопецъ его милости покоевый, впадши до свѣтлицы далъ справу, якобы отца архимандриту Виленского ... пана Iосифа Велямина Рутского, мѣлъ хтось зранити (АВК, VIII, 564, 1612); за клеене протоколовъ хлопцу дали (ИЮМ, ХI, 26, 1697); самомꙋ зась Капланови ... треба хлопца, абы послꙋживъ до слꙋжбы Бж0483ой, бо невѣста не можетъ (Зб. вып., 30б).
с. 87
Хлопокъ наз. 1. Памянш. ад хлопъ у 1 знач. читаючи еѵглию поsзрел на хлопка ѡрꙋщаго (Зб. 261, 144б). 2. Памянш. ад хлопъ у 2 знач. хлопsкове и людъ простый, которій николи королѧ не видѣли намнѣй не фрасꙋютъсѧ (Мак., 138).
с. 88
Хлопотъ наз. Тое, што і клопотъ у 2 знач. Коли дѣтемъ умретъ мать, а отецъ другую хочетъ понять жону, а дѣти ... просятъ во отца дѣльницы своей, а потомъ, истративши, отцю докучають, а у томъ бываетъ хлопотъ межи ими (АЗР, I, 39, 1420–1423).
с. 89
Хлопский прым. Сялянскі. былъ то млынокъ хлопскій, на имя Яголчинскій (АСД, I, 47, 1546); вознымъ ... отъ огледанья ранъ шляхетскихъ кровавыхъ и синихъ два грошы, отъ хлопскихъ и мѣщанскихъ, якіикольве раны, по грошу (АЗР, III, 68, 1555); такъ тотъ Богданъ Чешейко ... навезку подлугъ хлопского стану передъ нами по полтине грошей давалъ (АВК, ХVII, 401, 1555); ведъже хлопъские бои, раны, испаши вшелꙖкие ... самъѡдинъ и без стороны шлꙖхъты ѡгледати можеть (Ст. 1588, 136); k tomu szto ieszcze wmyslił był na ostanok nа tom seymie wsich kniаzey y pаnow, y we rożаy szlаchecki wykorenity i krow ich rozlity, а psiu krow chłopskuiu podnesty (Бых., 534); зъ стороны перенесенья будованья, хороминъ хлопскихъ, теды надалей до светокъ пришлыхъ ... вси перенестисе маютъ и будутъ повинни (АВК, VI, 194, 1599); Сергиs кгды зостал потом папежом, тепер се над ꙋмерлым формозом помстил, казал его выкопат а стꙖт; гоном до реки тибрꙋ, волочи, ꙋбравши в хлопскꙋю ѡдежꙋ (Бельск., 393); был там ꙋ нег воsдило нѣꙖкиs хлопскиs и незначноs фамилѣи, чл0483овек хитриs и ѡблꙋдныs тоs напрод бꙋдꙋчи еще ꙋ ѡлкгирда пекарем, з довтипꙋ се своег кн0483жатю подобал, потом постелничим, а потом подчашим за здаренем щастꙖ зостал (Стрыйк., 546); навезка же въ томъ месте билъ для того хлопская, што тежъ позвы отъ матки своей съ того именья зноситъ (АВК, I, 288, 1617); Село: Мешкане, хлопскіи дворец, або поле, фолварокъ, лꙋка, сѣножать (Бяр., 145); которые то подданые, вышъ менованые, чинечи досит своему завзятому хлопъскому умыслови и сваволи ... дверы ... выломали (ИЮМ, ХХVI, 274, 1668); подъ часъ тумулту хлопского на школу, забрано у ее шкатулу зъ грошми (ИЮМ, Х, 83, 1695).
с. 89
Хлопство наз. зб. Тое, што і холопство. Я мамъ за грань корунѣ зъ великимъ князствомъ тую рѣку Пивонею, а то хлопство забрали собѣ здавна входами своими (АСД, I, 53, 1546); микгаsло справившисꙖ з новогорожаны и з литвою тым смѣлеs на них зs ѡгромным ѡкриком, ꙋдарил, иж видѣл хлопство ... без порꙖдкꙋ и без военнои справы (Стрыйк., 519б); в справахs очомъ нашимъ подлеглыхъ за оголошеньемъ войны, не ѣдꙋтъ оучоныи и велsможи на ню, лечъ дома боѧчисѧ смерти, зоставаютъ: а хто жъ идетъ: молодѣжъ, оубозство, и хлопство (Мак., 342).
с. 89
Хлопцовъ прым. Хлапецкі. зостали, в томъ же часе шапка чорная куницами подшита, а другая шапка хлопцова (АВК, ХХI, 97, 1555).
с. 90
Хлопчикъ наз. Хлопчык. кгды хлопчику малому форту до цвинтара церкви светого Ѳедора отчинить казали, тихо, спокойне капитула и врядникъ епископій увошли у цвинтаръ (АСД, VI, 110, 1631).
с. 90
Хлопъ наз. 1. Тое, што і холопъ у 1 знач. коли простый хлопъ або мещанин шляхтича собьеть (Ст. 1529, 23); мужики хлопи простые, которые привозять до Вильни на торгъ овесъ, сѣно (АЮЗР, I, 112, 1541); тую землю хлопи закрадши безъ ведома подъ собою держали (АВК, ХVII, 264, 1541); ижъ бы простыхъ хлоповъ надъ шляхъту не повышано, а врядовъ такъ простый хлопъ, яко тежъ и подозреный шляхтичъ жебы не держалъ (КПД, 168–169, 1551); они есть не шляхта, але хлопи простые (АВК, ХVII, 401, 1555); таковыs ... повинен будет навѧзовати подлуг родꙋ их шлꙖхтича Ꙗко шлꙖхтича а хлопа Ꙗко хлопа (Ст. 1566 I, 74); такъ тежъ и хлопъ простыs в месте мешкаючы естли бы збилъ або ранилъ шлꙖхтича маеть рꙋкꙋ тратити (Ст. 1588, 449); панъ звѣръ ... жито, што хлопъ засѣялъ ... маетъ въ року пришломъ тысеча шестьсотномъ собѣ зняти (АВК, VI, 198, 1599); Паламедес кгды приехал до нег, а ѡн ѡре Ꙗко хлопъ (Бельск., 82б); Селникъ: гбꙋръ, хлопъ, або коморникъ (Бяр., 145). 2. Тое, што і холопъ у 2 знач. тое работы не будутъ вмети, тогды ... естли хто хлопъ то ему хлопье, а естли мужику, то мужицкое (Ст. 1529, 89); Ижота казала позвати дву хлопов и велела имъ вбратисѧ у зброю (Трыст., 88); пакли бы хлопа або жонкꙋ закꙋпилъ, тогды маеть приsти перед врꙖдъ и в чомъ закꙋпить ... до книгъ записати (Ст. 1588, 492); враднику своему ... казалъ на хлопы, подданые свои кгвалту волати (АВК, ХХ, 114, 1595); если много детеs мает мают на него робит Ꙗко иные хлопи (Наб. тур., 20б); на што умоцованый ... поведилъ, ижъ хлопъ похвалки не можетъ выйгрывати пану своему (АВК, I, 336, 1666); рече Алеѯандер ѡ великій царю поре Ꙗкъ ровнꙖессꙖ бг0483ꙋ нб0483есному а пн0483ѣ Ꙗкъ наигорший хлопъ терпиши (Алекс. 1697, 84б). 3. Мужчына. десять хлоповъ з двора Тарусина с кийми ся вырвали и до насъ отповедаючи кликали и боемъ грозили (АВК, ХХI, 73, 1555); тамъ же дей немало хлоповъ зачинивши ворота ... не пустили его у дворъ (АВК, ХХХ, 201, 1594); того часу оный хлопъ объвиненый с права, изъ замъку за ворота былъ утекъ (Там жа, 203); печинѣгове всправе стали и выслали своег запасника на плꙖц назначоныs, хлопа грꙋбого и плечистог (Стрыйк., 447б); паднетъ ѡгон вшетечныs на хлопа вшетечного (Зб. 259, 308).
с. 90
Хлопье прым. у знач. наз. Належнае халопу. естли тое работы не будутъ вмети, тогды ... естли хто хлопъ, то ему хлопье, а естли мужику то мужицкое (Ст. 1529, 89).
с. 91
Хлопя наз. 1. Хлопчык; малады чалавек. але хлопята и старые абы въ ловы не ходили (АЗР, III, 85, 1557); такъ было цудное хлопѧ, ижъ там лепшого не могло быти (Бава, 136); але первей ниж пошли спат, люди з мѣста ѡбступили дом, ѡт хлопꙖти аж до старого вес людъ посполу (Біблія, 46); чи не жаль тобе албо чи не встыдъ тобе великиs же з сн0483а твоего насмеваютсꙖ емꙋ ровныꙖ, а немалъ подлеишиs хлопꙖта (Пралог, 639); тое хлопꙖ (што и вымовит тꙖжко зараз скоро се ему што противно стало, маестат божій блюзнити звыкло (Зб. 107, 194); сын жыда единого шолъ до церкви пречистое бц0483ы, и там з дрꙋгими хлопꙖтами причащалсе (Зб. 255, 363). 2. Прыслужнік, слуга. было на петьдесꙖть пахолъковъ по пети перъ зъ золотомъ, а на четверю хлопятъ по пети перъ, и зъ золотомъ (КСД, 874, 1516); я есми до твоей милости, яко до вряду, а мѣстца кролевой ей милости, двое хлопятъ своихъ, просячи помочи, послалъ (АВК, ХVII, 50, 1539); тотъ хлопецъ, зашкодивши ему немало и хлопятъ его окрадши, втекъ (АВК, ХХI, 218, 1556–1557); ты был з моими дворенми або з моими хлопѧты! (Бава, 136); господари на ворстатѣ своемъ ... не мають мѣти больши только товаришовъ двухъ, а хлопятъ зъ науки двухъ (АСД, I, 161, 1582); жонки девки и хлопꙖта много з собою побрали (Барк., 167); уставуемъ, абы хлопятъ жаденъ собѣ не ховалъ (АСД, IХ, 94, 1603); казал ю выпхнут з домꙋ своим хлопятам (Бельск., 106б); поsмавши двꙋх хлопꙖт бичми их примусили абы имъ поликарпа ꙋказали (Зб. 82, 410б).
с. 91
Хлопятко наз. Хлапчаня. Ꙗко троды выходꙖт детки ихъ, а хлопꙖтки ихъ веселꙖтсꙖ играючи, мꙋзыки и пищики мают, и веселꙖтсꙖ з двенкꙋ ихъ (Пралог, 663).
с. 92
Хлопячий прым. Дзіцячы; хлапчуковы. то есть меновите ... кожухъ жоноцкій новый, сѣрмягу убранье новое, сѣрмяжное хлопячое (АСД, III, 98, 1630); што ты мене ѡбсылаешъ играми хлопꙖчими (Алекс. 1697, 9).
с. 92
Хлоста наз. Лупцоўка. может дей мей врад местский ... поймати и кату в моцъ подати, а без милосерья [!] и жадного отпуску у столпа ... хлостами, іако одного злодѣя карати (ИЮМ, ХХХII, 267, 1577); гдѣ бы за третимъ разомъ за недбалостю албо за піянствомъ не вышолъ, того хлостою карать (АСД, I, 192, 1594); с которымъ жытомъ поймавшы, не ведучы его нигде до враду, будучы воленъ его скарать за вину свою, яко панъ, хлосту ему за тое злодейство далъ (АВК, ХVIII, 268, 1623); ихъ обоихъ презъ цекляровъ хлостою дужою выбито и изъ мѣста выгнано было (АСД, I, 318, 1640).
с. 92
Хлуба гл. хлюба
с. 92
Хлубитися гл. хлюбитися
с. 92
Хлудъ наз. Хлуд. За три пары подосокъ до колясъ для воженя хлуду, золотый одинъ и полъ (ИЮМ, I, 263, 1682); у пана Григория Корышка хлудъ разный бранъ: брусы долгихъ, золот. три (Там жа, 286); Прохоръ Щотко вывезъ хлуду зъ старой ратушки на валъ возъ тридцать шесть (ИЮМ, II, 191, 1684); гды припровадили они хлудъ ... зверху рекою, пристали они у Бородчичъ и дали знать ихъ млстямъ паномъ маистратовымъ (ИЮМ, IV, 231, 1686); купили на рынку отъ мужиковъ розного хлуду на продъ чотыры возы тарчицъ (ИЮМ, IХ, 136, 1692); за перекриване и подрубане винницы мескіе, ведле провару [!] меского, новымъ хлудомъ заплатили (ИЮМ, Х, 186, 1695); з роск. п. войта, роботникомъ з Слободки, што хлудъ выпускаютъ у Любужы, купили хлеба (ИЮМ, ХХI, 22, 1711).
с. 92
Хлусовникъ наз. Хлус. Свинорский зъ розными ... а на тотъ учинокъ субординоваными особами и хлусовниками ... людей ... кгвалтомъ взялъ (АВК, I, 330, 1666).
с. 92
Хлыпанье гл. хлипанье
с. 92
Хлюба, хлуба наз. Ганарлівасць, хвальба. Потомъ з великое хлубы а ѡ собѣ мниманꙖ, росказал Ꙗко был пустэлник рэк, абы его звано бичом божым, а тот тытулъ до листов прыкладано (Атыла, 203); справил великую ꙋчту ... абы ѡказал богатства хвалы царства своего, и великост а хлюбу можности своеи (Біблія, 571); фарисей, который себе справедливым чинилъ, а мытника сего и иншихъ людей грѣшниками быти осꙋдилъ, за пышнꙋю хлюбꙋ свою вs пропасть незбожности вsпалъ, и згинꙋлъ (Каліст, I, 6б); хлюбы выстерегатисѧ (Мак., 404); штож нам помогла пыха, або хлюба богатствъ штож нам принесла. проминуло ѡное все Ꙗко тень (Зб. 255, 427); Величаніе: Велбенье, хлюба (Бяр., 13); Киченіе: Надꙋтость, хлюба (Там жа, 63).
с. 92
Хлюбити, хлюбить дзеясл. Тое, што і хлюбитися. Сказать тежъ то имъ, же мы тое не зъ жадноѣ боязни и постраховъ ... чимъ они посполитѣ хлюбить звыкли ... чинимъ, але зъ повинности пастырской, которую мы повинны къ овечкомъ мѣти (АЗР, IV, 514, 1624); ѡнъ еще болеs хлюбилъ, и над иные прикладалъ мовꙖчи, а гдеж ест вѣра ваша (Пралог, 677); геретицы ... вѣрою и наꙋкою свою фалшиве хлюбꙖт, цр0483квъ его ѡкрꙋтнеи ниж которіи иншіи преслѣдꙋют (Выкл., 21); ижъ ми грозиш мꙋками, вѣмъ то же з того вы хлюбите, иж што вѣрных божих мꙋчыте (Зб. 82, 188б).
с. 93
Хлюбитися, хлубитися, хлюбитисе дзеясл. Выхваляцца. понижаешъ тыхъ которыи се спущают на самых себе и в силѣ се своей хлюбꙖт (Біблія, 563); если ведаючи и хлюбечис же Ꙗ лепеs то поправлю кгды при ложи, тот смертелне грешит (Зб. 261, 213); спѣваючи ѡныs ѱалом: да постыдꙖтсꙖ нечестивыи иже резаным богом кланꙖютсе, и з своих се болванов хлюбꙖт (Бельск., 279б); ач теж правостsю вѣры и титꙋлом сыновства церsковнаго сѧ хлюбѧтъ (Карп., 9–9б); лѣпшаѧ естъ речъ, кгды сѧ грѣшный обачаетъ, и до покоры приходитъ, нѣжли кгды справедливый зs цнотъ своихъ хлюбитsсѧ и выноситs (Каліст, I, 6б); дѧкꙋю тобѣ жесь сынѡвъ моих скромилъ же бы сѧ не хлюбили, и высоко ѡ собѣ длѧ подвиговъ своихъ не держали (Мак., 16б); тыи которіи ... доходы мнѡгіе маютъ, еднак заживаючи баченsѧ, не хлюбѧтsсѧ и не подносѧтsсѧ, але держатъ мѣрꙋ (Там жа, 255); ѡт того моцъ взѧвши діѧволъ, и звитѧзствомъ хлюбѧчисѧ, за оумнѡженемs людского рожаю, вшелѧкꙋю злостs до срдца ихъ вкинꙋлъ (Варл., 49б); аки такъ бы пристоꙖло дочасне се хлюбити, і статисꙖ невдꙖчным сотворителеви, которыs мнѣ далъ вѣрꙋ свою (Зб. 107, 180); длꙖ скрытого сꙋдꙋ божого всегды быти маем боꙖзливые ... николи не хлюбечысꙖ з добрых ꙋчинковъ (Зб. 255, 95б); Ꙗко апостол ст0483ыs мовить не даs боже, абым се в чомъ иномъ хлюбит мелъ, ѡдно во кресте гсда нашего исус ха0483 (Там жа, 197б); Александер хлюбилъсꙖ быти чꙋsнымъ, ижъ зтꙖгнꙋвъши за ложко рамꙖ спалъ и в рꙋцѣ мѣдꙖнꙋю галъкꙋ держалъ (Зб. 259, 11); ѡ слепый и глупий, где жъ тутъ розꙋмъ вашъ которим сꙖ хлюбите (Пралог, 555); хлюбили сꙖ тыи которие тебе ненавидꙖт, впосеред ст0483а нарочитого твоего (Пс. ХVII, 56б); хлюбꙖтсꙖ вs великих богатствах (Там жа, 124); жаденъ ... нехаs сꙖ не хлꙋбит Ꙗкобы зꙋпелне былъ ꙋбеспечоныs, поки ест в томъ животѣ (Выкл., 141). Параўн. хлюбити.
с. 93
Хлюбить гл. хлюбити
с. 94
Хлюбливе прысл. Ганарліва. молитва моцною естъ зброею тымъ, которыи еи оуживаютъ, але хто велерѣчиво и хлюбливе молитsсѧ, Ꙗкъ Фарисей оный, тратитъ молитвꙋ (Каліст, I, 32б).
с. 94
Хлюбливый прым. Тое, што і хлюбный. офѣры и добрыи справы и цнѡты Фарисеовы Ꙗкъ пышныи и хлюбливыи ѡмерзивши ѡткинꙋлs, и Ꙗкъ дрꙋгого братоꙋбiйца Каина осꙋдилъ его (Каліст, I, 7б); жебы сѧ емꙋ Хс0483 Гд0483ь хлюбливымъ быти и высоко о собѣ держачимъ не здал, не реклъ, чи хочешь же Ꙗ тебе оулѣчꙋ: але чи хочешъ здоровъ быти (Там жа, 123б); Любочестенъ, любочестный: ... хлюбливый, барзѡ гвалтовне а пилнѡ стараючійсѧ ѡ що (Бяр., 75).
с. 94
Хлюбный прым. Славалюбівы; ганарлівы. то знакъ и прикладъ не хлюбsной але покорной добродѣтели (Каліст, II, 145б); нехай же сѧ жаденъ зs братіи не подноситs, ани до хлюбного о собѣ мниманsѧ приходитъ (Мак., 280). Параўн. хлюбливый.
с. 94
Хлюбячийся дзеепрым. ад хлюбитися. Кроль зась легкого того человѣка порожнею гордостsю хлюбѧчогосѧ видѧчи, зараз сѧ до потѣхи и весельѧ ѡбернꙋлъ (Варл., 266б).
с. 94
Хлюстъ наз. Кнут, розга. ѡтповедели жидове и рекли. оу нашом законе писано. иже коли против чл0483вка кто согрешить. достоен есть сорокъ хлюстов безъ ѡдного взѧти (Пак. Хр., 19б).
с. 94
Хлябъ, хлябь наз. 1. Бездань. днꙖ теды назначоного ѡтворил богъ хлꙖби небесныи мсца второго двадцат семого днꙖ (Біблія, 24–25); дн0483Ꙗ теды назначоног ѡтворил бг0483ъ хлꙖбы то ест ꙋпꙋсты небесныи (Бельск., 9); замъкни ѡные хлꙖбы небесные и затлꙋми ѡныs гоsныs дожъдъ слезъ и плачꙋ (Зб. 259, 9); вsспомнилъ гдсь бг0483ъ на Нѡѧ ... привелъ вѣтръ на землю и оупали воды и замкнꙋлисѧ жерела пропасти и хлѧби нбсныи (Хран., 15б). 2. Паток, вадаспад. безна безноу призывает в голосе хлѧбіи твоих (Пс. ХVI, 43б).
с. 94
Хлямисъ наз. Хлам’ё, старызна. Хламида: Юпка, делюрка ... зри хлѧмисъ (Бяр., 322).
с. 95
Хмара наз. Хмара. зморали б его тма и тѣн смертныи ѡтпочивала б над нимъ хмара (Зб. 262, 13); дн0483ь гнѣвꙋ дн0483ь ѡныи, дн0483ь смꙋткꙋ и оутискꙋ, дн0483ь фрасꙋнкꙋ и бѣды, дн0483ь темности и померченѧ, дн0483ь хмары и вихрꙋ (Варл., 78б); бо се ты не кохаешъ вs згꙋбѣ нашей, але по хмарѣ Ꙗсность, а по плаканью и слезахъ радост даешъ (Хран., 385б). Параўн. хмура ў 1 знач.
с. 95
Хмаритися дзеясл. Хмарыцца. Дрѧселꙋетъ: Хмаритсѧ (Бяр., 39). с. 95
Хмелевый, хмеловый прым. ад хмель у 1 знач. То естъ пуща ся сама въ собѣ маеть ... съ прудыщами, и зъ лугами хмеловыми, съ бояры путными (АЮЗР, II, 108, 1470); пѣнязи льняные и хмѣлевыи, и капщизны съ корчомъ, и отъ мѣстниковъ платы, и помѣрные и торговые пѣнязи ... беремъ и привлащаемъ на насъ и на потомки наши (АЗР, II, 200, 1529); просилъ насъ панъ Дмитрей о вижа на огледанье тыхъ кгрунтовъ земленыхъ поброныхъ и о скаженье межи, токъ и о вырубанье лугу хмелевого (АВК, ХХI, 79, 1555); зъ милости своей малженское дала, даровала и записала тое имѣнье свое Свяцко, дворъ, будованье, оселисча зъ огороды, сады овощовые и хмѣлевые (РПП, 187, 1556); продалъ и на вечность спустилъ есми тое именичко свое властное отзызное ... з будованьемъ хоромъ домовыхъ и гуменныхъ ... з сады овощовыми и хмелевыми (АВК, ХХIV, 408, 1583); даю, дарую и сим остатнее воли моее тестаментомъ записую ему, братаничу моему Яну Матеевичу ... имене мое властное ... з селищом дворным, огороды овощовыми, хмелевыми (АВК, ХХХII, 378, 1596); продали ... также дворъ свой на Получесю в Осипове ... з гоны бобровыми, з сады хмелевыми, с зловеньемъ у ней звера всякого (ИЮМ, ХХIV, 515, 1635).
с. 95
Хмелище, хмелищо наз. Тое, што і хмельникъ у 1 знач. шъто хмелища князя великого за Боловячою, у тое се архимандриту не въступовати (АВК, ХI, 4, 1398); ино мы то ему потвержаемъ и его жоне, и ихъ детемъ ... со всимъ съ тымъ, што къ тому именью и къ дворцу здавна прислухаеть ... и з ловы, съ хмелищи и съ озера, съ ставы, ставищи (КЗ, 144, 1493); зоставили ѡни собѣ ставъ на рецѣ на Сервечи, и затопили намъ хмелища наши звечистыи и сеножати (КСД, 1319, 1519); тое хмелищо купилъ ꙋ ѡтца ихъ въ пана Гринька Маскевича (Там жа); пакли бы хто хмелища кгвалтом подрал або порубал ... таковыs маеть кгвалт заплатити (Ст. 1529–Ф, 128); з другое стороны подле хмелища короля его милости (АВК, ХХIV, 287, 1567); хто бы комꙋ хмелища подралъ або порꙋбалъ ꙋ чыеs дедизне а то на него слꙋшнымъ доводомъ переведено будеть, таковыs мает кгвалту платити дванадцать рꙋблеs грошеs, а если бы дерева не посекъ толко хмель подралъ, то маеть тры рꙋбли грошеs заплатити (Ст. 1588, 387); третее поле жытомъ з нимъ Станиславом Скобейкемъ и малжонкою его на поли засееное ... з сады, с хмелищами, з дырваны, протеребъки, мышники (АВК, ХХХII, 150, 1596); хмелища кождый з насъ у своей части маемъ меть и ихъ зажывать (ИЮМ, ХХIV, 215, 1634).
с. 95
Хмелникъ гл. хмельникъ
с. 96
Хмелный гл. хмельный
с. 96
Хмеловый гл. хмелевый
с. 96
Хмель наз. 1. Хмель. Пакли бы хто хмелища кгвалтом подрал або порубал ... таковыs маеть кгвалт заплатити ... А естли бы толко хмел подрал а не посек тотъ маеть платити шкоду з навѧзкою (Ст. 1529–Ф, 128); хмелникомъ замковымъ, которые хмель на замокъ деруть, съ села Лучанъ съ дыму по грошу широкому (АЗР, III, 285–286, 1584); если бы дерева не посекъ толко хмель подралъ, то маеть тры рꙋбли грошеs заплатити (Ст. 1588, 387); тую частью мою помененую и с подданымъ ойчычомъ ... с хмели с хмелищами и уступъ ловенья рыбъ у возере Мышонъку ... але все огуломъ и вздоймомъ продалъ есми обель (ИЮМ, ХХIII, 321–322, 1634). 2. Суквецце гэтай раслiны ў выглядзе шышак; зерне хмелю. придали есмо дани къ той же церквѣ ... на Колотовинныхъ дѣтехъ и на ихъ сусѣдехъ подлужы пять кадей меду, а двѣ бочки хмелю и пятнадцать грошей накадныхъ (АЗР, I, 80, 1463); опредѣлили мы дани ... двѣ бочки хмѣлю (АСД, II, 4, 1463); за хмель на пиво 3 гроши (АСД, VII, 19, 1520); они третюю часть въ збожю и въ хмелю маютъ ему давати (АВК, ХVII, 141, 1540); онъ з ыншимъ помочникомъ своимъ нанялся въ мене хмель везти до Немецъ (Там жа, 236); робятамъ малымъ и невѣстамъ губъ, овощу лѣсного всякого, ягодъ, и хмѣлю во всихъ пущахъ нашихъ не боронити (АЗР, III, 86, 1557); при той дани поплату денежною копъ двѣ ... а зъ кождого дыму ... хмѣлю по рѣшоту одному (АВК, ХIII, 339, 1588); в томъ же спихлеру ... хмелю фасы две, кубъловъ тощыхъ тры, ванна одна, ридлевъ тры, мотыка одна (АВК, ХХ, 137, 1598); хмелю купили за золотый (ИЮМ, III, 21, 1685); купили ... хмелю мерокъ шесть (ИЮМ, IV, 30, 1686). 3. Стан ап’янення. пьꙖници хмѣль ѡчи ослепи. а бг0483атыи ѡглоухъ во скꙋпости (Чэцця, 339б). ◊ Х м е л е м ъ г о л о в у о к л а д а т и – пад хмелем (знаходзiцца ў стане ап’янення). не мовлю ѡ тыхъ которие собѣ хмелемъ головꙋ ѡкладают (Зб. 259, 280б).
с. 96
Хмельникъ, хмелникъ наз. 1. Хмяльнік (месца, дзе расце хмель). Пани Олене Кезкгайловой сеножати даны по реце по Муши съ пущою и съ хмел[ь]ники, погонъ отъ Ѳевесы до Немецкое границы (КЗ, 74–75, 1466); которыи жъ дворы панъ мужъ мой Александръ король его милость далъ ми ... и зъ лѣсы, и дубровами, и съ хмельники (АЮЗР, I, 35–34, 1507); маетъ онъ тую верхуписаную волостку Вядо держати со всими людми ... зъ ляды и зъ лядищи, и зъ хворостники и съ хмѣлники (АЗР, II, 42, 1508); есьмо отъцу его, воеводе полоцъкому ... дали и на вечъность потвердили волостъку нашу в Полоцъком повете ... и з сеножат[ь]ми, и лесы, и дубровами, и хмел[ь]ники и з бобры, и ловы зверыными и пташ[ь]ими (ПГ, III, 7, 1506–1513). Параўн. хмелище. 2. Нарыхтоўшчык хмелю. хмелникомъ замковымъ, которые хмель на замокъ деруть, съ села Лучанъ съ дыму по грошу широкому (АЗР, III, 285–286, 1584).
с. 97
Хмельный, хмелный прым. 1. Які мае адносіны да хмелю. Сопега, жаловалъ и оповедалъ то на коморника его королевской милости пана Матея ... о скаженье межи, и о спустошенье луга хмельного (АВК, ХХI, 79, 1555). 2. Які выклікае ап’яненне. Сікера ... хмѣлныи напиток, ил пьѧнство, лꙋк, а0483 зр оловина (Бяр., 309).
с. 97
Хмура наз. 1. Тое, што і хмара. тогды мгла чернаіа и хмоуры темные землю оусю накрили (Валх., 49б); напервыs болван велми высокиs поставил ... перꙋна бога громꙋ, хмꙋр и блискавиц (Стрыйк., 446); южъ зsтертисѧ зs ними мѣли, а ѡто оболокъ сталъ вs посродкꙋ имъ окривши хмꙋрами перешкодилs (Мак., 369); на нб0483ѣ хмуры барзо гнѣвливые (Дыяр., 159б). 2. Змрок. иж ꙋже гд0483ъ бг0483ъ за грехи людские выдат мѣл поганым ѡное мѣсто, теды жаднаꙖ людскаꙖ потꙋжност не могла собѣ дат помочи, бо в семиs час ѡнои ночи настꙋпила великаꙖ темност над мѣсто, з которои се хмꙋри чирвоныи Ꙗко кровавии кропли на землю пꙋщали так великие Ꙗко воловое ѡко (Бельск., 389б); Сꙋмракъ ... хмꙋра (Бяр., 217). 3. // перан. Сумнасць, панурасць, заклапочанасць. Лазаръ ... которій мнѡго вони и плюгавства вs дш0483ꙋ набравши, темностsю и хмꙋрами былъ наполненымs (Мак., 287); спасител ... видилъ по постꙋпкахъ по фꙋриꙖхъ по воли ижъ хмꙋра настꙋповала непослꙋшъныхъ ѡвечокъ (Зб. 259, 579б). 4. // перан. Вялiкая колькасць чаго-н. оубѣглисмо хмꙋръ несытости, и тꙋчи немѣрности оушлисмо. Ꙋбѣглисмо срокгихъ тꙋчъ недбалsства, моцных навалностей роспꙋсты (Калiст, I, 29).
с. 97
Хмурети дзеясл. Хмурнець. самаѧ таѧ свѣтлость, иншимъ разомъ барзѣй запалѧетсѧ и свѣтитъ, а часомъ слабѣетs и хмꙋрѣетъ (Мак., 73); ласка Ꙗкъбы натꙋралне прилѣплена до чл0483вка ... подчасъ хмꙋрѣет и слабѣет подчасъ тежъ оустꙋпꙋетъ (Там жа, 395).
с. 98
Хмуритися дзеясл. Хмурыцца, станавіцца змрочным (пра неба). рано, нине непогода: чірsвонеетsца бо сѧ хsмꙋречи небо (Цяп., 22).
с. 98
Хмурный прым. Хмарны, пахмурны; змрочны. тое мѣстце тогды мгла такъ темнаꙖ хмоурнаѧ ѡкрила и ѡгорноула (Валх., 81); которому служать слонце, мц0483ъ, и звѣзды, хмурное и Ꙗсные повѣтрее, и дожsчи (Пралог, 565). Параўн. хмурый.
с. 98
Хмурый прым. Тое, што хмурный. да тако злыи дх0483ве а смердѧчие тело лихомоу а смердѧчомоу радоуючисѧ кидали его по воде. теперь оу водоу понорѧт теперь ѡпѧт на поветре воздоимоуть. а навалы силне на водахъ пороушали блискавици и хмоурыи громы и грады на повѣтре (Пак. Хр., 25).
с. 98
Хмысъ наз. Хмыз, хмызняк. заросли съ хмысомъ и непотребнымъ мѣстцомъ зъ лишку на двѣ волоки у приселенью пана Вербовского поступилъ панъ Сушко въ надотатокъ моркговъ пять (АВК, VI, 150, 1594).
с. 98
Хобаль наз. Палюбоўнік. дочки дей ваши сами у васъ сыры покрали и хобалемъ подавали (АВК, ХVIII, 9, 1561).
с. 98
Хоботъ наз. Хобат. ѡд зволоченꙖсе хоботом люциперскимъ ѡт наsвышшого нб0483а церковного, завше ваги несправедливости на дол ... ꙋпадали и аж до самаг центрꙋм пекелsного ꙋпали (Дыяр., 166).
с. 99
Ховане гл. хованье
с. 99
Хование гл. хованье
с. 99
Хованне гл. хованье
с. 99
Хованый дзеепрым. 1. Ад ховати ў 1 знач. на той горе на первое жидов длѧ а потом римлѧн. оу ден и оу ноч звездозорци жидовскіе абы стерегли хованы были (Валх., 39); не въ скарбѣ его милости земскомъ были хованы, але на иномъ которомъ певномъ особливомъ мѣстцу (АЗР, III, 5, 1547); главизна .и0483. ѡ прем0483дростех ѡсобных и таиниць хованых (Арыст., 235); тотъ же ѡгон был хованыs ажъ до неволи вавилонскои (Біблія, 163); ховано тоs ѡгон так долго аж до збꙋренꙖ иерꙋсалимꙋ през навходоносара цр0483а вавилонског бо тог часꙋ был хован, в долине сꙋхоs (Бельск., 56б); Патриарха фотыs взꙖл ризꙋ прест0483ои бг0483ородицы, котораꙖ там была межи иншими ст0483ыми речами ховано (Стрыйк., 438б); ижъ свежо знать где-сь тело у схованью ховано и знову на волоки подвезено и покинено (АВК, ХVIII, 220, 1608); слꙋшне абовѣмs рекли, жебы в них кролевскіе короны и клейноты были хованые (Варл., 45); если дом старог законꙋ, был домом божым, и домом молитвы в котором скрыну древꙖнꙋю ховано (Зб. 255, 93б–94). 2. Ад ховати ў 3 знач. Тежъ хочем и уставляем вечными часы быти хованы (Ст. 1529, 4); ижъ они мало не кожъдого году меры торговыи, которою збож[ъ]е продають, прибавляють, такъ, ижъ тежъ вжо мало ее на половицу прибавили надъ оную первшую меру, которая съ стародавъна была хована (КПД, 153, 1547); по таковомъ досыть учиненью сесь нашъ записъ вѣчистый, продажный листъ, въ судѣ и въ каждомъ врадѣ ... держанъ и хованъ быти маетъ (АВК, VIII, 480, 1594); нехай тое межи нами заховано боудетs. што если быхмо и не мовили, повинна есть речъ абы ховано было братскою млстью (Апакр., 188); тотъ же ѡгон был хованыs ажъ до неволи вавилонскои (Бiблiя, 163); хотѣли емꙋ тог помагат вси трои ѡкром приꙖмꙋса бо тоs был против томꙋ мовꙖчи иж гостем и послом мабыт вера хована (Бельск., 79б); нехай хованъ бꙋде на пришлыи потомъ рожаи (Хран., 94–94б); лѣска Аронова ... в великоs чести хована длꙖ розезнанꙖ ꙋрѧдꙋ правдиве свещеническаго (Зб. 82, 25б). 3. Ад ховати ў 4 знач. Тии еже хованы были во красных речах хопилисѧ гною (Скар. ПЕ, 10); ѡ книгах земскихъ в кождом повете где будут хованы (Ст. 1566, 45б); ѡ наездъ кгвалътовныs на домъ шлꙖхетъскиs, не толко на самыs дворъ, але и на гꙋмно або на дворецъ, гдѣ быдло и инъшое гсдръство домовое бываеть ховано (Ст. 1588, 167); все збоже под моцъю фараѡновою нехаs сыпано и ховано будет по мѣстахъ (Біблія, 92); в церкви сикел справедливои ваги былъ хованыи (Выкл., 45б). 4. Ад ховати ў 5 знач. ижем при нароженю его видѣл живюлы пременены, теды нехаs бꙋде ховано в доброs памети, Ꙗкобы был моs сын (Алекс., 4). 5. Ад ховати ў 7 знач. Тогды таковые [шаленые] ... ѡт приꙖтелъ и слꙋгъ своихъ в замкненью моцномъ и за сторожою доброю ... хованы быти мають (Ст. 1588, 434); был поsман ... и приведен до вилнꙖ, где под сторожею вs вꙖзеню ꙋчтивом хован был (Стрыйк., 540); Ꙗко ст0483аꙖ варвара хотꙖ и под великою стражою ѡт ѡтца поганина хована была (Зб. 255, 228б). 6. Ад ховати ў 8 знач. подлѣ обычаю колегіумъ иншихъ мѣстъ, держанъ и хованъ быти маеть, вѣры хрестьянское повшехное (АСД, III, 28, 1568); приказане ѡт всѣх подданых кром всꙖкои вымовки абы было ховано, и абы каждыs ѡсобливе власности в покою ѡдержалъ и справовал (Алекс., 23). 7. Ад ховати ў 9 знач. Филипъ царъ ... вшол до алимпиꙖды и реклъ еs: ꙋмыслилом был абы тое дѣтꙖ жадным ѡбычаемъ не было ховано (Алекс., 4); потом его до ѡтца пошле: а если буде дѣвка, теды ест хована водлугъ нашего ѡбычаю (Там жа, 26). 8. Ад ховати ў 10 знач. кони врадникъ кожъдый у своемъ дойзрен[ь]ю маеть мети и самъ отъповедати, естли зле будуть хованы (КПД, 586, 1557); цена птахам хованымъ на мысливство (Ст. 1566 I, 95б); Петръ Лясковницкий ... жоравы мои хованые, дворные, з ручницы пострелял (АВК, ХХХVI, 81–82, 1582); цена птахомъ хованымъ на мысливство (Ст. 1588, 513); курицъ тринадцать, голубовъ хованыхъ тридцать, псовъ надворныхъ брехуновъ два (АВК, VIII, 466, 1593).
с. 99
Хованье, ховане, хование, хованне наз. 1. Сховішча; схованка. въ тыхъ троихъ хоромахъ ничиего иншого, но только одно пана Степана Сопежино хованье (АВК, ХVII, 430, 1561); единъ зъ урядниковъ замковыхъ Острожскихъ, подобно, стародавнымъ звычаемъ, вшолъ до мѣшканья и хованья его, и тамъ штось забрано (АЗР, IV, 210, 1600–1605); Скровъ: хованіе. исход ... съкровище, скарбъ. зри: съкровище (Бяр., 148); золотыꙖ нарꙖды, которыꙖ был ѡтц0483ъ его з цр0483кви соломоновои выбрал. и в добром хованю мел (Жыц. св., 5). ◊ С к а р б н о е х о в а н ь е – скрыня для збору ахвяравання. гледелъ, ѧко тижsба мечеть гsрши вs сsкарsбное хованье (Цяп., 62). 2. Захаванне; збераганне. О хованіи книгъ земскихъ (АЗР, I, 40, 1420–1423); о которомъ всемъ хованью тое сумы податковое ... на властную потребу ... того панства было выдано панове депутаты ... передъ всими нами (АВК, III, 276, 1577); маетность их Ꙗко лежачꙋю, такъ и рꙋхомꙋю в цэлости мети (маеть), и щого бы за долгимъ хованьемъ детемъ, шкода быти мела, тые речы на пн0483зи маеть ѡборочати (Ст. 1588, 294); скрынъка того братъства для сполного хованя пенезей староста теперешній и на потомъ будучые у себе маеть ее ховать, кгдыжъ ему все зверено (ИЮМ, VIII, 226, 1594); на ховане пилное тоеи рызы и тых двох ѡхендозствъ ... иж гиркан архиереs збꙋдовал был моцнꙋю при церкви вежꙋ (Бельск., 203); ꙋпоминаючи братию и всѣхъ которые его навежали, и паненки свꙖтыи до хованꙖ вѣчной чистости и до службы ѡблюбенца несмертелъного (Пралог, 488); были тыи Гмахи при цр0483кви едны на ховане скарбовъ цр0483ковных (Выкл., 82б); купили коробку для хованне речей (ИЮМ, ХVII, 67, 1710). 3. Выхаванне. учынил угоду з братовою своею малжонъкою небощыка князя Петра ... около хованя детей небощыковских (АВК, ХХХVI, 106, 1582); маеть быти дана [невеста] до росправы на ховане на такое местъцо, где водлꙋгъ стану своего при белыхъ головахъ ꙋчстиве хована была (Ст. 1588, 407); на мене припало ховане детокъ и плачене немало долговъ его (Еўл., 135–136). 4. Захаванне, выкананне. Был собор апостолскиs в ерꙋсалиме на котором теды соборѣ ѡбрѣзане и ховане законных ѡбрꙖдков чинит заказано (Бельск., 210). 5. Утрыманне. ѡ способе выволаньѧ Ꙗкими словы маеть быти чынено, и ѡ хованью ката на врꙖде кгродскомъ (Ст. 1588, 399). 6. Гадоўля, развядзенне, выкормліванне. коли ѡбачили иазировꙋ и галадовꙋ земли способныи до хованꙖ быдла пришли до моsсеꙖ (Бiблiя, 212); ани взꙖли левитове иншого дѣлу в земли, ѡдно мѣста на мешкане, а предмѣстьꙖ ихъ Ꙗ ховане статков своих (Там жа, 250); коли обачили и Азіровꙋ, и Галаадовꙋ землю способныи до хованьѧ быдла: пришли до Мѡѵсеѧ ... и рекли (Хран., 148б–149). 7. Догляд. если хто злецытъ ближнемꙋ своемꙋ осла, вола, овцꙋ, и кождое быдлѧ на ховане а здохло бы, або ѡт звѣрѧ заедено нехаи ѡтнесе до негѡ што забито есть, а не нагородитъ (Хран., 99б). 8. Пахаванне (?). Оповѣданье пана Яна Монтолта на князя Курпского, о непристойное мордованье и хованье матки его, жоны своее (АЗР, III, 228, 1578).
с. 100
Ховати, ховать дзеясл. 1. Хаваць што-н., класці дзе-н. так, каб ніхто не мог знайсці або ўбачыць. ижъбы есте сами зъ братьи своее обрали людей добрыхъ ... одного закону Римского, а другого закону Греческого, а при нихъ третяго, писаря которыи бы тыи пѣнязи серебщизныи отъ васъ отбирали и за своимъ ключомъ ховали (АЗР, III, 7, 1547); хто всѣмъ владаетъ што есть оу домꙋ, тои господарем есть всее челѧди, которыи за своим ключем все ховает (Апакр., 96); по выгнаню македониꙖ цесар книги и дѣи соборꙋ халкидонског, которых македониs в церковном скарбе пилне ховал спалил (Бельск., 318); слышачи то дариs поднеслъсе и реклъ: приꙖтелю штож то чинишъ, ижъ ты кубки до пазꙋхи ховаешъ (Алекс., 18); ѡные пѣнꙖзи ѡтобравши, книги ѡныи в добром спрꙖте ховат казала (Рым., 80); тело зъ собою взявши, ажъ подъ день трынадцатый месеца Апреля, въ себе, въ соломе ховали (АВК, ХVIII, 220, 1608); кгды есми зашолъ за избу его и почалъ тое серебро ховать, на тотъ часъ знашолъ мене тотъ Демидъ Артюховичъ (ИЮМ, VIII, 322, 1612); реестра съ прыходовъ братскихъ, такъ тежъ и росходовъ, маютъ ховать у скрынце братской (Там жа, 412, 1625). 2. Даваць прытулак каму-н. Хто бы злодея лицованого в себе в дому ховалъ (Ст. 1529, 100); они ... летровъ досвѣтчоныхъ забіяковъ вмѣстѣ ховають, ижъ я имъ того бороню (АСД, I, 39, 1536); тіи кои бы мели земли боронити. боудоут при собѣ мордери. а злодеи ховати (Сівіла, 5); понаместникъ дей вашъ ... пна моего пострелил ... але вамъ у головах вину даю, вы ведаете, кого у селе своем ховаете (АВК, ХХХVI, 157, 1582); коли бы хто злодеѧ приличного ведоме в домꙋ своемъ, албо на именью своемъ ѡсадивши домом ховалъ або мешкати допустилъ (Ст. 1588, 536); людей лезныхъ, своевольниковъ бунтовниковъ ... ховаеть (АСД, II, 17–18, 1601); рекъ проклꙖтый тоs господар що ꙋбіицꙋ ховает (Алекс. 1697, 53). 3. Захоўваць, берагчы. ажь до смерти чистотоу свою ховали (Валх., 66); Ꙗко деръжишь ѡ иноцехъ или ѡ девстеницѣхъ, которые молбою ѡбещають девъство ховати даже къ смерти (Будны, 26б–27); котораѧ девка богомъ своимъ подлугъ ѡбычаю поганского пошлюбила чистость ховати (Патр. П, 94); яко бо дѣвица доколѣ свое дѣвство честно ховаетъ, дѣвицою есть (АЗР, IV, 226–227, 1600–1605); ѡтцове же ст ховали тот звычаs и по нынешныs дн0483ъ ховают (Зб. 261, 75); взꙖвши крол ѡт Витовта присꙖгꙋ, иж мѣл ховат вѣрꙋ и приꙖзнъ кролевствꙋ полскомꙋ (Стрыйк., 551); чистост тѣлесную такъ ховалъ, Ꙗкъ бы не в тѣле жилъ (Пралог, 575); коли кто оучинитъ ѡбѣтницꙋ ховати чистость ажъ до см0483рти ... той не можетъ зs жадного встꙋповати вs станъ малженскій (Зб. вып., 82). 4. Трымаць што-н. у пэўным месцы, зберагаць для якой-н. патрэбы. Съ которыхъ то речей вси вжытки воитъ и з бурмистры ку местской оправе ховати будуть (КЗ, 743, 1499); шпихпиръ, где порохи и инши потребы ку стрельбе ховають, глиною обмазанъ (АСД, VII-1, 78, 1552); розумѣи Ꙗко надобѣ при собѣ маетность ховати (Будны, 94б); тꙋю печать писар земскиs присꙖжныs ꙋ себе сам а нихто иншыs ховать маеть (Ст. 1566, 45б); я упоминал его, абы грши в целости ховалъ и товаришу Левону отдал (АВК, ХХХIХ, 271, 1579); будучы в него в коморе кождую реч цудне а радне панскую ховалъ и справовал (Рач., 310); которое дерево на той ниве ховал для своее потребы (АВК, ХХХ, 380, 1609); трафилосе же также ѡ девꙖтоs годинѣ сѣлъ ѣсти алиж с того коша, где хлѣбъ ховал великиs дым повсталъ и през ѡкно келеsное вышол (Зб. 107, 191). 5. Берагчы як скарб; трымаць у памяці, сэрцы. хто бовѣм приказане бж0483ое ховает ест знаком же милꙋет бг0483а (Зб. 261, 84); симеѡнъ боꙖзню и страхом знꙖтыs переложил неѡтменно ѡное слово, а ховалъ в собѣ ѡную таемницꙋ (Кн. Мак., 47); живыхъ вѡд, жродла, хꙋть и прагненье мѣла, и неровно лепѣй, тотъ дорогий скарбъ, вs срдцꙋ и памѧти своей, ховатs оумѣла (Карп., 45б); так и сій ѡдвсюль Дх0483ови ст0483омꙋ прилꙋчоны подобными бываютъ Хрстови цноты силъ Дх0483а стале вs собѣ ховаючи, зsвнꙋтръ и зевнꙋтръ чисты, а вшелѧкой змазы и наганы прожни (Мак., 195); господ и збавител мовилъ до своих ꙋчеников если мене хто милꙋет и бꙋдет ховат слово мое. а ѡтец моs его помилꙋеть (Зб. 255, 65б–66); если слова мое ховали и ваши ховат бꙋдꙋтъ (Зб. 259, 574б); ѡ бж0483е моs хочу абых чинил волю твою, а закон твоs ховал есми в серци моем (Пс. ХVII, 14); што з писма ст0483ого ꙋслышал, то на памѧти Ꙗко на выритом камени ховал (Зб. 82, 324б). 6. Мець пры сабе, выкарыстоўваць для якой-н. мэты. мы дворянъ нашихъ ховаемъ на дворѣ нашомъ для нашое господарское потребы (АСД, I, 11, 1522); отъ ... наймитовъ и наймичокъ, которыхъ въ домехъ своихъ для послугъ ховають, отъ головы по два гроши (КПД, 828, 1566); панове ... которые тэж шлꙖхту служэбниками ꙋ себе ховають не мають сами ѡ почстивости их судити кроме насъ (Ст. 1566, 29б); кони дрыганты на стайни держати: давай же имъ въ лѣто и въ зимѣ овесъ и сѣно, подстелай же штоночъ, ховай же для нихъ слугу (Мял., 318); можнеsшого клещенца при жонах ховают ꙋ место ѡхмистров которие их пилно стерегꙋт (Наб. тур., 23б); кролеве преречоныи, и звлаще амазис вториs и дрꙋгие по нем, не ховали на дворѣ своем жадног слꙋги, которыs бы чог ѡсобног не ꙋмѣл (Бельск., 13); бо кожное братство особныхъ слуг з своего братства обираеть, и для послуг своих ховает (СДГВ, 37, 1608); Ꙗкъ отецъ двох сн0483овъ, ѡдного дитѧтемъ, а дрꙋгогѡ млоденsцемъ маючи, болшого до мѣстъ и кромнъ обчих посылаетs, а малогѡ который ничого справовати не можетъ, при собѣ ховаетъ (Мак., 312). 7. Утрымліваць каго-н., прымушаць знаходзіцца дзе-н. супраць волі. естли бы хто кого невинного ... таемне, бꙋдь тежъ и Ꙗвне ховаючы везеньемъ, битьемъ, мореньемъ голодꙋ, и чымъкольвекъ ѡкрꙋтенъство и зельжывости Ꙗкие надъ нимъ водлꙋгъ мысли своее выконывалъ (Ст. 1588, 424); тотъ Матысъ Мѣдыцкій ... Войтеха Брозовского ... звезавши ... билъ ... и такъ звезаного ажъ до завтрея въ дому своемъ у везенью ховалъ (АВК, VIII, 481, 1595); тотъ Туръ мне поведалъ, же дей по забитью Карловичовомъ черезъ неделю, у комору мене пани замкнувшы, ховала (АВК, ХVIII, 211, 1607); гды нашодши ѡдного вꙖзнꙖ в темницы римꙖнина, ѡ долгъ сто золотыхъ седꙖчого, а не могъ ꙋжит позычалника абы его ꙋ вꙖзеньню не ховалъ, взꙖлъ гроши церковные и выкꙋпилъ вꙖзнꙖ (Пралог, 673). 8. Выконваць, прытрымлівацца чаго-н. приказуемъ ... звычаи добрые стародавные тым статутомъ нашымъ ховати (Ст. 1566, 31); гетманове мають реsстра списаньѧ воsска порадные мети, и с пилностью ихъ ховати (Ст. 1588, 57); тꙖжко коли сн0483ъ свѣцкиs не ховает приказанꙖ ѡтцевског (Зб. 261, 112); товиꙖ ... се з дѣтинства завжды боꙖл гсда бога и росказане его ховал (Біблія, 588); таковꙋю помсту ꙋчиню над жиды, ижъ будꙋт вѣдат, чие приказане мают ховат: а всꙖкож и длꙖ того тирꙋ не ѡпꙋстил (Алекс., 76); вѣры и набоженства стережѣмо, приказанѧ Бж0483іи ховаймо, Бг0483а и ближних любѣмо (Каліст, 146); зновꙋ, если мене милꙋете, ховайте приказанsѧ мои (Мак., 197); таѧ есть правдиваѧ и статечнаѧ надѣѧ жебы чл0483къ ховал приказане гсне (Зб. 107, 88б). 9. Даглядаць, клапаціцца аб кім-н.; выхоўваць. тещу свою маеть онъ ховати на именьи до ее жывота (КЗ, 803, 1500); пакли бы которыи ѡтмер детеи своих не полецавши никому тогды жона маеть дети ховати и на всемъ имени седети на вдовъем столцы до летъ детиных (Ст. 1529–Ф, 44); онъ маетъ мене до смерти ховати (РПП, 200, 1538); ино я ихъ водлугъ обычая, яко на то слушитъ, ховалъ и одевалъ (АВК, ХVII, 264, 1541); братьѧ тежъ або стриеве и которыеколвекъ близские маючи сестры в опеце своеs, покуль ихъ замꙋжъ выдадꙋть, мають ижъ ꙋчстиве на всемꙋ ховати, деръжечи при них невестꙋ старꙋю статечную (Ст. 1588, 277); Симонъ Гридковичъ зъ женою своею ... тую дочку ставить и ховать учстиве прырекли (ИЮМ, VIII, 257, 1598); если жена почне и породит сына, ховает его ажъ до семи лѣтъ (Алекс., 26); мѣлъ сн0483а ѡдного в котором се велми кохалъ и роскошsне его ховалъ (Пралог, 585б); ѡн имъ реклъ, ѡ вѣрsныи мои слꙋги и братіꙖ, жонꙋ мою, и маткꙋ свою нн0483ѣ ѡтдаю вамъ, и прошꙋ абысте ихs до смерти ховали (Алекс. 1697, 100). 10. Гадаваць, выкормліваць (жывёлу). яко онъ тую свинью мою зранилъ, даваломъ ему ховати, поки бы ся выгоила (АВК, ХVII, 263, 1541); пры кожъдомъ ѳолварку нашомъ мають ховати прынамъней до двадцати коровъ (КПД, 557–558, 1557); абовѣм за чтыри дн0483и перед стом жидове баранка ѡт стада взѧвши ховали, а чтыренадцатог днѧ кꙋ вечерови зарѣзовали (Каз. Кір., 98); баранокъ бꙋде з ѡвец або з козъ без змазы самчикъ рочныs, ведлуг которого ѡбрꙖдꙋ возмете и козелка, а бꙋдете его ховат аж до ді0483 днꙖ мсца марца (Біблія, 120); вепрѣ тучишъ и ховаешъ (Алекс., 32); Ꙗкъ пелsкгрымове, быдло длѧ поживенѧ ховаючи, подs намѣтами мешsкали (Карп., 8б); если тот конь бꙋдет лепшиs в домꙋ своимъ ховаs его, але если бꙋдет такъ злымъ, выгони его преч абы кого не забилъ (Пралог, 669б); моса цр0483ь моавскій ховалъ многѡ быдла и платилъ цр0483еви Iзраильскомꙋ ≠р0483. агнѧт и ≠р0483. барановъ з волною ихъ (Хран., 321). 11. Хаваць, закопваць у зямлю нябожчыка. при великих местахъ чл0483вка по едномꙋ у Ꙗмꙋ ховали сщ0483енники проводили (Барк., 165); ꙋмерлых тела турки ... ѡсобливе ꙋ полю ховают (Наб. тур., 24); в том часѣ тѣла збитых зs ѡбꙋ сторон ховали, то ест полили (Бельск., 84); на том теж мѣстцꙋ была ѡздобнаꙖ рольꙖ и великаꙖ, на котороs се старии цареве и судеве перскии ꙋмерлых ховали (Алекс., 20); прето не дано их ховат в землю, але их в ѡдно ѡзеро повкидано (Хр. польск., 4); Клименsтъ ꙋтꙖтъ ему голову и тѣло его псомъ выкинуть казалъ и презъ пꙖть днеs его не ховать казалъ (Пралог, 608б); казалъ Алеѯандер трꙋпъ ховати, а живыхs казал с честію пꙋщати до дворовъ (Алекс. 1697, 33); Шатру и Габрицкому, што ховали людей умерлыхъ, беручы по улицахъ, на неделю дали (ИЮМ, ХVIII, 42, 1710).
с. 102
Ховатися, хаватися, ховатисе дзеясл. 1. Хавацца. Ино того ѡтчича не найдено на тотъ часъ, нетъ вѣдома – гдѣ ся хаваеть (КСД, 455, 1517); страх бо великъ пал на них и побѣгли ховоючес [!] (Зб. 262, 124); хроброует Ꙗко конь. ховаетсѧ Ꙗко мышь (Арыст., 160); грекове вден по розных се мѣстцах ховали, а вночи выходили, забивали тꙋрков (Бельск., 390б); леч и звѣри мнѡгіе и рѡзные, и гады и смѡки розмаитого рожаю, котѡрыи сѧ ховали в той пꙋстыни, з ним сѧ потыкаючи, вsже не ѡблꙋдные але истотные, ѡказовалисѧ емꙋ (Варл., 340); знашли его тамъ также нѣкоторие хрестиꙖне которие сꙖ там ховали (Пралог, 505); хрстиꙖне ѡдны утекали, иніи сꙖ ховали, иныи длꙖ боꙖзни и муки идоломъ ѡферовали (Там жа, 589). // перан. оу камени воды ховаютсѧ и оу лице бездны оунимаютсѧ (Зб. 262, 28б); вырок на него цесар подписоват хотѣл, перо сꙖ ховало раз, и дрꙋгиs раз (Зб. 82, 288). // перан. Таіцца, скрывацца. Ховаетъсѧ абовѣмъ злость и фꙋндамента закладаетs вs дш0483и, а мꙋдрій не подаютsсѧ повстаючимъ аффектомъ (Мак., 162). 2. Зберагацца, захоўвацца. Покорою и чирствостsю ховаютsсѧ и мнѡжатsсѧ дары ласки Бж0483ей: а пыхою и недбалствомъ гꙋбѧтъсѧ (Мак., 20б–21); так волел тоs великиs евангелиста здорове, тратит нижли радит, абы раз ꙋчиненыs шлюбъ чистости, ломат се и не ховат мѣлъ (Зб. 752, 480б). 3. Жыць. гдѣ бы теж хто примовилъ котороs ꙋчстивоs белоs голове шлꙖхтꙖнъце называючы ее вшетечницою, жебы ꙋ стане своемъ неꙋчстиве се ховати мела, тогды (Ст. 1588, 92); тотъ ведаючи до себе такиs припадокъ, повиненъ ѡколо себе ѡпатръность и сторожꙋ мети и мерне сꙖ ховати (Там жа, 435); ѡтчизны своее под венкграми, шлюбꙋючи емꙋ напотом в вѣре и в повинности статечне се ховат (Стрыйк., 482); Соломѡнъ бовѣмs и мꙋдрый бꙋдꙋчи, и барзо роскошне ховаючисѧ, во всем однакъ царsствѣ своемъ не моглъ одѣтисѧ вs такое што, Ꙗкій естs одинъ зs тыхъ цвѣтѡвъ (Каліст, II, 15б–16). 4. Выхоўвацца. напротивку жидовѣ, двумъ хрестьяномъ, а третему жиду, который бы ся добрѣ ховалъ въ законѣ своемъ жидовскомъ, свѣдетство допущено маетъ быти (АЗР, I, 23, 1388); о своихъ цнотахъ промышлѧли, и старалисѧ: и жебысмо не насмѣвалисѧ зs роспꙋстне оурожоных анѣ имъ оурꙋгали, если сѧ они сами цнотливе ховают и побожно живоут (Каліст, II, 257). 5. Знаходзіцца, размяшчацца. боудет ли тоученъ лоем. а самъ мѧкок ... и ховаютсѧ близъ кости. дроуг дрꙋгѫ знаме[ноу]ють на близъкость слиꙖнноую преме[не]ние же их знаменоуеть. преме[не]ние слиꙖнное (Арыст., 181). 6. Быць пахаваным. тѣла змерлыхъ людей кꙋ погребенью до мѣстъ их где сѧ ховают черезъ оулицꙋ, зsвлаща мимо костелъ ст0483ого Ꙗна носити, и спѣвати при тѣлѣ змерsлого католицы заказоуютъ (Апакр., 31б).
с. 106
Ховать гл. ховати
с. 107
Ховаючий, ховаючый дзеепрым. 1. Ад ховати ў 1 знач. видили Ꙗкого жолънера боꙖчогосꙖ жебы емꙋ зброи не зопсовано и въ возе ѡнꙋю ховаючꙋго (Зб. 259, 61б); што муж надаремне працꙋет, а богатыs што естъ ꙋбогих своих ховаючыs скрыте ховаеш, а не ведаеш кому то збираеш (Зб. 752, 594). 2. Ад ховати ў 3 знач. на гса бг0483а ... ховаючог справедливост навекы, и чинѧчог соуд зобиженым подаваючог покармъ алкнꙋщим (Пс. ХVI, 140); корабль, естъ Цр0483квъ Хв0483а, на мори сегосвѣтнего мешканѧ найдꙋючаѧсѧ, ховаючаѧ вs собѣ плывꙋчихъ сщ0483енных и вѣрныхъ (Каліст, II, 138–138б).
с. 107
Ховский прым. Коўзкі. Плъзокъ: Ховскій, слизок, метаѳ: Несталый, нестатечsный, непевный, ѡтмѣнный (Бяр., 110).
с. 108
Ховываный дзеепрым. Забяспечаны. оный дворъ за предковъ его милости ховыванъ былъ, частью съ того што непріятель посѣлъ, а частью тежъ съ того што еще и по сесь часъ замковъ и дворовъ по заставахъ есть, а иншое тежъ и межи васъ роздано (АЗР, III, 6, 1547); абы тотъ дворъ Литовскій хованъ былъ съ того, съ чого его и передъ тымъ ховывано (КПД, 140, 1547).
с. 108
Ходатай гл. ходотай
с. 108
Ходатайство гл. ходотайство
с. 108
Ходелный прым. Які апранаюць, носяць. ходелные шаты, ино тые шаты по моем животе сыну моему остафию (СДГВ, 64, 1619).
с. 108
Ходецъ наз. Пасланец. приидетъ какъ ходець хоудоба твоѧ и недостаток твои как мꙋжь за щитом (Зб. 262, 95б).
с. 108
Ходзатисе дзеясл. Пахаджваць; наведвацца. Ꙗ се до лазни не ходзаю. бо в том здравіѧ не вѣдаю (Неба, 67б).
с. 108
Ходзене наз. Тое, што i хоженье ў 4 знач. наняли поденщыковъ, человекъ двадцать четыры до угребаня улицъ у вале для ходзеня цеховъ и процесыи на Девятникъ (ИЮМ, ХIII, 78, 1699).
с. 108
Ходивати гл. хоживати
с. 108
Ходивший дзеепрым. ад ходити ў 10 знач. людие же ходившии в погоню за асирѧны, победивши их навратишесѧ до веѳулии (Скар. КЮ, 24).
с. 108
Ходивый дзеепрым. ад ходити ў 1 знач. ты ходивыи гси по морю Ꙗко посоухꙋ (Чэцця, 144б); гси иже по водамъ ходивыи. и ногы своꙖ неѡмочивыи (Там жа, 179б).
с. 108
Ходити, ходыти дзеясл. 1. Рухацца, перамяшчацца, ступаючы нагамі (пра чалавека, жывёлу). соухими ногами по морю ходил. и многіе иные дивы дивом чинил (Пак. Хр., 31); повинни будуть до оступовъ нашыхъ пешо ходити и зъ возми ездити (КПД, 575, 1557); кто бо наклонивши голову ходить или сѣдить, знати иже смутенъ естs (Будны, 150б); онъ рекъ, прийди и вышѣдsши зs лодьи петsръ, ходилъ по водах, идучи къ исꙋсꙋ (Цяп., 20); ꙋходꙖчи смерти брꙋтꙋс ꙋчинилсꙖ шаленым, блазновал кролеви ходꙖчи с киемъ Ꙗко блазен (Бельск., 151б–152); постарал бым се был ѡн то за помочъю бж0483ою, жебы тепер тыи пси по земли не ходили, которꙋю мнѣ гд0483ъ бг0483ъ моs за великост грѣхов моихъ ѡтнꙖлъ (Хр. польск., 22); шолъ до церкви, на молитвѣ былъ: пришолъ з цр0483кви, на молитвꙋ станꙋлъ: елъ любъ пил, седѣлъ, ходил, стоѧл, оуставѣчне сѧ в дш0483еполезных бг0483омыслности оутѣхах найдовал (Сматр., 41); пѣхотою хожꙋ, и на голой земли лѣгаю (Варл., 220). ◊ Х о д и т и н а п е р с я х ъ – поўзаць. межи всѣми звѣрꙖти и бестиꙖми земными на персꙖх ходити и землю ести бꙋдеш, с тою невѣстою которꙋюс зрадил из еи птомством валчит бꙋдешъ (Бельск., 5б). 2. Мець здольнасць рухацца, ступаючы нагамi. бози твои глухи. нѣми и слѣпи. и не ходѧт ногами (Чэцця, 30б); ногами ходити не могла. и плакала лежачи черес ден и черес ноч (Пак. Хр., 15б); онs же ходити не можеть (Скар. ПБ, 20); братъ твоs здоровъ ездить и ходить и пьеть а не лежить (КВЗС, 103, 1539); ноздры мают и вони не чюют. рꙋки мают а не обыймоуют, ногы мают а ходити не могоут (Пс. ХVI, 116б); Ꙗкъ бовѣмъ тѣло по выстsю зs него дш0483и, мертво естs, и южъ болей животомъ вs которомъ жилъ не живетъ, ани слышитъ, ани ходитъ (Мак., 8); Болваны поганские ... рꙋки мают, а ничого сꙖ не тыкают, ноги мают, а не ходꙖт, а ни верешат горлами своими (Пс. ХVII, 126б–127); всꙖкожъ дрꙋгого року Ст0483ыs исаакиs промовилъ, и заледвѣ моглъ ходить, ажъ вожоно до церкви и до трапезы (Пралог, 626б). 3. Накіроўвацца, адпраўляцца куды-н. з якой-н. мэтай. приказуемъ вамъ, абы ... людемъ ихъ въ ловы ходити не казали (АСД, I, 10, 1522); хотя б и хрестияне ... которые божого тела не примают и на исповед не ходят, тые о землю у сведецстве перед правом не мают быти допущены (Ст. 1529, 69); кликовщины они мають давати зъ земли по три грошы, а увъ оступъ ходити (АЗР, III, 21, 1549); кождыs чл0483къ подвакрот ꙋ грибы на день ходилъ (Барк., 168б); реклъ еs ѡвоз. Слꙋхаs дочко не ходи на инꙋю ролю збират колосꙖ (Бельск., 76б); каждыs день на тое мѣсте ходила, где бы его або слышат або з нимъ розмовит могла (Пралог, 602); ходили на пожни Зарецкія, што зъ половицы давали копы делить (ИЮМ, VI, 89, 1689). ◊ Х о д и т и з а п р а у д о ю – шукаць ісціну. kolib WМsc i dohetul zа prаudoiu chodiw, tob y Bog pomаhаw (Абух., 441–442). 4. Бываць дзе-н., наведваць каго-, што-н. Дабы ходили в лазню двожды на неделю (Арыст., 215); не мѣла еси того ѡбычаꙖ сюда ходити (Бава, 137); послове што с тым до митрополита ходіли ... до насъ соуть ѡтправлени (Апакр., 13б); ходили сынове сиѳовы до дочокъ каиновых (Біблія, 21); волно было жонѣ до него ходит, межи двома паннами слꙋжебницами (Стрыйк., 547); алеѯандер ... коли ходил до школы, перевитежал вси в наꙋках (Алекс., 4); до тыхъ которыи сѣдѧт вs темницахъ ходѣмо, абысмо темницы онои вѣчной оушли (Каліст, I, 27б–28); не казал жадному брату до него ходити, ани ему слова потѣшного чинит (Пралог, 511б); повинности кождого Iереѧ сꙋть тыи: абы ... до корчмы не ходилъ, и зs людми свѣцкими не засѣдалъ (Зб. вып., 57–57б). Параўн. хождити ў 1 знач. 5. Перамяшчацца, рухацца ў пэўным кірунку (пра свяцілы, хмары і пад.) планета зевес ... ходить во едином домꙋ животном. дн0483еи. т0483. и ѯ. (Неба, 62); планета пнедлник ... коли ѡна ходить в доброи зодеи. и ѡна добрꙋю силꙋ выдает на землю (Там жа, 63б); которые тежъ дни мало не ходѧтъ полчетверта лѣта (Унія, 37б). 6. Ездзіць, плысці (пэўным маршрутам). нароженыи хотѧщіи там поити идоут и крꙋжат черес королевство парсие. черес дорогоу велми долгоую ... и черес море черленое ходѧт (Валх., 47); просили тежъ его королевской милости, абы купцы съ куплями своими иными новыми дорогами не ходили, одно старыми звыклыми гостинцы (АЗР, III, 42, 1551); ѡт сорока годъ туды по мору хожу и самъ и тамъ (Бава, 135); хотѧ быхомъ ходили морем и сухом, не нашли быхомъ такого порадъцы, Ꙗкъ тебе (Трыст., 107); такъ ѡные люди не малыи часъ по мору ходили и прышли Межиземского мора (Рач., 296); такъ тежъ и ѡт подводъ шлꙖхетскихъ, которые зъ ихъ властными речъми и збожемъ ходꙖть, ѡт того всего мыто и мостовое брано быть не маеть (Ст. 1588, 39); так ѡныи немалыs час по морꙋ ходꙖчи пришли в межиземское море (Стрыйк., 513б); Герасимъ Пальчикъ на Волынь по соль ходыть комягою (АСД, VI, 213, 1620). 7. Пасвіцца. такъжо деs ходило на поли стадо (КВС, 561, 1552); коней моихъ почътовых, которые ходили на поставнику, неподалеку дому моего, такъ же кгвалтовне побрал (АВК, ХХХVI, 139, 1582); в ночы, ходило дей стадо его милости кнзя [!] пна моего на сеножати (Там жа, 166); нижли стадо сверепъе кони и кождое быдло толко до светого юрꙖ безъ пастꙋха ходити волно маеть, вед же не по жыту и ни по збожью иномъ (Ст. 1588, 509); на кгрунътехъ и сеножатехъ нашихъ стадо сверепъее ... завъжъды ходитъ и шкоду великую чинитъ (АВК, ХVIII, 60, 1589). 8. Скакаць. ИльꙖ мовилъ передъ нами: конь мой ходилъ подъ гонцомъ господарьскимъ до Волковыйска (КСД, 304, 1516). 9. Быць у руху, калыхацца. ги0483 бж0483е мои ... ты покрываешь водами верхъ ег которыи кладеш ѡболоки на ход свои, и ходиш на крылоу ветрьних, которы чиниш аг0483лы свои дх0483ы (Пс. ХVI, 103); вижу люди ѧкъ деревъе ходечи (Цяп., 54–54б). 10. Выступаць у паход супраць каго-н., нападаць. въ томъ селе съ отамономъ пять слугъ, а служба ихъ тол[ь]ко на войну ходити (КЗ, 161, 1490); Ѳедько ... вказывалъ передъ нами листъ отца нашого, короля его милости, ижъ его вызволилъ съ тыхъ обоихъ войтовствъ на войну не ходити, до его живота (АЗР, I, 146, 1494); воиско свое собравъ, и переписати велел и было их тисѧча тисѧчь и і0483. тисѧчь лвовъ, иж были на бои оучоны ходити (Алекс. ХV, 1–1б); мы посполъ зъ боꙖры Новгородскими съ тое нашое ѡтчизны служимъ господарю его милости боꙖрскою службою, на войну ходимъ, а тую землю далъ предкомъ нашимъ въ Тугановичохъ панъ Ивашко Кгойцовичь (КСД, 170, 1514); людие же ходивши в погоню за асиряны, победивши ихъ навратишеся до вефулии (Скар. КЮ, 24); што еси писалъ до насъ о козаковъ Белогородъскихъ, которые въ панство нашо воевать ходили и, челядъ въ полонъ побравъши, до Белагорода пришъли (КПД, 86, 1542); перед тым ИѳлѧнтскаꙖ рат ходила на помоч кн0483зю Скиргаилу Полоцъкому (Рач., 319); тоs же кн0483жа киs ходил з воsсками своими рꙋскими барзо великими, на панства грецкие, где ѡное звоевавши (Стрыйк., 436б); рекъ им такъ напотом дрꙋзи на бой не ходите, ѡт рꙋкꙋ моею живот вам дарꙋю (Алекс. 1697, 33–33б). 11. Насіць што-н., апранацца ў што-н.; манера апранацца і выглядаць пэўным чынам. По томъ просили насъ, абы артыкулъ статутовый противъ жидовъ выполненъ былъ, то естъ, абы ходили въ жолътыхъ биретахъ, а жоны ихъ въ жолътыхъ завыян[ь]яхъ, ланцуховъ, сребра и шатъ коштовныхъ абы не носили (КПД, 480, 1568); надто уже насмотрыуся на все гето милостивые паны братія, и на тые нудные Нѣмецкіе штуки, што на врады, а колижъ то у нихъ бывало въ сукняхъ перѣстыхъ ходять, то нигиги! (Мял., 317); иные ... в шатех ходꙖт босы без ботов без шапок (Наб. тур., 21); люди лесныꙖ ... нагии ходꙖт (Царств., 69б); прето ꙋставили потом тоs ѡбычаs в риме иж паниꙖм волно было ходыт в злоте, аксамите, пꙋрпꙋре и в паволоцѣ чог перед тым боронено (Бельск., 154б); нашол там паннꙋ котораꙖ была попом, и въ ѡдѣню поповском ходила (Алекс., 11б); таꙖ ходила завше простоволоса, Ꙗко ест ѡбычаs в чехах (Хр. польск., 5б); дрꙋгіи панны в пристоsном ѡдѣнью ходили (Зб. 107, 118б); бо коли ꙋмирает господар, вес дом ходит в черни на знак смꙋтку (Зб. 255, 292б). 12. Пераходзіць, перадавацца ад аднаго да другога. Корыцинскому почтару за листы, которые до Варшавы и зъ Варшавы ходили, заплатили золот. два (ИЮМ, V, 71, 1688). 13. Даглядаць каго-, што-н.; клапаціцца аб кім-, чым-н. пребоудил апостолы свое которых докол спали милостиве стергъ [!] и ходил ѡколо них. какъ коурица ѡбходить коурѧта свои (Пак. Хр., 6); Яну Красновъскому, якъ Ѳедоръ дворникъ занедужалъ, што коло коней ходилъ, дали ему золотый (ИЮМ, VI, 120, 1689). 14. Знаходзіцца ў якім-н. стане. люд который ходил оу темностѧх. оузрел свѣтлость велікоую (Пак. Хр., 26); нехаи ходѧт оу своволностѧх своих (Пс. ХVI, 84); знаю, намъ приступило, што ходимъ какъ подваренные, бо ся ихъ боимо (Мял., 317); зась теды реклъ имъ Iс0483 мовѧчи, ѧ естемъ свѣдлостsю свѣта: хто идетъ за мною, не бꙋдет ходити вs темности, але мѣти бꙋдет свѣтлость живота (Калiст, I, 164б); выводил мене с темницы ходилем волно, а жаденъ мене не познал (Зб. 107, 161); бꙋдꙋть ходити Ꙗкъ слѣпыи, ижъ Пн0483ꙋ згрѣшили (Варл., 78б); терпѣлъ и корчилъсꙖ есми велми през цалыs день, смꙋтныs ходꙖчи (Пс. ХVII, 9б); за часом довѣдаетсѧ ѡтец, иж панна в соромотѣ ходит (Зб. 82, 394). 15. Выконваць які-н. абавязак, работу. на наше дѣло ни на которое не ходить, ни съ сохою, ни съ серпомъ, ни съ топоромъ (АЗР, I, 58, 1443); князь Семенъ увелъ былъ на нихъ новину: сено косити, на толоку ходити а ставъ сыпати (КЗ, 162, 1490); тежъ на роботы замковыи не мають ходити, яко и за князей Витовта и Казимира не ходили (АЗР, I, 120, 1492); тые люди его не мають ни въ заставу ходити, ани подводы давати (РПП, 71, 1515); чужоземцы ходять до насъ въ посельстве (Арх. ЮЗР, V-1, 32, 1534); на сторожу замковъ и дворовъ нашихъ чергою подданые ходити повинни (АЗР, III, 88, 1557); подданые на козбу вси, кол[ь]ко ихъ наймуть, одънымъ разомъ мають ходити (КПД, 574, 1557); волъно имъ водле воли и уподобанъя своего на осаде осадити, албо на службу повинную казат ходити (АВК, ХХХVI, 64, 1582); котораѧ бы слꙋжба пешаѧ на тыден на роботꙋ не ходила ино по три гроши платити маеть (Ст. 1588, 327); Ꙗ Гсдь бг0483ъ вашъ, если в приказаньѧхъ моихъ ходить бꙋдете, а законъ мой заховаете (Хран., 126б). ◊ Х о д и т и в ъ (у) п о д в о д у (п о д в о д ы) – аказваць конна-транспартныя паслугі. Тежъ имъ съ урядникомъ Волковыйскимъ и со слугами его у подводу не казалъ ходити (АЗР, II, 11, 1507); у подводы далекіе, альбо для будованья замковъ и дворовъ, подданые наши ходити повинны (АЗР, III, 87, 1557); люди осадные, платили, а на служъбу тяглую и въ подводу ходити не повинни (КПД, 543, 1557). 16. Жыць. сами оу мене оу нѧтствѣ хѡдѧть за малою сторожою (Віл., 440б); сохранисте законъ правды его, и ни въ воли его ходисте (Скар. ПБ, 9); каждыи боудет хотети свою волю имѣти. како ходит господинъ такъ хощет и селѧнинъ ходити (Сівіла, 7); если ѡкиноут сн0483ве его закон мои и в россоудкох моих ходити не боудꙋт, если ѡсправедливенѧ мои посквернѧт, и заповедей моих не выполнѧт, боудꙋ навежат посохом злости их (Пс. ХVI, 91); тако и мы въ ѡбновленіи жизни ходити начнемъ (Будны, 146); видимо же без прагненъꙖ жадьноs речы люде не ходꙖт (Зб. 261, 71б); погане ходѧтъ вs порожности розꙋмꙋ своего, потемненые маючи мысли, и ѡткинꙋвшисѧ ѡт славы Бж0483еи (Варл., 169–169б). // перан. Знаходзіцца. зрозꙋмѣймо а обачмо Ꙗкъ недалеко ходитъ ѡт посꙋженѧ и ѡт пыхы оупадокъ и погибель (Каліст, I, 8). // перан. Жыць па ўзоры, па чыім-н. прыкладзе. хто ходить по мнѣ. тотъ не имаеть ходити во тмѣ (Чэцця, 217); на его мѣстце встꙋпил, надав сын его, которыs теж ѡтцовскими дорогами ходил, которыми люд израилскиs привел кꙋ блꙋдꙋ (Бельск., 118б); чл0483вкъ, который не боитsсѧ Бг0483а, и далеко ѡт него ходитъ, лакнетs той, голод и вшелѧкій недостатокъ терпитъ (Каліст, I, 12б); дорогою грѣшных не ходитъ (Мак., 6б); заховай мене, прошꙋ ачъ негодного человѣка, и оукрѣпи, абымъ дорогою ст0483ыхs твоих приказаній ходил (Варл., 188б). // перан. Залежаць ад каго-н.; падпарадкоўвацца каму-н. Пастыръ печатsю назначеныхъ познаетъ, и зберетъ ѡд всихъ народовъ: голосꙋ абовѣмъ его власный его слꙋхаютъ, и за нимъ ходѧт (Мак., 112); Козелка з трод ... есть гебраисмꙋс и значит козлꙖтко молодое которое еще за маткою ходит (Выкл., 25). ◊ Х о д и т и в о п р о с т о т е – жыць сціпла. Мужъ оубогыи ходящии во простоте своеи лепъшии естъ нежели богатыи грызущии оустнѣ свое и немысленыи (Пс. ХVI, 29б); х о д и т и в ъ з а к о н е (Б о ж е м ъ, г о с п о д н е м ъ) – жыць па запаведзях. Ꙗко ѡтступихомъ ѡт тебе и не послушахомъ гласа господа бога нашего. дабыхомъ ходили в законе его и полнили заповеди его (Скар. ДП, 27); блсвни ненароушоны в дорозе, которые ходѧт в законе гснемъ, блсвны которыес пытают сведецства ег (Пс. ХVI, 118); вs законѣ Бж0483омъ ходити не хотѣлъ: на справедливыхъ и на Ст0483ыхъ Пророкѡвъ Бж0483ихъ зрады зsмышлѧл (Каліст, I, 11); х о д и т и д о р о г о ю с п р а в е д л и в о с т и – жыць па запаведзях. Хочетъ которій покоритисѧ Бг0483ꙋ ходити дорѡгою справедливости, и звитѧжаетъ пожадливости (Мак., 141); х о д и т и п о р у к а х ъ – пераходзiць ад аднаго да другога; быць у карыстаннi то ў аднаго, то ў другога. отчызна моя по руках за правом моим от мене пущоным ходит (АВК, XXXII, 236, 1596); х о д и т и п о п у т е х ъ р а з у м н о с т и – разумна жыць. Ѡставsте детинsство и поживите, и придите и ходsте по путехъ разумности (Скар. ПС, 16); х о д и т и п р а в ы м ъ п у т е м ъ – жыць па запаведзях. ходѧй же правымs путемъ и боѧсѧ бога (Там жа, 22). Параўн. хождити ў 2 знач. 17. Выходзіць замуж. были бысте бабами нижли замуж поsдете: не ходите прошу вас дочки мои, але воротитесꙖ (Зб. 262, 137б); але кождоs з нихъ с порадою приꙖтелеs их за кого хотꙖ ꙋ малъженьство вольно будеть ходити и ѡтдаватисѧ (Ст. 1588, 110). 18. заг. Запрашэнне ісці куды-н. словом говорил ко мне. рекоучи оустан возми ложѣ твое а ходи (Пак. Хр., 20б); ходите сюды, которые есте такъ зуфалое посэлство прынесли, поведаите вашому пану (Трыст., 19); теды запытали его, который то естъ чл0483вкъ, што тобѣ реклъ, возми постѣль свою, и ходи (Каліст, I, 124б). 19. // перан. Iсцi; наступаць. повѣдаютъ же радость вsслѣдъ за смꙋтком ходитs, а зs оутѣхи, зs веселѧ фрасꙋнокs сѧ родитъ (Лям., 3).
с. 108
Ходитисе дзеясл., зв. ад ходити ў 1 знач. рек гь0483 кs сатанѫ ѡткꙋль се ходить (Зб. 262, 12б).
с. 114
Ходить гл. ходити
с. 114
Ходный прым. Хадавы; якi часта выкарыстоўваюць, носяць. она ... побрала ... сорочокъ жоноцскихъ ходных дванадцат, муских сорочокъ ходных дванадцать (АВК, ХХХIХ, 63, 1578).
с. 114
Ходоба гл. худоба
с. 115
Ходокъ наз. Хадок. Послали з листомъ одъ п. Бартошевича до Чаусь и до Городка, якъ вернулся ходокъ з Чаусъ дали ему (ИЮМ, ХХII, 4, 1711).
с. 115
Ходотай, ходатай наз. Хадайнік. Ѡдного бо только далs намs бг0483ъ причинsцу или ходотаѧ, Iс0483а ха0483 сына своего (Будны, 167); Стефанъ Зизанія ... училъ людей по вся часы, ижъ дей Господь нашъ Iисусъ Христосъ ходатаемъ нашимъ до отца Бога не есть (АЗР, IV, 125, 1596); то ест ходотаи, или посредник (Каз. Кір., 179); водлугъ которое человѣческое натуры, естъ посредникомъ албо ходотаемъ межы Богомъ и человѣки (Гарм., 180); теперs южъ до того прибытsкꙋ простꙋю, и добре, през ходотаѧ нового завѣта, оуторованꙋю дорогꙋ (Карп., 4б); иле ходотаемъ до себе единъ оный Бг0483ꙋ и чл0483вкѡм ходотай, чл0483вкъ Iс0483 Хс0483, быти емꙋ со всѣми ст0483ыми даровалъ (Сматр., 49); ѡни сꙋть ходотае междꙋ Бг0483омs загнѣваннымъ, и людми согрѣшающими, длѧ которыхъ ... многіѧ Блгдти, Гсдь Бг0483ъ ниспосылаетъ (Зб. вып., 101б).
с. 115
Ходотайка наз. Хадайніца. православно славимаго и пречстое бдци ходотаsки бл0483годѣтелки и патронки нш0483ое ꙋпередивши тоs час перед сеsмом за килканадцатъ недѣль, Ꙗкбы ѡ причинѣ иншоs; ѡ дмитровича цр0483евича московского (Дыяр., 158б).
с. 115
Ходотайский прым. ад ходотай. сей ст0483ый мꙋжъ з земли на нб0483о, ѡт людій до Бг0483а преставленъ естъ: где южъ неоучителскꙋю ѡ нас Возлюбленній, слꙋжбꙋ ѡбходитъ, але ходотайскꙋю (Сматр., 48–49).
с. 115
Ходотайство, ходатайство наз. Хадайнiцтва. колько особъ свѣтскихъ, которыхъ на особливыхъ листѣхъ универсаловыхъ помѣнено и при доводѣхъ ходатайства Господа нашого Iисуса Христа до всихъ вѣдомости объяснено (АЗР, IV, 125, 1596); иное вsсе творит, Ꙗкs бы ѡ нас ходотаиство ... или молилsсѧ, Ꙗкъ еретики мовѧт (Каз. Кір., 192б–194); длѧ малых и лацsных справ ходотаиства или моленіѧ потребꙋет (Там жа, 194).
с. 115
Ходотайствовати дзеясл. Прасіць; заступацца. оучинил един раз досконалое примирье, межи бг0483ом ... людми а болsше юж молѧчисѧ не ходотаиствꙋет (Каз. Кір., 182); не вѣмъ же, откуль ... выдралъ и написалъ въ своихъ книжкахъ, ижъ Христосъ теперъ сѣдечы на правицы Бога Отца, вже не ходотайствуетъ о насъ (Гарм., 180); Молимъ: Требꙋемъ, ≠ арн0483ѳ ходотайствꙋемъ, посланіе дѣемъ (Бяр., 81); Приповѣдꙋю: ... ходотайствꙋю, застꙋпаю, ѣднаю, забѣгаю (Там жа, 127); тѣло тое свꙖтое ... и до нн0483ѣ зо всих на кождымъ мѣстцꙋ призываючих его ко бг0483у ходотаsствꙋет (Зб. 752, 112).
с. 115
Ходотайствуючий дзеепрым. у знач. наз. Той, хто заступаецца. оздобꙋ вѣчного бл0483женsства, и солодкость безsконечныхъ, вs нб0483е потѣхъ ходотайствꙋючій креденsсовалъ (Карп., 46б–48).
с. 116
Ходъ наз. 1. Рух; перамяшчэнне (у якім-н. кірунку). полsки воиска ... бѣсте гладни и ходом стомлены (Скар. ДЗ, 48); козеи же рог стоит на полѫнощьнои стране. а ход его во едином зодеи. сіи реч в животном (Неба, 61б); се оувѣмы ... ѡ седми звѣздах великих ... ѡ силе их. и ѡ ходꙋ. и ѡ домех их (Там жа); НиневиꙖ мѣсто великое велми през которое чл0483вку три дни было ходꙋ, столица есть першаꙖ цареs асирѣsских (Біблія, 604); справил мѣсто, мꙋри дрꙋгими ѡбточил, а дрꙋгих поднес в ѡкруг три дни ходꙋ (Бельск., 80б); таꙖ дорога досыт была прикра и працовита длꙖ зимы, иж была горыста и долга четыри дни ходꙋ мела (Зб. 255, 327). 2. Здольнасць рухацца. Слѣпымъ взsрокъ, немымъ мову, хромым ходъ давалъ, діаволи выганꙖлъ и вси хоробы лечилъ (Пралог, 565). 3. Паходка, хада. Ѡ носѣ ... а боудет ли конець его дологъ и тонокъ. се ест доуренъ и легокъ дѣлы своими и ходом (Арыст., 198); Ѡ хоженіи. Ход тихіи, знаменоуеть леность. о борзыи знаменоуеть мꙋжа борза во всих делех своих. измешен же ходом. измешен дѣлы своими (Там жа, 200); тот сатарнѫс ... родить сн0483ы великиѧ злости ... ленивыѧ в ходоу (Неба, 67); Ꙗко вшетечница Ꙗкаѧ кꙋдри на головѣ своеs чинит и невѣстюхом сꙖ и в ходе и в поставе показꙋе (Зб. 82, 365). 4. // перан. Шлях, дарога. глꙋпость веселіе безꙋмномꙋ а мꙋжь розꙋмныи направит ход (Зб. 262, 100б); не ѡстав мене назбыт о чом бы справит молодыи ход свой, колис ми потраѳило оупилновати слов твоих (Пс. ХVI, 118б); ходъ моs выпростꙋs в словѣ твоем, а нехаs надо мною жаднаа злость не панꙋетъ (Пс. ХVII, 142). 5. Прэтэнзія; права. я самъ и жона моя ничимъ ся не вступуемъ и ходу жадного тутъ не маемъ (АВК, ХХI, 368, 1558).
с. 116
Ходывати гл. хоживати
с. 116
Ходыти гл. ходити
с. 116
Ходячий, ходячый дзеепрым. 1. Ад ходити ў 1 знач. I ꙋвидевъши его ꙋчѣники по морю ходѧчого, сsтривожилисѧ (Цяп., 20); мимо ходѧчие бsлюзьнили его, покивываючі головами сsвоими (Там жа, 41); обачилъ драбинꙋ ѡт нб0483а ажъ до землѣ высокꙋю, а по ней Агг0483лѡвъ Бж0483ихъ ходѧчихъ (Каліст, II, 22); виделомъ дей Ивана поповича, ходячого по притворе церковномъ отъ дири до дири церковное (ИЮМ, VIII, 384, 1623); Ꙗкъ птахи по земли ходѧчій ѡд стрѣлцѡвъ иманы бываютs (Мак., 123); Лахіс: ходѧчіи, аб идꙋчiи встал (Бяр., 291); иѡсиѳъ и ѡна великое веселе чꙋли, кгды его подърослого по домъкꙋ ходꙖчог и на молитве трваючого видили (Зб. 259, 447б); але коли ѡбачитъ ѡколо него лsва ходꙖчого, Знакъ креста Стого на чоло свое взложивши реклъ до него (Пралог, 573б–574). 2. Ад ходити ў 2 знач. Ижъ тежъ тижsбы дивилисе. видечі немыхъ мовечи. ꙋломsныхs зsдоровыми, хsромыхъ ходѣчими. и сьлепыхъ видечими (Цяп., 21б); оуха маючимъ, а неслышачимъ, ноздри маючимъ, а не обонѧючимъ ... ноги моючимъ, а не ходѧчимъ (Сматр., 21–22). 3. Ад ходити ў 7 знач. пак ли жъ бы хто такъ на поли ходꙖчого конꙖ шлꙖхетского своволне пограбилъ (Ст. 1588, 511); украдено было двухъ воловъ ... Мартину Шымоничу, на пашы ходячыхъ, на сеножати (АВК, ХХ, 326, 1638); в тым часе аравитин ... ѡбачыл ѡсла самопас ходꙖчог (Зб. 752, 585б). 4. Ад ходити ў 11 знач. нашол там люди наго ходꙖчии, на которих тѣло волосами ѡбросло Ꙗко на звѣрꙖтах (Алекс., 30б). 5. Ад ходити ў 16 знач. чого достꙋпити естъ насъ вѣрꙋючихъ, правдиве егѡ милꙋючихъ, и во всѣхъ приказанѧхъ егѡ ходѧчихъ (Мак., 347). ◊ П о з а п о в е д я х ъ б о ж и и х ъ х од я ч и й – якi жыве па запаведзях. Прото грѣшать всі, которыі видѧчи брата не по заповѣдѣхъ бж0483іихъ ходѧчого, не дбають о нимъ, ани злостей его обличають (Будны, 250б). 6. Існуючы (?). сховаеть прѧмымъ законорѧде щитъ ходѧчимъ сполненьемъ (Зб. 262, 93б); ѡфера подоsзренꙖ есть, и ѡбѣтъ ходꙖчиs чꙋжоложства (Біблія, 181).
с. 117
Ходящий дзеепрым. 1. Ад ходити ў 1 знач. Понѣже еще мнѣ с вами пребывающу и ходѧщу всегда противистесѧ гсду богу (Скар. ДЗ, 60б); пламеневе же огненые воспѧть не палили суть телесъ смерътелныхъ звереи вкупе ходѧщихъ (Скар. ПБ, 30); иѡсифъ и ѡна великое веселие чули, коли его подрослого по домкꙋ ходꙖщого, и на молитве трываючого видели и мовꙖщог слышели (Зб. 255, 143). 2. Ад ходити ў 16 знач. Артикꙋлъ гі0483. ѡ ѡдлꙋченsю брата нечинно ходѧщаго, и законопрестꙋпника (Ст. бр., 15б). ◊ Х о д ящ и й в о п р о с т о т е – які жыве сціпла і проста. мꙋжъ оубогыи ходѧщии во простоте своеи лепsшии ест нежели богатыи грызущии оустнѣ свое и немысленыи (Скар. ПС, 29б).
с. 117
Хожалый дзеепрым. ад хожати ў 1 знач. Ꙗ есми хожалыи рыцэр ѡт ѡкруглого стола, если ми ѡтмовиш, не будешъ мѣти доброе славы (Трыст., 45); ѡн рекъ: Позыч ми тое лютни ... а мы хожалые витези, ачеи хто з насъ троха на лютни умееть (Там жа, 114).
с. 118
Хожати, хажати дзеясл., шматкр. 1. Ад ходити ў 1 знач. служебници еꙖ хожаху по брегу речsномs (Скар. КI, 6б); хожалъ ѡнъ мужъ з мѣстца своего на дни ꙋставленыи (Біблія, 300). 2. Ад ходити ў 4 знач. ѡнъ ... хожаше в полату цр0483евоу (Чэцця, 147); тыс мене часто ꙋпоминал, абым до церкви часто хожал (Зб. 107, 196); бо и ѡнъ з начыстшою маткою своею, из иѡсифом часто до ерꙋсалимское цр0483кви ... хажалъ, и пꙋтноване ѡтправовалъ (Аб абр., 11). 3. Ад ходити ў 6 знач. корабль горѣ хожаше на волнах. ѡни же начли молитис гл0483юще (Чэцця, 94б). 4. Ад ходити ў 11 знач. Ꙗкъ гды был свѣтским. надер дорого се ꙋбирал і в коштовных а сличных барзо шатах рад хожал (Зб. 107, 126).
с. 118
Хождение гл. хоженье
с. 118
Хождити дзеясл. 1. Тое, што і ходити ў 4 знач. тыи жsдущи авимелеха обираху людеи они же туде хожsдѧху (Скар. КС, 22б). 2. Тое, што i ходити ў 16 знач. ◊ П о п у т е х ъ с п р а в е дл и в ы х ъ х о ж д и т и – жыць па запаведзях. По путехъ справедsливыхъ хожду и посрѣди стезъ судовъ живу (Скар. ПС, 15).
с. 118
Хожене гл. хоженье
с. 118
Хожение гл. хоженье
с. 118
Хоженый, хожоный дзеепрым. ад ходити ў 1 знач. цар ... не моглъ ѡною фортою проsти, которою и на голгофꙋ горꙋ хожено (Зб. 752, 412); ираклиs ... не моглъ ѡною форътою проsти которою и на голгофꙋ горꙋ хожоно (Зб. 82, 25).
с. 118
Хоженье, хождение, хожене, хожение, хожэнье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. ходити ў 1 знач. ноги ихъ лениви къ хожению (Скар. ПБ, 23б); въ хоженьи твоемъ не бꙋдет тѣсна стꙋпа твоѧ ачь побежишь не съблазнишсѧ (Зб. 262, 94б); ѡ погамованью хоженьѧ и стрелꙖньѧ непотребного ... при дворе нашомъ гсдръскомъ (Ст. 1588, 13); в хоженю был ленив Ꙗко жолвъ (Алекс., 29б); ѡ Ꙗких небезпечъностеs ... в працы, и пѣшом хоженю, в бичованю, в потварах, в мꙋках длꙖ дш0483ъ людских ꙋжили (Зб. 82, 157б); зъ розказаня п. бурмистра, зоставили варту ... абы допилновала валу оправленого хоженя людей и быдла презъ валъ (ИЮМ, ХIII, 105, 1699); Послѣдованіе: За кимъ хоженье, и тыжъ способъ (Бяр., 114); до монастыра было дванадцат днеs хоженsꙖ дороги (Пралог, 573б). 2. Дзеянне па дзеясл. ходити ў 2 знач. пришла работнымъ в невѣрии свобода ... хромымъ хожѣние (Чэцця, 116); ꙋслышалом твоеs моцы и лѣченю которие без лѣкарствъ, и зелꙖ чиниш, слѣпым (Ꙗко ест слава) видене даеш, хромым хожене (Бельск., 205); слѣпым свѣтлост дает, хромым хождение (Зб. 81, 49). 3. Дзеянне па дзеясл. ходити ў 4 знач. пост и хожене до церкви и милостыни чынене: все то чынил еси длꙖ людское похвалы (Зб. 752, 564б); нѣꙖкии приготованsꙖ людий до слꙋжбы бж0483ей, то есть посты, кланꙖнsꙖ, молитвы, хоженꙖ до церкви (Выкл., 63б). 4. Шэсце. Ѡныs феѡдор стꙋдыта, в ден квѣтнои недѣли, всим своим монахом росказал абы кождыs з них ѡбраз в рꙋках на хоженю з крести, по всем ѡкрꙋгꙋ монастырском носил (Бельск., 363); я самъ былъ въ тыхъ всѣхъ хоженіяхъ и отправованіяхъ (АЗР, IV, 214, 1600–1605); тое хожденіе около Цр0483кве, называетсѧ: Процессіѧ. на которой кто бꙋдетъ, отрымꙋетъ Индꙋлгенцыю, за кождымъ разомъ, пѧтъ лѣтъ, и дній двѣстѣ (Зб. вып., 33б); Шествіе: хожѣнье (Бяр., 205). Параўн. ходзене. 5. Праход. король почал до нее ходити до нее ночъю куды собе хожэнье был ꙋчынилъ с полацу ажъ до дому ее. и там в нее бывалъ часто, и было то слышать по всеи земли Польскои и Литовскои, и братьѧ ее просили королѧ абы того перестал (Рач., 353). 6. Цячэнне (пра час, жыццё). ѡтвеща Ꙗковъ, дsневъ хожениѧ живота моего, сто и тридесетs лѣтs кратsких и злыхъ (Скар. КБ, 87); просила мариꙖ господа абы се хожение еs скончило, а жебы на ѡныs другиs светъ преsти могла, и виденем сына своего се тешила (Зб. 255, 348б).
с. 119
Хоженьеся наз. Рух. рѣдкимъ зась хоженемъсꙖ тѣла, а рѣдкимъ ꙋваженемъ мовы порожнеи хвалы ... наꙋку наsподобнѣsшую ꙋморилъ (Пралог, 558б).
с. 120
Хоживати, хаживати, ходивати, ходывати, хожовати, хожувати, хожывати дзеясл., шматкр. 1. Ад ходити ў 1 знач. Тымъ переходомъ звѣръ хоживалъ до пусчи Кормяловское (РПП, 42, 1559); Пулкан ... николи на конѧ не вседал, завжды пѣшъ хожывал (Бава, 154); тые свине подъ домъ его пана Иванова, яко повѣдаетъ, хоживали и погинули (АВК, VI, 93, 1589). 2. Ад ходити ў 3 знач. мы за князя Юрья ... тут ув облаву хоживали и за предков его милост (Пін., 33, 1518); передъ тымъ таковые пѣшіе мѣщане въ замокъ хоживали (АЮЗР, II, 132, 1523); на замокъ особливая служба хоживала а дякло плачивано (АВК, ХVII, 388, 1541); они ... з отцы своими з Барберышокъ для битя зверу хоживали (АВК, ХХХ, 114, 1592);на востокъ есми со ѡтцемъ твоимъ хожꙋвали (Алекс., 5б); частокроть до него взꙖвши только ѡдного малого хлопца, хоживалъ кн0483жѣ на размовꙋ дꙋховною (Пралог, 642). 3. Ад ходити ў 4 знач. въ тую пивницу хоживалъ дядько мой Симъха (КЗ, 431, 1489); Елисеи ... внегда туда часто ходивалs (Скар. ЧЦ, 190б); въ блуде зъ нею мешкаючи, не пооднокроть до нее хоживалъ (ИЮМ, VIII, 348, 1619); онъ до нее хоживалъ и до себе тежъ въ домъ свой привоживалъ (Там жа, 351); ѡдтул там пречистаꙖ дѣва каждыs рокъ з господем христомъ и зъ иѡсифомъ на пасхꙋ длꙖ ѡтданꙖ хвалы божое в церкви ерусалимскоs ... хожывала (Зб. 255, 334). 4. Ад ходити ў 6 знач. передъ тымъ дей того не бывало: за первыхъ державецъ, за предковъ твоихъ, подъ намѣстники нашими только ихъ подводы хоживали до Борисова (АЗР, I, 150, 1495). 5. Ад ходити ў 10 знач. Ино коли они передъ тымъ здавна за продковъ нашихъ, и за отца, и брата нашего, королей ихъ милости, николи на войну не хоживали (Арх. ЮЗР, V-1, 30, 1509); николи на войну не хоживали, ани посылывали (АЗР, II, 112, 1514); тот камен ношовал іс наввин на палци коли на битвꙋ хожꙋвал на поганство (Алекс., 1697, 27). 6. Ад ходити ў 11 знач. Литву и нашу Русь любительно миловалъ, и гораздо лучей за іего мѣвалися, хотя въ такъ дорогихъ свитахъ не ходывали (Мял., 316); ѡн николи в дорогомъ ѡдѣню не кохалъ, але в простшеи посполитои сꙋкни хожовалъ (Зб. 81, 175); вина и напою пъꙖного ѡт молодости своеs не пил. мꙖса и рыбъ николи не Ꙗдал. в плотенноs сꙋкни хожывал (Зб. 255, 155); никола ... в простшыхъ посполитыхъ сꙋкнꙖх хоживал (Зб. 752, 196). 7. Ад ходити ў 15 знач. мы ихъ пытали: какъ есте передъ тымъ здавна на пашню господарьскую ѡрати хоживали? (КСД, 63, 1510); мы зъ вековъ, за предковъ нашихъ, подводъ не даивали и на толоку ѡрати не хоживали (Там жа, 158, 1514); шътожъ небожчыкъ князь Федоръ Ивановичъ Ярославовичъ далъ ему село у Бережне, з людьми ... што на него хожывали (АВК, ХХIV, 26, 1523); ѡтец моs и Ꙗ самъ ... с косою ѡдною на роботꙋ хоживал (КВЗС, 32б, 1537). ◊ У п о д в о д а х ъ х о ж и в а т и –аказваць коннатранспартныя паслугі. передъ тымъ дей не бывало: за первыхъ державецъ, за предковъ твоихъ, подъ намѣстники нашими только ихъ подводы хоживали до Борисова (АЗР, I, 150, 1495). 8. Ссыпацца. виделъ есми коло воденое млиновое обрубано и сутъ у млине збитъ, лотокъ, где мука хоживала (АВК, ХХII, 241, 1565–1566). 9. Праходзіць, адбывацца. съ которихъ ли коли сторонъ поминъки прихоживали, подлугъ того обычая хоживали (КЗ, 356, 1484). 10. Цячы, бруіцца. которая вода вольным токомъ через мѣсто хоживала (СДГВ, 36, 1535); надто еще свербѧть соуставы. с которых же кровъ хаживала и сладко во оустѣх (Арыст., 193). 11. Паступаць, збірацца, перадавацца каму-, чаму-н. ад каго-, чаго-н. прійметь ли другое селищо, съ которого посощина хоживала, и посадитъ человѣка: съ того даетъ посощину (АЗР, I, 69, 1453); съ тыхъ земль хоживало осмънадцать ведеръ меду (КЗ, 166, 1490); тежъ што хоживала на мене гривна грошеs вины, то ѡнъ на себе побралъ (КСД, 658, 1511); съ того дворища дань хоживала къ Дружиловичомъ, къ Святому Николѣ (РПП, 116, 1523).
с. 120
Хожоный гл. хоженый
с. 121
Хожухъ наз. Тое, што і кожухъ. ижъ только маю хожухъ лисий старый (АВК, ХХIV, 117, 1548).
с. 121
Хожывати гл. хоживати
с. 121
Хожэнье гл. хоженье
с. 122
Хоина наз. Хваiна. Драчіе, естs хоина, котораѧ вs винѣ зварена, злѣчꙋет ꙋха ропы полны, и очи оуразовыи, то естs, раненыи, або оудареныи (Бяр., 38).
с. 122
Хокна наз. Пякотка. занже нѣст сего во книгах лекарьских во всих дѣлех троуднейшаго, Ꙗко кровъпѫсканіе и пити пропѫсканіꙖ. а по сем блеванье и хокна остраѧ (Арыст., 226).
с. 122
Холерикъ наз. Халерык. (рак) водныи пташекъ. колериком [!] завжды слоужю. и живота им предложю (Неба, 70б–71).
с. 122
Холмлянинъ наз. Жыхар горада Холм. пана Станислава люди холмляне и жаберци мы тут сугранници: тут ест нам гран с Пинскою землею (Пін., 32–33, 1518).
с. 122
Холмский прым. Які мае адносіны да горада Холм. Жаловалъ ... Григорей ѠмельꙖновичь Служка на земянина Холмъского Ѳедора Ѡкушковича (КСД, 287, 1516); о постꙋпкꙋ синодалнымъ вs берестю, дх0483ѡвных и свѣтскыхъ старожитной релѣи греческой осѡбъ. и о выкроченsю митрополита кіевског и володимерског, лоуцкого, полоцкого, пинsского, холмског, владыкѡвъ ѡт котѡрых сѧ тыи осѡбы розsрознили (Апакр., 7б). Параўн. хелмский.
с. 122
Холмъ наз. Узгорак. не боудеть горъ. ни холма (Чэцця, 375); сказите всѧ места таѧ на нихs же поганы хвалили идолы своѧ, на горахъ высокихъ и на холsмехъ (Скар. ДЗ, 27); сѣ всѧ землѧ наша и все грады наше вси горы и холмы, стада воловъ овець и козловъ (Скар. КЮ, 5); голосъ любовника моего а се пришелъ скачеть на горы перескакꙋеть на холмы (Зб. 262, 83б); в сихъ границахъ: ... вверхъ того ручея холмомъ, сумежъ съ Зелявницкою землею, рубежами къ рѣчцѣ Ослинцѣ, – съ землею пашною и съ припашьми и съ сѣножатьми (АЗР, II, 128, 1519); Еллин: Арий, Брань, Пагосъ, холмs, мѣстце высокое (Бяр., 234); зъ мокговъ сеножатныхъ одъ высокого холму ... дошло золотыхъ дванадцать (ИЮМ, I, 212, 1682).
с. 122
Холодити дзеясл. Халадзіць, ахалоджваць. ведаи иже что всѧко холодит живот (Арыст., 209); до(сто)ино же ѡтдалити потравъ и зелеи всѧких что холодить и соушить. или изгонить вѣтръ (Там жа, 211); бо Ꙗко вода и обмываеть нечистыѧ, гасить ог0483нь, и холодить ꙋпаленьѧ, тако дх0483ъ ст0483ыи, омываеть хрѣхы, гасить похоти, и съвѣсть въ сомsненіи холодить (Будны, 234).
с. 122
Холоднети дзеясл. Халаднець. коли сл0483нце заходит, тогды теплѣет ... далеs идет сл0483нце кꙋ всходꙋ, тогды холоднѣет (Стрыйк., 419).
с. 123
Холодний гл. холодный
с. 123
Холодникъ наз. Пограб. холодникъ въ него въ дому естъ, а въ томъ холоднику тесницъ шесть на помосте (АВК, ХVII, 2, 1539); абы намъ назначилъ местцо на ставленье коморъ нашихъ въ тыле коморъ мескихъ, на рынку, почавши отъ улицы Бородчицкое, ажъ до улочки Спаское, а въ другомъ местцу, подле холодника, где были ятки местные (ИЮМ, VIII, 211, 1593); зостало будованья, то есть: домокъ ... слодовня; лазня зъ сѣнцами; ... холодника, который збудованъ посродъ двора съ побитьемъ (АСД, I, 206, 1597); то придалося на доправенье тое стайни; ворота зъ бойничкою на нихъ; холодника, который збудованъ посередъ двора, съ побитьемъ половица ... а нового брусья двадцать (АВК, ХIV, 607, 1597); венадад сын адеров пилъ, пиꙖныs в холоднику своемъ (Біблія, 444); сталосе коли оуслышалъ венададъ тое слово, напивалсе онъ и цр0483еве в холодникахъ, и реклъ слꙋгамъ своимъ ѡбточите мѣсто, и ѡбточили мѣсто (Хран., 313б).
с. 123
Холодно прысл. Холадна. ꙋчинено ѡгон, и котел зs ꙋкропом постановено ... диꙖкон ... так долго вs ѡном ꙋкропе рꙋкꙋ маючи, и давши его рꙋкꙋ здоровꙋю ꙋказал мовꙖчи: здало ми се на днѣ холодно, а зверхꙋ троха тепло (Бельск., 332б).
с. 123
Холодное прым. у знач. наз. Халоднае (?). потравы их солодко чинꙖт а посполите холодное едꙖт (Наб. тур., 24).
с. 123
Холодный, холодний прым. Халодны. аж минꙋла зима, и холоднии дни, а надшол мц0483ъ адар (Бельск., 227); бо Ꙗкъ пара земнаѧ вs часъ холодный променsми сл0483нчными потѧгана до сл0483нца бываетъ, такъ и справедливаѧ дш0483а вѣрою и любовію потѧгнена идетs кs Бг0483ꙋ (Каліст, II, 27б). Параўн. хладный.
с. 123
Холодъ наз. Холад; прахалода. седѣлъ король Марко перед своим шатром в холоде из своими паны (Трыст., 46); за тым прыехали къ цэркви, и сѣлъ под ѡною сѣнью в холоду (Там жа, 97); Аг0483глъ бо гсднs претворил ѡгон во холод. и был Ꙗко роса (Зб. 752, 24); коли разъ часу холодꙋ сщ0483нкъ ѡдинъ до него ѡ трохꙋ ѡлѣю послалъ (Пралог, 518); ◊ К а к ъ х о л о д ъ с н ѣ ж н ы и в ъ д е н ь ж а т в ы – як снег на галаву. как холод снѣжныи въ дн0483ь жатвы посол вѣрныи послателемъ своимъ и дш0483ꙋ гспрѧ своего оутѣшить (Зб. 262, 106). Параўн. хладъ.
с. 123
Холодячий дзеепрым. ад холодити. Ꙗсност завжды веселꙋю и теплꙋю, Ꙗко в ꙋставичноs веснѣ дал без ꙋпаленꙖ и вѣтри лѣтныи холодꙖчие и вси там вщепил и вфундовал роскоши (Бельск., 3–3б).
с. 124
Холоженый дзеепрым. // перан. Анямелы. таемницею ст0483ою естъ холоженыи (Зб. 81, 207).
с. 124
Холоповъ прым. ад холопъ у 2 знач. ѡ коупли раб и рабынь. Подобаеть же смотрети преже смотреніа холопова и ѡсмотрети цвѣтꙋ живота его (Арыст., 194).
с. 124
Холопство наз. зб. Халопства. такъ какъ бы опять въ руки своему господару не впалъ въ тое жъ холопство (АЗР, I, 211, 1500). Параўн. хлопство.
с. 124
Холопъ наз. 1. Селянін, прасталюдзін. што жъ дей зъсоромотилъ мя невчтивыми словы: холопомъ дей мя именовалъ (АВК, ХVII, 371, 1541); врядовъ такъ простый холопъ, яко тежъ и подозрѣный шляхтичь жебы не держали (АЗР, III, 26, 1551); панъ Богуфалъ Дорошкевичъ ... смердомъ и холопомъ мене назвалъ (АВК, ХХI, 23, 1555); инымъ простымъ холопомъ подавали достоенства (АЗР, IV, 150, 1596); Ꙗкгеsло ... свою сестрꙋ за холопа ѡтдалъ (Патр. П, 95). Параўн. хлопъ у 1 знач. 2. Прыгонны селянін, слуга. холопу и робѣ не верити, а ни на светочство ихъ не пущати (КЗ, 547, 1494); ѡ чюдо страшное. холопъ ѡсподарѧ продает (Чэцця, 319); чи оурѣжет завѣтъ с тобою чи возмеш его холопомъ вѣчнымъ (Зб. 262, 29б); продалъ ми онъ холопа своего охремьца за двѣ копе грошей обель вечне (АВК, ХVII, 65, 1540); нѣхто пак был перед тым ꙋ кн0483зѧ великог Ѡлкгирда паробок невольныи холопъ звали его Воидилом (Рач., 316); был перед тым ꙋ великого кнꙖзꙖ ѡлкгирда паробак неволным холопъ (Патр. К, 44); вмѣсто пана, холопом се стали: вмѣсто свободного неволникомъ (Пралог, 542б–543). Параўн. хлопъ у 2 знач.
с. 124
Холопья, холопъя наз. зб. Халопы. нине со два, со три сыны осталися мне, и холопъя, и братья, а ваши свои слуги (КЗ, 359, 1484); ижъ войтъ и мѣщане не мають ихъ холопьи неволноѣ и робъ и людей въ пѣнязехъ пріймати (АЗР, I, 200, 1499); видѣлъ есми холопью на конех а боѧре ходѧть какъ холопьѧ по земли (Зб. 262, 91б); оучинил цр0483ь пиръ великъ всѣмъ боѧром своим и холопьи своеи (Там жа, 128б); непашъныхъ людеs беглецовъ холопъю которим через такъ долъгиs часъ не годитьсꙖ верити (КВЗС, 89б, 1538); панове старосты ... звыкли завъжды давати вамъ вижами людей простыхъ, веры не годныхъ, то естъ мешчанъ ... а частокроть и холопъю невольную (КПД, 145, 1547); ижъ то есмо ... купили дворецъ у ихъ именя Старинки ... з грунтами всими и з холопею ихъ (АВК, ХХIХ, 130, 1552).
с. 124
Холостый прым. Халасты. если ѡбое волные [на полi: холостие] карают их бичем (Бельск., 410).
с. 125
Холстъ наз. Палатно. было у господарыни иноки Марѳы, у сестры его, въ монастыре ... скрыня холсту червчята, и бюрюзы, да кафтанъ, бархатъ зеленъ рытъ, кружево и аламы низаны (АЗР, IV, 404, 1610); холстъ на обтирку посуды (ИЮМ, ХХIV, 31, 1713).
с. 125
Холупа гл. халупа
с. 125
Холупка гл. халупка
с. 125
Хомосъ наз. Гатунак цукру. маютъ платити ... отъ каменя цукру канару по грошей три, отъ каменя цукру хомосу и форины по грошей два, отъ фунта галгану по грошу одному (АЗР, IV, 249–250, 1605).
с. 125
Хомутина наз. Хамуціна. купили хомутину до хомута, дали зол. одинъ (ИЮМ, IХ, 55, 1692); хомутину купили одну (ИЮМ, ХIV, 75, 1700).
с. 125
Хомутникъ наз. Хамутнік. Жаловалъ мне подданный господарьский Матеецъ Строчевичъ, хомутникъ (АВК, ХVII, 364, 1541).
с. 125
Хомутъ наз. Хамут. и хомутъ и узда ми згинула, только одна кляча ходитъ озле мене (АВК, ХVII, 125, 1540); ѡнъ ... двое конеs с колесы з хомꙋты и пшеницы две копе ꙋжатое побралъ (КВС, 513, 1552); при томъ дей бои взято в Ждана Петевича коня рыжого с колесы и з хомутомъ (АВК, ХХI, 52–53, 1555); коней трое з санми, с хомутами и з сеном, которое на тых сеножатех брали, побрал (АВК, ХХХVI, 334, 1582); за хомꙋтъ мꙋжыцкиs ременныs шесть грошеs (Ст. 1588, 516); зъ стайни кляча у шерсть половая украдена ... седъло, войлокъ, узда возницкая, хомутъ зъ набедриками, товальня шолъкомъ шитая (АВК, ХVIII, 71, 1589); сани с хомутом и з дугою коштовали полкопы грошей (АВК, ХХХVI, 368, 1590); в той же дей клети было ... хомуты, шлеи и иншое ременье (АВК, ХХХI, 154, 1593); хомуты два, узды возницкіе чотыры, то все коштовала копъ три (АВК, VIII, 48б, 1599); съ клети украдено ... хомутъ зъ лямцомъ, готовыхъ грошей десеть (ИЮМ, VIII, 262, 1600); тамъ же при пашни его взяли и побрали хомуты 2, купленых по 6 грошей (ИЮМ, ХХII, 374, 1652); за хомутъ и дугу золот. чотыри (ИЮМ, I, 142, 1681); хомутъ купилъ отъ москаля на коня (ИЮМ, Х, 132, 1695); ноеврыя шестнадцатого дня, купили хомутъ московскій (ИЮМ, ХIII, 122, 1699).
с. 125
Хондогий гл. хендогий
с. 126
Хондого гл. хендокго
с. 126
Хондоженье гл. хандоженье
с. 126
Хондожити гл. хендожыти
с. 126
Хондожший гл. хендожший
с. 126
Хонинъ, хоненъ наз. Хінін. дал есми ей до захованъя товаръ свой, то есть хонен ѳарбу у мешку волосяномъ и з веровкою, которою хонину было ѳунтов шестдесят шесть (АВК, ХХХIХ, 52, 1578).
с. 126
Хопити дзеясл. Схапіць. не хотѧщу же Лоту ити хопили суть за руку его и за руку жену его и обе дsщеры его (Скар. КБ, 34); рече гсдь протѧгни руку свою, и хопи за хвостъ еꙖ (Скар. КI, 9б).
с. 126
Хопитися дзеясл. Схапіцца. Хоплюсѧ тебе и повѣду тѧ до дому матери моеѧ (Скар. ПП, 10); ѡна ... егда пришsла кs мужу божию на гору, хопиласѧ за нозе его (Скар. ЧЦ, 191б).
с. 126
Хорати гл. хорети
с. 126
Хорать гл. хорети
с. 126
Хоратья гл. харатья
с. 126
Хорети, хорати, хорать, хорити дзеясл. Хварэць. малжонка моего болшей дванадцати недел хоробою обложоною хорет аж до сего часу мусела (АВК, ХХХVI, 372, 1582); Гермоген ... первеs того хорев ꙋ Полоцкꙋ, потомъ ꙋ месте Виленскомъ лекарство поживалъ там же едꙋчи з вилни в дорозе Сморкгоинехъ там же см0483ртию ганебною живот своs скончал см0483рть претерпевъ (Барк., 162–162б); ꙋклалъсе теды аммон ркомо хорат почалъ (Біблiя, 378); коли бы хто хорѣл барзо тꙖжко а николис не споведал (Зб. 261, 247б); галъ хорал, и близко смерти был (Бельск., 272); нехаs помнит, Ꙗкꙋю теж емꙋ ласкꙋ показано коли ѡн сам хорил, иж ему реч посполитаꙖ переднѣsшие доктори посылала (Там жа, 330); ѡстатнего днꙖ маꙖ, крол Ꙗкгеsло гі0483 днеs хоравши ꙋмерлъ и в кракове похован (Хр. польск., 13); отецъ мой ... у Креве тогды и николи не былъ, никоторого тестаменту не справовалъ, ани хоралъ (АВК, XVIII, 212, 1607); волѣли рачей абы всѣ тѧжко хорѣли и гинꙋли (Каліст, II, 162); кгды всю ночъ безs сна пребылъ, прышолъ емꙋ на памѧтs тотъ, который на ногꙋ зламанꙋю хорѣлъ, и ѡного до себе прызвавши, такъ мовил (Варл., 26); ахъ беда мне иж такъ хораю на внꙋтрности и на срдце (Зб. 752, 120б); потом тот коториs перед тымъ былъ хорил, вызволеного себе ѡт хоробы видꙖчи ... здꙋмѣлъсꙖ велми, и богꙋ и зънаменитому его слузѣ подꙖковане учиныл (Пралог, 560–560б); оуклалсѧ теды аммонъ ркомо хорать почалъ (Хран., 260) . Параўн. хворети, хоровати.
с. 126
Хореючий дзеепрым. ад хорети. ѡкозиꙖ теды сын иѡрама царꙖ июдѣйского зъехал навежат иѡрама сына ахавового хорѣючого во израsлю (Біблія, 474); подобенство ѡд ходѧчихъ мимо тернsе ... ѡд огнѧ и свѣтлости, ог0483. ѡд темностій, ѡд горѧчкою хорѣючого (Мак., 398); лепеs абых тебе на постели хорѣючаго ѡгледала, то бых тебе лежачого на рꙋках своих носила (Зб. 82, 229).
с. 127
Хорий гл. хорый
с. 127
Хорити гл. хорети
с. 127
Хоркавый прым. Гаркавы (?). Хировливъ: Хоркавый (Бяр., 321). с. 127
Хороба, фороба наз. Хвароба. тая девка ничимъ не была мꙋчена, лечь была ꙋ великоs ѳоробе (КСД, 829, 1514); прихворела, за которою форобою моею я не могъла ехать до дому мужа своего (АВК, ХХI, 227, 1556–1557); длѧ того ж так люди, Ꙗко и быдлѧта, мусели едать незвыклые потравы, розмаитые хоробы прыносѧчые (Атыла, 221); естли бы Панъ Богъ хоробу або недостатокъ на мене або на которого с приятелъ, кровныхъ и слугъ моихъ допустити рачилъ, тогды в томъ шпиталю волное мешканье маетъ быти допущоно (АВК, ХХ, 44, 1582); видечи то корол бешко вsпалъ в хоробꙋ и ꙋмеръ (Царств., 77б); потом впал в хоробꙋ в котороs болест великꙋю терпел (Бельск., 128); не вѣдаешъ, ижъ Ꙗкъ малое лѣкарство часомъ зs великое хоробы человѣка выбавлѧетъ (Варл., 141б); Болезнь: Болѣст, жаль, хороба (Бяр., 9); Немощъ: тꙋпост, лѣнивство, хороба, недꙋжость, болезнs (Там жа, 93); грехи частокрот бывают причыною хоробъ (Зб. 255, 107б); Петръ стыs ѡтцъ еи великие чуда над розмаитыми хоробами в римѣ чынилъ (Зб. 752, 436б–437); потомъ з розмаитими хоробами шли до него (Пралог, 493б). ◊ В п а с т и в ъ х о р о б у – захварэць. такъ много еси и пиешъ, ижъ жолудокъ великостю покармовъ ѡбтꙖжоныs в розмаитост хоробъ впадае (Алекс., 33б); там же лешко з фрасункꙋ впалъ в хоробꙋ и ꙋмерлъ (Хр. польск., 10б); если сѧ которомꙋ зs слꙋгs прыдало вs хоробꙋ вsпасти, того зараз ѡттоль выпровадити казал (Варл., 20б); где по растраченю шатъ едвабныхъ, пришедши в великую нꙋжꙋ, смꙋтныи и ѡпущоніи в тꙖжъкую хоробу впалъ (Пралог, 537б); в ы й т и с ъ х о р о б ы гл. выйти; ж о л т а я х о р о б а – жаўтуха. Iктеръ: Жолтѧныца, хороба жолтаѧ (Бяр., 281); з л о ж н а я х о р о б а гл. зложный; м е с я ч н а я х о р о б а – лунацізм. ижъ сѧ оучинила напередѣ змѣнка о люнатикахъ, або о хоробѣ мѣсѧчной (Каліст, I, 74); о б л о ж н а я х о р о б а гл. обложный; ф р а н ц у с к а я х о р о б а – сіфіліс. Ежели бы по зарꙋчинахъ, млднецъ, или невѣста, през хоробꙋ, ѡсобливе ... хоробꙋ францꙋскꙋю, кадꙋкъ, завротъ головы ... значнꙋю на тѣлѣ ѡтримали ѡтмѣнꙋ ... могꙋтъ не дотриматисѧ зарꙋчины (Зб. вып., 78б). Параўн. хвороба.
с. 127
Хоробрети дзеясл. Дужэць, мацнець. чомоу нечестивіи живꙋть стареютсѧ и хоробрѣют силою: сѣмѧ их оурѧдно перед ними и пращꙋрѧта их перед ѡчима их (Зб. 262, 21).
с. 128
Хоробрецъ наз. Тое, што і храбрецъ. Ꙗко же вежа дв0483два шиѧ твоѧ оудѣлана на зброи хованіе тисѧча щитовъ повѣшоно на неи и вси ѡбѧзи хоробрецовъ (Зб. 262, 84); село же соломоново ѯ хоробsрыхъ ѡколо еи ѡт хоробрецовъ израилевых вси мечници наоучени на воинꙋ а кажsдыи мечь его на лѧдвиꙖхъ его ѡт страхꙋ в ночахъ (Там жа).
с. 128
Хоробритися дзеясл. Храбрыцца. оуполошили бы его тоска и печал оусилиш его Ꙗко цр0483ѧ оуготованого к напасти: наклонил бо на ба0483 рꙋкꙋ свою и на шадаѧ хоробритсѧ (Зб. 262, 18б).
с. 128
Хоробро прысл. Тое, што і храбро. вы дрꙋзи ... поsдѣте на бои велми ѡстро, и хоробро, и смѣло, занеже божіею помощію побити ихs маем (Алекс. 1697, 32б).
с. 128
Хоробровати дзеясл. Храбрэць. Учини перьстенъ. из сребра и злата и Ꙗхонтоу черлено(го) воры(и) на нем ѡбразъ бтоулинъ иже хоробрꙋеть (Арыст., 236).
с. 128
Хоробрость наз. Тое, што і храбрость. нине Ꙗвѣте предо мною црем хоробрость вашю (Чэцця, 240); реклъ ѧ лѣпшеи мꙋдрость нижли хоробрость (Зб. 262, 91); панове теж и все грецкое рыцерство, видꙖчи пана своег музство и хороброст, вси ѡдностаsне з ним, противко тꙋрком, скочили и завалы их мѣстские прогнали (Бельск., 389).
с. 128
Хоробрший прым., выш. ст. ад хоробрый. левъ хоробръшіи въ скотине а не звернеть перед оусѧким (Зб. 262, 109).
с. 129
Хоробрый прым. Тое, што і храбрый у 1 знач. мꙋжеи добрых. смѣлых видимъ. как своими хоробрыми дѣлы. чьсти великое достоини бывают (Чэцця, 39); ѡбернꙋлъсѧ есми смотрѧчи под сл0483цемъ ижь не в легкихъ бѣгъ а не вs хоробрых воина а ни въ мꙋдрыхъ хлѣбъ а ни въ розꙋмныхъ богатьство (Зб. 262, 91); мстислав мстиславович Ꙗко хоробрыs зараз з половцов литвы и рꙋси собравши воsско добыл галича (Стрыйк., 487б); Храбрый ... богатыръ, сталый, гойный, хоробрый (Бяр., 187); на антиискомъ царстве зоставилъ царемъ быти велможꙋ своего, любимаго на имꙖ феѡфилакта, мꙋжа мꙋдра и хоробра (Алекс. 1697, 15б); Алеѯандер естs в лѣтех молодыхs, але разꙋмом многолѣтен и красен же и хоробръ (Там жа, 24б).
с. 129
Хорованье наз. Дзеянне па дзеясл. хоровати. Недꙋгованіе: хороване (Бяр., 92).
с. 129
Хоровати дзеясл. Тое, што і хорети. немоществꙋю – ... хорꙋю (Зіз., 47); всѣлъ и ехал до израsлꙖ, бо там хоровал иѡрам (Біблія, 475); [цесар] з тои раны мало хоровавши ꙋмерлъ (Бельск., 373б); не могꙋчи сам против им тꙖгнут, бо в тоs час праве барзо хоровал (Стрыйк., 453); такъ не естъ речъ пристойнаѧ, абы хто грѣхомъ бы натѧжшимs хорꙋючи, себе ножемъ ѡтчаѧніа забіалъ и затрачалъ, але до покꙋты рачей, до хвалы Бж0483ей и до покоры абы сѧ оудал: што заправды естъ речъ и добраѧ и пожитечнаѧ и збавеннаѧ (Калiст, I, 20); Пріемлющіе, а0483. Негодитсѧ жадномꙋ остатнего помазанѧ оузычати, которыи бы тѧжко не хоровал, ачколвекъ бы емꙋ теж и ѡ смерть ишло (Навука, 120); котораѧ часъ немалый на паралꙋжъ хоровала (Мак., 17б); Недꙋгꙋю: хорꙋю, не могꙋ (Бяр., 92); Iелиесей хоровалъ немочью которою тежь оумерлъ (Хран., 335); того жъ дня Симеону Недзвецкому, канцелярысте старому, который на руку хоровалъ, на дорогу дали ему ползолотого (ИЮМ, ХII, 77, 1698).
с. 129
Хоровимъ гл. херувимъ
с. 129
Хороговъ гл. хоруговъ
с. 129
Хороговь гл. хоруговъ
с. 130
Хорожанка гл. хоружанка
с. 130
Хоромецъ наз., памянш. ад хоромъ. того паробка Войтка на его местцо и въ хоромци его всадити есмо казали (КСД, 1356, 1519); такъ тежъ и хоромъцы, статковъ домовыхъ и вся маетность того брата своего у себе держитъ (АВК, ХХI, 222, 1556–1557); домокъ ... подле дому ... Войтеха Купца, а зъ другое стороны хоромецъ священника Пятницкаго (АВК, ХХ, 103, 1594).
с. 130
Хоромина наз. Хароміна. кажsдыи сsлышачі и слова мои тые, и не чинѧчи их, пsриподобитсѧ мꙋжꙋ дꙋрsномꙋ, котории зsбудовалъ хsоромину сsвою на песку (Цяп., 9б); коли бы лицо в чиеs хоромине за замком было знаsдено, а в тоs хоромине ѡкно будеть которым бы ѡное лицо могло быти ꙋчинено (Ст. 1529–Ф, 160); который человѣкъ выробить зъ лѣсу хоромину продати, ино господару четвертая жъ доля (АЮЗР, I, 80, 1531); не потому богъ свѣтъ сsтворилъ Ꙗко доилид хоромину поставивsши не дбаеть о неи або и ѡтоидеть ѡт нее, але сsтворивsши бъ0483 свѣтъ заховуеть его и промышленіемs своемs водить (Будны, 116б); тот Летяга якобы мел мешкат у отца ее в хороминахъ, част своег дому продавшы кому иншому (АВК, XXXIX, 526, 1579); забравшы въ опеку свою именичко отчизное, лежачое в повете Ковенскомъ, якъ з будованьемъ домовымъ з хороминами ... у себе держытъ (АВК, ХХIV, 13б, 1583); замковъ внутренныхъ у хороминъ и у повалуша чотыри, съ ключами, скоблями, купленые по грошей пятьнадцать (АВК, VIII, 485, 1599); аврам ... взꙖвши ѡгонь запалил хороминꙋ зо всѣми болваны (Біблiя, 32); претожъ вмѣсто цр0483кви Бж0483ей, хороминою кꙋпли и продажи сталисмо сѧ (Калiст, II, 344б); Храмина: Домъ. домокъ, хоромина, мешканsе (Бяр., 187). // перан. Прыстанішча. срдце мое и тело мое были рады о бз0483е живом. Ꙗкож и птичка нашла собе хороминоу и горличка собе гнездо (Пс. ХVI, 86). Параўн. храмина.
с. 130
Хороминка наз., памянш. ад хоромина. вси тры сполне подали, в моцъ, в держане и ужыване завели всю част домъку своего убогого Рудянского ... з огородомъ овощовымъ, з хороминками на томъ пляцу (АВК, ХХХI, 455, 1596).
с. 130
Хоромный прым. ад хоромъ. естъли бы панъ ѡборъскиs што прибꙋдовалъ грошомъ своимъ ... в хоромъномъ бꙋдованьи (КВС, 553б, 1552); забранье шести служобъ людей манастырскихъ зъ грунтами того села и зъ будованьемъ хоромнымъ, гдѣ тые люди мѣшкали (АЗР, IV, 175, 1597).
с. 130
Хоромъ наз. Хорам. люди ... хоромы свои затворѧют да вонъ не выходѧт ани теж котореи животине выити препоустѧт (Валх., 86б); также, хто бы хоромы, будованье рушалъ, казилъ, жогъ, въ ланцугъ маетъ всажонъ быти (АЗР, II, 37, 1508); мы ему прызволили дрова возити и бервенье на хоромы и на плотъ (РПП, 220, 1515); коли волданъ насъ делилъ тогъды деs тыхъ хоромъ волданъ не казалъ не емꙋ ани мне рꙋшати (КВЗС, 70, 1538); тую землю, на которой я хоромы свои ставлю, далъ мнѣ дядько мой (АВК, ХVII, 131, 1540); онъ врадовне в домъ небожчика мужа моего уехалъ и хоромъ житья з дому его бралъ (АВК, ХХI, 227, 1556–1557); кождыs с таковых станов людеs ... мают поsти прочъ толко землю пану своему подати з житом засеꙖным и хоромами (Ст. 1566, 88–88б); тые местъца, где хоромы стояли знать же попалено свежо (АВК, XXXVI, 177, 1582); зажигали избы з людми инших деs под стену головами клали ланцꙋхи великими подимачи хоромы и ззадꙋ люди жели (Патр. К, 49–49б); которыи отчизныи люде того Жомбоцкого дворы свои и хоромы и збожья на тыхъ земляхъ мѣти будуть, онъ маетъ тое все въ цѣлости собѣ забрати (АЗР, V, 5, 1633). Параўн. храмъ у 2 знач.
с. 131
Хоромый прым. Тое, што і хромый у 3 знач. былъ слепомꙋ ѡко, и хоромомꙋ Ꙗко нога (Пралог, 658б).
с. 131
Хоронгевъ гл. хоронкгевъ
с. 131
Хороненье наз. Сховішча. такъ Ꙗвне хороненьѧ свои ихъ млстѧмъ показовалъ (Апакр., 86).
с. 131
Хороненьеся наз. Дзеянне па дзеясл. хоронитися ў 2 знач. Говѣніе: Боѧзливост вsколѡ ѡглѧдꙋючаѧсѧ, хороненьесѧ, варованьесѧ (Бяр., 211).
с. 131
Хоронжий, хоронжы, хоронжый, хорунжый наз. Тое, што і хоружий у 1 знач. врадникомъ земскимъ, хорунжому и всему рыцерству, шляхтѣ, обывателемъ земли Полоцкое (АСД, I, 152, 1579); приехалъ Его мл. панъ хоронжы вицеокономъ Могилевск. зъ Литвы до Пашкова (ИЮМ, I, 46, 1679); ихъ мл. панове маистратовые ходили до его мл. пана хоронжего (Там жа, 60); гды приехалъ панъ Заборскій хоронжій выбирать зъ влости гиберну, рыбы купили за осмак. сорокъ (ИЮМ, III, 69, 1685); жолнеры, то естъ поручъникъ зъ двума хоронжыми (ИЮМ, Х, 27, 1695); панъ Дедерко, хоронжый оршанскій былъ на ратушу (ИЮМ, ХIII, 153, 1699); взяли пива въ домъ п. войта гар. семъ. Овса у хоронжаго полмерки (ИЮМ, ХVII, 4, 1710).
с. 131
Хоронжиная, хоронжыная наз. Тое, што і хоружая. За приездомъ до Могилева Ей мци паней хоронжыной вицеокономовой Могил. ихъ млти панове маистратовые ходили на тенъ часъ до ней съ коледою (ИЮМ, I, 21, 1679); з роск. п. войта, для п. Несиловского куп. мяса ... пива бочку у хоронжыной (ИЮМ, ХХI, 6, 1711); узели меду у хоронжиной гар. три з зол. 18 вос. (Там жа, 37).
с. 132
Хоронжы гл. хоронжий
с. 132
Хоронжый гл. хоронжий
с. 132
Хоронжыная гл. хоронжиная
с. 132
Хоронити дзеясл. Аберагаць, бараніць. тот господаръ домовыs ... ѡного кгвалтовника самого або помочниковъ его хоронѧчи дому своего забил (Ст. 1566 I, 84). Параўн. хранити ў 3 знач.
с. 132
Хоронитися, хоронитисе, хоронитьсе, хоронятися дзеясл. 1. Хавацца. колиж ихъ искали оуси хоронѧлисе. толко ѡдин никодемоус оуказалъсе имъ (Пак. Хр., 34); ѡнъ ся хоронилъ, а пограбити нечого было (КСД, 510, 1517); кождомꙋ собе до себе было горло мило хоронилисꙖ есмо по лесꙋ (КВЗС, 35б, 1538); ѡн ꙋтѣкаючи и хоронꙖчисꙖ мешкал в земли тововѣ (Біблія, 128). 2. Пазбягаць; сцерагчыся, берагчыся; цурацца. Тогsды зsрозумели, ижъ не рѣкъ хоронитьсе ѡт кsвасу хsлеsбного але ѡт ꙋченьꙖ фарисеисsкого (Цяп., 22б); каждый што зле чинитъ людей сѧ и свѣтла хоронит (Апакр., 91); ЗеновиꙖ невѣста преважнаꙖ, шлꙖхетна, выхована над ѡбичаs, женского родꙋ ... з молодых лѣт своих, хотꙖчи заховат чистост, до смерти, в лѣсех а пꙋстинꙖх мешкала, хоронꙖчисꙖ з людми ѡбцованꙖ (Бельск., 253б–254); мы, православніи, помнечи на вырокъ Господній: “слѣпецъ слѣпца если ведетъ, обадва въ яму впадутъ” – отъ таковыхъ хоронимося (Пыт., 11); памятали, ижъ тожъ же Господь фалшивыхъ пророковъ выстерегатися и квасу фарисейского, то естъ науки ихъ, хоронитися казалъ (Там жа, 103); здрад вꙋжовых света того хоронитсе бꙋдемъ если киваючысе на дорогꙋ веры або живота побожного ꙋпоминанем нашимъ наведимъ (Зб. 255, 50б); гдыж тый сут двѣ справедливости, хоронитсꙖ злого, а чинити доброе (Пралог, 490); тот халдеsскии тлꙋмач хоронꙖчисꙖ словъ неучтивых подчас иншіи слова подкладаетъ (Выкл., 66б). Параўн. хронитися. 3. Захоўвацца. задавши имъ ... же сполечности с костеломъ римsскимъ прешкожаютs, доводѧчи того тымъ, же длѧ задержованsѧ ихъ бываньѧ вs церквахъ, давные члонки римsского костела хоронѧтся, али всѣ наши церемонѣи поидꙋтъ под лавꙋ (Апакр., 42б–43).
с. 132
Хоронка наз. Схованка, укрыцце. ещо зосталсѧ был домок малыи перед ѡдною хоронкою на подобенство малего погреба оучиненыи (Валх., 43); мр0483ію ис дѧтѧтком іссомъ ещо тамъ оу тои хоронце а в домкоу кде народилсе был оу Ꙗслехъ нашли (Там жа, 48б); в ыноую хоронкоу подземноую ис своимъ дитѧткомъ езꙋсом боіачисе жидов побегла а тамо аж до днѧ выѡчищеніе своего мѧшкала и таиласе (Там жа, 58).
с. 133
Хоронкгевка наз., памянш. ад хоронкгевъ у 1 знач. хоронкгевка лявданова зъ древкомъ и зъ гапткою (ИЮМ, VI, 142, 1689).
с. 133
Хоронкгевъ, хоронгевъ наз. 1. Тое, што і хоруговъ у 1 знач. панъ Пневскій и Михаловскій, и иншіе свовольники ихъ одъ войска своего волюнтаріушовъ утѣками, съ трубами, зъ бубнами и зъ хоронкгвями (АВК, VIII, 512, 1634); за материю на хоронгевъ конную, справованую презъ пана Максима Кунцевича ... заплатили золот. пятнадцать; кравъцу за роботу тое хоронгви заплатили золот. одинъ (ИЮМ, IV, 71, 1686); того часу просили на ратушъ пана поручъника и писара хоронкгви венкгерской велможного ксендза бискупа виленского и отца номината спаского (ИЮМ, IХ, 34, 1692); купили крашанины локътя полътора на капу до хоронгви новой купецкой дали (ИЮМ, ХIII, 30, 1699). 2. Тое, што і хоруговъ у 3 знач. передъ розными хоронкгвями жолнерскими и иншеми неприятельми маетностку свою убогую рухомую ... уховали (АВК, ХVIII, 439, 1663); вся хоронкгевъ его королевское милости усарская въ мѣстѣ Новгородскомъ на хлѣбѣ зостаетъ (АВК, ХV, 118, 1664); в домъ п. войта куп. рыбы для товариша з подъ хоронгви татарской (ИЮМ, ХХI, 30, 1711).
с. 133
Хороняка наз. Баязлівец, туляга. ты ... хоронѧкою и бегуномъ будеши на земли (Скар. КБ, 14).
с. 133
Хоронятися гл. хоронитися
с. 133
Хоронячийся дзеепрым. ад хоронитися ў 3 знач. нехай розсꙋжаетъ где берзѣй панꙋетъ мл0483ть онаѧ; никомꙋ болsших даровъ, бж0483ихъ и всего доброго, незазрѧчаѧ, а спѡров, примовок, и звадъ сѧ хоронѧчаѧ (Апакр., 184).
с. 133
Хоростина гл. хворостина
с. 134
Хоростъ гл. хворостъ
с. 134
Хоросший гл. хорошший
с. 134
Хорошаный дзеепрым. ад хорошати. Обора, въ ней быдла вшелякого, то есть напродъ воловъ кормныхъ три ... быковъ третяковъ два хорошаныхъ, быкъ еще нехорошаный одинъ (АВК, ХIV, 442, 1592).
с. 134
Хорошати дзеясл. Пакладаць, лягчаць (?). ночы ѡдное стал перед ним агглъ и казал его рѣзат и хорошат (Зб. 752, 323б).
с. 134
Хороше гл. хорошо
с. 134
Хорошество гл. хорошство
с. 134
Хороший, хорошый прым. 1. Прыгожы; прывабны. Вделаешъ и опону сs злата тѧгненаго сs шолsку синего ... деломъ вышиванымъ и хорошими взорами соткану (Скар. КI, 49б–50); такоже подобаеть тобѣ чтобы еси выбрал ѡт писаревъ. хто бы сказал вещь твою исполна, словы красными писмом хорошим (Арыст., 161); боудеть ли хорошь лицом велми. бꙋдеть пенливъ и глоупъ и ленивъ (Там жа, 199); Дружненка ... мѣла твар хорошу (Бава, 168); увиделъ велми хорошую цэрковъ, а перед нею пекнаѧ сѣнь (Трыст., 97); ѡберет собѣ великии кнѧз Швинъторогъ мѣстцо на пущы велми хорошо подле реки Вельи (Рач., 305); y wbаczył onoie ditiа obliczem welmi choroscho, y wzrostu nаdobnogo, wziаł iego k sobie (Бых., 490); ѡберет собе великий кнꙖзь швинторогъ местце на пущы велми хороше подле реки вели (Патр. П, 86); [змуровал церков] ѡбычаем герцким, коштом немалым, на белницы теж монастыр з вежами барзо хорошими (Стрыйк., 520б); Кѵпръ: ел: хорошаа пѧкнаа, аб Пѧкност (Бяр., 287); пан ѡкренту того где его провадил видꙖчи жену его барзо хорошую и надобную (Зб. 752, 107); ѡбачил у него хорошие рощки палмовыи которих на рꙋчную роботу зживал (Зб. 82, 330б). 2. Добры па натуры. Бово мѣлъ достатокъ ести и пити и вчынилсѧ ѡпѧт хорош (Бава, 135); былъ у мачохи его сын, и ѡна коли видѣла Трыщана так хорошого и борздо ростучи ... рекла (Трыст., 9); крол его взꙖл на влоне, бо было хороше и вдꙖчно дитꙖ (Зб. 81, 54). 3. Добры па якасці. потом ... пустилсѧ на море ... велми поспешно, и прыстал в другое прыстанище, которое то прыстанищо велми хорошо, а градъ красен и вси ѡбычаи добрые мѣлъ (Трыст., 106); все хорошое ... было (Зб. 261, 162); Калістенъ, ѳ: хорошаа моцs, аб вдѧчнаа потꙋжност (Бяр., 284).
с. 134
Хорошитися дзеясл. Прыхарошвацца. знамена поробников ... власъ много. и по всемꙋ тѣлꙋ его. и ѡчи его тоучны и оуказꙋетсѧ вертокъ и хорошитсѧ (Арыст., 203).
с. 135
Хорошо, хороше прысл. 1. Прыгожа. пошла к нимъ и почала играти велми хорошо (Трыст., 114); Гꙋбавѡ, лѣпѡ: хороше, хꙋпавѡ: Надꙋте, бꙋтне, бꙋчнѡ (Бяр., 32); ѡбачил крест пред брамою высокии, и хороше барзо ꙋкрашоныи (Зб. 81, 45); ѡбачил крстъ перед брамою высокиs и хорошо барзо ꙋкрашенныs (Зб. 752, 98б). 2. Добра. ижъ бысь того воску принамний с пятьдесятъ каменей, естли бы большъ быти могло, хороше, яко естъ обычай, справивши ... до Варшавы послалъ (Пін., 61, 1548); ани ѡдного рыцэра не видел, которыи бы такъ ... хорошо ногу в стрымени держалъ (Трыст., 94); приехалъ ѡныs рыболов по ѡбычаю нашолъ барзо хорошо зложоно члонки ее (Зб. 81, 240б).
с. 135
Хорошство, хорошество наз. Хараство, прыгажосць. всѧкіи иже имать млстивого зреніѧ. и хорошества в лицы своемъ. и ѡчех своих се ест возможно. дабы ѡбычаи его добрыѧ (Арыст., 199); потомъ угрове срожачысѧ без мѣры, улакомившысѧ на хорошство ѡное Эутропеи панны, хотѣли еи кгвалтъ учынити (Атыла, 211).
с. 135
Хорошший, хоросший, хорошшый прым., выш. ст. ад хороший. Завжды то за рѣч лѣпшую и хорошшую почытано зацне а славне умереть, а старшыхъ нашых гробы наведит (Атыла, 193); хиба троха бѣлых головъ што хорошшых зоставили (Там жа, 224); ѡна приступивъши раны и все тѣло ей губою ст0483ою ѡтеръла, з чого ст0483аꙖ здоровшею и хоросшею нижли перъвеs зостала (Зб. 82, 430б); востанꙋтъ зась людіе хорошшіи нѣжъ были, безъ слѣпоты, хромоты, глꙋхости, и инныхъ вадъ (Зб. вып., 97).
с. 135
Хорошый гл. хороший
с. 135
Хортовый прым. Які мае дачыненне да хорта. ѡсобно попел и кости кнꙖжии ѡт слꙋжных конских и хортовых, собравши, и в трꙋнѣ зашпунтовавши в зеллю на том же мѣстцꙋ поховали, таковыs был литовский погребъ (Стрыйк., 539б).
с. 135
Хортъ наз. Хорт (паляўнічы сабака з гладкай поўсцю). Тежъ уставуем цену собакам ... за хорта пят коп грошей (Ст. 1529, 97); Иванъ двухъ псовъ моихъ хортами своими затравилъ (АВК, ХVII, 385, 1541); Янъ Сиружевичъ, наехавши умыслне моцно кгвалтомъ на именье нашо ... хорта дей моего моцно взялъ (АВК, ХХI, 98, 1555); цена собакамъ ... за хорта три рубли грошеs (Ст. 1566 I, 95б–96); был у него ѡдинъ хортъ, которыи ѡт него николи нигде не ѡтступовал (Трыст., 2); виделом хорта полового у дворе пана Илином з ручницы застреленого и шаблями посечоного (АВК, ХХХVI, 316, 1582); за меделѧнъского пса три рꙋбли грошеs, за хорта подсоколего три рꙋбли грошеs (Ст. 1588, 517); там же его ѡбычаем звыклым, в шатах кнꙖжачих, з шаблею з конем и слꙋгою навернѣsшим и с парою хортов и соколом ꙋчтиве з великою жалостю спалили (Стрыйк., 529б); ꙋ пановъ ... соколы, хорты на покоꙖхъ в пошанованю мают (Зб. 259, 589б).
с. 135
Хоругва, хоругвя наз. 1. Тое, што і хоруговъ у 2 знач. о имѧ и чсть трех королевъ блгслвленых дроугіи гоуфъ хорꙋгвѧ со звѣздою оупередила (Валх., 40б); завираючы тое короткое писанье мое, утвержаю оное знаменіемъ креста Господня, которое естъ хоругвею нашею и памяткою страсти и смерти Хрыстовы (Гарм., 221). 2. Тое, што і хоруговъ у 4 знач. Во всем войскꙋ были четыре преднѣйшіи, хорꙋгви. А под кождою хорꙋгвою троѧ поколѣньѧ, при тыхъ было иншихъ мнѣишых хорꙋгвіи велми многѡ (Хран., 129б).
с. 136
Хоруговный прым. ад хоруговъ у 3 знач. яко человѣку рыцерскому зъ ласки нашое надаемо волности в[шеля]коѣ ... заживати, такоѣ, какъ иншыи князи, п[ан]ы и шляхта хоруговные заживають и зажияти будуть (АЗР, I, 49, 1438); мы ... маючи собе достаточное розмышлене ꙋмысломъ добрымъ и з ласки нашое гдрское хотячи ѡбдаровати правы хрестьѧнскии и всим прелатом кнѧжатом паном хоруговнымъ велможам рыцерем повышонымъ шлѧхте (Ст. 1529–Ф, 1); роки судовые великіе господарьскіе, для тыхъ справъ, которые ся дѣють межи паны хоруговными и тежъ межи тыми, которые въ повѣтехъ не сѣдятъ, мають быти одинъ разъ въ году сужоны (АЗР, III, 33, 1551); кнꙖжата панꙖты хоруговные ... мають сꙖ становити на местцах своихъ (Ст. 1566, 21б); тежъ ꙋзычаемъ и ꙋфалꙖемъ вечными часы, абы кнꙖжата и панове хорꙋговные, шлꙖхта ... мели вольность и моцъ выехати и выsти с тыхъ земль наших великого кнꙖзства (Ст. 1588, 82).
с. 136
Хоруговъ, короговь, хороговъ, хороговь, хоруговь, хорукговъ, хуруговь наз. 1. Баявы сцяг войска. рицери имают стати под своею хорꙋговъю под которою хорꙋговъю в земли живꙋть (Вісл., 5б); носили хоуроугви ... держачи их в роуках (Пак. Хр., 17–17б); напервеи заправдꙋ оуставили сто кораблев поити по морю поднешши парꙋсы и хоругви (Троя, 18); абы ведля давного обычаю тивунъ старшый хоруговъ земли Жомоитское у войску носилъ ... и бояръ-шляхту ку службе военъной пописывалъ (КПД, 205, 1551); хорогов крста хрстова казал там ставит где был намоцнеsшиs люд неприꙖталскиs злецаючи ю моцным н0483 жолнером абы еи пилновали ... а ѡдин зъ ѡных пꙖтидесꙖти коли сꙖ з боꙖзни, ѡт ѡнои корогвы ꙋмкнул зараз забитыs ест (Бельск., 264); рꙋс зас хорꙋгов полꙖком ѡтнꙖла з бѣлым ѡрлом (Стрыйк., 489б); рускиі войска, звитяживши татар, вернулися кождый под свою короговь (Мам., 187); АлимпиꙖда матка его вышедши на ѡдно мѣстце полаты потаемне, коли видѣла знамена звитежства, и хорꙋгви росточоны алеѯандровы, почала взыват до него мовечи (Алекс., 74); хорꙋгвиs ихъ взꙖто шест, межи которими ѡдна была наболшаꙖ з тым написом золотыми литерами: злота волност (Хр. польск., 24); рота подъ хоруговью помененого его милости пана Яроша Сенкевича шла (АСД, I, 249, 1616); Знаменіе ... или пропорец, хороговs ... знаменосецs, пропорчник, хорꙋжій (Бяр., 52); навходоносор знакъ мѣлъ на всѣхъ хорогвꙖхъ голꙋбицы малеваные (Зб. 259, 526б). Параўн. хоронкгевъ у 1 знач. 2. Царкоўны сцяг. предни панове шли перед воsском, патриарха нес корогов крста хрстовог, архимандрыт нес копие, которым бок гд0483а нашег пробиты ест (Бельск., 382); архимандрытове зо всим дꙋховенством з крестами из хорогвꙖми вышли кꙋ кгедиминови (Стрыйк., 536); они ку Тѣлу Божому, святу хвалебному католицкому Римскому ... хоруговь свою справили (АСД, I, 311, 1640); которие бы сегоднешнего дн0483Ꙗ видечи хорꙋговъ хрестиꙖнскꙋю, ѡт церкви выставленꙋю, в дорогꙋ терпливости пꙋстилисꙖ (Зб. 259, 382). Параўн. хоругва ў 1 знач. 3. Вайсковае падраздзяленне. кождый хоружій маеть передъ рушеньемъ на войну шляхте, всей хоругве своей, въ часъ дати ведати (КПД, 319, 1563); панъ гетманъ великій, водлѣ баченья своего, по кольку хоругвей до одного хоружства маетъ зложити (АЗР, III, 122, 1563); жебы хоругов Мерецкая до Городна мела быти прылучона (АВК, ХХХ, 233, 1603); за ѡбозом рꙋвимовым впосередку чотырех преднѣйших хорꙋгвиs наметъ гсдниs былъ (Біблiя, 179); з Вильна отъехали до хоруговъи его милости пана Юрья Зеновича подъ которою уси тры служатъ (АВК, ХХ, 292, 1629); назавтрее зас за позволенемъ его млт ... хорꙋгвиs повѣтовых берестеsских припровадили его до своего манастыра (Дыяр., 178б); панъ Самуель Корейво ... ку актыкованью подалъ листъ ординансъ яскевельможного его милости пана Казимера Яна Сапеги ... до ихъ милости пановъ компаній хоругвей розныхъ войска его королевской милости великого князства Литовского выданый (АВК, ХIII, 119, 1685); панъ Янъ Зарецкій листъ универсалъ ... пана Михала Козимера Паца ... на охрону цѣлого воеводства Берестейского отъ своевольныхъ громадъ жолнерскихъ, которыхъ десять хорукговъ подъ Яновомъ звинулосе ... ку актикованью ... подалъ (АВК, IV, 133, 1671). Параўн. хоронкгевъ у 2 знач. 4. Пакаленне. во Израилѣ первый царь былъ Саулъ отъ послѣдней хоругви, племене Веніяминова (АЗР, IV, 497, 1615). Параўн. хоругва ў 2 знач.
с. 136
Хоружанка, хорожанка наз. Дачка харунжага. тые сыны мои ... которые суть спложоны съ малжонкою моею милою ... хоружанкою Сендонирскою (АВК, II, 210, 1580); панъ Ференъцъ Тушынский, оповедал то и жаловал сам от себе и именем малжонки своее ... хоружанки воеводства Полоцкого (АВК, ХХХVI, 101, 1582); Я Опаз Осайтович ... взял и позычил есми ку своей пилной потребе ... пнзей двадцать копъ грошей ... у невестъки своее кнегини Ахметевой ... хоружанки Ошменское (АВК, ХХХI, 101, 1592); я Якуб Миколаевич Богдевича земенин гдрьский повету Виленского а я Ганна Андреевна, хоружанка Виленска ... чынимъ явно и вызнаваем сами на себе тым нашым доброволным заставным листомъ (АВК, ХХХII, 230, 1596); хорожанка Минская Крыштофовая Жабиная, чешниковая Полоцкая, мѣла съ тое маетности Паулья до Полоцка ѣхати (ИЮМ, ХХII, 356, 1647).
с. 138
Хоружая наз. Жонка харунжага. городничаꙖ и хорꙋжаꙖ гсдръскаꙖ ... припоминанье чинила (КВЗС, 48б, 1538). Параўн. хоронжиная, хоружиная.
с. 138
Хоружее гл. хоружое
с. 138
Хоружество наз. Тое, што і хоружство ў 2 знач. Таковый кождый тогды хоружество тратит и именье (Ст. 1529, 16).
с. 138
Хоружий, хоружы, хоружый, хуружий наз. 1. Харунжы (службовая асоба, якая загадвала арганізацыяй апалчэння з баяр і шляхты). Хоружому Луцъкому Даману 15 копъ з мыта въ Луцъку (КЗ, 287, 1488); казалъ имъ ехати на служъбу нашꙋ посполъ съ хорꙋжимъ Новгородскимъ (КСД, 685, 1511); што ся ткнетъ иншихъ повѣтовъ, и твоя бы милость казалъ всихъ хоружихъ передъ себе собрати (АЗР, II, 335, 1534); при томъ былъ панъ хоружий (АВК, ХVII, 295, 1541); хто ку повѣту прислухаетъ до хоружого своего и при немъ до одного шляхтича тогожъ хоружства обраного на то маютъ отдавати (АВК, VIII, 256, 1555); на писарство не мають быти выбираны духовные ѡсобы ани староствъ ани державцы ани живунове тог повету ани хоружие (Ст. 1566, 45); мы гсдръ хоружихъ инакъшихъ не маемъ ꙋстановлꙖти, только людеs зацныхъ, годных, ростропных родичовъ властных того панства и ѡселыхъ в повете томъ (Ст. 1588, 49); ижъ славное памети его млстъ пан Балтромей Довмонт ... хоружы Вилъкомирский ... посагу выправу зо всих именей своих отчызных и матерыстых мне належачы отдали и заплатили (АВК, ХХХII, 242, 1596); послалъ тежъ дей его милость панъ Андрей Воловичъ, хоружый земскій великого князства Литовского, слугу своего зъ листомъ (АСД, IV, 53, 1599); ѡт него ꙋрꙖдникомъ былъ на могилеве голубицкиs хорꙋжиs полоцкии (Барк., 156б); которым позвал инстыкгатор нашъ з делꙖты скарбꙋ нашог великог кнꙖзства литовского ꙋрожоного Ꙗна корсака голꙋбицкого хорꙋжог полоцкого (ККСС, 48б, 1615); на врадѣ кгродскомъ Берестейскомъ передо мною ... хоружимъ и подстаростимъ Берестейским ... постановившисе очевисто енералъ его королевское милости воеводства Берестейского (АВК, IV, 1, 1661). Параўн. хоронжий. 2. Сцяганосец. мы гораздо видели есмо ѡчима нашима. поклонилисе хꙋроужіи ис хороугвѧми. а хваліли ісса (Пак. Хр., 17б); хоружыs кгды будеть хоругов держати маеть на собе мети зброю добрую (Ст. 1566, 20б); хорꙋжиs кгды бꙋдеть хоруговъ держати, маеть на собе мети зброю добрую и гелмъ або шишакъ (Ст. 1588, 49); знаменіе ... или пропорец, или хороговs ... знаменосецs, пропорчник, хорꙋжій (Бяр., 52).
с. 138
Хоружиная, хоружыная наз. Тое, што і хоружая. у бабки Войтеховы Барбары хоружиное старой ... тая двое челеди (АВК, ХVII, 388, 1541); который пляцъ ... пустила и подала пани Станиславовая ... хоружыная Виленская ... писару короля (АВК, ХХ, 98–99, 1594); преречонаꙖ хорꙋжынаꙖ виленскаꙖ ... помененого Скоковъского и малжонкꙋ его перед нас гд0483ра запозвала (ККСС, 108, 1615); судъ головный тыми декретами своими листъ записъ ее милости пани хоружиное записанья на маетности Соломеречу малжонку ее тое суммы 50000 золотыхъ, а тую маетность Соломеречъ одъ плаченья тое суммы увольнилъ (АВК, ХХ, 29, 1645).
с. 139
Хоружичъ, хоружычъ наз. Сын харунжага. пры томъ были ... Ꙗнъ лаврыновичъ хорꙋжичъ сꙋдеревскиs (КВС, 505б, 1552); жаловалъ намъ ... Миколай Яновичъ Толочко – хоружичъ на боярына господарьского повету Городенского Василя Ивановича Махнича (АВК, ХХI, 129, 1556–1557); Павелъ хоружичъ: до князей, пановъ, тивуновъ и всихъ обователей земли Жомоитское (КПД, 744, 1563); панъ Якубъ Соколовский, хоружичъ и судичъ земский Слонимский (АВК, ХХII, 194, 1565); на враде господаръскомъ кгродскомъ ... постановившысе очевисто хоружычъ Керновский Янъ Богдановичъ Жаба самъ добровольне усты своими ку записанью до книгъ созналъ (АВК, ХХ, 36, 1579); будучы дей мне в месте тутошнемъ ... с паномъ Иваномъ а с паномъ Юремъ Рогозами, хоружычами его королевъское милости дворными ... то пакъ дей возный ... укинулъ дей у светлицу двои позвы (АВК, ХХХVI, 113, 1582); яко было первей сего черезъ дворенина короля его милости пана Семена Ивановича, хоружича Новгородского за презыски, на пану Станиславу Соколовскому всказаные ... отправа ... удѣлена была (АВК, ХIV, 339, 1585); иж он нарочки теперешные ... прыпозвал перед суд тутошны ... пна Адама Миколаевича хоружыча (АВК, ХХХII, 42, 1596); вся маетность, лежачая, такъ и рухомая, на насъ особы и малжонки нашіе зъ одного дому зъ зошлымъ небожчикомъ Мартиномъ Яновичомъ – хоружичомъ Мойшакгольскимъ будучи яко по безпотомномъ, приходити спадаетъ (АВК, VIII, 482, 1599); жаловалъ и росправу о то у суду головного трибунальского съ тобою приняти хочеть хоружичъ нашъ (АСД, IV, 63, 1602); панъ Шуйскій – хоружичъ Берестейскій и пани малжонка его милости ... никоторое вѣдомости ... намъ ... не учинили (АВК, ХV, 154, 1665). Параўн. хорунжичъ.
с. 140
Хоружое, хоружее наз. Тое, што і хоружство ў 2 знач. за хоружее куница по шести жъ грошей; въѣжчому съ куницы на страву по три грошы, коли сами еѣ до скарбу не несутъ (АЗР, II, 367, 1540); на тотъ часъ хоружого тамъ во Мъстиславъли нетъ, и просите ... жебы господаръ его милость хоружое тамошнее ему дати рачилъ (КПД, 297–298, 1559).
с. 140
Хоружство, хорузство, хоруство наз. 1. Тэрытарыяльная адзінка пад наглядам харунжага. мають кожъдый у своемъ хорустве шляхте то оповедати (КПД, 188, 1551); судьи ... ижъбы судили кождого стану особу одинако, хто бы въ которомъ хоружствѣ имѣнья мѣлъ, прекладаючи въ томъ обтяженья шляхтѣ (АЗР, III, 51, 1554); абы судьи въ кожъдомъ хоружъстве уставлены были и писаръ прысяглы[й] (КПД, 228, 1554); люди дворца моего Доротиного отчизного Сабовского у повете Троцкомъ, хоружства Сомилишского, на имя Иоилъ Милошовичъ, Бонисъ а Янъ Матеевичъ (АВК, ХХI, 356, 1558); панъ гетманъ великій ... по кол[ь]ко хоругвей до одного хорузства маеть зложити (КПД, 319, 1563); в которомъ реестре межы иншыми ротами пенежъными и хоружствами поветовыми есть описано хоружъство татарское службы земское (АВК, ХХХI, 123, 1592); хоружому нашому татарскому ... и всимъ Татарамъ нашимъ, до того хоружства належачимъ (АЮЗР, II, 67, 1610). 2. Пасада харунжага. тогды таковыи хоружии врад хоружство и имене тратить которое спадываеть на нас гсдра (Ст. 1529–Ф, 28); хоружства во всꙖких землꙖхъ и в повете великом кнꙖзстве литовскомъ такимъ радом и способом мают быти захованы (Ст. 1566, 20б); таковыs хоружыs врꙖд своs хоружство тратить (Там жа, 24); хорꙋжъства во всихъ землꙖхъ и поветехъ великого кнꙖзства, где до того часу бывали, такимъ радомъ и способомъ мають быти захованы (Ст. 1588, 49). Параўн. хоружество, хоружое.
с. 141
Хоружы гл. хоружий
с. 141
Хоружый гл. хоружий
с. 141
Хоружыная гл. хоружиная
с. 141
Хоружычъ гл. хоружичъ
с. 141
Хорузство гл. хоружство
с. 141
Хорукговъ гл. хоруговъ
с. 141
Хорунжичъ наз. Тое, што і хоружичъ. На которое мѣстце пріѣхалъ тежъ и панъ Иванъ Калиховичъ Брозовскій ... съ ... паномъ Лавриномъ Федюшкомъ – хорунжичомъ Пинскимъ (АВК, VI, 160, 1599).
с. 141
Хорунжый гл. хоронжий
с. 141
Хоруство гл. хоружство
с. 141
Хоруючий дзеепрым. 1. Ад хоровати. претожъ, же хто паралѵжомъ заражонымъ, на члонкꙋ оуломнымъ, а на фебрꙋ, и Ꙗкожъколвекъ хорꙋючимs естъ, все то зs грѣха походитъ (Мак., 168); хоруючꙋю дш0483ꙋ его, Ꙗкs лѣкарствами нѣѧкими, змѧкчивши, ѡного зась до здоровsѧ привернꙋлъ (Варл., 257б–258). 2. У знач. наз. Той, хто хварэе. Ꙗкъ естъ речъ несправедливаѧ хоробою тѧжкою хорꙋючомꙋ, абы себе длѧ збытѧ того болю забил а затратилъ, такъ не естъ речъ пристойнаѧ (Каліст, I, 19б–20); заправды Ꙗкъ естъ речъ неподобнаѧ огневою хорꙋючемꙋ оуспокоитисѧ, оутонꙋломꙋ плавати, и мертвомꙋ дыхати (Там жа, 104); Недꙋжный: хорый, хорꙋючій (Бяр., 92); лепеs быхъ тебѣ на постели хорꙋючого ѡглꙖдала (Зб. 752, 201).
с. 142
Хорующый дзеепрым. ад хоровати. идꙋчи до шпитꙖлꙖ [!] або до хорог шкодливꙋю [!] хоробою хорꙋющого мает старшомꙋ дат знат (Зб. 261, 152).
с. 142
Хоръ наз. 1. Тое, што і хоры. y piśni obyczаjnyiа nаd nim piewszа, y położyszа jeho w zаmku u Wilni w kostele świаtoho Stаnisłаwа w chore nа lewoj stozone, podle dwerey zаkrysteynych (Бых., 528); [IꙋлиꙖн] казал балваницы свои ѡздобне ꙋбират спѣване в них на хори чинит (Бельск., 282); ѡднои ночи впотемкꙋ пришли злодеꙖ, и разбойницы, мовꙖчи з собою же в цркви на хоре ест скарбъ (Пралог, 644–644б); пану Василевъскому, который пріехалъ зъ Полоцка до Могилева учыть хлопцовъ въ школе брацкой по лацине и спевать на хору въ церкви, дали ему зол. (ИЮМ, Х, 95, 1695). 2. Сукупнасць каго-, чаго-н. так оупрійме ѡтпаденье иным строит Ꙗкъ свѣтлѣй надъ иные осіавала Ꙗсным променемъ освѣчаючи сполечных sвѣздъ хоры (Апакр., 185б); чекаютъ тебе там же на нб0483ѣ Агг0483ли а Архагг0483ли, Херꙋвими и Серафими, и всѣ иншіи нсбныхъ воинствъ хоры (Сматр., 4б); естъ землѧ Бозской Ꙗсности по которой прохоживаютъсѧ, и ѡпочиваютъ спорѧженыи хоры Агг0483ловъ, ст0483ыхъ и дх0483овъ (Мак., 122); серафимове шестокрылатые в каждым тым хоре незличоныи естъ (Зб. 81, 85); межи хорами нсбными миле а вдѧчне барзо спѣваючими былемъ (Зб. 107, 114б); ꙋважъ Ꙗкое веселие мелъ хс0483 коли ѡгледалъ и цаловал любимꙋю маткꙋ свою ... Ꙗко ее над вси хоры анъгелские и светые божые подвышъшил (Зб. 255, 180б); не такъ розличными звездами сиꙖют нб0483са, Ꙗко Египет незличоными хорами законъниковъ ст0483ыхъ (Зб. 259, 442б); длꙖ тогож ихъ зовутъ хорами ангелскими, а хор згодꙋ значит (Пралог, 548).
с. 142
Хоры, хори наз. Хоры. на хорахъ книги церковные (АВК, VI, 492, 1549); можемо скочити ажъ на хори ангелские на троны ареѳиниsские (Зб. 259, 467). Параўн. хоръ у 1 знач.
с. 143
Хорый, хорий прым. 1. Хворы. господарь его милость въ тотъ часъ ешче былъ не вельми хоръ (КСД, 570, 1507); пакли бы был хор або на службе гдрскои або пакъ на копе на завитом року, тогды маеть таѧ реч ѡтложона быти на другии сьем (Ст. 1529–Ф, 67–68); отецъ мой будучи хорый и в той хоробе ехалъ былъ на войну (АВК, ХХII, 163, 1555–1565); где бы отецъ старый або велми хорый былъ, тогды сына дорослого ку службе земъской на местцо свое выправовати маеть (КПД, 324, 1563); против которых за намовою Михаила Глинского сам король Александро велми хорыи рушылсѧ з Вилни до Лиды (Рач., 343); тогды мене возного до светълицы не пустилъ, поведаючы, иж дей пан естъ хорымъ (АВК, ХХХVI, 77, 1582); по тому жъ и хорымъ людемъ вольно будеть намъ гсдрꙋ ѡтписывати тестаменты своими водлꙋгъ права ꙋчинеными маетности свои лежачие и рꙋхомые (Ст. 1588, 112); по ираклию встꙋпил на цесарство, панствъ всходных сын его костантин барзо хориs (Бельск., 342); коли хто хорыs и слабыs на теле, хот наsлепшые потравы и пенкные предсꙖ ему здадꙋт горкиꙖ чемꙋ бо слабыs (Зб. 261, 127б); кꙋковоsтъ вернꙋвшисꙖ до жмуsди застал ѡтца живонбꙋда барзо хорог (Стрыйк., 520б); прето ижъ его конь дꙋчефалъ был велми хоръ (Алекс., 43); презацный теды, ѡный мꙋжъ, хорого человѣка слова похвалившы, такъ оучинилъ, Ꙗкъ емꙋ порадилъ (Варл., 27); тамъ же въ ызбе виделъ есми рыкунью хорую, которая меновала отъ збитья хора (АВК, ХХХIII, 197, 1645); кгды бы назбыт хорое было Дитѧ, а ѡ Сщ0483енника бы трꙋдно, можетъ каждый ѡкрестити, Водою поливаючи ѡное, и мовѧчи (Сакр., 4б); хто ест хориs, нехаs сꙖ спешит до хс0483та (Зб. 259, 243б); вывелъ ихъ з сребром и золотом, а не был в поколѣнꙖх ихъ жаден хориs (Пс. ХVII, 112). Параўн. хворый у 1 знач. 2. У знач. наз. Той, хто хварэе. хорые могуть то нам гсдрю ѡтписывати тэстамэнты своими (Ст. 1566, 38); одножь старыхъ, недужихъ, хорыхъ, немощныхъ, хромыхъ, невидущихъ, которые бы вже до роботы не годилися, и тою живностію ихъ маетъ быти кормлено (АСД, ХI, 161, 1567); обегши всю сторону тую почали на короват ... пріносити хорихъ (Цяп., 52); естли тотъ хорыs прысꙖгнеть заразомъ передъ тымъ врꙖдомъ ѡт которого послани бꙋдꙋть сознати мають (Ст. 1588, 157); в шпиталꙖх ... хорых навежают (Зб. 261, 124); збѣгалсе люд приносили хорие которых ѡн лечил (Бельск., 333б); нѣмым мовы оузычаетъ, хорых оуздоровлѧетs (Варл., 38б); мних ... всѣмъ рад ꙋслꙋговал ѡсобливе хорым и гостем, которымъ ногы ꙋмывал (Зб. 107, 164б); лекар пытает ѡт хорого причыны хоробы (Зб. 255, 41б); кветки ... на хорых положоные здоровъе прыносили (Зб. 259, 601); Iерей повиненs оупоминати въ своей парохіи, абы кождыи хорый, старалсѧ съ бл0483гоговѣніем, тѣлꙋ Га0483 нш0483его ... причаститисѧ (Зб. вып., 26б). Параўн. хворый у 3 знач.
с. 143
Хотевший, хотевшый дзеепрым. ад хотети ў 2 знач. или тог доспѣвшы вам, живот полꙋчити, или не хотѣвъшым вам повелениꙖ моег сотворити, готовы бꙋдете мечному ꙋсѣчению (Зб. 81, 58); не хотевшимъ вамъ повеленіꙖ моего сотворити готовы бꙋдете мечномꙋ ꙋсѣченію (Зб. 752, 81б).
с. 144
Хотенье, хотение наз. Жаданне. хотѣние мое скончалосѧ (Чэцця, 205); на дорогоу кличоуче и рекоуче. миръ тобе боуди вs хотении твоем (Пак. Хр., 37); слышалъ есми вси слова твое, и ꙋчиню по всему хотению твоему о древа кедрова и елова (Скар. ТЦ, 132–132б); хотѣнье господаря нашего съ вашимъ государемъ о вѣчномъ миру и о доброй смолвѣ (АЗР, II, 275, 1533–1538); ѡдинъ способъ который намs ест обsꙖвленъ, а другыи которыи бъ0483 при собѣ дерsжить, ижь чинить на што ест волѧ или хотеніе его (Будны, 188б); если же што сѧ вs грецыи не за оумыслным грецким хотѣнsемъ, але за неволею и кгвалтом тꙋрецким дѣетъ. того в римѣ и в римsском костелѣ, хотѧ его к томꙋ нихто не неволит ани примꙋшаетъ, тысѧчꙋ кроть болше (Апакр., 169); коли за тымъ панъ гетманъ корунный подъ столицу пришолъ, тотчасъ учали есте съ нимъ сами, по доброй волѣ своей и хотѣнью, совѣтовати о избраніи на Московское господарство королевича (АЗР, IV, 474, 1615); ино такому хотѣнью и Богъ съ небесъ будетъ благословити (АЗР, V, 37, 1640); Алканіе: Прагненье ѣдла, ѣсти хотене, чꙋтье голодꙋ (Бяр., 1); хотѣніе мѣли, але терпливости не наsдовали (Зб. 107, 116); Кандавлꙋсъ к немꙋ рече великій царю Алеѯандре, всю прозбꙋ мою сотворил еси мнѣ, сотвори еще хотѣніе мое (Алекс. 1697, 80б).
с. 144
Хотети дзеясл. 1. Мець жаданне, ахвоту да чаго-н., адчуваць патрэбу ў кім-, чым-н. мають бояре тую помочь класти, коли мы ихъ пожадаемъ, по той нашой присязѣ, какъ намъ присягнули во всемъ добра хотѣти (АЗР, I, 72, 1456); пры кожъдомъ ѳольварку нашомъ хочемъ мети дворничъки (КПД, 557, 1557); жон хто хочет может мет чот[ы]ры власных (Наб. тур., 23); царица рекла: хочꙋ абы мнѣ повѣдал, што се межи мною, а царемъ Филипом мае пригодит (Алекс., 2); але же за тую печат хотѣлъ шести тисꙖчи золотых (Дыяр., 162б); Волю, желаю: хочꙋ (Бяр., 16); гды хто истинною вѣрою и волею хочетъ тѣла и крови Хв0483ой (Сакр., 8). // перан. Мець жаданне зведаць, пазнаць што-н. Позналъ, мовитs, волъ властелѧ своего, и оселъ Ꙗсли пана своего. Хочешъ вѣдати, же сѧ и птахѡвъ безрозꙋмѣйшими найдꙋемо (Каліст, I, 152). 2. з інф. Мець намер зрабіць што-н.; адмаўляцца што-н. рабіць (у спалучэнні з адмоўем). сии чл0483вкъ хочеть разорити законъ манастырьскии (Чэцця, 2б–3); хотел оумывати ноги его (Пак. Хр., 5); никто ихъ принѧти не хотел (Валх., 44); они же чинѧчи некоторыи дивы хотели бы ѡтвести людеи ѡт гсда бога (Скар. ДЗ, 29); пакли бы не хотел присѧгнути тогды се тот свое властное имене и тое купленое и закупленое ѡт него тратить (Ст. 1529–Ф, 4); держыть отчызну мою и мнѣ еи поступити не хочеть (РПП, 231, 1533); ино мы ... хотячы его ку послузѣ нашой тымъ охотнѣйшого вдѣлати, то есмо вчынили (Там жа, 346); если бы хто ... рэчъ посполитую зрадити и ку прудкому ꙋпадку привести хотел ... маеть быти каранъ (Ст. 1566, 10); братья збору Пана Кристусового Евангелицкого у Вильни ... певную суму пенезей ялмужну светую зложили, хотечи пляцъ купити (АСД, III, 50, 1579); хочу вам поведати добрую повесть ѡ Кгвидоне (Бава, 129); хотѣла есми за него поити, але не хотелъ мои ѡтец и мои род (Там жа, 130); хочеш ли у дворе зостати, чы ли хочемо ехати? (Там жа, 153); ижъ дей я, пне возный, тую суму пенезей всказаную хочу платити (АВК, ХХХVI, 208, 1582); кгды бы сѧ хто бꙋнътовал ... хотечи хто ѡсести и ѡпановати тое панство великое кнꙖзство, и гсдремъ на немъ быти (Ст. 1588, 3); ведаю, же и самъ панъ троцкий не хотелъ его забити, одно выбити (Еўл., 143); мы без старшихъ своихъ дꙋховныхъ ѡ томъ и мыслити не хочемъ (Барк., 150); хотꙖчи лота братанка своего выбавит, вси при нем вꙖзни выбавилъ (Біблія, 36); ѡткуль бы пришол, и Ꙗким бы его именем звано, не хотѣлъ мнѣ повѣдат (Там жа, 130); домов будоват не хочете (Алекс., 34б); ахиллѣй се длꙖ того розгнѣвал и не хотѣлъ валчити противко троꙖном (Тр. гіст., 70); так еи люде збрыдили, же з нею жаденъ ести не хотѣлъ (Зб. 107, 118); королеве воsны хотꙖт зачинати (Зб. 259, 553). Параўн. хтети. 3. Iмкнуцца да чаго-н., дамагацца ажыццяўлення чаго-н. тежъ того хочемъ, штобъ каждый судья въ своемъ судѣ мѣлъ уставного служебника (Вісл., 5); реклъ им не оусѧ великость людеи хочеть штобы ѡнъ оумерлъ (Пак. Хр., 19б); про то хочу абы вси браны мѣстские зараз были поѡбвалены (Атыла, 227); хочемъ мети абы таковыs же покоs ... былъ захованъ (Ст. 1588, 14); подобно зевеꙖ и салмона ꙋже маешъ в моцы своей, и длꙖ того хочешъ, абысмо воsску твоему дали хлѣба (Біблія, 124б). 4. З адноснымі займеннікамі ўтварае спалучэнні са значэннем азначальнасці: кожны, усякi, усё. жена его имѣніе свое, вѣно, продасть, кому хочетъ (Вісл., 19); хто хочеть, тотъ маеть на его млынъ везти молоти (КСД, 206, 1515); рꙋхомую реч кождыи можеть ѡтдалити и продати кому хочеть (Ст. 1529–Ф, 64); што хотѣли ꙋ бг0483а ѡдержали (Бельск., 19); ѡбираs же собѣ што хоч поки час маеш (Дыяр., 156б); она рекла: допꙋщꙋ чогѡ хощешъ, если мнѣ даси заставꙋ ажь пришлешъ што обѣцꙋеш (Хран., 62б). 5. Зычыць, выказваць якія-н. пажаданні. цару Менъдликгирею такъ жо жити у брацстве ... з великимъ королемъ Полскимъ ... и добра великому королю хотети (КЗ, 329, 1479). ⧫ Ш т о (я к) с о б е х о ч е ш ь – што хочаш; як сабе хочаш. рекъ ми: “што дей собе хочешь, то надъ нимъ чини” (КСД, 114, 1514); Ꙗк собѣ хто хочет нехаs сꙖ домовлꙖет (Дыяр., 160).
с. 145
Хотетися, хотетисе дзеясл., зв. 1. Ад хотети ў 1 знач. прѧгноу а любо хочет ми се пити (Пак. Хр., 13); Ꙗк хотелос им песней бж0483их пети в земли чꙋжей (Пс. ХVI, 133); одного днѧ лѣте, седѣлъ король ѡдин в ложницы. и хотѣлосѧ ему пити (Трыст., 10); але велми ми сѧ хотѣло з ним бити (Там жа, 82); тежъ жебы то назбыть барзо тотъ шкриптъ продолжити, а назбыть великій книжки оучинити мꙋсѣло, не хочетсѧ тыхъ листѡвъ всѣхъ, и привилеѡв вписованьемъ чителникови оуприкрѧти (Апакр., 21); иж кгды исав был на ловѣ пришол до домꙋ хотѣлосꙖ емꙋ ѣсти (Бельск., 20б); Жаждѣ: Прагнꙋ, жадаю, хочетъ ми сѧ пити, пити хочꙋ (Бяр., 42); так се ему в ѡноs купли вело, Ꙗко самому се хотѣло (Зб. 752, 568б); такъ сꙖ ему в оноs куплѣ вело Ꙗко самому се хотѣло (Зб. 82, 424б). 2. Ад хотети ў 2 знач. естли бъ хто у тотъ дворецъ и до того року – светого Мартина хотелся уступовати, тогды ся они обвезали пану Богушу очищати (АВК, ХХI, 80, 1555); Ꙗкож слꙋга, и неволникъ его ненsдзsный, хотѧчисѧ емꙋ вs чомъ прислꙋжити, и ласкꙋ ѡт него собѣ зsеднати, безъ терsпѣніѧ ѡбыйтисѧ можетs (Карп., 11–11б); которые таковые кгвалты и бунты комененый отецъ Шитикъ и всѣ чернцы ... пополнивши и хотечисе съ того злого учинку выслизнуть ... рѣчь небылую до книгъ вродовыхъ ... донесли (АВК, VIII, 122, 1637).
с. 146
Хоти зл. і часц. 1. зл. Тое, што і хоть I у 1 знач. Да и то есьми имъ толковалъ, што хоти войско нашо видится имъ малое, але тое вѣдали бы, што оно есть дородно и богатырно (АЗР, IV, 484, 1615). 2. часц. Тое, што і хоть I у 4 знач. хоти бы на обѣ стороны зацѣпки порубежные были, тому ссылка да управа на обѣ стороны (АЗР, II, 274, 1533–1538).
с. 147
Хотливость наз. Жаданне. Маніе: ... склонност, похилност, хотливост (Бяр., 76).
с. 147
Хотливый прым. Ласы, ахвочы да каго-, чаго-н. Атыльлѧ ... был ... великого серца, рады доброе и смѣлыи, руки хисткое и мужное, в рѣчах рыцэрскихъ учоныи, до славы велми хотливыи (Атыла, 179); велми был хотливый до всихъ рѣчеи на воину потребных (Там жа, 180); попудливост его хотлива а горꙖчаꙖ Ꙗко лвинаꙖ (Алекс., 4); Еѳіоплѧнінs: мꙋрин, аб чорныи, запаленый, хотливыи (Бяр., 269).
с. 147
Хотный прым. Які адносіцца да хацення. такоже воимисѧ пити воды на ествоу. занже застоудѧт желоудок. да иссоушать теплость хотную. да исказит ествꙋ. да аще оумножить их. но исказѧть самого желоудка (Арыст., 231); протоже измери ествꙋ его Ꙗко свою. а делаи емꙋ роскош хотнꙋ ко потребе его желчем воловым. и ѡтрюбѧми. и стережи вы[хо]дꙋ его (Там жа, 235).
с. 147
Хоть I, хотъ, хоцъ, хочъ, хочь зл. і часц. 1. зл. Нягледзячы на тое, што. бꙋдете ꙋтекать хочъ вас нихто гонит не будет (Біблія, 175); хоч праве тела их згниют, але кости зостанꙋт (Зб. 261, 205б); до болота пришедши рибы ловил, хоч их там не было (Стрыйк., 514); Ꙗкъ Адамъ бꙋдꙋчи на тѣлѣ нагимъ соромѣлъсѧ, хѡть былъ собѣ зs листѧ древа фіговогѡ зsплѣлъ опрѧткꙋ (Мак., 204); або хоть дерева на тую вежу дали – я своимъ коштомъ будовать хотѣлъ (АЮЗР, II, 90, 1633); тѣло людское, хотъ з многих, частей бꙋдꙋчи зложеное, жадного еднак члонка своего не ѡткидаетs (Варл., 248); стоꙖлъ подъ крестом, хоть иные поꙋтекали (Зб. 259, 567б); бо хочъ Ꙗзыка не розꙋмѣлъ. ѡднакъ своими ст0483ыми молитвами и ѡфѣрами велми былъ пожитечныs (Пралог, 593б); бꙋдꙋтъ падать хочь ихъ нихто не гонитъ (Хран., 127). Параўн. хоти ў 1 знач., хотя ў 1 знач., хоча, хочай. 2. зл. Хоць, ці (пры супастаўленні сказаў або членаў сказа з узаемным выключэннем). гдеколвекъ бы былъ повѣдаетъ бискꙋпъ, хоть в римѣ, хоть в рекгꙋ, хот в костанsтинополю тоееж естъ годности заслоуги ... иерейства (Апакр., 82); на которомколве мѣстцꙋ бꙋдешъ царю пане мой, хочъ в смерти хочъ в животѣ там будет слуга твой (Біблія, 384); маютъ братіѧ вs найвышшой любви зs собою обцовати, хочъ то мл0483твы, хочъ писанѧ, хочъ дѣло Ꙗкое робѧтъ, треба жебы фꙋнsдамента зsобополнои любве мѣли. а такs предсѧвзѧтью ихъ пощаститсѧ: и молѧчійсѧ и читаючій и робѧчій, вси вs щирости и простотѣ живꙋчи, могꙋтъ ѡдинъ дрꙋгого вsспомочи (Мак., 20); абовѣм хот мало, хот мнѡго длѧ ст0483ого имени его вs едно сѧ мѣстце зsберꙋтъ, и емꙋ зs горѧчою любовию слꙋжити бꙋдꙋтъ (Варл., 106); хотѧ бы тот, который што проклѧтого росказꙋетъ, ѡтцемs былъ, хотs маткою, хоть Кролем, хотѧ бы на ѡстатокъ над животомъ нашимъ маючій владзꙋ (Там жа, 224); Непщеваніе: Мнѣманsе, вымовка, хоть слꙋшнаа, хот неслꙋшнаа (Бяр., 95); аж в рымѣ на старост твою в далеких краꙖх хоч рад хочъ не рад будеш (Зб. 752, 68б); хочь то корова, хочь овца, не бꙋдꙋтъ оферованы одного днѧ з плодомъ своимъ (Хран., 124). 3. зл. Аднак, між тым. Хотs ми сѧ здаетъ, ижъ тое бытъ не можетъ, абымъ грѣховъ моихъ надъ пѣсокъ тѧжшихъ, и которые вѣдаючи и невѣдаючи пополнилемs ѡтпꙋщеніе ѡдержал (Варл., 256б). Параўн. хотя ў 3 знач. 4. часц. Нават, няхай нават. грешит коли хто хот в справе доброs и пристоsноs, але не приложит ѡсторожности и пилности абы кого не забил (Зб. 261, 241б–242); нижли они тое цедулы отъ того дворника хоть не приняли, однакъ же кгвалтомъ у тые дома не увязуючисе, прочъ отышли (АВК, VIII, 96, 1611); бо хочъ и захочешъ до рѣчій створеныхъ вернꙋтисѧ, ѡбачишъ же ничого з того што видишъ, вs держаню своемs не маешъ (Мак., 95); хот мысли слабости и недбалства злый ѡнs дꙋхs тобѣ задаст ... не бойсѧ его хитрости (Варл., 348); Авгꙋст цесаръ римскиs хот пышные, еднак же до нашое речи слꙋжачие слова вырекъ (Зб. 259, 166б); абы мѣлъ око лѣвое, бо хоцъ правого не бꙋдетъ мѣти, можетъ быти капланомъ (Зб. вып., 54–54б). Параўн. хоти ў 2 знач. 5. часц. Самае меншае, усяго толькi. не подобна бы хто моглъ в законе вытръвати, коли хоч на ѡдин пѣнꙖз мыслит свѣцкиs (Зб. 261, 75). Параўн. хотя ў 3 знач. 6. часц. Нiчога больш, акрамя гэтага; усяго толькi. потомъ радилсꙖ дв0483дъ гсда мовꙖчи: маю ли ехат хочъ до ѡдного з мѣстъ июдѣйскихъ (Біблiя, 358); хоть малые речи безъ порады чинꙖт (Зб. 259, 553). Параўн. хотя ў 4 знач.
с. 147
Хотя, хоця зл. і часц. 1. зл. Тое, што і хоть I у 1 знач. потомь хотѧ бы хотелъ на него конати тогды оуже не имаеть мѣсца жалобы (Вісл., 32б); хотѧ вси оубоꙖтсѧ. а Ꙗ николи не оубоюсе (Пак. Хр., 5б); маете ль вы на то сведомье, абы была матка ваша венчальнаꙖ жона дядку ихъ, хотя и невольнаꙖ (КСД, 129–130, 1514); хотѧ жь пакъ ꙋрѧд не скараеть, предсѧ самъ бг0483ъ карати певне ѡбецалъ (Будны, 35б–36); шлюбуемъ никого не карати на заѡчное поведане хотꙖ бы дотыкалосе ѡбражэне маестату ншог (Ст. 1566, 8); которого голова хотѧ ѡт тѣла ѡтпала ... предсѧ спевати не перестала (Атыла, 211); мало хто бы сѧ мелъ ѡгурками похвалити хотꙖ жъ ихъ гараздо и добре кꙋкобили (Барк., 168б); хотꙖж в пеклѣ бы были, предсе своим ѡбычаем перед богом стоꙖт (Біблія, 78); хоця жъ былъ въ Слуцку, предъсе ижъ се крылъ, зналесть его не могли (АВК, ХVIII, 259, 1622); спѣваю ѡт радости хотꙖ изнемогаю (Зб. 107, 155б); хотꙖ бы сꙖ хотѣлъ передо мною скритисꙖ во ꙋтробѣ матерней, и тамъ тꙖ знаsти маю (Алекс. 1697, 9). 2. зл. Тым не менш. Лечъ тые речи всѣм Ꙗвные сꙋт, хотѧ мы замолчимъ (Варл., 289). 3. часц. Тое, што і хоть I у 5 знач. такежъ мне сякъ говорачи, хотя и ты, какъ еси цара Ахмата виделъ, мене по тому жъ видь (КЗ, 349, 1484); зоставъ прото матце хотѧ ѡдно какое потешеніе милостівое (Пак. Хр., 12); жадинъ врадникъ абы не съмелъ грабити быдла подданыхъ на пустомъ, хотя бы и сеножати, кромъ збожъя засеяного на пустовъщызне (КПД, 589, 1557); на дорогахъ покsладали немоцsные, и пsросили его бы хотѧ кsраю одежи его дотыкалисе (Цяп., 52); естли хотѧ слꙋга але шлꙖхтичъ то ꙋчинить тоs же вине вышеs менованоs подлꙖжеть (Ст. 1588, 30); слꙋхаите приказаньѧ гсднегѡ а што справедливо есть сꙋдите: хочь бы ѡбыватель былъ, хотѧ гость, розность жаднаѧ особь не бꙋдетъ (Хран., 151). 4. часц. Тое, што і хоть I у 6 знач. призвавши пилат текача хотѧ своего и некоторые стоꙖчіе исъ собою приказал имъ (Пак. Хр., 16б); вол[ь]ность подданые до пущы нашое, хотя жъ и головъное, ведже не гълубоко, мають мети по дрова (КПД, 576, 1557); хто бы его розмешавшы з вином хотѧ мало укусилъ, три дни не пробужаꙖсѧ будеть спал (Бава, 150); писмъ хотѧ потребныхъ Ꙗсневелsможный а млстивый пн0483е, горѧщымъ огнемъ людъской противности мнѡго быти пожертыхъ (Апакр., 2); тꙋтъ хотѧ троха припомнѣти годитсѧ (Хран., 393); завжды небеспечное ест ѡсобное з невѣстами, хотꙖ и кровными пребыване (Выкл., 17).
с. 149
Хотяй, хоцяй зл. і часц. 1. Тое, што і хоть I у 1 знач. бꙋдеть им немоць сипаваѧ и ... оумопомѧтенье хотѧи же силы их прироженыи и животныи не побачи ѡ сем (Арыст., 217); владыцство а бискꙋпство, влдка а бискꙋпъ, хотѧй словы рѡзны, речꙋ однак одно сꙋть (Апакр., 21б); хотѧй же зевнꙋтръ была при немъ слава, не маемо сѧ з того погоршати (Мак., 107); иѡан был розсуднеишии и оученшии, хотꙖи і ѡбое были в грецком писмѣ бѣглыми (Жыц. св., 37); Iерей не можетъ выѧвѣти предъ жадным чл0483вком грѣхꙋ того, который чꙋвъ на сповѣды, хоцѧй бы длѧ невыѧвленѧ цалый свѣтъ мѣвsсѧ запасти (Зб. вып., 43б). Параўн. хочай. 2. Тое, што і хоть I у 6 знач. хотꙖs и перед грехом старшенство муж над жоною мѣти мѣл (Бельск., 5б–6); живот нашъ ани мнѣ, ани тобѣ хотѧй ѡтчасти велце славный и роскошный и веселый естъ (Варл., 137); пафнꙋтиs тым болѣs налегал пытаючысе, ежели се ему што трафило хотꙖs же в розбоsствѣ побожного справити (Зб. 107, 171); дорога хотꙖs далекаꙖ близкою сꙖ здала (Зб. 259, 306); если хотѧ мꙋжчизна хотѧй бѣлаѧ голова не бꙋдꙋчи возвани, до внꙋтрних сѣніи црских вшолъ (Хран., 379).
с. 150
Хотячий дзеепрым. 1. Ад хотети ў 1 знач. найбезпечнѣйшаѧ есть каждомꙋ хрстіанинови не хотѧчомꙋ зs едности костелной выпасти наболше на ха0483 га0483 смотрѣти и оного сѧ держати (Апакр., 163); дш0483и хотѧчой вs покою и свѣтѣ вѣчном оу Бг0483а жити: потреба прійти Ꙗкъ сѧ рекло до правдивого Архіереѧ Ха0483 (Мак., 10); чынимъ ... кождому, хотячому о томъ вѣдати (АСД, II, 54, 1635); славы хотѧчаа з своих справъ цнотливых панна згинꙋла (Зб. 107, 117); такъ трымавъ единъ побожный чл0483вкъ оумѣраючій, и не хотѧчій Елеѡпомазаніѧ, але за тое сто лѣтъ вs чисцꙋ терпѣвъ (Зб. вып., 49б). 2. У знач. наз. Той, хто хоча. хотѧчомꙋ судитsца сs тобою, и одежꙋ тsвою вsзѧти пусsти емꙋ и сорочъкꙋ (Цяп., 7); не был хто бы не хотꙖчих до питꙖ примушал (Біблія, 572); не реклъ, вышолъ сѣѧти хотѧчій, але сѣючій (Каліст, II, 122б); хотѧчій читати наоучитисѧ, идетъ и оучитъсѧ характировъ литери (Мак., 155); хотꙖчому засе и милꙋющомꙋ немашъ ничого трꙋдного (Зб. 255, 240б).
с. 151
Хотящий, хотящый дзеепрым. 1. Ад хотети ў 1 знач. знамѣние извѣсто ѡ неи есть. хотѧщеи ѡсенити бл0483годати бж0483иеи (Чэцця, 78); подобает всѧкомꙋ хотѧщемꙋ ѡсꙋжати порсоуны, подлоуг премд0483рости сіѧ (Арыст., 203); Соломонs пишеть, Мужь хотѧщии скоро обогатитисѧ и инымъ завидить не знаеть Ꙗко на него пріидеть нищета (Будны, 9б); законник хотꙖщыs постꙋпити в запреню самого себе, стеречисꙖ мѣ грехꙋ вшелꙖкого (Зб. 261, 80б); призказꙋем абы вси хотѧщіи вs тое Братство вsстꙋповати не иншой вѣры были. тылко православно кафоліческо цр0483кви ст0483ои Восточнои (Ст. бр., 20б); маютъ въ Свѣцкихъ шатахъ хотѧщіѧ дв0483ы, или Вдовѣца, быти Инокинѧми, въ Монастырѣ ходѣти (Зб. вып., 73б). 2. У знач. наз. Той, хто хоча. матка оувидела тело снѧти хотѧщих. какъ бы з мертвыхъ повстала (Пак. Хр., 14); тот дн0483ь добръ на все. начало браком творити, хотѧщим женитисѧ (Неба, 84); хочеть бо Хс0483, абы хотѧщіи спастисѧ вs него вѣрили (Будны, 108б); песъ скарбу стережетъ, самъ его не розхищаетъ и хотящимъ розхищати забороняетъ (АЗР, IV, 235, 1600–1605); анъгели ... сут служебнии дꙋси во слꙋженіе посылаемии длꙖ хотꙖщых наслѣдовати сп0483сениꙖ (Зб. 752, 471).
с. 151
Хоцзати, хоцзяти дзеясл. Хадзіць. до лазни рад хоцзаю. але потꙋ не доваю (Неба, 68б); Ꙗ ни до лазни не хоцзѧю (Там жа, 70).
с. 152
Хоцяй гл. хотяй
с. 152
Хоча зл. Тое, што i хоть I у 1 знач. Iѡвъ ... мовилs, нѣкгдымъ золота не называл потꙋжностsю своею, хочамs сѧ коли и веселилъ (Калiст, I, 36б); ани сѧ самъ рꙋшити можетъ: и хоча бы найболей хто до него кричал, не выслꙋхает, ани зs бѣды его вызволит (Варл., 83б–84).
с. 152
Хочай зл. Тое, што і хоть I у 1 знач. Хочай бовѣм и иншые ѡт мертвыхъ были воскрешены, зновꙋ еднак померли (Варл., 71–71б); или: съюзs роздѣлѧай, або албо, любs, хочай и велs (Бяр., 57); Аг0483гли ... Ꙗко и чл0483вкъ некгды был, хочаs зъ земли телесныs, але сказѣ и смертелности неподлеглыs, и самовластныs (Зб. 752, 469); не мает ѡнъ ѡт мене скритисꙖ, и ꙋтечи кꙋда, маю его знаити хочай бы и по[д] землею былъ (Алекс. 1697, 25).
с. 152
Хоченый дзеепрым. 1. Ад хотети ў 2 знач. Ꙗк сѧ мели с него насмеват. Ꙗко теж и ноги его хочено пребит (Пс. ХVI, 23). 2. Ад хотети ў 3 знач. по нас того мѣти хочено, жебыхмы до рімꙋ с послꙋшенством ехали (Апакр., 20).
с. 152
Хочивати дзеясл., шматкр. ад хотети ў 1 знач. государь нашъ ... съ вашимъ государемъ николи нежитья не хочивалъ, а всегды хочетъ съ нимъ доброго житья (АЗР, I, 133, 1493).
с. 152
Хощивати дзеясл., шматкр. ад хотети ў 2 знач. ѡтцевъ не хощивалs есми сажати со пsсы стада своего (Скар. IК, 23).
с. 152
Храбетъ гл. хрыбетъ
с. 152
Храбрецъ наз. Храбрэц. храбsръцевъ силныхs погубила она (Скар. ПС, 14б). Параўн. хоробрецъ.
с. 152
Храбрий гл. храбрый
с. 152
Храбрность наз. Тое, што і храбрость. казал прывести всѧкие гудбы, дуды ... лютни, арганы, того дѣла учынилъ такое веселье, абы сѧ рыцэры ку храбрности мѣли (Трыст., 85).
с. 152
Храбро прысл. Храбра. Анцолот скочил прудко и храбро, а Трыщан его ждалъ смѣло и умѣло (Трыст., 118). Параўн. хоробро.
с. 152
Храброство наз. Тое, што і храбрость. кн0483зи рускиі ... своимь мужествомъ и храброствомъ татаров до конца побивши, досканале зкинули з шиі свое[й] ярмо татарское (Мам., 168–169).
с. 153
Храбрость наз. Храбрасць. тож бы мощно исповедати сила и храбрость того славнаго гсдрꙖ (Увар., 102); храбрость ест животъ на земли (Скар. КВ, 11б); с нимs бо мдрость и храбрость его есть рада и разꙋмъ (Зб. 262, 17); боудет ли толстъ глас и гроубъ. знаменоует храбрость и жестосердіе (Арыст., 199); коли виделъ кнѧже Ѡрыл храбрость Бовову (Бава, 159); мѣлъ великую храброст, але мало силы (Трыст., 94); самъ богомысльностью, дородствомъ, розумомъ и храбростью ... надъ всѣхъ ... превозносился (АЗР, IV, 472, 1615); мужествомъ своим и храбростю мног борцов звитꙖжалъ (Зб. 81, 55б). Параўн. хоробрость, храбрность, храброство, храбрство.
с. 153
Храбрство наз. Тое, што і храбрость. то ест цвѣт добротам і храбръством, паном пан прышол битисѧ со мною (Трыст., 81).
с. 153
Храбрый, храбрий прым. 1. Смелы, мужны. коли которыи храборъ. добраꙖ дѣла багатырьскаѧ вдѣлает (Чэцця, 39); не оузмолчꙋ лsжи его и рѣчи храбрыи и мл0483твꙋ мѣры его (Зб. 262, 30); мꙋжs храбрыи егда гинеть в нищете, и мужъ мудрыи внегда естъ въ оповерsжении, и тои онъ же преступуеть ѡт справедливости къ грехомъ, богъ такового приправилъ естъ кs мечу (Скар. IС, 43б); Александръ выбери собѣ на моршальство воина и храбра и добровидна, и приветлива воиномъ твоим (Арыст., 163); тые витези Ꙗкъ храбрые так дворные и всѧкое доброти полны (Трыст., 82); тотъ Кгвидонъ храбрыи конник былъ (Бава, 129); много храбрых богатырей руских ... побито (Мам., 185). Параўн. хоробрый. 2. У знач. наз. Храбры. поки копаетs и вs глꙋбокость заходитъ, предсѧвзѧтsе его валитъ мꙋры злости и переходить вs видѣніе и мꙋдрость, где не заходѧть мꙋдрiи, храбріи (Мак., 135).
с. 153
Храбрыничъ, храбрэничъ наз. Храбрэц. рече ему король: Храбрыниче, хто твои ѡтец ... Храбрэниче, послужы ми добре, маеш поити у конюшню (Бава, 136).
с. 153
Храбя наз. Тое, што і кграбя. Янъ Ходкевичъ – храбя на Шклове и Мышы ... ознаймуемъ тымъ листомъ нашимъ (АВК, ХХIV, 487, 1640).
с. 153
Храеръ наз. Фраер. Во врѣмѧ ѡно. был нѣхто храѣръ именем никіта (Чэцця, 29б).
с. 153
Храмати гл. хромати
с. 154
Храмать гл. хромати
с. 154
Храмина наз. Тое, што і хоромина. ѡна ... Ꙗвисѧ близь храмины ее (Чэцця, 8б); где естъ Сарsра жена твоѧ. ѡнs же ѡтвеща сѣ во храмине естъ (Скар. КБ, 31б); разорите (мовит) ветхꙋю храминꙋ, а збꙋдꙋет ми сѧ лѣпшаѧ и новѣsшаѧ (Зб. 82, 191). // перан. яко аще земная наша храмина тѣла разорится, созданіе отъ Бога имамы храмину нерукотворенну вѣчную на небесѣхъ (Гарм., 182).
с. 154
Храмлети гл. хромлети
с. 154
Храмовый прым. Які адносіцца да храма. Ꙗвисѧ тꙋ гсдь богъ во столsпе облачsне онs же ста ꙋ двереи храмовыхъ (Скар. ДЗ, 59б); царь ... повелелъ пити сs сосудовъ храмовыхъ (Скар. ДП, 18).
с. 154
Храмъ наз. 1. Храм. въ повѣтѣ Дорогицком лежачомъ, велѣли есмо постановити церковь въ Семятычахъ, на горѣ ... между дорогами Четыговскою и Цехановецкою, храма Святой и Живоночальной Троицы (АВК, II, 1, 1431); положиша мощи ег въ храме честнѣ (Чэцця, 36); жадали есмо ... епископа Туровского и Пинского владыки Iоны, штобъ его милость далъ храмъ въ нашу опеку (РПП, 224, 1518); крама, которая дей стоитъ напротивку храму святоѣ Пятницы (АЗР, III, 49, 1553); Соломонs тѣже при обsновлени оного славного храма божіа Ꙗсно в молитвѣ своеи свѣдчить (Будны, 181б); на тот же час и цр0483квъ то ест храмъ ст0483го заложити рачил на том же именью (Барк., 156–156б); мощы светыхъ церковъ ... учтиве ихъ ховаетъ, храмовъ Божыхъ и антимисовъ безъ нихъ не посвещаетъ (Гарм., 184); его ... вs храмѣ преподобнаго ѡтц0483а нш0483его Сѵмеѡна Столпника на правом крилосѣ в склепику поховали (Дыяр., 178б); Цр0483ковъ: Храмs Бж0483ій, дом Бж0483ій (Бяр., 201); найпервей вынесли емꙋ, самотворный камень, золотыs ѡт диꙖментꙋ его же поставил был соломон цар во храм божіи (Алекс. 1697, 16); Епспъ можетъ Индꙋлгенцыи роздавати ... на обновленіе Храма, кождого рокꙋ (Зб. вып., 63). 2. Тое, што і хоромъ. мꙋчиша хрстиꙖнъ. собирахоу. собирахоу и запираху во избахь зажигахꙋ другыѧ великиа храмы. ѡчепы поднимахоу. и плениковъ подь стеноу главами кладахоу. и зажигахоу а жоны и дети ихь на колье тыкахоу (Увар., 90); патsри[к]ей не ѡставих жадsного храмоу филосоѳьсsкого. не расмотревъ его (Арыст., 137); по семs же пріидох ко храмꙋ слнечномоу. оустроенъ великим ромасом (Там жа); Виѳ – саіда: храмs масленs ... Дом рыболовства (Бяр., 257).
с. 154
Храмый гл. хромый
с. 155
Хранение наз. Абераганне. Скопост, скопос, маѯ: испов: ... храненіе осторожност (Бяр., 310).
с. 155
Храненый дзеепрым. 1. Ад хранити ў 1 знач. Моисеи ... предалъ в руце его книги закону божиѧ, дабы хранены были въ скрини вs храме сведениѧ гсдьнѧ (Скар. ДЗ, 58б). 2. Ад хранити ў 3 знач. тои же Маръдохеи ходилъ естъ на кожныи день предъ полатою вне иже изsбранsныи девици хранены беша (Скар. КЕ, 6); Ѳеофілакт: Бг0483ом хранен (Бяр., 279).
с. 155
Хранивати дзеясл. Прыкрываць (перыядычна). возsдвизашесѧ облакъ онs же храниваше храмъ (Скар. ЛК, 24б).
с. 155
Хранилище наз. 1. Захавальніца. алчьба ... дш0483и хранилище (Чэцця, 308). Параўн. хранилница. 2. Прыкрыццё. глаголѣши что ꙋбо весть богъ, и Ꙗкобы прѣзs мракъ сꙋдитs ѡблаки хранилище его, и делъ нашихъ не соглѣдаеть (Скар. IК, 28б).
с. 155
Хранилница наз. Тое, што хранилище ў 1 знач. Чи маетъ Iерей около Цр0483кве ходити съ Тѣломъ Гсда нш0483его Iс0483а Ха0483, въ Хранилнѣци Сокровенномъ? (Зб. вып., 33б).
с. 155
Хранило наз. Засцярога. Кто дасть ꙋстомs моимъ хранило, и на ꙋста моѧ знамѧ истинsное дабыхъ не согрѣшилъ ими (Скар. IС, 36).
с. 155
Хранимый дзеепрым. ад хранити ў 1 знач. за попереженьем бл0483гоговѣйного ... и бг0483ом хранимого цесара нашего собралъсѧ настоѧщій ст0483ый соборъ (Апакр., 145).
с. 155
Хранитель наз. Ахоўнік, вартаўнік. крстъ внощи хранитель (Чэцця, 27б); хранителю души твоеѧ всѧ Ꙗвна сꙋть (Скар. ПС, 37); была вsзѧта естерь кs домꙋ цр0483ьскомꙋ к рꙋцѣ гекаевои хранителѧ женьского (Зб. 262, 128); той бжственный ... Крстъ ... нашѣ оучителеве ... за хранителѧ и за оборонцꙋ маючи ... зs поклономъ цѣловати оухвалили (Каліст, I, 61); дшу мою полецаю млстивому богу ... и всим светым и хранителю дши и тела моего светому ангелу (СДГВ, 62, 1619); Ꙗ мѣл есми тебѣ застꙋпцꙋ и хранителꙖ собѣ (Зб. 752, 205); даs намъ ангела хранитела нашего (Пралог, 588) . ◊ А н г е л ъ х р а н и т е л ь – анёл ахоўнік. хсъ ... заповедалъ анг0483ломъ хранителем блюсти дш0483ь чл0483вческих (Чэцця, 277б–278); стражникъ то ест хранителъ насъ ѡсвѣчаючи такъ ѡт бестиs Ꙗдовытыхъ боронит (Пралог, 549б); каждыs з вѣръных мает зараз ѡт ст0483го крещениѧ ангела своего хранителꙖ (Зб. 82, 139б); абы просивъ ... Аг0483гла Хранѣтелѧ, абы онъ до конца житіѧ боронивъ его ѡт всѣхъ враговъ невѣдимыхъ (Зб. вып., 51).
с. 155
Хранити дзеясл. 1. Захоўваць (пакідаць без змен). хранить гсь всѧ кости их (Чэцця, 246б); гсдь хранит гсдь всꙖ кости их, и едина ѡт нихъ не сокрꙋшитсꙖ (Дыяр., 169б); Шлюбъ естъ ... дочесный, коли хто ѡбѣцꙋетs чистотꙋ хранѣти презъ рокъ (Зб. вып., 107б). 2. Вытрымліваць (не парушаць). Моисеи ... велить боꙖтисѧ гсда бога и хранити заповеди его (Скар. ДЗ, 15); егда бы господіе хранили правдѫ былъ бь на земли покои (Сівіла, 5); мы ... повѣлеваем и блгословляем их ... вси обычаи его во книзе братства црковнаго написаныя хранити (СДГВ, II, 6–7, 1588); идꙋчы тогды по всем свете наꙋчаsте вси Ꙗзыки крестꙖще и ꙋчаще их хранити все што есми росказалъ (Зб. 255, 49); приказане Бж0483іе, естъ на той часъ, коли что хранѣти самъ Гсдь Бг0483ъ прикажетъ (Зб. вып., 102б). 3. Аберагаць. храни ногꙋ свою коли поидешь кs домꙋ божю (Зб. 262, 88б); хранити себѣ вамs ѡт блуда (Будны, 190). Параўн. хоронити.
с. 156
Хранитися дзеясл., зв. ад хранити ў 3 знач. Вѣршы або стихи до того, што читалъ ... хранися Италиянъ (Пыт., 1); пред славою и честию людскою ꙋтекаючы, и надхоженꙖ сꙖ ихъ хранꙖчы (Зб. 81, 42б).
с. 156
Хранящий дзеепрым. 1. Ад хранити ў 2 знач. Моисеи хранѧщимs законs ветsхии не обецевалs толико землю добрꙋю (Скар. ДЗ, 4б); чиню милосерьдие надъ многими тисѣчьми любѧщими мѧ и хранѧщими заповѣди моѧ (Будны, 9). 2. У знач. наз. Той, хто прытрымліваецца чаго-н. котории опущають законъ сии хвалѧть нечтиваго, хранѧщии законъ противѧтсѧ емꙋ (Скар. ПС, 42б).
с. 156
Храпа наз. Храпа. ѡнъ ... острымъ коломъ прободеть храпы его (Скар. IК, 48б); на сивомъ коню виделомъ рану на храпах киемъ битую (АВК, ХХХVI, 191, 1582).
с. 156
Храпливый прым. Хрыплiвы. розлегаютсꙖ голосы храпливых трꙋбъ (Стрыйк., 475б); гꙋчит небо и землꙖ перед бримꙖчим желѣзом гꙋчат храпливые трꙋбы (Там жа, 485б).
с. 156
Храпунъ наз. Храпун. панъ Микита жаловалъ на наместника пана Миколаева Кунцевича на цигана, ижъ взялъ въ него коня храпуна (АВК, ХVII, 41, 1539).
с. 157
Храпъ наз. Непрыязныя адносіны. васнь – храпъ (Зіз., 19); бꙋдет оубійцею ... немилосердным и розмаитым до всѣх, а ѡсобливе на нас хрстіѧн храп маючи (Каз. Кір., 130–130б); Sлопомненіе: Храпъ, гнѣвs застарѣлый (Бяр., 46).
с. 157
Храхати дзеясл. Харкаць. жидове ... храхали и плевали на лице млстивомоу избавителю (Пак. Хр., 7б).
с. 157
Хребетный прым. Хрыбетны. Ꙗрем ест знамѧ горѧче ... держить спиноу. и жилы хребетныѧ (Неба, 65б).
с. 157
Хребетъ наз. 1. Хрыбет, спіна. цр0483ь дадиꙖнъ. повелѣлъ совлечи ѡдѣние его. и дати ему. р0483. ран по хребтоу (Чэцця, 177б); сынꙋ его миколаю хребетъ збитъ (КВС, 469, 1552); широкіи плеча, и широкіи хребет. оуказоують крѣпость сердечнꙋю (Арыст., 178); рꙋки и ноги, и хребет, его желѣзом ѡгнистым попалил (Бельск., 280б); въ томъ возе конь шерстью мышастый, тесьма чорная черезъ хребетъ (АВК, ХVIII, 348, 1646); тогды саватиs и иные братиꙖ по хребтꙋ гладили, и Ꙗкъ до человѣка мовили ему (Зб. 752, 586б); хребетъ его ранами срогими зораныs был (Зб. 82, 49). // перан. Асноўная частка чаго-н. Порази хребетъ враговъ его (Скар. ДЗ, 64); побежит к немоу ись шіею с толsстыми хребsты щитов своих (Зб. 262, 18б); Берестейскимъ мѣщаномъ дали есте ся знати: вѣдаетъ то ихъ хребетъ (АЗР, IV, 225, 1600–1605); егѡ зновꙋ вs печи бокꙋ Хс0483вого, огнемs любви ... на хребтѣ терпливости егѡ переробте (Паўуст., 8); Егаваонъ ... отец хребта грѣхꙋ (Бяр., 269). Параўн. кгребетъ у 1 знач., хрыбетъ. 2. Хрыбтовая частка футра жывёлы. Речы мои рухомые ... ферезые сукна гвоздикового, хребътами рысими подшытая (ИЮМ, ХХIV, 229, 1635); хребтовъ белиныхъ, бунтовъ осмнадцать (ИЮМ, II, 152, 1684); съ тыхъ же футеръ осталося хребтовъ попеличихъ пятдесятъ одинъ (ИЮМ, IV, 254, 1688). Параўн. кгребетъ у 2 знач. 3. // перан. Верхні край чаго-н. река ... скоро сѧ до рова ѡного на весне з поводѣ дотыкат починает, зараз воды кꙋ горе хребет чинѧт (Зб. 82, 161б).
с. 157
Хребтина наз. Каляхрыбетная частка цела. хто комꙋ забьеть жеребѧ три грівны маеть платить а и гдѣ рана бꙋдѣть емꙋ на хребтінѣ то полъторы гривны (Вісл., 36б); коли привезуть до мѣста Кіевского рыбу свѣжую, осетры, тогды не мають ихъ цѣлкомъ продавати, олижъ мусить осмъникъ отъ кождого осетра по хребтинѣ взяти, а любо отъ десяти осетровъ десятого осетра (АЗР, I, 194, 1499).
с. 157
Хребтовый, хрептовый прым. ад хребетъ у 3 знач. Анъдрушку Павловичу шуба лисья хрептовая съ ключа Троцъкого (КЗ, 204, 1441–1480); отцу моему духовному ... шуба моя бѣлинная хребтовая зъ колнеремъ новосправлена (АСД, VI, 13, 1522); панъ Гуринъ ... побралъ ... шубку дей чамлатовую, подбитую хребтовымъ белочьимъ хутромъ (Пін., 133, 1562); посудъ домовыхъ ... сукна ... баи чирвоное ... футро хребтовое (АВК, IХ, 468, 1626); футро мне хрептовое ... купили у пана Семена Галушки за золотыхъ шестдесятъ (ИЮМ, II, 156, 1684); футро лисе хребтовое на подарокъ ... купили (ИЮМ, III, 62, 1685) заплатити за футро хребтовое московское Грышку Року талеровъ битыхъ полшоста (ИЮМ, Х, 116, 1695).
с. 158
Хренъ наз. Хрэн. бꙋдꙋт есть мꙖсо его ѡнои ночи ѡгнем печеное з хрѣном (Біблія, 120); бꙋдете ести барана ѡнои ночи, не вароного ани сꙋровог, але печеного ꙋ ѡгнꙖ а хлѣбъ неквашоныs з хрѣном, из полевою салатою бꙋде, головꙋ з ногами ег из внꙋтрностꙖми пожрете абы ничог не зостало до завтреꙖ (Бельск., 44); купили ... оливы, асм. ві0483, хрену, цыбули и борщу (ИЮМ, I, 75, 1679); отъ Андрея Крупеника хрену до кухни (ИЮМ, V, 139, 1688); петрушки и хрену за осм. чотыри (ИЮМ, IХ, 102, 1692); капусты, хрену, цыбули, за осм. (ИЮМ, ХI, 59, 1697); купили для п. Крюковского ... ерыны, моркви, хрену за осм. (ИЮМ, ХIII, 132, 1699); куп. ... хрену 2 восм., овса мерку 1 зол. (ИЮМ, ХХII, 23, 1711).
с. 158
Хрептовый гл. хребтовый
с. 158
Хресный, хросный прым. Які адносіцца да хрышчэння. готовъ дей есми того довести ... [мат]кою моею родною и маткою хросною (АВК, ХХI, 226, 1556–1557); пелагиѧ ... спала при романе матце своеи хресноs (Зб. 82, 85б). ◊ Х р е с н о е ц о л о в а н ь е гл. целованье.
с. 158
Хрестианинъ гл. хрестиянинъ
с. 158
Хрестианка гл. хрестиянка
с. 158
Хрестианский гл. хрестиянский
с. 158
Хрестианство гл. хрестиянство
с. 158
Хрестианьский гл. хрестиянский
с. 159
Хрестити дзеясл. Тое, што і христити ў 1 знач. дѣти ихъ они зъ собою беручи у вѣру свою хрестятъ (АЗР, III, 20, 1548); хто будет дѣтки нш0483и хрестил, хто нас бꙋде сповѣди слꙋхати (Зб. 107, 94б).
с. 159
Хреститися дзеясл. Хрысціцца. хрстилсѧ сн0483ъ бж0483ии любовныи (Чэцця, 256).
с. 159
Хрестиянинъ, хрестианинъ, хрестьянинъ, хрестянинъ наз. Тое, што і християнинъ. естли бы хрестьянинъ нагабалъ жида, мовячи, ижь бы ему свою заставу заставилъ (АЗР, I, 23, 1388); таꙖ каплица прислоухает толко хрестіаном (Валх., 49б); мы пакъ хрестиане зуполsную веру имамы (Скар. КБ, 8); естли бы которыs жидъ або татарин которогколве стану хрестьꙖнина купил (Ст. 1529–Ф, 141); што Панъ Богъ на въсихъ хресътіянъ отъ поганъ допустилъ (КПД, 8, 1538); ꙋ сведецъстве жадного иншого законꙋ не мети кроме хрестиꙖн (Ст. 1566 I, 73б); много лиха хрестѧном ꙋчынили (Рач., 322); если будет хрестѧнин, можемъ его взѧти (Бава, 135); преслѧдоване терьпимо ... ѡт своих ркомо то православныхъ хрестиꙖнъ (Унія, 3); мовит ап0483лъ павел залецаючи абы мл0483твы ѡтправовали хрестиꙖне першого днꙖ по сꙋботе (Зб. 261, 224); тоs напершиs кнꙖз з литвы зостал хрстиꙖнином (Стрыйк., 519б); на ѡстатокs абы тыми знаменми видимыми, вѣрные ѡт невѣрных, хрестіане ѡт поганъ были розезнаные (Навука, 2); ꙋважаs ижъ ѡт хса зовешъсе хрестиꙖниномъ (Зб. 255, 31); ближниs не ест толко приꙖтел або хрестиꙖнинъ, але вси люде такъ знаемые, Ꙗко незнаемые, приꙖтели Ꙗко неприꙖтели ... на выѡбражене божое сꙋт сотворени (Зб. 259, 211б); Петръ ст0483ыи, коли приводит тыи слова, лист в0483, перекосꙖчъ то до хрстіанъ, што пред тым жидом ѡбецано (Выкл., 39–39б).
с. 159
Хрестиянка, хрестианка, хрестьянка наз. Тое, што і християнка. многіи невѣсты ... будучи хрестьянки, зъ Жиды, съ Турки, съ Татары живутъ (АЗР, III, 20, 1548); полоняность тежъ въ себе въ неволи абы не ховали, але хрестіяномъ продавали, а то для того, жебы хрестіянокъ за жоны собе не брали, а потомъства ихъ не обрезывали (КПД, 479, 1568); помененые жидове пытали двохъ хрестіянокъ, служебницъ жидовъ Воинскихъ, Маринь и Кахны, которыхъ дей тые мѣщане примушали, бы они на того жида о тотъ учинокъ сознавали (АВК, V, 5, 1577); мамками хрестиѧнки детеs жыдовскихъ ... быти не мають (Ст. 1588, 492); порадившисе з ... паномъ федором Плетинским наупоминаючы писмомъ ст0483ымъ и приводѧчи ее до памети если правдиве маем тотъ ꙋмыслъ хрстиꙖнкою быти, ни длꙖ малженства абысь мела за которого чл0483ка хрстиꙖнског замꙋжъ поsти (Барк. лет., 157); мѣл теж з собою тоs антонин свою тюткꙋ маммею в римѣ, котораꙖ алеѯандра, которыs по нем на панство встꙋпил ꙋродила, и сама хрстиꙖнкою бꙋдꙋчи по хрестиꙖнскꙋ выховала (Бельск., 244); ѡлга, або елена напершаꙖ была в руси хрстиꙖнкою (Стрыйк., 442б); ꙋчини мене хрестиꙖнкою (Зб. 752, 52); ажъ з гневꙋ ведаючи ижъ ест хрестианъка выдали еs сꙋдъи (Пралог, 682).
с. 159
Хрестиянский, хрестианский, хрестианьский, хрестияньский, хрестьянский, хрестьяньский, хрестяньский, хрэстиянский прым. Тое, што і християнский. естли бы нѣкоторый жидъ о забитью дѣтяти хрестьянского черезъ хрестьянина былъ обвиненъ (АЗР, I, 25, 1388); то всякому хрестіянъскому господару годно вчинити (КЗ, 367, 1484); почала говорити отроковица. гл0483юще бє0483 хрстьꙖньскии. помагаи мнѣ истинною (Чэцця, 7б); вѣра хрестіанскаꙖ множиласе (Валх., 55); нашю землю воюеть и кровъ хрестѧньскоую проливаеть (Супр., 97б); маеть тому справедливость вчинити, подле ѡбычаꙖ права хрестиꙖнского (КСД, 1068, 1522); первѣй на церкви Божьи и на вѣры хрестіаньскіи ... видѣлося намъ (АЗР, III, 3, 1546); на всꙖкую рэчъ ꙋ кождого суда светъки мають быти веры хрэстиꙖнское (Ст. 1566, 61б); ты естэсь бич божыи на каране выстꙋпковъ люду хрестѧнского посланыи (Атыла, 189); ѡ вольности выеханьѧ с панствъ нашихъ до инъших паньствъ хрестиꙖнских кромъ земль неприꙖтелских (Ст. 1588, 81); людеи православиѧ хрестиꙖнского до своее веры наворочати (Унія, 2б); милости хрестиѧньское не маючы погинꙋли (Бер. саб., 55); Стирка ... просила ... абы была прекрещена ꙋ верꙋ хсртиꙖнскую (Барк., 157); ꙋчинил ѡкрꙋтенство над народом хрстиꙖнским аттыла (Стрыйк., 421); у ланцухъ, тыранско, немилосерне, паствечысе надъ кровю хрестиянскою, на шыю, на ноги и на руки железа, назадъ руки завернувшы, оковать казалъ (АВК, XVIII, 267, 1623); епископъ ... жида тежъ ѡного на вѣрꙋ хрестианскꙋю навернул (Зб. 107, 163б); корол перскиs ... побилъ и помордовалъ великиs люд хрестиꙖнскиs (Зб. 259, 480б); то была литоргиꙖ, албо ѡфѣра хрстіанскаꙖ (Выкл., 42б). Параўн. хрестьяный.
с. 160
Хрестиянско прысл. Тое, што і християнске. тыранско, не хрестиянско, праве яко не хрестиянинъ и неприятель народу хрестиянского, его билъ (АВК, ХVIII, 344, 1645).
с. 161
Хрестиянство, хрестианство, хрестияньство, хрестьянство, хрестьяньство наз. Тое, што і християнство ў 1 знач. паки дати узнаменье про поганъство, про Турцы, какъ се укрепляють на хрестіянъство (КЗ, 346, 1480); возмогꙋ ль деи. то и выкореню хрстьꙖньство (Чэцця, 55); дьꙖвол завидѧчи ихъ хрстьꙖнствоу. пришолъ во ѡбразѣ ... руцѣ его ѡпаки свѧзаны (Там жа, 204); ижъ не естъ слушная речъ въ хрестиꙖнстве торги мети въ неделю (КСД, 687, 1511); мы, съ звирхности нашое господарьскоѣ, хочемъ во всихъ тыхъ рѣчахъ твоей милости допомогати, абы черезъ то никоторого блуду и нестроенья межи хрестіянства въ панствѣ нашомъ не было (АЗР, III, 3, 1546); ся рука поганьская на хрестіяньство поднесла (АЗР, III, 29, 1551); ѡни болшъ длѧ хрестиꙖнства клали здорове свое, не смотречы паньства (Ст. 1588, Рымша); намъ в томъ великꙋю кривдꙋ и всемꙋ хрестиѧнствꙋ делаютъ (Унія, 4); Ѡ наверненю персов до хрестиꙖнства (Бельск., 304); жонꙋ ... з которою мѣлъ дрꙋгого сына ѡт имени своего мечиславъ. Тоs мечиславъ наsпервеs през папезкие бискупи на монархію полскꙋю ест коронованыs. ꙋмер теды мечислав в полщи немало побожных речеs хрстиꙖнству зоставивши (Хр. польск., 5б); славою великою и дѣлностю рицерскою кнꙖзством полоцким справовал, тоs хотꙖчи зоставит по собѣ знак вѣчныs хрстиꙖнства ꙋмыслил церкви кꙋ чти бг0483ꙋ бꙋдоват и змꙋровал напервеs в замкꙋ вышнем церков ст0483ои софеи то ест мꙋдрости (Стрыйк., 520б); тꙋ зас млсть хрстианства и ласка дх0483а ст0483го (Зб. 107, 97); лотрове ... мꙋжа свꙖтого зараз перед старосту поставивши, а инстиговали на него ѡ хрестиꙖнство (Пралог, 490).
с. 161
Хрестияньский гл. хрестиянский
с. 161
Хрестияньство гл. хрестиянство
с. 161
Хрестный прым. 1. Крыжовы. Псковичомъ грамота хрестная положити у Вилни (АЗР, I, 51, 1440); ставши перед образом хр0483стным, над головою его стоя[чимъ] упал на колѣна (Мам., 172). ◊ Х р е с т н о е ц е л о в а н ь е – прысяга перад крыжам. Штобы ваша милость оудѣлали справедливост нашомꙋ полочанину по хрестному целованью (ПГ, II, 66, 1477–1484). 2. Хросны. шол проклъ, до цесара з нѣꙖким космою и намовꙖл его пилно абы кости иѡана ст0483ог до царигородꙋ припровадит, до его церкви казал, мовили емꙋ твоs хрестныs ѡтец, и носил тебе ... на рꙋках своих (Бельск., 310).
с. 161
Хрестокъ наз. Храсток. Хрѣсsтны его Ꙗкобы дощьки железsные (Скар. IК, 48б).
с. 162
Хрестъ наз. 1. Крыж. Описанье скарбу церкви ... стихаровъ три ... палица полуатласовая изъ хрестомъ (АВК, VI, 492, 1549); Матвей ... Макаровичъ зъ слугами ... иные речи многіе церковные, яко келихъ, хрестъ, книги, евангелие за сребромъ ... ободрали (АВК, III, 14, 1582); будто тые люди съ паномъ воеводою до Москвы пріѣхавши ... хрестъ до поясовъ привязавши носили (АЗР, IV, 298, 1608); перед мѣсто естем зs хрестом тꙖжким проважонъ (Зб. 107, 101б). 2. Хрышчэнне. идꙋчих до хръстꙋ его (Цяп., 4); яко есть одинъ Богъ ... такъ тежъ маетъ быти одинъ костелъ або церковъ, одинъ хрестъ и одна вѣра (АЗР, IV, 154, 1596).
с. 162
Хрестьбини наз. Хрэсьбіны. Вольно ... горѣлку курити; ведже на продажу, одно на веселье дѣвки або сына своего на хрестьбини и на богомолье (АЮЗР, I, 254, 1595).
с. 162
Хрестьянинъ гл. хрестиянинъ
с. 162
Хрестьянка гл. хрестиянка
с. 162
Хрестьянский гл. хрестиянский
с. 162
Хрестьянство гл. хрестиянство
с. 162
Хрестьяный прым. Тое, што і хрестиянский. колько было хрстьꙖных чл0483вкъ в городе том. пришедше ко цр0483ю и рекли (Чэцця, 200).
с. 162
Хрестьяньский гл. хрестиянский
с. 162
Хрестяньство гл. хрестиянство
с. 162
Хрестянинъ гл. хрестиянинъ
с. 162
Хрестяньский гл. хрестиянский
с. 162
Хрехъ гл. грехъ
с. 162
Хрещенье наз. Тое, што і хрыщенье. Въ убогихъ людей, который бы не мелъ чого дати, якъ отъ проводу, одъ венчанья, отъ хрещенья дитяти и одъ иншихъ духовныхъ справъ, тогда то все повиненъ будеть священникъ безъ платы чинити (АСД, ХI, 162, 1567).
с. 162
Хрещоный прым. Тое, што і хрищоный у 1 знач. пленипотентъ стороны противное не дочыталсе и не дочытаетсе въ немъ, абы имя хрещоное кому въ позвахъ докладно (АВК, I, 134, 1677).
с. 163
Хрибетъ гл. хрыбетъ
с. 163
Хризма наз. Таінства памазання. вs цр0483кви Ст0483ой Хризмꙋ чинѧтs, вs которой зs ѡливою балсамъ змѣшаны (Дзід., 10).
с. 163
Хризмо наз. Мазь для таінства памазання. келихи стояли, хризмо самое, книги и иншіе речи церковные (АВК, ХV, 68, 1662).
с. 163
Хризолитъ, кризолитъ, крисолитъ наз. Хрызаліт. тело его Ꙗко кризолитs и лице его Ꙗко видение молsниѧ (Скар. ДП, 29); в четsверsтомs же рѧду крисолитs (Скар. КI, 53б); на пекторалѣ положиш чотыри рꙖды каменеs ... в четвертом рꙖдꙋ хризолит, ѡнихис, аберилюс (Бельск., 51б–52). Параўн. хрисолитосъ.
с. 163
Хрисолитосъ наз. Тое, што і хризолитъ. насадишъ в него чотыри рꙖды каменꙖ ... в четвертомъ хрисолитос и вирилиѡн и ѡнихиѡн (Біблія, 144); в четвертомъ хрісолитосъ, и виріліонъ, и онихіонъ (Хран., 105б).
с. 163
Христеянский прым. Тое, што і християнский. абы такого замѣшанья и нерадности въ законѣ христеянскомъ не было (АЗР, II, 388, 1542).
с. 163
Христианейший прым. Які вельмі шчыра прытрымліваецца хрысціянства. А такъ хрстіанѣишіи панѡве, сынѡве по благочестивѣйшомꙋ повелѣнію скромности вашей, по послꙋшанію котороесмо повинни, тые то слоуги наши посылаемъ (Апакр., 145–145б).
с. 163
Христианинъ гл. християнинъ
с. 163
Христиански гл. християнский
с. 163
Христианский гл. християнский
с. 163
Христианско прысл. Па-хрысціянску. але нас нехаи в том хрстиꙖнске напоминает. бо естосмы готови изъ iѡаном крстителем здробнети, абы пн0483ъ хсс росъ (Цяп. Прадм., 270); богобойне и хрістіанско живꙋчи вѣчныхъ дѡбръ достꙋпили (Каліст, II, 61).
с. 163
Христианство гл. християнство
с. 163
Христианьство гл. християнство
с. 163
Христианый прым. Які вызнае хрысціянства. Si że wsia ne chrystyаnych Litwu sotwory (Бых., 483).
с. 163
Христианьский гл. християнский
с. 163
Христины наз. Хрысціны. готовъ есми того довести и дядьками моими, которымъ то сведомо ... которыи на родинахъ и на христинахъ были (АВК, ХХI, 266, 1556–1557).
с. 164
Христитель, хрститель наз. Тое, што і креститель. мѣлъ возванъ быти на чсть ст0483го ѧна христителѧ (Валх., 67); прынꙖли тамъ рокъ выехати ... по свꙖтомъ Ꙗне хрстителю (КВС, 624, 1552).
с. 164
Христити, хрстить дзеясл. 1. Тое, што і крестити ў 1 знач. къто бы был реклъ іа есми іѡанъ которыи хса христил есми (Пак. Хр., 26); не есть потреба, не только самое королевое еѣ милости, але и всее Руси знову хрстить (АЗР, I, 348, 1503); wsiu Żomoyt kаzаł chrystyty z wery Pohаńskoje u weru chrystyiаńskuiu (Бых., 524). Параўн. хрестити. 2. Рабiць рукой знак крыжа над кiм-, чым-н. перетчи евангелію жегнають водоу и христѧт криж (Валх., 85б); чтоут евангелію тоую по латынски до чотше еванкгелію криж христѧть (Там жа, 87).
с. 164
Християнинъ, христианинъ, христянинъ наз. Хрысціянін. О жідѣх штобы не давали хрстіꙖном пенезеи (Вісл., 9); хрстианы нечл0483ьскы мꙋчиша (Віл., 449б); нача СвꙖцьславль доумати. с Смоленьскими боꙖры на хрстиꙖны кровопролитие (Увар., 90); такъ годитьсѧ хрстѧнину ... клѧтвы, або Ꙗко теперs зовутъ, присѧгы вживати (Будны, 22б); шкода с христіаны незгодными вs згодоу вsстоуповати (Апакр., 2б); але тые сами сут здраsцами ижъ крадꙋт христиꙖнъ подмовлꙖютъ, розные причины наsдꙋют и вказалъ привилей свой всихъ чтырехъ патриархꙋ посланныѧ его в тот краs зо всꙖкою моцъю, Ꙗкобы самъ патриархъ былъ доброволного приеханьѧ на сеsме ѡбецꙋючы се ставити Ꙗко и станетъ (Барк., 150б); если жъ коториs христиꙖнин ѡбрежетсꙖ на их верꙋ (Наб. тур., 22б); длꙖ доброг именꙖ потꙋрчил, хотꙖs же зас добрым хр0483тиꙖнином был (Стрыйк., 628б); хрістіанми зовемо ... которыи наслѣдꙋютъ и послꙋшными сꙋть Ст0483ой Бж0483ой съборной Цр0483кве (Каліст, I, 40); Бѣгъ сегосвѣтнего заводꙋ, охотне и пилно конsчити хрстіанѡмъ потреба (Мак., 20); тогды прето Кроль всимs такъ балвохвалцѡмъ Ꙗк и христiѧнѡмs на ѡдно мѣстце собратисѧ росказалъ (Варл., 230б); Гсда Бг0483а за королѧ пн0483а ... и всѣх хрстіѧн повинни бꙋдꙋт просити (Ст. бр., 9); при их божници ... нанꙖл собѣ мешкане ѡдин христиꙖнин (Зб. 82, 434); кождаѧ особа свѣцкаѧ, любъ Дх0483овнаѧ, Христіанинъ или Жидъ ... вs небытности. Iереѧ или Диакона ... можетъ окрестити дѣтѧ (Зб. вып., 10б). Параўн. крестианинъ, хрестиянинъ.
с. 164
Християнка наз. Хрысціянка. помененые жидове пытали двохъ христіянокъ (АВК, V, 5, 1577); mi siа ne hodyt doczki swojejа chrystyiаnki zа tebe pohаninа dаty (Бых., 498); жебы еи ѡт шаленства балвохвалского вызволил, и хрстіѧнкою оучинил (Варл., 273); которие еи до валириꙖна цара же была христиꙖнкою ꙋдали (Пралог, 484б). Параўн. хрестиянка.
с. 165
Християнске прысл. Па-хрысціянску. нас нехаи в том хрстиꙖнске напоминает (Цяп., 270б). Параўн. хрестиянско.
с. 165
Християнский, христиански, христианский, христианьский, християньский, христьянский, христянский прым. Хрысціянскі. жідове што есть непріꙖтелевѣ веры хрістіꙖньское (Вісл., 28б); ѡн ... перестоупивъ хсртіаньское цѣлованіе. нашꙋ землю воюеть. и кровь хрстіаньскꙋю проливаеть (Віл., 445б); слуги Божіе мешкали при тои церкве, и въ ней хвалу наивышому обычаемъ христіянскимъ ... одправовали (АСД, I, 6, 1507); рачьте ваша милость, яко пани христьянская, ласку и милость свою панскую мнѣ [дати] (АСД, I, 39, 1536); Его королевская милость, яко панъ христіянскій, бачучи въ томъ жадливость пановъ радъ ихъ милости и нашу быти слушную, тыи привилья и листы вольностей вашихъ вжо вамъ оказати и передъ вами ихъ вычести росказати рачилъ (АЗР, III, 4, 1547); которыи боудоут хрстианъскꙋ вѣрꙋ дръжати добре. боудоут бл0483жни (Сівіла, 4); господаремъ христіянскимъ въ миру быти и съ собою ся миловать (АЗР, III, 176, 1574); Катихисісъ длꙖ детокъ хрістианьских Ꙗзыка руского (Будны, 1); яко иные граби, отъ цезаровъ ихъ милостей и королей христянскихъ учинены и вывышаны суть (АВК, ХХХVI, 169, 1582); пани бабка моя ... зъ ласки доброти и повинности своей христіянскоей две волоки земли ... надала (АВК, I, 2, 1585); навороченье новыхъ панъствъ до веры христиѧнъское (Бер. саб. Прадм.); od tych czаsow stаł perszy klаsztor Chrystyаnski Rymskoho zаkonu (Бых., 500); людей в релѣи хрстіанsской розрозненых, хотѧ сѧ до того слоушные и звычайные сродки подавали, оуспокоеньѧ оупросити ведле пактъ не могли (Апакр., 35); нш0483ꙋ землю воюют и кров христиꙖнскую проливают (Патр. К, 49б–50); которые до Володимера приехавши а з ним до розмовы пришедши ѡповѣдили цареви хрстиꙖнскꙋю вѣрꙋ и Грецкиs закон (Стрыйк., 448б); о засыланю дѣтокъ христіянскихъ на науку до папежниковъ (Пыт., 4); хочешъ вѣрꙋ хрстиѧнскꙋю прынѧти (Варл., 23); ежели бы поганинъ албо жидъ, взѧлъ невѣстꙋ христіанскꙋю, не зоставши христіаниномъ, треба дати розводъ (Зб. вып., 82б). Параўн. крестиянский, хрестиянский, христеянский.
с. 165
Християнство, христианство, христианьство, християньство, христянство наз. 1. Хрысціянства (рэлігія). жідовскыи оумыслъ и злость их ест на то какъ бы христіꙖньство ѡбажiли (Вісл., 39); егдаж сѧ боудет хрстианъство множити. тогда ваши люди жидовъскіи боудоут гинꙋти (Сівіла, 4); ѡчистивши теды мечислав кн0483жа монархию свою ѡт балвохвалства, вправꙋе народъ своs в вѣдомшие знаки хрстиꙖнства (Хр. польск., 5б); То бовѣм естъ властность хрістіанства, ближним пожиток чинити (Каліст, I, 17); называючисꙖ вже костела Рымского заходнего неслыханым в христіанствѣ именем ꙋніатами (Дыяр., 171б). Параўн. хрестиянство. 2. Сукупнасць людзей хрысціянскага веравызнання. превротно есть жідовска на то идет как бы хрістіꙖнъство ѡоубожело (Вісл., 43б); светыи соборъ берестеискии ... росказаныи естъ ѡт наивысшого пастыра всего христиѧньства папы рымского (Бер. саб., 21б); шкода с христіаны незгодными вs згодоу вsстоуповати. были тыи, што тое выдаваньемъ тоуркови христіанства называли (Апакр., 2б); великиі ѳрасунокъ великому кн0483зю московскому і всему православному християнству от безбожного Мамая (Мам., 178); Ꙗкобы все хрістѧнsство, Ꙗкимъколвекъ складомъ порозненsѧ вs вызнанsю, ставши твоимъ стадомъ (Лям., 18); готовалемсꙖ ... на сеsми валномъ в рокꙋ теразнѣшом [!] ≠ах0483мє на пересторогꙋ всего христіанsства (Дыяр., 158б). Параўн. крестиянство.
с. 166
Християньский гл. християнский
с. 166
Християньство гл. християнство
с. 166
Христоборецъ наз. Змагар супраць Хрыста і хрысціянства. хрстоборца ... препрѣша ст0483ии ѡц0483и. и проклѧли (Чэцця, 353).
с. 166
Христовъ, Хрыстовъ прым. Хрыстоў. семіонъ мл0483твою своею повелѣнием хсвым слепымъ давалъ прозрѣти (Чэцця, 5б); по четырьнадесѧтих стех летех по хсвѣ нароженіи (Сівіла, 5); Царство божіе розумей, ст0483ое Евангелие или науку хрістовую (Будны, 31б); водле наꙋки хсвое нехаи им всего добра зычат (Цяп. Прадм., 270б); семого рокꙋ по нароженью хрыстовомъ (Унія, 38); не можетъ быть званыи ани хрестиѧниномъ, ани ꙋчнем хрыстовымъ хто ѡт згоды и едности тела церкви хрыстовы ꙋтекаеть (Бер. саб., 11); тое зас мѣстце приводꙖт новокр0483щенцы против божествꙋ хрстовому (Біблія, 53); нас по бл0483годати, дѣдичми Бг0483ꙋ, и сполдѣдичми Хв0483ыми писмо называет (Карп., 5); не трвожливым срдцемs, але барзо смѣлымъ и статечнымъ сп0483сителное Хрстово имѧ выславлѧли (Варл., 6); жидове ... почели вси плеват в тваръ христового ѡбраза (Зб. 82, 434б). ◊ Б л а г о д а т ь Х р и с т о в а – ласка Хрыстова. частым Еѵгских вѡдъ дожчем еи [зѧмлю, ніву] розгрѣваючи, зрѧдил, блгдтію Хсвою, способнꙋ, и выдалъ оурожайнꙋ, и плодовитꙋ (Сматр., 43); в е р а Х р и с т о в а – вера Хрыстова, хрысціянства. всехъ тых речій ст0483аꙖ вѣра хсва ѡферовати не преставаеть (Валх., 77–77б); Рагове, сербове, боснове ... вѣрꙋ хрстовꙋ принꙖли (Стрыйк., 433б); в т е л е н ь е Х р и ст о в о – прыняцце Хрыстом чалавечага вобліку. Съмотреніе, Строеніе, Въчл0483ченіе Гсне ... Рѧжѣне Бж0483ее всѣмъ свѣтомъ Втѣлене Хв0483о (Бяр., 164); з а в е т ъ Х р и с т о в ъ – запавет Хрыста. Ст0483ый Апслъ с того се невымовsне тѣшит. и тымъ сѧ Ꙗко найболшею прерокгативою хвалитs, иж естъ слꙋжителем нового завѣтꙋ Хв0483ого (Карп., 4); з а к о н ъ Х р и с т о в ъ гл. законъ; к р е с т ъ Х р и с т о в ъ – знак крыжа, якi рабяць правай рукой над кiм-, чым-н. преподобныи Сергиі покропил кн0483зя і все его воинство и дал великому кн0483зю крестъ хр0483твъ – знамение на челѣ и реклъ (Мам., 174); о в ц а Х р и с т о в а – хрысціянін. хто въ едности церковнои не зостаеть, ижъ петра светого и потомки его ꙋчинилъ панъ богъ, пастыромъ всихъ ѡвецъ своихъ, которого хто не слꙋхаетъ, ѡвцою хрыстовою не есть (Бер. саб., 11–11б); идетs тежъ намъ о ѡвцы хв0483ы паствы нашей, абы и тыи з нами згодилисѧ (Апакр., 20); п е ч а т ь Х р и с т о в а – далучанасць да хрысціянства. Заправды до принѧтѧ хрстовои печати ничого тобѣ не ест перешкодою. Претож сѧ вsже приготꙋй, а за помочsю Бж0483ею, хрстіѧнскои вѣры таемъницъ бꙋдешs оучастникомъ (Варл., 158); п р и с т е (п р и й с т ъ е) Х р и с т о в о – прышэсце Хрыстова. ИсаиꙖ ... Ꙗвне ѡ приsстъю хстовом кладет ѡ нароженю ꙋмꙋченю доброволном (Бельск., 137–137б); Ꙗсне вѣдаемs, то ест вs страшный дн0483ь пристѧ хсртова, вs которій небо горѧчи роспꙋститсѧ и елемента палаючи стопнѣютs (Варл., 72б); р а б ъ Х р и с т о в ъ – хрысціянін. Хрістодꙋлъ: Хв0483ъ рабъ (Бяр., 322); р о ж е с т в о (р о ж с т в о) Х р и с т о в о – Нараджэнне Хрыстова; Каляды. Року ≠ аф0483чѳ ꙋ вилию рожства хсва по старомꙋ рачилъ быти на чести ꙋ Баркꙋлабове (Барк., 156б); Ѡтож маешъ, иж еще перед рожеством хрстовым, также и зараз (Стрыйк., 428б); ѡни ѡтповѣдили на хсво рожство на бг0483оꙖвленіе, и на ѡстатнюю недлю пред зестем ст0483го дх0483а (Зб. 107, 161); с т р а с т ь Х р и с т о в а – пакута Хрыста. жебы по силѣ своей тꙋю жs страст хсртовꙋ на собѣ выразивши, его тежъ Црствіѧ достꙋпили (Варл., 102); почали люди прагнꙋти мѣти Ꙗкую паметку або знак страстеs христовых (Зб. 82, 23б); т а е м н и ц а (т а й н а) Х р и с т о в а – прычасце. Чотыри речи ꙋмети ... маеть. Перваѧ законъ або заповѣди ... Четверътаѧ Таины Хрістовы (Будны, 1б–2); пречистыми Хрстовыми таемницами его причастилъ (Варл., 168); што недѣли пречистые хрстовы таsны приsмует (Пралог, 523б); т е л о и к р о в ъ Х р и с т о в а – просвіра і віно (спецыяльна асвечаныя), якія сімвалізуюць цела i кроў Хрыста. Много естъ Сакраменsтѡвъ албо ли таинъ ... Першаѧ естъ Тайна, Крещеніе ... Третѧѧ: Еѵхаристіа, алболи Тѣло и Кровs Хв0483а (Дзід., 3); ѡтмѣнѧютъ ли сѧ тые ѡсобы хлѣба и вина в тѣло и кровь Хв0483ꙋ (Сакр., 10); ц е р к о в ъ Х р и с т о в а – хрысціянскае веравызнанне. Гласъ сонsмища жидовsского къ церsкви христовѣ (Скар. ПП, 7б); такъ и на земли хв0483а церъковъ, Ꙗкъ вs далекой краинѣ мешкаючаѧ, побожsныхъ въ собѣ маетъ пелкгрымѡвъ (Карп., 7); самыs твердыs и дорогиs камен ... ѡтож на том естъ власне ꙋфꙋндована церковъ хв0483а (Дыяр., 174).
с. 166
Христоименитый, хрыстоименитый прым. Ахрышчаны, які носіць на сабе імя Хрыста. ѡ бл0483гочестивое кн0483жа ... и бг0483олюбезніи сщ0483енники съ хрстоименитым народомъ, ваши соуть почести, корѡны ... мзда многаѧ на нб0483си (Апакр., 186); мы всихъ ... а меновите хрыстоименитыхъ пановъ ... просимъ и упоминаемъ (АВК, II, 65, 1610); называетъсѧ ... облюбеницею Цр0483ковъ Бж0483аѧ, то естъ, мы хрістоименитый Бж0483ій людъ (Каліст, II, 78б); зо въсих сторонъ и краевъ рꙋскихъ ехали христоименитыs народ длꙖ покълонениѧ и дълꙖ исцѣленіѧ (Зб. 82, 233).
с. 168
Христолюбивый, хрыстолюбивый прым. Хрысталюбівы. Благословенье владыкы Семиѡна богомъ спасаемаго града Полоцка благороднымъ и христолюбивым (ПГ, II, 29, 1470); благословеніе ... всимъ причетникомъ святыхъ Божіихъ церквей, туто жъ о Святомъ Дусѣ возлюбленнымъ благовернымъ и христолюбивымъ сыномъ нашего смирения (АЗР, III, 18, 1547); одъ короля его милости упривиліованымъ и одъ христолюбивыхъ хрестіанъ ... симъ нашимъ вѣчистымъ листомъ записуемъ (АВК, ХI, 56, 1595); бл0483говѣрным же сщ0483еникомъ и всѣмъ хрстолюбивымъ людемъ православныхъ во всемъ томъ началѣ обрѣтающимсѧ сн0483ѡмъ о гсдѣ возлюбленымъ бл0483годат, млсть, миръ, и на враги побѣда ѡт га0483, и бг0483а, и еп0483са нш0483его іс0483а ха0483 (Апакр., 185); ѡт вас моего вѣрног и хрстолюбивог рицерства порады мѣт хочꙋ (Стрыйк., 472); чстный и животворѧщій крстъ Хв0483ъ, всего свѣта похвалꙋ и оборонꙋ ... православных и хрістолюбивыхъ кролевъ незвытѧженꙋю бронь велбѧчи (Калiст, II, 222б); о хрыстолюбивое и пресвѣтлое княжа! (АВК, I, 284, 1598); за хрстолюбивою женою его мл кнꙖгинею Евдокиею ... соѡрꙋжен и посщ0483енъ бысть храмъ (Барк., 153); рокꙋ кнꙖжат рꙋскихъ христолюбиваго воеводы киевскаго (Зб. 752, 111).
с. 168
Христоносецъ наз. Хрыстаносец. Апокрисисъ албо ѡтповѣдь на книжкы о съборѣ берестейскомъ ... через христофора [на полі: носца] филѧлета, врихлѣ дана (Апакр., 1); Хрістофоръ: Хрстоносец (Бяр., 322).
с. 169
Христопродавца наз. Хрыстапрадавец. Ꙗко Iюда хрістопродавца ѡт ха0483 оубогого ... ѡтшолъ (Каз. Кір., 74).
с. 169
Христородица наз. Хрыстародзіца (назва, дадзеная Нестарыем Дзеве Марыі). проклѧтъ естъ Несторій ... оучащій Хрста быти проста чл0483вка, а не Бг0483а, и Дв0483ꙋ Мр0483ію, не Бц0483ею, но Христородицею нарицающій (Зб. вып., 92).
с. 169
Христьянский гл. християнский
с. 169
Христянинъ гл. християнинъ
с. 169
Христянский гл. християнский
с. 169
Христянство гл. християнство
с. 169
Хрищоный, хрщеный, хрщоный дзеепрым. 1. Хрышчоны. во іѡрдане реце хсъ хрищон был (Пак. Хр., 27б); хръщены есмо в реце іордане (Там жа, 30б); пришол тоут ісоус ѡт кгалеліи до іана штобы хрищон был (Валх., 85б). Параўн. хрещоный. 2. У знач. прым. Які хрысціў. Которое имѣнье по дядку его хрщону Лодвиновскомъ безъ потомства зошломъ ее королевской милости спадкомъ пришло (РПП, 186, 1556); Войтехъ далъ на то доводъ, матку родную на имя Дороту, а хръщоная матка Трикинева Альжбета (АВК, ХХI, 261, 1556–1557).
с. 169
Хробакъ наз. Тое, што і робакъ. бог есть посмеван гсь оучинилсѧ червем албо хробаком. створител ногами грешных людеи поптанъ [!] есть (Пак. Хр., 10).
с. 170
Хробровати дзеясл. Храбраваць. протожь несть того ѡбычаѧ и [на полi: во] каждом живом. чтобы не было в человецех ... смꙋтенъ Ꙗко зезюлѧ. хроброует Ꙗко конь (Арыст., 160).
с. 170
Хромати, храмати, храмать, хромать наз. Кульгаць. тот конь хромал (Вісл., 23б); приступивъ Илиѧ ко всем людемъ ізsраилевымъ и рече, Доколѣ храмать будете на обе сsтране (Скар. ТЦ, 170); панъ воевода ... хромимъ желѣзами учинилъ ... уже до смерти своей хромати мусить (АВК, II, 296, 1595); ѡн храмал на ногꙋ (Біблія, 72); храмали на ѡбое бедра, Ꙗко самаританин бг0483а чтили (Зб. 261, 202); докꙋль храмати бꙋдете на обѣ ноги ваши (Мак. Прадм., 4б); поки жь бꙋдете хромать на двѣ стороны (Хран., 311). // перан. на той милой згодѣ ... одна сторона все свое стративши, а ничого ѡт дрꙋгой оупꙋщоного не маючи велми бы храмати моусѧла, хто не бачитъ (Апакр., 40). Параўн. хромлети.
с. 170
Хромецъ наз. Кульгавы чалавек. пошто пришли есте с хромъцомъ тым (Чэцця, 249); тогда нѣкии хромѣцъ воскликноул (Там жа, 267б).
с. 170
Хромлети, храмлети дзеясл. Тое, што і хромати. виделъ есми ... (коня) шерстью полового, переднюю ногу левую, в копыту рану удареную, хромълеть (АВК, ХХХVI, 246, 1582); доколѣ храмлете на обѣ бедра вашѣ? (АЗР, IV, 226, 1600–1605); мовил до всих илиꙖ: также долго храмлете роздвоившисꙖ на двѣ сторонѣ (Бельск., 121); чемꙋ храмлете на две стороны: если ваал бг0483ъ. идите за ним (Жыц. св., 17); волно идет, а на ноги не храмле (Зб. 752, 378); видючи диѡклетиꙖнъ ижъ смѣле ступаетъ а на ноги не храмлетъ ... казалъ его бичми и жилами так долъго бити, ажъбы тѣло его на землю ѡпала (Пралог, 614). // перан. на еднꙋ ногꙋ, то естъ, на любовъ свѣта того храмлетъ (Карп., 13б).
с. 170
Хромота наз. Кульганне; калецтва. тот конь хромал а рек тот матеи же ... не ведал тое емꙋ хромоты (Вісл., 23б); кто ꙋчинить дsщету ближнему своему ... хромоту за хромоту, око за око, зубъ за зубъ да терsпить (Скар. КЛ, 46б); таковыs будеть повиненъ за ꙋмерлого головщинꙋ совито а за хромотꙋ Ꙗко за цалого чл0483вка платити подлꙋгъ станꙋ его (Ст. 1588, 540); неꙖкиs писаръ длꙖ хромоты рѣдко в церкви бываючи ... причастие брал (Зб. 82, 241); востанꙋтъ зась людіе хорошіи нѣжъ были, безъ слѣпоты, хромоты, глꙋхоти, и инныхъ вадъ (Зб. вып., 97).
с. 170
Хромый, храмый прым. 1. Кульгавы. собака его укꙋсила а с тго [!] менілъсѧ хром (Вісл., 27); былъ же ест Енаѳе сыну Саꙋлову сынъ хромыи ногами (Скар. ДЦ, 73); у Дворе Говеновскомъ: конь турецкий старый и худый хромый и слепый на одно око (АВК, ХХII, 156, 1555–1566); четьвертый кон вороный же жеребец невалашаный худый и малый и на перед хромый (АВК, XXXVI, 31, 1582); нетъ ведома хто ... коня дей его шерстью вороного, который дей на задную ногу левую троху хромъ, взялъ (АВК, ХХ, 83, 1594); мемфостиs был хром на ѡбѣ ноги (Біблія, 371); лев до него пришол хромыs трескꙋ в нозѣ маючиs (Зб. 82, 218); Анъдрею храмому кожушонко старое купили (ИЮМ, I, 70, 1679); Iѡанаѳанъ сн0483ъ Саꙋловъ мѣлъ сына хромогѡ на ноги (Хран., 247б); купили травы возъ коню хромому, што замковые привезали до ратуша (ИЮМ, VI, 76, 1689); на привезане коня сивого хромого ... купили ужище (ИЮМ, IХ, 71, 1692). 2. Пакалечаны. Ѡна вѣчне на рꙋку хрома (КСД, 1270, 1518); съ котораго дей постреленя ... хвореетъ и на руку правую хромъ (АВК, I, 290, 1618). 3. У знач. наз. Той, хто кульгае, пакалечаны. семіонъ мл0483твою ... слепымъ давалъ прозрѣти. хромымъ ходити (Чэцця, 5б); очи былъ есми слепомꙋ и ноги хромомꙋ ѧ (Зб. 262, 24); старыхъ, недужихъ, хорыхъ, немощныхъ, хромыхъ, невидущихъ ... тою живностію ихъ маеть быти кормлено (АСД, ХI, 161, 1567); слепые пsрогледают, и хsромые ходѧть (Цяп., 14); маючи скаркгу передъ насъ переложоную отъ убогихъ, хромыхъ слепыхъ и уломныхъ хорыхъ (ИЮМ, VIII, 367–368, 1621); на хромого, Ꙗкъ на простого: и на трꙋдоватого, Ꙗкъ на здорового поглѧдаи (Мак., 130); теды се розгневавши господар казалъ слузе своемꙋ з ꙋлиц и дорогъ Ꙗкиеколвекъ ꙋбогие ꙋломные слепые и хромые созват (Зб. 255, 79б); если бы хто на кони едꙋчи пѣшого албо хромог выпередил из него се насмехал был бы то басзо глупыs (Зб. 259, 101); слѣпымъ вsзрокъ, немымъ мову, хромым ходъ давалъ, діаволи выганꙖлъ и вси хоробы лечилъ (Пралог, 565); Былъ слѣпому Ꙗкѡ око, хромомꙋ Ꙗкѡ нога (Хран., 54); слепые, хромые, немыи, трꙋдоватыи сꙋхие (Зб. 82, 435). Параўн. хоромый.
с. 171
Хроненьеся наз. Дзеянне па дзеясл. хронитися. гь0483 бъ0483 тымъ хрстіаномъ народꙋ греческого такоую статечность и вs крстоу терпливость давати ... рачитъ, же ихъ ани хроненьѧсѧ оутискѡм ани шꙋканьѧ роскоши ѡт хрстіанской вѣры не ѡтваблѧетъ (Апакр., 159б).
с. 172
Хронитися дзеясл. Тое, што i хоронитися ў 2 знач. памѧтали ижъ тот же гь0483 фалшивыхъ прорковъ выстерегатисѧ и квасꙋ фарисейского, то ест наоуки их хронитисѧ имъ былъ росказалъ (Апакр., 66б).
с. 172
Хронографъ наз. Летапісец. Заложен теды римъ за панованѧ над жидами иѡафана царѧ: ачъ сѧ в том многие хронографове з собою не згожают (Рым., 78–78б).
с. 172
Хронология наз. Летапіс. чого каждый в хронологію вглѧнꙋвши латво постережет (Апакр., 152); хронологію старую прочитаючи, розумѣти не трудно, писмо умѣючи (Пыт., 1).
с. 172
Хроповатый прым. Шурпаты (?). Прꙋдныи: Острыи, Хроповатыи, негладкій, ѡбразнѣ дикій (Бяр., 131–132); Сꙋхъ: Притрꙋденъ, хроповатый (Там жа, 161).
с. 172
Хросный гл. хресный
с. 172
Хростъ I наз. 1. Хмызняк. съ того полька провадили насъ надъ хростемъ на всходъ и заразъ черезъ хворостъ и багниско менш кгрунтами ... до копца (АВК, VI, 163, 1599); барана, которог кгды авраам ѡбачил в хросте або тернꙋ стоꙖчог, взꙖл его а ѡферовал гд0483ꙋ бг0483ꙋ (Бельск., 19); взгордѣвши мѣстце кролевское длꙖ гор и хростов перенеслъ столец кролевскиs до гнѣзна (Стрыйк., 603). Параўн. хрустъ. 2. Хвораст (галлё). гать передъ упустомъ загачоно хростомъ и пескомъ засыпано (АВК, VI, 33, 1589); люд ѡныs з печер выходꙖчы несут з собою соломꙋ и хрост, алимпию гори зо всѣх сторон запалꙖют (Бельск., 177); по хрост посылал его до того лесу пан Станислав Станкевич (АВК, ХХХ, 292, 1604). 3. Бур’ян, пустазелле. скидавши ... жита зъ верху копы барзо травливого зъ хростомъ наполъ, оное мое жито ... побравши, до другое копы ... ехалъ (АВК, ХVIII, 260, 1622).
с. 172
Хростъ II наз. Хруст, трэск. свищꙋт стрѣлы, и громот и хрост панцеров (Стрыйк., 485б); крик людеs и громот зброsныs, рзане конеs звꙋкъ трꙋбъ и бꙋбнов хрост зброsныs и панцеров межи тѣсными ꙋфами так ... битва трвала (Там жа, 534).
с. 172
Хрститель гл. христитель
с. 173
Хрстить гл. христити
с. 173
Хрустокъ наз. Храсток. Запытаемо и мы его, Ꙗк зs землѣ перед тым створенъ былъ ... Ꙗкъ однообразнꙋ землю видѧчи зs которои чл0483вкъ естъ, розныи и розмаитыи вs нем частки видимо: ѡтколь кости жылы и пꙋлсы: ѡтколь тѣло и хрꙋстки, и плевы (Каліст, II, 281); ѡткол жылы кости, и пꙋлсы, ѡткол тѣло и хрустки, и плевы (Жыц. св., 118).
с. 173
Хрустъ наз. Тое, што і хростъ I у 1 знач. панъ ... велъ насъ черезъ дубровки и поля и хрусты до Лозы Пинчуковы (АСД, I, 100, 1564).
с. 173
Хрущъ наз. Хрушч. естъ хрущъ в роду своемъ и сверsщокъ, и пругъ и кобылsка (Скар. КЛ, 12); гладъ ... будеть на земли, или моръ, или скажение воздуха, или гусеница, или хрущеве, или рsжа (Скар. ПЦ, 144); вашꙋ землю зъедꙖт кобылки, хрꙋщи, моли, ржа, и иныи нꙋжи (Бельск., 136б); пришла саранча, и хрꙋщи которим личбы не было. и выела всю травꙋ в земли ихъ (Пс. ХVII, 112).
с. 173
Хрщеный гл. хрищоный
с. 173
Хрщоный гл. хрищоный
с. 173
Хрыбетный прым. Хрыбетны. на томъ телу трупу мертвомъ виделъ есьми рану з ручъницы стреленую на боку левомъ, у бруху, наскрозь, аж навылет у кость хрыбетную (АВК, ХХХVI, 157, 1582).
с. 173
Хрыбетъ, грыбетъ, храбетъ, хрибетъ наз. Тое, што і хребетъ у 1 знач. они ... два разы мне на хрибетъ черезъ епончу кордомъ тяли (АВК, ХХI, 96, 1555); тотъ Лукашъ ... созъналъ раны две на правой руце, а на храбте третюю (Там жа, 46, 1556); утекъ и тры копѧ у хрыбте ѡтнес (Бава, 142); показовал ... руки, хрыбетъ сини, пугами и дубцы збитый (АВК, ХХХVI, 18, 1582); виделъ если у Федора Матфеевича хрибетъ и седенье окрутне збито (АВК, ХХ, 52, 1585); у Сопрона, пушкаря Быховского, хрыбетъ весь збитъ (АСД, I, 176, 1590); у Курея Бранчыча грыбетъ увесь синевъ спухъ (АВК, ХVIII, 105, 1592); на грыпте виделъ есми ранъ синевых успухлых чотыры (АВК, ХХХI, 240, 1595); другую рану въ хрыбет над крыжомъ ... кием задал есий (АВК, ХХХII, 109, 1596); был заправды поров люд великиs велми, мѣлъ з собо ді0483 возов, вси зъ ѡстрими желѣзами, а то личачи кром ездных и пѣших, ꙋ слонов, на которих хрибтех были деревꙖныи вежи поставлены, а в каждоs зособна вежѣ было л0483 мужев (Алекс., 24б); виделъ на ураднику ... хрыбетъ и плечы его синевые (АСД, III, 88, 1617); ижъ виделъ у него руки, ноги отъ железъ попухлые, крывавые, грыбетъ весь кийми знать побитый, сини, кровью потеклый (АВК, XVIII, 267, 1623); вес ему зад и хрибет попекли (Зб. 81, 189); гадъ ... жаден еs не ранил, але еи ... на своих хрибтах носили (Зб. 82, 33).
с. 173
Хрыстовъ гл. христовъ
с. 174
Хрыстоименитый гл. христоименитый
с. 174
Хрыстолюбивый гл. христолюбивый
с. 174
Хрыщенье наз. Хрышчэнне. который бы не мѣлъ чого дати, яко одъ проводу, одъ вѣнчанья, одъ хрыщенья дитяти и одъ иншихъ духовныхъ справъ (АВК, ХI, 38, 1563). Параўн. хрещенье.
с. 174
Хрэстиянский гл. хрестиянский
с. 174
Хтети дзеясл. Тое, што і хотети ў 2 знач. его нѧли а нꙖтого забить моцно хтели (Троя, 52); естли бы не хтяла звротить, теды право близкости и тежъ часть отцовску тратить, а не матчинску (АЗР, I, 224, 1501); татарин наш наготованыs хтꙖл му тлумачит (Еўл., 11); [чл0483къ] ... се страшити и боꙖти смерти почал же суд страшныs и грозныs паметати хтꙖл (Зб. 107, 107б); старшыs манастыра ѡного призвал маринꙋ и речет ... хтѣs же ехат до имѣнꙖ а послужи манастыреви (Зб. 752, 544б); пива кгарнецъ купили, бо хтели покинуть (роботу), дали осм. (ИЮМ, VI, 96, 1689).
с. 174
Хтиве, хтиво прысл. З вялікай ахвотай. мы то здаемъ на вашу милость, радъ нашихъ, и о то жадаемъ, абысте ся къ тому пильне а хтиве причинили (КПД, 7, 1538); абы есте ся къ тому польно и хтиво причинили (АЗР, II, 346, 1538); дирѧвыхъ правъ и доводовъ досѧгали; еще Ꙗко хтиве, Ꙗко кгвалтовне, зъ Ꙗкимъ фалшованемs, азаж не вѣдаеш (Апакр., 112–112б); не рок не два але до ѡстатнеs годины завше ег тело побужает, абы хтиве ил або пил (Зб. 261, 103); за марностѧми и роскошами его, не толsко хтиве сѧ не оуганѧетъ, але сѧ еще ими бридитъ, и гнꙋшаетъ (Карп., 13б); овцы албо велблюды, нападши на травꙋ, лакоме и хтиве жрꙋтs (Мак., 296).
с. 174
Хтивей прысл., выш. ст. ад хтиве. горѧчей и хтивѣй имѣнsѧ анижли збавенsѧ набывают нѣкоторыи, не оупатрꙋючи, же то все марность над марностѧми (Мак. Прадм., 8).
с. 174
Хтиво гл. хтиве
с. 175
Хтивость наз. Хцівасць, неўтаймаванае жаданне. Богданъ ... на присягу Овдотьи не велъ, видячи, же она великую хтивость присегати мела (АВК, ХVII, 243, 1540); король Август ... не могучы здержати прырожоное хтивости своеи ку бѣлымъ головамъ, почалъ миловати панию Барбару Радивиловну (Рач., 353); абы то не было з вазни ненависти або хтивости маетностеs Ꙗкихъ (Ст. 1588, 549); такъ Ꙗко простаки в простотѣ хрстіанской, без хтивости на кровь, безs облоуды, пыхы и надоутости, поволанsѧ своего пилноуючи, и пана бг0483а спокоине ведле сꙋмненsѧ хвалити, прагнꙋчи, а то сѧ бадаемо пытаемо довѣдꙋемѡ, оу тых велебных свѣта того мꙋдръцевъ (Апакр., 7); тут сꙖ замыкают два способы хтивости або мѣры (Зб. 261, 94б); тꙋт се ѡказала людскаꙖ слѣпота в хтивости панованꙖ (Бельск., 165б); если розꙋмъ который дш0483ꙋ твою освѣчаетъ и тѣло запечалованьемъ о маетность, темностю ставаетъсѧ, и хтивостsю непотребных марнѡстій ослѣпѣваетъ, Ꙗкъ барзѣй потемнены быти мꙋсѧтъ дш0483а и тѣло (Калiст, II, 12б); вшелѧкꙋю злꙋю хтивост далеко ѡт твоеи мысли ѡтганѧетъ, и дш0483ꙋ твою знаком Крста, запечатает, абы сѧ жадное злого дꙋха погоршене кs тобѣ не зближило (Варл., 178б); Желаніе: Прагнѣнье, жадане, пожадливость, хꙋть, хтивост, или похот (Бяр., 42); Грѣшникъ ѡбачит а будет сꙖ гнѣвалъ, зꙋбами своими буде скригитал, а будет схнꙋти, а хтивост непобожных згинет (Пс. ХVII, 125–125б); не ѡбернꙋлисѧ многіи з нихs до хтивости славы порожней (Мак., 134); то мовит зs прагненsꙖ справедливости, а не з хтивости помсты (Выкл., 110).
с. 175
Хтившый прым., выш. ст. ад хтивый. войтомъ по одной волоцѣ давати на ихъ служъбу войтовскую, отъ платовъ и повинностей вольные, абы тымъ хтившыми къ порядку были (АЗР, III, 90, 1557); войтомъ по одъной волоце давати на его служъбу войтовъскую, отъ платовъ и повинностей вольные, абы тымъ хтивъшые ку порадку были (КПД, 587–588, 1557).
с. 175
Хтивый прым. ад хтивость. Блсвнъ моуж которыи сѧ боит гса хтивый в росказаню ег боудет велми (Пс. ХVI, 114); жоны в них также хтивы мꙋжом своим дают трꙋнки пити (Царств., 79); Ꙗких справъ, соудовъ и римскіе теперешніе попы хотѧ на кровь хтивы, ркомо зникаютъ (Апакр., 60б); тогды бы и другие братя их ... але само се зъначыт, же не сут так хътивыми, абы мели кгрунты господарские посегат (АВК, ХХХ, 219, 1603); Ꙗсон ... хтивыs славы доброи ꙋмыслил там ехат с товариством (Бельск., 78б); которое слово не до оныхъ ся стегаетъ, але до лакомыхъ, въ маетности хтивыхъ, до пышныхъ, до славолюбныхъ (Пыт., 33); Ласкосръдый ... хтивыи, неповстѧгливый, збытній (Бяр., 69–70); на мытницы ... на такиs ꙋрꙖд треба ... ѡ грошы не дбаючого чл0483вка, але посполитомꙋ або хꙋдомꙋ а хтивомꙋ певнаꙖ ест на том ꙋрꙖде згуба (Зб. 752, 475).
с. 175
Хто займ. 1. Хто (пытальны). Хто ми показал ѡбраз сии (Чэцця, 30); хто чл0483вка твоего Стабꙋта ... судилъ? (КСД, 45, 1510); кимъ ме мовѧть люди быти (Цяп., 54б); до кого еси прышол, прыѧтелю? (Бава, 130); хто ты естес (Біблія, 62); хто тое знесетъ, хто такъ смѣлымъ бꙋдетъ (Каліст, I, 23б); до кого оутечетесѧ ѡ помочъ (Варл., 78); комꙋ естъ пожитечна таѧ ѡфѣра (Дзід., 14); але хто се скрые передs тобою гсди (Хран., 9). Параўн. кто ў 1 знач. 2. Той, каторы. хто менить шлѧхтичомъ а не з родꙋ шлѧхотного (Вісл., 6б); въ томъ листе светки пѡдписаны, передъ кимъ ѡнъ купилъ (КСД, 29–30, 1510); на тые соsмы ... где хто в котором повете ѡселость маеть ... зъеждчатисѧ (Ст. 1566, 5); возмите собѣ господарем кого волѧ ваша будеть (Рач., 309); Бог вѣ, ни с кимъ сѧ есми не радил (Трыст., 11); ꙋ воsскꙋ великое своволенство, што хто хочетъ то броит (Барк., 166б); змилуюсꙖ над кимъ будꙋ хотѣлъ (Біблія, 152); мѣлом сны, а немашъ хто бы их выложил (Бельск., 28б); кимs ѡпанована и з ким зsедночена быти захочетъ дш0483а, то вs еи воли (Мак., 9); Мешкайте во мнѣ, а Ꙗ вs васъ. Комꙋ естъ дана власть шафовати такъ великою тайною (Дзід., 11–12); ани дбаеш ни на кого (Зб. 255, 114б). 3. Хто-небудзь, хтосьці. естли бы хто какъ на школу жидовскую металъ (АЗР, I, 24, 1388); штобы кого ньколи оуесть хитрость дъꙖбольское зрады на мене оукрижованого возрит и боудет здоровъ (Пак. Хр., 4б); есьли хsто речет вамъ, ото се зьде хссъ ... не имете веры (Цяп., 63); мають на местъце ѡного третего врꙖдника, кого дрꙋгого чоловека ... ѡбрати (Ст. 1588, 126); в чомь бꙋдꙋчи ѡт когос перестережоныs, митрополит ... крылисѧ (Барк., 147); если жъ хто хочъ мало до стопнѧ ласки приближитsсѧ (Мак., 242); болееть ли хто зs васъ (Дзід., 26); хто бы се ха0483 ѡтреклъ (Пралог, 494). Параўн. кто ў 3 знач. 4. Які, хто. а) далучае даданыя дзейнікавыя сказы. хто колі бꙋдеть позваныи на сꙋдъ имееть ѡтповедать (Вісл., 15б); хто дей маеть розꙋмъ, тотъ бери, а хто не маеть розꙋму, тотъ не бери (КСД, 261, 1516); тогды тот хто его вызвалъ, повинен бꙋдеть самъ ... заплатити вины сто копъ грошеs (Ст. 1588, 21); хто всимъ што в домꙋ естъ владнетъ тотъ господаромъ естъ всее челѧди (Бер. саб., 28); тотъ самъ здраsца хто мене здраsцою подоsмовает (Барк., 150б); хто мечем воюет (ведлуг вырокꙋ хсртовог) ѡт меча гинет (Стрыйк., 413); хто не естъ со мною, противъ мене естs (Мак. Прадм., 4); наемникъ и хто не ест пастыръ ꙋзревшы волка ѡпꙋщает ѡвцы и ꙋтекаеть (Зб. 255, 53–53б); б) далучае даданыя дапаўняльныя сказы. гси покажи ми хто се есть иже говорить со мною (Чэцця, 33); хто бы ведалъ, хто вывелъ того чл0483вка? (КСД, 7, 1510); Ꙗк бы мѣл наити хто то учынилъ (Трыст., 10); видиш тепер кнꙖже великиs дмитреs хто з нас ранеs на воsнꙋ встал (Стрыйк., 544); чогѡ мы без жаднои вонтпливости оуфне певни, хто напротивъ намъ зможетъ (Сматр., 53); ѡныs діавол болшиs казал гледѣти, хто в том костелѣ лежати смѣлъ (Зб. 107, 163); коли сѧ довѣдали, хто бы то оучинилъ (Хран., 176б); в) далучае даданыя азначальныя сказы. не верь, иже мд0483рость сѧ а поддана всѧкомꙋ хто сѧ неи притирает (Арыст., 152); з людей волочащихъ, которые безъ службы мешкають ... и иныхъ, въ местехъ мешкаючихъ, хто службы певное не маеть, з головы ... по осми грошей (КПД, 827, 1566); вдѣлалъ гербъ ... знаменуючы через тотъ гербъ пана дорослого лѣт хто бы мог боронити мечом ѡтчызны своее (Рач., 309); маешъ водле себе своего пана, у ком надею маешъ (Трыст., 102); тотъ же панъ хто мыто береть, виненъ бꙋдеть шкодꙋ ѡправити (Ст. 1588, 37); мало бовѣм ест их хто бы добре ѡ нем мѣл вѣдати (Бельск., 15); юж не мают и людеs зs ким бы церквеs своих доходити могли (Дыяр., 160); так бог ꙋмиловал светъ же сына своего единородного дал абы всꙖкиs хто верить в него не згинулъ (Зб. 255, 67б). Параўн. кто ў 2 знач.
с. 176
Хтоколве гл. хтокольве
с. 177
Хтоколвекъ гл. хтокольвекъ
с. 177
Хтокольве, хтоколве займ. Тое, што і хтокольвекъ. Тые жъ ревизоры и мерники мають ся доведывати ... о земъляхъ и въсякихъ кгрунътехъ нашыхъ затаеныхъ, або отъ когокольве забраныхъ (КПД, 571, 1557); хъто бы тежъ колве ранившы, албо забившы кого передъ сꙋдом прочъ ꙋтекъ (Ст. 1588, 219); навышшиs панꙋет над царством людиs, а комуколве захочет давает е (Біблія, 540); хтоколве хоче далеs ити, мает се на лѣвую сторонꙋ ѡборотит, а хто бы на правꙋю сторонꙋ хотѣл, много наsде небеспечностиs, котори переказꙖт его хожене (Алекс., 38б–39); хто бы колве розлилъ кровь чл0483вѣчꙋю, бꙋде вылита кровь егѡ (Хран., 16б).
с. 177
Хтокольвекъ, хтоколвекъ займ. Тое, што i ктоколвекъ. коли хто обмовляючи когоколвекъ вчинил ку соромотѣ або ку страченью головы (Ст. 1529, 2); если хтоколвекъ зъ близкихъ нашихъ мѣлъ ся о чимъколвекъ въ тотъ дворецъ нашъ продажныи уступати, або въ поля и земли, тогды мы маемъ обадва пану Богушу очищати (АСД, III, 17, 1555); естли бы хтоколвекъ хотꙖчы кому при шкоде вчинити а прокуратором се вчинил и ꙋстановилъ (Ст. 1566, 57); хтокольвекъ почует, што Ꙗ збоденъ ѡт тебе (Трыст., 56); хто жъ кольвекъ домовое роботы сукна або полотна до мѣста Виленского привезъ, то вольно имъ на ринку зъ воза продавати и шинковати на локоть (АСД I, 163, 1582); гдѣ бы сѧ трафило, жебы тотъ хто до земли неприꙖтельское ꙋтечеть, ѡтбегъ именѧ через него ꙋ когокольвекъ закꙋпного (Ст. 1588, 9); абовѣмъ каменемъ естъ, хтоколвекъ естъ оученикомъ хв0483ымъ (Апакр., 98); хтоколвек рекнет, же без греха живꙋ, кламца ест (Зб. 261, 201); хтоколвекъ теды найдетъ и держитъ оу себе сесь, скарбъ Дх0483а, тотъ всю заповѣдей правдꙋ ... моцю его без жадной трꙋдности и оусилованѧ чинитъ (Мак., 189); ѡтежджаючій въ дорогꙋ повиненъ бꙋдетъ оупросити на свое мѣсце когожколвекs собѣ оуподобает (Ст. бр., 11); хтоколвекъ бꙋдетъ трꙋдоватымъ: ѡтдѣленъ нехай бꙋде заразъ сꙋдкомъ сщ0483енническимъ (Хран., 119б); хто сѧ колвекъ ѡною водою з вѣрою поливал або еи пил бы Ꙗкꙋю хоробꙋ и заражене терпѣл здоровым сѧ ставал (Зб. 82, 7). Параўн. хтокольве.
с. 178
Хтось займ. Тое, што i ктось. ино тыми разы хтось пріедеть (КЗ, 361, 1484); ни оденъ съ нихъ того не признавалъ, жебы его мѣли увъ очи видѣти, въ особу, знать только то, же ѣхалъ хтось (АВК, II, 260, 1584); Въ чомъ будучи отъ когось перестережоныи митрополитъ и владыки, крылися у господѣ ксендза бискупа Луцкого (АЗР, IV, 144, 1596); книжкꙋ дрꙋкованоую с тымъ титоуломъ собор берестеискіи пꙋстилъ хтось межи люди (Апакр., 4); в чомъ бꙋдꙋчи ѡт когос перестережоныs митрополит и влдка крылсѧ ꙋ господе ѯендза (Барк., 147); хтось руку его пана писарову формуетъ (АСД, VI, 70, 1616); ѡказалъсѧ емꙋ хтось на подобенство дѣвчины (Мак., 15б); але, яко видимъ, дѣлаетъ то хтось инный, зычучи, штобъ якаякольвекъ искра огня до запалу нелюбви и ссоры въ сердцу вашого царского величества зоставала (АЗР, V, 25, 1637); панъ ... почал домышлютсе же подобно хтос тамъ ест. и такъ ꙋдаривши ꙋ двери ѡтворил (Зб. 107, 156); коли пришолъ Гедеѡнъ повѣдалъ хтось товаришови своемꙋ сонъ (Хран., 177б).
с. 178
Худети дзеясл. Худзець. Той рече к нему прочто такъ худеешъ (Скар. ДЦ, 88).
с. 179
Худина наз. Бедная маёмасць. працы свои ... оуважаймо, ежелисмо не скривдили оубогого, если хꙋдины не злꙋпѣжили (Каліст, II, 195).
с. 179
Худити дзеясл. Рабіць худым. Фарисей теды постомъ тѣло свое оупокарѧючи и хꙋдѧчи ... хлюбилъсѧ (Каліст, I, 5б); таѧ бовѣмъ естъ правдивого поста властность ... тѣло хꙋдити, а дꙋшꙋ тꙋчити (Каліст, II, 316б).
с. 179
Худо прысл. Дрэнна. дядковичъ его также ся худо маетъ, яко и онъ самъ (АВК, ХVII, 300, 1541); сонъ аще видить хꙋдо еи бꙋдет (Неба, 86); koli my obаczyli hustyie sobolie kołniery, poznаli zаrаz, szto chudo budut bitsiа nаszyie żołniery (Абух., 440).
с. 179
Худоба, ходоба наз. 1. Худзізна. хꙋдоба моѧ на лици моемъ ѡсвѣтчит (Зб. 262, 19); оуды и жилы сꙋхи. без меры. и оуказꙋетсѧ на них соухота. и хоудоба (Арыст., 189); но видех тонкии живот его близкии к ходобе а слиꙖніе его погноулосѧ мало к тѣплотѣ (Там жа, 209). 2. Свойская жывёла. муселисьмо такъ по лесахъ, яко и въ поляхъ худобы свое у схованью меть (АВК, ХVIII, 400, 1660); худоба моя спроважона была для зхованя от неприятеля (АВК, ХХХIV, 223, 1662). 3. Сціплая маёмасць. нехай с покоемъ живетъ на всей худобе моей (ИЮМ, ХХIII, 414, 1623); ледво половину съ пустошей отбираемо худобы (АЗР, V, 104, 1658); выехавшы я з Литвы до худобы своее, названое Полуляховщины, лежачое у воеводстве Мстиславском ... до тое худобы моее приехал (АВК, ХХХIV, 300, 1663); учынилъ одповедь ... обецуючы его ... о смерть прыправить и оного з худобою его знищыть (АВК, ХХ, 386, 1665). 4. Галеча. оу великꙋю нꙋжꙋ и въ хоудобꙋ много их оупадет (Сівіла, 7); кгды бы шлꙖхътич занехавши именьѧ и ѡбыстьѧ своего шлꙖхетъского, або про хꙋдобу свою ищꙋчы собе поживеньѧ ꙋшолъ бы до места (Ст. 1588, 88).
с. 179
Худодушный прым. З дрэннай душой. дьꙖволъ реклъ емꙋ. страшливе мꙋжю хоудодꙋшныи. ѡнъ колько зла мнѣ чинилъ (Чэцця, 321).
с. 180
Художество, худозство, худоство наз. 1. Умельства. Ведаете абовѣмъ которыи сте сѧ Грецкой любъ Латінской Грамматіки хꙋдозствꙋ оучили (Сматр. Гр., 3); Гд0483ь нашъ іс0483 хс0483 во всем на свѣтѣ рꙖдца. поневажъ Ꙗк мꙋдрец мовитъ, в рꙋку бо его и мы и словеса наша, мудрост и хꙋдожество и каране (Дыяр., 149); Грамматіка: доброго писанѧ и мовенѧ наꙋка, писменница. Первое оученіе ѡт седми свободныхъ хꙋдожествъ (Бяр., 264). 2. Хітрасць; падман. тако женескъ пол хитра боудеть. хоудожество имꙋщи. дающи на ползоу чистоу (Неба, 86); прото Ап0483лъ напротиву тому ихъ худоству пишеть, а не противу церковному чину (Будны, 46б).
с. 180
Художникъ наз. Мастак. Хитрецъ: Хꙋдожник, ремесник (Бяр., 185).
с. 180
Худозство гл. художество
с. 180
Худосильство наз. Слабая сіла. стегна и голеніи, много мѧсо стегонное. оуказъ на хꙋдосильство, и слабость (Арыст., 178).
с. 180
Худоство гл. художество
с. 180
Худость наз. 1. Нізкая якасць, недастатковасць. панъ Струсь съ своимъ полкомъ для худости въ кормѣхъ назадъ къ Можайску отшолъ (АЗР, IV, 487, 1615); я видячи худость грунту паненъ Баркалабовскихъ ... придалемъ плацъ на огородъ (АВК, ХI, 133, 1643). 2. Галеча. Нищета: хꙋдость (Бяр., 98).
с. 180
Худоумие наз. Дрэннае разуменне, слабы розум. хто бы помыслилъ оучинити зелье без лихого запахꙋ и без лихого оукоушеніѧ ... а маленко бы велми оуложил в потравꙋ весь ест воистиннꙋ ѡт хꙋдооуміѧ вѣрити сеи (Арыст., 205).
с. 180
Худоумный прым. ад худоумие. Тое двое Казане ... вs цр0483кви Бж0483ой, за ласкою и помочю всесилsное десницы его презs маломощsнꙋю и хꙋдоумнꙋю перsсонꙋ мою ѡтправовало (Карп., тыт. ліст б).
с. 180
Худший, хуждший прым. 1. Горшы. боюсꙖ Ꙗ пана моего царꙖ ... коториs если ꙋзрит твари ваши хꙋдши нижли иншихъ младенцов ровесниковъ ваших, ѡсудите головꙋ мою цареви (Біблія, 529); Меншій: хꙋждшій. цѳ0483. подлѣйшій (Бяр., 77); ꙋвидел твари ваши надъ инъшихъ младенцовъ ровесников ваших хꙋдшее (Зб. 752, 293б). 2. У знач. наз. Носьбіт горшых якасцей. абы се боꙖчы права ѡт кожъдого кгвалътꙋ, и збыткꙋ погамовалъ, а надъ слабшимъ и хꙋдъшимъ не паствилъсе, и ꙋтискати его не моглъ (Ст. 1588.Прадм.).
с. 181
Худый I прым. Худы (з тонкім, сухарлявым целам). се цр0483ь твои грѧдет праведно сп0483саꙖ. кротко всѣд на жрѣбѧ хꙋдоꙖ (Чэцця, 313б); четвертый кон вороный же жеребец невалашаный худый и малый и наперед хромый (АВК, XXXVI, 31, 1582); поставилъ передъ нами коня рыжого, худого, старого (АВК, ХVIII, 116, 1593); все тѣло его было хꙋдое и зчернѣлое (Варл., 156); едног часꙋ лисица до комори хꙋдаꙖ през тѣснꙋю дирꙋ втиснꙋласꙖ (Зб. 259, 362б); илиꙖ ... ѡбачыл невѣсту ꙋбогую ѡшарпаннꙋю блѣдꙋю и хꙋдꙋю (Зб. 752, 345); которыи в молодости ест хꙋдыи и прꙋдкии Ꙗко шаранга (Выкл., 101б). // перан. Пра часткі цела. лицо же хоудое желтое. сеи ест злыи (Арыст., 177); хꙋдыи былъ на твары и тѣло ег сꙋптелно и мꙖхко, лацно сꙖ леда зимномъ и ꙋпаленемъ ѡбразит могло (Зб. 81, 35б); его не вси длꙖ ѡнои ѡтменнои твари бледои и хꙋдой ... познали (Зб. 82, 213б).
с. 181
Худый II прым. 1. Дрэнны. Протож братие. коли видим оубогаго хоудого не минѣмъ (Чэцця, 19); приими ѡт нас оубогих хвалоу сию. и славоу недостоинꙋю хоудоую (Там жа, 38–38б); Ꙗ збоденъ ѡт тебе, каждыи мѧ будет мѣти за худого рыцэра (Трыст., 56); розмышлѧючи я на часы пришлые и хотечи за живота своего худыи домъ и убогую маетность мою розправить (АВК, ХII, 542, 1612); много въ томъ господарствѣ зла, нужы, бѣдъ и погибели надъ людъ припадаетъ, гдѣ человѣкъ худый, недостойный на высокое мѣсто царствованія не по своей мѣрѣ взбивается (АЗР, IV, 472, 1615); чи се вамъ мала речь видитъ быти зѧтемъ цр0483скимъ, а Ꙗмъ есть мꙋжъ оубогій и хꙋдый (Хран., 222б). 2. Бедны, не заможны. есть што чинитсѧ бг0483атъ а нѣтъ ничого а чинитсѧ хꙋд а имѣньѧ много (Зб. 262, 99б); ѡдын простыs и хꙋдыs а незначныs жолнер поднꙖвши болеслава вs землѣ на конꙖ своег всадил (Стрыйк., 475б); Нищіи: смѣреніи, хꙋдіи, нендзніи (Бяр., 98); на мытницы ... на такиs ꙋрꙖд треба ... барзо богатого и ѡ грошы не дбаючого чл0483вка, але посполитомꙋ або хꙋдомꙋ а хтивомꙋ певнаꙖ ест на том ꙋрꙖде згуба (Зб. 752, 475). 3. Неразумны. Я, милостивый кролю, сколько розумѣлъ изъ своее худоѣ головы, только есми царю е. м. мовилъ, и его умовилъ (АЗР, II, 377, 1541). 4. У знач. наз. Дрэнны чалавек; бедны чалавек. была хꙋдомоу надежа и кривда замsкнꙋла оуста свои (Зб. 262, 14); вамъ пригоже бъ того остерегати и худому въ томъ воли не давати (АЗР, IV, 493, 1615); Родовитым мнѡго и важнѣйшее далъ, а хꙋдымъ мало и плохшее даровалъ (Каліст, II, 110б); но да полезное пріймем, аще и ѡт хꙋдагѡ преподастсѧ (Ст. бр., 13). 5. У знач. наз. Дрэннае; выяўленне дрэннага. иныи неразꙋмнии. еще сего не принемше хоудого. а на прѣдніе оуповают (Чэцця, 299б).
с. 181
Хуждший гл. худший
с. 182
Хукати гл. фукати
с. 182
Хула наз. Знеслаўленне, лаянка. не оузложи хоулы на ба0483. но благодари его (Чэцця, 300б); всѧки люд племѧ и Ꙗзык глаголѧи хꙋлꙋ на ба0483 шадраховог и мѣшаховог и аведнового на чѧсти маеть быти оучиненъ и домъ его порохом мает быти положон (Зб. 262, 117); Глава і0483 ѡ сꙋдьꙖхъ, и о царехъ, ѡ хуле сребролюбивыхs и гордыхъ (Скар. IС, 17б–18); всѧкіе хулы на Бг0483а, суть противу того приказаньѧ (Будны, 18б); ѡказалъ бовѣмъ ... Хс0483 сп0483ситель нашъ оучн0483кѡм ... славꙋ свою прежде хꙋлы (Карп., 19б); Власфиміа: хꙋла, блюзнѣрство (Бяр., 258); ѡдно се стережите хꙋлы их и блюзнерства (Жыц. св., 44б); Ꙗзыкъ ѡт лжи, хꙋлы, лаꙖниѧ многомовлениѧ и порожних словъ ѡбрѣзовали (Зб. 82, 282б).
с. 182
Хуление наз. Дзеянне па дзеясл. хулити. ты послышь. на кого боудеть хоулѣние то (Чэцця, 221б); Царь ... ни хвалениемъ ини хулением не подвижетсѧ (Скар. ДЦ, 92); гажденіе – злоречене, поганбенье, тое ж значит што и хꙋленіе (Зіз., 30); иѡан ... пишетъ, и ѡтъвезе ꙋста своѧ на хꙋление ко богꙋ хꙋлити имѧ его и селение его и жывꙋщаѧ на небеси (Унiя, 34б); Ѡклеветаніе: ѡбмовлѣне таковое що естs неправда. хꙋленіе, оукоризна (Бяр., 196); см0483рть собе лепеи ѡбрал, а нижли на хꙋленіе ха0483 бг0483а нш0483го ... гледет мел (Жыц. св., 46).
с. 182
Хулитель наз. Ганьбавальнік. слышьте ѡкании хоулители, раздражители ст0483ыꙖ троица (Чэцця, 293б); кнꙖз ... казал его воловыми жылами Ꙗко хꙋлителꙖ богов бити (Зб. 81, 81); им Ꙗко хꙋлителем долго фолгуемъ (Зб. 82, 135б).
с. 183
Хулити, хулить дзеясл. Ганьбіць, лаяць. еретиковъ проклинаимо ... штож хоулили ст0483ꙋю бц0483ю (Чэцця, 48б); ѡ мꙋжи добромъ онs же не простꙋпилs ест словомs своимъ, хꙋлить сребролюбие (Скар. IС, 23б); Тои бо сынъ ... хулилъ имѧ гд0483не и повелѣлъ его гд0483ь ꙋбити (Будны, 35б); иѡан ... пишетъ, и ѡтъверзе ꙋста своѧ на хꙋление ко богꙋ хꙋлити имѧ его и селение его и жывꙋщаѧ на небеси (Унiя, 34б); аг0483глъ ... оучинил вырок по всем своем панстве абы нихто не смел хꙋлит бг0483а (Жыц. св., 4б); судѧ ... гды пъѧныs ворочалсе додомꙋ и шол через цвинтар і ногꙋ ѡ камень ѡбразил, з нетерпливости почал на бг0483а і на прстꙋю бц0483ꙋ хꙋлити (Зб. 107, 157б–158); возми свое IюдеꙖнине, а не хꙋли мене (Зб. 752, 570б); Бога не бꙋдешъ хꙋлилъ, а преложономꙋ надs людомъ твоим не бꙋдешъ sлорѣчилъ (Хран., 100); цесар ... назавтрие ѡборотил злосливыs Ꙗзык на ст0483ую бж0483ию хꙋлꙖчы еи (Зб. 82, 34).
с. 183
Хулитися дзеясл., зв. ад хулити. Имѧ божіе вас дѣлѧ хулитсѧ въ Ꙗзыцѣхъ (Будны, 184б).
с. 183
Хулить гл. хулити
с. 183
Хулне, хулно прысл. Ганебна. Неслꙋшно ꙋбо бѧше египsтѧномъ ести со евреи, и хулъно межи ними бываше таковое пирование (Скар. КБ, 80б); егда македоній константинополскiй епспъ дх0483а ст0483го створеньемъ быти хоулне оучилъ (Апакр., 63б).
с. 183
Хулникъ, хульникъ наз. Ганьбавальнік. ис православными цр0483и. оучинивши зборъ. препрѣли злых хꙋлников ст0483ымъ писаниемъ (Чэцця, 48б); Пророки ачь неколи проклинають и злоречѧть, но только хульником и нечстивымъ (Будны, 20–20б); гдыж видим многих хулніков, а добре им повадитсꙖ (Жыц. св., 12б).
с. 183
Хулно гл. хулне
с. 183
Хулный, хульный прым. Ганебны; паклёпніцкі. Крстъ ... бл0483гочестиꙖ прописател. на хꙋльныꙖ запрещѣние (Чэцця, 27–27б); протожъ ꙋ иѡана светого названъ есть любодеsцою великого исполненꙋ имень хꙋлныхъ (Унія, 34б); папежъ римскій моцы, котораѧ емꙋ ровно з дрꙋгими епскпы слꙋжила, если же предs тое таковое припомненое, збыточное, невстыдливое и хоулное ей ростѧганье, и злое оуживанsе цѣло не стратил (Апакр., 177); Хꙋхнаніе: Роптаніе хꙋлное, строфованье (Бяр., 188).
