Тлумачальны слоўнік прыказак, 2011 / I. Я. Лепешаў, М. А. Якалцэвіч

У выніку шматгадовага вывучэння мовы, быту, звычаяў свайго народа І. І. Насовіч зазначыў: «Беларусы ўсе факты, усе выпадковасці чалавечага жыцця, усе ўчынкі, як добрыя, так і дрэнныя, і ўсякае нават меркаванне пра што-небудзь падводзяць пад мерку прыказак сваіх... Паміж простымі людзьмі ёсць шмат такіх здольных, якія на ўсякую падзею, на ўсякі выпадак, вясёлы, спрэчны, сумны, – адразу ж і дарэчы падаюць прыказку, нібы яны знарок вывучалі іх, як тыя, хто, авалодваючы лацінскай мовай, завучвае на памяць дыстыхі Катонавы»¹.

Шырокую вядомасць, распаўсюджанасць і ўжывальнасць прыказак у народзе падмеціў і К. Крапіва: «Ёсць такія аматары прыказак, якія чуць не кожны свой крок апраўдваюць прыказкаю, чуць не кожны свой выраз аздабляюць ёю. Пра такіх нават і знарочыстая прыказка ўтварылася: «Без прыказкі і з лаўкі не зваліцца»².

Гэта пашыранасць прыказак у народзе знаходзіць сваё адлюстраванне і ў мастацкіх тэкстах. Так, у трылогіі Я. Коласа «На ростанях» выкарыстана 109 прыказак, у п’есах Я. Купалы «Паўлінка» і «Раскіданае гняздо» іх адпаведна 18 і 21, у раманах «Мядзведзічы» К. Крапівы – 37, «Сокі цаліны» Ц. Гартнага – 29, «Людзі на балоце» І. Мележа – 26, «Птушкі і гнёзды» Я. Брыля – 31, «Плач перапёлкі» І. Чыгрынава – 30, у аповесцях «Рудабельская рэспубліка» С. Грахоўскага – 24, «Шануй сваё імя» В. Блакіта – 12.

Амаль усе прыказкі характарызуюцца «найбольшай канцэнтрацыяй думкі пры найменшай затраце слоўнага матэрыялу»³ і вылучаюцца такімі асаблівасцямі, як сцісласць, выразнасць, вобразнасць, высокія мастацкія вартасці.

Народжаныя ў жывой народнай мове, прыказкі запісваліся і выдаваліся шматлікімі збіральнікамі вуснай народнай творчасці (Я. Чачот, П. Шпілеўскі, В. Дыбоўскі, Е. Раманаў, П. Шэйн, І. Насовіч, Я. Ляцкі, М. Федароўскі, Ф. Янкоўскі і інш.).

На працягу доўгага перыяду прыказкі вывучаліся толькі ў фальклоры, разглядаліся як адзін з жанраў вуснай народнай творчасці. І ў працах параўнальна нядаўняга часу знаходзім аналагічны погляд. Так, у прадмове да «Фразеалагічнага слоўніка рускай мовы» чытаем: «Як прыказка, так і прымаўка, – паняцці не лінгвістычныя»⁴.

Прыкладна такое ж азначэнне «фальклорнай накіраванасці» даецца і ў «Беларускай Савецкай Энцыклапедыі»: «Прыказка – граматычна і лагічна аформленае кароткае выслоўе павучальнага зместу, закончанае суджэнне; адзін з фальклорных жанраў»⁵.

Ужо тое, што прыказка не складаецца ў маўленні, а ўзнаўляецца ў памяці ў якасці гатовага слоўнага комплексу, дазваляе ставіць яе ў адзін рад з такімі моўнымі адзінкамі, як слова, фразеалагізм, састаўны тэрмін, крылаты выраз. Прыказкі, у адрозненне ад іншых фальклорных жанраў, ніколі не выконваюцца, не спяваюцца, як, напрыклад, народныя песні ці частушкі, не расказваюцца, як казкі ці анекдоты або гумарэскі, не прапануюцца для разгадвання, як загадкі, – словам, самастойна не бытуюць, а, выкліканыя канкрэтнай жыццёвай з’явай, у патрэбны момант устаўляюцца ў маўленне як афарыстычнае закончанае суджэнне, праверанае вопытам многіх пакаленняў.

Прыказкі, як і іншыя моўныя адзінкі, павінны даследавацца з чатырох бакоў: семантычнага, этымалагічнага, граматычнага і стылістычнага.

Перш чым гаварыць пра асноўныя асаблівасці прыказак у іх лінгвістычным плане, неабходна коратка спыніцца на пытанні пра размежаванне паняццяў «прыказка» і «прымаўка».

Даволі многія парэміялагічныя зборнікі XIX–XX стст. уключалі ў сябе фальклорны матэрыял пад агульнай назвай «Прыказкі і прымаўкі». Пры гэтым адны складальнікі зборнікаў не размяжоўвалі паняццяў «прыказка» і «прымаўка», другія – спрабавалі выявіць розніцу, знайсці мяжу, якая раздзяляе прыказку і прымаўку. Пытанне пра размежаванне гэтых паняццяў не раз закраналася ў тэарэтычных літаратуразнаўчых працах, аднак і сёння яно не мае адназначнага рашэння.

У энцыклапедыях, лексікаграфічных даведніках і навучальных дапаможніках пераважае думка, што прымаўка «адрозніваецца ад прыказкі тым, што не з’яўляецца закончаным суджэннем і звычайна не мае павучальнага зместу»⁶.

Нягледзячы на такое, здавалася б, лагічнае размежаванне дзвюх моўных з’яў, іх вельмі часта змешваюць, у тым ліку і ў тлумачальных слоўніках, прыводзячы ў якасці ілюстрацыйнага матэрыялу ў слоўнікавых артыкулах. Так, у ТСБМ ужыванне слоў жыццё і перайсці ілюструецца народным афарызмам Жыццё пражыць – не поле перайсці, але ў адным выпадку (т. 2, с. 267) гэта выслоўе суправаджаецца паметай «прыказка», а ў другім (т. 4, с. 184) – паметай «прымаўка». З аналагічнай з’явай сутыкаемся і ў іншых тлумачальных даведніках. Напрыклад, у «Тураўскім слоўніку» (т. 1, с. 72) слова бор мае ілюстрацыю Кажна сосна свому бору шуміць з паметай «прыказка», а слова бусько (т. 1, с. 97) ілюструецца народна-дыялектным афарызмам На готово кубло бусько найдзецца; гэты прыклад пазначаецца паметай «прымаўка», хоць абодва выслоўі, і гэтае, і папярэдняе, аднатыпныя: характарызуюцца закончанасцю ў граматычных адносінах, ужываюцца ў вобразна-пераносным плане і маюць павучальны змест.

У мастацкіх тэкстах розных аўтараў таксама сустракаюцца нярэдкія выпадкі, калі адзін пісьменнік называе пэўны народны афарызм прыказкай, а другі – прымаўкай. Напрыклад, у К. Крапівы: «Я прыказкай хачу тут байку завяршыць: хто ўкраў свінню, таму ў вушах пішчыць»; у рамане ж І. Новікава «Да світання блізка» гэта прыказка кваліфікуецца як прымаўка. Не кажы гоп, пакуль не пераскочыш паводле К. Крапівы («Ёлкі-палкі») і Н. Гілевіча («Не кажы «гоп»...») – прыказка, а паводле М. Паслядовіча («Навошта цябе адкрылі, Амерыка?») – прымаўка. Наогул пры ўключэнні прыказкі ў больш шырокі кантэкст з дапамогай стылеўказальных агаворак ці непасрэдных аўтарскіх спасылак звычайна словы «прыказка» і «прымаўка» не размяжоўваюцца, выкарыстоўваюцца як абсалютныя сінонімы. Да прыкладу: «Як у прыказцы той: не купіў бацька шапкі, няхай вушы мерзнуць» (М. Лынькоў) і «Як у той прымаўцы: каб не клін ды не мох, то і плотнік бы здох» (С. Кухараў); «Ёсць прыказка: хто ажэніцца, той пераменіцца» (С. Кавалёў) і «Ёсць прымаўка: не смейся, рабе, дасць бог і табе» (С. Лобач).

У фалькларыстыцы і мовазнаўстве існуе нямала поглядаў на размежаванне прыказак і прымавак. Вось найбольш тыповыя з іх.

1. Гэты погляд (яго можна назваць лагічным) стаў складвацца яшчэ ў першай палове XIX ст. У яго аснову рускія фалькларысты паклалі такія крытэрыі, як завершанасць ці незавершанасць выказвання, здольнасць выражаць суджэнне або паняцце. Прыказка выражае закончанае суджэнне, а прымаўка абазначае паняцце і характарызуецца незавершанасцю выказвання. Паняцце «прымаўка» ілюструецца такімі прыкладамі: чужымі рукамі жар заграбаць, не ўсе дома, аднаго поля ягада, малако на губах не абсохла і інш. Аналагічнай думкі прытрымліваюцца і беларускія даследчыкі. Так, К. Крапіва ў артыкуле «Беларускія прыказкі», прывёўшы прыклады дзесятая вада на кісялі, як Піліп з канапель, і хвастом накрыўся, дадае: «Тут адразу відаць, што яны самастойна ўжывацца не могуць і, такім чынам, з’яўляюцца прымаўкамі»⁷.

Такі погляд на размежаванне прыказак і прымавак мае месца і ў школьных падручніках па літаратуры. Тут прымаўкамі называюць «яркія ўстойлівыя выслоўі з незавершанай думкай», ілюструюць іх прыкладамі: следам за дзедам, рэшатам ваду насіць, хто ў лес хто па дровы⁸. Тое самае знаходзім і ў сучасным падручнікухрэстаматыі, дзе паняцце «прымаўка» паясняецца выразамі тыпу сем пятніц на тыдні, жаба на языку не спячэцца, мякка сцеле ды мулка спаць.

Прыхільнікі гэтага погляду, як відаць з пададзеных вышэй прыкладаў, прымаўкамі лічаць тое, што сёння аднадушна называецца фразеалагізмамі. Выразы тыпу чужымі рукамі жар заграбаць, не ўсе дома, дзесятая вада на кісялі, рэшатам ваду насіць на законнай падставе ўключаюцца ў сучасныя фразеалагічныя слоўнікі і з’яўляюцца аб’ектам фразеалогіі – новай лінгвістычнай навукі, што сфарміравалася ў апошнія дзесяцігоддзі. Зразумела, што ахарактарызаваны погляд на размежаванне прыказак і прымавак сёння выглядае як анахранізм.

2. Яшчэ адзін погляд на паняцці «прыказка» і «прымаўка» можна назваць структурна-граматычным. Яго прыхільнікі ў аснову размежавання гэтых паняццяў кладуць форму народнага афарызма, адначленнасць ці двухчленнасць яго структуры. Я. Ляцкі пісаў: «Адметнай рысай прыказкі, як кароткага выслоўя, служыць яе фармальная двухчленнасць, тады як прымаўка ва ўласным сэнсе заўсёды адначленная»⁹.

Падзяляюць гэты погляд і некаторыя сучасныя беларускія мовазнаўцы. Так, В.П. Красней піша: «Адрозніваюцца прыказкі і прымаўкі сваёй структурай. Прыказкі па сваёй форме з’яўляюцца выслоўем, што складаецца з дзвюх частак (Ад душы працуеш – Радзіму мацуеш). Прымаўка – таксама выслоўе, але яно складаецца з адной часткі (На чужыне і камар загіне)»¹⁰.

Паводле прыхільнікаў гэтага погляду, такія, напрыклад, тыповыя прыказкі, як Гарбатага магіла выправіць ці Для старца міля не круг, трэба лічыць прымаўкамі, бо яны «адначленныя», а выслоўі За двума зайцамі пагонішся, ніводнага не зловіш; Узяўся за гуж, не кажы, што не дуж варта кваліфікаваць як прыказкі, бо яны маюць «двухчленную» ці «трохчленную» структуру.

Думаецца, што такі погляд бесперспектыўны, фармалістычны і нічым не апраўданы. Розніцу паміж прыказкай і прымаўкай нельга шукаць у іх форме, у тым, з адной ці дзвюх частак яны складаюцца.

3. Адрозніваць прыказку ад прымаўкі можна і трэба толькі з улікам наяўнасці ці адсутнасці ў іх пераноснага сэнсу – такі пункт гледжання ўпершыню быў выказаны В. Шырокавай у 1931 г. Яна пісала: «Асноўным адрозненнем прыказкі ад прымаўкі лічыцца пераносны сэнс, якім валодае прыказка, і адсутнасць яго ў прымаўцы»¹¹.

Гэты погляд быў у далейшым развіты У. П. Жукавым, які прапанаваў па-новаму асэнсаваць тэрмін «прымаўка» і ўсе парэміі, структурна арганізаваныя як сказ, падзяліў на тры тыпы: прыказкі, прымаўкі і прыказкава-прымаўкавыя выразы. Да прыказак ён адносіць народныя афарызмы, «якія маюць адначасова літаральны і пераносны (вобразны) план ці толькі пераносны план і з’яўляюцца ў граматычных адносінах закончаным сказам». Пад прымаўкамі «разумеюцца кароткія народныя выслоўі (нярэдка павучальнага характару), якія маюць толькі літаральны план і ў граматычных адносінах з’яўляюцца закончаным сказам». Прыказкава-прымаўкавыя выразы «спалучаюць у сабе прыметы прыказак і прымавак. Гэтыя выразы характарызуюцца тым, што частка слоў у іх складзе збліжаецца ці супадае са словамі свабоднага ўжывання, а другая частка (нярэдка рэальныя або патэнцыяльныя фразеалагізмы) мае фігуральнае, пераноснае значэнне»¹².

Варта сказаць некалькі слоў пра яшчэ адзін погляд, пададзены ў нядаўняй кнізе А. Аксамітава «Прыказкі і прымаўкі» (Мінск, 2000). Гэта тым больш неабходна зрабіць, бо і ў анатацыі (с. 2), і ў іншых мясцінах (с. 11, 30) аўтар, можна сказаць, прэтэнцыёзна называе свой погляд «новым», лічыць, што «ў кнізе ўпершыню абгрунтоўваецца навуковае размежаванне прыказак ад прымавак паводле лінгвістычных прымет». Як сцвярджае А. Аксамітаў, «прыказцы ўласцівы адначасова прамы і пераносны сэнс». Але, па-першае, такіх прыказак зусім мала. Па-другое, немагчыма ўявіць, які прамы сэнс мае прыказка Пойдзе каза да ваза, папросіць сена: скулле ўбок (яна прыводзіцца аўтарам, у ліку іншых, як прыклад прыказак з падвойным сэнсам). Прымаўкі ж, паводле А. Аксамітава «не маюць такога двухпланавага характару», «прымаўка мае толькі прамы план зместу выказвання». Прыказка – «вобразная матываваная адзінка мовы» (с. 298), а прымаўка – «фальклорны жанр» (с. 299). Затым аўтар ставіць пытанне: «Які ж лінгвістычны прынцып ляжыць у аснове размежавання прыказак і прымавак?» (с. 300). Пасля непераканальнага і досыць блытанага разгляду ўсяго пяці парэмій робіцца нечаканы і дзіўны вывад: «Такім чынам, магчымасць уключэння фразеалагічных адзінак у склад прымавак і немагчымасць уключэння іх у склад прыказак можа разглядацца як лінгвістычны крытэрый іх размежавання» (с. 301).

З такім «лінгвістычным крытэрыем» ніяк нельга пагадзіцца. Прыказкі і фразеалагізмы – гэта розныя рэчы. Разам з тым можна прывесці дзясяткі прыкладаў несумненных прыказак, а таксама, паводле У.П. Жукава, прыказкава-прымаўкавых выразаў, у якіх, як ужо цытавалася, «другая частка (нярэдка рэальныя або патэнцыяльныя фразеалагізмы) мае фігуральнае, пераноснае значэнне». Вось толькі некалькі прыкладаў: «На беднага Макара ўсе шышкі валяцца», «Як ваўка ні кармі, а ён у лес глядзіць», «Ваўка ногі кормяць», «Работа не воўк, у лес не збяжыць», «Багатаму чорт дзяцей калыша».

Як бачым, сцісла апісаны тут «новы погляд» «навуковага размежавання прыказак ад прымавак» з’яўляецца не чым іншым, як няўдалай спробай удасканаліць схему, прапанаваную У.П. Жукавым.

Сярод даследчыкаў беларускай парэміялогіі ёсць думка не размяжоўваць прыказкі і прымаўкі. Так, К. Крапіва ў пачатку свайго артыкула «Беларускія прыказкі» выкладае погляды І. Снегірова, А.А. Патабні, А.І. Барычэўскага на паняцці «прыказка» і «прымаўка», а пасля, прыступаючы да аналізу народных афарызмаў, зазначае, што ў далейшым ён будзе «ўжываць адно слова – прыказка»¹³.

