![[вокладка]](title.jpg)
Слоўнік Насовіча з’яўляецца адной з найважнейшых лексікаграфічных прац у гісторыі беларускага мовазнаўства. Найбольшы слоўнік беларускай мовы ХІХ ст., ён адразу па сваім выхадзе надоўга стаў асноўнай крыніцай (хоць карысталіся ім часам не надта крытычна) для ўкладання іншых слоўнікаў (указальніка Паўла Шэйна, размоўнікаў Адальберта Войцеха Старчэўскага, перакладных слоўнікаў Максіма Гарэцкага, Міколы Байкова, Сцяпана Некрашэвіча, Яна Станкевіча і інш.). Таксама важна адзначыць, што Слоўнік Насовіча, разам з публікацыямі Яўхіма Карскага, актыўна выкарыстоўваўся рэдактарамі і аўтарамі газеты «Наша Ніва».
Слоўнік двойчы перавыдавалі факсімільна (то-бок проста рэпрадуктавалі арыгінал). Такімі перавыданнямі сённяшняму чытачу карыстацца досыць нязручна з розных прычын. У 2002 годзе Зміцер Саўка, плануючы зрабіць новае выданне Слоўніка Насовіча для сучаснага чытача, пачаў яго алічбоўку і вычытку, адаптаваў да нормаў беларускага правапісу частку загаловачных слоў. Аднак гэтая праца амаль спынілася ў 2006 годзе праз нястачу грошай.
Пасля смерці Змітра Саўкі ў 2016 годзе, калі ў архівах мовазнаўцы знайшліся ягоныя ранейшыя напрацоўкі, было вырашана працягнуць праект. У 2019 годзе Алесь Булойчык і Уладзімір Кошчанка сабралі грошы праз краўдфандынг на далейшую працу над слоўнікам. У канцы 2019 года да працоўнай групы далучыўся Вячаслаў Мартысюк.
Была праведзена вялікая праца – створана адмысловая праграма для ўкладання электроннай версіі, слоўнікавыя артыкулы (35.000) вычытаны наноў і ўнесены ў базу і г. д. Выданне не ўбачыла б свет без шматлікіх валанцёраў і фундатараў, якія нам дапамагалі. Мы выказваем ім нашу найшчырэйшую падзяку:
Асаблівую падзяку выказваем Ілоне Урбановіч-Саўцы.
Слоўнік Насовіча доўгі час заставаўся «рэччу ў сабе», перадусім з прычыны расейскага дарэформеннага правапісу, нявытрыманасці «паўэтымалагічнага пісьма» (Яўхім Карскі), прынятага ўкладальнікам, вялікай колькасці запісаных у розных мясцовасцях[1] фанетычных, акцэнталагічных і інш. варыянтаў аднаго і таго ж слова (пададзеных у асобных артыкулах, часам без адсылак[2]): аканом/іканом, ввінуць/увінуць, здылікаціць/здэлікаціць, Няметчына/Нямеччына, окенніца/вокенніца, окліп/вокліп, слухаты/слухаць, таіты/таіць, усчуневаць/усчуніваць/ушчуніваць, худкі/хуткі, абакула/обакула, дзендобры/дзен-добры, дзень-дзяньскій/дзень-дзяньскі, в вечар/увечар, в двух/удвух і інш.
Усё гэта стварала і стварае цяжкасці пры карыстанні слоўнікам. Сучасны карыстальнік не пазнае беларускіх слоў за старым дарэформенным расейскім правапісам, таму ўзнікла патрэба ўніфікацыі правапісу згодна з сучаснымі нормамі беларускай літаратурнай мовы, а таксама забеспячэння слоўнікавых артыкулаў сістэмай дадатковых тлумачэнняў/адсылак.
У электронным перавыданні Слоўніка Насовіча арыгінальны тэкст зменены мінімальна:
Беручы пад увагу вышэйапісаныя праблемы, было вырашана зрабіць паралельна з арыгінальным рэестрам Слоўніка Насовіча яго асучасненую версію, прадоўжыўшы працу Змітра Саўкі ў гэтым кірунку. Сучасная адаптацыя — гэта перадача арыгінальных загаловачных слоў сродкамі сучасных беларускіх графікі і правапісу; асобныя дыялектныя адзінкі слоўнікавага рэестра «алітаратурваліся», г. зн. узнаўляліся ў тым выглядзе, у якім яны маглі б існаваць у літаратурнай мове (больш падрабязна пра сучасную адаптацыю гл. Дадатак 1).
Дадаткова, для пошуку з улікам семантыкі, уведзена адмысловае поле «ключавыя словы» (змяшчае больш за 90.000 пазіцый), якое дазваляе шукаць не толькі асобнае слова, але і словы ці выразы з блізкім значэннем (больш падрабязна пра «ключавыя словы» гл. Дадатак 2):
Электронная версія ўтрымлівае «Прадмову» і «Тлумачэнне скарочаных указанняў у слоўніку» з арыгінальнага выдання, а таксама прадмову да факсімільнага выдання 1983 года Міхаіла Судніка, артыкулы Паўла Шэйна (адна з першых спроб біяграфіі Івана Насовіча) і Мікалая Гуліцкага (грунтоўнае даследаванне лексікаграфічнай дзейнасці Івана Насовіча).