с. 183
Хулсо гл. фулсо
с. 184
Хульникъ гл. хулникъ
с. 184
Хульный гл. хулный
с. 184
Хулящий дзеепрым. у знач. наз. Той, хто ганьбуе. еванг0483листъ гл0483еть. горе бо хоулѧщимъ ст0483ыꙖ книги (Чэцця, 359–359б).
с. 184
Хунтъ гл. фунтъ
с. 184
Хупавость наз. Ганарлівасць. Гордость: хꙋпавость, напыщенье, надꙋтость (Бяр., 30).
с. 184
Хурлюнъ гл. фурлюнъ
с. 184
Хурманство гл. фурманство
с. 184
Хурманъ гл. фурманъ
с. 184
Хурмонъ гл. фурманъ
с. 184
Хуруговь гл. хоруговъ
с. 184
Хуружий гл. хоружий
с. 184
Хуситъ наз. Прадстаўнік народа хусітаў. птоломеꙋс ... хꙋситове народы кладет быти в середных краинах, ливиsских (Стрыйк., 467б).
с. 184
Хуста наз. Хуста. о тыхъ-то речех жадного габаня не чинечи, вынявши одноѣ кривавоѣ мокроѣ хусты светоѣ костелноѣ, которыхъ жаднымъ обычаемъ ни одинъ пріймовати не маетъ (АЗР, I, 23–24, 1388); ритери розделили собе хоусты его (Пак. Хр., 21б); скринка малаіа, коробъка малаіа без века з белыми хустами ... а то естъ вси речи внесене жоны моее (ИЮМ, ХХХII, 25, 1578); завезали ему назад руки и вкинули ему на ѡчы хусту (Бава, 145); выкрали ... скрыну пнее старое с хустами (АВК, XXXVI, 356, 1582); шаты и всꙖкие ꙋберы, и хꙋсты белые ... ѡписати маеть (Ст. 1588, 270); набравши плахот и иных хꙋст. казал мочат в зимноs водѣ (Бельск., 218); Епендитs: ... фартꙋх, хꙋста длѧ ѡпасанѧ (Бяр., 281); троха хлѣба и хꙋстъ на ѡсла вкинꙋвъши ... з ѡхотою пꙋстилисе в дорогꙋ (Зб. 259, 446б); до жоны Андрея Зубковича речи съ кубломъ, то есть съ простицами, съ хустами и иншими речами до захованья дали (АВК, XVIII, 390, 1652); з возу узяли хуст белых, наметок, кошул белоголовъских и мужских, рахуючы и купуючы за золотых десет и болшъ (АВК, ХХХIV, 351, 1664); тому жъ Игнату купили пару хустъ (ИЮМ, ХI, 93, 1697).
с. 184
Хустка, фустка наз. Хустка. ꙋ сꙋмъкахъ были две сорочки два рꙋчники а две хꙋстъки (КВС, 592, 1552); абы руки тымъ волнеишые мѣла, у шыи собѣ на хустках увезала (Атыла, 205); з скринки пнее своее грошей у фустце завязаных коп чотыры ... есми взела (АВК, ХХХVI, 425, 1590); въ четвертой скрынѣ въ бѣлой въ мнейшой было хустокъ сорокъ (АВК, VIII, 485, 1599); хꙋстка ест павла ланцꙋх ст петра Ꙗк много хорых скорос доткнꙋли ꙋздоровил (Зб. 261, 206); помененые особы ... хустку вышиваную чырвонымъ едвабемъ ... пограбившы ... до дому ... отвезли (АВК, I, 283, 1617); Главотѧжъ: Бѣндаликъ, фацелитъ, хꙋстка (Бяр., 27); тоs хꙋстце гд0483ь бг0483ъ далъ такую моцъ ижъ ѡдного трудоватого злечила (Пралог, 591); нон и плачꙋчы слезы в хꙋсткꙋ которꙋю в рꙋках мѣлъ, збирал (Зб. 82, 83); позычили хустъки турецкой одъ Максымовой, жоны дворниковой, до накрыця кореня на полъмиску (ИЮМ, ХIII, 154, 1699); Стихаръ значитъ хꙋсткꙋ тꙋю которою жидове очи звѧзали Хрстꙋ (Зб. вып., 30б).
с. 185
Хусточка наз., памянш. ад хустка. Коли ꙋже пресветаꙖ дѣва водлуг ꙋбозства своего зготовала была неꙖкие хꙋсточки длꙖ повитꙖ ѡтрочати (Зб. 255, 326б).
с. 185
Хуткий прым. Хуткі, шпаркі. люд которыs в неs мешкает ест хижиs, и хꙋткиs и великиs (Бельск., 60); алеѯандер ... был цвичон кꙋ воеваню и ꙋпережал каждого в хꙋткомъ ширмованю (Алекс., 4).
с. 185
Хуткость наз. Хуткасць, шпаркасць. филип царъ ... мовил ему: сынꙋ алеѯандре, хꙋткост твою и довтипност ꙋмыслу твоего милую скутечне (Алекс., 4).
с. 185
Хутливе прысл. Ахвотна. абыс мы сѧ дороги до учыненꙖ чого зацного ... не лениве а хутливе хватали (Атыла, 217); мы гдсръ ... хꙋтливе есьмо на то позволили (КЛС, 26б, 1596); всѣ епископа ... хꙋтливе и набожне пріймꙋюйте (Апакр., 132); посполите духовные або кревныхъ, або захованыхъ приятелевъ, або слугъ своихъ на добра духовные такъ хутливе подвизаютъ (Пыт., 29); если сѧ мы не опꙋстимs и паши непорѧднымъ мыслѧмъ злости вs собѣ не постꙋпимъ овшемъ хꙋтливе ѡтведемъ розꙋмъ и покоримъ мысли Гдсꙋ: без вонтпенsѧ Гсдь охотне до насъ прійдетъ (Мак., 290); тебе ... хꙋтливе Ꙗкъ ѡдного зs приѧтелей и товарiшей моих принѧлемs (Варл., 42б); Дв0483дъ будꙋчи ꙋтисненыs ѡт неприꙖтелеs молитсѧ хꙋтливе абы мѣлъ споможене ѡт гд0483а (Пс. ХVII, 36); хꙋтливе а ѡхотне приsмꙋ штоколвекъ на мꙖ гсдь бг0483ъ препꙋститъ (Выкл., 145). Параўн. хентливе.
с. 185
Хутливей прысл., выш. ст. ад хутливе. абы се люди зъ сторонъ тымъ хутливей на мешкане сходили (АВК, I, 161, 1584); милыs и вдꙖчныs ѡбычаs знашолъ, абы се з нами злꙋчылъ, а то през покармъ и напоs, над што ничого раднеs, частеs и хꙋтливеs не приsмꙋемо (Зб. 255, 236б).
с. 186
Хутливший, хутлившый прым., выш. ст. ад хутливый. которымъ сыномъ моимъ Венцлаву а Якубу чынячы нагороду и хотячы ихъ тымъ хутлившыми ку собе и милости своей способити ... тымъ двумъ сыномъ своимъ Венцлаву а Якубу Мацковичомъ даю (АВК, ХХIV, 413, 1584); вѣрꙋ жебы за радою ваш кж мл, хꙋтлившій были проездитисѧ ко мнѣ до новогородка (Апакр., 19); хотячи его тымъ барзѣй на ласцѣ нашой задержати и хутлившого до послугъ таковыхъ, на которыхъ наука людская зависла, способити (АЗР, IV, 196, 1599).
с. 186
Хутливый прым. Жаданы, схільны, ахвотны. обецали таковымъ хутливымъ до службъ нашихъ ... нагороду чинити (КПД, 471, 1568); до вшелякихъ иныхъ службъ вашей милости ... естемъ хутливъ (АСД, VII, 51, 1570); до великих рѣчеи хутливые (Атыла, 231); дознавшы верную а цнотливую послугу и хутливую милость до себе невольника своего властного Антона Немоневича, выпустилъ есми его с тое неволи у волю на вечные часы (АВК, ХХIV, 390, 1582); зъ доброты и ласки нашы господарское, ку розмножанью вольностей и свободъ шляхецкихъ, естесьмо хутливи и щодробливи (АВК, ХIII, 61, 1590); до того тымъ болшей и пилнѣй хочемо сѧ хꙋтливыми и ласкавыми показати ѡнымъ, кгды едность повшехнаѧ оутвержена и вцѣле захована боудетъ (Апакр., 38); слышачи то ахилеs тым болшеs был хꙋтливыs кꙋ панне почал греки ѡколо непотребное воsны намовꙋ чынити (Бельск., 86); з радостsю ѡт тебе слышимъ, матsко наша Цр0483кви, тот твой так милый и солодкій к намъ голос вдѧчне пріймꙋемъ тое напоминанsе хꙋтливыми се ставимъ, на выконанsе того росказанsѧ твоего (Карп., 1); до него хꙋтливымъ и радостнымъ срдцемs прибѣгши (Варл., 86б); намъ для пріѣзду нашого и для одправованья набоженства потребный есть и, хотячи оныхъ хутливыхъ и способнѣйшихъ до хвалы Божое мѣть и абы въ той маетности ... молитвы ... одправованы быть могли (АВК, ХI, 129, 1642); Тщаливъ, вый: Встанливъ, хꙋтливый, пилный (Бяр., 174–175).
с. 186
Хутне прысл. Ахвотна. даютъ имъ, але Ꙗкъ хоутне; то самъ бъ0483 знаетъ (Апакр., 196); наоучилъ постити, Дни свѧтыи, праздники честно обходити, На всеночныхъ мл0483твахъ трвати не тескливе, хꙋтне ходить до цркви (Лям., 8); ꙋчисе ѡттуль хꙋтне працоват в цвичении (Зб. 255, 87б); дават хꙋтне Ꙗлъмꙋжнꙋ ꙋбогимъ, миловат бовѣмъ ближнего маемъ (Зб. 259, 235б).
с. 187
Хутней прысл., выш. ст. ад хутне. ꙋчи се ѡдтулъ, иж мнеs вины в собе наsдꙋешъ, тым хꙋтнеs приsмуs ꙋтрапенꙖ (Зб. 255, 326б).
с. 187
Хутнейший, хутнейшый прым., выш. ст. ад хутний. то есмо з ласки нашое вчинили, хотечи его тымъ хутнейшего ку послугамъ нашимъ мети и заховати (АВК, ХХ, 8, 1554); ижъ ему, яко своему хутнѣйшому богомольцу, доробишъ милостивоѣ своее рады и пособства дати рачишъ (АЗР, IV, 83, 1595); певенъ естемъ же тымъ сѧ намъ хотѧ вs вѣрѣ ѡт насъ розный боудꙋчи, еще прихилнѣишимъ ... хꙋтнѣишим и потꙋжнѣишимъ ставити рачит (Апакр., 3б).
с. 187
Хутний, хутный прым. Ахвотны. до тоеиж згоды Ꙗко зs оуваженѧ повинности нашей христианsской, такъ взглѧдом тоей рады его королевской млсти, барзо хꙋтни естесмы (Апакр., 14б); абыс сꙖ ꙋчылъ ... в добромъ ꙋчынит, в справованю добрыхъ ꙋчынковъ хꙋтным быт (Зб. 255, 202–202б).
с. 187
Хуторъ наз. Хутар. нашодшы на хутор мой ... малжонку мою заскочывшы ... рогатынами окрутне збили и змордовали (АВК, ХХХIV, 408, 1665).
с. 187
Хутро гл. футро
с. 187
Хуть, хоть II наз. Жаданне, ахвота. Гирам давалs ест Саломонови древа Кедрова и Елова по всеи хоти его (Скар. ТЦ, 132б); Гси перед тобою всѧ хꙋть моѧ (Пс. ХVI, 39б); Его кролевъская милость тую хуть вашу и чуйность потребе речы посполитое ласкаве ... прыймовити рачыть (КПД, 273, 1559); абы есмо и мы вси бг0483а познали. Не существо ани естество его але любовъ, хуть, милость, волю и блгдть его (Будны, 184–184б); тые два Атылевы сынове хутю панованѧ побужоны кожныи хотел на себе панство посѣсти (Атыла, 235); естли бы хто с прыгоды, а не с хꙋти, не з вазни, але з неведомости стрелꙖючы на звер, або на птахꙋ кого забил (Ст. 1588, 418); абы мне дал то видети хрстиꙖнкою зостати с хꙋтью и з великою радостю того прагну Хсву веру мети (Барк., 157); каждаꙖ цнота з хꙋти ростет (Зб. 261, 77б); муж пришол плачꙋчи, еще еи не ꙋзнавши, бо к немꙋ хꙋти не мѣла, была смꙋтна, завжды по дв0483дѣ (Бельск., 103б); вs людехъ добраѧ волѧ: то естъ, добраѧ хѡт, абы были збавлены люде (Каліст, II, 284); претожъ, Ꙗкие ихъ пожаданѧ сꙋтъ, такаѧ тежъ до чиненѧ хꙋтъ настꙋпꙋетъ (Варл., 134б); Желаніе: Прагнѣнье, жадане, пажадливость, хꙋть, хтивост, или похот (Бяр., 42); ѡвшемъ што мовлю с хотю мнѣ дает (Зб. 107, 192); прибꙋдет до тых которые его ждут с хꙋтью (Зб. 255, 146б); мѣлъ ѡсобливꙋю хот до чыненꙖ милостины подорожным и гостем (Зб. 82, 50б).
с. 187
Хутьливость наз. Схільнасць. я дознавши и вырозумѣвшы ... ку собе упреймую хутьливость, повольность ... малжонки моей ... записую ... именье свое (АВК, ХХ, 34–35, 1577).
с. 188
Хухнание наз. Легкадумнасць. Скреньство: хꙋхнаніе (Бяр., 148). с. 188
Хъ прыназ. Тое, што і къ у 1 знач. отъ Комаровой могили хъ Круховой веретеѣ подлѣ мха (АЮЗР, I, 42, 1510).
с. 188
Хыбити гл. хибити
с. 188
Хыжка гл. хижка
с. 188
Хытлянство гл. хитлянство
с. 188
Хытрость гл. хитрость
с. 188
Ц ‒ літара старабеларускага алфавіта, якая ўжывалася для абазначэння гука “ц” і лічбы “900”. Адам человѣкъ первыs живши лѣт всѣх цл0483 ꙋмерлъ (Бельск., 7б); Талантs: Цетнар, вага ѡ х0483 корон ... або гривен, ц0483 зол полских (Бяр., 315); всѣхъ лѣтъ мешкалъ цв0483і и оумерлъ (Хран., 12б).
с. 189
Цадити дзеясл. Цадзіць, прапускаць праз цадзілку, сіта або друшляк для ачысткі. Ставшы на року присеги Роман Иванович, которую мел отбират от Степана Гридковича ... о петдесят гршей за горелку ... яко ее не цадил и печати от горелки не отрывал ... светчылсе (АВК, ХХХIХ, 350, 1579).
с. 189
Цадула гл. цедула
с. 189
Цале, цало прысл. Цалкам. землꙖ волынскаꙖ ... ѡт головы короны полское так во всем цале Ꙗко теж Ꙗкихколве частеs своих никгды ѡторвана и ѡтлучона ... не может быти (Прыв., 108–108б); тотъ записъ ... в моцы своей цале и непорушно захованъ и держанъ быти маетъ (АВК, ХХ, 87, 1593); тые слова дѣеписовы, длѧ того читателю любимый, здало ми сѧ тꙋ цале выписати (Апакр., 96–96б); Копроним ... церкви попсовал, ѡныи преднѣsшии мовꙖчи: нехаs цало зостане софиꙖ мꙋдрост бж0483аꙖ, и дом прест0483ои бг0483ородицы (Бельск., 354б); принеслъ Iѡакимъ дары ѡт стадъ своих на офѣрꙋ цале паленꙋю (Каліст, II, 210); Вам цале зычливый приятел Богдан Молява (АВК, ХХХIV, 174, 1660); абы въ справахъ мескихъ ставалъ и цале неотмовнымъ былъ (ИЮМ, ХI, 171, 1697); ИвонꙖ ижъ ему было жаль чернь потратит (ачъ козаки волѣли вси при нем горла, дат), ꙋмыслилсе поддать за тыми двома кондыциꙖми: перша, абы козаки цало и здорово пустили (Хр. польск., 21б); которые вси если цале заховаешъ, щасливымъ бꙋдешъ (Варл., 185б); якъ мели цале выежджать панове послове въ дорогу, купили до печеня рыбы свежой (ИЮМ, IХ, 65, 1692); повторое, треба постити ѡт полꙋнощи цале ничого не заживаючи, чимъ бы постъ моглъ нарꙋшитисѧ, и постановѣти ѡт того часꙋ, жаднымъ грѣхомъ Бозкого маестатꙋ не ображати (Зб. вып., 22).
с. 189
Цалкомъ прысл. Тое, што і целкомъ у 1 знач. менил пан Щепковский иж дей другие тры сохи цалком и з волы побраны (АВК, ХХХVI, 306, 1582).
с. 190
Цалованье наз. Тое, што i целованье. Про тожъ и нине напоминаемъ васъ, ажъ бы есте то намъ оправили по крестному цалованью и по листомъ доконъчальнымъ (КЗ, 345, 1480); zаpаmiаtаwszy dokonczаniа, y krestnoho cаłowаwаniа (sic!), kotoroież meży nimi, so otcem ieho korolem Kаzimirom; podniаł nа neho takowuiu wаlku bez odpowednuiu, y nemаło horodow y wołostey pobrаl (Бых., 552).
с. 190
Цаловати дзеясл. Тое, што і целовати. И всѧка ꙋсsта еже не молишесѧ Ваалеви цалующи руку (Скар. ТЦ, 173); виделъ Трыщана, пожалъ его, прыступилъ, почал Трыщану ноги цаловати (Трыст., 27); приступил и цаловал его (Біблія, 61); пал на ѡбличе его плачꙋчи и цалꙋючи приказал слꙋгам своим абы его дорогими мастми помазали Ꙗко ꙋ них ѡбычаs бывал мертвых погребеных справы л0483 дниs плакал ввес египет (Бельск., 35); ѡных миле цаловати ... мѣла (Карп., 39б); напалъ на шію его и цаловалъ его (Каліст, I, 9); тежъ кролеваꙖ естеръ посох кролꙖ Асвера цаловала (Аб абр., 10); ѡного цаловали, и ѡблаплѧли (Варл., 333–333б); mу у Cаrа w nohu cаłowаli y hroszy pobrаli (Абух., 440); по пꙖтнадцати лѣтех хворыs почал рꙋки цаловати ереміте дꙖкꙋючи ему за ꙋчинность (Зб. 107, 68); цаловалъ любимꙋю маткꙋ свою (Зб. 259, 560); пристꙋпи жь до мене а цалꙋй мене сн0483ꙋ мой (Хран., 42).
с. 190
Цаловатися дзеясл. Тое, што і целоватися. ѡна его познала. Аи боже! Почали сѧ велми цаловати (Бава, 153); пани его также, але еще сѧ не познали телесне, ѡдно сѧ цаловали (Трыст., 59).
с. 190
Цалопаленье наз. Поўнае спаленне ахвярапрынашэння. на ѡфѣрꙋ цалопаленꙖ емꙋ и старшимъ твоим ѡферовалъ (Зб. 259, 57б); цалопаленsе ... естъ теж дꙖкъчиненемъ, бо през неи дꙖкꙋемъ за мꙋкꙋ хса гсда (Выкл., 64б).
с. 190
Цалость наз. Тое, што і целость. кождая перла по таляру, в цалости вси зостали пры мне (АВК, ХХХVI, 103, 1582); никифоръ ... вельми ꙋчоные книги выдалъ боронечы папежское звиръхности и цалости светое веры (Бер. саб., 42); sobrаwszy społna zołotyje, y otosłаł im w cаłosty (Бых., 524); абы их збожа в цалости были заховани (Бельск., 84); з великими триꙋмфами в цалости допровадил (Стрыйк., 540б); асобливе рухомость всякую ... въ цалости одыскалъ (АВК, IХ, 45, 1671); хто жъ не видитъ, же задержаньемъ вs цалости свободы нашей, таѧ найболшаѧ его кр мл оздоба, то есть, же людемъ волнымъ пановати рачитъ, заразъ еѧ задержит (Апакр., 220); тотъ же патронъ ... за тымъ аллекговалъ право посполитое и веле конституцій сеймовыхъ о захованью цалости, покою и безпеченства посполитого (АВК, ХII, 500, 1684).
с. 190
Цалый прым. 1. Тое, што і целый у 1 знач. И гсдь наведе ветsръ прегорѧчии цалыи день тои и нощъ (Скар. КВ, 20б–21); тые бобровъники сꙖ становили и цалыs тыдень тыхъ мещанъ ждали (КВЗС, 161, 1540); цалый день той Божіихъ заповѣдей и роспаметываня добродѣйствъ его и чудъ училися (Пыт., 72); дам имъ есть мꙖса през цалый мсцъ (Біблія, 187); вода цалыs рок стоꙖла на земли (Бельск., 9); цалыs ден и цалую ночъ стрелба густаꙖ зs ѡбох сторон не ꙋставала (Хр. польск., 24); Iѡафсафъ теды два рѡки цалые в той шырокой пꙋстыни трsвалъ (Варл., 340б); ѡн ... вже цалую ндлю постил, и нічого не ел (Жыц. св., 38); немал цалыs рокъ трвалъ в ѡномъ грехꙋ (Зб. 259, 339); неприꙖтели мои цалыs день ми сꙖ ꙋрꙋгают (Пс. ХVII, 105). 2. Тое, што і целый у 2 знач. въ сѣней двери на завѣсахъ и зъ замкомъ нутренымъ, а въ нихъ оконъ двѣ на завѣсахъ, оболонъ 2, одна цалая а другая збита (АСД, I, 145, 1571); все муселъ тое Дунаевичъ чинити и двадцать мамърамовъ на цалых аркушох (АВК, ХХХVI, 330, 1582); сего жъ месеца Июля дня на дате вышей поменого, о године семой на цаломъ зекгару (АВК, ХХ, 59, 1588); там се моsсеѡви див великиs бж0483иs ꙋказал, то ест корчъ ѡгнем великим горѣл, а кгды цалыs зостал ничого емꙋ не шкодило (Бельск., 42); скарбъ, цалый и ненаруꙋшеный заховал (Варл., 351б). 3. Тое, што і целый у 3 знач. таковыs будеть повиненъ за ꙋмерлого головщинꙋ совито а за хромотꙋ Ꙗко за цалого чл0483вка платити подлꙋгъ станꙋ его (Ст. 1588, 540); в море его вкинено, але навалности морские на берог выкинꙋли его цалог, где его потом еленица выховала персꙖми своими (Стрыйк., 538).
с. 191
Цаля наз. Цаля. сесь аршинъ великихъ перстовъ или цалей сто (АСД, VI, 312, 1526).
с. 192
Цамръ, цаморъ наз. Драўляны брус. Я ... жита молотити и цаморъ возити казалъ (АСД, I, 44, 1536); цена або заплата за дерево ... порубаное ... за соснꙋ котораѧ бы сѧ годила на цамъръ полъкопы грошеs (Ст. 1588, 390); товары мои лѣсные: цамры, клепки и смола (АВК, II, 46, 1617).
с. 192
Цанити дзеясл. Тое, што і ценити. Андрей возный, не хотечи зъ другимъ вознымъ испаши судити и цанити, пошолъ за паномъ Рафаловичомъ (АВК, ХVIII, 196, 1603).
с. 192
Цапа, цапъ наз. Шчыгрынавая скура. Речы мои рухомые ... оружъе ручное: шабля в цапе зеленой, золотомъ набияна (ИЮМ, ХХIV, 230, 1635); Ꙗщеръ: остраѧ скора, которои оуживаютs до рꙋкоѧстѧ шабелного, цапа (Бяр., 210); шаблю самого в оправе цапе зелажа полского, так и сукъни, жупан зимовы белы (АВК, ХХХIV, 395, 1665); Демиду добышу другому, што подъ часъ бытности пословъ двое ихъ цапъ выбивали, за неделю дали асм. двадцать (ИЮМ, I, 47, 1679).
с. 192
Цапликъ гл. цепликъ
с. 192
Царевая, царева наз. Царыца, жонка цара. царевоs пришла година роженю (Троя, 2); выписъ ... далъ естъ ему абы донесъ Царевои (Скар. КЕ, 9б); царева и цесарь црствовати боудѫт (Сівіла, 9); не было таковых речиs вонныхъ Ꙗко тыи, которих цареваꙖ сава дала цареви Соломонови (Біблія, 420); Цар над цари и пан над паны александер сын бога амона, и царевои алимпиꙖды (Бельск., 180б); алеѯандеръ сын бога амона и царевои алимпиꙖды (Алекс., 39); коли царевой пришла година роженю породила сына (Тр. гіст., 67б); Веліса, Васілісса ... Цареваа, крол (Бяр., 255); вес дом небесныs поклонилсе и ꙋчтивост царевоs своеs выразилъ (Зб. 255, 359); Иастінь теж цр0483еваѧ, справила оучтꙋ длѧ женъ на палацꙋ (Хран., 377).
с. 192
Царевичъ, царевичь наз. Царэвіч. коли которому царю або царевичу Орды Перекопьскоѣ пригода пригоживалася, нигдѣ коня потного не розсѣдлалъ, только у отчинѣ нашой (АЗР, I, 119, 1492); естли бы царевичи, альбо мурзы великіе къ Кіеву мѣли быти, тогды панъ воевода Кіевскій маетъ намъ о томъ за-часу вѣдати дати (АЗР, II, 141, 1522); тыи царевичи, не переходячи на тую сторону Днѣпра, по сей сторонѣ кочують (АСД, I, 128, 1549); ако ли возрасте цр0483вичь, и печалисѧ цр0483ь, и ноудили его оучитисѧ премдрости дх0483овнои, и светьскои (Арыст., 156); Betekirey ze cаrewicz sаm stаł pod słuckom zа Umolem (Бых., 565); того жъ року хє0483 Ꙗкиsсѧ знашол у краю низовомъ, а звлаща ꙋ дворе кнзеs Вышневецкихъ Ꙗкиsсь дмитръ ивановичъ царевичъ, Ꙗкожъ бывши при дворе ихъ мл0483ости пановъ радныхъ и собравши воsско немалое людꙋ низовского и козаковъ запорозких (Барк., 169); поражени были там вси ѡт жидов, ѡдно сам царевич ꙋтеклъ, бо легкии ноги мѣл (Бельск., 230б); часу ѡдного кнꙖжа ѡдно бꙋдꙋчи славное и ꙋдѣлное именем велешъ, чинил веселье або ꙋчтꙋ на вси паны и дворꙖны також честовал и малжонки ихъ на котороs ꙋчте был и фариж пастыревичъ ѡныs царевичъ запрошоным (Тр. гіст., 67б); служилем ... цр0483евичову московскому (Дыяр., 159); свѧзок млсти цр0483вча зs Давыдом (Хран., 224б).
с. 192
Царевна наз. Царэўна. Царевна пакъ ꙋзревши сsкриницу промежи тростиемs послала едину ѡт рабынь своихъ взѧти ю (Скар. КВ, 6б); потом царевна Малгарыѧ почала ему мовити (Бава, 146–147); был тежъ милъ царевне и царю самому и всем дворꙖном (Біблія, 108); цр0483евна зезволила и ѡбецала заплатꙋ (Хран., 79б); привели перед него царицꙋ даріевꙋ и цоркꙋ его роѯаннꙋ, царевнꙋ (Алекс. 1697, 51б). Параўн. царовна.
с. 193
Царевъ прым. Царскі; які мае адносіны да цара. И потомъ шелъ съ Москвы въ Царьградъ посолъ царевъ Дасипатъ [sіс!], а другій посолъ патріаршь, архимандритъ Гаврило (АЗР, I, 36, 1415); князь Тымир[ъ] съ Ахмата царевыми детьми и съ слугами къ намъ прибегли и пригорнулися пришли (КЗ, 340, 1481); ѡбрꙋчили емꙋ невѣстꙋ цр0483ва родꙋ (Чэцця, 147б); распоусти кн0483зеи великихь послы цр0483вы со многими дары и с честию (Увар., 102); гневъ царевъ ꙋсмирисѧ (Скар. КЕ, 13); было добро то слово въ ѡчью црвыхъ и боѧрьских (Зб. 262, 127б); его милость ... листъ царевъ ... велелъ передъ собою достаточне вычести (КПД, 82, 1542); прото маеть сѧ на повеленіе царево или иного которого господарѧ слуга намыслити (Будны, 59); Кꙋвикꙋларій, Лат: постелник цр0483въ, покоевый (Бяр., 290). Параўн. царовъ.
с. 193
Царегородский гл. царогородский
с. 193
Цареский прым. Тое, што і царский. былъ ест пиръ в дому его Ꙗко пиръ Царесsкъ (Скар. ПЦ, 55).
с. 193
Царествие наз. Тое, што і царствие. да бꙋдем сн0483ове вышнемꙋ. и причастници цр0483ествию ег (Чэцця, 29). ◊ Ц а р е с т в и е н еб е с н о е – Царства Нябеснае. Августинъ светый ... такъ мовитъ: “Грекове не постятъ суботы на памятку оного вѣчного шабату, то естъ отпочыненья въ царествіи небесномъ” (Гарм., 219).
с. 194
Царество наз. 1. Тое, што і царство ў 1 знач. Сенна Хирим на свою силꙋ ꙋфаючи хотѣлъ вывернꙋти царество Iꙋдеиское (Будны, 8). 2. Тое, што і царство ў 2 знач. але бы царество папезское Ꙗко старъшого своего множили и розъстегали (Унія, 40б); томꙋ далас владза, и чсть и царество (Каз. Кір., 165). ◊ Ц а р е с т в о н е б е с н о е – Царства Нябеснае. цр0483ество нбсное ждет тебе (Чэцця, 66).
с. 194
Царествовати дзеясл. Тое, што і царствовати ў 2 знач. смѣл нѣкто мовити, иж по сконsченіи того свѣта хс0483 не царествꙋет (КЗ, 163б).
с. 194
Царествующий дзеепрым. ад царествовати. ѡнъ ... первыи над первыми. кн0483зь надъ кн0483зи. и цр0483ь цр0483ествꙋющимъ. нареклъсѧ и оувѣрилсѧ (Чэцця, 134б).
с. 194
Царигородский гл. царогородский
с. 194
Царие наз., зб. ад царь. сынъ божій, рече: Мною Царие царствують и силніи пишють правду (Будны, 56); Хрісти: памазанніи. Царіе, и Iереи и Прорци называютсѧ (Бяр., 322).
с. 194
Царикъ наз., памянш. ад царь. Землѧ Ханаанъ ... сѧ делить на пѧтеры Царики (Скар. IН, 27); ꙋказаласꙖ им в полю великаꙖ ѡрда татаров з трема цариками (Стрыйк., 540б); сн0483а тежь его Аскулпа, един мѣсяць царствовавшого, Нар, другиі царикь, забилъ (Мам., 169).
с. 194
Цариско наз., памянш. ад царь. Васіліскs: Змій взрокомs оубиваючій Царіско (Бяр., 253).
с. 194
Царица наз. 1. Жонка цара. бл0483говѣрънаꙖ же цр0483ца елена ... ѡдиноу часть въ ерслиме положила (Чэцця, 26); двумъ царицамъ, по шубѣ куньей (АЗР, I, 165, 1496); Менгли-кгирей царь Перекопскій отпустилъ къ тобѣ царицю свою (АЗР, II, 74, 1510); Есъѳеръ Царица пришла предъ асъвера Царѧ (Скар. КЕ, 1); цр0483ца вашьти оучинила пиръ жонкам домꙋ црства иж цр0483ѧ ахашвероша (Зб. 262, 127); тогды тежъ царъ пришол до салимы царицы жоны своеи (Біблія, 37–38); рекла царица [на полi: кролеваꙖ] седꙖчи подле кролꙖ (Бельск., 142); з ним Ꙗдали и пивали вкупе цар и царица его Елена (Тр. гіст., 68б); реклъ до неи анектанав: сꙖдь царица, а такъ седꙖчи породила (Алекс., 3б); Цр0483ь и творецъ ихъ, новꙋю, до того своего домꙋ, Цр0483цꙋ вsпроважаетъ (Карп., 42); Царица станꙋла по правоs рꙋцѣ твоеs в шатах ѡброчена строем розмаитым (Пс. ХVII, 23); тогды тежь цр0483ь пришолъ до Салимы цр0483цы жоны своей и реклъ ей (Хран., 24б); Слышавши то ... наѯахорсъ, ижъ филипъ цар стар, а царица млада в него и велми красна (Алекс. 1697, 3б). 2. Царыца. Алеѯандра, имѧ царици (Бяр., 227); Царица перскаѧ его славою взбꙋжона ѡ благословеныs ѡлей до него послала (Зб. 82, 6б). 3. Найменне Багародзіцы. бꙋдет Ꙗснети всих справедливых царица мати божаꙖ (Зб. 255, 180); бꙋдет Ꙗснѣти всих справедливыхъ царица мати божаѧ (Зб. 259, 559б); видꙖчи тамъ ѡбразъ пречистой царицы нашой бг0483ородици, гледꙖчи на него мовила есми (Пралог, 571).
с. 194
Царичинъ прым. ад царица. первыи приходъ цр0483ичинъ. и знамѣние извѣсто ѡ неи есть (Чэцця, 78); боꙖрини перsскыи и мадаискыи иж оуслышали слово цр0483чино ко всѣмъ боѧром цр0483вым достоино ганьбѣ и гнѣвꙋ (Зб. 262, 127б).
с. 195
Царовна наз. Тое, што і царевна. царовна сама понесла ему ести и пити (Бава, 146).
с. 195
Царовъ прым. Тое, што і царевъ. онъ естъ гость, а имъ служилъ, а съ прироженья царовъ слуга естъ (КЗ, 357, 1484); занже чим бѫдеть таина покрыта бѫдеть доума цр0483ва славна, и беспечална, и оуготована ко исполненью, и менши переказꙋ в неи (Арыст., 156).
с. 195
Царогородский, царегородский, царигородский, царыгородский прым. Царгарадскі. ѡт Ивана Цр0483игородского послы прыходили (Рач., 333); Есифъ милостю божою царогородскии и нового рымꙋ епископ ... ижъ есми кꙋ коньцови жывота моего пришолъ (Бер. саб., 45); бо сѧ теж в шкриптѣ синодалнымъ вsспомѧноуло. же митрополитъ и зs владыками патріархій и царыгородской без всѧкой слꙋшной причіны ѡтстꙋпіли, и папѣжови римскомꙋ послꙋшенство ѡтдали (Апакр., 10–10б); слово бж0483ое проповѣдали, и мног их з поганства до хрстиꙖнскои вѣри навернꙋвши ѡкрстили. А в тоs час на столицы патриаршества царигородског, седѣл фотыs ст0483ыs тог писма Ꙗко посполите бывает (Стрыйк., 434); на ерес моноталицкую ... намовитсꙖ далъ а з царегородским патриархомъ сполечност взꙖл (Зб. 752, 491б).
с. 195
Царогорожанинъ наз. Жыхар Царгарада. тое ѡборонене мѣста причиталосꙖ причины прест0483ои бг0483ородицы до котори царогорожане великое набоженство мѣли (Бельск., 339); ꙋчинили царогорожане иѡанови триꙋмфъ, або почест (Там жа, 377).
с. 196
Царский, царьский прым. ад царь. то ест противъ пріказанью бж0483ьему и противъ правꙋ црскомꙋ (Вісл., 15); ѡ какъ ѡкроутно его црскаꙖ велможность была потоптана (Пак. Хр., 11); онs же естъ ꙋрѧдникъ и сторожъ надъ женами царьскими (Скар. КЕ, 5б); ѧ оуста цр0483скии стерегꙋ (Зб. 262, 90); тайноу сію иже исперва мышленыѧ мнитсѧ Ꙗкобы накозание, а оутрь е исполненіе црское гси помози рꙋце твои чествовати премд0483рость и превозносити мд0483рых аминь (Арыст., 139); народѡм иерейскимъ и цр0483ьским естесмо всѣ, которые окр0483щени, во Ха0483, хрстіаны называни бываемо (Апакр., 62); в самарии гд0483ъ перемешкал, и вертаючисе до земли галилеsскои сн0483а царского ꙋздоровил (Бельск., 204б–205); можешъ боротисꙖ з печинѣгом за здорове мое царское (Стрыйк., 447б); далъ ѡ собѣ вѣдат ижъ есть сынъ царскиs (Тр. гіст., 68); зложиль зь себе царскую одежду, вьзсѣль на иншого коня и вь иншую одежду одѣявся (Мам., 184); Діадима: Ѡбвѧзка на головѣ Кролевской, Вѣнец, корꙋна ... одѣѧніе царско (Бяр., 266); давыд ... на царство израилское поднесеныs и в сꙋкню царскꙋю приѡдѣныs (Зб. 259, 544б); погребли его с честію царскимъ ѡбычаемъ (Алекс. 1697, 4б). ◊ В а ш е ц а р с к о е в е л и ч е с т в о – Ваша царская вялiкасць. Перешолем ... до першого села вш0483ег царского величества названаго шепелева (Дыяр., 151б); при бытности отъ ихъ млстей пановъ пословъ великихъ московъскихъ, его царскаго величества дворянъ и съ переводчикомъ на ратушу ... взяли вина гарнецъ (ИЮМ, IV, 168–169, 1686); в р а т а (д в е р и) ц а рс к и е – царскiя дзверы (цэнтральныя дзверы ў царкоўным іканастасе). Пописъ образовъ въ церкви св. Спаса: образъ Преображенья Господня намѣстный ... врата царскіе и съ кіотомъ на золотѣ (АВК, VI, 493, 1545); при дворѣ томъ церковъ Божья ... двери царскіе китайченые (АСД, I, 146, 1571); Ст0483итель повѣненъ ... ставши предъ Враты Црскими, ѡзнаймѣти людемъ ѡ томs, же маетъ посѣщати, или визытовати церковъ (Зб. вып., 62б); ц а р с к и й д о м ъ – храм, царква. Цр0483ковь: храмs Бж0483ій, дом Бж0483ій. Цр0483ковь есть названа ѡт царѧ, ижъ царскимъ домомs естs (Бяр., 201); ц а р с к и е к н и г и – 4 кнігі Царстваў, кнігі Старога Запавету. заправды Iѡасафа росъ и змоцнѧлсѧ, а домъ Авенировъ зsходилъ и нищѣл, Ꙗкъ ѡ давыдѣ и саоулѣ вs книгах Царскихъ естъ написано (Варл., 310); ц а р с к и й о б р а з ъ – галоўная ікона ў царкве. ѡбразъ бо црскии ты имаеши (Чэцця, 148). Параўн. цареский.
с. 196
Царско наз., памянш. ад царь. Царско росказалъ, и заразъ слово скꙋткомъ сѧ стало (Каліст, II, 101).
с. 197
Царственный прым. Царственны. персѧнинъ ѡныs ... близко самого царственнаго града был плендрꙋючы (Зб. 82, 24).
с. 197
Царствие наз. Царства; улада. Црствие идоущее ѡц0483а нашего дв0483да. рекоучи во имѧ гсне ѡт ба0483 (Чэцця, 165–165б); понеже внегда были есте раби црствиѧ его несправедливе судите (Скар. ПБ, 9); царьствіе римское силне боудет боронити (Сівіла, 6); славу црствіа твоег вымовѧт, и моц твою ѡбволают (Пс. ХVI, 139); без того ни изведеть себе ничего доброго. ани заховаеть свой живот во здравіи. ани оусилеет во црствіи своем (Арыст., 140); его ж црсствiю [!] нѣтъ конsца (Будны, 119); просимь обадва, да придеть держава цр0483ьствия твоего на отоки сия, и да приидеть твое разсмотрение нашея грубости от московского кн0483зя Дмитрия (Мам., 171); хто в сердцꙋ имꙖ хв0483о мѣт бꙋде того ѡн в царствіи своем не забꙋде (Дыяр., 179); тогды праведнии просвѣтꙖтсꙖ Ꙗко слонце в царствіи ѡтца своего (Зб. 752, 468). ◊ Ц а р с т в и е в е ч н о е – пра рай. Потом зас Пн0483ъ справедливыхs Бл0483гословенными ѡтц0483а своего называючи, до Црствіѧ вѣчного впровадитs (Варл., 68б–69); паненка ... ѡт гсда ѡтца дедитством вечнаго царствиꙖ дарована (Зб. 752, 93); ц а р с т в и е н е б е с н о е (б о ж и е) – Царства Нябеснае. наслѣдници бꙋдем црствию нбсномоу (Чэцця, 10б); сиѧ воистинsну мудрость ... Ꙗвила ему црствие бж0483ие (Скар. ПБ, 15); обецуеть царствіе нб0483сное (Будны, 102); тобѣ а не иномꙋ дамъ ключи црствіа нбсного (Апакр., 96); добраѧ таѧ надѣѧ, ѡ которой мовилем, црствіѧ нбсного естs (Варл., 62); оуправленъ ест вs црствіе Бж0483іе (Ст. бр., 21); ищите жъ перъвеs царствиꙖ божиꙖ и справедливости его (Зб. 255, 102); всѣхъ ст0483ых нас во единомыслии и мирномъ ꙋстроении сохрани и небесного твоего царствиѧ сподоби (Зб. 82, 362б); даютs намъ ласкꙋ Бж0483ꙋю, презъ которꙋю даютs сѧ способы до позысканѧ Црствіѧ Нбснаго (Зб. вып., 2б). Параўн. царествие.
с. 197
Царство наз. 1. Дзяржава, якой кіруе цар. потомъ бо погибнет жидовъское црство (Чэцця, 201); седsмию путми побежите предs ними и роспрашени будете по всехъ Царsствахъ Земли (Скар. ДЗ, 52б); богъ ... посsкверsнилъ Царство и князеи его (Скар. ПЕ, 5б); такьже и царъство рымское скажено бꙋдеть ѡд антихриста (Унiя, 33–33б); ѡт того часу царство перское и макидонско во едности нехаs бꙋде (Алекс., 22); едино ихъ божество, едино естество, едина владза, моцъ и царство, дръжава, честь и поклонъ (Пыт., 13); всякое царство, рѣчь посполитая порядная и крѣпкая о такова господаря старатися промышляти и Господа Бога молити звыкла (АЗР, IV, 472, 1615); тые листы его ... рознесены сꙋтъ по всемъ царъствѣ римскомъ (Зб. 82, 211). Параўн. царество ў 1 знач. 2. Праўленне цара (царыцы); цараванне. ꙋтвержу азъ престолъ царьства твоего надъ людьми ізsраилевыми вовѣки (Скар. ТЦ, 147); коли Ꙗ умру, ты всего моего царъства коруну ѡзмеш (Бава, 146); прето их побили помордовали и црс0483тва своего московског проч выгнали, а собе на Црство Црем помазали шуsског (Барк., 171); посадил крsꙖ тактамыш на царствѣ его (Патр. К, 55б); ꙋпросил ꙋ бг0483а, иж емꙋ неприꙖтел фолкговал, а пꙋстил его зас иж вернꙋл на свое царство до ерꙋсалимꙋ (Бельск., 133б); серафимы ... херꙋвими ... ѡт справ своих называютсꙖ, господства маючые владзꙋ на всꙖком царствѣ (Зб. 752, 470б–471); Дв0483дъ пророк ... Припоминает ѡбѣтницꙋ ѡ царстве своем над израилем и над посторонными (Пс. ХVII, 45); встꙋпивши на панство Iѡсифъ з боꙖзнію бж0483ію справовалъ црство, мꙋдре, вѣрнѣ, и пилне (Хран., 67б); ꙋзгодовавши его царскимъ ѡбычаемъ ѡпꙖтъ его вернꙋ вамъ на царство (Алекс. 1697, 6). ◊ К н и г и ц а р с т в ъ – 4 кнігі Царстваў, кнігі Старога Запавету. Въ четверsтомs чину положены сут Третии, и четверsтыи Книги царствъ. Рекомые Млахимъ то естъ царства (Скар. ПЦ, 2б); н а ц а р с т в о п о с а д и т и (с е с т и) – прызначыць на пасаду. онъ намъ такожъ правду свою держалъ и полънилъ, поколе на царстве седелъ (КЗ, 452, 1486); самь сель на царство (Увар., 96); сына дей старшого князь великій посадилъ на царствѣ (АЗР, III, 166, 1574); tot cаr Аczgirej zа łаsku welikoho kniаziа Kаzimirа, szto ieho nа cаrstwo posаdył (Бых., 543); ц а р с т в о в е ч н о е – пра рай. Ꙗко его царsство естъ вѣчное (Будны, 121б); дивнаѧ и незвычайнаѧ была Iѡаннова проповѣдь ... нб0483о проповѣдалъ ... и тамошнее вѣчное црство (Каліст, II, 277б); людем царство вечное длꙖ которых терпелъ и ꙋмер ... наготовал (Зб. 255, 123); сталосе же взꙖто иерꙋсалим Ꙗко ѡ том вышей ѡписано в царствах четвертыхъ (Біблія, 524); ц а р с т в о н е б е с н о е (б о ж и е) – Царства Нябеснае. Ѡлeѯіи. инѧлсѧ за вѣчноу жізнь. и жадаꙖ црства нбсного (Чэцця, 154); тот был ѡдъ араматии места жидовского бо ѡнъ был ждоучии црства бж0483ьего (Пак. Хр., 22б); без ѡчищенꙖ трꙋдности приsти до црства нб0483нго (Зб. 261, 87); Царство божіе розумеи, ст0483ое Евангелие или науку Хрістовую (Будны, 31б); Василеи слово ѡ сꙋде божомъ [ѡнъ поведа благословеныи Петръ которыи надъ иные ꙋчни преложоныи естъ которомꙋ ключы царства небесного порꙋчоны сꙋтъ] (Бер. саб., 28–28б); аще кто не родитсѧ водою и дꙋхомs не можеть вниити в цр0483ство бж0483іе (Навука, 20); дꙋши вs царство Бж0483ее вsвойти маючой, зs Дх0483а ст0483ого ѡдродитисѧ потреба, и Ꙗкъ то бываетъ (Мак., 23); если сѧ хто не ѡтродить ѡт воды и Дх0483а, не вниидетs въ Црство Нбсное (Дзід., 7); царство небесное з працою достанетсꙖ (Зб. 259, 548б); по смерти в царствѣ небесномъ роскошовати (Зб. 82, 353б). Параўн. царество ў 2 знач.
с. 198
Царствовавший дзеепрым. ад царствовати ў 1 знач. Сн0483а тежь его Аскулпа, един мѣсяць царствовавшого, Нар, другиі царикь, забилъ (Мам., 169).
с. 199
Царствованье, царствование наз. Царстваванне. по царствовании ихъ егда ꙋмножатьсѧ безакониѧ, востанеть царь нестыдатыи лицемъ (Скар. ДП, 26); ест прото и инsшое царство божіе, или способъ црствованіа, которимs не надъ всемs сsтвореньемъ, але только над своими избраными, духовне црствуеть черезъ наоуку Еванsгельскую (Будны, 185б–186); принꙖл его царъ вавилонскиs року ѡсмого царствованꙖ своего (Біблія, 517); по двꙋх лѣтах царствованꙖ дв0483довог пришли старшие израилские до дв0483да, взꙖли, з ним едност (Бельск., 103б); рокꙋ четвертогѡ мсца вторагѡ црствованьѧ соломоногѡ надs Iзраилемъ бꙋдовать почато домъ гсдꙋ на горѣ моріѧ (Хран., 293б).
с. 199
Царствовати дзеясл. 1. Царстваваць, кіраваць. ѡна црствовала въ ерслиме (Чэцця, 138); царь ... за многи лета Царsствовати будетs (Скар. ДЗ, 36); пакы цр0483ь лоудвикъ црствовати боудет. а по его см0483рти не боудеть вѧще цреи ниж единъ цесарь на земли (Сівіла, 6); по Клавдѣи царствовалъ сынъ его Нерон (Рач., 295); тот довладбердеs не много царствовавши и ꙋмрет (Патр. К, 58); померлъ ададъ, а по нем царствовал самада ... сын исавовъ (Біблія, 82–83); Великиі кн0483зь Дмитрей Iвановичь живь и царствуеть (Мам., 188); на его мѣсце наступил гирханъ брат его и царствовалъ лѣтъ м0483. (Кн. Мак., 66); клеѡпатра ... царствовала во египтѣ кв0483 роки (Рым., 81б); Иѡсифъ ... вернулъсе до земли езраилъское, а ꙋслышавшы иж архелаs царствꙋет, пошол во страны галилеsские (Зб. 255, 144–144б); ты црствовать бꙋдешъ надs Iзраилемъ (Хран., 230). 2. Уладарыць, панаваць. тои же црствоуеть на нб0483сѣхъ и на земли ввѣки вѣком (Чэцця, 41); Гсдь царsствуеть вовѣки (Скар. КВ, 30); царsствуеть богъ над всѧкомs створеньемъ (Будны, 185–185б); ты не слꙋжиш ѡдномꙋ бг0483ꙋ которыs царствꙋет в небѣ, але многим богом (Бельск., 180); нбсный образs Iс0483 Хс0483, теперъ таемне дш0483ꙋ ѡсвѣчаетъ и црствꙋетъ над дш0483ами Ст0483ыхъ (Мак., 19); богъ во троsци единыs царствꙋет во вѣки векомъ (Зб. 259, 531б); толко се ѡдномꙋ бг0483ꙋ кланꙖю которыs в небѣ царствует (Зб. 752, 441); царствует Бг0483ъ над народы (Пс. ХVII, 25б); жебы надъ всѣми Iс0483ъ Хс0483ъ цр0483ствовавъ, а не наши непріѧтеліе (Зб. вып., 99б). Параўн. царествовати. 3. Прабываць у Царстве Божым; цешыцца замагільным шчасцем. реч гсь. црствоуите со мsною (Чэцця, 371б); в той же светой соборной церкви вѣруетъ быти обцованье не только тыхъ, которы со Христомъ на небѣ царствуютъ, але и тыхъ, которые тутъ на земли въ правдивой вѣрѣ воюютъ (Гарм., 181–182); зs Царемъ нб0483а и земли царствовали (Каліст, II, 290); Црствꙋючи з нимъ, вs нескончоныи вѣки, Аминъ (Мак., 60); животs без працы и смꙋткꙋ на вѣки вѣчные бꙋдꙋть провадить, всѣхъ потѣхъ и радостей Црствіѧ Бж0483его без жадной перешкоды заживаючи, изs Хрстомъ на вѣки црствꙋючи (Варл., 138б); поки на том свете межы людми жыл леч и тепер з ѡтцом вечне царствꙋючы. ꙋрадꙋ того з себе николи не зложылъ (Зб. 255, 157).
с. 199
Царствуючий дзеепрым. ад царствовати ў 2 знач. поднеслъсꙖ еси противъ царствꙋючему на небѣ (Зб. 82, 259). ◊ Ц а р с т в ую ч и й г р а д ъ – стольны горад, сталіца (пра Царгарад). жедали абы было тѣло его ст0483ое припроважено до царствуючого града (Зб. 82, 356).
с. 200
Царствующий дзеепрым. 1. Ад царствовати ў 1 знач. Царъствующꙋ диѡклитиꙖнꙋ цр0483ю нечастивомꙋ и законопреступъникꙋ владаючу антонию мꙋчителю. ꙋчынилъ гонение на хрстиꙖны (Зб. 81, 62б); царствуꙋющꙋ диѡклитиꙖнꙋ цр0483ꙋ нечестивому ... ꙋчынит гоненіе на хрестиꙖны (Зб. 752, 82). 2. Ад царствовати ў 2 знач. мы сподобилисѧ поклонитисѧ бо0483у ... без сѣмени рожшагосѧ. на нб0483сѣхъ црствоующаго (Чэцця, 123); богъ стареишыи гд0483ь гд0483ьствующимs, и царь црствующимъ (Будны, 60); зновꙋ закричалъ до гд0483а ха0483 царствуꙋещого в небе мовꙖчи (Пралог, 655). 3. Ад царствовати ў 3 знач. Цр0483ковъ звытѧжнаѧ, или побѣдителнаѧ. естъ згромажене вѣрныхъ Хрстовыхъ, зостаючихъ вs нб0483и, и црствꙋющихъ съ Гсдемъ нш0483имъ Iс0483ъ Хрстомъ (Зб. вып., 86б). ◊ Ц а р с т в у ю щ и й г р а д ъ – стольны горад, сталіца. за тымъ какая кровь и розореніе царствующему граду Москвѣ станется, и того Богъ взыщетъ на немъ, а не на насъ (АЗР, IV, 484, 1615); тѣло ст0483го иѡанна златоустого з команов перенеси до царствующого града (Зб. 82, 356б). 4. У знач. наз. Той, хто кіруе, царствуе. Црствующимs же нечsтивымs погыбаютs людие (Скар. ПС, 42б).
с. 201
Царуючий дзеепрым. ад царствовати ў 1 знач. Тѵран: Царꙋючии кнѧз (Бяр., 316).
с. 201
Царыгородский гл. царогородский
с. 201
Царь, царъ, цярь, чаръ наз. 1. Уладар, гасудар. царъ Турецъкій поседаеть землю Степана, воеводы Волоского (КЗ, 443, 1486); всказалъ къ намъ и въ ярлыкохъ своихъ писалъ, напоминая насъ о людехъ, которихъ бы ркомо отецъ твой чаръ Ачъкгирей далъ небощико князю Семену (Там жа, 454); оульꙖнъ ... шедъ къ цр0483ю рече (Чэцця, 30); мыслили александра цр0483ѧ выдати индиискомꙋ цр0483ю пороу (Алекс., XV, 1б); пытал езоуса пилат рекоучи ты цр0483ь жидовскій (Пак. Хр., 9–9б); на западе приходꙖче покланꙖютьсѧ славному гдрю иж есть цр0483ь надо всею землею и тои пришедъ поклонисѧ славному цр0483ю великомоу кн0483зю Александроу (Увар., 102); Мингли-кгирей царь Перекопскій отпустилъ къ тобѣ царицю свою Царъ-солтану (АЗР, II, 74, 1510); вышолъ ест цѧрь изъ ерусалима (Скар. ДЦ, 94б); писалъ естъ еѧ [книгу] ... во врѣмена пътоломеѧ ... царѧ египетsскаго (Скар. ПБ, 1); што ся дотычеть того непріятеля нашого, цара Перекопъского (КПД, 7, 1538); даи ми разꙋмъ тых двꙋ. Сивилла рече. и единъ боудет назван цр0483ь албретат (Сівіла, 6); царь едескыи Агsварь, посылалъ иконописsца ко Христꙋ (Будны, 13); часу панованьѧ Монтвилова повстал цар Батыи и пошол на Рускую землю (Рач., 299); заразомъ с поповои горы оныs дмитръ нашs селъ мнимыs цр0483ь московскиs (Барк., 172б); л0483 ему лѣтъ было коли станулъ перед ѡбличностю царꙖ фараѡна (Біблія, 92); которого кгды Бг0483ъ до цр0483Ꙗ Еровоама послал заказал емꙋ абы нигде в дорозѣ не стꙋповал (Зб. 261, 86б); прето гд0483ъ бг0483ъ перепꙋстил на нег царꙖ вавилонског (Бельск., 133); обраный великій царь Московскій (АЗР, V, 9, 1633); Севастъ: царъ (Бяр., 308); выславлꙖл розными способами красомовъца ѡдин филиппа царꙖ македонского (Зб. 259, 582б). ◊ Ц а р ь н е б е сн ы й – Бог. теды застꙋпил емꙋ ан0483глъ гд0483ниs ꙋ брамы мовꙖчи тым своим веселым и богатым ꙋбером хрстовог ꙋбозства не наслѣдꙋешъ, бо тыми воротами цар небесныs з многим смирением и покорою шол на смертъ волнꙋю (Бельск., 340); ты православія мужайся, народе, небесный царъ завше съ тобою естъ и буде! (Пыт., 2); ѡказалась, недавно прошлыхъ часѡвъ, показанꙋю, на горѣ Ѳаворsской, нбснаго Цр0483ѧ, славꙋ; пред его доброволsнымъ, поносное стрсти, оутерsпѣньемъ (Карп., 26); сщенничества (мовитъ) престол на нб0483си посаженъ естъ. Кто сіѧ гл0483етъ; сам нбсныи цр0483ъ (Навука, 135); каждый ... сему тестаментови моему спротивный, маетъ и повиненъ будетъ со мною розсудится на Страшномъ Суде передъ Небеснымъ Царемъ во веки ( ИЮМ, ХХI, 282, 1626). 2. // перан. Той, хто ўзвышаецца над сабе падобнымі ў якіх-н. адносінах. Левъ: Лютый, царъ звѣрей (Бяр., 70). 3. У спалучэнні з іншымі назоўнікамі абазначае штосьці незвычайнае сярод сабе падобных. Волкъ сажниs три – є0483; Царь Пушка сажни три и болеs – з0483 (Барк., 174).
с. 201
Царьский гл. царский
с. 202
Цата наз. Залатая або сярэбраная пласцінка для аздобы. заложено ношанье великое (съ) яхонты великіи ... да три цаты великіи ... да жемчуги великіими (АЮЗР, II, 124, 1509); заставилъ мнѣ цаты сребреныи поясовыи (АВК, ХVII, 284, 1541); кгузовъ злотистыхъ тузиновъ пять въ цату робленыхъ (АСД, I, 252, 1616).
с. 202
Цатка наз., памянш. ад цата. Гедеонъ ... побралъ ободы и цатsки златыи (Скар. КС, 20); я того Янчуры пыталъ: отъ кого бы онъ тую цатку мялъ (АВК, ХVII, 62, 1539); поесъ оксамитный, за дванадцать грошей купленый, другий съ цатками (АВК, ХХII, 442, 1565); передо мною были полоданы цатки пасные чотыри серебреных (АВК, ХХХIХ, 597, 1579); згинуло ланцужокъ сребрный, цатки отъ поеса сребръныя (ИЮМ, VIII, 349–350, 1619); за дванадцать тузиновъ цатокъ цыновыхъ до либерый девяти ... заплатили за дванадцать тузиновъ зол. (ИЮМ, Х, 57, 1695); цатокъ сто (ИЮМ, ХII, 45, 1698); за картою п: бурмистра Василія Лапицкого, што отрезали отъ шабли цатку сребрную, заплатили злотнику зол. (ИЮМ, ХIV, 105, 1700).
с. 202
Цвекъ, цвехъ, цвякъ наз. Цвік. купили ... гвоздя совитого латного, кгонтового и цвековъ также шпилекъ за золот. одинъ и асм. шесть (ИЮМ, I, 43, 1679); купили ... цвеховъ копъ в0483, асм. і0483 (ИЮМ, I, 105, 1680); цвеховъ дробныхъ копъ две, осмак. осемъ (ИЮМ, III, 90, 1685); до тых же саней купили цвековъ до обиваня сукъна за осм. пятнадцать (ИЮМ, VIII, 42, 1691); цвековъ чорныхъ копы чотыры (ИЮМ, ХII, 100, 1698); цвяковъ копъ тры, по осм. шесть (ИЮМ, ХIII, 79, 1699).
с. 203
Цвентарь гл. цвинтаръ
с. 203
Цвести дзеясл. 1. Тое, што і цвисти ў 1 знач. Хсъ ... рознымъ цвѣтомъ травнымъ и дрѣвнымъ повелѣлъ цвести (Чэцця, 22–22б). 2. Тое, што і цвисти ў 3 знач. бл0483годать бж0483ьꙖ цвѣтѧше на немъ (Чэцця, 239).
с. 203
Цветенъ наз. Квецень. Флѡръ: Цвѣтенъ (Бяр., 320). Параўн. цветець.
с. 203
Цветець наз. Тое, што і цветенъ. жезsлъ ... возрастивs пупышекъ и выпусти листие и цветець и мигsдалы з него росли (Скар. ЛК, 39б).
с. 203
Цветие наз. Квецень. дѣтки честь емꙋ вчинили. цвѣтие постилали под нозѣ его (Чэцця, 114б); ѡтыкаите мѧ цветиемs, и осыпsте мѧ Ꙗбълоками (Скар. ПП, 4б).
с. 203
Цветне прысл. Прыгожа, святочна, маляўнiча. местъца свои маютъ для оздобы кождый почту своего и уѳу оного осадити шляхтичомъ значнымъ и цветъне прибранымъ (КПД, 425, 1507).
с. 203
Цветникъ наз. Кветнік. Рай: цвѣтникъ, или садъ (Бяр., 137). с. 203
Цветноубраный дзеепрым. Які рознакалярова, маляўніча, прыгожа прыбраны. тѣло егѡ шест Братіи ѡздобнѣ прибравшисѧ нести маютъ, а дрꙋгаѧ шестъ такsже цвѣтноꙋбраные мают шесть свѣчь, зеленѡфарбованых лѧныхъ коло гробꙋ нести (Ст. бр., 18б).
с. 203
Цветный, цвэтный прым. 1. Каляровы. сукня цвѣтная (АЗР, II, 188, 1528); на нем сукнꙖ цвэтнаꙖ (Ст. 1566, 19); маеть быти ку войне пахолокъ добрый, збройный, шляхтичъ, цветный (КПД, 412, 1567); азалисте не вѣдали ... Ꙗкъ хс0483 самъ голова цр0483кви пожилъ; чили сѧ оздобилъ злотом гафтоваными нѣѧкими шатами ... цвѣтными нѣѧкими ѡршаки, дворѧновъ, и иншими житейскими прелестьми (Апакр., 190б); сем сынов на ѡстатныs ѡбход погребꙋ ѡтцовског зsехали, ꙋбрали вs ѡдежꙋ и шаты кнꙖжацкие цвѣтныи (Стрыйк., 539б); маютъ платити мѣщане купцы Виленскіе: ... отъ литры шолку бурского цвѣтного и чорного по грошей чотыри (АЗР, IV, 249–250, 1605). 2. Кветкавы. (камен бадзагир) ... ѡбретаетсѧ во желчи веретенниць великих. и скреблют его нитю шолковою. ѡн же белъ и мѧкок тогды и помогаеть ѡт Ꙗдꙋ животинного и цвѣтного и каменного (Арыст., 237). ◊ Ц в е т н а я н е д е л я гл. неделя; ц в е т н а я т р и о д ъ – хрысціянская богаслужэбная кніга, у якой змяшчаюцца трохпесенныя каноны. Треѡди две, ПостнаꙖ а ЦветнаꙖ (КСД, 872, 1516); двѣ тріоди ... а другая цвѣтная (АВК, VI, 492, 1549); у той же церкви ... прелог один треоди две постная и цветная (СДГМ, 35, 1579); [въ церкви] книги называемыхъ Треоди два, постная и цвѣтная (АСД, I, 222, 1601).
с. 204
Цветовый прым. ад цветъ у 1 знач. некоторыи зеліѧ цветовыи. Ꙗко афиѡн. аще не ѡтменить виденіѧ. але запах. ѡтменит велми (Арыст., 208).
с. 204
Цветоносный прым. ◊ Ц в е т о н о с н а я н е д е л я гл. неделя.
с. 204
Цветословие наз. Красамоўнасць. Анѳологіон: Цвѣтословіе. Треф имѧ книги мѣнеи избраннои (Бяр., 231).
с. 204
Цветский прым. Свецкі. ѡбычеи кажническіи. Злосердыи и дꙋровливыи ... и дѣло их беснованіем шатанием кажникъ же нбсныи поущи кажника цвѣтьского (Арыст., 203).
с. 204
Цветущий дзеепрым. 1. Які цвіце. оужды не воимоутсѧ люди просити его [на полi: дажджу] оу бг0483а. им же пробавѧтсѧ всѧ цветꙋщаѧ на потребѫ им и скотоу их (Арыст., 148); Ѳалелѣй: цвѣтꙋщи маслина (Бяр., 278–279). Параўн. цвитущий. 2. // перан. У знач. прым. Які знаходзіцца ў стане росквіту. не милоуи гѣмоне доброты врѣменьныꙖ. нине цветоущиꙖ (Чэцця, 62б).
с. 204
Цветъ, тветъ наз. 1. Кветка. его же дивиꙖ бчелы. летающе питахоу. ѡт розных цвѣтовъ (Чэцця, 272б); цветы Ꙗвишасѧ в земли нашеи (Скар. ПП, 4б); иже а се зима прошла а дождь ѡтмѣнилъсѧ и пошолъ собѣ: цвѣты оуказалисѧ по земли (Зб. 262, 83б); ту вишенку и съ цветомъ увъ избе его подъ печью тыи мещане Луненскии знашли (АВК, ХХХVI, 348, 1541); на неи были цвѣты велми красны (Трыст., 87); выидет рожчка ѡт корене иессова, и цвѣт зацвитет (Каз. Кір., 106б); што было цветов то все поморозил (Барк., 165б); так тепло было, ижъ сады цветы, трава великаѧ была (Царств., 76); кгды вжо жито в колосе и съ тветомъ было, тамъ-же дей тотъ Борисъ Словиковичъ, нетъ ведома зъ якое меры, чинечи якоесь чародейство (АВК, ХVIII, 263, 1622); который бы ихъ на дш0483езбавенныхъ твоихъ еѵглскихъ пажитехъ злакомъ тꙋчныхъ и нѣколи невѧнꙋчихъ травъ и цвѣтѡвъ, при вдѧчныхъ вѡды живой жродлахъ, Ꙗкъ словесныи твои овцы пасл, справедливостем твоим оучилъ их (Сматр., 52); длѧ чого ... ѡнꙋю любиш, котораѧ на кшталтs новых цвѣтов вѧнетs и гинетs (Варл., 214); ꙋдарилъ в помост цр0483ковныи посохомъ, а посох вткнувшысꙖ в помост пꙋстил вѣтви и цвѣтъ (Зб. 81, 190б); древо крестное ... цвѣтъ зs себе ... пустила (Зб. 752, 413). Параўн. кветъ у 1 знач. 2. Колер. Мардохеи пакъ егда выхожаше ѡт царѧ с полаты царевы блищашесѧ ризою царsскою синего цsвету и белого (Скар. КЕ, 14б); цвѣт же белыи и смешенъ с рꙋмѧнцом ... знаменоуеть владеніе кровное (Арыст., 180). 3. // перан. Лепшы момант чаго-н. да не минеть насъ цветъ времени сего (Скар. ПБ, 4); то ест цвѣт добротам и храбръством (Трыст., 81).
с. 205
Цвехъ гл. цвекъ
с. 205
Цвечокъ, цвешокъ, чвечокъ наз. Цвічок. у краме моей ... чвечковъ двадцать попеляныхъ (ИЮМ, ХХI, 424, 1625); цвечковъ до обіянья и въ дорогу копъ три (ИЮМ, I, 24, 1679); купили ... гвоздя латного асмак. і0483, цвешъки (ИЮМ, I, 106, 1680); за две копу чвечковъ, асмак. семъ (ИЮМ, I, 237, 1682); купили цвечъковъ копу до прибиваня универсаловъ до брамъ о шележной монеце и дротику зъ шелягами, заплатили за цвечки и за дротикъ осмаковъ дванадцать (ИЮМ, IV, 119–120, 1686); купили копу цвечковъ, дали асм. (ИЮМ, ХI, 152, 1697); цвечковъ побеляныхъ до обитя, копъ тры (ИЮМ, ХII, 54, 1698); цвечъковъ копъ шестъ (ИЮМ, ХХI, 15, 1711).
с. 205
Цвикгель, цвигель, цвикель наз. Клін. Въ скарбу позосталыи речи ... шворни два одъ тое жъ гарматы; цвикгель одинъ (ИЮМ, I, 309, 1682); зъ того железа зробилъ защепку и цвиглей шесть (ИЮМ, IV, 113, 1686); цвикли два отъ гарматы (ИЮМ, V, 145, 1688); цвикли отъ гарматы два (ИЮМ, VI, 143, 1689); зробили гантабы две и шворни чотыри зъ цвиклями до увязаня гарматы у деревянный варстатъ (ИЮМ, Х, 151, 1965).
с. 206
Цвикольский прым. ◊ Ц в и к о л ь с к о е с у к н о гл. сукно. с. 206
Цвилиховый, цивилиховый прым. ад цвилихъ. она Лея ... зоставила помененой Ганнѣ Овхимовой ... пошовок цвилиховыхъ на подушки чотыры (АВК, V, 7, 1577); пошовки цивилиховые ... коштовали двѣ копѣ грошей (АВК, VIII, 465, 1593).
с. 206
Цвилихъ, твилихъ наз. Палатно, тканае ў дзве столкі. Шатеръ цвилихꙋ полосатого, ꙋрꙋблено въ него пꙖтьдесꙖть золотыхъ (КСД, 874, 1516); я ему ... дал был продоват на себе штучку твилиху, строки сукманные полские сто семъ локот (АВК, ХХХIХ, 271, 1579); цвилиху штучка 1 (АСД, III, 317, 1583); (Остап) ... побралъ, напервей перины, которые поволочоны были цвилихомъ (Там жа, 429).
с. 206
Цвинтарный прым. ад цвинтаръ. за которымъ то Миколаемъ ... выростокъ его пана Пашкевичовъ гонилсе ... до воротъ цвинтарныхъ (АВК, XX, 265, 1620).
с. 206
Цвинтаръ, сминтаръ, твинтаръ, цвентарь, цвинтарь, цвынтаръ, цментаръ, цминтаръ, цмынтаръ наз. Цвінтар. издавна деи тыи люди роботу робливали, церъков Светое Софии крывали и цвинътар горожывали (ПГ, II, 160, 1499); тотъ нятець самъ прибегъ на цвинътарь и въ костелъ Лидскиs (КСД, 921, 1516); тые дей люди Долчане ничого иншого не робливали, одно тую церковь Божью святоѣ Софѣи покрывали, и цвинтаръ гороживали (АЗР, II, 408, 1544); если бы хто пришедши кгвалтовне на костелъ божиs ... або тежъ на цвинтарꙋ въ школе або капланьскомъ поповскомъ казнодеsскомъ домꙋ кого забилъ або ранилъ (Ст. 1588, 397); ворота зъ вѣжочкою, идучи до церкви, входечи въ твинтаръ (АСД, IV, 294, 1593); пятый огородъ малый, подлѣ цвентаря Воскресенского (АСД, II, 161, 1594); которыхъ всѧ мыслъ и праца ест ... гробы ꙋмерлых ѡтъварать цвинтары розвалѧт (Унія, 43б); мѣстцо, гдѣ церковъ мурована будетъ, съ цвынтаромъ еѣ (АЗР, IV, 190, 1599); если бы не зоставши стого волным ꙋмер теды не годитсꙖ в церкви або на цвинтару ховат (Зб. 261, 229); разделиломъ: цвинтаръ, на которомъ церковь стоитъ каменми обложоный (АВК, I, 18, 1604); онъ ... тѣло змерлого дитяти сына своего на цминтару пры церкви Рожества Хрыстова, въ мѣстѣ Полоцкомъ стоячой, свовольне погребалъ (АСД, I, 263, 1621); маючы ... пляцъ зъ будованемъ ... по лѣвой руцѣ лежачый ... зъ одное стороны цмынтару церкви ... продати, даровати (АСД, II, 62, 1637); на себе уси забралъ, меновите: около костела Соколинского, што было на сминтаръ одъ ихъ мстъ пановъ фундаторовъ, одъ костела старого до дороги старое назначоно (ИЮМ, ХХIII, 505, 1642); ѡн з остаткꙋ ѡправил црков и цвинтар (Жыц. св., 58); погребеныи естъ на цминтарꙋ (Зб. 81, 76); судѧ ... гды пъѧныs волочалсе додомꙋ и шол через цвинтар i ногꙋ ѡ камень ѡбразил (Зб. 107, 157б–158); кожды цминтар слушне школою назвати могꙋ (Зб. 259, 132); той привилей маютъ вси Црквы ... звонница, Бабинецъ, стѣны, цментаръ (Зб. вып., 106); старостомъ брацтва старшого на фурманей, же бруся возили на цвинтарь (ИЮМ, ХIV, 43, 1700).
с. 206
Цвисти дзеясл. 1. Цвісці, раскрывацца, распускацца. износѧть ли цветы овоще, цвитуть ли Ꙗблока зерsнатыи (Скар. ПП, 9б); гвоздиков много дерева его такъ гꙋсто ижъ трꙋдно сѧ вылезти, первеи бꙋдет цвисти потом ѡт сл0483нца почарнеетъ (Царств., 80); не мѣи жалости над ꙋродою моею, котораꙖ Ꙗко в полѣ трава ꙋтро цвите, а к вечерꙋ сосхнет (Зб. 81, 67); в поли трава рано цвите, а ввечер ꙋсысхне (Зб. 752, 89б). Параўн. цвести ў 1 знач. 2. // перан. Знаходзіцца ў стане фізічнага росквіту. Ꙗкъ крин цвитет дочка твоꙖ роѯанна зо мною добре живет (Алекс. 1697, 84). 3. // перан. Квітнець. ани славы гледѣти маемъ, але Ꙗкобы црствіе божіе росло, сила божіа объꙖвлѧласѧ, и слава божіа цвила (Будны, 208б); настꙋпꙋютъ цнѡты и богомыслность, а мѣстsце собѣ вs дꙋшахъ нашихъ (Каліст, II, 340б); котораꙖ бовемъ естъ делница иншаꙖ межы тобою а пекломъ, ѡдно она сказителныs и ꙋломныs жывотъ тоs. которыs теперъ цвитет, а заꙋтро подобно ꙋсхнет (Зб. 255, 431–431б). Параўн. цвести ў 2 знач.
с. 207
Цвитоносный прым. ◊ Ц в и т о н о с н а я н е д е л я гл. неделя. с. 208
Цвитучий дзеепрым. ад цвисти ў 1 знач. роботникѡве ... котѡрыи завsжды цвитоучіи ст0483го еѵгліа сады и огорѡды вs опатрность свою взѧлисмо (Каліст, II, 83б).
с. 208
Цвитущий дзеепрым. Тое, што і цветущий у 1 знач. Ꙗко Маслины цвитущаѧ и Кипарисs к горе возносѧщіисѧ ... славу далъ ст0483ости одежи (Скар. IС, 79); винsнице цвитущие выдали запахъ свои (Скар. ПП, 4б).
с. 208
Цвичачийся, цвичечыйся дзеепрым. 1. Ад цвичитися ў 2 знач. презъ горачых сꙖ розꙋмеют люде цвичечыесꙖ в цнотах (Зб. 261, 129); старецъ зась повѣдѣлъ: ... вs пꙋстынѧх земли Сенаритской мешкаю. Товаришов зас маю до бѣгꙋ нбснои дороги зо мною працꙋючых маю, и цвичачихъсѧ (Варл., 150б). 2. У знач. наз. Той, хто навучаецца, абучаецца. плачмо, абы сѣдѧчимъ намъ вs темности тꙋги и смꙋткꙋ, и вs тѣни роспамѧтованѧ смертного цвѣчачимsсѧ, великаѧ свѣтлость справедливости, не заходѧчее сл0483нце восіѧлъ Хс0483, а заразливꙋю злостій нашихъ мглꙋ розсыпавши, далеко ей ѡт дꙋшъ наших отогналъ (Каліст, II, 292).
с. 208
Цвичене гл. цвиченье
с. 208
Цвичение гл. цвиченье
с. 208
Цвиченство наз. Навучанне. Вѣждество: Вѣдомост, цвиченство, оумѣетность (Бяр., 26).
с. 208
Цвиченый гл. цвичоный
с. 208
Цвиченье, твичене, твиченне, твиченье, твичэнье, цвичене, цвичение, цвичэнье, чвиченье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. цвичити ў 1 знач. панꙖта ... мели волность и моц выехати ... длꙖ набытьꙖ наꙋкъ в писме твичэнꙖ и вчинъков рацэрскихъ (Ст. 1566, 31); князи бискупове ... не мають того дому ... ни на што иного держати ... одно ... для наукъ и цвичэнья в немъ сыновъ земскихъ (АВК, ХХ, 15, 1568); еще я в молодых летех своихъ пошол есми был на низ для твиченья ремесла (АВК, ХХХIХ, 459, 1579); она без воли и ведомости нашое детей до вшелякого твиченя удавати не мает и не будет мочы (АВК, ХХХVI, 106, 1582); учоныхъ для науки и цвиченья дѣтемъ и молодымъ людемъ ховати (АЗР, IV, 38, 1591); порадку и наꙋкъ добрыхъ длѧ цвиченьꙖ людеs молодых в тоs школе не мають (КЛС, 114б, 1597); стараsмы абы мы Ꙗко наsглꙋбъшыs ѳꙋндаменть покоры ест на том початкꙋ чвиченꙖ нашог дꙋховног закладали (Зб. 261, 69б); вшакъ же телесныи потравы оустаютъ, и псꙋютъсѧ, а дш0483евsный покармъ, то естъ бжственыхъ писмъ цвѣчене и наꙋка, безsконечное маетъ веселіе (Каліст, II, 25); далъ ему, Ивану, панъ Макаръ, бурмистръ сына ее въ цвичене (ИЮМ, IХ, 335, 1638); ꙋченіе: Наꙋка любъ цвиченsе (Бяр., 184); ѡн лаврꙋ цвиченіꙖ досконалости еѵглскои живота иноческого збудовал, и оуставы постановил (Жыц. св., 69б); повѣдают ѡ едномъ мꙋзыкꙋ, ижъ двоеи заплаты хотѣлъ ѡт ѡтца, коториs сн0483а своег давалъ мꙋ на цвичене (Зб. 259, 315б); томꙋ далъ лꙋкъꙖнъ кꙋ твиченьню епифаниꙖ (Пралог, 671). 2. Дзеянне па дзеясл. цвичити ў 2 знач. оных детей ... схованя от ее млсти брати не маю ... до того часу, покулъ бы на вдовемъ столцу седела и детки свои порадне в твиченъю и каждомъ прыстойномъ хованю мела (АВК, ХХХV, 106, 1582); сродки сꙋт запрене само себе и ꙋмартвене цвичене в цнотах (Зб. 261, 116б); сама смерть длѧ цвиченѧ чл0483кви, Ꙗкъ вода плывꙋчемꙋ на помочи бываетs (Мак., 100); ити до домꙋ своего естъ ꙋчынков добрых цвиченем з цноты в цнотꙋ постꙋповат ижбы пришолъ до домꙋ то естъ ѡтчызны небесное (Зб. 255, 108б); ест ꙋчинъковъ добрихъ цвиченемъ з цноты в цнотꙋ постꙋповат (Зб. 259, 380б).
с. 208
Цвиченьеся наз. Дзеянне па дзеясл. цвичитися ў 2 знач. намs тѧжко и трꙋдно здаетъсѧ быти, длѧ прикрого цвиченѧсѧ вs цнотах (Мак., 39); вторыs способъ посвещенꙖ презъ ꙋмартвене и цвиченꙖсꙖ в цнотах (Зб. 261, 125б).
с. 209
Цвичечыйся гл. цвичачийся
с. 209
Цвичити, цвичыти, чвичити дзеясл. 1. Навучаць, вывучаць. Ꙗко чл0483вкъ цвичит сына своего, такъ гсдъ цвичил тебе (Біблія, 218); меселина ... ходила потаемне до домꙋ гостинног. к томꙋ теж панны и пании цвичила (Бельск., 209); Наказꙋю: Напоминаю, карꙋ, наꙋчаю, цвичꙋ, оучꙋ (Бяр., 86); ꙋваж ... Ꙗко се тѣбе добрые и ꙋчоные наꙋчители натрафꙖли которые тꙖ ... в наꙋках и ѡбычаꙖх добрых цвичыли (Зб. 255, 374). 2. Выхоўваць. цвичил и навчал мѧ гь0483 а вжды на см0483рть не выдал (Пс. ХVI, 117б). 3. Прывучваць, падрыхтоўваць. их чвичат абы ѡттул взꙖвшы горачост не зборонꙖлис далеко болшыхъ (Зб. 261, 136); кн0483жат молодых внꙋков своих при собѣ в рицерских справах цвичил (Стрыйк., 530); такъ тежъ и срдце, маетъ многіи натꙋралныи привѧзаныи емꙋ мысли, а розꙋмъ и сꙋмнѣне цвичитъ, и оуправлѧютъ срдце (Мак., 149).
с. 209
Цвичитися, твичытисе, цвичитисе, цвичытисе, цвичытися, чвичитися дзеясл., зв. 1. Ад цвичити ў 1 знач. смѣле мовлю, намней его не вмеют, намней его вырозꙋменꙖ не знают, ани се в нем цвичат (Цяп., 268б); братьи законное личба немалая была, которая се въ побожности и въ наукахъ вызволеныхъ твичыла (АЮЗР, II, 70, 1615); не можешs сѧ цвичити, сꙋть Братіѧ которіи зs молодости цвичатsсѧ и працꙋ подыймꙋютъ (Мак., 16); Глꙋмлюсѧ: Завше оучꙋсѧ, оуставичне цвичꙋсѧ (Бяр., 28); бери собѣ наприкладъ ст0483ог давыда, коториs в заповедехъ божиихъ цвичилъсѧ ден и нощъ (Зб. 259, 435). 2. Ад цвичити ў 2 знач. в Ꙗкоs цноте ѡног дн0483Ꙗ маю сꙖ цвичити (Зб. 261, 72б); завжды прето цвѣчмосѧ вs добромъ (Каліст, I, 146б); нѣкоторым маленким входъ до нб0483а если се зле цвичат замкнены бывают (Зб. 107, 193б–194); ꙋважъ иж гд0483ь, жебы апостолы свое над вси иншие светые вынес, хотел жебы были пред светом возгаржены, и за ничого метые, ажебы се в покоре цвичыли (Зб. 255, 210); Ꙗко теды кꙋпец земныs працы кꙋпецкое пилънуе а жадное ѡказыи пожыткꙋ не ѡпꙋщает, так ты в добрых ꙋчынъках цвичъсе ꙋставичне (Там жа, 230б). 3. Прывучвацца, трэніравацца, набірацца вопыту. братья и сынове ваши, на дворъ его милости служачи, цвичилися рыцерскихъ учинковъ (АЗР, III, 6, 1547); чвичилися рыцерскихъ учынковъ (КПД, 140, 1547); потреба не толко въ великих але и в малых сꙖ цвичыти (Зб. 261, 136); вызвали до себе ГригориꙖ НанзиꙖна и ВасилиꙖ которые спасению своемꙋ слꙋжачи, на пꙋщи се цвичили (Бельск., 284б); даs ми зрозꙋмѣти дорогы росказанꙖ твоего, и цвичитисꙖ будꙋ в дивных чꙋдах твоих (Пс. ХVII, 133); стопни сꙋтъ до доброго ... цвичитисꙖ и трвати в добрых ꙋчинкахъ (Выкл., 102).
с. 210
Цвичоный, цвиченый дзеепрым. 1. Вывучаны, навучаны. Въ таковыхъ школахъ бывали цвичоны оные першіе христіянскіе дѣтки (Пыт., 110); в сердъце каждого цвичоного далъ есмъ мудрост (Біблія, 149); Ѳеѡдосиs цесар ѡженилсꙖ ... за жонꙋ взꙖл евдокию, леѡнтиꙖ философа в наꙋках цвичонꙋю дочкꙋ (Бельск., 305б); тоs евълогиs будꙋчы цвичоныs в наꙋках зранены ... милостю бж0483ыею, длꙖ прагненꙖ несмертелности ѡпустил свѣтъ (Зб. 752, 540); вs срдце каждогѡ цвичоногѡ далъ есмь мꙋдрость (Хран., 108б). 2. Прывучаны, падрыхтаваны, якi мае вопыт. ввѣлъ ... младенцевъ в которих бы не было жаднои змазы, красныхъ ꙋродою и цвичоных во всꙖкой мудрости (Біблія, 528); рокꙋ рч0483є на ѡстаток выбрали севера африкана иж был мꙋдриs и дѣлныs в наꙋках и в ремеслѣ рицерском цвичоныs (Бельск., 242); алеѯандер ... коли был во ві0483 лѣтъ, был цвичон кꙋ воеваню (Алекс., 4); въ всем законном порѧдкꙋ добре цвичоный (Варл., 37б); Вѣжа: цвиченый, вѣжливъ, ростропный (Бяр., 26); реклъ цр0483ь асфанови преложономꙋ резанцовъ абы въвелъ сн0483овъ Iзраилевыхъ ... красных ꙋродою, и цвичоныхъ во всѧкой мꙋдрости и ꙋчоныхъ въ наꙋцѣ (Хран., 357).
с. 210
Цвичыти гл. цвичити
с. 211
Цвичытисе гл. цвичитися
с. 211
Цвичытися гл. цвичитися
с. 211
Цвичэнье гл. цвиченье
с. 211
Цвынтаръ гл. цвинтаръ
с. 211
Цвэтный гл. цветный
с. 211
Цвякъ гл. цвекъ
с. 211
Цеберъ наз. Цэбар. Водоносъ: Вѣдро, или коновъ, цеберъ (Бяр., 15); для челядзи квасу цеберъ (ИЮМ, I, 67, 1679); купили рыбъ свежихъ ... отъ рыбаковъ цеберъ целый на подарокъ пану Зембоцкому, дали за цеберъ рыбы золотыхъ шесть (ИЮМ, VIII, 85, 1691); за набіяне бочокъ, цебровъ, шаякъ у лазни меской, бондару заплатили зол. (ИЮМ, ХIII, 99, 1699).
с. 211
Цебуля гл. цыбуля
с. 211
Цевка наз. 1. Цэўка. згинуло ми готовыхъ полкопы грошей а цевъка золота (АВК, ХVII, 54, 1539–1540); мела золотꙋю цевку которою потравы также пиетъ сsсала (Царств., 75); [невеста] мѣла золотыи цевки которыми потравы, также питъе ссала (Бельск., 395б); у краме моей ... балтароз жолтого цевки тры (ИЮМ, ХХI, 423, 1625); важыло в нихъ грывень тры, золота нитяного цевку (АВК, ХХVIII, 158, 1635). 2. Косць нагі. виделъ дей у него рану удареную кривавую на правой нозе, на голени, на цевце (АВК, XVIII, 28, 1577).
с. 211
Цевкавзъ гл. цекавзъ
с. 211
Цегелникъ, цекгелникъ наз. Цагельнік. Плинфникъ: Цегелникъ (Бяр., 104); взяли зъ скарбу кобачнаго ... на цеглу цекгелникомъ разнымъ на мескую потребу, то есть, шелегами золотыхъ деветь сотъ (ИЮМ, IV, 256, 1688); на разплаченене цегелникомъ, золот. три ста (Там жа, 258, 1688).
с. 211
Цегелный, цегельный прым. Тое, што і цегляный. казали есмо границу просто выгнати ... зоставуючи ... и печь цегельную и вапельную (АСД, IХ, 434, 1593); возми камене великое в рꙋки твои а скриs ихъ в склепѣ коториs есть под муром цегелным в брамѣ дому фараѡнового (Біблія, 528); возми каменье великое в рꙋки твои а скріи ихъ вs склепѣ который есть подs мꙋром цегелным (Хран., 356б).
с. 212
Цегельня, цекгелна, цекгелня, цекгельня наз. Цагельня. межу отъ грунтовъ церковныхъ заложивши ку цегельни своей грунтъ церковный привернулъ (АСД, IХ, 434, 1593); поводъ указовалъ то ревизиями, же цекгелня и млынъ належали завше до замку Киевского (АСД, VIII, 5, 382, 1611); жаловалъ ... Климентій Богданъ Годкинскій ... о томъ, штожъ де отцове Бернординове кляштору листа нашого Городенского ... цекгельню ихъ власную ... у нихъ забираютъ (АВК, I, 56, 1615); покладал декрет сꙋду кгродъского ѡшъменъског ... ѡ покрадене цекглы костелное зъ цекгелни недалеко того жъ костела (ККСС, 256, 1618); послалемъ ... подданыхъ ... на работу воженья глины и цекглы в цекгельни его милости (АВК, ХХ, 319, 1638); противко тыхъ пляцовъ на которыхъ цекгелны две побудовано, с пецами двема – еднымъ цекглянымъ, а другимъ вапеннымъ (Там жа, 375, 1664).
с. 212
Цегла, цекгла, цэкгла наз. Цэгла. што котори пляцъ и дворъ на немъ цеглою и деревомъ збудованый ... продалъ мне на вечность (АВК, ХХ, 30, 1577); если бы ремесникъ бꙋдꙋючы домъ або мꙋрꙋючы, а дерево або цэкглꙋ камень неѡбачне ꙋпꙋстилъ, и кого тымъ забилъ (Ст. 1588, 418); ку горкости приводили животъ ихъ роботами тꙖжкими глины и цеглы, и вшелꙖкою службою (Біблія, 106); реклъ ми зас гд0483ъ бг0483ъ сынꙋ члвчиs возми цеглꙋ, положи перед собою а вырисуs на неs мѣсто ерꙋсалим (Бельск., 141–141б); стопен был ... третиs з топазиана ... семыs цеглою положоныs (Алекс., 22); покладал декрет сꙋду кгродъского ѡшъменъског ... ѡ покрадене цекглы костелное зъ цекгелни (ККСС, 256, 1618); глинꙋ на лѣпленье цеглы копати (Мак., 366); чернецъ дизуницкій ... пана Кглявбича бурмистра въ перси цекглою ударилъ (АСД, V, 359, 1643); Лаванъ: Бѣлый, або цегла (Бяр., 290); ѡни ... кандидꙋ и павлинꙋ на шыю, в Ꙗмы ѡные впхнули, и каменми и цекглами завалили (Зб. 752, 555); вниsди до болота того и топчи, топчучи цеглу держи (Пралог, 549б); купили цеглы тысячей ві0483 по одной цене (ИЮМ, I, 64, 1679); за цеглу заплатилъ осм. осемъ (ИЮМ, ХI, 102, 1697). Параўн. цегна, цекла.
с. 212
Цегляный, цекгляный прым. Цагляны; які мае адносіны да цэглы. цеглꙖныs бы [столпъ] на памꙖткꙋ и на знакъ давности потомствꙋ зостал (Стрыйк., 413б); цекгелны две побудовано, с пецами двема – еднымъ цекглянымъ, а другимъ вапеннымъ (АВК, ХХ, 375, 1664). Параўн. цегелный, цеголный.
с. 213
Цегна наз. Тое, што і цегла. самъ панъ войтъ сторговалъ цегны горнъ целый (ИЮМ, ХI, 36, 1697).
с. 213
Цеголный прым. Тое, што і цегляный. ездил по них возми коваными, и мечами перетинал и през печъ цеголныи переводил (Біблія, 377); людъ тежь егѡ, приводѧчи пилами перестиналъ, и ездилъ по нихъ возми коваными и мечами перетиналъ, и презs печь цѣголныи переводилъ (Хран., 259).
с. 213
Цедровый прым. Кедравы. естли ѡна мꙋра збꙋдꙋимо жь на ню теремъ сребреныи естли бы двери ѡна набьемъ на ню дощкꙋ цедровꙋ (Зб. 262, 86); префикгꙋровалъ Кѵиотъ завѣта, алsбо скринѧ примирsѧ зs негниющого цедsрового древа оуробленаѧ (Карп., 31); бꙋдет такии ꙋрожаи, же сꙖ высокостю зровнает з цедровыми древами (Выкл., 133б).
с. 213
Цедръ наз. Тое, што i кедръ. ѡбличье его Ꙗко же ливанонъ молодець Ꙗко цедръ (Зб. 262, 85); ложница еи была, иж соломона самог в том перевышшала, которыs з ливанских цедров роскоши мѣвал (Бельск., 395б); оупала сосна, плачте цедри (Мак., 126); Изборное Кедра: Дрены цедрꙋ, дрыжѣнь (Бяр., 53); oleaster розꙋмѣет моце великии ꙋродивыи, моцныи, и высокии, Ꙗко венцъ писмо ст0483ое зовет цедры божіи и горы божыи (Выкл., 8); Ливан естъ гора в земли ст0483ой, где моцъ ест ѡсобливых цедровъ и иных высоких а моцных дерев (Там жа, 167б).
с. 213
Цедула, цадула, цидула, цыдула, цэдула наз. Пісьмовае паведамленне; скрутак. ꙋвезаньꙖ в томъ именью своемъ .... словне и презъ цедꙋлꙋ не постꙋпилъ (КЛС, 2б, 1536); Што тежъ хоружіи подали на своей цадуле, абы шляхта на с[ъ]емъ при хоружихъ братью свою обирали и слали (КПД, 274, 1559); хто ... зъехалъ до земли Ꙗкого суседа нашого ... тотъ кглеsтъ ... по местомъ торгомъ и при костелехъ маеть давати ѡбволывати и прибиванемъ цэдул ѡзнаsмовати (Ст. 1566, 10); тую цедулу е.м. панъ Виленьскій при листѣ своемъ прислалъ (АЗР, III, 238, 1578); тую мою цедулу дал есми под моею печатью (АВК, ХХХVI, 11, 1582); мает давати ѡбъволывати и прибиваньем цедꙋлъ ѡзнаsмовати (Ст. 1588, 17); зовѧтсѧ Ꙗкъ цидꙋла нб0483о, а всѣ звѣзды спадꙋт Ꙗкъ листѧ фикговое (Каз. Кір., 36); просили ѡ цедꙋлу тую, ѡдно ей имъ не дано, тые вси прошли ѡт митрополита безъ ѡтказꙋ (Барк., 148); подкоморый Троцкій ... подавалъ цѣдулу (АСД, VI, 148, 1609); ачъ через цедꙋлы свое то естъ ꙋрожоныs Езоѳъ тишкевичъ ѡбмовꙋ послалъ (ККСС, 19б, 1615); у тое цедулы списковой пляцовъ в месте витебскомъ черезъ дворанина Его Кл Мл подписъ руки тыми словы (ИЮМ, ХХVIII, 108, 1647); Свитокъ: Цидꙋла, папѣръ зверченый (Бяр., 143); енералу Яцкевичу за подписъ руки до цедулы, дали золотый одинъ (ИЮМ, II, 55, 1683); отдали тую паперъ пану Яну Хомичу цыдулы писать (ИЮМ, III, 45, 1685).
с. 213
Цедулка наз., памянш. ад цедула. есть ли бы мелъ он на то него іаки квиточокъ або цедулку (ИЮМ, ХХХVI, 35, 1578); сторона поводоваіа Иван Семеновичъ положил цедулки тры на которы довод естъ пописан (Там жа, 212).
с. 214
Цезание наз. Юрыдычнае афармленне. ѡ неправедном браньи а любо ѡ закладѣх а любо ѡ цезанію наших оубогых штобы имъ право было (Вісл., 11).
с. 214
Цезаръ наз. Тое, што і цесаръ у 1 знач. яко иные граби, отъ цезаровъ ихъ милостей и королей христянскихъ учинены и вывышаны суть, такъ, якобы вси оздобы и окрасы, тому тытулу належачіе, тутъ описаны были (АВК, ХХХVI, 169, 1582).
с. 214
Цейквартъ наз. Начальнік арсенала. Который то Саменецъ село безъправъне и безъ ведома взялъ былъ сабе и черезъ некоторый часъ держалъ цейквартъ замку Полоцкого (ИЮМ, ХХV, 210–211, 1670).
с. 214
Цейтнаръ гл. цетнаръ
с. 214
Цейхгаузъ гл. цекавзъ
с. 214
Цекавза наз. Месца зняволення. его до цекавзы до вꙖзенꙖ в том же замку берестеsском ѡтдано (Дыяр., 177б).
с. 214
Цекавзъ, цевкавзъ, цейхгаузъ, цеквазъ наз. Цэйхгаус. пляцовымъ за працу што личыли розные речы и складали знову въ цевъкавзе, дали имъ на пиво (ИЮМ, I, 26, 1679); овса чверникъ дали зъ цекавзу (ИЮМ, III, 46, 1685); купили овса мерокъ тры до цекавзу (ИЮМ, ХI, 21, 1697); кгды зачали робить помостъ въ цеквазе мурованомъ ... дали имъ на початокъ золотыхъ (ИЮМ, ХII, 19, 1698); по приказанію войта снято съ горы цейхгауза внизъ въ малый цейхгаузъ 115 пуль, которыя и причислены къ суммамъ за мелкое желѣзо (ИЮМ, ХХVII, 5, 1710).
с. 214
Цекгавзовый прым. ад цекавзъ. Реестръ намъ посполитымъ ... якъ веле грошей отбиралисмы на роботу цекгавъзовую отъ шляхетного пана райцы Кондрата Марковича (ИЮМ, VI, 163, 1689).
с. 215
Цекгелна гл. цегельня
с. 215
Цекгелникъ гл. цегелникъ
с. 215
Цекгелня гл. цегелня
с. 215
Цекгельня гл. цегелня
с. 215
Цекгла гл. цегла
с. 215
Цекгляный гл. цегляный
с. 215
Цекла наз. Тое, што і цегла. тот з горы не видечи, розꙋмеючи же нихто не sдет кинет цеклꙋ и забъет ѡного (Зб. 261, 242); нѣкоторые кидают з каменици цеклꙋ и положит знак и загородит на ꙋлицы абы тꙋды нихто не шол (Там жа).
с. 215
Цекляръ, цоклеаръ наз. Гарадскі стражнік, які таксама выконваў функцыі кáта. тот зять его ... весполокъ с паномъ Богушомъ ... почали тыхъ ... мещанъ и цекляровъ меских пытат (АВК, ХХХIХ, 60, 1578); ꙋставꙋемъ, ижъ слꙋги врѧдовые оправцы або цеклѧры которые бы были посланы по Ꙗкого неѡсемого мꙋжобоsцꙋ ... а тотъ бы злочинца згордивши ꙋрадомъ ... посланца билъ (Ст. 1588, 434); тотъ Абсоліонъ подалъ дей ее на тотъ часъ в руки цекляромъ местскимъ Виленскимъ стеречы (АВК, ХХ, 140, 1598); придалъ есми ему цекляровъ мескихъ могилевскихъ, а меновите (ИЮМ, VIII, 394, 1623); былъ слуга мѣскій цоклеаръ, на имя Сондаловскій (АСД, I, 310, 1640); Слꙋга народный: Мꙋчитель, катъ, цеклѧръ (Бяр., 150); пославъ цеклѧров слꙋг, абы поsмали давида (Зб. 259, 626б); слугамъ къ запустамъ мяснымъ девяти чоловекомъ, десятому Радиминскому и цекъляру выдали золот. пять и асм. двадцать (ИЮМ, I, 31, 1679); Стефану, цекляру, и Ѳедору и Сердюку Васку, по золотому, чинитъ золот. три (ИЮМ, IХ, 20, 1692); тымъ же цекляромъ на боты дали по зол. тры, чынитъ зол. (ИЮМ, ХII, 15, 1698); справовали барву цекляру, купили тузынку локтей четыры и полъ (ИЮМ, ХIII, 56, 1699). Параўн. цекнаръ.
с. 215
Цекнаръ наз. Тое, што і цекляръ. Стенку цекнару дали за працу, що носилъ стравные речи до жолнеровъ, осм. пять (ИЮМ, IХ, 25, 1692); справоване барвы для слугъ мескихъ, яко и для цекнаровъ (ИЮМ, IХ, 40, 1692).
с. 216
Целапутие наз. Бязгрэшнасць, чыстата шляху. чи не боѧніе твое надежа твоѧ жsданіе твое и цѣлапоутіе твое помѧчи оужо хто то чистыи загиб (Зб. 262, 13б).
с. 216
Целба гл. цельба
с. 216
Целбоносный прым. Які валодае здольнасцю лячыць душу і цела. Цѣлбоносные гробы и тѣла святыхъ король его милость яко истинный господаръ христіянскій съ сыномъ своимъ у великой учтивости мѣти хочетъ (АЗР, IV, 315, 1610).
с. 216
Целебный прым. Гаючы. бъ0483 ... целебныꙖ потоки животныѧ ѡт них источилъ (Чэцця, 69); познали през благодат дꙋховную на ѡным мѣстцꙋ быти водѣ целебнои (Зб. 752, 9б); ѡдного бовем разꙋ рекꙋ котораѧ неподалекꙋ ѡт той целебноs воды плынꙋла ꙋмыслне копаючы привели абы ей затопити (Зб. 82, 7б).
с. 216
Целебрование наз. Дзеянне па дзеясл. целебровати. А не дай Боже, который-кольвекъ отецъ игуменъ ... зъ якового высокоумія либо задорнаго богомерзкаго гнѣву, унижаючи законницъ, служащаго священника къ целеброванію святой литургіи на свято роковое или на будный день ... не похотѣлъ бы дати или не далъ (АЗР, IV, 523, 1631).
с. 216
Целебровати дзеясл. Урачыста выконваць абрад. Отъ тыхъ же часовъ церковъ святая Восходная апостолская таковые уставы держитъ и целебруетъ (Пыт., 50); ѡные, зs ѡсобливыми, оурочистыхъ церемоній, ѡбходами, светитъ, и целебрꙋетъ (Карп., 17).
с. 216
Целевати дзеясл. Перасягаць, перавышаць. иж его собѣ за сына принела а кгды подрослъ зsеднала емꙋ доктори добре в наꙋках розмоитых, але не мог такиs быт доктор ꙋчоныs, которого бы рыхло в наꙋках не целевал пише иѡсифъ (Бельск., 41); роман зас великостю своих воsскъ рꙋских целюе (Стрыйк., 485б).
с. 216
Целемъ прысл. Мэтанакіравана. доброго фꙋндаментꙋ тоей згоды на тот час не видимо. а затымъ до ней цѣлемъ не припꙋщаемо, абы намъ тое Ꙗко оу их млсти панѡвъ послѡвъ злого розꙋменьѧ, такъ оу его королевской млсти неласки не несло просилисмы (Апакр., 15).
с. 216
Целенофакгъ наз. Прадстаўнік старажытнага народа. Целенофакги сут в карманѣи, тые ѡдно жолвы едꙖт, а з рыбих скор закрите мѣвают (Бельск., 12б). Параўн. ценофигъ.
с. 217
Целенцина, целенцына наз. Цяляціна. купили ... две чвертки целенцыны (ИЮМ, ХIII, 134, 1699); купили добышу на бубенъ целенцины (ИЮМ, ХIV, 14, 1700); з росказання пана войта kupili: ... целенцины, слонины (ИЮМ, ХVII, 38, 1710).
с. 217
Целистый прым. Цэльны. я до жоны его ... далемъ прат убране сукна ѳалюндишу целистого (АВК, ХХХIХ, 272, 1579).
с. 217
Целити дзеясл. Лячыць. Лѣковати: цѣлити, лѣчити (Бяр. 13); гл0483ющꙋ тако, ст0483омꙋ Маркꙋ: Сотвори дванадесѧти, да бꙋдꙋтъ сs нимъ, и да посылаетъ ихъ проповѣдати, и имѣти власть цѣлѣти недꙋги (Зб. вып., 87б).
с. 217
Целица гл. телица
с. 217
Целия гл. целья
с. 217
Целковый прым. ◊ Т а л я р ъ ц е л к о в ы й – сярэбраная манета вартасцю адзiн рубель. въ томъ же ворку таляровъ целковыхъ битыхъ пултора ста (ИЮМ, VI, 11, 1689); въ томъ же ворку целковыхъ таляровъ полтораста (ИЮМ, VI, 129, 1689).
с. 217
Целкомъ прысл. 1. Поўнасцю, не па частках. А коли привезеть до мѣста Кіевского рыбу свѣжую, осетры, тогды не мають ихъ цѣлкомъ продавати (АЗР, I, 194, 1499); сохи порубаные лежат поспол тры, и менил пан Щепковский иж дей другие тры сохи целком и з волы побраны (АВК, XXXVI, 306, 1582); Однымъ око, слꙋхъ, рꙋкꙋ, ногꙋ оусꙋшати, дрꙋгимъ цѣлsкомъ забирать животъ и здоровsе (Лям., 23). Параўн. цалкомъ. 2. Да канца, поўнасцю, зусім. остатsнимъ оубозствомъ всѣ сегосвѣтныи марности жегнаютъ, цѣлком овшеки себе на Бж0483ій промыслъ спꙋскаютs (Каліст, II, 126б); всего чловѣка внꙋтрнего и зверхнего дх0483мъ ѡтновлѧйте, цѣлкомъ себе на слꙋжбꙋ Бг0483ꙋ ѡтдавайте (Лям., 21); наймилшаѧ абовѣмs Бг0483ꙋ дш0483а естъ таѧ, котораѧ цѣлкомъ собѣ Гсдꙋ ѡфѣровати, и при немъ самомъ трвати зезволѧетъ (Мак., 84).
с. 217
Целля гл. целья
с. 217
Целнейшый прым., выш. ст. ад целый у 2 знач. сродков ѡт бг0483а даных зле ꙋжывает которыхъ много ест а тые сут целнеsшые (Зб. 261, 132).
с. 218
Целниковый прым. ад целникъ. Квиты тежъ слугъ целниковыхъ, которые даваны бываютъ купцомъ мѣщаномъ Виленскимъ на товары обмычоные (АЗР, IV, 250, 1605).
с. 218
Целникъ, цельникъ наз. Мытнік. панъ Кгротковскій одказалъ, ижъ се дей то ясно покажетъ зъ листовъ першихъ цѣльниковъ, которые панове Яновяне маютъ, же тутъ и старое и новое мыто бирано (АВК, VI, 20, 1584); мытникомъ, цельникомъ и ихъ намѣстникомъ будучимъ, до которыхъ бы вѣдомости сесь нашъ листъ прійти мѣлъ (АЗР, IV, 195, 1599); тогды тотъ другій арендаръ, альбо целникъ, который по немъ будетъ, за тымъ же квитомъ, повиненъ тые товары, не беручы мыта, безъ затрудненья за границу вольно пустити (АЗР, IV, 250, 1605); Мытоимецs: Мытник, целник (Бяр., 83); гледѣлъ рачеs на тог целника из тым сꙖ поровъналъ и над того сꙖ переносилъ (Зб. 259, 340б); за возъ сена для целника Борисовского золот. одинъ и асмк. чотыри (ИЮМ, I, 167, 1681); купили вина полкгарца для пана Лазаревича целника, а занесено до пана войта (ИЮМ, Х, 30, 1695).
с. 218
Целный, цельный прым. Мытны. панъ Симонъ Шмаль – писаръ коморы Берестейское цельный, листъ его милости пана Давида Станислава Амброжевича ... подалъ (АВК, IV, 128, 1671); пану Ратомскому, презъ пана Кгинтера, писара целного, длукгъ винный мейскій у талерахъ ... оддали (ИЮМ, II, 124, 1684).
с. 218
Цело I, целе, цыло, цэло прысл. 1. У поўным аб’ёме (не па частках, не часткова). с чымъ ꙋ кнꙖзꙖ дмитъреꙖ тꙋю часткꙋ ѡзметь такъ цело маеть ѡтъдати (КВЗС, 27б, 1537); мы ни одного гроша на жадъные потребы ... не хочемъ оборочати, ено ихъ кажемъ целе заховати до вальки з непріятельми нашими (КПД, 6, 1538); татарове воевали в Литвѣ и цэло до ѡрды звернулисѧ (Рач., 280); жолнер ... видꙖчи паннꙋ на соромочене и ꙋтратꙋ чистости поданꙋю, сам до неи первеs инших, ѡтгнавши Ꙗкобы вшетечник вшол, и ꙋбравшисе в свои шаты жолнѣрские молод ѡжидаючꙋю ѡшꙋкал, иж панна цѣло ꙋшла (Бельск., 259б); вшолъ вs падолъ без жадной трвоги, и ѡт лвѡвъ цѣло и без шкоды был захованъ (Каліст, II, 249б); которого улапить есми не могъ, отъ мене утекъ и другій цыло увошоль и втекъ (АВК, ХVIII, 312, 1630); все то, што се найдетъ, цело и добровольне тому, у кого покрадено, маетъ быти вернено (ИЮМ, II, 245, 1646); тѣла ихъ за справою бж0483иею цѣло до берегу приплынули (Пралог, 498б); вспоминает двои ѡфѣри ... ѡдна з которихъ жерци собѣ част брали. А дрꙋгие ѡфѣри которие берꙋчи ѡт людеs цѣло палили не зоставлꙖючи собѣ жаднои части (Пс. ХVII, 31б). 2. Да канца, поўнасцю, зусім. Воспренѣмъ и ѡчютѣмсѧ братꙖ. приготовъмосѧ со страхом к соудьи. и цѣло вразоумѣимо (Чэцця, 167б); мы гсдръ ... повиньни права вольности и свободы ихъ не толко цело и непорꙋшно деръжати, але што бы наболеs примножати справедливость и ѡборонꙋ чынити (Ст. 1588. Прадм.); рѧдъ и власть ихъ дх0483овнаѧ, хѡчемо абы была цѣло захована (Апакр., 38); нехай дѣеписъ не маетъ за зле, же не цѣле вs той наоуце вѣра емꙋ сѧ даетъ (Там жа, 200б).
с. 218
Цело II наз. Тулава. ꙋ горла висела глава, ис цела не была ѡтгорsнена (Скар. КЛ, 12).
с. 219
Целованье, целование, цолованье наз. Дзеянне па дзеясл. целовати. Аже вчыниться пеня гостю въ Литвѣ Псковьскому, коньчать по великого князя правдѣ и по цѣлованiю (АЗР, I, 51, 1440); иди во вифлиѡмъ на целованье еꙖ (Чэцця, 260); тамо се тыи три королеве велебныи з особных дорог на сходищи трех дорог сошли ... а вежды коу целованію и ѡбниманію ѡдин коу дрогомꙋ радостиве бежал (Валх., 50); поцѣловал бы мѧ ѡт цѣлованіѧ оустъ своих иже лѣпшіи любости твои нижли вино (Зб. 262, 83); ѡблобызаніе – цѣлованье ѡблапленье (Зіз., 71); чужеложство, цѣлованіе з пожадливостью (Навука, 55–56); тꙋю мл0483итвꙋ скончивши, и вs милости ѡтцевской Iѡасафа ѡблапивши, и целованіемs ст0483ымъ оуцеловавши, и знаком Крста ст0483ого себе ѡгородивши, и нѡги протѧгнꙋвши, великою радостию бꙋдꙋчи наполненый (Варл., 354б); Лобзаніе: цѣловане, поцѣловане (Бяр., 72); гсда нш0483его ... продал и проданого под покрывкою любви цѣлованем лестным в рꙋцѣ неприѧтелскіе на смерть июдеѡм выдал (Зб. 107, 106); чините емꙋ поклон цѣлованем рꙋки его (Выкл., 104). ◊ Ц е л о в а н ь е к р е с т а – прысяганне. люд посполитыs не моглъ сꙖ Ꙗко до виденѧ так же и до цѣлованꙖ тог ст0483го креста дотиснутисѧ (Зб. 82, 25); ц е л о в а н ь е х р е с н о е (х р е с т н о е), х р е с т и а н ь с к о е – тое, што і к р е с т н о е ц е л о в а н ь е. штобы ваша милость оудѣлали справедливост нашомꙋ полочанину по хрестному целованью (ПГ, II, 66, 1477–1484); ино и самому тобе о томъ гораздо ведомо, што великій князь Михайло Борисовичъ ... съ нами въ доконъчаньи хъресномъ цолованьи, пріехалъ (КЗ, 460, 1486); рекоша мы емоу ... зла не сътворишѧ. а ѡн с нами оу докончаніи бꙋда. и перестоупивъ хрстіаньское цѣлованіе нашꙋ землю воюеть (Віл., 445б). Параўн. цалованье.
с. 219
Целовати дзеясл. Цалаваць. милостиве ихъ лица целовал (Пак. Хр., 6б); падше землю перед ним целовали (Валх., 79б); на теле оузлечивала и нине плечима протѧгнетсе на него. нине роуками ѡбличье аньельское ѡбрачаеть целовати (Жыц. Ал., 99); егда ꙋведалъ тесть его и ꙋзрелъ и вышолъ естъ во стретение ему с радостью и целова и́ (Скар. КС, 40б); костентинъ великиs частокрот его ꙋв ѡко целовалъ зовꙋчи его рицерем божіимъ (Царств., 72б); бѣжꙋчи теды исав против брату своему, ѡбнꙖлъ его и цѣлуючи плакал (Біблія, 72–73); ѡбнꙖл его и целꙋючи плакал (Бельск., 24); роѯана жона его ѡблаплꙖючи его целовала и плакала (Алекс., 44б); на шію его нападꙋетs, и цѣлꙋетs его (Каліст, I, 16); Кроль зs маестатꙋ своего вsставши, противко немꙋ вышолъ, и ѡного целовалъ (Варл., 263); Лобзаю, или лобжꙋ: цѣлꙋю, витаю, поздоровлѧю (Бяр., 72); ѡбыsмꙋючы другъ дрꙋга целовали и прощали (Зб. 752, 503б); Бѣжꙋчи теды Iсавъ противъ братꙋ своемꙋ ѡбнѧл егѡ и цѣлꙋючи плакалъ (Хран., 51); цар диꙖволским дꙋхом и телесностю взбꙋреныs ... ѡбнимат и целоват хотел паненъкꙋ (Зб. 82, 66б); Алеѯандер ... сына ... принꙖл и сердечне цѣловал (Алекс. 1697, 10–10б). ◊ Ц е л о в а т и к р е с т ъ (х р е с т ъ) – прысягаць. полочаном добрым людем цѣловати крстъ (ПГ, I, 80, 1399); я великіи князь Казимиръ крестъ цѣловалъ (АЗР, I, 51, 1440); цр0483ца же елена. начала целовати крстъ (Чэцця, 20б); мы печати къ грамотѣ приложимъ, и крестъ на грамотѣ цѣлуемъ (АЗР, II, 298, 1533–1538); прыехавшы воеводе нашому первого дня ку Витебску ему целовати крестъ къ видбляномъ на томъ, штожъ безъ права ихъ не казнити по вадамъ ни въ чомъ (ИЮМ, II, 235, 1634); они мусили хрестъ цѣловать, креститься и жениться сильно жъ (АЗР, V, 26, 1637). Параўн. цаловати.
с. 220
Целоватися дзеясл., зв. ад целовати. жена ... инѧвsши младенsца того целоваласѧ с нимъ (Скар. ПС, 13б); также ѡба сынове целовавшысꙖ з родичами шли за старцемъ до пустыни (Зб. 752, 509б); тогды Алеѯандеръ цѣловалсꙖ со цари римскими (Алекс. 1697, 17б). Параўн. цаловатися.
с. 220
Целомудренный прым. Цнатлівы, цнотны. рече филипꙋ, радꙋйсꙖ царю филипе ижъ вsзꙖлъ еси собѣ жонꙋ лѣпшꙋю нижли таꙖ Алимпіада першаꙖ была блꙋдница, а сіа цѣломꙋдреннаꙖ и добраꙖ (Алекс. 1697, 2). Параўн. целомудрный, целомудрый.
с. 221
Целомудрие наз. Цнота. ѡсифъ ... ѡтреклъсѧ жены не понѧти. и жил в цѣломоудрии (Чэцця, 158б); Апостолъ рече, жена спасетсѧ ради чадородиа, аще пребудеть въ вѣре и любsви, и въ ст0483ини съ цѣломудріемs (Будны, 87б); знакомъ сꙋть отѡ тый честный егѡ Братіѧ, (з межи которыхъ и себе не вылꙋчаю) который на ѡбычаевъ егѡ оукладность, на побожности прикладность, на живота цѣломꙋдріе поглѧдаючи, до негѡ сѧ ѡтвсель Ꙗкъ до ѡтца кꙋпили (Сматр., 40); кто ... творити бꙋдет соблазнꙋ междꙋ братіею и не престанет ли таковаго. мы епспъ со разсуждаеніемъ нашим да ѡтлучим ѡт ѡбщаг ко цѣломꙋдрію (Дыяр., 154).
с. 221
Целомудрно прысл. Цнатліва. цѣломдрно и праведно и бл0483говѣрно поживемъ въ нынешънемъ вѣце (Будны, 151–151б).
с. 221
Целомудрный прым. Тое, што і целомудренный. зs старицею цѣломꙋдрною Анною вызнаваймо Бг0483а нашего (Каліст, II, 296б); такъ и цѣломꙋдрнаѧ дш0483а, естъ панною Гсднею (Мак., 300–301); Сѡфроній: цѣломꙋдрныи, чстноживый (Бяр., 311).
с. 221
Целомудрость наз. Цнатлівасць. не оузримъ его ст0483ое млсти. гнѣваючисѧ на нас. и ранѧчи часто раны на раны, покладаючи цѣломѫдрости оучити нас хотѧчи (Чэцця, 208б).
с. 221
Целомудрый прым. Тое, што і целомудренный. цѣломꙋдрый, братолюбивый, снисходителный (Сматр., 40).
с. 221
Целоночный прым. Усяночны. кгды его сонъ на мл0483тве целоночноs зморꙖлъ, песокъ емꙋ ѡт меисца на меисце и высыповать, и зас набират казалъ (Пралог, 677).
с. 221
Целопаленый дзеепрым. у знач. прым. Спалены поўнасцю (пра ахвярапрынашэнне). Сщ0483енsники, дары, десѧтины, сꙋботства, новомѣсѧчіѧ, омыванѧ ѡфѣры цѣлопаленыи, и все иншее оусправедливенье точилосѧ вs законѣ, а вжды дш0483а ѡд нечистого лꙋкавых мыслій плыненьѧ ѡздоровѣти, и чистою быти не могла (Мак., 207); прошꙋ тебе ѡфѣрꙋй, и ѡныхs гойными ѡфѣрами и целопалеными оублагати постараймосѧ (Варл., 207б–208); спочаткꙋ бгꙋ ꙋлюбленное писмо лѣвосторонное законное, и цр0483ков вs церемоніах старозаконнаꙖ жидовsскаꙖ, же правдивого месіи не принꙖла; длꙖ того справедливым сꙋдом бж0483іим зо всѣми еи цѣлопалеными ѡфѣрами ѡбрꙖдами (Дыяр., 170); Въсеплодіе, всесъжеженіе [!]: цѣлопаленаа офѣра (Бяр., 23).
с. 221
Целость, цилость, цылость, цэлость наз. Цэласць, непашкоджанасць, некранутасць каго-, чаго-н. намъ вѣрно послужите, такъ, ижъ, далибогъ, замокъ нашъ Смоленескъ будетъ въ цѣлости захованъ (АЗР, I, 126, 1493); все въ целости ѡтвозими (КСД, 598, 1509); хочемъ при целости зоставити здавна звычаиные ѡбычаи подымованѧ стацеи на станехъ зстародавна звычаиных мосты старые поправлѧти (Ст. 1529–Ф, 16); царь е.м. во здоровьи и во счастьи съ своимъ войскомъ въ цѣлости ся вернулъ (АЗР, II, 378, 1541); то все маеть имъ ꙋ целости заховати (КВС, 440б, 1552); вси межи, границы и копцы у целости межи собою держатъ (АВК, ХХI, 82, 1555); то водлугъ стародавного ѡбычаю в цэлости зоставуемъ (Ст. 1566, 34б); таꙖ Парасковѣѧ ѡбецаласѧ дѣвство свое заховати в цэлости до жывота своег (Рач., 301); именичко мое в целости остало (АВК, ХХIV, 413, 1584); которыs ѡпекꙋнъ маеть вси (именья) в целости до летъ детинъныхъ держати (Ст. 1588, 279); тот подданыи твоей милости Матей Докгилис, с тых помененыхь кгруньтовъ его жыта и ярыны не звозил, але перед возным и стороною пожавши, там же на тых груньтехъ в цэлости под личбою зложыл (АВК, ХХХ, 99, 1591); длꙖ беспечного целости правъ и вольностеs ихъ подъ теперешъниs ѡтъездъ нашъ ѡбъꙖсненье тое конъстытуцыи ... подали (КЛС, 181, 1598); кн0483зь великиs Скирмонтъ ... взѧлъ горадъ Мозырь и Черниговъ, и Стародꙋбъ, и Кричовъ зо всимъ в целости (Патр. П, 84); подчасъ вs глꙋбокомъ молsчанsи, тихости, и покою, вsчасꙋ дш0483а заживаетъ, вs самой дх0483овной роскоши и невымовной тишинѣ и цѣлости трваючи (Мак., 194); которыи отчизныи люде того Жомбоцкого дворы свои и хоромы и збожья на тыхъ земляхъ мѣти будутъ, онъ маетъ тое все въ цѣлости собѣ забрати (АЗР, V, 5, 1633); пошовъ есми глядити свойго схованья, если у цилости стоетъ скрыня моя (АВК, ХVIII, 439, 1663); посланы писанія, дабы оны господа ... нами конфирмованый декретъ отъ васъ отобрали, въ катедру нашу прислали въ цылости (АСД, II, 115, 1752). Параўн. цалость.
с. 222
Целъ наз. Сутнасць. панъ Симонъ Шмаль ... листъ его милости пана ... Амброжевича и его милости пана Бартломея Цынакого, секретаря его королевское милости – целъ речи посполитое администраторовъ ... ку актикованью до книгъ ... подалъ (АВК, IV, 128, 1671).
с. 223
Целый, цылый, цэлый прым. 1. Такі, ад якога нічога не аддзелена; не падзелены, не раздроблены; напоўнены да краёў; увесь, ад пачатку да канца. староста имеет его выпроводіть до граніци земьское а тамъ целыи годъ имееть в земли быть (Вісл., 38б); продавати мають ... вино какое-колвекъ и пиво нѣмецкое и иншое питье чужое бочкою цѣлою (АЗР, I, 180, 1498); на тыхъ купцахъ, которые ... привозятъ къ городу мясо продавати цѣлыми стяги (АЗР, I, 361, 1505); седѧчи в дому твоемs да плачеть ѡтца своего и матери своеꙖ целыи месець, и потомs вниидеши к неи и будетs жена твоѧ (Скар. ДЗ, 41б); на мѧ пришли гневы твои а страхи твои засмꙋтили мѧ, ѡгорноули мѧ Ꙗко вода и целыи д[е]нь придержали мѧ весполок (Пс. ХVI, 89б); такоже кождомꙋ властителю своемꙋ. даючи власть. даи же емꙋ ѡбразець еѧ. переписаных людеи еѧ да ти дасть цѣло каково взѧл (Арыст., 149); вси маемо дать пшеницы бочку и вепра цылого кормного на кождый рокъ (АВК, ХХII, 243, 1565–1566); ждал вторгненьѧ непрыѧтелъ не спечы цэлую ноч (Атыла, 199); пошли тым ꙋстьем ꙋверъхъ и дошли цэлого Немна (Рач., 296); того жъ року ... цѣлую неделю снегъ силныи и кгвалтовныи ишолъ (Барк., 163б); ѡнаꙖ лꙖмпа чꙋдовне пред ѡбразом през целыs рок горѣла (Зб. 261, 209); Алеѯандер ѡттамтоле з кондаꙋлом ехали в дорогу целыs день (Алекс., 41б); неякий повинъный Туръ, целую неделю у нее мешкалъ (АВК, ХVIII, 205, 1607); Рокгожынъского ... черезъ цылую ночъ у везенью деръжали (АВК, ХХ, 276, 1621); казали теж были панове всѣмъ цехом и гаsдꙋком зобратисꙖ и в ринкꙋ цѣлꙋю ноч напоготовю стоꙖти (Дыяр., 178б); слꙋшне теды мовит Евангелиста, иж ꙋ него през целыs ден мешкали, абовем там ночъ не могла быт (Зб. 255, 126); в том городе мѣлъ Алеѯандер ѡтъпочивокъ цѣлый мѣсꙖцъ (Алекс. 1697, 15). Параўн. цалый у 1 знач. 2. Не пашкоджаны, не сапсаваны, не разбураны. [гробъ] потом с него вынѧты и ещо тамо целъ стоить (Валх., 93); тотъ дворъ за него былъ цѣлъ (АСД, I, 15, 1536); тая межа есть цѣла и не переорана (АВК, ХVII, 93, 1540); толко тог рэчи хто дал сховати згорэли албо покрадены а его самог гсдра домового цэлы (Ст. 1566, 85); позвы дал целы, немазаны (АВК, ХХХVI, 320, 1582); реклъ царъ: цѣлы ли суть печати (Біблія, 559); на чотырнадцат частеs рим се дѣлил; чотыри цѣлы зостали, три ѡгнем звоеваны (Бельск., 212); въ скарбу позосталыи речи: ... шабля целая; другая шабля ламана (ИЮМ, I, 309, 1682). Параўн. цалый у 2 знач. 3. Не паранены, здаровы. ст0483ыи петре помолисѧ ѡ мнѣ бц0483и. исцели мѧ. петръ же реклъ. вѣроуи и цѣл боудешь (Чэцця, 265); вси полsки ізsраилевы быша целы и зsдравы (Скар. IН, 22б); даниил в ров долвов вкиненыs целыs зостал (Зб. 261, 206); почали ихь сѣчи младенцы мечами, и ни единъ от них не избыль цѣлый (Мам., 183); рꙋка рꙋкꙋ мыючи, ѡбѣ были бѣлы и цѣлы (Мак., 9б); идите а гледити ... ижъ сут цѣлы кости еи (Зб. 82, 34); бꙋдешъ вs пещерахs ... тамъ дива ꙋзришъ, цѣлъ и здоровый выйдешъ (Алекс. 1697, 27б). Параўн. цалый у 3 знач. 4. Які не прапаў, збярогся. Доброго бовѣмъ и справедливого пастырѧ повинность естъ, и дꙋшꙋ свою положити за ѡвцы, абы, кгды прійдетъ Гд0483ь, оурадовалъсѧ зs него, и зs овецъ своих оувеселилсѧ. если найдетъ всѣ ѡвцы цѣлы и здоровы, оувеселитsсѧ зs нихъ (Каліст, I, 45). 5. Якому ўласціва адзінства. уряд имъ одложилъ до суботы, заховуючи обема сторонамъ целое право (АВК, ХХХIХ, 80, 1578); моц наша будет цэла завжды (Атыла, 202); ѡтвѣтъ к римлѧнѡм, православных, содержаще, иже егда прежде вѣроу цѣлоу имѧще (Апакр., 1б); в тот часъ Ꙗвно бываетъ же о речахъ неказителныхs вѣрꙋ маетъ и вѣчныхъ добръ шꙋкаетъ, если ѡ вытъ реченыхъ цѣлꙋю вѣрꙋ заховꙋетъ (Мак., 375). ◊ В ъ ц е л о м ъ р о з у м е гл. розумъ; з а ц е л о г о р о з у м а гл. розумъ.
с. 223
Цель, цэль наз. 1. Мэта; тое, да чаго імкнуцца, чаго жадаюць дасягнуць. абы тые за неꙋчстивые справы свои слꙋшное каранье, а цнотливые пристоsнꙋю заплатꙋ ѡтносили, и тотъ то естъ цель и конецъ (Ст. 1588. Прадм.); животъ чоловеческий естъ тутъ на семъ свете дочесный, и напевнейшый цель кождому чаловеку смерть (ИЮМ, ХХI, 268, 1594); ꙋсилне пилноват абы [члвкъ] ѡдъ материs и целю не ѡтстꙋповаль (Зб. 261, 71б); той бовѣм конецъ, и той цель естъ приповѣсти сей (Каліст, I, 19–19б); бы тежъ и мнѡго зs Ꙗрмаркꙋ ѣдꙋчихъ потыкали, не забавлѧютсѧ з ними, маючи цѣль замѣроный, видѣтисѧ зs приѧтелми (Мак., 137); Разꙋма егѡ: цѣль еѧ (Бяр., 136); Напрод бовемъ иж ничого не естъ зацнеsшого и дивнеsшого над конец и цел того то преназначенꙖ (Зб. 255, 76б); цел мовы моее ѡ скꙋткахъ мл0483сти и знакахъ мовити (Зб. 259, 563); [вз]Ꙗл мене гд0483ь бг0483ъ за шию мою, и преломилъ мене, и за цел мене собе ꙋчинилъ (Пралог, 662б); сꙋмма и цел законꙋ, абысмы бг0483а познали и хвалили его (Выкл., 135). 2. Прадмет або месца, у якое трэба папасці пры стральбе, удары. тот мꙋж ... напѧл лꙋкъ свои и поставил мѧ Ꙗко цѣль стрелѣ (Зб. 262, 111б–112); если бы комꙋ стрелѧючи з лꙋкꙋ або з рꙋчницы до шапки, и Ꙗкого иного цэлю стрела, або кꙋлѧ взꙖвшы похватъ в бокъ, або через горꙋ кого зранила (Ст. 1588, 418); стрелец добрыs никгды не стрелꙖет на ветрь але в цел собе замероныs (Зб. 261, 71); на звѣр мѣрил, а каин на тот час трафилсꙖ на цѣл (Стрыйк., 413); Наприклад стрѣлѧючы до цѣлѧ приложылъ вшелѧкое пилности, жебы кого не забилъ (Навука, 69); стрелцов ꙋчыт кгды которыs хочет до целю трафит, не досит на томъ же мает стрелꙋ добрꙋю и лꙋкъ (Зб. 259, 68б–69); купили пороху отъ шляхетного пана Кондратыя Шунковича райцы стрелять на дебри зъ кулями пушкаремъ, до цели пробуючы, фунтовъ осмнадцать (ИЮМ, VI, 58, 1689).
с. 224
Цельба, целба наз. Лячэнне, вылячэнне. пелагиꙖ ... оуслышала о цельбах. и ѡ чюдеси Ꙗже творѧт ст0483ыи козма и цемьꙖнъ (Чэцця, 67б); апслы ... до роспѧтьꙖ хсва бѣсы изъгонили цѣльбы всѧкии чинили (Там жа, 213б); потом всѧкоу творити целбꙋ начнеть (Неба, 86).
с. 225
Цельникъ гл. целникъ
с. 225
Цельничий прым. Мытнікавы. черезъ слугъ арендаровыхъ и цельничихъ ниякое мыто отъ подданныхъ нашихъ ... брано не было (АЗР, IV, 250, 1605). Параўн. цельновый.
с. 225
Цельновый прым. Тое, што і цельничий. податковъ ани поборовъ жадных на именьꙖхъ наших королевъских и радъ дꙋховныхъ, такъже цельновыхъ, на местахъ нашихъ въ польще и литве ... складать и постановлꙖть не маемъ без зезволеньѧ всих становъ на соsме вальномъ (Ст. 1588, 118).
с. 225
Цельный гл. целный
с. 225
Целья, целия, целля наз. Келля. цесар пришол до нег и молилсꙖ з ним и седѣл, не вѣдил вs ѡноs цели ничог, ѡдно кошик з трохою хлѣба (Бельск., 305б); потребнымъ абовѣмs есть Господареви и Челѧдникови дома, Ременикови на варстатѣ, Крамареви при крамѣ, Кꙋпцꙋ и Пелгримови вs Дорозѣ, Жолнерови вs тѧгненію и на Войнѣ, Жеглѧреви на Водѣ, Мнихови вs Целли, а Сщ0483енникови дома и вs Цр0483кви (Паўуст., 10); ѡбраз ... маючи в целіи моеs гдым ведлꙋг часꙋ пред тым ѡбразом ѡдправовал мл0483твы (Дыяр., 162б–163); мелъ тот св0483тыs ... звычаs ижъ ходꙖчи ѡт целли до целли братии найдовалъ (Пралог, 641); ꙋпоминалъ до покою стадо свое чꙋлыs пастыр, и абы се ѡдинъ дрꙋгомꙋ ꙋклонꙖлис: и ѡт цельи до цельи се не ходили, але власнои цельи бг0483ꙋ мл0483твы ѡтдавали (Там жа, 643б); тамъ же, въ цели, меду кгарнець узяли (ИЮМ, II, 156, 1684).
с. 225
Целюрикъ гл. цыруликъ
с. 226
Целюсенький прым., памянш. ад целый у 2 знач. Абовемъ послалъ былъ по игꙋмена, абы пришолъ до вынесене его ст0483хъ мощей которие были целюсеньки, и дивне вдꙖчне пахнꙋчиꙖ (Пралог, 652б).
с. 226
Целяцина гл. телятина
с. 226
Целячий гл. телячий
с. 226
Цембръ наз. Тое, што і тиммерионъ. Гомер, Макгокгъ, Моsда, або МадиꙖн, Тꙋвал, Тирос ... Гомер выкладаетсꙖ кончаючыs, албо ꙋставаючиs, старшыs сын, афетов ѡт которог мают вывод, тиммериѡни, которые потом цембрами сут названи (Стрыйк., 420–420б).
с. 226
Цемнозеленый гл. темнозеленый
с. 226
Цемный гл. темный
с. 226
Цена, цона, цэна наз. Цана. Мы уставляемъ: ижъ такая невѣста имѣеть изостать при животинѣ, и при вѣнѣ, и при возникахъ, которыми вожена при мужи, вынявши кони у цѣнѣ трехъ гривенъ, которыи жъ то на дѣлъ пойдуть той удовѣ съ тыми дѣтками (АЗР, I, 39, 1420–1423); Ꙗ вразоумѣлъ. штожь имают емоу ценоу ценити (Чэцця, 317б); всхотяжъ ли мѣщане корчмы держати по тому, какъ онъ имъ всхочетъ продати, и они нехай по той цѣнѣ держатъ (АЗР, I, 227, 1501); судили чл0483вкꙋ твоему двое коней на томъ чл0483вку моемъ; алѣ цены не положили (КСД, 220, 1515); дрова наше за цену куповахомъ (Скар. ПБ, 11); маеть ѡнъ за тыи кони цону рубль грошей заплатити за ѡдного (КСД, 1376, 1520); ино тому цена за вола пѧтьдесѧтъ грошеs (Ст. 1529–Ф, 151); ѡнъ взꙖлъ, в него конꙖ в цене за пꙖт копъ грошеs (КВЗС, 142, 1540); за малꙋю цену ꙋ простых людеи какую речь беруть (Будны, 90); жолнеры ... живность собе и всꙖкие потрэбы за пн0483зи цэною куповати мают (Ст. 1566, 25б); коли бых сестру свою хотѣл продати, в первым же прыстанищу большую бых цэну взял (Трыст., 109); ꙋ восень цена всемꙋ збожю была такова Ꙗк в року выш ѡписан (Барк., 165б); взꙖл лꙋкъ, спытал цены потꙖгнул его а ѡн се зламал (Бельск., 83); ѡни зас тые позолоченые, великое цены годные быть повѣдали (Варл., 44б–45); шафарови таемнѣ рек абы имъ мѣхи наполнилъ збожьемъ а кождомꙋ цѣнꙋ егѡ межи пшеницы вложилъ и стравꙋ имъ живности особно далъ (Хран., 68б); купили цеглы тысячей ві0483 по одной цене (ИЮМ, I, 64, 1679). // перан. Лечъ всѣхъ тыхъ вышей реченыхъ слѡвъ моихъ конца послꙋхай, ѡ чл0483вче (который оу всѣхъ людій вs ровной ценѣ и вs однакой повинности, зs Бж0483ого приказанѧ, и зs прирожоной повабы, длѧ дꙋшного збавенsѧ, хованъ быти маетъ) Ба0483 бойсѧ: и заповѣдій его стережи (Каліст, I, 12б–13).
с. 226
Цененкий прым., памянш. ад ценкий. on iаk by bolsz nie skаzаł аni porаdził tolko dаł try szmаtki cienienkich (ИЮМ, VI, 320–321, 1687).
с. 227
Ценити дзеясл. Цаніць, вызначаць грашовы кошт тавару. Ꙗ вразоумѣлъ. штожь имают емоу ценоу ценити (Чэцця, 317б); хто скꙋпо ценит збоже, выклѧтый зs народꙋ (Каліст, II, 158). Параўн. цанити.
с. 227
Ценитися дзеясл. Цаніцца, мець пэўную цану. боитесѧ больши, могучого и душу и тело загубити въ мꙋце. Не дsве ль пsтахи ценѧтsсѧ за одинъ пенѧзь, и ни одна с нихs, не ꙋпадеть на земsлю безъ ѡтца вашого (Цяп., 13б).
с. 227
Ценкий прым. Ценькі. Рубокъ ценкій, даный золотыхъ дванадцать (ИЮМ, II, 89, 1684).
с. 227
Ценовый прым. Тое, што і циновый. взяли съ того двора две скрини, а три мисы ценовыхъ (КСД, 590, 1508); панъ Гуринъ ... побралъ ... соли пятьсотъ, цибули едомое стуга не малая, кварта ценовая (Пін., 133, 1562); келих и миска ценовая (СДГМ, 34, 1579); мисъ ценовыхъ чотыри (АВК, ХVIII, 44, 1582); мисъ ценовыхъ великихъ двѣ (АВК, VIII, 465, 1593).
с. 227
Ценофигъ наз. Тое, што і целенофакгъ. Целенофакги [на полi: ценофиги] сут в карманѣи, тые ѡдно жолвы едꙖт а з рыбих скор закрите мѣвают, Танефи над морем полночным сут тые великие ꙋши мают, так иж ввес сꙖ ними закривает, Гиппоподес над морем татарским ѡкиꙖном (Бельск., 12б).
с. 227
Центнаръ гл. цетнаръ
с. 228
Центрумъ наз. Цэнтр. ваги несправедливости до самого центрꙋмъ припали (Дыяр., 156); ѡд зволоченꙖ се хоботом люциперскимъ ѡт наsвышшого нб0483а церковного, завше ваги несправедливости на дол ... ꙋпадали и аж до самаг центрꙋм пекелsного ꙋпали (Там жа, 166).
с. 228
Центурия наз. Начальнік сотні воінаў у Старажытным Рыме. оувидевши ценътоуріе. который против стоѧл што сѧ деꙖло (Пак. Хр., 22).
с. 228
Цепликъ, цапликъ наз. Стужка; каса. цепликъ ѡдинъ гребень тое знашли есмо лицомъ въ енꙖ (КВС, 490, 1552); фарботы до завитья зъ золотомъ а зъ серебромъ, другие форботы до цапликовь паненскихъ (АВК, ХХII, 155, 1565); цеплики китайки чирвоной коштовали дей грошей двадцать чотыри (АВК, VIII, 467, 1593).
с. 228
Цепнарь наз. Малацьбіт. съ корчомныхъ домовъ женцовъ имъ не посылати – мають то ведати цепнари (КЗ, 546, 1494); цѣпнари и рядовники мають жито и ярини жати подле давного обычая (АЮЗР, II, 133, 1523).
с. 228
Цепъ наз. 1. Цэп. абы теж не затыкал волови гꙋбы кгды молотит (бо индеs быдлом молотит топчꙋчи, на гꙋмнѣ, не так Ꙗкъ ꙋ нас цѣпом) невѣста, абы се не вбирали в мужчизные шаты, а мꙋж в невѣстии (Бельск., 55–55б). 2. Від ваеннай зброі. Кондрат ... з инъшыми ... хотечы их на смерть позабиять, с киями, с цепами ... шаблями и з иншымъ оружъемъ, до бою належачымъ, их гонили (АВК, ХХХVI, 410, 1590); мы ... тыхъ слугъ своихъ для засягненя жывности того разу послали ... зъ ... киями, обухами, цепами (ИЮМ, ХVII, 197, 1663); купили штабы для окованя цеповъ, фунтовъ пятдесятъ ... за оковане десяти цеповъ, ведлугъ змовы заплатили (ИЮМ, III, 122, 1685); цеповъ окованыхъ штукъ десять (Там жа, 147, 1685); цепъ окованый одинъ, пташина и пороховница (ИЮМ, V, 146, 1688); мушкетовъ два; цеповъ окованыхъ пять (ИЮМ, VI, 144, 1689); цепы, которые были у брамахъ городовыхъ ... поломаные древка (ИЮМ, ХIII, 78, 1699).
с. 228
Цервъ гл. червь
с. 229
Цереграфъ гл. цырокграфъ
с. 229
Церемонея гл. церемония
с. 229
Церемониалный прым. ад церемония. Першій ꙋставы церемоніалныи сꙋт вси ѡбрꙖды звѣрхнѣи кꙋ хвалѣ бж0483ой ꙋставленыи (Выкл., 63б).
с. 229
Церемония, церемонея, церемоння, цермония, церомонея, церымонея наз. Сукупнасць строга акрэсленых дзеянняў, якімі суправаджаецца выкананне рэлігійных рытуалаў. одно толъко службу божю и въшелякие церемонеи водлугъ стародавъного звычаю ... чинити и справовати маетъ (СДГМ, 31, 1577); жолнерский тестаментъ таковы естъ, ижъ не потребуеть жадныхъ цермоний (АВК, ХХ, 67, 1591); они новыми справами або церемонѣями дѣти въ церкви Светоѣ Тройцы крестити почали (АЗР, IV, 60, 1592); церымонеи и обрадки церкви ... ненарушенне зостануть (Унія, 6б); был послушныs авраам голосу моего, и стереглъ приказаню и росказанꙖ моего. и заховал церемонѣи и права мои (Біблія, 58); [аманъ] ѡбжаловавши тоs народъ ꙋ царꙖ, Ꙗко мает свои ѡсобныи права и церомонѣи, а зъ иншими се не згожает (Там жа, 575); хто непотребные церемонии чинит (Зб. 261, 212б); кгды таꙖ церков станꙋла, там се вси зхоживали на тые церемонии издалека и изблизка три рази до рокꙋ (Бельск., 58); не могутъ тамъ ани каноны, ани церемоніи призвоитые ... церкви его становитися (Пыт., 19); гаръмонія альбо согласіе вѣры, сакъраменътовъ и церемоней святое Восточъное церъкви съ Костеломъ Рымъскимъ (Гарм., 169); ѡные, зs ѡсобливыми, оурочистыхъ церемоній, ѡбходами, светитъ и целебрꙋетъ (Карп., 17); корол иѡсиꙖ ... тыхъ которие мѣсецъ за бг0483а мѣли зо всими ихъ церемониꙖми внивечъ ѡбернꙋлъ (Зб. 259, 11б); станꙋлъ цр0483ь на стꙋпню и постановилъ примирье предs гсдемъ ... и церемонѣи зо всегѡ срдца (Хран., 349б); который по ней мешкать и пожитковъ изъ нее уживать будетъ, повиненъ завше службу Божую и иншіе вшелякіе церемоніи ... въ той церкви моей одправовать и служить повиненъ будетъ (ИЮМ, ХХII, 384, 1660); были иныи народы до тои церемоніи привинни (Зб. 82, 281б); за одвожене делъ трехъ до брацства а трехъ до церкви Святого Спаса, а потомъ, по церемонне, до цекавзу, Астапу дали за фуру асмаковъ семнадцать (ИЮМ, I, 236, 1682); кто бы зs Iереѡвъ рꙋскихъ важилsсѧ ѡтправовати слꙋжбꙋ Бж0483ꙋю на хлѣбѣ прѣсномъ, грѣшитъ смертелне ... бѡ кождый повѣненъ своихъ ѡбрадковъ и церемоній пѣлновати (Зб. вып., 19).
с. 229
Церетъ наз. Забойца. цереты значат забиꙖче, а фалеты выриваче або выбавꙖче (Выкл., 73б).
с. 230
Церквеначалникъ наз. Кіраўнік царквы. тое все леѯіконs назвал ... и за бл0483гословеніем цр0483квеначалникѡвъ, кꙋ пожыткꙋ любомꙋдрым ... на свѣтъ выдалъ (Бяр. Прадм.).
с. 230
Церквица наз., памянш. ад церковь у 2 знач. ноч зашла, которои коли сꙖ вs ѡдноs церквици на горѣ феѡдосиs гд0483ꙋ бг0483ꙋ молил (Бельск., 294б); пустили на ѡную целебную водꙋ ... маючы над собою церквицꙋ (Зб. 752, 10б); ѡнъ до церквици ѡноs пречистоs бг0483ородицы бѣжал (Зб. 82, 32).
с. 230
Церкевъ гл. церковь
с. 230
Церковище наз. Месца, дзе раней была царква. церковъ кузмодемянская на старомъ церковищу знову теперъ естъ отъ мещанъ могилевскихъ збудована (ИЮМ, VIII, 285, 1609); церковища, пляцы и огороды ... до преречоныхъ церквей приворочаемъ (АВК, I, 69, 1634); придаем им грꙋнты и церковища ст (Дыяр., 153б); мене отец Прохорий Вонсяцъкий провадил на церковище старое (ИЮМ, ХХIV, 466, 1664).
с. 230
Церковка наз., памянш. ад церковь у 2 знач. тоs почалъ при ѡноs церковъце жыти ведучы живот тихиs и скромныs (Зб. 82, 8).
с. 230
Церковникъ наз. 1. Царкоўнік. мистрове и закон церковников черес силные скарбы к собе притѧгноули (Валх., 40б); Иѡан ст0483ыs и церковники видечы иж мало скарбꙋ дали ему (Зб. 752, 166б). 2. Біблейская кніга “Ісус Сірахаў”. Книги Iсуса сына Сирахова рекомые Церsковникъ (Скар. КБ, 5б); книга Исꙋса Сирахова рекомаꙖ панаретосъ еклесиастыкꙋсъ или церъковникъ (Скар. ЛК, 1); Съборникъ: Казнодѣа, або слꙋхачъ, казаньѧ. Екклисіаст. Церковникъ. Имѧ книsѣ Соломѡни ѡ сꙋетѣ (Бяр., 162).
с. 230
Церковноруский прым. Праваслаўны. церкви правдивоs восточноs статечным бꙋдꙋчи, по науках церковнорꙋских служилем (Дыяр., 159).
с. 230
Церковный, цэрковный прым. 1. Ад церковь у 1 знач. коли хома ѡд бискоупов цр0483ковных и балванскихъ оуслышал. и оузведал. иже такаꙖ звезда с такими знаменіи долгими часы. ждана на горе вансъ на знамѧ королѧ жидовского какъ з оное звезды было слышано. оуказаласе была (Валх., 63–63б); набоженство порядкомъ церковнымъ одправовали (АСД, I, 6, 1507); естъ сиѧ книга велми потребна, все бо в неи о церsковнои наоуце и о нsравехъ добрыхъ пишеть (Скар. IС, 3б); ѡ томъ знаидешь ꙋ него въ перsвои книsѣ церsковного деаніа главу гі0483 (Будны, 13б); ѡнꙋю згодꙋ и едность церковнꙋю, на соборе вселеньскомъ ѡдновенꙋю и ꙋчиненꙋю потвердить, и до скꙋткꙋ привести мелъ (Бер. саб., 49); вы ѡдержавши собе ѡт насъ братъство церковное школу рускую в томъ месте берестеsскомъ неподалеку церкви соборное (КЛС, 114, 1597); тот теж выгнал бискꙋпа ... которыs бꙋдꙋчы выгнанымъ писалъ книги церковные (Царств., 71); ѡбрꙖды цр0483квные набожне а пилне ѡтправꙋют (Зб. 261, 216); ꙋмерла, теды албо рачей (звычаем цр0483ковным мовѧчи) оуснꙋла, прчстаѧ и преблгсвеннаѧ Влдчца нш0483а Бц0483а (Карп., 45); наꙋка о седми тайнахъ црковных; Презвитеромъ до прыстойного шафованѧ тайнами ст0483ыми барзо потребнаѧ (Навука, тыт. лiст); ѡ нем ефремъ ст0483ыs диакон зацныs церъковныs доктор пишетъ (Аб. абр., 6); пастыремs в ней поставилъ, Мꙋжа мовлю ст0483ого и Канонѡвъ церкѡвныхs свѣдомого и ревностю Бж0483іею всѧко палаючого (Варл., 306); маетъ еднакъ таѧ Вода прирожонаѧ посвѧтитисѧ, длѧ чести Сакраментꙋ, и постановенѧ Цр0483кѡвнаго (Сакр., 3б); кды писмо ст0483ое личит мсци мает сꙖ розꙋмѣти ѡ том рокꙋ церковном которыs (Выкл., 35). 2. Ад церковь у 2 знач. близ бо ѡлтарѧ цр0483ковнаг. камень есть великъ (Чэцця, 10б); который был оу домоу албо оу присенкоу цр0483ковнемъ (Пак. Хр., 21б); коли Ижоту свою видел у ѡкне цэрковном, был велми смутен и рек (Трыст., 92); поставилs его на закрилине церsковsной (Цяп., 4б); шла до двереs церковных где седѣл гелиs молиласе гд0483ꙋ бг0483ꙋ с плачем (Бельск., 92); церковныи двери ѡттворили (Стрыйк., 489б); завѣса цр0483ковнаѧ раздраласѧ (Мак., 42); виделъ есми дверы церковные сокирою полупаные и замокъ отодраный (АВК, ХVIII, 365, 1648); Паперт: Притвор цр0483ковныи (Бяр., 302); хочет з хотю и с покорою в двери церковные входити (Зб. 107, 129); Ꙗков ст0483ыs з дахꙋ церъковного зкиненыs за свое забиваючые молилсе (Зб. 255, 154б); выставишъ наметъ цр0483ковный такимъ кшталтомъ который тобѣ на горѣ оуказано (Хран., 104); Моисеи доконавши прибыткꙋ або паметꙋ церковного поставил и пост0483илъ ... зо всим начинемъ его ꙋ горы синей (Выкл., 31).
с. 230
Церковь, церкевъ, церковъ, цэрковъ, черковь наз. 1. Аб’яднанне вернікаў і духавенства на аснове агульнасці веры. про то, кгды жъ за ласкою и справою Духа Светого, церковъ Восточная набоженства Греческого и Руского, которая ... нѣкгдысь, черезъ часъ долгій, въ неякой разности и въ расколѣ вѣры светоѣ и светыхъ сакраментовъ, не безъ утраты и згубы многихъ спесенію, отъ единости светоѣ Римскоѣ церкви хвѣялася (АЗР, I, 563, 1443); билъ намъ чоломъ архіепископъ Полоцкій Лука, абыхмо списъ правъ духовныхъ Грецкихъ, ухвалу духовенства обычая Восточъное церкви, нашымъ листомъ потвердили (КЗ, 831, 1502); Церsковъ хстова мати всехъ хрестианъ (Скар. ПП, 2б); церsковъ ест събранье, або дружина вѣрных людеи их же богъ презрелъ вs животs вѣчныи (Будны, 156); хто бы хотел имене набытое на цэрковъ записати (Ст. 1566, 87б); стратила панsство восточнаѧ церковъ (Апакр., 190); ижъ яко есть одинъ Богъ всемогущій въ Троицы славимый, такъ тежъ маетъ быти одинъ костелъ або церковъ, одинъ хрестъ и одна вѣра, одна овчарня Господняя (АЗР, IV, 154, 1596); ѡттолꙖ теж и церков всходнꙖꙖ ст0483аꙖ правдывыs взꙖла початок своs (Стрыйк., 412б); Гармонія альбо согласіе вѣры, сакъраменътовъ и церемоней святое Восточъное церъкви съ Костеломъ Рымъскимъ (Гарм., 169); ѡни сами держачыми сꙋть за правомъ на церкевъ тамошнию надаными (ККСС, 19б, 1615); книги всякие старого и нового закону такъ в науце школной яко и церкви потребъные ... друковати позволяемо (СДГВ, 78, 1633); для чогѡ в Цр0483кви восточной тꙋю Ѡфѣрꙋ принѡсимъ за Ст0483ыхъ (Сакр., 8б); предивное видѣніе феоѳана ѡ мꙋках і потопеню тых, которые вылучают ѡт церкви всходнее апслкое (Зб. 107, 178); розмышлꙖнꙖ на власные свꙖта светых божих водле порадку церкви восходное починаючы ѡт адъвенту (Зб. 255, 124б); на веснꙋ церковъ божаꙖ за спораженемъ дх0483а ст0483ог тое поселство ѡбходити постановила (Зб. 259, 536). 2. Будынак для правядзення праваслаўнага набажэнства. Се язъ князь великій Анофрей положилъ есми сіе еуангелье у нашемъ монастыри, въ церкви у святого Iоана Предтечи, на островѣ (АЗР, I, 27, 1399); збудовалемъ церковь въ имѣнью моимъ Смолевицкимъ (АСД, I, 6, 1507); естли бы шлꙖхтич чиих людеs пограбил на торгу, при церкви и на доброволноs дорозе (Ст. 1566 I, 94б); жона моя ... утекла ... будучи мне у неделю прошлую у черкви (АВК, XXXIX, 145, 1578); вчынилъ цэрковъ каменую в Полоцку свѧтое Софѣи (Рач., 300); был сход людей не мало подле тое церкви вышей помененое в року теперешнимъ тисеча пятсот осмъдесят втором (АВК, XXXVI, 314, 1582); выседевшы годъ и шесть недель. Маеть еще до году чотырикроть при церкви при костеле Ꙗкого набоженства христиꙖньского бꙋдеть покутовати и вызнавати Ꙗвныs грехъ своs перед всими людми (Ст. 1588, 403); ѡнъ собе монастыръ збꙋдовалъ и поставилъ напервеs цр0483ковъ (Патр. П, 89); было ѡдных церквеs триста в киеве (Царств., 77б); слово вырок в цр0483кви не своего часꙋ, которое могло быти на ином мѣстцю менованое (Зб. 261, 86); церков на горѣ в Херсоню змꙋровал Володимер (Стрыйк., 451б); Цр0483кви по всем Панствѣ бꙋдовали (Варл., 4б); отца Кирила о одомкненье церкви просилъ и роту на письме до прочитанья далъ (АВК, XVIII, 343, 1645); три панны пришли до ѡдное церкви длꙖ слꙋханꙖ литоргии (Зб. 107, 163б); принесли родители ѡтроча во церковъ (Зб. 259, 532); я стоялъ передъ церковью на цминтару и виделемъ, же тотъ Васько стрелецъ тотъ килимъ узявши изъ санокъ пошолъ (АВК, ХVIII, 473, 1669). 3. Увогуле храм. оу которых оуси цр0483кви и слоужбы болванске (Валх., 74б); не смели люди из города выходити къ цэркви помолитисѧ богу (Бава, 133); Iѡанъ златоустыи ... казалъ рыцерство выгнат з цр0483кви (Царств., 71б); были в силом при церкви два сынове гелиѡфни и фикгес свещенники (Бельск., 91б–92); потом тежъ вшол до церкви божои которꙋю збудовал ѡнъ намꙋдръшиs соломонъ (Алекс., 6б); такъ можетъ дш0483а вs нбснꙋю церковь ст0483ыхъ правдивого Iзр0483лѧ вsвойти (Мак., 346); Капище: Поганскаѧ церковs (Бяр., 63); Свѧтилище: Церковъ (Там жа, 145); хс ѡтправивши молитвы в церъкви, идет до кꙋпели около которое нꙖт притворов было (Зб. 255, 7); на тоs же горѣ збꙋдовал церковъ Соломон (Выкл., 14).
с. 232
Церлъ наз. Баннік. купили медведный шматъ на обице церловъ на выхондожене гарматъ (ИЮМ, ХIII, 77, 1699).
с. 233
Цермония гл. церемония
с. 233
Цернецъ наз. Тое, што і чернецъ. цернцов также до своей ереси первей лагодною мовою цесар потом моцю приꙖгал (Зб. 752, 73б).
с. 233
Цернеческий прым. Тое, што і чернецкий. Аврамиs ... покинꙋвши хижкꙋ и пꙋстынныꙖ забавы и цернеческиꙖ забавы ... пꙋстилсꙖ на выбавлене дꙋши ѡное (Зб. 752, 90).
с. 233
Церографъ гл. цырокграфъ
с. 234
Церокграфъ гл. цырокграфъ
с. 234
Церомонея гл. церемония
с. 234
Церуликъ гл. цыруликъ
с. 234
Церымонея гл. церемония
с. 234
Цесавый гл. тисавый
с. 234
Цесанье гл. тесанье
с. 234
Цесаревая гл. цесаровая
с. 234
Цесаревичъ наз. Сын цэсара. плакал ѡныs цесаревичъ и мовилъ (Зб. 82, 166б).
с. 234
Цесаревъ прым. ад цесаръ у 1 знач. поприсѧглъ их черес здоровье цесарево (Пак. Хр., 17б); даем што цесарево, цесареви а што бж0483ее то бг0483ꙋ (Бельск., 291б); Ѳеѡдор ... трафилсꙖ на вырок цесарев которыми прѣти хса бога правдиваг а хвалити балваны казалъ (Зб. 752, 314б).
с. 234
Цесарняя наз. Цэсарскі палац. до цесарнеи приехавши. там наиболшꙋю мел ѡхолодꙋ (Жыц. св., 53б).
с. 234
Цесаровая, цесаревая, цесарова, цесарявая наз. Жонка цэсара. зложылъ з ꙋрѧдꙋ его змовившысе з цесаромъ и цесаровою (Унія, 20б); потомъ чи не читал еси Ꙗкъ ѳеодосіѧ цесара и поулхеріи цесаровой о зложене гдеколвек вs земли италійской синодꙋ просил (Апакр., 144–144б); таꙖ цеcарова еꙋдоксина котораꙖ Iѡанна выгнала с костентинополꙖ третꙖг дн0483Ꙗ потомъ умерла (Царств., 71); ѡ тоs жонѣ его софиꙖ цесароваꙖ не вѣдала, и длꙖ тог тивериꙖ на панство залецала, иж мѣла надѣю жоною его быт по смерти мꙋжа своег (Бельск., 331); дали еs имꙖ елена Ꙗко першоs цесаревоs грецкоs (Стрыйк., 442); жона его свѧтобливаѧ цесареваѧ Ѳеодѡра, и сынъ еи благовѣрный Михаилъ, на маестатѣ цесарскомъ оусѣдши, ворота смѣлости православнымъ отворили (Каліст, I, 39б); ишла теж цесароваѧ з великим двором слугъ своих (Жыц. св., 52б); генрикъ крол вандалскиs з африки ... ѡт евъдѯии цесаровое вызваныs ... влоскую землю пустошыл (Зб. 752, 551); призванъ ест ѡт цесарꙖвое еѵдоѯие и феѡфила Алеѯандреиsского патриархи до цр0483огородꙋ (Пралог, 674б–675); цесароваѧ жена его бꙋдꙋчи неплоднꙋю, просила абы ей сн0483а ꙋ гд0483а бг0483а зsеднал (Зб. 82, 217).
с. 234
Цесаровна наз. Дачка цэсара. цесар казал их заразом зо всѣм родом до рима перепровадит, а потом ѡпꙋстивши иные сыны конста которые з цесаровны мѣл (Бельск., 258б); скоро цесаровнꙋ на палац замкꙋ херсонского вспроважоно (Стрыйк., 450б); на то рекла анна цесаровна с плачем (Там жа).
с. 234
Цесарский, цесарьский, цэсарский прым. Цэсарскі. знаменіто намъ есть ис права цесарьског иж пожегъци имають злою см0483ртію гинꙋть (Вісл., 25б); некотораѧ панна оу домоу цесарьскомъ выбрана емоу за жоноу ѡтдана (Жыц. Ал., 97); посполъ быхмо зъ его цесарскимъ маестатомъ и со всими паны хрестіянскими съ одного зъединачившися, хрестіянъ съ поганьскихъ рукъ выняли и столецъ закону хрестіянского очистили (АЗР, III, 132, 1520); кгды жъ ся такъ въ кожъдомъ праве заховываеть, и въ духовъномъ и въ цесаръскомъ, же тотъ, хто жалуеть на кого, маеть его тымъ правомъ доходити, подъ которымъ оный ... седить (КПД, 39, 1538); ꙋродилъсѧ королю Жыкгимонту сынъ с королевое Боны которому имѧ дано Жыкгимонт вторыи. а прыложывшы до того имѧ цэсарское Август. названо его Жыкгимонтъ Август (Рач., 349); я привожу и показую на подобенъство прикладъ и науку о томъ в праве цесарскомъ описаную (АВК, ХХ, 67, 1593); напервѣи заходніи всѣ панsства ѡт столицѣ цѣсарскои константинополскои ѡторsвалъ (Каз. Кір., 69б–70); подпираетъ розꙋменѧ своего тым, ижъ южъ столица цесарsскаѧ до царигорода была перенесена, але і то фоундаментꙋ не маетъ (Апакр., 118б); на листах посполитых при цесарском именю и его теж имꙖ кладено (Бельск., 205б); ѡт того цесарское вдꙖчное назвишко вщалосꙖ: бо в финихѣи цесарами зовут елефанты. длꙖ тогож теды и все потомство его цесарами сꙖ звало (Рым., 80б); по нем Михаилъ зs Амморій: а зась Ѳеофилъ сын его цесарскимъ дстоенствомъ справꙋючи, того жъ образоборского шаленства еще горѧчшими наслѣдовцами были (Калiст, I, 39б); теды му шляхецка вальность служить не маетъ и заживать правъ шляхецкихъ не може, и другие констытуцые и право цесарское, же чаровницу явную имать и до враду вести каже (АВК, XVIII, 311, 1630); подали емꙋ грошъ на котором былъ ѡбраз цесарскиs (Зб. 255, 115б); ꙋродою твоею сын цесарскиs ꙋведеныs и тебе за женꙋ мѣти прагне (Зб. 752, 57); абовѣмъ сн0483а цесарского ꙋже ꙋмерsлою молитвого воскресила (Пралог, 484б); мѣсту нашемꙋ ровни не мает, бо за гнѣвомъ цесарскимъ ѡбалены сꙋть (Зб. 82, 6б); наѡстаток жидове за часꙋ пх0483а хрста мѣли ѡбразы цесарскии на грошах (Выкл., 40б).
с. 235
Цесарское, цесарьское наз. Тое, што належыць уладару. ѡтдаите пsрото цесарьсsкое цесарю, а божъе богꙋ (Цяп., 31); даsте што цесарское цесарови, а што бж0483ог то бг0483ови (Бельск., 276).
с. 236
Цесарство, цесарьство, цэсарство наз. 1. Улада, праўленне цэсара, манарха. сталосе есть восмое лѣто цесарства цесарѧ римского и герода королѧ тетарьхи кгалилии (Пак. Хр., 16); по Тэѡдозыусе на цэсарство наступил МартиꙖн (Атыла, 181); часу цэсарства Августова сынъ Божыи воплотилсѧ (Рач., 295); ѡные першые панъства албо монархие, которые были передъ рымскимъ цесарствомъ сꙋть скажены (Унія, 33); по Ираклию встꙋпил на цесарство панствъ всходных сын его костантин (Бельск., 342); десперацѣи не выконавши на цесарствѣ ледве двѣ лѣте до манастыра встꙋпил (Стрыйк., 431); Владычество: Игемоніа, самодержство, гетманство, цесарство (Бяр., 211); гды сꙖ пророчество его сполніло, а на цесарствѣ вѣрꙋ ст0483ую, выкоренит хотел, ѡн ему ѡрацыю жалобную напісал (Жыц. св., 65б); Феѡдосиs великиs по валенъсе незбожномъ Ариане, на цесарство римское ꙋстꙋпилъ (Пралог, 663б); цесар на цесарство ѡтц0483а его до армениs впревадил (Зб. 752, 19); в коротком часѣ здоровъѧ своего позбꙋдеш, и цесарства ѡтстрадаеш (Зб. 82, 192б). 2. Тэрыторыя пад уладай цэсара, манарха. цесарьство грецке были велми сказили (Валх., 75б); за его сѧ ... великаѧ часть всхѡдных панствъ ѡт цесарства римского з болшою нижъ перед тымъ коли шкодою оторвала (Апакр., 124).
с. 236
Цесаръ, цесарь, цэсаръ наз. 1. Цэсар. избранъныs цесарь Римъскиs и навышъшыs король (КСД, 1138, 1517); Максимиліянъ избранный цесаръ и найвышшій король Римскій (АЗР, II, 132, 1520); онъ хочетъ слати пословъ або посланцовъ своихъ до братьи нашое, Каролюса цесаря Римского и до Фердинанда архикнязя Ракуского (АЗР, II, 323, 1533–1538); на самым до волоское земли втѧганю нѣшто люду Валентынѧнина цэсара засело было теснины або ужыны дорог (Атыла, 220); по смерти ТивирѣꙖ цэсара был цэсарэмъ Гаиѡсъ (Рач., 295); юж римом цѣсарѣ не бꙋдꙋт владати, Ꙗко нн0483ѣ видим иж не владнꙋт (Каз. Кір., 132б); тогды цесар римскиs ꙋ великоs мл0483ти был з витовтомъ (Патр. К, 57); гисторик теж ницета Авицена пишет ѡ цесарех римских (Зб. 261, 209); ѡбачивши потом римлꙖне, счасте сталост и вымовꙋ ростропнꙋю июлиевꙋ выбрали его вси за монарха то ест цесара першого (Бельск., 189); ѡног часꙋ панство римское было под цесаром Авгꙋстом (Стрыйк., 513); был тоs цесар августъ запалчив и гнѣвлив велми (Рым., 81б); Артоѯерѯесъ: ... Особливое имѧ крѡлев Перских, Ꙗк и Кесаръ, Римsских цѣсарѡв (Бяр., 236); Авгꙋст цесаръ римскиs хот пышные, еднак же до нашое речи служачие слова вырекъ (Зб. 259, 166б). Параўн. кесаръ, цезаръ. 2. Манарх, уладар. цесар[ъ] Турецъкій прислалъ до насъ и просилъ тыхъ паробъковъ Каѳинъскихъ (КЗ, 1480, 347); цесарь татарскій то оуставил (Валх., 90б); цесаръ Турецъкій былъ на тотъ часъ въ земъли Персидской на войне (КПД, 12, 1538); братъ его млсти молодший на дворе наяснейшого цесара Хрестиянъского служи (АВК, ХХХVI, 429, 1590); вынессѧ ... над цары цесары и кнѧжета (Унія, 35); емꙋ цесаръ тꙋрецкій патріаршество хотѣл дати (Апакр., 89б); тых то пытает цесар коли ему бꙋдет ѳортуна (Наб. тур., 21); там же на знак вѣчныs поставил два слꙋпы каменные которие еще и тепер сꙋт под моцю цесара хрестиꙖнског (Бельск., 91б); Володимер ... выправил послы свои до Костантина и ВасилиꙖ цесаров грецких (Стрыйк., 450); слышачи цесар дариs пытал ихъ ѡ способѣ и ѡ кшталтѣ алеѯандровом (Алекс., 7); котораꙖ за мꙋжа своего феѡфила цесара грецкого ѡбразоборцꙋ тым порꙖдком благала (Дыяр., 172б); потреба прикладовъ марнотравъныхъ людеs з гисториковъ приводити, ѡныхъ цесаровъ всходнихъ и заходнихъ (Зб. 259, 347б). 3. Народжаны праз кесарава сячэнне. Кіесоръ, Лат: Цѣсаръ, Выпороток ѡт выпоротѧ матки зs живота названs ест (Бяр., 286).
с. 236
Цесарьский гл. цесарский
с. 237
Цесарьское гл. цесарское
с. 237
Цесарьство гл. цесарство
с. 237
Цесарявая гл. цесаровая
с. 237
Цесля гл. тесля
с. 237
Цессия, цессыя наз. Уступка, перадача правоў на што-н. указано пры томъ цессыю и интромыссыю, то естъ зступенье зъ права своего и ввезанье въ тые добра (Арх. ЮЗР, VIII-5, 344, 1606); отецъ Никодимъ одержавши отъ насъ тое архимандритство и на тыи села ... цессію монастырови Виленскому учинивши (АЗР, V, 11, 1633); року ах0483лз мца юля к0483 дня. Цессія добръ монастырови Антоній а братство (ИЮМ, IХ, 316, 1637); знову цессиа другая от помененых Гаврила, Федора и Яна Покладовъ за консенсомъ короля (АВК, ХХХIV, 285, 1663).
с. 237
Цесть гл. тесть
с. 238
Цетваръ гл. цытваръ
с. 238
Цетимъ наз. Прадстаўнік старажытнай народнасці. цетимове сꙋт цитиове, ѡт которых мѣсто ципрійское (Выкл., 10).
с. 238
Цетнарство наз. Узважванне. змовилъ ... бурмистръ могилевъскій человекъ трехъ на цетнарство (ИЮМ, IV, 144, 1686).
с. 238
Цетнаръ, цейтнаръ, центнаръ, цетнеръ наз. Цэнтнер. продавати мають ... желѣзо, олово, мѣдь, цынъ, мосяжъ и иншые рѣчи таковскіе центнаромъ (АЗР, I, 180, 1498); купцы чужые оприч ярмарку под тую меру продавати мають ... железо, олово, медь, цыну, мосяж и иншые речы таковские – цеитнаром (ПГ, II, 155, 1498); купци чужіи подъ тою мѣрою будуть куповати: ... желѣзо, олово, мѣдь, цину, мосяжъ и иншіи такіи жъ рѣчи центнаремъ (АЗР, II, 77, 1510); дали суть ему седsмъдесѧтъ цетsнеревъ сребра (Скар. КС, 21); на справлене каменей цетнаровъ ку оной вазе пинской мають грошей нашихъ с той сумы аренды своей пятънадцать копъ грошей наложити (Пін., 87–88, 1551); продавать повинны ... сѣкеры, ножи и иные таковые рѣчи центнаромъ (АЗР, III, 257, 1580); Михайло Савинъ, мѣщанинъ Менскій, провади съ Кролевца соли лаштовъ аі0483, олову цетнаровъ ді0483 (АВК, ХIV, 649, 1599); в нашоs земли рꙋскоs Ꙗко теж и в полщи континар, ѡн зоветсꙖ цетнар, в котором каменеs три важит, всꙖкож ѡныи камени вагою собѣ не ровни сут, водле повѣтꙋ еднак (Бельск., 326б); Талантs: Цетнар, вага ѡ х0483 корон (Бяр., 315). Параўн. континаръ.
с. 238
Цетно прысл. Раўнаважна. Подобитsсѧ, видитsсѧ, ді0483. Згодно естs, едностайно ест, цетно ест, ровно ест, слꙋшне ест, годитъсѧ, пристоитъ (Бяр., 214).
с. 238
Цетревъ наз. Тое, што і тетеря. купили ... цетревя двое дали асм. осмнадцать (ИЮМ, I, 35, 1679); еще цетревъ одну дали осм. шесть (ИЮМ, V, 129, 1688).
с. 238
Цехмистровство, цехмистрство наз. Пасада начальніка цэха рамеснікаў. тымъ цехмистровствомъ радить и справовать маетъ (ИЮМ, VIII, 408, 1625); позволили на цехмистрство кгарбарское (Там жа); на воли братіи будетъ хоть и колко рокъ одинъ будетъ справовати цехмистровствомъ (Там жа, 411).
с. 238
Цехмистровъ прым. ад цехмистръ. скринка брацкая для сполного зебраня приходовъ маетъ быть у зхованю цехмистровомъ (ИЮМ, VIII, 334, 1615).
с. 239
Цехмистрство гл. цехмистровство
с. 239
Цехмистръ наз. Начальнік цэха рамеснікаў. тое добре сведомы люде добрыи Тишко Борисовичъ ... а Иванъ Ходоровичъ, цехмистръ кушнерски (АСД, ХI, 5, 1549); абы Iамъ цехмистръ о нимъ сведецство далъ (ИЮМ, ХХХII, 160, 1578); дал по собе Сасин рукоемъство Яна цехмистра до уищеня права (АВК, ХХХIХ, 179, 1579); били намъ чоломъ ... цехмистры братству розныхъ ремеселъ (АЗР, IV, 38, 1591); жаденъ зъ насъ, мистръ и кождый братъ которогоколъвекъ ремесла нашого учъня тутъ урожоного въ науку безъ ведомости цехмистра нашого, отъ насъ на то зъгодне обраного, не маетъ прыймовати (ИЮМ, VIII, 331, 1615); папѣру купили либру на картки и на карты цехмистромъ, подаваные въ цехи на схажку (ИЮМ, I, 45, 1679); паномъ цехмистромъ кушнерскимъ за ворота, и зъ ремесниками, а наше кготы и гвозде, золот. тридцать два (ИЮМ, I, 166, 1681); Григорій Агапоновичъ, цехмистръ ковальскій на Дубровне, далъ золот. пять (ИЮМ, II, 6, 1683); одебрали цыншу зъ ряду резницкого отъ цехмистра Никиты Белаго золотыхъ двадцать пять (ИЮМ, III, 9, 1685); дали цехмистру резницкому за дрова зол. тры и осм. десеть (ИЮМ, ХI, 122, 1697); за писане инотестенцый до цехмистровъ, гды оправовали мушкеты, дали Ларку, подписку, полталера (ИЮМ, ХII, 30–31, 1698); зъ ряду резницкого отъ цехмистра Грыгорія Бутомы отобрали цыншу за рокъ (ИЮМ, ХIII, 13, 1699); з росказаня п. войта заплат. за пистолеты цехмистру слесарскому (ИЮМ, ХVII, 25, 1710); за приробенне пистолета Семену, цехмистру, дали талеры три (ИЮМ, ХVIII, 38, 1710).
с. 239
Цехованый дзеепрым. ад цеховати. естли дей тая бочка соли будетъ цехована и ты дей мыта не бери (АВК, ХVII, 180, 1539–1540); торговецъ, принес ведомост, иж дей мы на рынку обачили быть мераючы Ѳедка Андреіавича локтемъ не цехованымъ, купуючы полотно (ИЮМ, ХХХII, 175, 1578).
с. 239
Цеховати дзеясл. Меціць, кляйміць. Знаменꙋю: Ѡзнаймꙋю, значꙋ, знати даю, цѣхꙋю (Бяр., 52).
с. 239
Цеховый прым. ад цехъ I. сермяжники и ноговичники ... всѣ справы свое цеховые посполу у одномъ собранью своемъ отправують (АСД, I, 158, 1582); за прозьбою учтивого Войтеха Здановича, мѣщанина Виленского, мистра цехового ремества швецкого, позволили есмо ... домъ ... збудовати (АВК, ХХ, 106, 1594); обачивши Ꙗвный фалшъ на потом, не всемꙋ што цеховые дѣепісовы братьѧ за правдꙋ в дрꙋкъ поустѧтъ, вѣрити боудешъ (Апакр., 118); кром воли ведомости и позволенья их брати своее цеховое ... до инших церемонии ... примушають (СДГВ, 29, 1598); они люди релии кгрецкое ... брати своее цеховое ... чотыри тысячи золотых полских быть перед судом ураду ратушънего менили (Там жа, 30); потомъ брацство маетъ перепросить, въ реестръ се цеховый вписавшы, до скринки брацкое, водлугъ баченя брацкого, грошми дати (ИЮМ, VIII, 332, 1615); устне прошоный о подписъ руки до тое протестаціи, самъ не умѣючи, яко братъ цеховый, Андрей Бодало (АВК, VI, 280, 1637); за попущенемъ бж0483іим що хотѣлъ то броил. людеs ꙋбогих [на полі: справы ꙋніатскіи] вшелꙖкого станꙋ так в братствах церковных, Ꙗк и вs рядах вшелꙖких сꙋдовых и цеховыхъ бꙋдꙋчих (Дыяр., 164); меду взяли въ дворе цеховомъ кушнерскомъ кгарцовъ семъ (ИЮМ, III, 38, 1685).
с. 240
Цехъ I наз. Гарадская арганізацыя рамеснікаў адной прафесіі. на ремесники всякіе цехи черезъ воеводъ и старостъ нашихъ, а при нихъ черезъ врядъ местъскій поставены будуть (КПД, 474, 1568); иж, дей я, маючи от них в порученю и в заведаню своемъ цех кушнерский и будучи пилнымъ перестерегачом того, абы кождый кушнер под ведомостю моею был (ИЮМ, ХХХII, 268, 1577); шапочники ... цеху ихъ шапочницкого явне есть оказали привилей свой цеховый отъ славное и светое памети короля его милости Стефана (АСД, I, 158, 1582); абы кождыs гсдръ домовыs наsмита роботега и наsмичку свою в местех наших гсдръских передъ цехомъ где естъ право маsдеборское ... ѡ нихъ самыхъ и ѡ житью ихъ ведомость чынити, и до реsстрꙋ врꙖдового вписати повини будꙋть (Ст. 1588, 507); цѣхове и поспольство, выступивши вси спольнѣ съ прозьбами своими, просили пана Горновского, жебы имъ на тотъ урадъ бурмистровскій зъ стороны лядской Андрея Слупского, а зъ стороны руское Яна Бѣлковича были обраны (АВК, VI, 27, 1589); греческой релѣи люде мимо давный звычай ѡт оурѧдовъ, ѡт цеховъ, ѡт ремеслъ ѡт стрихани (Апакр., 208); въ цехахъ ремесла кождого и въ мѣстскихъ обходѣхъ людей греческой вѣры папежницы ровной зъ собою чести и вольности, яко первѣи бывало, заживати не допущаютъ (АЗР, IV, 193, 1599); ходилъ есми я возный ... на ратушъ до прыслуханья справы у суду гайного цеху кравецкого зъ цехомъ чоботарскимъ, шевецкимъ (АВК, ХХ, 168, 1601); прыкладомъ иншыхъ местъ и местечокъ его кор. млсти, цехами и брацствы розмаитыми упривилеваныхъ и наданыхъ (ИЮМ, VIII, 331, 1615); на врадѣ господарскомъ кгродскомъ ... старшіе цеху кушнерского Виленского оповѣдали (АВК, VIII, 236, 1619); Съдрꙋжество: Цехs, брацство, сполътовариство кꙋ складкам (Бяр., 163); папѣру купили либру на картки и на карты цехмистромъ, подаваные въ цехи на схажку (ИЮМ, I, 45, 1679); шафаремъ цеху швецкого за одинъ брусъ дали полталера (ИЮМ, II, 217, 1684); зъ цеху швецкого отобрали таляровъ штукъ двадцать (ИЮМ, VIII, 9, 1691); наняли человекъ сто на сторожу до всихъ брамъ, жебы сотъни и цехи не ходили на варту (ИЮМ, ХI, 123, 1697); заплатили за пиво гарцовъ десять, набраныхъ на ратушъ розными часы зъ цеху кушнерского (ИЮМ, ХIII, 17, 1699).
с. 240
Цехъ II, цеха наз. Метка, кляймо, пячатка. я вышей писанный Юри Станковичъ свой цехъ приложилъ къ сему моему листу (АСД, VIII, 127, 1524); абы были бочки въ одну мѣру уроблены, и подъ цехомъ нашимъ, и желѣзною обручью збиты (АЗР, II, 196, 1529); отъ сего часу быти маетъ мера, полубочокъ ... которая будетъ вымерена отъ пана воеводы ... и на ратушъ подъ цехомъ дана (КПД, 153, 1547); правдиве ли таковой знакъ и образъ кролевскій на собѣ носѧтъ: чили наложеной фалшивой цехи ставаютъ причиною оучителевъ працы если дивѧтъсѧ маистрове, и если ганѧтъ (Мак., 321); Знаменіе: Знакъ, пѧтнѡ, знамѧ, цѣха, або знаменик (Бяр., 52); петно албо цехꙋ на дш0483и незмазанꙋю чинѧтъ (Сакр., 2б); якъ приказалъ панъ войтъ вызчыть кобылъ цехомъ, пляцовымъ за працу дали асм. осемъ (ИЮМ, I, 43–44, 1679).
с. 241
Цецера гл. тетеря
с. 241
Цибулный гл. цыбульный
с. 241
Цибуля гл. цыбуля
с. 241
Цивилиховый гл. цвилиховый
с. 241
Цивунецъ гл. тивунецъ
с. 242
Цивунщина гл. тивунщина
с. 242
Цивунъ гл. тивунъ
с. 242
Циганинъ гл. цыганинъ
с. 242
Циганъ гл. цыганъ
с. 242
Цидовати дзеясл. Перадаваць права на маёмасць другой асобе. даю, дарую ... вливаю и цидую (АЮЗР, II, 79, 1632).
с. 242
Цидула гл. цедула
с. 242
Цилицианинъ наз. Прадстаўнік старажытнай народнасці. тарсіане и цилицiане почали ихъ наследовати (Валх., 56).
с. 242
Цилость гл. целость
с. 242
Цимбалъ наз. Званок. был бым Ꙗко цимбал брꙖцꙖꙖ (Зб. 261, 158); Колокол: Цимбалъ, дзвонок (Бяр., 65).
с. 242
Цимбалы, цымбалы наз. Цымбалы. людие израилевы ... гꙋдѧху бо на гуслехъ на смыцехs на цимsбалехъ и на трубахъ и бубнехъ (Скар. ДЗ, 76–76б); постановили левитове ... спеваки, емманъ, асафъ и еѳамъ на цымбалех мѣдꙖных играючыи (Біблія, 367); новꙋю пѣснь поетъ Бг0483ꙋ ... на стрꙋнахъ дш0483ъ розꙋмныхs и сꙋптелsныхъ мыслій и цимбалахъ ласки Бж0483еи (Мак., 372); реклъ Дв0483дъ кнѧжатѡмъ абы постановили з братьи своей играчи на инстрꙋментехъ мꙋзыцкихъ на ѱалтырѧхъ и гꙋслехъ и цимбалехъ (Хран., 250б).
с. 242
Цимбръ, цымбръ наз. Прадстаўнік старажытнай заходняй еўрапейскай народнасці. тѧгнувшы войском калетаны ... цымбры, и прусы воевали (Атыла, 214); Гомер иафетов сын дрꙋгиs ѡт которог идꙋт нѣмцы и цимброве (Бельск., 11); кгормы, з тых цымбров и кготов правдиве а неѡмилне певною енеалекгиею пошли (Стрыйк., 420б).
с. 242
Цимерманъ наз. Цясляр. былъ кролемъ, паномъ, по старомꙋ ковалемъ, шевцемъ, цимерманомъ (Лям., 16).
с. 242
Цимецъ гл. тимецъ
с. 242
Цинамонъ гл. цынамонъ
с. 242
Циноварь наз. Драконава кроў, кiнавар. ествы что помогають семꙋ ... Ꙗдра шишечныѧ и циноварь великіи. ѡрехи индеискіи (Арыст., 210).
с. 242
Циновый гл. цыновый
с. 242
Циномонъ гл. цынамонъ
с. 242
Циншовый гл. цыншовый
с. 243
Циншъ гл. цыншъ
с. 243
Циотка гл. тетка
с. 243
Циприйский прым. Тое, што і кипрский. цетимове сꙋт цитиове, ѡт которых мѣсто ципрійское (Выкл., 10).
с. 243
Циприсъ наз. Кіпарыс. Вираѳs: Стꙋднѣ, або оумовы, аб чистост, циприс (Бяр., 257).
с. 243
Циркель, цыркель наз. 1. Цыркуль. полъчварта локтя сукна ческого шарого, циркелъ, прасъе, ножици (АВК, ХХХIХ, 79, 1578); двѣ тот цыркел ноги мает, бозство и чловеченство (Зб. 259, 542). 2. Круг, кола. только дей друкъ формѣ и въ цирклю своимъ бываетъ (АВК, VIII, 445, 1588); естъ цр0483ковъ ѡкрꙋжным ѡбведена и ѡбварована цырклемs, ѡт которого слова и етімонъ свой, то естъ, выводъ маетъ (Бяр., 219); беда томꙋ которыs за ѡкресленемъ и колъкомъ того цырклю не наsдꙋетсѧ (Зб. 259, 542).
с. 243
Циркумстанция, циркумстанцыя наз. Збег абставін. циркꙋмстанцыи потреба ... зас может быт и злыs и добрыs (Зб. 261, 125); съ тыхъ всихъ звышъ выражоныхъ околичностей и циркумстанцій на око видомо есть (АВК, ХV, 512, 1686).
с. 243
Цирографъ гл. цырокграфъ
с. 243
Цирокграфъ гл. цырокграфъ
с. 243
Цируликъ гл. цыруликъ
с. 243
Цирюльникъ гл. цырульникъ
с. 243
Цисавый гл. тисавый
с. 243
Цистерна, тестерна, цыстерна наз. 1. Вадасховішча: Сꙋсѣкъ: Цистерна, Ꙗма, ровs и създа сꙋсѣки водам (Бяр., 161). Параўн. кистерна. 2. Цыстэрна. шест лет в цыстерне сухои седел (Жыц. св., 105); шест лет в тестерне сꙋхой седелъ ст0483ый афонасий (Пралог, 636б).
с. 243
Цитара наз. Арфа. новꙋю пѣснь поетъ Бг0483ꙋ ... на цитари (Мак., 372); Кінира: Цитара, гарфа (Бяр., 287).
с. 243
Цитариста наз. Арфіст. Гꙋдецs: Арфіста, цитаріста (Бяр., 32). с. 243
Цитий наз. Прадстаўнік старажытнай народнасці. цетимове сꙋт цитиове, ѡт которых мѣсто ципрійское (Выкл., 10).
с. 243
Цитованый гл. цытованый
с. 243
Цитовати гл. цытовати
с. 243
Цитра гл. цытра
с. 243
Цицка гл. цыцка
с. 244
Цицокъ наз. Сасок. Сосецъ, а: Цицокъ, ки, цицка (Бяр., 153). с. 244
Циянинъ наз. Прадстаўнік старажытнай рэлігійнай секты. были еретицы ѡбрыдливыи которые его за патриархꙋ своег мѣли, а звалисꙖ циꙖнами (Стрыйк., 413).
с. 244
Цло наз. 1. Пошліна, мыт. ѡнъ въстановилъ цло новое на мосту, едꙋчи до Лива, и за то подданыхъ кнегини ее милости грабить (КСД, 693, 1511); маеть давати отъ кождое телеги ... по дванадцати грошей, и надъ то старого цла по двадцати грошей отъ кождое комяги (АЮЗР, I, 78, 1529); беруть тежъ Радивилове часу зимы отъ приходневъ и дмовниковъ ... цло незвыклое по два гроши (АСД, I, 25, 1536); цло ѡтъ него водлугъ ꙋѳалы соsмовое ... выдавати росказали (КЛС, 14б, 1536); местечка села ... ѡт апелꙖцыs вшлеꙖких поборов мыт цэл ... волными чинимъ (Прыв., 109); людемъ купецкимъ ... на тые торги, отдавши цла звыклые, вольно пріѣхати (АЗР, III, 206, 1577); черезъ целниковъ цла новоподвышоные браны были тымъ способомъ: Напервѣй отъ всякихъ едвабныхъ рѣчей, золотоглавовъ и крамныхъ товаровъ (АЗР, IV, 249, 1605); универсалъ ... на цло сольное выданый, ку актыкованью ... подалъ (АВК, IV, 25, 1665); о цло шеляжное и чоповое на сиверскую горелку (ИЮМ, II, 170, 1684). 2. Мытніца. который на тотъ часъ цло отъ господарини ее милости засе у Меречу заведалъ (АВК, ХVII, 364, 1540–1541); кгды пріехалъ до Могилева жыдъ Ицель администраторъ цла старого ... сена купили зъ рынку возъ одинъ (ИЮМ, VIII, 52, 1691); за прошлы рокъ обецали дать пану администратору цла новоподвышоного за горелку (ИЮМ, Х, 48, 1695).
с. 244
Цментаръ гл. цвинтаръ
с. 244
Цминтаревый, кминтаровый, цментаровый прым. ад цминтаръ. сивыхъ цминтаревых квѣтковs, и самой см0483рти вытѧгаючи (Паўуст., 2б); тры особы ... у воротъ кминтаровыхъ, учынивши якись непотребный крыкъ, повтурне зъ мушкетовъ стрѣляли (АСД, I, 274, 1633); осѣлость цментарова барзо щуплая на каплана, лечъ отецъ протопопа обѣцалъ прикупити на церковь и розширити мѣшканъе (Там жа, 281, 1637).
с. 244
Цминтаръ гл. цвинтаръ
с. 244
Цмынтаръ гл. цвинтаръ
с. 244
Цнота наз. Цнота. онъ завжды, зъ особливыхъ цнотъ своихъ, не былъ вмѣшканъ службъ нашихъ земскихъ противу непріятелей нашихъ (АЗР, I, 365, 1505); полꙖмидес ... был моцныи во цноте и в силе валечнои (Троя, 15б); [волности] ... ѡбецуем и слюбуем во всих их положенѧх ѡбычаех и артыкулех з ласки с цноты и щедрости нш0483ое ꙋмыслили есмо потвердити и вмоцнити (Ст. 1529–Ф, 2); зо всихъ справедливыхъ цнотъ вмиловавшы малъжонъка моего ... дарꙋю и записꙋю малъжонъкꙋ моемꙋ ... двесте копъ грошеs (КВС, 607б, 1552); онъ будучи у двора нашого при его милости на службахъ нашихъ при канцлереи нашой у вѣрѣ и въ цнотѣ есть дознанъ (РПП, 199, 1557); хоругов ... мають заховати подлуг цноты и повинности на хоружыхъ належачое (Ст. 1566, 20б); водле цноты и годности каждого а ꙋподобанꙖ нш0483го без завады артыкулов в статуте коронномъ ѡ кнꙖжатох ѡписано (Прыв., 110б); ѡна сама абы тэж также пры собе тисечу мѣла, ѡдно жебы вси были ѡсобливое цноты и чыстости (Атыла, 213); так ѡнъ бачечы цноту его и доброе заховане вчынил его в себе маршалъком (Рач., 310); где цнота собе, ѡбрала ѡселость, Тамъ ростропъ естъ до всего, и мꙋжьскаѧ смелост (Ст. 1588. Рымша); ѡн бачечы цнотꙋ его и доброе заховане вчинил собе ег маршалкомъ (Патр. П, 90); миловати приꙖтелꙖ ест реч прирожонаꙖ, але миловати неприꙖтелꙖ ест цнота (Зб. 261, 249); Ꙗ емꙋ ꙋфам Ꙗко здоровю своемꙋ бом его вѣры и цноты добре свѣдом (Стрыйк., 626); вторый пожиток естъ, Прымножене ласки бж0483ой оутвержающеи и оукрѣилѧющеи нас въ вѣрѣ, в надѣи, и любви, и в иншихъ цнотахъ (Навука, 36); цноты дорога, вs которꙋю пойти зезволѧешъ, хотѧ естъ тѧжкаѧ и прыкраѧ, еднакъ, толко бым з тобою былъ, лацнаѧ и вsдѧчнаѧ бꙋдетs (Варл., 27); Бл0483годѣаніе: Добродѣйство, цнота (Бяр., 5); живот непокалꙖныs черезъ цноты набываетсꙖ (Зб. 259, 382б); треба теды великихъ цнотъ, кто хощетъ быти капланомъ, абы моглъ годне свой оурѧдъ ѡтправовати, и людемъ свѣцкимъ прикладомъ быти (Зб. вып., 52).
с. 245
Цнотливе прысл. Цнатліва. которые то съ предковъ своихъ предкомъ и отцу его королевской милости, и тежъ его милости самому добрѣ и цнотливѣ заслуговали (АЗР, III, 14, 1547); (его) милость то в себе розумеючи и важечи цнотливе верныи а пильныи послуги сприяючие своего велебного прелата князя Язофа Ясенскаго на то его милость позволилъ естъ рачилъ (АВК, ХХ, 45, 1548); будучы мне вознымъ маю верне справедливе цнотливе и побожне ѡтносити на том врꙖде заховатисѧ (Ст. 1566, 43б); Трыщан служыл дворно и цнотливе (Трыст., 18); небощикъ отецъ мой былъ добрымъ человѣкомъ и людемъ добрымъ пристойне и цнотливе заховалъсе (АВК, VIII, 454, 1588); присегаю панꙋ богꙋ, в троsцы единому на томъ, ижъ Ꙗ ... маю веръне, цнотливе, побожне, и справедливе, на томъ врꙖде заховатисе (Ст. 1588, 134); продъкове ваши ... великим кнѧземъ литовскимъ завжды веръне цнотливе зычливе ... служили (КЛС, 120б, 1597); што сѧ тычетъ премыского и лвовского влдковъ, тыхъ Ꙗко оуцтиве оурожѡных, цнотливе и побѡжне живоучихъ, добре сѧ справоуючихъ, вs одправованsю пастырского оурѧдꙋ ненаганеныхs (Апакр., 86б); ꙋчинил теды иезекиꙖ все штосмы повѣдали по всей июдѣи: и справовалсе цнотливе а побожне (Біблія, 503); тоs се цнотливе заховал, вs ꙋприsмости серца своего напервеs: и ведлуг законꙋ бж0483ого през моsсеꙖ ꙋстановеног, постꙋповал (Бельск., 129–129б); шлюбꙋючи емꙋ мꙋжне а цнотливе за его ѡтчизнꙋ противко неприꙖтелеви сꙖ заставꙖт (Стрыйк., 478); если сѧ они сами цнотливе ховают и побожно живоут (Каліст, II, 257); чловѣк теды хрестиꙖнскиs ... мает цнотливе верити (Зб. 259, 550–550б); оучинилъ теды езекіѧ все што мы повѣдали, и справовалсе цнотливе а побожнѣ (Хран., 343б).
с. 245
Цнотливецъ наз. Цнатлівы чалавек. Антоній был родом зъ египтꙋ, выхованыи цнотливец и пенкне оу славных родичов (Жыц. св., 41).
с. 246
Цнотливый прым. Цнатлівы. Исусъ мужъ богобоиныи справедливыи мудрыи смелыи силsныи цнотливыи (Скар. IН, 1б); ознаймимы имъ обычаи ласки нашое такъ, якъ тогдыжъ и мудрый а цнотливый мусить похвалити (АСД, I, 13, 1522); всякіе учинки цнотливые, которые зъ обычаевъ людскихъ походятъ и бываютъ въ заховалостяхъ ихъ дѣланы ... вѣрнѣ а стале доконають (АЗР, III, 15, 1547); братъ мой ... в потребахъ моихъ, яко на цнотливого брата залежитъ, мне заделывалъ (АВК, ХХI, 76, 1555); видѣлъ есми ку собе цнотливое а верное захованье въ малженствѣ жоны моей милое Ганны (АВК, ХVII, 406, 1556); ѡпекун взꙖвшы дети маеть их в добром и в цнотливомъ выхованъю и наꙋках мети (Ст. 1566, 77); в тот часъ Этэреусъ, сын королѧ анкгельского, млоденец хорошыи, цнотливыи и добрых ѡбычаев почалъ сѧ старать в малъженство ѡ Уршулю, брытанского королѧ дѣвку ѡдиначку (Атылѧ, 212); нам цнотливым словом своим прырекли, здаючысе на розсудокъ нашъ (АВК, ХХХVI, 332, 1582); абы тые за неꙋчъстивые справы свои слꙋшное каранье, а цнотливые пристоsнꙋю заплатꙋ ѡтносили (Ст. 1588. Прадм.); был теж межи ними ѡдин цнотливыs слꙋга пана своег затаил из сыном его (Бельск., 173б); там своего цнотливог живота доконал нагле (Стрыйк., 456); мѣлъ зась оу себе ѡдного радного Пн0483а цнотливого и вs вѣрѣ до Бг0483а, и вs иншихъ цнотах велце знаменитого (Варл., 136); Бл0483гъ: добрый, цнотливый, мꙋжный (Бяр., 3); славы хотѧчаа з своих справъ цнотливых панна згинꙋла (Зб. 107, 117); также и грѣхъ ѡтменꙖет чл0483ка чинит из цнотливог и доброго нецнотꙋ (Зб. 259, 273); барзо бꙋдꙋчи цнотливою, на слꙋгꙋ своего погнѧнꙋвши, помыслила зs нимъ грѣхъ телесныи исполнити (Зб. вып., 41). Параўн. цный.
с. 246
Цный прым. Тое, што і цнотливый. звыклисмы ся заховывати водле правъ ... противъ цныхъ а верныхъ подданыхъ нашихъ (КПД, 431, 1567); до костела панны Марыи, которыи был тот цныи бискуп збудовал, утекли (Атыла, 210); васъ цное рыцеръство жалꙋемъ (Бер. саб., 14б); до вм0483 млстивыи пн0483ове сенаторове и цныи корꙋны полскои и вел кз лит рыцерство тоую тоут прозбꙋ и оупоминанье чинимо (Апакр., 215б); Добродѣтелный: цнотливый, цный, албо добрый, оучтивый, почесный (Бяр., 34); то чуючи ѡн цныи члкъ пошол до кролѧ, и ѡного вѧзнꙖ собе упросил (Жыц. св., 107б); межи иншимъ привели цныꙖ ѡные слова свꙖтого которие мовлены были до каина ѡ забитию АвелꙖ (Пралог, 648); ст0483ыи ... ведлуг цных своихs справъ ѡтплаты сꙖ ѡт справедливого бг0483а слꙋшне сподѣвают (Выкл., 113).
с. 247
Цо займ. Што. ѡ всѣхъ тых рѣчох вамъ розговорити, цо сѧ дѣе Полоцкому мѣсту ѡт ваших рижанъ несправедливости (ПГ, I, 202–203, 1459); выехал крол цидрасъ и кроль ѳилен с оным людом цо был со кресты (Троя, 53); цо повѣдають, жебы ставы чотыры на кгрунтѣ князя Вишневского на рѣтцѣ Серетцѣ и на другой на рѣцѣ Серетѣ засыпалъ (АСД, I, 112, 1546); ижъ цо уродзоной Станиславъ Довноровичъ верне намъ милой билъ чоломъ на сейме вальномъ Варшавскомъ (АВК, ХХIV, 282, 1565); тобѣ потомъ сн0483ꙋ мой цо далей чинить маю (Хран., 42б).
с. 247
Цоклеаръ гл. цекляръ
с. 247
Цолованье гл. целованье
с. 248
Цонцертъ наз. Тое, што і концертъ. За спеване цонцертовъ спевакомъ братскимъ (ИЮМ, ХIII, 81, 1699).
с. 248
Цорка, цурка наз. Дачка. Валькеръ ѡт цꙋръки своее, весполокъ зъ Вольѳананъкомъ передъ моsстатомъ нашимъ стали (КСД, 1043, 1522); сн0483ове их Ꙗко новосажоные лѣторосли ... цорки их оуродивые преꙋкрашенные (Каз. Кір., 38б); жито пожали и малжонку его пана Яна Совкговича и цурку его збили (АВК, ХХХ, 291, 1604); за живота моего цорку мою старшую, панну Ганну, за чоловѣка зацного освѣцоного ... въ станъ святый малженства выдалъ (АСД, VIII, 133, 1606); съ которыми двема жонами сплодилъ сыны и цорки (АВК, ХVIII, 208, 1607); котораꙖ справа ... прыточыла ѡт жалобливых цорокъ небожчыка скарбного (ККСС, 71б, 1615); другая половица маетности лежачое и рухомое маетъ належати ... на цорки: Александру, Марыну (ИЮМ, ХХI, 448, 1626); Мѡѵсей сынъ цорки фараѡновой вs егѵпетской наꙋцѣ бѣглs (Мак., 397); ѡтправоваласе справа ... цꙋрекъ Конъстанъцыи и Изабели (КАР, 15б, 1646); Зелко Алексанъдровичъ покладалъ передъ нами декретъ суду ... з докладомъ ихъ милости паненъ цорекъ и пановъ опекуновъ ихъ милости (АВК, ХХVIII, 334, 1647); Дщеръ, и дщи: Дочка, цорка (Бяр., 39); ѡдиначкꙋ цоркꙋ мелъ и всѣхъ маетностеs своихъ дедичкꙋ (Зб. 259, 271б); кды сꙖ люде почали розмножати на земли, и зродили цорки (Выкл., 7б–8); наеханье и кгвалтовное побране збиору и охендоства самое урожоное судиное, малжонъки ... и цорокъ его (АВК, ХХХIV, 247, 1662); самой пани Окономовой дали штучку рубку, а другую паней цорце (ИЮМ, IХ, 93, 1692); привели перед него царицꙋ даріевꙋ и цоркꙋ его роѯанну, царевнꙋ (Алекс. 1697, 51б).
с. 248
Цось займ. Штось. я ... своего деспекту досведчить хочу, абы, нецнотливый а зрадецкий чоловече, цось зачалъ, заплатишь то ганебне кгардлэмъ свымъ, поневажъ же мя звабилъ и зрадилъ (АВК, ХХII, 281, 1566).
с. 248
Цотово прысл. Агульна, сумесна. пꙋщи тое на сорицы и ѡзер не розделили и держали есмо вси посполите цотово (КВЗС, 45б, 1538).
с. 248
Цотовый прым. Агульны, сумесны, не падзелены. тотъ мохъ великій Овдеевцомъ зъ Быстреяны цотовый (АВК, ХIII, 11, 1508); архимандритъ ... тогды маетъ съ того цотового збожья на себе и на слуги свои слушную живность взяти (АЗР, II, 327, 1534); Ꙗ почалъ избꙋ свою брати котораꙖ на цотовоs земъли стоить (КВЗС, 70, 1538); тое озеро Мышенокъ всимъ намъ цотово (ИЮМ, ХХII, 456, 1627); што се дотычеть боброгони въ реце Лугосе, то намъ цотова, и ловене рыбъ норотами, вудами ... сетьми и всякимъ способомъ (ИЮМ, ХХIV, 215, 1634); часть свою, которая ему належала в дуброве спольной, цотовой, недельной с паны Олферовичами Погоскими ... пану Григоръю Богомольцу, брату своему подалъ (ИЮМ, ХХIII, 326, 1634).
с. 248
Цоточный прым. Зводны. она скоро по смерти небожчыка брата моего цотчоного Васка ... домъ небожчиковский ... продала (АВК, ХХХIХ, 223, 1579).
с. 249
Цофнутися дзеясл. Адступіцца. инше, назадъ се цофнꙋвши, по дорозе и хрустохъ зоставили (Еўл., 15).
с. 249
Цубантъ наз. Зашчэпка для шын і абручоў. за направу колясъ чотырехъ, цубантовъ, шинъ, урбантовъ, гантабъ, обручовъ и иншихъ дробязговъ и за подковане коней осми дали Миките ковалю золот. деветь (ИЮМ, II, 122, 1684); до тыхъ же колъ четырехъ дали ... обручовъ одинадцать, цубантовъ двадцать два, шинаровъ сто двадцать (Там жа, 161).
с. 249
Цугель гл. цукгель
с. 249
Цуговый гл. цукговый
с. 249
Цудзоземецъ наз. Тое, што і чужоземецъ. цудзоземецъ, маючи зъ нимъ отцомъ Дорофеевичомъ знаемость, до монастыра ихъ всею субстанціею своею пригорнулъ былъ (АВК, VII, 172, 1668); на которые ярмарки купцы наши и цудзоземцы до того мѣста пріѣзжати и всякими речми купецкими торговати маютъ (АВК, IV, 244, 1697).
с. 249
Цудзолодство гл. цудзоложство
с. 249
Цудзоложити, цужоложити, цужоложыти дзеясл. Тое, што і чужоложити. злаꙖ жона розмиловаласꙖ михаsла злотничог ремесла ꙋродивог млоденца и таемне цꙋжоложила з ним (Бельск., 378б); сторона поводовая поведилъ, ижъ дей онъ давно зъ жоною моею знявшысе, такій учынокъ непооднокроть чынилъ и цужоложылъ (ИЮМ, VIII, 344, 1617); ежели бы по зарꙋчинахъ Ꙗкаѧколвекъ особа, нецнотливе почала жити, красти, цꙋдзоложити ... могꙋть не дотриматисѧ зарꙋчины (Зб. вып., 78б).
с. 249
Цудзоложникъ, цужоложникъ наз. Тое, што і чужоложникъ. цужоложникъ жонатый а цужоложница мужатая маютъ быти стяты (ИЮМ, VIII, 349, 1619); цудзоложникъ маеть быть на горлѣ каранъ (АСД, I, 31б, 1640).
с. 250
Цудзоложство, цудзолодство, цудзолоство, цужолоство наз. Тое, што і чужоложство. Янъ Волынец ... идучую тую жонъку ... усилствомъ зкгвалтил ее а праве пропомневшы боязни Божое пъсоту цудзолодствомъ попелнил (АВК, ХХХI, 110, 1592); того Илю зъ тою Козлевною на одной постели на цужолостве слуги мескіе знашли и зостали (ИЮМ, VIII, 348, 1619); пану Яхимовичу того цудзоложства и содоміи ... не объявяли (АСД, I, 283, 1634); цнота ... на лꙋпѣзства, цꙋдзоложства розлꙖнꙖ крови невинное натрафила (Зб. 259, 437); Дв0483дъ зась згрѣшивъ презъ цꙋдзолоство, и забойство (Зб. вып., 36).
с. 250
Цудзолозница, цужоложница наз. Тое, што і чужоложница. ѡнъ ... словы неꙋчъстивыми мене соромотилъ цꙋдзолозницою звалъ (КВС, 521, 1552); цужоложникъ жонатый а цꙋжоложница мужатая маютъ быти стяты (ИЮМ, VIII, 349, 1619).
с. 250
Цудзолоство гл. цудзоложство
с. 250
Цудити дзеясл. Чысціць. конꙖ своего нехаs цꙋдитъ, ѡдин дрꙋгомꙋ нехаs слꙋжит (Бельск., 253б).
с. 250
Цудне прысл. Цудоўна. Трыщанъ не ударыл у лютню, первеи почал строити и настроил и почалъ играти велми цудне (Трыст., 114); будучы в него в коморе кождую реч цудне а радне панскую ховалъ и справовал (Рач., 310); bуł w neho komornikom, y buduczy w komory kożduiu recz cudne а rаdne pаńskuju chowаł, а sprаwowаł (Бых., 490); на том веселю дѣвка иродиꙖды з росказанъꙖ матки своеи бꙋдꙋчы строsне ꙋбрана перед кролемъ цꙋдне танцовала (Бельск., 195); во ѡном палацꙋ нашол ложницꙋ цудне справленъ (Алекс., 43). Параўн. чудно.
с. 250
Цуднейший, цуднейшый прым., выш. ст. ад цудный. зовите тыхъ, которые маютъ судити и смотрѣти, котораꙖ пани цуднеишаѧ (Трыст., 72); так хороша, иж цуднеишое в мѣсте над нее не было (Атыла, 204); переминꙋтъ теды речи видомыи, а прійдꙋт которых ѡчекиваем цꙋдsнѣишіе над них (Каз. Кір., 52б); мает сестрꙋ котораꙖ молодшею и цꙋднѣйшою есть ниж ѡна (Біблія, 131б); Ꙗблоко ... то годнѣsшоs и цꙋднѣsшоs мае быт дано (Бельск., 36б); прибытокъ панскии был положоныи в силѡ, иж тое мѣsсце здалосꙖ цꙋднѣsшее (Выкл., 68).
с. 250
Цудность, цюдность наз. Цудоўнасць. кажьномꙋ чл0483вкꙋ въ его доспехꙋ во его цюдності и во его сілѣ не ест досыть окрашеніꙖ (Вісл., 9б–10); велікое Ꙗсности и цюдности было тело гса нашого иссъ хса (Пак. Хр., 36); цр0483ь ... не върозꙋмѣет ни на цꙋдsность женьскꙋю и на всѧкого ба0483 не врозоумѣет на всо бо взвеличитсѧ (Зб. 262, 125б); гекторъ ... на свои кон всел именем кгалꙖтон ѡ которого великости и моцности и цюдности и инших его цнотахъ великии дивы пописал дарес (Троя, 35); ги0483 бж0483е мои, оувелбен еси велми оу выхвалѧню и оу великоу цоудность, ѡденоулсѧ, приѡболоксѧ (Пс. ХVI, 103); длѧ ее цудности не хотѣлъ еи имени ѡтменити (Бава, 170); цудоност ее не может мене прывести ку зраде (Трыст., 15); котораѧ так цудностью Ꙗко тэжъ иншыми душными дары была ѡздоблена (Атыла, 206); реклъ гд0483ъ бг0483ъ не глежꙋ Ꙗ на людские ꙋроды ани цꙋдности тѣла кгды преложенства роздаваю, ѡдно на мысли цнотливые (Бельск., 96); анектанав вшол на полатꙋ царскую, абы там царицꙋ алимпиꙖдꙋ ѡгледалъ, а еи цꙋдност видѣлъ (Алекс., 1б); абовѣмъ не цудность спѣваня естъ ведучее человѣка до збавеня, але страхъ Божій и ховане приказаній его и прочее (Пыт., 80); заразъ до него выборные Панsны знаменитои цꙋдности и піенкности были впроважены (Варл., 269б); Доброта: Ѡздоба, оурода, цꙋдность, пенькность (Бяр., 34). Параўн. цудость.
с. 251
Цудный прым. Цудоўны. искалъ соборникъ наити рѣчи цꙋдныи и писмо прѧмое рѣчи правые (Зб. 262, 92б); человѣчее ѡко не видело такъ цудъного младенца Ꙗкъ Трыщан естъ (Трыст., 14); был в него сынъ велми цудныи, именем Бово (Бава, 162); вбачылъ ѡное дитѧ ѡбличемъ велми хорошо и възросту цудного играючы з дѣтми малыми (Рач., 309); въ томъ дворѣ побралъ ... столовъ два роботы цудное (АВК, VI, 32, 1589); пошлите близко их воsска свои дѣвки цꙋдные в пенкных шатах (Бельск., 64б); жона зас котораꙖ была з нѣмец, вкралася емꙋ в серце цꙋдными словы (Стрыйк., 603); кохаемысе в мѣстцахъ ѡздобных лесных, и при водах цꙋдных, на которих роскошное пѣнье птахов слышимы (Алекс., 33); вкраласе ему в серце цꙋдными словы (Хр. польск., 4); Добрый, Бл0483гій: добрый, цꙋдный, сличный (Бяр., 35); братанекъ моs ... цудных обычаевъ бꙋдꙋчи, ѡт всѣхъ был милованыs (Зб. 107, 168); дерево сетим ... есть дерево барзо моцное, никды не бꙋтвѣючое и дивне легкое и цꙋдное (Выкл., 43); велѣл ѡтобрати красныхs и цꙋдных жон дванадцат тисꙖч на потребꙋ македонꙖномъ (Алекс. 1697, 21). Параўн. цудовный, чудный.
с. 251
Цудовный прым. Тое, што і цудный. много цꙋдовное крови з него вытекло (Аб абр., 6). Параўн. чудовный.
с. 252
Цудость наз. Тое, што і цудность. припал ліосъ на гессиѡнꙋ котораꙖ была непосполитои цꙋдости (Бельск., 79).
с. 252
Цудъ наз. Цуд. то естъ цꙋдъ над цꙋды великии (Бер. саб., 49б–50); през розмаитые речы створоные цꙋда чинил добре (Аб абр., 1); много ... цꙋдовъ або светобливыхъ справъ ст0483ыхъ божиихъ знакомитшихъ маемо (Зб. 259, 575б). Параўн. чудо, чудъ.
с. 252
Цужоложити гл. цудзоложити
с. 252
Цужоложникъ гл. цудзоложникъ
с. 252
Цужоложница гл. цудзолозница
с. 252
Цужоложный прым. Тое, што і чужоложный. до дому тое Одари Козлевны на полнене того злого, вшеточного а цужоложного учынку своего пошолъ (ИЮМ, VIII, 348, 1619).
с. 252
Цужоложыти гл. цудзоложити
с. 252
Цужолоство гл. цудзоложство
с. 252
Цукгель, цугель наз. Звяно цугляў. цꙋкглѣ свои на быдлѧчіе пожадливости попꙋстивши, где схочетъ, оуноситsсѧ (Варл., 129б); цꙋкгел которимъ колъко чинитъ посполите двѣ Ꙗкобы нозѣ мает посполꙋ злꙋчоные (Зб. 259, 541б); за направене шлей болшыхъ двюхъ и четырехъ цукглевъ новыхъ юхтовыхъ дали рымару Павлу злот. (ИЮМ, Х, 67, 1695); за направоване ошылниковъ двухъ паръ и цугля дали рымару зол. и осм. пять (ИЮМ, ХI, 152, 1697).
с. 252
Цукговый, цуговый прым. ад цукгъ у 1 знач. возницы превелебного ксендза метрополиты ... ехали зъ фольварку названого Топлица съ конми цуговыми (АВК, I, 330, 1666); врадъ стороны ... кони самого превелебного его милости ксендза Коленды цукговыхъ на добровольной дорозе ... процедовать пану наказалъ (АВК, ХV, 171, 1666); кони мои двои цукговые такъ распоражаю (ИЮМ, Х, 426, 1686).
с. 252
Цукгъ, цугъ наз. 1. Запрэжка з трох пар коней. взяла есми з маетъности небощыковское з рук девери своего возниковъ два цукги шацунъкомъ шестдесятъ копъ грошей (АВК, ХХХVI, 108, 1582); въ той стайни коней цукгъ пошосный (АВК, ХIV, 438, 1592); кони двохъ жмойдиновъ половыхъ зъ шорами ... съ цугу заступившы на добровольной дорозе (АВК, I, 330, 1666); купили тры поясы ременыхъ на цуги (ИЮМ, ХI, 65, 1697). 2. Частка кампаніі. мещане ... законникомъ достатнее воды в кляшторъ ихъ не даютъ, только барзо о мале тесный цукгъ (АВК, ХХ, 265, 1620).
с. 252
Цукканаръ наз. Цукат. мигдалъ фунтъ а0483, цукъканару фунтъ г0483 и четвертокъ г0483 (ИЮМ, I, 100, 1680).
с. 253
Цукоръ, цюкоръ наз. Цукар. цукру фарину бочка а0483 (АВК, ХIV, 651, 1599); дают не длꙖ потребы але толко длꙖ роскоши, Ꙗко цюкры марципаны (Зб. 261, 148б); отъ каменя цукру канару по грошей три, отъ каменя цукру хомосу и форины по грошей два (АЗР, IV, 250, 1605); хлебом небесным тѣла господнего над всꙖкиs цꙋкор солодчаsшого кормили (Зб. 255, 207); цукру канару голова (АВК, ХХХIV, 200, 1661); цукру робленого фунтъ одинъ (ИЮМ, I, 21, 1679); цукру робленого фунты три (ИЮМ, V, 141, 1688); цукру головы две, важыли фунтовъ пять (ИЮМ, ХI, 20, 1697); голову цукру ф. три и полъ для пана полковника (ИЮМ, ХVIII, 42, 1710).
с. 253
Цукрованый дзеепрым. ад цукровати. вино вароное гꙋстое едꙖт цꙋкрованое хлебъ салодꙖт (Наб. тур., 24); вино вароное гꙋстое, едꙖт, цꙋкрованое (Бельск., 410).
с. 253
Цукровати дзеясл. Цукраваць. толко словами шырокими тую неправност свою цукруют (АВК, ХХХ, 234, 1603).
с. 253
Цукровый прым. ад цукоръ. хлѣбъ житный, ѡвсѧный, Ꙗчмѣнный, цꙋкровый, любъ иннымъ чимъколвекъ заправный, не можетъ быти матеріею тѣла Гсда нш0483его Iс0483а Ха0483 (Зб. вып., 19).
с. 253
Цурка гл. цорка
с. 253
Цуруликъ гл. цыруликъ
с. 253
Цухнучий дзеепрым. Ап’янелы. Вакхідъ: Пьѧный, ѡпилый, або цꙋхнꙋчій (Бяр., 249).
с. 253
Цыбулный гл. цыбульный
с. 253
Цыбулька наз., памянш. ад цыбуля. добра было: гуска съ грыбками, кашка зъ перчыкомъ, печонка зъ цыбулькою или зъ чосныкомъ (Мял., 318).
с. 253
Цыбульный, цибулный, цыбулный прым. ад цыбуля. ествы ... запах Ꙗкобы цибꙋлныи и чеснок. не подобаеть чл0483коу Ꙗсти их (Арыст., 205); насенья цыбульного фунтовъ д0483 (АВК, ХIV, 22, 1556); он од мене бралъ насене цыбулное, за которое еще ми винен грши (АВК, ХХХIХ, 50, 1578); насѣнья цыбульного и иныхъ дробныхъ речей потросѣ всего за копъ 5 (АСД, III, 298, 1583); насеньꙖ цыбꙋльного фꙋнтъ дванадцать грошеs (Ст. 1588, 514б).
с. 253
Цыбуля, цебуля, цибуля наз. Цыбуля. нечистые а вонѧющіи были иже ѣли чеснок а цибоулю (Пак. Хр., 7б); на паметь пришли намs Дыне и огурsки Лукъ Цибулѧ и Честокъ (Скар. ЛК, 27); згорело ... цыбꙋли деветь венъковъ (КВС, 546, 1552); капусты грядъ 60, цыбули грядъ 3 и полъ (АСД, IV, 231, 1569); иж дей сторговавшы у мене цыбули фунтов десет ... не маючи мне засъ назад цыбулю отдават одно грошъми готовыми (ИЮМ, ХХХII, 202, 1578); ув огороде засеяно ... цыбули градъ дванадцать, ботьвинья, морковъ (АВК, ХХХVI, 240, 1582); при томъ же дворѣ въ огордѣ посѣеное цыбули грядъ шесть (АВК, VIII, 418, 1586); цыбули Ꙗдомое бочка двадцать грошеs, чоснокꙋ бочка тридцать грошеs (Ст. 1588, 514); што было ѡгородных речеs капуста ботвинне цибулѧ, маки, горохи Ꙗчмень Ꙗрица, то все морозъ побилъ (Барк., 165б); были на ѡлтаре свечоны ... Ꙗблоки цебулꙖ капꙋста (Царств., 74); приходꙖт нам на памꙖт и ѡгорки, меліоны, лꙋки, цебꙋли, чосники (Бельск., 59); иншіе цибꙋлю и чеснок и тернsе и иншіе речи створеные чтили (Варл., 247); Червленыs лꙋкs: Цибꙋлѧ (Бяр., 202); так се знашло, крал абовѣм крꙋпы бобъ фикги цибꙋлю інsные тымъ подобные речы, што ѡдно моглъ наsти (Зб. 107, 192б); приходѧтъ на памѧть огорки, и дыни, и лꙋчки, и цыбꙋли, и чоснки (Хран., 133); купили ... цыбули плетенку (ИЮМ, I, 28–29, 1679); цебули купили за асмак. шесть (ИЮМ, II, 30, 1683); цыбули и часноку плетенки две (ИЮМ, ХIII, 26, 1699).
с. 254
Цыганинъ, циганинъ наз. Тое, што і цыганъ. цыганинъ, на име Александръ Матысовичъ, покладалъ листъ судовый о забитье жоны своее (АВК, ХVIII, 129, 1595); правда же то снат колис в полще бывало, же ціганин можные шлѧхтичи, а плебани своих паны поседали (Апакр., 196б).
с. 254
Цыганъ, циганъ наз. Цыган. панъ Микита жаловалъ на наместника пана Миколаева Кунцевича на цигана, ижъ взялъ въ него коня храпуна (АВК, ХVII, 41, 1539); такъ и цыганы вси, ку войне годные, будуть повинъни до пана гетмана на войну ехати и пеши ити (КПД, 414, 1567); так же люди люзные, то есть гольтаи, музчизны, и невѣсты, и цыгане, которые на службу не наймуються (АВК, III, 274, 1577); Ꙗкъ циганѡвъ с короны высвѣцоно, такs сѧ и той зs стороны клебанѡвъ звычай ѡтменилъ (Апакр., 196б); ѡт тои то синкгари вышли ѡвыи цигане, которие сꙖ по многих панствах кролевствах волочат (Бельск., 283б); там киринею мѣсто заложил ѡтколꙖ цыгане народ своs хочут выводит (Стрыйк., 418б); тот помененый Марко Росланкевич, цыган, набравшысе своей воли ... коней двое взял (АВК, ХХХIV, 311, 1663). Параўн. цыганинъ.
с. 254
Цыганье наз., зб. ад цыганъ. О тыхъ, хто бы з охоты на службу военную выехалъ, и о цыганье (КПД, 414, 1567).
с. 255
Цыдула гл. цедула
с. 255
Цыклопессъ наз. Цыклоп. на баранах або козлах ездꙖт стрелꙖют з лꙋков на жорави, Цыклопесси албо гиганти, люди великие Ꙗко ѡлбримове (Бельск., 12б).
с. 255
Цылость гл. целость
с. 255
Цылый гл. целый
с. 255
Цымбалы гл. цимбалы
с. 255
Цымбръ гл. цимбръ
с. 255
Цына, цина наз. Цынк, вырабы з цынку. купцы чужые оприч ярмарку под тую меру продавати мають ... железо, олово, медь, цыну, мосяж и иншые речы таковские – цеитнаром (ПГ, II, 155, 1498); купци чужіи подъ тою мѣрою будуть куповати ... желѣзо, олово, мѣдь, цину, мосяжь и иншіи такіи жъ рѣчи центнаремъ (АЗР, II, 77, 1510); мають продавати ... олово, мѣдь, цыну каменемъ, фикги, розынки крошнями (АЗР, III, 91, 1511); перъстени перъла шаты цына медь зброи (КВС, 573, 1552); речи мои ... въ цыне, въ меди, въ конехъ ездныхъ (АВК, ХVII, 434, 1563); цыны мис великих шесть, полумисковъ шесть, талеровъ дванасте, конов великая одна, пляш пят, полпляшъков чотыры, уся цына коштовала сто злотых (АВК, ХХХVI, 75, 1582); што се дотычетъ речей моихъ рухомыхъ – золота, серебра, шатъ, цины, мѣди ... то сама ... слугамъ моимъ роздала (АВК, VIII, 462, 1588); то теж еще варую и тым доброволным листом моим записую той малжонце моей милой ... цыну, мед, быдло рогатое и нерогатое (АВК, ХХХII, 235, 1596); золото и сребро и мѣдь и желѣзо, и ѡлово и цына и все што може переsти през поломен ѡгнем сꙖ ѡчыстит (Біблія, 212); Кассітеръ: Цина, бѣлое олово (Бяр., 286); хотꙖчи ѡнꙋю цынꙋ продат ѡбачил иж всꙖ в сребро ѡбернуласꙖ (Жыц. св., 92б); цыны анъкгелскей штук дванадцат (АВК, ХХХIV, 296, 1663); у того жъ плотна еще взято на ратушъ до выцераня цыны, на две хустки, локцей пять (ИЮМ, V, 134, 1688); цыны купили фунтъ и чверть (ИЮМ, Х, 148, 1695); до слꙋжбы Бж0483ои треба келиха и патыны ... оутворенныхъ любъ зs золота, любъ зs сребра, любъ зs цыны (Зб. вып., 30). Параўн. цынъ.
с. 255
Цынамоновый прым. ад цынамонъ. набрали до олстра горелки цынамоновой и жолондковой (ИЮМ, ХII, 148, 1698).
с. 256
Цынамонъ, цинамонъ, циномонъ, цыномонъ, чинамонъ наз. Карыца. натрусила есми ложе мое мьскꙋсомъ и амъборомъ и цинамоном (Зб. 262, 96б); Данило Милковичъ, мѣщанинъ Пинскій, мѣлъ зъ Познанья товаръ свой, то есть ... гвоздиковъ фунтъ 1, цынамону фунтъ 1 (АСД, III, 322, 1582); там много ростет цынамонꙋ мушкату гвоздиков (Царств., 79б–80); возми тежъ собѣ речии вонныхъ мирри цвѣту выборнои пꙖтсотъ сиклев цыномонꙋ половицꙋ того (Біблія, 148); набери собѣ ... пꙖтсот лотов циномонꙋ половицꙋ Кассии (Бельск., 51); цынамону, инберу, пепру и иншого коренья за копъ чотырыста грошей (АВК, ХХVIII, 62, 1605); Корица: Чинамонъ (Бяр., 66); казал гсдь бог моsсею ꙋчинит з мирры цынамону з трстины барзо пахнꙋчыs ... ѡлеекъ дорогиs (Зб. 752, 270); цыномону лотовъ три (ИЮМ, I, 21, 1679); купили ... цынамону лотъ (ИЮМ, ХIII, 135, 1699); для п. сенъдзи ... гвоздикъ, цынамону, фунтъ перцу за 2 зол. 5 осм. (ИЮМ, ХVIII, 55, 1710); звыкли грекове до оливы и балсамꙋ, прикладати рожныи вонности и ... олѣйки, особливе зась тыи: ... насѣне розмарыновое, цынамонъ, кꙋбеба, кордимоніѧ (Зб. вып., 16).
с. 256
Цындаловый прым. З ручкай з чорнага дрэва. згинуло на тотъ часъ ему ... ножи два цындаловыхъ (АВК, ХХII, 69, 1565); ножы два з кордомъ цындаловые (Там жа, 262, 1566).
с. 256
Цынадлокъ наз. Дэталь кола. за цындалки два зъ скарбового железа до кованого кола, Миките ковалю (ИЮМ, Х, 84, 1695).
с. 256
Цындордотъ наз. Гатунак шаўковай тканіны. шата цындордоту шарого, шталтъ оксамитомъ чорнымъ (АВК, ХХII, 155, 1565).
с. 256
Цынкгель наз. Спускавы кручок. за направляне пистолетовъ, за робене курка и цынкгля слесару Жабце дали копу (ИЮМ, II, 163, 1684).
с. 256
Цынованый дзеепрым. Луджаны. панъцер и тꙋзинъ талеров цынованыхъ ꙋ заставе ꙋ копе грошеs (КВС, 460, 1552); што есть цыну, чотыри конви великихъ, пять мисъ цынованыхъ, двѣ приставки, двѣ коновки малыхъ цынованыхъ, то жонѣ моей (АВК, ХVII, 407, 1556); въ томъ же свирне ... начинье кухонное: рукомыя цынованая одна, наливка одна (АВК, ХХII, 156, 1555–1566); скриня не вельми великая безъ веръху, в которой цынъ былъ, мисъ цынованыхъ ровныхъ д0483 (АВК, ХХI, 186, 1557); мисы две цынованых, оловеникъ болши один (АВК, ХХХIХ, 119, 1578); у которой церкви келихъ и патына и лошка цынованая, рызы полотняные (АВК, ХIV, 273, 1583); украли есмо ... кубковъ цынованыхъ осмъ (ИЮМ, VIII, 366, 1620).
с. 257
Цыновный прым. ад цына. До жупана кгузиковъ цыновныхъ полтора тузина (ИЮМ, VI, 52, 1689).
с. 257
Цыновый, циновый прым. ад цына. патыръ циновый и миска, ложка серебреная (АЗР, I 137, 1494); згинуло дей на его следу шесть мисъ цыновыхъ (АВК, ХVII, 310, 1541); даломъ емꙋ ѡтънести до домꙋ своего мисꙋ цыновꙋю (КВС, 462б, 1552); лоханка, мисъ цыновыхъ тры, оловеникъ одинъ, а други малый (АВК, ХХI, 301, 1558); побрали ... талеров цыновых пуздро, лну коробя, яндуловъ чотыры (АВК, ХХХVI, 58, 1582); речы рухамые: ... мис цыновыхъ чотыры, прыставечка одна, толерок цыновых шест (АВК, ХХХII, 313, 1596); въ самой церкви згола ничого накладу, ани книгъ Церковныхъ нѣтъ, келихъ цыновый, старый, а звоновъ пры церкви завѣшоныхъ малыхъ два (АСД, I, 208, 1597); въ томъ же повалушу цыны мисъ великихъ шесть, полмисковъ чотыры, талеровъ большихъ цыновыхъ тузинъ (АВК, VIII, 485, 1599); клеть выкрасть хотели и не могучы до того прыти, што знашли у дому моемъ речей, въ избе, то естъ кубокъ цыновый, сковороду, шапъку, ножъ, огниво (ИЮМ, VIII, 282, 1609); кухенное начынье: ... талеровъ цыновыхъ тузыновъ два, полмисковъ тузыновъ чотыры (АСД, III, 84, 1617); посудъ домовыхъ: мисъ цыновыхъ великихъ шестьнадцать, полмисковъ двадцать (АВК, IХ, 468, 1626); мис цыновыхъ с полмисками 10 (АВК, ХХV, 175, 1637); пред тым зверцадла не скланыи але мѣдꙖныи або циновыи або срѣбреныи бывали (Выкл., 47б); котораго жида дозорцы промытили были наши кабачные и фляшу цыновую взяли (ИЮМ, IV, 200, 1686); купили до жупана гузиковъ цыновыхъ полтора тузина, дали осм. десеть (ИЮМ, VIII, 113, 1691); коли сподобалъ тое вино самъ панъ оекономъ, посылали до пана Озаринского, абы налилъ до фляши цыновей пану бурмистру (ИЮМ, IХ, 80, 1692); за дванадцать тузиновъ цатокъ цыновыхъ до либерый девяти ... заплатили (ИЮМ, Х, 57, 1695); купили ременя до завлеканя гербовъ цыновыхъ до либерый, за осм. (ИЮМ, ХIII, 55, 1699).
с. 257
Цыномонъ гл. цынамонъ
с. 258
Цыншовый, циншовый, чиншевый, чиншовый, чыншевый, чыншовый прым. ад цыншъ. Князю Анъдрею ... десять копъ въ ключника Луцъкого съ цынъшовыхъ грошей (КЗ, 316, 1488); вси платы наши пѣняжныи, чыншевыи, поборныи, мытныи, куничныи ... мають державцы наши выбирати (АЗР, II, 198, 1529); сума овса циншового семьдесятъ корцей безъ полкорца (АСД, I, 35, 1536); згинꙋла деs скрынꙖ моꙖ ... и тежъ тыхъ цынъшовыхъ грошеs (КВС, 669б, 1552); настало было, ижъ отецъ архимандритъ пѣнязи дворовъ церковныхъ, цыншовые, капицизные ... почалъ былъ до себе отбирати (АСД, IХ, 59, 1568); Сосновъский выбрал на потданых Волченских грошей цыншовых копъ дватцать (АВК, ХХХVI, 68, 1582); съ мѣръ пашныхъ цыншовыхъ тридцати девяти, съ кождоѣ мѣры по грошей сорокъ два (АЗР, IV, 128, 1596); розмышлꙖне в неделю двадцат вторꙋю по светках ѡ грошꙋ цынъшовомъ (Зб. 255, 114б); за къвитацыю цыншовую однесли до замку пану Одынцу злотковыхъ десеть (ИЮМ, I, 104, 1680); за почекане презъ терминъ тыхъ грошей цыншовыхъ, дали тому жъ пану Городничому золотыхъ тридцать (ИЮМ, IV, 90, 1686); до скарбу его кор. млсти чиншовыхъ грошей прешлорочныхъ отдали таляровъ битыхъ двесте двадцать пять (ИЮМ, V, 178, 1688); особно чыншовыхъ грошей таляровъ битыхъ двесте двадцать пять (ИЮМ, VI, 129, 1689); отъ бирчыхъ покоморныхъ отобрали цыншовыхъ грошей ... золотыхъ дъвесте шестдесятъ чотыри (ИЮМ, IХ, 10, 1692); за одебране грошей квоты кабуцкой и цыншовой до скарбу его кор. млсти, въ дому его млсти п. Волчынского, отъ тыхъ же грошей за вписане квоты двомъ пахолкомъ его млсти дали (ИЮМ, Х, 133, 1695); съ городскихъ чиншевыхъ дворовъ за брамою Олейною не поступало (ИЮМ, ХХIII, 5, 1712).
с. 258
Цыншъ, циншъ, чиншъ, чыншъ наз. Чынш. оуставлѧемь ни с чого личбы не давать емꙋ ѡдно с чінши а любо съ животины неоукы (Вісл., 35б); хотимъ тежъ, ижъбы тое место нашо цынъшъ каръчемный въ кажъдый годъ ... давало (КЗ, 743, 1499); цинши зъ людей моихъ побралъ (КСД, 1306, 1518); ѡнъ ѡписалсꙖ намъ ѡтъ того цынъшъ платити (КВЗС, 30, 1537); Ꙗ ... цынъшъ зо всихъ коморниковъ тамошънего домꙋ выбираю (КВС, 669б, 1552); отъ тое земли костельное, на которой тотъ домъ стоитъ, платити чыншу земленого шесть копъ грошей тотъ маетъ, у кого бы одно тотъ домъ у держаньи былъ (АВК, ХХ, 12, 1559); старшыs братъ ... маеть с цыншов доходов именеs сполныхъ долги ѡные платити (Ст. 1566, 79б); оддавалемъ за тые моркги циншъ, нижли од мене циншу брат не хотели, оддаляючи од мене тые моркги (АВК, ХХХIХ, 98, 1578); врадники и слуги ихъ бранемъ и вытеганьемъ на нихъ незвыклыхъ цыншовъ и податковъ пустошать и разгоняють (АВК, II, 12, 1589); ѡни ... волокъ суполъныхъ не маючы чыншъ Ꙗко с целыхъ платꙖть (КЛС, 21б, 1596); тоs теж крол напершеs чиншъ дават ꙋставил з господаров, и нашли през чиншъ быт на тоs час людеs в риме ≠пд0483 (Бельск., 149б); ѡстровъ денисковскиs первеs на цыншꙋ копъ девети и грошеs тридцати двꙋхъ а потом леннымъ правомъ даныs собе мели (ККСС, 110б, 1615); тое село Тороканы держати и зъ него цынши и всякіе иншые доходы брати, и пожытки собѣ, якіе бы сами розумѣли, оттуль привлащати и вживати (АЗР, V, 11, 1633); Дань: Чиншъ, поборъ, заплата чиншованѧ (Бяр., 32); коли пытали если цесарови цыншъ дати мели, ѡтповедилъ господ исус, чемꙋ мꙖ искꙋшаете ѡблꙋдници покажыте ми монетꙋ циншовую (Зб. 255, 115б); едет до вас Демко Полущенко из товарыством, которого посылаю, жебы там зостаючы дан и цыншъ выбирал (АВК, ХХХIV, 174, 1660); отъ Купрея Тучка посполитого за две крамы цыншу дорочного дошло намъ шафаремъ золот. десеть (ИЮМ, I, 12, 1679); заживаютъ ихъ людіе незбожныи вs подводы, примꙋшаютъ до даваніѧ чиншовъ, и до инныхъ станови Iерейскомꙋ непризsвоитыхъ тѧжаровъ (Зб. вып., 57). Параўн. цынщызна.
с. 258
Цынщызна наз. Тое, што і цыншъ. на комъ не брали цынщызны, теперъ выбравшы, до скрынки меское отдали (ИЮМ, VIII, 28, 1609); зъ дому гостиного цынщызны, отъ Михея Руцкого пивовара золотый одинъ и полъ (ИЮМ, I, 125, 1681).
с. 259
Цынъ, ценъ, цинъ наз. Тое, што і цына. продавати маютъ ... желѣзо, олово, мѣдь, цынъ, мосяжъ и иншые рѣчи таковскіе центнаромъ (АЗР, I, 180, 1498); далъ цину своего влостного тридцатеро поголовъя оловениковъ, мисъ и талерокъ (АВК, ХVII, 243, 1539–1540); записую и дарую ему ... пенезѣ, серебро, золото, перла, шаты, ценъ, челядь невольную (РПП, 68, 1545); шаты кони быдло цынъ мед панъцеры то все деръжить (КВС, 533, 1552); што есть цыну, чотыри конви великихъ, пять мисъ цынованыхъ, двѣ приставки, двѣ коновки малыхъ цынованыхъ, то жонѣ моей (АВК, ХVII, 407, 1556); речи свои рухомые, шаты, кони, гроши готовые, цынъ ... ей жонѣ своей на вѣчность даровалъ и записалъ (РПП, 186, 1556); золотори которые золото срэбро ѳалшують и межи того мешают медь цын або ѡлов ... мають быти ѡгнемъ караны (Ст. 1566, 12); она дей по смерти отца ихъ ... шаты, цынъ, медь, кони ... до себе забрала (АВК, ХХII, 325, 1570); маючы в себе право ... на золото, серебъро, шаты, перла, цын, медзь, челед неволъную (АВК, XXXVI, 137, 1582); полумисковъ немалыхъ ... ценовыхъ три, талеровъ цену Анкгельского двадцать чотыри (АВК, VIII, 465, 1593); шаты и ꙋберы всꙖкие, цынъ, медь, кони, возы, коберъцы ... то все маеть ити в ровныs делъ межи всихъ детеs (Ст. 1588, 281); ложокъ серебряныхъ, въ пуздрю, коштовали таляровъ тридцать, цыну, камени чотыри, то естъ мисъ и талерокъ (ИЮМ, VIII, 208, 1593); быдло, шаты, платье бѣлое, цынъ, мѣдь ... то все дочки маются наполы подѣлить по смерти нашой (АВК, VI, 243, 1624); до того гроши готовые, золото, серебро, цынъ, медь, шаты, вси речи рухомые и весь спратъ домовый при маетности нашой лежачой (ИЮМ, IХ, 375, 1639); наприклад бывает іакій келихъ з сребра албѡ з цынꙋ (Сакр., 11); золото, серебро, цын, мѣдь, шаты ... з собою взяли (АВК, ХХХIV, 160, 1660); цыну прутового чвертку до побеляня (ИЮМ, Х, 120, 1695).
с. 259
Цыперыкъ наз. Сыць (назва раслiны). звыкли грекове до оливы и балсамꙋ прикладати ... овощіе балсамовое, цыперыкъ, зерна вѣскꙋ, шпиканард (Зб. вып., 16).
с. 260
Цыпленокъ наз. Кураня. дано мною ... солонина ... цыплята (ИЮМ, ХХIV, 26, 1712).
с. 260
Цыприсовый прым. Кіпарысавы. венец цудного цвѣту цыприсова, которыи принесен ѡт двора королѧ Автиушова (Трыст., 121); Кѵпарисъ: Цыприсовое дерево (Бяр., 287).
с. 260
Цыркель гл. циркель
с. 260
Цырокграфъ, тирокграфъ, цереграфъ, церографъ, церокграфъ, цирографъ, цирокграфъ, цырографъ, цэрокграфъ наз. Пісьмовае абавязацельства, распіска. на то мамы тирокграфъ пана Гевертовъ, въ которомъ ся окажеть, яко веле тое сумы южь заплачено (АВК, ХVII, 80, 1540); могуть тэж быти доводы листовные ... чэрэз цэрокграѳы под печатми и подписанемъ руки властное (Ст. 1566, 62б); урядъ, выслухавши жалобы и отпору сторонъ ... иж цырокграфу рок минулъ, сказалъ присегу Марку (АВК, ХХХIХ, 166, 1579); листы, церографы на вшелякіе долги, хто ми виненъ, и привилея на имѣнья мои (АВК, II, 212, 1580); естли бы тежъ хто ... записы, церокграфы, на долги листы на заставы фальшовалъ (Ст. 1588, 23); въ той же скринцы листы дей потребные, церокграфы, квиты (АВК, VI, 43, 1589); бг0483ъ ... хотечы ѡн церографъ чартовскій сказит, которыs на Адама грешного чл0483ка мел самъ из себе справедливост вчинылъ (Царств., 72б–73); у Стася Кяльбана мещанина Вепровского петдесят гршей так теж и тые долги у особъ певных на листи и церокграфы позычоные ему братанку моему отискивати позваляю и дарую записую и на него взливаю (АВК, ХХХII, 379, 1596); штоколве на ком долгꙋ мѣла, ввес ѡпꙋстила и записы и церокграфы вси попалила (Бельск., 328б); повѣдил же мѣл собѣ написат церокграфъ на певныs долгъ (Стрыйк., 631); шарплю твои церографы, бомъ ѧ досыть оучинилъ за долгъ Адамовъ, гдымъ былъ оукрыжованъ (Мак., 98); облики, цырографы, листы орыналы ... вси справы огуломъ до рукъ господина одъца игумена Кутеенъского оддали есмо и верънули (ИЮМ, ХХIII, 463, 1642); написал такии цереграѳ, бж0483е млсрдныи даи заплату Iѡаннови пн0483у моемꙋ (Жыц. св., 97); церокгърафы его у Полоцку у отца епископа (АВК, ХХХIV, 197, 1661); должником моим записы и цирографы воротил (Зб. 82, 363); ѡтдалъ емꙋ цирокграфъ егѡ, и ѡтбралъ ѡт негѡ пѣнѧзи (Хран., 388б); дали имъ грошей золот. сто тридцать, на которые гроши они и церокграфъ на себе дали (ИЮМ, IV, 231, 1686).
с. 261
Цыруликъ, целюрикъ, церуликъ, цируликъ, цуруликъ наз. Тое, што і цырульникъ. писаръ ... и панъ Гендрикъ Петринусъ – цыруликъ Берестейскій ... сесь мой листъ ... подписали (АВК, VI, 82, 1589); постановившисе передъ нами очевисто ... церуликъ Городенскій Щасный Бурба (АСД, IХ, 433, 1593); тамъ же дей, шодши ... до нижней светлицы ... где господарь на име Юрей, церуликъ Бенкгардъ мешкаетъ, дверы ... выбили (АВК, ХХ, 189, 1602); если же за несправою Ꙗковою вевнꙋтръ дитѧ розеръвати здаритъсѧ, тамъ южъ цирꙋликове на то везъваныи, ножа заживати мꙋсѧтъ ( Там жа, 340); казавши целюрікови апертꙋрꙋ чинити, мꙋжне и терпливе боль оныи ... зносилъ (Мак., 61); Крыштофъ ... рану шкодливую у голову ... задалъ, съ которое цыруликъ кости выбираетъ (АВК, I, 311, 1646); панъ Самуель Павловичъ Бурборнъ, цыруликъ и мещанинъ могилевъскій, выписъ съ книгъ духовныхъ ... ку актикаціи ... подалъ (ИЮМ, IХ, 520–521, 1646); волит ꙋмрѣти, анижли цырꙋликови ранꙋ дати желѣзомъ ѡтворити (Зб. 259, 309б–310); для поратованя оного домъ с пляцомъ ... цырулику и мещанину могилевскому ... даемъ и пущаемъ (АВК, ХХХIV, 91, 1656); Солышу для цырулика на улечене руки (ИЮМ, I, 150, 1681); дали пушкару Дмитраку на цырулика золот. три (ИЮМ, II, 28, 1683); жыду неверному Гыршу, што у пана Озарынского за церулика наслугуетъ, за картою пана войта, за вылечене двохъ комендантовъ, посеченыхъ у браме полевой Трысницкой, дали золот. двадцать (ИЮМ, VI, 128, 1689); пушкару Кондрату Плисе, которому палцы оторвало, кгды стрелялъ на Воскресеніе, ведле фары, на цырулика дали (ИЮМ, Х, 61, 1695); меду узяли гар. три у жыда цурулика (ИЮМ, ХХI, 44, 1711); могꙋтъ ... внійти до Монастырѧ ... женскаго ... г0483. Докторове, и Цырꙋликове, длѧ поратованѧ здоровѧ хорои панны (Зб. вып., 75б).
с. 261
Цырульникъ, цирюльникъ наз. Цырульнік, лекар. Салышу дали на цырульника, што дело ногу оттерло, золот. одинъ (ИЮМ, II, 58, 1683); съ аренды кабацкой избы по 50 золот. въ годъ получено отъ цирюльника (ИЮМ, ХХIV, 5, 1713). Параўн. цыруликъ.
с. 262
Цырусоперский прым. Які мае адносіны да старажытнай народнасці. дрꙋгии раз по тым за кролꙖ цырꙋсоперского ... был в ровнои пригодѣ (Жыц. св., 6б).
с. 262
Цыстерна гл. цистерна
с. 262
Цытваровый прым. ад цытваръ. на подправоване меду фиалкового кореня и цытварового кореня взято за осм. дванадцать (ИЮМ, V, 109, 1688).
с. 262
Цытваръ, цетваръ наз. Цытвар. продавати маютъ ... кгалкганъ, цытваръ и иншые зелья дорожшіе фунтомъ (АЗР, I, 180, 1498); купци чужіи подъ тою мѣрою будуть куповати ... кгалкганъ, цытваръ и иншіи зелья дорожшіи фунтомъ (АЗР, II, 77, 1510); продавати ... цетваръ и иншіе зелья, фикги, розынки кошемъ (АЮЗР, I, 136, 1552); маютъ продавати ... квет мушкатовыи кгалкганы цетвар инъшие зелья (СДГМ, 20, 1562); продавати повинны ... кгалкганъ, цетваръ и иншіе коренья дорогіе фунтомъ (АЗР, III, 257, 1580); звыкли грекове до оливы и балсамꙋ прикладати ... имбѣръ, цытваръ (Зб. вып., 16).
с. 262
Цытованый, цитованый дзеепрым. ад цытовати. мы судъ, зрозумѣвшы съ тыхъ мѣйсцъ зъ права передъ нами цытованыхъ и чытаныхъ ... позволили и допустили (АСД, I, 301, 1638); острейшого караня въ праве цитованомъ описаного заслужилъ (ИЮМ, IХ, 438, 1642); тамъ же съ тою жъ конституцыею вышей цытованою отъ ксенжати его милости ставано де форо (АВК, I, 96, 1666); акъторъ водълугъ звышъ цытованого права не где инъдей, одъно тутъ у насъ враду форумъ належытое метъ повиненъ (АВК, ХХ, 439, 1672); право статутовое вышъ цытованый артыкулъ деветнатцатый ... докладать кажетъ (АВК, I, 134, 1677); мы врадъ водле права статутового артыкуловъ и розделовъ черезъ пленипотента стороны одпорное цитованыхъ и самое жалобы ... до Городенского враду ... отсылаемъ (АВК, I, 347, 1679); передъ тымъ врадомъ и у суду кола композити юдиціи цытованыхъ ... межи обѣма сторонами зашолъ (АВК, ХV, 468, 1685).
с. 263
Цытовати, цитовати дзеясл. Цытаваць. цытовалъ Право съ Порадку (ИЮМ, VIII, 425, 1629); на доводъ того цитовалъ право (ИЮМ, IХ, 306, 1637); панъ Коськевичь ... цытовалъ зъ Саксону слово дыляцыя (АСД, I, 302, 1638); цитуючи право статутовое ... панъ Рошчина ... наказанья потребовалъ (АВК, ХV, 61, 1653); до тое ексцепцыи о форумъ за головнейшую тисеча шестьсотъ ... року констытуцию цытуючы де форо ставалъ (АВК, I, 97, 1666); затымъ цытовалъ право посполитое (АВК, ХХ, 438, 1672); неправности позву доводечы, цытовалъ право посполитое статутовое артыкулъ деветнатцатый зъ розделу четвертого (АВК, I, 134, 1677); розправа чинена быть повинна, правомъ посполитымъ статутовымъ и велю конституціами, которые на вспартье ... передъ нами цитовалъ (АВК, ХV, 490, 1686).
с. 263
Цытра, титра, цитра наз. Цытра. на титрахъ на ѡсмъ голосов псалмы грали и спевали (Біблія, 367); милость Божая была съ нимъ такая, што на голосъ его цытры діяволъ утекалъ (АЗР, IV, 497, 1615); до того Аполлона бога впроважаютs зазросливаго и лꙋкъ и сагайдакs, а часом тежъ и скіпицꙋ и цітрꙋ держачого (Варл., 245); Гꙋсль: Гарфа, цітра (Бяр., 32); на цытрах або на архвахъ играли которые мают стрꙋны порадком вытꙖгнены (Зб. 255, 225б); стосуют иные заsзростливог до рисꙖ коториs забиꙖтисꙖ звыклъ, кгды голос цитри ꙋслушат (Зб. 259, 123); тѧ былъ ѡтпровадилъ с веселіемъ и пѣснѧми, и зs бꙋбны, и з титрами (Хран., 48).
с. 263
Цытровый прым. ад цытръ. скажи мне еслис тую невѣстꙋ видел на чужоложстве и под которым деревом. а ѡн повѣдел под цытровым (Жыц. св., 2).
с. 264
Цытръ наз. Цытрус, лімон. Цытри, уксусъ, хлебъ ... купили (ИЮМ, ХХIV, 33, 1713).
с. 264
Цытрына наз. Лімонны сок. купили ... цытрыны въ цукре фунтовъ два (ИЮМ, V, 140, 1688); цытрыны фунтъ, золот. чотыры (ИЮМ, ХI, 144, 1697).
с. 264
Цыцка, цицка наз. Цыцка. виделъ ... у Стаселя рану колотую подъ левою цыцкою (АВК, ХХI, 53, 1555); виделъ Нечая мертвого и рану подъ цыцкою з левого боку (АВК, ХХII, 146, 1555–1565); з ручницы кулею нижей грудей подъ правую цыцку его застрелили (Пін., 123, 1561); видел я возный у пана Яна Анъфоровича рану на перстях, на правой стороне вышей цыцки (АВК, ХХХVI, 46, 1582); волъ ѡвца и коза, коли сꙖ ꙋродꙖт, сем дниs будꙋт под цыцъкою матки своей (Біблія, 172); сsсетъ бовѣмъ молоко, и вси цицокъ кꙋты вытощѣваетs (Мак., 111); Сосецъ, а: цицокъ, ки, цицка, Персь (Бяр., 153).
с. 264
Цькло наз. Тое, што і шкло. не будеть ей прировнано злато и ни цькло, и ни изъменѧтсѧ за ню сосуды златые высокие (Скар. КI, 33б).
с. 264
Цэдула гл. цедула
с. 264
Цэкгла гл. цегла
с. 264
Цэлость гл. целость
с. 264
Цэлый гл. целый
с. 264
Цэрковный гл. церковный
с. 264
Цэрковъ гл. церковь
с. 264
Цэрокграфъ гл. цырокграфъ
с. 265
Цэсарский гл. цесарский
с. 265
Цэсарство гл. цесарство
с. 265
Цэсаръ гл. цесаръ
с. 265
Цюдность гл. цудность
с. 265
Цюкоръ гл. цукоръ
с. 265
Цякавость наз. Цікавасць. Ѡплазство: ... Збытнѧа або непотребнаѧ дворность, цѧкавость (въ ѡхендозствѣ) пилностs (Бяр., 198).
с. 265
Ч ‒ літара старабеларускага алфавіта, якая абазначала гук “ч” і мела лікавае значэнне 90. псалмъ ч0483s (96) ѡ страшном соуде бж0483iим (Пс. XVI, 97б); артыкꙋлъ ч0483 (90) Которого часꙋ ѡт врѧдовъ нашихъ ѡтзовъ быти маеть (Ст. 1588, 247); ѡтдано тэж потом сестру их млсти панну зоѳею за пн0483а дорогостаsского року ≠аф0483ч (1590) септэмбра кг0483 (23) ꙋ вилни (Еўл., 38); ѡкт ла0483 (31) рок ч0483 (90) ꙋмарлъ сусед и приꙖтел моs чловек барзо добрыs ... пан валентыs чарковскиs (Там жа, 39); Въ дне: В днь. ѱал: ч0483. (90) зри Во дне (Бяр., 18).
с. 266
Чаание гл. чаяние
с. 266
Чааный гл. чаяный
с. 266
Чабанъ, чобанъ наз. Чабан. тую справу и тое писарство на него есьмо преложили, давъши ему моцъ посполъ с писаромъ корунъным Станиславом Вороневъскимъ умову с тыми чабаны и овъчарми чинити (КПД, 9, 1553); о тыхъ людехъ сваволныхъ, которые ... шкоды немалые в побраню товаровъ купецкихъ и побранью воловъ и овец в чобанов почынили (Там жа, 176, 1569).
с. 266
Чадо, чядо наз. Дзіця. чадо мое драгое. што се створилъ еси (Чэцця, 31); сего ради нынѣ чада послухаите мене (Скар. ПС, 15б); Iѡаннъ теже тако написалъ, елико прiꙖтs его, дасть имs область чѧдомs божiимъ быти (Будны, 124); христiаномъ, свещенного же каталокга и мiрского чина, съ женами и чады ... благодать, милость и миръ (АСД, II, 19, 1601); ижъ строфꙋетs, караетъ и Ꙗкъ добрый пастыръ овечкꙋ свою наворочаетъ, длѧ того и мовитъ, оуфай чадо, ѡтпускаютsсѧ тобѣ грѣхи твои (Калiст, I, 56); ꙋчителеs же школных чадомъ своим и пришелцом ꙋбогим по чинꙋ школ приsмати; болницꙋ шпытал ꙋбогих своих строити церковное блголѣпiе по силѣ своеs честно ꙋкрашати (Дыяр., 154); налюбезнеишее мое чадо, жебы досконалым был. не боисꙖ (Жыц. св., 24); рек ей: чадо мое, Ꙗк тебе зовут (Зб. 752, 13); тое ночи ꙖвивсꙖ Алеѯандрꙋ во снѣ еремѣꙖ прорoкъ и рекъ емꙋ чадо Алеѯанsдре поиди во иерслимъ, и тамъ поклонисꙖ бгꙋ саваѡфꙋ (Алекс. 1697, 26).
с. 266
Чадолюбивый прым. Які любіць дзяцей. то естъ самовластных Ꙗкъ чл0483вколюбецъ Бг0483ъ, и Ꙗкъ чадолюбивыи отецъ, пꙋстилъ ихъ ѡт себе (Калiст, I, 10б).
с. 267
Чадородие наз. Дзетанараджэнне. Апостолъ рече, жена спасаетсѧ ради чадородиꙖ, аще пребудеть въ вѣре и любsви, и въ ст0483ини съ цѣломудрiемs (Будны, 87б); розумъ человѣчи за мерsскую речь почитаеть чадородие, а дв0483ство за ангелъскiи животъ маетъ (Там жа). Параўн. чадородство.
с. 267
Чадородство наз. Тое, што і чадородие. же такъ и ст0483ый станъ малженскій при своей чести зs стороны вашей зоставати бꙋдет, и вы чадородствомъ почтены (Каліст, І, 47б).
с. 267
Чадце наз., памянш. ад чадо. Чадцѧ моѧ, сиѧ пишю вамs да не съгрѣшаите (Будны, 173).
с. 267
Чадь наз. Дружына. наговорил мѣстичи виленскыи. и ганꙋлевꙋ чад засѣсти вилню (Вiл., 441б); weliki kniaż Jagoyła prawdu swoiu zabył, naborzde tam ne szoł, a namowił mestyczy Wilenskij, Haniulewu czad, y zaseli Wilno (Бых., 503).
с. 267
Чаемый дзеепрым. у знач. наз. Той, каго чакаюць. Поклон гворю принꙖвши и к ползѣ придавши млтвами млстива влдку ѡтворила и в чаемых водворила зо всѣми ст0483ми, всегда нн0483ѣ и прсно и во вѣки вѣком аминь (Зб. 107, 117).
с. 267
Чаклъ наз. Прадстаўнік паўднёваеўрапейскай народнасці. сам се з своими волохи и чаклами до нег мѣл прилꙋчити (Стрыйк., 572).
с. 267
Чалый прым. Шэра-буры (пра масць каня). Княз олектъ Кіевъскій Михалъ обецалъ коня чалого высокого з Волоскимъ петномъ (КЗ, 229, 1486); станувшы передо мною Стась Бертошевичъ-Каменчанинъ и привелъ клячу чалую свирепу и съ колесы (АВК, XVII, 104, 1540).
с. 267
Чамара, чемара наз. 1. Сярмяга, якая зашпіляецца пад шыю. А шаты бѣлоголовскіе, за власные грошы его справленые, меновите: шабку бобровую самородную, коштовала копъ двадцать; чамару фалендышовую, бурнатную (АСД, III, 82, 1617). 2. Пакрывала. у той же коморе ... чемара до ложка мухꙖярова, себерками подшитая (АВК, XX, 136, 1598).
с. 267
Чамбулъ наз. Ваенны атрад. отъ татарского чамбулу сталася ... шкода (АЗР, V, 226, 1689); бусурманы звыкли своими чамбулами в Малую Россию уторгати (АЗР, V, 245, 1690).
с. 268
Чамлатовый гл. чамлетовый
с. 268
Чамлатъ гл. чамлетъ
с. 268
Чамлетовый, чамлатовый, чемлатовый, чемлетовый, чомлетовый прым. ад чамлетъ у 1 знач. третiи ризы чемлатовыи, ожерелье оксамитное безъ золота (АЗР, I, 136, 1494); реистръ на правѣ передъ нами положили ... шуба чомлетовая, сукня гвоздиковая лунская (АВК, XVII, 405, 1556); панъ Гуринъ ... побралъ ... шубку дей чамлатовую ... подбитую хутромъ (Пін., 133, 1562); особно ризъ надношоныхъ, то есть мухояровыхъ, чемлѣтовыхъ, флямскихъ ... шацуеть за сто копъ грошей Литовскихъ (АЮЗР, I, 264, 1596); которыхъ речей реестръ такiй показалъ ... саянъ китайчатый а саянъ турецъкого мухаяру, жупанъ зъ серебряными кгузиками чамлетовый (ИЮМ, IX, 277, 1636).
с. 268
Чамлетъ, чамлатъ, чамлятъ, чемлетъ , чомлатъ наз. 1. Сукно з вярблюджай шэрсці. Шахно ... маетъ королю прислать чамлатъ бурънатный (КЗ, 229, 1486); Ꙗнъ Зелковский вышолъ съ нимъ съ Турковъ ... вынесъ и съ собою ... чамлѣтꙋ чорного штꙋка (КСД, 275, 1516); брату Бакыеву дано ... чамлетъ за 6 золотыхъ (АЗР, II, 381, 1541–1542); подстаростему отъ коровану: чамлятъ, сафъянъ, полълитры шолку, гривенъка перъцу (Арх. ЮЗР, VIII-1, 82, 1552); описалися мне были тымъ же записомъ своимъ на тотъ же рокъ отдати водле рейстру отца своего на рыдванъ чотыры копы грошей, а на чамлетъ чотыры копы грошей (АВК, XXI, 176, 1556–1557); в которомъ возе было ... мухаяру два поставы целые, чамлету поставъ целый (Там жа, 342, 1558); мухояру Турецкого штукъ 17 и полштучковъ 2 ... чамлету безъ воды штукъ 10 за копъ 30 (АСД, III, 305, 1583); ризы чемлету чорного, за деветь копъ грошей Литовскихъ (АЮЗР, I, 264, 1596). 2. Выраб, адзенне з такой тканіны. чомлатъ мой синий зъ колнеромъ одомашки бурнатное (АСД, VI, 14, 1522).
с. 268
Чамровый, чемровый, чомровый прым. ад чамръ. Гамъзе копа жъ на страву, а сукно такое жъ, а шуба чамъровая (КЗ, 265, 1487); Бойрашу 4 копы грошей зъ скарбу, а шуба чомъровая въ Зелъка (Там жа, 274); за шапку чомровую золот. два и асмаковъ пятнадцать (ИЮМ, I, 235, 1682); шапъку кармазыновую кгарловую дали золот. чотыри. Кгдыжъ были купили ему чемрову, теды не принялъ, то продали (ИЮМ, VI, 80, 1689).
с. 268
Чамръ наз. Вырабленая шкура пушнога звера. до подшытя жупана два хребта лисихъ и чамра (ИЮМ, VI, 131, 1689).
с. 269
Чанъ наз. Чан. шлыки черленых два, котел, чарку, опанчу, а чан кагору турецъского ... даровал так менил (ИЮМ, XXXII, 110, 1578); чановъ пивныхъ великихъ два, квашня пивная, коштовали по грошей сороку (АВК, VIII, 466, 1593).
с. 269
Чапка наз. Шапка. Петръ Гаргунъ, будучи зазванъ ... о отняте сукъни, кожуха, чапъки ... не сталъ (АВК, XXXIX, 133, 1578); менилъ собе шкоды ... в жене его саянъ, который коштовал копъ чотыры, однарадокъ сини люнский ... чапка аксамитна (АВК, XXVI, 68, 1582); то естъ маетъ дати имъ замужъ идучы по сукни верхней сукна люнского, по чапце аксамитной (АВК, XXIV, 406, 1583); побралъ собе ... чапокъ бобровыхъ зенъскихъ две (АВК, XX, 298, 1631); же въ томъ невинененъ [!] пану Андрею Ейсимонту, на томъ, яко ... пана Миколая Ейсимонта не билъ, чапки не грабилъ (АВК, I, 321, 1646); за роботу чапки зъ додатками заплатили (ИЮМ, XIII, 133, 1699).
с. 269
Чапковане наз. Дзеянне па дзеясл. чапковати. частокрот на спотканю з паны миꙖл их запомнившисе хоть кго друкгиs чапкованем почстил (Еўл., 144).
с. 269
Чапковати дзеясл. Кланяцца. хтꙖл то мет на хоругви над гробэм его. Ꙗмъ был добре вꙖдом влодымира и не ꙋчинил того ... с пыхи Ꙗкеs не чапкуючи пану троцкому (Еўл., 28).
с. 269
Чапля наз. Чапля. шолъ есми черезъ сеножатку его зъ лукомъ до реки стреляти чапли (АВК, XVII, 377, 1541); и зомлѣлаꙖ чаплꙖ часом Ꙗстреба ꙋбивает (Стрыйк., 485); Ерѡдiй: Птахъ подобенъ Боцѧнꙋ або чапли, жiетъ на воднистыхъ мѣстцехъ (Бяр., 282).
с. 269
Чапникъ наз. Той, хто шые шапкі. Я Яско Степановичъ, чапъникъ, мещанинъ Пинъский, вашмости враду жалосъне жалую (АВК, XXVIII, 202, 1645).
с. 269
Чапницкий прым. ад чапникъ. якожъ я ... робыломъ у него товаръ чапницкий польский ... презъ который часъ волъны зробиломъ само пять робечи каменей полсема (АВК, XXVIII, 203, 1645).
с. 269
Чапракъ наз. Пакрыццё сядла. чапракъ пулшкарлатный коштовалъ золотыхъ трыдцать (АЗР, I, 250, 1616).
с. 270
Чара наз. Чара. да чара аспидна, серебромъ обложена (АЮЗР, II, 124, 1509); гнатисѧ повелелs iосифъ за братиею своею длѧ чары (Скар. КБ, 81); у великой чарѣ позлотистой зъ ушицами гривенъ 12 и полъ (АСД, III, 290, 1587); чара великая сребреная, у которой было гривенъ десеть (АЮЗР, I, 265, 1596); казал емꙋ головꙋ ꙋтꙖт, а зо лба его дал чарꙋ ꙋробит (Стрыйк., 444); так зложивши прꙋдко мѣхи на землю ѡтворил кождыs своs которыs перешꙋкавши почавши ѡт старшог ажъ до меншого, нашол чарꙋ в мѣхꙋ вениꙖминовом (Бельск., 31б); описъ свой, то есть: лихтаровъ сребряныхъ два, чара великая сребряная (АВК, II, 45, 1617); речы мои рухомые ... котелокъ серебреный, чара уроблена, нова, з геръбомъ моимъ (ИЮМ, XXIV, 229, 1635); Николае ст0483ыs вынꙖвшы изо пазꙋхи чарꙋ налил в ню воды и елеꙖ (Зб. 81, 173); поставилесь сребрѧнꙋю чарꙋ. которꙋю берꙋчи Iѡсифъ в лѣвꙋю рꙋкꙋ палцемъ билъ по ней (Хран., 70б).
с. 270
Чарка наз., памянш. ад чара. ее дей милость ... скрынь 9 узяти рачила, у которыхъ были властные речи небощика отца и небощицы матки моее, то есть: ланцуги золотые, золото ... кубки, чарки (АСД, IV, 235, 1569); которы з нею немало убору побрал ... полотна кужелного локот дватцат, пса дворного, чарку меденую (ИЮМ, XXXII, 37, 1578); скарбу побрано ... жупанъ акъсамитъный чарный ... чарка серебраная великая (АВК, XXXVI, 75, 1582); мисъ мѣденыхъ двѣ, патели мѣденыхъ двѣ, чарокъ мѣденыхъ побѣляныхъ пять (АВК, VIII, 465, 1593); прывилья на маетности, то есть ... чарка сребраная во двѣ грывнѣ коштовала золотыхъ двадцать (АСД, I, 250, 1616); чарокъ серебреныхъ великихъ две, сребра розного ломаного и перстневъ гривну (ИЮМ, VIII, 360, 1620); другихъ грошей, которые жона моя брала и чарки серебреное, не ведаю (ИЮМ, IX, 303, 1637); въ той же шкатуле грошей готовыхъ было осмънадцать талеровъ левковыхъ, лыжекъ две сребръныхъ, чарка сребръная, кубъковъ два сребръныхъ (ИЮМ, XVII, 191, 1663); пана Понятовского братина сребрная и кубечки зъ чаркою, которая у паламара въ девяти битыхъ талярахъ (ИЮМ, IX, 423, 1686); за направене чарки сребрной дали осм. (Там жа, 182, 1692).
с. 270
Чарнило гл. чернило
с. 271
Чарнецкий прым. Манаскі. Сотникомъ и бирчымъ всимъ, сотенъ пятнадцати, ведлугъ росказаня п. войта, абы переписали вси сотни, веле есть домовъ, не минаючы жадного юрздыкъ ксендзовскихъ ... шляхецкихъ и жыдовскихъ и чарнецкихъ (ИЮМ, XIII, 64, 1699).
с. 271
Чарнокнижникъ наз. Тое, што і чорнокнижникъ. гилдебрандинъ папѣжъ на соборѣ бриѯинsскомъ, не толко за ... чарнокнижника, и некромантика, але и за еретика ѡт вѣры католицкой ѡтлꙋченного есть почитаныи (Апакр., 64б); чарнокнижники чинꙖт дивовиска (Зб. 261, 214б); сам се Хстом назвал, которыs всюды по селах ходꙖчи дивы чары ... справовали, накшталтъ чарнокнижников (Стрыйк., 620); Нꙋмма помпилиꙋшъ вториs крол римскиs был великиs чарнокнижник и наꙋки звѣздочетские ꙋмѣл (Бельск., 146б); нумма помпилиꙋшъ вториs кроль римскиs был великиs чарнокнижникъ и наꙋки звездочетские ꙋмѣлъ (Рым., 78б); которие, всюды по селах ходꙖчи, дивы, чари и гусла, Ꙗкиес справовали, накшталтъ чарнокнижников и ѡблуды Ꙗкиес лотровские накшталтъ ꙋмерлых воскрешали. рибы пꙋщаючи до калюж болотных, где их Ꙗкъ живо перед тымъ не видано (Хр. польск., 14б–15); ѡнъ ... чарнокнижника такъ барзо выбил, ижъ черезъ много годинъ был Ꙗкъ ꙋмерлыs (Зб. 107, 127б); што се не звыкло притрафꙖт ѡдно людямъ злосливымъ Ꙗко чарнокнижникомъ чаровникомъ (Зб. 255, 4); ѡдин египтꙖнин ... не могучы през еs цноту и статечност и вѣрꙋ ку мужеве ꙋжыт, шол до чарнокнижника мовꙖчы (Зб. 752, 489б); слышачи то цесаръ, спытаетъ чарнокнижника (Пралог, 614б).
с. 271
Чарнокнижный прым. Тое, што і чарнокнижский. Вставши теды, пошли до едной Ꙗскини вs глꙋбокой пꙋщи, бꙋдꙋчеи, вs которой мешкалъ мꙋжs нѣꙖкiй чарнокнижною наꙋкою бавѧчисѧ, и фалшꙋ балвохвалского велце горѧчiй ѡборонца, на имѧ Февда (Варл., 262).
с. 271
Чарнокнижский, чарнокнизский прым. Чарнакніжны. Рокꙋ нs0483. клавдиꙖ ді0483 в мѣсте едесе погане cтавши се хрстиꙖны вси книги свои чарнокнизские чаровничие звѣздарские, и практычные попалили шкоды в том не жалꙋючи (Бельск., 211); селивестръ ... был петакгогом ѡтоновым и роберта кролꙖ францꙋзског, тыи емꙋ дали бискꙋпство в равенацѣи, аж папежом зостал, з чарнокнизскои наꙋки бꙋдꙋчы папежом пытал чорта, долго ли бꙋде на папезствѣ (Там жа, 394б); ꙋказꙋючи дрꙋгоs братии насмѣвалсꙖ з него. Берозꙋс пише в книгах третих иж тот хам ѡбиралсꙖ ѡколо наꙋкъ чарнокнижских, и чаровничих; длꙖ чог был назван розоастел (Стрыйк., 415–415б); тотъ гробъ бꙋдованъ ѡд Анъны и Мамври братiи, которiи презнаменитостs наꙋки чарнокнижскои, преднѣйшими были на ѡнъ часъ оу фараѡна (Мак., 15). Параўн. чарнокнижный.
с. 271
Чарнокнижство, чарнокнизство, чарнокниство наз. Тое, што і чорнокнижство. анътихристъ бꙋдетъ некоторыs чл0483вкъ ѡт дъѧвола въпроважоныs, чарами и чарнокнижствомь ѡпатрены (Унiя, 32); коли хто томꙋ выражает чт0483ъ комꙋ не мает выражат, тꙋт приналежит болвохвалство, чарнокнижство (Зб. 261, 213б); хто през чарнокнижство дъꙖволꙋ присегает (Там жа, 214б); нектонав крол египетскиs коториs теж межи мꙋдрци ѡдным поличон, кгдыж наслѣдовал ꙋченꙖ великог звлаща ѡколо звездарских наꙋкъ, албо чарнокнизства (Бельск., 169б); зошлосе велми мног людеs, почал первеs чарнокнизством своим диꙖволов взыват (Там жа, 213); если за его помочю покинꙋ чарнокниство и до твоее слꙋжбы се ꙋдам. скоро то вырекъ шатан зникнулъ (Зб. 107, 128); ѡт молодости ѡною сꙖ наукою бавил и чарнокнижствомъ (Зб. 752, 197); помните што тоs реклъ чорнокнижsникъ, ижъ то быть чарнокнизством жаднымъ и моцъю боговъ вашихъ не можеть абысъте мнѣ чаровъ жадныхъ не причитали (Пралог, 614б).
с. 272
Чарнокнизский гл. чарнокнижский
с. 272
Чарнокнизство гл. чарнокнижство
с. 272
Чарнокниство гл. чарнокнижство
с. 272
Чарноризецъ наз. Тое, што і черноризецъ. старалсꙖ той злыs пан ѡ то наsболше абы законные люди а чарноризцы выкоренил (Зб. 752, 72).
с. 272
Чарноризица наз. Тое, што і черноризица. ЕвдокиꙖ ... всю маетност свою раздала ꙋбогим и недостатним. А сама чарноризецею зостала (Зб. 752, 114б).
с. 272
Чарный прым. Тое, што і чорный. Тымъ же обема отписалъ сукню утерфину чарного съ пугъвицами серебренными позлотистыми (ИЮМ, XXX, 4, 1577); скарбу побрано ... жупанъ акъсамитъный чарный ... чарка серебраная великая ... кубок позлотистый, цыны мис великих шесть, полумисковъ шесть талеровъ дванасте (АВК, XXXVI, 75, 1582); зсѣвши, великiи кн0483зь паль на колѣнах пред образомь Хр0483товымь, написанномь на хорогвѣ чарной болшого полку и помолился, мовячи (Мам., 181); были так чарные Ꙗко тые што межи чарными легают (Зб. 259, 526); то песъ чарныs станꙋлъ предо мною, а не моглем се поклонити (Пралог, 644); для его милости п. пулковника Стеткевича купили три скуры чарныхъ (ИЮМ, XVII, 2, 1710).
с. 272
Чароване гл. чарованье
с. 273
Чарование гл. чарованье
с. 273
Чарованый дзеепрым. ад чаровати. отъ кого и черезъ кого такое чарованье се стало и якимъ способомъ чаровано? (АВК, XVIII, 310, 1630).
с. 273
Чарованье, чароване, чарование наз. Варажба, чарадзейства. цр0483и перские. ѡтложивше чарованиꙖ пришли к хсоу (Чэцця, 283б); вчинили сꙋть они такожъ чарованиемъ Египетъскимъ (Скар. КІ, 15); приведет Ꙗкогос чл0483ка волхва в чорнокнижствѣ и в чарованю и вs кꙋкглѧрствѣ все злое оумѣючог (Каз. Кiр., 124); Ꙗкожь нѣкоторые мещане видели многое чарованье ѡное марꙖмки (Барк., 157б); учинки тѣлесные, якоже: чужоложство ... идолатрiе, чарованя, лихвярства, гнѣвъ, попудливость, запалчивость (Пыт., 86); земенинъ его милости въ той шкоде своей, въ чарованью подданого пана Славского Бориса Словиковича постигнувши и оного поймавши, и до села Курковичъ привелъ (АВК, XXXVI, 265, 1622); Влъхвованiе: Чароване (Бяр., 21); коли его превротныи бг0483оꙋбиицы жидове в таковом его чарованю вѣдели (Зб. 81, 147); его превротныи ... жыдове в таковомъ его чарованю видѣли (Зб. 752, 62б); дрꙋгие ему приꙖтели еще радили мовечи. чарованꙖ се ѡт христиꙖн научилъ, которие ему се в спросных паннахъ поводит (Пралог, 528б); его превротныи бг0483оꙋбиsцы жидове в таком его чарованъю видѣли (Зб. 82, 192б).
с. 273
Чаровати, чаровать дзеясл. Чараваць. рече к неи, чаруи и възбуди ми его же ти повѣлю (Скар. ПЦ, 59); внегда чаровала жена ꙋзsрела Самуила, и крикла гласомъ великимъ (Там жа, 59б); не мов ижем в ночи пополнѧл вsшетеченsство, алsбо чаровалъ, или иное злое оучинив (Каз. Кiр., 159б); ѡныs чарнокнижник, которыs емꙋ ѡ цесарствѣ чаровал, ꙋже был ѡслѣп на патриаршество поднесеныs быт не моглъ (Бельск., 346б); анектанав ... ꙋхвативши теды птаха морского, почалъ над нимъ чароват (Алекс., 3); ижъ розными и розмаитыми способами мнѡгiи зs людiй дꙋшѣ свои затрачаютъ або розбиваючи и драпѣжачи, або крадꙋчи и забиваючи, або чарꙋючи и лихвѧчи, або оупиваючисѧ и нечистотꙋючи, або иншiи Ꙗкiи своволенства пополнѧючи оумираютs (Калiст, I, 67); тая попадья пана маршалка чаровала, яко то звыкли чаровницы чаровать (АСД, III, 122, 1631); Лавринъ Конъдратовичъ вызналъ, ижъ подъ тотъ часъ, якъ Харко шукалъ зъ слугами мескими дитяти въ дому Ивашка, его, Харка, малжонъка на матку мою слова такiе же вы чаруете и ворота выскробалисте (ИЮМ, IX, 300, 1637); тым его болшеs ѡбвинꙖли иж чарует (Зб. 752, 421б); ѡбачили то вси и епскпъ самъ и тым его болше ѡбвинѧли ижъ чарꙋе (Зб. 82, 52).
с. 273
Чаровникъ наз. Варажбіт, чарадзей. зараз мовит сам избавител, прiйдꙋ до вас в сꙋдѣ, и бꙋдꙋ свѣдкомъ скорым на чаровникѡв, и на чꙋжоложникѡв (Каз. Кiр., 8б); выкопали египтꙖне ѡколо реки водꙋ пити. И ꙋчинили такъ и чаровники чарами своими, а серце фараѡнови затвердѣло (Бiблiя, 114); рижеꙋшъ попъ был сын тебуга чаровника, коториs то тебугъ през чари свои напꙋстил хоробы на грецкии воsска з которой мнозство померло, аж попꙋ дочку воротит мусили (Тр. гіст., 70); Егѵптѧнинъ нѣѧкiй роспꙋстный бꙋдꙋчи ѡпанованъ млстю ѡднои бѣлои головы оуродивои, а кs томꙋ мꙋжатой, гды ей длѧ вsстыдꙋ и чистости ей до малжонка своего Парфеника не могъ намовити, шолs злосливецs до чаровника мовѧчи (Мак., 12); въ Cлонимѣ есть хлопъ, которого зовуть ворожбитомъ: тотъ хлопъ повядаетъ великимъ чаровникомъ (АСД, III, 135, 1631); злый чл0483вкs абовѣмs нѣѧкiй и чаровник пришедши, ѡ хрстiѧнской вѣрѣ и наꙋце з нимъ розмовлѧлъ (Варл., 191б); Влъхвъ: влъшебник: Чаровник, ворожбитъ, вѣщок, заклиначъ, чорнокнижникъ (Бяр., 21); ѡн еще незбожныи з молодых лѣтъ чаровникъ был из чаровницкого домꙋ (Зб. 81, 147); климентъ далъ знать цесарови: ижъ гордиꙖна чаровsникъ ѡныs иануриs звелъ и жону его (Пралог, 608); жидове ... зрозꙋмевшы его чаровничие хитрости Ꙗко бывшы и сами чаровниками, пророковали чарами емꙋ греческое царство (Зб. 82, 192б); z toiu ż soroczkoiu pani Szczytowoy byli u iakohos znachora, a poprostu czarownika, za Biekcoiu żywuczoho (ИЮМ, VI, 320, 1687).
с. 274
Чаровница наз. Варажбітка, чарадзейка. таѧ девка была ѡдное панеи з Локве, котораѧ была великаѧ зелеиница, чаровница болшей нижли иные ведьмы (Трыст., 59); не на голос тоеи чаровницы самоил се ꙋказалъ, але богъ то сам ꙋчинил и пророка выслал (Бiблiя, 353); всꙖкож хотꙖ правдиве сꙖ самоил светый ꙋказалъ той чаровницы, не сталосꙖ то моцъю чаров (Там жа); кгды насонъ приплынул до колхис был ... и важон ѡт королꙖ понтског ѡеты а ѡт медеи чаровницы дочки кролевское был замилован (Бельск., 79б); приsдут теды ѡбачат перстенок в гꙋбѣ золотыs, которыs собѣ ѡнаꙖ чаровница вложит казала по смерты [!] (Там жа, 391б); въ мѣстѣ его королевской милости Слонимѣ поймано было и до замку Слонимского до везенья дано вѣдму чаровницу (АСД, III, 114, 1631); але Ꙗкѡ коли валаамови радѧчомꙋсѧ бѣса не бѣсъ але бг0483ъ ѡтповѣдалъ, такъ тежь не на голосъ тоей чаровницы Самоилъ се оуказал (Хран., 239); всѧкожь хотѧ правдиве Самоилъ ст0483ый оуказалъ той чаровницы не стало сѧ то моцъю чаровъ (Там жа); правдиве сꙖ самꙋель ст. ꙋказал той чаровници. не сталосꙖ то моцю чаровъ (Выкл., 72); забиs чаровъницꙋ тую, котораꙖ побунтовала мѣсто (Зб. 82, 431); чи не вѣривъ сномъ; чи не оудававsсѧ до Чаровs, и Бавъ Чаровнѣцъ (Зб. вып., 43б); первое приказане ... кажетъ намъ, абысмы ... оудаванѧсѧ до Бавъ, Чаровнѣцъ, Кꙋшенѧ, на Стрелбѣ присѧганѧсѧ ... выстерегалисѧ (Там жа, 104).
с. 274
Чаровницкий прым. 1. Ад чаровникъ. ѡн еще незбожныи з молодых лѣтъ чаровникъ был из чаровницкого домꙋ (Зб. 81, 147); ѡн незбожныи еще з молодых лѣтъ чаровникъ был из чаровницкого дому (Зб. 752, 62–62б); ѡн еще з молодых лѣтъ чаровником был, и з чаровницкого тежъ ест домꙋ (Зб. 82, 192б). 2. Тое, што і чаровничий. жалобу нашу доносимъ на мѣщанина мѣста Полоцкого Василя Брикуна ... рѣзалъ стѣны умысломъ и похвалками своими чаровницкими немилосердными (АСД, I, 339, 1643).
с. 275
Чаровництво наз. Варажба, чарадзейства, чараўніцтва. даныs емꙋ был до наꙋки философъскои за педакгокга маѯим которыs чаровництво cвое плꙖщем философии подкривал (Бельск., 274б). Параўн. чаровство.
с. 275
Чаровничий прым. Які адносіцца да чараўніцтва, звязаны з чараўніцтвам. езекиꙖ ... пристерегал сновъ, бавилсе вещъбою, чаровничим наꙋкам служил, мѣлъ при собѣ чернокнижники и чаровники (Бiблiя, 511); Рокꙋ н0483s. клавдиꙖ ді0483 в мѣсте едесе погане ставшисе хрстиꙖны вси книги свои чарнокнизские чаровничие звѣздарские, и практычные попалили шкоды в том не жалꙋючи (Бельск., 211); ꙋказꙋючи дрꙋгоs братии насмѣвалсꙖ з него. Берозꙋс пише в книгах третих иж тот хам ѡбиралсꙖ ѡколо наꙋкъ чарнокнижских и чаровничих, длꙖ чог был назван розоастел. и Ꙗкобы в тоs час ѡтца пъꙖного мѣл ѡчаровати (Стрыйк., 415–415б); жидове ... зрозꙋмевшы чаровничи его хитрости ... пророковали ему чарами кгрецкое црство ѡсѣсти (Зб. 81, 147); провелъ ст0483ы свои през огонь вs долины венони. пристерегалъ сновъ бавилсѧ вѣщьбою чаровничимъ наꙋкамъ слꙋжилъ (Хран., 347б); жидове ... зрозꙋмевшы его чаровничиe хитрости Ꙗко бывшы и сами чаровниками пророковали чарами емꙋ греческое царство ѡсѣсти (Зб. 82, 192б). Параўн. чаровницкий у 2 знач.
с. 275
Чаровный прым. Які мае магічную сілу. ѡнаѧ марꙖмка ꙋлезши ꙋ лазню студенꙋю, голову ѡткрывши волосы роспꙋстивши, печкꙋ розметала, чаровные поганские слова говорила, проклинала ѡбема рꙋкама назадъ кивала, ноги свои везала, иного много зла поганства творила проклинала абы жива не была (Барк., 157б); парꙋ мꙋжчизнъ до ꙋха еs чаровнии слова подавали, але ничого не помогло, и так долго нѣмою бꙋдꙋчи ꙋмерла (Бельск., 301); ꙋзлоношенiе, или оузоношенiе, ѡбвѣшенье на выи, чаровное ношенье (Бяр., 178).
с. 276
Чаровство наз. Тое, што і чаровництво. тое признаваю не чаровствомъ но силою богов моих (Зб. 752, 24).
с. 276
Чародеание гл. чародеяние
с. 276
Чародеецъ наз. Тое, што і чародей. Жезsлъ ꙋ змию обsратилsсѧ потомꙋ же вчинили чародеици египетsскиѧ (Скар. КВ, 14б); вделаша потомꙋ же чародейци египетsские чародеаниемъ своимъ (Там жа, 15б); Саꙋлъ же тогда погубилs былъ в земли своеи всехъ волsхвовs и весsцевъ и чародеицевъ (Скар. ПЦ, 59).
с. 276
Чародей наз. Чарадзей. К томоу домꙋ дьꙖволи не приступѧт. а чародѣи не оувоидоут (Чэцця, 132б); гсь ... не велить проскꙋръ приимати ... ѡт чародѣевъ. ѡт кривого сꙋдье (Там жа, 362б–363); лукавiи же, повѣдаетъ, человѣци чародѣе преуспѣютъ на горшее (Пыт., 32); таковыми соутъ мытникѡве, розбойникѡве, мꙋжобойцы, злодѣеве, пъѧницы, чародѣеве, вшетечникѡве ... и иншiи тымъ подобныи злочинцы, которыи сѧ вs болотѣ спросныхъ нечистѡт сихъ валѧютъ, всехъ тыхъ свинопасами писмо Бж0483ее называетъ (Калiст, I, 14); ты жыдовскиs чародею Ꙗк насмевалсꙖ еси с панства моего (Зб. 752, 24б); цр0483ъ ... призвал зараз всихъ своих мꙋдрых вещковъ и чародеевъ и радилсꙖ (Там жа, 28б); ѡна ... длꙖ неплодства такъже вѣщъкомъ и чародѣем выдала великꙋю маетност (Зб. 82, 133); чародѣe през сатанꙋ, старатисѧ звыкли .а0483. О вѣдомость рѣчей потаемныхъ (Зб. вып., 105б). Параўн. чародеецъ, чародейникъ.
с. 276
Чародейникъ наз. Тое, што і чародей. были тамо злостники а чародѣиници. Ꙗннашъ да аммброс и чинили теж дивы которые чинил моисеи. и держали ихъ египтѧне как богов. але иже дивы которые чинили не были ѡт бг0483а (Пак. Хр., 20); да не будетs посреди вами чародеиникъ ни закsлинатель ни волховъ (Скар. ДЗ, 37); людие ... послухали суть чародеиниковъ и ворожбитовъ (Там жа); позвалs же естъ фараонъ мꙋдръцевъ и чародеиниковъ (Скар. КВ, 15); чародеиниковъ не бꙋдете живити (Там жа, 41б); не обедуи с мужомъ завидливымъ, и ни пожедаи брашsна его. Понеже яко чародеиникъ или ворожsбитъ, догадыватисѧ будеть о томъ чего же не весть (Скар. ПС, 35); манасиѧ ... чародеиники, и гадачи, и весsтце, и ворожsбиты дерsжалъ ꙋ собе (Скар. ЧЦ, 230–230б); третiй грѣхъ естъ жидовъ и всих бусоурsмѧнъ ... четверsтыи грѣхъ волъхвовъ. То естъ, чародеиниковъ, которыи бѣсомъ вѣрꙋють (Будны, 6б); тeжъ чародеиници и чародеиницѣ вѣдьмы и ворожsбиты противу того слова грѣшѧть, хотѧжъ пакъ часомъ на ихъ шепsтанье люди и скотъ здоровы бывають (Там жа, 19); того Бориса Словиковича, яко чародейника, съ тыми всими чарами тивуну его пана Славского Павлюку Шевавце ... припаручили (АВК, XVIII, 263, 1622); которого чародейника, Бориса Савиковича, копа, бачечи быть виннымъ ... спаленемъ огнемъ осудила и на экзекуцыю скуточную до враду моего отослала (Там жа, 264).
с. 277
Чародейница наз. Чарадзейка. ты веси елика ꙋчинилs ест Cаꙋлъ и Ꙗко погубилs в земли всехъ чародейниць (Скар. ПЦ, 59); тeжъ чародеиници и чародеиницѣ вѣдьмы и ворожбиты противу того слова грѣшѧть, хотѧжь пакъ часомъ на ихъ шептанье люди и скотъ здоровы бывають (Будны, 19).
с. 277
Чародейный прым. 1. Чарадзейны, магічны. иже жидове тое мѣстце кде хсъ народилсе ѡт оного часоу потом черес долге часы ис зависти мели за мѣстце нечисте чародеине а проклѧте (Валх., 58б); мꙋжъ или жена они жебы имели духа чародеинаго или вещаго, смерsтию да ꙋмруть камениемs да побиють ихъ (Скар. КЛ, 40); чародеинаго ꙋмениѧ приложены были посмеваниѧ (Скар. ПБ, 26). Параўн. чародейский. 2. Ад чародей. Тогда приступи к нему жена чародеинаѧ (Скар. ПЦ, 60).
с. 277
Чародейский прым. Тое, што i чародейный у 1 знач. жаловалъ Гошко Ескевичъ ... на подданого ... зъ намовою чародѣйскою (АСД, I, 295, 1636).
с. 278
Чародейство наз. Чарадзейства. да сотретсѧ всѧкаѧ. неприꙖзнь. всѧкъ недꙋгъ и чародѣиство дьꙖволе (Чэцця, 13); не годитсѧ во сны веровати ни в чародеисsтва (Скар. IС, 55); манасиѧ ... полонъ былъ чародеисsтва (Скар. ЧЦ, 230–230б); (абы позвы свои давали) ѡ кгвалтъ в местех нашихъ, ѡ розбоs по дорогахъ, ѡ злодеsство, ѡ фалшъ, ѡ пожогꙋ дому, або гумна, ѡ чародеsство (Ст. 1588, 167); прыточыласе перед мене справа за жалобою Станислава Садовского на наймитку его Луцу Юревну о чародейство (АВК, XXXII, 101, 1596); написано ти естъ всѧкое вшетеченsство ... все сꙋровство, и блюзнѣрство и чародеиство, и злодеиство (Каз. Кiр., 157); Ведлꙋгъ дх0483а ходите, а пожадливостей телесных не выполнѧйте: Ꙗвные зась сꙋть оучинки телесные, котoрые сꙋть чꙋжоложство, вшетеченство, нечистота, збытокъ, балвохвалство, чародѣйство, неприѧзни, свары, зазрости, гнѣвы, звады, розерванье, погоршенѧ, ереси, ненависти, забойства (Варл., 88б); ꙋже и цесар карал ѡ тое чародеsство (Зб. 752, 372); есми мѣлъ зас правꙋ з оным жыдомъ проклꙖтымъ, которог ꙋже и цесар карал ѡ тое чародѣsство (Зб. 82, 30); невѣсты еднакъ особливе сꙋть вs пеклѣ, длѧ нечистоты для збытечнаго оубиранѧсѧ, для затаенiѧ грѣховъ на сповѣди, и длѧ чародѣйства (Зб. вып., 42). Параўн. чародеяние.
с. 278
Чародеяние, чародеание наз. Тое, што і чародейство. чародеѧние лъживое, и сны чинѧщих безаконие суетны сꙋть (Скар. ІС, 55); вделаша по томꙋ же чародеици египетsские чародеаниемъ своимъ (Скар. КВ, 15б); несть бо чародеаниеи во Iзsраили, ини волsхованиеи во сынехъ Ꙗковлевыxъ (Скар. ЛК, 51б); они ... чинѧху чародеꙖниѧ и волsхованиѧ (Скар. ЧЦ, 220б–221).
с. 278
Чарочка наз., памянш. ад чарка. чарочка серебряная [коштовала] золотыхъ три (АСД, I, 252, 1616); фляшу полкгарцовую на горелку и чарочку шкляную купили за осмак. шесть (ИЮМ, V, 51, 1688); чарочка и шклянка, осм. два (Там жа, 61).
с. 278
Чартовский прым. ад чартъ. бг0483ъ ... хотечы ѡн церографъ чартовскiй сказит ... справедливост вчинылъ (Царств., 72б–73); взложил на него кролевскꙋю коронꙋ, на котороs был чартовскиs болванъ, ѡн ю скинул з головы и потоптал (Бельск., 41); то теж фикгꙋра власнаꙖ. нашог ꙋживанꙖ великои вечери ... иж нас з неволи чартовскои вывел (Там жа, 54б); кгды се ѡбачили ѡткинꙋли ѡт себе балваны чартовские (Там жа, 73б); попов насажал до вааловог набоженства, а иѡсафат предсе не дꙋфал чартовскомꙋ набоженствꙋ (Там жа, 120); хори девицъ приѡздобенъныхъ квѣтками цнот ст0483ыхъ и всѣ заправъды ѡкрꙋтенства чартoвские розорвали (Зб. 259, 442б); поведаs ми дѣвко што ты зараз естъ. вижꙋ иж великiе речы чартовские чыниш (Зб. 752, 240).
с. 279
Чартъ наз. Тое, што і чортъ. тых людеи ... чарта хвалꙖтъ, чарамъ верꙖт (Царств., 79); тое зачатие з чарта ест небеспечное (Зб. 259, 529); хвала тобе сн0483е бж0483ий, ижес моей мдлой невестей плоти такое звытꙖство даровать рачилъ, ижемъ чарта и покꙋсы его свестъ, и боꙖзни его силою твоею перемогла (Пралог, 657); реклъ гдъ бгъ през неꙖкое зъꙖвене до чарта ѡного (Там жа, 660б).
с. 279
Чары, чари наз. 1. Чары, чараўніцтва, вядзьмарства. ѡнъ ... там през чернокнижскии чари диꙖволов взывал (Алекс., 1); которые въ одной радѣ были съ здрадцою нашимъ съ Глинскимъ, догонили насъ, повѣдаючи намъ, ижъ тотъ здрадца нашъ брата нашого зятя вашого, Александра короля съ того свѣта своими чары сослалъ (АЗР, II, 43, 1508); вчинити теже хотеша чародеици египетsские чарами своими абы вывели блошице и те возsмогоша (Скар. КВ, 17); анътихристъ бꙋдетъ некоторыs чл0483вкъ ѡт дъѧвола въпроважоныs чарами и чарнокнижствомь ѡпатрены (Унiя, 32); ꙋчинили такъ и чаровники чарами своими, а серце фараѡнови затвердѣло (Бiблiя, 114); жена нѣкотораꙖ именем велеша, которꙋю в мѣсте трои мѣли за богиню, владѣла през чари морскими невалности таꙖ розгнѣвавшисꙖ пꙋстила на море хвилю (Тр. гiст., 69б); неспособностs оуставичнаѧ мꙋжа албо жены до выконанѧ справы малsженское, докладаемъ оуставичнаꙖ, бо можеть под час хто през чары оучинiти немощным которого з малжонковъ в малженстве мешкаючого (Навука, 176); Орина ... срокгости караня, въ праве посполитомъ описаного, занедбавши частокроть смелость брала и важилась, снать чары строечи предъ очима ихъ, детокъ и швакгра (ИЮМ, IX, 293, 1637); Влъшба: или волшевба, ворожка, чары (Бяр., 21); чи не вѣривъ сномъ; чи не оудовавsсѧ до чаровs, и бавъ чаровнѣцъ (Зб. вып., 43б). 2. Сродкі, якімі карыстаюцца чараўнікі, ведзьмары. естли бы тот злодеs в онои муце длꙖ чаров спал а муки не чул а тые чары были бы при немъ наsдены ꙋв устехъ ... тогды навꙖзки не повинен ему дати (Ст. 1566 I, 102); естлибы тотъ злодеs в оноs мꙋце длꙖ чаровъ спалъ а муки не чꙋлъ а тые чары были бы при немъ наsдены ꙋв устехъ або на голове ꙋ волосехъ под пахами або где инде тогды навезки емꙋ не повиненъ дати (Ст. 1588, 540); тая Вечорковая возная дала ей чары: кость, песокъ и гвозде, браное на могилѣ въ селѣ Высокомъ (АВК, XVIII, 305, 1629).
с. 279
Часемъ прысл. Тое, што і часомъ. которые до такового часем шаленства прыходꙖт же и родицов се власных подчас запирают (Зб. 261, 162); рeклъ до него старец. Ꙗкъ се маешъ брате а ѡнъ ѡтповѣдивъ до тых мѣстъ за молитвами добре. а старец не наеждчают ти мысли, а ѡн реклъ часем такъ есть (Зб. 107, 202).
с. 280
Часникъ гл. чашникъ
с. 280
Часницство гл. чашництво
с. 280
Часнокъ гл. чоснокъ
с. 280
Часный прым. Своечасовы. Бо Ꙗко ѡт подданых мають часsные доходы, такъ опѧть мають имъ о духовsных промышлѧти, але и тому повинаватеству своему Господари не чинѧть досыть (Будны, 63б); Зрѣлъ: Годный, дозрѣлый, часный, достиглъ (Бяр., 52).
с. 280
Часныкъ гл. чоснокъ
с. 280
Часовникъ наз. 1. Капліца. онs же былъ перебегъ ꙋ часовнику (Скар. ЧЦ, 229). 2. Часаслоў. отказуемъ ... апостолъ друку Скоринина Грицку Поповичу; часовникъ и молитвенникъ (АВК, VI, 243, 1624); nie boiаwsiа tаk korolа JMści Zygmuntа y wsich senаtorow, а nieumiew boli odno сzаsownik а рsаłtyr proсzуtаw (Абух., 441).
с. 280
Часомъ прысл. Часам. жена велеречива и суетна непокоина, она же не можаше посѣдети ногами своими. Часомъ вънѣ часомъ на ꙋлицахъ часомs по кутехъ прѣльщаючи (Скар. ПС, 13б); вси справы часом с памети людское сплывать и в забытье приходꙖть (Ст. 1566, 2); напервеи тэды до Трекашу мѣста, которое тэж Треками и Троею часомъ зовуть, на границах сэнонских над рекою Сэкъваною лежачого прытѧгнулъ (Атыла, 204); часомъ збиваньемъ а часомъ рознѧтьемъ на ꙋгодꙋ зволокають (КЛС, 144, 1597); пн0483ъ бг0483ъ то на них допꙋщает часом караючи а часом теж милꙋючи (Зб. 261, 250б); кгды се воsска поткали билисꙖ з обꙋ сторон добре, часом тыи часом ѡвые перемогали, а кгды моисеs рꙋки подносил, кꙋ бг0483ꙋ перемогали жидове, а кгды рꙋки спꙋстил, перемагал амаликъ (Бельск., 47); другiй постъ – Петровъ, который неодинаковый бываетъ: часомъ большей, часомъ меньшей (Гарм., 216); тотъ в пеклѣ мꙋкꙋ терпит, а иншiе часом в его добрах роскошꙋютъ, и веселѧтсѧ (Кiн., 49б); придаетsсѧ то подобно, же часом сатана вs срдци дiспꙋтꙋетs з тобою (Мак., 101); она зась емꙋ ѡтповѣдѣла: Азали не вѣдаешъ, ижъ Ꙗкъ малое лѣкарство часомъ зs великое хоробы человѣка выбавлѧетъ (Варл., 141б); Бгъ часом грѣхами кар[а]етъ грѣхи (Выкл., 132б). Параўн. часемъ.
с. 280
Часословецъ наз. Часаслоў. А книгъ: Правила великiи, Уставъ, Соборникъ постный, Соборникъ годовый ... Часословецъ (АЗР, I, 137, 1494).
с. 281
Часословчикъ наз., памянш. ад часословецъ. дьяку моему Андрейцу кафтанъ тафты зеленое а копа грошей, да Часословчикъ въ четвертинку (АСД, VI, 14, 1522).
с. 281
Частей прысл., выш. ст. ад часто. Ремесники всякого ремесъла мають быти на одной вол[ь]ной волоце ставены отъ ревизора пры всихъ замъкохъ и дъворехъ нашыхъ, водле потъребы, а злаща пры гостинъцахъ и тыхъ дворехъ, въ которыхъ частей бываемъ, то естъ тесли, ковали, слесары, колодеи, бонъдары, рыболове, кграбары (КПД, 581, 1557); бо не только о кардыналствѣ, альбо о митрополiи не мышлю, але и съ тымъ што на собѣ ношу, частѣй проплакиваю на себе (АЗР, V, 89, 1595); зачимъ великое подобенство было, же Ꙗко вs столечномъ мѣсте тымъ оученшiе мꙋдрѣйшiе i бѣглѣйшiе люде найдовати, i тым частѣй проеждчатисѧ тамъ моусѣли (Апакр., 115); грешит ... коли хто частѣs и не своег часꙋ мыслит о еденю (Зб. 261, 91); грешит ... хто мѣрꙋ преступует частеs ниж два разы (Там жа); мардохеs которыs частеs мешкал вs вавилонѣ, пришол на тоs час до сꙋсаны (Бельск., 160б); Бо имъ частей на образы малеваныи поглѧдаемо, тымъ рыхлѣй речъ тыми образами выражонꙋю на памѧть собѣ приводимо (Калiст, I, 40б–41); милыs и вдꙖчныs ѡбычаs знашолъ, абы се з нами злꙋчылъ, а то през покармъ и напоs, над што ничого раднеs, частеs и хꙋтливеs не приsмꙋемо (Зб. 255, 236б); В законе человек жывет чыстеs ... росою небесною бывает скронен частеs, ѡчыщает се прꙋдшеs (Там жа, 379б); золото тꙋю на собе берет кондицию, имъ ижъ сꙖ частеs в ѡгон кладет, тымъ чистшое и ѡздобнеsшое стаетсꙖ (Зб. 259, 636б–637).