Ф. Янкоўскі лічыць, што «справа, відаць, у надуманасці размежавання прыказак і прымавак»¹⁴. Ён ставіць знак роўнасці паміж прыказкай і прымаўкай, называе іх словамі-дублетамі, паказвае, што слова прымаўка трапіла ў беларускую літаратурную мову з жывой народнай мовы, што ў народзе словы прыказка і прымаўка сэнсава не адрозніваюцца.

Ужыванне тэрміна «прымаўка» было ў пэўнай меры апраўданым, пакуль у мовазнаўстве не замацаваўся тэрмін «фразеалагізм», які фактычна выцесніў свайго папярэдніка для абазначэння адных і тых жа моўных адзінак – устойлівых, узнаўляльных зваротаў з цэласнай семантыкай (тыпу: кот наплакаў, карона з галавы не спадзе, чужымі рукамі жар заграбаць).

У гэтай сувязі, каб пазбегнуць тэрміналагічнай блытаніны, уяўляецца найбольш лагічным, апраўданым скасаваць тэрмін «прымаўка» як аналаг фразеалагізма і выкарыстоўваць адзіны тэрмін «прыказка» для абазначэння народных афарызмаў, якія валодаюць інтанацыйнай і сэнсавай закончанасцю, або ўжываць абодва словы як тэрміны-дублеты.

Трэба, аднак, мець на ўвазе, што прыказкі, калі іх разглядаць з семантычнага боку, паводле пераасэнсаванасці іх састаўных частак, далёка не аднатыпныя моўныя адзінкі. Тут выразна вылучаюцца тры групы прыказак.

Значная частка прыказак (п е р ш а я група) мае алегарычны сэнс, г.зн. у іх гаворыцца пра адно, а маецца на ўвазе зусім іншае. Напрыклад, у прыказцы Куй жалеза, пакуль гарачае зусім не пра жалеза ідзе размова; сэнс прыказкі – ‘спяшайся рабіць што-небудзь, пакуль не позна’ ці ‘карыстайся момантам’. Або: На злодзеі шапка гарыць – ‘той, хто правінаваціўся ў чым-небудзь, сам мімавольна выдае сябе сваімі паводзінамі’; Яблык ад яблыні недалёка падае – ‘свае недахопы ці станоўчыя рысы дзеці пераймаюць ад бацькоў’. Такіх прыкладаў прыкладна 520 сярод апісаных у Слоўніку.

Д р у г а я група аб’ядноўвае прыказкі, у якіх няма поўнага пераасэнсавання ўсіх кампанентаў. У гэту групу ўваходзіць больш за палову прыказак (іх амаль 900 з ліку 1780). Частка слоў такіх прыказак захоўвае сваё літаральнае значэнне. Так, у прыказцы Не такі чорт страшны, як яго малююць іншасказальны сэнс маюць толькі словы чорт і малююць; агульны сэнс прыказкі – ‘не так страшна на самай справе, як здаецца’. Або возьмем прыказку Стары вол баразны не псуе. У ёй таксама не ўсе кампаненты атрымалі пераасэнсаванне, таму яе змест перадаецца з выкарыстаннем гэтых непераасэнсаваных слоў: ‘стары, вопытны чалавек не сапсуе таго, за што бярэцца’. Захоўвае сваё літаральнае значэнне і слова вучыць у прыказцы Яйцо курыцу вучыць, якая абазначае ‘малады, нявопытны вучыць старэйшага, больш вопытнага’.

Ёсць і т р э ц я я група прыказак (іх каля 300). Яны наогул заўсёды ўжываюцца толькі ў прамым значэнні і не патрабуюць тлумачэння. Агульны сэнс кожнай такой прыказкі вынікае з прамых значэнняў яе слоў-кампанентаў, напрыклад: Госць госця ненавідзіць, а гаспадар абодвух; Век жыві – век вучыся.

У беларускім мовазнаўстве няма адзінства поглядаў адносна таго, уключаць ці не ўключаць прыказкі ў склад фразеалогіі. Напрыклад, Ф.М. Янкоўскі да фразеалогіі адносіць не толькі «ўласна фраземы», але і прыказкі, крылатыя выразы, прыгаворкі і матывуе гэта тым, што ўсе яны «не ствараюцца ў размове, а выкарыстоўваюцца як гатовыя, маюць сваё, вядомае, зразумелае значэнне, ужываюцца ў гатовай, вядомай форме»¹⁵.

Прыкладна тое самае знаходзім і ў некаторых навучальных дапаможніках па беларускай мове, у іх прыказкі разглядаюцца як фразеалагічны матэрыял, уключаюцца ў раздзел «Фразеалогія».

Несумненна, паміж прыказкамі і фразеалагізмамі ёсць шмат чаго падобнага, агульнага. Адзначаючы гэта агульнае, нельга, аднак, не заўважаць, што паміж імі існуюць істотныя, прынцыповыя адрозненні лагічнага, структурнага, сінтаксічна-функцыянальнага і спалучальнага плана, якія дазваляюць сцвярджаць, што фразеалагізмы і прыказкі – моўныя адзінкі неаднароднага тыпу.

1. Фразеалагізмы заўсёды абазначаюць паняцце, выступаюць адзінкамі намінацыі, будаўнічым матэрыялам для сказаў. Фразеалагізмам уласціва катэгарыяльнае (часцінамоўнае) значэнне, у адпаведнасці з гэтым вылучаюцца дзеяслоўныя (вадзіць за нос к а г о, несці свой крыж), прыслоўныя (гады ў рады, на вераб’іны скок), назоўнікавыя (агульнае месца, бабіна лета), прыметнікавыя (аднаго поля ягады, лёгкі на язык) і іншыя разрады фразеалагізмаў. Возьмем такі ўрывак з аповесці Я. Коласа «Дрыгва»: – Ты сам сабе яму капаеш... – Ты мне капаеш яму! – перапыніў Аўгіню Васіль. Будаўнічым матэрыялам для сказаў гэтага ўрыўка выступае паралельна са словамі і фразеалагізм капаць яму к а м у, які служыць для выражэння пэўнага паняцця, мае дзеяслоўнае значэнне ‘рыхтаваць пагібель каму-небудзь’.

Прыказкі ж выражаюць не паняцце, а суджэнне, заўсёды з’яўляюцца не намінатыўнымі, а камунікатыўнымі адзінкамі, пры дапамозе якіх перадаецца вычарпальны ў сэнсавых адносінах змест, што ўласціва толькі сказу, а не слову ці фразеалагізму. Адзін прыклад: – Затаіўся здраднік, жыве з намі тут побач... А хто? – Ц і х а я с в і н н я г л ы б о к а к а п а е, – задуменна сказаў Карабан (А. Кобец-Філімонава. Жаваранкі над Хатынню). Выдзеленая тут прыказка выражае суджэнне, якое можна перадаць сказам ‘ціхі, скрытны чалавек здольны на рашучыя, нечаканыя ўчынкі’.

2. Фразеалагізмы адрозніваюцца ад прыказак і па сваёй структуры. Знешне, па сваёй форме, фразеалагізмы часцей за ўсё падобныя на словазлучэнні разнастайнага характару, у якіх ёсць граматычна галоўны кампанент і граматычна залежнае ад яго слова (напрыклад: абіваць парогі, стрэляны верабей, казёл адпушчэння, бачыць наскрозь, на лес гледзячы). Другая група фразеалагізмаў паводле іх структуры – гэта выразы са структурай спалучэння слоў; у такіх фразеалагізмах няма ні граматычна галоўнага, ні граматычна залежнага кампанента (пад бокам, на вачах, ні рыба ні мяса, і ў хвост і ў грыву). Яшчэ адна група – фразеалагізмы са структурай сказа, аднак амаль усе яны «маюць адкрытую (незамкнёную) структуру і патрабуюць інфарматыўнай падтрымкі з боку моцна кіруемых слоў са значэннем асобы, якая выступае ў ролі лагічнага суб’екта»¹⁶. Гэта выразы тыпу: вочы на лоб лезуць у к а г о, душа не прымае ч ы я ч а г о, песенька спета ч ы я, к а г о, язык каля вушэй матляецца ў к а г о, кашы не зварыш з к і м.

Калі цяпер звярнуцца да прыказак, то відавочна, што ўсе яны маюць форму закончанага сказа, валодаюць і сэнсавай, і інтанацыйнай завершанасцю, служаць для перадачы закончанай інфармацыі. Разглядаючы прыказкі з боку іх структуры, можна сцвярджаць, што сярод іх ёсць амаль усе вядомыя ў сінтаксісе тыпы простых і складаных сказаў. Вось прыклады прыказак, структурна арганізаваных як просты двухсастаўны сказ: Адклад не ідзе на лад; Да пары збан ваду носіць. Вельмі многія прыказкі маюць структуру аднасастаўных сказаў у такіх разнавіднасцях, як абагульненаасабовы сказ (Кашы маслам не сапсуеш), безасабовы сказ (Да ўдачы не трэба прыдачы), інфінітыўны сказ (Сілай не быць мілай). Значная частка прыказак з’яўляецца той ці іншай разнавіднасцю складанага сказа. На ўзор складаназлучаных сказаў аформлены, напрыклад, такія прыказкі: Гара з гарой не сходзіцца, а чалавек з чалавекам заўсёды; Добрае далёка чуваць, а дрэннае яшчэ далей.

Структуру складаназалежнага сказа з рознымі даданымі часткамі маюць такія прыказкі: Ведае кошка, чыё сала з’ела; Добра смяецца той, хто смяецца апошні; Які куст, такі і адростак; Хто б дзятла пазнаў, каб не яго доўгі нос; На тое і шчупак у моры, каб карась не драмаў; Не кажы гоп, пакуль не пераскочыў; Дзе нянек многа, там дзіця бязнога. Ёсць нямала прыказак са структурай бяззлучнікавых складаных сказаў: Лес сякуць – трэскі ляцяць; Сабака брэша – вецер носіць; Гультай за работу – мазоль за руку. Многія прыказкі складаюцца больш чым з дзвюх прэдыкатыўных частак: Узяўся за гуж, не кажы, што не дуж; Закон што дышла, куды павярнуў, туды і выйшла; Скажы мне, хто твае сябры, і я скажу, хто ты.

3. Істотныя адрозненні паміж фразеалагізмам і прыказкай назіраюцца і ў сінтаксічна-функцыянальным плане. Фразеалагізмы, з’яўляючыся будаўнічым элементам сказа, гэтак жа, як і словы, заўсёды функцыянуюць у ролі таго ці іншага члена сказа. Напрыклад, дзеяслоўныя фразеалагізмы выступаюць звычайна ў ролі выказніка, назоўнікавыя – у ролі розных членаў сказа, прыслоўныя – у ролі акалічнасці і г.д. Фразеалагізмы, несуадносныя з той ці іншай часцінай мовы (тыпу: мядзведзь на вуха наступіў к а м у), часцей за ўсё выконваюць ролю галоўнага члена безасабовага сказа.

Што да прыказак, то, паколькі яны ў камунікатыўных адносінах з’яўляюцца закончаным сказам, ні адна з іх не можа функцыянаваць у ролі якога-небудзь члена сказа. Калі перад намі прыказка, усе кампаненты якой выкарыстаны з прамым значэннем, то кожнае яе паўназначнае слова выступае ў ролі пэўнага члена сказа. Напрыклад, не выклікае ніякіх цяжкасцей сінтаксічны разбор прыказкі Брат любіць сястру багатую, а мужык жонку здаровую.

Зусім іншае назіраем у прыказках, усе ці амаль усе кампаненты якіх пераасэнсаваліся. Скажам, у прыказцы Рука руку мые, што значыць ‘адзін выгароджвае другога ў якой-небудзь несумленнай справе’, кампанент рука не з’яўляецца прадметам выказвання. А таму лічыць, што тут рука – дзейнік, мые – выказнік, руку – дапаўненне, значыць разбурыць прыказку, ператварыць яе ў звычайнае спалучэнне слоў, абяссэнсіць яе, вытравіць з яе тое абагульненае, пераасэнсаванае, што замацавалася за ёй у працэсе моўных зносін.

Прыказка Яйцо курыцу вучыць адрозніваецца ад папярэдняй тым, што ў ёй два першыя кампаненты пераасэнсаваныя, а трэці мае прамое значэнне. Але і ў ёй яйцо (хоць і стаіць у форме назоўнага склону) не з’яўляецца прадметам нашай думкі і, значыць, дзейнікам. Інакш кажучы, такія прыказкі сінтаксічна непадзельныя. «Спроба сінтаксічнага члянення або пераводзіць іх з іншасказальнага, вобразнага плана ў літаральны, або ператварае прыказку, калі яна не мае літаральнага плана, у свабодны сказ такога ж лексічнага складу»¹⁷.

4. Фразеалагізмы адрозніваюцца ад прыказак і па сваіх спалучальных магчымасцях. Будучы структурным элементам сказа, фразеалагізм уступае ў пэўныя сувязі і адносіны з іншымі словамі ці (значна радзей) фразеалагізмамі. У залежнасці ад таго, як ажыццяўляецца лексіка-граматычная спалучальнасць фразеалагізма са словамі, выдзяляюцца чатыры тыпы фразеалагічных значэнняў: адносна свабоднае, валентна абмежаванае, канструктыўна абмежаванае і сінтаксічна абумоўленае.

Фразеалагізмы з адносна свабодным значэннем валодаюць семантычнай самастойнасцю і таму не маюць патрэбы ў слоўных канкрэтызатарах іх значэння. Спалучальныя магчымасці такіх фразеалагізмаў даволі шырокія. Фразеалагізм бабіна лета можа ўжывацца, напрыклад, у такім акружэнні: Стаяла бабіна лета (М. Капыловіч); Быў пачатак бабінага лета (І. Дуброўскі); Адвячорак апошняй пары бабінага лета (В. Быкаў); Плыло павуцінне бабінага лета (І. Шамякін).

Фразеалагізмы з валентна абмежаваным значэннем спалучаюцца са строга акрэсленымі словамі. Напрыклад, фразеалагізм куры не клююць ‘вельмі многа’ ўступае ў кантакт толькі са словам грошай. Некаторыя фразеалагізмы спалучаюцца з двума і больш словамі; напрыклад, прыслоўны выраз на свае вочы, што значыць ‘без пасрэднікаў, непасрэдна самому’, кантактуе з дзеясловамі-суправаджальнікамі бачыць, пераконвацца, упэўнівацца.

Фразеалагізмы з канструктыўна абмежаваным значэннем рэалізуюцца толькі ў пэўнай, акрэсленай канструкцыі, яны маюць абавязковую спалучальнасць «справа». Паяснім гэта такім прыкладам: Дакуль жа вы будзеце вадзіць за нос мяне? (С. Баранавых). Тут, як і ва ўсіх астатніх выпадках, дзеяслоўны фразеалагізм вадзіць за нос ужываецца пры дзейніку са значэннем асобы і абавязкова дапаўняецца назвай аб’екта са значэннем асобы ў вінавальным склоне. Менавіта такія ўмовы спалучальнасці з’яўляюцца нормай функцыянавання для гэтага фразеалагізма з канструктыўна абмежаваным значэннем.

Фразеалагізмы з сінтаксічна абумоўленым значэннем – гэта такія назоўнікавыя выразы, якія надзелены яркай ацэначнасцю і не столькі называюць прадмет, асобу ці з’яву, колькі вобразна характарызуюць іх, а таму ў сказе выступаюць пераважна ў ролі іменнага выказніка, а таксама зваротка і прыдатка: «Табе, Андрэй, бачу... гэты завод як костка ў горле» (Э. Ярашэвіч); «А ты, божая кароўка, не кіпі! І язык пачасаць нельга!» (І. Мележ); «Святая прастата, Півавараў, мабыць, думаў, што на ваеннай карце ўсё абазначана» (В. Быкаў).

Прыказкі ж, самі з’яўляючыся сказам, не абумоўлены якімі-небудзь заканамернасцямі лексіка-граматычнай спалучальнасці са словамі свабоднага ўжывання. Будучы «гатовымі формуламі жыццёвых з’яў ці гатовымі іх характарыстыкамі» (К. Крапіва), прыказкі свабодна ўключаюцца ў тэкст. Найчасцей у гутарцы паміж суразмоўнікамі яны ўжываюцца як самастойны сказ-рэпліка: 1) – А не нарвёмся? За дротам ужо не пашкадуюць. Канец на месцы... – Б а я з л і в а м у і к о р ч м я д з в е д з ь (В. Адамчык. Год нулявы); 2) – Куды яны дзеліся, тыя людзі? – У с ё б у д з е ш в е д а ц ь, х у т к а п а с т а р э е ш (С. Грахоўскі. Рудабельская рэспубліка). Нярэдка прыказка выступае як частка складаназлучанага ці складаназалежнага сказа, звязваючыся з папярэдняй часткай пры дапамозе злучнікаў: 1) Такія людзі заўсёды лезуць на ражон, а б е р а ж о н а г а і б о г б е р а ж э (У. Дамашэвіч. Дарожная гісторыя); 2) Глыбока запала ў душу пачутае на вёсцы, што л а п а ц ь б о т у н е п а р а (Я. Лецка. Дарога ў два канцы).