Спецыяльна для гэтага выдання падрыхтавана бібліяграфія друкаваных і рукапісных прац Івана Насовіча і публікацый, прысвечаных яго жыццю і творчасці. У яе аснову пакладзена бібліяграфічная спроба Ларысы Гедзімін[3]. Мы ўдакладнілі гэтую бібліяграфічную спробу і пашырылі на 146 пазіцый. У раздзел «Рукапісныя працы І. І. Насовіча» ўведзены падраздзелы «Страчаныя/згубленыя рукапісы І. І. Насовіча», «Эпісталярная спадчына» і «Varia» (матэрыялы іншых асоб, матэрыялы да біяграфіі). Кожная пазіцыя забяспечана дакладным архіўным адрасам або бібліяграфічнай спасылкай (спасылкамі).
Электронныя выданні слоўнікаў маюць відавочныя перавагі ў параўнанні з папяровымі:
а) непараўнальна большыя магчымасці пошуку па слоўніку – не толькі значна хутчэйшы пошук па загалоўку артыкула, але і пошук па частцы загалоўка, па словах у слоўнікавым артыкуле, што патрабавала б поўнага перачытвання папяровага слоўніка ад пачатку да канца ў кожным выпадку;
б) магчымасць выхаду па-за межы слоўніка: інтэграванне ў большыя слоўнікавыя сістэмы (накшталт slounik.org), у іншыя рэсурсы;
в) значна меншыя выдаткі на выданне і прасцейшы спосаб распаўсюду: для электронных слоўнікаў не можа быць варыянтаў «наклад распрадалі», «слоўнік дасяжны толькі ў бібліятэцы» і г. д.;
г) не патрабуюць перавыданняў, яны могуць абнаўляцца і выпраўляцца рэгулярна;
д) могуць захоўвацца ў сістэмах кантролю версій (накшталт git), што дазваляе кантраляваць усе змены, якія ўносяцца ў электронны слоўнік. Такія сістэмы дазваляюць дакладна вызначыць, хто, калі і што выправіў.
Варта заўважыць, што слоўнікі, выдадзеныя як pdf-файлы, не з’яўляюцца паўнавартаснымі электроннымі выданнямі, бо не маюць большасці пераваг электронных слоўнікаў.
Электроннае выданне Слоўніка Насовіча захоўваецца ў git, утрымлівае зыходныя файлы .xml для далейшай апрацоўкі і дадавання ў пошукавыя сістэмы, а таксама файлы .html, якія можна праглядаць у звычайным браўзары. З улікам даўнасці папяровага выдання, слоўнік распаўсюджваецца як Public Domain[4].
Праца над Слоўнікам Насовіча паказала, што слоўнікі любога тыпу варта рабіць з улікам семантычных сувязей. Поле «ключавыя словы» было зроблена для паляпшэння пошуку і паказала сваю высокую эфектыўнасць. У далейшым варта стандартызаваць ужыванне ключавых слоў праз прывязку да семантычнай базы, якую трэба стварыць для беларускай мовы.
Выпускаючы плён нашай працы ў свет, мы шчыра спадзяёмся, што яна паслужыць усім, хто не абыякавы да беларускага слова, і прыдасца як спецыялістам, так і аматарам. Падкрэслім, што электронная версія Слоўніка Насовіча мае практычны характар; далейшая ж праца з ёй (удасканальванне зробленага, асучасніванне дэфініцый і ілюстрацый слоўніка, яго навукова-крытычнае перавыданне і інш.) – справа будучыні. Гэтае выданне – добры інструмент для вывучэння спадчыны Івана Насовіча і беларускай мовы XIX ст., які дазволіць вывесці працу даследчыкаў на новы ўзровень.