с. 281
Частейший, частейшый прым., выш ст. 1. Ад частый у 1 знач. [порꙋбство] подает панне ѡказию до частеsшого грешенꙖ телесного (Зб. 261, 255б); сут емꙋ барзо милы: прето тежъ частеsшое и болшое добродеsство имъ даеш (Зб. 255, 7б). 2. Ад частый у 2 знач. где бы се граница закривенаꙖ придала и частеsшыхъ копцов потрэбовано (Ст. 1566, 68); гдебы сѧ граница закривенаѧ прыдала, и частеsшыхъ копцовъ потребовано. А гдебы тежъ копцовъ потреба не была, ѡдно прегонене межы было, тогды ѡт таковое межы ѡт каждых пети шнꙋровъ волочныхъ дванадъцать грошеs (Ст. 1588, 355).
с. 282
Частка наз., памянш. 1. Ад часть у 1 знач. А если сковороднаꙖ бꙋде ѡфера также бѣлаꙖ мука зъ ѡливою прꙖжена, которꙋю ѡферꙋючи гсдꙋ свꙖщенникъ спалит частку на ѡлтарꙋ (Бiблiя, 158); счастꙖ своег и досконалства, створеню ꙋдѣлꙖючи: абы не бывши было трвало, рꙋшало и жило, а кождое часткꙋ Ꙗкꙋюколвек, и ѡдробинꙋ счастꙖ бж0483ественнаг ведле натꙋры потребы и понꙖтꙖ своег мѣло жебы в створеню створител показал свою незмѣрнꙋю моц (Бельск., 1); потом зо всих тых даров которые цареви приносили, нѣкоторꙋю часткꙋ до ѡног ѡгнꙖ ѡферовали (Стрыйк., 498); хто сꙖ прави, ко чти которого мꙋченика ... дотыкаеть. тот берет неꙖкую частку ласки и моцы (Аб. абр., 8); жебыс теж ты абы краю частки шаты его з набоженством собрал: то ест, штоколвек до муки хв0483оs Ꙗкимколвекъ способом належыт, мел в повазе (Зб. 255, 284б); если сковороднаѧ бꙋдетъ офѣра, такъже бѣлаѧ мꙋка зs оливою прѧжена: которꙋю оферꙋючи гсду сщ0483енникъ спалитъ часткꙋ на oлтарꙋ на вонность вдѧчнꙋю гсдꙋ (Хран., 115); познати можешъ, же подъ особами Хлѣба, и Вина, естъ правsдиве правдивый Хс0483ъ ... такъ далеце, же вs найменшой частцѣ, или одробѣнѣ хлѣба, вs найменшей Кроплѣ Вина, естъ цалый Хрстосъ Гсдь (Зб. вып., 21). 2. Ад часть у 2 знач. Бозскою теды горливостю наполненый бꙋдꙋчи Авениръ, на золотые и сребреные балваны, которые были вs его палацꙋ, моцнымъ серцемъ кинꙋлсѧ, и вси повалѧвши, и на дробные частки покрꙋшивши, оубогимъ роздал (Варл., 318); исус ... жодае медницы ѡт господара, ищет воды леет в медницꙋ, самъ водꙋ несет: жебы вси частки повинности неволничое выполнилъ (Зб. 255, 233–233б); капище то ест церковъ артемидина розсипаласꙖ на маленкие частки (Пралог, 485б); конь его з себе из гори крꙋтоs зкинꙋлъ и розволочил его на частки (Зб. 82, 431б). 3. Ад часть у 4 знач. велми потребно ест. на ѡтворение жилъ вcих. частокъ телесных. ѡкроме головных частеи всих (Неба, 76); сн0483ове так зъ жон Ꙗк девок ѡднакие частки мают во ѡтца (Наб. тур., 23); так все тѣло чл0483вечее богом розделꙖеш жаднои частки собѣ не зоставꙋючи (Бельск., 180); такъ все тѣло чл0483вчое богом роздѣлꙖешъ, жаднои частки собѣ не зоставлꙖючи, а не вѣришъ ижбы ѡдин богъ коториs есть в небѣ тѣло твое створил (Алекс., 34); зновꙋ вs кꙋпꙋ зберетъ частки, а розсыпаныхъ члонковъ оучинитъ повстанsе (Мак., 90); хорꙋючи хто ѡбложне, предсѧ нѣкоторіи члонки цѣлы и здоровы мѣваетъ: Ꙗкѡ око взрокꙋ, албо иншій Ꙗкій члонокъ при дрꙋгихъ боль терпѧчихs частках тѣла (Там жа, 129); богъ паномъ всего, всѣхъ частокъ нашихъ, смысловъ, воли, справъ нашихъ (Зб. 259, 315). 4. Ад часть у 7 знач. да іаблоко золоте которе мелхиѡръ корол с тридцетми пѣнѧзи ѡферовал неколи было великого ѡлександра а было болше нижли моглъ роукою ѡбнѧти тое свѣтъ знаменала егож малыми частками золота всех данiи свецких (Валх., 54б). 5. Ад часть у 8 знач. Воленъ вжо его милость будетъ на той частце пляцу будовать и муровати водлугъ воли и мысли своей (АВК, XX, 5, 1548); где быхъ я ... Масальскiй ... въ тую волоку ... або якую жъ кольвекъ частьку Зубриковскую самъ черезъ себе ... отцу Парфену, жоне переказу и трудность чинилъ, тогды буду повиненъ заплатити (АВК, I, 10, 1585). 6. Ад часть у 9 знач. панъ матеs того двора всего маеть вечъне ꙋ держаньи быти кроме частъки ее власное (КВЗС, 26б, 1537); за которую жъ суму пенезей за оные двѣ частки далъ намъ панъ Василей шацунцомъ (РПП, 202, 1555); еще до того пан Миколай Андреевич Сепянский положылъ передо мъною листъ Себестыяна Миколаевича Сепянского продажный на частъку его в томъ именъю (АВК, XXX, 359, 1608); Симеѡн также не мѣл власного дѣлꙋ, але при поколѣнью Июда мѣл свою часткꙋ (Выкл., 27б). 7. Ад часть у 10 знач. возвал есми к тобе гси и мовил ты еси надеѧ моѧ, частка моѧ, еси на земли живоучих, пилноуй на мл0483твоу мою бо есми смирилсѧ велми (Пс. ХVI, 136б–137); Тамъ где фꙋнъдаментъ естъ и ѡпока церковънаѧ ... згꙋба естъ вечнаѧ и частка с проклѧтыми (Бер. саб., 54–54б); моуситъ тотъ костелъ где инде пребывати там где петра ст0483ого есть пастоупникъ ... которого сѧ держати а ѡт него сѧ вылꙋчати згꙋба есть вѣчнаѧ, и частsки с проклѧтыми (Апакр., 156б); тыми и тымъ подѡбными словы озываючисѧ дѣеписе на щеканѧ твои правдивыи хвалцы бж0483iи в грeцыи боудꙋчiе котѡрымъ жесь такъ невстыдливе смѣлъ порꙋгатисѧ всѣ ихъ крсты и оутрапенѧ, котѡрые терпѧт для имени хв0483ого, зневажаючи, а частки имъ с проклѧтыми вказꙋючи, бойсѧ о тое справедливого соудꙋ бж0483его (Там жа, 159); нехай не маеть жадное частки зъ выбраными Божими въ Царстве Его (АСД, II, 16, 1599); естесте возвани абы есте частку в небѣ мѣли з справедливыми (Зб. 107, 115б); даs и намъ гсди за молитвами Ст0483ых мѣти частъку з ними и стоꙖнъꙖ на правицы тебе исусъ хрста (Пралог, 616).
с. 282
Часто, чясто прысл. Часта. у семъ листу верху писано, какъ за которую татбу казнити: ... коли иметь часто красти послѣ того, а выше полукопья, ино паробка узвѣсити (АЗР, I, 82, 1468); ты того не вѣдаешь какъ кнѧз великыи ѧгаило посылает к намъ чѧсто воидила (Вiл., 439б); четверsтыи книги Моисеевы часто чsти (Скар. КБ, 3); бо мало не на кажsномъ съборе причинѧно сложенiа длѧ Еретикъ, которiи часто повsставали и новые наоуки сѣꙖли (Будны, 110); пры томъ тежъ розницамъ которые сꙖ межи именьꙖми и кгрунтами становъ дꙋховных, и становъ светъскихъ часто деють ... а забегаючы и на часы потомные то межи ними ровнꙋючи, ꙋставꙋемъ (Ст. 1588, 101); хто присегает часто плꙖкга и каране ѡт домꙋ его не ѡтидет (Зб. 261, 219); заправды, бовѣм, славные и преславsные, великiе и превеликiе, дивsные и предивsные речи, мовлены, и часто повsтараны суть, ѡ томъ мѣстѣ преславномъ, ѡ томъ градѣ ѡдш0483евленsномъ прсно царsствꙋющаго (Карп., 28б); лечъ слꙋги и наꙋчителе Млоденцевы, часто его до палацꙋ приходѧчого видѧчи, барзо сѧ дивовали (Варл., 179); вs которой кождогѡ зs братiи хоробѣ частѡ ѡнаго без наприкренѧ сѧ еднакъ навѣжати повинни бꙋдꙋт (Ст. бр., 17); реклъ емꙋ поиди Алеѯандре з миромъ, а мы помощника бг0483а саваѡфа часто призывати бꙋдемъ (Алекс. 1697, 27); часто притрафилосѧ рожнымъ Iереѡмъ, же вs преломленiи Агнца, ... Агнецъ цалыи оупꙋстили вs келихъ (Зб. вып., 31).
с. 284
Частованый дзеепрым. ад частовати. перестерегач тот нас так частꙋет Ꙗко ѡт нас частованыs ест (Зб. 216, 277).
с. 285
Частовати дзеясл. Частаваць. тотъ Шлома зъ братомъ своимъ Хаимомъ позвали мене въ домъ свой въ Новомъ Дворе и тамъ дей мене медомъ частовали (АВК, XVII, 266, 1541); панъ Григорей насъ частовать былъ почалъ, не выпили дей есмо одное коновки (Там жа, 421, 1560); Трыщанъ рекъ: Витези, будь вам дѧка ѡт витезеи и ѡт панеи, што мѧ частуете межы собою (Трыст., 105); коли жъ до тебе паничыкъ прыѣде, частуй же iего достаткомъ, да и жонку свою подлѣ iего посады; онъ сыдыть какъ бѣсъ надувшыся, махаеть шапкою или капелюшемъ, и зъ жонкою нашептываетъ, да и в лодонь скребетъ! (Мял., 317); иные потравы, которыми частꙋетъ, на свою гойнꙋю и преможнꙋю оучтꙋ, и колацыю ѡт вѣка везsваныхъ, и запрошоныхъ гостей (Карп., 21б–22); такъ достатне и гойне званыи гости частꙋетъ, ставѧчи пред нихъ што разъ розныи и ѡдмѣнныи покармы (Мак., 190); перлꙋ в ѡцте роспꙋстила и тымъ марка частовала (Зб. 259, 548б); волы свои которими ѡрал на плꙋгах ꙋварил ... сꙋсѣдов мꙖсом ѡнымъ частовал (Зб. 82, 157б); тогда кондавлꙋс алеѯандра мног частовалъ говорꙖчи такъ (Алекс. 1697, 81б); хрста гсда жидове рано вs ден ꙋмꙋченꙖ его принꙖли и частовали (Выкл., 114). // перан. адам по грехꙋ не частовал рꙋк своих чим мꙖкким, але сам кинꙋлсꙖ до ѡстрог листие ѳикговог (Зб. 261, 153).
с. 285
Частократь, частократъ прысл. Тое, што і частокроть. тые два ... частократь межи себе свадою и битьем и пороки игрывали. але правыи королевскiи сн0483ъ как жь был и в рожаи шлехетнеишии также на всѧком мѣстци над пилатом был смелшiи и моцнеишiи и во всих валечных хитростѧх подобнеишии (Пак. Хр., 22б); иже каждыи сторожь тых домов знаеть кони и звѣрѧта. и много хотѧ бы далеко ѡт себе были. да тые зверѧта их же такъ наймоуют. знають оуси дороги. да частократ сами врачают черес далекоую дорогоу. безъ оусѧкое напасти зверев злодеев албо лотров (Валх., 43б); оу иных теж местцѧх как и оу наших сторонах лето. подлоуг часоу своiго придет. але частократь оу иных местцех на взгорiю ѡдва мсца авгоуста снег знаидоут (Там жа, 44б); черес знаменiа коупоуют и продавают и делают а соут люди оу счасных речах велми хитри и велми богаты. коупци а такiе люди и много иных людеи дивных до индее сырие и до егпта частократ приходѧт (Там жа, 54); то частократь досветчоно есть. иже коли бы иныи люди его щадели. на тых мѣстъ бы коусты балсамове и розги посохли. и загиноули (Там жа, 60); да тое частократь досвѣтчоно. коли бы на ѡдном местци далеи ниж за три дни держаны албо коли бы чересъ ѡдноу дниноу оу домѣхъ албо под дахом. мѧшкали бы албо спали за того бы оумерети моусили (Там жа, 83б); да ѡнъ оу мол0483твах оуставичон был. а тело свое посты соушил и дроучил. а слоуги домоу ѡного его частократь посмехали а помые горѧчiе на головоу его часто проливали. але ѡнъ ко всемоу терпеливыи велми был (Жыц. Ал., 98); весть оубо срдце твое иже и ты частократъ злоречилъ инымъ (Скар. ЕК, 12); гдѣ много словъ, тамъ частократъ бываеть ꙋбожsство (Скар. ПС, 23).
с. 285
Частокротисто прысл. Шматразова. Пригожается частокротисто, што отчичи, а любо дѣдичи сѣдять въ чужей земли по службамъ а оставляють намѣсники въ отчинѣ своей (Вiсл., 5–6).
с. 286
Частокротне прысл. Шматразова. ѡдправовалем литꙋргiи ... зs дiаконом моим частокротне (Дыяр., 162).
с. 286
Частокротный прым. Шматразова. вжо нѣкоторые изъ нихъ частокротнымъ даваньемъ подводъ подъ послы и гонцы и губеньемъ въ подводахъ коней ихъ до убоства пришли и били намъ чоломъ (АВК, II, 148, 1592); ку тому, маючы я з ласки и з милости моее родительское пилны възгляд и баченье на частокротьные хутьливые и поволные послуги сына моего ... даю, дарую и симъ тестаменьтомъ ... описую на перъвей увесь тот презискъ мой (АВК, XXXII, 180, 1596); помененые подданые нашы ... частокротное набеганье чыньꙖт (ККСС, 204б, 1618); которыи за жывота своего за частокротнымъ наупоминанемъ от них ... перестати не хотелъ (АВК, XXXI, 311, 1619); Частокротныи Ха0483 Збавителѧ нашегѡ всеночныи, ажъ и до крвавогѡ потꙋ подвижныи молитвы (Сматр., 28); въ частокротнымъ его Харка, зъ малъжонкою его, для торговъ на рынокъ хоженю (ИЮМ, IX, 297, 1637); ку суженью припала справа ... наѣжджанье частокротное о порубанье въ той на урочищу ... дерева розного бортного (АВК, XV, 231, 1668); презъ часъ немалый ... яко и презъ намѣстниковъ своихъ не хочетъ, але только за частокротнымъ упоминаньемъ ... старшiи чили жалуючихъ ... служачихъ шукать (АВК, IX, 45, 1671); теперешние ихъ милости одъ немалого часу за частокротнымъ упоминанемъ одъ термину до термину зволочечы, оддать и привернуть не хочутъ (АВК, I, 132, 1677); мимо которые то листы и частокротные обѣтницы, уводечи часъ одъ часу того всего, идучи зъ собою на змовѣ, жалобливымъ особомъ не отдали (АВК, IX, 47, 1680).
с. 286
Частокроть, частокротъ прысл. Шматразова. Братья родная частокроть хлопотяться объ имѣнiи, а въ томъ чинять собе ... прiѣтели; а будучи въ одномъ дому, кажный свою дѣльницу поживаеть (Вісл., 16); приехал ѡн богатыи крол велми Ѳилименис въ злоте и в перлах кторое в реце тикрис и въ енѳранте частокроть налезли (Троя, 13б); ѡнъ волы дворъными частокроть самъ ѡреть (КВС, 541, 1552); едучи, самъ зъ собою мовилъ, мыслилъ и частокротъ, на спотканю зъ паны, миялъ ихъ, запомнявшисе, хоть кто другий чапкованемъ почастилъ, то ажъ напомненый отъ слугъ, волалъ за нимъ, для Бога просячи, абы не мелъ за зле (Еўл., 144); частокротъ абовѣмъ то бываетъ, же нѣкоторыи люде заразъ по грѣхꙋ або и вs самомъ оучинкꙋ грѣха до правдивой покꙋты приходѧтъ, и каютsсѧ, а мы чꙋжiи грѣхи посꙋжаючи, и о нихъ пытаючисѧ, вs своихъ завше без покꙋты трваемо (Калiст, I, 7–7б); к немꙋ частокротs приходити не занехал, и всѣх его православнои Вѣры догматъ приꙋчалъ, и бозское Еѵглiе выповѣдалъ, а до того Апслскiе наꙋки и Прорцкiе повѣсти емꙋ ѡбѧснѧл (Варл., 161б–162); мовил дн0483Ꙗ ѡдного з мꙋжем барзо законным ѡ тых которые частокрот в церкви дрѣмлют (Зб. 107, 109); частокрот на самом хлѣбѣ переставал, многокрот што през ѡгон перешло не едꙋчы (Зб. 752, 441б); на того частокрот балвохвалцы еллини нападаючы страшыли били, мордовали и ѡтгонꙖли (Зб. 82, 8); частокрот повторает тые слова длꙖ поваги. Ꙗм панъ богъ вашъ, Ꙗ панъ, Ꙗм есть пан, а тылко на чтырех мѣсцах так ѡ собѣ Ꙗко ѡ многих мовитъ (Выкл., 3). Параўн. частократь.
с. 287
Часточка наз., памянш. 1. Ад частка ў 1 знач. жаднаѧ часточка ей очью Дх0483овныхs не наполнена не бываетъ (Мак., 2); Ꙗкъ Сл0483нце во всем собѣ ровное, жаднои часточки послѣднеи албо недосконалои не маетs, лечъ все згола Ꙗсностью льснитsсѧ, и все свѣтлостsю естъ, бꙋдꙋчи з подобныхs собѣ частеи зложено (Там жа, 3); але потомъ оустꙋпꙋетъ ласка, и пристꙋпаетъ покрывало противнои владзы, и толко в нѣѧкой часточцѣ оказꙋетъсѧ, и зостаетъ вs едномъ низшомъ досконалости стопню (Там жа, 74); дѣдицствомъ абовѣмъ и подѣломъ христiанскимs, естъ самъ Бг0483ъ. Гсдь абовѣмъ мовит часточкою, дѣдицства моего, и чаши моей (Там жа, 308); дивенъ Бг0483ъ во всѣхъ речах, и разꙋмом непонѧтыи згола: мы зась чл0483вци часточкꙋ нѣѧкꙋю дивѡвъ егѡ выповѣдити кꙋсимосѧ, полѣгаючи на писмѣ, а рачей оучачисѧ ѡд него (Там жа, 320); грѣхов моих наsменшую часточку есми поведалъ (Пралог, 526). 2. Кароткі прамежак часу. Манiе: ... склонност, похилност, хотливост, часточка часꙋ, мѣнꙋта (Бяр., 76); Срока: Креска, часточка нѣѧкаѧсь годины. пꙋнктs, точка (Там жа, 155). ◊ П о ч а ст о ч ц е – паступова. длѧ тогѡ по частoчцѣ починаетъ приходити ласка Бж0483аѧ вs дш0483ꙋ (Мак., 333).
с. 287
Частший прым., выш. ст. ад частый у 1 знач. Тогsды почалъ иссъ вымовлѧти городомъ, в которыхs были частъшие моцы его, же не покаѧлисѧ (Цяп., 14б).
с. 288
Частый прым. 1. Які адбываецца, паўтараецца праз кароткія прамежкі часу. ѡ границах дѣдичных и речных частыи споры (Вiсл., 5б); грѣкове ... в частом выпущани стрел троꙖнов ѡт берега ѡтбили (Троя, 20); [вдова] частые непотрэбные калацэи мевала (Ст. 1566, 73); так иж длѧ густости куль и инъшыхъ пострѣловъ, частю тэжъ длѧ частыхъ а потужных великого люду штурмовъ, жадэн чоловѣкъ до бороненьѧ муру прыступити не смѣлъ (Атыла, 205–206); Тогож рокꙋ ха0483 лето было мокрое. поводки были частые мало хто при реках великих сена косил (Барк., 173б–174); звычаs сꙖ родит з частих ꙋчинков и справ (Зб. 261, 85); Частыи помовиска, насмѣвиска и оурꙋганѧ мнимыхs зꙋнiованыхъ дх0483овныхъ: такими вs Хрстiанской покорѣ звыклес зносити и зражати словы (Паўуст., 6б–7); Молѧчисѧ теды през килка годинъ зs плачемъ, и частые поклоны чинѧчи на земли еѧ покинꙋлs (Варл., 278б–279); А ѡсобливе васъ Iереи Хрстовы до частого читаньѧ тоеи книжицы ꙋпоминаю, поневажъ васъ Бг0483ъ шафарми тайнъ своих оучинилъ. Ваша повинност естъ ѡ седми таинахъ наꙋчати (Дзiд. Прадм.); потреба до сповѣды ... Абы была чистаѧ, то естъ длѧ ѡтпꙋщенiѧ грѣховъ, не длѧ прожной хвалы, абы люде тримали добре о немъ длѧ частого сповѣданѧсѧ (Зб. вып., 38). 2. Размешчаны блізка адзін каля другога. Зоубы же выпоyклы и частыи оуказ на твердость, и хитрованiе. и (не)вѣрность (Арыст., 177); аще же зꙋбы его долги. и широкi и часты. се есть ѡжирѧ и ѡпои (Там жа, 199); Обачаючи тежъ то ижъ в томъ панъстве, великом кнꙖзстве литовъскомъ на частыхъ местцахъ на селахъ намножилосе свовне много коръчомъ покꙋтныхъ (Ст. 1588, 550–551); казал набит гвоздиs ѡстрих в землю частыхъ и высоких (Зб. 82, 3420; плачючи вбѣжали подs тень глыбокой долины межи частыи и гꙋстыи дерева тамъ се крили (Хран., 9). 3. Які складаецца з блізка размешчаных адзін каля аднаго аднародных прадметаў, частак і пад. ꙊбоꙖвшисꙖ поклонилсꙖ богу и вшедши в долъ ... лѣтъ пребывал в частом а гꙋстом лѣсе, чл0483вка жадного очима не видѣлъ ани с ким мовил, и был нагъ, Ꙗко матка его была народила (Бiблiя, 39); слꙋжил гд0483у богу постом и повседневными молитвами ... в частом а гꙋстом лесе чл0483вка жадног не видаючи, а наго Ꙗко матка ꙋродила ходꙖчи толко коренки а вершъе дубовое едал, а росꙋ або водꙋ пивал (Бельск., 16); словомъ моимъ ничого приложит не смели, а на нихъ Ꙗко частый дожчъ спала наꙋка моꙖ (Пралог, 658–658б); и вшедши вs долъ лѣтъ пребывалъ вs частом лѣсе, чл0483вка жадногѡ очима не видѣлъ (Хран., 25б).
с. 288
Часть наз. 1. Частка цэлага. гвоздъ бж0483iи и часть столпа к которомоу iсоус былъ привѧзал и бичован (Валх., 75б); Ѳилименис древом ... пробил его тарчь ѡлиж долщю части панцерѧ (Троя, 23); где бы шло ѡ самыs тотъ домъ весь, або ѡ часть его (Ст. 1588, 117); кгды се наест и напиет бꙋде веселшим и ꙋкладаетсꙖ кꙋ спаню, положисꙖж ꙋ его ног прикрившисꙖ частю его ѡдежи (Бельск., 77); самь кн0483зь великиi, вынявши зь запазухи свой кресть, в котором была часть животворящого древа, рекль (Мам., 184); какаꙖ прꙋдкаꙖ навалност встала, и такъ гримет срокго почало, же башты ѡднои част немалаꙖ в перекопъ ꙋпала, под гетманом конь палъ (Хр. польск., 23); реклъ, мовит, молодшiй сынъ ѡтцꙋ, дай мнѣ часть маетности, котораѧ на мене приходитъ (Калiст, I, 10б); Грань: Оуголъ, част, штꙋка (Бяр., 31); ꙋваж иж ѡна конца толко части шаты христовоs доткнуласе (Зб. 255, 118). ◊ Ч а с т и с л о в а – часціны мовы. И съюзs ест злꙋчаючiй дрꙋгiи части слова. етs, Ꙗкѡ, справедливый не крывдитъ и не лихвитъ (Бяр., 52); наꙋчить в реченiихъ розознанѧ розличности Граматiчных слова частiй (Сматр. Гр., 4). 2. Састаўны кампанент, элемент цэлага; кавалак. коли сѧ слнце затмнѣло ѡва заслона цр0483квнаꙖ рассѣласѧ наполы. на две части. ѡт верхоу ажь и нижей. ажь до зм0483ли (Пак. Хр., 22); гекторъ ... его голову на две части розтѧл (Троя, 39б–40); про тоже хочю ти написати два крѫги .... а каждыи ѡт них. ѡсми частеи (Арыст., 154); на двѣ части самъ гсдь роздѣлилъ заповѣди свои (Будны, 3б–4); в чомъ длѧ снаднѣишого понѧтѧ на чтыри части тотъ ѡтвѣт нашъ розделити намъ сѧ здало (Апакр., 5б); непристоsност ... позверховнаꙖ дѣлитсꙖ на мног частеs (Зб. 261, 95); того покаянiя суть тры части (Гарм., 208); не три толко части грѣха сꙋть, противъ которым намs оузброиватисѧ потреба, але незличоныи (Мак., 23); слꙋжба Бж0483аѧ, маетъ три части, зs которыхъ ежели бы капланъ ѡпꙋстивъ хочъ единꙋ, таѧ слꙋжба Бж0483аѧ не естъ слꙋжба Бж0483аѧ (Зб. вып., 27б). 3. Пэўная колькасць са складу якой-н. групы, аб’яднання, сукупнасці асоб. разделисѧ на двѣ части вои (Чэцця, 29б); тогды кажна часть хрестiанов которых коли ѧзыков албо речи соуть вси чтоуть еванькгелiю латынскимъ Ꙗзыком рекоуче. коумъ натоусъ есетъ iссомъ бетлеемъ (Валх., 85–85б); небольшаѧ ли част ꙋчителеи которiи длѧ чsрева безsлепицъ ꙋчѧть (Будны, 88б); Атылѧ нѣкоторого гэтмана своего Кгюлу, албо Ꙗкъ его нѣкоторые зовуть, Юлюса, давшы ему немалую часть воиска своего, послалъ до Колна (Атыла, 212); nа tom zаmku meży tymi żołnermi Pruskimi, byłа czаst́ żołnierow Polаkow nа peneziаch pruskich (Бых., 545); неслушнымъ поступкомъ зачалисѧ ѡ направы в речах дꙋховныхъ с такъ малою частю людеи дꙋховныхъ ничого становити не могутъ (Барк., 149б–150); встанте, бо дал гсдь в рꙋки наши ѡбозъ мадиꙖмскиs и роздѣлил т0483 мужов на три части (Бiблiя, 124); вси полꙖ до киева здавна належачие ѡт их лотровства ѡчистил, вернулсꙖ до литвы з частю воsска (Стрыйк., 541); не ѡмешкал IвонꙖ, прибыл ему з своими, которие на три части роздѣлил (Хр. польск., 18б); слꙋги злосливые част людꙋ накидавши на глꙋбокое море завѣзши ... в море выкидали (Зб. 107, 86б). 4. Раздзел твора, кнігі. Можетs же делитисѧ сиѧ книга надвое, Перваѧ часть еꙖ даже до десѧтое Главы. а втораѧ часть ѡт десѧтое Главы починаетсѧ (Скар. ПБ, 1б); книга же сiѧ делитсѧ на двѣ части .а0483. часть ѡ кoушении животов. Ꙗдовных .в0483. часть как сѧ имаеть стеречи ѡт ѡкормꙋ (Арыст., 204); конецъ. Перsвое части катихисi (Будны, 105); починаетсꙖ втораꙖ часть катихисi ѡ вѣре (Там жа, 106); длѧ своихъ преложилемъ часть нѣкоторꙋю того казанъѧ на нашъ езыкъ рꙋскиs (Унія, 31); предмова на першꙋю часть ѡтповиди (Апакр., 7б); В третеs части пише иж видѣл, ано рꙋка бж0483аꙖ была стꙖгнена до него держачи книги розвыненыи. на которых написано нарекане плач и бѣда (Бельск., 140б); донесена есть намъ прозба, абысьмо оные для старѣлости вписати казали въ нашъ листъ, и моцою и повагою нашою королевскою во всихъ пунктахъ, паракграфахъ, частяхъ и кондицiяхъ ствердили и умоцнили (АЗР, V, 3, 1633); такъ абовѣмs вs ѡстатней части книги своеи знаменитыи межi Еѵглистами повѣдѣл (Варл., 64); Арѳронъ: члоночок, составик, част Грамматiки, Различiе (Бяр., 235). 5. Частка арганізма, пэўны орган. мнози бо хотѧть части в телеси моем (Чэцця, 187б); тꙋрка ... коли набоженство чинит собе последною част тела рамꙖ живот руки ꙋши ноздри ѡчи волосы ноги ... се трꙋть землю свежою (Наб. тур., 20); Ꙗкs бовѣмs вs тѣлѣ не една котораѧ часть албо одинъ которiй члонокъ терпитs, лечъ все ѡгꙋломъ, терпливости подлежитs (Мак., 15–16); облекs теды всю дш0483у вs преднѣйшiй члонокъ и часть чл0483ка, превротникъ онъ злостю своею то естъ грѣхомъ, и такs тѣло страстемs и зепсованю естs поддано (Там жа, 16); тѣло людское, хотъ з многих, частей бꙋдꙋчи зложеное, жадного еднак члонка своего не ѡткидаетs, але зs всѣми ѡными нерозорванное злꙋчене маючи, зs собою сѧ згажаетъ (Варл., 248); прето не ꙋтворѧешъ бога, але человѣчее, албо иншого Ꙗкого звѣрѧ подобенство, не маючее ани Ꙗзыка, ани горла, ани мозкгꙋ, ани жаднои Ꙗкои внꙋтрнеи части (Там жа, 287б); Гаггрена: Канцеръ, Згнилое, отренsтвѣлое дикое мѧсо. Части которои тѣла змертвѣне (Бяр., 261). 6. Участак пэўнай тэрыторыі, адміністрацыйна-тэрытарыяльнай адзінкі. ꙋзрелъ кнѧзsство свое, иже в части его былъ навsчитель положенъ (Скар. ДЗ, 64б); поведают кроиники угерские, ижъ тые жолнеры Атылевы, звоевавшы ѡгнем и мечом неꙖкую част Шипанеи, дошли были аж до королѧ бэжыцкое стороны, которому было имѧ Мироман (Атыла, 185); далъ авраам всю свою маетност исаакови. А сыном наложниц далъ дари и ѡтдѣлил ихъ ѡт исаака сына своего, поки еще самъ был живъ ку всходовой части (Бiблiя, 57); теды каин взꙖвши собѣ жонꙋ сестрꙋ свою первꙋю азарꙋ и вышол ѡт ѡбличꙖ гд0483нег мешкал выгнанцем на земли кꙋ всходовоs части едема, и напрод всѣх взꙖлсꙖ бꙋдовати замки каин (Бельск., 7); коли приехали до рꙋских границ з великою ѡхотою ѡт всѣх станов росиsских были принꙖти, и зараз панство рꙋское доброволне ѡт людꙋ волног подано, на три части три братꙖ кн0483жата межи собою подѣлили (Стрыйк., 437б–438); крол теды великою оутѣхою наполнившисѧ все кролевство собѣ подлеглое на двѣ части роздѣлилъ (Варл., 303б); ꙋваж Ꙗко ѡттул Ꙗвныs знак дает се зборꙋ геретицкого, коли ѡ нем въ Ꙗком кꙋте света поведают, Ꙗко в части Ꙗкоs земли немецкоs або ангелскоs (Зб. 255, 120б); теды Каинъ взѧвши собѣ женꙋ сестрꙋ свою первꙋю Азарꙋ ... мешкалъ выгнанцемъ на земли кꙋ всходовои части едема (Хран., 11б); Финiѯ: ... част Сѵрiи где сѵдон и Тѵр (Бяр., 319). ◊ Ч а с т и с в е т а – асобныя мацерыкі ці абшырныя ўчасткі іх тэрыторыі разам з размешчанымі побач астравамі. Тыми словы гетмане и жолнере Атылевы такъ были рушены, иж з великою радостю кликали, же не толко до влоское земли з нимъ потѧгнути, але до каждое части свѣта, до которое Атылѧ каже, за его хоруговю смѣле поидуть а росказане чынить будуть (Атыла, 219–220); теды три сынове ноевы наполнили потомством своим три части свѣта азию африку и европию (Бiблiя, 28); зехалисꙖ епископи зо всѣх частеs свѣта. з азии, африки, и европы, личба епископов на том соборѣ была ти0483і (Бельск., 266б); выбранные Божiе на всѣ чотыри части свѣта ... на всходъ и на заходъ, полудне и полночъ, въ православной вѣрѣ сiяютъ (Пыт., 8). 7. Колькасць чаго-н. тогды таковыхъ серебъщизнъ за непослушенствомъ великая часть до рукъ бирчихъ не доходила (АЗР, III, 7, 1547); потом злꙋчившисꙖ зs иншим потомством, афетовым мосоховым наполнили болшꙋю част краин полночных в европѣ (Стрыйк., 423); крол, за наклад военныs вшак же болшꙋю част лꙋпов межи свои жолнере роздал (Там жа, 455). 8. Участак пэўнай плошчы. на той земли одинъ сам тотъ Матѳей жилъ, а службы панцерноѣ пятую часть заступовалъ (АЗР, II, 26, 1507); на другомъ местцы часть поля пасеки на новине, с тое стороны отъ Строчычъ (АВК, XXXVI, 160, 1582); часть полꙖ брата нашего елимелеха приsде ноеммини котораꙖ сꙖ воротила з краю моавитского (Бiблiя, 139б); ловы рыбные ... у озерѣ Глушцу третяя часть (АЗР, V, 48, 1640); на долнеs зас части пꙋщы много братiи мешкало (Зб. 107, 201). 9. Надзел. Григорова матка, свекровь тое Барбары, держить свою часть – материзну, а Барбара зъ детми своими держить ѡтчизну мужа своего ꙋ-въ Ѡстровци (КСД, 331, 1516); коли ещо насъ пꙖть братовъ рожоныхъ было небожчикъ степанъ а горностаs тогъды есмо вси именьꙖ свои на пꙖть частеs розделили и держали кождыs свою часть (КВЗС, 46б, 1533); так теж и пожытков их, бобров и пущъ с щасти Федоровское и Павловской вечными часы вырекалисе (АВК, XXXVI, 354, 1582); то естъ пану Миколаю Сологубу и малъжонце его тры части а пану подкоморому четверътую часть зоставую (Там жа, 181, 1589); Мисайло ... збудовалъ надъ озеромъ Головлемъ монастыръ святые Тройцы, и часть свою въ Черейскомъ до того монастыря надалъ вѣчно и непорушно (АЗР, IV, 189, 1599). 10. Доля, прызначэнне. А кто сию волю нашꙋ или одно тo сеи грамоты душеполезнои нарꙋшит, да бꙋдет часть его со Арием и со Юдою (ПГ, I, 66, 1396); Авъгꙋстынъ ст0483ыs розꙋмѣет черезъ тые лосы албо части стариs законъ и новыs (Зб. 259, 526); до тебе гд0483и взывал мовꙖчи: ты еси надѣꙖ моꙖ и часть моꙖ на земли живущих (Пc. XVII, 165). 11. Часавы адрэзак; перыяд. поки третѧꙖ часть днѧ выидет (Бава, 133); сиѳъ ... рокъ на чотыри части роздѣлил, а дни на мѣсецы и на недѣли (Бiблiя, 21); рок на чотыры часты розделил а дни на мс0483цы и на нѣдели (Бельск., 7); На чотыры прето части роздѣлѧютs ночъ стражникѡве: одны, першꙋю сторожꙋ ночи, то естъ першiи три годины чꙋютъ, и обходѧтs осмотрꙋючи мѣсто або войско (Каліст, II, 51); Ꙗкѡ прочее дне: част позосталаѧ днѧ (Бяр., 131); вресень або заsмовалъ часть мсца нш0483ого септевриꙖ и ѡктоврiа, и того порꙖдкꙋ в личбѣ мсцовъ ꙋживали в речах поточных (Выкл., 35).
с. 289
Часщъ наз. Тое, што і чаща. Хацебею, кузньцю серебряному, уголъ съ часщомъ (КЗ, 18, 1473).
с. 294
Часы наз. Гадзіннік. Часы великiе на колоколни. Оболонки двѣ скленые въ церкви. А животины: семь воловъ, а десять коровъ, а иноѣ животины десятеро (АЗР, I, 137, 1494).
с. 294
Часъ, чясъ наз. 1. Працягласць існавання, якая вымяраецца гадамі, гадзінамі і пад. О бѣглецохъ, што розбои чинять. Суть нѣкоторые, што жъ имають имѣнье, на долгый часъ поживано, а у короткомъ часу стравять … съ того имуть розбои (Вiсл., 11); дмитрии помолчалъ стоꙖ перед цр0483емъ великии час (Чэцця, 54); кратокъ ест и стошностию часъ живота нашего (Скар. КП, 3б); на то чтобы вѣдалъ, колко людеи прислꙋхаеть к городꙋ томꙋ ... и ведати соѡрѫжение города твоего, в мирныи час Ꙗко и не в мирныи (Арыст., 163); Черезъ тисечꙋ летъ близко и кгрекове зъ своимъ патриѧрхою въ единъности костельнои и подъ послꙋшенством бискꙋповъ рымскихъ зоставали ѡкромъ часовъ геретыцкихъ ариѧнъскихъ, и ѡбразоборцовъ в которых неспокоиные замешки, але вельми коротко бывали (Бер. cаб., 38); грешит ... коли хто частѣs и не своег часꙋ мыслит ѡ еденю (Зб. 261, 91); был еремиꙖ староста хотинскиs ивони не зрадил, которого ивонꙖ з тринадцатю тисеч волоховъ до дꙋнаꙖ послал боронит переправы туркомъ, а сам на час воsско роспꙋстил в тоs способъ, абы се зас зsехали (Хр. польск., 19б); вспомни ѡ чл0483вче на остатний свой часъ, а перестань непрiазни, понехай сварѡвs, а поменшъ грѣхѡв своихъ (Калiст, I, 31б–32); Разстоѧнiе: широкость албо долгость мѣстца албо часꙋ (Бяр., 215); муляромъ на святыхъ Глеба и Борыса горелки дали кварту одну не у робочый час (ИЮМ, VI, 170, 1689). ◊ В е ч н ы м и ч а с ы (н а в е ч н ы е ч а с ы) – навечна. вси, которые артыкулы дали есмо имъ, на томъ привильи нашомъ выписаныи, потвержаемъ то имъ на вѣчные часы, и печать нашу казали есмо привѣсити (АЗР, I, 26, 1388); потвержаемъ и вмоцнѧем сказуючи их мети моцъ вечными часы (Ст. 1529–Ф, 2); ижбы потом потомкове их вѣдали чим их пан бог живил, на пꙋщи, назбирали теды ведерко манны которое аарон cховал в скриню золотꙋю на вѣчныи часы (Бельск., 46б); маемъ и повинни будемъ ... то, что на часть намъ ... зъ ровного делу пришло, вечными часы спокойно на себе уживати (АВК, I, 24, 1605); в ъ м а л о м ъ ч а с у – а) хутка. коли сѧ ѡни пустили в тотъ турнаи, ѡни вчынили великое чудо в малом часу, и вси не могли против ихъ стрывати и держати поле (Трыст., 29); б) нядоўга. Алеѯандеръ то слышачи, сталce велми смутныs, а плачꙋчи горко тое мовил июпитер боже наsвысшиs, для чогос дни мои в малом часе постановил, слушне то было абых еще должеs был живъ (Алекс., 44); в ъ о д и н ъ ч а с ъ – адначасова. течетъ река именемъ индосия которая во один час всю землю ихъ окривает (Алекс. 1697, 30); в ъ ч а с ъ – своечасова. кождый хоружiй маеть передъ рушеньемъ на войну шляхте, всей хоругве своей, въ часъ дати ведати (КПД, 319, 1563); такъ ꙋ слониме тотъ соsмикъ трвати маеть водле часу и потребы, Ꙗкобы только на сеsмъ великиs в час прибыти не ѡмешкали (Ст. 1588, 76); д о с и х ъ ч а с о в ъ – да гэтага часу. ѡнъ тыхъ пенезеs мне не заплатилъ аж до сихъ часов (КВЗС, 4, 1533); д о ч а с у – да вызначанага моманту. С тое реки если бы котораѧ жона пила, не зносила бы дитѧти до часу (Трыст., 7); чл0483вкъ ест жывот до часꙋ позыченныs смерти (Зб. 752, 590); з а ч а с у (з а ч а с о в ъ, з а ч а с о м ъ, п о ч а с е х ъ) – а) раней вызначанага тэрміну. Той же и насъ да сподобитъ за часомъ видѣти васъ ѡчевисте (Апакр., 191б); Семенъ перевозникъ еще за часу пошолъ до гумна и тамъ, подъ осетю завалившысе спалъ (ИЮМ, VIII, 363, 1620); на семъ мизерномъ свете нетъ ничого трвалого, што бы се за часомъ своимъ отменить не могло (ИЮМ, XXI, 462, 1626); б) у час панавання каго-н. По часехъ данiила прорка, хто бы тоую в часехъ или временахъ ѡтмѣнꙋ чинити мѣлъ, не найдоуемо (Апакр., 47); тожъ и за часꙋ Ноѧ было: Гды сѧ многихъ грѣховъ допꙋстили, а не каѧлисѧ, вs такiи грѣхи забрнꙋли, же и землѧ всѧ дощатsкꙋ згинꙋла (Мак., 43–44); Тое жъ оучатъ и иныи ст0483ыи ѡтц0483ы, которыхъ наоукꙋ Гсдь нашъ Iс0483ъ Хс0483ъ, противъ Еретикомъ потвердивъ рожными прикладами, особливе за часовъ Cт0483аго Грѣгорiѧ (Зб. вып., 21б); з ъ (с ъ, о т ъ) д а в н о г о ч а с у (д а в н ы х ъ ч а с о в ъ) – даўно. да геродъ оуви(д)евши его зрадовалсѧ велми. занюж з давного часꙋ (ж)адал был видети его (Пак. Хр., 9); съ давныхъ часовъ обычай былъ: коли кметь кметя забилъ, тогды давши 3 гривны грошей былъ пороженъ мужебойства: але то не было досыть за тую проступку (Вісл., 10); на то некоторыхъ листовъ не покладалъ, только оповѣдилъ, ижъ дей то отъ часовъ давныхъ держу, чого дей и памети людскiе знести не могуть (РПП, 162, 1523); они зъ давныхъ часовъ мѣвають трикроть до году склады свои урочистые, на дни и свята певные (АЗР, III, 240, 1579); ѡбꙖснꙖю ... же естем слугою бозскимъ и вs Ꙗкоs справѣ ѡд давного часꙋ волею бозскою ꙋслꙋгꙋю (Дыяр., 158б); з ъ (с ъ) ч а с о м ъ – у будучым, з цягам часу. Вси рѣчи, которыи жъ бывають, отъ людскои памяти посполъ съ часомъ отходять, а ни потомъ къ памяти могуть приведены быти: олижъ писмомъ имають потвержены быти (АЗР, I, 73, 1457); я того на него з часомъ своимъ довести хочу, уже он тамъ на тотъ часъ в Дорогах не был, але тут в Меньску, на рочкох марцовых был (АВК, XXVI, 51, 1582); к о р о т к и м ъ ч а с о м ъ – хутка. бог короткiми часы оуси зм0483лe и оукраины и поганства которымъ се был розгневал длѧ грехов ихъ имъ поддал (Валх., 84б); всим людем был барзо ѡмерзлъ, же нань и гледѣт не могли ... в коротком потом часе выгнаныs был с панства (Хр. польск., 2); м а л ы й ч а с ъ – нядоўга. Лаван просил его еще абы емꙋ малыs час послꙋжил, хотꙖ емꙋ добре нагородит призволил иꙖков тым обычаем (Бельск., 22б); м о к р ы й ч а с ъ – дажджлівае надвор’е. А дъля розознанья подъданыхъ войтъ маеть мети шнуръ, одънакое меры справеный и досветчоный, и часу мокърого альбо сухого завъжды его лихътовати и досветъчати (КПД, 547, 1557); н а (у) (в с и) п от о м н ы е ч а с ы гл. потомный; н а ч а с ъ – часова. если бы сѧ кому стала Ꙗкаѧ кривъда ... Ꙗко и ѡдъ того которыs хотꙖ комꙋ слꙋжечы, а на часъ до дому ѡтцовского приехавшы (Ст. 1588, 200); кгды панъ Нарбутъ ... с каменицы тое на часъ вышолъ ... панъ Якубъ ... кгмахи поотвиралъ (АВК, ХХ, 167, 1601); н е м а л ы й (н е м а л и й) ч а с ъ – доўга. такъ ѡные люди немалыи часъ по мору ходили (Рач., 296); самсон ... мешкал з нею немалиs час (Самсон, 25); y nemаły czаs pаnowаli y żyli, meży soboiu w pokoi (Бых., 477); за тым листом метрополитанским, а наsбарзеs за волею бозскою мешкалем вs берестsю в покою час немалыs (Дыяр., 158); о д н о г о ч а с у – аднойчы. былъ въ елинех царъ поморскиs именем придешъ. коториs ѡдного часу длꙖ ловенꙖ звѣрꙋ заплыв до нѣкоторои велми ѡздобнои и веселои выспы (Тр. гiст., 67); ѡдного часꙋ, кгды крол зs своим рыцерствомъ ведлꙋгъ звычаю, выехалъ вs ловы, вs личбѣ дворѧнs, и тои цнотливый мꙋжъ был (Варл., 21б); во всѣх цнотах досвѣтчоному пꙋстелникови часꙋ ѡдного ангел гд0483нь реклъ (Зб. 118б); о т ъ п е р вш ы х ъ ч а с о в ъ – спачатку. же скарбъ и подскарбiй земъскiй отъ первшыхъ часовъ не безъ прычыны естъ уставенъ и пожыточней то быти можеть (КПД, 142–143, 1547); п о в с я ч а с ы – назаўсёды, навекі. приятелем нашимъ ратъманом ризъким поклонъ и приязнь по вся часы (ПГ, І, 71, 1445–1458); мысление мудраго по всѧ часы, и жадною грозою не будеть погоршено (Скар. ІС, 35б); человѣкъ ... по всѧ часы свары розсеваеть (Скар. ПС, 12–12б); п о д о л г о м ъ (м н о г о м ъ) ч а с е – няскора. А по мsногомъ часе пsришолъ панъ челѧдsниковъ тыхъ, и розмовълѧлъ сь ними о слове (Цяп., 35б–36); много речiй фалшивых поведают, а всякож по долгом часе, тое се выполнит, штос рекла (Алекс. 1697, 2); п о ж а д н ы х ъ ч а с е х ъ – ніколі. ты звитежца света и пан естес, але царства отцовского по жадных часех не узришъ (Алекс. 1697, 38б); п о м а л о м ъ (м а л е м ъ) ч а с е – хутка. тогды по малем часе всих земль и королевствъ и ихъ кнѧжата и шлѧхъты и чесницы албо заказницы и вси люди противъ имъ там вьехали (Валх., 57б); тогды как кажоут. с тогож радою тых трех королев тела исъ иными релiквiами по маломъ часе были перенесены да чтетсе иже маноуелъ грецкiй цесарь (Там жа, 76б); анектанав ... по малом часѣ воротитсе до вас (Алекс., 1б); п о н е м а л о м ъ ч а с е – няхутка. по немалом часе ꙋмерлъ царъ египетскиs, а вздыхаючи сынове израилевы длꙖ роботъ и неволи взывали (Бiблiя, 109); по немалом часѣ приsде Ѳеѡдор з дороги здоровым з великим богатествомъ и користъю (Зб. 82, 425б); п р е з ъ д о л г и й (д л у г и й, н ем а л ы й) ч а с ъ (м н о г и и ч а с ы ) – на працягу доўгага часу. в том то заправдꙋ королевъстве королевал тогды некторыи крол именем тентран кторыи през длꙋгии час тое кролевство оу покою держал (Троя, 4); слышачи то старшии рицери, ѡдностаsным голосом ѡтповѣдали мовечи: царю алеѯандре, през многи часы служилисмы филипови, уже намъ сила и моцъ ꙋстала (Алекс., 74б); рꙋкоположенiемъ гсдна ѡтц0483а годног памети Iѡсифа бобриковича, и былем з послꙋшенства вs монастырꙋ кꙋтеенском под ѡршею и в межигорскомъ под кiевом през час немалыs ꙋчачисꙖ воли бозскоs и законног живота (Дыяр., 159); былъ Авраамъ ѡбывателемъ земли палестинской презs многiи часы (Хран., 35); велми бо есмъ печаленъ през такъ долгиs часъ их немъ не слышачи (Зб. 82, 352); п р е з ъ (ч е р е с ъ) м а л ы й (к р о т к и й) ч а с ъ – а) хутка. а на тых мѣстъ над селищом которе было перед тым домом кгде хлебъ продавано. звѣзда стала не роушаючисе, а межи моуры камениимъ и глинами которе там здавна были ещо черес малый час звѣзда с такою великою свѣтлостию (Валх., 53); гекторъ ... през кроткии час пѧтьдесѧть их забил с оных кторыж его иззымать хотели (Троя, 41б–42б); б) нядоўга. Алеѯандеръ тоs ничого иншого не жедает ѡдно абы весь свѣтъ подбилъ, в правдѣ битвы и звады тучат тѣло его. абовѣмъ коли бы през малыs час в спокоsности трвал Ꙗко члвкъ без покарму ꙋставꙖет (Алекс., 23б–24); помешкаешъ з ним презs малыs часъ ажъ се ꙋспокоит запалчивост брата твоего (Біблія, 62); т о г о (ж ъ) ч а с у (в ъ т ы е ч а с ы, т ы м и ч а с ы, т ы м ъ ч а с о м ъ, т ы х ъ ч а с о в ъ) – тады, у той час. того часу был в риме неволник. королѧ францкого. Которого такто послан был до рима оуместо дани (Пак. Хр., 23); Тыхъ часовъ писалъ и присылалъ до насъ архимандритъ Кiевскiй пречистоѣ Богоматери Печерскiй Васьянъ, жалуючи о томъ (АЗР, III, 1, 1544); видѣвши дѣвка вино у флѧшы свѣтло, взѧвшы напоила дитѧ, а и кгды дитѧ напоила, тогож часу умерло (Трыст., 9–10); тым часом братꙖ козла забивши и сꙋкню иѡсифовꙋ в его крови ꙋмазавши послали до ѡтца всказꙋючи (Бельск., 27); просимъ, абысте ... не давалися зводить въ тые часы, кгды се ижъ на збытъ умножились много ухищренности и субтельной прелести враговъ Христа (АСД, II, 28, 1619); Такъ абовѣмs дивнаѧ тыми часы сталасѧ межи людми ѡдмѣна (Мак., 7б); тымъ часомъ розꙋмѣючи же то Ст0483ыи чарами Справили. Ꙗвне пред трибꙋналом казал ихъ ѡбнажити, жебы был тѣла ихъ наше видѣти моглъ (Пралог, 597б); ч а с ъ о д ъ ч а с у – рэдка. Мимо которые то листы и частокротные обѣтницы, уводечи часъ одъ часу того всего, идучи зъ собою на змовѣ, жалобливымъ особамъ не отдали (АВК, IX, 47, 1671). 2. Пэўны прамежак у паслядоўнай змене гадзін, дзён і пад., у які што-н. адбываецца. А оу третеи индии было королевство тарсис кде часоу нароженьѧ бж0483ьего королевалъ Ꙗсперь ен же боуг мирроу оферовал (Валх., 47б); маемъ на взорь Апслы которiи часу гоненiа молилисѧ бг0483у (Будны, 210); Ꙗкож вышэи писано иж часу цэсарства Августова сынъ Божыи воплотилсѧ (Рач., 295); з нихъ таковыхъ которые безъ слꙋжбы живꙋчи и ниꙖкою роботою не бавѧтсꙖ на костырстве и пьꙖнъстве часъ своs травꙖть, нигде ихъ жаден врꙖд терпети не маеть (Ст. 1588, 507); Y czasu panowania Montwilowa, powstal car Batyi, y poszoł na Ruskuiu zemlu, y wsiu zemlu Ruskuiu zwoiewał (Бых., 477); Тогож теды часꙋ петръ ст0483ыs патриархъ александрѣsскиs, ѡ вѣрꙋ стꙖт, за росказанем маѯимина; седѣл на столицы в0483і лѣт, в злые велми часы (Бельск., 260б); РимлꙖне теж костел его часꙋ воsны (Ꙗко то все стрыsковскиs ѡписꙋет) ѡтчинꙖли, а в покою зачинꙖли (Стрыйк., 421б); Чинило ст0483ого сего мꙋжа на смерть Прироженѧ готовымъ и штоденное под часъ здоровѧ, а частое в часъ хоробы Пречстыхъ и животворѧщихъ тѣла и крове Хв0483ы таинъ причащенiе (Сматр., 48); мають они и ихъ дѣти и напотомъ будучые щадкове ихъ служити намъ съ того имѣнья службою военною, часу войны (АЗР, V, 8, 1633); тое в собѣ помысливши, и боѧзнsю Бж0483ею дш0483у ѡсмотривши, ѡнои соломоновы повѣсти наддеръ пристойне зажилъ: Час милованsѧ, и час ненавидѣнsѧ: час войны, и часъ покою (Варл., 223–223б); вѣдает гд0483ь всих невинныхъ а дѣдицтво ихъ зостанет навѣки. не постыдꙖтсꙖ часу нещастѧ, и часу голодꙋ будꙋт насычоны (Пс. XVII, 7б). 3. Момант, спрыяльны для якіх-н. дзеянняў. вѣдаеш ... ѡткол есми пришол. да чемоуж се смоутиш. коли тамо встоупоую ѡткол есми стоупил. час есть штобых се верноул до него. которыиж мене послал (Пак. Хр., 12б); часъ жатвы приспѣлъ а гласъ горлици слышан въ земли нашои (Зб. 262, 83б); Псл0483мъ .... оу котором проркь ꙋпомина цр0483квъ бж0483ью абы скромно терпел свое гонене поведа теж иж бꙋде час коли гсь бг0483ъ сотреть шию гонѧчихъ (Пс. XVI, 128б–129); гды пsрібліжілъсе часъ овощомъ. посsлалъ челѧдsниковъ своихs кs роботsникомъ вsзѧтi овощi ее (Цяп., 29б–30); вшакже будеш ли ми другие сем лет служил дам тобе и рахил, а озмеш обедве и сталося так, кгды час пришол (Бiблiя, 22); нынѣ приспѣль твои час великии, бо вѣмъ, цр0483ь Мамай идеть на него (Мам., 170); Ѡнъ зась ѡтповѣдѣлъ, ижъ еще не настꙋпилъ часъ абы мѣлъ до ѡныхъ прибыткѡв прiйти, носѧчи еще тѧжар тѣла на собѣ (Варл., 358); тепер часъ приꙖтелю показат ѡную ѡбѣцаную прыꙖзнь, то а то на мене пришло: вѣдаеш ижем Ꙗ длꙖ тебе и здоровꙖ не жаловалъ (Зб. 752, 567); ѡн мовит час мовеню час молчаню (Зб. 82, 318б); еще некоторый велможа; выступившы рече царꙋ Алеѯандре уже час воиску переминитися (Алекс. 1697, 5б). 4. Пара; перыяд года. Да сохраните месеци новыхъ плодовъ. и часу весны да празнуете пасху гсду богу (Скар. ДЗ, 33б); (козеирогъ ест знамѧ. cтоудено) часы даеть стѫденыѧ. а соухи. а ѡблака на воздꙋсе без воды (Неба, 66б); онъ часу того зимнего, на который ся готуеть, звыкъ воевати, а намъ и панству нашому болшъ шкодити людми пешими, потреба бы тежъ и въ нашихъ войскахъ, при ласце и помочи Божой, для безъпечнейшое обороны и становен[ь]я битвы з ними пешихъ мети немало (КПД, 778, 1564); отшедши оттоле, пришов часу весны до земли порафеи, котораꙖ ведет до ефрафы (Біблія, 76); таꙖ река которꙋюсмы перед тым наменили часу зимы и весны презъ всю ночъ замерзла стоит, але рано коли сл0483нце загрѣвает ростает (Алекс., 17б); весь часъ погодный лѣтнiй зволокли есте, а межи тымъ кровь христiянская проливается (АЗР, IV, 469, 1615); Лѣто: Времѧ, рокъ, часъ, годъ, годище (Бяр., 74); [трифон] в проды прывꙖзан был до диких конеs и волоченыs, по незвычаsныхъ мѣстцах в час зимы (Зб. 752, 523); подъ часъ осени, для пановъ радныхъ, до ратуша набрано: пива гарцовъ шесть (ИЮМ, XVII, 5, 1710). 5. Мера часу, роўная 60 мінутам; гадзіна. сн0483ъ ... сталъ простъ на ногах своихъ. и стоꙖлъ .г0483. часы (Чэцця, 88); В лет ≠sц0483кг мц0483а ИюнꙖ з0483 на ст0483ого Ѳеѡдота изгибе сл0483нце. и скрыи лоуча своꙖ ѡт землꙖ. во д0483 час дн0483и в год ст0483ои ѡбедни. и звезды Ꙗвилис какъ в нощи (Увар., 98); (планета зевес) а ходить во едином домꙋ животном. дн0483еи. т0483. и .ѯ0483. и s0483. часов (Неба, 62); конечно абы есте иначей того вчинити и сего росказанья нашого ослухатися а часу и дня, назначоного у Волмеръ быти, омешкати не смели (КПД, 652, 1563); по початю елисаветы жены захарии в шестыs мсцъ, мсца марта кє0483 днꙖ в недѣлю в час ф0483 стоꙖчоs пречистоs дѣве на молитве ѡказалсꙖ ей гавриил архангелъ, и рече (Рым., 83); року ѡт створенꙖ свѣта … кє0483 дн0483Ꙗ, в пꙖтницꙋ, вночи часу третего народилсꙖ гсдь нашъ исус хрстосъ сын и слово божее длꙖ спасениꙖ нашего (Там жа, 83б); Времѧ: Часъ, филѧ (Бяр., 17); Манiе ... склонност, похилност, хотливост, часточка часꙋ, мѣнꙋта (Там жа, 76); по девѧтомъ часѣ трохꙋ зsедшы хлѣба входила до свое коморъки и богу сѧ молила (Зб. 82, 18). 6. Вызначаны тэрмін. Где на збиран[ь]е и пописъ къ той войне и часъ певный на томъ же сойме зложили есьмо и симъ листомъ нашимъ складаемъ вамъ часъ августа близко пришлого первого дня, а местцо у Креве (КПД, 661, 1563); Мы гсдръ зложивши з особы своее тые вси сꙋды, которые за ѡтозвами або за апелѧцыѧми по вси тые часы ведлꙋгъ статꙋтꙋ и правъ, великого кнѧзства литовъского, намъ гсдрꙋ сꙋдити и справовати належало (Трыб., 2); ижбы в тыхъ часехъ вышеs замероныхъ за дванадъцать недель, або за полъгода сторона жалобнаѧ конечнꙋю справедливость, и зъ ѡтпрꙖвою речы присужоное ѡдеръжати могла (Ст. 1588, 172); стало было на том же зsꙖздъ мѣлъ быти позволенъ, и часъ назначенъ (Апакр., 20); в которыколвек повет и до всякого иного права на яки час ден або годину и рок пан Явойшъ ... похочет (АВК, XXXII, 68, 1596); тогды мы хотѣчи тое успокоити, за ихъ прозбою, часъ той справѣ, пятнадцатый день мѣсяца Марца назначили (АЗР, IV, 236, 1600); тамъ же зранкꙋ ажъ до вечера Ꙗкобы вже к вечерни звонити час, межи собою битву мели, Ꙗкожъ литва з воиsскомъ великим натисками на воsско наливаsкино (Барк., 154); пꙋщꙋ людъ жебы ѡферовал гсдꙋ ... постанови мнѣ часъ коли се Ꙗ маю молити за тебе и за вес людъ твой, абы были ѡтпꙋжоны жабы (Бiблiя, 114–115); дал им часꙋ до семи дн0483еs (Бельск., 74б); антенор и енеѧ ... давши час и мѣстце греком, выдали мѣсто. Ꙗбовѣм гды притѧгнꙋли грекове под мѣсто з воsсками, вночи антеноръ браму которꙋю в моцы мѣлъ ѡтворил имъ доброволне (Рым., 77); Року теды ак0483лз мсца новембра, гды ми зближалсѧ час ѡтѣздꙋ в тую дорогꙋ, зs церкви поꙋтрени идꙋчи повѣдаю ѡ том голоси побожномꙋ iгуменови моемꙋ (Дыяр., 150). 7. у мн. л. Від службы ў праваслаўных, калі чытаюцца псалмы і малітвы, а таксама гэтыя псалмы і малітвы. мшоу и часы и всю службoу бж0483ью поють чтоут и слоужать по латынски. але велми почесне и оу день трех королев бж0483ью слоужбоу слоужат (Валх., 78); початок часом, в недлю ѡт оутра .а0483. час (Неба, 73б); Данiилъ проркъ в семой главѣ прорцства своего, проркоуетъ о комсь таковомъ што по его вѣкꙋ настати мѣлъ, который бы розꙋмѣлъ же может ѡтменити часы и законъ (Апакр., 47); римляне маютъ Пацеры малыи, а рꙋскаѧ полꙋношница, оутрня, часы, Вечернѧ и павечернѧ, долгiи сꙋть (Зб. вып., 56б).
с. 294
Чата, чета наз. Атрад. еще и той домовлꙖл, прибѣглъ дрꙋгиs и реклъ, калдѣи з трома чаты наехали и побрали велблюды и слуги позабивали (Біблія, 79); халдеи з трема четы наехали и побрали велблюды и слꙋги позабиꙖли (Бельск., 39); кдымъ вашимъ милостямъ всимъ прекладалъ о небезпечности великой отъ Московского войска, которое несподѣване и нагле чатою мѣло наступовать на замокъ (АСД, І, 271, 1633); людъ непріятельскій ... въ ночи, нападши чатою, все мѣсто Полоцкое и Заполотье сплюндровало и попалило (Там жа, 272); Прилогъ: ... натертье, оутарчка, чата, прикладъ, придатокъ, тиранское оутисненье (Бяр., 126); Прилогъ, рк0483s. Наскокs, чата впадаючаѧ безъ вѣсти (Там жа, 215); абы жаденъ с товарыства нашого такъ в тягненью чатами и подезъдами шляхте воеводства Пинского жадное найменьшое крывды задаватъ не важылъся (АВК, XXXIV, 107, 1657); который часто и неоднокротне отправуючы чаты и подезды з воеводства Смоленского до воеводства Мстиславского (АВК, XXXIV, 401, 1665); Еще и той домовлѧлъ прибѣжалъ дрꙋгiи и реклъ: халдѣи с трома чаты наѣхали, и побрали велблюды и слꙋги позабивали (Хран., 55б).
с. 301
Чатвертый гл. четвертый
с. 302
Чатери гл. четыри
с. 302
Чатиры гл. четыри
с. 302
Чатыри гл. четыри
с. 302
Чаушовъ прым. ад чаушъ. Былъ и чаушъ отъ турка; слухали го панове радне; на местцу королевскомъ арцыбискупъ Якубъ Уханский седилъ. Мовилъ турчинъ, слуга чаушовъ, за его указованемъ турецкимъ, по латине (Еўл., 133–134).
с. 302
Чаушъ наз. Турэцкі пасол. Былъ и чаушъ отъ турка; слухали го панове радне; на местцу королевскомъ арцыбискупъ Якубъ Уханский седилъ. Мовилъ турчинъ, слуга чаушовъ, за его указованемъ турецкимъ, по латине (Еўл., 133–134); татаринъ нашъ наготованный хтелъ му толмачити, але чаушъ не казалъ, поведаючи, же самъ разумить по полску (Там жа, 134).
с. 302
Чахерки наз. Штаны. Купили чахерекъ тры, по осм. шесть, заплатили осм. (ИЮМ, XII, 112, 1698).
с. 302
Чачка наз. Тое, што і чачокъ. забачили того ижъ той костелъ есть кламцею, спочаткꙋ, и чачкою показаною, которою людей до себе звыклъ вабити, привабленымъ посполите зась звыкъ оумыкати (Апакр., 199); хотѧ бы за зедноченьемъ с костеломъ римскимъ кондицiей и вывышеньѧ дх0483овных римских наши дх0483овные, могли быти певны, хотѧ бы им шатан оуказаного длѧ зведенsѧ чачки не оумыкалъ (Там жа, 199б); обчихъ кs собѣ чачкою штꙋчнѣ забавѧетъ, всѣхъ вшелѧко зводити не переставаетъ (Лям., 24); роскошы ... чачъкою сꙋт детинною сегоднꙖ в рꙋках а завътра в болотѣ (Зб. 259, 401).
с. 302
Чачокъ наз. Цацка. Хотѧ на своей змышленой горѣ, поставsлѧючи, блищачыи чачокъ богатsства, и можности свѣтsское оуказꙋет, а зато толко ѡтданѧ собѣ поклонꙋ, Бг0483у призвойтого потребꙋетs (Карп., 9б–10); але потомs, Ꙗко кламsца показанои, длѧ зведенsѧ и ѡшꙋканѧ, чачъки оумыкаючи, с крила цр0483ковsнаго, вs самꙋю аж пропасть адовꙋ его спихает (Там жа, 10). Параўн. чачка.
с. 303
Чаша наз. 1. Чаша, пасудзіна ў форме паўшар’я. реистръ на правѣ передъ нами положили: ... триногъ, лоханья, чаши двѣ малеваные (АВК, XVII, 405, 1556); Келих: Чаша (Бяр., 63); Потиръ: Чаша, кꙋбокъ, келихъ, деревѧный ковшъ, погаръ оугорски (Там жа, 115); Стклѧница: Склѧнка, албо кꙋбокъ, чаша, келихъ (Там жа, 156); Потiръ: Чаша, кꙋбок, келих (Там жа, 304); Фiала: Кацiа накшталтs чашѣ, аб кꙋбка, сꙋдина до кадженѧ, кꙋбок, або рострꙋханъ (Там жа, 319); ничог не мелъ, ѡдну роготꙋ а чашу до питꙖ воды (Зб. 81, 55); Справишъ тежь миски, и чашы, кадилницы и кꙋбки, в которыхъ маютъ быть оферованы мокрыи офѣры зе злота начистшогѡ (Хран., 102б); Далъ ... такъже тежь сребро на дрꙋгiи столы сребреныи на вилка тежь и чаши, и кадилницы зs золота щирогѡ (Там жа, 287); длѧ того Арменове зле вѣрꙋючiи, же Хрстосъ Гсдь маетъ тылко еднꙋ натꙋрꙋ, влѣваютъ тылко въ чашꙋ Вино, а Воды не вливаютъ (Зб. вып., 19б). 2. Колькасць вадкасці, якая змяшчаецца ў чашы. олексѣи ... почал поститис ѡт недли до недли причащаꙖсѧ ст0483ым таинам в мѣроу хлѣба Ꙗдѧ. а двѣ чаши воды пьꙖ (Чэцця, 147б–148); Дружненна бардзо змыслила и чашу забытного питьѧ дала ему (Бава, 153); в полку ... сн0483ы рускиі плакали, видячи братиі и друзей своих от татар барзо много погибаючих, и сами порывалися на ихь оборону, якь на чашу вина (Мам, 186); Если бы теж хто напоилъ одного зs малыхъ сих чашею зимной воды толsко, въ имѧ оучнка правдиве повѣдаю вам, не стратит заплаты своей (Калiст, II, 1–1б); жебысмо сѧ оубозsством и ѡстатными недостатками не вымовлѧли, длѧ того мовитъ, же если и чашꙋ зимной воды дамо, а то вs той конец, ижъ ѡни хрстовыми сꙋть оучениками, заплатꙋ за то ѡтнесемо (Там жа, 5б); иншiй золото межи жебрака нехай даетъ, иншiй серебро, иншiй хлѣбъ ... инsшiй чашꙋ зимной воды (Там жа, 97); кирил ... ей чашу воды стюденое подал (Зб. 752, 86); сирот, вдовъ и бездолныхъ приsмуsмо, не жалуючи имъ потребных подавать: хто хлѣбъ, хто чашу напиткꙋ (Зб. 82, 271б). 3. Чаша з піццём, само піццё. они же ꙋпиваютсѧ всегда виномъ, и пооучаютсѧ хто лепеи свою чашу выпиеть (Скар. ПС, 36); веселисѧ и радꙋисѧ дочко едомова сѣдѧчаѧ въ земли оуцовои теж и на тебе проидеть чаша выпьешь и выкинешь (Зб. 262, 113б); ѡтповедаючи исусъ, рекъ не ведаете чого пsросите можете ли пити чашꙋ, которую Ꙗ маю пити або кsрещеньемъ которимъ Ꙗ кsрещусѧ, кsресьтитисѧ (Цяп., 28); вsзѧвsши чашу и хsвалу вsздавsши, далъ имъ мовечи. пийте зs нее вsси (Там жа, 38); Исусъ пакъ рекъ имъ. не ведаете се чого пsросите можете ль пити чашу, которую Ꙗ пъю и кsрещеньемъ которимъ Ꙗ кsрещꙋсѧ, кsресьтитисе (Там жа, 58); какою чашою кто друга напоеваетъ, такую и самъ испiетъ (АЗР, IV, 495, 1615); можете ли пити чашꙋ юже азъ пiю, и крещенiемъ креститисѧ, имs же азъ креститисѧ имам (Дзід., 7–8); можете ли пити чашꙋ, юже азъ пiю (Сакр., 4); чаша которою тебе поили, зплетение злосливых а лукавых помысловъ (Зб. 82, 418б). 4. Адзінка вымярэння сыпкіх рэчываў. увезли и упровадили ... соли камень, тиона полчетвертки, маку чашу (АВК, XVIII, 398, 1660). 5. Панцыр. Желвъ: Тестꙋдо, Черепаха, чаша черепашаѧ, черепs еи (Бяр., 42). 6. // перан. Лёс, доля, прызначэнне. чашꙋ збавенѧ приимꙋ а имѧ гсне призовоу мл0483твы моѧ гсви выдам пред всеми людми ег (Пс. XVI, 116б); возму чашу збавенꙖ и будꙋ взывати имени гд0483него (Пс. XVII, 128б). ◊ П и т и (г о р к у ю, с м е р т ъ н у ю) ч аш у (м у к и) – зведваць пакуты. Смотрѣте, братия, нашего починалника Пересвѣта, той бо, вѣмь звитяжил подобного себѣ рыцера татарина, от которого всѣмь было пити горкую чашу (Мам., 189); тотъ цр0483квный оучитель, передъ часомъ чашꙋ смертsнꙋю пъетъ, безъ часꙋ и в силахъ оустаетъ (Лям., 8); дꙖкꙋю тобѣ гсди, ижес мене межы твои мꙋченики, и свѣдъки почытат зезволил, иж пию чашꙋ мꙋки хрста твоего (Зб. 752, 559).
с. 303
Чашка наз., памянш. 1. Ад чаша ў 1 знач. на немs же клали суть ... клещsки златыи, и гасила и ꙋдици, и чашsки, и ступsки (Скар. ТЦ, 141); котлики ... и чашsки. ВсꙖ сосуды ... были суть с меди красное (Там жа); удици тризубые и чашки и ступsки, и всѧ сосуды медѧные ими же служаху во храме гсдьнемъ (Скар. ЧЦ, 239б); начинꙖ кꙋ розным потребам столовым, миски, чашки и кубки и кадилницы з золота чистого (Бiблiя, 155); ничого не мел. ѡднꙋ рогожꙋ и ѡднꙋ чашку до питꙖ воды (Зб. 752, 78б). // перан. хꙋдыи чинит чашкꙋ лsстивꙋ а рꙋка рѣзвых ѡбогатѣет (Зб. 262, 97б). 2. Надкаленная косць. ꙋважаs цноты апостолские... так часто на колени ꙋпадал же чашки его Ꙗко ꙋ велблюда тверды были, такоs светобливости был (Зб. 255, 155–155б). 3. Цемя. Голгоѳа: Кранiево или Лобное мѣсто, лат: калварiа, чашка головы (Бяр., 264). 4. Упрыгожанне ў выглядзе чашы. три чашки Ꙗкобы накшталтъ ѡрѣха на кождом перѣ, и галка сполечне и лилѣꙖ и также три чашки накшталтъ ѡрѣха на перѣ дрꙋгом (Бiблiя, 140); на самом лѣхтарꙋ будꙋт чотыри чашки накшталтъ ѡрѣха, галки тежъ ꙋ кождои и лѣлѣꙖ. галки под двѣма перами на трех мѣстцах (Там жа); але на самомs лехтарꙋ бꙋдꙋтъ чотыре чашки, накшталтъ орѣха, галки тежь оу кождой и лилѣѧ (Хран., 102б); оучинишъ тежь лехтарь ꙋкованый зs золота начистшагѡ, столпецъ бо егѡ и перьѧ, чашки и галки, и лилѣи з негѡ походѧчiи (Там жа); три чашки Ꙗкобы накшталтъ орѣха на кождом перѣ, и галка сполечнѣ и лилѣѧ, и такъже три чашки накшталтъ орѣха на перѣ дрꙋгомъ и галка и лилѣѧ (Там жа); оучинишъ тежь и чашки, и два ланцꙋшки з начистшогѡ золота сполечне сѧ держачи, которiи заложишъ на гачки (Там жа, 105–105б).
с. 305
Чашникъ, часникъ наз. Асоба, якая ведала, распараджалася віннымі скляпамі і раздачай напіткаў у час трапезы. Жаловалъ великому князю ... на князя Слуцкого чашникъ его милости Андрѣй Дрожча (КЗ, 691, 1498); тивꙋнъ коръвеньскиs чашника гд0483рьского ... того тивꙋна кнꙖжого марътина ромеsковича до смеpъти забили (КВС, 565б, 1552); Валенъты Яновичъ з Репънишекъ з часниками своими (ПВЛ, 377, 1565); Панъ Ѳедоръ Рудецкiй, чашникъ короля его милости земли Волынское, мѣлъ до Кгданска черезъ фактора своего шляхетного Василья Радовского комягъ 2 (АСД, III, 288, 1583); Велможномꙋ ег. Млсти Пн0483ꙋ, Древинскомꙋ, Чашникови земли Волынской и проч. Ласки, покоѧ, здоровsѧ, и вшелѧких вѣчных и временныхъ добръ ѡт Бг0483а Ѡтц0483а и Гсда нашего Iс0483 Хс0483, и от Прест0483ого и животворѧщого Дх0483а: на лѣта многiи зычимо (Паўуст., 2); Крыштоѳъ мокгилницки чашник новогородски ... просил нас ѡ милосерде (КАР, 76б, 1648); Чръпчiй: Подчашiй, чашникs, черпающiй (Бяр., 203); пeредо мною Павломъ Каролемъ Стаховскимъ, чашникомъ и судъею кгроцкимъ Оршанъскимъ ... постановывъшысе ... панъ Янъ Гекторъ Подбереский ... оповедали (ИЮМ, XXIII, 441, 1668). Параўн. чешникъ.
с. 305
Чашницство, часницство, чашнитство наз. Пасада чашніка. Михаилу Пустоселу а Гриди Тимофеву часницъство на 2 годы (КЗ, 324, 1490); господаръ нашъ ... врядъ дворный, то естъ чашнитъство, рачилъ ... дати якомусь Ясеньскому Ляху (КПД, 27, 1538); тое чашницство рачилъ зъ ласки своее дати прироженъцу Великого Князства Литовъского (Там жа, 27–28); при томъ панове рады усказали о върядъ дворъный – чашницъство (Там жа, 54), абы тое чашницство рачилъ зъ ласки своее дати прироженцу великого князства Литовского (АЮЗР, I, 91, 1538).
с. 306
Чаща, часча наз. Гушчар. Якубъ Милошевич пришод перед нас ... и поведалъ намъ штожъ продал Вежъкгаилу обел вечно след ч(о)л(о)в(е)ка своего отчинного на реце Или, нивы и сеножати и часчи (КЗ, 7, 1492); далъ есьми ... мой отчызный дворъ и мѣсто Xворощу со всимъ ... и зъ чащы, и зъ млыны и зъ ихъ вымелки (АЮЗР, I, 40, 1509); лежитъ граница по лѣвой руцѣ ... до рѣчки Олешки, черезъ тую рѣчку на суходолъ, тымъ суходоломъ и во обшару березинъ часчею березу гаю на мохъ чистый (АВК, VIII, 456, 1592). Параўн. часщъ, чашчо.
с. 306
Чаще прысл., выш. ст. ад часто. чаще бы хто собѣ искал иного безчинного братства во ꙋничиженiе семꙋ бл0483гослoвенномꙋ братству (Дыяр., 154).
с. 306
Чашчо наз. Тое, што і чаща. монастырская пашня, поля и чашъчо и поросъли и ограничили есьмо монастырскую земълю по реку Боловячу (АВК, XI, 4, 1398).
с. 306
Чаючый дзеепрым. ад чаяти ў 1 знач. един естъ мертвым и жывым сꙋдꙖ под мѣрою чаючыs кождомꙋ кто чого справедливе годен (Зб. 752, 594).
с. 306
Чающий дзеепрым. ад чаяти ў 1 знач. дочка ... сказа ѡ немь всѣмъ чающим спсниꙖ (Чэцця, 138–138б).
с. 307
Чаяние, чаание наз. 1. Чаканне. Апслъ бо рече, Ꙗко волею съгрѣшающимъ намъ по приатiю разума истинsны, к тому о грѣсехs не обрѣтаетсѧ жерsтва, но страшно некое чаание суда (Будны, 230); Неначаемое, Преславное, над всѣх мнѣніе ... чрез чааніе, и противꙋ мнѣнію бываемое (Бяр., 93). 2. Спадзяванне. Донеле приидеть онs же посылаемъ естъ, и тои будеть чаꙖние народомъ (Скар. КБ, 90б).
с. 307
Чаяный, чааный дзеепрым. 1. Ад чаяти у 1 знач. блгсвнъ идеть вo имѧ гснѧ. прiходить речено хсь. заноужь чаꙖнъ ѡт жидовъ прiити (Чэцця, 165). 2. У знач. наз. Той, каго чакаюць. и приидетs чааныи всемъ Ꙗзыкомs (Скар. КБ, 6).
с. 307
Чаяти дзеясл. 1. Чакаць. ты ли еси грѧдыи и намъ гси. или иного чаемъ (Чэцця, 114б); чаꙖли бо его плотного цр0483ѧ. нѣкоего больша. ажьбы то чолвѣческомоу прирожнию. и дѣло помочи имъ хотѣл (Там жа, 166); да пытати ему про то: ... отъ Угорского короля и отъ Полского чаятъ ли ему помочи (АЗР, I, 241, 1501–1503); не сварисѧ с найгорsшими и не наследуи грѣшsныхъ, не чають ꙋбо зsлии приидущего добра (Скар. ПС, 37б); исповѣдую единокрещенiе въ оставленiе грѣхомъ, чаю въскресенiа мр0483твымs, и жизsнь будущаго вѣка, аминь (Будны, 112); чаю въскресенiа мр0483твымъ, и жизнь будущаго вѣка, аминь (Там жа, 163); Желателнаго приклоненiа по тебѣ, а любовныѧ же помощи чаютъ себѣ (Апакр., 1б); сей естъ Сѵмволъ: ... Исповѣдꙋю едино крещенiе ... чаю воскресенiѧ мертвым. И жизни бꙋдꙋщаго вѣка (Зб. вып., 93б–94). 2. Спадзявацца. колко лѣт пустъ бых. и чаꙖх слышати глас твои (Чэцця, 152б); коли бы нашому господару тое дѣло оправлено было, въ чомъ ся шкода стала, я чаю, и теперъ бы черезъ вашу милость, великiи люди, межи господарей любовъ и всякая добрая згода была (АЗР, I, 129, 1493); чаялъ есми, што и съ тобою, съ братомъ моимъ, меня въ дружбѣ учинитъ (АЗР, I, 344, 1501–1502); чаяли есьмо, што за прибытiемъ васъ великихъ пословъ, за тые всѣ воровства намъ ся справедливость стати мѣла (АЗР, IV, 466, 1615); которое такое доброе дѣло и рѣчъ нашу, чаемъ, што ваше царское величество любительно принявши, до тымъ большоѣ прiязни, любви и братства сердце свое царское склонилъ (АЗР, V, 23, 1637).
с. 307
Чванецъ наз. Невялікая пасудзіна. мовит бг0483ъ израилскии, мꙋки тоеи з сосуда ѡного не перебереш, и чванец ѡлею не ѡскꙋдѣет (Жыц. св., 16).
с. 308
Чвартовати дзеясл. Тое, што і чвертовати. вs вꙖзеню гноил Стиналъ, чвартовалъ, на пали вsзбывалъ Ст0483ыи бж0483ии вызнавцы которие сꙖ ѡ ѡбразы заставлꙖли (Пралог, 577).
с. 308
Чвартунастый ліч. Чатырнаццаты. чвартунастѧ [шпицю] ведлъ крол ꙋликсес (Троя, 38б).
с. 308
Чвартый ліч. Чацвёрты. чварту заправду шпицю [акгаменон] оуставил под гетманством архилекга кролꙖ (Троя, 38); двадестѧ чварту [шпицю] ведлъ кроль пенон (Там жа, 39); чвартый огородъ, подлѣ жъ того огороду объ межу (АСД, II, 161, 1594); подданый татарына ... з дому, з стайни украл коня шерстью карого, чвартым летом, невалашаного (АВК, XXXI, 188, 1594); дꙖволъ ... чвартыхъ за шию вѧжетъ велемовъцовъ (Зб. 259, 627).
с. 308
Чвартэкъ наз. Чацвер. зъ перезреня Божого, приехавши до Несвежа панъ кграбя зъ Течына, того жъ дня менованого, вэ чвартэк вступилъ въ малженство зъ кнежною Галшкою, цоркою его милости, пана воеводы троцкого (Еўл., 53); потомъ погребъ тела пана Першкова отправеный былъ 4 дня вересня, также вэ чвартэк (Там жа, 54).
с. 308
Чверико прысл. У чатыры разы, чатырохразова. ку суженью припала справа ... о наѣханье моцно, кгвалтомъ, чверико люду въ року 1662 ... челядью своею и челядью лезною (АВК, XV, 115, 1664).
с. 308
Чверникъ наз. Адзінка вымярэння сыпкіх рэчываў. овъса для коней мескихъ чверникъ, дали золот. одинъ и асм. три (ИЮМ, I, 42–43, 1679); овъса для коней мескихъ купили чверникъ (Там жа, 44); купили ... овъса чверникъ золот. а0483 и асм. s0483 (Там жа, 55); за овесъ чверниковъ в0483, асм. двадцать осмъ (ИЮМ, I, 135, 1681); овса чверникъ, асмак. двадцать осемъ (ИЮМ, II, 126, 1684); овса чверникъ, золотый одинъ (Там жа, 127). Параўн. чвертникъ, четвертникъ.
с. 308
Чверогранатый прым. Чатырохвугольны. оковалъ естъ все дsсками златыми, деломъ чsверогранатымъ подsлугъ правила (Скар. ТЦ, 136).
с. 308
Чверта наз. Адзінка вымярэння вадкасці. Васюку кликуну дали за то, что постронкомъ выбили золот. в0483; на чверту горелки асм. г0483 и шелегъ (ИЮМ, I, 51, 1679).
с. 309
Чвертка наз., памянш. 1. Ад чверть у 2 знач. видѣлъ у дому Ивана Улазка ... гороху бочокъ двѣ и сѣменя ильняного чвертка (АСД, I, 180, 1590); кгалясу на инкаустъ чвертку купили (ИЮМ, I, 45–46, 1679); пану референдарю однесли ... кгвоздикъ чвертка, золот. д0483; квяту лот. д0483 золот. в0483 и асм. к0483 (Там жа, 51); кгвоздзикъ чвертка золот. г0483. и асм. к0483 (Там жа, 52); купили ... перцу чвертка, имберу полфунта, кмину полчвертки (Там жа, 74); Гоздикъ чвертка розынекъ фунты в0483 (ИЮМ, I, 109, 1680); Галясу купили чвертку на атраментъ (ИЮМ, XIII, 30, 1699). Параўн. четверка. 2. Ад чверть у 8 знач. свечъ до олтара восковыхъ малеваныхъ семъ, важыли фунты два и чвертка (ИЮМ, XIII, 79, 1699). 3. Грашовая адзінка. немцу офицеру чвертку шырокую и десятника (ИЮМ, VI, 33, 1689); вернули шляхетному пану Яну Озаринскому ... тры чвертки шырокые, што у пана войта прошлого Конъдрата Авътушковича отыскалъ лядовничку мескую (Там жа, 42–43); жорнеромъ зъ неволи турецкой дали ялмужны чвертку широкую, чинитъ шелегами золотый и осм. осмнадцать (ИЮМ, VIII, 39, 1691); заплатили кождый полштучокъ по таляровъ твардыхъ деветь и чвертку шырокую (Там жа, 60); Отобрали отъ тыхъ же пановъ дозорцовъ ... зе скарбу талеровъ пятьсотъ семдесятъ четыры и чвертку (ИЮМ, XIII, 7–8, 1699).
с. 309
Чвертникъ наз. Тое, што і чверникъ. овъса чвертникъ купили, золот. а0483 и асм. є0483 (ИЮМ, I, 50, 1679); овъса для коней мескихъ купили чвертники г0483, золот. г0483 и асм. s0483 (Там жа, 53–54); купили ... овъса чвертникъ золот. а0483 и асм. в0483 (Там жа, 59); еще овса чвертникъ дали асм. двадцать (ИЮМ, II, 103, 1684).
с. 309
Чвертное наз. Разнавіднасць грашовай узнагароды. кликуну Васку чвертного дали золотыхъ пять (ИЮМ, II, 17, 1683). Параўн. чтвертное.
с. 309
Чвертня наз. Тое, што і чверть у 2 знач. Спꙋдъ: Мѣра, корец, чвертнѧ, або нѣѧкаа коробка (Бяр., 154); Epѣi, то ест десꙖтꙋю част чвертни або един гомор (Выкл., 45).
с. 309
Чвертованый дзеепрым. ад чвертовати. Наливаsка Северина поsмавшы по семоs сꙋботе до кролѧ послали, там же его замꙋровавши держали ажъ до ѡсени ст0483го Покрова, там же его чвертовано (Барк., 154б). Параўн. четвертованый.
с. 309
Чвертованье наз. Дзеянне па дзеясл. чвертовати. звѣри, розсипанꙖ, чвертованꙖ, костеs ламанꙖ, члонков ꙋтинанꙖ ... нехаs приsдꙋт на мене (Зб. 82, 263б); прото, его млти ... в року завитомъ, на упадъ в речы вздаем ... вжо декретами суду нашого на горло чвертованем осужоных (ИЮМ, XXVI, 288, 1669). Параўн. четвертованье.
с. 310
Чвертовати, чвертовать дзеясл. Чвартаваць (падвяргаць пакаранню праз адсячэнне рук, ног i галавы). Я до тебе ката присажу и будуть тебе чвертовать альбо на гакъ вѣшать (АСД, I, 185, 1590); Того жъ року чє0483, з воsском литовскимъ погонивши в селе Лꙋбни, на речце сꙋле козаковъ побили. Первеs Cавулꙋ стꙖли, Панчoху чвертовали (Барк., 154б); кнꙖз роман ... нѣкоторых стинал и чвертовал, а иных живых в землю казал загребат (Стрыйк., 484); потом рихло тираном великим зостал нѣкоторых стинал и чвертовал (Там жа); еще не зарекаемъсе, якъ псовъ бить, зъ места выгнать, але и штуки ихъ чвертуючы, по месту прыбивать (ИЮМ, IX, 234–235, 1636); теды там нѣкоторые на тые слова его крикнꙋли, стоꙖти, чвертовати напал вбити таког схизматика и юж почали были его ѡден до дрꙋгого пхати и шарпати (Дыяр., 177б); его ... в вꙖзеню гноил а иных чвертовалъ, на пали взбивал (Зб. 81, 273б); муками ѡкрꙋтными забил або вsꙖзеню гноил. А иных чвертовал (Зб. 752, 72б). Параўн. чвартовати.
с. 310
Чверточка наз., памянш. ад чвертка ў 2 знач. Пороху Михалце пляцовому, што валу пилнуетъ, чверточка одна, осм. десять (ИЮМ, V, 33, 1688).
с. 310
Чверть, чвертъ, чверць наз. 1. Тое, што i четверть у 1 знач. Ꙗко чверsти Ꙗблока зерsнатого таковы сꙋтs Ꙗгоды твоѧ (Скар. ПП, 6). 2. Тое, што i четверть у 2 знач. был осталъ винен ... Остап ... гршей семнадцат, жыта чверть, круп грецкихъ чверць (АВК, XXXIX, 470, 1579); забрали ... гречыхи бочъки тры и чверть (АВК, XXXVI, 21, 1582); тотъ рок былъ велми меженский албо голодныs, жито куповали чверт по талѧру, а мера жита по две копе безъ двадцати грошеs (Барк., 156б); пшеницꙋ куповали чверт м0483 грош: ѡвес по гр: м0483 конопел чверть к0483 грош горохъ чверть к0483 (Там жа, 164б); цена збожꙋ была жита чверть гр и0483 пшеница чверть грошеs г0483 ечмен гр г0483 ѡвса чверт грш є0483 гречихи чверть гр д0483 (Там жа, 171б); обликгъ на пна Грыгоря Судиловского на шест чверти жыта ... чыли Москва побрала, чыли яко замокъ згорелъ, огнемъ погорели (АВК, XXXIV, 257, 1663); тогды пан Ярошъ збоже розное жалуючого ... меновите жита чверти двадцать з плевами ... чверть на тот час жита куповано по золотых десятъ ... то все збоже межи собою разобрали (Там жа, 337, 1664); на тенъ часъ купили ... овъса для коней чверть (ИЮМ, I, 28–29, 1679); знову овъса для коней чверць, золот. д0483 (Там жа, 70, 1679). Параўн. чвертня. 3. Тое, што i четверть у 3 знач. иж продал и вечне пустил половицу пляцу своего, под которым прут и чверт, з будованемъ (ИЮМ, XXXII, 211, 1577); мають давати до скарбу господарского съ прутовъ селидебныхъ уличныхъ двухъсотъ пятидесятъ двухъ, локтей пяти, чверти одной, отъ каждого прута по пяти пѣнезей бѣлыхъ, а зъ локтя по двѣ трети пѣнязя, а зъ чверти шостая часть пѣнязя (АЗР, IV, 128, 1596). Параўн. чвирть. 4. Чацвёртая частка тэрміну. мають тые суды зъѣзджатися по чотыри кроть до року, на кождую чверть году, то есть: на семую суботу, и на святый Крыжъ, и на святую Луцыю, а вступивши въ постъ на первой недѣли (АЗР, III, 32, 1551); которымъ обычаемъ заплата отъ нихъ стрѣлцу, по чому на чверть року давано мѣло быти, то есте тежъ на писмѣ ознаймили (АЗР, III, 127, 1563); тисечꙋ копам роки зложити на чверть лета по сту копъ гршэи покул тую суму тисечу коп заплатить (Ст. 1566, 63); заплата иначей имъ не маеть быти давана, толко на кождого пахолка збройного, на коня по чотыри копы грошей литовскихъ, то естъ по десети золотыхъ полскихъ на чверть лета (КПД, 454, 1568); тогды везенемъ ꙋ вежи, на замку чверть року ... каран будет (Ст. 1588, 11); за свовольное поваженье права посполитого, чверть году у вежи ... на днѣ везенье утерпети (АВК, II, 296, 1595); одножъ потомъ ве три чверти року припадать ми почало въ спаню за якимъколвекъ злякненемъ душене прикре барзо (Еўл., 131); отобрали зъ брамы от пановъ дозорцовъ першое чверти року ... на мескую потребу шележной монеты золотых трыста (ИЮМ, XI, 3, 1697). 5. Адзінка колькасці мяса, палавіна задняй часткі мясной тушы. купили харчы розное целяцины чверць на школе жыдовъской, дали (ИЮМ, I, 39, 1679); купили ... целяцины чверць тамъ же (Там жа, 48); Свежины чверци чатыри (ИЮМ, XVII, 3, 1710). 6. Тое, што i четверть у 7 знач. отъ того врочища ... идеть до врочища Медвѣдева на чверть мили (РПП, 4, 1559); [стодола] ... стоитъ подле дороги великое, зъ места Хомского до Пиньска идучое, у чверть мили отъ Хомъска (АВК, XVIII, 111, 1593); занявши кгрунтовъ Корговскихъ подданыхъ его милости пана подскарбего удовжъ на полъмили, а въширъ на чверть мили (Там жа, 160, 1598); церков ст0483ых мꙋченикъ бориса и глѣба мꙋром ѡздобне выставил, Ꙗкобы чвертъ мили ѡт полоцка (Стрыйк, 520б); вsвели его до борку, которыs недалеко былъ ѡд ѡбозꙋ а ѡд мѣста в чверт милѣ ѣдучи до села гершоновичъ в лѣвоs сторонѣ (Дыяр., 78–78б); Милѧ Астpаномскаа, крокѡв ≠д0483. чЧввеерчтоьк мъи гллѣ. ц ≠в а0483е,ч коркоъкѡвъ, крокъ д0483 стопы (Бяр., 112).
с. 310
Чвечокъ гл. цвечокъ
с. 312
Чвирть наз. Тое, што і чверть у 3 знач. Того жъ войтовства пана Пенского сума волокъ осѣлыхъ пятьдесятъ и полволоки и чвирть (АСД, I, 35, 1536).
с. 312
Чвиченье гл. цвиченье
с. 312
Чвичити гл. цвичити
с. 312
Чвичитися гл. цвичитися
с. 312
Чворакий прым. Які складаецца з чатырох відаў, тыпаў і пад. его милости ... усправедливитисе маю и повинен буду и тую суму звышъ менованную пятдесят шест копъ грошей з чворакою совитостю ... буду заплатити (АВК, XXXVI, 47, 1596); пригледалсꙖ воsскꙋ тꙋрецкомꙋ, але не мог ничог вырозꙋмет, бо в долꙋ стоꙖло, толко страж чворакꙋю видѣл (Стрыйк, 626); Слꙋхаймо который кривдимо, а чворакое несправедливости нашей ѡтдане оучинѣмо (Калiст, II, 198); такъ маетност левитовъ чворакаꙖ была (Выкл., 59б); тыи церемонiи чворакiи были (Там жа, 63б); овшемъ въ повазѣ и ненарушне въ своей клюбѣ зоставали, винъ ексцесовыхъ чворакихъ (АВК, XV, 126, 1664); мы судъ ... винъ ексцесовыхъ чворакихъ собѣ суду сорокъ осьмь копъ грошей ... пану Берновичу всказуемъ (Там жа, 306, 1671); однако мы судъ ... только винъ чворакихъ екцесовыхъ сорокъ осмь копъ грошей литовскихъ собѣ судови на панахъ Фурсахъ Уласовичахъ всказуемъ (Там жа, 463, 1684); индꙋлгенцыѧ естъ чворакаѧ, зꙋпелнаѧ ... квадрагена и карена (Зб. вып., 47).
с. 312
Чворако прысл. Чатырохразова, чатырохкратна; у чатыры разы. тогды сꙋдъ головныи кгвалтъ навѧзъки раны и шкоды чворако совито на таковомъ, а бꙋдет ли выстꙋпокь кривавыи тогды и на горло его за доводомъ сказати, а на выволане до нас гсдра ѡтослати мает (Трыб., 9); я у жоны твоей такъ веле возму, чого ты мне дати не хотелъ, чворако (АВК, XX, 125, 1597); Реклъ цар дв0483дъ з гнѣвом, жив гд0483ъ бг0483ъ, годен бы смерти, тоs чоловѣкъ немилостивыs, албо чворако заплатит (Бельск., 106); костантин невеликое воsско маючи в личбѣ, которое маѯентиs чворако переходил нꙖпервеs влоские мѣста ... вси ѡпановал (Там жа, 262); Ꙗрослав ... змꙋровал великꙋю церков Ст0483ои Софеи ... всꙖкож чворако в костантинополю болшаꙖ и коштовнѣsшаꙖ мꙋрами (Стрыйк, 457); половицꙋ маетностiй моихъ ... даю оубогимъ, а еслимъ кого вs чомъ скривдилъ, ѡтдаю чворако (Калiст, II, 192б); чворако ѡтдаетъ ведлꙋгъ закона, четверо ѡвчатъ за одно ѡтдати росказꙋючого (Там жа, 198); розгнѣванный гнѣвомъ Дв0483дъ на оногѡ человѣка вельми реклъ до наѳана: живе гсдь сыномъ смерти есть мꙋжь, который то оучинилъ. Овцꙋ чворако нагородитъ, поневажь такъ оучинилъ (Хран., 257б); сами левитове мѣли чворако болшеи, ниж которие иншие поколѣнsе (Выкл., 59б); при томъ навезки его милости пану Славинскому, также пани малжонцѣ его милости чворако совитое тысечу шестьсотъ золотыхъ (АВК, XII, 502, 1684).
с. 313
Чвористый прым. Чатырохразовы. мешкал иѡанафан во иерꙋсалимѣ. и ꙋмоцовал мурами мѣсто, а горꙋ сиѡнь воѡколо каменем чвористым длꙖ ѡбороны (Бiблiя, 59б).
с. 313
Чворо ліч. Чацвёра. Приежчдалъ [!] ... бояринъ господарьский повету Слонимского ... жалуючи ... о томъ, ижъ ... поймаломъ в жите своемъ коней его чворо (АВК, XXII, 179, 1565–1566); прото абы жаденъ не смелъ повинъное собе ве крви поsмовати, ажъбы минуло чворо поколенье по собе идꙋчое, такъ зъ ѡтца Ꙗко и з матки (Ст. 1588, 287); побрали ... стрельбы чворо; пиштолетовъ, за золотыхъ сто; гамалию за золотыхъ тридцать зе сребромъ (АВК XX, 295, 1630); то ест право божое: бꙋдꙋт, прави, двое в тѣлѣ едным, не трое, ани чворо, которого права не може жаден моцю и звирхностю ѡтменити (Выкл., 13б); забрал еси и пограбил быдла великого рогатого чворо (АВК, XXXI, 378, 1666); курей чворо золот. одинъ и асмак. десять (ИЮМ, I, 266, 1682); купили ... куровъ чворо (ИЮМ, XIII, 158, 1699); п. Помарнацкому купили: чворо писклятъ (ИЮМ, XVII, 30, 1710).
с. 313
Чворогранистый, чворогранястый прым. Чатырохвугольны, чатырохгранны. ѳикгꙋры Ꙗкие чинит Ꙗко колка чворогранистые и иные (Зб. 261, 215); Езехиел церковъ широкꙋю и вспанꙖлꙋю, чворогранистꙋю ... видилъ (Зб. 259, 585); в другой скрыни перстень золотый з туркусомъ чворогронястымъ (АВК, XXVIII, 158, 1635); з дерева геблѡваного, по жидовскꙋ з дерева гоферового, в грецким, з дерева чворогранистого, або на чтыри грани ѡтесаного (Выкл., 8б).
с. 314
Чворонасобъ прысл. У чатыры разы. замечки околичне побралъ и волости, подъ Ревель и Нарву уставичне узгоны чинилъ такъ безпечне, яко передъ тимъ зъ вэ чворонасоб болшимъ войскомъ такой безпечности не уживано (Еўл., 158).
с. 314
Чвороногий прым. Чатырохногі. Естъ землѧ на которои чвороногiи мешкаютъ (Мак., 121); албо Ꙗкъ чвороногiи быдла вs мѡре вкиненыи тонꙋтъ (Там жа, 123).
с. 314
Чвырень наз. Шворан. купили стрычковъ осмеры, чвырневъ паръ три, заплатили осмак. двадцать четыре (ИЮМ, III, 133, 1685).
с. 314
Чеботъ гл. чоботъ
с. 314
Чеглей наз. Парода ястраба. Тежъ уставуем, хто бы кому вкрал сокола ... ястреба великого чеглея або ястребчика малого ... тым цена нижей написана (Ст. 1529, 97). Параўн. чеглигъ.
с. 314
Чеглигъ наз. Тое, што і чеглей. хто бы кому вкрал сокола кречета болобана, Ꙗстреба великог, чеглига або Ꙗстребчика малог або дремлюга тым цена нижеs написана (Ст. 1529–Ф, 152).
с. 314
Чей займ. 1. Тое, што і чий у 1 знач. пытал передо мною возным пан Ян Краевский того подданого, который у везеню седит чей бы был? (АВК, XXXVI, 88, 1582); ѡ зычꙋ ꙋпреsмым сердцемъ ис повиноваченꙖсꙖ ст0483го з ними, чеs же, чеs же (Дыяр., 168–168б). 2. Тое, што і чий у 2 знач. ачь хто кому потравить жито животиною, а на чьей щкодѣ будеть занята, уставляемъ платить: чья животина съ кожноѣ животины четвертую часть пѣнезя маеть заплатити (Вiсл., 11); А такожъ ... стога жыта, а любо пшеницы хто возметъ у день, за вину суду 6 гривень, а чья щкода, тому 15 (Там жа, 14); там теж чии люди и постѧт. eдѧт и пьют св0483тѧт дѣлають жалоуют плачоут. радоуютсе и веселетсе (Валх., 84); река ... сама на чиюсѧ дедину повернула за старое речищо (Ст. 1529–Ф, 110); тогды маеть тому чиѧ челѧдь платити (Там жа, 144); естли бы хто на чие имене або на село ... наехавши ... шкоды которые кгвалтом починил, таковыи ... присꙖгнет ... и шкоды ѡтправити и поворочати з навѧзкою (Там жа, 197); мы ни щеее [!] намовы, лечъ по своей доброй воли ... продали ... половицу каменицы (АВК, XX, 38–39, 1581); але Ꙗкъ жолнѣръ зоставивши воз свой вs чиимъ домꙋ, волно входитъ и выходитs з него ведлꙋгъ оупoдобанѧ (Мак., 134). 3. Тое, што і чий у 3 знач. служебникъ (съ) своимъ посохомъ имаеть поѣхать къ селу, къ тому пану чіе село есть, къ его двору (Вісл., 4). 4. Тое, што і чий у 4 знач. тогды имають платить тому, чье будетъ, што иметъ на свою душу ... зъ виною 15 (Вiсл., 3); кождого кметя до воротъ посохомъ доткнуться, и волать, чыимъ урядомъ хто кого позываеть, а о што позываеть (Там жа, 4).
с. 314
Чеканъ наз. Від старадаўняй зброі. видел есьми рану на перстяхъ по правой стороне противко сердца чеканомъ пробитую (АВК, XXXVI, 29, 1582); Пан Томашъ ... мене безьвинне чеканомъ окрутъне ранил (Там жа, 37); виделом ... рану в голове на левой стороне, пробитую чеканом (Там жа, 326); в месте тутошним Менском, межи раду соляного ... тот Ивашко Глухий до мене с чеканом порвалсе (Там жа, 366, 1590); тогды дей ты, Каспоре Славучичу Плавскiй, съ помочниками своими ... Петра Кощича окрутне а нелитостиве кiйми, чеканами сбили (АСД, III, 63, 1601); ꙋдарил ѡдног з них чеканом, в лобъ же там чекан зостал (Стрыйк., 588); съ кийми, шаблями, ручницами, чеканами нашедшы и наехавшы до села ... онъ Бартломей Толочко ... Якубы Ейсимонта ... збили и зранили (АВК, I, 268, 1615); чеканъ оправный, коштовалъ золотыхъ двадцать (АСД, I, 251, 1616); тупальскиs тамъ же на враде в дворе нашом судовом ... с чеканомъ на него порывал (ККСС, 256б–257, 1618).
с. 315
Чеканый дзеепрым. ад чекати ў 1 знач. пришла до форты мѣстскои где еи чекано (Бельск., 159б).
с. 315
Чеканье наз. Дзеянне па дзеясл. чекати ў 1 знач. долго се еs ѡднак здало чеканъе смерти его и постараласе иж ꙋ четверток великиs ꙋдавленыs ест (Бельск., 378б); Ꙗким способомs, кождый вs непевномъ смерти чеканsю, которои прыстѧ не толко оустеречисѧ нихто не может, але тежъ Ꙗкъ повѣдѣлисте, невѣдомое естъ, безпечнымъ быти можетъ (Варл., 35б); Тръпенiе: Терпливост, трвалост, чекане, задержѣнеса, очекиване (Бяр., 170); тот ѱалмъ былъ ... Ꙗкобы за тестаментъ соломонови сн0483ови зоставленыи, абы емꙋ вѣрꙋ и чекане мессиаша залѣтилъ (Выкл., 133б); при томъ водлугъ домавянья стороны за шкоды, наклады и взглядомъ долгого чеканья тое сумы ... подъ троякими заруками отдалъ и заплатилъ наказуемъ (АВК, XV, 423, 1615).
с. 315
Чекати дзеясл. 1. Чакаць, ведаць аб маючым адбыцца прыходзе, прыбыцці, з’яўленні і пад. каго-, чаго-н. ці здзяйсненні чаго-н. Посланцу своему Елизарьеву росказалъ короля чекать (АЗР, III, 177, 1574); што се дотычеть правъ вшелякихъ, черезъ мене зачатыхъ, о забранье кгрунтовъ имѣнья моего ... малжонцѣ моей милой, не чекаючи лѣтъ дѣтинныхъ ... кончитити [!] будеть вольно (АВК, II, 214, 1580); аж до днѧ шестого мсца ѡктебра ведле старого календаря кꙋ зачинаню синодꙋ назначоного чекати (Апакр., 11б); едни чекали и прибавили были Максымилияна, сына и брата цесарского, а инши, которые зезволили были на Жикгимонта, короля Шведского, чекали его тежъ (Еўл., 149); дам тобѣ таблицꙋ каменꙋю законꙋ и приказанꙖ которое есми написал абы ꙋчил сыны израилские ... встꙋпил вышеs през границы замѣроныи, рекши старцом ижбы его чекали на своем мѣстцꙋ (Бельск., 49); вложила на слꙋжебницꙋ флꙖшꙋ вонꙖ, банкꙋ ѡлею, крꙋпъ фикгов хлѣба, сыра, и вышла з мѣста, а ꙋ форты чекали еи свещенники (Там жа, 159); Маютъ зась Пн0483а нашего Iс0483а Ха0483 приказанѧ вs срдцахъ своихs написаные, и ѡные заховꙋютъ, чекаючи Воскрсенiѧ мр0483твых, живота и пришлого вѣкꙋ (Варл., 251); чекалъ его алеѯандер в цр0483кви долго: аж поведено ѡ смерти его такъ наглой и спросной (Пралог, 633б); скоро вышовши с печери заразъ знаишовъ Кандавлꙋса, которыи его чекаючи барзо плакал горко (Алекс. 1697, 84б); Король долго чекаючи, а не дочекавшисѧ вѣдомости, выславъ того покоioвого, который тамs того оскарживъ, абы сѧ спытавъ Валеннѣка, ежели то оучинѣвъ что король росказалъ (Зб. вып., 31б). 2. Спадзявацца, разлічваць на што-н. не чeкал далеs ꙋпадкꙋ кролевства своего (Бельск., 84б); чекаючи выездꙋ кн0483жат рꙋских на компромис и ꙋгодꙋ ѡ розност границ (Стрыйк., 527б); не чекалъ ажбы сынъ до него пришолъ, але оупередивши, обнѧл его и цаловал, оуказꙋючи, же овшеки милосердiем своимъ грѣхи емꙋ ѡтпꙋстилъ (Калiст, I, 16); книга, чистость сꙋмнѣнsѧ кажетъ мѣти, збавенsѧ, вs добрыхъ дѣлѣхъ чекати (Лям., 27); такъ и Гсдь ... ѡко свое вs срдцахъ людей на земли живꙋчихъ маетъ, жебы тыхъ которiи ѡд него помочи чекают, тамъ вsзнеслъ, ѡдкꙋль онъ самъ естъ (Мак., 356). 3. Быць наканаваным. на конецъ ѡзнаймити не занехалъ ѡ страшномъ ѡномъ дню вsторого его пристsѧ: такsже ѡ зготованыхъ вѣрнымъ добрахъ, и ѡ мꙋкахъ вѣчныхъ, которые злыхъ и невѣрныхs чекаютъ (Варл., 305); тебе грѣшачого, абыс сꙖ навернꙋлъ, чекаетъ доброт литостивого бг0483а (Выкл., 109); тѧжкаѧ кара дочеснаѧ, и вѣчнаѧ тебе чекаетъ, ежели по причастiи оудаетъсѧ до танцовъ, пiѧнства, и инныхъ роспꙋстъ свѣцкихъ (Зб. вып., 24).
с. 316
Чекаючий дзеепрым. 1. Ад чекати ў 3 знач. а затымъ ѡ црствiи нбсномъ людей его годныхъ чекаючомъ, и мꙋкахъ злым зготованыхs, и огни никгды неоугасаючомъ, вѣчныхъ темностѧхъ, неoумираючомъ робацствѣ, и инших всѣхъ мꙋкахъ, неволею грѣха стисненымъ наготованыхъ (Варл., 181). 2. У знач. наз. Той, хто чакае. В тыхъ лежало мнѡзство болѣючихъ, слѣпыхъ, хромыхъ, сꙋхихъ, чекаючихъ на порꙋшене воды (Калiст, I, 122); Парменъ. а: Чекаючiи (Бяр., 302).
с. 317
Чекъ наз. Чацвер. с того пироу кн0483зь Скиргаило поехалъ за Днепръ к Милославичомь. и тамо разболес канон крщ0483ниꙖ оу чек (Увар., 95).
с. 317
Челеденъ гл. челядинъ
с. 317
Челедзь гл. челядь
с. 317
Челединъ гл. челядинъ
с. 317
Челедникъ гл. челядникъ
с. 317
Челедь гл. челядь
с. 317
Челесникъ наз. Уваходная выемка ў печы. за уставлене челесника нового до изъбы подъ ратушемъ, ганчару дали асмак. десять (ИЮМ, I, 229, 1682); челесники до печи дали осм. дванадцать (ИЮМ, VIII, 148, 1691); за челесникъ до печи избяной дали (ИЮМ, IX, 159, 1692).
с. 317
Челнейший гл. чолнейший
с. 317
Челнокъ гл. чолнокъ
с. 317
Челнъ гл. чолнъ
с. 317
Челобитье гл. чолобитье
с. 317
Человековъ прым. ад человекъ у 1 знач. как воды лицо кs лицꙋ так срдце чл0483ково чл0483кꙋ (Зб. 262, 107б). Параўн. чловековый.
с. 318
Человеколюбее гл. человеколюбие
с. 318
Человеколюбецъ, человеколюбець наз. Чалавекалюбец. прославимъ чл0483вколюбца хса (Чэцця, 6); прест0483ыи чл0483вколюбецъ гсь бъ0483 нашъ (Там жа, 73); Абовѣмъ под именемъ чл0483вка оного два сыны маючого, чл0483вколюбца Бг0483а и Ѡтца своего Хс0483 Сп0483ситель нашъ и Бг0483ъ розꙋмѣетъ (Калiст, I, 10); то естъ, самовластных Ꙗкъ чл0483вколюбецъ Бг0483ъ, и Ꙗкъ чадолюбивыи отецъ, пꙋстилъ ихъ ѡт себе (Там жа, 10б); здалека обачилъ сына идꙋчого, и поткалъ его. Оупережаетъ незлобивый чл0483вколюбецs (Там жа, 16); ѡбачилем сн0483а господарского барзо хорого, и ꙋсѣдши Ꙗ при нем реклем в собѣ влдко чл0483колюбче Гсди iс0483 хс0483 бж0483е моs, милостив бꙋди мнѣ грѣшному (Дыяр., 152); гд0483ь нашъ Iс0483 Ꙗко члвколюбец з людми пребываеть. и так миле се з ними товаришит, и до черпанꙖ ласки своеs такиs способъ подает (Зб. 752, 476б); гсдь наш ис0483 Ꙗко чл0483вколюбецъ з людми пребывает, и такъ миле се з ними товаришыт, и до черпанъꙖ лазни своей такъ подает (Зб. 82, 158). Параўн. человеколюбца.
с. 318
Человеколюбивый прым. Чалавекалюбівы. по повелѣнию же чл0483вколюбивого ба0483 родила мѧ мт0483и моѧ в тот дн0483ь (Чэцця, 62б); чл0483вколюбивъ бо есть сп0483съ мироу хсъ (Там жа, 283); кгды сꙋмнене наше перед Бг0483омъ оупокоримо, и дꙋшъ нашихъ раны емꙋ оукажемо ... милостивъ бꙋдетъ намъ человѣколюбивый Гд0483ь (Калiст, I, 8–8б); не первѣй теды чтитs, або мучит Гд0483ь нашъ и Бг0483ъ нѣжъ сꙋдитъ, чл0483вколюбивъ бꙋдꙋчи и справедливъ: чого и насъ оучит (Там жа, 25б); гд0483а бг0483а просили, з слезами по вси тыи дн0483и, жебы ѡтвернул гнѣв своs праведныs, а гд0483ъ бг0483ъ чл0483вколюбивыs ѡтменилсꙖ на мл0483твы (Бельск., 314б); гды верънетъся ко Бг0483ꙋ, оувѣритъ, и соли живота доброго, и чл0483колюбивого Дх0483а просити бꙋдетъ, пристꙋпивши соль нбснаѧ, гꙋбитъ оный срогiи робаки, и ѡддалѧючи смродъ тѧжкiй, справою моци солнои, зноситъ его згола (Мак., 7); Але же чл0483колюбивымъ естъ Гсдь, часомъ и такомꙋ додаетs помочи, тыи теды за вспоможеньемs ласки, ажъ до конца того звычаю заживаютъ: хотѧй то видимо, же тотъ моленsѧсѧ способъ естъ простацкiй длѧ того ижъ дрꙋгимъ естъ погоршенsемъ, и емꙋ самомꙋ вs мл0483твѣ перешкодою (Там жа, 62). Параўн. человеколюбный.
с. 318
Человеколюбие, человеколюбее, человеколюбье наз. Чалавекалюбства. вѣчно въ црствѣ нбсномъ боудемъ. млстью и чл0483вколюбьемъ гса нашего iссъ хса (Чэцця, 139б); мышци долгии до бедръ. знаменоуеть доброoумье. и ростропотность. и чл0483колюбие (Арыст., 200); тое кгды оучинѧтъ нехай имъ прощено бꙋдетъ, ѡт еже въ вас, ст0483ои, цр0483кви и ѡт вшелѧкого чл0483колюбiѧ (Апакр., 191б); Юрей кнꙖжа володымерское плакал мoвꙖчи, гд0483и вседержителю бж0483и всесилный, сиꙖ ли сꙋт твоемꙋ человѣколюбию (Стрыйк., 493); Хто жъ бовѣмъ сына мертвого ожилымъ обачивsши, не веселитсѧ; и хто нашедши зsгꙋбꙋ свою, не радꙋетsсѧ; Велико заправды и подивенѧ годно естъ Га0483 Бг0483а нашего чл0483колюбiе, которого нѣхто зs людiй по достаткꙋ выславити не можетъ (Каліст, І, 18б); того абысмо сѧ всѣ ласкою и чл0483вколюбiемъ Гд0483а нашего Іс0483 Ха0483 оудостоили, самъ онъ милосердый и ласкавый Гд0483ь справити нехай рачитs: котoромꙋ зs ѡтцемъ и зs Дх0483омs Ст0483ым нехай бꙋдетъ ѡт насъ честь слава и поклонъ: нынѣ и завжды и навѣки вѣкѡмъ. Аминь (Там жа, 28); в тотъ способъ неѡгорненый а рoзꙋмомъ непонѧтый Бг0483ъ, предобротливость свою себе оумалилъ, и вs члонки тѣла сего оболоксѧ, и задержалъ себе ѡт непристꙋпнои славы: и зниженsемъ а чл0483колюбiемъ своим, ѡтмѣнивши кsшталтs, принѧлъ тѣло, и злꙋчаетъсѧ, и прiймꙋетъ ст0483ыи, собѣ любыи, вѣрныи дш0483и, и бываетs зs ними один дх0483ъ (Мак., 33); Гсдь абовѣмъ литости и чл0483колюбiѧ полонъ бꙋдꙋчи, велми прагнет, жебыхмосѧ вси огꙋломъ кs немꙋ наверsнꙋли, ѡтнѧвшисѧ всѣмъ противным справам (Там жа, 38); провадиш ихъ до фалебного живота вѣчного, которого даs намъ Хє0483 бж0483е доступити ласкою и человѣколюбием своим (Пралог, 501); упалыхъ насъ в рꙋки и сѣти диꙖволъские през него своим человѣколюбѣем свободил еси насъ ты сам (Там жа, 508). Параўн. чловеколюбие.
с. 319
Человеколюбне прысл. Спагадліва, спачувальна. частокрот ѡтстꙋпꙋючих а зновꙋ ворочаючихъсѧ вдѧчне прiймовалъ, и чл0483колюбне облаплѧлs (Мак., 42).
с. 319
Человеколюбный прым. Тое, што і человеколюбивый. тые вsси ст0483а и празники, вs которые того его чл0483колюбsного промысла, и сп0483сенiѧ нашего таемницы, вsспоминаны бываютъ вs пристойной оучтивости, и пошанованѧ маючи (Карп., 16б); вси ѡные мѣстsца, на которых чл0483колюбsного его промысла, и зsбавенsѧ нашого таемницъ, а иле рожества, распѧтiѧ, погребенiѧ, въскреснiѧ, и еже на нб0483са възsнесенiѧ, памѧтка зостала; ѡбходити, и ѡных миле цаловати, и слезами своими поливати вsзвычаюсь, праве повsседневномs, мѣла (Там жа, 39б); справедливого и чл0483колюбного даткꙋ ѡт насъ, вs нашъ же пожиток шꙋкаючи (Калiст, ІІ, 194б); добрымъ бовѣмъ и чл0483колюбнымъ естъ, а ѡбѣтници его не неложны (Мак., 102).
с. 319
Человеколюбца наз. Тое, што і человеколюбецъ. еси чл0483вколюбца ба0483 (Чэцця, 81).
с. 320
Человеколюбье гл. человеколюбие
с. 320
Человеконенавистникъ наз. Чалавеканенавіснік. спадши бовѣмъ зs высокости своеи дш0483а трафила на кролевsство чл0483вконенавистsника и на кнѧжата срогiи, примꙋшаючiи еи грѣха и выстꙋпков мѣста бꙋдовати (Мак., 366).
с. 320
Человеконенавистный прым. Чалавеканенавісніцкі. Милостивыи и братолюбивыи люде милостивомꙋ и чл0483вколюбивомꙋ Бг0483ꙋ сꙋть подобны: а немилосердiи и братоненавистныи, немилосердомꙋ и чл0483вконенавистномꙋ дiаволꙋ подобны сꙋтъ (Калiст, I, 26б); але гꙋмна видѧчи заставлѧны и загꙋщены стогами и стыртами, на кождое лѣто новымъ збожемъ и свѣжими оужитками личбы стогамъ причинѧвши, и гꙋмна зs порожsныхs мѣстцъ стыртами опрѧтавши, сыти нѣколи не мѣл, анѣ сѧ могло человѣконенавистное срдце его наполнити (Там жа, 156).
с. 320
Человекообразный прым. Чалавекападобны. там мѧ два птаха чл0483кооб[ра]зна стретили. и ко мнѣ говорили (Алекс. XV, 1).
с. 320
Человекоубийство наз. Чалавеказабойства. смертелный, который естъ противный прыказаню Бж0483омꙋ, Ꙗко напрыкладs, чл0483коꙋбiиство, прелюбодѣѧнiе (Навука, 51).
с. 320
Человекоугодникъ наз. Ліслівец. Бг0483ъ, мовит, розсыпалъ кости человѣкѡꙋгодникѡмъ (Калiст, II, 325).
с. 320
Человекъ, чоловекъ наз. 1. Чалавек. Каждому человѣку надобѣ есь обороненье правъное: про тожъ уставляемъ, абы у правѣхъ нашее земли всякыи человѣкъ ... коли права имѣеть, собѣ имѣлъ речника волного (Вiсл., 3); чоловек ... оумирал за грех адамовъ (Чэцця, 161); несмертелна ꙋбо ест памѧть его понеже и ꙋ гсда бога знаемъ естъ и оу человѣковъ (Скар. ПБ, 6); несть того ѡбычаѧ и каждом живом. чтобы не было в человецех (Арыст., 160); Ꙗ есми твои чоловѣкъ, хочу ти добре порадити (Бава, 143); ꙋставꙋемъ ижъ коли бы хто Ꙗкого жъ кольвекъ станꙋ чоловѣкъ под тымъ часом кгды сꙋды головные ѡтправованы бꙋдꙋт и перед часомъ приеханьꙖ сꙋдеи головныхъ до того места где зъеханье сꙋдьꙖмъ назначоно (Трыб., 9); коли богъ створил чл0483ка, птаство и рыбы тые барзо сотворил в собе чстые (Зб. 261, 97); Человекs склонный до доброго и злого (Мак., 143); Гсдь Бъ0483 зs глꙋбокои мдрости своей чл0483кѡви, который видомымъ тѣломъ естs ѡбложоный под видомыми тежs и телесными знаки, невидомые дары свое нбсные даетs (Сакр., 1б); Ꙗкѡ и самъ гсдь: каждый человѣкъ мовитъ не може ѡбличьѧ моегѡ видѣть а живъ быти (Хран., 6). ◊ Ч е л о в е к ъ б о ж и й – праведнік. то услышавше оуси злѧклисе и на лица своꙖ попадали да ѡва голос дроугим разом реклъ ищите чл0483вка бж0483ьего абы се молилъ за рим и коли ѡны искали. а не нашли (Жыц. Ал., 98б); сказано людем иже знаиден чл0483вкъ бж0483iи которого оусе мѣсто искало (Там жа, 99–99б); на камени там ставши, взывай трикротъ чл0483вче божиs: тогды выsдет к тобѣ з лѣса чл0483вкъ дивныs, волосы головы и бороды его бꙋдꙋт ему до ногъ его (Бiблiя, 39); пришол чл0483вкъ божиs зъ июдѣи в мовѣ гсдней до веѳиль (Там жа, 426); ч е л о в е к ъ в а л ч у ч и й (з б р о й н ы й, п а н ц е р н ы й, р ы ц е р ь с к и й) – воін. Ачь рыцеръ а любо шляхта шляхтичу рану учинитъ до крови, имѣеть ему платити за рану 15; а будетъ ли не рыцерьскый человѣкъ, ино гривна грошей (Вісл., 14); жаловалъ намъ чоловекъ гсдръскиs панъцерныs Ѡлешко (КВЗС, 32б, 1537); говоречы ѡни о томъ, аж идуть шесть чоловеков зброиных (Трыст., 69); Недосыт есть члкови валчꙋчому, иж звитꙖжство ѡдержит (Алекс., 19б); ч е л о в е к ъ в о л о с т н ы й – жыхар воласці. А которому мѣщанину дѣло будетъ до волостного человѣка, ино маетъ державца Волковыйскiй, або намѣстникъ его, въ нашомъ дворѣ зъ войтомъ судити (АЗР, II, 11, 1507); ч е л о в е к ъ г р е ш н ы й – грэшнік. которыхъ лагодными обѣтницами о ласце своей оупевнѧетъ мовѧчи, живꙋ ѧ Панъ, не пожадаю смерти грѣшного чл0483вка, але жебы ся наверноулъ до мене, и живъ былъ (Калiст, 1, 9б); ч е л о в е к ъ д о б р ы й (г о д н ы й, з а ц н ы й, п о ч с т и в ы й, с в я т о б л и в ы й); ч е л о в е к ъ д о б р о г о (в е л и к о г о) ж ы в о т а (с е р ц а); ч е л о в е к ъ (п а м е т и) г о д н ы й – асоба станоўчага характару, паводзін, якая карыстаецца або карысталася павагай. тых тэды Трековъ албо Троси бискуп, што его звано Люпус то ест волъкъ, чоловекъ свѧтобливого жывота, убравшы сѧ ув-одѣнье бискупе, з множством духовных ѡсоб вышол против Атыли прыеждчаючому (Атыла, 204); мало маешъ на томъ, жесь человека свѧтобливого в костеле божем забил, але и мене до того прыневолѧеш, абых твоеи спроснои хути повольна была (Там жа, 211); когокольвекь Ꙗкогокольвекь станꙋ бꙋдь с панов радъ альбо врѧдниковъ земскихъ або кнѧзев панов шляхты, кого сами похочꙋть быле бы чл0483ка годного не бракꙋючи ѡсобами которые жъ то сꙋдьи до годꙋ толко трывати мают (Трыб., 2б); кгдыж то при томъ зоставати маеть, хто заѡчне мовить о чоловеку почстивомъ, бо доброму чл0483вку не годитьсе лихо говорити ѡ почтивомъ (Ст. 1588, 91); въ тымъ послалъ былъ Наливайко полковника Мартинка (о которомъ веле трымалъ, якожъ и былъ человѣкъ серца великого) до Копыля зъ пятисотъ козаковъ (Еўл. 153); потомъ кгрудня 13 Могилева моцю добылъ, места и замку, сплендровалъ и попалилъ; панове за нимъ выправили Буйвида, человека памети годного, давши слугъ своихъ, а панъ виленский своего двору двесте коней (Там жа, 154); толко зазябывшисе, здрове стратилъ и у небачныхъ людей на славе шванковати муселъ; там же згинулъ Оникей Униховский, человекъ серца доброго и великого захованя (Там жа); зоставил лисиꙖ чл0483вка зацного на мѣстцꙋ своем, которому порꙋчил половицꙋ воsска и сына своего антиѡха (Біблія, 54б); зоставил лисиꙖ чл0483вка зацного, на мѣстцꙋ своем, которому порꙋчил половицꙋ воsска и сына своего антиѡха (Кн. Мак., 54б); мало маешъ на томъ, же-сь человека свѧтобливого в костеле божем забил, але и мене до того прыневолѧеш, абых твоеи спроснои хути поволна была (Там жа, 211); Межи Сенаторами былъ ѡдин, который первшым былs на дворѣ Кролевскомъ, Чл0483къ доброго живота, и вѣрою побожный (Варл., 21б); такъ теж если бы не было который бы оуставичнѣ вs хоробѣ его доглѧдалъ. на тот часъ маютъ Братiѧ Ꙗкого чл0483ка доброго и Бг0483обойного або Ꙗкꙋю невѣстꙋ нанѧти, абы при немъ была и доглѧдала оного (Ст. бр., 17б–18); ч е л о в е к ъ з а г р а н и чн ы й – іншаземец. абы таковая кожъдая вдова, которая за чоловека заграничъного пошла або пойдеть, половицу внесенья своего отъпадывала, а до вена своего ничого не мела (КПД, 231–232, 1554); ч е л о в е к ъ м у д р ы й (н а в ч е н ы й, н а у ч н ы й, у ч о н ы й) – вучоны, мудрэц. маетъ онъ въ томъ манастыри отъ себе мѣти особу духовную, чоловѣка научного, который бы умѣлъ въ справахъ духовныхъ водлѣ закону Греческого справоватися (АЗР, III, 115, 1562); Трыщан всю тую ноч працовалъ, а король мало спалъ; и назавтрее король позвалъ ѡдного мудрого чоловѣка и поведал ему сонъ свои, што видѣлъ (Трыст., 66); сподеваючисе, же ми улгу жалю Лицыниушъ, яко человекъ учоный, справить якими утешни мови, казалемъ се застановити въ месте (Еўл., 156); во великиs постъ его мл кн0483зь богдан именемъ исакиs ꙋ месте баркулабове, почалъ ꙋчитисѧ по рꙋску грамоте и по кгрецкꙋ, а былъ бакаларемъ пан Лаврентиs зизаниs чл0483къ навченыs з места виленского прибавленыs (Барк., 156); ч е л о в е к ъ н а р о д у т а т а р с к о г о – татарын. Про то Гонорыусъ отнял ему был гэтманство, на которого местцэ далъ былъ неякого Кастына татарского народу человека (Атыла, 185); ч е л о в е к ъ с в е т с к и й (с в е ц к и й) – міранін. светскиs человекь, заховавши вес правныs постꙋпок и до смерти попровадити может (Зб. 261, 253б); жадномꙋ свѣцкомꙋ чл0483кꙋ, не ест дана, тылко сщенникꙋ: который през рꙋкоположенiе ѡт Епспа, приймꙋетs тую власть, за призыванемъ Ст0483гѡ Дх0483а (Дзiд., 12); еще секретаромъ бꙋдꙋчи чоловѣкомъ свѣцкимъ (Пралог, 498б); ч о л о в е к ъ с е л ь с к и й – селянін. уѳаленъ естъ податокъ поголовный, съ кожъдого чоловека сельского по два гроши (КПД, 864, 1566); ч е л о в е к ъ у б о г и й – бядняк. Старец зась реклъ: Не годитsсѧ тобѣ который сѧ з богатых и славныхъ родичовъ оуродилъ, тоеи оубогого чл0483вѣка до дочки поймовати (Варл., 142б); ч е л о в е к ъ х р е с т и я н с к и й (х р и с т и я н с к и й) – хрысціянін. кождыи чоловекъ хрестиѧнскиs снадьне ѡбачити можеть (Унiя, 28); чл0483че хрiстiѧнскiй пристойныи респонsс и певнꙋю вѣдомостs взѧлs: Маешъ знати, иж тое, ѡ которомs сѧ на початкꙋ вsспомнѣти ѡбецало, Преѡбраженiе, которымs сѧ дш0483а чл0483ка хрiстiѧнского преѡбражаетъ (Карп., 11б–12); тꙋю мы добрꙋю сталꙋю и нехвѣючꙋюсѧ зs ласки всесилного Бг0483а маючи слꙋшне щасливыми зватисѧ можемо: если при ней тое чого Амsвросiй ст0483ый кождомꙋ хрстiѧнскомꙋ чл0483кови зычитъ, бꙋдетъ (Мак., 6б); ч е л о в е к ъ ш л я х о т н ы й – асоба, якая належала да прывілеяванага саслоўя. коли жъ который рыцарь, а любо шляхотный человѣкъ не будетъ передъ судомъ оваженъ, а любо ожалованъ о злодѣйство, а любо разбои ... а одного для его доброго ... имѣеть ся своею рукою отпри[ся]чь и очистить (Вiсл., 12). Параўн. чловекъ, чловикъ у 1 знач. 2. Залежная асоба, слуга. Томка рекъ: правда, пановѣ есть: кꙋпилъ есми того чл0483вка съ призволеньемъ дядка своего Романа Нецковича, мꙋжа еѣ, а таки есми кꙋпилъ того чл0483вка, на пирꙋ будꙋчи ꙋ Романа, и при жоне его при Ганнѣ, ѡбель вечно (КСД, 29, 1510); въ листе стоить, штожь Томко кꙋпилъ того чл0483вка за ѡсмь копъ грошей въ Михайла ꙋ Нецковича (Там жа, 29–30); РозꙖна рекла: правда, панове, есть: поималъ ѡнъ того чл0483вка моего, але и зъ егожь коньми, а иншихъ коний никакихъ злодейскихъ есми не видала (Там жа, 40); Естли бы хто вывел або выкрал чиего человека албо челядина ... тогды маеть с тым лицом веден быти до враду нашего (Ст. 1529, 95). ◊ Ч е л о в е к ъ б о я рс к и й (г о с п о д а р с к и й, к н я з ь с к и й, к о р о л е в с к и й, п а н с к и й) – асоба, якая знаходзілася ў залежнасці ад прадстаўнікоў пануючага класа. А коли бы нашъ человѣкъ вину далъ князьскому или паньскому или боярьскому человѣку, а въ которомъ повѣтѣ, подъ нашимъ намѣстничъствомъ или тивуньствомъ: ино нашему намѣстнику, а любо тивуну обослати, ижьбы нашому человѣку сталося право (АЗР, I, 61, 1468); Половицю тотъ чл0483вкь господарьский той головщины имать платити готовыми грошми, а половину – статки домовыми, чимъ можеть а што домъ маеть (КСД, 39, 1510); Барбара подала светка Ꙗна Мицовича, королевского чл0483вка, ижь дей купилъ мужь мой (КСД, 19, 1510); ч е л ов е к ъ д а н н ы й – даннік. Село Голубея въ Завской волости, а въ томъ Голубеѣ одинъ человѣкъ данный (АЗР, 1, 178, 1498); ч е л о в е к ъ д е д и н н ы й (о т ч и з н ы й) – залежная асоба, валоданне якой перадавалася па спадчыне (ад бацькі, дзеда). Жаловалъ намъ боꙖринъ господарский Кондратъ Ꙗновичь на боꙖрина господарьского на Ѡндрея Забѣлича тымъ ѡбычаемъ: силоюмоцью, кгвалтомъ держить моихъ дву чоловекѡвъ дѣдинныхъ и ѡтчизныхъ, на имя Войшꙋтевича Милюка, а другого Римейковича Юшка (КСД, 47, 1510); ѡ члвка ѡтчизного и челꙖдина неволного хто бы выкрал (Ст. 1566 І, 105); ч е л о в е к ъ д о м о в ы й – хатні слуга. того деле кажsдый ꙋчоный наꙋчивsшисе королевъсsтву небесному, подобенъ есть чоловеку домовому которий выносить зs съкарsбу сsвоего новое и ветsхое (Цяп., 19); подобsно бо есьть королевsство небесsное, человеку домовому которiй вышолъ восsполъ зs раньемs: нанѧти роботsнiковъ до винsницы своее (Там жа, 27); ч о л о в е к ъ з а к у п н ы й – селянін, узяты на службу на пэўны тэрмін, каб адрабляць пазыку. чоловѣкъ закупный Янъ Войжкгѣнисъ изъ землею, на которой онъ седить, увъ осми копахъ грошей отъ боярина господарского (АСД, III, 24, 1563); ч е л о в е к ъ н е п о х о ж и й (н е п о х о ж ы й) – селянін, які знаходзіўся ў поўнай залежнасці ад уладальніка і не меў права пакідаць зямлю, якую апрацоўваў. придали къ тому монастыру къ святому Онуфрѣю все приданье Головчино село, Гридкова служба полная; ... а человѣкъ непохожiй Ѳома служба полная, а человѣкъ непохожiй Сапронъ, служба полная (АЗР, I, 102, 1483); ижъ кгдыкольвекъ который чоловѣкъ вашъ непохожый, або поробокъ невольный, або роба утечетъ до мѣста Виленьского (АЗР, III, 10, 1547); ч е л о в е к ъ п о с п о л и т ы й (п р о с т ы й, с т а н у п р о с т о г о) – асоба, якая не належала да прывілеяванага класа, саслоўя. Ижь у доспѣшномъ люду честь королевская и обороненiе всей земли залежитъ, а то служитъ на кажного рыцерского человѣка и на шляхтича, и на кажного посполитого человѣка (Вісл., 17); были немалые ростырки и незгоды межы радою и посполитым человеком того мста [!] Преречонного (СДГВ, 52, 1536); просили есте тежъ, абы бояромъ, шляхтѣ и посполитому чоловѣку, водлѣ давного обычаю, вольно было въ пущахъ звѣрь бити, и дерево на будованье брати, и въ озерѣхъ рыбы ловити (АЗР, III, 40, 1551); не мають большеs брати, толко ѡт шлѧхтича сорокъ ѡсмъ грошеs литовскихъ, а ѡт боꙖрина пꙋтного и чоловека простого двадъцеть чотыри гроши литовъскихъ (Ст. 1588, 170); естли бы чл0483вкъ простого стану дрꙋгого чоловека, теж простого станꙋ, не шлꙖхтича насмерть забил, тогды за доводомъ стороны жалуючое ... сторона ѡбвиненаꙖ горломъ карана (Там жа, 487); не поховали его так Ꙗко на царꙖ залежало. ѡдно Ꙗко простог чоловѣка (Бельск., 126б); ч е л о в е к ъ п о х о ж и й – вольны селянін, які меў права пры вызначаных умовах пакінуць зямлю ўладальніка і перайсці на іншае месца. жаловалъ слуга войта городенского ... Романъ Яновичъ на похожого чоловека на Матея Петровича (АВК, XXI, 81, 1555); пришедшы до мене Петра Мицуты – хоружого ... чоловекъ похожый на имя Радько Левоновичъ жаловалъ (Там жа, 114, 1556–1557); ижбы вы службу военную служили и почты зъ имѣнiй своихъ выправовали по тому, яко и полочане выправують, кладучи похожихъ людей двухъ дымовъ за одного отчизного чоловѣка, то есть съ двадцати чоловѣкъ похожихъ одного коня ставити (АЗР, III, 106, 1559); ч е л о в е к ъ п р и х о ж и й (п р и х о ж ы й) – селянін, які асеў на зямлі ўладальніка і меў права пры пэўных умовах пакінуць яе. къ тому монастыру къ святому Онуфрѣю все приданье Головчино село, Гридкова служба полная; ... а человѣкъ прихожiй Василь, служба полная, а человѣкъ прихожiй Коначь, служба полная (АЗР, I, 102, 1483); который чоловекъ прихожый або слуга старостинъ в которого мещанина дочку поиметь, тыи дей вси мели всякихъ пожитковъ местскихъ з ними вжывати (Арх. ЮЗР, VIII-8, 11, 1536); ч е л о в е к ъ п у т н ы й – падданы, які павінен быў пастаўляць падводы і выязджаць на месцы. а к тому придали есмо тыми разы человека путного на имя Васка Добрынца и его братью Михея а Никона (ПГ, II, 213, 1506); его м[и]л[о]сть дал отцу их ч[о]л[о]в[е]ка путного и з землею в Полоцком повѣте на имя Семенка Сверщка и з дѣтьми (ПГ, III, 96, 1511); хто бы путнаго человека або бортника забилъ; головщина за путнага дванадцать рублевъ грошей (Ст. 1529, 88); ч е л ов е к ъ с л у ж е б н ы й – селянін, асноўнай павіннасцю якога было несці ваенную службу. съ людей переезныхъ стану шляхецкого и всякого человѣка служебного жадное мыто на томъ мости брато быти не маетъ (АВК, IV, 249, 1697); ч о л о в е к ъ т я г л ы й – селянін, асноўнай павіннасцю якога была цяглавая служба: навезка имъ: Панъцерномꙋ слꙋзе – шесть рꙋблевъ грошеs. Пꙋтномꙋу слꙋзе – три рꙋбли грошеs. Бортникꙋ – два рꙋбли грошеs. ТꙖгломꙋ чоловекꙋ – две копе грошеs (Ст. 1588, 487–488); Кгды бы хто чиего слугꙋ, боꙖрина, чoловека тꙖглого або челꙖдника неволного зъ Ꙗкимъ лицомъ, речьми крадеными поsмалъ ... тогды такового лицованого чоловека маеть вести до пана его, чиs бꙋдет (Там жа, 519). Параўн. чловикъ у 2 знач. 3. Мужчына, муж. Людей сто и двадцать человѣковъ головами повели, окромѣ жонъ и дѣтей (АЗР, I, 160, 1496); есьли такаѧ причина есьть человеку зs жѣною, лепей есьть не женитьсе (Цяп., 26); Того деле оставить чоловекъ ѡтца своего и матку и прильнеть к жоне своей, и бꙋдуть два в тело одно. Ꙗ такъ ꙋжо несуть два, але тело одно (Там жа, 57).
с. 320
Человеченский прым. Тое, што і человеческий у 1 знач. оусим ведети дати хотел котораіа какаіа и как велика есть розность межи дѣланиемъ бж0483ьимъ и межи оусим дѣланиемъ чорнакнижским и чл0483вчнским (Валх., 57).
с. 327
Человеченство, чоловеченство наз. Тое, што і человечество ў 1 знач. протож моцен ли есть лих есть чл0483вкъ тот iсоус который боитсе см0483рти а моци вежды нашей противитсе. может ли толко оу человеченстве верне кажоу тобе всехмоцнейши еcть есть [!] оу божстве (Пак. Хр., 28б); да хотѧ вшехмоцныи бог абы понизил самъ себе а за нас бы оу доброволнем ꙋбожстве чл0483вчнстве и крекгости се народил а вежды хотел свое нароженiе оусим дивне оуказати (Валх., 49–49б); того дн0483ѧ которого тыи три королеве пана бга оу бетлеемъ искали. и хвалили. а емꙋ дары дали был бог оу человеченстве дитѧтком ве тринадцет днии (Там жа, 53б); тежъ на всех мѣстцах которе бог оу чоловченствѣ своемъ ѡчивистности дивы и чоуды пос0483тил и ѡбъꙖснил на тых мѣстцахъ велебна гелена клаштори и церковы почесне заложила (Там жа, 69б); ѡт ероусолима какъ бы полчетверты деты да межи той горы есть дорога по котореи iсоус ходил ис своими оучны оу чл0483вчнстве (Там жа, 74); многократъ преже того въ притчахъ гл0483алъ ес к намs гсдь богъ нежели принѧлъ человѣченsство ѡт пречистое Богородици (Скар. ПС, 1б); такъ абовѣм Бг0483ъ Слово принѧвшы чл0483веченство длѧ сп0483сенiѧ нашего, повѣдѣлъ (Варл., 61б); Ѡтповидѣл Варлаамъ: Не маешъ такъ розꙋмѣти абовѣмъ Бг0483ъ слово, которiй длѧ сп0483сенiѧ нашего чл0483веченство на себе принѧлъ, великꙋю прироженѧ нашего слабость и недостатокъ добре вѣдаючи (Там жа, 93б–94); там милост досконалаꙖ ... там ден вечне трываючыs ... там тваръ в твар пресветую троsцꙋ и все в неs видꙖт ... там на пресветое человеченство гсда нашего гледꙖть, в которое ангелове позрети прагнуть (Зб. 255, 403).
с. 327
Человеческий, человеческый, человечьскый, чоловеческий прым. 1. Які адносіцца да чалавека, належыць яму. вельблюд ... почал говорити члческим голосомъ (Чэцця, 68–68б); они же называли суть богомъ дело рукs человеческыхъ (Скар. ПБ, 19б); ино изво семꙋ .в0483. вещы .а0483. ноутренѧꙖ. в0483. наверхнеꙖ. наверхнеѧ же именiѧ. ѡно же подпора. тѣлоу члсческомꙋ привѣзати дш0483ю (Арыст., 138–139); хто любит неправдꙋ. тотъ ненавидить дꙋши своее. Праваѧ сꙋдите сынове человечестии (Ст. 1588, тыт. л.); люди тыꙖ мꙖса чл0483чскаꙖ ꙖдꙖт (Царств., 70); еще до своихъ, то естъ человѣческихъ речiй лsнетъ, Ꙗко до справъ сегосвѣтнихъ, домашних, албо до коханѧсѧ вs родичах (Мак., 338); писмо ст0483ое хлебъ и водꙋ початком жывота человеческаго зовет (Зб. 255, 104б); змысль бовѣмъ и мысль срдца чл0483вческагѡ, склонни сꙋть до sлогѡ ѡт млоденства своегѡ (Хран., 16); стала сѣча велика, трѣскъ, конскiй вискъ, человѣческiй крик щитовъ ломанiе, копiꙖм скепанiе ѡт земли, и стрѣламs (Алекс. 1697, 33). ◊ Р о д ъ (р о ж а й) ч е л о в е ч е с к и й (ч o л о в е ч е с к и й) гл. родъ; с ы н ъ ч ел о в е ч е с к и й гл. сынъ. Параўн. человеченский, чловеческий у 1 знач. 2. Уласцівы, характэрны для чалавека. здѣ Ꙗсне видишь иже Апостолъ самому таки живомꙋ богꙋ заказуеть чинити ꙋподоблениа, такъ ѡт золота або срѣбра, Ꙗко ѡт каменьѧ и ѡт всѣе человѣческои хитрости (Будны, 12); црствꙋет хв0483а цр0483ковъ вsпосредъ тиранѡвъ безбѡжныхъ, и Ꙗкобы лелiѧ вs тернiю квитетъ не мꙋдростiю члчскою позыскавши моцъ, не маетностью, не силою застановлѧючисѧ, але едною рꙋкою бж0483ею (Апакр., 190б); прето преч ѡттꙖгнꙋли, маючи милосердъе человѣческое, над ним, вернꙋлсꙖ иѡсафат до ерꙋсалимꙋ (Бельск., 125); не перестанетъ мысль, и розꙋмъ не толsко члчскiй, але и аг0483гльскiй предивномꙋ коштꙋ, и мистерsствоу его сѧ дивовати (Карп., 29); дивовиско которое бы было ползвѣра а полъчл0483ка, такъ, же бы се не могло розезнати, еже ли там естъ дш0483а чл0483ческа: тогды под вонтпливостsю можетсѧ ѡкрестити (Навука, 22); што иного естъ немовлꙖтко, ѡдно бестыꙖ безрозꙋмнаꙖ в постаси чоловеческоs (Зб. 255, 437б); слава человѣческа свꙖтого квитнула (Пралог, 487б); тамъ ... знаидеш вs тои земли звѣри человѣческим ѡбразомъ зовꙋтсꙖ китоврасы конsскiе ноги мают (Алекс. 1697, 18б). Параўн. чловеческий у 2 знач. 3. Які робіцца, здзяйсняецца чалавекам. коли жъ тая рѣка учинить собѣ инуды берегъ, а не человѣчьскымъ чиненiемъ, але своею силою, тогды первѣйшая тутъ и маеть быти правая граница (Вiсл., 2); такожъ берегъ рѣки коли будетъ человѣчьскымъ чиненiемъ обороченъ, завжды первѣйшiй берегъ – граница (Там жа); выписаны были вг0483. добродетелей чл0483кихъ въ золоте выписаны были женьскими образы всѧкаѧ по своемꙋ подобию (Алекс. XV, 2); которые при вѣре доброй, дѣлъ добрыхъ не чинѧтъ, алsбо недsбале чинѧтъ, и ѡзѧбле вs хрiстiѧнsской повинsности своей постꙋпꙋютъ вs трꙋдѣхъ члчскихъ быти и съ чловеки ранъ прiймовати не хочꙋтs (Карп., 9б). Параўн. чловеческий у 3 знач.
с. 327
Человечество наз. 1. Людская прырода, чалавечы воблік. хсъ ... во бжествѣ совершенъ. во чл0483вчстве полныи чл0483вкъ (Чэцця, 157); жерsтва пакs горsлиць и голубѧтs два естесsтва во хрисsте знаменовала, бoжесsтво и человечесsтво (Скар. КЛ, 5); сеи ест всѧкомꙋ. хто привыклъ любити тое. ли добро или лихо здравъж бѫди и совершенъ члчеством по всѧ часы аминь (Арыст., 228–229); скажи жь ми длѧ чого такъ высока особа самъ сынъ божiи прiнѧлъ человѣчество (Будны, 126); приход ... з неба на землю... гды сѧ рачил в животѣ прчстои дв0483цѣ ѡт дх0483а ст0483го ведле члчства зачати и народити (Каз. Кір, 4–4б); тꙋ на земли видѣли. Сн0483а ба0483 во члчствѣ на iѡрдани рѣцѣ стоѧчого (Там жа, 106); О правдивомъ Божествѣ и о человѣчествѣ Христове (Пыт., 3); вси богословове держали ѡ божествѣ и ѡ человѣчествѣ гсда (Зб. 752, 45б); где естъ Тѣло Гсдне, тамs естъ и Кровъ Гсднѧ, съ Дш0483ею и всѣмъ Чл0483чествомъ (Зб. вып., 26б). Параўн. человеченство, чловеченство ў 1 знач., чловечество. 2. зб. Чалавецтва. маеть оум0483рти на том древе. а многомоу чл0483вчствꙋ помощи з ноуже которыж боудеть в него вѣрити (Сівіла, 3); Црь же имае слоуги четыриличныи .а0483. дх0483oвныи, .в0483. телесныи, .г0483. водлоуг чл0483чества, .д0483. подлоуг гсдрьства (Арыст., 239). Параўн. чловеченство ў 2 знач.
с. 329
Человечий, человечый, чоловечий, чоловечый прым. 1. Які мае адносіны да чалавека, належыць чалавеку. грознѣ приказуемъ, абы на томъ жидове, остаточнѣ, въ панствѣ нашомъ уставены, мѣли быти обвинены, ижъ поживають человѣчоѣ крови (АЗР, I, 25, 1388); тое дитѧтко на том знамени ст0483го крижа албо крста как над ним звезда оуказаласе за человѣче сп0483снье доброволне (Валх., 64б); ижъ члонки человѣчьи завжды повинность чинять головѣ (АЗР, 2, 3, 1513); въ десѧти месецехъ ꙋтверsженъ есмъ во кръви изs семени человечиѧ (Скар. ПБ, 10б); бо серца прышол Трыщан ко Ижоте близко и убачылъ тѣнь чоловѣчыи на Ꙗблони и погледѣлъ ку верху и поклекнулъ на колѣно (Трыст., 85–86); головы руки и ноги чл0483вчые псы по ꙋлицам волочывали (Рач., 338); тые мают головы человѣчие а ноги заднии и передние конские (Бельск., 12б); Ꙗкъ и землѧ прiймꙋючи вs себе Ꙗкоеколвекъ насѣне вырощꙋетъ, а тѣло чл0483вчее прiймꙋючи вs себе такоежъ насѣне гноит (Калiст, 2, 281); слина человѣчаꙖ натщо ест трꙋтизною ꙋжови (Зб. 259, 361б); землю теж даде сн0483омs чл0483вчим (Хран., 1). ◊ Р о д ъ (р о ж а й) ч е л о в е ч и й гл. родъ; с ы н ъ ч е л о в е ч и й гл. сынъ. Параўн. чловечий у 1 знач. 2. Уласцівы, характэрны для чалавека. твоеꙖ хвалы и славы оумъ члвчь не может достигнꙋти (Чэцця, 38); не чоловечии ѡбразъ имѣеши (Там жа, 155б); тогъды пришол пан цр0483ь славы пан iссъ хсъ во ѡбразе чл0483вчем а вѣчные свѣтльсти ѡсветил (Пак. Хр., 29б); розумs человѣчый тако судить, абы тому богъ грѣхи ѡтпускалъ, кто за оные чинить досыть милостиною, постом и таковыми иными (Будны, 162); ѡным правдивымъ розъсꙋдкомъ а мꙋдрымъ ꙋмыслꙋ чоловечого баченьемъ, которымъ панъ Богъ натꙋрꙋ чоловечꙋю ѡбдарыти рачылъ (Ст. 1588. Прадм.); изнимs чоловѣчꙋю подлость ѡбъраблѧючи мѡвлю (Кiн., 48б); ангел в поставе чл0483чоs ишол с пыстынникомъ [!] и пришли над стервъ, которыs ѡд колку дниs лежал и барзо смердѣлъ (Зб. 107, 161б); бог до нее ангела гавриила послал, которыs ... во ѡсобе человечеs пришол до нее (Зб. 255, 321б). Параўн. чловечий у 2 знач. 3. Які робіцца, здзяйсняецца чалавекам. Ачъ подлугъ часовъ розныхъ, обычаи и учынки человѣчи измѣнны (Вiсл., 2); колиж таꙖ река оучинит собе инꙋды берег а не чл0483вчьимь оученiемь але своею сiлою (Там жа, 10б); штобы ѡныи и иные люди ведали розность межи дѣлы бж0483ьiми а чл0483вчеми далей герод и старци и писменци черес далеки дороги ихъ наслѣдовали (Валх., 56). Параўн. чловечий у 3 знач.
с. 329
Человечьскый гл. человеческий
с. 330
Человний прым. Пярэдні. одтуль вдолжъ подлѣ стѣны человноей волокъ села Лойковичъ зъ одноей стороны, а подлѣ межъ и копцовъ границы старой ... зъ другое стороны ... въ держанье и уживанье заведши подаломъ (АВК, XIV, 393, 1591).
с. 330
Челомбитие гл. чоломбитье
с. 330
Челомбитье гл. чоломбитье
с. 330
Челонокъ наз. Параграф, частка; правіла. да вежды ѡт цр0483кви римской в челонцехъ вѣры ѡтступили какъ нижей ѡ том мало оуслышите (Валх., 76б). Параўн. члонокъ у 4 знач.
с. 330
Чельнейшый прым. Самы галоўны, самы асноўны. А то сꙋть арътыкꙋлы чельнеишые ѡ которые межы греками и рымълѧны спор идетъ (Унія, 7б); Жалемъ такового заслѣпѣнья нѣкоторыхъ будучи порушоный ... собралемъ нѣкоторые чельнѣйшые артыкулы вѣры (Гарм., 171).
с. 331
Челюдь гл. челядь
с. 331
Челюсный прым. Тое, што і челюстный. похватившы челюст ѡслю ... з тоеи причины и днес тое мѣстце зовут зжродло челюсное (Бельск., 75).
с. 331
Челюсня наз. Тое, што і челюсть у 1 знач. виделъ дей есми раны на Павлу Игнатовичу на нозе правой на челюсне (АВК, XXII, 234, 1565–1566).
с. 331
Челюстный прым. ад челюсть у 1 знач. и ѡтворилъ гсдь жерело в челюсти ѡсловѣ и вышли з неи воды которихъ сꙖ напивши ѡхолодил дꙋха и посилилсꙖ и длꙖ того названо ѡное мѣстце, жерело челюстное ажъ до днꙖ сего (Бiблiя, 132); ѡтворилъ гсдь жерело вs челюсти ослове и вышли з ней воды которых сѧ напивши охолодилъ дх0483а и посилилсѧ и длѧ тогѡ названо оное мѣстце, жерело челюстное ажъ до днѧ сегѡ (Хран., 186). Параўн. челюсный.
с. 331
Челюсть, челюсьть наз. 1. Сківіца. вдарилъ дей пана Светошина слугꙋ по челюсти (КСД, 1332, 1519); ино дей Трухонъ тутъ же ув ызбе вдарилъ мя киемъ по челюсти (АВК, XVII, 233, 1540); тогsды запsлевавsши обsличъе егo, и пsрикsросьти ему делали. а инsшие по челюсьти били (Цяп., 39б); Либрун схватилъ их с конем ѡдного ѡдною рукою, а иного иною рукою и положыл ихъ митус перед собою на кони и потрепал ихъ кождого рукою по челюсти и рекъ: Едьте з богом, вы есте ѡба добрые витези (Трыст., 125); дх0483ъ божиs ... похвативши челюст ѡсла забил их тисеча ажъ дрꙋгие втекли (Самсон, 25); есмъ видѣлъ апаминю ... коли седѣла подле царꙖ по правой сторонѣ, и знесла коронꙋ з головы его, и взложила на себе и по челюсти царꙖ била ѡтлевъ (Бiблiя, 552); которыхъ роботникѡве позимавши ового збили, Ꙗкs Михiю Прорка о челюстs Седекiевꙋ (Калiст, II, 76); тогды з бж0483ое ѡпатрности, мертваꙖ панна правꙋю рꙋку поднесшы и ꙋдарит его по челюсти (Зб. 752, 571б); часу ѡдного коли выходилъ з комори, ѡдин млоденецъ ꙋдарилъ его тꙖжко по челюсти (Пралог, 617б); з бж0483ой ѡпатръности мерьтваꙖ панна правую рꙋку подънесши и ꙋдаритъ его по челюсти (Зб. 82, 428). Параўн. челюсня. 2. Шчака. комоници моеи въ ѣздокох фараѡновых оуподобих тебе подрꙋго моѧ: лѣпы челюсти твои въ рѧсах а шiа твоѧ въ монистох (Зб. 262, 83); Лицо много мѧсом надꙋтыи челюсти. сеи ест глоупъ грꙋбого прироженiѧ (Арыст., 177); Ꙗ мовsлю вамъ, не пsротивитsца лихомꙋ. але если тебе хsто ꙋдарит въ правꙋю челюсть, оберsни ему и дsругꙋю (Цяп., 7); ланита – лице, челюсть (Зiз., 41); бsючомꙋ тѧ вs челюсть, настав и дроꙋгоую (Каліст, II, 108б–109); Ланита: Лице, челюст, поличок (Бяр., 69); ꙋважъ ижъ тожъ естъ сенсъ слов господних, еслимъ зле рекъ, ѡто дрꙋгаꙖ челюст або скрон ꙋдаръ в нее (Зб. 255, 250).
с. 331
Челядзь гл. челядь
с. 332
Челядинъ, челеденъ, челединъ наз. Чалядзін. Окушъку Калениковичу 20 бочокъ ржи съ ключа Луцъкого, а челединъ ему в него жъ (КЗ, 297, 1488); мы сказали Станиславовой ей челядина дати, а собе дрꙋгого взяти (КСД, 376, 1516); жена ... вночи въстала и розsдала користь челѧдиномъ своимъ (Скар. ПС, 47); Естли бы хто вывел або выкрал чиего человека албо челядина ... тогды маеть с тым лицом веденъ быти до враду нашего (Ст. 1529, 95); мелъ ми за тыи пенези дати двор своs и челꙖдина (КВЗС, 131б, 1539); то пакъ она теперь, будучи еще жива, одного челядина отдала брату моему старшому Яну, а мнѣ другого челядина дати не хочетъ (АВК, XVII, 66, 1540); воеводъ што настаршыхъ ꙋсихъ поимали, на имѧ кн0483зѧ Михаила Ивановича Булъгокова ... а Ивана Андрѣевича челѧдина кн0483зѧ Ивана Дъмитреевича Пронского (Рач., 347); продали есмо челедена жонку нашую властъную невольную прыведенку жоны моее мене Миколая Климковича (АВК, XXXII, 308–309, 1596). ◊ Ч е л е д и н ъ д в о р н ы й – залежны чалавек, які працаваў у гаспадарцы феадала. покладал з рукъ своих лист свой вызнаны ... на продажу паробъка челедина дворного Воля Мартиновича и на дохожене земли Юшышки и Бесунишки пну Матысу Шваковскому даны (АВК, XXXІІ, 175, 1596); ч е л я д и н ъ д о м о в ы й – прыслуга. четвертое. ѡ слугꙋ Ꙗкого жъ кольвекъ стану, або чоловека, або челꙖдина домового которыs бы ѡт пана своего такъ шкодꙋ ꙋчинивши ѧко и не зашкодивши прочъ ꙋтекъ (Ст. 1588, 186); кождыs Ꙗкогокольвекъ станꙋ челединꙋ домовому ани полоненикꙋ своемꙋ не вчынившы его напередъ волнымъ ничого тэстаментомъ записати не можетъ, ажъ бы его первеs волным ꙋчынилъ (Там жа, 341); ч е л я д и н ъ н е в о л ь н ы й – эканамічна і юрыдычна залежны чалавек. естли бы чиs чл0483вкъ непохожиs або челѧдин неволныs за кого зашол за иног а поведалсѧ волным (Ст. 1529–Ф, 143); ѡ члвка ѡтчизного и челꙖдина неволного хто бы его выкралъ (Ст. 1566 I, 105б); в котором позве менит, якобых я, обецавшысе справедливост учынит с подданого своего Савки Млынара о выпрoвадене челедина его неволного лотыша (АВК, XXXVI, 355, 1582). Параўн. челядникъ у 1 знач., челядный у 2 знач.
с. 332
Челядка, чолядка наз., памянш. ад челядь у 1 знач. которую челядку они у своихъ именiйцахъ мели, тую челядку выпровадили до Смоленска (КЗ, 713, 1498); дафанъ и авиронъ вышедши стоꙖли перед дверми наметов своихъ, з жонами, и з дѣтми и зо всею челꙖдкою своею (Біблія, 194); поневажъ всѣмъ домомs, то естъ зs всею челѧдкою и зs дѣтьми за нимъ шли, всѣмъ теж домомъ и добродѣйствъ его зажили (Калiст, II, 47); родичы панове господарѣ которые маючы в ѡпеце своеs детки подданые челꙖдкꙋ. намнеsшого старанꙖ ѡ дꙋшах ѡвечек хсвыхъ не мают (Зб. 255, 153); мѣл наѡстаток милост ку домовникомъ и челꙖдце своеs (Зб. 259, 125б); припусти мене в домъ свой абымъ моглъ поживат ѡт дробин сподаючых з столу твоего межы челꙖдкою твоею (Зб. 752, 133б); Ꙗкъ пꙖныи не помнꙖтъ ѡ жонѣ дѣтꙖх и челꙖдцѣ и ѡ всемъ шsто маютъ (Пралог, 555); Дафанъ и Авиронъ вышедши стоꙖли пре [!] дверми наметовъ своихъ з женами и з дѣтми, и зо всею челꙖдкою своею (Хран., 138); старъшие дѣти и челꙖдка смуткꙋ ѡтцемъ и господаремъ помагали (Зб. 82, 279); которымъ пострѣломъ мало мене самого и чолядки моее не трафило (АСД, I, 274, 1633). ◊ Ч е л я д к а д о м о в а я – хатняя прыслуга. такꙋю мелъ милост ꙋ своей челꙖдки домовое тот великиs иѡвъ (Пралог, 659); ч е л я д к а м о н а с т ы р с к а я – падданыя, якія знаходзіліся ў феадальнай залежнасці і пад уладай царквы. отецъ игуменъ ... челядку монастырскую, съ поддаными вышей речеными, печерскими заднепровскими до церкви светого Василiя зеслалъ (ИЮМ, VIII, 442, 1633); ч е л я д к а п а н с к а я – падданыя, якія знаходзіліся ў залежнасці ад пана. справовалъ епспъства чуsне и свꙖтобливе, Ꙗко вѣрныs и мудрыs слуга над челꙖдкою панскою поставленыs (Зб. 752, 497б).
с. 333
Челядний гл. челядный
с. 334
Челядникъ, челедникъ наз. 1. Тое, што і челядинъ. тотъ станиславъ ѡдного челꙖдника вернулъ (КВС, 489б, 1552); по мsногомъ часе пsришолъ панъ челѧдsниковъ тыхъ, и розмовълѧлъ сь ними о слове (Цяп., 35б–36); тот ... мает толко заставу ѡт кождого челꙖдника емꙋ на неделю по два гроши давши челꙖдь свою доброволне взꙖти (Ст. 1566 I, 94б); кгды сѧ чыему слꙋзе, боꙖрынꙋ, подданомꙋ, и Ꙗкогокольвекъ станꙋ челꙖдникꙋ станеть Ꙗкаѧ крывъда ѡт когокольвекъ (Ст. 1588, 266); през s0483 днеs робити бꙋдеш а .з0483. светити бꙋдешъ и в тот ничог робити не бꙋдешъ ты сам и сн0483ъ твоs и челꙖдник (Зб. 261, 228); Потребнымъ абовѣмs есть Господареви и Челѧдникови дома, Ремесникови на варстатѣ, Крамареви при крамѣ, Кꙋпцꙋ и Пелгримови вs Дорозѣ, Жолнерови вs тѧгненiю и на Войнѣ, Жеглѧреви на Водѣ, Мнихови вs Целли, а Сщ0483енникови дома и вs Цр0483кви (Паўуст., 10); велю людей чоловѣка до кольконадцати ... о взятье челядника его Андрея Буткевича и пограбенье коней двухъ и съ коляскою и съ трема сты золотыхъ польскихъ (АВК, XI, 178, 1668); челядника змовили Ивана Крутилку въ дорогу, на недѣлю по золот. два (ИЮМ, I, 23, 1679); што побили были Пацова челядника (ИЮМ, XI, 9, 1697). ◊ Ч ел я д н и к ъ в о л ь н ы й (н е в о л ь н ы й) – эканамічна і юрыдычна незалежны (залежны) чалавек. Семыs ден гд0483а бг0483а твоег ест, не бꙋдешъ в него ничог робил, ани ты, ани твоs сын, ани твоs челꙖдникъ волныs и неволныs, ани твой добыток и перехожиs (Бельск., 48); ч е л я д н и к ъ д в о р н ы й – тое, што і ч е л ед и н ъ д в о р н ы й. Естли бы хто вывелъ або выкралъ чиего ѡтчизного чл0483вка або челѧдника дворного Ꙗко вышеs названо (Ст. 1588, 498); ч е л я д н и к ъ д о м о в ы й о т ч и з н ы й – прыслуга, валоданне якой перадавалася па спадчыне. ѡ головщинахъ и навезкахъ людеs простого станꙋ ... челꙖднику домовомꙋ ѡтчизномꙋ або полоненикꙋ двадцать копъ грошеs, а жонамъ ихъ совито головщина (Ст. 1588, 487). 2. Рамеснік. Афоносовымъ товарышомъ чолов. s0483, майстру зъ челядникомъ, зол. семъ и асм. пятнадцать (ИЮМ, I, 166, 1681).
с. 334
Челядница наз. Чалядзінка. А петsръ зs надsворъꙖ седелъ вs дsворе и пsрисsтупила кs нему одsна челѧдsница мовечи и ты былъ зъ исусомъ галилейсsкимъ (Цяп., 39); з ыменья дей моего ... челядница дей моя, на имя Олена Самопятая, прочъ утекъла (АВК, XXXVI, 244, 1582); которого дей того коня поймала дочка моя а челядница моя Ульяница увъ овсе моемъ за дворомъ моимъ (АВК, XVIII, 115, 1593); пришодши дѣвка челядница, на име Кристынка, Кгодфрида кушнера, который отъ немалого часу на мынцы робитъ, повѣдила (АВК, VIII, 504, 1618); пытали есмо у девки челядницы, если естъ панъ ее у дому (ИЮМ, VIII, 394, 1623); которую то челядницу тую тотъ Сечка з везенья своего самъ не вѣдать гдѣсь подѣлъ и запровадилъ (АВК, XVIII, 333, 1638); купили боты челядницы, которая зостаетъ на услузе пана войта Шашкевича (ИЮМ, IХ, 36, 1692); челядницы за працу и за воду, осм. два (Там жа, 176). ◊ Ч е л я д н и ц а д в о р н а я – падданая, якая працавала ў гаспадарцы феадала. присудил есми ... челядницы дворной Катерине и подданой их Аксиньи водлуг артыкулу третего з розделу дванадцатого по две копе грошей (АВК, XXX, 296, 1604).
с. 334
Челядный, челядний прым. 1. Ад челядь. черес небсного ѡтца челѧдного оу винницю соуть посланы. которе первое годины третее шостое девѧтое ѡдиннадцатое оу той винницы вѣрне роботовали (Валх., 94); там оуже оузѧвше мздꙋ ѡт небесного ѡц0483а челѧдного вѣчное мѣстце ѡтпочиванiа собе тамо выбрали (Там жа, 94б); Дворъ, свѣтлицы со всимъ чотыри съ печми ... свирновъ три, клѣтокъ челядныхъ три, пивница каменная мурованая завалиласе (АВК, XIV, 273, 1583). 2. У знач. наз. Тое, што і челядинъ. поsмали ... челꙖднаго кнꙖзꙖ ивана дмитреевича (Патр. К, 62б).
с. 335
Челядня наз. Жыллёвае памяшканне для слуг. Подлѣ того дому челядня, которая вже опалая (АВК, XIV, 22, 1556); подле того дому челядня, которая вже опалая (АВК, XXI, 186, 1556–1557).
с. 335
Челядь, челедзь, челедь, челюдь , челядзь, челядъ, чэледь, чэлядь наз. Чэлядзь. панъ Янъ ... далъ и записалъ тотъ дворецъ Промядевъский зъ челядью ... писару своему (КЗ, 369, 1484); не молsви того более к намъ дабы не пришли на тѧ мужи гневливии, и ꙋбили бы тебе и всю челедь твою (Скар. КС, 39б); писалъ до насъ о козаковъ Белогородъскихъ, которые ... челядъ въ полонъ побравъши, до Белагорода пришъли (КПД, 86, 1542); зброꙖ стада чэледь быдло мають при именю зостати (Ст. 1566, 70); волно тэж кождому жоне своеs ѡдписати ... рэчи кром зброи стада и чэлꙖди (Там жа); на выписе доводу позвов в томъ, што о челедзь, дня которого возный поданье тых позвовъ прызънавалъ, не написано (АВК, XXXVI, 142, 1582); если бы сѧ таѧ челѧдь потомъ ꙋ тое жъ противное стороны ѡказала а тотъ чиꙖ челедь хотелъ бы се ꙋ себе мети, тогды пенези тые ... маеть вернути (Ст. 1588, 502); возми брате конꙖ и шаты мои а статокъ до родичов провад з челꙖдю, ꙋже бо мене далеs ѡглꙖдат не бꙋдете (Біблія, 38); старшиs ... казал челюди своеs ѡддати мене до ѡтца Шицика под генсiорехъ (Дыяр., 162); реклъ жонѣ и челꙖди своеs ижъ есми когос запросил не маете его пꙋщати и казал пилно дом замкнути (Зб. 107, 158); для челядзи квасу цеберъ (ИЮМ, I, 67, 1679). ◊ Ч е л я д ь д в о р н а я – залежныя людзі, якія працавалі ў гаспадарцы феадала. тотъ врадникъ пана Дембинского ... челядь ее дворную, и невѣсты работницы зъ двора ... выгнавши (АВК, III, 277, 1577); у челеди дворное пыталисе, якъ тое забитье пану нашому сталосе (АВК, XVIII, 211, 1607); ч е л я д ь д ом о в а я – хатняя прыслуга. ѡ слуги и люди шлꙖхетъские и челꙖдь домовую котораѧ до местъ входить (Ст. 1588, 109); аврам шол до египтꙋ з жоною своею Сарою, и з домовою челꙖдю, але иж была цꙋдног ꙋрoженꙖ сара, прето боꙖчисꙖ бы его ѡ ню египтꙖне не забили (Бельск., 14б); собрал домовои челꙖды триста и ѡсмнадцат. взꙖл теж на помоч и сꙋсѣды свои. з которыми добре мешкал (Там жа, 15); ч е л е д ь з а к у п н а я – залежныя людзі, узятыя на службу на пэўны тэрмін, каб адрабляць пазыку. детей челеди своее закупное хрестiянского народу абы на бесурманскую веру не обрезали (КПД, 479, 1568); ч е л я д ь н е в о л ь н а я – найбольш бяспраўная катэгорыя эканамічна і юрыдычна залежнага і эксплуатуемага сельскага насельніцтва. з лꙋкъ засꙖ челꙖд невольнаꙖ тꙋтъ к витебъскꙋ прибегъла (КВЗС, 40, 1538); ѡ слуги ѡ люди шълꙖхэтъские и чэлꙖд неволъную которые до местъ входꙖть (Ст. 1566, 36б); такъже и поручниковъ такихъ, которые бы ѡ похвалъку на горъло, або ѡгнемъ кого ручили, але ѡ збеги и слуги и подданыхъ вшелꙖкихъ и челеди невольное, ѡ то похочеть ли до кгродꙋ або до земъства волно будеть позвать (Ст. 1588, 167); ч е л я д ь н е в о л ь н а я о ч ч и з н а я – найбольш бяспраўная катэгорыя эканамічна і юрыдычна залежнага і эксплуатуемага сельскага насельніцтва, валоданне якой перадавалася па спадчыне. жаловалъ намъ слуга нашь Задвейский Петрыкъ Кгележисъ ... то челядь моꙖ невольнаꙖ, ѡччизнаꙖ, тую челядь мели предки мои, дедъ и ѡ0483ць мой мелъ, и Ꙗ ажь до сихъ часовъ вжо съ сорокъ летъ тую челядь держалъ (КСД, 249–250, 1515).
с. 335
Чемара гл. чамара
с. 337
Чемерица наз. Чамярыца, чэмер. ѡнаꙖ вода была велми горка Ꙗко чемерица (Алекс., 27).
с. 337
Чемлатовый гл. чамлатовый
с. 337
Чемлетовый гл. чамлатовый
с. 337
Чемлетъ гл. чамлатъ
с. 337
Чемровый гл. чамровый
с. 337
Чему, чому прысл. 1. Чаму, з якой прычыны? дьꙖвол ... почалъ говорити евзе. чомоу не Ꙗсте ѡт того дерева (Чэцця, 23); чемоу хоулы кладеш на мене (Там жа, 104); мы емꙋ рекъли чомꙋж ты такъ долго не жаловалъ (КВЗС, 29б, 1537); чему повѣдал еси, же то сестра твоꙖ (Біблія, 34); чемуж сꙖ не ꙋспокоила (Дыяр., 164б); ѡдин з них рекъ дивꙋючисе чомусмо такъ замовчали гды тот лѣс проеждчали (Зб. 107, 112б); рекъ, чемꙋсs томꙋ дрꙋже дивꙋешъ (Алекс. 1697, 42б); Чемꙋ Хс0483 оустановилъ водꙋ за Матерыю Крещеніѧ? (Зб. вып., 8б). Параўн. чомъ. 2. Чаму (у даданым дапаўняльным сказе). ѡ том чемоу тыи три королеве перво до ерслма ниже до вифлеѡма пришли (Валх., 51); кн0483ги розмаите выкладают и выповедают чомоу тыи три королеве тако званы (Там жа, 56б–57); росказали есмо вамъ ... свѣтковъ своихъ поставити, чомужъ есмо и рокъ были положили (АСД, III, 8, 1532); найболшей чемꙋ сѧ не дивꙋете ижъ на востокꙋ ... бл0483гочестіѧ правость бж0483ею помочью остала непреклонна (Апакр., 190б); чому если бы досыть учинити не могли ... тогды мають ... старшихъ своихъ отослати (АСД, II, 22, 1602); ꙋваж, чемꙋ збавитель на ѡстатнеs вечери хотел пресветыs сакраментъ постановит (Зб. 255, 72). 3. Чаму (у сказе з даданым прычыны). мужыка есми его за то вдарылъ, чому онъ мое поле поорал (АВК, ХХХVI, 100, 1582).
с. 337
Чентакоръ гл. чынтакоръ
с. 337
Чепати дзеясл. Чапаць. у вѣки ненарушне ... николи большъ одинъ другого не чепати, не обидити (АВК, ХIII, 14, 1508).
с. 337
Чепекъ наз. Зашчапка. купили замокъ до двора мескаго рагозинскаго и чепекъ до замыканя воротъ (ИЮМ, III, 97, 1685); за направу чепка до железныхъ дверей ... дали за роботу осмак. двадцать (ИЮМ, V, 83, 1688). Параўн. чепка.
с. 337
Чепецъ, чепець, чопецъ наз. Чапец, каптур. ꙋ двадцати копахъ пенязныхъ на ꙋзкую личбу чепець перловый (КСД, 328, 1516); іꙋдиѳъ ... росsчесала власы свое и возложила чепець на главу свою (Скар. КЮ, 16–16б); тогды жона моя дала ей ... чепцы два, а ручники три (АВК, ХVII, 375, 1541); взела ... чепецъ золотыs (КВС, 444б, 1552); чепецъ золотый а другии чепецъ шолковый (АВК, XVIII, 10, 1562); на жоне его Ольжбете ... серпанокъ и чепецъ на ней розодранъ (АВК, ХХII, 164, 1555–1565); дал я за дочкою приданог ... скатерть, чопец шолковый (АВК, ХХХIХ, 554, 1579); взяли ... чепцы два перловые (АВК, ХХХVI, 3, 1582); справил собѣ крамок ꙋ лисес маючи в нем мечѣ, рогатины, лꙋки, чепцѣ, злото едвабъ, и иные речи паненские и рицерские (Бельск., 82б); чепецъ золотый, брамка перловая и тканъка перловая, то коштовало копъ тридцать литовскихъ (ИЮМ, VIII, 208, 1593); речы рухомые ... чепец золотый, скрыня белая великая одна (АВК, ХХХII, 313 1596); украли есмо ... наметокъ пять, скатерть, поесъ гарусовый, чепцы чотыри (ИЮМ, VIII, 366, 1620); ланцужки сребреные, поясы, корали, серги, чепцы золотые и перстенки, то все маеть зостать пры малжонце моей (ИЮМ, ХХI, 422, 1625); Вѣнецъ: Корона, бинда, албо чепецъ (Бяр., 26).
с. 338
Чепити дзеясл. Закрануць. мы маемъ ихъ добровольно отпускати прочъ не чепячи ихъ ничимъ (АЮЗР, I, 80, 1531); естли бы они мѣли напотомъ пана Яна Бунтковъского чепити, тогды панъ Янъ маеть отъ нихъ проженъ быти (АВК, ХVII, 46, 1539); если бы хто мелъ Гаврила з близкихъ моихъ чепити, тогды я ... маю ему отъ всехъ сторонъ очищати (АВК, ХХI, 201, 1556–1557).
с. 338
Чепка наз. Тое, што і чепекъ. Чепку купили до замыканя померницы, дали осмак. десять (ИЮМ, III, 122, 1685).
с. 338
Чеплятися дзеясл. Чапляцца. въ богатыхъ сукняхъ нашые панѣ ходятъ; не знали передъ тымъ португале или фортугале, а подолокъ рухается, а около подолка чепляется (Мял., 318).
с. 338
Чепокъ наз. Ланцужок. речи по смерти небощицы матки ... брамокъ двѣ перловыхъ ... чепковъ золотыхъ два за пять копъ грошей (АВК, VI, 119, 1625). // перан. чѣпокъ золотыи естъ блонка ѡкриваючаꙖ мозкъ, названа Ріаmаter, котораꙖ кды сꙖ при смерти скꙋрчитъ, смыслы ꙋстают (Выкл., 101б).
с. 338
Чепракга наз. Металічная спражка. доломанъ адамашковый, лазуровый, с потребами, з кгузиками злотистыми и чепракги злотистые, дылия червоная (ИЮМ, ХХVI, 125, 1641).
с. 339
Чепъ, чепь наз. Ланцуг. оучти кн0483зѧ великого Витовта многими дарми чепьми золотыми и поꙖсы золотыми (Супр., 102); подлѣ стайни хлѣвецъ старый; подлѣ того хлѣвца клѣтка малая стара безъ засѣковъ и безъ чепей (АВК, ХIV, 642, 1599); сѣдла кованые и чепи гремячіе, што было лутшого, то дей все въ дворѣ его взято (АЗР, IV, 404, 1610); купили ... до ратушу мурованого чепъ и кърукъ асм. и0483; замокъ до святелки, золот. а0483 (ИЮМ, I, 117, 1680); чепы два купили, до ратушныхъ воротъ одинъ, а другій до светлицы (ИЮМ, III, 117, 1685); до трехъ шафъ замки направовали до скрынъ и чепъ до шафы, где крыжъ до присяги стоитъ (ИЮМ, V, 27, 1688); двери также на завесахъ целые зъ чепами и кручъками (ИЮМ, VI, 5, 1689); купили чепъ зъ пробоями до избы на вежы (ИЮМ, ХIII, 122, 1699).
с. 339
Черасло гл. чересло
с. 339
Червеный гл. червоный
с. 339
Черветый прым. Тое, што і червоный у 1 знач. ризу ... зделаешъ сs шолsку синего изъ злата тѧгненаго изs шолsку черsветаго двакрать крашенаго (Скар. КI, 54).
с. 339
Червецъ I наз. Чэрвень (назва месяца). ві0483. днꙖ червца в тым року ов0483 того тэж днꙖ ... ѳедор юрѧга ꙋмер (Еўл., 11); почали теды ѡныs синод ка0483 дн0483Ꙗ червца (Бельск., 307); сходитисꙖ до танцов и крꙋтофил. которꙋю схажкꙋ кꙋпалом звали, кє0483 дн0483Ꙗ маꙖ и кг0483 червца мсцов. што еще и до тых часов в рꙋси и литвѣ заховꙋют (Стрыйк., 433). Параўн. чирвецъ.
с. 339
Червецъ II наз. Чырвоная фарба, кінавар. хот бы были грѣхи вашѣ Ꙗкъ шарлатъ, Ꙗкъ снѣгъ выбѣлѣютъ: хоть бы сѧ чирвонили Ꙗкъ червецъ, Ꙗкъ волна бꙋдꙋтъ (Каліст, II, 346); Червлѣнь, червень: Червецъ, чырвѣнs, кармазиноваа фарба сs червцю (Бяр., 202). 2. Адзенне з шарсцяной барвовай тканіны. которыиж ѣли добрыи потравы ѡпꙋстотѣли въ оулицах а оуспѣстованыи на червцох ѡбьнѧли собѣ гноищ (Зб. 262, 113).
с. 339
Червечокъ гл. червячокъ
с. 339
Червивый прым. Чарвівы. манна червива (Хран., 94).
с. 339
Червий прым. ад червь. аж пак чл0483къ червѧкъ и сн0483ъ человѣчии червии (Зб. 262, 22б).
с. 339
Червленица наз. Тканіна барвовага колеру. справишъ шаты ... набравши золота, иакинѳꙋ и шарлату и виссону и кармазинꙋ двакрот фарбованого по словенску червленица (Біблія, 144); набравши золота ... и шарлатꙋ, и виссонꙋ, и кармазинꙋ двакротъ фарбованогѡ, по словенскꙋ червленица: абы з тогѡ оучинили нараменникъ роботою гафтарскою (Хран., 105).
с. 340
Червленый, червленный прым. Чырвоны. ꙋзsреша Моавлѧне воды противу собѣ черsвлены Ꙗко кровь (Скар. ЧЦ, 189б); которыи много желтыи, и нечстыи велми боудоут в том цвѣтꙋ дн0483іи многи. знаменоуеть крꙋчины черьвленыѧ (Арыст., 180); Лꙋкъ: далмацки: чоснок лѣсныи, пол: цебꙋлѧ, чески. лꙋкъ червленый (Бяр., 73); чотырнадцат тисꙖчъ выйшло девицъ, и вси в червленsном были ѡдѣню (Алекс. 1697, 16). ◊ Ч е р в л е н ы й з о л о т ы й ‒ залатая манета. маетъ намъ дати ... двѣстѣ золотыхъ Вгорскихъ червленыхъ (АЗР, II, 1, 1506); сыгнетъ золотый, который коштовалъ пять червленыхъ золотыхъ (ИЮМ, VIII, 208, 1593).
с. 340
Червонейший прым., выш. ст. ад червоный у 1 знач. в день седsмыи да осмотрить бꙋдет ли черsвонеишое место и не розошлосѧ по кожи (Скар. ТЦ, 24б).
с. 340
Червоненяся наз. Дзеянне па дзеясл. червонетися. Сѵрофинікісса, ел: Притѧгненое червонѣнѧсѧ, аб притѧгнене шарлатное (Бяр., 314).
с. 340
Червонетися дзеясл. Тое, што і чирвонитися. Чръмнѣюсѧ: Червонѣюсѧ (Бяр., 203).
с. 340
Червонный гл. червоный
с. 340
Червоно прысл. Тое, што і чирвоно. Оучини жь тежь прикрытье дрꙋгое наверхs з скꙋръ бараннихъ червоно фарбованыхъ (Хран., 103б); тыи ѡбои скоры ѡвчии были еднꙋ червоно, а дрꙋгꙋю брꙋнатно фарбованыи (Выкл., 43).
с. 340
Червоный, червеный, червонный прым. 1. Тое, што і чирвоный у 1 знач. У того листа печать, на шнурѣ едвабномъ червономъ завѣсистая (АЗР, I, 58, 1443); тое жь прировsнаеть помазавъ черsвеною краскою и очерsмнить фаръбою блескъ его (Скар. ПБ, 20); мнѣ червона барва дана (Неба, 68); у того видимусу печати двѣ ... воскомъ червонымъ подложонныхъ притисненныхъ (АВК, ХIII, 63, 1590); ѡто знагла страх мꙖ ѡгорнулъ и туча червонаꙖ слонечнаꙖ под час всходꙋ сл0483нца (Дыяр., 151б); кров ѡтменным чл0483ка чинит раз бледым дрꙋгиs раз червоным (Зб. 259, 273); калюру червоного отмерили локоть шесть (ИЮМ, IV, 79, 1686). ◊ Ч е рв о н а я н е м о ч ъ – тое, што i ч и р в о н а я н е м о ч ъ. червонаѧ к томꙋ немочъ пристꙋпила, и тѧжкость вs персехъ, срдца дрижене (Каліст, II, 267б); Ч е р в о н о е м о р е гл. море. Параўн. черветый. 2. Тое, што і чирвоный у 2 знач. коли панъ воевода ... слалъ его съ кильконастми червонныхъ, писалъ есмь о моихъ потребахъ (АЗР, IV, 218, 1600–1605); добылъ мꙋж наꙋшницъ sолотыхъ ... манели тежь важачыхъ червонныхъ і0483 и реклъ до ней (Хран., 37б); чернъцомъ братскимъ взглядомъ позычоныхъ грошей, сту червоныхъ, за почеканье ... дали имъ золот. пятдесятъ (ИЮМ, I, 62, 1679); рахуючы одинъ червоный по золот. трынадцать; мы тые червоные променили ... по золот. двадцать и осм. пятнадцать (ИЮМ, VI, 7, 1689). ◊ Ч е р в о н ы й з о л о т ы й – тое, што і ч и р в о н ы й з о л о т ы й. ижьбы есте до скарбу нашого податокъ вашъ звыклый червоные золотые платили (АЗР, III, 221, 1578); речи малые за великие шацꙋют Ꙗко над червоныs золотыs пенез ѡдин преклодают (Зб. 261, 161б); ѡбраз ... за червоныs золотыs ѡдержалем его (Дыяр., 162б–163); Ѳеѡдор ... продалъ решето пшеницы по золотому черъвоному (Зб. 82, 425);
с. 340
Червоядивый прым. З чарвяточынай. мꙋжь гл0483ющии на ближнего своего лsживое сведецьство зꙋбъ черsвоꙖдивыи и нога хромаѧ (Скар. ПС, 39).
с. 341
Червцевый прым. Барвовы. Дщеры Iзsраилевы плачsте Саꙋла онъ ꙋбо облачаше вас в ризы червцевые (Скар. ДЦ, 67б); изыде братs его ему же бѣ на руцѣ нить черsвцева (Скар. КБ, 71).
с. 341
Червчатый, червчетый прым. 1. Барвовы. спорокъ заложенъ оксамитенъ черьвчатъ ... у десяти копахъ (АЮЗР, II, 124, 1509); вделаешъ и опону сs злата тѧгненаго сs шолsку синего и черsвчетаго по двакрать крашенаго (Скар. КВ, 49б); Ꙗко же нить червьчата гꙋбы твои (Зб. 262, 84); камен Ꙗхонтъ ... а хто дръжить на собѣ Ꙗхонтъ червъчатыи срдце скрепить емꙋ (Арыст., 238); венус ... барва его червьчета (Неба, 69). Параўн. чирьвчетый. 2. У знач. наз. Штосьці барвовае. вес домъ ее ѡболочен оу червъчатое (Зб. 262, 109б).
с. 341
Червь, червъ наз. Чарвяк. Ꙗ ль пакъ боудꙋчи. персть и попелъ. и червь по земли полозѧчии. какъ смѣю. къ такои таиности пристꙋпникъ быти (Чэцця, 126); Ꙗко моль казить ризу и черsвъ дsрево, тако и тоска мужа вредить срдце (Скар. ПС, 39); оболоклолсѧ тѣло мое оу червь и грꙋдою перsстною кожа моѧ стрескаласѧ и згидоваласѧ (Зб. 262, 14б–15); зъ овощовъ ихъ познавати кажутъ: ино и то часто трафляется, же зверху бываютъ красны, а внутръ полны смроду и червей (АЗР, IV, 90, 1595); на тоs выспе люди велsми грꙋбы, мают губу исподнюю до поꙖса, а в тои губе ꙋставичне черви (Царств., 80б); сам теж впал в ѡгневꙋю и незноснꙋю свербꙖчкꙋ в пꙋхлинꙋ ног и в загнилост члонков, с которои сꙖ в живот черви заплодили (Бельск., 201); ты сѧ оу гнои и в червѣхъ на дворѣ презs ночь прикрытьѧ сѣдишъ (Хран., 56б); тепер вѣчную мꙋку примаю и тѣло свое червем на покармъ ꙋвы мнѣ ѡтдаваю (Зб. 107, 111); Несториs длꙖ великих блюзнерствъ против пречистеs бц0483ы, розмаите былъ ѡт бога караныs, але иж се не полепшылъ, Ꙗзык его ѡкрꙋтне черви росточыли, и сам нꙋжно ꙋмеръ (Зб. 255, 362б); чомꙋ ... червъ смердꙖчыs ѡт тѣла моег ꙋпадшы до рꙋк своих почтивыхъ берешъ (Зб. 82, 5).
с. 341
Червякъ наз. Чарвяк. Не сsкарбъте собе скарsбовъ на земsли, гsде черъвѧкъ и ирsжа гsрізеть (Цяп., 8); ѡт робацъства червꙖковъ зsеденыs сконалъ (Зб. 259, 309б); еще которыs червꙖк выпал ѡт раны зновꙋ ѡн там вкладал (Зб. 752, 5); бꙋдꙋчы имъ на розмове, ꙋпал червѧкъ ѡт стегна ст0483го (Зб. 82, 5). // перан. кнѧзь же межи треми наисильнеишими былъ естъ Есваанъ, тои былъ Ꙗкобы наимладъшии черsвѧкъ древа (Скар. ДЦ, 113); пак чл0483къ червѧкъ и сн0483ъ человѣчии червии (Зб. 262, 22б).
с. 342
Червячокъ, червечокъ наз. Чарвячок. гъ0483 ... вѣдает ѡ намнѣsшоs мꙋрашце червꙖчку которого ѡко человеческое ледво видети может (Зб. 261, 276); повстал голод великиs велми в ерꙋсалимѣ ... хто собѣ моглъ достат што кꙋ Ꙗденю зѣлища травы, албо мишеs: ꙋжов: гадин, албо иншог Ꙗког червечка, называли его счасливым (Бельск., 230); ѡдин з вас моглъ бы мене Ꙗко ѡдного червечка полкнут (Зб. 82, 325б).
с. 342
Черга наз. Чарга. люди бы давали на службу чергами (АЗР, I, 363, 1505); въ кождомъ дворѣ абы чергами въ подводы ходили, тогды жадному кривды не будетъ (АЗР, II, 198, 1529); Стась Петрашковичъ зъ потужникомъ своимъ двѣ недели маютъ служити чергою и двѣ доли дякла платити (АВК, ХVII, 30, 1539); на сторожу замковъ и дворовъ нашихъ чергою подданые ходити повинни (АЗР, III, 88, 1557); возные ... не завжды одни на войну ездити ... мають, але чергами въ томъ поделятися будуть (КПД, 409, 1567); завъжды черъгою два альбо три возъные при сꙋде кгродъскомъ мешкати будꙋть повинъни (Ст. 1588, 134); вжываючы тот кгрунт, повинни будуть службу земскую военную служыти и всяких повинностей земских чынити чергою с потужниками нашыми, яко и мы служывали (АВК, ХХХI, 87, 1591); одно мы сами, дети и потомки нашые, яко з головнейшого именья нашого Лотовянского, гды на нас черга прыдеть, ехати и иншы учасником, яко зуполъное части нашой на страву давати ... маемъ (АВК, ХХХII, 393, 1596); они ... у замковыхъ воротъ чергою тыйднемъ стерегивати ... не хочутъ (Арх. ЮЗР, VIII-5, 386, 1613); ꙋже час и черга ѡнаꙖ ѡфѣри дошла его (Зб. 82, 310); дарую, уступую ... – тые вси пляци, зъ вольнымъ для будованья въѣздомъ ... и вольнымъ мливомъ безъ мѣрки и безъ черги во всѣхъ млынахъ (АСД, II, 35, 1626); во млынѣ жалуючихъ не чекаючи черги кгвалтомъ собѣ молоть росказыванье и примушанье, о неслушное черезъ тыхъ же ихъ милости пановъ Сурожовъ (АВК, ХI, 278, 1697). Параўн. череда ў 3 знач., чередъ, черка.
с. 342
Черевикъ, черевекъ наз. Чаравік. в той скрыни ... черевики двое (АВК, ХХI, 194, 1556–1557); обуты вs черевікі (Цяп., 50); онъ на то повѣдилъ, ижъ потреба бабѣ боты, на черевики, на пунчошки и надъ повязки (АВК, II, 230, 1580); в которомъ тлумку было дей ... бачьмаки ... черевиков пар две ... каптей две паре (АВК, ХХХVI, 152, 1582); здыsмиж черевикъ твой (Біблія, 140); мѣщанинъ Берестейскій, мѣлъ до Люблина товаръ свой ... чоботъ и черевиковъ за копу 1, грошей 36 (АСД, III, 294, 1583); речей служнихъ: клумокъ сукенный, кошуль двѣ, ручникъ, черевики нови, то дѣй все коштовало грошей двадцать (АВК, VIII, 467, 1593); Плесница: Подошва, сандал, черевик, пантофлѧ власне зоветсѧ: и тыж, черевик, албо чоботs невѣстѣй называетсѧ и мꙋзскій (Бяр., 104); черевики – коштовали грошей дванадцать (АВК, VIII, 515, 1637); черевѣки мѣлъ на ногахъ желѣзныи (Пралог, 609); моглъ видѣти и ѡные черевики и сукню в которꙋю сꙖ емꙋ анъгелъ ꙋбрати казалъ (Зб. 752, 307б); полькарпъ роспоꙖсоватсѧ и сукню з себе наѡстаток и черевики здоsмоват почалъ (Зб. 82, 411б).
с. 343
Черевный прым. ад черево. рѣчи твои клеветниковы как битье а ѡни доходѧть въ коморы черевныи (Зб. 262, 102); ѡпꙋхлины и раны оукрашенье лихое и битвы черевsных и коморъ (Там жа, 103б).
с. 343
Черево, черово наз. 1. Жывот. Аще ли (знамѧ) на череве то піѧница бꙋдет (Неба, 89б); штобы за оные гршы ... дали до мене корову ... по(д) черевомъ бело (АВК, XXXIX, 558, 1579); тые гледѣвшы натыхместъ водле науки своее на черова быдлѧчые повѣдили пустэлниково пророчество быти правдивое (Атыла, 190); Илья показывал передо мною возным черево огнемъ палено и члонокъ таемъный спаленый (АВК, ХХХVI, 18, 1582); рыси на том ѡстрове великіе ... подле черева мает скрынку где дети ховаетs (Царств., 79); прето шабли добывши пхнꙋл его в черево и през гꙋбꙋ тꙖл (Стрыйк., 628); жаднымъ его словомъ не потѣшилъ, и наплохшого рꙋба не прикинꙋлъ, анѣ одного кꙋса зs обѣдꙋ своего не послал: але все вs свое черево Ꙗкъ вs пропасть горловым рыншторкомъ ткалъ и лѧлъ (Калiст, II, 129б); шестсот плꙖкгъ на хрѣбте, и пꙖтсотъ на череве задати ему казал (Зб. 81, 233б); жадного члонкꙋ немашъ болшог у паꙋка Ꙗко черево (Зб. 259, 108б); потом черево ее каменемъ ѡстрым рѣзано (Зб. 752, 21–21б); слугъ бж0483ихъ розлично помордовали. ѡдныхъ постинали, иным руки и ноги поꙋтинали, иныхъ черева прорѣзавши пущали (Пралог, 532); нашли так трꙋдныи и высокие горы ... ижъ ледва на них ползꙋчи на черевах влезли (Зб. 82, 105б). Параўн. чрево ў 1 знач. 2. Унутраная частка жывата. чи не оу череве сътворивыи мене сътворилъ его (Зб. 262, 25); ходишъ ты следомъ а потомъ ты и черева бꙋдешъ ꙋ приполе носити (КВЗС, 55, 1538); нижли Ꙗко мгла не затмитсѧ пред тобою, и ноч бы дн0483ь выꙖснитсѧ, Ꙗко темности ей так и светлост бо ты створил ноутръ мою, и взѧл мѧ ѡт черева матки моей, выдам хвалу тобе бо страшно дивен еси, и чюд на дела твоѧ (Пс. ХVI, 134б); ото девица вs череве пsрииметs, и родитs сн0483а (Цяп., 2б); ты захорѣешъ злою немочъю внꙋтра твоего, ажъ выsдꙋть черева твои помалу на каждыs день (Біблiя, 473); Ариs ... там шедши роспꙋклъсꙖ и черева всѣ з ꙋтробою выкинул и здохлъ (Бельск., 271б); егѡ вs бокъ оударилъ и вылилъ черева егѡ на землю (Хран., 275); [бѣсъ] ... ꙋчинил панне ѡноs такое черево Ꙗкобы была бременною (Зб. 82, 300б). Параўн. чрево ў 2 знач. 3. // перан. Унутраная частка чаго-н. До того огнистыи ѡнъ, и ѡкрꙋтный смокъ, страшное пекелное черево презначаетъ, которое тыхъ прынѧти прагнетъ, которіи дочасные роскоши, над пришлые добра прекладают (Варл., 112б). Параўн. чрево ў 3 знач.
с. 344
Черевье наз. Футра з жывата жывёлы. там оу вас в Ризе ваши нѣмци пограбили его, пришѣдше оу стрꙋзе, възѧли в нѣго четыри дѣсѧтки черевьевъ на две гривнѣ пѣнязеи (ПГ, II, 42, 1471–1487).
с. 345
Череда наз. 1. Статак. пастыръ ... вставъ відить разблоудиласѧ череда (Чэцця, 173); сусед его ... на власном кгрунте именя моего Пожарыского, в повете Менском лежачого ... з череды быдла моего кгвалтовне пограбилъ (АВК, ХХХVI, 357, 1582); шедши до череды принеси мнѣ двое козлꙖт што лѣпших (Біблiя, 60); Ꙗрополкъ ... десꙖтини платил зо всег збожа, з черед и стад (Стрыйк., 464); пастырове ... череды своеи пилнꙋют и стерегꙋт (Зб. 259, 506); не приsму з домꙋ твоего телцов ани з чередъ твоих козлов (Пс. ХVII, 30б); поставилъ Авраамъ семеро овецъ зs череды ѡсобна (Хран., 34б); мѣл есми межы чередою моею великих двох козлов (Зб. 82, 47). Параўн. чреда ў 1 знач. 2. // перан. Паства. хоронимосѧ тоеи [едности] новотнои, котораѧ зневоленые череды гснеи за собою тѧгнет (Апакр., 165); ѡного засꙖ Ꙗко пастырѧ доброго немал всѧ череда наслѣдовала (Зб. 107, 98); еѡанови Старшому того монастыра повѣдаs: нехаs пилнуетъ самъ себе и череды своей ѡвечокъ христовых (Пралог, 573); бл0483гословивши церковъ емꙋ и чередꙋ свою антиѡхѣйскꙋю порꙋчилъ (Зб. 82, 262б). Параўн. чреда ў 2 знач. 3. Тое, што і черга. Чреда: Черга, перемѣна, колѣѧ, череда (Бяр., 204).
с. 345
Чередъ наз. Тое, што і черга. Ты есь змиловаласꙖ надо мною черед тебе славити маю доброть бж0483ую (Пралог, 571б).
с. 345
Чережникъ наз. Той, хто знаходзіцца ў чарзе, робіць што-н. па чарзе. Ефимереи: Недѣлник, поп, чережник (Бяр., 274).
с. 345
Чережъ гл. черезъ
с. 345
Черезвость наз. Разважлівасць, сур’ёзнасць. поганецъ видить межи хр0483тіанъ справедливость, покору, черезвость, млсть, и друголюбsство (Будны, 184б).
с. 345
Черезло гл. чересло
с. 345
Черезъ, терезъ, чережъ, черезь, чересъ, чересь, черэзъ, чэрэзъ прыназ. 1. Праз (ужываецца для перадачы прасторавых адносін). естли бы жидъ черезъ панство нашо ѣхалъ (АЗР, I, 24, 1388); соудинки ... оу которе балсам черес щельки албо дири как бы вода з матице течет (Валх., 59б); передъ тымъ бывала малаꙖ стежечка чересъ тое селище (КСД, 20, 1510); зъехал ... до двора его, которыи естъ через рэку ѡт мѣста Городна концу моста (Рач., 344); копцы ѡдинъ ѡдъ дрꙋгого не мають быти чынены ближеs, ѡдно черезъ пѧть шнꙋровъ волочныхъ (Ст. 1588, 355); тые которые дочаснымъ мꙋкамъ ꙋгоднаѧ творили черезъ рекꙋ ѡгненнꙋю черезь броды палающыми кꙋлѧми страшливые преидꙋть (Унія, 17); зъ местечка Молчади ... тыломъ вороты и черезъ пустки подле выехали (АВК, ХVIII, 221, 1608); ѡбачил шатана приходꙖчого в поставѣ чл0483чоs, жебы перешол через келю его (Зб. 107, 201); такъ бывъ великий город вавилонъ ижъ чорsнадцет реки черес него идут (Алекс. 1697, 35б). Параўн. чрезъ у 1 знач. 2. Ужываецца для перадачы часавых адносін. плакала лежачи черес ден и черес ноч (Пак. Хр., 15б); на постѣльце моей черезъ нощъ искала есми того (Скар. ПП, 5); еще черезъ колко ночей видено комэту (Атыла, 191); рочки ... трвати судовне мають через две недели (Ст. 1588, 176); того в покою ужывалъ терезъ летъ дванадъцать (АВК, ХХ, 76, 1592); скрили его родичи пилне, и ховали черезъ три мсцы (Біблія, 107); ѡнъ ... черезъ много годинъ был Ꙗкъ ꙋмерлыs (Зб. 107, 127б); провадил ихъ вs ѡболоку через ден, а всю ночъ вs Ꙗсном ѡгню (Пс. ХVII, 65). Параўн. чрезъ у 2 знач. 3. Ужываецца для выяўлення аб’ектных адносін (паказвае на асобу ці прадмет, з дапамогай якіх што-н. адбываецца). княжата и рытеры ... имѣніа своя и отчины, што имъ данье, а любо дарованое чересь освяченого князя Олександра ... съ правомъ имають держати (АЗР, I, 75, 1457); черезъ князя Ивана къ вамъ крепъкое слово говоривъши о братстве (КЗ, 339, 1481); Ꙗ передъ смертью ему впоминалъ чересъ пана АндреꙖ Лозъку ѡ того находника (КСД, 283, 1516); доводы и ѡтводы на всꙖкую рэчъ мають быти наперэдъ черэз письмо и чэрэзъ светъки (Ст. 1566, 61б); если вашъ панъ ... хотѣлъ бы ее мѣти, нехаи прыидет а ѡзметь через мѣчъ на поли (Трыст., 19); маеть черезь листъ свои его до насъ гсдра на выволанье ѡтослати (Трыб., 6); тамъ черезь тот врꙖдъ ... каранъ быти маеть (Ст. 1588, 16); тежъ череж кр его мл пн0483а нашего нынѣшнег потверженье (Апакр., 27); по писаных листах ... черезъ тые уси знаки его познали (Барк., 172б); через Моѵисеа право такое подалъ Гд0483ь Бг0483ъ (Каліст, I, 141б); тот через виденіе бꙋдꙋчи ꙋпомненыs шолъ до ближнего мѣста (Зб. 107, 67б). Параўн. чрезъ у 3 знач. 4. Ужываецца для ўказання на прычыну чаго-н. оузнали есмо иж частокрот ѡтбивают светкы и клѧтвою а через то бываеть правда оутіснена (Вісл., 19б); пан мои и бог мои тот был. которого пилат черес зависть выданого ѡбвинил (Пак. Хр., 24); бо через выступ ѡтца их властног вжо ѡни суть ѡтдалены ѡт именѧ (Ст. 1529–Ф, 4); менилъ дей собе шкоды ... черезъ огонь отъ тыхъ Копининскихъ поднятыхъ, на две тисечи золотыхъ польскихъ (АВК, XVIII, 44, 1582); Ꙗкъ двѡмъ через звадꙋ розлꙋченым, одинъ вsпосредкꙋ постановленый (Каліст, I, 149б); через тое недбалство Ꙗкобы ѡмерзеніе нѣѧкое речей дх0483овныхъ маеть чл0483къ (Навука, 53–54); которыs долго через бозскую терпливост блюзнером жилъ (Зб. 107, 194б). 5. Ужывацца для ўказання на спадарожныя акалічнасці. Лозовицкий взялъ клячꙋ а два волы того чл0483вка, чересъ парꙋку Ставского (КСД, 258, 1516); ѡн бы через закладъ нашъ гсдрскии и через тот судъ предсѧ в то вступал (Ст. 1529–Ф, 8); первый позовъ ... о пожатье збожъя разного черезъ заруку (АВК, ХХХVI, 7, 1582); за ꙋеханье через шлюбъ и чьсти ѡтсужонъ ... маеть быти (Ст. 1588, 12); абы сѧ люде ѡт роскошей того свѣта ѡтдалѧли, а непевною сѧ надѣею, Ꙗкs через сонs ѡшꙋкивали (Варл., 27б).
с. 346
Черемисъ наз. Чараміс. з дрꙋгои стороны чорного мора были, над ѡзером меѡтским, против таврицѣ, и претож их звано черемисами (Стрыйк., 425).
с. 347
Черепаха наз. Чарапаха. ласица и мышъ, черепаха, коркодилъ ... все то нечисто есть (Біблія, 164); Зелвъ: Черепаха. зри Желвs (Бяр., 51); ласица и мышъ, черепаха, коркодилъ, піꙖвица ... и Ꙗщорка, все то нечисто есть (Хран., 119).
с. 347
Черепаший прым. Чарапашы. Желвъ: Тестꙋдо, Черепаха, чаша черепашаѧ, черепsеи (Бяр., 42).
с. 347
Черепие гл. черепъе
с. 347
Черепица наз. Чарапіца. въ той свѣтлоцѣ печь съ простыхъ черепицъ, лавы при стѣнахъ (АВК, ХIV, 298, 1585); въ тыхъ всихъ свѣтлицахъ печы зъ черепицъ бѣлыхъ уробленыи (АСД, I, 222, 1601).
с. 347
Черепъ наз. 1. Чэрап. серебро мѣсное полѣплено на черепѣ а оуста што гонѧтсѧ а срдце злое (Зб. 262, 107); тог болвана перꙋна бито по черепꙋ киꙖми (Стрыйк., 451б); Желвъ: Тестꙋдо, Черепаха, чаша черепашаѧ, черепs еи. жолвъ (Бяр., 42). 2. Абломак посуду. взѧ іовъ черепъ да острыгаеть гнои свои (Скар. КI, 6б); взѧлъ емꙋ черепъ чесатис имъ (Зб. 262, 12б); не маючы хꙋстъ до стиранꙖ ропы з вродов ѡных текꙋчои, черепом стирал (Бельск., 39б); не маючи хꙋстъ до стираньѧ ропы, з вродовъ оныхъ текꙋчое черепомъ стиралъ (Хран., 56б).
с. 348
Черепъе, черепие, черепье наз., зб. ад черепь у 2 знач. виделъ еси смешено железо зs глиною изs черепиемъ (Скар. ДП, 9); кто ꙋчить безумнаго Ꙗкобы тои онs же слѣпsлѧеть черепъе (Скар. IС, 35); под нимъ ѡстрое черепье постилаеть каменье на грѧзи (Зб. 262, 30); кости мои Ꙗко черепье сосхлис (Пс. ХVI, 100б); потом положыли его на потолченном черепъю и волочили его по ѡном (Зб. 752, 417б); росказал его на ѡстром черепю роспростерти нягого суровыми жилами бити (Пралог, 508б–509); староста ... раны ей ѡстрими черепъи и сꙋкномъ натират казал (Зб. 82, 439).
с. 348
Чересло, черасло, черезсло, черосло наз. 1. Бядро, сцягно. не менеи блсвѧли чересла его и ѡт рꙋна борановъ моих согревалъсѧ (Зб. 262, 25); чресло – бокъ, бедро, чересло (Зіз., 74). Параўн. чресло. 2. Скураны пояс для грошай і іншых каштоўных рэчаў. в мне ... с череслом два рꙋбли грошеs широких и десꙖть грошеs ѡтънꙖли (КВЗС, 34, 1538); онъ ... взялъ на мне ис черезсломъ десеть копъ грошей (АВК, ХХI, 229, 1556–1557); притом готовых литовских пенезей коп двѣ з запазухи в череслѣ вынели (ИЮМ, ХХХII, 84, 1578); не зsбирайте золота, ни серебsра, ни гsрошеі до череселъ вашихъ (Цяп., 12б); на немъ щересломъ отперезали на тотъ часъ пнзей (АВК, ХХХVI, 192, 1582); в тот же дей час, зъсекшы его Богуша взяли дей з него щераслом грошей готовыхъ копъ сорокъ литовских (АВК, ХХХI, 176, 1593); ему волно будетъ въ цеху нашомъ чересла, рукавицы и мошны ... робить (ИЮМ, IХ, 210, 1635); на жоне моей Ганне Титовне оборвали з череслом готовых коп осмъ грошей литовских (АВК, ХХХIV, 351, 1664); за черосло у дорогу пану Кизанце Ивану асмак. пятнадцать (ИЮМ, I, 171, 1681). Параўн. череслово.
с. 348
Череслово наз. Тое, што і чересло ў 2 знач. бояре господарьские ... при томъ бои моемъ взяли з мене самого з чересловомъ трытцать копъ грошей литовскихъ (АВК, ХХI, 241, 1556–1557).
с. 349
Чересъ гл. черезъ
с. 349
Чересь гл. черезъ
с. 349
Черетовый прым. ад черетъ. съ тое сеножати пана Сасиновичовое огонь перешолъ черезъ стругу черетовую на наши груды коло Бетвицы (АВК, ХVIII, 394, 1653).
с. 349
Черетъ наз. Чарот. черезъ которую стругу черетомъ и остникомъ знать огонь перешолъ (АВК, ХVIII, 394, 1653); по девꙖтом дню ... по преспаню ѡбачит ввесь ѡныs черет в головах своих (Зб. 82, 332).
с. 349
Черешня, терешня наз. 1. Чарэшня. подле того двора садъ вишневый, яблони, груши, терешни (АВК, ХХI, 186, 1556–1557). 2. Плод чарэшні. а черешень пꙋделечко (КСД, 862, 1516).
с. 349
Черка наз. Тое, што і черга. млыво въ млынахъ нашихъ на рѣцѣ Каянцы и Мошчонцы на властну потребу безъ черки и мѣрки свещеннику позволяемо жита бочку и пшеницы (АВК, II, 2, 1431).
с. 349
Черкасецъ наз. Чаркасец. Черкасъцомъ на выправу до орды в копъ грошей з мыта Кіевъского (КЗ, 197, 1441–1480).
с. 349
Черкаский прым. ад черкасъ. в клетехъ того двора ... ерчаковъ малеваныхъ, сафьяномъ критыхъ з редами черкаскими шесть (АВК, ХХII, 237, 1565–1566); речи побраные нашли: сѣдло сафъяномъ крытое ... обрусъ ткацкій, рядъ черкаскій ... въ стайни коня панского (АВК, II, 256, 1584).
с. 349
Черкасъ наз. Чаркас. люд Ꙗзыка словенског знаsдꙋетсꙖ ачколвек много ихъ способъ ѡт ѡтчизного житиꙖ вs ѡбчие ѡбычаи и народы се ѡтменили. Ꙗко боснꙖки, болгарове и иные в тꙋрецкиs и венкгерскиs, а петигорцы, и черкасы в татарскиs (Стрыйк., 427).
с. 349
Черкесъ наз. Чаркеска (від адзення). зняли з него ... черкесъ чырвоный полшкарлатный з собольцомъ (АВК, ХХ, 269, 1621).
с. 349
Черковь гл. церковь
с. 349
Черленетися дзеясл. Чырванецца. вода близко берега длѧ крови побитых черленеласѧ (Троя, 19б).
с. 349
Черленость наз. Чырвань. кажоут и все же дно морѧ червеного есть велми черлено. ижь длѧ черлености его вода албо вино на верхоу боудоуче боудет се видело червоно (Валх., 47); зѣнка же черна велми ... знаменоуеть дш0483егоуба ... аще бѫдеть в нѣм черленость. се ест дꙋровливъ (Арыст., 197); Чермность: Черленостs, вр0483ѯн. чырвоность (Бяр., 202).
с. 350
Черленый прым. Чырвоны. дно морѧ червеного есть велми черлено (Валх., 47); сто копь широкихъ грошеs ꙋ мешку черленого ѡтласꙋ (КСД, 871, 1516); згинуло ми калита и зъ сорока грошми, а боты жоноцкие черленые (АВК, ХVII, 346, 1541); виделъ коробъкꙋ ... в неs китаsки черъленое пꙖтдесꙖт локотъ (КВС, 454б, 1552); Войтехъ Въснарский ... взялъ с клети ... сукни г0483 (3) лунскихъ – одна блокитная, а другая черленая (АВК, ХХI, 232, 1556–1557); хустка шолком черленымъ вышываная, коштовала дей грошей дванадцать (АВК, XXXVI, 290, 1582); за простицꙋ синюю або черленꙋю дванадцать грошеs (Ст. 1588, 516); летъникъ мухоеровый лазуровый, коштовалъ копъ две грошей литовскихъ, а другий червоный с пасаманы, крашениною черленою подшытый (АВК, ХХVIII, 78, 1605); шуба соболя оксамитом черленым на золоте (СДГВ, 64, 1619). ◊ К р у ч и н а ч е р л е н а я – гарачка (?). крꙋчина же черленаѧ горѧче. и иных замесовъ а соуха подлоуг бѣлои (Арыст., 192). Ч е р л е н ы й з о л о т ы й – залатая манета (дукат). Бꙋйвидовичи Ꙗдвигꙋ перееднали дванадцатью золотыми черлеными и зѣкгаремъ (КСД, 49, 1510); на тотъ датокъ ... давано по пети десꙖтъ золотыхъ черленыхъ (КВЗС, 18, 1533); абы жидове всихъ мѣстъ по черленому золотому на оборону земскую давали (АЗР, III, 30, 1551); сыкгнетъ золотый, въ которомъ можетъ быть семь золотыхъ черленыхъ (АВК, ХIV, 274, 1583). Параўн. чръленый.
с. 350
Черлень наз. Чырвань. боудет ли тоученъ изо многа мѧса. в нем черлень простерта по всемꙋ животꙋ (Арыст., 181).
с. 350
Чермный, черменый прым. Чырвоны. аще ли же на лысине белыs или черsменыи блескъ Ꙗвитсѧ (Скар. КЛ, 26); другій стихаръ бѣлый простый, окладка чермная (АВК, VI, 492, 1549); сеи знаменоуеть изсиленіе двоух крꙋчинъ. чернꙋю и чермноую (Арыст., 180–181); или та знамениѧ оузриши бѫдет чермена. Ꙗко кровъ с черненью (Плячо, 82). ◊ Ч е р м н о е м о р е – тое, што i Ч и р в о н о е м о р е. идите путемъ подлѣ Черsмнаго морѧ (Скар. ДЗ, 7б); вчинившого во египте великост на земли хамове, и страхоу мори чермном (Пс. XVI, 107б–108).
с. 350
Чернейший гл. чорнейший
с. 351
Чернение наз. Чарненне. Ерміѧ ѡна приказана на моудрость. и на черненіе. и на ходы (Неба, 72б).
с. 351
Чернень наз. Чарната. та знамениѧ оузриши бѫдет чермена Ꙗко кровъ с черненью прогнаніꙖ кажеть цр0483ви (Плячо, 82).
с. 351
Чернество гл. чернецтво
с. 351
Чернети дзеясл. Чарнець. братѧ моѧ скривдили как поток Ꙗко ключ потоковыи простꙋпили: што чернѣють ѡт стꙋдени на нихъ оутаитсѧ снѣгъ (Зб. 262, 14б).
с. 351
Чернецкий прым. Манаскі. вси люди владычни и игуменины и тежъ чернецкіи и поповскіе ... мають того права Майдеборского во всихъ речахъ быти послушни (КЗ, 702, 1498); каптуръ черънецкиs белками подложенъ (КСД, 741, 1511); ѡболокли на себе чернецкие шаты (Бельск., 362); закон принꙖл чернецкиs (Стрыйк., 525б); зволали есмо такъ слобожанъ воеводъскихъ, яко и подъданыхъ черънецъкихъ, и тежъ чужопанъцовъ ... и пытали есмо ихъ (ИЮМ, ХХII, 299, 1620); въ стане зась законномъ, чернецкомъ, прозвалась была Стефанидою (ИЮМ, VIII, 416, 1625); Ѳеѡдора ... ꙋбраласꙖ в шаты мꙋжа своего и бегла до монастырꙖ чернецкого (Зб. 752, 13);видꙖчи паламонъ ѡхотꙋ его чꙋючи в ним дар бж0483иs принꙖлъ его и чернецкие на него шаты ѡболоклъ (Пралог, 677); Iѡанъ ... животъ чернецкиs умиловал (Зб. 82, 254б); дали отцомъ законникомъ братскимъ нагороды отъ чернецкихъ грошей золот. сто (ИЮМ, II, 60, 1683). Параўн. цернеческий, чернеческий, чернечий, черницкий.
с. 351
Чернецтво, чернество, чернецство наз. Манаства. теперь черънество анsгельскимъ ѡбразомъ зовуть (Будны, 28б); никола ... встꙋпил в закон чернецтва до манастыра печерског (Стрыйк., 469); Иночество: единоцтво, чернецство, ѡт черна одѣаніѧ имѧ пріатъ (Бяр., 58); иж видѣлъ его барзо до чернецтва быт ѡхочым пострыглъ и наꙋчыл его иноческому ꙋставꙋ (Зб. 752, 504); постриглъ сн0483а ихъ ар[ка]диѧ в чернецство (Зб. 82, 352). Параўн. чернечество.
с. 351
Чернецъ наз. Манах. тутъ былъ ... филипъ чернецъ владычинъ (АСД, I, 1, 1406); тоежъ розумѣемы о намѣстнику, и о владыцѣ, и о всихъ попѣхъ Рускихъ и о чернцохъ (АЗР, I, 181, 1498); всимъ Рускимъ людемъ, бояромъ, митрополитомъ, попомъ, чернцомъ, и всимъ чорнымъ людемъ и всему посполству (АЗР, II, 4, 1506–1507); привилей архимандриту и всимъ чернцомъ манастыря Печерского, на общину, або на учиненье порядку во всякихъ справахъ, яко ся радити и справовати маютъ (АЗР, III, 24–25, 1551); хотѧ жь ѡнъ человѣкъ белѣцъ, хотѧ жь черsнецъ ... чинить плод або пожитокъ ѡ ѡномъ сѣмени, то естъ ѡ бж0483іимъ словѣ (Будны, 33–33б); реченыи чернецъ Лаврышъ по литовским зовемыи Лаврымонтъ и прышол до панов и собравшысѧ со всѧкими силами своими и потѧгнул противко Довмонта (Рач., 309); рымонтъ ... ѡпустивши светъ пострыжесѧ ꙋ чернцы (Патр. П, 88б); воsселокъ тривал набожне вs грецком законѣ чернцем (Стрыйк., 527); на што чернецъ того монастыра, на имя Iосафъ, отповѣдилъ (АВК, VIII, 86, 1609); чернъци законъные; которые для помноженя хвалы Божое в личьбе немалой в том манастыре тройци светое працуют, выхованя слушного не мают (СДГВ, 87, 1635); брате Афанасиs чернецъ естес в монастырѣ мирскомъ (Дыяр., 159); Инокъ: монахъ ... Чернецъ (Бяр., 58); ꙋпал до ног Архимандрытꙋ просꙖчи абы его ꙋчынил чернцомъ (Зб. 752, 1б); ѡ мнихах або чернцахъ которие без покусъ и брани не могут быт мнихи (Пралог, 497); Iоанну чернецу и Максиму дяку за переписованье реистровъ дали асм. кз0483 (ИЮМ, I, 55, 1679); чернцомъ слуцкимъ дали зол. двадцать (ИЮМ, ХI, 25, 1697). Параўн. цернецъ.
с. 351
Чернеческий прым. Тое, што і чернецкий. ѡставившы чын чернеческии и прышол до панов (Рач., 309); чернецъ Лаврошъ ... ѡставивши чын чернеческиs ... потꙖгнꙋлъ противꙋ довмонта (Патр. П, 89–89б); ѡполночы ꙋказалсꙖ ей ст0483ыs IꙋлиꙖн в чернеческоs ѡдежы (Зб. 752, 54).
с. 352
Чернечество наз. Тое, што і чернецтво. чѣл0483вкъ нѣхто. именем семионъ. бл0483гочстивъ сыи быс. в чернечествѣ пребываꙖ (Чэцця, 94б); постригшисꙖ в чернѣчество ꙋмѣлъ каждому догодити и во всем покорне послужити (Пралог, 586б); цр0483ъ естъ хс0483 длꙖ которог есте в чернечествѣ вашем страдали (Зб. 81, 80б); игуменъ ... видѣлъ его велми до чернечества быт ѡхочимъ (Зб. 82, 349).
с. 352
Чернечий прым. Тое, што і чернецкий. Лавра: Оулица тѣснаа ... аб Чернечее тѣсное мешкане (Бяр., 200).
с. 352
Черниговецъ наз. Чарнігавец. где тепер московские и бѣлорꙋские народы мешкают, каневцы, бѣлоцерковцы, пꙋтивлꙖне, резанцы, и черниговцы (Стрыйк., 428).
с. 352
Черниговский прым. Чарнігаўскі. В лет ≠sц0483кд по божю попущению. кн0483зь великии Витовтъ оумысливъ по своемоу хотению собрал епспы Роускыи. во ѡбласти его живущих. Ѳеѡдосии Полоцькии Гричинъ. Исакеи Черниговьскии (Увар., 98); кнѧз великии Витовт собрал вси владыки Литовское земли Полоцкого Черниговъского Туровского (Рач., 331); поsмали ... монархꙋ киевског, и при нем дрꙋгого кн0483зꙖ черниговског (Стрыйк., 520); кнꙖз литовскиs рꙋскиs прꙋскиs жомоитскиs мазовецкиs инsфлꙖнтскиs смоленскиs черниговскиs ... ѡзнаsмуемо тым листом нашимъ кому то вѣдати належит донесена ест нам презъ нѣкоторых пановъ (Дыяр., 155б).
с. 353
Чернило, чарнило наз. Чарніла. ѡлекъсии. при немъ чернило. и перо. напісалъ всѧ таины (Чэцця, 150–150б); оузнавши дх0483мъ ст0483ым иже конець живота его приближил листа ис чернилом (Жыц. Ал., 98); в котором листе судовом в колку месцах написано писмомъ и чернилом (АВК, ХХХVI, 287, 1582); перо чернила не пꙋщало (Бельск., 285б); над молоко и снѣгъ оубѣленый и объѧсненный, над чернило потемнѣли есмо (Калiст, II, 311–311б); в которихъ законъ Бж0483ій, не черниломъ алsбо литерами писаный, лечъ вs срдцахъ естъ вsщепеный (Мак., 222); перо несправедливомꙋ сꙋдꙋ служити не хотѣло ис себе чарнила не пꙋскало (Зб. 81, 204б); литера ... ѡдна ест чернилом написана (Зб. 107, 113б); купили паперу ... и арешковъ на чернила, то на въсе стратили золот. одинъ (ИЮМ, I, 93–94, 1680).
с. 353
Чернильница наз. Чарнільніца. Чернильница, чернила и бумага большая (ИЮМ, ХХIV, 30, 1713).
с. 353
Черница I наз. Манашка. сего бо мт0483и преже черницою была (Чэцця, 237); маетъ онъ тотъ манастыръ ... держати ... маючи у справѣ своей поповъ, черницъ и чернцовъ (АЗР, III, 115, 1562); убогіе чернцы и черницы, которые при той церкви мѣшкають, выживенья своего мѣти не могуть, а передъ тымъ завжды съ доходовъ тоѣжъ церкви выживенья свои мѣвали (АЗР, IV, 7, 1588); чернцомъ тежъ и черницамъ в кождомъ тыдню водлугъ преможенья братского на страву давати маютъ (СДГВ, 10, 1589); дей вжо она замужъ не подетъ, але въ чистости зостати и въ черницы уступити хочетъ (ИЮМ, VIII, 256, 1598); цесарова ... зараз се в черницы постригла (Бельск., 390б); по нем на кнꙖзстве полоцком зостал глѣбъ сын его, и дочка парасковиꙖ, таꙖ пошлюбила бг0483ꙋ дѣвичиs стан о чистости ховат постригласꙖ в черницы в манастыри ст0483ог спаса над рекою полотою (Стрыйк., 521); чернцомъ также и черницамъ въ кождомъ тыдню водлугъ преложенья брацкого давати маемъ (АСД, II, 21, 1602); была дей ... княжна Федка, которая мѣла волю пойти въ черницы (АВК, ХIII, 87, 1635); монастыръ инокинь черницъ, который на томъ островѣ Борку за помочью Божіею збудованый быти маетъ (АЗР, V, 69, 1641); Инокинѧ: монаха, мнишка, черница, або единока (Бяр., 58); жона ... вси маетности мꙋжа своего до епифаниꙖ принесла: Которꙋю ѡнъ роздавши на цр0483квъ, самꙋю над черницами дьꙖконисою ꙋчинилъ (Пралог, 673б); товаришы мои поsмали черницꙋ девицꙋ хв0483ꙋ и брат ей чистост хотѣли (Зб. 82, 198б–199); чернцомъ и черницомъ кутеенскимъ выдали на рыбу и ялмужну золотыхъ шесть (ИЮМ, IV, 179, 1686).
с. 353
Черница II наз. Чарніца (ягада). зеленичіе – естъ дерево ... подобное листье мает зѣлью, на котором черницѣ Ꙗгоды ростꙋт (Зіз., 35); Зеленичіе: ест дерево, которое лѣтѣ и зимѣ зелено, подобное листье маетъ зѣлsю на которомъ черницѣ Ꙗгоды ростꙋтъ (Бяр., 50–51).
с. 354
Черницкий прым. Тое, што і чернецкий. з анною вдовою презацного родꙋ, на которꙋю черницкꙋю ѡдежꙋ вложил, спросне жил (Бельск., 352); Стефанидою ее звано, – если то молитовное, албо черницъкое имя было, не могли о томъ дать справы (ИЮМ, VIII, 415, 1625); умыслили есьмо были монастыръ паненскій черницкій въ маетности нашой Борколабовской уфундовати (АЗР, V, 68, 1641); починаетсе одъ тое рѣки граница стародавная вербами у гору, полеве грунтъ черницкий а поправе грунтъ сеножать и местцами яблони суть (ИЮМ, ХХIII, 511, 1642); была в ѡдном манастырꙋ черницкимъ ѡдна панна (Зб. 107, 118).
с. 354
Черницство наз. Манаства. в черницство се постригши паненство, и чистость свою до смерти заховала (Пралог, 513). Параўн. черничество.
с. 354
Черничество наз. Тое, што і черництво. Которꙋю теды Паннꙋ за себе взꙖвши, страхꙋ и боꙖзни бж0483еs наꙋчивши до черничества ꙋправил еи (Пралог, 513).
с. 354
Черничка наз. Манашка. хрестиꙖнство велико ꙋтиснено было, церкви лꙋпили, сщ0483нки забивали, паненки и чернички соромотили (Бельск., 342).
с. 354
Чернокнижникъ гл. чорнокнижникъ
с. 355
Чернокнижский гл. чорнокнижский
с. 355
Чернокнижство гл. чорнокнижство
с. 355
Чернокнизство гл. чорнокнижство
с. 355
Черноризецъ, чернорызецъ наз. Чарнарызец, манах. никола ... реклъ оуво снѣ. нѣкоторому черноризцю (Чэцця, 196б); напалившы великиs ѡгон, зобрал вси сщенники и мнихи, и бг0483у посвꙖщенныи дв0483ицы и иныи черъноризцы (Зб. 81, 52); ѡд них все пошло, ѡт них выплꙋнула статечност мꙋчеников ... светобливость ереѡвъ, скромност жытиꙖ черноризъцовъ (Зб. 255, 215); пришедшиж черницы две дв0483цы ѡтворывшы ворота, видевше чернорызца пали на ноги его просꙖчы бл0483гогсловениꙖ (Зб. 752, 578б). Параўн. чарноризецъ.
с. 355
Черноризица наз. Манашка. радуисѧ жѣнъскии соборе. мч0483нць. и черноризиць. иже жѣньскоую немощь ѡтложьше ... мꙋжескою дш0483ею враги низꙋвергаете (Чэцця, 358б–359). Параўн. чарноризица.
с. 355
Черноризский прым. Манаскі. радуитесѧ черsноризsтии чинове (Чэцця, 358б); того Кириллъ коли на станъ черноризскій въ Володимеру при княжати пану воеводѣ Кіевскомъ ставилъ, по обычаю, нагого пріоблекши кошулею ... у олтаръ вводилъ (АЗР, IV, 210–211, 1600–1605).
с. 355
Черноризтво наз. Манаства. всюдꙋ апсли дѣмоны прогонѧть. и съ чл0483вки ликꙋють. вже бо всюдꙋ черноризтво и всюдоу постъ (Чэцця, 295).
с. 355
Чернорызецъ гл. черноризецъ
с. 355
Черность гл. чорность
с. 355
Чернуха наз. Чарнушка. Кꙋколица: Чернꙋха (Бяр., 67).
с. 355
Черный гл. чорный
с. 355
Чернь I наз. Чэрнь (просты люд). безъ бояръ мещаномъ и двораномъ городскимъ, и черни соймовъ не надобе чинить (КЗ, 411, 1486); простоѣ черни мало: всихъ дей зъ нимъ до Казани выгнано (АЗР, III, 164, 1573); людъ простыи и чернь и попы неведомые и глꙋпые простаки побꙋрившы ... великꙋю перешкодꙋ до выконаньѧ ѡное светое едности ꙋчинилъ (Бер. саб., 48б); зараз шлꙖхта и чернъ, видꙖчи иж кнꙖз их ꙋтеклъ а их выдал, не хотѣли сꙖ спротивлꙖт великомꙋ кн0483зю кгедиминꙋ (Стрыйк., 534б); езда ѡсобно, а чернь ѡсобно стоꙖла (Хр. польск., 20); чернь збунтовавшисе скинула его съ царства (АСД, I, 246, 1611).
с. 355
Чернь II наз. 1. Чэрнь (тэхнiка мастацкай апрацоўкi металiчных вырабаў). веревка у нее низана пуговицы золотые съ чернью (АЗР, IV, 404, 1610). 2. Убранне чорнага колеру. коли ꙋмирает господар вес дом ходит в черни на знак смꙋтку (Зб. 255, 292б).
с. 356
Чернявый прым. Чарнявы. Атыльлѧ ... был середнего узросту ... ѡбъличѧ чернѧвого, ѡчю свѣтлых (Атыла, 178–179); Маврікій: Чернѧвый (Бяр., 294).
с. 356
Черово гл. черево
с. 356
Черомха наз. Чаромха. другой копецъ, коло черомхи засыпаный (ИЮМ, ХХI, 479, 1628).
с. 356
Черосло гл. чересло
с. 356
Черпакъ наз. Чарпак. за верши на реце Кремне порубаные и з рыбами побраные и за чолны и черпаки згинулые ... присудил (АВК, ХХХ, 157, 1596). Параўн. черпаха, черпокъ.
с. 356
Черпане гл. черпанье
с. 356
Черпаный дзеепрым. ад черпати ў 1 знач. зs колодѧзевъ и зs криницъ, зs которых кгды часто черпано бываетъ, болшъ вs них воды прибываетъ (Каліст, II, 162б).
с. 356
Черпанье, черпане наз. Чарпанне. епаристрис – Ꙗчанце, сꙋдина до черпанѧ албо поливанѧ (Зіз., 105б); коли вступовали на горꙋ мѣста, нашли дѣвки выходꙖчыи на черпанье воды (Біблія, 313). 2. // перан. Атрыманне. нѡвыи ключки и вѣдра до черпаньѧ золота штодн0483ь вынайдꙋючи, зо всѣхъ собѣ прихилныхъ народов, зо всѣхъ припадsковъ ... пожитsки хапаютъ (Апакр., 171–171б); иншимъ за мене годнѣйшимъ и способнѣйшимъ зs незмѣрного похвалъ еи, окіанꙋ по силѣ черпанье оставивши, самꙋю толко нароженѧ еи гисторію ... преложити оумыслилемъ (Каліст, II, 208б); гд0483ь ... з людми пребываеть. и так миле се з ними товаришит, и до черпанꙖ ласки своеs такиs способъ подает (Зб. 752, 476б).
с. 356
Черпати, черпать дзеясл. 1. Чэрпаць. есть колодезь ис которого панна мр0483іа водꙋ черпала (Валх., 73); обычаи имають жены выходити черsпати воду (Скар. КБ, 41б); ѡто Ꙗ стою близко студетца, а дочки ѡбывателев того мѣста выйдꙋт черпат водꙋ (Біблiя, 54–55); приказал алеѯандеръ черпат ѡнꙋю водꙋ (Алекс., 27); вs корабли плаваючіи, не черпаютъ и не пsютъ воды зs морѧ (Мак., 348); таꙖ стꙋднꙖ естъ глꙋбокаꙖ, и длꙖ того людѣ черпают тꙋю водꙋ ведром пожадъливости (Зб. 259, 77б); мѣлъ семь дочокъ, которіи пришли черпать воды (Хран., 80б); Панна, котораꙖ выидет черпати воды (Выкл., 20); Прокопу бондару за набиване бочки на воду, возить и черпать, дали осм. (ИЮМ, VI, 157, 1689). // перан. въ всих бѣдах а припадках своих солодкꙋю рады и потѣхи дх0483овsное водꙋ с тебе, Ꙗко зs источника жизни черsпали (Карп., 39б); которихъ (мовитъ) мешканsе на небесех естъ: Где дꙋхомъ наичистъшимъ, и ѡт всꙖкои матерѣи ѡтдаленимъ, бж0483ественнии добра ненасычоне черпаючи, ѡкраси невидомыи уважаючи (Пралог, 557б). 2. Атрымліваць (інфармацыю). ст0483ые таины лыжкою черплем (Каз. Кір., 213); дрꙋгій черпает з мовы ст0483ого афанасіа, которій цесара костантіа в соуды синодовые епископскіе встꙋпаючогосѧ антихристом называл (Апакр., 56б).
с. 356
Черпаха наз. Тое, што і черпакъ. За черпаху и за ушатокъ новые дали (ИЮМ, VI, 163, 1689); купили черпаху до наливаня воды у бочку (ИЮМ, ХII, 120, 1698).
с. 357
Черпаючий дзеепрым. ад черпати ў 1 знач. Варей, или Адаліа: Черпаючіи, або оубозство, оболок (Бяр., 252).
с. 357
Черпающий дзеепрым. у знач. наз. Асоба, якая ведала, распараджалася віннымі скляпамі і раздачай напіткаў у час трапезы. Чръпчій: Подчашій, чашникs, черпающій (Бяр., 203).
с. 357
Черпненый дзеепрым. // перан. Пачэрпнуты (дабыты). с фалшованыхъ тестаментѡвъ, и зs иншихъ непевныхъ писмъ черпнеными свѣдоцтвы доводѧтъ (Апакр., 155).
с. 357
Черпокъ наз. Тое, што і черпакъ. начыня в дому железного: ... кочерга железная вся 1, черпокъ медяный 1 (ИЮМ, ХХV, 175, 1637).
с. 357
Черта наз. 1. Рыса. три часы. как г0483. черты (Чэцця, 373б); идеть лоуна на дн0483ь гі0483 стꙋпенеи да .аі0483. чертъ а. во всѧкои зодѣи по .а0483. стѫпенеи идет (Неба, 63б). 2. Прыкмета. хотꙖ то ѡни иначеs фарбꙋют, але рѣчь самаꙖ во всих чертах геретицких показꙋетъ (Выкл., 80).
с. 357
Чертежъ, чертежь, черчежъ наз. Раскарчаванае месца. Они мѣли ... роспашы и чертежы новыи собѣ почынити (РПП, 248, 1545); чертежи по той горѣ есть наши (АСД, I, 61, 1546); ты самъ, попе, и подданыи твои николи черчежу не розробливали (АВК, ХI, 30, 1556); припахати ему ничого не дано, ни чертежа, ани лиса робити уеханого (АВК, ХХIV, 448, 1589); отъ сосны урочища подъ чертежы (АЮЗР, II, 82, 1633); досконалые рубежи ... водлугъ назначенья на чертежи ... подѣлати приказалъ (АЗР, V, 31, 1637).
с. 357
Черти дзеясл. Ачышчаць ад хмызняку. по розъѣздѣ попъ розробилъ, одъ семи лѣтъ почалъ черти, а одъ чотырехъ якъ почалъ косити, роспратавши лѣсъ (АВК, ХI, 31, 1556).
с. 358
Чертогъ наз. Раскошнае жылое памяшканне; палац. чертогъ оуготовисѧ. раи ѡтверзесѧ (Чэцця, 66); возsлюбленныи ... Ꙗко во черsтозе целыи день пребудеть (Скар. ДЗ, 64); невѣстник, чертог, палацъ (Зіз., 46); томꙋ мысленsномꙋ сл0483нцꙋ (которое изышло ... Ꙗко женихъ ѡт черsтога своего) палацъ и ложsница зготована быти мѣла (Карп., 34б); в дом внииде, и ко чертогꙋ ... приступивши, со кротостію ко дверем прибліжисꙖ (Жыц. св., 130).
с. 358
Черчатый гл. черчетый
с. 358
Черчежъ гл. чертежъ
с. 358
Черчетый, черчатый прым. Чырвоны. две литры шолку черчатого (КСД, 741, 1511); шꙋба собольѧ, адамашкою черчетою крыта (КСД, 871, 1516); Вчинилъ теже завесу ѡт злата тѧгненаго шолsку синего и черsчетаго двакрать крашенаго (Скар. КI, 69б).
с. 358
Черэзъ гл. черезъ
с. 358
Чесание наз. Дзеянне па дзеясл. чесати ў 1 знач. измыи главѫ оучесати гребнем занже простираніе крепить живот. чесаніе изводить пары изъ главы которыи идоут из желоудка во спаніи (Арыст., 229).
с. 358
Чесаный, чосаный дзеепрым. ад чесати ў 1 знач. Въ томъ же свернѣ ... ильну чосаного чотыриста въ кублѣ (АСД, III, 239, 1571); што се остало ... скринечка лъну чосаног и другое лукошъко невелико наткано (АВК, XXXIX, 264, 1579); зо всего села явловицу ... конопель чосаныхъ по десятку одному (АВК, ХIII, 339, 1588); видѣлъ у дому Ивана Улазка ... косъ три, купленыхъ по семи грошей Литовскихъ, ильну чесаного (АСД, I, 80, 1590); украдено ... лну чосаного десятки тры, пражы суконное мотки два, боты червоные (ИЮМ, VIII, 262, 1600); льну чесаного в жменяхъ тры тисечы (АВК, ХХVIII, 57, 1605).
с. 358
Чесати, чосати дзеясл. 1. Часаць, расчэсваць (валасы). Алеѯандер шол до него ꙋздꙋ взложил ... гривꙋ чесал (Бельск., 170). 2. Націраць; чухаць. тые ст0483ые кости золотою приправою троут албо чешоуть да простирею троут да кои болше чешоут толко дивного запахꙋ росход по всей цр0483кви (Валх., 92б); запахъ пришол оу ноздри мои и чосал лице мое. тою водою как бы оумываючи мене (Пак. Хр., 37б). // перан. ѡтстꙋпили члци ѡт правды, и чешꙋт слꙋхи приправными словами (Каз. Кір., 100б).
с. 358
Чесатися, чесатисе дзеясл., зв. 1. Ад чесати ў 1 знач. была невѣста пышна ... и хандокга, ѡдног часꙋ кгды се чесала пришла новина до неи (Бельск., 13б). 2. Ад чесати ў 2 знач. вышол сатанъ ѡт лица гн0483ѧ и вдарилъ иѡва прыщом лихим ѡт плюсны ногы его до лъба его: и взѧлъ емꙋ черепъ чесатис имъ (Зб. 262, 12б).
с. 359
Чески прысл. Па-чэшску. Лꙋкъ, далмацки: чоснок лѣсныи, пол: цебꙋлѧ, чески. лꙋкъ червленый (Бяр., 73); Пѣтель: Чески и рꙋски, когꙋтъ. Волынски, пѣвень. Литовски, Петꙋхъ (Там жа, 133). ◊ З ч е с к а – па-чэшску. Иллирикъ: Словакs, зs лат: Далмата. з ческа Гарватъ (Бяр., 277).
с. 359
Ческий, чесский, чешский прым. Чэшскі. тыхъ посланниковъ, которыхъ братъ нашъ великій князь до Королюса цесаря Римского и до Фердинанда короля Чесского послалъ (АЗР, II, 322, 1533–1538); служебнику дей моему згинула карватка ческая шара (АВК, ХХI, 38, 1555); шуба чешская, кролики подбитая (АВК, ХVII, 405, 1556); при которомъ дей бою згинуло Жиделю сукня чорная ческая, а в жоны кожухъ баранний (АВК, ХХI, 304, 1558); Владислав сынъ королѧ Казимеров старшыи зостал напервеи королемъ Ческимъ а потомъ был королемъ ꙋгерскимъ и Ческим (Рач., 431); взято: сукманъ мужицкій, ческій (АВК, II, 288, 1590); ѡ том свѣтоплꙋзе пише вꙖчеслав кроsникар ческиs (Стрыйк., 433б); але длꙖ братнего ꙋчинку не был на то помазан. взꙖл германъ за малжолку [!] іюдифꙋ дочку, кролꙖ ческого з которою сплодил сына болеслава криꙋстого (Хр. польск., 7); Боеміа, Ческаѧ з .г0483 дни въдолжъ и ширъ (Бяр., 246). ◊ С у к н о ч е с к о е гл. сукно.
с. 359
Чесмина наз. Часміна (парода дрэў). повѣдай же мнѣ под которим деревом видѣл еси тую женꙋ з младенцемъ розмовлꙖючꙋю, а ѡн реклъ: под чесминою (Біблія, 557); под которим деревом видлѣлъ еси тую невѣстꙋ з млоденцемъ розмовлꙖючую. А ѡн реклъ: под чесминою (Зб. 82, 255б).
с. 359
Чеснейший гл. честнейший
с. 359
Чесникъ гл. честникъ
с. 359
Чесно гл. честно
с. 360
Чеснокъ гл. чоснокъ
с. 360
Чесность гл. честность
с. 360
Чесный гл. честный
с. 360
Чесословъ наз. Часаслоў (назва кнігі). книгу Чесословъ, за полторы копы грошей (КСД, 1347, 1519).
с. 360
Чесский гл. ческий
с. 360
Чествовати дзеясл. Ушаноўваць. чествꙋи га0483 ѡт добыткꙋ своего и ѡт первины всего ѡбильѧ своего (Зб. 262, 94); гси помози рꙋце твои чествовати премд0483рость и превозносити мд0483рых (Арыст., 139); не соромоти Ꙗвно. и чстоуи кождого словом добрым. и порты с плечь своих (Там жа, 168); кождый братъ мѣлъ свой дн0483ь в который братью чествовалъ (Хран., 54б).
с. 360
Чествоватися дзеясл., зв. ад чествовати. лѣпше тот хто безчествꙋетсѧ а холопъ собѣ нижли тот хто чествꙋетьсѧ а безsхлѣбен (Зб. 262, 99).
с. 360
Чествующий дзеепрым. ад чествовати. не чествꙋющих завѣта спохлѣбит гладкоꙖзычемъ люд же вѣдꙋчии ба0483 своего скрѣпѧт и оучинѧт (Зб. 262, 125б).
с. 360
Чести дзеясл. Чытаць. чтешь чтѣние. светог славног. стрстотерпца (Чэцця, 36б); коли приидете до іѡсепа возмет ли листъ а боудет чести его (Пак. Хр., 36б–37); виделъ есми тотъ листъ по-латине писанъ, капланъ его передо мною чолъ (КСД, 556, 1507); чести будете слова закона сего предо всеми людми (Скар. ДЗ, 59б); Ꙗ ꙋ церкви и листъ тотъ неблагословеныs човъ але есми на голосъ не чол только собе чолъ (КВЗС, 42, 1538); онъ дей вземши сыну своему Шмонку тотъ листъ передъ собою чести казалъ (АВК, ХVII, 286, 1541); дал ми чести книги храма сего (Арыст., 137); солданъ узѧвшы лист, казал его чести (Бава, 145).
с. 360
Честисе дзеясл. Чытацца. ве всих книгах и оу сторонахъ ѡныхъ се чтеть иже панна маріа была маленко велика а телиста а смѣда (Валх., 71).
с. 360
Честитель наз. Свяшчэннаслужыцель. сего ради соборъ чл0483вческъ собрах со свещами. и честители собрахъ (Чэцця, 79). Параўн. чститель.
с. 360
Честительский прым. ад честитель. Ꙗвлѣнием бж0483ественымъ. и совѣтом честительским дано еи быс причастие (Чэцця, 80).
с. 360
Честити дзеясл. Ушаноўваць. хсоу пороугаютсѧ ѡканнии. а бѣсы честѧть (Чэцця, 176); ѧ любовъ любити и честити оц0483а и мт0483рь и братю свою (Там жа, 337б). Параўн. чстити.
с. 361
Честне гл. честно
с. 361
Честней, честнее прысл., выш. ст. ад честно ў 1 знач. братіе есть крста чстнѣе. и дш0483амъ полѣзнее (Чэцця, 24б); гражане ... всѣх внесьше въ великоую цр0483ковъ поставили над ѡлтаремъ. чстнеи бг0483олѣпнеи (Там жа, 270).
с. 361
Честнейши, честнийши прысл., выш. ст. ад честно ў 1 знач честнѣиши есть всѣх седмаꙖ недлѧ (Чэцця, 296б); ѡко оудана. и чстнииши ѡт всих. и зрение ѡт него поидеть (Арыст., 203).
с. 361
Честнейший, чеснейший прым. 1. Больш шаноўны, больш варты. послалs Валакъ множаишие и чеснеишие послы нежели перsвеи (Скар. ЛК, 48б); ѡт века господствовала есми сперва ѡт первости земли: въ нѣтsствѣ потоков чс0483тнѣиших вод (Зб. 262, 97); Чекаетъ и онаѧ надъ Херꙋвимѡвъ честнѣйшаѧ и над Серафимѡвъ славнѣйшаѧ (Сматр., 45); скринѧ ... се почала готовати з далеко лѣпъшоs и честнѣsшоs матерѣи и тривалшои (Зб. 82, 173). 2. Самы шаноўны, самы варты. ст0483ъ еси городе ефесе. штожь еси межі всѣми городы вьчинилсѧ честнѣишии (Чэцця, 189б); к нему схожахусѧ іꙋдеи, Ꙗко чеснеишии всехъ бѧше (Скар. ДП, 34б); чл0483къ предсѧ над вси тыи тѣла чстнѣйшимъ естъ далеко (Мак., 156). 3. У знач. наз. Той, хто больш шаноўны, больш варты. на свѣтѣ никоторого такова лютого звѣря или гадины нѣтъ, какъ коли человѣкъ польный, недостойный, на царскомъ престолѣ посаженый, повелѣваетъ честнѣйшимъ, большимъ и зацнѣйшимъ, нижли самъ есть зъ своего уроженія (АЗР, IV, 472, 1615).
с. 361
Честнийши гл. честнейши
с. 361
Честникъ, чесникъ наз. Чыноўнік высокага ўзроўню. посмотрѣмъ здѣшних вельможь. и воеводъ. а любо честьникъ сего свѣта (Чэцця, 52); всих земль и королевствъ и ихъ кнѧжата и шлѧхъты и чесници албо заказници и вси люди противъ имъ там вьехали (Валх., 57б); не оумноживаи говорити с ними [правителями] Ꙗвно, а ѡ всем потаи, ани с жадным честником или гостем, или незнакомым (Арыст., 169); Францишко Добрынецкій, чесникъ Черскій, староста Рожаницкій и Маковскій (АЗР, V, 14, 1633).
с. 361
Честно, чесно, честне прысл. 1. З пашанай. бл0483говѣрнии людие ... честне проводивше светительми. сокровно положша тѣло его (Чэцця, 6); митрополит ... стрѣте чстно съ крсты пред городъ (Віл., 447б–448); пошодшы з города со кресты игумены попы и дъꙖконы и ворота городовые ѡтворыли и стретили великого кн0483зѧ честно, и вдарыли ему чолом (Рач., 312); абовѣм всѣ ст0483ыи чстно оумерши прагнꙋт и вѣрꙋют с хм0483ъ быти (Каз. Кір., 28); псковичи великꙋю чест дали им и проводили честно до великого новогорода (Патр. К, 51); принявши ихь вдячне и чесно великими ударовалъ дарами (Мам., 179); всꙖкож всим троꙖком не было то вдꙖчно, прето же без пролитꙖ крови не мѣло то хибит. А цар и цареваꙖ то ест ѡтецъ и матка его поткали и принꙖли его чстно (Тр. гіст., 68б); сей мꙋжъ ... сей всеи, Ꙗкомъ реклъ, цноты Визерꙋнокъ честнѡ и ст0483обливе жилъ (Сматр., 36); хрестиꙖне ... взꙖли ст0483ое и чудотворное тѣло и погребли его честно (Зб. 752, 118б); вельможного его Канцлера ... спотыкали и честно до места Могилева впровадили (ИЮМ, IV, 130, 1686). 2. Сумленна. ѡнъ бо свое стадо честно паслъ (Чэцця, 100б); жилъ на свѣте за свѣтомъ, наоучилъ постити, Дни свѧтыи, праздники, честно обходити (Лям., 8).
с. 362
Честноживый дзеепрым. Які сумленна жыве. Сѡфроній: цѣломꙋдрныи, чстноживый (Бяр., 311).
с. 362
Честность, чесность наз. 1. Сумленнасць. ꙋтваръ, оукрашеніе: ѡхендозство, краса, мониста, ѡкраса, честност, скромностs (Бяр., 183). 2. Цнота. Цѣломꙋдріе: честност, чистост, мѣрность ... встыдливость (Бяр., 202). ◊ В а ш а ч е с н о с т ь – Ваша мiласць (форма пачцiвага звароту пры ўпамiнаннi трэцяй асобы). Ст0483ый вселенsскій и великій шостый соборъ, который за волею бж0483ею честность ваша созвала и на котором на божественном мѣсци оуслꙋгоуючи, продек держала (Апакр., 144б–145).
с. 362
Честный, чесный прым. 1. Праўдзівы, добрасумленны; законапаслухмяны. при томъ были ч[е]сные люди (ПГ, I, 53, 1387); ихъ же породила. и възгодовала честнаꙖ феѡдотии (Чэцця, 69); видех листъ сей честнаго и любимаго и мд0483рого цр0483ѧ (Арыст., 137); мужы Пъсковские видечы его мужа добра и честна и розумна и взѧли его собѣ господарэмъ (Рач., 308); на то дали есьмо чесной паннѣ ... сесь листъ (АЮЗР, II, 54, 1609); там Афанасиs феѡдорович ігꙋмен честныs принꙖл нас вдꙖчно (Дыяр., 152б); былъ тихиs и покорныs, честныs и непорочныs (Зб. 752, 525б). 2. Не заплямлены дрэннымі ўчынкамі. ѡ тыхъ што разбоинікы а любо злодеи оу своихъ домех ховают а с німі оучасток имають не могꙋть быті речи ні добрыи а любо чстни (Вісл., 28б); сътвори брак чстнъ (Віл., 448); Александръ соблюдаи дш0483ю сію честноую (Арыст., 151); чесные малженsства наши в роспачъ невстыдливыи вшетечными мѡвами своими привѡдѧтъ (Апакр., 212); живешъ абовѣмъ славою честногѡ живота (Сматр., 46); старость честsна не вs личбѣ лѣтъ рахꙋючаѧсѧ, але вs зꙋполности розꙋмꙋ найдꙋючаѧсѧ (Мак., 2); записываю ... на церковъ Божью пречистые Богоматере честного еи Рожества дворецъ нашъ новый Кропотчичи (АЗР, V, 13, 1633); слово гсдне было честно (Хран., 200). ◊ Ч е с т н ы й к р е с т ъ – чэсны крыж (як сімвал традыцыйнага хрысціянства). господаръ мой король маеть князю Ивану поцѣловати крестъ честный (АЗР, I, 62, 1448); жаловалъ свещенникъ церкви светого чесного Креста отецъ Иванъ (АВК, ХVII, 136, 1540); гром гримев ꙋвосен по воздвижению честнаго Кр0483ста (Барк., 163б); во ѡстатниs ден сꙋдꙋ, первеs покажетсе знамение честнаго креста (Зб. 255, 121); приsде ми на мысль Спросност живота моего котораꙖ мене негодною ꙋчинила ѡного чесного и свꙖтого креста (Пралог, 571); ч е с т н а я к р о в ъ – чэсная кроў (пралітая Хрыстом за вызваленне людзей і пададзеная ім у якасці аднаго з элементаў прычасця). ѡт сп0483са ха0483 ба0483 нш0483его преданыи своеи его цр0483кви страшные тайны, его ст0483го тѣла и чеснои крови мирови чистꙋю офѣрꙋ, вs особѣ хлѣба и вина (Апакр., 189); мѣвают и сыть дꙋховнꙋю вs бжственного тѣла и вs честной крови причастіи (Каліст, I, 15б). 4. Які не мае нiякiх прымесяў. положилъ еси на главѣ его вѣнец ѡт камена честна (Дыяр., 174). 5. У знач. наз. Носьбіт сумленнасці. был збор великиs честных и венчане се стало (Патр. К, 51б).
с. 362
Честованый, чостованый дзеепрым. ад честовати. толко тые ѡбычае которыми трох королев бл0483гословленых чтѧт штобы тым пилней ѡт иныхъ хрестіанов честованы были (Валх., 84–84б); были честованы черезъ колько дней великими достатки (АЗР, III, 166, 1574); мꙋжь же молsчанsливыи и смысленыи будеть честованъ (Скар. IС, 34б); хранител смоковныи боудеть ѣсти ѡвощь еѣ а хто стережет ѡспдрѧ своего бꙋдет честован (Зб. 262, 107б); Трыщаново рыцэрство было значно ув Орленъдэи, и был велми честован ѡт королѧ (Трыст., 38); был тут Трыщан чостован кролем Маркомъ и всими добрыми людми, Ꙗкъ и сам крол (Там жа, 126); отъ Рымлянъ въ замку честованы, и яко медвѣди музыкою скоморошскою тарарушками утѣшаны (АЗР, IV, 146, 1596); обsфите ѡным бг0483отрезвенным вином поени и честовани бꙋдꙋтъ (Карп., 22б).
с. 363
Честованье наз. Дзеянне па дзеясл. честовати ў 2 знач. ижбы они повиньни ему съ своее части въ подаркохъ и въ честованью воеводъ Полоцкихъ половину помогати (АЗР, II, 326, 1534); принеслъ ... сто козлѡвъ на честоване дрꙋгихs людій (Каліст, II, 210–210б).
с. 364
Честовати, чостовати дзеясл. 1. Ушаноўваць. честоуи оц0483а своег и мат0483рь (Чэцця, 282); так тамо св0483то епипаніе албо кр0483щніе бж0483ье честоують (Валх., 72б); бо есмо казали ему послушныхъ честовати, а упорныхъ и непослушныхъ карати (АЗР, II, 37, 1508); Предъ человекомъ седивымъ повsстани, и честуи лице старшего (Скар. КЛ, 37б); архимандритъ и старцы его честують и дарують, какъ же за тымъ частымъ ихъ въѣзджаньемъ, къ немалому убозству тотъ манастырь приходитъ (АЗР, II, 141, 1522); король ... васъ, пословъ царя, брата своего, честуеть и даруеть (КПД, 83, 1542); хто дръжить на собѣ Ꙗхонтъ червъчатыи сдрце скрепить емꙋ и бѫдꙋть честовати его люди (Арыст., 238); Ꙗ тебѣ честую Ꙗкож ест Ꙗвно всимъ людемъ, а ты прыводишъ мнѣ ганбу (Трыст., 16); витовтъ ... ꙋ лꙋцкꙋ тыи гости честовал и даровал розмаитымы дары (Патр. К, 57); наши хсртиꙖне ехали с персѣи знашли тѣло ꙋмерлое псом и птахом покиненое, ведле звычаю и права персов, которые так ꙋмерлых своих честꙋют (Бельск., 325б). 2. Частаваць. Самꙋилъ к обѣду его звалъ и честовалъ (Скар. ПЦ, 18); он ... меду за копу у него взялъ, честуючи тых, с которыми се был побил (АВК, ХХХIХ, 141, 1578); кгды послы его знамените чостовал, не были встыдливы абовѣм за столом межи паненками седꙖчи неѡбычаsне сꙖ з ними заховали (Бельск., 163); Потом их на ѡбѣд просил и барзо добре чостовал (Стрыйк., 596б); всѣхъ ... гойне а великимъ розмаитыхъ присмакѡвъ достаткомs честꙋетs и насычаетs (Каліст, II, 43б–44); мы собе меду дать за колко грошей казали и другихъ тежъ честовали (ИЮМ, VIII, 363, 1620); ꙋгощаю: честꙋю, Госта честꙋю (Бяр., 176); знашолъ бовемъ бочкꙋ полна медꙋ, за што св0483тый феѡдосий велце бг0483ꙋ дꙖковалъ и достаткомъ ксенжентꙖ и братию честовалъ (Пралог, 647); сꙋсѣдовъ мꙖсом ѡным честовалъ (Зб. 752, 476б); якъ были у пана войта, честуючи ихъ медомъ, набралъ меду ... кгарцы три (ИЮМ, IХ, 80, 1692).
с. 364
Честоватися дзеясл., зв. ад честовати ў 2 знач. бываи веселъ с ними во зьстатіи и в беседе гостинои, занже ѡни весѣли с ним и честꙋютсѧ тым (Арыст., 170); прынесла имъ ... вина а хлѣбец; конем дано ести. И рече имъ: Витези честуитесѧ (Трыст., 120).
с. 365
Честущий дзеепрым. ад честовати ў 1 знач. гсь бо славить славѧщихъ его и честить честꙋщихъ его (Чэцця, 305б).
с. 365
Честь наз. 1. Годнасць; комплекс найвышэйшых маральнаэтычных прынцыпаў. што были издавна старыи князи учинили на свою честь и на память ... того кто можеть исчести? (АЗР, I, 36, 1415); ты ... седячи на царскомъ стол[ь]цы, такъ легъко честь свою важишъ (КЗ, 456, 1486); коли бы хто на честь кому приганил (Ст. 1529–Ф, 14); ѧ дочку велми милую, але ми сѧ не годит длѧ нее вътратити честь (Трыст., 66); братю свою хотѣл з чести их вызꙋт (Хр. польск., 9); постановлѧю никгды тебе не ѡпꙋщати, и твоеи чести завжды боронити (Ст. бр., 1); капланове ... маютъ честь славꙋ и гоноръ не тылко шлѧхецsкій, але королевскій (Зб. вып., 54). ◊ П о д ъ с в о е ю ч е с т ь ю – на свою адказнасць. подкоморей нашъ, подъ своею честію и подъ своимъ сумнѣніемъ, имѣеть припустить ко свѣтченью (АЗР, I, 40, 1420–1423); п о з о в ъ ч е с т и – выклік (павестка) гонару. вместо жалобы маеть дати на праве позовъ чести, и позву своего слꙋшнымъ доводомъ подъпирати (Ст. 1588, 208); ч е с т ь т в о я – форма ветлівага звароту. приѣдь прето чест твоꙖ до нас (Дыяр., 153). Параўн. чсть у 1 знач. 2. Павага, пашана. бꙋдꙋть межи своеѣ братіи во чти быти (Вісл., 24б); ѡни же великы чти воздаша имь и проводиша их со честию до град Москвы (Супр., 100); там ѡт збигнева ... з великою честью принѧтыи естъ (Бер. саб., 46б); збавил тебе пан бог великих чтиs (Бельск., 64); насъ ... въ належной и пристойной чести и пошанованью мѣти кажешъ (АЗР, V, 26, 1637); матце теж вашоs повинную честь и ушановане выражаsте (Зб. 82, 348); такъ с честію из дарами многими ѡтпꙋстил ихs вs землю свою (Алекс. 1697, 3б). ◊ В (н а) ч е с т ь – у гонар. на горѣ ... дали збꙋдовати костелъ на чест ромулюсови и мѣли его за светого (Рым., 78б); што жъ за дивs оу мꙋжовъ свѣтꙋ распѧтых же ... дознавши добродѣйства, вs славꙋ Бж0483ꙋю и в честs слꙋгъ его ... подарокъ емꙋ принесла (Мак., 18б); к у ч т и – для пашаны. справиш шаты свѧтыи Аарѡнови братꙋ твоемꙋ кꙋ чти и оздобѣ в которыхъ бы посвѧчоныи слꙋжилъ (Хран., 105); ч е с т ь в з д а т и (в о з д а в а т и) – выказаць павагу. ѡниж великꙋ чсть въздаша им проводиша их съ чстью до великого новагорада (Віл., 447б); вышодши посол а оувидевши ісса вздал емоу чсть (Пак. Хр., 17); за таковое милосердие и великꙋю его ласкꙋ, честь и хвалу гсдꙋ богу воздавали (Барк., 168); ч е с т ь в ы р а ж а т и – выказваць павагу. так се волом кланꙖли, и чест выражали, Ꙗко богꙋ (Стрыйк., 432б); ч е с т ь д а в а т и (о т д а в а т и, о т д а т и) – выказваць пашану. глꙋхимъ балванѡмъ честь ѡтдавали (Варл., 227б); хвалѣте гд0483а вси народы, а вы вси люди чест ему даваsте (Пс. ХVII, 128б); поклонилисꙖ ему Ꙗко цареви звычаsнꙋю чест ѡтдали (Алекс. 1697, 1); ч е с т ь п р и ч и т а т и – выказваць павагу. Перун богъ громов ... которого наsболшеs хвалили, и чест емꙋ бж0483ꙋю причитали (Стрыйк., 433–433б); ч е с т ь у ч и н и т и – выказаць павагу. абыс зо мною перед ѡбличност матки моеи ехалъ, абы за тую честь которꙋюс мнѣ ꙋчинил тебе даровала (Алекс., 40). Параўн. чсть у 2 знач. 3. Тытул; пасада. слюбуемъ, ижь въ земляхъ тыхъ нашихъ великого князьства, земль, городовъ, мѣстъ ... у володѣніе и въ дерьжаніе, а любо нѣкоторыи вряды а любо чьти, не имаемъ дать въ честь никоего чюжоземца (АЗР, I, 76–77, 1457); врѧдов наших або честеи и достоиности жадному ѡбчому, але толко прирожоным, а тубылцомъ тых земль наших великого кн0483зьства, и вышеимененог не будемъ давати (Ст. 1529–Ф, 32–33); хто змову або спикнене або бунт чынил ... чэсть горло именъе тратить (Ст. 1566, 8б); повышенѧ чъсти и станꙋ ... рукам и шафꙋнкꙋ зверхности нашое гсдръское належит (Ст. 1588, 89); возвано ... ꙋбогих в дꙋхꙋ и покорных которые местце пышных и богатых засꙖдꙋть абовем на тые чести жадномꙋ се выиsти не годит (Зб. 255, 110). 4. Пачастунак; банкет. ѡнъ мене позвалъ на честь и, вчестовавши мене, безъ моее вины збилъ мя (КСД, 444, 1517); тот Ѳома почнеть просити кн0483зѧ Спиргаила на митрополии дворъ на чест (Рач., 326); ꙋ вилию рожства хсва по старомꙋ рачилъ быти на чести ꙋ Баркꙋлабове ꙋ его мл кн0483зѧ Богдана Соломерецкого, его мл панъ Левъ Сапега (Барк., 156б); слꙋги кролевские возвали на чест кролꙖ до естер (Бельск., 162); не на медъ и не на честь мене до Слонима провадятъ, але на смерть (АВК, ХVIII, 241, 1615); Пиръ: оучта, честь, пированье, бесѣда, колацѣа (Бяр., 103); коли бꙋдешъ возван на чест, сꙖд же на последнем месте (Зб. 255, 105). 5. У знач. выкл. Слава литости и млсрдію его ... которомꙋ честь и хвала на вѣки (Мак., 20); зачим пишеш ... до мене в тые слова: чест гсдне ѡтче Афанасиs (Дыяр., 153).
с. 365
Четарнасте гл. чотырнасте
с. 367
Четверакий, чотверакий прым. 1. Якому характэрны чатыры варыянты. невольницы мають быти четвераких причин (Ст. 1529–Ф, 145); умоцованы стороны позваное и по том декрете нашом о четверакую заруку в листе описаную волное мовене заховал (АВК, ХХХII, 31, 1596); Предложеніе: Повѣсть, вонтпливое пытанье которое бывает четверако, если ест: що естs; Ꙗковое ест; длѧ чого естъ (Бяр., 118). 2. Які перавышае ў чатыры разы. присудили есмо ... Якубу Курклинскому изстизны сумы позычоное з чотверакою совитостю пятдесят копъ грошей вины (АВК, ХХХII, 56, 1596).
с. 367
Четверако прысл. У чатыры разы. головщина четверако ѡтправлена быти маеть на маетъности его (Ст. 1588, 16); обачил много руских побитых, але четверако болшь поганых татаровь, лежачих (Мам., 188). Параўн. чотверояко.
с. 367
Четверговый прым. ад четвергъ. Зшодшысе на ратушъ въ день четверговый купцы и мещане могилевскіе (ИЮМ, VIII, 376, 1623).
с. 367
Четвергъ, четверъ, четверкъ, чотвергъ наз. Чацвер. п[и]сан оу Полоцку оу четвергъ (ПГ, I, 80, 1333); дано у Троцѣхъ, въ четверкъ, въ день святого Францишка (АЗР, I, 181, 1498); коли оужо свѣтати почало то есть оу четвергъ пораноу рѧдилсе на тоую дорогоу (Пак. Хр., 2б); мы приказали князю Ꙗкубꙋ чл0483вка своего поставити передъ нами въ сесь чотвергъ (КСД, 221, 1515); роки есмо заплате положили ... по свꙖтомъ петре ꙋ четьверъ (КВЗС, 86, 1539); до заꙋтрешнего днѧ четверга з ѡктобра ѡтложилъ (Барк., 147); был в терминъ назначоныs ѡт него в четвер слꙋхати мене в справѣ церковноs (Дыяр., 176); розмышлꙖне в четвер по первоs недели в пост (Зб. 255, 5б); въ четвергъ, робило мураровъ Феска, Кондратъ, Ивъка зъ братомъ (ИЮМ, I, 67, 1679). ◊ В е л и к и й ч е т в е р г ъ – Вялікі чацвер. Iзбавитель нашъ ... ꙋчениковъ своих и Iерейство пост0483илъ в Четвергъ великій (Навука, 148); Слꙋжбꙋ Бж0483ꙋю постановивъ ѡтправовати Гсдь нашъ Iс0483ъ Хс0483ъ вs той часъ коли мовивъ при остатнеи Вечери, вs Великій Четверъ, до Апстловъ своихъ (Зб. вып., 27); ч е т в е р г ъ з е л е н ы й – Зялёны чацвер (Вялікі чацвер). зъ середы противъ четъверга зеленого, въ ночы, поткалъ дей ихъ хлопецъ пана нашого Фесько (АВК, ХVIII, 226, 1611). Параўн. четвертокъ.
с. 367
Четверикъ наз. Тое, што і четвертка ў 1 знач. Мука въ Могилевѣ пшеничной 3 четверика (czwiertki) в зол. 22 гр. (ИЮМ, ХХV, 49, 1715).
с. 368
Четверка наз. Тое, што і чвертка ў 1 знач. Ивану Подписку купили кгалясу на инкаустъ четверку, дали асм. десеть (ИЮМ, I, 26, 1679).
с. 368
Четверкъ гл. четвергъ
с. 368
Четверножа наз. Чацвераногая жывёла. тот дн0483ь добръ на все дѣло ... погибsшее ѡбрѧщетсѧ четверножи не купи. оуход свѧзанъ бꙋдеть и приведенъ. разболевшиисѧ исцелееть (Неба, 85б). Параўн. четверножина.
с. 368
Четверножина наз. Тое, што і четверножа. тот дн0483ь добръ на все. коупити и продати ... малманы кꙋпити. и четверножинꙋ кꙋпити (Неба, 85б).
с. 368
Четверньи прым. Чацвяртны (?). Лѣкарьство избавлѧющи ѡт окормов посполитых ѡни же триѧкъ вѣликии послѣ того мастродимоум. а после сего триѧкъ четверньиж (Арыст., 207).
с. 368
Четверо, четьверо, чотверо ліч. Чацвёра; чатыры. коней роботныхъ четверо, а пятый ноходникъ вороный (АЗР, I, 137, 1494); сума гусей тридцатеро и четверо (АСД, I, 35, 1536); побралъ ... ѡвец четьверо трое свинеs (КВЗС, 14, 1537); князь Анъдрей Коширъскій маеть у Литьве четъверо именей (КПД, 29, 1538); взял дей в них коней манастырских четьверо (АВК, ХХХVI, 43, 1582); тые его помененые даваньѧ, на четверо розъдѣливши, розбирати (Апакр., 52б); корову отъ теляти забито, пчолъ выдрано уленицъ чотверы, нароговъ двои съ наполками (АСД, I, 181, 1590); рокꙋ 1542 в ковне вродила невеста чотырох сынов а то болшыи дивъ ижъ николи ѡдного не врожала, толко албо четверо трое або двое (Царств., 72); СофониꙖ ... писал теж четверо роздѣлов писма ст0483ог (Бельск., 137); помарли они, иншыхъ хворыхъ покинувшы ... вдову зъ четвергомъ детей (АВК, ХХVIII, 59, 1605); чворако ѡтдаетъ ведлꙋгъ закона, четверо ѡвчатъ за одно ѡтдати росказꙋючого (Каліст, II, 198).
с. 368
Четверогранатый прым. Тое, што і четверогранный. Храмъ же егда деланs ест с камениѧ тесаного и четsверогранатого ставsленs былъ (Скар. ТЦ, 134).
с. 369
Четверогранистый прым. Тое, што і четверогранный. слово тежъ судꙋ ꙋробишъ гаѳтарскою роботою водлꙋг тканꙖ нараменника з золота и зъ иакинѳꙋ ... четверогранистыs буде и двоистыs (Біблія, 144); Слово тежь сꙋдꙋ оуробишъ ... зs золота из акѵнфꙋ ... и виссонꙋ, четверогранистыи бꙋде и двоистыи (Хран., 105б).
с. 369
Четверогранный, четверограный прым. Чатырохгранны. одъ того четверогранного дуба тяней къ Передѣлю (АВК, ХХI, 12, 1508); Вделаешъ Требникъ ... онъ же имети будеть пѧть локотъ в долsжиню и толико жъ в шириню, то естъ четверограныи (Скар. КВ, 50б); Лѣхъ, а: Мꙋрава, плѧцъ порожній травою ѡброслый, четверогранный (Бяр., 74). Параўн. четверогранатый, четверогранистый, четверограноватый, четверограновитый, четверогранястый.
с. 369
Четверограновато прысл. Чатырохгранна. абы взѧли камение великое ... на заложение храму бж0483иѧ и дабы отесали четверограновато (Скар. ТЦ, 133).
с. 369
Четверограноватый прым. Тое, што і четверогранный. ааронъ ... ꙋчинилs и полицу ... четверограноватꙋ сугубу на меру пѧди (Скар. КВ, 73).
с. 369
Четверограновитый прым. Тое, што і четверогранный. ꙋделалъ теже и гдѣ имели входити до храму подsбое ѡт древа оливного четверограновитые (Скар. ТЦ, 136).
с. 369
Четверограный гл. четверогранный
с. 369
Четверогранястый прым. Тое, што і четверогранный. несꙋт ѡное ложе з балваном, на поле маркиево, где ставꙖт, намет четверогранꙖстыs высокиs з дерева сꙋхог (Бельск., 243б).
с. 369
Четверодневный прым. Чатырохдзённы. гси бє0483 ... воздвигъноувыи четвероднѣвного лазорѧ из мертвых. простри рꙋкꙋ твою (Чэцця, 5б–6); за воскресениемъ лазоровым четверодневнымъ сталосе ижъ и серца их ... и иных вера потвержона ... была (Зб. 255, 29).
с. 369
Четверозрачный прым. З чатырма вачыма. в тои бо радости. свѣтлостию бж0483ественою почтени соут ... херавими. и серафимы шестокрилатии. четверозрачнии (Чэцця, 74б).
с. 370
Четверокротный прым. Чатырохразовы. той спустошене мѣста иерꙋсалимского ... лꙖменты и нареканемъ четверокротнымъ ѡплакал (Біблія, 520).
с. 370
Четверолетие наз. Чатырохгоддзе. Олѵмпіада, Четверолѣтіе (Бяр., 300).
с. 370
Четвероногий прым. 1. Чатырохногі. повелѣлъ ... скотомъ четвероногим. гадом и рыбамъ. и птицамъ живымъ быти (Чэцця, 22б); весь зверь иже ходить на лапахs Ꙗко на рукахъ четвероногии нечисsтъ будеть вамъ (Скар. КЛ, 22б); Тетраподъ: Четвероногій или праздничный столецъ (Бяр., 316). Параўн. четвероножный. 2. У знач. наз. Чатырохногая жывёліна. иншіе звѣремъ, гадом, быдлꙋ, и четверонѡгим честь выражали (Варл., 50б).
с. 370
Четвероножный прым. Тое, што і четвероногий у 1 знач. Веемоѳъ: sвѣръ або слонь, або Быдлѧта четвероножsнаѧ (Бяр., 254).
с. 370
Четверосотный прым. Чатырохсоты. Сталосе теды року четверосотного ... по выхоженю сынов израильскихъ з земли египетской (Біблія, 414).
с. 370
Четвероугловатый прым. Тое, што і четвероугольный. ѡлsтарь ... будеть локоть единъ в долsжину и локоть единъ в шириню то есsтъ четвероꙋгловатыи (Скар. КВ, 57б).
с. 370
Четвероугольный прым. Чатырохвугольны. Кодратъ, рантs: Квандрантs, Лат: дѣлателs, або мѣдница. аб четвероꙋголен, чтыри пѣнѧзѣ, лѧдзкаѧ, полsгриша полsское (Бяр., 289). Параўн. четвероугловатый.
с. 370
Четверочастьный прым. Які мае чатыры напрамкі. четверочастьнии конци землѧ. соблюдаютсѧ недвижими (Чэцця, 76).
с. 370
Четверочисленный прым. Чатырохлікавы. Пристꙋпꙋючи до выкладꙋ тых степеней починаемо ѡт менших, которые наипервей бывають подаваные, сꙋть тогды четверочисленные (Навука, 129).
с. 370
Четвертакъ наз. 1. Жывёліна на чацвёртым годзе жыцця. третꙖка и четвертока и пѣтока хто забьеть ино подлꙋгъ дш0483и чіи есть жеребець ... имѣет емꙋ платит (Вісл., 36б–37); поднялся Ермола дати имъ вола одного а два быки четвертаки (АВК, ХVII, 296, 1541); за козла четвертака або петака сорокъ грошеs (Ст. 1588, 513); у Сенка дей Воробевича взято коня сивого ... телушокъ чотыри, быка четвертака гнѣдого (АВК, II, 263, 1590). 2. Чацвёртая частка (манеты, меры). мелъ онъ мне найму дать полкопы грошей и четвертакъ жита мелъ мне присеети (АВК, ХХI, 142, 1556–1557); описалсе ... от копы по четвертаку гостинца Санку платити (АВК, ХХХIХ, 137, 1578); іакож дей от нихъ обудвухъ взіали есми борыша одинъ четвертакъ (ИЮМ, ХХХII, 135, 1578).
с. 371
Четвертачка наз. Самка-жывёліна на чацвёртым годзе жыцця. у Янчины ... взято сверипу гнѣдую, ... телицу, четвертачку чорную (АВК, II, 265, 1590); Шымонъ ... пограбилъ ... телицъ четвертачокъ и третячокъ пяти (АВК, I, 246, 1612).
с. 371
Четвертизна наз. Тое, што і четвертина. О третее части четвертизны того жъ поля первшого четвертая шостая часть досталасе пану Чарновскому (АВК, VI, 181, 1599).
с. 371
Четвертий гл. четвертый
с. 371
Четвертина наз. Мера плошчы; чацвёртая частка валокі (?). Ганна Ждановна въ томъ жо селѣ Моровинѣ четвертину дворища маеть (РПП, 121, 1556); В тотъ часъ, ꙋслышалъ иродъ четьверsтиною владаючий: слухъ о иссе (Цяп., 19б); Въ томъ селѣ волокъ осѣлыхъ двадцать пять и четвертина, а пустыхъ неосѣлыхъ волокъ чотыри (АВК, ХIV, 373, 1585); попова рѣза съ краю маетъ пречины прутовъ семъ и одну четвертину, въ которой есть моркговъ тринадцать (АВК, VI, 183, 1599). Параўн. четвертизна, четвертка ў 2 знач.
с. 371
Четвертинка наз. Тое, што і четвертка ў 3 знач. дьяку моему Андрейцу кафтанъ тафты зеленое а копа грошей, да Часословчикъ въ четвертинку (АСД, VI, 14, 1522).
с. 371
Четвертинца наз. Тое, што і четвертка ў 1 знач. пшеницы четвертинца (КСД, 862, 1516).
с. 371
Четвертка, четьвертка, чтвертка наз. 1. Мера вагі. по одной четвертцѣ солоду, мѣры тамошнеѣ Могилевскоѣ, на горѣлку спалити вольно (АЗР, III, 111, 1561); збожъя взято ... ярыцы бочъки полъторы, пшеницы пять четьвертокъ, овса бочъки четыры (АВК, XXXVI, 48, 1582); гороху на четвертъку у томъ же местъцу выпсовано и вытравено (Там жа, 275); на которой той ниве посейено было пшеницы четверътъка (АВК, ХХХI, 246, 1595); в тот час четвертка была жита по три копы грошеи (Патр. К, 61); што чинить бꙋдешъ на олтарꙋ ... десѧтꙋю част ефи [на полі: то ест гомера четвертка] предней мꙋки закропленой оливою збитою и вина кꙋ офѣрѣ напойной подs тоею жъ мѣрою (Хран., 107б); цукру голову фунты г0483 и четвертка, золот. і0483 и асм. кд0483 (ИЮМ, I, 78, 1679); купили перцу чтвертку, асм. ѳ0483 инъберу полфунта, асм. ѳ0483 (ИЮМ, I, 117, 1680). Параўн. четверикъ, четвертинца, четвертникъ. 2. Тое, што і четвертина. Ондрѣй Мартиновичъ на трехъ четверьтей волокъ, а четверьтка пуста лежить (АСД, I, 35, 1536). 3. Фармат паперы. Григореs Богословъ. Еванъгелие, въ четвертку, синимъ ѡксамитомъ крыто, пꙋкли серебреные, позолочиваные (КСД, 872, 1516). Параўн. четвертинка.
с. 371
Четвертковый прым. ад четвертокъ. еще муницыи на прошлый рокъ четвертковый дали золотый одинъ (ИЮМ, IV, 180, 1686).
с. 372
Четвертникъ, чтвертникъ наз. Тое, што і чверникъ. купили ... для коней мескихъ овъса чтвертникъ, дали золот. а0483 (ИЮМ, I, 57, 1679); купили ... овъса четвертникъ золот. а0483 и асм. д0483 (Там жа, 58).
с. 372
Четвертованый дзеепрым. Тое, што i чвертованый. Кгды бы хто кого ꙋмысльне з гнѣву ... ножомъ пуsналомъ кгинчалом забилъ, таковыs ... за доводомъ слушнымъ четвертованъ быти маеть (Ст. 1588, 411).
с. 372
Четвертованье наз. Тое, што i чвертованье. таковыs маеть срокго горломъ каранъ быти Ꙗко здрадца четвертованьемъ (Ст. 1588, 404); покаранье четвертованьемъ мужобойцы Савки Шитина, который Костюка ... забилъ (АСД, I, 346, 1643).
с. 372
Четвертовладца наз. Правіцель чацвёртай часткі вобласці (краіны). За сего теж иꙋлиꙖ и жидове выбират собѣ почали четвертовладцы и цари з римских панов: котории напервеs ирода взꙖли з риму и ꙋчинили царꙖ во иерꙋсолиме (Рым., 81).
с. 372
Четвертокъ наз. Тое, што і четвергъ. они должны отправлять особливыя молебны ... въ поне[д]ѣльникъ разъ, во вторникъ и четвертокъ, если то будетъ нужно (АСД, II, 4, 1463); в четверток же вечоръ. собралісѧ вси люди во цр0483ков (Чэцця, 150б); опрѣснокѡв в четверток гды хс0483 вечерꙋ новꙋю чинил еще не было (Каз. Кір., 94–94б); епскопъ ... былъ то зараз тогож днꙖ коториs был четвертокъ, здоровъ (Зб. 82, 347); такіи сꙋть свѧта, ндлѧ цвѣтоноснаѧ, Пасха ... Вознесеніе Гд0483а нш0483егѡ Iс0483а, которое завше припадаетъ въ четвертокъ (Зб. вып., 108б). ◊ В е л и к и й ч е т в е р т о к ъ – тое, што і В е л и к и й ч е т в е р г ъ. во светых ѡтц0483а нашего иван Златооустаго. въ ст0483ыи великии четверток (Чэцця, 316); тогож рокꙋ хв0483 в четверток великииs, страшныs былъ морозъ (Барк., 165б); ꙋ четверток великиs ꙋдавленыs ест (Бельск., 378б); тое миро великое не можетъ нихто зъ духовныхъ посвещати, только епископъ разъ въ рокъ у Великій четвертокъ на службѣ Божой (Гарм., 194); коли пост великій пришол, нічого не ел до великого четвертка, и в великій четвертокъ, Ꙗвне ел (Жыц. св., 39); за намощене театру у церкви братской для отправы у Четвертокъ Великій отцу епископу умыване ногъ, теслемъ ... заплатили зол. (ИЮМ, ХIII, 58, 1699).
с. 372
Четвертпляцъ наз. Участак памерам у чвэрць. вси пляцы, полпляцы и четвертпляцы и полчетвертипляцы мають компутовать (АСД, I, 308, 1638).
с. 373
Четвертый, чатвертый, четвертий, четверты, четвортый, четьвертый, чотвертый, чэтвертый ліч. Чацвёрты. фундушу светое памяти небощика найяснѣйшого Владислава четвертого ... въ справѣ и рѣчи въ немъ нижей выражоной выданый (АВК, III, 1, 1401); на конци четвертаго лета тъи юреи прінесъ тыи пенѧзи (Вісл., 21б–22); тамъ въ томъ дворцы жонка зъ дѣтми сама четверта (АЮЗР, II, 110, 1480); трикраты воскрешю тѧ. а в четвертое азъ самъ хсъ пришод возмоу тѧ (Чэцця, 177); писанъ у Амбросовичахъ, подле Христова рождества тысеча пятьсотъ осьмого, мѣсеца Октобра дватцать четвортого дня (АВК, VIII, 13, 1508); мы емꙋ мели дати зъ братомъ своимъ ꙋвъ Ѡшмѣне земли дворное четвѣртую часть пахати на поживенье; и ѡнъ таки бꙋдꙋчи на томъ именейци на Рши вмеръ, а въ насъ ꙋ-въ Ѡшмѣне чотвертое части земли не бралъ (КСД, 248, 1515); третии суть друзи жениховы, а четъверsтыи дружина невестина (Скар. ПП, 2); четверты копецъ простымъ трыбомъ всыпанъ на ниве подданого господарского Бурра Гондикойтя (АВК, ХХIV, 154, 1552); на ѡстаточном чэтвертом року тогож году ѡбецуемъ ... справедливост вчинить (Ст. 1566, 15б); оная чатвертая часть в ровный дел межы ними мает быт пущона (АВК, ХХХIХ, 381, 1579); о четьверsтои сsторожи ночsнои, пsришолъ кs німъ по морю ходечі (Цяп., 51б–52); в книгах четвертых ѡ постꙋпках А[л]еѯандра великого пишет (Стрыйк., 419); четвертои богини длꙖ того не звано же была звадлива (Тр. гіст., 67б); Выпис ... лета ѡт нароженꙖ сн0483а бж0483го тисеча шестсот сорокъ четвертого мц0483а Августа четвертого днꙖ (Дыяр., 157б); то поброивши в четвертиs и зо всих в наглыбшиs ров впасти хотѣлъ, то ест в каинову и июдинꙋ роспачъ (Пралог, 492б); сестре своей выделил част на ей належачую в селе Зетицы, Сожковщыне и чотвертою част (АВК, ХХХIV, 275, 1663); четвертаѧ околѣчность, называетсѧ ѡтмѣнѧючаѧ грѣхъ, наприкладъ коли кто забіетъ чл0483вка вs Цр0483кви (Зб. вып., 39).
с. 373
Четвертыйкроть ліч. Чацвёрты раз. четвертыsкрот тогож шлꙖхтича естли бы ꙋ права ѡ злодеsство было ѡбвинено (Ст. 1566 I, 100).
с. 374
Четвертыйнадесятый ліч. Тое, што і четырнадцатый. На четвертыи на десѧтыи дн0483ь землѧ всѧ ... и чтож не боудет к томꙋ. и злато и сребро. и вси житеискыи вещи погыноут (Сівіла, 10).
с. 374
Четвертыйнадесять ліч. Тое, што і четырнадцатый. Сталося и дано в Берести, на великом соиме ... мсца июля двадъцать третии день, индикта четвертогонадесять (ПГ, III, 91, 1511); ѡт. ді0483 числа марта мсца до четвертогонадесѧть числа апрелѧ (Неба, 79); першогѡ мсца днѧ четвертагѡнадесѧть кꙋ вечорꙋ бꙋдете ести ѡпрѣсноки ажь до днѧ дватцеть першогѡ того жь мсца кꙋ вечорови (Хран., 89б).
с. 374
Четвертыйнадцатый ліч. Тое, што і четырнадцатый. матка ее властная, тутъ же у суду стоячы, сама признала, ижъ той дочъце ее четверыйнадцатый год (АВК, ХХХI, 219, 1595).
с. 374
Четвертыйнадцать, четвертыйнадцять ліч. Тое, што і четырнадцатый. рок ему в тые корчмы увязатися о мясопустех, и держати ему тые корчмы три годы сполна до тогож року до мясопусту, которие будуть инъдикта четвертогонадцать (ПГ, III, 42, 1509); июдѣꙖнѣ иж в шꙋшанѣ собралис въ гі0483 в нем и в четвертыинадцать в немъ и ѡпочинꙋти въ пѧтыинадцат в нем и чинити его дн0483ь пирꙋ и весельѧ (Зб. 262, 132б); первое село у Цыри ... четвертоенадцать Датынь (АСД, I, 80, 1546); четвертыйнадцять позовъ о пожатья збожья другий раз через заруку у вурочыщу Затрубиню и о порубанье лесу Целейского и о напущенье лядам сырым готовые нивы, пооранье Целейские и потоптане и потравенья гречыхи на три бочъки (АВК, ХХХVI, 7, 1582); але коликолвекъ ѡдно припадалъ четвертыsнадцать день лꙋны мсца первого то есть апрелѧ ... не смотречы недели светили пасхꙋ (Унія, 23б); ѡт которого се ѡн ведлꙋг змышленых баснеs четвертыsнадцат поколѣнем без встыдꙋ быт змислне менил (Стрыйк., 589); на четвертомнадцать местцу ... моркгъ одинъ прутовъ пять и полъ кгрунту середнего (АВК, I, 76, 1634).
с. 374
Четверть, четьверть, чтверть наз. 1. Чацвёртая частка чаго-н. цэлага. наменшіи во цр0483ех. четвертыи занже страны свѣта сего четыре ... восток запод полдн0483е полнощь, и всѧкіи цр0483ь не ѡбладаеть вѣчно то на четверти (Арыст., 168). Параўн. чверть у 1 знач. 2. Адзiнка вымярэння сыпкiх рэчываў. тыи люди намъ дають двѣ четверти меду прѣсного (АЗР, II, 26, 1507–1508); в копе грошеs ѡни мне поле допꙋстили держати а Ꙗмъ по четьверти жита еще давалъ (КВЗС, 20, 1537); в тот часъ четверть жыта была по тры копы грошеи (Рач., 338); гоморъ есть десѧтаѧ часть трехъ мѣръ [на полі: четвертей] (Хран., 94б); для тыхъ же коней купили съ дворникомъ овъса четверть (ИЮМ, I, 20, 1679); за присланемъ отъ пана войта слуги Радка, Васку Кликуну за остатнюю чтверть зол. пять (ИЮМ, I, 172, 1681); купили солоду чтверти две и мерки две (ИЮМ, III, 20, 1685). Параўн. чверть у 2 знач. 3. Мера зямельнай плошчы. деревня Вилейка, а въ ней 9 четвертей (АЗР, IV, 341, 1610); межи зась четвертми людей Чещевлянскихъ лежатъ нивки чужо-панскіе (АВК, I, 112, 1751). Параўн. чверть у 3 знач. 4. Адзiнка вагi. взѧл бы есць петꙋшиных полгривенки и мозгоу воробьева полторы четверти и желтковъ (Арыст., 212). 5. Грашовая адзінка. королю шло дани шестъдесятъ рублевъ и два рубли, а коровъщины чотыри рубли безъ четверти (КЗ, 474, 1448); съ Ошевъского погосту королю шло сто руб[левъ] да три руб[ли] а яловъщины шесть рублевъ да четверть (КЗ, 465, 1488). 6. Прылада вымярэння (мерка). Тамъ же на ратушу мають мѣти четверти мѣрные и мѣдницу (АЗР, II, 92, 1511); Тамъ жо на ратушу мають мети четверъти меръные а иному никому не дозволяемъ (СДГМ, 21, 1562). 7. Чацвёртая частка адлегласці. повелъ его милость насъ панъ воевода отъ тыхъ копцовъ лѣсомъ, якобы на чтверть мили (АСД, I, 51, 1546). Параўн. чверть у 6 знач.
с. 375
Четверъ гл. четвергъ
с. 376
Четверый ліч. Чатырохгаліновы. Глава л0483 ... ѡ четверомъ роде человѣческомъ (Скар. ПС, 44б–45).
с. 376
Четворонадцатеро ліч. Чатырнаццаць. Опанасъ и Щасный поле дали за Глубокою лозою а четворонадцатеро дерева бортного, а сѣножать на Разнѣ (АВК, ХI, 15, 1546).
с. 376
Четвортый гл. четвертый
с. 376
Четере гл. четыри
с. 376
Четернадцеть гл. четырнадцать
с. 376
Четернацать гл. четырнадцать
с. 376
Четий прым. Якi прызначаны для чытання. старыхъ рѣчей церковныхъ: Миней дванадцать, Тріоди двѣ, Еѵангеліи два тетры, Прелоги два, Еѵангеліе толковое четье (АЗР, I, 137, 1494); ижъ дей въ року давно прошломъ ... который дей фундушъ великій князь Витольдъ въ четье напрестольное уписати росказати рачилъ (АСД, II, 162, 1604).
с. 376
Четоредесятый гл. четыридесятый
с. 376
Четырдесятъ гл. четыридесятъ
с. 376
Четырдесятый гл. четыридесятый
с. 376
Четыре гл. четыри
с. 376
Четыредесятный гл. четыридесятный
с. 376
Четыредесятъ гл. четыридесятъ
с. 376
Четыредесятый гл. четыридесятый
с. 376
Четыренадватцатый ліч. Дваццаць чацвёрты. такъ четыренадватцатагѡ рокꙋ притѧгнꙋлъ ходологоморъ, и цр0483еве которіи с нимъ были: и поразили Рафаимы (Хран., 23).
с. 376
Четыренадесеть гл. четыренадесять
с. 376
Четыренадесятый, четырнадесятый ліч. Тое, што і четырнадцатый. Сего длѧ четыренадесѧтого лѣта пришолъ естъ Ходорsлѧморъ и цари (Скар. КБ, 26б); поставленъ былъ по странахъ царsства единъ день ѡтмsщениѧ, то естъ въ четырsнадесѧтыи день месеца дванадесѧтого марта (Скар. КЕ, 14б); четыренадесѧтыи станъ Асероѳs во пустыни фарани Еже исsказуетсѧ Сень (Скар. ЛК, 3).
с. 376
Четыренадесять, четыренадесеть, четырнадесеть ліч. Тое, што і четырнадцать. Градовъ четырнадесеть и села ихъ (Скар. IН, 31б); сплодилъ Ꙗковъ дꙋшъ четыренадесѧть (Скар. КБ, 86); Агнецевъ летошнихъ непорочsнихъ четыренадесеть (Скар. ЛК, 61б).
с. 377
Четыресотный ліч. Тое, што і четырьсотый. бысть в лѣто четыресотsное и восмъдесѧтое (Скар. ТЦ, 133б).
с. 377
Четыреста гл. четыриста
с. 377
Четыри, чатери, чатиры, чатыри, четере, четыре, четыры, читыри, чотеры, чотиры, чотыре, чотыри, чотыры, чытыри, чытыры ліч. Чатыры. четыри наменъ прілꙋчаемъ сꙋди а любо подсꙋдковъ што имають тꙋю реч ѡсꙋдит нашею моцью (Вісл., 12б); при лѣтех божьего нароженію двѣсте тридцать и четыри (Валх., 69); сѣна четыры стырты ставять (АЮЗР, I, 17, 1444); Четере теже круги златыхъ зготуеши и вкуеши е до четырехъ ꙋгловъ того жъ стола (Скар. КI, 47); вѣтръ великіи пришолъ со ѡное стороны пѫстыни и доткноулсѧ оу чотыри оуглы домꙋ (Зб. 262, 12б); Панъ Станиславъ Щытъ маетъ ставити чотыры кони (АВК, ХХIV, 38, 1528); дани грошовей сто петьдесятъ рубли, тридцать копъ грошей широкихъ, бобровъ сто осмдесятъ, куни полтораста чатери рубли грошей бобровщины (АСД, III, 10, 1548); восхочешь болши. но до десѧти. занже десѧтма наполнѧютсѧ, четыре. ѡножь единъ и два и три и четыри. а наменшіи цр0483ъ на десѧти столечниковъ (Арыст., 168–169); робота тяглымъ людемъ съ кожъдое волоки по два дни на неделю, а толоки чотыре лете (КПД, 551, 1557); в котороs бочцэ маеть быти чотыры косцы ровных мери нш0483ое (Ст. 1566, 37); въ томъ же мѣстѣ осѣлый, зъ чотѣрохъ особъ посполитого человѣка выбраныхъ (АВК, ХIII, 41, 1580); за четыре недели такъ ѡт ѡчевистого Ꙗко и заѡчного поданью позвовъ (Ст. 1588, 249); кошеня возов на чытыры сена (АВК, ХХХII, 423, 1596); еще сꙖ воsс[к]а и не снꙖли промеж собе за три або за чатыри стрелбища натыхмест приженут кнꙖзи и боꙖре ѡт великаго кн0483зꙖ Ꙗкгаsла (Патр. К, 46б); котораꙖ се там же дѣлит на чотиры головныи рѣки (Бельск., 3б); рокꙋ ѡт початкꙋ свѣта чатыри тисечи зі0483 (Там жа, 77б); Ѡ четырех рѣкахъ райских ... котораѧ се ѡтколѣ дѣлитъ на четыре головныи рѣки (Хран., 6); выдалосе всего золот. чытыри и асм. двадцать семь (ИЮМ, I, 36, 1679); петлицы едвабные чорные, паръ читыри, заплатили золот. одинъ (ИЮМ, I, 234, 1682); купили ... пироговъ чатиры, обаранковъ (ИЮМ, ХVIII, 27, 1710); въ старомъ зась Жидовскомь закони, четыры были Сакрамента, то естъ: Обрѣзаніе, Агнецъ, его же Ꙗдоша жидове въ ст0483о Пасхи. Офѣры рожных. звирѧтs, и сакраментъ (Зб. вып., 1б). Параўн. чтыри.