У мастацкіх і публіцыстычных творах адным з пашыраных спосабаў уключэння прыказкі ў тэкст з’яўляецца папярэдняя спасылка на народную мудрасць звычайна са станоўчай яе ацэнкай. У такіх выпадках сінтаксічная канструкцыя ўяўляе сабой бяззлучнікавы складаны ці складаназалежны сказ, першая частка якога – уводна-ацэначная формула тыпу «нездарма ж людзі кажуць», «праўду людзі кажуць», «у народзе кажуць»: 1) Нездарма ж кажуць, што а х в о т а г о р ш з а н я в о л ю (М. Ваданосаў. Надзеі і спадзяванні); 2) Праўду кажуць людзі: а д к л а д н е і д з е ў л а д (Л. Левановіч. Якар надзеі); 3) У народзе кажуць: г о р к а ч а с а м п р а ц а, д ы х л е б а д я е с а л о д к і (І. Гурскі. Вецер веку); 4) Праўду кажуць, што г а р а з г а р о ю н е с х о д з і ц ц а, а ч а л а в е к з ч а л а в е к а м а б а в я з к о в а с т р э н у ц ц а (Я. Васілёнак. Адзіночная камера).

Уключэнне прыказак у тэкст даволі часта ажыццяўляецца пры дапамозе іншых слоўных стылеўказальных агаворак (тыпу: «кажуць», «як кажуць», «як гаворыцца», «як той казаў», «і праўда ж» і г.д.). Некалькі прыкладаў: 1) Як кажуць, б о г н е в ы д а с ц ь – с в і н н я н е з ’ е с ц ь (І. Шамякін. Першы генерал); 2) Як той казаў, в ы ш э й с а м о г а с я б е н е с к о ч ы ш (К. Чорны. Зямля); 3) І праўда: п а с п я ш ы ш – л ю д з е й н а с м я ш ы ш (У. Ягоўдзік. Пугачова песня).

У вельмі многіх выпадках перад ужытай прыказкай ідзе прамая спасылка на гэты афарызм, які называецца то прыказкай, то прымаўкай. Сінтаксічная канструкцыя, утвораная такім чынам, – бяззлучнікавы складаны сказ, першая частка якога (са словам прыказка ці прымаўка) афармляецца па-рознаму: «Ёсць такая прыказка», «Прымаўка недарма гаворыць», «Вось дзе пацвердзілася прыказка», «Правільна кажа народная прымаўка» і г.д. Напрыклад: 1) Ёсць такая прыказка: «А д з і н С ц я п а н – з а ў с ё д ы п а н, а к а л і і н я с т а ч а, д з і ц я н е п л а ч а» (Я. Колас. На ростанях); 2) У нас нават прымаўка пайшла ў народзе: ш а в е ц з а ў с ё д ы б е з б о т а ў (К. Чорны. Ідзі, ідзі). Аналагічная спасылка можа быць і пасля папярэдне ўжытай прыказкі: «А д н а г а л а в а д о б р а, а д з в е л е п е й», – успомніў ён прыказку (А. Якімовіч. Базылёў курган). Часам прыказка можа разрывацца пабочнай канструкцыяй: «Н е ў з д ых а й, – кажа беларуская прыказка, – ч а г о н я м а, т о н я х а й» (Р. Мурашка. Салаўі святога Палікара).

Гаворачы пра адрозненне прыказак ад фразеалагізмаў, нельга пакінуць па-за ўвагай і той факт, што прыказкі з’яўляюцца дэрывацыйнай базай фразеалагізмаў, што на іх аснове сфарміравалася каля сотні фразеалагічных адзінак. Зразумела, што крыніцай узнікнення фразеалагізмаў бываюць толькі прыказкі, у якіх усе ці амаль усе кампаненты пераасэнсаваліся. Скарачэнне кампанентнага складу прыказак і ўтварэнне на іх аснове фразеалагізмаў – адзін з жывых працэсаў, што адбываюцца ў мове. Для адных выслоўяў працэс эліпсацыі ўжо закончаны, яны ўжываюцца толькі ў скарочаным выглядзе (як фразеалагізмы): губа не дура (з прыказкі Губа не дура: знае, што прымае), і кнігі ў рукі (з прыказкі Пісьменнаму і кнігі ў рукі) і шмат іншых. Другія ж выкарыстоўваюцца і ў скарочанай форме (як фразеалагізм), і ў поўнай (як прыказка). Пры гэтым ужыванне выслоўя ў няпоўнай форме становіцца ўсё больш тыповым для сучаснай беларускай мовы. Так, часцей ужываецца фразеалагізм абяцанка-цацанка, чым прыказка Абяцанка-цацанка, а дурню радасць.

Сярод іншых прыказак, якім абавязаны сваім узнікненнем некаторыя фразеалагізмы¹⁸, можна выдзеліць тры групы. Адны прыказкі расшчапіліся на дзве часткі, і кожная з іх ужываецца самастойна як фразеалагізм. Напрыклад, з прыказкі Старога вераб’я на мякіне не правядзеш, якая абазначае ‘вопытнага чалавека не ашукаеш’, утварыліся фразеалагізмы стары верабей і на мякіне не правядзеш. Адпаведна і значэнне прыказкі размеркавалася паміж двума яе фрагментамі (‘вопытны чалавек’ і ‘не перахітрыш, не абдурыш каго-небудзь’). Другую групу складаюць прыказкі, ад якіх адарваўся толькі трапны выраз з некалькіх слоў і стаў фразеалагізмам. Так, «абломкам» прыказкі Мая хата з краю, нічога не знаю з’яўляецца фразеалагізм хата з краю, які заўсёды выступае ў функцыі галоўнага члена безасабовага сказа і сваё значэнне ‘каго-небудзь зусім не датычыцца’ рэалізуе, ужываючыся ў спалучэнні з тым ці іншым прыналежным займеннікам: мая хата з краю (А. Макаёнак), твая хата з краю (К. Крапіва), яго хата з краю (А. Бачыла), яе хата з краю (І. Навуменка), наша хата з краю (І. Гурскі), ваша хата з краю (А. Куляшоў), іх хата з краю (Х. Шынклер), іхняя хата з краю (М. Лынькоў).У трэцюю групу ўваходзяць прыказкі, вобразная аснова якіх стала дэрывацыйнай базай фразеалагізмаў. Напрыклад, фразеалагізм кусаць сабе локці сфарміраваўся на вобразнай аснове прыказкі Блізка локаць, ды не ўкусіш, як бы насуперак яе літаральнаму сэнсу.

Прыказкі ўсіх трох груп, даўшы жыццё фразеалагізмам, не перастаюць ужывацца і самастойна.

Варта асобна вылучыць чатыры прыказкі, якія, відаць, можна лічыць анамальнай з’явай, выключэннем з правіла. Маючы абсалютна аднолькавы кампанентны склад, яны ў адных выпадках выступаюць як прыказка з усімі ўласцівымі ёй рысамі, у другіх – як звычайны фразеалагізм. І гэта адбываецца таму, што яны развілі ў сабе спалучальныя магчымасці, набылі здольнасць быць структурным элементам сказа, уступаць у пэўныя сувязі і адносіны са словамі кантэксту (гл. пра гэта больш падрабязна ў слоўнікавых артыкулах Кароль <жа> голы; Найшла каса на камень; Сэрца не камень; Язык без касцей).

Як відаць са сказанага, прыказкі – моўныя адзінкі іншага парадку ў параўнанні з фразеалагізмамі, а таму няма ніякіх рэальных падстаў уключаць іх у раздзел «Фразеалогія». Прыказкі павінны апісвацца не ў фразеалагічных, а ў парэміяграфічных даведніках, у тлумачальных слоўніках прыказак. Думаецца, што прыказкі як моўныя адзінкі найбольш мэтазгодна разглядаць у асобным раздзеле, які здаўна існуе ў навуцы: парэміялогія. Праўда, гэты раздзел традыцыйна кваліфікуюць як састаўную частку фалькларыстыкі. Але паколькі прыказкі не толькі малы фальклорны жанр (гэта, так бы мовіць, з пункту гледжання іх паходжання), але і рэальна існуючыя моўныя адзінкі, то ёсць усе падставы выкарыстоўваць тэрмін «парэміялогія» і як назву аднаго з раздзелаў мовазнаўства. Адпаведна варта абазначаць тэрмінам «парэміяграфія» тэорыю і практыку складання тлумачальных слоўнікаў прыказак. Гэтак жа, як у мовазнаўстве існуюць раздзелы «Лексікалогія» і «Лексікаграфія», «Фразеалогія» і «Фразеаграфія», павінны быць у курсе сучаснай беларускай літаратурнай мовы і раздзелы «Парэміялогія» і «Парэміяграфія». У такім разе прыказкі перастануць быць беспрытульнымі і зоймуць сваё законнае, належнае ім месца ў курсе мовы як у вышэйшай, так і ў сярэдняй школе¹⁹.

Як вядома, тэрмін – гэта слова ці словазлучэне, якое дакладна абазначае, называе пэўнае паняцце і становіцца агульнапрынятым, як бы ўзаконьваецца ў якой-небудзь галіне навукі, тэхнікі і г.д. Прыказка – несумненны тэрмін. Яго сутнасць раскрываецца ў дэфініцыі. Пад яе павінны безагаворачна падпадаць кожная прыказка паасобку і ўсе, што ўваходзяць у парэмійны склад. Аднак калі звярнуцца да шматлікіх прыказкавых дэфініцый, што даюцца ў энцыклапедыях, іншых даведніках, падручніках, навучальных дапаможніках і г.д., дык бачым, што амаль пад кожную з іх ніяк не падыходзіць вялізнае мноства прыказак. Называецца, напрыклад, як адна з адметных рыс прыказкі яе «рытмічная арганізаванасць». Але ў адных прыказках рытм сапраўды мае месца: Зняўшы галаву, па валасах не плачуць (шасцістопны харэй); Калі хата гарыць, не да пацераў (чатырохстопны анапест). Другія ж прыказкі не маюць рытму: Кашы маслам не сапсуеш; І баран бы касіў, каб хто касу насіў. Гэтак жа прыказкі далёка не аднатыпныя паводле іншых

Можна, не прэтэндуючы на ісціну ў апошняй інстанцыі, прапанаваць такое азначэнне прыказкі: устойлівае, узнаўляльнае, не менш як двухкампанентнае афарыстычнае, найчасцей поўнасцю або часткова алегарычнае закончанае выказванне звычайна павучальнага характару ў форме простага ці складанага сказа. Але і такое азначэнне патрабуе агаворкі. Праўда, яна датычыць зусім нязначнай часткі прыказак, якімі даецца якасная ацэнка асобе, не названай у самой прыказцы: І за лучынку знойдзе прычынку; І за шчэпку знойдзе прычэпку. Або прыказка І сам не гам і другому не дам, якая гаворыцца з неадабрэннем пра таго, хто сам не карыстаецца і іншым не дае карыстацца чым-небудзь.

Пад у с т о й л і в а с ц ю прыказкі разумеецца пастаянства яе зместу, а таксама часцей за ўсё кампанентнага складу і структуры. У з н а ў л я л ь н а с ц ь – гэта рэгулярная паўтаральнасць, выкарыстанне прыказкі як звычайнай моўнай адзінкі, якая не складаецца ў працэсе зносін, а выхопліваецца з памяці ў гатовым выглядзе. А ф а р ы с т ы ч н а с ц ь – гэта трапнасць, лаканічнасць, адшліфаванасць.

У шматлікіх працах, прысвечаных прыказкам, звычайна адзначаецца як адна з асноўных асаблівасцей прыказкі яе ўстойлівасць, пастаянства яе лексічнага складу. Калі ж назіраць за ўжываннем прыказак у маўленні, то можна бачыць, што далёка не ўсе яны, захоўваючы пастаянства свайго зместу, характарызуюцца ўстойлівасцю формы, нязменнасцю іх кампанентнага складу. Для значнай часткі прыказак (каля 40 %) характэрна з’ява варыянтнасці.

Пад варыянтамі ў галіне парэміялогіі разумеюцца агульнаўжывальныя разнавіднасці прыказкі, якія адрозніваюцца пэўнай структурнай зменнасцю плана выражэння пры нязменнасці плана зместу. Напрыклад, прыказка Не кажы гоп, пакуль не пераскочыў найчасцей ужываецца менавіта ў такім афармленні. Аднак, апрача гэтага, яна бытуе і ў іншых разнавіднасцях: Не кажы гоп, не пераскочыўшы; Не пераскочыўшы, не кажы гоп; Не пераскочыў, не кажы гоп; Калі не пераскочыў, не кажы гоп. Ва ўсіх сваіх варыянтах прыказка рэалізуе адно і тое ж значэнне ‘не лічы што-небудзь зробленым, пакуль не давядзеш яго да канца’ і непарушна захоўвае сваю непаўторную вобразную аснову. Гэтыя абавязковыя дзве ўмовы і вызначаюць мяжу вар’іравання той ці іншай прыказкі.

У залежнасці ад таго, ш т о закранаецца вар’іраваннем, вылучаецца некалькі тыпаў прыказкавай варыянтнасці.

Адным з найбольш распаўсюджаных тыпаў з’яўляюцца лексічныя варыянты, якія адрозніваюцца адзін ад другога слоўнымі відазмяненнямі. У якасці непастаянных кампанентаў пэўнай прыказкі найчасцей ужываюцца сінанімічныя словы: Ведае (знае) кошка, чыё сала з’ела; Слязамі гору (бядзе) не паможаш. Нярэдка нараўне з агульнамоўнымі лексічнымі сінонімамі выкарыстоўваюцца і кантэкстуальныя, але гэта не ўплывае на змест прыказкі: Ліслівае (ласкавае, пакорнае) цяля дзвюх матак ссе. Лексічная варыянтнасць іншы раз распаўсюджваецца не на адзін кампанент, а на два і больш, напрыклад: Груган гругану вока не выдзеўбе (не дзяўбе, не клюе) – Крумкач крумкачу вока не выдзеўбе – Воран ворану вока не выклюе (не выдзеўбе, не клюе).

Другі тып – марфалагічныя варыянты. Яны адрозніваюцца адзін ад другога формамі прыказкавага кампанента (лікавай, склонавай, асабовай і інш.): Сорам не дым, вачэй (вочы) не выесць; Ваўкоў (ваўка) баяцца – у лес не хадзіць.

Трэці тып – словаўтваральныя варыянты. Яны адрозніваюцца адзін ад другога дэрывацыйнымі сродкамі (прыстаўкай, суфіксам): Пажывём – пабачым (убачым); З ваўкамі жыць – па-воўчы (па-воўчаму, па-ваўчынаму) выць.

Яшчэ адзін тып – сінтаксічныя варыянты. Ад прыказкі ў яе зыходнай форме яны адрозніваюцца відазмяненнямі сінтаксічнай канструкцыі. Так, прыказка Клін клінам выбіваюць структурна арганізавана як абагульнена-асабовы сказ, а яе сінтаксічны варыянт Клін выбіваецца клінам – як двухсастаўны сказ. У многіх выпадках адначасова адбываюцца і слоўныя відазмяненні або другі варыянт адрозніваецца ад першага большай або меншай колькасцю слоў-кампанентаў. Параўн., напрыклад, Голаму разбой не страшан і Голы разбою не баіцца; Жывому наўме жывое і Жывы пра жывое <і> думае; Тапелец і за саломінку хапаецца і <Той> хто топіцца, <і> за саломінку хопіцца, Як топішся, дык і за саломінку хапаешся; У сям’і не без вырадка і Сям’я не без вырадка. Варыянты Старцу міля не круг і Для старца міля не круг; Глухому дзве абедні не служаць і Для глухога дзвюх абедней не служаць больш мэтазгодна кваліфікаваць не як сінтаксічныя, а як марфалагічныя: яны адрозніваюцца склонавай і прыназоўнікава-склонавай формай граматычна залежнага кампанента. Аналагічна, а менавіта як марфалагічныя варыянты, разглядаюцца такія ж разнавіднасці ў фразеалогіі: цераз хлеб (ад хлеба) шукаць хлеб, адарваць гнілому (у гнілога) цяляці хвост, заламаць асінку (асінкай).