Найбольш частотныя выпадкі:
– асобныя літары (ă, ĕ, ȇ, и, ŏ, ô, щ, ъ, ѣ, ѣ̆, ѣ̂, э̆, э̂, я̆), не характэрныя для сучаснай беларускай літаратурнай мовы, трансфармаваныя ў залежнасці ад пазіцыі ў слове:
– спалучэнне іо перадаецца як ё або -ыо:
– й і ў у абсалютным пачатку слова заменены на і і у:
– спалучэнне кг перадаецца як ґ (г выбухное):
– суфікс + постфікс -цьца перадаецца як -цца:
– в перадаецца як у або ў у залежнасці ад пазіцыі:
– у асобных словах перад зычным і на канцы л перадаецца як ў:
– на месцы рэдукаваных і, ы ўзнаўляецца этымалагічны галосны:
– э ў запазычаннях звычайна захоўваецца:
– у словах, якія, магчыма, маюць заходнепалескае паходжанне, э перадаецца як а:
– канчаткі -ий/-ій/-ый перадаюцца як -і/-ы:
– мяккія зычныя ў Слоўніку Насовіча, якія ў сучаснай беларускай мове з’яўляюцца зацвярдзелымі, перадаюцца як цвёрдыя:
– сцягненыя формы зваротных дзеясловаў падаюцца як поўныя:
– у выпадках, калі пры асучасніванні сцягненых формаў зваротных дзеясловаў зрушваўся націск і ўскладнялася пазнавальнасць слова, сцягненыя формы захоўваліся:
– канчатак -ць дзеясловаў, аснова якіх заканчваецца на зычны гук, перадаецца як -ці:
– у выпадках, калі пры асучасніванні зрушваўся націск і ўскладнялася пазнавальнасць слова, дзеясловы ў інфінітыве з суфіксам -ч захоўваліся:
– безасабовыя формы дзеясловаў на -ець і на -сь, а таксама дзеепрыслоўяў на -сь, падаюцца ў адпаведнасці з нормамі сучаснай беларускай літаратурнай мовы:
– правапіс прыставак на зычныя прыведзены ў адпаведнасць з нормамі сучаснай літаратурнай беларускай мовы:
– ж на месцы гістарычнага *dj перадаецца як дж або ж:
– спалучэнне вг, якое, магчыма, узнікла пад уплывам польскай мовы, перадаецца як лг:
– спалучэнні слн, ств, стл, стн, тств, тсц, цств, шств, жств перадаюцца як сн, сцв, сл, сн, цтв, сц, сцв, ств адпаведна:
– спалучэнне сч перадаецца як шч:
– суфікс -ыва- (-іва-) у дзеясловах незак. трыв. перадаецца як -ва-:
– суфікс -ыва- у дзеясловах незак. трыв. захоўваецца пасля збегу некаторых зычных:
– спалучэнне -іва- (=каранёвае і + суф. -ва-) у дзеясловах незак. трыв. перадаецца як -йва-:
– лексіка з паўднёва-заходняга дыялекту падаецца ў адпаведнасці з нормамі сучаснай беларускай літаратурнай мовы:
– падоўжаныя зычныя ў запазычаннях не захоўваюцца:
– спалучэнне дзк перадаецца як дск:
– аканне/яканне перадаецца ў адпаведнасці з нормамі сучаснай беларускай літаратурнай мовы:
– спалучэнні дв, тв перад галоснымі пярэдняга раду перадаюцца як дзьв, цв:
– некаторыя выпадкі фанетычнага напісання зменены на «этымалагічныя» ў адпаведнасці з сучаснымі нормамі:
– зроблена спроба ўрэгулявання правапісу злучнікаў з часціцамі, прыслоўяў (прыслоўяў з злучнікамі і з часціцамі), прыназоўнікаў, займеннікаў, выклічнікаў (выклічнікаў з злучнікамі і з часціцамі), гукаперайманняў асобна/разам/праз злучок:
Поле «ключавыя словы» ўтрымлівае:
– сінонімы да таго або іншага рэестравага слова:
– гіперонімы:
– апісальныя канструкцыі:
– граматычныя формы (трывальныя, лікавыя і г. д.):
1 Параўн.: «...слова, вошедшие в Белорусский словарь, принадлежат говору и Могилевской, и Витебской, и Минской, и Виленской, и Гродненской губерний, только с различным таковых произношением по двум диалектам» (Носович, И. Воспоминания моей жизни: [Записки языковеда и фольклориста] / И. Носович; вступ. сл. Н. Гилевича; подгот. к печати Т. М. Судник, Ю. М. Судник, А. Ю. Казакова // Неман. – 1997. – № 3. – С. 253).
2 У Слоўніку Насовіча ёсць «пустыя» спасылкі, якія звычайна адсылаюць да няісных загаловачных слоў. На жаль, яны захоўваюцца і ў электроннай версіі.
3 Гл. дадатак да яе артыкула «Іван Насовіч – чалавек-загадка» у кн.: Спадчына Івана Насовіча і беларускае мовазнаўства: Матэрыялы навуковых чытанняў, прысвечаных 220-годдзю з дня нараджэння Івана Іванавіча Насовіча (18 лютага 2008 года, г. Мінск) / адк. рэд. М. Р. Прыгодзіч; Беларускі дзяржаўны ўніверсітэт. – Мінск: Права і эканоміка, 2008. – С. 6–15.
4 Public Domain (Грамадcкі набытак) — сукупнасць аб'ектаў аўтарскага права, маёмасныя правы на якія скончыліся або ніколі не існавалі. Распаўсюджваць і выкарыстоўваць грамадскі набытак могуць усе без выключэння. Творы, якія перайшлі ў грамадскі набытак, могуць свабодна выкарыстоўвацца любой асобай без выплаты аўтарскай узнагароды. Пры гэтым мусяць выконвацца асабістыя немаёмасныя правы аўтара — права аўтарства, права на імя, права на ахову рэпутацыі аўтара і права на абнародаванне. (https://be.wikipedia.org/wiki/Грамадскі_набытак)