с. 377
Четыридесятный, четыредесятный, четырыдесятный, чотырдесятный, чотыредесятный, чотыридесятный, чотырыдесятный ліч. Тое, што і четыридесятый. Ото чотырдесѧтного поста гонитвный плѧцs отворѧетsсѧ намъ братіе. Ото оуже до ворот поста прибыли есмо, а дꙋховнаѧ намъ гонитва зs звытѧзства коронами естъ преложена (Калiст, I, 28б); лик тои четыредесꙖтным постом посвѣщаетсꙖ (Жыц. св., 23); личба таꙖ .м0483. нас чотырыдесꙖтным постом посвѣдчает (Зб. 81, 257); личба таꙖ .м0483. насъ четыридесꙖтнымъ постом посвѣдчает (Зб. 752, 130б); прошлого чотыридесꙖтного посту ... бꙋдꙋчомꙋ мнѣ на молитвѣ, сонъ припал такиs (Там жа, 439); личба таꙖ чотыредесꙖтным се постомъ посвꙖчает, през коториs законъ свѣту данныs ест (Пралог, 503б); симеѡн ... ꙋмыслил прикладом моsсеѧ и илъи пост четырыдесѧтныs (Зб. 82, 3); прошлог четыридесꙖтнаго посту, коли мене гсдь бг0483ъ постꙖчых и молꙖчыхсе ꙋчасником ꙋчинил (Там жа, 93б).
с. 378
Четыридесятый, четоредесятый, четырдесятый, четыредесятый, четырдесятый, четырыдесятый, чотырдесятый, чотыредесятый, чотыридесятый, чотырыдесятый ліч. Саракавы. гсдь ꙋступовалъ на небо ... четыредесѧтого дsнѧ по восsтаніи его из мерsтвых (Скар. АП, 2б); ѡни заховуючисе водлꙋгъ артыкулꙋ чотырдесѧтого з розделу ѡдинадъцатого того Ꙗроша ... на выволанье ѡтослали (КЛС, 60, 1536); року божого, Ꙗко угорскаѧ кроиника свѣтчыть, чотырыста чотырдесѧтого пѧтого (Атыла, 232); врѧдꙋ такового ѡ то позывать не можеть водле арътыкꙋлꙋ четыръдесѧтого сегож розделꙋ (Ст. 1588, 247); чотыредесꙖтого року, аі го мсца, а0483 го днꙖ, мовил моsсей до сынов израsлевыхъ (Біблiя, 217); по четыридесѧтомs зас дн0483ю на нб0483о взышолъ, и на правицы ѡтц0483евской сѣдитъ, и зновꙋ пріидетъ сꙋдити живыхъ и оумерлыхs (Варл., 56б); кгды четырыдесѧтый день по смерти ѡтцевской, памѧтки его, ѡтправовал, всѣхs оурѧдниковъ, и рыцерства, и людꙋ посполитого немало зобравши (Там жа, 323б); по дню четыридесꙖтомъ пришол до него виеса и выломил двери (Зб. 752, 3б); тым часомъ, ѡдинъ з нихъ четоредесꙖтыs вы[с]кочилъ, и до лазни ѡной утекаючи корону свою ꙋ гсда бг0483а ꙋтратилъ (Пралог, 503б); Тыи книги ... замыкают ... мало не все што сꙖ под мойсеѡм дѣꙖло аж до единадцатого ксенжица рокꙋ чотыридесꙖтого (Выкл., 52б); цытуючы артыкулъ чотырыдесятый ... водле которыхъ взглядомъ учиненой похвалки позваный самъ очевисто ... ставать повиненъ (АВК, I, 336, 1666); четыредесѧтагѡ рокꙋ аі мсца. а0483. днѧ (Хран., 151). Параўн. четыридесятный, чотердестый, чотырдесятный, чтырдестый.
с. 378
Четыридесять, четырдесятъ, четыредесятъ, четырыдесять, четырьдесять, чотиридесятъ, чотырдесятъ, чотыредесятъ, чотыридесятъ, чотырьдесятъ ліч. Сорак. есмо придали жыта ярого зъ гуменъ сто четыредесять бочокъ (АЗР, I, 80, 1468); Ꙗкимъ ... в кꙋчи жилъ м0483. днов. а четырьдесѧтъ нощеи (Чэцця, 14); четыредесѧтъ дней и четыредесѧтъ нощей хлеба не Ꙗдохъ и воды не пихъ (Скар. ДЗ, 23); четырьдесѧт лѣт занедбовал есми родꙋ тог (Пс. ХVI, 96б); рокꙋ тисꙖча пꙖтьсотъ чотыръдесꙖтъ семого (КВС, 574, 1552); градъ светыs поперꙋшъ чотырьдесѧтъ и два мѣсеца которые также чинѧтъ полчетверъта года (Унiя, 37б); ѡнъ повѣдил. азаж (мовит) не вѣдаете, же на том возѣ, под которим чотыри кола бѣгают, потреба, жебы хто седѣл також потом такъ се стало, ѡ чом нижеs Владиславъ вториs лѣта тисеча сто чотыредесꙖт (Хр. польск., 8б–9); у нась сорока боярь болших московских нѣть, а дватцати кн0483зей белозерских и тринадцати бояров посадников новгородцкихь и четыредесяти бояриновь серпуховскихь (Мам., 189); Мнѣ сѧ бовѣм здаеть, же тобѣ зs семидесѧтs лѣт вышло, длѧ чогожъ прето собѣ четыридесѧтъ и пѧть лѣтъ толко быть повѣдаешъ (Варл., 150б–151); Лѣта отъ ... тысеча шестьсотъ четырдесятъ шестого (АВК, III, 49, 1646); стыи василеи ... его замкнул на днии четыридесꙖт (Жыц. св., 60); ꙋважаs што престаꙖ дева през мне вси четыридесꙖт днеs чынила през которые сынъ ее по своемъ з мертвыхъ востанию на земли премешкалъ (Зб. 255, 37б–38); теренътиs ... зs иними чотиридесꙖтъми хрстиꙖны и воины хрстовими, смѣле и Ꙗсно хрста бг0483а ... вызнали (Пралогъ I, 589); згинꙋло до чотыридесꙖт тисꙖчеs израилитовъ (Выкл., 69б); его замꙋроват на дниs четырыдесѧть казал ничого кꙋ еденю не даючы (Зб. 82, 3); таѧ панна, котораѧ не маетъ четыридесѧтъ лѣтъ житіѧ своего, а по воспріѧтіи иноческаго житіѧ ѡсми лѣтъ, не можетъ быти Игꙋменіею (Зб. вып., 76б). Параўн. чтырдесте, чтырдесятъ, чтыридесять.
с. 379
Четырижды прысл. Чатыры разы. чтобы еси потешалсѧ с ними ествою и питием. а не оумноживаи сего да бы се трижды или четырижды в годꙋ (Арыст., 146).
с. 380
Четыриличный прым. Чатырохбаковы, чатырохпланавы. цр0483ь же имае слоуги четыриличныи .а0483. дх0483овныи, .в0483. телесныи, .г0483. водлоуг чл0483чества, .д0483. подлоуг гдсрьства (Арыст., 239).
с. 380
Четыринанцять гл. четырнадцать
с. 380
Четыриста, четыреста, четырыста, чотириста, чотыреста, чотыриста, чотырыста, чытыриста ліч. Чатырыста. в лето после Божьего нароженіа тисеча летъ и четыриста и шездесятъ шостого году на весне (РЛА, 233, 1466); землѧ еꙖ же хощеши стоить за четыриста сиклевъ сребра (Скар. КБ, 40б); вси ... можаху кs бою ити пѧтдесѧтs тысещs седsмъ тысещs и четыреста (Скар. КЛ, 6б); уставляемъ такожъ на вѣчные часы, штобы мѣсто первореченое въ кождый годъ чотыриста копъ грошей до скарбу нашого ... давало безъ всякоѣ вымовы (АЗР, I, 181, 1498); собе за долгъ только жъ ѡттрꙋтилъ; то еще есмо ѡстали были Нисанꙋ винъни чотыриста и семъдесятъ копъ безъ двꙋ копъ и безъ двадцати грошеs (КСД, 899, 1516); ꙋставичне в нимъ трвали черезъ четыриста летъ (Бер. саб., 43); дочкамъ моимъ тремъ по пяти сотъ золотыхъ черленыхъ а по чотыриста копъ грошей (АЮЗР, I, 76, 1529); повели Бова до шыбеницы чотырыста сарацэнов (Бава, 145); записую имъ суму пѣнезей готовую ... чотыриста копъ и сорокъ копъ грошей Литовскихъ (АСД, VI, 56, 1588); томꙋ вже болшеs чотырохьсотъ лѣтъ (Унiя, 38); W leto od poczаtkа swietа szest tysiаcznoie dewiаtsotnoie dwаtcаt perwoie, а od Bożyiаho nаrożeniа tysiаcz czetyrystа dwаnаtcаtoie (Бых., 521); през четыриста лѣтъ робити ними будꙋт (Біблія, 41–42); ѡ потыканю ѡт исава брата з чотырмастами людꙋ. а поднесши иꙖков ѡчи свои ѡбачил исава идꙋчог а з ним чотириста мꙋжов (Бельск., 24); такъ пановали ѡдин по дрꙋгом почавши ѡт онеѧ ѡного троsского зраsцы болше чотырехсотъ лѣтъ (Рым., 77б); Седмъдесѧтъ седмижды ... седмъдесятъ седмицею, четыриста и девѧтьдесѧтъ естъ (Бяр., 145); презs четыреста лѣтъ робити ними бꙋдꙋт (Хран., 27б); дошъло намъ шафаромъ грошей ... всего сумою золот. чытыриста двадцать деветь и асмак. семъ (ИЮМ, I, 85, 1680); тысꙖчꙋ и чотырыста неволников дому своего до вѣры ст0483ои ѡборотившы и похрестившы, волност имъ ... даровалъ (Зб. 81, 59); жаднаѧ с чотырохсотъ паненъ не могла ... ѡбачит що Ꙗдала, николи през ꙋвес час своs не седѣла ꙋ столꙋ (Зб. 107, 118б); дали паномъ судъямъ облигъ на место, на четырыста и двадъцать золотыхъ (ИЮМ, ХI, 102, 1697). Параўн. чтерыста, чтыриста.
с. 380
Четырнадесеть гл. четыренадесять
с. 381
Четырнадесятый гл. четыренадесятый
с. 381
Четырнадцатый, четырнанцотый, чотырнадцатый, чотырнатцатый ліч. Чатырнаццаты. Toie że oseni misiаcа nowembrа czetyrnаdcаty deń, so seredy nа czetwer prestаwisiа błаhowirny i chrystolubiwy kniаź Semen (Бых., 566); въ томъ селе слугъ тринадцать, а чотырнадъцатый отамонъ; половица межи ихъ убогихъ (КЗ, 1490, 164); писанъ въ городку на Супраслѣ ... индикта чотырнадцатого (АЮЗР, I, 41, 1509); рокъ прысꙖзе прыпалъ мц0483а июлꙖ чотырнадцатого дн0483Ꙗ (КВС, 447, 1552); ѡ чомъ есть в розделе чотырънадцатомъ ... достаточне ѡписано (Ст. 1588, 432); чотырнадцатый Юрко Сахоновичъ, подъ нимъ волока одна и пляцъ (АСД, IV, 294, 1593); списалъ теды мардохеи тое все, и листами замкнꙋвши розослал до жидовъ ... абы чотырнадцатыs и пꙖтнадцатыs день мсца адара за свꙖта принꙖли (Біблiя, 586); тꙋрки ... в ден чотырнадцатыs звычаsнꙋю свою а бг0483омерскꙋю мл0483твꙋ в сꙋрмы и трꙋбы ѡтправивши, всюды в бꙋбни заколатили (Бельск., 386); Року тисеча шесть сотъ тридцатого мца Генъвара чотырнадцатого дня (ИЮМ, II, 226, 1630); месеца ѡктебра чотырнадцатог днꙖ (КАР, 5, 1696); розмышлꙖне в ндлю четырнадцатꙋю по светках ѡ двꙋхъ панахъ (Зб. 255, 101); Ѡсмнанцатого рокꙋ по смерти тогожъ ст0483го четырнанцотого днꙖ авгꙋста ... замыслили братиꙖ с печери пренест тѣло ст0483го феѡдосиꙖ до мꙋрованой цр0483кви (Пралог, 652); Списалъ теды мардохей, и листами заминꙋвши розослал до жидовъ, которыи по всихъ краинах црских мешкали, абы чотырнатцатый и пѧтнатцатый дн0483ь мсца адара за свѧта принѧли (Хран., 383б). Параўн. четвертыйнадесятый, четвертыйнадесять, четвертыйнадцатый, четвертыйнадцать, четыренадесятый.
с. 381
Четырнадцать, четернадцеть, четернацать, четыринанцять, четырнанцать, чотернацеть, чотыринадцать, чотырнадцать, чотырьнадцеть ліч. Чатырнаццаць. придали есмо дани къ той же церквѣ пресвятой Тройцы и къ тымъ же олтаромъ четырнадцать кадей меду вѣчно (АЗР, I, 80, 1463); злѧклсꙖ пилатъ мироу собе за четернадцет днеи просил. да оу тые часы оу тые чотырьнадцет днии (Пак. Хр., 23б); солодꙋ четырнадцать бочокъ ратꙋшныхъ, а муки чотырнадъцать бочокъ ратꙋшныхъ, а девяносто ведеръ Копыльскихъ меду пресного; тое все ѡтвезъ къ Свержну (КСД, 875, 1516); Князь Анъдрей Тимофеевичъ Капуста маетъ ставити чотырънадъцать коней (АВК, ХХIV, 41, 1528); земълю ... ꙋ мене кꙋпилъ за чотырнадъцать копъ грошеs (КВЗС, 36б, 1538); сѣножатей волокъ три, моркговъ чотыринадцать (РПП, 127, 1555); естли бы сѧ потраѳило иж шлꙖхтич в летех чотырнадъцати а не болшъ ѡбвинен ѡ злодеsство (Ст. 1566 I, 100); сяножати и заросли грунту подлого морговъ чотернацеть (АВК, ХХIV, 306, 1568); взяли с хлева ... коз шест, овец чотырнадцат (АВК, XXXVI, 59, 1582); в першую недделю [!] по пасце жыдовскоs, то есть по днехь четырнадцати лꙋны в першꙋю неделю, а не далеs (Унія, 25б); на чотырнадцат частеs рим се дѣлил; чотыри цѣлы зостали, три ѡгнем звоеваны и из землею се зровнали (Там жа, 212); szto my, durnyie, w kożuchаch, siem lit Smolinskа dobywаli, to wy, mudryie, w sobolаch, zа czeternаcаć niediel oddаli (Абух., 440); домовъ чотыринадцать, окромъ соборныхъ пятдесять и двохъ хатъ въ томъ селѣ (АСД, I, 281, 1627); мела мариꙖ четырнадъцать летъ (Зб. 255, 319б); мелъ четырнанцат тисꙖчеs ѡвец и шест тисечеs велблюдовъ (Пралог, 663); рыну вычыстить мужыку дали асм. четырнадцать (ИЮМ, I, 78, 1679); купили дровъ возъ тры, по осм. чотырнадцать (ИЮМ, ХI, 121, 1697); до шлюбꙋ, и самаго малженства, потреба, абы млднецъ мѣлъ лѣтъ принамнѣй четыринанцѧтъ, а невѣста, абы мѣла лѣтъ принамнѣй двананцѧтъ (Зб. вып., 79). Параўн. четарнасте, четыренадесять, чотырнасте, чтырнадцать.
с. 381
Четырнанцотый гл. четырнадцатый
с. 382
Четыры гл. четыри
с. 382
Четырыдесятный гл. четыридесятный
с. 382
Четырыдесятый гл. четыридесятый
с. 382
Четырыдесять гл. четыридесять
с. 382
Четырыста гл. четыриста
с. 382
Четырьдесять гл. четыридесять
с. 382
Четырьсотый ліч. Чатырохсоты. Лѣта четырьсотого двадесѧтъ и девѧтого, Ст0483ый Герасимъ ... выложилъ еѧ зъ греческаго Ꙗзыка на латинsскии (Скар. IС, 3б). Параўн. четыресотный.
с. 383
Четьверо гл. четверо
с. 383
Четьвертый гл. четвертый
с. 383
Четьверть гл. четверть
с. 383
Четья наз. Чэцця. списана быс кніга сиꙖ. нарицаемаѧ четьѧ (Чэцця, 286б); у той скрини остало книхъ: ... книга Четья за сорокъ грошей, Потребникъ великий две копе грошей, Требникъ тежъ малый за полкопы грошей (АВК, ХVII, 243, 1540).
с. 383
Чехликъ наз., памянш. ад чехолъ. нашолъ ... чехликъ полотна кужольного (АВК, ХХII, 21, 1555–1565); въ той же скринцѣ ... перстенцы два сребреныхъ позлотистыхъ, чехлики 4 коленскихъ (АВК, ХVII, 413, 1556); она ... побрала ... муских сорочокъ ходных дванадцать, чехликов коленских осмъ (АВК, ХХХIХ, 63, 1578).
с. 383
Чехолъ, чохолъ наз. Кашуля. забилъ тꙋ тридесеть мужевъ, ихs же сукни и чехsлы побравs (Скар. КС, 32б); жонꙋ почестнꙋю хто наидет ... чохол оучинила и продала и поꙖс дала крамникꙋ (Зб. 262, 109б).
с. 383
Чехъ наз. 1. Чэх. ланморшалка и иныхъ коунторовъ много побиша и всихъ ЛиѳлꙖнтъ перебиша. а иныхъ всихъ живыхь поимали. нешто сѧ ихъ мало ѡстало и многих гостеи перебиша. Ракꙋшанъ. СлꙖжан. и Чеховь і иных роуками поимали (Увар., 107); всих Иѳлѧнтов побили а иных поимали межы которыми было много Ракꙋшан и Словаковъ и Чеховъ (Рач., 337); того то генрика крол полскиs болеслав на псим полю и чехи поразил (Бельск., 398); рꙋс полꙖки, и чехове завжды болшеs кохалисꙖ в ꙋчтивости нижли в скарбах, кн0483жата сыном своим и иншим народꙋ своего людем посполите имена давали, злꙋчене зs славою, Ꙗко свѣтослав, Ꙗрослав, преслав борислав, выробислав (Стрыйк., 427–427б); тоs ... венкгри, чехи, кашубꙖты и поморчики до трибꙋту даванꙖ собѣ принꙋдил (Хр. польск., 5); Маргарета, ел: Перла. Влохъ, Чех, Лѧхъ ... харватs (Бяр., 295). 2. Старажытная чэшская сярэбраная манета, уведзеная каралём Вацлавам II. на направу мосту Дубровенского купили бервеня двадцать а два берна по три чехи (ИЮМ, I, 33, 1679); купили на обедъ и на вечерю ... муки пшеничныя квартъ две, асм. є0483; капуста, асм. д0483; свечъ десятокъ, чехи г0483 (ИЮМ, I, 95–96, 1680); за перевозъ фурманомъ зъ берега по чеху, золот. три и осм. осмнадцать (ИЮМ, V, 117, 1688); въ тыхъ грошахъ было чехами гладкими золотыхъ дванадцать, которые мы взяли подымное выбираючи (ИЮМ, VIII, 13, 1691); еще чеховъ, браку, золотыхъ двадцать одинъ и чеховъ шест и тынфовъ тры (ИЮМ, ХI, 12, 1697); отобрали за полтораковъ золотыхъ четыриста отъ пана Федоровича за талеръ битый чеховъ зол. тры и осм. тры (ИЮМ, ХIII, 6, 1699).
с. 383
Чецевица наз. Тое, што і сочевица. Збожа: напервей жита чистого бочокъ торкговыхъ мѣры Виленской ... бобу великого бочка одна, чецевицы бочка (АВК, VIII, 486, 1549).
с. 384
Чешникъ наз. Тое, што і чашникъ. На врадѣ господарскомъ кгродскомъ Мстиславскомъ передо мною Геліашомъ Жикгмунтомъ Суходольскимъ – чешникомъ и подстаростимъ Мстиславскимъ постановившисе очевисто велебный отецъ Василій Михайловичъ Валюжиничъ (АВК, ХIII, 3, 1395); с подъписомъ руки моей Станислава Старенъского – чешъника Полоцъкого (АВК, ХХIV, 270, 1564); отъ всихъ участниковъ своихъ имѣнья Рѣчицкого ... чешника земли Волынское (АВК, II, 135, 1568); ꙋ вилни ѡтправована справа ... з ꙋрожоным самꙋелюм адамом хърчоновичом чешником троцким (КАР, 73б, 1648); отъ его милости, чешника Пинского ... до тое справы даною панъ Янъ Вроблевскій становили (АВК, ХV, 118, 1664); передъ нами ... постановившысе очевисто его милость панъ Янъ Селява, чешникъ воеводство полоцкого оповедалъ (ИЮМ, II, 255, 1670); постановившисе очевисто у суду его милость панъ Янъ Римвидъ – чешникъ мозырскій (АВК, ХII, 458, 1672); передъ нами Яномъ Беклевскимъ, подстаростимъ, Еримъ Шуйскимъ, чешникомъ и судьею (АВК, III, 110, 1686); реестръ зъ повроту дороги виленской съ Комыссыи въ справе, зачатой зъ его милостемъ паномъ Казимеромъ Матусевичомъ Чешникомъ Минскимъ (ИЮМ, IV, 95, 1686); квитъ ... до книгъ ... уписанъ ... за писарства моего мене Казимера ... чешъника Виленского (АВК, ХХ, 389, 1688); на рочках судовыхъ кгродскихъ Берестейскихъ, порядкомъ статутовымъ ... передъ нами Яномъ Беклевскимъ подстаростимъ, Бонифацимъ зъ Пасилова Островскимъ – чешникомъ Новогородка сѣверского (АВК, V, 77, 1695); отобрали одъ пп. дозорцовъ, на заплаценне квоты п. Величце, чешнику Мстиславскому, за рокъ ≠аѱi (ИЮМ, ХIХ, 16, 1711).
с. 384
Чешский гл. ческий
с. 385
Чешуя гл. Пласціна лускі. Тело его Ꙗко щиты сълитые, споено чешуѧми в купу стискающимисѧ (Скар. КВ, 49б).
с. 385
Чи I, чы I злучн. 1. Ці (падпарадкавальны ў даданых пытальных сказах). словомъ есми вамъ усказалъ говорити, на то смотра своимъ розумомъ, чи не порозумеете? (КЗ, 361, 1484); чего оутпиш чи боюсе оузѧти iсса противника моег и твоего (Пак. Хр., 28б); мы пытали Ꙗнꙋшъка чи венъчалънаꙖ такъ жона мати того детины (КВЗС, 22, 1537); мы ихъ пытали, чы маете на то якую твердость (АСД, VI, 32, 1554); я буду ведати, чи зелженье месцу его королевское милости (АВК, ХХI, 213, 1556–1557); трудно зрꙋзѫметь [!], чи болsшь греческій або словенскіи езыкъ оумел (Цяп. Прадм., 269); прошу тѧ длѧ бога, чы не ты взѧл Болѧчую стражу и выкоренил злыи ѡбычаи (Трыст., 34); повѣжте намъ Нб0483са, чи онъ васъ злымъ словомъ, Помышленемъ образилъ (Лям., 4); ѡ іс0483 хє0483 моs ѡдкупителю, чи не волѣлъ бым Ꙗ ненsдзныs сидѣти в монастырꙋ (Дыяр., 169б); повѣдаs мне истинну. Чы не з долгу ꙋтекаеш (Зб. 752, 13б). Параўн. чили ў 1 знач. 2. Ці (супастаўляльна-размеркавальны). Я Московъского князя чи Ивановымъ словомъ стою? (КЗ, 361, 1484); чи поиграешь имъ какъ пташечкою чи привѧжеш его кs дѣвочкамъ своимъ (Зб. 262, 29б); тая двое челеди ему дана чи въ подарку, чи какъ у выправе (АВК, ХVII, 388, 1541); тая полоса так пана Тихонова, чы поплечница полосом подданых пани Каленицкое ... и чы так же мает быти ровна, яко тые полосы (АВК, ХХХVI, 332, 1582); нехай сѧ самъ ткнетъ чи бы мовчалъ, чи бы дѧковалъ, где бы его то што насъ долегаетъ долегало (Апакр., 214); чи былъ, чи не былъ правдивый костелъ або церковъ на свѣтѣ? (Пыт., 26); прызнавали, же естъ чыстецъ, але якобы бы быти мѣлъ, чы огонь, чыли зимно, чыли темности, альбо што такового не вѣдаемъ (Гарм., 185); справы з скрынкою нет ведома чы попалили, чыли теж з собою повезли (АВК, ХХХIV, 9, 1654). Параўн. чили ў 2 знач.
с. 385
Чи II, чы II часц. Ці (пытальна-ўзмацняльная). ино чи не боишся ты, смерде, насъ (АЮЗР, II, 103, 1383–1429); да чи печали мети ѡ своеи матце моцен не был еси. але иномоу молодцю ее оу печал полецаеш (Пак. Хр., 12б); Моисеѧ чи не богъ позвалs быти кнѧземs (Будны, 56б); обо всякое нарушене сего листу ... прыпозвати в которыйкольекъ поветъ, хоть чы до суду земского и до суду кгродского (АВК, ХХХV, 310, 1596); чи не мовили тобѣ первѣs, ижъ великие а тꙖжкие болести докучать тобѣ (Зб. 82, 191б).
с. 385
Чиганье наз. Дзеянне па дзеясл. чигати ў 2 знач. Въ справѣ въ Бозѣ велебного его милости ... наѣханье и на самого жалуючого забитьемъ на смерть чиганье (АВК, ХV, 309, 1672).
с. 386
Чигати, чигать, чугати, чыгати дзеясл. 1. Падпільноўваць, чакаць. якобы онъ, Iосафъ, мѣлъ на здоровье ему стояти и собравшися зъ студентами на него чигати (АСД, VI, 117, 1608); Тут же почали збиратися волки стадами, выючи безпрестанно, галки и орьлы от устья Дону, кричачи и ждучи битвы, лисицы брешучи и иншиі звѣри, на кров чигаючи и на трупы (Мам., 180); услухали тые такъ строгого росказу, а власноѣ приложивши злости, чигали кгды милосердные святого Францишка законники, въ трумнѣ, завернувши, ледво охаючого небожчика на его жъ колясѣ и его коньми отъ церкви до кляштору своего провадили (АЗР, V, 76, 1645); збираютсѧ и таѧт и чигают на моs слѣдъ ждꙋчи Ꙗкъ бы взꙖти здорове мое. изали ихъ за тую марност збавит (Пс. ХVII, 33); она зотре головꙋ твою а ты чигать бꙋдеш на пѧтꙋ еи (Хран., 9б); обжалованые принципалове ... на жалуючихъ ... засадки на дорогахъ чинять, чыгаючы розными способами жалуючих позабияти (АВК, I, 349, 1696). // перан. За Слонцемъ тѣнь, за кождымъ смерть дыбкомъ чꙋгаетъ (Лям., 22); працовалисꙖ которие чигали на дш0483у мою, ищучи нещастѧ моего мовили злостиве (Пс. ХVII, 10). Параўн. чыхати. 2. Квапіцца; рабіць замах. сконченѧ тое битвы ждеть, чыгаючы на нашъ лупь (Атыла, 193); князь ... Кгедройть ... похвалки на здоровье его, хотечы о горло приправити, чинивалъ и на здоровье его чыгалъ (АВК, ХХ, 158, 1598); исав чигал на горло иꙖкова брата (Бельск., 21); на его здорове чигали (Стрыйк., 445б); хтось за тымъ заливаньемъ на здоровье самого пана Василья Пауковича, пани малжонки и дѣтей ихъ чугаеть (АСД, I, 307, 1638).
с. 386
Чигаючий дзеепрым. ад чигати ў 1 знач. А кгды такъ сѧ заховоуючихъ зостанет насъ Гд0483ь, прійметъ насъ заисте, и застоупит ... и зs небезпеченsствъ чигаючихъ на насъ видомыхъ непріателей нашихъ и невидомыхъ ратꙋетъ (Каліст, II, 43); Асідеи: ... Полюючіи, аб чигаючіи, стерегꙋчіи на ког (Бяр., 239).
с. 386
Чижмаръ наз. Башмачнік. Сапогошвецъ, чижмар, швец (Бяр., 143).
с. 387
Чий, чый займ. 1. Чый (абазначае пытанне аб прыналежнасці каму-н. каго-, чаго-н.). оувѣдаи гораздъ. ѡтколѧ а чии есть сн0483ъ (Чэцця, 318); чиѧ то естъ младица (Скар. КР, 4); рече Бово Пулкану: Чыи то город? (Бава, 157); почалъ его пытати, чий ты естъ (АВК, ХХI, 97–98, 1555); реклъ ему теды дв0483дъ чыs есь ты (Біблія, 355); пытал чиꙖ ест (Бельск., 19); комꙋ сповѣдал еси слова и чіе дх0483ненье вышло с тебе (Зб. 262, 22б); тоs столпъ чиs есть (Алекс., 75б); поля и сѣножати и дерево бортное въ томъ островѣ Муравискомъ чіе есть (АЮЗР, II, 88, 1633); если брата моегѡ Iсава поткаешъ, а запытаетъ тебе чій есь ты: ѡтповѣдаетъ ... слꙋги твоегѡ Iакова (Хран., 50). Параўн. чей у 1 знач. 2. Чыйсьці, чый-небудзь. аже побѣгнеть русинъ а любо руска, или во львовъ, или холопъ чии, или роба, выдать его (АЗР, I, 2, пасля 1340); некоторыи смеють уходѧт у чіи гаи а там древа потребнаꙖ рꙋбают (Вісл., 28б); гсдь ... ниже возбоитсѧ великости чиеѧ (Скар. ПБ, 9б); нихто ни за чыs выступ и вчинокъ толко кождыs самъ за свои выступокъ маеть теръпети и каранъ быти (Ст. 1566, 12б); еще рече витезем: По што сѧ чыѧ рука хватит, не будет ему заборонено (Трыст., 112); если ж чыего человека поимал з лицом, того маеть вести до его пана (АВК, ХХХII, 179, 1596); на тот час велика была ганба, кгды бы хто чие тѣло наго коли видѣл (Бельск., 146б); бо того естъ речъ несправедливаѧ, жебы за чій грѣхъ, дрꙋгіи каранъ быти мѣлъ (Каліст, I, 141); чыли теж з направы чыей сакъвы з справами и иншые дробязкги од седла злодейским способом взял (АВК, ХХХIV, 286, 1663). Параўн. чийколвекъ, чей у 2 знач. 3. Падпарадкоўвае даданыя азначальныя сказы. А хто ведаеть [а] збегана именье свое прыйметь, таковые вси шкоды оному, чыею збега возметь, што бы шкодовалъ черезъ того збега, такъ же и накладъ его, што, доходечы, на то наложыть, маеть платити (КПД, 246–265, 1554); были вызваны ... для опытанья, чые бы то поле мело быти (АВК, ХХI, 33, 1555); пъроводъникъ тому, чый конь будеть, запълатити маеть такъжо, яко ему плачоно (КПД, 598, 1558); Бо таѧ честь не его будеть, але оного чиѧ наꙋка (Будны, 53); абы тому Заньку Чоботару, в чыемъ дому тотъ попел зложон, прыйти тамъ до двора казал (АВК, ХХХVI, 40, 1582); длѧ того вжо стороже ѡколо всꙖкого вꙖзнѧ маеть быти не того хто его дасть ѡсадити, але того пана чыs бꙋдеть слꙋга (Ст. 1588, 145). Параўн. чийколвекъ у 2 знач., чей у 3 знач. 4. Падпарадкоўвае даданыя дапаўняльныя сказы. самъ себе не поведалъ, чый бы сынъ былъ (АВК, ХХIV, 89, 1534); будꙋт вѣдат, чие приказане мают ховат (Алекс., 76). Параўн. чей у 4 знач. 5. Падпарадкоўвае даданыя дзейнікавыя сказы. Чии будуть светки годнейшие, тые мают светчити без присяги их телесное подле давного звычая земского (Ст. 1529, 66); чыs довод будеть слушнеsшыs подле права тот ку доводови маеть быти припущонъ (Ст. 1566, 13); чиs доводъ слꙋшным бꙋдет водле права тотъ кꙋ доводꙋ мает быти припущонъ (Ст. 1588, 26).
с. 387
Чийколвекъ, чийколве, чыйколвекъ займ. 1. Тое, што і чий у 2 знач. Естли бы хто кому пограбил стадо свирепе на его або на своеи земли або на чиеsколве (Ст. 1529–Ф, 148); даемъ тежъ вольность всимъ подданымъ нашымъ и чыикольвекъ будь, абы дня торгового возили до местъ на торгъ мясо всякого быдляти битого, почавъшы отъ дня светого Болътромея ажъ до Месопустъ (КПД, 549, 1557); староствъ держав тивунствъ на справу чиюколвекъ и на ѡбмовы заѡчные мы и потомки нашы не маем ѡтнимати (Ст. 1566, 30б); што бы кольвек в тых двух именях ... заведено кому быть мело, въ якой же колвек суме пнзей, в чые жъ колвек руки, тогды ихъ мл. сами перед тым часом очыщати, и высвободити мають (АВК, ХХХVI, 55, 1582); артыкꙋлъ ми0483 которымъ бы се деꙖли Ꙗкие кривды ѡт врꙖдниковъ слꙋгъ боꙖръ и подданыхъ чиихъкольвекъ (Ст. 1588, 195); той, который встꙋпꙋетъ до монастырѧ, маетъ быти волный, не слꙋга, ани подданый чійколвекъ (Зб. вып., 71б). 2. Тое, што i чий у 3 знач. чіѧколвекъ мова покажетсѧ мꙋдрѣйшаѧ надs иншихъ, дастъ емꙋ цр0483ь дарій великіи ꙋпоминки (Хран., 366б).
с. 388
Чийчичъ наз. Iншаземец. Коестранъ: Коатинs, чійчичs, или зs которои краины (Бяр., 65).
с. 388
Чили, чиль, чыли злучн. 1. Тое, што і чи I у 1 знач. рекъ имъ иссъ, чили могꙋть сн0483ове сsвадебsные плакати (Цяп., 11б); ѡтецъ злаелъ его мовечи: штож то есть, чили Ꙗ и матка твоꙖ и братꙖ твои кланꙖтисꙖ тобѣ бꙋдем (Біблія, 83–84); рекли емꙋ, чили и ты зs галилеи естесь (Каліст, I, 164б); ѡто ѡбраз перед нами чію фигурꙋ мает, чили не збавителꙖ нш0483его (Зб. 107, 66). 2. Тое, што і чи I у 2 знач. (часта з паралельным ужываннем). чы наводили вы на ихъ дѣцкого слугу князя ... грабити ихъ за сѣно ... чиль не наводили? (АЮЗР, I, 16, 1444); Ꙗ того не вѣдаю, вольнаꙖ ль то была челядь, чиль невольнаꙖ (КСД, 17, 1510); Ꙗко тое маю розꙋмѣти; чили и собѣ чинити ѡбраза Богъ заказуеть, чили только поганьскихъ кумировъ (Будны, 10); маеть хоружыs ... ѡзнаsмити если вси сполна чили не въси и кого нетъ а хто естъ (Ст. 1566, 21); в которꙋю то неделю ѡтправоватисе маеть, чы в первꙋю чыли в дрꙋгꙋю албо во третюю и в четвертꙋю по пасце жыдовскоs (Унія, 24б); ѡгледаю еслиж крикъ коториs мене дошол скутком выполнили, чили не такъ есть (Біблія, 45); признавали, же естъ чыстецъ, але якобы бы быти мѣлъ, чы огонь, чыли зимно, чыли темности ... не вѣдаемъ (Гарм., 185); радилсꙖ з німи ... што было лепшого, чили дат волност хрстиꙖном. чили не дат (Жыц. св., 77); не вѣмъ хто ест нендзником, Ꙗ ли што сꙖ тебе не бою, чыли ты што сꙖ мене боишъ (Зб. 752, 440б); собравшисꙖ всѣ мѣщане и радилисꙖ межи собою, рекꙋчи, чи здатисꙖ намъ Алеѯандрю, чили не здатисꙖ (Алекс. 1697, 11). 3. Гэта значыць. намовивши собѣ енерала чили возного, якось нѣтъ вѣдома которого воеводства альбо повѣту, ижбы не подавши и не положивши позву его милости отцу корсаку на маетности монастыра онофреевского призналъ (АВК, VIII, 598, 1648).
с. 388
Чимбуръ наз. Шнур, вяроўка. чимбуры три зубрыныхъ (АВК, ХVII, 415, 1557); в той коморе в схованью моемъ згинуло ему ... чимбуры тры зубрыныхъ (АВК, ХХI, 168, 1556).
с. 389
Чимъ I, чымъ злучн. 1. Чым (падпарадкоўвае даданыя супастаўляльныя сказы і часткі сказа пры суадносным слове “тым” у галоўным сказе). иже чим далеи против сл0483нца оусходоу тым менши и мглеиши и крегчеишии родѧтсе люди (Валх., 53б–54); чим болѣй ихъ тлумили, тымъ болѣй се множили и росли (Біблія, 106); царъ филипъ ... чим болшеs к нему приступовал, тым болшеs ꙋпадал на землю (Алекс., 73); такъ діаволъ сѣти свои чимъ далѣй, тымъ барзѣй въ нихъ ростягаетъ (АЗР, IV, 234, 1600–1605); на то дбати ничого не хотѣлъ, чимъ далѣй, тымъ горшъ поступуючи (АСД, VI, 116, 1608); ажъ перемешкавшы там двадцат лѣтъ коли чым далеs тым болшеs слынул ... ꙋказалсꙖ на свѣтъ (Зб. 752, 485б). 2. У знач. часц. Як магá. з инъшыми татары ... розсꙋдокъ чыненъ быти маеть водлꙋгъ налепшого баченьꙖ своего прихилꙖчысѧ чымъ ближеs кꙋ справедливости (Ст. 1588, 433); болшеs ꙋже не хочꙋ в тым згрѣбѣлым тѣле жыти, але ѡтпꙋсти мене абым чым напрудшеs до тебе ѡжыдаючых зъ надѣею пошол а ѡповѣдал имъ (Зб. 752, 527б).
с. 389
Чинамонъ гл. цинамонъ
с. 390
Чиневати, чыневати дзеясл. Тое, што і чинивати ў 3 знач. ижъ дей не пооднокроть людемъ шкоды чиневала (ИЮМ, VIII, 367, 1620); тая попадья ... много прикростей своими кгуслями тамъ у Высоцку людемъ рознымъ и мнѣ самому чыневала (АСД, III, 116, 1631); Ꙗ вижу иж то ст0483ыи божіи з которыми Ꙗкъ жадным ѡбычаемъ поровнаныs быти не могу посполите чынѣвали (Зб. 107, 185); ты еси великии добродеsства чиневал (Зб. 752, 49). ◊ Ч и н е в а т и о ф е р и – тое, што і ч и н и т и о ф е р у. богом нерозꙋмныи кланꙖлисꙖ и ѡфери им чиневали (Біблія, 31).
с. 390
Чинене гл. чиненье
с. 390
Чинение гл. чиненье
с. 390
Чиненый, чиненный, чыненый дзеепрым. 1. Ад чинити ў 1 знач. ВсꙖкиs ѡбѣтъ коториs ѡферꙋют гсдꙋ без квасу и медꙋ чинена будет из солью (Біблія, 158); чинено емꙋ з мꙋки а з зѣлꙖ поливкꙋ такъ ижъ Ꙗдене и пите его ледве пꙖт скоsцов або лотовъ заважыло (Зб. 752, 449б); всѧкій обѣтъ который офѣрꙋют гсдꙋ, без кваса и медꙋ чиненна бꙋдетъ из солію (Хран., 115); можемъ тогож с писма довести, поневаж читаем, иж ѡбразы были чиненыи з росказанꙖ бж0483его (Выкл., 40б). 2. Ад чинити ў 2 знач. А как тот пан або земянинъ з тыми светки присягу вчинивши заведут, потоле мает граница чинена быти (Ст. 1529, 68); вырежал им крол стэѳан и кроліоwа велкą ꙋчтивост и банкэт велкиs вэ дне и в ноцы з танцами чинено (Еўл., 21); былъ есми при подстаростемъ Молчадскомъ пану Андрею Хотковскомъ на копе, которая была третяя чынена въ концы села Молчадскаго Мицковичъ (АВК, ХVIII, 221, 1608). 3. Ад чинити ў 4 знач. за служъбы его, одъ давъныхъ часовъ ему чыненыи, далъ, даровалъ и записалъ ему самому ... именье свое отчызное на Руси (АВК, ХХIV, 161, 1554); при таковых можэть тэстамэнт чиненъ быти (Ст. 1566, 88); такжо и тымъ, которымъ збожья градъ выбилъ фолкга въ томъ податку чинена быти маеть (АВК, III, 274, 1577); сенодом и сенодовыми дѣѧми называючи, Ꙗкꙋюсь оунѣю, через митрополита киевsского, и черезъ володимерского, лоуцкого, полоцкого, холмского владыки, с костеломъ римскимъ вs берестю чиненоую (Апакр., 4); бо се жаден межи ними не нашол, которыs бы часы и дѣи през них там чыненыи, длꙖ певнои памꙖти, на писмѣ потомком пришлым и часов (вѣдомости) а вѣчности подал (Стрыйк., 425б–426); Црство нбсное естъ, абы волѧ Бж0483аѧ чинена была на земли Ꙗкъ на небѣ (Каліст, II, 231); досыть ꙋчинене естъ доброволное принѧтье каранѧ за грѣхи: двоѧкое естs ... дрꙋгое которое з росказанѧ исповѣдника своего за грѣхи чиненное бываеть (Навука, 94); мѣлисмо до насъ ... именемъ своимъ ... чыненую прозьбу (АСД, II, 57, 1635); ꙋважъ иж жадного пожыткꙋ немашъ з казаньꙖ, бы теж з наболшою працою чыненых, если се в ночи деют, то ест в стане грехꙋ (Зб. 255, 84). 4. Ад чинити ў 5 знач. мають всякіе тые записы, которые ся на вечность стегають, яко на именья, на люди, на земли на озера, на ставы, на млыны, на пушчы, на сеножати и на всякіе иные речы лежачіе, мають справованы и чынены быти передъ врядомъ (КПД, 186–187, 1551); вси справы трифоновы през лупѣжство чинены были (Мак., 63б); з тыхъ прето всѣхъ, и иншых мнѡгихъ, а праве незличенныхs прикладѡв, ѡ моцы слез и покꙋты наꙋчаемосѧ: толко старатисѧ потреба, абы ѡнаѧ пристойным способом была чинена (Варл., 97б–97); зажъ не лѣпеs кланꙖть тому бг0483у коториs все створилъ исусꙋ Сн0483у бж0483ию нижли речамъ чиненымъ (Пралог, 608).
с. 390
Чиненье, чинене, чинение, чыненье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. чинити ў 1 знач. А тежъ изъ стародавна зыченые на насъ и на наши будущіи уряды, поборы, стацыи, мостовъ новыхъ чиненіа, старыхъ поправленіа, городовъ оправленіа, непорушнѣ заховаемъ, а и хочемъ всегды имѣти неслободныхъ (АЗР, I, 76, 1457); доконано ест чинение столsповъ (Скар. ТЦ, 138б); намъ ку чиненъю солодовъ кривду немалую чинять (АВК, ХХХIХ, 6, 1578); жадною мѣрою напотом не даваsте плевъ людови до чиненꙖ цеглы (Біблія, 112); жадною мѣрою напотомъ не давайте плевъ людови до чиненьѧ цѣглы Ꙗкѡ передs тымъ, але сами нехай идꙋтъ а збираютъ соломꙋ (Хран., 83). 2. Дзеянне па дзеясл. чинити ў 2 знач. въ той справе его милости пана Яна Рошковского ... и помочниками оныхъ ... кгвалтовъ и на ротныхъ местцахъ засадзокъ усилуючи жалуючихъ позабиять чинене (АВК, I, 350, 1696). 3. Дзеянне па дзеясл. чинити ў 4 знач. ꙋслыша вес ізsраиль тои судъ иже судилs Цр0483ь, и возбоѧшесѧ царѧ видѧще мдрсть бж0483ию в немъ къ чиненsю суду (Скар. ТЦ, 129); естли бы в чиненья справедливости омешкали ... тогды тая винност и заплата вся на судьях местскихъ зостанеть (Ст. 1529, 50–51); Таина есть дѣаніе или чиненье, зложеное и ѡт земское или видимое, и ѡт небесное или невидимое рѣчи по оуставу Хв0483ому (Будны, 211); Большии тежъ межи вами, нехаи бꙋдеть вамъ сsлꙋга. Котории бо вsзноситьсе, ꙋнижитьсе а ꙋнижаючиисе, вsзнесетсе Беда пакъ вамs ꙋчоные и фарисеи лицѣмерники, ижъ зъедаете домы вsдовъе, а подs засsлоною долsгихъ молитsвъ чиненьемъ того деле лишsшое пsриимете осꙋженье (Цяп., 32); покажемъ ижъ то не новаꙖ естъ реч але старожытност местцамъ певнымъ, богꙋ ласку свою дават релѣквꙖмъ розмаитымъ моц цꙋдов чыненѧ ꙋделꙖт (Аб абр., 2). ◊ Ч ы н е н ь е п р а в о м ъ – судовае дамагальніцтва. што сꙖ дотычетъ трохъ селъ ... с кожъдымъ держачымъ тыхъ добръ волъное чыненъе правомъ зоставꙋетъ (ККСС, 2б, 1615). 4. Дзеянне па дзеясл. чинити ў 5 знач. берег рекы колі бꙋдеть чл0483вчьимъ чіненіемь ѡбороченъ (Вісл., 10б); Не оучинки абовѣмъ чл0483вчіи спасаютъ чл0483ка, лечъ тотъ который силъ до чиненьѧ ихъ оузычаетs (Мак., 319); повторе, ижъ иншiе Сакрамента сꙋтъ в чиненsю и оуваженsю (Сакр., 9б); ꙋчисꙖ в каждом стане стеречисꙖ ... скꙋпства в чиненю Ꙗлъмꙋжънъ (Зб. 259, 258б); ѡт пана ... мает истность так и моцъ чиненꙖ каждои речи (Выкл., 16). 5. Дзеянне па дзеясл. чинити ў 7 знач. Вырокъ мещаномъ Менскимъ ... ѡ сꙋженье ихъ и ѡ чиненье розныхъ крывдъ (КСД, 602, 1509); што естъ шырей на оных листехъ впоминалных и рейстрах пописаных чыненья оных шкодъ ... описано (АВК, ХХХVI, 9, 1582); ест простота въ мꙋдрости: ест боꙖзнь божиꙖ в чиненю доброго (Пралог, 658); мѣлъ ѡсобливꙋю хот до чыненꙖ милостины подорожным и гостем (Зб. 82, 50б). 6. Складанне, напісанне. ижъ яко на опекуна належыт чынене инъвентара водлуг права яко час назначоный (АВК, ХХХIV, 62, 1655). ◊ Ч и н е н ь е л и ч б ы – правядзенне падрахунку, балансу. Чиненье личбы отъ пана Ивана Горностая, подскарбія земского, со всякихъ платовъ и приходовъ и зъ мытъ (АЗР, II, 386, 1542); тежъ листы мандаты наши мають быти даваны ... ѡ доходы и пожитки з добръ нашихь приходꙖчие, и чиненьѧ з них личбы (Ст. 1588, 20); грошы готовые если бꙋдꙋт, наготовавшее што прибыло за ихъ рокꙋ въ Ꙗком же колвекъ ѡрнаментѣ и ѡздобѣ олтарѧ нашегѡ порѧднѣ положивши. вs том же реестрѣ бꙋдꙋчи до чиненьѧ, личбы готовыми ... абы зs нихъ личбꙋ и весь скарбецъ вsзѧвши иннымъ подали винни бꙋдꙋт просити (Ст. бр., 11б–12). 7. Начыньванне; начынка. Купили яблоки до чиненя индыковъ (ИЮМ, ХIV, 18, 1700).
с. 391
Чинечий гл. чинячий
с. 393
Чиниваный дзеепрым. ад чинивати ў 1 знач. одъ мѣйсца, яко первей вымыслы чинивано и о то ся торговывано при похованью тѣла змерлыхъ людей, тогды то вже большей не маетъ быть чинено (АВК, ХI, 38, 1563).
с. 393
Чинивати, чынивати дзеясл., шматкр. 1. Ад чинити ў 4 знач. жидовѣ так празникъ чинивали роукоꙖтеи рекомо оупаханины (Чэцця, 211). 2. Ад чинити ў 5 знач. гсне што ми еси пороучилъ нищого. а ѡнъ велика и дивна чинивал. ѡт недли до недли. причащалсѧ ст0483ыхъ таинъ (Чэцця, 151б); краса прельстила тѧ и похотs превратила серsце твое, тако чинивали есте дsщерам ізsраилевымs (Скар. ДП, 37); тотъ чоловекъ мой пану Голубу дякла давати бочку жыта, бочку овъса, серебъщизну ... подачки и повинности полнити и давати, ему яко мне чынивал (АВК, ХХХI, 3, 1523); (не) чини так, как чинивали цр0483и глꙋпыи, что оуказывалисѧ на воине (Арыст., 171). 3. Ад чинити ў 6 знач. слоуги ж твои пакости многи емоу чінивали (Чэцця, 151б); некотории князи и панове, и воеводы, и старосты, и наместники, и тивуны нашы, деръжавцы городов и мест и волостеи нашых, церкви божъеи, архиепископу кривду чинивали (ПГ, II, 192, 1502); штожь первыи старосты и врядники ихъ кривды и новины имъ чинивали (КСД, 1429, 1520); наместники и тивуны наши, державцы городовъ и ... Божое Архиепископу кривду чынивали (ИЮМ, I, 361, 1620). ⧫ Ч и н и в а т и п р а в н е – судзіцца. яко тежъ и онъ самъ зъ розными особами правне чинивалъ и свое кривды взглядом тыхъ добръ (АЮЗР, II, 40, 1607); ч ы н и в а т и я в н о – выяўляць. y bohom swoim zrаsze, y mertwych tiłа sożyhаł, i pohаństwo swoje jаwno czyniwаl (Бых., 483). Параўн. чиневати.
с. 393
Чинити, чинить, чынити дзеясл. 1. Вырабляць, майстраваць. ростут трости так велике и так высоке иже з них тамо домы и лодье чинѧт (Валх., 46б); тымъ ѡни жебы сѧ ѡбразомъ не кланѣли, ани бы ихъ чинили (Будны, 13б); гончар горнцы може чинит цалые. и зас потолчи и зас иные ꙋчинит (Бельск., 138б); приказал рицером своим абы з неи чинили лоди а ѡболокали скорами (Алекс., 41б); ремесника нанѧвши балванъ собѣ рꙋкою чинѧтъ и припавши до земли ѡномꙋ сѧ кланѧют (Варл., 83б–84). 2. Устройваць; ладзіць; рабіць. ѧ перетеклъ есми перед лицом приитьꙖ его чинити дорогоу его по поустыни. коу датію наоуки сп0483сеніа людоу его на ѡтпоущеніе грехом ихъ (Пак. Хр., 27б); дорогу ему всюды чинили (Троя, 43б); иныи хотѧи плавати по морю, и по великихъ волнахъ починаѧ путь чинити (Скар. ПБ, 20б); панъ Лукашъ – ключникъ Городенский чинитъ собе дорогу черезъ именье мое (АВК, ХVII, 305, 1541); пsростые чините стежки его (Цяп., 4). 3. Ствараць. Нижли люди опꙋстившие бога, на иншие сѧ рѣчи надѣвають, а тако собѣ многие боги на сердцахъ своих чинѧть (Будны, 5). 4. У спалучэнні з назоўнікам абазначае: ажыццяўляць тое, што выказана назоўнікам. о бѣглецох што разбои чінѧть (Вісл., 7); тотъ Максимъ доводъ чинилъ передъ нами: штожь по воду ездилъ, и самъ ꙋтопъ ꙋ Вильни въ реце, а Ꙗ дей тамъ самъ не былъ (КСД, 5, 1510); глаголюще сами в собѣ, и покаѧние чинѧще, и длѧ тесноты духа рыдающе (Скар. ПБ, 7б); за тые козаки жадное присяги намъ не чинилъ (КПД, 86, 1542); кашталꙖн поки до пн0483а гэтмана не дотꙖгнеть маеть им с таковых справедливость чинить (Ст. 1566, 21б); розскаже сыном своим, и домови своему по собѣ, абы стерегли дороги гсдней, и чинили судъ и справедливост, абы привелъ гсдъ длꙖ авраама все што мовил до него (Біблія, 45); дети бовем не чинꙖт воли своеs (Зб. 261, 69); были там в той рецѣ панны велми ѡздобныи ... коли видѣли люди чꙋжоземцы през реку плынꙋчии хватали их, а ꙋхвативши Ꙗкого мужа, вели его до тростины, а там з ним чинили тѣлесныs скутокъ ажъ до ꙋморенꙖ (Алекс., 41б); мужовъ сколько собравъшысе, хотели гонить и о мужобойцы опытъ чынить (АВК, ХVIII, 207, 1607); теперъ тꙋю жъ тымъ помочъ чинѧт, которыи не ведлꙋгъ тѣла, але ведлꙋгъ дꙋха живꙋтs (Варл., 10); вs Цр0483кви Ст0483ои Хризмꙋ чинѧтs, вs которой зs ѡливою балсамъ змѣшаны (Дзід., 10); доконалъ бг0483ъ вs дн0483ь шестый дѣло свое которое чинилъ (Хран., 8); воевод з розными полками под розные замки казал подступит и штурмы чынит и добыват, сеч, палит и в полон брат (ИЮМ, ХХIV, 463, 1664). ◊ Ч и н и т и д о с ы т ь гл. досыть; ч и н и т и з н а е м о (з н а м е н и т о, с л а в н о) – паведамляць, даводзіць да ведама, абвяшчаць. чинимъ славно и знаемо и даемъ ведомо оусем, хто коли сюю грамоту видить, а любо слышить прочитаѧ (ПГ, I, 50, 1387); чынимъ знаменито симъ листомъ кажъдому, кому того будеть потребизна (АЗР, I, 54, 1440); ч и н и т и з н ак о м и т о гл. знакомито; ч и н и т и о т п р а в у гл. отправа; ч и н и т и о ф е р у гл. офера; ч и н и т и п и л ь н о с т ь – сачыць. около засеван[ь]я пашъни урадъ маеть пильность чынити, абы вси засеваны (КПД, 556, 1557); гетмане поделившысѧ воискомъ кождый частю напоминанемъ а намовленемъ, частю тэж непрыꙖтелскую неможност и троха люды льжучы чынили пилность, абы жолнеры их тым ѡстреи и мужнеи на непрыꙖтелѧ натирали (Атыла, 175); его милость ... на припаломъ терминѣ пильность чинилъ (АВК, ХV, 451, 1683); ч и н и т и п о к л о н ъ – кланяцца. З сегѡ ѧ тебе Гсдна моего и Ѡтца в дꙋхꙋ моемъ витаю: з сегѡ и звыклый мой сн0483овскій поклонъ тобѣ чиню (Сматр., 14); ч и н и т и п р а в о м (п р а в о) – судзіць. судья и подъсудокъ имѣють людемъ право чинить, какъ у Великой Полщѣ уставлено (АЗР, I, 40, 1420–1423); где бы по забитоs голове шлꙖхетъскоs дѣти або близъские, такие кому бы ѡто правомъ чинити належало еще летъ недорослыхъ были або бы и дорослыми бꙋдучи, а въ томъ паньстве нашомъ не были (Ст. 1588, 177); возный, хотечы о то усе яко о лехкое поваженье звирхъности господарьское ... правомъ чынить ... далъ ... до книгъ врадовыхъ записати (АВК, ХХ, 114, 1595); ч и н и т и с л о в о – гаварыць. какъ мы видимы оучномъ его оучинилсѧ еси. а нине слово чиниш за него реклъ имъ никодемоус. ино оуже и староста оучном его иже говорил за него (Пак. Хр., 20); ч ы н и т и д о в о д ъ гл. доводъ. 5. Выконваць што-н., займацца чым-н., дзейнічаць якім-н. чынам. они того дѣцкого лаяли, соромотили, што хотѣли, то чинили (АЮЗР, I, 15, 1444); ѡ всих речах которе ісоус оу своеи детинности чинил и наꙋчал ѡсобне выповедал (Валх., 64); што чиниш чинь (Пак. Хр., 6б); што оуже далей чинити боудет сн0483оу мои милыи таꙖ беднаꙖ матка твоꙖ (Там жа, 14б); или ваша мл0483сть того не въсхочеть чинить (ПГ, I, 145, 1497); ты боудешь чинити подлоуг рвеніѧ ѡка твоего (Арыст., 149); повторе тобѣ пильнѣ росказую, абысь иначей не чинилъ, бо того есть пильныя потреба (АВК, II, 252, 1584); так чинꙖт забивши вола ѡдерут скуру нутръ з него выкинут (Наб. тур., 22); той недовѣдомых сꙋдебъ Всесилный спорѧдитель который нѣкогѡ до рады своей не збываючи на небѣ и на земли чинитъ то, што хочетъ (Сматр., 5); выйдꙋтъ которыи добре чинили на Воскр0483есеніе живота: а которые зле, чиніли на Воскр0483есніе сꙋда (Варл., 67); коли штоколвекъ мыслимъ мовим и чиним на хвалꙋ божꙋю и на збавение дꙋшъ наших керꙋем (Зб. 255, 102); Крещеніе ѡтправитисѧ можетs, полѣваніемъ воды на главꙋ, Ꙗко чинѧтs Римлѧне, погрꙋженіемs въ Водѣ, Ꙗко чинѧтs Грекове (Зб. вып., 8б). ◊ Ч и н и т и с и л у – перашкаджаць. И ѡна ещо на томъ мало мѣла ѡтзвалася въ той рѣчи до князя бискꙋпа и до пановъ ихъ милости до всее рады; мы ей въ томъ силы не чинили (КСД, 49, 1510); y kniаź weliki Olgierd, ne czynil im siły, y w weru swoiu ne wernuł (Бых., 498). 6. Аказваць, прычыняць, выклiкаць што-н. сваімі паводзінамі. Про то жъ, што бы еси ихъ отъ кривдъ боронилъ и не далъ бы еси имъ кривды ни въ чомъ чинити (КЗ, 213, 1486); азъ ... дꙋшегоубъства чиню промежь ими. и чл0483вком пагоубоу чинѧ (Чэцця, 34); много доброго чинить намъ Премудрость (Скар. ПБ, 2); жолнеры конные и пешие ... шкоды никоторое никому не мают чинить (Ст. 1566, 25б); будет тобѣ велико зло чынити, прыходѧ под Антонъ (Бава, 133); кгвалту жадъного людемъ и сами межи собою чинить не будемъ (Ст. 1588, 70); тогды дей онъ, уживши пріятеля своего шляхтича учстивого пана Петра Кощича ... слалъ, хотечи вѣдомость мѣти, для чого дей вы таковый кгвалтъ чыните (АСД, III, 63, 1601); чортъ можеть постит але доброго не чынит (Зб. 261, 125б); из великою моцю тꙖгнул на рꙋские кнꙖзства ѡгнем и шаблею многие шкоды чинꙖчи (Стрыйк., 522б); не чинит кривды никому (Дыяр., 169б). 7. Ваяваць. тогды бы ся нехай кол[ь]ко ихъ на одного коня у возъ подъ живность собе зложили, седечи сами на тыхъ конехъ, на которихъ писатися, ехати и чинити мають з непріятелемъ (КПД, 322, 1563); але сꙖ имъ зопрет не дадꙋт и встꙋпным боемъ з ними чинꙖчи мужне се имъ ѡперают (Хр. польск., 21). 8. Ператвараць каго-, што-н. у каго-, што-н. гsлꙋхие чинить сsлышачімі, и немые мовечими (Цяп., 53); естли бы хто з речы простое чынечы крывавꙋю на Сеимъ альбо за дворомъ нашымъ кого вызвалъ (Трыб., 5); бо Ꙗко его вжо раз за дитꙖ свое принꙖвшы, и маючи его при собе, в дому своемъ теръпливостью своею за дитꙖ свое призналъ, такъ вжо его потомъ злымъ чинити не можеть (Ст. 1588, 92); неволꙖ ... ѡдыsмуе надѣю ... чинит ю ꙋмерлꙋю Ꙗк стрꙋпъ (Зб. 261, 80–80б); тых которые в ним мешsкали приходнѧми и пелsкгрымами чынил (Карп., 6б); ѡбертаю мꙋдрых вспакъ, а ꙋмѣетност их глꙋпою чиню (Бельск., 2–2б); запсованомꙋ и нетравномꙋ жолꙋдкови пожитеченъ естъ полынъ, который его ѡтволожꙋетъ и травнымъ чинитъ (Каліст, I, 126б); сегоднѧ Кролем кого чинить а завтра тогожs вs тѧжкꙋю неволю выдаеть. Сегоднѧ вs мнѡгихs богатствахs квитнꙋчимъ чинить а завтра жебракомъ и неволниковъ неволникомъ (Варл., 109б); дом ихъ ... ѡдправовати бꙋдꙋтъ ѡт вsсꙖких платов и повинностеs наших гд0483ръскихъ и мѣстsскихъ и ѡт стоꙖнꙖ в нем гостеs всꙖкого стану так при бытности нашоs гдсрскоs Ꙗко и вs небытности вызволꙖем и волным чиним вѣчными часы (Дыяр., 155); z bolotа czyniаl zoloto, а z zolotа boloto swаimi szаlbierskаmi mowаmi (Абух., 441); не може сн0483ъ сам з себе ничого чинити едно што ꙋзрит ѡтца чинꙖчого (Выкл., 16). 9. Даваць, радзіць (пра ўраджай i да т. п.). колиж тое на зеленом дереве чинѧт. што пак боудет на соухом (Пак. Хр., 10); не можеть дерево добsрое, овощꙋ лихого чинити ни дерево лихое, овощu добsрого чинити. Кажsдое пsрото дерево которое не чинить овощꙋ добsрого, посекають его и въ огонь вметають (Цяп., 9б); нащепишъ вs ней вшелѧкого дерева, которое чинитъ овоцъ до еденѧ (Каліст, I, 150б); навhди винsницꙋ тꙋю, котораѧ Дх0483омъ твоимъ ст0483ымs естъ насажена, и подай ей, абы ѡвоц правды чинила (Варл., 187б); нехай зродитъ землѧ зеліе земное и даваючое насѣнье. и дерево рожаное овочь чинѧчи ведлꙋгъ рожаю своегѡ которогѡ бы насѣнье было в самомъ собѣ на земли и сталосе такъ (Хран., 2б). 10. Складаць (у суме, у выніку). того всего про все – за имене, за кони и за быдло ... чынит чотырыста копъ деветьдесят деветь копъ (АВК, ХХХVI, 31–32, 1582); корчомъ медовыхъ двѣ, пивныхъ двадцать горѣлчаныхъ двадцать, горѣлчаныхъ дванадцать, платечи съ кождое корчмы по копѣ грошей, чинить копъ двадцать шесть (АВК, ХIV, 611, 1597); талантъ ѡдин сребра ф0483 рꙋблев в собѣ монеты маетъ: А если золота то пꙖтнадцатъ тисечъ рꙋблев чинит (Кн. Мак., 47); в третей яме ечменю чверти десет, чынитъ золотых шестдесят (АВК, ХХХIV, 337, 1664); два ксенжица жидовскии чинꙖт дниs 59, которым придавши шесть з третего мсца, бꙋдет дн0483ий ѯ и є0483 (Выкл., 39б); чынитъ золотыхъ десять и асмаковъ трынадцать (ИЮМ, I, 18, 1679). ◊ Ч и н и т и л и ч б у – рабіць разлік, фінансавую справаздачу. съ того всего абы передъ вами личъбу чынили (КПД, 142, 1547); ѡтец ... личъбы никоторое имъ з опеки своее чинити им не повинен (Ст. 1566, 76); по зобраню зъ поля пробы у гумнѣ чинитъ, жебы водлѣ того, яко се покаже на пробѣ, урадникъ личбу чинилъ (АСД, IХ, 94, 1603); прето Ꙗкъ маючи великꙋю личбꙋ чинитъ, если штоколвек зs речій потребныхъ ѡпꙋстишъ (Варл., 329б); гды господыню Саврицкую раховали и личбу чинили зъ нею, теды самъ панъ райца былъ з нами и слухалъ рахунковъ, теды она зостала, винна золотыхъ осмнадцать (ИЮМ, VIII, 150, 1691).
с. 394
Чинитися, чинитисе, чынитисе, чынитися дзеясл. 1. Рабіцца, стварацца. хотѧи розны сꙋть зs собою, однакій еднакъ хлѣбъ зs нихъ чинитsсѧ (Мак., 311); коло любо кгды сꙖ цирклем чинит, любо южъ ꙋчиненое ѡборочаетсꙖ (Зб. 259, 543). 2. З’яўляцца. ѡного часу великое сꙖ повѣтрее в кгандавѣ вщало: Короста ꙖкаꙖсь людем на поднебеню се чинила (Пралог, 593б). 3. Адбывацца, здзяйсняцца. намъ написал ст0483ыи великии. иван бг0483ослов. што сѧ чинило пред оуспѣньемъ ст0483ыꙖ бц0483и (Чэцця, 265б); Трыщан ему поведил все по раду Ꙗкъ сѧ што чынило (Трыст., 17); тамъ кгды сѧ с послами кр его мл становенsе через станы коронныи и вел кнѧз лит чинило, межи инъшими речами то вs пактахъ ѡт кр его мл варовано (Апакр., 26); лѣтъ або роков которого часꙋ што сꙖ чинило, на кождом мѣстцꙋ не кладꙋт (Стрыйк., 521); жебысмо имѧ Хв0483о без жадного встыдꙋ и боѧзни смѣле вызнавати могли, длѧ чого теж и на знак крестный чынитсѧ (Навука, 36–37); всѣ тые балвохвалства, которые сѧ мнѡгимъ богѡмъ чинѧтъ, блꙋдꙋ и згиненѧ сꙋт оучинками (Варл., 249); вшакъ же на ѡбохъ мѣстцахъ великие се завъжды чуда чинꙖт (Зб. 752, 457); можешъ тамъ все зрозꙋмѣти, гдѣ се штоколвекъ дѣꙖти мѣло и што се за которогѡ даріѧ чинило (Хран., 369). 4. Ад чинити ў 6 знач. Бо через таковые корчмы много сѧ злодеиства чинит (Ст. 1529–Ф, 40). 5. Называцца кім-н.; выдаваць сябе за каго-н. Занюж ѡто тежъ чл0483вкъ лгоучии. сином бж0483ьимъ чинитсе (Пак. Хр., 8б); не толко землѣ, але и неба, а мало на том маючи, и вымышленого ѡт себе чистьца паны сѧ чинѧчи (Апакр., 171б); не чинѣтесꙖ вѣщими, ани снов заховуsте (Бельск., 66); жыдове, пытани будучи отъ Пилата, якую бы вину приносили, не могли иначей мовити, одно то, же ся Сыномъ Божымъ чинилъ (Гарм., 203); водлꙋгъ законꙋ мает ꙋмрети, же се сыном божыим чынил (Зб. 255, 272б); затаивsши еретики вs ѡдномъ палацꙋ своемъ самъ первеs мовилъ з правовѣрными чинꙖчисꙖ перед ними Правовѣрнымъ (Пралог, 577б). 6. Станавіцца кім-н., быць кім-н. прігожаетсѧ частокрот иж из наших землѧн не ѡтбывают своеи чти чинѧтсѧ разбоиніци (Вісл., 28); добрымъ чинитсѧ добраꙖ. а злымъ злаꙖ (Чэцця, 329); есть што чинитсѧ бг0483атъ а нѣтъ ничого а чинитсѧ хꙋд а имѣньѧ много (Зб. 262, 99б); такъ тежъ прокураторъ чынившысе на которомъ рокꙋ хорымъ а стати бы на дрꙋгомъ рокꙋ и присегнути не хотелъ водле артыкулꙋ шестьдесꙖтого ... тогды (Ст. 1588, 214); чл0483къ естъ живот до часꙋ позыченый ... который з натꙋры естъ гнилым, а фанътазеию сѧ чинитъ вѣчным (Кін., 49б–51); въскрылѧюсѧ, въперѧюсѧ: Крила собѣ розширѧю, которими сѧ широким чиню, и легкимъ Ꙗкъ и пѣрьемъ (Бяр., 24); покора его кꙋ бг0483ꙋ такаꙖ была ижь се пред ними и пред гневомъ его чинилъ Ꙗко сꙋхою соломою до ѡгнꙖ або Ꙗко листъкомъ до ветрꙋ (Пралог, 659б). 7. Аказваць. тыи чести, не чинѧтsсѧ древꙋ, полотнꙋ, или папѣрови, на нихs же сꙋть образы, але тымъ, которыхъ сꙋть образы (Зб. вып., 101б). 8. Весці справу. о потвари дедичство чинѧтсѧ (Вісл., 9).
с. 398
Чинить гл. чинити
с. 400
Чинкоторовый гл. чынтакоровый
с. 400
Чинно, чинне прысл. Належным чынам. онъ молчачи приглѧдалъсе еи хотѧчи, вѣдать если бы здарилъ гсдь дорогꙋ егѡ чиннѣ (Хран., 37б); чл0483вкъ ... и на дш0483и ѡтраждаетsсѧ презъ Крещеніе, и Ласкꙋ Бж0483ꙋю въ сакраментѣ Малженства, женѧчисѧ чинно отрымꙋетъ (Зб. вып., 2); Оурѧдъ Магистровства или Регентовства Каппелли Епспскіѧ естъ спѣвачковъ оучити ... и подчасъ слꙋжбы Бж0483іеѧ чинно спѣвати (Там жа, 73).
с. 400
Чинность, чынность наз. Занятак, справа, дзеянне, дзейнасць. годно есть, ижбы слушнѣ, тежъ въ чинности своей поживаны, абы были ознаймены и на письмѣ выложены и подтвержены для вѣдомости потомъ пришлоѣ людскоѣ (АЗР, III, 15, 1547); хоружыs собравшысѧ з ними и маючи ѡ кождом з них добрую ведомость и чынность поспол маеть тꙖгнути з ними до кашталꙖна (Ст. 1566, 21).
с. 400
Чиноначалникъ, чиноначальникъ наз. 1. Прадстаўнік нябеснай іерархіі. гл0483а емꙋ великиi чиночалникъ [!]. азъ есми архистратигъ михаилъ (Чэцця, 12); которꙋю то пѣснs, и мы недостойніи (Гавріила имꙋще чиноначалника) зs росказанsѧ цр0483ковного, зs радостю спѣваемъ (Карп., 48б). 2. Прадстаўнік царкоўнай іерархіі. в дозоре своемъ маете чиноначалника архимандрита (СДГВ, 22, 1595); споминаючи собѣ первую зверхность, которую с другими посполу чиноначальниками въ порядку церковномъ мѣвалъ, отъ которого самъ гордостью своею отщепился (АЗР, IV, 226, 1600–1605).
с. 400
Чинтаровый гл. чынтакоровый
с. 400
Чиншевый гл. цыншовый
с. 400
Чиншоване наз. Чынш, падатак. Дань: Чиншъ, поборъ, заплата чиншованѧ (Бяр., 32).
с. 400
Чиншовый гл. цыншовый
с. 400
Чиншъ гл. цыншъ
с. 400
Чинъ, чынъ наз. 1. Учынак; тое, што створана. И тии суще прельщены ꙋчинили бы собе неꙖкое ꙋподобление делающе злыѧ чины пред лицемs гсда бога (Скар. ДЗ, 13б); наболшии ѡстерегають тѧ. дабы сѧ еси не стꙋжал ни жадномꙋ чл0483коу на свѣте. занже глава оумова [!] познати истиннаго бг0483а, а потом любити рада. по чинꙋ добра и лиха (Арыст., 160); розгледишь теперь собѣ, што бы то за справа або якыи бы чинъ былъ, почавши о навращеніи Ꙗзыковs говорити, ѡткинутисѧ, и о инsшую рѣчь стати выписовати (Будны, 143); ѡ Влдко Хс0483 Бж0483е нашъ ... который розличными чинами ст0483ꙋю Цр0483кѡвъ оукрасилъ еси (Каліст, II, 239б). 2. Спосаб. реч емоу анхиманьдритъ. а которымъ чином хочеть разорити законъ вашь (Чэцця, 3); Бꙋдеть же Агsнець непороченъ самець летошний. По томꙋ же чину возмете и козлищъ (Скар. КВ, 23); но болети имат водным недꙋгом и трꙋдом. тако и жена. в тот чинъ слѧгоуще скоро оумреть (Неба, 89); таким чином настꙋпꙋючіи ... дозорцы рокъ по рокꙋ ити маютъ (Ст. бр., 12); Ирмосъ, еі: ... ѡбраз, состав, чын, стан, кшталтs рѧдꙋ вs споеню и злꙋченю тропарѡв, албо вѣршѡв (Бяр., 278); в которомъ то чину животъ ведꙋчи такъ сурово и стисло, же и старшие законъники тому се дивовали (Пралог, 608б). 3. Правіла, парадак; устаў. ѡба в чиноу живѧста (Чэцця, 219); Прото Ап0483лъ напротиву тому ихъ худоству пишеть, а не противу церковному чину (Будны, 46б); чомꙋ ѡ възнесеніи гн0483и припоменꙋвши, и чинъ ѡт его вs цр0483кви постановленый выписавши, не пишетъ того же на своемъ мѣсци (Апакр., 94); тои, котораѧ зs особна привилею Бж0483ого, то мѣла, ижs чины естества перешедsши, и посполитое, прироженѧ члчского, право звитеживши: пред ржствомъ, во ржствѣ, и по рожестве, панною зостала (Карп., 44б); аби ... яко правило, чинъ и цѣремонія, такъ словословія Божія звичайнимъ ... способомъ ... николи напотомъ въ томъ монастирю Бѣлковскомъ фундаціи нашое не уставало (АСД, II, 42, 1630); бл0483гословитисꙖ им ѡт нашого смиреніа достоsно пріати чин виленского и лвовского бл0483гословенного братства (Дыяр., 153б); Щегнꙋша: Щеблѧ, або кꙋхsнѧ, Iѡсифs моск: гл: ві, ѡ трапезномъ чинꙋ (Бяр., 206). 4. Рад. Въ четверsтомs чину положены сут Третии и Четверsтыи книги Царствъ (Скар. ПЦ, 2б). 5. Пасада, сан; ранг. Иванъ ... миноулъ воинества ан0483гльскаꙖ. арханглскаꙖ стоꙖниꙖ. и всѧ небесныꙖ силы. херовими. и серафимскиꙖ чины (Чэцця, 42б–43); повеле Царь Гелsхии жерsцу великому, и жерsцемъ втораго чину и придверникомs храму гсдьнѧ (Скар. ЧЦ, 234); ѡ воиском чиноу. Егда приидеши в ратныи чин исполчивъ свои полкъ. и станеши сопротивꙋ полковъ (Плячо, 83); ѡставившы чын чернеческии и прышол до панов и собравшысѧ со всѧкими силами своими Литовскими и потѧгнул противко Довмонта (Рач., 309); вси сꙖ ѡт вл0483дыки митрофана постригли в чин чернецкиs (Стрыйк., 492б); маетъ митрополитъ ... и Епископы и Архимандриты и икгумены и попы и диаконы и всякій священническій чинъ греческого закону, какъ и духовныхъ, такъ и светскихъ судити и радити (ИЮМ, I, 358, 1620); мнѡгіе з нихъ, которые до Инѡческого чинꙋ сѧ оудавали, всѣ речи вs томъ свѣтѣ потѣшные ѡхотне занедбывали, а вs самой сѧ побожности кохали (Варл., 6); Iерофеs ... потом сꙖ ꙋдостоил и епископского чынꙋ вs мѣсте анкирѣ (Зб. 752, 425); девет зас тые чинове называютсѧ нижъшыѧ анъгели (Зб. 82, 138б); оурѧдꙋ Агл0483ѡмъ самымъ боꙖзненнаго, достꙋпꙋетs презs Чинъ Iерейства (Зб. вып., 2). 6. Манаскi ордэн. которые лицомъ до мене въ монастыръ помененый слуги мескіе, зъ отцами чину нашого, назадъ съ тое копы и исканя по дворахъ пришодши, принесли (ИЮМ, VIII, 386, 1623); донесена намъ есть прозьба ... игуменіи монастыра Виленского святые Живоначалные Троицы и всихъ сестръ еѣ, законныхъ паненъ чину святого Василія (АЗР, V, 12, 1633).
с. 400
Чиняи дзеепрым. Тое, што і чинячий у 2 знач. стопы широкии, и ѡмеликаныи знаменоують моужа ѡмешканна. и чинѧи дѣла по тихꙋ и поспешенъ в них (Арыст., 201).
с. 402
Чинячий, чинечий, чинячый, чыйнечый, чынечый, чынячый дзеепрым. 1. Ад чинити ў 4 знач. на гса бг0483а ... ховаючог справедливост навекы, и чинѧчог соуд зобиженым подаваючог покармъ алкнꙋщим (Пс. ХVI, 140); але дей жадное зменки о томъ не чыйнечый, скоро по допущеню апеляцыи там с того кгрунъту черезъ реку Велию отехал (АВК, ХХХII, 77, 1596); в такои справѣ проклѧтѧ ѡтправованю свѣтскіе не справоуючими быти маютъ, але вѣдаючими не декретъ, чинѧчими, але зезволѧчими (Апакр., 76б); вси теды ... хвалиме гсда бг0483а чꙋда чынꙖчого (Зб. 752, 547); тогды цр0483ь реклъ: вси мешкаючiе по всей земли нехай се боѧт бг0483а данилового, бо онъ збавитель чинѧчій знаки и чꙋда на земли (Хран., 372). 2. Ад чинити ў 5 знач. иные ... казали. лъжа его чорнокнижника быти, а против законоу их чинѧчего (Пак. Хр., 31); того деле мовsлю вамъ ижъ отыиметьсѧ ѡт васъ королевsство божъе и дасьтьсе народу чинѧчому овощи его (Цяп., 30); если добре чините добре чинѧчимъ вамъ, Ꙗкое вамъ дѧковане естъ; ано грѣшницы тое жъ чинѧтъ (Каліст, II, 109); заволаю до Бг0483а найвышшого, Ба0483 добре чинѧчого мнѣ (Варл., 223б); ꙋважаs ижъ покоs ест ꙋмысловъ и волѣ злꙋчене: тые тогды сут покоs чынечые, которые се ѡ тое злꙋчене старают (Зб. 255, 196б); ленивецъ ... ест земъныеs, албо рачеs речи земные чинꙖчиs длꙖ ленивог ѡборотꙋ своег (Зб. 259, 555); такъ се милыи сынове заховуsте, Ꙗко мене чинечого видѣли (Зб. 82, 348). Параўн. чиняи. 3. Ад чинити ў 6 знач. Богатство непевныи товаришъ ... Ворогъ звады чинѧчій (Кін., 58–58б); помененыхъ свовольниковъ ... въ кольку миль по сей сторонѣ Полоцка, збытки чинечихъ, полапали (АВК, VIII, 512, 1634); Сковникs, распрѣватель: Распрѣтворецъ ... розрꙋхи чинѧчій, звадца, бꙋнтовник (Бяр., 147); богатство ... готовыs приходен в ден пира, маючы вꙖзен прожнеsшое над со[н] ворог звадꙋ чинꙖчыs (Зб. 752, 593б). 4. Ад чинити ў 8 знач. Ꙗко он твердит волокꙋчи за собою на свѣдецство назіанского которомꙋ сѧ о томъ не снило прото теж и не миновал мѣстца на котором бы сѧ тыи слова, чл0483ка свѣтского быдлѧтемъ чинѧчіе, ркомо з него приточеные найдовали (Апакр., 69–69б). 5. Ад чинити ў 9 знач. Писано прето естъ: ижъ ѡрачъ видѧчи овоцъ выдаючꙋю лѣторасль ѡчищаетъ еи, жебы ѡбфитsшій овоцъ давала: а не чинѧчꙋю овоцѡвъ ѡдтинаетъ, и до огнѧ вsкидаетs (Мак., 244–245). 6. Які фармуе. Гдыжъ ани досконалыи чл0483вкъ до доброгѡ, ани вs грѣхахъ затонꙋлый и самого себе начинsемъ діаволскимъ чинѧчіи ѡд которогѡ весь свѣтъ ѡсꙋженъ, до злого, мꙋсомъ Ꙗкимъ привѧзꙋетsсѧ (Мак., 154). 7. У знач. наз. Той, хто творыць, выконвае што-н., паводзіць сябе пэўным чынам. ѡто неприѧтели твои ... погибноут, и розойдоутсѧ вси чинѧчие злост (Пс. ХVI, 94); Ꙗко простꙋпаючихъ и вѣчными муками и временsными караеть, тако ѡпѧть чинѧчимъ по тои заповѣди и здѣ добромъ платить, и потомъ вечный животъ ѡбецуеть (Будны, 15б–16); пошsлет сынъ чл0483вчий аньгелы сsвои и зsберуть с королѣвъства его вsси погорsшѣньꙖ, и чинѧчихъ бѣзаконие, и вsкінуть их вs пѣчs огненую (Цяп., 18б); нехай ѡтдасть гсдь чинꙖчому зло водлуг злости его (Біблія, 362); бл0483гословѧчи Бг0483а, который не хочетъ, жебы хто згинꙋлъ, але всѣхъ наверненѧ чекаетs, и чинѧчихъ покꙋтꙋ, ласкаве и млсрдне пріймꙋетъ (Варл., 259); так слꙋга хсвъ мает мыслить добре ѡ всих: мовы и справы чꙋжые добре выкладат; зле чынечым добре чынит (Зб. 255, 212б); нехай ѡтдастъ гсдь чинѧчомꙋ sло водлꙋгъ sлости егѡ (Хран., 247).
с. 402
Чинящий, чынящый дзеепрым. 1. Ад чинити ў 4 знач. теразь бꙋдемо мовити чог потреба в самоs медитациs або прыстꙋпꙋючы до неs наперод теды молитвы пристꙋпь чинꙖщеs до господа бг0483а (Зб. 261, 70б). 2. Ад чинити ў 5 знач. презъ горачых сꙖ розꙋмеют люде цвичечыесꙖ в цнотах през зимные ничого не чинꙖщее (Зб. 261, 129). 3. Ад чинити ў 6 знач. Мꙋжъ ꙋбогыи зобижаѧ ꙋбогыхъ, подобѣнъ будетs дожsдю непотрѣбному чинѧщемꙋ на земли гладъ (Скар. ПС, 42б). 4. У знач. наз. Той, хто творыць, выконвае што-н., паводзіць сябе пэўным чынам. да воздасть гсдь богъ чинѧщему злое по деломъ его (Скар. ДЦ, 73).
с. 404
Чирвецъ наз. Тое, што і червецъ I. аж еs привилеs выдано шостого днꙖ чирвца въ едным же року (Еўл., 7).
с. 404
Чирвонетися гл. чирвонитися
с. 404
Чирвонити дзеясл. Чырваніць. цвѣты, иншіи бѣлитъ, иншіи чорнитъ, дрꙋгіи пстрит, а нѣкоторыи чирвонитъ (Каліст, I, 134б); Ꙗкъ вода зs нб0483а сходѧчи напоюет, ѡтволожаетъ, и ростит: и одна поставою бꙋдꙋчи, розмаите справꙋетъ; бѣлитъ, чорнитъ, чирвонитъ, пстритъ, солодитъ, и горчитъ (Там жа, 166б); ѡбръщаю: Чирвоню Ꙗк кровь, багрѧнѡ чиню (Бяр., 193).
с. 404
Чирвонитися, чирвонетися дзеясл., зв. ад чирвонити. вечеру будучі, мовите непогода: чiрsвонеетsца бо сѧ нѣбо. А рано, нине непогода чірsвонеетsца бо сѧ хsмꙋречи небо (Цяп., 22); аж и самое море чирвонѣлосꙖ ѡт людскои крови (Рым., 81б); хот бы были грѣхи вашѣ Ꙗкъ шарлатъ, Ꙗкъ снѣгъ выбѣлѣютъ: хоть бы сѧ чирвонили Ꙗкъ червецъ, Ꙗкъ волна бꙋдꙋтъ (Каліст, II, 346). Параўн. червонетися.
с. 404
Чирвонность гл. чирвоность
с. 405
Чирвоно прысл. ад чирвоный у 1 знач. ꙋчинишъ тежъ прикрите другое на верхъ з скур баранних чирвоно фарбованых (Біблія, 141); ѡферꙋет ... бисеръ и шерсть козью и скури чирвоно фарбованыи (Там жа, 154). Параўн. червоно.
с. 405
Чирвонобарвяный прым. Чырвонага колеру. возми переднии речи ... лнꙋ сꙋптелног, Ꙗко едвабъ, крꙋчоног, шерсти козеи, шкꙋр бараных чирвонобарвꙖных (Бельск., 49б); ꙋдѣлаsте и иное прикрите з шкꙋр бараних чирвонобарвꙖных (Там жа, 50).
с. 405
Чирвоность, чирвонность, чырвоность наз. Чырвань. гранат вси походни ѡгнистыи своею Ꙗсностю перевышает, и все иншое камене чирвоностю переходит (Алекс., 22б); чирвонность кармазыноваѧ, знакомъ естъ крви примирѧ Хв0483а (Каліст, II, 176б); Чермность: Черленостs, вр0483ѯн. чырвоность (Бяр., 202); дрꙋгое чирвоное море, то ест крещение кровию христовою в чирвоност ѡберненого во египет хс0483 впровадилъ (Зб. 259, 443).
с. 405
Чирвоный, чырвоный прым. 1. Чырвоны (пра колер). каменіа болша долѧ чирвоного и много деревіа ѡсобного и дивного а што на них ростет то все чирвоно велми (Валх., 47б); подлуг записов права тыи заправдꙋ вшитци носили зброю чирвонꙋ а жолту (Троя, 12б); забрали ... ерьмякъ сукъна чырвоного люнъского з шнурами (АВК, ХХХVI, 22, 1582); тые слуги ... два вола, одного чорнага а другого жъ чирвоного перестого ... въ того дей подданого помененого въ дому его пограбили (АВК, VI, 23, 1589); ижъ дей тваръ у него Стрыевского вся чирвона, кровью населая, якобы збита (АВК, XVIII, 136, 1596); таковый шматокъ один сꙋкна чирвоного, так добре бываетъ приплачован (Апакр., 172); ѡн птахъ ... самъ был весь барвы чирвонои або Ꙗснобронатнои (Алекс., 38); камѣне ... Ꙗкъ сам ѡгон чирвоно бꙋдет (Стрыйк., 436); ангел гсднь зстꙋпил з неба, несꙋчи ѡдин вѣнец з рож чирвоных звитыs и положил на головѣ единое панны (Зб. 107, 163б); Финіѯ: ... Также крваваа, чирвонаа, брꙋнатнаа, аб багроваа фарба, аб масть (Бяр., 319); воску чирвоного для печатованя справъ, за асмак. чотыри (ИЮМ, II, 114, 1684). ◊ Ч и р в о н а я н е м о ч ъ – краснуха (?). сам теж впал в ѡгневꙋю и незноснꙋю свербꙖчкꙋ в пꙋхлинꙋ ног и в загнилост члонков, с которои сꙖ в живот черви заплодили. чирвонаꙖ к томꙋ немоч пристꙋпила (Бельск., 201); ч и р в о н а я ш а п к а гл. шапка. Параўн. червоный у 1 знач. 2. У знач. наз. Манета, дукат. добыл мужъ наꙋшницъ золотых которыи важили, два важили сиклꙖ и манели тежъ важачих чирвоных десꙖт (Біблія, 55); чернъцомъ братскимъ квоты, възглядомъ сту чырвоныхъ позычоныхъ, дали за рокъ целый золотыхъ сто (ИЮМ, I, 119, 1680); Пану Боратинскому, полъковнику, дали чырвоныхъ десять по золотыхъ осмънадцать (ИЮМ, ХVII, 45, 1710). ◊ Ч и р в о н ы й з о л о т ы й – манета з чыстага золата, якое мае чырвонае адценне. згинуло ему полторы копы грошей, а золотый чирвоный с калитою (АВК, ХХI, 37, 1555); взꙖвши ѡт него ≠л0483 чирвоных золотых, допꙋстилсꙖ ему з тꙋрки через дꙋнаs переправит (Хр. польск., 19б); ѡдна потрава коштовала двѣсти и пꙖт тисечеs чирвоныхъ золотыхъ (Зб. 259, 347б); на поклонъ Его млсти пану Канцлиру чирвоныхъ золотыхъ г0483 (ИЮМ, I, 132, 1681); Ч и р в о н о е м о р е гл. море. Параўн. червоный у 2 знач.
с. 405
Чирстве гл. чирство
с. 406
Чирствейший прым., выш. ст. ад чирствый у 1 знач. Признаваем то петрови ст0483омꙋ иж былъ над иныи апслы чирствѣйшимъ, быстрѣйшимъ вs розсоудкꙋ, теплѣйшіи вs дх0483ꙋ (Апакр., 95); поневажъ надъ иншые апостолы былъ чирствѣйшимъ и быстрымъ въ розсудку, теплѣйшимъ в духу (Пыт., 39).
с. 406
Чирство, чирстве, чырство прысл. Бадзёра, здарова; моцна. по рекꙋ и затокꙋ донꙋ далеким притꙖгом ѡсады свои мѣли, и так нелениво чирство и рꙋки хибкои и валечни были (Стрыйк., 424б); што сꙖ з самых справ дѣев, през них чирстве и мꙋжне ѡтправованых достаточне показꙋет (Там жа); Юношески: Дꙋже, чырствѡ, по молодецкꙋ, достатечне, хендогѡ, достатне (Бяр., 207).
с. 406
Чирствость наз. Бадзёрасць, здароўе, моц. ꙋрожаем збожа медов, звѣрꙋ, быдла и рыбъ перевышшало и людеs чирстъвостю и прирожоною смѣлостю военною ꙋшлꙖхчони (Стрыйк., 536б); покорою и чірствостю ховаютъсѧ и множатsсѧ дары ласки Бж0483еи: а пыхою и недбалствомъ гꙋбѧтъсѧ (Мак., 85); Мѡѵсеѡви рк0483 лѣтъ было коли оумерлъ ани затмилосѧ око егѡ, ани сѧ нарꙋшили чирствость егѡ (Хран., 159); Выличает розмаитыи бозкіи добродѣsства ... д0483. выслꙋхане .є0483. чирствость вs старости (Выкл., 140б).
с. 406
Чирствый, чырствый прым. 1. Бадзёры, здаровы, моцны. ꙋ каноѳе люди чирствыѧ, твары чирвоные, люди великіе (Царств., 79); печинѣгове ... выслали своег запасника на плꙖц назначоныs, хлопа грꙋбого и плечистог а раменами чирствог (Стрыйк., 447б); Ꙗкъ юнакъ чирствыи заданый на поедінsкꙋ раны мꙋжне зноситъ и ѡдражаетъ (Мак., 132); Юношескій: Молодецкіи, молодчѧный, дꙋжый, моцный ... чырствыи, дѣлный, рыцырскій (Бяр., 207–208); сегоднꙖ видишъ младенца чырствого, на твари гладкого, рꙋмꙖного; завтра его ѡбачышъ а ѡн вес змененыs (Зб. 255, 430); самисте бѣсноваты, а нас такъ людеs чирствых и розꙋмных зовете шалеными (Пралог, 509б). // перан. так киевскаꙖ монархиꙖ давною дѣлностю, цнотливои рꙋси в чирством мꙋжствѣ славнаꙖ длꙖ незгоды до литвы своs столец перенесла (Стрыйк., 486); нѣкоторіи ... жадною мѣрою не мнимали, ижъ бы сѧ то придати, мѣло, жебы вs христіанствѣ пожадливость быти мѣла, овшемъ мысль чирстваѧ и непокалѧнаѧ пановала (Мак., 323). 2. У знач. наз. Той, хто бадзёры, здаровы, моцны. такs чирствый и ѡсторожный идꙋчи мимо зs забраною сꙋкнею своею трезвенною дꙋшею, и право оуправлѧючимъсѧ окомъ, не толко самого себе ѡт шкоды, але и сꙋкню свою ѡт спаленьѧ и шарпанины волнꙋю заховываетъ (Мак., 27).
с. 406
Чирь наз. Скула, фурункул. боудеть на животе его короста. и мѧдежи черныѧ. и чирьи и селезена велика (Арыст., 193).
с. 407
Чирьвчетый прым. Тое, што і червчатый у 1 знач. Ꙗмъ девечка ... мне чирьвчета барва дана быс. с неи панна ѡкрашена (Неба, 70).
с. 407
Численый дзеепрым. 1. Налічаны, назначаны. толмачеве мои дрꙋзи мои к бг0483ꙋ каплет око мое: чи спиратис чл0483кꙋ зs богомъ и сн0483ꙋ чл0483чомꙋ чи зs дрꙋгомъ своим: лѣта бо численыи переидꙋть и в пꙋть не вsворотѧщии поидꙋ (Зб. 262, 19); хто вѣдаеть што добро чл0483кꙋ за живота численых дн0483еи живота сꙋетнаго ег и оуживаеть ихъ какъ тѣнь иже хто скажет чл0483кꙋ што бꙋдет послѣ него под сщ0483емъ (Там жа, 89б). 2. Лічбавы. чтобы был хорошим ѡдеꙖніем. быстръ во всих премд0483ростех. а надо всим во премдрости численои (Арыст., 158); сіи мерилы числѣны во клетках переднии. и зад0483нии. а на лета мѣрила. по томоу же прикладаи (Неба, 79б).
с. 407
Число, чысло наз. 1. Паняцце колькасці, велічыня, пры дапамозе якой праводзіцца лічэнне. тако исполнѧетсѧ число .т0483. и .ѯ0483, и .є0483. днии. и тое нам год (Неба, 78б); всѧкое (мовит) число и личъба десѧтма наверъшаетсѧ, такъ тысечи и милиѡны милиѡновъ (Зб. 82, 190). ◊ Ч и с л о з в е р и н о е гл. звериный. 2. Дзень у парадкавым радзе іншых дзён гэтага месяца, дата. сл0483нце ... починаеть пребывати на ѡвне ѡт ді0483. числа марта. мсца до четвертагонадесѧть числа апрелѧ (Неба, 79). 3. Колькасць каго-, чаго-н. привели к немꙋ людеи немочных. числом .мє0483. (Чэцця, 103); просили насъ, абыхмо дали къ церкви Божьей соборной Пречистой, въ городѣ, на владычнемъ дворѣ, и владыцѣ Смоленскому, врокомъ колько людей числомъ мѣти увъ одномъ мѣстѣ посполу (АЗР, I, 166–167, 1497); оу числе ихъ было десѧт (Пак. Хр., 17б); вси речи, въ мере, въ числе, и въ вазе ꙋчинилъ еси (Скар. ПБ, 17); сим. бѫдешь беспечален. кого ѡт них посылати. и на кого наложити полкъ свои. Но поставил собѣ числом которым хочешь (Арыст., 168); Юрей сажниs три – и0483; Пасынокъ сажниs два и болеи – ѳ0483. При тыхъ и иншихъ делъ малыхъ припроважено з Смоленска, числомъ всихъ (Барк., 174); тыхъ Кардиналовъ маетъ быти седмдесѧтъ ... але не завше такое число бываетъ (Зб. вып., 66–66б). ◊ Б е з ъ (н е с т ь, н е т ъ) ч и с л а – вельмі многа, шмат, безліч. коней и скоту взялъ безъ числа, вельми много (КЗ, 41, 1448); разоум его нѣст числа (Чэцця, 41); обидъ много отъ нихъ, грабежовъ безъ числа (АЗР, II, 97, 1511); пришли саранча и гоусеница которым числа не было (Пс. ХVI, 106); ѡброку им выходило на страву на кождыи день по пѧти сотъ бочок меду, по пѧти сот Aловицъ ... а иных рѣчеи и чысла не было (Рач., 333); ижъ великій, то естъ панъ, и величію его нѣстъ числа (Карп., 27б); наполнилао землѧ створенѧ твоего, се море великое и просторое, и в том гмызы которым числа нет (Пс. ХVII, 104); даровъ без числа емꙋ дали (Алекс. 1697, 15); сектъ естъ много, и безъ числа, еднакъ до числъ пѧти съчетаютсѧ (Зб. вып., 87); К н и г и ч и с л а – чацвёртая з пяці кніг Майсеевых. Четверsтые книги Числа кажуть ѡ считании сыновъ ізsраилевыхs (Скар. КБ, 4); починаютсꙖ четвертые книги Моисеевы, зовемые ... по рꙋскии же числа (Скар. ЛК, 5). 4. Сукупнасць каго-, чаго-н. Но боѧтисѧ имъ потреба, абы не ѡт ѡныхъ числа были (Будны, 27б). 5. Граматычная катэгорыя, якая выражае адзінкавасць або множнасць. А: Двойствен числа, ихs (Бяр., 1).
с. 407
Чисте гл. чисто
с. 408
Чистее, чистей, чыстей прысл., выш. ст. 1. Ад чисто ў 1 знач. хс0483ъ ... ѡмывает нас. чистѣе снѣга бѣлить (Чэцця, 124б); реклъ ему зас старец ѡбадва сосудци принеси зараз. а гды принесъ рекъ до него старец, которыs ест з них лѣпшиs або чыстѣе хендожшиs (Зб. 107, 107). 2. Ад чисто ў 2 знач. над все набарзеи Црство нб0483сное быть розꙋмею, то естs, статисѧ близкимs видѣти Прест0483ꙋю и живоначалнꙋю Троцꙋ, и непристꙋпною еи свѣтлостю чистѣй быти просвѣщеннымъ (Варл., 63). 3. Ад чисто ў 4 знач. В законе человек жывет чыстеs, ꙋпадает редко. повстает прꙋдшеs (Зб. 255, 379б).
с. 409
Чистейший, чистейшый, чыстейшый прым., выш. ст. 1. Ад чистый у 1 знач. белеишии назорѣне его снегу и чистеише нежsли млеко (Скар. ПЕ, 10); ѡдѣнsѧ ихъ, гды сѧ забрꙋкаютs, не ѡмываютsсѧ водою, але ѡгнемъ и ставаютsсѧ чистѣйшіми и свѣтлѣишіми (Мак., 122). 2. Ад чистый у 3 знач. а хрстиане кости его над дорогое камене коштовнеsшые, и над золото чыстѣsшые з попелꙋ выбравшы ... ховали (Зб. 752, 560). Параўн. чистший у 1 знач. 3. Ад чистый у 4 знач. Южъ тое нб0483о ѡдш0483евленsное, чистейшое быти мꙋсело анижs тые вси чꙋвsственsные, и самое тое, Емsпиреиское, нб0483о, которое звѣздами ест наполнено, сличнейшие, бовѣм, далеко звѣзды, то естъ, вси совершенные добродѣтели, и всю, ст0483обливостей, досконалость, в собе замыкало (Карп., 35). Параўн. чистший у 2 знач. 4. Ад чистый у 7 знач. Едали человѣкъ кs богу прировнанs сыи отправsдитсѧ, или надs сотворителѧ своего чистеишии будетs мужъ (Скар. КI, 9); мы ... которыи ... не наидꙋю Ꙗкими бымъ слѡвами выразил, которыи, мовлю, былисмо прирожене оуломное, прирожене взгорженое, прирожене ... горшее: ... днѧ нынѣшнего сталисмо сѧ всѣхъ иншихъ прироженіи зацнѣшимs ... чистѣйшимs, и ст0483ѣйшим (Каліст, I, 153); потомъ вси давные злости оучинки ѡткинꙋвши, новый животъ пред Бг0483ом ѡбецꙋемъ, и чистѣйшимъ способомъ жыти починаемъ (Варл., 61). Параўн. чистший у 3 знач.
с. 409
Чистеный дзеепрым. ад чистити ў 3 знач. Не вниидеть мужs чистеныи, или сотренымs или ѡттѧтымъ лономъ во храмъ гсдень (Скар. ДЗ, 44).
с. 409
Чистецъ, чыстецъ наз. Чысцец. [попове] не вѣрѧт штобы ст0483ыи дх0483ъ ѡт ѡц0483а и сн0483а походил. але толко ѡт ѡца. теж не вѣрѧт штобы чистець был (Валх., 79б); сꙋдити бъ0483 бꙋдет. также и за тое што голодного не накормили ... не до чистцꙋ, але до вѣчных мꙋкъ ѡсꙋдивши ѡдошлет (Каз. Кір., 21б); наsсветѣsшиs еслис тꙋт през ꙋмартвенꙖ розмаитые не ѡчистит в чистцю по смерти мꙋсит сꙖ ѡчищатъ (Зб. 261, 87); шел долго быт в чыстцꙋ (Там жа, 252б); не ѡт божества (мовит) ѡтцовског сн0483ъ але толко ведлꙋгъ ласки его сыном бж0483иим меновалсе а ѡн ест створене, дꙋшам грѣшым, ѡповѣдал чистец, то ест конец мꙋкам (Бельск., 245б); абовѣмъ одшедшимъ душамъ не вѣруете быти чистцу на оцищеніе нѣкоторыхъ грѣховъ, которые мы называемо паргаторіу[мъ], то естъ чистецъ огненный (Пыт., 53–54); хотя жъ прызнавали, же естъ чыстецъ, але якобы бы быти мѣлъ, чы огонь, чыли зимно, чыли темности, альбо што такового не вѣдаемъ (Гарм., 185); фꙋндꙋши ... заховывалисꙖ, то естъ щоколвек вже дрꙋги костел рымскиs заходниs хвалит абы и ѡни хвалили похоженіе ст0483: дх0483а так и ѡд сн0483а Ꙗк и ѡд ѡтц0483а; сакрамент ст0483ыs вs ѡприсноку под единою ѡсобою чистец дш0483ам по смерти ѡгнистыs пост соботныs (Дыяр., 171); слꙋжба Бж0483аѧ естъ офѣра Бг0483ꙋ ѡт0483цꙋ, оучиненнаѧ ... на ѡтпꙋщеніе грѣховъ живымъ людемs, и на ѡтпꙋщеніе караннѧ дочеснаго мертвымs въ чистцꙋ затрыманнымъ (Зб. вып., 26б).
с. 410
Чистителный, чистительный, чыстительный прым. Ачышчальны. теперъ вже слꙋхаи и смотры доводов светыхъ ѡтецъ греческихъ ѡ пꙋръкгаторꙋ то естs ѡ чистительномъ ѡгнѣ (Унія, 15б–16); по зестью з сего жытиѧ ѡдны пламенемъ чистителнымъ бꙋдꙋтъ ѡчищени, а дрꙋгие сꙋдꙋ вечного потопленьѧ подыsмꙋть (Там жа, 17б); страх мꙋк окрꙋтных и вѣчных ѡтложивши дочасныи огsнь чистителный на то быти повѣдаетъ (Каз. Кір., 74); Грекове и Русь вызначаютъ быти якіесь мытарства ... а чыстительного огня прызнавати не хотятъ (Гарм., 185); чистителнаѧ безкровнаѧ офѣра ... на кождый тыждень вs средꙋ раннѧѧ слꙋжба Бж0483аѧ ... ѡтправована была (Ст. бр., 8б–9).
с. 410
Чистити, чыстити дзеясл. 1. Рабіць чыстым, ачышчаць. Огнемs, поневаж Ꙗкъ огонь одновиденъ естъ, а розмаитыи скꙋтsки чинитъ, грѣетъ, палитъ, сꙋшитъ, топит, свѣтит, и чиститъ (Каліст, I, 134б); наняли человековъ чотырнадцать по осм. двадцать на день, улицы чистить на свято рымское (ИЮМ, V, 35, 1688). // перан. коли мѧ оузриш нечистых чистѧчи словомъ силы моее (Чэцця, 128); будеши чисsтити требникъ по приношении жерsтвы очищениѧ (Скар. КВ, 56б); што за поровsнане крови козлее и телчее, з найдорожsшею кровію Ха0483 Сп0483сителѧ нашего: Котораѧ не толко тѣло, але дш0483ꙋ, и сꙋмsнѣнsе, ѡт мр0483твых дѣлs чистит, освѣщаетъ, и просвѣщаетъ (Карп., 3б–4); тамъ абовѣмъ, омывало тѣло: а тꙋтъ дх0483а кр0483щеніе, ѡмываетъ и чиститъ оумыслъ покалѧный (Мак., 297); еще зостают по ѡтпꙋщеню грѣхꙋ нѣꙖкіи ѡстатки, которых чистити и лѣчити потреба (Выкл., 125). 2. Ачышчаць збожжа ад мякіны, веяць. гедеѡнъ молотил и чистил пшеницꙋ на гумнѣ своем (Біблія, 122). 3. Рэзаць, кастрыраваць. тот дн0483ь ... вепри ѡвны чистити (Неба, 88). 4. Абразаць, прачышчаць (пра расліны). хрестіанина неволного который того коуста как своего тела стережеть мочит чистит (Валх., 59–59б); коли в пол ѡного лѣса вышли сами ст0483ыи два мчн0483ки, хворост розки и терне рꙋками своими чыстили, чынячы мѣстце до стꙖтꙖ шыs своих (Зб. 752, 555); в винницы сꙋт лѣторосли ѡвоцъ даючии, которых ѡрач чистит, абы ѡбфитшиs ѡвоцъ принесли (Выкл., 136). // перан. такъ же побожного если хочет быт збавенъ, потреба жебы огород дꙋшы своеs справовал и чыстилъ (Зб. 255, 40б).
с. 410
Чиститися дзеясл., зв. ад чистити ў 1 знач. Во осsмыи же день обрезано будеть ѡтроча. Жена пакъ таѧ тридесеть и три дни да чиститсѧ (Скар. КЛ, 23б); Приведꙋт егѡ до сщ0483енsника, который вышедши зs обозꙋ, а обачит, же трꙋд есть очищоный, прикажетъ овомꙋ которыи сѧ чиститъ, абы оферовалъ двое кꙋрчатъ живыхъ за себе (Хран., 119б).
с. 411
Чисто, чисте, чысто прысл. 1. Акуратна, незаплямлена, незапэцкана. ходѣмъ тѣлы своими чисто. а дш0483ею справедливо (Чэцця, 293); Требникs же вытруть чисте ѡт попѣлу (Скар. ЛК, 13); ꙋдостой же и насъ длѧ молитвъ ихъ ... чисто и кромъ вшелѧкои змазы ходити, обходитисѧ, и жити (Каліст, II, 240). 2. Цалкам; добра, дасканала. подобает бо намъ брате. десѧтиноу всегѡ лѣта чисто ѡтдати бꙋ (Чэцця, 300б); да на его высокости стоит каплица велми велика чисте позлочона (Валх., 42б); приказанѧ чисто заховавши, самъ и зs домомъ своимъ спаслъсѧ (Мак., 80); Правѡ: Просто, чисте, добре (Бяр., 117); рекла до него Iезавель жона егѡ: Вs великой повазѣ естесъ, и чисте справꙋешъ црство Iзраильское (Хран., 315). 3. Свабодна, бесперашкодна. А на том миру ваши пусть к намъ едуть чисто, а наши к вамъ едуть чисто (ПГ, I, 65, 1396); приехати, отехати чисто на обѣ стороне (РЛА, 120, 1405); мы тобѣ на томъ правдоу даемъ, што тобѣ чсто ѡпѧт оу войско свое ѡтехати (Віл., 443); мы тобѣ прысѧгу дадимъ што тобѣ чысто ѡпѧт ꙋ свое воиско ѡтехати (Рач., 320). 4. Бязгрэшна, нявінна, праведна. сн0483ъ ... безсѣменно чисто родилсѧ (Чэцця, 111б); тымs же обычаемъ Iовъ рече, Ꙗко пред богом нѣсть чисто и единого днѧ дѣтѧ (Будны, 232б); всказавши воsскꙋ абы се чисто и набожне заховали (Бельск., 337б); оуставичне готовъ былъ бы вs огонь и Ꙗмꙋ некинене родичовъ которихъ оучтиве самъ погребши жилъ по нихъ чисто свѧтобливе (Лям., 7); оуставичне чисте чистыми очима славꙋ свѣтлости правдивой и правдивое правды Сл0483нце, во внꙋтрностѧхъ, серца, на кшталтъ блыскавицы свѣтѧчеисѧ видитъ (Мак., 178–179); Цѣломꙋдрнѡ: Трезвѡ, чистѡ (Бяр., 202); где бовѣмъ естъ бг0483ъ, тамъ ничого не ест нечистого, ничого нест0483ого, мовит феѡфилактъ ст0483ыs: але все чисто ст0483о и непокалꙖнно (Пралог, 546). 5. Шчыра. ст0483ое тѣло ег. положено вѣрными людми. которыи чисто вѣрꙋють (Чэцця, 60). 6. Выразна; правільна, без памылак. прѧмость срдца моего слова мои и розꙋмъ оустъ моих чисто вымолвили: дх0483ъ біи сътворил мѧ и дх0483ненемъ шадаевым ѡживꙋ (Зб. 262, 26); Миколаs царъ ѡтповѣдал, чисте мовишъ, бач толко сам себе (Алекс., 5б); Наꙋчитъ именъ склоніѧ, а Глаголѡвъ спрѧженіѧ ведлꙋгъ властности ѡконченій ... іазыка чисте Славенскогѡ (Сматр. Гр., 4).
с. 411
Чистодланный прым. у знач. наз. Той, хто маральна бездакорны, шчыры і сумленны, без брудных i карыслівых думак і дзеянняў. подивилиб сѧ прѧмыи на самъ и чистыи на похлѣбцꙋ оузбоудил бы сѧ: и лѧл бы праведныи поуть свои и чистодланsныи приложил бы крѣпость (Зб. 262, 19).
с. 412
Чистоживый прым. у знач. наз. Той, хто жыве праведна. Зиновій. Чистожитель. или жив (Бяр., 275).
с. 412
Чистожитель наз. Праведнік. Зиновій: Чистожитель. или жив (Бяр., 275).
с. 413
Чистоплотие наз. Адсутнасць палюцыi. придет ли сон ис чистоплотием. ис мысли ѡноꙖ вѣщи. еже мыслити ѡ неи. и сам боудеть во крꙋчине речнои подвѣрити семꙋ. ѡтложити се Ꙗкобы ѡтложил чювъственыѧ (Арыст., 194).
с. 413
Чистоплотный прым. Прыгожы, здаровы (фізічна). Глава а0483 ѡ навsходносоре Цари Ꙗко повелелъ отроки чистоплотны с полону Ерусалимsскаго выбрати (Скар. ДП, 5).
с. 413
Чистосердно прысл. Шчыра. твоее ст0483ое млсти чистосеръдно просим покрыи нас чстнымъ своим покровом (Чэцця, 51б); хто чстосердно сщ0483еника оумолить. а покропить домъ ег. к томоу домꙋ дьꙖволи не пристоупѧт (Чэцця, 132б).
с. 413
Чистосердый наз. Шчыры. выжени поглꙋмника и выидет клопотъ и перестанеть сꙋдъ и легоглавие: любить чистосердыи привѣтны оуста его дрꙋгъ цр0483ю (Зб. 262, 104б).
с. 413
Чистосердье наз. Шчырасць. сѧ годить набольше людемъ терпѣти за него с чистосердьемъ (Чэцця, 54б).
с. 413
Чистость, чистоть, чыстость наз. 1. // перан. Незабруджанасць, незапэцканасць. в простости серца моего и чистости рꙋкъ моих ꙋчинил есмъ то (Біблія, 49); Ꙗкимъ же прето способомs себе каждый по Крещеніи ѡт вшелѧкои змазы грѣха заховает чистот (Варл., 98–98б). Параўн. чистота ў 1 знач. 2. Адсутнасць прымесей. чистость серебрꙋ а горнъ золотꙋ а мꙋжь подлꙋгъ похвалы своеи (Зб. 262, 107б); Ꙗкъ теды золота чистости огонь досвѣдчаетs (Каліст, II, 155б). 3. Бязгрэшнасць, праведнасць, маральная бездакорнасць, сумленнасць, нявіннасць, неапаганенасць. только иже вже былъ Адамъ ꙋтратилъ образъ божіи, се ест справедливость, чистость и бесмерsтность (Будны, 233); всим народом, и верам, и понине ку прикладу праве ѧко свечꙋ, чистостю малженства светѧчую были показали (Цяп. Прадм., 269б); Ꙗкъ бы еи нашли десеть панен ѡсобное чыстости и статэчности (Атыла, 213); бг0483ъ радит жебы чл0483къ жил в чстоти в законе (Зб. 261, 220); крижацких до инокентиꙖ четвертог папежа выправил, вызнаваючи, иж чистост хрестиꙖнскꙋю принꙖл (Стрыйк., 525); зас ижъ не чꙋжоложите, але завжды в чистости мешкаете (Алекс., 34б); Сѣймѡ на доухꙋ овѡцы дꙋхѡвныи: сѣймѡ ласкавости сѣмена, покорꙋ, тихость, терпливость, литость, склонность, милостыню, трезвость, чистость, покой, радость, любовъ, и осщ0483еніе, без которого нѣхто Ха0483 Гд0483а видѣти не можетъ (Каліст, II, 42б–43); Бл0483гоговѣніе: Пріазнь, чистост, боѧзнь (Бяр., 4); Леѡнтиs ... розсудокъ мѣлъ здоровыs ... и Ꙗсную вымовꙋ, котораꙖ з Ꙗсности и чыстости внутрнее, Ꙗко з жродла походила (Зб. 752, 549). // перан. зо всихъ силъ и Чистость Сумнѣнsѧ: Дш0483и Тѣла старали, зычачи збавенsѧ своимъ обчимъ. щасливыхъ радою вспирали (Лям., 22); ѡд слѣпоты, глꙋхоты, ѡт смерти, невѣрства и невѣдомости и нерозсꙋдкꙋ до цнотъ мꙋдрости и чистости срдца приведетs (Мак., 46); ꙋважъ иж сердечноs чистости добримъ порадком слꙋжит покоs (Зб. 259, 97). Параўн. чистота ў 3 знач. 4. Дзявоцкасць, цнатлівасць; бясшлюбнасць. девка нерꙖдне вчинки чинить чистостю своею ѡбражаючи (Ст. 1566, 88б); умыслившы первеи умерети, если бы ее которыи угрын хотелъ кгвалт учынити, нижли чыстость свою сътратити (Атыла, 224); если бы девъка нестатечне чыстость свою на вшетеченьство ѡборочаючы мешкала (Ст. 1588, 340); jа poszlubiłа bohom swojm, czystos’ chowа’ do żywоtа swoiеho (Бых., 495); котораѧ девка богомъ своимъ подлугъ ѡбычаю поганского пошлюбила чистость ховати (Патр. П, 94); Ѡриген з неростропности лѣт молодых з горꙖчои до чистости хованꙖ хоти, зле розꙋмѣючи гд0483ни слова, длꙖ царства бжог резанцем се сам ꙋчинил (Бельск., 243); ѡни длꙖ имени исус хрстова сталисꙖ мꙋченицами в чистости паненства (Стрыйк., 421); коли бы который з нихъ, до законꙋ ст. встꙋпилъ, шлюбъ чистости передъ Пн0483омъ Бг0483омъ ꙋчинил (Навука, 151); коли товарышы мои поsмали черницꙋ дв0483цꙋ христовꙋ и брати еs чыстост хотели, Ꙗ есми ее вночы выкрал и в чыстости есми додомꙋ ее запровадил (Зб. 752, 580б); Ꙗ есми имъ повѣдал, ижь чернцем быт волю нижъли жонꙋ мѣл и чистост стратилъ (Зб. 82, 44б); коли кто оучинитъ ѡбѣтницꙋ ховати чистость ажъ до см0483рти ... той не можетъ зs жадною встꙋповати вs станъ малженскій (Зб. вып., 82). Параўн. чистота ў 4 знач. 5. Правільнасць, адпаведнасць пэўным нормам, правілам (пра мову). Вѣдаете абовѣмъ ... што она естъ кꙋ понѧтю іак іазыка чистости, такъ и правогѡ а сочинногѡ, ведлꙋгъ власности діалектѡвъ и мовенѧ (Сматр. Гр., 3).
с. 413
Чистота, чыстота наз. 1. // перан. Тое, што і чистость у 1 знач. въ простости срдца моегѡ и чистотѣ рꙋкъ моихъ оучинилъ есмо то (Хран., 32б). 2. Празрыстасць. цвѣт же белыи и смешенъ съ рꙋмѧнцом. и малаѧ чистота, знаменоуеть владеніе кровное (Арыст., 180). 3. Тое, што і чистость у 3 знач. приимемъ миръ. кротость воздержание. пощѣние чистотоу (Чэцця, 29); мудрость досѧгаеть всю да чистоты ради своеѧ (Скар. ПБ, 11); Наперsвеи чистоту заховати на сердци своем. не мыслити о плюгаствѣ и о всѧкои нечистостѣ, але только о чт0483отѣ (Будны, 83б); можемо абовѣмъ если захочемо, зложити зs себе оучинки темныи, и розобратисѧ зs грѣхѡвъ Ꙗкъ зs сꙋкнѣ, а оубратисѧ вs шатꙋ свѣтлости, и чистоты, и свѧтобливости: то естъ, вs зброю дꙋшевнꙋю (Каліст, I, 29–29б); през такие зебранѧ и постꙋпки, земные люде за нбсным житіемs оудалисѧ ... вs скромности и ласкавости, и молчаніi, вs оубозствѣ и недостаткꙋ, вs чыстотѣ и встыдливости, вs покорѣ и спокойности, вs милости досконалои до Бг0483а и ближнего, дочасного живота бѣгъ скончивши, и Аг0483глами сѧ вs ѡбычаѧхъ ѡказавши (Варл., 106–106б). 4. Тое, што і чистость у 4 знач. але на молитвы ихъ панъ бог ихъ сн0483омъ ѡбдарил. а ѡны потомъ оу чистоте жити собе оукрепили (Жыц. Ал., 97); ажь до смерти чистоту свою ховали (Валх., 66); ач теж правостsю вѣры и титꙋлом сыновства церsковнаго сѧ хлюбѧтъ: але чистоты и ст0483обливости сыномъ церsковнымs призвоитое, не заховꙋютъ (Карп., 9–9б); Инокинѧ ... ежели бы согрѣшила противо чистоты маетъ были замꙋрованаѧ въ келіи, ѡт которой ключъ маетъ быти при Игꙋменіи (Зб. вып., 77). 5. Здароўе, функцыянаванне без перашкод (пра ўнутраныя органы). а ходит ли по градом, и по садом и по запахом добрым, знаменоуеть чистотꙋ животноую ѡт всѧкои плесни (Арыст., 194).
с. 415
Чистоть гл. чистость
с. 415
Чистцовый, чисцовый прым. ад чистецъ. приsдꙋ до хвалы гд0483неи ... по смерти през ѡгон чистцовыs (Зб. 261, 85б); если бы чистцовый огнь душамъ не былъ поданъ съ писма Бозского, костелъ Римскій бы католицкій таковое традицые не приймовалъ (Пыт., 54); чл0483вкъ тѡй хорый не знаючи мꙋкъ чисцовыхs тѧжsкости, просивъ абы заразъ оумерлъ (Зб. вып., 46); абы насъ Гсдь Бг0483ъ боронивъ ѡт грѣховъ, покꙋсъ, сатаниныхъ, огнѧ, градꙋ, перꙋновъ ... смꙋтковъ ... пекла, и ѡгнѧ чистцового (Там жа, 100).
с. 415
Чистший, чыстший, чыстшый прым., выш. ст. 1. Тое, што і чистейший у 2 знач. Албо Ꙗкъ злото и сребро вsкиненое вs ѡгонь чистsшимъ и полеровнѣйшимъ стаетъсѧ (Мак., 285–286); злато тым ест чыстшее им частеs в ѡгню бывает пречыщано (Зб. 255, 207б). 2. Тое, што і чистейший у 3 знач. повѣтрие чистшее ест нижъ вода (Зб. 259, 434б). 3. Тое, што і чистейший у 4 знач. дш0483а ... хотѧ и ничого не паметает з того ѡ што се пытает. ѡднакъ чистшою зоставает нижли таѧ котораѧ не пытаетсѧ (Зб. 107, 107); которыs зъ иоанемъ серцемъ и телом суть чыстши, Ꙗко светчыт еронимъ ст0483ыs (Зб. 255, 46б); ꙋваж иж тым прикладом ꙋчылсе Ꙗко збавеннаꙖ реч естъ детем ѡт пелен еще приꙋчатисе добрым ꙋчинком так длꙖ того же их ꙋчинки Ꙗко чыстшые так теж милшие господꙋ богꙋ (Там жа, 131). // перан. небеса чистшие сꙋт и досконалшие над живелы (Зб. 259, 434б).
с. 416
Чистый, чыстый прысл. 1. Незабруджаны, незапэцканы. взѧвши как бы кгьвалтом тело ѡт маріи ѡпрѧноул его чистою простирею (Пак. Хр., 15); да тоую гостію кладоут на блюдечко золотое албо серебреное да наверхъ положать звездоу как бы сковорода зогноутоую накривши чистым платьемъ (Валх., 79б); што есмо первѣй сего писали до васъ, ажъбы есте были поготову на службу нашу, на войну, и держали кони сытыи и зброи чыстыи (АЗР, II, 114, 1514); по сем ѡблецысѧ в порты чстыѧ цвѣтны (Арыст., 229); вsзѧвsши тело иосифъ, обвилъ его полотsномъ чистымъ (Цяп., 42); рꙋки ваши сут полни крови; ꙋмыsтесꙖ а чсты будте (Бельск., 137б); звыклисмо змазою Ꙗкою або болотомъ окалѧное тѣло водою омываючи, чистымъ чинити (Каліст, II, 287); Ѡмыйтесѧ, и чистыми бꙋдете (Варл., 320б). // перан. Кгды то ꙋслышал дв0483дъ, жаловал тог с плачем и реклъ, чистыs есми ѡт тои крови авинерови и царство мое (Бельск., 103б). 2. Чыставы. При писаню реестровъ чистыхъ и при рахункахъ на свечи и на инкаустъ выдали золотый одинъ (ИЮМ, II, 169, 1684); Ивану интроликгатору, за увязоване реестровъ чыстыхъ и чорныхъ (ИЮМ, VI, 145, 1689). 3. Без прымесей. ѡтважилъ ... четыреста сиклевъ сребра чиста купецьска (Скар. КБ, 40б); ѡтворыл ѡдну ѡлмарею где стоꙖли добрые питьѧ, и нашолъ ѡдинъ кубокъ чыстое трутизны (Трыст., 10–11); на рейстръ списавшы ... жыта молочоного чыстого бочокъ петнадъцать (АВК, ХХХVI, 34, 1582); претожъ не дивъ ижъ и тотъ съборъ поместъныи берестеискии маетъ тежъ своихъ подсевачовъ, которие чистꙋю пшеницꙋ его хочꙋтъ спроснымъ насеньемъ повѣсти и ꙋдаваньѧ ѡмыльного заразитъ (Бер. саб., 21); жита чистого бочокъ торкговыхъ мѣры Виленской; пшеницы чистой бочокъ ... мѣры Виленской бочокъ осьмъ (АВК, VIII, 486, 1599); на каждыs рокъ ві0483 бочокъ золота чистого, з доходов горных мѣвал (Стрыйк., 422); пана Свидино жито чисто – травинки нетъ и рожайне (АВК, ХVIII, 261, 1622); былъ оброкъ соломѡновъ на кождый ден л0483. корцевъ чистой мꙋки и з0483 корцевъ посполитой мꙋки (Хран., 292); за привезене чистое вапны отъ брамы Ветреной возъ двадцати, дали (ИЮМ, Х, 168, 1695). ◊ Ч и с т о е з о л о т о гл. золото. 4. Празрысты. водꙋ чистꙋю немоутѧщꙋю. а въ храма мѣсто. нб0483о звездами оутворено (Чэцця, 38б); да таꙖ вода есть солона а чиста. такъ иже на наглоубшемъ местци і его камене на дне албо реки и иные речи оувидети (Валх., 47); нехай бꙋдетъ стꙋднѧ котораѧ бы чистꙋю водꙋ зs себе выпꙋскаючи на днѣ болото мѣла (Мак., 166); ꙋкажꙋ ласкомъ вашимъ водꙋ чыстꙋю для ѡчищениꙖ (Зб. 259, 529); чистую водꙋ пил (Зб. 82, 152б). 5. Свабодны, бесперашкодны. Аже будетъ межи мештеремъ Задвиньскимъ, или которои опослѣ будетъ ... ино купцови чистъ путь, его товару на обѣ сторонѣ, и его животу (РЛА, 131, 1407); будеть ему нелюбо, намъ его силою не деръжати, ино ему путь чыстъ, куды хочеть, безо всякое зачепки (КЗ, 848, 1503); которому будеть видблянину одъ насъ насильно, а будеть ему не любо, намъ его силою не держати, ино ему путь чыстъ, куды хочетъ (ИЮМ, II, 235, 1634). 6. Рэдкі, без зарасніку. И поехал пан Трыщан в чистые дубровы искати битвы (Трыст., 88); девка рекла: Поведете мѧ на роспутие чыстых дубровъ, естъ ѡно древо велми красно (Там жа, 89). 7. Бязгрэшны, нявінны, праведны, святы, неапаганены. Ꙗкимъ ... не имѣлъ грехи. чистъ ѡт жоны своее (Чэцця, 16); Глава д0483 поведаеть о чистомs рожении людеи праведныхъ (Скар. ПБ, 6); тако и вsходѧщии къ жене ближsнего своего, не будеть чистъ егда дотsкнетсѧ еѧ (Скар. ПС, 13); стал бы законооучитель твои, и рек бы им твоим словом ... и кождомꙋ помнили добротꙋ его и чистое срдце его (Арыст., 171–172); на всѧком мѣсцꙋ велико естъ имѧ бж0483іе, и на всѧкомъ мѣсцоу бываетъ емꙋ ѡфѣрована офѣра чиста (Апакр., 84б); приsде на свꙖт великиs пророкъ з высоких краин през ѡболок; з панны се чистои народит; а нас з бг0483ом ѡтцем згодит (Бельск., 191); мы заправды рохманове, простыs а чистыs живот ведемы, грѣхов не полнимо, ани хочемо ихъ назбыт мѣти (Алекс., 31б); такъ и той чистую смерть поднꙖл, на всем в гсдꙋ ꙋхваючи (Кн. Мак., 52); на памѧтъ собѣ приводилs піенsкность ѡнꙋю и славꙋ невымовнꙋю, которꙋю чистые дꙋши на веселsю Хрста ѡблюбенца бꙋдꙋтъ мѣтъ (Варл., 270б); непокалꙖнꙋю тоs бꙋдет мѣти сꙋкню, которые ѡт змазы заховаетсꙖ чистымъ (Зб. 107, 115); Ꙗко самъ чыстым и повстꙖгливым зостал так теж и дочце радил (Зб. 752, 436б); благословени которыи чистꙋю дꙋшꙋ мают (Зб. 82, 1б); ты дш0483а моꙖ поиди с чистыми делы, где маешъ пребывати вовѣки (Алекс. 1697, 4б). ◊ Б ы т и ч и с т о г о л о ж а – быць народжаным у шлюбе, законнанароджаным. мартин ѡтповедал же лавринъ не был чістог ложа (Вісл., 24б); ч и с т о г о л о ж а с ы н ъ гл. сынъ. 8. Які паправіўся (пасля хваробы). И по выреченьи его натыхмесsтъ отышолъ ѡт него тsрудъ и чисsтымъ былъ (Цяп., 44б); простерши роукꙋ Iс0483 доткнꙋлъсѧ его мовѧчи, хочоу, бꙋдь чистъ. и заразъ очистилсѧ трꙋдъ его (Каліст, II, 18б); Даетъ подчасъ здравіе телесное, Ꙗко сѧ притрафило Цр0483ꙋ Константинꙋ, который предъ Крещеніемъ бꙋдꙋчи прокаженныи, по ст0483омъ Крещеніи чистым сталсѧ, на тѣлѣ (Зб. вып., 11б–12). 9. Шчыры. мы ... со чстою вѣрою в раи оувоидем (Чэцця, 25б); початок всего живота, фꙋндаментъ моцный мѣй, вѣрꙋ в хр0483та чистꙋю (Кін., 61б); старайсѧ мл0483твꙋ твою чистꙋ поставити пред Бг0483омъ (Мак., 133); вымела або рачеs выворотила вес дом дш0483и своеs так ижъ не мел жадного сметꙖ греховного, а чыстыми и горачыми прозбами ꙋ двереs божих колаталасе (Зб. 255, 82); немашъ ничого в церкви, што бы нам так шкодило, и абы моц нашꙋ нищило, Ꙗкъ чыстаꙖ сповѣд (Зб. 752, 565). 10. Які можа выкарыстоўвацца ў якасці ахвяры; дазволены (аб рытуальнай чысціні згодна з пастановамі Старога Запавету). приженѣте ми. ві0483. ягнець чистых (Чэцця, 15б); тые которые прыстоsное блгдрение чынꙖт сут подобны чстмъ птахом голубом (Зб. 261, 100); мꙖса абы не поживали не чистог добытка, але которие сут чистые, Ꙗко вол, ѡвца, ѡлен козел, баsвол зꙋбръ, и иныи которие жꙋют. а мают лоs в собѣ, и копыта роспалые, тыи могут ести (Бельск., 55б); О велблюдѣ повѣдаютъ нѣкоторыи, быти его звѣра сродкꙋючого межи чистыми и нечистыми, ижъ пережовꙋетъ, чистъ естъ: аже копытами не роохат, нечистъ естъ (Каліст, II, 277б–278); возми телца зs стада и два бараны чисты, и хлѣбы прѣсны (Хран., 106). 11. Звонкі, выразны, без хрыпу (пра голас). глас его чистъ. не сипав. межи толстым и тонким (Арыст., 179); глас чсты и сладкии. знаменоуеть малооумие (Там жа, 199). 12. Правільны, які адпавядае пэўным правілам, нормам (пра мову і да т.п.). налепшии правитель ... чтобы был приветенъ. доброго Ꙗзыка чстого сказати похотение свое словы краткими (Арыст., 158); читаны бꙋдꙋтъ ... и на Рꙋскій iазыкъ перекладаны ... албо иншее што чистым іазыкомъ Славенскимъ з Грецкого переложеное (Сматр. Гр., 5). 13. Да чаго няма прэтэнзій як да тавару. Тотъ истый Щасный ... коня гнедого на осмъ локоть сукна получеского променялъ, а слюбовалъ за чистого (АВК, ХVII, 206, 1540); продала коня ... во всемъ за него прирекаючи и преспечъного чистого (АВК, ХХХIХ, 97, 1578); продалъ коня ... на левой стороне грива, уши обе надрезаны ... чистого на вси стороны, куды хотя на нимъ ехат, прирекаючи за него (Там жа, 146); ижъ Гришко Рудый суседу нашому Гришку Тимофеевичу гетую клячу за чистую продалъ (АВК, ХVIII, 278, 1625). 14. У знач. наз. Той, хто бязгрэшны, нявінны, праведны. потемнѣло ѡт гнѣвꙋ ѡко мое ѡбразъ мои как тѣнь вес: подивилиб сѧ прѧмыи на самъ и чистыи на похлѣбцꙋ оузбоудил бы сѧ (Зб. 262, 19); так до пн0483а бг0483а жаден не пристꙋпꙋе толко чистыs (Зб. 261, 85б–86); еднакъ Ꙗ васъ справедливыхъ и чистых прошꙋ, не нарѣкайте на покꙋтꙋ и збавене грѣшных, але веселѣтесѧ рачеи зs нихъ и радꙋйтесѧ (Каліст, I, 19). ⧫ В ы й т и ч и с т ы м ъ – аказацца непакараным. вы съ того чистыми хочете выйти, указуючи, што такъ великіе убытки въ казнѣ своей маете (АЗР, IV, 301, 1608); д о ч и с т ы х ъ к о с т и й – да самых касцей. режоуть ... ажь до чистых костiй (Валх., 79); з а ч и с т о й п ам я т и гл. память; ч и с т ы й п о н е д е л ь н и к ъ – першы панядзелак Вялікага посту. И на завтрее, въ чистой понедѣлникъ, февраля 22 (АЗР, I, 231, 1501–1503).
с. 416
Чисцовый гл. чистцовый
с. 420
Читане гл. читанье
с. 420
Читание гл. читанье
с. 420
Читанне гл. читанье
с. 420
Читаный, читанный, чытаный дзеепрым. 1. Ад читати ў 1 знач. ку актыкованью до книгъ кгродскихъ Мстиславскихъ подалъ привилей ... которого я врадъ, оглядавши и читаного достатечне выслухавши, до книгъ уписать есьми велѣлъ (АВК, XIII, 3, 1395); огледавши и читанныхъ прослухавши, велѣли есьмо оные до книгъ земскихъ Витебскихъ вписать (АВК, ХIII, 9, 1508); михаsло еsсимунт возьныs розꙋмеючы же то чытано власныs квитъ справедливыs, Ꙗко чытать самъ не ꙋмеючы верꙋ словамъ его далъ (КЛС, 40, 1596); декрет патриаршыs и проклꙖтство на митрополита и влдки было по рꙋску чытано переложено з кгрецкого барзо словы піенкными и досыт жалосными (Барк., 150); абы каждыs службѣ бж0483еs кгды читано евангелие музчизна з мечем наполы добытым стоꙖлъ (Хр. польск., 5б); О Мытари и Фарисеи приповѣсть, абы въсію недѣлю спѣвана и читана была (Каліст, I, 1б); паствиско ѡвец посполите в писме светом и набожном чытаным або слꙋханым бо ѡное естъ дедицствомъ господним (Зб. 255, 153б); подал емꙋ ѡныs запис запечатованыs, просечы абы был на амъбонѣ читан перед всими (Зб. 82, 31б); которого листу мы врадъ чытаного высълухавшы, до книгъ земскихъ Слонимъскихъ уписать есьмо велели (АВК, ХХIV, 497, 1677). 2. Ад читати ў 3 знач. читаны бꙋдꙋтъ звыклымъ шкѡлъ способом Словенскіи Лекціи (Сматр. Гр., 4–5).
с. 420
Читанье, читане, читание, читанне, чытане, чытание, чытанье наз. 1. Ад читати ў 1 знач. А ижъ наши посполите брыдѧтсе чытаниемъ писма церкви рымское (Унія, 30б); Стефана Зизанія съ простыми людьми въмѣняемъ, абы не дерзнулъ читанья писанія Божественного и учителнаго въ церкви совершати (АЗР, IV, 126, 1596); модлитвы, чытанꙖ книжок дꙋховных, розмовы дꙋховъне, также робота рꙋчънаꙖ ест емꙋ не милаꙖ (Зб. 261, 161); вынашол литери до писанꙖ и читанꙖ (Бельск., 70б); не допущаючы чытаня позву прыятель его милости пана подсудковъ поведилъ (АВК, ХХVIII, 157, 1635); Ꙗкъ ... цвѣтами оздобленыи, и вдѧчне пахнꙋчій рай, естs бжственных слѡвъ читане и слꙋхане (Каліст, II, 120–120б); весъ свой часъ албо на читаню травилъ, где Бг0483ъ з нимъ розмовлѧлъ албо на молитвѣ, где онъ з Бг0483омъ розмовꙋ мѣлъ (Сматр., 11); раз толко Ꙗдалъ и то аж в вечор на ѡдноs потравце престаючы мꙖса николи не едал до столꙋ всегда читание мети хотел (Зб. 255, 131); але ст0483ыs феѡдосие, добриs и чꙋйныs рицер хр0483твъ, ведалъ чиꙖ то была комедыꙖ, до молитовъ и читанънꙖ псалтири сꙖ Ꙗко до ѡрꙋжиꙖ Ꙗкого ꙋдавалсꙖ (Пралог, 640б); панъ Самуель Корейва ... передъ читаньемъ шкрутиніумъ взглядомъ обмовы ихъ милостей пановъ Роровъ, на дню оногдайшомъ ... правными пенами за то ихъ милостей пановъ Роровъ покаранья серіо домавялъ (АВК, ХII, 494, 1684); могꙋтъ ... внійти до монастырѧ ... женскаго ... s0483. панны длѧ выцвиченѧсѧ вs побожности, вышиваню, гафтованю, читаню, и пѣсаню (Зб. вып., 75б). 2. Ад читати ў 3 знач. ничого тамъ свѣцsкого не починаючи, ѡдно читанъꙖ пророцъкого тамъ слухаютъ (Пралог, 619б). 3. Тэкст. Тлꙋмачъ латинскиs мꙋсꙖлъ читати вs Грецкомъ ... Першое читанsе здаетсꙖ быти лѣпшое, бо сꙖ з нимъ и жидовское згажает (Выкл., 123).
с. 420
Читатель, чытатель наз. 1. Тое, што і чителникъ у 1 знач. Тые слова дѣеписовы, длѧ того читателю любимый, здало ми сѧ тꙋ цале выписати, абыс тым снаднѣи постꙋпкови его, которого вs приточаню слѡвъ гснихъ оуживаетъ приглѧдѣтисѧ могъ (Апакр., 96–96б); До чытателя хрестіанского такъ Русина, яко Рымлянина (Гарм., 169); предъсловіе ... бл0483гочстивомꙋ читателю читать, а не розꙋметъ глꙋпаѧ речъ ест: мовит нѣкто ѡт мꙋдрыхъ (Бяр., прадм.); Ꙗкіе бы зась сродsки были ѡт Ха0483 постановленые, сіѧ книжица тебе оуважный Читателю наꙋчить (Дзід. Прадм.). 2. Тое, што і чителникъ у 2 знач. епспъ ... ѡкрестил его. А ѡсмого днѧ ꙋчинил его читателем (Зб. 752, 149б).
с. 421
Читати, читать, чытати дзеясл. 1. Чытаць. знаменито чинимъ тымъ нашимъ листомъ, нинѣшнимъ и потомъ будучимъ, кому будеть потреба того вѣдати, або чтучи его слышати (АЗР, I, 23, 1388); да чтоут тогды тоую евангелію коли народилъсе был ісоус оу бетлеемъ. да которых коли ѧзыков албо писменъ албо рожаю соут албо законовъ. всегда вежды чтоут евангелію тоую по латынски. да чотше еванкгелію криж христѧть (Валх., 87); чти книгѫ сію многажды. да оуведаешь чего и не вѣдаешь. занже чинѧчи заповеди еѧ бѫдешь. исполнен свѣтских и дх0483овных (Арыст., 239); про то хто бы што далеи ѡ справах угорских вѣдати хотѣл, нехаи въ ихъ кроиницэ чытаеть (Атыла, 236); нижли пан Макаровичъ, не ведати, чому взявшы его до рукъ своих, не чытаючы, на землю покинул (АВК, ХХХVI, 159, 1582); на соборе третимъ читать казалъ листъ целестына папы, ѡтцове светые з одкритыми головами и з ꙋчстивостью слꙋхали и похвалили (Бер. саб., 51б); ꙋ болшоs повазе ест тыи которие вмеют читати (Наб. тур., 20б); чытаемо же законником ангели служыли (Зб. 261, 102); бꙋдете то перед хстом читати, што есте написали (Бельск., 367); по смерти Прорковъ, ихъ писма наоуки, Вспоминати почали, читать брати в рꙋки (Лям., 11); читать, а не розꙋметъ глꙋпаѧ речъ ест: мовит нѣкто ѡт мꙋдрыхъ (Бяр., прадм.); Оурѧдъ поддіакона естъ ... Дѣѧніѧ и Апстлы читати (Зб. вып., 53). 2. Казаць які-н. тэкст на памяць. и трвалъ аж до вечера Ꙗкобы спꙖчы: а ѡчꙋтившысе вспомнѣлъ на павечерню и чытал еs (Зб. 752, 500б–501). 3. Прапаведаваць; выкладаць вусна слухачам якія-н. звесткі. законник ꙋчитсꙖ скромности, и тꙋю лекцию нам читает збавител (Зб. 261, 116); вшолъ ведлꙋгъ звычаю своего вs день сꙋботный до збориска: и всталъ читати (Каліст, II, 201б).
с. 422
Читатися дзеясл., зв. ад читати ў 1 знач. на ꙋспение, рожество читаетсꙖ таꙖ евангелиꙖ ѡ марии (Зб. 259, 490). Параўн. чтитися.
с. 422
Читаючий дзеепрым. 1. Ад читати ў 1 знач. диꙖкона читаючог евангелие порвано (Бельск., 256б); толмачови зас читаючомꙋ листы царские длꙖ седенꙖ шатꙋ навыборнѣsших соболев подстилал (Стрыйк., 570). 2. У знач. наз. Той, хто чытае. молѧчійсѧ ѡ читаючомs такъ маетъ речи: Пожитокъ тотъ которого онъ достꙋпилъ зs читанѧ, и мнѣ бꙋдетъ (Мак., 21); способъ офѧрованѧ себе прест0483ѣй Дв0483ѣ Мр0483іи которого оуживаютъ до Братства вsписꙋючіисѧ – такъ читати. албо если сама не ꙋмѣет, за читаючим мовити маешs (Ст. бр., 1); то Ꙗ вамъ ѡзнаsмую братие, на увѣрение всѣмъ слухаючим и читаючимъ (Зб. 82, 354).
с. 422
Чителникъ, чительникъ, читолникъ, чытелникъ, чытельникъ наз. 1. Чалавек, які, чытаючы, успрымае змест тэксту. тепер побожного читолника для хса просим (Цяп. Прадм., 270б); до чителника предмова (Унія, 1); Много речы естъ чытельникꙋ ласкавыи которыми господь богъ тыхъ нашыхъ часовъ церковь свою ѡдъ еретиковъ ꙋтрапенꙋю потешыть рачылъ (Бер. саб. Прадм.); писмо ест иж в кролевском гробѣ похован в ерꙋсалимѣ. а ѡ житию его ѡтсылаю до быблии чителника (Бельск., 156); Геретици вси едных артыкулов вѣры запрелисѧ чителникꙋ ласкавыs а дрꙋгих дивными своими фалшыръствы вышпотили (Аб. абр., 1); словомs и дѣлом Бл0483женнаго мꙋжа Макаріѧ егѵпетского бесѣды, на простый Ꙗзыкъ вытлꙋмачоногѡ выдаючи зs дрꙋкꙋ, Чителникꙋ ласкавый (Мак., 6б). Параўн. читатель у 1 знач. 2. Чалавек, які чытае ўголас тэкст іншым (царкоўны чын). чытелник коли потраву дꙋховную не доготует и злую подаст годен каранꙖ (Зб. 261, 100б); Хризостом ... захорал, вернꙋлсе до антиѡхѣи и зостал чителником церковным а потом и на иные стопни постꙋповал (Бельск., 290); арсении тои, котории мꙖнуетсꙖ будꙋчи чителніком оу ст0483го аѳанасиꙖ, и злост великую пополнивши, оутек был ѡт него (Жыц. св., 104); Ꙗ (мовит) sє0483 лѣтъ чителsником церкви Ст0483оs был, и ки0483 лѣтъ лѣтъ диꙖкономъ (Пралог, 594б); ѡсмого днѧ ꙋчинил его чителником двадцатог поддиꙖкономъ, тридцатог диꙖконом (Зб. 82, 71б). Параўн. читатель у 2 знач.
с. 423
Читыри гл. четыри
с. 423
Чичакъ наз. Тое, што і шишакъ. чти моеs рꙋшил, ꙋвился ми ꙋ волосы, Ꙗкъ чичакъ, и все воиско мое розбилъ (Алекс. 1697, 69б).
с. 423
Чищене гл. чищенье
с. 423
Чищенецъ наз. Той, хто пазбаўлены здольнасцi дзетараджэння. Суть бо чищенъцы, которие зs черева матsкі родилисе такъ. и суть чищенъцы, которие зsчисьтили ѡт людеи (Цяп., 26).
с. 423
Чищенье, чищене, чищение наз. Дзеянне па дзеясл. чистити ў 1 знач. чищеніе серебрꙋ а горнъ золотꙋ а искꙋсъ срдцомъ гь0483 (Зб. 262, 101б); если сꙖ застановит кровъ и перестанет плынуть, наличит семъ дниs чищенꙖ своего (Біблія, 166); Бориѳъ: sѣлье ѡстрогѡ смакꙋ, до вымыванsѧ брꙋдꙋ способное Ꙗкъ оу насъ мыло. и вs чищеню тꙋю моцъ маетъ, што салѣтра (Бяр., 246); А ѡно не только и чищеню тѣла, Але тежъ и дх0483а росказане маемъ, такие со ѡдноs части ѡхендожни сꙋт, Але дрꙋгие, плюгави (Пралог, 665б–666).
с. 423
Чланокъ гл. члонокъ
с. 424
Членовый прым. Сківічны. род мечи зꙋбы его и рѣзцѣ членовыи его ѣсти оубогихъ ѡт земли и нищих ѡт чл0483ковъ (Зб. 262, 109).
с. 424
Членокъ гл. члонокъ
с. 424
Членъ гл. члонъ
с. 424
Чловековый прым. Тое, што i человековъ. Вошол былъ длꙖ розмышлꙖнꙖ, то ест на мл0483твꙋ ... вѣдаючи иж ѡсобность барзо чловѣкова помагает до панꙖтꙖ речии нсбных (Выкл., 19б–20).
с. 424
Чловеколюбие наз. Тое, што і человеколюбие. абысмо страшным и ст0483ымs таемницамъ без осꙋженѧ причащаючисѧ, вѣчного живота дѣдичами сталисѧ, и неказителныхъ дѡбръ роскошне заживати достꙋпили, ласкою и чловеколюбіем Гд0483а нашего (Каліст, II, 263б); чл0483вкъ ... звитꙖжоныs быт не може, ласкою и чловеколюбием гд0483а нашего (Зб. 82, 48б).
с. 424
Чловекъ наз. Тое, што і человекъ у 1 знач. Чsловѣкъ вs пѣрsсть сѧ обратить (Скар. IК, 41); дали есмо, ижъ на жадного чловѣка выдане або осоченье явное або таемное подозренье неслушное, тых ... карати не хочем ани винити (Ст. 1529, 2); отецъ мой былъ велми утратный чловекъ (АВК, ХVII, 362, 1541); вѣтры же наричютсѧ пары во чловецех. зачало их ѡт вѣтра внешнѧго (Арыст., 217); павелъ светыs зоветъ его чловѣкомъ безакониѧ и сыномъ погибели (Унiя, 31б); кгдыж каждыs чловек мꙋси раз ꙋмерет а вѣмы теж способ Грецког ѡкрꙋтенства (Бельск., 88б); законномꙋ чловекови не досыт на тым же сꙋкню взꙖл и до законꙋ встꙋпил (Зб. 261, 68б); таковы абовѣмъ под часъ на чловѣка жали, смꙋтки бывають, же ихъ и довѣка ледве можетъ забыти, албо и нѣколи (Лям., 3); гды бовѣмъ Апслъ мовитъ: Вызꙋйсѧ зs старога чловека (Мак., 16); поткал нас в дорозѣ чловѣкъ Ꙗкиsсь в бѣлом ѡдѣнsю (Дыяр., 151б); Въсадникъ: Конный, верховый чловекъ на кони (Бяр., 23); чловѣк теды хрестиꙖнскиs ... мает цнотливе верити (Зб. 259, 550–550б); левъ Ꙗко чловекъ даючи себѣ винъным поникши до землѣ стоꙖл покорне (Пралог, 488б); розсуди мене Бж0483е а розезнаs справу мою ѡт народꙋ немилосердного, а вырви мене ѡт чловѣка несправедливого и хитрого (Пс. ХVII, 19); так часто молил. Ахъ мне нещасномꙋ и бѣдному чловѣку: где поsдꙋ, где се ѡборочꙋ (Зб. 82, 30). ◊ Ч л о в е к ъ х р е с т и я н с к и й – тое, што і ч е л о в е к ъ х р е с т и я нс к и й. чловѣк теды хрестиꙖнскиs ... мает цнотливе верити (Зб. 259, 550–550б).
с. 424
Чловеченство наз. 1. Тое, што i человечество ў 1 знач. которе и какіе и како великіе в оных и с оных сторон іссъ оу своем божстве. и чловѣченствѣ делал чоуда и чинил и терпѣлъ (Валх., 62б); сн0483а зас малюют в чловеченствѣ, дх0483а зас ст0483го, Ꙗко голꙋба хотечи выразит же ест тихиs (Зб. 261, 208); хто гд0483а ис0483са хс0483та вs его ѡбразѣ стороны чловеченства, ѡписаног не чтит, нехаs бꙋде проклꙖтыs (Бельск., 353); што мовитs, збавене з жидѡвъ естъ: вѣдати даетъ частsю, же Самарѧне ѡт жидѡвъ знати Бг0483а наꙋчилисѧ, за ихъ поводомъ балваны опꙋстивши, частью ижъ зs жидѡвъ Хс0483 Гд0483ь чловеченство взѧлъ (Каліст, I, 136–136б); Церковъ светая Восточная въ Пресветыхъ Тайнахъ ужываетъ хлѣба кислого, на знакъ того, ижъ Христосъ прынялъ чловѣченство наше (Гарм., 201); чти годномꙋ зас выѡбраженѧ Пн0483ьског, то естъ, Бг0483а Слова, вs чл0483вченство длѧ насъ ѡдѣтого, образови кланѧйсѧ (Варл., 166б); Въчл0483ченіе: Чловеченство принѧте (Бяр., 25); ꙋваж иж господ богъ ꙋчынилъ чест сынꙋ своемꙋ коли ѡн чловеченство наше з пречыстое девы принꙖлъ (Зб. 255, 109); показꙋетсꙖ бог ѡтцъ презъ голос, сынъ божиs презъ чловеченство (Зб. 259, 523); то жъ было што и первѣs, зложили sвѣри ѡкрꙋтенство, а люди чловеченство (Зб. 82, 55). 2. Тое, што i человечество ў 2 знач. Кожъдая речъ света того, подлꙋгъ бегу чловеченства, ведома естъ кꙋ сталости, котораꙖ жъ николи естъ впевнена и въ памети трывала, але часомъ забытью ѡтдаеться и съ памяти выходить (КСД, 891, 1516); кгды гд0483ъ нашъ Iсус Хс0483 мѣл лѣт ведлуг чловеченства. ві. зашол з маткою своею прсчтою из иѡсифом до ерꙋсалимꙋ (Бельск., 202); такs Хс0483 кроль нбсный, и орачъ правдивыи, зsстꙋпивши до опꙋстѣлого през злость чловеченства ... выправилъ и оупахалъ дꙋшꙋ запꙋстѣлꙋю (Мак., 271).
с. 425
Чловеческий прым. 1. Тое, што і человеческий у 1 знач. за их трꙋбенемъ и голосом все чловеческое прирожене з мертвых встанет (Зб. 752, 472б). 2. Тое, што і человеческий у 2 знач. ꙋже далеs жадным ѡбычаем не бꙋдꙋ проклинал землѣ длꙖ чловека абовѣм мысли чловеческии з прироженꙖ прудки сут кꙋ злости з молодости своеи (Бельск., 9б). 3. Тое, што і человеческий у 3 знач. богъ ... длꙖ покаѧниѧ чловеческаго самъ ѡт пресветоs девицы народилсꙖ и распꙖтие и смерть ꙋтерпѣлъ (Зб. 82, 17б).
с. 425
Чловечество наз. Тое, што і человечество ў 1 знач. въплощеніе – втѣленье, чловечества прінѧтье (Зіз., 25).
с. 426
Чловечий прым. 1. Тое, што і человечий у 1 знач. По выстью Дꙋшѣ зs тѣла чловѣчогѡ, великаѧ таемница бываетъ (Мак., 213); мантикори в индѣи мают три рꙖды зꙋбов твар чловечꙋю, а тѣло лвее (Бельск., 12б); твар чловеча што в серцꙋ ест показꙋе (Зб. 259, 579); болваны поганские сребро и золото робота рꙋкъ чловечих ... ани мают дꙋха вs ꙋстех своихъ (Пс. ХVII, 155б); кождое первородное чловѣчое з сыновъ твоихъ заплатою ѡткꙋпишъ петма сикли (Хран., 91). 2. Тое, што і человечий у 2 знач. Безчловечіе: Нелюдзскост, грꙋбіанство, sлость, окрꙋтность, срогость сꙋровостs чловечеи людзкости (Бяр., 3); в той же земли нашол люде многіе ѱи главы а тѣло человѣческое вs нихs, а ноги скотіи мова чловечаꙖ, а дрꙋгаꙖ собачаꙖ (Алекс. 1697, 60). 3. Тое, што і человечий у 3 знач. хс0483 греха не ꙋчинил, ани зрада в ꙋстах его не постала: леч чловечее каране за грехи поднꙖл ѡн (Зб. 261, 81);
с. 426
Чловикъ наз. 1. Тое, што і человекъ у 1 знач. Mudrost wielikаiа, kаżut ludzie: swiniа, koli mnogo chto ieie zаżywаiet, to niczoho nie dbаiet, а koli człowik nаdto ukusit, y postаhnаć musić (Абух., 440). 2. Тое, што і человекъ у 2 знач. пошли ажъ до криницы, черезъ которое мейсце они не преходятъ, Мицкайтивого чловика Миколая Рапонайтя в сеножати (АВК, ХХIV, 104, 1546).
с. 426
Члонокъ, чланокъ, членокъ, члунокъ наз. 1. Частка цела, орган; сустаў. кто бꙋдет ранен а любо оу котором члонъкꙋ ѡхромъ (Вісл., 7); трѧсоут бо ми сѧ. состави. и члонкове (Чэцця, 318б); виделъ есми ... на той же руце зверху долони на члонку рана тятая (АВК, ХХI, 37, 1555); потреба, абы есмо чули, ижь въ нас живеть и пребываеть, а еще надобѣ абыхъмо с нимъ съвъкуплени Ꙗко оуды или чланsки всего тѣла съ своею головою (Будны, 236б); хто бы ... которомꙋ шлꙖхътичꙋ або шлꙖхътꙖнце рꙋкꙋ ногꙋ, носъ, ꙋхо, гꙋбы, ꙋтꙖлъ, або ꙋрезалъ такъ жебы праве прочъ которыs с тыхъ члонковъ ѡтпалъ (Ст. 1588, 421–422); Ꙗко тѣло чловечее мает чланков мног, так теж и в небе повѣдаешъ мног богов быти (Бельск., 180); члонков наших ку жаждам тѣлесным не выдаваемы (Алекс., 32б); палецъ подле великого пальца на члунку перебито (АВК, ХХ, 273, 1621); ꙋважъ дивныs ѡвоц або пожыток пресветое то ест Ꙗко леторасли древꙋ, а члонъки тела голове сут прилꙋчоно так человек пристает до Ха0483 (Зб. 255, 77); дрꙋгие так биты были иж жылы и составы вси в них торганы были, и вънꙋтраныи члонки далеко в тѣле покрытыи на ѡчы сꙖ всим ꙋказовали (Зб. 752, 556б); зрадливое на доброволноs дорозе ег ꙋрожоног бꙋꙖлског зранене на члонках ѡкалечене (КАР, 7б, 1646). ◊ Ч л о н о к ъ в с т ы д л и в ы й (д е т о р о дн ы й, м у ж н и й, п р и р о ж о н ы й, р о д н ы й, р о д я ч и й, т а е м н ы й) – мужчынскі палавы орган. который Илья показывал передо мною возным черево огнемъ палено и члонокъ таемный спаленый (АВК, ХХХVI, 18, 1582); тыѧ ꙋ дрꙋгихъ людеи крадꙋтъ дети, а врезавши члонокъ прирожоныи кормꙖтъ тꙋчатъ Ꙗко кꙋры (Царств., 78б); люд ... был значон на члонкꙋ родꙖчом, абы се з поганы не мешал (Бельск., 17); ꙋтꙖл емꙋ косою родныи члонки (Там жа, 36); если мꙋжчизна ѡсмог днꙖ его мают ѡбрѣзат на члонкꙋ дѣтородным (Там жа, 56); Дѣтородный оудъ: Члонокъ встыдливый (Бяр., 40); хотѧчи жона одногѡ вырвать мꙋжа своегѡ з рꙋкꙋ моцнѣишогѡ. а стѧгнꙋла бы рꙋкꙋ, и оухватила бы за мꙋжній члонокъ егѡ: оутнешъ еи рꙋкꙋ (Хран., 157б). Параўн. члонъ у 1 знач. 2. Асобны элемент адзiнага цэлага; адна з многiх частак, якiя ў сваёй сукупнасцi складаюць цэлае. тые вышей реченые поветы, будучи члонки Великого Князства, права своего уживають (КПД, 38, 1538); мои членки во батка. во матка (Неба, 68б); кто кs тому столу ити хочеть, маеть росъмотрети если же ест справедливыи члонокъ хв0483ъ (Будны, 248); вси, сполне съ паны обователи земли Лиѳлянтское ... насъ, господара, приняли суть за зверхнего ... прилучившися подъ подданость нашу и ставшися члонкомъ одного тела ... великого Князвства Лит[о]вского (КПД, 434, 1567); сегоднешние геретикове сут члонъками его (Унія, 43б); Петръ асплъ першимъ члонкомъ сталсѧ цр0483кви собѡрное, павелъ, андрей, иоанъ, што иного были; одно осѡбныхъ церквей головы (Апакр., 95б). 3. Кавалак. ꙋзложил на ѡлтар дрова и по члонкꙋ зрꙋбал Ꙗловицꙋ (Біблія, 441). 4. Тое, што i челонокъ. Про то мы уставляемъ, которыи члонкы имѣють судить: напервѣй, судить о усилство женское; другое, о розбои на добровольной дорозѣ; третее, о пожогу; четвертое, о кгвалты домовыи (АЗР, I, 41, 1420–1423); [попове] не вѣрѧт штобы ст0483ыи дх0483ъ ѡт ѡц0483а и сн0483а походил. але толко ѡт ѡц0483а теж не вѣрѧт штобы чистець был. да тыми члонкі ѡт цр0483кве римское соут ѡтделены (Валх., 79б); его м[и]л[о]сть, для никоторых трудностей не розтаючи их права маитъборъского, многии члонки в том привильи своем им отъменил, как жо то явно ес[ть], што ся дотычеть сельских путником и иных никоторых члонъков (ПГ, III, 56, 1509); тежъ обецуемъ иж листов давати не будемъ ани потомки наши будуть давати окром толко трех члонковъ (Ст. 1529, 4–5); ты наꙋки не маеш, допытатсе правды не ꙋмѣешъ, жадног члонкꙋ вѣри не розꙋмѣешъ (Бельск., 318б); Симболюмъ апостолское дванадцатъ члонковъ (Пыт., 12); Церковь светая Восточная вѣрытъ и вызнаваетъ вси артыкулы, то е[с]тъ члонки симболу апостольского (Гарм., 175). Параўн. члонъ у 2 знач.
с. 426
Члоночокъ наз. Частачка. Арѳронъ: члоночок, составик, част Грамматіки, Различіе (Бяр., 235).
с. 428
Члонъ, членъ наз. 1. Тое, што і члонокъ у 1 знач. ѡц0483ь есми ѧ нищимъ и сваръ иже не вѣдалъ есми досмотрѣхъ его: и розломах члены кꙋтного и зs зоубовъ его выкинꙋхъ торганье (Зб. 262, 24); ты самъ Сердца скритости чловѣчіи знаешъ, Члены, мозги, внꙋтрности, кости проникаешs (Лям., 12). 2. Тое, што і члонокъ у 4 знач. о четыри члонъкы первыи члонъ ѡ пожозе .в0483. члонъ ѡ оусільство а любо ѡ разбои (Вісл., 17б).
с. 428
Члунокъ гл. члонокъ
с. 428
Чобанъ гл. чабанъ
с. 428
Чоботарный прым. Тое, што і чоботарский. то естъ, где теперъ коморы стоять, которые передъ тымъ кгрунты до ратуша належали, лежачые до крамъ чоботарныхъ идучи, по левомъ боку (ИЮМ, VIII, 391, 1623); который (Тарас Григоревич) вшеляких достатковъ своих пострадати мусел и в осаде сполне з другими при великом утрапеню найдовал, з коморы в раду чоботарном лежачое (АВК, ХХХIV, 60, 1655).
с. 428
Чоботаровая наз. Жонка шаўца. Жаловала мнѣ подданая господарьская Мисковая чоботаровая Овдотья на подданого господарьского Сасинца Богдановича (АВК, ХVII, 148, 1540).
с. 429
Чоботарский, чоботарски прым. Шавецкі. Андрей Яковлевич, староста чоботарски, жаловалъ (АВК, ХХХIХ, 148, 1578); ходилъ есми ... на ратушъ до прыслуханья справы у суду гайного цеху кравецкого зъ цехомъ чоботарскимъ (АВК, ХХ, 168, 1600). Параўн. чоботарный.
с. 429
Чоботаръ наз. Шавец. Тежъ ковали и чоботары маютъ воеводѣ давати топоры и чоботы (АЗР, I, 195, 1499); Передъ Яномъ Внучкомъ пришедши Тимошъ Махнинъ сынъ, будучи очивисте черезъ Трохима Василевича, чоботара мѣстцкого, ку праву позваный (АВК, ХVII, 40, 1539); жаловали намъ ... гридко торопченинъ а власъ полочанинъ чоботар (КВЗС, 141, 1540); Люди Блудовъские: Онацко тивунъ ... Ходоръ, Дихъ, Сенко чоботаръ, Васко борътникъ (Арх. ЮЗР, VIII-4, 278, 1541); якожъ я возный видел есми плотъ тыненый межы дому подданого чоботора пана Миколая Сологуба, на име Марачова, и дому Розбицкого розметан и поламан (АВК, XXXVI, 120, 1582); на другомъ полуволочку чоботарь, повинность его обувъ на дворъ робити, а во жниво на толоку ходить шесть толокъ (АВК, ХIХ, 358, 1590); пришедши до замку неякий чоботаръ, далъ знать (АВК, XVIII, 134, 1596); Сапожникъ: Чоботаръ (Бяр., 143); панъ Павелъ Сновъский пану Григорому Воловичу ... куплю у чоботара Юска Богдановича продалъ дворъ свой (АВК, ХХ, 371, 1664).
с. 429
Чоботъ, чеботъ, чобутъ наз. Бот. ковали и чоботары маютъ воеводѣ давати топоры и чоботы (АЗР, I, 195, 1499); приступитъ к нему жена предъ стареишинами, и зsзуетъ чеботъ с ноги его (Скар. ДЗ, 47б); то изsзулъ мужъ тои чоботъ свои и далъ ú ближнему своему (Скар. КР, 7); а [въ] возе было мяса за три гроши, а чоботы новые жоноцкие (АВК, ХVII, 201, 1540); мѣщанинъ Берестейскій, мѣлъ до Люблина товаръ свой ... чоботъ и черевиковъ за копу 1, грошей 36 (АСД, III, 294, 1583); изꙋлъ каждыи сапогъ свои и далъ дрꙋгꙋ своемꙋ и се есть сведоцьство во исраеле: и реклъ ѡкꙋпитель боазоу ѡкꙋпи собѣ и съзꙋлъ чоботъ свои (Біблія, 33); Плесница ... тыж черевик, албо чоботs невѣстѣй, называетсѧ и мꙋзскій (Бяр., 104); тому жъ Тимоху чобуты купили, зол. три (ИЮМ, I, 222, 1682); тымъ же челядникомъ чоботы купили трое (ИЮМ, III, 60, 1685). ◊ П р о т я г н у т и ч о б о т ъ – патаптаць, прынізіць. справедливост твоѧ до ѡболоков. вознесис на нб0483са бє0483 по всеи земли слава твоꙖ, нехай высвободитсѧ намилейший твой, избав правицею твоею а выслоухаи мѧ, бг0483ь вымовил оу ст0483ом своем. поднесоус и разделю сихем и оудол селъ розмерꙋ ... на идоумеѧ протѧгноу чобот мой, мнѣ иноплеменницы покорилис (Пс. XVI, 110б–111).
с. 429
Човенъ наз. Тое, што і чолнъ. былем пресыланыs ... до ігумена лꙋцкого, ѡд того до старшого виленского, зs господы зновꙋ до ѡтца косова за вислу рѣку човном проважоно (Дыяр., 161б–162); тымъ же неводничымъ и гребцомъ при човне горелки купили за полталера (ИЮМ, I, 255, 1682); Христос ... ꙋзрѣлъ сег младенца пры водѣ а ѡн з ѡтцем из братомъ выседшы с човна поправꙋе сѣтеs старых (Зб. 82, 60б); отобрали отъ Максима Нижника вапны у човнахъ двухъ бочокъ семдесятъ, по осм. дванадцать, золот. двадцать осемъ (ИЮМ, V, 117, 1688); купили каменя до лазни два човны, дали (ИЮМ, ХII, 109, 1698); Неводничимъ хлеба боханъ 20 вос., шелегами 1 зол. 3 вос., за чавны два змовили 1 зол. 21 вос. (ИЮМ, ХХI, 20, 1711).
с. 430
Човновое наз. Тое, што і чолновое. до того отъ вытеганья на нихъ воденымъ, стругового, човнового, и сухимъ путемъ не слушънымъ объявокъ и объвестокъ ... ижъ бы есмо ихъ оборонили и крывды имъ въ томъ терпеть не допустили (ИЮМ, I, 354, 1619).
с. 430
Чого, чего прысл. З якой прычыны, чаму, навошта? сотона кн0483зь темности реклъ и чего оутпиш. чи боюсе оузѧти ісса противника моег и твоего (Пак. Хр., 28б); чего есте пришли (Там жа, 32); король прышол и рек: Сыну, чого мѧ еси звалъ? (Трыст., 22–23); чого оучилъ: заисте самъ чинилъ предъ всѣми (Лям., 8); реклъ до ѡных рѣкъ страшно. Чого есте сꙖ важыли свою дорогу ѡставити (Зб. 752, 11); ѡбачил діавола ... реклъ до него мовечи: чого тут стоишъ ѡкрꙋтнаѧ бестыѧ (Зб. 82, 419).
с. 430
Чогокольвекъ гл. штокольвекъ
с. 430
Чожоложити гл. чужолотити
с. 431
Чолгатися дзеясл. Поўзаць. сꙋт добра дочасные, которие ꙋ мꙋрꙋ або ꙋ дереви побожныхъ подносꙖтсꙖ помалꙋ, але без тог подпартѧ по земли чолъгаютсꙖ пошпецоные (Зб. 259, 587).
с. 431
Чолгаючийся дзеепрым. ад чолгатися. такъ тѣло мертвое, живꙋчого и чолгаючогосѧ оужа звитѧжило и забило (Мак., 96).
с. 431
Чолнейший, челнейший, чольнейшый прым. 1. Пярэдні; вышэйшы, галоўны, знакаміты, ганаровы. выехал ахиллѣs ѡгнем дышучи противко троꙖнским воsскам, поразбивал имъ полки и позабивал наездники чолнѣsшии (Троя, 70); с правого рогу зъ ѡстрокготами [А]эцыуса и рымскии чольнеишыи людъ ѡстре нагревалъ (Атыла, 196); Павелъ святый ... до Римлянъ писалъ листъ свой, въ которомъ поздравляетъ челнѣsишихъ христіанъ (АЗР, IV, 232, 1600–1605); абы были высажоны з кождои стороны по три рицери чолнѣsшие и назацнѣsшие, а чинили валкꙋ за ввес люд (Бельск., 147б–148); перебравши што чолнѣsшиs люд послала за ним (Там жа, 158); также чолнѣsшие гетманы и рицерства наsмали (Стрыйк., 461б). 2. У знач. наз. Той, хто займае першае месца; знакаміты, ганаровы. запаливши мѣсто, чолнѣsших з великими скарбами и лꙋпами до рꙋси Ꙗк быдла квапливе загнали (Стрыйк., 475).
с. 431
Чолновое наз. Пошліна за вываз тавараў за мяжу з кожнага чаўна. зъ мусу брано, яко струговое, чолновое возовое, узвѣстки и квитовое, когды за границу ѣдуть (АЗР, IV, 167, 1597). Параўн. човновое.
с. 431
Чолнокъ, челнокъ наз. 1. Памянш. ад чолнъ. ино слуги его много въ нихъ зъ мѣста чолнковъ зъ людми бирали подъ его рѣчи, которые коли до него къ Глушицы провоживали (АЗР, I, 361, 1505); дн0483и мои легчеи чолнока и скончалисѧ без надежи (Зб. 262, 15); ѣхалъ зъ замку Полоцкого зъ двора моего архіепископс[к]ого рѣкою Двиною въ чолноку къ монастыру Борисоглѣбскому (АСД, I, 274, 1633); в розводе днѣпром в чолнку на смоленскъ до ѡрши и до могилева заѣхали (Дыяр., 152б); ꙋплели з рогожи чолнок и ѡблили его смолою (Зб. 752, 259). 2. Чаўнок (дэталь у ткацкім станку). Ꙗко ѡт нити еже сs челsнока выходить, и даже до ременѧ сапожнаго не возму ѡт всихъ еже твоѧ суть (Скар. КБ, 27б); згорело ... чотыры беръда чотыры чолъноки (КВС, 546, 1552).
с. 431
Чолнъ, челнъ, чолонъ наз. Човен. они здавна николи мыта отъ струговъ и отъ чолновъ не давали (АЗР, II, 179, 1527); Боярынъ королевое се милости ... ѣхалъ есми увъ одномъ чолну къ замку съ попомъ Погосткимъ съ Мартиномъ (РПП, 326, 1550); отнял с тыми козаками сетей пят ... чолнъ ... два мешки редных, рогожу (АВК, ХХХIХ, 558, 1579); нашодшы чолнов девет ... один чолон секирами розсекали а осмъ чолновъ побрали зъ собою (АВК, ХХХ, 153, 1596); Вышол люд ввес и чолнами море заслонил (Бельск., 301б); лоди и чолны з зꙋбровых скꙋр дивне шивали (Стрыйк., 516б); мыто незвыклое ... ѡт комꙖгъ и ѡт чолнов на волын и з волынꙖ рекою стыром идꙋчых на мещанех пинских вытегал (ККСС, 54, 1615); кули обѣдвѣ не далеко а праве мимо мене самого и челядки моее, въ томъ же чолнѣ при мнѣ будучее, летѣли (АСД, I, 274, 1633); взявши чолънъ, приехалисмы озеромъ въ чолне до рову (ИЮМ, IХ, 303, 1637); будꙋчы ѡбадва над иѡрданом а не маючы чолну на перевоз (Зб. 752, 350б); чолон на реце (Пралог, 668); теды за рѣку Пину чолнами перевезли и перепровадили насъ до села Кончичъ (АВК, XVIII, 391, 1652); ехали до вышгорода чолномъ (Зб. 82, 233); перевозникамъ за чолны и за працу дали золот. а0483 и асм. ѳ0483 (ИЮМ, I, 61, 1679); у неводничихъ чолонъ каменя дали асмак. пятдесятъ (ИЮМ, II, 203, 1684); примовивъши людей зъ челномъ до Бородичъ ехать ... дали за працу (ИЮМ, IV, 232, 1686); на одынъ чолнъ двумъ перевозникомъ дали осмак ... [кє0483] (ИЮМ, VI, 79, 1689); коли прыехали до Любужа, неводничымъ и перевознидомъ, которыхъ зъ чолнами наймовали, купили горелки полгарца (ИЮМ, ХIII, 104, 1699). Параўн. човенъ.
с. 432
Чоло, чало, чело наз. 1. Лоб; галава. крстъ ... положи на челѣ своем (Чэцця, 286); знамѧ ст0483го дх0483а крижа на чалех своих оучинивше (Пак. Хр., 33б); Яна Леневича у чоло киемъ вдарено и обобрано (АВК, ХVII, 228, 1540); Дэтрык будучы в чоло з луку постреленъ, ледво ушол (Атыла, 177); виделомъ на ... Войтеху раны, то естъ на чоле рана секирою тятая, ажъ до мозкгу (АВК, ХХХVI, 45, 1582); на головѣ теж аарон носити бꙋде над чолом своим блꙖхꙋ з выборног золота (Бельск., 52); припали на них лвове бѣлыи меншии ниж ѡныи раки з великим риком Ꙗчачи наставлꙖючи свои чола (Алекс., 27б–28); въ голову седячого на коню на рогъ чела ранилъ (АВК, I, 319, 1646); напервеи помазовано бывает чоло абы ѡд преступства навернены ѡткрытым лицем славꙋ гн0483ю видѣли (Жыц. св., 122); ѡни бг0483а своего зо двема чолома и лицома ... малевали (Зб. 259, 184); пѣгого вола шановали ... А звлаща если на ѧзыкꙋ на чолѣ и на хвостѣ Ꙗкѡ иншею шерстью знакъ мѣлъ (Хран., 20); Оу Римлѧнъ тылко Епспъ смарꙋетъ Мѵромъ Ст0483ымъ чело, по обычаю же Восточнаѧ Цр0483кве, повиненъ Iереи мазати окрещеннаго, на челѣ на очесехъ, на ноздрѣхъ, на оустахъ (Зб. вып., 16б–17). ◊ Б и т и ч о л о м ъ гл. бити; в ъ п о т е ч о л а – з вялікай стараннасцю, з вялікімі намаганнямі. В потѣ чола твоего, ести будешъ хлѣбъ (Пралог, 542б); але за працою и в потѣ чола твоегѡ бꙋдешъ ести хлебъ твои по вси дни живота твоегѡ (Хран., 10); д о б и т и с я ч ол о м ъ гл. добитися; д о б и т ь ч е л о м ъ гл. добити; у д ар и т и (в д а р и т и) ч о л о м ъ гл. ударити. 2. Першае месца, пачатак. Такъ и зs доброй части, ѡдна на дрꙋгой цноты лежатъ и висѧтъ, головою всего доброгѡ предсѧвзѧтsѧ, и чоломs забавъ оучтивыхъ естъ трвати вs молитвѣ (Мак., 327). 3. Першая лінія войска ў баявым парадку; фронт. Голубица ... грозна Ꙗко чело полsка кs битве оустроенsнаго (Скар. ПП, 8б); на чоле поставил другие дробнеишые короли з людомъ зброиным (Атыла, 196); обачите на чолѣ в томъ полкꙋ, частsю обыватели тоутошніе, котѡрые жѡнъ ани детей не маючи, такъ далеце не маютсѧ на што огледати (Апакр., 221); вышли пахолꙖта кнꙖжат повѣтовых на першомъ чолѣ (Біблія, 445); ꙋ бок рꙋси ѡгромным пꙋдом ꙋдарил так иж их шики стисненыи перервал и помѣшал же сꙖ мꙋсили з чола до боковои битвы ѡбернꙋти (Стрыйк., 535б); розшиковал своих на шест гꙋфов закривленых, розно их з боков и на чоло розсадивши, абы их татарове танцами звыклими ѡгорнут и стрелами шкодит не могли (Там жа, 540б); Ꙗ и ѡстатокъ людꙋ, которыи зо мною есть, пристꙋпимо з чола противъ мѣстꙋ (Хран., 164б). 4. Сукупнасць, група лепшых людзей; кіраўніцтва. гектор, троил, париж, амазонес побито чоло все наше. ꙋ Греков еще досыт мꙋжов великих моцных, зацных, и преважных (Бельск., 88).
с. 432
Чолобитная наз. Чалабітная. И мы тую чолобитную еѣ до васъ посылаемъ, и вы бы того досмотрѣли (АЗР, IV, 371, 1610); законники монастыра Братскаго ... подавали чолобитную свою сіятельному полномочному послу (АСД, ХI, 115, 1720).
с. 433
Чолобитность наз. Тое, што і чоломбитье ў 2 знач. тогъды за чолобитъносъть ихъ симъ листомъ привилеіомъ тые добра ихъ власные надаемъ и утверъжаемъ (АВК, ХХIV, 101, 1545).
с. 434
Чолобитье, челобитье наз. 1. Тое, што і чоломбитье ў 1 знач. ѡт пана Василиѧ Дмитриевича ... панамъ ратманомъ ризким чолобитье (ПГ, I, 133, да 1437); дꙖки с чолобитьемъ намъ господару пану своему прирожоному донесли ку намъ, и в том прозбу свою иж в тых жэ привилꙖхъ земскихъ некоторые артыкулы потрэбують шыршого ѡбꙖсненѧ (Ст. 1566, 2); кобылег молока ... кꙋбок з великою ꙋклонностю и чолобитем на кони седꙖчомꙋ татаринови подавал (Стрыйк., 570). 2. Тое, што і чоломбитье ў 2 знач. умыслили себѣ на чолобитье земянъ и подданых моихъ въ селѣ Семятычахъ ... велѣли есмо постановити церковь (АВК, II, 1, 1431); мы на чолобит[ь]е его учинили, при той отчизне его ... зоставили (КЗ, 685, 1497); мы господаръ тыхъ листовъ выслухавши зъ ласки нашое и на причину князя бискупа его милости Плоцкого и на челобитье то ихъ учинили (АВК, ХIII, 8, 1508); видечы то, же на томъ замъку много намъ и речы посполитой належыть ... ласкаве есмо на чолобите ихъ позволили (ИЮМ, I, 355, 1619).
с. 434
Чоловати дзеясл. Нізка пакорна кланяцца, дакранаючыся галавой да зямлі. на колѣна свои оупадаючи, и головою о землю чолꙋючи, всемилостивомꙋ Бг0483ꙋ молѣмосѧ (Каліст, I, 43б).
с. 434
Чоловекъ гл. человекъ
с. 434
Чоловеченство гл. человеченство
с. 434
Чоловеческий гл. человеческий
с. 434
Чоловеческый гл. человеческий
с. 434
Чоловечий гл. человечий
с. 434
Чоловечокъ наз. Зрэнка. Sѣница, sѣнка, чоловѣчокъ, зреница (Бяр., 47).
с. 434
Чоловечый гл. человечий
с. 434
Чоломбитье, челомбитие, челомбитье наз. 1. Паклон, прывітанне. ПриꙖтелѣм нашим и сусѣдом, ратманѡм и бꙋрмистром ... ѡт пана Богданава ... чоломбитьѣ (ПГ, II, 67, 1477–1484); великому королю, отъ Бараша Шириня з низкимъ чоломъбит[ь]емъ поклонъ (КЗ, 353, 1484). Параўн. чолобитье ў 1 знач. 2. Прашэнне. посмотрѣмъ здѣшных вельможь, и воеводъ. а любо честьникъ сего свѣта. зжалꙖть ли сѧ на челомбитье (Чэцця, 52); мы на его чоломъбитье то вчинили (АЗР, I, 143, 1494); ихъ милость для моего челомбитья печати свои приложили къ сему моему листу (АСД, I, 4, пач. ХVI); чоломъбитье нам в полочан приимати (ПГ, III, 91, 1511); ихъ милость на мое челомъбитіе вчынили и печати свои прыклали (АСД, II, 13, 1543); бо отецъ борsздеи оучинить на проsбу сына своего, нежели гсдинъ на чоломбитье паробка (Будны, 180); в чомъ мы видечы быть чоломъбите его слушное, тые вышей помененые волоки две з моргами и грунтами ... симъ листомъ нашымъ ему самому ... потвержаемъ (АВК, ХХIV, 449, 1589); тымъ болшею хꙋтю надо все помноженꙖ хвалы бж0483ое и порꙖдковъ слушных захованꙖ зычачи за донесене нам прозбъ ѡд становъ многих А на чоломбите мещан места нашого берестеsского людеs народꙋ рꙋского, брати церковного братства (Дыяр., 154б); съ ласки моей на его челомбитье учиниломъ и тотъ грунтъ, ему отмѣною даный (АВК, III, 68, 1669). Параўн. чолобитность, чолобитье ў 2 знач. 3. Гасцінец. намъ мають дати чоломъбитья на годъ по пяти куѳтерей короткихъ ... а по камъце, штобы стояла за двадъцать копъ грошей (КЗ, 243, 1487); на кажъдый годъ мають намъ дати чоломъбит[ь]я по сороку локотъ адамашъки (КЗ, 226, 1488); чоломъбитья тестю далъ золотый черленый (АВК, ХVII, 241, 1540). ◊ Б р а т и ч е л о м б и т и е гл. брати.
с. 434
Чолонъ гл. чолнъ
с. 435
Чолядка гл. челядка
с. 435
Чомлатъ гл. чамлетъ
с. 435
Чомлетовый гл. чамлетовый
с. 435
Чомровый гл. чамровый
с. 435
Чомъ прысл. Тое, што і чему ў 1 знач. чомъ с нимъ сварисsсѧ иж всих слов своихъ не ѡтвечаеть (Зб. 262, 26); чомъ павел ст0483ый праве цр0483кви бж0483ее живый образъ пред ѡчи намъ выставлѧючи, нигде о томъ дрꙋгомъ, ѡпрочъ ха0483 бг0483а единоначалникꙋ цр0483ковном змѣнsки не чинит (Апакр., 94).
с. 435
Чопецъ гл. чепецъ
с. 435
Чоповое, чопово наз. 1. Падатак за выраб алкагольных напіткаў. а ведь же въ томъ артыкулѣ зъ стороны чопового ніякое зменки не было (АВК, Х, 8, 1538); Тарас–Москал ... не заплатившы чопового и не беручы, водлугъ обычаю звыклого, от мене квиту, горелку цалую брагу, або ли и болшей, мне не ознаймуючы, выробил (АВК, ХХХVI, 374, 1590); на постановеню контрактовъ зъ Лейбою и зъ паномъ клинтаромъ, писаромъ, о цло шеляжное и чоповое на сиверскую горелку, за писаня двухъ контрактовъ ... далъ золотыхъ два (ИЮМ, II, 170, 1684); при порахунку зъ тымъ же жыдомъ за шележно и чопово для самихъ жыдовъ, зол. единъ (ИЮМ, V, 110, 1688); зъ розказаня п. войта, зыскали меду гарцы два пры згоде зъ Маркомъ, жыдомъ, на чоповое и шелеговое, заплатили (ИЮМ, ХIII, 127, 1699). Параўн. почопное. 2. Права на выраб алкагольных напіткаў. Чоповое на селахъ поборцы наши наймовати мають, яко ся имъ налепей и пожиточней будеть здало. Отъ паленья горелки на селахъ – по 12 грошей. Шинкаръки отъ шинкованья горелки – по 6 грошей (КПД, 536, 1569); што прыпозвал был жыдъ радошковский – аренъдар чопового в повете Менъском ... о неодданье чопового котлового з стодолы Коренъское (АВК, ХХХVI, 138, 1582); ѡн зосталъ виненъ до скарбꙋ за арендꙋ чопового полоцкого ... ѡсмъсотъ золотых полских (ККСС, 48б, 1615).
с. 435
Чоповый прым. ◊ М ы т о ч о п о в о е – падатак за выраб алкагольных напіткаў. Ко тому мыто чоповое, торговое, ярмарковое (АСД, I, 36, 1536); п о б о р ъ ч о п о в ы й гл. поборъ; п о д а т о к ъ ч о п о в ы й гл. податокъ.
с. 436
Чопъ наз. Чоп. погорело ... судꙋ домового кади бочъки чопы (КВС, 455, 1552); чопы, бочки и иншие речи шинковые з дому того корчмита на тотъ часъ вси тые речи дей побраны (АВК, ХХI, 120, 1556–1557); Броваръ: въ немъ котелъ великiй пивный и зъ завѣсами желѣзными, чопы два до квашенья пива (АСД, III, 240, 1571); начыне шынковное – напервей чопъ (АВК, ХХХVI, 286, 1582); чопъ великій, старый, другій чопъ невеликій, кадей и квасники два (АВК, ХIV, 356, 1580); Яковъ Селивоновичъ, предъ забитьемъ пана своего, неякого Тура у гумне своемъ, подъ чопомъ, ховалъ (АВК, ХVIII, 207, 1607); на дрожджи, на потребу до чопа и на пироги дали осмаковъ двадцать (ИЮМ, IV, 274, 1688).
с. 436
Чорнейший, чернейший прым., выш. ст. ад чорный у 1 знач. Пакли жъ черsнеише место ꙋкажетsсѧ на ризе по сопранию да вырежеть тое место з ризы (Скар. КЛ, 27); до того дей видечи писмо ... в котором дей вспоминаеть тестамент бабки ... который дей николи не был од нее справован ... покуль зашло немытого албо невытертого паркгамину, чорнейшым писмом строки написаные (АВК, ХХХII, 12, 1596).
с. 436
Чорнити дзеясл. Фарбаваць у чорны колер. водою называетсѧ, ижъ Ꙗкъ вода зs нб0483а сходѧчи напоюет, ѡтволожаетъ, и ростит: и одна поставою бꙋдꙋчи, розмаите справꙋетъ, бѣлитъ, чорнитъ, чирвонитъ, пстритъ, солодитъ, и горчитъ (Каліст, I, 166б).
с. 437
Чорно прысл. 1. Цёмна. в иншꙋю ноч бывало чорно што вси люды конец свѣта повѣдали (Стрыйк., 488). 2. У цёмных танах. сам смꙋтно и чорно ꙋбраныs взꙖвши ѡбраз гд0483а нашег в рꙋки свои ишол до церкви (Бельск., 336б).
с. 437
Чорногрывый прым. Чарнагрывы. самъ пешо утекъ, а клячу шерстью половую чорьногрывую, на которой на правой стороне на плечы петно естъ, и тепер дей тая свирепа в замъку соломерыцкомъ пна моего естъ (АВК, ХХХVI, 166, 1582).
с. 437
Чорное прым. у знач. наз. Адзенне, убранне чорнага колеру. Ꙋ ѡног ложа в палацꙊ великом по лѣвоs сторонѣ преднѣsшие панове вси в чорном ... седꙖт (Бельск., 243б).
с. 3
Чорнокнижникъ, чернокнижникъ наз. Чарнакніжнік. пане староста того есмо знали чорнокнижка [!] (Пак. Хр., 16б); колиж превелебных трох чорнокнижников и певно правдивых трох королевъ преславных вес свѣтъ ѡт сл0483нца всходꙊ. ажь до западꙊ хвалами и мздами оуже есть наполненъ, але оусток слнца как бы променныи так и тых трохъ королев ст0483хъ процвитает (Валх., 38); Шостое: мовятъ, же бы-мъ чорнокнижникъ мѣлъ быти (АЗР, IV, 163, 1597); СаꙊлъ по смерти самойла пророка вытратил вси чернокнижники и вѣщки з земли (Біблія, 351); если могꙊт чорнокнижники росказовати дъꙖволꙊ и если дъꙖволи сꙊт емꙊ послꙊшные (Зб. 261, 213б); Влъхвъ: влъшебник: Чаровник, ворожбитъ, вѣщок, заклиначъ, чорнокнижникъ (Бяр., 1); Феѡфил архидьꙖкон ... был зложеныs зъ архидьꙖконства, зачым розгневаныs, запиралсе ха0483 и прстое дѣвы и писмом рꙊки своеs ѡтдалсе диꙖволꙊ. до чего жыд чернокнижник был ему поводом (Зб. 255, 361б); цесар ... реклъ ѡ чернокнижниче чему тебе ѡгон не спалил (Зб. 752, 24); помните што тоs реклъ чорнокнижsникъ, ижъ то быть чарнокнизством жаднымъ и моцъю боговъ вашихъ не можеть абысъте мнѣ чаровъ жадныхъ не причитали (Пралог, 614б); ѡтлучилисꙖ ѡт Бг0483а грѣшници ... мают в собѣ Ꙗдъ подобныs ꙖдꙊ Ꙋжовому, або Ꙗко аспида глухого ... або чорнокнижника, коториs есть бѣглыs в своих чарах (Пс. ХVII, 42б–43); мꙊжь або жена чернокнижники каменми побиты бꙊдꙊтъ (Хран., 123).
с. 3
Чорнокнижный прым. ад чорнокнижникъ. такъ великꙊю з нечистыми намѣтностѧми, и блꙊдами чорнокнижными войнꙊ зачалs (Варл., 298); побѣжавшы до своего домꙊ книги вси чорнокнижъные попалил (Зб. 82, 170). Параўн. чорнокнижский.
с. 3
Чорнокнижский, чернокнижский, чорнокнизский прым. Тое, што і чорнокнижный. велика есть розность межи дѣланіемъ бж0483ьимъ и межи оусим деланіимъ чорнокнижским (Валх., 57); на воsнꙊ вси моцю сꙖ своею выбирали, лꙊков, шабел ... до бою Ꙋживали, жоны их з ними ездили, которые заклинанꙖ и гꙊсла наꙊкъ чорнокнизских розꙊмѣючи вещбы и ворожки свои ѡтправовали (Стрыйк., 428б); ѡнъ ... там през чернокнижскии чари диꙖволов взывал (Алекс., 1); книги жидовскіи всюды и чорнокнижскіи (Дыяр., 172б).
с. 4
Чорнокнижство, чернокнижство, чернокнизство, чорнокнизство наз. Чарнакніжжа. Приведет Ꙗкогос чл0483ка волхва в чорнокнижствѣ и в чарованю ... все злое оумѣючог (Каз. Кір., 124); нехай покажутъ, гдѣ-мъ ся того училъ, альбо чернокнижствомъ якую и намнѣйшую рѣчь учинилъ (АЗР, IV, 163, 1597); Нектонав ... зрозꙊмѣвши през чернокнижство ижъ было не ѡдержать ему египетского царства вступил до македонѣю (Біблія, 611); естъ чорнокнижъство ... коли хто непораднꙊю моц мает до чиненꙖ речеs которые прирожоным быт не могꙊт (Зб. 261, 213б); слꙊга добывши меча ѡног зводцꙊ забил, и розсекал. жона ѡнаꙖ его поsмана и мꙊченаꙖ здрады его и чернокнизства ѡткрила (Бельск., 333б); ѡнъ ... розꙊмѣлъ то добре през чернокнижство во ѡноs мѣдницы (Алекс., 1); за которого моцsю и помочsю вшелѧкое чорнокнизство загладили, и всѧкіе чары порожніе ѡказали (Варл., 295б); зрозꙊмѣвши през чернокнижство, ижь было не ѡдержать емꙊ егѵпецкогѡ црства вsстꙊпилъ до македоніи (Хран., 394б); кинулсѧ замвриs до своег чорнокнизства (Зб. 82, 296).
с. 4
Чорнокнижца наз. Чарнакніжнік. чи помыслѧть на него чорнокнижsци чи дѣлѧть его межи крамники (Зб. 262, 29б).
с. 4
Чорнокнизский гл. чорнокнижский
с. 4
Чорнокнизство гл. чорнокнижство
с. 4
Чорнокунецъ наз. Той, хто плацiў падатак шкуркамi кунiц. взяти мнѣ князю великому ... на Лопастичохъ и на Буйчохъ у чорнокуньцовъ по двѣ куницы да по двѣ бѣлки (АЗР, I, 52–53, 1440); мещаномъ волощаномъ чорънокуньцомъ и всимъ подъданымъ нашымъ (КЛС, 20б, 1596).
с. 4
Чорность, черность наз. 1. Чарната. влас его гоустъ, и черность его мала (Арыст., 185). 2. Змрок, цемра. потемsнѣло нижли черность ѡбличность их (Зб. 262, 113); Кидаръ: Чорность, або мракs аб смꙊток (Бяр., 287). 3. // перан. Бруд, напластаванне дрэнных якасцей. не бꙊдет в них тьмѧности. ни черности (Чэцця, 374); ѡтими гнѣвъ съ срдца своего и скынь злость съ тѣла своего иж дѣтиньство и черность сꙊета (Зб. 262, 92); з тою Бг0483ъ хотѣлъ сполечность вsзѧти ... тꙊю ѡчистивши зs смродꙊ, и ѡмывши ѡд чоръности и спросности, оуꙖснилъ, ѡд оумертіѧ ѡживил (Мак., 373–374).
с. 5
Чорнофарбованый прым. Пакрыты чорнай фарбай. жупицу козлову чорноѳарбовану ... урядъ до рук моих подалъ (АВК, ХХХIХ, 559, 1579).
с. 5
Чорнохвостый прым. Чарнахвосты. взято ... коней два шерстью гнедые чорнохвостые (АВК, ХХХVI, 65, 1582).
с. 5
Чорнушка наз. Чарнушка. Обаранковъ купили зъ кминомъ и чорнушкою за зол. два (ИЮМ, VIII, 138, 1691).
с. 5
Чорный, черный прым. 1. Чорны; самы цёмны з усіх колераў. ѡнъ черноу брадоу имѣеть (Чэцця, 246б); дрꙊгаꙖ скрынечка была чорнаꙖ коженаꙖ (КСД, 871, 1516); козлы и овны рѧбые и песsтрые все пакъ стадо единаковое волsны, то естъ белыи и чорныи далъ в руце сыномъ своимъ (Скар. КБ, 55б); колко будеть бобров Ꙋбил тогды маеть платити за карог копа гршеs а чорного две копе гршеs (Ст. 1529–Ф, 127–128); бров же помернаѧ и черна. се есть ростропотенъ и разуменъ (Арыст., 177); Ꙗко воло[съ] конца долги и черны. то разꙊмеи долгіи живот (Плячо, 81б–82); лечь сѧ надобе стеречи, абы есмо теперешных Иноковъ Мниховъ, и всехъ, которые чорною ризою девство показують, з оными давsными не ровsнали (Будны, 27); коли сѧ ѡни пустили в тотъ турнаи, ѡни вчынили великое чудо в малом часу, и вси не могли против ихъ стрывати и держати поле, а были бы побиты, коли бы не было доброго рыцера з двема мечы и с чорнымъ щытом (Трыст., 29); яловица одна чорная, под черевом белая (АВК, ХХХVI, 31, 1582); взяли ... у Селивона шубу крытую чорнымъ фалюндышомъ (АСД, I, 177, 1590); wziаł jesmy nа sebe czornuiu ryzu (Бых., 489); казалъ по смерти своеи пред собою нести на древцꙊ штуку сукна чорного (Царств., 76б); ѡдни Ꙋжывают габиту белог ... дрꙊгие чорног (Зб. 261, 133б–134); ходила в чорном ѡдѣню (Бельск., 191); не можешъ одного волоса бѣлым або чорным оучинити (Каліст, II, 307б); рано зась вs чорное и жалобное ѡдѣне прибравшисѧ, зs жоною и з дѣтми, плачꙊчи и нарѣкаючи пошол до ПалацꙊ Кролевского (Варл., 43б); хто хочет зацност бѣлои ѳарбы зрозꙊмѣти, стосꙊет ѡнꙊю с чорною фарбою (Зб. 259, 276); дали Мелешку Ольховику сермягу черную (ИЮМ, IV, 103, 1686); купили футро баране чорное (ИЮМ, VI, 132, 1689); одежsды своѧ Iереискіѧ долгіи, чорныи (Зб. вып., 57–57б). ◊ Ч о р н о е д е р е в о – драўніна некаторых трапічных дрэў цёмнага колеру (эбенавае дрэва). да на верхоу тое видети некакое дерево чорне (Валх., 80б); склепене над дверми и над ѡкны было справлено зъ еванꙊ дерева чорного велми вонного (Алекс., 25б); гмахъ ... был збудован з дерева еванового чорного (Там жа, 40б); ч о р н о е ж е л е з о – чыгун, сталь. Азали также огонь желѣзо, которое зs прироженsѧ своего естъ чорное (Варл., 290); Ч о р н о е м о р е гл. море. 2. Змрочны; вельмi цёмны. протож нине со мною оуси плачте. а оувидите как чорна и бледа сталасѧ (Пак. Хр., 4б–5); тогды мгла чернаіа и хмоуры темные землю оусю накрили (Валх., 49б); черна есмъ но лѣпа дsщеры ерꙊсалимъские (Скар. ПП, 3б); то маеть быти, где чорные лесы, а тяжъкіе ку выробленью (КПД, 574, 1557); згнавши з неи воды море Ꙋчинил, а землю ꙊсꙊшил. росказꙊючи чорным морским водам (Бельск., 2); [епископъ] Ꙋвидил также нѣкоторые з них чорны дрꙊгіе чирвоны крвавы и бѣлы твари мѣли (Зб. 107, 90б); ѡблоки ѡные такъ гꙊстые и чорные (Зб. 259, 9); тѣло гнюсно, чорно: и Ꙗкъ болото смердѣло (Пралог, 552б). // перан. хто ... кленеть ѡц0483а своего и мт0483рь свою загаснеть свѣчка его въ чорнои тмѣ (Зб. 262, 103б). 3. Не галоўны, не парадны; які выкарыстоўваецца для штодзённых патрэб. я ... только дей отъ воротъ чорныхъ о сажень отъ дому виделъ месце кровью сплынуло, где трупъ лежалъ (АВК, ХХI, 85, 1555). ◊ Ч о р н а я г р и д н я – памяшканне для дворні. Свѣтлица ... противъ свѣтлицы гридня чорная (АВК, VIII, 416, 1586); ч о р н а я и з б а гл. изба. 4. Бедны, прынiжаны. хто родитсѧ тое планиты. бꙊдеть тѫжливъ и немощенъ і оубог и чернъ (Неба, 61б). ◊ Ч о р н ы е л ю д и гл. люди. 5. Дрэнны, адмоўны. з мертвых востануть вси. а ангелове ѡтлꙊчат добрые, которых Ꙗснеющые тела бꙊдꙊть, ѡт злых, которым чорные и шпетные наготꙊют (Зб. 255, 121б). ◊ Ч о р н а я б о л е з н ь гл. болезнь; ч о р н а я к н и г а гл. книга; ч о р н ы й р е е с т р ъ – чарнавік. каменя купили одъ розныхъ людей розною ценою, водлугъ реестру чорного (ИЮМ, I, 42, 1679); за переписоване реестровъ съ чорныхъ на чистые дали ... золот. двадцать (ИЮМ, III, 139, 1685). ♦ Ч о р н а я Р у с ь – заходняя частка беларускай этнiчнай тэрыторыi. Кройника ѡ бѣлои и чорнои РꙊси (Стрыйк., 428).
с. 5
Чорствость наз. Чорствасць. если не бꙊдете чинити пилности, а не бꙊдете до конца штꙊрмоват, и зали недаремна бꙊде праца ваша, чомуж не наслѣдꙊете чорствости тых жидов, которых Ꙋже вытратил меч, голод, и мор (Бельск., 233).
с. 7
Чортовский прым. Чартоўскі; які мае адносіны да чорта. што где бы былъ дѣеписъ оу себе оуважилъ прав тыхъ, не былs бы подобно пекелнымъ чортовским привилеѡм называлъ (Апакр., 27б); штож розꙊмѣемо ѡ чортовскоs неволи (Зб. 261, 79б); если ведают же то чортовские справы, а предсꙖ чинꙖт, грешат смертелне (Там жа, 215); Дѣмонскій: Чортовскій бѣсовскій (Бяр., 268).
с. 7
Чортовство наз. Чартаўшчына. стараетсꙖ нехаs о способы, Ꙗко того чортовъства позбыти (Зб. 259, 391).
с. 7
Чортополохъ наз. // перан. Чартапалох (пра дрэннага чалавека). Только пильнуетъ: скоро зъ дому ты, то онъ моучкомъ прыласкается до жонки. И такого чортополоха зъ нѣмцами выгнаты, што до насъ влѣзли противъ праву нашему (Мял., 317).
с. 7
Чортъ наз. 1. Чорт. в тотъ час емꙊ чортъ калꙖмар ѡбернулъ (Царств., 71); мает теж еще законник двох неприꙖтелиs чорта и тѣло (Зб. 261, 90б); чортъ теж не спит (Бельск., 10); Діемѡнъ: Бѣсъ, чортs (Бяр., 268); трꙊдно там кто прити до нег мѣль, и през тꙖжкии переход, и престрахи и нагабане ѡт чорътовъ (Зб. 81, 42б); чортъ преложоныs з великою Ꙋтѣхою того слꙊхал и тым ѡ болшого зыскꙊ собѣ тушил им ст0483го мꙊжа Ꙋмыслъ ку Ꙋпадкови нахилил (Зб. 107, 162б); чортъ ѡчи его Ꙋловилъ, сѣткою своею прикрилъ (Зб. 259, 338б); нехаs чортъ тот поганбен будет (Зб. 752, 339б); дрꙊгих в ничимъ чорт не кꙊсит (Пралог, 666). 2. Чорт (як лаянкавае слова). Да коли жъ бы я гетого чорта кулакомъ въ морду, или по лицамъ, по хриптѣ, такъ кобы король іего милость не слыхалъ? (Мял., 317).
с. 7
Чосаный гл. чесаный
с. 8
Чосати гл. чесати
с. 8
Чоснокъ, часнокъ, часныкъ, чеснокъ, чосникъ, чосныкъ наз. Часнок. жидове тогды нечистые а вонѧющіи были. иже ѣли чеснок (Пак. Хр., 7б); на паметь пришли намs Дыне и огурsки Лукъ Цибулѧ и Чеснокъ (Скар. ЛК, 27); чосноку три гряды (КСД, 1523, 1521); хто бы чие принады злодеsским ѡбычаем дегтем подмазал або чеснокомъ, а переведено бы то на него правом, тогды мает заплатити (Ст. 1529–Ф, 128–129); у другомъ подклете ... пила железная, чосноку венки в0483 (2) (АВК, ХХI, 186, 1556–1557); много ел смокви. и ѡреховъ всѧких. и Ꙗдеръ шишечных и чеснокоу и лоукоу и рꙊты (Арыст., 209); цыбули Ꙗдомое бочка двадцать грошеs, чоснокꙊ бочка тридцать грошеs (Ст. 1588, 514); чосноку пять вѣнковъ (АВК, ХVIII, 109, 1592); добра было: гуска съ грыбками, кашка зъ перчыкомъ, печонка зъ цыбулькою или зъ чосныкомъ (Мял., 318); не было ни троха ни цибули чосникꙊ и того было велми малыs Ꙋрожай (Барк., 169); приходꙖт на памꙖт ѡгорки и дыни, и лучки, и цыбꙊли, и чоснъки (Біблія, 186); бг0483ъ чꙊдом показал дрꙊгое вспоминане иных егѵпетских потрав и часныков ѡные подвечорки (Зб. 261, 147б); приходꙖт нам на памꙖт ... цебꙊли, чосники (Бельск., 59); цибꙊлю и чеснок и тернsе, и иншіе речи створеные чтили (Варл., 247); ЛꙊкъ, далмацки: чоснок лѣсныи (Бяр., 73); купили ... салаты, чоснку [!], и цыбули (ИЮМ, I, 56, 1679); цыбули и часноку плетенки две, заплатили (ИЮМ, ХIII, 26, 1699).
с. 8
Чостовати гл. честовати
с. 8
Чотверакий прым. Чатырохразовы. на иных маетностях пну Якубу Курклинскому истизны сумы позычоное з чотверакою совитостю пятдесят копъ грошей вины (АВК, XXXII, 56, 1596).
с. 8
Чотвергъ гл. четвергъ
с. 8
Чотверояко прысл. Чатырохразова. тую изстизну позычоную чотверояко, совито навезуюмсе (АВК, ХХХII, 51, 1596).
с. 8
Чотвертый гл. четвертый
с. 8
Чотверо гл. четверо
с. 8
Чотердестый лiч. Тое, што і четыридесятый. зложонъ былъ рокъ веселью въ семъ року тисеча шестьсотъ чотердестомъ по Великодни (АСД, I, 321–322, 1640).
с. 9
Чотернацеть гл. четырнадцать
с. 9
Чотеры гл. четыри
с. 9
Чотиридесять гл. четыридесять
с. 9
Чотиры гл. четыри
с. 9
Чотки наз. Ружанец. нашли есмо ѡтшелника скончашасꙖ на нем бѣ рѣза сꙊкнꙖна и мантиꙖ, в неs же бѣ и чотки держаше. в рꙊках еѵг0483ліе (Зб. 752, 585).
с. 9
Чотный прым. Тое, што і цотовый. Михайло ... Ивана ... дал позват до уряду о том, иж он чотную лодю продал без ведомости и росказанья его (АВК, ХХХIХ, 375, 1579).
с. 9
Чотовый прым. Тое, што і цотовый. ѡн впꙊстилъ бꙊдника своего в чотовꙊю пꙊщꙊ (КВЗС, 158, 1540); што ся мнѣ достало на мою дѣлницу чотовое земли (АЗР, III, 232, 1578).
с. 9
Чоториуголный гл. чотыреуголный
с. 9
Чотырдесятный гл. четыридесятный
с. 9
Чотырдесятый гл. четыридесятый
с. 9
Чотырдесять гл. четыридесять
с. 9
Чотыре гл. четыри
с. 9
Чотыредесятный гл. четыридесятный
с. 9
Чотыредесять гл. четыридесять
с. 9
Чотыреста гл. четыриста
с. 9
Чотыреуголный, чоториуголный, чотыриуголный прым. Чатырохвугольны. ѡлтар ... буде мѣл пꙖт локот вдолжъ, также пꙖт вшир, чоториꙊголныs (Біблія, 143); локоть вдолжъ а дрꙊгиs вширъ. то есть чотыриꙊголныs (Там жа, 147); Оучинишъ олтарь з дерева негніючогѡ ... пѧть локотъ вдолжъ, такъже пѧт вширъ чотыреуголный (Хран., 104).
с. 9
Чотыри гл. четыри
с. 9
Чотыридесятный гл. четыридесятный
с. 9
Чотыридесятый гл. четыридесятый
с. 9
Чотыридесять гл. четыридесять
с. 9
Чотырикроть, чотырыкроть прысл. Чатырохкратна. мають на тые суды зъежъдчатися по чотырыкроть до року (КПД, 185, 1551); на кожъдый годъ по чотырикроть по двадъцати и по пети чоловека тыхъ трехъ вязневъ Москвичовъ стеречы ходите (Там жа, 24, 1554); маеть такиs ... черезъ годъ ѡдинъ чотырикроть на свꙖта Ꙋрочыстые ... Ꙋ двереs костелныхъ ... грехъ своs передъ людми входꙖчыми и выходꙖчыми с костела Ꙗвне вызнавати (Ст. 1588, 411); Калист епископ римскиs своим хрстиꙖном чотырикрот до рокꙊ посты чинити росказал которые ѡт апостолов поданы были (Бельск., 244б).
с. 9
Чотыринадцать гл. четырнадцать
с. 10
Чотырипядный прым. Даўжынёй у чатыры пядзі. Мелешку Володимировичу чотыри чоловеки; а дани дають чотыр[и]пядно[е] лукно; до воли (КЗ, 98–99, 1453).
с. 10
Чотыриста гл. четыриста
с. 10
Чотыриуголный гл. чотыреуголный
с. 10
Чотырнадцатый гл. четырнадцатый
с. 10
Чотырнадцать гл. четырнадцать
с. 10
Чотырнасте, четарнасте ліч. Тое, што і четырнадцать. в томъ же свирне: рукавицъ панцеровыхъ зъ замшемъ паръ чотырнасте (АВК, ХХII, 156, 1555–1566); коровъ десеть с теляты, яловицъ, чотырнасте, быковъ семъ (Там жа, 1565); Міеwszy czetаrnаscie sot piechoty do obozony Smolenskа, ludey zаcnych y dobzych (Абух., 441).
с. 10
Чотырнатцатый гл. четырнадцатый
с. 10
Чотыры гл. четыри
с. 10
Чотырыдесятный гл. четыридесятный
с. 10
Чотырыдесятый гл. четыридесятый
с. 10
Чотырыкроть гл. чотырикроть
с. 10
Чотырыста гл. четыриста
с. 10
Чохолъ гл. чехолъ
с. 10
Чревикъ наз. Тое, што і черевикъ. Прето были на себе взложени старые шаты чревики злыи, флꙖшки шкꙊраныи хлѣбъ твердыs сплеснꙖлыs (Бельск., 69).
с. 10
Чревнолакомство наз. Прагнасць да смачнай яды; абжорства. Ласкосръдство: чревнолакомsство, гортанобѣсіе (Бяр., 69).
с. 10
Чревный прым. ад чрево ў 1 знач. Тые же мужи которыи были не изомрели, терпели суть тѧжsкую велми немощь чsревную (Скар. ПЦ, 13б); малаѧ кров знаменꙊеть соухотоу: сꙊхота же животнаѧ и сила праваѧ. кожи чревнои не имꙊщи лоскꙊ. и свѣтлости животнои. сꙊпостатнои же семꙊ знаменоуеть (Арыст., 187).
с. 10
Чрево наз. 1. Тое, што і черево ў 1 знач. Чрево мое задрижало естъ къ дотsкнению его (Скар. ПП, 7); также мнози власы на срдцы и на чреве оуказꙊеть прироженіе скотьское. и малолюбіе до правды (Арыст., 176); небольшаѧ ли част Ꙋчителеи которіи длѧ чsрева безsлепицъ Ꙋчѧть (Будны, 88б); Вінзеѳъ: Дом долеглости, або зливаньѧ. зs еврейска ... чрева (Бяр., 258); тꙖжкиs голод привелъ же ставши се свиниs пастити и чрево свое з ними насытити прагнул (Зб. 255, 12); кꙊ томꙊ мордовал мене бѣсъ, и чрево ѡбъꙖденіем, то ест ѡбъжарством, жем много... елъ и пил потаемне (Зб. 752, 562б); нехай оучинит, же выгніетъ лоно твое, а чрево твое роспꙊхнꙊвши нехай сѧ роспꙊкнетъ: нехай войдꙊтъ воды проклѧтыи до чрева твоегѡ (Хран., 130б). // перан. рѣки потекѫть ѡт чрѣва его воды живы (Чэцця, 210б); Ꙗко же рече писаніе, рѣкы ѡт чрева его истекуть воды жывы (Будны, 234). 2. Тое, што і черево ў 2 знач. блгсвенъ плод чрѣва твоег (Чэцця, 37б); во чреве материне Ꙋчиненs есмъ плоть (Скар. ПБ, 10б); вsсталъ іовъ... и рекъ нагъ вышол есми ѡт чрева мт0483ре моее (Зб. 262, 12б); прото безъ мужа зачалsсѧ справою ст0483го дх0483а в чsревѣ пречстыѧ дѣвы (Будны, 127б); то ест кости того, хто тебе родил, а то голова того, котораꙖ тебе у чреве носила (Трыст., 75–76); много в них таковых которые забивают во чреви дитꙖ (Царств., 79); котораѧмs первѣй была неплодною, теперъ зачнꙊ въ чревѣ моемъ (Каліст, II, 210); подобенство, ѡд плода зачатого вs чревѣ и насѣнsѧ Ꙗчменного (Мак., 399); сам своими рꙊками з чрѣва выволокшы гсдꙊ богꙊ дш0483Ꙋ ѡтдал (Зб. 752, 6–6б); ѡто зачнешъ во чревѣ и родиши Сн0483а, и наречеши имꙖ ему ис0483ус (Пралог, 544б); что треба чинѣти, ежели матка оумретъ, маючи дѣтѧ въ чревѣ своемъ? (Зб. вып., 11). 3. Тое, што і черево ў 3 знач. чрѣво адово просажено есть (Чэцця, 171б); тым пречестным древом христос и бг0483ъ нашъ ненасыченое чрево адово пробил (Зб. 752, 415); бг0483ъ наш ненасыщенное чрево адово пробил (Зб. 82, 27б).
с. 10
Чревобесецъ наз. Абжора. Ласкосръдый: Полизачъ мисок, талерѡвъ, гортанобѣсецъ, чревобѣсецъ, Ꙗдецъ хтивыи (Бяр., 69). Параўн. чревобесникъ.
с. 11
Чревобесникъ наз. Тое, што i чревобесецъ. Гастрімаргѡве: Чревобѣсници (Бяр., 262).
с. 11
Чревообъядение наз. Абжорства. мордовал мене бѣсъ и чревоѡбъꙖдениѧ, то ест ѡбъжарством (Зб. 82, 417).
с. 11
Чреда наз. 1. Тое, што і череда ў 1 знач. кто пасетъ чредꙊ, а млека еи не поживаетъ (Апакр., 201б–202). 2. Тое, што і череда ў 2 знач. которым онъ соудовъ и засѣданьѧ на синодахъ не позволѧетъ, не дбаючи и на тое ничого, же им Ꙗвне петръ ст0483ый насенье чреды хв0483ой порꙊчаетъ (Апакр., 57); бꙊдетъ ѡдна чрѣда темнаѧ, котораѧ пойдетs въ ѡгонs негаснꙊчій и вѣчный (Мак., 112).
с. 12
Чрезъ, чресъ прыназ. 1. Тое, што і черезъ у 1 знач. Котораѧ ест сиѧ еже въступуеть чрезs пустыню (Скар. ПП, 5б); ѡни же внегда идѧхъ чsрезъ гору Ефраимъ и по сsтране салисе и не обретsше ихъ шли сꙊть теже чsрезъ страну Салимъ (Там жа, 18б); посвѣтиша емꙊ сыны своѧ и дsщеры своѧ водѧще их чресs огонь (Скар. ЧЦ, 221); Ꙗко же пригодилосѧ некоторым звѣздочетником. идоучи чресъ некоторыи град, и стали не в которого ткача (Арыст., 155); рекли: встанте а переправшесѧ што скорѣй чрезs рѣкꙊ (Хран., 269б). 2. Тое, што і черезъ у 2 знач. Семиѡнъ. чресь всю недлю не Ꙗдѧше (Чэцця, 2б); скрили егѡ родичи пилне. и ховали чрезъ три мсцы (Хран., 79б). 3. Тое, што і черезъ у 3 знач. младенець навsчилъ мѧ. еже быс во ютробѣ твоеи. по твоемоу целованию чресъ естество (Чэцця, 37б); чрезъ нинѣйшій листъ и даемъ вси права и вольности хрестянскіи (АЗР, I, 120, 1492); чрезъ конецъ багна границою до дороги ... идеть (АСД, I, 19, 1536); Волею Бж0483іею: Чрез волю Бж0483ію (Бяр., 16); сіѧ же Формы ... Добрыи и важныи сꙊть, бо чрезъ тые слова выражаютсѧ тры особы ст0483ыѧ Тройцы (Зб. вып., 10).
с. 12
Чреповый прым. Чарапковы. сн0483ве циѡновы дорогии повышаныи кгимом как се поличены за глечки чреповыи дѣло рꙊкъ горънчаровых (Зб. 262, 112б).
с. 12
Чресло наз. Тое, што і чересло ў 1 знач. чресла его прѣпоѧсаны златомъ чистымs (Скар. ДП, 29); Iоавъ ... прободе и на томъ месте Ꙋ чsресла и Ꙋби на отомsщение крови брата своего Азаелѧ (Скар. ДЦ, 72); обе лѧдsвины с тукомs иже ест въ чsреслахs, и повразs Ꙗтреныи со чsреслами (Скар. КЛ, 9б); ѡтвѣчал гь0483 къ иѡвꙊ ѡт бꙊри и реклъ: ѡпаши оужо Ꙗкъ мꙊжь чресла свои и спытаю тебе исповѣдаи ми (Зб. 262, 29б).
с. 12
Чресъ гл. чрезъ
с. 12
Чръмный прым. Тое, што і чермный. Порфѵрій: Багрѧн, ровен, или чръмнs шарлатныи (Бяр., 304).
с. 13
Чрънеющийся дзеепрым. Якi становiцца смуглым. Меланіа: Чръна лицемъ, ѣющаасѧ (Бяр., 296).
с. 13
Чръный прым. Смуглы. Меланіа: Чръна лицемъ, ѣющаасѧ (Бяр., 296).
с. 13
Чстеный дзеепрым. ад чстити. комисыи з обꙊ сторонъ на то взꙖтые были чъстены (КВЗ, 650, 1552); выписъ съ книгъ передъ вами покладаю, который кгды былъ чстенъ и въ томъ выписе описуетъ (АВК, ХVII, 400, 1555); Сѵггелъ, Келейник Патріаршіи, и протосѵггелs, болшій келейник и чстенъ або печатар (Бяр., 313).
с. 13
Чстивость наз. Шаноўнасць. А естли бы хто з речы простое чынечы крывавꙊю на Сеимъ альбо за дворомъ нашымъ кого вызвалъ, и кгды будеть Ꙋзнана речъ простаѧ а не тыкаючаꙖсѧ под чстивости и горла тогды таковыи хто вызвалъ маеть вины намъ гсдрꙊ пѧтдесѧтъ копъ гр0483шеи заплатити (Трыб., 5).
с. 13
Чститель наз. Тое, што і честитель. Лоукіанъ: ... Море прием ст0483ое тѣло чстителѧ. мч0483нка ЛꙊкіана (Бяр., 293).
с. 13
Чстити, чстить, чьстити, чьстить дзеясл. Тое, што і честити. былъ ты Ꙋ панее моее, и ѡна тебѣ за то чьстила и доровала (КСД, 207, 1515); чьсти господа бога твоего ѡт своего добра, и ѡт всихъ начатsковъ твоихъ оуделѧи оубогимъ (Скар. ПС, 8б); тые люди гꙊбами ме чsстѧть, а серsцѣ ихъ далеко ѡтсsтало ѡт мене (Цяп., 52–52б); чсти ее и вгожаи еи (Трыст., 10); мы дей яко его милости пана воеводу чъстимъ и важымъ (ИЮМ, I, 322, 1593); чстить васъ бꙊдꙊть Ꙗко слꙊги и презвитеры (Бер. саб., 58–58б); гонцовъ вашого царского величества чьстить и шановать велитъ (АЗР, V, 26, 1637).
с. 13
Чстый прым. Шчыры, сумленны. Чистый, истинныи ... презрочистый, правый, зꙊполный, щирый, чстый (Бяр., 204).
с. 13
Чсть наз. 1. Тое, што і честь у 1 знач. где бы была того потреба, справедливе сознавати маютъ, не чинечи фолькги никому водлугъ Бога и чсти своее (АВК, ХХII, 2, 1555–1565). 2. Тое, што і честь у 2 знач. Прото ижъ на нимъ трꙊднеишие речы розбирано, и люди черезъ которые се то дееть великое чсти годни сꙊть (Бер. саб., 47б); жебы теж серце твое прикладомъ тымъ пана твоего в тобе нищело жарливостю помсты чсти и фалы божое (Зб. 255, 24б).
с. 13
Чта наз. 1. Павага, пашана. повѣлѣлъ цр0483ь всѣмъ людѣмъ своимъ. дабы во чти держали ѡбразъ хсвъ (Чэцця, 268б); тен то заправду полꙖмидес медци греки оу великои чти держан (Троя, 15б); безо чти будеть найпослѣднейшаѧ старость их (Скар. ПБ, 6); чл0483къ иже дасть емꙊ богъ богатьства и скарsбы и чти а не оубавленъ дш0483и своеи ѡт всего што бы пожадалъ (Зб. 262, 89); повинни бꙊдемо всих преречоных кнꙖжат ... бꙊдучи въ их стародавноs чти а достоsности Ꙗко с продковъ своих и до того часу были захованы (Прыв., 110б); мнимаешъ жебы дв0483дъ длꙖ чти ѡтца твоего послал до тебе тѣшители (Біблія, 371); мариꙖ Ааронова и Моsсеѡва сестра была вожем их на бꙊбне биючи кꙊ чти и хвалѣ бж0483еs спѣваsмо (Бельск., 46); што горшого може быт ѡдно тыи кости котории землꙖ мае принꙖт, не допꙊщаешъ земли з тѣла твоего покарму взꙖт. мы ку чти богом бытла не забиваемы, церквей не будꙊемы, ани болванов золотых або сребрꙖных не ставлꙖемы (Алекс., 33б); ѡбраз ее ест хвалебныs и чти годныs (Зб. 752, 60); умыслил церкви кто чти богу будоват (Стрыйск., 520б); пр0483ркъ ст0483ыs ... заказꙊе и звѣрхной чты и знаку тым же балваномъ чинити (Выкл., 40б). ◊ Ч т и в ы р а ж а т и – аддаваць пашану. ѡномꙊ ѡбразови великие чти выражал и ѡфѣри чинил (Бельск., 12). 2. Частаванне, бяседа. ѡни в домꙊ тишъка селезенева на чти безвиньне его збили (КВЗС, 3б, 1533); росло теды дитѧ ѡтховано есть и оучинилъ Авраамъ великꙊю чтꙊ въ дн0483ь ѡтхованьѧ егѡ (Хран., 34).
с. 14
Чтвертка гл. четвертка
с. 14
Чтвертникъ гл. четвертникъ
с. 14
Чтверть гл. четверть
с. 14
Чтение гл. чтенье
с. 14
Чтеный дзеепрым. 1. Чытаны. тотъ записъ его передъ нами чтенъ (КЗ, 431–432, 1489); ани есть чтено иж бы которыи гуѳъ ... так великим Ꙋпадом в землю неприꙖтелеи своих Ꙋступил (Троя, 19б); ночи тое зыбалсѧ сонъ цр0483ьскыи и рекъ принести книгы памѧтныи дѣꙖніа и были чтены перед цр0483мъ (Зб. 262, 130б); свѧтое писмо ... егда бываеть чsтено подs простыми словы замыкаеть таину (Скар. КБ, 2б); листъ передъ ними чтено (АВК, ХVII, 30, 1539); листъ его былъ перед нами чтенъ (КВС, 589б, 1552); листъ панъ Иван передо мною покладалъ и былъ чтенъ спочатку ажъ и до конца (Пін., 120–121, 1567); который же листъ пана Ивашка Полозовича чтеный выслухавши, пытали есьмо тыхъ людей Паршевицкихъ и Колодѣевицкихъ и иныхъ посторонныхъ (АЗР, V, 15, 1633). 2. Якi выклiкае пачуццё павагi, шанавання. Ꙋчисе ... Ꙗко маеш входит и трыват набожне в церкви котораꙖ ест на то збꙊдованаꙖ, абы в неs бога всемогꙊщаго чтено (Зб. 255, 330); не толко длꙖ того иж сам законъ дал абы чтено ѡтца и маткꙊ (Там жа, 346).
с. 14
Чтенье, чтение наз. 1. Чытанне. виделъ деи есми ... братꙖ хто имет плодити рѣчи в цр0483квы. а петьꙖ. и чтѣниꙖ не слꙊхает (Чэцця, 51); ее ст0483ои млсти молѣмсѧ ко цр0483кви ее приходѣмъ. петьꙖ и чтеньꙖ слухаимо (Там жа, 163); по кажномъ чтении новаго нечто наꙊчишисѧ (Скар. IС, 4); чтеніе Еванъгелское Ꙋслышавъши (Будны, прадм., 6б). 2. Тое, што чытаюць. тое чтеніе. которое чоули есте никодем писмом жидовским пописал (Пак. Хр., 38); да бѫдеть на помочь мысли и дѣлѫ. и игра и зреньем на красных и чтением во книгах (Арыст., 234). 3. Уменне разбiрацца ў якiх-н. знаках. ани починалъ жадного дѣла нижли подлоуг чтенiѧ звездного. достоино тобѣ чинити (Арыст., 151).
с. 15
Чтердестый гл. чтырдестый
с. 15
Чтердзесце гл. чтырдесте
с. 15
Чтердесьця гл. чтырдесте
с. 15
Чтеры гл. чтыри
с. 15
Чтерыста ліч. Тое, што і четыриста. яко изъ волости того замку господарского Гомельского копъ чтерыста чтердзесьця шесть (АВК, ХII, 376, 164).
с. 15
Чтецъ наз. Чалавек, які займаў царкоўную пасаду i ў абавязкі якога ўваходзіла чытаць свяшчэнныя тэксты ў час набажэнства. Сакраментъ шостый естъ чынъ, которыхъ ... только 5 увъ ужыванью, а меновите ... свѣщоносецъ. Чтецъ (Гарм., 210); АкꙊтіѡнs: Имѧ чтеца (Бяр., 226); Седмs естъ свѧщенства степенеи ѡтдверных, заклинателей, свѣщеносцов, четцовъ, и поддиѧконовъ, диѧконовъ, презвитеровъ (Навука, 127); ДрꙊгій чтецъ и пѣвецъ (Дзід., 29); Тимофеs был чтец ст0483оs церкви (Зб. 752, 315б); Iѡанъ ... четцем церковным поставлен на июдеѧ словъ шесть написал (Зб. 82, 254б); Оурѧдъ Четца, и Пѣвца, естъ, читати, ѱалsтыръ (Зб. вып., 52б).
с. 15
Чтигодный прым. Шаноўны, паважаны. Тым же способом и его Прчстои Матки, и всѣхъ ст0483ыхs образы, ведлꙊг тогожъ розꙊменsѧ, такsже и живот даючего и чтигодного Крста Образови зs вѣрою кланѧючисѧ, целꙊй (Варл., 167); петръ ... жены в малженство чтигодное, и въ непокалꙖноs ложы взꙖвъшы, тую дочкꙊ мѣлъ петронилу (Зб. 752, 436б); был там тоs ѡбраз чтигодныs и целыs мѣлыs взоръ гсдниs (Зб. 82, 434).
с. 16
Чтимый дзеепрым. ад чтити. поданое намъ закономъ, и пророки, и еѵангелисты – познаваемо и чтимо, ничтоже далѣй шукаючи (Пыт., 20); наsдꙊетсѧ ѡт чл0483вков поклонѧема и чтима ... славима и величаема (Зб. 82, 174б).
с. 16
Чтити, чтить дзеясл. Адносіцца з павагай да каго-, чаго-н. людие ... чтоуть памѧт мч0483ниꙖ твоего (Чэцця, 66); да чтоут тогды тоую евангелію коли народилъсе был ісоус оу бетлеемъ (Валх., 87); ѡнъ ни въ чомъ мѣне не чтить (КСД, 13, 1510); Ꙗ его чтилъ зъ доброю волею (КСД, 1275, 1519); Ꙗмъ ихъ Ꙗко людеs добрыхъ чтилъ Ꙋ своемъ домꙊ (КВЗС, 7б, 1543); чти имѧ свое (Арыст., 174); абы есмо ѡбразъ Бж0483іи чтили (Будны, 14б); чsти ѡтца тsвоего и матsку (Цяп., 57б); абы чтил матку свою (Біблія, 590); чти ѡтц0483а твоего и м0483тръ твою (Зб. 261, 200б); хрстиꙖне крстъ чтили (Бельск., 281б); хто чтит Сн0483а, той чтитъ и Ѡтца (Каліст, I, 146); ѡтц0483а, маткꙊ наболей, росказалесь чтити (Лям., 7); чтѧтs ѡтца и маткꙊ: ближнихъ любѧтъ (Варл., 251); Бл0483жꙊ: хвалю, щастѧ комꙊ признаваю, чтꙊ, добрю (Бяр., 7); Почалъ его велsми чтить и шановать (Пралог, 627); Чти Оц0483а твоего, и Мт0483еръ твою (Зб. вып., 103б). Параўн. ччити.
с. 16
Чтитися дзеясл. Тое, што і читатися. ѡ томъ нине слово чтетсѧ (Чэцця, 54б); теж говорѧт индиѧне и Ꙋ ихъ книгахъ се чтет што бы оу кольне перед препочесным тых трехъ королевъ местечком была звѣзда велікаꙖ золотаѧ тым ѡбычаемъ какъ се тым тремъ королем оу ночи бж0483ьего нароженьѧ оуказала (Валх., 92б); ѡ томъ и ЛꙊка в дѣаніахъ Ап0483лъских споминаеть, Ꙗко Моисеи чтетьсѧ по всѧ суботы (Будны, 39б); тако чл0483етъ и Канонъ ... повѣнно зась быти рꙊкъ положеніе, егда Мл0483тва чтетsсѧ надъ главою осщ0483аемаго (Зб. вып., 64).
с. 16
Чтить гл. чтити
с. 16
Чтобъ гл. штобы
с. 16
Чтобы гл. штобы
с. 17
Чтущий дзеепрым. 1. Ад читати ў 1 знач. горе тобѣ дш0483о. книгъ ст0483хъ чтоущих слоухаешь (Чэцця, 369б). 2. Ад чтити. И нынѣ не смеемъ ѡтворити Ꙋстъ своихъ, во срамоту и въ студъ быхомъ рабомъ твоимъ чsтущимs тѧ (Скар. ДП, 12); боудет бг0483ъ чтоущіи и молѧщіисѧ всем народомъ (Сівіла, 4).
с. 17
Чтырдесте, чтердзесце, чтердзесьця ліч. Тое, што і четыридесять. Овса засѣяно солянокъ чтердзесце (АВК, ХIV, 78, 1563); сесь чтырдестꙊ ѡт родꙊ не дошолъ зꙊполна (Лям., 10); зъ волости того замку господарского Гомельского копъ чтерыста чтердзесьця шесть (АВК, ХIII, 376, 1641).
с. 17
Чтырдестый, чтердестый ліч. Тое, што і четыридесятый. подавшы артыкул чтырдесты вторы ... просил (АВК, ХХХII, 83, 1596); Карпъ Василевичь ... року тисеча шестьсотъ чтердестомъ зъ везенья зъ турмы утеклъ (АСД, I, 318, 1640).
с. 17
Чтырдесятница наз. Сорак дзён Вялікага посту. Розне постѧть ЧтырдесѧтницꙊ Братіа (Мак., 16б); иншꙊю вs Кельихs, а иншꙊю вs горѣ Нетріи, зs тыхъ одны не мѣли вейстѧ, вs которыхъ сѣживалъ часꙊ Чтырдесѧтници вs темностѧхъ (Там жа, 17б).
с. 17
Чтырдесять ліч. Тое, што і четыридесять. Мы мовитъ: вси ѡдкритымъ ѡбличемъ, то естъ: внꙊтрнимъ чл0483комъ на славꙊ Гсдню, вs зверцадлѣ гледѧчи в той же ѡбразъ перемѣнены бываемъ ѡд славы вs славꙊ. Тотъ же Моѵсей чтырдесѧт дній и ночій, Ꙗкъ естъ писано, хлѣба не ѣлъ, и воды не пилъ (Мак., 58); ѡнъ чтырдесѧтs дній постивши, дꙊжшимъ над всихъ зышолъ, бо былъ кормленымъ ѡд Бг0483а (Там жа, 113).
с. 17
Чтыри, чтеры, чтыре, чтыры ліч. Тое, што і четыри. приехал крол ремус с треми тысѧчми рыцерев а с ним теж приехали чтыре кн0483жта (Троя, 12б); оу кторого товарышьстве были чтыри рыцери (Там жа, 38–38б); нашъ староста ... чтеры артыкулы на замку ма судить (АЗР, I, 224, 1501); рокъ заплате тымъ пенеземъ положили ѡтъ сего часꙊ за чтыры недели (КВЗС, 4б, 1533); кажды даючи по двадцати по чтыри грши (АВК, ХХХIХ, 56, 1578); чтыри рѣчи вѣдлꙊгъ оуставъ пристоитъ намъ заховати (Апакр., 188); Иѡанъ трынадцатыи папежъ кролевскии сынъ былъ чтыри лета папежомъ (Царств., 74); коли бꙊде люд помечон дадꙊт по чтыры сикли за дш0483Ꙋ (Бельск., 110); жывности розмаитое возовъ чтыры кони въ нихъ осмъ (АСД, I, 251, 1616); росказалъ зас з дерева оуробить чтыры скрыни (Варл., 44б); позволилемъ им мѣти чтыри праздники (Дыяр., 153б); Четыри мъсти: Чтыри помсты, мечъ, гладъ, sвѣры sлы, съмръть (Бяр., 219); мает злост возъ зе чтерма колы, з срокгости, з нетерпливости, лакомъства, глꙊпства зложоныs (Зб. 259, 581); дошло намъ грошей ... золотыхъ тридцать чтыри (ИЮМ, I, 11, 1679).
с. 17
Чтыридесять, чтыридесятъ ліч. Тое, што і четыридесять. чтыридесят бояриновь муромскихь (Мам., 189–190); зетрвавшы дниs чтыридесꙖт, и тое выполнꙖет, абы его напотом не помовлꙖли (Зб. 752, 524б); свещенникъ ... заказати мает мꙊжеви и женѣ, абы злученꙖ малженского межы собою не мѣли до днеs чтыридесꙖти (Там жа, 530б); потым дает игꙊменови чтыриста гривенъ сребра, а чтыридесꙖт гривен злота (Пралог, 653б); жидове ... мают в собѣ гисторию ста и чтыридесꙖт лѣтъ и рокꙊ едного (Выкл., 31).
с. 18
Чтыриста ліч. Тое, што і четыриста. писано у Троцѣхъ, у четвергъ другоѣ недѣли великого поста, подъ лѣты по Рожествѣ Христовѣ, тисяча и чтыриста и первое лѣто (АЗР, I, 29, 1401); чтыриста ѳалшивыхъ пророковъ вааловыхъ позабиꙖлъ (Зб. 259, 547б); тысꙖчꙊ и чтыриста неволников домꙊ своего до вѣры ст0483ое ѡбернувшы и покрестившы, волност им з Ꙋпоминками и жывностю даровал (Зб. 752, 517); потым дает игꙊменови чтыриста гривенъ сребра (Пралог, 653б); трвало тое имꙖ аж до моисеꙖ немал, през лѣтъ чтыриста (Выкл., 19).
с. 18
Чтырнадцать ліч. Тое, што і четырнадцать. саломы тамъ же возы два купили, асм. чтырнадцать (ИЮМ, I, 44, 1679).
с. 18
Чтырнеделный прым. Чатырохтыднёвы. Пн0483ове Дозорцы рочные вси чтыри и пѧтый зs ними писарь на кождꙊю чтырsнедѣлнꙊю схажкꙊ скорѡ, по оутрни приходити повинни за прозбою ихъ самыхъ казнодѣѧ залецити виненъ (Ст. бр., 10–10б).
с. 18
Чтыры гл. чтыри
с. 18
Чувати, чювати дзеясл. Чуваць; мець звесткі пра каго-, што-н. как то есме не чювали ни изъ ѡтчины ни ѡт дѣдовъ ни ѡт прадѣдовъ (Гр., 1300); ѡ моемъ сыноу миломъ чоувал альбо слышал (Пак. Хр., 1б–2); тогды до нее хрестіаны посполꙊ зошли и збеглисе были. иже чоували. какіе дивы бог ѡ знаиденіи ст0483го крижа и гвоздеи и сорочки панны мр0483іи сена и пеленок которым бог оу своем чл0483вчнстве и детинности был повит (Валх., 74б); весели ѡныхъ витезеи, которые не чували играючы, поки будет час вкинути их на муку (Трыст., 114); Бо если Гс0483дь домꙊ не збꙊдꙊетъ, мовит ѱалмиста: и не бꙊдетs стеречи, мѣста, по прожницы чꙊетъ стражъ, и дармо бꙊдꙊетъ бꙊдовничій (Мак., 222–223); то есьмо отъ старшихъ нашихъ чували и сами есьмо роботы ихъ туды видали (АЮЗР, II, 86, 1633); николи есми ѡ таком каменю не чꙊвалъ (Зб. 81, 130б); я сам то от того братанка своего чувал (ИЮМ, ХХV, 243, 1670).
с. 18
Чувственне прысл. Пажадліва, пачуццёва. Ꙗкъ сіи очи чꙊвственsне ѡглѧдаютъ и познаваютъ обличье приѧтелѧ албо коханого (Мак., 273).
с. 19
Чувственный, чювственный прым. 1. Пачуццёвы; які падлягае знешняму пачуццю, адчуванню. Не вѣдаешs, и зs дрꙊгое мѣры, Петре, што мовишs, кгдыж Ꙗко тѣломъ ѡт землѣ высоко стоишъ, такs и розꙊмъ твой вышей чꙊвsственного розꙊмѣнsѧ поднесеныи маючы, и вs ономъ Ꙗкобы захвиценю въ предверые вышsнѧг црства вsшедшы (Карп., 2б); ведsлꙊгъ розꙊмꙊ людского розꙊмѣючи чл0483вкъ оный, а над прирожене нѣчого понѧти не могꙊчи, чꙊвственнꙊю, то естъ, под смыслы тѣла людского подпадꙊючꙊю и ст0483ыхъ заплатꙊ быти довнѣмалъ (Каліст, II, 172–172б); нѣ справы ходѧчей в темности, нѣ наѣздꙊ чювственногѡ и мыслногѡ Бѣса полꙊдневогѡ. Але за твоею насъ ѡбороною, падет по бокꙊ нашем лѣвом тисѧча, а по правом тма (Сматр., 53). 2. Пажадлівы. привѧзал еѧ [душу] мдростію своею во плоть чювъственоу. и поставил плоть аки землю и оумъ Ꙗко цр0483ѧ (Арыст., 154).
с. 19
Чувствие наз. Пачуццё; псіхічныя працэсы перажывання чалавекам сваіх адносін да навакольнага свету. Глава ла0483 ѡ почестливомъ чувsствии, ѡ похвале богатого (Скар. IС, 50); ѱалsмы Ꙗкобы сокровище всих драгихъ скарsбовъ ... чꙊвsствие в молитвахъ дають (Скар. ПС, 2). Параўн. чуйствие.
с. 19
Чувство, чювство наз. 1. Орган пачуцця. абы тымъ обычаемъ не только Ꙋши, але и очи и иные чувства мѣли (Будны, 235); Ꙗвисіа таsны Ꙗже слышахъ и видѣхъ чꙊвствами моими (Дыяр., 152); СлꙊхъ: г0483, ЧꙊвство телесе, оушы: слꙊхъ, оуха (Бяр., 150). 2. Пачуццё. тѧгота головнаѧ. и ѡчнаѧ гоулоубцеваѧ и чювъства. и мысли нечистыи и фоулсо великое ... се бываеть из многаго сноу и покоѧ (Арыст., 192); самое при немъ трваючее слово, было емꙊ всѣмъ, то естъ: чꙊвствомъ алsбо чꙊтsемъ, дѣдицствомъ и цвиченsемъ (Мак., 107); древомъ рости звѣратомъ чꙊвство мѣти (Зб. 259, 159). ◊ П р и й т и в ъ (д о) ч у в с т в о – апрытомнець; апамятацца. пришедши вs чꙊвство, и заразꙊ дꙊшѣ своей познавши, лѣкара дꙊшъ Ха0483 Гд0483а видѣти забѣгаетъ (Каліст, II, 196); Былебыхsмо пришедши вs чꙊвство, пристойного зажили розꙊмꙊ (Мак., 39); по выполненю ѡного грѣха спросного Ѳеѡдора прышла до чувства (Зб. 752, 12б).
с. 19
Чуга наз. Мужчынскі кафтан з двума бакавымі разрэзамі, кароткімі рукавамі i адкідным каўняром. чуга фалюндышовая чырвоная подшытая сукном немецким темънозеленым (АВК, ХХХVI, 23, 1582); чуга блакитъная люнская (Там жа, 144); то есть чуга файлюнъдышовая (АВК, ХVIII, 60, 1589); чуга шара сукна муравского съ завойками лисьими подшита (АВК, VIII, 484, 1599).
с. 20
Чугати гл. чигати
с. 20
Чудзолоство наз. Тое, што і чужоложство. дознавъ того Дв0483дъ любо грѣхъ чꙊдзолоства былъ ѡтпꙊщоный, кара еднакъ ѡтпꙊщонаѧ не была, бѡ сн0483ъ его оумерлъ (Зб. вып., 46).
с. 20
Чудимый дзеепрым. Якi здзiўляе. Ꙋдивлѧемыи: ЧꙊдимыи (Бяр., 176).
с. 20
Чудитися, чюдитися дзеясл. Здзіўляцца; захапляцца. почала ст0483аꙖ бц0483а чюдитисѧ (Чэцця, 138б); более воистинsнꙊ чꙊдитисѧ превеликой божией моци мусишъ нижsли Ꙋчитисѧ (Скар. КБ, 3б).
с. 20
Чудне гл. чудно
с. 20
Чуднейшый прым., выш. ст. ад чудный. хтож ест моцънеsшыs над бога и чꙊдънеsшыs над ст0483го николꙊ (Зб. 82, 229б).
с. 20
Чудно, чудне, чюдно прысл. Тое, што і цудне. Вѣдаю Ꙗко вже ѡт давsного часу вsкралосѧ сее домниманье межи хр0483тіанъ, иже не толико поспольство, але и наоучени неціи чудно о адѣ и о съшествіи в адъ Хв0483ѣ розумѣють (Будны, 133б); Iаковъ коли спыталъ тѣм же обычаемъ о имени гд0483а, рече ему, почто въпращаеши о имени моемъ еже естъ чюдно (Там жа, 183б); чудно и велми дивно ѡ Цр0483и Дмитре поведают, Ꙗкось дивне у воsскꙊ справует (Барк., 173б); июдеsское безꙊмъство и свирѣпство широтѣ и чудне страфуючи (Зб. 82, 254б); коли Алеѯандер до римꙊ приежджалъ тогды ихs славно и чꙊдно стрѣтеніе было (Алекс. 1697, 16).
с. 20
Чудный, чюдный прым. Тое, што і цудный. чюдныи. ст0483ыи мч0483нкъ дмитреи. блгсвілъ его (Чэцця, 58); бысть брак чоуден зѣло и чьсти достоен (Віл., 448); велми чуденъ еси гсди мои (Скар. КЕ, 23б); ты створил ноутръ мою, и взѧл мѧ ѡт черева матки моей, выдам хвалу тобе бо страшно дивен еси, и чюдна дела твоѧ (Пс. ХVI, 134б); в тотъ сѧ часъ родилъ добрыи витез Трыщан, которого чудные дѣла и доброе витезъство и цудные рѣчы хочу вамъ споведати (Трыст., 6); положен кнꙖз скрикгаsло чудныs подле гроба ст ѳеѡдосиꙖ (Патр. К, 53); виделъ ... на головѣ его диꙖдиму або корону велми чуднꙊю (Алекс., 6); тыи так чꙊдныи речи и над мниманsе людское оучинил Бг0483ъ през ... Макаріа (Мак., 13); Лоукіанъ: ЧꙊденъ (Бяр., 293); повѣст велми чуднаꙖ (Пралог, 488); скринѧ ... ѡваѧ нш0483а в котороs чꙊдныs а неѡшацованыs был депозит (Зб. 82, 173б); але невинѣи тое так Ꙗкъ павелъ оповѣл. он правдивыи и чꙊдныи мꙊж (Каз. Кір., 217); такъ зацномꙊ, чꙊдномꙊ, свѧтомꙊ чловѣкꙊ, оутѧвши мꙊ пред часомъ, безъ часꙊ нить вѣкꙊ (Лям., 4); зs которыхs ѡдинъ былъ трꙊдоватый, а дрꙊгій слѣпый, которыхъ ѡбачивши, и на оумыслѣ засмꙊтившысѧ, ѡт тых, которые при немъ были, штобы зачъ, и Ꙗкие бы так чꙊдные дивовиска были, довѣдовалсѧ (Варл., 33б); розбоsник тоs ... пострыгсꙖ ... и был чꙊден и мног ползꙊ прыꙖт своим покаꙖнием, и преставлисꙖ ко богꙊ во вѣчную жызнь (Зб. 752, 579б); рече слава тебѣ гсди, иже еси чꙊдны и непостыжимы и нестерпимыs и недовыдомыs все ѡт небытіꙖ во бытіе приводишъ (Алекс. 1697, 91–91б).
с. 21
Чудо, чюдо наз. Тое, што і цудъ. слышимъ терпѣниꙖ его. и чюдеса великаꙖ (Чэцця, 6); чл0483вкъ тот многіе дивы и чоуда чинил (Пак. Хр., 20); бог оу чоловченствѣ своемъ ѡчивистности дивы и чоуды пос0483тил (Валх., 69б); со своими ратми бжиею силою тоу. немало чюдо створис (Увар., 91); сталосѧ чюдо великое (Скар. ЛК, 55); народъ ... видѧще чудеса твоѧ и дивы (Скар. ПБ, 29б); бж0483иею силою тоу немало чюдо сотворисѧ (Супр., 98); Богъ на призыванье имени своего великие чюда и сылы творилъ (Будны, 37); ѡни вчынили великое чудо (Трыст., 29); прострꙊ рꙊкꙊ мою а будꙊ карал египетъ всими чꙊдами моими (Біблія, 110); читаемо ѡ одном епскпе которыs великие чюда чинил (Зб. 261, 86); в тоs час великие чꙊда видѣли (Бельск., 167б); чꙊда бозские през нихъ бывалые розмаите щыплют забобонами (Аб абр., 1); Бг0483ъ естъ, который през ст0483ыи свои чꙊда чинитъ (Мак., 24); межи чꙊдами ест чꙊдо наsболшое (Зб. 259, 586б); гд0483ъ бг0483ъ ... Ꙋчинил ѡное чудо (Пралог, 486); знаки и дивы Ꙋчинилъ оу мене бг0483ъ высокій ... чюда егѡ моцны (Хран., 361б); п[н0483]ъ ... зоветъ МойсеꙖ богом фараѡновым, же емꙊ дал моцъ бозскꙊю на чиненsе чудовъ и на каране фараѡна (Выкл., 34); тамъ же сѧ и чꙊдо показало значное (Зб. 82, 25); Епспъ ... ка0483. ЧꙊда, которыи бываютъ при Иконахъ, ежели сꙊть правдивыѧ, испытꙊетъ (Зб. вып., 68).
с. 21
Чудовне прысл. Цудоўна, звышнатуральна, чарадзейна. ѡнаꙖ лꙖмпа чꙊдовне пред ѡбразом през целыs рок горѣла (Зб. 261, 209); Ст0483ыs киприꙖн пише, Ꙗко гд0483ъ бг0483ъ чꙊдовне карал тых што се его запрѣли (Бельск., 249б); длѧ того хотѣлъ заисте Хс0483 Гд0483ь чꙊдовне накормити ихъ (Каліст, II, 45б); префикгꙊровалъ жезлs, алsбо лѣска Ларонова, чꙊдовsне заквитнꙊвsшаѧ (Карп., 31); в росток ледныs чꙊдовне през рѣки на можаsскъ и на вꙖзму до дорогобꙊжа приѣхалисмо (Дыяр., 152б); прето тежъ заслꙊжил собе жебы его чꙊдовне исус христос Ꙋздоровилъ (Зб. 255, 7б); вси апостолове чꙊдовне згромажоные Ꙋзрели ꙖкꙊю еs Ꙋчтивость выражали (Зб. 259, 559); там Ꙋ вꙖзеню ѡздоровел чꙊдовне (Зб. 752, 19б); ѡн болшеs нижъли первеs ѡлѣемъ свꙖтым мажꙊчи чꙊдовне хорие лечилъ (Пралог, 493б); потом в вꙖзеню ѡздоровѣлъ чꙊдовне (Зб. 82, 65б).
с. 22
Чудовней прысл., выш. ст. ад чудовне. в росток ледныs чꙊдовне през рѣки на можаsскъ и на вꙖзму до дорогобꙊжа приѣхалисмо. ѡдтоль чꙊдовнѣs в розводе днѣпром в чолнку на смоленскъ до ѡрши и до могилева заѣхали (Дыяр., 152б).
с. 22
Чудовнейший прым., выш. ст. ад чудовный. то знат чудовнѣsшаꙖ ест, же перед тоею небесною простотою вs свѣцкоs мудрости добре былъ цвичоныs (Пралог, 558).
с. 22
Чудовное наз. Чарадзейства, цуд. Неначаемое ... противꙊ мнѣнію бываемое, чꙊдовное, ненадѣемое (Бяр., 93).
с. 22
Чудовный, чюдовный прым. Тое, што і цудовный. коли бы хто ... ѡбраз Ꙋдовал ѡмылне же то ест чюдовныи, а ѡн бы жадного чꙊдꙊ не чинил (Зб. 261, 213); был теж и ѡныs ст0483ыs иꙖков еп0483кпъ нисивиsскиs, чꙊдотворца великиs и ст0483ыs, николае мирри епископ, ѡн также чꙊдовныs чл0483овѣкъ (Бельск., 266б); потом тыи шалбѣрове ѡблꙊдныи ѡног своего ѡблꙊдног до ѡлтара Престои бг0483ородицы привели: где был ѡбраз ѡныs чудовныs (Стрыйк., 620б); до ѡлтара прес0483тои дѣвици привели, где был ѡныs ѡбразъ чудовныs (Хр. польск., 15); занехалъ теды и пꙊстилъ, абы самъ собою чꙊдовный оучинокъ оныи, через выбадоване Жидовское, о своей добротꙊ и справедливости свѣдчилъ (Калiст, I, 125); маете и тепер книжицꙊ великого и чюдовного старца Макаріѧ (Мак., 9); сꙊпликовалем правдиве з росказанꙖ бозского ... ѡбраз чꙊдовныs в крестѣ кꙊпꙖжицкиs пречстои бдци (Дыяр., 166б); Неначаемый: ЧꙊдовный, недовѣрѧемый, несподѣванъный (Бяр., 93); коли се што день, то болшеs ставает слава хв0483а ширеs, длꙖ речеs чꙊдовных которые ѡ нем поведано (Зб. 255, 330–330б); чꙊдовъное было Ꙋлѣчене ст0483ог товии (Зб. 259, 61); во ѡные злые и нещасливые часы дал гсдь бог великог и чудовного илию пророка (Зб. 752, 343б); правда сꙖ цр0483кви бж0483иеs такимъ чꙊдовнымъ его каранемъ посилꙖла (Пралог, 634); гетман ... ворочалсѧ з великим веселием, и женѣ своеs ѡное чꙊдовное видене повѣдал (Зб. 82, 38б); оу Еретіковъ, естъ наꙊка безбожнаѧ, и не маютъ жадного ст0483ого, ани чꙊдовъ, ани образовъ чꙊдовныхъ (Зб. вып., 86б).
с. 22
Чудодейственный прым. Цудадзейны; жыватворны. чернцов ... з собою их побрали и чꙊдодеsственное тѣло вложили (Зб. 752, 111б).
с. 23
Чудотворение наз. Цудадзейнасць. Bożyiem że czudotworenijem y siłoiu, tut nemаłoie czudo wczyniłosiа (Бых., 511).
с. 23
Чудотворецъ, чюдотворецъ наз. Цудатворац. просветить великии чюдотворец никола ѡчи наши свѣтлостию (Чэцця, 93–93б); надали есмо прежде сего на церковь Божую на Святого чудотворца Николу, въ мѣстѣ Пинскомъ (АЗР, II, 127, 1518); ижъ за волею Бога милостивого ... збудовали есьмо церковь на честь и на хвалу Господу Богу ... на память у успенія пречистое Богородицы и светого великого чудотворца Миколы (АВК, ХI, 36, 1563); Григореs чꙊдотворецъ которого грекове зовꙊть тавматꙊркгом (Унія, 8б); за того теж аврелиꙖна григореs чꙊдотворец епископъ неѡкесарии живота доконал (Бельск., 254); гд0483ь бг0483ъ молитвами чꙊдотворец ст0483ых зараз ѡным преречоным кн0483жатам привернул взрокъ ѡчам (Стрыйк., 481); Оттол пошоль к гробу св0483тго чюдотворца Петра митрополита киевского, просиль и его, абы архиерея хр0483ста Сп0483са умолил, жебы его овца невредныи сохранил и отгнал и погубиль волковь (Мам., 175); епспъ ... ѡбмовившисꙖ поспол и изволившисꙖ зs капитулою крылошаны нш0483ими в бг0483оспасаемомъ граде берестеsском цр0483кве столечности нш0483ое соборное ст0483го чудотворца АрхіереꙖ Николы молиша нас многіе бл0483гочестивые и хрстолюбивые мещане (Дыяр., 153б); Клѧпина: Всѧкое древо нагненое, московски нарицаетсѧ. Патерикъ Соловецкихъ чꙊдотворцѡвъ (Бяр., 64); з дна морскаго людей выбавлꙖет тоs теж великиs николае чꙊдотворецъ (Зб. 752, 201); тамꙖт Ст0483го мч0483нка и вызнавцы христова Стефана чудотворца (Пралог, 553); церковь въ Заблудовю ... Светого великого чудотворца Миколы ... фундована есть (АВК, I, 102, 1666); чудотворец левъ ... ку церкви и набоженству велми был прихилныs (Зб. 82, 405б).
с. 23
Чудотворный, чюдотворный прым. Цудатворны. ѡнъж ... принѧлъ ѡт ба0483 чюдотворныꙖ дары (Чэцця, 88б); иж се то так стало, же были грекове побиты, никола ѡныs над подивене Ꙋшедши здорово, шол до манастыра зостал мнихом, где и чꙊдотворныи дари принꙖл ѡт гд0483а бг0483а (Бельск., 361б); хвалили гд0483а бг0483а и ѡных теж чꙊдотворных мч0483никовъ Бориса и глѣба (Стрыйк., 481); послал митрополить св0483щенныи соборь с крилошанами в Ѳроловскиі ворота, в Костянтиновскиі и в Николскии з крестами св0483тыми и зь образами чюдотворными (Мам., 175–176); на слꙊпѣ ... ѡбраз пречстой бдци чꙊдотворныs (Дыяр., 172б); даровал теж емꙊ гсдь бог чꙊдотворные дары (Зб. 752, 68); всюды бовѣмъ ѡ немъ Слава бримѣла ижъ былъ Старецъ дх0483а Ст0483ого Полныs и ласки бж0483ои а чудотворного дарꙊ (Пралог, 562); принѧл ѡт гд0483а бг0483а чꙊдотворныи дари всѧкие хоробы лечити (Зб. 82, 130); у Жаровичахъ, у чудотворнаго образа пресвятой Богородицы на молебенъ дано полталера (ИЮМ, I, 250, 1682).
с. 24
Чудъ наз. Тое, што і цудъ. Значнаѧ то естъ речъ, ижъ тѣло сее собѡрное, чоудъ бы былъ безs головы бывши. а неменшій тежъ чоудъ, если бы мѣло двѣ головѣ (Апакр., 186б); того року великиs се чуд стал Ꙗко бы свѣт Ꙋпасти мѣл на горѣ (Бельск., 237); ему чудъ коториs видѣлъ повѣдал (Алекс., 3б); бо бы то чудъ былъ немалый: тѣло едино о дву головахъ! (Пыт., 40); хотѣлем Ꙋказати тот чуд бж0483иs (Дыяр., 151б); Ꙋваж Ꙗко то великиs чуд, в смерти так ганебноs и зелжывоs (Зб. 255, 302); зsнаменsми и чуды великими ѡт гд0483а бг0483а будꙊчи ѡбдароныs, з которихъ ѡдно тотъ чудъ коториs на потомъ незадолъго сталъсꙖ ѡповѣмъ вамъ (Пралог, 561б).
с. 24
Чужатися, чужатисе дзеясл. Чужацца. ѡт вѣры хрестіанское ... чоужалисе (Валх., 88б–89); бѡг ... братю мою ѡт мене ѡтдалил и знатники мои толко чꙊжалис мнѣ (Зб. 262, 20); длѧ того бовѣмъ хто свѣта того и чꙊжаетsсѧ, жебы дш0483а его на дрꙊгій вѣкъ и свѣтъ оумысломъ перешла, ведлꙊгъ Апсла (Мак., 380).
с. 24
Чуждитися дзеясл. Дзівіцца. Ꙋдивлѧю: Выхвалѧю, похвалѧю, чꙊждꙊсѧ, дивно чиню (Бяр., 176).
с. 25
Чуждый, чуждий, чюждый прым. 1. Чужы. се есть сн0483ъ мои возлюбленыи. его же изволих сн0483ъ мои внꙊтрении. а не чюждии (Чэцця, 130); бо хотя жъ походитъ отъ Бога и Отца Духъ Светый водлугъ словъ Христовыхъ, але не естъ чуждъ отъ Сына, бо все маетъ и зъ Отцемъ (Гарм., 177); оу Сіраха бовѣм тꙊю маемъ наꙊкꙊ ѡ томъ пꙊнктѣ [вшелѧкꙊю ТайнꙊ имѣй при себѣ, и не изнꙊрѧй еѧ чꙊждомꙊ чл0483кꙊ ...] (Ст. бр., 7б); Епспъ не повѣненъ ст0483ити Iереѧ, ани Мѵтры на себе вкладати, вs чꙊждой Диецезыи (Зб. вып., 60). 2. Якi мае адносiны да iншай зямлi, краiны; чужаземны. именемъ его не клѣнитесѧ. да не наследуете боговъ чюжsдихъ всехъ народовъ (Скар. ДЗ, 18); Соломонъ пакъ Царь возлюби жены многи ѡт земsль чужьдихъ (Скар. ТЦ, 151б).
с. 25
Чужеземецъ гл. чужоземецъ
с. 25
Чужеземный прым. Чужаземны. хотѧ з обу сторон немало пало, але еднак стороны нашеs чужеземного людꙊ немцовъ немало пало (Барк., 158).
с. 25
Чужеземця наз. Тое, што і чужоземецъ. оуси люди ... добре ведали иже герод чоужеземцѧ был (Валх., 45).
с. 25
Чужеложити гл. чужоложити
с. 25
Чужеложыти гл. чужоложити
с. 25
Чужеложникъ гл. чужоложникъ
с. 25
Чужеложство гл. чужоложство
с. 25
Чужий, чужый, чюжий, чюжый прым. 1. Чужы; які належыць каму-н. іншаму, з’яўляецца ўласнасцю другога. хто прибѣжітъ на чюжіи домъ броннѣ (Вісл., 6б); бꙊдетs ли лежати мужъ сs женою чужею да Ꙋмруть оба (Скар. ДЗ, 43б); стенникомъ каплють гꙊбы чꙊжее и сладче ѡлѣю глаголець ее: а послѣдокъ ее горек какъ полын (Зб. 262, 95); рекла свекров: лепѣй тобѣ милаꙖ дочко, жебыс з дѣвками его выходила на жниво, абы сꙖ тобѣ хто на чужом полю не спротивил (Там жа, 139); казалъ я свое збожье жать, а не чужее (АВК, ХХI, 154, 1556–1557); естли бы половицꙊ реки мел а присыпал греблю к чужому берегꙊ (Ст. 1566 I, 76); албо по домѡхъ, албо госпѡдахъ чюжих шꙊкати (Апакр., 86б); если в збавителю чꙊжиs грех то справил щож власныs грех справꙊе на чл0483вкꙊ (Зб. 261, 81); абы нихто чꙊжым коренем не садил винницы (Бельск., 55); ошукалемся, чюжого разуму слухаючи, николи Литва не была учена князями резанскими (Мам., 178); прошу, абыс ѡт сего часу попересталъ ... жоны чꙊжии до себе кгвалтомъ брат (Рым., 82); чꙊжее ѡдѣне зложивши, вs свое приберꙊсѧ (Варл., 155б–156); ЛꙊкавнѡ ѡбхождꙊ: ОплазꙊю, чꙊжими сѧ справами непотребне бавлю (Бяр., 73); чꙊжіе працы ѡвоц николи не Ꙋшол в дом моs (Зб. 107, 173); голꙊбъ инъшие чꙊжие дѣти кормит (Зб. 259, 525); коли кто чꙊжꙊю женꙊ порветъ ... той перешкажаетъ собѣ встꙊпованѧ до станꙊ малженскаго, зs дрꙊгѣми особами, покинꙊвши тамтыи особы не належитыи (Зб. вып., 82–82б). 2. Якi мае адносiны да iншай зямлi, краiны; чужаземны. прізрь мѧ гсне мои оубогого на чюжои земли (Чэцця, 149б); велікое стꙊдености оу чоужихъ сторонахъ терпети не могоут (Валх., 93б–94); опрочъ которыхъ ярмарковъ ни одинъ купецъ Рызскій, або который иншый чужый не будетъ моцы мети инако продавати и куповати, только подъ тую мѣру, надалѣй выписаную (АЗР, I, 180, 1498); Другое право Ꙗзыческое, ѡт многихъ Ꙋбо Ꙗзыковъ Ꙋхвалено естъ. Ꙗко земль чужихъ мечемъ доставание (Скар. ДЗ, 3); дорослыs братъ был на служъбе Ꙋ чужих краинахъ (Ст. 1566, 79б); Нехаи вас не страшыть множство непрыѧтел, а ни чужое краины несвѣдомость (Атыла, 194); Мы есмо лѣкары с чужое земли (Бава, 165); по краинахъ чꙊжихъ се волочать хрестиѧны (Бер. саб., 12б); розширатсꙖ великою славою своею, по всѣх сторонах свѣта, и чꙊжим народом (Стрыйк., 538б); Ꙋтѣканѧ потреба припала далекой дороги, и вs чꙊжꙊю сторонꙊ (Каліст, II, 265–265б); Ꙗкѡ гды ѡтец сына вs чꙊжꙊю землю высылаетъ, и даеть емꙊ лѣкарства и рецепта (Мак., 248); але и тыхъ слꙊхать не хотѣли, чꙊжоложачи зs бг0483ами чюжими (Хран., 173б); тогда вsсе воиско Алеѯандрово во страси великомъ было, бꙊдꙊчи вs чꙊжихs сторонахs далекихs (Алекс. 1697, 28). 3. У знач. наз. Тое, што належыць каму-н. іншаму, уласціва другому; чужое. возми портъ его иж порꙊчилсѧ за чꙊжое (Зб. 262, 107); градодержца твой ... не позсѧгнеть за чюжее (Арыст., 163); бо на том мало, естsли бы кто чужого не бралъ, а своего бы Ꙋбогому не Ꙋзычалъ (Будны, 88); церков бꙊдовала а чꙊжое выдирала (Бельск., 299б); дѣлати по истинной правдѣ, чужого не хотѣти (АЗР, V, 34, 1637); не диспꙊтовали о приказанию если было справедливо чꙊжое брат (Зб. 255, 33); крот грешныs Ꙋтекает ... мѣсто ꙖлъмꙊжны до пожаданꙖ и взꙖтꙖ чꙊжого (Зб. 259, 62). 4. Далёкі ад чаго-н. па сваіх поглядах, інтарэсах. тоутъ певне же не чꙊжей, але власной своей вѣры (которою Ꙗко писмо мовит справедливый живет) каждый свѣтскій греческой релѣй чл0483къ потребовал (Апакр., 60); бо сѧ еще зs оутробы матерій своихъ, мовитъ писмо ст0483ое, чꙊжими стали (Каліст, I, 162б); еднакъ имъ тыи слова чꙊжими были, поки ажъ зs мертвыхs всталъ (Мак., 116); Апслѡмъ всѣ слова Хсвы чюжими были, аж до воскресніа ег (Там жа, 388).
с. 25
Чужоволостецъ наз. Той, хто належыць іншай воласці. И на томъ люди нашы Свислочане подавали светъки, людей пяти волостей, чужоволостцовъ (КЗ, 728, 1499); тогды тотъ чл0483вкъ ... близшыs бꙊдетъ ѡт того самотреть з сꙊседы своими людми неподоsзреными, бꙊдь чꙊжоволостъцами албо з людми того жъ ѡдного пана ... ѡтприсѧгнꙊтисꙖ (Ст. 1588, 541–542).
с. 27
Чужоземецъ, чужеземецъ, чюжеземецъ, чюжоземецъ, чузоземецъ наз. Чужаземец. пріказꙊемь абы землѧнинъ наш не играл изъ жадным такым чюжоземьцом косток (Вісл., 27б); у володѣніе и въ дерьжаніе ... не имаемъ дать въ честь никоего чюжоземца, але только тамъ родичамъ тыхъ земль нашихъ предреченыхъ великого князьства Литовского дамы, и наши послѣ будущіи дадуть въ дерьжаніе и володѣнье (АЗР, I, 76–77, 1457); ирод чоужеземець был ѡт цесарѧ и ѡт римлѧн королемъ жидовским оуставленъ (Валх., 51б); которыи будуть люди чужоземцы, пришедшы, за нимъ на его церковныхъ земляхъ сѣли, тыхъ нехай онъ за собою таки держить (КЗ, 529, 1494); з иншых земль купци чужеземци приежчають (СДГВ, 17, 1503); приходомs же чужоземцемъ еже суть Ꙋ вратs вашихъ дасте таковые речи да Ꙗдѧть, или продаите имъ (Скар. ДЗ, 31); ѡ именѧ ѡ шкоды ѡ кгвалты не маеть жаден чужоземецъ прокуратором быти (Ст. 1529–Ф, 77); тогды таковая съ тымъ мужомъ своимъ чужоземъцомъ въ тыхъ именьяхъ своихъ не маеть дедичити (КПД, 20, 1538); абы уряды земскіи и дворныи, и тежъ держанья замковъ, дворовъ ... не были даваны чужоземцомъ (АЗР, III, 12, 1547); не приими к слоужбе своеи близкого и враждꙊ свою чюжеземцомъ ... извѣстных тобѣ (Арыст., 166); приказалъ тежъ дв0483дъ абы згромажени были вси чꙊжоземцы з земли израилскои (Біблія, 403); тут чꙊжоземец вшол в наши краины (Бельск., 90); Раавъ оувѣрила чюжоземцемъ (Мак., 401); Иноплеменник: ЧꙊзоземецъ, приходень (Бяр., 58); Пелесе ... Люде котрых ... чꙊжоземцами зовꙊт (Там жа, 301); иѡсифъ преданыs былъ чꙊжоземцемъ (Зб. 259, 631б); мнѣ чꙊжоземци сут поддани (Пс. ХVII, 46); приказалъ тежь дв0483дъ, абы згромажени были вси чꙊжоземцы зs земли Iзраильской (Хран., 283б). Параўн. цудзоземецъ, чужеземця.
с. 27
Чужоземка наз. Чужаземка. рачишъ мене знати женꙊ чужоземку (Зб. 262, 138б); соломонъ ... тым же способом Ꙋчинил всим женам своим чужоземкам, которыи запалевали кадило и ѡферовали богом своим (Біблія, 421); ѡткул же то мне жем нашла ласкꙊ пред тобою и рачиш мене знати чꙊжоземкꙊ (Бельск., 76б); вшетечница бꙊдꙊчи, и чꙊжоземка ... захована была (Каліст, II, 255); Иноколѣнница: ЧꙊжоземка (Бяр., 58); Ꙋваж, иж хотꙖ преблагословеноs дѣвицы Ꙗко Ꙋбогоs чꙊжоземце, много речиs потребных недоставало (Зб. 255, 333); рачишъ мене знати жонꙊ чꙊжоземкꙊ (Хран., 194).
с. 28
Чужоземский, чюжоземский прым. Чужаземны. про то жадныхъ стацый давати, а ни подниманья чинити на послы наши и чужоземскіе не повинни (АЗР, III, 76, 1557); артыкꙊл кє0483 ѡ чужоземъские прибылые люди Ꙗко сꙖ заховати мають въ тꙖгненъю (Ст. 1566, 25); ѡ кривдахъ гостеs приежъдчих чꙊжоземъских (Ст. 1588, 162); тые алекгацеи правы чужоземскими на помочъ ити не могуть (АВК, ХХ, 67, 1591); абы подъ назвискомъ купецкимъ послове чꙊжоземские черезъ панъства наши за границꙊ до москвы не переходили (КЛС, 180, 1598); пришло людеs тридцат тысечеs чꙊжоземского на помочъ (Барк., 158); заховай ѡт голодꙊ и повѣтрѧ ... ѡт набѣганѧ пограничныхъ чꙊжоземскихъ, и поганскихъ народѡвъ (Каліст, II, 327); свѣдоцтво ... котороесѧ в границы панствъ нашихъ не змѣстивши, в чюжоземскіи сѧ краины и в пограничныи намъ кролевства розлѧло (Сматр., 34); Иноплеменник: ЧꙊзоземецъ, приходень, гость, обчiй, чꙊжоземскій (Бяр., 58–59); дворани слꙊги и слꙊжебницы любо тежъ послове чꙊжоземъские кроловою звали (Зб. 259, 650б).
с. 28
Чужоложецъ наз. Тое, што і чужоложникъ. свꙖтынꙖ есть в рꙊкахъ чꙊжоложцов (Кн. Мак., 52б).
с. 28
Чужоложити, чожоложити, чужеложити, чужеложыти дзеясл. Пралюбадзейнічаць. Семое слово естъ, не любыдеи, або не чужоложь (Будны, 82б); ижs кожsдыи ѡтпущаючии жонꙊ свою, окромъ сsлова о чужоложsство, чинить ее чужоложъницою. и котории опущонꙊю поимет чужоложить (Цяп., 6б); але и тых слухат не хотѣли, чожоложачи з богами чужими и кланꙖючисꙖ имъ (Біблія, 119б); Израиль мешкал на той в сатимѣ и чужоложилъ людъ з дочками моавскими (Там жа, 207); ѡдин бг0483ъ тебе наꙊчает чꙊжоложити, дрꙊгиs пꙖнства, дрꙊгиs се сварити (Бельск., 180б); ѡдин богъ тебе наꙊчает чꙊжоложит, дрꙊгиs пит, дрꙊгиs се сварит (Алекс., 34); Iс0483 реклъ, ѡный, не забивай, не чꙊжоложъ, не крадь (Каліст, II, 67б); възрѣвый на женꙊ, съ прелюбодѣѧніемs, съгрѣшыл чꙊжеложылъ оуже в срдцꙊ своемъ (Навука, 64); хто теды оуведшисѧ пожадилвости полнитъ, тотъ вsнꙊтръ срдца чꙊжоложитs, а за оумнѡженsемъ злого, вsпадаетъ вs блꙊдъ Ꙗвный (Мак., 161); не Ꙋбій, не чꙊжолож, не крадь (Варл., 91); теды вышол до нее сокрытыи в садѣ млоденец. и чужоложил з нею (Жыц. св., 1б); не бꙊдешъ чꙊжеложилъ (Хран., 97); тыхъ теды приказань Бж0483іихъ, естъ десѧтъ ... є0483. Не оубій .s0483. Не чꙊжоложъ (Зб. вып., 103б). Параўн. цудзоложити.
с. 29
Чужоложникъ, чужеложникъ наз. Пралюбадзей. Блудѧть неціи, которие за грѣхъ мають на Ꙋрѧдѣ седѧчи, розбойники или чужоложники (Будны, 58б); тогды волно будеть мꙊжꙊ ѡного чꙊжоложника из женою своею поsмавши и то сꙊседом ѡколичным заразомъ ѡповедати (Ст. 1588, 549); нехай ꙊмрꙊт и чужоложникъ и чужоложница (Біблія, 170); абы чꙊжоложника зоставивши, кождыs забил без жадного сꙊдꙊ (Зб. 261, 259); Гд0483ъ бг0483ъ на ѡног ѡкрꙊтника и чꙊжеложника цесара готовал помстꙊ (Бельск., 358); таковыми соутъ мытникѡве, розбойникѡве, мꙊжобойцы, злодѣеве, пъѧницы, чародѣеве, вшетечникѡве, чꙊжоложникѡве, кривдникѡве, лихвѧрѣ, драпѣжникѡве, посꙊлницы, зводникѡве, Ꙗбедники, и иншіи тымъ подобныи злочинцы, которыи сѧ вs болотѣ спросныхъ нечистѡт сихъ валѧютъ, всѣхъ тыхъ свинопасами писмо Бж0483ее называетъ (Каліст, I, 140); если жъ зевнꙊтръ ховати бꙊдешъ тѣло, ѡд сказы и блꙊда: а вевнꙊтръ вs мыслѧхъ своихъ чюжоложства, албо вшетеченства допꙊстишъсѧ, естесь чꙊжоложникомъ оу Бг0483а (Мак., 239); ѡттꙊл теды ѡ Кролю межи люде вошло, же бога своего во всем том наслѣдовали, и чꙊжоложниками были (Варл., 243–243б); Прелюбодѣй: ЧꙊжоложник (Бяр., 121); дрꙊгого днꙖ сошедшисꙖ проклꙖли ст0483го, Ꙗко мужебоицꙊ и чужоложніка (Жыц. св., 10б); беда лакомымъ, беды лихвꙖром, беда чꙊжоложникомъ (Зб. 259, 356); смертью карани бꙊдꙊт чꙊжоложник и чꙊжоложница (Хран., 156б); иѡсифъ ... волил за чꙊжоложника Ꙋданыs быт (Зб. 82, 159б); который оутѣклъ до Цр0483кви ... не можетъ быти лапаный ... хотѧй бы онъ былъ ... ст0483окрадца, Блюзнѣрца, порыватель невѣстъ, Содомѣта, и чꙊжоложнѣкъ (Зб. вып., 106). Параўн. цудзоложникъ, чужоложецъ.
с. 29
Чужоложница, чужолозница, чюжоложница наз. Пралюбадзейка. таковые дети наддар бэнкартами розумени быти мают которых бы ѡтец при властноs жоне с чужоложницою мелъ (Ст. 1566, 34); ижs кождыи ѡтпущаючии жонꙊ свою, окромъ сsлова о чужоложство чинить ее чужоложницою (Цяп., 6б); ѡтецъ при властноs жоне с чꙊжолозницою мелъ (Ст. 1588, 91–92); ѡнаѧ ѡблюбеница мает трех мꙊжов, чꙊжоложница с чꙊжоложники (Бер. саб., 12–12б); смертью нехай ꙊмрꙊт и чꙊжоложникъ и чужоложница (Біблія, 170); цесар сестрꙊ романа склꙖра за чꙊжоложницꙊ взꙖл (Бельск., 379); Раавъ была вшетечница ... Ꙋріева Вирсавіа чꙊжоложница (Каліст, II, 256); Ꙗко фарисеи потоилꙖли чꙊжоложницꙊ, которꙊю хс волною Ꙋчынил (Зб. 255, 75б); матка чꙊжоложъница, цорка невстыдливаѧ (Зб. 259, 595б); діꙖвол ... Ꙗкобы мꙊжъ ее верещал мовꙖчы зsежте тꙊю чꙊжоложницꙊ зsежте (Зб. 752, 16б); з рꙊки чюжоложницъ не бꙊдете оферовать хлѣба бг0483Ꙋ вашемꙊ, и штоколвекъ бы иншогѡ хотѣлs дать не примѣте ихъ (Хран., 124); волел бы был подобно и медведки пасти, анижъли со злою жоною чꙊжоложницею мешкат (Зб. 82, 77). Параўн. цудзолозница.
с. 30
Чужоложный прым. Пралюбадзейны. Родъ зsлыи, и чужоложsныи зsнамѣні ищѣть (Цяп., 22); мовит гд0483ъ бг0483ъ до иѡзии поsди поsми жонꙊ собѣ. чꙊжоложнꙊю (Бельск., 136б); таковы бовѣмъ сꙊтъ чꙊжоложныи невѣсты, над иншихъ невстыдливы, злосливы (Каліст, II, 332б); христос длꙖ грѣшных пришол ... и ѡт невисты чꙊжоложъныs не ѡтринꙊл (Зб. 82, 16б). Параўн. цужоложный.
с. 30
Чужоложоный дзеепрым. ад чужоложити. Абы не Ꙋбивано, не чужоложоно, не крадѣно (Будны, 66).
с. 30
Чужоложство, чужеложство, чужолозство, чужолоство, чюжоложство наз. Пралюбадзейства. многіи невѣсты мужовъ своихъ опускаючи своее воли вживають ... съ Турки, съ Татары живутъ, чужоложства и иншіи збытки чинятъ (АЗР, III, 20, 1548); Ꙋжо чꙊжоложъство Ꙋделалs сs нею вs сердцы сsвоемъ (Цяп., 6б); естли бы мꙊжъ маючи в подозреню жонꙊ свою ѡ чꙊжоложство (Ст. 1588, 549); на чꙊжоложстве поsмают так невесту Ꙗко и мꙊжчизну без милости мают быти Ꙋкаменованы (Наб. тур., 22б–23); видѣлъ тую женꙊ на чꙊжоложствѣ (Біблія, 557); чꙊжолоство ест непорадное и неꙊтьстивое ѡбъцованъе (Зб. 261, 253б); иѡвыш вправде мног невѣстъ зцꙊжоложил, просерпина мног их Ꙋчинила своего чꙊжолозства Ꙋчастниками (Бельск., 179б); члонков наших ку жаждам тѣлесным не выдаваемы, чꙊжоложства се не допꙊщаемы, ани жадного выступꙊ не чинимы през коториs бысмы до покуты были приведены. длꙖ недостатковъ се не клопочемы, а то што правого есть вси чинимы и выполнꙖемы (Алекс., 32б); абовѣмъ хтоколвекъ смотритъ на чꙊжꙊю сличностs вs пожадливости, чꙊжоложство полнитъ вs срдцꙊ своемъ (Каліст, I, 109б); ЗевнꙊтрsнее чюжоложство (Мак., 394); зезволенье на грѣхъ, чюжоложствомъ называючи (Варл., 91б); Прелюбодѣйство: ЧꙊжоложство (Бяр., 121); чужоложство ест великаꙖ злост (Жыц. св., 9); давыдъ изали не розервалъ светобливости своее, чꙊжоложство пополънивъши и мꙊжобоsство (Зб. 259, 304); впал в чужолозство з нѣꙖкою ратаꙖ женою (Пралог, 551б); привелъ вs чꙊжеложство ѡбыватели IерꙊсалимскіи (Хран., 328); там заказꙊет чꙊжоложства в пожаданsю мыслsю, а в томъ лакомства в пожаданsю также мыслsю (Выкл., 41б); иѡсифъ ... волѣл за чꙊжоложника Ꙋданыs быт, нижъли чꙊжоложство пополнит (Зб. 82, 159б); Грѣшатъ смертелне Малжонкове. шлюбꙊючіи себѣ, и ШлюбꙊ, любъ през чꙊжолоство, любъ покидаючи пріѧтелѧ доживотного, недотримꙊючіи (Зб. вып., 108). Параўн. цудзоложство, чудзолоство.
с. 31
Чужолозница гл. чужоложница
с. 31
Чужолозство гл. чужоложство
с. 31
Чужолоство гл. чужоложство
с. 31
Чужопанецъ наз. Падданы іншаму, чужому пану. А надъ то дей, хочь надъ право отъ его милости пана воеводы свѣткове людей старыхъ чужопанцовъ, которые вѣдомы, ижъ то власный кгрунтъ его милости пане воеводины, кольки ихъ потреба будетъ, ставити готовъ (АВК, VI, 218, 1601); зволали есмо такъ слобожанъ воеводъскихъ, яко и подъданыхъ черънецъкихъ, и тежъ чужопанъцовъ (ИЮМ, ХХII, 299, 1629).
с. 31
Чужопанский прым. ад чужопанецъ. Потомъ ... пытаны были стороны его милости пана воеводы троцкого подданые, такъ стану шляхецкого, яко и чужопанскіе люди (АВК, VI, 219, 1601).
с. 32
Чужостранный прым. Чужаземны. Дабы еси ѡтдалилsсѧ ѡт жены чꙊжее и чꙊжостранsное (Скар. ПС, 7б).
с. 32
Чужый гл. чужий
с. 32
Чузоземецъ гл. чужоземецъ
с. 32
Чуйка наз. Iдал. топит ѡбразы штос значат идолы иж речне чꙊйка нежива рꙊками людскими вробена правебожзствꙊ мерзка и ничемна (Пс. ХVI, 131–131б).
с. 32
Чуйлый прым. Тое, што і чуйный. потреба быт чꙊsлым (Зб. 261, 102б).
с. 32
Чуйне прысл. Пільна, уважліва. мечем границ великог кнꙖзства литовског и жомоитског ѡт прадѣдов тым же способом набытых и Ꙋкгрунтованых боронили чуsне (Стрыйк., 529б); справовалъ епспъства чуsне и свꙖтобливе (Зб. 752, 497б).
с. 32
Чуйнейший, чуйнейшый прым., выш. ст. ад чуйный. чꙊsнеsшим тежъ быти потреба (Зб. 261, 95б); без пахибы тые досыть Ꙋчинные страданѧ, справꙊют то, абысмы потом ѡсторожнеишыми, и чꙊйнеишыми были (Навука, 96); такъ и розꙊмъ бꙊдꙊчи чꙊинѣишимs оупатрꙊетs противной владзы хитрости и здрады (Мак., 71–72); в том се ві0483 ѡсобъ чуsнѣйших ѡхотнѣsших а небесных скритостеs горꙖтшихъ коханковъ ѡбрало (Зб. 82, 276).
с. 32
Чуйность наз. 1. Пільнасць, уважлівасць; насцярожанасць. подданымъ своимъ великого князства всимъ казалъ въ чуйности а въ готовѣ быти (АЗР, I, 373, 1506); не бѣ в немъ гласа ни чуиности (Скар. ЧЦ, 192); кгды ж он чуйности коло того мети не хотел а того листа не очистил, а ему дано за такъ долгый час знати, на томъ есьмо застановили (Арх. ЮЗР, VIII-4, 209, 1534); ты, пане столнику, въ чуйности и въ великой осторожности былъ бы еси (АЗР, III, 108, 1559); прошꙊ вашое чуsности хотѧжь полно начынили клопотовъ абы не были Ꙋтрапени ани из собраниѧ были вывержены (Унія, 21); великую шкодꙊ прыносит ѡспалост и длꙖ тог потреба великоs чуsности (Зб. 261, 128б); потом ѡбернул всю мыслъ свою володымер до воsны и рицерскои чꙊsности (Стрыйк., 446б); старожитност на знак чꙊsности лва з ѡтвористыми ѡчима малевали (Зб. 259, 11); дрꙊгих в ничимъ чорт не кꙊсит ... и гды южъ зленеют, а старане и чуйност ѡ собе ѡпꙊстꙖт (Пралог, 666). 2. Здольнасць добра адчуваць. Ꙋха на сем мѣстцы не телесныи розꙊмѣетs, анѣ посполитыи члонки слꙊха, але оуха смысловыи, и розꙊмнои дш0483ѣ свои власныи чꙊиности (Каліст, II, 127); БодрствꙊю: ЧꙊю, не сплю, пилнꙊю, чꙊйност маю, чꙊйност чиню (Бяр., 9).
с. 32
Чуйный прым. Пільны, уважлівы; насцярожаны. Исусъ ... Ꙋ своихъ справахъ чуиныи и порадныи (Скар. IН, 1б); то пак иж тые вси роки давно минули, а Молчан в том чуйнымъ быти лоди тои выкуповати (ИЮМ, ХХХII, 242, 1577); он пред сіа в томъ чуйным быти, а тыхъ фактов и по сей час выкупили не хотел (Там жа, 106, 1578); который ижъ был з сꙊдꙊ нашего дх0483овного на декретѣ зданый, годило ми сѧ оного длѧ тыхъ причинъ и под такимъ часомъ, ижъ чꙊинымъ сторожемъ ѡт иныхъ епспвъ при дворѣ и дома обецовалсѧ быти, з того зданѧ выпꙊстити (Апакр., 18); коли вже Потѣй на епископство свершился, показался ... добрымъ и чуйнымъ до всѣхъ правъ церковныхъ (АЗР, IV, 210, 1600–1605); абысмы чуsни были в Ꙋмартвеню тог выступку которыs если вперод выкорененыs не будет дрꙊгие и поготовю (Зб. 261, 102); Григоріи: ЧꙊйный ... осторож, або бодръ, остроꙊменs (Бяр., 264); сн0483ове ... воинꙊ чуинꙊю а мужнꙊю вѣдите. и назад не ѡгледаитесꙖ (Жыц. св., 36); маешъ быт в стараню ѡколо речеs домовых чꙊsным (Зб. 259, 558); поткалъ лꙊкъꙖна мниха зацного и чꙊйного коториs книги переписовалъ и тым се живилъ (Пралог, 670–670б); будь чуsныs во всемъ а працꙊs (Зб. 82, 339б). Параўн. чуйлый.
с. 33
Чуйствие наз. Тое, што і чувствие. чуисsтвие его и печаль ѡтнимаеть сонъ (Скар. IС, 68).
с. 33
Чуле, чюле прысл. Уважліва, пільна, старанна. Длѧ чого чꙊле намъ ото старатисѧ пристоитъ, абысмо покинꙊвши грѣхъ, и всѣ его забавы, вs добрѣ и вs его пожиткахъ кохалисѧ, лѣнивы бꙊдꙊчи до злостій, а борзы до добродѣтели (Каліст, I, 13); повинность ꙊчителскꙊю Ꙗкъ чюле, Ꙗкъ дбале оустне и Скріптами ѡтправовалъ, не толкѡ вамъ Православнымъ наꙊки егѡ притомнымъ слꙊхачѡмъ, але и самымъ іновѣрцемъ не естъ невѣдомо (Сматр., 38); пишет доктор iꙖковъ з парадыжа же нѣкотораѧ панна набожнаѧ такъ живот своs провадила постечи чꙊле на мл0483твѣ терпечы (Зб. 107, 117); ѡнаꙖ панна ... вѣрою и надѣею приѡздобена чꙊле молиласꙖ (Зб. 259, 9).
с. 33
Чулей, чюлей прысл., выш. ст. ад чуле. чюлѣй Iночества своегѡ законъ ѡбходилъ, нѣжли ѧ о немъ выправꙊю (Сматр., 36); Ꙗкъ до селе и чꙊлѣй, при обоей славѣ и нбсной и земной, могли конsчит, вs Справѣ Житла свѧтобливого (Лям., 20).
с. 34
Чулокъ наз. Панчоха. чулъки двое (АВК, ХХVI, 93, 1585). с. 34
Чулость наз. 1. Пільнасць, асаблiвая ўважлiвасць. гонецъ ... радитъ и напоминаетъ, абысмы ни на што ся не обезпечивали, але въ чулости и въ готовности и въ осторожности были (АЗР, III, 147, 1568); лечъ власне хрстіанsскіи рѧд же сѧ и дотолѧ вs греціи за дозоромъ и чоулостью патріархѡв заховываетъ, тые што там бываютъ добре вѣдаютъ (Апакр., 182б); старане и чулост своих прырожоных ѡколо нас которые сут Ꙗк пꙖт талентовъ (Зб. 261, 132б); певни есмо инакшей нижъ дотоуль в той мѣре чоулости и опатрности (Апакр., 221б); Если тежъ за помочю Бозскою, ты такие дꙊховные богатства ѡдержишъ, ѡные з великою чꙊлостью и пилностью заховаешъ (Варл., 159б–160); Радѣніе: ЧꙊлость, дбалостs (Бяр., 134). 2. Сардэчнасць, замілаванасць. Ото бовѣмъ пѧть мꙊдрыхs Панѧн, вs чꙊлости гостѧ натꙊры своеи ѡжидаючи, и взѧвши вs начиньѧ срдца своего оливꙊ, то естъ: ласкꙊ Дх0483а з высокости, могли вsвойти посполꙊ зs облюбенцемs на палацъ нбсныи (Мак., 30); ѡвоцъ зась дх0483овный естъ, милостъ, веселье, покой ... людскость, чꙊлостs (Варл., 88б–89); азали длꙖ тог тебе хс0483 Ꙋчинилъ пастыромъ, абыс в ѡспалости не в чꙊлости сꙖ кохалъ (Зб. 259, 634б).
с. 34
Чулый, чюлый прым. Сардэчны, чулы, уважлівы. потомъ Ꙗко той конsфедераціи и присѧги своей перестерегалъ, свѣтчатъ о томъ самого его чꙊлыи постꙊпки (Апакр., 25); жебысмѡ ѡттоль до вшелѧкихъ цнѡтъ трезвыми и чоулыми, скромными и покорными были (Каліст, II, 61); чюлыми, дбалыми и добрыми Пастырѧми надари (Сматр., 53); Роботника чꙊлого зеслатъ рачилъ скоро (Лям., 20); знаючы я великую мсть малжонъскую пне малжонце моей и великое, чулое старанье о сполномъ добромъ ншомъ ... того всего половицу даю и вечными часы дарую малжонце моей (ИЮМ, ХХI, 447, 1626); чꙊлой трезвости прето во всихъ речахs потреба, жебы и тое доброе которое маемъ, не обернꙊлосѧ намs вs шкодꙊ (Мак., 172); рачите, якъ зъ ... смиренія нашого сослужителей, которые чулого, дбалого, працовитого о душахъ милостей вашихъ печалованья прикладаютъ (АСД, II, 52, 1634); ѡ тое сѧ тежъ старай, абысь чꙊлымъ былъ вs противныхъ мыслѧхъ, и чистость сердечнꙊю ... заховал (Варл., 351б); хтож замѣшанꙖ в домꙊ повиненъ Ꙋспокоити если не господар звлаща а добрыs и чꙊлыs в повинностꙖх своихъ (Дыяр., 164б); Ꙋпоминалъ до покою стадо свое чꙊлыs пастыр, и абы се ѡдинъ дрꙊгомꙊ ꙊклонꙖлис (Пралог, 643б); иѡаникиs ... был велми на все чꙊлыs и хижиs межи жолнерми в потарчкахъ военных (Зб. 82, 130); кожную отправу ... безъ проволоки вымовки жадной, отправовать и чулымъ быть, а не ленивымъ (ИЮМ, Х, 379, 1684).
с. 34
Чупрына наз. Чупрына. першая рана подле чупрыны, з левого боку две раны (АВК, ХХ, 273, 1621); надъ рогомъ, подле чупрыны, вдарилъ (ИЮМ, VIII, 523, 1636).
с. 35
Чусто прысл. Непасрэдна. самъ чусто Хс0483 взѧвsши ѡбрюсъ къ лицу приложилъ, и тако ѡбразъ нерꙊкотворенsныи Ꙋчинилъ (Будны, 13); намъ горким чꙊсто епископомъ которые властъ не ѡт посполитого чл0483вка але ѡт Бога ... маемо, не маеть быти волно ѡ лепsшомъ порадкꙊ в церкви божоs и ѡ направе старатисѧ (Унія, 3).
с. 35
Чути, чюти дзеясл. 1. Чуць, слухаць, успрымаць слыхам. телеѳус ... напротивку его воли приказал ему зостать прошюць его и приказуюць ѡбы пилне чул ѡ спижи и ѡ инших речах (Троя, 10); кто на свитании будеть чути к неи не Ꙋтрудитсѧ (Скар. ПБ, 9б); иж они ночи теперешное, кгды он подпившы собе в кгелде лежал, молчком взіали, іакъ не чулъ (ИЮМ, ХХХII, 84, 1578); тут затрубил человѣкъ у рогъ, которого рогу далеко было чуть (Трыст., 72); чулъ то Трыщан и рек (Там жа, 81); вошла старшаꙖ и спала зъ ѡтцемъ; а ѡн не чꙊлъ (Біблія, 48); але возми тоs его ѡщепъ, а кꙊбок з водою которыs при нем был, и вышли, а жаден не чул (Бельск., 100); радꙊ донес ... до тронꙖты, перестерегаючи его, абы собѣ чꙊл, што Ꙋслышавши тронꙖт, Ꙋпередил брата Ѳеѡфила и забил его заразом (Стрыйк., 526б); прошꙊ прето васъ братіе, чꙊймо на кождый час и пилнꙊймо (Каліст, II, 271–271б); звитꙖзства ... просит маешъ: не ѡд тых балвановъ немых которые не видꙖт, не слышат, не мовꙖт, не чуют, и дх0483Ꙋ не мают (Зб. 752, 440б); ѡнъ чуючи ижъ мужъ Ст0483ыs што на него припало длꙖ встыдꙊ ничого не мовилъ (Пралог, 521); якож я ... чуючы таковое росказане оного пна Волчка тым помочником своим, абы мене на смерть забито, муселем от них оборонною рукою з дому своего уходит (АВК, ХХХIV, 293, 1663); вошла старшаѧ и спала зs оц0483емъ: а онъ не чюлъ (Хран., 32). 2. Успрымаць, пазнаваць шляхам адчування; адчуваць сябе, быць у пэўным стане. милостиваꙖ матка премилого сн0483а своего родѧчи не чоула, а далеко болшоую моукоу мѣла (Пак. Хр., 11); чꙊло ест Ꙗрsмо неправsды моеꙖ в руце его (Скар. ПЕ, 3б); ѧ сонна а срдце мое чꙊеть (Зб. 262, 84б); пытали вѣрныи тог феѡдора ꙖкꙊю мꙊкꙊ чул и Ꙗко еи вытрвал: повѣдал ижем бол чꙊлъ (Бельск., 280); старѣйшиі воины рускиі радовалися, неприятелей близко чюючи, а молодшиі иншиі унывали, видячи пред очима смерть (Мам., 180); три силѣ дꙊша человѣчаѧ маетъ, силꙊ которою ростетъ, силꙊ которою чꙊетs и силꙊ которою розꙊмѣетs (Каліст, II, 85б); срдце мое не спитъ, чюетъ (Сматр., 24); абовем то чынит сполечност во едином теле, иж коли ѡдин члонок терпит, тож чꙊють и дрꙊгие (Зб. 255, 92б); горкие речи пиют, и длꙖ боꙖзни смерти, горкости ѡнои не чуют, и ѡгнꙖ се и желѣза не боꙖт (Пралог, 527); жадного тꙖжкого грѣхꙊ не чꙊл на себе (Выкл., 92). 3. Мець якія-н. звесткі, паведамленні; ведаць з размоў, чутак пра каго-, што-н. тамъ ѡвшеки нине нимала не чоути ани вѣдати але неколи коли тело его в ыныхъ местцах межи людми хрестіанскими ѡтпочивала тые оуси многіе ине дивы по правде видованы тежь во всехъ сторонахъ оусточных (Валх., 92); чюли есте што писах вамъ выше (Чэцця, 51); на лето Полочане и ВитеблꙖне не чюꙖ собѣ помочи ниѡтколе и далис кн0483зю великомоу ЖидимонтꙊ Кестоутьевичю (Увар., 107); чюлъ есми, штожъ вашъ государь, великій князь Иванъ Васильевичъ, увъ отказѣ пишетъ (АЗР, I, 241, 1501–1503); што пакъ чинилъ оуже есь ѡт бжственsныхs Евангелистъ чулъ (Будны, 213б); в тот часъ чути было, иж беретсѧ турнаи у Пазаранскои земли (Трыст., 126); чуючы тежъ тое, ижъ тамъ з с того двора Дорогозского иншымъ вознымъ бой и зельживость ся ставала (АВК, ХХХVI, 9, 1582); czuw od kogoś y to mnie zwiestiw, szczo Lаchy nа MWśc welmi chwosty pozаkаrаczywаli (Абух., 441).
с. 35
Чутие гл. чутье
с. 37
Чутися, чутисе, чютися дзеясл., зв. 1. Ад чути ў 1 знач. И чулосѧ имъ стукъ великии (Скар. ЧЦ, 198–198б); ивони радили, абы се чꙊлъ а вѣдал, Ꙗко далеs мае Ꙋфат еремиѡви (Хр. польск., 20). 2. Ад чути ў 2 знач. гекторъ заправду чюючисѧ быть зраненыи з валки выехал (Троя, 61); вы чꙊючысꙖ в томъ быти виньни насъ есте ѡ томъ просили (КВЗС, 57б, 1538); Амурат чулсѧ раненъ смертною раною и покинувшы щыт и мѣч и побегъ до лодьи и прыидеть къ своему великому судну и къ дружыне, которые его ждали (Трыст., 21); с которое раны чуючысе, ижъ жывъ быть не мог (АВК, ХХХVI, 29, 1582); рокꙊ фп0483в тивериꙖ а0483. захоравши иꙊстин цесар а чꙊючисе слабым, и смерти близким, призвал тивериꙖ при патриарсе евтихию, и при сенате так его Ꙋпоминал (Бельск., 330б); то Ꙋслышавшы, антониs встал и чулсꙖ злѣчоным и здоровым (Зб. 752, 485); треба сповѣдатисѧ вs той часъ, коли кто чꙊетsсѧ быти блискимъ смерти (Зб. вып., 39). 3. Ад чути ў 3 знач. постꙊпилисмы тогды собѣ звычаем оного римлѧнина, который же чоулъсѧ вs добрых завше и пристойныхъ справахъ своихъ (Апакр., 91).
с. 37
Чутье, чутие, чютье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. чути ў 1 знач. иже не было мѣстце оу том стаищи абы пастꙊхове оу тои же зм0483ли стрегоуче чоутіа ночного над стадом своим аже аньел бж0483еи стал при них (Валх., 42б–43); акгаменон ... врѧдил сторожи ... которыи вшистек гуѳъ ѡт всих противностеи и нагабанꙖ бронили бы а иншии въ их чути презпечне бы сѧ положили (Троя, 29б); Геѡзиs ... положил был посох на ѡбличю дѣтꙖти, и не было голосу ани чутꙖ (Біблія, 463); справедливого теды печал чутьем зоветь хс0483 Ꙗко з другое стороны грешных недбалство сномъ абы ѡспалостю называеть (Зб. 255, 298); в неспаню и чютю былъ барзо моцныs (Пралог, 666б); не было голосꙊ ани чꙊтьѧ а воротилсе противко немꙊ и повѣдалъ емꙊ: же не встало дитѧ (Хран., 323). 2. Дзеянне па дзеясл. чути ў 2 знач. Алканіе: Прагненье ѣдла, ѣсти хотене, чꙊтье голодꙊ (Бяр., 1).
с. 37
Чуючий, чуючый дзеепрым. ад чути ў 1 знач. Прото хр0483тіанинs не мает сѧ того допущати, абы або на ст0483ыхs оуповалъ, або ихъ на всѧком мѣсте чуючихъ вѣровалъ (Будны, 168); видѣл есмъ в видѣню головы моей на постели моей, а ѡто чуючый и светыs з неба ступил (Біблія, 539); о собѣ незносный боль зs окроутной мꙊки дочки своей чꙊючой и терпѧчой просила (Каліст, II, 99б); Трезвлюсѧ: естемъ трезвым, тверезымъ, чꙊючимъ, чꙊю (Бяр., 172); Срдце егѡ ѡт чл0483вчого нехай се зменитъ а срдце звѣрѧчое нехай бꙊдет емꙊ дано, а нехай семь часовъ ѡтменитсѧ надs нимъ въ вырокꙊ чꙊючыхъ постановлено ест (Хран., 362).
с. 37
Чующий дзеепрым. ад чути ў 2 знач. Инии Ꙗкобы лосеве въ пустыни, исходѧть къ делу своемꙊ, и чующии на ловъ Ꙋготовають хлѣбъ детемъ (Скар. IК, 30).