Досыць пашыраны тып – камбінаваныя варыянты (каля 150). Яны з’яўляюцца спалучэннем дзвюх і болей разнавіднасцей вар’іравання, апісаных вышэй. Напрыклад, у межах адной і той жа прыказкі бывае лексічная і словаўтваральная варыянтнасць: Курачка (курыца) па зернятку клюе (збірае); лексічная і марфалагічная: Слязамі (слязьмі) гору (бядзе) не паможаш; лексічная і акцэнтна-фанетычная: Маладзец супраць (супроць, сярод) авец, а супраць (супроць) малайца – сам аўца і г.д.

Значна радзей у параўнанні з іншымі тыпамі варыянтнасці сустракаюцца фанетычныя варыянты. Яны адрозніваюцца невялікімі асаблівасцямі ў агаласоўцы аднаго кампанента: Кось-кось (кося-кося, косю-косю), пакуль у аглоблі. Рэдкаўжывальны тып – акцэнтна-фанетычныя варыянты, у якіх адзін з кампанентаў адрозніваецца месцам націску, што вядзе і да фанетычных змяненняў: Дзвюм смерцям (смярцям) не бываць, а адной не мінаваць.

У з’яве варыянтнасці назіраецца пэўная заканамернасць: чым прыказка больш мнагачленная, тым больш яна мае варыянтаў, і наадварот. Так, зусім не вар’іруюцца, напрыклад, такія параўнальна няшматкампанентныя прыказкі: Адзін у полі не воін; Ад дабра дабра не шукаюць; Запас бяды не чыніць; На бязрыб’і і рак рыба. Устойлівасцю характарызуюцца і многія шматкампанентныя прыказкі, часткі якіх звязаны ўнутранай рыфмай або рытмічнай арганізаванасцю: Дружба дружбай, а служба службай; Зняўшы галаву, па валасах не плачуць; Якія самі, такія і сані.

Існаванне пэўнай прыказкі ў двух і больш варыянтах пацвярджаецца прыкладамі з мастацкіх і публіцыстычных тэкстаў, а таксама фіксацыяй гэтых варыянтаў у зборніках беларускіх прыказак. Ад агульнанародных варыянтаў трэба адрозніваць індывідуальна-аўтарскія варыяцыі той ці іншай прыказкі, якія звычайна матывуюцца мастацкімі задачамі і разлічаныя на дасягненне пэўнага стылістычнага эфекту. Так, у п’есе Я. Коласа «У пушчах Палесся» сустракаем прыклад стылістычна абумоўленага змянення прыказкі Гультай за работу – мазоль за руку, у якой першы назоўнікавы кампанент замяняецца ўласным імем: Саўка з выгляду просты чалавек, а натура яго панская: Саўка за работу, мазоль за руку.

Індывідуальна-аўтарскія варыяцыі прыказак даволі часта сустракаюцца ў вершаваным маўленні. І гэта зразумела: вельмі цяжка ўключыць у тканіну паэтычных твораў прыказку, асабліва шматкампанентную, не падпарадкаваўшы яе адпаведным рытма-рыфмічным асаблівасцям вершаванага маўлення. Гэта выклікае і змяненні інверсійнага характару, і іншыя дэфармацыі, і ўключэнне слоў, узятых «збоку», каб запоўніць вершаваную прастору. Вось як, напрыклад, выкарыстана прыказка У чужым воку саломку бачым, а ў сваім і бервяна не заўважаем у вершы Я. Купалы «На тэму крытыкі і самакрытыкі»: Пылінку бачым у суседа, ды што? – ў яго іх не адна! А ў сваім воку, даўнім следам, не заўважаем бервяна.

Зразумела, што гэтыя і падобныя варыяцыі, апраўданыя ці дапушчальныя ў пэўным мастацкім творы, не могуць быць выкарыстаны ў тлумачальным слоўніку прыказак у якасці ілюстрацыйнага матэрыялу, бо ўжытыя ў змененай форме, нехарактэрнай для агульнанароднай мовы. Разам з тым яны вартыя таго, каб знайсці адлюстраванне ў адпаведнай частцы слоўнікавага артыкула як ілюстрацыі, якія паказваюць і такі магчымы спосаб рэалізацыі прыказак у маўленні.

Можна назіраць і яшчэ некаторыя асаблівасці ўжывання прыказак у маўленні, якія, аднак, не з’яўляюцца індывідуальна-аўтарскімі. Гэта, па-першае, скарочанае ўжыванне прыказкі, недагаворванне яе апошняй часткі. Персанаж ці аўтар разлічвае ў такім выпадку, што суразмоўнік ці чытач добра ведае прыказку ў яе поўным лексічным складзе і ў думках дапоўніць яе. Напрыклад: Яна, можа, і не дала б ганьбы Рыбіну, але гэта ўжо будзе залежаць ад яго. П а д л я ж а ч ы к а м е н ь... (П. Пестрак. Серадзібор). Прыказка Гара з гарой не сходзіцца, а чалавек з чалавекам заўсёды часта ўжываецца ў скарочаным выглядзе – з недагаворваннем апошняга кампанента, з апушчэннем другой часткі або з апушчэннем другой часткі і дзеяслоўнага кампанента першай часткі: 1) З таго часу, абы [Карзюк] выходзіў у горад – усё сцішка азіраўся паабапал. «Гара з гарой не сходзіцца, а чалавек з чалавекам...» (С. Баранавых. Калі ўзыходзіла сонца); 2) – Яшчэ раз дзякую. Можа, сустрэнемся яшчэ. – Няма за што дзякаваць, мілы чалавек, паслуга невялікая. А сустрэцца – не дзіва, гара з гарой не сходзіцца... (І. Новікаў. Дарогі скрыжаваліся ў Мінску); 3) – Як кажуць, гара з гарою... – Вядома, чаго ў жыцці не бывае... – Можа, яшчэ і сустрэнемся калі, праўда (Я. Васілёнак. Таццяна Ларына). Непаўната прыказкі на пісьме абазначаецца шматкроп’ем, а вымаўленне такіх прыказак звычайна суправаджаецца інтанацыйнай незавершанасцю. Скарочанае выкарыстанне прыказак адлюстроўвае тыповую для вуснага маўлення з’яву і павінна кваліфікавацца як стылістычна не абумоўленае змяненне прыказак.

Па-другое, уключэнне ў прыказку пабочных слоў, звароткаў, прыслоўяў часу заўсёды, часам, часціцы маўляў, якія не аказваюць уплыву на змест прыказкі: 1) Золата, кажуць, і ў смецці блішчыць (Я. Ермаловіч. Валуны); 2) Чакай Пятра, чалавеча, – сыр з’ясі (У. Паўлаў. Спелыя травы); 3) Як ваўка ні кармі, ён заўсёды ў лес глядзіць (М. Пянкрат. Буян); 4) Каму невядома, што і ў сцен часам ёсць вушы (В. Быкаў. Сотнікаў); 5) За кампанію, маўляў, і цыган павесіўся (Л. Гаўрылкін. Сорак кіламетраў роздуму).

Як яшчэ адну асаблівасць рэалізацыі прыказак у маўленні трэба назваць з’яву факультатыўнасці. Некаторыя прыказкі могуць ужывацца то ў поўным, то ў няпоўным складзе, пры гэтым абодва варыянты суадносяцца як раўнапраўныя, аднолькава дапушчальныя ў межах нормы. Неабавязковымі, факультатыўнымі могуць быць як асобныя словы, так і апошняя частка прыказкі. Вось некалькі прыкладаў, у якіх факультатыўная частка ўзята ў ломаныя дужкі: Адзін з’еш хоць вала, <дык> адна хвала <а пакрысе, ды ўсе>; <Адна> лыжка дзёгцю псуе бочку мёду; Вышэй <самога> сябе не скочыш. Факультатыўная частка некаторых прыказак ужываецца ўсё радзей і радзей. Так, прыказка Да пары збан ваду носіць <ручка адарвецца – збан паб’ецца> толькі 4 разы выкарыстана ў поўным лексічным складзе (у творах Л. Арабей, І. Гурскага, В. Дуніна-Марцінкевіча, М. Клімковіча) і 15 разоў – у скарочаным варыянце (у творах В. Адамчыка, А. Бялевіча, В. Вольскага, Ц. Гартнага, І. Гурскага, У. Корбана, Я. Купалы, Я. Курто, М. Лобана, А. Макаёнка, А. Маўзона, А. Махнача, М. Машары, І. Новікава, А. Якімовіча).

Многія прыказкі ўступаюць у сінанімічныя сувязі з іншымі прыказкамі. Адрозніваюцца сваёй вобразнай асновай, але маюць гранічна блізкае значэнне, напрыклад, такія прыказкі: Адзін дасужы, ды нядужы; Адзін і ў кашы няспорны; Адзін – не трапіш у кон, то выскачыш вон; Адзін у полі не воін; Адна галавешка і ў печы тлее; Адной рукой і вузла не завяжаш; Адной рукой у далоні не пляснеш; Адным калом плота не падапрэш.

Некаторыя прыказкі маюць не адно, а два значэнні. Так, прыказка Блізка відаць, ды далёка дыбаць, калі гаворыцца пра таго, хто ідзе ці едзе, абазначае ‘не так і блізка што-небудзь, як здаецца’. Яе другое значэнне – ‘не так лёгка дасягнуць таго, пра што марыць хто-небудзь (пра цяжкасці выканання якой-небудзь задумы)’²⁰.

Закранём яшчэ пытанні пра падачу прыказак у парэміялагічных зборніках і тлумачальных слоўніках.

Напачатку ўжо гаварылася, што беларускія прыказкі запісваліся і выдаваліся шматлікімі збіральнікамі фальклору пачынаючы з 1840 г., калі А. Рыпінскі апублікаваў 50 прыказак у кнізе «Беларусь», выдадзенай у Парыжы. У ХІХ ст. апублікавалі зборнікі прыказак ці падборкі ў зборніках Я. Чачот, Я. Тышкевіч, В. Дыбоўскі, Е. Раманаў, П. Шэйн, І. Насовіч, Е. Ляцкі, М. Нікіфароўскі і інш. Запісы прыказак і іх публікацыя працягваліся і ў далейшым, працягваюцца і ў наш час (працы М. Федароўскага, Ф. Янкоўскага, Т. Сцяшковіч, Я. Рапановіча і інш.).

На аснове ўсіх папярэдніх выданняў быў створаны навуковы сістэматызаваны звод «Прыказкі і прымаўкі» ў дзвюх кнігах (Мінск, 1976). У ім больш за 12 тысяч прыказак, згрупаваных у раздзелы «па асноўных сферах жыцця і быту народа». Але ў гэтых раздзелах вельмі многа прыказак, звязаных з назвай раздзела толькі этымалагічна або выпадкова, праз знешнія прыметы. Так, у раздзеле «Сельская гаспадарка» ёсць мноства прыказак, якія замацаваліся ў маўленні толькі ў пераносным значэнні і да сельскай гаспадаркі ніякіх адносін не маюць, напрыклад: І баран бы касіў, каб хто касу насіў; Цераз сілу і конь не цягне; На лечаным кані далёка не заедзеш; Кабыла здыхае, а траву хапае. Або ў раздзеле «Прырода, яе стыхіі і з’явы»: З вялікага грому малы дождж бывае; у раздзеле «Харчаванне»: На бязрыб’і і рак рыба. Пададзеная ў раздзеле «Жывёльны свет» прыказка Ваўка ногі кормяць дастасоўваецца не да ваўка, а толькі да людзей і абазначае ’каб пракарміцца, трэба шукаць харчы, турбавацца, а не сядзець на адным месцы’, таму ў складзе прыказкі яе кампаненты воўк і ногі страцілі свой першапачатковы сэнс, тут ужо зусім іншы воўк і не тыя ногі, як не тыя ў прыведзеных вышэй прыказках баран, конь, кабыла, гром, дождж, рак, рыба і г.д.

Чытач звяртаецца да зборніка прыказак не для таго, каб чытаць іх агулам, адну за другой, а найчасцей, каб выбраць з некалькіх адну, самую неабходную, ці каб пераканацца, у якой традыцыйнай форме яна замацавалася ў мове. Таму прынцып размяшчэння прыказак у зборніку павінен быць абумоўлены інтарэсамі чытача, зручнасцю ў карыстанні зборнікам і параўнальнай лёгкасцю знаходжання ў ім патрэбнай прыказкі.

У адных зборніках, гэтак жа як і ў згаданым акадэмічным зводзе, прыказкі аб’ядноўваюцца ў вялікія тэматычныя групы тыпу «Маральныя павучанні», «Вонкавы выгляд і сутнасць», «Відавочная ісціна», у другіх падаюцца па «галоўных», «апорных» словах, у трэціх – у алфавітным парадку. Здавалася б, размяшчэнне прыказак у алфавітным парадку – найлепшы прынцып, які палягчае пошукі той ці іншай прыказкі. Але гэта не так. Прыказкі – шматкампанентныя моўныя адзінкі, многія з іх дапускаюць свабодную перастаноўку сваіх кампанентаў (Адна бяда не ходзіць – Бяда адна не ходзіць), ужываюцца ў некалькіх варыянтах (Не кажы гоп, пакуль не пераскочыш – Не пераскочыўшы, не кажы гоп; Груган гругану вока не выдзеўбе – Крумкач крумкачу вока не выдзеўбе; Старцу міля не круг – Для старца міля не круг), могуць мець факультатыўныя словы (<Адна> лыжка дзёгцю псуе бочку мёду). Усё гэта абцяжарвае знаходжанне шматлікіх прыказак у зборніку, калі яны даюцца ў алфавітным парадку.

Размяшчэнне прыказак у такіх зборніках патрабуе інакшага падыходу, пра што будзе сказана ў раздзеле «Пра структуру Слоўніка».

Яшчэ ў ХІХ ст. прыказкі сталі ўключацца ў тлумачальныя слоўнікі ў якасці ілюстрацый да значэння слоў. Гэта шырока выкарыстоўвае І. І. Насовіч у сваім «Слоўніку беларускай мовы» (СПб., 1870). Аднак такая практыка далёка не заўсёды апраўданая. Справа ў тым, што вялікая колькасць прыказак ужываецца толькі ў пераносным, алегарычным сэнсе. У такіх прыказках кампаненты страцілі сваё лексічнае значэнне, дэнататыўную накіраванасць, падпалі пад дэсемантызацыю. Напрыклад, у прыказцы Перамелецца – мука будзе зусім не пра муку ідзе гаворка; сэнс выказвання – ’усё дрэннае, непрыемнае з часам пройдзе, забудзецца’. Таму няма падставы ілюстраваць гэтай прыказкай значэнні слоў перамалоцца, мука, быць. Адзначым, дарэчы, што і У. І. Даль у сваім «Тлумачальным слоўніку жывой велікарускай мовы» выкарыстоўвае тысячы прыказак як ілюстрацыйны матэрыял да загаловачных слоў. Так, ілюстрацыяй да слова каса ў яго прамым значэнні ’ручная сельскагаспадарчая прылада для зразання травы, збожжа і пад.’ выступае прыказка Найшла каса на камень. У падручніку па рускай мове для студэнтаў-філолагаў адносна такіх ілюстрацый робіцца слушная крытычная заўвага: «У складзе прыказак тыпу Найшла каса на камень словы дэактуалізаваліся ў семантычных адносінах, а таму тут «не тая каса» і «не той камень»²¹.

Падобнае можна назіраць і ў «Слоўніку...» І. І. Насовіча. Так, слова баразна ілюструецца прыказкай Стары конь баразны не сапсуе. Складальнік «Слоўніка...», відаць, добра разумеў, што ў гэтай прыказцы баразна не мае прамой сувязі з загаловачным словам артыкула. Пра гэта сведчыць тое, што ў «Зборніку беларускіх прыказак» (СПб., 1874) І. І. Насовіч так перадаў абагульнены, алегарычны змест названай прыказкі: «Кажуць жартаўліва ў пахвалу старому, які добра распараджаецца». Такім чынам, пры ілюстрацыі прамых значэнняў слова прыказкай алегарычнага характару назіраецца відавочная супярэчнасць. І. І. Насовіч ва ўсіх выпадках алегарычныя народныя выказванні суправаджае паметай посл. (пословица), як бы папярэджваючы, што сувязь паміж прыказкай і загаловачным словам толькі фармальная ці толькі этымалагічная.

У некаторых выпадках на аснове кампанента з прыказкі алегарычнага характару І. І. Насовіч выводзіць лексічнае значэнне, нібыта ўласцівае загаловачнаму слову. Так, у слове зязюлька, апрача асноўнага значэння, перададзенага рускім кукушка, складальнік вылучыў яшчэ два, абазначыўшы іх як пераносныя: «2) перан. Любімая жанчына. Начная зязюлька дзённую перакукуе. Прыказка. Гаворыцца пра жонку, якая ў начной размове з мужам змяняе яго намеры і думку. 3) Сам голас зязюлькі. Схавай дзенежку на зязюльку. Павер’е: калі, першы раз вясною пачуўшы голас зязюлі, маеш у кішэні грошы, то на працягу цэлага года будзеш мець іх». Але, безумоўна, і ’любімая жанчына’, і ’сам голас зязюлькі’ – не пастаянныя значэнні, а штучна вылучаныя з прыказкавага кантэксту. Яны не сталі фактам мовы і не былі ім у часы І. І. Насовіча. Таму іх вылучэнне ў слове зязюлька трэба лічыць памылковым.

На жаль, і ў сённяшняй лексікаграфічнай практыцы мае месца тая самая з’ява. Напрыклад, у пяцітомным «Тлумачальным слоўніку беларускай мовы» (1977–1984) выкарыстана каля 400 прыказак у якасці ілюстрацый да слоў ці пэўных іх значэнняў. Так, значэнне слова рак ’прэснаводная жывёліна’ падмацоўваецца прыказкай На бязрыб’і і рак рыба, сэнс якой – ’калі няма нічога лепшага, то прыходзіцца абмяжоўвацца тым, што ёсць’. Значэнні слоў цялятка, масла, гарбаты ілюструюцца прыказкамі: Ласкавае цялятка дзве маткі ссе; Кашы маслам не сапсуеш; Гарбатага магіла выправіць. Аднак у прыведзеных прыказках «не той рак», «не тое цялятка», «не тое масла» і «не той гарбаты».

Прыкладна тое самае можна бачыць і ў аднатомным «Тлумачальным слоўніку беларускай літаратурнай мовы» (1996). Тут, напрыклад, назоўнік кулік тлумачыцца як ’невялікая балотная птушка з доўгімі нагамі’ і мае адзіны ілюстрацыйны прыклад (без паказу ў дужках, што перад намі прыказка): Кожны кулік сваё балота хваліць. Але гэты прыклад не выступае дадатковым сродкам семантычнай інфармацыі пра загаловачнае слова і не дае ніякага ўяўлення пра яго нарматыўнае ўжыванне ў маўленні. Больш таго, ён нават дэзынфармуе чытача. Яшчэ некалькі прыкладаў. Значэнне і ўжыванне слоў каса, клін, кошка, рай, язык праілюстравана прыказкамі Найшла каса на камень; Клін клінам выбіваюць; Збродлівай кошцы хвост уцінаюць; Рад бы ў рай, ды грахі не пускаюць; Малако ў каровы на языку.

Правільнае і дакладнае ўжыванне ў маўленні гэтых згусткаў народнай мудрасці могуць забяспечыць не ілюстрацыйныя прыклады і не зборнікі прыказак, а парэміяграфічныя даведнікі, тлумачальныя слоўнікі прыказак. І такія слоўнікі ў апошнія дзесяцігоддзі пабачылі свет: «Крынічнае слова» (Мінск, 1987) І. Шкраба і Р. Шкрабы, «Слоўнік беларускіх прыказак» (Мінск, 1996; 2002) І. Я. Лепешава і М. А. Якалцэвіч, «Слоўнік беларускіх прыказак, прымавак і крылатых выразаў» (Мінск, 1997) С. Ф. Івановай і Я. Я. Іванова. Думаецца, што складанне парэміяграфічных даведнікаў будзе працягвацца, таму хацелася б спыніцца на некаторых хібах у слоўніках такога тыпу. Іх, гэтыя хібы, варта ўлічваць і пры напісанні новых слоўнікаў, і найперш пры карыстанні даведнікамі цяпер, тым больш што, як пісаў А. М. Бабкін, «памылкі і промахі слоўнікаў і даведнікаў укараняюцца і ў далейшым набываюць сілу аўтарытэту»²².

1. Апісанне фразеалагізмаў у слоўніку прыказак. Як ужо гаварылася, фразеалагізмы адрозніваюцца ад прыказак па ўсіх параметрах. Аднак яны ўключаліся ва ўсе папярэднія парэміялагічныя зборнікі побач з прыказкамі і ў якасці нібыта прымавак. Больш за 1000 фразеалагізмаў трапіла ў акадэмічныя выданні – у раней памянёны двухтомны звод прыказак і прымавак і ў «Выслоўі» (Мінск, 1979). І. і Р. Шкрабы імкнуліся пераадолець гэтую даўнюю традыцыю, але і ў іх «Крынічным слове» знаходзім каля 30 фразеалагізмаў: давай бог ногі, з гразі ды ў князі, з плеч ды ў печ, не верыць сваім вачам, не першы год замужам, пасаліўшы можна есці і інш.

Некаторыя з гэтых фразеалагізмаў, апісаных у «Крынічным слове» як прыказкі, перавандравалі ў «Слоўнік...» С. і Я. Івановых. Напрыклад, выраз пасаліўшы можна есці ў абодвух даведніках атрымаў такую семантычную характарыстыку ў форме не словазлучэння, а закончанага выказвання (сказа): у першым – «нешта зроблена не надта добра, але прыстойна...», у другім – «усё здаецца нядрэнным, прывабным, калі знарок не зважаць на недахопы». На самай справе гэта прыметнікавы фразеалагізм, які ўжываецца як азначэнне ці выказнік у адносінах да асобы, канкрэтнага або абстрактнага прадмета і абазначае ’не дрэнны і не добры, сярэдні, пасрэдны’, што можна пацвердзіць, скажам, такімі цытатамі-ілюстрацыямі: – Новых п’ес у вас не густа, чым мая вам не да густу? – Калі справа йдзе аб змесце, пасаліўшы можна есці (К. Крапіва); Звычайныя заводскія, фабрычныя дзяўчаты, якіх тузін на фунт сушаных. – Пасаліўшы есці можна, – ацаніў Жорка (В. Казько); Нічога, бяры, пасаліўшы есці можна (Г. Юрчанка); «Добрых і розных» вершаў у «Дні паэзіі» багата, іх больш, чым вершаў-сераднячкоў, пра якія звычайна гавораць «так сабе», «пасаліўшы есці можна» (Н. Гілевіч).

У «Слоўніку...» С. і Я. Івановых фразеалагізмы выступаюць як нешта двухаблічнае: апісваюцца ў якасці прыказак з іх грувасткім тлумачэннем і тут жа супастаўляюцца з фразеалагізмамі аднолькавага гучання. Напрыклад, нібыта прыказка Паспееш з козамі на торг семантызуецца як ’заўжды паспееш зрабіць тое, што можна зрабіць у любы час’ і параўноўваецца з такім жа дзеяслоўным фразеалагізмам са значэннем ‘не спяшайся, няма чаго спяшацца’.

2. Падача індывідуальнай варыяцыі якой-небудзь прыказкі ў творы аднаго аўтара ў якасці агульнапрынятай, агульнамоўнай прыказкі. Так, Р. Барадулін на вобразнай аснове прыказкі Лепш сініца ў руцэ, чым журавель у небе стварае метафарычны кантэкст, у якім ёсць і Бачаннем не зловіш жураўля. Але гэта не прыказка. Тое самае, напрыклад, і ў паэме «Новая зямля» Я. Коласа: Тады толькі пан, калі добра я п’ян. Або ў рамане І. Мележа «Людзі на балоце», дзе Сарока амаль заўсёды гаворыць у рыфму, часам перайначваючы прыказку: Лёгка сказаць, ды далёка дыбаць. Гэтак жа беспадстаўна падаюцца ў якасці загаловачных у слоўнікавых артыкулах і многія іншыя аўтарскія варыяцыі прыказак: І дурань ведае, што ў нядзелю свята (замест І без папа ведаюць, што ў нядзелю свята); Дзе прапала кароўка, там прападай вяроўка (замест Прапала кароўка, прападай і вяроўка); Добрае карэнне, добрае і насенне (замест Якое карэнне, такое і насенне) і г. д.

3. Уключэнне ў загаловак слоўнікавага артыкула і апісанне маўленчых адзінак пэўнага аўтара, абумоўленых кантэкстам. У п’есе К. Крапівы «Канец дружбы» камсамолка Зося ў час хлебанарыхтовак гаворыць пра Лютынскага (ён у акулярах), які спачувальна паставіўся да селяніна: «Чатыры вокі мае, але трасцу бачыць». І гэту рэпліку, дастасаваную да канкрэтнай сітуацыі і да канкрэтнага чалавека ў акулярах, аўтары «Слоўніка...» (услед за аўтарамі «Крынічнага слова») падаюць як прыказку. Ёсць і адпаведнае тлумачэнне гэтай нібыта прыказкі: «Нават і той, хто павінен бачыць больш за іншых, можа не бачыць таго, што відавочна». У якасці прыказак апісваюцца, напрыклад, і такія выкліканыя пэўнай маўленчай сітуацыяй індывідуальныя выказванні, як Не падганяй, бо не вельмі паедзеш (В. Адамчык); Ад жыгучкі трымай далей ручкі (У. Дубоўка).

4. Варыянты адной і той жа прыказкі нярэдка апісваюцца не ў адным слоўнікавым артыкуле, а ў двух. Паколькі многія прыказкі існуюць у некалькіх разнавіднасцях-варыянтах, перавага павінна аддавацца асноўнаму, найбольш ужывальнаму варыянту. Ён вызначаецца колькасцю пацвярджальных ілюстрацыйных прыкладаў-цытат з картатэкі складальніка, а таксама паказчыкамі акадэмічнага зводу прыказак. Іншыя варыянты (лексічныя, марфалагічныя, словаўтваральныя, фанетычныя і акцэнтна-фанетычныя) пры наяўнасці ў картатэцы адпаведнага ілюстрацыйнага матэрыялу павінны знаходзіць адлюстраванне ў загаловачнай прыказцы. Што да сінтаксічных, а часам і некаторых іншых варыянтаў, то з-за немагчымасці падаць іх у загалоўку яны прыводзяцца ўнутры слоўнікавага артыкула пасля апісальнай і ілюстрацыйнай частак, звязаных з загаловачнай прыказкай.

5. Недакладная семантызацыя прыказак. Асабліва часта гэта назіраецца ў «Слоўніку...» С. і Я. Івановых. Аўтары паставілі перад сабой непасільную і непатрэбную мэту: даць кожнай прыказцы семантычную і сітуацыйную характарыстыку. А між тым многія прыказкі не маюць пераноснага сэнсу і таму не патрабуюць тлумачэння. Канюшына – каню сіла дастасоўваецца толькі да канюшыны, што і пацвярджаецца адпаведнай цытатай з твора М. Лужаніна. Аднак у «Слоўніку...» чытаем шасцірадковае «філасафічнае» тлумачэнне: «Кожнаму патрэбныя пэўныя ўмовы для самавыяўлення ўласцівых яму якасцей. Гаворыцца, калі хто-н. атрымлівае ўволю або, наадварот, недаатрымлівае тое, што...» І гэтак далей. Не мае патрэбы ў тлумачэнні, напрыклад, і прыказка Муж і жонка – найлепшая сполка, але атрымлівае яго (аж 8 радкоў).

У прыказцы Багатаму чорт дзяцей калыша першы кампанент захоўвае сваё літаральнае значэнне. Яе сэнс – ’багатаму ўсё ўдаецца, ва ўсім шанцуе’. А С. і Я. Івановы, даючы волю фантазіі і ўводзячы чытача ў зман, семантызуюць прыказку так: «Звычайна ўдача спадарожнічае таму, хто і без таго не пакрыўджаны лёсам, а ўсе бядоты навальваюцца на таго, каму і так несалодка жывецца...»

Пры семантызацыі прыказак алегарычнага характару тлумачэнне найчасцей ажыццяўляецца паводле прынцыпу «падобнае падобным». Яно не павінна ўтрымліваць семантычных элементаў, якіх няма ў сэнсавай структуры самой прыказкі. Семантызуючы змест прыказкі Не да пацераў, калі хата гарыць, варта і ў тлумачэнні захоўваць сінтаксічную схему прыказкі: ’не час каму-н. займацца чымсьці высокім, аддаленым, калі самому крута прыходзіцца’. Параўн., як тлумачаць гэту прыказку С. і Я. Івановы, ускладняючы яе змест тым, чаго ў ёй няма: ’калі неабходна рашуча змагацца з ударамі лёсу, не трэба наракаць на долю, траціць час на роспач’. Аналагічных прыкладаў адвольнага, шматслоўнага тлумачэння прыказак у «Слоўніку...» мноства.

Прыказкі толькі ў рэдкіх выпадках маюць не адно, а два значэнні, прычым першае звычайна прамое, літаральнае, а другое – пераноснае. Складальнікі ж «Слоўніка...» штучна выдзяляюць у шэрагу адназначных прыказак па два значэнні. Прыказка Пазнаюць нашу дачку і ў андарачку заўсёды адрасуецца таму, хто, будучы непрыбраным, няёмка адчувае сябе перад чужым чалавекам. У «Слоўніку...» ж яна двухзначная: 1) добра вядомае лёгка распазнаецца ў любым абліччы; 2) сапраўды выдатнае па сваіх якасцях абавязкова будзе заўважана і адпаведна ацэнена, нягледзячы на яго знешні выгляд. Але прыведзеныя ілюстрацыйныя прыклады не толькі не пацвярджаюць гэтага, а, наадварот, бясспрэчна паказваюць, што прыказка адназначная.

Некаторыя прыказкі апрача семантычнай (лагічнай) характарыстыкі маюць патрэбу і ў сітуацыйнай характарыстыцы. У такіх выпадках коратка раскрываецца сітуацыя, у якой ужываецца пэўная прыказка. У даведніку С. і Я. Івановых усе прыказкі забяспечваюцца сітуацыйнай характарыстыкай, а многім з іх беспадстаўна даецца па дзве такія характарыстыкі – за кошт шырокага кантэксту, у якім рэалізуецца прыказка. Напрыклад, Баязліваму і корч мядзведзь нібыта выкарыстоўваецца ў такіх дзвюх, па сутнасці, тоесных сітуацыях: 1) гаворыцца, калі хто-н. палохаецца таго, што не ўяўляе сабой ніякай небяспекі; 2) гаворыцца, калі хто-н. занадта перабольшвае якую-н. небяспеку.

Вызначыць сэнс вельмі многіх прыказак без апоры на іх рэальнае ўжыванне, без адпаведных маўленчых кантэкстаў, а толькі шляхам абстрактных разважанняў, гіпатэтычна – рызыкоўная і далёка не заўсёды паспяховая справа. Менавіта з гэтым сутыкаемся ў раней названай кнізе А. Аксамітава «Прыказкі і прымаўкі», якая мае падзагаловак «Тлумачальны слоўнік беларускіх прыказак». Тут сотні няправільна растлумачаных прыказак. Так, прыказка Абяцанка-цацанка, а дурному радасць, як паказваюць кантэксты яе рэалізацыі, абазначае ‘няма надзей на здзяйсненне абяцанага’, а ў слоўніку А. Аксамітава апісанне прыказкі зводзіцца да пераліку толькі некалькіх магчымых маўленчых сітуацый яе праяўлення: «Гэтак высмейваюць простага паслухмянага чалавека, які паверыў абяцанкам ашуканца. Таксама прамаўляе насмешна ашуканы чалавек, якога цешаць абяцанкамі, на здзяйсненне якіх няма ніякіх надзей. Кажуць з неадабрэннем, калі не вераць у хуткае выкананне абяцання».

Сэнсавы змест прыказкі Старой бабцы хораша ў шапцы такі: ‘старому чалавеку неабавязкова быць добра прыбраным, прыгожа адзетым’. У слоўніку ж А. Аксамітава знаходзім наступнае тлумачэнне: «Раней старыя беларускія жанчыны насілі шапкікаптуры. Цэняць не тое, што на галаве, а што ў галаве» (с. 95). Прыказка Мыш капы не баіцца мае ў даведніку А. Аксамітава такое паясненне: «Насмешліва кажуць, калі нехта, імкнучыся быццам бы пакараць каго-небудзь, стварае яму спрыяльныя ўмовы, пускае вінаватага ў асяроддзе пражывання» (с. 254). У сапраўднасці ж гэта прыказка двухзначная: 1) гаворыцца ў дачыненні да жанчыны, несуадноснай па камплекцыі з мужчынам; 2) кажуць, часам іранічна, калі хто-небудзь не баіцца мацнейшага за сябе праціўніка.