с. 38
Чханье, чхание, щхание наз. Чханне. щъхание его блескъ огнѧ и очи его Ꙗкоже то вѣжsде свитаниѧ (Скар. IК, 49б); чsханьѧ его пробьеть мsглꙊ и ѡчи его Ꙗко паморока зорьнаѧ (Зб. 262, 30); по сем оучини собѣ чханіе подлоуг времени. в нем же пребываешь занже помочь чханіѧ великъ (Арыст., 230); ѡ повѣтрꙊ велми великом ѡт чханꙖ: рокꙊ тог в царѣгородѣ было повѣтрие Ꙗко и по иных сторонах а такое было повѣтрие если бы хто мѣл чхнут, ѡт тог Ꙋмирал (Бельск., 333).
с. 38
Чхаючий дзеепрым. у знач. наз. Той, хто чхае. РокꙊ тог в царѣгородѣ было повѣтрие Ꙗко и по иных сторонах а такое было повѣтрие если бы хто мѣл чхнут, ѡт тог Ꙋмирал, и длꙖ тог поздоровꙖем чхаючог, мовꙖчи даs ти бж0483е здорове (Бельск., 333).
с. 38
Чхнуть дзеясл. Чхнуць. ѡ повѣтрꙊ велми великом ѡт чханꙖ: РокꙊ тог в царѣгородѣ было повѣтрие Ꙗко и по иных сторонах а такое было повѣтрие если бы хто мѣл чхнут, ѡт тог Ꙋмирал, и длꙖ тог поздоровꙖем чхаючог, мовꙖчи даs ти бж0483е здорове (Бельск., 333).
с. 38
Чченье, ччене наз. Дзеянне па дзеясл. ччити. оставил намъ прикладъ побожныs чъченꙖ домов божых зацныs Ꙋ бога и Ꙋ людеs (Аб. абр., 9); Говѣніе, Венерацію Реверенsціа: Встыданьесѧ з почтивостью, чченье (Бяр., 29).
с. 38
Ччити дзеясл. Тое, што і чтити. Говѣю: шанꙊю, ччꙊ, оучтивость вырѧжаю, зs страхом, зs оучтивостю (Бяр., 29).
с. 38
Ччоный дзеепрым. ад ччити. Ꙗко над то церъквеs кафолицъких начынѧ посвещоные и ѡбразы мают быт чъчоны (Аб абр., 10).
с. 38
Чщеный, чщоный дзеепрым. ад ччити. Кгды на сонъ приплынул до колхис был чщон и важон ѡт королꙖ (Бельск., 79б); Копроним ... в халꙖндриꙊме Ꙋмерлъ, волаючи и мовꙖчи живог мене на ѡгон ѡсꙊжоно и дано, просил абы марию Ꙗко бг0483ородицꙊ хвалено и чщено (Там жа, 354б).
с. 38
Чыгати гл. чигати
с. 39
Чыйколвекъ гл. чийколвекъ
с. 39
Чыйнечый гл. чинячий
с. 39
Чыли гл. чили
с. 39
Чымъ гл. чимъ I
с. 39
Чыневати гл. чиневати
с. 39
Чынене гл. чиненье
с. 39
Чыненый гл. чиненый
с. 39
Чыненье гл. чиненье
с. 39
Чынечый гл. чинячий
с. 39
Чынивати гл. чинивати
с. 39
Чынити гл. чинити
с. 39
Чынитисе гл. чинитися
с. 39
Чынитися гл. чинитися
с. 39
Чынкатора гл. чынтакоръ
с. 39
Чынность гл. чинность
с. 39
Чыноположение наз. Узаконенне; кананізацыя. чого мы, яко благочестѣвіе дѣти чыноположеніе Церкви ... прагнучи, аби кромъ всякіе трудности снадне и безпечнѣй чинъ общежителній того монастира ... такъ въ преложенствѣ, яко въ послушаніи ... трвалъ (АСД, II, 40, 1630).
с. 39
Чынтакоровый, чинкоторовый, чинтаровый прым. ад чынтакоръ. Поясъ чинтаровый дали зол. два (ИЮМ, IХ, 41, 1692); вынесши съ коморы шапокъ чотыри и поясъ чинкоторовый (АВК, ХХVIII, 324, 1646); поесъ чынтакоровый далисмо (ИЮМ, Х, 56, 1695).
с. 39
Чынтакоръ, чентакоръ, чынкатора, чынтопоръ наз. Гатунак шаўковай тканіны. А въ церкви сребра церковного: миса сребрна, келихъ сребрный ... чынкатора чирвоная турецкая (АСД, III, 293, 1593); чынтопору купили на поесъ локтей чотыри (ИЮМ, VI, 80, 1689); поесъ купили ченътакоръ чирвоный, дали зол. два (ИЮМ, VIII, 113, 1691); чынтакору на поесъ отрезали локтей четыры и полъ, локотъ по осм. пятнадцать (ИЮМ, Х, 56, 1695).
с. 39
Чынтопоръ гл. чынтакоръ
с. 40
Чыншевый гл. цыншовый
с. 40
Чыншовый гл. цыншовый
с. 40
Чыншъ гл. цыншъ
с. 40
Чынъ гл. чинъ
с. 40
Чынячый гл. чинячий
с. 40
Чынящий, чынящый дзеепрым. ад чинити ў 5 знач. естли быхмо мы ... отъ кождого такового вступующого, переказу чынящого и трудность задающого, не заступовали ... тогды (АВК, XX, 153, 1598); презъ горачых сꙖ розꙊмеют люде цвичечыесꙖ в цнотах през зимные ничого не чынꙖщее (Зб. 261, 129); ѡбачышъ слабых и ничог не чынꙖщых под тꙖжаром (Там жа, 130).
с. 40
Чыпцы наз. Тое, што і щипцы. лыхтаровъ мосендзовыхъ тры меншые изъ чыпцами до нихъ трома (АСД, III, 84, 1617).
с. 40
Чырвень наз. Чырвань. Червлѣнь, червень: Червецъ, чырвѣнs, кармазиноваа фарба сs червцю (Бяр., 202).
с. 40
Чырвоность гл. чирвоность
с. 40
Чырвоный гл. чирвоный
с. 40
Чырокъ наз. Чырок. В домъ п. войта куп. мяса 2 зол. 20 вос., чырки два 16 осм. (ИЮМ, ХХI, 13–14, 1711).
с. 40
Чырство гл. чирство
с. 40
Чырствый гл. чирствый
с. 40
Чысло гл. число
с. 40
Чыстей гл. чистей
с. 40
Чыстейшый гл. чистейший
с. 40
Чыстецъ гл. чистецъ
с. 40
Чыстительный гл. чистительный
с. 40
Чыстити гл. чистити
с. 40
Чысто гл. чисто
с. 40
Чыстость гл. чистость
с. 40
Чыстота гл. чистота
с. 40
Чыстший гл. чистший
с. 40
Чыстшый гл. чистший
с. 40
Чыстый гл. чистый
с. 40
Чытане гл. читанье
с. 40
Чытание гл. читанье
с. 40
Чытаный гл. читаний
с. 40
Чытанье гл. читанье
с. 40
Чытатель гл. читатель
с. 41
Чытати гл. чытати
с. 41
Чытелникъ гл. чителникъ
с. 41
Чытельникъ гл. чителникъ
с. 41
Чытыри гл. четыри
с. 41
Чытыриста гл. четыриста
с. 41
Чытыры гл. четыри
с. 41
Чыхати дзеясл. Тое, што і чигати ў 1 знач. неприꙖтели суть многие, можны, и збытне хитры, которые во дни и вночы на нас чыхають (Зб. 255, 428б).
с. 41
Чьстити гл. чстити
с. 41
Чьстить гл. чстити
с. 41
Чэледь гл. челядь
с. 41
Чэлядь гл. челядь
с. 41
Чэрэзъ гл. черезъ
с. 41
Чэсть гл. честь
с. 41
Чэтвертый гл. четвертый
с. 41
Чювати гл. чувати
с. 41
Чювственный гл. чувственный
с. 41
Чювство гл. чувство
с. 41
Чюдесный прым. Цудоўны. гсь бъ0483 прославил его. дал ему чюдесныꙖ дары (Чэцця, 196б).
с. 41
Чюдитися гл. чудитися
с. 41
Чюднее прысл. Тое, што і чюдней. послышьте ѡ семъ. што есть сильнее. большее и чюднее развѣ ст0483го николы (Чэцця, 97).
с. 41
Чюдней прысл., выш. ст. ад чюдно. рече ѡфанасеи волфъ мало пожьдавъ цр0483ю. да оузъ[рев]ши чюднѣи того. и повелѣлъ ѡфанасеи принести Ꙗрѣмъ. и оупрѧже волъ (Чэцця, 177б–178). Параўн. чюднее.
с. 41
Чюдно гл. чудно
с. 41
Чюдный гл. чудный
с. 41
Чюдо гл. чудо
с. 41
Чюдовный гл. чудовный
с. 41
Чюдодеяние наз. Цудадзейнасць. многа радость бывает по всѧ дн0483и. чюдодѣꙖнием его ст0483ымъ (Чэцця, 84б).
с. 41
Чюдотворецъ гл. чудотворецъ
с. 41
Чюдотворный гл. чудотворный
с. 41
Чюждый гл. чуждый
с. 41
Чюжеемець наз. Злодзей, грабежнiк. зенка же ѡколо еѧ рѧдь. знаменоуеть мꙊжа говорлива и завидлива. и чюжеемцю и нечстива (Арыст., 197).
с. 42
Чюжеземецъ гл. чужоземецъ
с. 42
Чюжеимство наз. Зладзейства, грабеж. зенка же выпоуклаѧ ... знаменоуеть моужа даровлива и маньѧчлива запала его же и малое. знаменоуеть збоиство. и чюжеимъство (Арыст., 198).
с. 42
Чюжелюбецъ наз. Ахвотнiк да чужога. Оухо великое сеи ест гроубно тѧжекъ мыслію оухо малое глоупъ и чюжелюбецъ (Арыст., 178).
с. 42
Чюжий гл. чужий
с. 42
Чюжоземецъ гл. чужоземецъ
с. 42
Чюжоземский гл. чужоземский
с. 42
Чюжоложница гл. чужоложница
с. 42
Чюжоложство гл. чужоложство
с. 42
Чюжый гл. чужий
с. 42
Чюле гл. чуле
с. 42
Чюлей гл. чулей
с. 42
Чюлый гл. чулый
с. 42
Чюти гл. чути
с. 42
Чютися гл. чутися
с. 42
Чютье гл. чутье
с. 42
Чядо гл. чадо
с. 42
Чякавый прым. Цікаўны (?). Ѡплазивъ: хитлѧный ... БꙊесловный: Любопытный, Блѧдивый, то естъ велерѣчивый, чѧкавый (Бяр., 197).
с. 42
Чячка наз. (?). Щапство – припстренье албо чѧчка (Зіз., 74). с. 42
Шабасовый прым. ад шабасъ у 1 знач. не годитсѧ тобѣ постели своеи брати и носити вs ден свѧтый шабасовыи (Каліст, I, 124б).
с. 43
Шабасъ наз. 1. Тое, што і шабатъ у 1 знач. Недѣлю единою ѡт суботъ понедѣлокъ второю або другою ѡт суботъ ... пѧтницу шестою ѡт суботъ. А суботу суботою или шабасомъ звали (Будны, 44–44б); скоро минꙊла сꙊбота и законъ працовати им оуже не боронилs, (поневажъ вs шабасъ нѣчого законъ не позволѧлъ робити) приготовалы олѣйки, и пришлы до гробꙊ помазати тѣло Iс0483ово (Каліст, I, 117б). 2. Тое, што і шабатъ у 2 знач. самъ се ... хотечы шабасъ перебыть ... перемешъкивалъ, которому я ... въ халупе моей быломъ радъ (АВК, ХХVIII, 190, 1644); Жыду Гершону его дали на шабасъ 5 зол. (ИЮМ, ХVIII, 58, 1710).
с. 43
Шабатовать дзеясл. Святкаваць шабас. мовꙖт латинници sаbаeizаre а мы зас шабатоват то ест ѡтпочиват (Зб. 261, 224б).
с. 43
Шабатовый прым. ад шабатъ у 1 знач. его милость панъ Тальвойшъ ... одъ жыдовъ, взъглядомъ шабатового дня ... суспенсы просилъ (АВК, ХХVIII, 360, 1645).
с. 43
Шабатъ наз. 1. Стараяўрэйская назва суботы. дн0483ъ тот. з0483. названыs был шабат (Зб. 261, 224б); в ден шабату притꙖгнꙊл сам и все войско его за иердань (Кн. Мак., 58б); жыды маннꙊ ховали назавтрее ... кды еи не зберали в шабат над заказане (Выкл., 13б). Параўн. шабасъ у 1 знач. 2. Назва старазапаветнага яўрэйскага свята. дал забыти аданаи въ циѡне ст0483окъ и шабат (Зб. 262, 111); в томъ часе шабатъ приспелъ, онъ казалъ мужу моему ждатъ черезъ шабатъ (АВК, ХХVIII, 5, 1560); не толко ѡдин але целыs тыден в писме ст0483мъ называетсꙖ шабатом (Зб. 261, 224б); слово жидовское мꙊсах ... сꙖ тож розꙊмѣет що и Масах, то естъ заслонꙊ або намѡт, за которым мешкали слꙊги домꙊ бж0483ого презs шабат, аж ѡтправили свои тыден послꙊги (Выкл., 78б–79). Параўн. шабасъ у 2 знач.
с. 43
Шабелникова прым. Жонка шабельніка. Аксиня Яковлева, мещанка Могилевска шабелникова ... оповедала на славутного Семена (АВК, ХХХIХ, 101, 1578).
с. 44
Шабелникъ гл. шабельникъ
с. 44
Шабелный прым. Шабельны. Ꙗщеръ: остарѧ скорѧ, которои оуживаютs до рꙊкоѧстѧ шабелного, цапа (Бяр., 210).
с. 44
Шабелтасъ, шаболтасъ наз. Скураная сумка. у краме моей ... шаболтасы два, кгузиковъ шкляныхъ тузины тры (ИЮМ, ХХI, 424, 1625); Чпагъ: ... шабелтас, висага, ташка, капса, тлꙊмокъ (Бяр., 204).
с. 44
Шабельникъ, шабелникъ наз. Шабельнік (майстар па вырабе шабель). Дмитръ Ивановичъ, мещанинъ Могилевски, седелникъ, жаловалъ ... на ... Ивашка Авхимовича шабелника (АВК, ХХХIХ, 36, 1578); шабельникъ и мещанин места Меньского Иев Терешкевич, жаловал (АВК, ХХХVI, 361, 1582); за направу шабель трехъ старыхъ Петру шабелнику дали золот. три (ИЮМ, I, 241, 1682); за направу шабли ... Почечце шабельнику за роботу дали золотыи (ИЮМ, VI, 131, 1689); за перехондожене палашу меского шабельнику Гапону дали осм. двадцать пять (ИЮМ, IХ, ХХХVI, 1692).
с. 44
Шабка гл. шапка
с. 44
Шаблица наз., памянш. ад шабля. влодымир добыл шаблицы ктору носил с правэs ренки (Еўл., 25). Параўн. саблица.
с. 44
Шабля наз. 1. Шабля. пры томъ бои згинꙊли ... шаблꙖ и инъшые речы (КВС, 475б, 1552); хто бы ... меча коръда шабли ... без слушное причины добыл (Ст. 1566, 58); у клети нашли ... шабліа одна, кордъ одинъ, скрин старых оправных две (ИЮМ, ХХХII, 214, 1578); скоро ѡн псалмъ Давыдовъ заспевал: Душа моѧ до земли прыльнула, тэды нѣкоторыи воевода, добывшы шабли, стѧл его (Атыла, 211); шабля коштовала его трох золотых польских (АВК, ХХХVI, 149, 1582); хто бы тежъ передъ нами гсдремъ, корда, шабли, або Ꙗкое иное брони достал (Ст. 1588, 11); у Ивана Гуньковича, боярина, взяли ... шаблю, купленую за копу грошей (АСД, I, 177, 1590); в кгвалтѣ не до кгвалтꙊ, але до писма сѧ оутѣкаемо, же не шаблѣ але пера сѧгаемо (Апакр., 81); послал емꙊ шаблю и ѡгон ѡбецꙊючи его вs вилни привитат з красным Ꙗsцем (Стрыйк., 543); пан Мартин Пядевъский ... приятеля их пана Яна ... шаблею зранити мел (АВК, ХХХ, 255, 1607); на пану Борковъскомъ виделемъ раны шкодливые шаблею тятые въ голову по правой стороне (АВК, XVIII, 283, 1625); онъ Ушаковскій ... енерала Сороку на колясѣ седячого и ѣдучого невинне шаблею съ тылу у голову надъ потылицою тялъ (АСД, III, 104, 1631); точыласе справа ... ѡ ѡкрꙊтное збите и зранене шаблею малжонки жалобливог (КАР, 82, 1648); за направу шабель трехъ старыхъ Петру Шабелнику дали золот. три (ИЮМ, I, 241, 1682); купили ему шаблю и обухъ, дали зол. (ИЮМ, ХIII, 57, 1699). 2. // перан. Ваенная сіла. жебы вже лацно въвесь заход слонца шаблею мог под свою моц подбить (Атыла, 182); зъ невыславленымъ обоихъ великихъ господарствъ пожиткомъ, и укрощеньемъ руки и шабли поганской (АЗР, V, 21, 1635). ◊ П о й т и д о ш а б л и гл. пойти. Параўн. сабля.
с. 44
Шаболтасъ гл. шабелтасъ
с. 45
Шадаевъ прым. ад шадай. стрѣлы бо шадаевы со мною иж ѣдъ их пьеть дх0483ъ мои страсти божи прирѧдѧт мѧ (Зб. 262, 14).
с. 45
Шадай наз. Усявышні. естли ты взыщеш ба0483 и кs шадаю помолиссѧ (Зб. 262, 15); оуказꙊю вамъ рꙊкою божею иже шадаѧ не ѡтрекаюс (Там жа, 23); толко кривды не слꙊхаеть бог шадаи не ѡсмотрѧет ю (Там жа, 27).
с. 45
Шайка наз. Ражка (невысокая шырокая пасудзіна для вады). За розказанемъ п. райцы скарбового, купили шаякъ до лазни десятокъ, дали (ИЮМ, ХII, 112, 1698); за набіяне бочокъ, цебровъ, шаякъ у лазни меской, бондару заплатили зол. (ИЮМ, ХIII, 99, 1699).
с. 45
Шаламай наз. Дудка. вмѣсто пищалѡкъ, трꙊбъ, корнетѡвъ и шаламаевъ, оуставичное вздыхане (Каліст, II, 132б); Цѣвница: Свистѣлка, флетнѧ, шаламаи (Бяр., 202).
с. 45
Шалберский прым. ад шалберъ. Niczoho nа swieti hetаiа chwilа, szto z bołotа czyniаt zołoto, а z zołotа bołoto swаimi szаlbierskаmi mowаmi (Абух., 441).
с. 45
Шалберство, шалбирство, шалверство, шальберство наз. Махлярства. ноуж облꙊда, нещирость, шалбирство, фортеле, и фалше ихъ (Апакр., 207); ты наꙊки не маеш ... толко се потравами а шалбѣрствы блазенскими бавишъ (Бельск., 319б); бꙊдꙊчи на дворѣ кнꙖжацком выхованыs в наꙊках звѣздарских, ведлуг бѣгов поганских, в шалбѣрствах и снов выкладах, аж потом был за кгедимина наsвышиим быскꙊпом або преложоным набоженствъ поганских (Стрыйк., 537б); изали то не власное светокрадство, альбо радшей шальберство змывати окрещонному першое крещеніе (Гарм., 197); Лестецѣ: ... зводникs, гꙊлтай, который волочитсѧ длѧ поживлѣнѧ такъ, або з матацтвомs и зs шалвѣрством Ꙗким (Бяр., 70); y toho b z nаs hodiа było – zа nаszoie lichoie szаlbezstwo (Абух., 440). Параўн. шелверство.
с. 45
Шалберъ наз. Махляр. до нихъ николи жадъного Ꙋчоного и побожного слать не могутъ ... ѡдно голодные на пн0483зи а Ꙋбогие а часомъ и шалберы, Ꙋ которыхъ за трохꙊ золота и сꙊкна купить всю верꙊ и достоенъства (Бер. саб., 123б); был тоs шалбер под плащем хрстианства (Бельск., 374); потом тыи шалберове ѡблудныи. ѡного своего бѣсноватого до ѡлтара прест0483ои дѣвици привели (Хр. польск., 15).
с. 46
Шалбирство гл. шалберство
с. 46
Шалверство гл. шалберство
с. 46
Шалеванье наз. Шаляванне. Гвоздя кгонтового до шалеваня, копъ д0483, по асмак. s0483 (ИЮМ, I, 170, 1681).
с. 46
Шалене, шалено прысл. Шалёна. королѧ славы оукрижовал еси. а не ведал еси што шалене чинил (Пак. Хр., 29б); тот которыи так шалене мовил есть юж бы оу см0483рть оушол а то бы было достоино (Троя, 2); сына дв0483довы сестры велми ѡздобнои именем Ѳамары розмиловалсꙖ аммон сын дв0483довъ, и велми шалене ю миловалъ (Біблія, 377); Длѧ чого сѧ теды такъ безрозꙊмне и шалене славы тоеи держиш, и ѡнꙊю любиш котораѧ на кшталтs новых цвѣтов вѧнетs и гинетs (Варл., 214); Неистовѣ: шалене, гнѣвливе (Бяр., 92); на мѣстце ѡное не такъ пристоsна шла Ꙗк шалено бѣжала (Пралог, 538); выпали веньамины з брамы гаваона: и поткавшисѧ з ними, такъ шалене мордовали ихъ, же ≠ні0483 мꙊжевъ добываючихъ меча положили (Хран., 190); впал в сило жены ѡднои ... котораѧ се его шалене розмиловавшы, зранила Ꙋродою своею мысль его (Зб. 82, 246).
с. 46
Шаленецъ наз. Шаленец. того шаленsца еслиж римскіе бискꙊпи не наслѣдоуют (Апакр., 122); оубити его шаленцы и невдѧчникѡве старалисѧ (Каліст, II, 161б); зрозꙊмѣs теж шаленци межи людми, а вы глупые коли будете мꙊдри (Пс. ХVII, 8б).
с. 46
Шалено гл. шалене
с. 47
Шаленость наз. Шалёнасць. на то молвить аньсемоус. ѡ шалености люда того (Пак. Хр., 9б); іа о шалености не ведала а у меня здорова и за таковую есми ему продала (ИЮМ, ХХХII, 194, 1578); Ꙗ ведле розꙊмꙊ моег ѡсꙊжаю то, иж ѡбычаи ваши болшеs кꙊ шалености ниж кꙊ мꙊдрости склонꙖют (Бельск., 181); кгды ты будꙊчи смертелныs несмертелному богу валчити хочеш, шаленост знела Ꙋмыслъ твоs (Алекс., 24).
с. 47
Шаленство, шаленьство наз. 1. Шаленства (хвароба арганізма). потом бы сꙖ то емꙊ ѡтновило жебы засꙖ почалъ шалети и в томъ шаленстве кого забилъ (Ст. 1588, 435); ѡн внꙊтръностеs своихъ торъганꙖ не чулъ шаленством (Зб. 82, 279); томꙊ кто хощетъ быти капланомъ, треба ... абы не мѣлъ проказы, повѣтра, шаленства (Зб. вып., 54–54б). 2. Вышэйшая ступень праяўлення гневу, напорыстасці. ѡна шаленства своего Ꙋгасит не хотѣла, а болшои покусы ему задавала (Біблiя, 89); великое и незносное шаленъство, и тꙖжкиs Ꙋпор и затверделость геретыцкаѧ не хочет межи посполитыми. а приватными домами. розделенѧ учинит (Аб абр., 8); Ꙗкъ мнѡго шаленства дꙊша твоѧ наполнена естъ (Мак., 101); не ꙊпокорилсꙖ на слова тирана безбожного, але его прожное шаленство ганбꙖчы през меч принꙖл жывота своего конец (Зб. 752, 446); жебых се срокгости ѡкрꙊтниковъ и ихъ шаленства не злекла (Зб. 82, 264б). 3. Безразважнасць. шаленьство глꙊпыхъ побьеть их (Зб. 262, 93б); естли бы хто з глꙊпъства або шаленства в томъ выступилъ, за то мы господаръ. братисꙖ не бꙊдемъ (Ст. 1588, 5); абы ... вывѣдалсꙖ причины его блꙊдꙊ албо шаленства (Бельск., 82б); которымъ не вѣрити – было бы то шаленство великое (Гарм., 178); Ꙗкаѧ жъ то простота, албо ... глꙊпство и шаленство ест речи непевные ... над несказителные и вѣчные, важнѣйшіе розꙊмѣтs (Варл., 215–215б); збытно шаленство людѣs которые болшеs здобꙖт тѣло ... нижли дꙊшꙊ (Зб. 255, 227б); многіе народы до тогѡ шаленства позатегалъ, ижь сѧ онымъ бездꙊшнымъ ... бг0483ѡмъ нерозꙊмныи кланѧли (Хран., 20).
с. 47
Шаленый, шалионый, шалоный прым. 1. Хворы на шаленства. али таіа корова была кушона от пса шаленого, у мене шалела и шалеючи здохла (ИЮМ, ХХХII, 194, 1578). 2. Псіхічна неўраўнаважаны, ненармальны; безразважны. възгордел имъ и посмеѧлъ его какъ бы шаленого (Пак. Хр., 9); превращенные людие с тѧжsкостию направлены бывають, а шаленыхъ тыхъ естъ безъ числа (Скар. ЕК, 4); люди шаленые которые за допꙊщеньем божим ѡт розꙊмꙊ ѡтшедши звыкли людемъ раны задавати (Ст. 1588, 434); Ꙗзык ... многих людиs шалеными глꙊпыми чинит (Зб. 261, 154б); З воsны Ꙋтекат шалена то реч (Стрыйк., 428б); Ꙗ то нендзныs Афанасиs ... злыми словы зганеныs за шаленого менованыs (Дыяр., 161б); тепер бы ми Ꙋже пришsло на старост такъ шаленымъ быт абыхъ бг0483а живаго небеснаго ѡтступилъ (Пралог, 594б); [царъ] ижь емꙊ сѧ не повело Ꙗкъ шаленыs толкъсѧ ѡ землю (Зб. 82, 66б); шаліоный не можетs причаститисѧ (Зб. вып., 25). 3. З высокай ступенню праяўлення ўласцівасці. Ѡ великое а шаленое быстрости и попудливости не бачыте, иж и увесь люд в неволю ... прышло (Атыла, 210); з рꙊкъ ихъ вырвавшисꙖ Ꙗко шаленыs припал до столца, на котором было полно пѣнꙖзеs (Хр. польск., 15); шаленою пожадливостsю до невѣстъ роспалѧетsсѧ (Варл., 288б); всѣ дш0483и погибелные ... шалеными голосами закрычали (Зб. 107, 105б); тыи впадают в покусы и в ... пожадливости розмаитые, шалоные (Зб. 259, 255б). // перан. Безs Хрста абовѣмъ неподобна комꙊ море шаленое владзъ темностій ... перебыти (Мак., 349). 4. У знач. наз. Заражаны шаленствам тавар. хъто бы здохлое, шаленое и въродоватое на продажу прывозилъ, и то на него слушъне переведено будеть, водъле права того скарати горломъ (КПД, 550, 1557). 5. У знач. наз. Вар’ят. ѡт наказаниѧ шаленаго и немудsраго, и ѡт старыхs они же бывають сꙊжени ѡт младыхs стережисѧ (Скар. IС, 68); пакли бы шаленыs з везеньꙖ вырвавшисꙖ кого забилъ (Ст. 1588, 434); помазанные быти не мають, шаленые, глꙊпые, хиба ижъбы подъчасъ при розꙊмѣ бывали (Навука, 121–122); ѡт всѣх неправостеs моих вырви мене, а не подаs мене на смѣх шаленомꙊ (Пс. ХVII, 12).
с. 47
Шаленьство гл. шаленство
с. 48
Шаленьший прым., выш. ст. пар. ад шаленый у 2 знач. еще были, Ꙗвне ѡт послꙊшенства папеского не ѡтпали, блꙊды толко латиньникомъ причитали але ихъ не выклинали ижъ нещасливы и надъ иные Ꙗдовитьшыи и шаленьшии михалъ ... почалъ папежовъ выклинать (Бер. саб., 39б–40).
с. 48
Шалети дзеясл. 1. Хварэць на шаленства. таіа корова была кушона от пса шаленого, у мене шалела и шалеючи здохла (ИЮМ, ХХХII, 194, 1578). 2. Траціць псіхічную раўнавагу, самавалоданне. еда ли сѧ намъ недоставаеть безумныхъ, и оустеклыхs, Ꙗко приведостѣ и пред мѧ абы тꙊ шалелs прѣдо мною (Скар. ПЦ, 46б); где бы хто шалевши а засꙖ кꙊ здоровью и розꙊму зꙊполномꙊ пришолъ а потом бы сꙖ то емꙊ ѡтновило жебы засꙖ почалъ шалети и в томъ шаленстве кого забилъ (Ст. 1588, 435); потомъ зась Iракліѧ за бога вsпроважаютъ, который сѧ виномs оупивалъ, и шалѣлъ, и своѣ дѣти позабивалъ (Варл., 244б); богатые ѡт великого старанꙖ шалеют, а Ꙋбогие ѡт великаг Ꙋбозства посхли (Зб. 752, 592б–593); бѣднику если хочешъ живъ зостать не шалѣи такъ Ꙗкъ брат твоs (Зб. 82, 94б). 3. Бурна праяўляць сваю волю, гнеў, пачуцці. митрополитъ киевsскій и ... владыкове ... оудалисѧ на тое абы шалѣли и лꙊділи свѣтомъ (Апакр., 38б); чого бовѣмъ не маетъ над бѣсноватого той, который непристойными пожадливостѧми и роспаленьем вшетеченsства шалѣет, и вшелѧкими нечистотами бѣснꙊетsсѧ (Каліст, II, 29б–30); товарышы почнут его гамоват мовꙖчы: не шалеs а не жартуs (Зб. 752, 535); далѣй шалѣл есь противко мнѣ (Хран., 346).
с. 49
Шалеючий дзеепрым. 1. Ад шалети ў 3 знач. такъ и Бг0483ъ, поневажъ поганскимъ и окрꙊтнымъ сꙊровствомъ шалѣючій ... длѧ оброны нашей постановилъ войска Агглскіи, абы их притомностью бѣсѡвскаѧ крꙊшена была смѣлость (Каліст, I, 148); Діонѵса межи боги поличаютъ, ночные бесѣды справꙊючого, наꙊчаючого піѧнства, и порываючого чꙊжые жены, и шалѣючого (Варл., 244–244б). 2. У знач. наз. Вар’ят. Лакедѣмоніѧ, ел: Озеро діаволское, або стꙊднѧ шалѣючихъ (Бяр., 291).
с. 49
Шали наз. Тып старадаўніх рычаговых вагаў. шали справедливы и ровны нехаs будꙊт (Біблія, 170); ровнои тѧжкости речи неровными быти здаютсѧ, на неровныхъ шалѧхs важеныи (Каліст, II, 165); кгды зломился у другій разъ коромыселъ у шаляхъ великихъ у важницы, змовили ... коваля знову робить коромыселъ (ИЮМ, VIII, 53, 1691). // перан. справедливый сꙊдіѧ шалѧми справедливости все поважитъ, то есть, и оучинки, и слова, и мысли (Варл., 67б); Ꙋспокоене грꙊнтовное вѣры православнои грецкои; кладꙊ на шали Ꙋважного розсꙊдкꙊ ваш: крол: млст: (Дыяр., 165). Параўн. шаля.
с. 49
Шалионый гл. шаленый
с. 50
Шалка, шалька наз., памянш. ад шаля. Мѣрило: Вага, шалка, Также локоть (Бяр., 84); за направоване коромысла у шалькахъ Леона Матеешевича, которыми гроши важили дали осмаковъ десять (ИЮМ, IV, 128, 1686).
с. 50
Шалки наз., памянш. ад шали. Сницарю за две дощечъки на шалки малые, до важницы дали (ИЮМ, ХIII, 50, 1699); купили шалки на мескую потребу (ИЮМ, ХIV, 50, 1700).
с. 50
Шаловары наз. Шаравары. Войтехъ Въскарский ... взялъ с клети ... шаловары зеленыи простого сукна (АВК, ХХI, 232, 1556–1557); згинуло ему дей ... шаловары ческого сукна (АВК, ХVII, 415, 1557).
с. 50
Шалоный гл. шаленый
с. 50
Шальберство гл. шалберство
с. 50
Шалька гл. шалка
с. 50
Шаля наз. Тое, што і шали. Превѣса: Шалѧ, ваги (Бяр., 117). // перан. в рꙊцѣ лѣвоs шалꙖ каранꙖ бозского (Зб. 259, 583).
с. 50
Шамранье гл. шемранье
с. 50
Шамрати гл. шемрати
с. 50
Шамрене гл. шемранье
с. 50
Шамрети гл. шемрати
с. 50
Шанецъ наз. Роў з насыпам (пад сценамі асаджанага горада). драбы ... и разу стрелити не смѣли, а потомъ утекли отъ шанцовъ (АЗР, III, 143, 1568); ѡбточили шанцами мѣсто (Біблія, 394); против асса цара июдеsског воsны вел завше и шанцы поробил або мꙊри ѡколо раматы (Бельск., 119); потом шанцы зготовавши и дѣла в них поставивши, почали до мѣста стрелꙖт з шанцов венкгерских (Стрыйк., 593б); пѣшие на горѣ в садех сꙖ засадили, а езда з нашими гарцовники по горах се ꙊганꙖла. кгды ѡ том кролеви дано знат, справивши людъ выперлъ ихъ з садов и шанцы ѡпановал (Хр. польск., 24); онъ на тотъ час з шанъцу близъкого, што былъ под Дубровъною, на то самъ очыма своими гледел (АВК, ХХХIV, 61, 1655); коли облѧжешъ мѣсто през часъ долгій. А обточишs егѡ шанцами абы егѡ добылъ (Хран., 155).
с. 50
Шанка наз. Тое, што і шанокъ. Будучи въ Гожанку съ п. Леошкевичемъ, въ гостинницѣ уплатилъ я за двѣ шанки овса (ИЮМ, ХХIV, 63, 1713).
с. 51
Шанованый дзеепрым. ад шановати ў 1 знач. где были по домах звѣри птахи мисливства малеваны, таких ѡбразов шановано (Бельск., 351б); казал ей подле себе на столцꙊ золотом седѣт, и росказал абы Ꙗко цареваꙖ ѡт всѣхъ была шанована (Алекс., 23б); Ꙗко дш0483а изыsдеть, тѣло которое так гоsне и знамените пред тым хованое и шанованое было также спросное и брыдкое стаетсе (Зб. 255, 394); ты не поважаs се над иные, ани шꙊкаs быт шанованым барзеs нижъ дрꙊгие (Зб. 259, 527); длꙖ тогож был есми шанован и милован ѡт всих (Зб. 752, 502б); ѡбразы в церквахъ ставлены и шанованы быти мают (Зб. 82, 211б).
с. 51
Шанованье наз. Шанаванне. дал емꙊ все кнꙖзство резанское, з дочкою в справꙊ в моц и в шановане бꙊдꙊчы сам в зошлых лѣтах (Стрыйк., 508); але и ниꙖкими новинъ, и вымыслѡв людских, пsстротинами не ошпетила. Але ее с пристоиным шанованемs, на собѣ носѧчи, вs ней, и повsторе, на тотs свѣтъ, жениха своег, сs силою и славою многою приходѧчог, привитает (Карп., 18б); маемо ѡныхъ меть в Ꙋчстивости и шанованю великом (Аб абр., 5б).
с. 51
Шановати, шановать дзеясл. 1. Шанаваць. нашихъ богомолцовъ въ почтивости мѣти и шановати (АЗР, II, 399, 1544); зять ихъ Стась восполокъ з жоною своею Мариною подвезалъся того Болтромея ... ховати и шановати (АВК, ХХI, 391, 1558); Есѳиръ з наꙊки стриꙖ ... и шанꙊючи мардохеꙖ все чинила што ей росказалъ (Біблія, 574); мает ѡдин дрꙊгого шановат не гордит, не зневажат (Зб. 261, 245); Ꙗд ѡныs в домꙊ цесарском не заsмовал, бо феѡдосиs шановал нестора (Бельск., 306б); бо если телесные твои родичи повиненесь шановати и чинити. Далеко большей тых которые тѧ в Дх0483Ꙋ Бж0483омъ породили над то чтити (Кін., 62б); Дх0483а Хв0483а приходѧчого и ѡтѣнѧючого, шанꙊючи пристойте стаетsсѧ годною ѡдным дх0483омъ и ѡднымъ замѣсомъ быти (Мак., 84); пошол затымъ до третего пріѧтелѧ, которого никгды не шановалъ (Варл., 115); Говѣю: шанꙊю, ччꙊ, оучтивость вырѧжаю, зs страхом, зs оучтивостю, и зs встыдом обавлѧюсѧ (Бяр., 29); Ꙗкъ теды маемо шановати ст0483ог Иѡанна (Зб. 259, 567); шsто коли Поведано игумену стефанови, Почалъ его велsми чтить и шановать (Пралог, 627); ѡто Ꙗ пошлю Аг0483гла моегѡ, который бы ишолъ передs тобою ... шанꙊй его и слꙊхай голосꙊ егѡ, а ни егѡ легцѣ поважай (Хран., 100б); Iродъ боꙖлсѧ Iѡана и шановал его знаючи его мужа праведна и ст0483а (Зб. 82, 413б); шанꙊи царицꙊ мою клеветрꙊ Ꙗк маткꙊ свою (Алекс. 1697, 84); абы людіе такъ шановали, и любили Гсда Бг0483а, Ꙗко его шанꙊютъ, и любѧтъ Аг0483гли на Нб0483си (Зб. вып., 99). 2. Берагчы. wziаł derewo swiаtoho kryżа ... y ne szаnuiuczy iemu toho derewа, y włożył w toboły meży inszymi prostymi reczmi (Бых., 507); горла свои на воsнꙊ длꙖ земного пн0483а несете, а тут их длꙖ небесного цр0483Ꙗ Iс0483а шануете и умыкаете (Зб. 752, 443).
с. 51
Шанокъ наз. Старажытная мера сыпкiх рэчываў. проса посѣяно шанокъ (АСД, III, 241, 1571); у Миколая ... въ гумъне украли шанокъ жыта а шанокъ овса (АВК, ХVIII, 246, 1619); кгды-мъ дей купилъ есми у дворе и того шпихлера ее милости пани Непокойчыцкое шанокъ жыта и неслисмы до дому своего, тотъ дей Лукашъ Козловичъ, зашедшы ми дорогу, прыпытовалсе пильно, с которого дей то сверна у пани Непокойчыцкое мне жыто продано (АВК, ХVIII, 326, 1631); Оброку для коней шанокъ дали зол. два (ИЮМ, IХ, 173, 1692). Параўн. шанка.
с. 52
Шанцовати I дзеясл. Шанцаваць. посполите нарекают дрꙊгие же мл0483твам не шанцꙊе же зле ѡчи Ꙋживают (Зб. 261, 143).
с. 52
Шанцовати II дзеясл. Тое, што і шацовати ў 1 знач. они шанцують шкоды своее двадцать три тисечи ... копъ грошей литовскихъ (АСД, IV, 5, 1562).
с. 52
Шанцоватися I, шанцоватисе дзеясл., зв. ад шанцовати I. добываючы его дѣлы ... кгды ему сѧ не водле мысли шанъцовало, тры лѣта по прожницы под нимъ стравил (Атыла, 221); в чомъ не ледаꙖко имъ шанцꙊетсѧ (Унія, 1б); коли се так крижаком в литве шанцовало, иж жомоитскꙊю землю тꙖжким Ꙗрмом ѡкрꙊтне ѡбтꙖжили (Стрыйк., 533б).
с. 52
Шанцоватися II, шанцоваться дзеясл. Акопвацца. кгды жолнере его длѧ потужности ѡблежоных и глубокости воды до муру звлочали ближеи сѧ шанцовать, самъ ... до муру прышол (Атыла, 226); им ближеs добре шанцоватсꙖ было (Стрыйк., 593б).
с. 52
Шанцовый прым. Шанцавы (якi служыць для акопвання, будовы траншэй i пад.). тые драбы ... до потребъ шанцовыхъ мають быти даваны подъ справою и послушеньство[мъ] пана гетмана великого (КПД, 413, 1567).
с. 53
Шанцунокъ наз. Тое, што і шацунокъ у 1 знач. оферовали овцы и волы безs шанцꙊнкꙊ и личбы (Хран., 295б).
с. 53
Шанцъ наз. ◊ И т и н а ш а н ц ъ гл. ити
с. 53
Шапка, шабка наз. 1. Шапка. иныхъ речей – шапки и несколько пенязей и колиты – не ѡтдалъ (КСД, 199, 1514); неякая попадья ... безвинне з мене шабку знела (АВК, ХХII, 215, 1566); шапка мыцка адамашку чорного, кунами подшита ... коштовала копу грошей литовскихъ (АВК, VIII, 484, 1599); Ꙋчинишъ шапку з бисерꙊ (Біблія, 14б); кающыйсѧ ... знѧвшы шапкꙊ, тваръ не до сщ0483енника, але в бокъ его, оберненꙊю маючи, стоѧти мает (Навука, 80); прывези мне шапку и рызꙊ мꙊжескꙊю (Зб. 752, 314); шапку купили горловую, заплатили золот. чотыри (ИЮМ, IХ, 4, 1692). // перан. Прыроднае покрыва (шкура, валасы). Бестыи коли сꙖ родꙖт ... волною, лускою, скꙊрою, и иными речами покрыты выходꙖть; сам человекъ нагиs, з сꙊкнею нечыстою, а з шапкою еще нечыстшою выходить (Зб. 255, 425). ◊ Ш а п к у з д ы йм о в а т и – выказваць пашану. на вспомнене каждого имени ег Ꙋчтивост выражаю и шапкꙊ здыsмꙊю (Зб. 261, 216); ш а п к а п о д н е с е н а я – тое, што i шапку с т а в и т и. кгды шапъку поднесено, панъ Веремей трохъ светковъ выдалъ (АВК, XVIII, 70, 1589); ш а п к у п о д н я т и (п о д ы й м о в а т и) – завяршыць судовую аперацыю ў справе. мы казали шапъки поднꙖти слꙊжебъникꙊ нашомꙊ василью (КВЗС, 156б, 1540); естли служебникъ твой, старостинъ, шапки подыйметь ... тому маеть дано быти дванадцать грошей (Арх. ЮЗР, VIII-5, 69, 1551); што ся дотычеть проходового за подниманемъ шапок у права, тогды оный слуга старостин, который шапки подыймуеть, естъли отъ права на место для ставленя светков иде, 2 гр., а естъли отъ права не отъходить, тогды гр. одинъ (Пін., 92, 1551); ш а п к у с т а в и т и (п о с т а в и т и, п р и с т а в и т и) – прысягаць. панъ Литаворъ давалъ доводъ и шапку ставилъ, што предкове его тыхъ лововъ въ держан[ь]и были (КЗ, 690, 1498); естьли тѡтъ попъ посветчить, ижь какъ тотъ его сутяжий съ пяти копъ грошей послался, а ѡнъ, не выйменуючи ничого, шапку свою приставилъ, тогды ѡнъ въ томъ виненъ будеть, а естьли будеть съ чого зъ мѣншого послался, и рекъ, съ чого наймꙖ, тогды Сава мусить ему тую сорокъ грошей ѡтдати (КСД, 61, 1510); слуги панень Крупскихъ поставили шапкꙊ на людей дѡбрыхъ ... на томъ, штѡжь тыи люди видѣли того Стеца приехавши съ тымъ Шимкелямъ на домъ панень Крупскихъ (Там жа, 67); КꙊзма приставилъ шапъкꙊ з десꙖти рꙊблев до шинъкарки домовое (КВЗС, 11, 1533); готовъ есми того тыми людьми довести, ижемъ я за початкомъ его, боронечи себе, его ударилъ; и ставилъ шапку до людей, которые бы на тотъ часъ быть мели (АВК, ХХI, 104, 1555); гдемъ того купою с поставенья шапъки дошолъ, же не хто иншый, только они Болботове порубали и позвозили (АВК, ХVIII, 269, 1624); ш а п к о ю ч е с т ь ч и н и т и – здымаць шапку ў знак пашаны. родителемs не только словом, поклоном, а шапsкою честь чинити (Будны, 50б). 2. // перан. Сан. с которого жерела [на полі: источника] выникнꙊли еждженѧ до римꙊ по шапsки карsдиналsскіе, по сакры и по плащи бискꙊпіи (Апакр., 171б). ◊ Ш а п к а ч и р в о н а я – высокi духоўны сан (чырвоная кардынальская шапка). до шапѡк чирвѡных люде барзо мѡжные ... зs оутратою подчасъ всѣхъ хотѧ великихъ маетностій своих ледво прихѡдѧт (Апакр., 172).
с. 53
Шапницкий прым. ад шапка. великою прозьбою своею примушалъ мене, абымъ ему ... его товаръ шапницкий ... тылько онъ свое волны додавать мелъ (АВК, ХХVIII, 202, 1645).
с. 54
Шаповалъ наз. Шапавал (майстар па вырабе валеных рэчаў). Иванъ шаповалъ волока, пляцу прутовъ двадцать чотыри (АВК, ХIV, 439, 1592).
с. 54
Шаповати дзеясл. Тое, што і шафовати. тая Марына Дьяконская, братанна моя ... водлуг налепъшого облаченя своего а потребы моее додавати и опатровати, также и услуговати и шаповати мают (ИЮМ, ХХVI, 136, 1641).
с. 54
Шапочникъ наз. Шапачнік (майстар па пашыве шапак). шапочники, што шапки аксамитные и суконные шыють и робять ... справы свое цеховые посполу у одномъ собранью своемъ отправують (АСД, I, 158, 1582); Грышку Марковичу шапочнику за роботу того капътура дали копу (ИЮМ, VI, 131, 1689).
с. 54
Шапочница наз., жан. ад шапочникъ. жаловалъ панъ Александеръ ... на Войтеховского, который тутъ в месте Виленскомъ въ дому неякое шапочницы ... перемешкиваетъ (АВК, ХХ, 295, 1630).
с. 54
Шапочницкий прым. ад шапочникъ. Шапочники ... цеху ихъ шапочницкого явне есть оказали привилей свой цеховый (АСД, I, 158, 1582).
с. 55
Шапранъ гл. шафранъ
с. 55
Шапфиръ гл. сапфиръ
с. 55
Шаранча гл. саранча
с. 55
Шарий гл. шарый
с. 55
Шаркати дзеясл. Выказваць неадабрэнне, наракаць. левъ бискꙊпъ римsскій на то постановенье барзо шаркалъ, и на него позволити не хотѣлъ (Апакр., 148б).
с. 55
Шарлатный прым. Ярка-чырвоны. въ той же дей коморе въ скрине згорело: копенякъ шарлатъный зъ дробными петличками (АВК, ХVIII, 44, 1582); риба, котораѧ зs себе пꙊщает шарлатныи, то естъ багровыи пот которого збирают на шарлатнꙊю фарбꙊ (Зіз., 54); висели по всих сторонах ѡпоны бѣлыи ... завѣшоны на шнꙊрах шолковых и шарлатных (Біблія, 572); отнарадка шарлатнае с пугвицами позлотистыми, кафтан отласовы, а други китайчаны (СДГВ, 64, 1619); Багрѧница: шарлатъ, албо едвабъ багровои фарбы. или шарлатнаѧ шата (Бяр., 1); вышол тогды Исусъ несꙊчы коронꙊ терневꙊю, и плащъ шарлатныs (Зб. 255, 271); жолънѣре старостины зовлекши его вложили на него плащъ шарлатныs (Зб. 259, 638); висѣли по всихъ сторонахъ опоны бѣлыи, и зеленыи, иакѵѳовыи завѣшоны на шнꙊрахъ шолковыхъ, и шарлатныхъ (Хран., 377). Параўн. шарлатовый, шкарлатный.
с. 55
Шарлатовый прым. Тое, што і шарлатный. ѡпрочъ строевъ и клеsнотов, и шатъ шарлатовых, которих цареве мадиꙖнские звыкли были Ꙋживат, и ѡпрочъ галбантов золотых велблюдов. и Ꙋчинил з него ефꙊдъ, и положил его вмѣсте своем ефрафе, и балвохвалство плодил весь израилъ в нем (Біблія, 125б); претож тепер становимы тебе, навысшим свещенником народꙊ твоего, ижебыс был званъ приꙖтелем царским, и послалъ ему шарлатовꙊю шату, и коронꙊ золотую, ажебыс в наших речах з нами держалъ, а приꙖзнь з нами заховал (Кн. Мак., 59б); летникъ шарлатовый з кшталтомъ злотокглавовымъ (АВК, ХХVIII, 63, 1605); Багоръ: Шарлатоваа фарба (Бяр., 1); была вага прошоныхъ наꙊшницъ аѱ0483 сиклевъ золота, ѡпрочь строевъ и клейнотовъ, и шатъ шарлатовыхъ (Хран., 179).
с. 55
Шарлатъ наз. Каштоўная тканіна ярка-чырвонага колеру. слуга мой ... взялъ коня шерстью сивого ... шарлату сукна локот шест (АВК, ХХХVI, 66, 1582); похлѣбцомъ, которые сѧ емꙊ приспособлѧючи до его вызнаньѧ, нещире ѡтзывали, приганѧючи мовилъ, же дошолъ того же не бога хвалили але шарлатъ (Апакр., 218б); Ꙋчинишъ и заслонꙊ зъ иакинфꙊ и шарлату и з кармазинꙊ двакрот фарбованого (Біблія, 142); през серединꙊ бꙊдꙊт чотыры слꙊпы, на которых заслона мае быт завѣшона з шат чотырох фарбъ наsпреднеsших то ест з штꙊкъ мꙊдрог злотоглавꙊ, брꙊнатног, шарлатꙊ мененых гавтарским дѣлом роблена которꙊю бы моглъ знꙖт и взложит лацно на слꙊпы (Бельск., 51); дал ему моцъ пит з золота, и ходит в шарлатѣ (Кн. Мак., 62); чл0483вкъ нѣкоторый был богат и оболокалсѧ вs шарлатъ и вs бѵссонъ (Каліст, II, 127б); чл0483къ естъ живот до часꙊ позыченый ... Который, нн0483ѣ грозит, а завтра оумираетъ. Нн0483ѣ в шарлатѣ, а завтра в гнилости (Кін., 49б–50б); если бꙊдꙊтъ грѣхи твои Ꙗкъ шарлатs, Ꙗк снѣгъ оубѣлю их, и если бꙊдꙊт Ꙗк багор, Ꙗк волнꙊ выбѣлю: бо оуста Панскіе мовили тое (Варл., 87); Багрѧница: шарлатъ, албо едвабъ багровои фарбы. или шарлатнаѧ шата (Бяр., 1); богач лакомыs з своимъ шарлатомъ и штоденными и кошътовъными беседами и банкетами жиет в пекле (Зб. 259, 6); реклъ гсдь до Мѡѵсеѧ мовѧчи: мовь сн0483ѡмъ Iзраилевымъ, абы мнѣ взѧли первость ѡт кождого чк0483вка [!], а то есть первости, sолото, сребро, мѣдь и Акѵнфъ, и шарлатъ и кармазинъ сꙊконный (Хран., 101б); чл0483вкъ ... нн0483ѣ в шарлатѣ, а завтрѣ в гнилости; нн0483ѣ в скарбехъ, а завтре в червꙖх (Зб. 82, 126). Параўн. шкарлатъ.
с. 56
Шароване наз. Шараванне. За шароване пистолетовъ паръ двухъ и за направу валка Жабце слесару заплатили осм. двадцать четыри (ИЮМ, IV, 140, 1686).
с. 56
Шарпане гл. шарпанье
с. 56
Шарпанина, шерпанина наз. 1. Тузаніна, бойка. при которой шарпанине згинуло пану моему двесте золотых чырвоных (ИЮМ, ХХХII, 216, 1578); маетност мою убогую ... абы по смерти моей ниякая шерпанина не урастала ... отписую ... братаничу моему (СДГВ, II, 18, 1594); припалъ до того студента, почалъ пулгакъ выдирать и узявши за шію дусить и шарпать, тамъ дей въ шарпанинѣ образилъсе (АВК, VIII, 499, 1608); Оповедалъ ... Сурынъ ... на пана Миколая Гарасимовича, который ... запамогшысе шарпаниною ... прочь уехалъ и утекъ (ИЮМ, ХVII, 184, 1662). 2. Драпежнiцтва. бо Ꙗк не естъ речъ подобнаѧ абы овечка межи волками бꙊдꙊчи, шкоды ѡт нихъ и шарпанины не понесла, такъ и то речъ естъ неподобнаѧ, абы вы межи невѣрными непріателѧми своими живꙊчи, злого оутерпѣти не мѣли (Каліст, II, 1б–2); волкs естs драпѣжнымs, баранъ невиннымъ и шарпанинѣ подданымъ (Мак., 142); Хищеніе: Шарпанина, драпѣзство (Бяр., 185).
с. 56
Шарпаный, шарпаны дзеепрым. 1. Ад шарпати ў 1 знач. то есть листъ шарпаны, собраны, поклеены (АВК, ХХХIХ, 121, 1578). // перан. то все сꙖ дѣꙖло длꙖ великои незгоды кнꙖжат ... шарпано полщꙊ ѡтвсюль през колко лѣтъ (Хр. польск., 11). 2. Ад шарпати ў 2 знач. Был насмѣван длѧ вѣры православной ... безчещен, шарпан, ѡт сꙊдꙊ до сꙊдꙊ ... поволокан (Сматр., 33); тотъ вязень ... на ярмарку в Волме взятый, шарпаны, два дни ... голодомъ морылъ (АВК, ХХVIII, 160, 1635); Ꙗко глупыs по дорогах и Ꙋлицах был сромотне шарпаныs, з насмевиском Ꙗко цар былъ поздравлꙖныs (Зб. 255, 370б).
с. 57
Шарпанье, шарпане, шарпанъе наз. Дзеянне па дзеясл. шарпати ў 2 знач. тамъ мене ... почали шарпать, в которомъ шарпанъю згинула недъведна (АВК, ХХХIХ, 102, 1578); его дей безвинне шарпал и бил, и пры том дей шарпаню згинуло у него з мешкомъ отъ поеса золотых черленыхъ чотыры (АВК, ХХХVI, 96, 1582); Рѣѧніе: или рѣніе, ретьба, шарпанье, попыханье (Бяр., 142).
с. 57
Шарпати, шарпать дзеясл. 1. Драць, раздзіраць (на кускі). пастыръ нижшій вышшего кгды сѧ оу волка перевернетъ ѡт череды абы ей не шарпалъ, ѡтганѧти можетъ (Апакр., 82); прорка СемиꙖша забил лев за росказанемъ бж0483им але не шарпал (Зб. 261, 206); скоро ѡныs алимпиs вs водꙊ вшол ... и сам тѣло свое на собѣ шарпал (Бельск., 316б); видѧчи волка приходѧчого, опꙊскаетъ овцы, и оутѣкаетъ: а волкъ шарпает ихъ и розгонѧетъ овцы (Каліст, II, 234); шарплю твои церографы бомъ ѧ досыть оучинилъ за долгъ Адамовъ (Мак., 98); Торгаю ... шарпаю, або рвꙊ (Бяр., 171); голꙊбъ не шарпает пыскомъ своимъ Ꙗко крꙊкъ (Зб. 259, 525); не дал шат на собѣ шарпатъ Ꙗко чинили катове иным (Пралог, 495б). 2. Тузаць, тармасіць, хапаць. Иванъ ... жону его ... шарпати почалъ и о столъ плечима вдарилъ (АВК, II, 227, 1580); поткавшы дей мене тот Масюкъ ... почал шарпать, ажем дей заледве от него утекъ (АВК, ХХХVI, 361, 1582); они, мещане, людъ посполитый, кинулисе вси и начали насъ выпыхати и вытиснули насъ зъ двора гостиного, шарпаючы, прочъ (ИЮМ, I, 326, 1593); сторону учстивыхъ шляхтичовъ, которая зъ вознымъ на томъ року зъ нимъ была, шарпалъ за груди, хотечы ее бить (АВК, ХVIII, 123, 1594); ѡн теды там Ꙗкобы шаленыs по господах и ринках бѣгаючи, мꙖсо з гарнцов и мис шарпал и на свои товариши метал (Стрыйк., 620б); припалъ до того студента, почалъ пулгакъ выдирать и узявши за шію дусить и шарпать (АВК, VIII, 499, 1608); кгвалтовне уломившисе, его дей свещеника троцкого безвинне шарпали (АСД, V, 17, 1611); лаючи его до матки, за груди взявши, шарпали и били (ИЮМ, VIII, 436, 1631); почали были его ѡден до дрꙊгого птахи шарпати (Дыяр., 177б); гды его Ꙗко вꙖзнꙖ шарпалъ и бит хотелъ, ст0483ыs епифанеs плюнꙊлъ Ꙋ вочи его, и зараз слыпымъ зосталъ (Пралог, 674б); смоки окрꙊтныи на дорогахъ шарпали всѣхъ людей преходѧщихъ (Зб. вып., 24). // перан. яко бымъ я нѣякіе бунты ... чынити ... мѣлъ и инными розными способами на учстивой славѣ моей шарпаючы (АЮЗР, II, 56, 1609).
с. 57
Шарпатисе дзеясл., зв. ад шарпати ў 2 знач. обачили есмо, иж се они межи собою шарпают и неуцтивыми словы лаялисе (АВК, ХХХIХ, 125, 1578); видел есми на берегу у реки Днепра шарпаючысе мещанина Могилевского ... с паном Сворским (Там жа, 616).
с. 58
Шарпать гл. шарпати
с. 58
Шарпненый дзеепрым. Разадраны. виделъ есми на руце правой на запястью рана шарпненая крывавая (АВК, ХХVIII, 273, 1646). Параўн. ширпненый.
с. 58
Шарпнути дзеясл. Парушыць. потомъ папежове Римскіе ... смѣли шарпнути тотъ святый артыкулъ вѣры (Пыт., 18).
с. 58
Шарый, шарий прым. Тое, што і шерый. служебнику дей моему згинула карватка ческая шара (АВК, ХХI, 38, 1555); згинуло на тотъ часъ ему однорядка шарая порпъянская из шнурами (АВК, ХХII, 69, 1555–1565); жупан муравский шарый з кгузиками едвабу зеленого коштовал его две копе грошей (АВК, XXXVI, 149, 1582); тая Зофія съ тыми дѣвками дорослыми ... побрала ... сукманъ шарый муравскій жоноцкій, купленный копъ за двѣ (АВК, VI, 65, 1589); врадникомь Олешишскимь Стэфаномъ Михайломь взято и пограблено коня шерстю сивого ... дылия шарая муравская волки подшита (АВК, ХХХ, 59, 1590); взяли дей ... жупанъ сукна муравского шарий (ИЮМ, ХХI, 400, 1598); павовъ бѣлыхъ пять, шостый шарый самецъ (АВК, VIII, 486, 1599); скрыделъ двѣ, перья шарого жоровего коштовали золотыхъ трыдцать (АСД, I, 251, 1616); цукру шарого, фунты два (ИЮМ, ХIV, 61, 1700).
с. 58
Шарявый прым. Шараваты (крыху шэры). Кречет: Птахъ ... подобен соколꙊ, але бѣл ввес толко з под горлѧ шарѧв малѡ (Бяр., 68).
с. 59
Шастакъ гл. шостакъ
с. 59
Шата наз. 1. Адзежына (плашч, рыза). две таѳъты, ѡтласецъ Татарскиs, адамашка чорнаꙖ на шату, рꙊчники чотыри великихъ, золотомъ шиты (КСД, 871–872, 1516); кн0483зю валенътынꙊ взꙖто ... шата китаsчанаꙖ с чорнымъ акъсамитомъ (КВС, 444б, 1552); была на Трыщане злотоглавоваѧ жупица и шата, а на Ижоте зеленого ѡксамиту саꙖнъ, а было то лѣте и былъ великии знои (Трыст., 66–67); в первыи приход повитыи был в пещерѣ, а в дрꙊгій пріодѣетсѧ вs свѣтлос Ꙗкъ в шатꙊ (Каз. Кір., 2б); Ꙋпатривши часъ погодныs и мѣстце, коли иѡсифъ нѣшто в дому самѡдин справовал без помочников, смѣла войти до него и Ꙋфатила край шаты его, а тꙖгнула его на свою постелю и рекла спи зо мною (Біблія, 89); риза або шата гд0483а нашег ис0483 хста в сафате Ꙋ ерꙊсалима за сознанем семиѡна жида знаsдена (Бельск., 333); казал зверхꙊ ѡнꙊю свою шатꙊ грꙊбꙊю вsздеват на себе (Стрыйк., 602б); жемъ видѣлъ Ха0483 Гд0483а розшарпанꙊю шатꙊ на собѣ носѧчого, и пыталемъ хто бы еи розшарпалs (Каліст, I, 159); дѣломъ рꙊкъ твоихъ сꙊтъ небеса: ѡные погинꙊтъ, але ты зоставаешъ, и вси Ꙗкъ шата зветшѣютъ (Варл., 294б–295); Подиръ: Риза или шата архіерейска або Поповска долга ѡт главы до плеснꙊ (Бяр., 303); невеста долгꙊю крывавую немощь терпечы, доткнуласꙖ краю шаты господнее, мовечы сама в собе, если се доткнꙊ здорова бꙊдꙊ (Зб. 255, 117б); старие ѡные цнотꙊ в простоs шате малевали (Зб. 259, 309); ѡтворотили очи ѡт соромоты оц0483а своегѡ, и вспакъ идꙊчи покрыли шатою члонки егѡ (Хран., 17); ѡкрылес былъ землю глꙊбокостю водъ Ꙗко шатою (Выкл., 141); дом ѡсиротелыs и кажъдыs Ꙋбер и шата дочки ег кꙊ смуткꙊ ег великомꙊ побꙊжала (Зб. 82, 58б); рыза значитъ шатꙊ, вs которꙊю Иродъ Царъ оубравъ Хрста, на насмѣвѣско Хрста оу цалого Жидовства (Зб. вып., 31). 2. мн. Строi, уборы. У великоs скрыне шаты: шуба куньꙖ, адамашкою чоръною крыта (КСД, 871, 1516); волно теж будет мужу отписати жоне своей вси свои рухомые речы злато и сребро шаты и иншые речы (Ст. 1529, 25); зъ коморы панской шаты, масла, сыры и иные многие речи домовые выбрали (АВК, ХVII, 34, 1539); панъ Симонъ Кгецъ, наславшы слугъ своихъ ... взяли дей ды скринки ... съ перстенми и зъ иншими многими речми и къ тому шаты, которыи въ коморе были (АВК, I, 237, 1540); жидове в коштовныхъ шатах, з ланцухи золотыми сами и их жоны въ золоте въ серебре ходити ... не мают (Ст. 1566 I, 90б); если ми того венца не даси, теперъ уизрышъ на мнѣ шаты розодраные (Бава, 139); статок домовый, скрыни, платье, сребро, шаты, збожъе готовое, все отъ мала до велика побрали (АВК, XXXVI, 42, 1582); то естъ, грошы готовые, золото, серебро перъла, каменье дорогое, шаты и Ꙋберы всꙖкие ... то все маеть ити в ровныs делъ межи всихъ детеs (Ст. 1588, 281); хлебъ з рыжꙊ пекутъ шаты маютъ баволнꙖные (Царств., 79б); ѡтменю шаты и так пойдꙊ ку битвѣ, А ты ѡболочисе в мои шаты (Біблія, 451); шаты дочки его панны Зузанны Рокицковны побралъ (АСД, III, 82, 1617); ѡнъ тыми словы скрꙊшоный, приехавши до домꙊ, и зsкинꙊвши шаты, ѡбралъ животъ пꙊстелничій (Мак., 14); ѡтмѣнивши свое ѡдѣнsе, а прибравшисѧ вs свѣтскіе шаты, и вs ѡкрꙊтs всѣвши, до Индійского Кролевства запꙊстилсѧ (Варл., 37б); ꙊчисꙖ в каждом стане стеречисꙖ дорогих шатъ (Зб. 259, 258б); Ѳеѡдора ... Ꙋбраласѧ в шаты мꙊжа своег и бѣгла до манастырѧ чернецъкого (Зб. 82, 17б); видꙖчи тое велможи всѣ были рады, и Ꙋбиралис в шаты свѣтлые (Алекс. 1697, 94). 3. // перан. Покрыва, прыкрыцце. Выкладъ: Аг0483глѡвъ называетъ слꙊгами: слꙊгами тежъ сꙊть Сщ0483енницы и Архісщ0483енницы, которыи словомъ наꙊки до покꙊты навертаючихсѧ оубираютъ вs шатꙊ добродѣтелій (Каліст, I, 16б–17); если нбсным онымъ покармом вsскормленъ и водꙊ живота пилесь, а шатою таемнои свѣтлости ѡдѣлессѧ: и если на остатокs внꙊтрній твой чл0483къ вs досвѣдченsю и зꙊпелsности естъ, то правдиве животомъ вѣчным живешъ ѡтпочиваючой дш0483и твоей ѡт сего часꙊ зs Гсдемs (Мак., 14); абовѣмъ тыхъ, которіи сѧ ѡт старои змазы и сказителности вызꙊли, и непослꙊшенства шатꙊ, але з них могло быт, зложили, вs Хрста зас, Ꙗкъ вs ѡдѣнsе збавенное, и шатꙊ веселsѧ приѡболоклисѧ, Ꙗким же способом вs волнѧные сꙊкманы приѡдѣл бымъ и на них спросности ѡдѣнsе вложилъ (Варл., 160б); над то все в шату покꙊты ꙊберꙊ мою дꙊшꙊ, наsмꙊ собе ѡтвсюл прычынцов, Ꙋбогих вынаsдꙊ, ранам моим перед выхоженемъ Ꙗкое Ꙋлѣчене (Зб. 752, 592).
с. 59
Шатание наз. Хістанне. вамъ дх0483овнаꙖ бл0483годать вселеноую простре ... и неприꙖзнаꙖ шатаниꙖ победиста (Чэцця, 231); такоже коли боудоут концы бровеи, иже ѡт носа низкии. а голоубцовъ высокии. знаменꙊеть высокооумие и шатаніѧ и дꙊрность (Арыст., 198).
с. 61
Шатанский, шатаньский прым. ад шатанъ. в том не иншее што видим, толко прешкодꙊ шатанскꙊю (Каз. Кір., 78); соборꙊ карфагенског і африканског папѣжове римскіе ... не толко потвердити не хотѣли, але тежъ тыи котѡрыи на нихъ были епспи ... шкаловали, діаволскꙊю смѣлость, пыхоу и оупоръ с подоущенѧ шатаньского им приписꙊючи (Апакр., 148б); хс0483 мѣл выбавити народъ людскиs з неволи шатанское (Зб. 261, 226б); тымъ дръжанемся Христа устережется вшелякихъ шатанскихъ самоловокъ (Пыт., 25); роскошъ естъ шатанскаѧ оудка (Каліст, II, 291); грѣхъ абовѣмъ приплетшисѧ до насs, бꙊдꙊчи нѣѧкою смыслsною шатанскою моцsю и исностю, всего злого насѣѧлъ (Мак., 161); взглѧн на мене, и змилꙊйсѧ надо мною, и бꙊдь мнѣ притомный, заховꙊючи мене целого и ненарꙊшеного ѡт вшелѧкихъ справъ шатанскихъ (Варл., 218); ласку покоры котрои ... з молодости моеи Ꙋсилнем стерꙊг подобно през зрадꙊ шатанскꙊю ꙊтрачꙊ (Зб. 107, 98б); ꙊстꙊпꙖт ... всѣ перешкоды шатанские (Зб. 259, 531); подчас теж люде, по Ꙗких знаках пророкꙊютъ собѣ ѡ пришлых щастю своим за подꙊщенемъ шатанским (Выкл., 71); кости ихъ на ѡлтарах ѡныхъ шатанских палил (Зб. 82, 27); абы насъ Гд0483ь Бг0483ъ боронивъ, ѡт покꙊсъ шатанскихъ (Зб. вып., 100).
с. 61
Шатанъ наз. Шайтан, сатана. Ѡчаровал еси, шатане, его (Бава, 153); але шатан перемѣнѧетсѧ во аг0483гла свѣтла (Каз. Кір., 54); шатан многих ловит колис веселꙖт (Зб. 261, 150); зачимъ шатанъ, взявши надъ ними моцъ, сѣетъ ними, яко пшеницею (Пыт., 97); шатанъ имъ играетs, и через невстыдливꙊю паннꙊ себе имъ оказꙊетъ (Каліст II, 331); маетъ теж вs собѣ бесѣда двѣ диспꙊтацій, ѡднꙊ, зs хитрым шатаномs: а дрꙊгꙊю грѣшныхs, з нимъ же (Мак., 90); римлꙖне мꙖновите в постановеню бозском и порꙖдку дх0483овном ѡшуканы ѡт шатана проклꙖтого (Дыяр., 163); Сатана: Противник, шатанs. зри Навѣтъ (Бяр., 143); гд0483ь всего створенꙖ бѣсов и самого шатана зs нб0483а до пропастiй подземных скінꙊвъши, покои на нб0483ѣ и на земли оучинил (Жыц. св., 136б); блюзнѣрскими мыслꙖми трапит мене шатанъ, а встыдаюсе повѣдат (Зб. 107, 92б); шатан головныs неприꙖтел дш0483ъ людских (Зб. 259, 152б); станꙊлъ тежъ пред ними и шатанъ коториs люди кꙊсит (Пралог, 660б); повстал шатанъ претив Iзр0483леви и побꙊдил Дв0483да, абы личил людъ (Выкл., 74б); презъ тыи грѣхи, запѣраемсѧ Бг0483а, и вѣрꙊемъ вs шатана (Зб. вып., 104).
с. 61
Шататися дзеясл. Бадзяцца. правдиве дꙊхъ ст0483ыs през два дни ѡзнаsмꙊетъ надаремно шатаютсꙖ Ꙗзыцы, а люди порожности сꙖ Ꙋчат (Пралог, 506).
с. 62
Шатеръ наз. 1. Шацёр. борис ... вшод в шатеръ свои почал плакатис (Чэцця, 240б); ѡнъ же былъ отець живущихъ вs шатрехъ пастырsскихъ (Скар. КБ, 14); домъ нечестивых запꙊстѣеть а шатеръ прѧмых процвитеть (Зб. 262, 100); которыи шатров не мели станы собѣ новыи вделали (Троя, 29); прышли къ шатром и не нашли в шатрех ничого (Бава, 161); так прыехалъ Трыщан къ шатру королѧ Артиуша, бо так близко был шатер дороги роспѧтъ, иж поврозы через дорогу переходили (Трыст., 94); мешкали пот шатрами на пꙊщы (Зб. 261, 227б); борис в тоs час праве вs вечор сꙊботныs казал в шатрѣ вечерню ѡтправоват (Стрыйк., 453); але сказуете, што онъ до того великую кнегиню Марью насильствомъ привелъ, абы его за сына признала, и мовите, што въ шатрѣ самъ только будучи зъ нею о томъ намовлялся (АЗР, IV, 283, 1608); коли в ночи вси ꙊснꙊли, приꙖмъ цар шꙊкал в шатрѣ сына своего ектора (Тр. гіст., 71); Сѣнь стѣнь: Скиніа, Селеніе, шатеръ, намѣтs, мешканsе, прибыток (Бяр., 168); борыс ... вшедшыж в шатер мовил ѱалмы с плачем (Зб. 752, 321б); иꙊліанъ тои ночи спалъ в шатрѣ своем в ѡбозе (Зб. 82, 285б); такsже каждый воинъ свои шатер мѣлъ, и ѡколо шатра царского становилисꙖ вси (Алекс. 1697, 21). 2. Конусападобная сетка для лоўлі цецерукоў. поставилъ дей есми былъ шатеръ на принадахъ своихъ (КСД, 229, 1515); тэж тым ѡбычаем хто бы в кого шатер вкрал тот маеть заплатити три рубли гршеs (Ст. 1529–Ф, 129); въ другомъ свернѣ ... шатеръ, што птахи помыкають (АСД, III, 239, 1571); тымъ же ѡбычаемъ хто бы комꙊ шатер тетеричыs або сеть кꙊропатьнюю на прынадахъ Ꙋкралъ, тотъ маеть заплатити вины три рꙊбли грошеs, а за шатеръ тетеричыs заплатить три рꙊбли грошеs (Ст. 1588, 388).
с. 62
Шатина наз. Адзежына. всѧ Ꙗко шатина зветшают (Пс. ХVI, 101б); тогды после року волно будеть пану Ивану продат тые шатины, от нас заставены (АВК, ХХХIХ, 603, 1579); з шатин наших которыми приѡдѣты естесмо ... розберѣмосѧ (Каліст, II, 192); розтѧгнꙊвши шатинꙊ на земли, метали на ней наоушницы з користій (Хран., 179).
с. 63
Шатинка наз., памянш. ад шатина. мелъ и маетности моее только тры кони а три шатинки, одна пурпурьяну гвоздикового (АВК, ХХI, 253, 1556–1557); зоставили есмо ... Ивану Цыцуле две шатинки ... то ест шубку ... при том саянъ ... которог платя не маем от нег брати (АВК, ХХХIХ, 603, 1579); где богатый плащъ свой распꙊститъ, ѡттоль оубогій не толко шатинкꙊ, але и тѣло свое оухилѧетъ (Каліст, I, 35б).
с. 63
Шатитися дзеясл. Застацца. знаменаж животов стꙊденых ... а сами ленивы не розꙊмеють хитрого дѣлы своими ѡмешканы и шатѧтсѧ, и фоулсо их мало. и дыхание их оутоено (Арыст., 183).
с. 63
Шатка наз., памянш. ад шата. подавалъ ты мнѣ за дочкою своею шатокъ неколько (КСД, 498, 1517); если ми маетност побереш, не ꙊбогатиссꙖ, а мене не зꙊбожиш подобно тых моих вытертих шаток, и трохꙊ книжок не потребꙊешъ (Бельск., 285б).
с. 63
Шаткованый дзеепрым. Шаткаваны. Ерины шаткованой осм. чотыри (ИЮМ, IХ, 179, 1692); капусты шаткованой за осм. (ИЮМ, ХII, 145, 1698). Параўн. шыткованый.
с. 63
Шатровый прым. ад шатеръ. іꙊдиѳs повелела служебsници своеи стоѧти предъ дверsми шатровыми (Скар. КЮ, 20); тии пакs ... пришедши пред двери шатровы ногами ступаху будечи его (Там жа, 22б–23).
с. 63
Шафа наз. Шафа. Напервей будованья дворного: домъ великій ... шафа при стѣнѣ (АВК, ХIV, 599, 1597); бꙊдꙊчи ираклиs цесар в сирѣи вs едесе, и взꙖвши дерево крста ст0483ог вs ерꙊсалиме перенеслъ до царигородꙊ ... и зложено до ѡднои шафы в церкви ст0483ои софии (Бельск., 341б); за направене шафы въ церкви зъ книгами, золот. одинъ (ИЮМ, I, 149, 1681); до трехъ шафъ замки направовали до скрынъ и чепъ до шафы, где крыжъ до прысяги стоитъ (ИЮМ, V, 27, 1688); дали столяру Васку Семеновичу за поправу шафы вь судовой светлицы (ИЮМ, Х, 38, 1695); за одмыкане шафы у судовой избе на ратушу и прыробене ключа дали (ИЮМ, ХIII, 63, 1699). Параўн. шафъ, шкафа.
с. 63
Шафаванье гл. шафованье
с. 64
Шафалина гл. шафелина
с. 64
Шафарка наз., жан. ад шафаръ. хто наѡстатокъ [тебе] всего скарбꙊ небесного шафаркою не Ꙋчинитъ (Зб. 259, 654б).
с. 64
Шафарский, шахварский прым. ад шафаръ. у мене Гарасима Матфеевича згинуло ... пять шахварскихъ пенезей ратушъныхъ, которые ми дано на шафованье (АВК, ХХ, 51, 1585); реестръ шафаръский места его королевской милости Могилева (ИЮМ, I, 1, 1679); купили паперу либру до реестровъ шафарскихъ (ИЮМ, ХIII, 17, 1699).
с. 64
Шафарство наз. Распараджэнне, загадванне. Вѣдаютъ бовѣм поволанѧ своего ограниченьа таковое, же толко около таин бж0483ихъ, котѡрыхъ шафарство есть им порꙊчено ... обиратисѧ имъ приходитъ (Апакр., 197); же толко около таемницъ Божiихъ, которыхъ шафарство есть имъ поручоно ... и около иншихъ тымъ подобныхъ обиратися имъ приходитъ (Пыт., 34); и зъ лекгуминъ вшелякихъ шафарства своего личбу тымъ сыномъ моимъ учинити (АВК, II, 46, 1617); вам бꙊдетs чим зs имъ шафарства ведлꙊгъ дꙊха живитисѧ: то естъ, словом Бж0483імъ (Мак, 8б); Строеніе, рл0483з. съмотреніе. шафарство речій домовыхъ, и роздѣлѧне, або спорѧжѣне речій домовыхs, и роздѣлѧне або рѧженье ними (Бяр., 216).
с. 64
Шафаръ, шефаръ наз. Эканом, кіраўнік маёмаснымі і фінансавымі справамі. Iосифъ ... повѣле шафарю двора своего гл0483ѧ, вовѣди мужеи сихъ в домъ мои (Скар. КБ, 80); такеж и шафары умыслом своим або недбалостю што опустили (СДГВ, 55, 1536); абы архимандритове сами пѣнязми шафовати мѣли, але шафари на то установленные маютъ (АСД, IХ, 59, 1568); абы шафаръ достатки на выхованье такъ ихъ самыхъ, яко слугъ и коней ихъ, водлѣ постановленья твоее милости давалъ (АЗР, III, 239, 1578); я ... ему не прирекалъ половины ѳуры ѳурману платити, кгдыж у нас был шаѳар, который грошьми мескими шаѳовалъ (АВК, ХХХIХ, 583, 1579); мне шафарови того воеводства Полоцкого пнези поборовые вси оддал и ведомым мене в том учынил (АВК, XXXVI, 383, 1590); злый бы то прикладъ былъ, бачечи панъ слугу своего, або шефара, быть собѣ шкодникомъ (АВК, II, 297, 1595); с такихъ проклѧтыхъ непріѧтелей, жаденъ за скарбѡвъ цр0483ковныхъ и рѣчей ст0483ыхъ шафара почитанъ быти не может (Апакр., 166б); написал листы до всихъ шафаров до старостъ и панов (Біблія, 553); по нем сѣл на столицы киприꙖн шафар церковныs (Бельск., 333б); был шафарем слова ласки, и мнѡгихs дш0483ъ справцею, до пристани бозскои ѡные оуправлѧючи (Варл., 307б); Домостроитель: шафаръ, справца домовый (Бяр., 35); человѣкъ не ест пн0483ом тѣла своего и жывота але толко сторожом и шафаромъ (Зб. 259, 62б); каже так же шест золотыхъ дат, але шафар поведает, ижъ не маешъ Ꙋже што дават (Пралог, 54); шафарови таемнѣ рек абы имъ мѣхи наполнилъ збожьемъ (Хран., 68б); Реестръ шафаръский места ... Могилева ... списанный презъ насъ Трофима Суръту и Увара Мартиновича шафарей сегорочныхъ (ИЮМ, I, 1, 1679); кождый Епспъ, естъ шафаромъ добръ Цр0483ковныхъ, и роздаетъ парохіи (Зб. вып., 59).
с. 64
Шафелина, шафалина наз. Від калючай зброі; пiка. Мушкетовъ у цекавзе, бандолетовъ два. Бардышовъ чотыри, шафалина одна (ИЮМ, V, 146, 1688); Шафелина одна: бардышовъ чотыры (ИЮМ, VI, 143, 1689). Параўн. шефелинъ.
с. 65
Шаферь гл. шафиръ
с. 65
Шафировый, шафыровый прым. ад шафиръ. землѧ ѡт нее выходит хлѣбъ а под нею переворочаетсѧ какъ ѡгонь: мѣсто шафирово каменье ее и рꙊды золотыи его есть (Зб. 262, 23б); встꙊпили на горꙊ ведлуг росказанꙖ гд0483него где там видели гд0483а бг0483а, а под ногама его Ꙗко камен шафировыs албо небо кгды естъ Ꙗсно (Бельск., 49); таꙖ гора мѣла стопнев полтори тисечи з каменꙖ шафирового (Алекс., 37б); речы мои рухомые ... заушницы шафировые в золотой оправе (ИЮМ, ХХIV, 229, 1635); оузрѣли мѣстце гдѣ стоꙖлъ гсдь бг0483ъ Iзраилевъ: а подs ногами егѡ Ꙗкѡ робота каменѧ шафыровогѡ, а Ꙗко нб0483о коли подобнѡ есть (Хран., 101б).
с. 65
Шафиръ, шаферь, шафирь наз. Тое, што i сапфиръ. ѡбразъ Панъны Марии ... на золоте, съ шаѳирми, зъ рꙊбины (КСД, 600, 1509); зелиѧ з неѧ же родивалсѧ хлебъ на месте своемъ: огнемъ подsвращена ест. Мѣсто шафѣрѧ камение еꙖ, и груды еꙖ злато (Скар. КI, 33); краснеише кости слоновы старое и Ꙗснеише шафирѧ (Скар. ПЕ, 10); кости нижли рꙊбинъ шафиръ штꙊка их (Зб. 262, 113); у вацку было две копе грошей, перстенки два золотых: один шафиром, другий перстен з дыяментом (АВК, XXXVI, 2, 1582); одинъ перстень с каменемъ туркусомъ, другий перстенъ с каменемъ шафиромъ (АВК, ХХ, 51–52, 1585); положиш чотыри рꙖды каменеs ... в дрꙊгом карвꙊнкꙊлюс, шафир, и адамант (Бельск., 51б–52); а то есть меновите: весродку шафировъ чотыры, а шмаракгдовъ чотыры, поесъ серебряный, в обручце позлотистый (АВК, ХХVIII, 113, 1615); речы мои рухомые ... перъстень з шафиромъ золотый (ИЮМ, ХХIV, 229, 1635).
с. 65
Шафка наз., памянш. ад шафа. Науму на задатокъ: завесы до шафокъ робить, золот. одинъ (ИЮМ, I, 162, 1681); до той же шафки завески двое ... дали золот. пять (ИЮМ, V, 63, 1688).
с. 66
Шафликъ наз. Ражка, балея. За направу шафликовъ, асмак. три (ИЮМ, I, 180, 1681); отъ шляхетного пана Стефана Ждановича Хомутовъского войта узяли на мескую потребу шафликовъ осемъ (ИЮМ, VI, 161, 1689); Стефану бондару ... за направене дванадцати шафликовъ, бо порозбивали были, дали ему за роботу зол. два (ИЮМ, IХ, 136, 1692); за направене шафликовъ осми дали (ИЮМ, Х, 176, 1695); за набіяне бочокъ и шафликовъ и инного начыня у лазни, бондарю заплатили (ИЮМ, ХIII, 88, 1699). Параўн. шопликъ.
с. 66
Шафованье, шафаванье, шафоване наз. Дзеянне па дзеясл. шафовати. поручаю пану Богу милостивому душу свою, жону и потомство мое въ моцъ и въ шафованье его светлое милости (АВК, ХVII, 434, 1563); на отбиранье тыхъ пѣнезей, также ... ку дойзрѣнью слушного шафованья, вси згодне постановляемъ и депутуемъ поборцами (АВК, III, 275, 1577); у меня ... згинуло ... пять шахварскихъ пенезей ратушъныхъ, которые ми дано на шафаванье (АВК, ХХ, 51, 1585); для лѣпшого дозору ... отбиранья пожитковъ и шафованья ими на потребы церковные ... мають съ посродка себе обирати одного которого бурмистра (АЗР, IV, 52, 1592); томꙊ который проклѧтымъ боудꙊчи жадного подобенsства до шафованьѧ ст0483ых речій не маетъ (Апакр., 169); скарбъ посполитыs, которыs злым шафованем был знищал (Бельск., 277б); которое шафоване тыхъ помененыхъ шафаровъ церкви светого великого Спаса мы вси одностайне отъ нихъ завдячно принявшы (ИЮМ, VIII, 301, 1610); частокроть и маетsности збываемо, и собѣ нею нѣчого доброго и пожитечного, длѧ непорѧдного и неꙊважного нею шафованѧ, не пабываемо (Каліст, II, 185); наꙊка о седми тайнахъ цр0483ковных; Презвитеромъ до прыстойного шафованѧ тайнами ст0483ыми барзо потребнаѧ (Навука, тыт. л.); въ правѣ посполитомъ около вольного маетностями шафованья (АЗР, V, 68, 1641); маючи волъное шафоване добръ дочасныхъ, шесть монастереs в сикилии збꙊдовал (Пралог, 510б); гсдь постановил ... абысмы доброволне з милости своеи кꙊ гсдꙊ бг0483Ꙋ чти и ѡздобы в шафованю сакраментовъ пристерегали (Выкл., 65); реестръ росходовъ ... за шафованя презъ насъ, посполитыхъ, Григоря Корытка и Ѳедора Полуева шафаровъ ... справленый (ИЮМ, I, 214, 1682); реестръ росходовъ ... за заведыванемъ пана райцы скарбового тежъ за шафованя презъ насъ, шафаровъ (ИЮМ, VI, 28, 1689); Характеръ естs вещъ влѣѧннаѧ въ дш0483Ꙋ, ѡт Бг0483а, ею же чл0483къ стаетsсѧ способнымъ до пріймованѧ Сакраментовъ, и до шафованѧ оныхs же иншымъ людемъ (Зб. вып., 2б).
с. 66
Шафовати, шафовать дзеясл. Распараджацца. мают бо то чотыри шафары, которые вси пожитки доходы, и росходы, и дворцы местскіе мают ведати, вытегать заховать и осмотрыват, шафовати (СДГВ, 53, 1536); ижъ его королевская милость добрѣ рачитъ вѣдати, безъ кождого такового напоминанья вашого, яко маетъ ласкою и вряды своими шафовати (АЗР, III, 26, 1551); всим станом народу шлꙖхэтского волно именꙖми своими Ꙗкъ хотꙖ шаѳовати (Ст. 1566, 37б); маючи вольность тымъ дворомъ шафовати водлѣ мысли своее, продалъ его милость дворъ и плацъ Горностаевскій (АСД, III, 49, 1579); ижъ кождому естъ вольно именьемъ своим отъчызнымъ матерыстымъ и якокольвекъ набытымъ водле воли и уподобанья своего шафовати и на вечъность продати (АВК, XXXVI, 13, 1582); поколь того не Ꙋчинить потꙊль врꙖдомъ своимъ шафовати не можеть (Ст. 1588, 178); великаꙖ шкода котораꙖ идет коли хто шаѳꙊет ѡком непорꙖдне (Зб. 261, 142б); церковъ, такъ теперъ, яко и по животе моемъ, маючи вашмлсть пане уряде моцъ на всемъ ... шафовать и ею ся опекать (ИЮМ, VIII, 271, 1605); богатsство ... Ꙗко добрый и вѣрsный шафаръ, оным шафꙊючи, око слѣпымъ, а нога хромымъ, бываетъ (Карп., 10б); небощыкъ скарбныs ѡтец и антецесоръ позваныхъ з доходовъ и росходовъ скарбꙊ ... которыми шаѳовалъ личбы не Ꙋчынившы з сего света смертю зшолъ (ККСС, 45б, 1615); знаешъ абовѣмъ Бг0483ъ, Ꙗкъ хто чимъ шафовати оумѣетъ, и потомꙊ, розне дарѡвъ оудѣлѧетs (Мак., 232); КомꙊ естъ дана власть шафовати такъ великою тайною (Дзід., 12); до рукъ ихъ ... подалъ, поступилъ, позволяючи имъ тымъ огородомъ ... справовать, и шафовать, кому хотячи отдать (АВК, IХ, 178, 1644); таꙖ маетност при тобѣ зостане и ты шафоват бꙊдешъ (Зб. 752, 54б); коли много их ѡт него пытало, чому такъ нерозсудне речами своими шафовалъ (Пралог, 587); сꙊть скарбомъ Цр0483кве Бж0483іѧ, которымъ шафꙊетъ ѡтц0483ъ ст0483ый Папа Римскій (Зб. вып., 46б). Параўн. шаповати.
с. 67
Шафранъ, шапранъ, шефранъ наз. Шафран. купцы чужые опричъ ярмарку подъ тую меру продавати мають сукно поставомъ ... шаѳранъ, мушкаты ... ѳунтомъ (КЗ, 703, 1498); купци чужіи подъ тою мѣрою будуть куповати ... шафранъ, мушкатъ, гвоздики, квѣтъ мушкатовый, кгалкганъ, цытваръ и иншіи зелья дорожшіи фунтомъ (АЗР, II, 77, 1510); повѣдилъ тотъ же Андрей Грекъ ижь ѡтпустилъ зъ Люблина до Вильни таварꙊ своего семьсотъ литръ шолкꙊ а шестьдесятъ ѳунтовъ шаѳрану (КСД, 261, 1516); выплываниѧ твоѧ раи Ꙗблокъ зерsнатыхъ со овощsми Ꙗблонеи. Кипарисы съ нарsдемъ, нарsдусъ и шафранъ (Скар. ПП, 6б); плебану Пинскому мают ... дати ... дванадцеть фунтовъ перцу и фунтъ шафрану (Пін., 40, 1522); меркириоусъ ... барва его блѣда. на оузорок ѡлова и жолта какъ шаѳранъ (Неба, 70); коренье перъцу, шафрану, гвоздиков и имъберу, которое коренъе коштовало копы грошей (АВК, XXXVI, 194, 1582); Романъ Ярошевичъ Случанинъ мѣлъ товаръ свой зъ Люблина ... шефрану фунтъ 1 (АСД, III, 303, 1583); у краме моей ... шефрану лотовъ двадцать пять (ИЮМ, ХХI, 423, 1625); для купенья розного коренья до двору, то есть ... шафрану чверть фунта – копъ двѣ грошей Литовскихъ (АВК, VIII, 513, 1634); цукру знову полфунта, шафрану полъзолотника, чинитъ асмак. двадцать два и полъ (ИЮМ, I, 191, 1681); лотъ шапрану золот. одинъ и полъ (ИЮМ, II, 29, 1683); пироговъ у дорогу сорокъ ... шафрану лотъ, гоздиковъ лотъ (ИЮМ, ХI, 67, 1697); шафрану до булокъ полълота (ИЮМ, ХIII, 26, 1699).
с. 68
Шафунокъ, шафунекъ наз. Загадванне, распараджэнне. после поветрея немало домовъ ... бездедичныхъ зостало, которие на насъ, яко на пана и на шафунекъ к рукамъ нашимъ пришли (АВК, ХХ, 8, 1554); подвышэнꙖ чс0483ти стану за годностꙖми и за заслугами кождого властне рукам шаѳунъку ку звирхности нашоs гсдръскоs належить (Ст. 1566, 33б); пильне того стеречи повинни будутъ, жебы намнѣйшей шафунокъ того податку нигдѣ индей ся не чинилъ (АВК, III, 276, 1577); листы тые долговые пры ей милости пани матъце нашой зоставуемъ в моц и в шафунокъ подали есьмо до рукъ ее милости (АВК, XXXVI, 243, 1582); отецъ Ѳеофанъ Богданъ зъ сего свѣта зшолъ, за чимъ тая архіепископія до волного шафунку нашого пришла (АЗР, IV, 8, 1588); ѡстатокъ маетности ихъ до столу и волного шаѳꙊнъкꙊ нашого привернулъ (КЛС, 117, 1597); хтож з людей смертелныхъ привлащити собѣ можетъ шафоунокъ вѣры, котораѧ есть самого га0483 бг0483а даромъ (Апакр., 216); все, яко на то прислуша, отдаю, завожу въ моцъ и владзу и шафунокъ вашей млсти пане ураде радецкій местскій (ИЮМ, VIII, 271, 1605); каждыs бы з вас был годен тог достоинства свещенническог, которог гд0483ъ бг0483ъ братꙊ моемꙊ справити рачил, ведлуг своеи ст0483ыи воли, а не з моег шафункꙊ власног (Бельск., 61); тое имене шаѳꙊнъкови его королевское млсти с певъных причин належати мело (ККСС, 4б, 1615); діаволъ не переставаетъ намъ перешкожати до доброго, а до злого приводити, што сѧ Ꙗвне зs непорѧдного маетности нашей шафоункꙊ и оуживанѧ вѣдати даетъ (Каліст, II, 184б); былs имъ порꙊченый добръ церковныхъ шафꙊнокъ (Навука, 132); Ипатій Потѣй ... упросилъ былъ у насъ село Тороканы, въ повѣтѣ Пиньскомъ лежачое, на школу Берестейскую, котороѣ-то школы не заложивши съ сего свѣта зшолъ, а тое село знову на шафунокъ нашъ спало (АЗР, V, 10, 1633); зоставивши толко въ томъ одномъ броваре и всякимъ его начиню доживотный собе шафунекъ и для потребы своее уживане (ИЮМ, IХ, 333, 1638); непораднымъ и непотребнымъ шафункомъ онъ прышлый зять его Андрей Кособуцкій пана отца своего укрывдилъ (АСД, I, 371, 1646); оуже тыи грꙊнты не сꙊть его, але Бж0483ій, Цр0483ковныи, и ѡтданныи въ шафꙊнокъ Еп0483пскій (Зб. вып., 59б).
с. 68
Шафъ наз. Тое, што і шафа. За выпратнене брамки ветреное, за прибите шафу у той же брамки и за гвозде асмак. дванадцать (ИЮМ, I, 148, 1681); за направу у канцелярыи дали асмаковъ пятнадцать (ИЮМ, II, 24, 1683).
с. 69
Шафыровый гл. шафировый
с. 70
Шахварский гл. шафарский
с. 70
Шахи, шахы наз. Шахматы. ѡн с однымъ витеземъ в шахи играеть (Бава, 169); Трыщан зъ Ижотою игралъ в шахы (Трыст., 66–67); король Марко ... казал прывести всѧкие гудбы и дуды и бубны, трубы, шахи, варцабы (Там жа, 85). ◊ В ъ ш а х ы – у шахматным парадку. футеръ розныхъ попеличыхъ новомодныхъ, въ луску карпю робленыхъ, тры; въ шахы, зъ обрезокъ робленыхъ, чотыры (ИЮМ, VI, 145, 1689).
с. 70
Шахованый прым. У клетку. ШꙊтъ: ѡшꙊстs, прелестник, блазен, що вs шахованои сꙊкни (Бяр., 205).
с. 70
Шаховница наз. Непаслядоўнасць, блытаніна ў размяшчэнні зямельных надзелаў. пану старосте с одного мает бати дано, а паном Кгурскимъ такъ же з одног[о], жебы мешанина и шаховниц не было (АВК, ХХХ, 348, 1607); село Кушлики его королевское милости, которое на сесь часъ держитъ его милость панъ Весоловскій, а нивы шаховницами идутъ (АВК, IХ, 8, 1618); чого зъ помѣры у Свистолскихъ шаховницахъ земли до ровной половицы не доставало (АЗР, IV, 522, 1631).
с. 70
Шаховый прым. ад шахи. Еще отдали тымъ же паномъ заведовцомъ футеръ розныхъ въ луску карпю три; въ луску шахову одно (ИЮМ, V, 144, 1688). ◊ И г р а ш а х о в а я гл. игра.
с. 70
Шахта наз. Шахта. Шахsта воистину глубокаѧ ест жена любодеица, и глꙊбинѧ Ꙋзsнаѧ жена чужаѧ (Скар. ПС, 36).
с. 70
Шахъ наз. Шах. кинул шах килконадцат козаков на страж, абы ѡбачили, Ꙗк петръ воsско свое справил, ѡбачили же напрод казал гнат стада ... перед которыми стады тꙊрки гарцовники выправил (Стрыйк., 533–533б).
с. 70
Шахы гл. шахи
с. 70
Шацованый дзеепрым. 1. Ад шацовати ў 1 знач. одъна бочъка пива, которая жъ вышей не маеть быти шацована пенязмы, одно за пять грошей (КПД, 71, 1529); коли быхмо мы сами або панове рада наши выслали шацовати именя в которойколвек речы: тогды мают шацовати под тым способом ... пущы мают щацованы быти подлуг важности и пожитков земли (Ст. 1529, 83); на тыхъ же вымѣроныхъ и ошацованыхъ моркгахъ пшеницы бочка засѣяная, шацована за копу одну (АВК, VIII, 419, 1586); то маеть быти шацовано на пн0483зи по тому, Ꙗко нижеs в семъ статꙊте шацꙊнокъ збожю естъ ѡписанъ (Ст. 1588, 261); штокольвекъ над ѡное, штос досталs, и што тобѣ вернено, над то тобѣ приходит, хотѧж бы пн0483зи были, албо штокольвекъ иного, штобы пѣнѧзми шацовано быти могло (Навука, 109–110). 2. Ад шацовати ў 2 знач. длꙖ чего тое добродеsство маеть быт велце поважано, и дорого щацовано (Зб. 255, 378); тяжкость грѣхꙊ бывает теж шацована ведлуг станꙊ чиего (Выкл., 49б).
с. 70
Шацованье, шацоване наз. 1. Дзеянне па дзеясл. шацовати ў 1 знач. О шацоване земли (Ст. 1529, 83). 2. Дзеянне па дзеясл. шацовати ў 2 знач. Ꙗзык своs на блюжнерства и на шацоване славы людскоs и на розмаитые ѡбмовиска ѡборочает (Зб. 259, 150б).
с. 71
Шацовати дзеясл. 1. Ацэньваць, вызначаць кошт. войтъ ... и рядцы тую шкоду его тогды шацовали ... сто копъ и сорокъ копъ и три копы грошей (КЗ, 532, 1494); коли быхмо мы сами або панове рада наши выслали шацовати именя в которойколвекъ речы; тогды мают шацовати под тым способом: служба людей десят коп грошей (Ст. 1529, 83); побралъ ... конꙖ з седломъ которого Ꙗ собе шацꙊю ѡсмъ копъ грошеs (КВЗС, 23б, 1537); шацовали его работу на пятдесятъ грошей (АВК, ХVII, 18, 1539–1540); такъ много речей на онъ часъ дей погинуло, яко о сто копъ шацуючи грошей (АВК, ХХII, 21, 1555–1565); тотъ кгрунтъ лежитъ до рѣчки Лозника, шацуючи за кождый моркгъ по гроши пятьдесятъ (АВК, VIII, 414, 1586); маеть быти каранъ Ꙗко злодеs хотѧ бы лицо не стоꙖло шацꙊючы и десети грошеs (Ст. 1588, 547); теперь дей я до половицы шкоды прыступую, шацуйте дей вы, а мне дайте знать (АВК, ХVIII, 133, 1595); напервѣй ворота того двора уѣздные и на воротахъ кганочокъ згнилый, опалый, шацовали копу грошей (АВК, VIII, 490, 1601); инстыкгаторъ нашъ и деляторъ шацуютъ противъ кождому зъ васъ на тисечу копъ грошей литовскихъ (Арх. ЮЗР, VIII- 5, 410–411, 1614); ѡ шкоды ... которых собе шацꙊетъ на двесте копъ грошей (ККСС, 69, 1615); Ꙗкъ дитѧ облеченое вs шатꙊ дорогими перлами гафтованꙊю, хотѧчи ѣсти, за ништо шацꙊетs што на собѣ маетъ (Мак., 357); на сто тысячей золотыхъ польскихъ поднятыхъ собѣ шацуютъ быти (АСД, IХ, 150, 1634); пред ними тые чтыри скрыни поставил, абы шацовали, Ꙗк много бы тые, и Ꙗк мнѡго бы зась ѡвые стоѧли (Варл., 44б); шкод нашых ... шацуемъ на сорокъ тисечей золотых полских (АВК, ХХХIV, 159, 1660). Параўн. шанцовати II. 2. Расцэньваць. Тѣмs же оны их жерsтвы тако богъ Ꙋ Пророка шацуетъ (Будны, 215); ганитъ синодъ берестейскій, не синодом его але зборищемъ каменичнымъ зовꙊчи, влдкы шацоуетъ из иншими дх0483ѡвными и свѣтскими осѡбами, неналежность соудꙊ имъ причитаючи и твердѧчи (Апакр., 70–70б); такие подобные сꙊт тым которые речи малые за великие шацꙊют (Зб. 261, 161б); потом кенсорес выбрано, которие людские выстꙊпки шацовали (Бельск., 166б); зs ... продкѡвъ ... хлюбили, высоце и знамените ихъ шацꙊючи (Каліст, II, 256б); жебы дш0483и своеи дорогѡ не шацовали, постꙊпꙊючи вышей (Мак., 254); през послꙊшенство власнаꙖ волꙖ и свобода бывает забивана над што ничого дорожеs светъ собѣ не шацꙊетъ (Зб. 255, 419б).
с. 71
Шацоватьсе дзеясл., зв. ад шацовати ў 1 знач. погане ставшисе хрстиꙖны вси книги свои ... попалили ... за н0483 тисꙖчеs золотых Ꙗко там на ѡныs час были шацоватсе могли, которые ѡгнем погꙊбили (Бельск., 211).
с. 72
Шацовникъ наз. Ацэншчык. Сергей Кузмич ... доброволное сознанъе звышъ помененыхъ пановъ шацовников и увіажчих ... дал то собе до книг местскихъ записати (ИЮМ, ХХХII, 133, 1578).
с. 72
Шацовничий, шацовнычый прым. ад шацовникъ. Жыдомъ бегуномъ шацовничимъ ихъ доходу дали осмаковъ шесть (ИЮМ, IV, 274, 1688); жиду шацовнычому не поведилъ, осмаковъ двадцать шесть (Там жа).
с. 72
Шацовое наз. Плата за ацэнку чаго-н. Жыду Марку шацовое оповедили пудовъ трынадцать и полъ (ИЮМ, IV, 285, 1688).
с. 72
Шацунокъ, шецунокъ наз. 1. Ацэнка, вызначэнне кошту. естли ѡнъ не присягнеть на тыхъ перлохъ водлугъ шацꙊнку, хто ихъ зналъ, маеть Сидорковой тыи перла платити (КСД, 210, 1515); оный рокъ зложоный после попису и шацуньку (КПД, 47, 1538); богданъ ... михаsлꙊ водлꙊгъ шацꙊнъкꙊ маеть платити десꙖть копъ (КВЗС, 147, 1540); абы мѣщане ... съ купли маетностей своихъ, водлѣ шацунку и воли и росказанья его милости установленого, ижъбы къ службѣ земской помогали (АЗР, III, 12, 1547); виненъ будетъ Павелъ наймитъ его заплатити ему всю шкоду его водлугъ того шацунку нашого (АВК, ХХI, 40, 1555); падчерица его Настасья Богданова Ѳедковича, взявши у него выправу зъ именья своего ... фантами, водлѣ шацунку, сорокь копъ грошей ... ему жъ на вѣчность поступила (РПП, 201, 1559); близские не будуть повинъни болшъ платити толко шацункомъ по томꙊ Ꙗко вышэи ѡписано (Ст. 1566, 81); абы около бранья тое Литовское мынцы ... якобы мѣла быти брана, альбо якобы ее шацунокъ уставичнѣ мѣлъ быти, постановенье было (АЮЗР, II, 174, 1571); якобы шацунком водле статуту за тую суму двесте копъ грошей вынесло (АВК, XXXVI, 126, 1582); штобы его милость в той каменицы прибудовалъ, хотечи то его милость при отданью сумы пенезей водле шацунку людей добрихъ заплатити (АВК, ХХ, 48, 1584); въ недостатку иншое маетности водлугъ уваженья пожитку ихъ рыбъ въ нимъ ничого ку шацунку годного не было (АВК, VIII, 418, 1586); панове пріятеле мои ... тое усе будованье мое шацовали и положили дей шацункомъ сорокъ копъ грошей усе будованье (АВК, VI, 15, 1589); чл0483вкъ которыs Ꙋчинит шлюб, а пошлюбит богу дꙊшу свою, под шацꙊнком дасть ѡкупъ (Біблія, 177); на каждыs рокъ ві0483 бочокъ золота чистого, з доходов горных мѣвал Ꙗкъ то нам ПлинкꙊшов шацꙊнокъ показꙊет (Стрыйк., 422); ходилъ ... на шацунокъ въ року тисеча шестьсотъ тридцать девятомъ (ИЮМ, IХ, 451, 1643). Параўн. шанцунокъ. 2. Вызначаная праз падлік сума расцэнкі. ѡшецовали есмо всего того ... сто копъ грошей ... КлопотовскаꙖ и паручники половицꙊ тыхъ пенязей пятьдесятъ копъ грошей статкомъ и быдломъ Ꙋ шецунокъ мають Дремлику платити (КСД, 294, 1516); на вси сестры маеть четвертаꙖ часть шацунку розделити (Ст. 1529–Ф, 46); которые ѡтправу вчинити мають на именю его водле статуту и шацунку нижэs ѡписаного (Ст. 1566, 65); то маеть быти шацовано на пн0483зи по тому, Ꙗко нижеs в семъ статꙊте шацꙊнокъ збожю естъ ѡписанъ (Ст. 1588, 261); бенꙖшъ ... попалъ ѡтъправꙊ Ꙋчынити и его колонътаꙖ шацꙊнъкомъ статꙊтовымъ ꙊвꙖзати (КЛС, 2б, 1596); тотъ дворъ Свиранскій зо всимъ тымъ, што се поменило, знесши зъ оного увесь шацунокъ, вынесло сумы въ отправѣхъ сто копъ тридцать и двѣ (АВК, VIII, 491, 1601); на позваных за тое все дерево шацꙊнъкомъ статꙊтовым заплатꙊ пенжнꙊю всказꙊем (ККСС, 31, 1615); Кинсонъ ... Чиншs шацꙊнокъ (Бяр., 287); если бꙊде оубогій а шацꙊнкꙊ ѡтдати не бꙊде моглъ станетs предs сщ0483енникомъ, а иле онъ ощацꙊетъ и обачитъ, же можетъ ѡтдать толкѡ дастъ (Хран., 127).
с. 72
Шацуючий дзеепрым. ад шацовати ў 1 знач. Аарѡнъ: СꙊдѧчій, шацꙊючіи, мнѣмаючій, здане свое повѣдаючій. або сварѧчійсѧ (Бяр., 221).
с. 74
Швабский прым. ад швабъ у 1 знач. Ведучы тогды воиско через ракускую, баворскую, швабъскую землю и через тые немецкие краины, которые лежат межы тыми мѣстцы, гдѣ сѧ Рэн и Дунаи почынаеть (Атыла, 183); дармо григорій з0483, папежъ рѣшею нѣмецкою, а особливе родоулфа, швабское кн0483жа ѡт присѧги генрикови, д0483 цесарови римскомꙊ оучиненой розгрешилъ (Апакр., 173б); Кондрад швабское и баворское кн0483жа ѡт кꙊрферстов ... на цесарство выбран (Бельск., 398б). ◊ Ш в а б с к о е п о л о т н о гл. полотно.
с. 74
Швабъ наз. 1. Шваб. маркоманънове, ѡварове, гэрулеве, швабове и иншые народы с Турынкгием и Рукшеи вси ... королю Атыли доброволне сѧ поддали (Атыла, 182); дрꙊгие зас з тогож народꙊ немецкого свеви або швабове франкове, сенонове, и сасове ... тꙖгнꙊли до галилеи (Стрыйк., 422б). 2. Парода каня, выведзеная ў Швабіі. дрыкгантъ подъ нимъ воронъ, швабъ (АСД, IV, 218, 1576).
с. 74
Швагеръ гл. швакгеръ
с. 74
Швайка наз. Швайка. згинуло ми ... шапка черленая жъ новая, и ножи зъ швайкою (АВК, ХVII, 346, 1541).
с. 74
Швакгерка наз. Швагерка. тотъ судъ ... черезъ ... швакгерку ихъ милости пани Буховецкой ... взглядомъ учиненое отповѣди и похвалки, на выволанье всказалъ (АВК, ХV, 80, 1663).
с. 74
Швакгеръ, швагеръ наз. Швагер. Богданъ Стецкевичъ ... зъ швакгъры своими ... ставилъ коней 9 (ПВЛ, 516, 1567); я именемъ пана Миколая Сологуба, швакгра моего, тотъ делъ чинить ... хочу (АВК, ХХХVI, 181, 1582); помоч против кождомꙊ неприꙖтелеви великꙊю казимер мѣл ѡт великог кн0483зꙖ Ꙗрослава швакгра своег (Стрыйк., 458); панъ Рокицкій зъ имѣнья и двора своего Понизья ... до швакгра своего пана Александра Кголіевского до имѣнья его Ваверки ... былъ отъѣхалъ (АСД, III, 80, 1617); онъ самъ, зь ойцомъ, зъ маткою, зъ братомъ, зъ братовою, зъ швакгромъ и зъ сестрою ... жадного кгвалту не чынилъ (АСД, I, 315, 1640); пришовши до турмы Сава Мартиновичъ, швакгеръ того злочынцы, же дей онъ съ турмы дей почавъ бывъ выкопывать (АВК, ХVIII, 354, 1647); привели его Ꙗко лотра Ꙗког звꙖзаног до аннаша швакгра каиꙖѳы (Зб. 259, 636); там же были облиги небожчыцы пани тещи моей пни Оксини Круглыковны Миколаевое Новицкое ... облиги пна Ивана Миколаевича Новицкого, швакгра моего (АВК, ХХХIV, 276, 1663); был цесарскиs швакгер (Зб. 82, 288); задатку челяди при змовеню Андрею Скарботе, Iерию Матіашову швагру дали по золот. пять обудвумъ (ИЮМ, IV, 80, 1686).
с. 74
Швакгрына наз. Жонка швагра. на врадѣ кгродскомъ ... оповѣдали и жаловали ... панъ Михалъ Купрель, именемъ малжонки своей паней Зофіи Матеевны Киселевны и именемъ швакгрыны своее панны Раины Матеевны Киселевны (АВК, VIII, 480, 1599).
с. 75
Шванковати, шванковать дзеясл. 1. Страчваць. зазѧбывшисе здорове стратил и Ꙋ небачных люди на славе шванковат мусꙖл (Еўл., 43); котороs [цноты] границы коли хто перестꙊпит мꙊсит шванковат и на иных цнотах (Зб. 261, 143); крол дрꙊнскиs ... заварлъ их на морꙊ, где мꙊсили ѡт нег шванковат (Стрыйк., 600); был нѣѧкій Кроль, который сѧ барзо зацне вs станѣ своемъ Кролевскомъ заховалъ ... вs той зась ѡдной речи шванковалъ, ижъ бозского познанѧ свѣтлости не мѣл, а балвохвалскою слꙊжбою былъ оувиклѧный (Варл., 136). 2. Вагацца, не мець цвёрдай пазіцыі. Зибаюсѧ: Киваюсѧ, хвѣюсѧ, оуставичне киваюсѧ, метаѳ: оутлѣю, шванкꙊю, вонтлѣю, заикаюсѧ (Бяр., 51).
с. 75
Шванкъ наз. Шкода, страта. Гды бы збойца на домъ наехалъ ... чи не почалъ бысь одеймоватисѧ, бити, бысь теж мѣлs и самъ шванкъ Ꙗкій ѡтнести (Мак., 23–24); Панъ Богъ шванъку его, Даниловича, уховать рачилъ (ИЮМ, ХХIII, 355, 1623); тамъ же ме окрутне, а нелитостиве збилъ, зранилъ, задавшы ми шванковъ килька барзо шкодливыхъ (АВК, ХVIII, 282, 1625); они панове Куликове ... такъ ганебные шванки и поколечене немилосерное собе безбронныхъ отъ пана Крыштофа ... однесли (АВК, I, 313, 1646).
с. 75
Швачка наз. Швачка. третюю дей девку ... швачку ... до себе до Молодечна панъ Василей Хлусович взялъ (АВК, ХХХVI, 20, 1582).
с. 75
Шведский, швецкий I прым. Шведскі. Владиславъ четвертый, Божою милостью ... великій князь Литовскій ... Швецкій (АВК, III, 1, 1401); тою жъ божъю млстью назначоныs, король шведъскиs, кготъскиs, ванъдальскиs, и великое кнѧже, финълѧнъдъское (Ст. 1588, прадм.); Жикгимонтъ третій бж0483ею мл кр пол ... и королевства швецкого наиближшій дѣдич (Апакр., 35б); Року ≠ах0483а великаѧ воsна была у ВифлꙖнтех с королемъ шведским, за жикгимонта третего (Барк., 162б); господаря Владислава четвертого, Божою милостью короля ... Лифлянтского, Естонского и инныхъ, а Шведского, Кготского, Вандальского дѣдичьного короля, княжати Финляндского и инныхъ (АЗР, V, 32, 1637); литва, подлꙖше, полꙖки, и прꙊсове старшие, а и тепер море прꙊское, и поморское ѡт тых генетов генитинским або венедицким мꙖнꙊют, и ѡт тых се крол дꙊнскиs и шведскиs кролꙖми вандалскими зовут (Стрыйк., 423); кнꙖз литовскиs рꙊскиs прꙊскиs ... А шведскиs готsскиs ванsдалскиs дедичныs корол (Дыяр., 155б).
с. 75
Шведъ наз. Швед. книги кгродские Жомоитские неприятель шведъ зъруйновалъ (АВК, ХХIV, 379, 1580); з шведами и инфлꙖнтами великие воsны вел (Стрыйк., 431б).
с. 76
Шветьство наз. Шавецтва. вчилъся деs есми въ месте Люблиньскомъ шветьству (КСД, 1175, 1515).
с. 76
Швецкий I гл. шведский
с. 76
Швецкий II прым. ад швецъ. братья ... тотъ цехъ шапочницкій за цехомъ швецкимъ и зъ своимъ прапоромъ ходити и мѣстце мѣти мають (АСД, I, 163, 1582); за прозьбою учтивого Войтеха Здановича, мѣщанина Виленского, мистра цехового ремества швецкого, позволили есмо ... домъ збудовати (АВК, ХХ, 106, 1594); цехмистръ съ товарышомъ своимъ ... ремесниками, шевцами цеху швецкого, мещаны могилевскими, подали орыгиналъ ... ку актыкованю до книгъ местскихъ радецкихъ (ИЮМ, VIII, 448–449, 1634); шафаремъ цеху швецкаго за одинъ брусъ дали полталера (ИЮМ, II, 217, 1684); зъ цеху швецкаго дано таляровъ штукъ шеснадцать (ИЮМ, IV, 29, 1686); зъ цеху швецкого отобрали таляровъ штукъ двадцать (ИЮМ, VIII, 9, 1691).
с. 76
Швецъ наз. Тое, што і шевецъ. мулꙖру, швецꙊ, гончару ... тымъ всимъ головщины по тридцати копъ грошей (Ст. 1588, 488); будучы дей ему ... у шевца Наума ув ызбе седечы, который швецъ в томъ дворе мешкаетъ, тамъ же дей тотъ слуга ... збилъ (АВК, ХХ, 173, 1601); который дей той швецъ почалъ одъ тыхъ жидовъ утекать по край дылеванья дворного до двора (АВК, ХХVIII, 104, 1608); швецъ монастырскій светого Спаса, вызъналъ, ижъ на змроку седеломъ зъ тымъ Матюшою у дому пана Киркора (ИЮМ, VIII, 526, 1636); Ꙋсмошвецъ: Мѣховник, що зброи подшивает, тлꙊмоки робит. замшник, рымар, швецъ (Бяр., 182); швецъ далъ зол. одинъ (ИЮМ, Х, 14, 1695).
с. 76
Швиво, швыво наз. Шытво. онъ и задатку впрод за швыво петнадцат грошей ... обецалъ чинит (ИЮМ, ХХХII, 126–127, 1578); Жданъ ку полсти се зналъ нижли дей таіа полсть у мене его у зоставе то есть за шъвиво ерміака, которы есми ему шыл (Там жа, 203).
с. 77
Швирянье наз. Кiданне, шпурлянне. сходилисꙖ иногды ѡныꙖ процессыи з великим розрꙊхом, и межи собою швірꙖнем ѡдин дрꙊгомꙊ не устꙊпꙊючи (Жыц. св., 51).
с. 77
Шворенъ, шворень наз. Шворан. Въ скарбу позосталыи речи ... шворни два одъ тое жъ гарматы (ИЮМ, I, 309, 1682); шворень зъ ложицами, шворень зъ концомъ отъ гарматы великіе (ИЮМ, V, 145, 1688); шворень одынъ зъ ложыцами; железа шворень зъ кольцемъ отъ гарматы великой (ИЮМ, VI, 143, 1689); зробили гантабы две и шворни чотыри зъ цвиклями до увязаня гарматы у деревенный варстатъ (ИЮМ, Х, 151, 1695); ковалю за коване зъ нашей штабы шворники два с колцами и великій одинъ шворенъ и брухналей полкопы, заплатили ему зол. одинъ (ИЮМ, ХI, 151, 1697); зъ того железа зробили шворенъ, за роботу осм. (ИЮМ, ХII, 63, 1698); за направоване шворна до колясы, дали осм. (ИЮМ, ХIV, 76, 1700). Параўн. шворникъ, шкворень.
с. 77
Шворникъ наз. Тое, што і шворенъ. Ковалю за коване зъ нашей штабы шворники два с колцами и великій одинъ шворенъ (ИЮМ, ХI, 151, 1697).
с. 77
Швыво гл. швиво
с. 77
Шебединский прым. ◊ С у к н о ш е б е д и н с к о е – назва сорту сукна. взял два поставы сукна шебединског у Кондрата (АВК, ХХХIХ, 271, 1579); былъ далъ ... Семену ... продават сукна постав шебединского (Там жа, 283); жупан блекитный сукна шѣбединьског (Там жа, 459).
с. 77
Шебунокъ наз. Хiстанне. да тогды тые дети братіꙖ наꙊчают латыне, и наоучают и выкладают имъ книги Ꙋ которых пописаны оуси поганбеніа жидовскіе и кацерьскіе. и вси ихъ блоуды и шебоунки (Валх., 90).
с. 77
Шевецкий прым. ад шевецъ. ходилъ есми ... до прыслуханья справы у суду гайного цеху кравецкого зъ цехомъ чоботарскимъ, шевецкимъ (АВК, ХХ, 168, 1601).
с. 78
Шевецъ, шэвецъ наз. Шавец. тежъ ремесники, золотари ... ковали, и шевцы ... которые ... торгомъ ся обыходятъ (АЗР, I, 355, 1503); слесары, шевци, сыромятники ... вси тые вышеписаныи люди мають того их права маитъборъског[о] во всяких речах послушни быти (ПГ, III, 57, 1509); золотару ... шевцу ... маеть тым всим головщина быти (Ст. 1529–Ф, 139); вы сами, и слуги ваши силою у шевцовъ боты отнимають, пенезей не платячи (Арх. ЮЗР, V-1, 32, 1534); ижъ кравцы, шевцы, рымары, слѣсары и иньшые ремесленики въ мѣстѣ Виленьскомъ непомѣрныи заплаты отъ роботъ своихъ беруть, а што и часто, ихъ прибавляють водле воли своее, а съ того шляхта убожаетъ (АЗР, III, 12, 1547); шевцю, гончару ... головщины по двадцати коп грошеs (Ст. 1566, I, 90б); раду собѣ вчынили реместники промежку себе то ест ковали кожемѧки шэвцы (Рач., 339); тамъ же мещанина его ... Якуба Мартиновича шевца збили и зранили (АВК, ХХХVI, 154, 1582); во Ивана шевца взято дей корову (АВК, II, 263, 1590); людей ремесленныхъ, золотаровъ, кравцовъ, слѣсаровъ, ковалевъ, котляровъ, рѣзниковъ, сыромятниковъ, кожемякъ, пекаровъ, гончаровъ, шевцовъ, теслевъ, кушнеровъ и иншихъ всякихъ ремеслениковъ отъ работы замковой вольными чинимъ (АЗР, IV, 169, 1597); повѣдил на то шевца никгды не хвалю кгды на малꙊю ногꙊ великиs тревик Ꙋдѣлает (Бельск., 102); житло наше на земли ровно комедіи ... за ѡтнѧтsемъ личины, што былъ кролем, паномъ, По старомꙊ ковалемъ, шевцемъ (Лям., 16); постановенье старостъ и всихъ шевцовъ Полоцкихъ около продаванья обуя, абы се нихто не важылъ въ храмахъ продавати (АСД, I, 310, 1640); министрове ... посполите сꙊт кравцы, шевцы, люде подлыи грѣховъ полныи (Выкл., 80б); запродали яблоки подле кабачъка миколского Макишу, шевъцу (ИЮМ, ХI, 11, 1697). Параўн. швецъ, шевникъ, шовецъ.
с. 78
Шевникъ наз. Тое, што і шевецъ. по вѣлице дни на ст0483ои недли в средꙊ здоумали СмолнꙖне чорныи люди коузнеци кожомꙖки шевники мꙖсники котелники пана АндреꙖ совласти силою з города (Увар., 107–108).
с. 78
Шевня наз. Тое, што сшыта. которую шевню до того чсу лежачую нашолъ у того ж пна ... погнилую, а другую через мол попъсовану (АВК, ХХХIХ, 208, 1578); Левко Лазаровичъ, жидъ Берестейскій, мѣлъ до Люблина товаръ свой ... футеръ бѣлиньихъ брушковыхъ шевни 10 (АСД, III, 298, 1583); отобрали зъ скарбу грошей, отъ шляхетного пана Даніеля шевъни и колекгов его злотковыхъ пятьсотъ (ИЮМ, ХI, 13, 1697).
с. 79
Шевский прым. Пашывачны. цехмистръ, съ товаришаме [!] своими ... ремесниками шевцами цеху шевъского могилевского, покладали орыиналъ самый привилей его королевское милости Владислава четвертого (ИЮМ, VIII, 449, 1634); цеху шевскому выплатили складанъки таляровъ битыхъ двадцать (ИЮМ, VIII, 116, 1691).
с. 79
Шевцовая наз. Жонка шаўца. купили хату и зъ сенцами Лукашу мистру у Хмарихи шевъцовое подъ выводомъ спаскимъ (ИЮМ, IV, 192, 1686).
с. 79
Шевцовский прым. Шавецкі, пашывачны. о том ижъ тые до дей сполбратья ихъ ... мимо привилей давных цеху ихъ шевъцовъскому отъ короля его млсти ... в том цеху справованья оттискають (СДГВ, II, 29, 1598).
с. 79
Шедивость наз. Сівізна. Мою абовѣмъ шедивость ѡбелжилесь, и свѣтъ ѡт ѡчей моихъ ѡтнѧлесь (Варл., 206); допровадите шедивость мою з жалостю до пекла (Выкл., 25б); Сѣдина: Сивизна, шедивостs (Бяр., 168). Параўн. шедина.
с. 79
Шедина наз. Тое, што і шедивость. То сведѣте шедины мое с болестию во адъ (Скар. КБ, 78б).
с. 79
Шедший дзеепрым. ад ити ў 1 знач. мыж на предречнное возвратимсѧ. семоу црю Давлади Бердию немного времꙖ побывшю и томꙊ мимо шедшоу (Увар., 104).
с. 79
Шездесятъ гл. шестьдесятъ
с. 79
Шездесять гл. шестьдесятъ
с. 79
Шейка наз. Шыйная частка шкуры. Шубу брюшинную из брюшинъ и боковинъ бѣлую и 3 пары шеекъ п. писарю Калиновскому (ИЮМ, ХХIV, 44, 1713).
с. 79
Шелверство наз. Тое, што і шалберство. потом познаешъ шелвѣрство его (Зб. 81, 61б).
с. 79
Шелеговое, шеляговое наз. Від падатку. пану Лиходеевскому, выезджому для шелегового: Сена возъ, золот. одинъ (ИЮМ, II, 98, 1684); Лейбиной оказали пудовъ чотырнадцать; за чоповое и шелеговое отъ пуда по золотому, чинитъ золотыхъ чотырнадцать (ИЮМ, III, 23, 1685); для вывядованя чопового и шелягового, за розказанемъ, пановъ маистратовыхъ, дали имъ на страву золотыхъ пять (ИЮМ, ХII, 19, 1698); зъ розказаня п. войта, зыскали меду гарцы два пры згоде зъ Маркомъ, жыдомъ, на чоповое и шелеговое (ИЮМ, ХIII, 127, 1699). Параўн. шележное, шеленкговое.
с. 79
Шелеговый, шелоговый прым. ад шелегъ. дозорцы кабаку отобрали шелеговой монеты золотыхъ тысячъ две (ИЮМ, II, 72, 1684); дано ... паномъ посломъ готовыхъ грошей у талярахъ, на шелоговою монету рахуючи золотыхъ полскихъ чотырнадцать тысячей (Там жа, 121); одебрали мы отъ пановъ шафаровъ прошлаго року ... шелеговой монеты золотыхъ двести (ИЮМ, IV, 13, 1686); за розказанемъ пана войта и целого маистрату ... отобрали грошей зъ кабаку, отъ тыхъ же пановъ дозорцовъ, шелеговой монеты золот. трыста (ИЮМ, ХII, 1, 1698).
с. 80
Шелегъ, шелюгъ, шелягъ наз. Шэлег. всякій сусѣдъ, и тежъ жидъ, 30 шеляговъ маетъ заплатити (АЗР, I, 25, 1388); брати ... а въ мѣстѣ или въ одномъ селѣ, або хотя неподалеку и съ села въ село, по шелягу (АСД, IХ, 47, 1545); маю отдати монетою литовъскою, албо полскою, окром шелягов и квартников (АВК, ХХХVI, 64, 1582); кгды хто до торгу ку продаваню збожя приедетъ, тогды у того хто продаетъ берутъ по шелягу (АВК, I, 158, 1584); списали есмо вси речы ... мешокъ скураны, у немъ пенезей шелегами грошей шеснадцать (АВК, ХХ, 136, 1598); панъ мой Кгодфридъ принесши серебра вытегненого на выбіянье шелеговъ немало штукъ до своее господы въ домъ Попинкговскій прынеслъ и закопалъ въ пивницы (АВК, VIII, 504, 1614); нѣкоторыя особы ... галасами мене въ ратушу опрымовали, обѣцуючи складать по шелегу на знесенье мене подвоеводего (АСД, I, 271, 1633); Пѣнѧsь: шелюгъ (Бяр., 133); писарю замковому дали золот. одинъ и шелегъ (ИЮМ, I, 30, 1679); Пану Жемъбоцкому ... казали дать таляровъ десеть битыхъ, чынитъ на шеляги золот. шестдесятъ (ИЮМ, I, 117, 1680); за брусокъ мыла, шелеги два (ИЮМ, I, 231, 1682); дровъ купили до ратуша возовъ шесть, по осмак. трынадцать и по шелягу (ИЮМ, III, 37, 1685); купили цвечъковъ копу до прибиваня универсаловъ до брамъ о шележной монеце и дротику зъ шелегами, заплатили за цвечки и за дротикъ осмаковъ дванадцать, шелеговъ добрыхъ и злыхъ всихъ на прибияне стратили осмаковъ десять (ИЮМ, IV, 119–120, 1686); отобрали ... талеръ на шелеги рахуючы по зол. шесть и осм. осмнадцать (ИЮМ, ХI, 3, 1697); отобрали грошей зъ брамы отъ пановъ дозорцовъ ... шелягами на росходъ мескій зол. (ИЮМ, ХХII, 1, 1699). Параўн. шелионкгъ.
с. 80
Шележное, шележно наз. Тое, што і шелеговое. Сена купили пану Лиходеевскому ... зъ универсаломъ будучымъ, стороны шележъного зъ кабаку (ИЮМ, II, 48, 1683); при порахунку зъ тымъ же жыдомъ за шележно и чопово меду кгарцы полтора для самихъ жыдовъ, зол. одинъ (ИЮМ, V, 110, 1688).
с. 81
Шележный, шеляжный прым. ад шелегъ. за взятье ... за коня, шаблю и шапку водле жалобы совито сто тридцать пять ... а зъ уписнымъ и паметнымъ намъ данымъ, всего сумою, знести и пораховавши на монету шеляжную, чотыри тисечи (АВК, ХХIХ, 40, 1673); у Городнѣ актыковаласе справа урожоного Леонарда Потѣя ... администратора податку шележного повѣту Оршанского (АСД, II, 83, 1683); отъ шляхетного пана Павла Лядвеевича ... одобрали на шележную монету рахуючи золотыхъ тысячъ шесть (ИЮМ, II, 73, 1684); писаромъ о цло шеляжное и чоповое ... далъ золотыхъ два (Там жа, 170); одебрали мы грошей ... на потребу мескую, шележное монеты золотыхъ двесте (ИЮМ, IV, 9, 1686); прыймовали таляръ по зол. шесть и осм. осмнадцать, на шележную монету чынить золотых тры тысечы и трыста (ИЮМ, ХI, 44, 1697); всихъ талеровъ выдали двесте осмнадцать, чынитъ сумма шележною монетою золотыхъ (ИЮМ, ХIII, 163, 1699).
с. 81
Шеленкговое наз. Тое, што і шелеговое. Лейби се оказало чверть одну; за чоповое и шеленкговое золотый одинъ (ИЮМ, III, 21, 1685); кгды приходилъ дворянинъ пана Матусевича для ревизии шеленкговое и чоповое о кабакъ, для коней дали овса зъ цекавзу (Там жа, 138–139).
с. 81
Шелестети дзеясл. Шалясцець. коли самъ Нѣмчина иде, или жонка его поступае, то черезъ скурку скрыпить, шелестить и дорогимъ пижмомъ воняеть (Мял., 317).
с. 81
Шелионкгъ наз. Тое, што і шелегъ. Патрисыменту кгарцы пять, по тынфовъ осмъ, чынитъ на шеліонкги зол. (ИЮМ, ХIV, 17, 1700).
с. 81
Шелоговый гл. шелеговый
с. 82
Шеломецъ наз., памянш. ад шоломъ. Панцырь, шеломець, поручи, бляхы, барвица (АЗР, I, 137, 1494).
с. 82
Шелтийский прым. ад шелтисъ. оурѧд шелтіискіи панѡм оу слꙊжбѣ ест оужіточнои (Вісл., 32).
с. 82
Шелтийство наз. Тое, што і шолтызство. ніхто не можеть кꙊпити шелтіиства безъ изволеніꙖ брата своего (Вісл., 8); оуставлѧемь абы каждыи велікыи пан ани которыи иньши их не кꙊповал собѣ шелтииства (Там жа, 32б).
с. 82
Шелтисъ гл. шолтысъ
с. 82
Шелтысъ гл. шолтысъ
с. 82
Шелюгъ гл. шелегъ
с. 82
Шеляговое гл. шелеговое
с. 82
Шелягъ гл. шелегъ
с. 82
Шеляжный гл. шележный
с. 82
Шемранье, шамранье, шамрене, шемране, шемрание наз. Нараканне. мы же чsто есмо ини же на насъ естъ шемрание ваше но на господа бога (Скар. КВ, 31б); азъ Ꙋбо слышахъ шемрание сыновъ Iзsраилевыхъ (Скар. ЛК, 33б); непріязни ку вамъ не мели и шамъран[ь]я межи собою не чинили (КПД, 650, 1563); вже всюды по ѡбозе слыхать было шамрене и нарекане жолнеров гнѣваючыхсѧ (Атыла, 221–222); лекарство оберноулосѧ в трꙊтизнꙊ, шамранье мовлю и нареканье посполитое цр0483квей (Апакр., 140б); в том часѣ вщалосꙖ шемранье людꙊ (Біблія, 186); впадает ... лекце хто важит шемране против старшим (Зб. 261, 109); в том повстало шемране посполитог людꙊ против гд0483Ꙋ (Бельск., 59); тое кгды людs ѡный послышалъ, заразъ немалое збꙊрене и шемране, и великое волане и замешане повстало, ѡт всѣхъ плачꙊчихs и нарѣкаючихъ на свое сиротство (Варл., 325–325б); Ропотъ, Роптаніе: Нарѣкане, шемране (Бяр., 140); так моsсеs шемрание против собе скромне терпелъ (Зб. 255, 14б); моsсеs шемране претивъ собѣ скромне терпѣлъ (Зб. 259, 155б); тогды шемъране сꙖ вsщало в радѣ ѡноs (Пралог, 612б); шемране жидов против Мѡѵсеѧ (Хран., 93); в тым часѣ вщалосꙖ шемране людꙊ, Ꙗкобы стыскꙊючог (Выкл., 53б).
с. 82
Шемрати, шамрати, шамрети, шемрать, шемрети, шемреть, шемрять дзеясл. Наракаць. огонь ... попали людеи, прото шемрали на моисеѧ (Скар. ЛК, 36б); шамsрали пsротивъ пана (Цяп., 27б); мѣлъ онъ быти мнѣ кревнымъ, абыхъ его гамовалъ ... не шемралъ (АСД, I, 156, 1580); шемралъ теды весь люд против кнꙖжатом (Біблія, 245); непорꙖдност и шемрет на заправы на потравы (Зб. 261, 147б); всес им не подобает шемрат (Там жа, 159б); почали тескнѣти и шемрат (Бельск., 63); шемрꙖт на нег и бꙊритсе почали (Там жа, 212); видꙖчи то цареве сириsскии велми се здꙊмѣвши шемрали (Алекс., 6б); видѧчи всѣ, шемрали мовѧчи, ижъ до грѣшного мꙊжа вsшолъ гостити (Каліст, II, 192б); феѡдор ст0483ыs реклъ, гнѣваешсꙖ цесарю, и шемрешъ (Зб. 81, 233б); длꙖ того не шемраs ежели се не стало, Ꙗкъ еси просил (Зб. 107, 101); Ꙋваж иж пресветаꙖ дѣва николи не шемрела ни ѡ ким (Зб. 255, 338б); не вѣрили словꙊ его. и шамрѣли в наметах своих (Пс. ХVII, 114б); жидове шемрѣли на Мѡѵсеѧ (Хран., 93); жидове ... зараз потим кды сꙖ рꙊшили, почели шемрати ѡ водꙊ (Выкл., 38); ничог против гд0483Ꙋ бг0483Ꙋ не шамрал ани мовил (Зб. 82, 40б).
с. 82
Шемрачъ наз. Той, хто наракае. Ѡ шемрачох которых ѡгон спалил (Бельск., 59).
с. 83
Шемраючий, шемраючый дзеепрым. у знач. наз. Той, хто наракае. шемраючые иж лаsна поживали видѣные были (Зб. 107, 189); кгдым вышол на прохажку Ꙋслышалем едного шемраючого и дрыжачого ѡт зимна (Там жа, 194б); гсдъ хсс ... на пꙊщи кꙊшаючіи, шемраючіи, и невѣрꙊючіи затратилъ (Выкл., 139). Параўн. шемручий.
с. 83
Шемрети гл. шемрати
с. 83
Шемреть гл. шемрати
с. 83
Шемручий дзеепрым. Тое, што і шемраючий. Роптивъ, ропотливъ: Маркотливый, шемрꙊчій (Бяр., 140); шемрꙊчих землѧ пожерла (Хран., 138).
с. 83
Шемрять гл. шемрати
с. 83
Шепетливый прым. Шапялявы. еси промолsвилъ ко рабꙊ своемꙊ шепетливого и негибsкого Ꙗзыка есмъ (Скар. КВ, 10); Медленоѧзычный: Косногласный, гꙊгнивый, заикаючійсѧ, шепетливый (Бяр., 77).
с. 83
Шепечучий дзеепрым. у знач. наз. Той, хто невыразна вымаўляе некаторыя гукі. НемовꙊющій: шепечꙊчій, гꙊгнивый, презs носъ мовѧчій (Бяр., 93).
с. 83
Шептанье, шептане, шептание, шоптание наз. 1. Нашэптванне, нагавор. крадsмо принѧло ест Ꙋхо мое жилы шепsтаниѧ его (Скар. КI, 8б); в людех радисѧ с тым кто ... не допоустит ти с неприѧтелем твоим клопота чтобы не оутешилъ его, а ни врагоу твоемꙊ на тѧ шоптаніѧ (Арыст., 157). 2. Шаптанне (чараванне). часомъ на ихъ шепsтанье люди и скотъ здоровы бывають (Будны, 19); первое приказане ... кажетъ намъ, абысмы ... оуроковъ злѣзованѧ, свѧтокрадзтва, шептанѧ, замовлѧнѧ ... выстерегалисѧ (Зб. вып., 104).
с. 83
Шептати, шептать дзеясл. Шаптаць. коли ст0483ое писмо чтоут. ни с кимъ не шепчѣте (Чэцця, 350б); слыша же Давыдs Ꙗко шепsтаху слузи его и поразумелs ест иже Ꙋмре ѡтроча (Скар. ДЦ, 87); коли то ѡбачилъ дв0483дъ же слуги его шепчуть, порозꙊмѣти же дѣтꙖ Ꙋмерло (Біблія, 376); возложил на нег ѡныs лист шептал до Ꙋха (Бельск., 344б); што милыи ѡтче, шепъчешъ, Ꙗко бы сꙖ мѣлъ боꙖт, так слабо ѡтповѣдаешъ (Зб. 81, 91б); почали шептат ѡдин ѡдному мовꙖчи: певне скарбъ нашол (Зб. 752, 99); коли побачилъ Дв0483дъ же слꙊги егѡ шепчꙊтъ, поразꙊмѣлъ же дитѧ оумерло (Хран., 258б).
с. 84
Шептъ наз. Шэпт. Кгды тежъ до домꙊ Бж0483ого до цр0483кви ... приходимо, не шепты и смѣхи, або о домовыхъ потребах и о кꙊпли розмовы строймо (Каліст, II, 274).
с. 84
Шерей гл. ширей
с. 84
Шеренгъ наз. Шарэнга. пришло студентовъ колькодесять ... ставши лавою альбо шеренгомъ предъ олтаремъ (АВК, VIII, 30, 1598).
с. 84
Шерина гл. ширина
с. 84
Шеритися гл. ширитися
с. 84
Шермеръ гл. ширмеръ
с. 84
Шерокий гл. широкий
с. 84
Шерокость гл. широкость
с. 84
Шероце гл. широце
с. 84
Шерпанина гл. шарпанина
с. 84
Шерстухъ наз. Iльняная хустка. взꙖлъ ... сермꙖгꙊ сорочъкꙊ шапъкꙊ шерстꙊх (КВЗС, 20, 1533).
с. 84
Шерсть, шэрсть наз. 1. Валасяное покрыва жывёл; масць. надъ то пыталъ есми тыхъ свѣтковъ: какое бы шерсти тотъ конь былъ (АВК, ХVII, 27, 1539); маетъ Олтухъ Сидору ... своихъ три овци старихъ ув одну шерсть дати (АВК, ХVII, 244, 1540); паробок ихъ лаврынъ на властъномъ поли свиню мою шерстью чорную забил (КВС, 560, 1552); Тохтамышъ Барановичъ ... нашолъ дей есми коня шерстью гнедого у жите своемъ (АВК, ХХI, 44, 1555); тотъ урядникъ Верховский Войтехъ самъ особою своею з слугами своими ... оного подданого ... збилъ и пограбилъ у него коня шерстью полового купленого (АВК, ХХ, 36, 1578); взяль коня почтового шерстъю гнедого (АВК, ХХХVI, 21, 1582); тые слуги ... клячу шерстью гнѣдую ... въ дому его пограбили (АВК, VI, 23, 1589); взяли дей коня шерстью гнѣдого (АСД, I, 176, 1590); коней трое мескихъ покралъ, шерстю рыжихъ (ИЮМ, VIII, 246, 1597); пограбили ... коня ... шерстю строкатого (АВК, I, 312, 1646); въ томъ возе конь шерстью мышастый, тесьма чорная черезъ хребетъ (АВК, ХVIII, 348, 1646); на хвостѣ Ꙗкѡ иншею шерстью знакъ мѣлъ (Хран., 20). ◊ Н а п и с а т и в ъ ш е р с т ь гл. написати. 2. Састрыжанае валасяное покрыва жывёл. брати имате ... шерsсть козью (Скар. КВ, 45); мелъ одежꙊ свою зs шерьсти верsблюжое (Цяп., 4); ѡферꙊет ... бисеръ и шерсть козью (Біблія, 154); возми ... шерсти козеи, шкꙊр бараных чирвонобарвꙖных (Бельск., 49б); Ꙋважъ ѡстрост житиꙖ его ... стороны ꙊбѣрꙊ коториs былъ з шерсти велблюдовои (Зб. 259, 630–630б); мꙖхкие шаты которохъ [!] нѣколи Ꙋживалъ скинувши, грꙊбые велбꙊдовой шеръсти носил (Пралог, 591); взѧлъ теды даніилъ смолы и сала и шерсти и зварилъ ихъ посполꙊ: а Ꙋчинилъ грꙊдꙊ и вкинꙊлs во Ꙋста смокꙊ (Хран., 371б); за направу седла немецкаго и за скурку и за шерсть, дали золот. два (ИЮМ, II, 164, 1684); за обиване шерсти зъ шкурокъ Гавре дали осм. (ИЮМ, Х, 83, 1695). Параўн. шерсь. 3. Футра. свадебную куницу давати имъ шерстью (АЗР, I, 145, 1494); которые Полочане побьються межи собою, а за дѣцкимъ поеднаються, ино намъ куница шерстью зъ мирщины (АЗР, III, 17, 1547).
с. 84
Шерсь наз. Тое, што і шерсть у 2 знач. принесите ему ... шерсь козью (Скар. КВ, 66б).
с. 85
Шершень наз. Шэршань. наведеть на нихъ гсдь богъ вашъ шерsшневъ (Скар. ДЗ, 20); послалъ есми предъ лицемs вашимs шерsшни (Скар. IН, 46); шершни на него се пꙊстили (Бельск., 382б); побію весь людъ до которогѡ войдетъ ... пꙊстивши первѣй шершни (Хран., 101).
с. 85
Шерый прым. Шэры. Петръ ... отъ мене прочъ утекъ и взялъ дей у мене ... однорадокъ пурпурьяну шерого с кнафлями позлотистыми (АВК, ХХI, 307, 1558); межку которых поставов одинъ постав чырвоны под печатю шерою писан был (ИЮМ, ХХХII, 209, 1578). Параўн. шарый.
с. 85
Шесдесятъ гл. шестьдесятъ
с. 86
Шесдесять гл. шестьдесятъ
с. 86
Шеснадцатеро гл. шестнадцатеро
с. 86
Шеснадцатый гл. шестнадцатый
с. 86
Шеснадцать гл. шестнадцать
с. 86
Шеснанцятъ гл. шестнадцать
с. 86
Шеснасте ліч. Тое, што і шестнадцать. в том же свирне взято шаблю ... которая коштовала шеснасте копъ грошей литовских (АВК, ХХХVI, 115, 1582).
с. 86
Шеснастозлотовый прым. Які складае шаснаццаць залатыхъ манет. Его милость п. Кухновскому, суколлекторови податку шеснастозлотового поборцовъ Оршанскихъ, квитового дали (ИЮМ, ХХI, 17, 1711).
с. 86
Шесснадцать гл. шестнадцать
с. 86
Шестакъ гл. шостакъ
с. 86
Шествие наз. Шэсце. тииж едини сл0483нце и лꙊна. и прочаѧ пѧт ѡт запода ко востокꙊ шествиѧ творѧт (Неба, 61б); иніи же и спꙖще иніи же и воспꙖт возвращающесꙖ, иніи же и по противнымъ ѡтбѣгающе, инiи же и паче противныхъ ѡтбѣгше ратꙊют и препинают шествіе кs нб0483си (Дыяр., 169); Ѡбщепиршества, общевеселіа, ѡбщіа пирꙊ шествіа (Бяр., 194).
с. 86
Шествование наз. Дзеянне па дзеясл. шествовати. Всѧкое милосерsдие место чинить человѣку единому кажsдому по заслужению делъ его, и по разуму шесsтвованиѧ живота его (Скар. IС, 26б).
с. 86
Шествовати дзеясл. Iсці, праходзіць. путь шествоваху по пустыни (Скар. ПБ, 16); до тебе (великое бремѧ крста на раменахъ несꙊчи) тѣсною и прискорsбною дорогою шествꙊютъ (Карп., 24); шествꙊйте тѣснꙊю дорогꙊ вѣдꙊчꙊю до цр0483ства нб0483сного милѣ (Лям., 25); тѣмъ закона Божія путемъ шествовати (АЮЗР, II, 77, 1629).
с. 86
Шествующий дзеепрым. у знач. наз. Той, хто iдзе. законникомъ братскимъ дали на молитвы и на службы за въ путь шествующихъ зол. десять (ИЮМ, VIII, 95, 1691).
с. 86
Шестдесяторакий прым. Шасцідзесяціразовы. одны сторакіи овѡцы приносѧтs, дрꙊгіи шестдесѧторакіи, третіи, тридцаторакіи (Каліст, II, 78б).
с. 86
Шестдесятъ гл. шестьдесятъ
с. 87
Шестдесять гл. шестьдесятъ
с. 87
Шестенадцать ліч. Тое, што і шестнадцать. гусей шестенадцать, кождая по три грошей (АВК, ХIV, 508, 1594).
с. 87
Шестерный прым. ад шестерня ў 2 знач. въ новину давати ми вечно къ Лаврашеву манастырю изъ моея отчины три копы ржи шестерныя (АЮЗР, I, 4, 1401); пан Гуринъ ... побралъ ... у гумне жита осмъдесетъ копъ шестерныхъ, пшеницы шестьнадцать копъ шестерныхъ (Пін., 134, 1562).
с. 87
Шестерня наз. 1. Шасцярня. шестеренъ окованыхъ и пановокъ 5, а шостая шестерня зъ веретеномъ украдена (АСД, I, 146, 1571); згинуло з млына ... обручы зелезные от шестерни (АВК, ХХХIХ, 539, 1579); купили железа фунтовъ пять безъ полчверти на шестерню и на обручи (ИЮМ, IV, 234, 1686). 2. Злакавая расліна, якая мае адметную форму коласа (у шэсць радоў). подалъ копъ двадцать осмъ малое ярицы ... полдеветы ечменю шестерни копъ шесть (АСД, III, 69, 1606).
с. 87
Шестеро, шесторо ліч. Шасцёра. пограбили они в насъ шестеро коней (АЮЗР, I, 16, 1444); пограбилъ ... шестеро коней (КСД, 207, 1515); побралъ ... жита чотыры корцы пчолы шесторы выдралъ (КВЗС, 14, 1537); у Кузьмы взяли ... подтелковъ шесторо (АВК, ХVII, 418, 1560); побрали ... гусей шестеро (АВК, ХХХVI, 48, 1582); погинуло гусей шестеро (АВК, ХVIII, 69, 1589); за вороты дворными обора, в ней быдла рогатого шестеро (АВК, ХХХII, 186, 1596); ошацовавши тое збожье и сено, въ той шкоде съ тыхъ шестерга коней пана Мизкгировыхъ (АВК, ХVIII, 222, 1608); речы рухомые, а меновите: котелъ винныи безъ трубъ ... руковицъ паръ сто и шестеры (ИЮМ, ХХI, 280, 1626); въ справѣ въ Бозѣ велебныхъ ... немало речей рухомыхъ и коней шестерга, коштуючихъ золотыхъ тысеча петидесятъ забранье (АВК, ХV, 422, 1681); за коване коней шестерыхъ ... зол. два (ИЮМ, I, 268, 1682).
с. 87
Шестеронасте ліч. Тое, што і шестнадцатеро. въ томъ дворѣ ульевъ ... шестеронасте (АВК, ХIV, 411, 1591).
с. 87
Шестерый ліч. ад шестеро. Глава ... ѡ назнаменании дольниць шесsтерого поколениѧ сыновs iзsраилевыхъ (Скар. IН, 36).
с. 87
Шестидесятъ, шестидесять ліч. Шэсцьдзясят. азs же вышше вамъ споведаю. лs0483. дн0483овъ ѡт трехсотъ и шестидесѧт днии (Чэцця, 301б); въ кождоs стыръте по шестидесꙖтъ копъ (КСД, 1516, 874); две стырте жита, по шестидесꙖть копъ (Там жа, 875); в копу по шестидесятъ грошей (АВК, ХХХVI, 50, 1582); Ꙋжъ такъ велъми великиs, коториs шестидесꙖт локотъ был должиною (Пралог, 561б).
с. 87
Шестинадцать ліч. Тое, што і шестнадцать. да ѡсмого дн0483ѧ бж0483ьего нароженьꙖ тогды мельхиѡрь король. арабіе и ноубіе бж0483еи слоужбы красне доконавши а мшоу державши. оу летех векоу своего в шестинадцать и ве стоу лѣтъ предо всѣми людми головоу склонивши (Валх., 67б); вы бы въ тые два годы тое дани на нихъ съ шестинадцати ч[о]л[о]в[е]ковъ не брали (КЗ, 535, 1494); не дали ... шестинадцати медницъ медꙊ пресного (КСД, 1511); мѣщане вси змовили мѣне на шестинадцати конехъ слꙊжбꙊ земскую на нихъ служити (КСД, 210, 1515).
с. 88
Шестинеделка наз. Парадзіха. Нечистоту жены шестинеделsки кажеть и очищение еꙖ (Скар. КЛ, 23б).
с. 88
Шестинедельный прым. Які складаецца з шасці тыдняў. Запона камъчатая, великая, шестинедельная (КСД, 600, 1509).
с. 88
Шестисотый ліч. Шасцісоты. Лѣта шестисотого житиѧ ноева месеца седsмънадесѧтого дsнѧ того же месеца, проторsжены суть вси источsници безsдны великое (Скар. КБ, 17б–18).
с. 88
Шестнадесятый ліч. Тое, што і шестнадцатый. Шестнадесѧтыи станъ Ремонsфаресs, еже исказуетсѧ Ꙗблоко зерsнатое (Скар. ЛК, 3б).
с. 88
Шестнадцатеро, шеснадцатеро ліч., зб. ад шестнадцать. две корове ѡвецъ шеснадцатеро Ꙋтичу шеснадцатеро (КВС, 593б, 1552); позычыли тачокъ шестнадцатеры отцу Трыфону Хомутовъскому (ИЮМ, VI, 111, 1689); Кирею ... што тачокъ шестнадцатеры позычыли до Печерска церковь насыпать, абы прыслалъ мужыками, дали за тое (Там жа, 136). Параўн. шестеронасте, шесторонадчачеро, шесчоронадцачеро.
с. 88
Шестнадцатый, шеснадцатый, шестнайцятый, шестьнадцатый ліч. Шаснаццаты. Лѣта ... тысеча шестьсотъ семьдесятъ третьяго, мѣсяца Августа шестьнадцатого дня (АВК, III, 1, 1401); Писанъ ... мѣсяца мая шестнайцятого дня (АВК, ХI, 28, 1556); шеснадъцатый позовъ о збитье врадника (АВК, ХХХVI, 7, 1582); водле артыкꙊлꙊ дванадцатого и шеснадцатого в розделе девꙖтомъ (Ст. 1588, 26); кашталѧн краковскій, которій маетъ шеснадsцатое зараз по дх0483ѡвныхъ римsскихъ мѣсце (Апакр., 198–198б); пановали ѡдин по дрꙊгом ... ажъ до шестнадцатого потомка (Рым., 77б); мц0483а септембра шестнадцатого днꙖ (Дыяр., 155б); розмышлꙖне в ндлю шестнадцатꙊю по светкахъ ѡ ѡпꙊхломъ (Зб. 255, 104); так ѡт шеснадцатого рокꙊ жывота своего, аж до двадцатого, Ꙗтку собѣ хворостом покрытую Ꙋчинившы в неs сꙖ ѡд дожча и ꙊпаленꙖ боронил (Зб. 752, 448б). Параўн. шестнадесятый, шестнастый.
с. 88
Шестнадцать, шеснадцать, шеснанцятъ, шесснадцать, шестнатцать, шестьнадцать ліч. Шаснаццаць. Ганусовъ стругъ стопленъ и солью, шестьнадцать мѣховъ было соли Ꙋ стрꙊзѣ (ПГ, I, 199, 1459); за бобръ шестнадцать грошей (АЗР, I, 103, 1483); Панъ Юрей Немировичъ маетъ ставити шессънадъцать коней (АВК, ХХIV, 38, 1528); боꙖрын ... искалъ на немъ двꙊ копъ грошеs и шестънадцати грошеs за жито (КВЗС, 22б, 1537); гдѣ значна ласка Божѧ была кгдыж шеснадцать тисечеи вѧзневъ ѡтгромили (Рач., 346); чуги две ... которые коштовали грошей копъ шестънадцать литовских (АВК, ХХХVI, 222, 1582); естли бы сꙖ трафило ижъбы шлꙖхтичъ в летех шестьнадцати а не болшъ ѡбвиненъ ѡ злодеsство або приведенъ былъ з лицомъ тогды таковомꙊ про молодость летъ его не маеть быти поличоно за злодеsство (Ст. 1588, 535); ѡт шестисотъ и далеи домовъ шлѧхетскихъ релии греческое ледве шеснадцать албо штось менъшъ зостало (Бер. саб., 14); будꙊт посполу ѡсмъ столповъ а подставков ихъ сребрꙖных шестьнадцат Ꙋчинишъ (Біблія, 142); тотъ Ст0483ыи коли през взростъ тѣлесныи в шеснадцати лѣтахъ се принеслъ хрстꙊ ѡфѣрꙊ вдꙖчнꙊю (Пралог, 557б); бꙊдꙊтъ посполꙊ осмь столповs, а подставковъ ихъ сребрѧныхъ шестнатцат (Хран., 103б); на пироги асмак. шеснадцать (ИЮМ, I, 181, 1681); шеснанцѧтъ речій потреба до сповѣды (Зб. вып., 38). Параўн. шеснасте, шестенадцать, шестинадцать, шестьнадесеть, шостыйнадцать, шостыйнасте.
с. 89
Шестнайцятый гл. шестнадцатый
с. 89
Шестнастый ліч. Тое, што і шестнадцатый. Писанъ въ Городнѣ, Февраля шестнастого дня (АВК, ХIII, 15, 1508).
с. 89
Шестнатцать гл. шестнадцать
с. 89
Шестоденецъ наз. Тое, што і шестодневъ. на престолѣ Евангелія апракосъ ... треоди 2, шестоденецъ (АСД, I, 146, 1571).
с. 89
Шестодневникъ наз. Тое, што і шестодневъ. Так о томъ розꙊмѣетъ Василі Ст0483ый в книзѣ ... шестодневнік (Сакр., 11б).
с. 90
Шестодневня наз. Тое, што і шестодневъ. Такъ ѡ томъ розꙊмѣетъ Василій Стый, въ Книзѣ Еѯаменого албо шестодневни (Дзід., 22).
с. 90
Шестодневъ прым. Шасціднеў (царкоўная кнiга). шестоднев sлатоꙊст (Хран., 5б). Параўн. шестоденецъ, шестодневникъ, шестодневня.
с. 90
Шестоколъ, шистаколъ наз. Частакол. За огорожене шистаколомъ отъ турмы, отъ жыда Лейбы, тремъ человекомъ дали золот. два (ИЮМ, II, 144, 1684); Бервеня на шестоколъ до турмы, бервенъ шесть (ИЮМ, II, 132, 1694).
с. 90
Шестокрылатый, шестокрилатый прым. З шасцю крыламi. в тои бо радости свѣтлостию бж0483ественою почтени соут ... херавими. и серафимы шестокрилатии (Чэцця, 74б); серафимове шестокрылатые в каждым тым хоре незличоныи естъ (Зб. 81, 85). Параўн. шестокрылный.
с. 90
Шестокрылный, шестокрилный прым. Тое, што і шестокрылатый. херувимы и шестокрылные серафимы свой чинъ держали (АЗР, IV, 226, 1600–1605); серафими шестокрылныи (Зб. 752, 470б); серафими шестокрилныи (Зб. 82, 138б).
с. 90
Шестонеделный прым. Які працягваецца шэсць тыдняў. (южъ отѡ шестонедѣлногѡ, намнѣй еднакъ, з ласки пожилогѡ в немъ прест0483огѡ и животворѧщогѡ Дх0483а, нѣ псꙊючогѡсѧ нѣ свендꙊючогѡ), свѣдкомъ сꙊть ст0483огѡ сегѡ мꙊченика и исповѣдника терпливости (Сматр., 33–34).
с. 90
Шесторо гл. шестеро
с. 90
Шесторонадчачеро ліч. Тое, што і шестнадцатеро. у Кузьмы взяли ... куръ шесторонадчачеро (АВК, ХVII, 418, 1560); у Кузьмы взяли ... овецъ шесторонадчачеро (Там жа).
с. 90
Шестсотный гл. шестьсотный
с. 90
Шестсотъ гл. шестьсотъ
с. 90
Шестъ гл. шесть
с. 90
Шестый гл. шостый
с. 90
Шесть, шестъ, шэсть ліч. Шэсць. за винѫ гдѣ бы оузѧти шесть волов тѫт брали тридцать (Вісл., 16б); тоѣ жъ церкви, кромѣ болшого олтаря, меншихъ шесть (АЗР, I, 79–80, 1463); маетъ на городъ взяти отъ бочки рыбъ по шести грошей (АЗР, I, 194, 1490); сиѧ книжsка замыкаеть в собе шесть азsбукъ евреискихъ (Скар. ПЕ, 2б); шесть сих ненавидит бъ0483 и семеро ѡмерзѧно воли его (Зб. 262, 95б); мает з шестма светки а самсемыи на всемъ присѧгати (Ст. 1529–Ф, 104); по всимъ тымъ границамъ якобы на шесть миль (АСД, I, 65, 1546); таковыs ... маеть седети на замъку нашом шэст недель (Ст. 1566, 17); тонъкихъ ручниковъ шесть (АВК, ХVIII, 44, 1582); Ꙋ везеню Ꙋчтивом седѣти шесть недел (Ст. 1588, 5); маеть мети въ собе личъбꙊ тꙊю, шестьсотъ шестъдесѧть и шестъ (Унія, 31б); през шесть дниs Ꙋчинил гсдъ небо и землю (Біблія, 149); послал шест бочокъ вина (Хр. польск., 17б); томꙊ нѣколи дꙊхъ вшетеченства, задалъ трꙊдность, претожъ ѡсꙊдилs себе самого, шесть мѣсѧцій вs багнискꙊ скѵтскомs которое вs глꙊбокой пꙊщи было, сѣдѣти наго (Мак., 14б); за тую печат хотѣлъ шести тисꙖчи золотых (Дыяр., 162б); Шестижды: шесть разъ (Бяр., 205); кꙊпилъ собѣ за сто овецъ роліи шесть (Хран., 51б); Епспъ ... лз0483. повѣненъ всѣхъ Iереевъ згромадити до Катедры по шести мѣсѧцехъ, по Соборѣ Епископскомъ (Зб. вып., 69).
с. 90
Шестьдесятный, шестдесятный, шестьдесентый ліч. Тое, што і шестьдесятый. ѡво сѣмѧ сторычsныи плод чинить ѡво шестдесѧтныи, ѡво пакъ и тридесѧтныи (Будны, 33б); меть смерт ѡт грому в року живота его шестдесентым (Еўл., 15); откулъ и овощъ часу своего тридесятный, шестдесятный, стократный господину и сѣятелеви своему въ терпливости приноситъ (Пыт., 96); з которыхъ, одны приносѧтъ овоцы тридцатныи, дрꙊгіи шестьдесѧтныи (Каліст, II, 126); в приповести ѡ насении ѡтцове светые дѣвом приписуют ѡвоц сотныs вдовам або встремежливым шестдесꙖтныs, а малжонкомъ тридесꙖтыs (Зб. 255, 224б–225).
с. 91
Шестьдесятъ, шездесятъ, шездесять, шесдесятъ, шесдесять, шестдесятъ, шестдесять, шестьдесять, шесьдесятъ, шэстьдесятъ ліч. Шэсцьдзясят. Лѣта отъ Нароженья Сына Божого тысеча шестьсотъ шестьдесятъ первого, мѣсеца Мая тридцатого дня (АВК, III, I, 1401); на тыи двѣ селищи записали есмо ему сею нашею грамотою шестьдесять копъ Подольскими полугрошники (АЗР, I, 32, 1414–1429); колі шлѧхтѧ шлѧхтіча забьет за головꙊ шестьдесѧт гривенъ (Вісл., 24б); на Стержи тридцать куницъ да шестьдесятъ бѣлокъ (АЗР, I, 52, 1440); чоуда чинил ... оу лѣтех бж0483ьего нароженіа тисѧцю стом шестіюдесѧт и четырми (Валх., 76б); ему винъни триста копъ и шестьдесятъ копъ грошеs (КСД, 899, 1516); шесsтьдесѧтъ естъ цариць (Скар. ПП, 8б); оучинил ѡбраз золотъ вышинѧ ег локотъ шестьдесѧтъ (Зб. 262, 116); пани Гальжъбета маетъ ставити двесте шесьдесятъ коней (АВК, ХХIV, 41, 1528); старосту поступовали ... шестьдесятъ и двѣ волоки суполныхъ осѣлыхъ (АСД, I, 43, 1536); гусенятъ шездесятъ (АВК, ХХII, 76, 1555–1565); писан Ꙋ вилни лета божего нарожэнѧ тисеча пꙖтьсотъ шэстдесѧтъ трэтего (Ст. 1566, 4б); нашол прыꙖтелеи Кгвидоновых шестдесѧтъ конныхъ (Бава, 132); артыкул шестдесятъ девятый (АВК, ХХХVI, 344, 1582); маеть мѣти въ собѣ личъбꙊ тꙊю, шестьсотъ шестъдесѧть и шестъ (Унія, 31б); взꙖл тежъ гетман ... шестьдесꙖт мужев (Біблія, 519); шездесять боляриновъ зьвногородских (Мам., 189–190); овъ сто, овъ шестъдесѧтъ (Каліст, II, 206б); трвал аж до рокꙊ шестдесꙖт третего (Зб. 752, 449); костантинъ ... рихло по тымъ маючи лет шесдесꙖть пꙖт тритцатого рокꙊ панованьнꙖ своего Ꙋмер (Пралог, 634); за сꙊмꙊ пенезs чотыры тисечы сто и шестдесꙖт копъ грошеs лит (КАР, 8б, 1646); всего сумою золотыхъ триста шесдесятъ (ИЮМ, I, 16, 1679). Параўн. щестдесятъ.
с. 91
Шестьдесятый ліч. Шасцідзясяты. присегнути не хотелъ водле артыкулꙊ шестьдесꙖтого (Ст. 1588, 214); присꙖгши поворочал ихъ вꙖзни (р)оку сотного шестдесꙖтого (Кн. Мак., 59–59б); РокꙊ триста шестьдесѧтого (Мак., 11); Ꙋмученъ лѣта и житиꙖ ст0483аго шестдесꙖтаг шостаго (Зб. 81, 51); ѡт дватцатаго рокꙊ ажь до шестьдесѧтаго рокꙊ (Хран., 127б); таꙖ част левитов была болшаꙖ, ниж которого иншого поколѣнsꙖ, бо мѣли десꙖтꙊю часть хотꙖ ѡни ледво были шестдесꙖтꙊю частю всего людꙊ (Выкл., 59б) Параўн. шестьдесятный.
с. 92
Шестьдесять гл. шестьдесятъ
с. 92
Шестькроть, шестькрать, шестькротъ прысл. Шасцікратна. абы еси былъ Ꙋдарилъ пѧтькрать шестькрать или седsмъ, то былъ бы еси поразилъ и вывоевалъ землю Сирsскую даже до искажениѧ (Скар. ЧЦ, 212б); шестькрот былъ взѧтый зsвоеваный спꙊштошоный римъ (Апакр., 157б); которых было личбою по шесткрот сто тисꙖчеs (Стрыйк., 524б); овецъ по шестькротъ сто тысѧчей (Хран., 148б); бысь бы оударилъ пѧть або шестькроть, поразилs бы сірію ажь до знищеньѧ (Там жа, 335б).
с. 92
Шестьнадесеть ліч. Тое, што і шестнадцать. протѧгаютсѧ пределы его даже до тавора ... градовъ шестьнадесеть и села их (Скар. IН, 37); имели подsставокъ сребреныхъ шестьнадесеть (Скар. IС, 69); Девиць же было естъ шесsтьнадесеть тысещей (Скар. ЛК, 65б).
с. 93
Шестьнадцатый гл. шестнадцатый
с. 93
Шестьнадцать гл. шестнадцать
с. 93
Шестьсотный, шестсотный ліч. Шасцісоты. в году тисеча шестсотном втором прыпалого ... одно на самом дню и року окупити и тую суму пенезей отложыти повинъни будемъ (АВК, ХХХII, 478–479, 1596); такъ шестсотного первого року, мсца и днꙖ первого ѡпали воды на земли (Біблія, 25–26); так шестсотног и первог рокꙊ ноевог мсца первог и дн0483Ꙗ первог, ѡпали воды на земли (Бельск., 9); въ року теперешнемъ тисеча шестьсотномъ мца Марца двадцать четвертого дня сталася дей шкода мне Тимошку Сидоровичу (ИЮМ, VIII, 261, 1600); в року прошломъ тисеча шестьсотъномъ (АВК, ХХ, 170, 1601); Писанъ ... лета отъ нароженя сына Божого тисеча шестсотного третего месяца мая трынадцатого дня (АВК, I, 20, 1604); Писанъ ... лѣта Божого Нароженья тысеча шестьсотного пятого, мѣсяца мая одинадсятого дня (АВК, III, 25, 1605); въ повѣтѣ Виленскомъ на рочки декабровые, которые маютъ быти сужоны въ року теперешномъ тысеча шестьсотномъ осьмомъ, писаный тотъ позовъ (АВК, ХII, 73, 1608); покладал нидимꙊ с книг земских жомоицких под датою рокꙊ тисеча шестсотног (ККСС, 73, 1615); такъ шестьсотногѡ первагѡ рокꙊ. мсца и днѧ перьвогѡ ѡпали воды на земли (Хран., 16).
с. 93
Шестьсотъ, шестсотъ ліч. Шэсцьсот. Лѣта отъ Нароженья Сына Божого тысеча шестьсотъ шестьдесятъ первого, мѣсяца Мая тридцатого дня (АВК, III, 1, 1401); виненъ шестьсотъ копъ грошеs братъ нашъ Александръ (КСД, 898, 1516); книги рекомые по гречески ѱалsтиром ... имають в собѣ ... припеловъ две тысещи и шесsтьсотъ (Скар. КБ, 5); прыповѣдали есмо твоей милости службу до земли Ифлянтское на шестьсотъ коней (АСД, I, 141, 1566); с которых дей нас входов стародавных, намъ з делу поступленых, со всего того дерева бортного шесьтисотъ выбили и выгънали с покойного держанья и вжыванья (АВК, XXXVI, 231, 1582); смотрели есмо тое справы ... чого собе шацовал шкод яко на шестсотъ золотых польских (СДГВ, II, 4, 1585); чысло его шестъсотъ шестьдесѧтъ шестъ (Унія, 38б); чомꙊ о них мало не през цѣлꙊю шестьсѡтъ лѣтъ по смерти петра ст0483ого молsчали (Апакр., 110б); всталъ дв0483дъ и пошол сам и шестсотъ мужев з ним до акꙊса (Біблія, 351); казал наготоват шестсот возов (Бельск., 45–45б); потом шестсот козаков шло до Бѣлогорода (Стрыйк., 625); Батиі, цр0483ь татарскиі ... пришовши в шестисоть тысячах татар (Мам., 168); вꙖзни ... котори то были през ѡтца его завоеваны. За котории шестьсотъ и шестьдесꙖт талантов выдалъ и ѡтправилъ ихъ зо всим тым до иерꙊсолиму (Кн. Мак., 47–47б); въ рокꙊ прошлом тисеча шестсот сорокъ пꙖтом (КАР, 5, 1646); шестсот плꙖкгъ на хрѣбте, а пꙖтсотъ на череве задати ему казал (Зб. 81, 233б); далъ теды дв0483дъ ... за мѣстце сиклев золота шестьсотъ ваги справедливой и збꙊдовалъ тамъ олтарь гсдꙊ (Хран., 280); ѡт початкꙊ его аж до часов наших ночого [!] болшъ, едно пꙖт тисечеs и шестсот лѣтъ преминꙊло (Выкл., 1б); чынитъ сума одданя грошей золотыхъ три тысячы шестьсотъ семдесятъ три (ИЮМ, I, 76, 1679).
с. 93
Шестьтысячный, шестьтысечный ліч. Шасцітысячны. Данъ во Мстиславью, лѣта шестьтысячного девятсотъ пятдесятъ первого, индикта шостого (АЗР, I, 58, 1443); дана въ Поповой Горѣ, мѣсяца Октября 16 день, въ лѣто шестьтысячное девятьсотное семдесятъ седмое, индикта 2 (АЗР, I, 84, 1468); первшый листъ кнегини Семеновоѣ Ульяны Кобрыньскоѣ и сына еѣ князя Ивана, въ датѣ року шестьтысечного девятьсотъ семдесятъ третьего (АЗР, V, 3, 1633).
с. 94
Шесчоронадцачеро ліч. Тое, што і шестнадцатеро. у Яромы Игнатовича узяли ... овецъ шесчоронадцачеро (АВК, ХVII, 418, 1560).
с. 94
Шесьдесятъ гл. шестьдесятъ
с. 94
Шефаръ гл. шафаръ
с. 94
Шефелинъ наз. Тое, што і шафелина. Ꙋдарили невѣсты шефелином, которыs минерва носила (Бельск., 37б); самого его милости порвавъшы ... а меновите, шефелинами, рогатынами покололи (АВК, ХХVIII, 353, 1654).
с. 94
Шефранъ гл. шафранъ
с. 94
Шецунокъ гл. шацунокъ
с. 94
Шиба, шыба наз. Шыба. стрелял, яко до стен, так и в окъна, и в оболонах шыбы повыбияли (АВК, ХХХVI, 59, 1582); по лѣвой сторонѣ свѣтлица въ самые полтретья, въ ней ... окна три, оконницы на завѣсахъ, оболона одна, у которой шкла шибъ полдевети (АВК, VIII, 416, 1586); свѣтлица, въ ней печь бѣлый, у дверей защепки; оболонъ скленыхъ въ нихъ вибитыхъ шибъ пять (АВК, VI, 57, 1589); окрꙊглаа шиба, котрою пред часы гравано (Бяр., 235); за направоване окна у ратушу, г0483 шибъ, асмакъ осмъ (ИЮМ, I, 199, 1681); уставилъ шыбы двадцать шесть (ИЮМ, VI, 139–140, 1689).
с. 95
Шибала наз. Абыякавасць; пыха. Презор: шибала, албо небачене (Бяр., 120).
с. 95
Шибатися дзеясл. Валяцца. ѡтъидоут да на дорозе шибаютьсе Ꙗблоки которе ѧблока тамъ араза зовоут (Валх., 87).
с. 95
Шибеница, шубеница, шыбеница наз. Шыбеніца. Што съ лицомъ приведуть татя ... а будеть ли то жона вѣдала зъ дѣтми ужо изрослыми, ино жоною и дѣтми заплатити, а самого на шибѣницю (АЗР, I, 80–81, 1468); его на см0483рть выдали. а черес зазрость на крижовоую шибеницю и прибили (Пак. Хр., 24); хто бы зъ войска втекъ до дому, а въ томъ его поимають, тогды того на шыбеницу (АЗР, II, 37, 1508); сѣ шибеница юже Ꙋчинилъ Аманъ Мардохеови стоить в доме его (Скар. КЕ, 13); хто бы злодеѧ ... ѡт шибеницы ѡткупил (Ст. 1529–Ф, 157); злодѣи шибеницою каранъ быти (АЮЗР, I, 113, 1541); тотъ то татарынъ, идучы на шыбеницу, на остаточной воли своей поволалъ того Михна Отамана о злодейство (АВК, ХХI, 13, 1555); тот злодеs на шибеницу мает выдан быти (Ст. 1566, I, 104); повели Бова до шыбеницы чотырыста сарацэнов (Бава, 195); (естли бы) идꙊчи на смерть тогож поволали и на шыбеницы не ѡтволали, тогды тотъ ѡт тыхъ поволаныs маеть ѡтприсꙖгнꙊтисꙖ (Ст. 1588, 540– 541); дрꙊгого ѡбѣсилъ на шибеницы (Біблія, 91); потом их вsвечор знꙖто з шибениц, а поховано (Бельск., 69б); потомъ назавтрее, мца Юля одинадцатого дня, были на смерть до шубеницы отпроважоны (ИЮМ, VIII, 284, 1609); сказали есмо, яко злодея, на шубеницу за горло обесить (ИЮМ, VIII, 361, 1620); кгды бы хто былъ ѡсꙊжоныs на шꙊбеницꙊ, вси бы речи, маетность свою которꙊю бы мѣлъ радъ роздалъ (Зб. 259, 459б); повѣсь ихъ противъ сл0483нцꙊ на шибеницах (Хран., 145б).
с. 95
Шибеничникъ наз. Вешальнік. шибеничника якогось утявши до ей вкинули (АВК, II, 229, 1580); Паличники: шибеничники. карꙊчіи катѡве (Бяр., 101).
с. 96
Шибинковати, шыбинковати дзеясл. Свавольнічаць, бясчынстваваць. мы іему не много давали шыбинковаты (Мял., 4); мы іемоу не много давали шибинковаты (Там жа, 317).
с. 96
Шибленый дзеепрым. Удараны чым-н., выцяты, пашкоджаны. виделъ есми на томъ Одначику рану битую каменемъ шибленую (АВК, ХХI, 45, 1555).
с. 96
Шивати дзеясл. Прымацоўваць, змацоўваць, сшываць. Але ѡни до воsны ѡхотꙊ маючы ѡ смертъ мало дбали мѣли теж фортелныи през рѣки перевозы лоди и чолны з зꙊбровых скꙊр дивне шивали, а швы длꙖ протеченꙖ воды лоем натырали (Стрыйк., 516б).
с. 96
Шидарство гл. шидерство
с. 96
Шидаръ наз. Насмешнік. рꙊгател – шидаръ (Зіз., 59); РꙊгатель: шидаръ, кощꙊнsникъ ... найгравачъ (Бяр., 141).
с. 96
Шидерство, шидарство наз. Насмешка, здзек. Бо не была бы то молитва, але шидерsство зъ бг0483а, естли кто розумеючи о собѣ ижь грѣха на собѣ не маеть (Будны, 202); рꙊганіе – найграванье, шидарство (Зіз., 59); шидерство блазенство смешки (Зб. 261, 93–93б); РꙊганіе: Найграванье, шидарство, насмѣванье (Бяр., 141); розличными шидерствы и посмевисками ... всего места сромотили (Зб. 255, 261); далъ еси нас на посмѣх сусѣдом нашим, на шидерство (Пс. ХVII, 21).
с. 96
Шидзоный дзеепрым. ад шидити. потом кнꙖжна малжонка его Ꙋмарла, шидзоно при дворе же се танцэм порушила припоминано тэж бо не шкоден был его млст пан замоsскиs канцлер ѡт того Аншпаха (Еўл., 101–102).
с. 96
Шидити, шыдити дзеясл. Насміхацца. с того пострахꙊ себе, дѣеписови, еретицы шидѧтъ (Апакр., 204); на завтрій день ... пришло студентовъ колькодесять ... тамъ же въ церкви людей попихали, гробъ Панскій обступивши, трясли ... а инные на немъ сидѣли и зъ инныхъ церемоней шидили, насмѣвались (АВК, VIII, 30, 1598); ѡни шидили з послов божихъ (Біблія, 518); которог ѡбачивши печенѣгъ, шидил з нег (Стрыйк., 448); Свѧтый зs свѣта шидитs (Мак., 14); РꙊгаюсѧ: шиджꙊ, найграваю, насмѣваюсѧ (Бяр., 141); дети з него шыдꙖт (Зб. 255, 297б); шидили з мене шидерством (Пс. ХVII, 1); они се насмѣвали и шидили з нихъ (Хран., 342); геретици ... з них шидꙖт (Выкл., 102б).
с. 96
Шидячий дзеепрым. ад шидити. Ꙋзрѣла сарра сына агары египтꙖнки, шидꙖчого з сына своего исаака (Біблія, 50); оузрѣла Сарра сн0483а Агары егѵптѧнки шидѧчогѡ зs сына еѧ Iсаака (Хран., 34).
с. 97
Шийный, шыйный прым. Шыйны. аще же надꙊлисѧ жилы шииныѧ (Арыст., 199); жилу ему шыйную перерезалъ (АВК, ХVIII, 197, 1603).
с. 97
Шикати дзеясл. Шыкаць; шумам выражаць незадавальненне. анектанав ... пременилсе в смока: а през посередокъ сѣдꙖчих идꙊчи ѡкрꙊтне шикал (Алекс., 3б).
с. 97
Шикованый дзеепрым. ад шиковати. шикованыи люди против ему моцно приходили (Алекс., 1).
с. 97
Шикованье наз. Пастраенне. Ꙋчинил богъ ѡнои ночи Ꙗко жадал. и была сухост на самом рꙊнѣ, а роса по всей земли. шиковане воsска (Біблія, 123–123б); заточивши танцы по килкакрот, але им стрелбою зашкодили длꙖ порꙖдного шикованꙖ (Стрыйк., 541); шикованье войска (Хран., 177).
с. 97
Шиковати, шыковати дзеясл. Рыхтаваць, падрыхтоўваць, выконваць пастраенне. szykuiuczy woysko nаywyższyie hetmаnowe, kniаź Iwаn Źedywid, а pаn Sokoł w iаmy powpаdаli (Бых., 522); шиковали през семъ дниs тии и ѡвыи воsска против собѣ (Біблія, 445); ввес способъ воsны вси Ꙋмѣли з досвꙖдченем, не шыковал жаден воsска молодыs, толко комꙊ шестдесꙖт лѣтъ было (Бельск., 172); коли Ꙋже Петръ был недалеко ... почал люд волоскиs шиковат (Стрыйк., 633); почали справовати и шиковати през годинъ шесть (Мам., 181); Ѡполчаюсѧ: Полкъ шикꙊю (Бяр., 198); шиковали презs семъ дніи тіи и овыи войска противъ собѣ (Хран., 314). Параўн. шиховати.
с. 97
Шиковатися, шиковатисе дзеясл., зв. ад шиковати. Все пакъ воиско шиковалосѧ ко сsтране полуночsнои (Скар. IН, 17); пан воевода новогородскиs и инше пано[ве] и шиковалисе в полю (Еўл., 43–44); иншое все воsско ку полночи се шиковало (Біблія, 243б); иншое все войско кꙊ полночи се шиковало (Хран., 165).
с. 97
Шикъ наз. 1. Строй (войска ў баявым парадку). ведже то отъ таковыхъ розумееться и тая вина положона естъ, которіе на войну з дому не выеждчали и въ шику не были (КПД, 465, 1568); царъ гаи поспешилсꙖ рано и вышол зо всим войском мѣста и ѡборотил шикъ кꙊ пꙊщи (Біблія, 243); задержал послы, а сам заразом посполитое рꙊшене по всих панствах великог кнꙖзства литовског и рꙊског казал, и зездъ до шикꙊ под витебскъ назначил на певныs ден середопостꙖ великог (Стрыйк., 543); тоs теды Ꙋбравшисе в шаты и в зброю макидонскую, межи шики валчꙊчих замѣшаныs, станул в тыл алеѯандра, а добывши меча своего Ꙋдарил тꙖжко в головꙊ его (Алекс., 15); што коли оузрѣлъ цр0483ь Гай поспешилсѧ рано, и вышол зо всимъ войском мѣста, и ѡборотилъ шикъ ку пꙊщи (Хран., 165). Параўн. шихъ у 1 знач. 2. Ненатуральнае золата або срэбра, якое з мэтай аздаблення ўжывалася для вырабу галуну; кайма, тасьма; нашыўка з гэтай тасьмы. кони мои, якіекольвѣкъ по мнѣ зостанутъ, тому сыну моему пану Василью записую, со всимъ рыштункомъ и зедли и шиками и панцеры (АВК, ХII, 544, 1612). Параўн. шихъ у 2 знач.
с. 97
Шило, шыло наз. Шыла. кобаты два сꙊконныи ... шила, ножи (КСД, 262, 1516); возмешъ шило и прободешs Ꙋхо его во дверехъ дому твоего (Скар. ДЗ, 33); людъ посполитый простыи ремесники, которыи покинꙊвшы ремесло свое дратвꙊ ножыцы и шило а привлащивши собѣ врадъ пастырскиs писмомъ божымs ... выворочаютъ (Унія, 4); возмешъ шило А проколешъ Ꙋхо его во дверꙖх дому твоего (Біблія, 220); проколе Ꙋхо егѡ шиломъ (Хран., 98); Ѳедоровичъ купилъ шыло и дратву (ИЮМ, ХI, 40, 1697). ◊ Ш и л о в ъ м е х у н е з а т а и т с я гл. мехъ.
с. 98
Шилтисъ гл. шолтысъ
с. 98
Шильтисъ гл. шолтысъ
с. 98
Шина, шына наз. 1. Каваны або вальцаваны жалезны брус. порожнаго железа шынъ двесте сорокъ и семъ (Арх. ЮЗР, VIII-1, 80, 1552); Марына Кумпелевна ... оповедела тежъ, ижъ в коморы и у светлицы новое зележо было пятьсотъ шинъ (АВК, ХХI, 251 1556–1557); выкрали ... шын железа двадцат (АВК, XXXVI, 356, 1582); слугамъ пана Кендаревского вернулъ: волковъ пять, запонокъ двѣ, желѣза шинъ двацать три ... добровольне ѣхалъ зъ двора его прочъ (АВК, II, 253, 1584); прывилья на маетности, то есть ... желѣза шынъ трыдцать коштовало золотыхъ шесть (АСД, I, 250–251, 1616); тые люди ... слугъ его ... шынами зелезными, оглоблями окрутне ... побили (АВК, ХХ, 273, 1621); у краме моей ... железа шынъ пятдесятъ чотыры (ИЮМ, ХХI, 424, 1625); шины чотыри купили по асмак. двадцать, для паренчовъ на кганекъ ратушный (ИЮМ, I, 257, 1682); за надточене верецена до того млына, за штабу и шыну одну и за роботу ковалю зол. чотыри (ИЮМ, V, 82, 1688); дали мистру на шыну и стрычки на Сердючыху, за декретомъ въ шкоде меской, на дрова и на пиво ему и слузе на горелку, на въсе осм. сорокъ (ИЮМ, V, 60, 1689); купили шыны две на поправляне печы въ лазни (ИЮМ, ХII, 113, 1698). 2. Металічны абруч, нацягнуты на вобад кола. До тыхъ же колъ четырехъ дали железа скарбового, шинъ двадцать шесть, обручовъ одинадцать ... отъ старыхъ колъ гарматныхъ (ИЮМ, II, 161, 1684); до того возка ... за прибите четырехъ шинъ до кола, орчикъ до стаги новый и за прибите келли насами железными, ковалю ... заплатили золотый одинъ (ИЮМ, IV, 118, 1686); на оковане дышля нового и оси подъ колясу, две шыны и шворенъ, ковалю дали (ИЮМ, Х, 120, 1695); купили шину до тей жъ колясы (ИЮМ, ХIV, 35, 1700).
с. 98
Шиналь, шиналъ наз. Цвік для прыбівання шын. за 30 шиналей полтора гроша (АСД, VII, 18, 1538–1539); еще тому Миките за коване ухналовъ и шиналовъ про запасъ, дали ему за роботу осм. петнадцать (ИЮМ, VIII, 92, 1691). Параўн. шинаръ.
с. 99
Шинарня наз. Памяшканне, прызначанае для вырабу шын. За направу шинарни асмак. чотыри (ИЮМ, II, 95, 1684).
с. 99
Шинаръ, шинарь наз. Тое, што і шиналь. шинаровъ сто двадцать (ИЮМ, II, 161, 1684); за шинари до колъ, за роботу ковалю далъ осмаковъ десять (ИЮМ, IV, 198, 1686).
с. 99
Шиндельникъ наз. Майстар па вырабе гонты. Жаловалъ подданый господарьский ... на шиндельника господаръского Ясютю Стецковичъ (АВК, ХVII, 139, 1540); выдалъ на то трехъ светковъ – подданыхъ господарьскихъ: Яна угольника, а Матея шиндельника, а Петра шиндельника тежъ (Там жа, 174, 1540).
с. 99
Шиндиль наз. Гонта. шиндилъ двадцать копъ зжогъ (КСД, 68, 1510).
с. 99
Шинкарка, шынкарка наз. Шынкарка. КꙊзма приставилъ шапъкꙊ з десꙖти рꙊблев до шинъкарки домовое (КВЗС, 11, 1533); шынъкарки почали впоминати хто тотъ мед маеть платити (Там жа, 74, 1538); онъ дей засе въ мене тую шинкарку мою отнялъ (АВК, ХVII, 231, 1540); шинкаръки и перекупники отъ головы по чотыри гроши (КПД, 359, 1565); в томъ же дому крчомъномъ [!] оповедала мнѣ шинкарка пана Абрамова Ганя Костеневна шкоды (АВК, ХХII, 202, 1565–1566); готовых грошей у шынкарки оторвали з мошною от поеса коп осмъ литовских (АВК, ХХХVI, 58, 1582); шинкарце навезки пꙖтьдесꙖт грошеs (Ст. 1588, 489); ясная наука есть, же шынкарце не болшъ навезки, только петдесятъ грошей литовскихъ (АВК, I, 281, 1617); тот ... Войтеховский ... надъ шинкаркою усильство ... чынили (АВК, ХХ, 295, 1630); меду квартного приняли, кгарцовъ двесте пятдесятъ, кгарнецъ по асмак. десять выраховавшы шинкарцы отъ копы по асмаковъ шесть (ИЮМ, II, 86, 1684); заплатили за кгарцовъ два вина шинкарце Макеисе (ИЮМ, V, 72, 1688); Свѣчъ за 3 гр. и 6 гарн. пива, набраннаго у шинкарки – 1 зол. 6 гр. (ИЮМ, ХХIV, 49, 1713).
с. 99
Шинкаръ, шинкарь, шынкаръ наз. Шынкар. онъ дей с помочниками своими Петра Юрьевича и шинкаря его хотелъ былъ бить (АВК, ХХII, 110, 1555–1565); зъ шинъкаровъ и перекупъниковъ отъ головы по чотыри гроши (КПД, 833, 1566); у торговцовъ и шинкаровъ ... такъ же торговое берешъ (АСД, IV, 10, 1571); шынкары отъ шинкованья горѣлки ... по 6 грошей польскихъ (АЗР, III, 193, 1576); шинкары и шинкарки Могилевские уставичне были под послушенствомъ и присудомъ справец арендарскихъ (ИЮМ, ХХХII, 182, 1577); тотъ шынкар мой Иван давал ему напитку водлуг росказаня его (АВК, ХХХVI, 2, 1582); покорцы и шинкарѣ в своей владзы мѣста держат (Кін., 56б–57); Винарскъ: шинкаръ (Бяр., 14); поборцы и шынкары в своеs владзы места держат: воды под владзою панов сут (Зб. 752, 592б); за кгарцовъ шесть меду въ дому купецкомъ Андрею шинкару ... золот. чотыри (ИЮМ, V, 72, 1688).
с. 100
Шинковане гл. шинкованье
с. 100
Шинкованый, шынкованый дзеепрым. ад шинковати. медъ кислый по корчмамъ маетъ быти шинкованъ (АЗР, II, 91, 1511); въ ночи у корчмахъ не было шынковано и прихожимъ гостемъ питья не давано (АЗР, III, 28, 1551); медъ кислыи по корчмамъ маеть быти шинкованъ (СДГМ, 19, 1562).
с. 100
Шинкованье, шинкгованье, шинковане, шынковане, шынкованье наз. Дзеянне па дзеясл. шинковати. могут быти чотыри ятки суконные а иныи к тому чотыри подлѣ себе оуставленые а шинкованья и сложенье вина меду и пива (СДГВ, 5, 1432); далъ и даровалъ преречоному мѣсту ... зложенье и шинкованье пива и меду и вина (АЗР, II, 11, 1507); абы шынъкован[ь]е тымъ шкломъ не инакъшымъ обычаемъ шло (КПД, 170, 1551); воеводове ... ѡколо меръ и цэны шынкованꙖ питьꙖ привозного ... чэрэз врꙖдниковъ своих постановене чинити мають (Ст. 1566, 37); отъ шинкгованья пива шинкового до року по 20 грошей (КПД, 536, 1569); которые нине суть и напотомъ прычынены могутъ быти ку лепшому ... тежь изложенье шикованья пива и меду (СДГВ, 158, 1607); за таковое покутъное шынъковане, таꙖ зарꙊка тамъ гд0483рꙊ и стороне жалобливоs всказана и прысꙊжона была (ККСС, 269, 1618); такъ, мы, суд, в той справе ... то естъ, у Светого Спаса, на цминтару и надъ речъкою Дубровною ... розних трунков и шинкованю (ИЮМ, ХХVI, 270, 1668); особливе за бочки и квасники и за розный посудъ до шинкованя дали ему золотыхъ тридцать семъ и асмаковъ пятнадцать (ИЮМ, I, 232, 1682); зъ дому подолнего, за рокъ теперешній 1684 пожытку зъ шинкованя меду пива и горелки, выраховавшы проварныи росходы вси, чинитъ золот. двесте семдесятъ сполна (ИЮМ, II, 86, 1684); господыни за шынковане меду, отъ копы по осмаковъ шесть (ИЮМ, III, 24, 1685).
с. 100
Шинковати, шинковать, шынковати дзеясл. Гандляваць спіртнымі напіткамі; займацца дробным гандлем. да тот снег селене сбирають. да на тргъ приносѧт. да панове его коупѧт. да и к столꙊ коу ѡхложенію питіа шинковати собе велѧт (Валх., 44б); тежъ мають они въ мѣстѣ нашомъ ... и пива и меды и вина шинковати (АЮЗР, II, 127, 1514); на празникахъ невольно никому будеть горелкою шинковати ... хто привилья не маетъ (АВК, ХVII, 32, 1539); татаре ... Ꙋ месте виленьскомъ ... мꙖсомъ шынъкують (КВС, 506б, 1552); десятники тамошние въ домохъ своихъ горелку палять и, ею шинкуючи, въ той корчме переказу имъ чинять (Арх. ЮЗР, VIII-5, 110, 1556); тотъ дей купецъ у нихъ будучи, солью шинковалъ (АВК, ХХVIII, 9, 1561); поты у мене был товарышом, поки рыбы шынковал (АВК, ХХХIХ, 453, 1579); вед же тымъ жонамъ которые сꙖ сами шынкомъ не бавꙖть а которы се шынкують сами тымъ ... головщины тридцать копъ грошеs (Ст. 1588, 489); товару своего на розно продавати и шинковать имъ не мають (АЮЗР, I, 253, 1594); не волно было корчомъ ниꙖкихъ меть вина медꙊ пива и горелки шинъковать (КЛС, 130б, 1597); такъ и людемъ постороннымъ на торги помененые и ярмарокъ урочистый тамъ пріѣждчати и торги чынити, шинковати (АЮЗР, II, 32, 1605); корчму покутную мел, и горелку шынковал (ККСС, 268, 1618); тотъ Петровский еще горелкою потаемне шынъкуетъ вжо в дому мескомъ (ИЮМ, ХХII, 243, 1627); хлебомъ ... шынкуетъ (АВК, ХVIII, 326, 1631); панъ Кашинскій, гостемъ пріежчимъ горелку шинъковать ... позволялъ (АВК, ХХVIII, 251, 1646); чернцы ... горѣлку шынкуючи ... досыть не учынили и не заплатили (АСД, II, 83, 1683); кгды была Шапчиха у путятинской каменицы шинковала медъ и пиво (ИЮМ, III, 147, 1685).
с. 101
Шинковный, шынковный прым. ад шинкъ у 2 знач. подданымъ нашимъ кгрунтовъ шинковныхъ уживати незаборонно (АЗР, III, 75, 1557); поменил грошей готовых копъ чотырнадцать ... маку шинковного полбочки (ИЮМ, ХХХII, 114, 1578); побрал ... у броваре начыне шынковное (АВК, ХХХVI, 286, 1582); опрочъ иныхъ розходовъ шынковныхъ пожытку золотыхъ дванадцать (ИЮМ, IV, 281, 1688); реестръ шинковный дому Путятинского (ИЮМ, VI, 17, 1689). ◊ Ш и н к о в н ы й д о м ъ – піцейны дом; карчма. жебы въ ночи до домовъ шынъковъныхъ воротъ, оконъ, дверей не выбивали (КПД, 172, 1551); пиво и медъ и гарелку в дому шинковномъ ... побраны (АВК, ХХI, 120, 1556–1557); реестръ расходовъ въ домахъ шинковныхъ (ИЮМ, V, 104, 1688); ш и н к о в н а я м е р а гл. мера. Параўн. шинковый.
с. 102
Шинковый, шынковый прым. Тое, што і шинковный. бочки и иншие речи шинковые з дому того корчмита ... побраны (АВК, ХХI, 120, 1556–1557); платити повинни ... отъ шинкгованья пива шинкового до року по 20 грошей (КПД, 536, 1569); побрал ... у броваре начыне шынковное ... судов шынковых дробных немало (АВК, ХХХVI, 286, 1582); при той церкви склады звыклые меду шинкового и привозного (АЗР, IV, 507, 1619). ◊ Ш и н к о в ы й д о м ъ (и з б а) – тое, што і ш и н к о в н ы й д о м ъ. ижьбы въ ночи, въ домахъ шынковыхъ воротъ, оконъ, дверей не выбивали (АЗР, III, 28, 1551); расчитался я съ хозяиномъ въ шинковой избѣ за пиво, хлѣбъ, горѣлку (ИЮМ, XXIV, 39, 1713).
с. 102
Шинкъ, шынкъ наз. 1. Шынок. жаденъ шынкъ не маетъ быти, одно только для ихъ властного стоянья мають оные домы хованы быти (АЗР, III, 28, 1551); повиненъ онъ самъ ... тежъ будетъ ли шинкъ мети, отъ пива и отъ меду кабщизну до скарбу нашого давати (АВК, ХХ, 8–9, 1554); хто шинкъ корчму держитъ, тотъ даетъ отъ меду одинъ грошъ (АЗР, III, 91, 1557); хто шынъкъ, корчмы держыть – тотъ отъ меду одинъ грошъ, а отъ пива одинъ грошъ (КПД, 594, 1558); естли бы шынки и рэмесло местское касопъское покинулъ ... за шлꙖхтича почитанъ быти маеть (Ст. 1566, 32); въ селѣхъ, которыхъ шинки пивные и медовые бываютъ (АВК, III, 271, 1572); еслибы въ томъ домѣ гостиннымъ шинкъ альбо корчма была, тогды капщизна и чоповое потомужъ, яко и одъ инныхъ карчемъ, платити и давати будуть повинни (АВК, ХIII, 43, 1580). Параўн. шымкъ. 2. Гандаль спіртнымі напіткамі і іншымі дробязямі. били намъ чоломъ, абыхмо ихъ тымъ пожаловали и листомъ нашимъ потвердили ... и шинкъ медовый и пивный мѣти (АЗР, II, 94, 1511); которое жъ онъ владности и шинку доброволного тымъ скломъ у Вильни ажъ до того часу уживал (СДГВ, 95, 1551); они дей въ него также себѣ на шинкъ соли много были накупили (АВК, ХХVIII, 9, 1561); так теж хто винна за шынкъ платит не хотѣла (ИЮМ, ХХХII, 182, 1577); Ꙋшолъ бы до места, и мешкал тамъ, торгъ местскиs ведучи, або и шинкъ в дому маючи (Ст. 1588, 88); шинку въ томъ дому своемъ ниякого мети не маетъ (АВК, ХХ, 106, 1594); з мещанъ витебъскихъ такихъ шинковъ в домахъ и на именичахъ своихъ ... нихъто мевать не важылсѧ (КЛС, 139, 1597); вольно тежъ имъ будетъ ... шынкъ вшелякого напою (АВК, ХХ, 228, 1612); корчмꙊ волнꙊю бꙊдовать и в неs шынкъ мед пиво горелкꙊ и речы справные держат (ККСС, 53, 1615); листъ Архіепископа Полоцкаго на позволене шынку медоваго въ день св. Сымсона (ИЮМ, I, 364, 1626); надто, кгды збудуютъ ратушъ въ томъ мѣстечку Пещацкимъ, маютъ въ немъ мѣти шинкъ вшелякiй (АВК, IV, 95, 1670); выправа до пана Ходаковъского старосты буйницкого, стороны жыда, который ... на шынкъ медъ и пиво робячы, а копъщызны и иныхъ доходовъ, месту належачыхъ, платить не хотелъ (ИЮМ, VI, 122, 1689).
с. 102
Шипаръ, шипоръ наз. Шкіпер. На той же витинѣ сей самого шипора Каспора Кгроса, мѣщанина Ковенского, соли лаштовъ ѯ (7) (АВК, ХIV, 648, 1599); на витинахъ Грикгора Плавкутя, стырникъ Балтромей Шолкуносъ и Юрей Бузиче, самого шипара Плавкутя, мѣщанина Ковенского, припровадилъ съ Кролевца соли лаштовъ кд0483 (24) (Там жа, 649). Параўн. шифаръ, шыпръ.
с. 103
Шипокъ наз. Дзікая ружа; шыпшына. з шипковъ тежъ и фикгъ мѣстца ѡного набрали (Біблія, 189); Рожа: шипокъ ... рꙊжа (Бяр., 140); привели есте на сіе мѣстцѣ велми sлое которое засѣвано быть не може, ани фікъ родить ани винницъ, ани шипковъ, наѡстатокъ не мает и воды кꙊ питю (Хран., 140б).
с. 104
Шипоръ гл. шипаръ
с. 104
Шиптухъ гл. шифтухъ
с. 104
Шипулинский прым. Які належыць пэўнай мясцовасці. Коня продали шипулинского вороного Андрею Перехристе за золот. сорокъ два и полъ (ИЮМ, II, 9, 1683).
с. 104
Шипшеновый прым. ад шипшина. тонкии же мало кормѧщыи се ест рожа шипшеновна [на полi: яко бы рожа шипчинова]. и зеліи Ꙗстовныи (Арыст., 216).
с. 104
Шипшина, шыпшына наз. Шыпшына. осадившы еще мене у том везенью своимъ кийми и шыпшынами килькакроть бил (АВК, ХХХVI, 145, 1582); Боденец: Рамнъ: Тернsе острое и простое, цвѣтꙊ бѣлогѡ, и запахꙊ вдѧчногѡ ... по нашемꙊ, шипшина (Бяр., 246).
с. 104
Шипъ наз. Страла. въ городѣ пушечьного пороху полъбочки, а шиповъ годныхъ бочка (АЮЗР, II, 110, 1480).
с. 104
Ширей, шерей, шырей, шырэй прысл., выш. ст. 1. Ад широкий у 1 знач. Широкость того всего грунту ... впоперокъ на чотыри мили, индѣй ширей, индѣй ужей (АЗР, V, 66, 1640); винница ширеs ниж иныи дерева росщки свои ростегает (Выкл., 135б). 2. // перан. Глыбей, паўней. А о дочку твою и о внука твоего твои послы твоей милости ширѣй повѣдятъ (АЗР, I, 183, 1498–1499); мріа ... ѡдтоулѧ се верноула. оу книгах и молодости іссвой ширей писано есть (Валх., 58б–59); о чомъ обо всемъ в тыхъ местехъ шырей около того описано и доложоно есть (АВК, ХХIV, 9, 1505); ѡ томъ ширеи написалs есми въ предословии своемъ (Скар. КЕ, 2); На што жъ ... и листы свои судовые, на которыхъ шерей тая речь есть описана (АВК, ХХIV, 100, 1541); ѡ том шырэs в розделе ѡ записех естъ ѡписано (Ст. 1566, 37б); Ꙗко вышеs в томъ же розделе въ арътыкуле второмъ естъ ѡ томъ шыреs ѡписано (Ст. 1588, 112); хочеш ли ширеs ведати ѡ столицы петра светого рымскоs читаsте собе въ евангелие Ꙋчителномъ рꙊскомъ дрꙊкованомъ листъ, сд0483 (Унія, 19); ѡ чомъ шыреs на декрете того сꙊдꙊ головного трыбꙊнальского ... естъ доложоно (КЛС, 2, 1596); ширей тая справа, яко се у суду нашомъ господарскомъ точила (АСД, IV, 68, 1604); ѡ том шыреs на позве ѡписано естъ (ККСС, 14, 1615); прото жебы вѣрность твоя сталъ на жалобу преречоного отца ... которая вѣрности вашой часу, права шерей положона будетъ, скуточне во всемъ усправедливилсе (АВК, ХХ, 262, 1620); што сѧ тепер вкоротце повѣдило, ширеs сѧ в томъ казаню моем ѡбsꙖснит (Зб. 259, 605б). 3. // перан. Больш распаўсюджана, ахоплена. Ꙗко тэж на злост и на зельжывост, учынил был дванадцать бискупов тое-жъ сэкъты вызнавцовъ, абы за их послугою и помочъю ѡную сэкту свою шыреи по влоскои земли розмножыл (Атыла, 226); иных вера потвержона, и хвала божаꙖ през ... верные приꙖтели и светки шыреs розглашена была (Зб. 255, 29); коли се што день, то болшеs ставает слава хв0483а ширеs (Там жа, 330–330б).
с. 104
Ширина, шерина, шириня наз. Шырыня, працягласць чаго-н. у папярочніку. ровность и должине и оу ширине (Валх., 61б); Ꙋказывають ложе его жележное ... десѧти локsтеи должинѧ его и четырехъ локsтеи ширинѧ (Скар. ДЗ, 10б); навꙊхаднецар оучинил ѡбраз золотъ вышинѧ ег локотъ шестьдесѧтъ ширинѧ ег локотъ шесть (Зб. 262, 116); межи тыми новыми и старыми граньми ширины поперекъ индѣ чотыри мили (АСД, I, 22, 1536); сынъ Тихого ... продалъ пляцу ... удолжь на домъ свои, а на шириню на три сажни (АВК, ХХ, 5, 1548); чело же середнеишое шириною и выпоукнением и жилы его знати се ест вѣрныи, и дрꙊголюбивыи и растропотныи (Арыст., 177); яко ся тые три земли пустовские – ажъ до сего часу в должину и в шерину за межами в границахъ своихъ ся маютъ (АВК, ХХIV, 357, 1575); которому преречоному мѣсту Липскому и обывателемъ его всимъ грунты мѣстскіе ... яко се вдолжъ и въ шириню и въ межахъ и границахъ стегаютъ нинѣшнимъ привилеемъ нашимъ потвержаемъ (АВК, ХIII, 42, 1580); обрусовъ поставы два ткацкихъ, въ которыхъ было локотъ сто, ширины по локти три (АВК, VIII, 485, 1599); вежи тежъ воѡколо были на вышинꙊ сто локот, а на ширинꙊ шестьдесꙖт (Біблія, 541); Ремесники ... знашли фундамента готовые з самородног каменꙖ, на всю церков заложоныи. на которых з благодарением. гд0483Ꙋ бг0483Ꙋ зачали мꙊр, ѡсми локот толстотою, а на сто сажнеs самои церкви ширинею (Бельск., 326б); ворота з мѣди чистой были Ꙋчинены, вs вышинꙊ н0483. локотъ, а в ширинꙊ к0483 (Хран., 363).
с. 105
Ширинка наз. Ручнік. ширинкоу свою албо ѡброусець который держалъ тот текач в роуце своей попростерлъ перед ним на земли рекоучи пане по томоу ходи (Пак. Хр., 17); да посол почтил ісса как и перво. да велми просил посол ісса. штобы ходил по рочничникоу албо ширинце его и ходил и вшол ѡпѧт на ратоуш. да коли входил в ратоуш на тых [на полі: мѣстъ] хорогви сами ѡт себе поклонилисе а хвалили ісса (Там жа, 17б–18).
с. 106
Шириня гл. ширина
с. 106
Ширити, ширить, шырити, шырыти дзеясл. 1. Рабіць больш шырокім па тэрыторыі, расшыраць. люди множили и ширили справедливостью тому то нашому мѣсту вилъни (СДГВ, 4, 1432); которіе бы ради тому царsству служили и ѡное ширили (Будны, 31б); гды хороба шырила знову его навѣдил корол сам (Зб. 107, 169). 2. Ахопліваць вялікую колькасць людзей, рабіць масавым. Але Ап0483лъ не длѧ того мира жадаеть, но абы сѧ вѣра Хв0483а, а добрие норовы ширити могли (Будны, 66б); тая ересь гды ся почала въ церкви ширити, не стерпѣли оные святые епископы и пастырове церкве Божое (Пыт., 42); Ст0483ыню ѡтцевскѡ пѣстꙊй, ховай, ширь и множъ (Сматр., 54); абы ся на томъ мѣсцу хвала Божія ширила и множила (АЮЗР, II, 79, 1632); слово бж0483ие щепилосꙖ и шырыло буsно (Зб. 81, 126б); воротилсꙖ арий до алеѯандреи и Ꙗвне блюзнерство: на бозство сн0483а бж0483иего чинечи его створенем щирим ширит почалъ (Пралог, 633).
с. 106
Ширитися, шеритися, ширитисе, ширитьсе, шириться, ширытися, шыритисе, шыритися, шырытисе, шырытися дзеясл., зв. 1. Ад ширити ў 1 знач. его милость ... далъ мѣсту Волковыйскому право Нѣмецкое Майтборское и всимъ тымъ, которые всхотятъ въ томъ мѣстѣ садитися, жебы за его милости панованья, ку вмноженью людей могло бы пожиточнѣй ширитися первореченое мѣсто (АЗР, II, 10, 1507); Мы, хотечы заховати въ цѣлости панство наше, жебы се узко не чынило, але и овшемъ се шырило, тую землю вышеймененую имъ ... дали (РПП, 254, 1526); я такъ далеце тое термины на помочь собѣ не бралъ, и такъ часто о ней не припоминалъ, яко се собѣ сторона въ той повѣсти писанья своего ширитъ (АВК, VIII, 455, 1588); таꙖ горачост абы была ... шырытсꙖ Ꙗк ѡгон (Зб. 261, 119б); царство римское на всход слонца се ширило (Бельск., 196б); жебы за его милости Панованья ку вмноженью людей могло бы пожыточне шырытися (СДГВ, 156, 1607); хотечи, абы тымъ снадней единость светая ... шырытисе и помножати могла, тымъ привилеемъ нашимъ ... прырекаемо (АВК, I, 72, 1634); коли прелест идолскаꙖ Ꙋстала, а правовѣрныи род хрстиꙖнскии почал сꙖ ширити, теды сꙖ тежъ почали и чуда ѡт ст0483ых его мощеи на ѡномъ мѣстцꙊ ꙖвлꙖти (Зб. 81, 56б); цр0483ковъ котораꙖ ест на скалѣ мѣла быти тылко вs еднои части земли, а не ширитисꙖ аж до краевъ земли (Выкл., 128б). 2. Ад ширити ў 2 знач. братство и прыязнь межи нами ся будетъ ширити (АЗР, I, 214, 1500); хвала Пану Найвышому шырылася и розмножалася (АСД, I, 8, 1508); котораѧ молитва тое замыкаеть, абы сѧ слово божіе ширило (Будны, 210); ижъ се такъ долго волочетъ [на полi: справа], про то и далѣй ширитьсе муситъ (АВК, VIII, 450, 1588); мы томꙊ Ꙗко шкодливомꙊ звычаеви в панстве нашомъ ... не хотели допꙊстити большеs шыритисѧ, а покоs посполитыs добре ѡбъваровываючы за радою и позволеньемъ пановъ радъ нашыхъ ... ꙊставꙊемъ (Ст. 1588, 408); такомꙊ годит сꙖ зычит смерти, абыс злост не ширыла на свѣте (Зб. 261, 246б); диѡклитиꙖн и маѯимиꙖн геркꙊлиs видели, иж сꙖ их преслѣдованем болшеs ширила вѣра ст0483аꙖ (Бельск., 257); се свовольство не шырыло и злость людей не множыла (АСД, I, 310, 1640); мног ест побꙊдокъ которие нас потꙖгнꙊти могꙊт до ст0483ог постꙊ ... ѡ которих всѣхъ тепер не шѣрачисꙖ досит на тоs намъ побꙊдце нехаs бꙊдет (Зб. 259, 359); слышачы ... ѡ славе великаго АнътоніꙖ котораꙖ се въ семъ Египте шырила (Зб. 752, 446б); такъ честь бг0483а роспꙖтого по всемъ свѣте в спасению людском розsмножона и ширитсꙖ будетъ (Пралог, 624б); коли прелест идолскаѧ Ꙋстала, а правовѣрие хрестиꙖнское почало сѧ ширит (Зб. 82, 116).
с. 106
Ширмерский прым. Ваяўнічы, баявы. подвизаюсѧ – ширмерскꙊю штꙊкꙊ показꙊю (Зіз., 56); сталсе нерон ѡкрутным а незносным, напервеs заказал видоков ширмѣрских, то ест воsны со звѣрми, на которих сꙖ по колкꙊ тисꙖч людеs забивало (Бельск., 211); Подвизаюсѧ: ... ширмѣрскꙊю штꙊкꙊ показꙊю, моцꙊюсѧ сs кимъ (Бяр., 108).
с. 107
Ширмерство, шырмерство наз. Барацьба, змаганне. Кроль рек: Почтеныи витезю Трыщане, по шырмеръству есми тебѣ позналъ (Трыст., 111); в рай перsваѧ воина. а на пꙊщи второе ширмѣрство зs діѧволом (Каз. Кір., 179б); Борба: Валка, запасницство, боеванье, ширмѣрство (Бяр., 9); Страданіе: Терплѣне, терпливость, страдалчество: Подвизаніе ... шырмѣрство (Там жа, 156); научив его всеs иноческоs хитрости, и ширмѣрству противко наездомъ бѣсовъским (Зб. 82, 351).
с. 107
Ширмеръ, шермеръ, шырмеръ, шырмерь наз. Воін, які змагаўся ў паядынках. (сл0483нце) сн0483ы его соуди. и бг0483омолцы. ширмери. игрецы (Неба, 69); нѣкотории Ꙋмерли, а дрꙊгим се голени и рамена ламали ... и просили его коринтове абы ширмѣром игри строити казал, на которих прозбу призволил (Алекс., 11); иншій нѣѧкій цвичоный ширмѣръ албо запасникъ, которій зо мною вs ѡдномъ гмахꙊ мешкалs, зо мнѡю мл0483твы ѡдправовалъ, такъ былъ богатымъ вs ласкꙊ, же часꙊ мл0483твъ при мнѣ приходил до скрꙊхи (Мак., 263); Страдалецъ: шырмѣръ, борец, герцыръ, или мч0483никъ (Бяр., 156); [виделъ] иногды шермѣровъ в ѡчахъ его били (Зб. 81, 36б); раз на молитвѣ будꙊчы ... впал на него Ꙗкобы шырмѣрь, и ногами боки а шию бьючы мовил (Зб. 752, 448б); коли моцные смѣли и запасники и ширмѣри лва ѡного ѡтгнати хотѣли; левъ каждого поривалъ, и ничого им не чинилъ (Пралог, 531); иногды шырмери пред ѡчима его били, и ѡдин забитыs межи ними ѡ погребъ его просил (Зб. 82, 101).
с. 108
Ширмованье наз. Дзеянне па дзеясл. ширмовати ў 1 знач. алеѯандер ... был цвичон кꙊ воеваню и Ꙋпережал каждого в хꙊткомъ ширмованю (Алекс., 4); Ꙗ взꙖвши дозволене ширмованꙖ першиs раз почнꙊ (Там жа, 11); Подвизаніе: ... ширмованье (Бяр., 108); припала справа о ширмованье черезъ его около головъ ихъ шаблею добытою (АВК, ХV, 68, 1662); шаблями сѣчъ хотечи, на контемтъ стану капланского, коло губы ширмованье, словами непристойными диффамованье, подданыхъ ... збитье (АВК, ХII, 280, 1697).
с. 108
Ширмовати, шырмовати дзеясл. 1. Ваяваць; змагацца ў паядынках, фехтаваць. выслали своег запасника ... которыs гордо стоꙖчи а плечима и рꙊками ширмꙊючи кричал на рꙊс (Стрыйк., 497б); реклъ ему алеѯандеръ: если третим разом выsграешъ, будешъ коронованъ. Зараз ширмуючи вторим и третим разом выsгралъ (Алекс., 11–11б); СтрадалчествꙊю: На герцꙊ воюю: валчꙊ, збиваюсѧ, борꙊсѧ, шырмꙊю (Бяр., 156); Ꙗзыкомъ Ꙗко мечемъ з обоихъ сторон ѡстрымъ не ширмовали (Зб. 259, 516). 2. Дзейнiчаць, арудаваць. привлащивши собѣ врадъ пастырскиs писмомъ божымs ширмꙊютъ ницꙊютъ выворочаютъ (Унія, 4).
с. 108
Ширмуючий дзеепрым. ад ширмовати ў 1 знач. Асоуръ, или ассꙊръ: Чигаючии, або ширмꙊючій, стерегꙊчій на кого, або щасливый, або смотрѧчій (Бяр., 239).
с. 109
Ширмъ наз. Спосаб. кн0483жата ѡтказали емꙊ на то мовечи коротким ширмом (Стрыйк., 491б).
с. 109
Широкий, шерокий, шырокий прым. 1. Шырокi. не поидемъ широкимъ путемъ ведущимъ во моуки вѣчныꙖ (Чэцця, 168); тꙖлꙖѳус ... с камени мармурового велми широкого ему гроб оуделал (Троя, 9б); широкіи плеча, и широкіи хребет оуказоують крѣпость сердечнꙊю и легкоумие (Арыст., 178); рана битая ... которая якъ естъ широка мало на долонь, алижъ скура съ кости спала (АВК, ХVII, 433, 1561); дороги звечные мают быти водле стародавного ѡбычаю такъ широки абы сѧ два возы ѳꙊрманъскихъ розминꙊти могли (Ст. 1566, I, 78б); Атыльлѧ ... был середнего узросту, персеи и плечеи шыроких (Атыла, 178–179); тая стена маетъ быть широка (АВК, VI, 197, 1599); дорога естъ широка так приказане бж0483ое ест широкое (Зб. 261, 114б); поꙖс абы был на чотиры палцы широкиs тканыs (Бельск., 51б); Діскос: Талѣръ ... широкаѧ миса (Бяр., 34); Гды им боронишъ мѣти грошеs, которые сут барзо широкими воротами ... до манастыра не шли (Зб. 107, 193–193б); притом помысли ѡ пекле, же местце ест темное, шырокое и глꙊбокое под землею (Зб. 255, 399); на постели жадноs лежат не моглъ, аж емꙊ возъ великиs и шырокиs Ꙋчынили (Зб. 752, 438–438б). 2. Які займае сабой вялікую прастору; вялізны. ѡбедве стороне на широко поле выехали длꙖ битвы (Троя, 39); землѧ широкаѧ осталасѧ, еже еще и до сихs часовъ не естъ розделена по жребиехъ (Скар. IН, 27); высокы нб0483са што оудѣлаешь глꙊбеи адꙊ шsто вѣдаешь: долsги нижли землѧ мѣра ее и широка нижли море (Зб. 262, 16б); сила рымъскаѧ, великое панство, шырокое, вельможное а паметное завжды было (Атыла, 217); Ꙋзрѣлъ здалека всю краинꙊ Ꙗко широка (Біблія, 454); рꙊшившисе з великим людомъ, почал тꙖгнут во индѣю, а там едꙊчи през землю пꙊстую велми широкую, в котороs воды не было (Алекс., 23б); Iѡасафъ теды два рѡки цалые в той шырокой пꙊстыни трsвалъ (Варл., 340б); царство свое заложилъ богъ, то ест церковъ, такъ широкое, ижъ Ꙋвес ѡкрꙊгъ того свѣта ѡгорнꙊло (Зб. 259, 603б); тое море велико и широко мѣстцами (Пс. ХVII, 109); зродила землѧ ... вдѧчныи пагорки, широкіи полѧ, зеленыи лꙊги (Хран., 2б–3); Алеѯандеръ, войско свое на три части, роздилил, и поставили на широкомъ поли (Алекс. 1697, 32б). 3. Свабодны па пакроi, які не прылягае да фігуры. платье ... широко а над обычаи чисте и беле (Валх., 70б); видел чоловѣка в шыроком ѡдѣнью (Атыла, 229). 4. Грунтоўны; падрабязны. прокураторове, кгдыкольвекъ речы судовыи справують, непотребными а шырокими вымыслы своими ... паномъ радамъ ... працы [а] трудности задають (КПД, 159, 1547); которую моцъ панъ Величъко шырокими выводы бурылъ (АВК, ХХ, 63, 1591); сторона жалобливая ... за слушный тотъ тестаментъ розумеючы, шырокими словы в понътроверсыи поменеными боронила (Там жа, 69); тые до кнꙖжати его милости шырокими словы речъ Ꙋчынили ѡ томъ поселстве (Барк., 148); там встꙊриꙖ матка его Ꙋчинила до нег реч широкꙊю (Бельск., 154); египтꙖне мꙊдрии ... на вес свѣтъ выдали велми широко Ꙋзнане наꙊкъ чернокнижских (Алекс., 1); мовит нѣкто ѡт мꙊдрыхъ. аже великославный, и в мовѣ шырокій, Ꙗзыкъ славенскій (Бяр., прадм.); длꙖ позысканꙖ дꙊшъ запꙊстите сети, то ест писма светые которые ест короткии во словах, але широкие в таемницах (Зб. 255, 84). ♦ Ш и р о к и й (ш е р о к и й, ш ы р о к и й) г р о ш ъ – старажытная польская грашовая адзiнка, вартасць якой у розныя перыяды была прыблiзна ў 1,5–2 разы большай за вартасць звычайнага польскага гроша. записалъ жоне ... князь Янъ ... два дворы, на имя Сиръмяжъ а Споры, въ трехсотъ копахъ шырокихъ грошей (КЗ, 864, 1503); еще в них 153 копы золотыми и грошми, гр[о]ш широкии личачи по 14 п[е]н[е]зеи, ино литовъское монеты то вчинит[ь] 241 копа (ПГ, III, 21, 1507); въ тоs скрыне полтораста копъ широкихъ грошеs старыхъ (КСД, 873, 1516); ижъ обадва сыны его Иванъ а Михайло купили ... земли куплю его на Уши ... за дванадцать рублевъ грошей шырокихъ (АЮЗР, I, 63, 1523); надъ Усвядчею рѣкою Волотко Семеновичъ зъ Белинска, подъ нимъ служба, платитъ копу шерокихъ (АВК, VII, 456, 1592); ш и р о к а я л и ч б а гл. личба; ш и р о к а я ч в е р т к а гл. чвертка.
с. 109
Широко, шыроко прысл. 1. Ад широкий у 2 знач. городы ... бог преворотил есть на ѡсмьдесѧт здешних наших мил долго и широко да оу нем не знаидеть ни ѡдное твари живоущеи длѧ злости (Валх., 86–86б); потверъжаемъ ему тое вышейписаное местъцо все сполна, такъ долго и шыроко (КЗ, 795, 1500); есьмо отъцу его, воеводе Полоцъкому ... дали и на вѣчъность потвердили волостъку нашу в Полоцъком повете ... со въсим правом и паньством так долго и шыроко (ПГ, III, 7, 1506–1513); продалъ есми ... домъ ... со всимъ пляцомъ земъли такъ долго, широко и округло, яко ся тотъ домъ самъ въ собе ... маеть (АВК, ХХ, 20, 1568); [ЗеновиꙖ] взꙖла на себе зброю рицерскꙊю, и люд которыs могла зобрат, Ꙋдарила на сапора, и выдерла емꙊ зас месопотанию, которꙊю был широко посѣл, а самог загнала до тезифонтꙊ в горы (Бельск., 254); в полꙖх широко ѡсѣли, и вs великиs народ за малыs час розмножилисꙖ (Стрыйк., 432б). 2. Ад широкий у 4 знач. ѡ тых рѣчохъ росписано широко. во многих книгах (Чэцця, 331б); о чомъ жо широко въ листе своемъ до насъ выписуешъ (КПД, 59–60, 1540); о тыхъ розницахъ своихъ широко розмову чинили (АЗР, II, 398, 1544); ѡ чимs Ап0483лъ къ Евреомъ широко пишеть (Будны, 121б); на том листе упоминалномъ шыроко и достаточъней описано естъ (АВК, ХХХVI, 266, 1582); што жидом ... росказано на памѧткꙊ чинити Ꙗко ѡ том широко пише (Каз. Кір., 90б); предмова, вs которой широко столицꙊ римскоую залецаетъ (Апакр., 40б); ѡ которог мѣста богатствѣ гомерус поета широко пише (Бельск., 91б); о чомъ бы шыроко писати было потреба (Гарм., 206); барзо широко жытие в молодых летех пресветое бц0483ы ѡписуеть (Зб. 255, 318).
с. 111
Широкость, шерокость, шырокость наз. 1. Шырыня; працягласць чаго-н. у папярочніку. скопове ... оусю сытость оу хвостех держат а как бы мало албо ничого мають оу теле. а широкость того хвоста есть так как вес сам на шириноу (Валх., 50б); [грекове] были юж на широкости морѧ (Троя, 18); Ꙋказалs ему гсдь богs ... страну полуденsную, и широкость полѧ (Скар. ДЗ, 65б); таковые лѣсы, гдѣ бы на пашню згодитися не могли, помѣряючи, не мають прогоняти и прорубывати волокъ, одно въоколо обмѣривши и границы положивши пописати довгость и широкость шнуровъ (АЗР, III, 85, 1557); широкость кгрунту того села отъ рѣки Днѣпра до великого болота вдолжъ мили на три (АСД, III, 253, 1560); даемъ моц абы ... возныхъ выбирали ... подле повету и широкости его а потрэбы людское (Ст. 1566, 43–43б); двор ... з млыны, ставы и ставищами и всеми шырокостями того именя Вепратъского (АВК, ХХХVI, 32, 1582); ѡзиꙖ ... мѣлъ велми много скота, такъ по полꙖхъ Ꙗко и по широкостꙖх пꙊстыни (Біблія, 488); ѡноs широкости реки жаден не моглъ переплынꙊт длꙖ мнозства иппотамов, недведков, и крокодилов, котори сꙖ Ꙋставичне по ѡноs рецѣ тꙊлꙖли, кром мсца липца и серпнꙖ (Бельск., 177б); тая волока земли в себѣ маетъ въ широкости и долгости до вѣчного уживанія тымъ особомъ духовнымъ (АВК, III, 29, 1624); въ подобанью ихъ милости яко держачихъ того фольварку Новгородовичъ ... зъ ставомъ, озерами и сажавками ... шерокостями и пожитками ... продали есьмо ... за выжъ помененую сумму пѣнезей (АВК, ХI, 114, 1635); широкость того всего грунту ... на полтрети мили, а впоперокъ ... на двѣ мили (АЗР, V, 38, 1640); корабль былъ оуже оуробленъ: т0483 локтей вs долгость. н0483. локтей в широкость (Хран., 14б). Параўн. ширость. 2. // перан. Рознабаковая дасведчанасць; шчырасць. И далъ ест Гсдь богъ Царю Саломону мудрость, и смыслъ великии и широкость серsдца (Скар. ТЦ, 131); ходил есми в широкости. бо есми приказанеи твоих искал. и мовил есми ѡт сведецствъ твоих пред цр0483ми а не соромлевалсѧ (Пс. ХVI, 120); все шырокими словы на томъ листе кꙊпъчомъ естъ доложоно, которыs длꙖ шырокости в томъ выписе не писанъ (КВС, 555, 1552); хто Ꙋрочистые дни твоеs не припише шерокости (Зб. 259, 654б); широкост наꙊки апостолское ... квитнꙊла (Зб. 752, 60).
с. 111
Широкочелый прым. Шыракалобы. боудет ли еще к семꙊ широкочел и скоулобород, и влас главы его гоустъ, стережисѧ его (Арыст., 175).
с. 112
Широпъ наз. Сіроп. ѡрехи лесковыи ... и саканкѫра ползолотника. стерти и иссѣѧти и замѣсити в широпѣ Ꙗблочном, и ести (Арыст., 214).
с. 112
Ширость наз. Тое, што і шырокость у 1 знач. Через высокость, значить нбсный край: ... а через долгость и ширость, середній боковыи краи, который всѣ всемогꙊчою силою и можностью держаны бывают (Каліст, II, 220б).
с. 112
Широта наз. 1. Шырыня; вялікія памеры ў шырыню. близ бо ѡлтарѧ цр0483ковнаг. камень есть великъ. имѣꙖ широтꙊ великꙊ и высокоу (Чэцця, 10б); возростъ его дотыкалсѧ неба, и широта его была даже до краевъ земли (Скар. ДП, 16); широта еꙖ локоть и полъ (Скар. КВ, 46). 2. Шырокая прастора. Высоту Небесную и широту Земную и глубину безsдны кто измерилъ естъ (Скар. IС, 5–5б); сего ради въстани и сходи землю сию в долsготу и в широтꙊ еꙖ (Скар. КБ, 26); Сирѣчъ: ДлъготꙊ, широтꙊ, и тлъстотꙊ (Бяр., 105). 3. // перан. Шчодрасць; вялікі размах у дзейнасці. высота ѡчьнаѧ и широта срдчнаѧ нива нечестивых грѣхъ (Зб. 262, 103б).
с. 112
Широце, шероце, широте, шыроце прысл. 1. Ад шырокий у 2 знач. опѧть широцѣ розsлѣютсѧ воды (Скар. КI, 44б); Пространнѡ: широце, ѡтраднѡ (Бельск., 130). 2. Ад шырокий у 4 знач. наболеи сии рекомыи вторыи законъ, понѣже чsто в перsвыхъ четsверыхъ широце выписываетъ (Скар. ДЗ, 3б); въ которыхъ жо правехъ ... господаръ нашъ, особливымъ арътыкуломъ широце описати рачилъ, ижъ (КПД, 20, 1538); о чом всемъ на томъ листе вашомъ сут варунъки и обовязски шыроце написаны и доложоны (АВК, ХХХII, 84, 1596); филостратꙊс и веркгилиꙊс поета писали широце (Бельск., 91); Златоустый ... барзо широце, пишетъ (Пыт., 16); Генадей Школярей шыроце и доводне описуючы, показуетъ ясне, ижъ Христосъ не кислымъ, але прѣснымъ вечеру тайную отправовалъ (Гарм., 206); въ томъ листе тая справа шыроце описана и доложона естъ (ИЮМ, VIII, 328, 1614); которые таковые службы и одъваги ихъ пререченый референдаръ и писаръ нашъ передъ нами шероце прекладаючы, просилъ и билъ намъ чолемъ (ИЮМ, I, 354, 1619); тые книги ... патріарховъ ... животы широце ѡписуют (Выкл., 1); июдеsское безꙊмъство и свирѣпство широтѣ и чудне строфуючи (Зб. 82, 254б).
с. 113
Широцей, шыроцей прысл., выш. ст. ад широце ў 2 знач. яко то все по достатку и шыроцей в листе его млсти отца архиепископа Полоцкого и игумена Борисоглебского ... описано и доложоно есть (ИЮМ, ХХIII, 360, 1623); Крыштофъ Чижевскій, доводечы кривды и жалобъ позевъ поднесшы, жалобу зъ него широцей въ томъ позве ... чыталъ тыми словы (АВК, I, 100, 1666).
с. 113
Ширпненый дзеепрым. Тое, што і шарпненый. шлꙖхтич и пꙊбличнаꙖ персона, коли юж ѡт неприꙖтелꙖ ширпненыs ... юж на тот час не мает его забиват (Зб. 261, 240).
с. 113
Ширше, ширши прысл. Шырэй. видьте вси стороны оутробꙊ дв0483чю. ширше нб0483съ (Чэцця, 115б); долsжеиши земли мера его и ширsши морѧ (Скар. КI, 16б).
с. 114
Ширший, ширшый, шыршый прым., выш. ст. 1. Ад широкий у 1 знач. просилъ ихъ ... ровъ прокопати, не ширшій только на полтора локтя (АВК, VI, 198, 1599); ѡбратити того плеча вышшее рамо ... посреди сторона ширшаѧ. права оужшаѧ (Плячо, 81б); абы трою мѣсто збудовал ширшим мꙊром (Тр. гіст., 68). 2. Ад широкий у 2 знач. да Ꙋпадаеть и течет оу землю за ѡкеꙖном великим морем да есть на чотыри албо на пѧт мил широко да на ширшом мѣстци его сн0483ве израилскіи соухою ногою там же и фараѡнъ коли гонил за ними (Валх., 47–47б); разницы промежку тыхъ врочищъ въ шыршомъ мѣстѣ якобы на милю (АСД, I, 66, 1546); была там в земли далеко болшаꙖ част ѡного палацꙊ и ширшое дворꙊ будоване (Алекс., 38). 3. Ад широкий у 4 знач. О чемъ всемъ ширшую справу и доводы на кождую рѣчъ досконалые далъ (АЗР, IV, 99, 1595); на том дал сес лист мой пры листех вышей менованых ему пну Робачевскому потвержене первшых листов шыршыми обовязками под своею властною печатю (АВК, ХХХII, 238, 1596); во второмъ степени сꙊть діѧконы которыхъ послꙊга ширшаѧ естъ (Навука, 132).
с. 114
Ширъ наз. Шырыня. зъ ласки нашое пляцъ ... вдолжь на шесть саженъ, а на ширу на три сажни ... дали и даровали ему самому (АВК, XX, 5–6, 1548); справил тежъ дом свꙖтаꙖ свꙖтыхъ, вдолжъ водлугъ широкости дому на двадцать локот и ширъ также на двадцат локот (Бiблiя, 415); бꙊде долга картына на двадцат и ѡсмъ локтеs. на шир д0483 локти, Ꙋ каждои кортыны бꙊдꙊт колечка золотые пришиты по краех (Бельск., 50); Боемiа, Ческаѧ з г0483 дни въдолжъ и ширъ (Бяр., 246); начинишъ тежь дощокъ стоѧчихъ з дерева кедрꙊ в долгость лакотъ по десѧти кождаѧ а на ширъ полтора (Хран., 103б).
с. 114
Ширытися гл. ширитися
с. 114
Шистаколъ гл. шестоколъ
с. 114
Шити, шыти дзеясл. 1. Шыць. власенъ шил есми на кожꙊ свою и скалѧл есми перsсти вихръ мои (Зб. 262, 19); шапочники ... шапки аксамитные и суконные шыють и робять (АСД, I, 158, 1582); абыхмо роботы неволничоs не робили Ꙗко ѡрат, бороноват, шити, ковати (Зб. 261, 288); теж абы не мешал, лнꙊ з волною албо ткал посполꙊ волнꙊ зо лном, прето жидове и тепер лнꙖними нитми сꙊкни не шиют (Бельск., 55); ст0483окрадцтво, естъ гвалтъ оучиненный ... коли кто ... сꙊкни зs ризъ шыетъ (Зб. вып., 105б). // перан. Страляць. турки видꙖчи горсть людеs, поткаютсꙖ смѣле з ними, свирщовскиs середнему полкови каже на них стрелбу выпꙊстит, также кгды сꙖ почнꙊт мешат, приsде имъ сам з дрꙊгим полком з боку чинит, коториs ихъ почнет з луковъ шит (Хр. польск., 19–19б). 2. Вышываць. скатерть, што девки шиютъ, которое вжо вышито половина (АВК, XXI, 186, 1556–1557).
с. 114
Шитися дзеясл., зв. ад шити ў 1 знач. Еѵглiе, же з волны сꙊкнѧ робитъсѧ, реклъ: Апстолъ, Ꙗкъ подробнꙊ шиетsсѧ, ѡзнаймилъ (Мак., 184).
с. 115
Шитый, шытый дзеепрым. 1. Ад шити ў 1 знач. да ритери розделили собе хоусты его воротоу киноувши на соукню его котораꙖ была не шитаꙖ (Пак. Хр., 21б); всю маетность мою побралъ ... чепцы два белыхъ, одинъ тъканый, а другий шитый (АВК, XVII, 442, 1565); якож на томъ бои згинул ми чепецъ шиты (АВК, XXXIX, 24, 1578); сꙊкнꙖ котораꙖ была не шита ѡт верхꙊ ... тꙊю матка божаꙖ, дѣтꙖти гсдꙊ исусꙊ Ꙋробила, таꙖ з ним ростꙊчым, росла (Зб. 255, 284); купили ворковъ грошовыхъ шитыхъ новыхъ десять у Авсея Боровика (ИЮМ, IV, 112, 1686); за одевало у пана Василия Аверковича, зъ лисихъ огоновъ шитое, за которое шелегами заплатили золот. трынадцать (ИЮМ, V, 19, 1688). // перан. штобы ѡдной вѣры на вси конци земскiе черес вероу се ростѧгноули. штобы оуси люди рожае Ꙗзыцы изь ихъ ѡвошщов [!] и винных ѧгод и гронъ шитое и пьѧное имѧ бж0483ье которое перво толко оу жидовстве хвалено и таилосе (Валх., 94б). 2. Ад шити ў 2 знач. ложка серебреная, воздухъ шитый, а другiй великiй, што изъ Царягорода привезъ есми (АЗР, I, 137, 1494); две таѳъты, ѡтласецъ Татарскиs, адамашка чорнаꙖ на шату, рꙊчники чотыри великихъ, золотомъ шиты (КСД, 871–872, 1516); в той коморе в схованью моемъ згинуло ему ... кошуль коленскихъ три, шолкомъ чорнымъ шитыхъ (АВК, XXI, 168, 1556–1557); взяли дей ... две кошулки шолкомъ чернымъ шытыхъ (АВК, XXXVI, 42, 1582); кужольныхъ хустокъ шитыхъ пять по локтю (АВК, XVIII, 93, 1592); Станиславъ Янгела ... речи костельныя ... до домовъ ихъ ... перепроводилъ ... речи костельныхъ тувалъ золотомъ и серебромъ шитыхъ (АВК, I, 342, 1669).
с. 115
Шитье, шытье наз. Дзеянне па дзеясл. шити ў 1 знач. за шытье кунтыша и за напъраву жупана золот. в0483 (ИЮМ, I, 109, 1680); за шите ворковъ асмаки три (ИЮМ, I, 235, 1682); псалтыръ изꙊчившы и иныи книги ... и ремесла ѡколо шитѧ и гафованѧ розмаитаго (Зб. 82, 175); за поправене сукъна и за новое шытье дали кравцу осм. сорокъ (ИЮМ, XII, 38, 1697).
с. 116
Шифаръ наз. Тое, што i шипаръ. Ꙗкъ въ окрꙊтѣ срогими валами розбитомъ, ѡт шифара безъ СтырꙊ, безъ Жаглю забытомъ (Лям., 19).
с. 116
Шифтухъ, шиптухъ наз. Гатунак таннага сукна. сукна шифтуху поставовъ 2 (АСД, III, 313, 1583); купили сукъна шиптуху цемнозеленого у пана Афанаса Оноски локтей пять сполна (ИЮМ, VI, 73, 1689); справовали барву пляцовымъ ... зъ сукна небеского, шиптуху, которое намъ подано отъ пановъ шафаровъ прошлорочныхъ, штуки тры (ИЮМ, XIII, 55, 1699).
с. 116
Шихованье, шиховане, шыхованье наз. Дзеянне па дзеясл. шиховати. Мается очивисто ставити и дати ся шиховати и пописатися гетманом нашим на оный ден, который через нас або через гетманы наши к тому шихованю и попису будет положенъ и выволанъ (Ст. 1529, 12); панъ гетъманъ ... можеть оному войску Жомоитскому росказать, абы ся передъ нимъ водле оного попису ку шихованью оказали (КПД, 205, 1551); абы часу потребы, при шихованью войска, отъ гуфу вального васъ не отлучано (АЗР, III, 101, 1559); артыкꙊл і0483 абы сѧ по шыхованю з воsска не розеждчали до домов своихъ (Ст. 1566, 22); абы се по шыхованью з воsска не розежъдчали и ѡ станехъ (Ст. 1588, 54); алеѯандеръ приказал справит дом ... на ѡкрꙊтехъ през коториs Ꙋже моглъ мѣсто ѡдержать, ижъ тежъ длꙖ него жаднои лоди ани шихованꙖ ѡкрꙊтов до пристани мѣстскои не могли мѣт приступꙊ (Алекс., 75б–76).
с. 116
Шиховати, шиховать, шыховати дзеясл. Тое, што i шиковати. панъ гетьманъ ... шиховалъ войско ихъ, такъ пановъ, яко тежъ и върядниковъ, державецъ нашихъ (КПД, 28, 1538); хто бы и пописалсꙖ а шыхꙊ не дождал або и шыховавшы без воли нашое або гэтмана нашого великого прочъ поехал тот имене свое тратит (Ст. 1566, 19б); приказуемъ грозно абы вси подданые нашы будучи на воsне нигде инъдеs не шыховали (Там жа, 21б); на местъцы на менованом через листы наши маетьсе ѡчевисто кожъдыs ставит и датьсе пописать, и шиховать гетманꙊ нашомꙊ великому (Ст. 1588, 46); в тот час Алеѯандер полкъ свой шиховал (Алекс. 1697, 38б).
с. 116
Шиховатися, шиховатисе, шыховатися дзеясл., зв. ад шиховати. на месцу наменованом часу через листы наши положоном мает ся очивисто ставити и дати ся шиховати и пописатися гетманом нашим на оный ден (Ст. 1529, 12); которыи бы колвекъ с подданых нашихъ хотꙖ и пописавши и шыховавшисѧ а без воли и ведомости гэтманское з воsска проч поехал ... именъе тратит (Ст. 1566, 22); прышод ко Антонию шыховалисѧ (Бава, 164); абы вси подданые наши ... на воsне нигде се индеs не шиховали ани становили ѡсобами своими и с почъты ѡдно под хоруговъю своею поветовою (Ст. 1588, 52).
с. 117
Шиховать гл. шиховати
с. 117
Шихъ, шыхъ наз. 1. Тое, што i шикъ у 1 знач. крол ... которыs первыs был в шихꙊ кораблев приходѧчих ... на землю выити Ꙋсиловал (Троя, 19); хотя и пописался а шиху не дождалъ (Ст. 1529, 13); ижъ скоро по шиху войска, отправилъ былъ твоя милость зъ людьми передовыми воеводу Кiевского (АЗР, II, 334, 1534); панъ гетъманъ войско исшиховалъ и, хто на ономъ шиху былъ ... тыхъ всихъ рейстра панъ гетъманъ послалъ (КПД, 55, 1538); зъ войска, передъ шихомъ и по шиху, олижъ до роспущенья, жаденъ особою своею не маетъ нигдѣ отъѣзжати (АЗР, III, 124, 1563); хоругов сам хоружыs в гуѳе своемъ на шыху и ку потрэбе маеть держати (Ст. 1566, 20б); после шиху и попису въ Борысове писали за квитомъ хоружого (ПВЛ, 593, 1567); хотꙖ бы и пописалъсе, а шихꙊ не дождалъ, або и шиховавшисꙖ безъ воли нашое ... проч поехалъ (Ст. 1588, 47). 2. Тое, што i шикъ у 2 знач. у той же коморе ... гунька съ шихемъ на стене у коморе надъ столомъ прибита (АВК, XX, 136, 1598); кубковъ серебреныхъ семъ, шыху венецкого штукъ шесть, ложокъ серебреныхъ осмнадцать (ИЮМ, VIII, 360, 1620).
с. 117
Шишакъ, шышакъ наз. Шышак, шлем. в томъ же свирне: шишакъ одинъ, прильбица одна (АВК, XXXII, 156, 1555–1566); Кгермекъ съ хоруговью, Степанъ Войниловичъ, на немъ панцеръ, шишакъ, шабля, тарчъ, древо (АСД, IV, 215, 1567); зброе складаные, бляховые панцыри, шишаки, дуницы дѣлокъ полныхъ три ... то записую сыномъ моимъ (АВК, II, 213, 1580); рукавицы панцерове две, шышаки два, рукавицы бляховые одни (АВК, XXXVI, 58, 1582); речей военныхъ: зброй пять, шишаковъ семь (АВК, XIV, 273, 1583); маеть на собе мети зброю добрую и гелмъ або шишакъ и бронь (Ст. 1588, 49); зброя блеховая, шишаки два, то коштовало три копы грошей Литовскихъ (АВК, VIII, 465, 1593); зброй зъ шышакомъ двадцать, кождая зъ шышакомъ коштовала по трыдцати золотыхъ (АСД, I, 250, 1616); так кирисом справедливости, шишакомs збавенsѧ тарчею вѣри, и мечемъ дх0483а оузброена, оучитъсѧ воевати зs непрiѧтелми своими (Мак., 216); вs зброю справедливости ѡболочешsсѧ, и збавенsѧ шишакъ на головꙊ твою вложишъ (Варл., 161); рышътунъку жолънеръского: зброй чотыры, шышаковъ чотыры, зарукавъе чворо (ИЮМ, XXVI, 125, 1641); хотелъ на герцъ выехати, под шишакъ своs сѣткꙊ вложил (Зб. 259, 106б); крест самыs ... ѡтдала тое сн0483ови ... едного теды Костантин цар в шышак своs Ꙋправил (Зб. 752, 410б); Шлемъ: шишакs, прилбица, мисꙊрка, гелмъ (Бяр., 205).
с. 117
Шишечный прым. ад шишка. много ел смокви. ѡреховъ всѧких. и Ꙗдеръ шишечных и чеснокоу (Арыст., 209); Ꙗдро шишечное Ꙗдро мигдалово. каждого по полꙊгривенки (Там жа, 213).
с. 118
Шишка, шышка наз. Шышка. тые товары свои у Смоленску ув онбари зоставил ... iагод розынков кош один, шышокъ кѣдровыхъ десет (ИЮМ, XXXII, 187, 1577); оного товару ... было ... саѳияну сорок за копъ дватцат семъ ... шишки кедровые за копъ две грши (АВК, XXXIX, 170, 1579).
с. 118
Шия, шыя наз. 1. Шыя. иные за ноги иные за бока иные за его ст0483оую бородоу. иные его вѧжоуть а иные за шию бьють (Пак. Хр., 6б–7); множство влас на плечех и на шии, оуказуеть на скотство и глоупостенъ (Арыст., 176); шыя уся синя, волосы оскубены з головы (АВК, XXXVI, 275, 1582); также на шыи знаки синевые и крывавые, якобы повърозомъ помуленые (АВК, XVIII, 136, 1596); кон тежъ стꙖгнул до него шию, и почал его рꙊку лизат (Алекс., 5); манели вложилемъ ти на руки, а ланцꙊхъ на шию, и серги вs оуши твои (Мак., 126); то есть меновите ... оборки, што на шыю кладуть дѣвки (АСД, III, 98, 1630); Выѧ: шиѧ, тылъ (Бяр., 25); въsложилъ ланцꙊхъ золотый на шiю егѡ (Хран., 67); у молодицы войтовое обервали з шыи шнур денег московских, на которомъ было тридцат копеекъ (АВК, XXXIV, 421, 1666); великиs камен Ꙋ шыи его Ꙋвезали (Зб. 82, 49б). ◊ В и с е т и н а д ъ ш и я м и – быць цяжарам для каго-н. вы выбавлени з великои неволи и высвобожени ѡт тꙖжког Ꙗрма, которое над шиꙖми вашими висело (Стрыйк., 531б); в ы д а т и ш и е ю (з а ш и ю) – данесцi; выдаць на пакаранне. естьли бꙊдуть тые люди мои тотъ кгвалтъ Ꙋчинили, и Ꙗ тобѣ тыи люди шиеми выдаю, а платити тобѣ за нихъ кгвалтꙊ не бꙊдꙊ (КСД, 57, 1510); его милость казалъ того Юшка за таковый его выступъ и за головщины и за грабежи ѡныхъ людей шиею на ратушъ выдавати (Там жа, 127, 1514); если бы ꙊвѧжчомꙊ нечим платити ине его за шию выдати (Ст. 1529–Ф, 116); не буду ему тыхъ пенезей платити, а выдайте де[й] мене ему шиею (АВК, XVII, 251, 1541); в том долгу мает его суд за шию выдати (Ст. 1566, 82б); д е р ж а т и ш и е ю – зняволiць. в тоs заплате казали есмо шиею того наsмита томꙊ пархвену держати до тыхъ часовъ поколꙖ ѡнъ сꙖ выробить або тꙊю сорокъ грошеs заплатитъ (КВЗС, 20, 1533); з к и н у т и з ш и и я р м о – вызвалiцца ад чыйго-н. панавання. Але приsде часъ коли пановат будешъ, зкинешъ и розвꙖжешъ Ꙗрмо его з шии твоей (Бiблiя, 62); з л о м и т и ш и ю гл. зломити; к а р а т и ш и е ю – караць смерцю. тотъ маеть быти каранъ ничимъ инымъ только шiею (АЮЗР, II, 132, 1523); к л а с т и ш и ю (п о д ъ м е ч ъ) – памiраць; быць забiтым. ѡни ... ани сꙖ пытат допꙊстили, але сꙖ або доброволне в огон кидали або шии под мѣчъ клали (Зб. 107, 86б); л о м а т и ш и ю гл. ломати; н а й м а т и ш и ю – мяняць цяглую жывёлiну. Такожъ жаловали намъ люди тяглые: коли самъ ѣдешъ до насъ, або слугъ своихъ шлешъ, о своихъ потребахъ, и коли дей тыи подводы подъ тобою або подъ слугами твоими пристануть, и ты дей велишъ въ ихъ шiю наймати (АЗР, I, 150, 1495); н а х и л и т и ш и ю – падпарадкавацца каму-н. под тогож то неволи Ꙗрмо мѣли бысмо шию свою нахилити (Апакр., 176б); о к у п и т и ш и ю гл. окупити; п а с т и н а ш и ю гл. пасти; п о д а т и ш и ю (п о д ъ м е ч ъ) гл. подати; п о д н я т и н а с в о ю ш ы ю – узяць пад сваю адказнасць, на сваю рызыку. Я наменьшiй слуга в. м. ... поднялъ есми царя е. м. на свою шыю, и зъ его великимъ войскомъ и зъ дѣлы пошолъ на непрiятеля в. м., не лютуючи горла (АЗР, II, 378, 1541); п о д ы й м о в а т и ш и ю – ускладваць адказнасць за што-н. на каго-н. естли его милости пану подкоморому кривда – нехай твою милость подыймуеть на виноватого шию (АВК, XVII, 38, 1539); п р и н я т и з а ш и ю гл. приняти; р у к а н а ш и я х ъ н е п р и я т е л ь – узяць за горла. рꙊка твоꙖ на шиꙖх неприꙖтель твоих, кланꙖтсꙖ тобѣ бꙊдꙊт сынове ѡтца твоего (Бiблiя, 103); т р а т и т и ш и ю гл. тратити. 2. // перан. Тое, што сваiм знешнiм выглядам, формай, абрысам нагадвае шыю. потом великои церкви софеи ст0483ои з самог през ѡкна, поломен ѡгнистыs великиs вышол, и през час немалыs ѡколо шии церковнои крꙊживши, и зас се до кꙊпы собрала (Бельск., 388); надробил собѣ хлѣба в ѡдин збанъ з тѣсною шиею (Зб. 82, 331). 3. // перан. Вузкi праём, праход куды-н. наняли муляровъ ... направовать склепъ мурованый, у Лазарковщине, въ которомъ пообивалисе ступени и шыя у дверахъ и окнахъ (ИЮМ, X, 82, 1695).
с. 118
Шкалеванье наз. Дзеянне па дзеясл. шкалевати. притом вs шкалеванью патрiархiи царигородскои ... вады и недостатки наидовати бы сѧ мѣли (Апакр., 155б–156).
с. 120
Шкалевати, шкаловати, шкелевати дзеясл. Абгаворваць, ганьбiць, чарнiць, няславiць. хто бы ѡсобꙊ нашꙊ гсдръскꙊю Ꙗвне и через листы свои Ꙗвные писанѧ албо с подписаньем властное рꙊки своее шкалевал тогды (Ст. 1588, 5); звласща до тыхъ неꙊковъ простаковъ которые писма не читаютъ, невстыдливе наследꙊючы в томъ Ꙗвныхъ геретиковъ и выкрꙊтов писма ихъ. а Ꙗко столицꙊ верховнаго апостола хсва петра светого шкалютъ (Унiя, 5); той есть шпекгъ и до Турецкого цесаря листы пишетъ и черезъ слуги княжескiе высылаетъ, хотячи тымъ нѣяко королю его милости шкалевать (АЗР, IV, 160, 1597); ст0483го авгꙊстiна шкаловали, дiаволскꙊю смѣлость, пыхоу, и оупоръ с подоущенѧ шатаньского им приписꙊючи (Апакр., 148б); почал перед Ꙗкгеsлом кестꙊта през потвар непристоsне шкелеват и вs ѡгидꙊ приводит (Стрыйк., 546б).
с. 120
Шкапа наз. Кляча. просилъ абы мы ошацовавши, тую шкапу за шкоду ему присужоную дали (АВК, XVIII, 116, 1593); Клюсѧ: Конь, шкапа (Бяр., 64).
с. 120
Шкарада наз. Мярзота, агiда. Ꙗкъ можетъ празновати, хто вшелѧкими злыми намѣтностѧми, и пожадливостѧми нечистыми, и иными мнѡгими непристойными шкарадами окалѧнъ (Калiст, I, 104).
с. 120
Шкараде, шкарядо, шкораде прысл. Тое, што i шкарадне. сами себе шкораде не мордовали бо бы нас за мꙊжобоsцы мꙖно (Бельск., 221б); Алимпиs ... в лазне се миючиs Ꙗко ариꙖнин блюзнил троsцꙊ ст0483Ꙋю, шкараде чого и встыд вымовит (Там жа, 316); тебе в неѡпатръности твоеs в попꙊдливости полаплю, а такъ шкарꙖдо доканаешъ дниs твоих (Алекс., 7); иле хто згрѣшилъ толко разовъ ѡтнесь. Всѧкож такъ, жебы личбы чотыредесѧтой не перешли абы шкарадѣ побитый предs очима твоима не ѡтшолъ брат твой (Хран., 157б).
с. 121
Шкарадне, шкаредне прысл. Ганебна, подла. вѣра кацерьствомъ такъ шкаредне роздвоена была (Валх., 68б); кийми и иными броньми шкодливе а шкарадне мене збили и зранили (АВК, XVIII, 127, 1594); Рутковичъ ... маючы в рукахъ своихъ ручницы, почалъ его возного словы злыми шкарадне лаеть (АВК, XX, 113, 1595); ажъ дей голову ... мало прочъ не оттялъ и в шыю шкарадне ранилъ (АВК, XX, 158, 1598); Ꙋпатривъ собѣ первеs тꙊрчина которог тꙖвши шкарадне рꙊшил прꙊдко на коню през ѡдин ров (Стрыйк., 588); которое владзы, не маючи ѡные сынове Скевы, абы ѡных дꙊховъ заклинали, а иж сѧ того важили шкарадне ѡт них поражоные были (Навука, 130); Матвея Ремеза шкарадне поранилъ есми за то, же мене колко разъ кiемъ ударылъ (ИЮМ, VIII, 362, 1620). Параўн. шкараде.
с. 121
Шкарадность, шкарадость наз. Агiда, паскудства, брыда. коли мают вниsти тꙊрки до костела на ден ст0483ыs пред тым ꙊмыетсꙖ в лазни ѡголит вси волосы иж на теле абы тыми шкарадностꙖми не змазал столца божего (Наб. тур., 24б); того первеи звано ѡспорцеs то ест свиныи пискъ а длꙖ шкарадности именꙖ того пременено емꙊ имѧ первое сергее дано (Царств., 74); кгды мают входит тꙊрки до божницы, на ден ст0483ыs ꙊмыетсꙖ перед тым в лазни и ѡголит волосы, всѣ з тѣла, абы тыми шкарадостꙖми, не змазали мѣстца бж0483ого (Бельск., 410б); жывот моs вшелꙖкою шкарадостю помазаныs естъ (Зб. 752, 141б); бо животъ моs всꙖкою шкарадостю и нечистостью помазаныs ест (Пралог, 570). Параўн. скаредость.
с. 121
Шкарадный, шкарадый, шкаредный, шкаредый, шкарядный, шкарядый прым. Подлы, агiдны, брыдкi. дано емоу на пилата сказанiе албо ѡсоуженiе. штобы смертiю шкаредною был потꙊплен (Пак. Хр., 24б); коли кто з любости оурвет и розломит соут оуноутрь порох да попел шкарѧдным велми смородом наполнене (Валх., 86б); ты и челѧд твоѧ. естъли жебы имело на собѣ поскверsнение и было бы слепо или хромо, или на некоемъ Ꙋду недостаточно немоцsно шкаредо или горsбовато (Скар. ДЗ, 33); кторыи так смеле пышными словы а шкаредными смел есть ѡсвеценость вашꙊ розгневать (Троя, 2); возный, хотячы ... о шкарадное обелженье и соромоченье его ... правомъ чынить ... далъ ... до книгъ врадовыхъ записати (АВК, XX, 114, 1595); ты бестиꙖ ты шкарадыs (Зб. 261, 250б); не встꙊпꙊs по всходѣ до ѡлтара моего, быс не Ꙋказал шкарадои нагости своего тѣла (Бельск., 48б); закон ѡт махомета ... емꙊ сꙖ здал быти плюгавыs и шкарадыs (Стрыйк., 448б); видѣли над ѡною рекою невѣсты велми ѡздобныи, котории были в гробом а шкарꙖдом ѡдѣню седꙖчи на конех (Алекс., 29б); взять певную ведомость о такомъ шкарадномъ учынку (АВК, XVIII, 202, 1606); длѧ тогож и вs свое тѣло грѣшит роспꙊстный вшетечникъ, шкарадной брыдкости ... своей догожаючи (Калiст, II, 328б); на ѡстаток длѧ тоеж прычины забороненое естъ сщ0483енство тым которые длѧ Ꙗкого значного недостаткꙊ на тѣле шкарадные або оуломные сꙊть: Ꙗкiй естъ наприклад глꙊхота, слѣпота и иные тым подобные (Навука, 144); просилъ о депутоване съ посродку насъ, ураду, на инквизыцыю и опытъ, яко тотъ шкарадный и никгды еще не слыханый ексцесъ сталъ (ИЮМ, VIII, 435–436, 1631); Блѧдословiе: шкарадаа мова (Бяр., 9); если на тебе такие злые и шкарадые помыслы, и трвоги наступꙖт, сповѣдаs мнѣ их (Зб. 752, 564б). Параўн. скарадый.
с. 121
Шкарадость гл. шкарадность
с. 122
Шкарадший прым., выш. ст. ад шкарадый. наѡстаток што может быти жалоснеишаꙖ, што шкарадша. иж и тые што се межи ними зовут дх0483овными, и Ꙋчители (Цяп., 268б); Ꙗк велика была, живота его прошълого свꙖтобливост, такъ шкарадшиs наступилъ емꙊ Ꙋпадокъ (Пралог, 492).
с. 122
Шкарадый гл. шкарадный
с. 122
Шкаредне гл. шкарадне
с. 122
Шкаредникъ наз. Агiдны чалавек. приказоую тобе штобы еси оузѧл того шкаредника. штобы под твоею сторожою был (Пак. Хр., 29б).
с. 122
Шкаредный гл. шкарадный
с. 123
Шкаредый гл. шкарадный
с. 123
Шкарлатный прым. Тое, што i шарлатный. делiя шкарлатная зъ кузами золотыми [коштовала] золотыхъ двѣстѣ пятдесятъ (АСД, I, 251, 1616); възяли готовыхъ грошей, в атласе шъкарлатънымъ зашытыхъ (АВК, XX, 314, 1635); возы прибраные, з конми кролевскими вs ѡправленыхъ оуздахъ, и шкарлатнымъ накрытемъ, и сѣдѧчими на них оузброеными (Варл., 268–268б); жупан китайчаный шкарлатный футромъ брушковым подшытый (АВК, XXXIV, 201, 1661).
с. 123
Шкарлатъ, скорлатъ наз. Тое, што i шарлатъ. было у господарыни иноки Марѳы, у сестры его, въ монастырѣ, два платья, однорядка, скорлатъ червчятъ, веревка у нее низана, пуговицы золотые съ чернью (АЗР, IV, 404, 1610); приводить абовѣмъ едного богача вs шкарлатъ и виссонъ ѡдѣваючогосѧ (Варл., 74); хотs бы были грѣхи ваши Ꙗк шкарлат, Ꙗкs снѣгъ выбѣлѣютъ: хотs бы были червоные Ꙗкъ кармазын, Ꙗкъ баволна бѣлые бꙊдꙊтs (Там жа, 299б–300).
с. 123
Шкарядный гл. шкарадный
с. 123
Шкарядо гл. шкараде
с. 123
Шкарядый гл. шкарадный
с. 123
Шкатула наз. 1. Шкатулка. с тое коморы скарбу побрано ... шкатула с пенезми и з листы ... перстени тры з дыяменътами (АВК, XXXVI, 75, 1582); въ той дей скрынцы, въ шкатулѣ, были дей листы потребные (АВК, VI, 35, 1589); тую шкатулу окномъ съ коморы вытегнулъ и шкатулу розбившы вси тые пенези покралъ (ИЮМ, VIII, 252, 1597); которые его поsмали, и до маршалка ѡтдали, знашли при нем в шкатꙊле листы (Стрыйк., 631); шкатула железомъ белымъ окована, з речми невестими, с коренемъ розмаитымъ (АВК, XXVIII, 57, 1605); шкатула съ кореньемъ коштовала золотыхъ сто (АСД, I, 251, 1616); до того въ той шкатулѣ было пенязей готовыхъ чырвоными золотыми трыста копъ грошей (АСД, III, 82, 1617); маючи ѡтецъ добра мнѡгiи, а межи ними дiадемы и камѣнsе дорогое, которое зложивши вs шкатꙊлꙊ даетъ до схованѧ, и дарꙊетъ сн0483ови своемꙊ (Мак., 158); пры которой маетности там же были у во Мстиславли спроважены справы шкатулою вечыстые (АВК, XXXIV, 281, 1663); купили цвечковъ и ремышковъ до шкатулы меской прыбiцтя, для замкненя справъ (ИЮМ, VI, 111, 1689); якобы при инъвазыи школы жыдовской, жыду Лейбе, факторови, его шкатулу зъ грошми, тысячей сорок[ъ] золотыхъ, забрано (ИЮМ, X, 73, 1695); за одмыкане двюхъ шкатулъ, слесарю дали (ИЮМ, XIII, 43, 1699). 2. // перан. Прыватны капiтал, уласнасць. тогды за увѣдоменьемъ одъ его милости зъ маетности Толкачевичъ изъ шкатулы своей власной платити мѣли (АВК, XV, 99, 1663); еще Королеви дали до шкатулы тысячей пять (ИЮМ, II, 40, 1683); Кролови его мосци суммы належитой особливой до шкатулы далихмо талярами тынфовъ тысячей пять (ИЮМ, VIII, 193–194, 1691); до шкатулы его кор. млсти належитость отдали зол. тысячей пять (ИЮМ, IX, 180, 1692).
с. 123
Шкатулка наз., памянш. 1. Ад шкатула ў 1 знач. [згинула] шкатулъку малую, у которой было грошей готовых осмъ копъ (АВК, XXXVI, 194, 1582); ольстерка одно; коренная шкатулъка (ИЮМ, XXVI, 125, 1641); взяли коней четверо ... готовыхъ грошей шкатулкою золотыхъ осмъ сотъ (ИЮМ, XVII, 194, 1663); за оковане шкатулки коренное и за робене ключа нового дали асмак. двадцать пять (ИЮМ, I, 222, 1682); до господы п. резыдента куп. дровъ возъ за 24 осмак., шкатулку для сховання реестровъ – 1 зол. 26 осм. (ИЮМ, XIX, 30, 1711). 2. Ад шкатула ў 2 знач. в котором том замку маетность наша рухомая за часу была перед наступенем московским и трывогами спроважона и справы шкатулкою, меновите то ест (ИЮМ, XXVIII, 119, 1666).
с. 124
Шкафа наз. Тое, што i шафа. съ тое избы ковната, въ ней шкафа двоиста замкнена внутреными замками, запечатована (АВК, VIII, 557, 1603).
с. 124
Шкворень наз. Тое, што i шворенъ. Шкворень желѣзн. 1 зол. 10 грош. (ИЮМ, XXIII, 30, 1711); шкворень – 1 зол. 21 гр. (ИЮМ, XXV, 48, 1715).
с. 124
Шкелевати гл. шкалевати
с. 124
Шкимати дзеясл. (?). не верел бы еси досыть. на глоупости покѫшалнои. и та легка ис хитростью шкимаем. занеже на тых местъ как познаеть члкъ тое. сварил бы листоу (Арыст., 208).
с. 124
Шкленица гл. шкляница
с. 124
Шкленый гл. шкляный
с. 124
Шклеръ гл. шкляръ
с. 124
Шкло, скло наз. 1. Шкло; вырабы са шкла. ѡнs же проиде Ꙋтробу Пречистое девици Ꙗко солsце сsкло (Скар. КI, 3); абы товары всякiе зъ обчихъ земль не одинъ куповалъ, и шкломъ абы также не одинъ шынковалъ, але ижьбы всимъ въ томъ вольность была (АЗР, III, 27, 1551); тое скло куповати и шинковати имъ было вольно (СДГВ, 95, 1551); окна три, оконницы на завѣсахъ, оболона одна, у которой шкла шибъ полдевети (АВК, VIII, 416, 1586); мы ѡт той правды блищачомꙊсѧ склꙊ коротенкой пыхи свѣцкой мѣли быхмо сѧ дати ѡтвести (Апакр., 199б); ѡтец з великог гнѣвꙊ в печ его, в котороs скло роспалꙖл (бо был тог ремесла) вкинул (Бельск., 325б); Епистикiй: ремесникъ скла (Бяр., 281); птоломеs алеѯандрови великомꙊ з шкла гробъ казал Ꙋробити (Зб. 259, 131б); шкла, скопы два, за асмак. шесть (ИЮМ, I, 293, 1682); за направоване оболонъ шкляныхъ у четырехъ окнахъ, за шкло и за роботу заплатили золотый одинъ (ИЮМ, IV, 241–242, 1686); за две кварты соли, по осм. осемъ, шкла квартового за десять осмаковъ, то чинитъ (ИЮМ, VI, 26, 1689); шкла розного отъ розныхъ людей, напервей отъ Филипа Вусачова фляшъ кгарцовыхъ пятнадцать (ИМ, V, 141, 1698); фляши шкла чотыри до вина (ИЮМ, XVII, 3, 1710). 2. Люстэрка (?). Ꙋваж, ижъ жывот наш не толко естъ короткиs и непевныs, але теж Ꙋломныs, и многих пригод подлеглыs: такъ ижъ скло не естъ так сказителное (Зб. 255, 429б).
с. 125
Шкляница, скленица, скляница, шкленица, шклянница наз. Шкляная пасудзiна; шклянка. приставилъ мѧ кн0483зь пред себе вино наливат и нальꙖхъ склꙖницю вина (Чэцця, 99); вдарилъ его скленицею зъ медомъ за слово его збытное (КСД, 1395, 1520); демъꙖнъ его привитал далъ емꙊ склꙖницꙊ медꙊ (КВЗС, 73б, 1538); панъ Янъ Полуский очи медомъ залилъ и две скленицы о голову збилъ (АВК, XXII, 249, 1565–1566); обѣдвѣ шептали надъ тою шкленицою (АСД, III, 115, 1631); оувиделъ жида ѡдного, которыи шклѧнiцы робил (Жыц. св., 40); хотелъ есми кнꙖжати тꙊю шклꙖницꙊ з виномъ дати (Зб. 752, 202); ѡбачат чл0483къ посред двора в шатахъ сарацынскихъ стоит полнꙊ склꙖницꙊ вина маючы (Там жа, 202); шклянница для олею (ИЮМ, V, 182, 1688); показавсѧ емꙊ Аг0483глъ, показꙊючи чистꙊю барзо кришталовꙊю склѧницꙊ, зs барзо чистымъ напоемъ (Зб. вып., 52). Параўн. шклянка.
с. 125
Шклянка, склянка наз. Тое, што i шкляница. Стклѧница: Склѧнка, або кꙊбокъ, чаша, келихъ (Бяр., 156); за два десятки шклянокъ заплатили осмак. двадцать (ИЮМ, III, 142, 1685); купили до ратуша шклянокъ тры для пива и фляшку въ полкварты для горелки (ИЮМ, X, 107, 1695); купили у дорогу шклянокъ чотыри (ИЮМ, XI, 154, 1697).
с. 126
Шклянница гл. шкляница
с. 126
Шклянный гл. шкляный
с. 126
Шкляновый прым. Тое, што i шкляный у 2 знач. За фляшу Оносце шкляновую гарцовую дали асмак. дванадцать (ИЮМ, II, 24, 1683).
с. 126
Шкляный, скланый, скленный, скленый, склянный, скляный, шкленый, шклянный прым. 1. Якi мае адносiны да шкла. Такъ отъ гутъ скляныхъ мистрове и товарише ихъ платити мають (КПД, 538, 1569); казал ... вести его до вежы, и там его на скорꙊпах склꙖных нагого и звꙖзаного положыли (Зб. 752, 554). 2. Шкляны; зроблены са шкла. тотъ Ярошъ ... укралъ намъ шкатулу зъ коморы зъ фляшами шклеными (ИЮМ, VIII, 251, 1597); у третей скрини ... ольстро съ шестьма фляшами шъкляными (АВК, XX, 136, 1598); постꙊпилисмы тогды собѣ звычаѣм оного римлѧнина, который ... протожъ беспечне в склѧном а всемъ презрочыстымъ кгмахꙊ мешкалъ (Апакр., 91); въ томъ же повалушу ... фляшъ склянныхъ чотыры зъ шрубками цыновыми кгарцовые (АВК, VIII, 485, 1599); зеференеꙊсъ з рима папеж тот Ꙋстановилъ склꙖные келихи до костела капланом (Царств., 74); писали теж ѡ нем дрꙊгие Ꙗкобы се в море пꙊщал в шклꙖноs скрини, хотꙖчи видет морскꙊю глꙊбокост и дивы (Бельск., 183б); пред тым зверцадла не скланыи, але мѣдꙖныи або циновыи або срѣбреныи бывали (Выкл., 47б); за фляшу шкляную асмак. десеть (ИЮМ, I, 132, 1681); купили ... келихъ шкляный для горелки (ИЮМ, X, 44, 1695); купили фляшъ шкляныхъ гарцовыхъ чотыры (ИЮМ, XIII, 46, 1699). 3. Пакрыты шклом; з устаўленым шклом; зашклёны. оболонки двѣ скленые въ церкви (АЗР, I, 137, 1494); виделъ есми у светлицы верхнее оболоны скленыи повыбиваны (АВК, XVII, 429, 1561); домъ старый на подклѣтехъ, двери, окна, зъ оболонами шкляными (АСД, IV, 230, 1569); оболонъ во всихъ свѣтлицахъ и въ коморахъ скленныхъ девять (АВК, XIV, 186, 1576); дворъ свѣтлицы со всимъ чотыри съ печми, зъ оболонками старыми шкляными (АВК, XIV, 273, 1583); зъ сѣни въ боку свѣтлица, въ ней печь бѣлый, у дверей защепки; оболонъ скленыхъ въ нихъ выбитыхъ шибъ пять (АВК, VI, 57, 1589); избы бѣлые двѣ противъ себе, комнатекъ три при бокохъ, окна шкляные (АВК, XIV, 607, 1597); въ замку ... свѣтлица столовая ... въ ней оконъ чотыре, оконницы на завѣсахъ, оболонки шкляные и двери одны (АВК, IX, 4, 1618); у свѣтлицы оболонъ шклянныхъ три, а коморѣ двѣ цѣлые (АВК, VIII, 490, 1601); тамъ же за оказаньемъ виделъ есми окна шкляные въ дому великомъ въ оловъ робленые побитые, посечоные (АВК, XXVIII, 196, 1645); купили оболоны две шклянныхъ великихъ до Путятинское каменицы, заплатили золотыхъ осемъ (ИЮМ, IV 115, 1686).
с. 126
Шкляровичъ наз. Малады шкляр. За направу оконъ въ ратушу у судовой избе и въ канцелярiи, дали шъкляровичу, сыну бурмистрову зол. три (ИЮМ, IX, 104, 1692).
с. 127
Шкляръ, скляръ, шклеръ наз. Шкляр. Золотару ... ковалю столѧру склѧру ... маеть тым всим головщина быти (Ст. 1529–Ф, 139); гончары, токары, шкляры, пекары, и кождого ремесла хтоколве ужывати будетъ ... маетъ зъ ремесла такового дати одинъ грошъ (АЗР, III, 91, 1557); оболонки две у турме направили, шкляру заплатили асмак. тринадцать (ИЮМ, II, 143, 1684); за направу оболонъ трехъ, Ониску шкляру дали золот. одинъ и осмак. семъ (ИЮМ, III, 146, 1685); шкляру Родиону Прохоровичу за зробене оболонъ новыхъ до избы малой белой, заплатили осм. пять и золотыхъ десять (ИЮМ, IV, 117, 1686); за направу болонки до светелки дворниковой шкляру бурмистрову сыну дали осмак. шесть (ИЮМ, V, 96, 1688); Бурмистровичу шклеру за направу лехтарни дали осм. (ИЮМ, VI, 130, 1689); за направоване рамъ деревомъ, дали Радку бурмистровичу скляру зол. чотыри (ИЮМ, VIII, 152, 1691); за направене окна у дворника Хвеска дали шклярови осм. пятнадцать (ИЮМ, IX, 94–95, 1692); за направоване чотырохъ оболонъ шкломъ у канцелярыи заплатили шкляру (ИЮМ, X, 118, 1695); змовили шкляра болоны робить до бани (ИЮМ, XII, 112, 1698).
с. 127
Шкода, шкота, шкуда, щкода, щкота наз. 1. Шкода, пашкоджанне, страта, урон. о пожарꙊ хто лесы пожигает а людемь щкоды бꙊдет чинiтi (Вiсл., 9б); хто лѣсы пожигаетъ, а людемъ щкоты будетъ чинити (АЗР, I, 41, 1423); за тую шкоту дали сто рублев (ПГ, II, 71, 1478); што промежи насъ былъ гневъ усталъ и шькуды из абою сторонъ, ино намъ конъчно того не въпоминати полочаномъ и риженомъ (Там жа); твое люди ... место выжъгли, села повоевали и многiе шкоды починили (КЗ, 446, 1486); собаки ему не брати, ани рогатины, ани жадное стрелбы чим бы мел зверу шкоду вчинити (Ст. 1529–Ф, 121); тотъ братъ его за его порꙊкою шкоды ми великии поделавъшы ѡтъ мене за рꙊбеж Ꙋтек (КВЗС, 1, 1533); такихъ щкодъ отъ много лѣтъ надъ собою не видели (АЗР, II, 378, 1541); бо нѣ маетs сѧ никто своих шкодъ, або кривдъ, самs мsстити, ани собѣ меча брати (Будны, 77); двух сынов пры мне будучых Родка и Степана побилъ, пошарпал и шкоды ми немалые почынил (АВК, XXXVI, 286, 1582); ижъ козаки наливаsкиного воsска почали творити шкодꙊ великꙊю замком и паном Ꙋкрайного замкꙊ (Барк., 154б); литовскiе кнꙖжата ... великую шкодꙊ в Полщы почынили (Царств., 75б); великую шкодꙊ прыносит ѡспалост и длꙖ тог потреба великоs чуsности абы собе никгды не поблажал (Зб. 261, 128б); Печенегове великие шкоды в землꙖх рꙊских починивши, Ꙋшли (Стрыйк., 452б); ѡныи добра нашы ... бесправне на себе забравшы кꙊ шкоде скарбꙊ нашого держатъ и Ꙋжывают (ККСС, 14, 1615); Sло: Sлое, Лютое. Малюмs. трꙊдност, нещастье, шкода (Бяр., 45); многие шкоды народови людъскомꙊ в розныхъ краинахъ тресене земли починило (Зб. 259, 166). 2. Патрава, прычыненая жывёлай. што щкоды имееть в жiтѣ ѡт животiны (Вiсл., 7); ѡ тых которые едучи в дорогу на полꙖх се становꙖт а збожъю шкоду чынꙖть (Ст. 1566, 39б); которые тые кони от часу немалого шкоду в ыспашы его милости пану моему, в сеножатех и в збожъю немалую учынили (АВК, XXXVI, 115, 1582); Стась Матысовичъ ... взялъ коней двое, а третего в шкоде зоставлено до права (АВК, XX, 59, 1588); никгды быдло и добытки моѣ в чꙊжомъ збожу шкоды не Ꙋчинили, хто хотѣлъ сѣꙖти на роли моеs не заборонилем аним собѣ лѣпших рол ѡбирал (Зб. 107, 173–173б); въ полю где быдла николи не занято въ шкоде (АВК, I, 326, 1651). 3. Плата за нанесены ўрон. бѫдѣт в сꙊдѣхъ переможенъ пастѫх оу щькодахъ поставных имаеть щкоды вси платiть (Вiсл., 37б); тогды вси шкоды Бартошь маеть емꙊ поплатити (КСД, 56, 1510); маеть ѡную шкоду платити штоколве Ꙋв оном дворе в тот часъ згинет на што слушныs довод вчинит (Ст. 1529–Ф, 116); такий маетъ быти пугами каранъ, а шкода маетъ з бонды его заплачона быти (АВК, XXI, 258, 1556–1557); хто бы таковыs кому шкоду Ꙋчинил тот шкоду маеть совито заплатити (Ст. 1566, 24б); тые вси заруки, шкоды и накълады у оного жъ права, зъ суду не сходечы, заплатити маю и повинен буду (АВК, XXXVI, 14, 1582); вси шкоды безъ доводу и присеги, на голое реченье слова пана Бокеевого, заплатити маю (АВК, VIII, 438, 1588).
с. 127
Шкодити, шкодзити, шкодить, щкодити дзеясл. 1. Шкодзiць, наносiць урон, страту. ѡ землѧх которыи на воинꙊ идꙊт а Ꙋбогым людемъ на своеи земли по селищом щкодѧт (Вiсл., 27б); тот ... тамъ целыи годъ имееть в земли быть ани тѣж земли шкодить (Там жа, 38б); онъ будучи въ томъ монастыри, не добрѣ ся справовалъ, старцомъ тамошнимъ великiе обтяжливости и шкоды чинилъ, и подданыхъ тежъ манастырскихъ кривдилъ и шкодилъ (АЗР, II, 380, 1541–1542); не маеть Бога никто призывати, абы кому шкодилъ (Будны, 20); воеводы ... не мають шъкодити стацэи и подводъ брати (Ст. 1566, 34б–35); затымъ то стороне почстивости и горлу шкодить не будеть (Ст. 1588, 23); иж вѣдал иж там кгданщане близко сꙖ ѡкопали, которые нашим щкодили, в дорозе (Стрыйк., 629); видiмый тотъ ѡгонь, жебы не палилъ, и ни в чомъ справедливымъ не шкодилъ (Мак., 91); Вреждаю ... шкоджꙊ, нарꙊшаю, ображаю, шкодꙊ задаю (Бяр., 17); коли видѣлъ ижъ ему ничого не шsкодило: далъ вsторꙊю еще Ꙗдовитъшую (Пралог, 614); такъ присѧгни презs бг0483а же мнѣ не бꙊдешъ шкодилъ, ани потомнымъ моимъ ани поколѣнью моемꙊ (Хран., 34б); абы ми въ чомъ не шкодзило, сию жалобу мою до ураду вашей млсти меского права майдебурского Кричевского ... оповедаю (ИЮМ, XVII, 186, 1662); то все в том замку Крычевском на тот час погинуло, што жалуючой пани Заполской и потомству брата ее абы у прышлый час не шкодзило (АВК, XXXIV, 268, 1663). 2. Перашкаджаць, замiнаць. Маютъ и нечстивiи хлѣбъ, то естъ, наоуку, але имъ болшеи шкодить, нежели помагаеть (Будны, 197б); тогъды будованью дворному и гумъну ни в чомъ шкодити не мають (АВК, XXXVI, 32, 1582); лечъ естли бы было што записано детѣмъ летъ дорослых не маючым, тогды Ꙋ молодости летъ их давность земъскаѧ не шкодить (Ст. 1588, 113); не менованое менованому ничого шкодити и вадити не маетъ (АВК, XX, 87, 1593); то емꙊ и Ꙋчъстивости его ничого шкодити не может (КЛС, 159б, 1593); ижъ то имъ епископѡмъ самымъ и всемоу дх0483овенствꙊ ихъ намнѣй никгды ни в чомъ шкодити не маетъ (Апакр., 36); смѣлых щасте вспомагает, плохим боꙖзнъ шкодит (Стрыйк., 481); мы судъ ... въ томъ тотъ декретъ ихъ, яко неправный, подносимъ и касуемъ ... варуючи ... ижъ и то доброй славѣ его ничого шкодити не можетъ (АВК, I, 173, 1615); тогды помененое непомененому ничого шкодити, права и владзы уймовати не маеть (АСД, II, 38, 1626).
с. 129
Шкодливе прысл. 1. Злачынна. естли бы ся хто въ державѣ, альбо въ намѣстничьствѣ своемъ неряднѣ и неслꙊшнѣ и шкодливѣ справовалъ (АЗР, III, 26, 1551); тогож рокꙊ фотило крол кготов, зморивши рим голодом, взꙖл. и велми его шкодливе попсовал (Бельск., 32б); ѡн барзо шкодливе полщꙊ звоевавши з великими лꙊпами и користю вернулсꙖ до домꙊ (Стрыйк., 457б). 2. Небяспечна, згубна. виделъ ... на правой руцѣ подъ пахою рану тятую шкодливе (АВК, XXI, 18, 1555); служебника его ... помененый Ян ... шкодливе в руку ранил (АВК, XXXVI, 48, 1582); безвинне его шкодливе тотъ сынъ его Миколай збилъ (АВК, XXIV, 423, 1584); пак ли бы хто такъ шкодливе былъ раненъ ижбы не могъ быт жывъ (Ст. 1588, 11); рыболова ее милости на име Петра Мисевича, который на томь езе норостовъ рыбнихъ пилновал, збили, змордовали и шкодливе зранили (АВК, XXX, 101, 1591); Станислава Русиновского у ногу лѣвую шкодливе пострѣлили (АСД, I, 249, 1616); дрꙊгихъ зась зs того стада частsю позабивали, частsю шкодливе поранили (Варл., 157); панъ Миколай Ейсимонтъ ... пана Константиновича въ ночи шкодливе поранилъ (АВК, I, 321, 1646).
с. 130
Шкодливей прысл. Горш. Хто грѣшитъ, не камѣньемъ себе бъетъ, але грѣхами, барзо шкодливѣй, нѣжs кгды бы сѧ билъ камѣньемs (Калiст, II, 30); [геретики] хитреs прꙊжеs и шкодливеs заражают. бо под заслоною набоженства, Ꙗд своs пущают (Зб. 752, 477б).
с. 130
Шкодливость наз. Шкадлiвасць. щирыми быти, то естs, простыми и не хитрыми: не маючими злости и шкодливости Ꙗкъ оужъ, але щирыми быти Ꙗкъ голꙊби (Калiст, II, 2б).
с. 130
Шкодливший прым., выш. ст. ад шкодливый у 1 знач. масти дорожше и лепше. а з неи оужове и ины гадины шкодливше и едовитше и болше и долже (Валх., 54); ничог теды законникови не ест шкодлившог Ꙗкъ ѡзꙖблост в дх0483Ꙋ (Зб. 261, 129б); над высокомыслность бовѣмъ и пыхоу нѣчого шкодлившого не естъ, а над хлюбꙊ и порожную славꙊ нѣчого заразлившого (Калiст, I, 2); Ꙗкъ шкодлившее естъ ѡтлꙊченесѧ Божее ѡт дш0483и, над розлꙊченесѧ дш0483и ѡт тѣла (Сматр., 20).
с. 130
Шкодливый, щкодливый прым. 1. Якi прыносiць цi можа прынесцi шкоду; дрэнны. Откладаемъ щкодъливый обычай: штожъ наши подданыи держалися посполного обычаю: коли мужъ женѣ умретъ, тогды жена сядетъ на удовьемъ стольцы (АЗР, I, 39, 1420–1423); вельми шкодлива ест збытнѧꙖ смелость (Скар. ДЦ, 69б); многiе зъ шляхты и подданыхъ, уживаючи мысливства, збожья и ярины подданыхъ нашихъ топчуть ... таковое шкодливое мысливство маетъ быти отъ уряду заказано и боронено (АЗР, III, 88, 1557); кгды бы ѡтец их комꙊ ручил Ꙗкуюколвекъ шкодливую рэчъ (Ст. 1566, 78б); особы выбраные ... мають ... того дозрети и поправити, што бы шкодливого въ артыкулехъ статутовыхъ было (КСД, 467, 1568); если бы хто такъ злого а шкодливого ꙊчинкꙊ важилъсѧ, а смелъ Ꙋмысльне запалати замокъ место або дворъ нашъ гсдрский (Ст. 1588, 413); славе его доброs ничого шкодливого не зостало (КЛС, 169б, 1598); папѣжъ евгенiй ... за шкодливого бискꙊпства рымского справцꙊ, але тежъ и за сцизматика ... есть осꙊжоный ѡт собѡрꙊ базилiйского (Апакр., 64б); Ꙋчинил з ними покоs под шкодливыми а неслꙊшными кондицыями (Стрыйк., 465б); Ꙗкъ велице пожитечна естъ вдѧчность, такъ барзо шкодлива естъ невдѧчность (Калiст, II, 174); шкодливаѧ и проклѧтаѧ речъ естъ, ѡтца гнѣвати (Варл., 222б); ЛꙊкавенъ: Sлостливый, шкодsливыи, незычливыи, нещирый (Бяр., 213); же тое побудоване церквей для велми шкодливого погореня до скутку своего через долги час прити не можетъ (СДГВ, 87, 1635); гды жадной Смертелной речи Пожаданемъ не былъ знꙖтыs, и вѣчныхъ толко добръ чутьемъ напасалъсꙖ ѡт шкодливого фрасунъку волънымъ Ꙋшолъ (Пралог, 558б); гд0483ь ест ѡборонца моs ... и ѡт прикрого а шкодливого слова ѡкриет тꙖ персꙖми своими (Пс. XVII, 93б). 2. Небяспечны для здароўя, жыцця. виделъ есми на Добку рану в голове пробитую окрутне шкодливую (АВК, XXI, 125, 1556–1557); виделъ есьми на немъ самомъ, на стегне левомъ, нижей поеса рану шкодливую, з ручницы постъреленую (АВК, XXXVI, 277, 1582); виделъ у того Ивана Ивановича в голове надъ чоломъ рану тятую шкодливую (АВК, XX, 51, 1585); если бы хто пришедши кгвалтовне на костелъ божиs ... кого забилъ або ранилъ, а тые бы раны значные и шкодливые были, тогды (Ст. 1588, 397); конь оную дочку ее ногами подковами раны великие а шкодливые почынилъ (АВК, XX, 82, 1592); на шыи, подле горла жила перерезана и рана шкодливая, не ведаю, если живъ буде (АВК, XVIII, 198, 1603); идꙊчи до шпитꙖлꙖ [!] або до хорог шкодливꙊю [!] хоробою хорꙊющого мает старшомꙊ дат знат (Зб. 261, 152); если шкодливꙊю ранꙊ задаст (Бельск., 66б); видялъ есми рану пострѣленую шкодливую у плечѣ правомъ (АСД, I, 254, 1616); тамъ же ме окрутне, а нелитостиве збилъ, зранилъ, задавшы ми шванковъ килька барзо шкодливыхъ (АВК, XVIII, 282, 1625); шкодливаꙖ вилкготност в жолꙊдъкꙊ порꙊшонаꙖ тое темъности причиною ест (Зб. 259, 45); виделъ есмы на пану Зеновю Мишковскомъ раны три на голове и на обоихъ рукахъ синевые, шкодливые, кровью накипелые (ИЮМ, XXVIII, 123, 1666).
с. 131
Шкодникъ, щкодникъ наз. 1. Шкоднiк; вораг. теж коли бы што в кого украдено, а видится ему шкода от которого села, а шкодника своего не ведает (Ст. 1529, 100); тотъ гость готовъ былъ присꙖгънꙊти на томъ што тобе не шкодникъ (КВЗС, 99, 1539); князь плебанъ ... взялъ мене зъ собою до того Шломы, хотячи передо мною того шкодника своего искати (АВК, XVII, 266, 1541); кождый справца ... збѣга и шкодника маетъ выдати со всимъ, съ чимъ до того имѣнья зайдетъ (АЗР, III, 65, 1554); я вжо того сына ее, яко шкодника и збойцы, самъ искати буду (АВК, XXI, 54, 1555); мы ... шкодниковъ таковыхъ подлугъ выступу их карати маемъ (Ст. 1566, 25б); теды iа николи никому в переказе оранды никоторымъ шкодникомъ не был и быти не хочу (ИЮМ, XXXII, 44, 1578); тогды волно бꙊдеть стороне поводовоs шкодника своего Ꙋвезде имати и до врꙖдꙊ сꙊдового близшого притꙖгнувшы з нимъ ... правомъ сѧ ѡбыходити а панъ его боронити не маеть (Ст. 1588, 199); панъ Янъ Могульскiй повѣдилъ ... але дей я тобѣ не есть жаднымъ шкодникомъ и готовъ ся есьми тобѣ въ томъ во всемъ усправедливити (АВК, VI, 41, 1589); ижъ дей, ты Грыцько, меновалъ и звалъ мене, будучи въ дому корчомномъ ... шкодникомъ и злодеемъ (АВК, XVIII, 95, 1592); точыласе справа на враде местскомъ ... ѡ збега шкодника ихъ (КЛС, 158, 1597); встанетъ заисте Гд0483ь натыхъмѣстъ, и вшелѧкiй страхъ овшеки ѡтдалитъ, пригрозитъ шкодникѡмъ, и ѡтмѣнитъ плачъ на радость (Калiст, II, 26б); если бы кому якая шкода стала, тогды въ томъ копа судити и шкодника имать маеть (АВК, XVIII, 264, 1622). Параўн. шкодца. 2. Той, хто пацярпеў. хто бꙊдѣт трiичи обаженъ перед сꙊдом ѡ злодѣиство ... аще щкодьникови комꙊ защькодилъ имееть досыть оучинит (Вiсл., 36б); пакли бы ѡ тое не присегнꙊли, тогды ѡное село все тꙊю шкодꙊ всю томꙊ шкодникꙊ мают платити, а собе злодеѧ искати (Ст. 1588, 521).
с. 132
Шкодница наз. Шкоднiца. возницы сами ... искали въ дому ее никоторой жонки шкодницы своее (АВК, XVII, 211, 1540); iако онаiа не была шкодницою ему николи ни на чомъ (ИЮМ, XXXII, 195, 1578); только голыми словы поведилъ и до прысяги се бралъ, же се утекаючую яко шкодницу свою поймалъ и за то стратити далъ (АВК, XXIV, 416, 1584); шкодницею ему въ крадежу речей, а ни причиною до зепсованя дѣтей его не была (ИЮМ, IX, 300, 1637).
с. 133
Шкодно прысл. Шкодна; небяспечна. про то, естли будетъ село пусто, а замку нашому не шкодно, и ты бы ему, до тыхъ часовъ тое село Рославль увязанье далъ, а о томъ довѣдавшися къ намъ бы еси отписалъ (АЗР, I, 144, 1494); ты самъ передъ нами очивисто поведалъ, штожъ то естъ двору нашому не шкодно (КЗ, 557, 1494); ино порозумѣли есмо, штожъ замку нашому Полоцкому шкодно, занежъ пригонныхъ людей къ нему мало (АЗР, I, 214, 1500); будеть ему тое мыто шкодно держати въ тыхъ пенязехъ (АЮЗР, II, 118, 1507); дозволилъ его милость тому жъ мужу ее небожчику Гриди брати, у пусчи Городенской, дерева лежаного на дрова за Сидрою рѣкою, тамъ гдѣ бы, ловомъ его милости шкодно не было (РПП, 180, 1534); то все Яхимъ Фрезъ ... маючы листы панские приватные голые, кгволи собе написалъ, и то пану Протасовицкому и праву его ничого шкодно быть не можетъ (АВК, XX, 375, 1664).
с. 133
Шкодное наз. Плата за нанесены ўрон. естли ... которая навалност[ь] была на место н[а]шо, и Авраму в том шкода будеть, ино то ему не в шкоду. Мы, г[о]с[по]д[а]рь, маем то обраховати и наперед отбити без его шкодного (ПГ, III, 42–43, 1509); съ тыхъ причинъ знашли есмо то, абы тую двѣ копе грошей шкодное пана Марково заплатилъ (АВК, XVII, 409, 1556); панъ Рафалъ у неотданье тыхъ пенезей собе шкодуетъ десеть копъ грошей; якожъ и листъ сознанья пана Рафала на тое шкодное передъ нами положилъ (АВК, XXI, 145, 1556–1557).
с. 133
Шкодный прым. 1. Шкодны; стратны. мають бояре тую помочъ класти, коли мы ихъ пожадаемъ, по той нашой присязе подъ сумненьемъ, безъ нашого шкодъного, кажъдый по силе (КЗ, 410, 1486); тыи люди и земли ... и съ всими платы и податки, за мою службу и шкодный упадокъ, и потвердилъ его милость мнѣ (АСД, IX, 6, 1506); тогды ѡнъ самъ маеть тую корову чл0483вку его платити шкоднымъ ѡбычаемъ (КСД, 1434, 1520); также не приставлѧи многих брати сребро свое. да не бѫдешь шкоденъ (Арыст., 164). 2. Небяспечны, згубны. оувидит ли тмоу и мглоу. и места шкодныи. и страх и гнѣвъ се знамѧ черное (Арыст., 194); хто родитсѧ тоѧ звезды ... всим скажеть чюжꙊю раду. смокъ глава его добра. а хвостъ его зол. и шкоденъ (Неба, 72б). 3. Якi пацярпеў ад каго-, чаго-н. естли бы тот врꙖдникъ иначеs Ꙋчинил повинен будут ѡноs стороне шкодноs всю шкодꙊ и згубу платити (Ст. 1566 I, 77–77б). 4. У знач. наз. Кампенсацыя за ўрон. Ꙗ только взялъ съ тыхъ сеножатей полшостадесять возовъ сена, а полтораста возовъ шкоденъ, безъ пяти возовъ (КСД, 359, 1516). 5. У знач. наз. Той, хто пацярпеў ад каго-, чаго-н. тогды маеть ѡную шкоду платити штоколве Ꙋв оном дворе в тот часъ згинет на што слушныs довод вчинит або на чом шкодныs присѧгнет (Ст. 1529–Ф, 116); не станетъ ли, альбо на позовъ не отзовется, маетъ урядъ зослати, и съ права грабежъ вчинивши шкодному дати, што бы за его шкоду стояло (АЗР, III, 88, 1557); ѡныs шкодныs самотрет присѧгнет и приложит до того села абы ѡни шкодꙊ заплативши собе винного искали (Ст. 1566 I, 99б); коли бы покрадены кони, волы, быдло, и иншые речы в домꙊ и где жъ колвекъ, а тотъ шкодныs понꙖлъ бы следъ тое шкоды своее и собравши людеs добрыхъ ... гонилъ следомъ (Ст. 1588, 532).
с. 134
Шкодованый дзеепрым. ад шкодовати ў 1 знач. таковыs впорныs ... вси шкоды и накълады на то невиньне шкодованыs ѡправити маеть (КВС, 658, 1552); отменили таляровъ битыхъ тридцать ... теды на кождомъ таляру шкодовано по осмаковъ сорокъ деветь, шкоды на тыхъ талярахъ золотыхъ сорокъ деветь (ИЮМ, V, 44, 1688).
с. 134
Шкодовати дзеясл. 1. Цярпець страту. хто бы кому ... млын зжог а коли бы ѡныs шкодовал иж млын стоѧлъ, а ему плату не было (Ст. 1529–Ф, 126); ѡни ... тотъ стрꙊгъ Ꙋробивъшы и продали тарасꙊ а Ꙗ в томъ собе шкодꙊю (КВЗС, 86, 1539); дерева на будованье брати не дали, въ чомъ же дей собе отъ нихъ немало шъкодую (АВК, XVII, 216, 1539–1540); естьли бы панъ чашникъ што на томъ шкодовалъ, тогды мы его милости вси шкоды и наклады хочемъ совито оправити и заплатити (АВК, XX, 4, 1543); ѡна шкодꙊеть в томъ розорванью права семъ копъ грошеs (КВС, 649б, 1552); хто бы хотел в том ѡным стану людем трꙊдности задавати бꙊдеть повинен всю шкодꙊ што будет на том шкодовати совито ѡправити (Ст. 1566 I, 78б); въ томъ бы панъ Максимъ шкодовалъ, тогды я маю вси шкоды его на словореченье оправити безъ жадного доводу и присеги его (АСД, III, 31, 1569); за которою дей переказою он Собирайский шкодуеть собе, яко в роботе, в дорозе и в ыншых пожытках, яко о копъ полтретятцати литовских (АВК, XXXVI, 371, 1581); за то бꙊдеть повиненъ стороне жалобливоs кгвалту дванадцат рублевъ грошеs заплатит Ꙗкобы границꙊ сказилъ и вси шкоды што в пожитокъ тое реки шкодовал з розсꙊдку ѡправити (Ст. 1588, 367); длꙖ ненаправы тых ꙊпꙊстовъ в аренъде нашоs шкодовали (КЛС, 19, 1596); абы тотъ убогiй человекъ на властности своей отъ того злочынъцы не шкодовалъ (ИЮМ, VIII, 250, 1597); если бы межи дающымъ и берꙊщимъ застановленiе се стало, же згиненѧ речы маеть шкодовати берꙊщый (Навука, 104); Вреждаюсѧ: шкодꙊю, оукривженый естемъ, нендзꙊ, клѧскꙊ, поражкꙊ маю (Бяр., 17); за которымъ неодданьемъ налезеныхъ справъ жалуючiе много на розныхъ добрахъ и данинахъ продковъ своихъ шкодуютъ (АВК, IX, 46, 1617); то напотымъ, якъ они бывало переличутъ, не ставало [грошей] презъ килко разъ додавали, шкодуемъ золот. шестнадцать и осм. девять (ИЮМ, VI, 140, 1689). 2. Шкодзiць. которыs емꙊ право свое доброволне спꙊстил ... Лешко чорныs ЛитвꙊ поразил. БꙊдꙊчы на новом панствѣ витенꙖ, Ꙋмыслил показат, заразом скꙊток мниманꙖ ѡт дѣлности своеи, иж с полꙖки вел великие воsны, которыми литвѣ шкодовал велико (Стрыйк., 532).
с. 135
Шкодуючий дзеепрым. ад шкодовати ў 2 знач. ѡхъ бѣда жъ зыскови, шкодоуючомꙊ на дш0483и; ѡхъ жизнолюбiю, еднаючомꙊ см0483рть (Апакр., 186); гды еще Данила мелникъ оглядалъ тые ровы отъ водъ рытни а шкодуючие подъ браму (ИЮМ, IV, 151, 1686).
с. 136
Шкодца наз. Тое, што i шкодникъ у 1 знач. менилъ ихъ быти церкви светого Миколы шкодцами и горломъ своимъ запечатовалъ (ИЮМ, VIII, 266, 1600); Вредитель: шкодца, который нарꙊшает (Бяр., 17); Пакостник: Перешкодца, или шкодца, пострикатель, бодецъ (Там жа, 101).
с. 136
Шкодячий, шкодячый дзеепрым. 1. Ад шкодити ў 1 знач. Я Ганна ... и я Лукашъ тотъ [домъ] ... зо всими вшелякими кгмахами верхними и дольними ... менованые менованымъ ... ни въ чомъ не шкодячыми, не претивными ... продали вечне (АВК, XX, 108, 1594); за зелженье не пооднократное словы ущипливыми гонорови шляхецкому шкодячими ... вины петдесятъ копъ и шесть недель въ вежы саженя ... у насъ суду просилъ (АВК, I, 350, 1691). 2. У знач. наз. Той, хто шкодзiць. оукривжонымъ ласкꙊ свою и милость показꙊетъ, а кривдѧчихъ и шкодѧчихъ караетъ и мꙊчитъ (Калiст, II, 199); ѡсꙊди гд0483и шкодꙖчiи ми (Выкл., 119б).
с. 136
Шкожене наз. Шкоднiцтва, злачынная дзейнасць. ест то и штꙊчнаꙖ и зрадливаꙖ наꙊка до шкоженꙖ (Зб. 259, 581).
с. 136
Шкоженый дзеепрым. ад шкодити ў 1 знач. штобы тамъ ничого не шкожено, дали есмо тыи именьꙖ въ ѡпеку (КСД, 975, 1517); кгды хто анѣ шкодитъ, анѣ шкоженъ быти хочетs (Калiст, II, 172б).