Прыказка Лепей старожа, чым варожа гаворыцца як парада лепей дзейнічаць асцярожна, чым рызыкаваць, а ў памянёным слоўніку яна прыводзіцца двойчы з недакладным тлумачэннем яе сэнсу: «Прамаўляе дбайны селянін, лічачы, што лепей страціць час на вартаваннне сваёй гаспадаркі, чым быць абрабаваным» і «Лепей вартаваць, чым думаць, што не ўкрадуць». Лес усё чуе, а поле ўсё бачыць – прыказка пра непазбежнасць раскрыцця таго, што было чыёй-небудзь тайнай. У тым жа слоўніку яна растлумачана так: «У лесе адзываецца рэха, а ў полі далёка відаць». Няправільную семантызацыю атрымалі тут і такія, напрыклад, прыказкі (гэта трэба ўлічваць пры карыстанні слоўнікам): Ад напасці не прапасці; Бог не слухае, што свіння рухкае; Куды конь з капытом, туды і рак з клюшняй; Над сіратою Бог з калітою; На сваім сметніку і певень гаспадар; Не адзін Гаўрыла ў Полацку; Не даў бацька шапкі, няхай вушы мерзнуць; Пераначуем – болей пачуем; Хацела б душа ў рай, але грахі не пускаюць.

6. Неабгрунтаваны падбор іншамоўных адпаведнікаў да пэўнай прыказкі. Гэта можна бачыць найперш у «Малым руска-беларускім слоўніку прыказак, прымавак і фразем» (Мінск, 1991) З. Санько. Як вядома, асноўным прынцыпам, якім кіруюцца пры складанні перакладнога слоўніка, з’яўляецца вызначэнне, падбор найбольш дакладнага эквівалента да моўнай адзінкі, што перакладаецца з адной мовы на другую. Калі прыказка не мае прамога аналага, то падбіраюць блізкі ў сэнсавых і стылістычных адносінах адпаведнік і абазначаюць гэта ў слоўніку спецыяльным знакам прыблізнага падабенства ().

З. Санько далёка не заўсёды прытрымліваецца названага прынцыпу. Гэта можна было б праілюстраваць дзясяткамі прыкладаў. Вось толькі адзін з іх. Руская прыказка Куй железо, пока горячо перакладаецца не адным, як гэта прынята, адпаведнікам, а шасцю, першы з якіх Касі, каса, пакуль раса. Але, па-першае, прамым аналагам рускай прыказкі з’яўляецца беларуская Куй жалеза, пакуль гарачае (яна ёсць у зборніках М. Федароўскага, Ф. Янкоўскага, акадэмічным двухтомніку прыказак, у шмат якіх іншых даведніках, ужываецца ў творах Я. Коласа, С. Александровіча, М. Гамолкі, П. Місько, Б. Сачанкі, В. Гігевіча, А. Дзятлава, іншых аўтараў і, дарэчы, перайшла ў многія мовы як калька з лацінскай мовы). Гэта прыказка – алегарычнага характару і мае толькі пераноснае значэнне ’спяшайся рабіць што-небудзь, пакуль ёсць спрыяльныя ўмовы’. Па-другое, Касі, каса, пакуль раса ніяк не можа быць эквівалентам папярэдняй прыказкі, бо не мае пераноснага, вобразнага сэнсу, а заўсёды ўжываецца толькі ў прамым значэнні, у дачыненні да касца (дарэчы, тое самае ў рускай і ўкраінскай мовах): Марцін падаўся разам з хлопцамі да Андрэя, які дабіваў апошні пракос. Дзядзька весела сказаў: – Касі, каса, пакуль раса, раса далоў, касец дамоў! (Я. Колас).

Аналагічны адвольны падбор адпаведнікаў назіраецца і ў «Слоўніку...» С. і Я. Івановых, толькі тут, наадварот, да беларускіх загаловачных прыказак падбіраюцца рускія паралелі. Але найчасцей гэта несуадносныя адзінкі. Напрыклад, да беларускай прыказкі Чым чорт не араў, тым і сеяць не стаў, што значыць ’няхай так і будзе; варта рызыкнуць’, прыраўноўваецца руская Бог не выдаст – свинья не съест, сэнс якой – ’нічога кепскага не павінна здарыцца’. У многіх выпадках беларуская прыказка атрымлівае не адзін сапраўдны эквівалент, а тры-шэсць. Але звычайна такі падбор можна кваліфікаваць толькі як недарэчны. Ды і прыказкі павучаюць: «Што задужа, то не здрова» і «Сем разоў адмерай, адзін раз адрэж».

Коратка спынімся на дзвюх прыказкавых групах, якія знаходзяцца па-за межамі парэмійна-семантычных груп, належаць, відаць, да асобных тэматычных разрадаў і могуць быць супрацьпастаўлены ўсяму прыказкаваму складу мовы.

Першая група – сітуацыйныя прыказкі. Іх больш за 350. Яны ўжываюцца ў строга акрэсленых сітуацыях. Напрыклад, прыказка Бог тройцу любіць гаворыцца як прапанова зрабіць што-небудзь трэці раз ці ў апраўданне чаго- ці каго-небудзь трэцяга. Між іншым, тут кампанент тройцу двухсэнсавы, адным сваім, падтэкставым, прыхаваным, значэннем ён асацыюецца са святам хрысціянскай царквы. Прыказка Аржаная каша сама сябе хваліць гаворыцца з насмешкай пра таго, хто сам сябе хваліць, а Выпрамлялі быку рогі, ды скруцілі шыю ўжываецца як адмоўная рэакцыя на чые-небудзь непрымальныя дзеянні выпраміць, выправіць, падправіць штосьці, якія могуць прывесці да горшага выніку.

Ужываючыся ў пэўнай сітуацыі, такія прыказкі перадаюць якое-небудзь суджэнне. І толькі ў рэдкіх, адзінкавых выпадках яны не маюць прадметна-паняццевага зместу і выкарыстоўваюцца як сітуацыйна абумоўленыя стэрэатыпныя, шаблонныя выказванні. Так, сінанімічныя прыказкі За пастой грошы не плацяць і У нагах праўды няма гаворацца пры запрашэнні сесці, напрыклад: «Сядай, мой мілы, мой харошы, бо за пастой не плацяць грошы» (Я. Колас); «– Сядай, дружа, – пачулася з кутка. – У нагах праўды няма» (І. Новікаў).

Сітуацыйнымі прыказкамі перадаецца суджэнне прыватнага характару, дарэчнае толькі ў строга акрэсленай сітуацыі. Напрыклад, сэнс прыказкі Салаўя байкамі не кормяць можна перадаць сказам ‘размовамі сыты не будзеш’, і гаворыцца яна, калі, перапыняючы размову, запрашаюць госця да стала. Аддай рукамі, а хадзі нагамі – так з абурэннем кажуць пра таго, хто доўга не вяртае пазычанага і да каго прыходзіцца хадзіць, нагадваючы пра пазычку. Ад работы коні дохнуць – кажуць, часам жартаўліва, у апраўданне сваёй ці чыёй-небудзь бяздзейнасці або тады, калі хочуць перастаць рабіць што-небудзь, перапыніць работу.

Большасць сітуацыйных прыказак пры іх апісанні ў парэміяграфічных слоўніках атрымлівае ці павінна атрымліваць падвойную характарыстыку – лагічную (сэнсавую) і сітуацыйную: Грозен рак, ды вочы ззаду. Няма чаго баяцца каго-небудзь. Насмешлівы адказ на чые-небудзь пагрозы; Чыя б кароўка мычала, а твая маўчала. Не табе пра гэта гаварыць. Кажуць з незадавальненнем у адказ на папрок, абвінавачванне таго, хто сам чым-небудзь абняславіў, запляміў сябе.

Другая група – кантэкстуальныя прыказкі. Іх больш за 30. Яны, у адрозненне ад іншых прыказак, у тым ліку і сітуацыйных, ужываюцца толькі ў дыялагічным маўленні звычайна як адмоўная рэакцыя на якое-небудзь слова ў папярэднім выказванні суразмоўніка. У прыказцы-рэпліцы, выкліканай гэтым словам-стымулам, нярэдка ёсць такое ж слова-кампанент, часцей сэнсава тоеснае з ім.

Так, прыказка Бывала, варона лапці абувала, а цяпер грак ходзіць так мае сэнс ‘няма чаго ўспамінаць тое, што было калісьці’ і ўжываецца як іранічная рэакцыя на слова бывала пры спробе суразмоўніка супаставіць што-небудзь ранейшае з сучасным. Напрыклад: «– Даўней такога не здаралася. Бывала, неяк шанавалі, паважалі адзін другога. – Бывала, варона лапці абувала, а цяпер грак ходзіць так, – перадражніла Маланку Верка» (Л. Калодзежны).

Такімі прыказкамі, ужыванне якіх абмежавана пэўным кантэкстам, выказваюцца розныя, часцей неадабральныя адносіны да пачутага ад суразмоўніка (незадавальненне, абурэнне, іронія і інш.). Так, прыказка Грэх у мех, грашаняты ў торбу ўжываецца як адмоўная рэакцыя на слова грэх у папярэняй рэпліцы; напрык- лад, у рамане К. Крапівы «Мядзведзічы»: «– А граху гэта ты не баішся? – Грэх у мех, грашаняты ў торбу. Годзе ўжо ўсіх баяцца!».

Пададзім некалькі кантэкстуальных прыказак з паказам перад імі (праз працяжнік) слова, якім стымулюецца ўжыванне пэўнай прыказкі: дарам, задарам – Задарам і скулка не сядзе; думаць, падумаць – Індык думаў, думаў ды здох, Хай конь думае: у яго галава большая (вялікая); каб – Каб ды кабы, дык у роце раслі б грыбы; бог – На бога спадзявайся, а сам не давайся; так – Так нічога не бывае <усё за грошы>; моцны, вялікі – Турма моцная (вялікая), але ніхто не хоча там быць; Маруся – На Беларусі ўсе Марусі; чорт – У чорта спіна сцёрта.

Амаль усе кантэкстуальныя прыказкі, як часткова паказвалася на прыкладзе Бывала, варона лапці абувала, а цяпер грак ходзіць так, з’яўляюцца не толькі стандартнымі адказамі на пытанне ці рэплікай-адказам на папярэдняе выказванне, але і выконваюць інфармацыйную функцыю, часам агульнага, неакрэсленага характару. Так, Задарма і скулка не сядзе абазначае ‘задарма, бясплатна нічога не робіцца’, Чуткамі зямля поўніцца – ‘чуткі, весткі пра каго- ці што-небудзь дайшлі і да нас’, Ад ліха ціха, а дабра не чуваць – ‘нічога асаблівага, ні дрэннага, ні добрага, не чуваць’. У стварэнні інфармацыйнасці ўдзельнічаюць і вобразныя парэмійныя часткі, як напрыклад, зямля поўніцца ў другой з прыведзеных вышэй прыказак.

--------------

1 Сборник белорусских пословиц, составленный И. И. Носовичем // Сб. ОРЯС Имп. АН. – СПб., 1874. Т. XII. № 2. С. III–IV.

2 Крапіва К. Беларускія прыказкі // Зб. тв.: У 4 т. – Мінск, 1963. Т. 4. С. 227.

3 Тамсама. С. 250.

4 Фразеологический словарь русского языка / под ред. А. И. Молоткова. – М., 1978. С. 15.

5 Беларуская Савецкая Энцыклапедыя. – Мінск, 1975. Т. 8. С. 597.

6 Тлумачальны слоўнік беларускай мовы: У 5 т. – Мінск, 1980. Т. 4. С. 449. (ТСБМ).

7 Крапіва К. Беларускія прыказкі. С. 225.

8 Родная літаратура. Падручнік-хрэстаматыя для 5 класа. – Мінск, 1984. С. 25.

9 Ляцкий Е. А. Несколько замечаний по вопросу о пословицах и поговорках // Изв. ОРЯС. 1897. Т. 2. С. 756.

10 Красней В. П. Грані слова. – Мінск, 1986. С. 159-160.

11 Широкова О. Жизнь пословицы // Рус. яз. в школе. 1931. № 6-7. С. 117.

12 Жуков В. П. Словарь русских пословиц и поговорок. – М., 1967. С. 11–12.

13 Крапіва К. Беларускія прыказкі. С. 226.

14 Янкоўскі Ф. Беларуская мова. – Мінск, 1978. С. 160.

15 Янкоўскі Ф. М. Беларуская фразеалогія. – Мінск, 1981. С. 9.

16 Жуков В. П. Русская фразеология. – М., 1986. С. 208.

17 Жуков В. П. Словарь русских пословиц и поговорок. С. 11.

18 Пра шматлікія і разнастайныя шляхі ўзнікнення фразеалагізмаў на аснове прыказак гл. больш падрабязна: Лепешаў І. Я. Этымалагічны слоўнік фразеалагізмаў. – Мінск, 2004.

19 Гл. пра падрабязную характарыстыку прыказак як моўных адзінак з семантычнага, этымалагічнага, граматычнага і стылістычнага пункту гледжання ў кнізе: Лепешаў І. Я. Парэміялогія як асобны раздзел мовазнаўства. – Гродна: ГрДУ, 2006. 279 с. нібыта адметных рыс. Не ўсе прыказкі вобразныя, не ўсе яны маюць «прамы і пераносны сэнс» або «адначасова літаральны і пераносна-вобразны план», не ўсе выражаюць суджэнне і не заўсёды з’яўляюцца выказамі павучальнага характару.

20 Гл. пра гэта больш падрабязна: Яколцевич М. А. О многозначности пословиц // Переходные явления в области лексики и фразеологии русского и других славянских языков. – Великий Новгород, 2001. С. 110-111.

21 Современный русский литературный язык / под ред. П. А. Леканта. – М., 1982. С. 72.

22 Бабкин А. М. Русская фразеология, ее развитие и источники. – Л., 1970. С. 140.

23 Белов В. Лад: Очерки о народной эстетике. – М., 1982. С. 232.

24 Пра найбольш тыповыя шляхі ўзнікнення прыказак гл. у артыкуле: Лепешаў І. Пра паходжанне прыказак // Полымя. 2007. № 4. С. 210–216.

Пры складанні гэтага Слоўніка аўтары ўлічылі вопыт сваіх папярэднікаў.

У гісторыі збірання і асэнсавання беларускіх прыказак самая значная з’ява – «Зборнік беларускіх прыказак» (СПб., 1874) І. I. Насовіча. У адрозненне ад іншых фалькларыстаў І. I. Насовіч не проста падае ў алфавітнай паслядоўнасці сабраныя ім прыказкі, але і раскрывае іх сэнс. Таму яго працу слушна лічаць першым у гісторыі ўсходнеславянскай філалогіі тлумачальным слоўнікам прыказак. У ім 3715 прыказак і прымавак (фразеалагізмаў). Амаль усе яны атрымалі семантычную або сітуацыйную характарыстыку. Так, сэнсавы змест прыказкі Дарованаму каню ў зубы не глядзяць раскрываецца наступным чынам: «Недахопаў падарунка не разбіраюць». Часцей за ўсё паведамляецца сітуацыя, у якой ужываецца прыказка («Кажуць наконт...», «Гаворыцца, калі...», «Кажуць з выпадку...» і пад.). Іншы раз да сітуацыйнай далучаецца і стылістычная характарыстыка (тыпу: з насмешкай, жартаўліва, у пахвалу, з жальбай і інш.). Вось як апісана, напрыклад, прыказка Каждаму старцу па стаўцу: «З прыкрасцю гавораць гаспадыні, калі сям’я не адначасова збіраецца да стала і даводзіцца даваць есці кожнаму паасобку».

Яшчэ адна праца – «Крынічнае слова» (Мінск, 1987) І. Шкраба і Р. Шкрабы. Гэта тлумачальны слоўнік прыказак, «якія выкарыстоўваюцца ў беларускай мастацкай літаратуры». Тут каля 750 прыказак (разам з варыянтамі, а таксама некалькімі дзясяткамі фразеалагізмаў тыпу: давай бог ногі, не першы год замужам). Кожная прыказка ілюструецца прыкладам ці прыкладамі яе ўжывання. Калі прыказка мае пераносны сэнс, то яна атрымлівае адпаведнае тлумачэнне. Напрыклад, прыказка Да пары збан ваду носіць растлумачана так: «Усё мае канец. Часам гаворыцца ў якасці асуджэння: як бы чалавек ні ўтойваў свае намеры або свае ўчынкі, усё ўрэшце выйдзе наверх». Далей у слоўнікавым артыкуле ідуць дзве ілюстрацыі з твораў Я. Коласа і А. Жука. На сэнсавую блізкасць асобных прыказак паказваюць паметы «тое самае, што» або «параўн.».

У «Тлумачальным слоўніку прыказак» апісана каля 1800 прыказак, якія ўжываюцца ў сучасным літаратурным маўленні як моўныя адзінкі, суадносныя са сказам. Гэта, як правіла, афарызмы народнага паходжання, што склаліся непасрэдна ў мове беларусаў. Некаторыя прыказкі перайшлі ў нашу мову з іншых моў як запазычанні ці калькі або паўкалькі, напрыклад: Іван ківае на Пятра <а Пётр на Івана> – запазычанне з рускай мовы; Што задужа, то не здрова – паўкалька з польскай мовы; Няпрошаны госць горш за татарына – паўкалька з рускай мовы; Рука руку мые – калька з лацінскай мовы; Прывычка – другая натура – паўкалька з лацінскай мовы; Хто плаціць грошы, той заказвае і музыку – недакладная калька з англійскай мовы; Добра смяецца той, хто смяецца апошні – калька з французскай мовы. І толькі асобныя выслоўі, уключаныя ў Слоўнік, паводле сферы свайго першапачатковага ўжывання з’яўляюцца афарызмамі кніжнага паходжання, крылатымі выразамі, якія адарваліся ад сваёй літаратурнай крыніцы і цяпер успрымаюцца як звычайныя прыказкі, фіксуюцца ў парэміялагічных зборніках (гл., напрыклад: Апетыт прыходзіць у час яды; З мілым рай і ў шалашы; Каб сонца засланіць, вушэй асліных мала; Кропля камень крышыць; Маўр зрабіў сваю справу, маўр можа ісці).

Крыніцай Слоўніка стала картатэка, створаная аўтарамі шляхам франтальнага і выбарачнага распісвання мастацкай і публіцыстычнай літаратуры галоўным чынам XX ст. (выкарыстаны творы 380 пісьменнікаў, журналістаў, навукоўцаў). Амаль усе прыказкі, што ўвайшлі ў Слоўнік, зарэгістраваны ў парэміялагічных зборніках або ў лексікаграфічных даведніках.

Кожная прыказка з усімі ўласцівымі ёй варыянтамі апісваецца ў асобным слоўнікавым артыкуле, які складаецца з наступных элементаў: а) загаловачнай прыказкі; б) семантычнай, а пры неабходнасці – сітуацыйнай і стылістычнай характарыстыкі (з паказам, дзе гэта магчыма, сінанімічных сувязей пэўнай прыказкі з іншымі); в) ілюстрацыйнага матэрыялу; г) даведачнай часткі.

Загаловачныя прыказкі размешчаны ў алфавітным парадку, пры гэтым у алфавіце ўлічваюцца як іх варыянты, так і факультатыўная частка.

З а г а л о в а ч н а я п р ы к а з к а. Яна прыводзіцца ў найбольш тыповай форме. Месца націску ў кампанентах загаловачнай прыказкі абазначаецца толькі ў асобных выпадках, калі неабходна папярэдзіць розначытанне:

Адзін і ў ка́шы няспорны.

Гора толькі ра́ка красіць.

Дачка ў пары́ – не трымай у двары.

Лексічныя, марфалагічныя, словаўтваральныя, фанетычныя і акцэнтна-фанетычныя варыянты прыказак уключаюцца ў загаловак і даюцца ў круглых дужках:

Задам (назад) толькі ракі поўзаюць (паўзуць, ходзяць).

З вачэй (з воч) далоў і з сэрца вон.

Каму шанцуе (пашанцуе), той і ў лапцях танцуе.

Кось-кось (кося-кося, косю-косю), пакуль у аглоблі.

Невучоны (нявучаны) як сляпы.

Што да сінтаксічных і некаторых іншых варыянтаў, то іх звычайна нельга адлюстраваць у загалоўку. Таму яны прыводзяцца ўнутры слоўнікавага артыкула паўтлустым (як і ў загалоўку) шрыфтам. Напрыклад,у артыкуле У сям’і не без вырадка пасля загаловачнай прыказкі ідзе яе апісанне (семантычная характарыстыка з паказам сінанімічных сувязей) і ілюстрацыйны матэрыял, а затым даецца сінтаксічны варыянт Сям’я не без вырадка, які таксама ілюструецца адпаведнымі прыкладамі. Параўн. таксама: загаловачная прыказка Калі заб’еш бабра, то не будзе табе дабра і варыянт Хто заб’е бабра, не будзе мець дабра.

Варыянты, уключаныя ў загаловак або пададзеныя ўнутры слоўнікавага артыкула, прыводзяцца і на адпаведным месцы агульнага алфавіта з адсылкай да асноўнай (зыходнай) формы. Напрыклад:

Адвага гарады бярэ. Гл. Смеласць (храбрасць, адвага) гарады бярэ.

Аўчына вырабу не варта. Гл. Не варта шкурка вырабу.

Ашуканствам можна свет прайсці, але назад не вернешся. Гл. Маной (няпраўдай, хітрасцю, круцельствам) свет пройдзеш, а назад не вернешся.

Не злоўлены – не злодзей. Гл. Не злавіў (не ўзяў) за руку, не кажы <што> злодзей.

Факультатыўная частка прыказкі бярэцца ў ломаныя дужкі:

За <аднаго> бітага двух нябітых даюць.

Старасць не радасць <а горб не карысць>.

У дачыненні да загаловачных прыказак, якія пачынаюцца з факультатыўнага слова, таксама выкарыстоўваецца сістэма адсылак:

Лыжка дзёгцю псуе бочку мёду. Гл. <Адна> лыжка дзёгцю псуе бочку мёду.

С е м а н т ы ч н а я і с і т у а ц ы й н а я х а р а к т а р ы с т ы к а. Прыказкі паводле іх семантыкі, як ужо гаварылася ў «Прадмове», падзяляюцца на тры групы і ў гэтай сувязі тлумачацца з улікам іх сэнсавай матываванасці.

Пераважная большасць прыказак рэалізуецца з поўным ці частковым пераносным сэнсам, а таму мае патрэбу ў растлумачэнні іх сэнсавага зместу. Паколькі прыказкі структурна арганізаваныя як сказ, то іх тлумачэнне ажыццяўляецца таксама праз сказ, просты ці складаны. Напрыклад, прыказка Быць бычку на вяровачцы тлумачыцца так: ‘прыйдзецца расплачвацца за што-н., адчуць непрыемнасці’. Прыказка Колькі ваўка ні кармі, ён у лес глядзіць, утвораная па структурнай схеме складанага сказа, атрымлівае такое тлумачэнне: ‘як ні старайся перамяніць сутнасць чалавека, яго прывычкі, якасці, яны абавязкова праявяць сябе’. У некаторых выпадках прыказка са структурай простага сказа вымагае семантычнай характарыстыкі ў форме складанага сказа, напрыклад: Ваўка ногі кормяць – ‘каб пракарміцца, трэба шукаць харчы, турбавацца, а не сядзець на адным месцы’.

Прыказкі, у якіх адны словы пераасэнсаваліся, а другія захоўваюць сваё літаральнае значэнне, маюць патрэбу ў тлумачэнні толькі пераасэнсаваных слоў. Так, сэнсавы змест прыказкі П’янаму <і> мора па калена перадаецца з выкарыстаннем першага слова ў яго прамым значэнні: ‘п’янаму нічога не страшна, нічога не значыць’.

Прыказкі трэцяй групы не патрабуюць тлумачэння, бо іх кампаненты рэалізуюцца з прамым значэннем. Не тлумачацца, напрыклад, такія прыказкі: Брат любіць сястру багатую, а мужык жонку здаровую; Вучыцца ніколі не позна; Госць на парог – радасць у хату.

Некалькі прыказак, уключаных у Слоўнік, маюць не адно, а два значэнні. Кожнае значэнне аддзяляецца парадкавай лічбай і, апрача першага, даецца з чырвонага радка. Паслядоўнасць размяшчэння значэнняў абумоўліваецца лагічнай сувяззю паміж імі. Першае значэнне звычайна канкрэтнае, літаральнае, вынікае з прамых значэнняў састаўных частак прыказкі; другое ж – абстрактнае, пераноснае. Напрыклад, прыказка Пешы коннаму не таварыш у яе першым значэнні не патрабуе тлумачэння, а яе другое значэнне – ‘людзей, розных па характары, сацыяльным становішчы і пад., нішто не можа аб’яднаць’. Параўн. таксама такія прыказкі: Галоднай куме хлеб наўме; Дзвюм смерцям не бываць, <а> адной не мінаваць; Дзе п’юць, там і льюць; Пераначуем, болей пачуем; Што пасееш, тое і пажнеш.

У многіх выпадках, апрача семантычнай (лагічнай) характарыстыкі, узнікае неабходнасць даваць і сітуацыйную характарыстыку, г.зн. раскрываць сітуацыю, у якой ужываецца пэўная прыказка. Сітуацыйная характарыстыка пачынаецца са слоў: «Кажуць пра...», «Кажуць, калі...», «Кажуць таму...», «Кажуць у апраўданне...», «Гаворыцца ў адказ...», «Гаворыцца як прапанова...» і інш. Так, тлумачальная частка прыказкі Ад ліха ціха, а дабра не чуваць складаецца з семантычнай і сітуацыйнай характарыстыкі: Нічога асаблівага, ні дрэннага, ні добрага, не чуваць. Жартаўлівы адказ на пытанне: «Што новага?» ці «Што чутно?» Калі прыказкі ўжываюцца толькі ў прамым значэнні і не патрабуюць лагічнай характарыстыкі, то яны нярэдка суправаджаюцца сітуацыйнай характарыстыкай:

Абедаў, а жывот не ведаў. Кажуць пра дрэнную яду, калі хто-н. не пад’еў.

Будзеш усё ведаць, хутка (скора) пастарэеш (састарышся, стары зробішся). Гаворыцца, часцей з незадавальненнем, як уніклівы адказ на пытанне суразмоўніка.

У тлумачальную частку слоўнікавага артыкула ўваходзіць і адлюстраванне сінанімічных сувязей паміж прыказкамі. Калі прыказка мае сінонімы, то яны прыводзяцца ў канцы тлумачальнай часткі пасля скарачэння Сін. (сінонімы). Напрыклад:

Адзін у полі не воін. Аднаму чалавеку, у адзіночку цяжка дабіцца чаго-н., справіцца з чым-н. Часцей ужываецца як апраўданне чыйго-н. бяссілля, бездапаможнасці. Сін.: Адзін дасужы, ды нядужы; Адзін і ў кашы няспорны; Адзін – не трапіш у кон, то выскачыш вон; Адна галавешка і ў печы тлее; Адной рукой і вузла не завяжаш; Адным калом плота не падапрэш.

С т ы л і с т ы ч н а я х а р а к т а р ы с т ы к а. У сэнсавую структуру прыказкі ўваходзіць не толькі яе парэмійнае значэнне, лагічны змест, але і стылістычнае значэнне – канататыўны элемент, які экспрэсіўна-эмацыянальна афарбоўвае сэнсавы змест прыказкі, надае выказванню фамільярнасць, іранічнасць, жартаўлівасць, непашану, пагардлівасць і інш. Стылістычнае значэнне складаецца з двух кампанентаў, што выступаюць як розныя бакі адной з’явы: а) экспрэсіўна-ацэначнай афарбоўкі, якая надае прыказцы ацэначныя, эмацыянальныя і іншыя адценні, б) функцыянальна-стылёвай афарбоўкі, якая паказвае на прыналежнасць прыказкі да пэўнага стылю. Так, прыказка Не жолаб да каня, а конь да жолаба ідзе мае парэмійнае значэнне ‘каму-небудзь непасрэдна самому трэба нешта рабіць, а не чакаць немагчымага ад іншых’, а таксама экспрэсіўна-ацэначную афарбоўку неадабрэння чыіх-небудзь паводзін і належыць да разраду размоўных прыказак. Усе гэтыя тры кампаненты і складаюць сэнсавую структуру дадзенай прыказкі.

Экспрэсіўна-ацэначная афарбоўка, уласцівая той ці іншай прыказцы, адзначаецца ў Слоўніку па-рознаму. У адных выпадках яна ўключаецца ў тлумачальную частку прыказкі, у сэнсавую характарыстыку. Напрыклад, прыказка Кось, кось, пакуль у аглоблі мае такое тлумачэнне: кажуць з неадабрэннем пра таго, хто напачатку задобрывае каго-небудзь, каб дасягнуць пэўнай мэты. У другіх выпадках яна даецца асобна, пасля тлумачальнай часткі, часам у сукупнасці з апісаннем сітуацыі, у якой рэалізуецца пэўная прыказка. Семантычная, экспрэсіўна-ацэначная і сітуацыйная характарыстыка, скажам, прыказкі Куды конь з капытом, туды і рак з клюшняй апісваецца так: «За старэйшым і больш вопытным, пераймаючы яго, цягнецца і маладзейшы. Часам ужываеццца як адмоўная ацэнка таго, хто пераймае чые-небудзь дзеянні, звычкі і пад.».

Прыказкі паводле іх функцыянальна-стылёвай афарбоўкі можна падзяліць на дзве групы: функцыянальна замацаваныя за пэўнымі стылямі і функцыянальна не замацаваныя за асобным стылем. У першай групе выдзяляюцца кніжныя, размоўныя і прастамоўныя прыказкі.

Кніжных прыказак вельмі мала (каля 1 %). Яны выкарыстоўваюцца ў публіцыстычным, навуковым стылях, а таксама ў мастацкіх тэкстах і маюць ярка выяўленую афарбоўку кніжнасці, што звязана з іх кніжным паходжаннем. Зразумела, не ўсе прыказкі, скалькаваныя з заходнееўрапейскіх ці іншых моў, – кніжныя. Вельмі многія з іх, асабліва з жывой унутранай формай, даўно страцілі кніжную афарбоўку, шырока ўжываюцца ў вусным і пісьмовым маўленні, сталі размоўнымі (Рука руку мые; Куй жалеза, пакуль гарачае; Груган гругану вока не выдзеўбе і інш.) або функцыянальна не замацаванымі, напрыклад: Прывычка – другая натура; Няма прарока ў сваёй айчыне.

Абсалютная большасць прыказак – размоўныя. Іх ужыванне паказвае на неафіцыйнасць адносін паміж суразмоўнікамі, надае маўленню натуральнасць, прастату і непасрэднасць. Размоўныя прыказкі выкарыстоўваюцца ў бытавых зносінах, літаратурна-гутарковым маўленні і ў мастацкай літаратуры. Генетычна гэта прыказкі, якія часцей за ўсё ўзніклі ў жывой народнай мове. Размоўныя прыказкі этымалагічна могуць быць і запазычаннямі, калькамі ці паўкалькамі, якія, аднак, і ў мове-першакрыніцы мелі не кніжнае паходжанне. Многія з іх захавалі сваю першапачатковую вобразнасць і ўспрымаюцца носьбітамі мовы як свае, прывычныя і зразумелыя: Язык да Кіева давядзе; У агародзе бузіна, а ў Кіеве дзядзька; З мілым рай і ў шалашы; Не адразу Масква будавалася; Ласкавае цялятка дзвюх матак ссе; Канец – дзелу вянец; Ружы без калючак не бывае і г.д. Сюды ж можна аднесці і некаторыя біблеізмы: Бог даў, Бог узяў; Бойся Усявышняга і не гавары лішняга. Вельмі многія размоўныя прыказкі вылучаюцца значнасцю ўнутранай формы, яркай вобразнасцю, наяўнасцю рыфмы, рытму, гукапісу, іншых спецыфічных якасцей паэтычнага характару, і гэта абмяжоўвае іх ужыванне гутарковым стылем, а таксама мастацкім маўленнем, істотная рыса якога – вобразнасць. Групу размоўных прыказак папоўнілі і некаторыя генетычна крылатыя выразы: Каб сонца засланіць, вушэй асліных мала; Няма таго, што раньш было.

Прастамоўныя прыказкі (іх каля 50) трэба разглядаць у складзе размоўнага стылёвага разраду як яго найбольш зніжаную частку, якая знаходзіцца як бы на перыферыі літаратурнай мовы, хоць гэта ніколькі не зніжае актыўнасці іх ужывання. Яны рэалізуюцца ў вусным маўленні, а таксама мастацкай літаратуры, але звычайна ў мове персанажаў. Прастамоўная афарбоўка прыказак часцей за ўсё ствараецца этымалагічным вобразам, які выклікае негатыўныя асацыяцыі. Вось некалькі прастамоўных прыказак «жывёльнага паходжання»: Апошняму парасяці цыцка пад хвастом; Вялікага сабакі вялікі брэх; Давялося свінні на неба глядзець; Каму што, а свінні месіва; Карова целіцца, а ў быка зад баліць; Пусці свінню пад стол, то яна захоча і на стол; Свіння лужыну знойдзе. Да гэтых прыказак можна далучыць і крапівоўскі крылаты выраз, які стаў прыказкай: Як свінню ні кліч, яе заўсёды выдасць лыч. У сінанімічным радзе Заракалася свіння за вугол хадзіць і Заракалася кошка мышэй лавіць першая прыказка, з улікам значнасці яе ўнутранай формы, ацэньваецца як прастамоўная, а другая – як размоўная.