с. 136
Школа наз. 1. Школа, навучальная ўстанова. абы Ꙋчилища или школы быти могли (Будны, 92б); але мають зостати при матце девка до поsшстьѧ ее замꙊжъ, а мущизна до летъ такихъ въ ѧкихъ вжо на наꙊкꙊ до школы давати годно (Ст. 1588, 279); также о справахъ церковныхъ обмышляти, о школахъ, о наукахъ, о шпиталяхъ о иншихъ добрыхъ справахъ святыхъ побожныхъ (АЗР, IV, 34, 1590); тот дмитръ нагиs был напервеs Ꙋ попа шкловского именемъ дети грамоте Ꙋчилъ, школу держалъ (Барк., 172); того постерегал Ꙗко бы наꙊка и порадокъ лепъшыs в тоs школе завжды былъ (КЛС, 114, 1597); з стороны закладаньѧ шкѡл и семинарiй греческого и словенского Ꙗзыка. также абы имъ волно было (Апакр., 37б); до школ мꙊдръцов не ходим которых наꙊка ест негодна (Бельск., 179); Алеѯандер ... коли ходил до школы, перевитежал вси в наꙊках (Алекс., 4); где бꙊдꙊчи первшимъ, постꙊпꙊетъ до школъ грецкихs, и естъ всѣхъ низшимs: вs которой ставшисѧ первшимъ, идетъ до школъ правныхъ (Мак., 155); ижъ они ... мают схажки свои и школу братъскую мети у монастыре светое тройци (СДГВ, 77, 1633); длꙖ наꙊки дѣтеs народꙊ христiанского всꙖкого стану кꙊ ѡздобе и пожитку речи посполитое позволꙖем им мѣти школу греческого латинского полского и руского Ꙗзыка (Дыяр., 155); казалъ з еп0483тꙊ млднцовъ много назбират до школы жолнерское, и рицерского цвиченꙖ (Пралог, 676); климент ... ѡднꙊ школу и шпитал в домꙊ ѡнои невесты Ꙋчинил (Зб. 82, 338б); пану Василевъскому, который прiехалъ зъ Полоцка до Могилева учыть хлопцовъ въ школе брацкой по лацине и спевать на хору въ церкви (ИЮМ, X, 95, 1695). 2. Школьны будынак, у якiм праводзiцца навучанне. што есьмо дали имъ мѣстцо, гдѣ имъ собѣ школу поставити, а другое мѣстцо на покопища (АЗР, I, 375, 1506); естли бы хто ... в школе або въ капланнем поповском дому кого забил або ранил (Ст. 1566 I, 83); за то обыватели мѣста Могилевского тое мѣсто, яко могутъ, на лѣпшую безпечность обваровати мають: ратушъ, тежъ и школу христiянскую збудовати и фундовати мають (АЗР, III, 205, 1577); намъ самымъ на будованья ратуша, костела, школы ... дерева на будоване не достаетъ (АВК, I, 160, 1584); набꙊдовал и школ и гимнов а библиѡтекꙊ барзо великꙊю собрал (Бельск., 269б); котороѣ-то школы не заложивши съ сего свѣта зшолъ (АЗР, V, 10, 1633); жаденъ такъ зъ свецкихъ, яко и духовныхъ не маетъ се ... церквей ... брацтвъ, школъ ... будовати (АВК, I, 71, 1634); жебы теж позналъ с табълицы завешаное въ Ꙗкоs школе, чего там Ꙋчат: абовем звыкли мистрове реестръ лекциs выславꙖт (Зб. 255, 282); за розбиране школы братское поденщикомъ чотыромъ дали по асмаковъ осмнадцать (ИЮМ, II, 45, 1683). 3. // перан. Вучэнне. ани в небе беспеченство было ... ани в раю ѡткуль выгнаныs естъ адам и евва. ани в школе христовоs, в котороs предател хсвъ июда згинулъ (Зб. 255, 431). 4. Зборышча, кагал. тежъ, естли бы хто какъ на школу жидовскую металъ, тотъ маетъ старостѣ нашому заплатити два фунта перцу (АЗР, I, 24, 1388); звычай абовѣмъ жидѡве мѣли на празники и вs шабасъ до зборискъ, або Ꙗк тепер зовꙊтъ до шкѡлъ збиратисѧ (Калiст, II, 163); Съимище, соимъ: Громада людiй, зборъ, божница, жидовскаѧ школа, съборище (Бяр., 164); мяса до варенья и печенья на школе жыдовскои купили (ИЮМ, I, 48, 1679).
с. 136
Школникъ гл. школьникъ
с. 138
Школный гл. школьный
с. 138
Школьникъ, школникъ наз. 1. Настаўнiк. Схоластiкъ: школник, або наꙊки пилнꙊючiй, фiлософs (Бяр., 314). 2. Кiраўнiк сiнагогi. Оповѣдився мнѣ жидъ Городенский Есько школьникъ (АВК, XVII, 208, 1540); на врадѣ ... постановившисе очевисто Аронъ, школьникъ, жидъ Берестейскiй ... листъ универсалъ ... пана Киртенштейна ... ку актыкованью ... подалъ (АВК, IV, 26, 1665); школьникомъ и кагалови жидовскому мѣста его королевское милости Берести ... приказуемъ (АВК, III, 72, 1670).
с. 138
Школьный, школный прым. 1. Школьны. мистра школьного и зъ тивуномъ своимъ Ходоромъ князь плебанъ посылалъ до дому тыхъ Козельскихъ (АВК, XVII, 265, 1541); также и людей въ писмѣ учоныхъ, особъ духовныхъ и свѣтцкихъ, для науки школьноѣ и до спѣванья, въ справѣ своей ховати мають (АЗР, IV, 23, 1589); на инъшие всѧкие потребы школьные ѡборочал и того постерегалъ Ꙗко бы тамъ наꙊка добраꙖ и порадокъ слушныs во всемъ быти могъ (КЛС, 115, 1597); не толко до преложоного школного вs ѡтповѣдь слово подаетъ, але и до всѣхъ Фарисеѡвъ и Книжникѡвъ (Калiст, II, 165б); книги всякие старого и нового закону такъ в науце школной яко и церкви потребъные ... друковати позволяемо (СДГВ, 78, 1633); Ꙋчителеs же школных чадомъ своим и пришелцом Ꙋбогим по чинꙊ школ приsмати (Дыяр., 154); ѡстреsшою карностию домовою або школною ѡт злого товарыства и роспꙊсты детинъное ... был захованыs (Зб. 255, 373б–374); вшедшы жыдове до пристенку школного барзо се радовали с тое ѡферы (Зб. 752, 273б); продалъ ѡное емꙊ сребра а вночи и во дни раздалъ гроши школнымъ нищимъ (Пралог, 674б); за пиловане дровъ школныхъ у ратуши дали Федору дворнику золот. одинъ и полъ (ИЮМ, II, 52, 1683); на школномъ дворе купили свежыны (ИЮМ, VI, 121, 1689); выростку школьному на страву дали зол. два (ИЮМ, IX, 84, 1692). 2. У знач. наз. Назіральнік за школай. але если што провинять, до старшыхъ ихъ школьныхъ отослати ихъ повинни будуть (АЮЗР, II, 71, 1615).
с. 138
Школяръ наз. Шкаляр, навучэнец. Гды который зs мало што оучоныхъ школѧрѡв, до села межи мꙊжики приидетъ, хвалѧтъ его Ꙗкъ розсꙊдкꙊ не маючiи простаки (Мак., 243); дѣтемъ его тежъ и школꙖром завѣсивши ножами колот и рѣзат казали (Пралог, 556б); до бурсы брацкой школяромъ дали на менсо золотый (ИЮМ, VIII, 68, 1691).
с. 139
Школястыкъ гл. схолястикъ
с. 139
Шкораде гл. шкараде
с. 139
Шкорпей гл. скорпей
с. 139
Шкорпетка наз. Шкарпэтка. был взял у мещанина ... Могилевского Сапотковича товару, то ест пар двадцат шкорпеток (АВК, XXXIX, 236, 1579).
с. 139
Шкорпия гл. скорпия
с. 139
Шкорупа гл. скорупа
с. 139
Шкота гл. шкода
с. 139
Шкотский прым. ад шкотъ. шкотского сребра дають на третiй годъ завжды мѣсто и волость осмдесятъ рублей грошей широкихъ (АСР, III, 10, 1548).
с. 139
Шкотъ наз. Тое, што i скоецъ. теж им послал был килка сотъ шкотов на ратꙊнок, ничог то их ѡднак не ратовало (Стрыйк., 631); видꙖчи кгданщане што ижъ Ꙋже зновꙊ не жартъ. двѣсте шкотовъ з мѣста выправили (Хр. польск., 24).
с. 139
Шкрипторъ наз. Пiсар, перапiсчык. Ꙗко о томъ, зацные докторове и шкрипsторове Цр0483ковные свѣдsчатъ (Карп., 43); ѡ молодости и старости чл0483вка, дискꙊрꙊючимъ и пишꙊчим. так зs шкрипторѡв свѣтsских, Ꙗкѡ и зs докторѡв цр0483ковныхs (Мак., 2).
с. 139
Шкриптъ, скриптъ, шкрыптъ наз. Пiсьмо, спiс. длѧ того певне могло бы на самомъ томъ помененомъ шкриптѣ с протестацiей тꙊтъ вsписаном быти досыть (Апакр., 8б); еденъ католикъ вs скриптѣ недавно межи люде пꙊщонымъ написалъ (Там жа, 203б); прето теж военным правом мае быт сꙊжон хоч шлꙖхтич, ѡтповѣдат емꙊ теды наказано, видꙖчи же зле подал скриптъ своs (Стрыйк., 631б); повинность ꙊчителскꙊю Ꙗкъ чюле, Ꙗкъ дбале оустне и скрiптами ѡтправовалъ (Сматр., 38); Слова, Шкрипта, Образы, Животъ ихъ предъ очи ... клалъ во дн0483и и вs ночи (Лям., 7); мовечи такъ огуломъ противко тому шкрыптови всему, мовити зачинаю противко пунктомъ его партыкулярнымъ (АСД, IX, 118, 1627); яко ся зъ помѣненого скрипту его инструкцiи знать даетъ (АЗР, IV, 520, 1630); [на полi: вырозꙊмене на гисторiю] вs Кiеви под час того латинского шкрипту и вырозꙊмѣнsꙖ барзо мене Афанасiа турбовано (Дыяр., 159б); що для лѣпшой вѣры и певности далемъ скриптъ мой зъ подписомъ руки моей власной и притисненьемъ звыклой печати (АВК, XI, 133, 1643); шкрыптъ руки небощицы пани зофiи Сологубовны (оказуетъ), насъ цорка его небощица панна Гелена въ року 1630 уродиласе и записъ ... признала (АВК, XV, 23, 1645).
с. 139
Шкрутатарский прым. ад шкрутаторъ. тамъ достаточную ведомость взявшы, въсе по достатку на моемъ листе шкрутатарскомъ выразилъ и описалъ (АВК, XVIII, 217, 1607).
с. 140
Шкрутаторъ наз. Следчы. Тые вышеs мененые шкрꙊтаторове мають на тое местце где се тотъ Ꙋчинокъ ѡ што право идеть сталъ выехати и там выведанье пилное и достаточное Ꙋчинити (Ст. 1588, 459); стороны в праве з собою стоѧчие не мають кꙊ тому сведецствꙊ способляти и часꙊ того выездꙊ и выведаньѧ перед шкрꙊтаторми становити (Там жа, 480); зъсылаемъ васъ на тые вси справы шкрꙊтаторъми (КЛС, 53, 1596).
с. 140
Шкрутина гл. шкрутыния
с. 140
Шкрутиниумъ гл. шкрутыниумъ
с. 140
Шкрутиния гл. шкрутыния
с. 140
Шкрутынийный прым. ад шкрутыниумъ. кды тые люди добрые, отъ насъ на то назначоные выведанье вземшы порядкомъ шкрутынийнымъ намъ черезъ писанье свое ознаймятъ (АВК, XXIV, 141, 1583).
с. 140
Шкрутыниумъ, скрутиниумъ, скрутыниумъ, шкрутиниумъ наз. Следства. которые вышей помененые особы на часъ певный ... выводы свои значные и ясные поступкомъ и порядкомъ въ шкрутынии описаньемъ оказати маютъ (АВК, XXIV, 141, 1583); без ѡмѣшканьꙖ Ꙋчинивши шкрꙊтыниꙊмъ, то есть выведанье достаточное (Там жа, 431); с панны Пашковскими, зъ шкърутыниумъ и инныхъ доводовъ правныхъ, сказал и прысудил на тых паннах на Богдане а Раине Пашковских вину потвары з совитостю двадцат чотыры копы грошей (АВК, XXXVI, 430, 1590); тые справы абы на шкрꙊтыниꙊмъ были ѡтосланы (КЛС, 53, 1596); выслал свое послы до царогородꙊ только на взѧтье справы и на скрꙊтыниꙊмъ речи ѡное (Бер. саб., 38б); которого первей того тамъ, до Князевки до лавника на шкрутынiумъ, отъ кого бы се початокъ той зваде сталъ, пытаючы, посылали (ИЮМ, VIII, 363, 1620); скрутинiумъ о причине змерлой невесты (ИЮМ, IX, 371, 1639); передъ нами судъями ... припала справа ... на которую шкрутиниумъ спосродка кола нашого двохъ колекговъ нашыхъ ... назначаемъ (АВК, I, 339, 1669); затымъ патронъ акъторовъ, поступуючы в дальшые термины правъные ... шкрутыниумъ в той справе впередъ жалобу ... жаловалъ (АВК, XXIX, 81, 1680). Параўн. шкрутыния.
с. 140
Шкрутыния, скрутиния, шкрутина, шкрутиния наз. Тое, што i шкрутыниумъ. шкрꙊтыниѧ а по нашомꙊ выведанье маеть быти чинено где бы котораѧ сторона потребовала (Трыб., 5б); тогды за доводомъ слушным Ꙗсным и достаточнымъ, коториs бы се зъ шкрутынии показалъ, каранъ быти маеть водле важности выступу своего (Ст. 1588, 137); комисари наши ... шкрутинъ и истопневъ правныхъ учинити мусили (АСД, VIII-5, 257, 1592); чого есмо всего сами бытностью нашою во Львовѣ и въ иншихъ мѣстцахъ тамъ прилеглыхъ, чинячи скрутинiю досвѣтчили (АЗР, IV, 75, 1594); то дей идет о гвалт таковый о што шкрутыния идет (АВК, XXX, 457, 1612); зъ тое жъ скрутинiи на ратушу Архипа Хоминича, слугу местского присяглого, который тамъ же, на Заречю, мешкаетъ, пытати (ИЮМ, VIII, 444, 1633); ѡтосланꙖ тое справы на шкрꙊтынию потребовали (КАР, 10б, 1646); 14 мѣсеца iюля терминъ такъ до слуханя той шкрутинiи (АВК, XV, 123, 1664); мы врадъ, порозно сторонам не чинечи, а до права посполитого стосуючисе, тую справу на шкрутынiю отсылаемъ (АВК, V, 31, 1665); тые декрета суду головного ... которыми небощиковъ безъ шкрутинiи на горло и на баницiю вздано, и въ невѣдомости ихъ отрыманые суть (АВК, XV, 280, 1671).
с. 141
Шкрыптъ гл. шкриптъ
с. 141
Шкуда гл. шкода
с. 141
Шкульта, шкулта наз. Тое, што i шкута. Мацъку Костеревичу 10 копъ грошей съ корчомъ Городенъскихъ на наемъ шкультъ въ ковне подъ жито (КЗ, 308, 1490); теперь есми его тутъ в Городне подле шкултъ на реце Немне за вижомъ поймалъ (АВК, XI, 39, 1555).
с. 141
Шкура наз. 1. Шкура. хтокольвекъ мясо на торгъ везетъ, тотъ и шкуру быдла того забитого зъ собою взяти маетъ (АЗР, III, 75, 1557); похвативши шкꙊрꙊ з золотою вовною вышли прꙊдко (Бельск., 79б); казал з него шкꙊрꙊ ѡдрат а ростꙖгнꙊт на столцꙊ где сꙊдъꙖ седал, абы дрꙊгиs потом, гледꙖчи на ню варовалсе здрады (Там жа, 160); в тоs час не знала ѡдно зꙊбриные, а дрꙊгии лосиныи шкꙊры, и медвежии и вовчии и то не все выправные носили (Стрыйк., 497б); тогды ѡбълупивши телъца хризанта нагого во ѡноs шкури зашили, и на слнцꙊ поставили (Пралог, 530); если бы волъ чꙊжiи зранилъ вола чiегѡ, а онъ бꙊде здохлъ: продадꙊтъ вола живого и роздѣлѧтъ заплатꙊ, такожь и мертвого шкꙊрꙊ (Хран., 99); Ꙗ Ꙋпросившы товариства абы мене пождали, ѡдрал есми шкꙊрꙊ з ѡнои переломленои ноги коневи (Зб. 82, 187); за цвечки и за шкуру медвежу до штонпиля до хондоженя гарматы дали осм. десять (ИЮМ, IV 120, 1686). // перан. Скальп. шкꙊри им з голов лꙊпили и бороды смолою мазат и палит и по мѣстах волочит и наконец головы им Ꙋтинат казал (Зб. 82, 193). 2. Тое, што i скура ў 1 знач. высꙊшоныи былъ на тѣле так ижъ ледва сꙖ шкура на ним деръжала (Зб. 81, 36); але такъ шаты ихъ до тѣлъ прилнули, ижъ се не шаты але шкури ихъ власные здали (Пралог, 597б). 3. Тое, што i скура ў 2 знач. бисеръ и шерсть козю, и шкꙊры барани чирвоно фарбованы и шкури синии и дерево негниючое (Бiблiя, 139). 4. // перан. Жыццё, iснаванне. Панъ Тарановский не Литвы, але только своее одной жаловалъ шкуры (АЗР, III, 171, 1574).
с. 142
Шкураный прым. Шкурны; якi мае адносiны да шкуры. прето были на себе взложили старые шаты чревики злыи, флꙖшки шкꙊраныи (Бельск., 69); столик шкꙊраныs складаныs которыs може з собою нести на коню где треба, на котором може ести, часом теж и на землѣ едают (Там жа, 411б); скоро се змеркло пустилисма сѧ в дорогу мехи шкꙊраны част мꙖса взꙖвшы (Зб. 82, 47); еще ладовницъ гафтованыхъ заживаныхъ три, ладовницъ шкураныхъ три (ИЮМ, V, 146, 1688).
с. 142
Шкуратъ гл. скуратъ
с. 142
Шкурка наз. Шкурка. за писанье реестру и за увязованье, за шъкурку, за паперъ ... стратили золот. семъ (ИЮМ, I, 120, 1680); за увязане тыхъ реистровъ у шкурку интроликгатору дали золот. одинъ (ИЮМ, II, 150, 1684); шкурку юхтовую дали зъ скарбу за роботу тлумка до справъ и футеръ дали асмаковъ осмнадцать (Там жа, 154); до тое кулбаки и войлока шкурку бараню чирвоную отъ Ярмолы рымара заплатили золотыхъ одинъ (ИЮМ, IV, 79–80, 1686); купили шкурокъ две телячихъ на бубенъ (ИЮМ, X, 83, 1695); мѣха: бѣличья шуба 9 тал. барашковая шкурка 1 тал. (ИЮМ, XXV, 49, 1715).
с. 142
Шкурокраячъ наз. Кушнер. Ꙋсморѣзатель: Кожерѣзатель, шкꙊрокраѧчъ (Бяр. 182).
с. 143
Шкута наз. Барка. отъ шкуты копа грошей мыта маетъ дати (АЮЗР, I, 26, 1500); старое мыто не пришлося отъ тое шкуты, бо не зъ заграничья (АСД, IV, 260, 1583); одъ товаровъ своихъ ... также одъ шкутъ и комягъ даютъ и платять (АВК, VI, 50, 1589); кгданщане наполнивши шкꙊту соломы, дровъ и инших приправъ до ѡгнꙖ, и запаливши ѡдопхнꙊт хотѣли ѡт берега (Хр. польск., 24); ему приꙖтел ѡдин жывности много морем посылает, а иж з остатком ѡдна шкута ꙊтонꙊла (Зб. 752, 497). Параўн. шкульта.
с. 143
Шкутка наз. (?). Шкутку до седла купили у пана райцы Позняка, дали золот. одинъ (ИЮМ, II, 31, 1683).
с. 143
Шкутный прым. ад шкута. Артемѡн: цѣлъ, або заслона лодѧнаѧ, жагелs корабелныи, Плахта шкꙊтнаѧ, опона навнаѧ (Бяр., 236).
с. 143
Шлама гл. шляма
с. 143
Шлапакъ наз. Iнаходзец. Купили коня вороного шлапака у пана Мартина Криворотка, дали золотыхъ сто (ИЮМ, II, 32, 1683); за справоване коня шлапака дали асм. осемъ (ИЮМ, II, 57, 1683).
с. 143
Шлахетне гл. шляхетне
с. 143
Шлейка наз. 1. Шлейка. узял был по жоне своей од тестя своего ... сукъман сукна ческого а шлейку якъсамиту чорного с перлы (АВК, XXXIX, 75, 1578). 2. Памянш. ад шлея. Въ Косовѣ, на попаскѣ, санки, шлейка, возжи и бичъ (ИЮМ, XXIV, 64, 1713).
с. 143
Шлема наз. Тое, што i шляма. приняли меновите кунтуш фалендышовый шлемами подшитый небескей масти (АВК, XXXIV, 296, 1663).
с. 143
Шлемъ наз. Тое, што i шоломъ. такъ, ижъ въ нихъ знайдуются люде учоные, годные, терпливые, смиренномудрые: маючи шлемъ спасенiя и мечъ духовный (АЗР, IV, 235, 1600–1605); кгдыж вместо шлема Ꙗко новомꙊ жолънерови вскладаетьсѧ (Навука, прадм.).
с. 143
Шлехетне гл. шляхетне
с. 144
Шлехетней гл. шляхетней
с. 144
Шлехетнейший гл. шляхетнейший
с. 144
Шлехетность гл. шляхетность
с. 144
Шлехетный гл. шляхетный
с. 144
Шлехетский гл. шляхетский
с. 144
Шлея наз. Шляя. стребали суть пsси кровь его, и шsлеи и Ꙋзsды кривавые лизали суть (Скар. ТЦ, 181б); просилъ передо мною вижомъ того наместника, абы ему шлеи его, которые на конехъ при колебце бывали, были даны (АВК, XXI, 154, 1556–1557); побрали ... шлей старых семъ ... уздъ до того жъ раду также чотыры (АВК, XXXVI, 58, 1582); цена речамъ дома робленымъ ... за седла Ꙋзды шлеи леsца ... водлꙊгъ доводꙊ и ꙊваженьꙖ врꙖдового (Ст. 1588, 516); шлей ремянныхъ двои (АВК, VIII, 465, 1593); шлеи двѣ на два коня (АВК, VIII, 495, 1599); зновꙊ мовить: бѣда, которыи тѧгнете неправдꙊ Ꙗкs шнꙊръ долгiй, и грѣхъ Ꙗк шлею (Варл., 78); за направованье пары шлей и за подложенье подушки новое рымарю Ярмоле заплатили (ИЮМ, I, 22, 1679); за направене шлей двухъ до пары коней дали золот. одинъ (ИЮМ, III, 85, 1685); купили шлеи, дали тынфовъ десеть (ИЮМ, XI, 157, 1697); шлею старую направили у дорогу, заплатили рымару зол. (ИЮМ, VII, 61, 1698); за направу трехъ шлей, лейцовъ и ренгортовъ скарбовыхъ заплатили зол. ... д0483 (ИЮМ, XIII, 44, 1699); купили скуръку и лямцы до шлей (ИЮМ, XVIII, 120, 1710).
с. 144
Шликъ гл. шлыкъ
с. 144
Шлифовка наз. Шлiфоўка, заточванне. Водка въ гостинницѣ ... шлифовка бритвъ (ИЮМ, XXIV, 55, 1713); въ Варшавѣ ... бритвъ шлифовка 15 гр. 1 шел. (Там жа, 71).
с. 144
Шлубити гл. шлюбити
с. 144
Шлыкъ, шликъ наз. Высокая мужчынская футравая шапка. шлыкъ за три гроши (КСД, 1404–1405, 1520); взяли въ насъ три шапки а четвертый шлыкъ поръпьяновый (АВК, XVII, 214, 1540); кожюхъ куней, за него дано 20 золотыхъ; а кожюхъ бѣличьны въ 10 золотыхъ, и шлыкъ лисiй въ 6 золотыхъ (АЗР, II, 381, 1541–1542); кгды до Орды коронованъ идеть, тогды старосте оть коровану: шуба лисья ... сагайдакъ, седло, шликъ лисъий (Арх. ЮЗР, VII-1, 82, 1552); у Кгрегора згинули шабля, ощепъ, шлыкъ лисий а в немъ хустка (АВК, XXII, 214, 1565–1566); шлыки черленых два (ИЮМ, XXXII, 110, 1578); шлыкъ мармурковый ... за чотырнадцать копъ грошей Литовскихъ (АЮЗР, I, 265, 1596); взялъ ... у Андрея Буковского с кишени золотыхъ польскихъ одинадцать, шлыкъ лисий чорного лиса (АВК, XX, 175, 1601); мел на собе ѡденье плохое кожꙊхъ плохиs, шлыкъ барѧныs (Барк., 172б); боты их з лык, а звѣрꙖчыs лобъ ѡблꙊпит, и вмѣсто шлыка головꙊ ѡдѣвает (Стрыйк., 516–516б).
с. 144
Шлюбенье наз. Дзеянне па дзеясл. шлюбити ў 1 знач. проклꙖцтво значит выгꙊбити, выгладити, ѡттол ест способъ шлюбенꙖ (Выкл., 55).
с. 145
Шлюбити, шлубити, шлюбить дзеясл. 1. Абяцаць, запэўнiваць; даваць клятву. И они, какъ и первей сего шлюбили, такъ вжо вчынили (КЗ, 728, 1499); колькокротъ шлюбилъ жадной речи таковой злостливой и мордерства не делати (АВК, XXI, 373, 1558); потомъ одинъ на другого прирекали и шлубили то собе жаднымъ правомъ не поискивати (АВК, XVII, 425, 1560); ѡна просила его, абы не спал с нею до году ... Крол на томъ еи шлюбил (Бава, 148); повинъни будꙊть маючи перед ѡчима своими боѧзнь божю и сумненье доброе прирекши и шлюбивши словомъ своимъ добрымъ и почтивымъ сознати то чого бꙊдꙊть в оноs речи сведоми (Ст. 1588, 459); Анна ... молилася до гсда плачучи гойне и шлюбила ѡбѣтъ мовꙖчи (Бiблiя, 300); ѡбѣцал и шлюбил гд0483Ꙋ бг0483Ꙋ ѡфероват тог хто напервеs против емꙊ з домꙊ его выsде (Бельск., 73б); которiй вызнавши грѣхъ свой южъ далей не грѣшити, оу олтара не слꙊжити, и вs станѣ свѣтскомs шлюбилъ жити (Мак., 17б); ꙊстꙊпи ѡт злого а чыни доброе, што еси на кресте ѡбецалъ, а еслис законником з написом ховаs Ꙋбозство чыстост и послꙊшенство, Ꙗко шлюбил (Зб. 255, 116); первородных которiи належатъ гсдꙊ жаденъ не може пост0483ить, ани шлюбить, бꙊдь волъ бꙊдь овца гсдни сꙊть (Хран., 128); немаш жадного приказанꙖ в законѣ, которое бы заказало чистости ховати, або шлюбити (Выкл., 63). 2. Браць шлюб. Так теж сщ0483нники не толко того перестерегати, жаденs абы в ихs парафiи не был невенчаный ... але рачей тымъ самымъ иж шлюбили собѣ, и в скꙊткꙊ малженство выконываютs, мають аж до см0483рти ѡдинъ дрꙊгого не ѡтлꙊчатисѧ (Навука, 159).
с. 145
Шлюбный прым. Шлюбны. хто бы дети не з венчалною жоною не з шлюбною мелъ и таковым детем ѡтец ѡт правых детеs и ѡт кровныхъ ничого записати не можэть (Ст. 1566, 34); хто з жоною хотꙖ шлюбною мае злꙊчене не чист естъ (Бельск., 56); подданый ... Сацъ не маючи жадное кривды, окрадши свою жону шлюбную Марту Сидоровну ... утекъ прочъ до села Бобля (АВК, VI, 95, 1612); дочки своее, а малжонки шлюбное и венчаное ему, Ждану, отдать не хочетъ (ИЮМ, VIII, 327, 1614); самой пани Рокицкой, яко шлюбной жонѣ, до малжонка се вернутисе (АСД, III, 92, 1617).
с. 146
Шлюбованье, шлюбоване наз. Дзеянне па дзеясл. шлюбовати ў 1 знач. ѡблеглъ мачохꙊ, котораꙖ се емꙊ под шлюбованем его ѡбычаsног захованꙖ дала, вшакже потом пробачил тог дал забит, цнотливꙊю панюю береникꙊ (Бельск., 187б); которые не дбаючы на боязнь Божю и писмо светое и на сумнене и шлюбоване свое ... а сами в замку зостали (АВК, XXXIV, 329, 1664).
с. 146
Шлюбовати дзеясл., шматкр. ад шлюбити ў 1 знач. нижъли, Боже того не дай, если бы ся што на тебя пригодило, брата нашого, и мы тобе опасъ даемъ и шлюбуемъ по той правъде, какъ отъцу твоему (КЗ, 337, 1481); гсдръ шлюбꙊеть вси Ꙋфалы старые держати (Ст. 1529–Ф, 34); онъ продалъ ми колнеръ золотый шитый за двадцеть грошей и шлюбовалъ ми его за доброго, ижъ некраденый (АВК, XVII, 312, 1541); мы гсдръ ѡбецуемъ и шлюбуемъ ... всих ... ѡдными правы писаными ѡт насъ даными судити и справовати (Ст. 1566, 8); але овшемъ въ покою быти и молчати на вси потомные часы шлюбовал (ИЮМ, XXXII, 173, 1577); Мы гсдръ шлюбуемъ николи не карати, на заѡчное поведанье (Ст. 1588, 1); шлюбовал есмъ мовꙖчи, есми его зась не приведꙊ, будꙊ винен грѣхꙊ против ѡтцꙊ моему по вси часы (Бiблiя, 98–99); абы ю потѣшал плодом мовечи. если ми даси гд0483и бж0483е моs плод мꙊжскиs шлюбꙊю его дат тобѣ на послꙊгꙊ домꙊ твоег (Бельск., 92); шлюбуемо подъ обовязкомъ вѣчного проклятья статечне въ послушенствѣ зверхнихъ пастырей нашихъ (АСД, VI, 156, 1609); шлюбꙊю тобѣ милость, вѣрꙊ, и Ꙋчтивость (Навука, 156–157); Ст0483ый шлюбꙊетs дiаволомs не много сѧ бавити вs ихs огородѣ (Мак., 15б); дш0483ъ нш0483их спасенiѧ ... становимо, и заховывать Бг0483Ꙋ творцꙊ нашемꙊ ѡбѣцꙊемъ и шлюбꙊемъ (Ст. бр., 9б); сꙊтъ слѡва тыхъ ѡсѡбъ которыми шлюбꙊют собѣ вес полъ предъ свѧщенникомъ хотѧчи встꙊпити в станъ малженскiй (Сакр., 17); панна ... хотечи мѣти хорошiе ѡчи длꙖ роспꙊсты болшеи пенкности шлюбовала ити пѣшо и боса до гробꙊ ст0483ого до ѳомы (Зб. 107, 195); той который шлюбꙊетъ словне Женѣ своей под часъ ШлюбꙊ, а вs самой речи, что иншого противного словомъ своимъ мыслитs, грѣшитъ смертелне (Зб. вып., 8б).
с. 146
Шлюбуючий дзеепрым. ад шлюбовати. каждомꙊ шлюбꙊючомꙊ бг0483Ꙋ, а ѡтдаючомꙊ тое што шлюбилъ, самъ теж гсдь бг0483ъ ѡтдаст заплату (Выкл., 134б–135); грѣшатъ смертелне малжонкове, шлюбꙊючiи себѣ, и шлюбꙊ, любъ през чꙊжолоство, любъ покидаючи прiѧтелѧ доживотнаго, недотримꙊючiй (Зб. вып., 108).
с. 147
Шлюбующий дзеепрым. у знач. наз. Той, хто дае клятву, зарок, абяцае. по см0483рти шлюбꙊющаго настꙊпнѣкъ его под грѣхомъ, повиненъ исполнѣти ѡбѣтницꙊ рѣчнꙊю, наприклад ꙖлмꙊжнꙊ дати (Зб. вып., 107б).
с. 147
Шлюбъ наз. 1. Дамова; абяцанне, зарок, клятва. тꙊю триста копъ грошеs еs вернулъ, подлꙊгъ шлюбу и записꙊ своего (КСД, 798, 1512); у нѣго купил был коня ... за чатыри копы гршей чотырнадцать на шлюб до тыдня, и если бы ми се он конь через тыйдень не подобал ... (АВК, XXXIX, 559, 1579); Государу королю, деръжы ми свои шлюб Ꙗкъ ми еси ѡбецалъ (Трыст., 3); ѡбвиненыs в таковоs же речы маеть быти черезъ хорꙊжого до росправы шлюбомъ завезанъ (Ст. 1588, 51); уписные вси водлугъ шлюбу и рукоданья своего повинностямъ братскимъ во всемъ досытъ чинити (АВК, IX, 142, 1589); Ꙗк марне законницы идꙊт коли шлюбы встꙊпꙊючи чинꙖт до законꙊ (Зб. 261, 113); чл0483вкъ которыs Ꙋчинит шлюб, а пошлюбит богу дꙊшу свою, под шацунком дасть ѡкупъ (Бiблiя, 177); коли сꙖ Ꙋтекли кꙊ гд0483Ꙋ бг0483Ꙋ, а ѡбѣцалисꙖ шлюбом мѣсто поганские и болваны их збꙊрит (Бельск., 63); всѣ водлугъ шлюбу и рукоданя своего повинъностям братским во всем досыт чинити и схажок водлугъ порадку братского пилны быти мают (СДГВ, 77, 1633); ѡбѣтs: ... шлюбs, зезволенье ... примирье, оумова (Бяр., 194); светыs августын поведает, иж мариꙖ первеs ниж пошлюбена была, шлюбъ дѣвства и чистости Ꙋчынила (Зб. 255, 320); закон ѡпарканеныs ест рекгꙊлами, а меновите трема шлюбами, Ꙋбозтва чистости послꙊшенства (Зб. 259, 196б); оучинилъ тежь шлюбъ мовѧчи: если бꙊде бг0483ъ зо мною ... зо всегѡ што ми даси, десѧтины офѣрꙊю тобѣ (Хран., 44). ◊ В л о ж и т и ш л ю б ъ – заключыць перамiр’е; прыйсцi да пагаднення. ѡба кинули мечы на землю и вложыли шлюб межи собою (Бава, 157); ш л ю б ъ з а к о н н ы й – пострыг. Ꙋважъ ижъ шлюбы законные ничого иного не сꙊть, ѡдно светъ ѡпꙊстившы, всего се зꙊполне слꙊжбе божоs ѡтдать (Зб. 255, 405). 2. Шлюб. детеs ... по венчанъю а шлюбе с таковою жоною мети не будеть (Ст. 1566, 34); ку тому мають и ересь подстерегать, абы подданые наши дѣти крестили, а сами безъ шлюбовъ не мѣшкали (АВК, III, 19, 1581); водлугъ ѡбычаю церковного шлюбъ и присегу на томъ Ꙋчинили (КЛС, 142, 1597); Ꙋрадили так межи собою кгдыж паннꙊ ... собѣ ѡблюбил за малжонкꙊ пошлѣмо до нег абы на шлюбъ приехал (Бельск., 87); якъ панъ воевода на то призволилъ, а заручины, шлюбъ отправованъ былъ звычаемъ господарей христiянскихъ (АЗР, IV, 290, 1608); невѣста оучинивши шлюбъ зs мꙊжемъ, одно з нимъ естъ (Мак., 166); змовили за него паненку цесарского родꙊ, и шлюбъ имъ даныs былъ в церкви (Пралог, 522). ◊ Ш л ю б ъ б р а т и (в з я т и) – ажанiцца. он, мене принявши за жону, шлюб не бравшы, мешкал (АВК, XXXIX, 609, 1579); король и шлюб з нею взѧвшы того не малыи часъ таилъ (Рач., 289); король с тою панею потаемне шлюбъ брал (Там жа, 290); стефан батора ... коториs зараз зs анною дочкою кролꙖ жикгимонта, а сестрою роженою августа королꙖ змерлого шлюбъ взявши коронован (Хр. польск., 22б); панну Авдотью Пуковну панъ Янъ Коськевичь понялъ былъ собѣ за малжонку и шлюбъ зъ нею ... взялъ былъ (АСД, I, 306, 1638).
с. 147
Шляговый прым. Аблямовачны. венокъ шляговый, полотна тонкого локоть сто (АВК, XVIII, 10, 1562).
с. 148
Шлягъ I наз. Шляк, аблямоўка. На двꙊхъ качалехъ стрыхъ Iшпаньскиs, перловыs, со шлꙖгомъ трꙖсенымъ, Ꙋроблено въ него чотыри гривенки перелъ, а за пять копъ шлягу (КСД, 872, 1516); еще нетъ ... шлꙖгу серебреного позлотистого (КВС, 490, 1552); чепецъ золотый, а другий шолку чорного и зъ шлягомъ (АВК, XVII, 413, 1556).
с. 148
Шлягъ II гл. шляхъ
с. 148
Шлякъ гл. шляхъ
с. 148
Шляма, шлама наз. Кавалак футра, апуха. на враде того листу; брамокъ перловыхъ с пунталами и з феретами две, шлямами лисими подшытыхъ (АВК, XXVIII, 62, 1605); дылiя чирвоная, петлицы чырвоные, шлямами подшытая [коштовала] золотыхъ сорокъ (АСД, I, 252, 1616); шаты его, меновите: ферезыю чырвоную полшарлатную, рысьими шлямами подшытую, которая коштовала двѣстѣ золотыхъ польскихъ (АВД, III, 82, 1617); они ... побрали ... ферезыю зеленую фалюндышовую, шлямами подшитую, с петлицами сребреными (АВК, XX, 295, 1630); вы Кулики ... шапку узели зелоную, шламою кисею подшытою (АВК, I, 313, 1646). Параўн. шлема.
с. 149
Шлямный прым. ад шляма. Футро шлямное крыжовое, которое куплено отъ пана Семена Голушки (ИЮМ, IV, 253–254, 1688); футеръ крыжовыхъ шлямныхъ меншыхъ два (ИЮМ, V, 21, 1688).
с. 149
Шляхетне, шлахетне, шлехетне, шляхотне прысл. Шляхетна. вшехмоцный бог оу тои цр0483кви такъ шлехетне свои слоуги оуставил и оурѧдил (Валх., 95); иж вбачывши верную накладную службу шляхотне врожоного Петра Семеновича Епимаховича ... при тои данине зоставили есмо его (ПГ, III, 22, 1508); аже и ведлꙊгъ свѣта оуроженъ естъ зацне и шлахетне (Сматр., 30); того суть добре сведоми шлꙖхетъне врожоные панове (КВС, 485, 1552); шляхетне урожоныхъ князей пановъ ... объдаровали (СДГВ, 108, 1564); при томъ тэжъ были ... шляхетне врожоные панове ихъ милость (АВК, XX, 22, 1568); шлѧхетне оурожономꙊ ег: Млсти Пн0483Ꙋ ... Ласки, Покоѧ, здоровьѧ, и бл0483гословенsства Бж0483ого на лѣта долгiи заживати, оупрiйме зычимъ (Мак., 2); вси справы ... злецаю шляхетне врожоному пану Ивану (АВК, XXXIX, 109, 1578).
с. 149
Шляхетней, шлехетней прысл., выш ст. ад шляхетне. с силной воискою и тлоущами какъ накраснеи и шлѧхетнеи могли выправитисе искати королѧ жидовского нароженого и молитисе емоу готовали как голос се звезды говорил и приказал. а тако шлехетнеи и почеснеи се привлѧли (Валх., 46–46б).
с. 149
Шляхетнейший, шлехетнейший прым., выш. ст. ад шляхетный у 2 знач. тогды лѣпшiи и шлехетнеишiи и болшiи оу месте панове оузѧвшесѧ оу мале тых трех королевъ тела. велми таемно похоронили (Валх., 76б); АвиꙖ сын ровоамов межи братею шлꙖхетнѣsшиs царствовал по ѡтцꙊ своем над июдеи (Бельск., 118б); было межи жидами сила пытаниs ѡ рожаю, кгды розꙊмѣли ѡдны же ест з шлꙖхетнеsшог поколенѧ пошли нижъ дрꙊгие (Зб. 259, 435б); ты заправды шлѧхетнѣйшiй дш0483ею нижъ тѣломъ (Варл., 258).
с. 149
Шляхетность, шлехетность наз. Шляхетнасць. инаꙖ кнѧжата длѧ ихъ шлехетности в ыных зм0483лѧх жоны поимовала (Валх., 67б); вшетеченство ... телесной и дꙊшевной оздобы шлѧхетность заразило, и нечистою ей а смродливою справило (Калiст, II, 328–238б); ты ничого не розꙊмѣешъ и не знаешъ шлѧхетности и зацности своей (Мак., 176); знай шляхетность свою ѡ чл0483вче, и зацность свою (Там жа, 251); всѣми иншыми приметами, которыми сѧ ѡздоба телеснаѧ, и оумыслꙊ шлѧхетность, Ꙗкs нѣѧкими певными знаками выражати звыкла, вsсѣхъ перевышsшалъ (Варл., 8); Ꙋважъ ꙖкаꙖ была шлꙖхетност рожаю пресветое девы (Зб. 255, 182б–183); Честность: Почтивость, обычайность, встыдливость, скромность, шлѧхетность, дорогость (Бяр., 203).
с. 150
Шляхетный, шлехетный, шляхотный, шляхэтный прым. 1. Шляхетны; дваранскага паходжання. хто менить шлѧхтичомъ а не з родꙊ шлѧхотного (Вiсл., 6б); с того города силнаꙖ имена и шлехетныи рожаи повсталъ (Валх., 74); был заправ ѡн ... с поколеньꙖ своего ѡт ѡц0483а и матки нароженыи ѡбычаевъ шлꙖхотных (Троя, 37б); слушна речъ ест з шлꙖхетных шлꙖхетныs рожаs походит (Алекс., 22); Древнiй ... старожитный. шлѧхетный (Бяр., 211–212). 2. Высакародны, вяльможны, знатны, доблесны. невесты заправду шлꙖхотныи кторы были в месте зостали вшистки на муры места взошли абы могли ѡбозреть собранье валечных (Троя, 36б); котораѧ прынѧвшы тое шлѧхэтное товарышство ... пустиласѧ морем з Брытанѣи (Атыла, 213); алеѯандеръ сын антиѡха которого звано шлехетным, притꙖгнꙊл и взꙖл птоломѣадꙊ (Мак., 59–59б); Доблiй: Доблественныи, шлѧхетныи (Бяр., 34); стан и зацност шлꙖхетного дому твоего зневажилес (Пралог, 509). 3. Сумленны. Просимо прето и молимосѧ Бг0483Ꙋ, жебыхмо сѧ одѣнsемъ Сп0483сителѧ нашего Гсда Iс0483а Ха0483, окрили ... котѡрымъ ѡблечены натыхъмѣсть ставаютsсѧ вѣрными и шлѧхетными дш0483ами (Мак., 205). 4. Паважаны, шаноўны. Послали есмо до вашее милости посольством шлѧхотного мужа пана Семена Григорьевича (ПГ, II, 18, 1466); тентран так ест рек имъ шлѧхотныи кнѧжата здорове долгое буд вам (Троя, 7б); шлѧхотныи полꙖмидес сн0483ъ королꙖ навлꙖ ... приплынул (Там жа, 15б); пры томъ были зацъные и шлꙖхетъные люди (КВС, 549б, 1552); не вонтплю ничого ѡ вашом, жолнеры шлѧхэтные а товарышы навернеишые, в потребахъ мужстве, статэчности и во всѧких прыгодах невыповеданое терпливости (Атыла, 192); зостал винен поручникови своему шляхетному пану Войтеху Крупце двесте копъ грошей литовскихъ заслужоного (АВК, XXXVI, 80, 1582); такъже з нимъ много множество добрыхъ зацных пановъ и панеs и панꙖнек зацных шлꙖхетных (Барк., 170).
с. 150
Шляхетский, шлехетский, шляхетцкий, шляхецкий, шляхотский, шляхэтский, шляхэцкий, шляхэцский прым. Шляхецкi. я ... правъ свободъ и волностiй шлехетскихъ ... збудовалемъ церковь въ имѣнью моимъ Смолевицкимъ (АСД, I, 5–6, 1507); великꙊю сꙊму пенязей за шляхотскую головꙊ мелъ платити (КСД, 324, 1516); на воине бꙊдꙊчи не маеть нихто на домы и гумна шлѧхетские наеждчати (Ст. 1529–Ф, 30); отецъ ихъ троха земи шляхетское прикупилъ (АВК, XVII, 401, 1555); тых всих волностеи стан рыцэрскии и шлѧхэтскиs ѡбоего народу Ꙗко литовского такъ и руского Ꙋживали (Ст. 1566, 3); постерэгаючи всꙖког ꙊлижэнъꙖ стану шлꙖхэцкого ѡт людеs простыхъ Ꙋставуемъ иж нихто з людеs простого стану ... волностѣи и привилевъ стану шлꙖхэтского въживати не можэть (Там жа, 33б); вдова будучы стану шлꙖхэцского маючи именꙖ ѡтчызные або матерыстые пошла замуж (Там жа, 73); вжо мы гсдръ тꙊю маетьность роздавати моцъни и вольни бꙊдемь, людемъ народꙊ шлѧхетского, намъ и речы посполитои заслꙊжонымь Ꙗко властъные спадки свои (Трыб., 13б); Ꙋмоцованыs маеть быти ѡселыs в томъ паньстве нашомъ великомъ кнꙖзстве литовъскомъ, подъ нами ѡселостью шлѧхетъскою (Ст. 1588, 212); люди простые мещане ... гербовъ шляхетскихъ не могутъ меть (АВК, XX, 65, 1591); лечъ въ маетностяхъ шляхетцкихъ того учинити не можемо (АЗР, IV, 112, 1595); насъ всѣхъ релѣи греческои, такъ нарѡдꙊ шлѧхетского, Ꙗко и чл0483ка посполитого (Апакр., 33б); при першомъ Ꙋживанью свебодъ и вольностеs шлꙖхетских его зоставили (КЛС, 163б, 1598); прето тобѣ посылаю мꙊжа ростропног, шлꙖхецкого рожаю (Бельск., 114); приведена была кs немꙊ ѡдна шлѧхецкаѧ Панна з Тисалоники (Мак., 17б); капланове ... маютъ честь славꙊ, и гоноръ, не тылко шлѧхецsкiй, але королевскiй (Зб. вып., 54).
с. 151
Шляхетство, шляхетцство, шляхецство, шляхецтво, шляхотство, шляхэтство, шляхэцство наз. Шляхецтва; прыналежнасць да шляхты. иншыхъ имъ не надобе къ собѣ въ шляхецство припущати (КЗ, 648, 1496); естли зъ нижшого ряду посполитый человекъ приходить для своихъ цнотъ къ вышшой чти, а простые годностью шляхотства доступають: заправду достойно есть (АЗР, II, 30, 1507); казали есмо его ꙖнкꙊ навязати, подлугъ его шляхотства, албо его въ томъ перееднати (КСД, 21, 1510); шляхетства своего передъ нами водле розсказанья нашого доведуть при посполитомъ приреченымъ земскимъ привильи (АСД, I, 12, 1522); готови есьмо тут братью свою передъ вами поставити и тыми шляхетства своего подпереть (АВК, XVII, 401, 1555); артыкꙊл sі0483 ѡ зводъ шълꙖхэтства (Ст. 1566, 32); чужоземец ... маеть ехати до земли своее ѡткул естъ и там прэд врꙖдомъ вывести шлꙖхэцство свое (Там жа, 32б); думные земяне ... зъ продковъ своихъ суть земяне, однакъ за примушеньемъ по пригодѣ чиншъ давать мусятъ ... и били намъ чоломъ, абыхмо на выводъ шляхецтва имъ дали (АВК, XIII, 36, 1569); тогды Ꙗкъ тꙊю не шлꙖхтꙖнку жонꙊ свою, такъ и дети свои з нею набытые, собою и шлꙖхетъствомъ своимъ ꙊшлꙖхтит (Ст. 1588, 85); панъ Брезовский показуе листомъ своимъ ручнымъ, въ року тысеча пятьсотъ двадцать третемъ продалъ пану Калиховичу и отъ того напервей шляхетцство уросло (АВК, VI, 164, 1599); гербъ ковинꙊ котлово Ꙋхо с крижем на шлꙖхетство надал (Стрыйк., 475б); Ꙋважъ прожност всих речеs которые сут на светах абовем што помогло шлꙖхетство и богатства жебы был ѡт смерти сына выбавил (Зб. 255, 111); в кождоs краине люде давъностю и зацностю шлѧхецтва высшими надъ дрꙊгихъ хотѧт быти (Зб. 259, 435б); ѡн Ꙋмел Ꙋ себе Ꙋважать зацност веку старости своеs годною и урожоного шлꙖхетства сединꙊ (Зб. 752, 9).
с. 152
Шляхетцкий гл. шляхетский
с. 152
Шляхетцство гл. шляхетство
с. 152
Шляхецкий гл. шляхетский
с. 152
Шляхецство гл. шляхетство
с. 152
Шляхецтво гл. шляхетство
с. 152
Шляхотне гл. шляхетне
с. 152
Шляхотный гл. шляхетный
с. 153
Шляхотский гл. шляхетский
с. 153
Шляхотство гл. шляхетство
с. 153
Шляхтицъ гл. шляхтичъ
с. 153
Шляхтиць гл. шляхтичъ
с. 153
Шляхта наз. Шляхта. о томъ ихъ опытывалъ шляхта ль они з роду клейноты свои мають ли (КЗ, 633, 1495); панове, княжата, земяне, вдовы, и вся шляхта, мають въ имѣньяхъ своихъ люди свои вси переписати и подъ присягою господарю его милости тыи списки дати (АЗР, II, 8, 1507); не маеть на шляхъту простый чл0483вкъ светчити въ речи злодейской въ розбои (КСД, 1512, 1521); шляхта не маеть ани можеть быти никому въ моць подана (АСД, I, 12, 1522); Ꙗ тобе зарꙊчилъ перед людми добрыми шлꙖхътою комꙊ годно верити (КВЗС, 116, 1539); воеводы мають въ кождомъ повѣтѣ воеводства своего обрати судей, которыи маютъ судити шляхту на роки слушныи, ижъбы кождый въ повѣтѣ своемъ могъ завжды справедливости своее за малымъ накладомъ дойти (АЗР, III, 8, 1547); тотъ Майко зоветь насъ дуботовками, а не шляхтою (АВК, XXI, 30, 1555); они есть не шляхта, але хлопи простые (АВК, XVII, 401, 1555); о шляхте убогой, которiе людей своихъ не мають и дворъными своими сохами пашуть (КПД, 340, 1563); простыхъ людеs над шлꙖхту не повышати (Ст. 1566, 31б); пры немъ дей возъномъ на тотъ час были стороною шляхта люди добрые (АВК, XXXVI, 265, 1582); всихъ кнѧжатъ панов радъ дꙊховныхъ и светъских, панов хорꙊговныхъ шлꙖхту, мѣста ... тыми ѡдными правы и артыкулы ... судити и справовати маемъ (Ст. 1588, 1); всеs шлꙖхъте ѡбывателемъ великого КнꙖзьства литовского, такъ дꙊховънымъ, Ꙗко ы свецкимъ станомъ (КЛС, 11б, 1596); потом собралисꙖ на них кн[я]жата панове, арцыбыскꙊпы, и шлꙖхты много, ледво тꙊю покꙊсꙊ переломили (Бельск., 403б); позволѧючи маетности шлѧхецкiи кꙊповати вѣчистымъ правомъ набывати такъ Ꙗкъ и дрꙊгой тꙊтъ оурожоной шлѧхтѣ (Мак., 5б); всю шлѧхтꙊ iюдейскꙊю позабивалъ цр0483ь вавилонскiй (Хран., 355).
с. 153
Шляхтичъ, шляхтицъ, шляхтиць, шляхтичь, шляхцицъ наз. Шляхцiц. Къ тому, естли бы крестьянинъ жиду рану нѣкоторую задалъ, винный таковый маетъ вины заплатити, чимъ маетъ намъ чоломъ бити, а ранному маетъ досыть вчинити, подлугъ ранъ его, яко шляхтичу (АЗР, I, 24, 1388); колi шлѧхтичь шлѧхтичю лаеть до мт0483ри ... имеет платит за соромотꙊ (Вiсл., 29); котораꙖ богата пани по влици едет. тогды которыи шлѧхтиць албо рытерь. албо пан албо слоуга пешъ ѡноую пеленоу ... бероуть под пазоухи (Валх., 70б); естли бы шлѧхтич шлѧхтичу границу сказил або ѡгнем выжог ... тогды таковыи маеть заплатити ѡбражоному дванадцат рублев гр0483шеи (Ст. 1529–Ф, 109); иванъ волъкъ маеть емꙊ за тотъ боs заплатити навꙖзки дванадцат рꙊблев грошеs Ꙗко шлꙖхтичꙊ (КВЗС, 88б, 1539); врядовъ такъ простый холопъ, яко тежъ и подозрѣный шляхтичь жебы не держали (АЗР, III, 26, 1551); ѡног шлꙖхтица имене тридцати копъ гршэи не стоꙖло (Ст. 1566, 69б); Михайло Хведкевич прыганил Себестьяну Станиславовичу, якобы он не был шляхтич (АВК, XXXVI, 77, 1582); естли бы коториs панъ або шлꙖхтичъ ѡдинъ дрꙊгомꙊ имене в сꙊме пенезеs заставилъ (Ст. 1588, 48); всꙖкого сполъку и ѡбъцованьꙖ з нимъ Ꙗко шлꙖхътичомъ Ꙋчтивымъ зажывали (КЛС, 18б, 1596); коли бы шлꙖхтич мѣл неприꙖтелꙖ и повстал бы ѡн неприꙖтел на забите ѡног шлꙖхтича (Зб. 261, 239б); коли шляхтичъ въ месте пье, вольно его бить (АВК, I, 288, 1617); ѡсознанем енерала возног нашог и дворного Ꙗкуба визкгирда, а при них двух возных и пети шлꙖхтичовъ водле права довел (ККСС, 253б, 1618); Ꙗко гды бы Ꙗкiй шлѧхтичъ, вs достатъкахъ великихъ безклопотне жилъ (Мак., 160); неподалеку теды мене мешкалъ нѣꙖкиs шлꙖхътич, которого есми милꙊючи хотѣламъ за него поsти в станъ малъженскии (Пралог, 542); ялмужны Казимеру Петровичому шляхцицу асмаковъ петнадцать (ИЮМ, I, 130, 1681). Параўн. шляхтя.
с. 153
Шляхтя наз. Тое, што i шляхтичъ. о кмети ѡн же рыцерѧ уранит а любо шлѧхтѧ (Вiсл., 8); о лаꙖнiю колi шлѧхтѧ шлѧхтiчю лаеть (Там жа, 9б); оуставлѧемь колi шлѧхтѧ шлѧхтiча забьет за головꙊ шестьдесѧт гривенъ (Там жа, 24б).
с. 154
Шляхтянка наз. Шляхцянка. И мы пытали тое Альжбеты, естли бы ѡна шляхтянка была (КСД, 393, 1516); естли бы под шлѧхтичом або под шлѧхтѧнкою грабеж вчинил (Ст. 1529–Ф, 148); веджэ прэдсе Ꙗко шлꙖхтꙖнцэ дети албо близкие повинни будуть за вено дати тридцать копъ гршэи (Ст. 1566, 69б); кождаѧ вдова шлꙖхътꙖнка по смерти мꙊжа своего шесть месецеs за дрꙊгого мꙊжа не смела поsти (Ст. 1588, 281); ижъ дей сестра моя до убранья се того не знаетъ и на копу дей шляхтянъце выходити речъ не слушна (АВК, XVIII, 67, 1589); мене самую, учъстивую шляхтянку, убогую удову ... проч выпъхнул (АВК, XXXVI, 372, 1590); то есть сорок копъ жыта з навезскою самой пней Третяковой и сестрычке ее, яко шляхтянке ... сказано и прысужоно было (АВК, XXXII, 117, 1596); воsтъ троцкиs помененоs петровоs бродацкоs Ꙗко шлꙖхтꙖнце за збите ее навезкꙊ совитую ... всказал (КЛС, 158, 1597); жону его Ганну Жуковну, шляхтянку учстивую боярку ихъ кгвалтовне узяли а до имѣнья и двора своего ... отпровадили (АСД, III, 63, 1601); до ѡднои шлꙖхтꙖнки пришедши в ѡдном селѣ, рекли еs (Хр. польск., 15); ты Грышку Радивиловичъ, жона и сынъ твой ... ее дей невесту, шляхтянку учстивую ... почали бить (АВК, I, 293, 1621); поведает доктор серафим ѡ едноs шлꙖхтꙖнцѣ, же в справах позверховних ѡт всѣхъ была розꙊмѣна за свꙖтую (Зб. 107, 167б); шляхтицу и шляхтянце, которые были въ татарской неволи, на окупъ дали зол. (ИЮМ, X, 52, 1695); вs той часъ довѣдавшисѧ по шлюбѣ, же не естъ волsнаѧ, богатаѧ, и шлѧхтѧнка, волно розвестисѧ (Зб. вып., 82б).
с. 154
Шляхцицъ гл. шляхтичъ
с. 155
Шляхъ, шлягъ, шлякъ наз. 1. Шлях, дарога. опустивши шляхъ Кочманскiй управо вели насъ дорогою дубровою до лѣсу (АСД, I, 125, 1546); мѣсто названое Корсунь, которое въ земли Кiевской, въ староствѣ Черкаскомъ, ново на пустыни на шлякохъ Татарскихъ осѣдаетъ (АЗР, III, 292, 1585); с которого лесу шляг дорога пошла аж до села паней Служчыней Слободки и до села Ячней (АВК, XXXI, 63, 1590); граница того села: Щеновкою уверхъ до старого шляху, оттолѣ у болото Проскурнино, а оттуль боромъ (АЗР, V, 42, 1640); до мескихъ коней наняли Красновъского и до него человекъ трохъ, решту позосталую абы старого хлуду отъ мосту шляку виленского зъ Дубровны перевозывали (ИЮМ, VI, 94, 1689); абы панове купцы не оминали шляху Борисовского (ИЮМ, X, 27, 1695); зъ розказаня п. войта, выслали коменданта Петровского на шляхъ виленскiй, за миль килка, пытаючы пехоты немецкой, ведлугъ повести людзкей (ИЮМ, XIII, 99, 1699). 2. Прастора, па якой адбываецца рух. Тое мѣсто албо высепъ на великом шлꙖхꙊ ест морском (Бельск., 37б); Шахмат цар татарскиs з великим людом ... шкодꙊ немалꙊю в добытках и в лꙊпах Ꙋчинил ѡт тог часꙊ татарове лацныs шлꙖх Ꙋчинили до ПодолꙖ (Стрыйк., 617б); тое место ... на чорномъ шляху лежитъ (Арх. ЮЗР, VIII-5, 383, 1613); внутрныма голосами взывает, куды жъ, куды жъ зsлыs то, ПроклꙖтыs тоs шлꙖкъ, до пекла тебе запровадитъ (Пралог, 550). 3. След; напрамак. обводилъ тежъ панъ Григорей мною вижомъ шляхъ конский, который до клюни и до гумна приехавши (АВК, XXI, 276, 1558); просил мене пан Грыгорей Воронович обых тымъ шляхом ехал куды тое дерево везено (АВК, XXXVI, 24, 1582); виделомъ я возный помененую сеножать покошоную и шляхъ, куды тое сено везено (АВК, XVIII, 113, 1593); ишол перед ними абы им шлꙖх Ꙋказал в заслонѣ ѡболокꙊ, през ден и ноч в знаменю ѡгнꙖ (Бельск., 45).
с. 155
Шляхэтный гл. шляхетный
с. 156
Шляхэтский гл. шляхетский
с. 156
Шляхэтство гл. шляхетство
с. 156
Шляхэцкий гл. шляхетский
с. 156
Шляхэцский гл. шляхетский
с. 156
Шляхэцство гл. шляхетство
с. 156
Шмалецъ наз. Эмаль. подрꙊго моѧ ... рѧсы золотыи оучинимъ тобѣ шsмалцомъ серебрꙊ (Зб. 262, 83); шкоды немалые стали ... шапъка макгерка, дана грши шесть, у нее запонка золотая и з шмалцом (АВК, XXXIX, 61, 1578); въ той же скрыни ... перстеней золотыхъ шесть, одинъ съ каменемъ рубиномъ ... четвертый ручка въ ручку складаный съ розными шмальцы (АВК, VIII, 484, 1599); до того сребра домового: чара одна великая ... кгузиковъ злотистыхъ тузины два, кгузиковъ зъ шмальцомъ шесть (АВК, IX, 468, 1626).
с. 156
Шмалцованый гл. шмальцованый
с. 156
Шмалцукга наз. Смала; жывiца. акторъ мой позволилъ его милости пану Пацу робить вшелякiе товары лѣсные, то есть шмалцукгу, клепку вшелякую и ванчосъ (АВК, XV, 47, 1653).
с. 156
Шмальцованый, шмалцованый дзеепрым. 1. Ператоплены. войтъ Слуцкiй, провади до Кролевца черезъ слугу своего Саву Тишковича товару своего: лою шмальцованого фасъ иі0483 (18) и следевокъ ѳ0483 (9) (АВК, XIV, 651, 1599). 2. У знач. прым. Варанёны. виделъ ... ѡстроги малые шмалъцованые (КВС, 454б, 1552); Рыштунки, то есть меновите: пулгаковъ шесть ... зброй шесть шмалцованыхъ (АСД, III, 83, 1617); купили цвековъ полскихъ шмальцованыхъ чорныхъ; отъ пана Ѳедора Кузевки, копъ осемъ (ИЮМ, VIII, 117, 1691). ◊ П о п е л ъ ш м а л ь ц о в а н ы й – паташ (?). попелу шмальцованого будницкого полъчетверта лашта и бочка одна (АВК, VIII, 466, 1593).
с. 156
Шмарагдъ, шмаракгдъ, шмаракгъ, шмаракдъ, шмаракъ наз. Тое, што i смарагдъ. Стены пакъ были ѡт каменѧ шмарагда и мрамора (Скар. КЕ, 3б); еще нетъ многихъ речеs двꙊхъ перъстенеs золотыхъ ... зъ шмаракдомъ (КВС, 490, 1552); Ꙋказал еs теды таблицꙊ планет золотꙊю в слоновоs кости ... меркꙊриꙊшъ на шмарагдѣ, венꙊс на шафѣре, сатꙊрнус на ѡфницѣ (Бельск., 169б); знаsдꙊют ѡные люди дорогое камѣне то ест шмарагдъ, шапфир, и арванкул (Там жа, 177); то есть меновите: весродку шафировъ чотыры, а шмаракгдовъ чотыры, поесъ серебряный, в обручце позлотистый (АВК, XXXVIII, 113, 1615); до того въ той шкатулѣ было ... перстенковъ золотыхъ, одинъ съ каменемъ дыяменскомъ, который коштовалъ трыдцать золотыхъ польскихъ, а другiй съ каменемъ шмаракгомъ (АСД, III, 82, 1617); дыяменътов ческихъ тры, шмаракгъ ве злоте оправный, перестенев два – еден з дыяменътом, а другий з шмаракгом (ИЮМ, XXVI, 125, 1641); Смарагдъ: шмаракs (Бяр., 310). Параўн. шмаракгдусъ.
с. 157
Шмаракгдусъ наз. Тое, што i шмарагдъ. на пекторалѣ положиш чотыри рꙖды каменеs: в першом бꙊдꙊт шмаракгдꙊс ... в дрꙊгом карвꙊнкꙊлюс, шафир, и адамант (Бельск., 51б–52).
с. 157
Шмаракгдъ гл. шмарагдъ
с. 157
Шмаракгъ гл. шмарагдъ
с. 157
Шмаракдъ гл. шмарагдъ
с. 157
Шмаракъ гл. шмарагдъ
с. 157
Шмарованый дзеепрым. Змазаны. жыдъ Исакъ оказовалъ солому и полотна шматъ, смолою шмарованое, въ шуло въ дому его зъ огнемъ угожоное (ИЮМ, VIII, 423, 1629).
с. 157
Шмарованье, смарованье наз. 1. Змазванне. Дегтю на шмароване колъ, квартъ две асмаковъ шесть (ИЮМ, I, 291, 1682); за накладане колъ двухъ на гармату и за шмароване четыремъ человекомъ дали асмак. дванадцать (ИЮМ, II, 159–160, 1684); купили трану отъ бурмистра Кунцевича для смарованя шлей (ИЮМ, IХ, 62, 1692); до шофы ... на шмароване формы пива гарцовъ семъ (ИЮМ, X, 148, 1695); за оливу до шмарованя зегару дали (ИЮМ, XIII, 40, 1699); до шмарованя зекгара, зекгармистру купили оливы за осм. дванадцать (ИЮМ, XIV, 10, 1700). 2. Чыстка. для шмарованья шлей и ранкгорта на деготь и на олей Феску дворнику дали (ИЮМ, I, 23, 1679); масла и мыла для шмарованя коня (ИЮМ, I, 259, 1682); дегтю до шмарованя шлей старыхъ купили квартъ четыре (ИЮМ, III, 140, 1685); горелки для шмарованя коней (ИЮМ, XII, 146, 1698).
с. 157
Шмата наз. 1. Тое, што i шматъ у 1 знач. тот вырокъ царскии ... прочытал и плюнꙊлъ на нег и подралъ ег на шматы (Зб. 81, 211б); казал его тертулиs чтырем бит розками, грозꙖчы ему иж его в шматы розсѣкат мѣлъ, если бы ѡфѣры богом не Ꙋчынил (Зб. 752, 548б); отобрали мы, шафары сегорочные отъ пановъ посполитыхъ и шафаровъ прошлорочныхъ ... спижы въ шматахъ пудовъ девятнадцать (ИЮМ, X, 146, 1695). 2. Тое, што i шматъ у 3 знач. Портъ. ОнꙊча. шмата сплюгавленаа ... одѣнsе плохое (Бяр., 113); РꙊбище, рꙊбъ: подрапанаѧ албо ѡшарпанаѧ сꙊкнѧ, платок албо шмата, так сꙊконsнаѧ Ꙗкъ и полотненнаѧ (Там жа, 141).
с. 158
Шматина наз. Тое, што i шматъ у 3 знач. ѡдежꙊ зась маемо зs шматин волосѧныхъ и скꙊръ ѡвечихъ (Варл., 154б); Кролевскiй прето Сн0483ъ кгды знашол нѣѧкiе грꙊбые и старые шматины, и тые старцꙊ подалъ (Там жа, 185). Параўн. шматище.
с. 158
Шматинка наз., памянш. ад шматина. Ѡна теды шматинками голову покрывала и такъ всим слꙊжила (Зб. 107, 118б); гды ей теды вытегнꙊли и перед него поставили, а ѡн ѡбачивши еи шматинками голову прикрытую палъ пред ногами еи (Там жа, 119б); першиs приꙖтел есть поссесiа або властность богатствъ, длꙖ которых люди много працꙊют, з которых ничого не возмꙊтъ при смерти, ѡдно подлое шматинка (Там жа, 182–182б).
с. 158
Шматище наз. Тое, што i шматина. азали не мог наsти на гною Ꙗког подлого шматища, принамънеи бы не такиs бол взбꙊжалъ, Ꙗко ѡстраꙖ скорꙊпа (Зб. 259, 499).
с. 158
Шматокъ наз., памянш. 1. Ад шматъ у 2 знач. Вже то до двухъ годовъ доходитъ, сѣдимъ заперты въ одномъ дворѣ, въ вони, якъ въ турмѣ: только надъ собою кусокъ неба, а подъ собою шматокъ земли видимъ (АЗР, IV, 300, 1608). 2. Ад шматъ у 3 знач. таковый шматокъ один сꙊкна чирвоного, так добре бываетъ приплачован (Апакр., 172); по шматкꙊ сꙊкни ее Ꙋрвали, але самое цноты не могли задержати (Зб. 259, 437б).
с. 158
Шматъ, шмать наз. 1. Кавалак. на дорозе дей, куды они везъли тое збожье, виделъ есьми жито росыпано и шматъ лошини и хлеба букату на поли знашли (АВК, XXI, 243, 1556–1557); врезавши санокъ на трехъ месцохъ, луба одинъ шматъ далъ до мене вижа (АВК, XVII, 430, 1561); тот знакъ и з шматом дуба мел быти занесен з дороги в лес (АВК, XXX, 393, 1609); видели на томъ Матюши въ голове зъ боку левого на рогу барзо окрутне пробитую рану и кости шматъ дужiи отбито прочъ (ИЮМ, VIII, 524, 1636); купилъ менса для всихъ трехъ, полтуши, зол. шесть. по тымъ отъ жида купилъ пять шматовъ, которые заплатили зол. два и осм. пятнадцать (ИЮМ, IX, 167, 1692); прошꙊ прынеси мнѣ шмат хлѣба перекусит (Зб. 752, 345б); менъсива яловича шматы два заплатили осм. двадцать шесть (ИЮМ, IV, 65, 1686); свежыны шматовъ чотыры, дали ... (ИЮМ, X, 26, 1695). Параўн. шмата ў 1 знач. 2. Невялiкi ўчастак. приходил до мене подданы з места Сава Окатовичъ и просил мене о шмать земъли на поселенъе халупы (АВК, XXXIX, 10, 1578); за тою рѣкою Бразилою другая сѣножатка ... и лѣсу шматъ объ межу сѣножати двора Бразильского (АСД, II, 161, 1594); суд дей земъский Троцъкий за признанемъ того пана Троимовича ... продавши шмат кгрунту пану Яну Совкговичу при той продажи дал (АВК, XXX, 289, 1604); занявши собѣ свовольне того огороду шматъ ... плотомъ новымъ загородити казалъ (АСД, V, 21, 1622); шматъ саду своего кляшторного уступилъ респектомъ знесеня церкви Светое Пречыстое (ИЮМ, XXIII, 457, 1642); я ... шматъ пляцу своего отчыстого, лежачый в месте Витебскомъ ... продалъ ... Федору Борисовичу (ИЮМ, XXI, 320, 1664). 3. Абрывак тканiны, футра. Нихsто бо не всsтавsлѧет Ꙋставsкою, шsмата небеленого къ одежи ветsхои (Цяп., 11б); украли есмо ... кошуль женскихъ и музскихъ тринадцать и лну звязка, основа иляная, полотна иляного шматъ (ИЮМ, VIII, 366, 1620); жыдъ Исакъ оказовалъ солому и полотна шматъ, смолою шмарованое (ИЮМ, VIII, 423, 1629); аксамиту рытого чырвоного шмат старого (АВК, XXXIV, 200, 1661); пушкаромъ купили медведный шматъ на штомполи и до прибиваня цвечковъ полкопы (ИЮМ, VI, 54, 1689); купили шматъ недведный на вытиране делъ (ИЮМ, XI, 143, 1697); купили медведный шматъ на обице церловъ на выхондожене гарматъ (ИЮМ, XIII, 77, 1699). Параўн. шмата ў 2 знач., шматина.
с. 159
Шматье наз., зб. ад шматъ у 3 знач. шматья медвежого до вычыщенья гарматъ и цвешки, асм. з0483 (ИЮМ, I, 101–102, 1680).
с. 160
Шмеръ наз. Шум. Естли бы тутъ в. м., панъ мои милостивыи, уши свои мѣлъ, якiй же около того шмеръ на Москвѣ, якiй при границахъ страхъ Божiй! (АЗР, III, 174, 1574).
с. 160
Шмухлерка, шмуклерка наз. Пазументнiца. Мистру Лукашу ... до барвы прыправу купили, до катанки петлицы шмуклерце, дали золотый одинъ (ИЮМ, VI, 52, 1689); шнурка до жупана едвабного у шмухлерки Алены локтей семнадцати, по семъ шелеговъ (Там жа, 108, 1689); купили отъ шмухлерки петлички и кгузики до кунтуша (ИЮМ, VIII, 63, 1691); за петлицы шмуклерце заплатили (ИЮМ, XIII, 57, 1699).
с. 160
Шмухлеръ, шмыхлеръ наз. Пазументнiк. Петлички купили отъ шмухлера едвабные, дали золотый (ИЮМ, VIII, 62, 1691); отъ Артема шъмухлера, зол. три (ИЮМ, IX, 12, 1692); зъ хаты, што Шкутокъ, шмыхлеръ, жилъ, отъ Артемова, старостина сына, отобрали зол. три (ИЮМ, X, 13, 1695); купили потребы одъ шмухлера (ИЮМ, XIII, 56, 1699).
с. 160
Шмыхлерский прым. ад шмыхлеръ. За потребы сребрные шмыхлерскiе и за шнурокъ локтей пятнадцать до того кунтушу заплатили зол. (ИЮМ, X, 35, 1695).
с. 160
Шмыхлеръ гл. шмухлеръ
с. 160
Шницарский, шницерский прым. Разьбярны; гравiравальны. Ꙋчинишъ тежъ блꙖхꙊ з золота начыстъшого на которой выриешъ роботою шницерскою свꙖто гсдꙊ (Бiблiя, 145); абы ... мистровъ цеху столярского, шницарского и ложовницъкого у себе на ратушу ... не задержывали (АВК, XX, 246, 1616); справилъ тежь вs домꙊ ст0483аѧ ст0483ыхъ два херꙊвимы роботою шницарскою и окрилъ ихъ золотомъ (Хран., 294).
с. 160
Шницаръ наз. Рэзчык; гравiроўшчык. Ꙗкъ злотникъ и шницаръ рисꙊючи мисꙊ ѡдчасти оукриваетъ звѣрѧта которых рисꙊетs, а докончивши выставлѧетъ на свѣтъ готовꙊю и пенsкнꙊю (Мак., 170).
с. 160
Шницерский гл. шницарский
с. 160
Шнурованный дзеепрым. Шнураваны. шнурованные назадѣ носили распорки (Мял., 318).
с. 160
Шнуровый прым. ад шнуръ. иж што дей маю с померы шнуровое за квитомъ пана Игната Романовича ... прутов полтретiа на побудованъе дому мне на вечность дано (ИЮМ, XXXII, 208, 1578).
с. 161
Шнурокъ, снурокъ наз., памянш. 1. Ад шнуръ у 1 знач. каралевъ на шнурку деветь а перел шесть (АВК, XXXVI, 152, 1582); речешъ до них: абы собѣ починили брамы на рогах шатъ своих приправивши до них шнурки зъ иакинѳꙊ (Бiблiя, 192); мало на том же хто малым або грꙊбым шнꙊрком звꙖзаныs предсꙖ ѡн звꙖзаныs (Зб. 261, 137б); торговали чепцов, едвабов, шнꙊрков и иных приправ бѣлоголовских (Бельск., 82б); на приправу того жъ сукна на шнурокъ и на кгузики дали золот. три (ИЮМ, I, 37, 1679); шнурка едвабного локти дванадцать и гарусового локти осемъ, чинитъ шнурокъ золот. одинъ и асмак. осмнадцать (ИЮМ, I, 93, 1684); мистру местскому, шнурка жичкового за осмак. семъ (ИЮМ, IX, 42, 1692); до тое жъ опончы купили шнурка едвабного локтей осмнадцать (ИЮМ, XI, 43, 1697); жидъ Мотка Пейсаховичъ ... далъ ему, кредитору, два снурка жемчуга съ кораллами (ИЮМ, XXV, 331, 1719). // перан. Спiнны мозг. поврозокъ срѣбреныи, ест бѣлыи Ꙗкобы шнꙊрокъ идꙊчий ѡт мозкꙊ презs хребет (Выкл., 101б). 2. Ад шнуръ у 4 знач. иж за третим разом пан Станислав Якубовичъ на першом шнурку озвавшысе и ставшы ... зълетилъ и далъ моц на зыскъ и страту у права мовити приятелеви своему пану Александру Кгурскому (АВК, XXX, 199, 1602).
с. 161
Шнуръ, снуръ наз. 1. Шнур. У того листа печать, на шнурѣ едвабномъ червономъ завѣсистая, одна (АЗР, I, 58, 1443); три тисѧчи детеи стоѧло которыи сноурами золотыми препоѧсовалисѧ (Жыц. Ал., 97); взялъ ми шнуръ шолковый съ серебромъ за пятьдесять грошей (КСД, 368, 1516); привѧжеши ю снуромъ синего шолsку (Скар. КI, 54б); паркгамен шнуры и воскъ сторона будеть повинъна дать (Ст. 1566, 43); взято с клети ... сукня синея ... с чырвоными шнурами, боты чырвоные женьские (АВК, XXXVI, 48–49, 1582); ермакъ черный фалюндышовый зъ шнурами ... которые дей коштовали шесть копъ грошей (АВК, VIII, 465, 1593); Ꙋ каждои кортыны бꙊдꙊт колечка золотые пришиты по краех, абы се сполечне спынали золотым шнꙊром (Бельск., 50); у молодицы ... обервали з шыи шнур денег московских, на которомъ было тридцат копеекъ (АВК, XXXIV, 421, 1666); за три шнура до ваги, линнику заплатили (ИЮМ, X, 69, 1695). // перан. Троистымъ шнꙊромъ, Вѣры, Любве, и Надѣи, В найгоршiй штꙊрмъ, навалность, без змѣны вs Релѣи (Мак., 1б). 2. Мерная прылада. такъ мы на повесть водлугъ сведомья ихъ тую милю отъ озерца змiева до мосту замъкового шнуромъ мерали (АВК, XVII, 349, 1541); дъля розознанья подданыхъ войтъ маеть мети шнуръ, одънакое меры справеный и досветчоный (КПД, 547, 1557); таковыхъ волокъ зновꙊ шнꙊромъ не пъробовати (Там жа, 589); для розмѣранья войтъ маеть мѣть шнуръ (АСД, I, 192, 1594); снꙊръ теселскiй, наꙊголникs, мѣра, проба (Бяр., 48); Правило: Ꙗзычокъ оу ваги, мѣра, проба, албо шнꙊръ теселскiй (Там жа, 116); Ꙋзрѣлъ мꙊжа в рꙊцѣ маючог шнꙊръ померниковъ (Зб. 259, 198); за працу Осипу слузе, що зъ шнуромъ працовалъ и Сердюку Васку, дали осм. двадцать (ИЮМ, IX, 75, 1692). 3. Адзiнка вымярэння даўжынi i плошчы. отъ надолныхъ воротъ до фортки шнуровъ тыхъ же 7 (Арх. ЮЗР, VII-1, 87, 1552); длужина тыхъ волокъ отъ стѣны села Кгикгановъ шнуровъ 32 (АСД, VIII, 120, 1554); мера тыхъ волокъ всихъ трехъ поль – долъжына шнуръ по осъмдесятъ петы (АВК, XXIV, 213, 1560); копъцы ѡдин ѡт другого не мають быти ближэs чинены ѡдно чэрэз тры шнуры волочные (Ст. 1566, 68); вымѣрили есмо морговъ двадцать осмь и шнуровъ два (АСД, II, 66, 1641). 4. Зямельны ўчастак; мера зямлi. ты еси справил дедицство мое мне. шнꙊръ припал мне с прироженых ибо дедицство мое в держане ест мнѣ (Пс. XVI, 17); вѣдьже таковые лѣсы, гдѣ бы на пашню згодитися не могли помѣряючи, не мають прогоняти и прорубывати волокъ, одно въ-около обмѣривши и границы положивши пописати довгость и широкость шнуровъ (АЗР, II, 85, 1557); у другомъ местцу ... поорали концы девяти волокъ трохъ шнуровъ по тры бочки, а у шести шнуровъ по две бочки (АВК, XXII, 161, 1565); отецъ детей моихъ заставилъ деверу моему восполокъ зо мною, а брату своему пану Ермоле два шнуры земли (АВК, XXII, 321, 1570); копцы ѡдинъ ѡдъ дрꙊгого не мають быти чынены ближеs, ѡдно черезъ пѧть шнꙊровъ волочныхъ (Ст. 1588, 355); жебы он мелъ два шнуры кгрунту его ему у делу от него пана Станислава досталых кгвалътовне отнявшы (АВК, XXX, 199, 1602). 5. Рад, лiнiя. далей о рухане домов в месте которые не водле шнура сут будованы то вжо быти не может (СДГВ, 58, 1536). // перан. въ местех же что ... стоѧть оу снꙊре ровным межи тепло[то]и [и] стоуденью. боудоут внешнии оуды животныѧ сведетельствовати на оуды ноутренiи сведетельством истинным (Арыст., 190).
с. 161
Шовецъ наз. Тое, што i шевецъ. Жаловалъ намъ боꙖринъ господарьский Ꙗкубъ Толкачевичь на Ꙗнка, шовца мѣста Виленского (КСД, 412–413, 1516).
с. 163
Шовковый гл. шолковый
с. 163
Шовъ наз. Шво. знашолъ рукавицу белую каразыевую подшитую межи швомъ сукна синiо-зелоно (АВК, XVIII, 154, 1598); лоди и чолны з зꙊбровых скꙊр дивне шивали, а швы длꙖ протеченꙖ воды лоем натырали (Стрыйк., 516б); ѡдежꙊ зась маемо зs шматин волосѧныхъ, и скꙊръ ѡвечихъ, ѡтнюдъ зветsшалꙊю, и грꙊбым швомъ пошитꙊю (Варл., 154б). ◊ Н е п о ш в у п о р от и с е гл. поротисе.
с. 163
Шолковичный прым. Шаўкавiчны. сварил бы листоу [Ꙗ] шолковичьного в винникꙊ, изблевал бы то. а потом бы напилсѧ молока (Арыст., 208).
с. 163
Шолковый, шовковый прым. Шаўковы. уларь дьяконскiй на серебрѣ, а другiй гарусовы, поясъ шолковый (АЗР, I, 137, 1494); три тисѧчи детеи стоѧло которыи сноурами золотыми препоѧсовалисѧ. а в роубе шолкове ѡблочилисѧ (Жыц. Ал., 97); взялъ ми шнуръ шолковый съ серебромъ (КСД, 368, 1516); ковры ... розsтѧгнены были верsвѧми шолъковыми со златомъ делаными по кольцехъ костеи слоновыхъ (Скар. КЕ, 3б); с тое жъ скрини згинꙊли ... чепцовъ золотыхъ два а шолковыхъ чепъцовъ три (КВС, 502б, 1552); чепцы шовковые два (АВК, XVII, 442, 1565); иное плате у мене и теперъ есть, то есть ... тканки две и шнуръ шолковы (АВК, XXXIX, 93, 1578); чуга голубая люнская, сукном жолътым подшытая с черлеными петлицами шолковыми (АВК, XXXVI, 290, 1582); тая Зофiя ... побрала ... сукманъ шарый ... однорадка чорная муровская, купленная копъ за двѣ, зъ строкою шолковою (АВК, VI, 65, 1589); кгермiакъ бѣлый сукна Волоского, подшитый бакгазiею зъ шнурами шолковыми, коштовалъ дей осмь копъ грошей Литовскихъ (АВК, VIII, 465, 1593); висели по всих сторонах ѡпоны бѣлыи, и зеленыи, и акифовыи, завѣшоны на шнꙊрах шолковых и шарлатных (Бiблiя, 572); мел три тысечи слуг в поꙖсех золотыхъ и шовковые шаты носꙖчих (Зб. 752, 132).
с. 163
Шолкъ, шовкъ наз. 1. Валакно, якое вырабляюць вусенi тутавага шаўкапрада. ѡгнь тоs безпрестанку горит. тыи то черви во ѡном ѡгню бꙊдꙊчи, выпꙊщают з себе нити Ꙗко шолкъ, котории теды там люде берꙊчи, а полотном выткавши робꙖт з них шаты, што есть дорожше над всꙖки шаты (Алекс., 35б). 2. Нiткi або пража з валакна тутавага шаўкапрада. десꙖть золотъниковъ шолъкꙊ брꙊнатъного венацъкого сꙊканого (КВЗС, 146б, 1540); сукня пурприяновая бурнатная зе шнурами шолку чорного (АВК, XXI, 258, 1556–1557); кошулекъ коленьских простых шесть а две кошулки шолкомъ чорнымъ шытыхъ (АВК, XXXVI, 42, 1582); Ивану Коновъце самому згинул ... сыкгнетъ ... а хустка коленская шолком чорным вышываная (Там жа, 313); згинуло ... кошулки две женъских чорным шолком шытые (АВК, XXXI, 198, 1594); ѡпоны з бѣлого шолку крꙊчоного тканы (Бiблiя, 143); КонꙊра червленнаѧ: Нитка шовкꙊ чирвоного, едвабъ чирвоный (Бяр., 66); вси ѡпоны до притворꙊ, оутканы были з шолкꙊ сканагѡ (Хран., 113б). 3. Шоўк (тканiна з шаўковых нiтак, пражы). тежъ мають продавати сукна поставомъ, китайки тафты кускомъ, шолки литрою (АЗР, II, 91, 1511); далъ ему два кожухи белинныхъ а литру шолкꙊ (КСД, 260, 1516); вчиниши десеть опонъ з белого лsну пресукованого, и сs шолsку синего (Скар. КВ, 48); Ꙋзрела естъ IꙊдиѳъ ѡлоферsна седѧщего подъ опоною, иже была Ꙋделана ѡт шолsку и злата тѧгненаго (Скар. КЮ, 17б); въ томъ часе за его сторожою меж иншимъ товаромъ литра шолку бурского чирвоного згибла (ИЮМ, XXXII, 219, 1577); побрали ... капалюшъ оксамиту чорного, другий навлачаныs шолком черленым (АВК, XXXV, 58, 1582); они ... пограбили ... шолъку чырвоного литра дванадцать, кождая литра купленая по шести золотыхъ польскихъ (АВК, XX, 144, 1598); мають платити мѣщане купцы Виленскiе ... отъ литры шолку бурского цвѣтного и чорного по грошей чотыри, отъ фунта гвоздиковъ и цынамону по пѣнязей пять (АЗР, IV, 249–250, 1605); починили тежь сꙊкни з шолкꙊ бѣлогѡ роботою ткачскою АарѡнꙊ и сн0483ѡмъ егѡ (Хран., 113б).
с. 164
Шоломъ наз. Шлем. высота его бѣ шесть локsтевъ и пѧди, и шоломъ медѧнъ на главе его (Скар. ПЦ, 35); рече ... уже час воиску переминитисꙖ во свѣтлое оружiе и иныꙖ знаки класти на щитахs и на шоломехs (Алекс. 1697, 5б); вынесли емꙊ шоломъ ѡстроганского царꙖ изs зброею (Там жа, 16б). Параўн. шлемъ.
с. 164
Шолтызство наз. Старастоўства. Нихто не можетъ купить шолтызства (АЗР, I, 15, 1347); не куповалъ собѣ шолтызства ни в которой вьси (Там жа, 65). Параўн. шелтийство.
с. 165
Шолтысъ, шелтисъ, шелтысъ, шилтисъ, шильтисъ, шолтисъ, шолтысъ наз. Солтыс (сельскi стараста). приказуемъ всѣмъ шелтысомъ духовнымъ свѣтскымъ ... имають съ нами поити на каждую войну (АЗР, I, 3, 1347); о шелтису неужиточномъ. о шилтису, а любо о кметю, коли безъ воли отъидетъ (АЗР, I, 41, 1420–1423); о шелтисех светскых и дх0483вных (Вiсл., 5б); о шiльтiсꙊ а любо ѡ кметю колi без волi ѡтидет (Там жа, 9б); бꙊдѣт ли шолтис а любо кметь шлѧхтичом оучиненъ тогды три гривны (Там жа, 31); шолътысы и войтове вольны[е], путные бояре, которiе цыншовъ не мають, – весполокъ з десятиною по двадцати грошей (КПД, 534, 1569).
с. 165
Шолудивый прым. Шалудзiвы. онs ... Будет ли короставs злою коростою или шолудивs или киловs (Скар. КЛ, 41).
с. 165
Шопа, шофа наз. Павець. насъ бы и пугами, яко простаковъ, до свое шопы загнали (Гарм., 216); за тымъ упокойцомъ двое схованье для сѣна и шопа до возовъ; подлѣ тое шопы стайня (АВК, IX, 4, 1618); Сѣнь с Тѣнь ... намѣтs, мешканsе, прибытокъ, домъ, або цр0483ков, кꙊчка, ташъ, станъ, бꙊда, шопа (Бяр., 168); купили до шофы возъ бервеня, дали ... До шофы купили волны и понiолу ... Купили сито до шофы, дали ... (ИЮМ, I, 148, 1695); такъ много шопъ для мнеманого набоженства своего, а щырыхъ бунтовъ набудовавшы (ИЮМ, VIII, 422, 1698).
с. 165
Шопка наз., памянш. ад шопа. ѡпꙊщена бꙊдет, дочка сиѡнскаꙖ. Ꙗко будка, в винницы, албо шопка в ѡгородкꙊ, и Ꙗко мѣсто которое збꙊрено бывает (Бельск., 137б); Нѣкоторые ... рѣдко албо никгды не выходꙖт з мечетꙊ але там мешкают, маючи там шопки свои (Там жа, 409).
с. 165
Шопликъ наз. Тое, што i шафликъ. за направу шопликовъ асм. і0483 (ИЮМ, I, 66, 1679).
с. 165
Шоптание гл. шептанье
с. 165
Шорновникъ наз. Рымар. Жаловали передъ нами люди господарьскии Мойшокгольци, шорновники ... и съ товарыши своими на пристава (КСД, 183, 1514).
с. 165
Шоръ наз. Шоры. у стайни было ... уздъ крыговыхъ тры ... уздъ возницких тры ... шор роботы виленьское юхтовый (АВК, XXXVI, 240, 1582); в томъ же спихлеру ... шоръ на чотыры кони ... лейцъ ремяны одинъ ... мунштухи старые два (АВК, XX, 137, 1598); подлѣ повѣти свиренъ, гдѣ шоръ ховаютъ (АСД, I, 221, 1601); шоръ на коняхъ коштовалъ золотыхъ двадцать осмъ (Там жа, 250); рынштунки, то есть меновите: пулгаковъ шесть ... шоръ одинъ увесь на пошосные кони, который коштовалъ десеть копъ грошей (АСД, III, 83, 1617); нашыльникъ ременный отъ шору, то все с того шпихлера покравшы, нетъ ведома, где подевали (АВК, XVIII, 325, 1631); Свинарскiй ... зъ завзятой злости ... кони двохъ жмойдиновъ половыхъ зъ шорами изъ лейцами ... заступившы на добровольной дорозе (АВК, I, 330, 1666); за направене шору ратушного рымару заплатили золотыхъ три (ИЮМ, I, 219, 1682); ременя до шоровъ, осмак. девять (ИЮМ, III, 115, 1685); контаровъ паръ две, шоры старые пара одна (ИЮМ, V, 145, 1686); продали колясу, обиваную чорнымъ скуратомъ и зъ шорами на пару коней ксендзу кармелиту (ИЮМ, VIII, 8, 1691); за направу шоровъ паръ двюхъ, кантаровъ пяти, лейцовъ и пасковъ заплатили (ИЮМ, XIII, 82, 1699); того жъ дня, за розказанемъ п. войта и за ведомостю п. райцы скарбового, за направене шоровъ ... заплатили золот. (ИЮМ, XIV, 84, 1700); запл. за шоры новыя римарю 22 зол. (ИЮМ, XXI, 26, 1711). Параўн. шуръ.
с. 166
Шосовое наз. Тое, што i шосъ. есьмо с певъныхъ прычынъ аренъдовали чоповое шосовое ... скаръбному нашому (КЛС, 11б, 1596); рачилъ имъ надати ... листомъ своимъ вольность на чотыри годы ... вызваляючи отъ чопового, шосового, также отъ струговъ бранья по семьнадцати грошей Литовскихъ (АВК, VIII, 501, 1615).
с. 166
Шосовый прым. ад шосъ. ◊ П о б о р ъ ш о с о в ы й гл. поборъ.
с. 166
Шостайня наз. Шостая частка. то самы болонье дѣлится на шестеро – приходятъ на кождую зособна шостайню по моркговъ петнадцати (АВК, VI, 187, 1599). Параўн. шостина.
с. 166
Шостаковый прым. ад шостакъ. ситницъ шостаковыхъ до столу на тотъ же банкетъ у Цюруцихи шеснадцать, зол. три (ИЮМ, V, 139, 1688); ситницъ две трыосмачныхъ а третюю шостаковую (ИЮМ, VI, 124, 1689); въ той часъ снедане ели у дворницы, купили ситницу шостаковую (ИЮМ, XI, 41, 1697); ситницъ шостаковыхъ десять, пироговъ двадцать, за все заплатили зол. (ИЮМ, XIII, 27, 1699); на тотъ часъ купили ситницъ шостаковыхъ осемъ (ИЮМ, XIV, 61, 1700).
с. 166
Шостакъ, шастакъ, шестакъ наз. Шастак. купили рыбу ... обаранковъ за шостакъ (ИЮМ, II, 49, 1683); шастаками золот. сто двадцать семъ и осм. двадцать четыре (ИЮМ, IV, 9–10, 1686); дали огуломъ таляръ битый одинъ и шестаки два (ИЮМ, V, 11, 1688); зъ того пива за вышынкъ дали господыни отъ копы по шостаку (ИЮМ, VI, 17, 1689); локотъ заплатили по семъ шостаковъ прускою монетою, сума чынитъ золотыхъ (ИЮМ, XII, 100, 1698); отъ сборщиковъ получено прошлогоднихъ сборовъ ... шестаками и копѣйками (ИЮМ, XXVI, 4, 1710); рыба ... куры 4 шестака ... свѣчи сальныя (ИЮМ, XXIV, 39, 1713).
с. 167
Шостина наз. Тое, што i шостайня. Иванъ Скибичъ – двѣ шостины волоки (АВК, VI, 180, 1599); съ того наперодъ болота въ концу отъ Вольки противъ пулпетым шостинамъ есть моркговъ осьмьнадцать, прутовъ петнадцать (Там жа, 183).
с. 167
Шостокъ наз., памянш. ад шостъ. поведилъ, ижъ Грышко Войтеховичъ, который сеномъ торгуетъ а за прудомъ мешкаетъ, на шостку, ножъ мне свой до турмы подалъ (ИЮМ, VIII, 322, 1612).
с. 167
Шостъ наз. Шост. до сеней добывшысе ... взято у сенех на шосту шубу лисью (АВК, XXXVI, 125, 1582).
с. 167
Шостый, шестый лiч. 1. Шосты. Сталося и дано у Вилни, у четвергъ шостоѣ недѣли поста (АЗР, I, 189, 1499); шостꙊю заправдꙊ шпицꙊ гекторъ оуставил з люду боемнеи под гетманство королꙖ их протезеоус (Троя, 33); шестое видение о четырехъ зверехъ дивныхъ (Скар. ДП, 3); на шестыs дн0483ь. падет всѧкое древо (Сiвiла, 9–10); в понеделокъ мц0483а генвара к0483 дн0483ь индикта шостого жаловалъ намъ боꙖрынъ господарскиs (КВЗС, 1, 1533); шостый братъ ихъ оттоль прочь сбѣгъ (РПП, 168, 1541); шостыи сын королѧ Казимеров Ѳрыдэрык былъ бискупом Краковскимъ и кардыналомъ (Рач., 342); через цалый шестый день у везенью былъ (АВК, XXXVI, 211, 1582); потомь з ручайку вышодши в хворосте у трох шнурах шостый знак ... учыпил (АВК, XXX, 50, 1590); аж до дн0483ѧ шестого, мсца ѡктебра ведле старого календара, кꙊ зачинаню синодꙊ назначоного чекати (Апакр., 11б); Ꙋрбанъ шестыи был выбранъ ѡт фолфовъ за папежа (Царств., 73б); СервиꙊс тꙊллюс шосты крол римскиs пановал лѣтъ м0483 (Бельск., 149); писанъ въ Пинску, въ лѣто семоѣ тысечи одинадцатое, индикта шостого, мѣсяца Iюля тринадцатого дня (АЗР, V, 2, 1633); два ест браты с которых ѡдин седит в кели продолжаючы пост аж до дн0483Ꙗ шестого (Зб. 107, 93); которыи за росказаньем дарiѧ цр0483ѧ перского домъ бж0483iй во Iерслiмѣ бꙊдовали, а добꙊдовали шостого рокꙊ панованьѧ егѡ (Хран., 391б); длѧ того перваѧ, втораѧ, третѧѧ, четвертаѧ, и шостаѧ ѡтмѣна, не чинѧтs не важный сакраментs (Зб. вып., 4). 2. У знач. пабоч. Шостае. Наперsвеи естъ взывание, другое, бл0483годаренiе или дѧкованье ... шостое, клѧтвы або присѧгы захованье (Будны, 17б); шостое естли бы хто доброволне кому записал и рокъ в листе своемъ ѡзнаsмил (Ст. 1566, 51); шостое хто бы езами, або млынами, гатми, мостами реки портовые гамовалъ, проходꙊ або дороги слушное не вчинивши, а затымъ бы се шкода кому стала (Ст. 1588, 186).
с. 167
Шостыйнадцать, шостынадцать лiч. Тое, што i шестнадцать. Лѣта Божьего тисяча пятьсотъ шостогонадцать, мѣсеца Iюня 22 день, индикта четвертого (АСД, III, 5, 1516); имъ тыи пенези полъ шостынадцать копы грошей тыи отчычи отдадутъ (АВК, XVII, 353, 1541); мая шостогонадцать дня, уво второкъ пришедши передъ насъ добровольне, земянка господарьская ... сознала до книгъ земъскихъ (АВК, XXII, 78, 1555–1565); зъѣханье пановъ радъ и всего рицерства въ Новѣгородку теперешнего мѣсеца Февраля абы шостогонадцать дня было (АСД, IV, 21, 1576); сталъ подо Мстиславлемъ месеца сентѧбра шостогонадцать дн0483ѧ (Рач., 337); пчолъ ... показовали драных петнадъцать, а шостыенадъцать пчолы в коренику, зь ели снятые (АВК, XXXVI, 231, 1582); року тысеча пятьсотъ чотыредесятъ первого, мѣсяца Iюля шостогонадцать дня, индикта четвертогонадцать (АЗР, V, 3, 1633).
с. 168
Шостыйнасте лiч. Тое, што i шестнадцать. в шостоинасте [шпици] был люд кролѧ протокѧꙊсов (Троя, 38б).
с. 168
Шостынадцать гл. шостыйнадцать
с. 168
Шосъ наз. Падатак ад рамеснiкаў i жыхароў горада. тогды, яко кмети, подлягуть податкови и мимо тое, же шосъ особно з домовъ местскихъ з нихъ дадуть (КПД, 534, 1569); Такъ же и тые млыны ... платити мають шосъ ... а где немашъ шосовъ, тогъды такъ, яко и иные млыны (Там жа, 537, 1569). Параўн. шосовое.
с. 168
Шотовое наз. Падатак ад карабейнiкаў. вѣдьже только тые реместники то платити мають, которые до шотового не прикладаються (АЗР, III, 193, 1576).
с. 169
Шотъ наз. Карабейнiк. Шотове, которые рѣчи своѣ къ продаванью на собѣ носятъ, а въ мѣстахъ и мѣстечкахъ нашихъ перемѣшкиваютъ, платити мають по 20 и по 4 грошы польскихъ (АЗР, III, 193, 1576); шотове, которые речи свои ку продаванью на собѣ носятъ ... платити маютъ по грошей дванадцати (АВК, III, 274, 1577); Томило Олешковичъ шотъ (АСД, VI, 214, 1620).
с. 169
Шоты наз. Назва народа. По вандалитах, сарматах, россиꙖнах и шотах, з тых пол и краин, полночных и всходних московских, дрꙊгие народы словенског Ꙗзыка ... вышли (Стрыйк., 430).
с. 169
Шоцевица гл. сочевица
с. 169
Шоцкий прым. ад шотъ. въ той часъ купили на дорогу селедцовъ десятокъ шоцкихъ у Кондрата Селивоновича (ИЮМ, XI, 86, 1697).
с. 169
Шпада наз. Шпага. не смелъ приеждчати ... з никоторою стрельбою ѡкромъ меча корда шабли и шпады (Трыб., 8); ѡкром меча, корда, шабли, шпады (Ст. 1588, 13).
с. 169
Шпаковатый прым. Пярэсты. Пахолокъ Херубинъ Липскiй, на немъ панцеръ, прылбица, шабля, тарчъ, древо, подъ нимъ конь шпаковатъ (АСД, IV, 216, 1567); конь гнедый почтовый ... другий дропястый ... третий шпаковатый (АВК, XXXVI, 57, 1582); уво второкъ, занялъ сторожъ нашъ коней его трохъгнѣдого а шпаковатого, а третего карого (АВК, VI, 49, 1589); у Гришка Здлотника взяли дей коня шпаковатого (АСД, I, 177, 1590); панъ Станиславъ Соколовъскiй ... взялъ и пограбилъ у мене коня шерстю шпаковатого, лысого (АВК, XXVIII, 48, 1594).
с. 169
Шпакъ наз. Шпак. продал мне шпака ... за которого прырекал, иж добры, по которомъ досвечиласе, иж езыка не маеть (АВК, XXXIX, 109, 1578); зъ Анкгiлiн птаковъ хованыхъ въ клѣткахъ, шпаковъ чотыры, пчолъ одинъ уль зе пчелами (АВК, VIII, 486, 1599); пташок в них голꙊбы шпаковъ гꙊсеs много (Царств., 78б).
с. 169
Шпалеръ наз. Шпалера. ѡболокꙊ ... сличност, Ꙗкобы шпалери Ꙗкие ѡное все мѣсце приѡздобили (Зб. 259, 549); тыхъ же шпалеровъ за пошытье кравъцу и на нити дали (ИЮМ, I, 43, 1679); помененые Римашевскiй зъ помочниками ... злота, сребра, обитья, шпалеровъ, футеръ розныхъ ... выкрадши, до мѣста Межирѣча ... поуходили (АВК, V, 77, 1695).
с. 169
Шпанахъ наз. Шпiнат. сии же речи знаемыи нам ѡтдалѧти. сочевицоу. и горох. и шпанах и лобода (Арыст., 211).
с. 170
Шпара наз. Шчылiна, трэшчына, зазор. Ивану Борыле тесли, што въ ратушномъ кганку позабивалъ шпары, за гвозде и ему за працу осм. двадцать пять (ИЮМ, VI, 125, 1689).
с. 170
Шпаркгалъ наз. Пiсулька. теперь якiе шпаркгалы, термины ... шкодити не могутъ (АВК, XI, 170, 1637); заплатили ... за сто шестдесятъ свечъ осмаковыхъ лоевыхъ, куповали для потребы меской, палили въ розныхъ часехъ рахуючыся зъ шпаркгаловъ, зводячы до реестру документального, чынитъ за уси золот. (ИЮМ, VI, 122–123, 1689).
с. 170
Шпатный гл. шпетный
с. 170
Шпегеръ наз. Тое, што i шпекгъ у 1 знач. спротивилисꙖ жыды гсдꙊ ... длꙖ справы шпегеровъ, же юж ... не слꙊхали голосꙊ моего (Выкл., 135).
с. 170
Шпегованье, шпикгованье, шпякгованье наз. Дзеянне па дзеясл. шпеговати. съглѧданiе – шпѧкгованье (Зiз., 63); не так ли чинили ѡтцове ваши, коли есмъ послалъ з кадисаварни на шпикговане земли (Бiблiя, 213); Всесѳра, бос: Вs чередѣ егѡ, або вs богатствахъ, або вs моли законꙊ, вs моли шпѣгованьѧ (Бяр., 254). Параўн. шпекгъ у 2 знач.
с. 170
Шпеговати, шпиговати, шпикговати, шпяговати, шпякговати дзеясл. Аглядаць, сузiраць; шпiёнiць, падглядаць. ихъ милость казали панꙊ ВоsтехꙊ его шпикговати (КСД, 590, 1508); съглѧдаю – шпѧкгꙊю, на зрадѣ пересмотрꙊю (Зiз., 63); што мужеве з сынов израйлевых вошли тутъ в ночи шпикговати земли (Бiблiя, 233); вѣдаs кролю кого се маеш стеречъ, ест нас сприсꙖглых т0483 што таемне твоег горла шпикгꙊем абысмо е тобѣ взꙖли (Бельск., 152б); Кириллъ Луцкiй ... направилъ своихъ ему кревныхъ, же взявши отъ него наемъ, шпѣговали того Стефана (АЗР, IV, 221, 1600–1605); Истѧзаю: ... вытѧгаю, пилно сѧ вывѣдꙊю, пырцаю, шпѧгꙊю (Бяр., 62); Съглѧдаю: разсмотрꙊю, шпѣгꙊю, на зрадѣ пересмотрꙊю (Там жа, 163); жид неꙖки втиснулсꙖ межи верными в цр0483ков шпiгуючи справ хрстиꙖнских и оувидѣл ... ст0483го василiꙖ (Жыц. св., 56б); жыд неꙖкии межы вѣръныи ꙊстꙊпил и ꙊтиснулсꙖ шпикгуючы хрстиꙖнскихъ справъ (Зб. 81, 202б); послал Мѡѵсiй шпикговати и Азира, котораго села побрали, и посѣли ѡбывателiи (Хран., 142).
с. 170
Шпекгъ, шпегъ, шпигъ, шпикгъ, шпягъ, шпякгъ наз. 1. Шпег. всказалъ мнѣ шпекгъ мой, которого на границы Московской маю, повѣдаючи, што тежъ черезъ него наказалъ одинъ Москвитинъ ... оповѣдаючи, штожъ былъ на самой Москвѣ (АЗР, II, 33–331, 1534); дали ми справу шпеги мои, ижъ великiй князь Московскiй, собравши войска немалые, просто тягнулъ до Казани, хотѣчи дати ратунокъ (АЗР, III, 164, 1573); маючи черезъ шпикга нападъ о той шкоде ... допиралися (АВК, XVIII, 17, 1574); што скоро шпѣгове угром ѡзнаимили (Атыла, 174); съглѧдатаи – шпѧкгъ (Зiз., 63); речешъ, але был обвиненый и арестованый Ꙗко шпикгъ (Апакр., 89); Свѣтополкъ маючи над ним шпикги, послал забоsцов дворꙖн своих (Стрыйк., 454); шпекги зас и сторожꙊ завжды перед воsском в колкꙊ милꙖх, также з боков и з тылꙊ мѣлъ (Там жа, 543б); СаꙊлови то повѣдали шпекгове (Бельск., 95б); [и]сходникъ: Съглѧдатаи, шпѣгъ (Бяр., 62); Прелагатай: шпѧгъ, строжs, перекидчик, зрайца, клеветник (Там жа, 121); Прилагатаи ... шпигъ (Там жа, 125); шпѣкговъ мѣли в домꙊ своем (Зб. 259, 556); Ѡ шпигахъ жидовскихъ которыхъ хананѣйчиковъ закладали (Хран., 135); хотꙖ вѣдалъ иж не были шпѣгами, вшакже то не было кривоприсꙖзsство, бо ѡн не присꙖглъ на то, Ꙗкобы правдиве шпѣгами были (Выкл., 25б). Параўн. шпегеръ. 2. мн. Тое, што i шпегованье. батыs ... выправил менкга воеводꙊ своего з иными Ꙋланами своими из шестю тисꙖч татаров на шпекги а на ѡгледане мѣста Киева (Стрыйк., 434); Смотрицкiй и Борецкiй ... на шпекги до панствъ нашыхъ отъ цесара Турецкого высланымъ, важылисе на зневаженье зверхности маестату нашого господарского (АСД, I, 355, 1643).
с. 171
Шпендеръ наз. Тое, што i штандаръ. За колоду грубую на шпендеры, асмак. кз0483 (ИЮМ, I, 160, 1681).
с. 171
Шперати дзеясл. Дапытваць; вышукваць. Ꙗким способом; довѣдоватисѧ, и шперати в томъ, не кажетъ (Карп., 18–18б). Параўн. шпырати.
с. 171
Шперовати дзеясл., шматкр. ад шперати. к тому у обчог права нихто никог шпероват не может (АВК, XXXIX, 515, 1579).
с. 171
Шперунокъ наз. Допыт, вышук. Кгды хто шперунок учынившы, трикрот до права маеть сторону зашперовану позыват (АВК, XXXIX, 515, 1579).
с. 172
Шпетити дзеясл. Псаваць; рабiць непрыгожым, брыдкiм. посмражаю – морщꙊ, шпечꙊ (Зiз., 53); доткнꙊ еще спросности ... иж шпетит реч ꙖкꙊю бы и напенкнѣsшꙊю (Зб. 261, 81); абы не шпетил тот попел ѡгнꙖ серца его (Там жа, 84б); Посмражаю: МорщꙊ, шпечꙊ, нищꙊ (Бяр., 114); в особе своей, яко гнюсный народъ шпетечы ... с тумультомъ и громадою до жалобливого ... кинулисе (АВК, XXVIII, 353, 1654); Ст0483окрадцтво, естъ гвалтъ оучиненный ... коли кто ... Цр0483ковъ выламꙊетъ, ѡбалѧетъ ... ѡкрадꙊетъ, шпетитъ (Зб. вып., 105б).
с. 172
Шпетне прысл. Брыдка, агiдна. Кроль зась, кгды, того ... такъ подло и шпетне ѡдѣтого ... ѡбачилъ, жалемъ веспол и гнѣвомъ наполнѧлъсѧ (Варл., 8б–9); Ꙗ такъ сꙖдꙊ длꙖ него шпетне, Ꙗко ѡн седает (Пралог, 668).
с. 172
Шпетнейший прым., выш. ст. ад шпетный. горшое то ест злое и шпетнѣsшое грехъ нижли самъ дꙖволъ (Зб. 259, 445).
с. 172
Шпетность наз. Гадасць, агiднасць. тѣла на них грꙊбѣти и в шпетност се ѡбертат зараз почали (Бельск., 5б); котораѧ се, потомs, пенsкность, вs брыдsкꙊю, грѣха, шsпетность; а солодкость, вs превеликꙊю, не толsко смерти, але и нендзы оуставичное, горsкость ѡбернꙊла (Карп., 47б); великаѧ шпетностs и смродливое зепсоване, за теперешнюю пiенкность и вонност ѡтвсюль ѡгорнетъ (Варл., 86); Безѡбразiе: шпетность, неѡхендозство, спросность (Бяр., 3); тѣла на нихъ грꙊбѣти, и в шпетность се ѡборочати заразъ почали (Хран., 9).
с. 172
Шпетный, шпатный прым. Гадкi, брыдкi, агiдны. у четвертой скринце: бобровъ малыхъ три, а четвертый ровный и то шпатные (АВК, XXII, 156, 1555–1556); до кревное нехаs не пристꙊпꙊет з тым Ꙋмыслом, абы што шпетнего з нею пополнил (Зб. 261, 256б); потом вышли дрꙊгие теж сем коров так шпетных и хꙊдых жем николи таких на земли египетскоs не видѣл (Бельск., 28б); было такое знамꙖ ... а при нем голова з бородою страшливою на велнꙊ трасꙊчисꙖ и дым шпетныs и страшливыs з гꙊбы пꙊщала (Стрыйк., 497); тѣло тое шпетное, Ꙗвитсѧ вs невымовsнои пѣнкности (Карп., 6); взѧла собѣ за мꙊжа оубогого, подлого рожаю, и шпетного (Мак., 66–67); тымъ зась, которие сѧ при немъ бавили, пилне росказалъ, абы стерегли, жебы сѧ емꙊ ничого шпетного пред очи не наражало (Варл., 33); Шкаредъ, ный, sлоѡбразныи: спросныи, ѡбридливый, шпетныи (Бяр., 205); з мертвых востануть вси, а ангелове ѡтлꙊчат добрые, которых Ꙗснеющые тела бꙊдꙊть, ѡт злых, которым чорные и шпетные наготꙊют (Зб. 255, 121б); в трꙊдоватых много малыхъ и шпетныхъ вродовъ выникает (Зб. 259, 311); тебе сереном то ест свѣтным зовут, а ты естес шпетныs и темныs (Зб. 752, 554); маю дочку дорослую, котороs на Ꙋроде не сходитъ ѡдно вs шии мает вsродъ и гардель шпетнаꙖ (Пралог, 564); семь тежь коровъ хꙊдыхъ а шпетныхъ (Хран., 66б); видел есми Ꙋ рогꙊ ѡлтара чорнꙊю Ꙗкуюс голꙊбицꙊ шпетнꙊю и спроснꙊю, летала ѡколо мене (Зб. 82, 83б); четвертыи называютсѧ тꙊрки, которыи, Ꙗко жидове ѡбрѣзꙊютсѧ, въ Бг0483а вѣрѧтъ, але барзо шпетное, и телесное житiе провадѧтъ (Зб. вып., 87).
с. 172
Шпехлеръ гл. шпихлеръ
с. 173
Шпиговати гл. шпеговати
с. 173
Шпигъ гл. шпекгъ
с. 173
Шпиканардовый, спиканардовый прым. ад шпиканардъ. пришsла жона, маючи скsленицу масьти: сsпiканарsдовое, велицѣ дорогое (Цяп., 63б); звыкли грекове до оливы и БалсамꙊ, прикладати, рожныи вонности ... МосхꙊсъ или пижмо, Елей гвоздыковый, Елей мѵрровый ... Елей шпиканардовый (Зб. вып., 16).
с. 173
Шпиканардъ, шпикнаръ наз. Лаванда. ѡгород замsкненыи ... съ ѡвощи солодкыми шпикнар и шафранъ (Зб. 262, 84); зерна вѣскꙊ, шпиканард, кассия чорнаѧ (Зб. вып., 16).
с. 173
Шпикгирство наз. Шпiянаж. тых всѣхъ довѡдовъ праве власне кꙊ оказанью зрады и шпикгирства стѧгаючихсѧ што за потверженье (Апакр., 90).
с. 173
Шпикгованый дзеепрым. ад шпикговати. был голод ... и длꙖ того се поддали вакхидови. шукано и шпикговано приꙖтел июдовых (Мак., 58б).
с. 173
Шпикгованье гл. шпегованье
с. 173
Шпикговати гл. шпеговати
с. 173
Шпикгъ гл. шпекгъ
с. 173
Шпикнаръ гл. шпиканардъ
с. 173
Шпикъ наз. Шпiк (касцявы мозг). Праве самое добро, що сѧ по грецкꙊ называетъ мозокъ вs костехъ, шпикъ, стрыжѣнь вs деревѣ (Бяр., 6–7).
с. 173
Шпилька наз. Шпiлька, iголка; калючка. тамъ же людей попихали и шпильками кололи (АВК, VIII, 35, 1598); у краме моей ... шпилекъ шестнадцать сотъ (ИЮМ, XXI, 423, 1625); на ежентахъ тыхъ пꙊщаютсѧ шпилки (Зб. 259, 464); купили ... гвоздя совитого латного, кгонтового и цвековъ также шпилекъ за золот. одинъ и асм. шесть (ИЮМ, I, 43, 1679); гвоздя латного копу, за асмак. дванадцать; шпилекъ, за асм. шесть (ИЮМ, II, 119, 1684); шпилекъ за осмак. пять (ИЮМ, III, 91, 1685); купили ... цвечковъ копы три, шпилекъ для убераня, чинитъ все золотый одинъ (ИЮМ, IV, 124, 1686); шпилекъ отъ п. Давида Королкевича за осмак. осемъ (ИЮМ, V, 59, 1688); шпилекъ до китайки, соболи окрыть, якъ несть до кроля его млсти, осм. (ИЮМ, IX, 178, 1692); шпилекъ аркушовъ чотыры (ИЮМ, XI, 83, 1697); купили шпилекъ аркушы тры (ИЮМ, XIII, 79, 1699).
с. 174
Шпирати гл. шпырати
с. 174
Шпиталикъ наз., памянш. ад шпиталь. абы коштомъ своимъ церковь ... забудовали, также цмынтаръ тое церкви ... шпиталикъ, оправили (АВК, XX, 224, 1611).
с. 174
Шпиталный гл. шпитальный
с. 174
Шпиталь, спиталь, шпыталь наз. Багадзельня; шпiталь. Того жъ войтовства дано на шпиталь четыри волоки (АСД, I, 35, 1536); в томъ же мѣстѣ нашомъ заблудовскомъ збудовали есьмо шпиталь при церкви русской для людей убогихъ (АВК, XI, 36, 1563); братья ... съ тое скриньки цеховое и братское мають накладати и давати, такъ тежъ и на шпиталь (АСД, I, 163, 1582); естли бы черезъ три годы нихто с повинныхъ до тое головщины не приповедалъсѧ, тогды врѧдъ тое головщины половицꙊ маеть при собе зоставити, а половицꙊ на шпиталь ѡтдати (Ст. 1588, 421); ижъ мають они въ мѣстѣ нашомъ Меньскомъ, на мѣстцу слушномъ, за свои пѣнези властные, водлугъ премноженья своего, шпиталь зъ дерева збудовати (АЗР, IV 53, 1592); пожитsки с тыхъ маетностей приходѧчiе ... не на опатроване оубозsства не на поправованье костелов шпиталев, але болшей ... на иные марные выдатки оборочаютъ (Апакр., 194); Янъ Репникъ на спиталь отказалъ маетность свою (АВК, XX, 199, 1602); до шпиталꙖ давал всим Ꙋбогим ꙖлмꙊжнꙊ (Зб. 261, 249б); Иѡан ... набꙊдовал розмаитых шпиталиs и хорых и Ꙋбогих там кормил (Бельск., 335б); наиболее для вспоможеня и ратунку убогихъ и странныхъ, въ шпиталю мешкаючыхъ (ИЮМ, I, 365, 1626); при том школу Ꙗзыка рꙊского и полского и шпытал при тоs же помененоs церкви мѣти (Дыяр., 156); Болница: шпиталь (Бяр., 9); коториs хочет албо шпитал албо церковъ боронит, постановлѧет над нею крест (Зб. 259, 462); климент ... ѡднꙊ школу и шпитал в домꙊ ѡнои невесты Ꙋчинил (Зб. 82, 338б); шпиталь збудовавши, зъ двора Заблудовского десетину до того шпиталя для вбогихъ, уломныхъ, жита бочокъ шестьдесятъ (АВК, XV, 287, 1671); убогимъ до шпиталю дали осм. шесть (ИЮМ, VIII, 111, 1691); привилей маютъ монастиры, шпитали, семинарiѧ, каплицы, палацы и домы Епспкiѧ (Зб. вып., 106).
с. 174
Шпитальный, шпиталный, шпыталный прым. ад шпиталь. ино мы ... дозволили ... домы побудовати ку пожитку шпитальному (АВК, IX, 139, 1561); о потребахъ церковныхъ и шпиталныхъ намовы свои мѣваютъ (АВК, III, 269, 1582); до того дому ихъ брацкого ... того ремесла кушнерского сходечысе, о потребахъ церковныхъ и шпитальныхъ намовы свои мѣвати ... хочуть (АЮЗР, I, 222, 1589); братство церковное соборное, прозываемое шпитальное (АЗР, IV, 53, 1592); тая сума пенезей ... до того шпиталя въ руки старшому шпитальному отъдавана была (АВК, I, 14, 1596); [протопопъ] ни въ чомъ ихъ, яко старшыхъ ... и дозорцовъ шпитальныхъ, не поважаеть (АСД, I, 279, 1634); бг0483олюбца въ влагалищи своем и шпыталными братскими праведно справовати и рꙖдити маютъ кꙊ ѡздобе и потребе цр0483ковsноs (Дыяр., 164); бꙊдꙊчы Ꙋже в половицꙊ дороги мѣл товариша ѡдного старца шпиталнаго (Зб. 752, 220б). Параўн. шпитальский.
с. 175
Шпитальский прым. Тое, што i шпитальный. дали есмо ему домъ ... з другое стороны домковъ небожчика Размыса, злотара, шпитальскихъ, дали ему самому (АВК, XX, 8, 1554).
с. 175
Шпихлерикъ наз., памянш. ад шпихлеръ. На третьемъ мѣйсцу свиронекъ, альбо шпихлерикъ старый, уже ся не на што згодитъ (АВК, XIV, 390, 1591).
с. 175
Шпихлеръ, спихлеръ, шпехлеръ, шпихръ, шпихрь наз. Гаспадарчы будынак, свiран. замокъ верхнiй весь абы былъ оправленъ, и стрѣльбою, дѣлами и гаковницами, порохами и пушкарями заспособленъ, и шпихлеры бъ поробити, и живностью тотъ замокъ заспособити (АЗР, III, 105, 1559); домъ новый, въ нимъ свѣтлицъ двѣ новыхъ, коморъ двѣ, печи двѣ новые, кухня одна, шпихлеръ новый одинъ (АВК, XIV, 451, 1593); збоже голое в спихлеру – жита вееного бочокъ троха з верхемъ дванадцать (АВК, XX, 137, 1598); ѡгон моц взꙖвши пал на домы великих панов, потом на шпихлѣри (Бельск., 227); литва з русю ѡгнистыми стрелами з спихлѣрами и збожем чвертъ мѣста спалили (Стрыйк., 568); крол полны мѣл стодолы и шпихлѣри збожа (Там жа, 615); Венцлаву и дочцѣ нашой Маринѣ – шпихлеръ зъ кгрунтомъ и зъ будованьемъ ... даруемъ (АВК, VI, 243, 1624); въ рынку врадовомъ околичномъ шпихлеръ, отъ пана Ярмоши Григоревича купленый (АВК, IX, 469, 1626); молъчкомъ добывшысе до шпихлера, замокъ укрутившы и съ того шпихлера взели жыта чыстого бочокъ одинадцать (АВК, XVIII, 325, 1631); Житница: ГꙊмно, шпѣхлѣр, спѣжарнѧ, стодола, клꙊна (Бяр., 44); Хранилище, или хранилница: шпихлѣръ, клѣть на схованье, або иншее Ꙗкое мѣстsце на складъ (Там жа, 187); ѳараѡнъ в жизные лѣта ховалъ пилно збоже, которимъ набиꙖлъ шпихлери, абы голодꙊ потомъ не чꙊлъ (Зб. 259, 463б–464); росказалъ теды езекiѧ абы справлены шпихлѣри вs домꙊ гсднем, которыхъ коли справлено внесено такъ перьвотины Ꙗкѡ и десѧтины (Хран., 343); ковалю за два замки нутреныхъ, до шпихру и до ратуша (ИЮМ, I, 176, 1681); за отмыкане шпихлера въ дому Путятинскомъ слесару дали осм. чотыри (ИЮМ, V, 106, 1688); за шпихлеръ путятинскiй, отъ пана Вроблевского, слуги его млсти пана Попълавского, за ссыповане збожа, золотыхъ двадцать (ИЮМ, IX, 12, 1692); панове радные ... заехали до огороду, стоячого за брамою Виленскою полевою ... и заночовали колясы и кони и челядь у шпихрю у п. бурмистра (ИЮМ, XIII, 84, 1699).
с. 175
Шпица, списа, спица наз. Атрад войска. гекторъ пробивши великость шпиць вшисток во крыви побитых быль сѧ оукрывавил (Троя, 43б); внегда сыновѣ iзsраилеви изыидоша на брань, сталъ естъ Елиазаръ на спици (Скар. ДЦ, 113); (выбери собѣ носити печать свою моужа имꙊща в собѣ дх0483ъ радныи) ... и был бы достоинъ стати на спици. и полкъ расправити и посольство (Арыст., 162); нѣмцы почали списами нашꙊ пехотꙊ всперат (Хр. польск., 23б).
с. 176
Шплахныкъ наз. Рызман. возница ѡбачивши на ст0483омъ феѡдосии шплахъныки волосꙖные нендзные и сꙊкенкою ледаꙖкаю, внималъ его быт жебракам (Пралог, 643–643б).
с. 176
Шпунтпаль наз. Утулка, замычка. дощокъ долгихъ сажни въ полпета деветь, шпунтпалей пятьдесять (АВК, VIII, 74, 1607).
с. 177
Шпыраный дзеепрым. ад шпырати. ИстѧзꙊюсѧ: СꙊжꙊсѧ, бываю сꙊженый, албо выпытованs, шпѧгованъ, шпыранъ (Бяр., 62).
с. 177
Шпыранье наз. Дзеянне па дзеясл. шпырати. Паренiе: Лѣтанье, перханье, пырцанье, шпыранье (Бяр., 102).
с. 177
Шпырати, шпирати дзеясл. Тое, што i шперати. НаꙊчаючи тым и прелестныхъ людей, абы сѧ немнѡго выпытовали, и неназбыт шпырали о недовѣдомой и невымовной Аг0483глѡмъ и чл0483вкѡмs бозского вочловеченiа Хв0483а таемницы (Калiст, II, 278б–279); послушныs на самом звычаю цр0483ковномъ (не пытаючысѧ и не шпыраючы много) переставаетъ (Аб абр., 7); вs Таемницахъ Бозскихъ шпирати шкода (Мак., 403).
с. 177
Шпыталный гл. шпитальный
с. 177
Шпыталь гл. шпиталь
с. 177
Шпягованый дзеепрым. ад шпяговати. ИстѧзꙊюсѧ: СꙊжꙊсѧ, бываю сꙊженый, албо выпытованs, шпѧгованъ, шпыранъ (Бяр., 62).
с. 177
Шпяговати гл. шпеговати
с. 177
Шпягъ гл. шпекгъ
с. 177
Шпякгованье гл. шпекгованье
с. 177
Шпякговати гл. шпекговати
с. 177
Шпякгъ гл. шпекгъ
с. 177
Шрамоватый прым. Рубцаваты. Был фока на твари ѡпетныs и шрамоватыs так и дꙊшꙊ мѣл, шкарадꙊю, гнѣвливыs пиꙖница вшетечник (Бельск., 334б).
с. 177
Шрамъ наз. Шрам. Тимоѳей ... заменил коня своего ... шерстью з рыжа чалого а на левомъ стегне шрам от зверя ... на кобылу (АВК, XXXIX, 319, 1579).
с. 177
Шранковый прым. Рысталiшчны. Ажъ седѧт два рады панен ѡт воротъ шранковыхъ до судеи (Трыст., 122).
с. 177
Шранокъ наз. 1. Бар’ер. Анъцолотъ попалъ Дивдана и кинул через шранокъ и рече (Трыст., 122–123). 2. Арэна, рысталiшча. Позорище: Плѧцs, шранки, где сѧ игрискѡм присмотрꙊютs (Бяр., 110). ◊ В с т у п а т и в ъ ш р а н к и – пачынаць спаборнiцтва. таковый еще роспꙊстнꙊю дꙊшꙊ свою маетъ, Ꙗкъ тотъ которiй еще не встꙊпилъ вs шранки (Мак., 101); потомъ за оухиленsемъ сѧ ласки зsспорѧженьѧ, налѣпsшее чл0483вчее вsстꙊпꙊетъ вs шранки и цвиченsе жолнѣрское, и зводитъ битвꙊ и валкꙊ зs шатаномъ (Там жа, 267).
с. 177
Шрипаръ наз. Затычка ў возе. Еще у того жъ Микиты купили шрипаровъ до колясъ двадцать одинъ (ИЮМ, XI, 64, 1697).
с. 178
Шротарство наз. Шынкарства; гандаль спiртнымi напiткамi. к тому чотыри подлѣ себе оуставленые а шинкованья и сложенье вина меду и пива што полским языком словет шротарство (СДГВ, 5, 1432); для лѣпшого потверженья и помноженья мѣста Волковыйского и мѣщанъ всихъ, далъ и даровалъ преречоному мѣсту ... зложенье и шинкованье пива и меду и вина, которое жъ Нѣмецкимъ языкомъ зоветься шротарство, и помѣрное медовое, што зоветься ведро, чимъ медъ мѣрятъ, подле обычая тамашнего, и шинкованье вина горѣлого (АЗР, II, 11, 1507).
с. 178
Шротовня наз. Бойня. шротовня у жыдовъ, въ маетности пана Яна Вазкгирда ... в схованью есть (АВК, XXVIII, 359, 1645).
с. 178
Шротъ I наз. Шрот. тотъ Жикгимонтъ ... служебника моего почтивого шляхтича ... з ручницы шротомъ, петьма кглiоты прострелилъ (АВК, XXII, 256, 1565–1566); рука правая наскрозь ... шротами пострелена (АВК, XXXVI, 272, 1582); Оловю фунтовъ два на шротъ, по осмак. девять (ИЮМ, V, 17, 1688); свинцу на шротъ полфунта, осм. чотыри (ИЮМ, VI, 56, 1689).
с. 178
Шротъ II наз. Кавалак мяса. Мяса до вареня и до печеня, шротовъ три, золот. одинъ (ИЮМ, II, 111, 1684); купили ему на обедъ мяса шроты два до печеня, за полталера (ИЮМ, VIII, 64, 1691); купили менса шротовъ пять, дали золот. два (ИЮМ, IX, 165, 1692); купили шротъ мяса свиного (ИЮМ, XIII, 19, 1699); мяса купили яловичого шротовъ семъ (ИЮМ, XIII, 25, 1699); чотыри шроты менса до вареня (ИЮМ, XIV, 17, 1700).
с. 178
Шрубоватися дзеясл. // перан. Шрубавацца. Такъ и вs ласцѣ гды за оумноженsемъ дарꙊ и ласки, чл0483вкъ ѡбогатѣетъ вs Бз0483ѣ, хочъ бы и злость шрꙊбоваласѧ зs бокꙊ не бꙊдетs мочи чл0483кви шкодити (Мак., 246–247).
с. 178
Шрубокъ наз., памянш. ад шрубъ. Въ томъ же повалушу ... фляшъ склянныхъ чотыры зъ шрубками цыновыми кгарцовые (АВК, VIII, 485, 1549); тайстра зъ формами, зъ ключами, зъ шрубками до вѣшанья рыштунковъ и иншыми дробязками желѣзными коштовала золотыхъ чотыры (АСД, I, 251, 1616); шрубокъ давали прироблять до фляши на оливу (ИЮМ, III, 86, 1685); за направене у ручницы двохъ шрубковъ, за гартоване огнива и застосоване полки, заплатили слесару (ИЮМ, X, 96, 1695); за приправоване шрубковъ до фляшъ, дали (ИЮМ, XIV, 60, 1700).
с. 178
Шрубцнокъ наз. Цiскi з вiнтавым зацiскам. згинулъ ... шрубцнокъ, цынъгамер а ножицы, пилок тузин (ИЮМ, ХХХ, 152, 1577).
с. 179
Шрубштакъ наз. Цiскi. шрубштакъ шрубки, пилки и иншые дробязки [коштовали] золотыхъ осмъ (АСД, I, 252–253, 1616).
с. 179
Шрубъ наз. Вiнт. зъ собою побралъ ... лихтаръ мосендзовый безъ шруба, шышакъ железный одинъ (АВК, XX, 183, 1601); бочонку въ дорогу на пиво, зъ шрубомъ, въ кгарцы пять, заплатили асм. пятнадцать (ИЮМ, I, 244, 1682); слесару Жабце за направоване пистолетовъ паръ трехъ, за робене курка нового, и валковъ двухъ и шрубовъ пяти, и за вычищене тыхъ пистолетовъ заплатили золотыхъ четыре (ИЮМ, IV, 205, 1686); еще тому жъ слесару давали до хондоженя и шрубовъ прыробеня ... платили по осм. пятнадцать (ИЮМ, XII, 47, 1698).
с. 179
Штаба наз. Жалезная загатоўка для вырабу будаўнiчых дэталяў. в томъ же спихлеру ... крата железная до окна, железа старого одъ муру штабъ полътрети (АВК, XX, 137, 1598); за три фунты штабы и четвертку, на перековане коней ратушныхъ, асм. семнадцать (ИЮМ, I, 192, 1681); ковалю за коване зъ нашей штабы шворники два съ колцами и великiй одинъ шворенъ и брухналей полкопы (ИЮМ, XI, 151, 1697); купили штабы до направы печи у лазни меской, фунтовъ двадцать чотыры (ИЮМ, XIII, 43, 1699).
с. 179
Штабка наз., памянш. ад штаба. Штабки 2 на урбанки въ дорогу (ИЮМ, XXIV, 38, 1713).
с. 179
Штабный прым. ад штаба. Железа штабного до ратушной скарбницы на завесы до оконницъ и защепки, фунтовъ кѳ0483 и чвертку (ИЮМ, I, 230, 1682); до воротъ брамныхъ взяли, гвоздовъ штабныхъ великихъ штукъ пятдесятъ семъ (ИЮМ, IV, 187, 1686).
с. 179
Штабовый прым. ад штаба. Совитого гвоздя штабового, копъ шесть (ИЮМ, XII, 94, 1698).
с. 179
Штага наз. Штаг. За прыправу двухъ колковъ до тачокъ старыхъ и за прыправу штаги до колясы скарбовой заплатили зол. (ИЮМ, XIII, 77, 1699).
с. 179
Шталтъ гл. кшталтъ
с. 179
Штаметовый прым. ад штаметъ. то есть тые речи меновите: колнеръ горла лисьего, сукномъ зеленымъ штаметовымъ крытъ (АВК, XXII, 73, 1555–1565).
с. 180
Штаметъ наз. Гатунак сукна. семь локоть белого штамету (КСД, 1274, 1519); ксендзу Лешневскому купили штамету у пана Шункевича мнейшаго локти пять (ИЮМ, I, 248, 1682); еще купили штамету на жупанъ лазурового, локтей шесть (ИЮМ, VIII, 62, 1691).
с. 180
Штамокъ наз. Металiчны брусок. Феско дворникъ узялъ стали у Ческого штамковъ три топоры наставлять у дорогу (ИЮМ, V, 91, 1688).
с. 180
Штампаль гл. штемпель
с. 180
Штамполь гл. штемпель
с. 180
Штандаръ, штандаль, штандеръ, штендеръ наз. Драўляны слуп-апора. онъ возный видѣлъ мѣстце, гдѣ церковь стояла и только штандаре зостали (АСД, VI, 90, 1617); колодъ ві0483 на штандеры подъ мостъ до цекавзу, по асмак. к0483 (ИЮМ, I, 181, 1681); молодцомъ в0483 за ношене щепъ и копане штендеровъ, золот. два (Там жа, 181); на постановене штандарей подъ мостомъ въ браме шкловъской, двумъ дойлидомъ, Максиму и Дмитраку, за день работы дали имъ золот. одинъ (ИЮМ, IV, 116, 1686); дойлидомъ, которые робили штандары и инне роботы ... заплатили золотыхъ два (Там жа, 155); поденщыкомъ, есми человекомъ, што около мылни фундаментъ копали и штандали ставили, дали на день (ИЮМ, XII, 107, 1698). Параўн. шпендеръ, штокдаръ.
с. 180
Штаны, штоны наз. Штаны. пасынки мои ... взяли изъ скринки ... штаны простого сукна (АВК, XXI, 16–17, 1555); всего того было товару штанов потканых двадцатеры (АВК, XXXIX, 276, 1579); згинула калита, у которой было копъ тры гршей ... и штаны сукняные (АВК, XXXIX, 277, 1579); у него служѣчы содрал две сермяги своих ... а штоны сермяжные двои (Там жа, 543).
с. 180
Штемпель, штампаль, штамполь, штемпаль, штемпль, штомпель, штомполь, штонпиль наз. 1. Драўляны брус. Бервенъ шесть до забиваня штемпаль около бруку и около дощокъ, заплатили асмаковъ пятнадцать (ИЮМ, II, 148, 1684); бервеня два до штамполей купили за осмаковъ осемъ (ИЮМ, IV, 161, 1686); Анъдросу Мамеце и зъ товарышомъ его, за просекане ямокъ и уставлене штампалей ... дали золотыхъ два (Там жа, 187); купили гвоздя совитого копу, для прыбиваня штемплiовъ на вежы (ИЮМ, XII, 118, 1698). 2. Баннiк, шомпал. Купили полотна до гарматъ на порохъ ... штабъ медвеныхъ до штемпелевъ и гвоздя до прибитя, дали (ИЮМ, III, 27, 1683); за цвечки и за шкуру медвежу до штонпиля до хондоженя гарматы дали осм. десять (ИЮМ, IV, 120, 1686); за направоване мушкетовъ двадцати и бандалетовъ двухъ, до мушкетовъ шрубы новые, и слесаки, и штемли, за все заплатили золотыхъ двадцать семъ (ИЮМ, IV, 206, 1686); пушкаромъ купили медведный шматъ на штомполи и до прибиваня цвечковъ полкопы (ИЮМ, VI, 54, 1689); за розказанемъ пана войта, за выберане штомплей дали осм. (Там жа, 194); купили цвечъковъ прыбивать недведку на штемпли (ИЮМ, XI, 143, 1697).
с. 180
Штендеръ гл. штандаръ
с. 181
Што I, счо, что, шчо, що займ. 1. Што (абазначае агульнае пытанне аб прадметах, з’явах i iх прыметах, дзеяннi, стане каго-, чаго-н.). што вамъ было надобѣ (РЛА, 20, 1326); што се сотворилъ еси. ѡткоудоу есть смрадъ сии (Чэцця, 3); ѡ милыи приꙖтелоу што еси там въ ероусолиме ѡ моемъ сыноу миломъ чоувал альбо слышал (Пак. Хр., 1б–2); Пытанье. Што есь ты; ѡтказъ. Человѣкъ есмь сътворенье божие розꙊмъное, богомъ по образꙊ его сътворенsное (Будны, 1); она пакъ вышодsши, рекsла матsцѣ сsвоей, чого пsросить. а она рѣкsла, головы иоана кsресьтителѧ (Цяп., 51); што там чыните, чому не ведете? (Бава, 147); мовилъ Трыщану: Што мыслишъ вчынити? (Трыст., 14–15); реклъ теды гсдь до него: што есть; што держишъ въ рꙊцѣ твоей, не посохъ ли (Бiблiя, 110); реклъ до них, што вам лѣпеs ест, имѣт над собою о0483 панов чили ѡдног (Бельск., 73); дариs ... пытал ихъ што алеѯандер чинил зъ ѡным маком (Алекс., 10); здꙊмѣлемсꙖ и почалем ревливе плакати, и в боꙖзни быти: мыслꙖчи що то бꙊдет (Дыяр., 150); Что: што, що (Бяр., 204); што ест таина Покаѧнiа, албо покꙊта ... покаѧнiе естъ Сакраментъ, албо ли Тайна, през который намъ, даетсѧ ѡтпꙊщенiе грѣхѡвъ (Дзiд., 24–25); ман в жидовским а звлаща сирииским ест слово пытаючого, що (Выкл., 37–37б). ◊ Ш т о з а ... – у пытальных сказах абазначае пытанне пра якасць, уласцiвасць i г. д.: якi, якая, якое, якiя? ѡткꙊль мает почати, и що за ѳꙊнъдаменть мети (Зб. 261, 68); пани ... велела васъ пытать о чомъ вы прыехали, а што до нее за дело маете (АВК, XXVI, 24, 1582); запытал их цар што за роботꙊ маете (Бельск., 33). Параўн. штожъ I у 1 знач. 2. У знач. прысл. Чаму? Па якой прычыне? ѡ каменое срдце мое чомоу се не росьсѧдеш перед жалостiю неслыханою (Пак. Хр., 13б); ты, приехавши до тое вдовы, пограбилъ 4 моихъ кони и статки, не ведаю – за што (КСД, 50, 1510); рекъ имъ, шsто такъ сsтsрашsливы есsте (Цяп., 48б); за що его гд0483ъ бг0483ъ так скарал барзо (Зб. 261, 86б); чому се самъ в собѣ гнѣваешъ а смутен есь (Алекс., 40б); чемоуж Ꙗрsмо свое хс0483 сп0483ситель нашъ солодкимъ, чемꙊ бремѧ легsкимъ называетъ (Карп., 11б); што бовѣмъ маешъ, бжственный Апслъ пытаетъ, чогось не взѧлъ, а еслижесь взѧлъ, длѧ чого сѧ хлюбиш Ꙗкобысь не взѧлъ (Калiст, I, 5); брате аркадие, чомꙊ се такъ ѡ мнѣ фрасꙊешъ и унывашъ (Зб. 82, 350б). ◊ З а ш т о п р о ш т о – нi за што нi пра што; без прычыны, без падстаў. ѡни мене напрасно ѡграбили взꙖли ми двое конеs а коровꙊ не ведаю за што про шъто (КВЗС, 38, 1533); не вемъ за што про што вернетъ мꙖ собе в неволю (Там жа, 130б, 1539). Параўн. штожъ I у 2 знач. 3. У знач. прысл. Для чаго? Нашто? З якой мэтай? братъ мой король до мене усказываеть, же не выступилъ ни съ чого, а чому жъ Нурдувлата а Аидара до себе принялъ? (КЗ, 331, 1480); Ꙋвидевsши ѳарисеи, мовили Ꙋченикомъ его. чомꙊ зs мытъники и зs гsрешники Ꙋчитель вашъ есть и пъеть (Цяп., 11б); Brаte miły, dlа czeho ty zemlu Podolskuiu derżysz (Бых., 528); великим криком почали плакат мовꙖчи: длꙖ чого гсди гсди боже израsлевъ сталосꙖ тое злое в людꙊ твоемъ, же тепер ѡдно поколѣне з нас знесено ест (Бiблiя, 136б); реклъ ему птоломей, длꙖ чогос тут пришол (Алекс., 39б); слышалем гдым педагогом былъ, просилем килима ѡбит емꙊ над лꙊжком, теды голосно з гнѣвом рекъ, на що ѡбитꙖ над лужком хто его вѣдает хто ѡн ест (Дыяр., 164б). Параўн. штожъ I у 3 знач. 4. Што-небудзь, штосьцi. естли бы хрестьянинъ нѣкоторой жидовцѣ рукою кгвалтовною мѣлъ што вчинити, абы вдарилъ, маетъ быти каранъ, подлугъ права нашое земли (АЗР, I, 25, 1388); (беруть) буди конѣ, а любо волы, а любо што иное, абы того межи собою не дѣлили (Вiсл., 3); видиши ли что рабе бж0483ии. иване. и оувидѣх видѣние (Чэцця, 372б); реклъ имъ пилат которыхъ злостiи лиходеи есть. а любо што лихого оучинилъ и ѡни рекли оувельзеꙊл кн0483зи дъꙖболском выкидает дъꙖболство (Пак. Хр., 16б); Ꙗко кто бы сѧ на свою силꙊ надѣвалъ, або на што инъшого (Будны, 5); хто бы тэж на кого што несправедливе вел а не довелъ тотъ тымъ самъ маеть быти каранъ (Ст. 1566, 8); рек Говорнаръ: Коли ж еси простъ, би чоломъ королю абы тѧ ѡтпустилъ, иж коли не вчыниш на волю панны абы ти чого злого не вчынила (Трыст., 17); естли бы што при бытности пана своего тамъ на том местцꙊ албо на дорозе Ꙋчынил, тогды (Трыб., 9б); кгдыж се покусы ради в поветрю Ꙋказую але если бы се што привидꙖло же бым шедлъ претив тому безпечне и добро не се мел и то мꙖло зкгинуть? (Еўл., 4); треба тоды пилновать абы в мыслъ що сꙖ не закрадло (Зб. 261, 71б); просил свещенника абы емꙊ дал што ести (Бельск., 98); Анектанав реклъ царевоs: жадаешъ ли ѡт мене што иншого слышат (Алекс., 2); Воѧтель: тотs который рѣжеть печати, и болваны, и що иншее на мѣди (Бяр., 12); СтактꙊ розꙊмѣют миррꙊ або мастикꙊ або тым що подобного (Выкл., 24). 5. Тое, гэта. мы на першую рату ... сумы пенезей ... заплатити не могли, за што возный ... кнежну слуцкую увезал у пять волокъ (АВК, XXXVI, 111, 1582); выскочил афинодор до него з голым мечем, што видꙖчи цесар злꙖклъсꙖ и ѡмлѣлъ з страхꙊ (Рым., 82); тыи которыи первей ркомо Ꙋтѣкали, ѡборотивши твар моцнѣй ѡтпирали. што ѡбачивши сынове венꙖминовы тыл подали, и ку дорозѣ пустыни ити почали, гдѣ ихъ тежъ неприꙖтеле гонили (Бiблiя, 136); выдѣлом мовит Ꙗкобы мнѣ сл0483онце мц0483ъ и аі0483 звѣздъ сꙖ кланꙖло, што слышачи ѡтец злаꙖл его мовечи (Бельск., 26); што услышавши кн0483зь Дмитриi розгнѣвался и, заѳросованный, молился Гд0483у Бг0483у (Мам., 172); много тѣлъ ... падало, што видꙖчи кнꙖжа тылъ подавши, з рꙊкъ неприꙖтелских ледво з людом малым Ꙋтеклъ (Алекс., 10); за што сꙖ на него розгнѣвала всꙖ римскаꙖ шлꙖхта (Кн. Мак., 46б); на што Кроль такъ повѣдѣлъ (Варл., 10б); за нимъ посылали догонꙖючи, абы сꙖ был намыслилъ и не далъ гꙊбити себе, на що им ѡн такъ ѡдповѣдити казалъ (Дыяр., 178). 6. Колькi. абы оные дочъки были посажоны отъ стрiевъ своихъ або отъ сестръ посагомъ пеняжънымъ таковымъ, чого бы четверътая часть именей стояла (КПД, 21, 1538); што озмуть статъковъ, то, зыскавъши, назадъ верънути (Там жа, 81); въ тыхъ же квитехъ описывати, где, въ которомъ ураде што прыбавълено, а шъто зменшало пожытъковъ (КПД, 566, 1557); што прыдобудемъ собѣ городов албо волостеи то все на полы поделити (Рач., 316); по чомꙊ ѡт пописꙊ брати (Ст. 1588, 57); што было цветов то все поморозил ... што было ѡгородных речеs капуста ботвинне ... то все морозъ побилъ (Барк., 165б); што было еще троха живности, из тои казал кади киселю розчинити (Стрыйк., 446б). 7. Як, якiм чынам. хто бы листы або печати гсдрские фалшовал чимъ маеть каран быти (Ст. 1529–Ф, 5); хто бы листы або печати наши и врꙖдовые фальшовалъ, чимъ маеть быти каранъ (Ст. 1588, 22). 8. Якi, каторы. мы ислюбꙊемъ, тотъ миръ держати вѣлми твердо, безо всѧкоѣ хитрости. не заимати намъ королевы землѣ, ни его людии што его слухають, королевы держати лвовьскую землю исполна (АЗР, I, 1, 1340); коли найденъ будетъ такы, што своего мѣстца не стережетъ, тогды подкоморый иметъ его нять (Вiсл., 2); коли ѡные што его крижовали оуслышали далi емоу пити ѡцет (Пак. Хр., 13); радꙊючесе тымъ всим речам што видели и слышали (Валх., 67); кꙊбокъ, што его милость король Александръ далъ: серебреныs, позолочиваныs (КСД, 872, 1516); стережисѧ их Ꙗко скоръпiи индеиских что забивають посмотром своим (Арыст., 160); мовил ему вси тые рѣчы, што ему пани казала (Бава, 130); иные ему раны не так шкодили Ꙗк таꙖ, што въ стегнѣ (Трыст., 21–22); тогды сама таѧ сторона противнаꙖ што его ѡсадить дала маеть его подъле тое Ꙋставы з везеньѧ выкупити (Ст. 1588, 145); тые способы мают заховат так тые што чытают, Ꙗко зас и тые што слухаютъ (Зб. 261, 102); Пророкъ АввакꙊмъ, гѡре мовитъ, збираючимs тое що сѧ при нихъ остати не можетs (Калiст, I, 36–36б); Благо: Гды пишетсѧ без титлы, вs Рѡсской мовѣ значитъ: негараздъ, мдле, недобре, оуломне, зимно ... що трꙊпѣю фарбꙊ мает (Бяр., 4); счо иначей не мает быть над росказанье наше (АВК, XXXII, 96, 1656); тые зас що чорные твари мают справцы нечистости суть (Зб. 107, 91б); тот што почынает господꙊ богꙊ служыт, мает тело свое с пожадливостꙖми крижовати (Зб. 255, 3б). Параўн. штожъ I у 4 знач. 9. Ужываецца ў складаназалежных сказах а). З даданымi дапаўняльнымi. ты твориш штобых Ꙗ не вѣдал. што ты чиниш (Пак. Хр., 6б); дай нам листъ тотъ абы есмо ведали што на нем есть писано (Жыц. Ал., 98б); мы хочемъ ѡт него выслухати, што ѡнъ къ томꙊ будеть хотелъ мовити (КСД, 14, 1510); еще сповѣдаи нам что ещо наперед маеть быти (Сiвiла, 8); Рек король: Вѣмъ, мамъ ти дати, чого ты хочешъ (Трыст., 65); нехаи слышимъ што на то скажеть (Бер. саб., 46); зложили ѡхандожство свое зъ себе, абых вѣдал што маю чинит з тобою (Бiблiя, 151–152); што хотѣли Ꙋ бг0483а ѡдержали (Бельск., 19); царъ приꙖм послал до ѡбозꙊ, ѡзнаsмуючи грекомъ што се з ахиллѣемъ Ꙋчинило (Тр. гiст., 71б); не вѣдали што далеs чинит (Хр. польск., 6б); крол што ѡбѣцал сполнил (Там жа, 8); абовѣмъ длѧ тебе тꙊю далекꙊю дорогꙊ, поднѧлем, абым тѧ наꙊчил чогос никгды не слышал (Варл., 41б). Параўн. штоть у 1 знач.
б). З даданымi дапаўняльнымi пры наяўнасцi суадноснага слова ў галоўным сказе. што сѣете то и пожнете (Вiл., 445б); речет емоу пилат што хочешъ то говори (Пак. Хр., 20); што дей собе хочешь, то надъ нимъ чини (КСД, 114, 1514); и шла до гумна, и Ꙋчинила все што еs была свекров росказала (Зб. 262, 139); слугу моего ... збивши и змучивши ... и до прысяги прыведшы, жебы того, што се над нимъ деяло никому не поведал (АВК, XXXVI, 18, 1582); Ꙋ которогоколвекъ з слꙊгъ твоих найдетсꙖ то чого шукаешъ. нехай Ꙋмре (Бiблiя, 97); законник того никгды не Ꙋтерпит што зносꙖт слꙊги (Зб. 261, 7б); ѡвцы их и рогатыи статки, и ѡслы, и все пꙊстошачи што в домех и на полех было (Бельск., 25); до ѡстатка попсовали все чог град не добил (Там жа, 44); прошу сынꙊ абыс пойзрѣл на небо и на землю, и на все што на них есть (Кн. Мак., 51б); кгды сꙖ тыи поражки дошли цесара тꙊрецкого, барзо его то болѣло: бо се боꙖли абы такъ панства волоского, и того всего, што тут мает з стороны дꙊнаю не стратил (Хр. польск., 19б); на небѣ и на земли чинитъ то, што хочетъ (Сматр., 5); жебысте и мыслили, и мовили, и чинили то, що Бг0483Ꙋ а не свѣтꙊ и тѣлꙊ належитъ (Паўуст., 8); ничого не мыслил ѡ том што се в серцꙊ его точило (Зб. 107, 120б); дорослый крещаемый, предs Крещенiемs, повѣненs вернꙊти тое все что оу кого взѧлъ (Зб. вып., 7б). Параўн. штожъ I у 5 знач., штось I у 2 знач. 10. Далучае дзейнiкавыя даданыя сказы. што ку духовному праву належить и прислухати будеть то въ духовномъ праве справовано и сужоно быти маеть (Ст. 1566, 35б); што сѧ вs коренѧх крыетъ, то вs росчкахъ Ꙗвлѧетъсѧ, а што в розгахъ таитsсѧ, то вs Ꙗблкахs оказꙊетъсѧ (Мак., 2); што Ꙋродилосе с тела, то ест тело. а што се Ꙋродило ѡт дꙊха дꙊхом ест (Зб. 255, 71). Параўн. штоть у 2 знач. 11. У спалучэннi з часцiцай ‘от’ ужываецца для ўдакладнення выказвання ў значэннi ‘вось’, ‘iменна гэта’. ѡнъ ѡтвинувши Ꙋказал имъ рꙊки свое, молвилъ: ѡт що мнѣ Ꙋчинила таꙖ дочка диꙖволскаѧ. всих палцовъ длꙖ неем пострадал (Зб. 107, 160). 12. Ужываецца ў рытарычных воклiчах i пытаннях, адпавядае па значэннi адмоўнаму займеннiку ‘нiшто’. што горшого може быт ѡдно тыи кости котории землꙖ мае принꙖт, не допꙊщаешъ земли з тѣла твоего покарму взꙖт (Алекс., 33б). ♦ Б о г ъ в е д а е ш т о – Бог ведае што; невядома. Там же на москве в тот часъ бг0483ъ ведает што сѧ там деѧло, места замки малые выплендровали (Барк., 173); Б о ж е ч о г о у х о в а й – баранi Божа. бо, естли, Боже чого уховай, непрыятель прышолъ, тогды бы, подобно, взялъ и духовному, зачымъ бы и костелови не было съ чого десятинъ давати (КПД, 113, 1544); н и в о (в е) што – лiчыць пустым, нязначным, нiякiм. никита ... почолъ боги цр0483евы ни во что же (Чэцця, 31); кандитъ же реч. поꙖсы и телеса наша ни во что же есть. а намъ дражьши ест хсъ сн0483ъ бж0483ии (Там жа, 142б); ижь если на нас Ꙗкаѧ трудность или клопоты безsвинsне прiидуть в ни во што их почитаемs, с тихостiю терsпѣмъ (Будны, 163б); н и в о ш т о о б о р о ч а т и – адмяняць; скасоўваць. мужъ имѣетъ ли пѣнези братъ, а любо поруку у тыхъ пѣнезехъ, а любо нѣкоторый слюбъ умолвеный, мы все то отзываемъ, а ни во што оборочаемъ (АЗР, I, 39, 1420–1423); я таковые вси листы симъ теперешнимъ листомъ моимъ умораю и въ ни во што ихъ оборочаю вечными часы, же оны въ собѣ у жадного права никоторое черезъ то моцы мети не маютъ (АВК, XX, 21, 1568); вси ѡбрадки церкви нашое и сакрамента светые водлꙊгъ стародавного порадкꙊ церкви восточное в ни во што ѡбернꙊти (Унiя, 3б); о д н о ш т о – адно што; толькi тое, што. ѡны теж жаднои окрасы не шукают, ѡдно што имъ богъ промыслом далъ, а нихто не смѣе божскои справы змѣнит (Алекс., 32б); ч е г о д е л я (р а д и) гл. деля; ш т о з а ... – у клiчных сказах выражае эмацыянальныя адносiны да ўласцiвасцей каго-, чаго-н. што за дивъ, же слꙊгъ свѣт не знаетs (Карп., 5); што за поровsнане крови козлее и телчее, з найдорожsшею кровiю Ха0483 Сп0483сителѧ нашего (Там жа, 3б–4); што за дивъ же страж минꙊли (Дыяр., 151б); ш т о д о т ы ч е т ь с я (д о т ы к а е т с я, д о т ы ч е с я, д о т ы ч е т ъ с я, т к н е с я, т к н е т ъ с я, т к н е т ь с я, т ы ч е т ь с я) – што датычыцца (калi гаварыць аб кiм-, чым-н.). што ся дей дотычеть грабежовъ, которыи ѡна людемъ моимъ поделала (КСД, 82, 1514); што ся тычеть домꙊ, винна есми была пану ЛевꙊ БоговитиновичꙊ, и Ꙗ емꙊ въ томъ тотъ домъ подала (КСД, 209, 1515); што сѧ иншихs трꙊдѡвъ того нб0483ного мꙊжа, Макарiа мовлю, дотычетъ (Мак., 12); што сꙖ ткне черни ѡ тую ничого не мовил, бо в том не вонтпил, же ю при здоровю заховат мѣли (Хр. польск., 21б); што сѧ ткнетъ оумерлыхъ, Так златоꙊстый Ст0483ый вs Ѡмилiи ... до людꙊ мовитs (Дзiд., 15); што сѧ зась тsкнеть близкости повиноватsства в рожаю котораѧ естъ, до станꙊ малженского перешкодою (Там жа, 30–31); що сꙖ дотыкает костела Рымского в винищеню Ꙋнѣи проклꙖтои, теды (Дыяр., 168); што ся дотыче фундацiи Петра святого Петръ святый не одно въ Римѣ вѣру щепилъ або фундовалъ (Пыт., 6).
с. 181
Што II, шчо, что, що зл. 1. Што. а). Падпарадкоўвае даданыя дапаўняльныя сказы са значэннем паведамлення, выказвання, думкi, пачуцця цi ўнутранага стану. кнѧз великыи кестоутеи вѣдалъ што кнѧз великыи витовтъ горазда живеть съ кнѧземъ великымъ ѧгаиломъ (Вiл., 439б); жидове оуслышали што езоп тело iссво выпросил оу пилата (Пак. Хр., 25б); жебы есте послышачи и видечы, што предкове вашы выслужыли, съ того ся веселили и тымъ охотней его кролевъскей милости, пану своему, и речы посполитой служыти могли (КПД, 134, 1547); потом и пакы вѣм что сѧ маеть стати по первом и по седми десѧти летех (Сiвiла, 5); таковыs маеть тую примовку перэд судом такъ ѡчистить и тыми словы ѡдмовить што есми на тебе менил жэбы не был чистого ложа сын томъ на тебе брэхал Ꙗко песъ (Ст. 1566, 34); кн0483зь Лев Ꙋслышал што кн0483зѧ Володымера Литва Ꙋбила, и городъ Володымер Ꙋзѧли (Рач., 311); што рокъ давати мы сами и по насъ наступцы наши повинни будемъ, шчо свещенника Волчинского шчо рокъ доходити маеть, а свещенникъ за то въ церкви имѣти маетъ вино (АВК, III, 19, 1586); Ꙗлмужник ... казал тежъ литоргiю ст0483ые мѣвати часто за Ꙋмершiе i повѣдивъ што се недавно стало (Зб. 107, 160б); Антиане видевши що Алеѯандер рꙊшилсꙖ со всим войском своимъ и скоро из города выбегли на становиско Алеѯаsдрово, и писмо на столпѣ найшли (Алекс., 13–13б). Параўн. штожъ II у 1а знач.
б). Падпарадкоўвае даданыя дапаўняльныя сказы пры наяўнасцi суадноснага слова ў галоўным сказе. Князь въ томъ созналъся, што его въ туръму всадилъ за то, же ему ганилъ (КЗ, 364, 1484); жал ми того, што есми его самого кием не збил (АВК, XXXI, 100, 1582); присегаю же то што словы ѡбецꙊю, Ꙋчинком выполню (Там жа, 217б); слышавшы то цар дарiй перскiй, що цар филипъ макидонскiй помер, заразъ послал посла своего до македонiи з листомъ, пишꙊчи тымъ ѡбычаем (Алекс. 1697, 6). Параўн. штожъ II у 1б знач. 2. Падпарадкоўвае даданыя азначальныя сказы. тогды прышла вѣсть, што вже Амурат ув острове Самсоне (Трыст., 20); сам зостал абых тобѣ тꙊю новинꙊ принеслъ, што чинит мѣло великое серце (Бельск., 39). Параўн. штожъ II у 2 знач. 3. Падпарадкоўвае даданыя акалiчнасныя сказы. а чим богатшiи а тымъ скꙊпеишiи (Сiвiла, 7). 4. Бо; таму што (падпарадкоўвае даданыя сказы з прычынным значэннем). Беда ми, што мои ѡтец и мои род покинули мѧ (Бава, 129); Швитрыгаило не могъ терпѣти што Ѳедор Весна держыт Витебскъ не зъ его послушенства (Рач., 325); iechаli do welikoho kniаziа Kаzimirа bity czoіom, szto prostyi ludе obrаli sobi w Smolensku wojewodoiu bez woli ich (Бых., 539–540); много тот филiозофъ наполнилсꙖ жалости, ажъ из города прочъ мусил поѣхати што его рады не слꙊхали (Алекс. 1697, 11б–12). Параўн. штожъ II у 3 знач. 5. Як, нiбы, нiбыта. Бориѳ: Sѣлье ѡстрогѡ смакꙊ, до вымыванsѧ брꙊдꙊ способное Ꙗкъ оу насъ мыло, и вs чищеню тꙊю моцъ маетъ, што салѣтра (Бяр., 246). 6. Каб. панове казали мнѣ до себе приsти щом Ꙗ ганилъ и проклинал Ꙋнѣю вашꙊ (Дыяр., 177б); тогды филип призвалъ кs собѣ Алеѯандра, и рече емꙊ сынꙊ мой Алеѯандре, Ꙋже тобѣ час приiшолъ, що тобѣ битисꙖ за ѡтчизнꙊ свою (Алекс. 1697, 2б). Параўн. штожъ II у 4 знач. 7. Ужываецца як частка састаўнога злучнiка ‘заледве што’ са значэннем ‘ледзь толькі, як толькі’. с которого того шкодливого зраненья ... тотъ товарышъ его, заледве што прышодшы до дому его ... у вечоръ речъ замкнулъ, а потомъ назавтрей ... з сего света смертью зшолъ (АВК, XX, 271, 1621).
с. 187
Што III, что, що часц. Уносiць дадатковае адценне (узмацняе дзеянне, прымету i г. д.). есть на семдесѧт столповъ мармоуровых которыи дах держать. и подпирают да оу летех божьего нароженiа тисѧчем тресты и сороком и в однемъ сораценове што краснейше столпы хотели вынѧти (Валх., 71б); Паламидет въскочылъ на конѧ и побѣгъ што наборъздеи мог (Трыст., 92); умыслил тогды што наборздеи ударыть на словенскую землю и на сербъские ѡбѣдве (Атыла, 179); деръжачиs ѡт нас таковое именье, што наборздеs маеть намъ ѡ томъ листѣ врꙖдовомъ знати давати (Ст. 1588, 10); ѡни рекли днꙖ седмого перед заходом слн0483ца: што солодшого над медъ (Бiблiя, 131); далъ ей честь ей, и селъ паненокъ што наѡздобнѣйших з дому царского (Там жа, 574); росказал иѡсифови абы ввес народ своs перенеслъ, до египтꙊ, а дал им што налѣпшꙊю землю (Бельск., 32б); поꙖс абы был на чотиры палцы широкиs тканыs зо всѣх чотырох барвъ, што напекнѣsших накшталтъ сети (Там жа, 51б); там же перед ѡным посланцем ходѧчи по ѡгородꙊ молчком головки маковые што наболшие выбираючи стинал (Рым. 79б); видꙖчи Ꙋже згинене свое перед ѡчима, Ꙋтекли што прꙊжеs на берегъ (Хр. польск., 4б); амвровиs ... реклъ встанте а що напрꙊжшеs ѡттул Ꙋтѣкаsмо, абовѣмъ нѣмашъ бг0483а на том мѣстцꙊ (Зб. 107, 157); ѡныs аравитин ... покинувшы ѡнаг ѡсла и тры верблюды Ꙋтекал што могꙊчы (Зб. 752, 586); ѡчисти неправости мои. ѡмыs же мꙖ што наболшеs ѡт злости моеи, и ѡт грѣха моего ѡчисти мене (Пс. XVII, 32б); гнѣв Бж0483иs зступил на них, и помордовал што наможнеsшiи з них (Там жа, 66б); тогда дiаволъ заразилъ Iѡва немочью и вредомъ што найгоршимъ, ѡт стопы ножной ажь до верхꙊ головы (Хран., 56б); посылалъ, абы што набордзей сторожу и подводы дали (АВК, XX, 270, 1621).
с. 189
Штобабъ зл. Тое, што i штобы ў 1 знач. stаrye knihi, leżаt u nowym kucie. Zаwsiody iа tаm mnoho wyczytаiu żаnockоy psoty, jаk iаny z umа zwodiut ludey mudrych, а sztobаb nаs hrysznych k lichu ne pryweli (Абух., 440).
с. 189
Штобы, чтобъ, чтобы, штобъ, шчобы, щобъ, щобы зл. 1. Каб. Падпарадкоўвае даданыя сказы, якiя ўказваюць на мэту або прызначэнне таго, аб чым гаворыцца ў галоўным сказе. добилъся есми чоломъ владыцѣ Ѳеодосью Полоцкому, штобы мене жаловалъ (АСД, I, 1, 1406); коли хоругви поднесуть, штобъ умѣлъ свое мѣстцо стеречь, а хоругви своѣ оборонить (Вiсл., 2); пѣнези даваютъ на записы, а лихвы не дають два годы, штобы ся ихъ лихва множила (Там жа, 13); принято тыми детьми опекатисе и именьемъ, штобы розно не шло, докуль дети узростуть (КЗ, 16, 1473); реклъ Ꙗкимъ. к женѣ своеи. анне ... пождѣва до третег годꙊ. тогды внесемъ ю. въ цр0483ковъ бж0483ию. штобы не тꙊжила. по оц0483и. (Чэцця, 17); въ сiй жъ годъ Гриню дали изъ стретины дань довати, штобы тая земля пуста не лежала (КЗ, 170, 1490); еще брате пошли до кн0483зѧ скиргайла. штобы ѡн. и ѧ дали быхмо правдоу ѡц0483оу своемоу (Вiл., 443б); кн0483зь великии Ꙗгоило послаль насъ к тобѣ. штобы еси оуедналь насъ со ѡц0483емь своимь (Увар., 88); тотъ Данило почалъ намъ бити чоломъ, штобъ мы тую землю пожаловали ему (РПП, 341, 1515); билъ намъ чоломъ ... боярынъ нашъ, щобы пляцъ его вечносты пры Лесковичъ улицы у Пинску ... на вечность потвердили (АВК, XXIV, 30, 1524); приложити к семꙊ ѡных зелеи. толко чтобы вызнати сласть их. и мало соли (Арыст., 212); казавъ дати писарови, щобъ притиснувъ печать къ листу моему (АВК, III, 9, 1574); мы стережемо замъков у комор, абы целы былы и зверху штоб было цело и не содрано (АВК, XXXIX, 167, 1579); брате милыи зъеднаи насъ штобы не было кровопролитьꙖ (Рач., 320); кн0483зь великии Ꙗкгеило послалъ насъ к тобѣ штобы еси нас зъедналъ со ѡтцэм своим штобыхмо мѣли мы свое а вы свое, а битвы и кровопролитꙖ жебы не было межи насъ (Там жа); абых сына мѣла, штобы насѣне братнее воскресил (Бельск., 76б); on pаnie z prаudy nieprаudu а z nieprаudy prаudu urobil, а szczoby nаs, ubohich ludey, nie mieli oszukаt (Абух., 441); о щобысмы давней процесу своего до ведомости в. млсти врадовой о жалобы своее занести не занехали (АВК, XXXIV, 175, 1660); чернцомъ брацъкимъ дали золотыхъ десеть. штобъ пана Бога просили (ИЮМ, XI, 154, 1697); тогда Алеѯандер посреди египта, города чотыри столпы велми великихs, и высоких, вѣлѣлъ поставити, штобы на всѣ стороны, и на мори было видѣти (Алекс. 1697, 30). Параўн. штобабъ. 2. Падпарадкоўвае даданыя сказы, якiя выражаюць умову, што не адпавядае рэчаiснасцi (звычайна з часцiцай ‘бы’ ў галоўным сказе). оумерла бы была штобы не з доуховное ласки была захована (Пак. Хр., 13б). 3. Падпарадкоўвае даданыя дапаўняльныя сказы. Тежъ того хочемъ, штобъ каждый судья въ своемъ судѣ мѣлъ уставного служебника (Вiсл., 5); то Ꙋслышавше жидове боꙖлисе велми штобы не розошлисе слова тые (Пак. Хр., 3б); реклъ им не оусѧ великость людеи хочеть штобы ѡнъ оумерлъ (Там жа, 19б); попове ... не вѣрѧт штобы ст0483ыи дх0483ъ ѡт ѡц0483а и сн0483а походил (Валх., 79б); кн0483зь великии Ꙗкаило оучнеть просити Витовта штобы еси меж нас оуедналь. и кровопролитиꙖ не было (Увар., 88); ино бъ пословъ не посылати, а посланника бъ послати добра, чтобъ съ нимъ дѣла не порвати (АЗР, II, 254, 1533–1538); не можеть быти чтобы ѡко его не было зло (Арыст., 176); не слыхано отъ вѣку, штобы хто слѣпорожденну отворилъ очи (АЗР, ?, 174, 1574); оу Бг0483а ничого немашъ штобы статисѧ не могло (Варл., 135б); даs гсди щобы се што нарыхлеs скончыла (Зб. 107, 164б); dаy to, Boże, szczob się toie nie minuło, i toli – prаudа (Абух., 441); просим в млсти враду штобы сее оповедане и жалоба наша до книг вмлсти кгродских Пинских прынята и записана была (АВК, XXXIV, 175, 1660). 4. Падпарадкоўвае даданыя азначальныя сказы. [мера] которая будеть вымерена отъ пана воеводы его милости Виленьского и на ратушъ подъ цехомъ дана; а другая мера, штобы было въ ней чотыры коръце; а третяя – два коръца (КПД, 153, 1547).
с. 189
Штобыколвекъ займ. 1. Тое, што штокольвекъ у 1 знач. при которомъ всѧ вsладза през ѡдин рокъ зоставала, и который штобыколвекъ хотѣл, все волне и без жаднои перешкоды чинилъ (Варл., 118). 2. Тое, што i штокольвекъ у 2 знач. мiнꙊты оу тогѡ ст0483огѡ мꙊжа не было, в которꙊю штобыколвек чинил абы любъ Бг0483ъ з нимъ, любъ онъ з Бг0483омъ не розмовлѧлъ (Сматр., 41).
с. 191
Штогодина прысл. Пастаянна. зо всѣхъ собѣ прихилныхъ народов, зо всѣхъ припадsковъ, зо всѣх справъ штогодина пожитsки хапаютъ (Апакр., 171б); бо хто тꙊчитъ тѣло, и слꙊжит черевꙊ, стрꙊдна той бѣсѡвскихъ хитростiй, и тѣла своего пожадливостiй оустеречисѧ можетъ: бо таковомꙊ штоден и штогодина мнѡго потреба (Калiст, I, 76).
с. 191
Штоденно, щоденне прысл. Штодзень. дабы служба Божая въ храмѣ Господнемъ Успенiя Пресвятые Богородицы за насъ грѣшныхъ ... штоденно не уставала (АЗР, IV, 523, 1631); але наибарзѣи жал не малыs мает тот человѣкъ гды близкiе сꙊсѣде, ѣвши и пивши не любꙖт и ѡбмовиско ѡ нем щоденsне чинꙖчи на матокъ и на здоровsе его наступꙊют (Алекс. 1697, 102–102б).
с. 191
Штоденный, щоденный прым. Штодзённы. Не ослабѣваймо ... и не опꙊскаймосѧ, анѣ поддаваимосѧ их штоденномꙊ штꙊрмованю (Калiст, I, 70); молитвъ штоденныхъ, поранꙊ и вsвечеръ, ополꙊдни и ополночи не занедбываимо (Калiст, II, 273); вмѣсто штоденного пъѧнsства, прагнене кроплѣ воды непереставаючее (Там жа, 132б); покармъ и напой скромный и воздержный, сонъ мѣрковный, бденiе штоночное, правило штоденное (Сматр., 35); штоденsные мꙊки терплю (Лям., 6); богач лакомыs з своимъ шарлатомъ и штоденными и кошътовъными беседами и банкетами жиет в пекле (Зб. 259, 6); навышших а щоденных небеспеченствъ ꙊлꙖкнꙊ (Выкл., 127); слугамъ мескимъ и пахолкомъ, человекомъ дванадцати, на хлебъ, взглядомъ працы ихъ, штоденного не маючы выжывеня, дали по золотому (ИЮМ, XIII, 60, 1699). Параўн. штодневный.
с. 192
Штодень прысл. Штодзень. з розмаитых свѣта краины штодень до него сѧ зъеждчали (Атыла, 182); нѡвыи ключки и вѣдра до черпаньѧ золота штодн0483ь вынаидꙊючи, зо всѣхъ собѣ прихилныхъ народов, зо всѣхъ припадsковъ ... пожитsки хапаютъ (Апакр., 171–171б); гсдь богъ ѡтцовъ ихъ посылал до них, през рꙊки послов своихъ, в ночи встаючи и штоден Ꙋпоминаючи (Бiблiя, 518); был теды в вавилонѣ ѡдин балван именем вилъ, которому штодень давано крꙊпъ, пшеничных кошов ві0483 (Там жа, 558); еще штоден то им болшеs людꙊ прибывает (Бельск., 86); венкгрове зперва з доброю ѡхотою смѣле боронили, сподѣваючисꙖ кролꙖ венкгерского белли з великим воsском штоден притꙖгаючог (Стрыйк., 482); бо хто тꙊчитъ тѣло, и слꙊжит черевꙊ, стрꙊдна той бѣсѡвскихъ хитростiй, и тѣла своего пожадливастiй оустеречисѧ можетъ: бо таковомꙊ штоден и штогодина мнѡго потреба (Калiст, I, 76); маемо ... противникѡвъ, которыи насъ на кождꙊю годинꙊ и мѣнꙊтꙊ штодень кꙊсѧтъ (Калiст, II, 218); тое Iерейство свое вѣчне заховꙊетъ, гды штодень презъ рꙊки Iерейскiе подъ Особами хлѣба и вина себе ѡфѣрꙊетъ (Сакр., 12б); абовем гд0483ь исус тым се толко повераеть которые в жывоте побожном дꙊховном штоден постꙊпуют (Зб. 255, 305); ꙖкаꙖ ганба ... иж вы люди рыцерские которые штоден горла свои на воsну длꙖ земного пн0483а несете, а тут их длꙖ небесного цр0483Ꙗ Iс0483а шануете (Зб. 752, 443); прошꙊ тебе штоден Ꙋкрад Ꙋ мене пꙖт пенезеs жебых ѡ том Ꙗ не ведал а даs Ꙋбогим (Там жа, 578); ѡбычаевъ его не ѡтменилъ, але штодн0483ъ лѣпшим зостаючи в богобоиности и пилности ѡколо порꙊчоной собѣ церкви сам себѣ убѣгалъ (Пралог, 590б); Ꙋже шестдесѧтъ лѣтъ Ꙗкъ мнѣ тот птах по полбохонка штоден носитъ (Зб. 82, 318); ѡнъ з роботы и довтѣпу своего штоден до столу зѣльꙖ и иных речеs ѡгородныхъ приносилъ пану своему (Там жа, 345); купили боты яловиче сторожу Аниску за працу напаленя печей на ратушу штодень (ИЮМ, XIII, 125, 1699). Параўн. штодня.
с. 192
Штодневный прым. Тое, што i штоденный. нехаs ꙊтрапенꙖ нш0483и штодневъные привернꙊтъ намъ взрокъ (Зб. 259, 61).
с. 193
Штодня прысл. Тое, што i штодень. мꙊ штодн0483ѧ новыи вs срдцꙊ родѧтъ боли (Лям., 3).
с. 193
Штожъ I, штожь, щожъ займ. 1. Тое, што i што I у 1 знач. щожъ тоут мой милый дѣеписе речешъ (Апакр., 99); штож то ест ваше за щасте, коли так смачнои и пенкнои речи не скоштꙊете (Бельск., 5); cлышачи то дариs поднеслъсе и реклъ: приꙖтелю штож то чинишъ, ижъ кубки до пазухи ховаешъ (Алекс., 18); штожъ томꙊ Бг0483ъ порадитъ, которiй себе доброволне ѡддает свѣтꙊ, и роскошами зведеный, и земными забавами ѡшꙊканый заблꙊдитъ (Мак., 29–30); штожъ тобѣ человѣче, зs моеи см0483рти за пожитокъ бꙊдеть (Варл., 81б); штожь то ваше за щастье. коли такъ смачной и ѡздобной рѣчи не скоштꙊете (Хран., 8б). 2. Тое, што i што I у 2 знач. штож не вѣрꙊете крстномꙊ исповеданию (Чэцця, 25); спытаешъ што тꙊтъ злого, и речешъ подобно а о штожъ сѧ фрасоуете (Апакр., 41б); y Irod Ierusаlimski, y Neron Rymski sztoż tаk okrutny y Ѡаleczny (Бых., 487); чомоужъ васъ католицы и увесь костелъ Римскiй схизматиками окрестилъ? (Пыт., 10); если таѧ дорога, такs тѣсна естъ и прискоръбна, чомꙊжs ѡ ней, ст0483ый царъ и проркъ бж0483iй мовитъ (Карп., 11б). 3. Тое, што i што I у 3 знач. видꙖчи теды люде вси рекли: штож маемъ иншого пана шукат, ѡдно того, которого нам богове ѡбъꙖвили, и ѡбрали его паном (Хр. польск., 5). 4. Тое, што i што I у 8 знач. людие ... вѣдали што по нбсномоу живѣть. въ силе прославленого ба0483. штожь с нб0483а изышол (Чэцця, 166б); штож теды за пожитокъ дает золото, не ѡчищает, не ꙊскромлꙖет не насыщает, не потвержает, жадного здоровꙖ ани пожитку сердъцꙊ чл0483вчому не дает (Алекс., 35б). 5. Тое, што i што I у 9б знач. штожъ есмо сказали, то всiе правда (Мял., 318).
с. 193
Штожъ II, штожь, щожъ зл. 1. а). Тое, што i што II у 1а знач. жаловали намъ воsтъ и вси мещане места Витебъского на воеводꙊ Витебъского ... штожъ деs кривды имъ делаеть и новины Ꙋводить (КСД, 926, 1516); я, Дискрисъ Товкгыновичъ, вызнаваю самъ на себе симъ моимъ листомъ ... штожъ зъ дозволеньемъ братьи своей продалъ есми селищо свое (АСД, I, 4, XVI ст.); довѣдалсꙖ кн0483зь великии Нарымонт, штож кнѧзи Ꙗтвезъские померли (Рач., 307); Ꙋставуемъ тежъ с призволеньемъ всихъ становъ, штожъ вси панове рады наши ... мають се заховати сами и ихъ врꙖдники, въ бранью пересудовъ и паметного водлугъ тоежъ Ꙋставы (Ст. 1588, 143).
б). Тое, што i што II у 1б знач. онъ, доведавшысе старыны достаточне, и намъ то ознаймилъ, штожъ то люди владычыны звечные (КЗ, 835, 1502); мы въ томъ Буйка правого нашли, штожъ ѡнъ гораздо взялъ въ него тую Ꙗловицу (КСД, 18, 1510); мы то видѣли, штожь Кшлюнци людей Войтковыхъ перебили и ѡграбили (Там жа, 44); тотъ Сопронъ на того попа послался на тѡмъ: штожь есми съ тымъ сутяжимъ своимъ послался не съ пяти копъ грошей, але вырекъ есми: “чимъ дужь, на томъ шлюся” (Там жа, 61).
в). Ужываецца з прычынным адценнем, выступаючы ў значэннi ‘чаму’. мы пытали перевозника: ты пакъ маешь ли доводъ, штожь за дванадцать копъ продалъ? И ѡнъ доводꙊ передъ нами не вчинилъ (КСД, 28, 1510). 2. Тое, што i што II у 2 знач. приидѣ к великомꙊ кн0483зю ШвитригаилꙊ весть. штож идет Литва погонею (Увар., 105); пишꙊ до тебе чи пришла вѣстъ во Ꙋши твои великiй царю щожs нашъ подданыs ... Алеѯандер на наши царства наѣхавъ (Алекс. 1697, 46б). 3. Тое, што i што II у 4 знач. пришла тая дѣвка по своей доброй воли до мене потомꙊ, штожь ѡц0483ь ее небожчику служилъ, а матку былъ понꙖлъ ѡц0483ь ее съ чюжее волости (КСД, 17, 1510); ино дядко наш вмеръ, и мы ее выслали вонъ, для того, штожь ѡна была боꙖрка, а дядко нашь дякольникъ; и мы, не хотячи земли господарьское дякольное подъ бояре вернути, и выслали есмо еѣ изъ своего дому вонъ (Там жа, 30); длꙖ того мене моs царъ любит штож естем ему подобныs (Алекс., 16б). 4. Тое, што i што II у 6 знач. ѡна намъ все тое ѡтпустила и дала намъ на то листъ свой вызнаный, штожь ей на насъ вжо того было ничого не поискивати (КСД, 48, 1510); положили ихъ милость рокъ тымъ пеняземъ и сꙊкнамъ заплату – Божье Нароженье, штожь ѡнъ мѣлъ на тотъ рокъ тыи пенязи и сꙊкна заплатити (Там жа, 52–53).
с. 194
Штоквишъ, стоквишъ наз. Сушаная траска. купили ... рыбы жывой за золотый ... стоквиша за осм. осемъ (ИЮМ, ХI, 163, 1697); рыбы штоквиша, за зол. (ИЮМ, ХII, 145, 1698).
с. 195
Штокдаръ наз. Тое, што i штандаръ. За штокдары два подъ лавку передъ крамою, осм. двадцать (ИЮМ, IX, 124, 1692).
с. 195
Штоколве гл. штокольве
с. 195
Штоколвекъ гл. штокольвекъ
с. 195
Штоколвечъ займ. Тое, што i штокольвекъ у 1 знач. мачоха моя ... быдла, што се колвеч з быдла отца моего приплодило побравши мне не хочет отдат (АВК, XXXIX, 238, 1578).
с. 195
Штокольве, штоколве займ. 1. Тое, што i штокольвекъ у 1 знач. за свою працу штоколве приидеть с пашен з млынов и присудов то мають ... ѡпекателники на свои пожитки ѡборочати (Ст. 1529–Ф, 57–58); повѣдилъ Лаврынъ Носовскiй ... ижъ штокольве князи Збаражскiе менили быти кгрунтомъ своимъ, то все естъ кгрунтъ пана воеводичовъ корунный (АСД, I, 111, 1546); быдло дворное, штоколве въ томъ дворцу было, также статковъ домовыхъ и гвалтовне побралъ (АВК, II, 7, 1584); на вежах ѡных знаки небесныи и ключъ рочныs, мсцевъ недѣл и часов ѡбхожене и штоколве ѡт сиѳа дѣда своего Ꙋмѣт могли, написали (Бiблiя, 21); ѡбыйди вси череды свои а ѡтлучи вси ѡвцы ... накрапленои волны, а штоколве полового блꙖхованого и пестрого буде, такъ межи ѡвцами, Ꙗко и межи ѡвцами Ꙗко и межи козами, бꙊде заплата моꙖ (Там жа, 67). 2. Тое, што i штокольвекъ у 2 знач. естли бы я або дѣти и потомки мои ... тую мѣну нашу чимъкольве взрушилъ и съ того запису выступилъ, тогды тотъ маеть заплатити вины господарю королю его милости тисяча копъ грошей (АЮЗР, II, 139, 1533).
с. 195
Штокольвекъ, штоколвекъ, щоколвекъ займ. 1. Усё што. тѣло свое вs чистотѣ или свободного дв0483ства заховуеть, а штокольвѣкъ на него богъ допущаеть з радостiю тръпить и его бл0483годарить (Будны, 191); пsроси Ꙋ мене чогокольвекъ хочешъ, и дамъ тобе (Цяп., 50–51); штокольвекъ тотъ умоцованый слуга мой ... зь их милостями застановить и листом описомъ своим на мене самого опишеть, тогды я ... тое его все постановенье вечне держати маю (АВК, XXXVI, 55, 1582); естли бы сѧ которому чꙊжоземъцꙊ ... сталъ, ѡт которого тꙊбильца, а Ꙗкиs кгвалтъ, боs, розбоs, зраненье, и ѡтнꙖтье кгвалътовное маетности его, и штоколвекъ с тых вышеs помененыхъ речеs, тогды (Ст. 1588, 162); штоколвекъ онъ похочетъ ... нехто ему не спротивляетъ (АСД, II, 14, 1598); што сꙖ колвекъ мужъскои плоти Ꙋродит Ꙋ израилтꙖн, то выдравши з рꙊкъ ихъ вкидаsте до реки, штоколвекъ женскои, заховайте (Бiблiя, 106–107); в старом законѣ штоколвек было то было ѳикгꙊрою нового законꙊ (Зб. 261, 226б); штоколвек вам бꙊде потреба буд пн0483зеs буд живости, так вам яко и конем, всег досыт бꙊдете мѣти (Стрыйк., 623б); вшакъ же штоколвекъ вамъ буде потреба, будь пѣнꙖзеs будь живности, такъ вам Ꙗко и конем (Хр. польск., 18); фꙊндꙊши ... заховывалисꙖ, то естъ щоколвек вже дрꙊги костел рымскиs заходниs хвалит абы и ѡни хвалили (Дыяр., 171); елика прелюбезнаа: штоколвекъ естъ приемного (Бяр., 41); проклꙖта нехаs бꙊдет година в которꙊюм тебе сплодил, штомколвекъ длꙖ тебе чинил нехаs бꙊдет проклꙖто (Зб. 107, 195б). Параўн. штобыколвекъ у 1 знач., штокольве ў 1 знач., штоколвечъ. 2. Што-небудзь. естли бы свовольный а упорный братъ цеховый ... брата чимъ же кольвекъ ранилъ ... тогды старостове ... до везенья мѣстского до ратуша мають дати осудити (АСД, I, 161, 1582); гдѣ бы возныs штокольвекъ такового непристоsного справовал, або ижъбы несправедливе созналъ ... тогды (Ст. 1588, 136–137); кгды бы на пошвахъ альбо на якой аръмате кровью своею альбо чымъкольвекъ инымъ написалъ, и за тестаментъ маетъ быть то принято (АВК, XX, 67, 1591); свойственно то кождомꙊ з нихъ штоколвекъ нового оучинити, абы его было по чомъ памѧтати (Апакр., 43); прето, Ꙗкъ маючи великꙊю личбꙊ чинитъ, если штоколвек зs речiй потребныхъ ѡпꙊстишъ, з великою пилностю, и з великимъ старанемъ заховай себе вs добрых постꙊпках (Варл., 322б); зацный, славный, знаменитый, ест имѧ повѣдаючого щоколвекъ (Бяр., 318); законничка ... в кели своеs сѣдꙖчи Ꙋставичне або читала, або се молила, або штоколвекъ доброго чынила (Зб. 107, 123б–124). Параўн. штобыколвекъ у 2 знач., штокольве ў 2 знач.
с. 195
Штола наз. Тое, што i стула. возма каждый штолоу ꙖснꙊю как снѣгъ (Пак. Хр., 30б).
с. 197
Штолванъ наз. Адтулiна ў дышлi. Янчыку ковалю, што оковалъ ... десять локгошъ, шворневъ чотыры до штолвановъ дышлевыхъ (ИЮМ, VI, 71–72, 1689).
с. 197
Штомесяцъ, штомесецъ прысл. Штомесяц. потым всемꙊ БратствꙊ на схажкахs штомсцъ ѡзнаймовати (Ст. бр., 10б–11); штомѣсецъ чтыри их ходило по доходы манастырские (Зб. 752, 544); голуби ... и ѡни штомсцъ дѣти новые мают (Зб. 82, 368б).
с. 197
Штомпель гл. штемпель
с. 197
Штомполь гл. штемпель
с. 197
Штоночный прым. Штоночны. покармъ и напой скромный и воздержный, сонъ мѣрковный, бденiе штоночное, правило штоденное (Сматр., 35).
с. 197
Штоночъ прысл. Кожную ноч. кони дрыганты на стайни держати: давай же имъ въ лѣто и въ зимѣ овесъ и сѣно, подстелай же штоночъ, ховай же для нихъ слугу (Мял., 318).
с. 197
Штонпиль гл. штемпель
с. 197
Штоны гл. штаны
с. 197
Штоньколи займ. Што-небудзь. ѡд них поприсѧжены штоньколи хсъ чинил оу пекле им показали рекоуче (Пак. Хр., 26); але штоньколи до которого молвила набожне чолом оударивши покорне богу дѧковали (Валх., 54б).
с. 197
Штопка наз. Стопка, чарка. скриня не вельми великая безъ верху, въ которой цынъ былъ: мисъ цынованыхъ ровныхъ д0483 (4), полумисковъ г0483 (3), приставки в0483 (2), талерей а0483 (1), штопки цынованые в0483 (2) (АВК, XIV, 22, 1556).
с. 197
Шторазъ прысл. Штораз. смѣле то мовлю, же ... штораз то новѣйших речей под заслоною апсльской власти вs костелъ бж0483iй втрꙊчанье, тꙊю едность цр0483ковнꙊю розорвало (Апакр., 150); новыхъ штораз могоричѡвъ шꙊкаючи, в новые сѧ шторокъ кsшталты переменеваючи, нѡвыи ключки и вѣдра до черпаньѧ золота штодн0483ь вынайдꙊючи (Там жа, 171–171б); такъ достатне и гойне званыи гости частꙊетъ, ставѧчи пред нихъ шторазъ розныи и ѡдмѣнныи покармы (Мак., 190).
с. 197
Шторокъ прысл. Штогод. новыхъ штораз могоричѡвъ шꙊкаючи, в новые сѧ шторокъ кsшталты переменеваючи, нѡвыи ключки и вѣдра до черпаньѧ золота штодн0483ь вынайдꙊючи, зо всѣхъ собѣ прихилныхъ народов зо всѣхъ припадsковъ ... пожитsки хапаютъ (Апакр., 171–171б); просили алеѯандриsских еп0483ков, абы шторок до панов римских, давали знат (Бельск., 267б–268); который [папежъ] немаль шторокъ сыновъ презъ крещенiе примножаетъ (Пыт., 7).
с. 198
Штортиста наз. Дудар. ПрегꙊдник: ... штортиста, дꙊдаръ (Бяр., 118).
с. 198
Штортъ наз. Разнавiднасць дуды. ПрегꙊдница: ДꙊда, штортs (Бяр., 118).
с. 198
Штось I, щось займ. 1. Штось, штосьцi, нешта. тут же промежи ними была силнаѧ и великаѧ незгода и посварокъ, и велми ѡ немъ штось дивне радили хитре, мудре, скрыте (Барк., 169б); был фока жолнер ѡдин, межи послы которыs штос ѡстро и смѣло над иных до цесара реклъ (Бельск., 334); Ꙗко прето животъ людскiй, зs ничого чимсь бывши, зновꙊ до ничого приходит (Мак., 2б); потомs ѡ Кганимедѣ штось повѣдаютъ (Варл., 243); Регма, е: Гром, аб вымовлене, аб щос sлое, аб товариство нѣѧкое (Бяр., 306); Нѣчто: щось (Там жа, 100); ѡполночи Ꙋслышели тые што при нем стерегꙊчи его не спали иж штос потихꙊ мовил (Зб. 107, 114); есть тежь иншiй корень нѣѧкiй, маючiй штось подобногѡ до чл0483вка (Хран., 47); два сыновѣ ... ѡсобную над инъшых сꙊсед своих и селꙖн ꙊродꙊ и с твари штос неселског мѣли (Зб. 82, 41б). 2. Тое, што i што I у 9б знач. котороs ѡнъ ѡтповѣдел: повѣдано мнѣ все штос Ꙋчинила свекрови своей по смерти мужа твоего (Бiблiя, 138б); колисмо приехали до слꙊги твоег ѡтца нашог повѣдилисмо емꙊ все штос до нас пан моs мовил (Бельск., 32).
с. 198
Штось II прысл. Ужываецца як частка састаўнога прыслоўя ‘мало штось, ледво штось’ са значэннем ‘амаль што, толькi што, ледзь, чуць’. вода тое весны была велми велика Ꙋ Смоленску Ꙋсе мѣсто понела была мало штось не дошла была до Покровское горы (Рач., 340); нижли до ст0483огѡ юрꙖ ледво штос жито посееное почало з земли Ꙗвлѧтисѧ а дрꙊгое Ꙋсходити и то потросе почали ѡрати на страстноs ндли (Барк., 165б).
с. 198
Штотыждень прысл. Штотыдзень. ѡсобливе зась штотыжден вs средꙊ Акафiстъ. кождый брат который оумѣетъ читати, ѡтправити повиненъ (Ст. бр., 9–9б).
с. 198
Штоть, штоць займ. 1. Тое, што i што I у 9а знач. поведилъ еи: твоꙖ речъ дома седет. А штоць было по такъ великоs дорозе, Ꙗкобы се быт невестою не знала (Пралог, 667б). 2. Тое, што i што I у 10 знач. штоть насъ долѣгаетъ, то и вм0483 всѣхъ прикладомъ и секвеллѧ заходитъ (Апакр., 216).
с. 199
Штофъ наз. Штоф. Посудъ домовыхъ ... штофъ шесть, наливка одна (АВК, IX, 468, 1626).
с. 199
Штоць гл. штоть
с. 199
Штропъ наз. Кроква. подъ штропомъ той одрини льну осмъдесять сноповъ (АВК, XXVI, 393, 1586).
с. 199
Штрофованье гл. строфованье
с. 199
Штрофованый гл. строфованый
с. 199
Штрофовати гл. строфовати
с. 199
Штрофуючий гл. строфуючий
с. 199
Штрыхъ наз. Тое, што i стрыхъ у 1 знач. мера на збожье подъ штрыхъ (КПД, 474, 1568).
с. 199
Штука, стука наз. 1. Аддзеленая (адрэзаная, адбiтая, адламаная) частка чаго-н.; кавалак. коли сѧ поткали, древа поломали на много штукъ (Трыст, 100–101); дверы, окна вси на штуки пощепаны (АВК, XXXVI, 91, 1582); то поведилъ, ижъ дей тобе, Ганусе Рынку, дамъ знати и на штуки россекаю и яко пса забию (АВК, XX, 125, 1597); солданъ египsскии ... казалъ по смерти своеи пред собою нести на древꙊ штуку сукна чорного (Царств., 76б); взꙖвши акиꙖ ѡдѣнье свое новое которих был ѡдѣꙖныs роздерлъ на ві0483 штукъ (Бiблiя, 422); медеꙖ боꙖчисꙖ погони розсекала своег брата абсирта на штꙊки росклала по выспах, абы ѡтец збираючи по штꙊцѣ чинил погребъ (Бельск., 80); напочаткꙊ створил пан бг0483ъ нб0483о и землю ... Потом шостог дн0483Ꙗ з штꙊки болотнои землѣ першог Адама то ест чловека створил (Стрыйк., 412); грунту штукъ, застѣнковъ и острововъ, на часть небошчика пана отца моего одъ пана Адама Подаревского, стрыя моего, выдѣлено (АВК, XIII, 296, 1604); хлѣбъ албо штꙊки мꙖса хватает ѡт пн0483а кинѣные (Зб. 259, 78б); капище то ест божница Артемида роспаласꙖ на штꙊки (Зб. 752, 117б); самѱѡн лва роздерлъ на штꙊки (Хран., 184б); Панство Россiйское, на килкадесѧтъ штꙊкъ роздробилосѧ, а потомъ ѡт Литвы завоеванное зостало (Зб. вып., 63б). 2. Адзiнка колькасцi розных рэчаў i рэчываў; асобны прадмет, экзэмпляр, якi прымаецца за адзiнку падлiку; штука. Про тожъ тыи купцы чужыи опричъ ярмарку подъ тую меру будуть куповати воски въ одной штуце по полуберковеску (КЗ, 703, 1498); немец Герман Верес промытил стуку воску полчетвертадцать каменеи (ПГ, III, 45, 1509); купци чужiи подъ тою мѣрою будуть куповати: воскъ въ одной штуцѣ по полуберковеску, соболи и куницы и тхоры по сороку (АЗР, II, 77, 1510); стрѣльбы розныхъ штукъ шесть [коштовали] золотыхъ пятдесятъ (АСД, I, 252, 1616); тогды дей мы ... кгды шукали въ пивницы въ земли, теды только нашли одну штуку серебра (АВК, VIII, 504, 1618); дерева сорокъ тры штуки прыготовано видимо въ семъ же року и оправовати повелѣваемъ (АСД, I, 280, 1634); мещане на пожите ничого, принесли фꙊндацiи и привилеꙖ на паргаменах в шести штуках (Дыяр., 153); потом кгды еще не верили штукꙊ рыбу печоное и пластръ медꙊ елъ (Зб. 255, 44б); мяса до варенья и печенья купили на школе жыдовъской штукъ три (ИЮМ, I, 35, 1679); за штуку паперу п. Оносце золот. десять (ИЮМ, I, 177, 1681). 3. Якая-н. рэч, дэталь. дивнэ штуки вырежал и паны затруднил (Еўл., 9); реклъ самоилъ кухарови: дай штукꙊ которꙊю тобѣ есмъ далъ (Бiблiя, 314); гдемъ тежъ нашолъ кадь мѣдѧнꙊю, на ланцꙊхꙊ желѣзномъ оу стꙊдни висѧчꙊю, южъ старостю зепсованꙊю, и ѡвоцъ Ꙗблокъ гранатовыхъ ... и много ѡздобs и штꙊкъ ѡд злота (Мак., 15б); ковалю Якову шъто ковалъ шътуки до гарматъ три, запълатили за пърацу осм. к0483 (ИЮМ, I, 102, 1680); купили железа штабы, фунтовъ шеснадцать, на робене штукъ до зегара (ИЮМ, X, 88, 1695). 4. Адзінка вымярэння тканіны; сувой. шолкꙊ десять литръ, чамлѣтꙊ чорного штꙊка (КСД, 275–276, 1516); штꙊка полотъна коленьского (КВС, 454б, 1552); у нее ... пограбилъ полотна досить праве тонкого ... штуки две цалыхъ, в кождой штуце по сту локти (АВК, XX, 125–126, 1597); побралъ собе ... чапокъ бобровыхъ зенъскихъ две ... полотна штуками было за копъ шесть (АВК, XX, 298, 1631). 5. Незвычайны ўчынак, выхадка, выбрык; хiтрасць, мудрагелiстасць. Нѣкоторые хлопи зъ села, што сѧ кукглѣрствомъ бавили, люди уродивые и дужого тѣла, в надѣю Ꙗкого пожытку прышли до Атыли и чынили штуки дивные, скачучы велми хипко и мистэрне межы мечми (Атыла, 225); римскiе папежи розмаитыми фалшами, штоуками, и фѡртелѧми, о розширенье своей власти, старанье чинили (Апакр., 118); зверхность свою, не толко штоуками и фортелми ... але и моцью а кгвалтомъ над нами ростѧгаютъ (Там жа, 212); дивꙊюсѧ, што то вамъ на мысль пришло, жесте такꙊю штꙊкꙊ вымыслили (Варл., 254б–255); Извитiе: хитрост, штꙊка (Бяр., 54); дꙖволскаѧ штꙊка ест, же кгды хочет подъданыхъ ѡшꙊкати, первеs королев Ꙗко старшихъ ѡшꙊкивает (Зб. 259, 434–434б); мне братиꙖ милыꙖ штꙊки розные выражалъ диꙖволъ, часꙊ ѡдного (Пралог, 644). ◊ Н е м а л а я ш т у к а – пра штосьцi няпростае, складанае. гетая не малая штука – кони дрыганты на стайни держати (Мял., 318).
с. 199
Штуквартовый прым. Iнкруставаны. въ томъ свирнѣ речи рухомые, то есть напродъ скриня штуквартова, въ которой речи костельне (АВК, XIV, 436, 1592).
с. 201
Штурмгабъ наз. Штурмавы шлем з грэбенем i заслонай для вачэй. Панъ Ирый Ивановичъ ... ставилъ ... коней 13, зброи бляховые, штурмъгабы, аръкабузы, секерки, мечи, ощепы (ПВЛ, 506, 1567).
с. 201
Штурмоване гл. штурмованье
с. 201
Штурмованый дзеепрым. ад штурмовати ў 1 знач. Ѡполчаемъ: обточеный, албо штꙊрмованый (Бяр., 198).
с. 201
Штурмованье, штурмоване наз. Дзеянне па дзеясл. штурмовати ў 1 знач. Мстислав ... добыл галича прꙊдким штꙊрмованемъ (Стрыйк., 487б); потом житомир в котором было мног шлꙖхты киевскои ѡбогнал которог теж Ꙋсилным штꙊрмованем рꙊс боронꙖчисꙖ змордовала, през подане достал (Там жа, 535); не ослабѣваймо ... и не опꙊскаймосѧ, анѣ поддаваимосѧ их штоденномꙊ штꙊрмованю, але моцно и потꙊжнымъ розꙊмомъ спротивмосѧ имъ (Калiст, I, 70); гримѣло небо на розные голосы на выкриканꙖ высокие, на штурмованꙖ силъные (Зб. 259, 582).
с. 201
Штурмовати дзеясл. 1. Штурмаваць; праводзiць актыўныя, рашучыя дзеяннi для авалодання чым-н. В тот час Атылѧ, наготовавшы начыне до битꙖ муру, а жолнере до штурму напоменувшы, ждал часу абы скоро бы ѡгонь утихъ, муръ ламалъ а до мѣста штуръмовалъ (Атыла, 223); кгды мают тым бараном до мꙊрꙊ штꙊрмовати а мꙊр розбивати, теды моцно колодꙊ ѡнꙊю розведши припꙊщают ю до мꙊрꙊ, аж ꙊвꙖзнꙊт роги еи в мꙊр, потом вѣшают Ꙋ ѡных желѣзных колец тꙖжкие речи (Бельск., 218); тꙊрки ... зо всѣх сторон на мѣсто били и штурмовали, не даючи мѣстскомꙊ людꙊ жадног ѡпочинкꙊ (Там жа, 386); шли полем до мѣста которог великою моцю добывал, Ꙋставичне на брамы и на мꙊры штꙊрмꙊючы (Стрыйк., 438б); римскии раsцы, слышачи присте алеѯандра велми се полекали: згромадивши людъ зложили подарки алеѯандрови, шестдесꙖт тисеч фꙊнтовъ золота, и сто золотых корон ему послали, просꙖчи его абы против имъ не штурмовал (Алекс., 74–74б); его скоро видѣли приближаючогосе ку мѣсту, абы всѣ навалностю штурмовали на мꙊри мѣстскии (Там жа, 76б); ижъ кроль видѣл, же трꙊдно было з тои стороны кгданскови што Ꙋчинит, а нѣмцы битвы валнои дат не хотѣли, рꙊшилсꙖ под латернꙊ, где такъ долго штурмовал, ажъ ганса з колна гетмана ... забито (Хр. польск., 24); люди ратные ваши Московскiе къ городу Смоленску колько разъ приступали, и штурмовали (АЗР, IV, 447, 1615); надошли тумультъ и громаду тыхъ людей ... которые ... каменьми до оконъ и до воротъ господы его милости штурмуютъ (АВК, XX, 272, 1621); през колко дней штурмуючы и добываючы замок Мстиславский ... през кгвалтъ и усилство великое ... тот замок Мстиславский добыл и вынял (АВК, XXXIV, 222–223, 1662). 2. // перан. Нападаць, уздзейнiчаць на каго-н. з якой-н. мэтай; актыўна наступаць, настойлiва дабiвацца чаго-н. коли бы папежъ антихристомъ ... былъ ... николи бы геретыкове ... такъ велъми на папежа Ꙗко гетьмана своего не ехали ани штꙊрмовали (Унiя, 40б); митрополит из своим товарышством хотѧ ѡтстꙊпил вѣры греческой оупорне и дотолѧ добра вѣры греческой держачи Ꙗвне штꙊрмоуетs и до взрꙊшеньѧ ей даетъ причинꙊ (Апакр., 27–27б); кгды быс хот Ꙋвес свѣтъ зыскалъ а шкодовал быс на дш0483и своеs на которꙊю затымъ лакомством штꙊрмꙊет а так стараsтесꙖ (Зб. 259, 134); за што сꙖ Диворал ДиꙖвол розгнѣвавши, ижъ Ꙋже его в неs всꙖ надѣꙖ Ꙋстала, не перестал на ст0483Ꙋю розмаитыми способы штурsмовати (Пралог, 484б).
с. 201
Штурмоватисе дзеясл., зв. ад штурмовати ў 1 знач. Назавтрее зновꙊ тꙊрки, на ѡное мѣстце з многих дѣл почали стрелꙖт, и до мѣста се штꙊрмоват (Бельск., 387).
с. 202
Штурмовый прым. ад штурмъ I у 1 знач. видѣчи я ... же-мъ ихъ до жадного фортелю ужить не могъ яко стрѣлбою такъ и до штурмовоѣ справы ... не хотѣлъ есмь болшъ непотребне часу тратити (АЗР, III, 143, 1568).
с. 202
Штурмуючый дзеепрым. ад штурмовати ў 1 знач. олег ... ѡт жолнеров Ꙗрополковых до замкꙊ штꙊрмꙊючых з мостꙊ высоког межи иншими зопхнен (Стрыйк., 444б).
с. 203
Штурмъ I наз. 1. Штурм. тые драбы ... часу шиху войска до битвы и ку штуръму и до потребъ шанцовыхъ мають быти даваны подъ справою и послушеньство[мъ] пана гетмана великого (КПД, 413, 1567); теперъ они до штурму ити позволя ... але ани драбинами, ани паленьемъ того замку брать не хотѣчи (АЗР, III, 141–142, 1568); коли мы, бывшы у штурму под замкомъ Рославлемъ, тогды они оба товарышы на першомъ начлегу, кои есмо отошли от штурму, они были (АВК, XXXIX, 382, 1579); Атылѧ, наготовавшы начыне до битꙖ муру, а жолнере до штурму напоменувшы, ждал часу абы скоро бы огонь утихъ, муръ ломалъ а до мѣста штуръмовалъ (Атыла, 223); оуже и влдци лвовскомꙊ ... монастыръ жидичинскiй ... кгвалтомъ наехавши на оный презъ штоурмъ с пролитьемъ крви выдираютъ (Апакр., 212б–213); под столицею все лето стоꙖли мног штурмовъ Ꙋтратили не достали (Барк., 173); потом семого дн0483Ꙗ, зновꙊ Ꙋчинил пристꙊпъ и штꙊрмы до мѣста которог казал Ꙋсиловне добыват (Бельск., 368б); ѡлга в тоs час до штꙊрмꙊ зо всих сторон зs ѡгромным ѡкриком и вереском, пристꙊпила, где зs запаленог замкꙊ Ꙋтекаючих великое мнозство древꙖн побито, посѣчено, и потоплено, а дрꙊгие з жонами из детми погорѣли (Стрыйк., 441б); тым часом Ꙗкгеsло вернꙊвшысꙖ ѡт полоцка не толко вилни достал але и троки замок ѡборонныs през ѡблежене а штꙊрмы ѡпановалъ (Там жа, 546б); алеѯандеръ теды з людом ѡкрꙊживши мѣсто, а Ꙋчинивши штурмъ почали ихъ переметат през муръ Ꙋмерлыхъ и ранныхъ, лоди тежъ ихъ запаленыи горѣли (Алекс., 13); одъны одъ войскъ непрыятельскихъ, которые подъ замокъ Велижъскiй прыходили и штуръмы до замъку чынили, побиты (ИЮМ, I, 353, 1619); Александер ... давалъ волност жолнѣромъ вынищит ѡблежоное мѣсто кгды был штꙊрмъ (Зб. 259, 582); княз Алексей Микитич Трубецкiй з войском ... учинивши штурмъ великiй зо всих сторон ... замок огнем выпалил и опустошил (ИЮМ, XXVIII, 119, 1666). 2. // перан. Напад, уздзеянне на каго-н. з якой-н. мэтай; рашучы наступ на што-н. для авалодання чым-н., асваення чаго-н. не вѣдаете же каждаꙖ справа и воsна трꙊднѣsшаꙖ кождаꙖ мает конец нижли початокъ, а тыи которые в неs працꙊют если на концꙊ ѡслабѣют, порожне робꙖт также теж и вы порожне працовали есте если штꙊрмꙊ перестанете (Бельск., 233); стогнати и трѧстисѧ бꙊдешъ на земли. Невѣръствомs и помѣшанsемъ неоуставичныхs мыслiй, такs долгiй часъ штꙊрмы, Ꙗкъ иншiи люди поносѧтъ (Мак., 293); лечs зас чистаѧ ѡнаѧ дш0483а, злосливого дꙊха штꙊрмs постерегши, и превротнꙊю войнꙊ злыхs мыслiй, котораѧ на него великимъ и кгвалтовнымъ наѣздомs настꙊповала, видѧчи, трвожиласѧ (Варл., 270–270б); пришедши ѡдин брат, именемъ илариѡнъ, и мовит великие штꙊрмы диꙖволские терпит (Пралог, 644).
с. 203
Штурмъ II наз. Шторм. Ꙗкъ на морꙊ бꙊрливомъ вs найгоршiй штꙊрмъ, трвозѣ, на КотвицꙊ жеглѧрѡмъ, надѣѧ по Бозѣ (Мак., 1б); бꙊдꙊчи выхованы при мѡрю наꙊчилисѧ плывати, за повстанsемъ волнъ и штꙊрмовъ не стрвожатсѧ (Там жа, 143); до тебе, Ꙗкs до нѣѧкого морѧ, вси тые бѣдъ, оутисков, жалю и смꙊткꙊ незsмѣрного воды, кгвалsтовнымъ штꙊрмомъ и навалностiю се зsгромадили (Карп., 47); мало вsчасне погодне на морю плываетъ, которого штꙊрмъ носитъ, фалѧ заливаетъ (Лям., 16).
с. 204
Штучка, стучка наз., памянш. 1. Ад штука ў 1 знач. футро вильчое старое, футерко старе въ стучкахъ белиное и кроликовое (АВК, XXVI, 455, 1586); гдыжъ Ꙗкъ золото зs мнѡгого болота омыто, вs маленкихs кавалкахъ албо штꙊчкахъ накшталтъ проса найдꙊетъсѧ (Мак., 163); ѡдны пишут иж сами его патрицы римские межи собою на штучки розсекали и в землю закопали (Рым., 78б); тоs Ст0483ыs артемонъ ... вшедши до идолъской церкви вси болваны побилъ поламалъ и покрꙊшил ихъ маленкие шsтучки (Пралог, 594). 2. Ад штука ў 2 знач. у той же коморе ... воску штучекъ мерныхъ десеть, настулька до седла старая (АВК, II, 136, 1598); зъ розказанья целого маистрату за рубокъ штучокъ в0483 пану Василiю Хомутовскому, золот. двадцать два (ИЮМ, I, 129, 1681); купили рубку штучку на подарокъ, дали золотыхъ дванадцать (ИЮМ, I, 231, 1682); мясо штучки 2 ... хлѣбы для себя и челяди 2 (ИЮМ, XXIV, 46, 1713); звыкли грекове до Оливы и БалсамꙊ, прикладати, рожныи вонности ... насѣне Розмарыновое ... штꙊчка АлѧбастрꙊ (Зб. вып., 16). 3. Ад штука ў 3 знач. перед тым на штучках ременных форму Ꙗкуюс выбиꙖно (Хр. польск., 11); авралиасъ, штꙊчка нѣкотораа и вержене до игры косткою (Бяр., 223). 4. Ад штука ў 4 знач. я ему ... дал был продоват на себе штучку твилиху, строки сукманные полские сто семъ локот (АВК, XXXIX, 271, 1579); Павелъ Григорьевичъ Случанинъ мѣлъ зъ Люблина товаръ свой ... полотна кглокговского штучокъ 10 за копъ 4 (АСД, III, 306, 1583); невѣста имъ подала штꙊчкꙊ полотна (Хр. польск., 15–15б); у краме моей ... шындеру зеленого штучка одна (ИЮМ, XXI, 423, 1625); п. Кухмистру Его мл. пана Брестовъского штучку киндяку золот. (ИЮМ, I, 51, 1679); заплатили за две штучки полотна швабскаго золот. осмнадцать (ИЮМ, III, 118, 1685).
с. 204
Штучне прысл. Умела, па-майстэрску. того словка, бо еси, которое он штоучне из своего мозгꙊ придалъ, вs словахъ хсвыхъ, оу своих греческих звѡдахъ не знайдоуемо (Апакр., 96б); Азалисте не вѣдали ... Ꙗкъ хс0483, самъ голова цр0483кви пожилъ; чили сѧ оздобилъ злотом, гафтоваными нѣѧкими шатами, штоучне бꙊдоваными палацы, трапезами коштовными (Там жа, 190б); ты миколаю буsвиде не давши имъ всимъ николи жадныхъ позвовъ в тымъ заѡчне штучне а ѳортельне ... право неслушне переводили (КЛС, 193, 1598); бо мнимали жебы звыклым ѡбычаем Ꙋступовли. которыи Ꙋтекане штучне змышлꙖючи, намовилисꙖ абы ихъ ѡт мѣста ѡтвели, а Ꙗко бы Ꙋтекаючи на дороги преречоныи навели (Бiблiя, 135б); пришолъ былъ до Ха0483 Гд0483а пытати его, вs словах штꙊчне и облꙊдне оуловити его хотѧчи (Калiст, II, 181); обчихъ кs собѣ чачкою штꙊчнѣ забавѧетъ, всѣхъ вшелѧко зводити не переставаетъ (Лям., 24); такs и мы дꙊши нш0483и розмаите и штꙊчsне оупsстрѣмо, жебыхмо правдивый и великiй зыскъ позыскали, Бг0483а мовлю, который насъ правдиве молитисѧ наꙊчаетъ (Мак., 303–304); естъ же межи нами коториs шsто бы его шsтучне выгналъ з церкви. реклъ: иди (Пралог, 629); который оутеканье штꙊчнѣ смышлѧючи намовилисѧ абы ихъ ѡт мѣста ѡтвели, а Ꙗкѡ бы оутекаючи на дороги преречоныи навели (Хран., 190б).
с. 205
Штучность наз. Умельства, здольнасць. Коварство ... розꙊмъ, дѣйство, дѣла чиста, штꙊчность, оумѣетность (Бяр., 65).
с. 205
Штучный, стучный прым. 1. Мудрагелiсты; майстэрскi. Извитiе словесъ: штꙊчное мовенье, хитрость в мовѣ (Бяр., 54); Извитiе притчъ: штꙊчныи приповѣсти (Там жа). 2. Хiтры, каварны. Потом был посланыs до крева и на смертъ ѡсꙊжоныs, а ѡттамтолꙖ, ѡднои ночи за помочю жоны своеи потаемне штꙊчным промыслом Ꙋшол (Стрыйк., 547); досит штꙊчнаꙖ была невѣста египскаꙖ (Зб. 259, 578); потомъ самъ диꙖволъ Старшиs росказалъ ѡдному и послалъ тамъ до церкви вѣдаючи по нем же былъ велsми штучныs (Пралог, 630). ♦ С у к н о ш т у чн о е (с т у ч н о е) – гатунак сукна. Кухару Иванъцу 7 локотъ сукна стучного з мыта Ковенъского (КЗ, 202, 1441–1480); конюху Пашъку 7 локотъ сукна штучъного (Там жа); Емавлуковичу Янышу копа грошей на страву, а 6 локотъ сукна стучъного (КЗ, 265, 1487).
с. 205
Штыховый прым. Колаты, нанесены колючай зброяй. виделъ тꙊю ꙖдвигꙊ тивꙊновꙊю всю збитꙊ синевꙊю ранꙊ штыховꙊю на нозе (КВС, 499б, 1552); виделъ есми ... в боку правомъ штыховую рану (АВК, XXI, 37, 1555); виделъ есми на томъ Яцуте на обеюхъ плечахъ и на рукахъ раны синие, а на пальцу правой руки рана штыховая (АВК, XXI, 254, 1556–1557); виделъ есми въ него на чоле рана ... штыховая (АВК, XVII, 440, 1565); видел есми ранъ шкодливых тятых чотыры у голове, а пятая рана штыховая у середины шкодливая (АВК, XXXVI, 134, 1582); на стегне правомъ рана кривавая штыховая шкодливая (Там жа, 394, 1590).
с. 206
Штыхъ наз. Вастрыё. который братъ ихъ небожчикъ ... мечемъ штыхомъ пробитъ былъ (АВК, XVII, 280, 1541); над ѡчыма колото штыхомъ (КВС, 598б, 1552); на служебнику дей пана Дыбовского прозвищомъ Калиту на твары левое щоки рана кривавая, штыхомъ есть пробитая (АВК, XXI, 18, 1555); жаловалъ ... возный ... о томъ, штожъ дей у тую прошлую неделю ... невинне мя збилъ и зранилъ и руку левую штыхомъ кордомъ пробилъ надъ долонью (АВК, XXII, 233, 1565–1566); виделом на боярыне его млсти ... рану крывавую, сечоную на голове, а на боку под рукою левою – рану штыхом пробитую, шкодливую (АВК, XXXV, 298, 1582); у кганку перед сенми светличными стол и кганек порубан, дверы сенечные и ушаки виделом посечоны и штыхом поколотые (АВК, XXXVI, 316, 1582); штожъ дей ... пана Михала Даниловича, в месте гдрскомъ Полоцкомъ з тылу, здрадливе, зъ за крамъ бронею, шаблею, штыхомъ пъхнулъ (ИЮМ, XXIII, 355, 1623); татарове ... Айсу Кулаковского ... зранили, меновите руку левую шътыхомъ шаблею пробили, у голову ранили и кулачьемъ або пястями тваръ усю побили и покрывавили (АВК, XX, 318, 1636); ты Андрею Ейсимонте съ тыми помощниками ... пана Адама ... зранили ... штыхомъ въ ногу левую черезъ ботъ (АВК, I, 320, 1646); розгнѣвалъсꙖ тиран и Ꙋдарил ей в бокъ мечемъ штыхом (Зб. 82, 280б).
с. 206
Шуба наз. Шуба. Ивашъку Дашъковичу шуба лисья завыйковая з мыта Кiевъского (КЗ, 200, 1441–1480); зъ Нового Мѣста послано князю великому Тферскому: шуба соболья, волочоная аксамитомъ або адамашькою, а другая шуба кунья (АЗР, I, 109, 1486); Гамъзе копа жъ на страву, а сукно такое жъ, а шуба чамъровая (КЗ, 265, 1487); Князю Дмитрею Проньскому 10 копъ грошей з недополниковъ въ писара ... а ему жъ шуба кунья изъ скарбу (Там жа, 273); шꙊба собольꙖ, адамашкою черчетою крыта, съ пугвицами (КСД, 871, 1516); отцу моему духовному ... шуба моя бѣлинная хребтовая зъ колнеремъ новосправлена (АСД, VI, 13, 1522); шурину моему князю Ѳедору шуба оксамиту чорного съ пугвицами позлотистыми (АЮЗР, I, 77, 1529); взято у сенех на шосту шубу лисью (АВК, XXXV, 125, 1582); взяли ... у Селивона шубу крытую чорнымъ фалюндышомъ (АСД, I, 177, 1590); Ꙋтворенiе, шата долгаѧ невѣстнѧа, шꙊба (Бяр., 183); Дзеняковъ грабежъ, жупанъ синiй старый фалендышовый и шуба, зъ золотыхъ десяти (ИЮМ, II, 66, 1683); мистру купили шубу, дали золот. двенадцать (ИЮМ, V, 75, 1688); Ѳедоровичу дворнику такъже за шубу отъ того жъ шубника заплатили зол. семъ (ИЮМ, IX, 119, 1692). ◊ Ш у б а б а р а н ь я – кажух. взꙖли Ꙋ мене шꙊбꙊ бараню и сермꙖгꙊ (КВЗС, 90б, 1539); ш у б а г о л а я – шуба, не пакрытая якой-н. тканiнай. шуба новая горъностаsнаꙖ, голаꙖ, съ пугвицами ѡдного золота (КСД, 871, 1516).
с. 207
Шубеница гл. шибеница
с. 207
Шубенка наз., памянш. ад шуба. купили шубенку убогому шъто у браме седитъ и пилнуетъ, дали золот. одинъ (ИЮМ, I, 113, 1680).
с. 207
Шубка, шупка, шюбка наз., памянш. ад шуба. воземши сукню а шюбку бѣлинную зъ гарусомъ (КСД, 17, 1510); жона его Бреня заставила ми шубъку китайчаную зеленую, брюшками лисьими подбитую (АВК, XVII, 95, 1540); маеть имъ дати матысъ ... по шꙊбъце ѡпратъноs и двои вознички (КВС, 468б, 1552); тры шубки подбитые – одна волками подбита, сукна порпыянского зеленого (АВК, XXI, 257, 1556–1557); тымъ же обема ... отписалъ сукню ... тымъ же шубку сукъна зеленого смушками подшитую (ИЮМ, XXX, 4, 1577); Марина ... з дому моего прочъ утекла и шупъку белинную сукномъ прикриту узела (АВК, XXXIX, 58, 1578); онъ дей у мене сторговал шупъку белю за копъ шесть (Там жа, 201, 1579); якобы мели взяти ... шубку его самого лисюю завыйковую ... с кнафълями серебреными позлотистыми (АВК, XXXVI, 72, 1582); скриню дей узяли, у которой скрини было сукманъ ... шубка кроликовая (АСД, I, 182, 1590); шубка табину чорного, горлами подшытая, которая коштовала копъ тридцать литовскихъ (ИЮМ, VIII, 208, 1593); речы рухомые ... скура лося, кордъ, шубъка чорная фолюндишовая кунами подшытая старая (АВК, XXXII, 313, 1596); на столе у той же коморе шубка сукенна ... плащикъ чорный, переды рысями подбитый, а задъ лисами (АВК, XX, 136, 1598); вкравшы ... убране люнское новое, боты козловые новые, шубка белинная повшедная, платя белого незличоная речъ; тые вси речы все продалъ (ИЮМ, VIII, 282, 1609); за грабежъ шубки белълей, пограбленой въ року ... отъ пани Ѳедоровой Цалабановой отобрали золот. (ИЮМ, XIII, 9, 1699).
с. 207
Шубникъ наз. Шубнiк. за кожухъ для Тишка челядника Омеляну шубнику, золот. девять (ИЮМ, I, 132, 1681); отъ Макара шубника за пограбленый кожухъ за поголовное прошлорочное отобрали золотый одинъ (ИЮМ, II, 78, 1684); коменданту Халюце купили у шубника Грышка Мелешковича кожухъ постарый, дали зол. полшоста (ИЮМ, VI, 132, 1689); Ѳедоровичу дворнику такъже за шубу отъ того жъ шубника заплатили зол. семъ (ИЮМ, IX, 119, 1692); отъ шубника Дзевули, Ѳедоровичу дворнику купили кожухъ новый, дали (ИЮМ, X, 34, 1695).
с. 208
Шубницкий прым. ад шубникъ. онъ ... комору, въ рынку мескимъ стоячую, съ тылу крамовъ шубницкихъ, подкопавшы и просекшы, немало маетности побравъ (ИЮМ, VIII, 358–359, 1620).
с. 208
Шубравецъ наз. Абадранец. РꙊбищеносецъ: ѡшарпанецъ, шꙊбравецъ (Бяр., 141).
с. 208
Шугалей наз. Шугалея (вялiкая лодка). наготовавши кꙊ томꙊ чолнов и шꙊгалѣев великих и малых пꙊстилсꙖ днепром (Стрыйк., 477); зараз починили мосты з плытов из шꙊгалеев (Там жа, 578б).
с. 208
Шуи прым. Левы. тако и жена ... знамѧ имат ... на персех. или на колене шѫем (Неба, 88).
с. 208
Шукане гл. шуканье
с. 208
Шукание гл. шуканье
с. 208
Шуканый дзеепрым. 1. Ад шукати ў 1 знач. коли вышол декрет забивано мꙊдръцы, и шукано даниила и товаришов его абы згинꙊли (Бiблiя, 531); видꙖчы теды саꙊл, иж его шꙊкано. скрилсꙖ, Ꙗкобы не хотꙖчи принꙖт преложенства тог (Бельск., 94б); был голод ... и длꙖ того се поддали вакхидови. шукано и шпикговано приꙖтел июдовых и водили ихъ до вакхида (Кн. Мак., 58б); коли долго шуканого нашли: до него зо всим духовенством пошол епископъ (Пралог, 493); коли вышолъ декретъ забивано мꙊдрецы, и шꙊкано данiила и товарышовъ егѡ абы згинꙊли (Хран., 358). 2. Ад шукати ў 2 знач. гедиѡн сказил балванницꙊ за которꙊю его горла шꙊкано (Бельск., 72); потом коли врꙊта было познано, же сам себе Ꙋчинил бѣсноватым, шукано на смерть, але выбавили его мещане (Рым., 80); бо справедливостs справедливе шꙊкана быти маетъ (Калiст, I, 32б). 3. У знач. наз. Тое, што шукаюць. Поневажъ не ошꙊкалисѧ вѣщкѡве, але шꙊканое нашли (Калiст, II, 262б).
с. 209
Шуканье, шукане, шукание наз. 1. Дзеянне па дзеясл. шукати ў 1 знач. Тогды иж налести его не моглъ врꙖдъ местьски Могилевски длiа шуканiа и постановенiа его еще рокъ други шесть неделъ зложилъ (ИЮМ, XXXII, 100, 1578); по долгом шꙊканю нашол его межи паннами (Бельск., 82б); бо што наѧве лежитs и ѡткрыте, шꙊкати того заисте непотреба, але што естs прикрыто, и долsгимъ а пилsнымs шꙊканsемъ бываетъ найдовано (Калiст, II, 56); же дѣтѧ кs ней прiйти не можетъ сама матка длѧ долгогѡ его шꙊканьѧ, милостью зневолена, идетъ до него и ѡблаплѧетъ его (Мак., 360); вси з великою прꙊдкостю на шꙊканsе его вышли, всѧким способомъ оутѣкаючого оупередити промышлѧючы (Варл., 327); Възысканiе: Вынайдованье, шꙊканье: пытанье, ѡпытs, вывѣдованьесѧ, предложенiе дiалектiческое (Бяр., 20–21); ѡтцъ сн0483а не нашедшы слуги на шукане его выслал (Зб. 81, 259); Ꙋважъ иж то до выконанꙖ второго напомненꙖ або наꙊки належыт жебыс се николи не бавилъ в шуканию выбадованю и в строфованью чꙊжих недостатков (Зб. 255, 76); слуги ... мовили: треба ли было такои сквапливости в шуканю старца того (Зб. 82, 410б); за шуканье реистровъ пожытечнейшыхъ Малашку и за переписованье на чысто золот. два и асм. два (ИЮМ, I, 48, 1679); наняли перевозника зъ чолномъ для шуканя хлуду мостового по берегу коло Днепра (ИЮМ, X, 64, 1695). 2. Дзеянне па дзеясл. шукати ў 2 знач. то гь0483 бъ0483 тымъ хрстiаномъ народꙊ греческого такоую статечность вs крстоу терпливость давати ... же ихъ ани хроненьѧсѧ оутискѡм ани шꙊканьѧ роскоши ѡт хрстiанской вѣры не ѡтваблѧетъ (Апакр., 159б); ШꙊкайте ... црства Бж0483ого ... а речи дочасныи приданы вамъ бꙊдꙊтъ: Ꙗкобы рекши, так дочасныи дѡбра зs шꙊканѧ и знайденѧ вѣчныхъ дѡбръ походѧтъ, Ꙗкъ слꙊжебница за панею своею ити повинна (Калiст, II, 272); таѧ правда приводитъ чл0483вка, до шꙊканѧ справедливости (Мак., 68); до службы божоs шꙊканꙖ речеs нбсныхъ (Зб. 752, 33б); григореs Ꙋдалсѧ на шꙊкане мꙊдрости и розꙊмꙊ доброго и повстꙖгливе жил (Зб. 82, 158б).
с. 209
Шукати, шукать, шюкати, шюкать дзеясл. 1. Старацца знайсцi, выявiць (скрытае, схаванае, згубленае); займацца пошукамi; старацца даведацца пра месцазнаходжанне каго-, чаго-н. братьꙖ гекторовы видѧчи Ꙗкобы препоможеныи а гектора не видѧчи зьехалисѧ оу едность шюкаючи его пилне (Троя, 51); то были знаки копцовы, але я не вѣмъ, гдѣ ихъ шукать (АСД, I, 100, 1546); ты, пане вряднику, ведаешь, якось его посадилъ былъ у везеньи, такъ тежъ и шукай его (АВК, XXII, 89, 1555–1556); шукай штоколвекъ твоего Ꙋ мене найдешъ, то возми (Бiблiя, 70); в домех зособна шꙊкал, бы хто Ꙗког болванка албо ѡбразка таемне не заховал (Бельск., 133б); алеѯандер потом вшол до ложницы и шукалъ Ꙗкого пѣрка, абы впꙊстивши в горло моглъ бы взꙖтыs Ꙗдъ выкинꙊт [на полi: зблеват] (Алекс., 44б); коли в ночи вси ꙊснꙊли приꙖмъ цар шꙊкал в шатрѣ сына своего ектора (Тр. гiст., 71); шꙊкал его поимат и забить (Кн. Мак., 62–62б); хочетъ бовѣм Иродъ шꙊкати отрочати, и забити е (Калiст, II, 264); ѡного великои чти годного Старца, Ꙗкъ найдорожшого нѣѧког скарбꙊ шꙊкати не переставаючи (Варл., 340б); той росказалъ мнѣ тебѣ шꙊкати (Хран., 26); ѡни свѣчи великiе зажгли Алеѯанsдра пошли шꙊкат (Алекс. 1697, 45б). ◊ З ъ с в е ч к о ю о п о л у д н ю ш у к а т и – удзень са свечкаю шукаць. ты самъ гнилыs, цноты з свѣчкою ѡполꙊдню шꙊкаючи, трꙊдно наsти (Зб. 259, 436); ш у к а т и с е р е д ъ б е л о г о д н я з ъ с в е чк о ю – пра тое, што вельмi цяжка адшукаць, знайсцi. своихъ искренихs сн0483ѡвъ, наприкладъ Дiогенеса, серед бѣлого днѧ зs свѣчsкою, вs БѣлорꙊском краю шꙊкаючи (Мак., 3). 2. Дабiвацца чаго-н., старацца атрымаць што-н., iмкнуцца да чаго-н.; жадаць чаго-н. тот староста имееть емꙊ ласкы оу нас шꙊкать (Вiсл., 38б); мусиш инде собе пакорму шюкать (Троя, 40б); близские кровные мои тую суму пнзей сто копъ грошей литовъских помененой малжонъце моей отложыти маютъ ... ниякихъ добръ знищеня на ней не шукаючы (АВК, XXXII, 38, 1596); так законник не мает шꙊкати смакꙊ (Зб. 261, 92); жоны наши не прибираютсꙖ длꙖ тог абы се нам сподобали ... ѡни теж жаднои ѡкрасы не шꙊкают. ѡдно што им бозскаꙖ ѡпатрност дала (Бельск., 178б); мног их которые ѡпꙊстивши маетности свои Ꙋтекали до инших краин шꙊкаючи покою (Стрыйк., 513б); не чинимы собѣ жадных лекарствъ, ани теж жадного вспоможенꙖ шꙊкаемы длꙖ здоровꙖ наших тѣлъ (Алекс., 32); ты межи покорными людми завжды незгодꙊ розсѣваешъ, а даваешъ знат людем абы не были насычени великостю земли, але еще жедаешъ небеских палацов шукат (Там жа, 33); коли минули дни опрѣсночные, тогды кислого хлѣба зажывали, не шукаючи орпѣсноковъ (Гарм., 205); не мешкаютъ, вs ономъ мѣсте, тые которые тꙊтъ на земли кгрꙊнsтъ щасливости своее закладаютъ, тꙊтъ покою, тꙊтъ роскоши, тꙊтъ славы, и богатsства шꙊкаютъ (Карп., 8б); всѣ тыи одной помочи тамъ шꙊкати бꙊдꙊтъ (Калiст, I, 22б); кгды нечистый дꙊхъ, мовитs, выйдет зs чл0483овѣка, (то естs за ласкою Кр0483щенiѧ) ходить по мѣстахs безводных, шꙊкаючи ѡтпочинкꙊ и не найдꙊетъ (Варл., 89б); ѡво зsгола жаденъ пожаданаго конца не сподобитьсѧ гды не бꙊдетъ шꙊкати пропорцiоналныхъ емꙊ сродкѡвъ (Дзiд. Прадм.); ты не поважаsсе над иные, ани шꙊкаs быт шанованым барзеs нижъ дрꙊгие (Зб. 259, 527); нехаs же будꙊт завстыжени и знищени противныи дш0483и моеи, которие шукают мнѣ злое (Пс. XVII, 49); абы боꙖзнь бж0483iю прекладали. а sлого сѧ стерегли. А помочи бж0483ой през офѣрꙊ шꙊкали (Хран., 11); кто не мает жоны, нехаи не шукает жоны (Выкл., 3б). ◊ Ш у к а т и д о р о г и – вызначаць спосаб для дасягнення мэты, жаданага. Кириллъ ... шукалъ дороги яко бы моглъ грядущiя бѣды увойти (АЗР, IV, 211, 1600–1605); помагало емꙊ тог мꙊжев преднѣsших двѣсте и л0483. шꙊкаючи тои дороги Ꙗкбы збавили аарона права свещенническог (Бельск., 61); порвали его а привели перед кролꙖ, а ѡскаржили, иж перестꙊпил их ꙊставꙊ, крол се засмꙊтил, а шꙊкал дороги Ꙗкъ бы его вызволил ѡт тог але ѡни верещали иж сꙖ не годит кролеви Ꙋставов ѡтменꙖт (Там жа, 155б); ш у к а т и д у ш и – жадаць чыёй-н. смерцi. Ꙋже померли которые твоеs дꙊши шꙊкали (Бельск., 42б); крови дꙊшъ вашихъ шꙊкалъ, з рꙊкъ всѣхъ звѣрей и зъ рꙊки чл0483вчей мꙊжа, и брата егѡ, бꙊдꙊ шꙊкать дꙊши чл0483вчой (Хран., 16б).
с. 210
Шукачъ наз. Той, хто шукае каго-, што-н. злость знайдована, шꙊкачѡв и пожадачѡвъ своих затрачаетъ (Калiст, II, 344).
с. 212
Шукаючий, шукаючый дзеепрым. 1. Ад шукати ў 1 знач. тое невымовное свое збавенье надъ ѡчекиваючими завжды, и оуфаючими, и безпрестанкꙊ шꙊкаючими его, показꙊетъ (Мак., 18); кождый бовѣмs просѧчiй прiймꙊетъ, шꙊкаючiй найдꙊетъ, а колотаючомꙊ ѡттворѧетьсѧ (Там жа, 47); бг0483а ... которыи мꙖ выбавилъ ѡт саула, шꙊкаючого мꙖ по Ꙗмах и ꙖскинꙖх горныхъ (Выкл., 127б). 2. Ад шукати ў 2 знач. знаите упреимую и жадного пожиткꙊ не шꙊкаючꙊю католическꙊю кꙊ собе милость кгды се ѡ само доброе вашо збавенное старають, а ничого своего свецкого не ищꙊть ани се по васъ сподевають (Бер. саб., 59); прошꙊ прето всѣхъ васъ вѣрныхs дꙊшевного збавенsѧ прагнꙊчихъ и црства нбсного шꙊкаючихъ (Калiст, II, 98б); длѧ чого збавенѧ шꙊкаючомꙊ человѣкови, и першого оного оусыновленiа достꙊпити стараючомꙊсѧ (Там жа, 279б–280); Ꙗкъ далеко болей дш0483Ꙋ кs немꙊ пристꙊпꙊючꙊю, млсрдiа оу него шꙊкаючꙊю, и егѡ помочи потребꙊючꙊю привернетъ (Мак., 46); тутъ въ монастиру ... множство паненъ ... шукаючихъ збавеня, натиснуло и на всемъ для щуплое фундации утискъ терпять (АСД, II, 73, 1652); посмотрѣл Бг0483ъ з неба на сн0483ы чл0483вчие, и ѡгледал если ест хто знаючиs а шукаючиs Бг0483а (Пс. XVII, 35б). 3. У знач. наз. Той, хто шукае каго-, што-н. Обѣцалъ абовѣмъ просѧчимъ оу негѡ дати Дх0483а Ст0483го, и колотаючимъ ѡдтворити, и шꙊкаючимs дати себе найти (Мак., 209). 4. У знач. наз. Той, хто iмкнецца да каго-, чаго-н., жадае чаго-н. Такъ и Бг0483а первѣй всего шꙊкаючiи, нбсный Дх0483а скарбъ найдꙊютъ (Мак., 188); волю боꙖщыхсꙖ его и шꙊкаючых его выполнꙖет (Зб. 752, 410). ◊ Ш у к а ю ч и й д у ш и – якi (той, хто) жадае чыёй-н. смерцi. если коли повстанеть чл0483вкъ гонꙖчиs тебе и шукаючиs дꙊши твоей (Бiблiя, 397); поражꙊ ихъ мечем во ѡчах неприꙖтел ихъ, и рꙊку шꙊкаючих дꙊши ихъ (Там жа, 521); если коли повстанетъ чл0483вкъ, гонѧчiй тебе, и шꙊкаючiй дꙊши твоей бꙊдетъ дꙊши пана моегѡ стережона (Хран., 234); роспорошꙊ радꙊ IꙊдейскꙊю и IерслiмскꙊю на семъ мѣстцꙊ и поражꙊ ихъ мечемъ во очахъ непрiѧтель ихъ, и рꙊкꙊ шꙊкаючихъ дꙊшы ихъ (Там жа, 353).
с. 212
Шукающый дзеепрым. у знач. наз. Той, хто iмкнецца да каго-, чаго-н., жадае чаго-н. гд0483Ꙋ бг0483у дары великие и славу ѡтдавали, ижъ волю боꙖщыхсѧ его и шукающых его выполнѧет (Зб. 82, 23б).
с. 213
Шулга наз. Левая рука. ШꙊаѧ: лѣваѧ, манка, шꙊлга (Бяр., 205). с. 213
Шуло, шула наз. Шула; бервяно ці тоўсты брус з высечанымі пазамі, замацаваны ў чым.-н. вертыкальна. жыдъ Исакъ оказовалъ солому и полотна шматъ, смолою шмарованое, въ шуло въ дому его зъ огнемъ угожоное (ИЮМ, VIII, 423, 1629); стѣны ... позаливалъ, почавши отъ вереи першое ... ажъ ... до шулы умыслне (АСД, I, 307, 1638); шулъ на вереи взято у пана Кунцевича бурмистра, штукъ осмъ (ИЮМ, I, 286, 1682); шула одна на подставку, золот. два (Там жа, 290); купили шулъ у пана Лариона Оноскина, дали золот. одинъ и полъ, до воротъ ратушныхъ (ИЮМ, II, 59, 1683); купили шулъ семнадцать розною ценою, за вси шула чынитъ золот. девять (ИЮМ, III, 205, 1685); которые колоды сосновые куплены у Григоря Корынка штукъ шесть на шулы до брамы, заплатили золотыхъ шесть (ИЮМ, IV, 184, 1686); шулъ две отъ Ѳедора Цалабана болшого, дали зол. три (ИЮМ, V, 53, 1688); еще за одно шуло и за привезене дали ... (ИЮМ, Х, 185, 1695); заметъ, который стоялъ подъ брукомъ за брамою Олейною обвалилъсе, зъ розказаня п. райцы, купили шулы на рынку (ИЮМ, ХIII, 91, 1699); на шулы купили брусъ, заплатили зол. (ИЮМ, ХIV, 84, 1700).
с. 213
Шулцо наз., памянш. ад шуло. Шулцы два купили, заплатили осмаковъ двадцать одинъ (ИЮМ, IV, 156, 1686).
с. 213
Шумение наз. Дзеянне па дзеясл. шумети. Пѧтsнадесѧтыи станs Ригsма во пустыни фарани еже исказуетсѧ шумение (Скар. ЛК, 3).
с. 213
Шумети дзеясл. Шумець; утвараць, рабіць шум. шатаюсѧ – хелплюсѧ, шемрꙊ, дрижꙊ, шꙊмлю (Зіз., 74); поднесъши поставилъ его на водахъ, а вѣтрꙊ допꙊстил абы шꙊмѣлъ (Каліст, II, 53); дай ми чл0483ка Ꙗкового, которыи бы презs нѣѧкіи лѣсныи, тернистыи и багнистыи шолs мѣстца, где бы и огонь выпадалъ, и мечи тквѣли а ровы водъ полны шꙊмѣли (Мак., 26); Шатаюсѧ: Шастаюсѧ Ꙗкъ конь на вытѣчкꙊ, дрыжꙊ, шꙊмлю, дзвѧнкъ чиню, Ꙗкъ левъ рычꙊ (Бяр., 205).
с. 213
Шумленье наз. Дзеянне па дзеясл. шумети. шатаніе – хелплене, шемранье, дрижанье, шꙊмленье (Зіз., 74); Шатаніе: хелплѣне, шемране, дрыжанье, шꙊмленье (Бяр., 205).
с. 214
Шумне прысл. Шумна. троха далеs поткают а ѡно нѣꙖкис пꙊщою ѡною барзо шꙊмне из громадою великою челꙖди едет (Зб. 261, 81б).
с. 214
Шумный, шюмный прым. 1. Шумны; які стварае, робіць шум. Повsсталъ вѣтръ шꙊмный, навалsность морскаѧ поднесласѧ (Каліст, II, 25б–26); Ерем ст0483ыs ... выличилъ вправде впрод шꙊмные шаты, которыхъ ЕгиптꙖне заживали (Зб. 259, 550). 2. Які робіць шмат шуму, крыклiвы (пра чалавека). реклъ есми. оусталъ как бы поспалъ гсь. Ꙗко силенъ и шюменъ ѡт вина (Чэцця, 317б).
с. 214
Шумъ наз. 1. Шум (разнастайныя гукі ад якога-н. дзеяння, руху, галасоў і пад., якія зліваюцца ў аднастайнае гучанне). И внегда Ꙋслышишs шумъ а онъ идеть по верsху грꙊшеи, тогда почнеши бои (Скар. ДЦ, 75б); препоѧсалсѧ еси силою которыи замꙊчаешь глоубины морскые. а шꙊмоу волнъ его хто стерпит (Пс. ХVI, 63); видели на повѣтрыю воиска потыкающэся, слышали в костеле Ꙗкии-сь дивныи а страшливыи шум (Атыла, 212); претожъ ани шоумы кгвалтѡвных вѣтровъ, ани зобравшіисѧ рѣки зроушити васъ могли (Апакр., 185б–186); перестрашит ихъ шумъ листу летучого (Біблія, 176); подал пн0483ъ бъ0483 тое приказане на свѣт ... в трꙊбах и шꙊме великом (Зб. 261, 201б); але мовѧтъ: ШꙊмъ тылко слышалисмо водный (Мак., 172); листе зась тыхs деревъ ѡт тихого вѣтрꙊ вдѧчный шꙊмъ выдавало (Варл., 279); ЗвꙊкъ: ... шꙊмъ ѡт пчѡлъ, или иныхs лѣтающых робачкѡв шꙊмъ (Бяр., 50); ласка дꙊха светого, так же власность ест его кгвалътовне з шꙊмом чынит за великим ветром посполите. идет громъ лискавица, дождъ (Зб. 255, 65); сталъсе спрꙊдка з неба шꙊмъ Ꙗкобы припадаючого вѣтрꙊ кгвалътовного (Зб. 259, 72б); ѡныs шумъ з высокости горъ Архипу был слышал (Зб. 752, 11); великиs был шум водъ морских (Пс. ХVII, 63); коли оуслышишъ шꙊмъ грꙊшокъ, тогды даси битвꙊ (Хран., 249–249б); ѡныs шꙊмъ з высокости горъ архипъпу был слышан (Зб. 82, 8); слюніове слышавши бразкъ звинꙖчій и шꙊмъ пропорцовный ꙊсполошилисꙖ зsмешалисꙖ вsмѣсто (Алекс. 1697, 68); вода морскаѧ поднесетsсѧ ажъ до облаковъ, а потомъ зs великимъ шꙊмомъ зновꙊ до пропастей своихъ спадетъ (Зб. вып., 96). // перан. Голас, жывое маўленне. ШꙊмъ страху всегда ест во Ꙋшию его (Скар. КI, 21). 2. Сварка, крыкі, лаянка. гайдуки ... сами промежъ себе побранилися, крикъ и шумъ учинили (АЗР, IV, 479, 1615); дивовалсе мовꙖчи: штожs тꙊт за шꙊмъ маете братиꙖ (Пралог, 668б).
с. 214
Шумящий, шюмящий дзеепрым. ад шумети. сами ... сташа ѡ лѣвоую странꙊ. зрѧще на полꙊдне показающе дрꙊгъ другоу. водꙊ исходꙖщꙊю. ѡт высоты горнѧꙖ. ревꙊщю и шюмꙖщю (Чэцця, 11); буди то ветръ шумѧщъ, или сладкое пение птиць в густомъ древии (Скар. ПБ, 26б); анsгелъ ... Ꙋчинилъ посреди пещи Ꙗкобы ветsръ росныи шумѧщs (Скар. ДП, 13).
с. 215
Шупка гл. шубка
с. 215
Шуринъ, шурынъ, шюринъ наз. Швагер. Жаловалъ намъ ... Богданъ Кевла съ шуриномъ своимъ Ивашкомъ Голятинскимъ на земенина Волынского (КЗ, 599, 1495); шуринъ мой Петрашь Ѡстейковичь вмеръ (КСД, 150, 1514); поминалъ тещю свою и шюрина своего князя АлексеꙖ (Там жа, 1424, 1520); по съмеръти шурына их небожъчика ... статки его: шаты, перъла, золото ... и инъшые всѣ рѣчы (Арх. ЮЗР, VIII-4, 204, 1533); Ꙗ держꙊ што мне записалъ шꙊрынъ моs лꙊкъꙖнъ (КВЗС, 153, 1540); она менила светковъ ... на имя Степана корчмита и шюрина его Васка Дятеловича (АВК, ХVII, 153, 1540); просилъ на огледанье бою и ранъ своихъ, жону и шурина своего о вижа (АВК, ХХI, 322, 1558); жаловалъ за позвы земскими возный ... на шурына своего Миколая Бартошевича (АВК, ХХII, 50, 1555–1565); Павелъ Конаревский з ымѣнья жоны своей съ Крикштанъ ставилъ конь, а за шурина своего Северына конь (ПВЛ, 710, 1567); учтивы Селивонъ Митковичъ жаловалъ и оповедалъ на учтивого Игната Ивановича Гошуйника шурина своего (ИЮМ, ХХХII, 29, 1578); не зрадне еси убилъ моего шурына Амурата, убил еси его рыцэрским обычаем (Трыст., 40–41); естли бы зꙖть забилъ шꙊрина своего, тогды жона его сестра того забитого дети ее до именеs по брате своемъ не маеть мети ничого (Ст. 1588, 403); абы своеи крови межи собою зꙖтеве з шꙊринами из свекри не розливали (Бельск., 146); Тимоѳею Микифоровичу Безобразову дано помѣстье шурина его Андрея (АЗР, IV, 371, 1610); онъ шурина своего князя Вацлава съ порады жоны своее убилъ (АВК, ХIII, 87, 1635); шꙊрин Мѡѵсеовъ (Хран., 132б).
с. 215
Шуръ наз. Тое, што і шоръ. Соръ: оубиръ женъ богатых. албо шꙊръ на возники маѳ (Бяр., 165).
с. 216
Шурыновъ прым. Шваграў. Лукашъ Шатило съ Куликовки, съ части шурыновое, конь, каѳ, мечъ, рогати (ПВЛ, 1163, 1567).
с. 216
Шурынъ гл. шуринъ
с. 216
Шурья, шюрья наз. зб. Браты жонкі. Жаловала нам боярыня господаръская земли Полоцъкое ... на боярына господаръского полоцкого ж Ивана Полупяту и на шурью его (ПГ, II, 34–35, 1470–1492); кнѧз пак Ꙗноуш забыл добра и приѧзни цsтѧ своего. и тещи и шурьи своеи (Віл., 442); кн0483зь пак Ꙗноушь зꙖть его. забывь добра и приꙖзни цтꙖ своего и тещи своеи и шюрьи (Увар., 87); Василей Сопотько жаловалъ и оповедалъ то, ишъ дей шурья моя Григорей а Авкгуштынъ Андреевичи Скипоровичи описалися ... поступити половицу дворца (АВК, ХХI, 176, 1556–1557); Войтехъ Петровичъ Сонкгойло ... з опеки шурьи своей з дворца Кгедроитского ... на мерине у каѳ, пр., рогати., аръкобу.; всихъ коней ставилъ 3 (ПВЛ, 613, 1567); жаловали намъ подскарбій нашъ дворный державца Веленскій панъ Иванъ Андреевичъ о близкость панее своее княжны Богданы, дочки князя Федора Вышковскаго съ шурьею своею ... на земянъ Луцкихъ (АВК, ХIII, 86, 1635).
с. 216
Шутка наз. Жарт. зрозумѣвъ, што мы іему не много давали шибинковаты, а нѣмцы іего не вельми перекрывали, такъ и онъ, познавши, што то не шутка, да и самъ, никому не оказавшися прочъ поѣхалъ ажъ у свою сторону (Мял., 317).
с. 216
Шутство наз. Блазнаванне. Смѣхотворство: шꙊтство, веселост (Бяр., 152).
с. 216
Шуфляда наз. Шуфляда. скринкꙊ до шꙊфлꙖды вложил (Стрыйк., 596); шуфляда зъ лядунками, прохами, формами, оловомъ зъ баструментами и дробязками розмаитыми желѣзными [коштовала] золотыхъ двадцать (АСД, I, 252, 1616); шуфляду зъ фляшками до скарбу въ дорогу (ИЮМ, IV, 63, 1686); шуфляды поробили на привилее и на справы мескіе въ скарбецъ ратушный (ИЮМ, ХIV, 42, 1700).
с. 216
Шуфлядка наз., памянш. ад шуфляда. За шуфлядку на кореня для пана бурмистра асмаковъ осмнадцать (ИЮМ, I, 140, 1681).
с. 217
Шушыть дзеясл. Тое, што i сушити ў 1 знач. Обаранковъ купили шушыть за зол. (ИЮМ, VI, 134, 1689).
с. 217
Шхолястикъ гл. схолястикъ
с. 217
Шчасливый гл. щасливый
с. 217
Шчастливе гл. щасливе
с. 217
Шчастливый гл. щасливый
с. 217
Шчваный гл. щваный
с. 217
Шчедростливость гл. щедротливость
с. 217
Шчепити гл. щепити
с. 217
Шчобъ часц. Каб (ужываецца пры выказваннi загаду, неабходнасцi чаго-н.). kudelа, pаne, żаnockаjа recz, dа szczob pekłа horаzd olаtki (Абух., 440).
с. 217
Шчобы гл. штобы
с. 217
Шчодробливость гл. щедробливость
с. 217
Шчытникъ гл. щитникъ
с. 217
Шъ прыназ. З (ужываецца пры абазначэнні месца, адкуль пачынаецца рух, дзеянне). ани мне муж, кгдымъ шол ш Черкасъ, грши нияких жоне своей через мене не послал (АВК, ХХХIХ, 105, 1578).
с. 217
Шыбати дзеясл. Шыбаць. кожух бараний на самом, с тылу сокирою шыбаючы за нем, на правом боку перетято (АВК, ХХХVI, 345, 1582).
с. 217
Шыбеница гл. шибеница
с. 217
Шыбинковати гл. шибинковати
с. 217
Шыдвасеръ, шыдвасаръ наз. Азотная кіслата. На лечене другого разу коней двухъ ... выдали на галунъ, на яйца, на козловый лой и на шыдвасеръ (ИЮМ, Х, 46, 1695); для шмарованя коня меского куп. шыдвасару и мыла (ИЮМ, ХХI, 45, 1711); для коней мескихъ куп. шыдвасару на лекарство (ИЮМ, ХХII, 1, 1711).
с. 217
Шыдеровый прым. ад шыдеръ. укралъ у Бенка Тимоѳеевича катанку шыдеровую, которую продалъ Зайчысе (ИЮМ, VIII, 283, 1609).
с. 217
Шыдеръ наз. Гатунак сукна. у краме моей ... шыдеру зеленого штучка одна (ИЮМ, ХХI, 423, 1625).
с. 218
Шыдити гл. шидити
с. 218
Шыйный гл. шийный
с. 218
Шыковати гл. шиковати
с. 218
Шымковный прым. ад шымкъ. Гошко, прохожаючысе въ дому своемъ вшолъ зъ надвора до свѣтлицы шымковное дому своего (АСД, I, 295, 1636).
с. 218
Шымкъ наз. Тое, што і шинкъ у 1 знач. Корчомъ покупныхъ и шымковъ по селахъ врадъ заборонять маеть (АСД, I, 194, 1595).
с. 218
Шынкарка гл. шинкарка
с. 218
Шынкаръ гл. шинкаръ
с. 218
Шынковане гл. шинкованье
с. 218
Шынкованый гл. шинкованый
с. 218
Шынкованье гл. шинкованье
с. 218
Шынковати гл. шинковати
с. 218
Шынковный гл. шинковный
с. 218
Шынковый гл. шинковый
с. 218
Шынкъ гл. шинкъ
с. 218
Шыпръ наз. Тое, што і шипаръ. Шыпрове тые, которые на перекупъ збожье скупують и спущають до Кгданьска и до Кролевца (АЗР, III, 193, 1576).
с. 218
Шыпшына гл. шипшина
с. 218
Шырей гл. ширей
с. 218
Шырити гл. ширити
с. 218
Шыритисе гл. ширитися
с. 218
Шыритися гл. ширитися
с. 218
Шырки наз. Шырыня. какъ ся шырки и долги въ собѣ мають (АЗР, II, 191, 1528).
с. 218
Шырмерство гл. ширмерство
с. 218
Шырмеръ гл. ширмеръ
с. 218
Шырмерь гл. ширмеръ
с. 218
Шырмовати гл. ширмовати
с. 218
Шырокий гл. широкий
с. 218
Шыроко гл. широко
с. 218
Шырокость гл. широкость
с. 218
Шыроце гл. широце
с. 219
Шыроцей гл. широцей
с. 219
Шыршый гл. ширший
с. 219
Шырыти гл. ширити
с. 219
Шырытисе гл. ширитися
с. 219
Шырытися гл. ширитися
с. 219
Шырэй гл. ширей
с. 219
Шыткованый дзеепрым. Тое, што і шаткованый. Капусты шыткованой, за золотый (ИЮМ, V, 136, 1688); для пана ... купили ... копусты шыткованой, олею, оливы (ИЮМ, ХVIII, 16, 1710).
с. 219
Шытый гл. шитый
с. 219
Шытье гл. шитье
с. 219
Шыхованье гл. шихованье
с. 219
Шыховати гл. шиховати
с. 219
Шыховатися гл. шиховатися
с. 219
Шышакъ гл. шишакъ
с. 219
Шышка гл. шишка
с. 219
Шэвецъ гл. шевецъ
с. 219
Шэрсть гл. шерсть
с. 219
Шэсть гл. шесть
с. 219
Шэстьдесятъ гл. шестьдесятъ
с. 219
Шюбка гл. шубка
с. 219
Шюкати гл. шукати
с. 219
Шюкать гл. шукати
с. 219
Шюма наз. Шум (пеністы, брудны налёт). бꙊдеть на нем шюма его в лазню. да измыи в водах теплых (Арыст., 195).
с. 219
Шюминъ прым. ад шюма. бꙊдеть на нем шюма его в лазню. да измыи в водах теплых, горазно, а потом вымыи тое мѣсто шюмино, веником, а селитрою и пелынем (Арыст., 195).
с. 219
Шюмный гл. шумный
с. 219
Шюмящий гл. шумящий
с. 219
Шюринъ гл. шуринъ
с. 219
Шюрья гл. шурья
с. 219
Щаванье наз. Цкаванне. Василья Волки отъ збитья Кіевого, сокирою посѣченья и щаванья псами (АВК, II, 314, 1642).
с. 220
Щадети гл. щадити
с. 220
Щадивый дзеепрым. Які выклiкае спагаду, жаль. которого ѡни Ꙗкъ мꙊжа хвалебного и в лѣтех щадивого з великою Ꙋчтивостю принꙖли (Зб. 107, 119).
с. 220
Щадимый дзеепрым. Якi аберагае. да щадимыи венець приимет ѡт роуки вседержителевы (Чэцця, 241).
с. 220
Щадити, счадити, щадети дзеясл. 1. Берагчы, шкадаваць. панна маріа ис своим дитѧтком сем лѣтъ на том мѣстци мѣшкала. да оу тых колодезех себе и свое дитѧтко и платье свое оуставичне оумывала. да на болше знамѧ ѡвшеки ни ѡдин инный чл0483вкъ не может его щадит албо стеречи. толко христіанин (Валх., 60); хто двизает зраком чисто своим, се ест ѳалчивыи. и хитрыи тать а боудꙊт ли к немꙊ фворы (и)но се ест крѣпокъ. и не щадить живота своего (Арыст., 176); хто родитсѧ тое планиты ... иметь чюжаго именіѧ жадати а своего щадети (Неба, 61б); надъ неволниками тѣже велить Богъ млсть мѣти и ѡныхъ щадити (Будны, 41б); прихиляючися на древніе святые Отцы, яко они бодрость велію противу еретыкомъ на святыхъ Соборѣхъ, не щадивше ихъ, и до кровепролитья зъ ними ревность Господню мѣли и ихъ отлучали (АЗР, IV, 125–126, 1596); овшемъ а за имъ того за добре мѣти и похвалѧти не годит, же Ꙗкимъколвекъ способомъ могꙊтъ оубозства своего не щадѧчи о задержанье под тымъ тираном хвалы і имени хв0483а старанsе чинѧтs (Апакр., 168); не страшѣтеся за св0483тые церкви и за вѣру хр0483стиянскую и за отчизну милую, голов своихь класти не щадѣте (Мам., 183–184); жаденъ заисте зs насъ такъ себе не щадитъ, Ꙗкъ насъ всѣхъ щадитъ Бг0483ъ (Каліст, II, 139); то справуют грѣхи людские, длꙖ которых бг0483ъ и речеs ст0483ых не щадит (Зб. 752, 411); тебе велми милую и длꙖ того счажꙊ надобноs Ꙋроды твоеs (Зб. 82, 430). 2. Захоўваць. балсам ... как бы тоут наверхоу плывет да как соусло и щадѧт да коли который чл0483вкъ с конѧ албо с какое высокости оупадет а вноутрь се сорветь и ѡбразит тогды тым балсаммомъ мѣстце болѧче маеть быти помазано а за того чл0483овекъ здоров боудет (Валх., 59б); то частократь досветчоно есть. иже коли бы иныи люди его щадели. натыхмѣстъ бы коусты балсамове и розги посохли. и загиноули (Там жа, 60).
с. 220
Щадокъ, счадокъ, счатокъ, счедокъ, счетокъ, щатокъ наз. Нашчадак, наследнік, патомак. И дали есмо тая села пану Ильи Вячкевичу вечно и непорушно ему и его жоне, и его детемъ, и близкимъ, и счедкомъ (Арх. ЮЗР, VIII-4, 1, 1407); даемъ тому предреченому пану Петру, инакъ Мышьцѣ, кухмистру, вѣчно и непорушно ему, а по немъ и дѣтемъ его и внучатамъ, и ближним его и его съчаткомъ (АЗР, I, 48, 1438); то дали есмо ему и записали вечно и непорушно и его жоне, и детемъ, и его ближнимъ, и его счетъкомъ (КЗ, 101, 1449); тыя имѣнья верху писаные дали есмо пану Семашку вѣчно а непорушно его жонѣ и его дѣтемъ и его ближнимъ его щадкомъ (АЮЗР, I, 19, 1452); мы ему отпустили серебъщины малое и великое не платити ему и его детемъ, и ихъ щатъкомъ (КЗ, 377, 1483); мы ... тот город пинескъ ... их щатком даем (Пін., 5, 1499); ихъ жонамъ и детемъ ихъ и напотомъ будꙊчимъ ихъ счадкомъ (КСД, 538, 1507); але тые добра и зь их щадки властными зуполным правомъ посѧдуть (Ст. 1529–Ф, 35); то имъ потвержаемъ тымъ нашымъ листомъ нынѣшнымъ вѣчно и непорушно имъ самымъ и ихъ жонамъ и ихъ дѣтемъ, на потомъ будучымъ ихъ счаткомъ (РПП, 303, 1529); они сами, дети, потомъкове и щатъки вечъными часы жадной инъшое не маютъ чинитъ повинъности намъ (АВК, ХХIV, 102, 1545); до того именьꙖ ничог есми не мелъ ани жона ани дети нашы и напотомъ бꙊдꙊщые щадки (КВС, 442, 1552); тое местце пляцъ земли продали ... Авраму Шимановичу жиду Слонимскому, потомкомъ будущимъ ихъ щаткомъ вечнѣ и непорочне на вечистые часы (АВК, ХХVIII, 3, 1560); даруемъ ... пану Василію Тышкевичу, самому, детямъ его милости, потомкомъ и щадкомъ – тытулъ зацности и вывышеня, то есть грабство (АВК, XXXVI, 169, 1582); але ѡни сами и ихъ щадки властные кровъные и близкие ... мають посегнꙊти и ѡдержати (Ст. 1588, 83); такъ побил всих, же жадного не зоставил з них счатку (Біблія, 248); которым прывилем ... потвержаетъ емꙊ самомꙊ жоне детемъ потомкомъ и щадком его вечностю розные именꙖ (ККСС, 161, 1616); побилъ теды IꙊе вси которыи были зостали зs домꙊ Ахавовогѡ во Iзраилю, и вси паны егѡ и знаемыи и оферовники ажь и счадкꙊ по нем не зостало (Хран., 330б). Параўн. зчатокъ, изчадокъ, щастокъ.
с. 221
Щадъ наз. След, рэшткі. А иж рус нашꙊ многие (на ѡстаток историкове) называют роксолꙖнами, иж то были два поколѣнꙖ ѡног Ꙗзыка и племꙖ, то ест росси и алꙖны которых тепер и щадꙊ немаш, а если сут теды иначеs зовут, Ꙗко росколꙖны (Стрыйк., 426).
с. 222
Щаженье наз. Дзеянне па дзеясл. щадити ў 2 знач. Щадѣніе, попеченіе щажене, оуфолгованье (Бяр., 206).
с. 222
Щайка наз., памянш. ад щая. Тэжъ Ꙋставуем цену собакам ... за щайку три копы грошей (Ст. 1529, 97).
с. 222
Щапливый прым. Манерны, фарсісты. хто родитсѧ ... а ѡчи его косы. реч щаплива. чл0483къ лих сварливъ (Неба, 73б).
с. 222
Щапство наз. Выхвалянне. Словко Влакеіа беретсѧ ѡт рибы Влакос зовемои, котораѧ гды сѧ злꙊчает нелатве росходитсѧ, а непожиточна не на що, ѡт ней щапство названо естъ (Бяр., 206).
с. 222
Щапствовати дзеясл. Выхваляцца, фарсіць. Краситисѧ, хвал: щапствовати (Бяр., 68).
с. 222
Щарба наз. Рэч. просила и отримала трети рок с права на отискане истца Петра Милиновскаго щарбы або фанту у него позосталого поіаска среброного от даты и дня нинешнего за чотыри недели (ИЮМ, ХХХV, 131, 1578).
с. 222
Щарованье наз. Зачароўванне. панове асесорове ... пытали тое чаровницы бабы о щарованю самого его милости пана маршалка (АСД, III, 115, 1631).
с. 222
Щасливе, счасливе, счастливе, шчастливе, щасливо, щастливе, щастливо, щесливе прысл. 1. Ад щасливый у 1 знач. жебысь намъ ваша королевъскаѧ милость, такъ щасливе а долго пановалъ ... всѧ речъ посполитаѧ в целости и в покою была захована (Ст. 1588, прадм.); ознаймуемъ ... штожъ мы господарь, щасливе пануючи надъ людомъ (АВК, IХ, 145, 1592); тые жъ то дей братя ... у короля его милости пна нашого тепер щасливе пануючого сами жъ одны кром воли ... их людей ... до инших церемонии ... примушають (СДГВ, II, 29, 1598); покладали и другій декретъ короля его милости, теперь счастливе пануючого, Жикгимонта третего (АВК, VI, 161, 1599); пойди а ѡбачъ, если се все счасливе поводит братии твоей (Біблія, 84); ромꙊлюс ... щасливе пановал посѣдаючи в посадꙊ римскꙊю, и пориваючи в ѡколичных сꙊсѣдов дѣвки своим млоденцом за жоны давал, которых ѡдным разом Ꙋхватили Ꙋ сабинов (Бельск., 145б); Кгинвил теж Ꙗко молодшыs полоцкое кнꙖзство взꙖл зъ ꙊдѣлꙊ, на котором щасливе панꙊючи понꙖл в стан малженскиs кнꙖжнꙊ Марию бориса великог кн0483зꙖ тверског дочкꙊ (Стрыйк., 519б); оу продковъ Кролей ихъ Млстей: и теперs намъ щасливе панꙊючого Кролѧ Пн0483а нашего (Мак., 5); отецъ Леонъ ... подалъ и покладалъ привилей ... теперь намъ щастливе пануючого Владислава (АВК, I, 68, 1634); жедаемъ и зычимъ, штобъ ваше царское величество на многіе лѣта на преславныхъ государствахъ своихъ щастливо государствуючи (АЗР, V, 25, 1637); ведлугъ ... пана нам щасливе панꙊючого в скуткꙊ зостане (Дыяр., 167–167б); обач Ꙗко то великое доброеsство ест не толко навеки жыти але надер щасливе жыт (Зб. 255, 32); кролови пану щесливе пануючому дано золотыхъ шесть сотъ пятдесятъ (ИЮМ, II, 40, 1683). Параўн. щенсливе. 2. Ад щасливый у 2 знач. ведлꙊгъ поприсѧженьѧ нашего всѣмъ станом, такъ короны полской, Ꙗкъ и вел кз лит, на коронацыи нашей щасливе оучиненого, покой межи рѡзными в релѣи хотѧчи заховати и оного бороніти (Апакр., 32); щасливе ѡтцовское виншоване до тог емꙊ поводом было (Стрыйк., 424); церковъ правдиваꙖ восточнаꙖ ... кривды вже незносніи терпитъ, котораꙖ то церковъ преsзренемъ бж0483іим принꙖвши щасливе крест ст (Дыяр., 167); матка ... емꙊ маленкого сн0483очъка своего того тимофеꙖ счасливе ѡтдала на наꙊку (Зб. 752, 493); тоs брат наш Ꙋмерлым бꙊдꙊчы з мертвыхъ встал згубленым бꙊдꙊчы, счасливе знаsденыs есть (Зб. 82, 31б). 3. Ад щасливый у 3 знач. И пане Боже дай, абы и впередъ вашой милости во всемъ тамъ фортуннѣ а счастливѣ ся водило (АЗР, II, 337, 1535); товиꙖ ѡтповѣдаючи реклъ, идѣтеж счасливе, а бог нехай будет в дорозе вашой (Біблія, 592); прето зычꙊ, нехаи щасливе сѧ выполнѧетs добраѧ рада твоѧ (Варл., 25б); товіѧ ѡтповѣдаючи реклъ: идѣте жь щасливе а бг0483ъ нехай бꙊдет вs дорозѣ вашой (Хран., 386б). // перан. Три речи сꙊть иже добре идуть, четъверsтаѧ же щасливо ступаеть (Скар. ПС, 46). 4. Ад щасливый у 4 знач. [парис] з людом ему полецаным през оуличку места троие щастливе вышел (Троя, 34б); там, где его милость королевская на тотъ час щасливе двором своим господарским быти рачыть (АВК, ХХХVI, 77, 1582); ведалъ тежъ ѡ томъ король его милость ижъ ѡ такꙊю едъность передъ колкꙊнадцать лѣтъ старалсе его млсть панъ воевода киевъскии которыи тꙊтъ з нами седитъ, Ꙋ грегора тринадцатого, папы римского, через велебного ѡтца посевина, абы се шчастливе выконать могла (Бер. саб., 7); если се ворочу счасливе до дому ѡтца моего, буде мнѣ гсдъ за бога (Біблія, 64); реклъ мисвосет нехаs все возме Ꙗ ни ѡ што не дбаю коли сꙖ вернꙊл пан моs счасливе (Бельск., 109); ѡлга: теж зо всим двором своим всѣвши в корабли вернꙊласꙖ щасливе до киева (Стрыйк., 442); радꙊючис щасливе мч0483еничества доконалъ (Зб. 107, 180); если се ворочꙊ щасливе до домꙊ оц0483а моегѡ: бꙊде мнѣ гсдь за бг0483а (Хран., 44).
с. 222
Щасливей прысл., выш. ст. ад щасливе ў 1 знач. справедливые ... ведаючы ижъ по смерти щасливеs жыт бꙊдꙊть, радꙊютсе (Зб. 255, 395).
с. 224
Щасливо гл. щасливе
с. 224
Щасливость, счасливость наз. Шчаслівасць. абысмы были богове ... которыи ѡ нас держите бо з великих счасливостеs которые маете великою пыхою естесте надꙊты (Бельск., 181б); вспометаsте на ѯеркса ... коториs незличоныи звитежства ѡдержалъ, и въ счасливости живъ (Алекс., 19б); Южъ бовѣмъ там, целю и кресꙊ щасливости своее, чл0483къ добѣгsши, далей постꙊпити не захочетъ, але вs ономъ наивышsшом добрѣ, которое, всих инsныхs добрs, досконалость вs собѣ замыкаетъ (Карп., 23); щасливость дш0483и (Мак., 407); Слышалем теды, мовит Варлаамъ, ижъ Кроль тотъ напотомs вѣрне и побожне животъ свой провадил, и бѣгъ дочасного вѣкꙊ скромне и спокойне скончивши, вѣчнои ѡнои щасливости достꙊпилъ (Варл., 140); Бл0483женство: щасливостs (Бяр., 7); не проси Ꙋ гд0483а фалшивыхъ богатствъ ани земъскихъ щасливостеs (Зб. 259, 325б).
с. 224
Щасливший, счасливший, счаслившый, щаслившый прым., выш. ст. 1. Ад щасливый у 1 знач. ПолꙖки над кролꙖ ѡного жадного счаслившого и мужнѣsшого ажъ до сего часу не прекладают (Хр. польск., 8б); што нам бог лѣпшого, пожыточнеишого и щаслившого може дати надъ тое? (Атыла, 193–194); крезꙊс ... спытал Ꙋказавши емꙊ скарбы свои. знает ли коли ког на свѣти богатшог а щаслившог над мене (Бельск., 156б); штож коли зs рода вs родъ щаслившого; што межи всѣми своими чꙊдами Бгъ дивнѣйшого оучинилъ и оказалъ (Каліст, II, 263); тот домъ ... щасливъшиs нижъ фараѡновъ за ѡбецностю Iѡсифа (Зб. 259, 556); потомокъ гели видѣлъ садоха навышшого ... щаслившого (Выкл., 84). 2. Ад щасливый у 4 знач. абы счаслившыми обдаривши часами, любовъ таковую милостямъ вашимъ вшелякими утѣхами нагородилъ (АСД, II, 78, 1656).
с. 224
Щасливый, счасливый, счастливый, шчасливый, шчастливый, щастливый, щашливый, щесливый, щосливый 1 . Якому дадзена шчасце; які мае, адчувае шчасце, радасць, захапленне ад каго-, чаго-н. бѧше мꙊжs щасливъ во вsсехъ делехъ своихъ (Скар. КБ, 71б); не бачитъ его королевская милость, абы ся которая рѣчь новая за щастливого панованья его милости мѣла вчинити (АЗР, III, 26–27, 1551); тая маетностъ ... пришла одъ колько десятъ летъ, еще за славной и годное памети за щосливого панованя наяснейшого господара короля (АВК, ХХIV, 274, 1564); ку памети вспоминаючи годному приводечы жэ з давных веков за щастливого панованꙖ славное памети продков нашых ... потрэбъ рэчи посполитоs належачихъ не ѡдмовити але ещэ примножати хочэмъ (Ст. 1566, 5б); мы все ... за щасливыs народъ себе быти почитаемъ (Ст. 1588, прадм.); счасливы мужеве твои ... которыи стоꙖт перед тобою (Біблія, 420); за тог адриꙖна евстафиs плакида великиs и щасливыs гетман з жоною и з детми коли хрста ѡтстꙊпит не хотѣл до мѣдꙖног роспаленого вола вкиненыs был мꙊжне сеs живот з своими скончал (Бельск., 239); щасливи, которые, ѡткровенsнымъ лицемs (Ꙗко сынѡве днѧ, и сынѡве свѣта), на тоую славꙊ твою, смотратs (Карп., 37); такъ постерегаючы мы Гдръ и хотечы то мети, абы кожды с подданых нашых под шчасливымъ панованемъ нашымъ спокойне се заховал прыказуемъ вамъ всимъ одностайне и зъособна кождому (СДГВ, 50, 1609); хто бы за королеs их млстеs польских и великих кнꙖзеs литовскихъ аж до нашого щасливого панованꙖ ... в держаню былъ (ККСС, 15б, 1615); чл0483къ есть живот до часꙊ позыченый ... Который в щашливомъ повоженю тоскливый, а в нещастю зась неоутѣшныи (Кін., 49б–50б); ѡт бы намъ Бг0483ъ далъ очи, где ѡтц0483ъ нашъ мѣти, были быхмо зs щасливыхъ, щасливіи дѣти (Лям., 3); хто бы щасливымъ былъ; кождомꙊ естъ вѣдомо (Мак., 6б); за наступленьемъ здрадливого непріятеля его королевское милости панове обывателе воеводства Полоцкого розными способами, то наймованьемъ жолнеровъ, мѣшканьемъ самыхъ на замку Полоцкомъ, чинечи отпоръ, за ласкою Божою, щесливыи непріятелеви одыймовалисе (АВК, VIII, 511, 1634); Еѵтѵхіанъ: щасливый (Бяр., 274); бꙊдет албо покою милостник, албо лакомыs, албо щасливыs (Зб. 259, 594); Ꙗк же то ест щасливыs чл0483вкъ которого ратунок ест ѡт тебе, а в которого серцꙊ сꙊт дороги твои (Пс. ХVII, 79–79б). Параўн. щасный у 1 знач. 2. Які прыносіць, дае радасць, шчасце, дабрабыт і пад.; напоўнены шчасцем, радасцю. панове рады ... на соsме вальномъ щасливое коронацыи нашое бꙊдꙊчи, именемъ всихъ становъ ... подали намъ кꙊ потверъженью статꙊтъ (Ст. 1588, прадм.); тамъ литꙊръгии светое слꙊхали, и на хвалебънои Ꙋнеи слꙊжбы ѡфѣры и ѡбрѧдовъ згоды з латинъскою мъшою здавна полныхъ з радостью и набоженъствомъ заживали. Тамъ же казнодѣѧ королѧ его млсти казанье ѡ едности церкви божое и ѡ тои щастливой зъгоде и покою христовомъ чинилъ (Бер. саб., 20–20б); счасливым бл0483гословенством ноꙖ патриархи, натыхмѣстъ до речеs рицерских, Ꙋмыслъ своs наклонили и вs великꙊю личбꙊ рожаю людског ... на полноч розширили (Стрыйк., 424); царъ словы Ꙋпоминал, але и под присꙖгою ѡбѣцовал же его богатым и счастливым Ꙋчинити мѣлъ (Кн. Мак., 51–51б); хто далъ тꙊю славꙊ, свѣтностs и ѡздобꙊ. щасливымъ его быти менитъ (Мак., 53–54); ознаймуемо ... ижъ по щасливой коронации нашой ... покладали передъ нами ... два листы привилея на паркгамене писаные (СДГВ, 74–75, 1633); за щасливꙊю апостоловъ лекцыю, ѡтцꙊ небесномꙊ молилсꙖ (Зб. 255, 181); тоs ... много людеs ѡт блудовъ поганскихъ до збавленой Правды животом ст0483ым своимъ и щасливою вымовою выбавил (Пралог, 556). Параўн. щасный у 2 знач. 3. Якому шанцуе, спрыяе ўдача, шчасце. ахилес ... щастливым а простым везеньем во здровьи приплынул до тенедон (Троя, 10–10б); повѣдаючи о великой ласцѣ милого Бога и о счастливой фортунѣ (АЗР, III, 337, 1535); вездѣ его счаслива фортуна наслѣдꙊе (Алекс., 13); Филіѯъ ... щасливыи, фортꙊнsный (Бяр., 319); такъ же щасливым вѣтром переплывет, и поsдет Алеѯандер внꙊтр ѡстрова того (Алекс. 1697, 61). 4. Які прыносіць, прынёс шчасце, радасць, удачу; удачны, паспяховы. вs справедливости и в православной вѣрѣ жилис мы в нынѣшнем вѣкꙊ. очекиваючи щасливои надѣи (Каз. Кір., 10); панове бурмистрове ... и рок были становитися за тою апеляцыею зложили на щасливый да богъ прездъ его королевъское милости (СДГВ, II, 29, 1598); вси справы ... лимитуемъ до шчастливого дасть богъ приеханьꙖ нашого с королества шведского (КЛС, 177б, 1598); ѡдин з намоцнѣйших богов ... тебе во всѣхъ пригодах счасливых и противных буде вспомогал (Алекс., 2); въ наступаючомъ ... счасливомъ близко пришломъ сеймѣ поперти справъ нашихъ не омѣшкало (АСД, II, 52, 1634); Еѵагріа: щасливое поймане (Бяр., 273); купили возокъ другій на счастливый выездъ пановъ пословъ до Варшавы (ИЮМ, I, 94, 1680); на щасливый одъездъ пановъ пословъ зъ места, меду кгарцовъ одинадцать (ИЮМ, I, 303, 1682); за шчасливымъ приездомъ шляхетного пана войта Хомутовского зъ Кгродна (ИЮМ, III, 127, 1685); радоватисꙖ тебѣ прошꙊ, що слышал ѡ щастливомъ приѣзде твоемъ (Алекс. 1697, 10). Параўн. щасный у 3 знач.
с. 225
Щасне прысл. Шчасліва. Иди Царю въ рамоѳs Галаадsскии и щасне сѧ тобѣ станетs (Скар. ТЦ, 179б).
с. 227
Щаснейший прым., выш. ст. ад щасный у 1 знач. И хвалилъ есми болѣе мерsтвыхъ нежели жывыхъ, и щаснейшего надъ обое сꙊдилъ есми того быти (Скар. ЕК, 7б).
с. 227
Щасный, счасный, счастний, счастный, сщастный, щастный прым. 1. Тое, што і щасливый у 1 знач. ваша милость, едьтѣ до нас здорови и съчастни, бѣз каждого ѡпаса (ПГ, II, 46, 1475); Богъ даи вашѣи милости жити здоровым, а и същастъным (ПГ, II, 53, 1476); черес знаменіа коупоуют и продавают и делают а соут люди оу счасных речах велми хитри и велми богаты (Валх., 54); щасныи ест тои иже не позналъ естъ горsкости души своеѧ (Скар. IС, 23б); ѡт всѧкое легкости и пониженѧ Ꙗко славное памѧти ѡтецъ нашъ чинил часу щастног панованꙖ своего тог панства стеречи будемъ (Ст. 1529–Ф, 32); за долгое зъдоровъе и за щасное панованье вашое милости Пана Бога просимъ (КПД, 19–20, 1538); мы не толъко не звыкъли наданя предковъ нашых от домов Божых отдаляти але и овъшемъ за щастного панованъя нашого множыти (СДГМ, 11, 1545); мы не только не звыкли наданья предковъ нашыхъ отъ домовъ Божыхъ отдоляти, але и овшемъ за щастного панованья нашого множыти (РПП, 224, 1545); вси выслуги купли и иныи имѣнья ... въ спокойномъ держанью были ... за отца и брата его королевскоѣ милости, и за его милости самого щастного панованья (АЗР, III, 4–5, 1547); дай, милый Боже, абы твоя милость здоровъ щастенъ былъ (АСД, I, 155, 1580); предсе за счасным повоженемъ подчашиs замомнѣлъ выкладача своего (Біблія, 91). 2. Тое, што і щасливый у 2 знач. апродитъ. ѡна добра и счастна. и оучинишь в неи все жаданіе свое (Неба, 73б); поидешь на дорогꙊ тои планете. счастенъ бѫдешь (Там жа, 75). 3. Тое, што і щасливый у 4 знач. мы были тую речъ отъложили до нашого, ажъ Богъ дасть, щасного пріеханья до отъчины нашое (КЗ, 433, 1489); ихъ люд как животина и звѣрѧта ѡлиж до горы вансъ прешли ѡвшеки досыт мѣли. ани в чем жадного недостаткоу не мѣли. але здоровы а счасны зо всими своими речами до своих змль верноулисе (Валх., 56); его милость то имъ отложилъ до своего въ другій разъ щасного пріѣханья (АЗР, I, 363, 1505); его милость оному панству своему ущипъку въ томъ чинити не хочетъ и отъкладаеть то до счасного пріеханья своего къ Великому Князству (КПД, 48, 1538). ♦ Щ а с н о е п а м я т и гл. память.
с. 227
Щасте гл. щастье
с. 228
Щастие гл. щастье
с. 228
Щастити, счастити дзеясл. Шчаслівіць. кгды насталъ мнѣ мсць. до лекарьства не щастить (Неба, 67б); гсдь был з ним и счастил вси справы его (Біблія, 90); богъ ему во всем счастил (Там жа, 487); Костантина гд0483ъ бг0483ъ счастил и ѡтца тоег валентиниꙖна Ꙗко правовѣрных (Бельск., 292б); Бг0483ъ даетъ намъ гойный ласки своей дары и въ всѣхъ замыслахъ нашихs и справахъ щаститъ нам и помагаетъ (Каліст, I, 128); шꙊкалъ бг0483а, а бг0483ъ емꙊ во всемъ щастил (Хран., 335б).
с. 228
Щаститися, счаститисе, счаститися, щаститисе дзеясл. Шчаслівіцца. иж сѧ им мѣло на всем щастить (Атыла, 180); сыну мой, нехай гсдъ бꙊдет з тобою, и нехай тобѣ се счастит (Біблія, 404); счастилосе дѣло в рꙊках ихъ (Кн. Мак., 53б); поневажъ ми не щаститъсѧ вs свѣтѣ, оустꙊплю емꙊ и зрекꙊсѧ егѡ, а бꙊдꙊ слꙊжити Бг0483Ꙋ (Мак., 299); нехай сѧ тобѣ вs томъ щаститъ (Варл., 182); Бл0483годенствꙊю: щаститs ми сѧ (Бяр., 5); не ѡбsрꙊшаsсѧ противко тому которому сꙖ счастит вs его справах (Пс. ХVII, 6б); теды сн0483Ꙋ мой нехай гсдь бꙊдетъ з тобою, и нехай тобѣ се щаститъ (Хран., 284б); ЧомꙊ сꙖ sлымъ щастит на свѣтѣ, а добрыи посполите терпꙖт (Выкл., 90б).
с. 228
Щастка, счастка наз. Частка, састаўны кампанент. (лоуна) барва его наполбѣла. иже оу серои щасткоу держитсѧ прироженіе зимного и мокрого (Неба, 70б); Ѡвенъ ... а головꙊ и ѡчи и иныѧ счастки головныѧ ѡбдержить (Там жа, 76).
с. 229
Щастливе гл. щасливе
с. 229
Щастливо гл. щасливе
с. 229
Щастливый гл. щасливый
с. 229
Щастный гл. щасный
с. 229
Щастокъ, счастокъ, сщастокъ наз. Тое, што і щадокъ. Понжскіи пилат цесарю тиберееви здоровье и вижженаꙖ знамена. теперь придалосе а то есми и сам досвѣтчил жидов длѧ зависти ихъ и ѡстанков албо и щастков ихъ ѡкроутным потꙊпленіемъ ѡ котором ѡбецаніе мели ѡтц0483еви их. иже имъ богъ ихъ сослати ѡбецал (Пак. Хр., 30б–31); протож от оного часоу старци жидовскіе писмена вѣдаюче. да такое звезды певность исполненеи тых трехъ королев памѧть под накрытым таемнице какъ перво речоно есть. оусимъ людем и съчастком своимъ, потом боудоущим оуставили (Валх., 88); на памѧт штобы его сщастком и инымъ потом боудоущим пошло на прикладъ (Там жа, 91); поразилъ теды IсꙊсъ всю землю горнꙊю и полꙊдневꙊю, и ровнꙊю и подгорнꙊю, з цр0483ѧми ихъ, не ѡставлѧлъ в ней счасткꙊ жадногѡ (Хран., 167б).
с. 229
Щасть наз. Частка; участак якой-н. плошчы. так теж и пожытков их, бобров и пущъ с щасти Федоровское и Павловской вечными часы вырекалисе (АВК, ХХХVI, 354, 1582).
с. 229
Щастье, счасте, счастье, сщастье, щасте, щастие наз. 1. Стан поўнай задаволенасці жыццём; пачуццё найвялікшай радасці і задавальнення. заправдꙊ не есть ѡна хвалебна в некотором мудрьцю мудрость кторыи кды есть в некторои тѧжкои см0483ртелнои шкоде ѡгарнен а щастье ему есть (Троя, 62–62б); милосердіемъ Божьимъ и щастьемъ вашое милости государьскимъ, вси люди вашое милости къ намъ ся къ Менску собрали здорови (АЗР, II, 23, 1507); Срдце идꙊщее двема пꙊти не будеть иметь щастиѧ (Скар. IС, 9); але кгды час ѡтмѣны прышолъ, што нам щасте ѡтнѧло, то тобѣ тепер, Атылѧ королю, дало (Атыла, 228); але разъ одноу, о речахъ сентенцію оуважне принѧвши, при неи такъ стоишъ же лапанье фаворѡвъ албо Ꙗкого вышшого счастѧ (бо его вже и такъ досыть) ѡт нее вм0483 не ѡтразитъ (Апакр., 2б); шол до них невинныs баранок Ꙗко до волковъ ... довѣдаючисꙖ ѡ здоровю и счастью их (Біблія, 84); в сщастю Ꙗк и не в щастю завше пн0483Ꙋ бг0483Ꙋ хвалꙊ воздаю (Зб. 261, 216); по нещастю бывает щасте (Бельск., 186б); радивил на кнꙖзствѣ новгородском, и на инших замках рꙊских и подлꙖшских, ѡт щастꙖ поданых пановал (Стрыйк., 567б); штож естъ, ѡ Кролю, длѧ чого сѧ гнѣвомъ запалѧешъ, и ѡ тое сѧ фрасꙊешъ, жемъ такъ великихъ добръ ѡт Бг0483а достꙊпил; И который же ѡтцъ зs щастѧ сн0483овского смꙊтнымъ и жалоснымs коли был видѣный; Албо Ꙗкимъ способомъ ѡтцемъ тотъ, а не рачей неприѧтелемъ маетъ сѧ назватъ (Варл., 212б–213); Бл0483гополꙊченіе: щастье (Бяр., 6); вступилъ до неба абы там вечного сщастꙖ з свѣтыми своими зажывал (Зб. 255, 57); мѣлъ собѣ за великое щасте и роскошъ, кгды своими рꙊками рвалъ ѡвоцъ (Зб. 259, 198б); штожь то ваше за щастье. коли такъ смачной и ѡздобной рѣчи не скоштꙊете (Хран., 8б); во всем видитсꙖ щастsе господара твоего (Алекс. 1697, 82б); Чи не заздростивъ ближнѣмъ своимs щастѧ (Зб. вып., 43). 2. Удача, поспех у чым-н. хто родитсѧ тоѧ планеты. в торговли емоу счастьѧ нет (Неба, 63); король зъ его прыитеѧ велми сѧ урадовавшы пытал его, што бы за чоловѣкъ былъ, которого бы бога хвалилъ и чому бы на мѣстцы так трудном и прыкромъ жывот свои вести умыслил, и што бы за щасте ему на воине бог ѡбецалъ? (Атыла, 188); допоможе бог щастю вашему, додаст моцы, славы и богатствъ (Там жа, 195); который хоть вs щастью плыветъ, хоть цесари великіе поражаетъ, вs везенье беретъ, хотѧжъ по ихъ шиѧхъ топчет, хоть ѡт вѡискъ свѣтsских не естъ звитѧжонъ, але ихъ часомъ звитѧжает (Апакр., 160–160б); ѡбачивши потом римлꙖне, счасте сталост и вымовꙊ ростропнꙊю июлиевꙊ выбрали его вси за монарха то ест цесара першого (Бельск., 189); наѡстаток помоглъ бг0483ъ ринкголтови, иж щасте сꙖ до литвы нахилило, иж ѡныи ѡгромные воsска рꙊские и татарские роспорошили и побили (Стрыйк., 523б); абы тебе было такое щасте поткало жебы еси была годна видет ѡное миле Матереs тых светых витание (Зб. 255, 169б). 3. Лёс, доля. ижъ королеве ихъ милость, Вгорскій и Польскій, зъ своихъ паньствъ, которыи жъ имъ не отчизныи, але щастьемъ и добровольнымъ обраньемъ досталися, брата своего князя Жикгимонта осмотрѣли (АЗР, I, 161, 1496); ему ѳартуна а любо щастье дае руку вдѧчну а ѡнъ не берет (Троя, 62б); тэжъ Ꙋзычаем абы кнѧжата и панове хоруговные шлѧхта и боѧре преречоные мели волную моцъ выити с тых земль наших ... длѧ набытьꙖ лепшог щастьꙖ своего (Ст. 1529–Ф, 35); Ꙗко так кгволи богом вашим которым тепер свою невинност ѡфѣрꙊю кгдыж мене такое щасте надшло, иж ми се трафило в милоs отчизне Ꙋмерет а не в неволи Греков (Бельск., 89б); тотъ даръ фортуны или счастья тамъ большъ пребывати звыклъ, коли царъ за царей идучій, царствуючи, милосердіемъ и справедливостью въ царствованье своемъ отъ Бога надаренъ есть (АЗР, IV, 472, 1615); ПолꙊченіе: щастsе, фортꙊна (Бяр., 110); не на тыи знаки оучинил бг0483ъ свѣтила. абы з нихъ практыкаре и вѣщковѣ звѣздныи ѡповѧдали ... счастьѧ и нещастьѧ людскіи што маетъ когѡ поткати (Хран., 3). ♦ (Н а) щ а с т е (в а ш е, м о е, т в о е) – а) каб былі поспех, удача ў каго-н., каб шанцавала каму-н. если тепер намъ сѧ ѡ што кусити и почати што, а ѡстатки воиска нашого долгою воиною звутленого нерозмыслне на щасте пустит, чы-ли на иншыи часъ тую воину заховать (Атыла, 200); б) (у знач. пабоч.) выражае задавальненне з выпадку чаго-н. мене искали самого забит, але на щасте мое в дому не был (АВК, ХХХVI, 322, 1582); щасте дей твое, штось вымкнулъ, певъне бысь былъ забитъ (АВК, ХХ, 295, 1630); щасте твоего мужа, што он от нас утек, а не забит (АВК, ХХХIV, 293, 1663); щасте ваше што люди натехали, были бысте позабияны, якож коликолвек рук нашых не уйдеш (АВК, ХХХI, 398, 1668).
с. 229
Щашливый гл. щасливый
с. 231
Щая наз. Парода сабак. цена собакамъ ... за щаю под Ꙗстреба три копы грошеs (Ст. 1566 I, 95б–96); павъ шесть по тры копы грошей, а щая тисавая, таранътоватая шесть рублевъ грошей (АВК, ХХХVI, 208, 1582); за Ꙋзлаsника звериного три копы грошеs, за щаю полторы копы грошеs (Ст. 1588, 517).
с. 231
Щваный, шчваный дзеепрым. ад щвати. нарекает и ѳрасꙊетсꙖ же нѣкгды смотрел на заꙖца коли его шчвано (Зб. 261, 144); ѡдных ꙊвꙖзаных Ꙋ звѣреs псами щвано, дрꙊгих на крестѣ роспинано (Бельск., 212).
с. 232
Щвати дзеясл. Цкаваць. волки Ꙗ щвал а не ѡвцы бо хотѣли ѡвцы имат (Стрыйк., 598); коториs Ꙋже бꙊдꙊчи архидіꙖконом: перкомъ Ꙗзыком щвалъ волка ѡного: при епископе своим алеѯандре (Пралог, 632).
с. 232
Щебетанье наз. Шчабятанне. Птиче влъхвованіе. Вѣщба. вѣщене сs птахѡвs. що бывает сs птичего играніѧ и многогѡ голошенѧ, албо щебетанѧ (Бяр., 132); Сірахъ: Пищенье, щебетане, кшикане оужѡв (Там жа, 309).
с. 232
Щебетливость наз. Балбатлівасць, словаблудства. Блѧденіе: гаррꙊлітасъ, велемовство, плюгавое мовленsе, щебетливост (Бяр., 8).
с. 232
Щебля наз. Лучына. ЩегнꙊша: щеблѧ, або кꙊхsнѧ, Iѡсифs моск: ... ѡ трапезномъ чинꙊ (Бяр., 206).
с. 232
Щегульный гл. щекгульный
с. 232
Щедре прысл. Шчодра. Тогожъ дѣля, наипервѣй, предреченымъ прелатамъ, княжатомъ, рытеремъ ... неотзывнѣ дали есмо и моцъю того-то листа щедрѣ даваемъ, призволяемъ и вѣчнѣ даруемъ посполито, овшейкы, права тые (АЗР, I, 73–74, 1457); коу чти бж0483еи и его матки маріи. пост0483ли. которым цр0483квам и иным слоугамъ бж0483ьимъ дары и фолварки и инаіа щедре надали (Валх., 65); iꙊдеи ... щедре дары давали (Скар. КЕ, 16б); заплату знаменитую щедрѣ а годнѣ пріймуютъ (АЗР, II, 143, 1522).
с. 232
Щедребливость гл. щедробливость
с. 232
Щедребливый гл. щедробливый
с. 232
Щедрейший, щодрейший прым., выш. ст. ад щедрый у 1 знач. Надъ то хотечи мы тымъ подданымъ нашимъ купцомъ и вшелякимъ реместникомъ ... щодрѣйшую ласку оказати (АВК, ХIII, 41–42, 1580); надъ то, хотѣчи мы тымъ подданымъ нашимъ ... щедрѣйшую ласку нашу оказати (АЗР, III, 262, 1581).
с. 232
Щедробливость, шчодробливость, щедребливость, щодробливость наз. Тое, што і щедрость. хотѣчи имъ тую сталость и вѣру и послугу ихъ щедробливостью нашою паньскою отдати (АЗР, II, 87, 1511); службу земскую водлугъ первшого листа служыти намъ се они подвязують зъ ласки а щодробливости нашой (РПП, 300, 1546); ѡтдаст их коу щедребливости перед всеми которые их полонили (Пс. ХVI, 108б); если его кролевъская милость съ шчодробливости своее господарьское давати и утвержати права рачыть, тогды тежъ никому не звыкъ ламати (КПД, 252, 1554); листы и потверженымъ нашимъ не вызволени в томъ моцы рꙊкъ и щодробливости нашое, и потомковъ нашихъ не замыкаемъ (Ст. 1588, 72); продъкове наши з ласки и щодробливости своее продкомъ вашимъ ... воеводꙊ полоцкого давати вамъ мели по вашоs воли (КЛС, 120б, 1597); имъ за живота моего вшелякими моими добродѣйствы и щодробливостью добре намѣрило и давало (АСД, I, 218, 1598); не толко до щодробливости, до покою, до любви и до згоды побꙊжаетъ насъ, але и всѣми земными дочасными достатками погоржати, а самых толко нбсныхъ искати, и вs нихs сѧ кохати оучитъ (Каліст, I, 37б); але и самъ, Дх0483ъ ... наꙊчитъ насъ щодробливости, добротливости, и всѣхъ заповѣдій Гсднихъ (Мак., 202); тебе мовлю през щодробливости твои прошꙊ, абысь и теперъ невидомꙊю ... рꙊкꙊ твою вытѧгнꙊлъ (Варл., 313); Щедрота мсрдіе: щедробливост, гойность, злитоване (Бяр., 206); над то кров свою ѡфꙖровал: прагнучы теж видет Ꙗкое тежъ ты щедробливости против моему Ꙋжыеш (Зб. 255, 268); великꙊю богъ мꙊдрост свою и щодробливост з чловѣкомъ показалъ (Зб. 259, 301б); бо Ꙗкъ ѡнъ мѣлъ вѣдат ѡ цнотахъ авелꙖ ... и ѡ авраамовом возваню вѣри мꙊжествѣ щодробливости, кꙊ ... ѡфѣре ѡноs его (Пралог, 533б); правда выросла з земли, а справедливость з неба посмотрит. бо гд0483ь покаже щодробливост, а землꙖ нш0483а выдаст плод своs (Пс. ХVII, 81–81б).