Кніжныя, размоўныя і прастамоўныя прыказкі, абазначаючы тую ці іншую з’яву, адначасова сігналізуюць аб пэўных тыпах маўлення. Яны не могуць ужывацца ў іншых, не характэрных для іх стылях, калі не лічыць выпадкаў мэтанакіраванага выкарыстання, напрыклад, кніжнай прыказкі ў гутарковым маўленні або размоўнай у публіцыстычным стылі. Разам з тым у мове, апрача стылістычна замацаваных, ёсць шэраг прыказак, не абмежаваных у сваім ужыванні толькі пэўнай сферай зносін. Гэта абумоўліваецца гістарычнай зменлівасцю мовы, грамадскай пераацэнкай той ці іншай прыказкі, пашырэннем або звужэннем межаў яе функцыянавання. Пераход адной з’явы ў другую адлюстроўвае бесперапынны і непазбежны працэс развіцця мовы. У гэтай сувязі ў кожны перыяд моўнага развіцця існуе шэраг пераходных, прамежкавых з’яў, якія ў галіне парэміялагічнай стылістыкі варта называць функцыянальна не замацаванымі прыказкамі.

Гэты стылёвы разрад актыўна папаўняецца за кошт кніжных і размоўных прыказак. Шматлікія былыя, несумненна, кніжныя прыказкі (Падняўшы меч, ад мяча і загіне; Двойчы ў адну раку ўвайсці немагчыма; Добрымі намерамі выслана дарога ў пекла; Кожнаму сваё; Не хлебам адзіным жыве чалавек; Разумнаму дастаткова і інш.) страцілі кніжны каларыт, выйшлі за межы кніжных тэкстаў, шырока ўжываюцца ў гутарковым маўленні, сталі функцыянальна не замацаванымі. Не менш актыўна пераходзяць у гэты разрад многія былыя размоўныя прыказкі: Адна ластаўка вясны не робіць; Загляне сонца і ў наша аконца; З песні слова не выкінеш; Капейка рубель беражэ; Лес сякуць – трэскі ляцяць; Сем разоў адмерай, а адзін раз адрэж і г.д. Разрад функцыянальна не замацаваных прыказак параўнальна невялікі (6 % ад агульнай колькасці). Адны з іх стаяць як бы бліжэй да кніжных, але ўжо не кніжныя: Гара нарадзіла мыш; Кропля камень крышыць; Грошы не пахнуць; Надзея памірае апошняй; Дум не скуеш ланцугамі; Назад не прыйдзе хваля тая, што з быстрай рэчкай уплывае і інш. Яны ўжываюцца ў мастацкіх і публіцыстычных тэкстах, у некаторых адгалінаваннях навуковага стылю, а таксама ў гутарковым маўленні. Другія – бліжэй да размоўных, але перасягнулі межы гутарковага стылю, актыўна выкарыстоўваюцца ў мастацкай і публіцыстычнай літаратуры, іншы раз са стылеўказальнымі агаворкамі тыпу «як кажуць», «што называецца», «як прынята гаварыць»: Вялікаму караблю – вялікае плаванне; Смеласць гарады бярэ; Што пасееш, тое і пажнеш; Адзін у полі не воін; Многа шуму з нічога; Хто шукае, той знаходзіць і г.д.

Функцыянальна не замацаваныя прыказкі не павінны ацэньвацца як міжстылёвыя і нейтральныя, бо не з’яўляюцца «стылістычнымі нулямі», не пазбаўлены экспрэсіўна-ацэначнай афарбоўкі і гэтым істотна адрозніваюцца ад разраду функцыянальна не замацаваных слоў: апошнія складаюць асноўнае ядро лексікі і з’яўляюцца нейтральнымі з экспрэсіўна-ацэначнага боку і міжстылёвымі з функцыянальнага пункту гледжання.

Паколькі размоўныя прыказкі колькасна пераважаюць амаль у 10 разоў усе разам узятыя іншыя парэмійныя стылёвыя разрады, то ў Слоўніку пры такіх прыказках не даецца стылістычная памета «разм.». Што да прыказак іншых стылёвых разрадаў, то пры іх (пасля загаловачнай прыказкі) ставіцца адпаведная памета (кніжн., праст., функц. не зам.).

І л ю с т р а ц ы й н ы м а т э р ы я л. Расказваючы пра сваё ўражанне пры чытанні далеўскага зборніка прыказак, В. Бялоў зазначае: «Прыказкі, многімі тысячамі сабраныя разам, у адзін каземат, неяк не іграюць, можа, нават перашкаджаюць адна адной. Ім цесна ў кнізе, ім няма чым дыхаць. Яны жывуць толькі ў кантэксце, у стыхіі няпрыказкавай мовы. Якой жывой, паўнакроўнай становіцца кожная (нават заняпаленькая) прыказка ў бытавых абставінах, у гутарковай мове»²³.

Паказаць жыццё прыказкі ў маўленні, у кантэксце – адна з істотных задач тлумачальнага слоўніка прыказак. Таму прыклады-цытаты тут выступаюць як неад’емная частка слоўнікавага артыкула, як дадатковы сродак сэнсавай і іншай інфармацыі. Вальтэр пісаў: «Слоўнік без прыкладаў – гэта шкілет!»

Сэнсавы змест, сітуацыйная і стылістычная характарыстыка прыказкі і яе рэалізацыя ў кантэксце звычайна ілюструюцца чатырма цытатамі з твораў беларускіх пісьменнікаў ці з перыёдыкі. Калі прыказцы ўласцівы такія з’явы, як варыянтнасць ці факультатыўнасць, то колькасць ілюстрацыйных прыкладаў адпаведна павялічваецца.

Скарачэнні ў цытатах абазначаюцца дзвюма кропкамі (..).

Часам пры цытаванні выкарыстоўваюцца квадратныя дужкі. Імі адзначаюцца ўстаўкі асобных слоў (звычайна гэта назвы дзейных асоб, замененыя ў тэксце асабовым ці прыналежным займеннікам). У квадратных дужках даецца таксама імя дзейнай асобы, якой належыць рэпліка з драматургічнага твора.

Калі прыказка не ўскладнена варыянтнасцю ці факультатыўнымі кампанентамі, то ілюстрацыі размяшчаюцца ў храналагічным парадку. У іншых выпадках парадак падачы прыкладаў-цытат звязаны з паслядоўным адлюстраваннем формы загаловачнай прыказкі. Прыклады, у якіх прыказка выкарыстана ў скарочаным выглядзе – з недагаворваннем яе апошняй часткі, падаюцца пасля ілюстрацый, дзе прыказкі ўжыты ў найбольш тыповай форме.

У «Прадмове» ўжо гаварылася, што ў мастацкіх і публіцыстычных тэкстах сустракаюцца індывідуальна-аўтарскія варыяцыі прыказак, звычайна абумоўленыя мастацкімі мэтамі або асаблівасцямі вершаванага маўлення. Такі магчымы спосаб рэалізацыі прыказак таксама адлюстроўваецца ў слоўнікавым артыкуле. У ім следам за прыкладамі-цытатамі, у якіх прыказкі выкарыстаны нарматыўна, з абзаца за знакам зорачкі (*) даюцца індывідуальна-аўтарскія ўжыванні прыказак у змененай форме.

Д а в е д а ч н а я ч а с т к а. Тут амаль ва ўсіх выпадках адзначаецца, у якіх парэміялагічных зборніках (гл. «Спіс скарачэнняў») фіксуецца загаловачная прыказка ці яе варыянты. Калі ў некалькіх зборніках прыказка пададзена ў аднолькавай форме, то перавага аддаецца аднаму зборніку, храналагічна больш ранняму. Дарэчы, у спісе, дзе падаюцца парэміялагічныя і лексікаграфічныя працы, ёсць і нядаўна выдадзеная кніга А. С. Аксамітава «Прыказкі і прымаўкі» (Мінск, 2000), якая з’яўляецца зборам рукапісных і друкаваных беларускіх прыказак, што захоўваюцца ў архівах, аддзелах рэдкіх кніг і рукапісаў бібліятэк Вільнюса, Кракава, Лондана, Мінска, Санкт-Пецярбурга. Гэта запісы Я. Чачота, П. В. Шэйна, А. Н. Шыманоўскага, А. К. Сержпутоўскага, А. Варлыгі і шмат якіх іншых збіральнікаў парэмій у XIX–XX стст.

У даведачнай частцы зрэдку ёсць звесткі, з якой мовы запазычана або скалькавана загаловачная прыказка. Часам даюцца звесткі гістарычна-этымалагічнага характару (гл., напрыклад, артыкул Апетыт прыходзіць у час яды)²⁴.

Як ужо ўпаміналася ў «Прадмове», многія прыказкі дапускаюць свабодную перастаноўку сваіх кампанентаў (Адна бяда не ходзіць – Бяда адна не ходзіць), ужываюцца ў некалькіх варыянтах, маюць факультатыўныя словы. Таму, каб палегчыць пошукі той ці іншай прыказкі, у канцы Слоўніка (у першым яго выданні) прыводзіўся алфавітны пералік слоў (за выключэннем службовых), якія ўваходзяць у загаловачныя прыказкі або ў іх варыянты, пададзеныя ўнутры слоўнікавых артыкулаў. Карыстаючыся ім, можна было знайсці любую з апісаных прыказак, ведаючы хоць бы адзін яе кампанент. Пры кожным з гэтых слоў прыводзіліся ў алфавітнай паслядоўнасці ўсе прыказкі, у якіх яно (слова) сустракаецца. Але такі алфавітны пералік слоў займаў больш за 100 старонак у Слоўніку. Таму ў гэтым выданні Слоўніка даецца іншы паказчык слоў, значна карацейшы і, думаецца, не менш эфектыўны. А засноўваецца ён на такім істотным фактары.

У мове (паводле акадэмічных слоўнікаў) больш за палову слоў прыпадае на назоўнікі. А ў апісаных у нашым Слоўніку прыказках прыкладна 90 % ад іх агульнай колькасці маюць у сваім складзе кампанент-назоўнік. Сярод астатніх ёсць нямала такіх, у якіх прыметнік, лічэбнік, займеннік ужыты ў значэнні назоўніка (багаты, бедны, голы, добры, дурны, скупы, стары, сыты, чужы, адзін, кожны, сам і інш.). І гэта, на нашу думку, дазваляе, абраўшы ў якасці «апорнага» слова назоўнік або апрадмечаны прыметнік, лічэбнік, займеннік, агульны для многіх прыказак, падаваць іх у адной групе, незалежна ад іх тэматыкі. І «апорны» назоўнік, і прыказкі пры гэтым назоўніку захоўваюць свой алфавітны парадак. «Безназоўнікавыя» прыказкі аб’ядноўваюцца ў групы на чале з іншым паўназначным словам (дзеясловам, прыслоўем і г.д.) і таксама займаюць сваё алфавітнае месца. У такім разе, скажам, прыказку Куды ні кінь, усюды клін параўнальна хутка знаходзім пры «апорным» назоўніку Клін, а Не кажы гоп, пакуль не пераскочыш – пры дзеяслове Казаць. У некаторых, параўнальна рэдкіх, выпадках адна і тая ж прыказка па пэўных прычынах прыводзіцца двойчы. Напрыклад, папярэдняя – і пры дзеяслове Казаць, і пры апрадмечаным назоўніку Гоп. Калі ў прыказцы ёсць два назоўнікі, то нярэдка і яна паўтараецца. Так, прыказку Калі гара не ідзе да Магамета, то Магамет ідзе да гары можна знайсці пры словах як Гара, так і Магамет.

Назоўнікі, а таксама словы, ужытыя ў значэнні назоўніка, як і некаторыя іншыя часціны мовы, падаюцца ў іх зыходнай форме (напрыклад, назоўнік – у назоўным склоне адзіночнага ліку).

* * *

Гэты Слоўнік адрозніваецца ад папярэдніх выданняў найперш значна большай колькасцю апісаных прыказак: у выданні 1996 г. (пад назвай «Слоўнік беларускіх прыказак»; выдавецтва «Беларуская Энцыклапедыя») іх было 954; у выданні 2002 г. (выдавецтва «Беларуская навука») іх больш як 1400; у гэтым Слоўніку іх амаль 1800. Апрача таго, даволі многія слоўнікавыя артыкулы дапоўнены новымі ілюстрацыйнымі прыкладамі. Дадаткова адлюстраваны варыянтнасць некаторых прыказак і сінанімічныя адносіны паміж імі. У некаторых выпадках унесены папраўкі ці ўдакладненні ў семантычную і сітуацыйную характарыстыку прыказак. Кніжныя, прастамоўныя і функцыянальна не замацаваныя прыказкі пазначаны адпаведнымі паметамі, пры размоўных прыказках памета не ставіцца. Папоўнілася даведачная частка некаторых слоўнікавых артыкулаў. Усюды ў канцы артыкула не толькі называецца скарочаная назва парэміялагічных ці лексікаграфічных прац, але і паказваецца лічбавае абазначэнне старонкі з гэтай працы, напрыклад: Прыказкі, кн. 2, с. 456; Федароўскі, с.49.

У «Прадмове» дадаткова асэнсоўваюцца пытанні пра размежаванне паняццяў «прыказка» і «прымаўка», «прыказка» і «фразеалагізм», а таксама пра падачу прыказак у парэміялагічных зборніках і тлумачальных слоўніках. Асобна разгледжаны сітуацыйныя і кантэкстуальныя прыказкі. Раздзел «Пра структуру Слоўніка» дапоўнены апісаннем стылістычнай характарыстыкі прыказак.

гл. – глядзіце

знач. – значэнне

і інш. – і іншае

і пад. – і падобнае

кніжн. – кніжны

-н. – –небудзь

параўн. – параўнайце

праст. – прастамоўны

сін. – сінонім

устар. – устарэлы

функц. не зам. – функцыянальна не замацаваны

Аксамітаў – Аксамітаў А. Прыказкі і прымаўкі. – Мінск, 2000.

БРС – Беларуска-рускі слоўнік. Т. 1–2. 2-е выд. – Мінск, 1988–1989.

Выслоўі – Выслоўі / Склад. М. Я. Грынблат. – Мінск, 1979.

Іванова – Іванова С. Ф., Іваноў Я. Я. Слоўнік беларускіх прыказак, прымавак і крылатых выразаў. – Мінск, 1997.

Іваноў – Крылатыя выразы ў беларускай мове. Частка 1 / Пад рэд. Я.Я. Іванова. – Магілёў, 2004.

Лепешаў – Лепешаў І. Я. З народнай фразеалогіі: Дыферэнц. слоўнік. – Мінск, 1991.

Ліцвінка – Ліцвінка В. Д., Царанкоў Л. А. Слова міма не ляціць. – Мінск, 1985.

Ляцкі – Ляцкий Е. А. Материалы для изучения творчества и быта белорусов. – М., 1898.

Насовіч – Носович И. И. Сборник белорусских пословиц. – СПб., 1874.

Прыказкі – Прыказкі і прымаўкі. Кн. 1– 2 / Склад. М. Я. Грынблат. – Мінск, 1976.

Рабкевіч – Рабкевіч В. І. Паслухай, што людзі кажуць: Бел. нар. прыказкі, прымаўкі, прыкметы, жарты. – Мінск, 1985.

Раманаў – Романов Е. Белорусский сборник. Т. 1. Вып. 1-2. – Киев, 1886.

Рапановіч – Беларускія прыказкі, прымаўкі і загадкі / Склад. Я. Рапановіч. – Мінск, 1972.

РБС – Русско-белорусский словарь. Т. 1–2. 2-е изд. – Минск, 1982.

Санько – Санько З. Малы руска-беларускі слоўнік прыказак, прымавак і фразем. – Мінск, 1991.

Сцяшковіч – Сцяшковіч Т. Ф. Слоўнік Гродзенскай вобласці. – Мінск, 1983.

ТСБЛМ – Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы. – Мінск, 1996.

ТСБМ – Тлумачальны слоўнік беларускай мовы. Т. 1–5. – Мінск, 1977–1984.

Федароўскі – Federowski M. Lud Białoruski na Rusi Litewskiej. – Warszawa, 1935. T. 4.

Шкраба – Шкраба І., Шкраба Р. Крынічнае слова: Беларускія прыказкі і прымаўкі. – Мінск, 1987.

Янкоўскі – Беларускія прыказкі, прымаўкі, фразеалагізмы / Склад. Ф. Янкоўскі. 3-е выд., дапрац., дап. – Мінск, 1992.