с. 232
Щедробливый, счедробливый, щедребливый, щодробливий, щодробливый прым. 1. Шчодры, дабрадзейны, дабрачынны. Хвалити имоут тебе гси зо всег срдца моег, оу пораде и в зобраню справедливых, великие справы гснѧ выбраны межи всею волею ег ... а правда ег трывает навеки века, памѧткоу вчинил ег чюд своих, млсрдь щедреблив гь0483 покармъ дал ест тым которые боѧтсѧ ег (Пс. ХVI, 113б); зъ доброты и ласки нашое господарское, ку розмножанью вольностей и свободъ шляхецкихъ, естесьмо хутливи и щодробливи (АВК, ХIII, 61, 1590); благостынный – добротливый, щедробливый (Зіз., 16); ижъ его милость панъ хоружій року звышъ помененого ... оного пана околовского зъ державы его власное и спокойное, за даниною щедробливою его королевское милости ... кгвалтовне и безправне выбилъ (АЮЗР, II, 38, 1606); што маетъ быти чловѣкови томꙊ, которого, хочетъ, прославити, кроль над кролsми и панъ надs паны; ѡт можsного, бовѣмъ, ѡт богатого, а притомъ, ѡт гойного, и щодробливого пана (Карп., 27б); теж таковые прывилеꙖ которые индеѳеренътеs бываютъ зъ щодробливое ласки нашое давани (ККСС, 65б, 1615); щодробливъ и милосердъ бꙊдꙊчи (Каліст, II, 175б); посажонъ естъ ѡт Бг0483а предъ домъ твой, предъ ноги, жебысь свои выстꙊпки щодробливымъ датsкомъ змазалъ (Лям., 22); в чомъ мы Осподар видечи быти прозбу ихъ слушную, на чом бите ихъ есмо то учинили и якъ перво сего з щодробливое ласки нашое на волное уживане всяких свобод (СДГВ, 81, 1633); побожный засе и добро церковное ... фундаментъ ... притомностью своею и счедробливымъ ... даткомъ посилковати насъ зезволить (АСД, II, 52–53, 1634); также абысмо млсрдными и щодробливыми и до змилованѧ склонными были (Варл., 90б); Бл0483гостынный: Добротливый, щедробливый (Бяр., 6); розмовꙖлъ Ꙗко щодробливыs панъ ѡ показаню болшои щодробливости своее подданымъ своимъ (Зб. 259, 549б). 2. Багаты. Здаръ и намъ недостойнымъ (зs неѡгорненог милосерsдьѧ твоего) тыхъ твоихъ непребраныхъ дѡбръ, и щодробливыхъ дарѡвъ, оучастниками быти (Карп., 25).
с. 233
Щедрость наз. Шчодрасць. измогло его млсрдье нашю злость. щедростью и милостью великою (Чэцця, 118б); зъ особливоѣ ласки своее и щедрости (АЗР, I, 374, 1506); [волности] ѡбецуем и слюбуем во всих их положенѧх ѡбычаех и артыкулех з ласки с цноты и щедрости нш0483ое Ꙋмыслили есмо потвердити и вмоцнити (Ст. 1529–Ф, 2); не впоминаи нш0483их злостей первых, скоро нехай поспешают к нам щедрости твои ги0483 (Пс. ХVI, 82б); Главизна. а0483. имать врата четвера. а0483. ѡ щедрости (Арыст., 140); гдѣ ест множество млсти твоеѧ и щедрости твои (Будны, 169). Параўн. щедробливость, щедрота, щедротливость.
с. 234
Щедрота, счедрота наз. Тое, што і щедрость. помилꙊи мѧ бє0483. по велицеи млсти твоеи. по многим щедротам твоимъ (Чэцця, 72); млстию бж0483ию не погибохомs не минуша бо щедроты его (Скар. ПЕ, 8); Ꙗко не нашими правдами мы упъвающе очищаемсѧ, ни щедротою нашею пред тобою но къ щедротамъ твоимъ мнѡгымъ ги0483 (Будны, 203); сп0483си насъ ѡт таковаго щедротами твоеѧ бл0483ъдати ст0483ыа (Апакр., 177); абы онъ самъ, не по нашемꙊ достоинствꙊ, але по премнѡгомꙊ и неизsслѣдимомꙊ богатствꙊ щедрѡт своих ... дш0483евsные ѡчы ѡтворити ... рачылъ (Карп., 3); слава щедротамъ его навѣки, Аминь (Мак., 123); якожъ ... богатымъ и непребранымъ счедротамъ уфаючи, ку посполитой ... потѣшной намовѣ запрошаемъ (АСД, II, 39, 1628); мовит албовѣмs писмо Бж0483ое оу Сираха ... и оу Даніила Про0483рка. [грѣхи твоѧ млстынѧми искꙊпи. и неправды твоѧ щедротами оубогихъ (Ст. бр., 16б); без млсти: без щедротs (Бяр., 78); ведаю щедроты его и безчисленное мл0483сердіе (Зб. 752, 80б); змилуsсꙖ надо мною бж0483е подлугъ великого милосердіа твоего, а подлугъ многих щедрот твоихъ ѡчисти неправости мои (Пс. XVII, 32б).
с. 234
Щедротливость, шчедростливость наз. Тое, што і щедрость. Мы ... хотячы им тую сталость их веры и послугу их шчедростливостью нашою панскою отъдати з особливое ласки нашое, вси тые доброволеньства (ПГ, III, 86, 1511); ѡбецуем и прирекаемъ з ласки и щедротливости нашое гсдрское иж маемъ мы сами и потомки наши кнѧгин панеи вдов кнѧжон панѧн и девок заховати при волностѧх ихъ (Ст. 1529–Ф, 50).
с. 235
Щедрый, щодрий, щодрый прым. 1. Шчодры, дабрадзейны. млстивъ и щедръ естъ гсдь (Скар. IС, 7б); мноsи просѧть лица щедрого а всѧкии дрꙊгъ чл0483кꙊ даровномꙊ (Зб. 262, 102б); тыж ги0483 бє0483 мои щедръ и мл0483твъ (Пс. ХVI, 88); рекоут же персове иже цр0483ь щедрый до себе и до людей сей есть исполненъ чином своим (Арыст., 140); видими сѧ же видѧчи такіе невдѧчные, неслѡвные, и небачные ихъ противъ собѣ пѡстꙊпки, не так бы вs той мѣре, Ꙗко продкове их щѡдрими были (Апакр., 196); был щедрыs вs ѡтпꙊсты (Бельск., 402б); хотѧчи Хс0483 Гд0483ь, абысмо были щодрыми, литостивыми (Каліст, II, 128б); не чинисѧ с того щодрым ꙖлмꙊжникомъ, чимъ сталесь сѧ братоненавистникомъ (Кін., 56); вs Доброть завжды былесь щодрій, вs злости скꙊпымъ (Лям., 6); кгды сѧ зsбогатишъ, не мѣлесь быть податливымъ и щодрымъ (Варл., 357б); Перед смертію своею оучини добрѣ дш0483и своей и ведлꙊгъ можности твоей бꙊди щодрым, и давай ꙖлмꙊжнꙊ вs хоробѣ твоей (Ст. бр., 17б); Страннолюбецъ: Гойный, щодрый (Бяр., 157); Акакій: Незлобивыи, простый отвористый, щедрый (Там жа, 225); не чынисе з того щедрымъ Ꙗлмужником, чым сталес сꙖ братом ненавистником (Зб. 752, 592б). 2. У знач. наз. Той, хто ахвотна дзеліцца з другімі чым-н. се вѣдаю мысли ваши и замышленье на мене покривлѧете: иже вsзорчете гдѣ домъ щодрого а гдѣ шатеръ со ѡпочиваньѧ нечствыхъ (Зб. 262, 21).
с. 235
Щедяй дзеепрым. у знач. наз. Той, хто беражэ, захоўвае. Многомолвѣние не бываетъ безs греха, щедѧи же оустенъ своих сеи разуменъ ест (Скар. ПС, 17б).
с. 236
Щежеръ гл. стежаръ
с. 236
Щезнути, счезнути, сщезнути дзеясл. Тое, што і исчезнути. Ꙗкобы оутренѧѧ трава преминает, нараню прокветнет и помешкает. на веччер же супадет и ствердеет да и высхнет. счезноули есмо в розгневаню твоем, и срокгостю твоею засмоутилис есмо (Пс. ХVI, 92б); оная краса и свѣтлость твоя первая вся сщезла (АЮЗР, I, 288, 1598); натыхмѣст всꙖ ѡнаꙖ нечистых торба дх0483ов накшталт дымꙊ счезнꙊла (Бельск., 328б); все тое страшнымъ срокгого вырокꙊ голосомъ знѧто счезнетъ (Каліст, II, 318б); гды ѡбридлое тое и ненавистное ѡтщепенцѡв и апостатѡвъ имѧ з неи выстꙊпитъ, и внепамѧти загребеное счезнетъ (Сматр., 47); коли поднесла рꙊки на небо хотечы Ꙋчынити молитву бѣсъ зараз щезнул (Зб. 752, 16); гд0483ь бг0483ъ заступъник моs, а ты проклꙖтыs зо всимъ счезни (Зб. 82, 21).
с. 236
Щеканье наз. 1. Дзеянне па дзеясл. щекати ў 1 знач. Лаѧніе, или лааніе, или лаѧтелство. в0483 мак: д0483. и є0483. бреханье, щеканье (Бяр., 70); пес едного часꙊ во ѡбори лежечи на сѣни не хотѣлъ щеканемъ своимъ воловъ припꙊщати до сѣна (Зб. 259, 47). 2. Дзеянне па дзеясл. щекати ў 2 знач. Тыми и тымъ подѡбными словы озываючисѧ дѣеписе на щеканѧ твои правдивыи хвалцы бж0483іи в грецыи боудꙊчіе, котѡрымъ жесь такъ невстыдливе смѣлъ порꙊгатисѧ, всѣ ихъ крсты и оутрапенѧ, котѡрые терпѧт длѧ имени хв0483ого, зневажаючи, а частки имъ с проклѧтыми вказꙊючи, бойсѧ о тое справедливого соудꙊ бж0483его (Апакр., 159).
с. 236
Щекаръ наз. Лаяльнік, паклёпнік. але не пѡйдꙊтъ томꙊ щекарови тыи фортелѣ (Апакр., 70б); Лаѧтель: Брехачъ, щекаръ (Бяр., 70); Шепотникs: ѡбмовца, щекар, заꙊшник (Там жа, 205).
с. 236
Щекати, счекати дзеясл. 1. Брахаць, гаўкаць. Лаю: Рыкаю, брешꙊ, щекаю, выю (Бяр., 70); в том часѣ ѱы почали щекат и кидатисꙖ (Зб. 81, 181); в том часе ѱы почали щекати и кидатисꙖ (Зб. 752, 201б). 2. // перан. Лаяць, зневажаць, гаварыць непрыстойнае. В алѣксандрѣи где Ꙋже праве за евтихием, и севиром гинули, диꙖволы велми тѣл мног ѡбывателеs ѡных ѡсѣли, и бѣгаючи по мѣстꙊ кꙊпами Ꙗко пси щекали (Бельск., 319б); ѡ мои намоцнѣйшии рицери длꙖ чого сердъца ваши сут порꙊшоны з слов листу дариевого: або не вѣдаете ижъ псы котории велми счекают, не мают жаднои хоти ѡбраженꙖ (Алекс., 7б); беда такимъ ѱомъ щекати и Ꙋпоминати не хотѧчим (Зб. 259, 625); панъ маршалокъ ... подъ дальшими пенами одмавялъ и щекалъ (АВК, ХV, 126, 1664); на што ѡтповѣдал христовъ воин мовечи: не мажъ Ꙋшъю моих тым, не мнимаs ани щекаs мнѣ того псе нечистыs (Пралог, 495); сн0483ъ ег копронимъ ... щекаючы на церков бж0483ию, не толко чест ѡбразов, але и кости ст0483ых ганили и выметали (Зб. 82, 34).
с. 236
Щекаючый дзеепрым. ад щекати ў 2 знач. не чини Ꙋшом моим тоеи кривды, абыхъ тебе так щекаючог не слышал (Зб. 81, 62б); не чини Ꙋшам моим тои кривды, абых тебе такъ щекаючого слышалъ (Зб. 82, 366).
с. 237
Щекгулне гл. щекгульне
с. 237
Щекгулный гл. щекгульный
с. 237
Щекгульне, щекгулне прысл. Асабліва. толко щекгулне о два пляцы судъ головный ... на скуточъную росправу ... до насъ враду земъского ... отослалъ (АВК, ХХ, 365, 1664); умоцованый ей милости пани звертовское обширно на то учинивши реплику ... щекгульне на зволоку справедливости светое ... домавялъсе (АВК, ХV, 444, 1683).
с. 237
Щекгульный, щегульный, щекгулный прым. Асаблівы. два сꙖ замыкают конци ѡдин посполитыs а дрꙊгиs щекгꙊлъныs (Зб. 261, 71); але только за щекгульное самое пріѣханье до Полоцка ... въ тую заруку попалъ (АСД, I, 303, 1638); тꙖжко караныи бꙊдꙊтъ на сꙊдѣ страшъномъ божомъ любо щекгꙊлнымъ (Зб. 259, 62б); абы тотъ Русиновичъ помененые пакты ... для щегульной информацыи показалъ (АВК, I, 45, 1666); длꙖ тогожъ зовет ихъ писмо жолнерами бж0483ими: воsскомъ его, кн0483жати краинъ, старостами народовъ, щегулныхъ людеs Стражниками, докторами, послами, и роземъцами межи бг0483омъ и людми (Пралог, 547б); тая обмова на щекгульную зволоку справедливости светой ... до насъ суду на письмѣ неслушне ку шкодѣ жалуючого подано есть (АВК, ХI, 178, 1668); лечъ и то, же надъ право и вшелякую слушность зъ щекгульной яковойсь запаметалой легкомысльности панъ Цитринскій ... а мере змышленой становишъ (АВК, ХV, 500, 1686).
с. 237
Щелина, счелина наз. Шчыліна. подобенъ милостникъ мои ѡленю а любо козелsчикꙊ сернѧчомꙊ ѡво сеи стоить за стѣною ... перезираеть законъ заглѧдꙊеть з щѣлинъ (Зб. 262, 83б); служебникъ ... обачилъ щелиною крозъ двери санки ув одрине за замкомъ (АВК, ХVII, 430, 1561); тые чары в гридни над печю, в гряды, в счелину уложыла (АВК, ХХХII, 101, 1596); кгды сѧ по мѣстꙊ прихожали, малый промень през щѣлинꙊ ѡднꙊ свѣтѧчійсѧ ѡбачили (Варл., 136б–137); Скважнѧ: щѣлина, рощѣлина, роспалина, дѣра (Бяр., 146).
с. 238
Щелый прым. Шэры з дадаткам іншага колеру. у краме моей ... шнурковъ лазуровыхъ и щелыхъ и чырвоныхъ и блекитныхъ локоть ровно сто осмъ десятъ (ИЮМ, ХХI, 424, 1625).
с. 238
Щель, счель наз. Шчыліна. на верхꙊ тог каменꙖ в выдовбеноs счели крест хв0483ъ был Ꙋправленыs моцно (Бельск., 206); вода ѡною щелю на лобъ адамов текла (Там жа); дей и намъ самимъ здается, колисмо щелю въ церковъ смотрели, же не все цело въ церкви (ИЮМ, VIII, 380, 1623); вышодши въ сени, видела есми презъ щель, же человекъ ходитъ стогнучы (ИЮМ, VIII, 526, 1636).
с. 238
Щелька наз., памянш. ад щель. тые счепки баволною ѡбвѧжоут. а под баволною маленке соудинки серебрене завѣшают. оу которе балсам черес щельки албо дири как бы вода з матице течет и плыветь (Валх., 59б).
с. 238
Щенсливе прысл. Тое, што і щасливе ў 1 знач. Якъ щенсливе пановъ пословъ препроважали въ дорогу ... на выездномъ налили барилку меду, у Казановичовомъ дому (ИЮМ, VIII, 96, 1691).
с. 238
Щеня, сченя, щене наз. Шчаня. Не былs бы осталs живъ до Ꙋтра ни единs з навалевыхs ани малое щенѧ (Скар. ПЦ, 5б); не погублю всехъ речеи его до Ꙋтра и щенѧти малого не буду живити (Там жа, 54); за нею прышли двое щенѧт, которые были велми голодны (Бава, 134); росказалъ дей детине своему сченя псовъ меделянскихъ взявши до возка своего въсадити, съ которымъ дей въ неведомости его до дому своего отъехалъ (АВК, ХVIII, 45, 1582); зоставлю до поранку зо всего што до него належит до намнѣйшого щенꙖти (Біблія, 347); щенꙖ лвиное июдо, до лꙊпꙊ сынꙊ моs встꙊпилес, ѡтпочиваючи леглес Ꙗко лев, и Ꙗко лвица, хтож его взбꙊдит: не бꙊде ѡтнꙖто кнꙖжене ѡт июды ани вож з стегна его, аж приsдет которыs мает быти послан а тоs бꙊде ѡжиданем народом (Бельск., 34б); мовечи то, плюнꙊл на него и рек: возми што на тебе належит сченꙖ (Алекс., 5б); Гѵиена взѧвши свое щенѧ, которое было слѣпо, принесла до ст0483го Макаріа (Мак., 18); Скѵмни: щенѧта лвовы, авенѧта (Бяр., 310); щене лвици новонарожоное через три дни и три ночи спит (Зб. 259, 10б); бысь мнѣ была прꙊдко не заѣхала дороги, не зосталъ бы былъ наванови. аж до свѣта пораннегѡ до намнѣйшагѡ щенѧти (Хран., 234б).
с. 238
Щепаный дзеепрым. ад щепати. тамъ же у той избе услонец щепаный (АВК, ХХХIХ, 426, 1579); колля щепаного отъ Корытка купили копы две (ИЮМ, V, 166, 1688).
с. 239
Щепати, счепати дзеясл. Шчапаць, калоць; разбіваць на часткі. Кто щепаетs дрова Ꙋразитсѧ ѡт нихъ (Скар. ЕК, 15б); кости имъ ламати и щепати голени казалъ (Пралог, 504); нѣꙖкими катовнꙖми голени его и кости щепали, и нитꙖми тонкими Ꙋши ему ѡтстригали (Там жа, 556б); Дзмитроку поденщику за день, который подтопу счепалъ подъ трыногъ для греня воды ... дали осм. пятнадцать (ИЮМ, V, 137, 1688).
с. 239
Щепенье, счепенье, щепение наз. 1. Дзеянне па дзеясл. щепити ў 1 знач. справованꙖ земли, и бꙊдынкꙊ и щепенꙖ винницы, которым се вином сам напервеs старец Ꙋвеселил (Стрыйк., 415); Ꙗкъ землѧ бꙊдꙊчи ѡднакою иншаѧ естs каменистою, и иншаѧ тлꙊстою: и ѡдна естъ способна до щепеньѧ винници, а дрꙊгаѧ до сѣѧнsѧ пшеници албо Ꙗчsменѧ (Мак., 232). 2. Дзеянне па дзеясл. щепити ў 2 знач. ѡ щепенію и о саженію сꙊда (Вісл., 7б); прелюбодеевъ щепение не пуститs корѣниѧ глꙊбоко (Скар. ПБ, 6б); еслижъ вs тыхъ словахъ презъ наоукꙊ, розсѣване фалшовъ, и щепенье рѡстырковъ ... дѣепис розꙊмѣетъ (Апакр., 180б–181); тот мает быт Ꙋмартвеныs смыслъ над иные по ѡчах иж ест прешкодою до щепенꙖ иных цнот (Зб. 261, 146б–147); прибыли до рима ѡба ст0483ыи апостолы петръ и павел, которие на щепеню и поливаню иных церквеs забѣгали (Бельск., 212б); бл0483гвеное серце твое которое такъ миле такое щепене приsмовало (Зб. 82, 336б). 3. Дзеянне па дзеясл. щепити ў 3 знач. счепене вина през ноꙖ (Бельск., 10).
с. 239
Щепетати дзеясл. Шчабятаць. вsвелъ звѣрѧтъ Гсдь бг0483ъ вs рай ... такъже и птаства ... которіи зпѣвали щепетали а Адама Ꙗкѡ цр0483ѧ и пана своегѡ оувеселѧли (Хран., 8).
с. 240
Щепетливый прым. Патрабавальны. чтобы был скорописець. и не щепетливъ. и ведал бы накозаніе преже дн0483ь и иных и поведаніѧ црскаѧ и ѡбычеи иного законоу (Арыст., 159).
с. 240
Щепити, счепити, шчепити дзеясл. 1. Прышчэплiваць. леторосли. вѣры хрестіанское виннице и ѡвоще вылили и выпоустили шостое годины тые три короли преславне как бы серед свѣта, грецкое зм0483ли до цр0483ѧгорода были перенесены тамъ теж тоую винницю ... шчепили и вычистили (Валх., 94б); Въ третее пакъ лѣто сеите и жsните и щепите винограды своѧ (Скар. ЧЦ, 227б); кто щепитъ винницꙊ, а зs овоцꙊ ей не Ꙗсть (Апакр., 201б); не ѡрете ни сѣете ани винниц ани дерев не щепите, домов бꙊдоват не хочете (Бельск., 180б); не ѡрете не сѣете ани винницъ ани дерев счепите (Алекс., 34б); жебыс се Ꙋчылъ наследоват власности огородничеs Ꙋрадъ естъ огород справоват древа щепит зелка садит (Зб. 255, 40б); зъбудовали мѣсто ку мешканю и ѡсѣꙖли роли и щепили винници (Пс. ХVII, 119). 2. // перан. Насаджаць, распаўсюджваць, пашыраць; дамагацца засваення (якой-н. думкі, веры, навыкаў і пад.). што ся дотыче фундаціи Петра святого, Петръ святый не одно въ Римѣ вѣру щепилъ або фундовалъ (Пыт., 6); по всем свѣте вѣрꙊ щепили (Бельск., 207); з ними вѣрꙊ ст0483Ꙋю щитил и щепил (Зб. 752, 158); по всемъ панъстве своемъ вѣрꙊ Ст0483ую щепити казалъ (Пралог, 624б); оучили ихъ чинити ѡфѣры, вѣдомость бж0483ію в нихъ счепѧчи (Хран., 11). 3. Адшчыкваць. щепил ное вино придаючи к немꙊ, крови лвинои, вепровои, бараней, и малпей (Бельск., 10).
с. 240
Щепитися, счепитисе дзеясл., зв. ад щепити ў 2 знач. слово бж0483ие щепилосꙖ и шырыло буsно (Зб. 81, 126б); слово божое счепилосе и ширилосѧ бꙊsно (Зб. 82, 161).
с. 240
Щепленый дзеепрым. ад щепити ў 1 знач. грушу щепленую, урьянтовку, которая родить овоцъ вжо была почала, изъ земли съ коренемъ выкопалъ (АВК, ХVIII, 344–345, 1645). Параўн. щипленый.
с. 240
Щепъ, счепъ, щепь наз. 1. Шчэпа. колиж некоторыи щепы садовы во ѡгородѣ бꙊдꙊть щиплены (Вісл., 29б); их не сн0483ве Ꙗк новосаженые щепи оу молодости (Пс. ХVI, 138–138б); четвертый огородъ идучи до дворца, въ немъ садъ за дворомъ, который увесь щепами насажоный, тежъ около кострогомъ окострожоный (АВК, ХIV, 201, 1580); за тою жъ свѣтлицою ув огородку другомъ щепы четыри яблоней (АВК, VIII, 417, 1586); если бы хто в саду дерево прищепеное кгвалтовне або таемнымъ ѡбычаемъ порꙊбалъ, або щепъ выкопавшы в садꙊ взꙖлъ, тотъ маеть кгвалтъ заплатити (Ст. 1588, 391); фортка зъ двора до огорода овощового, другая фортка до садку, въ которомъ щеповъ и присадовъ есть (АВК, ХIV, 411, 1591); повѣдалъ первей подчаший сонъ свой. видѣл есмъ перед собою винныs счепъ, на котором были три росьчки и знагла выростаючое квѣтье (Біблія, 90); тотs щепы садитs, а присады пріймꙊютсѧ и ростꙊтъ (Мак., 164); тотъ врадникъ и тивунъ ... для огледанья того щепу шли и тотъ щепъ нашли (АВК, ХVIII, 345, 1645); пивъничиs ... видилъ винныs щѣпъ, на которомъ было три голи (Зб. 259, 247б–248); волосы ихъ которихъ покрит не хотѣли стали сꙖ Ꙗкъ листе на молодомъ щепу (Пралог, 534б); видѣлъ есмь передs собою винный щепъ, на которомъ были три рошчки (Хран., 65–65б). 2. // перан. Распаўсюджванне, пашырэнне, засваенне чаго-н. Ꙗковъ пустилъсꙖ до персѣи, пригледатсꙖ Ꙗкъ щепъ вѣры Ст0483ой недавно ѡсажоныs ростетъ (Пралог, 534б).
с. 241
Щепячий дзеепрым. ад щепити ў 1 знач. Ꙗкъ бовѣмъ винницꙊ щепѧчій, передъ вsзѧтьемъ сѧ за працꙊ, радꙊетъсѧ вs собѣ, и надѣею тѣшитъсѧ (Мак., 238); Орачъ и самъ и тамъ кидаетъ насѣтsе: и винsницꙊ щепѧчій зычитъ собѣ жебы всѧ овоцъ дала (Там жа, 302).
с. 241
Щербина наз. Шчарбіна, выемка. ѡна его почала ѡгледати и убачыла в него щербину, и рекла Кушыну: Поведаи ми, чыи то меч? (Трыст., 38–39).
с. 241
Щерезъ прыназ. Тое, што і черезъ у 3 знач. Щерезъ сесь мой листъ щастливого здоровья твоей милости, весполокъ съ паною малженкою вашей милости ... навежамъ (АСД, I, ?, 1553).
с. 241
Щернелый прым. Счарнелы. ѡнъ еи длꙖ щернелыs Ꙗко Ꙋ мурина ѡт покуты и слонца твары не познал (Зб. 82, 88).
с. 242
Щесливе гл. щасливе
с. 242
Щесливый гл. щасливый
с. 242
Щестдесятъ ліч. Тое, што і шестьдесятъ. заплатили золот. щестдесятъ одинъ и осм. пятнадцать (ИЮМ, IV, 39, 1686).
с. 242
Щести гл. счести
с. 242
Щетина наз. Шчаціна. Купили щетины до шофы (ИЮМ, Х, 148, 1695).
с. 242
Щетити гл. щитити
с. 242
Щетникъ наз. Нашчадак. ему то потвержаемъ симъ нашымъ листомъ, его женѣ и ихъ дѣтемъ, и ихъ ближнимъ щетникомъ (КЗ, 568, 1495).
с. 242
Щиколотокъ наз. Шчыкалатка. виделъ есьми рану на руце правой палец середний щиколоток збитый до крыви (АВК, ХХХI, 198, 1594).
с. 242
Щипанье, щипание, щыпане наз. 1. Ад щипати ў 1 знач. Щипание мухъ и кобылокъ погубило естъ и не знаидено зsдравие души ихъ (Скар. ПБ, 25); в кошу высоко завѣсивши, пчоламъ его и ѡсамъ и робацству розмаитому до кусанꙖ и щипанꙖ подаючи (Пралог, 556б). 2. Ад щипати ў 2 знач. Наостаток всих побожных дле хса просимъ. абы жадное васни не мели против тым которіе нас щипанемь ... преследуют (Цяп., 270); самъ бꙊдꙊчы слабы дрꙊгог ѡбъмовлꙖет ѡттол походит натросане щыпане (Зб. 261, 130).
с. 242
Щипати, счипати, щыпати дзеясл. 1. Кусаць, джалiць. рогатыи гадъ на стежsце, щипаѧ копыта конемъ (Скар. КБ, 91); бꙊд же дань Ꙋжем на дорозѣ, а Ꙋжем рогатым (керастес) на стежцѣ счиплючи копыта конские, абы спал ездец его назад (Бельск., 34б); староста катов Ꙋпоминал ... перси ей железными клещами щипат (Зб. 752, 245). 2. // перан. Прыносіць душэўны боль; абражаць. Тым не болшеs смотречи на наше спокоsное тихое и вэсꙖлое помешкане в заsзрост впадаючи ... мовами своими ѳалшивыми нас щипали (Еўл., 100); чоловек каждый добрый, цънотливый никого не щыплючы, естли бы мел правдивую справедливост может собе права доводити (АВК, ХХХ, 235, 1603); ближнего не лжили не ѡбмовлꙖли не посꙊжали, на славе не щипали (Зб. 261, 244б); ихъ стогнанsе тѧжкое, ажъ за сердце щиплетъ (Лям., 4); чꙊда бозские през нихъ бывалые розмаите щыплют забобонами гꙊслами балвохвалством то называютъ (Аб абр., 1); игуменъ Полоцкій ... Мойсея словами непристойными лаючы, соромотечы и на славѣ доброй щыплючы, и крыжъ ... зъ рукъ ему выкрутилъ (АСД, I, 312, 1640); але если што против чти божоs або вере кафътолическоs або станомъ законнымъ мовꙖт або славꙊ людѣs побожных щыпꙖт (Зб. 255, 14б); славꙊ людеs побожныхъ щипютъ (Зб. 259, 155б); станом законным мовꙖт, або славꙊ людеs побожных щипꙖт (Там жа, 392б). 3. Шчыпаць, адрываць што-н. онъ огурки щиплетъ (АВК, ХVII, 377, 1541); обалилъ плотъ винницы той Гд0483ь, и щиплютъ еи всѣ ходѧчіи мимо ней дорогою (Каліст, II, 75б). 4. Цiснуць; наступаючы, прымушаць здаваць свае пазiцыi, адступаць (пра войскi). собравши з тым людом болшеs фортелю, ниж моцы Ꙋживаючи, тꙊрецкое страшливое а великое войско ѡтвсюл щипал (Стрыйк., 569).
с. 242
Щипаючий дзеепрым. ад щипати ў 2 знач. реклъ ѡ людех щипаючих славꙊ ег, а Ꙗ так жит бꙊдꙊ жебы словомъ ихъ вѣра додаванаꙖ не была (Зб. 259, 583б).
с. 243
Щипецъ наз. Прылада для зняцця нагару са свечак. на верхꙊ бꙊдꙊт седмъ лꙖмпъ Ꙗко кꙊбки в которие бꙊдꙊт свѣчи ставꙖт Ꙋдѣлаsте теж сем свѣч до нег которие вставишъ в лихтар против собѣ абы свѣтили при котором теж бꙊде щипец которим свѣчи Ꙋтирают и кꙊхлик в котором ѡгарки гасꙖт (Бельск., 50).
с. 243
Щипление наз. Прышчэпліванне. ѡ щипленію и ѡ саженію сада (Вісл., 29б).
с. 243
Щипленый дзеепрым. Тое, што і щепленый. колиж некоторыи щепы садовы во ѡгородѣ бꙊдꙊть щиплены (Вісл., 29б).
с. 243
Щипливый прым. // перан. Які прыносіць, выклікае боль. с каждого слова порожнего ѡддадим рахꙊнок на страшном сꙊде, а штож зъ щипливых, ѡбразливых (Зб. 261, 157).
с. 243
Щипнути дзеясл. Адарваць, адкусіць, выхапіць, шчыпнуць. дворанинъ въ ножку, какъ соколъ, загледаетъ, штобъ гдѣ щипнуты солодкого мяса (Мял., 318).
с. 243
Щипцы наз. Шчыпцы. лихтари изъ щипцами (АВК, VIII, 485, 1599); въ Варшавѣ щипцы – 1 зол. (ИЮМ, ХХV, 48, 1715). Параўн. чыпцы.
с. 243
Щире, счире, щиро, щыре, щыро прысл. ад щирый у 1 знач. А справуsте все щирѣ (Ст. 1588, тыт. л.); Велебные, яснѣвельможные, урожоные и славутные, щирѣ и вѣрнѣ намъ милые! (АЗР, IV, 134, 1596); чытелник наперод предсꙖвзꙖтꙖ абы то ѡѳѣровал щире гд0483Ꙋ Бг0483Ꙋ мл0483товкꙊ собе Ꙗкую Ꙋчынившы (Зб. 261, 100б); иные повѣдают то што ест щире (Рым., 77б–78); тую жъ то покусу Збавитель пречь отганяючи, азали не научилъ насъ щире кланятися самому Богу (Пыт., 31); такъ, хочете ль щиро и правдиво згоды и доброѣ пріязни и покою съ нами (АЗР, IV, 448, 1615); кого онъ оукажетъ, щирѣ оулюбили (Лям., 20); только бы зъ ихъ стороны тая жъ щырость сердечная была, и працовать въ томъ святобливомъ дѣлѣ щыро хотѣли (АЗР, IV, 514, 1624); Если ми ѡ томъ щыре ѡзнаймишъ, над всѣхъ тебе вывышꙊ, и вѣчнꙊю з тобою приѧзнь оучиню (Варл., 31); Вѣрнѣ: исте, певне, щире (Бяр., 26); Ꙋваж, Ꙗко збавител, иж пилат щыре постꙊповалъ, ѡнъ емꙊ тежъ Ꙗсне ѡтповедал (Зб. 255, 258б); карал люди и Ꙋпоминал счире приемно мовꙖчи ѡ сꙊдѣ страшномъ (Зб. 752, 51); на дрꙊгом мѣстцꙊ не маю такъ жадного со мною, единомыслного, которыs бы се щыре так ѡ вас старалъ (Там жа, 494); при ѡнымъ ѡстримъ а богобойнымъ, и щиро аг0483глскимъ животе жил (Пралог, 642); любите послухат што вам щире а вкоротце преложꙊ з историs церъковныхъ (Зб. 82, 276).
с. 244
Щирий гл. щирый
с. 244
Щирость, счирость, щырость наз. Шчырасць. дознавшы ку собе во всемъ верное, доброе и цнотливое заховане а склонную счирост ... малженскую пана малжонка своего ... прото я ... даю ... на всих тых именях ... доживотное мешкане (АВК, ХХХVI, 395, 1590); межи иншими повинностями напоминаемъ щирость и вѣрность вашу (АЗР, IV, 135, 1596); сꙖ емꙊ таꙖ щирост вѣры з милости недоремне заплатила (Стрыйк., 546); отъ васъ такъ оманеный въ щирости своей зосталъ (АЗР, IV, 297, 1608); на особливей щирость, правда и любовъ в дш0483и егѡ вѣчное собѣ мешкане оуслалы (Сматр., 36); Жебы: ... ѡт ГолꙊба щирости, ѡт Овци покори позычали (Лям., 23); только бы зъ ихъ стороны тая жъ щырость сердечная была (АЗР, IV, 514, 1624); братіѧ вs щирости ... и вs покою, зs собою жити ... повинни (Мак., 20); Бг0483ъ зась его щыростs оумыслꙊ, и доброт, и справедливый розсꙊдокъ потвержаючи, самого себе емꙊ ѡбѧвил (Варл., 51б); Простота: Простацство, щирость (Бяр., 130); Вѣрны сут вси приказаньꙖ его Ꙋтвержены навѣкъ вѣком Ꙋчинены в правдѣ и въ щирости (Пс. ХVII, 124–124б); Простост, або щирость видѣли ѡблича их (Выкл., 110б); ничог в собѣ щырости и набоженства правог не мѣл (Зб. 82, 51).
с. 244
Щирый, счирий, счирый, счырый, щирий, щырый прым. 1. Праўдзівы, чыстасардэчны; які выражае сапраўдныя, непадробныя пачуцці, думкі. Ꙗко сприꙖзsливый, простый, а щирій (Цяп., 267); на знакъ такового щирого умыслу своего, будучій побожностью порушоный, по доброй воли далъ и даровалъ ... домъ свой отчизный (АВК, III, 16, 1582); што ж мы особы взвышъ в сем листе помененые, дознавшы ку собе ѡт немалого часу ... на всем упреймую, счырую хуть, зычливост и милост ... ему самому, детем ... даруемъ, записуемъ и вливаемъ третюю часть нашу дворца Фрыдрыховского (АВК, ХХХII, 361, 1596); треба не на голые титоулы смотрѣти, але на щирꙊю и правовѣрнꙊю наоукꙊ (Апакр., 68); бачил же есь слугꙊ моего иѡва; же ему нимашъ подобного на земли, мужъ счириs а простыs (Біблія, 79); молитва моꙖ щираꙖ была кꙊ хъвале ег светоs (Зб. 261, 71); не ест хс0483 сн0483ъ бж0483иs которог мариꙖ Ꙋродила, але щириs чл0483къ (Бельск., 350); не облꙊднꙊю але щирꙊю мыслs мѣли (Каліст, I, 170); исповѣдь маешь быти простаѧ, щыраѧ, без вымовокъ (Навука, 80); голꙊбъ простымъ и щирымъ естъ (Мак., 142); Добре абовѣмъ естемъ свѣдомый, ижs над всѣхs людей лепѣй любишъ правдꙊ, и щырого естесь оумыслꙊ (Варл., 24б); въ послушенствѣ щиромъ святѣйшому патріярху Константинопольскому знайдоватися (АЗР, V, 71, 1641); былъ то мꙊжъ счирыи (Хран., 54). ◊ Б р а т и з а щ и р у ю п р а в д у – лiчыць за праўду; успрымаць усур’ёз. берꙊчи то собѣ за щирꙊю правдꙊ, Ꙗко бы папѣжъ мѣлъ быти старшій над патріарха (Апакр., 72); в ъ щ и р о м ъ с е р д ъ ц у с в о е м ъ; з ъ (о д ъ) щ и р о г о с е р д ц а; щ ы р ы м ъ с е р д ц е м ъ – шчыра, чыстасардэчна. Володимерскій и лоуцкій владыкове, Ꙗко ихъ послѡве, доброю вѣрою и сердцемъ щырымъ перед бг0483омъ ... ѡбецали (Апакр., 46); товиꙖ ... помнѣлъ на гсда в щиром сердъцꙊ своем (Біблія, 587); чого мы Вмсти ѡд щирого срдца зычимъ и вѣнsшꙊемъ оупрійме (Мак., 6); если зs щирого серца Ꙋвѣришъ а ѡкрестишsсꙖ вси злочинъства и грѣхи твои зложишъ и ѡтпущоны тобѣ будутъ (Пралог, 607). 2. Якi складаецца з аднолькавых парод дрэў. Граница тымъ селомъ ... одъ той дороги боромъ щирымъ (АВК, IХ, 14, 1618). 3. Натуральны, чысты, без дамешкаў. держит гд0483ь в рꙊцѣ вина щирого (Пс. ХVII, 59б). ◊ Щ и р о е з о л о т о гл. золото.
с. 245
Щитати гл. считати
с. 246
Щитити, считити, щетити дзеясл. Абараняць, засцерагаць, адстойваць што-н. обѣцюемъ и слюбуемъ, ижь панства нашего земль ... не вменшимъ ... мы тые жь земли здорови, цѣлы, держати будемъ, и володѣти и щитити (АЗР, I, 76, 1457); рѧдили и считили и боронили (Валх., 65б); тутъ у суду вашмостей сторона позваная давностью щититъ, теды ихъ милостямъ ити не можетъ (АВК, ХV, 8, 1643). // перан. вшелѧкіе злые мысли вs дш0483и твоей згасивши и загладивши, а вшелѧкіе добрые вs ѡной щетил (Варл., 171); всꙖкие достатки даючи з ними вѣрꙊ стꙊю щитил и щепил (Зб. 752, 158).
с. 246
Щититися, щититисе, счититисе, счититися, счытитисе, щититьсе, щититься, щытитисе, щытитися, щытитьсе дзеясл., зв. ад щитити. такъ шлехетным и собраным ихъ св0483тости ѡкрашено еси которыми се хвалиш болше нижли которыми дѣлы твоими да везде ѡт кажных зм0483ль и людей ѡсобне се имъ считишъ (Валх., 96); ѡна, ѡдну девку Ꙋхвативши, и почала ею щититися (КСД, 590, 1508); кгдыжъ они листы продковъ короля его милости и тежъ листъ его королевской милости з себе маютъ и они се щитятъ, абы есми ихъ водлугъ тыхъ листовъ жаловали (АВК, ХХIV, 222, 1560); коли бы хто ... маестат нашъ гсдрскиs ѡбразилъ таковому жадэн привилеs ... не маеть помогати ани се ѡн имъ щитити можэть (Ст. 1566, 9); Пан Томко Мартинович ... щытилсе тым прыписанем на том же листе (АВК, ХХХVI, 338, 1582); позваныs бы тое заставы не зналъсѧ ... и прытомъ щытилъсѧ и бралъ собе на помочъ давность земъскꙊю (Ст. 1588, 316–317); сторона поводовая щититься реляціею возного (АВК, II, 278, 1590); про то тымъ листомъ его милости пана подскарбего щититьсе (ИЮМ, VIII, 220, 1593); не можеть се дей сторона обжалованая тымъ щытить (АВК, ХХ, 116, 1596); свещенники бж0483ии которых се мл0483твою считил, ѡгорожоныs был (Бельск., 263б); кричали венкгрове в горы бѣгли считꙖчисꙖ тарчами (Стрыйк., 489б); тогды самыхъ себе позвать и сами оказовать и усправедливить ничымъ не щытечысе, описали (АВК, ХХVII, 65, 1605); славою которою насъ прославилъ Хс0483 щитѣмосѧ (Каліст, II, 222); въ чомъ жалобливый ... счытечысе правомъ посполитымъ ... згодившысе с ... артыкуломъ двадцать девятымъ ... просилъ, абы тое оповеданье и жалоба ... до книгъ ... была записана (АВК, ХХ, 324–325, 1638); повѣдаи мнѣ которыми сꙖ постами щытишъ (Зб. 81, 139); такое згромажене не мает сꙖ чим щитити (Зб. 259, 239).
с. 246
Щитникъ, шчытникъ наз. 1. Воін, узброены шчытом. Тогда шли суть с нимъ мужи Iоавови, стрельци и щитники (Скар. ДЗ, 107); Вааниасъ ... былъ ест стареишимs над стрельцами и над щитъниками (Скар. ДЦ, 81). 2. Майстар, які афармляе, аздабляе франтон. кравецъ, маючый домъ свой ... подлѣ Фрунцка кравца з одной стороны, а з другой стороны Микиты маляра шчытника, билъ намъ чоломъ (АВК, ХХ, 3, 1543).
с. 247
Щитный прым. ад щитъ у 1 знач. Слуги щитъныи у Радщинъскомъ пути (КЗ, 488, 1448); Мойсейко Говоровъ, щитный (Там жа, 491).
с. 247
Щитоноша наз. Шчытаносец. Того жъ лета далъ панъ Литаворъ брату своему пану Василью сорокъ копъ жита зъ Несвижа Ꙋ заемъ, а ѠлехнꙊ щитоношы тридцать копъ того жита и до сихъ местъ не ѡтдано (КСД, 876, 1516).
с. 247
Щитъ, считъ, шчитъ, щытъ наз. 1. Шчыт, воінскі даспех. послалъ имъ ст0483ыи геѡргии щитъ свои (Чэцця, 84); троꙖнове ... на тарчь або на щит ег възложивъши Ꙗкобы нерозꙊмног до троии его послали (Троя, 23б); тысеща щитовъ висить (Скар. ПП, 6); ѡн едет зъ щытомъ позлочоным (Бава, 138); бившысѧ ѡтступилъ ѡдинъ ѡт другого, уклонившысѧ на щыты (Трыст., 21); а jа dаst҆ Boh w neho budu nа welik den, а pocаłuiu ieho krаsnym jаjcom, czerez szczyt sulicoiu, а z Bożyiu pomoczyiu k horodu ieho Moskwe kopie swoie prysłoniu (Бых., 499); реклъ Дв0483дъ до Галіада: ты идешъ до мене з мечемъ, и зs ощепомъ и зs щитомъ (Хран., 220б); купили железа штабы на другій щытъ пуда полтора (ИЮМ, Х, 161, 1695); казал на щитахs знаки класти и на шаломахs (Алекс. 1697, 6). // перан. Пра каго-, што-н., што з’яўляецца аховай, абаронай. всѧкое слово боже чисто щит ест ѡн тым хто надѣетьс в него (Зб. 262, 108б); тот щыт в ыншомъ сꙊде маетъ болшꙊю справꙊ свою (ККСС, 128б, 1615); бж0483ие сут щиты моцни земли сут велми вывышоны (Пс. ХVII, 25б–26). 2. Прыстасаванне для засцярогі ад чаго-н. боудеш ли воеватисѧ с тыми кто выидеть к тобѣ на полѣ. но заставлѧисѧ щиты надежными и сторожою певною (Арыст., 172); аꙖкшъ сын саламаников щитом своим зі0483 кораблиs заштꙊрмовывалъ перед стрелꙖнемъ Екторовым (Тр. гіст., 69б). 3. Дах, паверхня чаго-н.; франтон двухскатнага даху. палац ей был велми коштовныs а счит его ѡт золота и ѡт перел Ꙗснѣл (Алекс., 40); Пану Пигаревичу за малеване щитовъ на ратушъ за позлоту ветрениковъ, золотыхъ шеснадцать (ИЮМ, I, 167, 1681); будоване щитовъ мурованыхъ и кроковъ на цекавзе мурованомъ (ИЮМ, Х, 158, 1695).
с. 247
Щиченье наз. Дзеянне па дзеясл. щитити. вѣдаю кого хвалю, комꙊ то привлащаю; томоу, которого не боюсѧ, абыхъ перехвалити мѣлъ, и по которомъ неѡтмѣннꙊю всегда и собѣ и иншимъ людемъ грецкого набоженства с противныхъ непевных новин смѣючисѧ вs щиченю ѡт всѧкого кгвалтꙊ прихилность обецꙊю (Апакр., 3–3б).
с. 248
Щкнущий дзеепрым. Які шчыпле. по сем прочисти зꙊбы свои карою древа горкаго трьпкаго. горѧчого. и Ꙗзыкъ щкнꙊщаго (Арыст., 229).
с. 248
Щкода гл. шкода
с. 248
Щкодити гл. шкодити
с. 248
Щкодливый гл. шкодливый
с. 248
Щкодникъ гл. шкодникъ
с. 248
Щкота гл. шкода
с. 248
Щогла наз. Мачта. Иж там было того Василѧ четыри дерева щогълы корабелныи, што матица есть оу корабли (ПГ, II, 23–24, 1469); бꙊдешь Ꙗко лежачіи средѣ морѧ и Ꙗко лежачiи верхꙊ щоглы (Зб. 262, 105).
с. 248
Щоденне гл. штоденно
с. 248
Щоденный гл. штоденный
с. 248
Щодрейший гл. щедрейший
с. 248
Щодрий гл. щедрый
с. 248
Щодробливе прысл. Шчодра, багата. Панове рада ... казали намъ припоменуть ... тые права ... которые ваша милость при подънесеньи сына своего ... на великое княженье всее земъли дать и тымъ ихъ щодробливе объдаровать рачилъ (КПД, 19, 1538); его королевская милость южъ росказалъ моцне словомъ своимъ господарьскимъ, яко панъ хрестиянский, щодробливѣ справедливость святую на вси стороны давать, узычать (АВК, ХХII, 1, 1555); таковых потрэбъ ... завжды щодробливе Ꙗко есмо звыкли причинѧти и примножати хочэмъ (Ст. 1566, 5б); был велми ласкавъ на подданых своих щодробливе их всѧким даткомъ и дары ѡпатруючы (Рач., 343); не только по звитѧженю, але тежъ зsглаженью и вынищеню всих неприѧтелей, и зsверsненsюсе, с почестным, и преславsным триоумsфомъ до ѡтчизsны, гойне, а щодробливе, зs непребраное скарsбницы бѡгатствs своих, им даровати, и неоувѧдаючым, вѣкꙊистое хвалы вѣнsцем, короновати ихъ, бꙊдетъ (Карп., 19).
с. 248
Щодробливецъ наз. Шчодры чалавек. Ꙗкъ рыхлаѧ ѡтмѣна, зs сребролюбца щодробливецъ, зs несправедливого справедливый (Каліст, II, 197б).
с. 249
Щодробливий гл. щедробливый
с. 249
Щодробливость гл. щедробливость
с. 249
Щодробливый гл. щедробливый
с. 249
Щодрый гл. щедрый
с. 249
Щока, шчока, щека наз. 1. Сківіца. Самsсонs ... единою щекою ословою тысещу мужеи филистымsскихъ Ꙋбилъ (Скар. КС, 2б); выпустил емꙊ гсдь бг0483ъ водꙊ з челюсти ѡсловы которою бивши ѳилистимнъ зкинул был вырвавшы з щеки зꙊбъ (Самсон, 25); наsденую челюсть, то есть щоку ѡслью котораꙖ лежала, порвавши, забил нею тисꙖчу мужевъ. и реклъ (Біблія, 182); ѡдною щокою ѡслею тисечꙊ ѳилистиновъ забилъ (Зб. 259, 303б); порожныи сꙊт мелючии сꙊт щоки и зꙊбы, которіи сꙖ легко рꙊхают (Выкл., 101). 2. Шчака. тотъ чоловекъ ... раны ... на собе оказывалъ: рану на левой щоце рубаную (АВК, ХХI, 41, 1555); иж дей видел есми на свини щока ростіата кроваваіа на правой стороне (ИЮМ, ХХХII, 219, 1578); виделом у того Зорка раны, то ест на левой щеце рана тятая (АВК, ХХХVI, 98, 1582); малыs ѡныs ... почал его ѡседлавши бити в щоки, аж емꙊ зꙊбы посполꙊ с кровю падали (Стрыйк., 448); виделъ есми на той детине рана резаная подъ шчокою правою, на шыи, подле горла жила перерезана и рана шкодливая (АВК, XVIII, 198, 1603); Скрань: Поличок, щока, скрон (Бяр., 148).
с. 249
Щоколвекъ гл. штокольвекъ
с. 250
Щолобъ наз. Тое, што і жолобъ. на той то реце Гривде, вышний подтопили такъ, ижъ кола у воде бродятъ, што вода в щолобы ся влила (АВК, ХХII, 93, 1565).
с. 250
Щорнастрокатый прым. Чорна-стракаты. продалъ свирепу ... и жеребятемъ тое ж кобылы, шерстью щорнастрокатое (АВК, ХХХIХ, 247, 1549).
с. 250
Щорнелый дзеепрым. Счарнелы. скоро над вежою возвали, ѡзвалсꙖ и вытꙖгненыs естъ щорнелыs и схꙊделыs (Зб. 752, 22); потом приглꙖдел познал ижъ чл0483къ ѡдно велми ѡт сл0483нца щорнелыs (Там жа, 140б).
с. 250
Щорокъ прысл. Кожны год. иншіи посты розерваныи, безженство капланом свѣтским, календарꙊ ѡтмѣна юбеліꙊши на непопелныи грѣхи ѡтпущеніа грѣховъ, и все ведлугъ наꙊк вымышленых новых папежских щорок ѡдмѣнныхъ, а не ведлꙊг хв0483ыхъ Ап0483лскихъ сенодов (Дыяр., 171–171б).
с. 250
Щосливый гл. щасливый
с. 250
Щось гл. штось I
с. 250
Щотка наз. Шчотка. тую-мъ бакшту и полстѣны, которая от нее ажъ до середнеѣ бакшты походитъ, такожъ збилъ и здиравилъ, ижъ яко щотка, бервенье зъ стѣны и зъ обломкомъ выпадало (АЗР, III, 141, 1568); ковалю Васку дали за все, за щотки и за мохъ, золотыхъ три (ИЮМ, I, 271, 1682).
с. 250
Щотовый прым. Улічаны. што ся мнѣ достало на мою дѣлницу щотовоѣ земли, по его писмени (АЗР, III, 231, 1578).
с. 250
Щудский прым. (?). Потом зачаласе война в газерꙊ против филистыном на которой забил елианонъ и совахай и Ꙋсаѳъчиков и сафꙊꙖ з народꙊ щꙊдских и понижилъ ихъ (Біблія, 377); потомъ зачаласе война въ газерꙊ противъ філістінѡмъ на которой забилъ Еліанонъ и Совахай и Ꙋсавчиковъ, и сафꙊѧ з народꙊ щꙊдsскихъ и понижилъ ихъ (Хран., 259б).
с. 250
Щука наз. Тое, што і щупакъ. с ... чолномъ речей его взято полтораста щукъ рыбъ свѣжихъ, а дежа рыбъ солоныхъ, а три волоки новыхъ (Пін., 128, 1561); взяли ... рыб щук великих, которые по пети пядей были, сорок шест (АВК, ХХХVI, 356, 1582); повинни давать ... по щуцѣ вялой зъ дыму (АЮЗР, I, 229, 1589); харчы въ дорогу купили розное ... щукъ спорыхъ вялыхъ двѣ (ИЮМ, I, 23, 1679); купили ... рыбы вялой щуки 3, бакавни, лини 2 (ИЮМ, ХIХ, 28, 1711).
с. 250
Щупакъ наз. Шчупак. купили харчы рыбъ свежыхъ щупака окуневъ десятокъ и лещыка до печенья (ИЮМ, I, 20, 1679); до господы ему отнесли два щупаки (ИЮМ, Х, 107, 1695); купили вялое рыбы щупаковъ и лещовъ (ИЮМ, ХI, 38, 1697); за розказанемъ п. войта, купили щупака свежого, дали зол. (ИЮМ, ХII, 80, 1698); щупаковъ становыхъ вялыхъ десять (ИЮМ, ХIII, 26, 1699). Параўн. щука.
с. 251
Щупати, счупати, щюпати дзеясл. 1. Датыкаючыся, распазнаваць што-н., упэўнiвацца ў чым-н. онъ ... седячи на возе моемъ, почалъ мя щупати (АВК, ХVII, 182, 1540); положил бы его навъзнакъ. и щюпал по чревꙊ. аще боудеть тамо мѣсто болезнивое (Арыст., 196); спытал его ѡ здорове свое. счупавши жидъ жил рече: до стоꙖчих: готуsте погребъ бо Ꙋже праве конает (Зб. 82, 293). 2. Шукаць вобмацкам. Кто милуеть сына своего, сеи часто прикладаеть к нему пугу. абы еси радовалsсѧ о немъ во старости своеи, и дабы не щупалъ ходѧ двереи чꙊждих (Скар. IС, 48б); в дн0483ь стрѣтѧть тsмѫ и Ꙗкобы в ночи боудꙊт щꙊпати вs полъдень (Зб. 262, 14); естли тоую свѣчу потѣраеть, мусить кождыи заблукатисѧ и Ꙗко слѣпецъ дорогы роукою щꙊпати (Будны, 8–8б); злодѣs ѡныs заледво моглъ наsти плот виноградныs, и щꙊпаючы рꙊками пришол до мѣста (Зб. 752, 572).
с. 251
Щупачокъ наз., памянш. ад щупакъ. купили ... рыбы вялое щупачка и лещыкъ (ИЮМ, I, 58, 1679); за десять щупачковъ дали золот. два и осмак. двадцать семъ (ИЮМ, VI, 127, 1689).
с. 251
Щуплость наз. Мізэрнасць, невялiкая колькасць. пляцовымъ осми чоловѣкомъ напередъ за мѣсяцъ заплатили золотыхъ тридцать два, бо двохъ отставили для щуплости грошей (ИЮМ, I, 33, 1679); для щуплости грошей поменили плату (Там жа, 53).
с. 251
Щуплый, счуплый прым. 1. Слабы, кволы. семъ колосов выростало из стебла ѡдного полныхъ и велми ѡздобных, а по них дрꙊгих семъ счꙊплых и тонкихъ з стебла выходило. которыи перших ѡздобных пожерли (Біблія, 91); сем колосов тонких и щꙊплых сут голодꙊ пришлог, которые сꙖ тым порꙖдком выполнꙖт (Бельск., 29); Тенкій: сꙊптелный, тонъкій, щꙊплый (Бяр., 170); семь колосов выростало из стебла одногѡ ... семъ щꙊплыхъ и тонкихъ з стебла выходило, которыи першихъ ѡздобныхъ пожерли (Хран., 66б). 2. Абмежаваны, мізэрны, скромны. Видечи зась и я барзо малое и щуплое выхованье для иноковъ ... придаю, даю и дарую и вѣчне записую пять тысечей золотыхъ (АВК, ХI, 106, 1633); на всемъ для щуплое фундации утискъ терпять (АСД, II, 73, 1652); епспъ тримаетъ на своимъ хлѣбѣ барзо щꙊпломъ, Еѯамѣнатора, Архидіакона, Писарѧ, МꙊзыкꙊ, и прочіихъ (Зб. вып., 59); ктиторы ... не могꙊтъ ничто брати, бо тылко сꙊть опекꙊнове добръ Цр0483ковныхъ, барзо щꙊплыхъ (Там жа, 59б).
с. 251
Щурокъ наз., памянш. ад щуръ. великиs был в риме голод Ꙋже не было ѡтрꙊбеs ни конеs и Ꙋже Ꙗдали миши, щꙊрки, котки, и зеле ѡколо мꙊров ѡбираючи, пꙊхнꙊли, падали (Бельск., 325); што се ткнетъ печатей у фундушу и листѣ упоминальномъ имъ служачомъ отъ щурковъ отъѣденые (АВК, ХV, 35, 1645); Мѵгали: щꙊрокъ (Бяр., 298).
с. 252
Щуръ наз. Пацук. Лядунки зъ порохомъ, робленые прошлого року, лежачые у скарбцу у шафе, поедены одъ щуровъ, дали высять пресушывшы (ИЮМ, ХIII, 72, 1699).
с. 252
Щутися, счютися дзеясл. Адчуваць. А тотъ злый человѣкъ, счюючися быти въ томъ виненъ, безъ бытности нашое зъ земли втекъ (АЗР, II, 62, 1509); иж дей ув оный же час скоро по шкоде хотя не щуючися в том винным ... доведившыся от него ж самого певное цѣны, іако его тая свирепа коштовала (ИЮМ, ХХХII, 86, 1578).
с. 252
Щучка наз., памянш. ад щука. Купили рыбы свежое, десятокъ подлещовокъ, щучекъ десятокъ, плотекъ малыхъ десятокъ (ИЮМ, VI, 125, 1689); купили рыбы ... то есть, окуней, плотицъ, щучокъ и подлещыковъ (ИЮМ, VII, 192, 1690).
с. 252
Щхание гл. чханье
с. 252
Щыпане гл. щипанье
с. 252
Щыпати гл. щипати
с. 252
Щырей прысл., выш. ст. ад щыре. Ꙗ зас вѣрꙊю ижесь и оуслꙊхалs везванѧ, и еще щырѣй слꙊхаючи, Крстъ понесешs, и за Бг0483омъ и Пн0483омъ тебе вsзываючим вsслѣдъ пойдешs (Варл., 80б–81).
с. 252
Щырозолотый прым. Са шчырага золата. ты Юзефе Боруховичу не ведеть для яковыхъ прычынъ заставы жалуючого, то есть ланцуха щырозолотого отдать и грошей собе належытыхъ отобрать не хочешъ (АВК, ХХIХ, 1563, 1669).
с. 253
Щырость гл. щирость
с. 253
Щырый гл. щирый
с. 253
Щытаный гл. считаный
с. 253
Щытитисе гл. щититися
с. 253
Щытитися гл. щититися
с. 253
Щытитьсе гл. щититися
с. 253
Щытникъ гл. щитникъ
с. 253
Щюпати гл. щупати
с. 253
Эбрайский прым. Тое, што і еврейский. по жидовски написать Ꙋмелом але тое писмо их потребꙊе Ꙋмеетности езыка эбраsского або хоть немецкого (Еўл., 1).
с. 254
Эвангелея гл. евангелия
с. 254
Эвангеликъ гл. евангеликъ
с. 254
Эвангелистъ гл. евангелистъ
с. 254
Эванелицкий гл. евангелицкий
с. 254
Эвикторка гл. евикторка
с. 254
Эвикция гл. евикция
с. 254
Эгиптчанинъ наз. Тое, што і египтянинъ. угрове могли рокъ коротшыи личыти, нижли ты, Ꙗко аркадове, трыхарове и акарнанове шесть, а эгиптчане чотыры толко мѣсецы спродку у год личыли (Атыла, 234).
с. 254
Эзаменъ наз. Тое, што і екзаменъ. Прото не з виданыхъ речеs але внꙊтръних мають геретыцы эзаменъ чынити (Аб абр., 5).
с. 254
Экгземпль наз. Тое, што і екземптъ. На третью, што экгземпля приводитъ, тогды и тые не суть тамъ помочны (АСД, VIII, 173, 1601).
с. 254
Экзарха гл. екзарха
с. 254
Экзеквовати гл. екзеквовати
с. 254
Экзекуторъ гл. екзекуторъ
с. 254
Экзекуцыя гл. екзекуция
с. 254
Экзэкуцыя гл. екзекуция
с. 254
Экономъ гл. економъ
с. 254
Эксеквия наз. Служба. тогды на его экъсеквіе албо слоужбоу тисѧць тисѧчеи ангелов пели хваленіа бж0483ьꙖ (Пак. Хр., 15).
с. 254
Эксекуторъ гл. екзекуторъ
с. 254
Экспедиция гл. експедиция с. 255
Экспэктатыва гл. експэктатива с. 255
Экстендовати гл. екстендовати с. 255
Экстрактъ гл. екстрактъ с. 255
Эксцесъ гл. ексцесъ с. 255
Эксцэссъ гл. ексцесъ с. 255
Элекцея гл. елекцыя с. 255
Элиберованье гл. елиберованье с. 255
Юбилеръ наз. Ювелір. Купцы тежъ короля его милости, Миколай Семирадскій изо Львова, юбилеръ королевскій, и Симонъ Андріясовичъ Менчукъ (АЗР, IV, 302, 1608).
с. 256
Юбилеушовъ прым. ад юбилеушъ у 1 знач. трꙊбы роговыи ѡт болших быдлꙖт, и тое звано трꙊбы юбилеꙊшове, которых было седмs (Выкл., 52).
с. 256
Юбилеушъ наз. 1. Юбілей. натꙊра моꙖ чл0483чаꙖ през злучене тое з натꙊрою и персоною бозскою ест поссщона ... Ꙋставичне аж до юбилеꙊшꙊ (Выкл., 42); нѣкоторіи повѣдают, Ꙗкобы длꙖ того юбилеꙊшъ звано, иж на тот рокъ волности в рогъ барании трꙊблено (Там жа, 52); еще ... предъ Пришествіемъ Гсда нашего ... на той свѣтъ, бывали юбилеꙊши вs пѧтдесѧтъ лѣтъ, которого часꙊ, всѣхъ неволниковъ выпꙊстити, и долги людемs ѡтпꙊстити, повѣнны были жидове (Зб. вып., 47). Параўн. иубилиушъ, ювилий. 2. Iндульгенцыя. Что естъ ИндꙊлгенцыѧ, или ЮбилеꙊшs, и чи ѡтпꙊщаетъ карꙊ дочеснꙊю за грѣхи? (Зб. вып., 46).
с. 256
Ювилий наз. Тое, што і юбилеушъ у 1 знач. Семого днꙖ свꙖщенники нехай возмуть сем трубъ, которых Ꙋживають въ ювилию (Біблія, 238); семогѡ днѧ сщ0483енники нехай возмꙊтъ семь трꙊбs которых оуживают вs ювилію, а нехай идꙊтъ перед скринею свѣдѣцства (Хран., 162б).
с. 256
Ювья наз. Тое, што і евья. Гумно, въ немъ будованье: клуня одна, ювья одна, одринъ три зъ вороты (АВК, ХIV, 203, 1580).
с. 256
Юговый прым. Тое, што і южный. оукрепитьс цр0483ь юговыи ѡт кн0483зеи своих (Зб. 262, 124б).
с. 256
Югтовый гл. юхтовый
с. 256
Югъ наз. Поўдзень. бъ0483 ѡт юга приидеть (Чэцця, 136б); чи ѡт розꙊма твоего летает Ꙗстребъ простираеть крыла свои кь югꙊ (Зб. 262, 29).
с. 257
Юдашовский прым. Крывадушны, здрадніцкі, падманны. насъ праве Ꙗко Ꙗкое быдло, стрыхомъ юдашовским (который оно мовилъ. что ми дасте а ѧ его вамъ выдам) не без Ꙗвного кривоприсѧжства новотной зверхности поддавали (Апакр., 267). Параўн. юдашский.
с. 257
Юдашски прысл. ад юдашский. правѣ юдашски мѣли, и зъ его королевскою милостью, также съ паны духовными Римскими о томъ намышляли (АЗР, IV, 104, 1595).
с. 257
Юдашский прым. Тое, што і юдашовский. малжонка его пана Яхимовича за таковымъ скритымъ и хитрымъ юдашскимъ убезпеченьемъ ее того дня третего Декабря, въ Недѣлю зъ полудня одъѣхала (АСД, I, 284, 1634).
с. 257
Юдашъ наз. Юда. а немнѣs привелs мѧ вs роспачъ шкриптъ Ꙗкыись межи люди пꙊщеный, вs которомъ мене непреконаного ниꙖкимъ ѡтщепенsствомъ, то юдашем, то зрадцею своеи вѣры меноуетъ (Апакр., 19).
с. 257
Юдей наз. Тое, што і иудей. Ст0483ый Апстлъ Матѳей, проповѣда Еѵгліе юдеемъ, парѳѧномъ, и мидѧномъ, въ Iераколи сѵрстей, ѡгнемъ сожжесѧ (Зб. вып., 89).
с. 257
Юдейский прым. Тое, што і иудейский. рекли емꙊ мꙊдреци его и зерешь жена его есть ли ѡт сѣмени юдѣиского мордохаи (Зб. 262, 131); пал страх юдѣискы на них (Там жа, 132); кролем на все медское ѡтчизное перское асириsское наѡстаток и всю азию и юдеsскꙊю землю ѡпановавши зостал (Стрыйк., 538). Параўн. юдский.
с. 257
Юдея наз., зб. ад юдей. Тогды выходила кs немꙊ ерꙊсолима и всѧ юдеѧ (Цяп., 4).
с. 257
Юдеянинъ наз. Тое, што і иудеанинъ. тогож часꙊ пристꙊпили мꙊжье халдѣискіи поклеветали на юдѣꙖнъ (Зб. 262, 116–116б); реклъ цр0483ь ахашьверошь естери цр0483ци и мордохаю юдѣꙖниноу а се домъ гаманов дал есми естери а его повѣсили на деревѣ (Там жа, 131б).
с. 257
Юдиция наз. Судовае рашэнне. важиласе ... тутъ у суду головного трибунального и композити юдиціи одержати (АВК, VIII, 598, 1648).
с. 257
Юдский прым. Тое, што і юдейский. Iсус пакъ родившисе въ виѳлиеме юдsскомs (Цяп., 3); нн0483ѣ ты чл0483че юдsскiй, которій жив ... въ iрслмѣ (Каз. Кір., 173б–175); ИдꙊмеsчикове слꙊжили жидом ... ажъ до часꙊ Iѡрама кролꙖ юдского, за которого выбилисꙖ з неволи ведлуг пророцства Iсаика (Выкл., 21б).
с. 258
Юже I наз. Тое, што і уже II. оувидѣли его старци. повившас южемъ власѧнымъ оужасошасꙖ (Чэцця, 3б); тогда подивишасѧ вси. и почали помышлѧти. как бы снѧти власѧное юже с него (Там жа); Голиаѳ ... облачашесѧ бѣ Ꙗко юже звитые а важилъ пѧть тысещеи лотовъ (Скар. ПЦ, 35).
с. 258
Юже II займ. Тое, што і иже I. невинsною кровию своею новаго завета юже излиалъ естъ на спасение всему миру (Скар. ПП, 2); ров изрыs ископа и впадесе во Ꙗму юже Ꙗ отвори (Патр. К, 50); можете ли пити чашꙊ, юже азъ пію (Сакр., 4); бл0483женна ты в женах юже бл0483жат вси роди, юже цр0483ие восхвалꙖют (Жыц. св., 131).
с. 258
Юже III прысл. Тое, што і южъ I у 1 знач. Циркумстантесъ заволали: “для Бога! досыть маетъ, юже жъ не живъ есть” (АЗР, V, 76, 1645).
с. 258
Юже IV часц. Тое, што і южъ II. южесь презъ тое двое кресꙊ вѣкꙊ своегѡ дошолъ зꙊполне (Сматр., 48); юже тепер видимъ киѡт завѣта под скꙊрами (Зб. 259, 498).
с. 258
Южный прым. Паўднёвы. чи вѣдаешь ѡ проѡбивани и ѡболоков пречꙊдность цѣлого розꙊма: иж порsты твои теплы во оутихнени земли южное (Зб. 262, 28); дочка цр0483ѧ южного приидет къ цр0483ю сѣверномꙊ чинити ровность (Там жа, 124б). Параўн. юговый.
с. 258
Южъ I прысл. 1. Паказвае на наступленне, канчатковае завяршэнне якога-н. дзеяння, стану, на змену прыметы. крол тентран з великостию рыцерьства и пехоты оубраное притягнули к берегꙊ кде ахилес и телꙖѳус юж были выступили (Троя, 5); отъ тамтоля тотъ плебанъ и зъ тыми всеми студентами въ суботу предъ заходомъ слонца за двѣ годины, шли до братской церкви, у которой великіе двери южъ были заперты (АВК, VIII, 29, 1598); але (сам) корол его мл август юж был хорыs (Еўл., 10); Робертус по ѡтцовскоs смерти Ꙋмор в риме, бо юж был выгнан (Бельск., 383б); былихмо южъ естехмо, и бꙊдемъ такими, Ꙗкихъ оглѧдаемо очима своими (Мак., 2б); тот привилеs которогом на сеsми потребовал ест юж запечатованъ (Дыяр., 162б); Ꙋже: Доселѣ, южъ (Бяр., 177); гды юж были ѡт своих погребены зновꙊ их выкоповали и в море кидали (Зб. 107, 36б); бысте тежъ лежали межи горщками албо котлами такъ жебы вас южъ смажено (Зб. 259, 526); потом дарій рекъ да бꙊди в нас на вечери поки лист до Алеѯандра ѡтпишꙊ, бо юж позно было (Алекс. 1697, 43). Параўн. юже III. 2. Указвае на змены, якія адбыліся з прадметам, з’явай, месцам дзеяння. кгды юж близко приsдеш, Ꙋмреш (Зб. 261, 86б); Але, ѡ пребогатаѧ Царице Есѳиръ, южъ на дворе Кролѧ и монархи вѣчного бꙊдꙊчаѧ (Карп., 18б); Ꙗ ... былем сꙊжоныs декретованыs, з презвитерства и ігуменства деградованыs и юж на выѣзди зs варшавы не маючи где мꙖ подѣти, былем пресыланыs ѡд господы до господы ѡт ѡтца владыки до ігумена лꙊцкого (Дыяр., 161б); коли сꙖ ѡ тых послах довѣдала евдоѯиꙖ, же юж близко костантынополꙖ были стараласа жебы до везенꙖ не допущаючи до мѣста были посажены (Жыц. св., 54). 3. Нарэшце. бо кгды южъ всѣ пожадливости телесныи звытѧжили были, и всѣ сегосвѣтныи трꙊдности и перешкоды были перешли, тогды длѧ высокого о собѣ розꙊменѧ бжственнои славы, на которꙊю такъ долго и працовите заслꙊговали, ѡтпали (Каліст, I, 3); ѡдидижъ южъ ѡд мене неприѧтелю чл0483вчій (Мак., 19); гды юж до домꙊ выбралисмосꙖ (власне то справою бозскою) хꙊти погамовати не могꙊ ити до Москвы (Дыяр., 150б).
с. 258
Южъ II часц. Ужываецца для падкрэслівання якога-н. слова. отъ Пруглибка до волока, гдѣ южъ приходи граница людей пана Андрея докторовыхъ села его Осиповского, а Головчынского с Татариновичъ (АСД, I, 68, 1546); потаемне всказал, иж емꙊ юж зараз хочет брата выдат (Стрыйк., 445б); теперs южъ до того прибытsкꙊ простꙊю, и добре, през ходотаѧ нового завѣта, оуторованꙊю дорогꙊ (Карп., 4б); ДивꙊешъсѧ снать Велебныs, и юж нн0483ѣ Бл0483женныs Гсдне мой и Ѡтче, же ѧ Сн0483ъ твой и слꙊга (Сматр., 13); южъ вs ѡстатней старости пріидꙊ кs немꙊ и при дырехъ келіи его сѧдꙊ (Мак., 19); Алеѯандер ... город велѣлъ угасити, и сѣчъ перестати, бо юж ни ѡдного живог не ѡсталосꙖ анsтиꙖнина в городе (Алекс. 1697, 14б). Параўн. юже IV.
с. 259
Юзепокъ наз. Тое, што і исопъ. Ѵссѡпъ: юзепокs, sѣле которое жидове оумочꙊючи вs кровs покроплевалисѧ и ѡчищалиса (Бяр., 318).
с. 259
Юзникъ гл. узникъ
с. 259
Юзы наз. Тое, што і узы ў 1 знач. ты бога ради. много терпѣвъ. в темницахъ заключаемъ юзами томимъ. жидми ненавидимъ (Чэцця, 229); не возмогоста составовъ телесныхъ подвигноути за тѧготоу. юзъ желѣзных (Там жа, 231).
с. 260
Юзылище наз. Цямнiца. Селение: Село, мешкане, помешканье ... намѣтъ, кꙊчка, прибыток, юзылище (Бяр., 145).
с. 260
Юлевый гл. июлевый
с. 260
Юлиушъ наз. Тое, што і июль. о ѡномъ юлиоушꙊ цѣсарꙊ римскомъ, читаемо же ... вs календарꙊ ... частью през припадокъ, частью през названье одного мсца ѡт своего именѧ юліоушемъ, то есть июлемъ, которого перед тым квинтилемъ звано, ѡтмѣнꙊ оучинилъ (Апакр., 47–47б).
с. 260
Юнакъ наз. Тое, што і юноша ў 1 знач. И всѣдъ на конь и поехал, а с ним десет юнаковъ (Бава, 131); королѧ Клеедаса сынъ былъ велми добрыи юнак и витязь велми добрыи (Трыст., 1); Самъ юнакъ, то естъ, вs среднемъ вѣкꙊ и вsзростѣ, квитнꙊчіи мꙊжъ, власне естъ чл0483вкомs (Мак., 2б).
с. 260
Юневый гл. июневый
с. 260
Юнейший прым., выш. ст. ад юный. Ему же яко новосъединенну буди у всихъ старѣйшихъ въ церкви святой и юнѣйшихъ обрѣсти благословеніе, милость и любовь молю усердно (АСД, I, 264, 1621). Параўн. юнший.
с. 260
Юнецъ наз. 1. Малады бык, бычок. повелѣл имъ ильꙖ принести два юнца (Чэцця, 233б); принесе даръ свои кнѧзь ... темsꙖнsницу злату з десети сиклевъ злата полsну ладану юнsца ѡт стада, и овна (Скар. ЛК, 18б); каждому звѣдомо ижь оные ѡвцы, юнsци, овны. телицѣ, вино, птахи, мукоу, соль, и прочаѧ, не съ нб0483си брали Iереи или жерsци, або свѧщеници, але здѣ на земли (Будны, 214). 2. Цялец (задыякальны знак). ѡсмое нб0483о ... на нем же .ві0483. задеи. сиреч животных. им же имена. ѡвен. юнецъ. близнец (Неба, 61); Юнець знамѧ ест стоудено а сꙊхо. в том знамени добро ест сѣмꙖна каждаѧ сеѧти. и садити сады и резати иже древо борзо плод дасть. а долго стоить (Там жа, 64).
с. 260
Юница наз. Цялушка. И рече к нимъ Самsсонъ аще бы есте не орали на юници моеи не ѡтгадали бысте загадки моеꙖ (Скар. IС, 32б); повели сыномъ ізsраилевымъ да приведуть юницу рижую зрослую лѣты (Скар. ЛК, 42).
с. 260
Юность наз. Юнацтва. Ꙋстановилs гсдь Моисеемъ межи мужемs и женою, и межи ѡтцемъ и дщерою во юности еꙖ в доме ѡтцеве (Скар. ЛК, 63б); речи сꙊть трꙊдные мне ко познанию ... пꙊтѧ кораблѧ посрѣди морѧ плывꙊщаго, и пꙊтѧ мужева во юности его (Скар. ПС, 46); симеѡн ... пришол до церкви, Ꙋже бꙊдꙊчы престарѣлыs ... але на тот часъ ѡбновиласꙖ его юност Ꙗко ѡрлꙊ (Зб. 752, 527); во юности не хотꙖще трꙊждатисꙖ во старости злѣ постраждешь (Алекс. 1697, 102).
с. 261
Юнота наз. Тое, што і юноша ў 1 знач. Илiа. Ап0483лъ много пишеть ѡ дѣвахъ и юнотах, але негдѣ жь имъ не повелеваеть ѡбещатисѧ на весь животs тако жити (Будны, 27б).
с. 261
Юноша наз. 1. Юнак. Сего ради веселисѧ юношо во младости твоеи (Скар. ЕК, 16б); Излію ѡт дх0483а моего на всю плоть, и прорекуть сынове ваши и дщери ваша, и старsци ваши сsны Ꙋзрѧтs, и юноши ваша видѣніа оувидѧть (Будны, 153б); иѡанъ многа чудеса сотворил и демоновъ ѡт выспы тое прогнал и юнош невинных ѡт смерти избавил (Зб. 752, 24б); Ꙗко же пишетсѧ въ Діѧніихъ ... Изведше стефана вsнѣ Града, каменіемъ побивахꙊ его, и свѣдителіе снемше ризы своѧ, положиша при ногꙊ юноши нарицаемаго савла (Зб. вып., 88). Параўн. уноша, юнакъ, юнота. 2. Слуга. реклъ то. юноша хсвъ нестеръ (Чэцця, 59).
с. 261
Юнчий прым. Цялячы; які мае адносіны да цяляці. Хрстосs ... ни кровию козлею или юнsчею. но своею кровию внииде единою во светаѧ, вечsное изsбавление обретs (Скар. КВ, 4б). Параўн. юньий.
с. 261
Юнший прым. Тое, што і юнейший. Ꙋншій: Лѣпшіи, юншіи, молодшіи (Бяр., 180).
с. 261
Юный прым. Малады. И по семъ всѣмъ на жрѣбець юнъ по писанномоу. ѡ нем же захарьѧ проркъ немолчьно вопиеть (Чэцця, 312б); Орелъ: Птахъ который на пѧтсотное лѣто ѡбновлѧетsсѧ жегомъ сл0483нцемs. и погараа вs источницѣ воднѣ, паки юнъ бываетъ (Бяр., 101).
с. 261
Юньий прым. Тое, што і юнчий. Тѣмs же оны их жерsтвы тако богъ Ꙋ Пророка шацуеть, Что ми мнѡжество трѣбs вашихъ, полнъ есмь, всесъжsженіа ѡвенъ, и лоѧ агнечѧ, и крове юнsѧ и козлѧ не хощу (Будны, 215–215б).
с. 261
Юпа наз. Від жаночай лёгкай курткі. при которомъ дей бою згинуло ... в жоны кожухъ баранний ... юпа самоделъки серой (АВК, ХХI, 304, 1558); взято ... корову чорную, кобылу мышастую, юпу жоноцкую (АВК, ХVII, 440, 1563).
с. 262
Юпитеръ, упитеръ наз. Юпітэр. Дроугіи есть юпитерь. оу каждои звѣздѣ год мешкаеть. а вси звезды переидеть. за .ві0483. гѡд. юпитеръ доброходтъ (Неба, 67б); Ꙋказал еs теды таблицꙊ планет золотꙊю в слоновоs кости, пересажоны на ѡдноs был Ꙋпитер на каменю, на дрꙊгоs слонце на кришталѣ (Бельск., 169б).
с. 262
Юпка, юбка наз., памянш. ад юпа. юпка блакитная, шлямами подшитая, петлицы блекитные [коштовала] золотыхъ трыдцать (АСД, I, 252, 1616); слуги его Жикгимонта Цыбунского речей забрали: юпку адамашкую зеленую киромъ подшытую ... пулгакъ зъ лядовницою (АСД, III, 84, 1617); речы мои рухомые ... юбка сукна кгоздикового, в которой кгузовъ злотистыхъ дротовыхъ осмнадъцать, не подъшытая (ИЮМ, ХХIV, 230, 1635); Хламида: Юпка, делюрка (Бяр., 322).
с. 262
Юраментъ наз. Прысяга. Урадъ ... узнавуетъ то, чого припозваные зъ ураду своего суть ведоми признавати подъ тымъ же юраментомъ, который на урадъ свой выконали (ИЮМ, IХ, 450, 1643); взяли коней четверо ... а иншыхъ речей немало побрано ... на которыхъ речей и юраментъ выконать, ставшы передъ урадомъ (ИЮМ, ХVII, 194, 1663); на чомъ и юраментъ выконано въ дате року тисеча шестьсотъ шестьдесятъ семого (ИЮМ, ХХII, 390, 1668); на которого знесенью старшимъ жыдомъ никольникомъ школы Оршанское и Могилевское былъ наказаный юраментъ (АВК, ХХIХ, 39, 1673); подалъ тежъ доводъ еще двомъ свещенникомъ до юраменту на таковой жалобе забиралъ (АВК, I, 133, 1677); мы судъ ... при покладаныхъ у суду нашого документахъ, до юраменту узнаваемъ (АВК, ХV, 390, 1678); до выконанья того юраменту, которымъ и теперь у суду нашого на тыхъ же пунктахъ забералъ, припущенья у насъ суду просилъ (АВК, ХII, 472, 1679); были обраны послы до Оршы съ поголовнымъ отдать паномъ поборцомъ, ведлугъ выконаного юраменту (ИЮМ, III, 134, 1685); за написане инотестенцыи паномъ раднымъ и посполитымъ на таксу, або прыслухане юраменту ухвалы складанки жолнерщызны, подпискомъ дали (ИЮМ, ХIII, 93, 1699).
с. 262
Юрбарка гл. нурбарка
с. 263
Юргелтъ гл. юркгелтъ
с. 263
Юргельтъ гл. юркгелтъ
с. 263
Юрдыкцыя наз. Тое, што і юрисдикция. тотъ домъ звирхностью и владзою господарьскою королевскою зъ юрдыкцыи местское права майдебурского выняты (АВК, ХХ, 108, 1594).
с. 263
Юрздиция, юрздыцыя наз. Тое, што і юрисдикция. если бы кто покой посполитый взрꙊшаючи, оупорне а своволне розрꙊхъ Ꙗкій вщиналъ тогды абысте такового каждого юрздиціи вашеи подлеглою, с повинности оурѧдꙊ вашего до наоуки нашей на оурѧдѣ задержавши, намъ о томъ знати давали, конечне (Апакр., 32); юрздиціи имъ ростѧгати не допоустимѡ (Там жа, 34); они ... кождому зъ особна подъ юрздыцыею нашею ... якъ хотечы побудовать и такий же цыншъ платить маютъ (АВК, ХХVIII, 177, 1640).
с. 263
Юрздыка, юрсдика, юрсдыка наз. 1. Тое, што і юрисдика ў 1 знач. купцовъ до килка сотъ въ своей юрздыцѣ мають (АСД, VI, 273, 1631); на сес часъ тую протестацыю на писме до кгроду свежо зачатое юрздыки кгродовое уво Мстиславли заношу (АВК, ХХХIV, 300, 1663); зъ Юрздыки Воскресенскія поголовъного дошло всего золот. пять (ИЮМ, I, 10, 1679); зъ Юрсдыкъ разныхъ, а мяновите зъ юрсдыки Покровъской поголовъныхъ грошей дошло намъ ... всего золот. сорокъ два и асм. кв0483 (Там жа); отъ того жъ шляхетного пана Отрофима Леошковича райцы и шафаровъ за прошлой рокъ, за юрсдику Покровскую поголовныхъ грошей золотыхъ сорокъ (ИЮМ, II, 72, 1684); зъ маистрату посылали панове, абы въ месте, на юрздыкахъ кляшторныхъ духовныхъ штобы не тримали горелки и не шинковали (ИЮМ, VIII, 48, 1691); зъ розказаня пановъ поборцовъ, почали слуги брать людей до ратуша зъ юрздыки замковой, для датку складанъки (ИЮМ, ХIII, 102, 1699). 2. Тое, што і юрисдика ў 3 знач. уфалили Прутовщину ... зо всихъ кгрунтовъ подъ юрсдыкою мескою знайдуючыхъ (ИЮМ, I, 207, 1681).
с. 263
Юрздыцыя гл. юрздиция
с. 263
Юрздычный прым. Які падлягае чыёй-н. юрысдыкцыі. которую то церковъ до владзы юрздычной его милости отца владыки Кіевского подае (АСД, I, 6, 1507).
с. 263
Юридика, юридыка наз. 1. Тое, што і юрисдика ў 1 знач. мещанъ, которые здавна до юридики замковое подъ прысудъ ... пана подвоеводего приналежатъ (АВК, ХХ, 364, 1664). 2. Тое, што і юрисдикция. Въ которой-то владзѣ и юридыцѣ велебного владыки Мстиславского (АЗР, V, 9, 1633).
с. 264
Юриздика гл. юрисдика
с. 264
Юриздикция гл. юрисдикция
с. 264
Юриздикцыя гл. юрисдикция
с. 264
Юриздиция гл. юрыздыцыя
с. 264
Юриздицыя гл. юрыздыцыя
с. 264
Юриздыка гл. юрисдика
с. 264
Юриздыкцыя гл. юрисдикция
с. 264
Юрисдика, юриздика, юриздыка, юрисдыка, юрыздыка наз. 1. Тэрыторыя, надзеленая ўласнымі юрыдычнымі правамі. Одъ Прокопа Латушки юриздыки дошло з. два (ИЮМ, I, 90, 1680); Одъ Андроса шевъца, зъ юрыздыки, дошъло золот. одинъ (Там жа); въ мѣстѣ Виленскомъ очевисто въ Юрисдицѣ метрополитанской ... жалобу позовную читалъ (АВК, ХV, 437, 1638); съ порядку реестрового ку суженью припала справа инстикгатора кола суду нашого зъ диляціей его милости пана Станислава Славинского – дозорцы и завѣдовцы юриздики палацу ясне освѣцоной кнежны ей милости Радивиловны (АВК, ХII, 488, 1684); якъ се сходили панове маистратовые на ратушъ, для порады стороны жолнеровъ, то мели стать на юрисдыце Спаской, того часу просили на ратушъ пана поручъника и писара хоронкгви венгерской (ИЮМ, IХ, 34, 1692). Параўн. юрздыка ў 1 знач., юридика ў 1 знач., юрыздыцыя ў 2 знач. 2. Судовае разбіральніцтва. Передъ нами судъями ... припала справа ... на которую шкрутиниумъ на день ... месеца ... року, зъехавшы водле порадку правного на прошлой, дастъ Богъ, – юрыздыце ... судить ... дать маютъ (АВК, I, 340, 1669); передъ нами судьями ... припала справа въ Бозе велебного ... ксендза Яна Лукаша ... за обвещенемъ и декретомъ нашимъ на прошлой юрисдице (Там жа, 341). 3. Тое, што і юрисдикция. стоячое – называемое монастыромъ, подъ юрисдикою его милости пана воеводы Бѣльского (АВК, II, 64, 1632); што се ткнетъ вношоное отъ его милости ... ексъцепъцыи взглядомъ якобы знайдованясе тыхъ звышъ мененыхъ пляцовъ ... подъ юриздикою замковою (АВК, ХХ, 365, 1664); Отъ п. мещанъ разныхъ подъ юрыздыками мешкаючыхъ выбрали уфалы водлугъ порахованого реестру, всего сумою золотыхъ сто сорокъ четыре (ИЮМ, I, 8, 1679). Параўн. юрздыка ў 2 знач.
с. 264
Юрисдикция, юриздикция, юриздикцыя, юрисдикцыя, юриздыкцыя, юрыздыкцыя, юрысдыкцыя наз. Юрыдычнае права. выймуючи всихъ и кождого зособно ... отъ всякоѣ юрисдикцыи альбо присуду (АЗР, III, 203, 1577); ижъ се то на милосердные и побожные учинки постановила, лечъ абы се то подъ владзою и юриздикціею ихъ врадовою зъ онымъ монастыромъ быти не розумѣло (АВК, IХ, 147, 1592); тотъ домъ звирхностью и владзою господарскою корольскою зъ юрисдикцію мѣстское права майдебургского вынятъ, а подъ вольности и свободы шляхетскіе права земскою великого князства Литовского приверненъ (АВК, VIII, 478, 1594); многими юриздикцыями и зверхностями мѣста нищѣють (АЗР, IV, 168, 1597); таковые декрета судовъ трыбꙊналных в справах юрысдыкцыs ... бывают касованы и зношоны (ККСС, 225, 1618); ижъ дей поневажъ въ той справѣ за тымъ поступкомъ ... идетъ о задержаню правъ юрыздыкцыи и вольности (АСД, IХ, 125, 1628); иншый митрополитъ ... до архіепископа Смоленского ... не маетъ ... юриздыкцыи своее под нимъ ростегати (АВК, I, 72, 1634); за старшого своего маютъ ... подлегаючи во всемъ разсудкови, воли и юриздикціи нашой (АСД, II, 59, 1635); про то таковыхъ всихъ мѣщанъ нашихъ Кіевскихъ, подъ юрисдикцію и право мѣстское подлеглыхъ, симъ нынѣшнимъ листомъ нашимъ беремо подъ оборону и протекцію нашу королевскую (АЗР, V, 73, 1645); ксендзъ Длукгоборскій ... самые речы покладалъ и читалъ зъ прошлого юрисдицкіи [!] конфесату тыми словы писаную (АВК, I, 342, 1666). Параўн. юрдыкцыя, юрздиция, юридика ў 2 знач., юрисдика ў 3 знач., юрыздыцыя ў 3 знач.
с. 265
Юрисдиция гл. юрыздыцыя
с. 265
Юрисдыка гл. юрисдика
с. 265
Юриста, юристъ наз. Юрыст. в том ѡддано ми лист пана Зычевского слꙊги и юристы его млст: пана казановского зs варшавы ѡ запечатованю привилеꙖ в тые слова (Дыяр., 158); Пану Пожарскому юристе, абы справы въ судахъ пилновалъ, дали ему таляровъ твардыхъ пять (ИЮМ, IV, 96, 1686); Юристу Гронковскому 1 черв. зол. (ИЮМ, ХХV, 40, 1715); ТомꙊ кто хощетъ быти капланомъ, треба ... абы не былъ подскарбимъ, юристою, сꙊдіею, прокꙊраторомъ, опекꙊномъ, любъ жолнѣромъ, бо тыи вси не могꙊт быти капланами, ажъ поки не покинꙊтs того станꙊ (Зб. вып., 54–55).
с. 265
Юркгелтникъ гл. юркгельтникъ
с. 266
Юркгелтный прым. ад юркгелтъ. Панъ Миколай Ясенъски кухмистровичъ выслалъ коней 15, конъно збройно, а самъ естъ юркгелътънымъ при королю его милосты (ПВЛ, 246, 1565). Параўн. юркгельтовый.
с. 266
Юркгелтъ, юргелтъ, юргельтъ, юркгельтъ, юркольтъ наз. Плата за год. староста нашъ пинский досыть удѣлалъ за чотыри копы грошей его юръкольту, который былъ ему задержалъ за одинъ рокъ (Пін., 96, 1551); который юркгельтъ тринадцать копъ и сорокъ грошей ... водлугъ фундату наданья вѣчного ... бирали и до сего часу беруть (АЮЗР, I, 139, 1555); за тую службу его поступили есмо ему юркгельтъ на кождый годъ по десети копъ грошей (Арх. ЮЗР, VIII–5, 165, 1567); юркгелтъ тотъ ... ему ѡтдавать и платить казали (КЛС, 132б, 1597); розмаитых ремесников длꙖ бꙊдованꙖ церквиs гоsным юркгелтом нанꙖтых з Греции з собою до киева привезлъ (Стрыйк., 451); мету третего, что выберали на его млсти пана войта, на юркгелтъ его млсти, по грошей шести ... того мету взяли отъ сотниковъ копъ триста (ИЮМ, VIII, 312, 1610); заслꙊгs и юркгелтꙊ, або заплаты нѣкомꙊ не задержꙊймо, бо хто задержꙊетъ заплатꙊ, ровный, мовитs, и одинъ сꙊдъ подыймꙊетъ зs доброволнымs мꙊжобойцою (Каліст, II, 73б); кому слушно съ потребою окажетъ и самый юргельтъ отъ нихъ же ... неодвольне давани и вси потребы ... пристойне опатрованы быти маютъ (АВК, ХI, 88, 1619); Ꙋрокs: Поборъ, дань, юргелтs (Бяр., 181); панъ Протасовицкий на доводъ того, же его милости ... служилъ, не мало листовъ приватныхъ, а пры тыхъ и на юркгелътъ, яко служылъ, оказалъ (АВК, ХХ, 375, 1664).
с. 266
Юркгельтникъ, юркгелтникъ, юркгельникъ наз. Чалавек, які атрымлівае спецыяльную плату. Постановившися передо мною Петромъ Мицутою – хоружимъ, судьею повету Городенского юркгелтъникъ его кролевское милости панъ Матей Яцковичъ Быстрицкий (АВК, ХХI, 191, 1556–1557); я сознанье свое до книгъ враду Городенского вчинилъ в речи того юръкгельтника господарьского пана Матея Быстрыцкого ... о кгвалтовное похоженье на дворъ его (Там жа, 198); дле [!] лепшое твердости того моего. листа просилемъ о приложенье печатей ... юркгельтника его королевской милости (АВК, ХХII, 107, 1555–1565); рачилъ его послати на жалобу юркгельника его королевское милости пана Матея Быстрицкого (АВК, ХVII, 411, 1566).
с. 266
Юркгельтовый прым. Тое, што і юркгелтный. отецъ Иванъ ... пыталъ первей помененого Чаплинского, если се до того знаетъ, же есть рукодайнымъ и юркгельтовымъ слугою братскимъ? (АВК, VIII, 68, 1605).
с. 267
Юркгельтъ гл. юркгелтъ
с. 267
Юркольтъ гл. юркгелтъ
с. 267
Юрность наз. Юрлівасць. Разсверѣпѣніе: юрност, пещота, роспꙊста, своѧволѧ, нечистота ... вшетечность, преквѣнsтованье (Бяр., 215).
с. 267
Юродевший дзеепрым. Які юродстваваў. молю оусерднѡ Церкви егѡ ст0483ой в Рѡссійстей нашей земли ѡбрѣтающейсѧ. во всѧческое, бг0483омерзкой, скотскѡ по нн0483ѣ в ней юродѣвшей Апостасіи попраніе и испразненіе, Велебность Твою дароватисѧ во многаѧ лѣта в мирѣ (Сматр., 7).
с. 267
Юродивый прым. у знач. наз. 1. Тое, што i юродъ у 1 знач. Юродивые, глоупые, пъꙖные, и спꙖщие не мають быти крещеные, если не мѣли воли перед тым до того (Навука, 22). 2. Тое, што i юродъ у 2 знач. чл0483вкъ занꙊрившисѧ вs вдѧчности и Бг0483омыслности ѡнои, самъ до себе не приходитъ, але Ꙗкобы Ꙗкимs глꙊпнем и юродивымъ свѣтꙊ томꙊ ставаетъсѧ (Мак., 74); гробныs злодеs ... кгды мысль свою злую хотѣлъ выконат, постереглъ его в том анъдреs ст0483ыs юродивыs, провидѣвъшы сердечными ѡчыма (Зб. 752, 571).
с. 267
Юродство наз. Юродства. юродство доброволное длꙖ ха0483 (Дыяр., 161б).
с. 267
Юродъ наз. 1. Дурань; вар’ят. Море: Сирѣчъ, юроде, дꙊрню (Бяр., 81). Параўн. юродивый у 1 знач. 2. Хрысцiянскi аскет-вар’ят або той, хто прыняў выгляд вар’ята, валодае (на думку вернiкаў) дарам прадказання. еще же и Ꙋзы темницъ, и палицами біеніа и зноем изнꙊреніа, и юрод быти по хѣ0483 да бꙊдеши по павлꙊ мꙊдръ (Дыяр., 169). Параўн. юродивый у 2 знач.
с. 267
Юрсдика гл. юрздыка
с. 267
Юрсдыка гл. юрздыка
с. 268
Юртъ наз. Двор хана. быти къ кримскому юрту (АЗР, V, 187, 1685).
с. 268
Юрыздицыя гл. юрыздыцыя
с. 268
Юрыздыка гл. юрисдика
с. 268
Юрыздыкцыя гл. юрисдикция
с. 268
Юрыздыцыя, юриздиция, юриздицыя, юрисдиция, юрыздицыя наз. 1. Судовы апарат. по уфундованю юрисдиции уряду подкоморского и по приволаню стороны до права, стороны преречоные обедве з собою се зрочили росправу правную (Арх. ЮЗР, VIII-4, 171, 1501). 2. Тое, што і юрисдика ў 1 знач. вы ... всю юрыздыцыю замковую старостинскую собе привлащаете (Арх. ЮЗР, VIII-5, 1605); на екзекуцыю, албо отправу до старосты, албо уряду замку нашого Овруцкого властной юриздицыи его отослали есмо (Арх. ЮЗР, VIII-5 417, 1614); реестръ купцовъ, въ розныхъ юрыздыцыяхъ въ мѣстѣ Пинскомъ мѣшкаючыхъ (АСД, VI, 213, 1620). 3. Тое, што і юрисдикция. где ся юрыздыцыя тыхъ мененыхъ особъ стегаетъ (АВК, ХVIII, 45, 1582); азажъ того не посвѣтчают ихъ клѧтвы (поки юриздицію або звирхность цалꙊю мѣли) о тое самое толко чиненые, кгды хто бискꙊпsщизны, десѧтины ... и прѡчѧ, им не выдал (Апакр., 202); плꙖцы ... сꙊть власные добра земские шлꙖхецкие правꙊ и юрыздицыи местскоs неподлеглые (ККСС, 15б, 1615); въ томъ же мѣстѣ подъ юрисдиціею розною мѣшкаючихъ ... позвы каптуровые подавалъ (АВК, II, 60, 1632).
с. 268
Юрысдыкцыя гл. юрисдикция
с. 268
Юстификованье наз. Дзеянне па дзеясл. юстификовать. до юстификованья се въ той акціи за поколькокротнымъ зъ наказу нашого ... передъ нами до права не становилъ (АВК, ХV, 126, 1664).
с. 268
Юстификовать дзеясл. Апраўдвацца, тлумачыць. его милость панъ Недзялковскій ... не могучи въ невинности своей юстификовать ... первей до суду ... послалъ былъ (АВК, ХV, 208, 1667).
с. 268
Ютрейшый прым. Тое, што і утрейший. За написане инотестенцыи паномъ посполитымъ на день ютрейшый для прислуханя присеги, дали подпискомъ (ИЮМ, ХIII, 93, 1699).
с. 268
Ютрений, ютрьний прым. Тое, што і утрений. Егда мѧ хвалиша въкꙊпе зsвезsды ютрьнии и вѣселишесѧ вси сынове бж0483ии (Скар. КI, 45б); кроме жерsтвы ютренее юже на кажsдыи день всегда приносити будете (Скар. КЛ, 60).
с. 268
Ютренка наз. Тое, што і утренка. небо з тое стороны ис которои всходит слонце Ꙋсе сꙖ было Ꙗснѣть длꙖ ютренки всходꙖчои починало (Зб. 259, 7б); ѡт зори, то ест ѡт ѡного часꙊ кды ютренка котораꙖ ест звѣзда зорѣ, ест створона (Выкл., 143).
с. 269
Ютреня наз. Тое, што і утреня. взявшы тело, яко до ютрени зазъвонено, отъвезлисмо на Гвоздовку въ свитаню (ИЮМ, IХ, 373, 1639).
с. 269
Ютрня наз. Тое, што і утреня. на ютрни предъ церковью въ селе Плотницы, зъ санокъ у его милости пана Адама Скирмонта килимъ мелъ быти украденый (АВК, ХVIII, 473, 1679).
с. 269
Ютро I наз. Тое, што і утро I. лежи до раньѧ: и лежала под ногами его до ютра и въстала пережь нижли познаеть чл0483къ дроуга своего (Зб. 262, 32б); Галиѡт стоꙖлъ до ютра в шатре (Трыст., 80).
с. 269
Ютро II прысл. Тое, што і утро II у 2 знач. Нынѣ – жолнѣръ, владаръ, богачъ, роскошникъ, а ютро – съ тыми жъ имѣнми, ни въ чомъ убозства не заживши, для других имѣній, абы былъ болшій панъ и богатшій, и слугъ болшей абы мѣлъ, покармовъ столы полные и богатшіе (Пыт., 101); приsдѣте ютро до ѯіондза подканцлѣрого, а тепер идѣте до господы (Дыяр., 161); хто тепер богатыs завътра Ꙋбогимъ бꙊдет быти может, хто тепер кролемъ, ютро неволником (Зб. 259, 338б).
с. 269
Ютроба гл. утроба
с. 269
Ютрьний гл. ютрений
с. 269
Юха наз. Юха. Тогда иде Гедеонs и Ꙋвари козлѧ ... и вложи мѧсо вs кошъ и юху влилs в горsнецъ (Скар. КС, 14б); по сем ежь роскрышивъ хлѣба во юсѣ с маслом многим изворивъ (Арыст., 206); даи ести юхꙊ пискол кѫрѧчеи (Там жа).
с. 269
Юхта наз. Тое, што і юхть. маютъ платити мѣщане купцы Виленскіе ... отъ пары юхты Московской по грошей шесть, отъ пары юхты Виленской по грошей чотыри (АЗР, IV, 249, 1605); з роск. п. райцы скарб., купили юхты скурки две (ИЮМ, ХХI, 22, 1711).
с. 269
Юхтевый прым. Тое, што і юхтовый. береты два белых, лапти двои чирвоные юхтевые побрати казал (ИЮМ, ХХХII, 252, 1577).
с. 269
Юхтовый, югтовый прым. Юхтовы. черныхъ дей юхтовыхъ наголовъковъ пять (АВК, ХVIII, 44, 1582); речи побраные нашли: сѣдло сафъяномъ крытое ... обрусъ ткацкій ... скуру юхтовую (АВК, II, 256, 1584); скуру воловую юхтовую, коштовала копу и грошей сорокъ литовскихъ (АВК, ХVIII, 325, 1631); Ꙋсмѣнъ, ѧ: Ремѣнный, кожаный, скорѧрый, юхтовый (Бяр., 182); купили лейцы юхтовые отъ Ярмолы ремаря (ИЮМ, III, 57, 1685); купили скуру югтовую до обитя тое колясы (ИЮМ, II, 100, 1698). Параўн. юхтевый.
с. 270
Юхть, юфть, юхтъ наз. Юхт. сто юфтей изъ замку ... вернено (КПМ, 131, 1557); придати ещо ... Отъ юхти чирвоное ... гр. 1. Отъ юхти белое ... пнз. 6. Отъ тимцовъ, отъ каждого п[е]н[е]зи 2 (КПД, 398, 1566); у клети нашли ... седел шесть, юхти пар две чирвоных (ИЮМ, ХХХII, 214, 1578); был далъ на выробенъе скуры на юхтъ кожемякомъ Саве ... а Ивану ... што были попсовали (АВК, ХХХIХ, 163, 1579); побрали ... рады юхту черленого новые чотыры (АВК, ХХХVI, 58, 1582); мѣщанинъ Берестейскій, мѣлъ до Люблина товаръ свой: юхти паръ 4 отъ кождое пары по грошей 6 (АСД, III, 294, 1583); войтовичъ Слуцкій, провади до Кролевца презъ слугу своего Ивана Макаровича юхти Слуцкое паръ тв0483і (АВК, ХIV, 651, 1599); оповедали ихъ милость о шкоде своей, то есть о выкрадене ... скуру воловую, на юхтъ выправную, нашельники отъ шору (АВК, ХVIII, 326, 1631). Параўн. юхта.
с. 270
Я займ. Я. Вѣдаи то каждыи чл0483вкъ. кто на тыи листъ посмотрить. ѡже Ꙗ кнѧзь оунутии, и кистютии, и любартъ, юрьии наримонътовичъ ... чинимы миръ твердыи. ис королемь казимиромъ польскымъ (АЗР, I, 1, 1340); тотъ ся разсудить со мною на ономъ страшномъ судѣ (АВК, III, 2, 1401); я дамъ на пречистую Богоматеръ десятую бочку съ того ставу (АЮЗР, I, 11, 1430); скажи ми оч0483е. што гл0483еть [ш]то мое (Чэцця, 1б); тако іа словом ихъ оувѣрил есми (Пак. Хр., 31); Ꙗ съ нимъ нялся по стайни водити, а проводникъ светить намъ, а потомъ ѡнъ почалъ мя змогати и Ꙗ закликалъ на проводника: “ретуй мя!” (КСД, 293, 1516); добре побожне справꙊючи такъ ми боже поможы, а естли несправедъливе боже ме Ꙋбиs (Ст. 1588, 123); іа switа toho otreksiа, wziаł jesmy nа sebe czornuiu ryzu (Бых., 489); там же ѡлегъ Ꙋказал им игора мовечи: иж то ест дѣдичем всѣх кнꙖзствъ рꙊских сын рꙊриков а мнѣ кревныs (Стрыйк., 438–439б); в том мене Ꙗк варом ѡблито (Дыяр., 150); мешкайте въ мнѣ, а ѧ в васъ (Сакр., 7); Jost u mene stаrye knigi, leżаt u nowym Kucie. Zаwsiody iа tаm mnoho wyczytаiu żаnockоy psoty (Абух., 440); реклъ цр0483ь Iзраильскій до Iѡсафата: або не повѣдалs есмь тобѣ, же ми тот ничогѡ доброго прорковат не мѣл але то што sло есть (Хран., 316б). Параўн. азъ I, язъ I.
с. 271
Ябедникъ наз. Паклёпнік. которые бы ябедники людей дармо клепали боемъ ... абы тыхъ ябедниковъ винами карано, подлѣ ихъ заслуги, который чого будетъ заслужилъ (АЗР, I, 363, 1505); Софаръ говорить о нечsстивомs и погыбели его ... и о Ꙗбеднику (Скар. КI, 25б); такъ вs повѣтахъ и вs мѣстахs, мытникѡве и Ꙗбедники людъ естъ над иншихъ людій на несправедлившій и назлослившій (Каліст, II, 192б); Клеветник: Ꙗбедник, потварsца, звадца (Бяр., 64).
с. 271
Ябедництво наз. Паклёпніцтва. Клевета ... ѡбмова, злореченье, Ꙗбедництво, оукоризна (Бяр., 63).
с. 272
Ябедничати дзеясл. Паклёпнічаць. злого нѣ о комъ нѣчого не мовмо, не потвараймо, анѣ Ꙗбедничмо (Каліст, II, 322).
с. 272
Ябка наз. Шар. Каппадокіа: окрꙊглостs, аб Ꙗбка, або розширенье (Бяр., 285).
с. 272
Ябковитый прым. Тое, што і яблокобитый. я ... з войны з земли неприятельское Московское утек, взявшы пна своего коня шеръстю сивого ябковитого (АВК, ХХХII, 43, 1596).
с. 272
Яблеко гл. яблоко
с. 272
Яблко гл. яблоко
с. 272
Яблковитый прым. Тое, што і яблокобитый. другий валах згинул сивый яблъковитый (АВК, ХХХVI, 197, 1582).
с. 272
Ябловый прым. Тое, што і яблоневый. тогды мы тое имене свое Столбцы в Получасю продали есми ... с огородами, садами ябловыми и вишневыми (ИЮМ, ХХIII, 478, 1630).
с. 272
Яблоко, яблеко, яблко, яблуко, яблыко наз. 1. Яблык (плод яблынi). ѡна как Ꙗблокомъ играла. головою его (Чэцця, 318); осыпsте мѧ Ꙗбълоками (Скар. ПП, 4б); груши и яблыка и сливы потрясли (АВК, ХVII, 142, 1540); чело его кроугло. и выпꙊкло и подобитсѧ повиннѣ ꙖблокꙊ (Арыст., 202); в саду яблыка побил и не малую шкоду ... учынилъ, звлаща на тотъ садъ врожай былъ добрый (АВК, ХХХVI, 240, 1582); Ꙗгод Ꙗблок иных ѡвощовъ мало сѧ зостало длѧ великихъ дождовъ, морозовъ градовъ толко грибовъ абабковъ в лѣте велми много было зродило (Барк., 168б); волно каждомꙊ а болеs детем тискат на нее грꙖзю капꙊстою Ꙗбълоками (Наб. тур., 23); были на ѡлтаре свечоны ... Ꙗблоки цебулꙖ капꙊста (Царств., 74); на нем такъ написат казала, котораꙖ з трех тых богин ꙊдꙖчнѣsшою есть, тое Ꙗблоко ѡноs нехаs бꙊде. и казала Ꙗблоко ѡное вкинꙊт до садꙊ где пировали ѡныи богини (Тр. гіст., 67б); яблоки и орѣхи продажные розграбили (АЗР, IV, 479, 1615); скоштовалъ самъ, и тобѣ, на ѡнъ часъ скоштовати далъ, живоносное смерти, и сп0483сителныхъ страстей и болѣзней своихъ Ꙗблsка: которое, вs тотъ часъ, зsдалосе быть горsкимъ: але теперъ, плодъ его сладокъ, и пресладокъ естъ въ горsтани твоемъ (Карп., 48); Ꙗкобы садꙊ розными ѡбфитыми древами насаженомꙊ, вs котором бы грꙊшки, Ꙗблка, и матица виннаѧ, маючаѧ листsе и ѡвоцъ была (Мак., 131–132); крол ... Ꙗблуками его и ѡвоцами Ꙋтешит хотел (Зб. 81, 54); Ꙋста которые Ꙋкушенем Ꙗблыка в раи закажоны были, тою горстью Ꙗко лекарством вычистилъ (Зб. 255, 295б); которомꙊ вечное щасте ѡбецалъ ... того бовем з жоною его длꙖ ꙊрванꙖ Ꙗблока в посродкꙊ раю ... тут же вызувшы его з всих богатствъ ласки, выкинꙊлъ з наsбольшого щастꙖ (Там жа, 384б–385); недалеко Ꙗблко ѡд Ꙗблыни своеи власнои Ꙋпадает (Зб. 259, 345); Евва ѡбачила надобное Ꙗблыко, пожадала скошътовати (Там жа, 516б); ефросен ставши заразомъ Ꙋръвалъ и далъ ему три Ꙗблоки (Зб. 82, 433); купили ... яблокъ копы две, золот. полтретя; коробка до яблокъ, асмак. десять (ИЮМ, II, 137, 1684); Отцу архимандрыте купили лукошко яблыкъ (ИЮМ, ХI, 107, 1697); купили ... ореховъ влоскихъ копу, яблекъ полкопы (ИЮМ, ХIII, 135, 1699). ◊ С к о ш т о в а т и к р е с тн о г о я б л о к а гл. крестный; я б л к о р а й с к о е – райскі яблык. на памет привести потреба нещасливое ѡное раsское Ꙗблко (Зб. 259, 633). 2. Плод некаторых раслiн. нашов Ꙗблоко мандрагорово которое матцѣ лии принеслъ (Біблія, 66); гдемъ тежъ нашолъ кадь мѣдѧнꙊю, на ланцꙊхꙊ желѣзномъ оу стꙊдни висѧчꙊю, южъ старостю зепсованꙊю, и ѡвоцъ Ꙗблокъ гранатовыхъ в серединѣ тощихъ, бо были посꙊшены ѡд сл0483нца (Мак., 15б); в томъ ꙖблыкꙊ много зернꙖт чирвоныхъ (Зб. 259, 318б); рꙊвимъ вышедши часꙊ жнива пшеничногѡ на поле, нашов Ꙗблоко мандрагорово (Хран., 45б–46). ◊ Я б л о к о г р а н о в и т о е (з е р н а т о е) – плод граната. два рѧды около ретезsковъ всехъ ... прикривали маковице, иже были наверху зерsнатыхъ Ꙗблокъ (Скар. ТЦ, 138); Шипокъ: Овоцъ ест, грановитое Ꙗблко полное зернѧтs, запашное и смачное (Бяр., 205). 3. Акруглы прадмет, шар. [еретриꙖ] ходила в мнискоs ѡдежи: и велюмъ на головѣ носила, была векꙊ середнего смꙊтнои твари: мечъ голыs мѣла. а под ногами Ꙗблоко ѡкрꙊглое, з звѣздами, накшталт неба (Бельск., 193); также и над престолом, ст0483ым верхъ Ꙋчинил з самог преднего сребра позлочоног, на котором Ꙗблоко, або маковицꙊ золотꙊю, котораꙖ иі0483 кантинареs важила, и до тог квѣт з золота Ꙋробленыs (Там жа, 327б); Гафѳоріимъ: окрꙊглости, або Ꙗблка (Бяр., 262). 4. Дзяржава (адзiн з сiмвалаў царскай улады ў выглядзе шара з каронай або крыжам наверсе). наперво на оустоце потом по церех и потом по королех вошло в обычай. иже такими розоумы цесареве и королеве земскіи в особне в роуцехъ носѧт Ꙗблоко аж до нинейшого днѧ (Валх., 55); потом теж матка людвикова кгды ехала з кракова до венкгер з сыном ... взꙖла коронꙊ сцептрум Ꙗблоко меч и инши аппарата кролевские з собою (Стрыйк., 615б).
с. 272
Яблокобитый прым. З цёмнымі круглымі плямамі на поўсці (пра коней). подъ нимъ конь яблокобитъ (АСД, IV, 216, 1576). Параўн. ябковитый, яблковитый.
с. 274
Яблоневый, яблоновый прым. Яблыневы. Подъ древомъ Ꙗблонѣвымъ возбудихъ тебе (Скар. ПП, 10б); напервей сад в огороде яблоновый поломали (АВК, ХХХVI, 401, 1665). Параўн. ябловый.
с. 274
Яблонка наз., памянш. ад яблонь. и до тых бояр Хрыщоновичов кгрунъту земли их што пры них зосталося полях лесов и сеножатей ихъ чотыры копцы до яблонъки по дорожку (АВК, ХХХ, 272, 1604); одъ того копъца черезъ логовину ... коло яблонъки копецъ (ИЮМ, ХХI, 479, 1628).
с. 274
Яблоновый гл. яблоневый
с. 274
Яблонь, яблоня, яблуня, яблынь, яблыня наз. Яблыня. нашолъ есми дѣвкꙊ сию. на единомъ мѣсте. под Ꙗблонью спѧчи (Чэцця, 102б); Ꙗко Ꙗблонь посрѣде древиемs леснымъ, тако любыи мои посрѣди сыновъ (Скар. ПП, 4); Ꙗко же Ꙗблонь въ деревѣхъ лесных тако милостникъ мои межи сынми (Зб. 262, 83); котораѧ сѧ въсходить ѡт пꙊстыни и възлегаеть на милостника своего подъ Ꙗблонію ѡбꙊдихъ тѧ тамо болѣла тобою мати твоѧ (Там жа, 85б); за рекою подъ яблонью, подле тое нивы ... всего волока и муркгъ и прутовъ семъ (АВК, ХХI, 362, 1558); продал есми волоку земли ... толко собе зоставуючы на томъ пляцу лазню волную, и ку тому што на томъ же пляцу есть яблон и грушу (АВК, ХХХIХ, 502, 1579); самъ вернулъсѧ ѡпѧтъ до двора и ушол у городец и възлѣзъ на Ꙗблонь (Трыст., 85); посередъ двора яблонь одна (АВК, VIII, 417, 1586); ты Грышку Радивиловичъ, жона и сынъ твой ... на той же ниве су саду яблонь великую ... зопсовали (АВК, I, 293, 1621); коли вшолъ еще далеs натыхмѣстъ ѡбачит ефросена под ѡдною Ꙗблоню на золотом крисле седꙖчого (Зб. 82, 432б); тежъ видѣлъ есми и того брата нашего ефросена на золотомъ крисле под Ꙗблунею сѣдꙖчого (Там жа, 433б); подъ деревомъ Ꙗблыни збꙊдилемъ тꙖ ꙖкаꙖ то Ꙗблын была не повѣдилъ (Зб. 259, 318б); недалеко Ꙗблко ѡд Ꙗблыни своеи власнои Ꙋпадает (Там жа, 345); тут же видел ефросима на златом столпѣ, сѣдꙖчого под едною Ꙗблоню (Зб. 752, 583б).
с. 274
Яблочко наз., памянш. 1. Ад яблоко ў 2 знач. есть тежъ иншиs корен нѣꙖкиs маючиs штос подобного до чл0483вѣка а на том сꙖ родꙖт Ꙗблочка ѡздобныи, такъ велики Ꙗко ѡрѣхъ лꙖсковыи (Біблія, 68); шол на поле нарвал Ꙗгод. дрꙊгие зовут Ꙗблочок, которых зовут мандрагора (Бельск., 22). 2. Ад яблоко ў 3 знач. на тых зас бꙊде шата ѡздобнаꙖ ... з роспары на боцех Ꙋ которои абы было ов0483 звонков, з выборного золота, на долѣ, также мног, и Ꙗблочок мает быти, межи ними вышиваных ... гафтарским дѣлом (Бельск., 51б). 3. Ад яблоко ў 4 знач. иже найперво мелхиѡрь корол ноубіе и арабіе оузѧл тридцет пенезей золотых а малое Ꙗблочко золоте как роукою может поднѧти дитѧткоу іс0483ві набожне подал (Валх., 54б).
с. 275
Яблочный прым. Яблычны. и ѡрехи лесковыи ... и саканкѫра ползолотника. стерти и замѣсити в широпѣ Ꙗблочном (Арыст., 214).
с. 275
Яблуко гл. яблоко
с. 275
Яблуня гл. яблонь
с. 275
Яблыко гл. яблоко
с. 275
Яблынь гл. яблонь
с. 275
Яблыня гл. яблонь
с. 275
Яве прысл. 1. Тое, што і наяве ў 1 знач. въздаи бо0483у вътаине. а бъ0483 тобѣ въздасть Ꙗве (Чэцця, 286); даи млстню втаине. а хс0483ъ тобѣ воздасть Ꙗве (Там жа, 332); хто сонъ видить Ꙗве збꙊдетсѧ (Неба, 88б). 2. Тое, што і наяве ў 2 знач. бесѣда твоꙖ Ꙗвѣ тѧ творить (Пак. Хр., 8).
с. 275
Явеный дзеепрым. Аб’яўлены. скоро во граде Зузе Ꙗвена естъ заповѣдь царева (Скар. КЕ, 15б).
с. 275
Явившийся дзеепрым. ад явитися ў 1 знач. Гсоу нашемꙊ. іссъ хсоу родившемꙊсѧ. и ꙖвившемꙊсѧ на земли. всѧка лесть преста (Чэцця, 66б). Параўн. явивыйся.
с. 275
Явивыйся дзеепрым. Тое, што і явившийся. азъ есмъ богъ Ꙗвивыисѧ тобѣ на месте веѳиль и гsде же помазалъ еси камень и помолилsсѧ мнѣ (Скар. КБ, 57); глагола гсдь Моисееви азъ богъ Ꙗвивыисѧ аврааму (Скар. КВ, 12б).
с. 275
Явити дзеясл. 1. Паказаць (даць магчымасць убачыць, разгледзець каго-, што-н., азнаёміцца з чым-н.). И азъ покажꙊ тобе что чинити имаеши, и помажеши на црство его же Ꙗвлю тобѣ (Скар. ПЦ, 33б); мы тыхъ всихъ людей его плѣнныхъ тымъ посломъ казали явити (АЗР, II, 193, 1528); ты еси хсс сынъ бога жываго, затым хсс благословеныs еси симоне ... бо тело и кров не Ꙗвит тебе (Зб. 255, 163). // перан. ст0483ыи иванъ ... прест0483оую славꙊ бж0483ественꙊю Ꙗвилъ намъ (Чэцця, 372). ◊ Я в и т и о ч и – з’явіцца перад кім-, чым-н. какъ, пріѣхавъ, очи свои явити господарю своему (АЗР, II, 282, 1533–1538). 2. Даць знаць, паведаміць. кнѧз великыи витовтъ рекъ ѡц0483Ꙋ своемоу не вѣрꙊи томоу. занже съ мною гораздо живеть. ачеи бы ми Ꙗвилъ (Віл., 439б); дядько той небожчицы Кулины ... явилъ и тую землю къ своимъ рукамъ по близкости отъ мене взялъ (АВК, ХVII, 340, 1541); въсхочетъ ли хто свое имѣнье продати, или отдати, или замѣнити съ кимъ, ино намъ, або намѣстникомъ нашимъ явивши продати и заменити (АЗР, III, 16, 1547); всхочетъ ли хто свое имѣнье продати, или оддати, или замѣнити за кимъ, ино намъ, альбо намѣстникомъ нашимъ явивши, продати и замѣнити (АВК, ХIII, 66, 1593). 3. Зрабіць вядомым; адкрыць. Гсдь Царемъ ѡткриваѧ таины, понеже могsлъ еси мне Ꙗвити таину сию (Скар. ДП, 9б); сиѧ воистинsну мудрость ... Ꙗвила ему црствие бж0483ие (Скар. ПБ, 15); Ꙗви сіа таsны Ꙗже слышахъ и видѣхъ чꙊвствами моими истинствꙊют ли или ни (Дыяр., 152); реклъ пророкъ, долготою днеs исполню его, и Ꙗвлю емꙊ спасение (Зб. 752, 527). 4. Прадэманстраваць. тое слово царю дарію сподобалосꙖ, ты ми вѣрнꙊю слꙊжбꙊ Ꙗвилъ еси (Алекс. 1697, 31б). 5. Выявіць, зрабіць прыкметнымі якія-н. пачуцці, уласцівасці, якасці і пад. тогда разsгневалсѧ велми аманъ и не ѧви гневу того (Скар. КЕ, 10б–11).
с. 276
Явитися, явитисе дзеясл. 1. Паказацца, з’явiцца. Ꙗвиласѧ ст0483аꙖ бц0483а (Чэцця, 46б); По седми годехs ... сбѣрутсѧ вси сыновѣ ізsраилевы Ꙗвитисѧ пред гсдемъ богомs своимs на месте еже изsберетs собѣ гсдь (Скар. ДЗ, 59); ѡгорнемъ іер0483лме Ꙗко сѧ чл0483къ Ꙗвил в нем (Пс. ХVI, 88); Богъ говорѧчи къ сыномъ Iсраилевымъ, не Ꙗвилъсѧ имъ ни въ ѡдномъ какимъ ѡбразѣ (Будны, 10б); гды пакъ выникsла тsрава и овощъ Ꙋчинила, тогъды ѧвилъсѧ и коуколь (Цяп., 18); тогsды Ꙗвитьсѧ зsнаме сына чоловечъего на небе (Там жа, 34–34б); на страстнои недѣли было знамѧ великое Ꙗкобы Ꙋв обедъ веремѧ звѣзды сѧ Ꙗвили Ꙗкъ бы вночы (Рач., 331); которыs поведаютъ тыхъ часовъ нашыхъ Ꙗсне вже ѡнь Ꙗвилъсе и показалъ (Унія, 38); абовѣм всѣм нам подобает Ꙗвитисѧ пред сꙊдищем хсвым (Каз. Кір., 16б); повинни ли повѣждъ, се к благодателю. ПревышнемꙊ и покааніемъ възвратѧтсѧ, оузри ли Ꙗко неповинни Ꙗвѧтсѧ (Апакр., 1б); y zwezdy iаwilisiа kаk w noczy y swetyli try hodyny (Бых., 519); Агглъ Гд0483нь Ꙗвилsсѧ Iѡсифови во снѣ (Каліст, II, 264); Хотѣхъ Ꙗвитисѧ: Мѣлемs сѧ Ꙗвити (Бяр., 187); ты зас бꙊдешъ мѣти великꙊю заплатꙊ наслѣдꙊючи час твоего, которыs неба не ѡпꙊщаючи на земли ꙖвисꙖ длꙖ збавенѧ людского (Зб. 107, 92); натыхмѣсть скипѣла и Ꙗвисѧ вода з земли, котораѧ добродеsства розмаитые людемъ чынила (Зб. 82, 7); тое ночи ꙖвивсꙖ АлеѯандрꙊ во снѣ еремѣꙖ пророкъ и рекъ емꙊ (Алекс. 1697, 26). ◊ Я в и т и с я н а (п е р е д ъ, п р е д ъ) о ч и (л и ц е, о б л и ч ь е) – сустрэцца сам-насам; быць на вачах ва ўсіх. см0483рть гн0483ѧ вси грѣхи наши вытерла з божіеи памѣти, абы черезъ тое пред лицѣ божіе Ꙗвитисѧ не могли (Будны, 130); гдѣ жъ прето пойти маю, або Ꙗко сꙖ перед ѡбличе ѡтца моего Ꙗвити могу (Біблія, 86); когда прійдꙊ и Ꙗвлюсѧ лицꙊ Бж0483ію (Мак., 2б); не смѣетъ имъ на ѡчи Ꙗвитисѧ, и слова промовити (Там жа, 243); Ꙋважаs ее покорꙊ в тыле стоꙖчое, бо ꙖвитисꙖ пред ѡбличе его не смела (Зб. 255, 170б). 2. Стаць яўным. егда разболитсѧ пе [!] трех днех Ꙗвитсѧ помощь (Неба, 89); ѡнъ пакъ не понимаеть путеи, абы сѧ лесть его не Ꙗвила (Будны, 138); мнѡго бы доброго на немъ сѧ збꙊдовало, кгды бы сѧ таѧ злость Ꙗвила и выткнꙊла (Апакр., 18б); Жебы и животъ Iс0483овъ вs насъ Ꙗвилъсѧ, и жебы пожерто было смертелное животомъ (Мак., 55); зs правдивого живота, живот даючее вышло жродло: и зs самои моцы сн0483овскаѧ моцs Ꙗвиласѧ (Варл., 162б). 3. Стацца, зрабіцца. тѣло сказителsное, Ꙗвитсѧ несказителным. тѣло смртsное, Ꙗвитсѧ бесм0483ртным. тѣло тежаромъ ѡбложоное, Ꙗвитсѧ всѧкого высокопарного ѡрsла лѣгsчеишым и быстрѣйшим (Карп., 6). 4. Быць выяўленым. кгды дей рейстръ до рукъ его былъ отданъ, показалосе, ижъ дей иншое руки письмо в томъ рейстре явилосе на томъ местцу, где написано (Пін., 131, 1562). 5. Аб’явіцца, пачаць дзейнічаць, праяўляць сябе. Потом зас Ꙗвилсѧ дрꙊгиs Цр0483ь на москве именем недведок (Барк., 173); шалбѣри ... дрꙊгие теж два Ꙗвилисе в ростове (Стрыйк., 460б); Аще кто ꙖвитсꙖ разорꙖꙖs сіа Ꙗко соблазнител и разорител (Дыяр., 154). 6. Адкрыцца. в лѣто трете корешꙊ цр0483Ꙋ перскомꙊ ... слово Ꙗвилос данилꙊ иж нарицаетьс имѧ ег белтыша цр0483ь (Зб. 262, 123б). 7. Аказацца ў наяўнасці. тотъ спиридонъ первеs клꙖчи не мелъ а тыми разы клꙖча в него сꙖ Ꙗвила (КВЗС, 111б, 1539).
с. 276
Явка наз. Від пошліны. дали есмо ему городъ Мстиславль ... со всими дворы ... и платы, з мыты, и з явками, съ капъщинами (КЗ, 784, 1499); Ꙗвъки старец ѡзеришъскиs взꙖлъ в них гꙊжы ремꙖнъныи (КВЗС, 89б, 1539); также старостѣ нашому пожытки належачые отъ купцовъ явка, обвѣстка, подужное и иные доходы ... на насъ и на старостъ нашыхъ заховываемъ (АЮЗР, I, 168, 1569).
с. 278
Явктъ наз. Рэмень, якім прывязваюць валу ярмо. явъкты двои, купленые по тры гроша (АВК, ХХVI, 442, 1586).
с. 278
Явление гл. явленье
с. 278
Явленне прысл. Яўна, адкрыта. ИзꙖвителнѣ оупотреблѧю: Ꙗвленнѣ дѣйст[в]Ꙋю ... Ꙗвне справꙊю (Бяр., 56).
с. 278
Явленый, явленный дзеепрым. 1. Ад явити ў 2 знач. а з нѣмци Ꙗвлено што нѣмци записалисѧ на нас (Віл., 440); то Ꙗвлено иж ѡни стоꙖт з немцы на нас (Патр. К, 45). 2. Ад явити ў 3 знач. Царь Саломонъ многые ... Притчи и стихи молsвилъ ест, о них же Ꙗвлено ест намъ въ третихъ книгахъ Црствъ (Скар. ПБ, 1); аравоть звезда. всим звездам силꙊ подаеть. сіи же Ꙗвлена ѡт евреиских мдрецовъ (Неба, 61); О примѣтахъ слышаных и о видѣниі явленномъ, з которых звитязство кн0483зю Димитрею пророковано над Мамаем и о мл0483твѣ великого кн0483зя (Мам., 182); забивши его, не толко сѧ перед оными не оутаила, але и потомъ бꙊдꙊчимъ Ꙗвлена была (Каліст, II, 333); мовитъ бовѣм павелъ ст0483ыи. сами зs себе подавайте ѡбразъ дѣлъ. да предсиѣѧніе вашеѧ вѣры Ꙗвлено бꙊдетъ всѣмъ (Ст. бр., 13–13б). 3. Ад явити ў 5 знач. Ꙋбогому же воистинsну Ꙗвлено будеть милосерsдие (Скар. ПБ, 9б); добродѣтел его Ꙗвленна и дивство непоколꙖнно Ꙗко цвѣтъ (Зб. 752, 23).
с. 278
Явленье, явление наз. 1. Дзеянне па дзеясл. явитися ў 1 знач. вси же людие оувидѣвше Ꙗвлѣние чстного крста възрадовалисѧ (Чэцця, 20б); кажьдомѫ даетсѧ. Ꙗвленье ст0483ого дх0483а на помочь (Там жа, 212б); на тые бы слова мѣли паметовати, которіи нынѣ Божіему слову мѣста дати не хотѧть, длѧ отецских обычаевъ, або длѧ знамѣнъ, чюдесs, або длѧ Ꙗкого Ꙗвленьѧ аг0483глскаго (Будны, 55–55б); ни вси инъшіи пререченыи, речи, вs грѣсѣ погрꙊженый, и чисто прозрѣти немогꙊчеи дш0483и, не вырываютъ ѡд грѣха, если само Ꙗвлене Хв0483о, дш0483и и тѣла не ѡчистит (Мак., 353); вѣнец Ꙋготованныs вам въ Ꙗвленіе іс0483 хв0483о со всѣми любꙖщими пришествіе его и согл0483авшим сіа павлом гл0483ю ѡт ха0483 бг0483а пріати (Дыяр., 168б); законникомъ монастыра братского ... въ день явленія иконы Пресвятой Богородицы, на процессыю, для гостей на рыбу, дали зол. десять (ИЮМ, ХIII, 49, 1699). // перан. чающе: блаженънаго оупованіа и Ꙗвленіа славы великого бг0483а и спаса нашего (Будны, 151–151б); тогды и всѣ длѧ него и вs нем оумерsлые, з ним въскрснꙊт въ воскрсшеніе животꙊ, зs ним сѧ Ꙗвѧтъ въ Ꙗвленіе неизреченное и безsконечное славы (Карп., 2б). 2. Праяўленне чаго-н. такъ [есть] ст0483ое млсти въ цр0483кви Ꙗвлѣние (Чэцця, 46б). 3. Здарэнне, факт. наречетьс сн0483ъ бж0483и. со ѡцемъ и бг0483омъ. единъ сн0483ъ бж0483ии и черес него всѧкое чинити Ꙗвленье (Чэцця, 156); Тогда Ꙗвитсѧ безаконsникъ, его же гсдь iс0483ъ Ꙋбиет духомъ Ꙋстъ своих, и сказить и Ꙗвлениемs пришествиѧ своего (Скар. ДП, 3б); реклъ гсдь бг0483ъ презs нѣкое Ꙗвленье особное до діавола онагѡ: ѡтколѣ идешъ (Хран., 55).
с. 279
Явльшийся дзеепрым. ад явитися ў 1 знач. цр0483ь ... почал поведати велможамъ своимъ. и назавтрие вчинилъ оу дрѣвѣ. Ꙗвльшагосѧ ему крста ѡбразъ (Чэцця, 199б); рече богъ ко Ꙗкову ... вчини требникъ гсдꙊ Ꙗвльшемусѧ тобѣ, егда бежалъ еси ѡт ісава брата своего (Скар. КБ, 64); вчинилъ тꙊ аврамъ требникъ гсдеви Ꙗвльшемусѧ емꙊ и призва имѧ его (Там жа).
с. 279
Являти дзеясл. 1. Паказваць (даваць магчымасць убачыць, разгледзець каго-, што-н., азнаёмiцца з чым-н.). послан есть вестоноша. поведаꙖ солнцѣ. как звезда зорънаꙖ. пред зорею. штожь свѣтъ Ꙗвлѧеть (Чэцця, 157б); или оузриши на левои старане плеча. Ꙗко волоконца синѧ Ꙗвлѧеть зверхꙊ. и долоу томꙊ же подобна Ꙗвлѧетсѧ (Плячо, 82б); ПоказꙊю: Ꙗвлѧю, оуказꙊю, або карꙊ (Бяр., 110); не зараз гд0483ь по нароженю своем з пречыстою маткою своею ꙖвлꙖет себе всим людем, и в церкви ведлугъ закона презентуетсꙖ, але ижъ по выстю четыридесꙖти днеs (Зб. 752, 524); бг0483Ꙋ зась завжды себе вs недостигненномъ бжствѣ своемъ людем Ꙗвлѧти, неслыхана (Хран., 5б–6); гд0483ъ по нарожени своем з пречистою маткою своею ꙖвлꙖет себе людем, и в церкви сщ0483нкови ведлуг закона презентуетсѧ (Зб. 82, 367). 2. Даваць знаць, паведамляць. послали есмо въ Царьградъ, къ царю и патріарху, жалуяся и вся тая дѣла имъ являя о церкви Кіевской (АЗР, I, 36, 1415); Протож, добродныи и почестливыи и ростропныи наши милыи сусѣди и приꙖтели, оупоминамы вашеи милости и Ꙗвлѧемъ (ПГ, 25–26, 1469). 3. Адкрываць, рабіць вядомым. самъ ѡ собѣ ... долго терьплю к тому. чого делѧ не Ꙗвлю и не пішю сокрытую во мне таиность (Чэцця, 191б); Ѡткрываю: Ꙗвлѧю (Бяр., 188). 4. Уяўляць, з’яўляцца чым-н. слово естъ реченій сложеніе. еже Ꙗвлѧет мысл самосъвершеннꙊ (Зіз., 10); Чресла: Боки, бедра, исход ... чресла, на предѣ, ѡбистіѧ же на задѣ. а обѡи похотsное Ꙗвлѧютъ (Бяр., 204). 5. Выяўляць, рабіць прыкметнымі якія-н. пачуцці, уласцівасці, якасці і пад. Силу твою воистинsну Ꙗвлѧеши тыхъ ради (Скар. ПБ, 18б). 6. Указваць, абазначаць. или то же знаменіе оузриши на долнеи стране плеча. то знаменіе смерть явлѧет (Плячо, 82); та знаменіѧ тоу подобно ест разꙊмети в них. занже правое плечо направо Ꙗвлѧеть. а левое налевое скажеть (Там жа, 83). 7. Прадстаўляць. мышлениѧ немилостивыхъ жидовъ Ꙗвлѧеть (Скар. ПБ, 3б).
с. 279
Являтися, являтисе дзеясл. 1. Паказвацца, з’яўляцца. михаил и гаврилъ. всюдоу на слоужбе бж0483иеи. скоро Ꙗко молниꙖ ѧвлѧетсѧ (Чэцця, 77б); мꙊдрость человѣчиѧ на лици Ꙗвлѧетсѧ (Скар. ЕК, 12б); они же не искушають его, и Ꙗвлѧетсѧ тымъ (Скар. ПБ, 2б); вѣм Ꙗкъ блискавица выходит ѡт вsсходꙊ, и Ꙗвлѧетсѧ аж на заходѣ (Каз. Кір., 52); нижли до ст0483огѡ юрꙖ ледво штос жито посееное почало з земли Ꙗвлѧтисѧ а дрꙊгое Ꙋсходити (Барк., 165б); што сѧ вs коренѧх крыетъ, то вs росчкахъ Ꙗвлѧетъсѧ, а што в розгахъ таитsсѧ, то в Ꙗблкахs оказꙊетъсѧ (Мак., 2); ѡбачивши пилность твою, вs шꙊканsю его, Ꙗвлѧестsѧ [!] тобѣ и ѡказꙊетъ, и додавши тобѣ вsспоможенsѧ, выбавлѧетъ тебе ѡд неприѧтелей твоихs зs звѣтѧжствомs (Там жа, 291). 2. Указвацца, абазначацца. или узриши Ꙗко тꙊчю синю на правои староне конем погибель Ꙗвлѧетсѧ. и ненарицающихсѧ рать (Плячо, 82б). 3. Мець выгляд. Беда вамъ, Ꙋчоные и фарисеи лицѣмерsники, ижъ пsриподобываетесе гsробомъ повапsленымъ. которие зверsху исьте Ꙗвsлѧютьсѧ окрашоны. лечъ вsнутsри полъны суть косьтей мерsтвыхъ, и кажsдое нечисsтоты (Цяп., 32б–33); Такъ и вы, зsверsхꙊ исьте Ꙗвsлѧетесѧ людемъ спsраведsлівымі: а вsнꙊтsрі есьте, полsны лицѣмеръсsтва и безsзаконьѧ (Там жа, 33). 4. Здарацца, рабіцца. I по выгsнаньи беса, промовилъ немыи. и дивилисѧ тижsбы мовечи, ижъ николи не ѧвsлѧлосе такъ вs изsраилю (Цяп., 12); теды сꙖ тежъ почали и чуда ѡт ст0483ых его мощеи на ѡномъ мѣстцꙊ ꙖвлꙖти (Зб. 81, 56б).
с. 280
Являющий дзеепрым. 1. Ад являти ў 1 знач. Глава кs0483 ... ѡ ленивомъ Ꙗвлѧющемъ мꙊдрость свою (Скар. ПС, 39б). 2. Ад являти ў 5 знач. да посрамотѧтсѧ вси Ꙗвлѧющие злаѧ рабомъ твоимъ (Скар. ДП, 12б–13).
с. 281
Являющийся дзеепрым. ад являтися ў 1 знач. лица смутнаѧ Ꙗвлѧющеесѧ грозу имъ деꙖху (Скар. ПБ, 26).
с. 281
Явней прысл., выш. ст. 1. Ад явно ў 1 знач. Пытаю далей, леонъ цесаръ, чи еще Ꙗвнѣй тыхъ апелѧцій до римꙊ не выверноулъ, овымъ правиломъ такъ написанымъ (Апакр., 136); приꙖтеле мое ... незбожнэ твары свэ Ꙋказали и Ꙗдовите злости свэ Ꙗвнеs вылеват почали (Еўл., 47). 2. Ад явно ў 2 знач. Росповѣ жь ми тое Ꙗвнѣи (Будны, 128б).
с. 281
Явнейшый, явнейший прым., выш. ст. 1. Ад явный у 1 знач. ажебы того привилею костелови римскомꙊ наданог зацность тымъ Ꙗвнѣйша была, годитсѧ оуважити што то зачъ былъ тотъ фока надавца его (Апакр., 123б). 2. Ад явный у 3 знач. абы его милост княже Кошырское оный декрет ... а ку шкоде стороны моее ужывал для значнейшого и явнейшего узнаня фалшу зъ его властное справы (АВК, ХХХII, 16, 1596); однакъ ижъ подобно Ꙗвнѣйшихъ доводѡв дѣепис потребоуетъ, злаща зs стороны свѣтsских (Апакр., 73). 3. Ад явный у 5 знач. маеть подкоморыs ... ѡгледавшы ... чые листы лепъшые и знаки граничные Ꙗвнеsшые будуть тую сторону маеть ку доводу припустити (Ст. 1566, 67); листы лепшые и знаки граничные явънейшые и светки слушънейшые будут (АВК, ХХХ, 5, 1586).
с. 281
Явно, явна, явне прысл. 1. Непасрэдна, адкрыта, непатаемна. Тежъ уставили есмо, ижъ жидове коней посполитыхъ, въ день только, въ заставу мають брати, явно (АЗР, I, 25, 1388); пришодъши передъ насъ явно ... пани Анъна Довъкгирдовна даровала и дала, и възъдала, и записала вечъне мужу своему ... именей своихъ (КЗ, 379, 1481); воздаи бо0483у таино. а хс0483ъ тобѣ воздасть Ꙗвно (Чэцця, 347); архиепискоуп ... тых трех королевъ тела. ѧвне и почесте ис ыными реликвіами. до колна пренеслъ (Валх., 77); тую реч на волном торгу або на воине або на Ꙗрморку Ꙗвно купил (Ст. 1529–Ф, 164); хто кого обвадитъ явно, або ли таемно, ино намъ его не карати ни одною виною ... алижъ поставити очи на очи на явномъ судѣ (АЗР, III, 15, 1547); прото даваи городы свои достоинеишомꙊ ѡт них. и стареишомꙊ слоужбе своеи. а не соромоти Ꙗвно (Арыст., 168); ижsбы была млстынѧ тsвоѧ въ таемsности. а оц0483ъ тsвои видечи вs таемsности, тот ѡтдасть тобе ѧвне (Цяп., 7б); тежъ коли бы хто Ꙗкогожкольвекъ станꙊ, был наsденъ Ꙗвне подоsзъраныs, ижъ маестат нашъ гсдръскиs ѡбразил (Ст. 1588, 4); ѡнъ се спротивѧлъ не ѧвне але покꙊтне, и тамъ его за непрыѧтелѧ и претивника светого соборꙊ сꙊжоно (Бер. саб., 46); протожъ иншіи мѣсца с конститꙊцій заразъ тоутъ припишꙊ, которыми частью Ꙗвне, частью Ꙗкобы покрыте, і конфедераціа оутверженаа і волность набоженства обварована есть (Апакр., 22б); франки своеи ереси в костелах заходныхъ первеs скрите, а тепер Ꙗвне розшират почали (Бельск., 360); Ꙗвѣ: Певне, запевне, заисте, заправды, невотпливе, Ꙗвне, безs вонтпеньѧ (Бяр., 208); наведшы мног людеs ѡттворил Ꙗвне гробъ, и наsде сут кости смердꙖчие и спрохнелые (Зб. 82, 34). ◊ Я в н о ч и н и т и (ч ы н и т и) – рабіць публічным; афіцыйна паведамляць. я ... чиню явно и сознаваю тымъ моимъ вѣчистымъ листомъ (АСД, I, 5, 1507); мы жикгимонт августъ ... чыним Ꙗвно всим вобэц и кождому з особна нинешнимъ и на потом будучымъ (Ст. 1566, 7); Я Петръ Миколаевичь ... чыню явно и вызнаваю то самъ на себе, сим листом (АВК, ХХХVI, 15, 1582); Я, Ярославъ Ивановичъ Солтанъ ... чиню явно и сознаваю то симъ ... выречонымъ листомъ каждому (АВК, II, 20, 1604). 2. Зразумела, дакладна. господарь и дѣтичъ [!] вѣчный землямъ тымъ самодержецъ король велебный, явно повѣдаемъ (АЮЗР, I, 1, 1361); прото жь Ꙗвно есть колко а какіи моуки бог терпѣл за нас грешных (Пак. Хр., 16); оусе покорне и вѣрне. оусим людем выложили и Ꙗвне выповедели (Валх., 64б); пишеть бо ѳилонъ философъ слова соломоновы Ꙗвно гл0483ѧ (Скар. ПБ, 1); не восхочет безꙊмныи розꙊма толsко шsто Ꙗвно срдцю его (Зб. 262, 102); тꙊю клꙖчꙊ в того павла Ꙋкрадено ... то естъ Ꙗвно многимъ людемъ (КВС, 447б, 1552); добро чл0483вѣку тако быти, але и тое Ꙗвно иже и причину кладеть, длѧ которое дѣвъство добро, за настоѧщую кажеть нужу (Будны, 32–32б); Ꙗнъ гꙊсъ в празѣ столицꙊ ческꙊю против ѡтпꙊстом и иншим постꙊпком папезским Ꙗвне почал казат, за которым поводом преслѣдоване в чехах на все дꙊховенство было великое (Стрыйк., 542б); же костелъ ихъ отъ вѣры правдивое унестися мѣлъ, явне знати далъ въ тыхъ словѣхъ до Римяновъ (Пыт., 5–6); же оуже ѡд пѧти албо шести лѣтъ пожадливость высхлꙊю в собѣ быти Ꙗвне твердили (Мак., 180). 3. Відавочна. криницема которых ѡдноу иѡръ да дроугоую данъ зовоут которе ве двоухъ местьцоу оу море кгалелиске оуходѧт да ѧвно черес море идоут (Валх., 86); агнецs же пасхи Ꙗвне невинsную муку гсда нашег знаменовалs пророку о хрсте гл0483ющу (Скар. КВ, 4); нам вшистким Ꙗвно иж троꙖновѣ великую собѣ моць згромадили (Троя, 17); изъ которихъ словъ Ꙗвно естъ, иже Апостолs не ѡ ложнымъ Ꙗким боsѣ говорить (Будны, 11б); пришли есте битвы искати? Паламидет рекъ: ѧвне; ест ли тут панъ Трыщан? (Трыст., 90); коли бы хто Ꙗкогожкольвекъ станꙊ, был наsденъ Ꙗвне подоsзъраныs (Ст. 1588, 4); Ꙋже болшей злого чинить не будꙊ ... бо Ꙗвна то же есмъ глупе Ꙋчинил (Біблiя, 350); явне, теды, повѣда, естъ, ижъ вязати и розвязовати грѣхи даръ духовный было оное (Пыт., 16); зs сего оказанѧ Ꙗвно естs, же звезда онаѧ сила нѣѧкаѧ бозскаѧ была (Каліст, II, 262б); ѡдsкꙊль Ꙗвно, же вси зs него нароженыи вs тыи жъ намѣтности вsпали (Мак., 378); бо досвѣдчаетъ васъ гсдь бг0483ъ вашъ, абы Ꙗвно было, если его милꙊете, або ни (Хран., 153). 4. На ўласныя вочы (з дзеясловамi маўлення або перцэптыўнымі дзеясловамі). не можеть бо бесплотныи. и с плотными Ꙗвно говорити (Чэцця, 23); пытали ихъ капланы рекоуче кажите намъ Ꙗвно видели ли есте ісса седѧчого ісса на горе (Пак. Хр., 32); хто бы ѡсобꙊ нашꙊ гсдръскꙊю Ꙗвне и через листы свои ... шкалевал (Ст. 1588, 4–5); мойсей ... Ꙗвне а не през заслоны и фикгури гсда видит (Біблія, 188); бѣси теж по всѣх Ꙋлицах Ꙗвне бѣгли (Стрыйк., 433б); слꙊга мой Мѡѵсей, который во всемъ домꙊ моемъ навѣрнѣйшій ест, бо Ꙋсты до Ꙋстъ мовлю емꙊ, и Ꙗвне, а не през заслоны и фикгꙊры гсда видитъ (Хран., 134б). 5. Непасрэдна, ва ўласнай прысутнасці. И тіи коихъ же Ꙗвне чsтити люде не могли понеже далеко беша (Скар. ПБ, 21б); подписъ руки тыми словы: Печатаръ явне прошоный монастыра тогожъ священо-инокъ Якимъ (АВК, I, 45, 1614). 6. Абавязкова. в .в0483. дн0483ь лоуны ... садовъ не творити сонъ збꙊдетсѧ Ꙗвно (Неба, 84б). 7. Значна, моцна. и сприсꙖглъсе против ему селумъ ... и ранил его Ꙗвне и замордовал (Біблія, 489). 8. Канчаткова. Однакъ же еще были, Ꙗвне ѡт послꙊшенства папеского не ѡтпали, блꙊды толко латиньникомъ причитали але ихъ не выклинали (Бер. саб., 39б–40); валакиs ... смѣлъ законники, и чернцы Ꙗвне ѡбнажоныи Ꙋ столпа бити (Зб. 752, 488); ариꙖнин так ѡкрꙊтъне правовѣрных мучил ижъ смѣлъ законники и черницы Ꙗвне ѡбнажоныи Ꙋ столпа бити (Зб. 82, 328).
с. 282
Явногрешникъ наз. Сапраўдны, прызнаны грэшнік. И самъ Господь гдѣ кажетъ брата выступного, по первомъ и второмъ и третемъ наказаніи, если не покается, за поганина и явногрѣшника мѣти (Пыт., 11); прыимꙊющые тую ТаинꙊ, мают быти наипервей окрещенные, и Цр0483кви Бж0483ой вsтеленные, поневажъ иновѣръницы и ѡт цр0483кви ѡтлꙊченные, не могꙊть прыимовати, Ꙗко теж и Ꙗвногрѣшsницы, ажъбы первей грѣхи свои покаѧніемs очыстили (Навука, 43); Ꙋважъ жадныs годнеs не приходит до столꙊ божого Ꙗко покорныs, мовечы зъ Ꙗвногрешником боже буд млстив мне грешному (Зб. 255, 105б); претож такими жыдове ... бридилисꙖ Ꙗко Ꙗвъногрѣшниками: и ести и пити з ними се встыдали (Зб. 752, 475).
с. 284
Явность наз. Відавочнасць. коли бы хто листы або печати нш0483ы ѳалшовал ... таковыs казанемъ и Ꙗвностью пэвною и доводом слушнымъ ничим иным ѡдно ѡгнем каран быти маеть (Ст. 1566, 11б); не есть бо таино шsто не объѧвитьсѧ. ни будеть Ꙋтаено, але (потsреба) бы пsришsло на ѧвsност (Цяп., 48); кгды бы се за такимъ отказаньемъ явностью певною, то есть, естли бы хто видѣлъ, кгды печати рыто и руки формовано, таковый фальшъ показалъ (АВК, VIII, 451, 1588).
с. 284
Явный прым. 1. Вядомы ўсім; не тайны, адкрыты. ино бы того слова отъ людей на насъ не было; а митрополичя дѣла суть явна, штожъ отъ него не строена, но грабленіа, опущеніе церькви (АЗР, I, 36, 1415); скрытаꙖ таина нн0483ѣ Ꙗвна ест всѣмъ (Чэцця, 154б); рек ахилес ктора причина тебе порушила за так Ꙗвным неприетелем нашим ласки и млсрдꙖ просити (Троя, 6б); лꙊчsши ест Ꙗвное карание, нежели сокрытаѧ любовъ (Скар. ПС, 41); с которых мов велми Ꙗвна речь, иже Хс0483 ани ѡтставлѧлъ ани ѡтменѧлъ закона Божіего (Будны, 21б); где бы з обух сторон выводу правного на писме або тэжъ и знаков граничныхъ Ꙗвных и слушных не было (Ст. 1566, 67); помале пsриступивъши стоꙖчие, рекsли петsру. пsравsдиве и ты зs нихъ еси, бо и розъмова тsвоꙖ Ꙗвsнымъ тебе чинить (Цяп., 39б); Ꙗко в кождомъ ꙊчынъкꙊ за которыи горломъ карають, потреба доводовъ Ꙗвных и Ꙗсныхъ (Ст. 1588, 5); потомъ панове Литовские справуючысѧ вѣрност подданства своег Ꙗвными знаки ѡказовали (Рач., 343); то естъ Ꙗвъный знакъ анътихристова дꙊха (Каз. Кір., 66б); жидѡве Ꙗвныи блюзнѣрци маестатꙊ бж0483ого (Апакр., 50); ꙖвнаꙖ то была плꙖкга ѡт гд0483а бг0483а (Стрыйк., 603б); турцы, а особливе цесари ихъ, суть явными якъ имени Христового, такъ и всѣхъ христіянъ непріятелми (Пыт., 27); бѣда томꙊ домꙊ, той господѣ вs проѣздѣ, где Господаръ кламца, злодей, збойца, вшетечникъ и Ꙗвный потварца (Лям., 24); знакомъ хрстіанства естъ, старатисѧ ѡ тое, Ꙗкобы бꙊдꙊчи досвѣдчоным оу Бг0483а, людемъ не былъ Ꙗвнымъ (Мак., 151); всѣхъ прето мовить, Кроль ѡный Ꙗвнымъ ѡголошенемъ на веселе запросил (Варл., 75); за ѡдным мнихом коли ишол през ꙊлицꙊ взывала ѡдна блудница ꙖвнаꙖ, ѡтче ст0483ыs спаси мене (Зб. 752, 577); тыхъ грѣхов естъ і0483 ... ЦꙊдзолоство всѣмs людемъ Ꙗвное, и всѧкій грѣхъ, при которымъ естs клѧтва (Зб. вып., 45–45б). 2. Відавочны, зразумелы. таковый каждый безъ милосердья зъ столицы скиненъ быти маетъ, кромъ, если бы того омѣшканья своего оказалъ явную значную причину (АЗР, IV, 35, 1590); которые то наварили и ѡт тых хто имъ того помагает, вжды терпливе зносѧчи Ꙗвную кривдꙊ на бг0483а помсту и ѡборонꙊ положивъ (Барк., 148–148б); тог и тепер Ꙗвное свѣдецтво кождыs наsде камен в двинѣ (Стрыйк., 520б); Ꙗвъны то слова и на видокꙊ написаныи (Зб. 259, 580). 3. Публічны, грамадскі. поставити его очи на очи на явномъ судѣ хрестіянскомъ, и того хто вадитъ, и того на кого вадитъ (АЗР, II, 87, 1511); тых кн0483жат ... карати не хочем ... нижли бы первеи в суде Ꙗвным врадом права хрестьѧнског коли поводъ и ѡтпор ѡчивисте стали и ѡстатне бы были поконаны (Ст. 1529–Ф, 2); который млынаръ въ злодействе будеть досветчонъ, таковый маеть одъпадати права млынаръского и отъ млына, а ведже лижъ з явъного суда поконаный (КПД, 559, 1557); Ꙋ суду Ꙗвнымъ рꙖдом и поступкомъ правным ... стануть (Ст. 1566, 8); Поплій, лат: Ꙗвный, посполитый (Бяр., 304). ◊ Я в н ы е к н и г и – судовыя запісы, пратаколы судовых пасяджэнняў. вси дее моуки гса нашого ... нашол теѡдозиюс цесарь. на ратоушоу пилатове вь Ꙗвных книгахъ (Пак. Хр., 16); записы вшелꙖкие и сознанѧ добръ вечистые перед Ꙗвными книгами Ꙋчиненые ... с полънымъ тое конфедерацыи зезьволенемъ ꙊмоцнꙖемъ (Ст. 1588, 70); я в н ы й л и с т ъ – афіцыйны дакумент, які мае юрыдычную моц і адзнакі юрыдычнай улады. кождым листомъ Ꙗвным можэт неволника своего волным Ꙋчинити (Ст. 1566, 88); через листы свои Ꙗвные писанѧ албо с подписаньем властное рꙊки своее, шкалевал тогды ѡ то перед насъ гсдра на рокъ завитыs маеть быти позванъ (Ст. 1588, 5); я в н ы й п ис а р ъ – службовая асоба ў судзе. тое проданье ... даю моцъ ... умоцованому моему ... передъ врядомъ кгродскимъ и писарэмъ явнымъ и иными людьми ... оповедити и сознанье учинити (АВК, ХХ, 16, 1568); я в н а я с п о в е д ь – публічная споведзь. жебыс грех през сповед ꙖвнꙊю або ѡсобную ѡтворилъ (Зб. 255, 96б). 4. Сапраўдны. Иж коли бы хто злодея лицованого у своем имени ховалъ, або мешкати допустишъ, або злодея явного от шибеницы своими пенязми откупил (Ст. 1529, 100); Пане, улѣзьмо в тот луг, иж за нами ѡдин дъꙖболъ ѧвныи, имѧ ему ест Пулкан (Бава, 155); маеть еще до году чотырикроть при церкви при костеле ... покутовати и вызнавати Ꙗвныs грехъ своs перед всими людми собраньѧ христиѧнъского (Ст. 1588, 403); кгды не маешъ праве ничого такъ правдивого, чого бы старанsемъ вs вонтsпливость приводити не мѣто, зачимъ кгды Ꙗвной подпоры не маешъ, недовѣрства бываетъ полно (Апакр., 8б); Валіада ... Болванъ Ꙗвныи (Бяр., 250); который Ꙗвнымъ злочинsствомъ естs помазаный читай ѡ томъ вs Канонахs Апслскихъ (Дзід., 30); поведают, иж бг0483ъ приводит до грѣхꙊ, и ест сам причинаю грѣхꙊ, што ест претив ꙖвномꙊ писмꙊ (Выкл., 18б). 5. Адкрыты, вольны, нічым не заслонены. приказꙊемы теж то, абы ѡт того мѣста перского, аж до макидонѣи дорога была Ꙗвна и посполита, абы там едꙊчии и ворочаючиисе кром жадного пренагабанꙖ переходили з купецтвы ихъ свободне (Алекс., 23); бѣлыи головы теж ѡсобливыи шлꙖхтꙖнки против праву прирожоному згола ѡбнажоныи на Ꙗвних видоках мꙊчили (Зб. 107, 96); Ꙋваж иж ангел деву пречыстꙊю не на Ꙗвном месте, але в домꙊ в коморе замкненꙊю ... знашол (Зб. 255, 150). 6. Які здзяйсняецца (пра сон). Цр0483ь ... страшног Ꙗвног сна видѣние видѣлъ (Чэцця, 90).
с. 285
Яво наз. Ява. См0483рти наигорsшеи предадимъ его, а то приидеть на ѧво изъ словъ его (Скар. ПБ, 5); Ꙗкожъ людем оу очи смотрѣти смѣете, кгды видите же фалши и зрады ваши на Ꙗво за власныхъ листовъ вашихъ доводомъ, выхѡдѧтъ (Апакр., 45б–46). ◊ Н и в ъ т а и, н и в ъ я в о – ні пра сябе, ні на яве. ни которого имъ гневу не впоминати ни въ таи ни въ яво (РЛА, 234, 1478).
с. 287
Яворовый прым. ад яворъ. Тогда набравs Ꙗковъ прутовъ тополевыхъ зеленыхъ и мигдаловыхs и Ꙗворовыхъ пообsлупилъ их нечто (Скар. КБ, 55б); ИꙖковъ теды набравши прꙊтов полевых зеленых и микгдаловых и Ꙗроровых [!], ѡблꙊпил ихъ мѣстъцами (Біблія, 67); Репиненъ: Ꙗворовый або апꙊртовый (Бяр., 139).
с. 287
Яворъ наз. Явар. Ꙗко маслина хорошаѧ на поли, и Ꙗко Ꙗворъ возsдвижена есмъ подлѣ водъ на Ꙋлицахs (Скар. IС, 39б); в дворѣ ѡного палацꙊ были филꙖры золотыи, межи которими были Ꙗвори золотыи на котрихъ гольꙖхъ седѣли птахи з розмаитых рожаев (Алекс., 25б); Репина: Ꙗворъ (Бяр., 139).
с. 287
Явочный прым. ад явка. его милость отецъ митрополитъ противъ таковое ущипливое протестаціи пана Телевичовое ... репротестуется и о такую колюмнію явочную, хто бы се на его милости отца митрополита попирати хотѣлъ, правнѣ чинити и невинность свою показати ... готовъ есть (АВК, VIII, 565, 1612).
с. 287
Явственейший прым. Больш зразумелы, больш відавочны. Да навыкнем ѡ сем ѡпасно оубо. и Ꙗвьственеиши нам бѫдет гл0483емое. ѡ поꙖсех нбсных (Неба, 61).
с. 287
Явца наз. Сведка. Ино правда отца нашого, Казимира короля и великого князя, такъже и брата нашого Александра короля, Богу и всему свѣту явца есть (АЗР, II, 15, 1507).
с. 288
Ягло, якгло наз. Проса. Панъ Щастный Якгацкій съ повѣту Бѣлзского мѣлъ до Кгданска ... комягъ 2 и лихтанъ бычекъ 1, збожемъ рознымъ наладованые, житомъ, пшеницею и яглами (АСД, III, 275, 1583); возми собѣ пшеницы, Ꙗчменю, бобꙊ, сочивицы и Ꙗкгел вложи то вs ѡдно начине и надѣлаs хлѣба (Бельск., 141); Кегхрен: Ꙗглы, Ꙗрина (Бяр., 286); алеть неꙖкий иѡанъ дворꙖнинъ ... три возы наспижовавъши вшелꙖкое речи ... Ꙗко то мꙊки хлѣбовъ сыровъ рибъ сочивицы Ꙗкгелъ медꙊ шлет до манастыра (Пралог, 646).
с. 288
Ягляный прым. ад ягло. крупа ягляная (просовая) и гречневая (ИЮМ, ХХIV, 38, 1713).
с. 288
Ягнетко гл. ягнятко
с. 288
Ягня, егне, ягне наз. Ягня. И сталосѧ естъ иже в загрении томъ еже бываетъ при злꙊчению овsце гледели суть на прутие, и родили песsтрые и рѧбые и различное волны Ꙗгнета (Скар. КБ, 56); чи не вѣдаешь собѣ накрашьшаѧ въ женах выиди собѣ въслѣд ѡвець и пастви Ꙗгната свои на ѡпочиваньи ѡных пастꙊховъ (Зб. 262, 83); тому цена ... за поросѧ три гр0483ши, за ѧгнѧ три гр0483ши (Ст. 1529–Ф, 151); пріими ѡвцю или Ꙗгнѧ ... и испечи на оуглех и истреби (Плячо, 81б); Стась Зубовичъ ... овцу зъ ягнемъ а свиню самотретюю маетъ вернути (АВК, ХХI, 64, 1555); за Ꙗгнѧ пꙖт грошеи (Ст. 1566 I, 95); за вепра некормного грошей сорокъ, за полоть солонины золотый одинъ, за теля золотый одинъ ... за ягня грошей пять (АЗР, III, 236, 1578); овец девятеро зь ягнеты, баран один, свиней старыхъ поросных шесть, вепров годунъцов чотыры, кур сорокъ, каплунов двадцать (АВК, XXXVI, 42, 1582); за Ꙗгне шесть грошеs (Ст. 1588, 513); взꙖл самоилъ ꙖгнꙖ зсучое ѡдно и ѡферовал его на всесожжение зꙊполное ГсдꙊ (Біблія, 309–310); Лаван просил его еще абы емꙊ малыs час послꙊжил ... абы в стадах ѡвец, которые бы сꙖ пстро ꙖгнꙖ Ꙋродило было его за слꙊжбꙊ, а которое бы ѡдностаsнои волны было мѣло быт лаваново (Бельск., 22б); офѣрꙊйте Гв0483и сынѡве Бж0483іи, офѣрꙊйте Гв0483и Ꙗгнѧта овечіи (Каліст, I, 47); Кулине овца 1 и егне 1 (ИЮМ, ХХV, 175, 1637); гори взыгралисꙖ Ꙗко бараны, а погорки Ꙗко ꙖгнꙖта ѡвецъ (Пс. ХVII, 126); взѧлъ СамꙊилъ Ꙗгнѧ зсꙊчое одно, и оферовалъ его на всесожженіе зꙊполное гсдꙊ (Хран., 204б).
с. 288
Ягнятко, ягнетко наз., памянш. ад ягня. бл0483говещю и закличю. штож ты Ꙗгнѧтко бж0483ие. береши грехи всего мира (Чэцця, 126б); вси имеюще по двою Ꙗгнетокъ, и Ꙗловое несть посреди их (Скар. ПП, 6); горы иж естес взыграли Ꙗк бораны, а коурганы Ꙗк ѧгнѧтка овечи, ѡт ѡбличѧ бг0483а Ꙗковлѧ, который оборочает камень оу возеро водное, и невысеченый оу жерло водное, не нам гси не нам, але имени твоемоу даиж славу ѡ млсрдью твоемъ и о справедливости твоей, ѡдноль неколи рекноут Ꙗзыцы где ест бг0483ъ их (Пс. ХVI, 115).
с. 289
Ягода I наз. 1. Невялікі сакавіты плод некаторых кустовых і травяністых раслін. кто сѧ раз присѧгꙊ зкгвалтити охинет, томꙊ и потом завше. криво присѧгноути Ꙗко ꙖгодꙊ проколкноути (Апакр., 46б); видѣл во снѣ алеѯандер, ижъ держалъ в рꙊку ꙖгодꙊ, а покинꙊвши на земли, терлъ ю своими ногами ижъ з неи вино вытиснꙊлъ (Алекс., 76б); Пародокs: Лѣторосль, албо гроно ... або Ꙗгода виннаа недозрѣлаа (Бяр., 102). // перан. Сэнс чаго-н., галоўная частка. бꙊдте кгрономъ Ꙗгодою винною а не барилом бочкою в котороs сꙖ дрожче наsдꙊютсꙖ (Зб. 259, 199). 2. мн. Плады кустовых і травяністых раслін як прадмет харчавання, гандлю, вырабу віна. в нихъ садъ зацвелъ а намъ Ꙗгоды (Чэцця, 112); што будетъ потребъ въ томъ манастыръ ... и лыка, и губы, и ягоды брать, и огородъ и садъ мѣть близъ манастыра (АЮЗР, I, 40, 1509); выбил градом винницы их, и ѧгоды их мразом (Пс. ХVI, 81); робятамъ малымъ и невѣстамъ губъ, овощу лѣсного всякого, ягодъ, и хмѣлю во всихъ пущахъ нашихъ не боронити (АЗР, III, 86, 1557); Ꙗгод Ꙗблок иных ѡвощовъ мало сѧ зостало длѧ великихъ дождовъ, морозовъ градовъ (Барк., 168б); видѣл есмъ перед собою винныs счепъ, на котором были три росьчки и знагла выростаючое квѣтье, а по квѣтью Ꙗгоды доставаючи (Біблія, 90); РꙊвим старшиs сын шол на поле нарвал Ꙗгод. дрꙊгие зовут Ꙗблочок, которых зовут мандрагора (Бельск., 22); слоном Ꙋказовали кров Ꙗгодъ винныхъ и морвы, абы ихъ заюшили ку битвѣ (Кн. Мак., 57); Ѡдного часꙊ хотѣлъ поживати барзо пенsкныхъ свѣжихъ Ꙗгодъ, которіи емꙊ были присланы (Мак., 14); Зеленичіе: ест дерево, которое лѣтѣ и зимѣ зелено, подобное листье маетъ зѣлsю на которомъ черницѣ Ꙗгоды ростꙊтъ (Бяр., 50–51); погане не толко ѡт вина, але ѡт Ꙗгодъ, с которих вино выплывает встримывалисѧ (Зб. 259, 444); взѧлъ есмь теды Ꙗгоды, и вытиснꙊлъ ихъ в кꙊбокъ который есмь держалъ (Хран., 65б); ягодъ сухихъ за осм. семъ (ИЮМ, IХ, 177, 1692). 3. Плод якой-н. расліны. Будеши ли збирати Ꙗгоды зs древъ оливовыхъ (Скар. ДЗ, 46б); рамна – естъ дерево нѣѧкоес кꙊдерѧвое Ꙗгоды родѧчее (Зіз., 58); Маслина: Оливное дерево, и Ꙗгода (Бяр., 77).
с. 289
Ягода II наз. Шчака, верхняя частка скулы. Красны суть Ꙗгоды лица твоего (Скар. ПП, 3б); на руце две синевы, а на ягоде подъ окомъ третяя (АВК, ХVII, 341, 1541); виделъ есми на пану Михайле Разану на парсуне левой створоне нижей ягоды рана кривавая ударена (АВК, ХХII, 261, 1565–1566); виделъ на томъ хлопцу его Ярошу на твары рану крывавую по пъравой стороне на ягоде (АВК, ХХХVI, 213, 1582); раный киевыйе им есий то ест малжонце его пна Яна Третяка ... рану обличную въ твар самую ягоду ее левую ... кием задал есий (АВК, ХХХII, 109, 1596); Скраніѧ: Полички, Ꙗгода на лици, скрони (Бяр., 148); былъ Алеѯандер станꙊ середнего ... ѡчъю Ꙗсных, Ꙗгоды ѡбличꙖ его кꙊ ласковости мѣрноs запалены (Алекс., 17).
с. 290
Ягодичина, ягодичына наз. Адна ягада. А бавꙖчисꙖ ное роботою ѡколо рольи, знашол Ꙗгодичины винныи и вщепилъ виноградъ и вытиснꙊвши вина коштовал напою ѡного (Біблія, 27); Ꙋважъ Ꙗко се закхеs спешит и прꙊдко з Ꙗгодичины зстꙊпꙊетъ (Зб. 259, 334). // перан. абовем хто хоче приsти за мною мовит спасител нехаs возмет крестъ своs ... значыт ꙖгодичынꙊ глупую або леснꙊю (Зб. 255, 204–204б).
с. 290
Ягодка I наз., памянш. 1. Ад ягода I у 1 знач. штоколвекъ з винницы быть можеть ѡт розинки ажъ до Ꙗгодки есть не будꙊт (Біблія, 182); штоколвекъ з винницъ быть можетъ: ѡт розинки ажь до Ꙗгодки ести не бꙊдꙊтъ (Хран., 131). 2. Ад ягода I у 2 знач. злꙊпеныs может мѣти посполитым способом выживене, Ꙗко в голод люде Ꙋбогиs Ꙗгодками, грибами (Зб. 261, 8); вышол ѡдин з них на поле, нарвал зелꙖ ис корѣнемъ из Ꙗгодками, нарѣзал тог и наварил (Бельск., 125).
с. 290
Ягодка II наз., памянш. ад ягода II. Ꙗко кожsка красного Ꙗблока таковы Ꙗгодsки лица твоего (Скар. ПП, 8б).
с. 290
Ядамашковый гл. адамашковый
с. 291
Ядати гл. едати
с. 291
Ядать гл. едати
с. 291
Ядение гл. еденье
с. 291
Яденье гл. еденье
с. 291
Ядерко наз., памянш. 1. Ад ядро ў 1 знач. не прошꙊ того о лꙊпинꙊ, хто ми Ꙗдерко беретъ, а подобно длѧ одержаньѧ Ꙗдерка, менше бым сѧ емоу зs лꙊпиною дорожилъ (Апакр., 43б). 2. мн. Ад ядро ў 2 знач. жадного звѣрꙖти, которое бы мѣло, або стертое або столчоное або вырезаныи а вынꙖтыи Ꙗдерка не ѡферꙊsте гсдꙊ (Біблія, 172); жадногѡ звѣрѧти, которое бы мѣло, або столчоное, або вырѣзаныи а вынѧтыи Ꙗдерка не оферꙊйте гсдꙊ (Хран., 124). 3. Унутраная, звычайна больш шчыльная, частка чаго-н.; асяродак. топазиѡн то ест, гнѣздо карвамуколюсса. сам есть топазиѡн жолтыs, але Ꙗдерко в нем чирвоно Ꙗко жаратокъ (Алекс., 30); топазин, то ест гнѣздо карванкꙊлюса сам естъ топазиѡн жолтыs. але Ꙗдерко в нем чирвоно Ꙗко жараток (Бельск., 177).
с. 291
Ядерный прым. ад ядро ў 2 знач. боудет ли сила его. подобне силе их. а всем слиꙖніе сердечное и печенное и мозговое. и Ꙗдерное (Арыст., 188–189).
с. 291
Ядецъ наз. Абжора. Ласкосръдый: ... чревобѣсецъ, Ꙗдецъ, хтивыs (Бяр., 69).
с. 291
Ядзене гл. еденье
с. 291
Яднанье наз. Згода, узаемная дамоўленасць, дагавор, пагадненне. Панъ Богуфалъ, принявши з братомъ своимъ яднанье, братскую приязнь и згоду ... листъ заручный ... позвы ... передъ нами судьями подралъ (АВК, ХХI, 83, 1555).
с. 291
Ядовите прысл. Зласліва, з’езліва. IꙊстина з своим сыном, котораꙖ на згꙊбꙊ и здорове свещенника бж0483ог, тог Ꙗдовите налегала, сама емꙊ прꙊдко здорове свое и сына своег ѡтдаючи (Бельск., 291б); бѣсъ сповѣдю ѡною розsгнѣваныs ... лукъ со стрѣлою противъ нему вытꙖгнулъ Ꙗдовите мовечи (Пралог, 587б).
с. 291
Ядовитей прысл., выш. ст. ад ядовите. обавѧшисѧ потреба, абы тꙊрчинъ ... тымъ проудше и Ꙗдовитей такъ на насъ, Ꙗко и на хрстіаны под собою мешкаючіе не натеръ (Апакр., 203б–204).
с. 291
Ядовитость наз. Зласлівасць, з’едлівасць. Если ж есте умыслили быстрости вашои не погамовать, але запомневшы побожности и пожытковъ вашых вси мѣстца ѡкрутенством наполнити хочете, на мене, ѡ жолнере, которыи естъ есми ихъ пастыром, вашу Ꙗдовитост ѡберните (Атыла, 210); Гнѣвъ: Ꙗдовитость, ѣдъ, шаленство, встекливость, заѧтрѣнье, нетерпливостs, жолꙊдкованsе. Ꙗрость: Ира. Злопомнѣніе: Застарѣлаѧ гнѣвливость. Инsфенsціа (Бяр., 28–29).
с. 291
Ядовитший, едовитший, ядовитшый прым., выш. ст. 1. Ад ядовитый у 4 знач. оужове и ины гадины шкодливше и едовитше (Валх., 54); ведаs же теды, иж жадное бестыи немаш. срожшое або Ꙗдовитшое, Ꙗко естъ тѣло наше (Зб. 255, 416б). 2. Ад ядовитый у 5 знач. такаѧ война, над иные внꙊтрніе вѡйны, Ꙗкъ Ꙗдовитшаѧ быти такъ и должей трвати моуситъ (Апакр., 216б); бѣсы ... коли сами не змогут, Ꙗдовитшыхъ и хитрѣsшых бѣсовъ приводꙖт (Зб. 752, 486); противъ мазинови (коториs незъмѣрнымъ ѡкрꙊтенъствомъ и надъ иныи тираны Ꙗдовитъшимъ губилъ кровъ хрстиꙖнъскую и славу хрста гсда нашего выкоренꙖлъ) выправилъ зꙖтꙖ своего ликиниꙖ (Пралог, 621б); ѡных до своего поклонꙊ приведши неприꙖтели их дш0483евныи, которые были неровне Ꙗдовитшие нижъли телесные розгромил (Зб. 82, 10б). 3. У знач. наз. Адступнік, ерэтык; здраднік. Однакъ же еще были, Ꙗвне ѡт послꙊшенства папеского не ѡтпали, блꙊды толко латиньникомъ причитали але ихъ не выклинали ажъ не щасливы и надъ иные Ꙗдовитьшыи и шаленьшии махалъ ... почалъ папежовъ выклинать и латинъские клѧшъторы с царогородꙊ выметать (Бер. саб., 39б–40).
с. 292
Ядовитый, едовитый прым. 1. Які ўтрымлiвае атруту; здольны выклікаць атручэнне. Трыщан былъ ранен у стегно кгроткем Ꙗдовитым, Амурат был раненъ бэзъ Ꙗду (Трыст., 21); желѣзо, которымъ еси былъ ранен, тое было Ꙗдовито (Там жа, 25); y dаst jemu welmi lutuiu otrаwu, jаdowituiu w dore y on skoro ukusił y zjeł, y tutże pаł y zdoch (Бых., 542); з ... пропасти выходит смрод Ꙗдовитыs на ѡбꙊꙖвене людеs (Стрыйк., 456); купилъ ... трꙊнокъ Ꙗдовитыs, которого жаден кубокъ задержат не моглъ (Алекс., 44); Ꙋстрелил его в самую пꙖту Ꙗдовитою стрелою и Ꙋтеклъ з божницы (Тр. гіст., 71–71б); лѣкареве досвѣдченыи, кгды Ꙗкіи хоробы або раны лѣчатъ, Ꙗдовитыми и прикрыми лѣкарствы то справꙊют (Каліст, I, 121б–122); коли бы еси Алеѯандра Ꙋморил Ꙗдовитым зеліемъ, тогды бы ты вsсемꙊ египтꙊ гсдръ назвалсѧ (Алекс. 1697, 28). 2. У знач. наз. Атрута, яд. боудет ли што едовитого а любо смертного пити. не завадит имъ (Пак. Хр., 35б); также желоудок заꙖчеи поживати еже оу виннкꙊ. занже то ест напротивкоу всѧкого Ꙗдовитого а легко наити (Арыст., 207); не иначей Ꙗкъ мед, бꙊдꙊчи солодкимъ, ничого горкого не пріймꙊетъ, ани Ꙗдовитогѡ што припꙊскаетъ (Мак., 335). 3. Атручаны. И потомъ Трыщан прышолъ до господы, розболѣлъсѧ ѡт раны Ꙗдовитое так силно, ижъ ледве стерпелъ (Трыст., 22); почала рану розъгледати, и прышло еи на умъ, што естъ рана Ꙗдовита, и рекла сама къ собѣ. Если не будет рана Ꙗдовитаѧ, мушу его покинути, иж ему не могу помочы (Там жа, 25). 4. Які выдзяляе, выпускае яд, выпрацаваны спецыяльнымі органамі (пра жывёл). погнани боудемъ оу пекло. в червь ѧдовитыи (Чэцця, 310); да при ѡномъ тежь мори соут малые велми и едовите оужи которыхъ тамъ хитре зовут (Валх., 86); скоропие и гады велми Ꙗдовитые еже словуть дыспа (Скар. ДЗ, 21б); маниста всѧкому лихомоу. животномꙊ ꙖдовитомꙊ також даеть крѣпость срдцю (Арыст., 207); своими млтвами Ꙋже и коркодилы Ꙗдовитыи ѡтпꙊдил (Бельск., 140); кгды то мовил, заразом гадина ꙖдовитаꙖ зъ ѡног лба конског выскочила и ꙊкꙊсила его ногꙊ (Стрыйк., 439б); [к]оли воsска хотѣли през ѡнꙊю реку жадным ѡбычаем не могли, бо была велми широка, полна смоков и иныхъ смоков [на полі: звѣрꙖт] Ꙗдовитых (Алекс., 29б); жолнѣре зас прꙊдким бѣгомъ, ѡдинъ дрꙊгого выпережаючи, поскочили на ѡный пагорокъ: и тамъ прибѣгши, ѡстꙊпили их Ꙗк псы многіе, албо Ꙗкъ Ꙗдовитые нѣѧкіе и срокгіи звѣри (Варл., 194б); Аспіда: Оужs малыи ѣдовитыи (Бяр., 239); кгды до того Ꙗдовитого зверати аптекар килкадесꙖт до лѣкарства прыналежачыхъ речеs прымешает бывает лекарствомъ (Зб. 259, 183б); потомъ ров великиs выкопат и воды его наполнит, и в нег всꙖких Ꙗдовитых Ꙋжов и гадов а звѣров моръских срогихъ напустити казалъ (Зб. 82, 33). 5. // перан. З’едлівы, зласлівы, здзеклівы. іссъ хсъ ... чрѣво его Ꙗдовитое разодрал (Чэцця, 172); тотъ писар ... намъ ... непорѧдокъ, слѣпотоу, нестатокъ, глꙊпство, блюзненъе, смѣлость, и вшетечность безбожноую, а згола все што Ꙗдовитаѧ слинка до оустъ принесла приписꙊючи (Апакр., 4б); вшитки ѡблудные приꙖтеле мое, машкары свэ ухиливши, незбожнэ твары свэ Ꙋказали и Ꙗдовите злости свэ Ꙗвнеs вылеват почали (Еўл., 47); подѧкованsе чиню Бг0483ви ... же мѧ з болота и роботы плитѧнои, и ѡкрꙊтного и Ꙗдовитого Кнѧжати темностей того вѣкꙊ вызволилъ (Варл., 13); такъ Ꙗдовитое ѡкрꙊтенство в них моц взело (Зб. 107, 96б); Ꙗковые сут Ꙗдовитые, и на кров нашꙊ насаженые мысли твое (Зб. 752, 520); видимъ ... Ꙗкие сут Ꙗдовитыи и на кровъ нш0483у насаженыи мысли твои (Зб. 82, 365б).
с. 292
Ядовный прым. Тое, што і ядомый у 1 знач. книга же сіѧ делитсѧ на двѣ части. а0483. часть ѡ коушении животов Ꙗдовных. в0483. часть как сѧ имаеть стеречи ѡт ѡкормꙊ (Арыст., 204).
с. 294
Ядомый прым. 1. Прыгодны для спажывання, для скарыстання ў ежу. цыбули Ꙗдомое бочка двадцать грошеs, чоснокꙊ бочка тридцать грошеs (Ст. 1588, 514); бо телец оный оупитанныи, и закалаемый, и Ꙗдомый, Хс0483 естъ (Каліст, I, 17б). Параўн. ядовный. 2. У знач. наз. Ежа. самсонъ гадку загадалъ ѳилистиꙖном ѡт ꙖдꙊщаго Ꙗдомое, ѡт силного солодкое изыsде (Царств., 76б).
с. 294
Ядреный прым. // перан. Свежы, здаровы, малады (пра чалавека). Млада: ... молода: мет: Ꙗдрена (Бяр., 79).
с. 294
Ядро наз. 1. Унутраная частка плода (арэха, зерня або семя), пакрытая шкарлупінай, абалонкай. в сих притчахs сокрита мꙊдрость Ꙗкобы моць въ драгомs камени и. Ꙗко зsлато в земли, и Ꙗдро ув ореху (Скар. ПС, 3б); много ел смокви. и ѡреховъ всѧких и Ꙗдеръ шишечных (Арыст., 209); сложеніе легкое поживати ... ест се. Ꙗдроцы вариво Ꙗдро шишечное Ꙗдро мигдалово. кождого по полꙊгривенки. и черно оушко Ꙗдро сѣмени дынного (Там жа, 213); не в голоs зараз зверхꙊ лꙊщинѣ ѡрѣховоs, але прогрѣзшисе добре в середине самог Ꙗдра смакꙊ шꙊкал (Стрыйк., 513). // перан. голова твоѧ на тобѣ Ꙗко ѧдро а пꙊпець головы твоеи Ꙗко багоръ (Зб. 262, 85б). 2. Тое, што i яйцо ў 2 знач. слонъ ... съкручает хвостs своі Ꙗкобы кедsръ, жилы Ꙗдерs его споены сꙊть (Скар. КI, 48б); срожатсѧ и звѣрове але сѧ на ѧдрах скромнеsшы бывают (Зб. 82, 128б).
с. 294
Ядучий, ядучый дзеепрым. 1. Ад ести ў 1 знач. пришолъ, мовитъ, Iѡаннъ нѣ ꙖдꙊчій нѣ пъючій, и рекли есте. же бѣса мает (Каліст, II, 277б). Параўн. ядый у 1 знач. 2. У знач. наз. Той, хто прымае ежу, харчуецца. задай гадку же Ꙋслышимо. и реклъ имъ: зъ ꙖдꙊчого вышол покармъ, а з моцного вышла солодкость (Біблія, 131); задай гадкꙊ, же оуслышимо. и реклъ имъ: зs ꙖдꙊчогѡ вышолъ покармъ. а зs моцногѡ вышла солодкост (Хран., 185). Параўн. ядый у 2 знач.
с. 294
Ядущий, ядущый дзеепрым. 1. Ад ести ў 1 знач. И потомъ возри на лица наша и на лица отроковъ ровесниковъ наших Ꙗдущихъ ѡт столу Царева (Скар. ДП, 6); вѣстъникъ прииде гл0483ѧ ко IовꙊ. сыномъ твоимъ и дщерамъ твоимъ ꙖдꙊщимъ и пиющимъ вино, в домѣ сына твоего брата их стареишаго (Скар. КI, 5б). 2. У знач. наз. Той, хто прымае ежу, харчуецца. Ꙗко Ꙗдущии много меду не естъ ему добро, тако и пытающисѧ о велѣможsности Ꙋраженъ будеть ѡт славы (Скар. ПС, 39); не ведило мꙖ сл0483нце ꙖдꙊщого (Зб. 261, 115); самсонъ гадку загадалъ ѳилистиꙖном ѡт ꙖдꙊщаго Ꙗдомое, ѡт силного солодкое изыsде (Царств., 76б). Параўн. ядящий.
с. 295
Ядъ, едъ наз. 1. Яд; рэчыва, здольнае выклікаць атручэнне, смерць жывога арганізма. оба волъхва. со травою змииным Ꙗдомъ ... дали ст0483омꙊ никите испити в чаши (Чэцця, 34б); желsчь змиева вино ихъ, и Ꙗдъ асъпидовs неисцелеемыи (Скар. ДЗ, 62б); стрѣлы бо шадаевы со мною иж ѣдъ их пьеть дх0483ъ мои страсти божи прирѧдѧт мѧ (Зб. 262, 14); камен бодзагир ... помогаеть ѡт ꙖдꙊ животинного и цвѣтного. и каменного (Арыст., 237); Трыщан ѡ том былъ весел, а панна почала вабити Ꙗд из раны и почала знову лѣкарство прыкладати к ране (Трыст., 25–26); коли ꙊкꙊсит некаꙖ гадина и Ꙗд встанет в члонкꙊ Ꙗком хотечи чл0483къ ... может ѡныs члонок без греха Ꙋрезати (Зб. 261, 243б); видꙖчи ганибал иж не моглъ Ꙋвоsти рꙊкъ их задал собѣ Ꙗд, и там теж Ꙋмерлъ, трꙊтизною абы живо в римские рꙊки не пришол (Бельск., 187б); Алеѯандер потом вшол до ложницы и шукалъ Ꙗкого пѣрка, абы впꙊстивши в горло моглъ бы взꙖтыs Ꙗдъ выкинꙊт [на полі: зблеват] кассандеръ зас подал ему перо тым же Ꙗдом помазано, а ѡн впꙊстивши пѣрко в горло абы моглъ скинꙊт, тым болшеs принꙖтыs Ꙗдъ почал его мучит (Алекс., 44б); Чл0483вкъ еси, не выблевай ꙖдꙊ аспидового: чл0483вкъ еси, не боуд же звѣремs (Каліст, II, 102б); был теж в тоs горѣ недалеко ѡт ст0483ого змиs длꙖ которого ꙖдꙊ и трава не росла (Зб. 752, 5); в винѣ ему Ꙗдъ при столѣ при звычаsных потравахъ подали (Пралог, 515); дарій ... жалосно рекъ ... ѡ невѣрнаꙖ и неꙊставичнаꙖ чести, Ꙗко человѣкꙊ исперва славна ест, а воскори погибает, и на ѡстатокъ вsказꙊетсꙖ горчаишей ꙖдꙊ зsмиина (Алекс. 1697, 46–46б). // перан. Пра ўсё тое, што шкодна дзейнічае на каго-, што-н. тыи пытанsѧ наши которыи сѧ тоут попростꙊ подаютъ, не толко ѡт них потоптаны не боудоут, але тежъ дасть панъ бг0483ъ завстыженемs ихъ, трꙊтизнꙊ под медомъ ими закритꙊю, и Ꙗдъ под Ꙗзыкомъ лагодне мѡвѧчих оутаеныи, латве здоровѧ доушного прагнꙊчимъ ѡкажоут (Апакр., 7); Ꙋвѣрила Ꙋжови ѡнаꙖ невѣста зраненаꙖ пыхою ꙖдꙊ диꙖволског, хотѣла много Ꙋмѣт (Бельск., 5); видꙖчи то злочестивыs арыs же не принꙖл его ст0483ыs мꙊченик, Ꙋже смѣле Ꙗд своеs ереси розсѣвати и многих ересю заражати почал (Там жа, 260б); не такихъ теды зъ ядомъ змѣшаныхъ наукъ дѣтемъ христіянскимъ на початкахъ потреба (Пыт., 108–109); слова Ꙗко елей тихіе, Ꙗдомъ смерsтелнымs напꙊщаютъ. фалsши и потвари розsные вынайдꙊтъ (Карп., 9); Апстлъ павелъ, зs ꙖдꙊ и направы жыдовское, которые поганство на него взбꙊрили, выволоченыs перед мѣсто и Ꙋкаменованыs Ꙗко Ꙋбогиs чл0483вкъ, и так за Ꙋмерлого ѡтбѣжаныs лежалъ (Зб. 752, 492б); ѡна тым болшеs просит хотꙖчи его Ꙋже з тѣла своего Ꙗдомъ пожадливости заразит, абы еи болшеs мазалъ (Пралог, 491). 2. // перан. Злосць, з’едлівасць, гнеў. бѡг поховаеть дѣткам его ѡбидꙊ его заплатить емꙊ и звѣдаеть: видели бо ѡчи его напасть его и ѡт ѣдꙊ шадаевого напил бы сѧ (Зб. 262, 21); Гнѣвъ: Ꙗдовитость, ѣдъ, шаленство, встекливость, заѧтрѣнье, нетерпливостs, жолꙊдкованsе (Бяр., 28); ѡтец ... поленъ теды гнѣвꙊ и ꙖдꙊ пришолъ до сн0483а (Зб. 107, 64б); длꙖ того пилат казал его бичоват, жебы Ꙗд и ѡкрꙊтное серце жыдовское. видечы тѣло ѡное невинъное так барзо срокго скатованое, Ꙗкоколвек се Ꙋсмѣрило (Зб. 255, 269); тогды его з великимъ Ꙗдомъ порвали, вернене его собѣ за взгардꙊ берꙊчи (Пралог, 556б). 3. Жоўць. тот мꙊж ... збꙊдовал надо мною и ѡбъвел Ꙗдъ и трꙊд (Зб. 262, 111б); въспомѧни мꙊкꙊ мою и оубж0483ство мое пелын и ѣдъ (Там жа, 112).
с. 295
Ядый дзеепрым. 1. Тое, што і ядучий у 1 знач. бысть бо житье его. лѣт .о0483. как началъ работати цр0483кви бж0483иеи. и былъ. лѣт .з0483. мѧса не Ꙗдыи. ни масла. ни вина (Чэцця, 8); постникъ ... не многимъ ѡбъꙖдѣнем и питьемъ питаетсѧ. не черес дн0483ь Ꙗдыи но в недли двожды (Там жа, 302б). 2. У знач. наз. Тое, што і ядучий у 2 знач. вчн0483къ его имает предати. и рекох. Ꙗдыи мои хлѣбъ. вчинилъ есть на мѧ лесть (Чэцця, 317); Ꙗко наприкладъ, ѡ таине тѣла и кръви хрствы читаемо Ꙋ Iѡана Еѵглісты, Ꙗдый мою плот и піай мою кров (Навука, 4); Ꙗдыи мѧ живъ бꙊдеть мене ради, и азъ есмь хлѣбъ животный, и се естs хлѣбъ съшедый съ нб0483си (Там жа, 38).
с. 296
Ядь наз. Страва, ежа. принѧла евга безаконнꙊю ѧдь (Чэцця, 307); в сии бо дн0483ь и без питьꙖ. мѧтетсѧ на сердци чл0483вкꙊ. ѡт мѧсъ. ѡт млѣка. и ѡт иньших Ꙗдии (Там жа, 333); онъ молsвилъ со ісавомъ братомъ твоимъ и рекsлъ к нему принеси ми ѡт лову твоего и Ꙋчини Ꙗдь да едъ и благославлю тѧ предъ гсдемъ перsвеи нежели Ꙋмру (Скар. КБ, 48б); скоту твоемꙊ и зверемъ вси речи еже сѧ народѧть будутs въ Ꙗдь (Скар. КЛ, 47б); илиꙖ ... вставши елъ и пилъ, и ходил моцью ѡнои Ꙗди м0483 дниs и м0483 ночиs (Біблія, 442); Лѧща: Сочевица. имѧ Ꙗди (Бяр., 76); который вставши ѣлъ и пилъ, и ходилъ моцъю оной Ꙗди м0483. дней и м0483. ночей (Хран., 312–312б).
с. 297
Ядячий дзеепрым. Ад ести ў 1 знач. ѡдног часꙊ сомнитчицы приехали до нег в поселствѣ, Ꙗко до гетмана великог и принесли емꙊ золота досыт, зостали его на глинꙖных мисках ꙖдꙖчог, смѣꙖлисꙖ з нег (Бельск., 167).
с. 297
Ядящий дзеепрым. у знач. наз. Тое, што i ядучий у 2 знач. Ꙗдѧщих и пьющих ѡсоужаешь (Чэцця, 355б); Ꙗдѧщеи мѧ еще възалчуть, и пиющеи мѧ еще въжажsдють (Скар. IС, 39б).
с. 297
Яечный прым. Яечны; які мае адносіны да яйца. тонкии же кормѧщіи. Ꙗк бы юха мѧснаѧ. и желток Ꙗечныи. и вино толстыи. и много кормѧщыи. Ꙗко бы сыръ и мѧсо сꙊхое (Арыст., 216); почало бѣлмо зъ ѡчъю его сходит Ꙗко плѣвка ꙖечнаꙖ (Біблія, 599); пождалъ Ꙗкѡбы около полsгодины, и почало бѣльбо [!] зs очью егѡ сходить, Ꙗкѡ плевка Ꙗечнаѧ (Хран., 389б). Параўн. яйцовый.
с. 297
Яждение наз. Дзеянне па дзеясл. ехати ў 1 знач. Колесница, Колибка, возъ, Ꙗжденіе (Бяр., 65).
с. 297
Яже, яжь займ. 1. Якая, каторая. реклъ имъ не боитесе а се поведаю радость велікоую іажь боудет оусемоу людоу (Валх., 43); ѡн ... пакы ровь изрыивъ ископа и впадесѧ во ꙖмꙊ юж сотвори (Увар., 91); се ест таиница бж0483ыꙖ. еюже помиловалъ нас. азъж искоусих его. ѡбретох помочь его (Арыст., 174); в нюже мѣру мѣрите, otmiritsiа im (Бых., 510); Тать: Злодѣй. татie ѡтидꙊт вs страх непостоѧненъ. иже въ вѣки. а0483 Петр єі0483. а разбойници, вs грозꙊ неисповѣдимꙊю, и тмꙊ кромѣшнюю, Ꙗже николи же престанет (Бяр., 169); теды небѣ ино кромѣ тмы, Ꙗжь именꙊемо хаѡсъ, Ꙗжь есть сліѧніе, зане тѣды бѣша, четыре составы вsмѣсте слиѧны (Хран., 1б). 2. У знач. зл. Што. Оного о котором гласъ божіи въ виденіи по трикрать рече, Ꙗже бъ0483 очистилъ естъ ты нескверъни (Будны, прадм., 6).
с. 297
Яжебы зл. Каб. коли выидеть лекарьство ѡно. из желоудка после колких годинъ ... а не спи Ꙗжѣбы изныла ества твоѧ (Арыст., 206).
с. 298
Язва наз. 1. Хвароба. два сн0483а ... навыкоста же по изволѣнію бж0483ию ѡт ст0483го дх0483а. не единым книгам. но и врачебнои хитрости. исцелити всѧкъ недꙊгъ. и ꙖзвꙊ в людехъ (Чэцця, 67); Богs же небескии смꙊтилs их пред лицемs людеи ізраилевыхъ, и поразилs е Ꙗзsвою великою в гаваоне (Скар. IН, 21б); Ꙋчинилъ естъ Ꙗзвы смерsтное, Ꙗвивъ Ꙗко твои естъ рабъ (Скар. ПБ, 28б); певенъ естемъ же тымъ сѧ намъ хотѧ вs вѣрѣ ѡт насъ розный боудꙊчи, еще прихилнѣишимъ і до лѣченьѧ оуразѡвъ [на полі: Ꙗзвъ] нашыхъ тым хꙊтнѣишим и потꙊжнѣишимъ ставити рачит (Апакр., 3б); Iктеръ: Жолтѧныца, хороба жолтаѧ. В нед: сыр: Гріг: Бгс: ѡ Ꙗзвѣ града (Бяр., 281); благодару тꙖ гсди ис0483е хр0483сте ижъ ми Ꙗко стрелы: млоденецъ быша: Ꙗзвы ихъ и изнемогоша в них крѣпост ихъ (Пралог, 508б). // перан. иде Епsтаи битисѧ со сынsми амоновыми ... даже до града Ꙗвелѧ иже лежить межи виноградами, Ꙗзвою великою велми (Скар. КС, 28); плакашесѧ мужи Ꙗко Ꙋчинилъ ест гсдь в людехs Ꙗзъву велию (Скар. ПЦ, 15). Параўн. язь II у 1 знач. 2. Рана, хворае месца, запаленне. в тотъ час ѡтворилисѧ емоу ѡчи. и познали Ꙗзвы гвозденыꙖ на ст0483ыхъ роукахъ (Чэцця, 175); призовоут лѣчьца. разрѣжеть ꙖзвꙊ (Там жа, 346б); Ꙗвне проповѣдуеть иже Ꙗзвы или раны Хв0483ы нас злѣчили (Будны, 128); на оугасsшій свѣтъ ѡчей, того, который просвѣщаетъ ѡчи слѣпыхъ: И целоуючы живодатsные его Ꙗзвы, котѡрыми сѧ оулѣчила, не оулѣчонаѧ, Адама всерѡдsнаго, рана (Карп., 46б); но и ѡ сем Ꙗко истинно ѡ неs болѣюща пекꙊщасꙖ и страждꙊща до Ꙋз Ꙗко злодѣs, и Ꙗзвы на тѣлѣ своем носꙖще (Дыяр., 168б–169); Ꙗ Ꙗзвы христовы на тѣле моемъ ношꙊ (Зб. 259, 614). 3. Бяда, бедства. Караеть тѣже и здѣ богъ ідолослꙊженіе голодомъ, воинами, моровымъ повѣтриемъ, полоненьемъ, и иншими таковыми Ꙗзвами (Будны, 8б). Параўн. язь II у 2 знач. 4. Шчыліна, расселіна. рекуть ... пришельци иже з далеких странъ приидуть, видѧще Ꙗзвы земли вашее (Скар. ДЗ, 56б).
с. 298
Язвеный прым. 1. Ад язва ў 2 знач. онs ... никакого посsквѣрsнениѧ да не имать на собѣ. БꙊдет ли слепо или зламано, или Ꙗзвено, или брадавку имеющи на собѣ, или лишае или короставо (Скар. КЛ, 42б). 2. У знач. наз. Паранены; той, хто мае рану, пашкоджанае месца. Напою стрелы моѧ во крови ихъ, и мечь мои снесть мѧса их: ѡт крови Ꙗзsвѣныхъ и плененsныхъ (Скар. ДЗ, 62б–63); азъ предамs всехъ сихъ Ꙗзвеныхъ предs лицемs сыновъ ізраилевыхs (Скар. IН, 24б); Не лѧжеть донsдеже ловитву изъꙖсть, и кровъ Ꙗзвеныхъ испиеть (Скал. ЛК, 51б).
с. 299
Язвити дзеясл. Раніць, біць. Смѣренѣ біет. Мѣрнѣ Ꙗзвит (Бяр., 152).
с. 299
Язда наз. 1. Выезд, мэтанакіраваная паездка. за повторную язду Тимоху челяднику, за недель семъ, по золотыхъ два дали золотыхъ чотырнадцать (ИЮМ, I, 260, 1682); тую недзведну отобрали отъ пана Семена Королкевича зъ язды кгроденской (ИЮМ, V, 144, 1688); отобрали грошей отъ пановъ пословъ зъ язды варшавской, коли ездили до короля его млсти ... талеровъ чотыриста чотыры и тынфъ одинъ и десятникъ (ИЮМ, ХIII, 4, 1699). 2. Кавалерыя, коннае войска. чынитъ вся язда Оршанская золот. двѣ тысячы семъ сотъ пятдесятъ девять и асм. двадцать одинъ и полъ (ИЮМ, I, 55, 1679).
с. 299
Яздный прым. у знач. наз. Коннік, яздок. не мѣли хрстиꙖне Ꙗздных и пѣших ѡдно три тисꙖчи, предни панове шли перед воsском, патриарха нес корогов крста хрстовог (Бельск., 382).
с. 299
Язикъ I гл. языкъ
с. 299
Язикъ II наз., памянш. ад язь I. Купили рыбы, лещы два и язиковъ десеть (ИЮМ, ХI, 37, 1697).
с. 299
Язичокъ наз. Трыпутнік. Троскотъ: Посполите всѧкое зѣлsе мꙊдрцѣ полное называют ... а иногды выкладаетъсѧ подорожникs, Ꙗзичокъ, бабка (Бяр., 173).
с. 300
Язъ I займ. Тое, што i я. се Ꙗзъ кн0483зь великіи Анофреи (ПГ, I, 42, да 1381); се язъ великый князь Дмитрей Олгирдовичь, помолился есми Богу и святой Богородицы (АЗР, I, 22, 1386); ныне Ꙗзъ и своимъ братомъ со кн0483мъ скирикгаиломъ. оумыслили есмы (Гр., 1387); се язъ Гридько Дружыловичъ ... далъ ... съ женою и зъ дѣтьми и землю ко Светей Богородицы (АСД, I, 1, 1406); в таж лета брату его Ꙗкгаилоу держащоу. стол Краковьскаго королевьства. а по ЛꙖдскомоу же Ꙗз зовемомоу Владиславоу (Увар., 103); язъ прошу списка того дѣля, не иззабылъ бы государевыхъ рѣчей великого князя и сполна бы до господаря своего ихъ донесъ (АЗР, II, 257, 1533–1538).
с. 300
Язъ II наз. Тое, што і езъ. А тотъ боръ Зарѣцкій, гдѣколве есть того, и язовъ, и ровковъ, ничого на себѣ не оставляючи ... продали есмо на вѣчность (РПП, 152, 1554); абы не были забороняны до дерева борътного, озеръ и язовъ на рекахъ и сеножатей (КПД, 236, 1554); панъ Михайло Резанъ позвалъ былъ позвы господарьскими пани Фурсовую ... о спалене язу на реце Щарьею и Исорокою (АВК, ХХII, 329, 1570); пры тых оступех тыми дей записы новыми язовъ рыбных, с которых дей великий а не малый полов рыбъ до двора Налибоцъкого бывал занято (АВК, ХХХVI, 283, 1582); язовъ на той реце пан Быховец и потомки его спокойне ужывати мают увезде (АВК, ХХХ, 147, 1595); тогды мы имене свое столбцы в Получасю продали есми ... з ловы бобровыми и з ловеньемъ рыбъ всякимъ способомъ, начынемъ и язами (ИЮМ, ХХIII, 478, 1630); ловене рыбъ у реце Бесей и забиване язовъ во всемъ кгрунте Угловскомъ ... собе вольное зоставую (ИЮМ, ХХVIII, 193, 1681).
с. 300
Языковъ прым. 1. Ад языкъ у 1 знач. аче и оукꙊсить зміи безs сипаніѧ нѣтъ же злишкꙊ истцꙊ ꙖзыковꙊ (Зб. 262, 91б); см0483рть и животъ в рꙊцѣ Ꙗзыковои хто любить ее ѣсть ѡвощъ ее (Там жа, 102б). 2. Ад языкъ у 4 знач. исцеленіе Ꙗзыково древо животsное а хто кривлѧеть имъ зломитсѧ вѣтром (Зб. 262, 100б); чл0483кꙊ направы срдчныи а ѡт ба0483 ѡтвѣтъ Ꙗзыковъ (Там жа, 101).
с. 300
Языкъ, езыкъ, язикъ I наз. 1. Рухомы мышачны орган у ротавай поласці чалавека і пазваночных жывёл. никита вкꙊсилъ Ꙗзыкъ свои (Чэцця, 31б); прильпе Ꙗзыкъ сs сущего к дѧснамъ его длѧ жажsди (Скар. ПЕ, 9б); голос кн0483зеи сховалsсѧ и ѧзыкъ их к небцꙊ ихъ прилsноулъ (Зб. 262, 24); нехай прилне и Ꙗзык мои к деснам моим, если не вспомѧноу тебе (Пс. ХVI, 133–133б); бобꙊ ѡблоупленого и Ꙗзыков воробьевых. и Ꙗдер шишечных. кождого по полꙊгривенце (Арыст., 213); тог которыs важилъсꙖ таковую примовку вчинити маеть врꙖд нашъ Ꙋрэзанемъ Ꙗзыка карати (Ст. 1566, 33); вsзѧвsши его ѡт тижsбы одsного, вsложилъ пальцы свои въ Ꙋши его, и пsлюнувsши ткsнулъ его въ ѧзыкъ (Цяп., 53–53б); ѡнъ поsмавши кардиналовъ ѡдномꙊ носа дрꙊгому Ꙗзыка врезалъ (Царств., 74); вола шановали ... звлаща если на Ꙗзыку, на чолѣ, и на хвостѣ Ꙗкою иншею шерстю знакъ мѣлъ (Біблія, 31); кгды просил в мꙊках абы емꙊ дано воды пити ... спꙊстил емꙊ гд0483ъ бг0483ъ кроплю воды на Ꙗзык и Ꙋмерлъ недолго терпꙖчи (Бельск., 133); Ꙗкъ, мовлю, окрꙊтныхъ тыхъ мꙊкъ, оуйти зможемо; тамъ сѧ Ꙗзыки вs смолѣ смажити бꙊдꙊтs (Каліст, I, 21б); Кроль гнѣвомъ запалившисѧ, бг0483ословскіе их Ꙗзыки вырѣзати росказꙊетъ (Варл., 202б); Ꙗзык з рота межи зꙊбы троха выsшол (Дыяр., 179); самому Ст0483ому никону, первеs каменемъ вs Ꙋста били, и Ꙗзикъ Ꙋрѣзали, А потом мордовавши розличне мечем голову ему Ꙋрѣзали (Пралог, 539); тогда дарій казал имъ языки поврѣзоват, ижsбы межи его воиска не хвалили воиска Алеѯандрова (Алекс. 1697, 31–31б); невѣста една ... одстꙊпѣти не могла, бо опановалъ ю діаволъ такъ, же сама себѣ Ꙗзыкъ ѡткꙊсила, а потомъ ... оумерла (Зб. вып., 23). 2. Язык як орган маўлення. всѧкъ Ꙗзыкъ чл0483вчь поет и хвалит тое дѣтѧ хса ба0483 нашег (Чэцця, 133б); занюж такое красы тако велікое Ꙗсности и цюдности было тело гса нашого иссъ хса. аж ни Ꙗзык может вымолвити ани писмо выказати (Пак. Хр., 3); ѡт насмеваниѧ возsдержите Ꙗзыку, понеже реч таинаꙖ дармо не поидеть (Скар. ПБ, 3); выострили Ꙗзык свои Ꙗко змеевый. Ꙗдъ ꙖщꙊрчий под гоубами их (Пс. ХVI, 135–135б); тѧжек Ꙗзыком росказати слова знаменоуеть сырость сліꙖніѧ (Арыст., 190); здѣ опѧть обецуеть и животъ долsгы и достатокъ къ выхованью оному кто бы Ꙗзыку своему воли не далs (Будны, 102); але тежъ дасть панъ бг0483ъ завстыженемs ихъ, трꙊтизнꙊ под медомъ ими закритꙊю, и Ꙗдъ под Ꙗзыкомъ лагодне мѡвѧчих оутаеныи (Апакр., 7); О невстыдливый языче! не можете добрѣ мовити, злыми будучи (АЗР, IV, 22, 1600–1605); Ꙗко тот стрелою забиꙖет такъ тот Ꙗзыком часто забивает (Зб. 261, 110б); мнѡгіи приходѧтъ до цр0483кви, и дробѧтъ Ꙗзыкомъ тысѧчꙊ вѣршѡвъ молитвныхъ, а выходѧчи зs цр0483кви не вѣдаютs што рекли (Каліст, II, 101б); очи жебы на злость не глѧдѣли, оуши, жебы ѡбмовискъ не слꙊхали, Ꙗзыкъ жебы слѡвъ порожнихs не мовилъ, а рꙊки и ноги, ѡт мыслiй и постꙊпкѡвъ неꙊчтивыхъ ѡтворочати повинна (Мак., 28); коли языкъ мовитъ то, што хочетъ, не къ дѣлу, што тежъ уши мусятъ оуслышати то, што имъ невдячно и нелюбо бываетъ (АЗР, V, 32, 1637); Бл0483гоѧзычіе: бл0483горѣчіе ѡборотност ѧзыка, добраѧ вымова (Бяр., 7); ѡбрѣж тежъ Ꙗзыкъ твоs ѡт прожныхъ и непожитечных словъ (Зб. 259, 519б); Ꙗк его скверныs ѡнъ Ꙗзик не Ꙋсхнул (Пралог, 496). ◊ К и н у т и п о п у дл и в ы м ъ я з ы к о м ъ гл. кинути; м е т и е з ы к ъ з а з у б а м и гл. мети; м е т и н а я з ы к у гл. мети. 3. Маўленне; акт маўлення. да оучинивше молчаніе межи оусими людми кладоут криже почесне на зм0483ли тогды кажна часть хрестіанов которых коли ѧзыков албо речи соуть вси чтоуть еванькгелію латынскимъ Ꙗзыком рекоуче (Валх., 85–85б); по ѧзыку мꙊдрость бываетъ познана (Скар. IС, 10б); въ прострени Ꙗзыка бꙊдешь захован и не оубоишсѧ ѡт напасти коли пріидет (Зб. 262, 14); ты розꙊмел мысли мои здалека, стежкꙊ мою и невтолоченоую мою ты еси наследовал, и все дороги мои пробачил, бо нет зрады во ꙖзыкꙊ моим (Пс. ХVI, 134); посланныи бо ѡко послателево. чего сам не дозрить а оухо слышить. чего послатель не слышить и Ꙗзык его заѡчныи (Арыст., 165); марса повѣдаеш быт персиs, длꙖ тог иж был кн0483жа валечныs, меркꙊриꙖ бг0483ом Ꙗзыка, иж рад смѣле мовил (Бельск., 180); жадного не мнимаешъ быт мꙊдрого, ѡдно хто бы добрꙊю вымовꙊ мѣлъ, весь смыслъ въ Ꙗзыку маешъ (Алекс., 33–34б); которой не ркꙊчи моегѡ мѣлкогѡ довтѣпꙊ коснѡрѣчивый Ꙗзык в залецене доволнымъ ставитисѧ не можетъ, але и напросторшій Ꙗзыка ѡборотъ, и словъ вотрꙊтъ в розꙊмѣ глꙊбокомъ набыстрѣйшій в досконалой власности поставити еи, в многомъ не здолаетъ (Сматр., 42); Тые речи, и далеко бѡлшіе над тые велце ст0483обливой ѡной дш0483и, и бг0483ословскомꙊ Ꙗзыкови годные повѣдѣвши старецъ, смꙊтнꙊю дш0483Ꙋ его потѣшилъ (Варл., 352); абовем то на щыроs воли божоs зависло, до такое засе волности Ꙗзыка пришол, иж иѡана болшеs ниж было потреба миловалъ (Зб. 255, 139б–140); Ꙋпоминалъ его ѡц0483ъ аполониs жебы Ꙋ гсда жедалъ Ꙗзыка выправного, абы вѣдал коли и што мовити (Пралог, 521б); штос в Ꙗзыку не ведлуг граматики выреклъ (Зб. 82, 292). ◊ З а я к л ив ы й я з ы к ъ – заіклівы. коли естес промовил до слуги твоего сталъсꙖ есмъ заꙖкливого Ꙗзыка (Біблія, 111); Реклъ Мѡисей: прошꙊ гсди не естемъ вымовный ѡт днѧ вчорашнегѡ и третегѡ коли естесъ промовилъ до слꙊги твоего заꙖкливагѡ ѧзыка (Хран., 82); о б о р о т и т и я з ы к ъ гл. оборотити; о б о р о т н о с т ь я з ы к а гл. оборотность; о б о р о т ъ я з ы к а гл. оборотъ. 4. Мова; сукупнасць агульнапрынятых гукавых і лексіка-граматычных сродкаў, якія знаходзяцца ў сістэматычных адносінах. а я, Менъдликгирей ... а такъ рекучи своимъ языкомъ, сесь присяжъныи листъ дали есмо, на чомъ есмо присягнули (КЗ, 333, 1480); вѧдно речено есть з латинского Ꙗзыка. как бы дорога пекелнаꙖ (Пак. Хр., 25); да тогъды в одной працеши до своих цр0483квь идоут тогды розмаите Ꙗзыкі и песни межи нихъ оуслышети (Валх., 84б); тыиж великиі кн0483зи Немецкии по Нмецкомоу [!] Ꙗзыку мистрове. ещеж гсдрь Молдовьскыи и Басарабьs. по Волоскомоу Ꙗзыкоу воеводы. Також и гсдрь земли Болгарьскои. по Больгарскомоу Ꙗзыкоу деспоты (Увар., 103); положил емоу, коли выити емꙊ ѡт землꙖ египетское, Ꙗзыка которож ни ведали (Пс. ХVI, 84); вырыто, на камени Ꙗзыком еллиньскым, иже цр0483ь сраведливость братіе. невозможно единомꙊ без другаго (Арыст., 153); Катихисісъ длꙖ детокъ хрістианьских Ꙗзыка Руского, коротsко выложена (Будны, 1); писар земскиs по руску маеть литэрами и словы рускими вси листы и позвы писати и не инъшым Ꙗзыком и словы (Ст. 1566, 41б); въ школѣ тежъ братской дѣтей братьи уписноѣ и убогихъ сиротъ языка и письма Руского, Греческого, Латинского и Польского накладомъ брацкимъ дармо учити повинны (АЗР, IV, 23, 1589); тогды тогож зновꙊ юж полским Ꙗзыком повторено, и меновите тыи два паракграфы, вs конститꙊціи вsпісано (Апакр., 24б); y prozwаł tot Kiernus bereh iаzykom swoim włoskim po łаtine Litus (Бых., 476); але тое писмо их потребꙊе Ꙋмеетности езыка эбраsского, або хоть немецкого (Еўл., 1); Ꙋ болшоs повазе ест тыи которие вмеют читати алкорон арапским Ꙗзыком (Наб. тур., 20б); тотъ же Ꙗзыкъ названыs есть потом еврейским, а то ѡт того евера, ижъ по ѡном помѣшаню Ꙗзыков въ его толко фамилѣи тотъ Ꙗзыкъ жидовскиs зостал (Біблія, 30); всѣх словенског Ꙗзыка Ꙋживаючых вандалиами або венденꙖми ѡгꙊлом называют (Стрыйк., 425б); гонечи ихъ Ꙋхватили з них нѣкоторих Ꙋзрѣвши ихъ алеѯандер казал ихъ индѣsским Ꙗзыком пытат, Ꙗко в лѣсехъ свой живот вели (Алекс., 30б); епископомъ каждого языка потреба вѣдати, а собѣ первого и имѣти оного, яко голову, и ничого не дѣяти безъ его зданя (Пыт., 32); тое, теды, ѡ котором мовимо, мѣсто ѡд0483шевленsное, ачsколsвекъ мнѡго и безs личбы ѡздобъ и сличностей маетъ, на которыхъ высловенsе не толsко члчского, але и агглскаго Ꙗзыка мало (Карп., 36); по словенскꙊ выкладаетъсѧ, благовѣстіе, а нашимъ Ꙗзыкомъ рꙊскимъ, доброе ознаймене (Каліст, II, 246б); словомs и дѣлом Бл0483женнаго мꙊжа Макаріѧ егѵпетского бесѣды на простый Ꙗзыкъ вытлꙊмачоногѡ выдаючи зs дрꙊкꙊ, ЧителникꙊ ласкавый (Мак., 6б); длꙖ наꙊки дѣтеs народꙊ христіанского всꙖкого стану кꙊ ѡздобе и пожитку речи посполитое позволꙖем им мѣти школу греческого латинского полског и руского Ꙗзыка (Дыяр., 155); Мовит нѣкто ѡт мꙊдрыхъ. аже великославный, и в мовѣ шырокій, Ꙗзыкъ славенскій (Бяр. Прадм.); затрат же ихъ гд0483и а роздели Ꙗзыки ихъ бо есми видѣлъ неправост и незгоды в мѣсте (Пс. ХVII, 38); ѡтменилъ имѧ егѡ, и назвалъ егѡ Ꙗзыкомъ егѵпетскимъ ѱонѳомфанихъ, то есть збавитель свѣта (Хран., 67); слово жидовское Sаcѣаѣ ... мы то ведлуг звычаю Ꙗзыка нш0483ого прекладаем поклоном албо кланꙖнем (Выкл., 19б); Метрополѣтове и Епспы, въ Росіи почали Мѵро ст0483ое ... осщ0483ати ... за Ипатіѧ Потеѧ ... которомꙊ первѣе, Церемонію Мѵра, вытлꙊмачилъ ѡт Греческаго Ꙗзыка въ РꙊскій, Петръ ... Гречинъ, прысланый ѡт папы Римскаго (Зб. вып., 16б). ◊ Р о з у мн ы й я з ы к ъ – зразумелая мова. тотъ маетъ быти, анаѳема хто бы реклъ, же клирикомъ волно жѡны мѣти. есть и тотъ хто бы рекъ, же слоужба бж0483іа и мша посполитым розꙊмнымъ Ꙗзыкомъ маетъ быти ѡтправована (Апакр., 45). 5. Народ, племя. дв0483дъ ... пѣл во пслтри так. вси Ꙗзыци восплещете рѫками. и воскликнете гласом радости (Чэцця, 209); ѡ евремитоу мерсилонскомоу цр0483ю. иж имѣлъ много Ꙗзыковъ поганых под собою. и велми их жадал александръ видети (Алекс. ХV, 2б); его имена сторонних земль приходили да к немоу розмаите под небом рожаи поколеніа и Ꙗзыки збегалисе (Валх., 40); погублю их и заглажꙊ имѧ их подs небесем и поставлю тѧ над инымs Ꙗзыком болшим и силsнеишимъ нежели сеи естъ (Скар. ДЗ, 22б); вси Ꙗзыци сколко их еси сотворил пріидоут и поклонѧтсѧ пред тобою ги0483 (Пс. ХVI, 87б); Александръ цр0483ь, протож достоваи таиницю, неприꙖтелѧ своего ... имеючи кѫпцовъ розных Ꙗзыковъ. что ездѧть вь его землю (Арыст., 156–157); роскуютs мечѧ своѧ на леметѧ, и копіа своѧ на серsпы. И не возsдвигнутs Ꙗзыкъ на Ꙗзыкъ меча, и не навыкнуть к тому воевати (Будны, 79); але и вси Ꙗзыки мѣли познати бога (Там жа, 143); григорій пана павла апсла тымъ же назвискомъ оукрашаетъ мовѧчи. Павелъ обративыйсѧ къ хо0483у головою сѧ сталъ Ꙗзыкѡмъ. бо осѧгноув всее цр0483кви началство (Апакр., 104); зьеждчалисѧ панове ... подлѧские, волынцы литва полѧки, згола ѡт всих землеs и поветовъ, панове велможные панове зацные, всѧких веръ всꙖких Ꙗзыковъ. и стоѧлъ тотъ рокошъ Ꙋ СондомирꙊ мсцей шесть (Барк., 171); наконецs, рекꙊ на Ꙗзыки и на крѡлевsства, абы осажѡваны и бꙊдованы были (Каліст, II, 10–10б); мовит бовѣм ... ѡтоидꙊ, абымъ собрал вси нарѡды и ѧзыки и прійдꙊтъ, и ѡбачатъ славꙊ мою (Варл., 77–77б); да сотвориши ѡтмsщеніе въ Ꙗзыцех невѣрных, и ѡбличеніе вs людех ѡтстꙊпных и развращенныхъ (Дыяр., 169); идꙊчы тогды по всем свете наꙊчаsте вси Ꙗзыки крестꙖще и Ꙋчаще их хранити все што есми росказалъ (Зб. 255, 49); тогды дарій цр0483ь писалъ до всихъ народовъ до поколѣньѧ и Ꙗзыковъ мешкаючихъ по всей земли (Хран., 366б); его мѣл розмножити в великиs Ꙗзык (Зб. 82, 10б). 6. Народ як сукупнасць людзей. Тотъ товаръ, которыи вѣсити на скалвахъ, а языкъ пускати на товаръ, а коли товаръ на стану станеть отступи прочь, а рукою не приимаи (РЛА, 54, 1330); совокꙊпилъ бо Ꙗзыки воистиноу с виноградомъ гсь (Чэцця, 313); Хрстосъ Ꙗзыки к собѣ съзываеть (Скар. ПП, 6б); на службахъ нашихъ у княжатъ и панятъ Кіевскихъ силою языковъ воеводѣ Кіевскому не отнимати (АЗР, II, 210, 1529); Ꙗко бо се тsма покриеть землю, и мракъ на Ꙗзыкы, на тебе же Ꙗвитсѧ гд0483ь, и прочаѧ (Будны, 174б); правдиве дꙊхъ ст0483ыs през два дни ѡзнаsмꙊетъ надаремно шатаютсꙖ Ꙗзыцы, а люди порожности сꙖ Ꙋчат (Пралог, 506); хто бы сѧ томꙊ не Ꙋдивил, Ꙗкиs бы Ꙗзык такоs девицы не хвалил (Зб. 82, 10). 7. Язычнік, паганец. братꙖ. Ꙗзыци мы были. и какъ есми преже реклъ вамъ. а нн0483ѣ есмо людие ба0483 нашего (Чэцця, 175). 8. // перан. Што-н. па форме падобнае да языка. мы же востахомъ ... по бж0483ем мч0483нии волномъ. ѡгными Ꙗзыки (Чэцця, 218); въ пѧтдесѧтыи дн0483ь на апслы зsшол вs виденію ѡгнистых Ꙗзыкѡв (Каз. Кір., 114); лечъ по выполненю пѧтдесѧтого днѧ, вs который сѧ намъ Дх0483ъ Ст0483ый вs огненыхъ Ꙗзыкахъ показалъ (Каліст, I, 172б); Дх0483а оутѣшителѧ оучн0483ком, ѡт которыхъ был видѣный, ведлꙊгъ своеи ѡбѣтницы, вs ѡсобѣ огнистыхs ѧзыкѡвъ послалs (Варл., 3б–4); Ꙗко вs денs Пѧтsдесѧтный дана била [!] Апстолѡмъ, въ ѡгнистыхъ Ꙗзыкахъ (Сакр., 5б); кгды бы все листе на деревsꙖх вs Ꙗзыки се ѡбернꙊло (Зб. 107, 93б); сниsде дх0483ъ ст0483ыs ѡгнистыми Ꙗзыками, и на кождом з них зособна Ꙋсѣлъ (Зб. 752, 445б). 9. Палонны, якога захопліваюць з мэтай атрымання ад яго неабходных звестак. не перестал на том свирщовскиs, сам ехалъ под непріателꙖ длꙖ Ꙗзыка (Хр. польск., 20); y w tot czаs poymаli odnoho yаzykа ot woyskа Moskowskoho imenem Hermаnа (Бых., 559); ony jаzyk powedył im o woysku Moskowskom (Там жа); под тым же часом татарове на Волын вторгнꙊли, против которым кнꙖз Ѡстрозскиs Костантин послал ѡстрога Ѡлгона ПꙖтигорца в трох сот конеs длꙖ Ꙗзыка (Стрыйк., 631); теды кн0483зь Дмитриі ... послаль на сторожу от Мамая крѣпких своихъ оружниковь ... и казал имь усердно стеречи и, под Орду подежжаючи, языка добывати и правды о Мамаевой мысли довѣдаватися (Мам., 173); в малой личбе шляхту и мещанъ для языковъ в полон брали (АВК, ХХХIV, 158, 1660). 10. Граматычны род. слн0483це Ꙗзык женьскіи. а ѡна седить во счастьи, и во всѧком счастьи .л0483. днеи иі0483. часов. и полчаса (Неба, 71); Апродит. и ѡна Ꙗзык женьскии и ѡна землѧ седить во счастіи (Там жа); сл0483нце зоветь его Ꙗзык женьскіи. а делаеть его мꙊжескии (Там жа).
с. 300
Языцький прым. Паганскі, язычніцкі. Напою стрелы моѧ во крови ихъ, и мечь мои снесть мѧса их: ѡт крови Ꙗзsвѣныхъ и плененsныхъ, ѡт главъ кнѧзь Ꙗзыцькихъ (Скар. ДЗ, 62б–63). Параўн. языческий.
с. 306
Язычекъ гл. язычокъ
с. 306
Языческий прым. Тое, што і языцький. ДрꙊгое право Ꙗзыческое, ѡт многихъ Ꙋбо Ꙗзыковъ Ꙋхвалено естъ (Скар. ДЗ, 3); бо велик гсь и годен хвалы велми, и страшен ест надо всеми бг0483и, бо вси бг0483ве Ꙗзыческие бесове (Пс. ХVI, 97); не токsмо межю людеи Iи0483левых, но и посреды Ꙗзыческих а поганьскихъ народовs ѡт бг0483а цр0483и црствують (Будны, 56б); Павелъ апостолъ ... взбурилъ на себе всѣхъ Жидовъ и князя языческаго Ареѳы царя (Пыт., 31).
с. 307
Язычливый прым. 1. Языкаты; востры на язык. Не сварисѧ со человѣкомъ Ꙗзычsливымъ (Скар. IС, 15б). Параўн. язычный у 1 знач. 2. У знач. наз. Востры на язык чалавек; той, хто любіць пагаварыць, панасміхацца з каго-н. на татѧ приходить студъ и каꙖта, на Ꙗзычьливаго же знамение велми мерsзкое (Скар. IС, 12). Параўн. язычный у 2 знач.
с. 307
Язычникъ наз. Язычнік, паганец. Аще цер0483кви не послушаеть, буди тобѣ Ꙗко Ꙗзычникs и мытарь (Будны, 157); аще же и церковь преслушаетъ – буди ти яко язычникъ и мытарь (АСД, VI, 119, 1608).
с. 307
Язычный прым. 1. Тое, што і язычливый у 1 знач. Прикрытие дирѧвое взиме а жена Ꙗзычsнаѧ, ровна сꙊть собѣ (Скар. ПС, 41б); моуж Ꙗзычный не вчинитсѧ правым на земли, мꙊжа неправеднаго злост оуловит в сотленность (Пс. ХVI, 135б); хто родитисѧ тоѧ звезды. боудеть Ꙗзыченъ. а гневливъ. и печаленъ. а добра людскаго не мнить (Неба, 66). 2. Тое, што і язычливый у 2 знач. Глава кѳ0483 ... ѡ мꙊжу льстивомs, ѡ наꙊце сына, ѡ Ꙗзычsномъ и о гневsливомъ (Скар. ПС, 43б).
с. 307
Язычокъ, язычекъ наз. Стрэлка ў шалях. Ꙗко язычекъ Ꙋ ваги, тако ест предъ тобою всѧ вселенsнаѧ (Скар. ПБ, 17); Ꙗко Ꙗзычекъ Ꙋ ваги, так ест перед тобою ѡкрꙊг земли (Зб. 259, 640б); Правило: Ꙗзычокъ оу ваги, мѣра, проба, албо шнꙊръ теселскій, оуголница (Бяр., 116); Правило: ... оуголница. называетсѧ ѧзычокъ сs правилом оу ваги наверхꙊ, который оуказꙊетъ ровное важѣнье (Там жа).
с. 307
Язь I наз. Язь (прэснаводная рыба сямейства карпавых). язевъ и окуневъ купили за зол. два и асм. двадцать семъ (ИЮМ, I, 47, 1679); купили ... язевъ д0483, окуневъ г0483 и леща рослого (Там жа, 49); за рыбы язевъ є0483 золот. одинъ и асмак. пятнадцать (ИЮМ, I, 147, 1681); за которую рыбу, язи три, щупака два и леща, заплатили золот. два (ИЮМ, II, 130–131, 1684); купили рыбъ живыхъ штукъ шесть язи и мяроны ... язей и мяронъ, штукъ всихъ пятнадцать (ИЮМ, IV, 132, 1686); купили рыбы у дорогу у Данилы Копціового, язіовъ шесть (ИЮМ, ХI, 66, 1697); з роск. п. войта, в домъ куп. рыбы, 3 ситницы, язя живого (ИЮМ, ХVIII, 73, 1710); купили ... язевъ пять и лыкъ десять (ИЮМ, ХХII, 15, 1711); 1 язь живой 9 гр. (ИЮМ, ХХV, 51, 1715).
с. 307
Язь II, язя наз. 1. Тое, што і язва ў 1 знач. да не приидет в домъ ихъ Ꙗзѧ ѡсопнаꙖ (Чэцця, 87б). 2. Тое, што і язва ў 3 знач. не попꙊсти всꙖкоѣ Ꙗзи и всꙖкоѣ злости в домъ его (Зб. 81, 160); не попꙊсти всꙖкоs Ꙗзи и всꙖкоs злости в дом его (Зб. 752, 182); ѡдпꙊсти емꙊ гсди всѧ волнаѧ и неволнаѧ согрѣшениѧ его, и не пꙊпꙊсти всѧкоs Ꙗзѣ, и всꙖкꙊ злость в дом его (Зб. 82, 209).
с. 308
Яйцо, ейцо, яйце наз. 1. Яйка. давывали пятдесятъ куницъ княгини великой Витовтовой ... а въ кухню по курети и по десети яецъ и по полгроша (АЮЗР, I, 17, 1444); почто не зжалилсѧ еси ѡ приꙖтьи трех Ꙗець даміаном (Чэцця, 67б–68); съ тыхъ людей идеть ... побору двадцать грошей, а баранъ, а ласица, а съ того сѣна, а утичу пятеро, а яецъ пятнадцать (РПП, 130, 1518); знаидеши на земли или на древе гнездо со пsтенци и матъку седѧщу на ѧицахъ или при пsтенsцахъ (Скар. ДЗ, 42б); крыло павиное похвалено есть с крылы прпдбное и пѣрье ижь положити на земли Ꙗица свои и на перsсти согреваеть (Зб. 262, 29); на замокъ вряднику они живности ... зъ волости дають по куряти, по десяти яецъ, по сыру, по фаскѣ масла, у кого корова есть (АЗР, II, 367, 1540); съ кожъдое волоки по курати и по десяти яецъ, а пенезей вже того году за стацыю не давати (КПД, 551, 1557); преженица ина. взѧл бы еець петꙊшиных полгривенки и мозгоу воробьева полторы четверти и желтковъ (Арыст., 212); Ꙗице варено во переспенкꙊ (Там жа, 216); велелъ еи давати на ден по тры еицы и хлѣба (Бава, 167); князь Левъ Масальскій ... тамъ дей у дворцу Тришынскомъ ... побралъ, а то есть меновите: сокеръ двѣ, гусей на яйцахъ сѣдячыхъ семеро (АВК, II, 7, 1584); тымъ не ѡбычаемъ кгды бы хто з лебединого гнезда Ꙗsца побралъ або гнездо розметалъ, тогды за лебединое гнездо хто сказилъ маеть заплатити три рубли грошеs (Ст. 1588, 386); которые тые два села звыш мененые заставил есми пну Самуелю Скопу с поддаными в них домами седячыми ... курми, гусми, яйцы (АВК, ХХХII, 434, 1596); таѧ церковъ головы ваши потреть Ꙗко камень Ꙗица (Бер. саб., 52); в ко[ко]ш вложит Ꙗsцо и зачинꙖт Ꙋпекши (Наб. тур., 22); тамъ перла родитсѧ Ꙗко Ꙗицо голꙊбиное (Царств., 79б); кгды наsдеш птаха ... в гнездѣ на Ꙗsцах албо на дѣтꙖх побереш ли емꙊ дѣти албо Ꙗsца. пꙊсти самог волно (Бельск., 55–55б); также в церкви дмитриꙖ великог кн0483зꙖ литовског привитал и ѡтдал емꙊ красное великоденное Ꙗsце (Стрыйк., 544); Ꙋжъ, коториs полозꙖчи ѡколо Ꙗйца, коли потом хотѣл во ѡное Ꙗsце влѣзти, Ꙗко скоро головꙊ свою во Ꙗsце вложил, натыхмѣстъ здохлъ (Алекс., 3б); бо есть вs моемъ черевѣ перла, болшаѧ над Ꙗйце стрꙊсее (Варл., 82); тамъ же есть Алкіѡнъ морскій птахъ гнѣздо робитъ при мори на самомъ пескꙊ, а Ꙗица рожаючи пꙊщаетъ въ море праве зиме (Хран., 7); дꙊх божии носилсꙖ ... або ... наседѣл Ꙗко птахъ на Ꙗsцах, ѡгрѣваючи их и плодными чинꙖчи (Выкл., 1б); масла купили за асм. семь; сметаны и яецъ за асм. десять (ИЮМ, I, 29, 1679); знаиде в ней камен з гꙊсиное Ꙗйце, свѣтsло Ꙗкъ слнsце сиꙖет (Алекс. 1697, 63); у тыхъ усихъ людей, которые держатъ по чверти, маютъ давать до двора ... петухъ, яецъ десетъ (АВК, I, 111, 1751). ◊ П о ц а л о в а т и к р а с н ы м ъ я й ц о м ъ – выканаць Велікодны абрад, які заключаецца ў стуканні велікоднымі яйкамі. jа dаst҆Boh w neho budu nа welik den, а pocаłuiu ieho krаsnym jаjcom, czerez szczyt sulicoiu, а z Bożyiu pomoczyiu k horodu ieho Moskwe kopie swoie prysłoniu (Бых., 499). 2. Парная мужчынская палавая залоза, яечка. Всѧкого самsца онs же имать зотрены или здавлены или вырезаны Ꙗица да не принесеши гсду (Скар. КЛ, 42б); можение же помогаеть слабости. и маломꙊ насенью гꙊстомꙊ. и Ꙗица лисица старыѧ. и иньберь. и долгіи перець (Арыст., 214). Параўн. ядро ў 2 знач.
с. 308
Яйцовый прым. Тое, што і яечный. лѡгъ мѣвал шест скорꙊпин Ꙗsцовых, есть то мѣра египетскаꙖ (Выкл., 45б).
с. 309
Якати дзеясл. Бурчаць. Скомлю: Ꙗкаю, пискаю (Бяр., 147). с. 309
Який, екий, яки займ. 1. Якi (абазначае пытанне аб якасці, уласцівасці каго-, чаго-н.). Ꙗкимъ намъ потреба быть вs ст0483ыхъ забавахs и постꙊпкахs, жебысмо сѧ годными стали оуйти пришлыхъ мꙊкъ, и стати по правицы сн0483а Бж0483го (Варл., 68б); Ꙗкимs же свѣдоцствомъ того доводишъ; и Ꙗкимъ способомъ той речи еще невидѣной, а слышаной и зрозꙊмѣной, такъ барзо моцнꙊю и невонтпливꙊю вѣрꙊ подалисте (Там жа, 69б); Ꙗкии были мужове которих есте помордовали на фаѡрѣ (Біблія, 125); ѡ талантѣ Ꙗкую в собѣ вагу мае (Там жа, 140); ѡ сн0483Ꙋ моs иѡсифе на ꙖкꙊю смерть ганебнꙊю пришол естес (Бельск., 27); погребы Ꙗкие были литовские (Стрыйк., 529); пытаю тебе: якое было вызнане вѣры апостолское (Пыт., 12); Ꙗкаѧ бовѣмъ естъ розность, межи дарами, и потѣхами тыми, которых нб0483а и земли творецъ, оузычаетъ молодым жолsнерѡм (Карп., 20б–21); ꙖкꙊю маю надѣю мѣти в ратункꙊ моем моs наsмилшиs (Зб. 107, 181); Ꙗкаѧ естъ рожница межи жидовскаго старого ЗаконꙊ; и междꙊ новаго Христианскаго ЗаконꙊ, Сакраментами? (Зб. вып., 2б). 2. Які-небудзь, якісьці, нейкі. обѣцуючи ему, дасть Богъ, и опатренье вшелякое якое значное дати, какъ иншой шляхтѣ въ здѣшнемъ панствѣ нашомъ даемо и опатруемо (АЗР, I, 49, 1438); кгдыжъ Федоръ оступуючи того запису твоего ... далей тобе року Великадня поступилъ, укажи ми на то яки квитъ (АВК, ХХ, 8, 1550); вѣдаи же брашна горѧчіи исꙊшать насеніе ... Ꙗко бы кимонъ и капѫста. и перець и горчица, иныи ѧкии (Арыст., 211); Миколай Толочко того хлопца опыталъ, если бы екие речи, або грошъ при собе в захованьи мелъ? (АВК, ХХI, 218, 1556–1557); к тому еще повинsни родители научити сыновъ своих мастерsства або ремества Ꙗкого побожного, абы ѡт него слушsное выживенье напотомъ мели (Будны, 61); естли бы хто зъ Ꙗкое пригоды припалое ... зъехалъ до земли Ꙗкого суседа нашого ... маеть справоватисе тому ѡд кого будеть ѡбвинен (Ст. 1566, 10); чого Бже уховай на мене Богъдана екие пригоды, часу смертьного (АВК, ХХХIХ, 113, 1578); поедь у ловы, ачеи Ꙗкого звера можеш зловити (Бава, 131); естли бы хто Ꙋмыслне ѡтправꙊючы кого на мꙊжобоsство, або Ꙗки иныs злыs Ꙋчынокъ ... подъмогъ конми, зброею (Ст. 1588, 437); хто бы колвекъ и сторонны якій се дети свои до той школы на грунте мескомъ дованой и науку давать хотели для вшелякого порадку и опатрованя церкви Божой потребныхъ (АСД, ХI, 8, 1590); если бы кто покой посполитый взрꙊшаючи, оупорне а своволне розрꙊхъ Ꙗкій вщиналъ (Апакр., 32); не Ꙋчинил того ѡн с пыхи Ꙗкеs, не чапкуючи пану троцкому (Еўл., 28) ѡнъ теж поведалъ, Ꙗ тежъ васъ не прошу абысте Ꙗкиs ѡтказъ чинили ѡт мене (Барк., 148б); его поконат, а до грѣхꙊ Ꙗкого привест мѣлъ (Біблія, 78); в домех зособна шꙊкал, бы хто Ꙗког болванка, албо ѡбразка таемне не заховал (Бельск., 133б); алеѯандер потом вшол до ложницы и шукалъ Ꙗкого пѣрка, абы впꙊстивши в горло моглъ бы взꙖтыs Ꙗдъ выкинꙊт (Алекс., 44б); алеѯандер ему сꙖ ѡферовал мовечи: пришол есми тобѣ цареви служити не длꙖ взꙖтку Ꙗкого або скарбу (Тр. гіст., 68б); тотъ ... хотѣлъ, абы то зъ симболу выкинули, а гдѣ индѣй утворывшы якій тропаръ написали (Гарм., 178); Оувѣдомлены прето бывши братіе, ижъ ѡтлꙊченыи на левицꙊ не Ꙗкъ вшетечникѡве, нѣ Ꙗкъ драпѣжникѡве, анѣ Ꙗкъ иншіи Ꙗкіи злочинцы огню вѣчномꙊ присꙊжены бывают (Каліст, I, 27); если бы в хоробꙊ ꙖкꙊю дх0483овнꙊю, то ест вs грѣхи впалъ, абы покаѧніем Ꙗко лекарством наискꙊтеннейшим здравіѧ первог то есть бл0483годати Бж0483іѧ достꙊпил (Навука, 6); в чом бы се ... якая кривда и замовъка ростыръком якимъ в речах церковных часу собраня в брацстве будучихъ стала, тогды стравъцы рочъные того брацства ... догледати и конъчити мают (СДГВ, 78, 1633); хотѧ бовѣмъ на Ꙗкій часъ горло ѡсолодитъ, потомъ еднакъ, Ꙗк оучитель мой повидѣлъ, над жолчевꙊю горкость травитсѧ, и над мечs ѡстрый ѡбаполъ естъ ѡстрѣйшыи (Варл., 225б); такъ теж если бы не было. которыи бы оуставичнѣ вs хоробѣ его доглѧдалъ. на тот часъ маютъ Братіѧ Ꙗкого чл0483ка доброго и Бг0483обойного або ꙖкꙊю невѣстꙊ нанѧти, абы при немъ была и доглѧдала оного (Ст. бр., 17б–18); ПꙊгва: КꙊтасъ, або гꙊзъ Ꙗкій великій (Бяр., 132); теж был розбоsникъ Ꙗкиs або махлꙖр муж Ꙗкиs в селе вs звꙖзкꙊ малженском або купец (Зб. 107, 175б); повѣненъ Iерей ... и наившисѧ Тѣло Гсда нашего ... пожити, абы тꙊрчинъ мѣсто опановавши, не оучинивъ Ꙗкой зневаги, томꙊ Ст0483ѣйшемꙊ Сакраментови (Зб. вып., 25б). 3. а). Выражае захапленне, здзіўленне якасцю, уласцівасцю каго-, чаго-н. ѡ в Ꙗкиs плач и фрасꙊнок Ꙋпали ѡ Ꙗко пришли над ним плакат (Бельск., 6б); kolib WMsc i dohetul zа prаudoiu chodiw, tob y Bog pomаhаw, Dаduszy tаk mi toie dziwno, szto WMsci trystа podwod pod odnu postel Moskwа dаłа, jаkoie heto licho! (Абух., 441–442).
б). Такі. Ꙗкимъ способомъ не хочꙊтъ; такимъ: же тыхъ двѡхъ ѡколичsностей, которыхъ Хс0483 сп0483ситель нашъ, въ своемъ преѡбраженіи прикладъ, и визерꙊнокъ далъ, не заживаютъ (Карп., 14б).
в). Адзін з многіх. иже иншаѧ ест рѣчь вѣровати въ што, а иншаѧ вѣровати кому, але и тое инsшаѧ, вѣровати Ꙗкую рѣчь (Будны, 158б); ѡт которого то нꙊметора дочки пошли и Ꙋродилисѧ толко не вѣдат ѡт Ꙗкого ѡтца (Рым., 77б). 4. Падпарадкоўвае даданыя азначальныя сказы. Ꙗко Ꙋ перsвом словѣ далъ намъ Богъ науку, Ꙗкое маеть быти нш0483ое серsдце (Будны, 17); одежи его были бsлыщачисѧ белы вельми ѧкъ сьнегъ, ѧкіхъ не можеть белильникъ Ꙋбелити на земsли (Цяп., 55); Трыщан позналъ Бланора, что ест добрыи витез, Ꙗкого не видѣлъ у свои дни (Трыст., 62–63); о то будеть вольно ее милости ... пна моего позвать до суду ... на рокъ, на який их милость сами похочуть (АВК, ХХХVI, 56, 1582); але мають зостати при матце девка до поsшстьѧ ее замужъ, а мущизна до летъ такихъ въ ѧкихъ вжо на наꙊку до школы давати годно (Ст. 1588, 279); сподъ – рѧд Ꙗкій бывает на бесѣдѣ (Зіз., 62); newinne ich kаrаł y morderstwа nаd nimi czynil iаkiie wymyslity mohł (Бых., 532); чого полским езыком Ꙋчинить бы се не могло для ѡртокграѳеи Ꙗкеs в ынших Ꙗзыкох немаш (Еўл., 1); бꙊде крик великиs во всеs земли египетскоs Ꙗкиs ани перед тым был, ани потом бꙊде (Біблія, 119); не смотримо смакꙊ Ꙗкиs чи горкии чи солодкиs (Зб. 261, 92); призвал до себе аркгꙊса мистерног теслю, которомꙊ росказал на водꙊ бꙊдоват ѡкрꙊт, Ꙗкиs бы моглъ набезпечнѣsшиs а моцнѣsшиs и болшиs Ꙋчинит (Бельск., 78б); зас если роѯана породит сына нехаs поживае панства и цесарства нашего а имꙖ ему Ꙗкое хочете даsте (Алекс., 44б); присꙖгу такую Ꙋчинит, Ꙗкую звыкли перед тым продкове его чинит кролеви полскому (Хр. польск., 17); ꙖкꙊю бовѣмъ намъ тѧжкость задаетъ собою покора; ꙖкꙊю прикрость чинит сердечнаѧ скрꙊха (Каліст, I, 30); тꙊт может каждыs ѡбачити великꙊю безбожност новокр0483щенцовъ, которіи не хотꙖт иншои вѣры мѣти, в гсда хрста, тылко такꙊю ꙖкꙊю мѣли жидове (Выкл., 37); кꙊмꙖне слышавsшы тот трѣскъ ꙊстрашылисꙖ, и змешалисꙖ, видѣвшы тот страхs Ꙗкого на себе нигды не сподивалисꙖ (Алекс. 1697, 2б). 5. Падпарадкоўвае даданыя дапаўняльныя сказы. И рекуть к тому вси Ꙗзыци прочто Ꙋчинилъ ест богъ таковаѧ земли, и Ꙗкаѧ естъ Ꙗрость гневу превеликого сего (Скар. ДЗ, 56б); бо то вѣдаете, зъ якоѣ причины мандаты выходятъ (АЗР, III, 61, 1554); выходечи емꙊ зs цѣрsкви мовилъ ему одинъ зъ Ꙋчениковъ его Ꙋчителю, сsмотsри ѧковое каменье, и ѧкиѧ будованьѧ (Цяп., 62); видите Ꙗко можного непрыꙖтелѧ, товарышы намужнеишые, тепер на себе маете, зъ ѧким множством люду а Ꙗко прыготованымъ, што за снадность до битвы непрыѧтель наш мает на ѡко видите (Алекс., 192); пак ли быхмо зъ Ꙗких причинъ на першие роки ... не послали (Ст. 1588, 10); пророкꙊеть Ꙋпадокъ и згꙊбꙊ ѡстатьнюю нещасливыхъ кгреговъ в томъ листе по иныхъ речахъ кгды се доведалъ, Ꙗкие потвары и насмевиска грекове Ꙋставичьне и не встыдливе чынили (Бер. саб., 49); перед тыми то дѣеписъ из своим товариствомъ моглъ за щірꙊю правдꙊ оудавати, которые не соуть свѣдоми, чимъ и Ꙗкимъ былъ тотъ генадій (Апакр., 105б–106); спытал его иꙖков: повѣдаs мнѣ Ꙗким тебе именем зовут (Біблія, 72); на Ꙗкиs кшталт из Ꙗкои материи тот болван был Ꙋроблен ѡписалом нижеs (Стрыйк., 433б); [Д]ариs тежъ седечи на столцꙊ своем, мыслил Ꙗкую смѣлост Ꙋчинил алеѯандеръ (Алекс., 18б); каждыs ... ѡбачити может, ѡт Ꙗких людеs и на Ꙗком фꙊндаменте тое мѣсто заложено (Рым., 78); потлꙊмлѧет абовѣмъ сею приповѣстsю высокомыслныхъ людій хлюбꙊ: а Ꙗкимъ способомъ прозбы до Бг0483а и молитвы чинити пристоитъ, наꙊчаетъ (Каліст, I, 1б–2); хто вымовитъ, Ꙗкіе терпѧтъ матки мꙊки (Лям., 3); абовѣмъ ѡ речахъ, которые сѧ дѣѧли, и самою речю ѡказали, хочай сами не видѣлисте, але ѡт тыхъ, которые ихъ видѣли и кs памѧти подали, слышалисте: Ꙗкимs зась способомъ ѡ речахs пришлыхъ зs такъ великимъ и зꙊхвалымъ розꙊмѣнемъ ѡповѣдаючи, певноисте ѡ нихъ вѣры набыли (Варл., 69б); прагнеть хто Ꙗкого СкарбꙊ Великого и закрытого, мꙊсить Мыслити и оуважати Ꙗкимъ бы способом ѡного достꙊпилъ (Дзід. Прадм.); гды тоs ст0483ыs ... пытал теды с пилностью ѡного чл0483ка Ꙗкиs станъ его был (Зб. 107, 156б–157); пытавъ пословъ своихs повѣжте ми ѡ ѡлеѯандрꙊ, Ꙗковъ естs чл0483вкъ ѡн возрастом и Ꙗким розꙊмомъ (Алекс. 1697, 24б). Параўн. якый. 6. Абазначае супастаўляльныя адносіны. где бы земяномъ споручъку ихъ именьямъ, и ровъно, якимъ кгрунътомъ возметь, и колько такихъ, и такъ много отъдати (КПД, 570, 1557); Ꙗкиs способъ сполне за Ꙋфалою всихъ становъ на соsме намовленъ и постановленъ бꙊдеть, таковымъ порадкомъ ѡтправоватисе маеть (Ст. 1588, 47); скорое осꙊженіе Ирода поткало длѧ незбожного дѣтоꙊбійства: и Ꙗкое заслꙊжилъ мордерство, такое емꙊ помста зs нб0483а ѡтдала (Каліст, II, 267б); претожъ, Ꙗкие ихъ пожаданѧ сꙊтъ, такаѧ тежъ до чиненѧ хꙊтъ настꙊпꙊетъ (Варл., 134б); добрыs Ꙗкіи скарбы мает, такіи и бранцем своим роздает: Злыs Ꙗкіи скарбы мает такіи и бранцемъ своим роздает (Дыяр., 174). 7. Падпарадкоўвае даданыя выказнікавыя сказы. былихмо южъ, естехмо, и бꙊдемъ такими, Ꙗкихъ оглѧдаемо очима своими (Мак. Прадм., 2б). 8. Падпарадкоўвае даданыя дзейнікавыя сказы. там се веле пановъ пань и розного стану люди были на лекарство зъехали и Ꙗкому пан бог здарил ѡтправовалисе (Еўл., 29). 9. Выконвае паясняльную функцыю. И сталосе коли то Ꙋслышал алеѯандеръ царъ еще причинил Ꙋвелможит иѡанафана, и послал ему кнафелъ золотыs, Ꙗкиs есть ѡбычай дават повиноватым царскимъ, и далъ ему акъкарон (Кн. Мак., 60б). 10. Такі, гэтакі. абы затымъ хто одно тых нашихъ споровъ свѣдомъ, тым снаднѣй ѡ нихъ розсоудокъ чинити, и вs вонтsпливости, если бы Ꙗкоую мѣлъ, розвѧзатисѧ могъ (Апакр., 5б).
с. 309
Якийжъ займ. Такі (з узмацняльнай функцыяй). Наша Хрстіянскаѧ похвала з ласки всемлстивого Бг0483а не такаѧ, а Ꙗкаѧж; Бл0483женъ мꙊжь иже не иде на совѣтъ нечестивых, и на пꙊти грѣшных не ста (Паўуст., 4).
с. 314
Якийжъкольве займ. Тое, што i якийкольвекъ. где бых я сам, жона, дѣти и потомки ... або их о то и о якиежкольве маетности деда моего позывать мѣлъ ... и сее лист мой чимкольве нарушать мели (АВК, ХХХI, 106, 1592).
с. 314
Якийжъкольвекъ, якийжекольвекъ, якийжьколвекъ займ. Тое, што i якийкольвекъ. Зъ Ꙗкогожьколвекъ даного таланъту, вѣръне, ѡт вѣръного Хв0483ого зsбору, братьи, а слугъ вашихъ Кнѧжацских млсти, на том новомъ початsку, накоротъце выдать могло (Будны, 5); коли бы хто Ꙗкогожколвекъ стану ... маестат нашъ гсдрскиs ѡбразилъ таковому жадэн привилеs ани зацность ани достоенъстве не маеть помогати (Ст. 1566, 9); ѡсоба жадънаѧ Ꙗкогожъколвекь станꙊ достоенства и годности которыs бы справы своее не мелъ приходити не мает (Трыб., 2); коли бы хто Ꙗкогожкольвекъ станꙊ, был наsденъ Ꙗвне подоsзъраныs. ижъ маестат нашъ гсдръскиs ѡбразил (Ст. 1588, 4); але ѡт именеs ѡтца своего ѡтпадывають, которые до столу нашого гсдръского привернены быти мають, Ꙗкож всихъ таковых именеs по здрадцахъ Ꙗкихъжекольвекъ на насъ гсдра припалых (Там жа, 6); если же естъ правъда, пущаю то уваженью каждого человѣка хрестіанского, который якоежъкольвекъ баченье маеть (Гарм., 170–171); Ꙗкъ много Хрстіанъ гинет, вси длѧ Ꙗкоижколвекъ тѣлесной нижей положоной причины гинꙊтъ (Паўуст., 5б–6); грѣхи зась и Ꙋпадки Ꙗкиежколвекъ ѡные сꙊтъ, под мѣрꙊ и личбꙊ подлегаютъ (Варл., 95); Болваны ... значит выѡбраженsе и фигꙊры Ꙗкиижколвекъ (Выкл., 23).
с. 314
Якийкольве займ. Тое, што i якийкольвекъ. абы вси войне повинъные з ыменей своихъ отчизныхъ, выслужоныхъ и купленыхъ и якимъкольве обычаемъ набытыхъ ку службе военной почты свои сполна ставили подлугъ уѳалы Берестейское (КПД, 659, 1563).
с. 315
Якийкольвекъ, екийколвекъ, якийколвекъ займ. Які-небудзь; той ці іншы; любы з падобных. И естъли же сего лета тотъ поганинъ такового окърутъного умыслу своего за якимикольвекъ причинами надъ онымъ панствомъ вашое милости не доведеть (КПД, 18, 1538); если отъ мене повстанутъ листы съ тыхъ мамрамовъ якіекольвекъ на его милость владыку ... на позычанье або на заставу (АВК, III, 9, 1574); ку тому, екие-б колвекъ листы на якую суму пнзей велику албо малу ... даны (АВК, ХХХIХ, 309, 1579); ведъжэ моѧ тэж прытомност и рѣчеи всих трудных сполне зношене Ꙗкуюколвек побудку вамъ до ѡказованѧ мужства дала (Атыла, 192); когокольвекь Ꙗкогоколвекь станꙊ бꙊдь с панов радъ альбо врѧдниковъ земскихъ або кнѧзев пановь шлѧхты, кого сами похочꙊть быле бы чл0483ка годного не бракꙊючи ѡсобами которые жъ то сꙊдьи до годꙊ толко трывати мают (Трыб., 2б); естли мили не поедеть, або на местъцꙊ позвы або Ꙗкиекольвекъ листы гсдръские або врѧдовые дасть ѡгледати кгвалъту, ранъ, бою, шкодъ, або прислухивати чого бꙊдеть, предьсе емꙊ ѡт того грошъ (Ст. 1588, 138); зачимъ ѡные ст0483ые ѡтцы церкви восходней не дивъ же сѧ тамъ оутѣкали, вs тыхъ клопотех, ѡтколь Ꙗкоуюколвекъ надѣю о потѣше мѣли, а найболше до костела римского сѧ оудавали (Апакр., 119б); ѡднож потом вэ тричверти року припадат ми почало въ спаню за Ꙗкимколвек злекненем душене прикрэ барзо (Еўл., 5); киꙖне ... почали их Ꙗвне забиват мордоват где ѡдно которог на Ꙗкоsколвек збродни Ꙋлапивши (Стрыйк., 455б); посылане не розумѣется быти исхожденемъ, але пришестіемъ якого-колвекъ часу и до якого мѣстца (Пыт., 14); оного никгды не хотѧчи стратити, и оупꙊстити, або Ꙗкимsколвекs способомs ѡт него се ѡтдалити (Карп., 13); хто затрачаетъ дш0483Ꙋ свою и оуморѧетъ, не Ꙗкъ розбойникs, не Ꙗкъ злодѣй, а нѣ Ꙗкъ Ꙗкійколsвекъ злочинsца, або самогꙊбца, але длѧ Ха0483, той збавлѧетъ еи (Каліст, II, 5); Гды мꙊ Ꙗкійколвекъ покармъ албо напои бы тежъ насолодшій принесешъ (Мак., 82); вs ѧкойколвекъ потребѣ на схажцѣ, маемо порѧдкомъ своим, комꙊ з нас подастсѧ Ꙗкаѧ рѣчъ до мовенѧ волна бꙊдеть (Ст. бр., 22); Кѵлостатма: речъ Ꙗкааколвекъ выдражонаа (Бяр., 287); Ꙗкиsколвекъ выкладъ сꙖ вамъ подобает (Зб. 259, 526); немашъ жалю в том человѣкови гды его Ꙗкійколвекъ неприꙖтелs и кривдꙊ емꙊ чинит великꙊю (Алекс. 1697, 102); ежели бы по зарꙊчинахъ, Ꙗкаѧколвекъ особа, нецнотливе почала жити, красти, цꙊдзоложити, или ѡт Вѣры правдивыѧ ѡтстꙊпила ... могꙊтъ не дотриматисѧ зарꙊчины (Зб. вып., 78б). Параўн. якийжъкольве, якийжъкольвекъ, якийкольве.
с. 315
Якийсь, якийся, якись займ. Невядома які, нейкі (ужываецца ў выпадках, калі цяжка вызначыць якасць, уласцівасць каго-, чаго-н.). Тишку якомусь на землицу въ Кіевскомъ повете, которую держалъ Карпъ Лупандичъ, листъ 135 (КЗ, 181, 1441–1480); тое слово некоторие выкsладают, гsрꙊшsкі лесsные, а иные кобылsкі, то ест малые ѧкіесь зверѧтsка. которіе вs тамs тых земsлѧхs ѧдалі (Цяп., 43б); королѧ поимали, и Ꙗкись добрыи Маркобрун также поведен (Бава, 140); нѣкій – нѣкто, нѣкоторій, Ꙗкис (Зіз., 48); братъ его миколаs ждановичъ а дрꙊгиs Ꙗкиsсь Ꙗнъ михаsловичъ менечысе быть аренъдаромъ в томъ именью ꙊвꙖзаньꙖ не поступуютъ (КЛС, 3, 1596); люди тые которые зъ его милостью приехали коло Ꙗкоесь Ꙋчинивши и маршалъкомъ собе пана демѧна ... новохрщеньца ѡбравшы (Бер. саб., 4–4б); Ꙗм был зъ гостем Ꙗкимсь едэн там приехал (Еўл., 31); того жъ року хє0483 Ꙗкиsсѧ знашол у краю низовомъ, а звлаща Ꙋ дворе кнзеs Вышневецкихъ Ꙗкиsсь дмитръ ивановичъ царевичъ (Барк., 169); аманъ ... товаришъку царства нашего есѳиръ, зо всим народом их новыми Ꙗкимис а неслыхаными хитростми жедал на смерть (Біблія, 584); ѡттул значилосꙖ иж тоs лездеsко был значног Ꙗкогос албо з кнꙖжацког народꙊ (Стрыйк., 537б); наша Русь тотъ соборъ светый листрыкейскимъ называютъ, и якуюсь баламутню и небылицу о томъ соборѣ недавно въ друку выдали (Гарм., 179); гдысмы сꙖ далеs в москву пꙊстили, поткал нас в дорозѣ чловѣкъ Ꙗкиsсь в бѣлом ѡденsю (Дыяр., 151б); Нѣкій, или нѣкто: Нѣкоторый, або Ꙗкійсь (Бяр., 100); имъ гсдь бог Ꙗкиись инакшыи скарбъ през ѡнаг млднца Ꙋказати хоче (Зб. 81, 96б); ѡдин его приꙖтел великиs кꙊпилъ колдрꙊ Ꙗкуюсь за тридцат сребреников (Зб. 752, 42); видел есми Ꙋ рогꙊ ѡлтара чорнꙊю Ꙗкуюс голꙊбицꙊ шпетнꙊю и спроснꙊю, летала ѡколо мене (Зб. 82, 83б); за супликою якогось шляхтица убогого дали золотых два (ИЮМ, ХI, 75, 1697).
с. 316
Який такий займ. Нейкі, некаторы. поколѧ ѡтстꙊпленье ихъ не было затривожило, з ласки бж0483ой былихмы ѡт нихъ вѡлными, и вs Ꙗкомъ такомъ седѣлихмо покою (Апакр., 212б); мовечи, ижем сꙖ Ꙗ Ꙋже помстила смерти мꙊжа своег, а ѡднакъ же вас не ѡтстꙊплю аж ми ꙖкꙊю такꙊю дан постꙊпите а не хочꙊ болшог податкꙊ толко ми даsте тепер за дан по три голꙊби и по три ѡробъи (Стрыйк., 441б); там много нашол ѡколо стоꙖчихъ богачовы похлебуючихъ. Сщ0483никъ теды просилъ ꙊступенꙖ Ꙗкую такую Сповѣдъ на нем вытиснулъ (Пралог, 539).
с. 317
Якись гл. якийсь
с. 317
Яко I прысл. 1. Тое, што і якъ I у 1 знач. Ꙋвидевsши Ꙋченикі, дивилисѧ мовечи, Ꙗко натыхъместъ Ꙋсsхла фига (Цяп., 29); ꙊлꙖклъсꙖ моисей и реклъ: Ꙗком сꙖ таꙖ речъ ѡбꙖвила (Біблія, 108); вѣщокъ видечи ѡный див воздхнул а жалосливе реклъ: цесарꙊ великиs пришол час иж Ꙋже з того свѣта маешъ зыsти. Которому алеѯандер, повѣдаs мнѣ (мовит) Ꙗко (Алекс., 44); ѡна ѡтповѣдала: Ꙗко то быт мае; поневажем мꙊжа не знаю, то ест не жедаю (Рым., 83); МилꙊютъ ихъ, але Ꙗко; позверхне; а длѧ чого (Апакр., 196). 2. Тое, што якъ I у 4б знач. тогды вжо таковый кгвалтъ маеть такъ сужонъ и въсказыванъ быти, яко естъ на сесь часъ въ статуте описано (КПД, 194–195, 1551); было ему море тихо, и Галиѡт его провадилъ до мора и просил его, абы ... так бы учынилъ, Ꙗко сѧ прыѡбецал (Трыст., 83); ѡ людехъ пенежъных Ꙗко мають з ыменеs служъбꙊ земъскую служити (Ст. 1588, 61); ведь же ѡбчого народꙊ людеs такъ писати могуть Ꙗко се хто самъ писати и звати звыклъ (Там жа, 150–151); Ꙗко есте вѣсть несчасливꙊю ѡ моей смерти принесли, такъ тут веселую несѣте (Біблія, 99); кгды так Ꙋчинил Авраам Ꙗко росказал емꙊ гд0483ъ, а вышол до нег ѡныs дивныs мꙊжъ з лѣса, которог авраам ꙊстрашившисꙖ почал Ꙋтекати (Бельск., 16); Ꙗко есмо валчили, так розꙊмѣю ижъ добре вѣдаете (Алекс., 25б); коли ѡ Ꙋпадку том Ꙋслышал лисиs, Ꙋпадши сердъцемъ ѡмлевалъ, же се не стало израsлеви, Ꙗко ѡнъ хотѣлъ, и Ꙗко царъ росказал (Кн. Мак., 55). 3. Тое, што і якъ I у 5 знач. А исусъ, пsризвавши Ꙋченики свои, рекъ имъ Ꙋмилосѣрsживаюсѧ о тижsбе тои, ижъ Ꙋже дsни тsри пsри мsнѣ тsривають и не мають чого есьти. а ѡтпусьтити ихъ неедsшихъ не хочу, бы Ꙗко нѣ осsлабели на дорозе (Цяп., 21б); Вели пsрото Ꙋтьверsдити гsробъ до тsретьего днѧ. бы Ꙗко не прішодsши Ꙋченики его ночъю Ꙋкърали его (Там жа, 42). 4. У якой меры, ступені, наколькі. Перваѧ рѣчь, што бг0483ь чинити велить. Другаѧ чого заказуеть. Третѧѧ, Ꙗко тыхъ караеть которыи емꙊ непослꙊшнии (Будны, 4б); гды бо бы не рекꙊчи в часы давніе посмотрели Ꙗко то был зацныи, славныи, ѡстріи, довsстипный нарѡд их в Ꙋмеетности. и ѧко многокрот посторонsніе, Ꙋчоные народы (Цяп. Прадм., 269); Видите Ꙗко можного непрыꙖтелѧ, товарышы намужнеишые, тепер на себе маете, зъ ѧким множеством люду а Ꙗко прыготованымъ, што за снадность до битвы непрыѧтель наш мает на ѡко видите (Атыла, 192); комꙊ бы шло ѡ честь, Ꙗко боръздо справедливость Ꙋчинена быти маеть (Ст. 1588, 36); заправды бы познал Ꙗко велика хвала и моцъ наша есть, давамы тобѣ знат през тыи зернета маковыи котории тобѣ в мѣхꙊ шлемы (Алекс., 9). 5. У колькасці; колькасцю. При немъ было людꙊ козацкого Ꙗко д0483 тисечи брали приставство з волости боркулабовскоs и ШꙊпенскоs то ест грошеs копъ н0483 (Барк., 166); которые з волох выехали Ꙗко десет тысѧщъ в тых всихъ краехъ приставство брали (Там жа, 166б–167); набрала до вечора колосꙖ и снопов которые кгды вымолотила, было ꙖчменꙖ Ꙗко два спꙊды (Бельск., 77); приказал богъ всемогꙊчыs горам двѣма которих зовꙊт Ꙋвера и каспа а злучившисе до себе Ꙗко на ві0483 локот, справил межи ними ворота великии мѣдꙖныи и змоцнил ихъ ассуром (Алекс., 42).
с. 317
Яко II зл. 1. а). Тое, што і якъ II у 1а знач. Тогды в оцемъгненіи натыхмѣстъ Ꙋ порох стерто было. а внивечь се ѡберноуло. так иже дымомъ емоу з роуки вышло. іако то есть оу фикгоуре камен без роук секоучих из горы, высеченъ столпъ прегрозный (Валх., 55б); просишь мѧ да бьх [!] ти написал по рѧдꙊ. да бы было со всим делом твоим. Ꙗко веси и мера. да бы се тобѣ на мое место (Арыст., 137–138); Ꙗко розные суть межи людеи станы, або повинsности, тако розные и грехи противу тому слову, или злодѣиства (Будны, 88б); бꙊдѣте пsрото вы досконалы, Ꙗко отецъ вашs нб0483ный досконалыі ест (Цяп., 7); политики не знали, а правдою въ ротъ, яко солію въ глаза, кидывали (Мял., 316); лечено ме на то на розных местцах але хоть юж не так часто Ꙗко сперву было ѡднак же прэз Ꙋвес живот моs почувалэм Ꙗ в собе тот припадок (Еўл., 5); Ꙋчинѣмо примире, абыс нам не чинилъ ничого злого, Ꙗко и мы ничого есмо твоего не рꙊшили анисмы Ꙋчинили, што бы тꙖ ѡбразило (Біблія, 59–60); тоs теж жиды писат наꙊчил ѡт правои стороны до лѣвои, бо первеs писали ѡт ѡбох концов краев Ꙗко кгды ѡрꙊт ролю (Бельск., 141б); вшак же сꙖ тые венгрове з поганства Ꙗко и мы до хрста правдивого бг0483а навернꙊли (Стрыйк., 421); Ꙗко тѣло чл0483вчое мае члонковъ много, такъ теж и в небе повѣдаемъ много богов быт (Алекс., 33б); Ꙗко кроль дорогоцѣнsные своего палацꙊ клейноты, и скарsбы найвѣрнѣйшимъ своимъ слꙊгамъ звѣрѧетъ: такъ и Хс0483, натыхмѣстs ѡт початкꙊ притомности своее. соборsной Цр0483кви, чти годsные мѣстsца повѣрил (Карп., 16); таꙖ ходила завше простоволоса, Ꙗко ест ѡбычаs в чехах (Хр. польск., 5б); Ꙗкѡ кролевскꙊю и дорогоцѣннꙊю перлꙊ, тыи толsко которыи зs рожаю кролевского походѧтъ, носити мѡгꙊтъ: такъ и перлꙊ нбснꙊю самымъ сн0483омs Бж0483імъ носити годитъсѧ (Мак., 22); такъ потреба вѣдати, же Ꙗкѡ ноч оустꙊпꙊетъ дневи, тако естство хлѣба и вина, оустꙊпꙊетъ Правдивой Истности Крови Хв0483ой и Тѣла зs Прчстое Панны взѧтого (Дзід., 21); двдъ пророк бачачи злост неприꙖтелеs своих до себе и зрадꙊ, Ꙗко тежъ бываетъ и ѡт инымъ вѣрным ѡт незбожных, то ѡповѣдает (Пс. ХVII, 4–4б); нижли позваный, яко самъ ку праву не сталъ такъ жадное вѣдомости о собѣ судови и стороне не вчинилъ (АВК, II, 8, 1854).
б). Тое, што і якъ II у 1б знач. коли отзоветъ, тогды имѣетъ рѣчи: “солгалъ, яко песъ” (Вісл., 14); звезда ... мѣла многіе предолге промены. над походныи горѧтше. а Ꙗко ѡрел летаючи (Валх., 45б); Ꙗко загашеный попѣлъ будеть тело наше (Скар. ПБ, 4); есть слово Ꙗко проколотье мечовое а Ꙗзык мдрыхъ лѣкарьство (Зб. 262, 99); в тыи часы настанет едина звѣзда на нб0483е. а хвостъ имоущи Ꙗко павовъ (Сівіла, 5); ги0483 ... приѡболоксѧ светом Ꙗко ризою нб0483о еси ростѧгноул Ꙗко скꙊроу (Пс. ХVI, 103); естли тоую свѣчу потѣраеть, мусить кождыи заблукатисѧ и Ꙗко слѣпецъ дорогы роукою щꙊпати (Будны, прадм., 8–8б); волосы мѣлъ жолты Ꙗко злото (Бава, 129); томъ на тебе брехалъ Ꙗко песъ (Ст. 1588, 91); не мелъ чим писать ажъ наплевал Ꙋ каламар писалъ слиною Ꙗко златом (Царств., 71); ѡн вшетечностью се ей бридꙖчи сукню въ ей рꙊках зоставивши Ꙋтеклъ Ꙗко птах ѡт сѣтокъ диꙖволских (Біблія, 89); пропоꙖшы Ꙗко муж бедра твои (Зб. 261, 121б); розмножꙊ рожаs твоs Ꙗко звѣзды на небѣ албо песокъ в морꙊ (Бельск., 19); панны ... макидонове Ꙋхватили двѣ, на которих се тѣло белѣло Ꙗко снѣгъ были высоки на і0483 стопъ зубы мѣли Ꙗко псии (Алекс., 41б–42); коли се з неи Ꙗко з глупои смѣѧли, ѡна дрꙊгую три книзе спалила (Рым., 79б); слова Ꙗко елей тихіе, Ꙗдомъ смерsтелнымs напꙊщаютъ (Карп., 9); гдыж ден гсднь Ꙗко сѣт на птахи и Ꙗк злодиs приsде несподиване бꙊдꙊт сꙖ люде веселити женити бꙊдовати (Дыяр., 167б); Iѡиль: Ꙗкѡ молніа красен (Бяр., 283); его гд0483ь бг0483ъ за пыхꙊ и балвохвалство карал. иж меже бестыи покиненыи был и ел сѣно Ꙗко вол (Жыц. св., 5б); голꙊбъ не шарпает пыскомъ своимъ Ꙗко крꙊкъ (Зб. 259, 525); зновꙊ Даліда звѧзала егѡ и закричала: філистінове надs тобою Самѱоне ... которыи такъ порвалъ поврозы Ꙗкѡ нити полотна (Хран., 186б). 2. а). Тое, што і якъ II у 2а знач. Къ тому, естли бы хрестьянинъ жиду рану нѣкоторую задалъ, винный таковый маетъ вины заплатити, чимъ маетъ нашъ чоломъ бити, а ранному маетъ досыть вчинити, подлугъ ранъ его, яко шляхтичу (АЗР, I, 24, 1388); Миколай жаловалъ на Матѣя, ижь ему, яко пріятелю, коня позычилъ здороваго на дорогу, а коли жъ ему за ся вернулъ и конь хромалъ (Вісл., 10); ему ѳартуна а любо щастье дае руку вдѧчну а ѡнъ не берет Ꙗко невдѧчныи (Троя, 62б); бꙊди домъ твои Ꙗко домъ перецовъ иже породила тамаръ игꙊдѣ ѡт сѣмени иже дасть адонаи тобѣ ѡт молодици сее (Зб. 262, 33б); такъ я, возный ... пятого дня ехал есми ... до именья их милости Дорозского, яко до наблизшого двора сел оных их милости (АВК, ХХХVI, 6–7, 1582); рачилъ имъ за сполною на то всихъ становъ згодою, и призволеньемъ Ꙗко вернымъ подданымъ своимъ, а людемъ здавна вольнымъ зацнымъ, и Ꙋчъстивымъ, того Ꙋзычити и позволити (Ст. 1588, 119); бо панъ богъ за покорою вашою ѡдьменить серца ихъ и чстить васъ бꙊдꙊть Ꙗко слꙊги и презвитеры божие (Бер. саб., 58–58б); kotorаiаż (zoffija) mne uw opeku siа polecаłа, iаko stryiewi swojemu (Бых., 528); ѡни рекли: под же там, пришол есь тут Ꙗко переходен, а не нас Ꙋправовати (Біблія, 46); если се продает за пѣнꙖзи твоs брат, не роби им Ꙗк неволником, але Ꙗко наемником, и может сꙖ выкꙊпит (Бельск., 55); послали теж и до болеслава встыдливог кн0483жати полског, и до инших кн0483жат рꙊских просꙖчи их Ꙗко сꙊсѣдов, и Ꙗко хрстиꙖнских панов, ѡ помоч людми против литвѣ поганоs (Стрыйк., 524б); всꙖкож не Ꙗко кнꙖжа рицерское Ꙋчинил, але Ꙗко боꙖзныs чл0483вкъ (Алекс., 1); кроль ... казал его на ринку бити Ꙗко злочинцꙊ посторонками (Рым., 79б); которые, Ꙗко гѡсти и преходни тꙊтъ на земли преслѧдоване ... терsпѣли, тамs Ꙗко приѧтели и дѣдичи ѡтпочываемs (Карп., 7); тебе теды пренаст0483ѣйшаѧ Дв0483о ... смиреннѡ молю. абысь мене ... ласкавѣ ратовала, а найбарзѣй въ часъ смерти моей, Ꙗко мт0483и млсрдіѧ на помочь прибыти рачила (Ст. бр., 1б); былъ слѣпомꙊ Ꙗкѡ око, хромомꙊ Ꙗкѡ нога (Хран., 54); мꙊсꙖл сꙖ его фараѡн боꙖти Ꙗко посла ѡт бг0483а посланого (Выкл., 34).
б). Тое, што і якъ II у 2б знач. Пакъ ли быхмо имъ не воротили на той день, яко ту написано, тогда гродъ нашь Галичь ... воеводѣ и его брату Роману ... у тыхъ 4 тисячахъ заставити имаемы (АЗР, I, 22, 1388); прест0483аꙖ голова его такъ была велми зранена. иже Ꙗко кажоут дкторове [!] и мистрове тсѧчию дирь его ст0483аꙖ голова была преколота (Пак. Хр., 11); тым часомъ тот катехисис а которіи сами зданемъ своим, Ꙗко довнимаю за реч исте потребнꙊю, естли не зараз, вжды з своим часомъ, оузнают (Цяп. Прадм., 268); самъ царъ головою своею въ томъ жо войску быти мелъ, яко жъ о томъ и самъ оный поганинъ досыть гаръде ку вашой милости писалъ и въсказалъ (КПД, 17–18, 1538); абы есмо тое неизъреченное ласки вдѧчни были слово божіе обьма Ꙗко мовѧть рꙊками принѧли, держали, по ему жили, и иныхъ къ нему приводили (Будны, прадм., 8б); жоны если бы не ведали таковое зрады мужов своихъ таковые в том будуть захованы Ꙗко Ꙋ трэтемъ артыкуле сего розделꙊ ѡ такихъ естъ ѡписано (Ст. 1566, 9б); забившы тогды Кгундыкара королѧ и вывернувшы, Ꙗко-мъ поведал мѣстечка бургундыиские, тѧгнучы подле Родану реки а збурывшы вси мѣстца, которые му сѧ на дорозе трафлѧли (Атыла, 186); толко по смеръти матокъ своих до именеs материстыхъ и до вена матчиного восполокъ из сынами Ꙗко вышеs ѡписано невинными, водле права ихъ прирожоного приходити мають (Ст. 1588, 4); в третей части трактоуетсѧ о единовладствѣ костелномъ ѡтц0483а папѣжа римского, еслиж Ꙗко твердитъ дѣеписецъ, вs евангеліи, вs ѡтц0483ехъ ст0483ых, и вs исторіѧх костелных оуфꙊндовано есть (Апакр., 6); Ꙋмарлъ корол его млт август в понꙖделэк липца 3 (7) днꙖ, годины иі0483 (18) третеs с полуднꙖ, которого то смерти Ꙗко се там сподевано не таено але зараз всим ѡбꙖвлено и0483 (8) днꙖ липца (Еўл., 12); тое насѣне есть хрстосъ, Ꙗко выкладает павел ст0483ыs (Біблія, 53); мало теж што перед тым викинтъ монтвилович брат рожоныs радивилов кнꙖз жомоитскиs. Ꙋмерлъ, албо Ꙗко нѣкоторые лѣтописцы свѣдчат на воsнѣ рꙊскоs был забитыs (Стрыйк., 518б); зараз зобравши кнꙖжата и паны свои радилсе ихъ мовꙖчи: Ꙗко бачу тоs поступꙊе валчечи а множачисе в звитежствѣ и в моры (Алекс., 13); семи лѣтъ гсдꙊ богу (Ꙗко се ѡбѣцали) привели еи и ѡтдали (Рым., 83); такъ теды южъ постановленꙊю словамъ моимъ, в первой, Ꙗкомъ реклъ, з православными слꙊхачами з мѣстца сегѡ Бесѣдѣ моей дꙊховной, матерію маючи, оуважити ми пилнѡ належитъ (Сматр., 12); розꙊмъ абовѣмъ Ꙗкохмо часто мовѧли естъ адверсаромs, и ровнꙊю силꙊ маетъ противитисѧ грѣхови, и одыимоватисѧ помыслом (Мак., 24–25); кгды бовѣмъ Кроль на маестатѣ седѣлъ, а при немъ его сн0483ъ, Ꙗкосмо оуже повѣдѣли, и пред ѡными глꙊпые реторове стали, выѡстривши Ꙗкъ мечs Ꙗзыки свои (Варл., 234б); свѣт ... не трвал през килкадесꙖт тисечеи лѣтъ, Ꙗко халдеsчици а египтꙖне, и инные мнѣмали (Выкл., 1б). 3. а). Тое, што і якъ II у 3а знач. Ꙗко о томs нижеи чтꙊчи въ девѧтои главе поразумеешъ (Скар. ПБ, 1); якомъ досегнул певное ведомости, ижъ то он противко мене то все, што се вышей поменило, не правдиве, а фальшыве сознавал (АВК, ХХХVI, 52, 1582); мы на слово и прозбꙊ вашꙊ спꙊстившисе с покорою есмо Ꙗко до церкви божое приехали, ведаючы ижъ на соборы где дꙊхъ ст0483ыи справꙊеть (Бер. саб., 8б–9); вышло теды семъ дниs Ꙗко гсдь заразил реку (Біблія, 114); воротилъсꙖ антиѡхъ Ꙗко поразил египет року сто и сорокъ третего панства Грецкого (Кн. Мак., 48б); такъ и сосна наша власная, которую дей вже годовъ пять яко ее громъ зжогъ (АЮЗР, II, 82, 1633); ѡто бовѣм, Ꙗко тые слова до оушеи прінѧлем, велце солодкаѧ свѣтлость вs срдце мое вошла (Варл., 59б).
б). Тое, што і якъ II у 3б знач. яко исътꙊпишас полци. бг0483ъ же по дд0483а прорка словоу сътвори (Віл., 446); пригодилосѧ и Ꙗко сѧ стати могло прес адамово древо ити. а егдаж тое древо добре ѡсмотрела; и не хотѣла есть черезъ его ити (Сівіла, 3); кнѧз же великии Витовтъ понꙖ с собою кнзꙖ Скиргаило. и совокоупи вои много. и поидѣ ратию ко граду Витебьскоу. на кн0483зꙖ Швиртигаила і Ꙗко приидѣ ко граду ДроуцкꙊ. Дроуцкыи кн0483зи стретоша его и оудариша емоу челомь оу слоужбоу (Увар., 94); персть есмо чл0483кь, Ꙗко трава дн0483ы его, а Ꙗко кветок полный так ѡтцвѣтает, бо Ꙗко дх0483ъ пройдет и в нем не боудет. вжо не познает к томоу местца своего (Пс. ХVI, 102б); але Ꙗко голодъ минеть а ѡнъ пенези добꙊдеть, маеть емꙊ пенези ѡтдати (Ст. 1588, 502); Гермогенъ ... Ꙗко былъ на пастырство дирею влезъ, такъ же в дири в дорозе зле живот скончал (Барк., 162б); але Ꙗко Ꙋзрите Ꙋ мене што бꙊдꙊ чинилъ, такъ и вы чините (Алекс., 27б).
в). Падпарадкоўвае сказы, у якіх падзеі галоўнага сказа абмежаваныя падзеямі даданага сказа; суадносіцца па значэнні са злучнікам ‘у той час, калі’. млоденец лѣт своих доростаючиs ѡттолꙖ розꙊмѣем, иж и тепер персове Ꙗком се сам вs азии бꙊдꙊчи (мовит стриковскиs) Ꙋшими своима наслꙊхал, иж посполите просꙖт при мл0483твах своих гелꙖга гелꙖм (Стрыйк., 417).
г). Тое, што і якъ II у 3г знач. Ꙋжъ, коториs полозꙖчи ѡколо Ꙗйца, коли потом хотѣл во ѡное Ꙗsце влѣзти, Ꙗко скоро головꙊ свою во Ꙗsце вложил, натыхмѣстъ здохлъ (Алекс., 3б); нѣкотории теды з кнꙖжат дариевых ѡдинъ именем висос, а дрꙊгиs ариѡварзанъ, заразъ Ꙗко скоро Ꙋслышали ѡ пристю алеѯандровом, сприсеглисе (Там жа, 21). 4. а). Тое, што і якъ II у 4а знач. земьскыи пісари ... за запис имеют брат Ꙗко пісари краковъскыи (Вісл., 43б); грекове ... валку за правду ѡтновили в такои мужности Ꙗко могли (Троя, 21); потомъ пошъла есми за того кꙊдина а ѡнъ мꙖ ищеть за невольнꙊю а Ꙗ Ꙗко там за рꙊбежомъ Ꙋ того грыгорꙖ лысого вольнаꙖ была такъ есми и тꙊтъ вольнаꙖ (КВЗС, 39б, 1533); жебы вы служъбу военную служили и почъты зъ именей своихъ выправовали по тому, яко Полочане выправують (КПД, 294, 1559); тohoż letа miesiаcа mаjа druhoho dniа, wypаł sneh tаk weliki, iаko moszczno było sаnm iezdyty (Бых., 551); Ꙗко есмъ чинилъ, такъ мнѣ богъ ѡтдалъ (Біблія, 119); але также недобре было Ꙗко и первеs, абовѣм што мѣли на неприꙖтелꙖ своего силы ѡбертат, то сами з собою валчили (Хр. польск., 2б); длꙖ напсованꙖ земли през потопъ зѣлꙖ и Ꙗрины юж такой моцы не мѣли, Ꙗко первей, и чл0483къ слабшимъ юж потым зосталъ (Выкл., 9б).
б). Тое, што і якъ II у 4б знач. абы жадный пописъ именей вашихъ не былъ, съ тое прычыны, ижъ кожъдый з васъ ... естъ так годенъ веры, яко и тотъ, которому бы то пописывовать поручоно было (КПД, 109, 1544); Угрове перепровадившысѧ так прудко Ꙗко и первеи через Дунаи, вернулисѧ до своего ѡбозу, которыи были за рекою зоставили (Атыла, 176); ино тотъ повиненъ бꙊдеть подъ хорꙊговъю на местъцы своемъ поставити брата, або кревного своего, або такъ доброго шлꙖхтича, Ꙗко и самъ (Ст. 1588, 52); естли бы на местъцо писаръское кого иного ѡбрали, тогды его подъписъ такъ бꙊдеть важна Ꙗко и писаръскаѧ (Там жа, 128); николи молитва твоꙖ мне так вдꙖчнаꙖ не была, Ꙗко тепер (Зб. 261, 252б); кгды пн0483зеs не стало, Ꙋложил побор такиs иж мꙊсил так много дат Ꙋбогиs Ꙗко и богатыs, ѡсобныи схоженꙖ и рады чинит заказал (Бельск., 150); также значны были наши рꙊсацы грецким и латинским гисториком Ꙗко и иншие полночные народы которых всѣх за ѡдно шотами або сарматами звали (Стрыйк., 428). 5. Тое, што і якъ II у 5 знач. идѣте до дому матки вашои, нехаs Ꙋчинит з вами гсдъ милосердье, Ꙗко есте чинили з небожчиками и зо мною (Зб. 262, 137б); будучы на дорозе, служыти имъ по-старому, навезъка имъ, яко и передъ тымъ, водле статуту (КПД, 543, 1557); тотъ ѡпекꙊнъ маеть се в тоs ѡпеце справовати и личъбу з опеки своее чинити такъ яко и кождныs [!] иныs ѡпекꙊнъ водлꙊгъ наꙊки сего статутꙊ (Ст. 1588, 82); ѡт ѡного часꙊ патрыѧрхи царогородские цесары ихъ, Ꙗко и коли хотели подавали и складали (Бер. саб., 39б); nаzаwtreie ... nа Preobrаżenije Hospodаrа nаszeho Isus Chrystа, wostаwsze rаno, zrаdywsze hufy, iаko nа bitwu zаleżyt y poszli prosto ko Кlecku (Бых., 571); и з ласки пана бога всехмоцного кторыs Ꙗко хцэ керуе сэрцами кролiов и вшех люди (Еўл., 40); если естъ, благодаримо Бога, и слухаемо его, якосмы повинни (Пыт., 84); пошли теды ... и Ꙋчинили Ꙗко был гсдъ до них мовил (Біблія, 82); ведлуг подобенства наметов и всег начинꙖ, Ꙗко тобѣ ꙊкажꙊ Ꙋчинишъ аркꙊ, то ест киѡт або скринꙖ (Бельск., 49б); коториs ... то приказал справит Ꙗко ему во снѣ было ѡбъꙖвлено (Алекс., 6); жона зас котораꙖ была з нѣмецъ, вкраласе ему в серце цꙊдными словы, такъ же сама всим Ꙗко се еs подобало рꙖдила (Хр. польск., 4); веселилисѧ, и оучтивость еи пристойнꙊю (Ꙗко слоуги Матъце Пана своего) чинѧчы, каждый зs нихъ, Ꙗко налѣпей хоуть и оуслꙊговане свое освѣдsчити хотѣлъ (Карп., 42–42б). 6. Тое, што і якъ II у 6 знач. бл0483годарю тѧ гси бє0483 мои. Ꙗко младаꙖ моѧ кость желѣзом погибае (Чэцця, 31); и Ꙋзри корол и кнѧз великыи скиргаило ѧко оуже не могут оудържати земли литовское перед великымъ кн0483земъ витовтомъ (Віл., 446б–447); рекла емоу. и сеи был чл0483вкъ со іссомъ назарѧнским и ѡпѧтъ ѡтверглъсѧ с клѧтвою. Ꙗко не знаю чл0483вка того (Пак. Хр., 8); слышачи Ꙗко кн0483зь СвꙖцьславль Смоленьскии. преж быс под Витебьскомь. а потомь к Орши ходиль (Увар., 91); дано есть знати Ꙗко был ѡкрутныи выступ греком на землю (Троя, 19б); реклъ бых бг0483Ꙋ ... помѧни оужо Ꙗко глинꙊ бо оучинил мѧ еси и к перsсти ворочаешь мѧ (Зб. 262, 16); коли поглѧнешь на него зазритсѧ и зардитсѧ и засоромитсѧ боудеть Ꙗко бы веселъ. и навертѧтсѧ емꙊ ѡчию слезы вѣдаи Ꙗко боитсѧ тебѣ, над всим (Арыст., 176); насъ перваѧ дошъка томꙊ навчаеть, Ꙗко сѧ къ богꙊ заховати маемъ (Будны, 4); гsледелъ, ѧко тижsба мечеть гsроши вs скарsбное хованье (Цяп., 62); тогды не згола маеть быти воленъ але повиненъ будетъ на томъ присꙖгнꙊти Ꙗко того ѡт него не мелъ (Ст. 1588, 333); розмышлꙖлэм в собе Ꙗко за живота пн0483а виленского и едэн позэв по некго не был але се тепер накгородило (Еўл., 32); богъ ѡтцов наших вѣдает, ижъ есмъ ѡ том ни мыслил, ани вѣмъ Ꙗко сꙖ то стало (Біблія, 97); вышол на берог и збирал зброю, а жиды Ꙋбирал и наꙊчал Ꙗко се мают боронит неприꙖтелем (Бельск., 46); видѣлъ там Ꙗко египчикове были потлумлены навалностю людиs поганскихъ (Алекс., 1б); тамъ обачыте, яко се тое миро великое посвещаетъ (Гарм., 194); вѣдаешъ прыѧтелю, Ꙗком сѧ противко тыхъ, которыхъ Iнѡками называютъ, а над то противко всѣхъ Хрстіѧнъ заховалъ (Варл., 23б); ты поре пишешъ до мене Ꙗко даріево Ꙋбиеніе поднесло мене (Алекс. 1697, 65б). 7. Тое, што і якъ II у 7 знач. меновите дей дворъ зо всимъ будованьемъ, яко се въ собе мелъ, то есть избу белую зо всимъ охенъдоствомъ ее (АВК, ХVIII, 44, 1582); я все слышелъ и видел и сию цедулу мою, яко се што деело ... до книг дал (АВК, ХХХVI, 40, 1582); тые сꙊдьи головные заседати мають по воеводствахъ порадкомъ тымъ Ꙗко которое воеводство по котором идеть (Трыб., 3б); хто бы тежъ люди неприꙖтелские в панство нашо великое кнѧзство литовское здрадливе привелъ и то бы на него слꙊшне а справедливе было переведено, таким же доводомъ Ꙗко нижеs написано (Ст. 1588, 3); давность земъскаѧ межы именьꙖми костельными и шлꙖхетъскими такаѧ маеть быти, Ꙗко добромъ столꙊ нашого гсдръского з добры и именьꙖми шлꙖхетьскими (Там жа, 103); межи иншими розмовами припоминалэм тот страх громовыs Ꙗкосмы се натерпели (Еўл., 15); реклъ гд0483ъ бг0483ъ, возми за хвост тог Ꙋжа ... положи на лонѣ рꙊкꙊ свою кгды положил сталасꙖ трꙊдоватою, а кгды емꙊ зас казал ѡтнꙖти рꙊкꙊ, сталасꙖ Ꙗко была первеs здорова (Бельск., 42). 8. Тое, што і якъ II у 8 знач. иных моукъ над хрстіаны. их же срама ради не писахоу. Ꙗко же ни антиѡх сирскыи. ни Ꙋлианъ престоупник такых моукъ не сътворил надъ хрстіаны (Віл., 445); горѣ намъ Ꙗко согрешихомъ (Скар. ПЕ, 11б); про то, яко есьмо вжо не пооднокроть до васъ о томъ писали, такъ и тепер[ъ] приказуемъ вамъ, ажъ бы есте ку людемъ земли тамошнее безъ обътяжливости заховали (КПД, 650, 1563); горе вамъ законъникомъ, Ꙗко взѧсте ключь разуменію сами не внидосте (Будны, прадм., 7); о которых речах я ... справы дать не могу, яко много чого тамъ было (АВК, ХХХVI, 34, 1582); были дивнэ кглосы и мниманꙖ людцкэ ѡ тэs смерти его Ꙗ замилчавам Ꙗко не вꙖдомыs в тым ниц пэвного (Еўл., 50); коли Ꙋслышала царица ижъ еи сын кондаꙊлос добре здоровыs весполокъ з жоною ворочалсе к мѣсту, а Ꙗко тежъ посолъ алеѯандрос з ним ехалъ, Ꙋрадовалсе велми (Алекс., 40); радости аще не хв0483ы словеса. бл0483жени егда поносꙖт вам и ижденꙊт вы и рекут всꙖк золъ гл0483ъ на вы лжꙊще мене ради радꙊsтесꙖ и веселѣтесꙖ Ꙗко мзда ваша на нб0483сехъ (Дыяр., 169); Елма: гды, поневаж, гдыж, егда, иле, Ꙗкs много, зане ... повнегда ... коликѡ. поневажъ, Ꙗкъ. Ꙗкѡ (Бяр., 41). 9. Тое, што і якъ II у 9 знач. Тежъ, естли бы хрестьянинъ нагабалъ жида о заставу ... на тую истную заставу жидъ маетъ присягнути, яко не вѣдалъ, коли ему вкрадено, або кгвалтомъ взято, а тое у той своей присяги вымовити маетъ (АЗР, I, 24, 1388); беручы которые, отправуючы[е] гонца давати мають на наймован[ь]е подводъ, яко далеко едеть, на кожъдую милю по одному грошу (КПД, 597, 1558); кнꙖжаты, которыи мают золото и наполнꙖют домы свои сребром або Ꙗко мертвыs роженныs з матки не был бых або которыs младенцы не ѡглꙖдали свѣтлость (Біблія, 81); был плач и нарекане невѣстъ и дѣтеs мовꙖчи: Ꙗко бысмо гробов не мѣли вs египтѣ мѣти лѣпеs еꙖ тꙊт дат згинут (Бельск., 45б); ты яко нам бꙊдем нагорожат щасте то покаже, ми сꙖ моцы тꙊрецкоs намнѣs не лекаем (Стрыйк., 624); поневажъ тебе не послалъ Бг0483ъ мой, Ꙗкось смѣлъ до мене пристꙊпити (Мак., 16). 10. Тое, што і якъ II у 13 знач. обачывъшы недостатки вашые и подданыхъ вашыхъ, которые з воли а з допушченья Божъего на васъ прышли, яко неурожае, воды, голоды, моры, где, естли бы его королевъская милость рачылъ знать, ижъбы тая оборона мнейшымъ почътомъ могла быть постановлена (КПД, 106, 1544); которыи людей славныхъ по см0483рти за боги мѣли, и ѡным сѧ молили. Ꙗко діаермію, Аполsлона, и иныхъ (Будны, 6); тэж и вои иные стану рыцэрского Ꙗко литовского и руског народу ... тых волностеs вэсэлитисѧ мают (Ст. 1566, 3); абы всѣ добра подаваньѧ королевъ преложенствъ костелныхъ, Ꙗко арцибискꙊпsствъ бискꙊпsствъ и иншихъ, вшелѧкихъ дѡбръ были даваны, не иншимъ одно римsского костела клирикѡмъ (Апакр., 78); бл0483гвил ноеви и сыном его рекꙊчи. Ростѣте а множѣтесꙖ бꙊдет сꙖ вас боꙖло кождое живое створене на земли, все што живо бꙊде вам на покармъ Ꙗко ѡгороднии пожитки зеленые, далом вам в моц все толко абысте мꙖса з кровю не едали (Бельск., 9б); мꙖса абы не поживали не чистог добытка, але которие сут чистые, Ꙗко вол, ѡвца, ѡлен козел, баsвол, зꙊбръ, и иныи которие жꙊют. а мают лоs в собѣ, и копыта роспалые, тыи могут ести ... не ежте, Ꙗко велблюд, кролик, заꙖц, бо сут нечисты (Там жа, 55б); также кн0483жат рꙊских немало побили, а потом з батыем царем притꙖгнꙊли и ѡстаток доплендровали, зачим мѣста можнѣsшие рꙊские, Ꙗко новгород великиs псковъ и полоцко, без кн0483жат почали волно собѣ жити (Стрыйк., 519); ѡни вси гадины, Ꙗко есть. псы, мыши, Ꙋжи, здохлинꙊ, также плодъ коториs недобре се еще выполнилъ, и выпоротки з животов, звѣрꙖт смродливых, Ꙋмерлых людиs не ховали але ихъ ели (Алекс., 42); грекове ... за окупованемъ тыхъ мѣстцъ, яко партіархій, кляшторовъ, церквей и всего духовенства, до розширеня хвалы Божое и розмноженя наукъ христіянскихъ нигды прийти не могутъ (Пыт., 30); многꙊю розмаитость оучинилъ, Ꙗко волосы, кожꙊ, кости и жилы (Мак., 131); Слогъ: Складъ. Естъ тыжs вs Грамматіцѣ слогъ, една лѣтера гласнаѧ, Ꙗкѡ а, е, и, ѡ, албо сколкѡ лѣтеръ, Ꙗкѡ ба, бра, драбъ, пꙊть, пꙊсть, страсть (Бяр., 150). 11. Выражае адносіны ўступкі паміж даданым і галоўным сказамі; суадносіцца па значэнні са злучнікамі ‘хаця’, ‘нягледзячы на’. Potom że Dаniło zdumаł z brаtom swoim, y posłаli w Lаchi ko kniаzem Lаdckim rekа, jаk wremiа jest chrystiаnom nа pohаnyiа ity, iаko sаmi imijut meży soboiu rаt҆(Бых., 482); великиs кнꙖз кгедимин не поспѣшилсꙖ скоро воsска противко им собрат, Ꙗко на новом панствѣ бꙊдꙊчи, и послал гетмана своег на замок кꙊнос (Стрыйк., 533). 12. Тое, што і якъ II у 11 знач. сотники ... без жадног мешканья, яко наборзде быти может ... новозаложоный паркан будовать и докончыт мают (АВК, ХХХIХ, 442, 1579); тогды жона его або ее приꙖтели мають того жъ часꙊ Ꙗко наборъдзеs быти можеть, тотъ записъ его веновныs на врꙖде ... ѡповедати (Ст. 1588, 270); Статутъ ... къ уживанью яко наборздѣй привести обѣцуемъ, заховываючи имъ завжды вольности правъ ихъ и Статуту поправу (АЗР, IV, 4, 1588); Ꙗм вэ тэs справе мовил Ꙗко налепеs пан бог здарꙖть рачил венцеs се спускаючи на ласкэ его кр млт а Ꙋказуючи велке заслуги пн0483а его млсти и инше правнэ ... причины (Еўл., 37); они ... взяли дерева бервенъ трынадцать ... на затамоване Винкгру, абы воды могло быть в месте яко наболей (АВК, ХХ, 293–294, 1629); его милость панъ Каминскій – войскій Рѣчицкій, декрету враду земского Ошменского добровольне уступилъ, хотечи яко найрыхлѣй въ кривдѣ своей справедливость светую одержати (АВК, ХII, 471, 1679). 13. Тое, што і якъ II у 12 знач. то есмо вчинили для панствъ аба-полныхъ его милости, яко коруны Польскоѣ, такъ и великого, князьства Литовского, абыхмо мѣли згоду (АЗР, I, 117, 1492); в сиих права и привилѧ костелные так латынског закону Ꙗко и греческог тэж и светцкие (Ст. 1529–Ф, 1); бачечи таковое непослушенъство ее, такъ противъку росказанью вашое милости, яко тежъ и противъку зарукамъ, и тежъ, ижъ она на служъбу, на которую повинъна, не послала (КПД, 22, 1538); она ... яко земли поступити, такъ и достатковъ моихъ поворочати не хочетъ (АВК, ХХI, 10, 1555); збирал прыѧтели ѡдны кревные другие за пн0483зи. так з Руси Ꙗко з Литвы (Рач., 344); томꙊ вжо сꙊдꙊ головъномꙊ належати бꙊдꙊть такъ сторонамъ Ꙗко тежъ из ꙊрꙖдниками нашыми (Трыб., 4б); до того одного костела належатъ, такъ тые котѡрые жили предъ закономъ на горѣ синайской даномъ, и тые, котѡрые жили под закономs, Ꙗко и тые которые жили, тепер живоутъ, и напотомъ ажъ до соудного дне жити боудоут под ласкою а перемиремъ або завѣтом новым (Апакр., 162б); року ≠аф0483чв (1592) Ꙗко зъ есени так и ѡт нового лета не докучили зимна и снегов не было и была то зима праве безснежна (Еўл., 39); написали теж имꙖ сиѳово, такъ продковъ, Ꙗко и потомков его (Біблія, 21); ѡдтꙊл Ꙗко милост так и хтивост бывает (Зб. 261, 160); в землю ... неприꙖтелским способом впадши много сел и волостеs кꙊꙖвских поплендровавши, с певною користю, так вꙖзнев, Ꙗко и полонꙊ вшелꙖког вернулсꙖ до своих без жаднои шкоды (Стрыйк., 532б); [п]отом зобравши людъ алеѯандер, такъ макидонов, Ꙗко и персовъ, приказал абы против порови цареви были готовы (Алекс., 23б); вшелѧкѡ бовѣмъ насъ спротивенство по престꙊпленіи першого Адама такs вs Ꙗвных Ꙗко и вs скритыхъ речахъ ѡпановало (Мак., 210); Патріархи константинополскіи прав тых пилнꙊючи и повинностиs своих пастырскихъ так през листы и посланци свои Ꙗко и ѡсобами своими ведлугъ часꙊ и потребы волею бозкою завше тут навѣжали (Дыяр., 170б); при которыхъ печатѣхъ такъ коронной, яко и великого князства Литовского и приписокъ въ тые словы (АВК, III, 253, 1693). 14. Выражае адносіны супрацьпастаўлення; далучае даданы сказ з граматычным значэннем характару і спосабу дзеяння. Там потом ꙊподобалосꙖ емꙊ и плꙖц не так слꙊшныs кꙊ замкови, Ꙗко емꙊ вдꙖчныs (Стрыйк., 537); в великом Ꙋтисненю и смутку был алеѯандръ, и весь людъ его, не такъ сами длꙖ себе Ꙗко длꙖ быдла и иных звѣрꙖт, котории гинꙊли (Алекс., 27); злост то заправды золото есть, бо Ꙗко его хто наболшеs мает, тым наболшеs жаждꙊ имѣнꙖ розмножает (Там жа, 35б). 15. Ужываецца для сувязі параўнальных сказаў і членаў сказа са значэннем параўнання, супастаўлення, якія паясняюць у галоўным сказе прыслоўе ці прыметнік у форме вышэйшай ступені параўнання. што на свете богꙊ милшого и людемъ. и речи посполитои пожитечнеишого быть можеть, Ꙗко едность згода и милость спольнаѧ (Бер. саб., 10б–11); благословенства немашъ болшого Ꙗко поволане до законꙊ (Зб. 261, 68). 16. У складзе састаўнога злучніка ‘если ... яко’, якi мае значэнне ‘калі ... то’. если зле ест члвѣчим быти неволником, Ꙗко далеко болеs диꙖволским (Зб. 261, 80).
с. 318
Яко III часц. 1. Тое, што і якъ III у 1 знач. Зъродкове змиевые, ѧко можетѣ добре мовити, лихими бꙊдꙊчи (Цяп., 16–16б); Ꙗко не розꙊмеете, ижъ не о хлебохъ рекsломъ вамъ осsтерегатьсе але ѡт кsвасу фарисейского и садsдукеисsкого (Там жа, 22–22б); вы мизеръные два владыкове и попове вси Ꙗко своего злого не видите Ꙗко се з геретики съвокꙊплѧете (Бер. саб., 14); злꙖкнꙊвшисꙖ рече: ѡ Ꙗко то мѣстце есть страшно (Біблія, 64); Ꙗко неиспытани сꙊдове егѡ и не изслѣдовани пꙊтіе егѡ (Сматр., 3–4). 2. Тое, што і якъ III у 2 знач. исусъ засе ѡтповедаючи мовилъ имъ дети, Ꙗко не лацsно сsподеваючимъсе на богатsстsво вs королевsстsво божъе вsвойти (Цяп., 57б). 3. Тое, што і якъ III у 3 знач. в рꙊцѣ его Ꙗко голꙊбъ. и столпъ ѡгненъ вижю (Чэцця, 31б); начѧ свѧтослав доумати ... на хрстіанское кровопролите акы сверѣпии звѣріе ѧко не хрстиане (Віл., 445); иже ѡнъ Ꙗко котора реч кроугла есть без передкоу и без коннца [!] (Валх., 54б); рекъ имъ, шsто такъ сsтрашsливы есsте ѧко не маете веры (Цяп., 48б); было дите над подобэнство дети вшитких ростропнэ а знало Ꙗко в килка лꙖт вшитко цуднэ и росло прудко (Еўл., 51); обачилъ бовѣмъ, великій вѣрою Бг0483овидецъ Моѵсей, теплаго вs вѣрѣ словꙊ самовидца Петра. ѡбачылъ завезеный возомъ и конsми ѡгнистыми Ꙗко на нб0483о (Карп., 2); Ꙗкобы маючи пищꙊ и ѡдеждꙊ зs радостsю, а не взsдыхаючи дѣло слꙊженіѧ своего ѡдправовали, и вам за хлѣбъ дочасный хлѣбъ дх0483овный, хлѣбъ вѣчный, Ꙗкѡ ѡд рꙊки Гсдей: котораѧ при тых дарехъ, елей, пшеницꙊ, вино и масло оумножаетъ, подаючи (Мак., 9б). 4. Выключна, адзіна. Нигдѣ бовѣмъ, инsде славы преѡбратеніѧ Ха0483 Сп0483са нашего видѣти, нигдѣ свѣтлостію свѣтs принѧти, и ѡт славы вs славꙊ, Ꙗко ѡт гд0483нѧ Дх0483а, преѡбразитисѧ, чл0483къ не можетъ (Карп., 15). 5. Ужываецца для ўзмацнення выказанай думкі. вольно будеть ее милости кнегини взявшы возного повету Меньского, яко и без проданья, в ыменье Старых Соломерыч ... моцно въехавшы дерьжать (АВК, ХХХVI, 56, 1582).
с. 330
Якобитъ наз. Прадстаўнік секты (ад імя заснавальніка Якаба Барафуса; сірыйска-артадаксальнага напрамку, якi ўзнік у выніку супрацьстаяння большай часткі сірыйскіх хрысціян супраць візантыйскай царквы). вѣра хрестіанска оу розмаите части и людьске ѡтщепеніа есть розделена подлоуг тых людей которых именіа тоутъ пописаны ноубіаны съ золданы несторины латынници индіане арменове грекове соуріане кгеѡрькгиѧне. ѧкобите николаите компоты исмы (Валх., 78); ходѧт ис хороугвѧми. на которых ѡбразы трехъ королевъ соуть намалеваны аж до нинейшого днѧ. иже ихъ заслоугами бог так дивно ихъ ѡт непріателей выбавилъ ... ѧкобите соуть хрестіаны кацери и тоутъ везде по многим зм0483лѧмъ и королевствам ... живоуче (Там жа, 81).
с. 331
Якобы I, якобъ I зл. 1. Тое, што і якъбы I у 1 знач. надеѧ нечsстиваго естъ Ꙗкобы пылъ еже ѡт ветру взѧтъ бываеть (Скар. ПБ, 8–8б); такаꙖ светлост была межи гꙊѳы Ꙗкобы светлость днѧ (Троя, 29); не солгꙊ двдꙊ, племѧ ег навекы трывати бꙊдеть, и прстлъ его Ꙗкобы сл0483нце пред мною (Пс. ХVI, 91); не ставлѧи шатра своего нижели в месте надежном, Ꙗкобы гора. и подобно мѣсто, и близко воды (Арыст., 172); Ꙋ четвергъ передъ полудн0483ем могло быть за годину было знамение прышло темность великаѧ ... и солънъцэ было видети Ꙗкобы серпъ або месецъ молодыи рогами стоѧлъ на заход слонца (Рач., 352); тѣни горъ видишъ Ꙗкобы головы людские, а тою ѡмылкою сꙖ мылишъ (Біблія, 127); самое стоꙖне ест неꙖкою покорою, длꙖ тог иж ест Ꙗкобы неволник (Зб. 261, 99); якобы лꙊска з ѡчю его спала и прозрил Ꙗсно (Стрыйк., 450б); тыи гори были скалистыи Ꙗкобы стѣны, а такъ прикри ижъ жаден не моглъ до ихъ верхꙊ вступит (Алекс., 36б); до ст0483ои егѡ дш0483и, Ꙗкобы до скарбцꙊ нѣѧкогѡ всѣ Iноческіи цноты былы стеклы (Сматр., 36–37); кгдымъ еще вs молодом вѣкꙊ былъ, доброе и збавенное слово слышалемъ ... и ѡного памѧтъ, Ꙗкобы бозское Ꙗкоесь насѣне вs серце мое всѣѧнное, такъ зостало, же никгды сѧ з мене выкоренити не могло (Варл., 11–11б); тогды припалъ дх0483ъ гсдніи на Самѱѡна, и роздерлъ лва, Ꙗкобы козлѧ (Хран., 184б). 2. Тое, што і якъбы I у 2 знач. И замахнулъ мечомъ, Ꙗкобы голову ему стѧти, и ѡна прыскочывшы и защытила его рукою и рекла: Пане, не заби Трыщана, але заби мене (Трыст., 17); такъ Ꙋ слониме тотъ соsмикъ трвати маеть водле часу и потребы, Ꙗкобы только на сеsмъ великиs вчас прибыти не ѡмешкали (Ст. 1588, 76). 3. а). Тое, што і якъбы I у 3а знач. грекове ... ѡт тых местъ мыслили Ꙗкобы напротивку троꙖном в таких то речах мели поити (Троя, 3); не довѣрѧти бл0483годати божіеи, але помышлѧти Ꙗкобы богъ ѡ насъ не дбалъ (Будны, 7б–8); позваныs бы ѡбвиненыхъ в томъ передъ врѧдомъ ку правꙊ не ставилъ менечи Ꙗкобы не мелъ ихъ Ꙋ себе мети (Ст. 1588, 201); мыслилемъ о томъ, Ꙗкобымъ тое свое писмо на свѣтло пꙊсчаючи, ѡт такого огнѧ обваровати былъ мѣлъ (Апакр., 2); так поведали Ꙗкобы серед лѣта на Москве снегъ великиs и морозъ был колко ндль на санех в лѣте ездили (Барк., 168б); было теды много их з философов и поетов, поганских на том свѣте которые то твердили, Ꙗкобы свѣт и всꙖкие створенꙖ быт мѣли без початкꙊ и вѣчно трвали (Стрыйк., 412); здалосе ему Ꙗкобы мечем его Ꙋтробу прободено (Алекс., 44б); тотъ для того писалъ, ижъ “Духа Светого отъ Сына не глаголемъ”, бо розумѣлъ, якобы Латиники двѣ винѣ Светому Духу прычытали (Гарм., 176); же, мнимаючи Ꙗкобы з бестіею розмовлѧлъ, ѡдповѣди не маетъ, ѡпрочъ толко же еи гнѣваючꙊюсѧ видѣлъ (Мак., 12); Прето фалшиве ѡттол доводꙖт геретицы, Ꙗкобы вси хрстіане мѣли быти вси капланы, маючи моцъ поссщанꙖ и ѡфѣрованꙖ (Выкл., 39б).
б). Тое, што і якъбы I у 3б знач. вѣру тую мели Ꙗкобы судныи день мѣлъ быти (Рач., 305); тогож году на Благовѣщэне Ꙋ понедѣлок на страстнои недѣли было знамѧ великое Ꙗкобы Ꙋв обедъ веремѧ звѣзды сѧ Ꙗвили (Там жа, 331); насъ дн0483ѧ нн0483ѣшнего дошла вѣдомость певнаѧ ... Ꙗкобы ихъ млсть Ꙗкоуюсь згодꙊ зs стороны ѡбхѡдовъ костеловъ греческихъ и рымского зs митрополитом и с килка владыкъ ѡтщепенцами костела греческого ... оучинити и обволати мѣли (Апакр., 16б–17); надsто пѡхвалки чинѧтъ Ꙗкобы збѡры спꙊстошити и збоурити кгвалтом хотѣли (Там жа, 31б); во иерꙊсолимъ до жидовы таꙖ вѣдомость дана Ꙗкобы мѣлъ на тоs воsнѣ и самъ антиѡхъ згинꙊтъ (Кн. Мак., 48).
в). Тое, што і якъбы I у 3в знач. Которые хочемъ такъ мети моцне Ꙗкобы в тые листы наши слово ѡт слова были выписаны (Ст. 1529–Ф, 1); ведьже такъ то маете его кролевъской милости ознаймити, якобы нешляхты, слугъ путъныхъ и панъцеръныхъ, подъ однакое право есте и з собою не прыймовали (КПД, 238, 1554); сознане возного Ꙋ книгахъ такъ будеть моцно Ꙗкобы ѡчивисто возныs стоꙖлъ (Ст. 1566, 44); король почал плакати велми грозно и люди добрые вси плакали Ꙗкобы имъ мѣлъ сын або братъ умирати (Трыст., 22); такие долги ѡтцовъские албо матъчиные зо всихъ частеs тыми пн0483зми заплатити, а вед же такъ Ꙗкобы пн0483зи на именьѧ братьи своее взꙖтые не превышали сумы долговъ ѡтцовъских (Ст. 1588, 301); певнѣйшаѧ, то такъ собѣ постꙊповати, Ꙗкобы до стискованѧ не было причины (Апакр., 220б); длꙖ того вашои бозскои мл0483ти покорне просимы, абыс мѣлъ на памети службу нашу рачили бысте нам допомочъ, такъ Ꙗкобысмы неприꙖтелемъ спротививши гвалтъ (Алекс., 15б–16); особливе греблю усыпати такъ маютъ, якобы вода была завше на кола водные для ихъ пожитку (АВК, VI, 234, 1619); Мойсеи ... не допꙊщал никомꙊ выкладати собѣ законꙊ бж0483ого, Ꙗкобы хотѣлъ (Выкл., 38б). 4. Тое, што і якъбы I у 5 знач. А порозумевайся в[аша] милость з ыными паны старосты, жебы зо всихъ волосте[й] заразомъ увъ одномъ местцы тую живность провадили, якобы жолнеры въ нихъ по дорозе не отыймовали, видечи ихъ въ таковой способности (КПД, 786, 1564); пропозиціе, которые онъ твердитъ, которых мы не признаваем. Ꙗкобы зрейстровавши если соуть правдиви, албо нѣтъ. оу особныхъ роздѣлехъ накшталтъ квестіи, розложеных, подпоры его оуважаючи, и свои противъ томꙊ приточаючи спираемосѧ (Апакр., 5–5б); повинни будꙊть ѡную реку вычистити, и порътъ направити, такъ Ꙗкобы се ею комꙖги витины ... без завады проходити могли (Ст. 1588, 41); тогъды такового ... маемъ росказати выволати со всихъ паньствъ нашихъ вечнымъ выволаньемъ, Ꙗкобы се николи в границы паньства нашого не ворочалъ (Там жа, 133); казали килка домов Ꙋчинит ѡколо замку, и побиват кгонтами, Ꙗкобы там мѣли долго мешкат (Хр. польск., 7–7б). 5. Паколькі; так як (далучае даданыя сказы прычыны). ино таковыs своволныs маеть быть ѡт Ꙋкрывжоного позван перед врꙖд кгродскиs на короткиs рокъ Ꙗкобы могъ зьехати (Ст. 1588, 64); ижъ Бг0483Ꙋ оугодити хотѧчіи, мл0483твы свои вs покою и тишинѣ, кротости и мꙊдрости чинити повинны, Ꙗкобы ѡдправꙊючи ихъ голосно, дрꙊгимs не дали погоршенѧ (Мак., 60). 6. Падпарадкоўвае даданыя сказы з умоўна-абмежавальнымі адносінамі. Тѣмъ же образом и о войнѣ розумѣи, а Ꙗкобы тіи воеватисѧ оумѣли (Будны, 79б); кгды теды немалs ажъ до вечера продолжиласѧ их розмова Кроль розыйтисѧ росказалъ зебранsю: Ꙗкобы на завтрешній день зновꙊ ѡ том же хотѧчи оуважити (Варл., 253б). Параўн. якобысь у 2 знач. 7. Указвае на момант пачатку дзеяння ці падзеі. Ꙋ четвергъ передъ полуд0483нем могло быть за годину было знамение прышло темность великаѧ праве Ꙗкобы сѧ мѣло змеркати и солънъцэ было видети (Рач., 352). 8. Далучае звароты са значэннем ‘у якасці’ або ‘ў тоеснасці’. Ꙗкобы безумsнии поличени есмо ѡт него (Скар. ПБ, 4б); на што бы кольвекъ водлуг сего опису не позволил, тогды повиненъ будетъ ... вины ее милости ... чотырыста копъ грошей ... якобы властивого а позычоного долгу заплатити (АВК, ХХХVI, 56, 1582); кгды и тые двое, вs том дѣтинномъ возрастѣ, Ꙗкобы педакгокги, и вs той гостинѣ и дорозѣ Ꙗкобы преводники, вѣра и надѣѧ, оустанꙊтs и на сторонꙊ оустꙊпѧт (Карп., 4б). 9. Ужываецца пры пералічэнні ў значэннi ‘а менавіта’ (суадносіцца з якім-н. членам галоўнага сказа, сэнс якога раскрываецца ў даданым). излишки же многіи что идоут из старых. Ꙗкобы слина. и ѡхрак. и возгри. но се про то иже дꙊпле оудовъ сих полны сырости накипелых. прироженіем (Арыст., 189); полѣпши вѣтръ ѡног домꙊ. и высоушиваи запахи добрыи. кодѧчи вещьми подобными Ꙗкобы ладанъ (Там жа, 218).
с. 331
Якобы II, якобъ II часц. 1. Тое, што і якъбы II. с пресмоутною маткою [на полi: своею] слово проговорил. полецаючи ее Ꙗноу рекоучи жоно ѡ то сн0483ъ твои Ꙗкобы так млстівыи гсь хотел говорити. потешаючи маткоу свою (Пак. Хр., 12); естли бы оный человек в оной муце, чары маючы, муки не чул, а в том якобы спалъ (Ст. 1529, 102); присѧгам миломꙊ бгѫ в годинꙊ многократ. и Ꙗкобы его сами своими рꙊками били (Сівіла, 6); Станиславъ Станский о бой свой а о зраненье ... и о шкоды свои, которые якобъ погинути мели при томъ бои ... становился и пильность чинилъ (АВК, ХХI, 67, 1555); иные поведают рекучы бы тот Рынкголт прышедшы з оного побоища до Новагородка и был Ꙋ Новегородцы, и Ꙗкобы мѣлъ Ꙋродити трехъ сыновъ (Рач., 304); которых превелебные ѡтцове епископи зараз просили абы владзою королѧ его млсти с повиньности своее на которꙊю послани сꙊть ѡпатрили покои, Ꙗкобы без розърꙊховъ и гомоновъ и гꙊковъ и постраховъ дꙊховные свое справы ѡтправить могъли (Бер. саб., 3б); тот хам ѡбиралсꙖ ѡколо наꙊкъ чарнокнижских, и чаровничих длꙖ чог был назван розоастел. и Ꙗкобы в тоs час ѡтца пъꙖного мѣл ѡчаровати (Стрыйк., 415–415б); пришол к ним чл0483вкъ ... дикиs а косматыs Ꙗко вѣпръ, голос теж его Ꙗко Ꙋ вепра, а не мовил ничого, але все Ꙗкобы скригитал (Алекс., 36); Ꙋчинили конꙖ з дерева велми великого и засклепили в нем т0483 велми валечных з ѡрꙊжъем рицеров. а сами Ꙗкобы бѣжали до своего панства (Тр. гіст., 71б); коли ровъ на фꙊндамент копано, наsдено в земли головꙊ Ꙗкобы свѣжо забитого мꙊжа (Рым., 80); такъ васъ собѣ кладꙊ, Ꙗкобысте вs дванадцати тисечеs кониs прибыли (Хр. польск., 18); оно дей въ полю Ꙗкобы тело якоесь лежитъ (АВК, ХVIII, 221, 1608); нѣѧкꙊю, оного не вечернѧго дн0483ѧ, зарꙊ ѡбачывши, и Ꙗкобы конsцемs палца, вышнего оног покарsмꙊ скоштовавшы, таемsницs наполненые слѡва ѡтрыгаешs (Карп., 2б); частокроть вдѧчнаѧ томꙊ ст0483омꙊ мꙊжꙊ ѡ Бг0483Ꙋ и ѡ егѡ добродѣйствахъ медітаціа, в овꙊю ИзстꙊпленіѧ смерть порываючи его, Ꙗкобы ѡтошлымъ его ѡт себе чинила (Сматр., 41–42); надто скарбы свои выкладаютs столпы и балваны бѣсомъ ставѧчи, и ѡных подавцами добръ своихъ быти плетꙊт, Ꙗкобы тое ѡт нихъ было имs дано, чого николи и сами не мѣли, ани коли мѣти бꙊдꙊтъ, и длѧ того написано естъ (Варл., 83б); Въспріемлю: ПріймꙊю, зновꙊ пріймꙊю, помагаю, взаемъ пріймꙊю, зношꙊю, ѡтношꙊю, ѡтбираю, задержꙊю, Ꙗкобы противъ пріймꙊю (Бяр., 24); предсе Ꙗкобы мене хто не пущал а держалъ моцsно (Пралог, 571); естъ ли в томъ Сакраментѣ Тѣло хв0483о з хлѣба іакѡбы з Матеріи, а з вина Кровь хв0483а также іакобы з матеріи (Сакр., 11); тая похвалка ... на монастыръ якобы оучинена быти мела; чого никгды не было (АВК, I, 336, 1666). 2. Прыкладна, прыблізна. они сеножати черезъ межу перекосили якобъ на два возы (АВК, ХХI, 31, 1555); богобоsне з великимъ набоженствомъ принꙖвши ст0483ыѧ таsны дш0483Ꙋ свою гсдꙊ бг0483у предала, Ꙗкобы с полгодины на рꙊкахъ дꙊховника своего была и престависѧ (Барк., 153б); такъже за великими дождами ѡколо великих рекъ травъ ни троха сена не косили вода вешнѧѧ стоѧла по ст0483омъ Петре тыждень, а коли почала вода вешнꙖѧ спадыват, Ꙗкобы три дни было (Там жа, 168б); церков ст0483ых мꙊченикъ бориса и глѣба мꙊром ѡздобне выставил, Ꙗкобы чвертъ мили ѡт полоцка (Стрыйк., 520б); в той же самый дн0483ь ѡбхоженѧ родинs сн0483овских, выборных мꙊжей, Ꙗкобы пѧтдесѧтs, которыи сѧ вs Халдейской мꙊдрости, ѡколо прысмотрованѧ, и розезнанѧ бѣгов нбсныхъ бавили, до Кролѧ събрало (Варл., 19); такъ тот даръ тысѧча сребрениковъ который далъ Авимелехъ Саррѣ былъ Ꙗкѡбы ф0483. талѧровъ (Хран., 33б); такъ тот дар тысꙖча сребреников которыи дал Авамелех саре, был Ꙗкобы пꙖтсот талꙖреи (Выкл., 17б).
с. 334
Якобысь зл. 1. Тое, што і якъбы I у 3а знач. нам тежs пилне а пилне прыказал абысмо сѧ старали, Ꙗкобыс сѧ ѡ жадных речахъ смꙊтных того жывота ѡт нас не довѣдал (Варл., 31б). 2. Тое, што і якобы I у 6 знач. Потреба тоутъ боудетъ дѣеписе пилне мыслити, Ꙗкобысь то мѣлъ вывернꙊти, жебыс из своего о апелѧціахъ правдою Ꙗвне вs кламствѣ не зостал (Апакр., 137). 3. Тое, што і якъбы I у 3в знач. Штобовѣмъ маешъ, бжственный Апслъ пытаетъ, чогось не взѧлъ, а еслижесь взѧлъ, длѧ чого сѧ хлюбиш Ꙗкобысь не взѧлъ (Каліст, I, 5).
с. 336
Яково зл. Як. Каково: Ꙗкѡ, Ꙗково (Бяр., 63).
с. 336
Яковость наз. Тое, што і якость. Лечъ по Ꙗковости, любо дх0483овныхъ, любо телесныхъ добродѣйствъ, оумѣетности и розꙊмꙊ ... маючи, кождого сꙊдити, цнотъ овоцы вытѧгати, по годности кождого ведлꙊгъ заслꙊгъ ѡддавати бꙊдетъ (Мак., 279); видомыи зас вsзглѧдом бытности и сказителности, оурощенѧ, и оуменшенѧ, и ѡтмѣны Ꙗковости, и наконец вsзглѧдомъ порꙊшенѧ зs мѣстца на мѣстце (Варл., 147); Качество: Ꙗкость, Ꙗковост (Бяр., 63).
с. 336
Яковъ займ. 1. Тое, што і яковый у 2 знач. То сѧ не годит, ачколвек Ꙗ великии пан, а ты так же великии чоловѣкъ и вроженыи, Ꙗков и Ꙗ, а витез еси большыи, нижли Ꙗ (Трыст., 82); пытавъ пословъ своихs повѣжте ми ѡ ѡлеѯандрꙊ, Ꙗковъ естs чл0483къ ѡн возрастом и Ꙗким розꙊмомъ (Алекс. 1697, 24б). 2. Тое, што і яковый у 4 знач. Бж0483е, дѧкꙊю тобѣ же не естемъ ѧ такѡвъ Ꙗкови сꙊтъ иншіи люде, грабѣжницы, несправедливцы, чꙊжоложницы (Каліст, I, 1); тыи которыи перед тымъ знали слѣпого и поставꙊ твари его Ꙗкова была помнѣли (Там жа, 143); приказала емꙊ ... Алеѯандровъ ѡбразъ вымаліовати Ꙗковъ ест человѣкъ ест (Алекс. 1697, 78б). 3. Тое, што і яковый у 5 знач. Алеѯандер пытал филона, Ꙗковъ человѣкъ рожаемъ пор (Алекс. 1697, 72).
с. 336
Яковый займ. 1. Абазначае пытанне аб якасці, уласцівасці каго-, чаго-н. Ꙗковый естъ любыи твои ѡт любаго, о прекраснаѧ в женахъ (Скар. ПП, 7б); Рыцэру, Ꙗковую еси прыгоду мѣлъ ѡт тыхъ часов Ꙗкъ есмо сѧ ростали? (Трыст., 97); Предложеніе: Повѣсть, вонтпливое пытане, которое бывает четверако, если ест, що естs, Ꙗковое ест; длѧ чого естъ (Бяр., 118). 2. Які; які іменна. цр0483ь ... реч еи лютѣ мнѣ цр0483це. Ꙗково пороуганіе мѧ воложилъ. галелиꙖнинъ сіи (Чэцця, 185б–186); Глава зі0483 За грехъ идолопоклонениѧ Ꙗкова смерsть имела быти (Скар. ДЗ, 35); седмыи грѣхъ не Ꙋповати на бога а гнѣватисѧ на него, Ꙗковъ былъ цр0483ь Iзраилъскии Саоулъ (Будны, 7); в томъ ѡграниченю двѣ речи наипилней маютсѧ оуважати, Перваѧ престꙊпленіе заповѣдей бж0483ых; которые сꙊть троѧкіе, Преестественные, Ꙗковые сꙊть ѡ трехъ добродѣтелехъ богословскихъ (Навука, 49–50); ꙖковꙊю вs чл0483вцѣ христіанскомъ ѡдмѣнꙊ и ѡдновленье чинитъ Хс0483 (Мак., 23б–24); былъ того часꙊ ПꙊстелникs нѣѧкій ... ѡткꙊль бы зас былъ родомs, або ѡт Ꙗковых родичов, повѣсти не могꙊ (Варл., 37б); Ꙗкѡвыи старѣишина града естъ, такови и граждане егѡ (Ст. бр., 13–13б). Параўн. яковъ у 1 знач., яковыйжъ. 3. Які-небудзь, якісьці. мы дали науку ... пану Дыбовскому ... абы онъ за шкоду нашихъ подданыхъ якового который суду того уряду приняти и досыть чинити не всхочетъ (АВК, I, 156, 1555); признаваемъ же его в оуписаню апсловъ именоуютъ верховным, але жебы за тым емꙊ соуд и старѣйшинство Ꙗковое над дроугими апслы приписовати была речъ слоушнаѧ и повинна, не бачим (Апакр., 95); по ѡноs битве ласкꙊ и людскост своим жолнѣром чинил костантин и з ликинѣем сꙖ зъеднал, сподѣваючисꙖ по нем Ꙗковои правои покꙊты (Бельск., 264); послꙊхай: Ꙗко сꙊсѣдъ алsбо приходенs, вsшедшы, на час, до мешканѧ Ꙗкового зновꙊ з нег за росказанsемъ пана своего на инsшее мѣстsце сѧ преносит (Карп., 7); межы иншыми и тот: о поединковоs ласце божоs кꙊ местцꙊ ꙖковомꙊ ст0483ому ... Ꙋжывают (Аб. абр., 1); Ꙗкъ гды хто вs мѣстѣ Ꙗковомs оумретs, южъ ни голосꙊ ни мовы, ани гꙊкꙊ вs немъ мешкаючихs не слыхаетs, лечъ згола мертвъ естъ (Мак., 10); дай ми чл0483ка Ꙗкового, которыи бы презs нѣѧкіи лѣсныи, тернистыи и багнистыи шолs мѣстца (Там жа, 26); Бл0483гоприсѣдителный: стале пилнꙊючій, и Ꙗкобы ѡт бокꙊ чіего не ѡтстꙊпꙊючій, оуставичныи, вs Ꙗковой справѣ пилный (Бяр., 6); Спѣѧніе: Множѣнесѧ, доброе повоженье, бранье похопꙊ и постꙊпкꙊ до Ꙗковои речи (Там жа, 154); Ѡглашеніе: НаꙊка, Цвиченsе, початки до Ꙗковои оумѣетности (Там жа, 195); або ты розꙊмѣешъ жебы пекло было або каране Ꙗковое або живот по том животѣ (Зб. 107, 160). 4. Падпарадкоўвае даданыя азначальныя сказы. всякіе свободы вѣчными часы дати позволили есмо, такыи жъ, яковыхъ въ королевствахъ нашихъ Полскомъ и въ Венгерскомъ вси костелы и ихъ арцибискупове, бискупове, преложеные и иные особы костелные, звычаю Римскоѣ церкви заживають и зъ нихъ веселиться (АЗР, I, 56, 1443); таковое речи не моглъ есми Ꙗ Ꙋчинити Ꙗкову есте вы Ꙋчинили (Скар. КС, 18б); нижsли тако длѧ того не рече, ижь еще не было таковыхъ ѡбѣтниць, Ꙗковые потомъ не борздо настали (Будны, 30); ѡныи знаки болванами были, иж значили бг0483и, албо богини такие, Ꙗковых немаш, ани быт могут (Бельск., 48б); хотѧбысмо насправедлившими были сами, а дрꙊгихъ посꙊжали, под тоежъ зs ними осꙊжене подлегаемо, и таковоижъ мꙊки годными ставаемосѧ, Ꙗковой и той годенъ естъ, кого посꙊжаемо (Каліст, I, 7); не была абовѣмъ звезда онаѧ такова, Ꙗковыи на нб0483ѣ видаемо, але бозскаѧ нѣѧкаѧ и Аг0483глскаѧ была сила, вмѣсто звезды оказꙊючаѧ (Каліст, II, 260б); ведлугъ преможенья своего и церковь ... на тыхъ помененыхъ грунтахъ домовъ ихъ брацкихъ, яковою мѣти похочутъ (АВК, IХ, 152, 1592); иногды бы сѧ шата ѡздобнаѧ, Ꙗковаѧ бы на семъ свѣтѣ не нашласѧ, ани рꙊками, человѣчими зроблена быти могла, ѡказала (Мак., 74); на наꙊку дх0483овнꙊю всѣмъ людем своим, таковым порꙖдкомъ Ꙗковыs и вs нб0483ѣ Ꙋстановил был, пꙖти Архаг0483глвъ, звѣрхнѣsших (Дыяр., 173б); Мѵро: Масть, аб ѡлѣекъ пахнꙊчій, Ꙗковымъ помазꙊютъ Iереѣ и царѣ (Бяр., 298); ѡныи знаки балваном были, иж значили боги або богини такии, Ꙗковых немашъ ани быти могꙊтъ (Выкл., 40). Параўн. яковъ у 2 знач. 5. Падпарадкоўвае даданыя дапаўняльныя сказы. ѡкажетсѧ бг0483ь бг0483ѡм в сиѡне, гси бє0483 сил выслоухай мл0483твꙊ мою выразꙊмей бє0483 Ꙗковог ѡборонце ншь [!], видь бє0483 а възглѧн на ѡбличе хса твоег (Пс. ХVI, 86); не надобѣ о томъ много писати, вси бо вѣдаемъ Ꙗковыхъ теперъ Ꙋчителеи маемъ (Будны, 7–7б); мовилъ ему одинъ зъ Ꙋчениковъ его Ꙋчителю, сsмотри ѧковое каменье, и ѧкиѧ будованьѧ (Цяп., 62); абачъ Ꙗковым вчорашнего днꙖ был, а Ꙗкиs естем нынѣ (Алекс., 21б–22); вѣдаете теды добре, а Ꙗковом то покою, и о Ꙗковомъ кѵоте речено (Карп., 43б); видоме се то ... яковыми терминами панъ Ейсимонтъ зъ стороною моею паны Куликами на дальшій ихъ жаль ... поступуетъ (АВК, I, 314, 1646); глꙖди и нн0483ѣ зs Ꙗковыхъ людиs бывают министрове (Выкл., 80б). Параўн. яковъ у 3 знач.
с. 337
Яковыйжъ, яковыйжь займ. Тое, што і яковый у 2 знач. они же судиша насъ, и навѣли на насъ злое великое Ꙗковоежъ николи не было (Скар. ДП, 27б); Ꙗковажь будеть таковыхs молитва, потомужь и о оныхs розумѣи (Будны, 184б); Ꙗковаѧжs слава тебе наполsнила, Ꙗковаѧ ст0483обливости оздоба оукрасила, кгды не кѵотъ завѣта, але сам, законꙊ и пророковs творецъ, до тебе вsшолъ, и вs тобе, Ꙗкъ вs найроскошнейшомъ палацꙊ, премешкалs (Карп., 37).
с. 339
Яковыйколвекъ займ. Які-небудзь, якісьці. вѣчными часы тотъ пляцъ даруемъ ... на яковыйколвекъ пожитокъ оборочаючы Церкви Божое (АСД, II, 63, 1637). Параўн. яковыйсь.
с. 339
Яковыйсь займ. Тое, што і яковыйколвекъ. Ꙗковоесь тамъ набоженство, и Ꙗкъ великій, бжственsное любви пламенs, вs срдцꙊ своемъ палаючій, мѣла (Карп., 40); але только о яковыесь шкоды, якобы собѣ сталые, яко то его милость въ обмовѣ своей менить, ничого не зменкуетъ (АВК, ХV, 324, 1673); черезъ ихъ милостей позваныхъ особъ ... тѣлъ змерлыхъ фундаторовъ, въ томъ зборѣ Мацкискомъ въ склепѣ лежачихъ, шукаючи яковогось скарбу повыкиданье, трунъ пооблупанье (АВК, ХII, 463, 1676); зъ щекгульной яковойсь запаметалой легкомысльности панъ Цитринскій ... а мере змышленой становитъ (АВК, ХV, 500, 1686).
с. 339
Якоже I, якожъ I, якожь I прысл. Тое, што і якъже I. бо а Ꙗкожь заморскій соуд боудет важный, до которого свѣткове потребные, або длѧ плsти або про недосоугъ старости, або про иные находѧчіе завады приведены быти не боудꙊтъ могли (Апакр., 139); исаакъ зась реклъ до сына своего: Ꙗкожес такъ скоро найти моглъ сыну мой (Біблiя, 61); рекла до него далида: Ꙗкож повѣдаешъ жебыс мене миловал (Там жа, 132б); якожъ оное слово будешъ розумѣти во еѵангеліи (Пыт., 14); Речетъ хто: а Ꙗкожъ тое перъшое слово Апсльское, зs ѡвым послѣдним зsгодитисѧ можетs (Карп., 4).
с. 340
Якоже II, якожъ II, якожь II зл. 1. Тое, што і якъже II у 1 знач. не дѣите мене братꙖ мало да предамъ дх0483ъ мои. вельми бо стражю. Ꙗкоже начахъ тако и скончаю (Чэцця, 5); кнѧзи племенъ, по поколѣниехs ізраилевыхs жребиемs всѧ делѧше. Ꙗкоже повѣлелs былs гсдь Моисею (Скар. IН, 29); оучини гь0483 с вами милосердіе ѧкоже оучинили есте съ мерътвыми и со мною (Зб. 262, 31); протож на ней стоꙖла и ходила. теж и Ꙗкож то и иныи люди стоꙖть або ходѧт (Сівіла, 2); занже чл0483къ не избꙊдетсѧ приключеніѧ искръ их. повѣдаѧ поут еѧ. Ꙗкоже избѫваеть стѫдени. вѣдаѧ поут солнечныи и приспееть собѣ древо. и ѡдежи земные (Арыст., 152); заслуговати подъле набольшое можъности своее, якожъ то завъжды звыкъли чинити (КПД, 37, 1538); свꙖжеши цр0483еs их пꙊты, Ꙗкоже нн0483ѣ свꙖзанъ еси, и славныꙖ их рꙊчными ѡковы желѣзными и сотвориши в них сꙊд написанъ (Дыяр., 169). 2. Тое, што і якъже II у 2 знач. А потом злꙊчившисꙖ зs иншим потомством афетовым мосоховым наполнили болшꙊю част краин полночных вs европѣ, Ꙗкож еще до тых часов, в краинах тих же потомкове их держат ѡсады свои (Стрыйк., 423); предсе з ласки бж0483ое на весне и Ꙋвосен жито на поли зелено было Ꙗкожъ с тою зеленью и зацвило на з0483 ндли по ст0483е, а никакож пожовкло (Барк., 167б); Ꙗкожъ тамъ тот краs выгубивши выпаливши спꙊстошивши ѡт Покрывници две миле, и не оучинивши и не постановивши ничого доброго Ꙋвосен ѡ Ст0483оs Покрове розехалисе проч (Там жа, 171); з оное вышеиписаное вазни кнѧз великии Довмонт направил шесть мужыков на брата своего Троиденѧ, Ꙗкож ѡн шолъ бэзпечне собѣ з лазни в Новгородку и тые мужыки его забили (Рач., 308); працовалисмы пишучи трибунал Ꙗкож Ꙋвес написаныs и корол его млт подписал его нам але выдат се не могл без констытуцэs (Еўл., 23). 3. Падпарадкоўвае даданыя дапаўняльныя сказы, якія тлумачаць члены галоўнага сказа. оузрѣ король и кн0483зь великии Скиргаило Ꙗкож оуж имь невозможно оудержати Литовьское земли пред великымь кн0483земь Витовтомь (Увар., 92); бо ме просил за жоною и цоркою своею ѡзнаsмилэм малжонце и некоторым слугам его Ꙗкож ѡни покрыли были желꙖза и ручницы (Еўл., 19); страшно было слышати албо тым где се то деѧло видети Ꙗкожъ и конститꙊцыѧ были выдали релии греческоs а потомъ за великою и дивными справами разорвалосѧ (Барк., 171б); великій царю Алеѯандре бꙊди тобѣ вѣдомо, Ꙗкожs николи приходихомъ сквозѣ чермное море тогды есмо не были подданные ни ѡдному царю (Алекс. 1697, 26). 4. Так як, паколькі (падпарадкоўвае даданыя сказы прычыны). при той церкви повинни будуть отцеве свещенники ... для спѣванья и одправованья набоженства, якожъ то наданье мое и та фундацыя вѣчными часы при той церквѣ помененой не нарушне и вѣчне трвати (АСД, I, 6, 1507); выдраны дей пъчолы его съ трехъ ульевъ, у дворъце его въ Дахнове; якожъ дей, для ведомости шкодника своего, копу збиралъ (АВК, ХVIII, 45, 1582); синод намъ дх0483овным и свѣтским ваш кж мл зложіти рач, которого пилнаа и кгвалтовнаа потреба. Ꙗкож тоутъ вs литвѣ всѣ православныи того потребоуютъ (Апакр., 18б); за приеханем моим до дому? але по первшим привитаню жалосныs былэм розумеючи ѡ ее недолгим животе Ꙗкож потом в марцу пришлом живота доконала (Еўл., 8); в тым послал был наливаsко полковника мартинка (ѡ котором веле трымал) Ꙗкож и был чловек сэрца велкекго (Там жа, 42); зас ижъ не чꙊжоложите, але завжды в чистости мешкаете, Ꙗкожъ могут тѣлеснои жажды Ꙋживат тии котории не едꙖт (Алекс., 34б); Ꙗкожъ естесмо вs тои цр0483кви прихѡднѧми алsбо сꙊсѣдми (Карп., 7). 5. Так што (падпарадкоўвае даданыя сказы выніку). тогды жито Ꙋ цветꙊ морозъ побилъ, также ѡгурки Ꙋ цветꙊ мороз побилъ, Ꙗкож на тот час Ꙋ господарстве мало хто бы сѧ мелъ ѡгурками похвалити (Барк., 168б); ѡ того Дмитра Ивановича животе и мешканю ѡ бытности его, ѡбычаех и поступках и мешканю его дивне и плачливе и трудно было выписати, Ꙗкож историѧ ѡ немъ естъ написана подостаткꙊ Ꙋ дрꙊгихъ лѣтописцах (Там жа, 169б). 6. Падпарадкоўвае даданыя азначальныя сказы. не было бы подобіѧ лихого парсоуною Ꙗкоже ти напишю (Арыст., 162). 7. Далучае даданы сказ, у якім раскрываецца сэнс члена галоўнага сказа. а нас з ласки свэs насвэтшеs в дꙖтэчки помнажал Ꙗкож напрод ку великоs потешности дал нам перворочного сына Ꙗроша а потым инше сыны и цорки же по нинешниs рок ≠паꙖх0483тäь ( 1(Е60ў4л)., Ꙗ18к–о1 9с)е. то пише сполнило се сыновъ ѳ0483 (9), а цорэк 8. Ужываецца пры пералічэнні; суадносіцца са злучнікамі ‘і ... і’, ‘ды ... ды’. именья ... которые до столу нашого гсдръского привернены быти мають, Ꙗкож всихъ таковых именеs по здадцахъ Ꙗкихъ же кольвекъ на насъ гсдра припалых, мы ... никому ѡтдавати не маемъ (Ст. 1588, 6); мстислав, которыs выsмꙊетсꙖ за славꙊ, Станислав, становꙖчи собѣ славꙊ, мечслав ѡт меча славныs, ест то реч правдиве потребна Ꙗкож и подобна (Стрыйк., 427б); при котороs церкви мешкаючи законники реліи грецкое не Ꙋниты, волно въ всем ведлугъ церкви всходнее набоженства и церемоніи заживати мают вѣчными часы; Ꙗкож и братство их церковsное ведлугъ привилꙖ его млст ... ѡтц0483а нш0483его (Дыяр., 155б–156). 9. Ужываецца для падпарадкавання даданых параўнальных сказаў. Ꙗкоже видѣх ѡрющаѧ кривдꙊ и сѣющаѧ болѣзнь пожнѫт ее (Зб. 262, 13б); горъла, кровопролитья и статъковъ своихъ не литуючи, якожъ и въпередъ къ таковымъ повольностямъ и послугамъ хтиве оѳеруються (КПД, 41, 1538); юж так своволне все починаючи и вколо ѡбсылаючи подарки собе дават заказуючи Ꙗкож и давано ѡдно з слуцка поѡмешкано было (Еўл., 42); предсе цена збожю среднꙖѧ была, Ꙗкожъ и знакъ томꙊ Ꙋпадку збожю (Барк., 163б); которые житом новымъ сеꙖли, тые ни жали Ꙗкожъ две доле тых людеs было которых ѡралы и не сеꙖны были, на лето кꙊповали жито чверть по грошеs лє0483 (Там жа, 164б); широко збꙊрꙖт израилꙖ. то ест церков бж0483Ꙋю правдивꙊю и Ꙗкож завжды вѣрных не перестают наежчати, што теж пророки и иншие и иѡан ст0483ыs вs апокалипсис повѣдили (Стрыйк., 421); так за ѡных трох братов кн0483жат варазских Ꙗкож за ѡлги або елены и володимера монархи, и дрꙊгог мономаха и инших кн0483жат звали (Там жа, 432); якожъ и Давидъ святый, яко о немъ читаемо, органовъ и музыкъ вшелякихъ заживалъ, и было то Богу приемно (Пыт., 77); надто вси ... Грековъ теперешнихъ и Русь ... ганятъ и за ересь имъ прычытаютъ, якожъ и на поселство Еремiи патріярхи отписуючи, то ему задали, ижъ въ томъ артыкулѣ вельце блудитъ (Гарм., 178); Ꙗкоже единемs чл0483комs грѣхъ в мир внииде, и грѣхомs смерть, и тако см0483рть во всѧ чл0483ки внійде, о нем же всѣ согрѣшиша (Навука, 12); вs ѡбоих скарsбницах дх0483овныхъ и свѣтскихъ, ѡбфите и гойне, всѣхъ и вшелѧких добръ и дарѡв Бж0483іхъ збывало. Ꙗкож не оубываючим богатsством, естъ доброчинность роздаючи абовѣмъ зsбираешъ, а розпорошаючи зsгромажаешъ (Мак., 9б); драхма важила пол є0483. гроша Ꙗкожь и динарь (Хран., 33б). 10. Ужываецца для далучэння параўнальных зваротаў. ѡн же даль имь иного цр0483Ꙗ именемь Давладъ БердиꙖ Ꙗкож река превосходꙖщи всю землю (Увар., 104). 11. Далучае пабочныя словазлучэнні і сказы. повстанет чл0483вкъ сы израгелѧ. а боудеть пановати оусемоу поганству. Ꙗкожь то Ꙋ старом законе сполнеи есть пописано (Валх., 38б); которе тыи три королеве ис своих змль на оферованіе бгоу и с собою оузѧли были и вельможне принесли. але коли дитѧтко ісса оу ѧслех и оу сѣне положеного велми оубогого нашли. ѧкож теж тым пастоухом на дорозе ѡтказали (Там жа, 54–54б); о погибели злыхъ Ꙗже допущалъ естъ [богъ] на нихs грехъ ради их, Ꙗкоже чтꙊчи в сеи книзе знаидеши (Скар. ПБ, 2); рекъ к неи Ꙗкоже молвене ѡдиное неоучтивых молвишь (Зб. 262, 12б); егдаж сѧ боудет хрстианъство множити. тогда ваши люди жидовъскіи боудоут гинꙊти. а которыи боудоут хрстианъскꙊ вѣрꙊ дръжати добре. боудоут бл0483жни. и Ꙗкож и Ꙗ ѡ том имам верити (Сівіла, 4); подобаеть ѡтдалити его. оудалением великим. после казни и бѫдеть витѧжь или воинъ изборныи, достоинъ смерти. Ꙗкоже рекѫть арапове. несть бо меж тым. что црствоуеть цр0483ь над людми или црствꙊють люди над ним. крѣпость или слабость ест (Арыст., 147); толко великое забиsство мордерство кровопролитство поделали рокошаномъ Ꙗкож ѡ таковомъ постановеню рокошанском тутъ же в томъ року хг0483 (Барк., 171б); каждыs ... ѡбачити может, ѡт Ꙗких людеs и на Ꙗком фꙊндаменте тое мѣсто заложено: то ест ѡт здраsцовъ ѡт бенкартовъ ѡт кровепролиsцовъ и на розлѧнꙊ крови, длѧ чого слушне може быти прировнан (Ꙗкож и есть) ѡному першому вавилонꙊ (Рым., 78); Ꙗкожъ ми бл0483гословеннаѧ слꙊжебница Хв0483а Меланіа повѣдала (Мак., 18б); гдымъ досытъ порожнованsѧ мѣлъ вs келіи южъ вs ѡстатней старости прійдꙊ кs немꙊ и при дырехъ келіи его сѧдꙊ, которого Ꙗкъ бꙊдꙊчи еще простакѡмъ, розꙊмѣлемъ же былъ над чл0483ка, Ꙗкожъ и такъ было: и слꙊхаю што ми чинити скажетъ (Там жа, 19).
с. 340
Якоже III, якожъ III, якожь III часц. 1. Тое, што і якъже III. I овшемs, если наймилшого, единородsнаго, и съпрсносꙊщнаго собѣ сн0483а и слова, на такъ срокгіе моуки, Бг0483ъ ѡтц0483ъ выдаетъ: Ꙗкож ты мизерныи чл0483че, вшелѧкого досвѣдsченsѧ, и навѣженsѧ, ѡт пресвѧтое рꙊки его, вsдѧчне пріймовати не хочешъ (Карп., 11б); если арsханsгелови, словs на выславенsе ѡзsдобъ того прстола, и выличенsе прерокгативъ, того преславsного мѣста, не ставаетъ, Ꙗкожs намъ ставати можетъ (Там жа, 35б); все то еднакъ любовною, Ꙗкомъ реклъ, дш0483ею ст0483ый сей МꙊжъ, през цѣлыи два роки зносилъ, быле толкѡ Еѵглской правдѣ свѣдоцтво выдалъ былъ поважное: Ꙗкожъ за ласкою добротливогѡ Бг0483а выдалъ такое (Сматр., 34). 2. Вельмі, надзвычай. ѡ Ꙗкожъ законъ пански кротки, але пожитечныи (Зб. 107, 186б). 3. Паказвае на няпэўнасць, дапушчальнасць выказвання. быс в чаши Ꙗкоже ст0483аꙖ кровъ (Чэцця, 35). 4. Толькі, выключна. никто же бо ѡт тѣх кнѧзеи ваших посрамилъ есть Ꙗкоже тотъ (Чэцця, 33); однакъ, словамъ Павла светого вѣруютъ, который мовитъ, же “огонь искуситъ дѣлъ кождого, а самъ спасется, якоже огнемъ” (Гарм., 185). 5. Акрамя того, да таго ж. самоил ѡсинскиs ѡбозныs ... рꙊки в том часѣ гдым был волныs з ѡковъ и варты вже не дано толко двох наглꙖдников, власне потребовали абым Ꙋтѣкъ из турмы Ꙗкож и голосы тые были пꙊстѣте его если поsдет (Дыяр., 176).
с. 344
Якоживо, якоживъ прысл. Тое, што і якъживъ. чомоужъ ихъ тоутъ ... ѡтецъ папеж не споминаеть. знати же их в тое фалшиве вдано, о чомъ Ꙗкоживо не мыслили (Апакр., 41); Генадій Ꙗкоживо того што емꙊ дѣеписъ приписꙊетъ не писал, але то щирые соуть плетки, и потвари на него змышленые (Там жа, 105б); якоживъ – о томъ Аѳанасій не мыслилъ, ани писалъ (Пыт., 16).
с. 344
Якожъбыколвекъ займ. Тое, што і якъколвекъ. Але тое самое досыть бы могло быти до показанsѧ винности, же замꙊтилъ цр0483ковъ, ни длѧ чого доброго. абовѣм речъ розности не маючаѧ Ꙗкожъбыколвекъ была, не годилосѧ было ее порꙊшати з великою боурею всеи цр0483кви (Апакр., 191).
с. 345
Якожъколвекъ займ. Тое, што і якъколвекъ. панъство рымское не есть еще до конца знищоно зепсовано и спꙊстошоно бо еще Ꙗкожъколвекъ держитъсе (Унія, 33б); посланци на востокъ были пѡслани Ꙗкожъ боудь колвекъ (Апакр., 133); писал до кирила абы его мѣсце засѣлъ, хотѧчи тымъ писаньем свое имѧ Ꙗкожъколвекъ до першей столицы приткноути (Там жа, 147); авгꙊстиновы вси книги поправленыи вынѧтымъ бывшимъ, мѣсцамъ нѣкоторымъ, которые могли ересь нѣѧкꙊю оутворити, або Ꙗкожколвекъ мысли вѣрнымъ затрвожити (Там жа, 188); принамнѣй тым способомъ, Ꙗкожъколвекъ на высокость поглѧдали, а ѡд нижнихъ подносѧчисѧ, вышнихъ оупатровали, и ѡпѧтъ на высокость сѧ мѣ[ли] (Мак., 95); абовемъ хотꙖ бы Ꙗкожъколвекъ человекъ былъ справедливыs и светыs завсегды, если се з собою бꙊдет добре раховат (Зб. 255, 21).
с. 345
Якожъ гл. якоже
с. 345
Якожь гл. якоже
с. 345
Якоколве займ. Тое, што і якъколвекъ. Ꙗкоколве тіи цареве. и цесарь црствовати боудѫ. ѡбаче римское црствіе велми ѡпоустееть. и скажено боудет и ѡбнищаеть (Сівіла, 6); гсди боже мой, еще еси и вдовꙊ, Ꙋ которои се Ꙗкоколве живлю ѡскорбилъ и Ꙋморил есь сына ей (Біблія, 438); взывалъ до гсда мовечи: Гсди бж0483е мой, еще еси и вдовꙊ оу которой се Ꙗ, Ꙗкѡколве живлю, ѡскорбилъ и оуморилъ есь сн0483а (Хран., 310).
с. 345
Якокольвекъ, якоколвекъ займ. Тое, што і якъколвекъ. А так если бы хто после тое уставы нашое якоколвекъ в нас люди и земли, кгды будем в Полщи, упросил (Ст. 1529, 11); естли бы которая именье свое отъчызное и матерызное мела и записала такому мужу своему обычаемъ заставънымъ въ суме альбо якокольвекъ, жебы таковые записы не шли ани жадное моцы не мели, але ижъбы близкіе кожъдую служъбу людей ихъ по пети копъ грошей скуповали (КПД, 232, 1554); умыслил так долго ѡт ѡблеженѧ не ѡтступовать, аж бы того мѣста Ꙗкоколвек достал (Атыла, 222); кождому естъ вольно именьемъ своимъ отъчызнымъ матерыстымъ и якокольвекъ набытымъ водле воли и уподобанья своего шафовати (АВК, ХХХVI, 13, 1582); листовъ наших заповедных на продолъжене справедливости людъское, Ꙗкокольвекъ повстегаючи, або задерживаючи ее ѡт тых часовъ на потомъ до всꙖкихъ сꙊдовъ ... давати не будем (Ст. 1588, 26); иные Ꙗкокольвекъ противъ повшехнои и старожытнои наꙊце католическои поставаючые, а к томꙊ абы ѡтдали послꙊшенство навысшомꙊ пастырꙊ потомъкꙊ апостола петра светого, и напотомъ стерегꙊчые ѡтщепенъства въ едъности тѣла церъкви божое жыли (Бер. саб., 23); Ꙗкобы такъ тотъ постꙊпокъ и выконанье обѡмъ сторонам слꙊжачое, которымs бы всѣ выкроченьѧ Ꙗкоколвекъ того покою мети розрознеными вs вѣре хрстіанsской заховане взрꙊшаючее (Апакр., 27); колисмы к тымъ лѣтом пришли, иж Ꙗкоколвекъ можем розознат доброе ѡт злого, жадалисмы ѡтдалит ѡт себе неꙊмѣетност, абы то наполнени мꙊдростю въ Ꙋмыслехъ наших (Алекс., 31–31б).
с. 345
Якость наз. Якасць. качество – Ꙗкост (Зіз., 38); Качество: Ꙗкость, Ꙗковост (Бяр., 63). Параўн. яковость.
с. 346
Якось I займ. 1. Як-небудзь; якім-небудзь чынам. же и людскіе до насъ ласки и прихилности, безs данья нами причины, албо сѧ ѡт нас ѡтверноули, албо такъ, же ихъ Ꙗкось бачити не можемъ, оутаили (Апакр., 2–2б). 2. Неяк, нейкім чынам. чудно и велми дивно ѡ цр0483и Дмитре поведают, Ꙗкось дивне у воsскꙊ справует. ижъ деs Ꙋ ночи не спит только ꙊбравъшисꙖ во платье леда какое то (Барк., 173б); же и брат брата, и ближній кревногѡ, Ꙗкось ѡзѧблѣй нижs пред тымъ любит (Мак., 7б).
с. 346
Якось II зл. 1. Падпарадкоўвае даданыя дапаўняльныя сказы, якія тлумачаць члены галоўнага сказа. Просимо жъ, якось мы первѣй многократъ и не единъ разъ просили (АСД, II, 14, 1598); розꙊмѣй быт речъ велми шкарꙖдою и соромотою, тобѣ так наꙖснѣйшому цесарови, водлугъ того Ꙗкос ѡт людиs есть видѣн, мнѣ малому а низкому таковыи речи стат. абовѣмъ ты Ꙗко повѣдаешъ, естес ровен сл0483нцеви (Алекс., 8); зас през понижене в нꙊжи вспаметал, водлугъ Ꙗкос по мнѣ видѣлъ, ижем так велми в щасливости ѡбфитовал, же длꙖ великих богатствъ которих есмъ мѣлъ (Там жа, 21б); паметай а не забывай Ꙗкось кꙊ гнѣвꙊ приводилъ гсда бг0483а твоегѡ на пꙊщи (Хран., 152). 2. Падпарадкоўвае даданыя сказы вобраза дзеяння. Ꙋчинил есмъ Ꙗкос мнѣ росказал (Біблія, 61); подаси ему кꙊбокъ водлугъ ꙊрꙖдꙊ твоего. Ꙗкос перед тым звыклъ был чинит (Там жа, 90); коториs ѡтповꙊдал: кто жъ тꙖ поставил кнꙖжатем и судъею над нами; чи мене ты хочешъ забит, Ꙗкос вчора забил египтꙖнина (Там жа, 108); мене теж хочеш забыт Ꙗкос египчика забил, Моsсеs сꙖ злꙖклъ, дивꙊючисꙖ Ꙗко то вѣдал (Бельск., 41б); подаси емꙊ кꙊбокъ водлꙊгъ оурѧдꙊ твоегѡ, Ꙗкось передs тымъ звыклъ былъ чинить (Хран., 65б). 3. Падпарадкоўвае даданыя сказы прычыны. На што князь ... повѣдилъ: якосьмы здавна держачими тыхъ грунтовъ одъ лѣтъ тридцати двохъ ... тому жъ служебнику и мѣрнику своему привернути розказалъ (АВК, ХI, 61, 1596). 4. Падпарадкоўвае сказы, у якіх падзеі даданага сказа адбываюцца раней за падзеi галоўнага сказа. И гетая на свѣтѣ дурнина: годынникъ мнѣ притрафилося на тандетѣ въ Кiевѣ купиты; далисьмы за іего тры копы грошы; а якосьмы послали до Вильна на направу, ажъ онъ на пятую копу крутылъ злодѣй заморщыкъ (Мял., 318); повѣдаs ми колис был, со мною вs вꙖзеню часꙊ преслꙖдованꙖ длꙖ чогом Ꙗ ѡ правдꙊ ѡко стратил, а тыс цалым зостал, Ꙗкос з вꙖзенꙖ вышол (Бельск., 270). 5. Падпарадкоўвае даданыя сказы меры і ступені. И рекs иссъ сотsнику. іди, а ѧкось Ꙋверилъ, нехаі будет тобе (Цяп., 10).
с. 346
Якото I, якотъ I зл. 1. Тое, што і якъто I у 1 знач. в либіи в анsтиѡхіи в пентаполіи, сыцыліи в месопотаміи, в палестыне в финицыи, и инде. ѧкото и на око бы се Ꙋсмотрѣти могло (Цяп. Прадм., 269б); Вымуючи тежъ обывателей того мѣста ... одъ зверхностей вшелякихъ водлугъ поступку и захованья того права одповѣдать и справоватися маютъ, то есть, передъ войтомъ и лавниками того мѣста присяглыми ... о речи доткливыя и крывавыя, якото: злодейство, мужобойство (АВК, ХIII, 41, 1580); которые долмацию, иллирон карват истрию и венкгерские горы держат, але и вси иные во всходных и полночных краинах намꙊжнѣsшие народы и наsболшие которыеколвек словенског Ꙗзыка Ꙋживают, Ꙗкото болгари, босницы, сербове, карватове (Стрыйк., 426б); читаны бꙊдꙊтъ звыклымъ шкѡлъ способом Славенскіи Лекціи й на Рускій іазыкъ перекладаны, іакѡто з Притчій Соломоновыхъ (Сматр., 5); длѧ чого вs Цр0483кви Восточной, тꙊю ѡфѣрꙊ приносимъ за Ст0483ыхъ, Ꙗкѡ то за Патріархѡвъ, Проркѡвъ, Апслѡвъ, Мч0483никѡвъ, а ѡсобливе за Ст0483Ꙋю Бц0483Ꙋ (Дзід., 15–16); што называетсѧ ѡсобами Хлѣба ... называютсѧ приміоты Хлѣбовые, Ꙗкото Квасность, Смакъ, ѠкрꙊглость, Бѣлость, и Проч (Там жа, 18–19); СꙊть речи позверховные, и смысломъ подлеглые, Ꙗкѡто вs Кр0483ещеніи, Вода. вs Мѵропомазаніи, Мѵро. и Прочаѧ (Сакр., 1б); для чогѡ в цр0483кви восточной тꙊю ѠфѣрꙊ приносимъ за Ст0483ыхъ, іакѡто за Патріархѡвъ, Проркѡв, Апслѡвъ, Мч0483нкѡвъ (Там жа, 8б). 2. а). Ужываецца для падпарадкавання даданых параўнальных сказаў. Одно естъ оустами толко, іакѡ то бываетъ, гды хто з нечистымъ срдцемъ пріймꙊетъ тѣло и кровъ Сп0483сителѧ нашегѡ (Сакр., 7б).
б). Ужываецца для далучэння параўнальных зваротаў. дариs ... пытал ихъ што алеѯандер чинил зъ ѡным маком, А ѡни ему истотне повѣдали. ВзꙖвши теж дариs перцꙊ алеѯандрового, а вложивши во Ꙋста свои почал жват, А воздъхнꙊвши реклъ: мало его есть рицеров, але сут моцни Ꙗко то той перецъ (Алекс., 10). 3. Падпарадкоўвае даданыя сказы вобраза дзеяння. Ꙋчини Ꙗкот се подоба налепѣs, а мѣs ѡ нем старанье (Зб. 107, 191б).
с. 347
Якото II, якотъ II часц. 1. Ужываецца пры выказванні здзіўлення, збянтэжанасці ў сувязі з якім-н. пытаннем. Ꙋслышавши то менелае цар реклъ: Ꙗкото зацност моꙖ не есть мила брату моему (Тр. гіст., 68б). 2. Быццам бы, нібыта. Ꙗкож мꙖновите липца кд0483 (24) мꙖлэм пред королем справу з тарановским безносым Кторыs по змове з ыншими жолнэрми, Ꙗкото хорыs на то выставеныs был розумеючи же Ꙋ кролѧ в мꙖсто Ꙗлмужны мел ѡтрымат презыскъ на добрах панских (Еўл., 34).
с. 348
Яксамитъ гл. аксамитъ
с. 348
Якъ I прысл. 1. Якім чынам, якім спосабам (выражае пытанне аб спосабе дзеяння, стане). Або ѧкs может хsто въвоити вs домъ моцъного, и судье его розъдрапежити, если непервеи свѧжеть моцsного, и тогsды домs его розъдрапежить (Цяп., 16); Коли Говорнаръ увидялъ Трыщана, ѡн былъ велми весел и пытал его: Ꙗкъ тѧ корол пустилъ? (Трыст., 17); моsсеs реклъ, если ты не попровадиш Ꙗк маем знат если ласкꙊ знашли (Бельск., 53); Але елена емꙊ ѡтказала, Ꙗк же мене маешъ понꙖт ѡкрестивши мене сам Ꙗко ѡтец и назвавши мꙖ собѣ дочкою (Стрыйк., 442); Цр0483ь зь гнѣвомь крикнул: такъ, моя сила, если сихь не побию, якъ маю вернутися вь свою землю (Мам., 180); Какѡ: Ꙗк (Бяр., 63); старец реклъ емꙊ: Ꙗкъ се маешъ брате. а ѡнъ ѡтповѣдилъ. добре ѡч0483е (Зб. 107, 125–125б). Параўн. яко I у 1 знач. 2. Выражае пытанне аб якасці прадмета, адпавядае па значэннi займенніку ‘які’. Рек король: Ꙗкъ ему имѧ? Рекла дѣвка: Пане, имѧ ему ест Трыщан (Трыст., 8); Рек Гаваѡн: Ꙗкъ ему имѧ? Рек Ꙗнак [!]: Пане, тепер сѧ того не можешъ довѣдати (Там жа, 28). 3. Выражае пытанне аб меры і ступені праяўлення якога-н. дзеяння ці стану. панъ его мл0483ть пыталъ того блажеꙖ Ꙗкъ давно то сꙖ деꙖло (КВС, 439, 1545); пытати Ꙗкs давно исповѣдалсѧ, епитемію заданꙊю если выполнилъ, если не ѡпꙊстил грѣха Ꙗкого смертелного на прошлой исповѣди (Навука, 86); тогды рекъ матцѣ егѡ отецъ Макарій. Ꙗкъ многоѣ дати хочешs сынови своемꙊ (Мак., 13). 4. Ужываецца як злучальнае слова. а). Падпарадкоўвае даданыя сказы меры і ступені. же пан подсудокъ ... пану Грегорю Патриковскому вси кгрунты на рейстре меновите урочищами списавши, в держане подал и увезал, водлуг которого листу ... покладал рейстръ ... списаня кгрунтов меновите урочищами и як много моркгов кгрунту в собе заверают (АВК, ХХХ, 317, 1606); Елико: Иле, колко, або Ꙗкъ многѡ (Бяр., 41).
б). Падпарадкоўвае даданыя сказы характару і спосабу дзеяння. еще Ꙗкъ грѣшникъ приходить ко крещѣнию. а не имѣꙖ греха. тѣм же братиꙖ не соблажнѧимосѧ (Чэцця, 125б); артыкꙊл кд0483 ѡ людех пенежных Ꙗкъ мают з ыменеs своих службу земскую служити (Ст. 1566, 25); тогsды ѡтповѣдаючи исꙊсъ, рекъ еи. о жоно, велика вера тsвоꙖ. нехай бꙊдеть тобѣ Ꙗкъ хочешъ (Цяп., 21б); коли што до ꙊчинкꙊ милосерного приналежит, Ꙗк хорог наведити (Зб. 261, 228б); спытал авраам мелхиседека: што бы зач был ѡткул, и Ꙗкъ теж до ѡнои горы вселилсе (Бельск., 16б); Тыи ж стрѣтили Василья Тупина, ведучого языка, который языкъ сказал кн0483зю Дмитрею, ижь Мамай конечне идеть на Дмитрия и на Русь, и якь з Мамаемь зьедночился Олег кн0483зь резанскии (Мам., 173); Iерейства слꙊжбꙊ Ꙗкъ ѡбходилъ, Бг0483Ꙋ то самоимꙊ налѣпшей вѣдомо (Сматр., 37–38); Все бовѣмъ емꙊ латво, што хочетъ, и Ꙗкъ хочетъ, оумалѧючи себе телеснымs оказꙊетъ, перемѣнѧетсѧ, и даетсѧ видѣти любѧчимъ себе, зs незмѣрной и невымовной милости своей которій того годными силою егѡ ставаютъсѧ (Мак., 36); велце сѧ дивовать мꙊшꙊ, ѡ Кролю, Ꙗкъ оу нихъ философами быт менꙊючісѧ, того не зрозꙊмѣли, же елемента сказѣ ѡвшеки сꙊт подлеглые (Варл., 237б); ѡнъ ему повѣдилъ, Ꙗкъ і игдѣ вечера вчораsшого зас проважон был, же ѡнꙊю мнишку долонью по задку Ꙋдарил (Зб. 107, 163). Параўн. яко I у 2 знач. 5. Як-небудзь. коли бꙊдꙊт приступоват до ѡлтара ѡферовати на нем каженꙖ гсдꙊ, абы Ꙗкъ не померли (Біблія, 148); есть людъ затвердѣлыs, бых тебе Ꙗкъ не забил на дорозѣ (Там жа, 151); бы сꙖ то Ꙗкъ ѡмылкою не стало (Бельск., 30б). Параўн. яко I у 3 знач.
с. 348
Якъ II зл. 1. а). Ужываецца для падпарадкавання даданых параўнальных сказаў. Ꙗкъ бо маланьꙖ выходіть ѡт всsходу, и Ꙗвsлѧетьсе на заходе. такъ бꙊдеть и пsриисsтье сына чоловечъего (Цяп., 34); зsберутьсе передъ нимъ въси народы. и розsлꙊчить ихъ дърꙊга ѡт дsрꙊга. Ꙗкъ пастꙊхъ розsлꙊчаеть овsцы ѡт козsловъ (Там жа, 36б); котораꙖ ест дш0483а дш0483ъ наших, бо Ꙗк тѣло без дꙊшѣ естъ мертво, так дш0483а без бг0483а и млсти и ласки его Ꙋмерла ест (Бельск., 5); так ѡлга, або елена напершаꙖ была в рꙊси хрстиꙖнкою, и мног рꙊси до хста навернꙊла длꙖ тог теж еи наша рꙊс прировнывает к слонцꙊ, бо Ꙗк слонце свѣтъ ѡсвѣсчает, так теж ѡна крещением своим росиsские народы напервеs всѣх ѡсвѣтила (Стрыйк., 442б); за подꙊщенемъ діаволскимъ, звытѧжены бываемо, же без грѣха жити не можемо: вшакже Ꙗкъ рыхло зs злым нашимъ вs грѣхъ вsпадемо, такъ рыхло зs добрым нашимъ зs него повставати, а до покꙊты оутѣкатисѧ маемо (Каліст, I, 13); Ꙗкъ бовѣм слонце даетъ свѣтлость дневи, такъ дш0483а животъ даетъ тѣлꙊ: и Ꙗкъ за застемъ слонца ставаетсѧ дневи ночъ, такъ за выстемъ дш0483и ставатсѧ тѣлꙊ смерть (Сматр., 17–18); гдыжs Ꙗкъ нелза окꙊ без свѣтлости глѧдѣти, безs Ꙗзыка мовити, безъ оушью слꙊхати, без ногъ ходити, а без рꙊкъ робити. такъ безs Iс0483а Сп0483сителѧ, вs Црство нбсное вsвойти не можно (Мак., 23); Ꙗкъ бовѣмs мене мѣлес потѣх того жывота товаришемъ, такъ тежъ и трꙊдностей бꙊдешъ мѣть, абымъ тежъ и прышлых добръ зs тобою оучастництво прынѧлs (Варл., 27); зберꙊтsсѧ пред него вси нарѡдѡве, и ѡтлꙊчитъ ѡдны ѡт дрꙊгих, Ꙗкъ пастыръ ѡтлꙊчаетъ ѡвцы ѡт козлѡвъ, и поставит ѡвцы по правицы своей, а козлѡвъ по лѣвицы (Там жа, 73–73б); Ꙗк сн0483ъ не может родити собѣ ѡтц0483а так меншиs бл0483гословити старшого (Дыяр., 166); Ꙗкѡ гаггрена жиръ ѡбрѧщет: Ꙗкъ канцеръ ширитисѧ бꙊдетъ (Бяр., 261); Оу, раnіе! hodia Franca witat, jak sliża w Niemen upustit (Абух., 441); коли его хто хвалил не толко того не припущал, але се теж ѡ тое гнѣвал Ꙗк се дрꙊгие гнѣвают, коли з них хто насмѣваетсꙖ (Зб. 752, 513); Ꙗкъ таꙖ стрꙊжка передо мною вертѣлася, такъ и ты передо мною вертѣтисꙖ бꙊдешъ (Алекс. 1697, 9). Параўн. яко II у 1а знач.
б). Ужываецца для спалучэння параўнальных зваротаў. дочка люда моего оу немилстивого Ꙗк строуць на пꙊстыни (Зб. 262, 112б); вышодши Ꙋвиделъ исꙊсъ тижбу многую и Ꙋмилосеръдилъсе ихъ, же были ѧкъ овъцы не маючи пастырѧ и почалъ ихъ Ꙋчити много (Цяп., 51); парсуна ему была Ꙗкъ рожа (Бава, 129); бысть знаменье на небеси Ꙗвилисѧ столъпы свѣтлые Ꙗкъ ѡгонь (Рач., 287); онокентавръ – звѣр нѣѧкис ѡт головы Ꙗкъ чл0483къ, а ѡт ног Ꙗкъ осел (Зіз., 50); Пручъ Зыгмунта короля (того ничего въ люды личыть, бо той Подлясье и Волынь вынищылъ, ляхомъ мянуючися), але Зыгмунда Первого, солодкая памѣть іего, бо той Нѣящевъ якъ собакъ не любилъ (Мял., 316); дхъ божиs ... розорвал ѡные везанꙖ на нем Ꙗк ѡднꙊ нитку (Самсон, 25); иѡсифъ ... през семъ лѣт назбирал такъ много збожꙖ, ижъ ему личбы не было Ꙗкъ песку морского (Біблія, 93); в котороs ... в полꙊдни коли бывает наквалтовнѣsшаꙖ или в тамтых Ꙋпаленых краинах горꙖчост, вода се ставает Ꙗк лед зимна (Стрыйк., 419); ВзглѧнꙊлъ абовѣмъ Панъ на вздыхане Мытниково, на скрꙊхꙊ срдца его, и на біене сѧ вs перси, а принѧлъ слѡва покорности его, и Ꙗкъ Авелѧ оусправедливилъ его (Каліст, I, 7б); Смѣле мовилъ же былъ послꙊшнымъ Ꙗкъ Iсакъ АврамꙊ (Лям., 7); зновꙊ мовить: бѣда, которыи тѧгнете неправдꙊ Ꙗкs шнꙊръ долгій, и грѣхъ Ꙗк шлею: бѣда вамъ, мовѧчимs зломꙊ доброе, а добромꙊ злое (Варл., 78); Харѵвдісъ: Тѣсное море, где Ꙗк вир пожирает людій и кораблѣ (Бяр., 321); Lepiey było, pаnie Filipie, sedet u lipie а tos uwаlаusie u wielikoiu słаwu jаk swiniа u hrаz (Абух., 440); коли мене ѡбачить ворочаетсꙖ до мене Ꙗкъ вѣтер (Зб. 107, 201б); тогда авгꙊст ... добылъ меча, и тнет Алеѯандра мечем по ѡчима ... тогда Ꙗк бритвою шолом зрѣжет подле головы (Алекс. 1697, 38б). Параўн. яко II у 1б знач. 2. а). Далучае звароты са значэннем ‘у якасці’ або ‘ў тоеснасці’. Такъже тому месту нашомꙊ даемъ и записуемъ и дозволяемъ сꙊпольне тымъ ся правомъ Маитборскимъ сꙊдити и рядити: а надо все тое большое право собе, Ꙗкъ господарꙊ, зоставляемъ (КСД, 894, 1516); даи аданаи тꙊю жонꙊ иже приходить к домꙊ своемꙊ Ꙗк оратель и Ꙗк олеѧ иже збꙊдовали ѡбеихъ домъ исраеловъ и оучинилъ оучтивость во ефратіи (Зб. 262, 33); плюце и перси и желоудокъ. Ꙗ припатрѧм. Ꙗкъ стрѫнъкгиднысъ [!] (Неба, 71); вси бо мають иоана Ꙗкъ пророка (Цяп., 29б); Самъ ... патріарховъ ... водить ихъ, якъ злодѣевъ (АСД, II, 14, 1598); y tyi poddаnyi ieho wsiа szlаchtа tomu terpeli, iаk wiernyi rаby pаnu swаiemu, y niczoho złoho iemu ne сzynili аni myslili (Бых., 533); абы слꙊги не ѡбтꙖжали, великими працами, а если се продает за пѣнꙖзи твоs брат, не роби им Ꙗк неволником, але Ꙗко наемником (Бельск., 55); два народы Грекове и латинницы, з нег пошли, и ѡн их розмножил, а коли што колвек мѣли починати, завжды тог ИꙖнꙊша Ꙗкъ бг0483а ѡсобливыми мл0483твами хвалили и чтили (Стрыйк., 421б); офѣры и добрыи справы и цнѡты Фарисеовы Ꙗкъ пышныи и хлюбивыи омерзивши ѡткинꙊлs, и Ꙗкъ дрꙊгого братоꙊбійца Каина осꙊдилъ его (Каліст, I, 7б); Тое егѡ намъ ачколвекъ Ꙗкъ людемъ смꙊтное, але Ꙗкъ Бл0483гочестивымъ оутѣшное преставленіе (Сматр., 5–6); Смерти Грѣха и смерти Геенны не дознал, Ꙗкъ безгрѣшный и непорочный (Там жа, 29); Бг0483а любитъ чтитъ Кролѧ, ближнѧго Ꙗкъ брата (Мак., 1б); Лечъ зась Iѡасафъ дх0483овного ѡтц0483а заразъ позналs, Ꙗкъ тꙊю жъ поставꙊ ѡбличsѧ маючого (Варл., 342б); взꙖто мене до вꙖзенꙖ и вs ѡковы. защо Ꙗ понижонымъ сердцемъ Ꙗк правовѣрныs слуга бж0483иs православно творцꙊ моему подꙖковавши (Дыяр., 159б); Міхаилъ: ктож Ꙗкъ Бг0483ъ. або покора, аб оубозство Бж0483ее (Бяр., 297); кгды теды тоs брат в злости тръвал і иншим прикладом затраченѧ былъ здалосе всѣмъ жебы был Ꙗкъ нанегоднѣsшыs з середины их вытꙖным (Зб. 107, 176б). Параўн. яко II у 2а знач.
б). Далучае пабочныя словы, словазлучэнні і сказы. И спыталі его мовечи, ѧкъ мовѧть Ꙋчоные, ижъ ильи потреба приити впередъ (Цяп., 55–55б); украинные мѣстца длѧ наездовъ непрыѧтелей сторожу держечы и до ѡбороны Дунаѧ неꙖкии Матэрнус, албо Ꙗкъ его некоторые зовꙊть, Матрынусъ (Атыла, 173); маеть тежъ и того жалобника албо везеньемъ албо парꙊкою доброю ѡпатрит Ꙗкобы и ѡбвиненомꙊ в такоs мере Ꙗкъ вышеs ѡписано справедливость не гинꙊла (Ст. 1588, 525); ратꙊю – воинꙊ точꙊ, иногды оуживаетсѧ побиваю, Ꙗкъ оу златоꙊстаго (Зіз., 58); розбѣглисꙖ розно, ѡдны влѣво, дрꙊги вправо, каждыs народ ведлуг Ꙗзыка, вавилон ѡтмененог з кнꙖжати своими, которым был ное патриарха еще за живота своег, свѣтъ на три части (Ꙗк берозꙊс пише) роздѣлил и назначил (Стрыйк., 416б); ромꙊса, и ромꙊлюса ... заслал был таемне до тигри реки потопит, которие потом ѡт волчицы были выховани; Ꙗкъ славꙖт, ѡт фаꙊстына пастꙊха были знаsдени (Там жа, 537б); Апслъ Павелъ, Ꙗкъ самъ ѡ собѣ вѣдати то даетъ, где мовитъ. Где мовѧчи ѡ собѣ Бож: сей Апслъ, если в тѣлѣ, если кромъ тѣла былемъ порванъ и на третее нб0483о занесенъ, не вѣдаю (Сматр., 24); През двадцать дній абовѣмъ идꙊчи пꙊстынею, Ꙗкъ мнимаю ничого згола не кꙊшалъ, и Ꙗкъ сама речъ показꙊетs: подобно тежъ кꙊшонъ былъ невытрваньемъ (Мак., 15б); тогды зрозꙊмѣлемъ и ѡбачилемъ, ижъ всѣ тые речи дочасные сꙊтъ порожностsю и засмꙊченsемъ дꙊха, Ꙗкъ тежъ и премꙊдрый Соломонъ негдесь повѣдѣлъ (Варл., 12б); тое все выбачивши Ꙗ нендзныs з дарꙊ дх0483а ст: (Ꙗк тому простым сердцемъ вѣрꙊю) шолем до господы за панну марію през новое мѣсто в варшаве (Дыяр., 160б); панна ... с кухни николи не выходила вес ꙊрꙖд там ѡтправовала. и была Ꙗкъ мовꙖт всего дому помело (Зб. 107, 118). Параўн. яко II у 2б знач. 3. а). Пасля таго як; з таго часу як (падпарадкоўвае сказы, у якіх падзеі даданага сказа адбываюцца раней за падзеi галоўнага сказа). а потомъ, якъ замокъ Криловъ на оныхъ селехъ вчиненъ, тогды то у Коруну привлащоно (КПД, 48, 1538); маемъ ѡпытати того исака кормника Ꙗкъ з риги приsдеть (КВЗС, 98б, 1539); становитися ку роботе подданымъ, якъ слонце всходить, а зыйти, якъ заходить (КПД, 554–555, 1557); Ꙗкъ дей занемогъла у дому моемъ невестька моя, такъ одышла до матки и до отца своего (АВК, ХХХIХ, 85, 1578); вжо тому годъ други насталъ, якъ я его посылал до Вилна с товаромъ (Там жа, 164, 1579); якъ тотъ панъ або земенинъ поколе с тыми светъками своими границꙊ заведшы прысегу самъ четвертъ с трема светками Ꙋчинить потоль маеть граница Ꙋделана быти (Ст. 1588, 363); кн0483зь великии Витовт со всими силами поидет къ Смоленску на кн0483зѧ Глѣба Светославовича, и Ꙗк прыидет къ Смоленску, так Глѣбъ подастсѧ ему з городом Смоленскимъ (Рач., 327); Ꙗкъ тыхъ трехъ братовъ не стало, ино их четвертыи брат Ꙋ Литве держал Новгородок кнѧз Ѳедор (Там жа, 328); Кроль теды Ꙗкъ послышал такое ѡзнаймене, тѧжким и смꙊтнымs срдцемъ прынѧлs, и оутѣхꙊ его, смꙊток пресѣклъ (Варл., 19б–20); тридцат лѣтъ Ꙋже се сполнило, Ꙗкъ в чистости з жоною моею мешкаю, а того жаден не вѣдает (Зб. 107, 173); Ꙗкъ кꙊри заспѣвают тогда ѡны Ꙋ водꙊ ꙊходꙖт (Алекс. 1697, 63б). Параўн. яко II у 3а знач.
б). Падпарадкоўвае даданыя сказы, якія абмяжоўваюць пачатак падзей галоўнага сказа. хто рано на роботу не выйдеть за огурствомъ, таковый другого дня только часу, якъ омешкалъ, заробити маеть (КПД, 555, 1557); въ томъ часѣ, якъ дей тая розмова межи ними была, оные мѣщане того нахима поймали (АВК, V, 6, 1577); ѧкъ шsли вsзвещать Ꙋчѣникомъ его. И ото иссъ сsпотsкалъ их, мовечі, радꙊитесе (Цяп., 42б); на смерть Прироженѧ честный сей МꙊжъ Ꙗкъ былъ готовымъ, межи иншими овыи, подчасъ смерти егѡ, ѡт негѡ до одногѡ з Сщ0483енноінокѡвъ, ѡ нефрасованюсѧ з смерти нѣштось припомѧнꙊлогѡ, реченыи слова вѣдати даютъ (Сматр., 43–44); глꙊпыи зоставаючи вs своей натꙊрѣ, не чꙊли и не старалисѧ ѡ взѧте оливы до начинѧ своего, лечъ Ꙗкъ еще вs тѣлѣ бꙊдꙊчіи, недбалствомs, лѣнивствомъ, озѧблостю, невѣдомостю, и мниманsемs справедливости заснꙊли (Мак., 30); того жъ часу, якъ съ подарками ходили до замку, Сидоровичу ... дали коляды талеровъ битыхъ десеть (ИЮМ, ХI, 21, 1697); якъ выехали до карчмы, тамъ обедъ готовали (Там жа, 154). Параўн. яко II у 3б знач.
в). Падпарадкоўвае сказы, у якіх падзеі галоўнага сказа абмежаваныя падзеямі даданага сказа; суадносiцца па значэннi са злучнiкам ‘пакуль не’. абысь, кгды тамъ прійдешъ, намнѣй недостаткꙊ не терпѣл, але вs богатствѣ ѡплывалъ, Ꙗкем тобѣ велце подобный кшталтъ вышей предложилъ (Варл., 126).
г). Ужываецца ў складзе састаўнога злучніка ‘якъ скоро’ ў значэннi ‘як хутка’. Абовѣмъ Ꙗкъ скоро ереси и розъмаитые блюзнеръства в тыхъ нашыхъ краехъ повставати почали, ѡбратилъсе господь богъ до поганъ (Бер. саб., прадм.); всꙖкож не выконавши на кролевствѣ ледвѣ ѳі0483 недѣль кроль генрикъ, Ꙗкъ скоро ему новина пришла ѡ смерти брата карꙊлюса кролꙖ францꙊзского (Хр. польск., 17). Параўн. яко II у 3г знач. 4. а). Падпарадкоўвае даданыя сказы з адносінамі меры і ступені ў дачыненні да галоўнага сказа. Ꙗкъ то справедливе присꙖгаю такъ ми божэ поможи (Ст. 1566, 41б); Ꙗ тебе не знаю, ѡднакож его ѡзму на мою волю и на мою науку и в ѡпеку, Ꙗ его хочу ховати и опекатисѧ Ꙗкъ наболеи буду мог (Трыст., 7); тыи над морем елеспонтом, и препендитом, и екгиꙊм лежат. Адринополе зас над стрименем рекою не так велико Ꙗк в поетов славно, Ꙋ полю лежат, чотыри дни езди ѡт константинополꙖ (Стрыйк., 422б); Ꙗкъ теды велице злаѧ естъ речъ высокомыслность и пыха, такъ велице добраѧ речъ естъ себе самого знане и покора (Каліст, I, 3–3б); такъ мнѡго противникомъ быти драпѣжствꙊ и несправедливости хлюбилъсѧ, Ꙗкs мнѡго маетности своеи иншимъ оудѣлѧлъ (Там жа, 5б); если тые што ест на свѣти такъ много доброго чинꙖт, Ꙗкъ далеко болѣs мы старатсе маем ѡные працы в стремежливости переходити (Зб. 107, 174); не так сꙖ македонꙖне безглавны Ꙗкъ сꙖ дарію видит (Алекс. 1697, 7–7б). Параўн. яко II у 4а знач.
б). У складзе параўнальных зваротаў са значэннем меры і ступені. умыслил королевство свое уставленем правъ укрѣпити, уважаючы то у себе, же до укрепленѧ королевства так много надобѣ прав Ꙗкъ и зброи (Атыла, 181–182); ништо такъ не ѡмылѧеть, Ꙗкъ парсуна чоловеческа (Трыст., 108); в томъ листе ꙊвꙖжъчомь зарꙊка маеть быт покладана, такъ великаꙖ Ꙗкъ бꙊдеть важность речы сужоное (Ст. 1588, 251); кажучы правду, не такъ виноватъ король, якъ гетые радные баломуты (Мял., 317); иверове азиꙖтицкие ѡбачивши в гишпанѣи также Ꙗк в своеs ѡтчизнѣ богатыи горы крꙊшцем золотым сребраным и жолѣзным, которое иꙊстин в книгах, в мд0483 ѡписꙊет, и выславлꙖет, там же ѡсѣли (Стрыйк., 422); взꙖл покармъ, але ани так веле Ꙗкъ хотѣлъ або Ꙗкъ был звыклъ (Зб. 107, 121). Параўн. яко II у 4б знач. 5. Падпарадкоўвае даданыя сказы спосабу дзеяння. они маются въ месте Володимерскомъ тымъ правомъ майтборскимъ судити, радити такъ, якъ и по иншимъ местамъ нашимъ (Арх. ЮЗР, V–1, 29, 1509); сл0483нце пребываеть ... потом. на всѧ порѧдꙊ зодеѧ. потоликоу Ꙗкъ напреди писано (Неба, 79); дали их на рольи гарsнчарsскои, ѧкъ постановилъ мsне панъ Исусъ пакъ сsталъ передъ старосsтою, и спыталъ его сsтаросsта мовечи ты ль еси король юдъсsкий (Цяп., 40); Ꙗк есте служыли Кгвидону, так служыте и мне Додону (Бава, 131–132); рек король: Будь так Ꙗкъ ты велиш (Трыст., 8); Ѡ мꙊжах Латыгольских Ꙗкъ прышли Ꙋ Жомоить (Рач., 305); Я ... тую волоку ... Зубриковщину, такъ якомъ у князя Льва брата своего купилъ, всю окгуломъ (АВК, I, 10, 1585); тыи народы ... ѡбычаем звѣриным в лѣсах мешкали, а з кревными без вшелꙖкои розносты и встыдꙊ Ꙗкъ которомꙊ подобалосꙖ посполите злꙊчалисꙖ (Стрыйк., 436б); которым [которыи], седячи в Руси, дан от Руси выбирали, судиі [суды] судили и, якь хотѣли, росказовали (Мам., 168); ижъ кождый чл0483вкъ маетъ розꙊмъ, а зs нимъ посполꙊ и самовластіе: ходитъ прето кождый самоволне Ꙗкъ хочетъ (Каліст, I, 11б); повѣдѣлъ: Дѣйсѧ волѧ Панскаѧ, нехай такъ бꙊдетъ Ꙗкs есь росказалъ (Варл., 230); законникъ ... вшодши до кели своеs, держалсе мужне Ꙗкъ вчора и третиs день (Зб. 107, 125); нехай будетъ такъ, якъ было за великого князя Витовта и Зыгмунта ... бо мы старины не рухуемъ, а новины не уводимъ (АВК, VIII, 81, 1722). Параўн. яко II у 5 знач. 6. Падпарадкоўвае даданыя дапаўняльныя сказы, якія тлумачаць члены галоўнага сказа (звычайна выражаныя дзеясловамі ўспрымання). в котором проркъ оуказоует Ꙗк велми оу великои ѡбороне положон (Пс. ХVI, 93); по чом лацно бы кождый ѡбачыти мог мужство ѡбоига люду, Ꙗкъ хто много рукою и мужством а дужостью мѣла могъ (Атыла, 175); вsшодши ему вs домъ, Ꙋченики его пытали его одного, ѧкъ мы не могsлисмо выгsнати его (Цяп., 56); вжо записалсѧ з нами Ꙗкъ мает тебе избавити городов а ему бы сѧ достали (Рач., 317); естли бы далъ всему селꙊ винꙊ, тогды три мужы з оного села которыхъ ѡнъ ѡбереть мают присегнꙊти Ꙗкъ в томъ селе шкодника его не ведают и сами шкодниками не сꙊть (Ст. 1588, 521); Potom że Dаniło zdumаł z brаtom swoim, y posłаli w Lаchi ko kniаzem Lаdckim rekа; jаk wremiа jest chrystiаnom nа pohаnyiа ity (Бых., 482); ѡн ѡтповѣдал: ты вѣдаешъ, Ꙗкъ есмъ тобѣ служим, а Ꙗко велика была в рꙊках моих маетность твоꙖ (Біблія, 67); то ѡн выкладает ... показꙊючы Ꙗк тое тернꙖ шкодит (Зб. 261, 133); повѣдат почал адам Ꙗкъ се реч стала (Бельск., 5б); присмотрисѧ Ꙗк несправедливость мерзкій естъ грѣхъ и ненавистный (Каліст, I, 4); люде там бꙊдꙊчіе принꙖли нас ласкаве, и дивовалисꙖ Ꙗк страж минулисмо (Дыяр., 151б); тое нехаs тобѣ бꙊдеть вѣдомо, Ꙗкъ барзо много есть тых што тебе за геретика мают (Зб. 107, 187б); рекъ имъ всѣмъ вослꙊхs, видите дрꙊзи Ꙗкъ бж0483іи промыслъ дал ми вас в рꙊки макидонскіа (Алекс. 1697, 3). Параўн. яко II у 6 знач. 7. Падпарадкоўвае даданыя азначальныя сказы. нехай они намъ по тому служать, якъ изъ своее отчизны доспѣхомъ (АЗР, I, 110, 1488); дали есмо человека нашого тяглого ... и съ усимъ по тому, якъ здавна тотъ человѣкъ и его земля у собе мѣла (АСД, II, 12, 1537); раду Ꙋчинили вsсі передsнеишіе оферовsніки и сsтарsшие люду на исса Ꙗкъ забить его (Цяп., 40); коли поехал ѡттуль и прыехал къ дѣвцэ, котораꙖ ховала дитѧ, а вже была его крестила и дала ему имѧ Ꙗк королеваѧ нарекла (Трыст., 7); былъ под панованьемъ Литовскимъ Смоленскъ ѡт того часу Ꙗкъ его Витовтъ взѧлъ до поданьѧ Московскому (Рач., 347); толко бы давности земское не ѡмешкалъ ѡт того часꙊ ѧкъ ближеs приsдеть (Ст. 1588, 494); чого з великимъ плачемъ было видети тых людеs голодных, которые толко ѡгороды были засеꙖли а жита ни починали, Ꙋвосень цена всемꙊ збожю была такова Ꙗк в року вышѡписан (Барк., 165б); которые ѡбачивши час Ꙗк великиs кнꙖз троsден в лазни милсꙖ, пилновали, и там его киꙖми забили, а сами поꙊтекали (Стрыйк., 530б); наsдено в земли головꙊ ... з которои се кров теплаꙖ точила, а ѡбличе еи было Ꙗкъ Ꙋ живого (Рым., 80); вы вѣдаете межи вами мой животs, то естъ, ижъ ѡт того часꙊ Ꙗкемъ Ха0483 позналъ, и за бозскою добротю слꙊгою его зосталемъ (Варл., 324–324б); чл0483ка ѡного пафнотіи в одноs кели недалеко манастыра своего зоставил, давшы ему вшелꙖкиs порѧдокъ, Ꙗкъ се мѣлъ справовати (Зб. 107, 174). Параўн. яко II у 7 знач. 8. Паколькі; так як (далучае даданыя сказы прычыны). который створил оухо Ꙗк не мает слышати, албо который создалъ ѡко не смотрит ли, и который навчает Ꙗзык не боуде ли соудил (Пс. ХVI, 95б); ѧкъ (Ꙋжо) позsно было, выходилъ вонъ зs города (Цяп., 59б); штобы ему выходы его давалъ и баскаки его ховал по тым городом по тому Ꙗк с тых городов хожывали, за предковъ его кн0483зеи Руских (Рач., 302); Ꙗкъ на томъ справедливе присегаю, такъ ми Боже поможи, А естли бы несправедливе боже мѧ Ꙋбиs (Ст. 1588, 122); бо тое мѣстsце бꙊдетъ справедливых, Ꙗкъ тежъ наймизернѣйшаѧ по лѣвици сторона грѣшникомs назначена естъ (Варл., 68б); бѣда намъ волали, Ꙗкъ великимъ смꙊткомъ естесмо стиснены (Там жа, 333б); была в ѡдном манастырꙊ черницкимъ. ѡдна панна котораѧ Ꙗкъ была дꙊрна и ѡпентана, вымышлꙖла ледащо (Зб. 107, 118). Параўн. яко II у 8 знач. 9. Падпарадкоўвае даданыя сказы з умоўна-абмежавальнымі адносінамі. ты, возный, с позвомъ иди з двора прочъ, бо якъ не пойдешъ с позвомъ, тогъды тобе возный кажу дать киемъ! (АВК, ХХХVI, 95, 1582); вѣдаs ... ижъ Ꙗкъ долго будеш имъ добрꙊю волю Ꙋказовалъ, не будешъ з мене приꙖтелꙖ мѣлъ (Алекс., 16); Коль: Ꙗкъ (Бяр., 65); СлꙊчай нꙊждный: зрѧджѣне Бж0483ее, ѡт Бг0483а обецанаѧ потреба, долѧ, Ꙗкъ звѣздныи планеты нахилѧютъ, дѣꙖти что, але не примꙊшаютs (Там жа, 150). Параўн. яко II у 9 знач. 10. Ужываецца для сувязі параўнальных сказаў і членаў сказа са значэннем параўнання, супастаўлення, якія паясняюць у галоўным сказе прыслоўе ці прыметнік у форме вышэйшай ступені параўнання. рекъ гь0483 к сатанѫ чи положилъ еси срдце свое на раба моего іѡва иже нѣтъ Ꙗк ѡн оу земли мѫжь цѣл и прѧм и богобоенъ (Зб. 262, 12); чловек то был невыповедꙖнэs доброти пн0483и шлꙖхэтна бокгобоsна Ꙋроды пекнэs але покоры векшеs Ꙗк вере (Еўл., 22); зацнаѧ пани жадного ложа не маючи лѣпшого Ꙗкъ мꙊжа своего. зараз его на ѡном ложку положила, алижь без вѣсти несподеване панъ се вернулъ (Зб. 107, 156б). 11. У складзе зваротаў з прыслоўямі і прыметнікамі вышэйшай ступені параўнання. Потом даровавшы ѡного пустэлника, ѡдославшы его до его кучъки, с которое было его прыведено, рушылъсѧ Ꙗкъ набордзеи мог до всим своимъ воиском ку полю каталянницкому (Атыла, 190); поневажъ вs сповѣди и вs скрꙊсѣ сердечной покꙊта великое добро естъ, прошꙊ васъ братіе, грѣхѡвъ своихъ Ꙗкъ начастѣй сповѣдайтесѧ (Каліст, I, 8–8б); Ꙗ заправды длѧ ѡхоты и млсти кs цнотѣ тебе возмꙊ, и ѡ тобѣ Ꙗк наболшее старане бꙊдꙊ чинити (Варл., 22); которыхъ высоко подноситъ, тых вs ѡстатнее понижене и оутрапене Ꙗкъ нарихлѣй подаетs, и на порꙊгане неприѧтелемъ своим высажаетs (Там жа, 109); ночы ѡднои игꙊмен не спал, и ѡбачил же ѡн на мѣстце звычаsное тихо с кели выходил, ѡнъ теж за ним Ꙗкъ натишшеs вышол (Зб. 107, 108). Параўн. яко II у 12 знач. 12. Ужываецца пры пералічэнні; суадносіцца з абаротам ‘такъ и’, адпавядае па значэнні складаным злучнікам ‘і ... і’, ‘ды ... ды’. Добра и домы брацкіе, одкуль якъ передъ тымъ такъ и теперъ не малые пожытки ... давано и дають (АСД, VI, 4, 1511); Трыщан рече: Ꙗкъ намъ добръ стан, так и конемъ нашымъ (Трыст., 120); тот Денис Слободский на тот рок на отбиране пенезей, як сам не прыбыл и никого з моцю отъ себе не прыслал (АВК, ХХХVI, 88, 1582); тогды ѡбоѧ сторона, Ꙗкъ тотъ хто ведеть, такъ и на кого менить мають передъ нами ѡчевисто, за мандатомъ стати (Ст. 1588, 81); y wy wsiа rаdа welikoho kniаstwа, y mojа rаdа wsiа koruny Polskoie pry toy wmowe byli, y nа to wsi pryzwolili wy, iаk rаdа mojа tаk y wy rаdа brаtа moieho (Бых., 529); добре сꙖ згожает так ѡ немецком продкꙊ Аксанѣ, Ꙗкъ теж ѡ пафлꙖкгонех. и генетах (Стрыйк., 423); той который вшетеченство полнит, грѣшит: и той который вшетечного посꙊжаетъ, грѣшитs, обадва однако зs приказаній Бж0483ихъ выкрочаютs, Ꙗкъ вшетечнихъ, такъ и той который его осꙊжаетs (Каліст, I, 7); вѣдаете абовѣмъ ... што она естъ кꙊ понѧтю іак іазыка чистости, такъ и правогѡ а сочинногѡ ведлꙊгъ власности діалектѡвъ и мовенѧ, и писанѧ ил писмъ вырозꙊменѧ (Сматр. Гр., 3); з тыхъ каждый естъ Бг0483омъ. Если сѧ ѡтдѣлне оуважит: Ꙗкъ ѡтц0483ъ, такъ сн0483ъ, Ꙗкъ сн0483ъ: Так дх0483ъ Ст0483ый (Варл., 85); хтож того не вѣдает же в панствахъ направы вшелꙖких нерꙖдов так свѣцкихъ Ꙗк и дх0483овных: и сеноды великіе за преsзренемъ бж0483іимъ с помочю христіанскихъ цесаров и кролев бывали и бывати мают (Дыяр., 167б); любовъ покрывает множство грѣхов, Ꙗкъ своих такъ і чꙊжихъ (Зб. 107, 120). Параўн. яко II у 13 знач. 13. Далучае даданы сказ, у якім раскрываецца сэнс якога-н. члена галоўнага сказа. ЗначнаꙖ ест фамиліа их млст: панов мнишковъ, Ꙗк пан кꙊхмистръ коронныs староста ѡсецкиs, и иншіе ѡдозвали бы сꙖ в повиновацтво (Дыяр., 164б); Възліаніѧ: мокрыи офѣры, Ꙗкs Вино Олива (Бяр., 19); Стихіа, початки, елемента: Ꙗкъ, землѧ, вода, въздꙊхs, огень. сs которыхъ то иншое створенье сътворено естъ (Там жа, 313). Параўн. яко II у 10 знач.
с. 350
Якъ III часц. 1. Ужываецца пры выказванні здзіўлення, збянтэжанасці ў сувязі з якім-н. пытаннем, выказваннем. Есsли пана дому веелъзевуломъ назsвали, ѧкъ велико больши домовsниковь его (Цяп., 13–13б); Пани Ижота, Ꙗкъ наша мысль розна! (Трыст., 102); ѡ Ꙗк есми ѡт тебе жаласно роздѣленыs ест, чим же твоꙖ старост тѣшити бꙊдет (Бельск., 26б); Ꙗкъ ты мизерsный робакꙊ, вsшелѧкихs бѣдъ, и оутискѡв, за великій даръ, за ѡсобливый оупоминокъ и за певный кs тобѣ, знак ласки, и любви ѡтц0483а нбсного, почитати не маешъ (Карп., 11б); выкладъ: ѡ Ꙗкъ то естъ вдѧчный голосъ милой розмовы и оушанованѧ: ѡ Ꙗкъ великой чести годныи нелицемѣрного соуди слѡва (Каліст, I, 24); если елемента сказѣ сꙊть подлеглые и подданые, Ꙗкs же богами быти могꙊт (Варл., 238); почал такъ мовити. ах Ꙗкуюм вдꙖчную ноч мѣлъ, Ꙗком роскошного зегара пилновал, Ꙗкъ солодкие и приемные голосым слышал (Зб. 107, 114). Параўн. яко III у 1 знач. 2. Выражае бясспрэчнасць выказанай думкі. Ꙗкъ велико исте важsнейши ест чл0483вкъ овцы (Цяп., 15б); если теды млсть тѣла вшелѧкой инsшей любви позбавлѧет, Ꙗкъ далеко болей тыи которіи правдивогѡ оного нбсного и оутѣшного Дх0483а ст0483ого оучастsництва годными сѧ стали (Мак., 37–38); зали не видишъ, на Ꙗкъ многіе фрасꙊнки и оутрапенѧ себе самого Ꙗ частокрот подаю (Варл., 220). Параўн. яко III у 2 знач. 3. Быццам (ужываецца ў параўнальных зваротах). пошол великий кн0483зь Димитрий, за ним всѣ кн0483зи рускиі з великимь воискомь, аж стукъ стучить, громь гремить по ранней зорѣ от ихь поѣзду, якь вина пити весело спешатся (Мам., 176); діѧволскою бовѣмъ оудою естъ брыдкою роскошью, Ꙗкъ робакомs нѣѧкимs бꙊдꙊчи ѡбложена, которою зведеныхъ до дна пекелного волочетъ (Варл., 225б–226). Параўн. яко III у 3 знач. 4. Паказвае на няўпэўненасць выказвання, на сумненне ў яго праўдзівасці. иж они ночи теперешное, кгды он подпившы собе в кгелде лежал, молчком взꙖли, іакъ не чулъ (ИЮМ, ХХХII, 84, 1578).
с. 359
Якъбы I зл. 1. Нібы; як быццам (ужываецца пры дапушчальным параўнанні ўмоўна-ўяўнага характару). А коли сꙖ мѣли сходит до рады, то в звон великиs Ꙗкъбы ѡбычаs вs великом новгородѣ и псковѣ (Стрыйк., 521). Параўн. якобы I у 1 знач. 2. Далучае інфінітыўныя звароты са значэннем мэты. Передsнеишие оферовsніки пакъ и старsшие, и рада вsсѧ, исsкалі лsживого сsведоцsтва на исꙊса, ѧкъбы забити его (Цяп., 39); ꙊсмотрꙊет грѣшныs справедливого и ищет его Ꙗкъбы его забити (Пс. ХVII, 2б). Параўн. якобы I у 2 знач. 3. а). Падпарадкоўвае даданыя дапаўняльныя сказы, калі сказанае ў гэтых сказах не адпавядае сапраўднасці. Тою поражкою люду своего Дэтрык и Матэрнъ будучы непомалу засмучоны, мыслили ѡ томъ у дни и в ночы якъбы ѡную подънѧтую соромоту зацным Ꙗким учынком затерли (Атыла, 175); ѡна много хитровала Ꙗкъбы его не дала, што его вельми миловала болшъ нижли сама себе (Трыст., 7–8); почалъ ѡ томъ мыслити Ꙗкъбы его мѣлъ ѡ смерть прыправити (Рач., 308); почал радит з дрꙊгими кн0483жати, а звлаще зе лвом володымерским, дмитром дрꙊцким Ꙗкбы зас литвꙊ под Ꙗрмо першое привести могли (Стрыйк., 523); мовил не забиваsте дꙊшѣ его, ани розливате криви брата своег, але вкинте его до Ꙗми живог, то мовил им и радил, а мыслил на серцꙊ Ꙗкъ бы его ѡттолꙖ выкрат мѣл (Бельск., 26); з братом ... Ꙋмыслили Ꙗкъбы тоs трꙊнокъ подали алеѯандрови (Алекс., 44); оу которого спытавши, хто бы былъ, и Ꙗкъбы вѣрил, и Ꙗким бы сѧ именем называлъ (Варл., 204); алеѯандер к немꙊ рекъ Ꙗкъбы тꙖ дрꙊже пред тым вѣдѣлъ (Алекс. 1697, 83). Параўн. якобы I у 3а знач., якобысь у 1 знач.
б). Падпарадкоўвае даданыя азначальныя сказы, якія паясняюць галоўны сказ шляхам умоўнага дапушчэння чаго-н. дрꙊзи и братіа моꙖ милаꙖ, снилсꙖ мнѣ сей ночи сонъ, Ꙗкъбы великого бг0483а нашого храмъ розвалилсꙖ, и кнꙖжата Антѣйстіи на землю пали (Алекс. 1697, 13б). Параўн. якобы I у 3б знач.
в). Падпарадкоўвае даданыя сказы вобраза дзеяння. иѡафанъ ... мыслъ свою всю ѡбернул до церкви бж0483еs Ꙗкбы ю моглъ што налепеs выставит (Бельск., 130–130б). Параўн. якобы I у 3в знач., якобысь у 3 знач. 4. Далучае пабочныя словы, словазлучэнні і сказы. РокꙊ ≠ас0483іа Молтвил гимбрꙊнтович кнꙖз жомоитскиs, зараз коли татарове рꙊские панства бꙊрит почали, почал теж ѡ собѣ промышлꙖт Ꙗкбы се моглъ, з неволи кн0483жат рꙊских з литвою и жомоитю выломит (Стрыйк., 416б). 5. Падпарадкоўвае даданыя сказы, якія ўказваюць на мэту або прызначэнне таго, аб чым гаворыцца ў галоўным сказе. и стали робити великіе корабли, якъбы по три тисꙖчи людꙊ с конми и з зброею, и со всими потребами своими вмистилисꙖ (Алекс. 1697, 19). Параўн. якобы I у 4 знач.
с. 360
Якъбы II часц. Паказвае на няўпэўненасць, дапушчальнасць выказвання, яго ўмоўна-ўяўны характар. иныи же кормъ тонокъ ... тонкии же кормѧщіи. Ꙗкбы юха мѧснаѧ. и желток Ꙗечныи. и вино (Арыст., 216); стоит волъкъ желѣзныи великии а в нем ревуть Ꙗкъбы сто вильков (Рач., 314); тогож году на Благовѣщэне Ꙋ понедѣлок на страстнои недѣли было знамѧ великое Ꙋв обедъ веремѧ звѣзды сѧ Ꙗвили Ꙗкъбы вночы и солнцэ потемнѣло (Там жа, 331); за тым напоминаньем дивна речъ, такъ вси шли Ꙗкъбы их запалил ачъ было имъ неровно (Хр. польск., 23б); Ꙗкъбы вызываючи и дражнѧчи себе; самъ зs собою вs тыи слова мовилъ (Мак., 19); тое кгды вымовилъ, здалосѧ емꙊ, ижъ заразъ Варлаама ѡбачил, Ꙗкъ бы шsтрофꙊючого его (Варл., 357б); невѣста ... пришодши теды вsвечор до кели его Ꙗкъбы блꙊдечы почала колотати (Зб. 107, 159); принесли теж Ꙗкъбы вина чарꙊ, и напоили мене смолы з сѣркою кипꙖчою (Зб. 752, 563б); АвгꙊст ... вsехал во Алеѯандровъ полкъ, и з македонꙖны вмѣшалсꙖ, Ꙗкъбы нѣкоторыи ѡт своих (Алекс. 1697, 38–38б). Параўн. якобы II у 1 знач.
с. 361
Якъже I прысл. Якім чынам, якім спосабам (выражае пытанне аб спосабе дзеяння, стане). И мовилъ имъ не ведаете ль подобенъсsтва того, ѧкsже вси подобенъсsтва зsрозумеете (Цяп., 47б); мовилъ имъ, Ꙗкsже не розумеете (Там жа, 54); Ꙗкъже Ꙗ царꙖ моего которыs мене до того часу заховал, блюзнит маю словы непочтивыми, даs мнѣ з тым покоs, Ꙗ есми хрстианин (Зб. 752, 558б). Параўн. якоже I.
с. 362
Якъже II зл. 1. Падпарадкоўвае даданыя сказы вобраза дзеяння. Миколай жаловалъ на Матѣя, ижь ему, яко пріятелю, коня позычилъ здороваго на дорогу, а коли жъ ему за ся вернулъ и конь хромалъ; а реклъ тотъ Матѣй, ижь ховалъ его, якъже и своего влостного (Вісл., 10). Параўн. якоже II у 1 знач. 2. Ужываецца ў сказах, у якіх падзеі даданага сказа адбываюцца пасля падзей галоўнага сказа. и навчивъ Ꙗкъ мечовъ носит при бокꙊ, толко не вѣдавъ що ѡны ꙖдꙖт, Ꙗкъже на нихs вѣтер стꙊденый Ꙋдарил, тогды ѡны вsсѣ померли (Алекс. 1697, 59б). Параўн. якоже II у 2 знач.
с. 362
Якъже III часц. Як можна; немагчыма (выражае бясспрэчнасць выказанай думкі). которим о Ꙗкже бы потреба се старет, о оулитоване самих над собою (Цяп. Прадм., 269); панонию ... которꙊю ѡт ѡтчизны своеи з которои вышли, Ꙋгри реки и ѡт своег имени Ꙋгорскою сꙖ землею назвали, и Ꙗкъ же и тепер москва и рꙊс зовут их Ꙋграми, а полꙖки венкграми (Стрыйк., 420б); знаменитые доброчинности припоминаешs: Ꙗкsже неслꙊшне ли рекнꙊ, ижъ ѡ правдивомъ добрꙊ не вѣдаешъ (Варл., 14); абовѣмs если ихъ богѡве такие злости полнили, Ꙗкsже и ѡни таких же не бꙊдꙊтs сѧ допꙊскатъ (Там жа, 242). Параўн. якоже III.
с. 362
Якъживъ прысл. Падчас жыцця ѡлофернъ ... пилъ велми много вина, ижъ Ꙗкъживъ болшей его николи не пилъ (Біблія, 567). Параўн. якоживо.
с. 363
Якъколвекъ займ. Як-небудзь, якім-небудзь чынам. Если речетъ ... такъ вѣритъ, такъ вызнаваетъ, и ничого до тыхъ слѡвъ ани придаетъ, ани оуймꙊетъ, ани ихъ Ꙗкъколsвекъ ницꙊетъ, и выворочаетъ (Карп., 17б–18); тые чистые и ст0483ые кости длѧ того зs собою носимо, абысмо до предивныхъ мꙊжей, которыхъ тые самые сꙊтъ прагненsе наше Ꙗкъколвекъ оутѣшали, и ихъ законное цвичене, и Бг0483Ꙋ милый животъ на памѧтъ собѣ приводили (Варл., 199); изали ги0483 бє0483 мои тꙊю вдовꙊ, котораꙖ мене Ꙗккольвек пітает, так зафрасоват маеш (Жыц. св., 16); внутръ бовѣмъ в серцꙊ Ꙗкъколвекъ еи зрозꙊмѣваю, але словом того выповѣдити не могу (Зб. 107, 115); хотѣлем был тут Ꙗкъколвекъ Ꙋ ѡгнѧ согрѣти, але длꙖ ваших словъ плюгавых мꙊшу дати покоs (Там жа, 165б); если есть рѣчъ можна, Ꙗкъколвекъ мене поратуs прошꙊ барзо не ѡмешкаs не помнечы на непометане мое (Зб. 107, 182). Параўн. якожъбыколвекъ, якожъколвекъ, якоколве, якокольвекъ.
с. 363
Якъто I зл. 1. А менавіта (далучае даданы сказ, у якім раскрываецца сэнс якога-н. члена галоўнага сказа). Потом писалем до воеводы, просꙖчи его ѡ ласку, Ꙗкто воеводꙊ: ѡн розгнѣвалъся же не был воеводою толко намѣстником (Дыяр., 151б–152); Ꙋнит ... нищилъ внивеч, ѡборочалъ набоженства сꙊмненsю побожномꙊ волного заборонꙖлъ, в мѣстах в мѣстечкахъ и селах вs добрых кролевских и шлꙖхетскихъ, Ꙗкто в люблини сокалю в бѣлску в полоцку витепску, ѡстрогꙊ (Там жа, 164). Параўн. якото I у 1 знач. 2. Далучае пабочныя словазлучэнні і сказы. церковъ таꙖ (Ꙗкто ѡд многих пѣстунок) згола до Ꙋпадку юж юж се была схилила (Дыяр., 149б).
с. 363
Якъто II часц. Ужываецца пры выказванні здзіўлення, збянтэжанасці ў сувязі з якім-н. пытаннем. ѡ бж0483е справедливыs Ꙗкто ваги несправедливости юж юж до самого центрꙊмъ и крѣсу припали; юж юж и сами ѡтц0483еве наши старшіи вs вѣры православноs ѡ помноженю хвалы бозское не дбают, юж вси Ꙗк бы сꙖ ее встыдают (Дыяр., 160б).
с. 363
Якый займ. Тое, што і який у 5 знач. Розгледишь теперь собѣ, што бы што за справа або якый бы чинъ былъ, почавши о навращеніи Ꙗзыковs говорити, ѡткинутисѧ, и о инsшую рѣчь стати выписовати (Будны, 143).
с. 364
Яле зл. Але, аднак (пры супраціўнай сувязі). Потомь сталь пред образом пресвятой Бц0483ы ... и молился, просячи, абы пресв0483тая Бц0483а ... умолила Сн0483а своего и Бг0483а, жебы не даль осквернити храмовь своих св0483тыхь, и не погубилъ хр0483стиян, але дал звитязство хр0483стиянамь над погаными (Мам., 175).
с. 364
Ялина гл. елина
с. 364
Ялинский гл. еллинский
с. 364
Ялито гл. елито
с. 364
Ялмужна, елмужна, ялможна наз. 1. Міласціна, міласць. будучи имъ у великомъ обтяженью ... пришли суть елмужны спрашивати (АЮЗР, I, 130, 1551); Бурмистры и радцы ... меды розсычиваючи ... каждое свто [!] по три дни выпивают ... а зыскъ медовый ... на ялмужну людем вбогим выдают (СДГВ, II, 1, 1582); братья церковные ... покладали передъ нами ... порадки ... въ обыходехъ церковныхъ, ку помноженью хвалы Божое, и мольбъ учинковъ хрестіанскихъ, ялмужны, побоженьства и иншихъ справъ пристойныхъ межи людьми закону греческого (АВК, IХ, 141, 1589); нехаs бꙊдꙊтъ ратованы Ꙋмерлые, не плачомъ але молениемъ и молитвами, и ꙖлмꙊжнами (Унія, 16); онъ Войтехъ Брозовскій ... идучи улицою подъ колько домовъ у воконъ псалмы спѣвалъ и ялмужну отъ людей богобойныхъ ку пожитку собѣ бралъ (АВК, VIII, 481, 1595); добрые Ꙋчинъки, ани посты ани ꙖлъмꙊжны ани все цноты наболшие не помогꙊтъ, на проклѧтье з ними ѡкромъ милости христовое поидете (Бер. саб., 57б); ꙖлмꙊжны и мл0483твы которыес чинил ѡѳѣровалем бг0483Ꙋ (Зб. 261, 203); казал ... Ꙋбогии жебраки и перехожии ꙖлмꙊжнами ѡгледат (Бельск., 282); поневажъ нѣкотѡрыи зs людій ꙖлмꙊжнꙊ охотне чинѧтъ, лечъ животъ вшелѧкою нечистотою и злостsю наполненый провадѧтъ (Каліст, II, 71); всѣмъ оуразы свои зs срдца ѡтпꙊстишs, и ꙖлмꙊжнꙊ и щодробливость до оубогих, кs мл0483твѣ Ꙗкъ нѣѧкие крыла придавши, ѡнꙊю Бг0483ови з горѧчими слезами принесешъ (Варл., 176); трꙊдно ити вам на смоленъскъ и дорогобꙊжъ за границꙊ до Москвы. виленскіи чернци мѣли и пашпортъ кролевскиs также длꙖ Ꙗлможъны, а много сꙖ набѣдили (Дыяр., 150б); артикꙊлъ ді0483, ѡ даванsю ꙖлмꙊжнъ общымs на кождыи рокъ зs скрынки Головнои што ... Дозорци рочныи ѡдправовать маютъ (Ст. бр., 16); ялмужну стую значную убогим по шпиталям такъже по церквям розным чини добре значне за дшу мою (АВК, ХХХIV, 197, 1661); до приsмованꙖ пелкгрима не ѡпꙊстил есми николи гостꙖ своего без Ꙗлмужны Ꙋбогим жадным есми не взгордил, але чого потребовал Ꙗ давалем (Зб. 107, 173); пꙖтаꙖ [наука] ест дават хꙊтне ꙖлмꙊжнꙊ Ꙋбогим миловат бовем ближнего маемъ не словом але Ꙋчинкомъ и правдою (Зб. 255, 75б–76); где богатыи напоминаетъ, абы ꙖлмꙊжны Ꙋбогим давали гоине (Выкл., 60б); але дрꙊгіи оучинки цале гинꙊтъ, наприкладъ, коли даси ꙖлмꙊжнꙊ оубогомꙊ бꙊдꙊчіи вs грѣхꙊ смертелномъ (Зб. вып., 74б). Параўн. ялмужное. 2. Ахвяра. Ꙋчынене ест Ꙗлмужна дх0483внаꙖ и телеснаꙖ (Зб. 261, 122б); ѡбралъ животъ пꙊстелничій, чинѧчи великіи ꙖлъмꙊжны (Мак., 14). 3. Фундатарскія сродкі. братья збору пана Кристусового ... певную суму пнзей на ялмужну светую зложили, хотечи пляцъ купити (АВК, ХХ, 31, 1577); Ꙗкож мꙖновите липца кд0483 (24) мꙖлэм пред кролем справу з тарановским безносымъ Кторыs по змове з ыншими жолнэрми Ꙗкото хорыs, на то выставеныs был розумеючи же Ꙋ кролѧ в мꙖсто Ꙗлмужны мел ѡтрымат презыскъ на добрах панских (Еўл., 34); дивным преsзренемъ своим зs литвы зs монастыра кꙊпꙖтицкого милꙖ ѡт пинsска лежачого послал мꙖ зs послушником моим до вш0483ого царского величества Ꙗкбы длꙖ ꙖлмꙊжны на збꙊдоване церкви во веденіа престои бдци (Дыяр., 149); рокꙊ ≠ах0483ли же былем Ꙗкбы длꙖ ꙖлмꙊжны на збꙊдоване церкви кꙊпꙖтицкои без писанꙖ жадного в москвѣ (Там жа, 172); велебніи отцове монастыря Полоцкого мають ... для прошенія ялмужны въ томъ преславномъ мѣстѣ Ризскомъ отъ ихъ милости пановъ купцовъ, зъ розныхъ земель и мѣстъ тамъ комерціи свои отправляючихъ, ѣздити не прешкоднѣ (АЗР, V, 194–195, 1686).
с. 364
Ялмужникъ наз. 1. Той, хто дае міласціну. стал з нег великонабожныs, и ст0483обливыs сщ0483нник, приклад цнот всѣх, и в сꙊровости житиꙖ, на себе ѡстриs и милосердныs ꙖлмꙊжникъ. а справныs мꙊдрыs, и в трꙊдностꙖх посполитых дѣлныs Ꙋбогим самъ слꙊжил (Бельск., 356); то в тоs час им толко ꙖлмꙊжником было дано (Стрыйк., 556); не чинисѧ с того щодрым ꙖлмꙊжникомъ, чимъ сталесь сѧ братоненавистникомъ (Кін., 56); оучителя оучневе, слезами оурачте. Сповѣдника грѣшные, побожные радꙊ, ꙖлмꙊжника нищіи ... Пастыра стадꙊ Мнишеского (Лям., 4); ѡн его тым болеи почал карат и научат. и был з него потым великии Ꙗлмужник (Жыц. св., 95–95б); гды моровое повѣтрее мѣсто александрію ѡпановало, сам ишол ст0483ыs іѡан Ꙗлмужник, абы ѡбачыл, Ꙗкъ Ꙋмерлым погребы ѡтправꙊют (Зб. 107, 160б); добра наши ... если их ѡхотне ближним Ꙋзычает не гинут але се розмнажают Ꙗко много ꙖлмꙊжников таковых дознали того (Зб. 255, 23б–24); себе самого ѡтдалъ и иншихъ ꙖлъмꙊжниковъ звытꙖжилъ (Зб. 259, 161б); хвалил того которыs Ꙗлмужников собѣ Ꙋфаючых не ѡпꙊщалъ (Зб. 752, 500б). 2. Фундатар. людемъ греческого набоженства ... церкви набоженства своего шпиталѣ албо Ꙗлмужникы, школы такъ моуромъ Ꙗко древомъ фꙊнsдовати бꙊдовати ... оумыслилисмы (Апакр., 30).
с. 365
Ялмужница наз. Міласэрная жанчына, якая дае міласціну. илиꙖ видꙖчы великую и милосердною ꙖлмꙊжницꙊ ... бл0483гословил ее (Зб. 752, 346).
с. 366
Ялмужное прым. у знач. наз. Тое, што і ялмужна ў 1 знач. людей убогихъ ... которые бы вже до работы не годилися и тою живностью ихъ маетъ быти кормлено; а къ тому прибавляти собѣ будутъ зъ ялмужныхъ (АВК, ХI, 37, 1563); а иншые ... сами детей своихъ здоровыхъ сиротами называючы, посылають пожытокъ собе въ томъ всемъ и слушъное выжывлене а въ браню ялмужныхъ ошукане чынятъ (ИЮМ, VIII, 368, 1621); убоству дали ялмужного асмаковъ десять (ИЮМ, II, 37, 1683).
с. 366
Ялмынка гл. елмынка
с. 366
Яловеца гл. яловица
с. 366
Яловецъ наз. 1. Ядловец. погорки сут гꙊстые, а ꙖловцꙊ всюды полно (Стрыйк., 593б); илиꙖ ... леглъ и заснул в тѣню Ꙗловца (Біблiя, 442); в тоs молитвѣ илиꙖ заснул в холодѣ под ѡным Ꙗловцом (Зб. 752, 348б); славныs IлиꙖ, коли Ꙋходилъ перед злосливою езавелою: зашедши в пустыню а Ꙋсѣдши под Ꙗловцем просилъ дш0483и своеs смерти мовечи (Пралог, 542б); леглъ и заснꙊлъ вs тѣню Ꙗловца (Хран., 312). 2. Ягады ядлоўцу. Яловцу фунтъ, заплатили осм. тры (ИЮМ, ХI, 24, 1697).
с. 366
Яловеччый гл. яловичый
с. 367
Яловечый гл. яловичый
с. 367
Яловина наз. Незасеянае поле; пусташ. съ тое стены тотъ следъ пошолъ на яловину, на волоку Чоботаровъскую (АВК, ХVIII, 157, 1598).
с. 367
Яловитщызна наз. Род пошліны, грашовага пабору за свойскую жывёлу. не выплатившы повинности ... прочь одышол ... яловитщызны гршей тринадцать ... куничного гршей двадцать (АВК, ХХХIХ, 411, 1579). Параўн. яловичный у 3 знач., яловичщина, яловщина.
с. 367
Яловица, яловеца, яловыца наз. Ялавая карова. князю великому Тферскому дано: 20 яловицъ а 20 боранокъ зъ мыта Луцкого, а 20 яловицъ а 20 борановъ зъ мыта Берестейского, да колода меду пресного съ ключа Луцкого (АЗР, I, 109, 1486); мясники мають давати по яловицы, на святого Петра день, на городъ (Там жа, 145, 1494); на днь шло ѡброка по т0483 бочек медꙊ а Ꙗловиць тристаж (Увар., 50); Ааронъ ... Ꙗловицу рижую длѧ очищениѧ на попелs спалилъ (Скар. ЛК, 3б); Куничныхъ пѣнязей 6 копъ безъ 12 грошъ зъ волости, а къ велико-дню съ тыхъ же людей 2 яловици, по куряти, по 12 еецъ (АСД, I, 32, 1536); на замокъ вряднику они живность дають: съ трехъ сохъ солянку жита, а солянку овса, а осмъ яловицъ, а осмъ вепровъ а десять барановъ, а десять каменей меду прѣсного (АЗР, II, 367, 1540); што тепер[ъ] брати будешъ, скуповалъ и способялъ, а съ подданыхъ нашихъ тамошнихъ волостей стацыю, то естъ яловыцы, бараны, гуси, куры и яйца, подлугъ уставы за рокъ нине идучій шестьдесятъ пятый выбралъ тепер[ъ] заразомъ (КПД, 796, 1565); ѡброку им выходило на страву на кождыи день по пѧти сотъ бочок меду, по пѧти Ꙗловицъ (Рач., 333); цена быдлꙊ ... За коровꙊ сто грошеs. За ꙖловицꙊ семъдесꙖть грошеs (Ст. 1588, 512); jаłowic sem sot, bаrаnow weprow sem sot, żubrey po szestdesiаt, łosey po stu (Бых., 525); казал тежъ забит двѣ Ꙗловицы сытых и чотыри бараны (Біблія, 596); иж то пан бог бачил по жидах. иж были склонни кꙊ балвохвалствꙊ барзо, хотꙖчи ѡт тог ѡтвести а ѡторват ... Ꙋставил им кропене крови и водою, з попелом Ꙗловицы рижои кꙊ ѡцишеню грехов (Бельск., 54б); ѡтповѣдачи гсдь: возми мнѣ, мовитъ ꙖловицꙊ третьегѡлѣтню, и козꙊ трилѣтнꙊю, и барана трехъ лѣтъ синоголицꙊ и голꙊбицꙊ (Хран., 27); подданый Сацъ ... окрадши свою жону шлюбную ... пожутивши и сына своего, то есть, окрадъ воловъ доморослыхъ ... яловицъ лонскихъ двѣ (АВК, VI, 95, 1612); на кухню его мости яловецу добрую золот. кє0483, телятъ трое, золот. десеть (ИЮМ, I, 108, 1680); на тотъ же банкетъ яловицу тушу целую отъ Микиты Ивановича редника, дали зол. семнадцать (ИЮМ, V, 130, 1688). Параўн. яловка, яловый II у 2 знач.
с. 367
Яловичий гл. яловичый
с. 368
Яловичный прым. 1. Тое, што яловичый у 1 знач. на Данилу Кушнеровичу – раны на руце правой, на долони такъже з лука стреленая, шкоды собе меновалъ быть с манною грошей двадцать шесть, а боты новые чорные яловичные (АВК, ХХII, 252, 1565–1566). 2. Тое, што і яловичый у 2 знач. в него згинуло ... туша мяса яловичного, которая дей его коштовала копу грошей (АВК, ХХХVI, 310, 1582). 3. Тое, што і яловитщызна. яловичная шесть рублевъ да четверть съ всихъ съ тыхъ третій Ошевъского погосту идеть королю (КЗ, 465, 1488).
с. 368
Яловиччый гл. яловичый
с. 368
Яловичщина наз. Тое, што і яловитщызна. з роботами, або служъбами мужыцкими ... зъ яловичщиною, зъ вепровщиною ... з барановщиною (ИЮМ, ХХIII, 503, 1642).
с. 368
Яловичый, яловеччый, яловечый, яловичий, яловиччый прым. 1. Зроблены са скуры ялаўкі, якой больш за паўтара года; скура ялаўкі. іакож и на тот час у Аверка Семеновича, товарыша своего, скуру іаловичю взявши, в корчмѣ на меду запил (ИЮМ, ХХХII, 266, 1577); сее ночи с коморы ... украдено две скуры яловичых, а третю скуру бычину (АВК, ХХХIХ, 225–226, 1579); скура яловичья, бараньихъ скуръ три (ИЮМ, ХХI, 400, 1598); дерева тых баранов ... внꙊтръ были дрожены и натканы ременем Ꙗловичим, складаным а нитꙖми зшитими [!] (Бельск., 218б); маютъ платити мѣщане купцы Виленскіе ... Отъ скуръ выробленыхъ и сырыхъ воловыхъ по грошей пол-третья, отъ скуръ яловичихъ дубленыхъ и сырыхъ по грошей два (АЗР, IV, 249, 1605); Феску дворнику купили боты въ дорогу яловиччы дали (ИЮМ, I, 23, 1679); Феску дворнику боты купили яловичы (Там жа, 71); боты яловѣчъчы жолнеру гетманскому, шъто съ паномъ у дорогу до Варшавы поехалъ, золот. в0483 и асм. і0483 (ИЮМ, I, 98, 1680); феску дворнику купили ... боты яловѣчы добрыя золот. три и асм. s0483 (Там жа, 117); за боты яловичи у пани Коробанчихи золот. три и асмак. чотырнадцать (ИЮМ, I, 132, 1681); Петраку, што былъ пляцовымъ, купили боты яловичые (ИЮМ, ХI, 41, 1697); скурокъ купили чорныхъ яловичыхъ на кожыцу на колясы (Там жа, 151); купили боты яловиче сторожну Аниску за працу напаленя печей на ратушу штодень (ИЮМ, ХIV, 125, 1699). Параўн. яловичный у 1 знач. 2. Які мае адносіны да ялавічыны; прыгатаваны з ялавічыны. Панъ Юрьи передъ нами поведилъ: ижъ коли которыs месникъ Ꙋбъеть ꙖловицꙊ або барана, тогды серца Ꙗловичъи и бараньи брали на соколы соколъники воеводины зъ земъскими соколъниками по половицамъ (КСД, 928, 1516); маетъ быти брано въ кождый годъ: за лопатку отъ кождого быдляти пѣнязьми дня торгового, то есть, за воловую и яловичью грошъ 1, а за вепровую 5 пѣнязей, а за баранью, козью, телячью по три пѣнязи (АЗР, III, 75, 1557); позычили готовых ... грши ... копъ две ... ку тому мяса тры зады яловичог у отца Тихона Митковича, попа Вознесенского (АВК, ХХХIХ, 203, 1579); в него згинуло ... туша мяса яловичого, которая дей его коштовала копу грошей (АВК, ХХХVI, 310, 1582); мяса яловичого, у Голопуза, за золот. одинъ и асмаки два (ИЮМ, I, 218, 1682); Менъсива яловича шматы два заплатили осм. двадцать шесть (ИЮМ, IV, 65, 1686); мяса купили яловичого шротовъ семъ (ИЮМ, ХIII, 25, 1699); свежыны яловичой и свиной до печеня (Там жа, 36); з росказання пана войта, в домъ купили мяса яловичча, рыбы, ситницъ три, пироговъ шестъ (ИЮМ, ХVIII, 44, 1710); в домъ купили целяцыны ... мяса яловичча в домъ пана войта (ИЮМ, ХVII, 52, 1710). Параўн. яловичный у 2 знач.
с. 368
Яловка наз. Тое, што і яловица. коров деветь, яловица одна и двулеток один, и яловка двулетна одна, козы чотыры, овец девятеро (АВК, ХХХVI, 58, 1582); воловъ два, коровъ съ теляты двѣ, яловокъ подтелковъ трое, овецъ двадцатеро (АВК, II, 266–267, 1590); яловка девце Кулине належыт 1 (ИЮМ, ХХV, 175, 1637).
с. 369
Яловочка наз., памянш. ад яловка. за корову сто грошей, за яловицу грошей семьдесятъ, за яловочку однорочную двадцать грошей (АВК, II, 285, 1590).
с. 370
Яловцовый, яловцевый прым. ад яловецъ у 1 знач. Илиѧ пророкъ Ꙋтекалъ ѡт Езавели Царици, Ꙋснулъ подъ древомs Ꙗловsцевымs (Скар. ТЦ, 171б); илиѧ ... лѧже и Ꙋсне подs стенемъ Ꙗловъцовымs (Там жа, 172); дерева кедрового пошли мнѣ и Ꙗловцового и соснового з ливану (Біблiя, 413); сам шол на пꙊщꙊ, седꙖчи там под деревом Ꙗловцовым просил гд0483а бг0483а ѡ смертъ (Бельск., 121б); пророкъ ... сѣвшы под Ꙗловцевым деревом просил ѡ смерть (Зб. 752, 348); але и дерева кедровогѡ пошли мнѣ, и Ꙗловцовогѡ и сосновагѡ з ливанꙊ (Хран., 293).
с. 370
Яловщина наз. Тое, што і яловитщызна. Съ Ошевъского погосту королю шло сто руб[левъ] да три руб[ли] а яловъщины шесть рублевъ да четверть (КЗ, 465, 1488); нашъ господарскій приходъ ... чотыри рубли грошей бобровщины, чотыри рубли грошей яловщины, а три рубли грошей восковыхъ (АЗР, II, 113, 1514).
с. 370
Яловый I гл. еловый
с. 370
Яловый II прым. 1. Бясплодны; неаплоднены (пра самак сельскагаспадарчай жывёлы). вси имеюще по двою Ꙗгнетокъ, и Ꙗловое несть посреди их (Скар. ПП, 6); овца ... вси имеюще по двою Ꙗгнетокъ и Ꙗловое несть посреди ихъ (Там жа, 8б); коровъ дойныхъ десеть розного шерстью, яловыхъ три (АВК, VIII, 485, 1599); по списанью будованья, подалъ статку быдла коровъ три вельми худыхъ, малыхъ двѣ дойные а третея ялова (АСД, III, 68, 1606). 2. У знач. наз. Тое, што і яловица. черsвь паче не оуспомѧнетсѧ и зломитсѧ Ꙗко древо кривда. паствит ꙖловꙊю да не родит и оудовꙊ не полѣпшаеть (Зб. 262, 22б).
с. 370
Яловыца гл. яловица
с. 370
Яма наз. 1. Прыроднае або выкапанае паглыбленне ў зямлі. реклъ дв0483дъ проркъ. ровъ изрывъ ископа. впадошасѧ въ ꙖмꙊ. юже сотвориша (Чэцця, 13); Глава кз0483 ... о зло чинѧщемs человѣце онs же копает Ꙗму подs другомъ своимs (Скар. IС, 43б); занеж Ꙗма глꙊбокаѧ блѧд и колодѧзь тѣснота чꙊжаѧ (Зб. 262, 105); съ притвору противъ правого крыласа яма подъ стѣну прокопана (АВК, ХVII, 403, 1556); слышиш ли възлюбленый мой брате, ижь тѧ самъ гсдь остерегаеть, абы есь въ Ꙗму не Ꙋпалъ (Будны, прадм., 7б); потом сама нахилившисꙖ над ꙖмꙊ пытала их Ꙗк се там маете панове сватове и казала их землею жывых засыпат (Стрыйк., 440б); тыи сами не знали, што чинили, не помятаючи, же все есть в руках бж0483иих, и кто под кимь яму капаеть, той и самь в тую впадеть (Мам., 171); вѣдаючи Хс0483 Гд0483ь превротнꙊю и подстоупнꙊю хитрого Фарисеѧ мысль, же не наꙊки шꙊкалъ, але скрытꙊю под нимъ ꙖмꙊ копалъ, и о зрадѣ мыслил (Каліст, II, 85); Ꙗко теды позвѣрховныи ѡчи, здалека выпатрꙊютъ тернsе, мѣстца оупадненѧ, и Ꙗмы (Мак., 71); тые слова послышавши Нахоръ велце сѧ засмꙊтилъ и зафрасовалъ, видѧчи, ижъ самs впалъ зs тꙊю ꙖмꙊ, которꙊю былs выкопал (Варл., 234); ѡбохъ з мѣста вывести и на дорозѣ Салириsскоs Ꙗму великую выкопат и живо загрести ихъ и завалит казал (Пралог, 531б); купили заступы два для копаня ямы на горнъ (ИЮМ, Х, 147, 1695). ◊ Я м а м о т ы л н а я – памыйная яма. Сопль проходный: Дѣра преветꙊ вs ꙖмꙊ мотылнꙊю (Бяр., 153). 2. Яма для захоўвання збожжа. коли который человѣкъ въ ихъ земли намысломъ яму вдѣлаетъ и самъ же врядникомъ его милости на городѣ объявитъ, ижъ бы поклажей выняты (АЗР, I, 172, 1497); он ... навел жолнеровъ на яму мою, у которой было чотыри краковки жыта (АВК, ХХХIХ, 564, 1579); в свирнахъ и в ямах трехъ взяли жыта мер н [50] (АВК, ХХХVI, 373, 1582); зъ ям збожья не мало побрали, збоже, кони, ледъко рохуючы шкод почынили на тысечу золотых полских (АВК, ХХХIV, 301, 1661). 3. Пячора, схованка. были велми ѡт них Ꙋтиснены и починили собѣ Ꙗмы и печери в горах мѣстца велми ѡборонныи на ѡтпоръ (Біблія, 122); мужеве израилскии ... покрилисꙖ в печерах и в скритых мѣстцахъ и в скалах теж и въ Ꙗмах и в студнꙖх (Там жа, 319); ѡн самочвартъ до фолваркꙊ в подлоs ѡдежи Ꙋтеклъ, и там се в ѡднꙊ ꙖмꙊ скривши. коли Ꙋслышал иж его ездные шꙊкают сам себе желѣзом ѡстрым Ꙋдарил. а слꙊга его епафродит до конца его забил (Бельск., 224б); крилисꙖ вѣрныи по горахъ, по Ꙗмахъ, а дрꙊгие перестрашоныи призволꙖли (Пралог, 577); починили собѣ Ꙗмы и печеры вs горахъ мѣстца велми ѡборонны на ѡтпоръ (Хран., 175б); покрилисꙖ вs печерах и в скритыхъ мѣстахъ, и вs скалахъ тежь, и въ Ꙗмахъ и в стꙊднѧхъ (Там жа, 211б); коли ꙖмꙊ зготовали, воротившисе рагꙊилъ до жоны своеи реклъ еи (Там жа, 388). 4. Пастка. bаczyli to Nemcy iż Lаchowe y Litwа, z tаk welikimi woyski, ne mohli nihde inde wytiаhnuty, tolko nа tyiа polа, y dlа toho kopаli jаmy y prykrywаli zemlеiu, iżby w nich koni y ludy pаdаli (Бых., 522); kаk poczаli onyie wyszey pisаnyie hetmаnowe ludy szychowаty, а o tych jаmаch niczoho ne wedаli, szto nа nich Nemcy pokopаli, а tаk szykuiuczy woysko nаywyższyie hetmаnowe, kniаź Iwаn Żedywid, а pаn Sokoł w jаmy powpаdаli (Там жа). ◊ Я м а л о с и н а я – пастка для ласёў. одъ того дуба неподалеку, у другомъ дубе, проходечы яму лосиную на долинку (ИЮМ, ХХIII, 476, 1630). 5. Магіла. выкопавшы Ꙗму ногами своими и положыл в неи пана своего (Трыст., 2); тотъ нахѡд людеs множество почали мерти, по пꙖтерꙊ по тридцати Ꙋ ꙖмꙊ хворых голодных пꙊхлых многое множство (Барк., 164б–165); так при великих местахъ чл0483вка по едномꙊ у ꙖмꙊ ховали сщ0483енники проводили (Там жа, 165); изали не естесь гробомъ, Ꙗмою, пекломs, и оумерлымъ Бг0483Ꙋ (Мак., 99); Гробъ, жꙊпище: Ꙗма (Бяр., 31); не маючи Заступа ни мотыки зосима ст0483ы, чим бы мѣлъ выкопать длꙖ тѣла Ст0483ого Ꙗму фрасовалъсꙖ и скорбъ мѣлъ великую (Пралог, 573б); Ꙋчини прошу ты Ꙗму ногты своими а ѡдаsмо земли преподобное тѣло (Там жа, 574); новотни жиды женер то зовꙊт гробом Ꙗмою, ровомъ, см0483ртю, не маючи в том жадного свѣдоцства, жебы хто так коли прекладал (Выкл., 24б). 6. Нара. звери ходѧщие въ пустыни знають Ꙗмы своѧ (Скар. КЮ, 2б); мовилъ ему иссъ, лисицы ѧмы мают, и пsтахи нбсные гнезsда, сн0483ъ пакъ чл0483вечіи не мает гsде головы подъкsлониті (Цяп., 10б); под тою горою вадел на которои замок краковскиs стоит, смок великиs въ Ꙗме на тот час былъ (Царств., 77); мыши вышедши зъ Ꙗм своихъ смѣють нас вызыват ку битвѣ (Біблія, 569); вилчица [!] ... вытꙖгнꙊла скринкꙊ на берег добыла дѣтеs и несла их до Ꙗмы. до своих волченꙖт (Бельск., 144б); СмокꙊр великиs на тоs час был въ Ꙗме, которыs коли голодныs был люди крадал, а порою смородливою забиꙖл и пожирал (Стрыйк., 601); ты ... силуючисе над малост твою, Ꙗкобы мышъ выскакуючи з своеs Ꙗмы (Алекс., 7); там же полно смоков и всꙖкого гадꙊ, коториs то гадъ длꙖ ѡгнꙖ ѡног вбѣгает въ Ꙗмы (Там жа, 29б); лисы Ꙗмы маютъ, и птахи нбсныи гнѣзда, А Ꙗ и такого мешканѧ не маю, жебым толsко головꙊ где приклонилъ (Каліст, II, 39); Закровъ: ЛатібꙊлюмs. Гмах. Исход. кs0483 таенsе, або закрыте, Ꙗскинѧ, Ꙗма вs которой дикіи звѣрѧта лѣгаютъ (Бяр., 49); Ꙗзвина: Ꙗма, або Ꙗскинѧ дикихъ sвѣрѧтъ (Там жа, 208); тамъ наишли мꙊрашsки великіе, ижъ ѡдна мꙊрашка Ꙋхватившы конꙖ несет Ꙋ ꙖмꙊ (Алекс. 1697, 55). 7. Роў, падземны ход. если бог правыs вил ест: чомуж шꙊкает Ꙗмы до костела: а не ввоsде кꙊды хоче: ѡто Ꙗма кролю кꙊды твои фалешныи поповсходꙖт (Бельск., 156); СꙊсѣкъ: цистерна, Ꙗма, ровs (Бяр., 161); бегучы по пескꙊ а видꙖчы ижь слѣдомъ нас доsти може, Ꙋзрѣли ꙖмꙊ ѡднꙊ вправѣ глꙊбокою в землю идꙊчꙊю (Зб. 82, 47б). 8. Скарбніца. змиловалсꙖ есми над нею, и прыпровадившы ее до своеs Ꙗмы чыстости еs шануючы дал есми еs трыста золотых, абы мужа и дѣти выкꙊпила (Зб. 752, 580б–581). 9. Падземная турма. тогды повелѣла цр0483ца оу Ꙗму оуверечи его (Чэцця, 202б); коли вы вели его исъ Ꙗмы, припал лицемъ к земли июда (Там жа, 202б–203); мовил не забиваsте дꙊшѣ его, ани розливате криви [!] брата своег, але вкинте его до Ꙗми живог, то мовил им и радил, а мыслил на серцꙊ Ꙗкъ бы его ѡттолꙖ выкрат мѣл, и ѡтцꙊ своемꙊ вернул (Бельск., 26); РꙊвим теды тог не вѣдаючи, пришол до ѡнои Ꙗмы ѡсвобоженю его ѡбмышлꙖючи, а кгды его в ровѣ наsти не моглъ, роздерши ѡдѣне ишол до братии (Там жа, 27); казавши его велми збит и з двома розбоsниками вs ѡдноs Ꙗме. без жадног свѣта замкнут казал, и троха емꙊ хлѣба подават (Бельск., 366б–367); Если ищешъ егѡ вs Ꙗмѣ: найдешs его посріодкꙊ двохъ лвовъ, стерегꙊчого Даніила справедливого (Мак., 111); тот ѱалом ѡт давыда был зложен на тоs час коли его прислѣдовал авесолом сын его. або коли был в великом небеспеченствѣ во Ꙗмѣ (Пс. ХVII, 37); коли еи во ѡнꙊю ꙖмꙊ пхано, сама кладꙊчы незвитꙖжоное на себе знаме креста христовог, во ѡнꙊю ꙖмꙊ вскочила (Зб. 82, 55б). 10. Яр. подала се граница ... въ рѣчку Ольсоватку, што течетъ зъ великого Чистика Амбросовского рубежами и Суходоломъ въ Дубовецъ, да въ мошокъ Бѣлый Высокій до долгой ямы (АВК, ХIII, 12, 1508); я веду границою стародавною князя моего ... зъ лѣсу Деревецкого къ Сергѣевой ямѣ, а отъ ямы Сергѣевы на Баракови ку гостинцу (АСД, I, 57, 1546); Разсѣлина: Ꙗскинѧ, Ꙗма (Бяр., 215).
с. 370
Ямище наз. Скарбніца; схованка для скарбаў. во Ꙗмищах ихs без числа знаишли скарбꙊ (Алекс. 1697, 78).
с. 374
Ямка наз., памянш. 1. Ад яма ў 1 знач. хто копаеть ꙖмкꙊ въ неѣ въвалитсѧ (Зб. 262, 91б); пляцовымъ за пърацу шъто ямки копали, асм. єі0483 (ИЮМ, I, 106, 1680); за выкопане ямокъ въ браме Шкловской, двумъ мужикамъ асм. двадцать (Там жа, 277, 1682); Анъдросу Мамяце и зъ товарышомъ его, за просекане ямокъ и уставлене штампалей и за закидане кобылинами и рагулками диру брамъную ... дали золотыхъ два (ИЮМ, IV, 187, 1686); поденщику одному, который ямки копалъ, осмак. двадцать (ИЮМ, V, 53, 1688); поденщыкомъ, што ямки на шулы копали, Ивану Сероваку и зъ товарышомъ, ободвумъ за полдня по девять осм. (ИЮМ, VI, 117, 1689); двумъ поденщикомъ, шъто ямки копали на сохи и май ставляли ... дали имъ золот. одинъ (ИЮМ, IХ, 58, 1692). 2. Ад яма ў 5 знач. выкопавъшы ямъку на Гвоздовце, самишостъ ... поховали (ИЮМ, IХ, 373, 1639). 3. Ад яма ў 6 знач. нырище – с пѣскꙊ домок, Ꙗмка (Зіз., 96); Нырище: сs ПѣскꙊ домокъ, Ꙗмка, гнѣздо (Бяр., 99). 4. Невялікае паглыбленне на чым-н. хто родитсѧ тоѧ планеты ... и на лици ест знамѧ. или Ꙗмки, а боудеть бг0483атъ. посреди днеи его. а после того вернетсѧ во оубожество (Неба, 71б).
с. 374
Ямский прым. Звязаны з перавозкай на конях пошты, грузаў, пасажыраў. кормъ посломъ дорожной, и что имъ на Москвѣ давали, писанъ у казначѣя да у дьяковъ, которые дороги ямскіе вѣдають (АЗР, II, 267, 1533–1538); листъ на уряды: пану Ивану Михайловичу Салтыкову на Приказъ Стрѣлецкій. Князю Юрью Дмитріевичу Хворостинину на Приказъ Пушкарскій. Никитѣ Дмитріевичу Вельяминову на Приказъ Ямскій (АЗР, IV, 402–403, 1610).
с. 374
Ямщикъ наз. Фурман на паштовых, ямскіх конях. Митъко Ꙗмщикъ а билъ чоломъ ѡтъ наместъниковъ велижскихъ (КВЗС, 172, 1540).
с. 374
Ямщина наз. Падатак з яма. дачъ на насъ з нихъ никоторыхъ не имать ни серебщизны, ни ямщины, и никакихъ наметовъ на ихъ не метать, а ни вѣсчого, ни помѣрного, ни повозного, никакихъ пошлинъ нашимъ заказникомъ съ тыхъ людей не имать (АЗР, I, 58, 1443); дачь на насъ отъ нихъ никоторыхъ не имать, ни серебщизны, ни подымщины, ни ямщины, а ниякихъ метовъ на нихъ не метать, а ни вѣсчого, ни померного, ни подводного и ниякихъ пошлинъ нашимъ заказникомъ зъ тыхъ людей монастырскихъ не имать (Там жа, 103, 1483); посощыны, и подымщины, и ямщины, и подводъ не давати (АЮЗР, I, 236, 1590).
с. 374
Ямъ наз. Паштовая станцыя або паселішча на паштовым тракце, дзе праезджыя мянялі паштовых коней. поѣхали послы съ останочного яму съ Вяземы (АЗР, II, 268, 1533–1538).
с. 375
Яна займ. Яна (ужываецца замест назоўніка жаночага роду адзіночнага ліку). Оникей ... поведил, ижь, от нее яко тых, што яна менит семъ коп грошей ... не бралъ (АВК, ХХХIХ, 321, 1579).
с. 375
Янвенсы наз. Назва старажытнага мусульманскага народа. Потом собравшисꙖ зновꙊ за помочю Ꙗнвенсов, которие вs ѡдноs справѣ добре розꙊмѣли, взꙖли под сарацинами мѣста знаменитыи (Бельск., 396б).
с. 375
Яндова гл. ендова
с. 375
Яндовка гл. ендовка
с. 375
Яндула наз. Чара. побрали ... талеров цыновых пуздро, лну коробя, яндуловъ чотыры (АВК, ХХХХI, 58, 1582).
с. 375
Яничаръ наз. Салдат турэцкай пяхоты. Вшакже баsзета минꙊла ѡтцевскаꙖ фортꙊна, абовѣм его также ганебне солтан алкаирскиs поразил, аж вси Ꙗничарове на плꙖцꙊ зостали (Бельск., 408); Ꙗничарове приехавши до цесара жадали его (Там жа); вси им скарбы побрали, Ꙗко тепер Ꙗничарове в тꙊрков (Стрыйк., 469б). Параўн. янчаръ.
с. 375
Янкгеръ наз. Тып мужчынскай курткі. янкгеръ аксамиту чорного китайкою чорною подшитъ (АСД, IV, 228, 1569).
с. 375
Януарий, януарый наз. Студзень. Писанъ у Амбросовичахъ, подъ лѣто воплощенія Христова тысеча пятьсотъ тритцать четвертого, индикта осьмого, януарія двадцатого дня (АВК, ХIII, 15, 1508); въ рокꙊ прошлом тисеча шестсот сорокъ первом месеца ꙖнꙊарыs (КАР, 24б, 1646); мца януарие а0483 дня (ИЮМ, I, 19, 1679); мца Януария з0483 дня (ИЮМ, I, 214, 1682).
с. 375
Янчанинъ наз. Прадстаўнік старажытнай паўднёваеўрапейскай народнасцi. нынѣ генваря въ 25 день изъ-за Дуная грошевой людъ затягши, Вологъ, Сербовъ, и янчанъ и казаковъ охотниковъ взявши ... своихъ помошниковъ прислалъ былъ до города (АЮЗР, ХV, 4, 1658).
с. 375
Янчаръ наз. Тое, што і яничаръ. где подобно башꙊ своею мовою ѡбразил, прето шабли добывши ... и през гꙊбу тꙖлъ, а Ꙗнчарове головꙊ ему в том ꙊтнꙊт: которꙊю зараз на копею взложили (Хр. польск., 22).
с. 375
Янъ наз. Грэк. ѡт Ꙗновъ, то ест греков пошли елизеѡве, котории Аеолидами зовут, тарсише іозефъ зовет киликами (Выкл., 10).
с. 376
Япуртовый, апуртовый прым. Апортавы. Репиненъ: Ꙗворовый, або апꙊртовый (Бяр., 139); Ила, или елѧ, ил оласъ: ꙖпꙊртовое дерево аб дꙊбъ, аб моцност: аб злоречене, або присѧга, то ест расказованѧ (Там жа, 277).
с. 376
Яремъ наз. 1. Тое, што і ярмо ў 1 знач. повелѣлъ ѡфанасеи принести Ꙗрѣмъ. и оупрѧже волъ на двѣ части (Чэцця, 178). 2. Тое, што і ярмо ў 2 знач. И брату своему поработаеши, даже до врѣмени егда ѡтверsжеши и соимеши Ꙗремъ его сs шии твоеꙖ (Скар. КБ, 50б); добро чл0483вкꙊ которыи носит Ꙗремъ з молодости своее (Зб. 262, 112); если таѧ дорога, такs тѣсна естъ и прискоръбна, чомꙊжs ѡ ней ст0483ый царъ и проркъ бж0483ій мовитъ ... если Ꙗремъ крестный естъ тѧжкій, и до зношенsѧ трꙊдный; чемоуж Ꙗрsмо свое хс0483 сп0483ситель нашъ солодкимъ, чемꙊ бремѧ легsкимъ называетъ (Карп., 11б). 3. Назва сузор’я, знака задыяка. [ѡсмое нб0483о] на нем же ві0483 задеи. сиреч животныи. им же имена ... левъ ... Ꙗрем. скорпіѧ (Неба, 61).
с. 376
Яривный прым. Які адносіцца да ярыны. мужъ мой, умираючи, отписалъ ему третюю часть збожя, такъ жита, яко и яринъ, ячменя и иншихъ яривныхъ речей (АВК, ХVII, 38, 1539); я ... даровала ему, яко сыну своему, тую отчизну мою ... з огороды яривными и овощовыми (АВК, ХХII, 336, 1570). Параўн. яривый.
с. 376
Яриво, ярыво наз. Ярына. зъ Нового Двора нашого прыдали есмо къ той же церкви десятину и зъ жыта и съ каждого ярыва и тому попу (РПП, 221, 1504); сынове отцу на кождый годъ маютъ давати выимку по д0483 (4) копы жита а на яриво земли четверы гоны (АВК, ХVII, 13, 1539); онъ ... поля житомъ и яривомъ засеялъ (АВК, ХVII, 338, 1541); длꙖ которое прычыны ѡни тое жито и Ꙗрыво и ѡгороды потопътали (КВС, 508, 1552); Тохтамышъ Барановичъ ... осмотраючи жита и ярива своего, и на тотъ дей часъ нашолъ дей есми коня шерстью гнедого у жите своемъ (АВК, ХХI, 44, 1555); сынове мои ... маютъ жоне моей Ганнѣ дати и поступити, и ярыва всякого третьтюю часть (АВК, ХVII, 406, 1556); ярыво ажъ пожавши и повозивши до гумна засе почнуть ходити по два дни (АСД, I, 147, 1571). Параўн. ярово.
с. 376
Яривый прым. Тое, што і яривный. хлѣбъ Ꙗривый, которие Ꙗко смачнейшие сꙖ здавали, бы над вси вымышленые потравы (Пралог, 645б).
с. 377
Ярина, ерина, ерына, ярына наз. Ярына. я ... записали умовы: ... отъ ярины всякое – десятую копу у Кобрыни жъ (АВК, III, 2, 1401); придаю Святому Спасу, изъ своего дворьца изъ Млинца, десятину озими, пшеници и ржи, и отъ всеѣ ярины (АЗР, I, 112, 1489–1492); жита и Ꙗринъ пятьдесятъ бочокъ (КСД, 188, 1514); напервей зажгли гумно зъ житомъ, зъ ериною (Там жа, 1239, 1518); Ꙗрин топтати и травити не мають (Ст. 1529–Ф, 30); мелъ мне со въсего збожꙖ третюю долю Ꙗкъ з жита такъ из Ꙗринъ давати (КВЗС, 37б, 1538); теперь дей зъ тыхъ земль жита и ярины хочешь жати (АСД, II, 150, 1541); Люди Грычыновы отъ нихъ собѣ быти подѣланы повѣдили, яко побранья на тыхъ поляхъ житъ ... ячменю и иншыхъ ярынъ (РПП, 282, 1545); ѡнꙊю землю ... ерынами то естъ пшеницою ѡвсомъ и гречыхою понасевалъ (КВС, 512б, 1552); збожья и ярины подданыхъ нашихъ топчутъ (АЗР, III, 88, 1557); прышла саранча на Лѧдскую землю ... и поели жито и Ꙗрыну и траву (Рач., 351); гуси с тое ярыны выгнали (АВК, ХХХVI, 213, 1582); жытъ, Ꙗрынъ Ꙋмысльне травити, ани топтати не мають (Ст. 1588, 59); дай мнѣ виноград твой, же собѣ Ꙋчиню ѡгород на Ꙗрины (Біблія, 447); жита и ярины и сѣножати намъ травятъ (АЮЗР, II, 87, 1633); Злакъ: ... Ꙗрина ѡгороднаа (Бяр., 51); берꙊчи собе потравы и вино их давал им Ꙗрины (Жыц. св., 3); моглъ бы за тые пꙖт пѣнꙖзеи, Ꙗрыны кꙊпит (Зб. 81, 105); ерины набрали за вси часы, за золотый (ИЮМ, IХ, 165, 1692); за ярыну для челяди, осм. пять (ИЮМ, ХI, 159, 1697).
с. 377
Яринка наз., памянш. ад ярина. пустелник ѡдин помер, и ѡгородок зъ Ꙗринками которыꙖ ес на потребꙊ пустелнічую зоставил (Жыц. св., 36); на том меисце пришолъ, плакат за великост злостеs моих, азали мне ихъ гд0483ь и ѡтпꙊстит тот коториs ми тыꙖ Ꙗринки на поживене и тот вамъ росказꙊет абысте роботы моей не псовали (Пралог, 672).
с. 377
Яринный, ярынный, ярыный прым. ад ярина. А к тому бояринъ нашъ ... продалъ пану Кмите часть именя своего ... с проробки ярынныхъ и со всимъ (АВК, ХХIV, 94, 1538); на поли тых подданых пана моего всꙖкие севъбы Ꙗрыное на пꙖтдесꙖтъ бочокъ казалъ покосити (КВС, 509, 1552); продали есмо шостую часть земли ... яко в садибе, такъ и в огородехъ овощовыхъ и въ яринныхъ погноехъ (АВК, ХХI, 27–28, 1555); яко се само въ собѣ маеть, то есть, зо всими огородами овощовыми ... зъ огородами яринными (АВК, II, 209, 1580); второе поле подъ житомъ подле яринного поля (АВК, VI, 184, 1599); ксендзъ Мстиславскій и Минскій добровольно черезъ ... зосѣванья житнихъ и яринныхъ засѣвковъ подали и уступили (АВК, ХV, 148, 1665).
с. 377
Ярица, ярыца наз. Яравое жыта. присудили мнѣ на немъ тридцать копъ жита, а сорокъ копъ ѡвса, а 15 копъ Ꙗрицы (КСД, 228, 1515); тежъ, што ужнутъ ярынъ, яко: овса, пшеницы, ячменю, гречыхи, гороху, ярыцы и иншихъ ... мають державцы наши намъ ... три части на сторону отложити (АЗР, II, 195, 1529); взꙖли за тꙊю землю ... пшеницы два корцы Ꙗрицы корецъ (КВЗС, 43б, 1538); потомъ ... пошли есмо до жнеs Ꙗновыхъ где ꙖрыцꙊ жали (КВС, 480б, 1552); огородъ ихъ закупный кгвалтомъ пооралъ и ярицу пожалъ (АВК, ХХII, 31, 1555–1565); ярыцы пятьдесятъ копъ (АВК, ХХI, 275, 1558); Ꙗрицы копа десѧт грошеs (Ст. 1566, I, 95б); ярицы посѣялъ бочокъ 10 (АСД, I, 146, 1571); ярыцы побилъ бочокъ на десеть (АВК, ХХХVI, 175, 1582); великое множество Ꙗрицы на полях непожатые (Барк., 163б–164); жыта копа двадцать грошеs Пшеницы копа двадцать грошеs, Ꙗрицы копа дванадцать грошеs (Ст. 1588, 514); пашня дворная: збожа на ней засѣяного: жита бочокъ двадцать осьмъ, пшеницы корецъ одинъ, ярицы бочекъ полторы (АВК, VI, 57, 1589); у двохъ стыртахъ жита зложоного копъ сто двадцать, ярыцы у стыртѣ зложономъ копъ петдесятъ (АВК, VIII, 466, 1593); поличивши жито снопами, подалъ копъ двадцать осмъ малое ярицы (АСД, III, 68, 1606); ярицы мерка одна, за которую взяли золотыхъ одинъ (ИЮМ, IV, 270, 1688); ярицы мерки чотыри (ИЮМ, ХI, 149, 1697).
с. 378
Яричий, яричый, ярычий прым. ад ярица. яричого пива двѣ бочки (АСД, III, 239, 1571); ярычого солоду бочъки тры (АВК, ХХХVI, 239, 1582); купили солоду отъ Хуляли ячнаго вполъ зъ яричымъ чверти две (ИЮМ, IV, 282, 1688).
с. 378
Ярлыкъ, ерлыкъ, ярылыкъ наз. Ярлыкъ, ханская грамата. А што присылалъ еси посла своего Азбабу и з ерълыкомъ, напоминая насъ, ижъ быхмо съ тобою увошли въ правъду (КЗ, 330, 1480); въ ерлыкохъ своихъ писалъ своимъ посломъ (Там жа, 449, 1486); послалъ толмача своего Берендѣя зъ ярлыкомъ (АЗР, I, 118, 1492); въ ярлыку своемъ писалъ (Там жа, 203, 1500); тотъ ярлыкъ по Руски писанъ (АЗР, II, 41, 1508); в ярлыкохъ своихъ писалъ (Арх. ЮЗР, VIII-5, 4, 1532); въ ярылыку своемъ писалъ о томъ (КПД, 59, 1540); ино царъ ... посла своего великого ... къ намъ прислалъ, и черезъ него въ ярлыкохъ своихъ писалъ (АЮЗР, I, 109, 1541); дасть нам ярьлык албо привилей свой на княжение (Мам., 171).
с. 378
Ярмалокъ гл. ярмарокъ
с. 379
Ярманокъ гл. ярмарокъ
с. 379
Ярмаркговый гл. ярмарковый
с. 379
Ярмаркгъ гл. ярмарокъ
с. 379
Ярмарковати дзеясл. Удзельнічаць у кірмашы. фалы Божее вольно будетъ кождому до церкви ходити слухати, а ярмарковати на звыкломъ торгу (АВК, III, 11, 1577).
с. 379
Ярмарковый, ярмаркговый, ярморковый прым. Кірмашовы. Къ тому мыто чоповое, торговое, ярмарковое (АСД, I, 31, 1536); кгдыжъ сꙖ то стало Ꙋ местечкꙊ ... дн0483Ꙗ Ꙗрмаръкового (КВС, 616, 1552); дня ярморкового, на день Святого Яня ... того слугу моего збилъ и зранилъ (АВК, ХХII, 280, 1565–1566); абы жидове, отколькол[ь]векъ пріеждчаючи, инъде въ месте Виленскомъ противъ привильевъ вашихъ местскихъ ... гандлевъ и торгованья не чинили, окромъ ярмарковыхъ часовъ (КПД, 516, 1568); того дня ярмаркговог шынкари мои горелки продават не могли (АВК, ХХХIХ, 591, 1572); яко и въ выбиранью торгового ярмаркового, перешкоду чинити и то все отъ того дому Божого отнимати и отдаляти (АВК, II, 53, 1624).
с. 379
Ярмаркъ гл. ярмарокъ
с. 379
Ярмарокъ, ермаркъ, ярмалокъ, ярманокъ, ярмаркгъ, ярмаркъ, ярморкъ, ярморокъ наз. Кірмаш. Дозволяемъ тежъ тому мѣсту первореченому трожды въ году ярморокъ держати (АЗР, I, 180, 1498); далъ его милость имъ ярмарокъ въ томъ мѣстѣ мѣти, на святого Николы день, увъ осень (АЗР, II, 11, 1507); везъ деs сꙊкна мои съ Познаньского Ꙗрмаръку, и втратилъ (КСД, 819, 1514); Ꙗръмарки вольныи даемъ имъ два: ѡдинъ на день светого Станислава въ месяцы маи, а дрꙊгиs на день светое Варвары (КСД, 894, 1516); што о празницѣ зъ ярмарку позвонного, пѣнези тые вси дали есьмо на церковь, на кутію и на вино и на ладанъ (АВК, VII, 8, 1526); дозволили ему въ именьи его отчизномъ и дедизномъ ... торги встановити, и ярмаркъ врочный мети (Арх. ЮЗР, V-1, 36, 1528); тую реч на волном торгу або на воине або на Ꙗрморку Ꙗвно купил (Ст. 1529–Ф, 164); забито одного чоловѣка тамъ ѣдучи зъ ярмарку (АСД, I, 49, 1546); едꙊчы ѡнъ через Ꙗрморкъ ѡстрошыцъскиs посред рынъкꙊ двꙊхъ чл0483вковъ ... збилъ и зранилъ (КВС, 615б, 1552); едучи дей мне ... зъ ярмаръку до дому своего ... Андрейко Юрьевичъ, погонивши мене на добровольной дорозе, мене ... зранилъ (АВК, ХХI, 327, 1558); въ мѣстѣ Суражскомъ въ году два ярмарки мѣти (АЗР, III, 156, 1570); люди ... до церкви хвалы Божое слухати не ходили часу ярмарковъ святъ роковыхъ на Божое Нароженье (АВК, III, 10, 1577); я отежчаючы з Вильна до Люблина на ярмаркгъ Любелский ... дал есми ему ... опонеч сорок ... продат (АВК, ХХХIХ, 557, 1579); Овдотья Енуковая Белейчыча ехала з Радошковичь, от ярманку и з сыномъ своим Мартином (АВК, ХХХVI, 124, 1582); едучы дей бояромъ его милости ... зъ ярмалку з местечка ... з слободы ... и погонившы дей их ... Семенъ Яцкович з братом ... оных дей бояр ... збили и зранили (Там жа, 155); тые тры сознали, ижъ будучы им на ярмалку в селе Переджыры ... так дей скоро одно з села выехали (Там жа, 201); которая се звада стала в том же року помененым пв0483 и тогожъ мсца августа іє0483 дня, на ермарку (Там жа, 269); утвердили есмо въ томъ же мѣстѣ Витебскомъ ярмарокъ годовый одинъ, на день святого Петра (АЗР, IV, 168, 1597); чл0483век самог себе ѡшꙊкивает Ꙗко тог часꙊ ꙖрмаръкꙊ спит (Зб. 261, 72); почини собѣ торги на Ꙗрморки в дамаскꙊ (Бельск., 122б); мѣсто и замок Ꙋбѣжавши, мещанов и кꙊпцов которие были на Ꙗрмаркъ зsехалисꙖ, велми мног побил и мѣсто спалил (Стрыйк., 542); якожъ дозволяемъ ему тымъ листомъ нашимъ ярмарокъ одинъ на мѣсные великіе запусты а торги тыдневные въ пятницу держати и постановити (АЮЗР, II, 32, 1605); Кождыи празникъ Гдскій, и торжество збавителѧ Ха0483 Бг0483а нашего, естъ дх0483вной радости торгъ, и кꙊплѧ: и дꙊшевныхъ пожиткѡвs свѣтлости и оздобы Ꙗрмаркъ: празникъ естъ окраса цр0483квамъ, и сличность дꙊховнаѧ (Каліст, II, 293); Торжество: Згромажене посполитое, зборъ празничный, Ꙗрмарокъ (Бяр., 171); слꙊхаsте братіꙖ наsмилшаꙖ. мнѣ се трафило Ꙗкъ ѡвому што идет на Ꙗрмаркъ, а за малые гр0483ши богатые товары купꙊют (Зб. 107, 156).
с. 379
Ярмарочный, ярморочный прым. ад ярмарокъ. у четвергъ дня ярморочного ... тотъ Кузьма ... насъ бити казалъ (АВК, ХХII, 264, 1565–1566); зъ того жъ мѣстечка торговаго, ярморочного, броварного ... арендою прыходило всего копъ осмдесятъ пять (АСД, I, 410, 1597); Ꙗкожъ на завтрии в дн0483ь Сошествиѧ ст0483го Дх0483а з народомъ божимъ и много множество Пановъ шлꙖхты людеs Ꙋчтивыхъ, такъ мꙊжеs Ꙗко и жонъ и детеs Ꙗко Ꙗрмарочного часꙊ крещена была Ꙋ ваннѣ погрꙊженна и названа во ст0483омъ кр0483щеніи именем Елена (Барк., 157–157б).
с. 381
Ярмо, ермо наз. 1. Ярмо. возмѣте и Ꙋчините возъ новый, и дsве крове отеленыхъ на них же еще не было въсsкладано Ꙗрsмо (Скар. ПЦ, 14б); возмѣте ... двѣ коровѣ ѡтѣленыи на которих не кладено ерма, и запрежѣте до воза (Біблія, 308); Александер ... слышал в божницы иѡвышовоs быт возъ, которог хто Ꙗрмо розвꙖже мѣл посѣсти всю азию (Бельск., 172б); дрꙊгій реклъ, пѧть Ꙗрмѡвъ волѡвъ кꙊпилемъ, и идꙊ спробовати ихъ (Каліст, II, 167); бо Ꙗкъ тамъ приказалъ, жебы наветъ и быдла нѣмыи вs сꙊботꙊ ѡпочивали, жебы вола вs Ꙗрмо не запрѧгано, хотs бы и потреба оказывала, и на осла тѧжарѡвъ не накладывано (Мак., 309); ВолꙊе иго: Воловое Ꙗрмо (Бяр., 16); дрꙊгие кꙊпꙊючыs Ꙗрма воловъ пꙖт сꙊт которие назбыт в збираню богатствъ або в набытю наꙊки працꙊют (Зб. 259, 305); тисечꙊ Ꙗрмъ воловъ и тисечꙊ ѡслицъ (Пралог, 663); чл0483къ ... мел сем тысеч ѡвец, и три тысечи велблюдов, и пꙖтсот Ꙗрмъ волов (Жыц. св., 8); пошедши теды ѡттоле иліѧ, нашолъ Iелисеѧ сн0483а Iѡсафатова орꙊчогѡ дванатцатьми Ꙗрмъ воловъ, а онъ межи дванатцатьма Ꙗрмъ орꙊчих одинъ былъ (Хран., 312б). Параўн. яремъ у 1 знач. 2. // перан. Няволя, прыгнёт, цяжар, уціск. нынѣ отець мои возложилs на васъ Ꙗрьмо тѧжsкое (Скар. ТЦ, 155б); королевство француское кгды прылучоно будет до нашого угорского и немецкого панства, которое вже под Ꙗрмо наше прышли, Ꙗкъ великии прынесет богатствамъ нашымъ прыдаток (Атыла, 193–194); под тогож то неволи Ꙗрмо мѣли (Апакр., 176б); кгды ехал дв0483дъ з сирѣи поткал сꙖ з ним ꙊдꙊмеs, и тых поразил и взложил на них Ꙗрмо, то ест иж мꙊсили дан дават (Бельск., 105); не толко Ꙗрмо их з себе скинꙊли, але теж ѡных самых до тогож привели же им мꙊсили ѡныs же трибꙊт або дан которыs им литва през долгиs час давала дават (Стрыйк., 515б); зкинули з шиі свое [своеи] ярмо татарское (Мам., 169); заразъ на нихъ Панъ Богъ тое проклятое ярмо вложилъ (Пыт., 30); такъ и теперъ правдивый збавитель Хс0483, проходитs таемности дш0483и, и вызволѧетs зs темности егѵптꙊ тѧжкого Ꙗрма, и горкой неволи (Мак., 94); Иго: Ꙗрмо (Бяр., 53); возмите Ꙗрмо мое на себе ... а знаsдете покоs дꙊшам вашым, абовем Ꙗрмо мое добро естъ (Зб. 255, 149); хс0483 длꙖ того се томꙊ правꙊ законъномꙊ поддалъ, абы тебе ѡт того Ꙗрма законъного выбавилъ (Зб. 259, 519); оц0483ъ мой клалs на васъ тѧжкое Ꙗрмо, а Ꙗ еще болшій тѧжаръ приложꙊ (Хран., 301б); сповѣдь постановивъ самs Хс0483ъ, бо жаденъ не моглъ такъ тѧжкаго Ꙗрма постановѣти (Зб. вып., 37б). Параўн. яремъ у 2 знач.
с. 381
Ярмолочный прым. ад ярмалокъ. заступившы добровольную дорогу, того дня ... яко ярмолочного дня, праве на ростанех ужо змеркаючысе, межы дорогами ... служебнику его ... мещане Крайские ... розбили и лупъ учынили (АВК, ХХХVI, 149, 1582); поведили передо мъною тые слуги ранъные пани Пресецъкое, ижъ дей будучы намъ дня ярмолочного ... нас побили и поранили (Там жа, 228).
с. 382
Ярморковый гл. ярмарковый
с. 382
Ярморкъ гл. ярмарокъ
с. 382
Ярморокъ гл. ярмарокъ
с. 382
Ярморочный гл. ярмарочный
с. 382
Ярморочокъ наз., памянш. ад ярморокъ. в томъ же повете Волковыскомъ ... ярморочокъ (АВК, ХХII, 106, 1565–1566).
с. 382
Ярморчное наз. Пошліна за дазвол гандляваць на кірмашы. пане Велжынски ... за летъ чотыры съ тое маетности Липска тое десятины не отдаешь и не платишь ... ярморчного ... въ день Нароженя наисветшое Панны (АВК, I, 82, 1649).
с. 382
Ярный прым. ад ярина. Соломы ярное на кормленье статку зъ двадцать, сѣна стирта на заболотьи (АВК, ХIV, 412, 1591); на поли по лꙖдах по нагноꙖхъ нихто не бывалъ албо редкиs сеѧл бо насенѧ Ꙗрнаго каждыs мало мелъ (Барк., 167).
с. 382
Яро прысл. Яра, гнеўна, азлоблена. борьца. люи. на том мѣстьци приправленъ сталъ ... головою потрѧсываꙖ. ѧро и грозно позираꙖ (Чэцця, 57).
с. 382
Ярово наз. Тое, што і яриво. полѧ емꙊ изорать и справить гораздо и ѡсеет озимꙊю и Ꙗровом (Вісл., 39).
с. 382
Ярое наз. Яравое. на роботу на лете два дни: день – жита жати, а день – ярого (ПГ, II, 186, 1501); на тыхъ земляхъ жита и Ꙗрого вжали (КСД, 813, 1513).
с. 383
Яромбокъ наз. Рабчык. так вышол вѣтръ ѡт гд0483а и пригнал великост птахов, зовут их Ꙗромбки або переперки (Бельск., 59б).
с. 383
Ярославский прым. Яраслаўскі. Князь Костянтинъ Давыдовъ сынъ Засекинъ, Ꙗрославскихъ князей (КСД, 519, 1514); приѣхали ... так же и ярославскиі пришли кн0483зи зь своими силами (Мам., 174).
с. 383
Яросность наз. Ярасць. был чловек роспꙊсныs и вшетечныs, и в Ꙗросности великоs телесноs ровног не мѣл (Бельск., 244).
с. 383
Яростивый прым. Тое, што і яростный. Не буди приꙖтелемъ мужу гневливомꙊ, ини ходи со человѣкомъ Ꙗростивымъ (Скар. ПС, 34б).
с. 383
Яростный прым. Ярасны, разлютаваны. не дрꙊжисѧ з мꙊжем Ꙗростным и з мꙊжом гневливым не ходи (Зб. 262, 104б); Самѡнs: Ꙗростный (Бяр., 307). Параўн. яростивый.
с. 383
Ярость наз. Ярасць. больше не боꙖлисѧ злых мѫчителвъ на себе ... и Ꙗрости людеи лихосеръдых (Чэцця, 212б); онъ ... Ꙋсмирилъ Ꙗрость гневу (Скар. ПБ, 28б); роспꙊсти гнѣвъ Ꙗрости своей и видев всѧкого гордого пониж его (Зб. 262, 29б); ГнѣвꙊ вѣтвіе. Блюзнерство, проклинаніе, Ꙗрость, гнѣвъ (Навука, 56); противъ насъ безъ вины нашее въ гнѣвъ и ярость приводили (АЗР, IV, 481, 1615); Ꙗрост подобен пламеню ест (Бяр., 234); или во рекахъ Ꙗрост твоꙖ, или во мори Ꙋстремление твое (Пралог, 503).
с. 383
Ярочий прым. Белы, светлы. купили свечъ ярочъих до Борунъ (ИЮМ, ХI, 164, 1697).
с. 383
Ярчакъ гл. ерчакъ
с. 383
Яршъ наз. Ёрш. купили ... яршовъ до смаженья (ИЮМ, I, 57, 1679).
с. 383
Яръ, ярь наз. Ярына. давывали ... на яръ трижъ дни (АЮЗР, I, 17, 1444); тежъ къ тому придалъ на тую жъ церъковь Бож[ъ]ю со всихъ пашенъ Браславъскихъ ... десятину съ озими и з яры (КЗ, 807, 1500); што съ того имѣнія пожитку есть нынѣ ... яри и овощного и млынного ... то все маютъ мѣти (АСД, IХ, 7, 1506); призволилъ Ꙗрь сеꙖти на земли ихъ (КСД, 1201, 1518); мы маемо ему до тыхъ часовъ ждати, поки его милость съ той земли своей жыто с яры сойметь (РПП, 359, 1529); жито на власноs земъли его пожалъ и Ꙗры косами покосити казалъ (КВЗС, 134б, 1540); по всимъ ѡгородомъ подданыхъ пана моего Ꙗры и ѡвощи вытопътати велелъ (КВС, 509, 1552); потом вложи в него галеснѫ. или Ꙗри. или воскоу с маслом еечным (Арыст., 237); по ст0483ом Покрове за две ндли почали Ꙗръ жати и то было зелено (Барк., 163–163б); в нас на низких местахъ Ꙋв огородех капꙊсты цыбꙊли Ꙗри згола потопило (Там жа, 168б).
с. 383
Ярыво гл. яриво
с. 384
Ярый I прым. 1. Яры, азлоблены, гнеўны, раз’юшаны. мꙊжь гневливыи задираеть свар а хто Ꙗръ многогрѣшон (Зб. 262, 108б); аще ли брови приклонилисꙖ к носоу тъ ест Ꙗръ. и высокосердивъ и оужасливъ (Неба, 89б); Юнецъ: Быкъ молодикъ, Ꙗрок и лютъ быкъ (Бяр., 207). 2. Празмерны ў сваiм праяўленнi; люты. Ꙗра зима але солодокъ раs (Пралог, 503). 3. Буйны, пругкі, сакавіты (пра зелень, плады). руту ярую у молодомъ пивѣ уварыти пити ... научала (АСД, III, 117, 1631).
с. 384
Ярый II прым. Яравы; які высяваецца і прарастае вясной і дае ўраджай восенню таго ж года. И еще есмо придали жыта ярого зъ гуменъ сто четыредесять бочокъ (АЗР, I, 80, 1468); придали дани къ той церкви Божьей ... жыто ярого зъ гуменъ сто бочокъ и сорокъ (АЗР, II, 400, 1544); у него побрали ... жита ярого бочокъ три (АСД, I, 181, 1590).
с. 384
Ярылыкъ гл. ярлыкъ
с. 384
Ярына гл. ярина
с. 384
Ярынный гл. яринный
с. 384
Ярыный гл. яринный
с. 384
Ярыца гл. ярица
с. 384
Ярычий гл. яричий
с. 384
Ясаулъ гл. есаулъ
с. 384
Ясачный гл. есачный
с. 384
Яселничий гл. ясельничий
с. 384
Ясельницкий прым. Тое, што і ясельничий. велѣли ему быти ясельничимъ нашимъ на Москвѣ, и тымъ врядомъ ясельницкимъ справовати во всемъ (АЗР, IV, 399, 1610).
с. 384
Ясельничий, яселничий, ясельничый прым. Ясельнічы. Ѳедоръ Кобецъ, яселничiй Великого Новагорода (АЗР, II, 116, 1514); Ѳедоръ Кобецъ, Ꙗсельничий Вѣликого Новагорода (КСД, 519, 1517); воеводъ што настаршыхъ Ꙋсихъ поимали ... Кобъца Митина сына Ꙗсельничого (Рач., 348); велѣли ему быти ясельничимъ нашимъ на Москвѣ, и тымъ врядомъ ясельницкимъ справовати во всемъ (АЗР, IV, 399, 1610). Параўн. ясельницкий.
с. 384
Ясень наз. Ясень. рꙊбеж ... девꙖтое сто сажонъ въ Ꙗсени (КВЗС, 114б, 1539); тое дерево, въ которомъ грани онъ зъ братомъ своимъ Юрьемъ отъ межи своее мне положилъ, у ясени, зрубалъ (АВК, ХVII, 317, 1541); [граница идеть] отъ каменого крыжа до лѣсковъ подлѣ ясеня (АСД, I, 57, 1546); виделъ есми у гаи пана Богушеве дерева ясеню и ольхъ трыдцеть нововырубано (АВК, ХХI, 150, 1556–1557); цена або заплата за дерево ... (порубаное) меновите за дꙊбъ на ванчосъ и клепъки годныs копꙊ грошеs за берестъ вꙖз и Ꙗсень на попелъ годное ... по ѡсми грошеs (Ст. 1588, 390); одъ тое дороги тымъ же ручьемъ Крутымъ уверхъ ажъ до рубежовъ въ ясени вырубанныхъ (АВК, IХ, 6, 1618); олсомъ у поточыну; у ясень; отъ ясеня болотомъ жывою водою, у дубе рубежы (ИЮМ, ХХIV, 508, 1634).
с. 385
Ясиръ гл. ясыръ
с. 385
Яскиня наз. Пячора. там многіе коморы и іаскіне подземъне (Валх., 43); зsмордованы Ꙋбо были людие, съкрышесѧ въ пещерахъ и въ Ꙗскинѧхъ и въ скалахъ (Скар. ПЦ, 25б); ловить тайне Ꙗкобы левъ во ѧскине своеи заклодает залогы (Пс. ХVI, 13б); гѡры лѣсы езера вертепы везеньѧ Ꙗскинѣ и прѡпасти моимъ зданьемъ, безsпечнѣишіе, абовѣмъ в тых прорцы албо мешкаючи албо погроужени боудꙊчи прорковали (Апакр., 84б–85); вси пꙊстелници вs ꙖскинꙖх жили (Зб. 261, 144); шол потом давыд ѡт кролꙖ ахис. а мешкал вs Ꙗскини ѡдоллꙖ (Бельск., 98б); на ѡстровах и на ѡзерах и в лесных ꙖскинꙖх ховали (Стрыйк., 516); ѡни ему Ꙋказали Ꙗскини в которих мешкали (Алекс., 29); што первей сего домомъ были Бж0483имъ, стали сѧ тогды Ꙗскинею розбойникѡмs (Каліст, II, 202); высте его Ꙋчинили ... Ꙗскинею (Аб абр., 9б); презъ долгій часъ живота своего ѡд кельи своей до полстадіи албо на полмили копаючи склепъ: глꙊбокꙊю зробилъ Ꙗскиню ... таемне выходѧчи зs кельи зстꙊповалs до Ꙗскини, а жаденъ егѡ не найдовалъ (Мак., 12б); послышавши тот голосъ. Варлаам зs Ꙗскини вышол (Варл., 342–342б); Ꙗзвина: Ꙗма, або Ꙗскинѧ дикихъ sвѣрѧтъ (Бяр., 208); во ѡнои Ꙗскини голодомъ поморены зостали (Зб. 81, 44б); на местах пустых на земли седꙖт покарму и напою потребного не мають а в ночы въ Ꙗкоs Ꙗскини на земли ѡтпочывают (Зб. 255, 144б–145); таꙖ давида по ꙖскинꙖхъ пꙊщахъ и иншихъ трапенꙖхъ полъныхъ мѣсцъ тꙊлꙖтисꙖ примꙊсила (Зб. 259, 45б); сам теж наконецъ еппъ их власиs Ꙋтѣпаючы скрылсе в горѣ названоs аргии: и там долго в невѣдомости людскоs ведноs Ꙗскини темноs мешкал (Зб. 752, 539); по горахъ, лѣсох и ꙖскинꙖхъ всюди было свꙖтыхъ бж0483их (Пралог, 504б); коли Ꙋтекалъ перед саꙊлом до Ꙗскини дв0483дъ просит покорне з вѣрою ѡ ратунокъ против неприꙖтелеs своих (Пс. ХVII, 41); не затрачаи Двдви ... кгды Ꙋтѣкалъ пред саꙊломъ до Ꙗскини (Выкл., 127).
с. 385
Ясли наз. Яслі (кармушка для жывёлы). оуслышавше ѡсифъ. и мр0483іꙖ повивши дѣтѧ гса ісса положили въ Ꙗслех скотьих (Чэцця, 122б); был бог ... оу человѣчеи парсоуне. а подлоуг своего вѣкоу был маленко сытыи а оубогии оу пеленки аж до плечеи оу Ꙗслех на сѣне лежал оувитыи (Валх., 53б); мичитs ли волъ егда полsны сутs Ꙗсли (Скар. КI, 10б); без волов Ꙗсли тощи а много пожиткꙊ в силе воловои (Зб. 262, 100); пошол у конюшню и погледелъ под ѧсли и увидел Бова (Бава, 132); прес0483таꙖ дѣва породивши, гд0483а нашег Iс0483ус Хс0483та а ѡбвинꙊвши в полюшки положила его в Ꙗслех ѡних, где тамже на ѡныs час вол и ѡсел был (Бельск., 202); Ꙗкъ до бозской печерѣ вs мыслный Ст0483ый олтар входѣмо: и на дꙊховныи Ꙗсли, таемный столъ посвѧщеніа смотрѣмо, зs страхомъ и трепетомs видѧчи на немъ повитого лежачого, длѧ насъ бывшого младенца Гд0483а нашего Iс0483 Ха0483 (Каліст, II, 263б); мовит бовѣмъ: Позналъ волъ Влодара своего, и ѡсѣлъ Ꙗсли Гсда своего: а Iзраиль мене не позналъ (Мак., 321); приставляютъ дей ихъ кони водить и ясли робити и лазни топити (ИЮМ, II, 232, 1630); если межы своими во вифлиѡме ничого не знашла иншого ѡдно стаsню и Ꙗсль штож бы лепшого знаsти могла межы грꙊбым и неверномъ поганством (Зб. 255, 142б); наsдете немовꙖтко Ꙋвиненое в пелены и положоное в Ꙗслехъ (Зб. 259, 508); за роботу повецей, стаенъ, ясли, заплатили (ИЮМ, ХIII, 133, 1699).
с. 386
Ясне, ясно, ясьне прысл. 1. Выразна. оузгоріа дивы и звезды везде Ꙗсне были ѡбезрѧны. да молать иже теж на тои каплици стоит столпъ каменыи дивное высокости (Валх., 42б). 2. Ад ясный у 1 знач. азъ же Ꙋчиню слово то предъ лицемъ людеи ізsраилевыхъ, и предо всеми Ꙗсне на сл0483нци (Скар. ДЦ, 86б); звезда онаѧ, моц нѣѧкаѧ Аг0483глскаѧ была, вѣдати даетsсѧ зs того, же и вs ден Ꙗсно свѣтила (Каліст, II, 260б–261). 3. Ад ясный у 3 знач. И Ꙗко ледs внегда бывает Ꙗсно, тако росплывутсѧ греси твое (Скар. IС, 8б). 4. Ад ясный у 4 знач. ноубіане люди сь его королевствъ нарожены и его оу вере ѧсне наследовали (Валх., 78); напишете на камении томъ всѧ заповеди закона сего Ꙗсне и разумне (Скар. ДЗ, 50); изъ сеѧ оубо песни Саломоновы Ꙗснѣ можемы поразумети (Скар. ПП, 1б); статутъ, который естъ ясьне описанъ (КПД, 26, 1538); тогды ся ясне окажеть, што ему дано, а чого тежь не дано (АВК, ХVII, 56, 1539); здѣ Ꙗсне видишь иже Апостолъ самому таки живомꙊ богꙊ заказуеть чинити Ꙋподоблениа (Будны, 12); Ꙋзsрелъ ѧсьне вsсе (Цяп., 54–54б); абы се с тое причины межы людми зашстье Ꙗкое шкодливое не вицело [!], которꙊю по иншыхъ королевъствах ясне видимъ (Ст. 1588, 68); што ѡные ѡтцове постановили на то потверъженьѧ его завжды просили што се здесе тыхъ соборовъ Ꙗсне велми показꙊетъ (Бер. саб., 38–38б); не было жадного чого бы ей Ꙗсне не показалъ (Біблія, 419); ис0483 хс0483 Ꙗсне тое приказане выложыв нам (Зб. 261, 246б); мы их Ꙗсне вам словы выразит не можем (Бельск., 286б); Ꙗсно ѡписаныи и замѣроныи границы краин которие держали потомкове хананеѡвы, в книгах бытиꙖ моsсеѡвых (Стрыйк., 419б); в которых ѡграничене всих кгрꙊнтов лесов и сеножатеs ... Ꙗсне ѡписано естъ (ККСС, 29, 1615); Соловей зась емꙊ повѣдѣлъ: теперъ Ꙗсне вѣдаю (Варл., 82–82б); теренътиs ... зs иными чотиридесꙖтъми хрстиꙖны и воины хрстовими, смѣле и Ꙗсно хрста бг0483а ... вызнали (Пралог, 589); выложилъ ей соломѡнъ вси речи которыи была задала: и не было жадногѡ чого бы еи Ꙗсне не показалъ (Хран., 298); подлꙖ тогож ѡзера, наги и простоволосы, Ꙗсно и жалосно спѣвали, ѡколо войска ходꙖчи (Алекс. 1697, 63б). 5. Ад ясный у 5 знач. гсь реклъ. азъ деи Ꙗсно приидоу (Чэцця, 111б); дроугаѧ, таѧ жъ конфедераціа меновите и Ꙗсне есть оутвержена артикоулами (Апакр., 23); так ѡттолꙖ в тых толко двохъ ѡсобах церков се ст0483аꙖ почала, чого епифаниs епископъ кипрскиs Ꙗсне доводит (Стрыйк., 412б); Ꙗсне емꙊ покажи, жесь естъ вѣчне живꙊчимъ и правдивымъ Бг0483омъ, и самымъ ѡднымъ несмертелнымъ и вѣчнымъ Кролемъ (Варл., 313–313б); Иѡсифъ ихъ гисторикъ то Ꙗсно дае знат мовꙖчы ѡ ихъ Ꙋпадку и нендзы неслыханеи (Зб. 81, 51); тутъ и там жаденъ не может се веселить Ꙗко тут Ꙗсне светчыть авраамъ (Зб. 255, 11).
с. 386
Ясневелможность наз. Яснавяльможнасць. Азъ ... ѡ семъ Ꙗсневелможность ВашꙊ оувѣривши рꙊце его лобзаю (Зб. вып., 84б).
с. 388
Ясневельможный, ясневелможный, ясьневельможный прым. Яснавяльможны. Ясневелможный, милостивый пане Троцкій, пане мой милостивый! (АЗР, III, 164, 1573); я тыхъ пнзей ... взяломъ ... черезъ руки ясневельможныхъ и зацне врожоныхъ и шляхетныхъ и опатръныхъ пановъ (АВК, ХХ, 31, 1577); был прыпозвалъ до суду ... ясневельможную кнегиню Юревую (АВК, ХХХVI, 110, 1582); врадникъ ясьневельможное кнегини Юревое Юревича Олельковича, кнежны Слуцкое, пане Катерыны с Тенъчына (Там жа, 256); на преславные а старовечные клеsноты или гербы, Ꙗсневелможного пана, пана Лва Сапеги ... епикграмма (Ст. 1588, прадм.); ясневелможныхъ пановъ ... видѣломъ (АСД, I, 176, 1590); ижъ се имъ стало ... на другой копе отъ старца ясневельможного пана его милости пана Криштофа Радивила (АВК, ХVIII, 105, 1592); Ꙗсневелsможномоу, паноу его млсти, паноу Ꙗнови замойскомоу (Апакр., 2); дана естъ намъ справа презъ ꙖсневельможнꙊю панею анъну (КЛС, 26, 1596); тое право, котороесмо отъ ясневелможного его милости пана Мстиславского собѣ служачое мѣли (АСД, II, 54, 1635); была сꙊжона справа Ꙗсневелможног Казимера леѡна сапеги (КАР, 20б, 1646); ясневельможнаго его милости Канъцлера въяздъ до Могилева (ИЮМ, IV, 68, 1686); Ст0483ый Соборъ не изволи пристꙊпѣти къ Мл0483енію, Ꙗсневелможнаго Метрополѣты ... мл0483ѧщаго дати сѧ емꙊ власти (Зб. вып., 84).
с. 388
Яснее прысл., выш. ст. ад ясне ў 5 знач. Кто бы ... хотелs Ꙗснее разумети Ꙗковымs обычаем былъ храмъ оуделанs (Скар. КВ, 4б); Ꙗко се то широце и Ꙗснѣе з житиꙖ его показует, которого выписали историки церковные (Зб. 82, 254б).
с. 388
Ясней прысл., выш. ст. 1. Ад ясне ў 2 знач. што и с третей, и с четвертой части той ѡтповѣди, само сѧ Ꙗснѣй сл0483нца дасть бг0483ъ покажетъ (Апакр., 10б). 2. Ад ясне ў 4 знач. Часъ истыи пришесsтвиѧ на земsлю Христова, и смерsть его Ꙗснеи иныхъ ознамуеть (Скар. КБ, 5б); Петръ еще Ꙗснеи того пишеть (Будны, 54б); але троха далеs Ꙗснеs то выразил (Унія, 12б); выроки выдавамы, ажебы есте то што мовили Ꙗснѣй зрозꙊмѣли (Біблія, 584); альбо ясней реку (Гарм., 186); што Ꙗснѣй и шырей ст0483го Василіѧ, правила прочетши обачиш (Навука, 92–93); ѡ чомъ Ꙗснѣs в новинах ѡписано ест (Дыяр., 156); прето светыs Иѡан Ꙗснеs мовит (Зб. 255, 149–149б); ажебы есте то што мовимы Ꙗснѣй розꙊмѣли (Хран., 382б).
с. 388
Яснейший прым., выш. ст. 1. Ад ясный у 1 знач. тогды таѧ звѣзда потом инших краснеиша и ѧснеиша перехожовала и нероухаюча была да видована (Валх., 92б); что ест Ꙗснеишего надъ сл0483нце (Скар. IС, 28б); коториs поꙖс нижеs стоит, тыи сꙖ звѣзды Ꙗснѣsшими быт здают (Біблія, 21); которыs поꙖс нижеs стоит, тыи сꙖ звѣзды Ꙗснѣsшими сꙖ здают (Бельск., 7); иншаѧ естъ свѣтлость вs самои свѣчи, Ꙗснѣишаѧ и сличнѣишаѧ (Мак., 69); шаты и лице его над слонце Ꙗснеsшое сталосꙖ (Зб. 259, 549); который Поѧсъ нижей стоитъ, тыи сѧ sвѣзды Ꙗснѣйшими быть здаютъ (Хран., 12). // перан. твари ихъ были свѣтлы над слонъце, ѡдинъ зась з нихъ былъ Ꙗснѣsшиs над всѣхъ (Пралог, 625б). 2. Ад ясный у 4 знач. Але тым длѧ Ꙗснѣйшого его фалшꙊ показаньѧ, пытаю его еще (Апакр., 54б); што надъ то можетъ быти яснѣишого (Гарм., 204); тꙊт ѡт власности словъ латинских длꙖ Ꙗснѣsшого речи выраженsꙖ нѣшто ѡтстꙊпили (Выкл., 123б); Ꙋважъ иж тые слова гсдь придал, частю длꙖ того, абы Ꙗснеsшое вызнане бозства его было (Зб. 255, 251). 3. Ад ясный у 5 знач. Ꙗсное естъ в тыхs словѣхs о бж0483ествѣ ст0483го дх0483а свѣдѣство, але бы еще Ꙗснеишое было, если бы тако преведѣно, Ꙗко вs книгах евреиских Моисеи написалъ (Будны, 153); которое стороны доводъ будеть лепшиs, слꙊшнеsшиs, и Ꙗснеsшиs, тꙊю сторонꙊ самотретюю ... до прысеги припꙊстити маеть (Ст. 1588, 232); жаден теды не может иначеи Ꙗснѣишого свѣдоцъства показати (Каз. Кір., 106); потом ѡтцове ѡныи вызнане вѣры Ꙋчинили, ведлуг никеsског ст0483ог соборꙊ, до которог ѡ бж0483ествѣ дх0483а ст0483ог ꙖснѣsшꙊю наꙊкꙊ, против македонꙖном и евнамиꙖном, приложили (Бельск, 290); надъ который ниякій доводъ слушнѣйшіи, доскональнѣйшій, правдивѣйшій и яснейшій быти не можетъ (АЗР, V, 35, 1637). 4. Ад ясный у 6 знач. довати по достоꙖнію портъ да аще изъ своего плеча се бѫдеть. даръ лепшии и ласка Ꙗснѣишаѧ (Арыст., 146).
с. 389
Яснеосвецоный, яснеосвечоный дзеепрым. Высокапаважаны. каменицу ... продали есмо на вечность слузе яснеосвечоного а велебного в Бозе ... Юрья Радивила (АВК, ХХ, 45, 1583); тыми часы мѣлъ прибыти яснѣосвѣцоный его милость Костантинъ Костантиновичъ княжа Острозское, воевода Кіевскій (АЗР, IV, 127, 1596); будучи мне взятымъ ... до прислуханья справы, которую мелъ съ татариномъ ясьнеосвецоного кнежати его милости пана Криштофа Радивила (АВК, ХVIII, 172, 1600); такъ мы судъ въ той справѣ яснеосвѣцоного княжатя ... ажъ се панъ Туръ при поцесахъ своихъ правныхъ до присеги бралъ (АВК, II, 314, 1642); отъ яснѣосвѣцоныхъ княжатъ ихъ милости зъ Козельска Огинскихъ ... мѣли благословеніе архипастырское (АЗР, V, 194, 1686); яснеосвѣцонымъ, ясневельможнымъ ... паномъ королевства Польского ... низкій мой поклонъ (АСД, II, 85, 1691); ходили до яснеосвецоного ксіонженця канцлера на авдыенцыю (ИЮМ, Х, 129, 1695).
с. 390
Яснепревелебнейший прым. Прападобны. Которые то порѧдки мы обыватели полоцкіе ... постановилисмо и оухвалили, ѡ оутверженіе зась ихъ всихъ Ꙗснѣпревелебнѣйшаго вs Бг0483Ꙋ егѡ млсти гсдна ѡц0483а Iѡсифа Горбацкого ... просим (Ст. бр., 19б).
с. 390
Яснети, яснеть дзеясл. Зiхацець, ззяць. алеѯандер приказал абы вес людъ зброsныs шол, а Ꙗснѣл здалека ѡн людъ весь Ꙗко звѣзды (Алекс., 26б); але теж иншии речи видечи которих се сер[ц]а наши ꙊвеселꙖют, Ꙗко кои смотримо в небо, звѣзды незличоно Ꙗснѣючи, сл0483нце велми Ꙗснѣе (Там жа, 32б–33); палац ей был велми коштовныs а счит его ѡт золота и ѡт перел Ꙗснѣл (Там жа, 40); вси кости свꙖтихъ, такъ вs водѣ Ꙗснѣли не иначеs Ꙗко свѣчи запаленыи (Пралог, 504б). // перан. Вылучацца сярод каго-, чаго-н. тевеи мꙊдростю великою Ꙗснѣли (Алекс., 12); слышалисмы ижъ твой Ꙋмыслъ мудростю квитне и Ꙗснѣе (Там жа, 25б); Ꙗко бꙊдет Ꙗснети всих справедливых царица. мати божаꙖ (Зб. 255, 180); бꙊдет Ꙗснѣти всих справедливыхъ царица мати божаѧ (Зб. 259, 559б); ижъ справедливые Ꙗснеть бꙊдꙊт Ꙗко сл0483нце на нб0483е и месецъ в ночи (Там жа, 657б).
с. 390
Яснетися, яснетисе дзеясл., зв. 1. Ад яснети. // перан. Зiхацецца, свяцiцца. Заправды Ꙗкъ естъ речъ неподобнаѧ огневою хорꙊючемꙊ оуспокоитисѧ, оутонꙊломꙊ плавати, и мертвомꙊ дыхати, такъ и намѣтностѧми телесными и сегосвѣтными пожадливостѧми потемнѣломꙊ, не естъ речъ подобнаѧ яснѣтисѧ и свѣтитисѧ (Каліст, I, 104); коли так Ꙗкъ се зверху Ꙗснѣешъ, внутри тежъ ѡбычай твой вsдꙖчныs Ꙋчиниш (Пралог, 529). 2. Станавiцца бясхмарным, праясняцца. небо ... Ꙋже сꙖ было Ꙗснѣть (Зб. 259, 7б).
с. 390
Яснеть гл. яснети
с. 391
Яснеючий дзеепрым. Ад яснети. але теж иныи речи видꙖчи, которыми сꙖ серца наши ꙊвеселꙖют, Ꙗко коли смотримо в небо звѣзды незличоно Ꙗсънѣючое слонце теж велми сиꙖючое, которог Ꙗсностю ввес свѣт бывает ѡсвѣчон и зогрѣван (Бельск., 179); пречыстаѧж дв0483ца чстнымъ своимъ ѡмофоромъ над кришталь Ꙗснѣючимъ сѧ ѡкривала (Зб. 82, 68б). // перан. Якi вылучаецца сярод каго-, чаго-н. видите гд0483а ... в таком маестате Ꙗснеючимъ (Зб. 259, 551б).
с. 391
Яснеющий, яснеющый дзеепрым. Ад яснети. з мертвых востануть вси, а ангелове ѡтлꙊчат добрые, которых Ꙗснеющые тела бꙊдꙊть, ѡт злых (Зб. 255, 121б); на столицы насличнеsшоs по правицы сыновъскоs вси три ее посадили, наsдорожшꙊю коронꙊ дванадцати звездъ Ꙗко перлами ꙖснеющꙊю на голову еs три зараз возложили (Зб. 255, 180б); коронꙊ ... перлами ꙖснеющꙊю на головꙊ ее три заразъ взложили (Зб. 259, 560). // перан. Якi вылучаецца сярод каго-, чаго-н. Ꙗким веселием наполнены были моsсеs и ильꙖ иж видели господа в теле ѡбецного которого так долго ждали: а то в таком маестате Ꙗснеющым а иж з ними ѡ исходе своем, то ест ѡ мꙊце и з мертвых востанию ... розмовлꙖл (Зб. 255, 175б).
с. 391
Яснити дзеясл. Праясняць. ѡ розꙊмных соблазнѧтсѧ прочищати в них и Ꙗснити и ѡбелити до часꙊ конца еще бо виденіе ѡномꙊ часꙊ (Зб. 261, 125б).
с. 391
Яснобронатный прым. Ярка-карычневы. тое дерево ани листꙖ, ани ѡвочу жадного не мѣло, а ѡн птахъ мѣлъ на головѣ гребен подобныs павовому, а подгорлокъ гребенистыs, а ѡколо шии его былъ ѡбрꙊчъ ѡздобныs и Ꙗсныs праве Ꙗко золото, самъ был весь барвы чирвонои або Ꙗснобронатнои (Алекс., 38).
с. 391
Ясность наз. 1. Яркасць. [звѣзда] оучинена и справлена с которое звезды Ꙗсности ѡт свѣчь передъ нею поставленыхъ. оусѧ цр0483ковь оуноутрь свѣтитсе (Валх., 92б); в том зашла ночъ зъ Ꙗсностью звѣздъ велми слична (Біблія, 37); слонце ѡт зары ранеи повстает а приходит до барзо великоs Ꙗсности (Зб. 261, 82); Ꙗко слонце Ꙗсностию ѡт месеца и иных звездъ естъ розно так и светые суть розны межы собою (Зб. 255, 155); зашла ночь зъ Ꙗсностью звѣздъ велми злична (Хран., 24); слонце звѣздъ и мц0483а Ꙗсностю своею переходит (Зб. 82, 12). 2. Бляск, ззянне, зiхаценне. показꙊемъ Ꙋжываючы подобенства, не трох солцовъ але ѡдного солнца и ѧсности албо сиꙖниѧ его (Унія, 9–9б); был ѡсвѣчон палацъ вес зъ Ꙗсности дорогого каменꙖ (Алекс., 22); если бовѣмъ земного Кролѧ тваръ оу всѣхъ людей естъ вs пожаданю, и кождый вs мѣстѣ Кролевском живꙊчій, сличность твари его, албо свѣтsность шатъ егѡ, албо блѧскъ пꙊрпꙊры, росмаитыхъ перелъ Ꙗсность, короны ѡздобность, и велможевъ при немъ бꙊдꙊчих поважность: видѣти прагнетъ (Мак., 53); там же и столцы были стоѧчіе, золотомъ и дорогим камѣнем ѡздобленые, великꙊю Ꙗсность зs себе выпꙊскаючые (Варл., 279); видели Ꙗсност вси великꙊю Ꙗко блискавицꙊ з неба ... котораѧ ѡ полгодины трвала (Зб. 82, 206); коли алеѯандер гнавъ за ким с тым копиемь тогда нихто на него смотрити зs Ꙗсности того каменꙖ (Алекс. 1697, 63б). // перан. серце мое стрвожено ест во мнѣ, а сила моꙖ ѡпꙊстила мене, а Ꙗсности ѡчью моих и тоі немашъ при мнѣ (Пс. ХVII, 9б–10). 3. Святло. на его высокости. стоит каплица велми велика чисте позлочона. котораꙖж вертитсе против вѣтра, котороуюж оу ден зь Ꙗсности солнечное а оу ночи мѣсѧчное з далеких сторон видети (Валх., 42б); се ты не кохаешъ в згꙊбѣ нашей, але по хмарѣ Ꙗсност, а по плаканю и слезах радост даешъ (Біблія, 590); слонце теж велми сиꙖючое ... Ꙗсностю ввес свѣт бывает ѡсвѣчон и зогрѣван (Бельск., 179); сл0483нце ... теплою своею Ꙗсностsю мокрость толко земнꙊю высꙊшаетъ (Каліст, II, 187–187б); абовѣмъ хотбымъ ихъ свѣтлость и піенкность до Ꙗсности сл0483нца, албо до насвѣтлѣйшеи блыскавицы прировнал, ничого еднак той свѣтлости подобного не повѣмъ (Варл., 227); Свѣтъ: свѣтлость. презрочитость, Ꙗсность (Бяр., 144); абовѣмъ Ꙗсность которꙊю Бг0483ъ на початкꙊ сотворилъ, не мѣла жадной ѡсады (Дзід., 22). 4. Зразумеласць; разуменне. велми прекрасныи естъ народъ изъ Ꙗсностию (Скар. ПБ, 6); ку нашои Ꙗсности приточило всим справедливость чинити будем повинни (Ст. 1529–Ф, 15); здѣ славою оную Ꙗсность зовѣть, котораѧ з лица Моисеова свѣтила (Будны, 174); опрочъ присеги моее, явный и ясный есть фальшъ въ приписанью тыхъ чотырохъ строкъ и для тое ясности сторонѣ жадный отпоръ ити не можетъ (АВК, VIII, 443, 1588); длꙖ сполечног розмовлꙖнꙖ з гд0483ем в Ꙗсности (Бельск., 53б); длѧ тых, которыи ... Ꙗсностsю еи до правдивого и доброго мешканѧ приведены быти прагнутs (Каліст, II, 163); правдиве бовѣмъ простоты ѡбычаевъ и Ꙗсности смыслꙊ ещехмо не достꙊпили (Мак., 225); гсдь исус хсс во преѡбражении своем, Ꙗсност славы своеꙖ трем Ꙋчеником своимъ ѡткрылъ (Зб. 255, 8). ♦ В а ш а я с н о с т ь – ваша светласць (тытулаванне некаторых уладарных асоб). зъ отказу, вдѣланого на посольство пана Литоворово, порозумѣли ваша ясность умыслъ и волю короля его милости (АЗР, I, 161, 1496); казалъ вашой ясности, брату своему милому старшому, высоцѣ дяковати за таковую ласку (АЗР, I, 221, 1501).
с. 391
Ясный прым. 1. Яркі. свѣча ꙖснаꙖ. в нѣвкотором чистом мѣсте горить (Чэцця, 40б); свѣт пріхожденьꙖ. вѣрных Ꙗснымъ свѣтом ѡсвѣтчивает нн0483ѣ тихаꙖ весна (Там жа, 154); серsга зsлатаѧ и жемsчугъ Ꙗсныи, естъ тои онъ же караеть мудраго (Скар. ПС, 38б); не вѣдал же твар его променем Ꙗсным свѣтиласꙖ з сполечности мовы гсднеи (Біблія, 153–154); ѡчи его Ꙗко звѣзды Ꙗсны (Алекс., 4); стѣны были з золота з каменемъ дорогим из звѣздами Ꙗсными (Там жа, 21–21б); люде ... робꙖт з них шати, што ест наsдорожшого, над вси шаты, бо се коли скалꙖют, не мыют их водою, але до ѡгнꙖ их мечут, и зас теж чиста и Ꙗсна бывает (Бельск., 182); в шатахъ барзо Ꙗсных бꙊдут ѡдѣты Ꙗко ѡгонь блещащиsсꙖ (Зб. 107, 114б); их дш0483ы з тѣлъ выходꙖчыи видѣл, Ꙗко панны коштовно и богато прибраные в Ꙗсном барзо ѡдѣню (Зб. 752, 555б); костентин ... ѡбачил затымъ на воздꙊсѣ крест Ꙗсныs при которомъ напис такиs (Зб. 82, 23). 2. Бясхмарны, ясны. золотом и иными розмаитыми ѡкрасами розмаите ѡкрашоне. на которе тот ... же ритерем маеть быти оу Ꙗсныи днь оусим людем ѡчивисте стоꙖчим нагъ оустоупит къ емоуж как тоут оу тых сторонах жона до дроугои жоны (Валх., 62); небо ... есть Ꙗсно (Скар. КВ, 44б); на него же внегда пилsне поглѣдела есми в день Ꙗсныи позналахs иже не есть мои его же родихъ (Скар. ТЦ, 128б–129); повѣтрэ тихое было и небо Ꙗсно (Атыла, 181); коли пришол весь людъ абы елъ з дв0483дом, коли еще был Ꙗсныs день, присꙖглъ дв0483дъ (Біблія, 362); встꙊпили на горꙊ ведлуг росказанꙖ гд0483него где там видели гд0483а бг0483а, а под ногама его Ꙗко камен шафировыs албо небо кгды естъ Ꙗсно (Бельск., 49); коли вступовали на высокост гори, нашли там повѣтрее суптелнѣsшое а ден был Ꙗсныs (Алекс., 36б); Бл0483гоꙊтишіе: Погода, серенітасъ, ꙖснаꙖ погода (Бяр., 7); дн0483ѧ единаго лѣти кгды Ꙋтреню ѡтправовано видѣлем на гребтѣ брата ѡдного которыs там барзо рад спати Ꙋже был Ꙗсныs д[н0483]ь (Зб. 107, 109); коли пришолъ весь людъ абы елъ зs дв0483домъ, коли еще былъ Ꙗсный дн0483ь присѧглъ дв0483дъ мовечи (Хран., 247). 3. Чысты, празрысты. кръщены есмо в реце іордане. возма каждыи штолоу ꙖснꙊю как снѣгъ (Пак. Хр., 30б); приехал кꙊ рецѣ прозвищем ѡкиꙖн з которои вода велми зимнаꙖ и ꙖснаꙖ походила (Алекс., 13б); под ѡным палацемъ роскошнаꙖ река плынꙊла Ꙗсна Ꙗко кришталъ (Там жа, 40). 4. Зразумелы. имаеши спснію надежю Ꙗсну за тебѣ ѡтвечаю пред бг0483мъ (Чэцця, 194б); Ꙗсна естъ и еже никогда не Ꙋвѧнеть мудрость (Скар. ПБ, 9б); Ꙗсными словы Iсаіа повѣдѣлъ (Будны, 169–169б); бо то ест речъ ѧсна (Атыла, 233); тотъ дей листъ пана Рудоминовъ не незнаемымъ и не закрытымъ письмомъ есть написанъ, але яснымъ и явнымъ (АВК, VIII, 447, 1586); на ѡные слова Ꙋкреплѧи братю свою такъ мовитъ, [Ꙗсное естъ розꙊменье тыхъ словъ маю тебе за кн0483же и преложоного надъ иными Ꙋчънѧми, коли по запрению покꙊтоватъ и плакатъ бꙊдешъ потверъжаи братю, бо то тобе належыт которыи еси по мне естъ ѡ покою церъковъною и фꙊнъдаменътомъ] добре мовилъ по мне (Бер. саб., 29); поверховные речи ... сꙊт Ꙗсные а внꙊтръ сꙊт скритые (Зб. 261, 142); было бы не десꙖтеро, але аі0483 приказанꙖ бж0483ог против ꙖсномꙊ писмꙊ (Бельск., 49); жалемъ ... порушоный ... собралемъ нѣкоторые чельнѣйшые артикулы вѣры ... ку показанью ясному того, ижъ церковь светая Восточная ... естъ такъ близкая церкви Заходней Рымской (Гарм., 171); нѣмымъ отворалъ оуста. Ꙗзыки безъгласнымъ чынилъ Ꙗсны (Карп., 41); балвохвалством то называютъ и вѣрных божих лифы ѡбразками и иными розмаитыми словы титулꙊют против ꙖсномꙊ писмꙊ старого и нового тестаменту (Аб абр., 1); Леѡнтиs ... розсудокъ мѣлъ здоровыs ... Ꙗзык барзо готовыs и Ꙗсную вымовꙊ, котораꙖ з Ꙗсности и чыстости внутрнее, Ꙗко з жродла походила (Зб. 752, 549). 5. Дакладны, пераканаўчы. ильꙖ. Ꙗсныи проповѣдникъ (Чэцця, 236б); ѡт Ꙗсныи довод маешь, ижь водою хс0483 дх0483ъ ст0483ъ зоветь (Будны, 234); въ статутѣ права посполитого ясная наука (АВК, II, 9, 1584); потреба доводовъ Ꙗвных и Ꙗсныхъ (Ст. 1588, 5); ижъ о справованью тестаменътовъ о пригоде кождой естъ ясна наука в статуте описана (АВК, ХХ, 67, 1591); призвавши его реклъ: ꙖснаꙖ речъ есть же то жена твоꙖ (Біблія, 59); в библии ст0483оs Ꙗсное и широкое свѣдоцтво и наꙊкꙊ маем (Стрыйк., 412б); правдивес мѧ наꙊчил, иж всѣхъ речій створителемъ и промыслником естs сам Бг0483ъ иже слава маестатꙊ его розꙊмомъ людскимъ ест непонѧтаѧ, велце Ꙗсными доводами оуказалесь (Варл., 150–150б); на мꙊчение до сꙊду сам пришол, и дал Ꙗсныs приклад (Зб. 752, 557). 6. // перан. Нічым не засмучаны; спакойны. Ꙗсное срдце добро естъ при пировании (Скар. IС, 49б); позирала руса Ижота своими Ꙗсными ѡчыма на ѡсобу пана Трыщана (Трыст., 85); ѡвшемъ щирою оупріймостю и Ꙗснымъ ѡкомs на всихъ поглѧдати (Мак., 129); ѡчи их зас ѡгнисты, и крвавы, дрꙊгих зас Ꙗсные твари (Зб. 107, 30б); она сама рожаною барвою на твари розлитꙊю, и вдѧчными а Ꙗсными очима, смꙊтное свое срдце, и збытною боꙖзнію стисненное покривала (Хран., 380).
с. 393
Яснячий дзеепрым. ад яснити. Реклъ анектанав ... иѡвиша тежъ вижꙊ ꙖснꙖчого, Ꙋже мое практыковане мнѣ близкую смерть ѡт сына моего ѡбѣцꙊе (Алекс., 4б).
с. 395
Ясписъ гл. асписъ
с. 395
Яство наз. Ежа. А коли бѫдеть желоудок горѧчь. бѫдеть дѣло его крѣпко. ниже лихость сказитсѧ в нем, Ꙗствы тонкии Ꙗко птицы и рыбы. и ныють в нем Ꙗствы не тонкии (Арыст., 187).
с. 395
Ясти дзеясл. Тое, што і ести ў 1 знач. повелѣлъ евфімъꙖнъ давати ем Ꙗсти и пити ѡт трепезы своее (Чэцця, 149б); што вамъ бъ0483 велѣлъ Ꙗсти (Там жа, 251); справедливыи Ꙗсть и насытить душу свою (Скар. ПС, 22); овощь працы своеи бꙊдеш ѧсти (Пс. ХVI, 128б); ѡстерегаисѧ во всем приреченом. а не Ꙗж ничего. нижли из рꙊки того. комꙊ доверѧешь в животе своем (Арыст., 205); тог мсца подобаеть сладко Ꙗсти и пити (Неба, 64); Ꙗкобы реклъ, а опосле искати будете, што вамъ Ꙗсти, пити, и одѣватисѧ (Будны, 193); Ꙗсти и пити велѣлъ (Там жа, 213); хотѣл Ꙗсти або пити (Зб. 261, 95); не первеs почнꙊт Ꙗсти ажъ им блгсвꙖт (Там жа, 97); такъ взꙖвши хлѣбъ и потравꙊ сочивицꙊ, Ꙗлъ и пилъ (Біблія, 58); бо которог дн0483Ꙗ бꙊдете Ꙗсти з него смертью помрете (Бельск., 4–4б); поневажъ теды Жидове ажъ до 14 луны въ пятокъ ку вечеру пасху и опрѣсноки ясти починали (Пыт., 46); въвечеръ дастъ вам гсдь Ꙗсти мѧсо (Хран., 93б); штоколвекъ збꙊдетъ нехай Ꙗдѧтъ звѣрѧта полевыи (Там жа, 100б); Ꙗкоже оубо чл0483вкъ превѣе тѣломs родитсѧ, растетs, Ꙗстs и пиетs (Зб. вып., 2).
с. 395
Ястие наз., зб. Ежа. азъ ... самs Ꙋставилъ вамъ оброки Ꙗстиѧ и питиѧ (Скар. ДП, 6); Рожденіе, растѣніе, Ꙗстіе и питіе (Зб. вып., 2).
с. 396
Ястися дзеясл., зв. ад ясти. чи можетs сѧ Ꙗсти несланое, в немs же не ест солью осолѣно (Скар. КI, 10б); приношение пакъ еже бываеть за грехъ, ѡт него же кровь вноситsсѧ во храмъ сведениѧ, ко очищению во свѧтыни да сѧ не Ꙗсть, но на огни да созsжетсѧ (Скар. КЛ, 14б).
с. 396
Ястовный прым. Ядомы; прыдатны для яды. кормъ ... тонкии же мало кормѧщыи се ест ... и зеліи Ꙗстовныи. ѡт ѡвощовъ. Ꙗблоки (Арыст., 216). ◊ Х о т ь я с т о в н а я – жаданне, прагнасць есцi, насыцiцца ежай. Дѣла же иныи прироженныѧ иные извычении. Ꙗко хоть ѧстовнаѧ, и питие (Арыст., 182).
с. 396
Ястрабъ гл. ястребъ
с. 396
Ястребецъ наз., памянш. ад ястребъ. за серого кречота шесть рублев гр0483шеs ... за рарога три рубли гр0483шеs ... за Ꙗстребца рубль гршеs (Ст. 1529–Ф, 152).
с. 396
Ястребовый прым. ад ястребъ. Пѣро пsструсово подобsно ли ест перу соколову и ꙖсsтребовꙊ (Скар. КI, 47); голꙊбъ ... мог сꙖ понꙊрити и так драпѣзства Ꙗстребового Ꙋити (Зб. 259, 525).
с. 396
Ястребчикъ наз., памянш. ад ястребъ. хто бы кому вкрал сокола кречета болобана Ꙗстреба великог чеглига або Ꙗстребчика малог або дремлюга тым цена нижеs написана (Ст. 1529–Ф, 152).
с. 396
Ястребъ, ястрабъ, ястробъ, яструбъ наз. Ястраб. На ястреба кормить развѣй ему служыть намъ съ той земли по тому жъ, какъ съ той земли передъ тымъ служылъ (РПП, 340, 1470); Сие пакъ пsтице их же ести не имате ... Пструса, Сову, мышелова, и Ꙗстреба (Скар. КЛ, 22); чи ѡт розꙊма твоего летает Ꙗстребъ простираеть крыла свои кь югꙊ (Зб. 262, 29); хто бы кому вкрал сокола кречета болобана Ꙗстреба великог ... цена нижеs написана (Ст. 1529–Ф, 152); цена птахам ... Ꙗстребъ великиs три рубли грошеs (Ст. 1566 I, 95б); з птаства ести не маете ... кани, и Ꙗстреба, и ворона, и стрꙊса (Біблія, 164); зомлѣлаꙖ чаплꙖ часом Ꙗстреба Ꙋбивает (Стрыйк., 485); вs птахахъ розмаитыи тѣла, инакшее тѣло и голосъ оу орла, а иншее тѣло, и голосъ Ꙗстребови (Мак., 295); нѣкоторые бовѣмъ зs нихъ ѡвцꙊ, иншіе козла, иншіе телца и свинsю, иншіе ворона и ꙖстрꙊба ... чтили (Варл., 247); КрачꙊй: КрочꙊлец, Ꙗстробъ (Бяр., 67); голꙊбъ ... ѡбачивши Ꙗстреба, любо тѣн его, летꙖчог мог сꙖ понꙊрити (Зб. 259, 525); збежалисе люди вшетечни, Ꙗко Ꙗстрабове (Пралог, 682б); то сꙊть которыхъ зs птаства ести не маете: орла, и кгрифа, и орла морскогѡ пеликана, и кани, и Ꙗстреба (Хран., 118б).
с. 396
Ясыръ, ясиръ наз. Ясыр. Плѣнь: Пліонъ, Ꙗсыръ, полон, здобычъ, и тыж война (Бяр., 105); приказалъ ясиръ продавати и кони добрые куповати (АЗР, V, 159, 1679).
с. 397
Ясьневельможный гл. ясневельможный
с. 397
Ятвеги гл. ятвяги
с. 397
Ятвезский гл. ятвязский
с. 397
Ятвизский гл. ятвязский
с. 397
Ятвяги, ятвеги наз. Яцвягі. Nаutryie że wyiechаszа nа Nemcy so samostreły, y iechаszа Ruś s Połowcy y so strełаmi, y Jаtwezi so sulicаmi (Бых., 483); ѡт городна тꙖгнул до подлꙖшъꙖ, где в тоs час ꙖтвꙖгове мешкали (Стрыйк., 517б); приехал з венгер болеслав коториs собрал воsско на ꙖтвꙖги поганы, которие были шлꙖхом татарским до полщи се забрали (Хр. польск., 10).
с. 397
Ятвязский, ятвезский, ятвизский прым. Яцвяжскі. довѣдалсѧ кн0483зь великии Нарымонт, што ж кнѧзи Ꙗтвезъские померли (Рач., 307); dowiedаłsie weliki kniаż Nаrymont, szto kniаzi Jаtwezskij zmerli (Бых., 487); y zаrubił horod, y nаzowet ieho Rаyhorod y prozowetsiа welikim kniаzem Jаtwizskim y Doynowskim (Там жа); выправил воsска свои литовские и ꙖтвꙖзские до мазовши (Стрыйк., 526б).
с. 397
Ятецъ наз. Той, хто прыводзіць да суда. не ѡпꙊстит навѣки адонаии ... подбити по[д] ноги свои вси Ꙗтци земьскіи (Зб. 262, 112).
с. 397
Яти, ять дзеясл. 1. Схапіць, злавіць, затрымаць каго-н. сілай. кн0483зи Роускии побиша. а иных поимали ... кн0483зꙖ ВасилиꙖ Семенович нꙖли Ѳедька Ѡдинцовичь. нꙖли пана Дедикголда Ꙗша воеводꙊ Виленьскаго (Увар., 105). 2. Абвінаваціць. кде смолвѧть тутъ будеть судъ, тѧгатисѧ ис королемъ. будеть ли Ꙗлъ его король по кривдѣ, любартъ будеть правъ (АЗР, I, 1, пасля 1340). 3. Пачаць што-н. рабіць. тогды крол епистропус ... крол телемониоус ... напротивку троꙖном так моцне Ꙗли приставать ижь их кгвалтовне ѡбротили ку оутеканью (Троя, 50б). 4. Запэўніць у чым-н., паручыцца. тожъ ему ялъ Кондратъ отповѣдати его рѣчь (АЮЗР, II, 104, 1401); за которог налеганемъ семиꙖш ишол и Ꙗл Ꙋ него тот грех (Зб. 261, 86б); мовилъ: Ꙗть вправдѣ ничого доброго ѡ собѣ не розꙊмѣю (Зб. 107, 172б–173).
с. 397
Ятися дзеясл., зв. ад яти ў 3 знач. А которыхъ своихъ пословъ великихъ, пановъ радныхъ, князь великій Александръ ялся къ намъ послати о миру и о доброй смолвке (АЗР, I, 262, 1501–1503).
с. 398
Ятка наз. 1. Лаўка, крама, гандлёвы прылавак. оу мѣсте могут быти чотыри ятки суконные (СДГВ, 5, 1432); тежъ поставити мають ратушу на мѣстцѣ годномъ, подъ которымъ будуть мѣти крамницу и ятки (АЗР, I, 181, 1498); под которым жо ратушом будуть мѣти суконницу, и иные крамници, и ятки хлебъные (ПГ, III, 60, 1509); также мають давати съ каждоѣ ятки мясноѣ по каменю лою, а по полфунта перцꙊ (АЗР, II, 72, 1510); маютъ теж ятки збудовати мясные (СДГМ, 3, 1511); вси клѣтки и ятки мясныи (АЮЗР, II, 127, 1514); Ꙗтки на рынъку мають мети вольные (КСД, 893–894, 1516); допущаемъ ... ратушъ збудовати, крамы, вагу, пострыгалну, ятки всякие (Арх. ЮЗР, VIII-5, 259, 1592); стадо хсво на месные Ꙗтки выдаютъ (Унія, 2); не радъ бым васъ на мꙖсныи Ꙗтки выдал (Хр. польск., 20); брали зъ ятки месницъкое по грошей дванадцати (ИЮМ, VIII, 312, 1610); Ꙗтка, крамница (Бяр., 310); зъ ятокъ пекарскихъ и соленыхъ отобрали полокотъщыны золотыхъ трыдцать (ИЮМ, ХIII, 13, 1699). 2. Шалаш. Ꙗтку собѣ хворостом покрытую Ꙋчынившы в неs сꙖ ѡд дожча и ꙊпаленꙖ боронил (Зб. 752, 448б).
с. 398
Ятреный прым. ад ятро. Лой пакъ иже былъ на чревехъ и повразъ Ꙗтреныи (Скар. КЛ, 17б).
с. 398
Ятритися, ятритисе дзеясл. Пярэчыць. справуютъ дей то тыи ... што еи милость мовитъ, альбо што вы мовите, и тымъ ся тая речь ятрить (АЮЗР, I, 199, 1576); максима, никострата, Ꙋрвана ... моsсеꙖ свещенника, котории до того се скланꙖли, абы Ꙋпалым не было дано розрѣшене и тым се против карнилиеви епископꙊ Ꙗтрили, ижъ Ꙋпалых приsмовал (Бельск., 250).
с. 398
Ятро наз. Печань; вантробы. И возмутs ѡт неѧ на созsжение огsнѧ гсдьнѧ, лои прикривающии брюхо и вси чрева, и лои иже на обу почsкахъ ... и тукъ иже естъ на Ꙗтрахъ сs ледвинами (Скар. КЛ, 9б).
с. 399
Ятровка наз. Ятроўка. Ꙗтровъ: Повиннаѧ, Ꙗтровка (Бяр., 210). Параўн. ятровъ, ятровьца.
с. 399
Ятровъ, ятровь наз. Тое, што і ятровка. рекла ноемминь: ѡто сꙖ воротила Ꙗтров твоꙖ до людꙊ своего (Зб. 262, 137б); шол до Ꙗтрови (Бельск., 35б); Которой рекла Ноемнинь, ѡто сѧ воротила Ꙗтровь [на полi: сноха] твоѧ до людꙊ своегѡ (Хран., 193).
с. 399
Ятровьца наз. Тое, што і ятровка. вернꙊласѧ Ꙗтровьца твоѧ к людꙊ своемꙊ и к бꙋ0483 своемꙊ (Зб. 262, 31).
с. 399
Ятство, ятьство наз. Захоп, палон; няволя. будеть ли король правъ, намъ своего брата любарта дати оугорьскому королеви оу Ꙗтъство (АЗР, I, 1, пасля 1340); роука гн0483ѧ оучинила сее ... водить дꙊмsци вs глꙊпость и соуд и чинит вилою: Ꙗтьство цр0483еи ѡтворѧеть и оувѧзоуеть поѧс на лѧдви ихъ (Зб. 262, 17).
с. 399
Ятый дзеепрым. Схвачаны, узяты. ваша мость, панове копники, рачте ятой шкоды опытъ учинить и каждый о собѣ, о сусѣдахъ своихъ справу дать (АВК, ХVIII, 308, 1630).
с. 399
Ятьство гл. ятство
с. 399
Яханье наз. Дзеянне па дзеясл. яхати. Яну челяднику на задатокъ для яханья до Варшавы, золот. шесть (ИЮМ, I, 137, 1681).
с. 399
Яхати дзеясл. Тое, што i ехати ў 2 знач. в суботу, кгдым яхал ... до Радошкович, трафило ми се заехат на ноч до стодолы городской (АВК, ХХХVI, 1, 1582).
с. 399
Яхидна гл. ехидна
с. 399
Яхонтъ наз. Яхант. рꙊкы его крꙊглы златы полны ꙖхонтꙊ чрева его сѧдра зꙊбъ слоновых завивано шафиромъ (Зб. 262, 84б–85); учини перьстенъ. из сребра и злата и Ꙗхонтоу черлено(го) (Арыст., 236); Камен Ꙗхонтъ. Иныи черлен и желтъ (Там жа, 237–238); Ѵакінѳs: Каменs мнѡгоценныи рѡсски, Ꙗхонтъ (Бяр., 318).
с. 399
Яцинктъ наз. Тапаз. РꙊце его гладкии златыи, полны Ꙗцинsктовъ (Скар. ПП, 8).
с. 399
Ячити дзеясл. Крычаць, стагнаць. А коли было ѡ вторих курах вночъ, велми нагле припали на них лвови бѣлыи меншии ниж ѡныи раки з великим риком Ꙗчачи наставлꙖючи свои чола. ѡни ... велми много побили (Алекс., 27б–28).
с. 400
Ячменный прым. ад ячмень. ѡни пришли до бетлегемъ съ початка жатвы Ꙗчменное (Зб. 262, 31б); онъ взялъ у мене солоду ячменного две бочки торговыхъ (АВК, ХХI, 306, 1558); Подобенство, ѡд плода зачатого вs чревѣ и насѣнsѧ Ꙗчменного (Мак., 399); Приведе ю до сщ0483енника, и оферꙊе обѣтꙊ за ней десѧтꙊю часть корца мꙊки Ꙗчменной (Хран., 130). ◊ К р у п ы я ч м е нн ы и гл. крупы; х л е б ъ я ч м е н н ы й гл. хлебъ.
с. 400
Ячмень наз. 1. Ячмень. на горахъ земли тое и на полехs выходѧть криници изs земли. Землѧ пsшеници и Ꙗчьменѧ и виноградовъ (Скар. ДЗ, 21); естли на мене землѧ моѧ вскрычит и посполоу борозны ее всплачꙊть ... вмѣсто пшеници вышло бы терніе и вsмѣсто Ꙗчменю не зрѣлъ (Зб. 262, 25б); (год растоучь) добро Ꙗчмень сеꙖти свиньи бити (Неба, 84б); горохи Ꙗчмень Ꙗрица, то все морозъ побилъ (Барк., 165б); Ꙗчмен был зеленыs (Біблія, 117); пришли тогды до виѳліема, коли напередъ Ꙗчмень жато (Хран., 193б). 2. Зерне ячменю. да там же на поли коупоуют Ꙗчмен. мѣрами (Валх., 45); на поли Ꙗчменю десять копъ взяли (КСД, 193, 1514); повѣдили, яко побранья на тыхъ поляхъ житъ ... ячменю и иншыхъ ярынъ (РПП, 282, 1545); ѧчменю копа ѡсмъ грошеs (Ст. 1566, I, 95б); ячменю бочокъ 15 (АСД, ХI, 161, 1567); иди до его гꙊмна: бꙊде тепер вѣꙖл Ꙗчмѣн, ѡгледиж где легает (Бельск., 77); естъ Ꙗкъ насѣньѧ пшеницы албо Ꙗчменѧ, которіи не заразъ по ѡдданю сѣменъ земли, корени пꙊскаютs (Мак., 154); ячменю дошло мерокъ чотыри (ИЮМ, IV, 270, 1688).
с. 400
Ячненный прым. Тое, што і ячный. даровал емꙊ за почесть трое хлѣбовъ Ꙗчненныхъ (Зб. 752, 210).
с. 400
Ячный прым. Ячны. двадsцеть бохановъ Ꙗчsныхъ (Скар. ЧЦ, 192б); в клети пшеницы бочокъ двадцать ... солодовъ ячныхъ петнадцать (АВК, ХХII, 238, 1565–1566); ячъного солоду бочокъ пять (АВК, ХХХVI, 239, 1582); прынеслъ двадцат бохонков Ꙗчног хлѣба (Зб. 752, 356б); купили отъ Макея солоду ячнаго чверть одну (ИЮМ, IV, 281, 1688). ◊ К р у п ы я ч н ы и гл. крупы. Параўн. ячненный.
с. 400
Яшчурка гл. ящурка
с. 401
Ящеричинъ прым. Яшчарычны. Глава гадовъ Ꙗдовитыхs сsсати его будеть, и погубитs и Ꙗзыкs Ꙗщеричинъ (Скар. КI, 26).
с. 401
Ящерка гл. ящорка
с. 401
Ящерчий гл. ящорчий
с. 401
Ящерчый гл. ящорчий
с. 401
Ящерыца наз. Тое, што і ящорка. турма была ... и ни ѡднаѧ душа в неи не была, толко Ꙗщерыцы и змии (Бава, 146).
с. 401
Ящикъ, ящыкъ наз. Скрынка. Я ... зоставилемъ при нимъ тисечу брусов соли ... ящыкъ московски (АВК, ХХХIХ, 270, 1579); побрали ... ящики два великие, в одном меду полно, ложа одна (АВК, ХХХVI, 58, 1582); Пани Грипине за ящыкъ золот. чотыри (ИЮМ, I, 140, 1681); масла ящикъ, за асмак. чотырнадцать (ИЮМ, I, 268, 1682).
с. 401
Ящорка, ящерка наз. Яшчарка. За нечистые положены будуть вси иже пребывають в земли ... кроликъ тхорь норsка Ꙗщерsка кротъ и ѡжикъ (Скар. КЛ, 22б); на роукы подймоут тѧ, ижбы коли не прешиб ѡ камен ногы твоеи, на ѧщоркоу и на василиска боудеш настоупал. и потопчеш лва и змеѧ, бо на мене надеꙖлсѧ ѡсвобожоу ег (Пс. ХVI, 93б); хамелеѡнъ, бѣлка и Ꙗщорка, все то нечисто есть (Біблія, 164); всади там ꙖщоркꙊ ꙖкꙊю даючи знат иж злаꙖ ест Ꙗщорка (Зб. 261, 111); Ехідна: Ꙗщорка. зри змій (Бяр., 274); жабъ, Ꙗщорок, и Ꙋжов полна (Зб. 255, 399); Ꙗкъ Ꙗщорка внꙊтрности народившисѧ матки своеи выгризают (Зб. 259, 623б–624); ижъ сꙖ покармовъ роскошныхъ стереглъ, а дотыканꙖ се паненокъ ѡныхъ наsболшеs нижли Ꙗщерокъ и Ꙋжевъ варовалъ (Пралог, 528); Ꙋдареныs Ꙗзыком Ꙗщорки Ꙋмре (Там жа, 549б); злое тебе сꙊмнене Ꙗкъ Ꙗщорки в животѣ мечꙊт, и робак тебе то гризꙊчи завжды бꙊдет (Зб. 82, 155); хамелеѡнъ, бѣлка и Ꙗщорка, все то нечисто есть (Хран., 119). Параўн. ящерыца, ящурка.
с. 401
Ящорчий, ящерчий, ящерчый, ящорчый прым. ад ящорка. // перан. Каварны; якi тоiць у сабе нечаканую небяспеку. А кгды тежъ пришли ипокрити лицемѣрныцы реклъ имъ: народе Ꙗщерчиs хто вас наꙊчилъ входити пришломꙊ гневꙊ (Бельск., 194б); Лев цесар Ꙗко злого ѡтца злое и дѣтꙖ Ꙗд ѡтцевскиs Ꙗщорчиs выпꙊстил, и ѡткрилсꙖ иж еретиком (Там жа, 355); вsкротце ѡ всемs рекꙊ: еще не естесмо родѡмъ выбранымъ, кролевскимъ сщ0483енsствомъ, рожаемъ ст0483ымъ, людомъ дѣдицство приспособлѧючимъ: бохмо еще оужами и выродками Ꙗщорчими (Мак., 226); Ꙋваж милост его и жаждꙊ збавениꙖ ближних ... ижъ саддꙊкеи и фарисее ѡблудники беспечне строфовалъ, рожаем Ꙗщерчымъ их называл (Зб. 255, 162–162б); рожениѧ ехиднова, народе Ꙗщерчиs хто вам кажетъ Ꙋтекати ѡт лица божиѧ (Зб. 259, 623б); фарисее ѡблꙊдники беспечне строфовалъ, рожаем Ꙗщорчимъ ихъ называлъ (Там жа, 630б); жидове теж народ Ꙗщорчии не просили его ѡ злото (Зб. 752, 62б); наступил на его местце сн0483ъ его злосливыs костентин копроним рожаи Ꙗщорчыs (Там жа, 63); жидове тежъ народъ Ꙗщорчиs, не просили его ѡ золото (Зб. 82, 192б); наступил на его мѣстце сн0483ъ его костантын копронимъ, рожаs Ꙗщорчыs (Там жа, 193б). Параўн. ящурчий.
с. 401
Ящурка, яшчурка наз. Тое, што і ящорка. злое тебе сꙊмнене Ꙗко Ꙗшъчурки во чревѣ мучат (Зб. 81, 119); мꙊдрыs лекар ꙖщꙊркꙊ ѡметꙊет хот злꙊю, кгды ... хочет длꙖ лекарства робити (Зб. 259, 102б); главꙊ еѧ ꙖщꙊрки грызли (Зб. вып., 42).
с. 402
Ящуроочный прым. Яшчарычны. Саѵроматіа: ꙖщꙊроочнаѧ (Бяр., 308).
с. 402
Ящурчий, ящурчый прым. Тое, што і ящорчий. Вырви мѧ гси ѡт чл0483ка хитраго. и ѡт мꙊжа несправедивог высвобод мѧ ... Ꙗдъ ꙖщꙊрчий под гоубами их (Пс. ХVI, 135–135б); жидове тежъ народ Ꙗщурчыи не просили его ѡ злото (Зб. 81, 147).
с. 402
Ящъ наз. Скрынка. купили до печеня рыбы свежой и до ящу посолили (ИЮМ, IХ, 65–66, 1692).
с. 402
Ящыкъ гл. ящикъ
с. 402
Абадва ліч. Тое, што і обадва. слѣпецъ слѣпца если ведетъ, абадва въ яму впадутъ (Пыт., 11).
с. 403
Аддитаментъ наз. Дадатак. у того аддитаменту приписаного подписъ руки (АВК, IV, 137, 1676).
с. 403
Азаръ наз. Капытнік. звыкли грекове до оливы и балсамꙊ прикладати ... бобки, азаръ, мацеръ, теребинтъ (Зб. вып., 16).
с. 403
Акгитованье наз. Тое, што і агитованьесе. тотъ декретъ ... кꙊ акгитованю до книг кгродскихъ виленскихъ ... покладал (ККСС, 178б, 1617).
с. 403
Акроманцыя наз. Навука аб спосабах даваць атруту. чытаючіи книги Чародѣйскіѧ ... ѡ Акроманцыи, то естъ ѡ способахъ данѧ трꙊтизны ... впадаютъ вs клѧтвꙊ (Зб. вып., 128б).
с. 403
Алабартникъ наз. Алебарднік. вsежджалъ на жребѧ всѣдши, не маючи зs собою жадного жолнѣрства, жадныхъ слоугъ жадныхъ алабартниковъ (Каліст, I, 94).
с. 403
Аликгованье наз. Прывядзенне довадаў. тое право аликговане местца не мает (АВК, ХХХ, 36, 1589).
с. 403
Алморъ наз. Стол перад алтаром у яўрэйскім храме. в сꙊботу вшедшы жыдове до божницꙊ тѣло ѡное забитое на алморе роспꙖли (Зб. 752, 274).
с. 403
Амнистия, аммыстыя наз. Дараванне (віны); амністыя. тые декрета з небожчыка пн0483а троцкого амънистиею в рокꙊ тисеча шестсотъ девꙖтом Ꙋѳаленою знесены (ККСС, 86, 1615); таꙖ констытꙊцыꙖ а аммыстыꙖ Ꙋѳалена ест (Там жа, 86б).
с. 403
Амфиволъ наз. Двурушнік. то есть сталовѣрный православник над двоедꙊшного Амфівола албо переметника (Мак., 4).
с. 403
Анкра наз. Пояс са спражкай. анкра мухаяру старого (IА, 308, 1591).
с. 403
Антаба наз. Тое, што і гантаба. скрин зелено покощованихъ одинатцат з замками и антабами (ДМАМЮ, I, 442, 1556).
с. 403
Антраксъ наз. Чорная кароста. немочю, которꙊю антриѯъ греки зовꙊт, захорал (Бельск., 354б).
с. 403
Анхоратъ наз. Тое, што і анхораттумъ. Епифанеи ... въ анъхорате, то естъ мовитъ петръ которыи Ꙋслышалъ Паси ѡвъце мое, которомꙊ поверона естъ ѡвчарнѧ (Бер. саб., 28б).
с. 403
Апракъ наз. Тытунь. купили ... фунтъ апраку (ИЮМ, ХVII, 12, 1710). с. 403
Аркишъ гл. оркишъ
с. 403
Архиепискупья наз. Тое, што і архиепископия. ѡт архимандрита Евфимѧ, реченого влдки архиепискупи полоцкое и витебское, приꙖтѣлем нашим пану ГридкꙊ а пану Авраму (ПГ, III, 35, 1508).
с. 403
Архимандрыцство наз. Тое, што і архимандритство. дати емꙊ рачылъ ... певные добра ... аръхиманъдрыцствꙊ манастыра печеръского киевъског здавна належачые (ККСС, 2, 1615).
с. 403
Ассарий наз. Дробная старажытнарымская манета. Ассаріи и оволы НꙊмма л0483 рымскии по РомꙊлѣ казал наробити (Бяр., 239).
с. 403
Ахатъ наз. Тое, што і ахатесъ. Ꙗсписъ, лигурикъ, ахатъ (Зб. 752, 270). с. 404
Байрамъ, бараймъ наз. Байрам. царевича со въсимъ своимъ войскомъ кримъскимъ по святе вашомъ барайме въ землю неприятеля нашого и своего послалъ (КП, 199, 1560); постановилъ обходити свой бесурманскій байрамъ (АЗР, V, 160, 1680).
с. 404
Байрыкъ наз. Тое, што і баюркъ. гдѣ есть якъ байраковъ чи мало, такъ і воды съ потребу (АЗР, V, 164, 1680).
с. 404
Балванникъ наз. Язычнік. того богъ не зъганил и жаден его с того не штрофовал а нѣ балвохвалцою и балванъникомъ не звалъ (Аб абр., 4б).
с. 404
Бараймъ гл. байрамъ
с. 404
Бардебушка наз. Від ружжа. ручницы двѣ, одна аркабузъ, а другая бардебушка (АВК, ХХVI, 418, 1586).
с. 404
Бархатка наз. Вузкая стужка з аксаміту. воздухъ зеленый вышитый, бархатка (АСД, IV, 230, 1569).
с. 404
Безадшчина наз. Тое, што і безадщина. в купленины нам полоцкие не въступатися, такъже и в безадшчины их и в отумеръшчыны не вступатися нам (ПГ, III, 87, 1511).
с. 404
Безлепно прысл. Неабгрунтавана, недарэчна. ѡлфера Кортѣнѣвича, мѣщанина полоцького, оу вашѣе милости оу Ризе забавлѣна бѣзлѣпно, а забавил ее ГанꙊсъ Единко, ѡдамовъ складникъ (ПГ, II, 98, 1481).
с. 404
Безплеменне прысл. Без нашчадкаў. Андреs борым безпотомне и безплеменъне з сего света зыsти мелъ (ККСС, 74б, 1615).
с. 404
Безшкодно прысл. Бясшкодна. вчините намъ вѣчноую приꙖзнь, абы то нам безшкодно было (ПГ, II, 55, 1476).
с. 404
Бельцо наз. Тое, што і белецъ I. корчмы сычивали. А продавали оу 20 белец и бочками (ПГ, II, 117, 1487); тых складов в бельцо и в грошовник продавати (Там жа, 204, 1502).
с. 404
Берковоскъ, берковскъ, бирковескъ наз. Тое, што і берковецъ. то все сумовано четыри ласты берковосковъ воску и полтора берковоска воску и три гривеньки (ПГ, II, 37, 1471); мѣди послали есмо к нѣмоу звоновое три бѣрковъскы и полшеста поуда (Там жа, 52, 1476); ѡтнѧл в него полтора бирковеска воску безправне (Там жа, 94, 1481).
с. 404
Бесправне прысл. Тое, што і безправне. ѡныи добра нашы ... бесправне на себе забравшы кꙊ шкоде скарбꙊ нашого держатъ и Ꙋжывают (ККСС, 14, 1615).
с. 404
Бесяда наз. Тое, што і беседа ў 1 знач. если есте о той шкоде моей где не чули ... въ якихъ розмовахъ, бесядахъ одинъ за другимъ будучи (АВК, ХVIII, 194, 1603).
с. 404
Биричъ наз. Тое, што і бирчий у 1 знач. онъ тати тые поимал и бирич вашему подавал (ПГ, I, 143, 1440); тот биричь нас поимал да посажал Ꙋ тꙊрмꙊ (ПГ, II, 142, 1496).
с. 404
Бирковескъ гл. берковоскъ
с. 404
Богоявленье наз. Тое, што і богоявление. тое село заборе ... пры иншых селах ѳꙊнъдовано на собор богоꙖвленꙖ (ККСС, 19б, 1615).
с. 404
Будци зл. Быццам. жалуючи нам на боꙖръ полоцких и на намѣсника нашего Ивашка Данильевича и на мѣщан мѣста Полоцкого, бꙊдци бы вашомꙊ кꙊпцꙊ АдамꙊ оуделали кривдꙊ (ПГ, II, 85, 1480).
с. 404
Буркгимистръ наз. Тое, што і бурмистръ. мы великии кн0483зь Витовтъ дали есмо сию грамот буркгимистру ризскому (ПГ, I, 80, 1399).
с. 404
Быстрший прым. Тое, што і быстрейший у 2 знач. на быстршие и шлѧхетнѣsшие довтипы здобывшисꙖ ... выехали з своими гꙊфы преч ѡт воsска (Стрыйк., 599).
с. 405
Варное прым. у знач. наз. Прадукты для прыгатавання ежы. которыи ж люди перед тым к двору нашому Белницы служили и варное и земляные куницы даивали (ПГ, III, 13, 1507).
с. 405
Вводячий дзеепрым. ад вводити ў 1 знач. тѣсны суть ворота и прискорбный путь, вводячій до живота (Пыт., 8).
с. 405
Вдостали прысл. Тое, што і вдостоль. на то на все пан Ганус и рꙊку дал ФедорꙊ Ивановичю в тых трех струзѣхъ и вдостали (ПГ, II, 9, 1465).
с. 405
Ведвоенасобъ прысл. Тое, што і водвойнасобъ. ведвоенасобъ вертаю штом взꙖл (Бельск., 332).
с. 405
Великогласный прым. Гучны. не спѣванемъ великогласнымъ благовѣріе и побожность бываетъ познавана (Пыт., 80).
с. 405
Вентеръ наз. Венцер. венътеры з рыбами в того езу вынявши зъсекъ (АЗР, II, 36, 1585).
с. 405
Венцо наз., памянш. ад вено ў 2 знач. дети еи венца не повинни будуть дати тои котораѧ вена ѡт мужа своего записаног не будеть мети (Ст. 1529–Ф, 43).
с. 405
Весчий прым. у знач. наз. Тое, што і весецъ. оу Полоцку вѣсчих оуставлѧемъ (ПГ, II, 59, 1476); присѧгънули вѣсчии Ганоусъ Шѣпетливыи и иныи с ним нѣмци (Там жа).
с. 405
Вжыточное гл. ужиточное
с. 405
Вздрасъ наз. Тое, што і взростъ у 2 знач. звезда на вздрасъ и на подобенство. Ꙗко тремъ королемъ ст0483ым оу нароженіе бж0483ье се Ꙋказала (Валх., 40).
с. 405
Взнакомиченый дзеепрым. Засведчаны. сказила бы всякие рѣчи с часом старость, кгды бы вчинъки людские, которые ж с прироженья своего конец мають, не были через листы упевнены и годным сведецъством ку пришлой ведомости взнакомичены (ПГ, III, 55, 1509).
с. 405
Взычоный дзеепрым. Тое, што і узычоный. под котороюколве датою латынскою або рꙊскою даны волности и в собе замыкаючи справедливе слушные справные вышли даны взычоны (Ст. 1529–Ф, 1).
с. 405
Виатикъ наз. Перадсмяротнае прычашчэнне. называетсѧ иначей Еѵхаристіѧ Виатикъ, то естъ: Подорожное (Зб. вып., 18).
с. 405
Вицеинстыкгаторъ наз. Тое, што і вицеинстикгаторъ. противко чемꙊ вицеинстыкгатор нашъ ... поведил (ККСС, 15б, 1615).
с. 405
Вкоренятися дзеясл. Укараняцца. Ꙗкъ видишъ мꙊжество, ростропностs, также встремежливость и справедливость, ижъ жаднои ѡтмѣнѣ не подлегаютъ, длѧ того, ижs дш0483и звычаемъ, кшталтомъ и дѣлностю сꙊт вs ѡнои глꙊбоко вкоренѧючисѧ (Варл., 172б).
с. 405
Власное прым. у знач. наз. Асабісты інтарэс. которые для того власного зостаютъ симоніянами, то естъ святокупцами (Пыт., 27).
с. 405
Влечоный дзеепрым. Пакрыты. седло турецкое, чернымъ сукномъ влечоное (АВК, ХХVI, 482, 1586).
с. 405
Вознесенский прым. Які адносіцца да свята Узнясення. жаловал нам архимандрытъ манастыра вознесенского з менска (ККСС, 141б, 1616).
с. 405
Возницати дзеясл. Тое, што і возникати. яко мы лацно погружаемся и возницаемъ, такъ и христосъ лацно умеръ и, гды восхотѣлъ, воскресъ (Пыт., 53).
с. 405
Вособне прысл. Асобна. на оустоце ... вошло в обычай. иже такими розоумы цесареве и королеве земскіи вособне в роуцехъ носѧт іаблоко аж до нинейшого днѧ (Валх., 55).
с. 406
Вполбожницы прысл. Да сярэдзіны храма. вполбожницы ѡнаꙖ трꙊна высит, дорогим каменем приѡздобено (Бельск., 341).
с. 406
Вскормитися дзеясл., зв. ад вскормити. Христосъ Господь ... где ся вскормилъ, где ся крестилъ, гдѣ мѣшкалъ обецне (Пыт., 9).
с. 406
Вславяти дзеясл. Услаўляць. Ꙗко ѡбразы розмаитыми цꙊдами пан богъ въславѧл (Аб абр. 5б).
с. 406
Всполслужебникъ наз. Тое, што і сполслужебникъ. папежъ Римский ... почалъ надъ всѣ сполслужебники свои выносити ... и не толко на всполслужебники свои, собѣ во всемъ ровные, але и надъ всѣ цесарѣ, а што болшая и страшнейшая – надъ самого Христа (Пыт., 32).
с. 406
Вшачанинъ наз. Жыхар Ушач. били нам чолом мещане полоцкии ... а Сава Микитиничь з братею своею вшачане (ПГ, III, 94, 1511).
с. 406
Въединати дзеясл. Тое, што і въеднати. тыи з божьею помочью и святого духа въединали и докончали наиперьвеи, што записи старыи ... твердо деръжати с обою сторонъ (ПГ, II, 74, 1478).
с. 406
Въяво прысл. Яўна. слюбили есмо блюсти риженина ... никоторого имъ гневу не впоминати ни вътаи ни в Ꙗво (ПГ, II, 71, 1478).
с. 406
Выдимусъ наз. Тое, што і видымусъ. выдимꙊс с книгъ нашых канъцлꙖрыsских вынꙖтыs Автентычныs под печатию болшою ... Ꙋтвердити рачылъ (ККСС, 77б, 1615).
с. 406
Выйнайдовати дзеясл. Тое, што і вынайдовати. чого жъ тутъ еще болшъ хочешъ вѣдати, або ли споры якіе противъ такъ ясной правдѣ выйнайдовати? (Пыт., 90).
с. 406
Выказаный дзеепрым. ад выказати ў 1 знач. на акторахъ за неслꙊшное позванъе вина выказана была (ККСС, 17, 1615).
с. 406
Выплацывати дзеясл. Тое, што і выплачивати. ѡн сполна выплацывал Ꙗкож на ѡтправꙊ тое сꙊмы за летъ чотыри (ККСС, 66б, 1615).
с. 406
Выплывание наз. Дзеянне па дзеясл. выплывати ў 3 знач. выплываниѧ твоѧ рай Ꙗблокъ зерна тыхъ со овощами Ꙗблонеи (Скар. ПП, 6б).
с. 406
Выправливати дзеясл. Папраўляць (пра дакумент). ѡни бы ѡ томъ не ведали ани его выправливали а смели бы тог вывестисѧ присѧгами своими телесными (Ст. 1529–Ф, 5).
с. 406
Вырабляный дзеепрым. ад выробляти. на волоках вымероных ... могли быт товары лесные выраблꙖни и до кролевца спꙊщаные (ККСС, 43, 1615).
с. 406
Выспросити дзеясл. Тое, што і выпросити ў 1 знач. естли бы тэж хто собе которую реч выспросил ... а того в держани не был до десѧти летъ, тогды таковыи потомъ вжо к тому приити не можетъ (Ст. 1529–Ф, 17–18).
с. 406
Гамъятъ, гомъятъ, омъятъ наз. Пасол. сынъ мой ... гамъятомъ будучи, ему всякие речи ваши до цара доносилъ (КП, 155, 1557); былъ гомъятомъ московъскимъ (Там жа, 226, 1560); омъятъ (Там жа, 316).
с. 406
Гаркухня, геркухня наз. Закусачная. за обѣдъ въ гаркухнѣ (ИЮМ, ХХIV, 32, 1713); въ геркухнѣ издѣржано (Там жа, 53, 1719).
с. 406
Гахвтарка наз. Тое, што і гафтарка. кравцу шевцу гахвтарце коверницы ... маеть тым всим головщина быти (Ст. 1529–Ф, 139).
с. 406
Гахвтаръ наз. Тое, што і гафтаръ. доsлиде гахвтару ... маеть тым всим головщина быти (Ст. 1529–Ф, 139).
с. 407
Гелзбантъ, гельжбанъ наз. Тое, што і галзбантъ. до того ряду гельжбанъ (АВК, III, 282, 1577); гелзбантъ сребреный позлотистый (АСД, IV, 290, 1587).
с. 407
Геоманция наз. Чарадзейства. тыи суть причины и грѣхи, длѧ которыхъ людіе мають выклинатисѧ ... читаючіи книги чародѣйскіѧ ѡ геѡманціи то естъ ѡ чарахъ (Зб. вып., 128–128б).
с. 407
Геомитръ наз. Землямер. на который Островъ панове геомитрове выѣждчали изъ обѣюхъ сторонъ доводовъ и выводовъ слухали (АВК, VI, 220, 1602).
с. 407
Геркухня гл. гаркухня
с. 407
Гидроманцыя наз. Варажба (на вадзе). тыи суть причины и грѣхи, длѧ которыхъ людіе мають выклинатисѧ ... читаючіи книги чародейскіѧ ... ѡ гидроманцыи, то естъ ѡ вѣжбѧрствахъ (Зб. вып., 128–128б).
с. 407
Гипердулия наз. Найвышэйшы гонар. гипердꙊліѧ есть честь середнѧѧ межи лѧтріею и дꙊліею, котораѧ належитъ дв0483ѣ Мр0483іи (Зб. вып., 101); Ѳеѡлiогове, или Бг0483ослове, три чести назначаютъ, Лѧтрiю, ДꙊлiю и ГипердꙊлiю (Там жа).
с. 407
Гомъятъ гл. гамъятъ
с. 407
Гра наз. Тое, што і игра ў 5 знач. кгды о якій великій артыкулъ вѣры гра шла, не оденъ бискупъ, ани два, ани тежъ едина епархія тое отправовала, але зо всего свѣта бискупи, все крестіянство (Пыт., 18).
с. 407
Гривенька наз. Тое, што і гривенка. то все сумовано четыри ласты берковсковъ воску и полтора берковоска воску и три гривеньки (ПГ, II, 37, 1471).
с. 407
Грошовникъ наз. Грашовая сума. тых складов в бельцо и в грошовник продавати (ПГ, II, 204, 1502).
с. 407
Грывогрызца наз. Тое, што і гривострижца. грывогрызцу по волости не ездити, ани льну брати (ПГ, III, 90, 1511).
с. 407
Двойчикроть прысл. Двойчы, два разы. тотъ Сергѣи жаловал вамъ на ратушы ѡчи на ѡчи и двоичикроть ис тым конюхом (ПГ, I, 180, 1449).
с. 407
Дворищный прым. ад дворище. объвод тои земли ... из пруда межою да в дворищъныи мох, а от того мху межою да в прорытую гору (ПГ, III, 82, 1511).
с. 407
Дербишъ, дербышъ наз. Тое, што і дервишъ. Адрахмановичъ а дербишъ Магметъ ... зграбили его (КП, 171, 1559); дербышъ Магметъ (Там жа, 224, 1560).
с. 407
Деступити дзеясл. Тое, што і доступити. перешкодилъ наприкладъ Петръ несправедливе, жебы Павелъ Ꙗкого пожиткꙊ дочесного, албо сщ0483енства, годным бꙊдꙊчи его, не дестꙊпилъ (Навука, 106).
с. 407
Дефалковати дзеясл. Тое, што і дефелковати. пилное выведане Ꙋчынившы водле наsлепъшого баченꙖ своег с тое ѡсмесот золотых котораꙖ скарбови нашомꙊ належыт емꙊ деѳалковати (ККСС, 49, 1615).
с. 407
Децский прым. у знач. наз. Тое, што і детский у 2 знач. децскомꙊ, которыи ездил до Менска на свѣдецство, томꙊ казали на Юрьи проезда ꙊзꙖти рꙊбль, как есть ѡбычаи (ПГ, II, 92, 1484).
с. 407
Дивыти дзеясл. Тое, што і дивити. хотимъ сами казнити, как мы вѣдаем, а вам про то на нас не дивыти (ПГ, I, 153, 1445–1458).
с. 407
Доводячий дзеепрым. ад доводити ў 2 знач. тог доводѧчиs другими светки не ѡсмотрел (Ст. 1529–Ф, 115).
с. 407
Доморосленый прым. Тое, што і доморослый. жеребца хотѧ и доморосленог хто будет торговал што будеть давал то маеть быти плачоно за доводомъ (Ст. 1529–Ф, 147–148).
с. 407
Доплачати дзеясл. Даплачваць. еще над тые вси раты зоставало доплачати панꙊ маршалкови (ККСС, 60, 1615).
с. 408
Драга наз. Павозка. полпуда воску або пудъ ... драгами маютъ до важъницы довести (БА, II, 286, 1538).
с. 408
Драголь наз. Тое, што і дряголь. драголіомъ за важене штабы заплатили (ИЮМ, ХII, 123, 1698).
с. 408
Друшокъ наз. Дручок. копи поломали на много друшков (Бава, 158).
с. 408
Дуршлякъ наз. Тое, што і друшлякъ. котел заставны от дуршляка (IА, 509, 1599).
с. 408
Дыспоновати дзеясл. Тое, што і диспоновати. тые добра костелные алмарыsские противно правꙊ и справедливости светое дыспоновали и роздавали (ККСС, 229, 1618).
с. 408
Дыференцыя наз. Тое, што і дифференцыя. которые жадное дыференцыеs межы ст0483ыми и проклꙖтыми речами не хотꙖт Ꙋчынити (Аб абр., 4б).
с. 408
Дыцызыя наз. Тое, што і децизия. мы гд0483ръ на роспартье ... до сꙊдꙊ належного ѡбꙊдвꙊх сторон ѡтослали есмо не чынечы жадное дыцызыи (ККСС, 127б, 1615).
с. 408
Еввента наз. Пошліна за тавар, які вывозіцца за мяжу. не важилися въ кіевскихъ мѣщанъ ... брати належитой индукты и еввенты (АЗР, V, 287, 1699).
с. 408
Ексекуцыя наз. Тое, што і екзекуция. державца нашъ прыводечы тые декрета до екъсекꙊцыи зсылалъ до них слуг своих (ККСС, 205, 1618).
с. 408
Ексемптъ наз. Тое, што і екземптъ. екъсемптъ под датою теперешнею ... показꙊет (ККСС, 215, 1618).
с. 408
Екскоммуникация наз. Адлучэнне ад касцёла. то была еѯкоммꙊникаціе (Выкл., 51).
с. 408
Експектатыва наз. Тое, што і експэктатива. тотъ прывилеs через Ꙋрожоного заранка на тое воsское ѡдержаныs за ексъпектатывꙊ розꙊметисꙖ маетъ (ККСС, 64б, 1615); то за ексъпектатывꙊ почытано быти маетъ (Там жа, 101б).
с. 408
Ексцыпованый дзеепрым. ад ексциповати. не ексцыповано в нимъ абы до жывота прошлого державцы ... слꙊжыти им мелъ (ККСС, 65б, 1615).
с. 408
Завергнути дзеясл. Адкінуць, занядбаць. не завергу тебе и не оставлю тѧ (Скар. IН, 5б); храмъ сеи иже посвѧтихъ имени моему завергу ѡт лица своего (Скар. ТЦ, 147).
с. 408
Загармистръ наз. Тое, што і зекгармистръ. загармистру за направу зегару дали (ИЮМ, ХIII, 117, 1699).
с. 408
Засыланье наз. Дзеянне па дзеясл. засылати. О засыланю дѣтокъ христіянскихъ на науку до папежниковъ (Пыт., 4).
с. 408
Зафрымарчоный дзеепрым. Заменены. волокъ поланкговских пѧтдесѧт ѡт насъ панꙊ старосте жомоsтскомꙊ в одмене даных и доброволне зафрымарчоных (КВС, 72, 1552).
с. 408
Званный дзеепрым. Тое, што і званый у 2 знач. о множествѣ ихъ мовитъ: “много естъ званныхъ, але мало выбраныхъ” (Пыт., 8).
с. 408
Звирховный прым. Тое, што і зверховный у 1 знач. Богъ не на звирховного смотритъ человѣка, але на внутрнего (Пыт., 82).
с. 408
Звити дзеясл. Звіць. всѣ Ꙗкъ шата зветшают. I Ꙗкъ ѡдежꙊ зовешъ их и ѡтмѣнѧтсѧ. што сѧ в пословици мовит (Каз. Кір., 36б).
с. 408
Зелско наз. Пустазелле. орачъ частокроть выходитъ не толко длѧ сѣѧнѧ на нивꙊ, але абы кꙊколь и зелско непотребное зs неи повыривалъ (Каліст, II, 122б).
с. 408
Зицеръ наз. Наборшчык. жебы при литерахъ прислалъ и зицера якого въ томъ цвичоного (АЗР, V, 209, 1600).
с. 409
Знелитованье наз. Тое, што і знелютованье. не толко за утраченьемъ маетностей, але и зънелитованьемъ здоровья и горлъ своихъ ... рѣчи посполитой добрѣ заслугуючи подобали (АЗР, III, 139, 1565).
с. 409
Зхоралый дзеепрым. Тое, што і зхорелый. коли его бачил постами зомлѣлого и зхоралыs жолудокъ его ... дозволꙖет ему Ꙋживат трохи вина (Зб. 82, 337).
с. 409
Избродня наз. Тое, што і збродня. сами вы ведаете, коли децкого бити, какаѧ то изъброднѧ великаѧ (ПГ, I, 156, 1445).
с. 409
Извычей наз. Тое, што і звычай у 1 знач. оупометавши давныи извычеи (ПГ, III, 65, 1510).
с. 409
Изгорбатитися дзеясл. Згорбіцца. победовал есми и изгорбатихсѧ до ѡстаткꙊ (Пс. ХVI, 39б).
с. 409
Издеся прысл. Тое, што і здесе. такеж издесꙖ ростегалисѧ перед нами на имꙖ Петрок а Ѡлисеи и тым обычаемъ рекли (ПГ, II, 141, 1496).
с. 409
Измирити дзеясл. Тое, што і змирити. наш великии князь Витовтъ его милость из вашим мѣштѣрем Кондратом измирили нас вѣчно полочан из рижаны (ПГ, II, 124, 1487).
с. 409
Имяновины наз. Тое, што і именины ў 2 знач. панов и шлꙖхты короннои на постригане сына и на sмꙖновины ведлꙊг ѡбычаꙖ поганског созвал (Стрыйк., 604б).
с. 409
Интродуковати дзеясл. Уключыць, упісаць. показовали ѳꙊндꙊшъ ... и ѡныs до книг земских вилкомирских интродꙊковали (ККСС, 212б, 1618).
с. 409
Инъенеръ наз. Спецыяліст па будаванні ўмацаванняў. корол ... инsенера своего для статочного вымереня яко вал для обороны будован быти мает, зослати хочет (БА, I, 156, 1601).
с. 409
Иозопъ наз. Тое, што і исопъ у 1 знач. снопокъ иѡзопꙊ ѡмочите во крови (Хран., 89б–90).
с. 409
Истонути дзеясл. Тое, што і утонути ў 1 знач. тыи в ты часы на берези были и тыи деи видели, как струг ис солю истонул (ПГ, I, 199, 1459).
с. 409
Италиянинъ наз. Iтальянец. Вѣршы або стихи до того, што читалъ, которымъ краегранесѵе сицево: хранися Италиянъ (Пыт., 1).
с. 409
Кадый наз. Магаметанскі суддзя. Челебир Хадчый, кадый всих татар великого князства Литовского ... сознал тыми словы (АВК, ХХХI, 185, 1594).
с. 409
Каста наз. Набор літар аднаго фармату. литеръ отлитыхъ и готовыхъ кастъ со три мнѣ прислати (АЗР, IV, 203, 1600).
с. 409
Клусъ наз. Бег каня рыссю. едучы на коняхъ верхами обадва ... со всее моцы клусомъ (АВК, ХХ, 322, 1638).
с. 409
Кляръ наз. Голас. пред зобраниемъ братіи вs клѧръ и въ слꙊхъ всѣмъ мает вызнати же мꙊ сѧ все подобало (Ст. бр., 5б).
с. 409
Ковдра наз. Тое, што і колдра. постель и ковдра (АВК, ХХVIII, 57, 1606). с. 409
Колляторъ наз. Тое, што і коляторъ. колляторъ монастырей Витебского и Полоцкого (АЗР, V, 210, 1687).
с. 409
Консукцессоръ наз. Суспадчыннік. въ позвѣ одъ стороны поводовой веле стаціи ... пановъ консукцессоровъ (АВК, IХ, 43, 1671).
с. 409
Концесъ наз. Дазвол улады на правядзенне чаго-н. безъ концесу рѣчи посполитоѣ (АЗР, IV, 122, 1599).
с. 409
Краца наз. Прылада для чысткі. коло цуговое з гребенемъ железнымъ вкругъ с крацою и з долотомъ (ДМАМЮ, 447, 1566).
с. 410
Легацыя наз. Тое, што і лекгация. тестаментꙊ зась тего, или легацыи, не повиненъ чинити шаліоный (Зб. вып., 125б).
с. 410
Лигурикъ наз. Тое, што і лигирионъ. Ꙗсписъ, лигурикъ, ахатъ (Зб. 752, 270). с. 410
Людвисаръ наз. Ліцейшчык. Петру людвисару на горелку ... дали (ИЮМ, Х, 149, 1695).
с. 410
Люра наз. Палонка. тое вже время наступуе, же на Днепру люры оказуютъ и рѣчки иные малые роспущаить (АЗР, V, 256, 1692).
с. 410
Медиумъ наз. Публічнасць. въ которомъ прыволаню пущано на медиумъ (ИЮМ, ХI, 174, 1697).
с. 410
Междуречие наз. Тое, што і межиречие. рече богъ ко аврааму егда былъ въ междꙊречии (Скар. IН, 2).
с. 410
Многострадателный прым. Тое, што і многострадалный. житіе по хѣ крестоносное и многострадателное рꙊкою вашею списаное прочетъ (Дыяр., 168б).
с. 410
Мьстичь, мьстиць наз. Тое, што і местичъ. нашег мьстича Бронка коупѣць съехал до васъ (ПГ, I, 179, 1449); выдали бъ есте ег товаром съ всимъ нашьмоу мьстицю Бронкоу (Там жа).
с. 410
Найутешнейший прым. Найбольш прыемны. молитва приготꙊючаꙖ таꙖж што и вышеs, притом положы пред ѡчы, наиꙊтешнеsшее навышъшое, и наsболшее местце (Зб. 255, 401б–402).
с. 410
Накрапяти дзеясл. Спырскваць. может згрешит ... коли не толко рад берет але теж и сам натирает або накрапꙖет длꙖ Ꙋтѣхи (Зб. 261, 151).
с. 410
Намавятисе дзеясл. Тое, што і намовлятися. на тыхъ же схашкахъ маетъ настоятель съ тыми совѣтниками своими намавятисе, якобы росходы въ хлѣбѣ ... зменшоные были (АСД, IХ, 151, 1635).
с. 410
Наполызмарлый прым. Тое, што і наполыумерлый. Янъ Куниковскій съ тымъ подданымъ пана своего кгвалтовне забіяли, ранили и помордовали, наполызмарлыхъ зоставили и лупъ учинили (АВК, II, 45, 1589).
с. 410
Неволно прысл. Пад прымусам. которыи люди выведены отколѣ неволно, или къ цѣлованью приведены, или за порукы подаваны ино ихъ отпустити доброволно (АЗР, I, 65, 1449).
с. 410
Незство наз. Тое, што і нятство. оуводеть лі того незства своего ... имееть за все платiти (Вісл., 11).
с. 410
Некроманцыя наз. Варажба, заснаваная на выкліканні нябожчыкаў і выведванні ў іх пра будучае. ѡ некроманцыи то естъ ѡ воскрешанію оумершихъ през діавола (Зб. вып., 128–128б).
с. 410
Несовершенный прым. Тое, што і несовершеный у 1 знач. причитаючи имъ нѣшто въ несовершенной науцѣ (АЗР, IV, 33, 1590).
с. 410
Несомненный прым. Несумненны. тую притяжаную вами гды несомнѣнную и нелицѣмерную соблюдете (АЮЗР, II, 77, 1629).
с. 410
Нощью прысл. Тое, што і ночью. светила ... владеютs днемъ и нощью (Скар. КБ, 10).
с. 410
Обрятити дзеясл. Тое, што і оборотити ў 3 знач. да ѡбрѧщемъ ѡт него млсть (Чэцця, 198); да обрѧщетs раба твоѧ благодатs предъ очима твоима (Скар. ПЦ, 6б); Iже погꙊбитs дш0483Ꙋ свою мене ради ѡбрѧщетs ю (Навука, 13); хто затратит дш0483Ꙋ свою за мене, ѡбрѧщет ю (Зб. 82, 190б).
с. 410
Обрятитися дзеясл., зв. ад обрятити. поткнетсѧ и падеть и не обрѧщетсѧ (Скар. ДП, 31б); ѡбрѧщетьсѧ Ꙋкрадыи (Будны, 23).
с. 410
Объекция наз. Абвінавачванне. на всю контроверсію и вношоные объекціе ... тамъ розправа чинена быть повинна (АВК, ХV, 490, 1686).
с. 411
Огнушение наз. Дзеянне па дзеясл. огнюсити. там же рече, теміанъ огнушеніе ми ест (Будны, 215б).
с. 411
Олибанъ наз. Від дрэўнай смалы. звыкли грекове до оливы и балсамꙊ прикладати ... елей шпиканардовый, олибан (Зб. вып., 16).
с. 411
Омъятъ гл. гамъятъ
с. 411
Ономанцыя наз. Заклінанне праз д’ябла. читаючіи книги чародѣйскіѧ ... ѡ ономанцыи, то естъ ѡ заклинаню людей, быдла, оужовъ и самыхъ діаволовъ през діаволовъ ... впадаютъ вs клѧтвꙊ (Зб. вып., 128б).
с. 411
Опания наз. Тое, што і опиния. противо чому патронъ вельможного ... въ опачную опанію до людей немалое фреквенціей подаванье ... вносилъ то (АВК, ХV, 510–511, 1686).
с. 411
Остродамский прым. Тое, што і настрадамский. плащъ ѡстродамъскиs с чиръвоным атъласомъ (КВС, 444б–445, 1552).
с. 411
Отмычатися дзеясл. Расплачвацца пошлінамі. Грекове и Русь вызнаваютъ быти якіесь мытарства, и образы малюютъ, показуючы, же се на нихъ души задержываютъ и отмычаютъ (Гарм., 185).
с. 411
Пасяместа прысл. Дагэтуль. ваши люди и пасямѣста таборомъ подъ Смоленскомъ лежатъ и съ людми королевского величества бъються (АЗР, IV, 445, 1615).
с. 411
Перфирионъ наз. Лысуха чырвоная. зs птаства не маете ести: орла ... лебедѧ и бꙊка, и перфіріѡна, и ородіѡна, и харадріона (Хран., 118б).
с. 411
Пироманцыя наз. Варажба з дапамогай нячыстай сілы. людіе маютъ выклинатисѧ ... читаючіи книги ... ѡ Пѵроманцыи, то естъ ѡ пророцтвахъ през діавола (Зб. вып., 128–128б).
с. 411
Подстароство наз. Пасада намесніка старόсты. Паплонского такежъ за помылку въ титлахъ съ подстароства Велижьского зволить (АЗР, V, 32, 1637).
с. 411
Поклепство наз. Тое, што і поклепъ. то ес великаѧ силность и поклѣпьство, ѡто истцю не ведати, и товаръ ѡт него ѡтнѧть (ПГ, II, 24, 1469).
с. 411
Покусъ наз. Выпрабаванне. тыи пакъ иже покусъ не терпеша (Скар. КЮ, 14б); покажи мнѣ хочеш ли теперь покꙊсъ терпети (Зб. 752, 106б).
с. 411
Полважа наз. Важніца. жита продано зъ цекавзу мурованого великого зъ полважы мурованое мерокъ двести семдесятъ осемъ (ИЮМ, ХIV, 3, 1700).
с. 411
Полиристъ наз. Член старажытнай рэлігійнай секты палірыстаў. МаркиꙖнъ ... вырок дал на еретики полиристы и евтихиꙖны, абы ведле старых прав Ꙗко манихеsчицы карани были (Бельск., 312).
с. 411
Полокгъ наз. Тое, што і пологъ I у 1 знач. полокгъ до закриванья постели з лиштвами вышываными (IА, 402, 1596).
с. 411
Полоксамитъ наз. Паўаксаміт. полъоксамиту черленого на портище (КП, 31, 1545).
с. 411
Полорованье наз. Тое, што і полерованье. за направу пистолетовъ поломаныхъ курковъ и пюръ и за полорованье слесарю зол. одинъ (ИЮМ, I, 46–47, 1679).
с. 411
Полрефирецъ наз. Тое, што і полуреферцатъ. у краме моей ... оксамиту чырвоного, гладкого полрефирца туловъ ... тры безъ получверти (ИЮМ, ХХI, 422, 1625).
с. 411
Полустава, полустаба наз. Тое, што і полвстава. ѡнькꙊ мещанинꙊ виленъскомꙊ полꙊстаба медꙊ пресного (ККК, 29, 1482–1491); емуж полꙊстава медꙊ пресного (Там жа, 30).
с. 411
Пометовати дзеясл. Тое, што і памятовати ў 1 знач. Ꙋмышлѧю, рн0483. съсловлѧю: РахꙊю, оуважаю, помѣтꙊю, вsмѣтꙊю, вsстрѣлюю, домышлеваюсѧ (Бяр., 218).
с. 412
Помирати II дзеясл. Тое, што і померати. были при немъ на тотъ часъ, коли помиралъ и объехалъ и ограничилъ тое именье осочники и сторожи Городенскими (АВК, ХVII, 302, 1541).
с. 412
Помочекъ наз. Тое, што і помочникъ у 2 знач. РадꙊsтесꙖ бг0483Ꙋ помочкꙊ нашемꙊ (Выкл., 136).
с. 412
Понатинанье наз. Насяканне. въ справѣ въ Бозѣ велебного его милости о нарушенье оного ... понатинанью ляду, пооранью попару (АВК, ХV, 238, 1670).
с. 412
Поперети II дзеясл. Тое, што і попрати. нога подопsчетs е: или зsверь селъныи попѣреть е (Скар. IК, 47); на аспида и василиска настꙊпиша, и попереши лва и змиꙖ (Бельск., 399).
с. 412
Порабованый дзеепрым. ад порабовати. жыда его порабовано, который зъ листомъ приежджалъ (ИЮМ, Х, 45, 1695).
с. 412
Поседленый дзеепрым. ад поседлити. тые ѡстровы и на них люди подданые поседленые за слꙊшными и правными докуꙊменты кнꙖзю ишоре пробощꙊ ѡшменскомꙊ и капитуле виленъскоs прысꙊдил (ККСС, 84б, 1615).
с. 412
Поседлити дзеясл. Тое, што і поселити. на томъ урочищу для мокрости великое тые бояры домовъ своихъ поседлити не мели где (АВК, ХХIV, 344, 1571).
с. 412
Поселицы наз. Выселкі. Подданые прыхожыя, до того фольварку прыслухаючые, меновите на поселицахъ: старецъ Васко Якимовичъ – дымъ 1, Стасъ Михновичъ – дымъ 1 (АСД, I, 171, 1588).
с. 412
Поспонъ наз. Прыніжэнне. подданый убогій ... тратитъ засевокъ, и будетъ то все отдано иншому без поспону урадничого (АВК, I, 205, 1676).
с. 412
Посредне прысл. Тое, што і посередине. stаł meży Czernihowom y Kijewom, posredne Dnepru y po Desne (Бых., 563).
с. 412
Посреднее наз. Сярэдняе. ѡна посреднее выдаваеть (Неба, 63б).
с. 412
Поссельский прым. Тое, што і посельский у 2 знач. квиты поссельскии и подымныи ... погорѣли (ИЮМ, ХХХIII, 120, 1666).
с. 412
Постой наз. Пастой; часовае пражыванне ў якім-н. памяшканні. в тое село тивуном не въежъчати ани постоев чинити (ПГ, II, 184, 1501).
с. 412
Пренавченый прым. Дасведчаны. Вѣликии Лука анътиохиискии в лекарsскихъ наꙊкахъ Докsторъ пренавченыи (Скар. АП, 1б).
с. 412
Пресавара наз. Спёка, гарачыня. люди того мѣстца и домꙊ потом мешкаючи пресаварою солнечнею некаке речи потребне ховали (Валх., 43б).
с. 412
Преслушачий дзеепрым. Тое, што і прислушачий. плебанъ маеть вколо и подлѣ того жъ костела веле корчемъ, костелу преслушачихъ (АСД, I, 27, 1536).
с. 412
Престраженый дзеепрым. ад престрога. побоѧтсѧ анsгеловѣ, и прѣстражени суще выпущени будуть (Скар. КI, 49б).
с. 412
Претесъ наз. Тое, што і протесъ. подле того дому оба зрубы бервенья скобленого лежитъ сорокъ, а претесовъ тры (АВК, ХIV, 228, 1580).
с. 412
Привесокъ наз. Даважка. там всѧ сол полна, а ещѣ ис привѣском (ПГ, II, 59, 1476).
с. 412
Придолжший прым., выш. ст. ад предолгий. оуниверсаловъ тыхъ ижъ соуть придѡлжшими, длѧ продолженьѧ зꙊполне не вsписꙊючи, замкнене толко ихъ ... тоутъ приписꙊемѡ (Апакр., 211–211б).
с. 412
Прикровение наз. Тое, што і прикрытье ў 3 знач. не яко прикровенье имуще злобѣ свободу но Ꙗко рабы божіи всѧ чтете (Будны, 190).
с. 413
Пробатусъ прым. Выдатны. был и в тым пробатус (Еўл., 37).
с. 413
Противяюций дзеепрым. ад противятися. троꙖнове ѡного дн0483ѧ ѡтрыманьꙖ витѧжства ѡпꙊстили ку кторомꙊ витѧжьству потом могли противꙖюцим ѡбетам приит юж (Троя, 64б).
с. 413
Протовщызна наз. Тое, што і прутовщина. за поголовънымъ и протовщызною не могли достатечне выбрать, чверть згинула (ИЮМ, I, 13, 1679).
с. 413
Прутовщизный прым. ад протовщызна. выбраныхъ грошей прутовщизныхъ ... дошло золотыхъ двесте (ИЮМ, IV, 262, 1688).
с. 413
Пръвообразно прысл. Першапачаткова. Арисъ, или Ареа, или Ареи, или Аръ: ... имѧ идѡлꙊ и Планитѣ МарсꙊ. емꙊ же пръвоѡбразно Ꙗрост подобен пламеню ест (Бяр., 234).
с. 413
Пръвостранникъ наз. Перадавік. Прохорs, ел: Пръвостранник, мн: лич, лацныи, аб готовыи. первыs вs танци, аб на крылосѣ (Бяр., 304).
с. 413
Прьвосвятитель наз. Тое, што і первосветитель. какъ же то усмотрѣвше Болгаре и Сербове учинили собѣ сами, и до сего дня дрьжать такъ прьвосвятителя съ многыми епископы (АЗР, I, 37, 1415).
с. 413
Прэкладаный дзеепрым. ад прекладати ў 5 знач. на врꙖды земские и дворные не толко подданые костелу рымского ѡт того часу ѡберэны и прэкладаны быти мають (Ст. 1566, 3б).
с. 413
Пудущение наз. Тое, што і подущенье. Цр0483кви божиꙖ преслꙖдовали за пꙊдꙊщениемъ костанъцыꙊса цесара и геретика (Пралог, 637).
с. 413
Пумпа наз. Тое, што і помпа. роскажет себе вмѣсто ба0483 почитати. и так з великою пꙊмпою и потꙊжностю пріидет до іюдеи (Каз. Кір., 140б).
с. 413
Пундель наз. Адзінка вагі, роўная каля 16 кг. гороху полъбочки, соли пундели два, полотна локоть десеть (АВК, ХХVI, 131, 1585).
с. 413
Пюро наз. Тое, што і перо ў 3 знач. за направу пистолетовъ поломаныхъ курковъ и пюръ и за полорованье слесарю зол. одинъ (ИЮМ, I, 46–47, 1679).
с. 413
Райка наз. Скат. щука спорая, окуней десятокъ, раецъ пять презъ пана Озаринского старговано (ИЮМ, I, 239, 1682).
с. 413
Рачекъ наз., памянш. ад ракъ. канцеръ. рак водного прироженіѧ. а пишетсѧ так. Ꙗ цем рачек водныи (Неба, 70б–71).
с. 413
Розумяти наз. Тое, што і розумети ў 2 знач. Евъи тежъ, где бы врадъ розумялъ непотребные, маеть з гумна нашего выкинути (КПД, 556, 1557).
с. 413
Росписка наз. Распіска. двѣ росписки за подписями рукъ (ИЮМ, ХХIV, 29, 1712).
с. 413
Руинация наз. Выдаленне. въ приведенью ей милости панны Сапѣжанки до руинацiи съ тое маетности (АВК, ХV, 178, 1666).
с. 413
Ряна наз. Тое, што і рана. жона того Войтеха собаками своими, вышедши зъ двора своего, мене стравила, якожъ и ряны оказывала (АВК, ХVII, 150, 1540).
с. 413
Ряцкий наз. Тое, што і радский. они мають перед буръмистры и перед воитом и перед ряцъкими на ратушу право мѣти (ПГ, III, 58, 1509).
с. 413
Самоденъ наз. Тое, што і самодинъ. таковыs маеть первыикроть ѡт присѧги ꙊsтисꙖ самѡденъ (Ст. 1566, I, 102).
с. 413
Сверепеюще прысл. ад свирепети. смятеніе на церковь Божію во градѣ семъ сверѣпѣюще Божіимъ мановеніемъ въ тишину премѣнится (АСД, I, 264, 1621).
с. 413
Сверепеяйся дзеепрым. ад свирепети. СамоꙊгодный: ... сверѣпѣѧйсѧ, собѣ догожаючій, незгодливый, дивак, собѣ гꙊдꙊчыи, то сꙊтs подобѡименнаа (Бяр., 142–143).
с. 414
Свестка наз. Тое, што і свесть. хто кому всхочет ... землю отняти, мает кождого стану в том артыкоуле менованом и з свестки своими шестма, комоу право скажет, сам присегнути (Ст. 1529, 66).
с. 414
Свое займ. у знач. наз. Сваё. мы за свое далѣй не будемъ терпѣть (АЗР, I, 71, 1456); не маетсѧ никто ани на свое, ани на чужое досыть чиненье за грѣхи спущати (Будны, 163); тым сꙖ прикладом справуs а переставаs на своем, а не выбавꙖs непотребне, быс не Ꙋпал (Бельск., 129); ПритѧжꙊ: ѡсѧгаю, прихожꙊ до своегѡ, ѡтискꙊю (Бяр., 128); речет судꙖ: выпущꙊ на тебе ѡкрꙊтные звѣры, ѡтповѣдает ст0483ыs выпуст Ꙗ своего не ѡтступлю (Зб. 752, 558б).
с. 414
Слути наз. Тое, што і слыти. третіи боудеть сsлоути лоудвик (Сівіла, 8). с. 414
Слънце наз. Тое, што і солнце ў 2 знач. Самѱѡнъ: Слънце его, або имени повторенsе, малое слонце (Бяр., 307).
с. 414
Слыза, слъза наз. Тое, што і слеза. ано слыза ѡных ѡбиженых а нѣтъ имъ вsтѣшителѧ а з рꙊки ѡбидець их сила а нѣтъ имъ оутѣшителѧ (Зб. 262, 88); Рыданіе: ... смꙊток, нарѣкане, хлипанsе, смꙊток, плачъ, или слъзы (Бяр., 141).
с. 414
Сминадцать ліч. Тое, што і семнадцать. зъ Милча съ половици люди съ сминадцати человѣка 10 пудовъ и 4 безмены (АСД, I, 33, 1536).
с. 414
Смучатися дзеясл. Тое, што і смущатися. велможи его смучахусѧ (Скар. ДП, 19).
с. 414
Смучаючий дзеепрым. ад смучатися. Ахаръ, или Аханъ: СкрꙊшаючій, стир: затрвож: смꙊчs: травѧчій, толкꙊ (Бяр., 241).
с. 414
Спорэй прысл., выш. ст. ад спорый у 2 знач. сторона позванаꙖ маеть на тот позов Ꙗко на жалобу ѡтказывати и справоватисꙖ в котором спорэs естли бы сторона поводоваѧ ... розмышъленꙖ потрэбовала (Ст. 1566, 54б).
с. 414
Стихаральчикъ наз., памянш. ад стихаръ. Ермолоевъ знаменныхъ 4, а пятый стихаральчикъ (АСД, IХ, 54, 1557).
с. 414
Стравунокъ наз. Ежа, харч. волно еднакъ взѧти грошми за стравꙊнокъ, который Визытатором, СлꙊгамъ и Конемъ ихъ належитъ (Зб. вып., 130б).
с. 414
Стрыцъ наз. Тое, што і стрый. при томъ были ... Хвеско Гомцевичъ – стрыцъ господарскій, а я Савинскій уверху писаный (АВК, IХ, 137, 1529).
с. 414
Стюрманъ наз. Тое, што і стырманъ. ему великаѧ кривда стала, што там его стюрманове поѡрал(и) (ПГ, I, 143, 1440).
с. 414
Суфрикгатъ наз. Тое, што і суфраганъ. для чого впродъ листомъ своимъ отвористымъ ... бискупа Литовского, суфрикгата Виленского, насъ затегалъ (АЮЗР, II, 47, 1608).
с. 414
Събираемый дзеепрым. Тое, што і збираемый. Имение еже исъперsва скоро и со хватаниемъ събираемо бываеть, напослѣды избавsлено будеть благославлениѧ (Скар. ПС, 31б).
с. 414
Съблажненье наз. Дзеянне па дзеясл. съблазнити. съблажненье чл0483чее жерет ст0483ость а потом ѡбѣцаньемъ розсмотрѣти (Зб. 262, 103б).
с. 414
Съблажнятися дзеясл., шматкр. ад съблазнити. пꙊть бо нечстивых как мsгла не вѣдають чим съблажнѧютсѧ (Зб. 262, 95); Погрѣшаю: похиблѧю, не трафлѧю, ѡмылѧюсѧ, ѡтстрѣлѧюсѧ албо съблажнѧюсѧ (Бяр., 107).
с. 414
Съблазнити дзеясл. Тое, што і соблазнити. ани встꙊпаи въ пꙊти злых ... заньже не заснꙊть не вчинѧть ме зла и ѡттоиметьсѧ сонъ ихъ не съблазнѧт ли (Зб. 262, 94б–95).
с. 414
Съблазнитися дзеясл., зв. ад съблазнити. въ хоженьи твоемъ не бꙊдет тѣсна стꙊпа твоѧ ачь побежишь не съблазнишсѧ (Зб. 262, 94б); сн0483Ꙋ мои ... съблазнилъсѧ еси рѣчsми оустъ своих оувѧзлъ еси рѣчми оустъ своих (Там жа, 95б).
с. 415
Съблюденый дзеепрым. ад съблюсти. тои Ꙋбо исправить стопы твоѧ, и пути твои въ мире съблюдены будуть (Скар. ПС, 10б).
с. 415
Съблюсти дзеясл. Тое, што і соблюсти. БракꙊ приѡбрѣтеніе, чисто съблюсти тѣло (Бяр., 10); Наблюди: съблюди, назри (Там жа, 84).
с. 415
Съборне, съборно прысл. Тое, што і соборне. Сіа мовлю потреба гараздъ розsсмотрети и при всѣхs съборно таинѣхs, и при единокожнои ѡт них (Будны, 211); блаженный Патріарха зs своими причтами старане о благочестіи и о православной вѣрѣ съборне оучинивши, православный тотъ вырокъ ... ствердили (Каліст, I, 39б–40).
с. 415
Съборниковъ прым. ад съборникъ. рѣчи сьборниковы сн0483а дв0483два цр0483ѧ въ ерꙊсолимѣ: сꙊетꙊ сꙊетнꙊю все сꙊетsно (Зб. 262, 86б).
с. 415
Съборникъ наз. Тое, што і соборникъ. Дигеста: Съборникъ (Бяр., 266). с. 415
Съборно гл. съборне
с. 415
Съборный прым. ад съборъ. каѳоликъ – по грецъкꙊ съборныи по латинѣ оунѣверъсалис (Зіз., 40); Каѳолікs, лт: оуниверсалис: Вселенскіи, Съборныи, повшех (Бяр., 284); Каѳоліческаа: Съборнаа повшехнаа (Там жа, 284).
с. 415
Съборъ наз. Тое, што і соборъ у 2 знач. на той часъ събору ведлѣ святыхъ Отецъ слушного не было, только нѣякое смятеніе (АЗР, IV, 127, 1596); всѣхъ таковых на пѧтом вsселенском съборѣ ст0483ыи патріѧрхи ... проклѧли вѣчsне (Каз. Кір., 32б); каѳоликъ – которыи седми вселенъскими съборами оутверженꙊю вѣрꙊ держитъ (Зіз., 40); папа рымскии ... за позволеньемъ цесаровъ вси съборы складалъ (Бер. саб., 38); Ст0483ый Съборъ зs сполечности Хв0483ы Цр0483кви вылꙊчивши, проклѧлъ его (Каліст, I, 158б); ненарꙊшене захованых, и Ст0483ыхъ вsселенsских, дх0483омъ ст0483ымъ събраныхъ събѡровъ (Карп., 18); Сѵнод: Събор, згромажене, зsѣзд (Бяр., 313).
с. 415
Събрание, събранье наз. Дзеянне па дзеясл. събрати. з онымъ всимъ веръныхъ събраньемъ пошли до костела (Бер. саб., 19б); СкꙊтаніе: Събраніе (Бяр., 148).
с. 415
Събраный дзеепрым. ад събрати. ненарꙊшене захованых и Ст0483ыхъ вsселенsских дх0483омъ ст0483ымъ събраныхъ събѡровъ (Карп., 18).
с. 415
Събрати дзеясл. Тое, што і собрати. сію книжку ѡт бж0483ственныхъ писаній събрахъ и написахъ (Будны, 8б); збирала в поли до вечера и змолотила то иже събрала и было с мѣроу Ꙗчменю (Біблія, 32).
с. 415
Събратися дзеясл., зв. ад събрати. кнѧsи людsстіи събралисѧ съ бг0483омъ авраамлимъ (Карп., 1б).
с. 415
Тавениоситъ, тавениасиотъ наз. Тое, што і тавеннизиотъ. взꙖтыs был на епископство з монастырꙖ тавениѡситов (Зб. 752, 49б); жонꙊ до женского манастырꙖ Ꙋ тавениѡсиѡтов ѡтдал (Там жа, 434).
с. 415
Тетракграмматонъ, терраграмматонъ наз. Надпіс з чатырох літар. Александер ѡбачивши его зсѣл с конꙖ Ꙋчинил емꙊ почтивост, цѣловавши ѡное мѣстце на шатѣ, где было вышито тетракграмматон (Бельск., 173б); слово жидовское гд0483Ꙋ бг0483Ꙋ власне еззпъ Ꙋросло, ѡ чотырох литерах або терраграмматон (Выкл., 32).
с. 415
Хироманцыя наз. Варажба па далоні рукі. ѡ хироманцыи, то естъ ѡ познаваню живота любо см0483рти, щастѧ любо нещастѧ з долони рꙊки десныѧ, или лѣвыѧ (Зб. вып., 128б).
с. 415

https://github.com/Belarus/Slouniki